Professional Documents
Culture Documents
Yaşar Semiz İttihat Ve Terakki Cemiyeti Ve Türkçülük Politikası PDF
Yaşar Semiz İttihat Ve Terakki Cemiyeti Ve Türkçülük Politikası PDF
Yaşar Semiz İttihat Ve Terakki Cemiyeti Ve Türkçülük Politikası PDF
ANAHTAR KELMELER
ttihatveTerakki,Trklk,Osmanl,Merutiyet,Birlik
Do. Dr., Seluk niversitesi Sosyal Bilimler MYO retim yesi, ysemiz@selcuk.edu.tr
ABSTRACT
Towardstheendofthe19thcentury,oneofthemostimportantmovementsofthoughtwiththe
aimofsavingthegovernmentalongwithOttomanModernizationwasTurkismandoneofthe
politicalunionsofthatperiodwasCommitteeofUnionandprogress(ttihatveTerakki).
TurkismmovementstartedtorisewhenCommitteeofUnionandprogressstartedtoleanto
wardsthatnotionduringthesecondOttomanConstitutionalMonarchyeraandespecially
afterthewarsofBalkan.TheCommitteeofUnion,whichhasadeepeffectonlatehistoryof
Turkey,wasfirstestablishedin1889withthenameofttihatiOsman(OttomanUnion
Society)bythestudentsoffirstOttomanmedicalschoolcalledMektebiTbbiyeiahaneasa
secretorganization.Thisassociation,aftercombiningwithanotherassociationcalledCommit
teeofUnionandprogress,establishedinParis,FrancebyOttomanintelligentsiainthesame
year,tookthenameofCUP.CUPhadapoliticalpowerin1907afterunitingwiththeOtto
manFreedomSociety(OsmanlHrriyetCemiyeti),foundedwiththeattemptsofOttoman
thirdlegionsofficersin1906.ThiscommunitywascalledCommitteeofUnion(ttihatve
Terakki)forawhile,butlateritwasknownasCUP.
CommitteeofUnionandprogressAssociationcameupwhenamultinationalgovernment
(OttomanEmpire)wasabouttobreakdown.Theiraimwastosavethegovernmentandhelpit
tocontinueitsexistence.DespiteallofthesefactsdeterminingtheideologyofCommitteeof
UnionandprogressAssociationisnoteasy.TherewerealotofmembersthathasTurkish
Nationalismideas.Moreoverintheassociationthereweresomewesternintelligentsiasanda
fewnonMuslimmembersexisted.Onecanexaminetheassociationsideologyintwoparts.
Thefirstpartconsistsofthetimebetween1889toBalkanWarinwhichtheassociationsup
portedOttomanUnion.ThesecondpartsstartedaftertheBalkanWar.Inthisparttheassocia
tionsfocuswasonTurkismidea.
InthistextCommitteeofUnionandprogressapproachtoTurkismideaisexamined.
KEY WORDS
CommitteeofUnionandprogress,Turkism,Ottoman,ConstitutionalMonarchy,Unity
TRKYATARATIRMALARIDERGS219
GR
Osmanl Devletinde 19.yzyln ortalarnda Tanzimatla balayan reform
sreci iinde ncelikli sorunlarndan birisi de geleneksel millet sisteminin
zlmeyebalamasylabirlikteortayakantoplumsaleitliinsalanmasprob
lemiolmutur.1Tanzimattakpedenyllardatoplumsaleitsizliktartmalar
veayrmatehlikesinekardevletiynetenleryenibirmilletoluturmaabas
olarakdanitelendirebileceimizOsmanllkyadaOsmanlclkolarakadland
rlan bir kavram gelitirildi.2 1856 Islahat Fermanna dayanan Osmanlclk
kavrammodernulusuyaratandoaldinamiklerdenfarklolarakdahaokya
paykaraktereveprojeleredayanyordu.BuanlayagreOsmanlDevletisnr
lariindeyaayantminsanlarilksiyasikimliineolursaolsunonlarredde
dilmeden genel erevede Osmanl vatanda saylacakt.3 Batl Devletlerin
(daha ok Fransann) nerileri dikkate alnarak gelitirilen bu politika ile Os
manl topraklarnda yaayan farkl irk ve dinlere mensup olan topluluklarn
Osmanlpotasiindekaynatrlmasdnlmt.4YaplanalmalarOs
manl Devletindeki Rum, Ermeni ve Musevi Cemaatlerinin 18621865 yllar
arasnda Osmanl Devletinin nizamat olarak tanmlad kedi yasalarn yap
malarnazeminhazrlad.Buyasaltemsililkesiresmenhermilletiinayrayr
yaplan yazl anayasalar da beraberinde getirdi.5 Fransz htilalinin etkisi ile
ykselenUlusuluunOsmanldevletindekietkisininlemekmaksadilegeli
tirilenOsmanlclkistenilenneticelerivermektenuzakt.18621865yllarara
sndakarlanbukanunlarlatarihteilkkezOsmanllkesindeyaayaninsan
laradevleteliyleyenibirkimlikvermeklesonuland.lkbaktaoldukabasit
grnenvatandalkkavramveoradankaynaklanankimlik,kkldeimele
reveyenigelimelerenedenoldu.Yaklak9milyonkiiyietkileyenbugeli
me6zellikleHristiyantebatarafndanyeniOsmanlkimliinigiriiminiken
1
2
dileriiinbireitasimilasyontuzaolarakalglad.Dierbirgrupiseimpara
torlukiindemuhtariyetyadaistiklaliinalmalarnazeminhazrlad.7
Osmanl birliinin salanmas yolunda nemli bir giriim de 1872 ylnda
MithatPaaveHalilerifPaatarafndanilerisrld.BuOsmanlmparator
luunun yeni Alman mparatorluu gibi Federallemesi nerisi idi.8 nerinin
nemli gerekelerinden birisi Romanya ve Srbistann bamszlk yolundaki
gidiinidurdurmakt.AncakbugiriimRusyannmdahaleleriileengellendi.
Ardndan 23 Aralk 1876da yrrle konulan Anayasa ile yeniden tanmla
nan vatandalk kavram ile Osmanl birliinin salanmasna alld. Ancak
MerutiyetinksasresonraII.Abdlhamittarafndansonlandrlmaszerine
yeniaraylarbalad.
te bu ortamda Trkiyenin yakn tarihine damgasn vurmu olan ttihat
ve Terakki Cemiyeti 1889da Mektebi Tbbiyei ahane rencileri tarafndan
ttihadi Osman (Osmanl Birlii) adyla bir dnce kuruluu eklinde gizli
bir tekilat olarakkuruldu. Amac yeniden Merutiyeti ilan etmek ve Osmanl
birliinisrdrebilmekti.TekilatayniylyurtdndakiOsmanlaydnlarta
rafndanParistekurulanttihat(OsmanlBirlii)veTerakki(Aydnlanma;a
da uygarln eitim ve teknik aralar ile donanarak ilerlemek) Cemiyeti ile
birleerek ttihat ve Terakki Cemiyeti adn ald.9 Ancak bir siyasi g olarak
ttihat ve Terakki 1906da Selanikte III. Ordudaki baz subaylarn giriimi ile
kurulanOsmanlHrriyetCemiyetinin1907deParistekirgtlebirlemesiile
ortayakt.10KsabirdnemTerakkivettihatadylaanlantekilatdahasonra
ttihatveTerakkiCemiyetiolarakanlmayabalad.11
okuluslubirimparatorluunsondnemlerinedamgasnvurmuolant
tihatveTerakkiCemiyetininideolojisininetbirekildetespitetmekhikolay
deildir.CemiyetiniindeTrkmilliyetiliierevesiiindednenlerinsa
7
8
9
10
11
Bayram Kodaman (1983). Sultan II. Abdulhamidin Dou Anadolu Politikas, stanbul: Orkun
Yay., 177.
