smail Beiki Vakf Krt almalar II Konferans Sunumu, 7-8 Haziran 2014, Boazii niversitesi.

Demokratik zerklik: Bir Yurttalk Heterotopyas

Dr. etin Grer
ncelikle bu konferans dzenleyenlere ve smail Beiki Vakfna ok teekkr ediyorum. Byle bir
konferans benim iin bir ilk niteliinde ve bu adan olduka heyecan verici. Zira, demokratik zerklik
konusunda doktora tezi hazrlayan biri olarak konuyu ilk kez akademisyenlerin ounlukta olduu bir
konferansta tartma frsat buluyorum. imdiye kadar pek ok konferans ve sempozyuma katlp
sunum yaptm, ancak bu toplantlar daha ok siyasal platformlard ve doal olarak genellikle aktivist
ve siyasetilerden oluan bir katlmc profili sz konusuydu.
Sunumuma ilk olarak, demokratik zerklie ilikin ksa bir literatr tantmyla balayacam. Daha
sonra, ayrntlarna inmeden ok genel hatlaryla PKK lideri Abdullah calann savunmalarnn bir
haritasn gstermeye alacam. Bu, calann demokratik zerklik sonucuna nasl ulatn
grmemiz bakmndan, geni bir klliyat oluturan calan savunmalarnda demokratik zerkliin
nereye oturduunu anlamak asndan nemli bir konu. calann mral Cezaevinde kaleme ald
savunmalar, demokratik zerkliin dayand teorik, kuramsal zeminini oluturuyor bu nedenle
savunmalarn bir bakma, demokratik zerkliin yaam dnyasn oluturduunu syleyebiliriz.
Yaam dnyas, varl bilinen fakat zerine konuulmayan, olduu gibi kabul edilen ve herkesin
zmnen anlat/anlad varsaylan bir alan ifade eder. Bu, kurucu bir alan olmakla birlikte, herkesin
farkl eyleri anlad, kimi zaman yeniden anlamlandrp tanmlad, maniple ettii, dardan
mdahalelere ak bir alan olmas nedeniyle konuulmay gerektiriyor. Bu alann konuulmas
sayesinde demokratik zerklik daha anlalr bir hale gelmektedir. nc olarak, sunumun temel
eksenini oluturan demokratik zerkliin idari-siyasi, liberal-demokratik ve liberter boyutlarn
aklayacam. Ben demokratik zerkliin bu eksenden oluan bir btnsellie sahip olduunu
dnyorum. Son olarak ise yurttalk heterotopyas kavram zerinden bir demokratik zerklik
tartmas yapacam. Yurttalk heterotopyas kavramn, Murray Bookchinin yurttalk ve Michel
Foucaultnun heterotopya kavramlarn birletirerek kendim icat ettim.
I.
Konu hakknda bir doktora tezi yazdm iin, imdiye kadar karlatm kimi kaynaklara deinmek
istiyorum. Aslnda konu hakknda yazlm, tez, makale, kitap gibi herhangi akademik nitelikte bir
aratrma, inceleme almasna imdiye kadar rastlamadm. Akademik dnya, bu konu hakknda
imdilik olduka suskun. Bu suskunluun sebebi de elbette nemli bir tartma konusu bence.
Akademik anlamda sadece akademisyenlerin kaleminden km kimi almalardan sz etmek
mmkn. Bu almalarda demokratik zerlik bir incelme ve analiz konusu olmann tesinde,
ounlukla deerlendirmeye, eletiriye ve yazarn bak asna mazhar olan bir konu. Bu almalarda
demokratik zerklik u ya da bu ynyle ne karlp deerlendiriliyor. Dolaysyla ksmi dzeyde
konuya deinen bu almalar, konunun btnselliini yanstmyor. Bu almalarda demokratik
zerkliin nelii hakknda, btnsellii hakknda yeterince fikir sahibi olamyoruz. Kimi almalar ise,
belli ki yaync kurnazlyla konunun piyasa deeri gzetilerek pazarlanyor. ddial balklarla
yaynlanyor. Fakat ierie baktmzda bu iddial kitap balklarnn ierikle rtmedii grlyor.
Bunun yan sra, brakalm demokratik zerklii, Trkiyede zerklik konusunda da ok ciddi yayn
eksii var. Bunun yaratt en nemli sorun ise u: Dikey iktidar paylam biimleri olarak zerklik,
1

federasyon, rezervasyon gibi konular hakknda yeterli bir tartma ve bilgi olmadndan, demokratik
zerklik zerine yrtlen tartmalar kimi zaman ok balamsz noktalara kadar kayabiliyor. rnein,
demokratik zerkliin, aslnda bir kk devlet modeli olduu ya da devleti blme taktii olduu
veya bir egemenlik paylam olduu eklinde tespitler yaplabiliyor. Yeri gelmiken burada hemen
belirtmek gerekir ki, hibir zerklik biimi bir egemenlik paylam ngrmez. dari ve kltrel
zerklik modellerinde byle bir tartma zaten hibir biimde sz konusu deil, siyasal zerklik
modelinde ise sz konusu olan egemenlik deil, yetki ya da iktidar paylamdr. Siyasal teoriye
aina olan herkes bilir ki, egemenlik (souveranity) devlete/egemene aittir ve paylalmaz,
paylaldnda egemenlik olmaz. Zaten zerklik de egemen devletle kurulan bir stat ilikisidir ve
devletin egemenliini blmez veya paralamaz, bilakis bunu veri kabul eder ve bu veri zerinden
egemen devlet ile zerk zne arasnda yeni bir iliki tanmlanr. Bu nedenle siyasi bir zerklikte
egemenliin paylam deil, iktidarn (power sharing) veya yetkilerin (devolution) paylam sz
konusu olur. Bu nedenle federasyonla kartrlmamas gerekir. Belki federasyonda egemenlik
paylamndan sz edilebilir, ancak bu tam olarak bir egemenlik paylam da deildir, zira federatif
sistemlerde egemenliin kaynadr federe devletler. Yani federal devlet egemenliini, federe
devletlerden alr.
