İslâm Âlimleri Ansiklopedisi - 15

15.
CLD
TAKPR-ZDE:
Osmanl limlerinin byklerinden. limlerin ncs, asrnn incisi olan Takprzde Efendi, Osmanl Devletinin yetitirdii en byk limlerdendir. Babas Muslihuddn
Mustafa Efendi, Yavuz Sultan Selmin hocas olup, 935 (m. 1528)de vefat etti.
smi, Ahmed bin Mustafadr. Lakab Usmeddn, knyesi Ebl-Hayrdr. Takprzde diye mehr olmutur. 901 (m. 1495) senesinde Bursada dodu. 968 (m. 1561)
senesinde stanbulda vefat etti. kpaa Mahallesinde, Seyyid Velyet trbesi civarnda
defnolundu. Mezr duvar ile evrilidir. Altmsekiz sene yaad ve mmetimin
ounun mr altmla yetmi arasdr. hads-i erfinin srrna nail oldu.
Takpr-zde Ahmed Efendi, ilim ehlinden bir ztn olu olduu iin, kk
yandan itibren ilim renmeye balad. lk tahsilini babasndan yaptktan sonra,
medreseye Arabca renmekle ve lgat ezberlemekle balad. Sonra Molla Alddn
Yetimden sarf ilmine dir; Maksud, Merh ve zz, nahiv ilmine dir; Avmil, Misbh ve
Kfiye ile bunun erhlerinden Vfiye, Hrniye ve Elfiye adl eserleri okudu. Daha sonra
amcas Kymddn Ksmdan; sarf, nahiv, lgat ve bunlarn kidelerinden bahseden
Dav-l-Misbh, mantktan; sgc, Hsm ve emsiye erhini okudu. Akid ve kelm
ilmine dir Hiye-i Tecrd adl eseri daysndan okudu. Mifth erhini Fenr-zde
Muhyiddn elebiden, Mevkf erhini Seyd Muhyiddn Efendiden okudu. Tunuslu eyh
Mehmed Megden; Sahh-i Buhr ve yine hads ilmine dir Kd Iydn ifsn okudu.
Mnzara ilmini renip, bu limlerden iczet ald. Bu ilimlerin yannda, dier akl ve nakl
ilimleri de tahsl edip bitirdikten sonra, her fende deerli bir lim oldu. Tasavvufda ise,
Nakibendiyye yksek yoluna girip, bu yolun byklerinden feyz alp marifetullaha
kavutu.
Yavuz Sultan Selim Hn zamannda Anadolu kadaskeri olan Serdefter Efdl Seyyid
Efendinin yannda mlzim (stajyer) olarak vazfe yapt. czet alp, 925 (m. 1519)
senesinde, Dimetokada Oru Paa Medresesine mderris olarak tayin olundu. 933 (m.
1526) senesinde, stanbulda Hac Hseyn-zde Medresesine nakl olundu. 936 (m. 1529)
senesinde, skpde shak Bey Medresesine mderris oldu. 942 (m. 1535) senesinde,
Kalenderhne Medresesinde mderris olarak vazfelendirildi. 944 (m. 1537) senesinde,
Paa-zde yerine Atk Mustafa Paa Medresesine nakl edildi. 945 (m. 1538) senesinde,
Edirne erefeli Medresesinde ilim tedrisiyle vazfelendirildi. 946 (m. 1539)da Sahn-
semn medreselerinden birine terf ettirilip, 951 (m. 1544) senesinde Arab-zde
Abdlbk Efendi yerine Edirne Byezdiyye Medresesi mderrisliine, 952 (m. 1545)de
Bursa kadlna tayin edildi. Bu vazfede iki yl kadar kaldktan sonra, 954 (m. 1547)
senesinde tekrar Sahn- semn Medresesi mderrisliine ide edildi.
lim tedrisi esnasnda uzun mddet; kelm ilmine dir; Hiye-i Tecrd ve erh-i
Mevkf, belgat ilmine dir; Mutavvel ve Mifth erhini, Feriz ilmine dir; Seyyid erf
Crcnnin feriz erhini, usl-i fkhla ilgili; Tenkh, Tavzh ve Telvh adl eserleri, fkh
ilmine dir, Hidyeyi, hadsten; Mesbih, Merik ve Sahh-i Buhryi, tefsrden; Kd
Beydv tefsrini okuttu.
958 (m. 1551) senesinde stanbul kadlna tayin olundu. Bu vazfeyi sene
mddetle erefle, adlet ve dorulukla yrtrken, 961 (m. 1554) senesinde gzleri
grmez olduundan dolay, kadlk vazfesinden emekli oldu. Kendi evine ekilip; ibdet
ve tatle, yazd eserlerini temize ektirmekle megul olduu srada vefat etti.
Takpr-zde Ahmed Efendi, Osmanllar zamannda Anadoluda yetien limlerin
byklerinden olup; tefsr, hads, fkh ve bunlarn usllerinde, btn nakl ilimlerde engin
bir deniz, akl ilimlerde insanlara yol gsteren parlak bir yldz, ilim ve irfan gnei,
hakkat ve yakn vadisi, Arab ilimlerin fkran pnar, edeb ilimlerde zirvede bulunan, ilim
ve marifet mecmas, doruluk ve adletten ayrlmayan, Allah telnn dninin
emirlerine ve sevgili Peygamberimizin (sallallahu aleyhi ve sellem.) snnetine bal,
pheli ve haramlardan iddetle kanan, gzel ahlk ve iyi huylarn kendinde topland,
tevzu shibi, kanatkar, kibir ve riydan uzak, geni ilim shibi bir zt idi. Cmert ve
kerem shibi olup, yazs matbaa yazs gibi dzgn idi.
Nakledilir ki: Mderrislik yapt zamanlarda, her sene el yazsyla Kd Beydv
Tefsrini yazar, ald para ile Ramazan akamlarnda ilim talebesini davet eder, bunlara
ve limlere ziyfet verirdi. Gzleri am olduu zaman bile, ilim retmekten ve eser
yazdrmaktan geri kalmazd.
Vefatna yakn hasta olunca, helllemek zere gelen akrabasna u vasiyyette
bulundu:
lemlerin Rabbine hamd olsun. Peygamber efendimize (sallallahu aleyhi ve
sellem.) line ve eshbna salt ve selm olsun. Mctehid din immlarna, tefsr ve hads
limlerine zhid (dnydan yz eviren) evliy-i Kirma, ilmi ile mil olan limlere,
sabreden fakirlere, kr eden zenginlere, kymete kadar iyilikler hayrlar dilerim. Y
Rabb, slm dni ve Ehl-i snnet itikd zere yaadma ve bidatlerden sakndma,
seni ve meleklerini hid tutarm. Evldm ve akrabam, zerlerinde bulunan hakkm
olduunu syleyip benden helllik isterler. zerlerinde bulunan haklarm onlara hell
ettim. Vesselm al Seyyid-il-Enm ve Shibihil Kirm dedi ve cann cnna teslim
eyledi.
Alt olu ve bir kz vard. Oullarndan biri Muhyiddn Muhammeddir. Ege
Denizindeki adalarn birinde kad iken vefat etti. Biri emseddn Muhammeddir. am
taraflarnda kad iken vefat etti. Biri Ahmet elebi olup, Osmanl limlerindendir. Biri
Zeyneddn Muhammeddir. 968 (m. 1561)de vefat etti. Biri de lim Kemleddn
Muhammed Efendidir. Menkbeleri uzun zaman dillerde sylenirdi. Babasnn Mifth-ssede kitabn Osmanlcaya tercme etmi ve Mevdut-l-ulm ismini vermitir. Biri Eb
Hmid Muhammeddir. Osmanl limlerindendir.
Hayatn ilim renmek, retmek ve eser yazmakla geiren Takpr-zde Ahmed
Efendinin birok kymetli eseri vardr. Eserlerinin balcalar unlardr:
1- akyk- Numniyye: Osman Gzden balyarak, Knn Sultan Sleymn
devrinde 965 (m. 1558) ylna kadar yetien limlerin ve evliynn hl tercmelerinden
meydana gelmi kymetli bir eserdir. Eser, pdihlarn saysna gre 10 tabakaya ayrlm
ve her tabakada, o pdih zamannda yetienler anlatlmtr. Eserde, 371 lim ve 150
evliy olmak zere, toplam 521 kiinin bibliyografyas yer almaktadr. Bu kymetli esere
birok zeyller yaplmtr. akyk- Numniyye, Osmanllar devrinde bu konuda yazlan
ilk eserdir.
akyk- Numniyyenin balca tercmeleri: a- Hadik-ur-Reyhn: Muhtesibzde Belgradl Mehmed Hvinin Trkeye tercmesi. b- Hakik-l-beyn f tercemet-i
akik-n-Numn: Hem tercme hem zeyldir. k elebinindir. c- Hadik-u-akik:
Edirneli Mehmed Mecd Efendinin tercmesidir. En mehru bu tercmedir. d- El-Hadik:
Amasyal brhim bin Ahmed tarafndan yaplan tercmedir.
Zeylleri: a- Tetimet--akik-in-Numniyye: k elebi tarafndan yazlmtr. 42
kiinin bibliyografyas vardr. b- El-Ikd-l-manzm f zikri Efdl-r-rm: Arabcadr. Ali bin
Bli tarafndan yazlmtr. Eserde, 968 (m. 1560) ile 991 (m. 1583) seneleri arasnda
nc Murd devrine kadar yetienlerin hl tercmesi vardr. Eser Vefeyt-l-ayn
kenarnda baslmtr. c- Hadik-l-Hakik f Tekmilet-i-ekik: Nevi-zde At tarafndan
yazlmtr. Takpr-zdenin brakt yerden balayp, 1044 (m. 1634) senesine kadar
yetienleri almtr. d- Uk-zde Zeyli: Yazar Uk-zde brhim Hasib Efendidir.
Atnin brakt 1043 (m. 1633) senesinden balam, 1160 (m. 1694) senesine kadar
almtr. Eseri be tabakaya ayrmtr. limler, eyhler, kadlar, vezrler ve zamannn
byklerini alarak yazmtr. e- Vakyiul-Fudal: eyh Mehmed Efendi tarafndan
yazlmtr. Atnin zeylinin zeylidir. Atnin brakt 1043 (m. 1633)den, 1143 (m.
1730) senesine kadar almtr. cilddir. Pdihlara gre dzenlemitir. f- Tekmilet-akyik f Ahvl-il-Hakyk: Fndkll smet Efendi yazmtr. eyh Zeylinin zeylidir. 1143
(m. 1730)den 1314 (m. 1896)e kadar almtr.
2- Mifth-s-sede ve Misbh es-Siyde f Mevdt-l-ulm: Birok ilim ve fen
kollarn ve her ilimde yazlm eserleri aklayan kymetli bir eserdir. Olu Kemleddn
Mehmed Efendi tarafndan baz ilveler yaplarak, yine Mevdt-l-ulm adyla Trkeye
tercme edilmitir. Bu eser cilddir. Mifth-s-sedenin Mednet-l-ulm adn tayan
bir muhtasar vardr.
3- Nevdir-l-ahbr f menkb-il-ahyr: fasl hlinde telf edilmi bir eserdir.
Birinci faslda Sahbe ve bidlerden, ikinci aslda mctehidlerden, nc faslda fen
limlerinden bahseder. 4- Risletn f ilm-il-db-el-bahs: Mnzara ve mbhese
ilminden bahseden bir eserdir. 5- Hiyet al hiyet-i Seyyid erf al erh-it-Tecrd:
Kelm ilmine dir bir eserdir. 6- erh-l-Ahlk el-Addiyye: Ahlk ilmine dirdir. 7Risletn fil-feriz, 8- erh-i Mukaddimet-is-salt: Molla Fenrnin namaza dir yazd
rislenin erhidir. 9- Mifth-l-irb, 10- Sret-l-hals fil-ihls, 11- Risletn f hikmet-ilameliyye, 12- Er-Rislet-l-cmia li-vasf-il-ulm-n-nfia, 13- Risletn fil-kazi velkader, 14- Meslik-l-hals f mehlik-l-havvs, 15- El-Cmi fil-mantk, 16- erh-i
hads-i erben, 17- Hiyetn min evvel-i erh-il-Mifth li Seyyid erf Crcn, 18- erhl-fevid-l-Gysiyye, 19- Risletn f tefsr-i yt-il-Vuz, 20- Rislet-u-if f dev-ilveb, 21- El-Mulim f ilm-il-kelm, 22- Tabakt-l-fukah, 23-erh-l-Avmil filMuhtasart, 24- erhu Dbcet-l-hidye ve Dbcet-t-tavli, 25- Muhtasarun f ilm-innahv, 26- Ecell-l-Mevhib f marifet-i Vcb-il-vcib, 27- Ravd-d-dekik f hadart-ilhakik, 28- El-Kavid-l-celiyyt f tahkk-i mebhis-il-klliyt, 29- El-nsf f mceretl-eslf, 30- erh-l-Cezer f ilm-il-krat.
Takpr-zdenin yazm olduu ok kymetli ve her ilimde ihtisas shibi olan
kimselerin dah istifde ettii Mifth-s-sede adl eserinden alnan baz blmler:
lmin fazletini ve ilim renmenin ehemmiyetini anlatrken diyor ki: Allah tel,
Zmer sresi dokuzuncu yetinde; Hi bilenlerle bilmiyenler bir olur mu?
buyuruyor.
Peygamber efendimiz de (sallallahu aleyhi ve sellem.); limler, Peygamberlerin
vrisleridir buyurdu. Bilinen bir hakkattir ki, peygamberlik derecesi, yksek
derecelerin en stn ve en olgunudur. O hlde, o dereceye vris olmann stnde derece
olmadn, akl ve firseti olanlar anlar ve bilir.
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem.) yle buyurdu: Kymette limlerin,
kaleminden kan mrekkep, ehdlerin ve mchidlerin kanyla tartlr ve
Kymette sekin zmre, Allah tel katnda efat makamna nail olurlar.
Bunlar; Peygamberler, limler ve ehdlerdir.
Ne byk bir derece ve stn makamdr ki, Peygamberliin altnda, ehidlik
mertebesinin stnde bulunuyor.
Hads-i erflerde buyuruldu ki: lim renmek iin yola kp, zorluk ve
tehlikelere katlanan, Allah tel, Cennete gtren yola kavuturur.
lim renmek, kadn-erkek her mmine farzdr.
lim inde de olsa gidip reniniz yan ilim renmek iin alnz.
Hz. Eb Derd (rahmetullahi aleyh) limden bir mesele renmeyi, gece sabaha
kadar ibdet etmekten ok severim ve Sen, ya lim ol, ya ilim talebesi ol, yhut da
dinleyici ol. Bu snfn dnda, drdnc snftan olma ki, helk olursun buyurdu.
Abdullah bin Abbs (rahmetullahi aleyh) buyurdu: Hayr retenler iin herey
istifar eder. Hatt denizdeki balk bile.
lim renmenin artlar ve ilim ehlinin vazfelerini anlatrken: ocuklar ilim
renmeye, zellikle Kurn- kermi ezberlemeye tevik etmelidir. nk kk yata
ezberlemek, ta zerindeki yaz gibidir. Genlik getikten sonraki gayret ve alma, su
zerindeki yaz gibidir. Kklere, akllarnn alabilecei kadar ders vermelidir. Bunlarn
tesinde ok ince ve derin bilgiler de vardr diye onlara sylememelidir. nk byle
szler, onlarn anlaylarn bozar. Onlara, sizin rendiiniz ilimler, gaye ve maksadn
kendisidir anlayn vermelidir.
Kurn- kerm okurken u edeblere dikkat etmelidir: 1- Hrmetle okumaldr. nce
abdest almal, yzn kbleye dnmeli ve mtevz bir ekilde oturmaldr. Hz. Ali
buyuruyor ki: Namazda, ayakta Kurn- kerm okuyana her harfi iin yz sevb,
oturarak okuyana elli sevb yazlr. Abdesti olup, namazn dnda okuyana yirmibe
sevb, abdestsiz okuyana on sevb yazlr. 2- Yava okumaldr. Manlarn dnerek
okumal. abuk hatmetme arzusunda olmamaldr. 3- Okurken alamaldr. Peygamber
efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem.) buyurdu ki: Kurn- kermi okuyunuz ve
alaynz. Alyamazsanz, kendinizi zorla alatnz. 4- Her yeti, hakkn vererek
okumaldr. Peygamber efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem.), azb bildiren yet gelince,
Allah telya snr, rahmet yeti gelince, o rahmeti isterdi. Tenzh yetinde tesbh
ederdi. Balarken Ez okurdu. Onu bitirince; Y Rabb! Ondan unuttuumu bana
hatrlat. Ondan bilmediklerimi bana bildir. Gece-gndz onu okumay bana
nasb et ve onu bana dell ve hccet eyle buyururdu. 5- Eer gsteri yapyor
eklinde dnlecekse veya bakasnn namazn artacaksa, alak sesle okumaldr.
Hads-i erfte buyuruldu ki: Yava, yan sessizce Kurn- kerm okumann sesli
okumaa stnl, gizli verilen sadakann aikre verilen sadakaya stnl
gibidir. Riydan emn ise, sesli okuyup, bakalarnn da dinlemekten nasb almalarn
salamak daha iyi olur. Ezberden deil, mshaftan okursa daha iyi olur, gzler de ibdet
etmi olur. 6- Gzel sesle okumaa gayret etmelidir. Peygamber efendimiz (sallallahu
aleyhi ve sellem.) buyuruyor ki: Kurn- kermi gzel sesle ssleyiniz. Ses ne
kadar gzel olursa, Kurn- kermin kalbdeki tesrinin ok olmasna sebep olur. Snnet
olan, tecvd zere okumaktr. Kurn- kermi tegann ile kelimeleri deitirip nameye
uydurarak okumak haramdr.
Zengin olan kimsenin, kazand mal hussunda gzetecei husslar be tanedir: 1Maldan maksadn ne olduu bilinmelidir. Ancak bylece kendine yetecek kadar
bulundurur. 2- Maln nereden geldiini gzetmelidir. Haramlardan ve mrvveti bozan
eylerden saknmaldr. 3- Vcib olan miktardan ok bulundurmamaldr. Bu miktarda da,
gzel niyet ve itidli gzetmelidir. 4- Harcama tarafn gzetip, tasadduk etmede de
iktisd edip, yerine ve ehline vermelidir. 5- Alrken, verirken, tasadduk ederken ve
saklarken, niyetini dzeltmelidir. Bu sebeptendir ki, Hz. Ali yle buyurdu: Eer bir
kimse, yeryzndeki maln hepsini alsa, onunla Allah telnn rzsn murd etse, o
zhiddir. Bir kimse, Allah rzsn gzetmeden hepsini sarf etse, zhid (dnydan yz
eviren) deildir. Bazlar dedi ki: Btn hareket ve ilerin ibdet olmaktan en uzak
olan, yemek yemek ve kaz-i hcet etmektir. Onlar da ibdet iin ve ibdete hazrlk iin
olursa, ibdet olurlar.
Aln faydalar hussunda, Peygamber efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem.)
buyurdu ki: ok yemek ve imekle kalbi ldrmeyin. nk kalb, ekine ve
tohuma benzer. Su ok olursa rr. Yine buyurdu: nsanolu, midesinden kt
ve bozuk bir kap doldurmamtr. nsana yemek iin birka lokma yetiir. Bu da
sulbn devam ettirir. Eer bunu yapamyorsa, midesinin te birini yemek,
te birini su, te birini hava ile doldurmaldr. Alkta on fayda vardr: 1- Kalbin
temizlenmesine ve basretin almasna sebep olur. nk tokluk, arlk ve durgunluk
verir, kalbi kr eder. 2- Kalb, ibdetin ve zikrin lezzetini duymaa hazr olur. 3- Alk,
Allah telnn bel ve azbn unutturmaz. 4- Btn gnahlara sebep olan; ehvet, istek
ve arzular krar. nk btn gnahlarn kayna ehvetlerdir. 5- Alk, az uyumay ve
gece uyank bulunmay kolaylatrr. nk bir kimse tok olunca, ok su ier. ok su
ienin, uykusu da ok olur. Uykusu ok olann, mr zyi olur. 6- Alk, ibdete devam
etmei kolaylatrr. nk yemek ve imek ibdete mnidir. 7- Alk, bedene shhattir.
nk hastalklarn sebebi, ok yemektir. Hastalk ise; rahatsz, huzrsuz ve dirliksiz
olmaa sebep olur. Bunun iin de, zikre ve fikre mni olur. 8- Alk, hafif ykl olmaktr.
Zr, toklua ve ok yemee alann midesi bunlar arayp, bugn neler yesem der.
Bylece, pheli ve haram olan eyler de karabilir. 9- Al tercih eden kii, fazla gelen
yemekleri fakirlere ve yetimlere yedirmek sretiyle sevb alr. 10- Alk, insan
taknlktan ve Allah tely zikr edememekten alkoyar.
Ticret dbn anlatrken diyor ki: Mal satan kii, u husslara dikkat etmelidir: 1Maln vmemelidir. Zr, dedii gibi deilse, yalan sylemi olur. vd ey, satt
malda var ise ve mteri biliyorsa, bouna konumu olur. Bu ise mslmana yakmaz.
2- Ticrette yemn etmemelidir. Yalan yere ise byk gnah ilemi olur. Yemni doru ise,
Allah telnn yce ismini, basit dny ilerine let etmi olur. Hads-i erfte buyuruldu
ki: O tacire yazklar ve korkular olsun ki, Evet vallahi, hayr vallahi der. Yarn
gel, br gn gel diye iini geciktirip, mteriyi geri gnderen sanatkra da
korku ve yazklar olsun. 3- Gizli veya ak, malnn her aybn bildirmelidir. Bu
vcibdir. Bildirmezse hynet etmi olur. Hynet ise, haramdr. Kuma karanlk yerde
sata karmamaldr.
Hads-i erflerde buyuruldu ki: Doru tccr, kymette sddklar ve ehdler
ile har olur.
Dnyda hell mal kazanp, maksad da kendini kimseye muhta
etmemek, oluk-ocuuna nafaka temin etmek, hatt komu ve criyelerine
iyilik etmek olursa, hrette Allah telnn huzruna varnca, yz,
ondrdnc gecedeki ay gibi parlar.
Yemek yemekten nceki edebler yedi tanedir: 1- Yemek, hellden kazanlm

olmaldr. 2- Yemekten nce ve sonra ellerini ykamaldr. Peygamber efendimiz (sallallahu
aleyhi ve sellem.) buyurdu ki: Yemekten nce elini ykamak fakirlii giderir,
yemekten sonra elini ykamak kk gnahlar yok eder. 3- Yemei sofra zerine
koymaldr. Yerde yemek yemek tevzua yakn ve snnete uygundur. 4- Gerektii ekilde
(edebe uygun) oturmaldr. Sa dizini dikip, sol uyluu zere oturmaldr. Reslullah
(sallallahu aleyhi ve sellem.); Ben kulum. Kullar gibi, yere oturup yerim buyurdu.
Bir yere dayanarak ve ayakta yemek mekrhtur. 5- Yemek yerken, ibdet ve tat iin
kuvvet elde etmee niyet etmelidir. Bylece, yemesi de ibdet olur. Elden geldii kadar az
yemee gayret etmelidir. nk tokluk, ibdete mnidir. 6- Hazr olan yemee rz olup,
kanat etmelidir. 7- Yemekten ok kiinin yemesine, yemee ok el uzanmasna gayret
etmelidir. nk, yemee ok el uzanmasnda bereket vardr. Reslullah efendimiz de
(sallallahu aleyhi ve sellem.) yalnz yemezdi.
1) Mucem-l-mellifn; cild-2, sh. 177
2) ezert-z-zeheb; cild-8, sh. 352
3) akyk- Numniyye; cild-2, sh. 79
4) Mevdt-l-ulm
5) Kms-l-alm; cild-4, sh. 2985
6) Esm-l-mellifn; cild-1, sh. 143-144
7) Tam lmihl Sedet-i Ebediyye; sh. 1077
8) Mifth-s-sede; cild-1, sh. 16-25
9) Kef-z-znn
10) zh-l-meknn; cild-1, sh. 134, 359, cild-2, sh. 126
TEBS (Ahmed bin Muhammed):
Evliynn byklerinden. smi, Ahmed bin Muhammed Marib Tnus olup, knyesi
Ebl-Abbsdr. Tebs diye mehrdur. Debs de denir. Mlik mezhebinde idi. Doum
trihi belli deildir. 930 (m. 1523) senesinde, Tunus beldelerinden Nefertda, yz yan
gemi olduu hlde vefat etti.
Ahmed Tebs, byk lim vely-yi kmil Ahmed bin Mahlf bnin sohbetinde
yetiti. b, kermetler ve hrikalar shibi idi. Ebl-Feth Hind adndaki byk bir zt,
Ebu Midyen hazretlerini ziyret iin yola kt. Yolda ona, aalarn yapraklarnda; L
ilhe illallah Muhammedn Reslullah b veliyyullah yazl olduu gsterildi ve o da
Eb Midyen hazretlerinin yanna gitmekten vazgeti. b ile grt. Ebl-Feth Hind,
onun yannda mnev derecelere kavutu. Tebs de, byk vel bnin hizmetinde ve
sohbetinde bulunmas sebebiyle, stn hllere ve derecelere kavutu. Allah telnn zt
ve sfatlar hakknda marifet shibi olan byklerden oldu.
Muhammed bin Hamev, Tuhfet-l-Habb adl eserinde dedi ki: Memleketindeki
limler, zemedii meseleleri yazp ona gnderirlerdi. O da, ak ve en gzel ekilde
cevaplandrrd.
Tebsnin vefatnda, sa yanana nrn bir kalemle; Rahimehullah (Allah tel
rahmet etsin), sol yananda da Cell yazl olduu grld.
Mesd Sanhc onun hakknda dedi ki: Sevenlerinden biri, yabanc bir kadna
bakt. Sonra da onun meclisine gitti. Tebs buyurdu ki: Aramza gelenlerden birinin,
gzleriyle gnah ilemi olduu anlalyor. Daha sonra o kii suunu itirf etti. Tvbe ve
istifarda bulundu.
Tebsnin kef ve kermetleri ok olup, su ve gnah iliyeni derhl tanrd. Ayrca
huzruna gelen kimsenin arzusunu, daha o sylemeden, Allah telnn izniyle bilirdi.
Mesd bin Muhammed Sanhc anlatr: Hocam bir defsnda bana; Olum, sen
haccedersin. Falan falan yerleri ve ay nda da u yerleri grrsn buyurdu. Aynen
dedii gibi oldu. Hacca gittim. Oradan deiik beldelere uradm. Gittiim her yerde,
buyurduu yerleri dolatm anladm.
Sanhc anlatr; Bir gece Ebl-Ksm ismindeki arkadamla bir meseleyi
mzkere ettik. Sabah olduunda da, Tebsnin huzruna gittik. Bize dnp, akamki
meselenin cevb yledir buyurdu.
1) Cmiu kermt-il-evliy; cild-1, sh. 326

TRABLS (brhim bin Ms):
Hanef mezhebi fkh limlerinden. smi, brhim bin Ms bin Eb Bekr bin eyh Ali
et-Trabls el-Hanefdir. Lakab Burhneddn olup, Trabls nisbeti ile tannrd. 853 (m.
1449) senesinde Trablusda dodu. Dmekda birok limden ilim tahsl etti. erefddn
bin Abdullah bunlardan biridir. Onunla beraber Khireye geldi. Btn ihtiylarn bu zt
karlard. Burada Selhddn-i Trablsnin derghnda ikmet ederdi. Tasavvuf
marifetlerine, onun feyz ve bereketiyle kavutu. Rmden de, Irknin nazm hlindeki
Elfiyesinin erhini okudu. eybnden ok ilim ald. Hfz Sehvden de men ilmine
dir eserlerin erhleri ile Muhammed bin Hasenin ve baka limlerin eserlerini dinleyip
rendi. Onun baz eserlerine talkler yapt. Ebssd Efendiden ilim rendi.
Radyyddn-i Evcfiden de ilim tahsl etti. 915 (m. 1509) senesinde hacca gidip, bir
mddet Mekkede kald. Sonra Khireye dnd. 922 (m. 1516) senesi Zilkade aynn
ondrdnc gn, Khirede vefat etti. Medresede namaz klnp, Karfe kabristanna
defnedildi.
Sehv onun hakknda yle demektedir: O, fazlet shibi, skin, dindar bir kimse
olup, 894 (m. 1489) senesinde, Hanef limleri ile beraber Devdriyye kubbesindeki
sultnn huzruna geldi. Onun hlini ve fazletini hemen anlayan sultan, ona iltift edip,
ok ikrm ve ihsnlarda bulundu. Sonra, onu Msr havlisine yerletirdi.
eyh Crullah bin Fehd ise yle demektedir: brhim Trabls, Msrda Hanef
limlerinin en byklerinden oldu. Khmsiyye Medresesinin bamderrisliine tayin
edildi. lminin, hayrnn ve iyiliinin okluundan dolay, her meseleyi zer, hallederdi.
ok sayda eser telf etti.
Eserlerinin balcalar unlardr: 1- El-sf f hkm-il-evkf, 2- Mevhib-r-Rahmn
f mezheb-in- Numn: Kendisi bu eserini erh edip, buna El-Burhn adn verdi.
1)
2)
3)
4)
Mucem-l-mellifn; cild-1, sh. 117

En-Nr-s-sfir; sh. 104
El-Alm; cild-1, sh. 76
Kef-z-znn; sh. 85, 1895
TRB UAYB EFEND:

Sultan kinci Byezd Hn zaman Osmanl lim ve irlerinden. smi uayb olup,
lakab Trbdir. Bu isimle mehr olmutur. Kaynaklarda, hayt hakknda fazla bilgi
verilmemektedir. 922 (m. 1516) senesinde vefat etti.
Zamnnn limlerinden ilim rendi. Daha sonra Molla Krmast, Molla Hsm-zde
ve Molla Aleddn Arab gibi limlerin hizmetinde bulundu. Bu limlerin yannda tahsilini
tamamlad. Sultan kinci Byezd zamannda Drus-sede hocas tayin edildi. Filibe
Medresesine ve Edirnede Halebiyye Medresesine mderris tayin edildi. Bu medresede
hoca iken mderrislikten ayrld. mrnn sonuna kadar vaz nashat ve ilimle megul
olarak gnlerini geirdi. Tefsr ilminde lim olup, tefsr dersleri okuturdu.
Trab uayb Efendi, slmiyetin emirlerine ve yasaklarna ok riyet ederdi. Dindar
olup, ver, gzel ahlk ve fazlet shibi idi. Fakirleri, yoksullar ve slih kimseleri severdi.
Vecd ve hl shibi, kmil bir kimse idi. Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi ve
sellem.) snnetine ve Eshb- Kirmn yoluna ok bal olup, bidatlerden son derece uzak
dururdu. akac ve hosohbet bir kimse idi. Karlat kimselerle bazan latfe yapar
veya bulunduu mecliste nkteli konumalaryle oradakileri neelendirirdi. Bazan da
cenb- Hakkn bykln, sfatlarn, kudretini, hreti ve kendi hlini dnerek
alard. Yannda bulunanlar da onun bu hlinden etkilenir, onlar da alarlard. Szleri ve
vazlar ok tesrli idi. Dinleyen herkes onun szlerinden istifde ederdi.
Trb uayb Efendi, gl, kuvvetli bir kimse idi. ok itahl olmasna ramen,
yemek yeme hussunda ok sabrl idi. Uzun zaman a durmaya dayanabilirdi. Ya
doksann zerinde olmasna ramen, ok din ve kuvvetli idi. Elini skt kimseler,
parmaklarnn krldn zannederlerdi. Hatt 95 yalarnda, eline ald at naln
parmaklaryla eerdi.
1) akyk- Numniyye tercmesi (Mecd Efendi); sh. 416

2) Sicilli Osmn; cild-2, sh. 51
BA (Nreddn Hamza bin Atullah):
Osmanl limlerinden. smi, Nreddn Hamza bin Atullahtr. ba diye bilinir.
Sakarya iline bal Karasu ilesinin ba kynde dodu. Ancak doum trihi
bilinmemektedir. 940 (m. 1533) senesinde stanbulda vefat etti. Kabri stanbulda, Atk
Ali semtinde yaptrd ba Mescidinin bahesindedir.
Zamannn limlerinden akl ve nakl ilimleri tahsl ettikten sonra, Molla Muarrifzdenin hizmetinde bulundu. Onun sohbetlerinden istifde edip ilm olgunlua eritikten
sonra, srasyla; Manisa Medresesi, znik Medresesi ve stanbul Eb Eyyb el-Ensr
Medresesinde mderrislik yapt. Daha sonra Edirne erefeli Medresesine mderris
tayin olundu. Bu medreselerde ilim retip insanlara faydal olmakla megul iken, Sultan
kinci Byezd Hnn Amasyada yaptrd medresede mderris olarak vazfelendirildi. Bir
mddet Amasya mftlii vazfesini de yrten Nreddn Hamza bin Atullah, mderrislik
ve mftlii brakp emekli oldu. stanbulda vefat etti.
Nreddn Hamza bin Atullah Efendi, lim, fazletli bir zt idi. Birok ilimlerde ve
fkh ilminde ihtisas shibi idi. Gzel ahlk shibi olup, insanlardan uzak ve sde bir hayat
yaard.
Ssl elbiseler giymekten kanr, eski elbiseler giyerdi. lim ehlinin bir yere
giderken at ile gitmesi usl olduu hlde, o yryerek giderdi. ok zengin olup,
saylamayacak derecede mal shibi idi. Bu malndan, fakir ve fukaraya ihsn ederdi. Hatt
stanbulda ba Mescidi diye bilinen bir mescid ve bu mescidin evresinde, fakirlerin ve
ilim renen talebelerin kalabilecei hcreler ve medrese yaptrmt. Mmr Sinnn eseri
olan mescid ve hcreler, bugn de mescid ve talebe yurdu olarak kullanlmaktadr.
Nakledilir ki: Knn Sultan Sleymn Hnn vezrlerinden brhim Paa, birgn
Nureddn Hamza Efendi ile sohbet ederken; Sizin altn gm ve paraya kar ilginiz var.
Fakat onlar hayr ve hasenata ok sarf ediyorsunuz. Bu nasl oluyor? dedi. Nureddn
Hamza Efendi ise cevbnda; Evet, altn, gm ve paray ok sever grnyorum.
nk onunla hretimi kazanrm. Yan bu elde ettiim paralarla hayr ileri yapp, hreti
kazanmaya alrm. buyurdu.
2) Sicilli Osman; cild-4, sh. 581
STD-ZDE TCDDN BRHM EFEND:
Osmanllar zamannda yetien byk slm limlerinden. smi brhim, lakab
Tcddndir. std-zde diye tannr. Doum trihi ve yeri bilinmemektedir. 909 (m.
1503) senesinde Amasyada vefat etti.
Tcddn brhim Efendinin babas, hell rzk temin etmek maksadyla, debbaglk
mesleini sanat edinmi, bu ile megul olan bir zt idi. Meslei cb bu ii ok iyi bilirdi.
Takv ve ver shibi idi. Kazancnn hellden olmasna ok dikkat ederdi. Olunu da hell
lokma ve ok gzel terbiye ile yetitirdi.
ocukluktan kurtulup yetikinlik ana gelen brhim Efendi, kendine lzm olan
dn bilgileri renmi idi. Babas gibi bir i shibi olmaya deil, ilim tahsl etmeye, ilmini
ilerletmeye alt. Zamannda bulunan limlerden ilim rendi. Akl, zeks, hfzas
kuvvetli ve istidd da fazla olduundan, ksa zamanda yetiti. Mevln Sinn Paann
hizmetinde bulunarak, ilmini ilerletti.
lim tahsilini tamamladktan sonra, Engr (Ankara) vilyetinde bulunan Ak
Medresede mderris olan Tcddn brhim Efendi, daha sonra ehzde Abdullaha
muallim oldu. ubuk kadl yapt. Sultan Byezd Hn pdih olunca, onu Amasyada
bulunan Hseyniyye Medresesine mderris olarak tayin etti. Tcddn brhim Efendi,
909 (m. 1503) senesinde vefat edinceye kadar burada vazfesine devam etti.
ffet ve salh (doruluk) shibi, zhid bir zt idi. Dnyya dkn olmayp, hep
hretini mamr etmeye gayret ederdi. Kendi nefsi ile megul olur, kimse ile uramazd.
nsanlardan ummiyetle uzak dururdu.
Gzel huylar kendinde toplamada, akl ve zeksnn okluunda ve o zamanda

okutulan btn ilimlerde ihtisas shibi olmakta, emsl ve akranndan ileride olan
Tcddn brhim Efendinin btn mr, ilim renmek ve retmek gayretiyle geti.
VENERS (Ahmed bin Yahy):
Mlik mezhebi fkh limlerinden. smi, Ahmed bin Yahy bin Muhammeddir.
Knyesi Ebl-Abbstr. Veneris diye mehr olmutur. 834 (m. 1430) senesinde
Tilmsnda dodu. Franszlarn Vehrn ehrini istil ettikleri 914 (m. 1508) senesinde,
seksen yanda vefat etti.
Tilmsnda byd ve orann limlerinden ilim tahsl etti. mm Ebl-Fazl Ksm
Akbn, Eb Slim Akbn, Muhammed bin Ahmed bin Ksm Akbn, mm Muhammed
bin Abbs, Eb Abdullah Celb, lim, hatb ve slih bir zt olan bn-i Merzk Keff,
Garbil ve Mirr gibi ztlardan ilim tahsl etti. 874 (m. 1469) senesinde evi yamaland.
Daha sonra Fas ehrine g etti ve oraya yerleti.
Ahmed Mencr, Fihrist adl eserinde diyor ki: Veneris, uzun sre bn-i Hcibin
Fer ve Mdevvene adl eserlerini okutmakla megul oldu. eitli ilimlerde std oldu.
Dili fash ve kalemi kuvvetli olan bir zt idi. Onun dersinde bulunanlar; Eer Sibeveyh
olsayd, nahiv ilmini ondan renirdi derlerdi. Onun tedris halkasnda birok fakhler
yetiti. Fakh Eb Abbd bin Melih Lemt ondan bn-i Hcibin eserini okudu. eyh Eb
Zekeriyy Ss, fakh ve muhaddis Muhammed bin Abdlcebbr, fakh Masmd, fakh,
allme, kad Muhammed bin Gardis-it-Taglib gibi ztlar, ondan ilim tahsl ettiler. Olu
Abdlvhid de ondan ilim rendi.
Venerisnin birok kymetli eserleri vardr: 1- El-Miyr-l-mugreb an fetv
ulem-i Afrikiyye vel-Endls vel-Magrib, 2- Talkun al bn-i Hcib-il-fer, 3- Gnyet-lmusr, 4- Et-Tl al vesik-il-Fetl, 5- El-Kavid fil-fkh, 6- El-Fik f Ahkm-il-vesik,
7- El-Frk f mesil-il-fkh, 8- Nevzil-l-miyr, 9- zh-l-meslik il kavid-il-mm-
Mlik, 10- zat-l-Hlk fir-Reddi al men eft bi tazmn-ir-R el-Mterek, 11- ElMuhtasar min Ahkm-il-Berzl.
1)
2)
3)
4)
5)

El-Bustan; sh. 54
Neyl-l-ibtihc; sh. 87, 88
Tarf-l-halef; cild-1, sh. 62
FTDE:
Osmanl pdihlarndan Knn Sultan Sleymn Hn zamannda, Bursada
yaayan evliynn byklerinden. 895 (m. 1490) senesinde Bursada dodu. smi
Muhammed olup, babas Manyasl Mehmed Efendidir. ftde lakabyla mehr oldu.
Bursann eitli cmilerinde mezzin ve imm olarak vazfe yapt. 989 (m. 1581)da
Bursada vefat etti.
Muhammed ftde yeni doduunda, annesi bir ry grd. ocuu byk bir st
derysnda yzyordu. Tella uyanp, ryy kocasna anlatt. O da ryy; Olumuz
byynce, inallah ok byk bir lim ve evliy olacak diye tabir etti.
Mehmed Efendi, daha kk yata bulunan olu Muhammed ftdeyi, ipek satan
bir tccrn yanna almaya verdi. Muhammed ftde, orada almaya balad. Fakat
bir hafta iinde, ustas ve babas vefat edince, ocuk yata ailesinin geim ykn
omuzuna ald. Hem alyor, annesinin ve kardelerinin kimseye muhta olmadan
geinmelerini salyor, hem de bo zamanlarnda Bursadaki medreselere gidip gelerek,
zhir ilimleri renmeye gayret ediyordu. Seneler sonra, zhir ilimleri renerek, Bursa
Ulu Cmiinde mezzinlik yapmaya balad. Daha sonra Doan Bey Cmiinde imm oldu.
Senelerce bu vazfeyi yaparak, insanlarn ibdetlerini doru olarak yapmasna vesle oldu.
Muhammed ftdenin, Ulu Cmiyi medheden bir beyti, cminin bat kaps evresinde
hlen yazldr. Arab olan beyt yledir:
Y Cmial-kebr ve y mecmaal kibr,
Tb limen yezrke fil-leyli ven-nehr.
Mans:
Ey Ulu Cmi! Ey lim ve evliynn topland yer!
Seni gece-gndz ziyret edenlere olsun mjdeler!
Birgn ryda Seyyid Emr Buhr hazretlerini grd. Bizim cmide vaz ve nashat
eyle emri zerine, sabahleyin Emr Buhr Cmiinde vaz ve nashate balad.
Muhammed ftde, uzun boylu, mfik bakl, devaml tebessm hlinde olan bir
ztt. Grn ile etrfndakilere gven ve itimd telkin eder, herkesin takdrine mazhar
olurdu. Kurn- kerm okurken, gzel sesinde sanki alyormu hli mhede edilirdi.
Kimsenin kalbini krmaz, kalb krarm korkusuyla kendine hakaret edenlere bile hi
karlk vermezdi. Cmiye sabah herkesten nce gider, yats namazndan sonra orada
gece ge vakitlere kadar ibdet ederdi. Baz geceler evine giderken, ssz sokaklarda bir
sarhoa rastlasa, ona yardm ederek evine kadar gtrrd. Herkese yardm ettii iin,
Bursallar onu ok severdi.
Vakitlerini hep ibdet yaparak geiren Muhammed ftde, tasavvuf byklerinin
yolunda bulunmay arzu ettiinden, bir velnin yannda yetimeyi ok ister idi. Bu sebeple,
byle bir velyi hep arar durur idi. Birgn Karacabeyli Hzr Dede isminde bir velnin
Bursaya geldiini ve Ulu Cminin yannda ikmet ettiini rendi. Onun huzruna varp,
talebesi olmak istediini bildirdi. O da kabul ederek, Muhammed ftdeyi yetitirmee
balad. Muhammed ftde, hocasnn verdii her vazfeyi en gzel ekliyle yaparak
hizmet ediyordu. Nefsini terbiye etmek iin, nefsinin istediklerini yapmayp,
istemediklerini yapyordu. Haramlardan iddetle kayor, pheli korkusuyla mbahlarn
bile fazlasn terkediyordu. Bu ekilde hocas Hzr Dedenin terbiyesinde sekiz yl canla
bala alt. Onun vefatndan sonra da eyh-i ekber Muhyiddn-i Arab hazretlerinin
rhniyetinden istifde ederek kalb gz ald, kemle gelip olgunlat. Her nefes alp
vermesinde Allah telya hamd eder, cenb- Hakk bir an olsun hatrndan karmazd.
Lzumsuz hi konumazd. Konutuu zaman da hikmetler saar, dinleyenlerin herbiri,
kabiliyeti kadar istifde ederdi. Onun bu konumalarn talebesi Azz Mahmd Hdy
Vkt adl eserinde toplad.
Muhammed ftde, hocasndan sonra talebeleri yetitirmek zere derghta ders
vermee balad. Onlarn en iyi ekilde yetimesi iin gayret gsteriyor, hocasnn
kendisini yetitirdii gibi onlar ird ediyordu.
Muhammed ftde hazretlerini sevenlerden fakir bir kimse vard. Her sene hac
mevsiminde hacca gitmek ister, fakat gidecek pahas olmad iin de bu arzusuna nil
olamazd. zntsnden hi yz glmez, gzleri hep hacca gidenlerin yolu zerine taklr
kalrd. Hanm, yz glmeyen kocasnn bu hline olduka zlrd. Yine bir sene hac
mevsiminde, paras olmad iin gidemiyen bu fakir, bir gn zntsnden akl bandan
gitti ve hanmna: Eer bu sene de hacca gidemezsem, seni talak ile boadm dedi.
Gnler geti. Kurban bayram yaklat. Fakiri bir dncedir ald. Hacca gidemezse,
hanm bo olacakt. Bir yerden de bor bulup hacca gidememiti. Ne yapacan ard
birgn, aklna Muhammed ftde geldi. Hemen huzruna gidip, alayarak durumunu
anlatt. Muhammed ftde Bizim Eskici Mehmed Dedeye git, bizim selmmz syle. O
seni hacca gtrp derdine derman olur buyurdu. Fakir, sevinerek huzrdan ayrld,
sratle Mehmed Dedenin dkknna kotu. Mehmed Dedeye hocasnn selmn
syleyip, derdini ona da anlatt. Mehmed Dede; Ey fakir! Gzlerini kapa. A demeden
sakn ama dedi. Fakir gzlerini atnda, kendilerini Mekkede buldular. Mehmed Dede,
Allah telnn izniyle, fakiri bir anda kermet gstererek Hicaza gtrmt. O gn,
Arefe idi, haclar Arafata kmlard. Fakir ve Mehmed Dede de ihram giyip Arafata
ktlar. Ertesi gn Kbe-i muazzamay tavaf ettiler. Ziyret edilecek yerlere gittikten
sonra, Bursal haclar buldular. Onlar, hemehrileri olan Mehmed Dedeyi ve fakiri grnce
sevindiler. Fakir, birka hediye alp, bir ksmn gtrmeleri iin hemehrisi olan haclara
emnet etti. Vedlaarak ayrldlar. Ayn ekilde bir anda Mekke-i mkerremeden Bursaya
geldiler. Fakir, getirdii baz hediyelerle eve gelince, hanm, birka gndr eve gelmeyen
kocasn eve almak istemedi ve; Sen beni boamadn m? Hangi yzle bana hediye
getirerek eve giriyorsun? dedi. Kocas da; Hanm ben hacca gittim ve geldim. te bu
getirdiklerimi de Mekkeden aldm dediyse de, kadn; Bir de yalan sylyorsun. -be
gn iinde hacca gidilip gelinir mi? Seni mahkemeye vereceim dedi. Kdya giderek
durumu anlatt ve; Nikhmzn fesh edilmesini istiyorum. nk nikhsz olarak
yaamay dnimiz yasaklamaktadr. Bu sebeple haram ilemek istemiyorum dedi. O
srada Bursa kads, Azz Mahmd Hdy isminde bir gen idi. Kd, hanmn kocasn
mahkemeye artarak onu da dinledi. Fakir, hacca gittiini, Kbe-i muazzamada tavaf
edip, ziyret edilecek yerleri gezdiini, Bursal haclarla grp, getirmeleri iin emnet
dah verdiini iddia etti. Bu sebeble boanmann vki olmadn syledi. Fakir, Mehmed
Dedeyi hid gsterdi. Mehmed Dede de; eytan, Allah telnn dman olduu hlde,
bir anda dnynn bir ucundan bir ucuna gittii kabul edilir de, bir velnin bir anda
Kbeye gitmesi niin kabul edilmez? dedi. Kad hayret ederek, mahkemeyi dier
haclarn gelecei gnlerden birine tehir etti. Aradan gnler geti. Bursal haclar hacdan
dndler. Mahkeme gnnde de, hid olarak fakirin hac vazfesini yaptn, hatt
emnet olarak verdii eyleri getirdiklerini bildirdiler. Kad, hidlerin verdii bu ifde ile
davc hanmn nikh fesh etme isteini reddetti. Bylece, boanma hdisesi olmad.
Kd Azz Mahmd Hdy Efendi, bu hdisenin gnlerce etkisinden kurtulamad.
Nihyet Eskici Mehmed Dedenin yanna gidip; Beni talebelie kabul buyurmanz iin
gelmitim deyince, o da; Nasbiniz bizden deil, ftdedendir. Onun huzruna giderek
mracaatnz bildirin dedi. Kad, evine gitti. Hizmetisine atnn hazrlanmasn emretti.
Kendisi de srmal kaftann ve sarn giyerek, hazrlanan atna bindi. Yanna seyisini de
alp, ftde hazretlerine gitmek zere yola kt. Bugnk Molla Fenr Cmiinin dou
tarafndaki sokaa geldiinde, atnn ayaklarnn, bileklerine kadar kayalara saplandn
grd. Ne kadar uratysa da, at ileri sremedi. (Bu kayann kuzular semtinde
olduu da sylenmektedir.) Atndan indi. Srmal kaftanyla, ftdenin derghna doru
yrd. Kad dergha vardnda, ftde hazretlerinin zerinde eski bir hrka olduu
hlde, baheyi apalamakta olduunu grd. ftde, gelenleri grnce doruldu ve; Ey
Kad efendi! Herhalde yanl yere geldiniz. Buras yokluk kapsdr ki, biz fakirlik kapsnn
kuluyuz. Hlbuki sen varlk shibisin. Bu hlde ikimiz biraraya gelip badaamayz. Senin
ilmin, maln, mlkn, nn ve mamr bir dnyn var. Bizim gibi kullarn, Allah teldan
baka hibireyi yoktur buyurdu. Bu szler, Kd Azz Mahmd Hdyye o kadar tesr
etti ki, gzlerinden iki sra ya dkld hlde; Efendim! Hereyimi mbrek kapnzn
eiinde terk eyledim. Yeter ki, talebeniz olabilmekle ve hizmetinizi grmekle
erefleneyim. Her ne emrederseniz yapmaa hazrm dedi. Bu samim istek zerine,
ftde hazretleri tane tane buyurdu ki: Ey Bursa kads! Kdl brakacak, bu srmal
kaftannla Bursa sokaklarnda cier satacaksn. Hergn de dergha cier getireceksin!
Hereyi brakacana, her emri yerine getireceine sz veren Kad, derhl kadl brakp,
cier satmaya balad. Ald cierleri Bursa sokaklarnda; Cierci! Cierciii! diye
bararak satyordu. Bursallarn hayret dolu baklarna, kadnlarn ve ocuklarn alay
etmelerine hi aldrmyordu. Onu grenler; Bursa kads Azz Mahmd Hdy akln
oynatm, tmarhnelik olmu diyorlard. Bu ekilde nefsini krp, rhunu ykseltmek iin
her trl alaya alnmaya katlanyordu. Her akam, ftdenin huzruna geldiinde hocas;
Bugn ne yaptn! Cierleri satabildin mi? diye soruyor, o da, o gnk olanlar
anlatyordu. ftde, bu ekilde yeni talebesinin nefsini krp terbiye ettikten sonra, Azz
Mahmd Hdyyi, derghta hel temizleme iinde almak zere vazfelendirdi. Onu
huss sohbetleri ve tevecchleri ile yetitirmek, evliylk makamlarnda ykseltmek iin
urat. Nefsini terbiyede, ksa zamanda dier talebelerden ok ileri getiini grd.
sene sonra ona iczet (diploma) verdi. Yerine halfesi, vekli olduunu bildirdi.
ftde, derghta talebelere ders verdii zamanda, bir gece rysnda Mevln
Celleddn-i Rmyi grd. Mevln Celleddn-i Rmi buyurdu ki: Talebelere bizim
Mesnevden de okutunuz! O da; Farsay bilemiyorum deyince, Mevln hazretleri;
Sen bala bir kerre, Allah tel yardm eder buyurdu. Ertesi sabah, hi Fris bilmedii
hlde, krk yldr Farsa tahsili grm gibi Mesnevden vaz ve nashat vermee balad.
Osmanl Sultn nc Murd Hn ile ftde, birgn sohbet ediyorlard. Bir ara
ftde, grnte lzumsuz bir takm el kol hareketleri yapmaa balad. Mbrek
yznn rengi, hlden hle giriyordu. Sonra eliyle bir yer svarm gibi yapmaa balad.
Pdih, aniden yaplan bu hareketlere nce bir man veremedi. Sonra ftdenin elinin
siyahlatn da grnce; Efendi hazretleri! Niin byle hareketler yapmaa baladnz!
Elinizin siyahlamasna sebep nedir? diye sordu. O da; Sultnm! Tebanzdan bir balk
tayfas Karadenizin sularnda balk tutuyorlard. Tekneleri su alacak ekilde delindi.
Bizden yardm istediler. Biz de imddlarna yetierek, teknelerinin deliini tamir ettik. Bu
sebeple elimiz karard. Elhamdlillah mslmanlarn boulmaktan kurtulmasna vesle
olduk buyurdu.
ftde hazretleri birgn talebeleriyle beraber kra gitti. Bir pnar banda oturup
sohbete baladlar. Vakit ilerlemiti. Talebelerin bazlar ackmlar ve ilerinden; Hocamz
msade etse de bir yemek yesek dediler. Onlarn bu dncelerini anlyan ftde; Y
Rabb! Bu talebelerime bir sini yemek ihsn eyle diyerek iinden dua etti. O anda getireni
grnmeyen bir sini yemek ortaya konuverdi. ftde, talebelerine; Haydi evltlarm,
yemeklerimizi yiyelim buyurdu. Besmele ekilerek yemek yendikten sonra, sini aniden
kayboldu. leri gelen talebelerinden Keml Dede; Sini, suyun iine girdi! diyerek sininin
peinden, suya girmeye balad. ftde; Suyun iine sakn girme! diyene kadar, Keml
Dede suyun iinde eli kll iki kimsenin kendisine doru hcum ettiini grd. Sratle
sudan karak hocasnn yanna doru kotu. Hdiseyi gren oradaki btn talebeler
arp kaldlar.
Birgn ftde hazretlerine bir kadn gelip; Efendim! Bir olum vard. Hibir suu
olmad hlde iftirclarn ikyeti ile hapse attlar. Hakkmz arayacak kimsemiz yok. Ne
olur bir dua buyurun da, olumun susuz olduu anlalsn dedi. Bunu derken, kadnn iki
gznden eme gibi ya akyordu. Kadnn bu hline dayanamyan ftde, ellerini aarak
Allah telya dua etti. Kadna dnerek; Evinize gidebilirsiniz buyurdu. Kadn, merak
iinde eve geldiinde, olunun evde oturduunu grd. Olunun hasretiyle yanan kadn,
evldna sarlp gzlerinden pt ve; Yavrucuum! Seni hapishneden nasl oldu da
braktlar? deyince, olu; Ben de nasl olduunu bilemiyorum. Hapishnede otururken,
bir anda bir el beni evimize koydu. arp kaldm dedi. Kadn, bunun ftde
hazretlerinin bir kermeti olduunu anlad.
ftde, birgn katrna binmi evine giderken, nne ihtiyar bir zt kp, borlu
olduunu, yallk sebebiyle alamadn, bu sebeple de borcunu veremediini bildirdi.
Sonra da bir miktar para istedi. ftde, adamn bu hline acd ve; Kimseye sylemezsen
borcunu vereyim buyurdu. Adam sz verince, ftde; u ta kaldr ve altndakileri al!
dedi. Adam ta kaldrd. Altndaki bir miktar paray grnce, hayret ederek paralar
cebine doldurdu. ftde hazretlerine teekkr ederek oradan ayrld. Paray saydnda,
tam borcu kadar olduunu grd. Alacaklya gidip borcunu verdikten sonra, tama ederek
tekrar o tan yanna geldi. Byk bir heyecanla ta kaldrdnda, hibirey bulamad. Bu
iin, ftdenin bir kermeti olduunu anlad. Hemen huzruna giderek talebesi olup,
sohbetiyle ereflendi.
Birgn Yalovadan stanbula bir gemi gidiyordu. stanbula yaklatklar bir srada,
iddetli bir rzgr esmeye balad. Dalgalar gittike bymeye, gemiye iddetle vurmaya
balad. yle ki, dalgalarn vuruundan tahtalar gcrdyordu. Gemi, koca denizde bir o
tarafa, bir bu tarafa yalpalyor, devrilecek gibi oluyordu. Yolcular ne yapacaklarn
ardlar. Herkes geminin bir tarafna birikince, tehlike daha da byd. Kaptan, yolcular
teskin etmeye alyor ve herkesin yerinde oturmasn tavsiye ediyordu. Herkes birbiriyle
hellleiyor ve imdiye kadar iledii gnahlarna tvbe ediyordu. Bazlar da, kurtulmalar
iin adakta bulunuyordu. Yolcularn arasndaki bir gen, Ftiha-i erfe ve hls srelerini
okuyarak, hsl olan sevb; Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem.), Eshb-
Kirmn (r.anhm), evliynn ve limlerin (r. aleyhim) ve zamann vellerinden ftde
hazretlerinin rh-i erflerine hediye etti. Sonra da; Y hazret-i ftde! Himmetinizi,
yardmnz istirhm ediyorum dedi. O anda, uzaklardan bir karalt peyd oldu.
Yaklatka, bunun bir insan olduunu, suyun zerinde sratle kendilerine doru geldiini
grdler. Onun yrd yerlerde dalgalar hemen skinleiyordu. Nihyet o kimse,
geminin yanna geldi ve gemiyi eliyle bir miktar tuttuktan sonra, geminin nnden
yrmee balad. Yrd yerlerde dalgalar yine skinleiyordu. Bir mddet sonra
gzden kayboldu. Kaptan, o kimsenin su zerinde gittii istikmete gre, geminin

dmenini ayarlad. Bir mddet sonra, selmetle sahile vardlar. Herkes bu hdise
karsnda arp kald. Sdece o delikanl armamt. Yolcular sahile ktklarnda, bir
kimse karlarna kp onlara; Ey yolcular! ftde hazretlerinin selm var. Sa olduum
mddete, bu srr kimseye sylemesinler diye bana emretti dedi.
Bir ikindi vaktinde, Muhammed ftdenin yanna yal bir kimse geldi. Efendim! Bu
sene ocuklarmla birlikte hacca gitmitik. Vazifelerimizi yaptktan sonra, madd gcm
olmad iin onlar getiremedim. Yanlarna bir miktar para braktktan sonra, ben geldim.
Eer onlar buraya getirmek mmknse, getirmenizi istirhm edecektim diye yalvard.
ftde de; Salmda kimseye sylemezseniz getirelim buyurdu. O hac da
sylemiyeceine sz verince, ftde hazretleri adamn ynn kbleye doru evirdikten
sonra; imdi baknz! Kbe-i muazzamann yanndaki namaz klan u kimseler hanmn
ve ocuklarn deil mi? buyurdu. Adam hayretle, binlerce kilometre uzakta bulunan
Kbenin yanndaki ocuklarn grd. ftde, namaz klan ocuklara hitb ederek;
Annenizle birlikte, Harem-i erfin dndaki deveye binip acele geliniz! buyurdu.
ocuklar, namazlarn bitirir bitirmez annelerini aldlar ve dar ktlar. Darda bir
devenin beklediini grdler. birden deveye binip Bursaya doru srdler. Devenin
her adm, gzn grebildii uzakl katediyordu. Ksa bir zaman sonra deve, ocuklarla
birlikte yanlarna geldi. ftde, deveye bireyler syleyince, deve birden kayboldu. O,
hacya da; Bunu sakn kimseye syleme diye tekrar tenbih eyledi.
Bir k gn akam, ftde hazretleri talebelerini toplam sohbet ediyordu. Bir ara;
Dostlarm! Canmz taze zm istedi. Acaba bulmak mmkn mdr? buyurdu.
Talebeler ilerinden; Bu k gn, bu karda taze zm olur mu? diye dnrlerken,
Azz Mahmd Hdy de kendi kendine Mademki bu sz hocam syledi, mutlaka bunda
bir hikmet vardr diye dnerek ayaa kalkt ve; Efendim! Msade ederseniz bendeniz
getireyim dedi. Msade edilince sepeti ald gibi Bursann ekirge mevkiindeki baa
gitti. Ba, karlar altnda idi. Bir asma ubuunun zerinden karlar temizlediinde, salkm
salkm zmlerin sarkmakta olduunu grd. Bunun hocas ftdenin bir kermeti
olduunu anlayp, zmleri sepete koymaa balad. Asmadaki zmler bittiinde, sepet
de azna kadar dolmu idi. Sepeti omuzuna alarak dergha doru yrd. Hzl hzl
yrrken, birden aya kayd ve bir ukura dt. ukur derin olduundan, kmak iin
ok uratysa da baaramad. aresiz kalnca hocas ftdeden yardm istemek hatrna
geldi ve iinden mdt! Y mbrek hocam! der demez, ukurun bandan bir ses; Ey
Mahmd! Uzat elini de yukar ekeyim dedi. Bu sesin shibine bakt, fakat tanyamad.
ukurun bandaki kimsenin kendisine glmsediini grd. Utanarak elini uzatt. Yukar
ktnda o kimseyi gremez oldu. Yine sepeti omuzuna alarak dergha doru sratle
gitti. Hocasnn huzruna vardnda sohbet devam ediyordu. Omuzunda zm dolu
sepeti gren talebeler arp kaldlar. ftde hazretleri, yardm edenin Hzr aleyhisselm
olduunu syledi. Talebeler hocalar ftdenin, Allah telnn katnda yksek bir vel
olduunu ve Azz Mahmd Hdynin hocalarna olan teslmiyetini bir kere daha anladlar.
Birgn ftde, talebeleriyle kra kmt. Talebeler hocalarna takdim etmek zere,
ieklerden demet yaparak huzra getirdiler. Herkesin ieini kabul etti. ftde, Azz
Mahmd Hdynin getirdii krk sapl iei grnce; Evldm! Btn arkadalarn
demet demet iek getirdikleri hlde, sen niin krk sapl bir iek getirdin? diye sordu.
Hdy de; Efendim, zt- linize ne takdim etsem azdr. Fakat hangi iei koparmak
iin eilsem, o iein; Allah! Allah! diye zikrettiini grdm. Ancak, bu grdnz
sap krlm iein zikredemediini grnce, onu size getirdim. Kusurumu balamanz
istirhm ederim dedi. Bu cevap, ftde hazretlerinin ok houna gitti ve Azz Mahmd
Hdyye hayr dualarda bulundu.
Muhammed ftde hazretleri, 989 (m. 1581) senesinde Bursada hastaland.
Talebelerini bana toplayp, onlara son nashatlarn yaptktan sonra, Kelime-i ehdet
getirerek vefat etti. Salnda kendi yaptrd cminin bahesine defnedildi. Mezarnn
zerine trbe yapld. Sandukasnn baucundaki levhada u iir yazldr:
B- akn andelibi, hazret-i ftdedir.
Dertli klar tabbi, hazret-i ftdedir.
Vsl- kmil odur, tevhd-i Zta bhesiz,

Gsteren rh- Hd hazret-i ftdedir.
Eyleyen rhundan istimdd eriir matlba,
Halleden her mkilt, hazret-i ftdedir.
Sdkile ol Hd eiinde dim,
Bil hakkat kutb-l-aktb hazret-i ftdedir.
ftdenin; Hutbe mecmas ve Dvn adl iki eseri vardr.
ftde hazretlerinin yazd ve halk arasnda mehr olan bir iiri:
Hakka k olanlar,
Zikrullahtan kaar m?
rif olan cevherini,
Bo yerlere saar m?
Gelsin marifet olan,
Yoktur szmde yalan,
Emmreye kul olan,
Hayr--erri seer mi?
Gerek bu sz yrenler,
Grdm demez grenler,
Kermete erenler,
Gizli srrn aar m?
ftde yanp tter,
Blbller gibi ter,
Dervilere ta atan,
mn ile ger mi?
1) Menkb- ftde (Selmanaa Ktphnesi, Hdy blm No: 982)
2) akyk- Numniyye zeyli (At); sh. 357
3) Osmanl Mellifleri; cild-1, sh. 22
4) Kitb- Silsile-i smil Hakk; sh. 79
5) Sefnet-l-evliy; cild-2, sh. 362
6) Ydigr- ems; sh. 27
7) Vkt
8) Lemezt; Vr. 187 b
10) Gldeste-i riyz- irfn; sh. 109
VANKUL MEHMED EFEND:
Fkh ve lgat limi. Doum yeri ve trihi bilinmemektedir. Aslen Vanl olduu iin,
Vn ve Vankuli nisbetleri ile mehr oldu.
Zamann limlerinin ilminden istifde eden Vankuli Mehmed Efendi, tahsilini
tamamladktan sonra, eitli medreselerde mderrislik yapt. 970 (m. 1562) senesinde
stanbulda Mahmd Paa, daha sonra Atk Ali Paa Medresesine mderris olarak tayin
edildi. 976 (m. 1568) senesinde Rodosta, mft ve Knn Sultan Sleymn Hn
Medresesi mderrisliine tayin edildi. 981 (m. 1573) senesinde Sahn- semn
medreselerinden birine mderris oldu. Bir sene sonra Manisa mftliine, 988 (m. 1580)
senesinde de Selanik kadlna tayin edildi. Bir sene sonra verilen Amasya kadln kabul
etmeyince, Gediz kazsnn da ilvesiyle, byk kadlklar arasna katlan, Ktahya
kadlna tayin edildi. 991 (m. 1582) senesinde emekli oldu. Yedi sene faslasz ilim ve
ibdetle megul olup, haytnn en verimli senelerinde pek faydal eserler yazd. Yedi sene
sonra 998 (m. 1590) senesinde, Medne-i mnevvere kadl verildi. Medne-i
mnevvereye gidip, Resl-i ekremin (sallallahu aleyhi ve sellem.) mbrek kabirlerini
ziyret etmek ve Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem.) komularna hizmet etmekle
ereflendi. Vazifeye balamasndan iki sene sonra, 1000 (m. 1591) senesinde Medne-i
mnevverede vefat etti.
Vankuli Mehmed Efendi, bata fkh ve edeb ilimler olmak zere, deiik ilimlerde
sz shibi idi. Asrlarca hussiyetini koruyan pek kymetli eserler yazd.
Sihh- Cevher adl mehr Arabca lgat, Trkeye tercme etti. Eserin aslnda
ve Kms- Muhtte bulunmayan pek faydal bilgileri de tercmeye ilve etti. Vankuli
Mehmed Efendi, Arabca bilmiyenin din bilgilerine tam olarak vkf olamyacan,
Arabcada da en faydal lgtn Shh- Cevher olduunu ifde etmektedir. Eser, Vankuli
lgt adyla brhim Mteferrikann matbaasnda basld. Bu matbaada ilk baslan kitap
budur. Vankuli Mehmed Efendi, fkhta; Tercih ehli olarak bilinen mctehid limlerin,
tercih ettikleri ictihdlar demek olan; Mftabih kavillerin hangi kitaplarda bulunduuna
ve kolayca nasl istifde edilebileceine dir; Terch-i beyyint adl bir eser yazd. Bu
eserinde baz misller de veren Vankuli Mehmed Efendi, mm- Zeyla, mm- Serahs
gibi mctehidlerden de baz nakiller yaparak, anahtar bir kitapk meydana getirdi. Seyyid
erf Crcn hazretlerinin, Sircddn Muhammed Secvendnin; Feriz-s-Secvend
adl eserine yapt erhe, ok gzel bir hiye yazd. Arabcada std olan Vankuli
Mehmed Efendi, Farsada da kymetli eserler verdi. mm- Gazl hazretlerinin Kimy-i
sedet kitabn Trkeye tercme edip, Mifth-n-nect adl eseri erh etti. Molla
Hsrevin Osmanl medreselerinde ders kitab olarak okutulan Drer-l-hukkm adl
eserine, Nakd-d-drer adl bir hiye yazd.
Dn-i slma hizmette, Allah telnn emir ve yasaklarna itatte byk gayret
sarfeden Vankuli Mehmed Efendi, mslmanlara nashat edip, doru yoldan ayrlmamalar
iin almay, kfirleri slmiyete davet iin almaktan, daha mhim grrd. Bu
yzden kendisine verilen ve geliri daha fazla olan Selanik kadln kabul etmeyip;
Mslman yetimlerinin malna mlkne sahip olup, onlar korumak, yahudi ve
hristiyanlarn maln mlkn korumaktan nce gelir diyerek, geliri daha dk olan
Ktahya kadln tercih etmiti.
Medne-i mnevvereye varnda, gzyalar iinde Resl-i ekremin (sallallahu aleyhi
ve sellem.) mbrek kabrini ziyret eden Vankuli Mehmed Efendi, yazd bir iirinde,
Reslullah efendimize (sallallahu aleyhi ve sellem.) yle tazarruda (yakarta)
bulunmaktadr:
Budur yn-i Arab bir kavmin lse seyydi,
Az olur kim kabri zre bende zd olmaya.
Senki h- mrseln ve Seyyd-i kevneynsin,
H lillah kabrine yz sren zd olmaya.
(Mans: Arablarn rf ve detlerine gre, bir kavmin efendisi vefat ettii zaman,
kabri stnde kle zd etmemek, ndir grlen bir hdisedir. Sen ki, Peygamberlerin
(aleyhisselm) h, iki cihnn efendisinin. Senin kabrine yz srenin zd olmamas
mmkn olmayan bir eydir.)
1)
2)
3)
4)
5)
akyk- Numniyye zeyli (At); sh. 316

Kms-l-alm; sh. 46, 78
Osmanl Mellifleri; cild-2, sh. 48
Sicilli Osman; cild-1, sh. 130
YAHY EFEND (Beikt):

Osmanl lim ve evliysndan. smi Yahy, nisbeti Beikt olup, aml mer
Efendinin oludur. Aslen Amasyaldr. Beikt Mderris Yahy Efendi; bn-i mer elArab, Yahy bin mer Beikt ve Molla eyh-zde gibi isimlerle tannp mehr
olmutur. 900 (m. 1494) senesinde Trabzonda dodu. 977 (m. 1569) senesinde
stanbulda vefat etti. Kabri, Beikta ile Ortaky arasnda yaptrd ve kendi adyla
anlan cminin yanndadr. Vefatnn 978 (m. 1570) ve 979 (m. 1571) senesi olduu da
rivyet edilmitir.
Yahy Efendinin babas aml mer Efendi, uzun mddet Trabzonda kadlk yapt.
Yahy Efendi orada dnyya geldi. Knn Sultan Sleymn da, Trabzonda ayn sene ayn
haftada dodu. Knn ile st kardei oldular. Knn, Yahy Efendiye Aabey derdi.
lk tahsilini, babasndan ve orada bulunan baka lim ztlardan yapan Yahy Efendi,
kklnden itibren ilim ve ibdete rabet ederek yetiti. ok riyzet ve mchede
yapt. Zhir ve batn ilimlerde yksek derecelere, mnev olgunluklara kavutu. limdeki
kemltn arttrmak ve daha ykseklere kavumak maksadyla, hilfet merkezi olan
stanbula geldi. Zenbilli hretiyle mehr, Mftiy-l-enm Ali Ceml Efendinin hizmet
ve sohbetlerine kavutu. Vefatna kadar sohbetlerine devam etti.
Knn Sultan Sleymn, Sultan olunca, ona ok yakn alka gsterdi. ok yardm
edip, stanbuldaki mehr yerine yerletirdi.
Ali Ceml Efendinin vefatndan sonra mderris oldu. Yahy Efendi, eitli
medreselerde vazfe yaptktan sonra, 960 (m. 1553) senesinde, Sahn- semn
medreselerinden birinde mderris oldu. ki sene sonra da emekli oldu. Emekliliinden
sonra inzivy (yalnz kalp, hep ibdet ve tat ile megul olmay) tercih etti. Beiktata
satn ald deniz kenarnda bulunan bahesinde, bir ev ve mescid yaptrd. Sonralar evin
etrfnda; medreseler, hamam ve orada kalanlarn barnacaklar odalar ve yol zerinde
herkesin gelip getii bir yerde de, ok gzel bir eme yaptrd. Kendisi pek mahretli idi.
nat ilerini bizzat kendisi yapard. Yapt emenin trih olmas bakmndan, kitabesi
iin yazdrd u beyt mehrdur:
Bina trihi bu inlar olsun
Konup ienlere shhlar (saflar) olsun
Asker ve mlk erkn, ahlinin ileri gelenleri, evredeki ve uzak yerlerdeki insanlar,
tccrlar ve bilhassa gemiciler Yahy Efendiyi ziyret ederler, hediye ve adak gnderirler,
hcetleri iin dua isterlerdi. Yahy Efendi, yanna gelen her ziyretiye, eit eit
yemekler, erbetler ve meyveler ikrm eder, geleni bo evirmezdi. yilik, ikrm ve
ihsnlar pekok idi. Bazan ehrin ileri gelen ztlarn, ilim sahiplerini davet eder, eit
eit ikrmlarda bulunurdu. Bazan da fakirlere, yoksullara ziyfet eker, gnllerini alrd.
Her sene Reslullah efendimizin, dnyya terflerinin sene-i devriyyesi olan mevlid
kandilinde, daha ok iyilik ve ikrmlarda bulunur, daha geni ziyfetler verirdi. lim
talebelerinden, fakirlerden ve zayflardan ziyretine gelenlere ok sadakalar verir, en
aa hediyesi kayk creti olurdu. Bahesinde bulunan meyvelerden Knn Sultan
Sleymn Hna takdm ve hediye eder, Sultan da ona, madd yardmda bulunurdu. Yahy
Efendinin emeklilik cretini, gnlk elli ake iken yz akeye kard.
Beikt Mderris Yahy Efendi, mrnn sonuna kadar Beiktataki yerinde,
ibdet ve mchede ile vakit geirdi. 977 (m. 1569) senesi Zilhicce aynda, kurban
bayram gecesi vefat etti. Vefatnda seksen yana yaklam idi. Kurban bayram gn,
Sleymniye Cmiinde, bayram namazndan sonra cenze namaz klnd. Cenze
namazn eyhlislm Ebssd Efendi kldrd. Bahesi yaknnda bulunan ve daha
nceden hazrlad kabrine defnolundu. Cenzesinde vezrler, limler, zenginler ve
fakirlerden mteekkil ok kalabalk bir cemat hazr bulundu. Bu cemat, onun hlinin
iyi olduuna, sonunun hayrl olduuna, tam ve dil bir hid idi. Vefat gecesinde; limler,
hafzlar, vizler, immlar, tasavvuf bykleri Kurn- kerm okudular. Kelime-i tevhd ve
tesbh ile o geceyi ihy edip, sevbn o byk ztn rhuna hediye ettiler. Kabri zerine
kinci Selim Hn tarafndan trbe yaptrld. Daha sonra gelen Osmanl sultanlar, Yahy
Efendinin trbesinin, cmi ve zaviyesinin ve dier klliytnn bakm ve tamirini byk bir
hassasiyetle ve aksatmadan yapmlardr.
Yahy Efendi, eitli ilimlerde sz shibi olup, nakl ilimlerden baka; tb, hikmet,
hendese ve fizik gibi akl ilimlerde de mehret ve ihtisas shibi idi. Duas Allah telnn
izniyle hastalara if olurdu. Kendisi, hem zhiri, hem de btn kemlta sahip idi. veys
idi. Dil ve gnl ehli, ir, tabb, hakm, cmert, kerm (iyilik edici), efkatli, yumuak
huylu, zek, iyi huylu, takv ve gzel ahlk shibi bir zt idi. Ziyretine gelenler, onun
kereminden, kermetinden, hikmetli szlerinden, tbba dir bilgilerinden, ilim ve
fazletinden istifde ederler, feyz alm olarak dnerlerdi. Sohbetinde bulunanlarn
herbirine k diye hitb ederdi. Sohbetlerinde din byklerinden bahseder, onlarn
menkbelerini, gzel hllerini anlatrd.
Yahy Efendinin (rahmetullahi aleyh) iyilik, ikrm ve ihsnlar pekok olmakla
birlikte, kendisi gayet sde bir hayat yaar, her trl lzumsuz detten kanr,
resmiyetten uzak dururdu. Tekellften (fazla masraftan) uzak olup, elbisesi ve sar sde
idi.
eitli yerlerden adak ve hediye olarak gelen mallarn ounu, bina yapmakta ve
bahesinin bakmnda harcard. Her tarafta binalar yapard. Yapt inatn biri tamam
olmadan dierine balard. n ettii; mescid, medrese, tb mektebi, hnekh, hamam
gibi binalar idi. nat iinde ok mhir idi. Dalar kazdrr; topraklar indirip, deniz
sahillerini doldurur, oralara yeni binalar yapard. Byle ok bina yapmasnn hikmeti sul
edildiinde yle cevap verirdi: Bekra sresi 36. ve Arf sresi 24. yet-i kermelerinde
melen; ... Yeryznde sizin iin bir vakte (mrnzn, ecelinizin sonuna) kadar,
yerlemek, geinmek ve menfaatlenmek vardr buyuruldu. Bizim ve bizden sonra
gelip yolumuzda olanlar iin, en gzel kalma yerleri, en mnsip ve lzm olan yerler
byle binalardr. Bunun iin bu tip binlarn insna bu kadar gayret ediyoruz.
Rivyet edilir ki, Yahy Efendinin, Apostol isminde hristiyan bir komusu vard.
Birgn bu Apostol, denizde frtnaya tutuldu. Kendisi hristiyan olduu hlde, Yahy
Efendinin hrmetine dua ederek kurtuldu. Evine gelince, Yahy Efendiye hediye
gtrmek istedi. Kendi detlerince, mhim ve kymetli hediye saylan yllanm arap
alarak Yahy Efendinin derghna gitmek iin yola kt. Getirdii arap, derghn
yokuunda, daha oraya, varmadan nar suyu hline dnd. Bu apak kermetleri gren
Apostol, mslman olmakla ereflenip, Ali ismini ald. Arsasn Yahy Efendiye hediye etti
ve kendisi de onun talebeleri arasna katld. Bu Zt, Yahy Efendi ile ayn trbede, onun
kabrinin ayakucunda yatmaktadr.
Knn Sultan Sleymn Hn, Yahy Efendinin pek yksek bir zt olduunu, Hzr
aleyhisselm ile grtn bilir, kendisini de Hzr aleyhisselm ile grtrmesini
isterdi. Aralarnda geen bir menkbe yle anlatlr:
Knn, birgn kaykla Boazda gezmeye kmt. Ortaky hizasna gelince kyya
yanap, bir adam gndererek Yahy Efendiyi artt. O da yannda bir ahbb ile gelip
kaya bindiler. Birlikte giderlerken, Yahy Efendinin ahbb, devaml olarak Knnnin
parmanda bulunan ok kymetli bir yze bakyor ve bu bak dikkati ekiyordu.
Knn bu hli farkedince, parmandaki o kymetil yz karp; Buyurun, daha
yakndan iyice bakp inceliyebilirsiniz dedi. O zt yz ald. Evirip evirdikten sonra,
denize atverdi. Yahy Efendi hri, kaykta bulunanlar ok hayret ettiler. Bir mddet
gittikten sonra, o zt inmek istediini bildirince, kayk kyya yanat. O zt, inecei srada
denizden bir avu su alp Sultna uzatt. Avcundaki suda, biraz nce denize att yzk
vard. Yahy Efendi hri, kaykta bulunan herkes, yine ok hayret ettiler. Knn, elini
uzatp yz alnca, o zt birdenbire gzden kayboluverdi. Knn, Yahy Efendiye
dnp; Aabey, neler oluyor? dedi. O da; O grdnz Hzr aleyhisselm idi dedi.
Bunun zerine Knn; O hlde bizi niye tantrmadnz? deyince, Yahy Efendi O
kendini tantt. Ama siz tanmakta ge kaldnz buyurdu.
Avrupada Kara Pehlivan ismiyle mehr olan ve btn greileri yenen gayr-i
mslim bir grei vard. Bu grei bir ara stanbula geldi. Btn greilere meydan
okuyor, hikimsenin kendisiyle gremeye cesret edemiyeceini sylyordu. Yahy
Efendi (rahmetullahi aleyh), slmiyetin erefini, vekarn korumak iin, gremek zere o
mehr pehlivann karsna kt. Kendisi daha nce hi gremezdi. Herkes bu duruma
ok hayret etti. Pehlivanlar meydana ktnda, binlerce insan merak dolu baklarla ve
endie ile neticeyi bekliyorlard. Nihyet Yahy Efendi, Kara Pehlivan ile karlat. O
mehr, marur ve kendini beenen Kara Pehlivan bir elense ile yeniverdi.
Kara Pehlivan, bu ztta grd kuvvetin normal birey olmadn, bu hlin o
byk ztn bir kermeti olduunu anlad. O anda kalbinde bir deiiklik hissetti. Gnl
adet Yahy Efendiye balanp kald. Nihyet onun huzrunda mslman olmakla
ereflenip, talebeleri arasna katld.
Yahy Efendinin iki olu olup, her ikisi de babalar gibi ilim, irfan kimseler idi.
Babalarnn yolunda bulunmular, vefatlarnda ayn trbeye defnolunmulardr.
Yahy Beikt hazretlerinin airlii de kuvvetli idi. Mderris mahlasyla tasavvuf
iirleri ve mretteb dvn vardr. Kabrinde, baucunda bulunan tataki iir yledir:
Mride r mride sen,
Gresin Hlk- ahsen.
Kalksn ayar cmle bir ten,
Gresin Hlk- ahsen.
Hakdan edersen sul,
Cmle lem zl ve hayl.
Haylime gel olma mell,
Gresin Hlk- ahsen.
Yahy Beikt hazretlerinin Mderris mahlasyla yazm olduu iirlerinden
semeler:
Hep gelenler, yana yana, geldi gitti dnydan,
imdi nevbet bana geldi, dne dne yanaym ben.
Ledn ilmini ehliyle, hemen Mevl bilir derler,
Mesil ki ola er, onu Molla bilir derler.
Gnl bahrinde meknnu, ne bilsin syir-i shil,
Dern-i drr-i deryy, yine dery bilir derler.
Belgat ehli nazmyla eder dil ehlini teshr,
Bu srr anlamyanlar onu esm bilir derler.
Mderris Shte ceryet medris yap ki hikmet n
Yalan olmasn onlar ki seni kimy bilir derler.
iirin aklamas yledir:
(Ledn ilmini, Allah tel ve Onun ihsn ettiklerinden ok az kimse bilebilir. Zhir
hkmleri ise dier limler bilir.)
(Gnl denizinde neyin gizli bulunduunu, shilde yryen ne bilsin? Dery iinde
bulunan kymetli inciyi, yine dery bilir. Darda bulunanlar anlyamaz.)
(Belgat ehli, gzel iirler syliyerek, gnl ehlini kendilerine eker, onlara ok
tesrli olurlar. Bu ince srr anlamayanlar ise, o belgat shibini, ok isimler biliyor
zannederler, bundan ilerisini anlyamazlar.)
Genlii gitmi olan Mderris! Herkes senin iin; Kimy ilmini biliyor diyorlar.
Hikmet ilimlerinin okutulduu medreseler yap ki onlarn sylediklerinin yalan olmad
anlalsn.
Nideyim bu mlk-i dnyy,
Usandm cmle vrmdan,
Anladm ki bk deil,
Yz evirdim diyrndan.
Nedir rf ve izfetler?
Nedir zevk ziyfetler?
Mderris suhte (yanm) isen,
Ge hals ol nr nrndan.
rif ol ey gnl sen,

Kalma sakn zevle.
Hakka yarar i eyle,
Aldanma hi hayle.
Rivyet edilir ki: Belbn isminde, gayr-i mslim bir obann srsnden, iki adet
koyun kaybolmutu. Kaybolan koyunlar, Yahy Efendinin derghnn bahesine
gelmilerdi. oban, koyunlarn ne kadar aradysa da bulamad. Nihyet orada
bulunduklarn renip, doruca dergha geldi. Yahy Efendinin, mslmanlarn byk
bir limi ve velsi olduunu iitmiti. Acaba bana nasl alka gsterir: Benimle ilgilenir
mi? ilgilenmez mi? Eer benimle ilgilenir, a ve yorgun olduumu anlayp; taze ekmek,
tereya ve bal ikrm ederse, onun hakkaten byk bir zt olduunu anlarm gibi
dnceler ile Yahy Efendinin huzruna girdi. Yahy Efendi onu grnce, o daha
hibirey sylemeden; Bu kii, koyunlarn ararken, da ve ta demeden dolanp ok
yorulmu ve ackmtr. Buna taze ekmek, tereya ve bal getirin diye orada bulunan
hizmetiye emretti. Emredilen yiyecekler, derhl hazrlanp getirildi. Ortaya konunca,
Yahy Efendi Belbna;
te sana tereya, mumlu bal ve taze nn (ekmek),
Dilersen yaa ban, dilersen bala ban.
dedi ve tebessm ederek, yemesi iin iret etti. Bunun zerine Belbn mn
etmekle ereflenip mslman oldu. Bu nimetin krnesi olarak, Allah rzs iin,
kendisinin olan o iki koyunun kesilmesini ve orada bulunanlara ikrm edilmesini istedi.
Bunun zerine Yahy Efendi, u iiri syledi:
Sabahleyin iki ganem (koyun),
Menzile mihmn (misfir) geldi.
Her grenler dediler,
Tekkeye kurbn geldi.
Yolda okdur alc,
Onlar, aylak gibi.
Her a olan ona der;
Derdime dermn geldi.
Bir koyundan kktr,
ki koyunu peneler,
ekip orada yutar,
Der:Bize ihsn geldi.
Ey Mderris ola gr,
R (oban) bugn bunlara sen!
Enbiy zmresi hep
leme oban geldi.
Yahy Efendinin (rahmetullahi aleyh) tb mektebini yaptktan sonra, o mektep iin
syledii iir:
lm-i tb iin gerekdir medrese.
Ona himmet lzm olur herkese.
Hak yolunda yr olanlar sdk ile,
Kimi kuvvet harc ede, kimi kese.
Eer rin akna Ferhd var ise,

Ghi ta taya ghi da kese.
demin (aleyhisselm) binasn kldkda Hak.
Sanmayn ki eyledi b-hendese,
Ey Mderris erdin ise nza sen (mrnn sonuna),
Kalan ihvna ok gerekdir medrese.
Bir baka iiri:
Ehl-i derdin derdine,
Derman iken tekrr- H
Sr nedir ki inletir,
klar ezkr- H.
Syleme hi bo kelm,
Hya sarfeyle mrn.
Eritirir ok yksee,
Seni ezkr- H.
lh ben garbe eyle inyet (yardm),

Senin vuslatna eyle hidyet.
Felekler gibi ser-kerdn (ba dner) oldum.
Yitirdim ben beni hayrn oldum.
Yanarm gece gndz bu te ile,
Yrrm halk iinde bu te ile.
Yzm su gibi srerim yerlere,
Ararm bir devy- dil bu yrelere.
Ayana olurum herkesin hk (toprak),
Klar diye birisi kalbimi pk.
Kurtaramaz kimse kendini erden
Kim ola gidere, err-i beerden.
Kaldr Y Rab! Ara yerden hicb
Hevy, te, b ve trb.
2) Tezkiret--uar; cild-2, sh. 882
3) Rehber Ansiklopedisi; cild-18, sh. 68
4) Mirt- stanbul; sh. 290
7) Menkb- Beikt Mderris Yahy Efendi, bni mer el-Arab (Matbaa-i
Osmniyye stanbul-1314)
YAKB BN SEYYD AL:

Osmanl limlerinden. smi, Yakb bin Seyyid Ali el-Bursavdir. Seyyid Ali-zde de
denir. Doum trihi ve yeri bilinmemektedir. 931 (m. 1524) senesi hac dn, Msrda
vefat etti.
Seyyid Ali-zde, asrnn limlerinden okudu. Sonra Bursada Hamza Bey
Medresesinde mderris oldu. Daha sonra; Aydnda, bn-i Melek Medresesinde, tekrar
Bursada Sultan Byezd Hn Medresesinde, Sultniyye Medresesinde, Sultan Murd Hn
Medresesinde mderrislik yapt. Edirnede Sultan Byezd Hn Medresesinde mderris,
sonra Edirne kads, sonra da stanbulda Semniyye medreselerinin birinde mderris
oldu. Sonra tekden vazfesine son verildi.
Seyyid Ali-zde, 573 (m. 1177) senesinde vefat eden, mm-zde Viz Rkn-lslm Muhammed ibni Eb Bekrin irat-l-slm adndaki eserine, gzel bir erh yazd.
Adn; Mefth-l-Cinn ve mesbh-l-Cenn (Cennetlerin anahtarlar gnllerin
kandilleri) koydu. Sultan kinci Byezd Hn, ira kitabn ok sevdiinden, Yakb bin
Seyyid Aliye ira rih lakabn verdi. irat-l-slm pek kymetli bir eserdir. En
gzel erhini de Seyyid Ali-zde yapt. Bundan baka; Glistn Arabca olarak erhetti.
Seyyid erfin erh-i Ferizine, nahiv ilminde Dbceye, Mesbh erhine, Metliul-envr
erhine, hiyeler yapt. Kara Seyyidnin erh-i Mifthna Ecvibe yazd. mm Yfinin
Mirt-l-Cinn ve bret--Yakazn ismindeki byk trihini ksaltt. Bu kitap Trkedir.
smi Ravdat-l-slm olup, stanbulda basld.
irat-l-slm erhinin nsznde, Seyyid Ali-zde yle buyuruyor: Kullarna,
doru ve ak bir yol olan slm nimetini balayan, Kitap ve snneti nlerine parlak bir
k olarak koyan, mn etmelerini nasb ederek, bildirdii dne byk topluluklar hlinde
girmelerini salayan Allah telya hamd olsun. Kendisine uyanlarn, gsterdii yolda
gidenlerin, Onu candan sevenlerin kurtulduu; lisnndan sdk pnarnn akt, beynnda
hakkat nrlarnn parlad Muhammed aleyhisselma ve Onun mn bilgilerinin
dolunaylar, irfan alemlerinin gneleri gibi olan line ve Eshbna, yeryznde bitki
yeerdii, gkyznde yldz parlad srece dualar, iyilikler olsun!
Zif, gnahkr, ciz, Rabbinin rahmetine muhta Yakb bin Seyyid Ali der ki: Fen ve
din limlerinin ileri gelenleri, ilmin; sfatlarn en ereflisi, ihsnlarn en by olduunda
ittifk etmilerdir. zellikle dn ilimler, dnyda ve hrette, btn yce isteklerin en
fidelisi, byklk ve olgunluk bakmndan en kymetlisidir. Zr bu dn bilgilerle, dnyda
salha (sadete) hrette felha (kurtulua) kavuulur. Bu dn bilgilerin anlatld kitaplar
arasnda, irat-l-slm ok yce bir kitap, ok stn bir hitabdr. iir:
yle bir kitp ki bu nazm, pnra benzer,
Prl prl parldar, iindeki cmleler.
Szleri ay stne altn ile yazlsa,
Olgunluu ynnden, lyk olur dediler.
inde Neb sz, snnet-i seniyyeler,
Almet ve iretler, Cennet ire Cennetler.
Bu kitbn iinde, daha neler var neler,
Kalblere tesr eder, rhlar manen besler.
Bu ok kymetli kitap, lfzan inci gibidir,
Satrlarn herbiri, nrlu dense yeridir.
Her cmlenin mans, yksektir brnden,
Kymeti ok byktr, sanki zaman gibidir.
Onun gzelliini ifdeden, ciz dil,
mrm olduka vsem yine bitiremem bil.
Asrnn tek incisi, parldayan ,
Sapk yola gtrmez, ilme olan ,
Ayrca, bu kitabn n ve makamnn bykl, onun yksek kabiliyetli kimselerin

eline gemesini gerektiriyordu. u kadar var ki, bu kitap, deerini bilmeyen kimselerin
eline dm, anlaysz kimselerin hcumlarna mruz kalmt. te bu durum, beni
onun lfzlarndan zor ve mkil olanlarn aklamaa, kasdedilen mannn aa kmas
iin gerekli aklama yapmaya sevk ediyordu. Ancak yaratlmdki donukluk ve dnce
gcmdeki uyuukluktan ileri gelen ifde zaaf ve teebbs aczi, bu ie ciddiyetle
girimekten beni alkoyuyordu. Kendi kendime: Bu fikir karkl iinde, yce Anka
kuunu ele geirmek nerede? diyorum. Sonra, iretini farz- ayn kabul ettiim hocamn
emrini, bastne diyerek kabul ettim. Muteber tefsr ve hads kitaplar ile dier mehr
kitaplar iyice aratrdm. erhine giritiim irt-l-slm kitabnn metnine, mermna
(anlatlmak istenene) uygun, altn-gm gibi kymetli ifdeleri haznelerden kardm.
Kitapdaki rumuzlarda iret edilen dmleri zdm. Kapal srlar aa kardm. Gizli
kalm nrlar izhr ettim. Hikyeleri olduu gibi aldm. Rivyetlerin vdilerini batan baa
katettim. Her szn evvelinde veya sonunda, okuyucuya dell olmas, gvenin artmas
iin, aldm kitaplarn isimlerini yazdm. Bylece elhamdlillah Kurn- kerm ve hads-i
erflerden inciler ihtiv eden saf ve gzel ilim sedeflerini kendisinde toplayan bu erh
meydana geldi. Bu erhe, haber bahelerinin anahtarlarn, seilmi kimselerin
gnllerindeki nrlar aksettirdii iin, Mefth-l-cinn ve mesbh-l-cenn ismini
verdim. iir:
Bu kitapda hakkatin srlar bir aradadr.
Bu kitapda tarkatn hakkati ortadadr.
Onu grmekle bizim gzlerimiz aydnlanr.
Onun manlarndan kulaklarmz holanr.
Gzel iek baheleri onun inci szndedir.
Onun, yakn pnarndan doan nehirleri vardr.
Karanlklar gibi olan lfz rts altndan,
lh ilmin nrlar herkese parlamaktadr.
Ey gerei isteyenler! Sizin mermnz budur.
Merma kavumak iin gayret ve yar lzmdr.
Bu erhi okuyan insafl limlerden, erhde bulabilecekleri hatlardan beni mazr
grmeleri umulur. Zr hata ve unutmak, insanolunun kanlmaz hllerindendir. Bunun
iin bn-i Abbs (rahmetullahi aleyh); nsanlarn evveli, unutanlarn evvelidir
buyurmutur. Allah tel bizi, doru ve srf kendi rzs iin yazmakda muvaffak klsn.
Bunun iin Onun rahmet derysndan doya doya imeyi, bereket ve feyzini zerimize
boaltmasn istiyoruz. Bunu yazann, okuyann ve dier isteklilerin fadelenmelerini
diliyoruz. Zr her trl hayrn shibi ve ihsn edicisi Allah teldr.
Ey Rabbimiz! Yaptklarmz kabul et. Elbette sen hereyi duyucu ve bilicisin.
Tvbelerimizi kabul et. Muhakkak ki sen, tvbeleri ok kabul edici ve ok rahmet edicisin.
Bize sapklarn deil, nimet verdiklerinin, gadab etmediklerinin doru yolunu gster.
min!
Eserden baz blmler:
Hads-i erfte; Dua etmek ibdettir buyuruldu. Kabul olmazsa da sevb hsl
olur. Duann kabul olmas iin artlar vardr. Hell yimelidir. Haram lokma yiyenin duas,
krk gn kabul olmaz. Dua; ihtiyc gideren, sadete kavuturan kapnn anahtardr. Bu
anahtarn dileri, hell lokmadr. Giydii de hellden olmaldr. Hazer olmayan, men
edilmi olmayan mala hell denir. bheli olmayan mala tayyib denir.
Dua ederken, kalb uyank olmal, kabul edileceine inanmaldr. Sylediinden
haberi olmayan gfilin duas kabul olmaz. Duadan evvel, tvbe ve istifar etmelidir.
Duann kabul iin acele etmemelidir. Duaya devam etmeli, usanmamaldr. Allah tel
dua etmeyi ve dua edeni sever. Kabul ettii hlde, istenileni vermei gecikdirerek, duann
ve sevbn ok olmasn ister. Duay, hi olmazsa, yedi kerre tekrar etmelidir. Rahat ve
huzr zamanlarnda ok dua edenin, dert ve bel zamanlarndaki dualar abuk kabul olur.
Duadan evvel, Allah telya hamd ve Reslullaha salt ve selm sylemelidir. Reslullah
(sallallahu aleyhi ve sellem.), duaya balarken; Sbhne Rabbiyel aliyyil alelVehhb derdi.
Evvel, gnahlarna tvbe etmeli, sonra btn mminlerin shhat ve selmetleri iin
dua etmeli ve her dileini syleyip, vermesini cn- gnlden istemelidir. Akla ve era
uymayan ey istememeli. Mesel, Cennetin sa tarafnda beyaz bir kk ver
dememelidir. Kalbine gelen hayrl eyi istemelidir.
Dua, bir temenni olmamal, istedii eye kavuturacak sebeplere yapmaldr.
Mesel, nce tat ve ibdetlere sarlmal, sonra Allah telnn rzsna kavumak iin
dua etmelidir. Tatler ve ibdetler, rznn ve muhabbetin sebebleridir. Sebeblere
yapmadan yaplan dua, kabul olmaz. Buna dua denmez. Fidesiz temenni denir. (md
edilmiyen eyi istemee, temenni denir. mid edilen eyi istemee rec denir.) Allah
teldan istenilen eyin sebeblerine kavumay dilemelidir. Hads-i erfte: almadan
dua eden, silahsz harbe giden gibidir buyuruldu. Abdest alp, diz stne kbleye
kar oturup, elleri gs hizasndan ileri uzatp, avularn semya kar ap,
Peygamberlere ve Evliyya tevessl ederek, onlarn hatrlar ve hrmetleri iin istemeli,
sonunda min demelidir. Hereyden nce af, mafiret ve fiyet iin dua etmelidir.
Bunlarn hepsini ihtiv eden ok kymetli dua; Allahmme rabben tin fiddny
haseneten ve fil-hreti haseneten ve k-n azbennr dr. Kendisi, ehli ve evld
iin, zararl dua yapmamaldr. Kabul olursa, pimanlk fide vermez.
Su imenin snnet ve edebleri: Su kablarnn en iyisi, tevzuya daha yakn
olduu iin, pimi topraktan ve odundan olanlardr. Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve
sellem.); Su kablar topraktan olan ev halkna, Allah tel rahmet ve melekler
istifar ederler buyurmutur. Srr-yi Sekat, Cneyd-i Baddye; Evinin kaplar senin
cinsinden, yan topraktan olsun buyurdu.
bn-i Abbs (rahmetullahi aleyh), su kaplar iinde en ok cam olanlar severdi.
nk nce suya bakar, sonra ierdi. Mminler altn ve gm kaplar kullanmaktan
saknmaldr. Bunlar erkeklere de kadnlara da haramdr. Fkh kitaplarnda bildirdii gibi,
kadnlar; altn ve gm yalnz ss olarak kullanabilirler. Bakr ve sardan yaplan kaplar
da makbl deildir.
Kablarn stn kapatmak da snnettir. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem.);
Kablarnzn stn rtn ve kapatrken Besmele syleyin buyurmutur. Kablarn
hepsine kapak bulunmazsa, tahta veya baka eylerle, Besmele ekerek kapatmaldr.
Bylece Peygamber efendimize itat edilmi olur. Allah tel da Reslne uyulduu
lde, bu itatin bereketi ile zerimizden bellar kaldrr.
Nehir, havuz gibi yerlerden, eilip az ile su imemelidir. Eli ile veya bir kab ile
imelidir. Hayvanlar bu ekilde imektedirler. Kabn iindeki suyu veya st, azn kabn
orta ksmna koyup imemelidir. Kenarndan imelidir. Kabn krk yerinden ve kulp
ksmndan su imemelidir. nk oralar iyi ykanmayp kirli kalabilirler. enin zerine
dklme ihtimli vardr. Buralar eytann oturduu yerlerdir. Geceleyin kaplar kapanmal,
lmbalar sndrlmeli, ocuklar eve gelmi olmaldr.
Su iecek kap bulamayan eli ile ier. Su imek isteyince, kab sa eline almal,
Allah telnn Yeyiniz iiniz... emrini dnerek imelidir. erken besmele ekmeli,
Allah telya suyun temiz olmas, bereket kayna olmas iin dua etmelidir. bn-i
Abbsn (rahmetullahi aleyh) yapt gibi, imeden nce suya bakmaldr. Suyu nefeste
imeli, her nefeste azn bardaktan ekmelidir. Peygamber efendimiz de (sallallahu aleyhi
ve sellem.) byle yapard. Birinci nefeste, Allah telya, verdii nimet sebebiyle
kretmeli, ikinci nefeste, kendisine ortak olmamas iin eytandan Allah telya
snmal, nc nefeste itii suyun if olmas iin, Allah telya niyzda
bulunmaldr. Her nefesin sonunda Allah telya hamd ederse, itii su, bir dahaki
iecei suya kadar, karnnda tesbih eder.
Daha ok kretmee vesle olaca ve harreti giderecei iin serin su imelidir.
Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem.), serin ve tatl suyu severdi. Ayakta su
imemelidir. Zemzem suyu, abdestten artan su ve il alndktan sonra iilen su ayakta
iilebilir.
A karnna su imemelidir. Kuvvetten drr, insan zayflatr. Suyu yava yava
emerek imelidir. Az doldurarak imemelidir. Nefes verirken barda azndan
ekmelidir. Suyu defda iip, her defsnda Besmele ekmeli, sonunda; Elhamdlillah
demek daha fiyetli, susuzluu giderici ve shhate fidelidir. Din kardeinin art olan su
iilir. limlerin ve vellerin art ile bereketlenmelidir.
Bir mecliste su datrken; nce limlere, sonra yallara, sonra genlere, en son
ocuklara verilir. Yerken, yrrken ve otururken de bu sra gzetilir. Su datan, en son
kendi ier. Yannda oturanlara birey verirken, nce kendi sandan balanr. Sonra onun
sandakine verilerek devam edilir. Sandakinin izni olmadan solundakine verilmez.
Sahh-i Mslimde yle bildirilmektedir: Reslullaha (sallallahu aleyhi ve sellem.) su
getirdiler, iti. Sanda, orada olanlarn en k vard. Bu, bn-i Abbs (rahmetullahi
aleyh) idi. Solunda ise bykler bulunuyordu. Resl-i ekrem ocua dnerek: zin verir
misin bu suyu nce byklerine vereyim buyurdu. ocuk Hayr, vallahi olmaz
deyince mbrek artn ocua verdi.
Zemzem suyu ikrm edildiinde, geri evirmemeli, almaldr. Su itikten sonra
Reslullah efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem.) yapt gibi; Elhamd lillhillez
cealeh azben frten birahmetih ve lem yecalh milhen ccen biznb
duasn okumaldr. Duada, rahmeti ile suyu tatl yapp gnahlarm sebebi ile ac bir tuz
hline getirmeyen Allah telya hamd olsun, denilmektedir. Hads-i erfte; Gnah
ok olan, ok su datsn buyurulmutur.
nsanlarn haklar: Elinden geldii kadar az da olsa, insanlardan birey
istememelidir. Onlara kar klmemelidir. eref ve vekrn korumaldr. Bize iyilik
yapana, biz de iyilik yaparz diyenlerden olmamaldr. nk mslmana yakan ktlk
yapana da iyilik yapmaktr. Zr iyilik yapana iyilik yapmak, karlk vermektir. hsn, yan
hakk iyilik, ktlk yapana iyilik etmektir. Huzeyfenin (rahmetullahi aleyh) rivyet ettii
hads-i erfte Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem.): Zayf karekterli olmayn.
nsanlar bize iyilik yaparsa, biz de iyilik yaparz, zulm ederlerse, biz de zulm
ederiz demeyin. Kendiniz yle yapnz: insanlar size iyilik yaparsa, onlara
iyilik yapnz. Ktlk yaparlarsa, zulm yapmaynz buyurdu.
nsanlarla mcdele etmemelidir. nsanlardan ikrm ve iyilik grnce, Allah
telya kretmelidir. nsanlara; dni, ilmi ve paras ile nmemelidir. nsanlarn yalan ve
gayr-i mer ilerini grnce, onlar iin Allah teldan mafiret istemelidir. Zayf ve
gszlere yaknlk gstermelidir. Fakirlerle oturmakla bereketlenilir. nk bu durum,
insan nifktan ve kibirden uzaklatrr. Sevb ynnden ise, stn bir cihttr. Evliyya
hrmet etmelidir. Zr bu sayg ve tazim, cenb- Hakka duyulan sayg cinsindendir.
nsanlarn hllerini incelememelidir. Halktan bir fide ve zarar beklememelidir. Zr
insanlar, Allah telya muhta olmada, kendilerinden fide veya zarar gelmeme
konusunda, bir taran dileri gibidirler. Bilakis zarar ve fidenin btn Allah
teldandr. O dilemeyince hibir kimse ne zarar, ne de fide verebilir.
En yakn olsa da, Allah tel katnda gnah olan sz ve ide ona uymamal,
dediini yapmamaldr. Allah telnn gazb bulunan bir ite, kimsenin rzsn
aramamaldr. Hutab-l-erban rihi yle demektedir: Allah telnn gazbn
kazanarak insanlar rz etmee uramak demek; dil fetlerinden olan maskaralk,
mukallidlik, alay etmek, sz tamak, insanlar gldrmek, dil ile saldrmak gibi iler
yapmaktr. irlerin detleri, nedmlerin usl byledir. Onlar slihleri ayplamaktan
limlerle alay etmekten ekinmezler.
Gnah iliyenlere buz ederek, Allah telnn sevgisini kazanmay istemelidir.
Onlara kzarak Rabbinin rzsna kavumak, onlardan uzaklaarak Allah telya
ynelmeyi istemelidir. Onlara kar kalbinde sevgi bulundurmamaldr.
Mminlere kar gzel huylu, gler yzl olmaldr. Onlara; yumuak, rfk, ltf,
adlet, ihsn ve cmertlik zere hareket etmelidir.
Baklaryla bile olsa, kimseyi korkutmamaldr. nk mslman korkutmak
haramdr. Bir kimseye gvenip, onu arka tutarak, ben glym dememelidir. Byle
yapan, Allah tel zell eder.
Allah telnn sevgisini, btn insanlarn sevgisine tercih etmelidir. Hi kimseyi,
beenmedii lakab ile armamaldr. Herkese ismi ile kibarca hitb etmelidir. Bir kimseyi
beenmedii bir lakabla arana, melekler lanet okur.
Hibir mslmanla mnkaa etmemelidir. Kimseyle kavga grlt karmamaldr.
Kavgann ve mnkaann keffreti, iki rekat namazdr. Silh, kimseye doru
evirmemelidir. nk silh bir mslmana evirmek, onu korkutmak demektir. aka
dahi olsa byle yapmamaldr.
zinsiz kimsenin maln almamaldr. nk haramdr.
Yemek yemenin edebleri: Yemek yemenin farz; yenecek eyin hell, tayyib
(temiz) ve insana yetecek kadar olmasdr. Yemein hell ve tayyib olmas; snnete ve
vera uygun ekilde kazanlm olmasdr. Hell ve tayyib lokmay ancak, bilgili, uyank,
akll, ilmi ve ameli ile byk gayret gsterenler ister. Yeme ime ilmi, ibdet ilminden
nce gelmektedir. nk ibdet, yeme ime ile mmkn olur.
Yemek yerken ayakkablar karmaldr. Bir elini de olsa, yere dayamamaldr. Srtn
da bireye dayamamaldr. Snnet olan, yemee doru biraz eilmektir. Sol aya zerine
oturup, sa dizi dikerek oturmak snnettir.
Selm vermeyen kimseyi yemee sofraya armamaldr. Yemei, Allah telya
ibdette kuvvet kazanmak iin yemeli, lezzet iin, zevk iin yememelidir. Ackmadan
yemeyen ve doymadan sofradan kalkan kimselerin doktorlara ihtiyc olmaz. Sofrada ok
hayret verici bir ey olmadan glmemelidir. Tka basa doyuncaya kadar yememelidir.
Yemei scak yememeli, soumasn beklemelidir. Scak yemein mideye,
barsaklara ve dilere zararl olduu, tb kitaplarnda yazldr. Yemek souyuncaya kadar
st rtl olmaldr. Byle yapmakta byk bereket vardr. Az da olsa, akam yemei
yemeli, terk etmemelidir. leden sonra yenen yemee, akam yemei denir. Bunu terk
eden kimselerde, zayflama ve abuk ihtiyarlama grlr.
Yemekten nce el ykamak, yemein snnetlerindendir. Fakirlii giderir. Dn
vazfeleri yapmaa kuvvet kazanmak niyyeti ile yemek yemek ibdettir. Yemekten sonra
elleri ykamakta da, kk gnahlarn yok olmas ve gzlerin shhat kazanmas vardr.
Yemekten evvel nce genler, yemekten sonrada nce yallar el ykamaldr. Yemekten
nce eller ykandnda kurulanmaz.
Yemee balarken Besmele ekmelidir. Besmeleyi, yemek yiyenlerin hepsinin
duymas iin, yksek sesle sylemelidir. Yemee tuz ile balamaldr. Zr tuz, birok
hastalklara ifdr. Resl-i ekremin (sallallahu aleyhi ve sellem.); Y Ali! Yemee tuz
ile bala. nk tuz, yetmi eit hastala ifdr. Bu hastalklar arasnda
cinnet, czzam, baras, mde ars ve di ars da vardr buyurduu Avrif
kitabnda yazldr.
Sa el ile yemeli ve imelidir. Sol el ile yiyip imemelidir. Eb Hreyre (rahmetullahi
aleyh), Reslullah efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem.); Sa eliniz ile yeyip, sa
elinizle iiniz. Sa elinizle alp, sa elinizle veriniz. nk eytan; sol eli ile yer,
sol eli ile ier, sol eli ile alr, sol eli ile verir buyurduunu rivyet etmitir.
Yemei parmak ile yemelidir. Ba parmak, ehdet parma ve orta parma
kullanmaldr. Yemek bittikten sonra, sofra kaldrlncaya kadar bekleyip, sonra kalkmaldr.
Yemek yerken kimse iin ayaa kalklmaz.
Yemein en aa derecesi; midenin te biri yemek, te biri su, te biri de hava
ile dolu olmasdr. Orta derecesi, yarsnn yiyecek ve iecek ile dolu olmasdr. En yksek
derecesi hastann yedii kadar yemektir.
3) Fevid-l-behiyye; sh. 226
5) Mirt- Kinat; cild-3, sh. 99
6) Esm-l-mellifn; cild-2, sh. 546
8) Kef-z-znn; cild-2, sh. 1044, 1248, 1647, 1709
9) Tam lmihl Sedet-i Ebediyye; sh. 955, 1083
10) Gldeste-i riyz- irfan; sh. 287
11) Meftih-l-cinn
YAKB GERMYAN:
Osmanl limlerinden ve tasavvuf byklerinden. Anadolunun batsnda bulunan
Germiyan (Ktahya) vilyetinin, eyhli nmyla bilinen kyndendir. smi Yakb, nisbeti
Germiyndir. Askeriyeye mensb, yksek rtbeli ve ileri gelen bir ztn oludur. Doum
trihi bilinmemektedir. 979 (m. 1571) senesi Cemzil-evvel aynda vefat etti.
lk zamanlarndan itibren, ilim renmek hussundaki gayretleri sebebiyle

zamannda bulunan yksek limlerin, sohbet meclislerinde ve derslerinde yetierek
kemle geldi. Fazlet ve irfan shibi olmakta ve tasavvuf yolunda ilerlemekte yksek
istidt shibi idi.
Yakb Germiyn bir gece rysnda grd ki; kymet kopmu, herkesin amel
defterleri mhrlenmi (kapanm), mzn kurulmu ve maher meydan batan baa
dolmutu. Grlen manzaray sz ile anlatmak, belli bir eylere benzeterek, kyas etmek,
lmek mmkn deildi. O eref shibi pdihlar kendi balarna dmlerdi. Ne
annede ocuuna efkat, ne de bir kiide baka bir kimseye yardm edecek hl vard. Bu
acib hlde iken, byk bir aa grd. ok uzun ve geni olan o aacn glgesinde;
maher halknn zdrb kendilerinde hi bulunmayan, pek rahat ve sadet ierisinde olan
bir takm insanlar vard. Onlarn, o skntlardan emn olup, yet-i kermede; kendileri iin
korku ve hzn bulunmad bildirilen kimseler olduunu anlad. Tam bu srada bir
mndnin o kurtulu frkasn iret ederek; Her kim kurtulmak arzusunda ise, bu
tifeye iltihk etsin (katlsn) diye nid ettiini duydu. Bunun zerine, olanca gayreti ve
gcnn yettii kadar sratli bir ekilde hareket ederek o tifeye katld. Bylece korku
ve hznnden emn oldu. Bu rynn deheti ve heyecanyla uyanan Yakb Germiynnin
gnlne; ryda grd o kurtulu frkasna katlmak, onlarn yolunda ilerlemeye
almak arzusu dt. Bu sebeple memleketinden ayrlp yola dt. stanbula gelerek,
Koca Mustafa Paa zaviyesinde bulunan, Snbl Sinn Efendinin talebeleri arasna girdi.
Bu yolda ilerlemek iin ok gayret etti. Mchede ve riyzet ile megul oldu. Yan nefsini
terbiye iin, nefsin arzularn yapmaz, nefsin istemedii, ona zor gelen ibdetleri ok
yapard. Riyzet ve mchedede o derece ileri gitmi idi ki, gnde bir def, ok az
yemek yerdi. Alt ay mddetle hi su imezdi. Yaz ve k, ayn bu ekilde, riyzet ve
mchedeye devam ederdi.
Rivyet edilir ki: Snbl Sinn hazretlerinin zaviyesinde, zincirli serv diye bilinen,
mehr ve byk bir aa vard. Yakb Germiynnin rysnda grd aac, bu
zincirli serviye iret olarak tabir etmilerdir.
Snbl Sinn Efendi bu talebesini, pekok sever; Dervi olunca, Germiynl Yakb
Dede gibi olmak gerekdir buyururdu.
Snbl Sinn Efendinin vefatndan sonra, o zaviyede kimin vazfe yapaca,
talebeleri kimin okutaca tam belli olmamt. Yakb Germiyn bu gnlerde yle bir
ry grd: Geni bir meclisde, byk bir cemat toplanm oturuyorlar. Meclisin ba
tarafnda, Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem.) efendimiz oturmular, orada
bulunanlara inyet (ihsn) nazar ile bakyorlard. Peygamber efendimizin (sallallahu
aleyhi ve sellem.) huzr-i lilerinde hazrlanm olan vaz ve nashat krsisi zerinde,
Merkez Efendi oturmu, onlarn iret ve emirleri ile Th sresini tefsr ediyordu. Merkez
Efendinin zerinde ubuk eklinde bir bulut bulunuyor, bulut; bazan gece karanl,
bazan da gk mavisi renklere brnerek, onun zerinde duruyordu.
Bu rynn tesriyle uyanan Yakb Germiyn, rysnn Merkez Efendinin;
Muhammed aleyhisselmn yoluna tam uyduuna, Onun yannda kemale geldiine,
Snbl Sinn Efendinin yerine gemeye lyk olduunu iret ettiini anlad. Bu rydan
sonra, ona olan muhabbet ve ball daha da artt. Onun Snbl Efendi yerine vazfeye
balamasna yardmc oldu. Merkez Efendinin, ilimdeki ve evliylk yolundaki derecesini
anlayamam olan baz kimseler, bu duruma kar kmlar ise de; Ne bilsin marifet
hlini, chil msra gereince, onlara itibr olunmad.
Yakb Germiyn, orada birbuuk sene daha kalp, Merkez Efendinin sohbetlerine
devam etti. Akl ve nakl ilimlerde kemle eriti. Dier taraftan Merkez Efendiye itiraz
edenler kalmayp, ortalk sknete kavumu idi. Acaba ne gibi bir vazfe alsam, hocam
ne yapmam mnsib grrler ki diye dnyordu, istihre etti. Rysnda Rumelinin
Yanya kasabas tarafndan bir sesin kendisine hitb ederek; Bu tarafta ilme rabet
edenler, tasavvuf yolunda ilerlemek istiyenler var. Buraya gelip, Reslullahn (sallallahu
aleyhi ve sellem.) Snnet-i seniyyesini yayasn ve tasavvuf yolunda bulunanlara rehberlik
edip, onlar yetitiresin dediini duydu.
Yanyada, Tmar shibi Osmanl subay olan Mehmed Aa isminde bir zt, o
gnlerde, Merkez Efendinin zaviyesi olan Koca Mustafa Paa zaviyesine misfir oldu.
Merkez Efendiye yle arzetti: Efendim, bendeniz uzak bir yerde, Rumelide Yanya
denilen beldede bulunuyorum. Oralarda mnn ve slmn artlarn retecek, dn

hkmleri bilip anlatacak bir kimse yok. O diyra bir halfenizi gnderseniz, mslmanlar
ok istifde ederler. Yakb Germiyn, o zttan Yanya szn iitince, ryda kendisine
verilen ireti hatrlayp oraya gitmeye tlib oldu. Gnlnden bu vazfeyi istemeye niyet
etti.
Bu srada Merkez Efendi, Yakb Germiyn ile kimi gnderelim diye istire edince;
Efendim msadeniz olursa biz gitmek isteriz dedi. Merkez Efendi yle bir yerde ne
yapacaksn? Senin makmn bizim yerimizdir dedi. O da rysnda grd ireti
arzedince; O diyra gitmemiz herhalde lzm gelmitir dedi. Bunun zerine Merkez
Efendi izin verdi. Yakb Efendi, orada bulunan Mehmed Aa ile birlikte yola karak
Yanyaya vard. Nice yllar o diyrda mslmanlarn Hak yolda ilerlemelerine vesle oldu.
ok talebe yetitirdi.
O srada Ltf Paa, Yanya Beyi idi. Ltf Paann hayr ve hasenat yapmakla
tannm olan zevcesi h Sultan, Yakb Efendinin byk bir zt olduunu bilir; hrmet,
muhabbet ve edeb gsterirdi. Bu gnlerde Ltf Paann stanbula gelmesi lzm olunca,
yola kacaklar srada h Sultan, Yakb Efendiye o zamanlarda stanbulda bulunan
byk ztlar sordu. O da, stanbulda Merkez Efendiye tbi ve talebe olmalarn syledi.
Ltf Paa stanbula gelip, vezr-i azam oldu. h Sultan, Merkez Efendi ve talebelerine
ok alka gsterdi. Yakb Efendi ile Merkez Efendinin birbirlerine olan muhabbetlerini
stanbula gelince daha iyi anlad. Dvd Paa Mahallesinde, gzel bir cmi ve bir de
hnekh (dergh) yaptrp, sonra fermn ile Yakb Efendinin stanbula gelmesini temin
ederek, bu yaptrd derghta yerlemesini salad. Yakb Efendi bu hnekhda onsekiz
sene kalp, slma hizmet eyledi. Merkez Efendi, Koca Mustafa Paada, Yakb Efendi
Dvd Paada, aralarnda muhabbet ve yaknlk ile insanlara ok hizmet edip, yzlerce
talebe yetitirdiler. Talebeler bazan derghn birine, bazan dierine giderek, bu byk
ztlarn veslesiyle, ilimde ve evliylkta ok yksek derecelere ve stn makamlara
kavutular.
Merkez Efendinin olu ve halfesi olan Ahmed Efendi, babasnn vefatndan iki sene
sonra, Merkez Efendinin memleketi olan Uak vilyetine hicret edip, stanbula dnmek
istemedi. Bunun zerine btn stanbullular, Merkez Efendinin yerine Yakb Efendinin
gemesini istediler. O ise, Koca Mustafa Paa zaviyesine gemesi hlinde, imdi
bulunduu Dvd Paa zaviyesini yaptran h Sultann incineceini dnp, vazfeyi
almakta tereddt ediyordu. Bu gnlerde rysnda, Koca Mustafa Paa zaviyesinde talebe
yetitirip, 936 (m. 1529) senesinde vefat etmi olan ve o zaviyede medfn bulunan,
hocas Snbl Sinn Efendiyi grd. Snbl Sinn, Yakb Germiynye; Benimle
beraber olmaktan, ayn yerde bulunmaktan ar m ediyorsun? Gel! diyordu. O da gidip,
Koca Mustafa Paa zaviyesine yerleti. Orada hizmete devam etti. h Sultan da, Dvd
Paadaki zaviyeyi medrese hline evirdi.
Koca Mustafa Paa zaviyesinde vazfeye baladktan sonra, hli gnden gne
deien Yakb Efendi, hep ykseliyor ve evliylk yolundaki derecesi artyordu. Onu
gren kimsede, ister istemez muhabbet hsl olurdu. yle bir mahbb idi ki, bykln
anlayamayan, inkr edenler bile insafa gelip, inkr ve inadlarndan vazgeerlerdi.
Sohbetinde bir def bulunan artk terkedemez, devam ederdi.
Ehl-i snnet limlerinin bildirdiklerine uygun; itikd ve amel etmekte, fakirleri
korumakta, ihtiy sahiplerinin yardmlarna komaktayd. Allah telnn muhabbeti ile
yanard. Zhd shibi olup, dnylk eylere ilgi ve alka gstermezdi. Dnylk bir i iin
herhangi bir kimseye yalvard, boyun bkt vki olmamtr. Davet edilmedii yere
gitmez, lzumsuz dny kelm sylemezdi. Herkese; hrete yarar iler yapmay tevik
edici, dnyya dkn olmaktan men edici szler sylerdi. Her hli, hareketi ve tavr
makbl idi. Herkesin yannda yksek itibr vard. Yznde, dn-i slma uygun
yaamann verdii nr vard. Etrfna feyz ve nr yayard. Uzun seneler Koca Mustafa
Paa zaviyesinde erbb- gnl ve ehl-i irfan olan talebelere ders verdi. Herkes, kabiliyeti
kadar o nr emesinden feyz ve bereket alarak ykseldi.
Derslerinde bazan; fkh, tefsr ve hads ilimlerinden okutup, nakiller yapar, bazan
da tasavvufa it derin ve ince marifetlerden anlatrd. Sohbet meclisleri; feyz, bereket ve
nr kayna idi. Vefat edinceye kadar buradaki vazfesine devam etti.
Yakb Germiynnin vefatndan sonra yerine, olu Sinnddn Ysuf geti.