Davison, 160.
Tarik Zafer Tunaya(1989). Trkiyede Siyasi Partiler, C. 3, stanbul: Hrriyet Vakf Yay., 7; Enver Behnan apolyo- Ziya Gkalp (1943). ttihat ve Terakki ve Merutiyet Tarihi, stanbul: Gven Basmevi, 48-49; brahim Temo (1987). ttihat Terakki Anlar, stanbul: Arba Yay., 13-18.
Kazm Karabekir (1982). ttihat Terakki Cemiyeti (18961908), stanbul: Trdav Ofset, 158; Sina
Akn (1980). Jn Trkler ve ttihat Terakki Cemiyeti, stanbul: Gerek Yay., 57 62.
Mithat kr Bleda, mparatorluun k, stanbul: Remzi Kitabevi, ty, 30-31; Ahmet Rza
Bey, Cemiyetin adnn ttihat ve Terakki olarak kabul edilmesinin kendisine ait fikir olduunu
belirtir. Meclis-i Mebus an ve Ayan Reisi Ahmet Rza Beyin Anlar, hzl. Blent Demirba, stanbul: Arba Yay., 1988, 23.
TRKYATARATIRMALARIDERGS221
ysoktur.AncakhatrsaylrorandaOsmanlcveBatcaydnlarnyansra
az da olsa Gayrimslim unsurlar da yer almaktadr. Bununla birlikte gelien
olaylar cemiyetin fikirlerinin daha iyi ekillenmesine katk salamtr. Bu iti
barla Cemiyetin fikir yapsn kesin izgilerle olmamakla beraber iki aamaya
ayrarakincelemekmmkndr.Buaamalardanilki1889danBalkanSavana
kadarolandnemdierideBalkanSavalarnnbittiidnemsonrasdr.
A.1989dan1913eKadarOlanDnem
Cemiyetilkkurulduudnemdenitibarenmparatorluuparalamakiste
yenlere kar tepkisini aka ortaya koymutur. Prensip olarak hibir kken
ayrmyaplmadanOsmanlbtnlnsavunanherkesincemiyetekatlabi
leceiifadeedilmiti.BununlabirliktetekilatnnbykbirksmMslman
genlerden oluturma ilkesi benimsemi, Mslman yelerinin ounluu da
Trk kkenlilerden oluturulmasna zen gstermitir.12 Cemiyete yalnz Trk
ve Mslmanlarn alnaca fikri Kzm Karabekirin cemiyetin sembol olan
hilal13iinbuhilaltuhaf,bakaiaretbulamamlarmeklindekitepkisineEnver
Paannverdiiucevaptandaanlalmaktadr.kimiziinkankardeliitarihi
saylr.Yalnzuhilaliaretinedokunmanhihoumagitmedi.Buiaretherhaldeben
Trkm demekten daha kapsamldr. Bu cemiyete yalnz Trkleri deil, slam olan
btnOsmanllardaalyorlar.ArabArnavutudagirebilir.YeterkihrriyetveMe
rutiyettaraftarolsunlar.HilaliaretiileSalipekarsavaaacakdeilizya.14
AyniekildeCemiyetinkuruculararasndayeralan,AhmetRzaBey,Ce
miyetihalisbirTrkveMslmancemiyetiolaraktanmlar.15Cemiyetinnemli
isimlerindenFethiOkyarisecemiyetinideolojisiileilgilibilgiverirkenAhmet
Rzadan bir adim daha ileri giderek ttihat ve Terakkide milli olan ve olmayan
unsurlar elbette vard. O artlar iinde fikriyatlar ve messeseleri olmayan ve gizli
alan bir cemiyetin baka kaynaklardan ilham almas ok tabii idi. Hatta zaruri idi.
Fakat muhakkak olan uydu. ttihat ve Terakki, o gnn artlar iinde aka ifade
12
13
14
15
Hseyin Kzm Kadri (1991). Merutiyetten Cumhuriyete Hatralarm, hzl., smail Kara, stanbul letiim Yay., 159; Samih Nafiz Tansu (1960). ttihat ve Terakki inde Dnenler, Anlatan
Galip Vardar, stanbul: nklp Kitabevi, 60; Sina Akn (1998). Jn Trkler ve ttihat Terakki,
Ankara: mge kitapevi, 77.
ttihat ve Terakki Cemiyetinin iki remzi (sembol) vardr, Biri Hilal dieri de Muindir. Hille
kelime-i mrur, Muine de kelime i mukaddese denilirdi. ki ttihat birbirleri ile karlatklar
zaman sa elini gsne koyarak, parmaklar ile hill yapard. Dieri de ona muin kelimesinin
ilk kelimesi olan M (mim) harfini syler, dieri de ikinci harf A (ayn) sonra Y (ye) ve N (nun)
kelimelerini syleyerek anlarlard. apolyo, s. 62.
Karabekir, 135138.
Akn (1998). 78.
edilmesiimknszvehattabandakilerindefelsefevefikiryapsolarakifadeedemeye
ceklerikadarekildeTrkmilliyetisiydi16der.BununlabirlikteCemiyetinyurtii
ve yurt dndaki tekilatnda baz gayrimslim isimleri de grmek mmkn
dr.BunlarnarasndaAhmetRzaBeyleMeveretgazetesinikaranSelanikli
Albert Fau (Yahudi), Aristidi Paa (Rum) ve Halil Ganem (Lbnanl Marun)
saylabilir.17Gayrimslimunsurlarncemiyetekabuledilmesifikrimuhtemelen
Msrubesinin1897ylndaCenevreubesimdrAhmetBeyeyazdbir
mektuptansonragereklemitir.18
Cemiyete gayrimslimlerin hangi artlarda alnacaklar 02/06/1906da Bul
garistandaKzanlkubesineyazlanbiryazdauekildeaklanr:BirErmeni
gelirdeyahubenOsmanlym,Osmanllseverimderse,yolbudurderonuikaza
alrz.BizGayrimslimbirOsmanlycemiyetealrsakancakbazartlardhilinde
alabiliriz.CemiyetimizhalisbirTrkcemiyetidir.slamlaveTrkledmanolan
larn hibir vakit fikrine tebaiyet edilmeyecektir.19 Bu ifade de cemiyetin ncelikle
Trksonraslamcemiyetiolduunu,gayrimslimlerinancakbeliartlardace
miyetegirebilecekleriniakagstermektedir.
Hal byle olmasna ramen Cemiyetin, devletin gelecei iin gelitirdii
fikrin temasn, devletin ana unsuru olarak grd Trkler zerine kurmu
olmasnakarbirsrebunuakadillendirmektenuzakdurdu.Yaygnolarak
vatan,hrriyet,anayasavedevletinbirlikvebtnlkavramlarnnplana
karpekillendirmeyealt.OsmanlTerakkivettihatCemiyetiUmuruDhi
liye ve Muhasebe ubesinden Dr. Nazm ve Dr. akr imzas ile Sezai Beye20
yazlanmektupta,kafalarndaekillendirdiklerivatannneresiolduudaanla
tlmaktaveZannederizkisevimliifadenizlehembubiareMslmanlarikazedi
lir, hem de daha ziyade taraftar peyda edilmi olur. Ayn zamanda zat biraderlerine
Hayatgazetesininbirnshasndagndereceiz.BugazeteninbayazarAliTuran
Beyin21btnemelAdriyatikdenizindeninkadarolantopraklardabirTrkttihad
16
17
18
19
20
21
Fethi Okyar (1980). Devirde Bir Adam, stanbul: Tercman Messesesi Yay., 23.
erif Mardin (1989). Jn Trklerin Siyasi Fikirleri (18951908), stanbul: letiim Yay., 3839.