Deinilmesi gereken ilk almalardan biri, Mesut Yeenin baz gazete yazlarndan derledii Son
Krt syan adl kitaptr. Bu kitapta Yeen, calann nerdii erevede demokratik zerkliin
temel zerine oturduunu belirtiyor. Birincisi, etnik ve dini temele dayanmayan bir ulus fikri; ikincisi
etnik ya da corafi temele dayanmayan bir yerinden ynetim modeli; ncs ise radikal, katlmc
bir demokrasi fikri. Yeene gre bu modeli bu temel zerinde zetlemek mmkn olsa da hem
Krt hareketi bu konuda tam bir uzlaya varamam hem de bu model pek ok eksiklik ve
belirsizliklerle dolu. Buna ramen byle bir modelin, Krt Sorununun zmne zel bir katks
olmayacak, nk Yeene gre Krt Sorunu, Krtenin ve Krtlerin gelecee tanma sorunu
olduundan, Krtenin yayn ve eitim alannda kullanmnn garanti altna alnmasyla sorun zme
zaten kavuacaktr.
Bra Ersanlnn derledii, Trkiye Siyasetinde Krtler kitabnda, demokratik zerklik, Stat Talebi
ve Demokratikleme Arzusu balnda bir makaleyle inceleniyor. Burada zerklik, dier zelliklerinin
yan sra karar srecine katlm olanaklarn artrmas bakmndan yerel dzeyde demokrasinin
gelimesine katk sunan etkili bir ara olarak grlyor. Bununla birlikte demokratik zerklik, statye
dnk siyasal yn ve tm Trkiye iin nerilen idari yn olmak zere iki boyuta sahip bir yerinden
ynetim modeli olarak ele alnyor. Ersanlnn bu makalede, demokratik zerklii greli daha
kapsamlca deerlendirip analiz ettii sylenebilir. Ancak zerk bir ynetimin tek tarafl inasnn
mmkn olmad tespiti, hem defacto zerklik gereini hem de demokratik zerkliin 2005 ylndan
beri BDPnin yerel iktidarda olduu blgelerde fiili olarak ina edildiini gzden karyor.
Cengiz Gne, Trkiyede Krt Ulusal Hareketi: Direniin Sylemi isimli almasnda demokratik
zerklii kapsaml bir analizin konusu haline getirmese de, bunun bir kltrel zerklik (nonterritorial) modeli olduunu sylyor. Bu model Gnee gre 1900lerin balarnda Karl Renner ve
Otto Bauer gibi Marksist dnrler tarafndan gelitirilen Kltrel zerklik modelinin Krt Sorununa
uyarlanm biimidir. Demokratik zerkliin, bir kltrel zerklik modeli olduunu syleyen bir dier
akademisyen ise Queen niversitesinden Ephrahim Nimnidir. Nimninin, demokratik zerklik
konusunda bir almas olmamakla birlikte, Trkiyede katld konferans ve panellerde kltrel
zerklii Krt Sorununun zm iin ideal bir model olarak ifade ediyor.
2

Musatafa Snmezin Krt Sorunu ve Demokratik zerklik kitab da bu konu hakkndaki bir dier
kaynaktr. Kitabn ilk anlamda demokratik zerklik balyla yaynlanm olmas, bunun kapsaml ve
incelikli bir alma olduu izlenimi yaratsa da, kitap Snmezin gazete kesinde yazd yazlardan
olumaktadr. Snmez bir demokratik zerklik incelemesi ve tartmas yapmaktan te reel politik
konulardan hareketle BDP eletirisiyle konuya yaklayor. Demokratik zerklik konusundaki tespiti ise,
bunun Avrupa Yerel Ynetimler zerklik artnda ilenen yerelleme modelinden farkl olduu
eklindedir. Benzer bir alma Semih Eryldz tarafndan kaleme alnm, Krtler ve zerklik
kavramlar yan yana getirilerek kitap raflarda yerini alm. Eryldzn kitab, Yerinde Ynetiim,
zerklik, Basklar, Krtler, Katalanlar baln tamaktadr. Ancak bu alma demokratik zerklik
analizi yapmyor, sadece Basklar ve Katalanlar mevzusuna odaklanyor.
Sonu olarak burada andm almalar dnda, Trkiyede demokratik zerklik zerine kapsaml ve
detayl denilebilecek, akademik almalar henz yok. Neden yok sorusu da nemli bir tartmann
konusudur. Ancak burada bu soruya girmek niyetinde deilim. Andm kaynaklar ise demokratik
zerklie, kavramn ve modelin btnselliinden uzak bir biimde yaklamaktadr. Bu kaynaklarda
kavram, ya eletiri konusu olmakta ya da sadece u ya da bu ynyle ne karlp tartlmaktadr. Bu
kaynaklardan da anlalaca gibi, demokratik zerklik kimilerine gre etnik bir zerklik, kimilerine
gre deil; kimileri bunun Avrupa yerel ynetimler zerklik artnda ifade edildii gibi bir idari zerklik
olduunu dnyor, kimileri ise bundan farkl olduunu sylyor; kimileri bir stat meselesi
olduunu kimileri ise bunun toplumsal zgrlklere ve yerleik hiyerarik ilikilerin eitliki bir
temelde dntrld, anti-kapitalist, liberal olmayan, devleti olmayan bir model olduunu
dnyor. Neticede tm bu bak alar, aktrn kendi kavram tanm ve ieriini bir tarafa koyarak,
demokratik zerklii tek-boyutlu bir eksende okuyor, deerlendiriyor ve gsteriyor. Oysa bizim
iddiamz, demokratik zerklik tek bir boyuta indirgenemez bir modeldir. zgnl de bir bakma
buradan kaynaklanr. Demokratik zerkliin, idari-siyasi, liberal-demokratik ve liberter olmak zere
nemli boyutu bulunmakta ve bu boyutlaryla demokratik zerklik bir btnsellik gstermektedir.