Talebelerin yetitirilmesi, mnev olarak terbiye edilmesi vazfesini zerine ald.
Sinnddn Ysuf da babas gibi; fazlet ve irfn shibi, ilim haznesi, evliynn gzdesi
olan bir zt idi.
Rivyet edilir ki: Yakb Germiyn hazretleri, Rumeli beldelerinden Yanyada
bulunduu srada, Yanyann yaknnda bulunan Preveze kalesini, frenk kfirleri karadan
ve denizden istil edip, muhasara altna almlar idi. Bu srada Yakb Germiyn,
mslmanlara yardm iin o kaleye gitti. O ztn kalede bulunmas ile kalede bulunan
btn mslmanlar, kfirlerin erlerinden emn oldular. Yakb Germiyn, bir kermeti
olarak, kfirlere kar yle heybetli grnd ki, kfirlerden hibiri kalenin giri yoluna
yaklamaya ve saldrmaya cesret edemedi.
Vuruma esnasnda, kale burcunda bulunan topu, bizzat kendi eliyle atelerdi.
Allah telnn izni ile atlar tam isbetli olurdu. Evvel, kfirlerin almet olarak
yanlarnda tadklar byk bir ha, daha sonra da, askerlerin ounu top atlar ile
peran etti. Onun, ilh nusret ve yardmnn nin olan bu atlar kfirleri datt. Atlar
o kadar tesrli oldu ki, dman tarafnda sa kalanlar kurtuluu kamakta buldular.
Yakb Germiynnin olu Sinnddn Efendinin naklettiine gre; bir defsnda
babasnn yannda bazlar, namaz iinde gnllerine eitli dncelerin geldiinden
ikyette bulundular. Bunun zerine Yakb Germiyn; Krk yldr deil namaz iinde,
namaz dnda bile basret gzm, Allah telnn rzsndan baka bir ey iin
bakmamtr buyurduktan sonra, yle anlatt: Bu yola giriimin ilk zamanlar idi. Kendi
hlimde, kalbimle megul olup, murkabede idim. Birden nmde, plak bir kimse
grnverdi. Ya avret yerini rt, yhut da baka tarafa git! dedim. Bu szme hi aldr
etmedi. Gayet mahzn bir ekilde; Ben dn kldn ikindi namaznn sreti,
grnym. Namazn snnetleri benim libsm (rtm, elbisem) dr. Sen, baz dnyev
meguliyetler sebebiyle, namazn snnetlerini terk eyledin. Onun iin ben kymete kadar
bu hlde kalsam gerektir dedi. O zaman, o plak sret kendimmiim gibi yle utanp
mahcb oldum ve yaptma yle piman oldum ki, bu sebepten o andan itibren, Allah
telnn emirlerini yerine getirmekte tam bir ghlk ve uyanklk iindeyim. ok dikkatli
davranmaya, gaflette bulunmamaya ok gayret ediyorum.
Rivyet edilir ki: Knn Sultan Sleymn Hn devrinde, bir ara yamurlar yamaz
olmu, insanlar kuraklktan ok muzdarip olmulard. stanbul halk, yamur duasna
klmasna karar verdi. Pdih hazretleri de kt. Okmeydannda byk bir kalabalk
topland. yle ki bu toplulukta, bata pdih olmak zere, limler, fdllar, vliler,
idreciler, vezrler, kuvvetli-zayf, zengin-fakir herkes vard. Bilindii gibi, Osmanl
sultanlar yapacaklar btn mhim ilerde, mutlaka eyhlislma danrlar, onun
fetvsna uygun hareket ederlerdi. Bunun iin eyhlislm ve Mftiy-l-enm Ebssd
Efendiden, yamur duasn kimin yapmasnn mnsip olaca sul edildi. O da; Duay,
pdih veya onun mnsib grd bir zt eder buyurdu. Bunun zerine pdih;
Yakb halfe dua eylesin dedi. Yakb Efendi ise, kendisini buna ehil ve mnsib
grmeyip mahcb oldu ve bir tarafa gizlendi. Olu Ysuf Efendinin, yerini bildirmesiyle
arayp buldular. Gelmek istemedi ise de Pdih efendimizin emridir dediler. Bu emir
zerine mecbren kalkp geldi. Minbere kp dua etti. Orada bulunanlar mn dediler.
Bu dua bereketiyle yle yamur yad ki, her taraf su ile doldu. nsanlar, onun byk bir
lim ve yksek bir evliy olduunu, bu hdise ile daha iyi anladlar. O ise kendisini; ciz,
aa, bu ie lyk olmayan biri olarak grdnden ok mahcb olmutu. Hatt o dua
gn, gizlendii yeri haber verip meydana kmasna sebep olduu iin, daha sonralar
olu Ysuf Efendiye sitem edip krd. Kendisini dua etmeye, duasnn kabul olmasna
lyk grmeyerek ve ok tevzu gstererek; Yamur bolluuna uradk. Ben o meclise
varmayacaktm. Sen sebep oldun. Bizi krkla uratp, mrmde, ekemiyeceim
mahcubiyete mptel olmama sebep oldun. Fdlluk (gurr, kibir shibi olmak, kendini
birey zannetmek) yapm olduk. Fdlluk nemize yarard? dedi.
Yakb Germiyn (rahmetullahi aleyh), herkesin anlyamayaca, ehline malm
olan, yksek hller ve stn dereceler shibi idi. lim renmek ve retmek iin rpnr,
buna ok ehemmiyet verirdi. Cahillikte ileri olan, sefhlikte (ahmaklkta, maln zararl
yerlere harcamakta, vara-yoa sarfetmekte) de ileri olur. Cahillikten kurtulmadka,
sefhlikten kurtulamaz buyururdu.
Yakb Germiyn hazretlerinin bir kermeti de yle nakledilir: lm hastal

srasnda, hastaln elem ve iddetinin fazlal sebebiyle, gzleri kapal ve lisn
sylemez hlde idi. htiy gidermek iin kaldrdklarnda, mecbriyet karsnda, kbleye
kar durdurdular. O, hastaln iddetiyle kendisinde deildi. Fakat o hlde iken; Helda,
krda abdest bozarken, kbleyi ne ve arkaya getirmemelidir hkm icb kbleye kar
abdest bozmad. Bu hlin, onun bir kermeti olduu anlald. Bu iddetli ve skntl hlde
bile, snnete aykr bir harekette bulunmam idi. limler szbirlii ile bildirmilerdir ki:
stikmet kermetten efdaldir. stikmet odur ki; kii her haliyle, btn azlar ile
Reslullah efendimizin snnet-i seniyyesine tam tbi olmal, bu snnete aykr bir
harekette bulunmak istese buna gc yetmemeli, tbi olmas bu derece ileri olmaldr.
te Yakb Germiyn hazretleri byle byk vel ztlardan idi.
979 (m. 1571) senesi Cemzil-evvel aynda, bir akam vakti gne batarken,
mbrek rhunu teslim etti. Vefatna trih olmak zere olu Ysuf Efendi u iiri
sylemitir:
eyh Yakb ol azz-i pk-i dn.
Eyledi azm rh- dr-il-karr.
Geldi pederi stne bu trbeyi,
Pdih- lem ve kerdm vekr.
Cem olup bu ravdaya melekler,
Hizmet etmekle ederler iftihr.
Edicek trh-i fevtinden sul,
Dedi htif Gitti kutb-i rzigr (979).
Yakb Germiynnin olu Ysuf Efendi, rahmet-i ilhiyyeye vesle olmas
maksadyla, babasnn hl tercmesini ve kermetlerini anlatan bir risle telf etmitir.
Yakb Germiyn buyurdu ki: Dnyda hi kimseyi hased etmedim. Ancak
dnyya gelmeyenlere gbta ettim. u eyden dolay onlarn hllerine imrendim.
Birincisi, bu lem ayrlk ateiyle yanma yeridir. Dnyya gelmiyenlerde byle bir firk hli
yoktur. kincisi, bize verilen vcd nimetinin ve saysz dier nimetlerin krn eda
etmekten ciziz. Bizde, bu acziyetten dolay mahcubiyet vardr. Dnyya gelmiyenlerde
ise, byle bir mahcbiyet yoktur. ncs ise, bizler, keml mertebesinde istidda sahip
olmadmzdan, hep derd-i hsrn iinde bulunuruz. Bu dert, dny lezzetlerini ve
yzdeki nee ve srru alp gtrr. Dnyya gelmiyenlerin ise, bu lezzet ve needen
mahrm olmalar gibi bir durum yoktur.
Yakb Germiynnin iir sylemekteki kabiliyeti de ok olup, u beyt onun
iirlerindendir:
Keki ben ne hizmetkr ne de mahdm olsaydm.
Keki gelmeseydim leme madm olsaydm.
(Mahdm; kendisine hizmet edilen, madm ise; mevcd olmayan, yok olan
demektir.)
3) Tezkire-i Halvetiyye (Ysuf bin Yakb) Sleymniye Ktphnesi, Esad Efendi,
ksm No: 1372
YAVUZ SULTAN SELM HN:
slm halfelerinin yetmidrdncs ve Osmanl pdihlarnn dokuzuncusu. kinci
Byezd Hnn olu, Sultan Sleymn Hnn babasdr. Hilfeti, Osmanl pdihlarna
balayan Selim Hndr. 875 (m. 1470)de Amasyada dodu. 920 (m. 1514)de
aldranda ran ah smil-i Safevyi malub ederek, bozuk inanlarnn yaylmasn
nledi. Bylece slmiyete byk hizmet etti. Tebrzi de ald. 922 (m. 1516)de
stanbulda ilk tersaneyi yapt. Burada gemiler in edildi. 923 (m. 1517) senesinde Msr
ald. Haremeyn-i erfeyn de ele girmi oldu. Hutbelerde ismini; Mekke ve Medinenin
hizmetisi diye okuttu. Msrdaki son Abbas halfesi olan, Yakb bin Mstemsikbillahdan mukaddes emnetleri alarak halfe oldu. Byk bir donanma yapt. 926 (m.
1520) senesinde, orlu ovasnda hastalanarak vefat etti. Sekizbuuk senede, devleti iki
kat bytt. Yavuz adn kazand. Kabri Ftihde, Sultan Selim Cmii bahesindedir.
Ftih Sultan Mehmed Hnn olu ehzde Byezd, Amasya vlisi idi. 875 (m.
1470) senesinde birgn, ehzde Byezdin sarayna nr yzl bir ihtiyar geldi. Sarayn
kapsnda uzun bir dua okuduktan sonra, kapdaki nbetiye; Bugn bu hnede bir erkek
ocuu dnyya gelecek. Babasndan sonra pdih olacaktr. Vcdunun yedi yerinde
ben bulunacak ve bydnde her ben saysnca, li-n (n byk) beyleri malub
edecektir dedikten sonra oradan ayrld. Nbeti bu zt takib ettiyse de, bir anda
kaybetti. Nereye gittiini bulamad. Bu haberi vliye sylemek isteyen nbeti, saraya
girdiinde, ehzde Byezdin kucana ald ocuun kulana, ezn- Muhammed ve
ikmet okumakta olduunu grd. ehzde Byezd; smin Selim olsun diyerek,
ocuuna ismini verdi.
stanbulda bu haberi iiten Ftih Sultan Mehmed Hn, torunu iin dualar etti ve
Lala Selimi ok sevdim buyurdu. Ertesi gn sabahleyin, Sultan Ftih lalasna gece
grd ryy anlatt: Kendimi bir dery iinde grdm. Yanmda olum Byezd de
vard. Bir ara, derynn kar tarafndan bir gne dodu. Gne nce beni, sonra da
Byezdi aydnlatt. Sonra yedi gne daha dodu. Ftihin lalas ryy; Cenb- Hak
hayra getirir inallah sizden sonra yerinize olunuz Byezdin sultan olacan, ondan
sonraki pdihn yedi hretli kimseye glip gelerek, mslmanlar bir bayrak altnda
toplayacan umarm diyerek tabir etti.
Kk yata stanbula gnderilen ehzde Selim, dedesi Ftih Sultan Mehmed
Hnn terbiyesinde yetimee balad. ehzde Selime Kurn- kerm, tefsr, hads ve
fkh dersleri verildi. Ayrca, yksek fen ilmi zerinde de dersler verilerek yetitirildi. Bu
arada ata binmek, gre tutmak, ok atmak ve kl kullanmak da retiliyordu. ok zek
olan ehzde Selim, ksa zamanda Arab ve Frisyi ana dili gibi rendi. Zamannn
velleriyle grr, sohbetlerini karmazd. Bylece, tevecchlerine kavuup, hayr
dualarna mazhar olurdu. Babas, pdih olduktan sonra, askeri sevk ve idresi ile devlet
yneticiliini renmesi iin, ehzde Selimi Trabzona vli tayin etti. ehzde Selim,
Trabzonda Mevln Abdlhalim hazretlerinin derslerini takib etti. Bu arada edebiyat ve
trih zerinde de alt. Geceleri veya drt saatten fazla uyumaz, vaktini ilim
renmekle geirirdi. Hussi meclislerinde ilm ve edeb mevzlar konuulur, deerli
limleri, velleri, tarihileri bu meclise davet ederdi. lim adamlarna ziydesiyle sayg
gsterir, onlar yanndan ayrmazd. Msait zamanlarn kitap mtlaalaryla geirirdi.
Binlerce cilt kitap okudu. Mtlalarnda gzlk kullanrd. Arab ve Fris iirler yazard.
Fris olan dvn mehrdur. Okumaya o kadar merakl idi ki, savaa giderken ve gelirken
dah, yannda kitaplar bulundurur, msait durumlarda okurdu. Msr seferi dnnde
stanbula gelinceye kadar bn-i Tagriberdnin Ncm-z-zhire isimli eserini, Ahmed ibni
Keml Paa ile mtla etmitir. Evliyya ok rabet ederdi. Onlarn sohbetlerine
katlmay bulunmaz bir nimet sayard. Bu sohbetlerle kendisi de tasavvufta yetiti. stn
dereceler shibi oldu. Osmanl sultanlar arasnda; tefsr, hads, fkh, trih, edebiyat gibi
zhir ilimlerde ve btn ilimlerinde en yksek olan Yavuz Sultan Selimdir diyen limler
pekoktur. Yavuz Sultan Selim, ihtiam ve debdebeye hibir zaman ehemmiyet vermezdi.
Dim sadelii sever ve sde giyinirdi. Bir defsnda olu ehzde Sleymn ssl
elbiseler iinde grnce; Annene giyecek birey brakmadn diyerek sitem etmiti.
Kendisi iin, fazla para sarfyle kk ve lks eyler yaplmasn istemezdi. Devletin bir
kuruunun dah boa harcanmasna rz gstermez, buna riyet etmiyenleri iddetle
cezalandrrd. Hazneyi devaml olarak dolu bulundurmaya gayret ederdi. Padihl
srasnda hazne defterdr Abdsselm Beye; Sirkeci ile Sarayburnu arasndaki sahile
basit bir ev yapnz diye emretmi, o da Yalkk denilen kk yaptrmt. Sultan,
kkn mkemmel yapldn grnce ok zlerek; Ben sana bu kadar para sarfna
rhsat vermemitim. Basit bir glgelik yapasn diye emretmitim buyurmutu.
Yavuz Sultan Selim Hn uzun boylu, iri kemikli, omuzlarnn aras gayet geni olup,
mtensip bir vcdu vard. Yz yuvarlakt. Hele alnnn dzgnlk ve nrniyeti ile
gzlerinin, kh hkimane bir fikir gibi, kendisine bakann gnlndeki en gizli kelere
girercesine ve kh konuan lisn gibi mermn ifa edercesine baklar, onun

bykln apak belli ederdi. Yce bir himmet, salam azm, vekar, geni tasavvur,
keskin zek, ileri grllk, abuk kavrama, tahminde isbet, ftr kahramanlk, her trl
silh en mkemmel kullanma, harp mahreti ve byk deiiklikler yapma kabiliyeti,
sratli manevra yapma, nfuzlu emir, mukvemet etmedeki kuvvet, glklere glip
gelme, ok az bir kuvvet ile byk bir orduya kar glip gelme gibi, herbiri bir
kahramana iftihr veslesi olacak pekok stn meziyetlere sahip idi. Allah telnn
emirlerini yapma, slmiyete hizmet etme ve insanlarn Cehennemden kurtulmas iin
gayreti o derece idi ki, kt yolda her trl arzu ve hislerine kolaylkla galebe alard.
Gyesi mslmanlar ve slm devletlerini bir bayrak altnda toplamak idi.
Hussiyetlerinden pek azn saymaya altmz ehzde Selim, Trabzonlular yle
gzel idre etti ki, halk onu babalarndan ok sevdiler. ehzde Selimin adleti ile herkes
mutlu ve huzrlu idi. Huzr ve gven anlatlamayacak ldeydi. yle ki, hrszlk yolu,
hrszn koparlan eli gibi kesilmi, soygunculuk alkanl, onun meydana getirdii gven
ile kaybolmutu.
ehzde Selimin cihd ak, Allah telnn dnini yaymak arzusu o kadar fazla idi
ki, bu yolda ayakkablarna bulaan tozlar toplar, vefat ettii zaman yanaklarnn altna
konmasn vasiyyet ederdi. ehzdelii srasnda, Trabzonlular rahat brakmayan
Grclerle savaa karar verdi. Atnn dizginlerini gaz yoluna sald. Klcndan su gibi kan
aktarak glip geldi ve Trabzonlular rahata ve huzra kavuturdu.
ehzdelii srasnda, randa Safev devletinin banda h smil bulunuyordu.
h smil, lkesinde bulunan Ehl-i snnet mslmanlara eziyet ve ikence ediyor onlar,
kendi bozuk frkalar olan rfizlie girmeye zorluyordu. Bunlar, Hz. Eb Bekr, Hz. mer,
Hz. Osman gibi pekok Eshb- Kirma (r.anhm) dil uzatyor, Peygamber efendimizin
(sallallahu aleyhi ve sellem.) mbrek hanm Hz. ie vlidemize iftir ediyorlard. Ayrca
h smil, Dlkadirolu Alddevleye harp ln ederek, ordusunu izinsiz olarak Osmanl
topraklarndan geirdi. Dlkadir beyi Alddevlenin olunu ve kzlarn kesip kebap
ettirerek, gzleri dnm askerlerine yedirdi. yle ki, ocuklarn etlerini, askerler
birbirlerini ite kaka, kaparak yediler. Dlkadir hnedanna mensp llerin kabirlerini
atrarak kemiklerini yaktrd. Yine zbek Sultn eybek Hn malub edince, onun
kafasn kesip kafatasn altnla kaplatt ve onunla iki iti. Kafa derisini de baharatla
doldurarak, Yavuz Selime gnderdi. h smil, ranllarn, selmnaleykm yerine h
demelerini, Bismillah (Allah telnn ismiyle) yerine, bismih (ahn ismiyle) demelerini
emretti. Birbirlerinin hanmlarna istedikleri zaman sahip olabileceklerini syledi. Daha da
ileri giderek, Osmanl hudutlarna adamlarn gnderdi. eri szmaya almalarn ve
Osmanl mslmanlarn Ehl-i snnet itikdndan karp, Eshb- Kirm dman yapmak
iin almalarn tenbih etti.
Bu haberleri byk bir hiddet ve znt ile dinleyen ehzde Selim, dvn toplayp
limlere, vellere, komutanlara ve beylere durumu anlatt. Dvnda bulunanlar hep birden
ayaa frlayp klnlarn ektiler ve; Sefer isteriz! hn lkesine cihda klsn
isteriz!... diyerek yerlerinde duramaz oldular. ehzde Selim; Orduyu hmyun hazr
ola!... ehzde Selim, Safev lkesine sefere kyor! diye emrini bildirdi. Ksa zaman
iinde onbebin kiilik bir ordu hazrland. Trabzonda, yallar ve ocuklar orduyu dualar
arasnda uurladlar. ehzde Selimin hocas Abdlhalim Efendi de bu sefere katld.
ehzde ile hocas yanyana gidiyorlard. Bir ara ehzde Selim; Bu gidile haytmz hep
at zerinde geecee benzer lala... nallah tel pdih olduum zaman seferlerime
seni de gtrrm dedi. Etrftaki vilyetlerden toplanan askerlerle, ordu yirmibin kiiye
ulat. Azerbaycan ilerine kadar girdiler. hn ordusundan herhangi bir haber kmad.
Nihyet Genceye geldiler. Gence kalesi komutanna, kalenin teslimini teklif etti. Red
cevb gelince; Bre gfiller! Karnzda kim var sanrsnz? Tiz ordum hcum hazrlna
gesin! emrini verdi. ehzde Selim, ota nnde ellerini aarak; Y Rabb! Bu Ehl-i
snnet ordusunu muzaffer eyle! diye dua ediyordu. Sava kokusunu alan ehzde
Selimin cins at, yerleri toynaklyor, sk sk aha kalkyordu. Bu srada Gence kalesinin
kaps alarak, kale komutan olan Safev hkmdrnn ehzdesi brhim Mirz hcuma
geti. ehzde Selim: Y Allah, Bismillah, Allah ekber! diyerek hcum emrini verdi.
Allah Allah sesleri arasnda iki ordu birbirine girdi. ehzde Selim, ustaca manevralarla
atn saa sola sryor, g durumda kalan askerlerine yardma yetiiyordu. Her kl
sallaynda bir dman yere seriyordu. ehzdelerini yanbalarnda kl sallarken gren

askerlerin herbiri bir arslan kesiliyor, hcum stne hcum tazeliyorlard. ehzde Selim
durmadan etrfna emirler vererek; Koman yiitlerim! Koman ahbazlarm! Allah iin
vurun! diyerek askerine moral veriyordu. Bir ara kalabalk bir dmann arasna dt.
Onlarn komutan durumunda olann zerine saldrarak, onu atndan yere drd. Yere
den Aman vurma, canma kyma! Teslim oluyoruz! deyince, ehzde Selim kalkan
klcn indirerek; Sen kimsin! diye grledi. O da; Ben ehzde brhim Mirzym dedi.
Bu srada ehzde Selimin ordusu, dman byk bir bozguna uratm olduu hlde
kaleye giriyorlard. ehzde Selim atndan inerek; zlme ey Mirz! Sen benim esrim
deil, misfirimsin diyerek merhamet gsterdi. Kale teslim alnd. brhim Mirzya;
bozuk inanlarndan vazgemesini, mslmanlara zulm edilmemesini ve Osmanl
hudutlarndan ieriye izinsiz girilmemesini tenbih etti. Azerbaycan ilerine yaplan
seferlerden sonra, ehzde Selim Trabzona dnd. Osmanl Devleti aleyhine propaganda
yapan rfzleri takib ettirdi.
Hin ve sapklarn isim listesini tutturdu. h smilin, Dou Anadoluda artan ve
Akdeniz shilleriyle Anadolu ilerine ve Rumeliye kadar varan propagandasna kar,
gayet iddetli tedbirler ald. h smilin gayesi ve propagandasnn neticelerini iyi tesbit
ettiinden, daha kkl tedbirler alnmas gerektiini tehis etti. Vlilik selhiyetiyle btn
lkede h smilin faaliyetlerinin nne geilemeyeceini bildiinden; babas Sultan
kinci Byezd Hna durumu anlatmak, kendisine bir ordu vermesini salamak ve
babasyla grerek elini pp hayr duasn almak maksadyla Edirneye gitti.
Sultan Byezd Hnn vezrleri, Pdihn vefatndan sonra, ehzde Ahmedin
pdih olmasn istiyorlard. ehzde Ahmed, pdih olursa yine vezr olabileceklerini,
azledilmiyeceklerini biliyorlard. Pdihn meyli de, yann bykl sebebiyle ehzde
Ahmede idi. Pdihn, kalb yumuakl ve abuk tesr altnda kalma hasleti vard.
Vezrler, ehzde Selimdeki fevkalde kabiliyet ve tesrli konuma zelliini biliyorlard.
Eer ehzde Selim babasyla bir kere mlkat ederse, babasn ikn ederek pdih
olacan, o zaman da vezrlikten atlacaklarn ve kendilerine meydan kalmayacan
bildiklerinden grmelerine engel olmaya altlar. Sonunda birbirleriyle grmeyi
candan arzu eden baba-oulun bulumasna mni oldular. u kadar var ki, pdihn
babalk efkatine btnyle kar koyamadklarndan, Sar Grz diye mehr Mevln
Nreddn ismindeki limi arac olarak gnderdiler.
Bu srada ehzde Selim, Ferhat Paa ve dier silah arkadalaryla Edirne
yaknlarnda bekliyordu. Birara ehzde Selimin sevdii komutanlar ve yaknlar kendi
aralarnda; Sadetl beyimiz tahta oturup pdih olsa da, gl kollar devlet-i liyyeyi
korusa. Douyu da baty da fethetsek, Eshb- Kirm dmanlarn darmadan edip,
pislik iindeki vcdlarn ortadan kaldrsak... diyorlard. Onlar byle konuup dururken
ehzde Selim oturduu yerde murkabe hlinde idi. Grenler, onu uyuyor sanrlard.
Sonra mbrek balarn kaldrd. Buyurdu ki: Ey dostlarm! Saltanat deyp durursunuz.
Bana imdi; Sekiz-dokuz yllk bir saltanattan ne bekliyorsun? Mdem ki ok arzu
ediyorsun, ite sana verildi dediler.
Bir mddet sonra Sar Grz, ehzde Selimin huzruna gelip, vazifeli bulunduu
vazfeyi yerine getirdi. ehzde onu ok iyi karlayp, tek dncesinin lkede
yaayanlarn korunmas ve dzeni olduunu bildirdi. Ayrca; Pdih babamn istekleri
benim bamn zerinedir. Salna duacyz. Pdih pederimin sa kald mddet iinde
kimseyi veliaht iln etmemesini ve Rumelinde bir eyletin uhdemizde olmasn isteriz
dedi. Sar Grz hazretleri, anl ehzdenin yanndan ayrlp Sultan Byezdin huzruna
kt. ehzdenin, pdih kapsna olan sonsuz balln, boyun bkn, gven ve
inancn syleyerek, isteklerini bildirdi. Pdih Byezd Hn bu arzuyu kabul etti.
ehzde Selime; Vidin, Alacahisar, Semendire sancaklarn verdi. Sonra da veliaht tayin
etmiyeceini bildiren bir ahidnme gnderdi.
Bu arada vezrler, ehzde Ahmede acele stanbula gelmesi iin haber gnderdiler.
ehzde Korkut da, sanca bulunan Tekeden (Antalya) Manisa zerine hareket edince,
frsat kollayan h smilin adamlarndan h Kulu, etrfna rfizleri toplayarak ehzde
Korkutun mallarn yama ettiler. Ktahya zerine yryerek Anadolu beylerbeyini idm
ettiler. ehzde Selim bu hdiseleri renince; Anadoluda karkln ne hl
kazanacan bekliyorum. Belki hizmetim gerekir diyerek tayin edilen yere gitmeyi
geciktirdiyse de, babasnn emrini yerine getirerek vazfesi bana gitti. ehzde Ahmed
ve ehzde Korkut, Osmanl Sultn olmak iin faaliyete getiler.
ehzde Selimin yavuzne tavr yenierilerin ok houna gidiyordu. Onu balarnda
grmek, emrinde cihda gitmek arzusuyla, stanbulda; Selimi isteriz! Selimi isteriz!
eklinde seslerini ykseltmeye balamlard. Bunun zerine ehzde Selim, babasnn
daveti zerine, 7 Safer 918 (24 Nisan 1512) trihinde Osmanl Devletine pdih oldu.
Babas kinci Byezd Hn, olu Selime; Saltanat sana terkediyorum. Olum, Allah
tel mbrek etsin deyince, Selim Hn, pdih babasnn elini byk bir hrmetle
pt. Bu srada saraydakiler tekbir getirmeye baladlar. Tekbir sesleri sarayn dna
kadar tayor, stanbulda byk bir bayram havas yaanyordu. Artk ehzde Selim
gitmi, yerine Yavuz Sultan Selim Hn gelmiti. kinci Byezd, oluna; Devlet-i liyeyi
senin kavi kollarna teslim ettik. Senin, babam cennetmekn Ftih Sultan Mehmed Hna
benzediini bilirim. Cenb- Hak sana da, zaferler ve fetihler myesser eylesin. Allah
tel yardmcn olsun. Kardelerini himye et. Onlara kar efkatli ol. Hayr duam her
zaman seninle beraberdir. Bundan byle mrmn sonunu, doduum yer olan
Dimetokada geirmek dilerim dedi. Yavuz Sultan Selim de, ylda iki milyon ake
tahssatla, babasn miyetiyle beraber Dimetokaya yolcu etti. Babas, 26 Mays 1512 de,
Dimetokaya giderken, yolda vefat etmesi zerine, cenzesini stanbula getirtti. Byezd
Cmii yanna trbe yaptrp, buraya defnettirdi.
Yavuz Sultan Selim Hn, pdih olaca gn, komutanlarn ve devletin ileri
gelenlerini toplyarak; Pdih olduum zaman Arabistan erkeslerden, Acem lkesini
rfizlerden temizlemee ahdettim. Hatt mslmanlar bir noktaya toplamak iin Hind ve
Turana gideceim. ark ve Garbta ly- Kelimetullah (Allah telnn ismini
yceltmek) iin alacam. Zlimlere, evldm bile olsa, merhamet etmiyeceim.
Zamnmda bo oturmak ve ahliye zulm etmek mmkn olmaz. te benim hlim budur.
Birderim ise rahat sever ve yumuak huyludur. Seferden korkmaz ve haddi amak
istemezseniz bana biat ediniz. Aksi takdirde Sultan, Ahmedi seiniz ki, onun zamannda,
o da siz de zevk ve safnzla megul olasnz diyerek, stn gayretlere itin gsterdiini,
fakat dny devletini arzulamadn aklam idi. te imdi Pdih olmu, bu arzularn
gerekletirmek iin, nce devletin i ilerini yoluna koymaya balamt.
Yavuz Sultan Selim Hn, isyn karmak iin harekete geen, Anadoluda kendilerine
pekok taraftar toplayan kardelerine birer mektup yazd. Mektbunda; Yaptnz bu
hareketler ve devletin paylalmas gibi istekleriniz, hibir sretle kabul edilemez. Birka
gnlk mr iin, fitne ve fesat kararak, memleketi harb etmektense, Allah telnn
takdrine boyun emek en iyi hareket olur. Byle yaplp, husmetten el ekildii ve bir
mslman lkesinde oturmay kabul ettiiniz taktirde, aramzda dmanlktan hibir eser
kalmyacaktr. Ayrca ihtiylarnz tamamen karland gibi, bu tarafta kalan mal-mlk
ve oluk-ocuunuz iin de, arzunuz yerine getirilecektir. Aksi taktirde Allah telnn
irdesi ne ise o olacaktr yazyordu. Buna ramen kardeleri ehzde Ahmed ve ehzde
Korkut, balarna asker toplamaya devam ettiler. Yavuz Sultan Selim Hn, memleketin
birlik ve beraberliini salamak, isyn bastrmak iin, kardeleri ile mcdele etmeye
mecbr kald. stemeyerek, zlerek, hatt gzya dkerek yapt bu mcdelelerde
glip gelerek isynlar bastrd. Elebalarn ldrd. syan kkrtan, kendisini istemeyen
Vezr-i azam Mustafa Paay dm ettirdi.
Yavuz Sultan Selim Hn, lke iinde hdise kartan ve ilerisi iin byk tehlike
olabilecek rfiz faaliyetlerin tevikisi, doudaki Safev Devletine kar sefere kmadan,
bat, kuzeybat ve gney hududlarn emniyete ald. Eflk, Bodan, Macar, Venedik ve
Msr elileriyle sulhun devamn teyd eden andlamalar imzalad. Sultan Selim Hnn
douya dnmesinin sebebi; slm lemini birletirmek ve Anadolu Trkl ile Orta
Asyay birbirinden ayran, ran engelini amak idi. Bunun iin, Asya ve Afrikadaki
devletlerin, Osmanl hkimiyetine girmesi gerekiyordu. Bu gayenin tahakkuku iin ilk
nce, devaml byyen Osmanl Devleti ve slmiyet aleyhine faaliyet gsteren Safev
Devleti, hedef tayin edildi. Osmanllarn dousunda: Afganistan, ran dhil Dou Anadolu
ilerine kadar hkim olan Safev Devleti, rfizilii yaymak amacyla, Anadolu ve Rumelide
faaliyette bulunuyordu.
Safev h smil, Osmanl ve slm lkelerine gnderdii D veya Halfe
denilen propagandaclaryla, Ehl-i snnet aleyhine faaliyette bulunup, Safev Devletine
taraftar topluyordu. Sultan Selim Hn, h smilin btn faaliyetlerini yakndan takib
ve kontrol ettiriyordu. Bu faaliyetlerin nne btnyle gemek iin, umm bir dvn
doplad. h smilin, slma verdii zarar ve Ehl-i snnete yapt saldry teker teker
anlatt. Sonra da; Allah telya hamd senlar olsun ki; gl bir orduya shibiz.
Dmanlarmz malub ve peran edeceimizden asla phem yoktur. Arzuyu
ahnemiz, memleketimize tecvz cretinde bulunan h smilin lkesini tarumar
etmektir. Vezrlerim! limlerim! Beylerim! At zerinde ihtiyarlam askerlerim!... Ne
dnrsnz, tiz syleyin! dedi. Dvnda bulunan herkes skt edince tekrar: Niin
susarsnz? Size mtlanz sylemeye msade ettik. Dndklerinizi elbet bilmek
isteriz dedi. Vezrler; rana yaplacak bu cihdda glip gelmek gtr diye
dndklerini syleyemiyorlard. mrn muharebe meydanlarnda geirmi olan
Abdullah isminde yal bir yenieri: Sultnm! Ne durursunuz? Allah tel yolunuzu ak,
klcnz keskin eylesin! Biz dah gittiiniz yere gider, kaldnz yerde kalrz! dedi. Bu
sz dvnda olan herkes kabul ettiler. Bunun zerine Yavuz Sultan Selim Hn;
nallah tel klcmz ran topraklar zerinde erefle dolaacaktr. Vezrlerim benimle
beraber gelecektir. limlerim de, Tebrzde eda edeceimiz Cuma namaz iin hazr
olsunlar. Yalnz; Eshb- Kirma (r.anhm) sverek dil uzatan, cematle namaz klmay
men eden, cmilerdeki minberleri yaktran, Ehl-i snnet olan limleri ldren, birbirlerinin
kadnlarn tasarruf etmeyi mbh kabul eden, eybek Hnn kafatasyla arap ien bu
h smilin ve taraftarlarnn kfrne ve kanlarnn hell olduuna dir ulem ne
buyurur? diye sordu. Molla Arab lakabyla mehr Muhammed bin mer, Sar Grz
lakabyla mehr Nreddn Hamza, Zenbilli Ali Ceml Efendi, Ahmed ibni Keml Paa ve
daha pekok limler byle bir cihdn farz olduuna, h smile haddinin bildirilmesinin
lzm geldiine dir fetv verdiler. Bunlardan Sar Grz Nreddn Hamza Efendinin verdii
fetv yledir:
Hvelmun Bismillhirrahmnirrahm. Sevdii kullarna yardm eden, dmanlarn
da kahreden Allah telya hamdolsun. Peygamberlerinin en stn olan Muhammed
aleyhisselma (sallallahu aleyhi ve sellem.) ve Onun line ve eshbna (r.anhm) salt-selm olsun. Ey mslmanlar! Biliniz ve anlaynz ki, Eshb- Kirm dman rfizlerin
resleri, Erdebilolu h smildir. Onlar, Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi ve
sellem.) yolunu ve snnetini beenmezler. Kurn- kerm ile alay ederler. Allah telnn
haramdr buyurduuna helldir derler. Kurn- kermi ve dier din kitaplarn tahkr edip
yakarlar. Btn Ehl-i snnet limlerine ve slih mslmanlara ihnet edip, onlar
ldrrler. Mescidleri ykarlar. Bu taifeye mensb olanlar, resleri olan h smil
melnunu ilh yerine koyup secde ederler. Hazret-i Eb Bekre ve hazret-i mere svp,
hilfetlerini inkr ederler. Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem.) hanm
hazret-i ie vlidemize iftir edip sverler. slmiyeti ykmak iin urarlar. Onlarn
bunlara benzer dn-i slma aykr olan pekok bozuk itikdlar ve hareketleri vardr ki,
ahsen benim katmda ve dier limlerin katlarnda tevtr derecesinde bilinmektedir.
Onlar, grnen bu hareketleri ile dnimizin hkmne ve kitaplarmzn bildirdiine gre
fetv verdik ki; kfirdirler, mlhiddirler. Herhangi bir kimse dah onlarn btl olan dinlerini
heense ve rz gsterse kfir olur. Bunlar ldrp cemaatlarn datmak btn
mslmanlara vcibdir, farzdr. Mslmanlardan lenler, sad ve ehd olup Cennet-i
aldadr. tekilerden lenler ise, hor ve hakr olup Cehennemin dibindedirler. Bunlarn
hli kfirlerin hllerinden daha beterdir. Zr bunlarn boazladklar ve avladklar, okla,
doanla ve kpek ile de olsa murdardr. Kendilerinden veya bakalarndan kz alp
nikhlasa, nikhlar btldr. lenin vrisi olamaz, mras alamaz. Mslman devletin
Pdih, bunlarn erkeklerini ldrp, mallarn, kadnlarn ve ocuklarn slm askeri
arasnda paylatrmaldr. Bunlarn yaptklar tvbelere ve istifarlara aldanmamal, hi
dinlemeyip ldrmelidir. Bunlardan olduu bilinenler, veyhut onlara giderken
yakalananlar dah ldrlmelidir. Netice olarak; Eshb- Kirm dman olan bu rfizler,
hem kfirdirler, hem mlhiddirler ve hem de fesd ehlidirler, iki cihetten de katledilmeleri
vcibtir. Y Rabbi! Dnine yardm edenlere yardm eyle. Mslmanlar arasnda fitne
karanlar kahreyle. min. Kullarn en fakiri Sar Grz lakabyla tannan Nreddn Hamza
Sultan Selim Hn, Kurn- kermde Tevbe sresinin yetminc yet-i
kermesinde; Ey sevgili Peygamberim (sallallahu aleyhi ve sellem.)! Kfirlerle ve
mnfklarla cihd et, d! Onlara sert davran emrine uyarak, rfizlere hadlerini
bildirmek iin rana sefer karar ald. Sefer hazrl esnasnda, ehzdeliinden beri tesbit
ettirdii bozguncular, memleket aleyhinde alanlar; srgn, hapis ve gerekli olan
cezalarla cezalandrd. Bylece si, hin ve ahlkszlar Anadolu ve Rumeliden temizledi.
Devletin birlik ve beraberliini salad. Sava iin gerekli hazrlklar bitiren Yavuz Sultan
Selim Hn, Manisada vlilik yapan olu ehzde Sleymn yerine vekl brakt ve 23
Muharrem 920 (20 Mart 1514) Pazartesi gn Edirneden stanbula hareket etti. On
gnde stanbula gelerek ordughn Eyb semtinin Fil ayrnda kurdu. Sultan Selim,
Eyyb Sultan hazretlerini ve dier Sahbe-i Kirmn (r.anhm) kabri erflerini ziyret
etti. Onlardan mnev yardmlarn istedi.
Ordusunu skdara geirdikten sonra, sratle douya doru yol almaya balayan
Sultan Selim Hn, zmite gelince, daha nce yakalanan h smilin casuslarndan Kl
ismindeki kimseye; Var, grdn ahna syle. Muradmz beyn eyle diyerek h
smile gnderdi. Kl, ayn zamanda Sultan Selim Hnn hem tehdid, hem de nashat
dolu bir mektbunu ha gtryordu. Yavuz Sultan Selim Hn mektba unlar
yazmt:
Bilesin ve anlyasn ki, ilh hkmlerden yz evirenlerin, Allah telnn dnini
ykmaya alanlarn bu hareketlerine, btn mslmanlarn ve adletsever
hkmdrlarn kudretleri nisbetinde mni olmalar farzdr. Sen ki, mslmanlarn
memleketlerine saldrdn, efkat ve utanma bir tarafa brakarak zulm kaplarn atn.
Gnahsz mslmanlar incittin. Fitne ve fesd kendine gye kabul ettin. Nefsinin kt
arzularna ve ftratndaki bozukluklara uyarak, dn-i slmn emirlerini deitirmee
kalktn. Haramlara hell diyerek nice mslmanlar ifsd ettin. Mescidleri yktn, trbeleri
ve mezarlar yaktn. limleri ve Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem.)
neslinden gelen mbrek seyyidleri ldrdn. Kurn- kermi hel ukurlarna attn. Hz.
Eb Bekre ve Hz. mere sverek hakaret ettin. Bu saydklarm senin kt hllerinden
sdece birkadr. Dillerde dolamakta olan bunlar ve bunlara benzer hareketlerinden
dolay, limlerim, kesin delllere dayanarak senin kfir olduuna, dinden kp mrted
olduuna fetv verdiler. Ayrca senin ve sana tbi olanlarn ldrlmelerinin vcib
olduuna, mallarnzn yama, kadn ve ocuklarnzn esir edilmesinin mbh olduuna
da fetv verdiler. Bu durum karsnda Allah telnn emirlerini yerine getirmek, zulm
grenlere yardm etmek iin merasimlerde kullandm padihlk elbiselerimi kardm.
Zrhm giyip, klcm kuandm. Atma binerek Safer aynn banda Anadolu yakasna
getim. Maksadm, Allah telnn inyetiyle senin ahln yok etmek ve bu sretle,
cizler zerinden zulmn ve fesadn kaldrmaktr. Ancak, kltan nce sana, Snnet-i
seniyye icb slmiyeti teklif ederim. Eer yaptklarna piman olup cn- gnlden
istifar eder ve aldn kaleleri geri verirsen, tarafmzdan, dostluktan baka birey
grmezsin. Fakat kt hllerine devam ettiin taktirde, zulmlerinle simsiyah yaptn
yerleri nra kavuturmak ve senin elinden almak zere, Allah telnn izniyle yaknda
geleceim. Takdir ne ise yle olacaktr.
Yavuz Sultan Selim Hn ordusuyla zmitten Yeniehire geldi. Burada, Anadolu ve
Rumeli Beylerbeyleri de orduya katldlar. On gn sonra Seyyidgziye, oradan da
Konyaya ulatlar. Sultan Selim, Konyada Mevln Celleddn-i Rm, Sadreddn-i Konev,
ems-i Tebrz (r. aleyhim) gibi evliynn trbelerini ziyret etti. h smile kar
muzaffer olmas, mslmanlar bu beldan kurtarmas iin o mbrek ztlarn rhlarndan
yardm talebinde bulundu. Bu trbelere hizmet edenlere bol bol ihsnlarda bulundu.
Sonra ordusuyla Kayseriye yrd. Bu arada Dlkadir beyi Alddevleye bir mektup
yazarak; h smil aleyhine birlikte savaa girelim dediyse de, h smile dman
olmasna ramen, Osmanllarla da geinemeyen ve Memlklerden himye gren
Alddevle buna yanamad. Hatt Sultan Selime, dmanca bir tavr bile taknd.
2 Temmuzda Sultan Selim Hn, ordusuyla Sivasa girerken, yal bir oban koarak
huzruna geldi ve; Sulamza ho geldin sultnm. Gryorum ki, yorgunsun ve asn.
Bu fakire misfir olursan gnl alrsn dedi. Yavuz Sultan Selim Hn; Ben tek bama
deilim oban baba. Ardmda koca bir ordu var buyurunca, oban tevekklle boynunu
bkt ve; Allah tel kermdir. Hele sen bir mola ver. Misfir ksmetiyle gelir dedi.
Sultan Selim Hn; Bunda bir hikmet olsa gerektir! diyerek ordusuna mola verdi.
adrlar kuruldu. oban srden drt koyun seerek yzp temizledi ve kazana koydu.
Sonra Sultan Selim Hna; Sultnm! Askerler eti yerken kemikleri sakn krmasnlar
diye ricada bulundu. Kazanlarda etler piirildi ve gaziler davet edilerek kemiklerin
krlmamas tenbhlendi. Nbet nbet sofralara oturuldu. Btn ordu doyuncaya kadar
yemelerine ramen drt koyunun etini bitiremediler. Sonra oban, kemikleri bir araya
getirerek dua etti. Askerler min dedi. Koyunlar, Allah telnn izniyle dirildi ve srye
katld. Sdece biri topallyordu. Herkes armt. Yavuz Sultan Selim Hn, obana; Bu
niin topallyor? diye sorunca oban; Bir kemii noksan olduu iin dedi. Bunun zerine
Sultan Selim Hn saklad ak kemiini kard ve Baba! Sizi denemek istemitim.
Kmil bir vel olduunuz anlald. Kusurumuz af ola. Bizi dualarndan eksik etme diye
rica etti. oban da; Allah telnn yardm senin zerindedir. lemlere rahmet olarak
gnderilen sevgili ve erefli Peygamber efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem.) ve Eshb-
Kirm (r. anhm) senin yanndadr. Merak etme zafer senin olacak, muzaffer olarak
dneceksin! dedi.
Yavuz Sultan Selim Hn, Sivasa geldiklerinde orduyu tefti etti. Mevcdun
yzkrkbin kii olduu grld. Ayrca bebin zhireci ile altmbin deve vard. Askerin
krkbininin Kayseri-Sivas arasnda beklemelerini, yiyecek tedriki yapmalarn emretti.
nk; h smilin kumandanlarndan Ustacl Mehmed Hn, Osmanl ordusunun ileri
harektn duymu, burada oturan halk daha ierilere srerek, geride kalan heryeri atee
vermiti. Bunun iin ran topraklarna girecek Osmanl ordusunun beslenmesi zor
olabilirdi. Sultan Selim Hn, Allah telnn ihsnyla bu durumu daha iki sene nce gnl
gz ile kefetmi, Rumelide yetien budaylar Trabzona depo, ettirmiti. Depo edilen
budaylar un ve bulgur yapld. Bunlar dier erzaklarla birlikte katrlar ve develerle
orduya iletilerek, askerin yiyecei temin edildi.
Sultan Selim, ha Sivastan bir mektup daha gnderdi. Mektbunda; Yapacam
ilerden, seni birka ay evvelinden haberdr ettim ki, hazrlklarn tamamlayp karma
kasn. Gfil avlandm, hazrlanamadm demeyesin. Uzun zamandan beri benim
hazrlklarma ve grltl hareketlerime, hatt, Erzincan da ve tepelerine gelmeme
ramen, sende hl hibir hareket yok. yle gizleniyorsun ki, varlnla yokluun
farkedilmiyor. Hlbuki kl davs gdenlerin bellara gs germesi, yiitlik sevdasnda
olanlarn, ok ve mzrak yarasndan korkmamas gerekir. lmden korkanlarn kl
kuanmas ve ata binmesi mnsip deildir. Eer gizlenmekten maksadn askerimin
okluundan ise, senin bu korkunu gidermek iin, krkbinini Kayseri-Sivas arasnda
braktm. Herhalde dmana bundan daha byk bir iyilik yaplamaz. Onun iin, sende bir
para gayret varsa karma k diyordu.
Bu mektuptan sonra ordu hibir kar hareket grmeden, dman topraklar
zerinde yoluna devam ediyordu. Uzun yolculua ramen, dmann hl karlarna
kmamas, yenieriler arasnda honutsuzlua sebep oldu. Aylarca yol yrmekten,
seferin zorluklarndan, gurbetin uzunluundan ikyete baladlar. Rahatlarna dkn
olan baz vezrler de, askeri bahne ederek, Pdihn ok sevdii mahremlerinden
Karaman vlisi Hemden Paadan, Pdih geri dnmeye ikn etmesini rica ettiler.
Hemden Paa, Yavuz Sultan Selimin en yakn nedmi idi. Her hussta Pdih ile
konuabiliyordu. Hemden Paa, savaa gitmeye muhalefet eden bu vezrlerin ricasn
kabul ederek, Sultan Selimin huzruna girdi. Askerlerin durumunu anlatt. Geri dnmenin
daha uygun olduunu syleyince, Sultan Selim onu derhal ldrtt. eyhlislm Zenbilli
Ali Ceml Efendi: Pdihm! Hangi hkme dayanarak katlettirdiniz? diye sorduunda,
Sultan Selim; yet-i kermeye muhalefet ettii iin ldrdm. Allah tel, Eshb-
Kirm (r. anhm) medhederek melen buyuruyor ki: Onlar kfirlere kar ok
iddetli, kendi aralarnda gayet merhametlidirler. (Ey Peygamberim! Eshbnn)
i hussunda fikirlerini al (mavere et). Mavereden sonra da bir eyi yapmaa
karar verdin mi, artk Allah telya gven ve dayan. Gerekten Allah tel
tevekkl edenleri sever. (Feth-29, l-i mrn-159) Biz bu cihda karken, vezrler,
limler ve komutanlarmzla mavere ettik. Karar verdik. Allah telya tevekkl ederek
yrdk. Hemdenin yerinde olum Sleymn bile olsa idi, onun da boynunu vurmaktan
kl kadar ekinmezdim dedi. Hemden Paann ldrlmesini ve Sultnn bu szlerini
iiten vezirler ve yenieriler, yaptklar hatnn bykln anladlar. Bir mddet
ikyetleri braktlar.
Sultan Selim Hn, Erzincandan ehsuvrolu Ali Beyi, dman hakknda bilgi
toplamak iin ileriye, Ferahad Beyi Tercan zerine, Faik Beyi Bayburtu igal etmeye
gnderdi. Ordu Erzuruma yaklatnda, alnan iki esirden mhim bilgiler rendi. h
smile bir mektup daha gnderdi. Bu mektupta da yle yazyordu: Hkmdrlarn
topraklar, onlarn nikhls gibidir. Bu itibarla erkek ve merd olanlar, ona baka birinin
elinin demesine dayanamazlar. Hlbuki gnlerden beri askerlerimle topraklarn zerinde
yrdm hlde, senden hl bir haber yok. Aslnda imdiye kadar senin, merdlikle ve
celdetle ilgili bir hareketin grlmemitir. Btn hareketlerin sdece hleye
dayanmaktadr. Askerimden krkbinini buraya getirmiyerek korkunu gidermeye altm.
Buna ramen gizlenmeye devam edersen, erkeklik sana haramdr. Zrh yerine araf,
mifer yerine yamak kullanarak, serdarlk ve hlk davsndan vazgemelisin. Selim
Hn bu mektbun yansra, bir de kadn elbisesi gnderdi. Bu mektuplar ile h smili
tahrik ederek, meydana kmasn salamaya alt.
Sultan Selim Hn, askerine bir konakta mola vermiti. Pdih otana yakn bir
yerde, manastr bulunuyordu. Bu manastrn papaz, Sultan Selim Hnn kendilerine bir
zarar yapmasndan korktuu iin, yzlerce kiinin doyabilecei bir yemek hazrlatt.
Sultan Selim Hn, limleri ve komutanlar davet etti. Yemekten sonra bir mddet sohbet
ettiler. Sohbet srasnda Yavuz Sultan Selim Hn Papaza; Papaz Efendi! Cennetmekn
babam zamannda m daha rahat ve huzr iinde idiniz, yoksa bizim zamanmzda m?
diye sordu. Papaz, Sultan Selim Hna yaranmak iin; Hametli Sultnm! Elbette zt-
liniz zamannda daha rahat ve huzr iindeyiz. Babanz zamannda bu kadar rahat deil
idik deyince, Sultan Selim birden hiddetlendi ve Vurun boynunu! buyurdu. Hemen
papaz dar karrlarken, Zenbilli Ali Ceml Efendi, Pdihn haksz yere adam
ldrerek, bir cinyet ilemesinden korktuu iin, birden Sultna; Hnkrm! Dnimizin
hangi hkmne uyarak bu papaza lm fermn verdiniz? dedi. Selim Hn Ali Ceml
Efendiye, sende mi anlamadn der gibi yzne baktktan sonra; Efendi hazretleri!
Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem.); nsanlarn en iyisi, benim
zamanmda bulunan mslmanlardr. Onlardan sonra en iyisi onlar grenlerdir.
Onlardan sonra da en iyisi, onlar grenleri grenlerdir. Onlardan sonra
gelenlerin iinde iyi olmayanlar da vardr. hads-i erfini ne abuk unuttunuz. Bu
hads-i erfe muhalefet ettii, sevgili Peygamberimizin (sallallahu aleyhi ve sellem.) bu
szne aykr dnd iin elbette cezas dm olur. Babamn zaman Peygamber
efendimize daha yakndr. Hi bizim zamanmz babama gre daha iyi olabilir mi?
buyurdu.
Ordu Elekirt civrna geldiinde, yenierilerin yeniden isynkr konumalar
balad. Pdih bizi nereye gtrr? Daha ne kadar gideceiz? Askerde savaacak hl
mi kald? Bu ekilde kaan dman kovalanr m? aydr yol alan askere bu yaplan reva
mdr? Merhamet bu mudur? Geri dnlmezse yapacamz biliriz! gibi ileri geri fsltlar
duyuluyordu. Nihyet Austos aynn ortasnda, beyz kadar yenieri, konaklanan bir
yerde, Pdihn otana ok atmaya, kurun skmaya baladlar. Bu srada Sultan Selim,
Hersek-zde Ahmed Paa ile konuuyordu. Silah seslerini duyan Sultan, Ahmed Paaya;
Bre bu nedir? diye grleyince, Vezr-i azam Ahmed Paa sapsar kesildi. akn ve
peran bir hlde: Yenieri kullarnz silah talimi yaparlar sultanm, diyebildi. Sultan
Selim Hn; Paa Paa!.. Sen uykudasn herhalde. Baksana asker isyn zeredir.
Edebsizlie billahi rzmz yoktur diyerek dar kp, Karabulut ismindeki atna bir
srayta bindi. syan eden yenierilerin zerine yldrm gibi atn srd. nlerine
geldiinde imek akan gzlerini askerin zerinde dolatrdktan sonra, atn aha
kaldrd ve; Bre chiller! Karar verdik, il-y kelimetullah yceltmek iin yola ktk.
Hedefimize henz gelmi deiliz. Dmanla karlamadan da geri dnmemiz mmkn
deildir. Bunu dnmek bile ok ktdr. Ne gariptir ki, hn adamlar btl inanlar
urunda efendileri iin can verirlerken, iimizdeki baz gayretsizler bizi hak yoldan
dndrmeye urayorlar. Fakat biz yolumuzdan asla dnmeyecek, emre itat edenlerle
birlikte hedefimize kadar gideceiz. Bazlar hanmn hayl edip, yol yorgunluunu
behne ederek, Bundan te gidemeyiz derler. Bunun gibiler, kendileri bilirler. Geri
dnerlerse, Dn-i mbn yolundan dnm olurlar. Onlarn behneleri dman gelmedii
ise, dman ileridedir. Eer er iseniz benimle geliniz. Yoksa h olunun karsna tek
bamza karz diyerek Karabulutu ileri srd. Bu ac szlerden sonra, artk hi kimse
muhalefet etmedi ve Sultan Selimin arkasndan yola koyuldular. Bu srada Safev
Devletinin baehri Tebrzde, evliydan Molla Kemleddn Erdebl hazretleri
bulunuyordu. O bir ikindi namazn kldrdktan sonra sevdikleri ile sohbete balad.
Sohbette Hfz Mehmed Efendi ve Hasen Can ismindeki olu da vard. Kemleddn Efendi,
bir ara Hfz Mehmede ve Hasen Cana bakarak; Allah tel sizi bu byk beldan
koruyacaktr. nk sizler Hfz- Kurn olup, Hakkn kelmn nzil olduu gibi
korumaktasnz buyurdu. Bunun zerine Hfz Mehmed; Efendim! Osmanl sultn bu
lkeye ayak basmak zeredir. Bu iin sonu, nereye varacak? diye sul edince;
Kemleddn Erdebl hazretleri; Bu gelen sultan yle bir zttr ki, kendiliinden buralara
gelmez. Bu bedbaht (h smili), cezalandrmak iin, Hak tel tarafndan memr
edilmi grrz. Btn evliynn ruhlar onunladr. Kendisi dah evliylkta rtbe ve
makam shibidir diye cevap verdi. Hfz Mehmed; Cezalandrmak iin gelir
buyurduunuzdan anlalyor ki, h tepeleyip malup edecektir dedi. Kemleddn
Erdeblde; Allah tel daha iyisini bilir ki, byk bir bozgun var. Fakat, h smil
habisi cann kap kurtaracaktr buyurdu.
Sultan Selim Hn, ordusuyla Kazlgl mevkiine geldiinde, ehsuvrolu Ali Beyin
verdii habere gre, h smil ordusuyla Hoy ehrine gelmiti. Bu habere Sultan Selim
ok sevindi. Ali Beye hediyeler verdi. ahn aldranda toplanaca haberi kesinlik
kazand. Daha sonra gelen haberlere gre, hn ordusu aldranda idi. Osmanl ordusu,
Danasaz mevkiine geldiinde gne tutulmas oldu. Bu hl Osmanl lehinde hayra
yorumland. Hersek-zde Ahmed Paa ve Sinn Paa, askerlerin maneviytn devaml
yksek tutuyor, ordunun glip geleceini sylyorlard. Kumandanlarn byle konumalar,
askerlerin moralini ykseltiyordu.
Osmanl ordusu, yirmiiki Austos gn aldrann Akay Vadisi tepelerinde
konaklad. hn ordusu ile aralarnda, be-alt km.lik bir mesafe kalmt. O gne kadar
ikibinbeyz km. yol gelen yorgun askere, her an hcuma hazr, istirahat etmeleri
bildirildi. Akam, Sultan Selim Hn komutanlarn toplayarak; Hcum hakknda ne
dnrsnz? diye sordu. Vezr-i azam Hersek-zde Ahmed Paa; Sultnm! Uzun
yolculuktan geliriz, askerimiz yirmidrt saat dinlense iyi olur diye dnrm deyince,
Sultan Selim Hn celallendi; Paa! Paa! San sakaln devlet ilerinde aartmsn
amma, Osmanl gazilerini daha tanymamsn. Hele sancaklar alsn, ksler vurulup
mehter marlar alnsn, ne yorgunluk kalr ne uykusuzluk. Bir daha byle mtla
istemem dedi vezrler ve paalar ne syleyeceklerini dnrlerken, Defterdr Pri
Mehmed elebi heyecann yenemiyerek; evketl Sultnm! Eer derhal muharebeye
balamaz, bir mddet daha gecikir isek, ordumuzdaki h smilin casuslar, askerimizi
aldatrlar. Ne kadar zaman kaybedersek o kadar adammz kandracaklardr. Ordumuzun
iindeki ha meyleden kimselerin, dmanla temas ederek, o tarafa gemeleri veya
harbe isteksiz girme ihtimli de vardr. Byle bir duruma meydan vermeden, sabah
erkenden muharebeye girmek bize uygun gelmektedir deyince, Sultan Selim Hn
sevinle yerinden kalkt, defterdrn yanna gelip omuzunu okad. Gzlerini
komutanlarnn zerine gezdirdikten sonra; te yegne doru rey shibi! Ne yazk ki,
vezr olmam! diyerek takdrlerini bildirdi. Sonra Sinn Paa ve dier komutanlar bu
gr kabul ettiler ve hep birlikte; Sultnm! Allah tel klcnz keskin eylesin!
dediler. Sultan da; Cenab- Hak munimiz, yardmcmz olsun diye dua ettikten sonra
dvn dald.
O gece Sultan Selim Hn sabaha kadar uyumad. Allah telya gz yalar arasnda
ibdet eyledi. Ota- hmyunun yere serilmi hallarn kaldrp, pak topraa mbrek
alnn koyarak secdeye kapand. Gzlerinden akan yalar topra slatrken; Y Rabbi!
Senin dnini yaymak, ism-i erfini yceltmek iin buralara kadar geldim. Htem-l-enbiy
olan erefli Peygamberinin (sallallahu aleyhi ve sellem.) hatr iin, Hz. Eb Bekr, Hz.
mer, Hz. Osman, Hz. Ali efendilerimizin hatr iin, Kurn- kermde verek bahsettiin
Eshb- Kirmn hatr iin, bu Ehl-i snnet dmanlarn kahrederek, ordumu muzaffer
eyle. Evliynn rhlarn bizimle beraber et! diye niyazda bulundu. Sonra Karabuluta
binerek istirahat eden ordusunun arasnda gezindi. Ysn sresini okuyarak, askerlerine
dua etti. Fecrle beraber mezzinler yank sesleri ile ezn- Muhammedyi okumaya
baladlar. Selim Hn, byk bir haz ile hu iinde eznlar dinledi, lm dnd.
Belki de bu son savayd. ok sevdii cihad yolunda ehd olacakt. Gzlerinden iki damla
ya damlad. Ordu abdestlerini alm olarak sabah namaznn snnetini kldlar. mm,
Allah ekber diyerek farza durdular. mm Ftihadan sonra Fetih sresini okudu. Yzbin
kiinin Allah telnn huzrunda secdeye kapanmalar, ndir grlen bir manzara idi.
Namazdan sonra btn ordu el aarak; Allah teldan zafer ihsn etmesini, bu uurda
ya ehd ya da gz olmalarn niyaz ettiler. Duadan sonra gr sesli mezzin, dvd
sesiyle Har sresinin son drt yet-i kermesini okudu. Sonra herkes, en yakn silah
arkadalaryla hellleti. Birlikler sava dzenine girdi.
Yirmi Austos aramba sabah idi. Sa cenahta Anadolu Beylerbeyi Sinn Paa
ve Karaman Beylerbeyi Zeynel Paa, sol cenahta Rumeli Beylerbeyi Hasan Paa ile
ehsuvrolu Ali Paa, ortada Bakumandan Sultn- klm-i Rm Selim Hn hazretleri
bulunuyordu. Yannda Vezr-i azam Ahmed Paa ve Mustafa Paa vard. Ordu, Akay
tepelerinden aldran ovasna yrd. Bir taraftan da ksler vuruyor, mehter, cenk
marlarn sylyordu. Marlar iiten asker, byk bir heyecanla;
Allah yoluna cenk edelim, n alalm n
Kurnda zafer vadediyor hazret-i Yezdn!
diyerek yeri g inletiyordu.
h smil, imdiye kadar devletini Hazar denizinden Umman denizine kadar,
Ceyhun nehrinden Dicle nehrine kadar geniletmiti. Ondrt hkmdrla sava yapm,
hepsinden glip olarak ayrlm ve hkmdrlarn ldrmt. Genti, gzpekti. Hedefi
Osmanl Devletinin topraklarn elde etmek idi. Sultanlarn ldrp, devleti igal
edecekti. Yirmiiki Austos gn aldran ovasnn en msait yerine ordusunu yerletirdi.
Yzbin kiilik ordunun byk bir ksm svari idi. hn pln, yorgun olan Osmanl
piyadelerini bu atl askerleri ile imha etmekti.
h sava yerine; hanmn, tahtn ve hizmetilerini de getirmiti. Savatan her
zaman olduu gibi kesin olarak muzaffer kacan sanyordu. Yirmi Austos gn
sabah tahtna oturmu olduu hlde, skisinden arap istedi. Piyle-i nusret (zafer
kadehi) adn verdii kadehle sunulan ikiyi iemeden, kadeh elinden dp krld. h bir
memlekete hcum etmeden nce dim bu kadehle arap ier, bunu bir uur telkki
ederdi. h bu hli ktye yordu. Atna binerek harp sahasna dnd ve askerlerine;
Bugn Allah, Osmanly, hmza av olarak gnderdi diye barmalarn emretti. Fakat
bu emri ilna memur olan asker, hn dediklerini ters anlam ve; Arkadalar! Bilmi
olun ki, bugn Allah, hmz Osmanlya av olarak gnderdi diye barmaya balad.
Bunu iiten hn askerlerinin morali bozuldu ve adamn zerine yryerek lin ettiler.
h, tepenin zerinden, ovaya tam bir dzen iinde inen Osmanl askerlerini
grnce, yanndaki Osmanl esirine; Bu krmz sancakl askerler kimdir? diye sordu.
Esir; Bunlar Nibolu svari komutan Mihalolunun askerleridir. ah; Y u yeil
bayrakllar? esir; sfendiyarolunun kumanda ettii aknc birlikleri Y unlar?
Karaman askerleri. u sa tarafta toz bulutu iinde eerlerinin kaylar parlayan
askerler Sultan Selimin askeri mi?, Hayr Anadolu Beylerbeyinin Y u sol taraftan
gelen grup mu Sultan Selime bal? Hayr bu da Rumeli Beylerbeyinindir. Yavuz Sultan
Selim Hnn kumanda ettii yenieriler, siphiler, silhtarlar, azaplar grnnce esir
heyecanla bard; te evketl sultnm Selim Hn!.. Nihyet fazla dayanamayan h,
ordusuna; Hcuuum!.. emrini verdi. Askerleri h h diyerek saldrdlar.
Yavuz Sultan Selim Hn atndan yere indi, ellerini aarak; Y lh! Ordumu
muzaffer eyle. Gnahlarm sebebiyle onlar kahreyleme... diyerek dua etti. Sonra atna
bindi. Askerinin sava dzenini son bir def gzden geirdikten sonra: Y Allah!..
Bismillah!.. Allah ekber!.. diyerek hcum emrini verdi. Osmanl ordusu Allah Allah
diyerek gibi hn ordusuna yklendi. Gemleri salnan atlar, ok gibi ileri atld. Sa
cenahn kumandan Sinn Paa, hn ordusunun sol kanadyla nce mthi bir
arpmaya sonra da pln gerei geri ekilmee balad. hn kumandan Ustaclolu,
Osmanl ordusunu bozdum, geri ekilmee baladlar diyerek ileri atld. Bir mddet geri
ekilen Sinn Paa, bir anda birliklerini ikiye ayrarak yanlara ekildi. O anda, daha nce
oraya yerletirilen Osmanl toplar grlemee balad. Toplarn nnde kalan ne kadar
ran svarisi varsa, kamaya frsat bulamadan, balarndaki kumandanlar Ustaclolu
dhil olmak zere hepsi ld. ranllar en gzide kuvvetlerini bir anda kaybediverdiler.
Bu arada ran Ordusunun sa cenahn kumanda eden h smil, Osmanl
Ordusunun sol cenahna yklenmiti. Rumeli Beylerbeyi Hasen Paa ilk anda ehid oldu.
Osmanl ordusu sol cenhdaki pln tatbik edemeden, bozularak kark bir ekilde geriye
ekilmee balad. Bu hli gren Yavuz Sultan Selim Hn, Allah Allah diyerek
yenierilerle, sol kanada yardma kotu. Bir anda Sultanlarnn; Vurun ahbazlarm!
Koman yiitlerim! Vurun ha, arslan yrekli gazilerim! diyen gr sesini iitince, dalan
askerler yeniden canlandlar. Pdihlan ile birlikte, yaln kln dmann zerine
yklendiler. Askerin maneviyat dzelince geri ekilen Sultan Selim, yksek bir tepeden
harekt takib etmeye balad. Sinn Paann pln tatbik ederek, yldrm gibi hn
ordusunun arkasna dolandn grnce, gzleri yaard ve ellerini aarak, Sinn Paaya
ve ordusuna dua etti. h smil, ordusunun epeevre sarldn ok ge anlad. hn
ordusu, yenieriler karsnda her geen dakika biraz daha eriyordu. h smil,
yenilgiden kurtulamyacan anlaynca, atyla hamle yapp cenk meydanndan kamak
istedi. O srada bir kurun ile kolundan yaraland ve at amura sapland. Yere den
hn karsna mzrakl bir Osmanl yiidi kd. h duraklad, ldrlmek zere idi. O
anda giyinii ha benzeyen, hn seyislerinden biri; h smil benim diyerek ileri
atld ve Osmanl yiidinin mzrana hedef oldu. h smil ise, yaral olduu hlde bir
ata binerek, tahtn ve hanmn brakarak kad. ran ordusu, ahlarnn katn grnce
onlar da firara baladlar. Akama kadar sren sava, Osmanlnn glibiyeti ile bitti. O gn
aldran ovas, onbinlerce rfzye mezar oldu. Trihin en byk meydan
muharebelerinden birini, Allah telnn izniyle kazandn gren Yavuz Sultan Selim
Hn, kr secdesine kapand, sevin gzyalar dkerek Allah telya hamd etti.
hn paha biilmez tahtn ve yakalanan zevcesini Pdihn huzruna getirdiler.
Sultnn gznde bunlar yoktu. O ehid olan askerini dnyordu. limler ve
komutanlar ile sava meydann dolat. ehidleri iin Ftihalar okudu. ehid olanlar
arasnda; Rumeli Beylerbeyi Hasen Paa, Sofya Sancak Beyi Malkoolu Ali Bey ve
kardei Selanik Sancak Beyi Malkoolu Tur Ali Bey, Pirizren Sancak Beyi Sleymn,
Kayseri Sancak Beyi veys, Nide Beyi skender, Beyehir Beyi Sinn, Mora Sancak Beyi
Hasen Aa gibi nmdar pehlivanlar vard. Her biri iin ayr ayr Ftihalar okundu.
ehidlerin defin ileri yapldktan sonra, askerin dinlenmesi emredildi.
Yavuz Sultan Selim Hn, ordusuyla Tebrze yrd. Daha nce hazrlk yapmas iin,
drs-i Bitlisi hazretlerini Tebrze gndermiti. Byk Cmide ilk Cuma namazn kld.
Hutbe, Sultan Selim Hnn adna okundu. Selim Hn Tebrzde cmilerin, medreselerin
mr ile urat.
Sultan Selim Hn, Tebrzdeki btn limlere ve sanat shibi olgun kimselere pek
ziyde alka ve iltift gsterdi. Hepsini huzruna ard. Daha ehzdelii srasnda,
Hfz Mehmedin ilimdeki ve Kurn- kerm tilvetindeki stnlklerini iitmiti. Huzruna
gelen limlere; Kurn- kerm kratnda edsnn gzellii ve Dvd sesi ile mehr
olan bir Hfz Mehmed-i Yakub iitirdik. Acaba o burada mdr, yoksa vefat etmi midir?
Eer burada ise okuduu Kurn- kermi dinlemek isteriz dedi. Orada bulunan Hfz
Mehmed, utancndan ban nne edi ve hi sesini karmad. Oradakiler; Efendim!
Sorduunuz Hfz Mehmed budur diyerek, Hasen Cann babasn gsterdiler. Sultan
Selim Hn; Hfz Mehmedi dikkatle szdkten sonra: Sizi dinlemek isteriz buyurunca,
Hfz Mehmed, Dvd sesi ile yle bir Kurn- kerm okudu ki, orada olanlardan
alamadk kimse kalmad. Sultan Selim Hnn hayranl bir kat daha artmt. ok iltift
gsterdi ve Bizimle stanbula gelirseniz hizmette kusur etmeyiz dedi. Hasen Can ve
babas buna ok sevindiler.
Ayrca byk limlerden Mirz Bedzzaman da orada bulunuyordu. Mirz
Bedzzaman eski Horasan hkmdryd. Sultan Selim Hn, bu eski hkmdra ok
hrmet gstererek stanbula davet etti. Daha bunlar gibi pekok limi ve sanat
sahiplerini stanbula gtrd.
Yavuz Sultan Selim Hn bu zaferi ile; Anadoluda mslmanlar arasnda yaylan,
kendilerini gizliyerek tekkelere szan ve Eshb- Kirm dmanln krkleyen sapk
inan sahiplerini temizledi. Asrlarca bu bozuk inancn yaylmasn nledi. Bylece Ehl-i
snnet itikdn kuvvetlendirerek slma hizmeti byk oldu.
Sultan Selim Hn, Tebrzden onbe Eyllde ayrlarak Karabaa, oradan Amasyaya
geldi. K burada geirdikten sonra, Nisan aynda Kemah seferine karak kaleyi fethetti.
Sultnn niyeti btn Anadoluyu yabanclardan temizlemekti. Dlkadiroluna sra
gelmiti. Alddevlenin Safevlere ve Msr Klemenlerine yardm ettiini biliyordu.
Hlbuki Dlkadirolu Alddevlenin kz kardei, Yavuz Sultan Selimin babaannesi idi.

Buna ramen Alddevle, Sultan Selime dmanca hareketler ediyordu. Sultan Selim,
Dlkadirolunun zerine, ehsvarolu Ali Beyi gnderdi. Ali Bey, ksa zamanda
Dlkadiroullarn ortadan kaldrd.
Temmuz balarnda ordu ile stanbula girildi. Yavuz Sultan Selim Hn, stanbula
gelir gelmez ilk i olarak yenieri ordusunda slahat yapt. aldran savanda, yenieriyi
isyna sevkeden Vezir skender Paay, Sekbanba Balyemez Osman Aay dm ettirdi.
Fitneyi yattrdktan, askerin itatinden emn olduktan sonra, tekrar douya sefere
kmak iin hazrlklara giriti. Anadolu zerine yapmay dnd seferlere rahata
devam etmek iin, Avrupaya sefer aacakm gibi hareket ederek, Hali zerinde byk
bir tersane yaptrd. ok ksa bir zaman iinde, yz gemi yapmalarn emretti. Bunu
iiten Hristiyan devletler, birbirleriyle yar edercesine Sultan Selim Hna sefirler
gnderdiler ve anlamalarn yenilediler.
Yavuz Sultan Selim Hn, bu anlamalardan sonra, rahatlkla dou seferlerine
gidebilirdi. senelik bir sefer ile doudaki irili ufakl slm devletlerinin bir bayrak altna
gireceini hesb etti. Byle bir birlikle, btn hristiyan lkelerine kar koyacak, onlarn
da mslman olmalarna ve bylece Cehennem ateinden kurtulmalarna sebep olacakt.
Sultan Selim Hnn dinli dinsiz btn insanlara olan merhameti, onlarn Cehennemde
yanmamas iin gsterdii fedkrlk fevkalde idi. Bunun iin; rahatn ve huzrunu terk
edip, at zerinde aylarca meakkatli yolculua katlanp, belki de bu yolda dedeleri gibi
ehid olabilecekti.
Sultan Selim Hn, stanbula getirdii limleri medreselerde ders vermek zere
vazfelendirdi. Hasen Cana ve babasna, nedm olarak sarayda vazfe verdi. Onlarla sk
sk sohbetler ederek, yanndan ayrmazd.
Hasen Can anlatt: Pdih ekseri geceleri uyumayp kitap okurdu. Yhut bizimle
evliylk hllerinden bahseder idi. Bir akam uyuyakalmm, hizmetine gidemedim.
Sabah namazndan sonra gittiimde bana; Bu gece grnmedin, evde ne yaptn?
buyurdular. Ben de; Sultnm! Birka gecedir uykusuz idim. bu sebeple erefli
hizmetinizden mahrm kaldm diye zntm belirttim. Bunun zerine Sultan Selim
Hn; Bu uzun gecede bir ry grmen lzm. Syle bakalm grdn ryy dedi. Arz
olunacak birey grmediimi ifde ettim. Tekrar, Bir geceyi hep uyku ile geirdiin hlde,
ry grmemek olur mu? Elbette grmsndr, syle buyurdular. Yemn ederek, bu
gece ry grmediimi belirtince balarn salladlar ve Hayret! dediler. Bir mddet
sonra beni, Kap Aas Hasen Aann bulunduu kapya bir i iin gnderdiler. Gittiimde
Hasen Aann yannda Haznedarba Mehmed Aa, kilerciba ve Saray Aas vard.
Hasen Aa tefekkre dalm ve gzleri yal idi. Dierleri de kendi aralarnda
konuuyorlard. Aslnda Hasen Aa, ziydesiyle sessiz bir kimse olup, lzum olmadka
konumazd. Fakat bugnk hlinde bir fevkaldelik vard. Acaba akrabasndan biri mi
vefat etti dncesiyle hlini, hatrn ve zntsnn sebebini sordum. Hasen Aa da;
Hayr, birey yok dedi. Lkin Hazinedar Aas bana dnerek; Hasen Can! Bu gece
Hasen Aa bir ry grm. Onun iin dncelidir dedi. Bu sz zerine merakm
ziydeleti ve Allah akna bu grdnz ryy haber veriniz. Zr pdih benden
ry sordu, hatt srar etti dedim. Sonra Hasen Aaya; Ltfen syleyiniz diyerek
yalvarmaa baladm. Ben sorduka o da; Benim gibi bir gnahkrn ne rys olur ki,
Pdihmzn huzrunda nakle lyk olsun diyerek, keml-i haysndan bu iten
vazgememi rica edip durdu. Nihyet Mehmed Aa dayanamad ve Hasen Aa! Nasl
sylemiyeceksin ki, sylemee memr olduunu syleyen sen deil misin? Yoksa hiynet
etmi olmaz msn? dedi. Bunun zerine Hasen Aa, grd ryy yle anlatt: Bu
gece grdm ki, bu eiinde oturduumuz kapy iddetle acele acele alyorlar. Hayrdr
inallah. Ne haber var? diyerek ileri vardm. Kapnn bir miktar aldn ve nnde
Arabistanl olduu anlalan nr yzl bir kimsenin beklediini grdm. Onun birazck
kenarnda yine nr yzl kimse daha duruyordu. Durularndan ok heybetli kimseler
olduu anlalyordu ve ellerinde birer sancak var idi. Kapy alann elinde ise
Pdihmzn ak sanca bulunuyordu. Kap nndeki nr yzl yiit bana; Buraya niin
geldiimizi biliyor musun? diye sordu. Ben de; Buyurun efendim dedim. O mbrek
zt; smim Ali bin Eb Tlibdir. Bunlar dah, Hz. Eb Bekr, Hz. mer ve Hz. Osmandr
(r.anhm). Bizi Reslullah efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem.) gnderdi. Sultan Selim
Hna selm syledi ve buyurdu ki: Haremeynin hizmeti ona verilmitir. Kalkp gelsin.
Bizden iittiklerini var Selim Hna syle dediler ve bir anda kapnn nnden
kayboldular. Uyandmda tere gark olmuum. Kalkp esvab deitirdim. Sabah namazm
kldm dedi. Hasen Aa, hem ryy anlatyor hem de bir taraftan alyordu. Aralarndan
ayrlarak Pdihmn, bana emrettii ii yaptm ve huzruna dndm. Daha, o hizmeti
sormadan dedim ki; evketl Sultnm! Sabaha kadar uyuyup da ry grmediine
alr buyurmutunuz. Ryy bu Hasen kulunuz deil de baka bir Hasen kulunuz
grm. Emriniz olursa arz edeyim dedim. Emrettiklerinde, Hasen Aann anlattklarn
aynen tekrar ettim. nce kalbli Pdih ben anlattka alad ve; Hasen Can! Meer
adan Hasen Aa gnl ehli bir kimse imi. Daha nceleri onu bana medhettike; Bir
kimseyi ibdet ederken grdn zaman onu vel zannediyorsun der idim. Tevekkeli onu
medhetmiyor, hakkati sylyormuun. Biz sana demezmiyiz ki, biz hibir tarafa memur
olmadan gitmeyiz. Bizim ecdadmzn hepsi evliylktan nasbini alm kimselerdir. Fakat
biz onlara benzeyemedik diyerek, kendi evliyln gizlemeye altlar. Hlbuki Allah
tel, Osmanl Sultanlarna, yedi evliy kudreti ihsn eylemiti. Sultan Selimin evliylk
yn dierlerinden daha ziyde idi. Aslnda o gece Sultan Selim Hna; Emr, Hasen
Efendiye bildirildi diye buyurulmu idi.
Yavuz Sultan Selim Hn, bu mnev emri de alnca, niyetinin Peygamber efendimiz
tarafndan tasdk edildiini anlad.
Sultan Selim Hn, 922 (m. 1516)de Vezr-i azam Sinn Paay, krkbin kiilik bir
ordu ile aldran savanda harp meydanndan kaan h smilin ve ona yardm eden
kimselerin tekrar bakaldrmamalar, ortalkta fesat karmamalar iin gnderdi. Sinn
Paa, Diyarbakra kadar gelecek, burada orduyu dinlendirecek ve geriden gelecek olan
Sultan Selim Hn bekliyecekti. Sinn Paa ordusuyla Maraa geldi. Maratan sonra
Diyarbakra gidebilmesi iin Malatya zerinden gemesi gerekiyordu. Malatya ise
Memlkllerin elinde bulunuyordu. Sinn Paa; Frat nehrini geip, Diyarbakra gitmeye
memur olduunu hududdaki Memlk beylerine bildirerek, Frat gemeye izin istedi.
Memlk Sultn Kansu Gavri, buna izin vermedii gibi ellibin kiilik bir ordu ile ama
geldi. Kansu Gavrinin h smi ile ittifk hlinde olduu da syleniyordu. Sinn Paa,
bu durumu Sultan Selim Hna; Kansu Gavri, Frat zerinden kpr kurarak gememize
izin vermedii gibi, ordusuyla ama geldi diye bildirdi. Bunun zerine Selim Hn dvn
topladktan sonra; Mslmanlara ikence ve eziyet edip, Eshb- Kirm (r.anhm) ve
Ehl-i snnet limlerini ktleyenlere kar sefere giderken, buna mni olmak isteyen bir
slm hkmdrna kar ne yapmak lzm gelir? diye sordu. eyhlislm Zenbilli Ali
Ceml Efendi ve limler; Byle bir hkmdra kar sava etmek lzm gelir fetvsn
verdiler. Bu fetv zerine Sultan Selim Hn, ordusunu toplayp 922 (m. 1516) senesinde
Suriyeye doru hareket etti. skdara geen ordu mehterin yry mar ile yola
koyuldu. Bir taraftan Dvd sesli hafzlar, Kurn- kerm okuyarak, askerin cihad evkini
artryordu.
Gebzede ilk mola verildi. Ordunun getii yollar balk bahelik idi. Asmalar salkm
salkm olgun zmlerle, aalar krmz elmalarla doluydu. Yavuz Selim Hn, Acaba
askerim, shibinden izinsiz zm ve elma koparp yer mi? diye kendi kendine
dncelere dald. Bir mddet bu dncelerle tereddt iinde kaldktan sonra yenieri
aasn huzruna ard ve Aa! Fermnmzdr. Btn yenieri, siphi ve azap askerinin
heybeleri yoklansn. Heybesinden bir elma ve zm salkm kan asker, derhal
huzrumuza getirilsin! buyurdu. Yenieri aas; Fermn Sultnmndr diyerek ayrld.
Yenieri aas, saatlerce heybeleri aratrtdktan sonra, Sultan Selim Hnn huzruna
gelip; Hnkrm! Askerin heybelerini aratrdk, asmalar ve elma aalarn inceledik.
Heybelerde zm veya elma bulamadk. Asma ve aalarda da koparlma izlerine
rastlyamadk dedi. Bu habere Sultan Selim Hn ok sevindi. zerindeki arlk ve
zihnindeki dnce kalkmt. Secde-i kre kapand. Sonra ellerini aarak Allahm, sana
sonsuz hamd--senlar ederim. Bana haram yemeyen bir ordu ihsn eyledin. Eer
askerlerim iinde bir tek kimse, shibinden izinsiz bir elma koparp yese idi, Msr
seferinden vazgeerdim dedi. Sonra yenieri aasna; nk aa! Haram yiyen bir ordu
ile beldelerin fethi mmkn olmaz buyurdu.
Sultan Selim Hn, her seferinde olduu gibi, Msr seferinde de hocas Abdlhalm
Efendi, Ahmed ibni Keml Paa ve daha pekok limi ve nedmi Hasen Can yannda
gtryordu. Frsat bulduka, onlarla sohbetler ediyordu. Onlara; Biz, Allah telnn
dnini yaymak, il-y kelimetullah iin cihda gidiyoruz. Biz Rabbimizin rzs iin cenge
gideriz. Harplerimizde kimse baka maksat aramasn derdi.
Selim Hn, ordusuyla yirmibe gnde Konyaya ulat. Mevln Celleddn-i Rm,
Sadreddn-i Konev, ems-i Tebrz hazretlerinin (rahmetullahi aleyhim) kabr-i erflerini
ziyret ederek, mbrek rhlarndan yardm istedi. Yine bu velleri Allah telya vesle
ederek, muzaffer olmalar iin, dua edip gzyalar dkt. Sultan Selim Hn, yirmibin
kiilik ordusuyla, Konyadan Kayseriye, oradan da Elbistana geerek Sinn Paann
kuvvetleriyle birleti.
Sultan Selim Hnn, zerine geldiini anlyan Kansu Gavri, h smile bir mektup
gndererek, birleme teklif etti. Sultan Selim Hnn ilk niyetinin kendi zerine gelmek
olmadn renen h smil, Selim Hndan korktuu iin, Msr Sultnndan zaman
istedi. Bu srada kendisine gelen Osmanl elilerine kt mumele ederek hapsettiren
Kansu Gavri, yetmibin kadar asker toplayarak, Halebe doru hareket etti. Sultan Selim
Hnn Malatyaya yaklatn renince, Osmanl elilerini serbest brakp, Selim Hna
da bir zr dileme mektbu yazd. Osmanl elileri Selim Hna gelip durumu
bildirdiklerinde, Sultan elilerine yaplan hakarete ok zld. Eliler ayrca Kansu
Gavrinin u szn de naklettiler: Sultan Selim Hn bize yazd mektuplarda bize,
Babamz diye hitb ederdi. imdi zerimize gelir. Hi evlat babasyla harp eder mi?
Bunu vardnzda kendisine sorunuz. Bunu iiten Selim Hn; Biz maksat shibi
kimseleriz. Allah telnn yolunda cihda giderken, nmze z kardelerimiz bile ksa
zerine yrrz. Nitekim yle de oldu. Bunu Memlk Sultn bilmez mi? diye cevap
verdi.
Bu arada yaplan eitli haberlemeler neticesinde, Msr Sultnnn Mercidbk
ovasnda, ordusuna karargh kurduu renildi. Sultan Selim Hn da, yol zerinde
bulunan Malatyay alm, Gaziantebi geip, Tel-Habe denilen yere gelmiti. Memlk
ordusuna bir gnlk yol kalmt. Sultan Selim Hn; nallah tel yarn cenk gndr.
Herkes niyetini kav eylesin ve zafer iin dua etsin buyurdu. Sinn Paa ise; Sultnm!
Yarn byk bir gn olacak. Korkarm ki, heyecana gelip, her zamanki gibi dmann
ortasna yalnz banza yalnkl dalar, kendinizi atee atarsnz. Size bir zarar gelirse
yreimiz dilhn olur, ok zlrz dedi. Sinn Paa, Selim Hnn geride durmasn
tavsiye ediyordu ki, Sultnn imek gibi akan gzleriyle karlanca, susmak
mecbriyetinde kald ve Sultnn; Sinn, Sinn! Sen bizi ne sanrsn? Biz Cennet mekn
dedemiz Ftih Sultan Mehmed Hnn torunuyuz. adr iinden sava idre etmeyiz
buyurduunu, byk bir haz iinde dinledi.
Yirmibe Receb 922 (m. 1516 Austos) trihinde iki ordu, Mercidbk sahrasnda
kar karya geldiler. Kansu Gavri ordusunun merkezinde bulunuyordu. Sa cenaha
Hayrbay sol cenaha ise Sibay isimli komutanlar tayin etmiti ve btn gcn bu sava
iin getirmiti.
Sultan Selim Hn, yenieriler ve azaplar ile merkezde idi. Sa kanada Anadolu
Beylerbeyi Zeynel Paa komuta ediyordu. Karaman Beylerbeyi Hsrev Paa, ehsuvrolu
Ali Bey ve Ramazanolu Mahmd Bey, Zeynel Paaya yardm edeceklerdi. Sol kanada,
Rumeli Beylerbeyi Kk Sinn Paa komuta edecekti. Bykl Mehmed Paa,
sfendiyarolu Mehmed Paa, Mengli Girayin oullar Sedet ve Mbrek Giray, Sinn
Paaya yardm edeceklerdi. yz top, zincirlerle birbirlerine balanm bir hlde zaman
gelince atelenecekti.
Sabah namazndan sonra mezzinler, Har sresinin son yet-i kermelerini
okumulard. Yavuz Sultan Selim Hn, limlere ve vellere dua etmek ve Kurn- kerm
okumak zere vazfe vermiti. Davud sesli hafzlar Fetih sresini okuyorlard. Ayn birlikte
olan askerler helllayor, biraz sonra balayacak olan harbe hazrlanyorlard. Gne
doduktan sonra ksler vurulmaya, mehter cenk marlarn sylemeye balaynca, savaa
alkn atlar kiniyor, topra toynaklyordu. Yerinde duramyan atlar sk sk aha kalkyor,
ileri atlmaya alyorlard. Saatler gemek bilmiyordu. Osmanl yiitleri byk bir sabr
ve heyecanla Pdihlarnn hcum emrini bekliyorlard. Askerler tekrar tekrar: Allah
telnn rzs iin Cenb- Hakkn ismi erfini yceltmek iin... diye niyetlerini
tazeliyorlard. Bu srada Yavuz Sultan Selim Hnn; lmek, yok olmak deildir. Eer
ehidlik myesser olursa hirette sadet bizimdir. ayet dmana glip gelirsek dnyda
devlet bizimdir buyurduu askerlere bildirildi. Btn gzler Sultan Selim Hnda idi.
Selim Hn, atndan inerek kbleye kar dnd ve ellerini aarak; Y Rabb Senin dnini
yaymak, mbrek ismini yceltmek iin buradayz. Sonsuz kuvvet ve kudret shibi ancak
sensin. Ehl-i snnet itikdn kuvvetlendirmemiz iin bize yardm eyle. Ordumuza zafer
ihsn et!... diye dua ettikten sonra atna srad. Osmanl yiitleri, sultanlarn hayranlkla
seyrediyordu. Selim Hn, atnn zerinde klcn havaya kaldrarak; Y Allah, Bismillah,
Allah ekber! diyerek hcum emrini verdi. ki ordu byk bir hzla birbirlerine hcum
etti. Tekbir sesleri yeri g inletiyordu. Her iki tarafn da askeri fevkalde gzel
dvyordu. Bir ara, Osmanl ordusunun sa ve sol kanadnda bir gerileme grld.
Selim Hn yksek bir yerden sava takib ediyor, yerine gre emirler veriyordu. Vezr
Sinn Paay sa, Ynus Paay da sol kanada takviye gnderdi. Sada ve soldaki
gerilemeye tahamml edemiyerek, merkezdeki yenieriler ile bir anda yalnkln savaa
balad. Bir saa, bir sola hcum ederek askerine moral veriyordu. Bazan geri ekilir gibi
yaparak Memlklleri stlerine ekiyorlar, bir anda yanlara alarak toplar ateliyorlard.
Toplarn grlemesi ile binlerce Msrl asker telef oluyordu. Toplarn itirki ile savan seyri
bir anda deiti. Msr ordusunda bir gerileme balad. Selim Hn byk bir gayretle
askerini coturuyordu. Haydin yiitlerim! Vurun ahbazlarm! Koman aslan yrekli
gazilerim szleri ile asker, bir anda dev kesiliyordu. yle bir cenk oluyordu ki, ryda
misli, hatrda hayli grlmemi, iitilmemi idi. Asker, kesilen koluna, paralanan
ayana bakmyor, ha bire hcum stne hcum tazeliyordu. Vakit ikindiye yaklayordu,
Memlk askerleri son glerini harcadklar srada, Msrllarn, mzraklarn ularna Kurn kermleri baladklar grld. Bununla Osmanl ordusuna mnev bir set ekmek
istemilerdi. Osmanl yiitlerinin Kurn- kerme olan sayglarndan kllar havada
kalm, Memlk askerine vuramaz olmulard. Sultan Selim Hn o anda yaln kl yldrm
gibi atn n safa srerek; Bu, Hz. Ali efendimize yaplan bir hledir. Ayn hle bize de
yaplmak isteniyor. Bunlar hem rfzye yardmc olurlar, hem de Kurn- kermi h,
kendi bozuk dncelerine, hilelerine hccet ederler. Sakn aldanmayn, hcum edin!...
dedi. Bu kaz Osmanl yiitlerine kfi geldi. Yeniden byk bir hrs ile saldrdlar.
Bu srada askerinin peran hlini seyreden Kansu Gavriye, sk sk malumat
veriliyordu. Kansu Gavri zntsnden iki def bayld. Son olarak huzruna kumandanlk
elbiseleri paralanm bir hlde Hayrbay geldi. Ordunun malub olduunu bildirince, yal
olan Sultan Kansu Gavri kederinden kendinden geti ve atndan yere dt. Kalbi duran
Msr sultan lmt. Asker, sultanlarnn ldn duyunca, Halebe doru kamaya
balad. Bunlar takib eden Osmanl svarileri, Msrl komutan Hayrbay yakaladlar.
(Kansu Gavrinin lm hakknda, trihler ok eitli rivyetler bildirmektedir.)
Sava ikindiye kadar srd. Selim Hn kesin bir zafere daha kavutu. Allah telya
kr secdesine kapand. ehidlerin defin ilerini halletti. Yarallarn yaralarn sardrd.
Muzaffer slm ordusu Halebe girdi. Hayrbay, Osmanl ordusunda vazfe almak istediini
bildirince Selim Hn kabul etti. Esir alnan son Abbs halfesine olduka hrmet gsterdi
ve onu Khireye gnderdi.
Halebden ama giden Sultan Selim Hn, orada da zamann lim ve evliylaryla
grt, hayr dualarn ald. Muhyiddn-i Arab hazretlerinin amda vefat ettiini
biliyordu. Muhyiddn-i Arabnin (rahmetullahi aleyh), Sin, na gelince Muhyiddnin kabri
meydana kar szn, okuduu kitaplardan hatrlad. amllar kabrin zerine p
dkmlerdi. Bu sebeple kabir belli deildi. Aratrmalar neticesinde kabir bulundu. Sultan
Selim Hn, pleri temizleterek, kabrin zerine gzel bir trbe, yanna bir cmi ve imret
yaptrd. Ayrca Muhyiddn-i Arabnin vefatndan nce ayan yere vurarak; Sizin
taptnz, benim ayamn altndadr buyurduu yeri tesbit ettirip, oray kazdrd. Oradan
kp iinde altn kt. Bundan Muhyiddn-i Arabnin Siz, Allah telya deil de paraya
tapyorsunuz demek istedii anlald. Selim Hn, kan altnlar fakirlere datt. Sinden
maksadn Selim, ndan maksadn am olduunu anlamt.
Sultan Selim Hn amda ay kald. Bu mddet zarfnda hem askerini dinlendirdi.
Hem de etrftaki ufak ehirlerin kendisine itatini salad. Hama, Humus gibi ehirler de
Sultan Selime teslim edildi.
Selim Hn namazlarn Umeyye Cmiinde klard. Hocas Abdulhalm Efendi, Ahmed
ibni Keml Paa, Hasen Can ve dier limlerle sk sk sohbetler ederdi. Selim Hn birgn
Hasen Cana; Msrn fethi zihnimi kurcalayp, durmaktadr. Bu fethin bize nasb olup
olmyaca hakknda dnp dururuz. Bizi bu hussta ferahlatacak Allah telnn

dostlarndan bir vel varsa, ona niyetimizi anlatalm. Aceb ne buyuracaktr, merak eder
dururum buyurdu. Hasen Can da; Devletl Hnkrm! Emev Cmiinin bir kesinde,
sabah-akam Allah tely zikreden bir dervi vardr. Ola ki o sizin meselenizi halleder
dedi. Bunun zerine Sultan Selim Hn, sabahn erken saatlerinde cmiye gitti. Trif
edilen bu zt Allah tely zikrederken buldu. Yanna varp selm verdi. Selim Hn daha
birey sormadan; Ey Muzaffer Sultan! nallah tel cenb- Hak Msrn fethini sana
myesser edecektir. Allah tel munin, yardmcn olsun. Msrn fethinden sonra,
stanbula dndnde, oradaki Snbl Sinndan gfil olma sakn! dedi. Sultan Selim
Hn, bu mjdeye ziydesiyle memnun oldu. kr secdesine kapand.
Bu iir Sultan Selim Hann yazd iirlerdendir:
Sanma sakn,
Herkesi sen,
Sadkne,
Yr olur,
herkesi sen,
dost mu sandn,
belki ol,
ayr olur,
sadkne,
belki ol,
alemde bir
serdr olur,
yr olur.
ayar olur.
serdr olur.
dildr olur.
Selim Hn, amda bulunan fakir halka ok ihsnlarda bulundu. Medreselerde

okuyan talebeleri ve hocalar ziyret edip ihtiylarn giderdi. Evliynn byklerinden
Muhammed Bedah hazretleri de amda ikmet etmekte idi. Onun da evine iki def
giderek ziyret etti. Hayr duasn ald. Selim Hnn Muhammed Bedahyi ilk
ziyretlerinde, aralarnda hi konuma olmad. Sultan, onun byk bir vel olduunu
anlayp huzrunda edeble oturdu. Odada tam bir sknet hkimdi. Bir saatten fazla
oturmalarna ramen, ikisi de tek kelime konumadan ayrldlar. kince def ziyretlerinde
nce Muhammed Bedah konumaya balad ve buyurdu ki: Sultnm! ikimiz de Allah
telnn seilmi kullar arasnda bulunuyoruz. Boynumuzda kulluk ba vardr. Allah
telnn huzrunda sorumluyuz. Ahzb sresi yetmiikinci yetinde melen; Biz
emneti (Allaha itat ve ibdetleri) gklere, yere ve dalara teklif ettik de onlar,
bunu yklenmekten ekindiler ondan korktular da, onu insan yklendi. nsan
(Bu emnetin hakkn gzetmediinden) cidden ok zlim, ok chil bulunuyor.
buyurulduu zere, emneti ve mesliyeti gkler ve yer yklenmekten kandklar hlde,
biz onu yklendik. Omuzlarmza ar bir mesliyet aldk. Siz ise Sultnm, yknz
biraz daha arlatrdnz. Saltanat yk zerine bir de hilfeti yklenerek, tanmas g
bir yk altna gireceksiniz. Allah telya krler olsun ki, benim ykm sizinkine
nisbetle ok hafiftir. Diyebilirim ki, sizin yklendiinizi dalar ve talar yklenip ekemez,
insanlar da bu yk tayamaz. Ama sizin bir de mnev gcnz vardr. Ondan yeteri
kadar faydalanyorsunuz. Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem.); Hepiniz bir
srnn oban gibisiniz. oban srsn koruduu gibi, siz de evlerinizde ve
emirleriniz altnda olanlar Cehennemden korumalsnz. Onlara mslmanl
retmelisiniz! retmezseniz mesl olacaksnz. mbrek szleri sizin
rehberinizdir. ok meakkatli klfetli bir yolda bulunuyorsunuz. Allah tel yardmcnz
olsun. Yavuz Sultan Selim Hn, Allah telnn bu vel kulunu byk bir dikkatle dinledi
ve tek kelime olsun karlk vermedi. Skt ve edeb ile huzrundan ayrld. Bunun zerine
daha sonra, mecliste hazr bulunanlardan birisi; Sultnm, hi konumadnz, hep
dinlediniz? diye sorunca, Yavuz Sultan Selim Hn buyurdu ki; Byk vellerin meclis ve
mahfelinde, onlar konuurlarken bakasnn konumas edeb d saylr. Bulunduumuz
makam edeb makam idi, bize sdece dinlemek derdi. Nitekim biz de yle yaptk. O
esrr ve hikmet meclisinde, ben sdece bir zerre saylrdm. Benim konumam lyk
grm olsayd, elbetteki byle bir irette bulunurdu.
Yine bu srada Sultan Selim Hn, Muhyiddn-i Arab hazretlerinin kabrinin yerini
bilen ve orada sk sk itikafta bulunan bir evliy ile tant. Bu mbrek zt, cifr ilminde
ok mhir idi. ehriyr-i cihn Yavuz Sultan Selim Hn, zaman zaman ziyretine gider,
onunla sohbet ederdi. Selim Hn birgn ona; Otsuz, susuz ve scak l geerek, Msra
varabilmek ve fethetmek mmkn olacak mdr? diye dnyorum. Bu mevzda
bildiiniz birey var mdr? diye sordu. O mbrek zt da; Sizin Msr fethedeceiniz;
Kurn- kermin Enbiy sresinin, yzbeinci yet-i kermesinde iret edilmektedir.
Burada buyurulan Ve lekad lafz ebced hesab ile 140 olur ki, ism-i erfiniz olduuna
irettir. Arzdan murad Msrdr Zikr lfz da, ebced hesabyla 920dir ki, zt-
linizin zamandr. Msr sizin zamannzda fetholunacaktr. Hi durmayp Msr zerine
yrynz dedi. Bu yet-i kerme Yeryzn slih kullarma mras brakrm.
melindedir. Abdlganl Nabls hazretleri, bu yet-i kermenin, Osmanl sultanlarn
vdn bildirmitir.
Yavuz Sultan Selim Hn, btn bu mjdelerin dorultusunda hareket etti. Allah
telnn kendisine yardm ettiine, evliy rhlarnn kendisiyle beraber olduuna
inanyordu. Dvn toplyarak, Msrn fethi iin alnacak tedbirleri grt. Msra yeni
seilen hkmdr Tomanbaya bir eli gnderilmesine ve Sina lnn geilerek Msra
yrnmesine karar aldlar. Bu sefer srasnda karlalacak glkler hesb edilerek,
onbebin deve ve otuzbin su krbas temin edildi. Askere bol hediyeler ihsn edildi. Bu
arada Tomanbaya mektbu gtrecekler tesbit edildi. Selim Hn mektbunda diyordu ki:
Asl maksadmz, ran zerine yrmek ve orada Ehl-i snnet itikdn yerletirmektir. Bu
niyetle yola ktm. Fakat Kansu Gavri, kt bir dnce ile karma kt. Eer sen, Msr
hkmdr olarak kalmak istiyorsan, Msrda hutbeyi bizim admza okutmal ve sikkeni
bizim nmmza bastrmalsn. Ayrca, bizim nibimiz, temsilcimiz olarak memleketi idre
etmeli ve hereyden nce huzruma gelip itatini bildirmelisin. Aksi taktirde, dklecek
mslman kanndan ve kendi canna kym olmandan sen sorumlu olacaksn. Btn
mslman ehirlerini, hussen Haremeyn-i erfeyni himyem altna alarak, oralara
hizmet etmeyi isterim. nk dnimizin hkmlerini yerine getirebilmek, ancak bu sretle
sabit ve dim olur. Nis sresinin ellidokuzuncu yet-i kermesinde; Ey mn edenler!
Allah telya itat edin. Peygambere ve sizden olan idrecilere de itat edin
buyuruluyor. Bu yet-i kermeye uygun olarak itatinizi isterim. Huzruma gelir itatinizi
bildirirseniz, akrannzn kskanaca ekilde ikrm ve riyet greceinizden emn
olmalsnz. Bana gelince, o tarafa gelmei kararlatrm bulunuyorum. Bunun iin deniz
ve kara kuvvetlerim hazrdr. Aksi hareketinize devam ederseniz gnahnz boynunuzadr.
Bunlar nceden size yazmam, sr sresinin onbeinci yet-i kermesine uymakdr ki,
Biz, resl yollamadkca azb etmeyiz buyuruyor. Size olan efkatim ve
merhametim bu mektbu yazmama sebep olmutur. bilesin!.. Bu mektbu erkes Murd
Bey iki arkadayla Tomanbaya gtrd. Tomanbay, Selim Hnn ok sevdii
kumandanlarndan olan eli erkes Murd Beyi ve iki arkadan ldrtt. Casuslar
vastasyla durumu renen Sultan Selim Hn hiddetlendi ve: Bu Tomanbay, hl kim
olduumuzu bilmez. Vaktiyle btn dnynn, alnmas imknszdr dedii stanbulu,
dedemiz Cennet mekn Sultan Mehmed almtr. Biz onun torunuyuz ve Msr bi-iznillah
alacaz. Zr slm milletinin iki balla tahamml yoktur. Allah tel yardmcmzdr
dedi.
922 senesi Zilkde aynn yirmisinde (15 Aralk 1516) Sultan Selim Hn
hazrlklarn bitirdi. Sadr- azam Sinn Paa, Anadolu ve Rumeli beylerbeyleri, btn
vezrler, paalar, aknc beyleri, erler, erenler...hepsi cihn Sultan Pdihlarn
bekliyorlard. Gne mzrak boyu ykselince, Gz Hkmdr Yavuz Sultan Selim Hn
hazretleri, btn heybetiyle otandan kt. At Karaduman, hrsla topra toynaklyordu.
Tam bu srada, mehterba duaya balad: Eli kaaan, klc kaaan! Sinesi ryaan, cieri
pryan... Allah yoluna revn... Guzt--hedya... (Ceml Hak) grnr ayan...
Kahrmz, gazbmz dmana ziyn. H diyelim Huu!... Byk Cihngir, at
Karadumana atlad ve bekleyen askerine hitb etti: Gazilerim... Yiitlerim...
ahbazlarm... Erenlerim... Askerlerim... Ne mutlu bize ki, Allah yolunda din ve devlet
uruna savamaya gideriz. Yeryznde fitne ve fesat karanlar temizlemek zerimize
farz oldu. Bu yolda lrsek, mjdeler olsun bize. Allahmza kavuuruz. Cenb- Hak
cmlemizin yardmcs olsun. min. Gelin gayri helllaalm!.. Bizim sizlerde bir hakkmz
varsa, yerden ge kadar hell olsun. Sizin de hakknz kaldysa... burada btn ordudan
bir azla Hell olsun sultnm!.. Hell olsun!.. Hell olsun! sesleri ykseldi. Sultan
Selim Hn; Y Allah Bismillah!.. diyerek, sefer emrini verdi.
amdan, onbe gnde Kuds- erfe geldiler. Selim Hn ziyret edilecek yerleri,
bilhassa Dvd aleyhisselm ziyret etti. Oradan Mescid-i Aksya giderek yats namazn
kld. Ge vakitlere kadar Mescid-i Aksda Kurn- kerm okudu. Namaz kld. ok dua
ederek gzya dkt. Sabahleyin fakir halka ihsnlarda bulundu. binlerce koyun ve sr
kurban ederek sevbn; Peygamber efendimize (sallallahu aleyhi ve sellem.), dier

Peyamberlere (aleyhimsselm), Eshb- Kirma (r.anhm), limlere, evliyya, btn
mslmanlara ve dedeleri Osmanl sultanlarna hediye etti. Etleri de, Kudste bulunan
mslman fakirlere datt.
Kuds- erften ayrlan Sultan Selim Hn, 9 Ocakta Sina lne geldi, dayand.
Bu kum derys, bir yanarda krateri gibi kaynyordu, mparator Tmr Hn, Hindistan,
ran, Anadoluyu ve Badad, Haleb, am gibi pekok Arab ehirlerini fethedip gemiti.
Ancak buraya geldii zaman, aresiz kalarak geri dnmt. (kinci Dny Harbinde
Hitler, srf bu l gemek iin, yirminci yzyln teknii ile susuz alan Wolks Wagen
motorunu kefettirmitir ki, o bile Selim Hna yetiememitir. Bugn dnyda baz
devletler, Selim Hnn Sina ln gemesinin srrn aratrmaktadr.) Burada gne o
kadar kzgnd ki, yumurtay kuma koysanz 40 saniyede pier, erirdi. Havadaki kular
yanllkla le dalsa, 500 metre uamadan cansz yere derdi. te Byk Osmanl
Sultn Selim Hn, ordusunu btn mevcduyla bu lden geirip, Msr fethe niyet
etmiti.
Herzaman olduu gibi bir keif kolu kartp, geit yerlerini tesbit ettirmek istedi. Bu
i iin Vezr Hsam Paay vazifelendirdi. Hsam Paa, yanna ald yedi l adamyla
birlikte yarm saat sonra geri geldi. Selim Hn at zerinde onu bekliyordu. Btn paalar,
askerler ve limler merakta idiler. lk sz Pdihnd: Gel bakalm Hsam Paamz! Neler
grdn? Ne tedbirler uygundur? De bakalm, ne sylersin? Hsam Paa nne
bakyordu. Ne syleyeceini deil, nasl syleyeceini dnyordu. Selim Hn hafiften
celallendi; Ne susarsn Paa!.. Susmak zaman mdr? buyurdu. Hsam Paa; Bizi af
buyurunuz Sultnm. Velkin bu kzgn l derysn gemek... derken duraklad. Sultan;
Evet gemek? deyince, Paa; nsanolu iin mmkn deildir diye dnrz
devletlm. Hele, hele piyade askerleriniz l ortasna varmadan tebahhur ederler,
buharlarlar Hnkrm... diye cevap verdi. Sultan Selim Hnn boynundaki h damar
kabarmaya balad. Bunu ancak Hasen Can farketti. Terden srlsklam olan alnn
silmeyen Koca Cihngir; Allah tel Kurn- kerminde Dnydaki hereyi, dalar,
denizleri, ovalar, nehirleri, glleri ve lleri, (evet lleri de...) insanoluna
msahhar klmtr (emrine vermitir) dedi ve Hasen Cana bakt. O da bayla tasdk
etti. Bu bak ve ba ei sanki bir parola idi. Sonra da Pdih; Azlettim Hsam Paay
buyurdu. Ordudaki heyecan son haddine varmt. Eer Osmanl Sultn bir an tereddt
gsterseydi, Hsam Paa gibi dnenlere engel olunamazd.
Mchid Serdar, Karadumann zengilerinin stnde doruldu ve askerlerine son
def hitbetti: Ey Cennet yolcular! Ey can kardelerim!.. Bilirsiniz ki, mslman Trkler
muharebe meydannda ve btn mrlerince yalnz ve yalnz Allah teldan korkarlar.
nne kan hi bir engel, onun Allah yolunda cihaddan alkoyamaz. Sizler cenb- Hakkn
emirlerine uyduka, Onun yardmyla bu l gemek de sizlere nasb olur nallah.
Sonra at Karaduman kzgn Sina lne srd. Arkasndan koca Osmanl ordusu
dne gider gibi alevli Sina lne dald. Kum frtnalar etrf kasp kavuruyordu.
Gndzleri dayanlmayacak kadar scak, geceleri ise dondurucu souktu. Ordu bu ekilde
yol almaya devam ederek l yarladlar. Suyu herkes idreli kullanyor, teyemmm
yaplarak namaz klnyordu. Bir ara Yavuz Sultan Selim Hn hazretleri, birdenbire
Karadumandan yere atlad. Onu gren bata Vezr-i azam Sinn Paa olmak zere
Anadolu ve Rumeli Beylerbeyi de atlarndan indiler. Rtbe rtbe btn komutanlar,
siphiler, svariler de yaya yrmee baladlar. Koca Osmanl ordusu, piyade (yaya) bir
ordu hline dnvermiti.
stelik Pdih, ok saygl bir ekilde ve nne bakarak yryordu. Btn vezrler,
kumandanlar ve askerler merak iinde kalmlard. Her zamanki gibi, Hasen Cana
mracaat ettiler. O da ne olduunu anlyamamt. Fakat renmek iin Selim Hnn
yanna yaklat; Hayrdr nallah Sultnm! Btn ordu merak eyler, Devletl
Pdihmz, acep niin yaya yrrler? diye tela ederler dedi. Bu dnyy iki Cihngire
fazla gren byk Sultan yle fsldad: ki cihn sultn Peygamber efendimiz
(sallallahu aleyhi ve sellem.), nmzde yaya yrrlerken, biz nasl at zerinde olabiliriz
Hasen Can?.. Bir mddet bu ekilde giden Selim Hn, tekrar atna binince dierleri de
atlarna bindiler. Osmanl ordusu bu ekilde, Peygamber efendimizin rehberliinde lde
yrmeye devam ediyorlard. Develerin zerindeki krbalarda sular bitmiti. Herkes susuz
bir hlde iken Selim Hn orduyu durdurdu. Herkesin tvbe etmesini ve birbirleriyle
helllamasn istedikten sonra, el aarak yamur yamas iin Allah telya dua etmeye
balad. Ey yce Rabbimiz! Hakknda Sen olmasaydn, sen olmasaydn lemleri
yaratmazdm buyurduun Peygamberimiz Muhammed aleyhisselmn hatr iin bize;
bol, fideli, her taraf kaplyan, her tarafa akp giden, her taraf sulayan umm bir
yamur ihsn buyur... Ey Rabbimiz! G durumumuzu senden bakasna arz edemeyiz.
Bizi gadabnla helk edip ldrme!.. Biz senden mafiret dileriz. phe yok ki, sen ok
mafiret edicisin... Bize semdan bol bol yamurlar ihsn eyle. Ey gafr ve rahm olan
Rabbimiz.. Btn ordu Sultanlarnn gzyalar iinde yapt bu duaya cn- gnlden
min!.. mn! mn!. diyorlar, onlar da alyorlard. Daha ellerini indirmemilerdi ki,
Peygamber efendimizin bir mucizesi olarak, bir anda kzgn ln semlarnda yamur
bulutlar toplanmaa balad. Yava yava balayan yamur gittike hzland. Yllardr
yamur yz grmeyen Sina lne biraz sonra bardaktan boanrcasna yamur
yayordu. Tpk dokuz asr nce Bedr Gazsnda olduu gibi... Kaygan kumlar pekleti,
yrmek kolaylat. Gzler, mchidler ve binekleri serinlediler, taze can bulup suya
kandlar. Bata Sultan Selim Hn olmak zere, btn ordu cenb- Hakka kr secdesine
kapandlar. Osmanl ordusu bir haftada l geip Salhiyyeye ulat. Sultan Selim Hnn
btn arlklar ve yzlerce toplaryla baard bu hareket, Mslman Trk ordusunun
trihine eref veren byk bir muvaffakivettir. Slihiyyeden Khire nlerine gelinceye
kadar, Msrllar, orduya musallat oldular. Basknlar yapp su kuyularn kapattlarsa da
fazla bir kayp verdiremediler.
Osmanl ordusu, 27 Zilhicce 922 (21 Ocak 1517) trihinde Khire yaknlarnda,
Birket-l-Hacc ismi verilen yere geldiler. Selim Hn, Tomanbayn kumanda ettii Msr
ordusunun, Khire ile Birket-l-Hacc arasndaki Ridniye kynde ikiyz topuyla
mevzlenmi bir hlde hcuma hazr olduunu rendi. Orduyu hemen sava dzenine
sokarak, komutanlar ile sava harektn grt.
O akam Selim Hn, bir alay askeri Msr ordusunun nlerine doru gnderdi.
Tomanbay, siperlerde olduu hlde sabaha kadar Osmanllarn baskn yapmasn bekleyip
durdu. Karanlk bastnda ise Selim Hn, ordusuyla Mukattam Dann zerinden
dolaarak, Msr ordusunun sa tarafndan geip arkasna doland.
Sabahn erken saatlerinde, Msr ordusunun nndeki Osmanl alay hcuma
geince, Tomanbay toplarn ateliyerek onlar durdurmaa alt. Aslnda bu bir gsteri
idi. Bu srada arkadan Yavuz Sultan Selim Hnn Allah Allah nidlar ile kendisine
saldrdn grnce Tomanbay akna dnd. Toplarn evirip ateliyecek zaman dah
bulmadan, kendisini savan ortasnda grd. Osmanl Ordusunun sa cenahnda Anadolu
askeri ile Vezr-i azam Sinn Paa, ehsvarolu Ali Bey, Hayrbay bulunuyordu. Sol
cenahta ise Vezr Ynus Paa, Ramazanolu Mahmud Bey, Antep muhafz Ynus Bey
vard. Merkezdeki yenierileri ise, Yavuz Sultan Selim Hn idre ediyordu. Toplarn
kullanamayan Tomanbay, aknln hemen zerinden atarak kar saldrya geti. Btn
gleri ile Osmanl ordusunun sa kanadna yklendiler. Sinn Paa btn gc ile
arpmasna ramen gerilemee balad. Selim Hn bu durumu takib ediyordu. Derhal
sa cenaha bir miktar kuvvet gndererek: Lalamdan daha fazla gayret beklerim. Bir
kar geri ekilmesine billahi rz olmam buyurdu. Bata Sultan Selim Hn olmak zere
btn Osmanl ordusu canla bala arpyor, Memlk ordusunu datmaya alyordu.
Selim Hn, Sinn Paann gayretli arpmasn gzleri yaararak takib ediyor, kendisi
de; Vurun ahbazlarm!... Koman yiitlerim!.. Saldrn aslan yrekli gazilerim!.. diyerek
askeri coturuyordu. Mehterin cenk havasna kendini kaptran Osmanl yiitleri, Allah
Allah nidlaryla Msrllarn peran ediyordu. Bu arada Tomanbay, kumandanlarndan
Alanbay ve Kurtbay alarak ikiyz seme bahadrla Pdih zannettii, askeri gayrete
getiren Sinn Paaya saldrdlar. Pdih ldrrlerse Osmanl ordusunun dalacan
zannediyorlard. Sinn Paann kuvvetlerini yararak etrfn evirdiler. Sinn Paann
yannda Ynus Bey, Ramazanolu Mahmud Bey, Ba Hazinedar Ali Aa vard. Bir anda
etrfnn ikiyz klemen askeriyle evrildiini gren Koca yiit Sinn Paa; Y Allah
diyerek mthi bir cenge balad. Her vuruta bir klemen kellesi dryordu. Bu ekilde
on kadar Msrl bahadr devirmiti ki, bir klemen sngs de, Vezr-i azam Sinn
Paann mbrek sinesine sapland. Atndan den Sinn Paann dudaklarndan; Allah
sultanmz muhafaza etsin. L ilahe illallah Muhammedn Reslullah dklerek ehd
oldu. Hdiseyi iiten Yavuz Sultan Selim Hn; h Sinn! ehdet mertebesine kavutun.
Fakat bizi de yaktn!.. diyerek zntsn dile getirdi. Derhal siphi aas Ali Aay bir
miktar asker ile sa cenaha yardma gnderdi. Bu hdiseden sonra Selim Hn, bir saa
bir sola at koturarak darda kalan askerine yardm ediyor, onlar gayrete getiriyordu.
Osmanl yiitleri, sultanlarnn bu amansz hcumlarn grdke, savaa yeni balam
gibi canlanyor, ellerinde arlaan kllarn makine gibi altryorlard. Bu ekilde
ikindiye kadar dayanabilen Tomanbay, Selim Hnn karsnda kamaktan baka birey
yapamad. Allah tel yine Ehl-i snnet Osmanl ordusunu muzaffer etmiti.
Tomanbayn kat haberini Ynus Paa, Selim Hna getirdiinde; Lala, lala! Msr
aldk amma, Sinn kaybettik. Sinn Msra deimezdim. Sinnsz Msrda ne gzellik
olur? szleri ile Sinn Paann yanndaki kymetini belirtti.
Sultan Selim Hn kaanlarn pelerine Rumeli askerlerini gnderdikten sonra,
ehdlerin rhlarna Kurn- kerm okuyup, sevbn balad. Yarallarn yaralarn sard.
ehidleri kabre defnettirdi. Ridniye meydan muharebesinde Msrllar yirmibebinden
fazla asker zayiat verdiler. Tomanbay, kaan askerlerini toplayarak yedi-sekizbin kiiyle
Osmanl ordusuna zaman zaman basknlar tertip etti. Khireye girmek istiyen Osmanllar,
halkn mdhelesiyle, karlat. Gnlerce sokak sava oldu. Harp, o derece iddet
bulmutu ki, iki taraftan altm bin kii sokaklarda kan ve toprak iinde yatyordu.
Khirenin her kar topra Osmanl ehidlerinin kanyla suland. Bu arada Tomanbayn
komutanlarndan Canberd Gazl, Selim Hna teslim olacan bildirdi. Khirede artk bir
direnme kalmad. ehir teslim oldu. 23 Muharrem 923 (m. 15 ubat 1517) trihinde
Yavuz Sultan Selim Hn, parlak bir merasimle Khireye girdi. Beyaz at zerinde heybetli
grn ile Msrllarn kalblerini fetheden Pdih iin, binlerce insan yollara
birikmilerdi. Mehter marlar ile Kasr- Ysufa doru ilerledi. Khirede gn gece
enlikler yapld.
Selim Hn, Msr da mlknz arasna aldnz diyenlere yle cevap verdi:
El-mlk lillhi men bizaferin yenl meta.
Yerd kahren yehv nefsuhu derek.
Levkne l ev ligayri kadr nmiletin
Fevkat-trbi le knel-emr mterek
Mans: Mlk, yalnz Allah telnndr. Bir kimse zafere ulat zaman
gurrlanarak zulmn artryorsa, Allah tel onu ok aa derecelere indirir. Hl byle
iken insan gurrlanabilir mi? ayet benim veya baka bir kimsenin, yeryznde bir
parmak ucu kadar topra olsa, bu Allah tel ile ortaklk iddia etmek deil midir?
ktasn syleyerek Allah telnn bykl nnde, kendisinin secde etmekten baka
yapaca birey olmadn bildirdi.
Sultan Selim Hn, 28 Muharremde Cuma namazn klmak iin Melik Meyyed
Cmiine gitti. Hatbin minberden nmna hutbe okurken, Selim Hn; Hkim-lHaremeyn-i-erfeyn (Mekke ve Medinenin hkimi) diye vnce, Sultan Selim Hn
hemen mdhele ederek; Hdim-l-Haremeyn-i-erfeyn (Mukaddes beldelerin hadimi,
hizmetkr) diye sylemesini emretti. Byk hkmdr, hatbin bu tekrrndan sonra
kr secdesi iin gzyalar iinde kapand. Allah telya hamdettikten sonra da,
srtndaki ok deerli kaftan, hatbe hediye etti ve hizmetkr olduunu belirtmek iin
sarnn stne sprge biiminde sorgu takt. Bu muhteem tevzu rneini gren ve
iiten Msr halk ve btn mslmanlarn kalbleri byk Sultana kar muhabbetle doldu.
Son Abbas halfesi, Sultan Selim Hna halfelii devretti. Selim Hn son Abbas
Halfesini, Msrdaki ilim adamlarn ve sanatkrlar stanbula gnderdi.
Msrn fethiyle ilgili sylenen iir ve drlen trih yledir:
Rumdan asker ekip Sultan Selim,
Cmle ady bulup kld helk.
Eriir her yerde na ltf-i Hak.
lemi kld msahhar seyf ile,
Ehl-i diller dediler trihini.
Msr-u m na feth etti lim.

Nusret etti ltfedip na Halm.
Hfz eder dim n Hayy-u Hakm.
Geri kim krld askerler delm,
Msra hkim oldu alp h Selm.
(Son Msradan, ebced hesabiyle 923 (m. 1517) trihi kmaktadr.)
Nakledilir ki: Yavuz Sultan Selim Hnn, Molla emseddn isminde bir saray hocas
vard. Teheccd namazn klan iyi huylu bir zt idi. Yazs da son derece sratli idi ki, on
gnde bir Mshaf- erfi yazp bitirirdi. Yavuz Sultan Selim Hn, birgn hocas Halm
Efendiye buyurdular ki; emseddn bize Trih-i Vassf yazsn. Halm elebi, pdihn
emrini emseddn Efendiye bildirdikten sonra, emseddn Efendi yirmibe gn mhlet
alp Halm elebinin evinde yazmaa balad. Halm elebyi ziyret iin gelen
kimselerin, kendisini rahatsz etmemesi iin, bulunduu odann kapsn kilitleyip sratle
yazmaa balad. Yazma iiyle megul iken aniden yannda bir kimseyi oturur hlde
grd. Korkup heyecanland. Bunun zerine o kimse yaklap; Korkma biz de senin gibi
insanz. Seni ziyret iin geldik dedi. Molla emseddn, kaplarn kilitli ve pencerelerin
demirli olduunu grp bu kimsenin ricl-i gayb ismi verilen evliydan olduunu anlad.
Yazmay brakp sohbete baladlar. lk nce yle sordu: Arab diyrnn tamam feth
edilip, Osmanl topraklarna katlacak m? Yoksa dnten sonra tekrar baka milletlerin
eline mi geecek? O zt dedi ki: Yavuz Sultan Selim Hn bu vazfe ile vazfelendirildi.
Mbrek beldelerin (Mekke ve Medinenin) hizmeti ona ve nesline verildi. imdi slm
Pdihlar arasnda, Hakkn gznde olan l-i Osmandr. Selim Hn dah evliynn
dnda deildir dedi. Molla emseddn dedi ki: Sultan Selimin saltanat sresi uzun
srer mi? O kimse yl vakti vardr dedi. Molla emseddn tekrar sordu: Konanda
oturduum Halm Efendinin sonu nicedir? Yan ne zaman vefat eder? O zt amdan
teye geemez, orada kalr dedi. emseddn Efendi; Y benim lmm ne zaman olur?
deyince, O zt; Kiiye kendi lm zamann bilmek detullaha ters der. Hibir nefis
nerede leceini bilemez dedi. emseddn Efendi; Ricl-i gayb, Allah telnn
bildirmesiyle bilebilirler. Ltf edip de beni uyarnz dedi. Bunun zerine; Allah tel bilir
ama sen dah Halm elebi ile bir gnde vefat edip, sizinle birlikte bir cenze dah zuhur
eder. Yavuz Sultan Selim Hn, nzn de cenzesinde hazr bulunur dedi. Koynundan
bir arabiyye (tiftikten ince balk) karp emseddn Efendiye; Bu Selim Hna
hediyemizdir. Ona iletin, bir daha karp; Bunu da Halm elebiye veresin dedi. Bunun
zerine emseddn Efendi; Bana bir htranz olmaz m? dedi. Sana birey
hazrlamadm. Eer kt demezsen bamdaki arabiyyeyi vereyim dedi. O zt emseddn
Efendiye arabiyyeyi verip; Kitabn yaz bakaym, nice hzl yazarsn greyim deyince,
emseddn Efendi yazmaya balad. Gaybden gelen o zt hemen gzden kayboldu.
emseddn Efendi, bu durumu Hasen Cana anlatp arabiyyeyi Selim Hna
ulatrmas iin verdi. Hasen Can da arabiyyeyi vermek zere Selim Hnn huzruna
vard. Olanlar anlatp arabiyyeyi Selim Hna verdi. Selim Hn arabiyyeyi alp koklad ve
yzne sayg ile srd.
Sultnn yaknlarndan Hasen Can anlatr: Msr fetholunduu gnlerdi. Bir sabah,
Sultan Selim Hn bana yle buyurdu: Bu gece ryda Muhammed Bedahyi grdm.
Yolculuk hazrlnda olup, bir beyaz kepenek giymi, stne de bir ip kuak balamt.
Bu hlde gelip, yolculua kacan syleyerek bizimle vedlat. Ben kullar ise genlik
atlganl ile hemen ryy tabire giritim ve; Vellerin grnte kacaklar yolculuk,
hret seferi olmak gerektir. Eer vefat etmemi ise yaknda vefat edeceklerine irettir
dedim. Yavuz Sultan Selim Hn karlk vermedi. Ben de ryy byle tabir ettiim iin
pimanlk duydum. ok gemeden Muhammed Bedahnin lm deinde amn ileri
gelenlerini toplayp, yle buyurdu: Sultan Selim Hn Allah telnn katnda vlm
olup, Arab diyrnn fethiyle vazfelendirilmitir. Selim Hna verilen bu vazfeyi bilen
evliy ona btn gleri ile yardm etmektedir.
Orada hazr olanlara, Sultann emirlerine saygl olmalarn, ayrca; Harameyn-i
Muhteremeyne (Mekke-i mkerreme ve Medne-i mnevvereye) hizmetleri ile balara tc
olan Sultana benden dua ve selmlarm ve muhabbetlerimi iletirken, dnydan da sefer
ettiimi bildirin diye vasiyyette bulundu. am vlisi durumu, Sultnn kapsna duyurdu.
Bu srada Sultnn hocas Halm elebi Efendi, Sultnn, yanna geldi. Konuurlarken
Sultan Selim Hn; yle bir ry grmtm. Hasen Can da byle yorumlamt.
ounlukla rynn gereklemesi tabirin ekline baldr. imdi o vel zt, vefat etmitir.
Byle olmas tabirden ileri gelmitir. Siz hakem olun. Bu ynden cezalandrlmaya hak
kazanmad m? Bu ekildeki tabirin cezas dayak deil mi? dedi. Halm Efendi ise bana
bakp; Senden byle acemi davran beklemezdim. Atlganlk etmisin dedi. Ben ise
utancmdan bam eip dedim ki: Vefat gn ile rynn grld trih tesbit edilsin.
Eer ry daha nce ise, fermn devletl Pdihmzndr. Eer i aksi ise gerek budur
ki, cezas cize (hediye) ihsndr. Halm Efendi, bu szlerimi doru bulup dedi ki:
Hasen Can kulunuzun gr akla uygundur. Gerekte de deerli katnzda ho
karlanmaldr. O balara tc olan Pdih, amdan gelen mektbu gsterdi. Grd
rynn Muhammed Bedahnin vefat ettii geceye rastlad meydana knca kymetli
bir hilat (elbise) ile tam ayar, ikiyz dinar altn bana ihsn buyurdu. Bunca ltuf,
Muhammed Bedahnin kermeti eseridir diyerek azz rhuna dualar eyledim.
Tomanbay, Mart aynn sonuna kadar yakalanamad. Bana toplad askerlerle
Osmanllar ok uratrd. Martn otuzbirinde, maarada yakalayp Selim Hnn huzruna
getirdiler. Selim Hn, vatan iin cann feda edercesine alan bu kahraman, karsnda
grnce; Elhamdlillah. te imdi Msr fetholundu diyerek Tomanbay bir sultan gibi
karlad. Ona misfir muamelesi yapt. Osmanl Sultn Halfe-i mslimn Sultan Selim
Hn, takdir ettii bu kimseyi hayranlkla seyrettikten sonra; Ey Memlk Sultn!
Mslmanlarn kan dklmesin diye birka def eli gnderdik. Bir kuru nma rz olduk.
Yalnz hutbe ve sikke bizim nmmza olsun dedik. Eliye zeval yok iken, onlar katlettiniz.
Binlerce insann lmesine de sebep oldunuz. deyince, Tomanbay ok utand kendisini
savunmak iin; Bizim devletimizin sonu, sizin sadet ve mertebelerinizin ykselmesi
ezelde takdir edilmi olsayd, bu hl meydana gelmezdi dedi. Selim Hn, orada hazr
bulunanlara; Memleket asayie kavuuncaya kadar Memlk Sultan, Yenieri Aasnda
misfir olsun ve lzm olan riyette kusur olunmasn buyurarak haytn emniyete ald
gibi kendine hrmet gsterdi.
Tomanbay, halk arasnda serbest dolamaya balaynca, Khireliler tezahrata
balayarak; Allah, Sultan Tomanbaya yardm etsin. Sen Msrin ebed sultnsn... gibi
szler sarfettiler. Hatt isyna benzer hareketler yaptlar. hdiseleri adm adm takib eden
Selim Hn; halkn isyn edip binlerce mslman kan dklmesinden korkarak,
Tomanbayn durumunu limlere sordu. limler de idamna fetv verdiler. Bu fetvlara
uyarak, Tomanbay dm edildi. Selim Hn, byle bir kahramann vefatna ok zld.
Cenzesinde bulunarak hibir sultnn yapmadn yaparak, cenzeyi tad. Rhunun ad
olmas iin Kurn- kerm hatimleri yaptrd. Sadakalar datt.
Sultan Selim Hnn; medreselerde Ehl-i snnet itikdnn okutulmas, limlerin
tayini, sava srasnda yklan yerlerin ve cmilerin tamiri, ehirlere yeni vlilerin tayini,
Msrn asayii ile ilgili almalar 10 Eylle kadar srd. Bu srada Kuzey bat Afrikay
fetheden Oru ve Hzr reslerin gnderdii Kurt Muslihuddn Res, Selim Hn tebrik,
ballklarn bildirmek ve Pdih duas almak iin Msra geldi. Selim Hn, Kuzey
Afrikann da Oru ve Hzr reslerin eline getiine ok sevindi. Muslihuddn Resi
ihsnlara gark eyledi.
Pdih Msrda iken Mekke erfi Ebl-Berekt, olunu Sultan Selim Hn tebrik
etmek iin gnderdi. Ebl-Berektn olu, Mekke ve (Medinenin anahtarn ve oradaki
Mukaddes Emnetleri de beraberinde getirmiti. Bu emnetlerin ou, Peygamber
efendimize (sallallahu aleyhi ve sellem.) it idi. Bunlarn iinde en kymetlileri; Reslullah
efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem.) mbrek dileri, mbrek sakal- erfleri,
mbrek hrkalar, mbrek gasl sular, mbrek ayaklarnn izleri, mbrek kabr-i
erflerinden alnan toprak, mbrek sancaklar, mbrek nalinleri, mbrek klc ve
asas ile gnderdii mektuplar idi. Ayrca Hz. Eb Bekr, Hz. mer, Hz. Osman ve Hz. Aliye
(r.anhm) it kllar, yaylar ve dier kullandklar eyalar vard. Hz. Osman efendimizin
ehdeti nnda okuduu ve mbrek kanlarnn akt Kurn- kerm, Peygamber
efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem.) torunu Hz. Hseynin ehdeti esnasnda
zerindeki kanl gmlei, mestleri, Hz. Osman ve Hz. Ali efendilerimizin yazdklar Kurn kermler ve daha pekok emnetler bulunuyordu. Sultan Selim Hn da, Haremeyn
ahlisi iin mkemmel bir srre tertb etti, hediyeler gnderdi. Sultan Selim Hn, Mekke-i
mkerreme ve Medne-i mnevverenin anahtarlarn almakla, oralarn da Osmanl

hizmetine gemesini salad. Bylece Kuzey Afrika, Msr, Arabistan, Suriye ve Filistin
Osmanl topraklarna katld.
Msrda dokuz ay gibi uzun bir mddet kalnmt. Asker sylenmeye balad. Birgn
Selim Hn, Ahmed ibni Keml Paa ile dolarken, askerin durumunu ve ne hlde
olduklarn sordu. Keml Paa-zde de; Nil kenarnda grd birka askerin bir trk
sylediklerini anlatnca, Selim Hn, Nedir o trk? diye sordu. Ahmed ibni Keml Paa
da;
Nemiz kald bizim mlk- Arabda?
Nice bir dururuz m--Halebde?
Cihn halk kamu ay--tarabda,
Gel ah gidelm Rm ellerine.
Mans: Bizim bu Arab diyrnda neyimiz kald. am ve Halebde niin dururuz?
Dnyda herkes enlik iinde yaamakta, Gel gidelim karde Rum diyrna.
Bu iir, Selim Hnn ok houna gitti ve; Mukaddes emnetlerin gelmesini
bekliyordum. Artk stanbula dnebiliriz. Syleyin, askerlerim hazrla balasn buyurdu.
Hazrlklar tamamland. Msr vliliine Hayrbay, am vliliine Canberd Gazl tayin
edildi. Ordu, Eyll aynn ortalarnda dne balad.
Yolda Sultan Selim Hnn yanbanda; Ahmed ibni Keml Paa hazretleri ve baz
limler ve vezirler at zerinde sohbet ederek gidiyorlard. Bir ara Ahmed ibni Keml
Paann atnn ayandan srayan amurlar, Sultan Selim Hnn kaftann kirletti.
Pdihn kaftanna amur sraynca, bn-i Keml Paa mahcb olup, atn geriye ekti ve
zr diledi. Sultan Selim Hn ona dnerek; zlmeyiniz, limlerin atnn ayandan
srayan amurlar, bizim iin ereftir. Vasiyyet ediyorum, bu amurlu kaftanm, ben vefat
ettikten sonra kabrimin zerine rtlsn buyurdu. (Bu vasiyyet, vefatndan sonra yerine
getirildi. Bu hdiseyi hatrlatan o kaftan, imdi Sultan Selim Hnn kabri zerinde bir
camekn iinde, trih bir htra olarak durmaktadr.)
Selim Hn, dnlerinde ama urad. amda hocas Halm Efendi hastaland.
Hekimlerin ilalar da fayda etmedi. Sultan Selim onu zaman zaman ziyret edip kalbini
ho tutmaya alt. nc gnde Halm elebi vefat etti. Ayn gnde Molla emseddn
ve pdishn sarayndan bir hoca da vefat etti. nn de cenzesi beraber klnp, Yavuz
Sultan Selim cenzede hazr bulundu.
Molla emseddn ile Hasen Can, hasta olan Halm elebiyi ziyrete gitmilerdi.
Ziyretten sonra Molla emseddn, Hasen Cana dedi ki; O grdm velnin, Halm
elebi hakknda syledikleri doru olacak gibi. Hekimler ciz kaldlar. Fakat benim
shhatim ok yerinde. Bu hlimde asla bir deiiklik gremiyorum. Daha nce yazmam
rica ettiiniz Hsn-l-hasn kitabn, eer yazmaya vaktim olmadan lrsem benim
kitabm siz alrsnz. Bu konumadan sonra birbirlerinden ayrldlar. Bu hdiseden gn
sonra Halm elebi ve Molla emseddn vefat edince, Molla emseddnin vrisi olmad
iin mal ve kitaplar Beyt-l-mla kald. Kymetli olan kitaplar, tesbit edilerek Pdihn
huzruna getirildi. Sultan Selim Hn, o kadar kitabn arasndan, daha nceki
konumalardan zhiren bilgisi olmad hlde kermet gstererek, mbrek elleriyle Hsnl-hasn isimli kitab ald. Hasen Cana uzatarak; Bu sana hediyemiz olsun buyurdu.
Benim ardm grnce de sebebini sordu. Ben de gn nce Molla emseddn ile
aramzda geen konumalar aynen naklettim. Hdiseyi dinleyen mbrek Sultan Selim
Hn hazretleri; Bunlar olaan ilerdendir, alacak birey deildir diyerek kermetini
gizlemeye alt.
Sultan Selim Hn, amdan Halebe geti. ki ay Halebde durdu. 25 Reb-l-hr
924 (6 Mays 1518) trihinde stanbula hareket etti. stanbuldan kal iki sene olmu,
hilfet makam Abbaslerden Osmanllara gemiti. Bu muhteem zaferleri kazanan Sultan
Selim Hn, 25 Temmuzda stanbulun Anadolu yakasna geldi. Orduyu Hmyun Anadolu
sahilinde iken, stanbul sokaklarna dklen halkn, Pdih karlamak iin
sabrszland haberi geldi. Bu habere can sklan Sultan Selim, gecenin beklenmesini
emretti. Kimse bu iin srrn anlyamamt. Askerler de sabrszlanyordu. Nihyet Ahmed
ibni Keml Paa huzra gelip: Birey arzetmek istiyorum Sultnm! dedi. Pdih:
Efendi, ne istein varsa ekinmeden syle buyurdu. bn-i Keml Paa da; Asker
olduka merak eder, halk sokaklara dklm sizi karlamay bekler, lkin siz ehre
girmezsiniz. Bunun hikmetini merak ederiz dedi. Pdih ise; Efendi!.. Efendi!.. Sen bizi
hl tanyamadn m? Biz an, hret ve alk toplamak iin deil, Allah telnn rzsn
kazanmak iin savarz buyurdu. Kendisine kar gsterilen tevecchn ihlsn
zedeleyeceinden korkan Pdih, halka grnmekten sklmt. Gece herkes evine
ekildii bir saatte, yannda ok sevdii Hasen Can ve vezri Pri Paa olduu hlde bir
sandala binerek boaz geti ve sarayna, hibir merasim yaptrmadan girdi.
stanbula gelen Msr limleri ve Osmanl limleri toplanarak, hilfetin resmen
Sultan Selim Hna devredilmesine karar verdiler. Bu haber Selim Hna ulat zaman
gzleri yaararak secde-i kre vard. O Cuma, Ayasofya Cmiinde minbere kan son
Abbsi halfesi, uhdesinde bulunan hilfet sfatn Sultan Selim Hn hazretlerine
devrettiini bildirdi. Srtndan kard hilat Pdiha giydirdi. Uzun bir dua yaparak,
Devlet-i l-i Osmann mrnn uzun olmasn cenb- Haktan taleb eyledi. Ertesi Cuma
gn de Eyyb Sultan Cmiinde, Eb Eyyb-el Ensr hazretlerinin huzru erflerinde,
hilfet klcn Sultan Selim Hna kuatt. Bylece Selim Hn, Halfe-i Mslimn sfatn
kazand. (Bundan byle, Osmanl Devletinin yklmasna kadar btn Osmanl pdihlar
halfe olarak vazfe yaptlar). Mukaddes emnetler, sarayn en gzel odalarna yerletirildi.
Bu odada ilk def Sultan Selim Hn, Kurn- kerm okumaya balad ve gnn yirmidrt
saatinde, devaml olarak Kurn- kerm okunmasn vasiyyet etti. Bu gnden itibren
sarayda, hafzlar gnn yirmidrt saatinde Kurn- kerm okumaya baladlar. Halfelik
kaldrlncaya kadar bu byle devam etti.
Cezayirde Oru Res ehid olduktan sonra yerine geen kardei Hzr Res
(Barbaros), Kuzey Afrikadaki spanyol hristiyanlar ve Akdenizde btn Avrupa lkeleri
ile mcdele ediyor, slmiyeti yaymak iin urayordu. Mslmanlarn bir bayrak altnda
toplanarak, hristiyan lemine kar zaferler kazanabilmesi iin, Hac Hseyn ismindeki
elisini, Osmanl Sultn Halfe-i mslimn Selim Hna gnderdi. Hac Hseyn, Hzr
Resin kendisine balln ve her emrine amade olduunu bildirince, Selim Hnn gzleri
yaarmt. Hzr Rese hkmdrlara mahss bir kl, bir de hilat gnderdi. Cezayire,
beylerbeyi tayin etti. Emrine ikibin yenieri, pekok gemi gnderdi. Anadoludan da
istedii kadar levent toplyabileceine dir izin verdi.
Sultan Selim Hn, birgn Pri Paay huzruna ararak; Pr lalam! Allah telnn
izni ile Msr fetheyledik. Hdim-l-Haremeyn nvan ile ereflendik. Allah tel bize her
seferimizde zaferler ihsn eyledi. Artk emrimize muhalefet edecek kimse kalmad. Bu
vaziyette devletin yklma ihtimli var mdr? diye sordu. Vezr Pri Paa da; Muhterem
dedelerinizin koyduklar knun ve kidelere uyulduu mddete, bu devletin yklma
ihtimli yoktur, Hnkrm diye cevap verdi. Bu cevp Selim Hnn ok houna gitti ve
Pri Paaya ihsnlarda bulundu.
Sultan Selim Hn, btn ilerini Allah telnn rzs iin yapard. Onun rzs
olmayan bir ie katiyyen karar verip yapmazd. Dnylk olan mala, mlke ve rtbeye hi
deer vermez, en byk sadetin, Bir evliyya talebe olup, hizmet etmek olduunu
bildirirdi. Bir defsnda;
Pdih- lem olmak bir kuru kavga imi,
Bir velye bende olmak cmleden al imi
buyurdu.
Sultan Selim Hn, stanbula geldiinden beri, Msr seferinden dolay meydana
gelen harp malzemelerinin eksikliklerini tamamlamak iin urayordu. Denizlere hkim
olmak iin de, tersanelerde sratle gemi yaptryordu. Bu arada spanyollarn,
Endlsteki mslmanlara yaptklar zulmleri renmiti. Bunlara ziydesiyle zld.
Harp hazrlklarnn tamamland sralarda baz vezrler; Hnkrm! Donanmamz hazr.
Drt aylk mhimmatmz da var. Rodos kalesi zerine yryp, oray da lkemize katsak
dediler. Selim Han, Biz lkeler zaptetmek niyetindeyiz. Siz beni bir hrsz kalesiyle
uratrmaya alyorsunuz. Sonra, Rodos kalesi iin drt ay deil, sekiz-dokuz aylk bir
mhimmata ve zamana ihtiy vardr... Benim bundan sonra yapacam sefer, hret
seferidir! buyurdu. (Hakkaten bu sznden sonra vefat etti. Daha sonra Rodos,
sekizbuuk ayda fethedildi)
Hasen Can anlatt: Halfe-i mslimn Sultan Selim Hn, 926 ylnn aban aynda
(m. 1520) Edirneye gitmeyi kararlatrd. Vezrler ve dvn erknn, orduyu hmyuna
lzm olan pekok arlklar, hazne-i mire ile yola kard. Ferhad Paay, beraber
gitmek zere alkoydu. Hareketten birgn evvel, oturduklar kkten kp, sarayn
eteindeki baheyi yryerek indi. Gezintileri srasnda bir yokua karken, srtlarnda
hissettikleri bir acdan rahatsz olup, bu zavall hizmetilerine hitap ederek; Arkama gya
bir diken batp actr buyurdular. Ben hakr dah: Her hlde bahedeki aalardan dp
gmlee taklm olmal. Fermn buyurulursa grlsn dedim. Buyurdular ki: Cizdir. O
anda iskemleci, tamakta olduu yaldzl krsy getirdi. Sultan da krs zerine oturdu.
Mbrek yakalarndan elimi sokup her ne kadar aratrdmsa da birey bulamadm.
Mbrek arkalar gayet kll olduu iin, elimi srmekle birey hissedemedim. Ayaa
kalkp bir miktar gittikten sonra acdan ikyetlerini tekrarladlar. Bu def dmelerini ap
baktm. Kllarn arasndan grdm ki, bir kl ba kadar yer aarp etrf krmz olmu.
zerine dokununca; te oldur dediler. Ne makle nesnedir? dey sul buyurdukta,
beyn ettim. Buyurdular ki: Bir para sk! Ben dah, ehdet ve orta parmaklarmla
kenrndan yokladm. Parmaklarmn aras, sertlemi byk bir gudde ile doldu, irdemi
kaybedip; Sadetl Pdihm, byk bir bandr. Henz hamdr, olmadka zedelemek
ciz deildir. Bir mnsip merhem koymak gerektir dedim. Bu szlerime kar latfe
olmak zere: Biz elebi deiliz ki, bir kk bandan tr cerrahlara mracaat edelim
dediler. Bu hlle, Kasr- Sadete ktlar. O geceyi ac ve strab ile geirdiler. Ertesi gn,
bann olgunlamas iin hamama gittiler. Bu bendelerinin hazr bulunmadn frsat bilip,
kendi tellklar olan Hasen adndaki hizmetilerine, iyice sktrp ban zedelemiler.
Hamamdan geldikte, bana; Hasen Can! Sznle amel etmedik amma kendimizi helk
ettik buyurdular. Maceray etrflca anlatnca, aklm bamdan gitti. Zaman getike, ol
sert madde aztp, tatka tat. Pdih Edirneye gitmeye karar verdiinden geri
braklmayp abn aynn ikinci gn Edirneye doru yola ktlar... Hastal gitgide
iddetlendi, il kabul etmez bir hl ald.
orlu yaknnda, Srt ky nam mahalle inildi. Buraya indiklerinde ban yle bir hl
ald ki, akntsn vcdundan def etmeye sultnn iktidar kalmad. aresiz ol mahalde
ikmet ve karar ihtiyr buyuruldu. Ve daha nce Edirneye varan erkndan; Vezr-i azam
Pr Paa ve Mustafa Paa ve Beylerbeyi Ahmed Paa, orduyu hmyna davet olundular.
Bunlar gelince, askerin iine bir bhe dmesin diye, ilerin icbna gre, dvn toplanp
mansplar dattlar ve terf-i mertib eylediler ve neeli grnerek, gizli kederlerini belli
etmediler. Ve iki ay mddet aclar iinde vakit geirdiler.
Bu srada asker arasnda binbir trl haber ayi olup, yersiz bir takm hareketler
olaca almetleri belirince, vezirler bana haber gnderip, Sultan iin nasl bir re
gerektii sorulunca, ben de, askerin mbrek yzlerini grmeye hasret kaldklarn
kendilerine arz edip, yalvarp yakararak, ot- hmynun nne kmalarn saladm.
Orada bir miktar vekr iinde durup, yzn gsterdikten ve siphilerin hatrlarna den
tereddd izle ettikten sonra, yerlerine avdet buyurdular. Ve Rumeli Beylerbeyi Ahmed
Paay sr saklamaya iktidar olmad iin, Edirne muhafzl bahnesiyle, o tarafa
yolladlar. bana hibir il ve ihtimm kr etmediinden, ayn sene evvlin dokuzuncu
gecesinde rhunu teslim edip, bu elemli dnydan Cennet bahelerine doru uup gittiler.
Hastal srasnda, ona hizmet etmek erefinden bir n mahrm olmadm. Geceleri
sabahlara kadar mum gibi iin iin yanarak, karlarnda durur idim. Bir hizmeti olmad
zaman, emr-i lileri ile dekleri yannda oturur idim. Kh mbrek elleri elimde, kh asl
ayaklar dizimde idi. Cerrahlar ilca giritikleri srada, kh omuzuma dayanr, kh
cerrahlarn yaptklarna bakmaya memr eder, ancak bana itimd buyururlard.
Vefatnda, Kurn- kerm okumak ve telkinde bulunmak vazfesini yalnz ben
grdm. Son nefesine kadar bir an yanndan ayrlmadm. Hatt son nefesini verecei
srada bu hakre hitb edip buyurdular ki: Hasen Can, bu ne hldir? Ben hizmetileri
dah dedim ki: Sultnm, cenb- Hakka yz evirip, Allah tel ile olacak zamandr.
Buyurdular ki: Bizi bunca zamandan beri kimin ile bilirdin? Cenb- Hakka
tevecchmzde kusur mu grdn? Ben dah dedim ki: H ki, bir zaman Allah
telnn adn anmay unuttuunuzu grm olam. Lkin bu zaman baka zamanlara
benzemedii iin, ihtiyten sylemeye cesret eyledim.
Bir an getikten sonra: Ysn sresini oku! diye fermn buyurdular. Emr-i
hmynlar gereince Ysn sresini hatmettim. Benimle beraber okudular. kinci def
okurken Selmn kavlen min Rabbirrahm yetine geldiim zaman grdm ki, mbrek
dudaklar bu yeti okuyarak hareket eder. O anda ehdet parman uzatp, kelime-i
ehdet getirdiler. Sonra Allah diyerek vefat eylediler.
Eli elimde idi. Mbrek bileini tutmu, nabzn dinliyordum. Nabzn durduunu
hissedince, o anda lzm olan hizmetleri yerine getirmek zere ayaa kalktm. Hekimba
Ah elebi orada idi. Benim ne yaptma bakyordu. Ayaa kalktm grnce: Henz
hayat bkidir. Ne iin ayaa kalkarsnz? diye beni oturtmaya kalknca; Bu eie alnm
koyduum andan bu na kadar, velnimetimin hizmetinden bir lahza yz evirmemiim.
Bu sralarda yaplacak i budur. Tabiblik etmenin zaman geti ve asl cevher kaybolup
gitti dedim. Gerekli hizmetleri yerine getirdim.
Sultan Selim Hnn gaslinin, ot- hmynda yaplmasna karar verildi. Hekim
h Muhammed Gaznev, Hekim s ve Hekim Osman otaa girerek, gasl ilerine
baladlar. Gasl esnasnda avret mahalleri iki def alacak gibi olmu, o nda Selim Hn,
sa eli ile avret mahallini rtmtr. Orada hazr olanlar hayret etmilerdir.
Ahmed ibni Keml Paa, vefat iin:
Az zaman ire ok i etmiti,
Sayesi olmu idi. lemgr.
ems-i asr idi, asrda emsin.
Zlli memdd olur, zamn kasr
Mans: Ksa zamanda ok i yapmt. Ltuf ve ihsnlarnn glgesi cihn
tutmutu. Asrnn gnei idi. kindi gneinin glgesi uzun, fakat zaman ksa olur
buyurdu. Ayrca u trihi drd:
Rhunu Sultan Selimin y Allah,
Gark- rahmet kl bihakk ftiha.
Kim vefatna nn trihtir,
Ehl-i mn rhu iin Ftiha.
Sultan kinci Abdlhamd Hn zamannda, Sultan Selim Hnn trbesinde vazfe
yapan bir trbedr ok fakir idi. Selim Hnn byk bir evliy olduunu renmiti. Fakat
yllardr bu trbede vazfe yapt hlde, hibir kermetini grmemiti. Birgn kabre kar
durup, Selim Hna hitaben; Evliydan olduunu duydum. Yllarca trbedarln
yapyorum, hl yoksulluk iindeyim dedi. Sultan Selim Hn, o gece zamann sultn
Abdlhamd Hn hazretlerine ryda grnerek, durumu bildirdi. Pdih, o trbedr
sarayna ard ve trbedeki durumlar sordu. Trbedr dnk syledii szleri
hatrlyarak, Abdlhamd Hnn hdiseden haberdar olduunu sezdi ve sylediklerini
tekrar etti. Bunun zerine Sultan Abdlhamd Hn, o trbedra ihsnlarda bulundu ve
maan arttrd.
1) Evrk- Peran
2) Tc-t-Tevrih; cild-2, sh. 397
5) Selimnme (Sadddn Efendi)
6) Fetihnme-i Diyr- Arab
8) Mnet-s-seltn; cild-1, sh. 398, 459
9) Mneccimba Trihi; vr. k. 93 a
10) Tevrih-i l-i Osman (Millet Ktphnesi No: 29) Defter 9, vr. 25
11) Devlet-i Osmniyye Trihi Tercmesi (Hammer); cild-4, sh. 101
12) Selimnme (shak bin brhim) ir Efendi ksm No: 655
13) Selimnme (Kef), Esad Efendi ksm No: 2147
14) Tabakt-l-memlik, Ayasofya ksm No: 3396