Mektup iin bk. Haniolu (1985), 484-485.
Ahmet Bedevi Kuran (1948). nklp Tarihimiz ve ttihat ve Terakki, stanbul: Tan Matbaas,
202203.
Mektubun gnderildii Sami Paazade Sezai Bey Cemiyette 1902 ylnda yaanan ayrmadan
sonra Merkeziyetilerin kard uray mmet dergisinin bayazardr. Sezai Bey Cemiyetin
Trk fikirlerini paylamakla birlikte komitaclk konusunda onlardan fakl dnyordu.
Hseyin zade Ali Bey Tbbiyede ttihat ve Terakki Cemiyetinin ilk propagandasn yapan kdr. Okulu bitirdikten sonra Dr. Bahaeddin akr Beyle birlikte Avrupaya kam, oradan da
Kafkaslara geerek eitli yaynlar yapmtr. Kuran, nklp Tarihimiz, s. 206. Dipnot.
TRKYATARATIRMALARIDERGS223
29
30
31
mer Seyfettin (1971). Ameli Siyaset, hzl. Sakin ner, stanbul: Gktu Yay., 2728; Bu konudaki farkl grler iin bk. Massami Arai (2008). Jn Trk Dnemi Trk Milliyetilii, ev. Tansel Demirel, stanbul: letiim Yay., 92103.
Tunaya, Siyasi Partiler, C. 1, 50.
Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyetinin Nizamnamesi, Selanik: Rumeli Matbaas, 1327, madde 12, 2-3.
Ahmet Rza Beyin Anlar, 41.
TRKYATARATIRMALARIDERGS225
34
35
Hseyin Cahit Yaln (1976). Siyas Anlar, stanbul: Trkiye Bankas Kltr Yay., 23.
George Franois (2001). Osmanl Trk Modernlemesi, ev. Ali Berktay, stanbul: Yap Kredi
Yay., 32.
Yaln, 39.
Arnold J. Toybnbee (1971). Trkiye, ev. Kasm Yargc, stanbul: Milliyet Yay., 73.
admdahailerigiderekSultannsetiitemsilcilerdenoluanAyanMeclisinin
kaldrlmasn ve lke genelinde demi merkeziyeti bir ynetime geilmesini
istediler. Anayasada yer alan devlet dairelerinde Trkenin konuulaca, Parla
mentoda yaplacak konumalarn Trke olmas ve gelecekte Trke konu
mannyansrammknolduukadarTrkeyazmalar36kararndanvazgei
lerek Temyiz Mahkemeleri ve Nezaretler de dhil, devlet dairelerinde aznlk
dillerinden verilecek dilekelerin kabul edilmesini istediler. Ayrca ttihat ve
TerakkininzellikleeitimkurumlarmdaTrkeeitimihayatageirmeyea
ltdnemdedevletinokullardadahancekendilerinetanmolduuhak
larn srdrlmesini istediler.37 Ancak kurduklar cemiyetlerin savunduklar
tezler, Osmanl devleti bnyesinde baz haklar elde etmekten ok ayrlk ta
lepleri ieriyordu. rnein Bulgar komitaclarnn kurduu MakedonyaEdirne
Bulgar htilal Komitesi aka amalarnn Makedonya ve Edirnenin Osmanl
devletindenkoparlaraktambamszhalegetirilmesiniistiyorlard.38Ayne
kildeBulgarhtilalKomitesininuzantsolarakkurulanDersaadetBulgarMe
rutiyetKulbdaprogramnn11.Maddesindesrekliolaraktoplumlarnasa
vaveayrlahazrolmalarmesajnveriyordu.39
Rumlarn durumu da Bulgarlarnkinden pek farkl deildi. Temmuz 1909
tarihinde yaynlanan Cemiyeti Yunaniye nizamnamesinin ama ksmnda u
ifadelere yer verilmiti. Cemiyei Yunaniyeyi muhafaza etmek ve bytmek
arttr. Silah ve benzeri sava aralarn ve gerektiinde insan ve eyay sakla
mak,cemiyetioaltmakveicabndahepbirdensilahasarlmak,OsmanlDev
letidhilindekiubeleriesaslandrmakiinyardmlaradevametmek.40Rumlar
bu ifadeler erevesinde bir taraftan ayrlk faaliyetlerini srdrrken dier
taraftandamparatorlukiindekiinan,gelenekvegreneklerinegreyenihak
taleplerindebulunuyorayrcadahanceeldeedilmiolanhaklarn(dahance
varolupkaldrlmolanlardadhil)kabulvedevamnistiyorlard.Dinive
36
37
38
39
40
Tarhan Erdem, Anayasalar ve Seim Kanunlar, Milliyet yaynlar, stanbul 1982, s. 4. 18. Maddede aynen u ifade yer almaktadr. Tebaa-i Osmaniyenin hidemat-i devlette istihdam olunmak iin devletin lisan-i resmisi olan Trkeyi bilmeleri arttr. 1876 tarihli Kanun-i Esaside yer
alan bu madde, Kanun-i Esaside 1909da yaplan deiiklikte de aynen muhafaza edilmitir;
Ayrca bk. David Kushner (1979). Trk Milliyetiliinin Douu, ev. evket Serdar Tret, Rekin Ertem ve Fahri Erdem, stanbul: Kervan Yay., 145146.
Sina Akn (1998). Jn Trkler ve ttihat Terakki, Ankara: mge Kitabevi, 142.
Tunaya, C. I, 527529.
Tunaya, C. I, 518.
Tunaya C. I, 507.
TRKYATARATIRMALARIDERGS227
41
42
43
44
45
46
Akn, 142143.
Tunaya, C. 2, 602- 603.
Tunaya, C. 2, 605.
Bleda, 63; Talat Paann Anlar, hzl. Mehmet Kasm, stanbul: Say Yay., Kasm 1986, 23; Hseyin Cahit Yaln (1936). On Yln Hikyesi, Yedi Gn, C. 7, S. 176, 22; Mazhar Akifolu (1956).
Ne Dnmtk, Trk Yurdu, S. 252, (516 521), 517.
mer Seyfettin (1977). Trklk lks, stanbul: Trk Kltr Yay., 43; mer Seyfettin, ml
Siyaset, 59.