Bunlardan bir ya da dier boyutunun daha ok vurgulanmas, ne karlmas, yazarn, gazetecinin,
siyasetinin, akademisyenin kendi politik konumuyla, algs ve dnya gryle yakndan ilgilidir. Bu
nedenle demokratik zerklik tartmalarnda her eyden nce, demokratik zerklii aktrn kendi
kavram ve anlam dnyasndan deskriptif bir biimde anlatmak gereklidir. Yani Krt siyasal hareketi
kendi tanm ve anlam dnyasn kamusal alana nasl tayor, bu konu iin ne diyor, bunu nasl
tanmlyor ve tm bunlarn kuramsal temelde bir siyasal zerklik tartmas iin anlam, nemi ve yeri
nedir sorular zerinden tartlmas gerekiyor.
Bu akademik almalarn yan sra, konuya en fazla ilgi ve katk Krt tarafndan gelmektedir. Bu
almalar yapanlar her ne kadar akademik bir nitelie sahip olmasalar da pek ok akademik
almaya ta kartacak incelikte ve kapsamda almalardr. Tabi ki bu almalarn hepsi bu nitelikte
deil. Bunlar arasnda ne kan iki nemli alma bulunuyor. Birincisi, Zeki Bayhann kaleminden
km olan Demokratik, Ekolojik, Cinsiyet zgrlk Paradigma kitabdr. Bayhan bu kitabnda, bu
her bir bal sorgulayarak, analitik bir biimde tartyor ve bu kavramlara nemli bir katk sunuyor.
almann dier bir nemi ise, Benjamin, Gramsci, Foucault, Laclau vs..gnmz dnrleriyle
karlatrmal bir calan okumas yapyor olmasdr. kinci alma, Seyfettin Arnn Krt Sorunun
zmnde Demokratik zerklik kitabdr. Ar, bu kitapta demokratik zerklii sade ve anlalr
kavramlarla, calann teorik tartmalarn izleyerek ele alyor. Krt tarafndan bu denli sade ve
konuya aklk getiren bir almann olmas olduka nemli, zira Krt tarafndan yazlan pek ok

alma konuyu anlalr klmaktan ziyade, yeni bir ey sylemeyen, genellikle calan tekrar eden
totolojik metinler olmann tesine de geemiyor.
II.
imdi calann savunmalar bahsine gemek istiyorum. Demokratik zerklik zerine bir tartma,
analiz veya deerlendirme calana, calann savunmalarna deinmek zorunda diye dnyorum.
nk, bu bir calan projesidir ve bu proje calann mral Cezaevinde kaleme ald
savunmalarnda ortaya kmtr. Burada belki kk bir noktay belirtmekte fayda var. PKK
hareketinin ve calann, 90larn ilk yarsndan itibaren (ilk atekes 1993, bunun balangc olarak
gsteriliyor), bamsz, birleik, sosyalist Krdistan hedefinden vazgetii, bu tarihten sonra Krt
sorununun birlikte, ortak yaam temelinde demokratik ve siyasal yollardan zm araynn gelitii
iddia ediliyor. Bu anlamda Krt hareketine yakn kimi yazar ve aratrmaclar, calann mral
Cezaevinde gelitirdii grlerinin ve demokratik zerkliin yeni olmadn ileri sryor. Ancak
90larn ortalarndan itibaren PKK ve calanda stratejik olarak bu yndeki deiimin izleri grlse
bile, calan ve PKK hareketi belirli bir dnem federasyon ve zerklik seeneklerini teslimiyet olarak
deerlendirmitir. PKKnin 1995teki beinci kongre kararlar bunun somut bir rneidir. Dolaysyla
zerkliin Krt hareketi ve calan tarafndan desteklenip bir seenek olarak savunulduu ilk yazl
kaynak calann mralda mahkeme heyetine sunduu 1999 tarihli savunmasdr. Bu savunmada
calan, zerkliin federasyondan daha baarl ve gereki bir model olduunu ifade etmitir.
Demokratik zm hakkyla uygulanrsa otonomi, federasyondan bile daha baarl ve gereki bir
model olma yolundadr (calan, 1999: 32). Bu net, olumlayc ifadeye ramen zerklik konusunda
calann bu tarihte bile henz ikna olmadn ayn savunmann ilerleyen blmlerinde gryoruz.
calan bu kez, Trkiyenin sosyolojik gerekliinin zerkliin uygulanabilirliini imknsz kldn ifade
etmektedir: Lehe farkllklar kadar, Krt-Trk i ielii olan blgelerin durumu, Doudaki Krt
nfusun en azndan bir kat kadar Batda bulunmas otonomi tezinin maddi temelinin elverisizliini
gsteriyor (age., s. 111). Bu da gstermektedir ki 1999da bile zerklik konusunda bir kesinlik ve
netlik ortaya km deildir. PKK ve calanda Krt sorununun demokratik ve siyasal yollardan
zm ve birlikte yaam aray 90larn ortalarndan itibaren gelimi olmakla birlikte, birlikte
yaam mmkn klacak aracn/mekanizmann ne olaca sorusunun cevab daha ge bir tarihte netlik
kazanacaktr. Ki bu da calann savunmalarnda geliecektir.
Yaklak 15 yldr mral Cezaevinde tutuklu bulunan calann pek ok savunmas yaymland. Bunlar
arasnda demokratik zerkliin izleinin bulunabilecei savunmalar, AHMe sunulan ve Demokratik
Uygarlk Manifestosu adyla yaymlanan be ciltten oluan kitap serisidir. Bu kitaplar, Uygarlk,
Kapitalist Uygarlk, zgrlk Sosyolojisi, Ortadouda Demokratik Modernite zm ve
Demokratik Ulus ve Krt Sorununun zm. Kendisi gibi yazdklar da ou zaman mitolojik birer
metin muamelesi grdnden, calann savunmalar tam bir karmaaya, muammaya dnm
durumda. Savunma blmlerinden oluturulan, baka adlarla yaymlanan kitaplar da olmakla birlikte,
bu be cilt calann demokratik uygarlk manifestosu serisini oluturmaktadr. Smer Rahip
Devletinden Halk Cumhuriyetine (2001), Bir Halk Savunmak (2004) adyla yaymlanan savunmalar
da zgn olmakla birlikte bunlar Demokratik Uygarlk Manifestosu serisi iinde deildir. Demokratik
Uygarlk Manifestosu savunmalarnn ilk cildinde calan evrimci bir diyalektik yntemle bir
uygarlk tarihi okumas yapyor, politik, teorik ve felsefik tartmalar yrtyor. kinci ciltte, modern
uygarlk dnemini Kapitalist Modernite olarak eletirel bir analize tabi tutuyor. nc cilt
zgrlk sosyolojisinde alternatif bir modernite tezi olarak demokratik moderniteyi ne sryor.