15) Trh-i Sultan Selim Hn (Cell-zde Slih elebi) Hsrev Paa Ksm No: 354
16) Selimnme (kr) Esad Efendi Ksm No: 2146
YEGAN SNN ELEB:
Osmanl devri din ve fen limi. smi, Ysuf bin Molla Aleddn Ali olup, Molla
Yegnn torunudur. Bursada dodu. Doum trihi bilinmemektedir. Sinnddn lakab
verilip, Yegn nisbet edildi. 945 (m. 1538) senesinde vefat edip, Bursada, baba ve
dedesinin medfn olduu Yldrm Byezd imreti yanndaki muallimhnenin bahesine
defnedildi.
Kk yata, babasndan ve yakn evresinden ilim renmekle tahsile balad.
Veliyyddn Ahmed Paa gibi, zamann ileri gelen limlerinin derslerine devam edip iczet
ald. 925 (m. 1519) senesinde, dedesi Molla Yegnn Bursadaki medresesine, mderris
tayin edildi. Daha sonralar Bursada Manastr, neglde shak Paa, Yldrm Hn ve znik
Orhniye medreselerinde mderrislik yapt. Amasya kadl verildi. Sultan Selim Hn
zamannda defterdrla tayin edildi. Bilhare am kadl verildi. Buradan, Kireci-zde
Ahmed Efendi yerine, stanbuldaki Sahn- semn medreselerinden birine tayin edildi.
Daha sonra emekliye ayrlp, Bursadaki evine ekildi. Orada, Allah telya ibdet ve
tatle megul olup, faydal kitaplar yazmakla vakit geirdi. Cmertlii ve Allah adamlarna
yaknl ile tannan Yegn-zde Sinnddn Ysuf Efendi; gzel huylar, rnek ahlk ve
stn ilmi ile herkesin sevgi ve saygsn kazand. Konuup grt herkese, dili ve
haliyle Allah telnn emir ve yasaklarn tebli eyledi. Her sene, Ramazan aynn son on
gnnde, cmide itikfa ekilir, yalnz Allah telya ibdetle megul olur, kulluk
vazfelerini yapmaya ve talebelerine rnek olmaya alrd.
Yetitirmi olduu pekok talebe yannda, kymetli eserler de yazd. Seyyid erf
Crcn hazretlerinin erh-i Mevkf adl eserine ve Telvh kitabna hiyeler yazd.
Pekok risle kaleme alp, ilminden mslmanlar faydalandrd.
1)
2)
3)
4)
akyk- Numniyye tercmesi (Mecd Efendi); sh. 405

Gldeste-i riyz irfn; sh. 254
Sicilli Osmn; cild-3, sh. 105
YSUF BN HSEYN KRMAST:

Hanef mezhebi limlerinden ve stanbul kadlarndan. smi, Ysuf bin Hseyn elKirmastdir. Doum trihi ve yeri bilinmemektedir. Mehr limlerden Hocazdenin
talebesidir. Medreselerde mderrislik yapt. nce Bursa, sonra da stanbul kads oldu.
ok gzel ahlka sahipti. Herkesin takdir ve taltf ettii bir kimse idi. Kymetli eserler
yazd. 906 (m. 1500) senesinde stanbulda vefat etti. Kabri, Ftih Cmiinin yannda
yaptrd mektebin arkasndadr.
Eserlerinden balcalar unlardr: 1- Akdru vhib-il-kadr: Men ve beyn ilmine
dirdir. 2- El-Beyn f erh-it-Tbyn, 3- Et-Tbyn: Men ve beyna dirdir. 4- Talktn
al erh-il-Mevkf: Peygamberlik hakknda bir talktir. 5- Mutavvel hiyesi, 6Muhtasar-l-men hiyesi. 7- El-Himye f erh-l-Vikye, 8- Cihd Rislesi, 9- Rehn
Rislesi, 10- Vakf Rislesi, 11- Zbdet-l-fusl f ilm--usl, 12- erh-l-Hidye, 13Kitb-l-vakf: Krk bb hlinde eitli, meseleleri ele alan bir eserdir. 14- El-Muhtr:
Men ve beyn ilmine dirdir. 15- El-Medrik-l-asliyye ilel-meksd-il-feryye, 16- ElMntehb minet-tbyn, 17- El-Vecz f ihtisr-i zbdet-il-fusl, 18- Hidyet-l-merm f
ilm-il-kelm.
3) Fevid-l-behiyye (Lknev); sh. 227
5) Kef-z-znn; sh. 136, 343, 476, 859, 869, 898, 954, 1470, 1623, 1766,
1893, 2001, 2014, 2021, 2041
6) akyk- Numniyye; cild-1, sh. 316, 317
YSUF SNNDDN:
Osmanl Devleti zamannda yetien limlerden. smi Ysuf olup, lakab Sinnddn
Halvetdir. Nisbeti, mesdir. eyh-l-Harem diye mehr oldu. Doum trihi
bilinmemektedir. 1000 (m. 1592) senesinde Amasyada vefat etti.
Hayat hakknda fazla bir bilgi yoktur. Kurn- kermde haram klnan eylerin
haramlnn sebeb ve hikmetlerinden bahseden, tefsre dir doksansekiz bb zerine
tertiplenmi, Tebyn-l-mehrim isminde bir eser yazd. ok kymetli olan bu eser,
Sleymniye Ktphnesi Esad Efendi ksm, 596 numarada kaytldr. Bu eserden baz
blmler:
Biliniz ki, her sultnn bir korusu vardr. Allah telnn korusu haram kld
eylerdir. Bu korunun etrfnda fazla dolap faydalanmak istiyenlerin, o yasak mntkaya
girmesi ok muhtemeldir. Cehennem, bu yasak mntkaya girenler iin yaratlmtr.
Cehenneme dmek istemeyen herkesin, o yasak mntkaya yaklamamas gerekir. Yoksa
o yasak mntkann ierisine girer. Ancak, o yasak mntkaya girmemek iin, o yasak
mntkann (haramlarn) hududunu, snrn bilmek gerekir. Tefsr, hads ve fkh limleri,
Allah telnn haram kld eyleri, leyin en mkemmel ekli ile ortaya kan gne
gibi, ak bir ekilde bildirdiler. Fakat buna ramen yine insanlar, bu ate gibi olan
haramlar grmemektedirler. nk onlarn gzlerinde grme bozukluu vardr. Bunun
sebebi de, dny mal hrsnn gzlerini brmesi ve ehvetlerine (nefislerinin arzu ve
isteklerine) dkn olmalardr. Bunun ilc ve bu bozukluu giderecek dev, Kurn-
azm, tabibi ise, slm limleridir. Fakat en byk musbet de, tabib durumunda olanlarn
gznde byle bir bozukluk ve grme noksanl bulunmasdr. Gzlerinde byle bir
bozukluk bulunanlar, kendileri grmedikleri gibi bakalarna da doru yolu gsteremezler.
Mlesef tabib durumunda olanlarn bir ksm, dny makam ve mevkiine, sultanlar ve
zenginler yannda, kymet ve itibr shibi olmaya dkndrler. Bu illetten, ancak Allah
telnn koruduu kimseler kurtulabilir.
Haramlarn neler olduu, tefsr, hads ve fkh kitaplarnda geni olarak mevct ise
de, bunlar ayr ayr yerlerde bulunduundan, halkn bunlar toplu bir ekilde
renebilmesi ok zordur. nsanlarn ounda, dny mal toplama hrs bulunduunu, bu
hrs sebebiyle dny maln, hell haram demeden topladklarn, bunun yannda, limlerin
bildirdiklerini de aratrp, renme imknlarnn da olmadn grnce, slmiyetin
bildirdii haramlar ve yasak olan eyleri, kolay anlalr bir ekilde, tek bir kitapta
bildirmeyi istedim. Bu arada, bir mslmann bilmesi gereken husslar da ksa olarak
bildirdim.
Bu kitabmda haram ve yasak olan husslar, emirlerden (yaplmas gereken
husslardan) daha geni olarak bildirdim. nk tehlike, haram ve yasak olanlarn
tarafnda daha byktr. nsan yasak ve men edilen eyleri yapmakla helke gider.
Helkden kurtulmak, ancak gnahlardan saknmakla olur. Ahret sadetini kazanmak
istiyenler, yaplmas gereken vazfeleri yaptktan sonra, saknlacak eylerden de ok
saknrlar. yle ki, ibdetler iki ksmdr: 1- Yaplacak iler, 2- Saknlacak iler. Yaplacak
iler; tatler, Allah telnn rz olduu ve beendii eylerdir. Saknlacak iler ise;
masiyet ve gnahlardan uzak durmak, onlar yapmamaktr. Gnahlardan ve
masiyetlerden saknmak takvdr ve farzdr. Gnahlardan saknmak, tatlar yapmaktan
nce gelir. nk gnahlardan saknmakta; kalbin Allah teldan bakasna meyl
etmekten, karn fazla yemekten, dili bo ve fidesiz szlerden, gz hell olmayan
eylere bakmaktan muhafaza etmek vardr. Eer bir kimse iin, her iki ksm
(emredilenleri yapmak, yasak edilenlerden saknmak) hsl olursa, onun durumu kmil
olup, murad hsl olmu demektir. Eer bir kimse bu iki ksmn hibirisini elde edemezse,
hsrana uram demektir.
Kurn- kerm; Allah telnn azmetini, bykln ve kudretini, Allah telya
yaklatran vstalar, hell ve haram, iyi ve kt huylar, kt huylarn nasl tedvi
edileceini bildirmek, Allah telnn beendii, rz olduu yola davet etmek ve dnyya
dkn olmayp, hrete rabet etmenin esas olduunu retmek iin indirilmitir.
limlerin renilmesinden maksat, onlarla amel etmektir. Bu ilimler ile amel
edilmeseydi, onlarn hibir kymeti olmazd. Bir kimse, Allah telnn beendii eyleri
ok iyi bilir de onlarla amel etmezse, Allah telnn yasak ettii eyleri bilir de onlardan
kendisini uzak tutmazsa, iyi huylar bilir de, nefsini onlarla sslemezse aldanmtr.
Kurn- kermde melen; Kfr ve gnahlar temizlenen, felh bulmutur.
buyuruldu. (Al-14) Netice olarak, Allah telnn insana, mndan sonra emir ve tavsiye
buyurduu ey takvdr. Nitekim Kurn kermde melen; ... Biz senden nce,
kendilerine kitap verilenlere de, size de hep, Allahtan korkun diye tavsiye
ettik buyurulmaktadr (Nis-131). yleyse insana den vazfe, bu hussta gayret
sarfetmektir. Eer bu kitabmda bir kusur ve noksan grrsen, bunu benim acizlik ve
noksanlma nisbet et. Eer beendiin bir ey grrsen, onu da Allah telnn ltuf ve
ihsnndan ve Reslullah efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem.) bereketinden bil.
Kfr: Hakk inkrdr. Kfr, Kurn- kermde ilk zikredilen gnahtr. Allah tel
Kurn- kermde melen; Muhakkak ki, kfre varanlar, azb ile korkutsan da
korkutmasan da onlar iin birdir. Onlar mn etmezler. buyurulmaktadr. (Bekra6) Kfr, en byk gnahtr. Kfrden byk gnah yoktur. nk kfr, mahlkatn
yaratlndaki esas maksad yok eder. Hlbuki, mahlkatn yaratlndaki maksat; Allah
telnn yce ztn, sfatlarn, gzel isimlerini, fiillerini, hkmlerini, kitaplarn,
Peygamberlerini ve Ona yaklatran vesleleri bilmek ve Allah telya kulluk etmektir.
Kfr, kul ile bu bilgiler arasnda bir perdedir. Kul, cehleti derecesinde Allah teldan
uzaklar. En byk cehlet, Allah tely inkrdr. Allah tely inkr eden kimse,
ebediyyen Allah teldan uzaklar. Haksz yere adam ldrmek kfrden sonra en
byk gnahtr. Bundan sonra zin ve livta gelir.
Kfr gerektiren husslar birka ksmdr: 1- Allah tel ile alkal olanlar. 2Kurn- kerm ve dier peygamberlere indirilen kitaplarla alkal olanlar. 3- Peygamber
efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem.) ve dier peygamberler, melekler ve limlerle
alkal olanlar. 4- Hkmler ile alkal olanlar.
Tahv, mm- azam Eb Hanfe ve talebelerinden unu rivyet etti: Mmini,
mna sokan eyi inkr etmek mndan karr. Bir kimsenin mmin olmas, Reslullah
efendimizin, Allah teldan getirdiklerinin hepsini tasdk etmesi demektir.
Bir kimsede kfr gerektiren birka huss bulunup, bir cihet de kfrn olmadn
gsteriyorsa, bu bir ciheti tercih etmek lzmdr. Fakat o sz syliyen kimse, muradnn
kfr gerektiren huss olduunu aklarsa, artk hakknda yaplan iyi tevil fide vermez
mnsz olur.
Allah tel ile alkal kfr olan husslar: Allah tely, lyk olmayan bir
ekilde vasflandrmak; mesel Allah tely, mahlkatndan bireye benzetmek, bir
uzvunun olduunu sylemek, keml sfatlarna inanmamak veya Allah telya zaman ve
mekn nisbet etmek, Allah telnn cisim olduuna inanmak, Allah telnn cziyyt
bilmediine inanmak, v.b. kfrdr.
Kurn- kerm ile alkal kfr gerektiren husslar: Kurn- kermi veya
ondan bir harfi veya Mshaf- erfi hafife alarak, ona svmek, Kurn- kermden bir harfi
veya yet-i kermeyi inkr emek, Kurn- kermi veya ondan bireyi, Kurn- kermde
aka bildirilen bir hkm veya haberi yalanlamak, Kurn- kermdeki birey hakknda
phe etmek, Kurn- kermde bulunan bireyi ayplamak kfrdr.
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem.) ile alkal kfr gerektiren husslar:
Reslullah efendimize (sallallahu aleyhi ve sellem.) dil uzatmak, Onu ayplamak, Onun
nn kltmek, Ona beddua etmek, Ona lyk olmad eyleri nisbet etmek, alay yollu
Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem.) hezimete uradn sylemek icm ile
kfrdr.
limler ile alkal kfr gerektiren husslar: Bir lime, ak bir sebep yok iken
buzeden bir kimsenin kfrnden korkulur. lmi ile amel eden bir limi hafife almak
kfrdr. Fakat ilmi ile amel etmeyen bir lim hafife alnrsa, kfr olmaz. nk o tazim
ve hrmete lyk deildir.
Hkmler ile alkal kfr gerektiren husslar: Bir kimse, Kurn- kerm,
sahih hads-i erf veya kat icm ile sabit olan namaz, zekt, oru, hac, hadesten
taharet, necsetten taharet gibi dn bir hkm inkr ederse kfir olur. Bilmemek mazeret
saylmaz. nk farz- ayn olan husslar, mslmanlar arasnda yaylmtr ve bunlar
herkes bilmektedir. Bu bakmdan bunlar bilmemek zr olmaz. Cmiul-fetv ve baka
kitaplarda da byledir.
Yine bir kimse kat delllerle hell olduu sabit olan bir helli haram veya haraml
kat delllerle sabit olan bir haram da hell olarak itikd etse, bu dah kfrdr.
Kk olsun, byk olsun, gnah olduu kat dellle sabit olan bir gnah, hell
grmek kfrdr. Ayn ekilde byle bir gnah hafif ve basit grmek de kfrdr. nk
bu, dnin emir ve yasaklarn tekzb almetlerindendir.
Mescid ve benzeri, dnde tazm ve hrmet edilmesi gereken yerleri, hafif ve basit
grmek kfrdr.
Abdestsiz olduunu bildii hlde, namaz klmak, bildii hlde kbleden baka tarafa
klmak kfr olur. Namaz, ehemmiyet vermediinden dolay terketmek kfrdr.
Siyer-z-zhiriyye ve Mecm-u ems-il-eimme Hulvni adl eserlerde yle
yazmaktadr: Kfr gerektiren szler iki eittir: 1- Hat ile sylenip, kfr
gerektirmeyenler. Byle kfr gerektiren sz hat ile syleyen kimsenin tvbe ve istifar
etmesi, o sznden dnmesi ve bir daha sylememesi gerekir. 2- ttifkla kfr
gerektiren szler. Bu, yaplan btn amelleri boa karr. Byle bir sz syleyen kimse,
hac etmise, haccn ide etmesi gerekir. Fakat namaz ve orucunu kaz etmez.
Kendinin kfrne rz, ittifkla kfrdr. Bir kimse, kfr gerektiren bir sz sylerse,
yannda bulunan birisi de bu sze glse, glen kimse kfir olur. Ancak, o sz gldrc
bir sz olduu iin glse, kfir olmaz. Bezzziyye ve baka kitaplarda byledir.
Bir mddet sonra, kfir olmaya karar veren kimse, o anda kfir olur. nk mn
iin, devaml bulunmas gereken tasdk, kaybolmutur.
Bir kimse; Allah tel gktedir diyerek bununla Allah telya mekn, yer murd
ederse kfir olur. Fakat bununla birisinin szn naklederse kfir olmaz. Eer o kimse
hibir niyyeti olmadan bunu sylerse ekseri limlere gre mnsz olur. Zhiriyyede de
byle yazmaktadr.
Bir kimse falancann katli vcibtir veya falanca katle mstehaktr dese, hlbuki
dinde onun katlini gerektirecek birey bulunmasa, bunu byle syleyen mnsz olur.
nk bu, Allah telnn haram kld bireyi hell grmektir. Bu sz halk arasnda ok
vki olmaktadr. Hlbuki halk bundan gfildir.
Bir zlim, birisine haksz yere vursa, veya onu haksz yere ldrse, ona da birisi iyi
yaptn dese veya gzel yaptn veya o dayaa yhut ldrlmeye lykt dese mnsz olur.
Buna da halk arasnda ok rastlanmaktadr.
pek giyen erkee, Allah tel sana bunu mbrek klsn demek veya mbrek
olsun demek kfrdr.
Kadn ve erkek her mslmann, hergn sabah ve akam, aada bildirilen duay
okumas gerekir. nk bu dua, onu kfrden korur. Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve
sellem.) byle vadetmitir. Dua udur: Allahmme inn ez bike min en-rike
bike eyen ve ene alemh ve estagfirke li-m l alemh inneke ente
allmlguyb.
S-i htime (Kt son, mnsz lm): ki mertebedir. Bundan Allah telya
snrz, 1- Kiinin rhu, kalbinde ek ve inkr glip olduu hlde kabzolunur. O zaman,
onunla Allah tel arasnda hicaplar, perdeler meydana gelir. Bu hl, ebed azb
sebebidir.
Vera shibi de olsa, bidat ehli gibi bozuk itikd sahiplerine gelince: Byle kimseler,
lm sarholuunda iken, hak zhir olunca, eer onun itikdnda, doru mn ile bozuk
itikd arasnda kesin bir izgi mevcd deilse, bozuk akidesi onu tamamen kaplar. Doru
yola dnmeden kt akbet ile rhunu teslim eder.
mn zayflna ve dny sevgisinin kaplamasna gelince, kii ehvetlerine, yan
nefsinin arzu ve isteklerine dkn olur. Allah telya olan sevgi ve muhabbeti zayflar.
zellikle lm sarholuunda byle olur. ok sevdii dnydan kendisini ayrd iin
Allah telya buzeder. Bu onun iin kt akbete, kt bir ekilde rhunu teslim etmeye
sebeb olur.
2- Bu mertebe, birinciden aa derecededir. lm nnda, kiinin kalbine, hayatta
iken sevdii dnylklarndan birinin sevgisi gelir ve o kimsenin kalbini kaplar. Rhunu
teslim ederken yzn dnyya evirir. Bu sebeble, onunla Allah tel arasnda perdeler
meydana gelir. Ancak kalbe yerlemi olan Allah sevgisi, Allah telnn sevdiklerinin
sevgisi, kiiyi byle bir hle dmekten muhafaza eder.
S-i htimenin iki sebebi vardr: 1- mn kuvvetli olsa bile ok gnah ilemek. 2Gnahlar az olsa bile mn zayfl. S-i htime sebebleri insann elinde olmad iin,
rifler s-i htimeden ok korkmulardr. Bundan dolaydr ki, Kelime-i ehdeti
syliyerek, Allah telnn sevgisi ve itiyk ile can vermek, gbta edilen bir hldir.
hyda byle yazmaktadr.
Eb Bekr Verrk (k.s.) yle buyurdu: Gnahlara baktk, mnn gitmesine sebep
olan en kt gnahn, Allah telnn kullarna zulmetmek olduunu grdk.
Ebl-Ksm Hkime; Kulun son nefeste mnnn gitmesine sebep olan gnah
hangisidir? diye sorulduunda; mnn gitmesine sebep u eydir: 1- Mslman
olmak nimetine kr terketmek. 2- mnnn gitmesinden korkmamak. 3- Mminlere
zulmetmek buyurdu. Tenbh-l-gfilnde de byle yazmaktadr. Baz limler ise; namaz
terketmek, faiz yemek, Allah telnn evliy kullarna dmanlk etmenin, mnsz
gitmeye sebep olduunu sylemilerdir.
Nifk: Nifk iki eittir: 1- Dinden karan nifk ki, Allah telnn dninde ek ve
phe etmek, Resl-i ekremin getirdii dini reddetmektir. Kendisinde byle bir nifk
bulunan kimse kfirdir. Kendisinde nifk bulunan kimseye Mnfk denir. Mnfk, ebed
Cehennemde kalacaktr. Mnafn vasflarndan bazlar unlardr: Yalan sylemek,
yeryznde fesat karmak, bozgunculuk yapmak, gsteri yapmak, namazda tembellik
yapmak, mminleri deil de kfirleri dost edinmek, Allah telnn yet-i celleleri ile alay
etmek, insanlardan gizli olarak gnah ilemek, hinlik yapmak, verdii sz tutmamak,
ktlk yapmak, insanlar Allah telnn rz olduu ve beendii eylerden alkoymak,
yalanc ahitlik yapmak, kendilerine azz, bey, efendi, mminlere zell, hakr ve gerici
demek, Allah tel hakknda s-i zn (kt zanda) bulunmak, Reslullaha (sallallahu
aleyhi ve sellem.) dil uzatmak, kalbde bulunan ile dilin sylediklerinin birbirine uymamas,
ii ile d bir olmamas, sz ile yaayn birbirini tutmamas.
2- Dinden karmayan nifktr. Fakat bu eit nifk, mn nrunu azaltr. mn
nrunun kuvvetlenmesine mni olur. Bu eit nifk; gsteri iin iyi ahlkl grnmek,
syledii eyi kendisi yapmamak v.b.dir. limlerden birisi buyurdu ki; Eshb- Kirmdan
beyz tanesine rastladm. Hepsi de, kendileri hakknda nifktan korkmulardr.
Birinci man ile nifk, mslman grnp, kfrn gizleyen kimsedir ki, byle bir
kimse mnszdr. kinci man ile nifk, insanlar arasnda slih ve iyi ameller yapp, yalnz
kaldnda kt iler yapmaktr. Bu fen ileri hell saymad mddete gnahkrdr ve
sidir.
Hasen-i Basrye (rahmetullahi aleyh); Bugn nifk olmadn syleyen kimselerin
bulunduu sylenince, yle buyurdu: Ey kardeimin olu! Eer mnfklar yok olmu
olsalard, yollarda yalnz banza kalrdnz. Mnfklarda bulunan gnahlar bildirilmi olsa
idi, yeryznde basacak yer kalmazd.
Birisi bn-i mere (rahmetullahi aleyh) yle dedi: Biz, vlilerimizin ve
emirlerimizin yanna girdiimizde baka, onlarn yanndan knca baka sylyoruz.
Bunun zerine bn-i mer (rahmetullahi aleyh) yle buyurdu: Biz bunu nifktan
sayyoruz. Nitekim Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem.); Suyun baklay erittii
gibi, kalbi de nifk eritir buyurdular. Zlim ve fsk kimseleri, zarret hali ve cebr,
zorlama hllerinin dnda vmek ciz deildir.
Abdullah bin merin (rahmetullahi aleyh) rivyet ettii hads-i erfte, Resl-i
ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem.) buyurdu ki: u drt ey kimde varsa, o hlis
mnfktr. Bunlardan bir tanesi kendisinde bulunan kimse, onu terk etmedike,
kendisinde nifktan bir haslet bulunmu olur. (Bu drt haslet unlardr): 1Kendisine verilen emnete hiynet etmek, 2- Konuunca yalan sylemek, 3Verdii sz bozmak, 4- Bakalarna devaml ktlk yapmak.
Kibir: Allah tel yet-i kermelerde melen yle buyuruyor: Onu hatrla ki,
meleklere: deme (hrmet olarak) secde edin demitik de btn melekler
secde etmilerdi. Ancak blis secde etmekten yz evirip kibirlendi ve
kfirlerden oldu (Bekra-34). ... Kim Allaha kulluktan Ona ibdetten ekinir ve
byklenirse bilsin ki, O Allah kymette hepsini huzrunda toplayacaktr (Nis172). Yeryznde haksz yere kibirlenenleri, yetlerimi anlamaktan (Kurn-
kermi kabulden) evireceim. Onlar (byklenenler) her mucizeyi grseler de onu
kendilerine yol edinmezler. Fakat sapklk yolunu grrlerse, onu yol edinirler.
te byle hareket etmeleri, yetlerimizi yalan saymalarndan ve onlardan gfil

bulunmalarndan dolaydr (Arf-146).
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem.) buyurdu ki: Kalbinde hardal tanesi
arlnca kibir bulunan Cennete girmiyecektir.
Hads-i erfde buyuruluyor ki: Allah tel buyuruyor ki: Kibriy, stnlk
ve azamet bana mahsstur. Bu ikisinde bana ortak olan Cehenneme atarm.
Hi acmam.
Kibir, kfirlerin vasflarndandr. Mmin olann, bundan ok, hem de pekok uzak
kalmas gerekir. Allah tel Kurn- kermde kfirleri kibir ile vasflandrarak melen
yle buyuruyor: O hlde, iinde ebed kalmak zere, hepiniz Cehennem
kaplarndan giriniz bakalm!.. te byklenenlerin (hakk kabul etmiyenlerin) yeri
ne ktdr (Nahl-29). Rabbiniz buyurdu ki: Bana dua edin, size karln
vereyim. Bana ibdet etmekten byklenip yz evirenler, muhakkak ki
klm kimseler olarak Cehenneme gireceklerdir (Mmin-60).
Hads-i erfte buyuruldu ki: Kul Allah tel iin tevzu gsterdii zaman,
Allah tel onu yedinci kat semya ykseltir.
Byklenme zhirde olursa tekebbr, btnda olursa kibir denir. Kibir tekebbrn
asldr. Kibir bakasna kar olur. Bakas olmadan kibir olmaz. Ucb byle deildir. Ucb,
nefsi beenmekten doan bir hareket ve stnlk hissidir. Ucb, Cennet kaplarn kapatan
amelleri yapmaya sebep olur. Nefsi byk grmek, iyi amellere mni olup, hayr
ilemekten mahrm klar. Slihlerin amellerinden uzaklatrr. Ucb hastalna tutulmu bir
insann, kendisi iin istediini mminler iin istemeye gc yetmez. Tevzu gsteremez.
Hlbuki tevzu, takv sahiplerinin ahlknn badr. Ucb shibi, nashat kabul etmez.
nsanlar aa grmek ve gybet hastalndan kurtulamaz.
Hulsa, ne kadar kt ahlk shibi varsa, onlar kibir ve ucb shibidir. Kibirli
kimseler, izzetimden, stnlmden ve yksekliimden birey kaybederim korkusu ile iyi
ahlk shibi olmazlar. Kalbinde kibir bulunan kimse Cennete giremez. Kibrin en mhim
ktl, bilmediini renmeye, hakk kabule mni olmasdr.
Kibirli kimse, Allah telya kar kibir ve byklk gsterir. Nemrud ve Firavnn
kibri byledir. Bunlarn kibrinin asl srf cehlettir. Kibre sebep olan eyler birka ksmdr.
1- limle kibir: Hads-i erfte; lmin feti kibirdir. buyuruldu. lmi ile kibirlenenin
sonu felkettir. Hlbuki ilim, kulluu ve ibdet yolunu bilmektir. 2- bdetle kibir:
Kendisinde byle kibir bulunan bir kimse, Allah telnn kullarn aa grp, Allah
telnn mekrinden emn olur. 3- Neseb ve soy ile kibir: eref, makam ve mevk shibi bir
soydan gelen kimse, byle olmyanlar hor ve hakr grr. Hlbuki hor grlen kimseler,
ilim ve amel bakmndan daha yksek olabilir. 4- Gzellik hussunda kibir: Bu ekseriyetle
kadnlarda ok grlr. 5- Mal ile kibir.
teki kibrin sebebi ucbtur. Kii ilmi, ameli ve daha baka eylerle kendisini
beenince, kendisini byk grr ve tekebbr eder.
Kibrin sebeblerinden birincisinin ilc, ilim shibi olmaktr. ledii gnahlar
sebebiyle, gnahnn dierlerinden daha fazla olduunu bilmektedir. Byle kimsenin, chil
bir kimseyi grnce, bu gnah chil olduu, bilmedii iin iliyor. Ben ise, bilerek gnah
iliyorum. Chilin belki bu hussta mazereti olabilir, fakat benim hi mazeretim yoktur.
lim olan kimseyi grnce, o, benim bilmediklerimi biliyor. Kendisinden yal kimseyi
grnce, o Allah telya benden daha ok itat etmitir. Kendinden kk olan kimseyi
grnce, ben ondan nce gnah ilemee baladm. Dinsiz ve bidat shibini grnce,
belki Allah tel merhamet buyurur da onlarn kbeti iyi olur. Benim kbetim ise,
maazallah, Allah tel bana gazb edip, onlarn imdi zerinde bulunduklar gibi olabilir,
demelidir. Kendisini bu bakmdan onlardan stn grmemelidir.
bdeti sebebiyle tekebbrn (byklenmenin) ilc: ibdetinden dolay kibirlenen
kimse, kk grd kii lim ise, belki onun ilmi gnahlarnn keffretine vesle olabilir.
Chil ise, belki onun gnah az, benim gnahm onunkinden ok veya onun ibdeti
benimkinden ok olabilir, demelidir. Aktan gnah iliyen kimseye kar ise, belki kalb ile
yapt tatler ile Allah tel onun aktan ilemi olduu gnahlarn af ve mafiret
etmi olabilir, demelidir.
Nesep ve soy ile kibirlenmenin ilc: Byle bir kibir kendisinde bulunan kii,
babalarnn ve dedelerinin vefat edip, imdi toprak olduklarn, kendisinin de birgn onlar
gibi olacan dnmelidir.
Gzellik hussunda kibrin ilc: Byle bir kibre sahip olan kimse, vcdunun bir
meniden yaratldn, azck bir hastaln kendisini yere serdiini, sonunda le olacan
dnmelidir.
Mal ile kibrin ilc: Maln, yahdi ve hristiyanlarda da bulunduunu, hrszn istedii
zaman onu aldn, hrette nereden ve nasl kazand hussunda hesabn vereceini,
haram yoldan kazanm ise, cezasn ekeceini dnmektir.
Tekebbr, kiinin hl ve hareketlerinde de bulunur. Mesel kiinin; yrynde,
oturuunda, kalknda, baknda, sknet hlinde de kibir grlr.
Baz kibirli kimseler, insanlarn bazsna kibirli, bazsna mtevzi davranrlar. Btn
bunlar kibir olur. Hasta, fakir ve yoksullarla beraber oturmaktan saknmak, evinde kendi
eliyle bir i yapmamak da kibir ve irkin hllerdendir. Mtevzi kimseler byle yapmazlar.
nsan bir damla meniden yaratlmtr. Fakat insanolu bunu hi hatrlamak istemez.
nsan lnce ne olacana bakmal. lmle; rhu, gz, iitmesi, ilmi, gc kuvveti,
gzellii, anlamas, hereyi alnr. lk hlinde olduu gibi cansz bir varlk hline gelir.
Sonra kymet gn harolunur. Dnyda iledii amel defterleri kendisine verilir. Allah
telnn huzrunda hesap verir. Hesapdan sonra, ya Cehenneme, yhut Cennete gider.
Kiinin sz ile iinin ve hareketlerinin birine uymamas, bu dinde yasaklanmtr.
Allah tel Kurn- kermde melen; (Ey Yahudiler) insanlara iyilii emreder de
kendinizi unutur musunuz? buyuruyor. (Bekra-44)
Allah telnn, s aleyhisselma yle buyurduu bildirilmitir: nce nefsine
nashat eyle. Eer kendi nashatini kabul ediyorsan, ondan sonra insanlara nashat et,
yoksa benden hay et.
Enes bin Mlikin (rahmetullahi aleyh) rivyet ettii hads-i erfte Resl-i ekrem
(sallallahu aleyhi ve sellem.) buyurdu ki: Mirac gecesi ge gtrlrken insanlar
grdm. Ateten makaslarla dudaklarn kesiyorlar. Bunlar kimlerdir ey Cebril
diye sordum. Cebril; Onlar mmetinin hatipleridir. Onlar, insanlara iyilii
emrederler, fakat kendilerini unuturlard. Allah telnn kitabn okurlar, fakat
onunla amel etmezlerdi dedi.
Yine Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem.) buyurdu ki: mmetimin helki
kt lim ve chil bid sebebiyle olur.
Fudayl bin Iyd (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki: Bana yle bir haber ulat. Yarn
kymet gnnde, puta tapanlardan nce, kt limler harolunacaktr.
Ebdderda (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki: Amel yapmyana bir kerre yazklar
olsun. Bilip de amel etmiyene ise, yedi kerre yazklar olsun.
bn-i Semmk yle buyurdu: Nice Allah tely hatrlatan kimse vardr ki, kendisi
Allah tely unutmu, Ondan gfildir. Nice Allah teldan korkmay syliyen kimse
vardr ki, kendisi Allah teldan korkmamaktadr. Nice Allah telya davet eden
kimseler vardr ki, kendileri Allah teldan kamaktadrlar.
Muz bin Cebel (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki: limin ayann kaymas ve hat
etmesi ile lemin aya kayar ve hat eder.
Kab-l-Ahbr (rahmetullahi aleyh) yle buyurdu: Kymetin yaklat zaman yle
limler kar ki, insanlara dnyya rabet etmemelerini, zhd shibi olmalarn sylerler,
fakat kendileri dnyya rabet ederler. nsanlar korkuturlar, fakat kendileri korkmazlar.
Fakirlere deil de zenginlere yaklarlar. Onlar, kendilerinden bakasnn yanna oturan
arkadalarna kzarlar. Onlar cebbrdrlar, Allah telnn dmandrlar.
Bir eyi, onunla amel eden kimse sylerse, dinleyen ondan faydalanr. Amel
etmeyen kimse sylerse, dinleyen ondan faydalanamaz. lim olan kimse, bir haramdan
veya mekrhtan bahsedince, ilk nce onun bunlar terketmesi gerekir.
Srr-yi Sekat yle buyurdu: Zhir ilim renmeye ok istekli olan birisi, kendisini
devaml ibdete verdi. Kendisine bunun sebebi sorulduunda yle cevap verdi:
Rymda birisi bana yle dedi: Sen beni zyiettiin gibi, Allah tel da seni zyi
etsin. Ona; Sen kimsin? diye sorduumda; Ben senin ezberlediin ilimim. lmin
muhafazas amel ile olur dedi.
lim: Reslullah efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem.) bir hads-i erfte buyurdu
ki: Kadn ve erkek her mslmana ilim renmek farzdr. limler, her
mslmana farz olan ilim hussunda ihtilf ettiler. Bu hussta yirmiden fazla kavil
(limlerin sz) vardr.
Shreverd Avrif-l-merif adl eserinde yle buyuruyor: Bu kaviller arasnda
ben, tasavvuf byklerinden Eb Tlib-i Mekknin szne meyletmekteyim. O, Kt-lkulb isimli eserinde der ki: Burada farz olan ilim, slmn temeli olan slmn be
artdr. nk bunlar, btn mslmanlara farzdr. slmn be art ile amel etmek,
onlar yapmak farz olduu gibi, bunlar yapabilmek iin, bunlarn nasl yaplacan bilmek
de farzdr. Tevhd ilmi de bunun ierisine dhildir. nk slmn artnn ilki, Kelime-i
ehdeti sylemek ve mansna inanmaktr. Bu yirmi kavilden bir tanesi de, bir emrin
zaman gelince, onlar yapma durumu ierisine girince, renmektir. Al-veri etmeden
nce al-veri, evlenecei zaman nikh ve talak, hayz ve nifas bilgilerini de renmek
her mslmana farzdr. Yan, hangi i yaplacaksa onunla ilgili emir ve yasaklar
renmek farzdr. Ben buna da meylettim. Zr bunlar bilmek her mslmana farzdr.
Bu hussta farz olan, emredilen ve nehyedilen (yasak edilen) eyleri bilmektir.
Bunlar mslman olan herkese, her zaman lzmdr. Byle lzm olan eyleri bilmek de
farzdr.
slmn be art temel ibdetler olup, slmn esaslardr. Bunlar renmek her
mslmana farzdr.
Ahlk ilmi de her mslmana farzdr. hls emredilmitir. Amellerin kabul olmas
ihlsa baldr. Hell ve harama dir bilgiler de byledir. nk haram yiyen, haramlara
bulaan kimsenin amelleri kabul olmaz. Riyy ve onun ne olduunu bilmek de byledir.
Riy ile amel yapan kimse, o amelin sevbndan mahrm olur.
Hased ve ucbu da bilip ondan saknmak lzmdr. nk atein odunu yiyip bitirmesi
gibi, bunlar da kiinin yapt ameli yok ederler.
Al-veri yapmak isteyen kimsenin, sahih ve doru bir al-veriin nasl yaplacan
bilmesi lzmdr. Konuulduunda ve yapldnda, mslmann mnn gtren, dinsiz
yapan szleri ve ileri bilmek de farzdr. nk bunlar bilmiyen kimsenin, kfr
gerektiren bir sz sylemesi ile bir anda yetmi senelik ibdetinin sevb boa gider.
htiyt iin bu zamanda, her ay bir veya iki kerre, hatt her hafta bir kerre iki hid
yannda nikhn ve mnn tazelemelidir. Kfre dren eylerden dolay tvbe etmelidir.
mm- Gazl (rahmetullahi aleyh), farz olan ilim hakknda buyurdu ki: Bu, kiinin
durumuna gre deiir. nk, dilsize, haram olan szleri, am olann, bakmas haram
olan eyleri renmesi lzm deildir. Ayn ekilde, akl-blig olmadan, Kelime-i ehdetin
mansn renmek vcib deildir. Bir kimse le vakti bla erince, le namaz ve
ibdetle ilgili bilgileri renmek, o andan itibren farz olur.
Farz- kifye olan ilimlere gelince, bunlar dny ilerini yapmakta lzm olan
bilgilerdir. Mesel tb ilmi byledir. nk tb ilmi, bedenin shhat ve devam iin zarurdir.
Hesap ilmi, mumeleler iin zarurdir.
Bir ilmi renmek iin, vsta olan ilimleri de renmek lzmdr. Mesel, lgat ve
nahiv ilimleri byledir. Essnda bunlar dn ilimlerden deildir. Fakat dn bilgilerin
renilmesi iin, let ve vsta olmaktadrlar. nk, Kurn- kerm Arabcadr. Bu
sebeple lgat ve nahiv ilimleri, Kurn- kerm ve hads ilminin renilmesine let
olmaktadr. let ilimlerinde lzumundan fazla derinlemek, lzm deildir. let ilimlerinin
incelikleri zerine derinlemek mr zyi etmek olur. Meani, beyn, bed, hads-i erf,
cerh ve tadil, iftilik, terzilik, idrecilik ve hacamat gibi sanatlar bilmek farz- kifyedir.
Her memlekette, bu ilimlerin ehli bulunmas lzmdr. Bu ilimlerin ehli bulunmayan belde
halk gnahkr olurlar. Belde halkndan bir ksm bu ilimleri bilirse, geri kalanlar gnahkr
olmazlar.
Akll kimse, nce farz- ayn olan bilgileri, sonra farz- kifye olan bilgileri renir.
Farz- ayn olan bilgileri renmeyi brakp da, farz- kifye olan bilgilerle uraan kimse,
ne kadar hat etmektedir. Ekseriyetle grlmektedir ki, insanlar mrleri boyunca akl
ilimlere vakitlerini harcayp, farz- ayn olan bilgileri renmeyi brakyorlar. Farz- ayn olan
bilgileri renmeden nce, farz- kifye olan bilgileri renmekle megul olarak nefslerine
uyuyorlar. Bundan Allah telya snrz.
Mallar btl ile yemek: Allah tel Kurn- kermde melen; Aranzda
birbirinizin mallarn btl yollarla yemeyin. buyuruyor (Bekra-188) Btl yoldan
mal yemek birka eittir. Bazan gasb ve yama yolu ile bazan kumar ve benzeri yollarla,
bazan da rvet ve hynet yolu ile olur.
Sfyn bin Uyeyne (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki: Her kumar ve uygun olmayan
i, yan; gasb, hrszlk, rvet, pis kazan, fsid akidler ve hynet olan her yoldan
kazanlan, btl ile yemektir.
Hads-i erfte buyuruldu ki: Bakasnn mal, ancak gnl holuu ile verirse
helldir. Maln ikiye, zinya sarfetmek de btl yolla yemektir.
Dnen uygun olmayan her trl kazan btldr. Bu sebeple insan; yiyeceine,
ieceine, giyeceine, meskenine, bineine, dne uygun olarak alnp alnmadna
bakmaldr. nk Allah tel Kurn- kermde melen; Ey peygamberlerim! Hell
ve temiz yiyiniz ve bana lyk ibdet yapnz. buyurmaktadr. (Mminn-51)
Grlyor ki hell yemek, slih amelden nce gelmektedir. Reslullah efendimiz
(sallallahu aleyhi ve sellem.) buyurdu ki: Uzak yoldan gelmi, sa sakal dalm,
yz-gz toz iinde bir kimse, ellerini ge doru uzatp dua ediyor. Y
Rabb! diye yalvaryor. Hlbuki yedii haram, itii haram, giydii hep haram.
Bunun duas nasl kabul olur?
Yine Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem.) buyurdu ki: On liralk elbisenin,
bir liras haram olsa, o elbise ile klnan namazlar kabul olmaz. (Yan sevap
verilmez. Eer artlarna uygun klm ise, namaz sahihtir ve namaz borcundan kurtulur.)
Denilir ki: Krk gn pheli yiyen kimsenin kalbi kararr. Haram yiyen kimsenin
azlar, ister istemez haram iler.
nsanlarn mallarn btl (haram) yoldan yiyen kimse, bu ekilde alm olduu
mallar eer sahipleri hayatta ise sahiplerine, vefat etmilerse vrislerine geri vermelidir.
Eer vrisleri de yoksa, sahiplerin hakk olan miktar, sadaka olarak vermelidir. Bylece
fakirlere sadaka verilen bu mallar, hak sahipleri iin Allah telnn katnda emnet
kalm olur. Allah telnn, kymet gnnde, fakire verilen o mallarn sevbn
sahiplerine ulatrmas, hak sahiplerinin de, bundan honud olacaklar umulur. Hak
sahiplerinin hakkn fakirlere, ayn cins maldan vermek gerekmez. zerindeki hak kadar,
istedii maldan sadaka olarak verir.
Riy: Riy; bireyi olduunun tersine gstermektir. Ksaca gsteri demektir. Resli ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem.) buyurdu ki: Sizde bulunmasndan en ok
korktuum ey, irk-i asgara yakalanmanzdr. irk-i asgar, riy demekir.
Dnyda riy ile ibdet edene, kymet gn, ey kt insan! Bugn sana
sevb yoktur. Dnyda kimler iin ibdet ettin ise, sevblarn onlardan iste
denir.
Yine Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem.) buyurdu ki: Allah tel
buyuruyor ki: Benim erkim yoktur. Bakasn bana erik eden, sevblarn
ondan istesin. bdetlerinizi ihls ile yapnz! Allah tel, ihls ile yaplan ileri
kabul eder.
Hz. Ali; Riy shibinin almeti vardr: 1- Yalnz iken tembel olur. 2- nsanlar
arasnda iken alkan ve hareketli olur. 3- vld zaman ok alr. Zemmedildii,
ktlendii zaman, almasn azaltr buyurdu.
Akll kimsenin, yapt ameller hussunda, sr obanndan edeb ve ibret almas
gerekir. nk oban, srsnn yannda namaz kld zaman, kld namaz iin,
srsnden herhangi bir medh ve vme beklemez. Bunun gibi, amel yapan kimse de,
insanlarn kendi ameline bakmasna, amel yaparken kendisini insanlarn grmesine itibr
etmez. Yaptklarn Allah telnn rzs iin yapar.
Riynn hakkati; fazletlerini gstermek sretiyle, insanlarn kalbini kazanmak,
onlarn gnllerinde yer igal etmektir. Riy, hret amelini dnyev bir fide iin
yapmaktr. nk Allah telnn rzsndan baka bir maksatla yaplan her amel riydr.
Eer riy, dnin aslnda yan itikdda olursa, bu nifk olur ki, byle bir kimse ebed
Cehennemde kalr. (Yan byle kimse kalbinde mn olmad hlde mn varm gibi
gsterir.)
bdetlerde riy: Be vakit namaz, Cuma namaz ve dier ibdetleri, yannda
insanlar varken ok gzel yapp, yannda kimse yok iken yan yalnz iken, bunlar terk
etmek sretiyle olur. Eer namaz klmad, oru tutmad iin, insanlarn kendisini
knayacaklar korkusu olmasayd, bu ibdetleri yapmazd. Byle bir riy hli bulunan
kimse, insanlarn vmesini, Allah telnn vmesine tercih etmi olur.
bdetlerin vasfnda riy: Bu ksmdr: 1- Terkedildiinde noksanlk olan bir
hussta riy: Mesel rku iyi ve artlarna uygun yapmak. ayet rkda tadil-i erkna
riyet edilmezse, namazda noksanlk olur. te bunu insanlarn yannda iyi yapp, yalnz
iken yapmamak, buna riyet etmemek riydr. nsanlarn yannda rku gzel, tadl-i
erkna riyet ederek yapmak, insanlarn rku iyi yapmad iin ayplamasndan,
gybetini yapmalarndan korktuu iin ve onlarn dedikodusundan kendisini korumak iin
yapmaktadr. Bu dnce ile hareket etmek eytann bir hlesidir. nk namazn noksan
olmasndan doan zarar, insanlarn gybet etmesinden doan zarardan daha byktr.
2- Terkedildiinde veya yapldnda, noksanlk olmayan bireyi yapmak. Mesel
gsteri iin, normalden fazla Kurn- kerm okumak.
3- Birinci safta yer almak, kimse gelmeden nce cmiye gitmek gibi husslar olup,
bunlar, insanlarn takdrini ve medhini kazanmak iin yapmak.
bdeti, sadece riy ve gsteri iin yapmak, ibdetin sevbn giderir. O ibdet
bouna yaplm olur. Ayn zamanda ibdeti, sdece bakas grsn niyeti ile yapmak,
Allah tel ile alay etmek olur. Byle bir hareket, maksada kavumakta kulun, (h)
Allah teldan daha gl ve kuvvet shibi olduu mansn ifde eder. bdette, hem
sevb, hem de insanlarn medhini kazanmak dncesi bulunursa, bu, ihlsa aykrdr.
Riynn dereceleri: 1- Bir gnah yapabilmek iin riy yapmak. Mesel; ibdetle
megul grnerek, bakasnn itimdn kazanp, onlarn mallarn kendisine emnet
olarak brakmalarn temin etmek ve onlarn mallarndan istifde etmeyi dnmek,
gasbetmek. 2- Aalanmak ve zhidlerden saylmamak korkusu ile riy yapmak. Mesel;
insanlar, Ne kadar vakarl birisi desin diye, gzel ve arbal yrmek. Bir eye nce
kendisi glp, sonra orada bulunanlarn kendisini ayplamamas iin, istifar okumak ve
zntl grnmek. Yalnz iken yapmad hlde insanlarn yannda teravih ve teheccd
namaz klmak. Pazartesi ve Perembe gnleri oru tutmak, sadaka vermek ve bir
topluluk arasnda, kendisine kt gzle bakmamalar iin onlar gibi yapmak. 3- nsanlarn
yannda hznl durmak ve alamak. Vaz ve nashatla megul olmak. Bundan maksat,
insanlardan mal ve baka bir menfaat temin etmektir.
Riy gizli bir irk olup, yaplan ibdetleri boa karr. Shibini, Allah tel katnda
sevilmeyen birisi yapar. Riy, insan helka srkleyen byk gnahlardandr. Bundan
dolay, byle bir durum varsa, ondan kurtulmak iin ok almak lzmdr. Bu hli
gidermek iin, her trl meakkat ve gayreti gze almak lzmdr. Akll kimse,
ierisindeki riy damarlarn skp atar. Riy damarlar; insanlarn kendisini vmesne
sevinmek, onlarn zemminden ve ktlemesinden kamak, insanlarn elinde bulunanlarda
gz olmaktr.
Riynn ilc: Allah telnn, iinden geenleri bildiini hatrlamaldr. limler,
riynn haram, ihlsl olmann ise vcib olduunda ittifk etmilerdir.
Kalbin gnaha azmetmesi ve zhir azlar ile onlar yapmasnn haram olmas:
Kurn- kermde melen yle bildirilmektedir: Siz iinizde olan ktl
aklasanz da, saklasanz da Allah tel sizi onunla hesaba eker, nihyet
dilediini balar ve dilediine de azb eder. Allah tel hereye kadirdir.
(Bekra-284). Hads-i erfte Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem.); Allah tel,
yapmadklar veya konumadklar mddete, kalblerinin vesvese ettii eyi
mmetimden kaldrd. buyurdu.
Yine Reslullah efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem.) buyurdu ki: phesiz
Allah tel, iyilikleri de ktlkleri de yazd. Kim bir iyilie karar verir fakat
onu yapamazsa, Allah tel katnda ona tam bir iyilik sevb yazlr. Eer o
iyilie karar verir ve yaparsa, Allah tel katnde onun iin, on sevbtan
yediyz misline ve daha ouna kadar sevb yazlr. Kim bir ktle karar verir
de onu yapmazsa, Allah tel katnda ona bir iyilik sevb yazlr. Eer
ktle ynelip, o ktl yaparsa, Allah tel katnda ona bir gnah
yazlr.
Akll kimsenin, kalbini gnaha meyletmekten ve ona devam etmekten muhafaza
etmesi lzmdr. Hatrna gnah olan birey gelince; Ez ekip Allah telya snmal,
Kelime-i tevhd syleyerek, Allah telnn zikrini kendisine kala edinmeli, slih amellerle
megul olmal, o gnahn irkinliini ve Allah tel ile arasnda perde olduunu
dnmeli, o gnah yapmamak iin elinden geleni yapmaldr. Eer bir kimse, Allah
tel korkusundan dolay, bir gnah terkederse, ona bir sevb yazlr. nk Allah
korkusundan dolay o gnah terketmesi, nefsi ile mcdele etmesi de sevbtr.
Kfirleri sevmek ve onlar dost edinmek: Allah tel yet-i kermelerde melen
buyuruyor ki: Mminler, mminlerden ayrlp kfirleri dost edinmesin. Bunu her
kim yaparsa, artk Allah telya yaknl kesilmi olur (l-i mrn-28). Ey
mn edenler! Mminleri brakp da kfirleri dostlar edinmeyiniz. (Nis-144).
Ey mn edenler! Dmanlarm ve dmanlarnz dostlar edinmeyiniz.
(Mmtehine-1).
Bilmelidir ki, mslman erkek ve kadn, dinsizlerden hibir kimseyi; gerek ona
hrmet ve sayg gstermek, gerek onu sevmek, onunla sohbet etmek ve beraber olmak
veya herhangi bir ite onunla istire etmek sretiyle olsun dost edinmemelidirler. Gayr-i
mslimlerin bayramlarnda, gayr-i mslimin kestikleri hayvanlarn etini yemek ciz
deildir. nk o hayvan, Allah teldan bakas iin kesilmitir. Drer-l-mltekitte de
byle yazmaktadr.
Zarretsiz olarak zimmye, (yan gayr-i mslim vatandaa) selm vermek ciz
deildir. Bidat ehlinin selmna cevap verilmez. Eer zmm nce selm verirse selm
alnr ve cevap verilir. nk selmn almamak, zimmye eziyet vermek olur. Onlara
eziyet vermek mekrhtur. Fakat selmna cevap verirken sadece, ve aleykm denir.
Baka birey sylenmez.
Kdhnda buyuruldu ki: Zimmye nce selm vermek mekrhtur. Fakat nce o
selm vermise, selm almakta mahzur yoktur.
Siyer-l-Fetvda buyuruluyor ki: Zmmnin selmna cevap vermekte mahzur
yoktur. Ancak nehyedilen huss, onlara nce selm vermektir. Fakat, bir ihtiy sebebiyle
onlara selm vermekte mahzur yoktur.
Hz. mer (rahmetullahi aleyh) ehl-i kitaptan birisini ktib edinmeyi yasaklam ve
yle buyurmutur: Onlara ikrm ve hrmette bulunmayn, nk Allah tel onlar
aalamtr. Onlara gvenmeyin, nk Allah tel onlarn hin olduklarn bildirmitir.
Mallarnz ve canlarnz hussunda, Allah teldan korkan mslmanlardan bakasn
vazfelendirmeyiniz. Burada Hz. merin (rahmetullahi aleyh) mslman olana bile vazfe
verirken, Allah teldan korkan mslmana vazfe verilmesini emretmesine bilhassa
dikkat etmelidir. Bundan, Allah telnn dman olan dinsizler hakkndaki durumun nasl
olaca ok aktr.
Cimrilik: Cimrilik kt sfatlardandr. Cimri kimse, hem dnyda hem de hrette
ktlenir. Allah tel, cimri olanlar Kurn- kermde yle ktlemitir: Allah
telnn, fadlndan kendilerine verdii eye bahillik (cimrilik) edenler, hibir
zaman onu kendilerine hayrl sanmasnlar. Aksine bu, kendileri iin bir erdir.
Onlarn cimrilik ettikleri ey, kymet gn boyunlarna dolanacaktr. Gklerin
ve yerin miras Allah telnndr. (l-i mrn-180 meli lisi).
Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem.) buyurdu ki: Cimrilikten saknnz.
nk cimrilik, sizden ncekilerin helkna sebep oldu. Yine buyurdu ki: ey
helk edicidir. taat olunan cimrilik. Tbi olunan hev ve kiinin kendini
beenmesi.
Cimriliin snr ve insan ne zaman cimri saylr?: Mal, bir hikmet iin yaratlmtr.
Bu da, insanlarn ihtiylarnn giderilmesidir. Mal, bazan sarfedilmesi gereken yere
sarfedilmeyebilir, oraya sarfedilmekten alkonabilir. Bazan da sarfedilmesi gzel olmayan
yere sarfedilebilir. En iyisi, mal muhafazas vcib olan yerde muhafaza etmek,
sarfedilmesi vcib olan yerde sarfetmek, harcamaktr. Mal sarfedilmesi vcib olan yerde
tutmak cimriliktir. Maln tutulmas, sarfedilmemesi gereken yerde sarfetmek ise isrftr.
Cmerdlik; isrf ile cimrilik arasnda orta bir durumdur. Azlarla vermek kfi
deildir. Ayrca kalbin de bu verme iinden rz olmas, bu ie kar kmamas lzmdr.
Vermesi vcib olan eyler, dinde ve dette olmak zere iki tanedir. Bunlardan birini yerine
getirmeyen cimridir. Mesel zektn vermeyen, oluk-ocuunun nafakasn vermeyen
byledir. Bunlara bu eyleri vermek zor ve ar gelir. Byle kimseler tabiat bakmndan
cimridir. mkn varken darlk ekmek, muhtam gibi bulunmak irkindir. mkn varken,
mal sevmekten dolay, ihtiylarn yerine getirmeyip, darlk ve ihtiy ierisinde

bulunmak mrvvet perdesini yrtar.
Cimriliin sebebleri: 1- Ancak mal ile elde edilebilen arzu ve istekleri yerine
getirebilmek dncesi, ayet maln hayr ve sevb olan yerlere sarfederse, nefsinin arzu
ve isteklerine kavumayacaktr. 2- Tl-i emel: Zevk ve safa srmek iin ok yaama
istemektir. 3- oluk-ocua brakma dncesi. 4- Mal sevmek.
Birincisinin ilac; kanat ve sabrdr. kincisinin ilc; akranlarnn ve kendisi gibi
olanlarn ldklerini, hlbuki o mal kazanmak iin ok yorulduklarn, kendilerinden sonra
mallarnn zyi olduunu hatrlamaktr. ncsnn ilc; kendisini yaratan Allah
telnn oluk-ocuun da rzkn vereceini dnmektir. Drdncsnn ilc; cimrilii
ktleyen, cmertlii ven haberler zerine dnmektir.
Cmertlikle tannmak iin, riy olarak cmertlikte bulunmak, nefsin hlelerindendir.
Dinde cimrilik, farz olan zekt vermemekle olur. rfte ise; mal olduu hlde, gerek
ahsna, gerekse oluk-ocuuna lzm gelen harcamay yapmamakla olur.
Cimrilik, sdece mal tutmak, onu sarf etmemek deildir. Ayn ekilde; ibdetlerini
yapmyan kimse de nefsine cimrilik ettii, Reslullah efendimizin (sallallahu aleyhi ve
sellem.) ismi erflerini duyduu hlde salt- selm okumayan kimse de cimrilik yapt,
mslman kardeine rastlayp da selm vermeyen kimsenin de cimri olduu bildirilmitir.
En byk cimrilik ise, Kelme-i tevhdi inanarak sylememek sretiyle, slm dnine
girmeyi terk etmektir. Yine, malndan hayr yerlere ve fakirlere harcamak isteyen kimseye;
Maln tut, ihtiylar ok, belki bir gn ihtiycn olur. Elindeki mal hayr yerlere harcarsan
fakir olursun diyerek bakasnn yapaca hayra mni olmak da en byk
cimriliklerdendir. Yine en byk cimrilikten birisi de, Allah telnn kendisine akl ve
anlay verdii kimsenin, Allah telya kulluk vazfesini yapabilecek kadar ilim
renmekten geri durmas, chil olarak kalmasdr.
Aldanmak: Allah tel beni affeder deyip, gnahlara devam etmek ve tvbe
etmemek aldanmaktr. Allah telnn rahmetini umarak aldanmak ile Allah telnn
rahmetini temenni arasnda fark vardr. Bir kimse tarlasn srer, ondaki zararl otlar
temizler, tohumu tarlaya eker, sulamasn ve lzumlu bakmn yaptktan sonra Allah
telnn ltuf ve ihsnndan, tarlasna gelecek fetleri defetmesini, onlardan korumasn
bekler. te bu Allah telnn ltuf ve ihsnn ummak olur. Birisi de tarlasn ekmez,
hibir gn almaz, gidip yatar ve uyur. Tarladan, ekini veya meyveyi alma zaman
gelince, Allah telnn kendisine ok vermesini bekler. Bu Allah telnn rahmetini, ltuf
ve ihsnn beklemek deil, kendi kendisini aldatma ve ahmaklk olur. Allah telnn
rahmetini ltuf ve ihsnn ummak, sebeblere yaptktan sonra olmaktadr.
Yahy bin Muz- Rz (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki: Bana gre en byk
aldanma; gnahlarndan dolay pimanlk duymadan, Allah telnn affn ummak, Allah
telnn beendii eyleri yapmadan, Allah telya yaknl beklemek, Cehenneme
girmeye sebep olacak tohumlar ekip, Cennet meyvesi almay beklemek, gnah ilemek,
gnah ileyip, gnahlardan uzak kalan, ibdet ve tatta bulunanlarla beraber olmay
istemek, slih amel ilemeden mkfat beklemek, hem gnah ileyip hem de Allah
telnn mafiretini ummaktr.
Hasen-i Basr (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki: Baz kimseler vardr ki, Allah
telnn af ve mafireti oktur diyerek, ibdet ve tat yapmadan, bir tek sevplar
olmadan dnydan ayrldlar. Biz Rabbimiz hakknda hsn-i zan shibiyiz dediler ve
yalan sylediler. Eer Allah tel hakknda zanlar iyi olsa idi, slih ameller yaparlar,
ibdet ve tatte bulunurlard.
Peygamberler (aleyhimsselm) ve Allah telnn vel kullar, btn gleri ile
Allah tel iin ibdet ve tat yaptklar hlde, gnahlardan son derece saknmlardr.
Bu hlde, hi ibdet ve tatle megul olmayp, devaml gnah ileyenin; Allah kermdir,
merhametlidir, affeder diyerek, gnaha devam etmelerinin, tvbeye yanamamalarnn ne
kadar yanl olduu meydandadr.
Niyet ve ihls: Her mminin nce niyet ve ihlasn hakkatini bilmesi lzmdr.
Sonra niyetinin samimiyetini amel ile dorulamaldr. hls, kulun kurtuluuna vesledir.
Kul, eytandan ancak ihls ile kurtulabilir. Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem.)
buyurdu ki: Allah tel sizin sretlerinize ve mallarnza bakmaz. Bilakis sizin
kalblerinize ve amellerinize bakar.
Amellerin temeli niyettir. Niyet eer ihlsl ise fide verir. Grlmez mi ki, Allah
telya secde eden ile putlara secde edenin yaptklar grnte ayndr. Fakat Allah
telya secde edeninki, ibdet, puta secde edeninki ise kfr olmaktadr. Niyet, amellerin
rhu gibidir. Allah iin olmayan bir niyetle yaplan amel riydr, yapmacktr ve zorlanarak
yaplr. Riy ile yaplan amel, Allah telnn gazbna sebeb olur.
Akll kimse her eyde; yemesinde, imesinde, giymesinde, uykusunda, hatta helya
girmesinde bile niyeti terketmemelidir. Btn bunlarda, Allah telnn rzsn kasd
etmekle, niyet yerine gelmi olmaktadr. nk btn bunlarn hepsi, bedenin devamn,
kalbin, bedenin ihtiylarn dnmekten kurtulmasn temin etmektedir. Bu ihtiylarn
giderilmesi ile insan dn vazfelerini daha rahat ve iyi bir ekilde yapabilmektedir. Bu
sebeble; yemek yerken, ibdet iin kuvvetlenip daha iyi ibdet edebilmek niyeti ile
yemelidir. Nefsinin ve ehvetinin kt isteklerini yerine getirmek dncesi ve niyeti ile
yememelidir.
Niyet amelden nce gelmektedir. Hayra niyet edildii mddete, insan hayr ve
iyilikle beraber olur. Selef-i slihnden bir zt buyurdu ki: Nice kk saylan amel vardr
ki, iyi bir niyet onu ok byk yapar. Nice byk amel vardr ki, hlis olmayan niyet onu
kltr.
Gnah bir ey, iyi niyetle gnah olmaktan kmaz. Chil olanlar Reslullah
efendimizin; Ameller niyetlere gredir. hads-i erfini yanl anlamakta, iyi niyetle
yapldnda, gnahn tata dntn zannetmektedirler. Mesel; birinin kalbini
kazanmak ve onu memnun etmek iin, onun yannda baka birini gybet etmek, shibinin
izni olmayan maldan bir fakiri doyurmak, haram mal ile mescid, medrese ve dergh
yaptrmak byledir. Bunlar yaptrmakta niyet ve maksat hayr ve iyilik olsa bile, o ileri
gnah olmaktan karmaz. yi niyet, zulm ve hakszlk olan bireyi zulm ve hakszlk
olmaktan karmaz. limler, haram olan bireyi sadaka olarak verip, bundan sevb
beklemenin kfr olduunu szbirlii ile sylemilerdir.
Baz kimseler, haram mal ile; kpr, medrese ve mescid yaptrmak sretiyle
sultanlara yaklarlar. Dnyya dkn olan limler, ilim retmek sretiyle dny mal
toplamak, insanlarn ileri gelenlerinden faydalanmak isterler. Sefih ve aa tabiatl,
niyetleri dnylk ve makam elde etmek olan kimseler, ilmi, dny dkn limlerden
renince, Allaha giden yolu kesen yol kesiciler olarak ortaya karlar.
Reslullah efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem.); Ameller niyetlere gredir.
hads-i erfi tatlara ve mbh olan eylere mahsstur. Gnahlara mahss deildir.
nk tatlar, bozuk ve kt niyetle gnah olur. Mbhlar da byledir. Fakat gnahlar iyi
niyetle asla tat olmazlar. Herkes bir ii, ya dnyya it iyilikleri ve fideleri, yhut
hrete it iyilikleri ve fideleri elde etmek iin yapar.
nsann ya sdece dnylk elde etmek, yhut sdece hrete it bir fide elde
etmek iin bir i yapmasna dir, Allah tel Kurn- kermde melen yle
buyurmaktadr: Kim hret sevbn isterse, onun sevbn arttrrz. Kim de
dny menfatini isterse, ona da ondan veririz. Fakat hrette ona hibir nasb
yoktur. (r-20)
lmi ile maksad, gsteri ve dnylk elde etmek olan kimse azb ve ceza grr.
lmi ile Allah telnn rzsn kazanmaktan baka bir maksad ve niyeti olmayan kimse
ise, sevb kazanr ve mkfat grr. Niyeti hlis olmayan, Allah telya yakn olmak ve
Onun rzsn kazanmaktan baka bir niyetle i yapan kimsenin ameli reddedilir. Az veya
ok, nefsin houna giden dny dncelerinden birisi amele karnca, amel safln ve
temizliini kaybeder.
hls, srf Allah tel iin oluncaya kadar, ameldeki dnyev ve nefs istek ve
dnceleri temizlemektir. Bu ise ancak, Allah tely kalbinden seven, hret derdi ile
derdlenen, dny sevgisine yer vermeyen, yemesi imesi lezzet ve zevk almak iin deil
de, srf Allah telnn emirlerini yapp, yasaklarndan saknmak hussunda kuvvet ve
g kazanmak olan, kalbinde sdece hakki shibi ve mliki olan, Allah telnn rzsn
kazanmaktan baka dncesi olmayan kimseler iin mmkndr. Byle bir kimse,
hareketlerinde ve hareketsiz anlarnda, dim hlis ve doru niyetlidir. Mesel, o uyurken
ibdete kuvvet kazanmak niyeti ile uyur ve onun uykusu ibdet olur. hlsn ilc; nefsin
lezzetlerini, arzu ve isteklerini krmak, dnyya olan tam ve arzuyu kesmek, kendisini
hrete vermektir. Bunlar olunca ihls kolaylar. Nice ameller vardr ki, insan bunlar
yapmak iin ok yorulur, onlar Allah iin yaptn zanneder, fakat aldanmaktadr.
Bir zt yle anlatr: Otuz sene mescidde birinci safta namaz kldm. Birgn, bir
zr sebebiyle ikinci safta namaz kldm. Bu srada, insanlarn beni ikinci safta
grmesinden dolay, bende bir utanma hissi meydana geldi. Anladm ki, birinci safta
namaz klmak, kalbimde hsl olan sevin ferahlk hli riy, gsteri imi.
Bu huss ince bir noktadr ki, bunun benzeri olan ameller, gsteriten kurtulamazlar.
Amelleri bu durumda olanlar, hrette iyiliklerinin ktle tebdil edildiini, evrildiini
grrler. Amellerini bu dnce ve niyetle yapanlar amellerinde riy yapmlardr.
hret iin amel yapan kimseye Allah tel hem dnyy, hem de hreti ihsn
eder. Dny iin amel yapan, sadece dny iin alan kimseye de, Allah tel
dnydan diledii kadar verir, fakat o amelinin hrette hi fidesini gremez.
Hased: nsan helka gtren kt huylardan birisidir. Resl-i ekrem (sallallahu
aleyhi ve sellem.) buyurdu ki: Atein odunu yemesi gibi, hased de iyilikleri yer.
Yine Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem.) buyurdu ki: phesiz Allah telnn
nimetlerinin dmanlar vardr. Onlar kimlerdir diye sorulduunda Reslullah
(sallallahu aleyhi ve sellem.); Allah telnn, fadlndan verdii eyler iin,
insanlar hased edendir buyurdu.
Ebdderd (r.a) buyurdu ki: lm ok hatrlayann, sevinci ve hased etmesi az
olur.
Fakh Ebl-Leys Semerkand Tenbh-l-gfiln isimli eserinde yle buyuruyor:
Hasedden daha kt birey yoktur. nk hased eden kimse u be ktln iine
der: 1- Bitmeyen gam ve keder ierisine girer. 2- Hased etmesi, onun iin, ecir ve
sevb olmayan bir musbet olur. Onun gnaha girmesine sebeb olur. 3- Hasedinden
dolay knanr, ayplanr. 4- Allah tel ona gazb eder. 5- Allah telnn tevfik kaplar
ona kapanr.
limlerden bir zt yle buyurdu: Hased eden, be bakmdan Rabbine kar gelmi
olur. 1- Hasedci, Allah telnn baka bir kuluna verdii nimetten dolay kzar. 2- Allah
telnn taksimine rz deildir. Yan hasedcinin hasedi Allah telya, Niin bunu byle
taksim ettin demek mansna gelir. 3- Hasedci, Allah telnn dilediine ltuf ve
ihsnda bulunduunu bildii hlde, Allah telnn nimetlerinden bakalarnn
faydalanmasn istemez. Bu hussta cimrilik eder. 4- Allah telnn sevdii kulundan,
nimetin alnmasn, ondaki o nimetin son bulmasn, yok olmasn ister. 5- Hasedci, hased
etmek sretiyle Allah telnn dman olan iblse yardmc olmudur.
Hasedin hakkat: Allah tel, bir kuluna nimet verince, ltuf ve ihsnda
bulununca, bakalar iin bu kimsede iki hl vardr: 1- Bu nimetin o kimseye verilmesini
iyi karlamaz, istemez. O nimetin o kimsenin elinden kmasn ister ki, buna hased
denir. 2- O nimetin o kimsenin elinden kmasn, son bulmasn istemez. O nimetin o
kimsede bulunmasn ve devamn kt grmez. Ancak onun bir benzerinin de kendisinde
olmasn ister ki, buna gbta denir.
Hased olan birincisi haramdr. Ancak byle bir nimet, dinsiz veya fsk gibi kt bir
kimsede bulunup, onlar bu nimetten faydalanarak fitne karyorlar, insanlara zarar
veriyorlar ise, o nimetin onlarda bulunmamasn, o nimetin onlarn elinden kmasn ve
yok olmasn istemek, zarar vermez. nk burada nimetin, nimet olma bakmndan yok
olmas istenmemekte, aksine, nimetin, onlarn elinde fitne ve fesada vesle olduu iin
yok olmas istenmektedir.
Hased, nimetin kendisinden bakasnn elinde bulunmasn istememek, kullarndan
bazsn bazsna tercih etmek hussunda Allah telnn kazsna kzmaktr.
Gptaya gelince, o haram deildir. Bilakis, haramlardan phelilerden saknmak,
Allah telnn emirlerine uymak gibi, vcib olan dn nimetleri elde etmek, sadaka
vermek, fakirlere yardmc olmak gibi, fazletli olan ilerde gpta etmek menduptur.
Gptada nimeti istememe, onu kerih grme durumu yoktur.
Hasedin sebepleri: 1- iddetli dmanlk: Hased, buz ve dmanlktan ayrlmaz.
Beraber bulunurlar. 2- Tekebbr: Bakasnn kendisinden stn olmasnn, kiiye ar
gelmesidir. Byle bir kimse, bakas ilim, mal ve makama kavuunca, onun kendisinden
stn olmasndan korkup, bylece ona stn olamama endiesi ierisinde olmasdr. 3Maksadna kavuamamaktan korkmak: Sultann, hizmetilerinin ve memrlarnn, bir
beldedeki mala ve mlke kavumak isteyen kimselerin, maksadlarna kavuabilmek iin,

birbirlerini hased etmeleri gibi. 4- Bakan olma, makam ve mevk elde etme sevgisi ve
arzusu. 5- bozukluu ve kirlilii; Allah telnn kullarna hayr ve iyilik hussunda cimri
olmak. Byle tabiat bozuk, ii kirli ve kibirli kimseler yannda, bakalarnn iyi hllerinden
bahsedilince, bu onlara ar gelir. nsanlarn perian ve iyi olmayan hllerinden
bahsedilince, bundan sevin duyarlar.
Hasedin dn bakmdan zarar: Hased eden kimse, nimet verilen kimsedeki nimeti
grdke, devaml olarak gaml ve kederli olur. Hased edilen kimse hasedciye gre,
mazlum durumundadr. Hasedci zlimdir. Bilhassa hased eden, hased ettii kimse
hakkndaki hasedini, onun hakknda gybette bulunmak, kusurlarn sayp dkmek,
bakasnn yannda anlatmak sretiyle hasedini sze ve fiile dknce, hased edilen
kimsenin bundan dn bakmdan ok fidesi olur. nk hased edenin iyilikleri (sevblar)
kymet gnnde hased ettii kimseye verilir.
Akll kimse, kendisinde bulunan hased sebeplerini ve illetlerini gidermek iin gayret
sarfetmelidir. almakla, gayret gstermek ve bu hussta Allah telya dua etmekle,
hased hastalndan Allah telnn izni ile kurtulmak mmkndr. Bunun iin, hased
eden, hased ettii kimseye tevzu gstermeli, medhederek onlara yaklamal, Allah
telnn hkmne rz olmal, sevbna rabet etmeli, hased ettii kimsenin sevdii
eyleri sevmelidir. Hased eden, yapt hasedin, Allah telnn kullar arasndaki
taksimine kzmak, onu beenmemek, olduu mansna geldiini, bunun ise, mnna
byk bir zarar verdiini, hasedi sebebi ile hrette ok iddetli azba, arptrlacan
kesin olarak bilmelidir. Akll kimsenin, hem dnini hem de dnysn perian eden hased
hastalna nasl dtne ne kadar hayret edilse yeridir. Fakat unu iyi bilmelidir ki,
hased byk bir cehlet, tam bir gaflet ve ahmaklktr.
Gybet: Belli bir mminin veya zmm kfirin aybn, onu ktlemek iin arkasndan
sylemek gybet olur. Gybet kt bir huydur ve haramdr. Kurn- kermde, gybet eden,
l eti yiyene benzetilmitir. Hucurt sresi onikinci yet-i kermesinde melen;
Birbirinizi gybet etmeyiniz. buyuruluyor. yet-i kermede, mminin gybet etmesi
yasaklanmtr.
bn-i Abbsn (rahmetullahi aleyh) rivyet ettii hads-i erfte, Resl-i ekrem
(sallallahu aleyhi ve sellem.) buyurdu ki: Mirc gecesi semya gtrldm
zaman bir kavme uradm ki, etlerinden kesilip sonra da onlara; Bunlar
yiyiniz! Kardelerinizin, yediiniz etleridir deniliyordu. Cebrile; Ey Cebril
Bunlar kimlerdir? dedim. Onlar senin mmetinden gybet edenlerdir dedi.
Peygamber efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem.) birgn Eshb- Kirma kar;
Mflis kime denir, biliyor musunuz? buyurdukta; Paras ve mal kalmayan kimseye
diyoruz dediler. Bunun zerine Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem.) buyurdu ki:
mmetimin arasnda mflis, u kimsedir ki; kymet gn, defterinde ok
namaz, oru ve zekt sevb bulunur. Fakat bir kimseye svm, iftir etmi,
maln alm, kann dkm, dm. Sevblar, bu hak sahiplerine datlr.
Haklar denmeden nce, sevblar biterse, hak sahiplerinin gnahlar, bunun
zerine ykletilir. Sonra Cehenneme atlr.
Yine Peygamber efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem.) bir hads-i erfte buyurdu
ki: Yannda, din kardei gybet edilince, gc yettii hlde ona yardm etmeyen
kimsenin gnah, dnyda ve hrette kendisine yetiir.
Yine Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem.) hads-i erflerde buyurdu ki: Din
kardeine, onun haberi olmadan yardm eden kimseye, Allah tel dnyda ve
hrette yardm eder.
Bir kimse, dnyda din kardeinin rzn korursa, Allah tel bir melek
gndenerek, onu Cehennem azbndan korur.
Rivyet edilir ki, Allah tel Ms aleyhisselma yle vahy etti: Gybetten tvbe
ederek vefat eden kimse, Cennete girenlerin sonuncusu olur. Gybette srar edip, onda
devam ederek vefat eden kimse, Cehenneme girenlerin ilki olur.
limlerden bir zt yle buyurdu: Gybet; fsklar iin ziyfet, kadnlar iin otlak,
takv sahipleri iin ise mezbeleliktir.
Gybetin kt kokusu, Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem.) zamannda
duyulurdu. imdi zamanmzda niin duyulmuyor? nk zamanmzda gybet oald.
Gybetin pis kokusu her taraf doldurdu. Artk bu pis kokuya alld iin bu kokunun
farkna varlmyor. Mesel, bir kimse dabakhneye ilk def girince, fen kokudan dolay
orada asla duramaz. Fakat burada deri dabalayanlar, yerler, ierler, orann pis kokusuna
hi aldrmazlar. Onlar bu kokunun farkna bile varmazlar. nk burunlar artk bu kokuya
almtr. Bugn gybetin de durumu byledir. Gybetin kt kokusu, her taraf kaplad
ve burunlar bu kokuya alt iin, artk o koku farkedilmiyor.
Htim-i Zhid yle buyurdu: Bir mecliste, u drt ey bulunursa, Allah telnn
rahmeti, o mecliste bulunanlardan uzak tutulur: 1- Dny ilerinden bahsetmek, 2Glmek, 3- Kahkaha, 4- Gybet.
Hlid-i R (rahmetullahi aleyh) yle anlatt: Birgn cmide bulunuyordum. Orada
bulunanlar, birisinin ayplar hakknda konumaya baladlar. Onlar, gybet etmekten men
ettim. Onlar da bundan vazgetiler. Sonra baka birinin ayplar hakknda konumaya
baladlar. Bir mddet sonra ben de onlarla beraber, bahsettikleri ahsla alkal olarak
konutum. O gece bir ry grdm. Bana uzun boylu ve siyah birisi geldi. Elinde,
ierisinde domuz eti bulunan bir tabak vard. Bana; Bu eti ye dedi. Ona; Bu domuz
etini mi yiyeceim? Vallahi onu yemem dedim. Bunun zerine beni ok iddetli bir
ekilde tehdid etti ve Bundan daha ktsn yedin de bunu niin yemiyorsun? diyerek o
eti azma soktu. Biraz sonra heyecanla uyandm. Vallahi otuz veya krk gn, her yemek
yiyiimde o etin pis kokusunu azmda hissettim.
Gybet, din kardeinin, bir zimmnin iitince zlecei bir kusurunu arkasndan
sylemektir. Bu ey; onun bedenine, ahlkna, szne, dn durumuna hatt elbisesine,
evine ve bineine it birey olabilir.
Reslullah efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem.) Eshb- Kirma; Gybetin ne
olduunu biliyor musunuz? buyurdu. Eshb- Kirm (rahmetullahi aleyh); Allah ve
Resl bilir dediler. Bunun zerine Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem); Gybet,
senin kardeini, arkasndan holanmayaca bireyle anmandr. (Ondan
bahsetmendir) buyurdu. Sylediimiz ey kardeimizde varsa, yine gybet olur mu?
denilince Reslullah efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem.); Bir, kimse iin sylenen
kusur, onda varsa, bu sz gybet olur. Yoksa bhtn, yan iftir olur. buyurdu.
Bedene dir gybet unlardr: Boyun uzunluu ve ksal, rengin siyah ve sarl,
gzn a veya kr oluu ve hakknda konuulan kimsenin, holanmad beden
kusurlarn sylenmesi.
Ahlka dir gybet: Birinin ahlknn kt olduunu, cimri, kibirli, ikiyzl, sinirli,
korkak, ciz ve buna benzer husslarn sylenmesi.
Beden ilere dir gybet: Bir kimse hakknda hrsz, yalanc, ikici, hin, zlim
namaza, zekta ehemmiyet vermiyor, rku, secdeyi gzel yapmyor, necsetten,
pislikten saknmyor, ana-babasna itat etmiyor, zektn hak sahiplerine vermiyor,
taksimi adletli yapmyor, mslmanlara dil uzatyor demek.
Dnyya dir olan eylerde gybet: Birisi iin edepsiz, insanlar hor gryor, kimseye
hak tanmyor, sadece kendisini dnyor, ok yiyor, uyunacak vaktin dnda ok uyuyor,
oturulmyacak yerlerde oturuyor demek.
Elbiseye dir gybet: Kollar geni, etekleri uzun, sar byk demek.
Dn hussunda gybet; Birisinin iledii gnahlar sylemek ve bu sebeble onu
ktlemek.
Gybet sadece dil ile olmaz. ml olarak, bakasna mslman kardeinin aybn ve
noksann bildirmek, bunlar aktan bildirmek gibidir. ret, m, yazmak, herhangi bir
hareketle, mslman birisinin bir noksann bakasna anlatmak, onun holanmyaca
bireyi bakasna bildirmek kast ile yaplrsa, hepsi gybet olur ve haramdr. Birisini taklid
ederek yrmek de gybettir. Hatt gybetin en iddetlisidir. nk bu ekilde birisini
taklid etmek, o kimsenin aybn ve kusurunu holanmayaca eyi daha kuvvetli ve ak
anlatmaktadr. Yaz ile gybet de byledir. nk kalem dilden daha keskindir.
Bir topluluun yalanc olduunu syleyip, bununla, hayatta veya vefat etmi olan
muayyen bir kimseye tariz yaplrsa (dokundurulursa), bu gybet olur.
Kdhnda yle yazmaktadr: Bir kimse, bir belde halkn gybet etse, onlar
yledir dese, bu gybet olmaz. nk o bununla btn belde halkn kastediyor. Onun
maksad ilerinden birisinin yle olduunu anlatmak bile olsa, o kiinin kim olduu
bilinmedii iin, o ahsn bu sz gybet olmaz.
Bugn bana yle birisi geldi veya yle birisini grdm deyip, onun
holanmyaca bir hlini syler, bunu dinleyen kimse de, onun sznden kastettii ahsn
kim olduunu anlarsa gybet olur.
En kt gybet, kendilerinin slih ve gybetten uzak olduklarn gstermek iin,
bakasnn gybetini yapp, slih ve gybetten uzak bir insann tavr ve hareketleri
ierisinde, riy yapanlarn hareketidir. Bylece riy ve gybet gibi iki ktl bir arada
ilerler. Mesel; Hayszlktan Allah telya snrz. Allah teldan bizi hayszlktan
korumasn dileriz demek gibi. Bunu syleyen kimsenin bu sz ile esas maksad,
bakasnn aybn anlatmaktr. Fakat bunu dua ekliyle ifde etmektedir. Falanca ibdette
ok gayretli. Fakat bazan bizde olduu gibi onda da geveklik oluyor diyerek, esas
gayesi, o bahsettii kimseyi ktlemek, kendisini slihlere benzeterek medhetmektir.
Byle syleyen kimse hem gybet hem de riy yapm olmaktadr.
Gybeti tasdk etmek de gybettir. Gybeti sessiz olarak dinleyen de, gybet edene
gybetinde ortaktr. Gybet edeni dinliyen kimse, gybet gnahnda ancak, dili ile gybet
edenin gybetini kt grmesi ve onu ayplamas ile kurtulabilir. Eer, dili ile gybete mni
olmaktan ekiniyorsa, gybeti, kalbi ile kt grerek oray terk eder. Eer gybet bahsini,
baka szle kesme imkn varken bunu yapmazsa, yine gnahkr olur. Dili ile gybet
edene sus deyipte, kalbi, gybetin yaplmasn isterse bu nifktr. Kalb ile gybeti kt
grmedike, dil ile sus demek onu gnahtan karmaz.
Gybetin umm ve hussi sebebleri vardr. Umm sebepleri unlardr: 1- Bir
kimseye kzld zaman, onun ktlklerini sylemek sretiyle kzgnln gidermek. O
kimsenin ktlklerini aka sylemeye bir mni olmaynca kzld zaman, dil ile o
kimsenin ayplar ve kusurlar sylenir. Bazen kzgnlk ie atlr. O zaman bu, kin olur. Kin
de, kin tutulan kimsenin ktlklerini sylemeye onun gybetini yapmaya gtren
sebeblerdendir. Kin ve kzgnlk, gybetin en byk sebeblerindendir. 2- Bakasn
kltmek sretiyle kendisini ykseltmek. Mesel; falanca chil ve anlay kt deyip,
kendisinin byle olmadn kasdetmek. 3- Hased: Birisini, insanlarn vdn ona
ikrmda ve hrmette bulunduklarn grp, o kimsede bulunan o iyi hlin ondan gitmesini
istemek. Onu ktlemek sretiyle, insanlarn nazarndan drmek iin almak. 4Bakalarn elendirmek ve gldrmek iin bakalarnn gldrc hareketlerini taklid
etmek. 5- Bakalarn aa grerek alay etmek. Bu durum, kendisini byk grp,
bakasn hakr ve aa grmekten ileri gelmektedir.
Gybetin hussi sebebleri dindarlara mahsstur. Bunlar pek ince ve gizlidirler.
eytan bunlar, hayr ve iyilik maskesi ierisinde gizliyerek yaptrr. Bunlar unlardr: 1Dinde gnah ve hat olan bir iin yaplmasndan dolay taaccb etmek. Mesel:
Falancann o ii yapmasna ok hayret ettim demek gibi. Bunu syleyen, bazan bu
sznde sammi olabilir. eytan bu taaccb srasnda, o ii yapan ahsn ismini de basit
gstererek syletir. Bylece farkna varmadan o ahs gybet etmi olur. 2- Allah iin
kzmak: nsan bir gnahn ilendiini grd zaman, bunun yaplmasna Allah iin kzar,
kzgnln ifde ederken gnah yapann ismini syler. Bylece gybet etmi olur. Hlbuki
yapmas lzm gelen ey, o ktl yapana, byle bir ii yapmasndan memnun
olmadn sylemek ve ona emri marfta bulunmak, onun ismini bakasna sylememek
veya o ktl yapann ismini gizlemek aleyhinde konumamaktr.
Ebl-Leys Semerkand, Tenbh-l-gfiln kitabnda yle buyurur: Gybet drt
eittir: 1- Kfr olan gybet, 2- Nifk olan gybet, 3- Gnah olan gybet, 4- Mbh olan
gybet.
1- Kfr olan gybet: Bir mslman birisini gybet edip, ona Gybet etmiyor
musun? denilince, o da; Hayr bu gybet deildir. nk ben iin dorusunu
sylyorum dese kat delllerle Allah telnn haram kld bir eyi hell grm olur.
Bu ise kfrdr. 2- Nifk olan gybet: Birisi gybet eder, fakat onu tanyanlarn ve
bilenlerin yannda ismini sylemez, bylece kendini vera shibi grr. te bu nifktr. 3Gnah olan gybet: Birisinin gybetini yaparken ismini sylemek, gnah olan gybettir.
Byle gybet eden kimse hem o gnahtan tvbe etmesi, hem de gybetini yapt ahstan
helllik dilemesi lzmdr. 4- Mbh olan gybet: Aka gnah iliyen bir fsk, veya bidat
shibini gybet etmek gnah olmaz. Fskn ktlkleri anlatlmak sretiyle, insanlarn o
kimseden saknmalar temin edilir. nsanlar fskn ktlklerinden sakndrmak iin,
onlara fsklarn ktlklerini anlatmak sevbtr. nk bu bir bakma insanlar ktlkten
men etme mans tar. Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem.) bir hads-i erfte;
nsanlar ondan sakndrmak iin, fciri, kendisinde bulunan eylerle anlatnz.
buyurmutur.
kimse vardr ki, onlarn gybeti gnah olmaz. Zlim sultann zulmn, aka
gnah iliyen faskn fskn ve bidat shibinin bidatini sylemek gybet olmaz.
Bir kimse, mslman kardeinin ktlklerini, onlara ehemmiyet verdii, byle
hllerin onda bulunmasn istemedii iin sylerse, bunda bir mahzur yoktur. Bu gybet
olmaz. nk gybet mslman kardeinin hakknda ayp ve noksanl kasd ederek
konumaktr. Kdhnda da byle yazmaktadr. Bir kimse, namaz klar, oru tutar fakat
eliyle ve diliyle bakalarna zarar verirse, onun bu kt hllerini anlatmakta mahzur
yoktur.
Gybet dn bakmdan fidesi olan sebeplerle mbh olur. Bunlar unlardr:
1- Zulme uram kimsenin, sultana, hkime ve zlimden hakkn alabilecek birisine,
falanca bana zulmetti veya bana yle yle yapt demesi cizdir. nk mazlum, hakkn
zlimden ancak yle alr. Reslullah efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem.) Hak
shibinin sz hakk vardr. buyurdu.
2- Ktlklerin ve gnahlarn iyilie evrilmesi iin, bunu yapabileceini mid ettii
kimseye, falanca yle yapt. Onu o iten menet gibi szleri sylemesi gybet olmaz.
3- Mslmanlar ktlkten sakndrmak: Birisinin, bidat shibi ve aka gnah
ileyen bir kimsenin yanna gittii grlr ve bidat shibinin iledii bidatin, fskn da
fsknn (yapt kt ilerin) o kimseye bulaacandan korkulursa, o kimse onlarn yanna
gitmekten sakndrlr. Ancak bu sakndrmann, hased sebebiyle bir sakndrma
olmamasna ok dikkat etmelidir. Ehl-i snnet limlerinin bildirdiklerine uygun olmayan
bilgileri kitaplarna yazan melliflerin tenkit edilmesi cizdir. Hatta dnin korunmas
bakmndan vcibtir.
4- Aka iki ien, kumar oynayan, insanlara zulmeden kimsenin, sdece aka
yapt bu ktlkleri anlatlr. Aka yapmad ktlkleri anlatlmaz. Hads-i erfte;
Hay cilbbn karan kimseyi sylemek gybet olmaz. buyuruldu. (Cilbb,
kadnlar rten eylerin ismidir. Hay cilbbn karmak, aka haram ilemek demektir.)
5- Topal, a gibi ayp bir lakab ile tannan byle mehr olmu bir kimseyi byle
tanyp, mehr olduu iin, bu lakaplar ile bahsetmek gnah olmaz. Fakat ayplamak ve
noksanln bildirmek kasd ile olursa haramdr. Ayp ve noksanlk ifde etmeyen baka
bir lakab varsa, onun ile ondan bahsetmek, onu sylemek daha gzel olur.
6- Evlenecei, birisi ile yolculua klaca, birisi ile ortaklk yaplaca, birisi ile
komuluk yaplaca zaman, o kimse hakknda kendisi ile istire edilen kimsenin, nashat
niyeti ile bildiini sylemesi cizdir.
7- Hkim, bir kimse hakknda sorduu zaman, o kimsenin iyi olmayan durumlarn
haber vermek cizdir.
Bu istisnalar dnda, gybet etmek sretiyle gnaha giren kimsenin, piman olup
tvbe etmesi, yapt gybetten dolay zlmesi, gerekir. Ayrca gybet ettii kimseden
hakkn hell etmesini istemelidir. Eer hakkn hell ederse, gybet eden onun hakkndan
kurtulmu olur.
Gybetten ok saknmaldr. Gybetin, iyilikleri yok ettiinin farknda olmaldr. Gybet,
Allah telnn gazbna sebep olur. Gybet edenin iyilikleri, kymet gnnde gybet
ettii kimseye verilir. Eer onun iyilikleri yoksa, gybet edilen kimsenin gnahlar ona
verilir.
Nemime (Kouculuk yapmak, sz tamak): Byk gnahlardandr. Resllullah
efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem.); Nemmam, Cennete giremez. buyurdu.
Nemmamn yeri Cehennemdir. nk hrette insann yeri ya Cennet yhut
Cehennemdir, yleyse, nemmamn derhal tvbe etmesi lzmdr.
Yine Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem.) buyurdu ki: ki yzl,
insanlarn en erlilerindendir. ki yzl kimse, bazlarna bir yz ile bazlarna
da dier yz ile gelir. Dnyda iki dilli olan iin Allah tel kymet gnnde
ateten iki dil yapar.
Kab-l-Ahbr (rahmetullahi aleyh) anlatt: Ben srilin bana ktlk gelmiti. Ms
aleyhisselm birka def yamur duasna kt. Allah tel Ms aleyhisselma
vahyederek; Ben senin ve beraberinde olanlarn dualarn kabul etmiyeceim. nk
sizin aranzda nemmesinde srar eden bir nemmam var buyurdu. Bunun zerine Ms
aleyhisselm; Y Rabb! Onun kim olduunu bildir de, aramzdan karalm dedi. Bunun
zerine Allah tel; Ey Ms! Ben sizi nemmeden men ediyorum. O ii ben mi
yapaym? buyurdu. Sonra yamur duasna kanlarn hepsi tvbe ettiler. Allah tel
onlarn dualarn kabul buyurarak bol yamur ihsn etti.
Hammd bin Seleme anlatr: Birisi criyesini satt. Alcya; Bunun baka bir ayb
yoktur, ama kouculuk yapar diye aybn da syledi. Mteri buna ramen onu satn
ald. Aradan gnler getikten sonra, hizmeti efendisinin hanmna; Kocan seni sevmiyor.
Sana ihnet etmek istiyor. Seni sevmesini, zerine titremesini ister misin? dedi. Kadn;
Tab isterim deyince, hizmeti; O hlde, eline bir ustura al. Sakalnn alt ksmndan
biraz kl kes. Ama bunu uyuduu zaman yap! dedi. Biraz sonra efendisi geldi. Hizmeti
bu sefer efendisine gizlice yle dedi: Hanmn seni ldrmek istiyor. Bunu aktan
bilmek ister misin? Efendisi: Tab isterim deyince, yleyse bu gece uyur gibi yap,
grrsn dedi. Adam uyur gibi yapt. Kadn, elinde ustura ile gece kocasnn yanna geldi.
Adam gzn ap hanmn elinde ustura ile grnce, kendisini kesmeye geldiini sand.
Hemen usturay elinden ald. Hanmn orada kesip ldrd. Sonra hanmnn yaknlar
gelip adam ldrdler. Bunun zerine adamn yaknlar geldi ve ldrlen kadnn
yaknlar ile ok iddetli kavga ettiler. Bir nemmamn sz birok insann lmne sebeb
oldu.
Yahy bin Eksem buyurdu ki: Nemmam, sihir yapan bycden daha ktdr.
nk bycnn bir ayda yapamadn nemmam bir anda yapar.
Hasen-i Basr (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki: unu iyi bil ki, sana bir sz getiren
senin szn de bakasna gtrr.
Nemmenin mans: Duyulmas istenmiyen bir sz bakalarna gtrp sylemek
demektir. Lgat mans kouculuk ve sz tamaktr. Nemime; srr ifa etmek, kapal ve
gizli tutulmas gereken bir hussta perdeyi yrtmaktr.
Birisi gelip, falanca senin hakknda yle yle konutu diye haber verirse unlar
yapmaldr.
1- Byle bir haber getirenin szne inanmamaldr. nk sz getiren fsktr.
Fsn szne inanlmaz.
2- Byle bir haberi getirene, mnsip bir ekilde nashat etmeli, yapt iin iyi
olmadn anlatmaldr. nk ktlkten men etmek vaciptir.
3- Sz getirene, Allah tel iin buzetmelidir. nk o bu yapt ile Allah
telya si olmu ve gnah ilemitir. Allah telnn buzuna mstehak olmutur. Allah
telnn buz ettiine buz etmek vcibdir.
4- Sz getirenin, getirdii habere gvenerek, sz getirdii kimseye s-i zan
etmemelidir. nk fsn sz ile bir kimseye s-i zan etmek haramdr.
5- Acaba, bu sz getirenin syledii dorumudur diye aratrma yapmamakdr.
nk tecesss, yan su aratrmay Allah tel yasaklamtr.
6- Nemmamn dt duruma dmemek ve onun nemmesini bakasna
anlatmamak gerekir. Yoksa insan, onun gibi nemmam olur.
yle anlatlr: limlerden birisini, dotlarndan bir zt ziyrete gelmiti. Dostu ona
bakasna dir kt bir haber syledi. Bunun zerine o lim misfirine; Bana cinyet
ilettin. 1- Bana kardeime buzettirdin. 2- Kalbimi bo yere megul ettin. 3- Nefsin
hakknda benim kt zannma sebeb oldun dedi.
Sleymn bin Abdlmelik, birgn yannda byk lim bn-i ihb ez-Zhr olduu
hlde oturuyordu. Bu srada ieri birisi girdi. Sleymn bin Abdlmelik ona; Duyduuma
gre benim hakkmda konumusun dedi. O ahs; Asla hakknzda hibir ey
konumadm dedi. Bunun zerine Sleymn bin Abdlmelik; Bunu bana sznde doru
olan birisi syledi dedi. Bunun zerine bn-i ihb ez-Zhr hazretleri; Nemmam doru
konumaz buyurdu. Sleymn bin Abdlmelik, Zhr hazretlerine Doru syledin
dedikten sonra o ahsa da, imdi selmetle gidebilirsin dedi.
ocuk Terbiyesi: ocuk, ana-babas yannda emnettir. Temiz kalbi, kymetli bir
cevherdir. Her trl ekil ve sretten arnmtr. Fakat, nakedilmeye, verileni almaya
msiddir. Hayra da erre de altrmaya elverilidir. Sabi ocuk, hayra ve iyi eylere
altrlr, iyi eyler retilirse, o ekilde yetiir ve byr. Hem dnyda hem de hrette
mesud ve bahtiyar olur. Ona iyi eyleri, hayr ileri reten ana-babas, hocalar ve onu
terbiye edenler, onun veslesi ile ok byk nimetlere ve mkfatlara kavuurlar. Eer
sab, ktle ve er olan eylere altrlrsa, hem dnyda hem de hrette helka urar,
ak ve bedbaht olur. Onun yznden ana-babas, hocalar ve onu kt terbiye edenler de
azap grrler ve cezalandrlrlar. Allah tel, Tahrm sresinin altnc yet-i kermesinde
melen buyuruyor ki: Kendinizi, evlerinizde ve emirlerinizde olanlar ateten
koruyunuz.
Ana-baba evldn, dnydaki ateten ve skntlardan muhafaza ettii gibi ayn
ekilde hretteki Cehennem ateinden de korumaldr. ocuu hretteki skntlardan ve
Cehennem azbndan korumak, dnydaki skntlardan ve dny ateinden korumaktan
ok daha mhimdir.
Ana-babann, evldn btn bu skntlardan ve musbetlerden korumas, onu gzel
terbiye etmek, ona gzel ahlk retmek, kt arkadalardan muhafaza etmek sretiyle
olur. ayet ocuun bakm ve emzirilmesi iin bir kadn bulup, ona baktrma lzumu hsl
olursa, hell yiyen, dindar ve sliha bir kadn arayp bulmaldr. nk haramdan hsl
olan stte bereket yoktur. Byle haram yiyen bir kadndan st emen ocuun tabiat
haram eylere meyleder.
ocukta, iyiyi ktden ayrma hassalar ortaya kmaya balad zaman, ocuu
kontrol altnda tutmak iyidir. ocukta ilk ortaya kan, hay duygusudur. ocuk bu andan
itibren baz eylerden hay eder. Bu sebeble utanlacak eyleri terkeder. Bunlar ocukta
akl nrunun parlamasyla ortaya kan hllerdir. Allah telnn, ocua, ltfu, ihsn ve
hediyesidir. Ahlka ve kalbin safsna dellet eden bulu anda, bu durum daha da
olgunlar.
Bu ada, ocua, terbiyesi hussunda yardmc olmaldr. Bunu asla ihmal
etmemelidir. ocuu ilk nce tesri altna alan ve onu megul eden huss, yemee
dknlktr. Bu bakmdan yemek yeme dabn retmelidir. Yemei abuk abuk
yememesini, lokmay iyice inemeden yutmamasn, lokmalar, peipeine almamasn
retmelidir. ok yemek yemei, oburluu ona irkin birey olarak gstermeli, ok
yemenin insanlara mahss bir sfat olmadn anlatmal, az yiyen ve terbiyeli olan ocuu
da medhetmelidir. ocua, yemekte bakasn kendisine tercih etmeyi, hangi yiyecek
olursa olsun onunla kanat etmeyi sevdirmelidir.
Zaman gelince, ocuu hocaya gndererek; Kurn- kermi, Reslullah efendimizin
mbrek haytn, onun anlyabilecei ve ona lzm olan din bilgilerini, Reslullah
efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem.) ehl-i beytini, Eshb- Kirmn, drt mezheb
immnn, dier din ve tasavvuf byklerinin, slih kimselerin haytn, onlarn slmiyeti
ne kadar gzel yaadklarn, bu sebeble huzrlu ve mutlu olduklarn anlatmaldr.
Onlar, ahlksz ve kadn kz ak anlatan iirleri dinlemekten menetmelidir. nk
byle iirleri okumak, dinlemek ve bu ilerle uraanlar ile arkadalk yapmak, ocuun
kalbinde fitne ve fesad meydana getirir.
ocuk, gzel ahlk shibi olduu, gzel ve iyi iler yapt zaman hediyeler almak
sretiyle onu sevindirmeli, bundan dolay onu insanlar arasnda medhetmelidir. ayet
bazan hoa gitmeyen eyler yaparsa, onu grmemezlikten gelmeli, onun hay perdesini
yrtmamaldr. Yoksa, nasl olsa bu kt iim ortaya kt diye, ondan sonra o kt ii
yapmaktan ekinmez hle gelir. Eer o ii ikinci def yaparsa, gizlice onu cezalandrmal,
onu korkaca birey ile tehdid etmeli, dolayl yoldan, yapt iin kt birey olduunu
ona anlatmaldr. Annesi de yapt kt bir ii babasna syliyeceini, babasnn da onu
cezalandracan sylemek sretiyle ocuu korkutmal, o kt iten onu alkoymaya
almaldr.
Ana-baba, ocuun arkadalar ve akranlarna kar onunla vnmemelidir. ocuu
tevzuya ve arkadalarna ikrma altrmaldr. Ykseklik ve stnln vermekle
olacan, a gzl ve tama shibi olmann, aa ve baya bir i olduunu retmelidir.
Yine ocuun yannda altn ve gm, onlara dkn olmay ktlemelidir. Zehirli ylan
ve akrebden daha ok, onlara dkn olmaktan sakndrmaldr.
ocua, insanlar yannda nasl oturulacan anlatmal, ok konumaktan, daha
kk yata almamas iin doru ve yalan yere yemn etmekten, bakasna lanet
etmekten, bakasna dil uzatmaktan, byle yapanlarla beraber bulunmaktan onu
menetmelidir.
ocuk mektepten, hocadan ders alp, edep ve terbiye renip dndkten sonra,
bunlarn yorgunluunu giderecek, onu dinlendirecek mnsip ve gzel bir ekilde
elenmesi gerekir. Eer ocuk mektepten ve hocadan geldikten sonra, onun dinlenmesi
iin, mnsip bir ekilde oynamasna ve elenmesine frsat verilmez de, tekrar ders ile
megul olmaya mecbr braklrsa, bu durum ocuun zeksn kreltir.
ocua; anaya-babaya, hocalarna, terbiye ve yetimesinde emei geenlere,
tandk olsun, yabanc olsun, kendinden yaa byk olanlara itatkr olmasn, onlarn
yannda, onlara hrmetinden dolay oyununu brakmasn retmelidir.
yi ile kty birbirinden ayrabilecek yaa gelince, abdest ve namaz terketmesine
asl msmaha etmemeli, Ramazn- erfin baz gnlerinde oru tutmasn emretmelidir.
Yedi yana gelince, namaz klmasn emretmeli, on yana gelince namaz klmazsa
mnsip bir ekilde namaza tevik mhiyetinde dvmeli, ipek giymekten, altn ve gm
kullanmaktan onu menetmelidir.
ocua, dnin emir ve yasaklarndan, bilmesi cbeden hereyi, otuziki farz, mnn
ve slmn artn retmeli, hrszlk yapmaktan, haram yemekten, yalan sylemekten,
gybet etmekten, hynet etmekten, irkin ve fen szleri konumaktan onu
sakndrmaldr.
ocua, yiyeceklerin ila gibi olduunu, yemekten maksadn insann onlar
vastasyla Allah telya ibdet ve tatta bulunmak iin kuvvet kazanmak olduunu,
dnynn hakki bir hayat ve devaml kalnacak bir yer olmadn, fni ve geici olduunu,
lm ile insann, dny lezzet ve nimetlerinden istese de istemese de ayrlacan,
lmn her an gelebileceini, Cennete girebilmek iin, bu dnyda Allah telnn
emirlerine uyup, yasaklarndan saknmas gerektiini, Allah telnn, sevdii kullar iin
Cennette trl trl nimetler hazrladn anlatmaldr. Yine ocua Cehennem azbnn
ok iddetli olduunu, Cehenneme dinde chil olanlarn, haram yemekten saknmayan ve
farzlar terkedenlerin gideceinden de bahsetmelidir.
Eer ocuk iyi yetitirilmi, edeb ve terbiyesine itin gsterilmi ve ehemmiyet
verilmi ise, bla ermesinden nce yaplan bu telkinler ve nashatlarn, bulu ana
erdii zaman tesrleri ve fidesi grlr. ocuk dim iyiye doru gider, iyi ve gzel ilerle
megul olur, kt ilerden saknr. ayet ocuk, iyi yetimemi, terbiyesi zerinde
durulmam ise, bulu ana eriince oyun ve elenceye, ktlklere dalar. Yemee,
giyinmee ve vnmeye dkn olur. Hakk kabul etmek ona ar gelir.
ocuk iyiye de ktye de elverili bir cevher olarak yaratlmtr. Ancak ana-babas
onu, iyi veya kt taraftan birisine meylettirir. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem.)
yle buyurdu. Btn ocuklar, mslmanla uygun ve elverili olarak dnyya
gelir. Bunlar sonra, analar ve babalar; Hristiyan, yahdi ve dinsiz yapar.
Haram yemek, ocuun kt olmasnda mhim bir unsurdur. nk, ana-baba
haram yemekten saknmad iin, onlardan dnyya gelen ocuk, tabiat ve mayas cb
her trl ktle meyleder. imdi ok sayda kt ve fsk kimse bulunmaktadr. Anababalarnn haram yemelerinin, ocuklarnn kt olmasnda tesri byktr. Allah tel
bizi haram lokma yemekten muhafaza buyursun. Amn.
ocuun baba zerindeki hakk: Reslullah efendimiz (sallallahu aleyhi ve
sellem.) buyurdu ki: ocuun baba zerinde hakk vardr: 1- Doduu zaman
ocuuna gzel bir isim koymas, 2- Akl erdii zaman Kurn- kermi
retmesi, 3- Evlenecek yaa gelince onu evlendirmesidir.
Birisi Hz. mere gelerek; Bu benim olum bana kar geliyor diye ikyette
bulundu. Bunun zerine Hz. mer onun oluna; Allahtan korkmuyor musun, niin anababana kar geliyorsun. Ana-babann evld zerinde u kadar hakk var buyurdu. O
zaman, o ahsn olu; Hi olun baba zerinde hakk yok mu? diye sordu. Hz. mer de;
Evet var. ocuuna dounca gzel bir isim koymas, ona Kurn- kermi retmesi,
evlenecek yaa gelince evlendirmesi, ocuun babas zerindeki haklarndandr buyurdu.
O zaman ocuk; Vallahi, babam, drtyz dirheme satn ald Hindistanl bir kadnla
evlendi. Bana gzel isim vermedi. smimi Cul koydu. Bana Kurn- kermden hibir ey
retmedi dedi. Bu szler zerine Hz. mer, ocuun babasna dnerek; Olum bana
itat etmiyor, diyorsun. Hlbuki, o sana kar gelmeden nce sen ona kar gelmisin.
imdi kalk ve oluna kar vazfeni yap buyurdu.
Yine yle anlatlr: Birisinin, babasn dvd grld. ocua; Niin baban
dvyorsun, onu brak dediler. Bunun zerine babas; Ona dokunmayn, beni dvsn.
nk ben babam aynen bu yerde dvmtm. Ben nasl babam burada dvd isem
imdi de ayn yerde olum beni dvyor dedi.
Reslullah efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem.) bir hads-i erfte yle buyurdu:
ocuunun, kendisine itati hussunda ona yardmc olan kimseye, Allah
tel merhamet eylesin.
Slihlerden birisi, oluna bireyi yapmas iin hi emretmezdi. ayet bir ihtiy
olursa, oluna deilde bakasna emrederdi. O zta bunun sebebi soruldu. O da yle
buyurdu: Oluma birey emredersem belki emrimi tutmaz da bana kar gelebilir. Bu
yzden Cehennem ateine mstehak olur. Hlbuki ben olumun Cehennem ateinde
yanmasn istemiyorum. Onun iin ona emretmiyorum.
Reslullah efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem.) hads-i erflerde buyurdu ki:
Kiide drt eyin bulunmas sedetine vesledir. 1- Zevcenin sliha olmas, 2Kardelerinin slih olmas, 3- ocuklarnn itatkar olmas, 4- Rzknn,
ierisinde bulunduu memlekette bulunmas.
Hibir baba, ocuuna gzel edepten daha stn birey vermemitir.
ocuklarnzla ilgilenin. Onlara gzel edep (terbiye) veriniz.
Ana-baba hakk: Allah tel Kurn- kermde sdece kendisine ibdeti emretti.
Kendisine ibdetten sonra ana-babaya itati bildirdi. nk insann varlnn hakki
sebebi Allah telnn yaratmas, zhiri sebebi de ana-babadr.
Allah tel, sr sresinin yirminc yet-i kermesinde melen; Rabbin kesin
olarak unlar emretti: Ancak kendisine (Allah telya) ibdet edin, ana-babaya
gzellikle mumele edin, eer onlardan biri veya ikisi senin yannda ihtiyarlk
hline ularsa, sakn onlara f bile deme ve onlar azarlama, ikisine de iyi ve
yumuak sz syle. buyuruyor.
bn-i mer (rahmetullahi aleyh) yet-i kermeyi tefsr ederken; Ana ve babaya
hitab ederken, babacm, anneciim demelidir buyurdu.
At bin Eb Rebh (rahmetullahi aleyh) yet-i kermeyi tefsr ederken; Onlarn
yannda konuurken, gz onlara doru evirmeden, bakmadan konumaldr buyurdu.
Mchid (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki; Ana-babann isimleri ile armaynz.
Onlar yalanlamaynz. Onlarla yumuak konuunuz. Onlara bo sz sylemeyiniz.
Ana-babaya iyilik yapmak, onlara dil uzatmamak, onlara kar gelmemek onlara
itattandr. Ana-babaya byle davranmamak byk gnahtr.
Dnen mahzurlu olmayan husslarda ana-babaya kar gelmemelidir.
mm- Kurtub buyurdu ki: Ana-babaya iyilikte bulunmak onlara itat etmek,
sdece mslman ana-babaya mahss deildir. Ana-baba kfir bile olsalar, onlara iyilik
yaplr.
Gerek hayatta iken ve gerekse vefatlarndan sonra, ana-baba hakkna riyet edilir.
Ana-babann vefat ettikten sonra haklar, her namazn peinden onlar iin dua etmekle
olur.
Tabinden bir zt buyurdu ki: Hergn be vakit namazda ana ve babasna dua eden
kimse, onlarn hakkn yerine getirmi olur. nk Allah tel Lokman sresi ondrdnc
yet-i kermesinde melen; Allah telya ve ananza-babanza kredin buyurmutur.
Gnde be def Allah telya krediyoruz. Ana-babaya kr ise, gnde be vakit
namazda onlara dua etmek sretiyle olur.
Ana-babann ocuu zerinde on hakk vardr: 1- Ana-baba a olduklar zaman
onlar doyurur. 2- Giyecee muhta olduklar zaman, eer gc yeterse, onlar giydirir. 3Hizmete muhta iseler onlarn hizmetini grr. 4- Onlar kendisini ardklar zaman
onlarn davetine icabet eder ve hemen yanlarna gider. 5- Birey emrettikleri zaman
emirleri gnah olmad mddete yerine getirir. 6- Ana-baba ile konuurken yumuak
konuur. 7- Onlar isimleri ile armaz. 8- Onlarla beraber yrrken arkalarndan yrr.
9- Kendisi iin istediini, onlar iin de ister, kendisi iin istemedii bir eyi onlar iin de
istemez. 10- Kendisine dua ettiinde, onlar iin de af ve mafiret ile dua eder.
Vefatlarndan sonra ana-babay rz etmek eyle mmkn olur. 1- ocuk, Allah
telnn emirlerine uyup, yasaklarndan saknmak sretiyle slih olursa. nk ana-baba
ocuklarnn slih olmasna sevinmesi kadar hibir eye sevinmez. 2- Ana-babann akraba
ve dostlarn ziyret etmekle, 3- Ana-baba iin Allah teldan af ve mafiret dilemek,

onlar iin sadaka vermek ve iyilik yapmakla onlar rz olur.
Selemeoullarndan birisi Reslullaha (sallallahu aleyhi ve sellem.) gelerek; Y
Reslallah! Anam-babam vefat ettiler. Acaba onlara yapabileceim bir iyilik var m? diye
sordu. Peygamber efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem.); Evet, onlar iin Allah
teldan af ve mafiret dilemen, onlarn verdikleri szleri yerine getirmen,
onlarn dostlarna ikrmda bulunman, onlar tarafndan olan akrabalarn ziyret
etmendir. buyurdu.
Birisi Reslullah efendimize (sallallahu aleyhi ve sellem.) Biat iin sana geldim.
Ana-babam alyarak braktm deyince, Reslullah efendimiz (sallallahu aleyhi ve
sellem.); Ana-babana dn onlar alattn gibi gldr. buyurdu.
Peygamber efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem.); Burnu yere srtlmtr,
burnu yere srtlmtr buyurdu. Kimin, y Reslallah? dediler. Ana ve
babasndan birinin veya ikisinin, yannda ihtiyarlad hlde, Cennete
gitmiyenin. buyurdu.
Bekr bin Hakem babasndan o da dedesinden anlatr: Y Reslallah! En nce kime
iyilik edeyim? dedim. Annene buyurdu. Sonra kime? dedim. Yine Annene
buyurdu. nc def sordum. Yine Annene buyurdu. Sonra kime? dedim. Babana
ve sonra srasyla akrabalarna buyurdu. Annenin, babadan nde tutulmas, annenin
ocuk iin daha ok zahmet ekip yorulmas, daha ok efkatli olmas ve ocua
hizmetinin okluundandr.
Reslullah efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem.); Size gnahlarn en
byn bildireyim mi? diye def buyurdular. Eshb- Kirm (r.anhm): Evet
bildir, y Reslallah! dediler. Allah telya ortak komak, ana-babaya kar
gelmek ve yalan sylemektir! buyurdu.
Avm bin Huveys isminde bir zt yle anlatt: Bir kye gitmitim. O kyn yannda
bir kabristan vard. kindiden sonra, burada bulunan bir kabir alr, ba merkep ba,
bedeni insan bedeni gibi olan birisi kar, def merkep gibi anrdktan sonra kabir
kapanrd. Orada yal bir kadn yn eiriyordu. Kabirden kan ahsn annesi idi. Olunun
durumunu yle anlatt. Olum iki ierdi. Ben de ona; Allahtan kork! Ne zamana kadar
iki imee devam edeceksin? derdim. O da bana Tpk merkepler gibi anryorsun
derdi. Bir ikindi vaktinden sonra ld. te imdi gryorsun. Hergn ikindiden sonra
byle kabirden kar, kerre anrr. Sonra kabri kapanr dedi.
Akll kimsenin, ana-babasna nasl hrmet edileceini renmesi, onlara kar
gelmemesi, itat etmesi gerekir. Allah tel Tevrat, ncl, Zebur ve Kurn- kermde ve
gnderdii btn kitaplarda, ana-babaya itat edilmesini, onlara kar gelinmemesini,
ana-babaya hrmet edilmesini bildirmi ve peygamberlerine de byle emretmitir.
Byklerden birisi yle buyurdu: ocuun, ana-babasnn yannda, onlarn izni
olmadan konumamas lzmdr. Onlarn nnde, salarnda ve sollarnda yrmemelidir.
Ancak ardklarnda yanlarna gider. Onlarn arkalarndan yrr.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
Esm-l-mellifn; cild-2, sh. 565

Kef-z-znn; cild-1, sh. 342
bn-i bidin; cild-1, sh. 29, cild-5, sh. 263
Brockelmann; Gal-2, sh. 507
Tebyn-l-mehrim. Sleymniye Ktphnesi, Esad Efendi ksm No: 596
YRK MUSLHUDDN:
Knn Sultan Sleymn Hn zaman limlerinden. Aslen, Hamd ve Teke vilyetleri
(Antalya, Isparta, Burdur havlisi) yaylalarnda konup gen, hayvanclkla geinen
yrklerdendir. Doum trihi bilinmemektedir. Yrk Muslihuddn Efendi adyla tannrd.
977 (m. 1569) senesinde Muharrem aynda, emekli iken vefat etti.
Yrk Muslihuddn Efendi, dalarda hayvanlar ile konup gerken, ilimle megul
olmak istedi. O zamann limlerinden ivi-zde Efendinin hizmetinde bulundu ve ondan
ilim tahsl etti. Daha sonra Kadasker Abdulvsi Efendinin yanna gitti. Bir mddet ondan
ilim tahsl etti ve ona mlzm oldu. Abdulvsi Efendi, Dimetokada bir medrese yaptrd.
(Dimetoka bugn Yunanistan snrlar iindedir.) Medresenin 930 (m. 1523) trihlerinde
yaptrld sanlyor. Muslihuddn Efendi, mderrislik haytna ilk def bu medresede
balad.
940 (m. 1533) senesi evval aynda, byk slm limi eyhlislm bn-i Keml
vefat etti. Yerine Sad adullah elebi eyhlislm olarak tayin edildi. Molla
Muslihuddnin hocas Abdulvsi Efendi, o sene vazfesinden ayrlp Hicaza gitti ve oraya
yerleti. Muslihuddn Efendi Dimetokada zhidne bir ekilde gnlerini geiriyordu. Bir
taraftan da medresede talebelere ders veriyordu. Bylece ibdet ve tatle yaarken bir
yandan da ilimden uzak kalmyordu. On sene kadar bu ekilde geti.
Molla Muslihuddn Efendinin zhd, salh, iffeti ve gzel ahlk, devlet ileri
gelenleri tarafndan da yaknen biliniyordu. lim ve slih bir zt olduundan, Knn
Sultan Sleymnn byk olu ehzde Cihangire hoca tayin edildi. Sadr- azam
Rstem Paa ve dier devlet ileri gelenleri onu ok severlerdi. Hatt baz mhim devlet
ilerinde ona danr, fikirlerinden istifde ederlerdi. 970 (m. 1562) senesinde ehzde
Cihangir gen yata vefat edince, emekli oldu. Tekrar Dimetokaya dnd. Orada ibdet
ve tatle mrn geirdi.
1) akyk- Numniyye zeyli (At); sh. 123, 124
ZEKERYY ENSR:
afi mezhebi fkh limi ve evliynn byklerinden. smi, Zekeriyy bin Muhammed
bin Ahmed bin Zekeriyydr. Knyesi Eb Yahy, nisbeti Ensr olup, lakab Zeynddndir.
826 (m. 1423) senesinde Senkede dodu. 926 (m. 1520) senesinde Khirede vefat etti.
Karfe mezarlnda, mm- afinin trbesinin tam karsna defnedildi.
Reb ibni Abdullah, Slemden Zekeriyy Ensrnin ilim renmeye balamasn
yle anlatt: Birgn Zekeriyy Ensrnin doum yeri olan Senkede bulunuyordum. Bu
srada, kendisine yardm edilmesini isteyen bir kadn grdm. Kocas lm, ocuu yetim
kalmt. ehrin vlisi ocuu yakalayp, saka kuu avlamaya gnderecekti. Ben, kadnn
olunu, vlinin elinden kurtardm ve kadna; Eer olunun byle durumlara dmesinden
kurtulmasn istiyorsan, olunu brak Cmi-l-Ezherde okusun, ilim ile megul olsun
dedim. Kadn, olunun bu durumdan kurtulmas iin, onu bana teslim etti. Onu alp Cmil-Ezhere gtrdm. Orada ilim ile megul olup ok derin bir lim oldu. Bu ocuk
Zekeriyy Ensr idi. Bu Allah telnn dilediine ihsn buyurduu bir ltuftur. Allah
tel byk ihsn shibidir.
Zekeriyy Ensr, btn ilimleri renip, hepsinde mtehasss oldu. Krat ilmini;
mm- Rhle, Zeynddn Eb Nuaym Rdvn bin Muhammed Akab, Nreddn Ali bin
Muhammed, Zeynddn Thir bin Muhammedden rendi. Akabden, tibiyye ve
Riyye adl eserleri okudu. Fkh ilmini; eyhlislm bn-i Hacer-i Askaln, erefddn
Ms bin Ahmed Sbk, emsddn Muhammed bin Ali Bed, ihbddn Eb Abbs
Ahmed bin Receb el-Khir, Kd ihbddn Ahmed bin Muhammed Gazz, emsddn
Muhammed bin Muhammed Hicz ve emsddn Muhammed bin smil el-Vnden
rendi. Eb shak Slihden, mm- Nevevnin Kitb-t-tibyn f db hamalet-ilKurn isimli eserini okudu. Arab ilimleri, usl-i fkh ve eitli akl ilimeri, eyhlislm
bn-i Hacer, Muhyiddn Kfiyec, Takiyyddn Haskef ve daha baka limlerden tahsl etti.
bn-i Hacer-i Askalnden, bn-i Seyyid-in-Nsn Sret-i Nebiyye isimli eserini, bn-i
Mcenin Snenini ve birok eseri dinledi. Eb Nuaym Rdvn Akabden; mm- afinin
Msnedini, Sahh-i Mslimi, Nesnin Snen-i Sagrini okudu ve Tahvnin Men-l-sr
erhini ve birok eseri, Eb shak brhim bin Sadakadan Sahh-i Buhryi dinledi.
Yzelliden fazla limden iczet (diploma) ald. Eb Abbs Ahmed bin Ali Enkv, EblFeth Muhammed bin Eb Ahmed Gazz, Eb Hafs mer bin Ali Nebtt, Ahmed ibni Fakh
Ali Dimyt, Zeynddn Ebl-Ferec Abdurrahmn bin Ali Temmden tasavvuf yolunu
rendi ve iczet ald. Tasavvufta Muhammed Gamrnin sohbetlerinden de ok istifde
etti. Yannda krk gn kalarak Muhammed Gamrnin yazm olduu Kavid-s-sfiyye
kitabn tamamen okudu.
Zekeriyy Ensr; hads, fkh, tefsr, akl ve nakl ilimleri tahsl ederek ok derin lim
oldu. Bu yzden her beldeden ilim tlibleri, ders almak iin onun yanna geldiler. Allah
tel onun mrn uzun eyledi. Zekeriyy Ensrye, talebelerinin ve onlarn talebelerinin
eyhlislm olduunu grmek nasb oldu. Zekeriyy Ensrden ilim renmi olan byk
limlerden bazlar unlardr: Cemlddn Abdullah Sf, Nreddn Mahall, mm Mecl,
Fakih meyre Berlis, Kemlddn ibni Hamza Dmeki, Behuddn Fs, Haleb blgesi
mftsi Bedrddn ibni Syfi, ihbddn Hms, Bedrddn Al el-Hanef, emsddn
ibl, Abdlvehhb- arn, ihbddn Reml, emsddn Reml, ihbddn ibni Hacer
Heytem, Slih Cemlddn Ysuf, emsddn Hatb irbn el-Msr, Allme Nreddn
Nesef el-Msr ve baka birok lim.
bn-i Hacer-i Heytem, onun hakknda Mucem adl eserinde yle yazmaktadr:
Zekeriyy Ensr ilmi ile amel eden, Peygamberimize vris olan ve kendisinden rivyette
bulunduum, istifde ettiim limlerin en byklerindendir. Zekeriyy Ensr, Allah
telnn insanlara bir ltfudur. afi mezhebinin en byk limlerinden olup, ortaya kan
mkilleri ok gzel hallederdi. O, zamannn, kendisine mracaat edilme hussunda bir
tanesi idi. Asrnda, gerek ifah, gerek bir vsta ile ondan ilim almyan hi kimse yoktur.
Onun talebeleri ok idi.
Talebesi Al de onun hakknda yle demektedir; Hocam Zekeriyy Ensr erefli
olarak yaad. Herkesle iyi geinirdi. Kdl-kudt olmadan nce gnlk kazanc bin
dirhem idi. ok kymetli kitaplar toplad. Sohbetlerinden ve szlerinden ok istifde edildi.
Gece-gndz ilim ve amelle megul oldu. Ya ok ilerlemi olmasna ramen Sahh-i
Buhryi erh edip, daha nce yaplm olan on erhi de, kendi yazd erhde toplad.
Beydv tefsrine hiye yazd. Okuduklar kitaplardan gzel ve mhim mevzlar yazp
getirenlere mkfat verirdi. Zekeriyy Ensr ok hayr yapard. Kendisinden yaa ve
ilimce kk olan birisi ona emr-i marfta bulunsa bile, onu kabul ederdi. mrn asla
zyi etmedi. Her fazlet shibi kimseyi hased eden olduu gibi, onu da hased edenler
vard.
arn yle anlatr: Zekeriyy Ensrnin, slih ve vel bir zt olarak hret
bulmas, Sultan Hokadem zamannda olmutur. Birgn Sultan, Zekeriyy Ensryi
ziyret etti. Bundan sonra herkes Zekeriyy Ensryi ziyrete kotu. Zekeriyy Ensrnin
hreti her tarafa yayld.
Sultan Kaytbay, Zekeriyy Ensryi Kdl-kudt yapmak istedi. O, bu vazifeyi kabul
etmedi. Ancak ok fazla srarlara dayanamayarak, isteksiz olarak kabul etti. Bir sre
sonra sultnn yapt bir hakszl, aka syledii ve bundan menettii iin bu
vazfeden alnd. Zekeriyy Ensr, Kdl-kudt olduu iin ok zlrd. arn bu
durumu yle anlatt: Birgn bana, Zekeriyy Ensr; Hat ettim dedi. Ben nede hata
ettiini sorunca; Kadl kabul etmekde. nk ben daha nce herkesin gznden uzak,
kendi hlimde yayordum dedi. Bunun zerine ben; Efendi! Evliydan olan bir zttan
iittim, yle buyurmutu: Vel bir ztn kadlk vazfesine tayin edilmesi, insanlar
arasnda iyilii, zhd, ver, kef ve kermetleri yaylnca onun hlini setreder, onu
perdeler. dedim. Bunun zerine Zekeriyy Ensr; Evldm! Elhamdlillah benim bu
husstaki zntm hafiflettin buyurdu.
Kendisi yle anlatt: Ben uzak yerden Cmi-l-Ezhere bir zt tarafndan
getirilmitim. Daha ok gen idim. Burada dny ilerinden uzak olarak, kalbimi
mahlkttan birisine balamadan, sdece ilim ile megul oluyordum. ok def acktm
zaman, bulduum karpuz, kavun artklarn ykyarak yerdim. Senelerce byle devam
ettim. Sonra Allah tel bana vel kullarndan birisini gnderdi. O, benim, yiyecek, iecek
ve kitap gibi btn ihtiylarm karlyordu. Bana; Ey Zekeriyy! Benden hibir eyini
gizleme derdi. Birka sene byle devam etti. Bir gece herkes uyurken beni uyandrp;
Kalk ve benimle gel! dedi. Beni, Cmi-l-Ezherdeki vikde merdivenine gtrd. Oraya
vardmz zaman bana; Krsye k dedi. Son merdivene kadar kp inmemi istedi.
Ben onun isteini yaptktan sonra; Senin akranlarn vefat edecek, fakat sen
yaayacaksn. Kadrin ve kymetin ok yksek olacak. Kdl-kudtlk yapacaksn. Daha
sen hayatta iken talebelerin eyhlislm olacak. Sonunda gzlerin grmeyecek dedi. Ben
ona; Gzlerim mutlaka grmiyecek mi? diye sorunca; Evet grmiyecek diyerek
ortadan kayboldu. Bir daha o zt grmedim.
Medrese-i Zeyniyye ald gn imml Zekeriyy Ensrye teklif edildi. nce
kabul etmedi. Mehr lim Kayt ile istire ettikten sonra bu vazifeyi kabul etti. Daha
sonra Sultan Zhir Hokadem, Zekeriyy Ensryi sahrada yaptrd bir medreseye, ilk
ald gn mderris olarak tayin etti. bn-i Mlakknn vefatndan sonra, Sbikiyye
Medresesinde fkh mderrisi oldu.
Abdlvehhb- arn, Tabakt-l-Kbrsnda yle yazmaktadr: Zekeriyy
Ensr, ilimde akranlar arasnda yksek mertebeye ulat. Behce zerine yapt erhi,
hocasnn yannda elliyedi def okudu. Vaktini ders okutmak, kitap mtla etmek, fetv
vermek, eser yazmak, kadlk ve mhim vazfelerle megul olmak sretiyle geirirdi.
Fidesiz ilerle hi megul olmazd. Vakar shibi idi. ok heybetli idi. Ya yze yaklat
hlde ok namaz klard. Hasta bile olsam nefsimi tembellie altrmam derdi. Birisi
Zekeriyy Ensrye bir mevz anlatrken, lzumsuz yere uzatt zaman; Acele et,
vaktimi zyi ediyorsun derdi. Devaml Allah telnn zikri ile megul olurdu. Bir ekmein
tebirinden fazla yemezdi. Sdece Sad-s-sad derghnda pien ekmekten yerdi.
Oray yaptran sultan slih olduu iin, orasnn ekmeini yiyorum derdi. Gizli olarak ok
sadaka verirdi. Sadakay gizli olarak vermeye ok dikkat ederdi. Bu yzden herkes onun
az sadaka verdiini sanrd. Gzlerine hastalk gelip kapandktan sonra, birisi ondan birey
istemeye geldii zaman, yannda kimse olup olmadn sorar, yannda kimse yoksa
sadaka verirdi. Yannda kimse olduu zaman yanndakine; Kapda birey istiyene, baka
zaman gelmesini syle derdi.
Zekeriyy Ensrnin menkbelerinden bazlar unlardr:
Kendisi anlatr: Birgn Hzr aleyhisselm, hocam Ali Darr Nebtt ile beraber
bulunuyorlard. Hocam Ali Darr, Hzr aleyhisselma asrn limlerini ve benim onlardan
olup olmadm sorunca; Evet onlardandr. Fakat onda iyi olmayan bir huss var dedi.
Fakat bunu aklamad. Ben hocama, Hzr aleyhisselm bir dahaki sefer grdnde, o
bende bulunan ho olmyan eyin ne olduunu sormasn, bundan tvbe etmek istediimi
syledim. Hzr aleyhisselm hocamn yanna geldii zaman, hocam Hzr aleyhisselma
benim hoa gitmeyen durumumu sorunca, o da yle cevap vermi: Vlilere bir huss
iin mektup yazdnda, mektbu gtren ahsa, bu mektbun eyh Zekeriyydan
geldiini syle diyor. Kendisine eyh diyor. Bunun zerine o gnden sonra bu kelimeyi
azma almadm. O gnden sonra vlilere bir mektup gndereceim zaman mektbu
gtrene; Vliye, size bu mektbu fakirlerin hizmetisi Zekeriyy gnderdi demesini
sylerdim.
arnnin babas yle anlatt: Sultan Gavrnin yapt hatal bir i sebebiyle,
Zekeriyy Ensr saraya gitmek iin yola kt. Bunu iiten Sultan Gavr sarayn kaplarn
iyice kapatt ve zincirlerle balanmasn emretti. Zekeriyy Ensr bineine binmi olarak
geldi. Elinde bulunan defteri kapnn zerinde bulunan zincire vurdu. Zincir derhal
paralanarak ald. Zekeriyy Ensr yanndakilerle beraber saraya girdi. Sultna uzun
uzun nashatta bulundu. Sultan yaptklarna piman olarak tvbe etti ve Zekeriyy
Ensrden zr diledi.
bn-i emm yle anlatr: Hocam Zekeriyy Ensr ile ilk karlatmda bana
ismimi sordu. smimin mer olduunu syledim. Bunun zerine yle dedi: Efendim ben
mer bin Hattb (rahmetullahi aleyh) ok seviyorum. smi mer olanlar da seviyorum.
Bir gece rymda mer bin Hattb (rahmetullahi aleyh) grdm, uzun boylu idi. mer
bin Hattb (rahmetullahi aleyh) bana iltift edici szler syledi. Uykudan uyannca bu
szlerin lezzetini kendimde hissettim.
Kendisi yle anlatr: Birgn Muhammed Gamrnin yanna girdim. Odada yalnz idi.
Odaya girdiim zaman Muhammed Gamrnin yedi gz olduunu grdm. Buna ok
ardm. O zaman Muhammed Gamr bana; Ey Zekeriyy! insan kemle erince
dnydaki ktalarn saysnca gz olur buyurdu.
Yine kendisi anlatr: Ben kklmden beri tasavvuf yolunda bulunanlar sever,
onlarn meclislerine giderdim. Akranlarm bana, fkh ilminde onlardan sana bir fayda
gelmez diyorlard. Zr ben, fkha dir eserleri mtla ediyordum. limle megul olup,
Allah telya hamdolsun, ykselince Behce kitabn erhettim. erhi tamamlaynca,
arkadalarm kitabn bir nshasn okuduklar zaman, benim tek bana byle bir ii
yapamayacam ifde eden szler sylediler ve hayretlerini belirttiler.
Abdlvehhb- arn yle anlatt: Ramazn- erfin son on gnnde, Zekeriyy
Ensr Cmi-l-Ezherde itikfta bulunurdu. Bu srada aml bir tccr geldi. Zekeriyy
Ensrye; Gzlerim grmyor, herkes, sen dua edersen, Allah telnn senin duan
kabul edeceini, senin duan hrmetine gzlerimin greceini sylediler dedi. Zekeriyy
Ensr, Allah telya onun gzlerinin grmesi iin dua etti. O tccra da; Allah tel
duam kabul etti. Fakat sen buradan ayrldktan bir sre sonra gzlerin alacak dedi.
Tccr kalmakta srar edince, Zekeriyy Ensr; Eer gzlerinin grmesini istiyorsan,
buradan gitmen gerekiyor dedi. Tccr bunun zerine oradan ayrld. Gazzeye gelince
gzleri ald. Bir mektup yazarak Zekeriyy Ensrye bildirdi. Zekeriyy Ensr ona cevap
olarak; Eer Msra gelirsen tekrar gzlerin kapanr diye bir mektup yazd. Tccr vefat
edinceye kadar Kudste kald.
yle anlatlr: mer ibni Frd hakknda, yalan yanl deiik szler sylendii
gnlerde, sultan bu hussta limlerin grlerini kendisine bildirmelerini istedi. Zekeriyy
Ensr o srada grt stanbullu eyh Muhammede yle dedi: Tasavvuf
byklerinin lehinde yaz. Onlara yardmc ol. Tasavvuf byklerinin syledikleri
kelimelerin, tasavvuf ilminde kullandklar manlar tadarak bilen kimsenin, onlarn nna
yakmayacak ekilde konumalar ciz deildir. nk vellik diresi, kef ve kermet
zerine kurulduu iin, akln sahasnn tesindedir.
Yine Abdlvehhb- arn yle anlatt: Birgn ben Buhr erhini mtla
ediyordum. O srada Zekeriyy Ensr; Dur! Bana bu gece grdn ryy anlat
bakalm dedi. Ben o gece rymda bir gemide bulunuyordum. Geminin yelkenleri,
halatlar, yayglar ve koltuklar ipekten idi. mm- afi bir koltukta oturuyordu.
Zekeriyy Ensr ise mm- afinin sol tarafnda bulunuyordu. mm- afinin elini
ptm. Gemi yoluna devam ediyordu. Gemi nihyet bir adada durdu. Adadaki aalarn
meyveleri denize doru sarkmt. Rym ona anlattm zaman; Eer ryn doru ise,
ben mm- afinin kabrinin yaknnda bir yerde defnedilirim dedi. Zekeriyy Ensr
vefat ettii zaman Bb-un-nasr denilen yerde onun iin kabir hazrlattlar ve oraya
gtrdler. Benim bu rymdan haberi olan iki kii bana ryn doru kmad diyorlard.
Biz bu hlde iken, Msrda sultnn vekli Emn Hayri Beyin bir habercisi geldi. Emrin
rahatsz olduunu, buraya kadar gelemeyeceini, Emrin cenze namazna itirk
edebilmesi iin, Zekeriyy Ensrnin cenzesinin Remile denilen yere gtrlmesini
emrettiini syledi. Emrin istei yerine getirildi. Cenze namaz klndktan sonra Emr,
Zekeriyy Ensrnin Karfede defnedilmesini emretti. Burada Necmddn Cennnin
yanna defnedildi. Defnedildii yer mm- afinin kabrinin yaknnda idi ve onun
yznn karsna rastlyordu.
Abdlvehhb- arn yle anlatr: Birgn erflerden olan bir zt Zekeriyy
Ensrye geldi ve ona; Ey Efendim! Bamdan sarm aldlar. Bana sark paras ver
dedi. Zekeriyy Ensr ona ok az para verdi. erf olan zt bu paray almad ve kp gitti.
Ben, Zekeriyy Ensrye; Bu para bir sark almaya yeterli deildi. dedim.
Zekeriyy Ensr; O, kalabalk bir mecliste iken gelip benden istekte bulundu.
Allah tel sadakalarm gizli vermemi bana malm etti. Bunu kimseye sylemem ve
belli etmem. ayet bu erf bana kimsenin olmad bir vakitte gelmi olsayd, dedesi
Resl-i ekremin (sallallahu aleyhi ve sellem.) hatr iin, sark parasyla birlikte fazladan
para da verirdim buyurdu. Ben hdiseden sonra fakir erf ile bir yerde karlatm.
Zekeriyy Ensrnin sylediklerini ona syledim. Bunun zerine o erf; eyhlislm
hazretleri geceleyin bana bir sark gnderdi, ite o da imdi bamdadr dedi.
Abdlvehhb- arn yine yle anlatr: eyhlislm Zekeriyy ile birlikte kitap
okurken, bazan bana bir ar gelirdi. O zaman gzlerini kapatp yle derdi: limle if
bulmaya niyet ettim. Gzn aar, bandaki ar ve sz derhal geerdi. Bana da bu
duay okumam tenbhledi. Ben de bam ard zaman; limle if bulmaya niyet ettim
deyince nnda bamn ars geerdi.
Zekeriyy Ensrnin bir iirinin tercmesi yledir: lh! Gnahm ok. Senin
kapndan baka gidecek kapm yok. lh! Ben gnahkr kulunum, ne ilmim var, ne
amelim. Senden baka yardmcm yok. lh! Hatlarm azaltmam iin bana yardm eyle.
lh! Ben hat ve kusurlarmdan dolay senden ok hay ediyorum. lh! Gnahlarm
yedi dery gibi pekoktur. Fakat senin affn yannda onlar azck bir damla gibi kalr. lh!
Eer senin affnn geniliine ve kerm olduuna dir midim olmasa idi, benden meydana
gelen hibir hatya sabr ve tahamml edemezdim. lh, Him kabilesinden olan
habbin Muhammed aleyhisselmn hrmeti iin, beni azbndan kurtar. nk ben senin
azbndan ok korkuyorum. Ltfunla ve gzel affn ile bana mumele eyle. Son nefeste
bana ltuf ve ihsn eyle.
Zekeriyy Ensr buyurdu ki: Dn hay, Allah telnn yaplmasn yasaklad

buyruklar iinde bulunur. Kiinin bu yasaklar yapmaktan duyaca utan, dn utantr.
Tabi veya nefs hay ise, yaplp yaplmamasnda kiinin kendi reyine braklan
husslardr. Mesel kiinin kendisine yakmayan elbise ile sokaa kmas, ahs ve nefs
arzulara dayanan bir eit utan duygusudur.
Kelimenin yerini hakkyla vermeden, o kelimeyi kullanmamalsnz. Zira sz,
yayndan kan bir oka benzer, insandan yerinde olmayan bir sz karsa, insan ona
mahkum, sz insana hkim olur.
Ey olum! unu bil ki, eski slih kiiler alk yoluyla dillerine hkim olurlard. imdi
evliy olan fakirlerin elinde ve yolunda yetimeyen kimseler, bu yolu da bir kmaza
soktular. Ey evldm! Bu yolu ehlinden renmelisin.
Beni knayan bir kimse, benim tattm zevki ve ak tatm olsayd, benimle
birlikte k olurdu. Ne yazk ki, benim tattm tatmamtr.
Ey insan! Dilini tut ve ona kement vur. Seni sokmasn. nk o bir ylandr. Kabir,
kendi dillerinin kurbanlaryla doludur. Bu kurbanlar yle kimselerdi ki, babayiitler bile
kendileriyle karlamaktan ekinirlerdi.
Evliynn sohbetlerine katlmayan ve gitmeyen bir fkh limi, yenen katksz
ekmee benzer.
Zekeriyy Ensr eitli konulara dir birok eser yazd. Bunlardan bazlar unlardr:
1- erhu muhtasar-l-Mzen, 2- Hiyettin al Tefsr-il-Beydv, 3- Ed-Drer-s-seniyye,
4- erhu Minhc-l-vusl il ilm-il-usl, 5- erhu Sahh-i Mslim.
4) Kevkib-s-sire; cild-1, sh. 196
5) Tabakt-l-kbr; cild-2, sh. 122
6) Nr-us-sfir; sh. 111
7) Kef-z-znn; cild-1, sh. 41, 156, 372, 626, cild-2, sh. 1030, 1232, 1542
8) zh-l-meknn; cild-1, sh. 101, 175, 255, cild-2, sh. 144, 177, 190
9) Ahlwardt, Verzeichniss der arabischen Handschriften; cild-2, sh. 170
10) Brockelmann; Sup-2, sh. 117
ZENBLL AL EFEND:
Osmanl limlerinin mehrlarndan. Sekizinci Osmanl eyhlislmdr. smi, Ali bin
Ahmed bin Cemleddn Muhammeddir. Lakab Aleddn el-Hanef er-Rmdir. Evliynn
ve limlerin mehrlarndan olan Cemleddn Aksarynin torunudur. Dedesine nisbetle
Ceml denilmi ve Ali Ceml ismiyle tannmtr. Evinin penceresinden bir zenbil
sarktr, sul sormak isteyenler, sullerini bir kda yazp zenbile koyard. O da ekip
sullerin cevbn yazar, zenbili tekrar sarktrd. Bu sebeble Zenbilli Ali Efendi ismiyle
mehr olmutur. Doum trihi bilinmemekte olup, 932 (m. 1526) senesinde stanbulda
vefat etti. Trbesi Zeyrek yokuundadr. Aslen Aksarayldr. O zaman Aksaray, Karaman
eyletine bal olduu iin, kendisine Karamn nisbeti de verilmitir.
Zenbilli Ali Efendi, ilim tahsiline memleketinde balayp, Aleddn Ali bin Hamza
Karamnden ders ald. Kudr muhtasarn ve Nesef manzmesini ezberledi. Bu ilk
tahsilinden sonra stanbula gitti. Orada, zamann en mehr limlerinden olan Molla
Hsrevin derslerine devam edip, ondan ilim rendi. Daha sonra Molla Hsrev, onu
Bursaya gnderip, Sultan Medresesi mderrisi Hsm-zde Mevln Muslihuddnden
ders almasn tavsiye etti. Bu ztn derslerine devam edip, ondan akl ve nakl ilimleri
rendi. limde yetitikten sonra hocas Mevln Muslihuddn, onu kendisine mud
(yardmc mderris) seti. Mevln Muslihuddnin kz ile evlenip dmd oldu. eitli
medreselerde mderrislik yapt.
Ftih Sultan Mehmed Hn devrinde, Edirnede Talk Ali Bey Medresesine mderris
olarak tayin edildi. Fakir olduu renilince, pdih tarafndan kendisine, bir miktar
kymetli elbise ile bebin ake ihsn olundu. 882 (m. 1477) de, Edirnede Beylerbeyi
Medresesine, sonra Sirciyye Medresesine geti. Bu srada kendisini ekemeyenlerin
tutumlar karsnda, mderrislikten istif edip, bir rivyete gre eyh Muslihuddn Ebl-
Vefya, dier bir rivyete gre de, Halvetiyye byklerinden eyh Mesd Edirnevye
talebe olup tasavvufta da kemle geldi.
Ftih Sultan Mehmed Hnn vefatndan sonra, kinci Byezd Hn tarafndan, Bursa
Kaplca Medresesine mderris tayin edildi. znikde Orhan Gazi, Bursada Murd Gazi,
medreselerinde de mderrislik yapt. Daha sonra, kinci Byezd Medresesi mderrislii ve
Amasya mftlii vazfeleri verilerek Amasyaya gnderildi. Bir mddet bu hizmetlerde
bulunduktan sonra, hacca gitmek zere Amasyadan ayrld.
Mekkeye gitmek zere yola kp, o sene Hicazda baz karklklarn kmas
sebebiyle, bir sene Msrda kalp ertesi sene hac yapt. Msrda kald srada orann
limleriyle grp, ilm incelemeler ve mzkereler yapt. Ertesi yl hacca gitti. O hacda
iken, eyhlislm Efdal-zde Hamdddn Efendi vefat edince, kinci Byezd Hn
tarafndan 903 (m. 1497)de eyhlislmla tayin edildi. kinci Byezd Hn, Zenbilli Ali
Ceml Efendi gelinceye kadar fetv ilerinin Sahn- semn Medresesi mderrisleri
tarafndan yrtlmesini emretti. Ayrca yeni yaplm olan Byezd Medresesi
mderrisliinde de vazfe verildi. Bundan sonra eyhlislmlarn, Byezd Medresesinde
ayrca mderrislik vazfesi yapmas det hline geldi.
Yavuz Sultan Selim Hnn tahta kmasndan sonra da vazfesine devam eden
Zenbilli Ali Efendi, hak severlilii ve doruluu ile dikkati ekmitir. Pdihn her
hareketinde slmiyete uymasnda yardmc olmutur. 922 (m. 1516)de yaplan seferler
iin fetv vermitir.
Zhd, takvs, istikmeti ve doruluu ile mehr olan Zenbilli Ali Efendi, dne
uymayan her eit hkme ve karara iddetle kar kard. Yavuz Sultan Selim Hnn,
iddetli hareketlerini bile teskine muvaffak oldu. Bir defsnda Yavuz Sultan Selim Hn
Topkap saray haznesi vazifelilerinden yzelli kiinin sorumsuz davranlarndan dolay
idamn emretmiti. Zenbilli Ali Efendi, bu karar duyunca derhal Dvn- hmyna
kotu. Vezrler ayaa kalkp sayg ile karladlar ve ba keye oturttular. eyhl-slmn
dvna gelmesi det olmadndan, niin geldiini sordular. Pdihla grmek istediini
syledi. Durum pdiha arzedildi. Yavuz Sultan Selim Hn, huzruna girmesine izin
verdi. Arz odasna girip selm verdi. Pdihn hrmet gstermesinden sonra, gsterilen
yere oturdu. Sonra pdiha yle dedi: Fetv vazfesinde (eyhulislmlkda)
bulunanlarn bir ii de, pdihn hretini korumak, onlar dnen hat olan eylerden
sakndrmaktr. Duyuldu ki, yzelli kiinin dm edilmesine pdih fermn km. Fakat
onlarn ldrlmeleri iin, dnen bir sebeb tesbit edilmi deildir. Rica olunur ki, af
buyrula! Zenbilli Ali Efendinin bu szlerine kzan pdih; Bu i saltanatn gereidir.
limler byle ilere karrsa devlet idresi kargaaya urar. Sorumsuzluklara gz
yummak, beenilecek tutum deildir. Bu ilere karmak sizin vazfeniz deildir dedi.
Zenbilli Ali Efendi, Pdihn bu szleri karsnda; Bu karar hretiniz ile ilgilidir ve buna
karmak da bizim vazfemizdir. Eer affederseniz ne iyi ne gzeldir. Yoksa hrette cezaya
mstehak olursunuz. Bu szler Pdihn kzgnln yattrd. Affettik diyerek ltuf
gsterip, nee ile sohbete balad. Konuma bittikten sonra, gitmek zere ayaa kalkan
Zenbilli Ali Efendi, Yavuz Sultan Selim Hna; Ahretiniz ile ilgili olan hizmeti yerine
getirdim. Mrvvet ile ilgili bir szm daha var dedi. Pdih; Onu da syle deyince;
O szm de udur ki, Pdihn affna urayan o kiilerin, ilerinden el ektirilip, el
aarak sokaklarda dolamalar, Padihln nna lyk mdr? dedi. Bunun zerine
Pdih bunu da kabul etti. Sultan Selim Hn; Fakat bunlar vazfelerinde kusur ettikleri
iin, bunlar tazir edeceim dedi. Zenbilli Ali buna kar da; Tazir (azarlama) pdihn
reyine kalmtr. Orasn siz bilirsiniz. Bizim arzumuzu kabul etmeniz bize yeter dedi.
Sonra teekkr ederek pdihn huzrundan ayrld. Yavuz Sultan Selim Hn da onu
medhederek uurlad.
Yavuz Sultan Selim Hn bir defsnda Edirneye gidiyordu. eyhlislm Zenbilli Ali
Efendi de pdih uurlamak zere gelmiti. Pdih uurlayp dnerken drtyz kiinin
elleri bal olarak dm edilmek zere gtrldklerini grd. Bunlarn niin dm
edileceklerini sordu. Pdih, lkesinde ipek alnp satlmasn yasaklamt. Bunlar bu
yasaa uymadklar iin yakalandlar ve dm edilecekler dediler. Zenbilli Ali Efendi derhal
geri dnp, Yavuz Sultan Selim Hna yetiti. Bu elleri bal drtyz kiinin ldrlmesi
hell deildir. Bu hussta Allah indinde sorumlu olursun. Sakn bunlar dm ettirme!
dedi. Pdih bu szler karsnda kzp; Halkn te birinin ahvlini dzeltmek iin te
ikisinin bile ldrlmesi ciz iken, byle bir avu kimsenin kannn dklmesini ok
grmek yersiz deil midir? dedi. Zenbilli Ali Efendi; Bu i byk bir kargaada mbahdr,
yaplabilir deyince, Pdih; Hkmdrn emrine kar gelmekten daha byk kargaa
olur mu? dedi. Zenbilli Ali Efendi yle cevap verdi: Bunlar senin emrine kar
gelmemilerdir. Zr senin ipek emni tayin etmen, ipein alnp satlmasn gsterir. Bu bir
rhsattr, aka izin vermen demektir. pek alnp satlmayacaksa niye ipek emni tayin
ettiniz, onun vazfesi nedir? dedi. Pdih ona: Senin saltanat ilerine it bu gibi
eylerde sz sylemen vazfen deildir! dedi. Zenbilli Ali Efendi: Bu huss hret
ilerindendir. Buna karmak benim vazfemdir diyerek selm vermeden pdihn
yanndan ayrlp gitti. Bu durum pdih son derece kzdrd. Bir mddet atnn stnde
sessiz ve hareketsiz kalp, derin bir dnceye dald. Sonra yrd. Yannda bulunanlar,
pdihn bu hline adlar. Pdihn yanna toplanp onu takib ettiler. Neticenin ne
olacan dnyorlard. Pdih Yavuz Sultan Selim Hn yolda melen, Eer
affedersen, bu, takvya daha yakndr. buyurulan yet-i kermeyi dnerek, elleri
bal drtyz dm mahkumunu affetti. Edirneye varnca da eyhlislm Zenbilli Ali
Efendiye bir fermn gnderdi. Bu fermnda yle diyordu: Dni ve tyn (yaratl)
istikmetin (doruluun) malmum olup kazay tarafeyni cem ettim (Anadolu ve Rumeli
kadaskerliini birletirdim.) ve kelm- Hakk semettim (iittim, uydum) ve dah seni
oraya (bu iki kadaskerlie) nasbettim (tayin ettim). Bylece o drtyz kiiyi affedip dm
etmekten vazgetiini ve Zenbilli Ali Efendiyi takdir edip, ayrca ilmiye snf iin,
eyhlislmlktan sonra en yksek makam olan kadaskerlik vazfesini, hem de her iki
kadaskerlii birletirerek onu tayin ettiini bildirdi. Zenbilli Ali Efendi bu teklifi nce
nezketen kabul etti. Sonra da yle bir cevap yazp gnderdi: Velkin hazret-i Hak ile
ahdim vardr ki: Sz veya kaleminden (Hkmettim!...) kelimesi kmaya... Ol ahdimizi
korumak yznden, vuk bulan kusurumuzu af buyurmak, bu duacnzn sonsuz
reclardr... Yavuz Sultan Selim Hn, Zenbilli Ali Efendinin dnyya, dny malna ve
mevkiine rabet etmediini, hrette kurtuluu istediini grerek ok sevindi ve ona
beyz altn hediye gnderdi.
Zenbilli Ali Efendi, Knn Sultan Sleymn Hn devrinde de vazfesinde kalp Rodos
seferine katld. Rodosun fethinden sonra orada immlk ve hatiplik yapp, slm
messeseleri kurdu.
Nakledilir ki: Knn Sultan Sleymn Hn, meyve aalarn karncalarn sarmas
zerine, karncalar krmak iin meseleyi Zenbilli Ali Efendiye gzel bir beyitle sorar ve
yle der:
Draht (aac) sarm olsa eer karnca
Zarar var m karncay krnca.
Zenbilli Ali Efendi zarif bir ifde ile sorulan bu sulin altna u beyti yazarak cevap
vermitir:
Yarn divnna Hakkn varnca
Sleymndan alr hakkn karnca.
Zenbilli Ali Efendi; kinci Byezd Hn, Yavuz Sultan Selim Hn ve Knn Sultan
Sleymn Hn devrinde olmak zere 24 sene eyhlislmlk yapt. mrn, ilme, talebe
yetitirmeye ve slma hizmete harcam, kymetli hizmetler yapmtr. stn hlleri,
ahlk, baarl hizmetleriyle mehr olup, tasavvufta da kemle ermitir. Kendisine
Mevln Sf Ali Ceml de denilmitir.
akyik mellifi yle kaydetmitir: Zenbilli Ali Efendi lm deinde iken,
babamla birlikte ziyretine gittik. Babamla gizli bireyler konutular ve babam alamaya
balad. Ziyretinden ayrldktan sonra babama, alamasnn sebebini sordum. Vefat
edeceini, Ms aleyhisselmn rhniyetinin sabahleyin gelip, kendisini hrete davet
ettiini syledi dedi. Babam byle deyince ben de dayanamayp gayri ihtiyri aladm.
Zenbilli li Efendinin El-Muhtrt adl eseri bir fkh kitab olup, ok kymetlidir.
Bundan baka; Muhtasar-l-hidye, db-l-evsiy ve Risle f hakk-d-Devern adl
eserleri vardr.
4) Devhat-l-meyh; sh. 15
7) Kef-z-znn; sh. 1624
8) Tc-t-tevrih; cild-2, sh. 549
ZEYN ELEB:
Osmanl limlerinin mehrlarndan. smi, Muhammed bin Muhammed Fenr olup,
lakab Zeynddn ve Zeynelbidndir. Zeyn elebi diye mehr oldu. Doum trihi
bilinmeyen Zeyn elebi, Hanef mezhebi limlerindendir. 926 (m. 1520) senesinde Haleb
kads iken, Rabul-evvel aynn balarnda vefat etti.
Zeyn elebi, ayn zamanda amcazdesi olan Molla Alddn Fenr ve Muarref-zde
gibi mehr limlerin derslerinde ve hizmetlerinde bulunarak yetiti. Zamann
limlerinden oldu.
Bursada, Yldrm Byezd Hn ve Sultan Orhan Gznin, Amasyada, Sultan
Byezd Hnn bina ettirdikleri imretlerinin mtevelli heyeti azlna tayin olundu. Bu
vazfede bir mddet kaldktan sonra terf edip Tirede ve amda kad oldu. Bundan sonra
Haleb kadlna getirilen Zeyn elebi, vefatna kadar orada vazfe yapt.
Zeyn elebi (rahmetullahi aleyh) lim, fdl bir zt olup, akl ve zeks ok kuvvetli
idi. yiyi ktden, faydaly zararldan ok abuk ayrrd. Kuvvetli ve hlis bir kalbi var idi.
Tatl dilli ve gler yzl idi. Mrvvet ve ftvvet shibi olup, muhta olanlara lzm olan
eyleri verir, bakalarna iyilik etmesini severdi. ok cmert idi. Fakirlerin ve ihtiy
sahiplerinin ihtiylar ile ilgilenir, onlara yardmda bulunurdu. Onlar her zaman korur,
gzetir, himye eder, hline sabreden fakirleri ok severdi. Kdl ve dier vazfeleri
esnasnda; yaay beenilip sevilen, ileri hllederken takib ettii yol, herkes tarafndan
takdir olunan bir zt idi. D iine uygun, olgun ve yksek derece shibi bir zt idi. Her
hli Reslullah efendimizin snnet-i seniyyesine tam uygun idi.
Zeyn elebi (rahmetullahi aleyh), Reslullah efendimizin (sallallahu aleyhi ve
sellem.) anne ve babasn anlatan, kymetli bir risle tasnif etmitir.
1)
2)
3)
4)

ezert-z-zeheb; cild-8, sh. 147
akyk- Numniyye; cild-1, sh. 445
akyk- Numniyye tercmesi (Mecd Efendi); sh. 400
ZEYREK MUHAMMED EFEND:

Ftih Sultan Mehmed Hn zamannda, Anadoluda yetien limlerden. Muhammed
Efendinin babas, Mahmd Hseyndir. Doum trihi bilinmemektedir. Hac Bayram- Vel
hazretlerinin yksek talebelerinden olup, ok zek olduu iin, hocas tarafndan Zeyrek
lakab verildi. Daha ocuk iken Hac Bayram- Velnin talebesi oldu. Tasavvuf ilminde de
ok ykseldi. Allah telnn ztna ve sfatlarna it ince bilgileri elde etti. Molla Hzr
ha da talebelik yapp, ok ilim tahsl etti. nce Bursada, Sultan Murd Hn Gz
Medresesinde mderrislik yapt. stanbulun fethinden sonra, Sultan Ftihin yaptrm
olduu Semniyye medreselerinden birine tayin edildi. Bugn Zeyrek ad ile anlan
semtte otururdu. Ald gnlk cretin yirmi akesini, kendi ihtiylarna ayrr, geri
kalann hocas Hac Bayram- Vel hazretlerinin tekkesindeki talebelerine gnderirdi.
Medresede, talebelerine ders okuttuktan sonra, kalan vakitlerini ibdetle ve Kurn-
kerm okumakla geirirdi. Ftih Sultan Mehmed Hnn huzrunda, Molla Hsrevin
hakemlii altnda, Bursal limlerden Hocazde ile bir hafta sren ilm mnzaradan sonra
Bursaya gidip Muradiyeye yerleti. mrnn sonuna kadar Bursada kald. Gnlerini
ibdetle geirdi. Sultan Ftihin srarl davetlerine ramen stanbula dnmedi ve teklif
ettii yksek vazfeleri kabul etmedi. Uzleti tercih eden kimse iin izzet (eref)
vardr. hads-i erfine uyarak, yalnz yaamay tercih etti. 912 (m. 1506) trihinde
Bursada vefat etti. Kabri, Pnarba mevkiindeki derghn yanndadr.
lim hakknda yazd bir rislesi vardr. Ayrca bunun yannda, muteber ve kymetli
kitaplara yapt hiyeleri ok gzeldir. Gzel iirleri bulunan bu ztn, bir gazeli,
Gldeste-i Riyz- rfn adndaki eserde yazldr. El-rt ven-nezir kitabnn
shibidir.
2) Gldeste-i Riyz- rfn; sh. 270
ZEYREK-ZDE RKNEDDN EFEND:
Osmanl limlerinden. Zeyrek ismiyle mehr Muhammed bin Mahmd Efendinin
oludur. Zeyrek-zde diye tannr. smi Ahmed, lakab Rkneddndir. Zeyrek-zde
Rkneddn bin Muhammed Efendi diye mehrdur. Doum trihi ve yeri bilinmemektedir.
939 (m. 1532)da Edirnede vefat etti. Orada yaptrd mektebin yannda medfndur.
Kendisi ok kk yata iken babas, Zeyrek Muhammed Efendi vefat etti. Babasz
olarak yetien Rkneddn Ahmed Efendi, ilim renme ana gelince; Sinn Paa,
Hocazde, Hatb-zde ve o zamanda bulunan baka limlerden ilim rendi. Kymetli bir
lim olarak yetiti. Zamann sultn olan Ftih Sultan Mehmed Hn (rahmetullahi aleyh),
onu Bursada Vzyye Medresesine mderris olarak tayin etti. Mezkr medresede vazfe
yapmakta iken, ilmini ilerletmek, Dervi Muhammed bin Hzr-hdan okumak iin ayrld
ve o byk limin hizmetine girdi.
Dervi Muhammedin yannda ilm kemlta kavutuktan sonra; Ktahyada
Germiyanolu, neglde negl, Bursada Yldrm Byezd, znikde znik ve Sultan
medreselerinde mderrislik yapt. Sultan Byezd-i Vel, Amasyada yaptrd ve kendi
ismi ile bilinen medreseye, Zeyrek-zdeyi mderris ve ayn zamanda Amasya mftsi
olarak tayin etti. Bu vazfelere devam ederken, yine Sultan Byezd-i Vel tarafndan,
Sultniyye Medresesinde ve Bursada Muradiye Medresesinde mderris olarak
vazfelendirildi. Buralarda da ok gzel vazfe yapp, ok talebe yetitirdikten sonra ayrlp,
kadlk mesleine yneldi. Edirne ve stanbul kadlklarnda, Anadolu ve Rumeli
kadaskerliklerinde bulundu. Her vazfesinde, her iinde Seyyid-l-mrseln olan Sevgili
Peygamberimize (sallallahu aleyhi ve sellem.) tam tbi olarak hareket etti. Allah telnn
emirlerini yerine getirir, Onun yasaklarndan da iddetle kanrd. Bu emir ve yasaklar
insanlara anlatrd.
921 (m. 1515) senesinde, kinci Selim Hn tarafndan, Msr sultn Kansu Gavriye
sefir (eli) olarak gnderildi. Zeyrek-zde Rkneddn (rahmetullahi aleyh) bir sene sonra
dndnde, Rumeli kadaskerlii vazfesine devam etti. 924 (m. 1518)de emekli oldu.
Emekliliinden sonra havas ve suyu ok houna gittii iin Edirnede yerleti. Orada bir
mekteb yaptrd. 939 (m. 1532)da vefat edince, bu mektebin bahesine defnedildi.
HCR ONBRNC ASRIN LMLER
ABDLEHAD:
Evliynn byklerinden. Hindistanda yetien derin lim, byk vel, mctehid,
ikinci bin ylnn mceddidi ve slm limlerinin gzbebei olan, mm- Rabbn Ahmed-i
Frk Serhend hazretlerinin babasdr. smi, Abdlehad bin Zeynelbidndir. Hz. merin
soyundandr. 927 (m. 1520) senesinde dodu. 1007 (m. 1598) senesinde seksen yanda
iken, Hindistann Serhend ehrinde vefat etti. Kabri Serhend ehri dnda, kuzey
taraftadr. Yedi olu vard. mm- Rabbn hazretleri drdnc oludur.
Abdlehad gen yanda, Hindistann byk limi Abdlkuddsn (k.s.) ilim

meclisinde bulundu. Sohbetinde ksa bir mddet kald. Ondan feyz alp, tasavvufda
yksek hllere kavutu. Devaml hizmetinde ve sohbetinde kalmay arzu ettiini bildirdi.
Fakat Abdlkudds hazretleri ona; Zhir ilimleri ren, sonra bize gel buyurarak baka
diyrlara gnderdi. Abdlehad hazretleri yle anlatmtr: Hocam Abdlkudds bana
buyurdu ki: Bize muhalif ve bizi zecek bir i yapma. Benim gibi bir av tuzandan
karma. Eline alan kuun bu huyu yeni saylr. Onun uup gitmesi bu fakirin elinde
deildir. O, bu sahrann scan ve souunu grmedi. Onu sk tutmak lzmdr. Allah
telnn deti yledir ki, en azz bir vstay ve bu vstaya tazmi nihyetsiz feyzine
vris eyler, kavuturur. lim derysnda balk gibi yz, bir sahilden dier sahile ge, sonra
yine bize gel. Bu yola bel bala ki, ilimsiz vilyet (vellik), tuzu az yemee benzer.
Abdlehad bu szlerini dinledikten sonra, hocas Abdlkuddsn yal olduunu,
dnnde vefat etmi olabileceini ve bir daha da ona kavuamayacan dnerek;
Korkarm ki, zhir ilimleri rendikten sonra, bu azz ve yksek sohbeti bulamam dedi.
Bunun zerine Eer beni bulamazsan, olum Rkneddnin sohbetine devam et ve
arayacan onda ara buyurdu. Sabredeyim, bakalm yksek keremleri ne gsterir sz
gereince, zhir ilimleri tahsl iin oradan ayrld. Daha tahsili bitmeden, hocas
Abdlkudds hazretleri vefat etti. Tahsilini tamamladktan sonra, hocas Abdlkuddsn
ireti zerine, eyh Rkneddnin yanna gitti. O da babas Abdlkuddsn iretine
uyarak, Abdlehade byk bir alka gsterip tasavvufda yetitirdi. Kdiriyye ve etiyye
yollarndan iczet ve hilfet verdi. Bu iczetnme yledir: Bu iczetnmeyi yazmaya
Allah telnn ismi ile balyorum. iir:
Sana mjdeler olsun, devlet, ikbl elverdi,
Ve vade tamam oldu, perde yzden ekildi.
Gn dodu ve ufuktan ge, gne ykseldi,
Ondan bir nr parlad, cihna k verdi.
demi kendi sretinde ve kereminde, halfe olarak yaratan ve bu hilfeti enbiy ve
evliy arasnda devam ettiren, ihsnn minnetine takdim eden, krn nimetinden
sonraya alan Allah telya hamd senlar olsun!
O; Evveldir, hrdr, Zhirdir, Btndr, ne aldn kimse sonraya atamaz. Tehir
ettiini kimse ne alamaz. Onun gizlediini kimse bulamaz. Akladn, gsterdiini
kimse rtemez. Evliy kullarnn arzusunu, dnyda elem eyler. Cenneti onlara sevdirip,
kudretiyle, her sabah ve akam, mahbblar kevserinden muhabbet arb sunar.
Geceleyin hepsinin kalbini, Hallullahn (aleyhisselm) ateini isteme arzusuna garkeder.
Bazlarnn gzlerini, gece ve gndz kan ile doldurur. Gizli ve aikr, Allahn zikri ile
megul olurlar. Gizli ve aikr, mahbba mncaattan (yalvarmadan) zevk alrlar. Mahrem
vahdet perdelerinin etrfnda dolarlar. Her zamanda bunlardan bir tane bulunur.
Simsnda marifet nru grlen bu zt, susam ve hayrn olup, ak ve feryd fezasnda
umaktadr. Matlbunun sonu lik- Rahmn, maksdunun nihyeti rz-i Mennndr. Arzn
her yerinde tesri grnr. Semda nru aikr olur. Dili hak ile syler, insanlar
zulmetten, karanlklardan nra karan, onlar gafr olan Allah telya yaklatran ve
sevgili yapan bir davetidir.
Mahlkatn en hayrls, en sevgilisi, resllerin, neblerin sonuncusu, lemlere
rahmet olarak gnderilen, yaratlmlarn en stnne, drt halfesine, line ve Eshb-
kirmna salt selm olsun!
Hamd sen ve salt selmdan sonra, biliniz ki, kullar Allah telya armak,
davet etmek, slmn ve mnn en salam rknlerindendir. Amel ve ihsn, yollarnn en
iyisidir. Nitekim Peygamber efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem.) bir hads-i erfte;
Nefsim yed-i kudretinde olan Allah telya yemn ederim ki, Allaha en sevgili
kullar; Allah tely kullarna ve kullar da Allah telya sevdiren ve
yeryznde vaz ve nashat ile gezip dolaanlardr. buyurdu. Allah tel Kurn-
kermde melen; Ey Reslm! Sen de ki, benim yolum budur. Ben sizi Allaha
aryorum. Bana tbi olanlar da byle arrlar. (Ysuf-108) buyuruyor. Bu tbi
olma ancak szde, fiilde ve hlde, O sultana (aleyhisselt vesselm) uymakla ele geer.
lemlerin Rabbinin rahmetine mteveccih, Mlik-i yevmiddne tevekkl edici, lim

ve azz kardeimiz, Zeynelbidn olu eyh Abdlehad iini tamamlad ve bizden hilfet
ald. lmi ok, zikirle ve fikirle meguliyeti tamdr. Talebeleri bu yola almak iin kendisine
iczet verdim. Nitekim bana da stdm ve babam, eyhlislm Kutb-l-aktab eyh
Abdlkudds (k.s.) iczet vermiti... (Bundan sonra, Cetiyye tarkatndan olan iczet
silsilesi yazlmtr.)
Bunun gibi, kendisine mbrek Kdiriyye yolundan da, bu yolu isteyenlere, bu yolu
lyk grdklerine retmesi iin iczet verdim.
Nitekim, bana da bu hilfeti, dounun ve batnn limlerinin std, ver shibi,
mtehakkik ve mdekkik, kmil ve mkemmil, seyyidlerin seyyidi, Emr Seyyid brhim
Mun (Hseyn ve Hasen Radyallah anhma evldndan) reci, Kdir verdi... (Bundan
sonra da Kdiriyye tarkatndan czet silsilesi yazlmtr.)
Sofyyenin ilimleri ve meyhn zikirleri ile megul olarak, bereketlerinin devam
etmesi iin, amelde, uslde ve frda dnimizin hududunu ve hakkn gzetmeyi emirleri
yapmay, yasaklardan kanmay, sofiyyenin edebiyle tamamen edeblenmi olmay,
dnyya ve dnyy isteyenlere dnmemeyi, dnyy isteyenlerin toplantlarnda
bulunmamay, stdn evldn ve akrabasn sevmeyi, haklarn korumay vasiyyet
ederim. Nitekim Allah tel, Habbine (sallallahu aleyhi ve sellem.) melen; Sen de ki,
ben bu tebliim zerine, akrabama muhabbetten baka, sizden bir ey
istemiyorum (r-23) buyurmutur.
Btn dim Allah tel ile megul olmaldr. Allahtan gayriyi brakmaldr. Nitekim
Allah tel Habbine (sallallahu aleyhi ve sellem.) melen buyurur ki: Rabbinin ismini
syle. Dnydan kaarak ve hreti isteyerek, Allahtan baka her eyden uzak
ol (Mzzemmil-8). Dnydan vazgemek, hreti istemek, bidat sahiblerinin ve btl
yolda olanlarn detlerine iltift etmekten saknp, doru yol zerinde sabit ve daim
olmak lzmdr. nk bunlar sdk ve saf sahiplerinin tutanadr. Eer mmknse,
vaktini dim halvette (yalnzlkta) geirmelidir. En iyisi, en evls da budur. Eer buna
imkn olmazsa, kendisi iin bir yer semelidir. Senede bir veya iki def halvete girmek
lzmdr. Eer byle olursa, onun azz eli, bizim elimiz demektir.
nsanlar arasnda halfemizdir. Allah tel, bizim tekrim (hrmet) ve tazim
ettiimize merhamet eylesin, ona ihnet edenleri alaltsn.
Onu kerm tutar ve tazim ederiz. hnet edene ihnet ederiz. Azm ve Mennn olan
Allah teldan, bu kardeimin ind-i ilhide rz olunan kullardan, insanlar arasnda
sevilenlerden olmasn dua ederim. Y Rabb! Onu sddklarn arzularnn sonuna ulatr.
Kmil ve mkemmil olan riflerin en yksek derecelerine kavutur ve bu duam
Peygamber efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem.) hrmetine kabul eyle. Bu iczeti, fakr,
hakr Rukneddn bin Abdlkudds smil Hanef yazd. Hicr 979 (m. 1571) senesinde
verdi. Allah telnn yolunda gidenlere selmlar olsun.
Abdlehad hazretleri, hocas Abdlkuddsn en bata gelen talebelerinden eyh
Cell Tehnsernin sohbetlerine de devam etti. Onun meclisinde iken, Kadir tarkatnn o
zaman en byk limi ve mrid-i kmili olan h Keml ile grp sohbet etti. Bu
grmeleri senelerce devam etti ve bu sohbetlerden ok fideler elde etti. h Keml ile
grmesi ve tanmas eyh Cell Tehnsernin bir sohbeti srasnda olmutu. Birgn
h Keml, eyh Cell Tehnsernin sohbetine gelmiti. Abdlehad, h Kemlin stn
hllerini grnce, onunla tanp dost olmak istedi. Sohbetten sonra dar knca grp
tant. Abdlehada; Benim ismim Kemldir. Pilde otururum, orada makmm vardr.
Eer sohbetimizin srrn anlamak istersen, buyurun oraya gelin de sohbet edelim dedi.
Pil, Serhend ehrine bal, yirmi-yirmibe kilometre mesafede bir kasaba idi.
h Keml, Abdlkdir-i Geyln hazretlerinin tarkat silsilesinden olan eyh
Fudayla talebe olmu, tasavvufda yksek hller shibi bir zt idi. Tasavvuf halleriyle
kendinden gemi bir vaziyette, tenh yerlerde ve sahralarda dolard. Suya, yemee,
yatmaa ve konumaa ihtiyc olunca, bulunduu ssz ve kurak sahralardan aniden bir
ehir grnr, orada bulunanlar h Kemle hrmet ve ikrm gstererek, arzu ettii
eyleri daha o sylemeden getirirlerdi. Ziyfetler verirlerdi. h Keml onlarn
yemeklerinden yer, sularndan ier, gece onlarn yannda kalrd. Sabahleyin ortalk
aydnlanmaya balaynca, o grnen ehir ve insanlar gzden kaybolur, yine sahrada
yalnz kalrd.
mm- Rabbn hazretleri, babas Abdlehadn, hocas h Kemlden yle

bahsettiini nakletmitir: eyh Keml, marifet ve srlar beyn etmek istediinde,
dinleyenlerin ilimdeki derecelerine gre konuur, srlar zebilecekleri derecede anlatrd.
Ama dinleyenlerden keml derecesinde olanlar bile, onun anlatt eyleri gnlerce
dnerek, tefekkr ederek ancak anlarlard. mm- Rabbn de eyh Keml hakknda
yle buyurmutur: Kef, gzm ald zaman, Gavs- Sekaleynden (Abdlkdr-i
Geyln) sonra, Kadir tarkat bykleri arasnda eyh Keml gibisini az grdm.
Abdlehad Serhende gelince, oradan h Kemlin bulunduu Pil kasabasna gitti.
Orada h Keml ile sohbetler yapp aralarnda muhabbet ve dostluk hsl oldu. h
Keml de oluk-ocuuyla Pilden Serhende gelir, gnlerce kalp Abdlehad ile sohbet
ederlerdi. Bylece Abdlehad h Kemlin sohbetlerinde saysz fideler elde edip, garip
hller ve kermetler grd. h Keml 981 (m. 1573) senesinde, seksen yanda iken
vefat etti. Serhendin Kihtel kasabasnda defnedildi.
Abdlehad hazretleri zhir ve btn ilimleri elde etmek iin birok beldeleri gezdi.
Bir memlekette fazla kalmaz, baka yere giderdi. Bylece pekok ehir ve beldelerde
bulunmutu. Hindistann mehr kasabalarndan Skenderede ilim yaymak iin bir
mddet kald. Yznde nr, alnnda marifet eserleri parlyordu. Birgn, Skenderenin asil
bir ailesine mensb sliha bir hanm, firsetiyle Abdlehadn keml mertebede mbrek
bir kimse olduunu anlayp, ona haber gndererek: Kendi kucamda terbiye edip,
byttm bir kz kardeim vardr. ffet ve ismet cevheridir. sterim ki size nikh
eyleyeyim. mid ederim ki bu ricam kabul edersiniz ricasnda bulundu. Abdlehad nce,
kabul edip evet diyemedi, zr diledi. Sonra Allah telya dua edip, bu hussda hayrl
olan eyi nasb etmesini istedi. Sonra o kzla evlenmeyi kabul etti ve onunla nikahland.
Bundan sonra bir mddet Skenderede kald. Hlis niyetle, Allah rzs iin yaplan bu
evlilikten mm- Rabbn gibi byk bir zt dnyya geldi.
Abdlehad, ilim ve marifette ykselmek iin yapt seyahatler srasnda, pekok
ilim ve marifet shibinin sohbetinde bulundu. Sonra memleketine dnp, vefatna kadar
Serhendde kald. mr ilim ve feyz yaymakla geti. Geceleri tat ve ibdetle geirir,
Allah iin alar, gzya dkerdi. ok talebesi ve sevenleri vard. Tevzsundan dolay
kendini hi kimseden farkl grmez ve hi birinin kendisine hizmet etmesini kabul
etmezdi. Ekseriya, evinin ihtiylarn pazardan kendisi tar, kimsenin tamasna
msade etmezdi. mrn Resl-i ekreme (sallallahu aleyhi ve sellem.) yle bir ballk
ile geirdi ki, bir snneti bile terk etmezdi. Snnet olan tatlar ve dualar yapar, tasavvuf
ehlinin, azmetle amel etmesi hussuna da dikkat ederdi.
Gndzleri, kendisinden ilim renmek isteyen talebelere, akl ve nakl ilimleri
retirdi. Bu hussda yazlm olan uzun ve zor kitablar, en ince noktalarna kadar gayet
gzel aklayp zh ederdi. Her ilimde, bilhassa fkh ve usl ilminde esiz bir lim idi.
Zamann limleri ve fdllar onu kendilerine hoca ve std kabul ederek ok istifde
ederlerdi. yle nakledilmitir ki; Abdlehad hazretleri usl ilminde mehr bir eser olan
Usl-i Pezdevnin derin manlarna dald ve bu incelikleri, ilm bir ekilde aklad
zaman, bulunduu ilim meclisinin havasnda; mmetin mm- azam Eb Hanfenin
(rahmetullahi aleyh) yksek ictihd ve istinbt, ince manlar ve hkmler karmas
yannda, dier mctehidler talebe gibi idiler mans hissedilirdi. Akl ve nakl ilimler ile
mnev ve huzr marifetleri birletirmiti. Bu haliyle insanlara doru yolu gsterme
makamnda olup, Allah telnn rzsna kavumak isteyenler, onun sohbetinde
bulunarak ondan feyz alrlar, dertlerine derman bulurlard.
Tearrf, Avrif-l-merif ve Fss-l-hkem ve bunlar gibi evliynn bykleri
tarafndan yazlm olan kitablar okur ve ok gzel zh ederdi. Pekok evk ve zevk
shibi, onun yannda bu kitaplarn okunmasndan ve dinlemekten tad alrd. Uzaktan ve
yakndan sohbetine gelerek, okunan kitablar ve Abdlehadn yapt izhlar dinlerlerdi.
Onun ifdesinin ve sohbetinin bereketiyle maksadlarna kavuurlard. eyh-i Ekber
Muhyiddn Arabnin (k.s.) bildirdii ince manlar anlamakta esiz idi. Bu ilimler, hller
sekrler ve tasavvuf ehline mahss szler kendisini istil etmi, tamamen kaplamt.
Allah telnn ihsn ile yaratlnn yksekliinden ve ok yksek maksadl olmasndan,
dnin emirlerine tam uyar, slmiyete uymayan hllere ve szlere itibar etmezdi. mm-
Rabbn hazretleri; Pederim ve stdm, sebeb-i haytm ve sadetim; abdestde,
tahretde ve namazda, pek ziyde dikkat gsterir, edeblere riyet ederdi. Ben bunlar
babamdan grerek rendim. Herbir edebe, btn incelikleri ile riyeti kitablardan
renmek kolay deildir buyurmutur.
Bir menkbesi yle nakledilmitir: Birgn, sdk dostlarndan birisi Abdlehadn
odasna girmiti. eri girer girmez, Abdlehad hazretlerini, uzuvlar kopmu ve kesilmi,
yere uzanm bir hlde grd. eri giren kimse, bu ii yapan, ya hrsz yhut da
dmandr diye dnd. Sonra korkarak ve bararak, byk bir znt ile dar kt.
Bir bakasna bu durumu bildirdi. Hemen ikisi birden odaya girdiler. Bir de baktlar ki,
Abdlehad hazretleri, rahat ve salam bir ekilde murkabe eder bir hlde oturuyor.
Alayarak ayaklarna kapandlar. Onlara; Ben hayatta kaldm mddete bu srr
kimseye sylemeyin buyurdu. Bu hlin sebebini sorduklarnda da; yle birey idi ki, onu
anlatacak sz bulamam buyurmutur. Fakat hli ile sanki Mevln Celleddn-i Rmnin
u beytlerini terennm ediyordu.
Dmanz kendimize, o yr bizi ekiyor,
Gark olmuuz denize, bizi dalga ekiyor.
Onun klarna, Azrailin yolu yok,
Dostun klarn, sevda ak ekiyor.
Susamlar fign eder,
Gizlice yz can verir, dildr-i peyda ekiyor.
Yeter, klarn katlinin srrn sylersem,
Mnkirleri kzdrp, inkrn ekiyor.
Abdlehad, evliynn mehrlarndan olan ve olu mm- Rabbnnin hocas Bkibillah hazretleri ile grmeyi ok arzu ettii hlde, gremeden vefat etmiti. Bunu,
mm- Rabbn hazretleri yle anlatmtr: Babamn bu byk arzusunu vefatndan
sonra, Muhammed Bki-billah hazretlerine arzettim. Buyurdu ki: Biz de onlar grmeyi
ok isterdik. Serhende gitseydik onlardan birey renirdik.
mm- Rabbn hazretleri yle anlatmtr: Babamn vefat srasnda yannda
idim. Can verme ve dalgnlk nnda aniden; Sz byk stdn buyurduu gibidir. dedi.
Byk std sznden Muhyiddn Arabyi kastettiini dndm ve yle sordum: eyh
bn-i Arab mi, yoksa eyh Abdlkudds m syledi? Syledikleri sz hangi szdr? Bir
mddet sonra buyurdu ki: O sz udur: Allah telnn hakkat, mutlak varlktr ama,
perde arkasnda kalm olanlara varlk perdesi mni olmakta, onlar uzak ve nasibsiz
brakmaktadr. Sonra, Bana bir i emrediniz ve vasiyyet ediniz ki, dim onu yapaym
diye arzettim. Buyurdu ki: Sana bu sz zere olman vasiyyet ederim.
mm- Rabbn hazretleri yine yle anlatmtr: Babamn bana; Ehl-i beytin
sevgisinin, mn ile ve hsn htime ile gitmeye (lmeye) byk tesri olur dediini
hatrlaynca, can verme anlarnda bunu kendisine sordum. Buyurdu ki, Allah telya
hamd ve krler olsun ki, o muhabbetle doluyum ve nimet derysnda yzyorum
Beyt:
lhi! Ftma evld hrmetine,
Son szm kelime-i tevhd ola.
Abdlehadn yedi olu vard. mm- Rabbn (k.s.) drdnc oludur. En byk
olu eyh h Muhammedi, kendisi yetitirip tasavvufda ykseltmitir. mm- Rabbn
(k.s.), bu kardei iin babasnn yle dediini nakleder: Babam birok def buyurdu ki:
h Muhammed, szde ve hlde olgun bir talebedir. Bu olu kendisi hayatta iken vefat
etti. mm- Rabbn (k.s.) yle anlatmtr: Bu kardeim vefat ederken ba ucunda
idim. Aniden tebessm etti. Sebebini sordum: Hakkt- Muhammed (sallallahu aleyhi ve
sellem.) bana zhir oldu, grnd, onu seyrediyorum dedi.
Abdlehadn bir olu da eyh Muhammed Mesddur. Hce Bki-billah
hazretlerinden feyz alm, bereketli nazar ve tevecchleri ile tasavvufda hllere ve
keflere kavumutur. Dier oullarndan, eyh Gulm Muhammed ve eyh Mevdda,
kardeleri mm- Rabbn hazretleri tarafndan birok mektb yazlm olup, bu
mektblar mm- Rabbnnin (k.s.) mektbtnda vardr. Kardei Meyan eyh Mevdda
yazd bir mektbun sonunda yle buyurmutur: Ey kardeim! Dnynn vefaszl

dillerde dolamaktadr. Dnyya dkn olanlarn alaklklar, cimrilikleri herkese
bilinmektedir. Kymetli mrn byle fidesiz, yalanc iin elden karana yazklar olsun!
Haberciye ancak haber vermek der. Vesselm.
Abdlehad hazretleri, din bilgilerinde ok gzel kitablar yazmtr. Tasavvuf ile ilgili
kymetli risleleri vardr. Bu eserlerinden bazlar unlardr: 1- Knz-l-hakyk, 2Mirc- Neb, 3- Risle-i Esrr-t-teehhd.
Esrr-t-teehhd adl eserinin son ksmndan bir blm yledir: Kalbime,
Allah telnn yardm ile yle geliyor ki, namazn sonunda teehhdde,
Ettehiyytnn okunmasnn emredilmesi, namazn mminlerin mirc olduunu
hatrlatmaktr. O hlde lykdr ki, mminlerin mircnda da, Peygamber efendimize
(sallallahu aleyhi ve sellem.) mircnda hsl olan yksek hllerden ve esiz ereflerden
bir eyler bulunsun. Allah tel ltfederek, bize de Reslnn (sallallahu aleyhi ve
sellem.) ksesinden bir yudum ihsn etti. Ettehiyytden sonra, Peygamber efendimize
(sallallahu aleyhi ve sellem.) salevt okunmasnn emredilmesi, mminlerin mircnn
Reslullaha (sallallahu aleyhi ve sellem.) uymakla, tbi olmakla hsl olacan gsteriyor.
Yine bu salevtlar, Peygamber efendimize uymakla ereflenmenin ve bereketli
hidyetlerine kavuan mminlere verilen nimetin hakknn edas, krdr. Ayrca,
Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem.) mmetine, mirc ile ereflenmei
bahettiini bildiren bir tenbih ve uyarmadr. O hlde mminler mirclarnda, yan
namazda, Ettehiyyty okurken o servere (Reslullaha) (sallallahu aleyhi ve sellem.)
salevt getirmeleri lzmdr.
Yine unu iret etmektedir ki, mmetin en ykseklerinden birka, o en yksek
mertebeye karlarken, Reslullaha (sallallahu aleyhi ve sellem.) mtbet, tbi olmak
diresinden dar kamazlar. Onlarn sonu Reslullahn balangcna yetiemez ve
hepsinin ba, Reslullahn ayaklarnn altndadr. Ve yine bunda, Reslullahn (sallallahu
aleyhi ve sellem.) mircna kadar, Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem.) mircnn
ise, Allah telya kavutuuna bir iret vardr. nk Reslullah (sallallahu aleyhi ve
sellem.) nce Allah tely sen eyledi. Ettehiyyt lillahi... dedi. Mminler de, ona
salvet getirmekle emrolundular.
mm- Rabbn hazretleri bir mektbunda yle buyurmutur: Babam
(Abdlehad) buyurdular ki: Slk ilimleri (tasavvufda ilerlemek) hakknda bir risle
grdm. O rislede yle yazl idi: Yemeklerde itidle (ok yememeye) dikkat etmek,
normali muhafaza etmek, matlba (sevgiliye) kavumaa kfidir. Bu hussa riyet
edince, zikre ve fikre ihtiy yoktur yazl idi.
1)
2)
3)
4)
5)
Tam lmihl Sedet-i Ebediyye; sh. 971

Mektbt (mm- Rabban); cild-1, 226. mektb; cild-2, 44. mektb
Zbdet-l-makmt; sh. 91, 104
Umdet-l-makmt; sh. 116
Hadart-l-kuds; sh. 28
ABDLEHAD NR:
stanbulda yetien evliynn byklerinden. smi, Abdlehad Nr bin Muslihuddn
Saf bin smil bin Ebl-Berekttr. Knyesi Ebl-Mekrimdir. 1002 (m. 1593)
senesinde Sivasta dodu. 1061 (m. 1651) senesi Safer aynn ilk Cuma gn, ikindi
vaktine yakn vefat etti. Ertesi gn le namazndan sonra, Azz-zde eyh Abdlbk
tarafndan cenze namaz kldrld. Sonra Eyb niancasndaki derghna defnedildi.
Sevenlerinden Ysuf Aazde Mustafa Efendi, kabrinin zerine trbe yaptrd.
Abdlehad Nr, daha yanda iken byk lim ve annesinin amcas, emseddn
Sivsnin nazar ve feyzine kavutu. emseddn Sivs hazretleri vefatna yakn,
Abdlehad bana getirin buyurdu. Fakat, Abdlehad deil de Meyyed elebi isminde
baka bir ocuu getirdiler. emseddn Sivs yine; Bana Abdlehad getirin buyurdu.
Bu sefer mer elebi isminde bir ocuu getirdiler. Bunun zerine emseddn Sivs;
Emnete hynet olmaz. Bana Abdlehad getirin buyurunca, mecbren Abdlehad
getirdiler ve emseddn Sivsnin eline verdiler. emseddn hazretleri Abdlehad ald.
Bir mddet ilhi srlarla dolu olan gsne bastrd ve tam bir tevecch ile ona tevecch
ettiler. Sonra Abdlehad Anne Htuna teslim etti. Emirleri zerine, mahremleri olan
hanmlar dar ktlar. Onlardan sonra ieriye, darda bekleyen halfeleri ve talebeleri
girdiler. emseddn Sivs onlarla birlikte, bir saat kadar Allah telnn zikri ile megul
oldular. Daha sonra bir dua okuyan emseddn-i Sivs, duann bitiminde rhunu teslim
etti. Orada bulunanlardan bazs, vefat etti. bazs da vefat etmedi diye tereddt ettiler. En
sonunda ilerinden birisi, emseddn Sivsnin yanna varp, rhunu teslim ettiini grp,
mahzun ve kederli olarak, orada bulunanlara bildirdi.
Bir sre sonra da, Abdlehadn babas vefat etti. Babasnn vefatndan sonra, days
Abdlmecd Sivs ve iki aabeyi ile stanbula gitti. Tasavvuf yoluna girmesi, days
Abdlmecd Sivsnin elinde olmutur. Byk limlerden akl ve nakl ilimleri, btn
teferruat ve incelikleriyle tahsl eden Abdlehad Efendi, peipeine Erben denen
mddeti bitirdikten sonra halfelik ald. (Erben, krk gnlk murkebe ve inzivdr)
Abdlehad Efendi bundan sonra insanlar doru yola sevk etmee memr oldu. Yirmi
yandan itibren kitap yazmaa balad.
Abdlehad Efendi, Reslullah efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem.) mbrek
iretleri ile Midilliye gnderildi. Giderken en ksa zamanda tekrar stanbula dneceini
bildirdi. Abdlehad Efendi Midilliye terf ettiklerinde, yetmi tane gayri mslim, onun
vastasyla slmiyeti kabul etti. Midilli halk Abdlehad Efendiyi ok sevdi ve hemen
hepsi ona talebe oldu. Days ve hocas olan Abdlmecd Sivs bu durumu duyunca;
Aferin Abdlehada! Umduumuzdan fazla tasarruf kuvvetine sahip imi buyurdu. O
srada, donanma komutanlarndan hayr shibi bir zt olan Bl-zde Hasen Bey, Midilliye
geliinde; bir cmi, bir dergh ve pekok odalar ve yemekhneden meydana gelen bir
klliye yaptrd. Buray Abdlehad Efendi ve ondan sonra gelecek olan talebelerine tahss
etti.
Zamann eyhlislm Yahy Efendi, Midillide Abdlehad Efendinin verdii vazlar,
dersleri ve hizmetleri ok beenerek, ona kar kalbten bir sevgi beslemeye balad.
Birgn Abdlmecd Sivsnin ziyretine giden Yahy Efendi ona; Abdlehad elebiyi
davet edin de, Mehmed Aa derghn ona verelim. nallah o, stanbulda vazlar ve
halk doru yola sevk etmesi ile zamannn bir tanesi olacaktr dedi. Abdlmecd Sivs
bu teklifi kabul etti. Bir mektb yazp, Abdlehad Efendiyi ard. Abdlehad Efendi,
emre uyup bir gemiyle derhal stanbula geldi. Doruca days ve hocas Abdlmecd
Sivsnin huzruna girdi. Days; Oul, eyhlislm Yahy Efendi seni ister. Varn ziyret
edin. Murd- erfleri nedir? Bir grn buyurdu. Abdlehad Efendi, Yahy Efendinin
huzruna varnca, eyhlislm; Abdlehad elebi! Sana merhum Mehmed Aa derghn
verdik. Buras erefli bir derghtr dedi. Abdlehad Efendi, eyhlislm Yahy Efendinin
bu teklifini kabul etti ve dua buyurdu. Oradan ayrlp, Abdlmecd Sivsnin yanna gitti
ve durumu arz etti. Days da; Allah mbrek eylesin. Midilliyi fetheyledin. ok gnlleri
ihy ettin. nallah stanbulda da ok kimsenin ebed sadetine vesle olursun. imdi hi
durma, yerine bir talebeni tayin edip, vlideni ve talebelerinden gelmek istiyenleri alp
gel! Derghnda talebelerini terbiye ile megul ol dedi. Abdlehad days ve hocas
Sivsnin emrine uyup, hi geciktirmeden Midilliye gitti. Talebelerinden fkh ve tasavvuf
yolunu iyi bilen, Alm Efendiyi yerine tayin etti. Vlidesini ve talebelerinden birka
tanesini alp, stanbuldaki Mehmed Aa derghna yerleti. Bu derghda, yirmisekiz sene
vaz ve nashatla megul oldu. 1045 (m. 1635) senesi Rabul-hr ayndan itibren;
Ayasofya, Ftih ve Sultan Ahmed cmilerinde vaz vermeye balad.
Abdlehad Efendi, Cuma gn hangi mevzda vaz verecekse, onunla alkal yet-i
kerme ve hads-i erflerin mellerini gzelce beyn eder, bir de mevz ile alkal bir
hikye anlatr, sylenmesi lzm olan husslar syleyerek, ok fideli nashatler yapard.
Mkleri ve sulleri olanlar, vazdan sonra, anlyamadklar yerleri sorarlar, o da
cevaplarn verirdi. Birgn Abdlehad Efendi, Sultan Ahmed Cmiinde vaz verirken u
iiri syledi.
Semdan srr- tevhdi duyan, gelsin bu meydne!
Dern-i ire bugn, Allah diyen gelsin bu meydne!
Duyanlar srr- Settr, grenler nr-i Gaffr,
Cihnda e-i r, kran gelsin bu meydne!
Sezdr ehli irfne, getirsin cn meydne!
Fed klmaya ol cn, duyan gelsin bu meydne!

Gnl maksdunu buldu, cihn envr ile doldu.
Bugn nr-u iklim oldu, duyan gelsin bu meydne!
Abdlehad Nr Efendi, bir vaz esnasnda, vefatnn yaklatna iret etti. 1060
(m. 1650) senesinde btn derslerine son vererek vaz verme iini de talebelerinden,
Belblc-zde eyh Abdlkdir Efendiye brakt. Kendisini tamamen ibdet ve tata verdi.
1061 (m. 1650) senesi Muharrem aynn sonunda biraz rahatsz oldu. Hastalklar artnca,
Sultan Drdnc Mehmed Hn, Vlide Sultan, Vezr-i azam, eyhlislm ve dier
sevenleri tarafndan gnderilen tabibler bir olup, il vermek istemilerse de, Abdlehad
Nr Efendi kabul etmedi. Zamann Lokman Hekimi diye mehr olan Fergn-zde
Sleymn Aa; Sultnm, ilc braktk. Bari mbrek banza sarnz giyin. nallah
ilca muhta olmazsnz. deyince, Abdlehad Efendi; Sleymn Aa! Siz bizim
ahvlimize vkfsnz. Biz davet olunduk. Bizi bekliyorlar. Biz huzru Rabbillemni tercih
ettik dedi. Hastalnn yedinci gn ikindi vakti vefat etti. Gaslini, Dergh Cmii imm
olan Tatar Ali Efendi yapt. Ali Efendi ne tarafa evirmek istediyse Abdlehad Efendinin
bedeni kendiliinden o tarafa dnd.
Abdlehad Nr Efendinin birok kermetleri ve menkbeleri vardr. Bunlardan bir
ksm yle nakledilir:
Mehr talebelerinden Karab Hac Sdk Efendi yle anlatt: Hacca giderken,
korkulu ve kimsesiz yerlerde, Abdlehad Efendiyi bizzat bu gzlerim ile grrdm. Kendi
kendime, her hlde ona olan fazla sevgimden dolay onu grdm, bir hayal olduunu
zannettim. Fakat Mekke-i mkerremeye vardmda, tavaf ederken yine hocam grdm.
Hatt bana selm verdi. Ben de elini ptm. Sonra kayboldu. Ben tavafm bitirdiimde,
hocam Makm- brhim denilen yerden ayrlyordu. Bana; Ey Sdk Dede! Arafatta
grrz, deyip tekrar kayboldu. Arafatta hocam ABdlehad Efendi ile birlikte vakfeye
durduk. Sonra bana ved ederek yanmdan ayrld.
Abdlehad Efendi 1060 (m. 1650) senesinde, talebeleri ile Rumelihisrna gitmiti.
Orada bir yerde birka gn kalmlard. Bir ara sohbet ederken orada bulunanlardan biri;
Efendim evliyullah, Allah telnn izni ile topra altn yapar. Sizden byle ey isterim
dedi. Bunun zerine Abdlehad Efendi besmele ekip yerden bir avu toprak alp, derviin
avucuna dkt. Derviin avucunda birka adet hlis altn meydana geldi. Bir tanesi yere
dt. Ali Dede isminde bir talebe o altn alp, koynuna koydu. Teberrken o altn
muhafaza etti. Vefatna yakn, o altn ne yapt sorulunca; Onu canm gibi muhafaza
ediyorum. Efendimin ydigrdr. Bu kadar zengin olmama bu altn vesle oldu dedi.
Abdlehad Efendi, Kandilli taraflarnda bir yere talebeleri ile beraber gitmiti. Orada
talebeler denize girmek iin izin istediler. Abdlehad Efendi de onlara izin verdi. Herkes
denize girdi. Fakat talebelerden birisi denize girmemiti. Abdlehad Efendi o talebeye
niin denize girmediini sorunca, o talebe; Efendim! Vcdum zayftr. Souk suya
tahamml yoktur diye cevap verdi. Bunun zerine Abdlehad Efendi, Deniz suyu
hamam suyu gibi scak olabilir. Hem shhat ve kuvvete vesle olur buyurunca, o talebe de
emre uyarak denize girdi. Deniz suyunun, hamam suyu gibi scak olduunu grd.
Abdlehad Efendi birgn, talebelerinden birisinin bir i iin skdara gidip
gelmesini istedi. Fakat o gn deniz ok frtnal idi. Kayk hi ilemiyordu. Bu yzden
talebelerden kimse ben gidip gelirim diyemedi. Nihyet, talebelerden bir tanesi,
Abdlehad Efendinin emrini yerine getirmek iin kendisinin skdara gidip, geleceini
syledi. O zaman Abdlehad Efendi o talebesine; Gzel bir hlde gidip gel diye dua etti.
O talebe Emnnne geldiinde, yz kadar kaykdan ancak birini skdara gidip
gelmeye ikn edebildi. Kayklarndan birisini denize indirdiler. Bir ok atm gitmeden,
frtna dindi, deniz skinleti, rzgr uygun bir yne doru esmee balad. Yelken ap,
skdara ksa zamanda gidip geldiler. Dnte talebe durumu Abdlehad Efendiye btn
tafsilatyla anlatt. Abdlehad Efendi o talebesine ok dua etti.
Hassa- hmyndan Grcba Ms Aa, Abdlehad Efendiye bal en sammi
talebelerinden idi. Bu zt yle anlatt: Abdlehad Efendi hi bir sebep yokken ve bir
mnsebet de gemeden bana; Ms Aa, Msrdan dnte, kalyona binmeyip,
saykaya veya firkateyne bininiz buyurdu. Buna ok taaccb ettim. nk, Msra gitmek
hi hatrmdan bile gememiti. Fakat Abdlehad Efendinin bunu sylemekten bir
murdlar olmal deyip, merakla bekliyordum. Ama bu szn mansn bir trl
anlyamyordum.
Abdlehad Efendinin vefatlarndan birka sene sonra Msra gitmem icb etti.
Msra gittim. Dnte yol arkadam Hac Hasen ile eyalarm skenderiyyeye
gnderdim. Hac Hasen skenderiyyeye vardnda eyalarm hazr bir kalyona yklemi.
Oraya varp, eyalarmn kalyona yklenmi olduunu grnce, Abdlehad Efendinin
bana yapt tenbihler hatrma geldi. Bu yzden eyalarm o kalyonla gtrmemek iin,
ne kadar gayret sarfetti isem de mmkn olmad. Bunun zerine kazya rz gsterip,
Allah telya tevekkl ederek kalyonla yola ktk. Yelkenler ald, uygun bir rzgr ile
bir gn bir gece yol aldk. Sonra byk bir frtna kt. ok tehlikeli durumlarla kar
karya kaldk. Bir sahile yanamak imkn yoktu. Kalyon su almaya balad. Suyu
tulumbalarla darya atmak mmkn olmad. Yetmi kadar kii, kurtulmak iin
sandallarla denize indiler. Fakat byk dalgalar onlar alabora etti. Kayklarn iindekiler
yardm lklar ile baryorlard. Kalyon da batmak zereydi ki, Abdlehad Efendi
denizin zerinde grnp, Korkma, kurtulacaksn dedi. Benden baka kiiye de byle
grnd. ki gn iki gece deniz zerinde hocamn rhniyeti bizimle beraber bulundu ve
bizi teselli etti. Bu ekilde Suriyenin Trablusuna ulatk. Bu srada Abdlehad Efendi;
Ms Aa, bundan sonras selmettir deyip kayboldu. Fakat yanmzda hi harlmz
yoktu. Bu srada tandklarmzdan birisi hlimizi renip, stanbula gittiimizde demek
zere, bize harlk ve elbise verdi. Bizi bir mddet evinde misfir etti. Bylece Abdlehad
Efendinin kermetleri ile memleketimize ulatk.
Birgn, Abdlehad Efendi Sleymniye Cmiinde vaz ederken, vaz krssne bir
kt kondu. Vazdan sonra, bu ekilde konan ktlar okurlard. Yine bu kd da okudu.
Ktda, sizin Gavs olduunuz syleniyor. Gavs olan, Allah telnn izni ile istediini
yaparm. Eer Gavs iseniz, beni bu mecliste ldrn bakalm, yazyordu. Abdlehad
Efendi bu yazy okuyunca Taassup insan nelere gtrrm. Sbhnallah, biz ciz ve
fakir bir kimseyiz. Halk bizi Gavs ve Kutb bilir. Hak tel onlar tasdk eyleye. Kutb olanlar,
ehli nefis olanlar gibi, ben bunu yapamaz mym diye elinden geleni yapmaya kalkmaz.
Onlara sknt ve cef verilse bile onlar af ederler. Onun iin yksek mertebelere eritiler.
Fakat evliy, knndan ekilmi bir kltr. Bir kimse kendini klca vursa, kabahat klcn
mdr, yoksa kendini klca vuranda mdr? buyurduklarnda, cminin iinde; Aman,
eyvah, eyvah diye bir lk koptu. O kd yazan kii o anda vefat etti.
Muhammed Nzr Efendi yle anlatr: Bir ry grdm. Ryda byk bir
sahradaydm. Byk bir aacn etrfnda yedi kii oturmutu. nlerinde birer tane,
buday decek tokmak vard. lerinden birisi, beni ldrmek kastyla; Azzin
mezrasnda ne gezersin? diyerek benim zerime hcum etti. Ben de ondan kendimi
kurtarmak iin; Ben, Azzin talebelerindenim dedim. O srada uyandm. Hemen rym
tabir etsin diye, Abdlehad Efendinin yanna gittim. Huzruna varnca; Ho geldin
Efendi. Ryndakiler bizim hizmetilerimizdir. Kllar ve dier silhlar mkemmeldir. Size
tokmak ile grnmeleri merhametlerindendir buyurdu. Onun bu kermetini grnce,
derhal btn varlm ile ona intisb ettim.
Kuds ve Khirede kadlk yapm olan smil-zde Efendi, Abdlehad Efendinin
derghna yakn bir yerde oturuyordu. Abdlehad Efendiye gider, gelirdi. Yine birgn
smil-zde Efendi, dergha acele ile geldi. Abdlehad Efendiye; Efendim! Malumunuz,
bir olumuz kald. O da tn hastalna yakaland, lmek zeredir. Dua ve himmetlerinizi
istemeye geldim dedi. Abdlehad Efendi, yapacak bireyi olmadn bildirmesi zerine,
Kd smil-zde Efendi; Sizden muradm nail olmadka, buradan ayrlmam mmkn
deildir dedi. Dua ve himmet etmeleri iin ok yalvard. Bunun zerine Abdlehad
Efendi; Bakalm Hak teldan ne iret buyurulur deyip dar kt. ki rekat namaz
klp murkabeye vard. Bir mddet o hlde kald. Sonra bulunduu yerden kp; smil
Efendi, olun tndan kurtuldu. Shhate kavutu. Elbisesini giymi bir hlde odasnda
dolamaktadr diye mjde verdi. Buna ok sevinen smil Efendi, Allah telya hamd ve
senda bulunup, Abdlehad Efendiye ok teekkr etti. smil Efendi evine vardnda
olunu, Abdlehad Nr Efendinin haber verdii ekilde, odada elbisesini giymi olarak
dolar buldu. Abdlehad Nr Efendiye; Sultnm, byle bir hastann ifya
kavumasna vesle olmak byk bir i, g ve kuvvettir denildiinde yle cevap verdi:
Evet yledir. Fakat Allah telnn diledii ey elbette olur. Allah telya, bu hastal o
ocuktan defetmesi iin tevecch edip yalvardn zaman, tn askerinden ellerinde bir
defter ile drt kimse grnd. Siz Kutb-u azam, gavs- lem ve Allah telnn sevdii
bir kul olduunuz hlde, niin Allah telnn kaz ve kaderine kar gelirsiniz. Bizim
defterimizde ismi ve resmi ile vefat yazl olan kimsenin yaamasn niin istersiniz?
dediklerinde, onlara; Benim Allah telya tevecch etmem, yalvarp yakarmam da,
Allah telnn rzs, kaz ve kaderi ile deil midir dedim. O drt ahs sustu ve
kaybolup gittiler.
Vezirlerden birisi, Abdlehad Efendiye bir kese altn hediye gnderdi. Birgn o vezir,
Abdlehad Efendinin sohbetinde bulunurken; Bu derecede hediyede bulunmak herkesin
kr deildir mansnda szler sarf ederek vnd ve yapt iyilii baa kakar bir
duruma geldi. Bunun zerine Ebdlehad Efendi; Behey Paa! Fakirlerin ve halkn gz,
cieri ve kan ile bana minnet mi edersin dedi. Ellerini yanlarnda bulundurduklar keseye
soktuunda kesedeki altnlar herkesin gz nnde kan olup ortaya doru akmaya
balad. Bu durumu gren Paa hemen tvbe ederek, Abdlehad Efendiden af diledi.
Abdlehad Efendinin, kad olan, doruluu, sadkat ve ball ile bilinen bir
talebesi vard. oluk-ocuunu bir gemiye bindirerek, kad tayin olduu yere gidiyordu.
Bir ara byk bir frtna kt. Geminin yelkenleri ve direkleri paraland. Gemide
bulunanlarn hayattan midlerini kestikleri, alyarak Kelime-i ehdet getirdikleri ve
Allah telnn rahmetini diledikleri bir srada, Allah telnn izni ile Abdlehad Nr
Efendi onlara grnd. Niin feryd edersiniz. Deniz de bir mahlk, emredileni yapan bir
memrdur buyurup, denize; Ey deniz! Allah telnn izni ile sakin ol! dediinde deniz
hemen skinleti. Sanki biraz nce, frtna olmam bir hle geldi. Bu durumu gren
gemidekiler, Allah telya hamd senda bulundular.
Hac Hzrolu Mehmed Aa, skdarn ileri gelenlerinden ve siphilerinden idi.
Byk ztlarn sohbetlerinde ok bulunurdu. Tarkat dabndan nasbini alm, ehl-i edeb
shibi bir zt idi. Birgn ktlk ve zulm yapmak isteyen baz kimselerin kendisini
aradklar haberini ald. Bunun zerine dostlarndan birisinin evinde sakland. Gece Allah
telya, onu bu bel ve musbetten muhafaza buyurmas iin yalvarrken, evresinde
bulunan evliy olan ztlardan yardm ve dua istemek hatrna geldi. Evinin evresinde
oturan evliyy bir bir hatrna getirdi. O anda hatrna, bu beldan, Abdlehad Nr
Efendinin vastasyla kurtulabilecei dncesi geldi. Bunun zerine btn kalbiyle
Abdlehad Nr Efendiye ynelip, Abdlehad Efendi hrmetine beni bu beldan kurtar
diye Allah telya yalvard. O arada uyuya kald. Rysnda Abdlehad Nr Efendiyi
grd. Ona; Mehmed Aa, korkma! Zorbalarn defterinden senin ismin kaybolmutur.
Gnln ho olsun. Rahat bir hlde evinde dostlarn ile sohbet eyle dedi. Uyanr uyanmaz
Mehmed Aa, Abdlehad Nr Efendinin derghndaki talebelere yedirmek zere, Allah
iin yedi kurban adad. Bir iki hafta evinde dostlar ile sohbette bulundu. ar, pazarda
dolat hlde, herhangi kt bir haber almad.
Krk-zde Efendi isminde bir lim, Sleymniye Cmiinde birgn vaz eder, alt
gn de umm ders verirdi. Abdlehad Nr Efendiye ve talebelerine gerek vaznda,
gerekse derslerinde dil uzatr, aleyhinde konuurdu. Abdlehad Efendinin halfeleri ve
talebeleri, o ztn bu szlerini duyunca ok zldler. Abdlehad Efendiye onu ikyet
edip, o ztn vazna ve derslerine mni olmasn istediler. Bunun zerine Abdlehad
Efendi onlara; Birka gn tahamml edin. Onun bizi inkr ve dmanl, bize balla
dnecek. Bizim talebelerimiz arasna girecek. Vefatmzdan sonra otuz sene tasavvuf
yolunun doruluunu mdfaa edecek dedi. ok gemeden birgn, Abdlehad Efendi
talebeleri ile beraber sohbet ederken; te dostunuz Krk-zde Efendi geliyor dedi.
Herkes hayretle onun geliini bekledi. Anszn huzra girdi. Abdlehad Efendinin ellerine
kapand. Hkrarak alad. Bunun zerine Abdlehad Efendi; Grdnz rydan
haberimiz var. Muradnz ne ise onu syleyin dedi. Krk-zde Efendi; Sadetli
Sultnm! Bu kleniz krk seneden beri, medresede mderrislik yapmaktaym. Btn
vakitlerim ders okutmak, vaz vermek, Reslullah efendimizin (sallallahu aleyhi ve
sellem.) snnet-i seniyyesi ile amel etmekle getii hlde, niin rymda Reslullah
efendimizin mbrek cemlini gremediimi, yksek ve bereketli sohbetleri ile
ereflenemediimi, niin mahrm olduumu dnerek uykuya daldm. Grdm ry
ile bu derdime derman ve merhemin sizin olduunuzu anladm. Aman ne olur, benim bu
derdime derman olun diye alayp inledi. Bunun zerine Abdlehad Efendi, onun
kulana bireyler syleyince, Krk-zde Efendi kalkp gitti. O gn leden sonra

tekrar gelip alyarak; Bu ne byklktr ki, krk yldr ilim ve amel ile nefsi slh ve
takv ile merref olamadm. Fakat sizin bir himmet ve iretiniz ile o Sultn- enbiynn
(sallallahu aleyhi ve sellem.) mbrek cemlini grmekle ereflendim deyip Abdlehad
Efendiye talebe oldu. iir:
Mrid-i kmil, mrdi, evvel ehl-i hl ider,
Sonra, Fahr-i kinatn bezmine idhl ider,
Nice yllar say ile eremedii menzillere,
Bir nefesle mrid-i kmil sl ider.
Abdlehad Efendinin halfelerinden birisi yle anlatr: Pdih beni Dvd Paa
Cmiinde vaz etmem iin davet etmilerdi. Cmiye girdiimde bende biraz pimanlk hli
meydana geldi. Krsye ktmda, hatrma hibir kelime gelmedi. Yakn olduu hlde
nmdeki yazy okuyacak hlim dah yoktu. Bu durumdan kurtulmak iin Abdlehad
Efendinin rhniyetine tevecch etmek hatrma geldi. Abdlehad Efendinin rhniyetine
kalbden tevecch ettiimde o anda bana grnp, sanki bana, Nedir bu peranlk,
yapacan vaz, uzun zamandan beri yaptn vazlar deil midir? buyuruyordu. O srada
bende, tam bir rahatlk ve zindelik meydana geldi. yle bir vaz ettim ki, beni tanyanlar,
Haytmzda byle bir vaz dinlemedik dediler.
Talebelerinden Karaba Mahmd Efendi yle anlatr: Abdlehad Efendi, bu fakiri
Ankaraya gnderdikten bir mddet sonra, stanbula davet eyledi. Bunun zerine
stanbula gittim, bir mddet hizmetlerinde bulundum. Sonra oluk-ocuumu stanbula
getirmemi emrettiler. ake de harlk verip, Sakn sayma, bu size mrnzn sonuna
kadar yeter buyurdu. O ake ile oluk-ocuumu stanbula naklettim. Yedi sene o
akeler ile geimimi saladm, asla eksilmediler. imden dim, akeleri saymak geerdi.
Fakat sabredip saymazdm. Akeleri sayma arzusu birgn bana glip geldi ve saydm.
Beyz ake olduunu grdm. Birka gn gemeden akeler noksanlamaya balad.
Kastamonulu abn Efendinin talebelerinden skdarl Karaba Ali Efendi yle
anlatr: 1057 (m. 1647) senesinde stanbula gittim. Abdlehad Efendi o zaman Byezd
Cmiinde ders veriyordu. Bir vaznda bulundum. Vazdan sonra herkes elini pt. Ben,
kimse kalmaynca elini ptm. Geceleyin grdm bir rynn tabirini soracam srada;
Ali Efendi! Dergha gelin buyurduklarnda hayrette kaldm. ay getikten sonra, bir
gece derghlarndaki sohbette hazr bulundum. Mbrek ellerini peyim diye yanlarna
vardm. det-i erfleri olarak gzlerini amazlarm. Fakat ben huzrlarna varnca,
gzlerini atlar; Ali Efendi! Ne garip, ge geldiniz! buyurduktan sonra rym
anlatmadan tabir ettiler ve: Yirmi sene sonra stanbula gelirseniz, skdarda ikmet
ediniz. Derghnz skdardadr. buyurdular. Aynen Abdlehad Efendinin dedii gibi
oldu.
Abdlehad Efendi buyurdu ki: Talebeyi cell ve kahr ile terbiye, talebenin kemline
sebeptir. Fakat her talebenin buna tahamml olmadndan, nasbsiz kalmasnlar diye
ltf ve ceml ile terbiye ederiz. ounlukla talebe, istidt ve kabiliyetine gre terbiye
olunur.
Erben ekmeden ve halvete girmeden halfe olanlar eksiktirler. Talebe yetitirmeye
ehil deildirler. Reslullah efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem.) Hra Danda Erbenin
(krk gnlk murkabe ve inziv) peinden peygamberlik ile ereflendi.
ki kalbin yok ki, biri ile Allah telya, dieri ile Allah teldan bakalarna
ynelesin.
limde mhir, dni meselelere gerei gibi vkf olmayan, fakat lim sfatn tayan
chil; Ehl-i snnet ve cemat itikd ile dier dallet ve bozuk itikdlar birbirinden
ayrmaya gc yetmeyen, ihtilafl meselelerin sdece bir tarafn bilip, dier tarafndan
haberi olmayan ve yanl dncesinde direten, ilmi ile amel etmiyen mnfk sfatl
kimseler, hreti taleb edenleri bidat ve dallete drerek dinden ederler. Onun iin;
Allah telnn emirlerine uyan, yaratklarna efkat eden, srf Allah iin doru yolu
gsteren mrid-i kmillere uyup, nks olanlardan ok saknmaldr.

3) Hediyyet-l-ihvn; vr. 73
ABDLHD BEDEVN:
mm- Rabbn Ahmed-i Frk Serhend hazretlerinin yetitirdii evliynn
byklerinden. Abdlhdi, Hz. merin soyundan olup Bedyunludur. nceleri, Kutb-lmuhakkikin Hce Muhammed Bk-billahn talebesi idi. Bk-billah, onun terbiyesini, en
byk talebesi ikinci bin yln mceddidi, mm- Rabbn hazretlerine havale edip,
Serhende gnderdi. Abdlhdi, yeni hocasnn hizmetine sk sarlarak, onun mbrek
nazarlarndan ve tevecchlerinden nasiplendi. yle ki, evliyln balangcnda kavutuu
hlleri hocas yle yazmaktadr: Mevln Abdlhdi, yksek makamlara it hllere gark
olmutur ve Allah telnn bykln mhede etmekte, makamlarn en ykseine
kavumutur.
Abdlhdi, sk riyzet ve mchedelerle, nefsinin istediklerini yapmayp,
istemediklerini yaparak, rhunu ykselterek, nefsini terbiye etti. Hocasnn emirlerinden
kl ucu kadar dah ayrlmayarak, evliylkta yksek makamlara kavutu. Hocasnn halfesi
olmakla ereflendi.
Nakledilir ki: Mevln Yr Muhammed Kadm ve Abdlhdi, mm- Rabbn
hazretlerinin hizmetinde iken, bir hcrede riyzet ekerek nefslerini terbiye ediyorlard.
Yr Muhammed, hep sabahlara kadar namaz klar, dua ederek Allah telya yalvarrd.
Abdlhdi ise ok hasta idi. bdete gc yetmeyip namaz klamamasna zlr,
Mevlnnn hline gbta ederdi. Geceyi ihy erefini kardndan dolay, gnlnde byk
bir znt duyard. Birgn mm- Rabbn hazretleri onun hakknda buyurdular ki; eyh
Abdlhdinin hasret ve znts, Mevln Yr Muhammed Kadmin nfile ibdetine
stn gelip, onu, ondan daha yksek makamlara kard. Evet ok ihsn shibi olan
Allah telnn ii byledir.
Abdlhdi 1041 (m. 1631) senesinde Hindistann Bedyun kasabasnda vefat
etmitir. Abdlhdi Bedevnye, hocas mm- Rabbn hazretlerinin gnderdii bir
mektb aadadr.
Allah telya hamd olsun! Sevgili Peygamberine, line ve Eshbna salt selm
olsun. Doru yolda olanlara dualar olsun!
Kymetli kardeimin gzel mektbu geldi. Bizleri ok sevindirdi. Allah telya hamd
ve kr olsun ki, ayrlk gnlerinin uzamas, muhabbeti ve ihls sarsmam. Bununla
beraber, buraya gelseydiniz daha iyi olurdu. El hayru f m sana Allah tel! Yan
Allah telnn yaptnda hayr vardr. nsanlar arasndan ayrlmak, uzlet etmek
istiyorsunuz. Evet, uzlet, Sddklarn arad eydir. Mbrek olsun. Uzleti isteyiniz. Bir
keye ekiliniz. Fakat, mslmanlarn haklarn gzetmei elden karmaynz! Reslullah
(sallallahu aleyhi ve sellem.); Mslmann, mslman zerinde be hakk vardr:
Selmna cevab vermek, hastasn dolamak, cenzesinde bulunmak, davetine
gitmek ve aksrd zaman elhamdlillah deyince, yerhamkallah demek
buyurdu. (Bu hads-i erfi Eb Hreyre (rahmetullahi aleyh) haber vermitir. Buhrde
ve Mslimde yazldr). Fakat, davet ettii zaman gitmek iin artlar vardr. hya lulm kitabnda buyuruyor ki: arann yemei pheli ise veya slmiyetin yasak ettii
ey, mesel ipek sofra rts, gm kap ve tavanda, duvarda canl resmi varsa veya
alg alnyorsa, oyun, kumar gibi eyler varsa, o arlan yere gidilmez. (Bu yasaklar,
Kimy-i sedet kitabnda da yazldr). Byle yasaklar bulunan yemee gitmek haram
veya mekrh olur. aran kimse zlim ise veya Ehl-i snnet deil ise, fsk ise, ktlk
yapan ise veya vnmek iin gsteri iin aryorsa gitmek ciz olmaz. irat-l-slm
kitabnda diyor ki: Riy olarak arlan yemee gitmemelidir. Muht kitabnda diyor ki:
Oyun, ark, gybet bulunan ve iki iilen yemee oturulmaz. Metlib-il-mminn
kitabnda da byle yazldr. Bu yasaklardan hibiri bulunmayan davete, gitmek lzmdr.
Bu zamanda, bu yasaklarn bulunmamas g oldu. Bundan baka, Fris msra
tercemesi:
Yabancdan uzlet et, dosttan deil!
Talebe arkadalar ile sohbet etmek, bu yolun snnet-i mekkedesidir. Hce

Beheddn Nakibend-i Buhr hazretleri buyurdu ki, Bizim yolumuzun temeli sohbettir!
Uzlette hret vardr. hret de, fettir. Sohbet buyurulmas, talebe arkadalar ile birlikte
olmaktr. Bakalar ile sohbet edilmez. nk, birbirinde fni olmak, yan bakalarn
unutmak, sohbetin artdr. Bu da, uygun arkadala olabilir.
Hasta yoklamak snnettir. Hastann bakcs varsa, ona bakyorsa, bakalarnn
dolamas snnet olur. Bakacak kimsesi yoksa, dolamak vcib olur. Mikt kitabnn
hiyesinde byle yazldr.
Cenzede hazr olmaldr. Hi olmazsa birka adm birlikte gitmelidir. Bylece,
meyyitin hakk denmi olur.
Cuma namazna ve hergn be vakit namaz iin cemate ve bayram namazlarna
gitmek slmn zarur emirleridir. Herhalde gitmek lzmdr. Bunlardan sonra kalan
vakitleri, yalnz geirebilirsiniz. Fakat, nce doru bir niyet lzmdr. Dny karlarndan
bireyi dnerek, uzleti kirletmemelidir. Allah tely zikr iin, kalbi toparlamaktan ve
dnynn bitmez tkenmez ilerinden uzaklamaktan baka birey dnmemelidir.
Niyetin doru olmasna ok dikkat etmelidir. Niyetin iinde, nefsin bir arzusu gizlenmi
olmamasna dikkat etmelidir. Niyetin doru olmas iin, Allah telya yalvarmaldr.
Bylece tam niyet yaplabilir. Yedi kerre istihre yapmal, doru niyetle uzlet eylemelidir.
Byle olunca, ok fidesi umulur. Bulutuumuz zaman, daha ok anlatrm. Vesselm.
(1. cild, 265. mektb)
1)
2)
3)
4)
Berekt; sh. 371

Tezkire-i mm- Rabbn; sh. 343
Tezkiret-l-Vsln; sh. 178
Hadart-l-Kuds; sh. 344
ABDLHAK-I DEHLEV:
Hindistann byk hads limlerinden. 958 (m. 1551)de Muharrem aynda Delhide
dodu. Silsile-i liyye ismi verilen altn halkann byklerinden olan, Muhammed BkBillah hazretlerinin talebesi olmakla ereflendi. 1052 (m. 1642)de Delhide vefat etti.
Babas Seyfeddn bin Sadullahdr. Dedesi, Sultan Muhammed Hilci zamannda
Buhrdan Hindistana hicret etti. Olu Seyfeddni, byk bir lim olacak ekilde
yetitirdi. Seyfeddn de olu Abdlhaka, iyi bir tahsl vermek iin btn gayretiyle
urat. Abdlhakn, fevkalde kuvvetli bir hfzas vard. yle ki, iki yanda annesini
emdiini hatrlyordu. Kk yalarnda iken babasnn retmesi ile iki ay gibi ksa bir
zaman iinde Kurn- kermi ezberledi. Tefsr, hads, fkh gibi zhir ilimleri, tasavvuf ismi
verilen btn ilimleri ve zamann fen ilimlerini renerek, daha onyedi yanda iken
tahsilini bitirdi. Abdlhak- Dehlev bunlarla yetinmiyerek, Haremeyn-i erfeyne (Mekke
ve Medineye) giderek, oradaki limlerin bykleri ile grt. Byk hads limlerinden
Abdlvehhb- Mttekden hads ilimlerini okudu. Peygamber efendimizin mbrek
Ravda-i mutahherasnda ikmet etmeye balad. Burada pekok mnev feyz ve
bereketlere kavutu. Bu mevzda kendisi; Bu hakr, fakir, Reslullahn ikrm ve
ihsnlarn anlatmaya kalksam gcm yetmez buyururdu.
Hads limi Abdlhak- Dehlev Hicazdan Hindistana geldi ve ilk zamanlar, mm-
Rabbn hazretlerinin yazlarn beenmez, itirazlar yazard. Fakat, son zamanlarda,
Allah telnn inyetine kavuarak, yapdklarna piman oldu. Tvbe etti. Hce
Muhammed Bknin mezn ettii talebelerinden Mevln Hsmeddn Ahmede, bu
tvbesini yle yazd: Allah tel, Ahmed-i Frkye selmetler ihsn etsin! Bu fakrin
kalbi, imdi ona kar ok hlis oldu. Beeriyyet perdeleri kalkd. Nefsin lekeleri
temizlendi. Yol birliini bir tarafa brakalm, byle bir din byne kar durmamak, akl
icb idi. Ne insafszlk, ne cahillik etmiim. imdi kalbimde vicdanmda duyduum
mahcubiyeti, ona kar kklm anlatamam. Kalbleri evirmek, hlleri deidirmek,
Allah telya mahsstur.
Abdlhak- Dehlev, kendi ocuklarna da mektup yazarak; Ahmed-i Frknin
Sellemehullah tel szlerine kar itirzlarmn msveddelerini yrtnz! Kalbimde ona
kar hi bir bulanklk kalmamdr. Kalbim ona kar hlis olmudur dedi.
Abdlhak- Dehlevnin tvbesinin sebebi iyi bilinmiyor. Bazlar diyor ki: Reslullah
(sallallahu aleyhi ve sellem.) ryda grd ve inkrndan dolay kendisini azarlad.
Bazlar da diyor ki, mm- Rabbn hakknda, Kurn- kermden tefel (hayr dileme)
etti. Yalanc ise, zarar onadr. Doru sylyorsa, Allah tel vad ettiklerinden
bazsn banza getirir! melindeki yet-i kerme kt. Bir kerre de; Onlar Allah
telnn sevgili kullardr. Al-veride bile Allah tely kalblerinden
karmazlar melindeki yet-i kerme kd. Bazlar da diyor ki: Ona kar itirazlar,
dmanlarn gnderdii uydurma bir mektb sebebi ile idi. in dorusunu anlaynca,
piman olup tvbe etti.
mm- Rabbn hazretlerinin sohbetleriyle ereflendi. Onun sdk talebelerinden
oldu. Tevecchlerine kavuarak, feyz ve bereketlerinden istifde etti. mm- Rabban,
ona zaman zaman mektuplar yazarak nashatlarda bulunurdu. Gnderdii, mektblardan
birisi yledir:
Allah telya hamd olsun ve Onun setii, sevdii kullarna selm olsun! Kymetli
efendim! Skntlarn gelmeleri, grnde ok ac ise de, bunlarn nimet olduklar umulur.
Bu dnynn en kymetli sermyesi, zntler ve skntlardr. Bu dny sofrasnn en tatl
yemei, derd ve musbetlerdir. Bu tatl nimetleri ac illarla kaplamlar. Bunun iin,
dostlara derd ve sknt yadrmaa balamlardr. Sadetli, akll olanlar, bunlarn iine
yerledirilmi olan tatllar grr. zerindeki ac rtleri de tatl gibi inerler. Aclardan tat
alrlar. Nasl tatl olmasn ki, sevgiliden gelen herey tatl olur. Hasta olanlar, onun tadn
duyamaz. Hastalk da, Ondan bakasna gnl vermekdir. Sedet sahibleri, sevgiliden
gelen skntlardan o kadar tat alrlar ki, iyiliklerinde o tad duyamazlar. Her ikisi de
sevgiliden geldii hlde, skntlardan, sevenin nefsi pay almaz, iyiliklerini ise, nefs de
istemektedir. Arab msra tercemesi:
Nimete kavuanlara fiyet olsun!
Y Rabb! Bizi, skntlarn sevblarndan mahrm eyleme! Bunlardan sonra, bizi
fitnelere drme! slmn zaf olduu bu gnlerde, sizin kymetli varlnz, mslmanlar
iin byk bir nimettir. Allah tel, selmet versin ve uzun mrler ihsn eylesin!
Vesselm. (kinci cild-29. mektb)
Abdlhak- Dehlev hazretleri, insanlarn kurtulua sadete kavumalar iin
birbirinden kymetli kitaplar yazmtr. Bunlardan bazlar unlardr: Trih-i Hakk, Trih-i
Abdlhak, Matlaul-envr, Medric-n-nbvve, Cezb-l-kulb, Ahbr-l-ahyr, Mektbt,
Sifr-s-sedet erhi, Merec-l-Bahreyn, Eit-l-lemetdr.
Abdlhak- Dehlev, eitli kademedeki devlet byklerine ve kimselere mektblar
yazp onlara nashatlarda bulunurdu. Bu mektuplardan birisi yledir:
erh-i Sadr; gsn yan kalbin almas, en yce makam, en byk nimet ve en
azz ilhi hediyelerdendir. Zira Hak tel byklerin efendisi, kinatn hlsas, habbi ve
Resln (sallallahu aleyhi ve sellem.) bu hussi ihsn ile nimetlendirmitir.
Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve sellem.) buyurdu ki: Kalbe mn nru girince,
geniler ve alr. Eshb- Kirm (aleyhimrrdvn); Y Reslallah! O nrun kalbe
girmesinin almeti, ireti nedir? dediler. Buyurdu ki: Almeti, kulun, yzn ebed olan
hrete dnmesi, aldatan ve yoldan karan dnydan ve ona tutulmaktan uzaklap
kurtulmasdr. Dny grnte ssldr, yaldzldr, ama aldatcdr, hilecidir. Kendini
sevenlerin gnllerini alar. Peygamberlik basreti, gzyle ve mn nru yla baklnca,
yaknen grlr ve anlalr ki, dny ilerinin temeli sakat ve dayankszdr. hret ise
dimi ve sonsuzdur. Bu anlaya erien kimse, yzn fni olan dnydan evirir, kalb
gzn sonsuzluk lemine dndrr ve yolculuk iin lzm olan sevb azklarn
bulundurur. Kiinin sadrnn (gsnn) inirhndan almasndan nasbi, bu mn
nrundan olan nasbi kadardr. Bunun da miktar kalbindeki ferahlkla llr. nk
nrun, snenin almasnda ve kalbin ferahnda tesri tamdr. Bu sebebdendir ki, dnydaki
n bile, gnl rahatlna, kalb ferahlna, karanln da, sklmaya, daralmaya yol
amas, sebeb olmas byktr. Bunun iin demilerdir ki, nefs-i ntka (insan rh), nra,
a ktr. Nerede bir k huzmesi, parlts bulsa, o tarafa dner ve o yne koar. Bu
yzden aydnlk yerde uyku az gelir. Zira rh, aydnla nra olan tevecch sebebiyle
ierden darya gelir. Karanlk olunca, ie ekilir ve uykuya dalar. Beyt:
Sana visl meclisinde, gz uyku yz grmez,

Yznn kandili nde, uykuya sra gelmez.
Anlald ki, nrun zuhuru, ferah ve srr sebeblerindendir. Kalbler onunla alr.
Sadrn erhinin sebeblerinden biri de ilimdir. lim sebebiyle kalb o kadar geniler, alr ki,
onun her kesi gklerden ve yerden daha geni olur. Hepsini iine alr. Bir kimsenin ilmi
ne kadar oalrsa, snesindeki genileme de o kadar artar. Bu ilimden murd, her ilim
deil, Peygamberden (sallallahu aleyhi ve sellem.) mras kalan ilimdir. Peygamberlere
ilimden baka eyle vris olunmaz. Hads-i erfde; Peygamberler, vrislerine, altn
ve gm brakmazlar. Onlar ilim brakrlar. buyurulmas o ilme irettir. O
zamandan bu yana ok vakit geti. Felsefe karanlklar zuhur etti. slm semsn
kararttlar. Bir ksm insanlar yoldan kardlar. Bunlara ilim deil, cehlet demek daha
uygun olur.
Sadrn erhi sebeblerinden biri de, Allah telnn kullarna; mal, para, makam ve
benzeri eylerde ihsnda bulunmaktr. Mal ve para ile olan ihsn ve iyiliin ne olduunu
herkes bilir. Kimin eli daha ak ise, kalbi de o kadar genitir. Kimin eli ksa ve kapal ise,
snesi de o nisbette dardr. El akl, cmertlik ve ihsn, Allah tel ve kullar katnda
byk mertebedir. Dny ve hrette izzettir, iyiliktir ve sevbdr. Makamla olan ihsn;
kimsesiz bir kiiyi, yanna veya emrine veya birisinin yannda bir ie koymakla yaplan
ihsndr.
Sadrn erhi sebeblerinden biri de, Allah yolunda kahramanlk, insf sahipleri
yannda doruyu sylemektir. Bu da gnl aklna yol aar. Byle yiitlik, gzelliklerin
ba ve btn iyiliklerin kaynadr. Din yolundaki iddet ve zorluklar, ancak bununla alr.
Cann dnmeden saldrd zaman, yiidin kalbine alan ve grnen eyi, bakalar
krk sene halvette kalmakla gremez demilerdir. Ama bu cesret ve yiitlik, Allah iin ve
Allahn dninde olursa hereyden daha yksektir. Bunun iin onlarn karl l-i mrn
sresi 169 ve 170.; Onlar Rableri katnda diridirler. Cennet meyvelerinden
rzklanrlar. Onlar, Allahn verdii ihsndan dolay, ferah ve sevin
iindedirler. yetlerinde melen bildirilen byk nimetlerdir. Bundan daha yksek
hangi mertebe olur.
Snenin almas sebeblerinden biri de, kalbi, sft- zemme, yan kt sfatlar
denilen; hased, ucb, kibir, riy, buz, kin ve Allah iin olmayan mal ve makam, yan
dny sevgisi gibi kt huylardan temizlemektir. nk bunlar, ehvet ve nefs
toprandan ykselen, zulmn buhar ve dumanlardr. Kalbi bulandrr ve karartrlar ve
sadrn erhine sebeb olan mn nrundan, tevhdden, ilimden, muhabbetten ve zikirden
insan alkoyarlar. Mahrm brakrlar. Kalb sahasn karartr ve daraltrlar. Beyt:
Dar kmaz isen tabat sarayndan,
Nasl haberin olur, hakkat diyrndan.
Bu gzel sfatlar, en kmil, en yksek, en mkemmel ekilde Resl-i ekremde
(sallallahu aleyhi ve sellem.) mevcd idiler. Ondan sonra, uyma mikdrnca, ona tbi
olanlarda bulunur. Mtbeatta, yan Reslullaha uymada, kim daha ileri gitmise, sadr
daha ok genilemi ve kalbi o nisbette nrlanm olur. mrn sresi, otuzbirinci yetinde
melen: Ey sevgili Peygamberim! Onlara de ki, eer Allah tely seviyorsanz
ve Allah telnn da, sizi sevmesini istiyorsanz, bana tbi olunuz! Allah tel
bana tbi olanlar sever buyuruldu. Hi phesiz bir kimse, kimin peinden gider,
adm adm onu takib ederse onun kavutuu yere, bu da kavuur. Geri Reslullahn
makam daha ycedir, yeri herkesin olduu yerden yksektir. Onun makamnda hi kimse
yoktur, herkes Ondan aadadr, ama dire genitir ve etrfnda makamlar vardr. O
parlayan nrdan ve gelen feyzden, etrfnda olanlara da bir u, bir serpinti ular. yet-i
kermede melen; Biz seni lemlere rahmet olarak gnderdik. buyuruldu.
Bilhassa muhabbet, alka ve ballk bu ite byk bir esastr. nk muhabbet,
maiyyeti (beraberlii) cbettirir. Hads-i erfde: Kii sevdii ile beraber olur
buyuruldu. (41. Mektb)
Aadaki hads-i erfler, Abdullah- Dehlevnin yazd, mehr Mikt kitabnn

farsa erhi olan Eiat-l-lemetn drdnc cildinden alnmtr:
nsanlara merhamet etmeyene, Allah merhamet etmez.
Zulme mn olarak, zlime de mazluma da yardm ediniz!
Satn alnan bir gmlee verilen parann onda dokuzu hell ve onda biri
haram para ise, bu gmlekle klnan namaz Allah kabul etmez.
Mslman, mslmann kardeidir. Ona zulm etmez. Onun yardmna
koar. Onu kk ve kendinden aa grmez. Onun kanna, malna, rzna,
namusuna zarar vermesi haramdr.
Allaha yemn ederim ki, bir kimse kendisine yaplmasn sevdiini, din
kardei iin de sevmedike mn tamam olmaz.
Ktlnden komusu emn olmayann, Allaha yemn ederim ki, mn
yokdur.
Kalbinde merhameti olmayann mn yoktur.
nsanlara merhamet edene, Allah merhamet eder.
Kklerimize acmayan ve byklerimize saygl olmayan, bizden
deildir.
htiyarlara sayg gsteren ve yardm eden, ihtiyarlaynca, Allah ona da
yardmclar nasb eder.
Yannda birini gybet edeni susturan kimseye, Allah dnyda ve hrette
yardm eder. Gc yeterken susturmazsa, Allah onu dnyda ve hrette
cezalandrr.
Din kardeinin aybn, utan verici hlini grp de, bunu rten, gizliyen
kimse, slmiyetten nce arablarn yapdklar gibi, diri gmlen kz mezardan
karm, lmden kurtarm gibidir.
ki arkadatan Allah indinde daha iyi olan, arkadana iyilii daha ok
olandr.
Birinin iyi veya kt olduu, komularnn onu beenip beenmemesi ile
anlalr.
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem.) Eshbna kar buyurdu ki: Siz, yle bir
zamanda geldiniz ki, Allah telnn emirlerinin ve yasaklarnn onda birini
yapmaz iseniz, helk olur, Cehenneme gidersiniz. Sizden sonra yle
mslmanlar gelecek ki, Allah telnn emirlerinin ve yasaklarnn onda birini
yapabilseler, Cehennemden kurtulurlar.
Allah dnyl dostlarna da, dmanlarna da vermidir. Gzel ahlk ise,
yalnz sevdiklerine vermidir. (iyi huylu olan kfirlerin lmeleri yaklanca mna
kavuacaklar umulur sznn doru olduu buradan da anlalmaktadr.)
Bir kimsenin rzna, malna saldrann sevblar, kymet gn o kimseye
verilir, ibdetleri, iyilikleri yoksa, o kimsenin gnahlar buna verilir.
Allah indinde gnahlarn en by, kt huylu olmaktr.
Bir kimse, sevmedii birisine bel ve sknt geldii iin sevinirse, Allah,
bu kimseye de bu bely verir.
ki kii mescide gelip namaz kldlar. Kendilerine birey ikrm edildi. Orulu
olduklarn sylediler. Konuduktan sonra kalkp giderlerken, hazret-i Peygamber
efendimiz bunlara; Namazlarnz tekrar klnz ve orularnz tekrar tutunuz!
nk konuurken bir kimseyi gybet ettiniz, (yan, bir kusurunu sylediniz) Gybet
etmek, ibdetlerin sevbn giderir buyurdu.
Hased etmeyiniz! Ate odunu yok ettii gibi, hased de insann sevblarn giderir.
Hased, kskanmak, ekememek demektir. Yan Allahn birisine vermi olduu nimetin,
ondan gitmesini istemek demektir. Ondan gitmesini istemeyip de, kendisinde de olmasn
istemek, hased olmaz. Buna (gpta) etmek, imrenmek denir. Birisinde bulunan kt,
zararl eyin gitmesini istemek Gayret ve Hamiyyet olur.
yi huylu, dnyda ve hrette iyiliklere kavuacakdr.
Allah, dnyda gzel sret ve iyi huy ihsn ettii kulunu hretde
Cehenneme sokmaz.
Eb Hreyreye yi huylu ol! buyuruldu. yi huy nedir deyince, Senden

uzaklaana yaklap nashat et ve sana zulmedeni affet ve maln, ilmini,
yardmn senden esirgeyene bunlar bol bol ver buyurdu.
Kibirden, hynetten ve bordan temiz olarak len kimsenin gidecei yer
Cennettir.
Hazret-i Peygamber borlu olan birinin cenze namazn klmak istemedi. Eb
Katde ismindeki bir sahb, onun borcunu, havale yolu ile kendi zerine ald.
Peygamberimiz de cenze namazn klma kabul buyurdu.
Zevcelerinizi dmeyiniz! Onlar, sizin kleniz deildir.
Allah indinde en iyiniz, zevcesine kar en iyi olannzdr. Zevcesine kar
en iyi olannz, benim.
mn stn olannz, huyu daha gzel ve zevcesine daha yumuak
olannzdr.
Eiat-l-lemet kitabnda namazn ehemmiyetini bildiren eitli hads-i erfler
vardr. Bu kitabdan baz blmler:
Arabde namaza, Salt denir. Salt; dua, rahmet ve istifr demektir. Namazda bu
mannn hepsi bulunduu iin, salt denilmitir.
Eb Hreyre (rahmetullahi aleyh) bildiriyor. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem.)
buyurdu ki: Be vakit namaz ve Cuma namaz, gelecek Cumaya kadar ve
Ramazan orucu, gelecek Ramazana kadar yaplan gnahlara keffarettirler.
Byk gnah ilemekten saknanlarn kk gnahlarnn affna sebeb olurlar.
Arada ilenilmi olan kk gnahlardan kul hakk bulunmyanlar yok ederler. Kk
gnahlar af edilerek bitmi olanlarn, byk gnahlar iin olan azblarnn hafiflemesine
sebeb olurlar. Byk gnahlarn af edilmesi iin tvbe etmek de lzmdr. Byk gnah
yok ise, derecesinin ykselmesine sebeb olurlar. Bu hads-i erf, Mslimde yazldr. Be
vakit namaz kusurlu olanlarn af olmasna Cuma namazlar sebeb olur. Cuma namazlar
da kusurlu ise, Ramazan orular sebep olur.
Yine Eb Hreyre (rahmetullahi aleyh) bildiriyor. Reslullah (sallallahu aleyhi ve
sellem.) buyurdu ki: Kapsnn nnde akar su olan bir kimse, bu suda her gn
be kerre ykansa, bedeninde kir kalr m? Eshb- Kirm cevb vererek; Hayr hi
kir kalmaz y Reslallah dediler. Be vakit namaz da byledir. Be vakit namaz
klanlarn kk gnahlarn Allah tel yok eder buyurdu. Bu hads-i erf,
Buhrde ve Mslimde yazldr.
Abdullah ibni Mesd (rahmetullahi aleyh) diyor ki: Eshbdan biri bir gnah
ilemiti. Sonra da piman olup, Reslullaha (sallallahu aleyhi ve sellem.) geldi ve
yaptn anlatt. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem.) vahy bekledi. Sonra, bu zt
namaz kld. Allah tel yet-i kerme gnderip melen; Gnn iki tarafnda ve
gne batnca namaz kl! iyilikler, ktlkleri elbette yok eder buyurdu. Gnn
iki taraf, leden evvel ve leden sonra demektir. Yan sabah, le ve ikindi
namazlardr. Gndze yakn olan gece namaz da, akam ve yats namazlardr. Bu yet-i
kermede, hergn be vakit namazn, gnahlarn af edilmelerine sebep olduklar
bildirilmektedir. Bu zt, Y Reslallah! Bu mjde yalnz benim iin midir? Yoksa btn
mmet iin midir? dedi. Reslullah da (sallallahu aleyhi ve sellem.); Btn mmetim
iindir. buyurdu. Bu hads-i erf, iki Sahhde de yazldr.
Enes bin Mlik (rahmetullahi aleyh) diyor ki: Bir kimse Reslullaha (sallallahu aleyhi
ve sellem.) gelip; Had cezas verilecek bir gnah iledim. Bana had cezas vur! dedi.
Reslullah, ne gnah ilemi olduunu buna sormad. Namaz vakti geldi. Beraber kldk.
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem.) namaz bitirince, bu zt kalkt ve; Y Reslallah
(sallallahu aleyhi ve sellem.)! Ben, had cezas verilecek bir gnah iledim. Allah telnn
kitabnda emr olunan cezay bana yap! dedi. Sen bizimle beraber namaz klmadn
m? buyurdu. Evet kldm dedi. zlme Allah tel gnahn af eyledi buyurdu.
Bu hads-i erf, iki temel kitapda yan Buhr ve Mslimde yazldr.
Bu zt, had lzm olan byk gnah ilediini zannetmiti. Namaz klnca af olmas,
bunun kk gnah olduunu gstermektedir. Yhud had demesi, kk gnahlarn
karl olan Tazr cezas idi. kinci sorusunda Had cezas yap dememesi de byle
olduunu gsteriyor.
Abdullah ibni Mesd (rahmetullahi aleyh) diyor ki: Allah telnn enok hangi
ameli sevdiini Reslullahdan sordum. Reslullah da (sallallahu aleyhi ve sellem.);
Vaktinde klnan namaz buyurdu. Baz hads-i erflerde ise; Evvel vaktinde
klnan namaz ok sever buyurulmutur. Ondan sonra hangisini ok sever dedim.
Anaya-babaya iyilik yapmay buyurdu. Bundan sonra da hangisini ok sever dedim.
Allah yolunda cihd etmeyi buyurdu. Bu hads-i erf de, iki Sahh kitbda yazldr.
Baka bir hads-i erfde; Amellerin en iyisi, yemek yedirmekdir buyuruldu. Bir
bakasnda; Selm vermeyi yaymaktr Bir bakasnda ise; Gece, herkes uykuda
iken namaz klmakdr buyurulmutur. Baka bir hads-i erfde; En kymetli amel,
elinden ve dilinden, kimsenin incinmemesidir. Bir hads-i erfde de; En kymetli
amel, cihddr buyuruldu. Bir hads-i erfde; En kymetli amel, hacc-
mebrrdur. Yan, hi gnah ilemeden yaplan hacdr buyuruldu. Allah tely zikr
etmektir ve Devaml olan ameldir hads-i erfleri de vardr. Suli soranlarn
hllerine uygun, eidli cevaplar verilmidir. Yhut, zamana uygun cevap verilmitir.
Mesel, slmiyetin balangcnda, amellerin en efdali en kymetlisi cihd idi. (yet-i
kermeler, hads-i erfler, namazn zekttan, sadakadan daha kymetli olduunu
gstermektedir. Fakat, lm hlinde bulunana birey verip, onu lmden kurtarmak,
namaz klmaktan daha kymetli olur. Demek ki, baka hller, artlar iinde, baka eyler
daha kymetli olmaktadr.)
Cbir bin Abdullah (rahmetullahi aleyh) haber veriyor. Reslullah (sallallahu aleyhi
ve sellem.) buyurdu ki: nsan ile kfr arasndaki snr, namaz terk etmekdir.
nk, namaz insan kfre varmakdan koruyan perdedir. Bu perde aradan kalknca kul
kfre kayar. Bu hads-i erf Mslimde yazldr. Bu hads-i erf namaz terk etmenin ok
fen olduunu gsteriyor. Eshb- Kirmdan ok kimse, namaz zrsz terk eden mnsz
olur dediler.
bde bin Smit (rahmetullahi aleyh) haber veriyor: Reslullah (sallallahu aleyhi ve
sellem.) buyurdu ki: Allah tel be vakit namaz klma emr etdi. Bir kimse;
gzel abdest alp, bunlar vaktinde klarsa ve rklarn, hularn, tamam
yaparsa, Allah tel, onu af edeceini sz vermidir. Bunlar yapmyan iin sz
vermemidir. Bunu, isterse af eder, isterse azb yapar. Bu hads-i erfi mm-
Ahmed, Eb Dvd ve Nes bildirmilerdir. Grlyor ki, namazn artlarna, rk ve
secdelerine dikkat etmek lzmdr. Allah tel sznden dnmez. Doru drst namaz
klanlar muhakkak af eder.
Eb mme-i Bhil (rahmetullahi aleyh) bildiriyor. Reslullah (sallallahu aleyhi ve
sellem.) buyurdu ki: Be vakit namaznz klnz! Bir aynzda oru tutunuz!
Mallarnzn zektn veriniz! Banzda olan mirlere itat ediniz. Rabbinizin
Cennetine giriniz. Grlyor ki, hergn be vakit namaz klan, Ramazan aynda oru
tutan, malnn zektn veren, Allah telnn yeryznde halfesi olan mirlerin,
slmiyete uygun emirlerine itat eden bir mslman, Cennete gidecektir. Bu hads-i
erfi, mm- Ahmed ve Tirmiz bildirmilerdir.
Eb Zer-i Gifr (rahmetullahi aleyh) diyor ki: Sonbahar gnlerinden birinde,
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem.) ile beraber sokaa ktk. Yapraklar dklyordu.
Bir aadan iki dal kopard. Bunlarn yapraklar hemen dkld. Y Eb Zer! Bir
mslman Allah rzs iin namaz klnca, bu dallarn yapraklar dkld gibi,
gnahlar dklr buyurdu. Bu hads-i erfi mm- Ahmed haber verdi.
Zeyd bin Hlid Chen haber veriyor. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem.)
buyurdu ki: Bir mslman, doru olarak ve hu ile iki rekat namaz klnca,
gemi gnahlar af olur. Yan Allah tel, onun kk gnahlarnn hepsini af eder.
Bu hads-i erfi mm- Ahmed bildirdi.
Abdullah bin Amr ibni s haber veriyor. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem.)
buyurdu ki: Bir kimse, namaz ed ederse, bu namaz kymet gn nr ve
burhan olur ve Cehennemden kurtulmasna sebep olur. Namaz muhafaza
etmezse, nr ve burhan olmaz ve nect bulmaz. Krn, Firavn, Hmn ve bey
bin Halef ile birlikte bulunur. Grlyor ki bir kimse; namaz farzlarna, vciblerine,
snnetlerine ve edeblerine uygun olarak klarsa, bu namaz, kymette nr iinde
olmasna sebep olur. Byle namaz klmaa devam etmezse, kymet gn ad geen
kfirlerle beraber olur. Yan Cehennemde iddetli azb eker. Ubey bir Halef, Mekke
kfirlerinin azgnlarndan idi. Uhud Gazsnda, Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem.)

mbrek eli ile onu Cehenneme gnderdi. Bu hads-i erfi, mm- Ahmed ile Drim
bildirmilerdir. Beyhek de, ab-l-mn kitabnda yazmdr.
Tabinin byklerinden Abdullah bin akk diyor ki: Eshb- Kirm (r. anhm),
ibdetler iinde, yalnz namaz terk etmenin kfr olacan sylediler. Bunu, Tirmiz
bildirdi. Abdullah bin akk; merden, Aliden, Osmandan ve ieden (radyallah
anhm) hads-i erfler rivyet etmitir. Hicretin yzseksen senesinde vefat etmitir.
Ebdderd (rahmetullahi aleyh) diyor ki: ok sevdiim bana dedi ki: Para para
paralansan, atete yaklsan bile, Allah telya hibir eyi erik yapma! Farz
namazlar terk etme! Farz namazlar bile bile terk eden mslmanlktan kar.
arab ime! arab, btn ktlklerin anahtardr. Bu hads-i erfi bn-i Mce
bildirdi. Grlyor ki, farz namazlara aldr etmeyip terk eden, mnsz olur. Tembellikle
terk eden, mnsz olmaz ise de byk gnah olur. slmiyetin bildirdii be zrden biri
ile fevt etmek, karmak gnah deildir. arab ve alkoll ikilerin hepsi akl giderir. Akl
olmyan, her ktl yapabilir.
Ali (rahmetullahi aleyh) haber veriyor. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem.)
buyurdu ki: Y Ali! eyi yapma gecikdirme: Vakti gelince, namaz hemen
kl! Cenze hazrlannca, namazn hemen kl! Bir kzn kfvn bulunca, hemen
evlendir! Bu hads-i erfi Tirmiz bildirdi. Cenze namazn gecikdirmemek iin, mekrh
vakitde de klmaldr.
Abdullah ibni mer (rahmetullahi aleyh) haber veriyor. Reslullah (sallallahu aleyhi
ve sellem.) buyurdu ki: Namazlarn vakitleri gelince hemen klanlardan Allah
tel rz olur. Vakitlerinin sonunda klanlar da af eder. Bu hads-i erfi Tirmiz
bildirdi.
afi mezhebinde her namaz, vaktinin evvelinde klmak efdaldir. Mlik mezhebi de
buna yakndr. Ancak, ok scakda, yalnz klann, leyi gecikdirmesi efdal olur. Hanbel
mezhebi de, afi gibidir. Hanef mezhebinde, sabah ve yats namazlarn geciktirmek ve
scak zamanlarda leyi, hava serinleyince klmak efdaldir. (Fakat leyi, mmeyn
kavline gre, ikindi vakti girmeden ve ikindiyi ve yatsy da, mm- azama gre, vakti
girince klmak iyi olur, ihtiytl olur. Takv ehli olanlar, her ilerinde ihtiytl olurlar.)
ie (r.anh) diyor ki: Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem.) namazn hr
vaktinde kldn, iki def grmedim. Yan, btn mrnde bir kere, bir namaz vaktinin
sonunda klmdr.
mm-i Habbe (r.anh) haber veriyor. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem.)
buyurdu ki: Bir mslman kul, her gn, farz namazlardan baka, on iki rekat,
tetavvu olarak namaz klarsa, Allah tel ona Cennette bir kk yapar. Bu
hads-i erf Mslimde yazldr. Grlyor ki, hergn be vakit farz ile klnan snnet
namazlara, Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem.) tetavvu yan nfile namaz
demektedir.
Tabinin byklerinden Abdullah bin akk diyor ki: Reslullahn (sallallahu aleyhi ve
sellem.) tetavvu namazlarn yan nfile namazlarn, hazret-i ieden (r.anh) sordum.
le farzndan evvel drt, sonra iki, akamn ve yatsnn farzlarndan sonra iki, sabah
namazlarnn farzndan evvel iki rekat klard dedi. Bu haberi, Mslim ve Eb Dvd
bildirdiler.
ie (r.anh) dedi ki: Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem.) nfile ibdetlerden
enok devam ettii, sabah namaznn snneti idi. Bu haber, hem Buhr de, hem de
Mslimde yazldr. Grlyor ki, ie (r.anh) be vakit namazn farzlar ile beraber
klnan snnet namazlara, nfile namaz demektedir.
Eiat-l-lemet kitabnda, Nikh ksm banda diyor ki:
Eb Hreyre (rahmetullahi aleyh) haber veriyor. Reslullahn (sallallahu aleyhi ve
sellem.) yanna biri geldi; Ensrdan bir kz ile evlenmek istiyorum dedi. Reslullah
(sallallahu aleyhi ve sellem.); Kz (bir kere) gr! nk, Ensr kabilesinin
gzlerinde birey vardr buyurdu. Bu hads-i erf, Mslim kitabnda yazldr.
Evlenilecek kz nceden bir kere grmek snnetdir..
Abdullah ibni Mesd (rahmetullahi aleyh) haber veriyor. Reslullah (sallallahu aleyhi
ve sellem.) buyurdu ki; Kadnlar grdkberi kadnlarn gzelliklerini,
iyiliklerini, zevclerine anlatmasnlar. Zevcleri, o kadnlar grm gibi olurlar.