Boo Efendinin bu szleri syledii dnemde bile hala Osmanl btnlnn korunabileceini
dnen baz aydnlar Trklere Sen yalnz Osmanlsn, sakn baka milletlere bakarak sen de
milli bir ad isteme. Milli bir ad istediin zaman Osmanl mparatorluunun yklmasna sebep
olursun demilerdi. Zavall Trk, vatanm kaybederim korkusu ile Vallahi Trk deilim, Os-
HalilMenteeninHkmetindhilisiyasetindetakipettiigaye,dhilisiyase
tinesasibtnOsmanllarnsiyasalbirliidir.BubirliksiyasetiningayesibtnOs
manllarn, Osmanl vatannn her tarafn kendi vatani umumisi ve devletini kendi
kuvvetitanmasdr.TrkolmayanOsmanllarTrkletirmeksuretiileyahutbakabir
suretlebirtekkavimhalinegetirmekiinteebbslerdebulunmakbumemleketiinbir
ktlktr47;yadaCemalPaannBiziTrksiyasetiyapmolmaklaithameden
leregayetkatbirlisanlabildiririmki,bizTrksiyasetideilOsmanlcamiassiyaseti
yaptk.EerdemimerkeziyetsiyasetiyapsaidikttihatveTerakkiozamanTrksiya
setiyapmayamecburolacakvebtnmahallimuhtariyetleremazharolanmemleketler
meydannda mnhasran Trklerin yerleik olduu vilayetlerde Trkler iin mahalli
muhtariyetkurmayakalkacaktk.BizleriseOsmanlcamiassiyasetitakipettiimizden
dolay merkezin, vilayetler zerindeki nfuzunu azaltmakla beraber mahalli idarelere
geni msaadeler vermeyi ve orduyu ikiye blmemeyi esas meslek ittihaz ettik48 ek
lindekiaklamalardagayrimslimvekilleriknaetmekiinyeterliolmad.Bir
likvebtnlsalamayaalanttihatveTerakkiyekarmuhalifpartive
derneklerleibirliiyaptlar.49
Bu tr sylemler 1910 sonrasndaki dnemde ttihatlarn da byk bir
kimsiiiniyibiridealdenbakaanlamifadeetmemeyebalad.nkbusz
lerinsylendiidnemdettihatveTerakkiCemiyetideakamilliyetipoliti
kalar retmeye balam50 parlamento ii ve d almalar ile milli bir kadro
kurmayaynelmiti.CemiyetindncetemellerinioluturanZiyaGkalpn
BalkanSavalardevamederkenyazdiirindeki;
Birlkekitoprandabakailingzyok,
Herferdindemefkrebir,lisan,adet,dilbirdir,
Mebusantemiz,ordaBoolarnszyok,
Hududundaevlatlarsevesevecanverir,
EyTrkoluiteseninorasdrvatann.
Birlkekiarsndadnenbtnsermaye
Sanatnayolgsterenilimlefentrkndr,
Hirfetleribirbirinidaimederhimaye,
Tersaneler,fabrikalar,vapur,trenTrkndr,
47
48
49
50
manllktan baka hibir zmreye mensup deilim demee mecbur edilmiti. Booya kar her
gn bunu syleyen milletvekilleri bile vard, Ziya Gkalp, Trkln Esaslar, Yayna hazrlayan Mehmet Kaplan, Milli Eitim basmevi, stanbul 1972, 49.
Tunaya, C. 3, s. 304; Dndar s. 31.
hzl. Behet Cemal (1977). Cemal Paa Hatralar, stanbul: ada Yay., 1977, 417418.
Tunaya, C. I, 504505.
Tunaya, C. 3, 306.
TRKYATARATIRMALARIDERGS229
EyTrkoluiteseninorasdrvatann,
fadelerittihatveTerakkininayrlkhareketlerinyounlamasndanson
ra nasl bir milli temele ynelmek istediini ve Trklk fikrinin politik ve
sylemdzeyimdensonraeylemdzeyindedenaslsavunulmayabaladn
gstermektedir.51
OsmanlDevletiiindeTrkMilliyetiliiiinortayakonulanpolitikadier
aznlkgruplarnsavunduklarmilliyetiliktenokdafarklbireygetirmiyor
du.mparatorlukiindebirbtnlsalamaimknkalmadnagredier
etnikunsurlargibiTrklerindemillibirvicdanasahipolmavemillibirrgt
lenme yapma vakti gelmiti. Fakat ttihat ve Terakkinin aka Milliyetilie
yneleneilimikarsndaCemiyetiniindekivedndakiMslmanveGay
rimslimunsurlarnbykbirkismirahatszlkduymayabaladlar.Cemiyetin
dile getirmeye alt Trklk fikrinifarkl alardan yorumlamaya altlar.
Mool (Hlgunun) istilas ile ttihat ve Terakkinin dile getirmeye alt
Trklk arasnda iliki kurdular. Trkl slamla muhalif bir dnce
olduunu ileri srdler.52 Cemiyeti, savunmaya yneldii fikirden vazgeire
meyeceklerini anlaynca da ounluu Trk kkenli olmayan yeleri zamanla
cemiyetten ayrldlar. Bir dnem sz sahibi olan fakat henz cemiyetten ayrl
mam olanlar da 1911den itibaren cemiyetin nemli mevkilerde kendilerine
yerbulamadlar.53
ttihatveTerakkininTrkleBakndakinciAama
ttihat ve Terakkide Osmanlclk fikrinden uzaklap Trklk fikrine
ynelikinciMerutiyet(1908)sonrasndadahabelirinbirhalald.Butarihten
sonra Balkanlarda, Arap topraklarnda ve hatta Anadoluda Ermenilerin ard
arkas kesilmeyen rgtlenme ve isyanlar zerine en azndan tamamen Trk
veMslmanlarnhkimolduuAnadolutopraklarndamerkeziyetiOsmanl
Ahmet Yldz (2001). Ne Mutlu Trkm Diyene, stanbul: letiim Yay., 6165; drl. Erik Jan
Zurher(2005).TrkiyedeEtnikatma,stanbul:letiimYay.,162.
52 Ziya Gkalp, Trklemek, slamlamak, Muasrlamak, Yayna hazrlayan brahim Kutluk,
KltrBakanlyayn,Ankara1976,s.53.Konununbuekildealglanmasnnsebebenemli
ldeOsmanlTopraklardndakivezellikledeRusyadangelenTrklerarasndaTrk
lnPantrklkolaraksavunulmasndankaynaklanyordu.Osmanlmparatorluundaki
aydnlar arasnda ise Trklk, Osmanl Trklerinin milliyetilii erevesinde anlalmak
tayd.CeylanTokluolu(2012).ZiyaGkalp,TuranclktanTrkle,AtatrkAratrmaMer
keziDergisi,S.84,Ankara,123.
53 Dndar,31.
51
Devletinibiraradatutabilmemcadelesininiinegirdiler.54Bupolitikadeiik
liini Cemiyetin basn kanadndaki nemli temsilcisi Hseyin Cahit (Yaln)
tarafndanuekildeaklamt:ttihatveTerakkiOsmanlclktanvazgemitir.
Trklkdndaizleyebileceibakabiryoldabulunmamaktadr.EerTrklermpa
ratorluuidareetmeyedevamedeceklerseTrklktektercihseeneidir.Etnikayr
lkakmlarsebebiilettihatveTerakkidemimerkeziyeteiddetlekardr.nkbu
Midilli,SakzvedieradalarRumlarnkucanaatmakanlamnagelir55.