4

calan, Demokratik Uygarlk Manifestosu savunmalarnn son iki cildini, yani Ortadou ve Demokratik
Ulus cildini, bir bakma teorik almalarnn gncel, pratik sorunlarn zmne uygulanmas olarak
planlyor. Dier deyile bu son iki ciltte calan, demokratik modernite zmn Ortadou
sorunlarna ve Krt Sorununa uygulayarak bir bakma bu eksende alternatif zm modeli ortaya
koyuyor.
Genel olarak calann bu savunmalarnn z devlet ve toplum arasnda var olduu kabul edilen
paradoks fikrine dayanyor. Buna gre ilk alardan gnmze kadar devlet ve toplum arasnda hep
bir paradoks olagelmitir ve bu toplumsal tarihin geliiminde etkili olmutur. calan bir bakma, tm
toplumlarn tarihi snf savam tarihi nermesini, tm toplumlarn tarihi, devlet ve toplum
arasndaki savan tarihidir biiminde yeniden formle etmektedir. calan, kapitalist dnemle
birlikte zirve noktasna ulam olan devlet ile toplum arasndaki ontolojik ban zorunlu olmadn,
bilakis tarihsel olduunu ne srmektedir. Bu ban, bir doa yasas gibi grlmesini, yani devletsiz
toplumun olamayaca fikrinin yanl ve maniplatif olduunu sylemektedir. calan, doal toplumdevletli toplum arasnda kategorik bir ayrm yapmakta ve doal toplumdan gnmz modern
topluma kadar geen tarihi evrimci diyalektik bir yntemle okumaktadr. Bu yntemin evrimci olma
nitelii, ztlarn birbirini yok etmedii, ortadan kaldrmad, bilakis bunun diyalektie aykr olduu
grnden kaynakldr. calann diyalektik anlayna gre hibir ey tamamen, mutlak biimde yok
olmaz, ortadan kalkmaz. Tez ve antitez arasndaki mcadele sadece konjonktrel olarak birinin dieri
karsnda avantajl konuma gelmesi, birinin bastrlmas ve geriletilmesi eklindedir. Dolaysyla
calana gre doal toplumun geriletilmesi, bastrlmas zerine devletli toplum biimleri gelimitir,
fakat doal toplum ve bu toplumun deerleri tamamen yok olmamtr. Gzenekler halinde de olsa,
doal toplumdan kalma deerler gnmzdeki devletli toplum biiminde de varln srdrmektedir.
yleyse, gnmzde nemli olan, tkanm bu gzeneklerin yeniden almas ve canlandrlmasdr ve
devrimci bir siyaset buna ynelik olmaldr. calan, devletli toplum evresini be dneme ayrarak
analiz ediyor. Hiyerarik toplum, kleci toplum, kleci-feodal toplum, feodal toplum ve kapitalist
toplum. Kapitalist toplumun analizini Kapitalist Uygarlk savunmasnda ayrntl yapyor. Anthony
Giddensa referansla calan, kapitalist moderniteyi sreksizlik olarak kavramsallatrlan bir
eksende analiz ediyor. Bu anlamda calana gre kapitalist modernite, kapitalizm, endstriyalizm ve
ulus devlet sacaya zerinde ykselen bir devletli toplum dnemidir. Bunun karsna ise demokratik
modernite kavramn koyuyor ve bu ise zgrlk sosyolojisi savunmasnda ileniyor. Kapitalist
moderniteye alternatif, ve bunun ztt olan demokratik moderniteyi calan, ahlaki politik toplum,
ekolojik-endstriyalizm ve demokratik konfederalizm kavramlaryla amlyor. Demokratik
konfederalizm burada anahtar kavramlardan biri. Demokratik Konfederalizm toplumlarn homojen
olmad ve olamayaca varsaymn ilke olarak kabul ediyor. Ulus devletin toplumun doasna aykr
bir rgtlenme olduunu, nk toplumun farkllklardan oluan doasn homejenletirip
benzetirdii eletirisinden hareket ediyor. Toplum ile devlet arasnda zorunlu ontolojik bir ban
olmad gereini ne sryor. Kurulmu olan bu ontolojik ban yani toplum ve ulusun devletsiz
olamayaca, devlet olmadan toplumun mmkn olamayaca biimindeki zorunlu ban krlmas
gerektiini sylyor. Bu ban krlmas, ancak toplumun kendisini devletten zerk olarak dnmesi
ve rgtlemesiyle, topluma ikin etnik, kltrel, cinsiyet, mesleki eitliliklerle, federe birimler olarak
rgtlemesiyle mmkn hale gelebilir. Bu sayede calana gre devlet geriler, devletin dnda gl
bir sivil toplum alan geliir ve toplum kendine ait zynetim gcne kavuur. Devlet-toplum
arasndaki zorunlu ban koparlmas, devlete kar toplumun savunulmas anlamna gelir. nk
calana gre tarihsel olarak devlet merkezileme eilimini, toplum ise zerkleme eilimini tar. Bu
5

adan toplumu savunmak, merkezilemeye, devlete ve devlet iktidarna kar, toplumun zerk, ayr
ve devlete ihtiya duymadan kendini srdrebilmesi, ihtiyalarn karlayabilmesi, z savunmasn
salayabilmesi anlamnda mstakil bir varl savunmak anlamna gelmektedir. Toplumu savunmann
bir dier boyutu ise, toplumun siyasetle bulumasdr. nk toplum olmann bu (siyasal) vasf,
devletli toplum dnemlerinde alnm, toplumun elinden devlete (Leviathan) gemitir. Toplumu
siyasetle buluturmann yolu bu adan, komnal bir zynetim modelini hayata geirebilmektir.