Bu hads-i erf, Buhrde ve Mslimde yazldr.
Eb Sad-i Hudr (rahmetullahi aleyh) haber veriyor. Reslullah (sallallahu aleyhi ve
sellem.) buyurdu ki: Erkek erkein ve kadn kadnn avret yerlerine bakmasn!
Grlyor ki, erkeklerin kadnlara ve kadnlarn erkeklerin avret yerlerine bakmalar
haram olduu gibi, erkeklerin, erkein avret yerine ve kadnlarn, kadnn avret yerine
bakmalar da haramdr. Erkein, erkek ve kadn iin avret mahalli, diz ile gbek arasdr.
Kadnn, kadn iin avret mahalli de byledir. Kadnn yabanc erkek iin avret mahalli ise,
ellerinden ve yznden baka btn bedenidir. Bunun iin, kadnlara avret denir. Yabanc
kadnn avret yerine, ehvetsiz de bakmak haramdr.
Cbir bin Abdullah (rahmetullahi aleyh) haber veriyor. Reslullah (sallallahu aleyhi
ve sellem.) buyurdu ki: Yabanc kadnn evinde gecelemeyiniz!
Akabe bin mir (rahmetullahi aleyh) haber veriyor. Reslullah (sallallahu aleyhi ve
sellem.) buyurdu ki: Yabanc kadn ile bir odada yalnz kalmaynz. Kadn,
zevcinin birderi veya bunun olu ile yalnz kalrsa, lme kadar srklenir.
Yan fitnelere sebeb olur. Bundan pek ok saknmaldr. Bu hads-i erf, Buhrde ve
Mslimde yazldr.
Abdullah ibni Mesd (rahmetullahi aleyh) haber veriyor. Reslullah (sallallahu aleyhi
ve sellem.) buyurdu ki; Kadnn bedeni avrettir. Yan rtlmesi lzmdr. Kadn
sokaa knca eytan hep ona bakar. (Yan, erkekleri aldatmak, onlar gnaha
sokmak iin onu tuzak yapar.)
Breyde (rahmetullahi aleyh) haber veriyor. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem.)
hazret-i Aliye dedi ki, Y Ali! Bir kadn grrsen, yzn ondan ayr. Ona tekrar
bakma! Anszn grmek, gnah olmaz ise de, tekrar bakmak gnah olur. Bu
hads-i erfi Eb Dvd ve Drim bildirdiler.
Ali (rahmetullahi aleyh) haber veriyor. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem.)
buyurdu ki: Y Ali! Uyluunu ama ve l veya diri, hi kimsenin uyluk yerine
bakma! Bu hads-i erfi, Eb Dvd ve bn-i Mce haber verdiler. Bundan anlalyor ki,
lnn avret yerine bakmak, dirininkine bakmak gibidir.
Abdullah ibni mer (r.anhm) haber veriyor. Reslullah (sallallahu aleyhi ve
sellem.) buyurdu ki: Avret yerinizi amaynz! (Yan, yalnz iken de amaynz)
nk, yannzda hi ayrlmayan kimseler vardr. Onlardan utannz ve onlara
saygl olunuz! Bu kimseler, Hafaza denilen meleklerdir ki, insandan yalnz helada ve
cimda ayrlrlar.
Tbinin byklerinden Behz bin Hakm, babasndan ve dedesinden haber veriyor.
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem.) buyurdu ki: Avret yerlerini rt! Zevcenden
ve criyenden bakasna gsterme! Yalnz iken de, Allah teldan hay ediniz!
Bu hads-i erfi, Tirmiz, Eb Dvd ve bn-i Mce bildirdiler.
mer-l-Frk (rahmetullahi aleyh) haber veriyor. Reslullah (sallallahu aleyhi ve
sellem.) buyurdu ki: Bir erkek, yabanc bir kadn ile halvet ederse, ncleri
eytan olur.
Bu hads-i erfi Tirmiz bildirdi. (Yabanc bir veya ok kadnla (Halvet) etmek, yan
kapal bir yerde yalnz kalmak haramdr. bn-i bidn, imml anlatrken diyor ki: Baka
bir erkek daha varsa veya zrahm mahremi bir kadn da varsa halvet olmaz.)
Thir bin Abdullah (rahmetullahi aleyh) haber veriyor. Reslullah (sallallahu aleyhi
ve sellem.) buyurdu ki: Zevci uzakda olan kadnlarn yanlarna gitmeyiniz! nk
eytan, kan gibi damarlarnzda dolar. Sizin de dolar m? dediklerinde, Benim
de dolar. Fakat Allah tel, ona kar, bana yardm etti. Onu mslman yapt.
Bana teslim oldu. buyurdu. Bu hads-i erfi, Tirmiz bildirdi.
mm-i Seleme (r.anh) diyor ki: Reslullah yanmda idi. Kardeim Abdullah bin Eb
Umeyyenin klesi de odada idi. Bu kle muhannes idi. Reslullah (sallallahu aleyhi ve
sellem.) bu muhannesi grnce ve sesini iitince; Bunun gibileri evinize almaynz.
buyurdu. Bu hads-i erf, Buhrde ve Mslimde yazldr. Muhannes; ahlkn,
hareketlerini, szlerini ve eklini kadnlara benzeten kimse demektir. Byle yapanlar
melndur. Bunlar iin, hads-i erfde; Kendilerini kadnlara benzeten erkeklere ve
erkeklere benzeten kadnlara, Allah lanet eylesin! buyuruldu. Zarret olmadan,
erkekler gibi giyinen, onlar gibi tra olan, erkeklere mahss ileri yapan kadnlar ve kadn
gibi salarn uzatan, sslenen erkekler, bu hads-i erfe dhil olmaktadrlar.
Misver bin Mahreme (rahmetullahi aleyh) diyor ki: Byk bir ta gtryordum.
Yolda, elbisem aa dt. Yukar kaldramadm. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem.)
beni bu hlde grd ve; Elbiseni yukar kaldr! plak olarak sokaa kmaynz!
buyurdu. Bu hads-i erfi Mslim bildirmektedir.
Eb Umme (r.anh) heber veriyor. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem.) buyurdu
ki: Bir kzn gzelliini gren kimse, gzn ondan hemen ayrrsa, Allah tel
ona yeni bir ibdet sevb ihsn eder ki, bu ibdetin lezzetini hemen duyar. Bu
hads-i erfi, mm- Ahmed bin Hanbel bildirdi.
Hasen-i Basr (rahmetullahi aleyh), mrsel olarak haber veriyor. Reslullah
(sallallahu aleyhi ve sellem.) buyurdu ki: Avret yerlerini aana ve bakasnn avret
mahalline bakana, Allah lanet eylesin! Bu hads-i erf, mm- Beyheknin ub-lmn kitabnda yazldr.
Abdullah ibni mer (r.anhm) haber veriyor. Reslullah (sallallahu aleyhi ve
sellem.) buyurdu ki: Kendini bir kavme benzeten, onlardan olur! Bu hads-i erfi,
mm- Ahmed ve Eb Dvd bildirdiler. Demek ki, ahlkn, davranlarn veya elbisesini
bakalarna benzeten, onlardan olur.
Amr bin uayb, babasndan ve dedesinden haber veriyor. Reslullah (sallallahu
aleyhi ve sellem.) buyurdu ki: Allah tel, kuluna verdii nimetleri grmeyi
sever. Bu hads-i erfi Tirmiz bildirdi. Grlyor ki, Allah tel elbisenin yeni, gzel ve
temiz olmasn sever. Bunlar, nimeti gstermek iin yapan sever. Kibir ile yapan
sevmez. Allah telnn verdii nimetleri gizlemek ciz deildir. lim nimeti de byledir.
Cbir bin Abdullah (rahmetullahi aleyh) diyor ki: Reslullah (sallallahu aleyhi ve
sellem.) bize geldi. Evde, salar dank biri vard. Bunu grnce, Bu salarn
dzeltecek birey bulamam m? buyurdu. Elbisesi kirli birini de grnce,
Elbisesini ykayacak bireyi yok mu? buyurdu.
Tabinden Ebl-Ahves, babasndan haber veriyor: Reslullahn (sallallahu aleyhi ve
sellem.) yanna gittim. Elbisem eskimi idi. Maln yok mu? buyurdu. Malm var dedim.
Ne cinsden maln var? buyurdu. Her cinsden var dedim. Reslullah (sallallahu aleyhi
ve sellem.) Allah tel, mal verince, nimetlerin eserini zerinde grmelidir!
buyurdu. Bu hads-i erfi, mm- Ahmed ve Nes bildirdiler.
Merec-l-bahreynde diyor ki: Hakim Ali Tirmiz buyurdu ki: Yam ilerledike
ilmim, amelim ve mchedem artt hlde, genliimde kavumu olduum nrlar,
tesrleri kendimde bulamaz oldum. Sebebini bir trl anlyamadm. Genlik zamnm,
Reslullahn zamnna daha yakn olduu iin, o zamandaki hlin daha stn olduu,
kalbime ilhm edildi. O zamana yakn zamanlar, byle kymetli idi.
Merec-l-bahreynde, Ahmed Zerrkdan alarak diyor ki: Masm olmak, kusursuz
olmak, Peygamberlere mahssdur. Velnin masm olmas art deildir. Israr ve devam
olmadan, byk gnah ilemek, vilyeti bozmaz. Vel, gnahndan vazgeer ve tvbe
eder. Gnah ilemek, insan helk etmez. Gnaha devam etmek, tvbeyi terk etmek
helk eder. dem aleyhisselmn zellesi ile blsin isyn, bundan dolay farkl oldular.
Eshb- Kirmn hepsini sevmekle ve hepsine saygl olmakla emrolunduk. Sevilmeleri az
veya ok olabilir. Fakat, hibirine dil uzatmamz, kt bilmemiz ciz deildir. Kendi
kusurlarmza bakmamz hibir mslman gybet etmememiz lzmdr.
Abdlhak- Dehlev hazretleri Mikt erhinde buyuruyor ki: Peygamberler ve
evliy ldkten sonra, bunlardan yardm istemei, meyh- zm ve fkh limlerinin
ou cizdir dedi. Kef ve keml sahipleri, bunun doru olduunu bildirdi. Bunlardan ou
rhlardan feyz alarak ykseldiler. Byle ykselenlere veys dediler. mm- afi
buyuruyor ki: mm- Ms Kzmn kabri, duamn kabul olmas iin bana tiryak gribidir.
Bunu ok tecrbe ettim! mm- Gazl buyurdu ki: Diri iken tevessl olunan, feyz
alnan kimseye, ldkten sonra da tevessl olunarak feyz alnr. Meyh- Kirmn
byklerinden biri diyor ki: Diri iken tasarruf yapdklar gibi, ldkten sonra da tasarruf,
yardm yapan drt byk vel grdm. Bunlardan ikisi, Marf-i Kerh ile Abdlkdir-i
Geyln hazretleridir. Bat limlerinin ve evliynn byklerinden olan Ahmed bin Zerrk
diyor ki: Ebl-Abbs- Hadram hazretleri bana sordu ki: Diri olan vel mi, yoksa l
olan m daha ok yardm eder? Herkes, diri olan diyor. Ben ise l olan daha ok yardm
eder diyorum dedim. Doru sylyorsun. nk, diri iken, kullar arasndadr. ldkten
sonra ise, Hakkn huzrundadr buyurdu.
nsan lrken rhunun lmediini yet-i kermeler ve hads-i erfler aka
bildiriyor. Rhun uur shibi olduu, ziyret edenleri ve onlarn yapdklarn anladklar da
bildiriliyor. Kmillerin ve vellerin rhlar, diri iken olduu gibi ldkten sonra da, yksek
mertebededirler. Allah telya mnev olarak yakndrlar. Evliyda, dnyda da ldkten
sonra da kermet vardr. Kermet shibi olan, rhlardr. Rh ise, insann lmesi ile lmez.
Kermeti yapan, yaratan, yalnz Allah teldr. Herey Onun kudreti ile olmaktadr. Her
insan, Allah telnn kudreti karsnda diri iken de, l iken de hitir. Bunun iin Allah
telnn dostlarndan biri vstas ile bir kuluna ihsnda bulunmas alacak birey
deildir. Diri olanlar vstas ile ok ey yaratp verdiini, herkes, her zaman grmektedir.
nsan diri iken de, l iken de birey yaratamaz. Ancak Allah telnn yaratmasna
vsta, sebep olmaktadr.
Abdlhak- Dehlev hazretleri, Fris Medric-n-nbvve kitabnn, ikici cild,
yzotuzikinci sahifesinde diyor ki: Bedr Gazsnda, dokuzyz aan kfir ordusundan,
yetmii ldrlmt. Bunlardan yirmidrd, bir le ukuruna atld. Reslullah (sallallahu
aleyhi ve sellem.) gn sonra ukur bana geldi. Birkann ismini sayarak;
Rabbinizin ve Onun Reslnn bildirdikleri azblara kavudunuz mu? Ben,
Rabbimin vad ettii zafere kavudum. buyurdu. mer (rahmetullahi aleyh) bunu
iitince; Y Reslallah! Cansz llere neden sylyorsun? dedi. Reslullah (sallallahu
aleyhi ve sellem.) Szlerimi siz onlardan daha iyi iitici deilsiniz! Fakat onlar
cevap veremez. buyurdu. Bu hads-i erf, hads limlerinin szbirlii ile bildirilmektedir.
Bu hads-i erf, llerin diriler gibi iittiini, fakat cevap veremediklerini gsteriyor.
Mslim-i erfde bildirilen bir hads-i erfte de; Definden sonra cemat dalrken,
l, bunlarn ayak sesini iitir. buyuruldu. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem.)
Bak kabristann ziyret ederken, oradaki meyyitlere selm verir, onlara sylerdi.
itmeyen, anlamayan kimseye birey sylenir mi? Hatt sama sz olur.
Sul: Meyyitin, ayak seslerini iitmesi, sul meleklerine cevap verinceye kadar
iiteceini gsteriyor. Bundan her zaman iitecei anlalr m?
Cevap: Hads-i erfde, sullere cevap verinceye kadar iitir denilmiyor. Suli
iitmesi ve cevap vermesi iin, meyyit sonra ayrca diriltilecekse de, o baka, bu iitmek
de bakadr.
Sul: Meyyit, yalnz Reslullahn szlerini iitir. Bu ise, bir mucizedir. Herkesin
szn iitir demek nasl doru olur?
Cevap: Hads-i erfte aka bildirilen bireyi snrlamak iin, veya baka trl
anlatmak iin, bu eyin, aka bildirildii gibi olamayacan isbt etmek lzmdr. Allah
tel, lye; kulaksz, sinirsiz, bizim bilmediimiz bir sretle iittirebilir.
Sul: Ftr sresinin otuzbeinci yetinde melen: Sen lye iittiremezsin. Sen
kabrde olana duyurucu deilsin! buyuruluyor. Bu yet-i kerme karsnda, o hads-i
erf nasl doru olabilir? Hazret-i mere verilen cevbda, Daha iyi bilici denilmi,
bizlere ise, yanllkla Daha iyi iitici eklinde gelmi olabilir. nk ller, hret ilerini,
dirilerden elbette daha iyi bilirler.
Cevap: Hazret-i mer gibi ok salam bir ztn bildirdii bir hads-i erfde yanllk
olabileceini, hibir mslman dnemez. Bu yet-i kermeye gelince; llere sen
iittiremezsin. Senin sesini, Allah tel iittirir. demektir. Reslullah (sallallahu
aleyhi ve sellem.) Mekke kfirlerinin mn etmeleri iin urayordu. nanmadklar iin
zlyordu. Bu yet-i kerme o zaman gelmidi. llere iittiremezsin demek, l
kalbleri, yan kfirleri mna kavuduramazsn, demektir. Kfirlerin bedenleri mezara,
kalbleri de lye benzetilmektedir. Hads-i erfler ve din byklerinin kitaplar, llerin
iittiklerini ve anladklarn gsteriyor. Bu haberleri bozan baka bir haber bildirilmedi.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
Ahbr-l-Ahyr; sh. 314

Medric-n-nbvve mukaddimesi
Tam lmihl Sedet-i Ebediyye; sh. 240, 313, 380, 403, 425, 660, 972
Eiat-l-lemet
Merac-l-bahreyn
Herkese Lzm Olan mn; sh. 115
7) slm Ahlk; sh. 277, 283, 306, 310

ABDLHAKM- SYALKT:
Hindistanda yetien slm limlerinin byklerinden. Babas, emseddn
Muhammeddir. mm- Rabbn hazretlerinin snf arkada idi. Hocalar, Mevln
Kemleddn-i Kimri idi. Hindistann byk Hanef limidir. Fkh, kelm ve daha birok
ilimlerde ok ykseldi. ok kitap yazd. Beydv tefsrine hiyesi, Sadddn-i
Teftznnin erh- akidine hiyesi ve Ahmed Haylnin Teftznnin Akid-i Nesef
erhine yapt hiyenin de Siyalkt hiyesi ve Teftznnin Mevkf erhine,
Celleddn-i Devnnin Akid-i Add erhine ve Mutavvel adndaki Beyn ve Men
kitabna hiyesi ve Ed-Drret-s-semne f isbt-il-Vcib-i tel kitablar mehrdur.
1067 (m. 1657) senesi Rabul-evvel aynn onikinci gn, Hindistann Siylkt ehrinde
vefat etti.
Hulsat-l-eser kitabnn shibi buyuruyor ki: Mevln Abdlhakm bin
emseddn el-Hind es-Siyalkt, Hindistann allmesi ve btn ilimlerde imm idi. Bu
beldede, ilimde mkili olanlarn tercman idi. limlerin en byklerinden ve onlarn
seilmilerinden olduu herkese bilinirdi. tikdda srt- mstakim zere olup, dosdoru
olan yolda idi. nsanlar dim Hakka davet eder, dn-i slm sultanlara, emrlere aka
tebli etmekten hi ekinmezdi. Hind Sultn Harem h Cihn zamannda, limlerin resi
oldu. Sultan, onun reyine, fetvsna bavurmadan hibir konuda karar vermezdi.
Zamanndaki Hind limlerinden hibir kimse, ilimde onun ykseldii dereceye varamad.
Btn fazletleri, stnlkleri kendinde toplam, nihyete ulamt. Her ilimde
mtehasss ve zamannn bir tanesi idi. Genliinde ve yallnda ilim renmeye ve
fetv vermeye devam etti. limdeki ince meseleleri hemen hallederdi. lmin her
ubesinde derin hakkatlara vkft. Saysz eser telf etti. Tefsr-i Beydvden, Bekra
sresinin bir ksmna yapt hiyeyi grp mtla etmitim. Onda ince ve derin
bahisler vard. Bundan baka eserleri de vardr. Onun stnl bildirdiklerimizden daha
ok olup, her yerde mehr olmutu.
Mevln Abdlhakm-i Siyalkt, mm- Rabbn hazretlerine ok tazim ve hrmet
ederdi. nkr edenlerle ok mcdele ederdi. Ona yazd mektblarnda Mceddd-i elf-i
sn diye hitb ederdi. Ona bu ismi evvel syliyen budur dediler. nkr edenlere kar;
Byklerin szlerine, maksadlarn anlamadan itiraz etmek cahilliktir. Bylelerin sonu
felkettir, ilim ve feyz kayna, irfan menb std Ahmedin szlerini red etmek,
bilmemezlik ve anlamamazlktandr buyururdu.
mm- Rabbn hazretlerinin yksek talebelerinden Muhammed Him-i Kim,
Zbdet-l-makmt adndaki kitabnda yle anlatyor: Bir zamanlar kalbimden yle
gemiti. Eer Allah tel, bu asrn limlerinin en byklerinden birine, hazret-i mmn
(yan mm- Rabbnnin) Mceddd-i elf-i sn yan ikinci bin ylnn kuvvetlendiricisi
olduunu bildirse, bu man tamamen kuvvetlenirdi. Birgn, bu dnce ile hazret-i
mmn huzruna gittim. Bu fakire (yan Muhammed Him Kimye hitap ederek
buyurdular ki: Birok kymetli kitaplar yazan, akl ve nakl ilimlerde Hindistanda bir ei
bulunmayan Abdlhakm-i Siyalktden mektb aldm. Bunu syleyip tebessm ettiler ve
devamla buyurdular ki: Mektblarnn bir yerinde bu fakri medhedip, Mceddid-i elf-i
sn diye yazyor.
Mevln Abdlhakm, bir gece ryda, hazret-i mmn kendisine; Ey Reslm!
Sen, Allah de! Sonra onlar kendi oyunlarna brak! (Enm-91) yet-i kermesini
okuduumu grmt. Bu ryy grdkten hemen sonra, hazret-i mmn huzrlarna
gelip, onlarn yoluna baland. Hakki ve ihls shibi talebelerinden oldu. Huzrlarna
gelmeden evvel; Ben, hazret-i mmn veyssiyim diye sylerdi. Yan onlarn
rhniyetleri beni terbiye ediyor, derdi. Abdlhakm-i Siyalkt de, bu hdiseyi bizzat
kendisi yle anlatr: mm- Rabbn hazretlerini eskiden bilirdim ve severdim. Fakat
kendisine balanp, talebesi olmamtm. Bir gece rymda, Enm sresinin doksanbirinci
yet-i kermesini okuyup kalbime tevecch eyledi. O anda kalbim zikretmeye (yan Allah,
Allah demeye) balad. Uzun zaman byle zikrederek, ok eyler hsl oldu. veys olarak
onlarn btnndan feyz aldm. Ben, Ahmedin (yan mm- Rabbnnin) veyssiyim.
Sonra sohbetlerine de kavutum.
Mevln Abdlhakm-i Siyalkt hazretleri, Zd-l-lebb kitabnda, Abdlhak-

Dehlevnin Eiat-l-lemetndan alarak buyuruyor ki:
ok kimse, kabir ehlinden istifde edildiine inanmyor. Kabir ziyreti, llere
okumak, onlara dua etmek iin yaplr diyorlar. Tasavvuf bykleri ve fkh limlerinden
ou ise, kabirdekilerden yardm grldn bildirdiler. Kef shibi olan evliy da, bunu
szbirlii ile bildirdiler. Hatt, bunlardan ou, rhlardan feyz alarak olgunladklarn
haber vermilerdir. Bunlara (veys) demilerdir. Siyalkt hazretleri, bundan sonra
buyuruyor ki: l yardm yapamaz diyenlerin, ne demek istediklerini anlayamyorum.
Dua eden, Allah teldan istemektedir. Duasnn kabul olmas iin, Allah telnn
sevdii bir kulunu vsta yapmaktadr. Y Rabb! Kendisine bol bol ihsnda bulunduun bu
sevgili kulunun hatr ve hrmeti iin bana da ver demektedir. Yhut, Allah telnn ok
sevdiine inand bir kuluna seslenerek; Ey Allahn velsi, bana efat et! Benim iin
dua et! Allah telnn dileimi ihsn etmesi iin vsta ol! demektedir. Dilei veren ve
kendisinden istenilen, yalnz Allah teldr. Vel, yalnz vesledir, sebeptir. O da fnidir.
Yok olacaktr. Hibirey yapamaz. Tasarrufa gc, kuvveti yoktur. Byle sylemek, byle
inanmak irk olsayd, Allahdan bakasna gvenmek olsayd, diriden de dua istemek,
birey istemek yasak olurdu. Diriden dua istemek, birey istemek dnimizde yasak
edilmemitir. Hatt mstehb olduu bildirilmitir. Her zaman yaplmtr. Buna
inanmyanlar, ldkten sonra kermet kalmaz diyorlarsa, bu szlerini isbt etmeleri
lzmdr. Evet, evliynn bir ksm ldkten sonra, lem-i kudse ykseltilir. Huzr-i ilhde
hereyi unuturlar. Dnydan ve dnyda olanlardan haberleri olmaz. Dualar duymazlar.
Bireye vsta, sebep olmazlar. Dnyda olan, diri olan evliy arasnda da byle
meczblar bulunur. Bir kimse, kermete hi inanmyor ise, hi ehemmiyeti yoktur.
Szlerini isbt edemez. Kurn- kerm, hads-i erfler ve asrlarca grlen, bilinen
hdiseler, onu haksz karmaktadr. Evet bir chil, bir ahmak, dileini Allah telnn
kudretinden beklemeyip, vel yaratr, yapar derse, bu dnce ile ondan isterse, bunu
elbet yasak etmeli, ceza da vermelidir. Fakat bunu ileri srerek, slm limlerine, riflere
dil uzatlmaz. nk, Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem.) kabir ziyret ederken,
mevtya selm verirdi. Mevtdan birey istemei hi yasak etmedi. Ziyret edenin ve
ziyret olunann hllerine gre, kimine dua edilir, kiminden yardm istenir. Peygamberlerin
kabirde diri olduklarn her mslman bilir ve inanr.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
Hlsat-l-eser (Muhibb); cild-2, sh. 318

Tam lmihl Sedet-i Ebediyye; sh. 408, 972, 1026
Eshb- Kirm; sh. 154, 293
ABDLHAYY:
Hindistanda yetien mehr evliydan. Saf ehrindendir. mm- Rabbn
hazretlerinin sohbetinde yllarca bulundu. ok hizmet etti. ok muhabbetini kazand. ok
eyler grd. ok feyzlere kavutu. Muhammed Masm hazretlerinin emirleri ile
Mektbtn ikinci cildini toplad. Veller, talebeler yetitirdi. Kutb olduu mjdelendi. 1054
(m. 1644) ylnda vefat etti.
Abdlhayy, mm- Rabbn hazretlerinden iczet aldktan sonra, Ptne ehrine
vazfeli olarak gitti. Oradaki halk, Abdlhayya talebe olmak, onun bereketli sohbetlerine
kavumak iin kotular. Abdlhayy hazretleri de onlar Cehenneme dmekten
kurtarmak, Cennette yksek dereceler shibi olmalarn salamak iin ok alt. Pekok
kimsenin hidyete gelmesine sebep oldu. mm- Rabbn hazretleri, onun hakknda; O,
memleketin kutbudur buyurdular ve bir sevdiine yazd mektbda da; eyh
Abdlhayy ve Nr Muhammed gibi iki azzin bir yerde bulunmas, iki parlak yldzn
biraraya gelmesi gibidir. Nr Muhammede gnderdii bir mektbunda ise; eyh
Abdlhayy ile ayn ehirdesiniz. Yaknnzda bulunuyor. Duyulmayan garip marifetler ve
ilimler onun kalbinde toplanmtr. Bu yolda zarur olan eyler kendisine verilmitir. Uzakta
kalm dostlarmzn onunla grmesi byk bir nimettir. nk oraya yeni gelmitir ve
yeni eyler getirmitir. Evliylktaki cezbe ve slk makamlarna fen mertebelerine

kavumakla ereflenmitir. Hatta diyebilirim ki orann ana caddesi odur. Mektbttaki
garip marifetlerden ounu bizden dinlemitir. Mmkn mertebe frsat bulduka sul
sorup, anlamaya almtr. Tevfk, Allah teldandr.
Abdlhayy anlatt: Birgn mbrek hocam mm- Rabbn hazretleri Ptne
ehrine gitmeme izin verdiler ve; eyh Hamd-i Bingalye gitmek istiyorum. Fakat
frsatm olmad. Ona gidip nashatta bulununuz buyurdu. Peki efendim! diyerek huzr-u
erflerinden ayrldm. O ehre doru yola ktm. Fakat kendi kendime; eyh Hamd,
lim, evliy ve herkesin mracaat ettii bir kimsedir. Ben kim oluyorum ki, ona nashat
edeyim ve szmn fidesi olsun diye dndm. Sonra da; Byle dnmek doru
mudur: Madem ki hocam byle syledi, o hlde doru syledi. Byle vesvese etmek
doru deildir. Hocamn bu emrinde mutlaka bir hikmet var dedim. eyh Hamd-i
Bingalnin yanna vardmda, bana ok hrmet ve ikrmda bulundu. Sohbet esnasnda
dedi ki: mm- Rabbn hazretleri ve dier bykler yazyorlar ki: Bizim yolumuzda
olmann ilk art, Reslullah efendimizi (sallallahu aleyhi ve sellem.) canndan ok
sevmektir. Ben de; Allah telnn sevgisi ile dolu olan kalbe baka bir sevgi nasl
sabilir? diyorum. eyh Hamdden bu szleri iitince ok zldm ve ona cevap olarak:
Reslullah efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem.) sevgisi, Hak telnn sevgisinin
aynsdr. yet-i kermede buyuruldu ki: Kim Peygambere itat ederse muhakkak,
Allah telya itat etmi olur. (Nis-80) Bu yet-i kerme szmzn doruluunu
gstermektedir, dedim. Bunun zerine eyh Hamd byle sylediine piman oldu, tvbe
etti. Ben de yaknen anladm ki, hocam hikmetsiz birey sylemez. Demek ki, beni eyh
Hamdin bu phesini izle etmek iin gndermi.
Abdlhayy hazretleri 1054 (m. 1644) senesinde hacca gitmek iin yola kt. nce
hocas mm- Rabbn hazretlerinin kabrini ziyret etti. erefli mahdmlar Muhammed
Masmun sohbetiyle bereketlendi. Sonra hacca gitti. O sene altm yanda idi.
Yetmialt yanda 1070 (m. 1659) senesinde de vefat etti.
Abdlhayy, hocas mm- Rabbn hazretleriyle zaman zaman mektblarlard.
Hocasnn, kendisine yazd mektblardan bazlar aadadr:
Rabbimizin celle sultnh gazbn intikamn sndrmek iin L ilhe illallah
gzel kelimesinden daha fideli birey yokdur. Bu gzel kelime, Cehenneme gtren
gazb sndrnce, daha kk olan baka gazblarn elbette sndrr. Niin
sndrmesin ki, bir kul, bu gzel kelimeyi tekrar tekrar syleyince, Ondan bakasn yok
bilmekde hereyden yz evirip, hak olan bir mabda dnmektedir. Gazbnn sebebi,
kullarnn, Ondan bakasna dnmesi, balanmasdr. Mecaz lemi olan bu dnyda da,
bu hli gryoruz. Zengin bir kimse, hizmetisine krlr, ona kzar. Hizmeti de, kalbi iyi
olduu iin, herkesden yz evirip btn varl ile efendisinin emirlerine sarlrsa,
efendisi, ister istemez yumuar. Merhamete gelir. Gazb sner. te bu gzel kelime de,
kymet iin ayrlm olan doksandokuz rahmet haznesinin anahtardr. Kfr
karanlklarn, irk pisliklerini temizlemek iin, bu gzel kelimeden daha kuvvetli, hibir
yardmc yoktur. Bir kimse, bu kelimeye inannca mnn zerresi hsl olur.
Bu gzel kelimeye inanarak, kalbinde zerre kadar mn hsl eden kimse, kfirlerin
detlerini ve irk pisliklerini yaparsa, bu gzel kelimenin efati sayesinde Cehennemden
karlr. Azbda sonsuz kalmaktan kurtulur. Bunun gibi, bu mmetin byk gnahlarna
efat edip, azbdan kurtaracak en kuvvetli yardmc, Muhammed Reslullahtr
(sallallahu aleyhi ve sellem.). Bu mmetin byk gnahlar dedik. nk nceki
mmetlerde byk gnah iliyen pek az olurdu. Hatt mnn kfr detleri ile ve irk
pislikleri ile kartran da az idi. efate en ok ihtiy olan bu mmettir. nceki
mmetlerde, bazlar kfrde ind etti. Bazs da hlis olarak mna gelip emirlere yapt.
Bu gzel kelime ve Peygamberlerin sonuncusu (sallallahu aleyhi ve sellem.) gibi bir
efati olmasayd, bu mmetin gnahlar kendilerini helk ederdi. Bu mmetin gnahlar
oktur. Fakat, Allah telnn af ve mafireti de sonsuzdur. Allah tel, bu mmete af ve
magfiretini o kadar saacak ki, gemi mmetlerden hibirine byle merhamet ettii
bilinmiyor. Doksandokuz rahmetini, sanki bu gnahkr mmet iin ayrmtr. krm ve
ihsn, kabahatliler ve gnahllar iindir. Allah tel, af ve mafiret etmei sever. Kusur
ve kabahati ok olan bu mmet kadar af ve mafirete urayacak hibirey yoktur. Bunun
iin bu mmet, mmetlerin en hayrls oldu. Bunlarn efat edicisi bu gzel kelime,
kelimelerin en kymetlisi oldu. Bunlarn efatileri olan Peygamberleri, peygamberlerin

en stn oldu (sallallahu aleyhi ve sellem.). Furkn sresi, yetmiinci yetinde, melen:
Allah telnn, gnahlarn iyiliklerle deitirecei kimseler onlardr. Allah
telnn mafireti, merhameti sonsuzdur. buyuruldu.
Kermler ile yaplacak her i kolay olur.
Bunu yapmak, Allah tel iin ok kolaydr. Ey Rabbimiz! Gnahlarmz ve
ilerimizde yaptmz isrf, taknl affet. Bizi doru yolda bulundur! Kfirlere glip
gelmemiz iin yardm et! Bu kelimenin stnlklerini dinleyiniz:
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem.) buyurdu ki: L ilhe illallah diyen
kimse Cennete girer. Grleri ksa olan kimseler, bu sze aar. Bir kerre L ilahe
illallah demekle, Cennete girmek nasl olur? der. Bu gzel kelimenin bereketlerini,
fidelerini bilmiyorlar. Bu fakr [yan mm- Rabbn (rahmetullahi aleyh)] anlyorum ki,
bu gzel kelimeyi bir kerre sylemekle, btn kfirleri af edip, Cennete gnderseler yeri
vardr. Bu mukaddes kelimenin bereketlerini, fidelerini, btn mahlklara, kymete
kadar blseler, hepsini doyuracan gryorum. Hele, bu mukaddes gzel kelimeye
Muhammedn Reslullah kelimesi de eklenerek, tebli ve tevhd, inci gibi yanyana
dizilirse ve rislet vilyete yakladrlrsa, vilyetin ve nbvvetin btn stnlkleri ve
ykseklikleri, bir araya toplanm olur. Bu iki sedetin yoluna kavuduran, bu
kelimelerdir. Vilyeti, zllerin ve akslerin karanlklarndan kurtaran, temizleyen nbvveti
en yksek dereceye ulatran, bu kelimedir. Ey Allahmz! Bizi bu gzel kelimenin
fidelerinden mahrm brakma! Bizi bu kelimeden ayrma! Bu kelimeyi tasdk edici
olduumuz hlde canmz al! Kymet gn, bizleri bu kelimeyi tasdk edenler arasnda
bulundur! Bu kelime hrmetine ve bu kelimeyi bildirenler (aleyhimssalevt) hrmetine,
bizleri Cennete sok! min.
Grn ve gidiin ciz kald, arzu ve himmet kanadlarnn dt, her bilgi ve
buluun dna kld zaman, insan, L ilhe illallah Muhammedn Reslullah tevhd
kelimesinden baka, birey ilerletemez. Bu kelimenin guna snmadan, oralarda
ykselmek olamaz. Slik, bu gzel kelimeyi bir kere sylemekle, o makma ykseliyor.
Bu yksek kelimenin iret ettii hakkat sayesinde, o makmdan yukarya ilerliyor.
Kendinden uzaklap, Allah telya yaklayor. O yolun en az bir paras, btn bu gkler
kresinden katkat oktur. Bu kelimenin stnln buradan anlamaldr. Btn
mahlklarn, bu kelime yannda varl hi kalr. Duyulmaz bile. Byk bir deniz yannda,
bir damla kadar da deildir. Bu gzel kelimenin derecelerinin meydana kmas,
syleyenlerin derecelerine gre olur. Syleyenin derecesi ne kadar yksek ise, bu
mukaddes kelimenin bykl o kadar ok meydana kar. Arab iir tercemesi:
Gzellii o kadar ok grnr,
Ona bak, ne kadar ok olursa.
Dnyda bundan daha kymetli, daha stn bir arzu olmaz ki, insan her bulunduu
yerde, (her iinde, her vazfesinde) bu gzel kelimeyi tekrar tekrar sylemekle lezzet
alsn ve haz duysun. Ama ne yaplabilir ki, btn arzlar ele gemiyor, insanlarla
konumak ve gaflete dmek aresiz oluyor. (kinci cild 37. mektb.)
Allah telya hamd ettikten ve Peygamberimize (sallallahu aleyhi ve sellem.)
salevt getirdikten sonra, sadet-i ebediyyeye erimenize dua ederim. Allah tel,
birok yet-i kermede, aml-i sliha iliyen mminlerin, Cennete gireceklerini bildiriyor.
Bu slih amellerin, (yan yarar ilerin) neler olduunu, ok zamandan beri
aratryordum. yi ilerin hepsi mi, yoksa birka m diyordum. Eer, iyi eylerin hepsi
olsa, bunlar kimse yapamaz. Birka ise, acaba hangi iyi iler isteniliyor? Nihyet Allah
tel, ltfederek yle bildirdi ki: Aml-i sliha, slmn be rkn direidir. slmn bu
be temelini, bir kimse hakk ile kusursuz yaparsa, Cehennemden kurtulmas kuvvetle
umulur. nk bunlar, aslnda slih iler olup, insan gnahlardan ve irkin eyleri
yapmaktan korur. Nitekim, Kurn- kermde Ankebt sresi 45. yetinde melen:
Kusursuz klnan bir namaz, insan pis, irkin ileri ilemekten korur.
buyurulmaktadr. Bir insana, slmn be artn yerine getirmek nasb olursa, nimetlerin
krn yapm olur. kr yapnca, Cehennem azbndan kurtulmu olur. nk Allah
tel, Nis sresi 146. yetinde melen: mn eder ve kr ederseniz, azb
yapmam. buyuruyor. O hlde, slmn be artn yerine getirmee can ve gnlden

almaldr.
Bu be arasnda bedenle yaplacaklarn en mhimi, namazdr ki, dnin direidir.
Namazn edeblerinden bir edebi karmayarak klmaa gayret etmelidir. Namaz tamam
klnabildi ise, slmn esas ve byk temeli kurulmu olur. Cehennemden kurtaran
salam ip yakalanm olur. Allah tel hepimize, doru drst namaz klmak nasb
eylesin!
Namaza dururken, Allah ekber demek; Allah telnn, hibir mahlkun
ibdetine muhta olmadn, her bakmdan hibireye ihtiyc olmadn, insanlarn
namazlarnn Ona fidesi olmyacan bildirmektedir. Namaz iindeki tekbirler ise Allah
telya kar yakr bir ibdet yapmaa liykat ve gcmz olmadn gsterir.
Rkdaki tesbihlerde de, bu man bulunduu iin, rkdan sonra, tekbir emrolunmad.
Hlbuki, secde tesbihlerinden sonra emrolundu. nk secde, tevdu ve aaln en
ziydesi, zillet ve kkln son derecesi olduundan, bunu yapnca, hakk ile tam
ibdet etmi sanlr. Bu dnceden korunmak iin secdelerde yatp kalkarken, tekbir
sylemek snnet olduu gibi, secde tesbihlerinde al demek emrolundu. Namaz,
mminin mirc olduu iin, namazn sonunda, Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi
ve sellem.) mirc gecesinde sylemekle ereflendii kelimeleri (yan, ettehyyt...y)
okumak emrolundu. O hlde namaz klan bir kimse, namaz kendine mirc yapmal.
Allah telya yaknlnn nihyetini namazda aramaldr.
Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve sellem.) buyurdu ki: nsann, Rabbine en
yakn olduu zaman, namaz kld zamandr. Namaz klan bir kimse, Rabbi ile
konumakda, Ona yalvarmakta ve Onun bykln ve Ondan baka hereyin hi
olduunu grmektedir. Bunun iin, namazda korku, dehet, rkmek hsl olacandan,
teselli ve rahat bulmas iin, namazn sonunda, iki def selm vermesi emr buyuruldu.
Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve sellem.) bir hads-i erfte; Farz namazdan sonra 33
tesbih, 33 tahmid, 33 tekbir ve bir de tehlil emretmitir. Bunun sebebi, bu fakirin
anladna gre, namazdaki kusurlar Tesbih ile rtlr. Lyk olan, tam ibdet
yaplamad bildirilir. Tahmid ile namaz klmakla ereflenmenin Onun yardm ve
eridirmesi ile olduu bilinerek, bu byk nimete kr, hamd edilir. Tekbir ederek de,
Ondan baka ibdete lyk kimse olmad bildirilir. (Bu mhim snneti elden
karmamal. Cmilerde, cenze olduu zamanda da, yet-el-krs ile tesbihleri terk
etmemelidir.)
Namaz, artlarna ve edeblerine uygun olarak klnrsa, yaplan kusurlar da bylece
rtlr. Namaz nasb ettiine de kredip ve ibdete, baka hi kimsenin hakk olmad,
kalbinden temiz ve hlis olarak, Kelime-i tevhd ile bildirilince, bu namaz kabul olunabilir.
Bu kimse, namaz klanlardan ve kurtuluculardan olur. Y Rabb! Peygamberlerinin en
stn hrmeti iin (sallallahu aleyhi ve sellem.) bizleri namaz klan ve kurtulan, mesd
kullarndan eyle! min. (Birinci cild 304. mektb)
1)
2)
3)
4)
5)
Zbdet-l-makmt; sh. 375

Mektbt- mam- Rabban
Tezkire-i mam- Rabbni; sh. 339
ABDLKDR FEYYM:
Msrda yetien afi mezhebi limlerinin byklerinden. smi, Abdlkdir bin
Muhammed bin Ahmed bin Zeyneddn el-Feyym el-Msrdir. Doum trihi belli deildir.
Birok limden ders okudu. Dn ilimlerde ve zamann fen bilgilerinde sz shibi oldu.
Fkh, hads, tasavvuf, matematik, astronomi, namaz vakitlerinin hesab ve daha eitli
ilimlerde byk lim olarak yetiti. Uzun seneler, emseddn- Remlnin yannda kalp
derslerine devam etti. Ondan, fkh ilmini rendi. ihbddn Ahmed bin Ahmed bin
Abdlhak es-Sinbtden, eyh-l-kurr eyh-zde-i Yemenden, Ebn-Nec Slim-i
Senhriden, emseddn Muhammed Benferden, eyh Slih Blknden ve onun hocas
Nreddn-i Zeyydden eitli dn ilimleri tahsl etti. Seyyid erf Tihndan da matematik
bilgilerini rendi. Akl ve nakl ilimlerin hepsini kendisinde toplad. Hem din ilimlerinde ve
hem de fen bilgilerinde lim idi. Mftlik ve mderrislik makamna ykseltildi. Birok
talebe kendisinden istifde etti. lmi ve fazleti ile mehr oldu. ok kitap yazd. 1022 (m.
1613) senesinde Msrda vefat etti. Sahr-y Msrda, kendinin hazrlatt, Sultan
Kaytbay makm yannda bulunan Arif-i billah Muhammed bin Tercmnn civarndaki
kabrine defnedildi.
Eserleri: 1- erh-l-Minhc: mm- Nevevnin Minhc kitabna yapt byk bir
erhtir. Bu eserinde, hocas emseddn-i Remlnin erhi ile Hatbin ve bn-i Hacerin
erhlerini bir araya getirdi. Bu eseri, afi mezhebi fkhnda, salam bir mracaat kitab
oldu. Sonra bunu zetleyerek, Ravd-l-mzehheb ad ile muhtasar hle getirmitir. 2erh-ul-Behce, 3- erh-un-nzhe: Matematik ilmine dirdir. 4- Metn-l-lem ve erhu
metn-il-Mukn: Matematik ve cebir ilimlerine dirdir. 5- erh-ur-Ruhbiyye: Feriz
hakknda yazlan ve Ruhbiyye diye mehr olan manzmenin erhidir. 6- Ferid-lbelga: Beyn ilmine dir bir manzmedir. 7- Katr-l-gays-il-mseccem f erh-i
Lmiyyet-il-acem. Ayrca onun, tasavvuf ve akid ilimlerine dir gzel iirleri de vardr.
Hocas emseddn-i Reml iin yazd mersiyesi de mehrdur.
Abdlkdir Feyym hazretlerinin evliy arasnda yksek bir derecesi vard. Allah
telnn zt ve sfatlarna it bilgilerde yksek marifet shibi idi. Onun yapt dualarn
kabul olduu ok grlmt. Abdlkdir Feyym, birgn mm- afi hazretlerinin
kabr-i erflerini ziyrete gitmiti. Oraya Zeynelbidn-i Megv de gelmi, yannda
ocuunu da getirmiti. Zeynelbidn, Abdlkdir Feyymyi grnce; Efendim!
ocuum hastaland. Gnlerce zdrab iinde kvranyor ve derdinden ayaa kalkp
yryemiyor. Gitmediimiz doktor, kullanmadmz il kalmad. Fakat hibir netice
alamadk. Sizden, olumun iyilemesi iin bir dua istirhm ediyorum dedi. Abdlkdir
Feyym de; Kurn- kermden if beklemeyen if bulamaz. Kurn- kermin her
harfinde, bin derde bin trl dev vardr. Hastaya hem Kurn- kerm okumal, hem de
il vermelidir dedi. Ellerini aarak dua etmeye balad. Byk bir acz iinde boynunu
bkerek yapt dua daha bitmemiti ki, babasnn kucanda gelen ocuk ayaa kalkp
yrmee balad. Uzun zamandan beri yryemeyen ocuk onun duas bereketi ile iyi
olmutu.
rif-i billah Slih-i Blknye; Kutub kime denir? diye sorduklarnda, Evliyln
kutubluk makamna ykselen bir vel grmek isteyen, Abdlkdir-i Feyymye baksn!
diye cevap verdi. Onun kermetleri ve yksek hlleri, Cmiul-Ezher limleri arasnda pek
mehr oldu.
1)
2)
3)
4)
5)

Hlsat-l-eser; cild-2, sh. 457, 458
Rehber Ansiklopedisi; cild-1, sh. 36
ABDULLAH AYDERS:
Yemende yetien evliynn byklerinden. smi, Abdullah bin Abdullah bin Abdullah
Ayders olup, Knyesi Eb Muhammeddir. 945 (m. 1538) senesinde Yemende dodu.
1019 (m. 1610) senesi Zilkade aynn onbeinde Perembe gn, ikindi namaznn
secdesini yaparken vefat etti. Cuma gn byk bir kalabalk tarafndan cenze namaz
klnd. Cenzesinde, Sultan ve devlet adamlar da bulundu. nceden hazrlad Zenbil
Kabristanndaki kabrine defnedildi. zerine bir trbe yapld.
Abdullah Ayders kk yata Kurn- kermi ezberledi. lim bir zt olan
babasndan ilim rendi. Annesi Ftma binti Abdurrahmn da, evliylk derecelerine
kavumu bir hanmd. Onun terbiyesi ile yetiti. Fkh ilmini; ihbddn Ahmed, Hseyn
bin Abdullah, Ahmed bin Abdullah ve bakalarndan tahsl etti. Sonra, o srada
Hindistann Ahmedbd ehrinde bulunan babasnn yanna gitti. Onun yannda okumaya
devam etti. lk okuduu eserler, Kitb--if ve Hac oldu. Ayrca Mekke-i mkerreme ve
Medne-i mnevveredeki birok limden ilim rendi. Fkh, hads, tefsr ve usl ilminde
ykseldi. Memleketine dnp ilim ve edeb retmee, ders vermee balad. ok uzak
yerlerden akn akn ilim renmee geldiler. Hadramt beldesinde ilimde en stn zt
oldu. ok kimseler kendisine talebe oldu. Muhammed ve Zeynelbidn adndaki oullar
ile Abdurrahmn Sekkf, Eb Bekr ibl adnda torunlar, mm Abdullah bin Muhammed,
Hseyn bin Abdullah, eyhlislm Eb Bekr bin Abdurrahmn, ihbddn, Kd Ahmed
bin Hseyn, Fakh Abdurrahmn bin Akl, Seyyid Eb Bekr bin Ali, Hseyn ve bakalar
kendisinden ilim rendiler.
Abdullah Aydersnin mr, ilim retmekle geti. Allah tel ona uzun mr
verdi. Pekok talebe yetitirdi. ok cmert idi. tibr shibi idi. Asrnn by olduunda
ittifk edildi. Yumuak huylu olmas yannda karsndakine heybet ve sayg telkin ederdi.
Susmas ok olup, lzumsuz konumazd. Evinde ibdetle megul olur, ancak Cuma
namaz iin veya bir dn yemeine arldnda evinden kard. Evinden ktnda
sokaklar onu grmek ve dua almak istiyenlerle dolup taard. ok kermetleri grld.
Bir talebesine bir beldeye gidip orada bulunmasn syledi, o da gitti. ok gemeden
orada hizmetler yapp mnev derecelere kavutu.
Sevdiklerinden birinin kymetli bir eyas alnd. O da bu duruma ok zld.
Ayders onun bu hlini grnce buyurdu ki: Falan yere git. Orada bekle, yanna gelen
ilk kimseye ald mal getirmesini syle. Getirip verirse gzel, inkr ederse onu al buraya
getir. O da yanna ilk gelen kimseye syledi. O kimse ald mal eksiksiz olarak getirip
teslim etti.
riflerden biri rysnda, Peygamberimizi (sallallahu aleyhi ve sellem.), Mdeyhac
Mescidinin mihrbnda namaz klarken grd. Abdullah Ayders de Peygamberimize
(sallallahu aleyhi ve sellem.) uymu olarak namaz klyordu. Abdullah bin Ahmed de,
Aydersnin arkasndaki safda idi. Ayders, cminin sahn (ortasndaki boluk) ksmnda
idi ve zerine rahmet (yamur) yayordu. Ryy gren zt, bu rysn slih bir kimseye
anlatt. O kimse de; Bu ry, Aydersnin snnet-i seniyyeye tam ballna; yamur
da, kermetlerinin okluuna dellet eder. nk onun kermetleri oktur buyurdu.
Ayders, Yemenin Term ehrinde ok hayr eserleri yaptrd. Yaptrd mescidler
mehrdur. Mescid-l-ebrr ve Mescid-n-nr bunlardandr. Yolcular ve fakirlerin istifdesi
iin hurma fidanlar dikti. Uzun bir zaman gzleri grmez oldu. Sonra ald. Fazlet shibi
ok kimseler onu medh eden kasdeler yazdlar.
1) Hulsat-l-eser; cild-1, sh. 49
2) Nr-s-sfir; sh. 200
ABDULLAH YEMEN:
Evliynn byklerinden. smi, Abdullah bin Ali bin Hasen bin eyh Alidir. Yemenin
Term ehrinde dodu. Doum trihi bilinmemektedir. 1037 (m. 1627) senesi Yemenin
Veht kynde vefat etti. Kabri ziyret mahallidir. Ziyret edenlerin dualar kabul edilir ve
korktuklarndan emn olurlar. Yemen vlisi Muhammed Paa, kabri zerine byk bir trbe
yaptrd.
Abdullah Yemen kk yata Kurn- kermi ezberledi. Zamannn byk
limleriden; eyh Zeynddn bin Hseyn, Seyyid Abdullah bin Slim, eyh ihbddn ve
bakalarndan ilim rendi. Sonra Benderahar ehrine gitti. Orada Fakh Nreddn Ali bin
Ali Byeddden fkh ilmini tahsl etti. Fkh ilminde mtehasss oldu. Ayrca tasavvuf ve
Arab ilimlerde de stn dereceye ykseldi. klim-s-Sevhil blgesine gitti. Oradaki
limlerle grt, ilm istirede bulundu. limlerin bazlarna talebelik bazlarna da
hocalk yapt. Daha sonra Hindistana gitti. Ahmedbd ehrinde eyhlislm eyh bin
Abdullah Aydersyi ziyret edip, ilim meclisine katld. Onun birok eserini okudu.
Tasavvuf yoluna ehil olduuna dir iczet ald. Hocasnn emri ile Benderden ehrindeki
byk lim ve vel Seyyid mer bin Abdullah Aydersnin hizmetine kotu. eitli
ilimlerde ykseldi.
Ahmed Yemen, nefs ile ok mcdele etti. Riyzet ve mchedede bulundu. Gzel
ahlka kavumak iin ok alt. ok ibdet ederdi. Birgn blisi (eytan), siyah bir kle
sretinde lde grd. eytan kendisine; Senin ibdetinin bir benzerini bir bakas
yapmad dedi. Abdullah Yemen; Defol karmdan ey meln! diyerek blisi kovdu.
eytann bu yol ile de insan artacan iyi biliyordu.
Abdullah Yemen Hindistandan dnp Yemenin Veht kyne yerleip ilim ve
ibdetle megul oldu. nsanlar ilim ve edeb renmek iin huzruna kotular. Ona talebe
oldular. Talebeleri arasndan lim, slih, vel ztlar yetiti. Bu vel ztlardan bazlar
unlardr: rif-i billah eyh bin Abdullah bin eyh Ayders, Seyyid Muhammed bin Alev,
Abdurrahmn bin Akl, Seyyid Ebl-Gays bin Ahmed, Seyyid Abdullah Msav, Seyyid Akl
bin mer ve bakalar.
Abdullah Yemen, sultanlar gibi nafaka datrd. Bazan bir fakire ok mikdarda
sadaka verirdi. Devlet adamlar yannda, ok hrmet ve itibr vard. ok gzel yaz yazar
ve iirler sylerdi. iirleri bir dvnda topland ve insanlar arasnda mehr oldu.
Abdullah Yemen, hller ve kermetler shibi idi. ok kermetleri grld. Bir
zaman Sevhil denilen yere gitmiti. Vlinin adamlar gelip haksz olarak vergi istediler.
Haksz vere vergi alnmas haram olduu iin vermek istemedi. Vli alnmasnda srr
edince, Abdullah Yemen ancak drt kiinin kaldrabilecei bir yk, kaldrd ve bir kenara
att. Oradan uzaklat. Bunu haber alan vli ok korktu. Gelip af diledi ve zr beyn etti.
Abdullah Yemen, bir grup fakir kimselere zengin olmalar iin dua etti. Onun duas
bereketiyle o kimseler ok zengin oldular.
Bir ksm insanlar kendisine gelip hacca gidebilmeleri iin dua istediler. O da dua
buyurdu. Ellerinde hi imkn olmad hlde, sonradan kolaylkla hacca gittiler. Abdullah
Yemen, kermetlerini gstermek istemez ve evliylk derecesine ykselmi talebelerine
de kermetlerini gizlemelerini tenbih ederdi. Onlara; En byk kermet, istikmet zere
olmaktr (harama helle dikkat etmektir) buyururdu. Vefatna kadar bu hl zere yaad.
ABDLVHD- LHOR:
mm- Rabbn Ahmed-i Frk Serhend hazretlerinin yetitirdii evliynn
byklerinden. Lhor ehrinden olduu iin, Lhori nisbet edildi. nceleri Muhammed
Bk-billahn talebesi iken, hocas, onun terbiyesini hazret-i mma (rahmetullahi aleyh)
yan mm- Rabbnye havale etti. Abdlvhid-i Lhor ok ibdet ederdi. Allah
telnn mahlklar hakknda, uzun mddet murkabe hlinde kalrd. Birgn arkada
Muhammed Him Kemye ibdetten ald zevk sebebiyle; Cennette namaz var
mdr? diye sordu. Yoktur. nk oras, dnyda yaplan amellerin karlklarnn verildii
yer olup, amel yeri deildir cevbn alnca bir h ekti, alad ve; Yazklar olsun namaz
klmayana. Allah telya kul olup da namaz klmadan nasl yaanr?... dedi.
Arkada Him Kem anlatt: Abdlvhid-i Lhor birgn, hocamz mm- Rabbn
hazretlerine bir mektb gnderdi. Yazyordu ki: Arasra secdede yle hller zhir oluyor
ki, bam secdeden kaldrmak istemiyorum. Yine birgn dedi ki: Ticret iin Buhr
ehrine gitmitim. Orann cmilerinden birinde yats namazndan sonra nfile namazla
megul oldum. Cmide hizmet eden birisi bana; Kendi evine git, nfile namazlar evinde
kl. Kapy kapayacam dedi. Fakat sylerken serte sylemi idi. Bu hizmeti o gece
h- Nakbend Muhammed Beheddn-i Buhr hazretlerini ryda grm. Benim iin;
O dervi, bizim Hindistann beldelerinden bir beldedendir. Onun kymetini bil, ondan zr
dile buyurmu. O da geldi, ok zr dileyip af edilmesi iin rica etti.
Abdlvhid-i Lhor anlatt: Hocam mm- Rabbn hazretlerinin, Lhora terf
ettii gnler idi. Huzrlarna sebze satcl yapan yal bir kimse gelip, ziyret etti. O
ihtiyara, hocam ok iltift ve yaknlkta bulundu. Bunu gren bizler ok hayret ettik.
Hocamn sevdiklerinden biri, yalnz olduklar birgn; Efendim! Hli belli olmayan o
ihtiyara bu kadar tevzu gstermenizin hikmeti ne idi? diye sormu. Hocam da; O
kimse ebdl ismi verilen evliydan idi buyurmular.
Abdlvhid-i Lhori, hocas mm- Rabbn hazretleriyle zaman zaman
mektblarlard. Hocasnn kendisine yazd mektblardan bazlar aadadr:
Allah telya hamd olsun! Onun sevgili Peygamberine bizden dualar ve selmlar
olsun. Bir kul, ibdet ederken, bu ibdette bulunan her gzellii ve iyilii Allah teldan
bilmelidir! nk, Onun gzel terbiye etmesinden ve ihsnndandr. bdette kusur ve
aalk bulunursa, bunlarn hepsi kuldan gelmektedir. Kulun znde bulunan ktlkten
hsl olmaktadr. Hibir kusuru, aal Hak teldan bilmemelidir. O makmda, yalnz
iyilik, gzellik ve keml vardr. Bunun gibi bu lemde bulunan her gzellik ve stnlk
Allah teldandr. Her ktlk ve aalk da, mahlklardandr. nk, mahlklarn asl,
z ademdir. Adem de, her ktln ve aaln balangcdr. (Adem yokluk

demektir.)
Sbhnallahi ve bi-hamdihi gzel kelimesi, bu iki eyi aka bildirmektedir. Hak
telnn tenzhini ve takdsini, yan Ona yakmayan aalklardan ve ktlklerden uzak
olduunu ok gzel bildirmektedir.
Bu gzel kelime, kr yapma, hamd etmekle bildirmektedir. nk hamd, her
krn badr. Hak telnn gzel sfatlarna ve ilerine ve btn nimetlerine ve byk
ihsnlarna hamd kelimesi ile kretmektedir. Bunun iindir ki, hads-i erfte; Bir
kimse, bu gzel kelimeyi gndz veya gece, yz kerre sylerse o gn veya o
gece, hikimse onun kadar sevb kazanamaz. Ancak onun gibi syleyen
kazanr buyuruldu. Bakalarnn ibdeti, onunla nasl bir olabilir ki, o kimse, bu gzel
kelimenin son paras ile btn iyiliklerin ve ibdetlerin krn yapm olmaktadr. Bu
gzel kelimenin ba taraf ise, ayrca Hak tely ktlklerden ve aalklardan tenzh ve
takds etmektedir. O hlde, bu gzel kelimeyi hergn ve hergece yz kerre okumalyz!
nsanlar iyi ileri yapmaa ancak Allah tel kavuturur. (1. cild, 307. mektb)
Abdlvhid-i Lhorye yazlan baka bir mektb:
Kymetli kardeimin mektbu geldi. Kalbin selmeti iin yazdklarnz anlald. Evet,
kalbin selmeti, onun masivy unutmasna baldr. yle ki, zorla hatrlatmak isteseler
hatrlayamamaldr. (Allah teldan baka hereye, yan mahlklarn hepsine Masiv
denir.) Bu hle Fen-i kalb denir. Bu yolun birinci basama, bu fenya kavumaktr. Bu
fen, vilyet derecelerine kavuulacann mjdecisidir. Slikler, yaradllarndaki
uygunluklara gre, eitli derecelere ykselirler. ok ykselmek istemeli, bunun iin ok
almaldr. ocuklar gibi, yolda nne kan kozalaklara, cam paralarna balanp
kalmamaldr. Hads-i erfde; Allah tel, yksek eylere kavumak istiyenleri
sever buyuruldu. Dny ileri ile ok uramakta, dny ilerine gnl balamak
korkusu vardr. Kalbin selmete kavumasna da sakn aldanmaynz! Yine geri dnebilir.
Dny ileri ile elden geldii kadar az uranz, ki, dnyya gnl balamak
tehlikesine dmeyesiniz! Dnyya dkn olmak felketinden Allah telya snrz.
Dnyya gnl balamam olan fakir bir p, gnln dnyya kapdrm olan
koltukdaki zenginden kat kat daha kymetlidir. Birka gnlk yaamakta dnyya gnl
vermemek, hibir eye dkn olmamak iin ok uranz! Dnyya dkn olmaktan ve
dnyya dkn olanlardan, aslandan kamaktan daha ok kamaldr. (1. cild, 116.
mektb)
1) Berekt- Ahmed; sh. 388
ABDLVEHHB MTTEK:
Hindistanda yetien evliynn byklerinden. Mendevde dodu. 1000 (m. 1592)
ylndan sonra Hindistanda vefat etti. Babas eyh Veliyyullah, Mendevin ileri
gelenlerinden idi. Balarndan geen baz hdiselerden sonra Burhnpra yerlemiti.
Burhnprda da halkn ikrmn grm, fakat ksa bir zaman sonra vefat etmiti.
Babasn kaybeden Abdlvehhb, hemen akabinde annesini de kaybedince, yetim ve
ksz kald.
Abdlvehhb Mttek, kk yata kendini ilme verip, byk bir lim olmak iin
ehir ehir dolamaa balad. Dekkn ve Seylan gibi ilim merkezlerine gitti. Buralardaki
ulem ve evliynn sohbetlerine katld, onlardan ders alp ilim rendi. lmini daha da
arttrmak iin Mekke-i mkerremeye gitti. Orada, byk hads limi ve vel eyh Ali
Mttek hazretlerinin nmn duymutu. Huzruna vard. Talebelie kabul etmesini arz
edince, Ali Mttek onun kim olduunu sordu. Abdlvehhb da kendini tantnca, Ali
Mttek; Baban Veliyyullah, benim arkadamdr. Seni talebelie kabul ettim. Arzu
edersen yanmda ktip olarak kal buyurdu. Abdlvehhb, hocas Ali Mtteknin
huzrunda yetimee balad. Hocasnn telflerini, tashihlerini ve karlatrmalarn
yazmakla megul oldu. Hocasnn eserlerini yazmak iin akl almayacak derecede urat.
Onikibin beyitlik bir kitabn oniki gecede yazd. Ali Mttek hazretlerinin hussi
tevecchlerine kavutu. Evliylk makamlarnda hl shibi oldu. Bir defsnda hocasnn;
Allah yolunda bulduum karde Abdlvehhbdr szne mazhar oldu.
Ali Mttek hazretlerine oniki yl hizmet etti. Hocas 975 (m. 1567) senesinde vefat
edince, onun yerine geti. lim, amel, hl, ittib, istikmet, terbiye, sohbet, ifde, ilim
talebesine yardm, efkat, gariplere ve fakirlere kucak ama, insanlara nashat, nrniyet
ve dier iyilik husslarnda yksek stdnn hakki vrisi ve sdk talebesi idi. Harameyn
halk, Yemen, am ve Msrllar, kendisinin stnln kabul edip, sohbetiyle
ereflenmek iin kotular.
Abdlvehhb Mttek hakknda Yemenli bir evliy, Mekke ve Medine halkna bir
mektb gndererek; Ey Harameyn halk! inizde Allah telnn nrunu saan
Abdlvehhbn kymetini biliniz ve ondan istifde etmeye baknz yazmtr.
Yemende tannan ve halk arasnda mehr olan Seyyid Htem, yksek hller,
kermetler shibi bir kimseydi. Abdlvehhb ile grmek iin yollara kt ve Mekkeye
geldi. Grmek iin izin istedi. Abdlvehhb hazretleri ise; Kalblerin grmesi
yeterlidir, bedenen grmeye ihtiy yoktur buyurunca, Seyyid Htem; Bu sze bile
rzym diyerek geri dnp, grmeden ayrld.
Abdlvehhb Mttek krk yalarnda evlendi. Eline geen paray fakirlere,
muhtalara, ilim renen talebeye ve dn-i slmn yaylmasna alan kimselere
datrd. Kendisi iin, alaca kitaplar ve gnlk yiyecek iin para ayrrd. Peyamber
efendimizi (sallallahu aleyhi ve sellem.) ziyrete gelenlere huss mumele ederdi.
Abdlvehhb Mtteknin hfzas ok kuvvetli olup, rendiini uzun yllar
unutmazd. Kms lgati ezberinde idi. Fkh ve hadste dah yle idi. Arab let ilimlerini
de iyi bilirdi. Senelerce Harem-i erfte bu ilimlerin dersini verdi.
Birgn, Hzr aleyhisselm hakknda konuuluyordu. Abdlvehhb Mttek buyurdu
ki: Kktm, Mendevde kan baz hdiseler sebebiyle babamla sahraya ktk. Fakat
yolumuzu kaybettik. Yiyecek ve iecek olarak hi bir eyimiz yoktu. ok acktm.
Alamaya baladm. Babam beni teskin ediyor ve; Sabret ileride yiyecek vardr diyordu.
Ama bu szler beni rahatlatmyordu. Bu hlde iken akam oldu. Arslan ve kurt
korkusundan bir aaca kp, geceyi orada geirdik. Sabahleyin grdk ki, o aaca yakn
bir yerde tatl su pnar var. Su, rl rl akyor. Yannda nr yzl bir ihtiyar oturuyor. Bizi
grnce, koltuunun altndan scak ekmek karp babama verdi. Oraya yakn bir kyn
yolunu bize gsterdi. Ekmekleri yedik. O sudan kana kana itik ve kyn yolunu tuttuk. O
kye gidip, rahat ettik. Sonra o zt ve pnar grmeyi arzuladk. O aacn altna geldik.
Orada ne o pnar, ne de o zt vard. ap kaldk. Herhalde o ihtiyar Hzr idi ve bize
yardm iin grnmt.
Birgn istidrcdan sz almt. Buyurdu ki: Fsklara ve bidat sahiplerine de bir
kuvvet verilir ve onunla avvmn kalblerini ekebilirler. Dinde salam olmayanlar yoldan
karrlar. Buna uygun olarak bandan geen u hdiseyi anlatt: Bir zaman yolculukta
bir ehre uradm. ehrin kads afi mezhebinde idi. smi, Abdlazz idi. Dervileri,
yolcular himye ederdi. Beni de o kyfetle grnce, yanma gelip oturdu. Konutuk.
ehrinizde sohbet edebileceimiz slih kimseler var m? dedim. Gnl shibi bir adam
var. oklar ona ballar. Lkin zhirde baz haramlar ilediinden biz onu arayp
sormuyoruz dedi. Ertesi gn o adamn olduu yere gittim. Baktm ki, yksek bir yerde iki
kii ile birlikte oturuyordu. Cemat ise, erkek-kadn kark idiler. Biz ieri girince,
Merhaba dedi. Bir mddet sonra kadehler gelip arap datlmaya baland. Bana da
iret edip; Haydi sen de i dedi. Haramdr, iilmez dedim. Ne kadar srar ettiyse, ben
szmde durup imedim. mezsen bak sana ne yaparm diye tehdit etti. Sonunda
zgn ve kederli bir hlde oradan kalktm. Arkadalarmn yanna geldim. Yemek hazrd.
Canm yemek istemedi, yle uykuya daldm. Kimseye de bamdan geeni anlatmadm.
Ryda, aalar, meyveler ve pnarlarla dolu gzel bir bahe grdm. Yolu dikenli ve
skntl idi. Ona gitmek pek zor grnd. arab datan adam kageldi. Elinde arab
kadehi vard. Al bunu i, seni bu baheye gtreyim dedi. Ryda da, o haram alp
imedim. Bu esnada uyandm. L havle okudum. Bana ne oluyor, ryda da ayn eyi
grdm, dedim. Kalktm, Resl-i ekreme (sallallahu aleyhi ve sellem.) sndm. Tekrar
uyudum. Bu sefer Peygamber efendimizi grdm. Huzruna vardm. Mbrek elinde as
(baston) vard. Aniden o bidat shibi adam grnd. Reslullah (sallallahu aleyhi ve
sellem.) bastonu ona frlatt. O kpek ekline girdi ve Reslullahn huzrundan kat.
Peygamberimiz sonra bana dnerek; O kat, bir daha bu ehirde duramaz buyurdular.
Uyandm. Abdest alp, iki rekat namaz kldm ve krettim. O adamn olduu tarafa
gittim. Grdm ki, orada hi nesne yok. Ben gitmeden kap gitmiti. Oradakiler; Birka
saat nce evini ykp, buradan toparlanp gitti dediler.
Abdlvehhb Mttek hazretleri buyurdu ki; lim gda gibidir. Ona her zaman ihtiy
vardr. Faydas da ummdir. Kendisine dediler ki: Talibin devaml zikirde olmas lzmdr,
diyorlar. Bu nasl olur? Buyurdu ki: Hayrl amelle megul olan, dim zikirdedir. Namaz
klmak zikirdir. Kurn okumak zikirdir. Din ilimleri retmek ve renmek zikirdir. Her
hayrl amel zikirdir.
Selef-i slihnin yolu, eit eit iyi ileri yapmak, ahlkn gzelletirmek ve ilmi
yaymak idi.
1) Ahbr-l-ahyr; sh. 275
ABDURRAHMN BN MUHAMMED:
Tilmsnda yetien slm limlerinin byklerinden. smi, Abdurrahmn bin
Muhammed bin Muhammed bin Ms el-Vecdcdir. El-Bustn kitabnn mellifi olan bn-i
Meryem (rahmetullahi aleyh), Seyyid Abdurrahmnn doumunun 929 (m. 1523)
senesinin sonu olduunu; Bizzat kendisinden iittim diyerek haber vermektedir. 1011
(m. 1602) senesi abn aynn ondokuzunda Cuma gn, Tilmsnda vefat etti. Tilmsn,
Cezayirde bulunan byk bir ehirdir.
Babas Muhammed bin Muhammed bin Ms da, o zamann byk limlerinden idi.
Abdurrahmn Vecdc ilk tahsilini babasnn huzrunda yapt. Ali bin Yahy el-Cdir ve
Muhammed bin Hibetullah el-Vecdc gibi limlerden de okuyarak ilmini ilerletti. lim
renmek akyla, Cezayir taraflarnda bulunan Zevve beldelerine gitti. Orada Yahy bin
mer ez-Zevv ve baka limlerden ilim renip, ok gzel yetiti. Akl, nakl ve edeb
ilimlerde, bilhassa; fkh, hads, nahiv, arz, lgat, hesab ve feriz ilimlerinde ok yksek
lim oldu. Ayn zamanda ok kuvvetli bir ir olup gzel iirleri vardr.
Abdurrahmn el-Vecdc, ilimde ok yksek derece shibi, limlerin hcceti, senedi,
byk bir allme idi. Fash ve beli konuurdu. ocukluundan itibren, iffet ve edeb ile
kt hllerden uzak olarak yetimi olup, birok gzel sfatlar kendinde toplam idi.
Yksek ahlk, gzel edeb ve ok tevzu shibi idi. Dim gler yzl idi. Devaml olarak
insanlara iyi ve fideli eyler anlatrd. Btn gayretiyle, her iinin dnin emrine uygun
olmasna alrd. nsanlara, ok faydal oldu. ok hizmetler yapp, insanlara ilim ve edeb
renmeleri iin gayret gsterdi. Lisn ve kalemi ok kuvvetli idi. Zayflara, muhtalara
ve ilim ehline kar gayet efkatli ve pek merhametli idi. Onlara ok acr, ok yardm
ederdi. Bununla beraber inat, kaba ve zorba kimselere, mslmanlara sknt veren
zlimlere kar gayet sert, iddetli ve celalli idi. Allah telnn rzs iin hakk ve hakkati
syler, bunun iin knayanlarn knamalarndan ekinmezdi.
Abdurrahmn bin Muhammed el-Vecdc hazretleri vefat ettiinde, cenzesi yle
kalabalk oldu ki, sanki Tilmsnda ve civar yerlerde hi kimse kalmam hepsi cenzeye
gelmilerdi. Cenze namaz klndktan sonra, tabutunun kabristana gtrlmesinde,
insanlarn okluundan dolay ok byk meakkat ekildi. Ravda-i l-i Zeyynda,
Tilmsn lim ve evliysnn mehrlarndan brhim bin Muhammed Masmdnin
(rahmetullahi aleyh) yanna defnolundu.
1) El-Bstn; sh. 129
DEM- BENNR:
mm- Rabbn hazretlerinin yetitirdii evliynn en byklerinden. Cihn onun
misline pek az hid olmutur. Hazret-i mmn halfelerinin mehrlarndan, eshbnn
en byklerindendir. smi dem-i Bennr olup, seyyiddir. Yan Peygamber efendimizin
(sallallahu aleyhi ve sellem.) temiz neslinden, mbrek soyundandr. Aslen Reveh
beldesindendir. Byk annesi Afganistanldr. Bir vesle ile Serhendin kasabas olan
Bennra gelip yerlemilerdi. Doum trihi bilinmemektedir. 1054 (m. 1644) senesinde,
Medne-i mnevverede vefat etti.
Rivyet edilir ki, dem-i Bennrnin (rahmetullahi aleyh) muhterem vlidesi, bu
yksek oluna hmile iken rysnda, baz nrn ztlarn, hikmet dolu bir kandili yakp
evin tavanna astklarn ve bu kandilden etrfa nr yayldn grd. Bu rysn zevcine

anlattnda o zt; nallah senden nrn bir ocuk dnyya gelecektir dedi.
dem-i Bennr hazretleri bu ryy naklettikten sonra yle anlatr: Baka bir
defsnda, annem ile babam ryda Reslullah efendimizi (sallallahu aleyhi ve sellem.)
grmler. Reslullah efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem.) babama birey vererek Ye
buyurmular. Babam da yemi. Ondan sonra ben meydana gelmiim. imdi anlyorum ki,
benim vcdum Reslullah efendimizden (sallallahu aleyhi ve sellem.) bir hediye ve bir
ihsndr.
Yine dem-i Bennrnin kendisinin bildirdiine gre, o nceleri mm- Rabbn
hazretlerinin halfelerinden olan Hce Hdrdan feyz ald. Yksek hller hsl oldu. Bu
hllerini Hce hazretlerine arzetti. O da buyurdu ki: Bundan bakas bende yoktur. Senin
bundan sonraki yetimen, ilerlemen, mm- Rabbn hazretlerine havale olundu. imdi
hazret-i mmn huzruna gidiniz. dem-i Bennr, Hce Hdrn ireti ile mm-
Rabbn hazretlerinin huzrlarna kavutu. Daha nce hsl olan hllerini, tasavvuf
yolunda elde ettiklerini arzetti. Hazret-i mm buyurdu ki, Bunlar balang hlleridir.
Kemle erimek daha nerede?...
dem-i Bennr bunu anlatrken buyurdu ki: mm hazretleri byle buyurunca
hatrmdan; Her hlde beni tevik iin byle sylyorlar. Yoksa bundan ziyde hangi
keml mertebesi olacak? diye geti. O yce mma kar itikdm tam olduu iin
hizmetinde bulunmaya devam ettim. Az bir zaman sonra anlald ki, bende hsl olanlar,
hazret-i mmn huzr ve sohbetinde kalbime aktlanlara nisbetle, balang hlleri bile
saylamazlar.
Hazret-i mm- Rabbnnin yksek huzr ve sohbetlerinde yetiip kemle gelen
dem-i Bennr, o yce mmn sohbetinde bulunmakla ok faydalara, yksek hllere,
yce makam ve mertebelere kavutu. stiddnn ykseklii, ftratnn (yaradlnn)
temizlii ve yksek mridinin (mm- Rabbn hazretlerinin) kuvvetli tasarrufu ve ok
tevecchleri ile birka ay gibi ksa bir mddette, esiz derecelere ulat. mm- Rabban,
dem-i Bennryi huss odalarna ararak, ird vazfesi ve iczet verip Bennra
gnderdi.
dem-i Bennr (rahmetullahi aleyh) yle anlatr: Kendilerinden iczet almakla
ereflendikten sonra Bennra gittim. Fakat kendimi irda hi lyk grmyordum. Srf
emirlerine uymak iin birka kiiye emr-i marfta bulundum. Ama kalbim ird
vazfesinde ve makmnda bulunmaktan holanmyordu. Nihyet bir zaman sonra yine,
hazret-i mmn sohbetine gelmekle ereflendim. Aynadan parlak olan mbrek
kalbleriyle, benim bu iten holanmadm ve pek gayret gstermediimi bildiler ve;
Allah tel sizden; rd ve hidyet kudretin olduu hlde, niin kendini bu iten muaf
tuttun? diye soracak buyurdu. Hazret-i mm bunu kuvvet ve kesinlikle syleyince,
aresiz btn gayretimi bu ie verdim.
dem-i Bennr (rahmetullahi aleyh); Reslullah efendimizin (sallallahu aleyhi ve
sellem.) snnet-i seniyyesine uymaya, bidatleri yok etmeye, tam istikmet shibi olmaya
almtr.
Fakirle zengini, darda olan ile rahatlkta olan, hizmeti ile efendiyi, olu ile
talebesini bir tutup, hepsine ikrmda bulunmak onun gzel ahlkndan idi. Yemein,
gnl huzru, tam bir temizlik ve abdest ile piirilmesini buyurur ve yemein eit olarak
datlmasna ihtimm gsterirdi. Meclisinde; riynn, iki yzlln ve yapmackln yeri
yoktu. Emr-i marf ve nehy-i mnker onun en gzel yolu idi. Bilhassa dnyy sevenlere,
dnyya dkn olanlara, o kadar hakimane ve edbne olarak, yle gzel ve tesrli szler
sylerdi ki, baka kimseler kolay kolay yle szler syleyemezdi. Bu faydal szleri
karsnda hikimse ona krlmazd. Sz kime ve ne iin ise, tesrli olur, Allah telnn
izniyle tesri, o anda grlr ve o kimse tvbe etmekle ereflenirdi. Konutuu zaman
btn szleri ya iyilii emir eklinde, veya ilim ve marifet olurdu. Byle olmayan szler
pek az duyulurdu. Byle olmayan szler sylemi olduu zannedilse bile onun da altnda
mutlaka bir nashat ve bir hikmet bulunurdu. Onun sohbeti insanlar kt sfatlardan, fen
ahlktan ve alak dnyy sevmek ve ona dkn olmaktan temizlerdi.
Seyyid dem-i Bennr, zamannda yeryznn en mehr en byk
mridlerinden, hidyet rehberlerinden idi. Talebelerinin says yzbinden ok idi. Her
tarafta byk kabul grd. Dnynn her tarafndan grup grup insanlar, aradaki
mesafenin uzaklna ve yol meakkatine aldrmakszn huzruna gelirler, sohbetinde

bulunmak erefine kavumaa can atarlard. Bu sebeple dergh, devaml olarak kalabalk
olurdu. Hazret-i Seyyid orada bulunanlarn hepsine yemek ikrm ederdi.
Herkese yardmc olmaya alrd. Kendisine gelen ihtiy shibi bir kimseyi bo
evirmez, yapabildii nisbette yardmc olur, o kimsenin iini hallederdi. Byle bakalarna
yardmc olmaya alrken kendi bana baz skntlar gelse, onlara sabreder, ikyet
etmezdi.
1053 (m. 1643) senesinde talebelerinden birinin bir ii iin Lhora gitti. Yannda
Afganllardan ve bakalarndan onu seven kalabalk bir cemat vard. Bazlar onun geliini
zamann sultnna yanl bir ekilde haber verdiler. Hatt yle szler sylediler ki, bu
szlerden mbrek hatr incinip, iini abuk hlledip bitirdi ve Lhordan ayrld. Zten
eskiden beri, sevgili Peygamberimizin (sallallahu aleyhi ve sellem.) ve Beytullahn akyla
yanmakta idi. Lhordan ayrldktan sonra memleketine (Bennra) dnd ve oradan
Harameyn-i erfeyne (Mekke-i mkerreme ve Medne-i mnevvereye) doru yola kt.
yle bir ak, muhabbet ve edebe sahip idi ki, hacdan sonra, Mescid-i Kbadan
Mescid-i Nebevye kadar olan yolu, her admda iki rekat namaz klarak gelmitir.
Medne-i mnevvereye gidince, Kabr-i Nebevyi ziyretinde, Reslullah (sallallahu
aleyhi ve sellem.) onun selmn alm ve pek az kimseye bile nasb olmayan msfeha
etmek erefine kavumutur.
Ziyretten sonra, memleketine dnmek zere ayrlmak istedii zaman, Reslullah
(sallallahu aleyhi ve sellem.) efendimizden sadet mjdesi ald. Kendisine hitaben; Ey
olum! Sen benim yanmda kal! buyuruldu. Bunun zerine orada kald ve 1054 (m.
1644) senesinde; Medne-i mnevverede, ok sevdii hi unutmayp, her an zikrettii
Rabbine, yksek ceddi olan Reslullah efendimize ve dier sevdiklerine kavutu. Emr-lmminn hazret-i Osmn- Zinnreynin kabrine ok yakn bir yerde defnolundu. yle ki,
Hz. Osmann trbesinin glgesi Seyyid dem-i Bennrnin kabrinin zerine gelirdi.
Hazret-i Seyyid Adem-i Bennr, daha ilk tevecchde, talebeyi, fen-i kalb
makmna ve nisbet-i mceddidiyyeye ulatrrd. Allah tel tarafndan ona,
mceddidiyyede huss bir tarz ve yol ihsn edildi. Bu yola, Ahseniyye denilmektedir. Bu
kendi yolu ile insanlar Allah telya yaklatryordu. Bu hli, mm- Rabbn hazretleri
ok nceleri, u szleri ile iret etmilerdi: Size bizden istifde ettiinizden daha ou
gayb olarak verilecektir. Sizin yolunuza tevvessl eden mafiret olunmutur. Kymette
size yeil bir sancak verilir. Size tevessl edenler, yolunuzda gidenler, sizi takib edenler
kymet gnnde o sancan altnda rahat ve glgede olurlar.
Seyyid dem-i Bennr hazretleri, Allah telnn dnine, insanlarn sadete
kavumalarna ok hizmet etti. Drtyzbinden ziyde kimse onun elinde tvbe edip
hidyete kavutu.
Evliynn byklerinden Seyyid Abdullah- Dehlev (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki:
dem-i Bennr (rahmetullahi aleyh), kimi mrd (talebe) edinse, bat nnda o kimseyi
fen-i kalb makamna ulatrrd.
1) Hadart-l-Kuds; sh. 383
2) Tezkire-i mm- Rabbn; sh. 323
3) Berekt- Ahmediyye; sh. 383
AH-ZDE MEHMED HSEYN EFEND:
Osmanl eyhlislmlarnn yirmisekizincisi ve Hanef mezhebi fkh limlerinden.
smi, Hseyndir. Ah-zde diye mehr olmutur. Babas, kinci Selim Hn zaman
Anadolu kadaskerlerinden Mehmed ibni Nrullah Efendidir. 980 (m. 1572) senesinde
stanulda dodu. 1043 (m. 1633) senesinde deniz yolu ile hacca giderken, yolda vefat
etti ve deniz kenarna defnedildi.
ocukluunda ilk eitimini babasndan grdkten sonra, eyhlislm Hoca
Sadeddn Efendinin hizmetinde bulunup, ilim rendi. Hocasndan ok istifde etti. 997
(m. 1588) senesinde, ilimde yksek dereceye ulanca, mlzim (stajyer mderris) oldu.
998 (m. 1589) senesinde ilk olarak Papazolu Medresesi mderrisliine tayin olundu.
Srasyla 1000 (m. 1591) senesinde Osman Paa, 1001 (m. 1592) senesinde Yeni Ali
Paa, 1009 (m. 1600) senesinde ehzde medreselerine, 1010 (m. 1601) senesinde
Sleymniye medreselerinden birine, 1011 (m. 1602) senesinde Sleymniye Dr-lHadsine mderris tayin oludu. 1014 (m. 1605) senesinde Rdvan Efendi yerine stanbul
kadlna tayin edildi. 1015 (m. 1606) senesinde bu vazfeden alnd. 1017 (m. 1608)
senesinde tekrar stanbul kadlna ide edildi ise de yeniden vazifeden alnd. 1020 (m.
1611) senesinde Anadolu kadaskerliine tayin edildi. 1021 (m. 1612) senesinde nc
def stanbul kadlna getirildi. 1025 (m. 1616) senesinde Anadolu kadaskerliine
tekrar getirildi. 1027 (m. 1617) senesinde Pervd arpal verilerek emekli oldu. 1032
(m. 1622) senesinde Rumeli kadaskerliine tayin edildi. Fakat ayn yl iinde tekrar
vazifeden alnd. 1035 (m. 1625) senesinde tekrar Rumeli kadaskerliine tayin edildi.
1039 (m. 1629) senesinde Gelibolu kadlna gnderildi. 1041 (m. 1631)de nc def
Rumeli kadaskerliine getirildi. Bu srada tutulduu hastalktan vefat etti diye yaylan
haber zerine em Mehmed Efendi onun yerine getirildi. Ertesi gn lmedii anlalnca,
em Mehmed Efendi tekrar Anadolu kadaskerliine gnderildi. Ayn sene iinde
eyhlislm Yahy Efendi vazifeden alnnca, Ah-zde Mehmed Hseyn Efendi
eyhlislm oldu. 1 yl, 10 ay 22 gn eyhlislmlk vazfesini yrtt.
Ah-zde Mehmed Hseyn Efendi derin ilim shibi, fazletli bir zt idi. Kuvvetli
hfzas var idi. Doruyu sylemekten ekinmez, herkes ile ilgilenirdi. leri grl zek bir
zt idi. Gzel sz ve iir sylerdi. iirlerinde Hdyi mahlasn kullanrd. Kymetli eserler
yazm ise de, bunlardan elde mevcd olanlar yoktur.
Ah-zde Mehmed Hseyn Efendinin, stanbulda bir medresesi ve Balat semtinde,
kiliseden evirdikleri bir cmii vardr.
u beyitler onun iirlerindendir:
Ben ldm kald gnm sende, d- firkatin tende,
Zarur ayrlk dt senin sende, benim bende.
Dedim olsun yoluna pdihm cme-i ten,
Eskidir dedi glp nz ile, ol goncadihen.
Vuslata br rz vermez ise olma mell,
Durma ey k- rde hemn stne l.
1)
2)
3)
4)

Hulsat-l-eser; cild-2, sh. 109
Devhat-l-Meyh; sh. 48
Kms-l-alm; cild-1, sh. 1955
AHMED BB TENBEKT:
Mlik mezhebi fkh limlerinden. smi, Ahmed bin Ahmed bin Ahmed bin mer bin
Muhammeddir. Bb diye bilinir. 963 (m. 1554) senesinde, Fasda bulunan Tenbektde
dodu. 1032 (m. 1623)de yine ayn yerde vefat etti.
Kk yandan itibren ilim renmeye balad. lk renimini tamamladktan
sonra, baz temel kitaplar ezberledi. Amcas Eb Bekr eyh Slihden nahiv ilmini
rendi. Allme Muhammed Beyden tefsr, hads, fkh, usl ve Arab ilimleri tahsl edip,
tasavvuf ilmini ve inceliklerini rendi. Zhir ve btn ilimlerde ykseldi. Uzun mddet
onun sohbetinde ve terbiyesinde kalp, mnev feyz ald ve ykseldi. Bu arada babasndan
hads-i erf dinleyip, mantk okudu. Kueyr rislesini ve Harrnin Makmtn
babasndan mtla etti. Akranlar arasnda tannp mehr oldu.
Fas sultanlarndan Mahmd bin Nasr, 1002 (m. 1593) senesinde Tenbekti igal
edince, Ahmed Bby esir edip Merkee gtrd ve habs etti. ki sene esir olarak
kaldktan sonra, 1004 (m. 1595) senesinde serbest brakld. Esretten kurtulduktan
sonra Merkede bulunan ref Cmiinde birok kimselere ilim retmekle megul
oldu.
Merkede; Muhtasar-l-Hall, Teshl bn-i Mlik, Elfiyet-l-Irk, Tuhfet-lhkkm, Sbknin Cemul-cevm, Hkm bn-i Atullah, Cmi-us-sagr gibi eserleri ve
Ktb- sitteden olan Sahh-i Buhr ve Sahh-i Mslimi okuttu. mm- Mlikin
Muvatt, if, Hasis-l-kbr, emil-i Tirmiz, El-htif da okutmu olduu eserler

arasndadr.
hreti daha da yaygnlaan Ahmed Bb, Merkede Sultan Mansr vefat
edinceye kadar kald. Sultan vefat ettikten sonra, olu Zeydn memleketine dnmek
zere izin verdi. Memleketi olan Tenbekte dnp orada da ilim retmekle megul oldu.
Ahmed Bb Tenbekt, Merkede bulunduu srada, byk ztlarn, evliynn ve
limlerin kabirlerini sk sk ziyret ederdi. zellikle Ebl-Abbs Sebtnin kabrini, beyz
defdan fazla ziyret ettii rivyet edilir. Ebl-Abbs Sebtnin kabrini ziyret etmek iin
gittii zaman, olmasn istedii bir hussu kt zerine yazar, kd kabrinin zerine
koyard. O zt vesle ederek Allah telya dua eder; Bu ktta yazl hussun beretini
(hakkmda hayrl m hayrsz m olduu hussuna iret edilmesini) istiyorum der ve
uygun cevb alp dnerdi. Bu ziyretleri esnasnda baka kimseler de bulunup verilen
cevba hid olurlard.
Cuma gn olduu zaman, kabristanlara gider, kimlere it olduu bilinmeyen
kabirleri ziyret eder, o kabirdeki kimselerin rhuna Kurn- kerm okur, dua ederdi.
Babasndan u kermeti nakleder: Babam Msrda bulunan mm- Bekrye gider
gelir, onun sohbetlerinde bulunurdu. Birgn mm el-Bekrnin huzruna girdii zaman,
mm el-Bekr babama: Sana ne oluyor. Niin zlyorsun? dedi. Babam da; Uzun
mddetten beri memleketimden, ailemden, ocuklarmdan ve akrabalarmdan uzaktaym.
Onlardan haber alamyorum. Onlar gresim geldi dedi. eyh Bekr cbbesinin kolunu
uzatp; u kolun iine bak dedi. Babam o kolun azndan bakt zaman Tenbekti evini
ve akrabalrn grd.
Ahmed Bb Tenbekt, zhir ve btn ilimlerde yksek derece shibi, ilmiyle mil,
irfan shibi bir zt idi. Fazletli, mtevzi ve bildiini retmekten zevk duyan bir lim idi.
Birok kimseler ondan zhir ve btn ilimleri renip ykseldi. Bu yzden onun evi ilim
ve irfan meclisi idi.
Eb Abdullah Muhammed bin Yakb el-Merke onun hakknda yle der: Ahmed
Bb, ilmiyle amel eden lim, zek, ileri grl ve firset shibi, fkh, hads, tefsr, usl
ve trih ilimlerinde yksek idi. Kendisine gelen kimselerin ilerine yardmc olurdu. lim
renme ve retmeden geri durmad. Akl ve nakl ilimlere dir birok eser yazmt.
Batda ondan daha doru szl, isbatl ve ikn edici konuan, ilim yolunda ilerlemi bir
kimse grmedim.
lim, fzl, gzel ahlk ve tevzu shibi olan Bb Ahmed Tenbektnin, fkh, tefsr,
hads ilimlerine dir krktan fazla eseri vardr. Bunlardan bazlar unlardr: 1- Hiyet-lMuhtasar-il-Hall fil-fr, 2- Tenbh-l-Vkf al niyyet-il-hlif, 3- Talkun al evil-ilElfiye, 4- Neyl-l-emel f tafsl-in-niyyeti alel-amel, 5- En-Nket-l-mstecde f ilhk-ilfili bil-Mbtedei art-il-ifde, 6- El-Hadsu vet-tens fl-ihticci bi bn-i drs, 7- Celbn-nimet ve defun-nikmet f mcnibet-iz-zulmet, 8- El-Matlabu vel-marb f azam-i
Esm-ir-Rabb, 9- Tertbh Cmiul-miyr, 10- Tezyl-d-Dbc, 11- Ed-Drr-n-nazr,
12- Hamil-z-zehr, 13- Ner-l-abr, 14- Drer-l-Vih bi-fevid-in-nikh, 15- erh-usSdr ve tenvr-l-kalbi bi-beyn mafireti lil-cenb-in-nebev min-ez-zenb, 16- erh-ussur lis-Sns, 17- Kifyet-l-muhtc li-marifeti m leyse fid-dbc.
1)
2)
3)
4)

Esm-l-mellifn; cild-1, sh. 155, 156
Tarif-l-Halef; cild-1, sh. 16
AHMED BERK:
Afganistann Berk kasabasnda yaayan evliynn byklerinden. Berk
kasabasndan olduu iin Berk nisbetiyle tannrd. mm- Rabbn hazretlerinin halfesi
olmakla ereflendi. Zamnn kutublarndan olduu bildirildi. 1026 (m. 1617) senesinde
memleketinde vefat etti.
Ahmed Berk, aslnda Kabil ile Kandihr arasnda bulunan Vd kasabasndandr.
Babas, buradan hicret ederek, Berk diye bilinen Kankrit beldesine yerleti. Ahmed Berk
burada tefsr, hads, fkh gibi zhir ilimleri ve zamann fen ilimlerini renerek byk bir
lim oldu. Talebelerine bu ilimleri rettii srada, tandklarndan ve hemehrilerinden bir
tccr Hindistana gelmi, mm- Rabbn hazretlerinin (rahmetullahi aleyh) sohbetinde

bulunmakla ereflenerek tekrar memleketine dnmt. Memleketine giderken hazret-i
mmn yan mm- Rabbnnin yksek mektblarndan da gtrmt. Mevln
Ahmed Berk, ondan Hindistann byk ztlarn sordu. O da hazret-i mm medh edip;
Szlerinden bir ksmn yanmda getirdim dedi. Mevln tam bir evk ile o mektblar
okudu. Bu szleri syleyenin diryet ve hllerinin stnln anlayp, hi durmadan
Hindistan yoluna koyuldu. mm- Rabbn hazretlerine kavuunca, talebesi olmakla
ereflenmek istediini, kabul buyurmasn istirhm eyledi. Hazret-i mm da onun
kalbinin tercman olan bu isteklerini kabul etti. Ona hussi tevecchlerde bulunarak
evliylkta yksek mertebelere kard. Mevln Ahmed Berk de, hocas mm- Rabbn
hazretlerinin yksek huzr ve hizmetlerinde, ihls ve edeble kalp, ihlsla hizmet etmekle,
megul oldu. Edeblere uymas ve yapt hizmetlerin kabul sebebi ile hazret-i mmn
hussi tasarruf ve inyetleriyle, huzrlarnda kald bir hafta iinde keml ve vilyet
derecelerine kavutu. Tasavvufu anlatmak zere hocasndan iczet ald ve memleketine
dnmesine izin verildi. Emre uyarak, ird ile yan insanlara doru yolu gstermekle
megul oldu. Her zaman, kendi hlini ve talebelerinin hlini mektbla hazret-i mma
arzeder, mektblarn cevaplarna ve hazret-i mma muhtab olma sadetine kavuurdu.
Hazret-i mm, Ysuf-i Berkye gnderdii bir mektbda da, Ahmed Berk hakknda
yle yazdlar: Mevln Ahmed Berkyi, halk zhir limlerinden olarak tanr. Hatt o da,
kendi hllerini ve talebesinin hllerini bilmiyor. Bunun sebebi, kalbinin, cehil makam olan
hd-i tenzhiye mteveccih olmasdr. Onun mn, gayb imna sahip limlerin mn
gibidir. Onun o memlekette bulunmas, byk bir nimettir. Sizin kavutuunuzu haber
verdiiniz hle, Mevln oktan kavumutur. Bilsin veya bilmesin bu byledir. Bu fakre
gre, o memleketin medar (kutbu) Mevlndr. Orada bulunan kef sahiplerinin bunu
nasl anlayamadklarna hayret ediyorum. Bu fakirin bildiine gre, Mevlnnn
bykl, gne gibi meydandadr.
mm- Rabbn hazretleri, Ahmed Berkye talebelerinin hllerini sk sk yazp
bildirmesini emir buyururdu. Bu sebeple Ahmed Berk, hocasna gnderdii bir mektbda
unlar yazd:
Eshbmzdan birisi Resl-i ekremi (sallallahu aleyhi ve sellem.) ryda grd.
Peygamber efendimiz; eyh Ahmed Berkyi ve eshbn kabul eyledim buyurdu. Bir
baka slih de yine Peygamber efendimizi (sallallahu aleyhi ve sellem.) grd ve ona:
eyh Ahmed Berk iki eit kavun yetitiriyor buyurdular. Bir baka talebemiz de
tarla grd. kisi olgunlam, biri de bu ikisi arasnda henz yeil vaziyettedir. Ona
dediler ki: u bir tarla Reslullah efendimizden, bu da zamanmzn kutbundan, ortadaki
yeil de eyh Ahmed Berknin kendisindendir.
O yllarda, Hindular isyn ettiler. Ahmed Berknin memleketi halkna, eskiden beri
dmanlk zere idiler. Hele eyhin eshbna, her frsatta zarar vermek isterlerdi. Etrf
yama ve talana baladklar srada, bu havlinin halk ve bilhassa Mevlnnn eshb
byk korku ve sknt iinde kaldlar. Balarndaki zlim Ahdad, ok zulm ediyordu. Bu
duruma ok sklan Mevln Ahmed Berk, hocas hazret-i mma yardm dileyen bir
mektb yazd. Hazret-i mm cevbnda: Sizin memleketiniz, onun er ve zararndan
mahfz kalacaktr. Hi zlmeyiniz diye yazdlar. Gerekten yle oldu. Bulunduklar yerin
etrfndaki kyler ve kasabalar yama ve talan edildikleri hlde, onlarn olduu yere bir
zarar olmad.
mm- Rabbn hazretlerinin Ahmed Berkye gnderdii bir mektbu yledir:
Allah telya hamd ve Reslullaha salt ve selm ederim. Size de iyi dualar
eylerim. eyh Hasen ve arkadalar iki mektbunuzu getirdi. Bizleri ok sevindirdi. Bir
shifesinde Hce Uveysin hlleri yazl idi. kinci sahfesinde, kabul edilip edilmediinizi
soruyorsunuz. Bunu okuyunca, sizin hlinizi aratrdm. Oradaki insanlarn size doru
kotuklar ve size sndklar grnd. Sizi, oradaki insanlarn sadete kavumalar iin
vsta yaptklar ve o yerleri size baladklar anlald. Bunun iin, Allah telya hamd ve
kr olsun! Bu grmz, ry, hlya, sanmaynz! Ry ve hlya pheli olur. kisine
de gvenilmez. Bizim yazdklarmz gzle grlr, elle tutulur gibi salam biliniz! Sizin bu
nimete kavumanz, slmiyet bilgilerini retmekle ve fkh hkmlerini yaymakla
olmutur. Oralara cehlet yerlemiti ve bidatler yaylmt. Allah tel, sevdiklerinin
sevgisini size ihsn etti. slmiyetini yaymaa sizi vesle eyledi. yle ise, din bilgilerini
retmee ve fkh ahkmn yaymaa, elinizden geldii kadar alnz. Bu ikisi btn
sedetlerin ba, ykselmenin vstas ve kurtuluun sebebidir. ok uranz! Din adam
olarak ortaya knz! Oradakilere emr-i marf ve nehy-i mnker yaparak, doru yolu
gsteriniz! Allah tel, Mzzemmil sresinin ondokuzuncu yetinde melen; Rabbinin
rzsna kavumak isteyen iin, bu elbette bir nashattir. buyurdu. Kalb ile zikr
yapmak iin size izin verilmiti. Buna almanz da, ahkm- eriyyeye yapmanz ve
nefs-i emmrenin azgnln gidermeniz iin yardmc olur. Bu vazfenizi de, elden
brakmaynz. Kendi hllerinizi ve sevdiklerinizi ve sevdiklerinizin hllerini bilmediiniz iin
zlmeyiniz. Hlleri bilmemek, hibirey ele geirmemek olacan sanmaynz!
Sevdiklerinizin hlleri, sizin yksekliinizin aynalardr. Sizin hlleriniz onlara k salmakta
ve grnmektedir. (Gece karanlkta talarn aydnlanmas, k kayna sayesinde olur. Ik
kayna olmazsa, talarda hibir ey grlmez). eyh Hasen, sizi durduran direklerden
biridir. Sizin kymetli yardmcnzdr. Eer Mvernnehr veya Hindistana gitmek
isterseniz orada yerinizi tutacak eyh Hasendir. Ona elinizden gelen yardm yapnz. Onu
gzetiniz! Onun, zarur olan din bilgilerini, bir n nce renip bitirmesi iin, ok
uranz! Onun da Hindistana gelmesi, hem onun iin, hem de sizin iin ok fideli olur.
Allah tel bizi ve sizi millet-i slmn doru yolunda bulundursun, l
shibihisselt vesselm! O kardeimizin alt aydan beri ilerlemekte olduunu
yazyorsunuz. Gaybet ve uursuz hllerinde grd temiz rhlar, imdi uyank iken
gryor diyorsunuz. Yavrum, rhlar grmek ykseklii gstermez. ster uurlu grsn,
ister uursuz grsn, kymetsizdir. Bu yolun birinci adm, Allah teldan baka hibirey
grmemektir. Daha balangta Masivdan hibirey dnmemektir. Bu szmzle,
mahlklar Allah teldan baka grmemeli ve masiv olarak bilmemeli demek
istemiyorum. Byle grmek ve bilmek mahlklar grmek demektir. Allah teldan baka
hibireyi grmemeli ve bilmemelidir. Bu hle Fen denir. Fen makam, bu yolun
konaklarndan, daha birinci konaktr. Fen hsl olmadka hibir eye kavuulamaz. Fris
beyt tercemesi:
Varmadka bir kimse Fenya,
Yol bulamaz hi o, Kibriyya.
Bu gnlerde yazlm olan mektblar pek kymetlidir. ok fideli eyleri
bildirmektedir. Mektblarn bir kopyasn eyh Hasen gtrd. Dikkatle okuyunuz, iyi
dnnz. Vlidenizin mafireti iin dua istiyorsunuz. Gerei yapld. Buradakilerin
hllerini eyh Hasen size geni bildirecektir. Doru yolda olanlara ve Muhammed
Mustafnn izinde gidenlere selm olsun! Bu fakr ve ocuklar, son nefeste selmetimiz
iin dua buyurmanz dileriz. Vesselm. (Birinci cild, 275. mektb)
mm- Rabbn hazretlerinin bu mektbunda; Eer sefere kacak olursanz eyh
Haseni yerinize brakrsnz buyuruyordu. Mektbun geliinden birka gn sonra, eyh
Ahmed Berk 1026 (m. 1617)de vefat etti. Vefatndan sonra, Osman Ekberbd
yolculuundan dnp, hazret-i mmn huzruna geldi. Ahmed Berknin vefat haberini
bildirdi. eyh Ahmed Berknin rhuna Ftiha okudular. Osman Ekberbd gayr-i ihtiyr
alad. zntsnn okluundan yere yklp kvrand. Oradaki insanlar ona engel olmaya
altlar. mm- Rabban; Ona mni olmayn, gklerdekiler ve yerdekiler Ahmed
Berknin vefatna alyorlar. Kardei alasa ne olur, niye men edilsin buyurdular. Baz
eshb, bu szden hayret ettiler. mm- Rabbn buyurdu ki: Ahmed Berk, insanlarn
kendisini tanmad ve kendinin de kendini bilmedii evliydan idi.
mm- Rabbn hazretleri Ahmed Berknin vefat zerine, oullarna yazdklar
mektbta yle yazdlar: Mevlnnn bu zamanda, mbrek varl mslmanlar iin,
Allah telnn nimetlerinden bir nimet, rahmetlerinden bir rahmet idi. Y Rabb, bizi
onun ecrinden mahrm eyleme.
1) Hadart-l-Kuds; sh. 351
3) Zbdet-l-makmt; sh. 368
AHMED HAMEV:
Hanef mezhebi fkh limi ve Uyn-l-besir ismindeki mehr fkh kitabnn
shibi. Babas, Muhammed Mekkdir. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem.) efendimizin
torunu Hz. Hseynin nesebinden olup, Seyyiddir. Knyesi Ebl-Abbs olup, lakab
ihbddn idi. Hseyn ve Hamev nisbetleriyle tannrd. Aslen Suriyenin Hama
ehrindendir. Doum trihi ve hayt hakknda, kaynaklarda bilgi yoktur. yi bir tahsl
grd. eitli ilimlerde yksek bir lim idi. Hanef fkhnda derin ilme sahipti. Mderrislik
makamna ykseldi. Msrda, Sleymniye Medresesinde ders verdi. Hanef mezhebi
mftliine de tayin edildi. ok kitap yazd. Eserleri ok kymetlidir. 1098 (m. 1686)
senesinde vefat etti.
Eserleri: 1- Gamz Uyn-il-besir f erh-il-Ebh ven-Nezir: bn-i Nceymin
Ebh ve Nezir adndaki fkh kitabnn kymetli bir erhidir. Ksaca Uyn-l-besir diye
tannr. Hanef mezhebinde mrcaat edilen kaynak bir eserdir. 2- Nefeht-l-kurb velittisl-bi-isbt-it-tesarrufi lil evliy bad-el-intikl, 3- Drr-n-nefis f menkb-il-mm-ifi, 4- thf-l-ezkiy bi-tahkk ismet-il-enbiy, 5- thf erbb-id-dirye bi-feth-ilHidye, 6- Bugyet-l-ehille bi-tahrri meselet-il-ehille, 7- Tuhfet-l-ekys f tefsrni
nne evvele beytin vda lin-ns... 8- Tehzb-s-sahfe bi-nsrat-il-mm- Eb
Hanfe, 9- Talk-l-kalid al manzmet-il-akid, 10- Telkh-l-fikr f erh-i manzmet-ileser fil-hads, 11- Tenbh-l-gab al hkm-i kifyet-is-sab, 12- Hiyetn aled-Drer
vel-Gurer li-Molla Hsrev, 13- Hsn-l-ibtihc bi-ryet-in-Nebiyyi (sallallahu aleyhi ve
sellem.) Rabbeh leylet-el-mirc, 14- Drr-l-manzm f fadl-ir-rm, 15- Drer-l-ibrt
ve Gurrer-l-irt f tahkk-i menil-istirt: Zeyli de vardr. 16- Ravd-z-zhir f-m
yahtc ileyh-il-msfir, 17- Sumt-l-fevid ve ukl-l-mesil-il-evrid: Manzm bir
eserdir. 18- erhu Kenz-id-dekik, 19- if-l-gulle f tahkk- meselet-il-mec-le ve
hulle, 20- Ukd-l-hsn f kavid-i mezheb-in-Numn, 21- Ferid-d-drri vel-mercn f
erh-i ukd-il-hsn, 22- Kurret-l-uyn bi-enmzec-il-fnn, 23- Kavl-l-belg f hkmit-tebl, 24- Nefeht-l-miskebe f snat-il-fursiyye, 25- Nesm-r-ravdat-il-tra f
tahkk-i Ennel marifete l tedhul tahten-nekre.
Ahmed Hamev, Uyn-l-besir adndaki fkh kitabnda buyuruyor ki:
Mekrh ilememek iin snneti terk etmek lzm gelir.
zrl olmad hlde cmiye gitmeyip, evinde ailesi ile cemat yapan kimse,
cmideki cematin sevbna kavuamaz. Yan cmiye mahss olan fazla sevba
kavuamaz. Yoksa, evde cemat ile klnca da, cemat sevbna, yan yirmiyedi kat
sevba kavuur.
mm- Beyhek; Snnetler, klnm olan farzlarn iindeki snnetlerin
noksanlklarn tamamlar buyurdu. nk snnetlerden hibirisi, hibir zaman bir vcib
gibi olamaz. Hads-i kudsde Allah tel: Bir kimse, kendisine farz yaptm ibdeti
yapmakla bana yaklat gibi, hibir eyle yaklaamaz. buyurdu.
Hakkati anlayan byk limlere gre, Peygamberimizin (sallallahu aleyhi ve
sellem.) ana ve babasnn imanl olup olmadn konumamal ve konuurken edebi
gzetmelidir. Hads-i erfte; lleri ktleyerek, dirileri incitmeyiniz. buyuruldu.
Bunu konumamak, renmemek insana zarar vermez, kabirde ve kymette bundan
sorulmayacaktr... Allah tel Peygamberimize ikrm ederek, ved haccnda anababasn diriltti. Reslne (sallallahu aleyhi ve sellem.) mn ettiler. Bunu, Kurtubnin ve
Muhammed bin Eb Bekr ibni Nsruddnin bildirdikleri sahh hads-i erf beyn
buyurmaktadr. Ben srilin ldrd kimseyi diriltip katilini haber vermesi, s
aleyhisselmn ve Muhammed aleyhisselmn dualar ile nice mevtlar diriltmesi de byle
bir ikrm idi...
ocua hibir ibdet, hatt, Hanefde zekt da farz deildir. Hibirey haram
deildir. Amden ldrd, hat kabul edilir. Akl olunca, mn etmesi vcib olur denildi.
Topra varsa, r veya hara vermesi lzmdr. Fsid olmayan ibdetlerinin sevblarna
kavuur. ocua ilim retenlere, iyilik yaptranlara ok sevb verilir. Byklere imm
olamaz. Bir kimse, bir ocua imm olunca, cemat sevb hsl olur. ocuk vel olamaz.
Cuma ve bayram hutbesi okumas ciz olur. Sultan, yan devlet resi olabilir ise de, milleti
idre iin bir vli tayin eder. zin verilince dav aabilir ve yemni kabul edilir. Ezan
okumas sahh ise de, mekrhdur. Farz- kifyeyi yapmas ile byklerden sakt olmaz.
Bireyi yapmas iin ocua izin vermek cizdir. ocuun izinli olduunu ve getirdii eyin
hediye olduunu sylemesi kabul edilir. Satt eyi, izinli olduunu sorup anladktan
sonra, almak ciz olur. ocuun (bakasnn malndan) getirdii hediyeyi ve sadakay
almak da byledir. ocuun izinli olduunda phe edilirse aratrmak lzm olur.
renmesi iin ocua Kurn- kerm vermek ciz olur. Kz ocuunun kulan kpe iin
delmek cizdir. ocua gelen hediyeyi, ocua zarur lzm deilse, yalnz fakr olan
anas-babas yiyebilir. (Baka fakirlere de yediremezler). Ana-baba fakr deil, fakat
kendilerinde bulunmayan birey ise, yiyebilirler ve kymetini ocua derler. Anayababaya hediye etmek niyeti ile getirilen ey, kymetsiz olduunu bildirmek iin, ocua
hediye diyerek verilirse, anaya-babaya getirilmi olur. Bunu, zengin iseler de yiyebilirler
ve dilediklerine verebilirler. Akll ocuk, al-verie ve zekt vermee vekl yaplabilir.
zinli olsa dah kefil olamaz. ocuun selmna cevp vermek vcib olur. ocua selm
vermek cizdir. Besmele ile kestii yenir. Kk kz, mahrem olmayan emn kimse ile
sefere kabilir. ocua tehlikeli i yaptrnca ocuk lrse, yaptran diyetini der. ocuk
ukura, suya dp lrse, ana-babas cezlanmaz. Elinden drp lrse, keffret
lzm olur ki, altm gn oru tutar. ocuun ana-babasndan izinsiz herhangi bir sefere
kmas ciz deildir. Ana-babann, gnah olmayan emirlerine itat etmesi farz- ayndr.
Bali olan ocuun da, seferin tehlikeli olmas veya kendisine muhta olmalar hlinde,
izinleri olmadan gitmesi ciz deildir. Ana-baba olmazsa, dede ve nine onlarn yerine
geer. Bunlardan izinsiz yaplan hac mekrh olur. Fakr olunu da evlendirmek babaya
vcibdir. ocuun maln ona harc etmee, babas veya dedesi vel olur. Anas olmaz.
Anas, kendi yannda kalan ocuun ihtiycn onun paras ile satn alabilir.
Seyyid Ahmed Hamev, Nefeht-l-kurb vel-ittisl kitabnda buyuruyor ki:
Allme Teftzn buyurdu ki: Vel, Allah tely ve sfatlarn tanyan, tat ve
ibdetlere devam eden, gnahlardan kanan, lezzet ve ehvetlere dkn olmayan slih
bir kimsedir. Kermet, velden, deti dnda meydana gelen olaanst bir hldir. Ayn
hl, mn olmayan ve amel-i slih ilemeyen, gnahkr kimselerden zuhur ederse
stidrc olur. Peygamberlik davsnda bulunan bir Nebnin gsterdii hrikulde ie
Mucize denir. Bu da, kendisini inkr edenlerin bir benzerini meydana getirmekten ciz
kalacaklar ekilde, inkrclar ikn etmek iin, peygamberlik iddia eden kimseden det
d (fizik knunlarnn tesinde) meydana gelen itir. Peygamberlerin mucizesi gibi,
evliynn kermeti de haktr. Bu hussta Eshb- Kirmn ve onlardan sonraki limlerin
szbirlii ile haber verdikleri iler, inkr mmkn olmayacak kadar oktur. (Ehl-i snnet
vel-cemat limleri, kermetin varln ve kermete inanmak vcib olduunu szbirlii ile
bildirmilerdir.) Evliynn kermeti olduunu, Allah telnn kitab haber vermektedir.
yet-i kerme, Sleymn aleyhisselmn, Belksn krssinin bir nda, Yemendeki Sebe
ehrinden ama getirilmesini istediini haber veriyor. Bu krs, altn ve kymetli talar ile
sslenmiti. Bunu, sf bin Berhy, bir nda getirdi. Tahtn hibir yeri bozulmadan geldi.
sf, vel idi. Taht bir anda getirmesi, kermet oldu. Hazret-i Meryemin kermeti de
Kurn- kermde, mrn sresinin otuzyedinci yetinde bildirilmektedir. Hazret-i
Meryemin yanna, Zekeriyy aleyhisselmdan baka kimse girmezdi. Zekeriyy
aleyhisselm, her giriinde hazret-i Meryemin yannda taze meyve grrd. Bunlarn
Allah teldan geldiini sylerdi. Ehl-i snnet limleri szbirlii ile bildiriyor ki,
peygamberlerin mucizeleri olduu gibi, evliynn da kermetleri vardr. nk
peygamberlere tbi olanlar, onlara uyanlar Allah tel ok sever. Onlara diri iken de,
ldkten sonra da, kermetleri ihsn eder. Peygamberlerin ve evliynn ldkten sonra
da, mucize ve kermet gstermeleri, onlarn doru sylediklerini daha iyi bildirmektedir.
nk, diri iken olan mucizeleri ve kermetleri gren dmanlar, kfirler, bunlar
bakasndan renerek yapyorlar sanrlar. Fakat, ldkten sonra hsl olan mucize ve
kermetler iin, byle sanmak ve sylemek olamaz. Mucizeleri ve kermetleri, Allah
tel yaratmaktadr. Yalnz Onun kudreti ile olmaktadr. Peygamberlerine ve vellerine
ihsn ederek, ikrm ederek, onlarn sebebi ile onlarn efatleri ile yaratmaktadr. Mucize
peygamberlerden, kermet ise, peygamberlerin yolunda olduu bilinen slih mminden
hsl olmaktadr. Peygamberler masmdur. Hi gnah ilemezler. eytan, peygamberin
ekline giremez. Evliy da, peygamberlerin vrisleridir. eytan, onlara da yaklaamaz.
mer (rahmetullahi aleyh) ve Abdullah ibni Mesd (rahmetullahi aleyh) ve daha birok
Sahbeden, eytann kat, kitaplarda yazldr.
Evliynn rhniyetleri, cismniyetlerinden daha kuvvetlidir. Bunun iin ayn

zamanda eitli yerlerde bulunmaktadrlar. Peygamber efendimiz bir hads-i erfte;
Cennete her kapdan girecekler vardr. Her kap bunlar kendisine
aracaktr. buyurduunda, Hz. Eb Bekr-i Sddk; Sekiz kapnn hepsinden birden
giren olur mu y Reslallah? dedi. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem.) efendimiz;
Umarm ki, sen onlardan olursun buyurdu. nk, insann rhu lem-i emrdeki
asl mertebesine gidip gelme gcn kazannca, insan bir anda eitli yerlerde grnebilir.
nsan lnce, rhunun dny ile ilgisi azalacandan, daha kuvvetli olur. Bir anda eitli
yerlerde grlmesi kolay olur.
Vellerin ldkten sonra, saylamayacak kadar ok kermetleri grlmtr. limler
bunlar, szbirlii ile bildirmilerdir. Mesel, Rh-l-kuds kitabnda, Eb Abdullah
bilnin kermetleri yazldr. Bir gece, Ebl-Ksm bin Hamdin ismindeki kimsenin
mm- Gazlyi reddeden, ktleyen bir kitab okurken, gzleri kr oldu. Hemen secde
edip yalvard. Bu kitab hi okumayacana yemn etti. Allah tel kabul buyurup grmek
ihsn eyledi. Bu da, mm- Gazlnin ldkten sonra olan bir kermetini gstermektedir.
(Buhr) kitabnda diyor ki: Eshb- Kirmdan sm (rahmetullahi aleyh) hibir
mrike dokunmamak iin ve hibir mrikin de kendisine dokunmamas iin, Allah
telya sz vermi idi. Kfirler kendisini ehd edince, yanna yaklamak istediler. Cenb-
Hak, arlar gndererek sm (rahmetullahi aleyh) korudu. Anlar o kadar oktu ki, yanna
yaklaamadlar. Bu Hz. sma lmnden sonra ihsn edilen kermet idi. Eshb-
Kirmdan Habbi (rahmetullahi aleyh), kfirler yakalad. Muhammed yalancdr dersen
seni brakrz. Byle sylemezsen ldrrz dediler. Muhammed aleyhisselmn mbrek
ayana bir diken batmamas iin, canm feda ederim buyurdu. ehd ettiler. Birka
sahbi gece gelip, ehidin ipini kestiler. Yere dt. Yerde gremediler. Nereye gittiini
anlayamadlar.
Hanzala ismindeki sahb, Reslullah ile gazya gitmek iin acele etti. Gusl abdesti
almaa vakit bulamad. ehd oldu. Kendisini melekler ykad. Bunun iin, Gasl-lMelike ad ile mehr oldu. Bunlarn hepsi, (Buhr) kitabnda yazldr. ie vlidemiz
(r.anh) buyurdu ki; Habe meliki Nec mna geldi. Kabri zerinde her zaman nr
parladn ok kimseden iittim. Hazret-i Alinin kardei olan Cafer ehd olduktan sonra,
Yemendeki Be ehrine, meleklerle beraber giderek yamur yaacan mjdelediini,
Reslullah haber verdi.
Hazret-i Hseynin (rahmetullahi aleyh) mbrek ba yannda kri yan Hfz, Kehf
sresini okuyordu. Melen; Eshb- Kehf, bizim, yetlerimizden arp kald
yetini okuyunca, Hz. Hseynin mbrek bandan; Beni ldrmek ve srklemek,
Eshb- Kehfden daha ok alacak eydir sesi iitildi. Nasr-ul-Haz, Halfe Memn
tarafndan aslmt. Elinde mzrak olan biri, yanna braklp, Nasrn yzn kbleden
evirmesi emr olunmutu. Gece karanlk basnca, mbrek yz kbleye dnd. O srada
Ankebt sresinin ikinci yeti olan melen; mn ettik diyenlerin kendi hline
brakldklar m sanld? yetini okuduu iitildi.
Tirmiz, Hkim ve Beyhek, Abdullah ibni Abbsdan haber verdiler ki; Eshb-
Kirmdan birka, bir yere adr kurmulard. Burada bir kabir bulunduunu bilmiyorlard.
adrda, Mlk sresinin okunduu iitildi. Bitirince, Reslullah (sallallahu aleyhi ve
sellem.) adra geldi. Kendisine sylediklerinde; Bu sre-i erfe insan kabir
azbndan korur. buyurdu. Ebl-Ksm- Sad diyor ki, meyyitin kabirde okuduunu
bu hads-i erf isbt etmektedir. nk Abdullah ibni mer de bir yere adr kurmutu.
adrda Kurn- kerm sesi iitti. Reslullaha (sallallahu aleyhi ve sellem.) haber verdi. Bu
sz tasdk buyurdu. Hads limlerinden Zeyneddn bin Receb diyor ki: Allah tel
diledii kuluna, kabirde slih iler yapma ihsn eder. nsan lnce, amel ve ibdet
yapmak vazfesi biter. Kabirdeki ibdete sevb verilmez. Fakat, Allah telnn ismini
sylemekle ve ibdet etmekle zevklenir. Melekler ve Cennette olanlar da byledirler.
bdet yapmaktan lezzet duyarlar. nk zikir ve ibdet, rhu temiz olanlar iin en tatl
eydir. Rhu hasta olanlar, bunun tadn duyamaz. Ebl-Hasen bin Ber bildiriyor ki:
Mezarc brhim adnda biri; Bir mezar kazmtm. Mezardan ve kerpi paralarndan
misk kokusu duydum. Kabre baktm bir ihtiyar oturmu Kurn- kerm okuyordu dedi.
Muhammed bin shak ibni Mende, sm- Sektden haber veriyor ki: Belh ehrinde bir
kabir kazdk. Yanndaki kabrin ii grnd. eride yeil kefenli bir ihtiyar, elinde Kurn-
kerm okuyordu.
Btn bunlar, vefat ettikten sonra da vellerin kermetlerinin kesilmeyeceine
dellet eder. Evliynn hayatlarndaki tasarruflar, kermetlerinden saylr. Bu da, phesiz
her zaman ve ok olmutur. Bunu ancak, inatlar inkr eder. Tcddn-i Sbk diyor ki:
Evliynn vefatlarndan sonra kermetleri kesilmez. Vellerin, hayatlarndaki ve
vefatlarndan sonraki tasarruflar, ancak Allah telnn izni ve irdesi ile olur. Cenb-
Hak, onlara ikrmda bulunmutur. Bazan ilhm ile bazan uykuda, bazan dualar ile
bazan ileriyle, bazan da ihtiyrsz, maksatsz ve istemeksizin, hatt bazan da bali
olmayan ocuklardan da kermet hsl olur. Hayatlarnda ve lmlerinden sonra, evliyy
vesle etmek ciz olur. Onlarn vesle olmas, kudret-i ilhi ile mmkndr. Kurn-
kermde Mide sresi otuzbeinci yet-i kermede; Vesle araynz! melindeki
emredilen vesle, hem ibdetlerdir, hem dualardr, hem de mbrek kymetli ztlarn
kendileridir. Yukarda bildirdiimiz hdiseler, bunu aka gstermektedir.
Kermet ile mucize arasndaki fark, mucizenin mnkirlere meydan okumak, onlar
ikn etmek ve peygamberlik davsnn isbbtdr.
Abdlvehhb- arn, Kitb-l-cevhir ved-drer adndaki eserinde buyurdu ki:
Allah tel, velnin kabrinde, insanlarn ihtiylarn gideren bir melek vazifelendirir.
Nitekim; mm- afi, Seyyidet-Nefise ve Seyyid Ahmed Bedev hazretlerinin, mslman
esirleri, kfirlerin ellerinden kurtarmalar, mehr olan kermetlerindendir. Bazn da vel,
bizzat kabirden kar ve insanlarn ihtiylarn giderir. Zr lem-i berzhda, evliynn
serbest kalmas, rhlarn salverilmesi ve serbest braklmas da vardr.
Mhede ehli olan Allah dostlar diyorlar ki: Alem-i berzhdaki iler, dnydakinin
hilfnadr. Dny, lem-i ehdet diye isimlendirilmitir. nsan, dnyda bir srete bal
kalr. Fakat evliy bundan haritir. Ayn anda, muhtelif yerlerde grlen evliynn says
oktur. Bunun srr udur ki, onlarn rhniyetleri, cismniyetlerinden daha kuvvetlidir.
Vellerin ok sretlerde grnmeleri cizdir. Bu, akla da, dne de uygundur. Reslullah
(sallallahu aleyhi ve sellem.) efendimizin Hz. Eb Bekr-i Sddka, Cennetin sekiz
kapsndan ayn anda gireceini bildirmesi bunun dellidir. Rh, Peygamberimizin
(sallallahu aleyhi ve sellem.) rh- erfleri gibi kll olgunlua eritii zaman yetmibin
srette grlr. bn-i Eb Cemre diyor ki: Evliynn rhlarna bamszlk ve serbestlik
verildii zaman, dny leminde de rhniyetlerinin, cismniyetlerine glip gelmesinden
dolay bir srette iken, muhtelif sretlerde grlr. Yine buyuruldu ki: Velnin evliyl
sabit olduunda, saysz sretlerde temekkn eder. Yan rhniyetleri, ayn anda eitli
yerlerde grlr.
2) El-Alm; cild-1, sh. 239
3) Esm-l-mellifn; cild-1, sh. 164, 165
4) Acib-l-sr; cild-1, sh. 167
5) Mucem-l-matbt; sh. 375
6) Tam lmihl Sedet-i Ebediyye; sh. 147, 218, 245, 251, 345, 542, 728, 820,
981
7) Kymet ve hret; sh. 290 (1984 bask)
AHMED HAMMM:
Halvet yolunun byklerinden. smi, Ahmed bin mer Hammm, Alvn,
Halvetdir. Doum trihi ve yeri kesin olarak bilinmemektedir. 1017 (m. 1608) senesinde
Halebde vefat etti. Makm- Halile bitiik, h Vel trbesi yaknna defnedildi.
Ahmed Hammm, Hamada yetiti. Ebl-Vef Alvnden ilim rendi. lim
meclisine devam etti. Sonra, hocasnn kardei eyh Muhammedin derslerini dinledi.
Hocasnn vefat zerine, Hamadan ayrlp Halebe geldi. Merika mahallesine yerleti.
Sevkat-i Htem mahallesindeki eyh emn mescidinde, ilme yeni balayanlara ders
verdi. Elfiye, erh-l-Katr, Nahv, Minhc okuttu. Gayet sde giyinirdi. Hlbuki ok kymetli
elbise alma imkn vard. Sonra eyh Ebl-Cdun derslerine devam etti. Tefsr okudu.
Cuma gnleri, sabah erkenden, gne ykselinceye kadar istifarla megul olurdu. Sonra
da cematin dert ve skntlarn dinler, herkese tek tek cevaplar verirdi.
Ahmed Hammm, Halvet yolunun byklerinden h Veliy-l-Halvetnin sohbetine

kavuunca ona talebe oldu. Kendisinin pekok talebesi olmasna ramen, onlarla birlikte
hocasna tam teslim olup, ilim ve Halvet yolunun edeplerini rendiler. Hocasnn
msadesi ile bir meclis kurup, insanlara, Allah telnn emirlerini ve yasaklarn
bkmadan anlatt. Her snftan insan gelerek derslerini dinleyip istifde ettiler.
yle anlatlr: Hocas, Ahmed Hammmye, mescidin kandillerine ya koymas
iin, iinde ya olan odann anahtarlarn vermiti. Ahmed Hammm de, kandillerdeki ya
bittike, ihtiy mikdr ya Besmele ile koyard. Uzun zaman bu vazfeyi srdrd.
Birgn ekemeyen biri, Ahmed bu vazfeyi yapamyor diyerek hocasna ikyette
bulundu. Bunu iiten Ahmed Hammm, hocasna gidip, bu vazfeden affedilmesini arz etti
ve odann anahtarn teslim etti. Aradan bir hafta geti. O hasedkr kii yan bittiini
syledi. Ebl-Vef; Sbhnallah! Bereket Ahmedin elinde idi. Anahtarlar onda olsa idi, o
ya senelerce yeterdi buyurdu.
Eserlerinden bazlar unlardr: 1- Terviyet-l-ervh, 2- Azeb-l-merib fis-slk,
3- El-Menkib fit-tasavvuf, 4- El-Usl-l-Alvniyye, 5- El-Ahlk-us-Sfiyye.
1)
2)
3)
4)

Hlsat-l-eser; cild-1, sh. 257
AHMED KDR:
Evliynn bykleinden. smi, Ahmed bin Sleymn Kadir Dmekdir. 920 (m.
1514) senesinde Dmekda (amda) dodu. 1005 (m. 1596) senesi Ramazn- erf
aynda, Dmekda vefat etti. Emev Cmiinde, byk bir kalabalk tarafndan cenze
namaz klnd. Emr Seyfeddn Medresesinin bahesine defnedildi.
Ahmed Kdir, amda yetien evliynn byklerinden idi. Ahlk ve huyu ok
gzeldi. Ak kermetleri grld. Herkesten hrmet ve sayg grd. Tasavvufta stn
derecede idi. ok ho szler sylerdi. mrn nefsi ile mcdelede geirdi. ok ibdet
ederdi. Bedrddn Gazznin hads derslerinde kemle geldi. Baba ve dedeleri, lim, rif ve
evliydan idi. Babasnn vefatndan sonra, yerine geip, ilim ve edeb retmekle megul
oldu. nceleri Dmekn elha mahallesinde ikmet etti. Sonra Emr Seyfeddn Kl
Medresesine yerleti. Medreseyi tamir ettirdi. Bahesine bir sebil yaptrd. Sebilin
kitbesinde; Bu sebil Ahmedindir. Hibirey Allah telya gizli deildir. Afiyetle bu
sudan i, if olsun yazldr.
Ahmed Kdir, medresede fakir talebelerin kalmalar iin birok oda yaptrd.
Medresede ders okuttu. Talebelere, ilim ve edeb retti. Ayrca Cuma gnleri, Emev
Cmiinde ders halkas kurdu. nsanlarn arasn bulmaya, iyi geinmelerine sebeb olmaya
ok nem verirdi. hreti her yere yayld. Devlet adamlar ziyretine gelip duasn
alrlard. Herkese iyi mumele ederdi. nceki limlerin szlerini ve hllerini anlatrd.
Kendisine gelenlere ikrm eder, fakirlere yemek yedirirdi. Kef ve kermetleri ok
grld.
Abdlkerm Tabern anlatt: Hsrev Paa, am beldesi sorumlusu idi. Ahmed
Kdir birgn onu ziyrete gitti ve; Bugn banza bir ey gelmesinden korkarm.
Yerinizden katiyyen ayrlmaynz buyurdu. Hsrev Paa buna ehemmiyet vermeyip, o
gn dar kt. Atna binip bir tarafa yneldi. ok hzl giden at, bir anda tkezledi.
zerindeki Hsrev Paa, bir kaya zerine dp, bir taraf krld. Baygn bir durumda
evine getirdiler. Uzun zaman tedvi grd ve iyileti. Bir daha limlerin szlerinden ve
kazlarndan kmamaa dikkat etti.
Ahmed Kdir, kaybolan bireyin bulunmas iin, u duay okurdu: Allahmme y
mut min gayri talebin ve y Rzkan min gayri sebebin redde aleyye m zehebe.
ALDDN- HASKEF:
Hanef mezhebi fkh limi. Drr-l-muhtr kitabnn mellifi ve am mffsi. smi,
Muhammed bin Ali bin Muhammed bin Ali bin Abdurrahmn bin Muhammed bin
Cemlddn bin Hasen bin Zeynelbidndir. Alddn-i Hsn lakab ile tannrd. Aslen
Dmeklidir. 1021 (m. 1612) senesinde, Dicle zerinde bulunan, bn-i mer blgesi ile
Meyyfrikn (Silvn) arasndaki Hsn- Keyfda (Hasan-keyfde) dodu. Bu beldeye
nisbetle Haskef diye mehr oldu. Birok limden ilim tahsl etti. nce babasndan
okudu. Sonra am hatbi Muhammed Mehsinden ok istifde etti. Uzun zaman onun
yannda kald. Bu hocas, kendisini ok severdi. Sahh-i Buhr okuturken, kendisine mud
asistan tayin etmiti. 1062 (m. 1652) senesinde, bu hocasndan iczet ald. Bundan sonra
Remle ehrine gitti. Orada eyh-l-Hanefiyye denilen Hayreddn-i Remlden fkh ilmini
tahsl etti. Sonra Kudse geti. Orada da Fahreddn bin Zekeriyy el-Makdisden ilim
rendi. 1067 (m. 1656) senesinde hacca gitti. Medne-i mnevverede Safiyyddn-i
Kaden ilim tahsl etti. 10 Muharrem 1068 (m. 1657) trihinde, ondan iczet
(diploma) ald. Haskef bunlardan baka; amda bulunan Mansr bin Ali Sth, Eyyb-i
Halvet, Abdlbk el Hanefden de ilim rendi. Haskefden de, ok kimseler ilim tahsl
edip istifde ettiler. Bunlarn en bata gelenleri; am fakhi Mderris smil bin Ali, eyh
Derv-i Hulvn, smil bin Abdlbk el-Ktib, Osman bin Hasen bin Hedyt, mer bin
Mustafa el-Vezzan gibi limler idi.
Hlsat-l-eser mellifi Muhbb diyor ki: Allah telya hamd ederim ki; Haskef,
evinde Tenvr-l-ebsr kitabn, Medrese-i Takviyyede, Tefsr-i Beydvyi ve Cmi-i
Emevde Sahh-i Buhryi okuturken ben de hazr bulundum. Kendisinin ilminden ok
istifde ettim. Haskef 1073 (m. 1663) senelerinde Anadoluya gitti. Osmanl vezri Fzl
Ahmed Paa, kendisine ok iltift gsterip, ikrm ve ihsnlarda bulundu. Onu akmakiyye
Medresesine mderris tayin etti. Haskef, sonra bu vazfeden vazgeip, kendisine am
mftliinin verilmesini taleb etti. Bu arzusuna kavuup am mftsi oldu. Vazifesine
balamak zere ama geldi. Be sene bu vazfede kald. Fetv hussunda son derece
ihtiytl davranrd. Verdii fetvlar arasnda, sahih olmayan bir eye rastlanmamtr.
emseddn Muhammed bin Yahy el-Hebbz (el-Batnn) vefat edince, Cmi-i Dmekta
hads-i erf dersi okutacak kimse kalmad. Bunun zerine Haskef, mftlii yannda bu
vazfeyi de yrtt. Ders vermeye baladktan sonra, ksa zamanda ismi her yerde
duyulmaya balad. ok mehr oldu. Kendisini ekemeyenler, zamannn sultnna eitli
ikyetlerde bulundular. Bu sralarda, Selmiyye mderrisi Allme Eb Bekr bin
Abdurrahmn el-Krd vefat etmiti. am Kdl-kudt Mevl Abdullah bin Muhammed etTavl, kendi naibi (yardmcs) Hmm Ahmed bin Muhammed el-Mihmndrnin, bu
vazfeye tayin edilmesini teklif etti. Fakat Selmiyye mderrislii Haskefye,
Mihmndrye de mftlik vazifesi verildi. Cmi-i Dmekta hads-i erf derslerini okutma
vazifesi de, emseddn Muhammed bin Muhammed el-Aysye verildi. Haskef, bir mddet
Selmiyye Medresesinde kald. Sonra tekrar Anadoluya gelip, eyhlislm Yahy Minkr
ile bulutu. Durumunu ona anlatt. O da, kendisini Kre ve Acln kadlklarna tayin etti ve
Emev Cmiindeki hads-i erf deslerini okutmak vazfesini de ona ide etti. Fakat o
gnlerde Vezr Fzl Ahmed Paa, Girit Adasn muhasara etmiti. Onunla Girite giden
Haskef, vezrden ok izzet ve ikrm grd. Kandiye ehri fethedilince, vezr tarafndan,
Sultan drdnc Mehmed Hn Cmiinde, fetih hutbesini okumas iin vazifelendirildi.
Bundan sonra daha ok mehr olan Haskef, Hama kadlna tayin edildi. ama gelip bir
mddet ders okuttu. am Nakb-l-erf Seyyid Muhammed bin Kemleddn bin Hamza
vefat edince, onun yerine Takviyye Medresesine tayin edildi. Bir mddet sonra tekrar
Anadoluya geldi. Sayd kadl da kendisine ilveten verildi. Sonra ama dnd.
Vefatna kadar ders okutmak sretiyle herkese faydal oldu.
1088 (m. 1676) senesi evvl aynn onikinci gn amda vefat etti. Bb-s-sagr
kabristanna defnedildi. Vefatndan nceki hlleri, onun sonunun gzelliini gsteren birer
irettir. yle ki; vefat senesinde, Sahh-i Buhr dersine balad gnden itibren,
dersinin evvelinde ve sonunda hergn Ftiha-y erfeyi okuyor ve Reslullah efendimizin
(sallallahu aleyhi ve sellem.) mbrek rh-u erflerine hediye ediyordu. Dersin sonuna
geldii bundan anlalyordu. Haskef, Ramazn- erf aynn 29. gnnde dersini sona
erdirdiinde, Buhryi erfteki Ftiha sresi tefsrinin de sonuna gelmiti. Yine, Ramazn erf bayramnn ikinci gn Cuma idi. Haskef, o gn cmide hazr olup, byk bir
cemaata vaz ve nashatta bulundu. Konumasnda, Bekra sresinin tefsrini ve Sahh-i

Buhrden umma it olan efat ile ilgili bilgileri anlatt. Ders tamamlandnda, szlerini
yle bitirdi: Ey Allahn kullar! Sizlere unlar tavsiye ediyorum: Allahdan korkunuz! L
ilhe illallah kelime-i tayyibesini ok syleyiniz. Usanmadan bunu sk sk tekrar ediniz.
Ben sizlerden bunu istiyorum. Yoksa benim; fazletimi, ilim ve ibdetimi, n ve hretimi
yaymanz istemiyorum. Benim maksadm, yalnz bu mbrek kelimeyi sylemenizi tevik
etmektir. Bu nashattan sonra, hazr bulunanlarla vedlaarak evine gitti. Bundan sonra
on gn kadar tesbih ve tehll ile megul oldu. Bu hlde iken vefat etti.
Talebesi Muhibb, onun hakknda diyor ki: Haskef, lim, muhadds, fakh bir zt idi.
Ezberledikleri ve rivyetleri oktu. Hitbeti, feshati, takrri ve tahrri ok gzeldi.
Alddn-i Haskef, Hanef fkhnda ve dier ilimlerde eseri bulunan byk bir
limdir. Eserlerinin en mehru, Ed-Drr-l-muhtr f erhi Tenvr-l-ebsr adndaki
fkh kitabdr. Bu erhe, bn-i bidn hazretleri tarafndan, Redd-l-muhtr aled-Drr-lmuhtr adnda bir hiye yazlmt. Tenvr-l-ebsr kitab, 1004 (m. 1595) senesinde
65 yanda iken vefat eden, eyhlislm Muhammed bin Abdullah Timurtnin kaleme
ald gzel bir eserdir. Bu eseri, musannif kendisi erh ettii gibi, limlerden birou ve
bu meynda am mftsi Alddn-i Haskef de erh etmitir.
Dier eserleri de unlardr: 1- Drr-l-mntek, 2- Usl-i fkhtan Menr erhi, 3Nahivden Katr-un-ned erhi, 4- Muhtasar- fetv-i sfiyye, 5- Sahh-i Buhrye talk,
6- Bekra sresinden sr sresine kadar Tefsr-i Beydvye talk, 7- Drer hiyesi.
Ayrca eitli risle ve makleleri de vardr.
Haskefnin fazlet ve irfnnn yksekliini, hocalar ile zamannn byk limleri
dah medhetmilerdir. Hocas Hayreddn-i Reml, verdii iczetnmede; Bana yle suller
sormaya balad ki, bunlardan, onun rivyet hussundaki kemlini ve melekesinin
geniliini anladm. Kendisine ksa cevap verdim. Daha alsn istedi. Ziyde ettim. O
daha da, ziyde istedi... demektedir.
Alddn-i Haskef, fkh kitaplarnn en mehrlarndan olan, Ed-Drr-l-muhtr
adndaki eserinin Mukaddimesinde yle demektedir: ... Bundan sonra, lutf-i haf
shibinin rahmetine muhta olan u fakr (Muhammed Alddn Haskef) der ki; Tenvrl-ebsr ve Cmiul-bihr adl eserin erhi olan Hazin-l-esrr ve Bediul-efkrn
birinci czn yazmaa balaynca, bu kitabn byk bir cild olacan tahmin ettim.
Bunun zerine, niyetimi deitirip onu ksaltmaya yneldim. Ksa, sahh, mazbut ve bu
husstaki btn kitaplardan stn olan kitaba, Ed-Drr-l-muhtr f erhi Tenvr-lebsr adn verdim. mrme yemn olsun ki, bu eserle, bu ilmin bahelerinin iekleri
am, rmaklar akm oldu. alacak meselelerinden tahkk meyveleri devirilir. Garb
meseleleri, fikirleri hayrette brakan tetkik zhireleridir. Tenvr-l-ebsr, stdmzn
std eyhlislm Muhammed bin Abdullah Timurtnin eseridir. Bu zt, hanef
limlerinden olup, Gazzelidir. Mteahhirn (sonra gelen) limlerinin en stnlerinin
snadr. Ben bu kitab, stdmz eyh Abdnneb el-Hallden naklediyorum. O da
Msnnifden (Timurtden), o da Msrl bn-i Nceymden, o da senedi ile mezhebin
imm, mm- azam Eb Hanfeden, o da senedi ile Mustaf-i muhtr Peygamber
efendimizden (sallallahu aleyhi ve sellem.), o da Cibrlden (aleyhisselm) ve o da Vhid-i
Kahhr olan Allah teldan nakletmitir.
Nitekim birok yollarla, byk limlerden naklen bize verilen iczetnmemizde de
beyn olunmutur...
Haskefnin Drr-l-muhtr adndaki kitabna en gzel hiyeyi yazan bn-i bidn,
bu hussta buyuruyor ki: Tenvr-l-ebsr erhi olan Drr-l-muhtr, her beldeye
yaylm olup, ok ehirlerde bulunmaktadr. Bu kitap, hrette, gnn ortasndaki
gneten daha stndr. O, aramaa deer bir eserdir. Onun ayana gidilir. nk o,
Hanef mezhebinde alm altn rdr. Gerekten dier mufassal (geni, ak) kitaplarn
ihtiv etmedii, ak ekilde ksaltlm fer (fkh) meseleleri, sahh kabul edilmi kavilleri
iine almaktadr. Fikrin eli, byle bir kuma daha dokumu deildir.
Drr-l-muhtr kitabndan semeler:
Hazret-i Ali buyurdu ki: Fazlet, ancak ilim ehline mahsstur. nk onlar, doru
yoldadr. Hidyet arayana yol gsterirler. Herkesin kadr- kymeti, baarsna gredir.
Chiller, ilim ehline dmandrlar. mdi sen, ilim elde etmeye bak! ilmin ebediyyen chili
olma! nsanlar l, ilim ehli diridirler. (Zr chillerin hibir faydalar yoktur. Onlar, nebat
yetitirmeyen orak topraa benzerler. Allah tel melen; Yoksa, l iken

dirilttiimiz ve kendisine verdiimiz nrla insanlar iinde yryen kimse,
karanlklar iinde olan gibi midir? buyurmutur. lden murd chil, dirilmekten
murd ilim verilmesidir. Karanlklar iinde yzen de childir)
lim, her fazlete vesledir. lim, kleyi sultnlar meclisine ykseltir. Ulem
olmasayd, mer helk olmudu denilmitir. ir de; lim, erbb iin azli mmkn
olmayan bir sultndr. Gerek emr odur ki, azledildii zaman dah emr kalr. Sultnn
velyeti elinden gidince, fazleti saltanatnda kalr demitir. nk ilmin saltanat ilhdir.
Kullarn, onu azle gleri yetmez. Hads-i erfte; Hikmet, kiinin erefine eref
katar, kleyi ykselterek sultanlar meclisine oturtur. buyuruldu. Peygamber
efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem.) bununla, ilmin dny menfaatlarna iret
etmilerdir. Malmdur ki, hret daha hayrl ve bkdir.
Her mmine nce lzm olan ey; mn, farzlar ve haramlar renmektir. Bunlar
renilmedike, mslmanlk olamaz, mn elde tutulamaz. Hak borlar ve kul borlar
denilemez. Niyet ve ahlk dzeltilemez, temizlenemez. Dzgn niyet edilmedike, hibir
farz kabul olmaz. Bir hads-i erfte: Bir saat ilim renmek veya retmek, sabaha
kadar ibdet etmekten daha sevbtr. buyuruldu.
Toprak ve sudan biri temiz ise, karmlar olan amur temiz olur. Fetv da
byledir.
Olunu snnet ettirmek mhim snnettir. slmiyetin irdr... ocuun snnet
olma ya belli deildir. Yedi ile oniki ya aras en iyidir.
dem aleyhisselmdan beri, her dinde bir vakit namaz var idi. Hepsinin kld, bir
araya toplanarak bize farz edildi. Namaz klmak, mnn art deil ise de, namazn farz
olduuna inanmak, mnn artdr. Namaz, dua demektir. slmiyetin emrettii, bildiimiz
ibdete, namaz (salt) ismi verilmitir. Mkellef (yan, kil ve bali olan her mslmann,
hergn be vakit namaz klmas farz- ayndr. Farz olduu, Kurn- kermde ve hads-i
erflerde aka bildirilmitir. Mirc gecesinde, be vakit namaz emrolundu. Mirc,
hicretten bir yl nce, Receb aynn yirmiyedinci gecesinde idi. Mircdan nce, yalnz
sabah ve ikindi namaz vard.
Misfirin, drt rekat farzlar yerine, iki rekat klmas lzmdr. Mirc gecesi, akam
namaz rekat, teki namazlar iki rekat farz oldu. Medne-i mnevverede ikinci emirle,
sabah ve akamdan bakas drt rekata karld. Hicretin drdnc ylnda bunlar, misfir
iin, yine ikiye indirildi. Misfir olmayan (mukm) kimse iin, le, ikindi ve yats farzlar
drt rekat kald. Misfirin bunlar drt klmas gnah olur. Mukm oluncaya kadar, bunlar
iki rekat klar.
mm- Nesef Kfi kitabnda buyuruyor ki: Bir kimse hznden, skntdan
kurtulmak iin, Allah telya kalbinden yalvararak, ondrt secde yetini (ezberden,
ayakta) okuyup herbirinden sonra, hemen secde ederse, Allah tel, o kimseyi o dert ve
beldan korur. Son secdeden kalknca, ayakta ellerini ileri uzatr. Kendini ve btn
mslmanlarn dny ve dinlerine gelen beldan, skntdan kurtulmalar, korunmalar,
iin dua eder.
Cmilerin efdli Kbe-i muazzama, sonra bunun etrfndaki (Mescid-i Haram),
sonra Medne-i mnevveredeki (Mescid-i Neb)dir. Sonra, Kudsdeki (Mescid-i Aks),
sonra, Medne-i mnevvere ehri yanndaki (Kub) mescididir. Mescid-i Nebnin yz zr
eni, yz zr boyu vard. Bir zr yarm metredir. Sonra, zamanla geniletildi. imdiki
hlinde de efdldir.
Farz namaz, zr olmadan, vakti getikten sonra klmak, yan kazya brakmak
haramdr.
Namaz, zrsz (yan dnimizin gsterdii sebep olmadan) vaktinden sonra klmak,
byk gnahdr. Bu gnah, kaz edince af olmuyor. Kaz ettikten sonra, ayrca tvbe
veya hac etmek de lzmdr. Kaz edince, yalnz namaz klmamak gnah af olur. Kaz
klmadan tvbe edilince, terk gnah af olmad gibi, tehr gnah da af olmaz. nk,
tvbenin kabul olmas iin gnahdan syrlmak arttr.
Tecemml etmek, yan gzel elbise giymek mstehabdr. Hell eylerle znetlenmek
mbhdr. mm- azam Ebu Hanife, drtyz altn kymetinde cbbe giyerdi. Talebelerine
gzel giyinmelerini emrederdi. mm- Muhammed, gzel elbise giyerdi. mm- azam
buyurdu ki; mm- merin yamal hrka giymesi, Emr-l-mminn olduu iindi. Gzel
giyinseydi, memrlar da gzel giyinirler, fakirleri, milletten zulm ile mal alrlard.
Reslullah efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem.), bin dirhem gm kymetinde cbbe
giyerdi.
1) Hulsat-l-eser; cild-4, sh. 63, 65
3) Redd-l-muhtr (Mukaddime)
AL ECHR:
Mlik mezhebi fkh limlerinin byklerinden. smi, Ali bin Muhammed bin
Abdurrahmn Echrdir. Knyesi Ebl-rd olup, lakab Nreddndir. 967 (m. 1560)
senesinde Msrda dodu. 1066 (m. 1656) senesi Cemzil-evvel aynn balarnda,
Msrda vefat etti. hvet-i Ysuf denilen yerdeki trbesine defnedildi.
Khirede Mlik mezhebi fkh limlerinin resi idi. Fkh, hads, Arab ilimler, usl,
mantk ve belgatta stn bir dereceye ykseldi. hreti her yere yayld. lmiyle mil bir
limdi. Herkese faydas dokunurdu. Feyzleri her yere yayld. Ders okuttu. Fetvlar verdi.
ok talebe yetitirdi. Uzak yerlerden, dersini dinlemeye gelirlerdi.
Ali Echrnin ders okuttuu limlerden bazlar unlardr: ihbddn Acem,
emsddn Muhammed Reml, Bedrddn Hasen, Kerh, Sircddn mer ibni Cy, Hfz
Nreddn Ali bin Eb Bekr Karf, emsddn Muhammed bin Selme Benfer, Kd
Bedreddn bin Yahy Karf.
Fkh, hads, tefsr ve dier ilimlerde; emsddn Bbil, Nreddn ebrmelis,
ihbddn Acem ve saylamayacak kadar ok talebe yetitirdi.
Ali Echr, ttn imenin mbh olduuna dir fetvlar verdi. Bu hussta kitap
yazd. Drt mezheb limlerinin, ttnn hell olduunu bildiren fetvlarn nakletti. 1355
(m. 1936) senesinde skenderiyyede baslan (Cell-l-hak f kef-i ahvl-i sirr-il-hak)
kitabnda ve Zerknnin zziyye erhinde yle denmektedir: Ali Echrye soruldu: Ttn
iin erbdan ve yeil ottan saknnz! hadsi vardr. nk, Huzeyfe (rahmetullahi
aleyh) buyurdu ki: Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem.) ile gidiyorduk. Bir ot grp
ban sallad. Sebebini sordum. hr zamanda, bu otun yapraklarn iecekler. Onunla
serho olup, namaz klacaklar. Onlar kt kimselerdir. Benden uzakdrlar. Allah tel
onlar sevmez buyurdu. Hazret-i Alinin bildirdiine gre; Onu ienler, Cehennemde
sonsuz kalacaklardr. eytann arkadadrlar. Ttn ienle msfeha etmeyiniz. Boynuna
sarlmaynz. Ona selm vermeyiniz. nk o, benim mmetimden deildir buyurdu. Bir
habere gre de; Onlar, Eshb- imldendir. Ttn, aklerin ikisidir. blsin bevlinden
yaratlmtr. Allah tel, sevdiim kullarm aldatamazsn buyurunca, eytan bevl
yapmt. Ondan ttn otu hsl oldu deniliyor. Bunlara ne dersiniz? Ali Echr hazretleri,
cevbnda buyurdu ki: Bunlarn hibiri hads deildir. Hads limleri, bunlarn yalan ve
iftir olduklarn bildirdiler. Hem de bu szlerin belgat ve edebiyata uygun olmamas da,
Reslullahn mbrek azndan kmadklarn gstermektedir. Rebi bin Haysem buyurdu
ki: Gnede k olduu gibi, hads-i erflerde de nr vardr. ftira olarak uydurulan
szlerde ise, zulmet vardr. Hads uyduran, Cehenneme gidecektir. Buhr ve Mslimde
yazl hads-i erfde; Sylemediim bireyi hads diyerek yalan syliyen,
Cehennemde ateten kazk zerine oturtulacaktr. buyuruldu.
mm-l-Harameyn Abdlmelik (rahmetullahi aleyh), hads uyduran kfir olur dedi
ise de, kfr deil byk gnahtr. Ttn imek akln giderir veya zarar verirse, yhud
nafakas vcib olann nafakasn terke veya namazn vaktini karmaa sebeb olursa, bu
kimseye haram olur. Bakalarnn imesi haram olmaz. Zarar ve alkanlk yapmayacak
kadar az iilen ttne haram ve mekrh demekten saknmal, kesesine ve shhatine zarar
vermeyecek kadar az ienleri fsk, gnahkr bilmemelidir.
Ali Echr bildirdi ki: Kim uyuyaca zaman, Arf sresinin ikiyz ve ikiyzbirinci
yet-i kermelerini okursa, o gece ihtilm olmaktan korunmu olur.
Kim Receb aynn son Cuma gn, otuzbe def; Ahmed Reslullah, Muhammed
Reslullah okursa, o sene parasna zarar gelmez ve bereketini grr. Kim ihtiycnn
karlanmasn niyet edip, sonra da on def; Allahmme ente leh ve li klli hcetin
Kdh bi fadli Bismillhirrahmnirrahm m yeftehullah lin-nsi min rahmetin fel
mmsike leh duasn okursa, Allah telnn izniyle arzusuna kavuur.
Ali Echr, vefatna yakn buyurdu ki: Evliynn sz yerini bulur.