Cemiyette,TrklkpolitikasnnnplanaktdnemdettihatveTe
rakki,nfusunounluununHristiyanolanBalkanlarileMslmanlarnya
adArnavutlukveOrtadoutopraklarndaOsmanlbtnlnkorumak
iingerektiindezorkullanmaktandakanmad.56AkaTrklvempa
ratorluukorumakiinbyleyapmakzorundaymdiyemeyenttihatveTerak
ki, her eit kar koymay zorla susturmak yolunu seti.57 Cemiyetler kanunu
ileetnikveyadinigruplaradayananveonlarnadntayansiyasiderneklerin
kurulmasnyasaklad.BunlarBalkanlardakiRum,Bulgarvedieraznlkder
neklerininkapatlmasizledi.ekavetveMefsedetin(bozgunculuk)Meninedair
kanunlaBalkankomitaclarnsilahszlatrlmasnaalld.58
Ancak bu politika da isyanlarn kmasn ve ayrlk hareketlerin devam
etmesiniengelleyemedi.59AksineBalkanlardaveTrablusgarpBingazideisyan
larn ve savan kmasna katk salad. Osmanl Devleti kan savalarn so
nundahemKuzeyAfrikadakihemdeEdirneyekadarBalkanlardakitoprakla
rn kaybetti. Bu kayplara ve kayplarla beraber btn psikolojileri bozulmu
olarak Anadoluya doru g eden insanlarn durumuna zm bulmak hi
kolayolmad.Dahancekitoprakkayplarmparatorluunuzaknoktalarnda
olduuiinBalkanlarnkaybedilmesikadarzcolmamt60.Toprakkaypla
rnnasrlarcamparatorluunkalbisaylanBalkanlardayaanmasveburalar
dayaayanTrkveMslmanhalknkatliamavaranbaskvezulmlerinuy
54
55
56
57
58
59
60
apolyo, 65. Bununla birlikte Rusyadan gelen Trk aydnlarn bir ksm ttihat ve Terakki
Cemiyetine katlmam ve Cemiyete katlmalar iin yaplan her trl tevik ve telkine de kar
koymulard. Muharrem Fevzi Togay (1944). Yusuf Akura, stanbul: Hsn Tabiat Basmevi,
65.
Akt. Yldz, s. 86. Gazetenin tam metni ek I. s. 305308 de verilmi.
Leon La Moveche (1948). Trkiye Tarihi, ev. Galip Kemali Sylemezolu, stanbul, 430-431;
Yusuf Hikmet Bayur (1982). Trk nklp Tarihi, C. 2, Blm 4, Ankara: TTK Yay., 413424.
Yaln, 129.
Bernard Lewis (1984). Modern Trkiyenin Douu, ev. Metin Kratl, Ankara: TTK Yay., 217.
Feroz Ahmed (1984). ttihat ve Terakki (19081914), ev. Nuran Yavuz, Ankara: Kaynak Yay.,.
6069.
Alper Ersayd (2011). Trkln Anadoludan Tasfiyesi, stanbul: AKY Basm Yayn, 29.
TRKYATARATIRMALARIDERGS231
gulanarakgezorlanmas,OsmanlDevletindeblgeleregrenfustablosun
olduugibidnceyapsnndadeimesinesebepoldu.61ttihatveTerakki
birtaraftaninsaniolarak,glegelenlerleAnadoludayaayangayrimslimler
arasnda herhangi bir atmann yaanmamasna alt.62 Dier taraftan da
gelimelerinokunuatlatabilmekiindnceolarakslaminannnbirletiri
ci zelliinde uzaklamadan Trklk ekseninde btnlemeyi n plana
kard.63BuyollabirtaraftanAnadoludayaayanTrklerinetrafndaoluturu
lacakTrkmilliyetiliiiledevletinkurtarlmasnaallacak,diertaraftanda
mparatorluun iinde ve dndaki Trkler arasnda vatanseverlik duygular
nnykselmesinekatksalanacakt.Byleceksasrencekaybedilentoprak
larnkurtarlabilmesiiinAsyadayaayansoydalardanfaydalanmannzemini
dehazrlanmolacakt.64
AyrcaAnadoluiindekibazgruplarnayrlkvemerkezdenuzaklama
eilimlerinekarCemiyetinKasm1910daSelaniktekiikicitoplantdaalnan
TrklerarasndavatanseverliiyerletirmekvetmTrkolmayantopluluklarnmik
romilliyetilieyneliinidurdurmakiinmparatorluktakitmokullardaTrkeei
timyaplmaskarar65dorultusundaTrkletirmepolitikasiinzeminolutu
rulacakt. Ama ncelikli hedef phesiz Balkanlardaki kayplar da unutturul
mak ve uygun zamanda oralar yeniden Trk vatan yapabilmekti. ttihat ve
Terakki Cemiyetinin etkin yelerinden Halil Beyin 19 Mays 1914te yeni Os
manlMeclisiMebusanBakannnseimisrasndayaptetkilikonumabu
nunakifadesidir.Mentee,okonumasndaBalkanlarnkaybndanduyulan
zntyvegelecekleilgilibeklentileriniucmlelerleifadeetmiti:Buyce
61
62
63
64
65
Fuat Dndar (2001). ttihat ve Terakkinin Mslmanlar skn Politikas (1913 1918), stanbul:
letiim Yay., 30-31; Orhan Kololu (2012). Anadolunun Nfus Yapsn Muhacirler Deitirdi, Atlas TarihBalkan Savalarnn 100. Yl zel Says, S. 16, stanbul, 6069.
ok iddetli basklara maruz kalan glerin geldii ortamda bile stanbul ya da Anadoluda
hibir gayrimslimin malna ya da canna zarar gelmedi. Bk. Kemal Tayfur (2012). Osmanl
Balkanlardan ekiliyor, Atlas TarihBalkan Savalarnn 100. Yl zel Says, S. 16, stanbul,
44.
Burada anlatlmak istenen Trklkte btnleme fikri sadece Anadoluda yaayan Trkleri
kapsamyor, aksine Trklerin yaad btn corafyadaki Trkleri de iine alyordu. Ziya Gkalpn iirinde anlatt gibi Vatan Ne Trkiyedir Trklere ne Trkistan! Vatan, byk ve mebbet bir lkedir, Turan. Vatan Trklerin yaad her yerdir. Tansu, s. 255 ve 296.
Bu konuda daha nce Kafkasya ve Trkistandan Trk gruplarnn Anadoluya g etmeleri
iin tevik edilmilerdi. Bk. Jacob M. Landau (1999). Pantrkizim, ev. Mesut Akn, stanbul:
Sarmal Yay., 73.
Landau, 73. Trke eitimde stanbul lehesinin tercih edilmesi konusunda milliyeti ve ttihat aydnlar arasnda nemli lde gr birlii vardr. Yusuf Sarnay (1994). Trk Milliyetiliinin Tarihi Geliimi ve Trk Ocaklar (19121931), stanbul: tken Yay., 216222.
krsdenmilletesesleniyorum.HrriyetinveanayasannbeiiSelaniki,yeilManas
tr,Kosovay,kodray,ogzelRumelinintamamnunutmamanztavsiyeederim.
retmenlerimizde,gazetecilerimizden,airlerimizdenvetmaydnlarmzdanimdiki
vegeleceknesillere,dersleriniz,yazlarnzvemoralgcnzle,snrlarntesindehr
riyetekavumasgerekenkardelerinizvekurtarlacakbirvatanparasolduunuha
trlamanzistiyorum66.
Cemiyet,TrkletirmepolitikasniseGkalpnortayakoyduuyntemle
salamayaalt.Gkalpnyaklamuekildezetlemekmmkndr.
A.
B.
C.
D.
E.
F.
htilalcvenklp
DemokratveMerutiyeti
HilafetivePanislamist
TrkvePantrkist
Halkvemilliyeti
MedeniyetteBatc,kltrdemilliyeti.67
Bupolitikauygulanrkenuzunyllardevletintemeltalarndanbiriolmu
olanArnavutlararasndadamilliyetiduygularnnplanakmasvedevlet
ten kopmas ttihat ve Terakkiyi bir miktar daha radikal Trk politikaya
doru itti. Trk milletinin Mslman ve Asya kkenli bir millet olduu aha
akbirifadeileortayakonulmayabaland.OsmanlDevletininyenidengl
bir devlet olabilmesi iin btn Mslmanlarla Hilafet makamndan istifade
ederekdostolmakvegerektiindebirttihadslamyapmayaalt.Bununla
birlikteOsmanlDevletiningerekhkimininTrkmilletiolduuhibirzaman
unutulmad.dealolarakdnyazerindekiTrkleriderkdalkmefkresiile
birletirebilmeninarzusunudadilegetirmektenkanmad.