Ancak bu sayede, devletli glere kar toplumu oluturan tm gruplar, kendi varln koruyabilir ve
savunabilir. Bu adan demokratik zerklik modeli, rgtsz tek bir bireyin kalmad, her bireyin
kendini bir komnde rgtledii, mesleki, etnik, inan gibi her alanda zerk rgtlenmelerin olduu
geni bir sivil toplum anlamn tar. Tm bu federe rgtlenmeler, at rgt niteliinde bir halk
meclisinde bir araya gelerek konfederal bir rgtlenmeye vcut verir. Bu sayede calana gre
demokratik ulus ortaya kar. te demokratik zerklik burada anlam kazanr ve demokratik ulus
olmann somut, ynetsel, idari, ekonomik, kltrel, hukuki alanlarda hayata getii durumu ifade
eder. Ya da calann kavramlaryla sylersek, demokratik ulus ruh ise, demokratik zerklik bunun
somutlam bedenidir. Ben bu somut bedenin, birbirini pratikte ve teoride kesen eksenden
olutuunu, bu ynyle bir btnsellik tadn, ne birinin ne de dierinin daha az nemli veya daha
ok nemli olmadn, an derecede nemli ve tamamlayc olduunu dnyorum. Bunlar, idarisiyasi, liberal-demokratik ve liberter eksenlerdir.
III.
Genel olarak sylenirse demokratik zerklik bu eksenle birlikte devlete kar toplumun
savunulabileceini, demokratik bir ulusun vcut bulabileceini, topyekn radikal bir
demokratiklemenin gerek klnabileceini ve nihayetinde Krt sorununun demokratik ve siyasal bir
zeminde zme kavuabileceini ifade eder. Bunun iin nceliklerden biri mevcut ulus devletin
Trk Devletinin- merkeziyeti idari yapsnn adem-i merkezi bir temelde yeniden dzenlenmesidir. Bu
sayede devletin, toplum zerinde kurmu olduu ynetim hegemonyas, siyaset hegemonyas belirli
llerde gerileyecek ve toplumun kendi kendini ynetebilmesinin, siyaset yapabilmesinin n
alm olacaktr. Burada adem-i merkezileme ilevsel ve nemli bir kavram olmakla birlikte,
demokratikleme, hak, eitlik ve zgrlk alanlarndaki sorunlar bir rpda zecek sihirli bir kavram
olarak grlmez (DTK, 2012). Adem-i merkezileme reformlaryla belirli llerde devlete geri adm
attrlmas, devletin alann daraltp toplum alann geniletecek admlardan sadece biridir ve fakat
biricik olan deildir. Egemen bir g olarak devletin snrlandrlmasnn gereklilii dncesi, pek ok
dnce akmnda bulunur ve siyaset teorisinin de nemli tartma konularndan biridir. Mutlak bir
g olarak modern egemen devletin, kendi gcn temsil ettii vatandalarna kar kullanmasnn
nasl engellenecei sorusu burada anahtar roldedir. Liberal ve cumhuriyeti dnce akmlarnda
anayasa ve anayasaclk hareketleri bu sorun iin bulunmu zmlerden biridir. Gler ayrl, denge
ve denetleme mekanizmalar bunun iin nerilen aralardr. Demokratik zerklik de devleti deil,
toplumu koruyan ve kollayan, bireye ve bireysel haklara ncelik veren yeni bir anayasaya bu
balamda yer verir. Yani, yeni, demokratik bir anayasa devletin snrlandrlmas hususunda nemli
aralardan biri olarak grlr. Bunun yan sra yeni bir anayasa ayn zamanda, topluluklarn varln,
demokratik rgtlenmelerini ve zynetim taleplerini de tanyacak olmas bakmndan demokratik
zerklikte ilevsel bir neme sahiptir. Demokratik zerklik, devletin snrlandrlmas sorununda
anayasay gerekli ve fakat yeterli bir ara olarak grmez ve burada kalmaz. Bu ynyle de liberal ve
cumhuriyeti akmlardan farkllar. Devleti asl olarak snrlayacak g ve alan toplumsal alandr. Her
ne kadar devlet gc, adem-i merkezileme ve demokratik bir anayasa ile snrlanm olsa bile, bu
6

devletin iktidar gcnn snrlarn aamayaca anlamn tamaz. Bu nedenle bu snrn almasn
engelleyebilecek en nemli kar g, toplumun en kk lekten balamak zere rgtlenmesi,
alternatif kurumlarn oluturulmas ve iletilmesi ve gittike devletin boa karlmasdr. Devletin
ilevinin, devlete duyulan ihtiyacn sadece belirli konularla snrl olduu bir duruma kout kendi
kendini yneten, rgtl bir toplumun ilerlik kazanabilmesidir. Bu bahiste devletin ilevi merkezi
yetkilerle snrlanmakta ve bunlar uluslararas ilikiler, maliye, d politika, gvenlik gibi alanlar
kapsamaktadr.
Devlet-toplum paradoksuna kout demokratik zerkliin idari-siyasi eksenine baktmzda, bunun
tm Trkiye iin nerilen, toprak ilkesiyle kurulmu bir siyasi zerklik modeli olduu
anlalmaktadr. Siyasi zerkliin pek ok ayrt edici zellii bulunmakla birlikte bunu dier zerklik
trlerinden (kltrel ve idari zerklik) ayrt eden en nemli unsur, (bir) zerk blge ynetiminin
yasama ve yrtme yetkilerine sahip olmasdr. Dolaysyla yetki genilii deil yetki paylam,
iktidar paylam sz konusudur. Bu modelin ilk nvesi 2008 ylnda DTPnin hazrlad bir kitapkta
sunulmu ve daha sonra 2013 ylnda BDPnin hazrlad anayasa taslak metninde
ayrntlandrlmtr. Buna gre Trkiye, ekonomik, kltrel zelliklerine gre birbirine benzeyen
kentlerin birlemesiyle 20-25 blgeden oluacaktr. Her bir zerk blgenin, demokratik seimlerle
oluan kendine ait blge parlamentolar olacak ve bu parlamentolar yasama ve yrtme yetkilerine
sahip olacaktr. zerk blgenin sahip olduu ynetim yetkileri, merkezi yetkilerin yerel organlar eliyle
kullanld yetki geniliinden doan yetkiler deildir. Bilakis, her zerk blgenin kendine ait
yetkilerinin olduu, bunlar kullanma, deitirme, yeniden dzenleme hakknn siyasal zerk blgelere
anayasal garanti erevesinde tannd yetki paylam veya iktidar paylam sz konusudur. Bu
adan demokratik zerklik, belediye ynetimlerinin mevcut kimi yetkilerinin artrld bir idari
zerklik modeli deildir. Avrupa Birlii Yerel Ynetimler zerklik artnda ngrlen bir yerel
zerklik modeli de deildir. Bu bahiste tartlmas gereken pek ok nemli soru ortaya kmaktadr,
ancak zaman ve yer darl nedeniyle bunlara deinmeyeceim. u sorular sylemekle imdilik
yetinebilirim: 20-25 zerk blgenin her biri eit ve ayn yetkilere mi sahip olacaktr? Yani, rnein
Krdistana stat talep ediliyor olmasndan dolay, bu stat Krdistan dier zerk blgelerden
yetkiler asndan farkl klacak mdr? Demokratik zerklik neden tm Trkiyeye nerilmektedir?