Yazm olduu eserlerinden bazlar unlardr: 1- erhu drer-s-seniyye f nazm-ssret-in-Nebeviyye (2 cild), 2- En-Nr-l-Vehhc fil-kelm alel isr vel-mirc, 3- ElEcvibet-l-muharrire li esilet-il-Berara (fkha dir), 4- El-Mgreset ve ahkmh, 5erhu rislet Eb Zeyd, 6- Mevhib-l-cell, 7- Gyet-l-beyn f ibhat-id-duhn, 8erhu manzmet-il-akid, 9- Ez-Zehrt-l-verdiyye (Fetvlar mecmas), 10- Fedil
Ramazn, 11- erhu Muhtasar bn-i Eb Cemre, 12- Mukaddimet f yevmi Ara.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

Brockelmann; Sup-2, sh. 437
AL EBRMELS:
afi mezhebi fkh limi. smi, Ali bin Ali ebrmelis Khirdir. Knyesi Ebd-Diy
olup, lakab Nreddndir. 997 (m. 1598) senesinde Msrn batsnda, ebrmelis
nahiyesinde dodu. 1087 (m. 1676) senesi evval aynn onsekizinde, Perembe gecesi
Msrda vefat etti. Cenze namaz byk bir kalabalk tarafndan klnd. Namazn, Ezher
Cmiinde erfddn bin eyh-l-slm Zekeriyy kldrd. Vefat, byk bir znt
meydana getirdi.
Ali ebrmelis, kk yata Kurn- kermi ezberledi. tbiyye, Hulsa, Behce,
Minhc, Nazm-t-Tahrr, Gaye, Cezeriyye, Kifye, Rahbiyye ve birok eser mtla etti.
Krat ekillerini rendi. Zamannn byk limlerinden okudu. eyh Abdurrahmn
Yemen ve eyh Abdurraf Mnvnin Salhiyye Medresesindeki derslerini dinledi. Fkh
ve hads ilmini; Nreddn Ziyd, Slim ebrden rendi. Nreddn Haleb, emsddn
evbez, Abdurrahmn Hayyr, Muhyiddn bin eyh-l-slm, Sircddn invniyyn,
Sleymn Bbil, ihbddn Ganemden ilim rendi. Sahhayn (Buhr ve Mslimi) ve
ify byk hads limi ihbddn Ahmed Sbkden okudu. Sahh-i Buhr, email,
Mevhib, erhu akid-i Nesef, erhu Cemul cevm, Mun-l-lebb, erh-i bn-i Nzm,
erh-i Cevheret-t-tevhd gibi eserlerin tammn, Burhnddn Lakknden okudu.
Echrnin derslerinde bulundu. erh-l-Behce ve bn-i Aklin de tammn, Abdullah
Denirden okudu. Din ve fen ilimlerinde byk bir lim oldu. Cmil-Ezherde ders
okutmaya balad. Btn ilimlerde zamannn bir tanesi oldu. Zamannn byk
limlerinden; erfddn bin eyhlislm, Zeynel bidn, Muhammed Beht, Veys Hms,
Mansr Th, Abdurrahmn Mahall, ihbddn Beb, Seyyid Ahmed Hamev,
Abdlbk Zerkn ve bakalar dersini dinleyip ok istifde ettiler.
Ali ebrmelis, vel, muhakkik, akl ve nakl ilimlerde sz shibi idi. Gr isbetli,
anlay kuvvetli idi. Eserlerdeki manlarn inceliklerini anlamada en nde idi. Arbal,
yumuak huylu, insaf shibi idi. Talebelerine kar ok efkatli idi. Heybetli olup, kendisini
grenlerde sevgi ve sayg hsl ederdi. Bir kimse nrn yzn grse ondan ayrlmak
istemezdi. Lzumsuz birey sylemezdi. Meclisinde gybet yaplmazd. Btn vakitlerini
talebe okutmak, namaz klmak, Kurn- kerm okumak ve ibdetle geirirdi. Yorgunluktan
dolay hibir talebesine kzd, kt bir sz syledii grlmedi. Talebelerinden kendisini
zen olduunda syledii szlerin en fazlas; Allah tel seni slh etsin! cmlesi idi.
ok zhid idi. Dnynn mal, mlk gznde yoktu. Evinden darya ktnda, yolda
giderken onu grmek iin insanlar biraraya toplanr, elini pmek iin yar ederlerdi.
Zamannn limleri onun stnlnde ittifk ettiler. limler bir meselede ihtilf
ettiklerinde doruca ona gelip sorarlar, en gzel cevb alrlard. Nazar ilimlerde asrnn
bir tanesi olan Seriyyddn Derr onu ok medhetti.
Byk lim Bebye, Seriyyddn Derr ile Ali ebrmelis hakknda soruldukta,
dedi ki: Ali ebrmelis daha stn olup, kendisine hangi ilimden ve ne sorulursa
sorulsun hemen cevb verirdi. Hazr cevbl olup, anlay ok kuvvetliydi. O, ilimde bir
da gibiydi. Ders okutmaktan hi yorulmazd. Ders yaplamadnda talebesine; Bugn
ne oldu ki ders yapamadk derdi.
Vefatna yakn bir zamana kadar ders okuttu. mrnn sonlarna doru, yallk
haliyle son derece yorgun ve bitkin bir hle geldi. Konumaya takati olmad iin, hafif
bir sesle ders anlatmaya balard. Dersi ilerledike kendisine bir kuvvet gelir, son derece
zinde bir insan gibi ders anlatmaya devam ederdi. ok mtla yapard. Birka gn
almay braksa hemen hastalanrd. O, btn gzel hasletleri kendisinde toplamd.
Hller ve kerametler sahibi idi.
Talebelerinden, Ahmed Bina' Dimyt dedi ki: "Vefat etmeden nce, bir gece hocam
rymda grdm. Bana; "Vefat ettiimde cenazemi sen ykarsn" buyurdu. Ben de hemen
Dimyat'tan Msr'a doru yola ktm. Msr'a geldiimde vefat haberini aldm. Buyurduu
gibi cenzesini ykadm, elimle kefenledim. Bu arada mbarek bedeninden bir nr fkrp
btn evi doldurdu. Bakmak mmkn olmuyordu."
Eserlerinden bazlar unlardr: 1- Hiye alel-mevhib-i lednniyye lil-Kastaln
(Drt cild) 2- Hiye ale-emil, 3- Hiye al nihyet-l-muhtc: (afi fkhna dirdir.)
1)
2)
3)
4)
5)
6)

Halsat-l-eser; cild-3, sh. 174
Cmiu kermt-il-evliy; cild-2, sh. 198
ALTIPARMAK MUHAMMED EFEND:

Osmanl devleti zamannda yetien hads limlerinden. smi, Muhammed bin
Muhammed'dir. Memleketinde "krk-zde" diye tannm ise de sonralar "Altparmak"
lakabyla mehur oldu. Aslen skbldr. Doum trihi bilinmemektedir. 1033 (m. 1623)
senesinde Msr'da vefat etti. Cenazesi byk bir kalabalk tarafndan kaldrlarak, "Sk-
Gr"da yaptrd kendi mescidinin avlusuna defnedildi.
Altparmak Muhammed Efendi, din ve fen ilimlerini memleketinde rendi. Tahslini
tamamladktan sonra tasavvuf yoluna meylederek, eyh Ca'fer Efendi'ye talebe oldu.
Daha sonra istanbul'a gelen Altparmak Muhammed Efendi, Ftih Camii'nde hads ve tefsr
dersleri okuttu, va'z ve nashatta bulundu. Bir sre sonra stanbul'dan ayrlarak Msr'a
gitti. Khire'de ders verdi. Hac farizasn yerine getirmek iin Mekke'ye gitti. Hac dn
Khire'de ilim retmeye devm etti.
Altparmak Muhammed Efendi, Araba, Trke ve Farsa dillerine ve edebiyatna
vkf, fazilet sahibi bir lim idi. Altparmak Muhammed Efendi'nin birok tercmeleri ve
erhleri vardr. Tercmelerinden en mehuru, Molla Miskn'in yazm olduu, "Me'ric-nnbvve f medric-il-ftvve" adl eserin Farsadan Trkeye tercmesidir. Bu eser,
"Altparmak" ismi ile tannmtr. Dier eserleri unlardr: 1- Nzhet-i cihn ve ndire-i
devrn: Ahmed bin Muhammed Kazvn'nin yazm olduu; slm trihi, halfeler,
hkmdarlar ve ndir hikyelerden bahseden Farsa "Nigristn"n tercmesidir. 2Terceme-i sittn li cmi-il-Bostnn. 3- Kif-l-u'lm ve ftih-l-fnn.
Altparmak ismiyle mehur olan Me'ric-n-nbvve tercmesinden baz blmler:
dem aleyhisselmn yaratlmasnn balangc: Azzil, cin tifesinin geride
kalanlar olan teb'as ile birlikte yeryzne yerleti. Bu vefasz topraa balandlar. Allah
tel, yet-i kerimede melen; "Ben yeryzne halfe halk ediciyim." buyurdu.
Bunun zerine melekler; "Y Rabb yeryznde fesad karp kan dkenleri mi
yaratacaksn?" dediler. Melekler halfe kelimesinden tr byle dnp sylediler. Zr
fesad etmiyenlere halfe lzm olmaz. Halfe yaratmaktan murd, gnah ve isyn edilmesi
ise, Allah tel cinleri niin helk etti. Eer murd itat ise, biz seni tesbh, tahmd ve
takdis ederiz dediler. Cenb- Hak onlara cevbnda melen; "Sizin bilmediinizi ben
bilirim (Bekara 30)" buyurdu. Melekler bu cevb alnca sylediklerinden dolay piman
oldular. Bizi alkadar etmeyen eyi niin syledik deyip zellelerini affettirmek iin bin sene
Krs'yi tavaf eylediler. "Lebbeyk Allahmme lebbeyk (Senden af ve mafiret dileriz)"
dediler.
Ravdat-l-lem adl eserde yle yazmaktadr: "Melekler, gadb- ilhiden
korktuklarndan, hergn Ar tavaf edip, alayp szlayarak Hak telnn gadabndan yine
O'na snrlard. Hak tel onlardan honud olup, hllerine acd ve; "Ey meleklerim!
Sizler mafiretimi ister misiniz?" buyurdu. Melekler; "isteriz y Rabb! Biz bilmediimiz ie
kartk. Af edip gadabndan bizi emin eyle" dediler. Cenb- Hak buyurdu ki: "Arn
altnda bir nehir vardr. Ondan abdest aln." Melekler o nehirden abdest aldlar. Allah
tel onlara: "Sbhneke Allahmme vebihamdike ehed enl ilahe ill ente estagfirke
ve etb ileyke" duasn okuyun" buyurdu. Melekler; "Y Rabb! Bu amelin sevb nedir?"
diye sordular. Allah tel; "Ellerin, ayaklarn, yzlerin iledii ve bilcmle btn
gnahlar, onunla af edip, temizlerim" buyurdu. Melekler; "Ey Rabbimiz! Bu ihsan bize mi
mahsustur. Yoksa her kim bu ameli ilese mafiretin ile merref olur mu?" dediler.
Cenb- Hak: "Bu amel, mmet-i Muhammed'e mahsustur. Bu mmetten bir kimse ok
gnahkr olsa, abdest ald gibi, onu btn gnahlarndan temizlerim ve Cennetime
sokarm" buyurdu.
Nakl olunur ki: Cebril aleyhisselm yaratld zaman kendine bakt. Hsn-i
cemlinin ve nrniliinin krnesi olarak iki rek'at namaz kld. Namaz otuzbin senede
ed edip, dedi ki: "Y Rabb! Benim gibi amel eden kulun var mdr?" Allah teldan u
hitab geldi: "Y Cebrail! Ahr zamanda bir taife gelir. Az zamanda iki rek'at namaz klarlar.
Kalb meguliyeti ve ok eksiklerle kldklar o iki rek'at namaz, senin kldnla dei."
Cebrail aleyhisselm; "Byle ise nasl deieyim?" dedi. Bunun zerine Allah tel
buyurdu ki: "Senin hibir ihtiycn ve hibir mnin yok iken ibdet ediyorsun. Bu kolaydr.
Fakat onlar zayf bnyeleri ile birok mniler ile ibdet ederler. Bir taraftan oluk-ocuk,
bir taraftan mal toplama fikri, dier taraftan da dman ve eytan ile cihd ederler. Btn
bunlar dinlemeyip namazlarn ed ederler. Bunlarn sevabnn fazla olmas, ihsnma ve
hikmetime uygundur."
dem aleyhisselmn yaratlmas: Tefsr limleri ve trih yazarlar buyurdular ki:
Allah tel, dem aleyhisselm yaratmak istedii zaman topraa yle vahyetti:
"Senden bir blk halk yaratsam gerektir. Bunlardan bir ksm bana itaat eder, dieri s
olur. Mu'tleri Cennete, sleri Cehenneme sokarm." Sonra, Allah tel, Cebrail
aleyhisselma; "Gidip yerden bir miktar toprak getir!" diye emretti. Cebrail aleyhisselm
yere geldi. Toprak alaca srada, yer feryd edip; "Allah telnn byklne snrm.
Bu gn benden birey alma. Zr yarn Cehenneme girerler" dedi ve ok yemin verdirdi.
Cebrail aleyhisselm yerin bu hline acyp toprak almad. Bo el ile Hak telya dnd.
Cenb- Hak; "Niin bo geldin?" diye hitab edince, "Y Rabb! sana ma'lmdur ki, emrini
yapmamaya niyet etmedim. Keremine gvenerek yerin alayp szlamasna acdm. Onun
iin toprak almadm" dedi. Sonra toprak almakla Mikil aleyhisselm vazifelendirildi. O da
yere efkatinden dolay eli bo dnd. Sonra srafil aleyhisselm bu ile vazifelendirildi. O
da toprak almadan dnd. Daha sonra Azrail aleyhisselm yerden toprak almakla
vazifelendirildi. Azrail aleyhisselm yere indi. Her ktadan bir miktar toprak ald. Bunlar
Mekke ile Tif arasna koydu. Krk arn yksekliinde bir yn oldu. Bir rivayette Azrail
aleyhisselm topra alaca zaman yer feryd etti. Bu srada Allah teldan yle bir
nid geldi: Ey zemin, zlme! Senden aldm gzel bir ekilde sana ide edeceim.
Cansz toprak alp, rif-i billah gnderirim. Siyah toprak aldm. Ay yzl, beyaz azl
olarak ide ederim. Sonunda dnynn her yerinden toprak alnd. eitli renkleri vard.
Onun iin insanolu da eitli renk ve ekillerde, eitli tabiat ve huylarda halk olundu.
Sonra bu toprak ynnn zerine bir para bulut gnderdi. Krk gn yamur
yadrd. Bir rivyette krk sene yad. Otuzdokuzu gam denizlerinden, biri ferahlk
denizinden yad. Onun iin insanolunun znts ok, sevinci azdr. Sonra krk sabah
dem aleyhisselmn amurunu kudretiyle yourdu. Bir rivyette, Hak tel yetmibin
melee emretti. Cennetten su getirdiler, o topraa dktler. Sonra bir para buluta emr
olundu. Krk yl yamur yadrd. Siyah renkli bir amur oldu. Bir rivyette, sonra kudret
gnei ile o amuru kuruttu. Bir rivyette o amur kurumadan, vcd azlar yapld,
sonra kurudu. O kadar kurudu ki, vurulduu zaman testi gibi ses verirdi. Sonra azs
ekillendi.
Bir rivyette; dem aleyhisselmn ban Kbe toprandan, gerdann Beyt-lmakds toprandan, mbrek arkasn ve karnn Hind toprandan; ellerini marktan,
ayaklarn Maribten, di, sinir, damar ve kemiklerini baka yerlerin toprandan yaratt.
dem aleyhisselmn kalb tamamlandktan sonra krk sene yerde durdu. Bu mddet
zarfnda Allah tel, meleklere dem aleyhisselmn kalbn ziyret etmelerini emretti.
Melekler onun sretinin gzelliine ve ilgi eken duruuna hayrn oldular. Zr o ekilde
bir mahlk hi grmemilerdi. Birgn bls, daha kovulmadan evvel tebasyla gezerken
dem aleyhisselmn kalbn grmek iin urad. Grnce hayret edip, nasl birey
olduunu merak ettiler. bls, parma ile hafife dokundu. O anda muazzam bir ses kt.
Bu ses yabanc birinin eli dokunduu iindi. bls, yanndakilere; zlmeyin, ii botur
dedi ve sonra; Sabredin. Ben karnn deleyim, iinde ne vardr size haber vereyim
diyerek, karnn deldi ve iine girdi. Gkler leminde grd btn eyleri orada grd.
Bir de acib mahzen grd. Kaps kilitli idi. ine girmek iin ne kadar urad ise de
giremedi. dem aleyhisselmn kalb onu red etti.
Bykler buyurdular ki: Gnl, Allah telnn nazar ettii bir yerdir. al oraya
gir. Allah telnn nazarna kavuursun.
bls, kalptan kp grdklerini anlatt: erisi ehir gibidir. Dolamak kolaydr.
Fakat bir hazne grdm, iine giremedim. Srrna da vkf olamadm. Sonra
arkadalarna; Ey arkadalar! Eer Allah tel bunu bizden daha kymetli tutarsa, siz ne
yaparsnz? diye sordu. Oradakiler; Kabul eder, tbi oluruz dediler. bls ise kalbinden
yle geirdi: Eer bunu tercih ederse ben s olurum. Eer beni tercih ederse, onu
helk ederim. Hlbuki Allah tel, Kurn- kermde melen; Ben sizin gizli ve
aikr ilerinizi bilirim. buyurdu.
Allah tel, dem aleyhisselmn kalbna rh verecei zaman, Cebril
aleyhisselma; Habbimin nrunu getir. dem aleyhisselmn iki ka arasnda
emnet olarak koy. buyurdu. Cebril aleyhisselm derhal cenb- Hakkn emrini yerine
getirdi.
ANKARAV (smil Rush):
Anadoluda yetien evliynn byklerinden. smi, smil bin Ahmeddir. Lakab
Rushdir. Ankarav diye mehr olmutur. Ankarada domutur. Doum trihi kesin
olarak belli olmamakla beraber, onuncu asrn ikinci yarsnda doduu bilinmektedir. 1040
(m. 1630) senesinde stanbulda vefat etti. Kabri, Galata Mevlevhnesi bahesindedir.
lk tahsilini doum yeri olan Ankarada yapt. Akl ve nakl ilimleri, zamannn
limlerinden okudu. Araba ve Farsa dillerini rendi. Zhir ilimlerde ykseldikten sonra
tasavvufa yneldi. Bayrmiyye yoluna girip feyz ald. Tasavvuf derecelerinde de ykseldi.
Hocas tarafndan insanlara Allah telnn dnini ve sevgili Peygamberimizin gzel
ahlkn anlatmakla vazfelendirildi. Halvetiyye yolundan da iczet alp, ird vazfesine
devam ettii srada gzlerinden rahatszland. Rahatszlndan dolay okuyamaz, yazamaz
oldu. Gzleri ald takdrde dim Kurn- kerm, hads-i erfler ve evliyullahn
szleriyle megul olacan nezr etti. Nihyet bir velnin tevecchyle gzlerindeki
rahatszlk geti. Bu hline kr ifdesi olarak Ftht- Ayniyye adl Ftiha-i erfe
tefsrini yazd. Konyaya gidip, Mevlev yolu byklerinden Bostan elebinin sohbetlerinde
bulundu. Mevleviyye yolunda da ilerleyip yksek derecelere kavutu. 1019 (m. 1610)
senesinde stanbula gelerek, stanbul Galata Mevlevhnesinde ird vazfesiyle
vazfelendirildi. Vefatna kadar bu vazfede kalp insanlara iyilii emr edip, ktlklerden
sakndrmaya alt. Bu arada zhir ilimlerde de gayret gsterip daha yksek derecelere
ulat.
smil Ankarav, zhir ve btn ilimlerde, tasavvufda yksek derece shibi idi.
lmiyle mil, fazlet shibi bir zt idi. Allah telnn emirlerine uyar ve yasaklarndan
titizlikle kanrd. Allah telya ok ibdet eder, dnyya nem vermezdi. Zamanndaki
devlet adamlar kendisini sever, ilmini takdir eder, hrmette kusur etmezlerdi. lim ehli ile
ilm sohbetlerde bulunur, sohbeti, yalnzla tercih ederdi. nsanlar arasna karp, Allah
telnn dnini anlatmay, bir keye ekilip ibdet ve tatle megul olmaktan stn
tutard. Birok ilimdeki yksek derecesi yannda airlii de olan smil Ankarav,
iirlerinde Rush mahlasn kullanrd. Birok eseri vardr.
Bu eserlerinin balcalar unlardr:
1- erh-i Mesnev: Mevcd Mesnev erhlerinin en mehrlarndan olup, alt cild
hlinde yazlm ve baslmtr. Mecmt-l-Letif ve mamrt-l-merif adyla da
bilinen Mesnev erhi, smil Ankaravnin en mehr eseridir. Bu erhi sebebiyle Mesnev
rihi diye mehr olmutur. Eserinde Mevln Celleddn-i Rm hazretlerinin sz ve
hllerini aklarken, tasavvufun temel ve umm kidelerini de anlatmtr. Daha sonraki
zamanlarda, Mesnev zerinde eser yazanlar, Ankarav erhinden ok istifde etmilerdir.
Bu eseri, Ceng Ysuf Dede ksaltarak Menhec-l-Kav adyla Arabaya, smet Tasarzde, erh-i kebr-i Ankarav ber Mesnev-i manev-i Mevlev adyla Farsaya tercme
etmilerdir.
2- Minhc-l-fukar: Tasavvuf konularndan ve evliynn hllerinden bahseden bu
eseri Trkedir. Muhyiddn ibni Arabnin Ftht- Mekkiyye ve Mevln Celleddn-i
Rmnin Mesnevsinden birok nakillerin yapld bu eserinin sonuna, Sem ile ilgili
Huccet-s-sem adl bir risle de eklemitir.
3- Zbdet-l-fss: Muhyiddn ibni Arabnin Fss-l-hikem adl eserinin yine
kendisi tarafndan yazlm Nakd-n-nss adl hlsasnn Trke tercmesidir. Bu eser
Molla Cm tarafndan Nakd-n-nss adyla Farsa, tasavvuf byklerinden Seyyid
Koca Muhammed Nr-l-Melm tarafndan Mrc-n-nss adyla Araba olarak erh
edilmitir.
4- zh-l-hikem: ihbddn Shreverdnin, Heykil-n-Nr adl eserinin Trke
tercmesi ve erhidir. Allme Cellddn Devn ve ir Nev Efendi tarafndan da hiye
yazlmtr.
5- Mifth-l-belga ve Misbh-l-fesha: Hce-i Cihnn Menzr-l-ins ile
Hatb-i Dmeknin Telhis adl eserleri kaynak alnarak yazlmtr. Edebiyat ve
Osmanlca belgat kidelerine dir dilimizde yazlan eserlerin ncs olduundan,
edebiyatla uraanlar iin faydaldr.
6- Ftht- ayniyye f tefsr-i sret-il-Ftiha: Ftiha sresinin tefsriyle ilgili bir
eserdir. 7- Misbh-l-esrr: Nr sresinin tefsriyle ilgili eseridir. Son iki eser tasavvuf
mhiyettedir. 8- Nisb- Mevlev, 9- erhu kasde-i Tiyye el-msemm bil-meksd-illiyye, 10- erhu hads-i erban, 11- erhu Fss-il-hikem, 12- Cenh-ul-ervh, 13erhu kasdet-il-mnferice el-msemm bi hkm-il-mnderice: Ebl-Fazl Ysuf bin
Muhammedin El-Mnferice kasdesi diye bilinen manzmesinin tercme ve erhidir. 14Hall-i mkilt- Mesnev, 15- Simt-l-mknn, 16- Er-Rislet-t-tenzhiyye f n-ilMevleviyye, 17- Dvn, 18- Cmi-ul-yt: Mesnevdeki yet-i kerme, hads-i erflerin
tefsri ve Arapa beyitlerin aklamasdr, 19- Ftih-l-ebyt: Farsa beyitlerin
aklamasdr. 20- Mecmt-l-letif: Arapa ve Farsa beyitlerin aklamasdr. 21- erhu
kasdet-l-mmiyye vel-Hamriyye, 22- Risle-i uyn-i isn aere: Oniki tasavvuf
manzmeden ibret bir eseridir.
smil Ankarav, Minhc-l-fukar adl eserinde, iyilii emredip ktlkten
sakndrma hussunda diyor ki: Hz. Ali buyurdu ki: Doru bildiini sylemek, susmaktan
daha hayrldr. Gnahkr insanlara gnah ve haramlarn ktln anlatmamak, iyilik
deildir. Kt bir ii yapan o iten sakndrmak, ibdetlerin en fazletlisidir. Bir kimse
bilmeyen birine yol gsterse, o da onun irdyla hidyete erse, yol gsteren kii de,
hidyete kavuan kimsenin sevb ve fazleti kadar sevb kazanr. Zr Peygamber
efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem.); Bakalarn dorulua aran kimseye,
kendisine uyanlarn sevb gibi sevb verilir. Bununla beraber onlarn
sevbndan da hi birey eksilmez. Sapkla aran kimseye de ona uyanlarn
gnah gibi gnah verilir. Bununla beraber ona uyanlarn gnahlarndan hibir
ey eksilmez. buyurdu. Dnin direi nashattir. Bu sebeple Allah telnn kullarna
nashat etmeli ve yumuak davranmaldr. Eer sz tutmazlarsa onlara yumuaklkla
hakkati anlatmaya devam etmelidir. Zr Peygamber efendimiz (sallallahu aleyhi ve
sellem.); mmetimden bir taife, hak zerine mcdele etmekte, kymete kadar
glip olarak devam edecektir. buyurmutur. Baz limler bu taifeden maksad, iyilii
emreden, ktlkten sakndran limlerdir demilerdir. nk onlarn mcdeleleri mnev
olur. Onlar Allah telnn kullarn kurtulua sevk ederler. Allah telnn yetlerini ve
Reslullah efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem.) hads-i erflerini yanl tevl edip,
kendi sapk grlerine gre aklayanlara mni olurlar. Sz tutmazlarsa mcdele ve
mnzaraya kalkrlar.
smil Ankarav, hak ve hakkat yolunda bulunmak gerektiini anlatrken diyor ki:
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem.) efendimizden Abdullah bin Mesd (rahmetullahi
aleyh) yle naklediyor: Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) doru bir izgi izdi ve:
Bu, Allah telnn yoludur buyurdu. Sonra bu izginin sandan ve solundan kan
izgiler izip; Bu yollarn her birinde eytan vardr ve kendine arr buyurdu ve;
Doru yol budur. Bu yolda olunuz. Frkalara blnmeyiniz. melindeki (Enm53) yet-i kermeyi okudular.
Reslullah efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem.) yolu tevhd (birlik) ve muhabbet
yoludur. Onun iin birok limler ve evliyullah; nsan doru yoldan ayran, sapkla
gtren yollardan, orta yol daha hayrldr demilerdir. Mevln Celleddn-i Rm de bu
konuda; Herkes gc, yettii kadar, hak yoldan ayrlmadan ok saknp, srt- mstekim
zere olmaldr buyurmutur. Fahreddn-i Rz de srt- mstekimi tefsr ederken
buyuruyor ki: Allah tel niin srt- mstekim buyurdu da sebl-i mstekim
buyurmad. nk srat lafz, Cehennemdeki sratla ilgilidir. yle ki, insan bu dnyda
olan sratta, korku ve mit zere bulunmaldr. Bir ksm mfessirler de Srat ikidir; biri
dnyev (dny ile ilgili) biri uhrev (hretle ilgili)dir. Dnyda olan srat; Allah telnn
Kurn- kerminden ve Peygamber efendimizin hads-i erflerinden tefsr ederek, Ehl-i
snnet limlerinin bildirdii doru yoldur. Uhrev (hretle ilgili) srat ise, hads-i erflerde
bildirildii gibi Cehennem zerine kurulan kldan ince, kltan keskin olan, btn
insanlarn zerine sevk edildii, kprdr. Abdullah bin Mesddan rivyet edilen hads-i
erfte Reslullah efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem.) buyurdular ki: Cehennem
zerine kldan ince kltan keskin olan Srat Kprs kurulur. Bu kprden, bir
ksm insanlar imek gibi, bazs frtna gibi geer. Bir grup insan da ku uar
gibi, bir frka atl gibi, bir zmre piyade gibi geer. Bir cemat de ate onlarn
yzlerini yalar.
Hayy anlatrken diyor ki: Birgn Peygamber efendimiz (sallallahu aleyhi ve
sellem.) Eshbna buyurdu ki: Eshbm! Allah teldan tam bir ekilde hay
ediniz. Eshb- Kirm dediler ki: Y Reslallah bizim hepimiz Allah teldan utanrz.
Peygamber efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem.) buyurdu ki: Hay bu deildir. O
kimse ki Allah teldan tam bir ekilde hay eder. Gzn, kulaklarn ve dier
uzuvlarn haramlardan, btnn ve fercini haram ve zindan korur, lm
hatrlar, hreti diler, dnynn ss ve znetlerini terk eder ise, hakkatte bu
kimse Allah teldan hay etmitir. Hay gzel bir huydur ki dinimizce iyi olduu
bildirilmektedir. Hakdan ve insanlardan hay etmelidir. Hay edilmeyen ite hayr yoktur.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

Kef-z-znn; sh. 630, 856, 1114, 1872
Sefnet-l-evliy; cild-5, sh. 161
ANKARAV MEHMED EMN EFEND:

Osmanl eyhlislmlarnn krkdrdncs ve Hanef mezhebi fkh limlerinden.
smi Muhammeddir. Babasnn ismi Hseyndir. Ankarav nisbetiyle veya Ankaral Mehmed
Emn Efendi diye mehr olmutur. 1028 (m. 1619) senesinde Ankarada dodu.
eyhlislmlk vazfesini yrtrken, 1098 (m. 1687) senesinde stanbulda vefat etti.
Sultan Selim Cmii yaknnda, Kovac Dede trbesi nndeki kabristana defnedildi.
Babas Hseyn Efendi fukahdan bir zt idi. lk tahsilini babasndan aldktan sonra
stanbula gelip, zamannn limlerinden akl ve nakl ilimleri tahsl etti. eyhlislm Yahy
bin Zekeriyynn hizmetinde bulunup mlzim (stajyer mderris) oldu. lm stnle
ulatktan sonra, baz medreselerde mderrislik vazfesini yrtt. Sultan Drdnc
Mehmed Hn zamannda srasyla, Yeniehir, 1077 (m. 1665) senesinde Bursa, 1080 (m.
1668) senesinde Msr kadlklarna tayin edildi. Msr kadl vazfesini adlet ve doruluk
zere yrtrken, 1082 (m. 1670) senesinde stanbul kadlna terf ettirildi. Ayn sene
iinde Anadolu kadaskerliine ykseltildi. 1087 (m. 1676) senesinde bu vazfeden ayrld.
Ayn sene Ankara kadlna, tayin olundu. Orada hem kadlk, hem ilim retmekle
megul oldu. 1097 (m. 1686) senesinde, eyhlislm atalcal Ali Efendi vazfeden
alnnca, onun yerine eyhlislmlk makamna ykseltildi. Bu erefli ve yksek vazfeyi

bir yl bir ay yrttkten sonra vefat etti.
Ankaral Mehmed Emn Efendi, akl ve nakl ilimlerde yksek derece, fkh ilminde de
zel ihtisas shibi idi. Fkhla ilgili btn nakilleri, inceliklerine kadar bilirdi. Fkh ilminde,
zamannda ondan daha yksek birisi yoktu. Bir hkm vermeden nce btn kavilleri ve
nakilleri aratrr ve en sonunda hkmn verirdi. lmiyle mil, zek, akll, gzel ahlk
shibi idi. Cmert ve kerem shibi olan Mehmed Emn Efendi, stanbulda bir medrese
in ettirmiti. eyhlislml ve kadl esnasnda, adlet ve doruluk zere hkmetmi,
tevzu shibi bir lim idi.
Fkh ilmindeki derecesi ok yksek olan Mehmed Emn Efendinin, Fetv elAnkaraviyye veya Mecmay- Fetv adyla bilinen fetvlarn toplad bir eseriyle
birlikte, Tefsr-u yet-il-krs adl eseri vardr. Tehvr-l-Ebsr adl esere yazd
hiyesi de mehrdur.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

Devhat-l-meyh; sh. 72
ARAD (mer bin Abdlvehhb Haleb):

afi mezhebi fkh limi, viz ve Haleb mftsi. smi, mer bin Abdlvehhb bin
brhim bin Mahmd bin Ali bin Muhammed bin Muhammed bin Muhammed bin Hseyn
el Arad el-Halebdir. Arad nisbeti ile mehr oldu. 950 (m. 1543) senesinde Halebde
dodu. 1024 (m. 1615)de orada vefat etti.
Fkh, hads, tefsr, trih ve Arab edebiyat ilimlerinde byk bir lim olan Arad,
zamannn bir tanesi idi. nce babasnn yannda ilim rendi. Sonra, bn-i Bln diye
mehr olan Mahmd bin Muhammed Bbden ilim renmeye balad ve ondrt sene
kadar bu ztn yannda kald. Ondan, Cezeriyye, Mukaddimet-t-tasrf, Izziyye, Tecvd-lKurn ve Teysr-ud-dn adndaki eserleri okuyup talim etti. Daha sonra, Mevl brhim
bin Muhammed Beynnin yanna gidip, ondan da ok eitli ilimleri okuyup rendi. Bu
ztn yanndan ayrldktan sonra, byk lim Muhammed Radyyddn bin Hanbelye
geldi. Ondan da ders okuyup iczet (diploma) ald. Bunlardan baka, Allme Muhammed
bin Mslim Tns el-Hseynden de ilim tahsl etti. Senelerce onun yannda kald ve
ilminden ok istifde etti. Bizzat ondan, deflarca Sahih-i Buhr kitabnn tammn
dinledi. Onun olu Muhammed Maktldan da, Sahh-i Mslimin ve Kd Iydn if-i
erfinin byk bir blmn dinledi. Ayrca bu zttan, Mutavvelden eitli bahisleri
okudu. Bundan evvel Mutavveli hocas eyh brhim-i Krdden de okumutu. Bunun
yannda Murdnin Elfiye erhini, Mun-il-lebbi ve babasnn Elfiye zerine yapt
bn-i Nzm erhini de Muhammed Maktlden dinledi. Yine ondan, Elfiye zerine
yaplan erh- Irknin tammn, bn-i Hcibin Muhtasar zerine yaplan erhi ve
erh- Addun az bir blmn okudu. Daha baka limlerden de, eitli ilimlere it
birok kitab okudu. Hads kitaplarnda bulunan birok hads-i erfi, Sahh-i Buhrnin
tammn, Tnusda Kdl-cemat olan Seyyid Ahmed Seltnin bizzat kendisinden
dinledi. Dier Snen-i erf kitaplarn okutmak zere ondan iczet ald. Bedreddn-i
Gazz de, amdan yazp gndermek sretiyle Aradye iczet verdi.
Arad, birok talebeye ders okutup faydal oldu. Vakitlerini ders vermekle geirirdi.
Zamannda, onun gibi byle ilimle cidd olarak megul olan birisi yok denecek kadar azd.
Ben Air kabilesine it olan Habeiyye zaviyesinde (tekkesinde) bulunan talebelere, drt
sene kadar ders okuttu. Asrnn fdllarnn ou, onun talebesi idi. emsddn
Muhammed ve kardei Burhneddn brhim, ihbddn Ahmed bin Mevlnn iki olu ve
kendi olu Ebl-Vef Arad, Necmddn Hulefv ve ilimde reslk makamna ykselen
daha birok lim, Aradye talebelik yaptlar.
mer Arad, Halebde afi mftsi oldu. Cuma gnleri ikindi namazndan sonra,
Haleb Cmiinde vaz ederdi. Haytnn sonuna kadar bu hizmetine devam etti. ok kitap
yazd.
Eserleri: 1- erh-l-Cm, 2- Tehyc-s-sede ve mevkf-l-ifde, 3- Hiyetn al

tefsr-i Ebssd, 4- Drr-s-semn, 5- Zeyl Trih-i bn-i Hanbel, 6- erh-ut-tiyye libn-i Frd 7- erh-ud-Dliyye, 8- erhu Rislet-il-Kueyryye, 9- erh-l-Akid, 10Feth-l-mtel f tahkk- kavid-il-Hayl, 11- Mikt-l-envr f erhi kasdet-i Ali
elebi, 12- Menhic ehl-il-vef, 13- erh-u-if f hads-il-Mustaf (sallallahu aleyhi ve
sellem.): Drt byk cilddir. Oniki senede hazrlad bu eserine, Feth-l-Gaffr bi-m
ekremallah bih Nebiyyehl-muhtr adn verdi. Bu kitab Anadoluda ve Arabistanda
her yere yayld.
1)
2)
3)
4)

Kef-z-znn; sh. 1054
ASLAN DEDE (Meczb):

Halebde yetien vellerden. smi, Aslan Dede olup, Meczb diye tannr. Allah
telnn ak ve evliylk hlleri ile kendinden gemi hlde bulunan evliydan idi. Doum
trihi bilinmemekte ise de, 1048 (m. 1638)de vefat ettii ve vefatnda yz yan gemi
olduu bilinmektedir.
Zamannn uslne gre ilim tahsl ettikten sonra, eitli vazfelerde bulunan Aslan
Dede, bir mddet kad vekllii yapt. Daha sonra tasavvuf yoluna yneldi. Mevki ve
rtbeyi terketti. ok riyzet ve mchede yapt. Nefsin arzularna uymamak, onu terbiye
etmek iin ok etin skntlar ekti. Kendisi yalnz bir kimse idi. Cmilerde yatar kalkard.
Bir de kk bir kulbesi vard. Bazan da orada kalrd. Gece-gndz hcresinde bulunur,
dar pek kmazd. Devaml ibdet ve tat ile megul olurdu. ok az konuurdu. Zarret
olmadka azn amazd. Muhammed Acem isimli bir zt, kendisine hizmet ederdi.
Aslan Dede (rahmetullahi aleyh), birok byk zta hocalk yapt. Sesi ve yazs ok
gzel idi. Kadri yce bir zt olup, herkesten hrmet grrd. Sohbetinde, yannda dim
byk ztlar bulunurdu. Kendisine hediye olarak eitli kimselerden ok mal gelirdi. Fakat
o bunlarn hepsini ihtiy sahiblerine datr, kendisi fakirlik ve sadelik iinde yaamay
tercih ederdi. nsanlar onun bu hlini grrler, kendisine gpta ederlerdi. Antakyada
ikmet ederdi. Sonra Halebe yerleti.
Menkbe ve kermetleri ok olup, birok kimse bunlara hid olmutur. Yemende,
Aslan Dedenin bykln, kermet shibi olduunu bilip, onu ok seven, Muhammed
Zcc isminde slih bir kimse vard. Bu zt, Antakyada bulunan Ahmed ismindeki bir
tandna mektup yazarak, Aslan Dedeyi ziyret ederek ellerinden pmek istediini,
fakat mhim vazfede bulunduu iin gelmesinin mmkn olmadn, Aslan Dedeyi
ziyret edip, selmn sylemesini ve kendi yerine elini pmesini bildirdi. Antakyada
bulunan Ahmed Efendi mektbu alr almaz, doruca Aslan Dedenin yanna gitti. Ahmed
Efendi henz birey sylemeden, Aslan Dede; Merhaba! Bize Yemendeki dostumuzdan
selm getiren... dedi ve bunu drt def tekrar etti. Sonra; Ve aleykm selm ve
rahmetullahi ve berekth dedi ve bunu da drt def tekrar etti.
Aslan Dedenin talebelerinden biri yle anlatr: Evimizin bitiiinde kullanlmayan
bir dkkn vard. Oray satn alp evimizi geniletmek istedim. Bunun iin o yerin shibine
bu durumu bildirdim. Dkkn shibi teklifimi kabul etmedi. Oray kullanmad hlde,
satmak da istemeyip teklifimi reddetmesine zldm. Hocam sk sk evimize gelip
otururdu. Bu hdiseden sonra yine geldiinde, bizim o komu ile konumalarmz
kendisine haber vermediimiz hlde, o kermet olarak anlad ve evimizin almak
istediimiz dkkn tarafna giderek, srtn duvara dayayp bir mddet oturdu. Daha sonra
kalkp i odaya geerek sohbete balad. Sohbetten sonra da evine gitti. Ayn gn, almak
istediim dkknn shibi yanma gelerek, dkkn bana satabileceini syledi. Hayretimi
grnce de; nanmyor musun? imde, bu dkkn mutlaka sana satmam cbettii gibi
bir his meydana geldi. Bunun iin satmak istiyorum dedi. Ben adamn bu hline ok
teaccb ettim. Bu durumun hocamn bir kermeti olduu apak belli idi.
Zamann sultn Drdnc Murd Hn, 1048 (m. 1638) senesinde Badad fethe
giderken, Aslan Dedeyi de yannda gtrd. Harb esnasnda, Aslan Dedenin, daha nce
grlmeyen, tannmayan birok asker ile birlikte dmana kar hcum ettii grld.
Nihyet, Allah telnn izni ile Badad fethedildi. Fetihten sonra Drdnc Murd Hn;
Zhir olarak Badad biz fethettik grnyorsa da, esasta onu fetheden Aslan Dededir.
demitir.
Aslan Dede, fetihten sonra ayn sene iinde vefat etti.
AYDERS (Muhammed bin Abdullah):
Evliynn byklerinden. smi, Muhammed bin Abdullah bin Abdullah bin Abdullah
Ayders Hadramdir. 970 (m. 1562) senesinde Yemende dodu. 1030 (m. 1621)
senesinde Hindistann Bendersret nahiyesinde vefat etti. Kabri zerine byk bir trbe
ile yanna ayrca bir mescid ve bir havuz yapld. Mescidde devaml Kurn- kerm okuyan
kimseye de cret tahsis edildi. Cmiye, arazi ve baka gelirler vakfedildi. Kabri ziyret
mahallidir.
ibl, Ayders hakknda dedi ki: O, ilim, amel, hl, sz, zhd, vera ve meselelerin
derinliini anlamada herkesten nce idi. Kk yata Kurn- kermi ezberledi. Birok
kitap okudu. Babasnn himyesi altnda yetiti. lim bir zt olan babasndan ok istifde
etti. Birok ilimleri rendi. Fkh ilmini, Seyyid Muhammed bin Hasen, Muhammed bin
smil ve Seyyid Abdurrahmn bin ihbddnden tahsl etti. Zamann evliysnn
sohbetlerinde bulundu. Tasavvuf bilgilerini rendi. Hads tahsili de yapt. Hocalar ve ok
kimseler onu medhettiler.
ok ibdet ederdi. Fazleti ve kemlinde szbirlii oldu. Ayders, amcalarndan da
ilim rendi. Amcas onun babasna gnderdii mektupta, Ey Abdullah! Neslinden byle
bir evldn olmas sana iftihar olarak yeter diye yazd.
Hindistann Ahmedbd ehrinde bulunan dedesi eyh bin Abdullah, onun fazletini
iitince yanna ard. Ayders da 989 (m. 1581) senesinde Hindistana gitti. lim ve
fazlet shibi bir zt olan dedesinin derslerinde bulundu ve ok istifde etti. ok kitap ve
erhlerini mtla etti. Evliylk derecelerinde ykseldi. 990 (m. 1582) senesinde,
dedesinin vefat etmesiyle, onun yerine geip ird vazfesinde bulundu. Hindistanda ve
Hadramtta dedesinin ihsnda bulunduu kimselere o da ihsn ve iyilik etti. Babas
Abdullah kendisini ardnda ona hrmet dolu ve stnl aka belli olan bir cevap
yazd. Babas bundan ok memnun oldu. kr secdesine vard ve yle dedi. Ben de
onun byle olmasn temenni ederdim. nsan, olundan baka kimsenin kendisinden
stn omasn pek istemez, fakat olunun stn olmasn ister. Ayders, baba ve
dedesinin gzel ahlkna tam vris oldu. Herkese iyilik yapmaya, hayr hasenta devam
etti. Hindistandaki Bendersret nahiyesine gidip oraya yerleti. Sultan, derghna
yetecek kadar maa tahsis etti.
AYDERS (Abdlkdir bin Abdullah):
Evliynn byklerinden. smi, Abdlkdir bin Abdullah bin Abdullah Ayders,
Yemen, Hadramti ve Hinddir. Knyesi Eb Bekr olup, lakab ems-ms
Muhyiddndir. 978 (m. 1570) senesinde Hindistann Ahmedbd ehrinde dodu. 1038
(m. 1629) senesinde orada vefat etti. Kabri ziyret mahallidir.
Babas, o daha dny gelmeden onbe gn nce, rysnda evliydan Seyyid
Abdlkdir-i Geyln, eyh Eb Bekr Ayders ve bakalarn grd. Abdlkdir-i Geyln,
ona bir istei bir arzusunun olup olmadn sordu. O da doacak olu iin hayr dua
istedi. Seyyid Abdlkdir-i Geyln hazretleri de oluna, Eb Bekr knyesi ve Muhyiddn
lakabn vermesini syledi. O da doacak olunun an ve erefinin stn olacan bu
hdiseden anlad. Aydersnin dier kardeleri, kk iken vefat ettiler. Ayders, ailesi
tarafndan sevgi ve muhabbetle yetitirildi. Ailesinden ilim ve edeb rendi. Zten baba
ve dedeleri lim ve evliy ztlar idi.
Bir zaman, o beldenin vlisi gelip, bir ii hussunda Aydersnin babasndan dua
istedi. Ayders o zaman kk idi ve orada bulunuyordu. Vli mkl olduu meselesini
anlatt. O zaman kk Ayders, Saf sresinin onnc yet-i kermesini okuyuverdi. O
zaman babas vliye; Cevbn bu ocuk verdi buyurdu. Daha sonra vlinin meselesi
halloldu. Aydersnin annesi sliha bir hanm olup ok cmert idi. Ramazan aynn bir
Cuma gn vefat etti. Son sz Kelime-i tevhd oldu. Ayders annesine ok hrmet ve
hizmet edip, onun hayr duasn kazand.
Ayders, tahsl haytn yle anlatr: Kurn- kerm okumay babamdan
rendim. lim ve vel ztlar huzrunda hatim okudum. Krat ilminden sonra, birok
limden eitli ilim dallarnda ders grdm. czet aldm. Allah telnn izniyle eser
tasnifi ile megul oldum.
Ayders, hy kitabn ok medhederdi. Yemen ve Msra seyahat etti. Tekrar
Hindistana dnd. Din, fen ve tasavvuf ilimlerinde dery oldu. ok talebe yetitirdi.
limler, sohbetinde bulundular ve talebesi olmakla ereflendiler. Bunlardan bazlar
unlardr: Seyyid Cemlddn, Bedrddn Hasen bin Dvd Hind, Muhammed bin Yahy,
Fakh Ahmed bin Muhammed, ihbddn Ahmed bin Reb, Ahmed bin Abdlhak.
Ticret ehli ve vlilerden de talebeleri vard. limler kendisini ok medhettiler.
Ayders ok eser yazd. Bunlardan bazlar unlardr: 1- El-Ftuht-l-kuddsiyye fil
hrkat-il-Aydersiyye, 2- El-Hadik-l-hadra f sret-in Neb (sallallahu aleyhi ve sellem.)
ve eshb-il-Aera, 3- thf-l-Hadrat-il-azze bi uyn-is-Seyr-il-vecze, 4- El-Mntehb-lMustaf min ahbri mevlid-i Mustaf, 5- El-Minhc il marifet-il-Mirc, 6- El-Enmzec-llatf f ehli Bedr-i-erf, 7- Eshb-n-nect ven-Nech f ezkr-il-mesi ves-sabh, 8- EdDrr-s-semn f beyn-il-mhm min ilm-id-dn, 9- El-Hav-r-reka alel urvet-il-vsk,
10- Minah-l-Bri bi hatm-i Sahh-il-Buhr, 11- Tarf-l-hy bi fedil-il-hy, 12- Ikd-lll bi fedil-il-ill, 13- Hidmet-s-sde, 14- Bugyet-l-Mstefd f erhi tuhfet-il-mrd,
15-En-Nefhat-l-anberiyye, 16- Gyet-l-kurb, 17- thf ihvn-is-saf bi-erhi tuhfetiz-zuref bi esm-il-Hulef, 18- El-Feth-l-Kuds f tefsri yet-il-Krs, 19- Sdk-l-vef,
20- En-Nr-us-sfir an-ahbr-il-karn-il-ir, 21- Dvn ir.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

En-Nr-us-sfir; sh. 300
AYSV (Ahmed bin Ynus ed-Dmek):

amda yetien afi mezhebi fkh limlerinden. smi, Ahmed bin Ynus bin Ahmed
bin Eb Bekr el-Aysv ed-Dmek olup, lakab ihbddndir. Aslen ama bal olan Ays
nhiyesindendir. Buraya nisbetle Aysv denilmi ve bu isimle mehr olmutur. Babas
Aysdan gelip, amda yerlemi idi. Ahmed Aysv 941 (m. 1534)de amda dodu.
1025 (m. 1616) senesinde, Zilhicce aynn yirmibeinde orada vefat etti. Bb-s-sagr
kabristannda defnolundu. Vefatnda 84 yanda idi. Vefatna; Y Rabb! Kulun Ahmed
Aysvye rahmet et mansnda bir Arab msry trih drmlerdir.
amda doup yetien Aysv, ilim renme ana gelince, ilk olarak ihbddn
Ahmed bin Nebiyyenin derslerine devm edip, ondan Kurn- kerm okudu. Fkh ve
nahiv ilimlerini eyh Tcddnden rendi. Bundan sonra, zamann byk limlerinden
olan babas Ynus bin Ahmedden okumaya balad. Babas bir mddet bu kabiliyetli
olunu okuttuktan sonra, Fakh-l-asr (asrn fakhi, byk fkh limi) olarak bilinen
Kdl-kudt Nreddn Ali en-Nesefnin yanna gnderdi. Fakhin yannda iki sene mlzim
(asistan, yardmc) oldu. Fkh ilminde iyice derinleip mtehasss oldu. Yine babasnn
emri ile Alddn bin mdddnin derslerinde hazr bulundu. emseddn Muhammed bin
Tlndan hads ilmini rendi. Kurn- kermin kratine it ilimleri, krat limlerinin
byklerinden olan ihbddn et-Tybden okudu. Tasavvuf yolunda, ihbddn Ahmed
bin Bedrddn el-Gazzden feyz ve iczet ald. Abdrrahm es-Slihnin sohbetlerinde
bulundu. Bunlardan baka daha nice limlerden okuyup ilim renen Aysv, hem zhir
hem de btn ilimlerde ok ykselerek kemle geldi. Zamannda bulunan hakk slm
limlerinin byklerinden, nde gelenlerinden oldu. Kendisinden ise; Hasen el-Bevrn,
Muhammed el-Cevh, erefddn ed-Dmek, Necmddn-i Gazz gibi birok lim ilim
renip istifde etti.
Aysv (rahmetullahi aleyh), amn byk limlerinden, ileri gelen ztlarndan idi.
Fkh ilminde ve bu ilme uygun fetv vermekte dier limlerden nde idi. Btn zaman
ders ve fetv vermekle, insanlara fideli olmakla geerdi. Her hli dnimizin emirlerine
tam uygun idi. Haramlar ile birlikte pheli olan eylerden de son derece kanr idi.
Herkes tarafndan sevilip hrmet edilen pek yksek bir zt olup, bykl, stnlk ve
asleti her tarafta konuulur idi. Gayet yumuak huylu, slmn gzel ahlk ile ssl idi.
Ayb ve irkin hllerden, kin ve dmanlk gibi bozuk dncelerden uzak idi. Gzel huylar
ve iyi sfatlar onda, meleke, alkanlk hline gelmi idi. Konumasnda bir eyi
anlatmasnda yle ho, yumuak, nzik ve mlayim idi ki, dinleyenler onun bu gzel
hline hayrn olurlard.
Aysv, amdaki mehr Emeviyye Cmiinde immlk, Cmi-i Muallak diye tannan
Cedd Cmiinde ve Dmekn hricinde bulunan Kabr-i tike mahallesindeki Tevrziyye
Cmiinde hatblik yapt. meriyye, Azziyye, Zhiriyye, miyye, Berrniyye, gibi
medreselerde ders verdi. Emeviyye ve Sultan Sleymn cmilerinde vaz verdi. lim
renmek ve retmek maksadyla eitli yerlere seferler yapt. Akrabalarn ziyret iin
iki def Trablusma gitti. Halebe gitti. Orann ahlisi kendisini ok iyi karlad. ok
hrmet ve ikrmda bulundular.
Zamannda bulunan ve daha sonra gelen limler, Aysvyi vmler ve methederek
stnlklerini anlatmlardr. Ebl-Vef el-Ard Trihinde onu ok vmekte, ilmini ve
vern uzun uzun anlatmaktadr.
yle anlatlr: Aysvnin beldesinde, vazfesi, ii hamur yourup ekmek yapmak
olan bir kimse vard. Bu kimse birgn, hamurunu yourdu, bu hamuru ekmek yapt.
Sonra cmiye geldi. Abdest ald. le namaz vakti idi. Namazn kld. kindiyi de klp
ondan sonra gitmek istedi. kindi namaznn vaktinin girmesini beklemek zere bir keye
ekilip uzand. Yorgun olduu iin uyuyakald. Seher vaktine kadar uyumutu. Bir de
uyand ki, tanmad bir kimse, mihrabn zerinde bulunan kandilleri yakyordu. Bu
kimsenin kandilleri yaktktan sonra, kandillerden birini adrvann kapsna astn grd.
Akam veya yats namaznn vakti gelmi olduunu zannetti. Bu srada ricl-l-gaybden
olan krk kii adrvana girip, kandil nda abdest aldlar. Cmiye girip saf tutarak
oturdular ve imm beklemeye baladlar. Bu olanlar hayretle takib eden hamurcu, bu
ite bir garblik olduunu hissetti. Darya gz gezdirdi. Hayreti daha da artt. nk
vakit seher vakti idi ve sabah namaznn vakti girmek zere idi. Vakit girince o cematten
birisi kalkt ve hamurcunun o zamana kadar duymad, iitmedii gzellikte, kalblere,
rhlara tesr eden ok gzel bir ezan okudu. O srada nr yzl ve heybetli bir zt ieri
girdi. Onu grnce cemat ayaa kalkt. Bu zt Ahmed Aysv hazretleri idi. Snnetleri
kldlar. Sonra Aysv onlara farz kldrd. Namazdan sonra kandilleri sndrp ktlar.
Hamurcu da dayanamayp kt. Aysv onu grnce, kendisi hayatta iken bu hli kimseye
anlatmamasn emretti. Bundan sonra Aysv ve o cemat uzaklap oradan ayrldlar.
Biraz sonra mezzin o cmide ezan okumaya balad.
Hamurcu btn bu olanlardan iyice anlad ki, o cemat ricl-i gayb denilen kimseler
idi. Cmide ezan okuyup, namaz klmalarn kendisinden baka gren ve iiten olmamt.
Bu hl Aysvnin (rahmetullahi aleyh) bir kermeti idi ve bunun iin kimseye
anlatmamasn sylemiti. O da, Aysv hayatta iken bu hli kimseye anlatmad.
Ahmed Aysv (rahmetullahi aleyh) El-Hubeb isminde, afi mezhebi fkh bilgilerini
anlatan bir eser yazd. Daha sonra bu eserini ok gzel bir ekilde erh etti. Bunlardan
baka, minre yaplmasna dir bir rislesi ve baka risleleri de vardr.
1)
2)
3)
4)
5)

zh-l-meknn; cild-1, sh. 391, 426
AZZ MAHMD HDY:

Anadoluda yetien evliynn byklerinden. 948 (m. 1541)de erefli Kohisarda
dodu. Bursada Muhammed ftde hazretlerinden feyz ald. 1007 (m. 1598)de
skdarda cmi ve dergh yaptrd. 1038 (m. 1628)de vefat etti. skdardaki kendi
dergh yanndaki trbesindedir.
Mahmd Hdy, Fadlullah bin Mahmdun oludur. Mahmd Hdynin ocukluu
Sivrihisarda geti. Burada ilk tahsiline balad. lmini ilerletmek iin stanbula gitti.
Kk Ayasofya Medresesinde tahsiline devam etti. Mahmd Hdy, ok zek olup bir
def okuduunu zihninde tutar, tekrar kitaba bakmaya lzum hissetmezdi. Hocalarndan
Nzr-zde Ramazan Efendi, ona huss bir ihtimm gsterdi. Mahmd Hdy gen
yata; tefsr, hads, fkh ve zamann fen ilimlerinde byk bir lim oldu. Hocas Nzrzde onu yanna yardmc olarak ald. Mahmd Hdy, bir taraftan hocas Ramazan
Efendiye yardm ederken, bir taraftan da, Halvet yolunun eyhlerinden Muslihuddn
Efendinin sohbetlerine katlarak tasavvuf yolunda ilerlemeye alt. Bu arada hocas
Nzr-zdenin, Edirnede bulunan Sultan Selim Medresesine tayini kt. Mahmd Hdy,
yirmisekiz yanda iken hocas ile Edirneye gitti. Ramazan Efendi, ksa bir sre Edirnede
mderrislik yaptktan sonra, am ve Msra kad olarak gnderildi. Talebesi Mahmd
Hdyyi oraya da gtrd. Mahmd Hdy Msrda Halvet eyhlerinden Kermeddn
hazretlerinden ders alarak, tasavvuf yolunda yetimeye alt.
Mahmd Hdy otuz yanda iken, hocas Nzr-zde ile Bursaya geldi. sene
Ferhdiye Medresesinde mderrislik yapt. sene sonra, hocasnn vefat ile Bursaya
kad tayin edildi. Bursa kads olarak vazfeye baslyan Mahmd Hdy hazretleri, kadl
esnasnda birgece rysnda Cehennemi grd. Cehennemin ateinde tand baz
kimselerin yandn grd. Bu korkun rynn verdii dehet ve znt iindeki
gnlerde, bir hanm bir dav getirdi. Bu davdan sonra Bursa kadln brakt ki, hdise
yle idi:
Muhammed ftde hazretlerini sevenlerden fakir bir kimse vard. Her sene hac
mevsiminde hacca gitmek ister, fakat gidecek paras olmad iin de bu arzusuna nail
olamazd. zntsnden hi yz glmez, gzleri hep hacca gidenlerin yolu zerine taklr
kalrd. Evde hanm, yz glmeyen kocasnn bu hline olduka zlrd. Yine bir sene
hac mevsiminde, paras olmad iin hacca gidemeyen bu fakir bir gn, zntsnden ne
yapacan ard ve hanmna; Eer bu sene de hacca gidemezsem seni talak ile
boadm dedi. Gnler geti. Kurban bayram yaklat. Fakiri bir dncedir ald. Hacca
gidemezse, evde hanm bo olacakt. Bir yerlerden de bor bulup hacca gidememiti. Ne
yapacan ard birgn, hatrna Muhammed ftde geldi. Hemen huzruna gidip
alayarak durumunu anlatt. O da; Bizim Eskici Mehmed Dedeye git, selmmz syle. O
seni hacca gtrp derdine dermn olur buyurdu. Fakir, sevinerek huzrdan ayrld,
sratle Mehmed Dedenin dkknna kotu. Mehmed Dedeye, hocasnn selmn syleyip
derdini anlatt. Mehmed Dede; Ey fakir! Gzlerini kapa. A demeden sakn ama dedi.
Fakir gzlerini atnda kendilerini Mekkede buldular. Mehmed Dede, Allah telnn
izniyle, kermetiyle fakiri bir anda Hicaza gtrmt. O gn, arefe idi, haclar Arafata
kmlard. Fakir ve Mehmed Dede de ihram giyip Arafata ktlar. Ertesi gn Kbe-i
muazzamada vakfeye durdular. Ziyret edilecek yerlere gittikten sonra, Bursal haclar
buldular. Onlar, hemehrileri olan Mehmed Dedeyi ve fakiri grnce sevindiler. Fakir
birka hediye alp, bir ksmn da getirmeleri iin komusu olan haclara emnet etti.
Vedlaarak ayrldlar. Yine Mehmed Dedenin kermetiyle bir anda, Mekke-i
mkerremeden Bursaya geldiler. Fakir getirdii baz hediyelerle eve gelince, hanm
birka gndr eve gelmeyen kocasn eve almak istemedi ve; Sen beni boamadn m?
Hangi yzle bana hediye getirerek eve giriyorsun? dedi. Kocas da; Hanm, ben hacca
gittim ve geldim. te bu getirdiklerimi de Mekkeden aldm dediyse de, kadn: Bir de
yalan sylyorsun. be gn iinde hacca gidilip gelinir mi? Seni mahkemeye
vereceim dedi. Kd Azz Mahmd Hdyye giderek durumu anlatt ve Nikhmzn
feshedilmesini istiyorum. nk nikhsz olarak yaamay dnimiz yasaklamaktadr. Bu
sebeple haram ilemek istemiyorum dedi. Azz Mahmd Hdy, hanmn kocasn
mahkemeye artarak onu da dinledi. Fakir; hacca gittiini, Kbe-i muazzamay tavaf
edip, ziyret edilecek yerleri gezdiini, Bursal haclarla grp getirmeleri iin emnet
dah verdiini iddia etti. Bu sebeple boanmann vki olmadn syledi. Fakir, Mehmed
Dedeyi ahit gsterdi. Mehmed Dede de; eytan, Allah telnn dman olduu hlde,
bir anda dnynn bir ucundan bir ucuna gittii kabul edilir de, bir velnin bir anda
Kbeye gitmesi niin kabul edilmez dedi. Kad hayret ederek, mahkemeyi dier haclarn
gelecei gne tehir etti. Aradan gnler geti. Bursal haclar hacdan dndler. Mahkeme
gnnde ahit olarak, fakirin hac vazfesini yaptn, hatt verdii emnetleri
getirdiklerini bildirdiler. Kd, ahitlerin verdii bu ifde ile davc hanmn nikh fesh
etme isteini reddetti. Bylece boanma hdisesi olmad.
Kd Azz Mahmd Hdy Efendi, bu hdisenin gnlerce etkisinden kurtulamad.
Nihyet Eskici Mehmed Dedenin yanna gidip; Beni talebelie kabul buyurmanz iin
gelmitim dedi. O da; Nasbiniz bizden deil, ftdedendir. Onun huzruna giderek
mracaatnz bildirin dedi. Kad evine gitti. Hizmetisine atnn hazrlanmasn emretti.
Kendisi de srmal kaftann, sarn giyerek hazrlanan atna bindi. Yanna seyisini de alp,
ftde hazretlerinin derghna gitmek zere yola kt. Bugnk Molla Fenr Cmiinin
dou tarafndaki sokaa geldiinde, atnn ayaklarnn bileklerine kadar kayalara
saplandn grd. Ne kadar uratysa da at ileri sremedi. (Bu kayann kuzular
semtinde olduu da sylenmektedir.) Atndan indi. Srmal kaftanyla ftdenin derghna
doru yrd. Kad, dergha vardnda, ftde hazretlerinin zerinde eski bir hrka
olduu hlde, baheyi apalamakta olduunu grd. Muhammed ftde gelenleri
grnce, doruldu ve; Yazklar olsun ey Kad Efendi! Herhalde yanl yere geldiniz.
Buras yokluk kapsdr ki, biz yokluk kapsnn kuluyuz. Hlbuki sen varlk shibisin. Bu
hlde ikimiz bir araya gelip badaamayz. Senin ilmin, maln, mlkn, nn ve mmur
bir dnyn var. Bizim gibi kullarn Allah teldan baka hibireyi yoktur buyurdu. Bu
szler Kd Azz Mahmd Hdyye ok tesr etti. Gzlerinden iki sra ya dkld
hlde; Efendim! Hereyimi mbrek kapnzn eiinde terk eyledim. Yeter ki, talebeniz
olabilmek ve hizmetinizi grmekle erefleneyim. Her ne emrederseniz yapmaa hazrm
dedi. Bu sammi ifde zerine ftde hazretleri tane tane buyurdu ki; Ey Bursa kads!
Kdl brakacak, bu srmal kaftannla Bursa sokaklarnda cier satacaksn. Hergn de
dergha cier getireceksin! Hereyi brakacana, her emri yerine getireceine sz
veren Mahmd Hdy derhal kadl brakp cier satmaya balad. Ald cierleri Bursa
sokaklarnda, Cierci! Cierciii! diye diye bararak satyordu. Bursallarn hayret dolu
baklarna, kadnlarn ve ocuklarn alay etmelerine hi aldrmyordu. Onu grenler;
Bursa kads Azz Mahmd Hdy akln oynatm, tmarhnelik olmu diyorlard. Bu
ekilde, nefsini krp, rhunu ykseltmek iin her trl alaya alnmaya katlanyordu. Her
akam dergha geldiinde hocas ona; Bugn ne yaptn? Cierleri satabildin mi? diye
soruyor, o da, o gnk olanlar anlatyordu. ftde, bu ekilde, yeni talebesinin nefsini
iyice krmak ve terbiye etmek iin, derghta hela temizleme iinde almak zere
vazfelendirdi. Onu, hussi sohbetler ve tevecchler ile yetitirmek ve evliylk
makamlarnda ykseltmek iin urat. Nefsini terbiyede ksa zamanda dier talebelerden
ok ileri getiini grd.
Bir k gn akam, ftde hazretleri talebelerini toplam sohbet ediyordu. Bir ara;
Dostlarm! Canmz taze zm istedi. Acaba bulmak mmkn mdr? buyurdu.
Talebeler ilerinden; Bu k gn, bu karda taze zm olur mu? diye dnrlerken,
Azz Mahmd Hdy de kendi kendine; Madem ki bu sz hocam syledi, mutlaka
bunda bir hikmet vardr diye dnerek ayaa kalkt ve; Efendim! Msade ederseniz
bendeniz getireyim deyiverdi. Msade edilince, sepeti ald gibi Bursann ekirge
mevkiindeki baa gitti. Ba karlar altnda idi. Bir asma ubuunun zerinden karlar
temizlediinde, salkm salkm zmlerin sarkmakta olduunu grd. Bunun, hocas
ftdenin bir kermeti olduunu anlayp, zmleri sepete koymaa balad. Asmadaki
zmler bittiinde, sepet de azna kadar dolmu idi. Sepeti omuzuna alarak dergha
doru yrd. Yolda, hzl hzl yrrken, birden aya kayd ve bir ukura dt. ukur
derin olduundan, kmak iin ok uratysa da baaramad. aresiz kalnca hocas
ftdeden yardm istemek hatrna geldi ve iinden; mdat! Y mbrek hocam! der
demez, ukurun bandan bir ses geldi. Ey Mahmd! Uzat elini de yukar ekeyim
diyordu. Ban kaldrdnda birisinin kendisine glmsediini grd. Elini uzatt. Yukar
ktnda, bir anda o kimseyi gremez oldu. Yine sepeti omuzuna alarak dergha doru
sratle gitti. Hocasnn huzruna vardnda sohbet devam ediyordu. Omuzunda zm
dolu sepeti gren talebeler arp kaldlar. ftde, yardm edenin Hzr aleyhisselm
olduunu syledi. Talebeler, hocalar ftdenin, Allah telnn katnda yksek bir vel
olduunu ve Azz Mahmd Hdynin hocalarna olan teslimiyetini bir kere daha anladlar.
Azz Mahmd Hdy, sabah erkenden, hocas Muhammed ftde hazretlerinin

abdest suyunu starak, ibrikle dkmek vazfesini yapard. Birgn, suyu stmaya vakit
bulamadan hocas kapda grnd. Mahmd Hdy tel iinde, hocasnn abdest alaca
yere gelinceye kadar, ibrii gsne bastrd. Allah telya olan ak ateiyle suyu bir
anda stt. Suyu hocasnn avularna dktklerinde, scaklktan elleri yanacak ekilde
mteessir oldu ve; Evldm Mahmd! Bu su normal ate ile snmam. Bunu gnl atei
stm. Bu hl artk senin hizmetinin tamam olduunu gsteriyor buyurdu.
Azz Mahmd Hdy hazretleri, hocas Muhammed ftdeye sene hizmet etti.
Her emrini harfiyyen yerine getirerek talebelerin yllarca uraarak eriemedii derecelere
kavutu. Evliylk makamlarnda ziydesiyle pay shibi oldu. senenin sonunda
Muhammed ftde, ona, iczet verdi ve ocukluunu geirdii Sivrihisara, slmiyeti
yaymak, emir ve yasaklarn bildirmek zere gnderdi. Azz Mahmd Hdy, ailesiyle
birlikte Sivrihisara giderek hizmete balad. Alt ay kadar altktan sonra tekrar Bursaya
geldi. Bursaya geldii gnlerde, doksan yandan ziyde olan hocsnn hizmetini grmee
balad. Bu hizmetlerinden ok memnun olan Muhammed ftde; Olum! Pdihlar
rkbnda yrsn (Sen atn zerinde, pdih da yaya olarak arkandan yrsn) diye
dua etti. O sene ftde hazretleri vefat etti.
Azz Mahmd Hdy mnev bir iretle Trakyaya gitti. Bir mddet sonra da
eyhlislm Hoca Sadeddn Efendinin vastasyla stanbula geldi. Kk Ayasofya Cmii
tekkesinde hocalk yapmaya balad. Bu arada Ftih Cmiinde, talebelere, tefsr, hads ve
fkh dersleri verdi. Burada kald mddet iinde, ilim ve devlet adamlarna kadar uzanan
geni bir muhit edindi. Bu arada, skdarda kendi derghnn bulunduu yeri satn ald.
Buraya derghn in eyledi. Derghnda yzlerce talebenin yetimesi iin ok urat.
Ksa zamanda nm her tarafta duyuldu. Akn akn talebeler derghna kotular. Hasta
kalblerine if olan sohbetlerine kavutular. Onun feyz ve bereketleri ile marifetullaha
kavutular. Dergh, en fakirinden en zenginine ve en st kademedeki devlet ricaline
kadar her tabakadan insanlar ile dolup tayordu. Devrin pdihlar da ona hrmette
kusur etmiyorlard. nc Murd Hn, Birinci Ahmed Hn, kinci Osman Hn ve
Drdnc Murd Hna nashatlarda bulundu. Drdnc Murd Hna, saltanat klcn
kuatt.
O srada ranllarla yaplan Tebrz seferine Ferhat Paa ile beraber katld. Zaman
zaman pdihlarn davetlisi olarak saraya gidip, onlarla sohbetlerde bulundu. Azz
Mahmd Hdy hazretlerinin, eitli cmilerde vaz vermesi iin sevenleri devaml
taleplerde bulundular. O, skdar skelesindeki Mihrimah Sultan Cmiinde ve Sultan
Ahmed Cmiinde belli gnlerde vaz vererek, insanlara feyz ve marifet sundu.
Azz Mahmd Hdynin talebesi olmakla ereflenmek iin, herkes birbiriyle yar
yapyorlard. Bunlarn, banda; Sadr- azam Hall Paa, Dilver Paa, eyhlislm Hoca
Sadeddn Efendi, eyhlislm Hoca-zde Esad Efendi, Oku-zde Mehmed Efendi,
brhim Efendi, Nevi-zde Aty Efendi geliyordu. O zamanda Hdy Dergh,
stanbulun en mhim bir kltr merkezi hline geldi. Pekok lim yetiti.
Birgn Sultan Birinci Ahmed Hn rysnda: Avusturya Kral ile gre tuttuunu,
fakat kendisinin arka st yere dtn grmt. Zhiren bakldnda ry ok
korkun idi. Sabahleyin, derhal huzra getirilen limler ve ry tabircilerinden hibiri bu
ryy, Pdih tatmin edecek ekilde tabir edemediler. Nihyet skdarda bulunan Azz
Mahmd Hdynin, bu ryy tabir edebileceini arz ettiler. Pdih Birinci Ahmed de bir
mektup yazarak, yaknlarndan biriyle gnderdi ve tabir edilmesini rica etti. Haberci,
mektbu alp sratle skdara geti. Azz Mahmd Hdynin kapsn aldnda, onun
ierden elinde bir zarf ile kapya ktn grd. Habercinin getirdii mektbu alrken,
kendi elindeki mektbu Pdiha verilmek zere ona verdi ve; Sultnmzn gnderdii
mektbun cevbdr buyurdu. Mektbu aknlk iinde alan haberci, derhal mektbu
sultna gtrd ve grdklerini anlatt. Sultan Birinci Ahmed Hnn gnderdii mektup,
daha alp okunmadan cevb gnderilmiti. Sultan Ahmed Hn, gnderilen bu mektbu
heyecanla okudu. Deniyordu ki: Allah tel insan vcdunda arkay, cansz mahlklarda
ise topra, en kuvvetli olarak yaratt. nsan ile topran birbirlerine demesi, bu iki
kuvvetin biraraya gelmesi demektir. Bylece, Pdihmzn arka st yere yatmas ile bu
iki kuvvet birlemitir. Dolaysyla bu rydan slmn temsilcisi olan pdihmzn,
kffra kar zafer kazanaca anlald. Pdih bu tabiri pek beendi ve; te
grdm ryrun tabiri budur dedi. Derhal Azz Mahmd Hdy hazretlerine bin altn
gnderdi. Bu srada Mahmd Hdynin hanm hmile idi ve doumu yaklamt. Fakir
olduklar iin doacak ocuun ihtiylarn alamamlard. Bu sebeple hanm; Bursa
kadln braktn, medrese hocaln terkettin... Elindeki maln mlkn, ona buna
vererek harcadn... Dnyya gelecek yavruya saracak bir bez paras bile yok!... diyerek
zlyordu. O bu hlde iken kap alnd. Azz Mahmd Hdy kapya doru giderken
hanmna: Htun, Allah tel istediin dnyl gnderdi buyurdu. Kapy atnda
Sultan Ahmed Hnn hediyelerini ve bir kese iinde gnderdii bin altn alarak hanmna
teslim etti. Ertesi gn de Pdih kendisi gelerek elini pt ve talebesi olmakla ereflendi.
Pdih Ahmed Hn birgn skdara gitmiti. At ile arda dolarken hocas Azz
Mahmd Hdy hazretleri ile karlat. Sultan Ahmed, hocasn grr grmez atndan
aa atlad ve hocasn atna bindirdi. Kendisi de Azz Mahmd Hdynin arkasnda yaya
olarak yrmee balad. Ksa bir mddet at zerinde giden Mahmd Hdy, dnyy
titreten Koca bir Pdihn, arkasnda yaya yrmesine rz olmad ve; Sultnm! Srf
hocam Muhammed ftde hazretlerinin duas ve emri yerine gelsin diye bindim. nk o,
Pdihlar rikbnda yrsn diye dua etmiti. buyurarak atndan indi. Ata, tekrar
Sultan Ahmed Hn bindirdi. Bu hdiseden sonra, Sultan Ahmed Hnn u iiri yazd
sylenir:
Vrm ben Hakka verdim, gayri vrm kalmad.
Cmlesinden el ekip pes d cihnm kalmad.
nk hubbullah eriti, ekti beni kendine,
At gnlm gzn, gayri gmnm kalmad.
Evliynn himmeti, yakt beni kl eyledi,
Sfiyim, buldum safy d cihnm kalmad.
Ahmed der, Y ilhi! Sana krm ok-durur,
Hamdulillah ak- Haktan gayri vrm kalmad.
Azz Mahmd Hdy birgn, Sultan Ahmed Hnla sarayda sohbet ediyordu. Bir ara
abdest tazelemek istedi. brik ve leen getirdiler. Pdih hocasna hrmeten ibrii eline
ald ve abdest suyunu dkt. Sultan Ahmed Hnn annesi de kafes arkasnda havluyu
hazrlamt. Vlide Sultan kalbinden; Azz Mahmd Hdynin bir kermetini grseydim
diye geirmiti. Bunun zerine Mahmd Hdy, Vlide Sultann gnlnden geenleri
anlayarak; Hayret! Bazlar bizden kermet arzu ederler, Halfe-i ry-i zemnin elimize su
dkmesi ve muhterem vlidelerinin havlu hazrlamasndan daha byk kermet mi olur?
buyurdu. Sohbet esnasnda Sultan Ahmed Hn; Efendim! Seyyid Abdlkdir-i Geyln
hazretlerinin, kymet gn talebelerine ve pekok gnahkr mminlere efat edecei
hakknda rivyetler var. Bu rivyetlerin doruluu hakknda ne buyurursunuz? diye sul
eyledi. Azz Mahmd Hdy hemen cevap vermedi. Bir mddet murkabe hlinde
kaldktan sonra; Bu sz dorudur buyurdu. Sonra Pdih. Efendim! Acaba zt-
linizin bizlere bir vadiniz ve mjdeniz yok mudur? diye sorunca, Mahmd Hdy
ellerini kaldrarak: Y Rabb! Kymete kadar bizim yolumuza katlan, bizi sevenler ve
mrnde bir kerre trbemize gelip rhumuza ftiha okuyanlar bizimdir. Bize talebe olanlar
denizde boulmasnlar. mrnn sonlarnda fakirlik grmesinler. mnlarn kurtararak
gitsinler ve leceklerini bilip haber versinler diye dua eyledi. (limler ve evliy bu duann
kabul olduunu, bu yola mensp kimselerin hi denizde boulmadklarn ve pekok
kimsenin de vefat gnlerine yakn, leceklerini haber verdiklerini bildirdiler.)
Sultan Ahmed Hn, hocas Azz Mahmd Hdy hazretlerini ziyrete gitmiti. Bir
mddet sohbetten sonra atlarna binerek gezintiye ktlar. Karaca Ahmed mezarlnn
yanndan geerken, Mahmd Hdy, Pdiha dnerek; Sultnm! ster misiniz bugn
size birey gstereyim? diye sordu. Sultnn, sterim demesi zerine, kabristanla
dnerek; Kalknz dedi. Bu hitb karsnda btn ller arpa baa gibi kabirlerinin
iinden dikiliverdiler. Pdih bu hli grdkten sonra, Mahmd Hdy; Dnnz!
emrini verince, kabir ehli yine eski hllerine dndler.
Sultan Ahmed Hn, byk bir cmi yaptrmak istiyordu. Kararn verdi ve yerini
tesbit ettirdi. Temel atma mersimi iin hocas Azz Mahmd Hdy ve dier limleri
davet etti. Kurbanlar kesildi. Temel atmak iin ilk kazmay, Azz Mahmd Hdy
hazretleri vurdu. Pdih, yoruluncaya kadar temel kazd. Byle bir balangtan yllar
sonra, Cmi yapld ve aln yapmak ve Cuma hutbesini okumak zere Azz Mahmd
Hdy davet edildi. O gn frtna vard ve deniz iddetli dalgal idi. Bu sebeple kayklar
denize almaya cesret edemiyorlard. Mahmd Hdy, skdar iskelesine geldi ve
huss kayksna emrederek, yannda birka talebesiyle birlikte Sarayburnuna doru
ald. Allah telnn izniyle Mahmd Hdy hazretlerinin himmeti bereketiyle, kayn
n, arka ve yanlarndan bir kayk mesafesinde deniz st liman oluyor, dalgalar kaya hi
tesr etmiyordu. Bu ekilde herkes korkudan denize kamazken, Azz Mahmd Hdy
kayyla selmetle karya geti. skdar ile Sarayburnu arasndaki bu yola Hdy
yolu dendi ki, frtnadan uzak, selmetle gidilen bir deniz yolu olduu kabul edilir.
Kimy ilmini renmeye merak eden bir kimse, Mahmd Hdy hazretlerinin bu
ilimdeki mahretini renmiti. Birgn huzruna karak, kimy ilmini renmek istediini
arzetti. O anda Azz Mahmd Hdy, derghnn bahesinde bir asma aacnn altnda
istirahat ediyordu. Hi kimseyi reddetmek deti olmad iin, talebenin bu arzusunu
krmad. Yeni talebe, bu hussta bir marifet gstermesi iin srar edince, Mahmd Hdy
asma aacndan bir yaprak kopard. Yapran zerine baz dualar okuduktan sonra,
talebenin hayret dolu baklar arasnda yapran altn olduu grld. Talebe fazla srar
edince bu hli def tekrar etti. Talebenin maksad, tekrarlar esnasnda duay
renmekti. rendiine kanat getirince; Bu i ok basitmi, ben de yapabilirim
diyerek asmadan bir yaprak ald ve zerine rendiklerini okudu. Fakat bir trl altna
dnmedi. Sonra; Efendim! Ben de sizin okuduklarnzn aynsn okuduum hlde
yaprak altn olmad. Sebebi nedir acaba? diye sordu. Azz Mahmd Hdy de; Evldm!
Kimyy renebilmek iin, nce nefsi terbiye etmek icbeder. Nefsi kimya etmeden, bu
marifete kavuulamaz. buyurdu.
Azz Mahmd Hdynin zamnnda stanbulda veb salgn olmutu. yle ki,
hergn yzlerce insan vebdan lyordu. Her evi zntye boan bu fet karsnda halk
toplanp Azz Mahmda bavurdular. Dua edip, salgndan kurtulabilmeleri iin talebde
bulundular. Fakat Mahmd Hdy; Bu gibi husslara karmak bize uygun deildir
buyurduysa da, halk dua etmesi iin srar ettiler. Onlarn bu srrna dayanamayan Azz
Mahmd hazretleri: Karaca Ahmed mezarlna gidiniz. Bir servi aacnn altnda, sdece
hasr bulunan bir yal kimse oturur. smine Hasrp Dede derler. Onu bulunuz ve
derdinizi anlatnz. ayet red ederse, bizim gnderdiimizi syleyiniz dedi. Herkes sevin
iinde Karaca Ahmed mezarlna gitti. Hasrp Dedeyi bulup durumu anlattlar. Hasrp
Dede nce kabul etmedi. Mahmd Hdynin gnderdiini renince derhl ayaa
kalkarak ellerini at ve dua etti. Gelenlere dnerek; Bugn bir kimsenin daha cenze
namaz klnsn da, sonra veb salgn dursun dedi. O gnden sonra veb salgnndan
len olmad.
Zengin bir kimse, Mahmd Hdynin stnln grmek, anlamak iin huzruna
gitti. Hikimseye gstermeden, Mahmd Hdynin seccadesinin yanna elindeki altn
dolu keseyi brakt. Ayrlmak iin izin isteyince, Mahmd Hdy; Brakm olduunuz
altnlar ile hem dny hem de hret mamur edilebilir. Altn velye de deliye de lzmdr.
Onun iin bu altnlar, hayr yoluna sarfetmek zere kabulnde bir mahzur grmyor, red
etmeyi uygun bulmuyorum deyince, o zengin; Efendim kalbimde gizlediim eyleri
aynen ifde ettiniz dedi ve Azz Mahmd Hdyye muhabbeti ve hrmeti artm olarak
huzrdan ayrld.
Sultan Ahmed Hn, baz devlet erknyla gezmeye ktlar. Ormanlk bir yerde
istirahat ederlerken hizmetiler bir koyun kesip, kzarttlar. Pdiha ikrm ettiler. Sultan
Ahmed Hn besmele ekerek elini ete uzatt an, Azz Mahmd Hdy hazretleri orada
beliriverdi. Pdiha; Sultnm! Sakn yemeyiniz, o et zehirlidir buyurdu. Etten bir
miktar kesip, oradaki bir kpee verdiklerinde, kpein derhal ld grld.
Zamnn pdih vezrlerinden birini azletmi, mhrn de skdar tarafnda
oturan bir baka vezre gndermiti. Yolda mhr gtren haberci, bir deniz kazasna
tutulduu iin mhr denize drd. Mhrn denize dtn renen pdih, Azz
Mahmd Hdyye gidip durumu anlatnca, o da pstekisinin altna elini uzatp, sular
damlamakta olan mhr pdiha teslim etti.
Azz Mahmd Hdy hazretleri, 1038 (m. 1628) senesinde hakki leme gt.
Vefatndan nce talebeleriyle ve tandklaryla hellleti, vasiyyetini yapt. Son nefeste de
Kelime-i ehdet getirerek rhunu teslim etti. Trbesi skdardaki derghndadr.
klar, onu ziyret etmekte, feyz ve bereketlerinden istifde etmekdedirler.
Azz Mahmd Hdy hazretlerinin syledii ilhilerden bazlar yledir:
Kim umar senden vefy,
Yalan dny deil misin?
Muhammed-l-Mustafy,
Alan dny deil misin?
Yr hey vefsz yr,
Sensin hod bir khne kar,
Nice yzbin erden geri,
Kalan dny deil misin?
Kimisini nln edip,
Kimisini giryn edip,
hr kr ryan edip,
Soyan dny deil misin?
Kastedip halkn zne,
Toprak doldurup gzne,
Ehl-i gafletin yzne,
Glen dny deil misin?
Eer h ve eer bende,
Her kiiyi salan bende,
Kimse mekn tutmaz sende,
Viran dny deil misin?
Sihr ile donatp kendin,
Meydna salan semendin,
leme mihnet kemendin,
Salan dny deil misin?
in gcn dim yalan,
ok kiiden arta kalan,
Nice kere boalarak,
Dolan dny deil misin?
Yalanc dnyya aldanma y h,
Bu dernek dalr dvn elenmez,
ki kapl bir virnedir bu,
Bunda konan ger, konuk elenmez.
Bakma bunun karasna akna,
Gnl verme bostanna bana,
Benzer hemn ocuk oyuncana,
Burda akl olan insan elenmez.
Vrn sr eyle Mevl yoluna,
Bunda ne eylersen anda buluna,
Birgn sefer der berzh iline,
Ota kalkacak Sultan elenmez.
Sen ey gfil ne sandn rzgr,

Durur mu anladn leyl--nehr,
Ykn yineldigr evvelden br,
Yoksa yolcu gider kervan elenmez.
Dorusuna gidegr bu yollarn,
Geegr sarpn yce bellerin,
Dny zindndr mmin kullarn,
Zindanda olan kul kolay elenmez.
mr tamam olup defter drlr,
Srat kprs ve mzn kurulur,
Hakkn derghnda elbet durulur,
Buyruu tutulur fermn elenmez.
Hdy noldu bu kadar peygamber,
Eb Bekr ve mer, Osman ve Haydar,
Hani Habbullah Sddk- Ekber,
Bunda gelen gider bir cn elenmez.
Kudmn rahmetu zevku sefdr y Reslallah!
Zuhurun derdi uka devdr y Reslallah!
Seninle irdiler zte dah envai lezzte,
in erbb hcte atdr y Reslallah!
Kemli zmre-i kmmed senin nrunla bulmutur.
Vcdun mazhari tmi huddr y Reslallah!
Neb idin dah dem dururken mi tn ire,
mm-l-enbiy olsan revdr y Reslallah!
Hdyye efat kl eer zhir eer btn,
Kapna intisb etmi geddr y Reslallah!
Azz Mahmd Hdy, insanlarn Ehl-i snnet itikdnda bulunmalar ve ibdetlerini
doru olarak yapmalar iin pekok eser yazmtr. Bu eserlerden bazlar unlardr: 1Nefis-l-Meclis, 2- Tecelliyt, 3- Dvn- ilahiyt, 4- Habbet-l-Muhabbe, 5- Nect-lGark, 6- Tarkatnme, 7- Tezkir-i Hdy, 8- Ahvl-n-Nebiyy-il-Muhtr aleyhi
salevtullah-il-Melik-i Cebbr, 9- Cmi-l-fadil ve Kmi-ur-rezil, 10- Feth-l-bb ve refl-hicb, 11- Feth-l-ilh, 12- Hiye-i Khistn f erh-i fkh- Keydn, 13- Hayt-lervh ve nect-l-ebh, 14- Tarkat- Muhammediyye, 15- Vkit, 16- erhun al
Kasdet-il-Vitriyye f medhi Hayr-il-Beriyye, 17- Mensr Mevld-i Neb ve daha pekok...
3) Semert-l-fud; sh. 145
5) Fezleke; cild-2, sh. 113
6) Evliy elebi Seyehatnmesi; cild-1, sh. 479
7) Silsilenme-i Celvet; sh. 82
8) Lemezt-l-hulviyye; vr. 187 a
9) Tezkr-i Hdy (Ftih blm. 2572)
10) Klliyt- Hazret-i Hdy
11) Hadkat-l-Cevmi; cild-2, sh. 195
12) Menkb- Azz Mahmd Hdy
BAH (Muhammed bin Muhammed Haleb):

Halebde yetien afi mezhebi fkh limlerinden ve tasavvuf byklerinden. smi,
Muhammed bin Muhammed bin Muhammed bin Muhammed bin Ahmed el Bekfln elHaleb el-Bah olup, tasavvufta Halvetiyye yoluna mensbdur. Bah veya Haleb diye
mehr olup, zamannda bulunan; hads, tefsr, fkh ve kelm limlerinin ve tasavvuf
byklerinin nde gelenlerinden idi. 1038 (m. 1628) senesi Rabul-evvel aynda, Haleb
kylerinden Bekflnda dodu. Bekfln, Haleb ve Dmekda ilim rendi. Sonra Halebe
yerleti. Hacca gidip hacdan sonra bir mddet orada mcvir olarak kald ve 1098 (m.
1687) Rabul-hr aynn beinde Sal gecesi, Mekke-i mkerremede vefat edip, Cennetl-muall kabristanna defnedildi.
lim tahsiline, doum yeri olan Bekfln kynde Kurn- kerm okumay renerek
balayan Bah, bundan sonra Dmeka gitti. Orada; Abdlbk el-Hanbel, Muhammed
Habbz el-Batnn, Muhammed bin Belbn, Muhammed Aysv ve baka limlerden ilim
rendi. rif-i billah eyh Eyyb el-Halvetnin hizmetlerinde bulunup, Halvetiyye yolunda
yetiti. Tasavvufun esrrna, inceliklerine vkf oldu. lim ve evliylk yolunda emeline,
arzu ettii maksdna kavutuktan, yan iyice yetiip kemle geldikten sonra, ailesinin
yanna dnd. Artk ilim bakmndan meyve veren bir aa, ilmiyle amel etmesi
bakmndan da o aacn meyveleri misli olmutu. Fakat tam bir ilim olduundan,
ilim renmeye doymuyor, dim ilmini arttrmak iin gayret ediyordu. Halebe gidip
orada yerleti. Haleb mftsi olan Muhammed bin Hasen el-Kevkibden ilim renmeye
devam etti.
Btn ilimlerde ykselmi, iczet alm, himmet shibi bir zt olarak, ilim
neretmeye, rendii yksek ilimlerden bakalarnn da istifde etmeleri niyetiyle,
insanlara fideli olmaya balad. Halebde bulunan fazlet shibi birok zt, ondan ok
istifde etti.
Hulsat-l-eser kitabnn shibi olan Muhammed Muhibb (rahmetullahi aleyh),
Muhammed Bahnin hl tercmesini verirken yle anlatr:
Muhammed Bah 1086 (m. 1675) senesinde Anadoluya geldi. Ben kendisiyle
Edirnede bulutum. Edirnede bir mddet kald. Ekser vakitlerde onunla grp
sohbetinde bulunurdum. Konumasnn, fideli eyler anlatmasnn gzellii karsnda,
sohbetlerini pr dikkat dinlerdim. Onda grdm gzel hllere, edeb ve sknete
hayrn kalrdm. Grdm kimseler arasnda ondan daha hilm shibi (yumuak) ve
ondan daha tahammll, sabrl bir kimse grmedim. Kerem ve ihsn shibi, iyilik
yapmaktan holanan, ok cmert bir kimse idi. Edirneden stanbula dndkten sonra,
onunla stanbulda da karlatm. Vezr-i azam Fzl Mustafa Paann, Muhammed
Bahye kar huss muhabbeti vard. Onu Halebde bulunan Halvet hlsiyye tekkesinin
mehatine (bana) tayin etti. O da kabul edip oraya giderek bir mddet vazfe yapt.
Ayrca, Halebde bulunan Mukaddemiyye Medresesinde ders verdi. Bir mddet vazfe
yaptktan sonra, yerine olu Muhammed Efendiyi brakarak, hacca gitmek niyetiyle yola
kt. ama urad. Buradan Hicaza gitti. Mekke-i mkerremeye ulatnda, ahl
Muhammed Bahyi ok gzel karlad. Bata Mekke-i mkerreme emri, erf Ahmed bin
Zeyd olmak zere, lim ve fdllardan ve dier insanlardan birok kimse, onun geliinden
dolay byk bir sevin duyarak memnuniyetlerini belirttiler. Onu medheden iirler
sylediler.
Hac vazfesini en gzel ekilde f edip, yerine getirdikten sonra geri dnmeyen
Bah hazretleri, orada mcvir olarak bir mddet ikmet etti. Orada iken 1098 (m.
1687) Rabul-hr aynn beinde Sal gecesi vefat etti. Ertesi gn leye doru Mescid-i
haramda, kalabalk bir cemat tarafndan cenze namaz klnp, Cennet-l-muall
kabristannda mm-l-mminn Hadcet-l-kbrnn (r.anh) yaknna defnolundu.
Cenze namazn byk afi limlerinden Ahmed en-Nahl kldrd.
Muhammed Bahnin yazd kymetli eserlerden bazlarnn isimleri yledir: 1- Efiye f nazm-il-Kfiye (Nahiv ilmine dir Kfiye isimli eserin nazm hline getirilmiidir),
2- Tefsr (Kurn- kermden baz srelerin tefsridir), 3- erh-l-Brde (mm-
Busayrnin Brde isimli mehr kasdesinin erhidir), 4- Reeht-l-midd fim
yetealleku bis-sfint-il-ciyd, 5- ems-l-mefhr (Kalid-l-cevhir f menkb i-eyh
Muhyiddn Abdlkdir isimli eser zerine, Abdlkdir-i Geyln hazretlerinin torunlarndan
bahseden bir zeyl (ilve) dir.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

zh-l-meknn; cild-1, sh. 573, cild-2, sh. 38, 56
BK:
Osmanllar zamnnda yetien limlerden ve irlerden. smi, Mahmd
Abdulbkdir. Bk mahlasyla tannan Mahmd Abdlbk, zamannn ir ve edipleri
arasnda Sultn--uar diye de mehr olmutur. Ftih Cmii mezzinlerinden
Mehmed Efendinin oludur. 933 (m. 1526) senesinde stanbulda dodu. 1008 (m. 1600)
senesinde stanbulda vefat etti. Edirnekap dnda Eyyb Sultana giden yol zerindeki
kabristana defnedildi.
ocukluunda bir mddet sara raklnda altktan sonra ftratndaki yksek
kabiliyeti onu medrese tahsiline sevk etti. Medresede ksa zamanda akranlar arasnda
ykselip, keskin zeksn ve kabiliyetini ortaya koydu. Zamannn mehr limlerinden
Ahaveyn diye bilinen Karamanl Ahmed ve Mehmed efendilerden akl ve nakl ilimleri
tahsl edip istifde etti. 19 yalarnda iken stanbulun gen irleri arasnda Snbl
kasdesi ile hreti fazlalat. Medresedeki ders arkadalar arasnda ir Nev, skpl
ir Vlih, Hoca Sadeddn Efendi gibi kabiliyetli genler bulunuyordu. 960 (m. 1552)
senesinde Sleymniye Medresesi mderrisi Kd-zde emseddn Ahmed Efendinin
tedris halkasna dhil olup, ondan ok istifde etti. Bu arada devrin std iri Ztnin iir
meclislerinde bulundu. Zt tarafndan ondaki iir kabiliyeti ortaya karlp tevik edildi.
960 (m. 1552) senesinde Nahcivan seferinden dnnde, Knn Sultan Sleymna
takdim ettii kasde sebebiyle pdihn ltuf ve ihsnlarna kavutu. 963 (m. 1555)
senesinde hocas Kd-zde Ahmed Efendi, Haleb kadlna tayin olununca o da
beraberinde gitti. 967 (m. 1559)de tekrar stanbula dnd. Haleb beylerbeyi Kubd
Paaya takdim ettii Hill ve hocas Kd-zdeye takdim ettii Riye kasdesi bu
srada yazd iirlerdendir. stanbula dnerken Konyada eyhlislm Ebssd
Efendinin olu Mehmed elebi ile tant. Ebssd Efendi iin yazm olduu Lmiyye
kasdesini stanbula gelince takdim etti. 969 (m. 1561) senesinde Ebssd Efendinin
hizmetinde bulunduu srada Sadrazam Semiz Ali Paaya takdim edildi. 971 (m. 1563)
senesinde Silivride bulunan Pri Paa Medresesi mderrisliine tayin olundu. 972 (m.
1564)de stanbul Murd Paa Medresesi mderrisliine nakl olundu. 973 (m. 1563)de
terf etti.
Knn Sultan Sleymn, Bkye ok iltift edip ihsnlarda bulunuyordu. Bu durum
baz kimselerin kskanmasna sebep olmutu. nk Knn Sultan Sleymn yazd
iirleri ona gnderiyor, onlara nazireler yazmasn emrediyor, ihsnlarn ve iltiftlarn
eksik etmiyordu. 973 (m. 1565)de hacca gitmi olan babasnn lm haberini ald. 974
(m. 1566) senesi iinde, Knn Sultan Sleymnn vefat, Bkyi son derece zmt.
Mehr mersiyesini yazmak sretiyle pdihna balln anlatt. 974 (m. 1566)de
mderrislik vazfesinden ayrld. Ayn sene iinde tahta geen kinci Selim Hna clus
kasdesi yazarak takdim etti. 977 (m. 1569) senesinde Murd Paa Medresesi
mderrisliine, 979 (m. 1571)da Eyyb Medresesi mderrisliine tayin olundu. 981 (m.
1573) senesinde Sahn- semn medreselerinden birine ykseltildi. O srada kinci Selim
Hndan kabul gren Bk Efendi, pdihn huss meclislerine davet olunmaa balad.
982 (m. 1574) senesinde nc Murd Hnn tahta geiinden sonra ykselerek, 983
(m. 1575)de Sleymniye Medresesi mderrisliine getirildi. Hi ummad bir iftir
sonunda vazfeden alnd. 984 (m. 1576)de Bk Efendinin susuz olduu anlalarak,
Edirne Selmiye Medresesine tayin edildi. 987 (m. 1579)de Mekke kadlna, 988 (m.
1580)de Medne-i mnevvere kadlna nakledildi ise de, 989 (m. 1582)de vazfeden
alnd. 990 (m. 1582)da stanbula dnd. 992 (m. 1584)de stanbul kadlna tayin
edildi. 993 (m. 1585)de bu vazfeden alnp, 994 (m. 1586)de tekrar ayn vazfeye
getirildi. Ayn sene iinde Anadolu kadaskerliine terf ettirildi. ki seneden sonra bu
vazfeden de alnd. 999 (m. 1590) senesinde tekrar memriyete ide edilerek bir yl
sonra Rumeli kadaskerliine getirildi. Ayn yl iinde emekliye ayrld. 1003 (m. 1594)
senesinde pdih olan Sultan nc Mehmed Hn onu Rumeli kadaskerliine tayin etti.
Ayn sene iinde vazfeden alnd. Bundan sonra evine ekilip iirleriyle ve ilm almalarla
megul oldu. 1006 (m. 1597) senesinde tekrar Rumeli kadaskerliine getirildi. Baz
hdiseler zerine 1007 (m. 1598)de istif etmek zorunda kald. Bir mddet kendi
kesine ekilip ibdet, tat ve iirle megul iken tutulduu hastalktan kurtulamayp
vefat etti. Cenze namazn eyhlislm Sunullah Efendi kldrd. Btn devlet erkn,
vezrler, limler ve irler ile byk bir kalabalk bu cenze namaznda bulundu.
Haytnn sonuna yakn evlenen Bk Efendinin, eyh mahlasyla bilinen Mehmed
Efendi ve Abdurrahmn Efendi adnda iki olu var idi.
Knn Sultan Sleymn, kinci Selm, nc Murd ve nc Mehmed Hn
zamanlarnda yaam olan Mahmd Abdlbk Efendi, akl ve nakl ilimlerde derin lim ve
gzel ahlk shibi idi. Dni ilimlerdeki stnl eyhlislm olabilecek derecedeydi.
Ancak sras gelmedii iin bu vazfeye tayin olunamad. Tatl dilli, gler yzl ve ho
sohbet idi. Ak kalbli, temiz yrekli, nzik ve kibar mizal olduu iin nkteli tarizlerinde
zarfet haddini amazd. Herkese iyi mumele eder, istemiyerek kalbini krd kimselerin
gnln almaa alrd. Hayrsever bir zt idi. stanbulda Nianc Paa-i Cedd yannda
Bk Efendi Mescidini yaptrmt.
Bknin haytndaki adm adm ykseli, eyhlislmlk mevkiine ulaamasa bile,
iirde padihla ulamasna sebep olmu, Knnye arkadalk etmi ve birlikte iir
mushabelerinde bulunmulardr. Ksaca bu devrin tannan iki pdih vardr. Biri Sultan
Sleymn Hn, dieri ise iirin sultn olan Bkdir. Ona Trk trihinin en yksek
devrinde Sultn--uar denilmesi bouna deildir.
ocukluunda ok fakir olmas sebebiyle, iirinde haytn iinden getirdii husslar
vardr. Hatt iiri bu ynden ele alnnca baz szleri atasz hkmndedir. iirdeki bu
kuvvetlilii, yaad ve iinden geldii hayttan getirmitir.
iir diline renklilik ve akclk getiren Bk, ran edebiyt tesrinin de ortadan
kalkmasna sebeb olmu ve bulunduu asra iirde milllii getirmitir. Yaratltan kibar ve
zarif oluu, nkteleri ile iirini atba gtrmesine sebeb olmutur. iirinin yannda,
dillerde dolaan nkteleri de iir mecmalar ve kitaplar kaydedilmitir.
Bk sanatta, Osmanl Trkesi Edebiytnn en byk iri olma durumunu dim
muhafaza etmi, hreti imparatorluun btn hudutlarna yaylmtr. Ayrca iirinin
halv gibi gda olduunu ve ellerden ellere dolatn zikreden kaynaklar mevcttur:
gftr- Bk-i rin-ed
Edip hb halvy hir gda
Geze elleri cm- sk gibi
De dillere ir-i Bk gibi
beytleri bunun ak dellidir. Aratrld takdrde bu kbil msra ve beyitlerin, devrin
dier melliflerinde daha fazla grlmesi mmkndr. Bkyi bu duruma getiren, dili
ustaca kullanmasdr. Ses ve many iirinde birletiren ir, ahenkli ve temiz bir slb
ortaya koymutur. Onun iiri ll ve bilgi hudutlar iinde kullanlan bir dilin mahsl idi.
iirinde kulland kelime, tabr ve deyimlerin menei halkn dili, ev ve aile Trkesi idi.
Ksaca Bk, muhtev ve ekil itibriyle Trkenin cmle yapsna deer vermi ve mill
nazm cmlesini korumasn bilmitir.
Bk sanatn gz ile eyaya bakar. Bazan resme ulaan iirleri vardr. Bu, bir asr
sonra Nedime de tesr eder. Onun gazelleri bitmemi hissini verir. Bkde gzellik ve
mkemmellik esastr. Kulland her kelime, iri gzeli yakalamaya gtrr.
Gazellerinin muhtevs genilik gsterir. Her ne kadar nee, zevk ve yaama
ynnde iirler yazmsa da onun iirlerinde dn taraf da ar basar. Sabr, Bkde
zerinde durulmas gereken bir unsur olup, bu sayede ikyetten uzaktr. Baz gazelleri
kendinden bahseder, hele Bana redifli gazeli tamamen iri verir ve te Bk budur
hkmne gtrr. Tab ki btn bunlarda kalemin ve szn gidiini de hesaba katmak
gerekir. Cn redifli gazeli kendisini tamamlayan iirleri arasnda zikredilebilir.
Bkye gre ir, lem bann blbldr. Blbl ise glbahesinde bulunur. kn
gerek tarifini de yapmaktan ekinmez:
Vaktine mlik olan dervdir sultn- vakt
zz--ch- saltanat demez cihn gavgsna
derken, tasavvuf neesi iinde her eyden getiini de grrz. Zten bu gazelin
tamm, tasavvufta yer alan sf-i ibnl-vakt umdesine sk skya baldr.
Hakkat srrna vkf deilsin
Alkan var ise ak- mecza
derken de gerek tasavvufa gider ve ilh taraf ar basar. ir ayrca cehletten ve
chillerden ikyet etmektedir. Bir bakma zamanlar devirleri bunlar karartmaktadr:
Devr-i zamane cnb ndnlk zredir
Ndn komaz ki merdm-i dn huzr ede
beyti ile ir btn zamnlarn hastalna tehis koymutur.
Bknin iiri bir bakma ilh aka alan mecaz bir penceredir. O, gzelliklerle
oynayan bir irdir. Eski edebiyatn mazmnlar gerek manda onun iirinde seslenirler.
Bk baz gazellerinde, kasdeleri bir tarafa, devrinin pdihlarna ve devlet adamlarna
da yer vermitir. Devrin detleri, dvnnda yer yer gze arpar. Gnl redifli gazelinde
az ok iirinin srrn aklar:
mmd-i vasl- yrdan el ekme Bky
yed ki destgr ola bir merhab-y-la
beytinde midsizlie dmemeyi,
Hk- rh olduum grp ayan
Yerlere basmaz oldu cnne
derken de sevgilinin eziyetlerine ne derece katlanacan heber vermektedir.
iirinin muhtevs, grld gibi duygu ve dncenin, hatt inancn yannda bilgi
ve sanat unsurlar ile ykldr. Her msra ve beytte bunun tezahr ayr ayrdr. Onun
iin Bknin iiri bitmemi hissini verir. Fakat ir, ilenmesi gereken unsurlar byk bir
titizlik, sanat endiesi ve zek gc ile yerine koymu; asrlar tesine sesini brakmtr.
Tbutu banda bulunanlar alatan beytinden sonra;
Bk kalan bu kubbede bir ho sad imi
derken, kendisinden hl ses gelmektedir. Onun, bunlara ilve olarak dier
irlerimizde grld gibi, atasz mahiyetindeki beyitleri ve msrlar zikre deer.
Fermn- aka can ile var inkydmz
Hkm-i kazya zerre kadar yok indmz
eklinde balayan gazeli, tevekkle eken ve tevekkl iinde olan irin gerek
hlini verir.
iirleri iinde asl Bkyi, yukardaki gazele de yaklatran mehr Knn Sultan
Sleymn mersiyesidir. ir bu mersiye ile sdece Sultan Sleymn Hnn vefatn deil,
bundan sonraki Osmanl Devletinin hlini de terennme balamtr. Mersiye yedi
bendden meydana gelmekte, ar, vakarl, heybetli bir hzn ve zdrabla htrlar
birletirmektedir. Bendin ikinci blm her yn ile byk Sultn ele alm, nc
bendde mahlkt byle bir pdihn kayb ile alamaya arlmtr. Manzmenin en
dikkat ekici ve gzel bendi altnc ksmdr. ir burada byk Sultnn sava
meydanlarndaki zaferlerini, cihd akn ve Trk-slm dnysna kazandrd
stnlkleri dile getirmektedir. Yedinci bend ise yeni hkmdra ayrlmtr.
Dvnnn tertbinde dikkat eken husslar da vardr. Dier dvanlar olsun, eserler
olsun bata mncaat ve naatlarla balad halde, bu durum Bkde grlmemektedir.
Yan Dvn dorudan doruya kasdelerle balamtr.
Bknin Dvnndan baka eserleri de vardr. Bunlar:
Fedil-l-cihd: Ahmed bin brhimin yazd Meri-l-evk il mesir-il-uk
adl eserin Trke tercmesidir. Mslmanlar cihda tevik eden bir eserdir.
Hads-i erben tercmesi: Eyyb mderrisliinde bulunduu srada, Eb Eyyb elEnsrden rivyet edilen hads-i erfleri toplam ve tercme etmitir.
Melim-l-yakn f Sret-i Seyyid il-mrseln: mm- Kastalnnin El-Mevhib-lLednniyye adl mehr eseri esas alnarak yazlan bu siyer kitab tercme olmaktan
ziyde telf bir eserdir. Bk Efendi bu kitab yazarken yzden fazla kitaba mrcaat
ederek, mellifn afi mezhebine gre yazd baz meseleleri, Hanef mezhebine gre de
yazmtr. Zarur ve faydal grd baz ilveleri yapmtr. Sokullu Mehmed Paann
emir ve istei zerine yazlan bu eser, ayn zamanda Mahmd Abdlbk Efendinin, dn
meselelere ve Hanef fkhna vukfunu gstermesi bakmndan da nemlidir.
Fezil-i Mekke: Kutbddn Muhammed bin Ahmed Mekknin El-lm f ahvl-ilbeledillah-il-haram adl eserinin tercmesidir. Sokullu Mehmed Paann emri ile yaplan
bu tercme, Abdlbk Efendinin Mekke kadl esnasnda tamamlanmtr. Mekke
trihinden ve bilhassa Osmanl pdihlarnn oradaki tesislerinden bahseden bu eser
akc bir slbla yazlmtr.
GAZELLERNDEN
Fermn- aka can ile var inkydmz
Hkm-i kazya zerre kadar yok indmz
Ba emezz edniye dny- dn in
Allahadur tevekklmz itimdmz
Biz mttek-y zerke-i cha dayanmazz
Hakkn keml-i ltfunadur istindmz
Zhd--salha eylemeziz iltic hele
Tutd egeri lem-i kevni fesdmz
Meyden saf-y btn- hummdur garaz hemn
Erbb- zhir anlayamazlar murdmz
Minnet Hudya devlet-i dny fen bulur
Bk kalur sahfe-i lemde admz.
Mans: Akn fermnna (buyruuna) candan ba emiiz, bu yzden kaznn
hkmne (kadere) zerre kadar indmz yoktur (biz Haktan gelene rzyz.)
Alak kimselere alak ve fn dny iin ba emeyiz (dnylk, makm, mevk iin
ba emez, minnet etmeyiz), bizim veklimiz ve itimd edip gvendiimiz tek varlk
Allah teldr.
Biz mevknin, makamn altn ilemeli koltuk deyneine dayanmayz, bizim
dayandmz yer Allah telnn ltfunun en st derecesidir.
Biz insanz, insan noksanlklarla doludur, varlk lemini fesdmz kaplamken, zhd
ile dne bal bir ekilde grnp insanlar aldatmayz. Ne isek yle grnrz.
arbdan maksad kpn iinin temizliidir, nk kp temiz olunca yan bedenin ii
temizlenince gnl temizdir. Gnl gz ile bakmayp ba gz ile bakan, grne
aldanan kimselerin bizim mermmz anlamas zordur.
Ne derlerse desinler; dny devleti, makam, mevkii, ksaca vcd varl son
bulacaktr, Allah telya krler olsun ki lemin sayfasnda Bknin ad kalcdr.
Var m bir dvne kim get-i glistn istemez
Uzlet idp Hakkdan bir beyt-i vrn istemez
Fakr gencin ihtiyr etdi u kim kni olur
emas ems olsa yakmaz tk- eyvn istemez
Ddunu serv eyleyip kanlu yan glen idp
Eylemez serve nazar seyr-i glistn istemez
Ho gelr ana rebb vzesi gavgs yok
Pdih- ak olan dergh u dvn istemez
Derd-i yr ile kim ba hodur Bky
lmee cnlar virr derdine dermn istemez.
Mans: Levmedilmi, talanm bir kimse (bir deli) gsterin ki, gl bahesinde
gezip tozmak istemesin ve bir keye ekilerek Allah teldan ykk bir ev istemesin.
nk hazne vrnelerde bulunur ve ykk gnllerin duas kabuldr.
Fakr haznesini seen her eye rz gstermitir; onun fitili gne olursa; yksek
binlarn tk, kemeri neye yarar.
Fakirlikle yetinen hn ge uzatan servi, gzlerinden akan kanl ya glen
ederek; serve bakmaz ve gl bahesinde gezmeyi de istemez.
Ona rebbn kavgas olmayan sesi gzel grnr; zten akn pdih iin ne
dergh ne de dvn gerekir.
Ey Bk! u n (unun) ba sevgiliyi dndnden dolay, hep onunla megul
olduu iin hotur; bu sevgi yznden lr de derdine il istemez. Eer il edilirse o
sevgi kalmayacaktr.
Vecze hkmndeki baz beyt ve msralar:
Dernun pr marif hem-ninin merd-i rif kl
Alma ey yz gl ahs- ndna kitb-s
ini (gnln) irfnla doldur, arkadan da rif kimse olsun; ey gl yzl sevgili
(dost), chil kimseye kitap gibi hemen alverme.
Zer-efn ol kef-i ihsn ile seyr eyle lemde
Cihn-gerd--civnmerd-i cihn ol fitb-s
Gne nasl dnyya bol bol cmerte klarn gnderir, dolaarak hi birini ihml
etmeden btn mahlkta faydal oluyorsa; Ey dost! Sen de lemde ihsn elini aarak
altnlar sa, faydal ol.
eref vermez dr--gevher keml olmaz zer--zver
Hner kesb et hner bahr- fazlet kn- irfndur.
nci, mercn, kymetli eyler insana aslet ve eref vermez, altnla ve ssle
olgunluk, ycelik olmaz; i, sanat ve hner kazanp herkese faydal olmaktr. nk
hner, fazletin denizi ve irfnn ocadr.
Gark eder lemleri bir katre b- mafiret
Var kys et vsat- dery- rahmet neydgin.
lemleri bir damla mafiret suyu basar, sen buna kysla cenb- Hakkn rahmet
denizinin geniliini dn.
Himmet-i merdn ile sn olur her mkil i
Allah adamlarnn mnev yardm ile btn glkler kolaylar.
Sz gherdir, ne bilir kadrini ndn gherin
Sz incidir, chil onun kymetini bilemez.
Bmr hlini, yine bmr olandan sor.
Hastann hlini hasta bilir, eer sormak istersen hastadan sor.
Gerdn- dna kil isen klma itimd
Akllym dersen, geici dnyya gvenme.
Dn-dil isen srrn ndna duyurma
Gnlle biliyorsan (rif isen) srrn chillere ama.
kl etmez, abes yere hande
Akll kii, yok yere bou bouna glmez.
Kerem grdke ey Bk rec artar gedlardan
Ey Bk! Dilencilere ihsnda bulunduka onlardaki istek daha da artar.
nsn- kmil olmaa say eyle dem ol
Mkemmel insan olmak iin al ve insan ol
ok olur yr vel yr- vefdar olmaz
Grnte pek ok dost vardr, fakat vefls bulunmaz.
nyet hazret-i Hakdan, kerem Feyyz- mutlakdan
Ltuf ve ihsn ancak mutlak feyz shibi olan Allah telnn yce ztndan olur,
bakalar vstadr, insann bunu bilmesi gerekir.
Mahmd Abdlbk Efendi Mevhib-i Lednniyye tercmesinde, Reslullah
(sallallahu aleyhi ve sellem.) sevmenin almetlerini anlatrken diyor ki:
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem.) efendimizi seven kimse Onun bildirdii
slm dnine candan bal olur. yle bir derecede olmal ki; neye hkm ederse can ve
gnlde onu gzelce kabul ve ona edeble itat eder. Nitekim Allah tel Nis sresi 65.
yet-i kermesinde melen: Hayr, Rabbin hakk iin aralarndaki ihtilfta, seni
hakem yapp, sonra da senin verdiin hkm nefslerine ar bulmayarak, tam
teslimiyetle teslim ve rz olmadka mn etmi olmazlar buyuruyor.
Gnlnde, Peygamber efendimizin verdii hkmden dolay arlk, zdrap ve darlk
olan, yan Onun hkm kendi dileine uymad takdirde hatr incinen kimseden, Hak
tel hazretleri mn gidermitir. Bu trl kimseler mmin olmazlar diye buyurulmutur.
Sehl bin Abdullah Tster buyurdu ki: Bir kimse btn hllerinde Reslullah
(sallallahu aleyhi ve sellem.) kendisine rnek almayp nefsinin kendi elinde sansa o kimse
o snnete uymann tadn duyamaz. Zr Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem.)
efendimiz; Sizden biriniz, ben ona kendi nefsinden daha sevgili olmadka mn
etmi olmaz buyurmutur. Fahr-i kinat efendimiz kiiye kendi nefsinden daha sevgili
olmadka mn iddiasnda bulunmas ciz deildir.
Peygamber efendimizi (sallallahu aleyhi ve sellem.) sevenler; szlerinde ve ilerinde
Onun dnine yardm ederler. Onun ahlk ile ahlklanrlar. Cmertlik, iyilik, yumuak
davranmak, tevzu, sabr ve ahlkda Ona zenirler.
Musbetlere sabredip Onun muhabbeti ile teselli bulurlar. Zr seven kimse sevginin
lezzetiyle musbetin iddetini unutur. Onu seven kimse Peygamber efendimizi (sallallahu
aleyhi ve sellem.) ok zikreder. Zr seven kimse sevdiini ok yd eder. nk seven
kimsenin almeti olur: 1- Sz sevdiinin zikri olur, konutuka onu yd eder. 2Sustuu zaman onu dnr. 3- i gc ona itat etmek olur demilerdir.
Nakl edilir ki: Birgn Rbia-i Adviyyenin meclisinde bid (ibdet eden) ve
zhidlerden (dydan yz eviren) birka kii toplanp dnyy ktlemeye baladlar.
Rbia susup dinliyordu. Onlar konumalarn bitirdikten sonra: Kii sevdii eyi ok
zikreder buyurdu. Sevilenin zikri sevenlerin kalblerine yerleir.
Peygamber efendimizi (sallallahu aleyhi ve sellem.) sevmenin almetlerinden biri de
Onun ismi anld zaman sayg, sevgi, alak gnlllk ve kendini kk grmekdir.
Sahbe-i Kirm, Reslullah efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem.) hatrlannca, Onun
sevgi ve saygsyla gnllerini alaltp alarlard. Tabin ve onlardan sonra gelen iyi hlli
kimseler de bu yolda gitmilerdir.
Safvan bin Sleym, ok ibdet eden ve gece namazna devaml kalkan
kimselerdendi. Yannda Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem.) zikr edildiinde o kadar
alard ki, o mecliste oturanlar kalkp giderlerdi de alamas dinmezdi.
Peygamber efendimizi sevmenin almetlerinden biri de Onu grmee, Ona
kavumaa itiyk duymaktr. Zr her seven sevdii ile bulumay ok ister. Abde binti
Hlid bin Madn: Babam Hlid her ne zaman yata zerine gelse, Peygamber
efendimizi hatrlayp: Y Rabb! Benim rhumu kabz etmekte acele eyle derdi. Tki
uyku galebe edinceye kadar byle sylerdi diye anlatr.
Bill-i Habe (rahmetullahi aleyh) vefat etmek zere olduu zaman, hanm
zntsnden feryd ediyordu. O ise sevinerek; Yarn dostlarla, Muhammed (sallallahu
aleyhi ve sellem.) ve arkadalaryla buluuruz buyurdu.
Peygamber efendimizi (sallallahu aleyhi ve sellem.) sevmenin almetlerinden birisi
de, Onun getirdii yce Kurn- sevmektir. Hz. Osman buyurdu ki: Eer bizim kalbimiz
temiz olsayd, asla Kurn- kerm okumaktan doymazd. Seven kimse sevdiinin
kelmndan nasl doyar ki, Onun en ok istedii odur.
Sevgili Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve sellem.) birgn Abdullah bin Mesda
(rahmetullahi aleyh): Y Abdullah! Kurn oku da dinliyelim. buyurdu. bn-i
Mesd: Kurn size indi, Onu ben mi okuyaym dedi. Peygamber efendimiz (sallallahu
aleyhi ve sellem.): Ben bakasndan iitmeyi severim. buyurdu. Bunun zerine bni Mesd (rahmetullahi aleyh) Nis sresinin bandan balayarak okudu. Her
mmetten biri hid, seni de bunlara hid getirdiimiz zaman hlleri nice
olur. melindeki 41. yete gelince, Peygamber efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem.)
Yeter y Abdullah. buyurdu. bn-i Mesd ban kaldrp bakt ki Reslullah
efendimizin mbrek gzlerinden durmadan ya akyordu.
Bir kimse Kurn- kermi can kulayla dinlese, elbette ona tesir edip gznden ya
gelir.
Peygamber efendimizi sevmenin bir almeti de Onun snnetine muhabbet edip
hads-i erfini dinlemekten zevk almaktr. Zr kii sevdii kimsenin szn iitmekten
mutluluk duyar. Onun gzel ismini anmak ve salevt- erfe getirmek Onu sevmenin
almetlerindendir.
Bir kimse sabaha ve akama yetitii zamanda bana on kere salevt
okusa; kymet gn efatime mstehk olur. ve yine; Bir eyi unuttuunuz
zaman beni hatrlayn ve bana salt edin. Allah dilerse onu hatrlatr. ve Cuma
gn, sizin en stn gnlerinizdendir. dem aleyhisselm o gnde yaratld, o
gnde kabzolundu. Srun flenmesi ve anszn helk olu o gnde olur. O
hlde, o gnde bana salt ok edin. Zr saltnz arz olunur. buyurdu.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
9)

Mevhib-i Lednniyye tercemesi; cild-2, sh. 135, 141
Eslf; sh. 159
Dvn
Hadkat-l-cevmi
Rehber Ansiklopedisi; cild-2, sh. 184
BL-ZDE MUSTAFA EFEND:

Osmanllar zamannda yetien Hanef mezhebi fkh limlerinden. Otuzsekizinci
Osmanl eyhlislmdr. Babas, Bl Efendidir. Bl-zde diye mehr olmutur. Doum
yeri ve trihi bilinmemektedir. 1072 (m. 1661) senesinde stanbul Stlcede vefat etti.
Orada defnedildi. Bugn kabrinin yeri kaybolmutur.
lk tahsilini babasndan grdkten sonra, zamannn limlerinden ilim renip
ykseldi. limde yksek derecelere ulatktan sonra, Galata kadlna tayin edildi. Burada
bir mddet vazfe yaptktan sonra vazfeden alnd. 1058 (m. 1648) senesinde takrar
vazfeye alnarak, Rumeli kadaskerliine terf ettirildi. Bilhere vazfeden uzaklatrlmsa
da, Pdih Sultan Drdnc Mehmed Hn tarafndan, Anadolu kadaskerliine tayin
edildi. Be yl mddetle bu vazfeyi yrttkten sonra, 1067 (m. 1657) senesinde Hanef
Mehmed Efendi yerine eyhlislmlk makamna getirildi. Alt ay mddetle bu vazfede
kaldktan sonra, ayn yl iinde vazfeden alnarak, Filibeye kad olarak gnderildi. Daha
sonra Yanbolu kadlna naklolundu. Drt yl Yanboluda kaldktan sonra stanbula dnd.
Stlcede ikmet etti ve orada vefat etti.
lim ve fkh ilminde zel ihtisas shibi olan Bl-zde Mustafa Efendinin, yazm
olduu birok kymetli eseri vardr. Bu kymetli eserleri unlardr: 1- Mzn-l-Fetv:
Fetvlarnn toplanm olduu eseridir. 2- erhu Kenz-d-Dekik, 3- erhu Kasde-i
Brde, 4- Es-Seyf-l-Mesll f erh-ir-Resl, 5- Hiyetn al erh-i Mifth, 6- Ehds-i
erfe: Hz. Hlid bin Zeyd Eb Eyyb el-Ensrden rivyet edilen hads-i erfleri toplad
eseridir. Bu eseri Eyyb Sultan trbesine vakfetmitir. 7- Fersetnme.
BAYRAM-ZDE ZEKERYY EFEND:
Osmanl Devletinin yirmibirinci eyhlislm. Ankaral Bayram Efendinin oludur.
920 (m. 1514) senesinde Ankarada dodu. lk tahsilini memleketinde aabeyi Yakb
Efendinin yannda tamamlad. Sonra stanbula gelerek, Arab-zde ile Abdlbk ve Mall
Emr Efendiden ders ald. Emr Efendi, onu ok sever, arkada gz ile bakard.
Beraberinde onu da Msra gtrd. Orada, byk lim Ali bin Gnim el-Makdsnin
derslerine devam ettiler.
stanbula dnnden sonra, Bursadaki Hamza Bey Medresesine mderris olarak
tayin edildi. Bursa kads Kara elebi-zdenin, pdiha tavsiyesi zerine, mevkii
ykseltildi. 961 (m. 1554) senesinde Cihn Pdih Knn Sultan Sleymn Hnn
miyetinde Nahcivn Seferine katld. Harb esnasnda kadlk vazfesinde bulunmu, ayrca
Halebde Cneyd Bey Medresesinde mderrislik yapmtr. Harb sonrasnda Bursada
Kaplca Medresesine tayin edildi.
Bayram-zde, 973 (m. 1565) senesinde, eyh Vef Cmiinde, zamnnn byk
limleri; Hmid Efendi ve Pervz Efendinin huzrunda, mehr fkh kitab; Hidyenin
Kitb-l-cinyt blmnden imtihan olundu. Bayram-zde, ilimdeki yksekliini kabul
ettirdi. Kendisini zamannn limleri ok medhettiler. Bu trihten sonra, 975 (m. 1567)
senesinde Edirnede erefeli Cmi Medresesine mderris tayin edildi. 977 (m. 1569)
senesinde, stanbulda Sahn- semn Medresesine naklen tayini yapld. 980 (m. 1572)
senesinde, Sultan Selim Cmii Medresesine getirildi. Bir sene sonra da Haleb kadlna
tayin edildi. 985 (m. 1577) senesinde Bursa, 988 (m. 1580) senesinde de stanbul
kadlna getirildi. Bu esnada, nc def stanbulun nfus ve emlk saymn yaptrd.
989 (m. 1581) senesinde Anadolu kadaskerliine terf ettirildi. Bu vazfesinde az kalp,
991 (m. 1583)de emekliye ayrld. Alt sene sonra hacca gitti. Dnnde tekrar
memriyet hizmetine alnp, 998 (m. 1590) senesinde Rumeli kadaskerliine tayin edildi.
Bir yl sonra bu vazfeden ayrlmasna ramen, ayn ylda ikinci def Rumeli
kadaskerliine tayini yapld. Bu vazfesine devam ederken, 1000 (m. 1591) senesinde
Bostan-zde Mehmed Efendinin yerine eyhlislm oldu. Bir yl, iki ay, iki gn
eyhlislmlk makamnda kalan Zekeriyy Efendi 1001 (m. 1593) senesi evval aynn
onsekizinci gn, Sultan nc Murdn hilat giydirdii bir srada vefat etti.
Vefatndan bir gece evvel, Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem.) rysnda

grp, kendisine: Ey Zekeriyy, yarn sen Sultan ile buluur ve bir elbise giyersin. Sonra
da bizim yanmzda olursun! buyurdu. Uyandnda hayretler iinde kald. Rys aynen
gerekleti. Sultan Selim Cmii civrnda yaptrd Dr-l-hadsin naziresinde
(avlusunda) defnedildi. Ftih-aramba Kovacdede mahallesinde bir medrese ve Dr-lhads ile etrfnda odalar yaptrmt. imdi kabrinin olduu yer ve bu medresesi
tamamen ortadan kalkm durumdadr.
Din ilimlerinde byk bir lim ve fazlet shibi bir zt olan Zekeriyy Efendi,
edebiyatta da std idi. Meyli mahlas ile iirleri vardr. Osmanl Devletinin yirmiyedinci
eyhlislm ve byk lim Yahy Efendi, bunun oludur. Dier olu Mehmed Efendi,
zmir kads olduktan sonra, 1018 (m. 1609) senesinde vefat etti. Ltfullah Efendi adnda
bir olu daha vardr. Kz Rukiyye Hanm, Kovacdedede bir medrese yaptrm ve 1024
(m. 1615) senesinde vefat etmitir.
Eserleri: 1- Hidye erhi, 2- Sadr--eria hiyesi, 3- Tefsr-i Ftiha, 4- erh-i
Mifth zerine talkat, 5- erh- Mevkf hiyesi, 6- Drer hiyesi, 7- Beydv
tefsrinden Arf sresine yapt hiye, 8- Kef, Telvh, Mevkf ve Tecrd gibi kymetli
kitaplara yapt hmiler. Bunlar kitap hlinde toplanmamtr. Ayrca bir de iirlerinden
meydana gelen Divn vardr.
1)
2)
3)
4)

Sicilli Osman; cild-2, sh. 427
Devhat-l-meyih; sh. 34
BEDUDDN SEHRENPR:
Hindistanda yaayan evliynn byklerinden. Akl ve nakl ilimlerde lim idi. lmiyle
amel edenlerin en nde gelenlerinden olup dnyya hi meyletmez, haramlardan ok
saknrd. Sohbeti ho, szleri ok tatl idi. Onbirinci asrn ortalarnda vefat etti.
Beduddn Sehrenpr, mm- Rabbn hazretlerine talebe olmadan nceki hlini
yle anlatt: O gnlerde memrluk yapyordum. Zaman zaman hazret-i mmn
huzruna geliyordum. Bir kza k idim. Slih amelleri yapmak, haramlardan kanmak
gibi mhim amellere pek dikkat etmiyordum. Hazret-i mm, bana; Beduddn, niin
namaz klmyorsun ve gnahlardan saknmyorsun? buyurdu. Ben; oklarndan byle
nashatler dinledim. Eer bu hussta tevecch buyurursanz ve beni bu hlden tevecch
ve tasarrufla kurtarrsanz, buyurduklarnz yapabilirim, yoksa bana nashat tesr etmiyor
diye arzettim. Bir an tevecch edip; Yarn bu niyet ve emniyetle buraya gel buyurdu.
Ertesi gn, ok sevdiim kz bize misfir geldi. Onunla konumaya dalp, hazret-i mma
gidemedim. ki- gn sonra huzrlar ile ereflendim. Buyurdu ki: Verdiin sz
tutmadn. Ama madem ki bugn geldin, yine iyi ettin. Git abdestini yenile, iki rekat
namaz kl ve yanma gel. Buyurduklarn yaptm. Beni huss odalarna gtrd. Bana
tevecch buyurdu. yle ki, kendimi kaybettim. Kendimden geip yere ykldm. O hlde
beni kaldrp eve gtrmler. Birgn bir gece sonra kendime geldim. Kalbimi yoklaynca,
o tutulmadan kalbimi temizlenmi, belki btn tutulma ve balardan bo olmu buldum.
Bundan sonra sohbetlerine devam ettim. O istekler haznesinin yksek tevecchlerinin
bereketi ile sonsuz ykselme ve derecelere kavutum.
Beduddn Sehrenpr senelerce hazret-i mmn hizmetinde ve sohbetinde
bulundu. ok derece ve hllere, makam ve mertebelere eriip, keml shibi oldu. czetle
ereflenip, yurduna gitti ve Hak tliblerini terbiye etmek ve yetitirmekle megul oldu.
Hadart-l-Kuds shibi Bedreddn-i Serhend anlatt: Beduddn ile aramzda huss bir
yaknlk vard. Sohbet ettiimiz zaman o ekseriya hazret-i mmn hrika ve
kermetlerinden, gzel ifde ve tatl szlerinden anlatrd. Hazret-i mmn eitli kef ile
kermetleri sanki onda toplanm idi. Kendisinden hazret-i mmn o kadar hrikasn
dinledim ki, eer o zaman hazret-i mm hakknda kitap yazacam kararlatrm
olsaydm, byk bir kitap olurdu. imdi ou hatrmdan gitti. Kalan birka tanesini
yazaym: Beduddn Sehrenpr anlatt ki; Hazret-i mma, memriyeti brakp, hep
hizmetinizle erefleneyim diye arz ettiimde, Bu sefer brakma buyurdu. Ne kadar
ayrlmay sylediysem rz olmadlar. Bir ara yllk izine ayrlmtm. Hilfet merkezi
Ekberbddan ayrldm ilk gn, Burhnpra gidinceye kadar, hergn sabahtan akama
kadar, hocam hazret-i mm yanmda grrdm. Gelirler, insanlar arasnda benim elimi
tutup kenara ekerler ve terbiye ederlerdi. Bu gnlerde hibir gn ve hibir zaman
benden ayrlmadlar.
Yine anlatt ki: Ecbine geldiimde, kfirlerin rhiblerinden istidrc ehli olup,
zamann pdihnn ve emirlerinin kendisine itikd olduu ve grmeye gittikleri Ecyed
Rub kye adl biri vard. Devlet ileri gelenleriyle birlikte onu grmeye gittim. Rhib beni
grr grmez; Ey Beduddn! Bugn dnyda kendisinden daha byk vel bulunmayan
hocan brakp da byle nereye geldin? dedi. Sen onu nereden biliyorsun? dedim. Dedi
ki: Bana kef ve malm oldu ki, bu asrda senin hocan gibisi yoktur. Madem ki yledir,
sen niin onun hizmet ve sohbetine gitmiyorsun? dedim. Ben kendi dnimde
olgunlamm, ona ihtiycm yoktur dedi ve kfrnde srar etti.
Yine o anlatt: Birgn Allah telnn ismini anarken bir anda kendimi Resl-i
ekremin (sallallahu aleyhi ve sellem.) sohbetinde grdm. Birisi; Y Reslallah! Siz
kuluk namazn klar msnz, yoksa, klmaz msnz? diye sul etti. Cevap vermediler. Bu
fakr arzettim ki: Y Reslallah! Meyn eyh Ahmed (yan mm- Rabbn hazretleri) bu
namaz klyor. Onun hli yledir ki, sizin yapm olduunuz her ameli yapar. Resl-i
ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem.) efendimiz biraz murkabeden sonra, mbrek
balarn kaldrp; Meyn eyh Ahmedin yapt her amel haktr, dorudur ve bizim
amelimizin ayndr. Biz de bu namaz klyoruz buyurdular.
Yine o anlatt: Ne zaman Serhende mbrek hocamn huzruna gelsem,
kendiliklerinden buyururlard ki: Sen u hldesin, bundan sonra yle yle olacak.
Gerekten buyurduklar gibi vki olurdu. Dim bana hllerimi syler, bu yolda ilerlememi
salar ve kontrol ederdi.
Yine o anlatt: Birgn bir tandn ricas ile kendisinden dne muhalif baz szler
duyulduu iin, hazret-i mmn krgn olduu bir eyhin kabrini ziyrete gittik. Ama hem
gidiyor, hem de hazret-i mm incitip, bana darlacaklarndan korkuyordum. Kabrin
bana oturduum srada, yrtc bir aslann kabristannn etrfnda dolatn grdm.
Ben korku ve dehetle, o arslana bakarken, grdm ki, o arslann gzleri, hazret-i
mmn gzleri; arslann yz, tamamen hazret-i mmn yz gibidir. zerinde byk
bir kzgnlk hli vard. mmn hi grmediim, o fkeli hlini grnce, heybetinden
titreyerek kalktm ve oradan uzaklatm. Vakit geirmeden tvbe ettim.
Dostlarndan biri anlatt: Hazret-i mm, Beduddn Sehrenprye iczet verip,
memleketine gnderince, onu yolcu etmek iin ehrin dna kadar gittim. Aklma babam
leli bir mddet zaman geti. Beduddn hazretlerine babamn hlini soraym, azbda m,
yoksa nimette midir? diye geldi. Beduddn kuluk namaz iin hayvanndan inince, ben
bu dncemi arz ettim. Bir mddet ban edi ve sonra; u heyet ve kyfette bir
ahs grnd. Gayet beyaz elbise giyiyordu. Hlini sordum: yiyim, bana yksek
makam verdiler dedi. O makamdan buraya gelmek istemezdim, ama siz arnca ister
istemez geldim buyurdu. eyh Beduddnin bana tarif ve tavsf ettii ahs benim
babam idi. Hlbuki eyh Beduddn babam hi grmemiti ve tanmazd.
Beduddn Sehrenprnin, hocas mm- Rabbn hazretlerine gnderdii
mektblardan birka aadadr:
Hizmetilerinizin en aas Beduddnin yksek huzrlarnza arzdr. Peygamber
efendimizden (sallallahu aleyhi ve sellem.) huss mjdeler alyorum. ok nashatler
ediyorlar. Birgn; Sen Hindistann sn buyurdular ve daha ok ibdet etmemi
emrettiler. Hazret-i mm buna cevap olarak birka satrlk u mektbu yazdlar:
Allah telya hamd olsun. Sevdii, setii kullara selmlar olsun. Kymetli
mektbunuzu okumakla ereflendik. Bu vkalar mjdecidirler ve tevil edilmeleri lzmdr.
Ne kadar tevil olunurlarsa o kadar nrlu oluyorlar. Y Rabb! Bizim nrumuzu tamamla.
Sen her eye kdirsin. Mdem ki amelin, ibdetin arttrlmas ile emrolundunuz, elinizden
gelebildii kadar amel ve ibdet ediniz. nk, bu dny ibdet yeri, i yeridir. Allah,
ilerinizde yardmcnz olsun.
Beduddn Sehrenprnin hazret-i mma gnderdii u mektbu da hlinin ve
kemlinin yksekliini, istikmette olduunu, ktlk yapmak istiyenlerin ceflarna
sabrettiini bildirir.
Yksek derghnzn hizmetilerinin en aas olan Beduddnin, yksek

makamnza arzdr: Bu zavallnn hlleri tevecchlerinizin bereketiyle istikmettedir.
lerin yaplmasnda bir geveklik olmuyor. Btn midim, haytmdan kalan u birka
gnlk zamanda da, hazretinizin ihsn nazarlarna kavumaktr. ou zaman vki olacak
baz hdiseler vuk gelmeden evvel bildiriliyor. Bir teebbsle deil, kendiliinden
oluyorlar. Gayb leminden yle mjdeler veriliyor ki, bunlar ancak huzrunuzda
arzedebilirim.
Kabir ve hret hllerini ak olarak haber veriyorlar. Btn bunlar, yksek
derghnzn sadakalardr. Yoksa, bu kabiliyetsiz zavallnn, bu arzettiim eylerle ne ilgisi,
bu yksek makamlarla ne mnsebeti vardr? Ey kalbimin sevgilisi! Hazretinizin
tevecch ile mhede makamna kavutum. Btn arzum bir kere cihnn efendisi olan
Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem.) cemlini grmek ve kemltndan
bir uleye kavumakt. Hak Sbhneh mcerred ihsn ve ikrm ile bir gece teheccd
namazndan sonra, beni bu devlete kavuturdu. Bu makamn hazret-i Gavs-s-sekleyne
(k.s.) bal olduu, onlarn vsta ve veslesi olmakszn o dergha ulamann zor olduu
Peygamberimize (sallallahu aleyhi ve sellem.) tam uyan en byk veller hari, bu
makamn nrlarndan kimsenin alamyaca bildirildi. Muhterem efendim! Bu cihnda
hazretinizden baka terbiye edicim yoktur. Dim Allah teldan, bu istidtszn ve
kabiliyetsizin, Allah yolunda bulunanlar severek ve onlarn derghnda hizmeti olarak
yaamasn, bu artlar altnda lmesini ve har olmasn, Habbinin (sallallahu aleyhi ve
sellem.) hrmetine yalvararak dua ediyorum.
mm- Rabbn hazretlerinin, Beduddn Sehrenprye yazd bir mektup
aadadr:
Allah telya hamd olsun. Onun setii iyi insanlara selm olsun! Kymetli
mektbunuz geldi. O taraflarda, iki korkun hdise baladn, birinin tn (yan veb
hastal) tekinin de kaht (yan ktlk, gda maddelerinin azl) olduunu yazyorsunuz.
Allah tel, bizi ve sizi bellardan korusun. Hepimize afiyet versin!
Bu byk sknt arasnda, gece gndz ibdet ve murkabe etmekteyiz. Kalbimiz
her n Onun iledir yazyorsunuz. Bunu okuyunca Allah telya hamd eyledik, krettik.
Byle zamanlarda drt Kulu ok okuyunuz! (Yan Kul y eyyhel kfirn ve Kul
hvallah ve Kul ezleri okuyunuz! Cinnin ve insanlarn errinden korur.)
Erkeklerin kefeni, para olmak snnettir. Sark sarmak bidat olur. Ahdnme
denilen (sul meleklerine verilecek cevaplar ve dua ve istifar) yazl kd, kabre
koymamaldr. Mbrek yazlarn, isimlerin, meyyitin pislikleri ile karmasna sebep olur
ve (dnin drt dellinden) bir sened ile bildirilmemitir. Mvernnehr (Aral glne akan
Seyhn ve Ceyhun nehirleri arasndaki ehirler) limleri, byle birey yapmamtr.
Meyyite kams yerine, bir limin gmleini giydirmek iyi olur. ehdlerin kefenleri,
elbiseleridir. (Silh yaras alarak len ehdler ykanmaz ve kefenlenmez. Muharebede
yara almadan len ve sulhda, sri hastalk ve fetlerle lenler, ehd sevb kazanrsa da,
bunlar ykanr ve kefenlenir). Eb Bekr-i Sddk (rahmetullahi aleyh) Beni, bu iki
amarm ile kefenleyiniz buyurmutu.
Kabirdeki hayt, bir bakmdan, dny haytna benzedii iin, meyyit terakk eder,
derecesi ykselir. Kabir hayt, insanlara gre deiir. Peygamberler, (aleyhimsselm)
kabirlerinde namaz klar buyuruldu. Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve sellem.)
mirc gecesinde, Ms aleyhisselmn kabri yanndan geerken, mezarda namaz klarken
grd. O nda ge knca, Ms aleyhisselm gkte grd. Kabir hayt, alacak
bireydir. Bu gnlerde, merhm byk olum (Muhammed Sdk) dolays ile kabir
haytna bakarak, alacak gizli eyler grlyor. Bunlardan az birey bildirsem, akl
ermez. Fitnelere, karkla sebeb olur. Cennetin tavan, Ardr. Fakat kabir de, Cennet
bahelerinden bir bahedir. Akl gz bunu gremiyor. Kabirdeki alacak eyler, baka
bir gzle grlyor. Yarm yamalak da olsa, inanmak, azbdan kurtulmaa sebeptir.
Fakat, o gzel kelimenin (Kelime-i tevhd) Hak tel tarafndan kabul iin (dnyda dnin
emirlerine uymak), slih emirleri ilemek lzmdr.
lmemek iin, veb hastal bulunan yerden kamak byk gnahtr. Muharebede,
dman karsndan kamak gibidir. Veb bulunan yerden kamayp sabreden kimse,
lnce, ehdlerin sevbna kavuur. Kabir sknts ekmez. Sabreden kimse, lmezse,
gziler sevbna kavuur. Arab beyt tercemesi:
Rabbim l deyince, lmei severim,