MillibilinciuyandrmakiinncelikleBalkanlardaolmakzereeitlivi
layetlerde Cemiyetin dnceleri dorultusunda eitim kurumlar kuruldu.68
YeninesillerinTrklkmillibilinciileyetitirilmesinealld.ttihatveTe
rakkininndegelenteorisyenlerindenbiriolanZiyaGkalpnnclndeki
bueitimkurumlarnakatlabilmekiinaadakiartlararanyordu:
1.
2.
3.
66
67
68
Trkolmak
Trklkmefkresi(fikirgaye)ileyetimek
Ferdivemillibirahlakasahipolmak
Landau, 73.
apolyo, 6869.
Douglas, 79.
TRKYATARATIRMALARIDERGS233
4.
5.
6.
7.
Hayatnmuayyenbirfikrehasretmek
Fikirdebiriblmyapmak,
Yetitirdiigenlereibulmak
GenleriDevletadam,retmenvemisyonervegazeteciveyazarola
rakyetitirmek
8. Ahlakenvefikrenyetitirilmiolangenleriinyenieitimmerkezler
kurmakveherakambumerkezleredevamnsalamak
9. GenlerarasndatekilatolanlarttihatveTerakkiCemiyetininba
nagetirmek
10. GenleriAvrupalpropagandaclarntesirlerindenkorumak
11. TeknikbilgilereyatknolanlarAvrupayagndermek
12. Bilim insanolacaklara Trkiyede milli tetebbular (derinliinearatr
mainceleme)yaptrarakakademikalandailerletmek.69
BununyansraCemiyetin1908programnnngrdgibizelokullar
daOsmanlclaveTrkleaykrtmtemaveunsurlarayklatarakMaa
rifVekletininnezaretindeTrkeletiricitemalaraarlkverdirecekti.70Gay
rimslim ilkokullarnda da Trke renimi zorunlu olacakt. Dini kurumlar
haricindekidevleteaitliselerveniversitesinderetimdiliTrkeolacakfa
kat orta retim kurumlarnda mahalli diller de retilebilecekti.71 Ancak bu
giriimGayrimslimlerdeolduugibiMslmanaznlklardadatersetkiyap
t.mparatorluunensadktebaalarndanvemilliyetiakmlarakapaltoplum
larndanbiriolarakbilinenMslmanArnavutlarnokullarndaTrkeninzo
runlu dil yaplmas, onlarn 1911 ylnda mparatorluktan kopmalarna katk
salad.72
Cemiyetin yayn organ Tanin gazetesinin bayazar Hseyin Cahit (Yal
n)n Balkanlarn yitirilmi olmas ile ilgili olarak Petersburgda yaynlanan
Rusayias adlgazetede, kaleme ald biryazsnda,Arnavutluk ve Make
donyann Osmanl vatanndan ayrlm olmasnn Trk siyasilerinin iini iyi
den iyiye kolaylatrdn belirti. Ayrca mparatorluktan ayrlmak emelinde
olan Balkan unsurlarnn yeniliki taraftar siyasilerin nnde en byk engel
tekil ettiini, devletin bir an nce yapmas gereken slahatlar geciktirdiini
69
70
71
72
apolyo, 78.
Lewis, 218.
Yldz, 8081. Okullarda Trke renimin zorunlu hale getirilmesi gayrimslimlerin ve Araplarn itirazlarna sebep oldu. Aznlklarn hibiri Trkeyi resmi dil olarak kabul etmek istemedi. Yldz, 83.
Yaln, 145; Yldz, 84.
belirtti.73Buaamadansonraenazndanyinedevletinaslunsuruolarakkabul
edilenvebelirginolarakayrlkeilimgstermeyenMslmanAraplarlabir
likteliinyeniden deerlendirilebileceini ve Anadolu ve Arap topraklarze
rindeyenibirTrkvatannnoluturulmasgereiniilerisrd.74HseyinCa
hit(Yaln)bugrlerindeyalnzdeildi.
Nitekim Balkan savalarnn hemen arifesinde baz eski ittihat mebuslar
tarafndan Trklk ideolojisi erevesinde kurulmu olan Milli Merutiyet
Frkasnnyaynorganfhamdayeralanbiryazdada,OsmanlDevletinin
dhilisiyasetininTrklkesasnadayanmasgerektiidilegetirilmi;zmirden
Beyazta,KaradenizdenArapblgelerinekadarbtnTrkilininbumillisiya
sete tabi olmas dncesini ileri srlm ve Suriye, El Cezire ve Ceziretl
Arap geni bir demi merkeziyet ile idare olunmas, am, Badat, Mekke ve
Sana vilayetleri Arap milli hayatnn birer merkezi olmal dncesi ileri s
rlmt.75BenzergrlerttihatveTerakkinineskiFizanMebusuCamiBey
tarafndan da benimsenmitir.76 Bu fikir bata Osmanl ve Alman ordularnda
Mareal rtbesi ile grev yapan Colmar von der Goltz Paa olmak zere Al
manlardayzylnbandanbufikridestekliyordu.77
Ancak bu politik yaklama Araplardan ciddi tepki geldi. Trablusgarp
BingaziSavannCemiyetinzerindebraktolumsuzsonulardandafayda
lanan Araplar 3 Ocak 1913te Beyrut Eyalet Meclisi, Arapann yeniden resmi
dil olarak tannmas, askerlik mkellefiyetlerinin mahalli olarak yerine getiril
mesinivedemimerkeziyetiliinbenimsenmesiynndealdkararttihat
ve Terakki tarafndan hemen reddedildi. Ancak Araplarn ayrlmasn isteme
yenttihatlar,CemalPaannkiiselgayretleriileonlarbirlikiindetutmaya
alt. Cemal Paann Araplarn da kaybedilmemesi iin saf ettii gayretler
hatralarndauifadelerledilegetirilmektedir:EfendilerbizimfrkamznAraplar
hakkndatatbiketmekistediiprogramokadargenitirkibunutasavvurbileedemezsi
niz.BizArapveTrkikikavimiaynhalifeetrafndabiraradayaamalarnsalamaya
alyoruzSizesylemekisterimkistanbuldaveTrklerlemesknslammemleket
lerindebugngrdnzTrklkcereyanAraplkcereyannakatiyenmuhalifdeil
dir.Pekl,bilirsinizkiuanakadarOsmanlmemleketlerindeBulgarlk,Rumluk,Er
Osmanl Devletinin Dhili ve Harici Siyasetine Dair, Trk Yurdu, C. 3, ( 244261) stanbul: Matbaay Hayriye ve reks, 1339, 248.