Yani, neden sadece Krdistan veya Krtler iin demokratik zerklik istenmiyor? Tm Trkiyede idari
bir reform saland ve zerk blgeler ortaya kt diyelim, bu durumda demokratik zerklik politik
ierii, ekolojik, demokratik, cinsiyet zgrl ierii ile her zerk blgede uygulanabilecek mi ve
bunun aktr ve znesi kimler olacak?...
Liberal-demokratik eksende demokratik zerklie baktmzda, anayasa, anayasal stat, vatandalk,
farkl etnik ve kltrel kimliklerin tannmas, Trkiyenin ok-kltrl toplumsal yapsna yaplan vurgu
gibi eit yurttalk ve liberal demokratik haklar aray karmza kmaktadr. Az evvel de belirttiim
gibi, modern devletin nasl snrlandrlaca sorusuna anayasa cevab verilmektedir. Fakat demokratik
zerklikte yeni bir anayasa ihtiyac sadece devletin snrlandrlmas iin bir gereklilik deil, ayn
zamanda stat sorununun zm iin de gerekli bir konudur. Yani, demokratik zerklikle birlikte
Krt hareketi Krdistan zerk blgesi iin (sadece Krtler iin deil) stat talep etmektedir. Bunun
gereklemesi mevcut 1982 Anayasas ile mmkn olmadndan statnn tannmas iin yeni bir
anayasa gerekli grnmektedir. Stat talebi ve stat anlamas ancak demokratik anayasal bir sistem
varsa gerekleebilecektir. Stat, zerk zne ile devlet arasndaki hukuki ilikileri, zerkliin corafi
snrlar ve yetkileri, uzlama mekanizmalar, temsiliyet biimleri ve dil yetkileri gibi pek ok konuyu
kapsayan kurucu metinlerdir. Devletin, kendini zerk blgede nasl ve ne oranda temsil edeceini,
7

zerk blgeye mdahalesinin snrlarn, ayn biimde zerk blgenin devlette, uluslar aras ilikilerde,
ulusal parlamentoda nasl temsil edileceini belirledii iin stat, zerklik tartmalar iin olduka
nemli bir balktr. Statyle birlikte zerk bir blge kendini bamsz ynetebilme yetkilerine sahip
olmakta, devletin mdahalesinden korunmu hale gelmekte ve kendini anayasal normlara aykr
olmamak kouluyla istedii biimde ynetebilme serbestisine kavumaktadr. Demokratik zerklikle
ngrlen ekolojik, komnal, cinsiyet eitlii ve dorudan demokrasi kurum ve anlayla bir toplumun
inas ancak stat salandnda devletle, yerel, blgesel ve uluslararas glerle greli daha az
atmal bir biimde hayat bulabilecektir. Statnn olmamas durumunda bu deerler ve ilkeler
etrafnda bir toplumsal yaam inas, srekli ve her zaman bu glerle bir atma iinde olacaktr ve
srekli mdahaleye maruz kalacaktr.
Demokratik zerklikte tek sorun sadece ulus devlet ve bunun snrlandrlmas meselesi deildir.
Toplumun devlet karsnda savunulmas en nemli konu olmakla birlikte bunun yan sra
snrlanmas, bozup yeniden ina edilmesi gereken baka bir takm toplumsal ve siyasal konular da
demokratik zerkliin yapsal eleridir. Bu erevede demokratik zerkliin toplumsal zgrlemeye
ynelik, deiim ve dnmn belirsiz bir yarna ertelenmeden bugnden ve gndelik yaamdan
balanarak dnme urad liberter ekseni karmza kmaktadr. Bu eksende demokratik zerklik,
bunun aktr ve zneleri, devletin, sermayenin, kltrn ve toplumun tek ynl modernliine kar bir
alter-modernite (Hardt ve Negri) gc olarak ortaya kar. Batl, evrenselci modernliin doay,
insan, toplumu ele geiren kolonyal gcne kar dekolonyal bir g olarak kar koyar. nsann
doayla ilikisi, patriyarka, kadn zgrl, dayanmac ekonomiler, temsili demokrasiye kar
komn, kongre ve meclislerle dorudan demokrasi organlar demokratik zerkliin liberter eksenini
oluturur. Saydm her bir tematik alan burada amlayamayacam. Bunlardan sadece ikisi zerine
ksaca birka ey sylemek isterim.