Mevte arana saf geldin derim.
1)
2)
3)
4)

BEDREDDN- BRN (Hasen bin Muhammed):

Tefsr, fkh, hads, trih ve edebiyat limi. smi, Hasen bin Muhammed bin
Muhammed bin Hasen bin mer bin Abdurrahmn es-Saffr ed-Dmek el-Brndir.
Lakab Bedreddn olup, Brn nisbeti ile mehr oldu. Aslen rdnn Saffriye
kyndendir. Babas da rdnde Nablsun Briniyye kynde dodu. Bedreddn-i Brn
de 963 (m. 1556) senesinde bu kyde dnyya geldi. 1024 (m. 1615) senesi Cemzilevvel aynda vefat etti.
Bedreddn Hasen, 11 veya 12 yanda iken, babas ile birlikte Dmeka (ama)
gitmiti. Burada Medrese-i meriyyenin yanndaki Slihiyye Medresesinde bir odaya
yerlemi ve ilim tahsili ile megul olmaya balamt. Nahiv, feriz ve hesb (matematik)
ilimlerini; Burhneddn brhim bin Ahdebden, eyh Eb Bekr-iz-Zbbdan ve eyh
Gnim-i Dmekden okudu. 975 (m. 1567) senesine kadar ilim tahsiline devam etti. Bu
trihlerde amda ba gsteren byk bir ktlk sebebiyle buradaki tahsiline ara verip,
babas ile birlikte Kudse hicret ettiler. Burada da ilim tahsiline devam etti. Drt seneye
yakn eyhlislm Muhammed bin Ebil-Ltfdan ilim rendi. Sonra ama dnd. Babas
ve annesi ile beraber Meydn-i Hsn denilen yere yerleti ve ilim tahsiline devam etti.
ihbddn-i Tayyib el-Kebr ve olu Tayyib, eyhlislm Bedreddn-i Gazz ve onun olu
ihbddn Ahmed Gazz gibi daha birok byk limden ders ald. Allme Ebl-Fed
smil Nablsden, emsddn Muhammed bin Minkrden ve am hatbi Muhammed bin
Behensden de fen ilimlerini tahsl etti. emseddn Mahammed Dvdden ve ihbddn
Ahmed Aysvden de hads ilmini okudu. Asrnn limleri arasnda yksek bir dereceye
eriti. Tahslini tamamladktan sonra, birok medreselerde ders verdi. Nsriyye-i
Cevvniyye, miyye, Berrniyye, diliyye-i sugra, Frisiyye ve Kelse medreseleri, onun
ders verdii yerlerden bazlardr. Cmi-i Emevde, ders okuttuu bir yeri vard. amda
Sultan Sleymn Cmiinde vaz ve nashat ederdi. lim ve fazletleriyle mehr oldu.
hreti, her yere yayld. Beydv, Kef ve Ebssd tefsrlerini okutup yazdrd. 998
(m. 1590) senesi sonlarnda, bn-i Kerbell diye mehr olan Hfz Hseyn-i Tebrz ile
karlap sohbetlerinde bulundu. Ondan Farsay rendi ve bu lisanla konumaya
balad. Bundan sonra Trkeyi de rendi. Bilhassa Frisde ok mahret kazand. Bu dil
ile manzm ve nesr olarak birok eser kaleme ald. Bilhassa medh ve sen ile ilgili iirleri
Farsa olarak yazard. Bir dvn vardr.
Btn ilimlerde zamannn bir tanesi olan Bedrddn Brn, iir, trih ve neseb ile
hads-i erf senedlerini ezberlemekte de esizdi. Bundan baka lgt, nahiv, siyer,
megzden de ok eyler ezberlemiti. 1020 (m. 1611) senesinde, am haclarnn
kfilesinde kadlk yapt ve hac farzasn f etti.
Eserleri: 1- Tercim-l-ayn min ebn-iz-zamn: Bu eserinde, 205 ztn hl
tercemesi hakknda uzun fslalar ile toplad bilgiler yer almaktadr. Eser, 1023 (m.
1614) senesinde tamamlanlanmtr. Fadlullah bin Muhibbullah bu eseri tertipliyerek bir
zeyl ilvesi ile 1078 (m. 1667) ylnda neretmitir. 2- El-Bahr-l-fid f erh-i dvn- bni Frid, 3- Rihlet-l-Halebiyye, 4- Rhlet-t-Trablsiyye, 5- Sebus-Seyyre 6- Hiyetn
al Envr-it-tenzl: Tefsr-i Beydvye yapt hiyedir. 7- Dvn- iir.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

Hlsat-l-eser; cild-2, sh. 51-62
Kef-z-znn; sh. 267, 787, 1326, 1370
BEDREDDN SERHEND:
Hindistan da yetien evliynn byklerinden. Hindistann Serhend ehrinden olup,
babas eyh Muhammed brhimdir. 1002 (m. 1593) senesinde dodu. mm- Rabbn
hazretlerinin hneghnda, ilim tahsl ederek yetiti. Hocasnn tevecchlerine kavuup,
sohbetlerinde bulunmakla ereflendi. 1099 (m. 1688) senesinde vefat etti.
Bedreddn Serhend, zek ve ok akll idi. Ksa zamanda kef ve kermetler shibi
oldu. Hocasnn daha ilk tevecchlerinde, kalbi zikretmeye balad.
Kendisi yle anlatt: Bu fakr, kelmda en byk kitap olan erhi Mevkf,
Beydv tefsrini ve Mr hiyesi ile beraber, Akid-i Adudiyyey, mm- Rabbnnin
huzrunda okudum. Onbe yanda iken mm- Rabbn hazretlerinin huzrunda
tasavvuf yoluna girdim.
Bedreddn Serhend tasavvuf yoluna girdikten sonra, hazret-i mma yan mm-
Rabbnye yazd bir mektbta u hllerini yazd: Ne zaman bir kabre urasam,
kabirdekinin hli bildiriliyor. Azb veya skntda, yhut nimetler iinde olduunu
gryorum. Bazan da kabri karanlk veya aydnlk gryorum. Bir byn mezarnn
bana gidersem, Cennette nimetler iinde olduu malm oluyor. O azzin bana
merhamet ve ltuflarn mhede ediyorum. Bazan yz evirdikleri ve tevecch
etmedikleri de oluyor. Uzun yalvarmalardan sonra, ne iin byle davrandklarn
soruyorum ve reniyorum.
Birgn anne ve babam ziyrete gitmitim. Abdest alp iki rekat namaz kldktan
sonra; Y Rabb, bu namazn sevbn Peygamber efendimize (sallallahu aleyhi ve
sellem.) ve btn peygamberlere (aleyhimsselt vesselm), hepsinin eshbna,
evliyya ve onlara tbi olan anne ve babamn rhlarna ihsn eyle dedim. Duam
bitirince, btn kabirlerde olanlarn rhlar ekirgeler gibi bana kotular ve onlar da bu
duaya ortak etmemi istediler. Her ne kadar, ana ve babama ok sevb verilmesini
istiyorum dediysem de, fide vermedi. Yalvardlar ve geri gitmediler. Gittim, kendimi eyh
Eb Neccrnin trbesine attm. Grdm ki, eyhin trbesinin drt duvarnn iine
girmediler, darda mahrm kaldlar. Dnte hepinize Ftiha okuyacam diye sz
verdim. ok sevindiler. Byk eyhin trbesine dndm. eyh kalkt ve hrmet etti. ok
ltuf ve merhamet eyledi ve bu ehirde salgn hlinde olan vebdan sen zarar
grmeyeceksin diye mjdeledi.
Hazret-i mm bu mektbun cevbnda buyurdular ki: Bizim byklerimiz
kabirlerin kefine itibr etmiyorlar. Onlarn kabir ziyretindeki uslleri, kabrin hizasnda
kendini btn balardan kurtarp, btn himmetiyle kabrin shibine tevecch ederek
oturmaktr. Bundan sonra kalblerine ne gelirse, kabirdekinin hlinden bilirler. Yabanclarn
sohbetinde de, o byklerin hli byledir. O gibi eylere gvenmeyiniz ki, kendini
beenmeye gtrr. Ucb, yan kendini beenmek ise, yolu keser.
Bedreddn Serhend yle anlatr: Bir gece ryda grdm ki, byk bir ehirde,
yksek bir sarayda, yksek bir salonda mm- Rabbannin huzrunda oturuyordum.
Dardan birisi gelip bana; Hzr aleyhisselm kapda seni bekliyor dedi. Hazret-i
mmdan izin ireti geldi ve hemen kalktm, dar ktm. Grdm ki, Hzr aleyhisselm
gen bir insan sretinde, gzel yzl, beyaz benizli, sakal yeni km bir hlde kapda
duruyordu. Selm verdim. Ben gelir gelmez, yrd. Ben de ardndan gittim. O beldenin
sokak ve yollarn dolat. Gezerken; Efendim! Allah telnn size ihsn ettii feyz ve
bereketlerden bana ihsn ediniz dedim. Sen yle bir kimseden nisbet almsn ki, sana
ve leme onun ird yeter diyerek, Hazret-i mmn byklne iret etti.
Bir def ryda Server-i lem (sallallahu aleyhi ve sellem.), bu fakirin mescidinde,
srt kbleye kar iki dizi zerinde oturuyor grdm. Ben mescide girdim. Gayr-i ihtiyr
kendimi ayaklarna attm. Sonra kalktm ve dua eder gibi iki elimi kaldrdm ve; Y
Reslallah! Bana bir mjde verin! diye arz ettim. sr sresinin melindeki; Btn
noksanlklardan mnezzeh olan Allah, kulunu geceleyin gtrd. birinci yetini
okudu. Bundan sonra buyurdular ki: Senin evinde erkek ocuklar dnyya gelecek. Bu
rydan on ay sonra bir olum oldu. smini Muhammed rif koyduk. Bundan sonra doan
ocuklarm hep erkek oldu. Allah tel, Resl-i ekremin (sallallahu aleyhi ve sellem.)
mjdesi zerine, bugne kadar yedi tane ocuk verdi.
Bedreddn Serhend yle anlatr: Birgn mm- Rabbn (k.s.) talebelerinin

bykleri ile sohbet ederken; Bu yolun byklerinin dilinde kullanlan nisbet kelimesinin
mans nedir? buyurdu. Ben de Siz bilirsiniz! diye arzettim. Bir an balarn nne
ediler ve tevecch ettiler. Sonra; Nisbetten murd; slik ile Hak arasnda olan yaknlk
ve alkadr buyurdu.
Birgn hazret-i mmn meclisinde idim. Buyurdular ki:
slmiyetin emrettii namazda hu ve hud udur ki; kymda gzleri secde
yerine dikmeli, rkda ayaklarn stne bakmal, secdede ise burnun yanlarna,
otururken de kucana bakmaldr. Lkin bunlardaki sr yledir: Belli bir yere bakmak,
kalbin cemiyette olmasna ok yardm eder. Deiik yerlere bakmayann kalbi de dank
olmaz. Bu fakire vazfe verdikleri gn buyurdular ki: Zikir zamannda gzleri yummak
art deilse de, zikir kalbin melekesi olmaynca, gzleri kapayarak megul olmaldr.
Gzn kapal olmasnn, cemiyetin hsl olmasnda byk tesri vardr.
Birgn hazret-i mm buyurdu ki: Reslullahn; Kediyi sevmek mndandr
hads-i erfi hakknda dnp; mnn kediyi sevmekle ne alkas vardr ki, Server-i
lem (sallallahu aleyhi ve sellem.) onu sevmeye, mndandr buyurdu diye hatrma
geldi. Bu hussta tam bir tevecch eyledim. Bildirildi ki: nsanlar kedinin miyavlamasn,
barmasn uursuzluk sayarlar ve bu yzden kediyi sevmezler. Reslullah buyurdular ki:
Kediyi sevmek mndandr. Yan onu severlerse, onun sesini uursuzluk saymazlar.
Zr uursuzlua inanmak kfr, onu terk etmek ise mndandr.
Birgn hazret-i mm ismini sylemeden talebelerinden birine buyurdu ki: Kalbin,
shibi (Allah tel) ile huss bir ball vardr ki, hibir eyin Allah tel ile byle bir
ball yoktur. sterse kfirin kalbi olsun. O hlde bir kalbi incitmek, aslnda Hak tely
incitmek demektir. Komuya eziyet komusunu da rahatsz eder. Ya o kalb, bir mminin
ve velnin kalbi olursa, onu krmaktan ne kadar kanlaca buradan anlalabilir.
Hazret-i mm buyurdu ki; Namazda, snnetlere, mstehablara, edeblere riyet
etmek, kalbin huzrunu temin eder.
Bedreddn Serhend yle anlatr: Mektbtn nc cildi tamamlanp, dostlara
birka tane daha mektb yaznca, iimden bu drdnc cildin toplaycs ben fakr olaym
diye geti. Nitekim birinci cildi Mevln Yr Muhammed Cedd, ikinci cildi Mevln
Abdlhay, nc cildi Hce Him-i Kem toplamlar idi. Birgn yalnzken hazret-i
mma bu niyetimi arzettim. Bir an sustular, sonra buyurdular ki: Vakit nerde, frsat
kime? Yaknen bilinmelidir ki, mrmz senelerden kt, gnlere kald. Sen niyetinin
sevbn alrsn. Bu konumadan birka gn sonra o, dnyy aydnlatan gne, toprak
perdesi altna geti. Yan vefat etti.
Yine Bedreddn Serhend anlatr: Veb gnlerinde, bir gece yars, hanmmn
boaznda tn hastalnn almeti zhir oldu. Birden atei ykseldi. atm, peran
oldum. nk kk ocuklarmz vard. Hemen alayarak ve kalbden inleyerek hazret-i
mma iltic eyledim. Grndler ve buyurdular ki: Filn yere koyduunuz u ekmekleri
sadaka olarak verin, hanmnz shhat bulacaktr. Bunu dediler ve kayboldular. Hanma;
Evde ekmek var mdr? dedim. Evet, filn odada vardr dedi. Hazret-i mmn
gsterdikleri yeri iret etti. Kalktm, ekmekleri oradan aldm, dar ktm, bir fakiri
uyandrp ona verdim. Henz sabah olmamt ki, harareti (atei) dt ve tn almeti
kayboldu.
Yine o anlatr: Birgn, benim mahrem kadn akrablarmdan bazlar ve hazret-i
mmn huzruna gidemiyecek kadar yal ve dkn olan amcam Muhammed de bana;
Hazret-i mmn yolunun vazfelerinden bana da ver dedi. Ben yetkili deilim, iczetim
yoktur. Hazret-i mma arz eder, size vazfe vermeleri iin elimden geleni yaparm
dedim. Huzruna gidince, Baz sliha kadnlar bu fakirden zikir iin vazfe istiyorlar, nasl
buyurursanz yle yapaym diye arz ettim, amcamn ismini sylemeyi unuttum.
Buyurdular ki: O kadnlara vazfe ver, amcan Muhammede de istersen ver. nk o da
isteklidir. Bu arada, bir ocuk geldi. Yal babas iin vazfe istedi. Onun iin de; Onun da
evine git, vazfe ver buyurdu. Fakrin hatrndan geti ki; Bu iczet, izin yalnz bahis
konusu ahslara m mahsstur, yoksa bakalarna da vazfe verebilir miyim? Bu dnce
daha yer etmemiti ki; Sana iczet mutlaktr. Sen bizim aileye dhilsin buyurdular.
Sonra gidip, o ahslara vazfe verdim. Bakalarna da verdim. Hllerini kendilerine arz
ederdim. Birgn kendinden gemelerini, feyz ve nrlara gmlmelerini arz edince,
memnun oldular ve; sterdik ki, oturup Allahn kullarn ird (doru yolu izh) edesiniz,
ama oluk-ocuunuzun kalabalk oluu sizi brakmyor buyurdular.
mam- Rabbn hazretlerinin Bedreddn Serhendye yazd mektblardan bazlar
aadadr:
Allah telya hamd olsun. Onun setii, sevdii kimselere selm olsun!
Diyorsunuz ki, rh bu bedene balanmadan nce, lem-i mislde idi. Bedenden
ayrldktan sonra da, lem-i misle gidecektir. Bunun iin, kabir azb lem-i mislde
olacaktr. lem-i misldeki, elemi, aclar, ryda duymak gibi olacaktr. Sonra, bu bilginin
eitli kollar vardr. Eer izin verirseniz, bu konuda size ok eyler yazarm.
Cevb: Byle hayl, aslsz szler, doru olmaktan ok uzaktr. Byle dncelerin,
sizi doru yoldan saptrmasndan korkuyorum. Hi vaktim yok ise de, bu konuda birka
kelime yazmak iin kendimi zorlayacam. nsanlar doru yola kavuturan, yalnz Allah
teldr.
Kymetli kardeim! Mmkinler lemini, yan mahlklar, ksma ayrmlardr:
lem-i ervah, lem-i misl ve lem-i ecsd. lem-i misle lem-i berzah da
demilerdir. nk, bu lem, lem-i ervah ile lem-i ecsd arasndadr. Bu lem, ayna
gibidir. Dier iki lemdeki hakk varlklar ve manlar, bu lemde latf ekillerde
grnrler. nk, iki lemdeki her hakkate ve her manya uygun birer ekil, heyet, bu
lemde bulunur. Bu lemde, kendiliinden hibir hakkat, hibir madde ve man yoktur.
Buradaki ekiller, heyetler, teki lemlerden aks eden grntlerdir. Aynada hibir ekil ve
sret yoktur. Aynada bir ekil grnrse, baka yerden gelen bir grntr. lem-i misl
de byledir. Bu iyi anlalnca, deriz ki, rh bu bedene tealluk etmeden nce, kendi
leminde idi. Rh lemi, lem-i mislden daha stndr. Rh, bedene tealluk edince,
bedene k olarak, bu madde lemine iner. lem-i misl ile bir ilgisi yoktur. Rh bu
bedene tealluk etmeden, ilgilenmeden nce, lem-i misl ile ilgili olmad gibi, bedene
olan ilgisi bittikten sonra da, bu lem ile ilgisi olmaz. u kadar var ki, Allah telnn
diledii zamanlarda, rhun baz hlleri, bu lemin aynasnda grnr. Rhun hllerinin
iyilii, ktl buradan anlalr. Kef ve rylar, byle hsl olmaktadr. nsann hisleri,
duygular kaybolmadan da, lem-i misldeki ekilleri grd ok olmutur. Rh,
bedenden ayrldktan sonra, ulv ise, ykselir. Sfl ise, alalr. lem-i misl ile bir iliii
olmaz.
Kabir azb, ryda, lem-i misldeki grntleri grmek deildir. Kabir azb ry
gibi deildir. Kabir azb, azbn grnts deildir. Azbn kendisidir. Bundan baka,
ryda grlen ac, azb, azbn kendisidir denilse bile, dnydaki aclar, azblar gibidir.
Kabir azb ise, hret azblarndandr. Birbirlerine hi benzemezler. nk, dny
azblar hret azblar yannda hi kalr. Allah tel, o azblardan bizi korusun! Eer,
hret azblarndan bir kvlcm dnyya gelse, hereyi yakar, yok eder. Kabir azbn,
ryda grlen azb gibi sanmak, kabir azbn bilmemekten, anlamam olmaktan ileri
gelmektedir. Azbn kendisi ile grnn kartrmaktan hsl olmaktadr. Byle yanl
dnmek, dny azb ile hret azbn ayn sanmaktan da olur. Byle sanmak, pek
yanltr. Yanl ve bozuk olduu meydandadr.
Sul: Zmer sresinin krkikinci yetinde melen; Allah tel, insan lrken
rhunu bedeninden ayrr, lmedii zaman, uykuda da rhunu ayrr. buyuruldu.
Bu yet-i kermeden anlalyor ki, insan lrken rhu ayrld gibi, uyurken de
ayrlmaktadr. Byle olunca, rydaki azb, dny azblarndan saymak, kabir azbn
ise, hret azblarndandr demek nasl doru olur?
Cevb: Uykuda iken, rhun bedenden ayrlmas, bir kimsenin, gezmek, elenmek
iin, kendi vatanndan, glerek, sevinerek ayrlmasna benzer ki, gezdikten sonra, sevin
iinde yine vatanna dner. Rhun gezinti yeri, lem-i misldir. Bu lemde grecek
merakl ve tatl eyler vardr. lrken rhun ayrlmas byle deildir. Bu ayrlk, vatan
yklan, evleri, binlar yok olan kimsenin vatanndan ayrlmas gibidir. Bunun iindir ki,
uykudaki ayrlmasnda, sknt ve ac yoktur. Tersine, sevin ve rahatlk vardr. lrken
ayrlmasnda ise, ok aclar ve glkler hsl olur. Uyuyan insann vatan dnydr. Ona,
dnydaki iler gibi i yaparlar. len kimsenin ise, vatan yklr. hrete g eder. Ona,
hret ileri yaparlar. Bunun iindir ki, (Deylemnin bildirdii hads-i erfde); nsan
lnce, kymeti kopmu olur buyuruldu.
Sakn, haylde hasl olan keflere ve lem-i mislde grnen eylere aldanarak,
Ehl-i snnet ve cemat limlerinin bildirdikleri itikddan ayrlmaynz! Allah tel, o
byk limlerin almalarna bol bol mkfat versin! Rylara, hayllere aldanmaynz!
nk, bu kurtulu frkasna uymadka, hrette azblardan kurtulmak dnlemez.
Kymette kurtulmak istiyenler, kendi grlerini brakarak, bu byklere uymaa canla
bala almaldr. Habercinin vazfesi, bildiini sylemektir. Yaznzdaki geveklii
grnce, hayllerinize kaplarak, bu byklere uymak sadetinden ayrlmak felketine
deceinizden ve kendi keflerinizin akntsna kaplacanzdan ok korktum.
Nefslerimizin ktlklerinden ve ilerimizin bozukluundan Allah telya snrz.
eytan, byk dmanmzdr. Doru yoldan kaydrp saptrmamas iin, ok uyank
olmalsnz! Ayrlk bir sene olmadan, Reslullahn snnetine (yan Ehl-i snnet limlerinin
gsterdikleri yola) uymak iin yapdnz titizlikler ve kurtuluun, ancak o byklerin
yoluna sarlmakta olduunu gsteren almalarnz ne olmu? Bunlar ne abuk
unutulmu. Hayllerinizin arkasnda srkleniyorsunuz. Sizinle bulumamzn ok
gecikecei anlalyor. Yaayna yle dzen vermelisin ki, kendini kurtarmak midi yok
olmasn! Y Rabb! Bizlere merhamet et. lerimizin iyi olmasn nasb eyle! Doru yolda
bulunanlara bizden selm olsun. (3. cild 31. mektup)
Mevln Bedreddn Serhendye gnderilen baka bir mektup:
Allah telnn ismine snarak, mektbumu yazmaa balyorum. Kaz ve
kaderin ince bilgilerini, kullarndan seilmi olanlara bildiren ve doru yoldan sapmamalar
iin, chillerden saklayan, Allah telya hamd ederim! Kaz ve kaderin esrrn, din
chilleri anlayamayp, doru yoldan kayar. nsanlar ilerinde mecbr, esir veya hkim,
yaratc sanmak tehlikesine derler. Allah tel, Peygamberlerinin en stn ile
kullarna doru yolu, doru bilgiyi gsterdi. Yanl dnen chillerin ve silerin zr,
bahne etmelerine meydan brakmad. O byk Peygambere ve akrabasna ve Eshbnn
hepsine bizden iyi dualar ve selmlar olsun! Onun Eshbnn herbiri, Allah telya itat
edenlerin ve kadere inanp, kazya rz olanlarn en iyisidir.
Kaz ve kader bilgisini, ok kimseler anlayamam, doru yoldan ayrlmtr. Bu bilgi
zerinde akl yrtenler, vehm ve hayllerine kaplmtr. Bunlardan bir ksm, insanlarn
isteyerek yapt ilerinin cebr, zor ile olduunu sanm, oklar da, insanlarn her ii
yaratarak yaptn, isteyerek yaplan ilere, Allah telnn karmadn sylemitir.
nc anlay ekli de, doru yolda gidenlerin slmiyeti iyi anlyanlarn szdr ki,
bunlar, Frka-i nciye ismi ile mjdelenmi olan, Ehl-i snnet ve cematdir. Allah
tel, o yksek limlerden ve onlarn yolunda gidenlerden rz olsun! Bunlar birinci ve
ikinci ksmda olanlar gibi taknlk yapmam, orta yolu semilerdir. Ehl-i snnetin resi
olan mm- azam Eb Hanfe (rahmetullahi aleyh), mm- Cafer-i Sdkdan
(rahmetullahi aleyh) yle sordu: Allah tel, insanlarn istekli ilerini onlarn arzusuna
brakm mdr? O da; Allah tel, rbbiyyetini (yaratmak ve her istediini yapmak
bykln) ciz kullarna brakmaz buyurdu. Kullarna, ileri zor ile mi yaptryor?
diye sorunca da; Allah tel dildir. Kullarna zor ile gnah iletip, sonra Cehenneme
sokmak, Onun adletine yakmaz buyurdu. O hlde, insanlarn, istekli hareketi, kimin
arzusu ile oluyor, kim yapyor? diye sordu. O da; leri insanlarn arzusuna brakmam
ve kimseyi cebr etmemitir, ikisi aras olagelmektedir. Yaratma kullarna brakmad
gibi, zor ile de yaptrmaz buyurdu.
te, Ehl-i snnet limleri diyor ki kullarn ihtiyr (istekli) hareketlerini, ilerini
Allah tel cd etmekte, yaratmaktadr. Onun kudreti ile var oluyorlar. Fakat, insann
kudreti de karmaktadr. stekli hareketlerimiz, Allah telnn kudreti ile Yaratlr ve
bizim kudretimiz ile Kesb edilmi olur.
Ehl-i snnet limlerinden Ebl-Hasen-i Ali Earye gre, insanlarn istekli ilerine
kendi ihtiyrlar, (yan seim haklar ve kudretleri) hi karmaz. Yalnz, kul bir ii yapmak
isteyince, Allah tel, o ii hemen yaratmaktadr. det-i ilhisi hep byledir, iin
yaplmasnda kulun kudretinin tesri olmaz. Bu sz, Cebriyye mezhebinin szne
yakndr. Bunun iin, Ear mezhebine Cebr-i mtevasst denilmektedir.
Byk lim, Eb shk sfern buyurdu ki: nsanlarn yapt istekli hareketlerinin
meydana gelmesinde, kendi kudretleri de ie karmaktadr. iki kudretin bir araya
gelmesi ile yaplyor. Biri, kulun kudreti, ikincisi Allah telnn kudretidir. Ayr iki kuvvetin
tesri ile bir i meydana gelir. Earden Kd Eb Bekr-i Bklln buyuruyor ki: nsann
kudreti, iin meydana gelmesine deil, iin iyi veya fen olmasna, yan tat veya gnah
olmasna tesr eder. Mtrd mezhebi de byledir Bu zayf kulun (yan mm-
Rabbnnin (k.s.) anladna gre, insann kudreti, iin yaplmasna da, iyi veya fen
olmasna da, birlikte tesr etmektedir. nk, iin meydana gelmesine tesr etmeyip,
yalnz iyi veya fen olmasna tesr eder demek manszdr. nk, iin iyi veya kt
olmas, iin yaplmas ile meydana kar. Fakat, bunun iin de, ayn kuvvetin ayrca tesr
etmesi lzmdr. in yaplmas bakadr, iyi veya fenlnn yaplmas bakadr. O hlde,
iin iyi veya fen olmas iin de, kuvvetin ayrca tesri lzmdr demek, yanl olmaz.
Ebl-Hasen-i Ear, byle demiyor. Hlbuki, insanlarn kudretini Allah tel yaratt
gibi, bu kudretin tesr etmesini de Allah tel yaratmaktadr. Bunun iin, kulun
kudretinin tesr ettiini sylemek, hakkate daha yakn olur. Eari mezhebi, Allah
telnn, kullarn cebr ettiini bildirmi oluyor. nk, kulda ihtiyrn yan beendiini
yapmak bulunmadn ve kulun iinde, kendi kuvvetinin hi tesri olmadn bildiriyor. Bu
mezhebi, Cebriyyeden ayran ey, Cebriyye mezhebinde, bir insan, bir ii yapt demek,
mecazdr. Yan o istekli ii, yalnz Allah tel yapmtr. O insann eli ile yapmtr,
insanda kudret yoktur derler. Eari ise, ii yapan, hakkatde insandr. Ancak, insann
istei ile deil, Allah telnn istemesi ile yapmtr, insanda ihtiyr yokdur diyor. Ehl-i
snnetten, Earden bakalar kulun kudreti, yapt istekli ite tesr eder diyor. Ear ise,
kudreti ancak, iin yaratlmasna sebep olup, yaratlmasnda tesri olmaz diyor ki, her
ikisine gre de, ii insan yapt demek doru olur. Ehl-i snnet, Cebriyyeden bylece
ayrlm olur. Cebriyye mezhebinin insann, istekli ilerini hakkaten yaptn kabul
etmemesi, ii insan yapt demek meczdr demesi kfrdr. Kurn- kermi inkr
etmektir. Temhd kitabnn shibi diyor ki, Cebriyye mezhebinden, i insann yapmas
meczdr, grndr, insanda kudret yoktur. Kullar, rzgrla sallanan yaprak gibidir.
nsanlarn her hareketi aacn hareketi gibi mecbridir diyenler kfir olur. Yine diyor ki,
Cebriyyenin, Kullarn iyi-kt, btn ileri, hakkatte onlarn deildir, ihtiyr hareketleri
de yapan, yalnz Allahdr szleri de kfrdr.
Sul: Ear, insann iinde, kudretinin tesri yoktur, hakkatde insann ihtiyr da
yoktur dedii hlde, ii yapan hakkatte kuldur demesi, doru mudur?
Cevb: nsan kudretinin, iinde tesri yok ise de, Allah tel, ii yaratmas iin,
onun kudretini sebep klmtr. Allah telnn deti yledir ki, insan kudretini ve
ihtiyrn bir i iin kullannca, Allah tel, o ii yaratyor, insann kudreti, bylece, iin
yaplmasna sebep oluyor, ilerin yaplmasna tesr etmi oluyor. nk, kulun kudreti
olmadka, det-i ilh o ii yaratmamaktadr. Bu dete gre, ii yapan, insandr demek,
hakkatte doru oluyor. Ear mezhebini doru yola uydurmak, ancak byle olur. Baka
trl anlatanlar pheli dinlemelidir.
Ehl-i snnet, kadere inanm; kaderin hayrls, erlisi, iyisi, kts, tatls, acs, hep
Allah teldandr demitir. nk Kader, var etmek, yaratmak, demektir ve hereyi
yapan, yaratan, ancak Allah teldr. Mutezile yan Kaderiyye frkas kaz ve kadere
inanmad. lerin, yalnz kulun kudreti ile hsl olduunu zannetti. erler, ktlkler,
Allah telnn kazs ile olsayd, bunlar iin azb yapmazd. Bunlara azb yapmas zulm
olur dedi. Byle szleri sylemek zulmdr. Chilce szdr. nk, kaz ve kadere
inanmakla, kulun ihtiyr ve kudreti gitmez. Kaz demek, bir insann, bir ii kendi
ihtiyr ile yapp yapmayacan, Allah telnn, nceden bilmesi demektir ki, insanda
ihtiyrn bulunduunu gstermektedir. Kazya inanmak, irdenin, ihtiyrn yok olmasna
sebep olsayd, Allah tel da, yaratmaa mecbr veya memnu olurdu. nk ezelde,
bir eyin var olacan bildi ise, onu yaratmaa mecbr olurdu. Yokluunu bildi ise,
yaratmas memnu olurdu. Kazya inanmak, kulda ihtiyrn bulunmasna inanmaa man
olsayd, Allah tel da irde ve ihtiyrn bulunmasna inanmaa da man olurdu. Allah
telnn yarataca eyleri ezelde bilmesi, irde sfatn yok etmedii gibi, kullarnn
yapaca eyleri de ezelde bilmesi, kullarn irde ve ihtiyr shibi olmalarna man
deildir. Evet, insanlarn kudreti azdr, ii yalnz insan kudreti yapar demek, pek aklszlk
olur ve dncesizliin son derecesidir. Mutezilenin, burada da, doru yoldan ayrlm
olduunu, Mvernnehr (Trkistanda, Seyhn ve Ceyhun nehirleri arasndaki geni yer)
limleri bildirmi, bunlarn sz, mecslerin (atee tapanlarn) sznden daha fendr
demilerdir. nk, mecsler, Allah telnn bir eriki, orta var sanmtr. Mutezile ise,
saysz ortak var demektedir. (Yan insan, iini, kendi kudreti ile yapmakta, yaratmaktadr
diyerek, insanlar, Allah telya erik ediyorlar.)
Cebriyye mezhebi, insan asla bir i yapmaz, canszlar gibi hareket eder, insann
kudreti, kasd, ihtiyr yoktur diyor. nsanlar iyi i yapnca sevb kazanmaz, kt ilerine
azb yaplmaz sanyor. Kfirler, gnah ileyenler mazrdur, mesl olmazlar. nk,
insann her iini, yalnz Allah yapyor, insan istese de, istemese de, Allah gnah yaratyor,
insan gnah yapmaa mecbrdur diyorlar. Bu szleri kfrdr. Bunlara Mrcie de denir
ki, melndurlar. Gnah, insana zarar vermez. s, fsk, azb grmiyecektir dediler.
Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve sellem.) buyurdu ki: Mrcie mezhebinde
olanlara yetmi peygamber, lanet etmitir. Mezhepleri tamamen yanltr, bozuktur.
nk, ihtiyr, istekli hareketimiz ile titreme, refleks hareketlerinin baka olduu
meydandadr. Elimizle birey tutmamz, elbette ihtiyrmz iledir. Gz seirmesi, kalbin
almas ise, byle deildir. Kurn- kerm ve hads-i erfler, bu mezhebin bozuk
olduunu bildirmektedir. Nitekim Secde, Ahkf ve Vka srelerinde; Yaptklarnn
cezasdr ve Kehf sresinde; stiyen mn etsin, istiyen inanmasn!
buyurulmaktadr.
nsanlarn ou, tembel olduundan ve niyetleri kt olduundan zr, bahne
aryor. Sulden, azbdan kurtulmak iin, Ear, hatt Cebriyye mezhebine yanayor.
Bunlar, bazan; nsann hakkatde ihtiyr yoktur, ii insann yapmas mecazdr,
grntedir diyor. Bazan da; nsann ihtiyr azdr. Hereyi yapan, Allah teldr
diyor. Bu sz, Cebriyye mezhebine kayyor. Bunlar, baz tasavvuf byklerinin szlerini
ne sryor. Mesel leri yapan birdir. Hibir ey yoktur, yalnz o vardr. nsann iinde,
kudretinin tesri yoktur, insann hareketi, aacn sallanmas gibidir. nsann varl da,
ileri de, ldeki serb gibidir. bir grnden baka birey deildir gibi szler, bu
gevek, tembellerin kt sylemelerini ve ilemelerini destekliyor. Hereyin dorusunu,
ancak Allah tel bilir. Bildiimiz kadar, bunlara yle cevb veririz ki: Earnin dedii
gibi, eer ihtiyr, hakkaten bulunmasayd, Allah tel, kullarn zulm ettiini
bildirmezdi. nsann, yapt ide, kendi kudreti tesr etmeyip, kudreti yalnz iin
yaratlmasna sebeb olsayd, insanlarn kt ilerine zulm denmezdi. Hlbuki Allah
tel, Kurn- kermin birok yerinde, insanlarn zulm ilediini bildiriyor. nsann gc,
iin yaratlmasna tesr etmeyip, yalnz sebeb olsayd zulm buyurmazd. Evet, Allah
teldan gelen elemlerde, azblarda, insann ihtiyr karmyor. Fakat, bu zulm olmaz.
nk, Allah tel, kaytsz, artsz mlikimiz, shibimizdir. Mlk yalnz Onundur.
Mlkn, istedii gibi kullanr, hi zulm olmaz. Fakat insanlarn zulm ettiklerini
bildirmesi, insanda ihtiyrn bulunduunu gstermektedir. Burada zulmn mecz olmas
dnlemez. Hakkatler, zarret olmadka mecz yaplmaz.
nsanlarn irdeleri, ihtiyrlar zayftr, azdr szne gelince; eer Allah telnn
ihtiyr yannda azdr denirse veya insanlarn ihtiyr yalnz olarak ileri meydana
getiremez demek istenirse, doru olur. Fakat, eer ihtiyrlar, ilerin yaplmasna tesr
etmez denirse, doru olmadn yukarda bildirdik.
Allah tel, kullarna yapabilecekleri eyleri emretmitir. nsanlar zayf yaratt
iin, her emrinde kolaylk gstermitir. Nitekim, Nis sresi yirmiyedinci yetinde melen;
Allah tel, size haff, kolay emr etmek istedi. nk, insan zayf
yaratlmtr. buyurulmaktadr. Allah tel Hakimdir. (Hereyi yerinde, uygun olarak
yapar.) Rafdur. (Acmaa lyk olmyanlara da acycdr.) Rahmdir. (hrette
sevdiklerine, yan kfrn- nimet etmeyenlere yan mminlere Cenneti ihsn edicidir).
Kullarna, yapamayacaklar eyi emretmek, hikmetine, refetine yakmaz. Kullarna,
kaldrlamayacak byk kayay kaldrma emretmeyip, herkesin ok kolay yapaca;
kym, rk, secde ufak bir yet okumak ile meydana gelen namaz emretmitir. Namaz
klmak, herkes iin ok kolaydr. Ramazn- erf orucu da, pek kolaydr. Zekt da, ok
hafif emretmi, maln hepsini deil, krkta birini verin, demitir. Hepsini veya yarsn
vermei emretseydi, kullarna g olurdu. Merhameti, pek fazla olduundan, emri tam
yaplamaz ise, daha da hafifletmitir. Mesel, abdest alamayanlara, teyemmm etmee,
namazda ayak zere duramayanlara oturarak klmaa, oturamayanlara da, yatarak
klmaa rk ve secde yapamayanlara, m ile (oturup, rk ve secde iin, az eilerek)
klmaa, bunlar gibi, daha nice kolaylklara izin vermitir. slmiyetin emirlerine dikkatle
ve insfla bakan, bu kolaylklar grr. Allah telnn kullarna ne kadar ok merhametli
olduunu, pek iyi anlar. Emirlerin pek kolay olmasnn bir ahidi de, ok kimselerin, emir
olunan ibdetlerin, daha artmasn istemesidir. Namazn, orucun artmasn isteyen ok
grlmtr. Evet, ibdet yapmak g gelen kimseler de, yok deildir. Byle kimseler,
normal insan deildir. Byle bozuk kimselere, ibdetlerin zor gelmesine sebeb, nefslerinin
karanl ve ehvan arzularnn ktldr. Bu karanlk ve ktlkler, nefs-i emmreden
hsl olmaktadr. Nefs-i emmre, Allah telnn dmandr. ra sresinde melen;
mn ve ibdet etmek, mriklere g gelir., Bekra sresi krkbeinci yetinde
melen; Namaz klmak, yalnz mminlere, Allah teldan korkanlara kolay
gelir. buyurulmutur.
Bedenin hastal, ibdetlerin yaplmasn gletirdii gibi, Btnn (kalbin ve
rhun) hasta olmas da gletirir. Allah tel, slmiyeti, nefs-i emmreyi (Yan ktlk
isteyici), arzlarndan, detlerinden vaz geirmek iin gnderdi. Nefsin istekleri ve
slmiyetin istekleri birbirinin zdddr, aksidir. O hlde, ibdetleri yapmakta glk
ekmek, nefsin ktln gsteren bir almettir. Nefsin arzularnn kuvveti, bu gln
okluu ile llr. Nefsin hevs (istekleri) kalmaynca, glk de kalmaz.
Sofiyye-i liyyeden bazsnn, insanda ihtiyrn bulunmadn veya kuvvetsiz
olduunu gsteren birka szn yukarda yazmtk. Tasavvuf byklerinin, slmiyete
uymayan szlerine, hi kymet verilmez. Nerde kald ki, hccet ve sened olarak
kullanlsn. Yan, bir iddiy, dnceyi isbt iin, byle szleri hid getirmek hi doru
olmaz. hid, sened olacak, uyulabilecek, ancak Ehl-i snnet limlerinin szleridir.
Sofiyye-i liyyenin szlerinden, limlerin szne uygun olanlar, kabul edilir. Uymayanlar,
kabul edilmez. Burada da yine bildirelim ki, sofiyye-i liyyeden, hlleri, kefleri doru
olanlar, slmiyete uymayan hibirey sylememi ve yapmamtr. Keflerinden,
hllerinden, slmiyete uymayanlarn, yanl olduunu anlarlar. slmiyete muhalif olan
szlere ve hareketlere doru diye sarlmak, zndklk, ilhd yan dinsizlik almetidir.
unu da ilve edelim ki, sofiyye-i liyyenin slmiyete uymayan baz szleri, hlin
kaplad zamanda, kef yolu ile anladklar bilgilerdir ki, o zaman, akl ve uurlar rtl
olduundan, zrl saylrlar ve kefleri yanl olmutur. Bakalarnn, byle keflere,
szlere uymas ciz deildir. Byle szlere, slmiyete uyacak ekilde man vermek,
kelimelerden anlalan many brakp, mehr olmyan manlarn vererek, slmiyete
uydurmak lzmdr. nk, klarn muhabbet sarholarnn szleri, eitli manlara gelir.
Bu manlar arasnda doru ve onlarn byklne yakan many bulup, yle kabul
etmek lzmdr.
Bedreddn Serhendnin Hadart-l-Kuds isimli eserinde, mm- Rabbn
hazretlerini eitli hlleri ile dnyya geliinden Cennete gidiine kadar; kefleri
kermetleri, tasavvufdaki dereceleri, esiz nashat ve szleri tatl ve feyzli bir dille
anlatlmakta, ondan sonra yksek oullar ve halfeleri bildirilmektedir. Bundan sonraki
eserlerini kendi kalemiyle yle bildirmektedir:
O emeller kutbunun hrete irtihlinden sonra, son hrika ve kermeti isbt eden,
Kermt-l-evliy kitabn yazdm. Gavs- azam Abdlkdir-i Geylnnin (rahmetullahi
aleyh) Fth-l-gayb kitabn, Arabden Frisye tercme ettim. Bir de tasavvuf
stlhlarnda, Kadir ve Nakibend yollarndaki vazfeleri topladm. smine, Revih
dedim. Bir telfim de, dem aleyhisselmdan gnmze kadar gelmi olan makblleri
bildiren, Senevt-l-atkya der beyn- tevrih-i visal ve ahvl-i erbb- keml isimli
kitap olup, byklerin trih srasna gre vefatlarn ve hllerini anlatr.
Dier eserleri: 1- Siyer-i Ahmed, 2- Mecmal-evliy, 3- Makmt-i Gavs-ussakaleyn Tercmet-i Behetl-esrr, 4- Tercmet-i Ravdt-in-nevzir, 5- Tercme-i Tefsr-i
Aris-il-beyn.
1) Hadart-l-Kuds; sh. 9, 386
BOLEV MUSTAFA EFEND:
Osmanl eyhlislmlarnn otuzdokuzuncusu ve Hanef mezhebi fkh limlerinden.
smi Mustafadr. Babas, Bolu tccrlarndan Ahmed Efendidir. Bolev Mustafa Efendi diye
mehr olmutur. 1001 (m. 1591) senesinde Boluda dodu. 1086 (m. 1675) senesinde
Khirede vefat etti ve orada defnedildi.
lk tahsilini Boluda grdkten sonra, ilim renmek iin stanbula geldi. Zamannn
limlerinden akl ve nakl ilimleri tahsl ettikten sonra, eyhlislm Yahy Efendinin
hizmetinde bulundu. lim renip, istifde etti. Onun yannda mlzim (stajyer) olarak
vazfe yapp, yksek ilm derecelere ulat. lk olarak Akhisar kadlna tayin olundu,
arkasndan stanbul Atk Ali Medresesi mderrisliine nakledildi. Bir mddet Haremeyn
(Mekke ve Medine) mfettilii vazfesini yrtt. 1055 (m. 1645) senesinde Bursa ve
Edirne kadlna tayin edildi. 1056 (m. 1646) senesinde stanbul kadl vazfesine
nakledildi. 1057 (m. 1647) senesinde stanbul kadlndan alnd. 1063 (m. 1653)
senesinde Anadolu kadaskerliine getirildi. Daha sonra tekrar stanbul kadlna ide
edildi. 1065 (m. 1655) senesinde, tekrar Anadolu kadaskerliine tayin edildi. 1067 (m.
1657) senesinde Rumeli kadaskerliine nakledilen Bolev Mustafa Efendi, ongn sonra
Vezr-i azam Kprl Mehmed Paann teviki ve tavsiyesi ile Sultan Drdnc Mehmed
Hn tarafndan eyhlislmlk makamna tayin olundu. 1069 (m. 1659) senesinde Bolev
Mustafa Efendi vazfeden alnp, Msrda ikmet etmesi emredildi. Bir daha stanbula
dnme imknn bulamayan Bolev Mustafa Efendi, Khirede onalt yl kaldktan sonra
vefat etti.
Bir yl on ay mddetle eyhlislmlk vazfesini adlet ve doruluk zere yrten
Bolev Mustafa Efendi, lim ve fazletli bir zt idi. Btn ahlk fazletlerle kendini
sslemiti. Kadlk ve eyhlislmlk yapt mddet iinde, vermi olduu hkmlerin,
Allah telnn dninin emirlerine uygun olmasna ok dikkat eder ve adletten amaz
idi. Hak bildiini sylemekten asla ekinmezdi. Birok ilimlerde yksek derece shibi olan
Bolev Mustafa Efendinin, fkh ilminde zel ihtiss vard.
Birok ilimlere dir yazd talkt yannda u kymetli eserleri vardr: 1- erhu
Kenz-d-Dekik: Hanef mezhebi fkh uslne dirdir. 2- Hiye-i erh-i Ekl-it-tesis.
1)
2)
3)
4)
5)
BOSNALI ABDULLAH EFEND: (Abdullah- Rm)

Osmanl evliysnn byklerinden, ilim ve keml shibi bir zt olup, nakl ve akl
ilimlerde lim idi. 992 (m. 1583) senesinde Bosnada dodu. Asl ismi Abdullah Abd bin
Muhammeddir. Bosnav, Rm ve Gab nisbet edildi. rih-l-Fuss ve rih-il-Mesnev
diye mehr oldu. 1054 (m. 1644) trihinde Konyada vefat etti. Sadreddn Konev
hazretlerinin trbesi yannda defnedildi.
Doum yeri olan Bosnada ilim tahsiline balayan Abdullah Efendi, daha sonra
stanbula gitti. Oradaki medreselerde tahsilini tamamladktan sonra Bursaya gitti. Orada
Bursal Hasen Kabaduz Efendi ile grt. O mbrek ztn sohbetlerinde kemle geldi.
Hasen Kabaduz, Hac Bayram- Velnin halfelerinden, Bak mer Dedenin halfesi idi.
Hasen Kabaduz Efendinin feyz ve himmetleri ile yksek derecelere kavuan Bosnav
Abdullah Efendi, Bursadan ayrlp Msra gitti. 1046 (m. 1636) senesinde hac vazfesini
yapmak iin Hicaza gitti. Mekke-i mkerremeyi ve Medne-i mnevvereyi ziyret etmekle
ereflendi. Hacdan dnnde, amda Muhyiddn-i Arab hazretlerinin trbesi yannda
inzivya ekildi. Gnlerce orada ibdetle megul oldu. Daha sonra Konyaya geldi.
Sadreddn-i Konev ve Mevln Celleddn-i Rm gibi byklerin kabirlerini ziyret edip,
rhniyetlerinden istifde etti. Konyada yerleip, vefatna kadar orada kald. Talebelerine
ilim retmek ve emr-i marf yapmakla megul oldu. 1054 (m. 1644) senesinde Hacdan
dnerken, Konyada vefat edip, ok sevdii Sadreddn-i Konev hazretlerinin trbesi
civrnda defnedildi. Sonradan yaplan kabir tana, vasiyyeti zerine; Haz kabr
garbillahi f ardhi ve semihi Abdullah el-Bosnav er-Rm el-Bayrm ibresi yazld.
Msr ve Hicaza yapt seyahatlerinde ve amdaki ikmetinde kendisi ile gren
ilim erbb, Abdullah Bosnavnin ilmini ve eserlerini takdir ettiler. Onun yksekliini
anlayanlar, ilim ve feyzlerinden istifde etmek iin birbirleriyle adet yar ettiler. Arab
leminin mehr ulemsndan Garsddn Hall, Muhammed Mirz Src, Dmek Sf,
Muhammed Mekkiyy-l-meden, Seyyd Muhammed bin Eb Bekr Ukd gibi limler,

Abdullah Bosnavnin talebesi olmakla ereflendiler.
Osmanl Melliflerinde Abdullah Bosnavnin altm tane eserinin ismi
verilmektedir. Bunlardan en mehru, Muhyiddn-i Arab hazretlerinin mehr eseri
Fss-l-hikemine yapt erhtir ki, Msrda ve stanbulda birer def baslmtr. Dier
eserleri eitli ktphnelerde mevct olup, okuyanlar istifde etmektedirler. Eserlerinden
bazlar unlardr:
1- Mevkib-l-fukar, 2- Hakkat-l-yakn, 3- Risle-i hazerat-il-gayb, 4- Metli-unnr-is-sen an tahret-in-Nebiyy-l-Arab (aleyhisselm), 5- Risle f tafdl-il-beer alelmelek, 6- Tezyl f mnzet-i bls li-Sehl bin Abdullah et-Tster, 7- Meksd- envr-
ayniyye ve mesd- ervh- tayyibe-i gaybiyye. 8- Muhdart-l-evil. Bunlardan baka
eitli yet-i kerme ve sre-i erfelerin tefsrleri, eitli mevzlarda manzm ve mensr,
Trke ve Araba eserleri vardr.
Byk lim Ysuf Nebhni hazretleri, Cevhir-l-Bihr adl eserinde, sevgili
Peygamberimizin btn anne ve babalarnn mmin olduklarn uzun uzun anlatyor. Bu
kitabnn 275. sahifesinden itibren, Bosnal Abdullah Efendinin Metli-un-nr an
tahret-in-Nebiyy-il-Arab adl eserinden nakil yaparak buyuruyor ki:
Sevgili Peygamberimizin mbrek soylarnn temiz olduuna dellet eden yet-i
kermeler:
Tevbe sresi 28. yetinde melen; Ey mn edenler! Mrikler ancak
necistirler. Artk bu yllardan sonra Mescid-i Harama yaklamasnlar. buyurup,
mriklerin mnev pislik ile pis olduklar iin, Mescid-i Harama yaklamalarn men etti.
Oraya girmelerini ayak basmalarn yasaklad. Yine Hac sresi 30. yet-i kermesinde
melen; O hlde pis putlardan kann, yalan szden saknn buyurdu. Evsn
(putlar), ricsin (pisliin) ayns sayd. Evsna (putlara) yaklamaktan men etti.
Nr sresi 26. yet-i kermesinde melen; Kt kadnlar kt erkeklere, kt
erkekler kt kadnlara, temiz kadnlar ise temiz erkeklere, temiz erkekler de
temiz kadnlara yakr. buyuruldu.
te, Allah tel mriklerin necis olduklarn bildirdi. Mescid-i Harama
yaklamalarn men etti. Evsnn (putlarn), ricsin (pisliin) ayns olup, necis olduklarn
bildirdi. Onlara yaklamay men etti.
Hl byle olunca, alm ve hakm olan, hereyi lyk olduu mevkiine koyan Allah
tel, lemlere rahmet olarak yaratt Habbinin mbrek ve temiz rhu erfini, necis
(pis) olarak bildirdii mriklerin sulblerine ve rahimlerine hi koyar m? Habbinin asln,
necis (pis) olarak bildirdii mriklerden yapar m? Reslullah (sallallahu aleyhi ve
sellem.) efendimiz; mbrek, latf ve temiz rhu erflerinin, takds ve tenvir leminden
olmayan bir ey ile kirlenmi olmaktan tenzh ederiz. Hlbuki Allah tel temiz kadnlar,
temiz erkeklere, temiz erkekleri de temiz kadnlara tahsis eyledi.
brhim aleyhisselmn dninin, mmin olan zrriyeti ile kendi zamnndan,
Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem.) zamnna kadar devam ettiine dir yet-i
kermeler:
l-i mrn sresi 68. yet-i kermesinde melen; Gerekten brhime
insanlarn en lyk, herhalde (zamannda) ona tbi olanlarla u peygamber ve
(u) mn edenlerdir. Allah, o mn edenlerin yardmcsdr. buyuruldu. Yine l-i
mrn sresi 95. yetinde melen; De ki; Allah, (szn) doru (sunu) sylemitir. O
hlde slma ynelerek brhimin dnine uyun. O, Allaha ortak koanlardan
deildi. buyuruldu.
bni Eb Htem, Sfyn bin Uyeyneden nakletti: Sfyn bin Uyeyneye; smil
aleyhisselmn evldndan bir kimse putlara tapt m? diye sorulunca; cevbnda; Bir
de brhimin yle dedii vakti hatrla; Rabbim! Bu Mekke diyrn
korkulardan emn kl, beni ve oullarm, putlara tapmaktan uzak kl.
melindeki, brhim sresi 35. yet-i kermesini iitmedin mi? dedi.
bn-i Cerr tefsrinde bu yet-i kerme hakknda, mm- Mchidden yle nakletti:
Allah tel brhim aleyhisselmn evld hakknda yapt duasn kabul eyledi. Bu
sebeple brhim aleyhisselmn evldndan hibir kimse hibir puta tapmad. Allah tel
brhim aleyhisselmn duasn kabul etti.
Sevgili Peygamberimiz, peygamberlii bildirilmeden nce, brhim aleyhisselmn

dninde idi. Nitekim Kurn- kermde brhim sresi 40. yetinde melen; Rabbim!
Beni gerei zere namaza devml kl. Zrriyetimden de byle kimseler yarat.
Ey Rabbimiz duam kabul et. buyuruldu.
bn-i Mnzr tefsrinde, bu yet-i kerme hakknda, bni Cerrden sahih bir senedle,
brhim aleyhisselmn zrriyetinden slma uygun olarak, Allah telya ibdet eden
kimselerin elbette bulunacan bildiriyor.
Kelime-i tevhdin ve tevhd itikdnn, brhim aleyhisselmn zrriyeti arasnda
devam etmesi, Allah telnn onlara ltuf ve ihsndr. slm dninin Reslullah
(sallallahu aleyhi ve sellem.) efendimize bildirilinceye kadar devam edip gelmesi,
Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem.) Hz. brhime kadar olan mslman baba ve
dedeleri vastasyla olmutur. nk onlar da brhim aleyhisselmn mslman olan
zrriyetindendir.
slmdan ibret olan Hanf dni, Muhammed aleyhisselmn peygamberliinin
bildirilmesine kadar devam etmitir. Hak dnin brhim aleyhisselm zamanndan,
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem.) zamanna kadar devam etmesi, bu iki zaman
arasnda, bir Allaha inanan mminlerin bulunmasyla olmutur. Bu sebeple Reslullah
efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem.) ana ve babalarnn da mslman olduklar sabit
olmaktadr. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem.) efendimizin babas Abdullah ve annesi
mine Htunun tevhd inanc zere bulunduklar ve mslman olduklar ortaya
kmaktadr.
Hz. deme kadar, Reslullah efendimizin mbrek soylarnn temiz olduuna dellet
eden hads-i erfler:
Reslullah efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem.) buyurdu ki: Allah tel beni
temiz sulblerden temiz rahimlere nakletti. Eb Hureyreden rivyet edilen hads-i
erfte buyurdu ki: Ben ierisinde bulunduum asra gelinceye kadar, her asrda,
her zamanda yaayan insanlarn en iyilerinden seilmilerinden dnyya
getirildim. Bu hads-i erf, Sahh-i Buhrde vardr. uar sresi 219. yet-i
kermesinde melen; Sen yan senin nrun, hep secde edenlerden dolatrlp,
sana inkilb etmi ulamtr buyuruldu.
mm- Beyhek Delil-n-nbvve adl eserinde, Enes bin Mlikden (rahmetullahi
aleyh) rivyet ederek bildiriyor ki: Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem.) buyurdu ki:
nsanlar iki ksma ayrlsa, Allah tel beni onlarn en iyisi ve seilmiinde
bulundururdu. Ben chiliyet sefheti bulamadan ana-babamdan dnyya
getirildim. Yan Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem.) dem aleyhisselmdan itibren
babas Abdullaha kadar olan ana ve babalarndan, chiliyet devrine it; putperestlik,
zin, fuhu gibi ktlklerden hibirey bulamadan dnyya getirilmitir. Bu sebeple
Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem.) dem aleyhisselma kadar btn babalar, ister
chiliyet devrinde, ister chiliyet devri hricinde, her zaman mslman ve temiz kimseler
idiler.
Yine Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem.) efendimiz buyurdu ki: Ben ana ve
babalarmdan, slm nikh ile dnyya getirildim. Babalarm ve analarmdan,
dem aleyhisselmdan itibren, zin yoluyla dnyya getirilmedim. Nihyet
chiliyet devri insanlarnn kirli vasflarndan ve zin lekesinden slim olarak
babam Abdullaha ve annem mineye ulatm. O hlde ben, hem ahsen hem de
babalarm, (soy) bakmndan sizin en stnnz ve seilmiinizim.
mm- Suyt yle buyuruyor: Hads-i erfler, Reslullah efendimizin, Hz. dem
ve Havvaya kadar ana ve babalarndan irk ve kfr kirlerinden uzak ve temiz olmayan
yoktur. Yoksa Peygamber efendimize, Muhtr (seilmi) Thir (temiz) Mustaf
(temizlenmi) denilmezdi.
bn-i Eb Htem, Enm sresi 74. yet-i kermesi hakknda bn-i Abbsdan yle
bildirdi: brhim aleyhisselmn babasnn ismi zer deildi. Truh idi.
Yine bn-i Eb Htem ve bn-i Mnzr, mm- Mchidden yle bildirdi: zer,
brhim aleyhisselmn babas deildir. Ayrca bn-i Mnzr sahih bir senedle Enm
sresi 74. yet-i kermesi hakknda bn-i Creycden yle bildirdi: zer, brhim
aleyhisselmn babas deildir. brhim aleyhisselmn babas, brhim bin Yetrh veya
Truh bin ruk bin Nkrdur. O zaman zer, brhim aleyhisselmn amcas olmaktadr.
Arablar arasnda amcaya baba demek dettir Mefliun-nr kitab 1986 senesinde
stanbulda En-Nimet-l-Kbr kitab ierisinde, Hakkat Kitabevi tarafndan
neredilmitir).
1) Hlast-l-eser; cild-3, sh. 86
7) Tuhfe-i hatttn; sh. 280
8) Metli-un-Nr-is-seni an tahret-in-Nebiyy-il-Arab (En-Nimet-l-Kbr alelalem kitab iinde), Hakkat Kitabevi, stanbul 1986, sh. 275
9) Cevher-l-esn f tercim-i ulemi ve uari Bosna, (Muhammed Hanc Bosnev),
Msr 1349; sh. 94
BOSTAN-ZDE MEHMED EFEND:
Osmanl limlerinden. Yirminci Osmanl eyhlislmdr. smi, Muhammed olup,
Bostan-zde Mehmed Efendi diye bilinir. Knn Sultan Sleymn devri Anadolu
kadaskerlerinden Tireli Bostan-zde Mustafa Efendinin oludur. 942 (m. 1535) senesinde
dodu. Doum yeri kesin olarak belli deildir. 1006 (m. 1598) senesinde stanbulda vefat
etti. ehzdeba Cmii bahesinde, cadde tarafnda medfndur.
lk tahsilini babasndan grdkten sonra, Arab-zde ve Kd-zdeden ilim tahsl etti.
Gl Hoca elebinin de derslerinde bulundu. Ondan ilim renip istifde etti. Akl ve nakl
ilimlerde yetiip yksek derecelere ulatktan sonra, 963 (m. 1555) senesinden itibren
mlzim (stajyer) mderris olarak, baz medreselerde vazfelendirildi. 966 (m. 1558)
senesinde Eski brhim Paa Medresesi mderrisliine tayin edildi. 970 (m. 1562)de Yeni
Ali Paa Medresesine, 974 (m. 1566)de Hankah Medresesine, 975 (m. 1567)de Haseki
Medresesine, 976 (m. 1568)da smihn Sultan Medresesine, ayn sene iinde Sahn-
semn medreselerinden birine, 977 (m. 1569)de Yavuz Sultan Selim Medresesine, 978
(m. 1570)de Sleymniye Medresesine, 980 (m. 1572) senesinde Edirne Selmiye
Medresesine mderris tayin edildi. 981 (m. 1573) senesinde am kadlna, tayin
olundu. 983 (m. 1575) senesinde Bursa ve ayn yl iinde Edirne kadlklarna tayin
olundu. 984 (m. 1576) senesinde stanbul kadlna getirildi. Bu vazfede bir yl kaldktan
sonra, 985 (m. 1577) senesinde Anadolu kadaskerliine ykseltildi. 988 (m. 1580)
senesinde Rumeli kadaskerliine nakledildi. Bir yl sonra bu vazfeden alnd ve emekli
oldu. 991 (m. 1583) senesinde Khire kadlyla vazfelendirilip Msra gnderildi. Khire
kadl vazfesini yl mddetle adlet ve doruluk zere yrttkten sonra istif edip
stanbula geldi. 995 (m. 1588) senesinde tekrar Rumeli kadaskerliine tayin edildi. 997
(m. 1589) senesinde, eyhlislm Abdlkerm eyh Efendi yerine eyhlislmlk
makamna tayin edildi. yl bir ay yedi gn bu erefli vazfeyi if ettikten sonra, 1000
(m. 1592) senesinde emekli oldu. Bir keye ekilip ilim ve ibdetle megul iken, 1001
(m. 1593) senesinde tekrar Rumeli kadskerliirie getirildi. eyhlislm Zekeriyy
Efendinin vefat zerine, ayn yl iinde tekrar eyhlislmlk makamna tayin olundu.
Sultan nc Mehmed Hnn sevgi ve iltiftn kazanan Bostan-zde Mehmed Efendi,
1006 (m. 1598) senesinde, eyhlislmlk vazfesine devam ederken vefat etti. Toplam
yedi yl on ay mddetle eyhlislmlk vazfesini adlet ve doruluk zere yrtt.
stanbul Samatya Hackadn Mahallesinde yaptrm olduu bir mescidi vardr.
Bostan-zde Mehmed Efendi ilim ve irfan shibi bir zt idi. Akl ve nakl ilimlerde
yksek derece ve fkh ilminde zel ihtisas shibi idi. Gzel ahlkl fzl bir zt idi. Kdl
ve eyhlislml srasnda adletle hkmeder, herkese kar hsn mumele eder idi.
Ho sohbet ve gler yzl idi. Dili peltek olmasna ramen iyi bir hatb idi. Araba, Farsa
ve Trke iirleri olan Bostan-zde Mehmed Efendinin, Knnnin lm zerine yazd
mersiyesi nldr.
Nakledilir ki: Bostan-zde Mehmed Efendi Msr kads olduu srada, Sultan nc
Murd Hn bir mektup yazp; Ben seni Msr kadlndan azl etmedim, dilediin kimseyi,
yerine tayin et ve sonra bizi ziyrete gel dedi. Bu mektup zerine, Bostan-zde Mehmed
Efendi Msrdan ayrlp, 994 (m. 1537) senesinde ama geldi. svnin ilim meclisinde
bulunduu srada yle anlatt: Msrda bulunduum srada, mm- afi hazretlerinin
kabrini ziyret etmeyi hi ihml etmedim. Nasl mhim meseleler arzedilmek iin sultna
gidilirse, ben de mhim meselelerimi arz etmek iin mm- afinin kabrine giderdim
ve; Ey mm- afi! Buras senin memleketindir, burada bama yle yle hdiseler
geldi. Bu hussta senden imdat istiyorum der, geri dnerdim. mm- afi hazretlerinin
bereketiyle o iim hallolurdu.
mm- Gazl hazretlerinin hy-l-ulm adl eserini Trkeye tercme etti. Fkh
ilmine dir, brhim bin Halebnin yazd Mlteka el-Ebhur adl eseri erh etti.
Bostan-zde Mehmed Efendinin iirlerinden bir beyt:
Lkneti var dime sakn b-vukf,
Ayrlamaz tatlu dilinden hurf.
dersem vech-i yri mha tebih,
der erbb- irfan n tevcih,
Nazar klsa dehn- yra blbl,
Didi, gonca iin fhi mfh.
1)
2)
3)
4)
BOSTAN-ZDE MUHAMMED BN MUHAMMED EFEND:

Osmanl limlerinden. eyhlislm Bostan-zde Mehmed Efendinin oludur. 972
(m. 1564) senesinde stanbulda dodu. 1035 (m. 1625) senesinde stanbulda vefat etti.
Kaynpederi Nianc Mehmed Paa Cmii bahesinde defnedildi.
Kk yandan itibren akl ve nakl ilimleri tahsl edip, yksek ilm derecelere
ulat. Babasnn yannda mlzim (stajyer), olarak yetiip, ilk olarak 996 (m. 1587)
senesinde Atk Murd Paa Medresesine mderris tayin olundu. 998 (m. 1589)de
Kalenderhne, 999 (m. 1590)da Sahn- semn medreselerinden birine mderris olarak
tayin edildi. 1001 (m. 1592) senesinde, Yavuz Selim Medresesinde vazfendirildi. 1002
(m. 1593) senesinde Sleymniye Medresesi mderrisliine ykseltildi. 1003 (m. 1594)
senesinde Selanik kadlna tayin edildi. 1005 (m. 1596) senesinde Edirne kadlna
getirildi. 1006 (m. 1597)da stanbul-Galata kadlna ykseltildi. Ayn sene iinde tekrar
Selanik kadlna nakledildi. 1007 (m. 1598)de bu vazfeden alnd. Bir sene sonra
nc def Selanik kadlna tayin edilmiken, birka gn sonra tekrar vazfeden alnd.
1009 (m. 1600) senesinde Bursa kadlna, 1010 (m. 1601)da Khire kadlna
nakledildi. 1011 (m. 1602)de vazfeden alnd. 1013 (m. 1604)de stanbul kadlna
getirildi. 1017 (m. 1608) senesinde Anadolu kadaskerliine tayin edildi. 1023 (m. 1614)
Rumeli kadaskerliine ykseldi. 1024 (m. 1615) senesinde kendi isteiyle emekliye
ayrlp, Mihali arpalnn gelirleri ihsn edildi. 1031 (m. 1621) senesinde ikinci def
Anadolu kadaskerliine getirildi. 1032 (m. 1622) senesinin banda bu vazfeden kendi
isteiyle ayrld. Ayn sene iinde tekrar Rumeli kadaskerliine tayin edildi. 1033 (m.
1623)de vazfeden alnp, 1035 (m. 1625)de vefat etti.
Bostan-zde Muhammed bin Muhammed Efendi, ilmiyle amel eden lim, gzel ahlk
ve fazlet shibi bir zt idi. Araba, Farsa ve Trke dillerinde iir ve nesir yazmaya
kudretli, tatl dilli ve gler yzl idi. ok cmert ve kerem shibi olan Muhammed Efendi,
fakir ve ihtiy sahiblerine yardm ederdi. Yumuak huylu ve tevzu shibi idi.
BURSALI ESR MEHMED EFEND:

Osmanl limlerinden. Krknc Osmanl eyhlislmdr. smi, Muhammeddir.
Bakc-zde Abdlhalm Efendinin oludur. Bursal Esr Mehmed Efendi diye mehr
olmutur. Bursada dodu. Doum trihi bilinmemektedir. 1092 (m. 1681) senesinde
Bursada vefat etti. Vefatndan nce yaptrm olduu Pirin Han civarnda Hoca Sungur
Mescidi bahesinde defnedildi.
lk tahsilini babasndan grdkten sonra, Mud-zde ve Hfz-zdeden ilim rendi.
Daha sonra ilim tahsili iin stanbula geldi. erf irvnnin ilim meclisinde bulunup ilim
rendi. eyhlislm Yahy Efendinin hizmetinde bulundu. lim renip istifde etti.
Onun talebeleri arasnda, en yksei oldu. Mlzm (stajyer) olarak yannda bulundu. lk
olarak fetv ktipliine tayin edildi. Daha sonra fetv emni oldu. Bu arada ilim ve
fazlette ykselip hreti her tarafta duyuldu. Sultan Drdnc Murd Hnn iltift ve
ihsnlarna kavutu. Btn vezrler ve kadaskerler, onun yksek vazfelere getirilmesini
istiyorlard. 1037 (m. 1627) senesinde Maktul Hasen Paa Medresesi mderrisliine tayin
edildi. 1040 (m. 1630) senesinde Msra gnderildi. 1043 (m. 1633) senesinde Beikta
Sinn Paa Medresesi mderrisliinine getirildi. 1044 (m. 1634) senesinde Zekeriyy
Efendi Medresesinde, 1045 (m. 1635) senesinde Pri Paa Medresesinde, 1048 (m.
1638) senesinde Mustafa Aa Medresesinde mderris olarak vazfelendirildi. Ayn sene
ierisinde, Sahn- semn medreselerinden birine terf ettirildi. 1049 (m. 1639) senesinde
orlu Medresesine nakledildi. 1052 (m. 1642) senesinde tekrar stanbula dnp, Vlide
Sultan Medresesi mderrisliine tayin olundu. 1054 (m. 1644) senesinde Mekke-i
mkerreme kadlyla vazfelendirildi. Bu vazfeye deniz yoluyla gitmek zere yola
ktklarnda, bulunduklar gemi, Rodos adas yaknlarnda Venedik korsanlarnn
hcumuna urad. Gemide bulunanlarn ou ehd oldular. Bursal Mehmed Efendi, saray
aalarndan Snbl Aa ile birlikte, korsanlar tarafndan esir edilip Maltaya gtrld.
Orada drt yla yakn esir kald iin, Esr diye anlmtr. Drt yllk esretten
kurtulduktan sonra, 1059 (m. 1649) senesinde Msr kadlna tayin edildi. Msr kadl
iin giderken, ama urayp, orann limleriyle ilmi sohbetlerde bulundu. Msr kadln
bir yl kadar yrttkten sonra, 1060 (m. 1650) senesinde vazfeden alnd. 1062 (m.
1652) senesinde Edirne kadlna tayin edildi. 1063 (m. 1653) senesinde bu vazfeden de
alnd. Bu arada tasavvufa ynelerek, Edirnede eyh Muslihuddn Efendiye talebe olup
ondan feyz ald. bdet ve tatle megul olduu srada, 1064 (m. 1654) senesinde
Bozcaadaya gnderildi. 1065 (m. 1655) senesinde stanbul kadlna getirildi. 1068 (m.
1658) senesinde Anadolu kadaskerliine ykseltildi. 1069 (m. 1659) senesinde Bolev
Mustafa Efendi yerine eyhlislmlk makamna getirildi. Bu vazfede, Kprl Fzl
Ahmed Paann sadrzam olmasna kadar, iki yl on ay ondrt gn kald. 1072 (m. 1661)
senesinde vazfeden alnp Bursaya gnderildi. Memleketi olan Bursada ilim, ibdet ve
tatla megul iken 1082 (m. 1671) senesinde hac ibdetini yapmak iin Hicaza gitti.
Mekkeden sonra, Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem.) efendimizin Ravda-i
Mtahharasn ziyret etti ve orada bir yl mcvir olarak kald. 1083 (m. 1672) senesinde
Kuds kadlna tayin olundu ise de, bir sene sonra tekrar vazfeden alnd. Memleketi
olan Bursaya dnd ve emekli oldu. Devaml ibdet ve tatle megul olduu srada
Bursada vefat etti.
Bursal Esr Mehmed Efendi, akl ve nakl ilimlerde derin lim, gzel huylarla
bezenmi fazlet shibi bir zt idi. Zamanndaki btn limler, onun ilm stnln
kabul etmilerdi. Allah telya ok ibdet eder, geceleri devaml Kurn- kerm
okumakla megul olurdu. Tevzu shibi fakat heybetli idi. Hakk ve hakkati sylemekten
ekinmezdi. Kadlk ve eyhlislmlk yapt mddet iinde, adlet ve doruluktan
ayrlmamtr.
Fkh ilminde zel ihtisas shibi olan Esr Mehmed Efendinin, bu ilme dir Cmiud-dev vel-beyyint adl Fetv mecmas vardr. Bu mecma, Esr Mehmed Efendi
tarafndan eyhlislm Yahy Efendinin vermi olduu fetvlarn toplanm hlidir.
Bununla birlikte Hulsateyn adl bir fetv kitab da vardr.
3) Gldeste-i Riyz- rfn; sh. 380

CBR (Ahmed bin Ravhullah):
Hanef mezhebi limlerinden ve Osmanl kadlarndan. smi, Ahmed bin Ravhullah
bin Nsirddn bin Gysddn bin Sircddn el-Ensr el-Cbiri er-Rmdir. Eshb-
Kirmdan Cbir bin Abdullah- Ensrnin nesebine mensp olduu iin, Cbir ve
Ensr nisbetleriyle tannrd. randa dodu. Doum trihi belli deildir. Yryerek
stanbula gelip, birok limden ilim tahsl etti. Hocalarnn en byklerinden biri
Muhammed h idi. Derslerde ona mudlik (yardmclk) yapard. Uzun zaman onun
yannda kald. eitli ilimlerde ok ykseldi. Ayasofya ve baka medreselerde ders okuttu,
mderrislik yapt. Fen ilimlerinde bir dery idi. am, Msr, Edirne ve stanbul
kadlklarnda bulundu. Sonra Anadolu kadaskerliine tayin edildi. ok kitap yazd.
Eserlerinin herbiri, ilim ve fazletinin yksekliine hittir. 1008 (m. 1600) senesinde
stanbulda vefat etti.
Hasen-i Brn, Trihinde diyor ki: Cbir, rann Gonca-i Berdea ehrinde dodu
ve orada byd. Memleketinden ayrlp, yryerek Kusayr adndaki bir beldeye geldi.
Orada, eyh Ahmed-i Kusayrden ilim tahsl etti. Bundan sonra, Saltanat- Osmniyye
merkezi olan stanbula geldi. Devlet erknndan Feridun adnda bir ztn hizmetinde
bulundu. Onun ocuklarna ilim retti ve uzun zaman onun yanndan ayrlmad.
Yine yle anlatlr: O, birok medresede ders okuttu. lk dersini, Muhammed
hn kendi adna stanbulda in ettirdii mehr medresede verdi. stanbulda
Ayasofya Medresesi ile skdarda Sultan Murd Hnn annesinin yaptrd Vlide Sultan
Medresesinde de ders verdi. Vlide Sultan Medresesinde dersimlk yapp, herkese ak
ders okuturdu. Zamannn limlerinden ve fdllarndan birou, onun bu derslerine
devam etti.
Vlide Sultan, ders verirken giymesi iin ona hilat (elbise) ve ayrca derslerinde
hazr bulunanlara ziyfet vermesi iin 1000 dinar hediye gnderdi. Ondan baka kimseye,
byle bir ihsnda bulunmamt. Kendisi de perde arkasndan onun derslerini dinlerdi.
Derslerinde benzeri grlmeyen kalabalk meydana gelirdi. nk dersleri herkese akt.
Baka mderrisler byle yapmazlard. Onlar, insanlardan bo olan bir mahalde yalnz
bana oturur, arkadalarndan ve ders okuyan talebelerinden baka kimse yanlarna
girmezdi. Hlbuki Cbirinin dersleri, hep kalabalk ekilde devam ederdi. Bu srada bir
Risle kaleme ald ve onu limlere arzetti. Hepsi, beenip medhettiler. Medresedeki
vazfesinden sonra am kadlna tayin edildi.
Brn, onun hakknda diyor ki: Ahmed-i Cbir, kadlk vazfesinde herkese kolaylk
gsterir, kimsenin hakkn zyi etmezdi.
Eserleri: 1- Tefsr-i sre-i Ysuf, 2- Hiyetn al tefsr-i sret-il-Enm lil-Beydv,
3- Hiyetn alel-Mesd f db-il-bahs, 4- Hav al evil-it-Telvh, 5- Hav al glibi
erh-l-Mifth lis-Seyyid. Bunlardan baka eserleri de vardr.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

Kef-z-znn; sh. 143, 450
Tabakt-s-seniyye; cild-1, sh. 351
CAFER EFEND-ZDE SUNULLAH EFEND:

Osmanllar zamannda yetien fkh ve tefsr limlerinden. Yirminc Osmanl
eyhlislmdr. smi, Sunullahtr. Knn Sultan Sleymn Hn devri devlet
adamlarndan, Anadolu kadaskeri skilibli Cafer Efendinin oludur. 960 (m. 1552)
senesinde stanbulda dodu. 1021 (m. 1612) senesinde stanbulda vefat etti.
Edirnekapda Krkeme civrnda, Hsam Bey Mescidi bahesinde defnedildi.
ocukluundan itibren ilim tahsline yneldi. lk olarak Molla Ceml Efendiden ilim
rendi ve istifde etti. Daha sonra eyhlislm Ebssd Efendinin hizmetinde
bulunup, akl ve nakl ilimleri tahsl etti. Ebssd Efendinin yannda mlzim oldu. 978
(m. 1570) senesinde onsekiz yandayken, ilk olarak, Beikta Hayreddn Paa
Medresesine mderris tayin olundu. 984 (m. 1576) senesinde Mahmd Paa Medresesi,
988 (m. 1580) senesinde h Sultan Medresesi mderrisliklerinde vazfelendirildi. 990
(m. 1582) senesi abn ay ierisinde Sahn- semn medreselerinden birine, 993 (m.
1585)de ehzde Medresesi mderrisliine ykseltildi. Birok talebe yetitirip, ilm
derecelere ykselince nc Sultan Murd Hnn annesinin yaptrm olduu Vlide
Sultan Medresesi mderrisliine terf ettirildi. 998 (m. 1590) senesinde Bursa kadlna
tayin edildi. Bir sene sonra Edirne kadlna terf ettirildi. 1000 (m. 1592) senesinde
stanbul kadlna getirildi. Ayn sene iinde Anadolu kadaskerliine ykseltildi. 1001 (m.
1592) senesinde Rumeli kadaskerliine nakledildi. Bu vazfeyi doruluk ve adletle iki yl
mddetle yrttkten sonra, 1003 (m. 1595) senesinde Sultan nc Mehmed Hnn
tahta gemesinden sonra, kendi isteiyle emekliye ayrld. 1008 (m. 1600) senesinde
eyhlislm Hoca Sadeddn Efendinin vefat zerine, onun yerine eyhlislmlk
makamna getirildi. Sadr- azam Yemii Hasen Paann tevikiyle 1010 (m. 1602)
senesinde vazfeden alnd ise de 1011 (m. 1603) senesinde siphilerin srr zerine,
ikinci def eyhlislmla getirildi. Bir yl drt gn eyhlislmlk yaptktan sonra, 1012
(m. 1604) senesinde tekrar vazfeden alnp, Rodosa gnderilmek zere fermn kt.
Fakat Sunullah Efendi Rodosa gitmedi. Bu srada Sultan nc Mehmed Hn vefat etti.
Yerine Birinci Sultan Ahmed Hn pdih olunca, Sunullah Efendi, 1013 (m. 1605)
senesinde nc def eyhlislmlk makamna getirildi. 1015 (m. 1607) senesinde
vazfeden alnd. Yerine eski eyhlislm, Ebl-Meymin Mustafa Efendi getirildi. Bu
eyhlislmn vefat zerine, 1015 (m. 1607)de drdnc def eyhlislm oldu. 1017
(m. 1609) senesinde vazfeden alnp emekliye ayrld. eyhlislmlk mddeti, nc
Mehmed Hn ve Birinci Ahmed Hn devirlerinde toplam alt sene on ay kadardr. Emekli
olduktan sonra, evlerine yakn olan Hsm Bey Mescidini cmi hline getirdi. Devlet
ilerinden el ekip, Allah telya ibdet etmekle megul oldu. 1020 (m. 1612) senesinde
hac ibdetini yerine getirip, sevgili Peygamberimizin mbrek kabrini ziyret ettikten
sonra stanbula dnd. 1021 (m. 1613) senesi Safer aynn sekizinde Sal gn
stanbulda Hakkn rahmetine kavutu. skdar Hdy Mahmd Efendi, Ftih Cmiinde
cenze namazn kldrd. Krkemede defnolundu. Nakledildiine gre, cenze namazna
ok kalabalk bir cemat itirk etmi, limin lm, lemin lmdr. buyurulduu
zere, herkes zlmt.
Cafer Efendi-zde Sunullah Efendi, zhir ve btn ilimlerde derin lim, ilmiyle
mil, marifet ehli bir zt idi. Btn gzel huylarla kendini sslemi ho sohbet ve hazr
cevap idi. Onun ilim meclisinde birok kimseler bulunur, suller ve cevaplar eklinde
sohbeti devam ederdi. Allah telnn dninin emirlerine uymakda son derece dikkatli,
hak ve btl birbirinden ayrd etmede keskin kl gibi idi. Hakszn karsnda ok gl
idi. Bir konuda fetv verecei zaman, konuyla ilgili btn kavilleri inceler ve bir yere
yazar, sonunda fetvsn verirdi. Fetvlar kesin ve ak ifdeli idi. Haram ve phelilerden
saknrd. Yz nrlu ve ok kermet shibi bir zt idi.
Kayseri mftsi olan nyet Efendi, Mekke-i mkerremede mcvir olan
Mvernnehrli bir ztdan rivyet eder: Sunullah Efendi hac ibdetini yerine getirmek
zere Mekke-i mkerremeye geldi. Bb-sselmdan Mescid-i Harma girmek zere
geldiinde, onu karlayanlar arasnda bekliyordum. eri girdiklerinde Harem-i erfe
doru baktm. Sunullah Efendinin girii esnasnda Bb-sselmn zerinde semda altn
yaldzl olarak Zmer Sresinin; (Her trl kederden) selmet size, (Gnah kirinden)
tertemizsiniz. Artk ebed olarak kalmak zere oraya (Cennete) girin melindeki
yetminc yet-i kermesinin yazl olduunu grdm. Bu durumu yanmda bulunan
arkadalarma da iret edip gsterdim. Okuduktan sonra gayb oldu dedi.
lim ve irfan shibi olan Sunullah Efendinin daha birok kermetleri vardr.
Kef tefsrine yapt hiyesi ile birok ilimlerde muteber eserlere yazd talikt
ve fetvlar vardr. Gnlk ilerinden sonra, vakitlerinin ounu Allah telya ibdet
etmekle geirdii iin, yazm olduu eserlerini msveddeden temize ekememidir.
1)
2)
3)
4)

5) Hulsat-l-eser; cild-2, sh. 256-259

CEMLEDDN MAHMD HULV:
Anadoluda yetien evliydan. smi, Mahmd bin Ahmeddir. Lakab Cemleddndir.
982 (m. 1574) senesinde stanbulda dodu. 1064 (m. 1654) senesinde vefat etti.
stanbulun ehremini semtinde, Hulv adyla anlan irvn derghnn bahesine
defnedildi.
Cemleddn Mahmd Efendinin babas Saray helvacbas idi. Mahmd Hulv, 14
yanda iken Hasen Zarf Efendi ile birlikte hacca gitti. stanbula dnte, baba meslei
olan helvacla devam etti. Daha sonra genlik arzusuyla svarilie heves duyarak
emsllerinin tevikiyle, Divn- Hmyn avuu oldu ve kendisine zeamet ihsn olundu.
Fakat Mahmd Efendinin gz dny mevkii ve nimetlerinde olmadndan, Allah
telnn rzsna kavumak iin urayor, kendisine yol gsterecek birini aryordu. Bir
sre sonra, Halvetiyye yolunun, Snbliyye koluna mensb olan Koca Mustafa Paa
derghnn, eyhi Zarf Hasen elebinin sohbetlerine devam etti. 1007 (m. 1599)
senesinde Mahmd Efendinin zeameti geri alnd. Bir sre sonra da Dvn avuluundan
istif etti. nsanlardan uzaklap, yalnzla ekildi. Hocasna tam mansyla teslim oldu.
Mahmd Efendi tasavvuf yoluna giriini yle anlatr: Birgn bir yenieri ktibinin
yaptrd Yenikap Mevlevhnesinde dervilerin Mesnev okuduklarn grnce, tasavvuf
yoluna kar kalbim meyletti. Bu srada stma hastalndan muzdarip idim. Yolda giderken
stma nbeti tuttu ve biraz dinlenmek iin Merkez Efendi derghna girdim. stirahat iin
uzandm zaman uyuyakalmm. Rymda Merkez Efendi bana; Oul bize gel dedi.
Heyecanla uyandm. Shhate kavutuumu hissettim. O hafta Sal gn vaz vermek
zere Merkez Efendi derghna gelen daha nce beraber hacca gittiimiz Zarf Hasen
elebiye, grdm ryy tabir etmesini rica ettim. O da bana; Sana eyhlik hbe
etmiler dedi. Gerekten o hafta hocama biat ederek tam mansyla teslim oldum.
Hocam; Siz bizim hac yolunda yol arkadamz ve dostumuz olmutunuz. imdi biz size
tasavvufta yol arkada olamaz myz? dedi.
Tasavvuf yolunda kemle eren Mahmd Efendi, 1028 (m. 1619) senesinde ikinci
def hacca gitti. Dnte Msra urad. Glen derghnda misfir kald. Bu yolda
bulunanlarn hlini beenerek, derghn eyhi Necmddn Hasen Efendiye baland ve bu
yolu tliblerine retmek iin iczet ald. Mahmd Efendi stanbula dnnce, Glen oldu
diye arkadalar arasnda eitli dedikodular kt. Bunun zerine hocas Zarf Hasen
elebi; Yolumuz tektir, aramzda ayr-gayr yoktur diyerek dedikoduyu nledi ve
Mahmd Efendinin, Dvd Paa Cmii vizliine tayin olmasn salad. Hocas lnce,
talebesi ve olu brhim Efendi, Mahmd Efendiye iczet verdi ve ehreminideki irvn
tekkesine eyh olacak tayin ettirdi. mrnn son yllarn Hulv Tekkesi ismiyle anlan bu
derghda geirdi.
iirde kulland Hulv mahlasn almas yle olmutur:
Mahmd Efendi, bir Mevln Dvn alp hocasna hediye edince, Hocas; Gel
Helvac-zde, sana Mevln hazretlerinden bir mahlas ric edelim diyerek hls bir
Ftiha okuyup Dvn anca u rub kar:
Men kne ulviyy Tervhim mannen,
Kad ce hulviyy elvnen elvnen.
Bu rub iret saylarak Mahmd Efendi, bu hdiseden sonra Hulv mahlasn
kulland.
Mahmd Hulv Efendinin yazm olduu eserlerden bazlar unlardr: 1- Cm- dilnevz: Glen-i Rz erhinin tercmesidir. 2- Talcal Yahy Beyin Hamsesine bir
nazre. 3- Lemezt- Hulviyye el-lemeht- ulviyye: smi, Ulv parltlarn azdaki tad
mansna gelen bu eseri, Mahmd Efendi yazmaa 1018 (m. 1609) senesinde balayp,
1030 (m. 1621) senesinde tamamlad. Eser bir mukaddime, yirmi lemza (her lemza
er zikaya ayrlmtr) ve bir htimeden meydana gelmitir. Mukaddimede ilk drt
halfe, drt mezhebin immlar ve oniki imm, lemzalarda ise, Halvetlik yolundaki byk
vellerin hayt ve menkbeleri anlatlmaktadr. Lemza ve mukaddimesinde 140 ztn hl
tercmesi anlatlan bu esere, htime ksmnda ise ayrca, bizzat kendisinin grt 52
velyi ilve etmitir. Mahmd Hulv Efendi, tasavvufu ve evliynn hl tercmesini anlatan
elliye yakn muteber kitab taryarak bu eseri meydana getirdiini syliyerek faydaland
eserlerin isimlerini bildirmektedir.
Lemezttan baz blmler:
iir:
n olurmu hella ise hesb,
Ger haram ola var muharrar gazb.
Niye yetmez bu kubbe-i gerdn,
kil olan niin olur mahzn?
rife mesken olmala her dem,
n fendr beks yok harem.
Gitmeli olsa cn vcdundan,
h- dervi olur o dem mabn.
Hkmn icr eder ecel gelse,
Hkmnn altnda olsa meskn.
Dvd-i T, nashat istiyen birisine buyurdu ki: Dnyda oru tut. lm geldiinde
bayram sevinci iinde ol. Lisnn (dilini) koru. Lzumsuz eylerden sakn. Dny ile ok
az ilgilen. hrete gtrecein eyler lsnde dny ile ilgilen.
Ahmed bin sm Antk buyurdu ki: Her iin nderi ilimdir. lmin nderi ise Allah
telnn inyetidir.
Srr-yi Sekat yle buyurdu: Allah telya, dny mertebesi ve halkn itibar ve
sevgisini kazanmak iin ibdet edenler, Allah telnn gazbna lyk olan kiilerdir.
Marf-i Kerh buyurdu ki: Allah tel bir kuluna iyilik murd ederse, ona hayrl
amel kapsn aar, sz kapsn kapar. Kiinin yaramaz sz konumas bedbahtlktr.
Ktlk murd ettiinde bunlarn aksini yapar.
Hayr-n-Nessc buyurdu ki: hls, amelin kabulne vesle olan gzel dnce
(niyet) dir.
1) Osmanl mellifleri; cild-1, sh. 61
2) Lemezt
CEMAL-ZDE (bn-i Ceml el-Misr):
Mekke-i mkerremede yetien afi mezhebi limlerinden. smi, Ali bin Eb Bekr bin
Ali Nreddn bin Eb Bekr bin Ahmed bin Abdurrahmn bin Muhammed (Ceml-i Msr) bin
Eb Bekr bin Ali bin Ysuf bin brhim bin Dargm ibni Tan bin Hamd el-Ensr elHazrec el-Mekkdir. 1002 (m. 1593) senesinde Mekkede dodu. Daha drt yalarnda
iken babas vefat etti. Yetim olarak byd. Allah tel ona, eyh-l-vel Ebl-Ferec elMzeyyeni lutfetti. Bu zt, onun terbiyesi ile yakndan ilgilendi. nce, eyh Abdurrahmn
Ebl-Hasen bin Nasr Earden Kurn- kerm kratini tilvete balad. 1031 (m. 1621)
senesine kadar onunla ilim tahsline devam etti. Bu trihte, hocas vefat edince talebesi
eyh Ahmed el-Hakemden okuyarak, Kurn- kermin kratini tamamlad. Daha sonra
eyh Muhammed Takyyddn-i Zbeyri ile eyh Ebl-Hasen el-Medenden de krat
ilmini tahsl etti. Bu ikisinin krat tariki, ayn idi. Nahiv, usl ve arz ilimlerini eyh
Abdlmelik el-Asnden, kelm ilmini Burhneddn-i Leknden okuyup rendi. Fkh,
usl-i fkh, Arab dili ve edebiyat, hads, usl-i hads, tefsr, men ve beyn ilimlerini de
Seyyid mer bin Abdurrahm el-Basrden okudu. Bu hocas, 1034 (m. 1624) senesinde
kendisine iczet verdi. rif-i billah Ahmed bin brhim Allndan akid ve hads ilimlerini,
ihbddn-i Hafcden hads ilmini ve rif-i billah Abdurrahmn Bvezrden tasavvuf
ilmini tahsl etti. Daha sonra Mekkede, Mescid-i Harmda Kurn- kerm kratini ve
dier ilimlerin tedristn yrtmek iin kendisine vazfe verildi. Kendisinden birok
mehr lim, ilim tahsl etti. eyh Abdurrahmn bin Muhammed Thir Abbas, eyh
Ahmed Bakr, eyh Hasen-i Acm ve Ahmed-i Nahl gibi talebeleri bunlardandr. 1072
(m. 1661) senesinde Mekkede vefat etti.
Muhibb diyor ki: Ben, bn-i Cemlden; fkh, feriz, hesb, usl-i fkh, kelm,
hads ve usl-i hads ilimlerini okudum. Mkil meseleleri zmede ok kuvvetli ve pratik
bir zekya sahipti. ok kitap yazd.
Eserleri: 1- Mecmul-vaddh al mensik-il-zh, 2- erhn al ebyt-i bn-i
Makkar (kebr ve sagr), 3- Kfil-Muhtc li-Feriz-il-Minhc lin-Nevev, 4- Feth-l-Feyyz
bi-ilm-il-karrz, 5- Kurret ayn-ir-rid f fenn-il-hsb vel-ferid, 6- El-Mzill fil-feriz, 7Nefhat-l-Mekkiyye bi erh-it-Tuhfet-il-Kudsiyye, 8- En-Nukl-l-vdiha-ts-sarha f
dem-i kevn-il-umreti kablen-neferi sahha, 9- Risletn fit-takld, 10- erhu ebyt-ilCelleddn-i Syt, 11- Feth-l-vehhb bi erh-i nzhet-il-ahbb, 12- Tuhfet-l-Hicziyye
fil-aml-il-hisbiyye, 13- Tahrir-l-mekl f kavl-i bn-i Mecd fis-eriki ekl, 14- Drrn-nadd f mehaz-il-krati minel-kasd, 15- Mevhib-s-seniyye f ilm-il-cebri velmukbele, 16- erh-l-Ysemniyye fil-cebri vel-mukbele, 17- Risletn f ahkm-i nnis-skineti vet-tenvn, 18- Vaslet-l-mbted bi erh-i nazm-i drr-il-mhted: Hanef
mezhebinin feriz bilgilerini anlatmaktadr. Bunlardan baka eserleri de vardr.
1)
2)
3)
4)
5)

Hlsat-l-eser; cild-3, sh. 128-130
Esm-l-mellifn; cild-1, sh. 759-760
CENAN:
Osmanl Devleti zamannda yetien limlerden. smi, Mustafa bin Muhammeddir.
Bursada, Murdiye Cmii civarnda bir evde dodu. Doum trihi bilinmemektedir. 1004
(m. 1595) senesinde Muharrem ay iinde Pazartesi gn ikindi namaz vaktinde Bursada
vefat etti. Hamza Bey kabristanna defnedildi.
Cenn, Trke, Araba, Farsa gibi lisan zerinde, eser yazacak, iir syliyecek
kuvvette bir tahsille yetiti. Hat sanat ile megul oldu. Medrese tahsilini Muallimzdeden tamamlad. Onun stanbul kadl zamannda, yannda ktiplik ve niblik
vazfesinde bulundu. Daha sonra kadlk ve mderrislik yapt. Bursada Mevln Muhyiddn
yerine vaz Paa Medresesine mderris tayin edildi. ok talebe yetitirdi. Ho tabiatl,
nktedn, konuma ve hikyeleriyle meclis enlendiren bir ztt. Sultan nc Murd
Hnn iltiftlarna kavutu.
Tezkire-i uarlarda yazld zere, Cihn Pdih nc Murd Hn bir
seferinde, Cennye ndir hikyeler, nefis nkte ve latfeler ihtiv eden bir kitap
getirmesini fermn buyurdu. Cenn, hatrnda bulunan birok hikye ve latfelere gzel
szler, nkteler ilve ederek bir eser vcda getirdi. Bedyl-sr adn verdii bu
kitab, yazs gzel olan bir ktibe verip, temize ektirdikten sonra, kenarlarnn
yaldzlanmas ve ciltlenmesi iin bir ciltciye teslim etti. Dervi Elence adl bir hikayeci,
Cennnin byle bir kitap hazrladn ve ciltlenmek zere ciltciye verdiini renince,
onu ciltciden alp ezberledi. Pdihn huzrunda yeri geldike bunlar teker teker anlatt.
Cenn daha sonra kitab ciltciden alp, saray kap aas Gaznfer Aa araclyla doru
Pdiha ulatrd. Daha sonra Gaznfer Aa gelip, Efendi dorusu bizim Dervi
Elencenin anlatt hikyeleri bir takm deiik ifdelerle ssleyerek onlara yeni bir
durum kazandrmsnz. Ama ziyn yok, bu da bir zahmettir dedi. Cenn oradan
mahcb olarak ayrld. ok sonra durum meydana kt.
Cenn birgn, gzlerinin zayfl kendisi gibi olan ir Kefeli Hseyn Efendi ile
birlikte bulunduu srada, naslsa Hseyn Efendinin gzne bir p kat. Hseyn Efendi
arkadana dnp p karmasn rica etti. Cenn bir hayli urat ise de p bulup
karamad. Sonra ellerini ap; Efendim ok altm, lkin ne p bulabildim ne de
gznz dedi.
Cenn, iki sof cbbeye birden ship olmak isteyen ilimle uraan birisi iin yle bir
kta yazd:
Olmad gnderilen sofa tenim bir trl,

Bizde sizden semen artklna geldi vukf.
phemiz vlid-i mciddedir ancak imdi,
Anlarn sofu dah olmaz ise tlibe yf.
***
Ne azm-i terk-i diyr etmee meclim var,
Ne kadirim duraym, bir garib hlim var.
***
Hani bir merdm-i ddem gibi gnler srm,
evk-i mihrinle senin ya yaam gn srm.
***
Haber al Kaysdan sahr-y gamda ak- Leyldan,
Gam- rni da mihnet ire Gh kender sor.
***
Var m bir rhsre kim hatt- siyeh-fm olmaya,
Dehr iinde kang gn grdk ki akam olmaya.
Mans: Dnyda hangi gn grd ki akam olmasn? Her gndzn muhakkak bir
gecesi oluyor. Gzellik de byledir. Madd gzellikle marur olmaya gelmez. Zr bir sre
sonra, o gzellie sahip ehrede de yava yava ihtiyarln belirtileri belirmee ve eski
gzellik kaybolmaa balar.
Vechi var kasdeylesem hicrinle lfet etmee,
Grmemek yedir, grp divne olmaktan seni.
Mans: Artk ayrlna kendimi altrarak avunmaa alsam yeridir. nk seni
hi grmemek, bir taraftan insan byleyen gzelliini, bir taraftan da naz ve istinn
(tok gzllln) grp ldrmaktan ehvendir.
nme kendimin deyu siy ki mevt,
Etmez, nevbetin gele asla dakika fevt.
Mans: Bu dny deirmeni benim malmdr diye np durma! Eer nbet sana
gelmise, lm bir dakika bile kaybetmeden seni de tverir.
Kimini sevdi Hud, kimini sevdada kodu,
Gl aray edp blbl gavgda kodu.
Mans: Allah tel, yaratt mahlktndan kimini sevdi ve onlara bir takm
ihsnlarda bulundu. Kimini de sevdalara drerek balarn atelere yakt. te gl,
bahelerin yegne ve en ok aranan gzel ss ve blbl marur gle kar besledii ak
uruna feryd ve figanlar iinde peran bir mr srmektedir. nsanlar da byle deil
midir?
Cennnin eserlerinden bazlar: 1- Riyz-l-cenn, 2- Cil-l-Kulb (Bed-l-sr),
3- Nzire-i usl-i Yahy li Cenn.
2) Gldeste-i riyz- irfn; sh. 455
3) Tezkiret--uar; cild-1, sh. 262
DZDAR-ZDE AHMED EFEND:
Osmanllar zamannda yetien, tefsr ve hads limlerinden ve tasavvuf
byklerinden. smi Ahmed Efendi olup, babas dizdar (kale muhfz) olduu iin Dizdarzde diye tannmtr. Lrendede (Karaman) doup yetiti. Doum trihi bilinmemektedir.
1032 (m. 1623) senesi Cemzil-hr aynda Edirnede vefat etti. Cmi ve tekkesinin
bulunduu zaviyede medfndur.
lk tahsilini tamamladktan sonra, ivi-zde Muhammed Efendinin mlzimi

(yardmcs, ders vekli), daha sonra da mderris oldu. 1004 (m. 1596) senesinde
mderrislikten ayrlp, Diyarbakrda mal mfettiliine tayin edildi. Bir mddet vazfe
yaptktan sonra memriyeti terkederek tasavvufa yneldi ve Azz Mahmd Hdy
hazretlerinin talebeleri arasna girdi. O byk ztn sohbeti bereketiyle, mnev kemlta,
yksek olgunluklara kavutuktan sonra, hocasndan hilfet ald.
Azz Mahmd Hdyden ald feyz ve bereketle bakalarna da fideli olmak, bu
yolda ilerlemek isteyenlere rehberlik etmek zere zmire gitti. Oniki sene orada kalp
vazfe yaptktan sonra, Edirneye gelerek yerleti. Orada bir cmi ve medrese yaptrd.
Edirnede onbe sene mddetle vazfe yapt. Cmide vaz eder, medresede talebe
okuturdu. Ayrca Edirne Eski Cmiinde de tefsr ve hads dersleri verirdi.
Gayet tatl dilli, gler yzl, vekar ve heybet shibi, ar bal bir zt idi. Btn
ilerinde dnimizin emirlerine tam uygun hareket ederdi. lmiyle mil idi. ok ibdet
ederdi. Kalbi temiz ve saf idi. Gnl ehli bir zt idi. Dny dncelerinden uzak durur,
her an ibdet ve ilim ile megul olurdu.
1) akyk- Numniyye zeyli (Ati); sh. 675
3) Kitb silsile-i smil Hakk; sh. 78
EB BEKR E-EL:
afi mezhebi limlerinden ve evliynn byklerinden. Mserreur-rev kitabnn
mellifi olan Muhammed bin Eb Bekrin babasdr. Seyyid olup Hz. Aliye kadar olan
nesebi yledir: Eb Bekr bin Ahmed bin Eb Bekr bin Abdullah bin Eb Bekr bin Alev bin
Abdullah bin Ali bin Abdullah bin Ali bin Muhammed Mukaddem bin Ali bin Muhammed bin
Ali bin Alev bin Ubeydullah bin Ahmed bin s bin Muhammed bin Ali el-Arid bin Cafer-i
Sdk bin Muhammed Bkr bin Ali Zeynelbidn bin Hseyn bin Ali bin Eb Tlib
(r.anhm)
Eb Bekr e-el, 990 (m. 1582) senesinde Yemende bulunan Term beldesinde
dodu. 1053 (m. 1643)de orada vefat etti.
Kurn- kerm okumasn mer bin Abdullah el-Hatbin huzrunda renen Eb
Bekr e-el, Kurn- kermi ezberledi. Babas Seyyid Ahmed bu olunun terbiye ve
yetimesine ok ehemmiyet veriyor ve bu hussta ok hassasiyet gsteriyordu. Seyyid
Eb Bekrin muallimi olan mer bin Abdullah el-Hatb onu ok iyi terbiye edip yetitirdi.
Seyyid Eb Bekr blu ana girmeden, daha ocuk yata iken babas vefat etti. Seyyid
Eb Bekr de, eyhlislm Abdurrahmn bin ihbddnin yannda tahsiline devam etti.
lim renme ana gelince, er ilimleri tahsl etmekle megul oldu. eyhlislm
Abdurrahmn bin ihbddnden; fkh, hads, tefsr, tasavvuf ve Arab ilimleri okudu.
Abdurrahmn bin Muhammed es-Sekkf, Eb Bekr bin Ali el-Muallim, Muhammed bin Akl
gibi zamannn mehr limlerinden de okudu. Abdullah bin Aydersun sohbetlerinde
bulunup ondan iczet ald. Huzrunda yzden fazla mehr kitab okudu. czetle mezn
olduktan sonra sefere kt. eitli beldelere gidip oralarda bulunan lim, bid ve rif
ztlar ile grt. Sohbetlerinde bulundu. Sonra kendi memleketi olan Terme geldi. An
bir karar ile hacca gitmek istediini bildiren Eb Bekr e-elnin annesi ve hocalarndan
bazs, kendileriyle hi istire etmeden ve byle aniden karar vermesine zldler. Hatt
ona sitem ettiler. Daha sonra anlald ki, o hacca gitmeye kendi kendine deil, grd
mnev bir iret sebebiyle karar vermi idi. Aslnda onun hacca gitmek gibi bir niyyeti
yok idi. Kendisine verilen bu mnev iret ve emir zerine hacca gitti. Seyyid-l-mrseln
olan yksek ceddi, Reslullah efendimizi (sallallahu aleyhi ve sellem.) ziyret etti.
Medne-i mnevverede drt sene kald. Mekke-i mkerreme ve Medne-i mnevverede;
Seyyid mer bin Abdrrahm, Ahmed bin Alln, Ahmed el-Hatb, Abdlkdir et-Taber,
Muhammed Menf, Ebl-Feth bin Hacer, Abdlmelik el-slm ve daha birok limin
sohbetlerinde bulundu. lmini ilerletti. Kendilerinden okuduu limlerin ilimlerinden
olduu gibi edeb ve fazletlerinden de istifde etmek iin ok gayret etti. Sonra oradan
ayrlp yola kt. Yemende bulunan Aden iskelesine ulat. Oradan Hindistan diyrna
gitmeye niyet etti. Hocas Ahmed bin mer el-Ayders ile istire etti. O da gitmemesini
syleyince, nceki niyetinden vazgeti. Kendi beldesi olan Terme doru yola kt.
Terme geldiinde 1014 (m. 1605) senesi idi. Terme geliinden bir mddet sonra
evlendi.
Eb Bekr e-elnin ilk hocalarndan olan Eb Bekr bin Ali el-Muallimin vefatndan
sonra, limler Eb Bekr e-elye gelerek, Eb Bekr bin Alinin yerine gemesini ve onun
yerine talebe okutmasn sylediler. O da kabul ederek yatsdan sonra mahallenin
mescidinde ders okutmaya balad. Derslerine ilim ve fazlet shibi, byk ztlar da gelip,
onun deslerinde hazr bulunurlard. Sohbetine gelenlerin says gn getike artarak
oald. Bu hli haber alan eyh-l-vel Abdullah Blev (rahmetullahi aleyh) ilim
meclisini geniletmesini, kalbindeki yksek ilimleri etrfa yaymasn emretti. O da
meclisini geniletti.
Eb Bekr e-el ders okuttuu zaman, limlerden ve dier insanlardan birok
kimse onun huzrunda hazr bulunur, onun yksek ilimlerinden istifde etmek iin can
atarlard. Hatt, normal derslerin hricinde, evine zel olarak gelenler olurdu. Hemen her
sene mm- Gazl hazretlerinin hy-l-ulm isimli mehr eserini batan sona
okuturdu. nsanlar ondan ok istifde ettiler. Yzlerce talebe yetitirdi. Seyyid Abdullah
bin Akl bin Abdullah, Seyyid Abdurrahmn bin Ahmed bin Abdullah, Cafer-i Sdk bin
Zeynddn Ayders, Seyyid Abdullah bin Hseyn ondan ilim renenlerden sdece
birkadr.
Seyyid Eb Bekr hazretleri, baz limler ile mektuplar, grmek mmkn olanlar
ile oturup grr, sohbet ederdi. Bazlar ile de bazan dinlenmek iin kra giderler idi.
Talebelerinden birisi bu durumlar bir araya toplayp yazmtr.
Zamannda Yemende bulunan byk slm limlerinin en nde gelenlerinden olan
Seyyid Eb Bekr e-el; akl, zeks, hfzas ok kuvvetli, ok dikkatli, ok uyank bir zt
idi. Zerfet shibi idi. Sm olarak yksek dedelerine benzerdi. Gayet nrlu, ok gzel bir
zt olup, kendisini grenin kalbinde ona kar muhabbet hsl olurdu. Her hlinde
istikmet zere olup, Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem.) snnet-i seniyyesine tam
bal idi. Selef-i slihn denilen ilk iki asrn limleri ile halef-i sdkn denilen sonra gelen
limlere tbi olmak esas olduu iin, onlarn ve onlardan sonra gelen byk limlerin
hllerini ok anlatrd.
Nakl ilimlerden baka, trih ve edebiyat ilimlerinde de mahret ve ihtisas shibi idi.
Birok kitap ve risle tasnif etmi olup, Ramazn- erf aynn ve orucun fazletini anlatan
Kitbn f fadl Ramazn ves-sym isimli kitab bunlardandr. Ramazn- erf aynda,
hergn, tervihden sonra bu kitaptan okur ve okuturdu. Kitb-l-gureri ihtisar etti
(ksaltt, zetledi). Avrif-l-merif, Resil- bn-i Abbd ve hy-ul-ulm gibi eserlere
talkt (zh ve ilveler) yapt. Okuduklarn, dinlediklerini, hocalarn, mehr ztlarn
vefatlarn toplayarak bir eser meydana getirdi. Yetitii asrda bulunan limlerin
hayatlarn ve o asrda meydana gelen mehr hdiseleri anlatan bir eser hazrlamaya
balad ise de, nazm hlinde olan bu eserini tamamlayamadan vefat etti.
Eb Bekr e-el hazretleri, usanmadan ve yorulmadan, byk bir gayret ve arzu ile
ok kitap mtla ederdi. Bazan byk cildli bir kitab birgn ve bir gecede okurdu.
Rivyet edilir ki: Seyyid Eb Bekr bazan dostlaryla birlikte oturur, binlerce tesbih
eker, sevbn mevtlara hediye ederlerdi. Bazan da hatm-i tehll (yetmibin kelime-i
tevhd) okuyup, onun da sevbn baz mevtlara hediye ederlerdi. Term ehrinin ahlisi,
bu kadar tesbih ve hatm-i tehlli bu kadar ksa zamanda nasl okuduklarna hayret
ederlerdi. limler, tasavvuf bykleri bu hatm-i tehll okunmasna ok ehemmiyet
verirlerdi. Bu gzel ve mhim deti devam ettirmeleri ve ihml etmemeleri iin de
dostlarna, tandklarna tavsiyelerde bulunurlard. limlerimiz, bir mevtnn rhuna hatmi tehll sevb hediye edilince, o mevt mn ile vefat etmi ise, Allah telnn o
mevtann gnahlarn affedip, Cehennemden zd edeceini bildirmilerdir. Bu hussta
mm- Rfinin bildirdii bir hdise yledir: Kef shibi bir gen vard. Birgn bu
gencin annesi vefat etti. O gen alayp szlamaya, byk znt ile gzyalar dkmeye
balad. Bu hlin sebebini soranlara da; Kabahatleri sebebiyle annemi Cehenneme
gtrdler. Elemim bunun iindir dedi. Gencin orada bulunan dostlarndan birisi ellerini
aarak dedi ki: Y Rabb! Ben yetmibin kelime-i tevhd okumutum. Sen hid ol ki, o
hatm-i tehllin sevbn o mevtaya (bu gencin annesinin rhuna) hediye ettim. Gen kef
yoluyla annesinin durumunu murkabe edip anlad ve sevinle; Bu hediye hrmetine
annemi Cehennemden kardlar ve Cennete koydular dedi. Baz byk limer bu

hdisenin ve gencin kefinin doru olduunu haber vermilerdir.
Tebernnin Evsfnda ve Haritinin Mekrim-i ahlk isimli eserinde bildirdikleri ve
Abdullah ibni Abbsn (r.anhm) rivyet ettii bir hads-i erfte buyuruldu ki: Bir
kimse sabaha ktnda bin def Sbhnellahi ve bi-hamdih derse nefsini
Allah teldan satn alm olur.
Necmddn-i Gayt (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki: Bunu sylemeye devam
etmekte byk fide vardr. Herkesin bunu korumas yan, Sbhnellahi ve bi-hamdih
sylemeye devam etmesi elbette lzmdr.
Seyyid Eb Bekr e-el, zikre devam etmek ve Kurn- kermi ok okumak
hussuna, hassasiyetle riyet ederdi. Teheccd namazn hi karmaz, vitr namazn
teheccd iin (gecenin te ikisi getikten sonra) kalktnda klard. Talebelerine
teheccde kalkmalarn, bunu ihml etmemelerini tenbih ederdi.
Kendisi herkesle birlikte bulunmak yerine yalnzl tercih ederdi. Talebelerine olan
efkat ve yaknl ve limler ile vellere olan hrmet ve tazmi pekok idi. Sohbet
esnasnda olsun, eitli yazmalarda olsun, kendisinin medhedilmesini katiyyen
istemezdi. Kermet gstermeyi sevmez, kendisinden fevkalde bir hl sdr olursa
(kermet meydana gelirse) bundan zlr, mahcb olurdu. Birey iin bir kimseye dua
etse, Allah tel duasn kabul ederdi. Bir kimse Seyyid Eb Bekrin bykln,
stnln bilip, kabul ederek, inanarak ve onu vesle ederek (onun hrmetine) dua
etse, Allah telnn izni ile murdna kavuurdu. Bir kimse Seyyid Eb Bekre dmanlk
edecek olsa, mutlaka piman olur, dmanlndan vazgeerek, gelip zr dilerdi. Yine
birisi ona hle etmeyi dnse, sonunda piman olur, hlesinden vazgeerdi. Bu hl birok
deflar vki olmutur.
Seyyid Eb Bekr hazretlerinin olu anlatr: Henz ocuk yata idim ve babamn
kermetlerine hid olmak istedim. Bundan sonra ben ne zaman bir tat ileyip ondan
sonra huzruna girseydim, benim tat ilediimi grmedii hlde, kermet olarak hlimi
anlar ve beni sevinle karlard. Baka bir zaman oyun ile megul olup ondan sonra
huzruna varsam, beni oyun oynarken grmedii hlde yine kermet olarak hlimi anlar
ve zntl, mahzn grnrd.
Yine Seyyid Eb Bekrin olu yle anlatr: Bir zaman Hindistan memleketine
gitmek istedim. Bu durumu babama arzedip izin istedim, yle anlyorum ki, mddet
tamam oldu. Vefatm yaklat. Ben de senin, vefatmda yanmda bulunman isterdim
dedi. Yan Hindistana gitmemi istemiyor musunuz? dedim. Bir nevi gitmekte srar etmi
gibi oldum. Bunun zerine; Sefere git! Allah telnn emnnda (emniyeti altnda,
korumasnda) ol. Allah tel ne dilerse o olur dedi. Hakkaten de dedii gibi oldu.
Bundan az bir zaman sonra 1053 (m. 1643) senesi Safer aynn yirmibeinde Termde
vefat etti. Vefatnda zhir bir rahatszl grlmedi. Blev Mescidinin yaknndaki evinin
dehlizinde bulunuyordu ve vakit ikindiye doru idi. O gece, tehiz ve tekfini yapld.
Talebeleri sabaha kadar banda bekleyip, rhu iin Kurn- kerm ve hatm-i tehll
okudular. Ertesi gn sabah namazndan sonra cenze namaz klnp, Zenbil
kabristannda babasnn yanna defnedildi. O kabristanda hep seyyidler medfn
olduundan, oradaki cmi ve civrna, Hz. Alinin soyuna mensb olanlar mansna, Ben
Alev denilirdi. Daha sonra bu terkib Arab kideye uymamakla beraber, Blev diye
sylendi ve yle mehr oldu. Bunun iin, Seyyid Eb Bekr hazretlerinin bir nisbesi de
Blevdir. Orann ahlisi Ben Hasen yerine B-Hasen, Ben Hseyn yerine de BHseyn tabirini kullanrlard.
2) Cmiu kermt-il evliy; cild-1, sh. 266
EBL-GAYS FE:
Evliynn byklerinden. smi Ebl-Gaysdr. Fe Marib diye de bilinir. Tunusda
dodu. Doum trihi bilinmemektedir. 1031 (m. 1622) senesi Receb ay balarnda
Tnusda tndan vefat etti. Sk-l-bild denilen yerdeki derghnn bahesine
defnedildi. Kabri ziyret mahallidir.
Memleketindeki zamann limlerinden ilim ve edeb rendi. Tefsr, hads, usl, fru
ve Arab ilimlerde stn bir dereceye ykseldi. Edebde bir tane oldu. Sonra kendisini
Allah telnn ak kaplad ve kendinden geip, cezbeye kaplp, Cebel-i Zavn ismiyle
anlan dalarda, ak- ilh ile dolat. Evliydan eyh Muhammed Ceddnin hizmetine
girip, ona talebe oldu. Bereketli sohbetlerinde yetiti, olgunlat. Hllere ve kermetlere
kavutu. Hocasnn vefatyla yerine geip talebelere ilim ve edeb retti. Slih kimselerle
bir araya gelip sohbette bulundu. Kemli edeb ve vakar shibi idi. Geceleri sabahlara
kadar Allah telnn ism-i erfini sylemek ve tefekkrle megul oldu. ok talebe
yetitirdi. Daha sonra hacca gitti. Hac farzasn edadan sonra, bir sene kadar o mbrek,
tayyib (temiz) yer olan Medne-i mnevverede ikmet etti. Sonra memleketi olan Tunusa
dnd. lim ve ibdetle megul oldu. Hllerini ve szlerini iyice anlayamayanlar
tarafndan, Tunus vlisi Ramazan Paaya ikyet edildi. arlp kendisinden durumun
sorulmasna ve talebelerinin de ikz edilmesine karar verildi. Ramazan Paa da, bunun
zerine Ebl-Gays davet etti. Ebl-Gays terf edince, Paa ve beraberindekiler onun
heybetinden bir kelime dah konuma kudretini kendilerinde bulamadlar. Ebl-Gaysn
hakki vel, Allah dostu olduunu anladlar. O andan sonra kendi hline braktlar. Bir
zaman daha cezbe hli devam edip, ak ilh ile dolat. Ebl-Gays, bu sknet hline
avdet edince, Allah tel tarafndan gnderilen ihsnlarla, cmiler ve derghlar yaptrd.
Toplam otuziki yerde; dergh, mescid, medrese ve kpr in ettirdi. Her biri iin de
vakfiyeler tayin etti. Mukm ve misfiri doyurmak, bilhassa mslman esirleri kurtarma ve
onlara yardm iine ok ehemmiyet verdi. Nafakalar tahsis etti. Receb, abn ve
mbrek Ramazan aylar gelince, Buhr-yi erf okumak iin meclisler kurdu. Kimseden
birey kabul etmedi. Ancak hediye olarak bir kimse Buhr kitabn getirirse onu alr per,
hrmet eder, getirene karlk olarak eitli hediyeler verirdi.
Kendisine hediye getirilen dier kitaplar iin de getirenlere ok para verirdi. ok
geni bir ktphnesi oldu. Kitaplar saymakla bitmezdi. Ktphnesinde bin tane Buhr
nshas vard.
Ebl-Gaysn ok kermetleri grld. Her sene kfir elindeki yzlerce esiri
kurtarrd. Bu uurda ok mal sarfetti.
Birgn derghn hizmetisine tenbih edip, yediyz kiiyi giydirecek elbise ve dier
ihtiylarn hazrlamasn istedi. Hizmeti pazara gidip buyurulduu kadar elbise ve dier
lzumlu giyecekleri alp geldi. ok gemeden Tunus sahilinde dman donanmas
paraland ve ellerindeki yediyz mslman esir kurtuldu. Dergha getirildiler. Daha nce
hazrlanm elbise ve giyecekleri giydiler. Ebl-Gaysn kermeti ile skntdan kurtulmu
oldular.
Birgece, Tunus havlisinde Tanca ismindeki bir mahalde, birisi yolda giderken byk
bir kaya paras grd. Kayann ardnda da bir maara vard. O kii oraya baknca, ieride
define ve baslm paralar grd. Hazne-i gaybdan bir kap ald midiyle girip ceblerini
ve torbasn doldurdu. Sonra kmak istedi. Kapsnn kapandn grnce akl bandan
gitti. Derhal aldklarn yerine brakp kapya kotu. Kap almt. Tekrar gidip paralar
ald. Kap yine kapanmt. Bilhere nasbi olmadn anlayp zld. Kurtulmay da
ganmet bilip oradan kt. Birka gn sonra oraya tekrar urad. Birisinin o ak kapdan
girdiini, heybesini doldurup ktn ve katrna yklediini grd. Selm verip hlinden
sordu. O da; Ben Ebl-Gaysn hizmetkrym. Bu hazne onundur. Emirleriyle kap alr,
iretleri kadar mal alrm. Sonra kapanr. Bakasna malum deildir. Bir kimse bu
hazneden birey alrsa o altnlar derhal kmr olur dedi.
Pr Bey-zde li elebi anlatr: Babam Tunus defterdr idi. Azledildi. Ailemiz geim
darlna dt. Bayram geldiinde, babamn bize sarf edecek tek kuruu yoktu. Bu
gnlerde eve birisi gelip, Ebl-Gaysn hizmetisi olduunu, selmn ve bize yz tane
elma gnderdiini syledi. Az olmas sebebiyle de zrlerini bildirdi. Babam elmann
birisini iki paraya bld, iinden bir dinar kt. Daha sonra babam dierlerini de blnce
her birinden birer dinar kt. Yz dinar paramz olmutu. ok sevindik. Onunla
ihtiylarmz grdk.
EBL-MEYMN MUSTAFA EFEND:

Osmanllar zamannda yetien Hanef mezhebi fkh limlerinden. Yirmibeinci
Osmanl eyhlislmdr. smi, Mustafadr. Ali Efendi isminde slih bir ztn oludur.
Sargrz-zdenin kayn birderi olarak mehr olmutur. stanbul kadl yapt
zamanda, stanbulda mahsln bol ve bereketli olmasndan dolay Ebl-Meymin diye
anlmaya balanmtr. 953 (m. 1546) senesinde stanbulda dodu. 1015 (m. 1606)
senesinde stanbulda vefat etti ve Ftih Cmii mezarlna defnedildi.
ocukluk anda, ilim tahsili iin Bursaya gidip, Kaplca Medresesi mderrisi olan
Sargrz-zdenin hizmetinde bulunup ilim rendi. Daha sonra Eski Ali Paa Medresesi
mderrisi Zekeriyy Efendinin de ilim ve tedrs halkasnda bulunup, akl ve nakl ilimleri
tahsl etti. Sahn- semn Medresesi mderrislerinden paa hocas Mahmud Efendinin
hizmetinde bulundu. lim renip istifde etti. smuhn Sultan Medresesi mderrisi
Abdlgn Efendinin ilim meclisinde bulunup, yksek ilm derecelere ulat. Son olarak
Ebssd Efendinin hizmetinde bulunup ilim rendi ve mlzm (stajyer) olarak onun
yannda vazfe yapt. lk olarak Eski Nianc Medresesi mderrisliine tayin edildi. Sonra
Kestel Medresesine, oradan Perviz Efendi Medresesine mderris tayin olundu. Daha
sonra Krkba Medresesi mderrisliine nakledildi. Bu srada Kara elebi-zde Hsm
Efendinin kzyla evlendi. 994 (m. 1585) senesinde Sinn Paa Medresesinde
vazfelendirildi. 998 (m. 1589) senesinde Zl-Paa Sultan Medresesi mderrisliine
getirildi. 999 (m. 1590) senesinde Sahn- semn medreselerinden birine terf ettirildi.
1001 (m. 1592) senesinde ehzde Medresesinde vazfelendirildi. 1002 (m. 1593)
senesinde Sleymniye Medresesine nakledildi. 1004 (m. 1595) senesinde Sleymniye
Dr-l-hads mderrisliine ykseltildi. 1005 (m. 1596) senesinde Hkniyye
Medresesinde ilim retmekle megul oldu. 1006 (m. 1597) senesinde yeni yaplan
Safiyye Sultan Medresesi mderrisliine ilk olarak Ebl-Meymin Efendi tayin olundu. Bu
medreselerde ilim retip, talebe yetitirmekle megul iken, 1008 (m. 1599) senesinde
Edirne kadlna tayin edildi. 1010 (m. 1601) senesinde stanbul kadlna ykseltildi.
stanbul kadln adlet ve doruluk zere yrtt srada; bolluk, bereket ve huzr
olduu iin kendisine Ebl-Meymin lakab verildi. 1011 (m. 1602) senesinde Anadolu
kadaskerliine terf ettirildi. Ayn sene iinde eyhlislmlk vazfesinden alnan Sunullah
Efendinin yerine, eyhlislmlk makamna ykseltildi. Sultan Birinci Ahmed Hn pdih
olunca, Ebl-Meymin Mustafa Efendi eyhlislmlk vazfesine devam ettiyse de, 1013
(m. 1604) senesinde emekliye ayrld. 1015 (m. 1606) senesinde tekrar eyhlislmlk
makamna getirildi. Ayn sene iinde vazfeye devam ederken, Kulun hastalna tutulup
vefat etti. eyhlislmlk mddeti toplam 1 yl 7 ay 24 gndr.
Ebl-Meymin Mustafa Efendi; lim, fdl, ilmiyle mil, gzel ahlk shibi bir zt idi.
Fkh ilminde zel ihtisas shibi idi. Arbal ve gleryzl olup, herkese kar iyi huylu ve
yumuak davranrd. Kadl ve eyhlislml srasnda adlet ve dorulukla
hkmederdi. limlerle ve slih kiilerle bir arada bulunup, sohbet etmekten zevk alrd.
Tasavvuf ehline byk saygs ve ball olan Ebl-Meymin Mustafa Efendinin
Talktu Ebh ven-nezir ve mtihan Mahalline adl rislesi ve gzel szleri vardr.
1)
2)
3)
4)
5)

Sefnet-l-evliy; cild-2, sh. 319
EH-ZDE (Abdlhalm Efendi):

Osmanl limlerinden. smi, Abdlhalm bin Muhammeddir. Eh-zde ismiyle mehr
oldu. 963 (m. 1555) senesinde dodu. Doum yeri bilinmemektedir. 1013 (m. 1604)
senesi Muharrem aynn yirmidrdnc gn stanbulda vefat etti. Evinin karsndaki
ukur Medreseye bitiik trbede medfndur.
Eh-zde, Kd Beydv tefsrine hiye yazan Sad elebinin torunlarndan olup,
Ebssd Efendinin talebelerindendir. 978 (m. 1570) senesinde babas Edirnede kad
iken, babasndan ve oradaki limlerin byklerinden ilim rendi. Talk Medresesi
mderrisi Hsmeddn bin Kara elebi, erefeli Medresesi mderrisi Arab-zde diye
mehr Abdrrf Efendi, Sultan Byezd Medresesi mderrisi Slih Molla, Sultan Selim
Medresesi mderrisi Hcek-zde Efendiden ders okudu. stanbula geldikte Mevln
Fudayl Cemlnin hizmetlerinde bulunup, onun gzel terbiyeleriyle yetiti. Daha sonra
eyh-l-slm Ebssd mdnin derslerinde yetiip ilimde kemle geldi. 982 (m. 1574)
senesinin Receb aynda ilk olarak brhim Paa Medresesinde ders okutmaya balad.
Birok medresede vazfe yapt. 998 (m. 1589) senesinde de skdardaki Vlide
Medresesinde dersim olarak bulundu. Sonra Bursa kadl, Rumeli kadaskerlii yapt.
Necmddn Gazz onu ok vd.
Kd Muhibbddn Hanef dedi ki: stanbulda yetien limolu limlerin en
mehru iki kiidir. Birisi Abdlhalm Efendi, dieri de Esad Efendidir. kisi de birbirinden
stn ztlardr. Abdlhalm Efendi fkh ilminde yksektir. Bunun ilimdeki stnln
btn limler sylediler. Tlev, onu uzun kasdesiyle medhetti. Eh-zdenin eserleri
oktur. Hazrlam olduklar vakfnmeler, er hccetler, resm mumelelerde dstr oldu.
Msr kadlndan ayrlarak stanbula gelirken 1020 (m. 161) senesinde amda vefat
eden olu Yahy Efendi de iirde fazlet shibi idi.
Eserlerinden bazlar unlardr: 1- erhu Hidye, 2- Hiye-i Cmiul-fsuleyn, 3Hiye-i Drer, 4- Hiye-i Ebh, 5- Hiye-i erh-i Mifth, 6- Terceme-i evhid-nnbvve, 7- Risle fis-sayi vel-batlet.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