74 Osmanl Devletinin Dhili ve Harici Siyasetine Dair, 249. Ayrca bk. Akifolu, 517518.
75 Osmanl Devletinin Dhili ve Harici Siyasetine Dair, 249.
76 Osmanl Devletinin Dhili ve Harici Siyasetine Dair, 252.
77 Tanin, 7 Mays 1329, nr. 1606, 1.
73
TRKYATARATIRMALARIDERGS235
menilikcereyanlarvard.imdibunaAraplkcereyandailaveolundu.Trkkendisini
unutmuhattamilliyetinitelaffuzetmektenutanrolmutu.Millifikrindmesiniha
yetkatiinkrazlaneticelenebilirdi.BundanrkenTrkgenliitakdireayanbirinti
bah ile ayakland imdi sizi temin ederim ki Trklk cereyan Araplk cereyannn
katiyendmandeildir.Onunbiraderi,hattaayrlmazrefikidir.TrkgenciArapn
terakkisini,btnmillihukukunasahipolmasnbtncanileister.BenTrkveArap
genliineunusoyluyorumkiikimilletbirbirindenayrldklarandaherikisidezevale
mahkmdur78.
Bu yaklam tarz Araplar iin baz haklarn kazanlmasn salad. Arap
blgelerindeki okullarda tarih ve corafya gibi derslerin dndaki derslerin
Arapayaplmasbenimsendi.BunumahkemelerdeArapannkullanlmasve
askerliin mahalli olarak yaplmasnn kabul izledi. Bu sayede en azndan
Araplarimdilikiknaedilmigrnyordu.79Ancakbugelimedennettihat
larnedeAraplarmemnunkalmamlard.80
Trkletirmekonusunda dikkat ekici uygulamalardan biri da stanbulda
yapld. stanbul, Trklk aleyhine propagandalarn en youn yapld yerdi.
TrklkaleyhinepropagandalarnyounlatyeriseLevantenlerinssola
rak bilinen Beyolundaki kulplerdi. ttihat ve Terakki mensuplar da bunun
farkndayd.BirinciDnyaSavannkmasBeyolundakikulpleriTrkle
tirmekiinbirfrsatolarakgrld.BataTalatPaaolmakzerettihatveTe
rakkinin ileri gelenleri, st kademedeki Trk memurlarnn ve Trk genleri
ninSerkiDoryanaveKkKulpegitmelerisaladlar.OradabirTrkekse
riyeti meydana getirmeleri iin tevik ettiler.81 Talat Paann da mdavimi ol
duu Beyolunun en gzde meknlarndan biri olan Kk Kulp bir sre
sonraTrkazaekseriyetinesahipolduvehemeskiyiaratmayacakbirtarzdaiyi
idareedildihemdeburalardayaplanTrklkaleyhinepropagandalarbitiril
mioldu.
ttihatveTerakkieitiminyansrakltrelalandadamilliyetipolitikalar
gelitirdi. rnein milli musiki, milli filmcilik, milli corafya, milli ktphane
78
79
80
81
gibinemlikurumlarnbanamillikelimesigetirildi.Hattabazsporkulple
rinintzklerindebilemilliyetilieyerverildi82.
ttihatveTerakkiCemiyetiktisadialandadaTrkleridahaglbirekil
denplanakarmayaalyordu.83Cemiyetin1908Kongresininkararlarara
snda kalknma ii terakki ad altnda ele alnmt. Terakkiyeti memleketin
salanmasiintevikvedllerleahsigiriimlericanlandrmaksanayi,ticaret
ve tarm gelitirmek, irketlemeyi salamak, ticaret ve sanayi mektepleri a
mak, ii ve iveren arasnda hukuki ilikileri dzenlemek, iftiyi topraklan
drmak,aarorannazaltmakgibifarklyaklamlarayerverilmiti.84ncelikle
mparatorluk iindeki Trk ve Mslman olanlar iin uygulanmak istenen bu
kararlar ksa sure ierisinde hayata geirilmesi kolay deildi. nk Trkler
ktisadi bakmdan Mslman olmayan unsurlarn olduka gerisinde kalmt.
CemiyetbuakapatmakiinGayrimslimleribudurumagetirmiolandini
tekilatlarnalmalarntakipetti.OrtodokskilisesiRumlar,Gregoryenkilise
si Ermeniler, Hahamlk Yahudiler iin bata dini ve iktisadi olmak zere her
alanda bir rgtlenme, bir gelime merkezi grevini yrtyordu. ttihat ve
Terakki,aynyntemiTrkleriindehayatageirmekistedi.Buuygulamaile
hem Trkleri yzyllarn getirdii geleneksel iftilikle urap ticaretten uzak
kalmayabalgerikalmlktankurtarmayhemdeMerutiyetingetirdiieit
lik ilkesisayesinde Gayrimslimlerealan ynetim grevlerinde ve okullarda
dierunsurlarlayarabilirkonumagetirmekistendi.85
ttihatveTerakkibudnceleriniDevletiniiegetii1913Babailibas
knndansonradahaetkilibirekildeuygulamaimknbuldu.ButarihteBal
kanSavasonularnngetirdiiolumsuzluklardansonraasldmanniktisa
di kimliini daha net grmeye balad ve Trkln iktisadi alanda geri kal
mln gidermeyi mukaddes gaye olarak benimsedi. 1913 (1329) tarihinde
kabuledilenttihatveTerakkiCemiyetininSiyasiProgramnnikincimaddesin
deiktisadigayeuekildeyerald.ttihatveTerakkiFrkas,milliiktisatsiya
setimeengelkoyan,istiklaliniengelleyenveyabanclarataallkedenimtiyazlar
82
83
84
85
C. I, 458459.
Howard, 76-79.
Abdllatif ener (1990). ttihat ve Terakki Cemiyetinin ktisadi ve Mali Politikalar (1908
1918) Hacettepe niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, C. 8, S. 1, Ankara, 211.
Akn (1980), 168. Dnce byle olmakla birlikte Merutiyetten sonraki drt yllk srede iinde eitli sebeplerden dolay bu dnce hayata geirilemedi. Bu da ttihat ve Terakki Cemiyetinin ktisadi ynden dncelerinin gelitirilmesine katk salayan Parvus Efendinin deyimi ile
orduyu biimlendiren kylden yeterli destei alamamasna sebep oldu. Parvus Efendi (1977).
Trkiyenin Mali Tutsakl, hzl. Muammer Sencer, stanbul: May Yay., 237.
TRKYATARATIRMALARIDERGS237
89
Tunaya, C. I, 106.
Zafer Toprak (1982). Trkiyede Milli ktisat, Ankara: Yurt Yay.,. 24.
Feroz Ahmad (1985). ttihatlktan Kemalizme, ev. Fatmagl Berktay, stanbul: Kaynak Yay.,
36-39.
Toprak, 33. Bu noktadan hareketle ttihat ve Terakki bir bakma Trk burjuvazisinin mimar da
saylr.
90
91
92
93
94
95
96
Talat Paann Anlar, 34; Uriel Heyd (1979). Trk Ulusuluunun Temelleri, ev. Kadir Gney,
Ankara: Kltr Bak. Yay., 171.
Mustafa Gencer, Jntrk Modernizmi ve Alman Ruhu, 1908 1918 Dnemi Trk Alman likileri ve Eitim, letiim yaynlar, stanbul 2003, s. 55 66.
Yeni Mecmua, C. 2, S. 51, Temmuz 1918de nakleden Toprak, 28; Halil Mentee hatralarnda
kapitlasyonlarn 27 Austosta (8 Eyll 1914) kaldrldn yazmaktadr. Halil Menteenin
Anlar, Giri, smail Arar, Hrriyet Vakf Yay., stanbul Kasm 1986, 222. Almanlarn izledikleri
yoldan gidilmek istenmesinin sebeplerinden biri de Osmanl Devleti bnyesindeki Ermeni ve
Rum burjuvazisinin Fransz ve ngiliz sermaye evreleri ile ilikisine kar, gelien Alman sermaye evrelerinin Trk burjuvazisine ynelmi olmasnn etkisi vardr. ener, 217218.