Birincisi, demokratik zerklikteki alternatif ekonomi veya dayanmac ekonomi sylemleri. Bu
sylemlere baktmzda demokratik zerkliin anti-kapitalist bir ekonomik model ngrd iddia
edilebilir mi? Yani, topluluk ekonomisi, komnal ekonomi, kooperatifler, eko-topluluklar gibi
kavramlarla ifadesini bulan bir ekonomi anlayn anti-kapitalist olarak tanmlamak ne oranda
mmkndr? Bu soruya ben hemen kendi cevabm vermek istiyorum. Bence demokratik zerklikte
ortaya konulan ekonomik anlay, bir anti-kapitalist model olmaktan ziyade sermayeye, retime,
serbest piyasaya izin veren bir model ve bu model kapitalizmi ehliletirme hedefi tamaktadr. Yani
kapitalizmi ve bunun sermaye, retim, zel mlkiyet, piyasa gibi iktisadi aralarn yok etmek, ortadan
kaldrmak demokratik zerkliin alternatif ekonomi syleminde sz konusu deildir, bilakis bunlarn
snrlandrlmas, merkezileme ve kar eilimlerinin daraltlmas sz konusudur. rnein, uzun meta
zincirinin nasl bozulaca, serbest piyasa yerine hangi alternatif piyasalarn nasl ikame edilecei gibi
tartmalar yaplmamaktadr. Krdistan zerk blgesi piyasasna, girecek ve kacak meta
dolamnn durdurulmasna ilikin bir ngr sz konusu olmad iin, ben demokratik zerkliin
ekonomik anlayn bir ehliletirme olduunu dnyorum. Bunu, retim ve tketim
kooperatifleri zerinden de sylemek mmkn. Bilindii gibi demokratik zerklikte olduka gl bir
kooperatifilik, kooperatifleme sylemi hkim. Ve bu, demokratik zerkliin alternatif
ekonomisinin dayandrld temel kurum (DTK, 2012). Kooperatifler ilk kez Krt hareketince
kefedilen kurumlarm gibi bir sylem orta yerde dolayor olsa da kooperatifler ve kooperatifilik
Trkiyede ve dnyada olduka yaygn kurumlardr. Bugn Trkiye genelinde 8723 faal ve 4421 faal
olmayan toplam 13 bin 144 kooperatif ile bunlara ortak 1.935.260 kii bulunmaktadr. Dnya
genelinde ise BM hesaplarna gre 750 binden fazla kooperatif ile bunlara ortak 1 milyardan fazla kii
8

bulunmaktadr. AB lkelerinde bu say 250 bin kooperatif ve 163 milyon ortak eklindedir. Gerek
kooperatiflerin gnmzdeki bu yaygnl ve gerekse ilk ortaya kt 19.yydan itibaren
kooperatiflerin kapitalizme alternatif bir g olduuna dair herhangi bir emare bulunmamaktadr. Bu
kadar ok saydaki kooperatife ramen kapitalizmin tm dnyadaki tahakkm ve egemenlii devam
etmektedir.
Deinmek istediim bir dier nokta, demokratik zerklikteki komn ve meclislerdir. Bu yaplar,
demokratik zerkliin kurucu yapsal eleri olarak grlmektedir (DTK, 2012; Komnar, 2014). yle
ki, komn ve meclis rgtlenmeleri olmadan demokratik zerklikten bir model olarak sz
edilmemektedir. Toplumun en kk yerel lekten balamak zere -ki bunlar kyler, kasabalar,
mahalleler eklindedir- rgtlenmesi, demokratik zerklikte hem istenilen rgtl toplumun
ekillenecei temeli oluturacak hem de toplum kendi z savunma gcne kavuacaktr. Demokratik
zerklikte devletin snrlandrlmas, sadece adem-i merkezileme ve anayasaya indirgenmediinden,
devleti snrlayacak en nemli alan ve g rgtl toplumsal alandr demitim. Ancak bu alann
demokratik, yerelden ve katlmc bir biimde rgtlenip bir g ve iradeye dnmesi halinde gerek
manada devlet snrlanm olacak, toplum devletin boyunduruundan kurtulmu olacaktr. Bu
nedenle demokratik zerkliin ilk ve en nemli art dorudan demokrasi olarak grlmektedir
(Komnar, 2014) ve komn ve meclisler bunun en nemli ilevsel/yapsal aralardr. Her bir bireyin
kendi ky veya mahalle komn ve meclisinde yer almas/rgtlenmesi sayesinde, bireyin aktif,
katlmc yurtta olaca ngrlmektedir. Komn veya meclisi olan yurtta, toplumun ynetimine,
karar srelerine, siyasete katlabilecek, herhangi dsal bir gten beklemeden kendi kendine
yeterlik (zyeterlik) ve kendi olanak ve imkanlar (zg) ile, toplumun, siyasetin bir paras, kendi
ihtiya ve sorunlarnn zmnn aktr olacaktr. BDPnin yerel iktidarda olduu blgelerde
gnmzde ok sayda ky komn ve mahalle meclisi (citizens council) olduu sylenmektedir,
fakat bunlarn says, ileyii, karar srelerine ne lde katld gibi konularda henz yeterli veri
bulunmamaktadr. Ancak ister sylem dzeyinde kalsn, isterse ok az sayda olsun bugn demokratik
zerklikle, komn ve meclislerle birlikte artk katlmc, dorudan demokrasi Trkiye ve Ortadou iin
bir imkan olarak dnlr olmaya balamtr. Hardt ve Negrinin de syledii gibi bu tr rnekler ve
araylar ok kk dzeyde olsa bile, olduka nemli demokrasi deneyimleridir.
IV.
Son olarak demokratik zerkliin bir yurttalk heterotopyas olduunu tartmak istiyorum.
Demokratik zerklik ister fiili olarak (defacto) isterse hukuki (dejure) yntemle hayata geirilsin, bu
model Trkiye Cumhuriyetinin kuruluundan beri dayand etnik/kltrel modern yurttalk idealine
kar gnmzdeki en nemli meydan okumalardan biridir. Trkiye Cumhuriyetinin klasik manada
devlet-ulus-yurtta denklemi zerinden kurduu homojen (etnik) dlayc, eril ve piyasa znesi gibi
zelliklerle karakterize olan modern yurttalk rejimine kout, demokratik zerklik katlmc, okkltrl, ulustan ve devletten arnm yeni bir yurttalk rejiminin olanaklarn tamaktadr. Yukarda
ideal bir resim iinde sunduum biimiyle olmasa bile, demokratik zerkliin daha imdiden fiili
olarak uygulama olana bulduu blgelerde, yurttalk asndan nemli farkllamalar
grlmektedir. Bu ynyle bu blgeler, bu mekanlar mevcut modern liberal yurttalktan koparak
yeni trden yurttalk rejiminin filizlendii heterotopyalar imlemektedir.