Yaar Semiz (1996). Atatrk Dneminin ktisadi Politikas, Konya: Saray Kitabevi, 13.
Toprak, 193.
Bu oran 14 Eyll 1916da kapitlasyon ayrcalklarna sahip olan devletlerin itirazlarna ramen
% 30a karlmt. Semiz, 14.
Uriel, 171.
TRKYATARATIRMALARIDERGS239
97
98
Toprak, 80.
Toprak, s. 147.
tam desteini ald. Milli Burjuvazinin ortaya karlabilmesi iin Milli ktisat
politikashayatageirildi.
Birinci Dnya Sava yllarnda Ermeni olaylar, 1916da erif Hseyinin
ngilizlerin desteiileayaklanmas venihayet 1917de arlkRusyasnn k
mesi ile ttihat ve Terakki iinde Trklk dncesi hkim konuma geldi.
ZamanzamandnceleriRusyadangelenTrkaydnlarndaetkisiilePan
trkizgiyedorudakayd.
Ancak Birinci Dnya Savann kaybedilmesi ve nde gelen liderlerinin
yurtdnakamalarilebirlikteCemiyetsiyasietkisinikaybetti.Trklkmi
rasvebuuurdayaptklariseAnadolutopraklarndaMilliMcadeleyllarn
davesonrasndavarlnsrdrd.99
99
Emel Akal (2001). Milli Mcadelenin Balangcnda Mustafa Kemal, ttihat Terakki ve Bolevizm, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Kamu Ynetimi ve Siyaset Bilimi Anabilim
Dalnda kabul edilen Doktora Tezi, Ankara, 5153.
TRKYATARATIRMALARIDERGS241
KAYNAKLAR
AHMED, Feroz (1984). ttihat ve Terakki (1908 1914), ev. Nuran Yavuz, Ankara:
Kaynak Yay.
AHMAD, Feroz (1985). ttihatlktan Kemalizme, ev. Fatmagl Berktay, stanbul:
Kaynak Yay.
Ahmet Rza Beyin Anlar (Meclis-i Mebussan ve Ayan Reisi) (1988). hzl. Blent
Demirba, stanbul: Arba Yay.
AKAL, Emel (2001). Milli Mcadelenin Balangcnda Mustafa Kemal, ttihat Terakki ve Bolevizm, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Kamu Ynetimi ve Siyaset Bilimi Anabilim Dalnda kabul edilen Doktora Tezi, Ankara.
AKFOLU, Mazhar (1956). Ne Dnmtk, Trk Yurdu, ( 516 521), S. 252.
AKIN, Sina (1980). Jn Trkler ve ttihat Terakki Cemiyeti, stanbul: Gerek Yay.
AKIN, Sina (1998). Jn Trkler ve ttihat Terakki, Ankara: mge Kitabevi.
ARA, Massami (2008). Jn Trk Dnemi Trk Milliyetilii, ev. Tansel Demirel, stanbul: letiim Yay.
ATAY, Falih Rfk (1987). Zeytinda, stanbul: MEB Yay.
BAYUR, Yusuf Hikmet (1982). Trk nklp Tarihi, C. 2, Ankara: TTK Yay., Blm 4,
BLEDA, Mithat kr (1977). mparatorluun k, stanbul: Remzi Kitabevi, ty,
Cemal Paa Hatralar (1977). hzl. Behet Cemal, stanbul: ada Yay.
DAVSON, Roderic H. (1997). 19.Yzylda Hristiyan Mslman Eitliine likin
Trk Tavr, slam Dnyas ve Batllama, stanbul: Yneli Yay.
DAVSON, Roderic H. (2004). OsmanlTrk Tarihi, ev. Mehmet Moral, stanbul:
Alkm Yay.
DNDAR, Fuat (2001). ttihat ve Terakkinin Mslmanlar skn Politikas (1913
1918), stanbul: letiim Yay.
DURU, Kzm Nam (1965). Ziya Gkalp, stanbul: MEB Yay.
ERDEM, Tarhan (1982). Anayasalar ve Seim Kanunlar, stanbul: Milliyet Yay.
ERSAYDI, Alper (2011). Trkln Anadoludan Tasfiyesi, stanbul: AKY Basm
yayn.
FRANOS, George (2001). Osmanl Trk Modernlemesi, ev. Ali Berktay, stanbul: Yap Kredi Yay.
GENCER, Mustafa (2003). Jntrk Modernizmi ve Alman Ruhu, 19081918 Dnemi
Trk Alman likileri ve Eitim, stanbul: letiim Yay.
TRKYATARATIRMALARIDERGS243
MENTEE, Hali (1986). Halil Menteenin Anlar, Giri, smail Arar, stanbul: Hrriyet Vakf Yay.
MOVECHE, Leon La (1948). Trkiye Tarihi, ev. Galip Kemali Sylemezolu, stanbul.
Osmanl Devletinin Dhili ve Harici Siyasetine Dair, Trk Yurdu, ( s. 244 - 261), C. 3,
Matbaay Hayriye ve reks, stanbul, 1339.
OKYAR, Fethi (1980). Devirde Bir Adam, Tercman messesesi, stanbul.
Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyetinin Nizamnamesi, Rumeli Matbaas, Selanik
1327.
MER SEYFETTN (1971). ml Siyaset, hzl. Sakin ner, stanbul: Fatih Yay.
MER SEYFETTN (1977). Trklk lks, stanbul: Trk Kltr Yay.
PARVUS EFEND (1977). Trkiyenin Mali Tutsakl, hzl. Muammer Sencer, stanbul: May Yay.
LESKOVKL, Mehmet Rauf (1991). ttihat ve Terakki Ne di, stanbul: Arba Yay.
SARINAY, Yusuf (1994). Trk Milliyetiliinin Tarihi Geliimi ve Trk Ocaklar
(1912 1931), stanbul: tken Yay.
SEMZ, Yaar (1996). Atatrk Dneminin ktisadi Politikas, Konya: Saray Kitapevi.
APOLYO, Enver Behnan (1943). Ziya Gkalp, ttihat ve Terakki ve Merutiyet Tarihi, stanbul: Gven Basmevi.
ENER, Abdllatif (1990). ttihat ve Terakki Cemiyetinin ktisadi ve Mali Politikalar
(1908 1918), Hacettepe niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, C. 8, Say 1, Ankara.
Talat Paann Anlar (1986). hzl. Mehmet Kasm, stanbul: Say Yay.
TANSU, Samih Nafiz (1960). ttihat ve Terakki inde Dnenler, Anlatan Galip Vardar, stanbul: nklp Kitabevi.
Tanin, 7 Mays 1329, nr. 1606.
TEMO, brahim (1987). ttihat Terakki Anlar, stanbul: Arba Yay.
TOGAY, Muharrem Fevzi (1944). Yusuf Akura, stanbul: Hsn Tabiat Basmevi.
TOPRAK, Zafer (1982). Trkiyede Milli ktisat, Ankara: Yurt Yay.
TOYBNBEE, Arnold J. (1971). Trkiye, ev. Kasm Yargc, stanbul: Milliyet Yay.
TUNAYA, Tarik Zafer (1989). Trkiyede Siyasi Partiler, C. I. ve C. 3, stanbul: Hrriyet Vakf Yay.
TOKLUOLU, Ceylan (2012). Ziya Gkalp, Turanclktan Trkle, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, S. 84, Ankara.