Trkiye Cumhuriyetinin monist ulus/toplum anlayndan farkl olarak demokratik zerklik yasland
demokratik ulus anlayyla toplumun heterojen, farkl, oklu kimlik ve kltrlerden oluan sosyolojik
9

gerekliini veri alr. Bu yaklam yurttaln sadece Krtlk dairesi ierisinde dnlmedii ve bu
adan Krtlerin ounluk oluturduu blgelerde herkesin sadece Krt olduu ve Krte konumas
gerektii varsaymndan hareket edilmez. Bu, ok kltrl bir toplum tasavvuruna paralel herkesin
kendi anadilini kullanma hakknn olduu bir biimde sonulanmaktadr. Bunun somut kts, yasak
olmasna ramen BDPli Belediyelerin ok-dilli kamusal hizmet yrtmeleridir. Bunun yan sra,
yurtta sadece Krt olarak kurgulanmad gibi, tek bir inan grubunun yesi olarak da kurgulanmaz.
Toplumun farkl inanlardan mrekkep bireylerden olutuundan hareketle, her trden inan, ki
zellikle Hristiyan (Ermeni), Sryani, Ezidi ve Alevi inanlar demokratik ulusun paralar olarak
kamusal alanda grlr ve duyulur olur. Bu anlamda modern yurttaln benzerlerin eitliine dayal
evrenselcilik iddias, demokratik zerklikle farkllklarn eitliine dnerek yeni bir evrensellik ortaya
karr. Bu sadece farkl kimlik, inan ve kltrleri deil, ayn zamanda farkl cinsiyet kimliklerini de
kapsar. Modern yurttaln daha ok eril bir yurttalk kurgusuna karn, demokratik zerklikte kadn,
erkek ve farkl cinsel ynelimler de eit haklardan faydalanan yurttalardr. Ancak bu, haklar ve
zgrlkleri kullanabilme kapasiteleri bakmndan cinsel kimliklerin imdilik tamamen eitlendii
anlamna gelmez.
Demokratik zerklik, ulus devleti haklara sahip olma hakknn ve de zgrlklerin tek meru arac
olarak grmez. Hatta devletin ounlukla bu hak ve zgrlklerin nnde engel olduu fikrine
yaslanr. Bu, aktr ki yurttaln, devlete aidiyetlik olarak gelitii ve uyguland modern rejimden
tamamen farkldr. Haklara sahip olma hakknn devlet dolaymna balanmasna kout, demokratik
zerklik bu dolaym belirsiz klarak hem devleti aradan karr hem de haklara sahip olma hakknn
yerine haklar kullanma hakkn fiili olarak hayata geirir. Bu ynyle homojen ulustan ve ulus
devletten arnm (denationalized) bir yurttalk anlayna doru yaklar. Dolaysyla demokratik
zerklikte yurtta, soyut ve kat zerinde haklar olanlar deil, yurttalk haklarn kullanmay ve bu
haklardan pratikte faydalanmay ifade eder.
Demokratik zerklikte yurtta, bir plebisit deildir. Modern yurtta bata iddet ve ynetme hakkn
egemene devretmi, pasif bir semen iken demokratik zerklikte yurtta, ynetim ve karar
srelerine dorudan katlm hakk ve aralar ile vardr. Dorudan demokrasi ve katlm, demokratik
zerkliin n kouludur. Bu adan demokratik zerklik, meclisler, komnler yoluyla yurtta kavramn
klasik anlamna daha fazla yaklatrarak Murray Bookchinin (1999) ifade ettii anlamda yurtta
semen ve vergi mkellefi olmann tesine tar.
Demokratik zerklikte yurtta, zgr olduu kadar komnal da olmak zorundadr. Bu adan
demokratik zerklik yurtta, toplumdan kopuk, yerel, tikel aidiyetlerinden koparlm birey yerine,
bireyi yeniden topluluun iine yerletirir. Komnallik, bireyin doasnn bir gerei olarak grlr.
Herhangi bir komnal ba olmayan birey ne aktif yurtta olarak toplumun ynetimine dahil olabilir
ne de demokrasinin derinlemesine, dorudan demokrasinin ilemesine katk sunabilir. Komnal ba,
topluluk aidiyeti, hem katlmn hem dorudan demokrasinin bir gereidir.
Sonu olarak demokratik zerklik Krt sorununun zynetim temelinde zmne aday gl bir
model olmann yan sra, Trkiyede modern yurttalktan farkl bir yurttalk rejiminin tohumlarn da
ekmitir. Krt siyasal hareketinin etkin ve gl olduu blgelerde, farkllklarn eitlii, farkllklar
zerine kurulu bir evrensellik, komnal bir yaam, katlmc yurtta, dorudan demokrasi anlay
zerinden yeeren bu yurttalk rejimiyle birlikte demokratik zerklik bir yurttalk heterotopyasdr.
BDPnin yerel iktidarda olduu blgeler, bu yurttaln fiili snrlarn gstermekte ve bu snrlar iinde
10

yurtta, sahip olduu komn, meclis, yurtta inisiyatifi, halk meclisi gibi dorudan demokrasi
aralaryla kentte, mahallede, kyde ynetim organlar oluturan, bu organlarla yaad sosyal
evrenin ynetim sorumluluunu alan, bunu bir iradeye dntren, ihtiyalarn belirleyen ve
karlayan katlmc yurttatr.
Dinlediiniz iin ok teekkr ederim.
Kaynaklar
DTK (2012), Krt Sorununun zm in Demokratik zerklik, Diyarbakr: Aram Yay.
calan, Abdullah (1999), Krt Sorununda Demokratik zm Bildirgesi, stanbul: Mem Yay.
calan, Abdullah (2012), Demokratik Uygarlk Manifestosu (Kitap 5): Krt Sorunu ve Demokratik Ulus
zm. Kltrel Soykrm Kskacnda Krtleri Savunmak., Neuss: Mezepotamya Yay.
DTP (2008), Krt Sorununa ilikin Demokratik zm Projesi, Ankara: Gn Matbaas.
BDP (2013), Yeni Anayasa nerisi Tasla
Komnar (2014), Komn ve Meclisler., Aylk deolojik-Teorik Dergi, Yl 9, Say 59.

11