Kymet ve hret; sh. 200
EMNULLAH LHOR:
Hindistanda yetien limlerin ve vellerin byklerinden. smi, Mevln Emnullah,
nisbeti, Lhordir. Doum ve vefat trihleri belli deildir. Onbirinci asrn ortalarnda vefat
etmi olduu bilinmektedir.
mm- Rabbn hazretlerinin huzr ve sohbetlerinde kemle gelen Emnullah
Lhor, iczet almakla ve o yce immn talebelerinin byklerinden olmakla ereflendi.
stn hller, kermetler ve yksek dereceler shibi idi. Hocas mm- Rabbn
hazretlerinin, rhlara hayat veren tevecch ve himmetleriyle yetierek, evliylk yolunda
ok ilerlemi idi. Kendisi de bu yolda ok talebe yetitirdi.
mm- Rabbn Mceddd-i elf-i sn hazretleri bu yksek talebesine yazd
mektblardan birinde buyurdu ki:
Bismillhirrahmnirrahm. Allah tel, sana doru yolu gstersin! yi bil ki, Allah
yolunda bulunmak isteyene, nce lzm olan ey, itikdn dzeltmektir. Doru itikd;
Ehl-i snnet limlerinin Kurn- kermden ve hads-i erflerden ve Eshb- Kirmdan
rendikleri, anladklar itikddr. Kurn- kermin ve hads-i erflerin mansn doru
anlyan, doru yolun limleridir. Bunlar da, Ehl-i snnet ve cemat limleridir. Bunlarn
anlad, bildirdii manlara uymayan hereye; akla, fikre, hayle iyi gelse de ve tasavvuf
yolunda kef ve ilhm ile anlalsa da, hi kymet verilmemelidir. Bu byklerin anladna
uymyan bilgilerden, bululardan Allah telya snmaldr. Demek ki, tasavvuf
yolcularnn keflerinin, bulularnn doru olup olmadklar, Ehl-i snnet limlerinin
bildirdikleri doru manlara uygun olup olmamalar ile anlalr. Bu yolculara ilhm olunan
bilgilerin doruluu, ancak, o doru manlara uymalar ile belli olur. nk onlarn
bildirdii manlara uymyan her man, her bulu kymetsizdir, yanltr. nk her sapk
her bozuk kimse, Kurn- kerme ve hads-i erflere uyduunu sanr ve iddia eder. Yarm
akl ve ksa gr ile bu kaynaklardan yanl manlar karr. Doru yoldan kayar,
felkete gider.
Ehl-i snnet limlerinin anladklar manlar dorudur, kymetlidir. Bunlara
uymyanlar kymetsizdir. nk bu manlar, Eshb- Kirmn ve Selef-i slihnin eserlerini
inceliyerek elde etmilerdir. O hidyet yldzlarnn klar ile parlamlardr. Bunun iin,
ebed kurtulu bunlara mahss oldu. Sonsuz sadete bunlar kavudu. Allah yolunda giden
kfile bunlar oldu. Kurtulu, ancak Allah yolunda bulunanlar iindir.
tikd bunlara uygun olan din limlerinden biri, feryytta, yan, slmiyete
yapmakta gevek davranrsa, kusurlu olursa, buna bakarak, btn limleri ktlemek
yersiz olur. ndclk olur. Onlarn doru bilgilerini inkr etmek, ktlemek olur. nk,
doru bilgileri bizlere ulatran onlardr. Kurtulu yolunu, bozuklarndan, sapklarndan
ayran onlardr. Onlarn hidyet klar olmasayd bizler doru yolu bulamazdk. Doruyu
bozuk olanlardan ayrmasalard, bizler, taknlk ve azgnlk uurumlarna derdik.
slmyeti bozulmaktan koruyan her yere yayan, onlarn almasdr. nsanlar kurtulu
yoluna kavuturan onlardr. Onlara uyan kurtulur, sadete kavuur. Onlarn yolundan
ayrlan, saptr, herkesi de saptrr.
Tasavvuf yolcusunun, iin i yzne varmadan nce, kendi kef ve ilhmna uymasa
da, Ehl-i snnet limlerine tbi olmas lzmdr. limleri hakl ve doru bilip, kendini yanl
bilmelidir. nk, limler bilgilerini peygamberlerden aleyhimssalevt vetteslmat
almtr. Bu bilgiler, vahy ile gelmi olup salamdr. Yanllktan, armaktan korunmutur.
Bu bilgilere uymayan kendi kef ve ilhm ise, yanltr ve bozuktur. Bunun iin kendi
kefini, limlerin sznn stnde tutmak, vahy ile inmi olan salam bilgilerin stnde
tutmak olur. Bu ise sapkln t kendisidir, zarar ve ziyandan baka birey deildir.
Kitab ve snnete, yan Kurn- kerme ve hads-i erflere uygun itikd lzm
olduu gibi, mctehidlerin kitab ve snnetden kardklar ahkma, yan slmiyete uygun
ileri yapmak da lzmdr. Bu ahkm; hell, haram, farz, vcib, snnet, mstehb,
mekrh ve pheli olan iler demektir. Bu ahkm renmek de lzmdr.
tikd ve ameli dorulttuktan, bu iki kanad ele geirdikten sonra, Allah telya
yaklatran yolda, ilerlemek sras gelir. Zulmn ve nrn konaklar amaa balanabilir.
Fakat unu iyi bilmelidir ki, byle konaklar aarak ykselebilmek; ancak, yolu bilen, yolu
gren, yol gsteren, kmil (yetimi) ve mkemmil (yetitirebilen) bir rehberin tevecch
ve tasarrufu yan idre etmesi ile olabilir. Bunun baklar, kalb hastalklarna if verir.
Onun tevecch, yni kalbini bir kimseye evirmesi, kt ve irkin huylar insandan siler,
sprr.
Tasavvuf yolcusunun, bu yolda gzetilmesi lzm olan artlar da renmesi ve
bunlara riyet etmesi lzmdr. Bu artlarn en bata geleni, nefse uymamaktr. Bu da,
vera ve takv ile olur. Vera ve takv, haramlardan saknmak demektir. Haramlardan
saknabilmek iin, mbahlarn lzumundan fazlasn terk etmelidir. nk mbahlar (yan
yasak olmyan eyleri), alabildiine yapan kimse, pheli olanlar ilemee balar. Bunlar
ise, harama yakndr, yan haram ilemek ihtimli ok olur. Uurum kenarnda yryen,
iine debilir. Demek ki haramdan saknabilmek iin, mbahlarn fazlasndan kamak
lzmdr. Bu yolda ilerlemek iin vera shibi olmak arttr dedik. nk insann ileri, iki
eyden biridir. Ya emredilen eydir, yhud yasak edilmi eylerdendir. Melekler de,
emredilen eyleri yapmaktadr. Bunu yapmak insan ilerletseydi, melekler de terakk
ederdi. Meleklerde, yasak edilen eyden saknmak yokdur. nk onlar, yasaklar
yapmayacak ekilde yaratlmtr. Yasaklar ileyemezler. Onun iin meleklere birey yasak
edilmemitir. Demek ki, terakk etmek, yasaklardan saknmakla olabilmektedir.
Bu saknmak ise, nefse uymamak demektir. Allah tel dinleri, nefsi isteklerden
kurtarmak, karanlk ve kt detleri yok etmek iin gnderdi. nk nefs, hep haram
ilemek veya mbahlar lzumundan fazla yaparak, bylece harama kavumak ister.
Demek ki, haramlardan ve mbhlarn fazlasndan saknmak, nefse uymamak demektir.
Sul: Nefs, ibdet yapmak istemiyor ibdet yapmak da, nefse uymamak oluyor. O
hlde emirleri yapmak da, terakkye sebep olmaz m? Meleklerin emirleri yapmas, nefse
uymamak olmad iin, onlar terakk etmiyor.
Cevap: Emirleri, yan ibdetleri yapmay nefsin istememesi, emr altna girmek
istemedii iindir. Nefs bir emr altna girmek, bireye balanmak istemez. Nefsin bu hli,
(yan ba bo kalmak, bireye balanmamak arzusu da haramdr veya mbhlarn
fazlas demektir. Demek ki, emirleri yapmakla, bu haramdan veya mbhn fazlasndan
saknlm oluyor. Bunun iin de, nefse uyulmam oluyor. Yoksa nefse uymamak, yalnz
emirleri yapmak demek deildir.
nsan kemle kavuturan, olgunlatran yollar oktur. Bunlarn en fidelisi, abuk
ulatran, nefsle mcdelesi ok olandr. Rhsattan saknan, azmetle amel edenlerin
yoludur. Azmet, haramlardan ve mbhlarn fazlasndan saknmak demektir. Rhsat ise,

yalnz haramlardan kanmaktr. Azmetle hareket eden bykler, Snnet-i seniyyeden
yan slmiyetten kl kadar ayrlmamtr. Yollarna hibir yenilik, bidat kartrmamtr.
Bunlarn yolunda nefse uymamak, nefs mcdelesi tamdr. O hlde, yollar en iyi en
fideli yoldur. abuk ulatrcdr. Fakat son zamanlarda, bu yolu da bozanlar oldu. O
byklerin izinden ayrlanlar oald. Deiiklikler, bidatler yapld. Sim ve raksa ve
yksek sesle zikre baladlar. Bunlar, o byklerin niyetlerini kavrayamadklar iin
yaptlar. Bidatler kartrmakla, zamana uymakla, bu yolu daha kymetlendirdiklerini,
olgunlatrdklarn sandlar. Bunlar ile bu yolu yktklarn, ellerinden kardklarn
anlayamadlar. Hakk, doruyu meydana karan ve insan hidyet yoluna kavuturan,
ancak Allah teldr. (1. cild, 286. mektb)
2) Mektbt- mm- Rabbn; 1. cild, 286. mektb
ESAD EFEND-ZDE EB SAD MEHMED EFEND:
Osmanl limlerinden. Yirmidokuzuncu Osmanl eyhlislmdr. smi Muhammeddir.
Yirmialtnc Osmanl eyhlislm Esad Efendinin olu olduu iin Esad Efendi-zde veya
Eb Sad diye bilinir. eyhlislm Hoca Sadeddn Efendinin torunudur. 1003 (m. 1594)
senesinde stanbulda dodu. 1072 (m. 1662) senesinde stanbulda vefat etti. Dedesi
Hoca Sadeddn Efendinin, Eyyb Sultan civarndaki mezar yanna defnedildi.
Babas Esad Efendiden ve zamannn limlerinden akl ve nakl ilimleri tahsl edip,
yksek ilm derecelere ulatktan sonra, ilk olarak 1030 (m. 1621) senesinde am
kadlna, 1032 (m. 1623) senesinde Bursa kadlna tayin edildi. 1034 (m. 1625)
senesinde stanbul kadlna ykseltildi. ki yl bu vazfeyi yrttkten sonra, 1036 (m.
1626) senesinde bu vazfeden alnd ve ayn sene iinde tekrar ayn vazfeye tayin olundu.
1038 (m. 1628) senesinde Anadolu kadaskerliine ykseltildi ve 1039 (m. 1629)
senesinde Rumeli kadaskerliine getirildi. Ksa bir sre sonra bu vazfeden alnd. Evine
kapand. On yl mddetle ibdet, tat ve ilimle megul oldu. 1049 (m. 1639) senesinde
tekrar Rumeli kadaskeri oldu. 1051 (m. 1641) senesinde tekrar vazfeden alnd. Kendi
evinde ibdetle megul iken, eyhlislm Zekeriyy-zde Yahy Efendi vazfeden alnnca
onun yerine 1053 (m. 1643) senesinde eyhlislm oldu. 1055 (m. 1645) senesinde bu
vazfeden alnp, tekrar evine ekilip, ibdetle megul oldu. Karaelebi-zde Abdlazz
Efendinin vazfeden alnmas zerine 1061 (m. 1651) senesinde yeniden eyhlislmlk
makamna getirildi. 1062 (m. 1652) senesinde tekrar vazfeden alnd. 1064 (m. 1654)
senesinde eyhlislm Behy Efendinin vefat zerine, nc def eyhlislmlk
makamna getirildi. 1065 (m. 1655) senesinde vazfeden alnarak, olu ile birlikte
Geliboluya gnderildi.
def getirilmi olduu eyhlislmlk mddeti, toplam 4 yl 2 ay 11 gndr. Bir
mddet sonra Mekke, am ve Konya kadlklarna tayin olunmu ise de, stanbuldan
uzakta yaamaa tahamml edemeyen Eb Sad Mehmed Efendi, Sultan Drdnc
Mehmedin annesi Vlide Turhan Sultan ve saray aalarndan abn Halfe ile haber
gndererek kendini bu vazfelerden affettirdi. stanbulda iftliine ekilip ibdet ve tatle
megul olduu srada vefat etti.
Esad Efendi-zde Eb Sad Mehmed Efendi, lim ve fzl bir zt idi. Dzgn ifadeli
ve ak szleriyle ho sohbet idi. Sad mahlasyla yazm olduu iirleri ile Araba, Farsa
ve Trke baz eserlere yazd talktlar vardr.
EYYB HALVET:
Hanef mezhebi fkh limlerinden. smi, Eyyb bin Ahmed bin Eyyb Halvetdir. 994
(m. 1586) senesinde Dmekta dodu. 1071 (m. 1660) senesi Safer ay balarnda, yine
Dmekta vefat etti. Ferds kabristanna defnedildi. Buras, Trbet-l-Gurab diye bilinir.
Eyyb Halvetinin nesebi, evliynn byklerinden Ali bin Msfire (rahmetullahi

aleyh) ular. Dedesi Kd Muhibbddn ve Molla Nizm, Molla Eb Bekr, Abdlhak
Hczden eitli ilimleri rendi. Hads ilmini de, byk hads limi Mamer brhim bin
Ahdebden tahsl etti. Halvetiyye yoluna girip, rif-i billah Ahmed Alinin sohbetlerinde
yetiti. Tasavvufta iczet (diploma) ald. Zamannn by oldu. Sz ve davranlarnn
snnet-i seniyyeye uygun olmas sebebiyle, zamannn bir tanesi idi. Zamannn btn
limleri, onun gibisinin grlmedii hussunda ittifk ettiler. Din ve fen bilgilerinde, en
nde idi. Kendisi de buyurdu ki: Allah tel seksen ilmi bize nasb etti. nsanlardan
bazlar bu ilimlerden sdece bir ve birka ksmn bilirler. Slihiyyede Yavuz Sultan Selim
Hnn yaptrd ve onun ismini tayan Sultan Selim Cmiinde immlk yapt. Sesi ve
krati ok gzeldi.
Eyyb Halvet iki def hacca gitti. Alt def da Beyt-l-makdse (Mescid-i Aksaya)
gitti. Osmanl sultanlarndan Sultan brhim Hn onun fazletini iitince, haber gnderip
grmek ve duasn almak istedi. Eyyb Halvet stanbula geldi ve Sultn ziyret etti.
ok izzet ve ikrm grd. Sultna dualar edip Dmeka dnd.
Eyyb Halvet ok tevzu shibi idi. Kimseye zorluk gstermez, gzel mumelede
bulunurdu. Kef ve kermetleri grld. Fakh ve edb olan brhim bin Abdurrahmn,
onu medheden ok gzel bir kasde yazd ve Eyyb Halvetden baka hi kimse iin byle
kasde yazmadn bildirdi. brhim bin Abdurrahmn dedi ki: Birgn Emev Cmiinin
Anberniyyn kapsnda Eyyb Halvet ile karlatm. Yazdm kasdenin ilk beytlerini
bana okumaya balayverdi. ok ardm. Sanki benden nce ayn beytleri, o sylemiti.
Bana; Bu kasdeyi bu vezinde (lde) sen mi syledin? diye sordu. Ben de; Evet
efendim dedim. Sonra da; Geen gece kasdenin bu beytini sylemitin. Git tamamla
buyurdu.
Eyyb Halvet bir gece rysnda, Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem.) ve
beraberinde de Aere-i mbeeresini (Daha dnyda iken Cennetle mjdelenen Eshb-
Kirmdan on mbrek zt) grd. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem.) amcasnn olu
Ali bin Eb Tlibe (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki: Eyybe syle, yaad zamanda
bulunanlara mjdeler olsun.
Eyyb Halvet devaml olarak Kelime-i tevhdi syler idi ve ehemmiyeti zerinde ok
dururdu. Yatt vakit dahi kalbi L ilhe illallah derdi. Buyurdu ki: Kelime-i tevhddeki
esrr nceden bilseydim baka hibir eyle megul olmazdm. Kelime-i tevhdden baka,
hls sresini de ok okurum. Zira hls sresinde nefs-i emmreyi kahredici tesr vardr.
Eyyb Halvetnin ok kermetleri grld. Bir talebesi anlatr: Bir gece hocamz,
baz talebeleriyle birlikte bir yerde idi. Ne zaman ki vakit ilerledi, hocamz orackta biraz
uzanp istirahat etmek istedi. Orada bulunanlardan birisi bu durumu iyi grmedi. Kendisi
uyumayp ibdetine devam etti. Gece evden dar kmas cb etti. Dar ktnda bir
kenarda namaz klan birini grd. Dikkatlice baktnda, bunun Eyyb Halvet olduunu
anlad. Tekrar eve dnd. eri girdiinde Eyyb Havet kesinde istirahat ediyordu.
Merakla tekrar dar kt. O ibdet hlinde namazda idi. eri girdi, uyuyordu. Neticede
bu hlinin onun bir kermeti olduunu anlad. Bykler hakknda kt dnmekten
tvbe etti.
Yemenli birisi Eyyb Halvetye onbe msralk bir iir gnderdi ve baz sorular
sordu. Bunun zerine Eyyb Halvet kt ve kalem istedi. Bir def kalemi mrekkeb
okkasna batrd ve onunla Besmele-i erfeyi yazd. Ondan sonra da kalemi mrekkebe
batrmadan tam yzseksen beyt yazd.
Eyyb Halvetnin yazm olduu eserlerden bazlar unlardr: 1- Zehrat-l-envr
ve Semrat-l-efkr, 2- Aklet-t-tefrd ve Cemlet-t-tevhd, 3- Cevhert-l-ulm ve
drrat-l-fhm, 4- Et-Tahkk f selmet-is-Sddk, 5- Zehrat-l-feth.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

Brockelmann; Gal-2, sh. 341
EYYB (Ali bin Muhammed):

afi mezhebi fkh limi. smi, Ali bin Muhammed bin Abdrrahm bin
Muhibbuddndir. Eyyb diye mehr oldu. Mekke-i mkerremede dodu. Doum trihi
bilinmemektedir. 1086 (m. 1675) senesinde Mekke-i mkerremede vefat etti.
Eyyb, Mekke-i mkerremede yetiti. Kurn- kermi, mm- Haremeynnin
kelma dir yazd rd, bn-i Mlikin sarf ve nahiv ilmine dir, olan Elfiyesini, hads
ilmine dir olan Elfiyeyi ve daha baka birok kitab ezberledi. eyh Abdlazz bin
Muhammed Zemzem, Ali bin Ceml, eyh Abdullah Bkr, Muhammed bin Alln,
Muhammed bin Abdlmnim Tifnin derslerine devam etti. Eyyb, emsddn
Muhammed Bbilnin derslerine Mekke-i mkerremede kald mddete devam eder,
derslerde onun yardmcln yapard. Hocalarnn ou Ali Eyybye iczet (diploma)
verdiler.
Ali Eyyb eserlerinden birisinde yle yazmaktadr: Muhtelif ilimler zerinde
altm. Hastalklara ifa olan Kurn- kermi tilvetten (okumaktan) ok faydalandm.
Byk limlerin yannda bulundum. Onlardan ilim bakmndan faydalandm. Kurn-
kerm okumay ve ilim ile meguliyetimi bitirince, muhtelif ilimlere dir metinleri tekrar
etmek, bende bulunmayan kitaplar temin etmek iin Mescidi Harma giderdim. Bu, ilme
baladmdan beri benim detim idi. mrmn sonuna kadar bu ve buna benzer gzel
detlerimi, Allah teldan son nefeste sedetime vesle klmasn umarak yaptm.
Bunlar, ilmi ile amel eden keml ve fazlet shibi limlerin mbrek nazarlarnn ve
tevecchlerinin en aa tesr ve fidelerindendir. Byk limlerin, gyabmda beni
vdklerini duyduum zaman, gnlm sevin ve nee ile dolard. Bylece onlarn iyi niyet
ve dncelerine lyk olmaya azmederdim. Kalbim, mslmanlar hakkndaki kin, hased,
gybet gibi hastalklardan temizlenir, onlara kar sevgi ve muhabbet beslerdi. Mhim bir
ihtiy veya yaplmas muhakkak lzm olan vazfeyi yerine getirmek iin, insanlarn
yanna giderdim. Eskiden beri benim tabiatm, yalnzl sever, lzumsuz ve fidesiz
eylerle uramay sevmezdi. Allah tel lutfederek, ismimi heryerde duyurdu, insanlara
vaz ve nashatta bulunmam nasb etti.
Eyyb, gzel hutbe okurdu. Ehli insaf ve fazlet sahibleri onun hutbesini
beenirlerdi. am, Msr, Yemen, Irak ve eitli memleketlerden gelip onun hutbesini
dinleyenler, onun bu hutbesinin yazl metnini isterlerdi. Eyybnin hutbelerinin gzellii
her tarafta mehr oldu. Ayrca bir nikh olduu zaman Ali Eyyb davet edilir ve
sohbette bulunmas istenirdi. Bu sohbetlerden bir dvn derlemitir. Bu dvn belgat
bakmndan ok yksektir.
Ali Eyyb, kuraklk olduu bir sene, sultan, eyh-l-Harem md ve Mekke-i
mkerreme kadsnn istei ile yamur duas yapt.
Ali Eyybnin yazd eserlerden birisi de udur: El-Kusr-l-meyyedet-lmerrefe f medh-il-mekmi ll el-Mevl Ahmed Kd Mekket-il-merrefe.
1)
2)
3)
4)

zh-l-meknn; cild-2, sh. 228
GUNEYM (Ahmed bin Muhammed):

Msrda yetien Hanef mezhebi fkh limlerinden. smi, Ahmed bin Muhammed bin
Ali olup, lakab ihbddndir. Eshb- Kirmn mehrlarndan, ilk mslman olan
Ensrn ileri gelenlerinden, Hazrec kabilesine mensb hazret-i Sad bin Ubdenin
(rahmetullahi aleyh) neslindendir. Bunlara nisbetle; Msr, Ensr ve Hazrec gibi nisbetleri
vardr. Ayrca dedelerinden, arkyyede medfn eyh Guneym ismindeki bir zta nisbetle
Guneym diye de isimlendirilmi ve daha ok bununla tannp, hret bulmutur.
Guneymnin doum trihi kat olarak bilinmemekle birlikte, 964 (m. 1557)
senesinde doduu rivyet olunmaktadr. 1044 (m. 1634) senesi Receb aynn
yirmiyedisinde aramba gecesi vefat etti.
eyhlislm emseddn Muhammed Reml, Muhammed bin Ebil-Hasen Bekr,
Safiyyddn el-Gazz, eyhlislm Zekeriyy Ensr, eyh Cemleddn, Ali bin Gnim
Makdis, brhim Alkam, Ahmed bin Ksm Abbd, eyh Slih Blkn gibi mehr
limlerden ilim renerek yetien Guneym, ilim renmek maksadyla Anadoluya geldi.
Byk limlerin derslerinde bulundu. Msrda o zamanda bulunan Hanef mezhebi
limlerinin en byklerinden ve en nde gelenlerinden oldu. Bilhassa tefsr, fkh, kelm
ve nahiv ilimlerinde stn idi. Kendileri, ulem-i muhakkikin denilen byk slm
limlerindendir. Akl ve nakl ilimlerde ihtisas shibi olan byk limlerin stn, o
zamanda okunan fen ilimlerinin hepsinin std idi. Dikkatli, keskin grl, firset ve
istikmet shibi yksek bir zt idi.
lim tahsl etmek zere gittii Anadoludan dnnde, Msrda birok talebe
yetitirdi. O zamandaki byk limlerden birou ondan istifde edip ilim rendiler.
Ahmed bin Muhammed Guneym (rahmetullahi aleyh) ok eser yazm olup,
bazlarnn isimleri yledir: 1- Hiyetn al erh-l-Usm (Mantk ilmine dirdir), 2Nak tahkk-in-neseb (Mantk ilmine dirdir), 3- btihc-s-sdr (Nahiv ilmine dirdir),
4- Behet-n-nzrin f mehsini mm-l-berhn, 5- rd-l-ihvn, 6- rd-t-tullb il
lfz lbb-l-irb, 7- Et-Tesdd f beyn-it-tevhd, 8- E-eceret-l-latfe f erhi cmletin
min menkb-il-mm- Eb Hanfe, 9- erhu Mukaddimet-n-nahviyye.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

zh-l-meknn; cild-1, sh. 9, 61
Kef-z-znn; sh. 64, 170, 403, 1028, 1029 1804, 1974
HCEG MUHAMMED MKENEG:

Evliynn byklerinden. nsanlar Hakka davet eden; doru yolu gstererek,
sadete kavuturan ve kendilerine Silsile-i liyye denilen byk lim ve vellerin
yirmibirincisidir. 918 (m. 1512) senesinde Buhrnn mkene kasabasnda dodu. 1008
(m. 1599)de doksan yanda iken mkenede vefat etti.
Evliynn byklerinden Dervi Muhammed hazretlerinin olu ve Muhammed Bkbillah hazretlerinin hocasdr. Zhir ve btn ilimleri babasndan rendi. Babasndan feyz
alarak tasavvufda yetiip kemle erdi. Rh ilimlerinin mtehasss idi. Btn mr;
slmiyete hizmetle ve Peygamberimizin (sallallahu aleyhi ve sellem.) gzel ahlkn
insanlara duyurmakla ve retmekle geti. ok vel yetitirdi.
Yetitirdii vel ztlardan en bata gelen talebesi, kendisinden sonra halfesi olan
Muhammed Bk-billahdr. Muhammed Bk-billah bir gece rysnda Hceg Muhammed
mkeneg hazretlerini grd. Ona; Ey oul! Senin yolunu gzlyorum buyurdu. Bkbillah hazretleri buna ok sevindi. Hemen huzruna gitti. Huzruna varnca ona ok iltift
ve inyet gsterip, yksek hllerini dinledi. Sonra gn gece birlikte bir odada
babaa kalp, sohbet ettiler. Hceg hazretleri ona feyz verip, yksek fidelere
kavuturdu. Sonra Bk-billah hazretlerine; Sizin iiniz, Allah telnn yardm ve bu
yksek yolun byklerinin rhlarnn terbiyeleri ile tamm oldu. Tekrar Hindistana
gitmeniz cb ediyor. nk bu silsile-i liyyenin, orada sizin sayenizde parlyacan
gryorum. Bereket ve terbiyenizden ok istifde edip, byk iler yapacak olanlar
gelecek buyurdu.
Hce Bk-billah (k.s.) kendilerini bu ie lyk grmediinden, zr dilediyse de,
Hceg mkeneg, ona istihre yapmasn emretti. Rylarn mkeneg hazretlerine
anlatt zaman, u karl aldlar: Derhl Hindistana gidiniz. Orada sizin bereketli
nefeslerinizden bir azz meydana gelecek, btn dny onun nruyla dolacak. Hatt, siz
de ondan nasbinizi alacaksnz.
Hce Bk-billah hazretleri Hindistanda Serhend ehrine geldii zaman, kendisine;
Kutbun etrfna geldin diye ilhm olundu. Bu kutb, mm- Rabbn hazretleri idi.
Demek ki, bu kymetli tohum, Semerkand ve Buhrdan getirilmi, Hindistan toprana
ekilmi oluyordu.
Hceg Muhammed mkeneg hazretleri, mrnn sonlarna doru u iiri ok
okurlard:
Zaman zaman lm hatrlarm,

Bugn ne olacak ben de bilemem.
steim Rabbimden dr (uzak) olmyaym,
Baka ne olursa ona rzym.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)

Hadik-l-verdiyye; sh. 177
rgm-l-merd; sh. 68
Reeht zeyli; sh. 6
Behcet-s-seniyye; sh. 8
Hadikat-l-evliy; cild-1, sh. 90
HCE MUHAMMED ABDULLAH:

Hindistan evliysnn byklerinden. Hce Muhammed Bk-billah hazretlerinin ikinci
olu olup, aabeyi Ubeydullah ile vey kardetirler. Bu iki kardein doumlar arasnda
drt aydan fazlaca bir zaman vardr. Yksek babalar, bunun doum zamanna u iiriyle
iret etmitir:
eyh-i Mekk bana aikr oldu,
Ol vakit ki dier ocuum dodu.
Denize arpma, kprme dt,
Receb-i erfin altnc gn.
Bu iki cevher ve iki gzel yr,
Arasnda drt ay ve birka gn var.
Sanki, karanlk gece sabah oldu,
Sanki nrla dolu, baka gn dodu.
Sanki ay tammen gsn am,
Sanki zulmette, kader saatiymi.
Hce Muhammed hazretleri bu aklamay yaptktan sonra, sadet bahesinin bu
gzel nru iin birka da dua yazd:
Bu kadar gneler gelip getiler,
Denizinde doya doya yzdler.
Bunu da y Rabb eyle onlardan.
Kendi dalgasyla etme peran.
Eer yarsn sen hatrlatsan,
Belki tam kar benim azmdan.
Susamm ve yanyorum ey yr,
Su diyorum, su istiyorum ey yr.
Nerede senden bir rmak grrm,
Bu hararetle orada otururum.
Ey sevin denizi gel dudama.
Hi artmasn, tamam gir bardama.
Ben bir dilenciyim cm (kadehi) neylerim,

Hayrnm, mtkm, seni beklerim.
Bu gn azm daha iyi ald,
Sz denizi daha iyi sald.
Sylemek dinlemek deil maksadm;
Hayrn, susmu hlde yaamam lzm.
Hce Muhammed Bk-billahn bu oullar, srette (grnte) ve sretde (kalb
hllerinde ve ahlkta) tamamen yksek babalarna benzerdi. Kurn- kermi ezberledi.
Akl ve nakl ilimlerde yksek dereceye kavutu. En zor ve byk kitablar, en iyi ekilde
renirdi. Bykler yolundan byk pay ald. lim ve hl bakmndan ok ince grleri
vard. Zikri ve bu bykler yolundaki murkabeyi, mm- Rabbnden kuddse sirruh
ald. Birok deflar, yaya ve svari olarak onlarn kaplarna, huzrlarna gelir, Serhendde
onlarn hizmetinde gnlerce kalr, ltuf ve huss tevecchlerine kavuurdu.
erh-i Mevkf gibi baz kelm kitablarn ve baz tasavvuf rislelerini, onlarn
sohbetinde takib edip, onlara mahss olan ilim ve esrrdan da nihyetsiz nasb ald.
Muhammed Him-i Kem kuddse sirruh yle anlatr: Birok deflar, yalnz
kaldmz zamanlar, mm- Rabbnnin kuddse sirruh mbrek azlarndan Hazret-i
Hcemizin bu yksek olunun medhini ve menkbelerini duyardm.
Hce Muhammed Abdullah, Allah telnn ak ile yanard. Yakc iirler okur, elemli
ve akla dolu kalblerinden h sesleri ykselirdi. Kendisi de gzel iirler yazar, mm-
Rabbn hazretlerine olan ballklarn dnr ve kendisine Ahmed mahlas verirdi.
Birgn yannda idim. u gzel beyti okudu:
Gl bahesi gzellere bir bahnedir.
Kokun, bd- saby idre etmektedir.
Bana iret ederek; Sen de buna birka beyt ilve eyle dedi ve bu fakir u iki
beyti arzettim:
Kalbimden dudama gizli bir sr geliyor,
Gvercin huyunu kim verdi bizim blble!
Sakn ha, kalb pusulas krmasn ibresini.
Herkes, ka mihrbnda bak yzyze geliyor.
Hazret-i mm- Rabbannin kuddse sirruh kymetli Mektbt kitaplarnda,
hocalarnn bu sadetli oullarna birok yksek mektblar vardr. Mektbuna cevap
olarak yazdklar bir mektupda yle buyururlar:
Allah telya hamd ve Muhammed Mustafya sallallah aleyhi ve sellem salt
ve size dua ederm. Kymetli mektbunuz geldi. Okuyunca, bizi ok sevindirdi. Her an
hatrladnz bildiriyorsunuz. Ne gzel, ne mbrekdir. ayda sizin elinize geen nimet,
baka yollarda, eer on senede nasb olursa, byk kr bilirler. Bu nimete kr ediniz!
Yaradlnzn yksek olduunu ve byle hllerin kymetini iitince, ucb, kibir ile
lekelenmiyeceinizi bildiim iin, bu nimetin bykln yazdm. Cenb- Hak brhim
sresi 7. yet-i kermesinde melen: krederseniz, nimetimi arttrrm. buyurdu.
(2. cild, 55. Mektup)
Baka bir mektup:
Allah telya hamd ederim. Onun setii insanlara selmet ve iyilikler ihsn
etmesini dua ederim. Kymetli olum! Size ve dier dostlara syliyeceim en birinci
nashat, snnet-i seniyyeye yapmak ve bidatlerden kanmaktr. slm dni, garb
olmaa ve zayflamaa balad. Mslmanlar kimsesiz kald. Bundan sonra da, daha garb
olur gider. O dereceye gelir ki, yer yznde Allah celle cellh diyen kimse kalmaz.
Kymet, dnyda iyi insanlar kalmayp, heryeri ktlk kaplad zaman kopar
buyuruldu.
En mesd, en kazanl kimse; dinsizliin oald bir zamanda, unutulmu
snnetlerden birini meydana karan ve yaylm bidadlerden birini yok eden kimsedir.
imdi yle bir zamandayz ki, insanlarn en iyisi olan Peygamber efendimizden bin sene
gemi bulunuyor. Peygamberimizin (sallallahu aleyhi ve sellem.) zamn- sadetinden
uzaklatka, snnetler rtlmekte, yalanlar oald iin, bidat yaylmaktadr. Bir
kahraman lzmdr ki, snnete yardm edip, bidat durdursun, karsn. Bidati yaymak,
dn-i slm ykmaktr. Bidat karana ve ileyenlere hrmet etmek, onlar byk bilmek,
slmiyetin yok olmasna sebeb olur. Hads-i erfte, Bidat iliyenlere byk diyen,
mslmanl ykmaa yardm etmi olur. buyurulmutur. Bunun ne demek
olduunu iyi dnmelidir. Bir snneti meydana karmak ve bir bidati ortadan kaldrmak
iin, son gayretle almak lzmdr. Her zaman, hele mslmanln ok zayflad bir
zamanda, slmiyeti kuvvetlendirmek iin, snnetleri yaymak ve bidatleri ykmak
lzmdr. Eskiden gelen mslman limleri, bidatte bir gzellik grm olacaklar ki,
bunlardan bazlarna, hasene (yan gzel) ismini vermilerdir. Fakat bu fakir, (yan
mm- Rabbn (rahmetullahi aleyh) bu noktada onlara uymuyor ve bidatlerden hibirini
gzel grmyorum. Hepsini karanlk ve bulank gryorum.
Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve sellem.); Bidatlerin hepsi dallettir,
yoldan kmaktr. buyurdu. Mslmanln zayflad bu zamanda, selmet bulmak,
Cehennemden kurtulmak, snnete yapmakla; dni ykmak ise, nasl olursa olsun
herhangi bir bidate kaplmakla olduunu gryorum. Bidatlerin herbirini, slm binasn
ykan bir kazma gibi; snnetleri ise, karanlk gecede yol gsteren, parlak yldzlar gibi
anlyorum. Zamanmz hocalarna Allah tel insaf versin de, hibir bidate gzel
demesinler ve hibir bidatin ilenmesine msade etmesinler. Bidat, gn domas gibi
karanlklar parlatc grnrse de, bunlara gz yummasnlar! Eski zamanlarda slmiyet
kuvvetli olduundan, bidatlerin zulmeti belli olmuyordu ve belki de, o zulmetlerden
bazlar, slmiyetin her taraf kaplayan kuvvetli ziys arasnda, parlak sanlyordu. Bunun
iin, gzel deniliyordu. Hlbuki bu bidatlerde de, hibir parlaklk ve gzellik yok idi. imdi
ise, mslmanlk zayflam, kfirlerin detleri, hatt kfirlik almetleri, mslmanlar
arasnda yerlemi (moda olmu) olduundan, her bir bidat, zararn gstermekte,
kimsenin haberi olmadan mslmanlk syrlp gitmektedir. Hocalarmz, bu hussda ok
uyank olup, eski fetvlara dayanarak u cizdir, bunun zarar yoktur diye, bidatlerin
yaylmasna n ayak olmamaldr. Bu zaman, bidatler dnyy kapladndan, karanlk bir
gece gibi grnmektedir.
Snnetler ok azalmakta, nrlar da, bir karanlk gecede, tektk uan ate bcekleri
gibi parlamaktadr. Bidat ilemesi oaldka, gecenin karanl artmakda, snnetin nru
azalmaktadr. Snnetin ilenmesi ise, karanl azaltmakda, bu nru oaltmaktadr.
stiyen, bidat karanln oaltsn, eytan frkasn kuvvetlendirsin! stiyen de snnetin
nrunu artrsn. Allah telnn askerini kuvvetlendirsin! unu iyi biliniz ki, eytan
frkasnn sonu felkettir, ziyndr. Allah telnn frkasnda olan sedet-i ebediyyeye
erecektir.
Snnete yapmak, insan elbette kurtarr ve iyiliklere, sadetlere kavuturur.
Snnetten baka eyleri taklid etmek, insan tehlikelere, felketlere gtrr. Bizim
vazfemiz doruyu bildirmektir. Herkes istediini yapar, yaptklarnn karln da bulur.
(kil ve bali olan her erkek, kendi iinden kendisi mesldr.)
Bizi yetitiren byklerimize Allah tel ok iyi mkfaat ihsn eylesin ki, bizim
gibi chilleri, bidatlerden korudular. Karanlk tehlikelere, uurumlara srklemediler.
Snnetten baka bir yol gstermediler. Muhammed aleyhisselma uymaktan ve
haramlarla beraber phelilerden bile kamaktan baka yol gstermediler. Bunun iin, bu
byklerin kazanlar pek fazladr. Kavuduklar dereceler ok yksektir. Bunlar, tegann
ve raksa dnp de bakmam, vecd ve tevcde (kendinden gemee) ehemmiyet
vermemilerdir. Bakalarnn kalbleri ile bulduklar, grdkleri, byklk dedikleri hlleri,
maksaddan uzak, matlbdan baka bilmiler, onlarn kapldklar haylleri, def ve tard
etmilerdir. Bunlarn ileri, grmekle, bulmakla, bilinmekle anlalacak eylerden deildir.
Bakalar, bir ey bulmak, bireye kavumak iin urayor. Bu bykler ise, Allah
teldan baka hibireyi istemiyor, hepsini kovuyor. Bakalarnn Kelime-i tevhdi tekrar
tekrar sylemesi, Allah telya yaklamak iindir. Kelime-i tevhdi sylemekle, Allah
telnn ciz bir mahlku olan ve Onunla baka hibir mnsebeti bulunmayan btn bu
kinatta, Hak tely bulmaa, grmee urayorlar. Bu bykler ise; L ilhe illallah
kelimesini, hereyi yok bilmek, btn grleri, bulular, bilileri ve haylleri, L
derken, red etmek, yok bilmek iin tekrar eder ve varlkta birey duyarlarsa, hepsini nefy
eder ve hatrlarna hibirey getirmezler. (2. cild 23. mektup)
Hce Muhammed Abdullahn, Hazret-i mm- Rabbnnin yksek huzrlarna
gnderdikleri, ak ve muhabbet dolu mektuplarndan bir tanesi yledir:
Birinci mektup:
Kendi amelinden utanan, kusurlar ierisinde yzen hizmetilerinizden Muhammed
Abdullahn yksek makamnza arzdr. En kymetli zamanlarm yksek hazretlerinize dua
ile geenlerdir. Huzrunuzdaki hizmetlerden uzakta olmam sebebiyle yle bir pimanlk ve
nedamet iinde bulunuyorum ki, ne yaz ile ne de sz ile anlatabilirim. yle bir krgnlk ve
hayranlk ierisindeyim ki, bir parasn anlatmama imkn yok. Tepeden trnaa kadar
muhabbetin dert ve elemi iindeyim. Bununla beraber, kerm olan Allah telya krler
olsun ki, o fen ve yokluktan elde edilen nisbet ve rabtada zat ve sft, ayn ve eser bir
geveme, bir souma olmuyor. Nasl souma olur. Kendi memleketime geldikten sonra,
gurbeti istemek aklmda kalmad. Gurbet alkanl ise devam ediyor. Acib srlar
grnyor. Kalbimin bunlardan hi birisine iltift yoktur. Yokluk denizinin suyu, bamdan
at. Yokluk denizinin suyu, bamdan at. Btn bunlar, yksek hazretlerinize hizmeti
olmak sebebiyledir. Mbrek vcdunuz, yksek ztnz kymete kadar, istiyenlerin ve bu
yolda olanlarn balarnn zerinde daim olsun. min.
2) Mektbt- mm- Rabbn; cild-2, m. 23, 35
3) Tam lmihl Sedet-i Ebediyye; sh. 696, 703, 860, 1093, 1094
HCE UBEYDULLAH:
Hindistan da yetien evliynn en byklerinden. mm- Rabbn hazretlerinin
hocas olan Muhammed Bk-billahn byk oludur. Kk yata iken babas vefat etti.
mm- Rabbn hazretlerinin yksek tevecchleri ile yetiti ve nde gelen talebelerinden
oldu. Onbirinci asrn sonlarnda vefat etti.
Hce Ubeydullahn doumunu, Bk-billah hazretleri u beytlerle bildirmektedir:
Rabul-evvel ay birinci gn idi,
Bu harabe dnyya, ite bu nevzd geldi.
kindiden sonrayd ki, kymetli cevher,
Bu zulmetli dnyy eyledi kendine yer.
Kalbimden ok gzel iirler, gazeller geldi,
Ve gzlerim anszn bahar gibi ald.
Talebelerinden biri, rysnda, hocalarnn evinde bir ocuun dnyya geleceini ve
isminin Hce Ubeydullah Ahrrn isminin ayn konulmas lzm geldiini grd. Bu ismi
verdiler. Bk-billah, bunu Mesnevsinde yle terennm eder:
En edn bir hizmetinin evinde,
Bir hizmeti dodu, byk isimde,
Bu isimden hay eder melekler,
nallah bana efat eder.
Bu oullar iin yazdklar gayet bedi ve ok ince manlar ihtiv eden manzmeden
yirmibir beyti aadadr:
Grnmeyen gizli bir mezzinden,

Ezn dinlerim perde gerisinden.
Zavall, hasta ve ok muhtcm,
Arzum dilinden Ehed duyaydm.
Eer duyarsam dilinden Allah,
lrm bu sesle hemen vallah.
Bir ule nr var m diye bakarm,
Grrsem, msiv evin yakarm.
Ve kendimi sana fed ederim,
lrm, sana bir le veririm.
Ben tutarm bu mrmn yasn,
Sen yeter ki parlat kalb aynasn.
Seni verenin hakk iin yavrum,
Senin yolunda ben fed olurum.
Hicran, sana ebed kavumaktr,
Yannda lmek, belki yaamaktr.
Eer sen, Hayyealessalh der isen.
Benim namazm hisseder isen,
Mezarda da olsam, gelse kalbime.
Btn lem gbta eder hlime.
Ben dostun ldrdym namazda,
Sbhnellah kendimleyim niyzda.
ki lem sofram medh ederler,
Kad efleha et ninm derler.
Allah de, coaym neeleneyim,
Kulama inci budur diyeyim.
Hemzesi kfidir Allah sznn,
Ekber sadsna yok tahammlm.
Gzmde O elif pek ok byktr,
Anladm srat- mstekm budur.
Bazan alak, bazan yksek olurum,
Haytmda tek bir reha bulurum.
te o reha (damla) kfi gelmektedir,
Ben gidince, az ve ok ne demektir.
Dikkat edin bunda tam bir arz vardr,
Rehann ess bu erbdadr.
Susam olana dery getirsen,
Doyar yine, bir ie de su versen.
Hayr, hayr, olmaz evliy hli,

Az szden, ok szden, ok daha li.
Bu ezel dery ok, ok yksektir,
Yrab tvbe ettim, bu nasl sesdir.
Hce Ubeydullah ve kymetli kardeleri, kklk zamanlarnda, babalarnn
tevecchlerine kavumulardr. Yine babalar, salnda, mm- Rabbnye bu iki yksek
oullarna tevecch ve dua etmelerini buyurdu. Bunun tesirleri hemen grnverdi.
Bu iki yksek karde, hazret-i Hce Hsmeddn Ahmedin hsn- efkat ve
ihtimm ile yetitiler. Hce Ubeydullah, Hce Hsmeddn Ahmedin iretiyle, bu yolun
ateini eyh lhdddan ald. Bu iki ztn sohbetleriyle, Allah tenn sevdii kullarnn
arasna girdi. Hller shibi, ahlk ve huylar kemlde ve dim mm- Rabbnnin hizmet
ve sohbetlerine kavumak arzusunda idi. Mektuplarnda, byk bir ihtiyla, onlarn
tevecchlerini istirhm ederdi.
mm- Rabbn hazretlerine Arab olarak yazd bir mektup yledir:
Klelerinizin en aas, hakr Ubeydullahn ihls ve ihtissn menb olan yksek
makamnza arzdr. Tliblere yol gsterenlerin nderi eyhlislm, karanlklar aydnlatan,
btn insanlarn rehberi, uykuda olanlarn uyandncs, ameli kuvvetli, ver ok, kemli
stn, nr yz nr kayna olan azz efendim!
slm dninin kuvvetlendiricisi, nrlandrcs, bidat ve alak eylerden dnin
temizleyicisi, doruyu ve hakk syleyen, dnini kayran, dnimizin hkmlerini koruyan,
hakk arayanlara feyz verme makmlarnn shibi muhterem efendim!
Tasavvuf yolcularnn ve hakkat ehrinin klavuzu, bu cihnn gz bebei, Kurn-
kermin esrrna, gizli manlarna kavuan, Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi ve
sellem.) vrisi, Hulef-i ridnin aleyhimrrdvn izinden gidenlerin ba, muhabbetle
yananlarn resi, erefliler cematinin arcs, yeni yeni zuhur eden mkillerin zcs,
Allahn indinde ondan iyisi yoktur kelmndan byk pay alan, kalbini
nrlandrmak isteyenlere feyz ve nr saan, zamannn limlerinin stn. smi cihna
yaylm byk limlerin, ona talebe olmak sadetiyle vndkleri esiz lim, hlleri
evliyya hccet olan vel, nihyete kavumu olanlarn ilerine srlarna kavuan, hakki
yol gsterici kymetli efendim!
Kendisine talebe olanlar yksek derecelere kavuturan, ihls, peinde gidenleri
emellerine ulatran, onlara btn olgunluklarn sunan, anlatlamayan yksekliklere, esiz
makamlara kavuan, bereketler menb, ltf ve tevecch maksada ve aranlanlara
kavumaa sebeb olan, tasarruf ve kermet denizi, yetimi ve herkesi yetitirebilen
efendimiz, shibimiz, dnin kuvvetlendiricisi, nesebi (soyu) Frk (yan Hazret-i merin
(rahmetullahi aleyh) soyundan), hasebi (hli, merebi) Muhammed (sallallahu aleyhi ve
sellem.), doduu yer azz Serhend ehri, stnln, gemi byklerin kabul ettii
yksek efendim!
Y Rabb! Onun ilerini, emellerini kolaylatr. Kemlini arttr. Bellardan,
skntlardan, elemlerden onu koru!
Y Rabb! Bu duam, kfr ve irk bulutlarn datan, cihnn gnei hazret-i
Muhammedin (sallallahu aleyhi ve sellem.) temiz linin, dil Eshbnn (r. anhm) ve
kymete kadar ona tbi olanlarn hrmetine kabul eyle! min...
Azz efendim! Ne fazla sermyem var, ne de ok gayretim var. Neyim varsa, sizin
ihsn, ikrm ve merhametinizde vardr. eitli gnahlarla kalbim kararm, kt
amellerimle, ilediim crmlerle rhum bunalmtr. Batan baa zulmet iindeyim.
Kalbime merhamet buyurunuz. Zulmetten, karanlktan kurtarp, sadet ve kemlt
derecelerine kavuturunuz! Bugn sizden baka, beni terbiye edecek kimsem yok. Sizden
baka efkat ve merhamet edenim yok. Sizden baka snam yok. Btn mrmn en
kymetli zamanlar, gnleri, aylar, seneleri yksek huzrunuzda ve hizmetinizde
geirdiim zamanlardr. Bamzn zerinde daim olunuz. Banz daha artmayaym.
Yksek efendim! Dilim syleyemiyor, ifdem kfi gelmiyor, sylenmesi cbedeni
Arab dil ile anlatamyorum. Bunun iin, Allah tel nasb ederse, Fris dil ile
bildireceim.
mm- Rabbn hazretlerinin Hce Ubeydullaha yazd mektbun baz ksmlar:
Allah telya hamd olsun. Btn dualar ve iyilikler, Onun Peygamberi ve sevgilisi
ve btn insanlarn her bakmdan en gzeli ve en stn olan, Muhammed Mustafya
(sallallahu aleyhi ve sellem.) ve onu sevenlerin ve izinde gidenlerin hepsine olsun! Allah
tel, siz yksek hocamn kymetli yavrularn da, sadet-i ebediyyeye kavutursun!
Yksek stdmn, beni dny ve hret nimetlerine kavuduran kymetli hocamn
sevgili yavrular! Biliniz ki, hereye muhta olan bu zavall kardeiniz, tepeden trnaa
kadar, o yksek babanzn sadakalar ve ihsnlar iinde yzyorum. nsanln elifbsn
ondan rendim. Ykseklikleri haber veren kelimeleri ondan okudum. Herkesin senelerce
alarak kazanabildii dereceler onun huzrunda, terbiyesi altnda, az zamanda elime
geti. nsanlara meziyyet, stnlk veren btn kymetler, ona hizmetimin ikrmiyesi
olarak zerime serpildi. Hibir ie yaramayan ve insanlktan haberi olmayan bu zavall,
onun nrlu baklar altnda, iki buuk ay iinde olgunlaarak, byklerin yoluna katld.
Onlarn Allah telya olan yaknlklarna kavutu. Byle az bir zamanda, tasavvufu
tatm olanlarn, tecelller, zuhurlar, nrlar, hller ve keyfiyyetler diye anlatmak istedikleri
gizli kazanlar, babanzn parlak kalbindeki derynn damlalar olarak, nme sald.
Bunlardan hangi birini anlataym. Onun, ltf ederek, acyarak mbrek gnln bu fakre
evirmesi ile tasavvufcularn tevhd (bir bilmek), kurb (yaknlk), maiyyet (beraberlik),
ihta (her taraf kaplamak), sereyn (her zerrede bulunmak) gibi szlerle, anlatmak
istedikleri marifetlerden, ince bilgilerden ele gemeyen, hemen hemen birisi kalmad.
Bunlarn ilerinden, zlerinden bildirilmedik braklmad.
O ok yksek babanzn, bu zavallya olan nimetlerine, ihsnlarna kar, lnceye
kadar, bam kapnz hizmetilerinin ayaklarna srsem, size kar birey yapm olamam.
Hangi kusurumu bildireyim? Mahcubiyetimden, yzmn karasndan hangisini meydana
karaym? Allah tel, Hsmeddn Ahmedden rz olsun ki, sizlere kar olan
vazfemizi, borcumuzu zerine alarak, kapnza kul olmakla, hizmetinizde almakla
ereflenmekte, bylece rahat nefes almamza sebep olmaktadr. Fris beyt tercmesi:
Vcdumun her zerresi dile gelse de,
krnn binde birini yapamam yine!
(Asrlarn yetitiremiyecei, insan gcnn lemiyecei) o kymetler haznesinin,
sohbetlerinde bulunmakla def ereflenmitim. ncsnde buyurdu ki: Zaf
dtm. Yaamak midim azald. Benden sonra, ocuklarm gzet! Sizleri getirdiler. O
zaman daha kk idiniz. Kucakta tanyordunuz. Size tevecch etmemi emir buyurdular.
Emirlerine uyarak, yksek huzrlarnda, zerinize o kadar tevecch olundu ki, tesri
grnverdi. Sonra; Bunlarn annelerine de uzaktan tevecch et! buyurdular. Yanmzda
olmad hlde, onlara da tevecch olunmutu. Emirleri ile ve huzrlarnda olduu iin, o
tevecchlerin ok fideler salyacan md ediyorum.
Babanzn, herhalde yaplmas lzm gelen emirlerini ve her ne pahasna olursa
olsun, yerine getirilmesi gereken vasiyyetlerini unutacam veya dalgnlma geleceini
sanmaynz! Buna imkn olur mu? Ufak bir iretinizi bekliyorum. imdilik, birka satr
nashat yazyorum. Can kula ile dinleyiniz! Cenb- Hak, ikinizi de, sadet-i ebediyyeye
kavutursun!
Her mslmann, nce itikdn dzeltmesi, yan Ehl-i snnet ve cemat limlerinin
bildirdikleri gibi, inanmas lzmdr. Durmadan, ylmadan alan o limlere, Allah tel
bol bol mkfat versin!
Allah telda, noksanlk sfatlar, mahlklarn hssa ve almetleri yoktur. Madde
deildir. Cisim deildir. Meknl deildir. (Yan, yer kaplayc deildir.) Zamanl deildir.
(Bir yerde bulunmad gibi, zaman da yoktur). Keml sfatlar, kusursuzluklar yalnz
Ondadr. Sekiz keml sfat olduunu bildirmitir ki unlardr: Hayt, diri olmasdr,
lim, bilmesidir. Kudret, gc yetmesidir. rde, dilemesidir. Sem, iitmesidir.
Basar, grmesidir. Kelm, syleyici olmasdr. Tekvn, yaratmasdr. Bu sfatlar,
kendinden ayr olarak vardr.
Allah tel, kullarna kuvvet, kudret, irde vermitir. stediklerini ilerler. nsanlar,
ilerini kendileri yapyor. Allah tel da yaratyor. Allah telnn hikmeti, deti yledir
ki; insan bir ii yapmak isteyince, O da isterse o ii yaratr. Bu i, insann kasd ile ihtiyr
ile meydana geldii iin, iin mesliyyeti, sevb ve rzs, o insana oluyor. nsann
ihtiyr zayftr, azdr diyenler, Allah telnn irdesinden az olduunu demek istiyorlarsa,
dorudur. Yok eer, emirleri yapacak kadar deildir diyorlarsa, yanltr. Allah tel,
insanlara yapamyacaklar bireyi emir etmemitir. Hep kolay emretmi, g eyi
istememitir. Az zamandaki bir kfre, sonsuz azb etmei ve az zamandaki mna,
sonsuz nimetler vermei, takdir etmitir. Bunun sebebini anlayamayz. Allah telnn
yardm ile u kadar biliyoruz ki, insanlara, grnr grnmez btn nimetleri, iyilikleri
veren, yerlerin, gklerin, zerrelerin yaratan, noksanszlk ve kusursuzluklar yalnz Ona
mahss olan bir Allaha inanmamak, elbette ok iddetli, ok ac azb ister ki, bu da
Cehennemde sonsuz yanmaktr. Byle bir nimet shibine, grmeden inanmak ve nefsin
ve eytann ve din dmanlarnn aldatmalarna kanmyarak, Onun szlerine gvenmek,
byk mkfat ister ki bu da Cennet nimetlerinde ve lezzetlerinde sonsuz kalmaktr.
Meyh- Kirmdan ou dedi ki; Cennete girmek yalnz Allahn fazl ve ihsn iledir.
mn, Cennete girmee sebep gstermek, kazanlan nimetin lezzeti, daha ok olduu
iindir. Bu fakire gre Cennete girmek, mna baldr. Fakat mn, Allah telnn
fazldr, ihsndr. Cehenneme girmek de, kfrden dolaydr. Kfr ise, nefs-i emmrenin
arzularndan domaktadr. Nitekim Kurn- kermde, Nis sresi yetmidokuzuncu yet-i
kermesinde melen; Her gzel, her iyi ey, sana Allah teldan geliyor. Her
irkin, her fen eye de, nefsin sebep oluyor. buyuruluyor. Cennete girmeyi mna
balamak, mnn kymetini bildirmek iindir. Bu da, mn olunacak eylerin kymeti ve
ehemmiyeti demektir. Bunun gibi, Cehenneme girmeyi de kfre balamak, kfr tahkir
iindir ki, inanlmayan eylerin kymetini bildiriyor ve onlara inanlmad iin, byle
sonsuz azb veriliyor. Baz meyhn, baka trl sylemelerinde, bu incelik yoktur.
Dnydan hrete mnl giden, Cennette Allah tely cihetsiz, keyfiyetsiz,
hibireye benzemiyerek ve misli olmyarak grecektir. Buna, mslmanlarn yetmi
frkasndan, yalnz Ehl-i snnet inanmtr. Dierleri inkr etmi ve cihetsiz ve keyfiyetsiz
olarak grmek olamaz demilerdir.
(mnn drdnc art, peygamberlere inanmaktr): Allah tel kullarna acd
iin peygamberler aleyhimssalevt vetteslmt gnderdi. Eer bu byk insanlar
gnderilmeseydi, yolu arm olan insanlara, Onu ve sfatlarn kim bildirirdi?
Beendiklerini, beenmediklerinden kim ayrabilirdi? nsan akl, noksan olduu iin, o
byklerin davet nru ile aydnlanmadka bunlar bilemez ve ayramaz. Anlaymz tam
olmad iin, bu byklerin izinde gitmedike, bunlar anlamakta arr ve aldanrz. Evet
akl, doruyu eriden ayrmaa yarayan bir lettir. Fakat, tam olmayan bir lettir. O
byklerin daveti ile haber vermeleri ile tamam olmaktadr. hretin azb, sevb, bu
davet ve haberden sonra olur.
yi bir kimse, tlihli bir insan, kusrlar, gnahlar, ltuf ve ihsn ile af olunan ve
yzne vurulmyan kimsedir. Eer gnah yzne vurulursa ve bunun iin de, merhamet
olunarak, yalnz dny skntlar ektirilip gnahlar, bylece temizlenen kimse de ok
tlihlidir. Bununla da temizlenmeyip, geri kalan gnahlar iin kabir skmas ve kabir azb
ekerek gnahlar biten, kymet gnne, maher meydanna gnahsz olarak gtrlen
de, ne kadar ok tlihlidir. Eer byle yapmayp, hrette de cezlandrlrsa, yine insfdr
ve adlettir. Fakat, o gn, gnahl olan ve mahcb ve yzleri kara olan, ne kadar g
durumdadr. Fakat bunlardan, mslman olanlara yine acnacak, bunlar, sonunda yine
merhamete kavuacak, Cehennem azbnda, sonsuz kalmaktan kurtulacaklardr ki, bu
da, ne kadar byk nimettir. Y Rabb! Bize ihsn ettiin mn n sndrme,
kusurlarmz rt! Sen hereyi yapabilirsin!
(mnn beinci art, hret gnne inanmaktr). Kymet gn elbette vardr. O
gn gkler, yldzlar ve (u zerinde yaadmz) dny, dalar, denizler ve hayvanlar,
nebatlar ve madenler, hsl herey (madde ve kuvvet) yok olacaktr. Gkler
paralanacak, yldzlar dalacak, yeryz ve dalar toz olup savrulacak. Bu yok olu,
Srun ilk ireti ile olacaktr. kinci frlnde, herey tekrar yaratlp, insanlar
mezardan kalkacak, maher yerinde toplanacaktr. Eski Yunan filozoflar (ve kendilerine
msbet ilim adam diyenler), yan hereyi akllar ile zmee kalkanlar, gkler ve
yldzlar yok olmaz dedi. (Bunlarn yok olacan fen kabul etmiyor, byle gelmi byle
gidecektir diyerek mhede, tedkk ve tecrbeye dayanan, fen bilgisine iftir ediyorlar).
Bazsnn akl, hi de ilemedii iin, kendilerine mslman diyor. Ahkm- slmiyeden
ounu da yapyor. una daha ok alr ki, baz mslmanlar, bunlarn szne
kitaplarna inanp, mslman, hatt slm limi, din by sanyor. Bunlarn kfrlerini,
kfir olduklarn syleyenlere kzyor. Bu kfirleri medh ve mdfaa ediyorlar. Hlbuki
bunlar, Kurn- kerme ve hads-i erflere inanmyor. Btn peygamberlerin szbirlii ile
bildirdiklerini inkr ediyor. Kurn- kermde Allah tel melen; Gnein ziys
kalmad, karard ve yldzlar solduu zaman ve bir yet-i kermede melen;
Gkler yarld ve Rablerinin emirlerini iittikleri zaman ve Gkler, Allah
telnn emirlerini elbette yapar ve bir yet-i kermede de melen; O gn gkler,
elbette yarlr buyuruyor. Bunlar gibi yet-i kermeler ok vardr. Bu kimseler bilmiyor
ki, mslman olmak iin, yalnz kelime-i ehdeti sylemek yetimez, inanmak lzm olan
eylerin hepsine inanmak, tasdk etmek ve kfrden, yan kfre sebep olan szlerden ve
ilerden uzaklamak ve kfirleri sevmemek, mslman olmak arttr. nsan, ancak bu
sretle mslman olur. Bu art bulunmadka, mslmanlk olmaz.
hrette, dnydaki ilerden, sul ve hesap vardr. hrete mahss olan bir terzi ve
Srat kprs denilen bir geit vardr. Bunlar Muhbir-i sdk yan hep doru syleyici
(sallallahu aleyhi ve sellem.) haber vermitir. Peygamberlik ne demek olduunu bilmiyen
baz chillerin bunlara inanmamas, bunlarn yok olmasn gstermez. Var olan eylere
yok demek, kymetsiz, bo sz olur. Peygamberlik makam, akln stndedir.
Peygamberlerin doru szlerini akla uydurmaa almak, peygamberlie inanmamak,
gvenmemek olur. hret ilerinde, peygamberlere (aleyhisselm) akla danmadan tbi
olmak, uymak lzmdr. Peygamberlik makam, akln hududunun, erevesinin dnda,
stndedir. Akl, eremedii eyleri, kendine uymuyor sanr. Akl, peygamberlere
(aleyhimssalevt) uymadka, yksek derecelere kamaz, eremez. Uygun olmamak
yan muhalif olmak bakadr, erememek, anlyamamak bakadr. nk, uymamak,
ancak anladktan sonra olabilir.
Cennet ve Cehennem vardr. Kymet gn, hesaptan sonra, biroklar Cennete
gnderilecek, birou da, Cehenneme sokulacaktr. Cennetin nimetleri ve Cehennemin
azb ebeddir, sonsuzdur. Bunlar Kurn- kermde ve hads-i erflerde aka
bildirilmektedir.
(mnn ikinci art, meleklere inanmaktr). Melekler, Allah telnn kullardr.
Gnah ilemez ve yanlmaz ve unutmazlar. Tahrm sresi altnc yet-i kermesinde
melen; Melekler, emr olunduklar eyde Allah telya kar gelmezler ve emr
olunduklar eyi yaparlar buyuruldu. Yemezler ve imezler. (Yan, yemeye ve imeye
ihtiylar yoktur.) Erkek ve dii deildirler.
Allah tel, insanlardan bazsn peygamber olarak setii gibi, meleklerden de
bazlarn, peygamber olarak ayrmtr. Ehl-i snnet limlerinin ou buyurdu ki:
nsanlarn bykleri, meleklerin byklerinden daha stndr mm- Gazl, mm-
Mlik ve eyh Muhyiddn-i Arab; Meleklerin bykleri, daha stndr dedi. Bu fakrin
anladna gre, meleklerin evliylk taraf peygamberlerin evliylndan stndr. Fakat,
Neblerin ve Resllerin yetitii bir derece vardr ki, melek oraya yetiemez. Bu erefli
derece, peygamberlere (aleyhisselm) toprak maddelerinden gelmitir. Bu da, insana
mahsstur. Yine bu fakre gsterildi ki, peygamberliin ykseklii yannda, evliyln
ykseklii, hi kalmakta, byk deniz yannda bir damla kadar da grnmemektedir. O
hlde peygamberlik yolundan gelen stnlk, evliylk yolundan kavuulan ykseklikten,
kat kat daha stndr. O hlde, her bakmdan, toplu stnlk peygamberlerde, bir
bakmdan stnlk, meleklerdedir. Szn dorusu, Ehl-i snnet limlerinin ounun
dediidir. Allah tel, onlarn almalarnn mkfatn, bol bol ihsn eylesin! Demek
oluyorki, evliydan hibiri, hibir peygamberin derecesine kamaz. Velnin ba, dim bir
peygamberin aya altndadr.
Kalbde mn bulunduuna almet, kfrden teberr etmek, kanmaktr ve
kfirlikten, kfirlere mahss olan eylerden mesel beline znnr balamak ve bunun
gibi, kfirlik almeti olan eyleri kullanmaktan saknmaktr. Kfrden teberr demek,
Allah telnn dmanlarn sevmemektir. Kfirler, kuvvetli, hkim olup da, zararlarndan
korkulduu zaman, kalbi ile sevmemek, korku olmad zaman, hem kalb, hem de her
vsta ile kar koymak lzmdr. Allah tel, Kurn- kermde sevgili Peygamberine
(sallallahu aleyhi ve sellem.) kfirleri ve mnfklar sevmemeyi, alp, onlardan stn
olma emrediyor. nk, Allah telnn ve Peygamberinin (sallallahu aleyhi ve sellem.)
dmanlarndan uzak olmadka, O ve Resl sevilmi olmaz ve seviyorum demek doru
olmaz. Bir kimse, mnm var dese, fakat kfrden teberr etmese, hem mslmanla,
hem de dinsizlie inanm, iki dinli olmu olur ki, bunlara mnfk gz ile bakmak
lzmdr. Kalbde mn bulunmas iin, kfrden teberr elbette lzmdr. Bu teberrnin en
aa derecesi kalb ile teberrdir. En yksek, en iyi derecesi de, hem kalb ile hem kalp ile
olmaktr. Yan kalbdeki ayrl sz ile hareket ile belli etmektir. Fris msra tercmesi:
Dmanlk etmedike, dostluk olamaz!
brhim aleyhisselmn bu kadar byk olmas ve btn insanlar arasnda, ikincilii
kazanmas ve peygamberler babas olmakla ereflenmesi, hep Allah telnn
dmanlarndan teberr etmesi sebebi ile idi. Allah tel, Kurn- kermde Mmtehine
sresinde melen; Ey mminler! brhim aleyhisselmn gsterdii gzel yolda
yrynz. Yan siz de, onun gibi ve onunla beraber bulunan mminler gibi
olunuz! Onlar, kfirlere dedi ki: Bizden sevgi beklemeyiniz! nk siz, Allah
tely dinlemeyip bakalarna tapyorsunuz. O tapdklarnz da sevmiyoruz.
Sizin, uydurma dnnize inanmyoruz. Bu ayrlk aramzda dmanla sebep
oldu. Siz, Allah telnn, bir olduuna inanmadka ve emirlerini kabul
etmedike, bu ayrlk, kalbimizden silinmeyecek, her ekilde kendini
gsterecektir buyuruyor.
Bu fakire gre, Allah telnn rzsn ve sevgisini kazanmak iin, kfrden teberr
gibi, hibir amel ve ibdet yoktur. Kfirlere ve kfre, Allah telnn zt, kendisi
dmandr. nsanlarn tapndklar btn mabdlar ve bunlara tapanlar, Allah telnn
ztnn dmanlardr. Cehennemde sonsuz yanmak, bu alak iin cezasdr. Nefslerin
arzusu ve her trl gnahlar ise, byle deildir. Bunlara, Allah telnn dmanl,
kendinden deil, sfatlarndandr. Allah telnn gnahkrlara gazb etmesi, kzmas,
gadap sfat iledir. Bunlara azb etmesi, horlamas hep sfatlar ve fiilleri iledir.
Gnahkrlar, bunun iin, Cehennemde sonsuz kalmyacak, belki bunlardan ounu,
isterse (Cehenneme sokmadan) af edecektir. Allah telnn kfre ve kfirlere
dmanl, ztndan olduu iin, rahmet ve refet sfatlar, hrette kfirlere
yetiemiyecek ve rahmet sfat, ztn dmanln, ortadan kaldramayacaktr. Ztn
dmanl, sfatn acmasndan daha kuvvetlidir. Sfat ile yaplan ey, ztn yaptn
deitiremez. Hads-i kudsde buyuruluyor ki: Rahmetim gadabm amtr. Bunun
mans, rahmet sfatm, gadap sfatm amtr. Yan, mminlerin gnahkrlarna kar
olan gadap sfatm amtr demektir. Yoksa, rahmet sfat, kfirlere, mriklere kar
olan, ztn gadabn aar demek deildir.
Sul: Allah tel, dnyda kfirlere merhamet ediyor. Nitekim yukarda sylendi. O
hlde, dnyda rahmet sfat, ztn gadabn amyor mu?
Cevb: Kfirlere dnyda merhamet edilmesi grntedir. Yan merhamet eklinde
grnen, istidrcdr, hiledir. Nitekim, Kurn- kermde, Mminn sresinde, melen;
Kfirlere, ok mal ve evld vererek onlara yardm m, iyilik mi ediyoruz?
Kfrlerine karlk olarak onlara, bol bol iyilikleri, abuk abuk gnderiyor
muyuz zan ediyorlar? Hayr, yle deildir. Bu yardm, onlara iyilik deil, belki
istidrcdr. Azmalar, kudurmalar ve Cehenneme gitmeleri iindir. buyuruyor.
Arf ve Nn srelerinde ki; Onlar yava yava azba yaklatryorum. Haberleri
olmuyor. Onlar azdka, dny nimetlerini arttrarak, frsat veriyorum.
Aldanyorlar. Onlara hazrladm azb ok iddetlidir. melindeki yet-i kermeler
de yle olduunu aka gstermektedir.
Hlsa, kfirlerin det ve mersimlerine katlanda, zerre kadar mn varsa, (Yan
kalbinden, Kelime-i tevhdin mansna, ksaca inanm ise ve mn gideren bir i ve szde
bulunmad ise) Cehennem azbna girecek ise de, Cehennemde ebed kalmyacaktr.
mn olanlardan byk gnah ileyen (ve tvbe etmeden len)lere gelince, Allah tel,
bu gnahlar isterse af eder. sterse gnah temizleninceye kadar, Cehennemde azb
eder. Bu fakirin anladna gre, Cehennem azb ister sonsuz olsun, ister bir zaman
olsun, kfr iin ve kfr sfatlar ve bulaklklar iindir. Kfrden teberr eden, kanan
mn sahiplerinin yaptklar byk gnahlar, ya mnlar hrmetine, cenb- Hakkn
merhameti ile veya tvbe etmeleri ile veya efate kavumalar ile af olunur. Byle af
olmayanlar, dny skntlar ve derdleri ile veya son nefeste can verirken, ekecekleri
zahmetler ile temizlenir. Bunlarla da temizlenmezse, bazlar kabir azb ekmekle affa
kavuur. Bazlar ise, kabir azb, skntlar ve kymet gnnn iddetleri ile af olunup,
gnahlar biter ve Cehennem azb ile temizlenmee lzum kalmaz. Nitekim, cenb- Hak
Kurn- kermde Enm sresi, seksenikinci yetinde melen; mn edip de
mnlarn irk ile buladrmayanlar, Cehennemde ebed kalmaktan emndirler,
onlar iin bu korku yoktur buyuruyor ki, szmzn doru olduunu gstermektedir.
nk burada zulm irk demektir. Hereyin dorusunu, ancak Allah tel bilir.
Sul: Allah tel, kfrden baka, baz gnahlar ileyenlerin de Cehenneme
gireceklerini bildiriyor. Mesel, bir mmini, bile bile ldrenin cezas Cehennemde sonsuz
kalmaktr, buyuruyor. Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve sellem.); Bir namaz bile
bile, vaktinde klmayp, kaz edene, Cehennemde bir hukbe azb edeceklerdir.
buyuruyor. (Bir hukbe, seksen hret senesi demektir). O hlde, Cehennem azb, yalnz
kfirlere deildir, denilirse, cevap veririz ki; Cehennem azb, mslman ldrmenin,
haram olmasna aldr etmeyen, hell diyerek ldren iindir. Nitekim Ehl-i snnet
limleri, tefsrlerinde byle man vermilerdir. Kfrden baka gnahlara, Cehennemde
azb olunacan bildiren haberler, hep bu gnahlarda kfr bulakl olduu iindir.
Mesel, gnah hafif grerek, ehemmiyet vermeyerek ilemek, slm dninin emirlerini
aa grerek, namaz klmamak ve gnah yapmak gibi ekillerdedir. Peygamberimiz
(sallallahu aleyhi ve sellem.); mmetimden, byk gnahlar ileyenlere efat
edeceim buyuruyor. Bir kerre de; Allah telnn rahmeti, benim mmetim
iindir. Bunlara hrette azb yoktur buyurdu. Yukarda, mans yazlan yet-i
kerme de, bu szmz kuvvetlendirmektedir. (ntihar etmek, yan kendini ldrmek,
bakasn ldrmekten daha byk gnahtr.)
Evliynn kermetine inanmak lzmdr. Allah tel, bu dnyda, her ii, det-i
ilhiyesi, knn-i ilhisi ile yaratmaktadr. (Yan fen derslerinde renilen knun, nizm
ve dzgnlk ile yaratmaktadr, yapmaktadr). Evliysnn (yan ok sevdii kullarnn)
elinden, det-i ilhiyesi dnda, baz eyler yaratr, yapar ki, buna Kermet denir.
Kermete inanmyan, dnynn her tarafnda, her zaman, sk sk grlm ve azdan
aza yaylm olan, vakalara inanmam olur. Allah telnn, peygamberlerin
(aleyhisselm) elinde ve onlarn szleri ile det-i ilhiyesini bozarak, kimsenin
yapamyaca eyler yaratmasna, Mucize denir ki, mucize gsteren bir kimse
peygamber olduunu ln eder. Kermet gsteren kimse ise Peygamber olmadn ve bir
peygamberin (aleyhisselm) yolunda bulunduunu syler. (Mucize, peygamberlere
mahsstur (aleyhimsselm). Bu kelimeyi, onlardan bakas iin sylemek, ciz deildir).
Hulef-i ridnin, (yan Peygamberimizden (sallallahu aleyhi ve sellem.) sonra
gelen drt halfesinin) (r.anhm) birbirinden stnlkleri hilfetleri sras iledir. Eb Bekr
ile merin (r.anhm), mminlerin hepsinden stn olduunu, Sahblerin hepsi ve
Tabinin hepsi sylemitir.
bdetler: mn, itikd dzelttikten sonra, fkh ahkmn, (yan dnimizin
emrettii ve yasak ettii ileri) renmek elbette lzmdr. Farzlar, vcibleri, hell ve
haramlar, snnet ve mekrhlar ve phelileri lzumu kadar renmeli ve bu bilgi ile
hareket etmelidir. Fkh kitaplarn renmek, her mslmana lzmdr (Bunlar bilmeden
mslmanlk olmaz). Allah telnn emirlerini yapmaa, Onun beendii gibi yaamaa
almaldr. Onun en ok beendii ve emrettii ey, hergn be vakit namaz klmaktr.
Namaz, dnin direidir. Namazn, ehemmiyetinden ve nasl klnacandan birka ey
bildireceim. Can kula ile dinleyiniz! nce, snnete (yan fkh kitaplarnda yazlana)
tam uygun olarak, abdest almaldr. Abdest alrken ykanmas lzm olan yerleri def ve
her defsnda, her taraflarn tamam ykamaa ok dikkat etmelidir. Bylece, snnete
uygun abdest alnm olur. Baa meshederken, ban her tarafn kaplyarak samaldr.
Kulaklar ve enseyi iyi mesh etmelidir. Ayak parmaklarn hilllerken, (yan parmak
aralarn temizlerken) sol elin kk parmann, ayak parmaklarnn alt tarafndan
aralarna sokulmas bildirilmitir. Buna ehemmiyet vermeli, mstehab deyip gememelidir.
Mstehablar hafif grmemelidir. Bunlar, Allah telnn sevdii eylerdir ve
beendikleridir. Eer, btn dnyy vermekle, beendii bir iin yaplabilecei bilinmi
olsa ve dnyy verip o i yaplabilse, ok kr edilmi olur ve birka saks paras verip
kymetli bir elmas ele geirmek gibi olur. Yhut, birka akl parasn verip, lm bir
sevgilinin rhunu geriye getirerek, hayat kazandrmak gibidir.
Abdest, emirlere tam uygun olarak alndktan sonra, sra namaza gelir ki, namaz,
mminlerin mircdr. Yan mirc gecesinde Peygamberimize (sallallahu aleyhi ve
sellem.) ihsn olunan nimetler, bu dnyda, Onun mmetine yalnz namazda
tattrlmaktadr. Erkekler, farz namazlar cematle klmaa ok dikkat etmeli, hatt birinci
tekbri imm ile beraber alma karmamaldr.
Namazda Kurn- kermi snnet olan miktarda okumaldr. Rkda ve secdelerde
hareketsiz durmak, herhalde lzmdr. nk, farz veya vcibtir. Rkdan kalknca, yle
dik durmaldr ki, kemikler yerlerine yerlesin. Bundan sonra, bir miktar, bu ekilde
durmak farzdr veya vcib veya snnet demilerdir. ki secde arasnda oturmak da
byledir. Bunlara herhalde ok dikkat etmelidir. Rkda ve secdelerde tesbih en az
kerredir. ou yedi veya onbirdir. mm iin ise, cematin hline gredir. Kuvvetli bir
insann, sknts olmad zamanlarda, yalnz klarken, tesbihleri, en az miktarda
sylemesi, ne kadar utanacak bir hldir. Hi olmazsa, be kerre sylemelidir. Secdeye
yatarken, yere daha yakn azy, yere daha evvel koymaldr. O hlde, nce dizler, sonra
eller, daha sonra burun, en sonra da aln konur. Dizlerden ve ellerden, evvel salar yere
konur. Secdeden kalkarken, yukarda olan az evvel kaldrlr. O hlde, evvel aln
kaldrlmaldr. Ayakta iken secde yerine, rkda iken ayaklara, secdede burun ucuna ve
otururken iki ellere veya kucana baklr. Bu sylediimiz yerlere bakp da, gzler etrfa
kaymaz ise, namaz, cemiyyetle klnabilir. Yan kalb de, dny dncelerinden
kurtulabilir. Hu hsl olur. Nitekim, Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve sellem.) byle
buyurmutur. El parmaklarn rkda amak ve secdede birbirlerine yaptrmak
snnettir. Bunlara da dikkat etmelidir. Parmaklar ak yhud bitiik bulundurmak sebepsiz
bo eyler deildir. slmiyetin shibi (yan Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve sellem.)
fidelerini dnerek byle yapmtr. Bizler iin, slmiyetin shibine uymak kadar byk
bir fide yoktur. Bu sylediklerimiz, fkh kitaplarnda bildirilen eyleri yapmaa teviktir,
heveslendirmektir. Allah tel, bize ve size slmiyetin gsterdii, slih ileri yapmak
nasb etsin! Peygamberlerin seyyidi, efendisi, en iyisi, en stn hrmeti iin (sallallahu
aleyhi ve sellem.) bu duamz kabul buyursun! min...
Tasavvuf, Ehl-i snet itikdndan ve slmiyetin emirlerinden baka eylere
kavumak iin deildir. Tasavvuf, Ehl-i snnet itikdnn yakn ve vicdan olmas, yan
salamlamas, phe getiren tesrlerle sarslmamas iindir. Akl ile ve isbt ile
kuvvetlendirilen mn, byle salam olamaz. Allah tel buyurdu ki: Kalblere mnn
sinmesi, yerlemesi ancak ve yalnz zikir ile olur. Tasavvufun ikinci gayesi,
ibdetlerde kolaylk, lezzet hsl olmas, nefs-i emmreden doan tembelliklerin,
skntlarn giderilmesidir. unu da iyi anlamal ki tasavvufa sarlmak, herkesin
bilmediklerini grmek, gaybden haber vermek, nrlar, rhlar ve kymetli rylar grmek
iin deildir. Bunlarn hepsi, bo ve faidesiz eylerdir. Her zaman grlen ziynn, eitli
renklerin ve tabatdaki gzelliklerin ne kusurlar vardr ki, insan bunlar brakp da, baka
eyler grmek iin birok skntlara katlansn. nk, bu ziy da, o nrlar da, bu gzel
ekiller de, o eyler de hepsi, Allah telnn yaratt eylerdir ve hepsi Onun varln ve
kudretinin sonsuzluunu gsteren hidlerdir. (1. cild, 266. Mektup)
1) Zbdet-l-makmt; sh. 61
2) Mektbt- mm- Rabbn; cild-1, 266. Mektup
HACI ABDRRAHM EFEND:
Osmanl limlerinden. Otuzbirinci Osmanl eyhlislmdr. smi Abdrrahmdir.
Adanal Mehmed Efendinin oludur. Adanada dodu. Doum trihi bilinmemektedir. 1066
(m. 1656) senesinde Belgradda vefat etti. Orada mret Cmii bahesinde defnedildi.
Kk yatan itibren doudaki ilim merkezlerine gitti. Orada Ahmed-el-Mncelden
matematik, tb, fen ilimlerini ve dn ilimleri tahsl etti. Daha sonra Molla Hseyn Halhl
ve Molla Muhammed Emn bin Sadreddn irvn gibi ztlardan ilim rendi. lim ve
irfanda akranlarndan stn oldu. Akl ve nakl ilimlerde yksek derecelere ulatktan
sonra, mderrislik iin imtihan edildi. Bu imtihan kazandktan sonra, eitli medreselerde
mderris olarak vazfelendirildi. Sleymniye Medresesi mderrislii yapt. Sonra
Yeniehir ve Sultan Ahmed Dr-l-Hadslerinde mderrislik yapt. Molla Mustafa Bolev ve
Yahy el-Minkri gibi limleri yetitiren Abdrrahm Efendi, zamannn ileri gelenlerinin
dikkatini ekti. eyhlislm Eb Sad Efendinin tevik ve tavsiyesiyle, 1049 (m. 1639)
senesinde stanbul kadlna getirildi. Hoca Sadeddn Efendinin torunlarndan Sliha
Hanmla evlendi. Daha sonra Anadolu kadaskerliine nakledildi. Ksa bir mddet sonra
bu vazfeden alnarak Edirneye gnderildi. 1055 (m. 1645) senesinde Rumeli
kadaskerliine ykseltildi. Bir mddet bu vazfeyi yrtt. 1057 (m. 1647) senesinde
eyhlislm Mud Ahmed Efendinin vefat zerine, eyhlislmlk makamna getirildi.
1059 (m. 1649) senesinde bu vazfeden alnd ve Mekke-i mkerremeye gnderildi.
eyhlislmlk mddeti 2 yl 23 gndr. Hac ibdetini yerine getirip, sevgili
Peygamberimizin kabr-i erfini ziyret etti. Sonra Kuds kadlna tayin olundu. Daha
sonra stanbula arlp, skdar kadlna getirildi. Eb Sad Efendinin eyhlislmla
getirilmesiyle Belgrad kadlna tayin olundu. Drtbuuk yl kadar bu vazfeyi yrtt.
Orada vefat etti.
eyhlislm Abdrrahm Efendi, akl ve nakl ilimlerde yksek derece shibi, temiz
itikdl, slih bir zt idi. lim ehline nem verirdi. Zamann limlerinden Ktip elebiye
ilgi gstermi, onun yetimesine sebep olmutu. Dnyya ve makma nem vermezdi.
Cesur ve sert mizal idi. Hak bildiini sylemekten ekinmezdi.
Hac Abdrrahm Efendnin, Molla Fenrnin Enmzec-l-ulm adl eserine yazd
erhi vardr.
HACI HIDIR EFGN:
Hindistanda yetien evliynn byklerinden. smi Hdrdr. Hac Hdr Efgn diye
bilinir. Aslen Afganistanldr. Serhende bal Behllpr kasabasnda dodu. Doum trihi
bilinmemektedir. Behllprda 1035 (m. 1625) senesinde vefat edip orada defnedildi.
Kk yandan itibren ilim ve irfan ehlinin sohbetlerinde bulunup, istifde etti ve
feyiz ald. Hindistan limlerinden eyh Meynciynun uzun mddet derslerinde ve
sohbetinde bulunup istifde etti. mm- Rabbn hazretlerinin yksek nazarlarna
muhtab olup sohbetleriyle ereflendi. Ksa zaman iinde feyiz alp ykseldi ve tasavvuf
derecelerini geti. mm- Rabbn hazretleri tarafndan iczet verilip, Allah telnn
dnini yaymak ve sevgili Peygamberimizin gzel ahlkn anlatmakla vazfelendirildi.
Hicaza gidip hac ibdetini yerine getirdi ve sevgili Peygamberimizin kabr-i erfini ziyret
etti. Bu srada birok Arab memleketlerini de gezip grd ve insanlara faydal olmaya
gayret etti. Onun ilim ve sohbet meclisinde birok kii hidyete kavuup feyiz ald ve
yksek derecelere ulatlar. mm- Rabbn hazretlerinin vefatndan sonra, onun
ayrlna dayanamayp ksa zaman sonra vefat etti.
Hac Hdr Efgn, ilmiyle mil olan bir lim ve tasavvuf derecelerinde yksek bir vel
idi. Serhend yaknlarndaki Behllpr kasabasnda bulunur, sk sk mm- Rabbn
hazretlerinin yksek derghlarna gelir, sohbetleriyle ereflenir ve tekrar dnerdi.
Gecelerini, Allah telnn rzsna kavumak iin ibdetle geirirdi. Vakitlerini Kurn-
kerm okumak, zikir, tesbih ve namaz klmakla znetlendirirdi. Tatl ve gr sesiyle okuduu
ezan, kalblere tesr ederdi. mm- Rabbn hazretlerinin hizmetinde bulunduu srada
ezan dim o okurdu. Bazan seher vakitlerinde, bazan da btn gece boyu, yank sesiyle
beytler ve kasdeler okur alard. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem.) efendinize ok
salevt- erfe okurdu.
mm- Rabbn hazretlerinin talebelerinden birisi yle anlatt: mm- Rabbn
(k.s.) buyurdu ki; Birgn eytan grdm. Kendisine bir takm suller sordum. Allah
telnn hkm ile dorusunu syledi. Bu arada; Talebelerim arasndan, doru yoldan
saptrmak iin en az musallat olduun ve kandramadn hangisidir? diye sordum.
Cevbnda; Hac Hdrdr dedi.
Hac Hdr Efgn, Serhende yakn bir kyde bulunduu srada, mm- Rabbn
hazretlerinin vefat ettii haberini duydu. Bu haber zerine ili gz yalar dkerek
Serhende gitti. Bu geliinde yank ve tatl sesiyle ezan okudu. Ezan sesini duyan mm-
Rabbn hazretlerinin talebe ve sevenleri toplanp, o byk velnin vefat ettii gn gibi bir
gn yaadlar. Hadart-l-Kuds adl eserin mellifi Bedreddn Serhend, bu hdiseyi
Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem.) vefatndan sonra, ayrlk ateiyle

yanan Bill- Habenin (rahmetullahi aleyh) durumuna benzetir.
Sevgili Peygamberimizin vefatndan sonra, mezzini olan Bill- Habe
(rahmetullahi aleyh), Efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem.) ayrlna dayanamayp
ama gitmiti. mrnn sonuna yakn, Peygamberimizin (sallallahu aleyhi ve sellem.)
ryda daveti zerine, kabrini ziyrete gelmiti. Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi
ve sellem.) torunlar, Hz. Hasen ve Hz. Hseynin srarlar zerine, yank ve tatl sesiyle
ezan okumutu. Eznn sesini duyan Eshb- Kirm, Mescid-i Nebiye gelerek, Efendimizin
(sallallahu aleyhi ve sellem.) zamann hatrlayp alamlard.
mm- Rabbn hazretlerinin, Hac Hdr Efgna yazm olduu mektbu:
Kymetli mektbunuz geldi. indekiler anlald. bdetlerden zevk duymak ve
bunlarn yaplmas g gelmemek, Allah telnn en byk nimetlerindendir. Hele
namazn tadn duymak, nihyete yetimiyenlere nasb olmaz. Hele farz namazlarn tadn
almak, ancak onlara mahssdur. nk nihyete yaklaanlara, Nihyette ise yalnz farz
namazlarn tad duyulur. Nfile namazlar zevksiz olup, farzlarn klnmas byk kr,
kazan bilinir. Fris msratercmesi;
Bu i, byk nimettir. Acaba kime verirler.
(Nfile namaz; farz ve vcibden ziyde baka namazlar demektir. Be vakit namazn
snnetleri ve dier vacip olmayan namazlar hep nfiledir. Mekked olan ve olmayan
btn snnetler nfiledir. (Drr-l-muhtr), (bn-i bidin) ve (Haleb)
Namazlarn hepsinde hsl olan lezzetten, nefse bir pay yoktur. insan bu tad
duyarken, nefsi inlemekte, feryd etmektedir. Y Rabb! Bu ne byk rtbedir. Arab
msra tercmesi:
Nimete kavuanlara afiyet olsun.
Bizim gibi rhlar hasta olanlarn bu szleri duymas da, byk bir nimettir ve hakki
sadettir. Fris msra tercmesi:
Bari kalbimize bir teselli olsun
yi biliniz ki, dnyda namazn rtbesi, derecesi, hretde, Allah tely grmenin
ykseklii gibidir. Dnyda insann Allah telya en yakn bulunduu zaman, namaz
kld zamandr. hrette en yakn olduu da, ryet yan Allah tely grd
zamandr. Dnydaki btn ibdetler, insan namaz klabilecek bir hle getirmek iindir.
Asl maksad namaz klmakdr. Sadet-i ebediyye ve sonsuz nimetlere kavumanz
dilerim. (1. cild, 137. Mektup)
1)
2)
3)
4)

Mektbt- mm- Rabbn; cild-1, 137. Mektup.
HADRAM (mer bin Ali):

Evliynn byklerinden. smi, Seyyid mer bin Ali bin Abdullah bin Alidir. 1002 (m.
1593) senesinde Zafr denilen yerde dodu. 1063 (m. 1653) senesi aban aynda,
Hindistann Beycfr beldesinde vefat etti. Cenzesinde birok byk vel bulundu.
Hadram, babasnn terbiyesinde yetiti. Babas ocuklar arasnda ona ayr bir
kymet verirdi. Hadram, amcasnn olu Ukayl bin mrnn derslerine devam etti. Ondan
ok istifde etti. Hadram bu hocas hakknda yle demektedir: Benim hocam
hakkndaki itikdm, onun zamann kutbu ve srr- Muhammediyyeye vris olduudur.
Hadram bunu, hocasnda grd baz hussiyetlerden dolay sylyordu.
Hadram hacca gittii sene, tasavvuf byklerinden olan; Seyyid Abdullah bin Ali,
Seyyid Ahmed mer Ayders, Seyyid mer bin Abdrrahm Basr ve eyh Ahmed bin
brhim ile grt.
Seyyid mer Hadram, Reslullah efendimizi (sallallahu aleyhi ve sellem.) rysnda
ok grrd. Dnyya rabet etmezdi. Byk bir kanat, sabr, teslimiyet ve rz shibi
idi.
Kendisi yle anlatr: Hacdan dnerken Yemene uradm. Seyyid Abdurrahmn bin
eyhle grtm, yardm istedim. Ondan tasavvuf yolunun inceliklerini rendim. Bana
hrka giydirdi. Sonra memlekete gitmem iin izin verdi. Ved ederken bana; Yolda Hzr
aleyhisselm ile greceksin buyurdu. Sabah namazn kldktan sonra deveme binip
yola ktm. Bir sre sonra tanmadm bir zt karmda grdm. ok heybetli idi. Bana
scak iki ekmek verdi. Sonra kayboldu. Bu ztn Hzr aleyhisselm olduunu anladm.
yle anlatlr: Seyyid mer Hadram, birgn bir toplulukta, memleketlerinin
vlisinin ldrlp, ayandan srkleneceini syledi. Aradan ksa bir mddet getikten
sonra, bahsettii vli ldrlp, ayaklarndan srklenerek gtrld.
Seyyid mer Hadram, 1062 (m. 1652) senesinde Hindistana gitti. Orada Seyyid
Eb Bekr bin Hseyn ile grt. Onun yannda bir mddet kalan Hadram, ondan da
hrka giydi.
Seyyid merin, Muhammed bin Kaka ismindeki hizmetisi yle anlatt: Efendim
Seyyid merin ok kermetlerini grdm. O bana grdm bu kermetleri gizlememi
sylerdi. Vefat edecei gece hizmetisine; Bu gece bir ey grrsen korkma dedi. Gece
sonu olunca, ykselen bir nr grdm. Bulunduumuz yeri iyice aydnlatyordu. Bu srada
beni bir korku ve rperti kaplad. Sonra efendim Seyyid mere yaklatmda, onu vefat
etmi olarak buldum.
1) Hlsat-l-eser; cild-3, sh. 219
HADRM:
afi mezhebi mftsi. smi, Abdurrahmn bin ihbddn Ahmed bin Abdurrahmn
bin Ali bin Eb Bekr bin Sekkf Hadramdir. 945 (m. 1538) senesinde, Yemenin Term
ehrinde dodu. 1014 (m. 1605) senesi Ramazn- erf aynn ondrdnde, Pazartesi
gn Termde vefat etti. Zenbil Kabristanna defnedildi. Cenze namaznda byk bir
kalabalk bulundu. Cenze namazn vasiyyeti icb byk vel Abdullah bin Ayders
kldrd. Zr vasiyyetinde; Hayatta iken de vefatmdan sonra da bana en yakn Seyyid
Abdullahdr buyurmutu.
Abdurrahmn Hadram, kk yata Kurn- kermi ezberledi. rd, Katr, Milha ve
baka eserleri iyice rendi. Gece-gndz ilimle megul oldu. Zamannn en mehr
limlerinden olan byk hads limi; Muhammed bin Ali, Kd Muhammed bin Hasen,
Hseyn bin Abdullah ve bakalarndan okudu. Haremeyne (Mekke-i mkerreme ve
Medne-i mnevvereye) gitti. Orada mcvir olarak kalan limlerle grp ilim tahsl
etti. Tefsr, hads, fkh, Arab ilimlerde ve tasavvufda stn bir dereceye ykseldi.
Hocalar onu, ilim ve edeb retme ve fetv vermeye selhiyetli klp, iczet (diploma)
verdiler. Abdurrahmn Hadram ilim meclisi kurdu. Ders okutmaya ve talebe yetitirmeye
balad. ok talebe yetitirdi. ok kimseler gelip kendisinden ilim ve edeb rendiler.
Kendi ocuklar, ibliy-i kebr Abdullah bin mer bin Slim ve Muhammed Hatb
yetitirdii ve mezn ettii talebelerindendir.
Abdurrahmn Hadram, Yemenin Term ehrinde kadlk yapt. sbetli hkmler
(kararlar) verdi. Kadlk vazfesi yannda ders okutma ve fetv verme iinden de geri
kalmad. fdesi ok dzgnd. Fetvlaryla, insanlarn mkillerini zp, onlar
skntdan kurtard. Vakitlerinin kymetini bilir, zamann ilim ve ibdetle geirirdi. Geceleri
devaml ibdet eder, Kurn- kerm okurdu. Ktphnesi ok zengin olup, kimsede
olmayan miktarda kitab vard. Kitaplarn, Term ehrinde ilimle megul olan talebelere
vakfedip istifdelerine brakt. ibl, trihinde dedi ki: Abdurrahmn Hadram; cmert,
ilim shibi, fazletli, mrvvet (fideli olmak, iyilik yapmak arzusu iinde olmak) ve
ftvvet shibi idi. Kimseye ktlk yapmaz, iyilik yapar ve herkesin utanacak eylerini
rter ve ktlkleri affederdi. Son zamanlarna doru kendisini cezbe hli kaplad. Allah
telnn akndan gz birey grmez oldu. Vefatna kadar bu hli devam etti.
lim, rif bir zt olan Abdurrahmn Hadramnin ok kermetleri grld. Seyyid Ali
bin Hrn anlatr: Bir sene hacca gitmitim. Orada param kalmad. Skntl bir duruma
dtm. Elimde bir para kumam vard. Gidip vaziyetimi Abdurrahmn Hadramye
anlattm. Bana dua etti ve; Elindeki kuma sat. Parasn u keseye koy. Allah tel
bereketini verir, ileride maln mlkn olur. Sayl tccrlardan olur, maln hayrl yerlere
sarfedersin. Yalnz unu unutma, sana vasiyyetim olsun ki, Allah tely unutma, Ondan
kork. Senden istiyeni bo evirme buyurdu. Hakkaten yle oldu. Duas bereketiyle
Allah tel bana ok mal verdi.
HALEB (Ali bin brhim):
afi mezhebi fkh limi ve mehr Siyer-i Haleb kitabnn shibi. smi, Ali bin
brhim bin Ali bin mer el-Haleb el-Khir, el-Msrdir. Lakab Nreddn olup, babasnn
lakab ise Burhneddn idi. Haleb nisbeti ile mehr oldu. 975 (m. 1567) senesinde
Msrda dnyya geldi ve orada ilim tahsiline balad. nce emsddn-i Remlden ders
ald ve senelerce yannda kald. Sonra, byk lim Muhammed Bekrden ders ald.
Bunlardan baka; Nreddn Zeyyd, ihbddn ibni Ksm, brhim Alkam, Slih-i
Blkn, Eb Nasr Tabalv, Abdullah ensri, Sadddn-i Merhm, Slim-i emr,
Abdlkerm-i Blk, Muhammed Hafd, Eb Bekr invn, Mansr Havnek ve
Muhammed Meymn, mm Ali bin Gnim el-Makdis, Muhammed Nahrr, Slim Senhr,
Muhammed bin Tercman, Muhammed Zefzf gibi birok afi, Hanef ve Mlik mezhebi
limlerinden ilim tahsl etti. afi fkhnda ok ykseldi. Hicr onbirinci asrn byk limleri
arasnda yer ald. Bilhassa fkh, hads, tefsr ve tasavvuf ilimlerinde zamannn bir tanesi
idi. Khirede Salhiyye Medresesinde mderrislik yapt ve ok talebe yetitirdi. Tedris
halkas, limlerin ve fzllarn meclisi olmudu. Salh ve takvs, ilmi ve irfan ile
mtensib idi. Saylamayacak kadar kimseler, kendisinden ilim rendi. Nreddn
ebrmelis, emseddn Muhammed Vesm, emseddn Muhammed Nahrr gibi daha
birok lim, ona talebelik yapp ilim aldlar. ok kitap yazd. Haleb, 1044 (m. 1634)
senesi abn aynn otuzuncu gn Khirede vefat etti.
Muhibb diyor ki: Haleb, afi limi olup, Sret-n-Nebeviyye adndaki eserin
shibidir. Zamnnn allmesi, meyhn mehrlarnn en yksei olan byk bir limdir.
O sanki ilim dalarndan bir da, sahili olmayan bir ilim denizi idi. ok yumuak bir huya
sahipti. Btn ykseklikleri kendinde taplamt. Btn mrn, faydal ilimleri
renmekte ve yaymakta harcad. Zamannda, kimsenin yazmad ekilde ok gzel
eserler telf etti. lim tahkkinde gayet mhirdi. Anlay keskin, fikri kav idi. Fetvlarnda
aratrc idi. lim ile amel shibi bir zt idi. nsanlarn limi ve avm ilim tahsili iin yakn
ve uzak memleketlerden onun yanna gelirlerdi. Sreti ve sreti gzel idi. Heybet ve vekr
shibi bir zt olmasna ramen, kendisine ok hrmet edilirdi. Derslerinde latfeler
yapard. Btn limler onu, tam bir fazlete, heybet ve ihtiama sahip bir zt olmakla
medh ederlerdi. Sultan Mezh de onun derslerine devam ederdi. Haleb de ona yaknlk
gsterir, ayaa kalkp elini perdi. Derste zerine oturduu minderini onun altna sererdi.
Haleb, btn kitaplarn Mezhye vakfetti.
Eserleri: 1- nsn-l-uyn f sret-il-Emn-il-Memn: Siyer-i Haleb denilmekle
mehr olan bu eser; emseddn Muhammed Saminin Siyer-i m adndaki kitab esas
alnarak ve baz ilveler yaplarak hazrlanm olup, 1043 (m. 1633) senesinde
tamamlanmtr. Muhtelif trihlerde Khirede baslmtr. 1251 (m. 1835) senesinde Bulak
Matbaasnda Trke tercmesi de tb edilmitir. ok mehr olan bu siyer kitab, cild
hlinde yazlmtr. Zamannn btn limleri, bu eseri ok beenmilerdir. En kymetli
siyer kitaplarndandr. 2- Metali-l-bdr fil-cemi beyn-el-katri ve-zr, 3- Gyet-lihsn f vasf- men lakyeh min ebn-iz-zemn, 4- Hsn-l-vsl il letifi hkm-il-fusl,
5- Mehsin-s-seniyye min-er-Rislet-il-Kueyryye, 6- Cmiul-Ezher lemm teferraka
min milh-i-eyh-il-Ekber, 7- Nefhat-l-aleviyye min-el-ecvibet-il-Halebiyye, 8- Nashatl-aleviyye f beyn-i hsn-i tarkat-il-Ahmediyye, 9- El-Muhtr min hsn-is-seni fil-afvi
ammen cen, 10- Sabbbet-s-Sabbbe, 11- nfz-l-mehc bi muhtasar-il-ferec, 12lm-n-nsik bi-ahkm-il-mensik, 13- Tahrir-l-mekl, 14- Tuhfet-s-seniyye f erh-il-
Ecrmiyye, 15- Hasent-l-vecint-in-nevdir min-el-vchi ven-nezir, 16- Hsn-ttebyn lemm vekaa f mirc-i-eyhi Necmeddn, 17- Hayr-l-kelm al erh-il-besmele
vel-hamdele: eyhlislm Kd Zekeriyynn eserinin erhidir. 18- Zehr-l-mzehheb:
Sytnin lgat ilmine dir, Muhtasar- Mzehheb kitabnn erhidir. 19- Taarruz-lmenk f evsf-il-habb, 20- Ikd-l-mercn fm yeteallaku bil-cn, 21- Fecr-l-mnr
bi mevlid-il-Ber-in-Nezr, 22- Ferid-l-ukd-il-aleviyye li-hall-i elfz- erh-il-Ezheriyye,
23- Kavl-l-met fir-reddi al kavl-il-ibtid, 24- El-Letif an Avrif-il-merif, 25- El-Vef
li erhi emil-il-Mustaf (sallallahu aleyhi ve sellem.).
1)
2)
3)
4)
5)
6)

Hulast-l-eser; cild-3, sh. 122, 124
Kef-z-znn; sh. 180, 1365
HAMD- BNGL:
Evliynn byklerinden. Hindistann Bingl vilyetinin Mengelkt kasabasndandr.
Ksa zamanda tefsr, hads, fkh gibi ilimlerin yansra, zamann fen ilimlerini rendi.
Dnin emirlerine olduka dikkat eder, haramlardan saknr, pheli korkusuyla mbhlarn
fazlasn dah terkederdi. Kanat ve tevekkl hli kelimelerle ifde edilemiyecek derecede
idi. Hocas olan mm- Rabbnye iki sene tam bir teslimiyetle hizmet ederek, iczet
almakla ereflendi. Hocasnn emri ile memleketi olan Bingle gitti. Orada zhir ilimlerde
mderris, kalb ve tasavvuf ilimlerinde yol gsterici oldu. 1050 (m. 1640) senesinde
Binglde vefat etti.
Hamd-i Binglnin mm- Rabbnnin huzrunda tvbe edii ve bykler yoluna
girii yle oldu: Memleketinden zhir ilim tahsili iin Lhora gelmiti. lim tahsilinden
sonra memleketine giderken, Ekberbdda, nceden tant mft Mevln
Abdurrahmn ile buluup, birka gn birlikte sohbet ettiler. Hamd-i Bingl tasavvuf
byklerinin yoluna nceleri hi inanmazd. Mft olan arkada ile beraber olduu
gnlerde, mm- Rabbn hazretleri Ekberbda gelmiti. Mevln Abdurrahmnn
bulunduu ve hazret-i mmn yan mm- Rabbnnin sevenlerinin oturduu mahallede
misfir olmutu. Hamd-i Bingl bu haberi duyunca, dayanamad ve byk bir sknt ile
Mevlnnn yanna gelip; Bu mahalleden baka yere gidiyorum dedi. Mevln;
Hayrola, neden icabetti? Bu skntnn sebebi nedir? diye sorunca, o da hazret-i mmn
ismini syleyip; Sizin yaknnza geldiler. Ben onunla tanrm. Grmeye gitmezsem
olmaz, gidersem hi olmaz dedi. Mevln; Onlar byktrler ve limdirler. Niin grmek
istemezsin? deyince, Hamd-i Bingl; Ben onu grmeye dayanamam dedi ve kapdan
kp gitti. ki- gn sonra Hamd-i Bingl, Mevlnnn evinde unuttuu bir rislesini
almaya gelmiti ki, biraz sonra mm- Rabbn de oraya geldi. Mevln, edebe riyeti
yerine getirdi. Hazret-i mm karlad ve tam bir tevzu ile ieri ald. eyh Hamdin
yznn rengi deiti. Bu eve geldiine bin piman oldu. Hazret-i mm, Mevlnya
hitaben; Size bir mesele danmaya geldim buyurdu. O da; Ztnza gizli kalan hangi
bir mesele olabilir? diye arz etti. Siz mftsiniz, bunun iin size sorup amel etmek en
ihtiytl yoldur buyurdu. Gayet ak olan meseleyi grtkten sonra, mbrek yzn
eyh Hamd tarafna dnp; eyh Hamd Efendi! Siz burada m idiniz? buyurdu. eyhe
bir iki nazar etti. Sona kalkt. Mevln, her ne kadar; Hizmetiler sofra hazrlad,
getiriyorlar dediyse de, kabul buyurmad. Mevln d kapya kadar, onlar uurlad.
Bundan sonrasn Mevln Abdurrahmn yle anlatt: mm- Rabbn hazretlerinin
peinden Hamd-i Bingl de dar kt. O inkr ve nefrette olan eyh Hamd, hazret-i
mmn arkasndan alayarak, kavrularak, gznden yalar aktarak, derviler gibi de
kalka gidiyordu. Hazret-i mm ise, ona dnp bakmyordu bile. Nihyet hazret-i mm
kald eve girdi. eyh, onlarn kaps nnde hayrn ve peran hlde el balam, ban
nne emi bir hlde durdu. Bir mddet sonra, mm- Rabbn, o kendine ektii
Hamd-i Binglyi huss odasna ard ve sohbette bulundu. Gittikleri yolun
hussiyetlerini anlatt. Evliylk makmlar onu yle kaplad ki, hllere gmlp,
dostlardan ve tandklardan tamamen kesildi. Birka gn sonra, hazret-i mm
memleketleri olan Serhende hareket etti. eyh yaya olarak gayr-i ihtiyr, gnln
aldrm bir hlde hazret-i mmn pei sra gitti.
Hazret-i mmn eshbnn bazlar dediler ki: Hazret-i mmn, Mevln
Abdurrahmnn evine terfi, belki Ekberbda gelileri, srf eyh Hamdi bozuk
itikdndan kurtarmak iin idi. Zr buna memr idiler. Mevln Abdurrahmn diyor ki:
Hazret-i mmn eyh Hamd zerindeki bu tasarrufunu grmekle, benim ihls ve
itikdm kuvvetlendi. Ne zaman Mevlnya, hazret-i mmn kermetleri sorulsa, hep
bu hdiseyi anlatrd.
Ondan sonra Hamd cezbe ve slk makmlarnda ilerliyerek, vilyet derecesine
kavutu ve iczetle ereflendi. Doru yolu bildiren limler arasnda, iczet verilip,
gnderilen talebeye hrka vermek det olduundan, Hamd-i Bingl ayrlrken, hazreti
mmdan teberrken, kullandklar birey istedi. Onlar da istediini verdiler. Hamd
verileni perek, huzrundan ayrld. Tey etmeye (uurlamaya) giden ahbablar dediler
ki: Hamd-i Bingl o hediyeyi sarna sarp bana tc eyledi. Bu ekilde memleketine
gitti. Msra:
Bir toprak ki, yr ilinden baa gelir,
Benim iin yz tatan da iyidir.
Memleketine gidince, hocasnn hediyesi iin kk bir oda ayrd. htiy sahipleri,
hastalar, derdliler bunu duyunca, derman iin oraya kotular. Derler ki: Memleketin her
tarafndan, hastalara if iin, huzruna su kablar getirirlerdi. eyh hocasnn hediyesinin
ucunu suya sokar ve suyu onlara verirdi. nsanlar if bulurlard. Hasta lm hastas ise
suya sokar sokmaz su kab krlrd. Bu ok tecrbe edildi.
Hamd-i Bingl hayatta olduu mddete bu hl zere devam etti. Vefatndan
sonra, Hamdin kabri zerine trbe yapp, hocasnn hediyesini, onun duvarndaki gmme
dolaba koydular. Eskisi gibi, ihtiy sahipleri ve hastalar oraya geldi ve maksadlarna
kavutular.
Hadart-l-Kuds kitabnn shibi Bedreddn Serhend yle anlatr: Kendisine
mektup yazp; Hazret-i mmn menkbelerini kitap hline getiriyorum. Onlardan sonra
halfelerini de yazacam. Sizin de hid olduunuz, bildiiniz ve duyduunuz menkbe ve
kermetlerini yaznz, kendi hlinizi de anlatnz ve hazret-i mmn size verdikleri
iczetnmenin sretini gnderiniz dedim. eyh cevbnda u mektbu gnderdi:
Allah tel sizi bellardan korusun ve kendinden baka eylerden uzaklatrsn. Bu
duam Resl-i ekremin (sallallahu aleyhi ve sellem.) ve linin hrmetine kabul buyursun!
Kymetli mektbunuzu okudum, iindekileri anladm. ok iyi bir ie niyet etmi ve
balamsnz. Cenb- Hak hayrla bitirmek nasb etsin! Bu fakire; Hazret-i mmn hl
ve kermetlerinden hatrnzda bulunanlar yazn diyorsunuz, iyice bilmi olunuz ki,
hazret-i mm, Mektbt ve rislelerine yazmadk bir hl ve makam brakmad. Bu
sermyesi az fakr, ne yazsam, ne sylesem hepsini yazmlardr. yn olan beyna hcet
yoktur. Bu fakirin hllerini anlatmaya, yazmaya gelince, hazret-i mmn ve dier
eshbnn makam ve hlleri yannda yazlmaya deer, nemli bireyi yoktur. Zerre, ne
kadar yksekten usa gnein yanna yaklaamaz. czetnmeyi istemitiniz,
gnderiyorum. Allah yolunda olanlara selm olsun. Mektbun arkasna: Gibne muhlis
Sof Hamd diye yazd. czetnmesi udur:
Allah telya hamd, Reslne salt- selmdan sonra, Allah telnn rahmetine
muhta, Ahmed bin eyh Abdlehad Frk Serhend Mceddid der ki; lim, slih,
sddk, dnin tarkatin ve hakkatin ilimlerini kendinde toplayan, kardeim eyh Hamd-i
Bingl (Allah tel sevdii ve beendii eyleri ona ihsn eylesin) slk konaklarn
geip, cezbe ile urc eyleyip (ykselip) vilyet derecelerine kavuunca ve balangca
yerletirilen sondakiler, kendisinde hsl olunca, istihreden ve Allah tel tarafndan izin
verildikten sonra, doru yolda olmak istiyen ihlsl talebelere byklerimizin yolunu talm
iin izin ve iczet verdim. Allah teldan, onu, ktlklerden ve ayblardan korumasn
ve Reslullaha mtbaatte istikmet zere bulundurmasn niyaz ederim.
Hamd-i Bingl hazretleri, bu iczetnmenin sretinin kenarna; Bu sret, ilim
derys hocamn yazd aslna tamamen uygundur diye yazd.
1)
2)
3)
4)

HARR (Ahmed bin Ali el-Usl):

afi mezhebi limlerinden ve Halvet yoluna mensb evliydan. smi, Ahmed bin Ali
el-Harir el-Usldir. Babas, Harr denilen beldeden ayrlp, amn civar kylerinden
Usle gelmiti. Ahmed Harr, geldikleri akam bu kyde dnyya geldi. Sonra ama
geldiler. Kk yata, amda bulunan tasavvuf ehlinden, ilim ve marifet tahsl etti.
Sonra Haleb ehrine gitti. Orada da, rif-i billh Ahmed-i Dergernden ilim rendi.
Sonra Ayntba (Antepe) geldi. Burada Halvet eyhi, h Veliyyddn Halvet ile bulutu
ve Halvetilik yoluna girdi. Daha sonra ama dnd ve oraya yerleti. Uzun mddet
amda kald. am vlileri, kadlar ve mehr limleri, onun sohbetine koarlar, duasn
isterler ve onun sohbetiyle bereketlenirlerdi. am halkndan ve baka yerlerden
saylamayacak kadar ok kimse, Harrden Halvetiyye yolunu talim ettiler. Onun evliylk
almetleri apak meydanda idi. Her hlinde, Allah telnn rz olduu ilerle meguld.
Onun yannda bulunanlar, byk bir rahatlk ve gnl huzru duyarlar, her an Allah
tely hatrlamak erefine kavuurlard. O, tam bir vekr shibiydi.
amda gvenilir ztlardan birisi yle anlatr: Ahmed Usl (Harr) hayatta iken,
Msra gitmitim. Orada, fen ve edebiyat ilimlerinde mtehasss olan limlerden birisi ile
karlatm. Ona; Bu zamann evliys arasnda kutubluk makamna ulaan kimdir? diye
sordum. O da, Uslnin ismini, eklini, kyn, insanlarn kendisine hrmetini ve
hretini anlatan beytler okudu. Bylece, onu, zamannn byk evliysndan olduunu
daha iyi anladm. am vlisi Kk Ahmed Paa, Mescid-i Kadem yaknlarnda, onun iin
bir imret bina ettirmiti. Bu seyahatim 1045 (m. 1635) senelerinde idi. O ztn bu
haberi nakletmesi ise, 1046 (m. 1636) senesinde oldu. Haberin naklinden sonra Ahmed
Harirnin hreti ve bu haberi, daha ok yayld. Bu kii ondan ilim tahsl eden
kimselerden birisi idi. Harr, 1048 (m. 1638) senesi Zilhicce aynn onsekizinde Cuma
gecesi vefat etti. Cumadan sonra cenze namaz klnd. Cenzesinde kalabalk bir
cemat hazr bulunmutu. Kendisine yaptrlan imretin avlusuna defnedildi.
Ahmed Harr, amda Halvetiyye yolunun by olup, bid, zhd ve vera shibi
idi. amda otururdu. Evliylktaki derecesi pek yksekti. Kutubluk makamnda olduunu,
talebeleri ve birok eser sahipleri haber vermektedir.
(Kutub, evliylk makamnn en yksek derecesidir. Ahmed Harr, zamann kutbu
idi. Necmeddn-i Beyti, hocas Kd Zekeriyydan naklederek diyor ki: Her zaman bir
kutub bulunur. Kutub lnce, Allah tel onun yerine baka birini tayin eder. Bu, pek
mehr ve herkesce malm bir itir. Bunu inkr eden, kutublarn feyz ve bereketinden
mahrm kalr. Allah telnn, evliys vastasyla kullarna ihsn ettii nimetlere
kavuamaz.)
1)
2)
3)
4)
5)
6)
Hulsat-l-eser; cild-1, sh. 248, 450

Tam lmihl Sedet-i Ebediyye; sh. 585, 1008
Kymet ve hret; sh. 195, 196
HASEN- BERK:
Byk evliydan. Tefsr, hads, fkh gibi zhir ilimlerde lim oldu. Tasavvuf yolunda
yetiip evliylk derecelerinde ykselmek iin, eyh Ahmed-i Berknin talebesi oldu. Onun
hizmetinde, yksek makamlara, ilh marifetlere kavutu. Hocasnn ireti ile Serhende
giderek, mm- Rabbn hazretlerinin hizmetine girdi. Onun talebesi olmakla ereflendi.
Sohbetleriyle yksek hllere ve makamlara eriti. Sonra vatanna dnerek eski hocas
Ahmed-i Berkin sohbetine devam etti. Onbirinci asrn sonlarnda vefat etti.
mm- Rabbn hazretleri, Ahmed-i Berkye yazd mektupta; eyh Hasen, sizin
devlet erknnzdandr. lerinizde sizin yardmcnzdr. Eer siz bir sefere kacak
olursanz, vekliniz odur. Ona iltift ve tevecch eksik etmeyiniz. ok gayret ediniz ki,
zarur din ilimlerini bitirsin. Hindistana gelii, onun iin de sizin iin de byk nimet oldu.
Allah tel bize ve size istikmet versin buyurdular.
Bundan ksa bir zaman sonra, Ahmed Berk hrete intikl etti. Hazret-i mma
haber gelince, Ahmed-i Berknin eshbna u mektbu yazdlar: Ahmed-i Berknin
gsterdii yolda yrynz. Zikir ve murkabe ile megul olun ki, bir isteksizlik ve
geveklik hsl olmasn. Talebeleri toplanp, birbirlerinde fn olsunlar ki, sohbetin eseri
zhir olsun. Bu fakr bundan nce; Eer Mevln bir sefere karsa, kendi yerine eyh
Haseni brakmas uygun olur diye yazmtm. Herhalde bu seferi kast etmiiz. imdi de
tekrar tekrar dnyorum. Bu ii yapacak ancak eyh Haseni buluyorum. Baz
arkadalara bu szmz ar gelmesin. Bizim ve onlarn istemesiyle olmuyor. Ona
uymanz lzmdr. eyh Hasenin yolu, Mevlnnn yoluna ok yakndr. Mevlnnn son
def bizden ald nisbette eyh Hasenin de ortakl vardr. Dier arkadalarn, her ne
kadar kef ve mhede shibi olsalar da, bu nisbetten nasbleri azdr.
Hepsi emre uyarak, Mevln Hasen-i Berknin sohbetine dhil oldular. Hasen-i
Berk, bu makamda, ilim ve feyz vermekle megul oldu. mm- Rabbnnin ve kendi
stdnn detlerine ve usllerine bal kald. Murkabe, mchede ve bidatlerin
kaldrlmas ile urap, daha yksek derecelere ve ulv makamlara kavutu.
Hasen-i Berk anlatt: Bu fakire iki ak hdise gsterildi. Biri udur: Hazret-i mm
bizi talebelie kabul edip buyurdu ki: Hem yardm ediyoruz, hem de hakki imna
kavumanza vesle olmaya alyoruz. ikinci hdise de udur: Hazret-i mm bana;
Bizden ne istersin? diye sordular. Bu fakr de; Her eyi veriniz dedim. Bunun zerine
mm- Rabbn hazretleri; yleyse gel deyip elimi tuttular. O anda bambaka bir hle
girdim.
Hasen-i Berk, vefatna yakn dedi ki: Bana mjde verildi ki, senin taleben olan,
mafiret olunmutur. Daha ok istedim, ilhm oldu ki, sana muhabbeti olan mafiret
olunmutur. Daha ounu istedim. Emr olundu ki, tevtrle her kim sana kymete kadar
muhabbet ederse mafiret olunmutur. Ehbbna olan vasiyyet ve nashatlerinde buyurdu
ki: Btn yeryzn aratrdm. Dnyda hazret-i mmn iki byk oullar, yan Hce
Muhammed Sad ve Hce Muhammed Masm gibisini bulamadm. Sizden kim Hakk
taleb ederse, onlarn huzruna kosun, onlara hizmeti, sadet ve kurtuluu bilsin!
mm- Rabbn hazretlerinin Hasen-i Berkye yazd mektuplardan biri yledir:
(Bu mektbumu yazmaa, Besmele ile balyorum). Allah telya hamd, setii
iyi insanlara selm ve dua ederim. Kardeim. eyh Hasenin mektbunu okuyunca, ok
sevindim. Kymetli bilgiler ve marifetler yazl idi. Bunlar anlaynca, pek houma gitti.
Allah telya krler olsun ki, yazdnz bilgilerin, keiflerin hepsi dorudur. Hepsi,
Kurn- kerme ve hads-i erflere uygundur. Ehl-i snnet limlerinin doru itikdlar
byledir. Cenb- Hak, doru yolda bulundursun. Yksek derecelere eritirsin! Yaylm
olan bidatlerin ortadan kalkmasna altnz yazyorsunuz. Bidat karanlklarnn ortal
kaplad byle bir zamanda, bidatlerden bir bidatin ortadan kalkmasna sebep olmak,
unutulmu snnetlerden bir snneti meydana karmak, pek byk bir nimettir. Sahih
olan hads-i erfde, Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve sellem.) buyuruyor ki:
Unutulmu bir snnetimi meydana karana yz ehd sevb vardr! Bu iin
bykln, bu hads-i erften anlamaldr. Fakat, bu ii yaparken, gzetilecek mhim
bir incelik vardr. Yani bir Snneti meydana karaym derken, fitne uyanmasna sebep
olmamal, bir iyilik, eitli ktlklere, zararlara yol amamaldr. nk, hr zamandayz.
Mslmanln zaf, garb olduu bir asrdayz.
Merhum Mevln Ahmedin ocuklarnn okumalarna, terbiyeli, bilgili yetimelerine
ok gayret ediniz. Zhir ve batn edebleri retiniz. Grtnz herkesin, hatt orada
bulunan btn din kardelerimizin slmiyete uymalarna, snnete yapmalarna n ayak
olunuz! Bidat ilemenin, dinsizliin zararlarn herkese anlatanz! Cenb- Hak hepimize
iyi iler yapmak nasb eylesin! Dn-i slmn yaylmasna, genlere retilmesine
alanlara, baarlar versin! Dn-i slm ykmak iin, temiz genliin imnn, ahlkn
almak iin uraan, yalan ve iftirlarla genleri aldatmaa alan din ve fazlet
dmanlarna aldanarak kt yola sapmaktan, yavrularmz korusun! mn. (3. cild, 105.
mektup)
1)
2)
3)
4)

HASEN-ZDE MUHAMMED KASTAMON:

Osmanl limlerinden. smi Muhammed bin Hasendir. Kastamonuludur. Hasen-zde
diye mehr olmutur. Kastamon diye de bilinir. 1014 (m. 1605) senesinde
Kastamonuda dodu. 1085 (m. 1674) senesinde Msrda vefat etti.
Kk yandan itibren babasnn terbiyesinde yetiti. Kendisinden birok
kimselerin ilim renip ykseldii derin lim olan babasndan ilim tahsl etti. Daha sonra
eyhlislm Yahy bin Zekeriyy Efendinin hizmetine kavutu. Uzun mddet ondan akl
ve nakl ilimleri tahsl etti. Bu arada tasavvufa yneldi. Halvetiyye yolu byklerinden
Abdlmecd Sivsye talebe olup, feyz ald. Uzun mddet onun hizmetinde de bulunup
mnev yksek derecelere kavutu. stanbulda birok medreselerde mderris olarak
vazfe yapp, talebe yetitirdi. Yavuz Selim Medresesi mderrisliini alt sene mddetle
yrtt. Sonra Sleymniye Medresesine nakledildi. zmir kadlna ve daha sonra
Eyyb kadlna tayin edildi. Galata kadln yrtmekte iken Msr kadlna tayin
olunan Muhammed Efendi, orada ay kadar kaldktan sonra vazfeden alnd. ocukluk
arkada Beh Efendi eyhlislm olunca, 1060 (m. 1650) senesinde am kadlna tayin
edildiyse de, yedi gn sonra ikinci def Msr kadlna getirildi. Bir mddet sonra bu
vazfeden alnd ve ama geldi. Orada drt ay kald. Hac ibdeti iin niyetlendi ise de
gidemedi. Beh Efendi tekrar eyhlislmla getirilince, Hasen-zde Muhammed
Efendiyi stanbul kadlna getirdi. Anadolu kadaskerliine de tayin olunan Muhammed
Efendi hac ibdetini yerine getirmek zere yola kt. Konyaya ulat zaman, Mevlev
derghna gidip, Mevlevilik tcn giydi. 1071 (m. 1660) senesinde ama ulanca, am
kfilesiyle birlikte hac yolculuuna devam etti. Hac ibdetini yaptktan sonra Msra
dnd. Dnydan ve dny lezzetlerinden yz evirip Msra yerleti. Msrda kendine bir
ev satan alp, stanbuldaki evini satt. bdet, tat ve zikirle megul oldu. nsanlara
Allah telnn dnini ve sevgili Peygamberimizin gzel ahlkn anlatmaya devam etti.
lnceye kadar Msrdan ayrlmad. bdet, tat ve ilimle megul iken orada vefat etti.
Hasen-zde Muhammed Efendi, Anadoluda yetien limlerin ileri gelenlerinden
olup, yksek ilim ve marifet shibi bir zt idi. Yumuak huylu ve gzel ahlk shibi idi.
Her iinde Allah telnn rzsn gzetir, dnyya ve dny lezzetlerine nem vermezdi.
Araba ve Trke iirleri olan Hasen-zde Muhammed Efendi, iirlerinde if mahlasn
kullanrd. Halvetiyye ve Mevleviyye yollarndan feyiz alm olan bu ztn, Trke
iirlerinin bulunduu Mnet adl bir eseri vardr.
HAYR:
Evliynn byklerinden. smi, Abdurrahmn bin Ali bin Ms bin Hdr el-Hayrdir.
Msrda dodu. Doum trihi bilinmemektedir. 1056 (m. 1646) senesi Rabul-hr aynn
yirmiikinci gn, Medne-i mnevverede vefat etti. Bak kabristanna defnedildi.
Abdurrahmn Hayr, Msrda tahsl yapt. Zamannn byk limlerinden okudu.
Nreddn Ziyd, Eb Bekr invn, Ahmed Ganem, Muhammed Hafac ve bakalarnn
derslerinde yetiip iczet (diploma) ald. Hocalar onun fazlet ve kemline ehdette
bulundular. Cmiul Ezherde ders okuttu. limler de dersini dinlediler. Nreddn
ebrmels dersinde bulundu ve onu ok medhetti.
Abdurrahmn Hayr 1029 (m. 1619) senesi Muharrem aynn ortalarnda Medne-i
mnevvereye gitti. Gidii, Peygamberimizin (sallallahu aleyhi ve sellem.) izni ile idi.
Medne-i mnevvere halk ilminden ok istifde ettiler. Btn ilimlerde stn derecede
olup vekr shibi idi. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem.) uyank hlde iken grrd.
Bir defsnda talebelerine okuttuu hads-i erf kitabn bitirince, ellerini dua eder ekilde
kaldrd. Kendilerinde duaya min diyen bir kimse hli vard. Derste bulunan talebeler ve
bakalar da ellerini atlar. Hayrnin dua hli uzad. Talebeler ve bakalar o hlde
kalmaktan yoruldular. Bir ksm oradan ayrldlar. Kalanlar da hayrete dt. Ellerini
indirdikten sonra ok sevdii bir talebesi yaklap; Efendim bu hlinize ve uzayan

duanza hayret ettik. Daha nce byle bir durum olmamt. diye sordu. O da; Yavrum
bunun sebebi bizim iin duaya gelmi olan Reslullah efendimizi (sallallahu aleyhi ve
sellem.) grmem ve dualarna min dememdir. Dua bitinceye kadar bu hlde kaldm
buyurdu.
Abdurrahmn Hayr eitli limler tarafndan medhedildi. O btn fazletleri
kendisinde toplam bir zt idi.
HM EMR OSMAN:
Anadoluda yetien evliynn byklerinden. 919 (m. 1513) senesinde Sivasda
dodu. 1003 (m. 1594) senesinde stanbulda vefat etti. stanbulun Ksmpaa semtinde
bulunan derghnn bahesine defnedildi.
Him Emr Osman, kk yata ilim renmek iin stanbula geldi. Sahn- semn
medreselerinde ilim tahsl etti. Bu arada nerede bir tasavvuf bynn adn duysa,
hemen oraya gider, o ztn sohbetlerinde bulunurdu. Bu srada bir gece, rysnda Hz.
Aliyi (r. anh), elinde Zlfikr olduu hlde grd. Hz. Ali ona; Olum! Umman erlerini
istersen, Vizeye gel. Beni orada bulursun buyurdu. Osman Efendi uyannca derhal
yolculuk hazrl yapt. Vizeye gitmek iin yola kt. (Vize, Krklarelinin bir kazasdr).
Vizeye varmas, gnein doma zamanna rastlad. Bu srada, gnein doduu taraftaki
krmzl seyretmekte olan bir zt grd. Bu zt Emr Osmana; Ey Emr! Eer Aliyi
ister isen, ite Ali benim. Fakat imdi svari deilim buyurdu. Bunun zerine Emr Osman
rysn hatrlayarak; Fakat efendim, ryda grdm zaman onun Zlfikr vard
deyince, o zt belindeki kemere bal bulunan tesbihi ekmesi ile tesbih Allah telnn
izni ile Zlfikr eklini ald. te evldm! Bizim Zlfikrmz budur dedi. O srada Emr
Osman dp bayld. Kendine geldikten sonra, o mbrek ztn hizmetine girdi. Bu zt
eyh Alddn Ali Efendi idi.
Him Emr Osman, eyh Alddn Ali Efendinin derghnda uzun bir zaman
kalarak tasavvuf yolunun edeblerini renmek iin gayret gsterdi. Bu arada, eyh
Gaznfer Efendinin kermesi ile evlendi. eyh Ali Efendi vefat edince, Gaznfer Efendi,
halfesi olarak onun yerine geti. Gaznfer Efendinin vefatndan sonra, Emr Efendi
stanbula gitti. Nreddn-zde derghnda misfir olarak kald. Nreddn-zdenin
talebeleri her sabah grdkleri rylar hocalarna anlatrlard. Bu arada Emr Osman
Efendinin hi ry anlatmamas hayret mevzu olduu srada, Emr Osman Efendi
rysnda Fahr-i lem efendimizi (sallallahu aleyhi ve sellem.) grd. Mbrek ellerinde
bulunan yeil renkli yaprakl taze ayvay, Nreddn-zdeye verilmek zere verdiler.
Sabah olunca Nreddn-zde; Ey Emr Sen hi ry grmez misin? Zr tabir iin bize
mracaat etmiyorsun dedi. O zaman Emr Osman Efendi, ryda Nreddn-zde iin
verilen yaprakl ayvay hrkasnn altndan karp; Efendim! te fakrinizin rys
diyerek ayvay takdim etti. Bunun zerine Nreddn-zde; Ey Emr! Artk senin bize
ihtiycn kalmad, iki arslan bir postta olmaz. Var artk kendi postuna sahip ol diyerek
iczet verdi. Emr Osman Efendi bu emre uyarak, Ksmpaadaki derghn in ettirdi.
Burada Hak tliplerine ve ilim renmek istiyenlere ders verdi.
Emr Osman Efendinin bir tarkatnmesi vardr. Nazm halindedir. Him mahlasn
kullanmtr. Ayrca kk bir dvn da vardr. Silsile-i nesebleri hakkndaki yazd nazm
gayet rifnedir. Bir ksm yledir;
Himyim hem fakirim, mctebdr sevdiim,
l ve evld Muhammed Mustafadr sevdiim,
hr- yr pk- gevher mmeht- mminn,
Suffe-i ashb- yrn- vefdr sevdiim.
Hocasn yle medheder:
Prim sultn- evliy,

Kerem etmi sbhn sana.
Bu can sana nesnedir,
Feda yzbin cihn sana.
Sen ol lerin birisin,
lerinde serversin.
Evliynn rehberisin,
Kams mihribn sana.
Bahru ka gnl dald,
Marifet knn buldu.
Ham geree erdi,
Yeter bu din mn sana.
Rahmet kapsn aarz,
leme, nrdan saarz.
Onunla konar geriz,
Dost ili bizim ilimiz.
Baka bir iiri:
Merd isen meydn- kda can verip cnn gr,
Sdk isen k iinde iste bul sultn gr.
O sana senden yakn, sen olma gel Ona rak,
Kesreti ko vahdeti bul, man-y irfn- gr.
Beytlerinden bazlar unlardr:
ol kii kim, cn-u dilden Rabbini eyler taleb,
Hi ola m kim murdn vermeye ana alap.
Sen hemn nn yolunda cid ile cehd edegr,
Damn maksde n vermek diler, ek tab (zahmet).
Bde-i i ki ezel cmmdan idikse eer,
Mest-i ak oldun sana lzm deil m-i ineb (zm suyu).
kl isen rzk iin gerdn-u dna eme ser,
syb-s yr var ekmein tatan kar.
Akl banda bir insan isen, bir lokma ekmek iin u dnek tabiatl ve di dny
ehline ba eip muhta olma. Git, deirmen gibi, sen de ekmeini tatan kar. Alnnn
teriyle kazan ve kimseye minnet etme!
Ysuf dah olsan drrler seni ha,
Ebnyi zamnn ii ihvna cefdr.
Zamnmzn insanlarnn ii gc dim halka, yaknlarna ve kardelerine ktlk
ve eziyet ektirmekten ibrettir. Hatt kusursuz ve en iyi kalbli bir insan bile olsan seni de
yok etmee alrlar. Tpk kardelerinin, Hz. Ysufu (aleyhisselm) kuyuya attklar
gibi...
HAYREDDN- REML:
Hanef mezhebi fkh limlerinin byklerinden. Drr-l-muhtr kitabnn shibi
Alddn-i Haskefnin hocasdr. smi, Hayreddn bin Ahmed bin Nreddn Ali bin
Zeynddn bin Abdlvehhb el-Eyyb el-Uleym el-Frk er-Remldir. 993 (m. 1585)
senesinin Ramazn- erf aynda, Filistinin Remle ehrinde dnyya geldi ve orada
byd. Doum yerine nisbetle, Reml diye mehr oldu. Tefsr, hads, fkh, lgat, sarf,
nahiv, beyn, arz ve daha baka ilimlerde byk bir lim olarak yetiti. Hanef
mezhebinde, zamannn limlerinin en by kabul edildii iin, eyhlislm nvan
verildi. Fetvlar, Fetv-y Hayriyye ad ile mehrdur. Beyrutta ofset yolu ile
baslmtr. Remlnin kymetli eserlere erh ve hiyeleri vardr. Bunlardan Ebh ve
Nezir hiyesi ve Levih-l-envr ismi verilen, Minah-l-Gaffr hiyesi ok
kymetlidir. iirleri bir Dvn tekil etmekte olup, baslmtr. 1081 (m. 1670) senesinde,
Ramazn- erf aynn yirmiyedinci gnnn Pazar gecesinde Remlede vefat etti. eyh
bn-i Abdullah Muhammed Betyihnin kabri yaknlarnda bulunan, Bakard mahallesinde
defnedildi. Olu Necmddn onun iin bir trbe yaptrd.
Hayreddn-i Reml, birok limden ilim tahsl etti. nce Kurn- kermi krat eyledi.
eyh-l-Kdve Ms bin Hasen-i Remlden tecvd ilmini rendi. Eb cdan afi fkhn
okudu. Kkken bu ztn yannda kalp, kendisinden istifde etmi, onun feyz ve
bereketlerine kavumutu. 1007 (m. 1598) senesinde, byk aabeyi Abdnneb ile
birlikte Msra gitti. Dier aabeyi Allme emseddn, ilim tahsili iin daha nce Msra
gelmiti. Hayreddn-i Reml ilim tahsili iin Msra gidiini yle anlatr: Geceleyin,
aabeyimle beraber Msra varmtk. Sabahleyin erkenden, aabeyimden beni hamama
gtrmesini istedim. O da bu ihtiycm temin etti. Sonra onunla birlikte, Cmiul-Ezher
Medresesine gittik. Orada, evliynn mehrlarndan eyh Fyid de bulunuyordu. O
devrin Msr halk, kendisine ok hrmet ve sayg gsterirdi. Medreseye girince, eyh
Fyidin elini pmek istedim. Yzn evirip elini vermedi ve bana; Benden uzakla!
dedi. Bylece elini pmek mmkn olmad gibi, kalbim de mahznlamt. Gnlerce
Cmiul-Ezherde kaldm. Gnn birinde, bir de ne greyim! eyh Fyid; Ey eyhlislm,
buraya gel! diye sesleniyordu. Kime seslendiini anlayamadm. O ise beni iret
ediyordu. Yanna vardm ve elini ptm. Elindeki denei ile benim srtma vurdu. Bundan
sonra ne zaman yanna gitsem beni karlar, yanna oturtur ve ok gzel iirler okurdu.
Yanndan ayrlmak iin ayaa kalkmak istediimde, kolay kolay izin vermezdi. Onun feyz
ve bereketlerine kavutum. O, herkesi meccnen (cretsiz) tra ederdi. Bana da
berberlii retti. ki makas ve bilei tan hediye etti. Onlar imdi yanmdadr. Sonra
afi mezhebinin fkh bilgilerini renmek istedim. Bir mddet buna devam ettim. Ben ve
aabeyim, bir zrmz olmad hlde, afi fkhn okumaktan biraz sklmtk.
Aabeyim, Hanef mezhebine geip, onun fkh bilgilerini renelim diye teklif etti. Ben
buna rz olmadm. O da afi fkhn okumaya rz gstermedi. Artk Hanef fkhn
okumaya balayacan syledi. Bu hussta, Cmiul-Ezher limlerinin byklerinden biri
ile istire ettim. O da eyh Fyidi iret edip, ondan, bu hussta bir pusula (mektup)
yazp, mm- afinin kabrine brakvermesini istememizi tavsiye etti. Durumu eyh
Fyide anlattk. O da kabul etti. Bir mektup yazp kabre koydu. Bu srada, kabrin yanna
oturdu. Bir ara dalp uyuyuverdi. Rysnda mm- afiyi grdn ve kendisine; Biz
hepimiz (hak mezhepler) doru yoldayz buyurduunu gelip bize haber verdi. Sonra da
bana dedi ki: Bu, mm- afi hazretlerinin senin aabeyine, mm- azam Eb
Hanfenin mezhebine gemek isteine ve o mezhebin fkh bilgilerini okumasna bir
irettir. Bunun zerine ben de aabeyimin arzusuna uyarak, Hanef mezhebinin fkh
bilgilerini okumaya baladm. ok gayret gsterip ilim tahsiline devam ettim. limde std
olan limlerden ok ilim rendim. Cmiul-Ezherde fkh limi olan eyh Abdullah bin
Muhammed en-Nahrrden Hanef fkhn rendim.
Hayreddn-i Reml, hocas Nahrrden Kenz kitabnn erhinin tammn okudu.
Sadr-u-eranin ve Ebh ve Nezir kitabnn ounu, Katr-un-ned erhinin bir
blmn, Tebyn-l-hakykn byk bir ksmn, El-htiyr, bn-i Melek Sirciyye
ve erhini, erh-ur-Ruhbiyye ve daha baka kitaplar da onun huzrunda okumutu.
Hocalarnn en stn Nahrr idi. Uzun mddet onun yannda kald. Nahrr, kendisinin
Msra yerlemesini temin etti. Berkkiyye Medresesinde kalabilecei bir oda tahsis
ettirdi. Aabeyini de oraya yerletirdi. Aabeyi ile birlikte bu hocasna ok gelip giderlerdi.
Nahrr, Cmiul-Ezherdeki umm derslerin dnda, Hayreddn-i Remlye ve aabeyine

huss dersler de verdi. Hayreddn-i Reml, Hanef limlerinin byklerinden Allme
Sircddn Muhammed bin Muhammed el-Hattiden de ilim tahsl etti. Bu ztn da
fetvlar mehrdur. Ondan da Kenz-d-dekik adl eserden dersler okudu. Bu hocas
ona, 1009 (m. 1600) senesi Muharrem ay ortalarnda iczet verdi. Emnddn Ahmed bin
Muhammedden de, Zeylnin erh-l-kenz kitabnn bir ksmn okudu. Bu hocas da,
kendi el yazs ile bir iczet yazp verdi. Ayrca bu hocasndan, hads-i erf dersi okudu.
Usl-i fkh ilmini, Allme Muhammed bin Muhammed ile eyh Muhammed bin elbden
okudu. Cmiul-Ezher muhaddisi Ebn-Nc Slim es-Senhrden, hads ilmini tahsl etti.
Krat ilimlerini, zamannn krat limi eyh Abdurrahmn- Behnden okumutu.
Nahiv ilmini ise, daha nce zamannn seilmii Eb Bekr-i invn ve eyh Sleymn ibni
Abdiddim Tebbilden tahsl etmiti. Bu hocalarnn arkada olan eyh brhim
Leknden de ders okudu. Msrdaki tahsili mddetince alt sene Cmiul-Ezher de kald.
Kendi el yazs ile birok kymetli kitaplar yazp, bunlar okudu. Bunun yannda
bakalarnn yazdklarn da okudu. Daha Cmiul-Ezherde iken fetv vermeye balamd.
Hocas Nahrr ve bn-i Abdill, 1013 (m. 1604) senesi Zilkde aynda, ona gsterdikleri
tevecchten dolay, yeni birer iczet daha yazdlar. Bu senenin sonu olan Zilhicce aynda,
Msrdan Remleye geldi. Dnnde Gazze limleri ve o beldenin vlisi Ahmed bin Rdvn
ile bulutu. Vli, kendisine ok ikrm ve iltiftlarda bulundu. hsnlar ok oldu. Ona ok
itibr gsterdi. Hayreddn-i Reml memleketine yerleip; ders okutmak, talebe yetitirmek
ve fetv vermekle megul oldu. nsanlara vaz ve nashati hi terketmedi. lmi ile ok
mehr oldu. Fetvlar her tarafa yayld. Her beldeden insanlar gelip kendisine mesele
sorarlar ve fetv isterlerdi. Bunun iin de meguliyeti ok olurdu. Tedrist ve fetv
ilerinden arta kalan vakitlerinde, kendi eliyle zm balar ve eitli aalar dikip
yetitirirdi. Her cins meyveden, incir ve zeytinin muhtelif cinslerinden binlerce aa
dikmiti. ok mlk ve gelir kaynaklar vard. Elinin emeiyle kazanp yerdi. Vakftan ve
baka yoldan bir maa kabul etmezdi. oluk-ocuuna, akrablarna, talebelerine,
komularna ve ihtiy sahiplerine ok hayr ve hasenatta bulunurdu. Memleketinin
cmilerinden, mescidlerinden ve evliy kabirlerinden bir ounu, bizzat kendisi tamir
ettirdi. Ktphnesinde ok kitab vard. Her ilme it mehr kitaplardan, 200.000 adet
kitab mevcttu.
Mkerrer nshalar da bu sayya dhildi. Birok kimse kendisinden ilim tahsl etti.
Himmet ve bereketi byk oldu. Herkese faydal olmaya alrd. nsanlar arasnda
mevksi ve makam byk olan; vlilerden, limlerden, mftlerden, mderrislerden, eser
sahiplerinden ve mehr kimselerden ok kimse ondan ilim rendi. Bunlar, uzak
memleketlerden gelip ilim tahsl ederlerdi. Olu Allme Muhyiddn, Kudsde afi mftsi
olan Seyyid Cell Muhammed Ear, yine Kudsde Hanef mftsi Allme Seyyid
Abdrrahm bin Eb Ltf, Allme Muhammed bin Hfzddn es-Srr, Mescid-i Aksa
hatbi Fadl Ysuf bin eyh Radyyddn el-Ltf, Gazze ehrinde Hanef mftsi Allme
mer el-Merik, afi mftsi eyh Ali gibi ztlar, ondan ilim tahsl edip, iczet alan
limlerdir. amdan da birok kimse gelip ondan ders ald. Yksek lim Seyyid bin
Muhammed bin Kemleddn bin Hamza Nakb ve evld Seyyid Abdurrahmn, Seyyid
Abdlkerm ve Seyyid brhim ile amda Hanef mftsi olan Alddn bin Ali Haskef,
Seyyid Muhammed bin Teln Nakb ve daha bakalar, Haremeynin direi saylan ve
Mekkede oturan s bin Muhammed es-Seleb el-Marib, Allme ve byk mdekkik
Muhammed bin Sleymn es-Ss, Medinede oturan brhim bin Abdurrahmn el-Hayr
el-Meden ve bakalar, Anadoluda fazlet ve hret shibi Vezr-i azam Mehmed Paann
olu Mustafa Paa gibi limler, onun sekin talebelerindendir. Sadr- azam Ahmed
Paann olu da ondan ilim tahsl edip iczet ald.
Marib memleketlerinden gelip, ondan ilim alanlar da oldu. Tefsr, hads ve nahiv
limi ve eserler shibi Yahy bin Muhammed Marib, Maribden gelip kendisinden iczet
alanlardan oldu. Seyyid Abdullah bin Muhammed el-Iy, Muhammed bin Abdullah elIy ve daha biroklar ondan ilim tahsl etmilerdir. Byklerle beraber kkler ve
dedelerle beraber torunlar da derslerine katlrd. Kendisinden iczet isteyen ve buna ehil
olanlara eliyle yazarak verirdi. nsanlara ilim retmek hussunda ok gayretli idi.
Herkesin hatrn ho tutar, limlere ve ilim talebelerine ok ikrmlarda bulunurdu. Onlara
yardm hussunda ok cmert davranrd, istedikleri eyleri kendilerine verirdi.
Orta boylu, etine dolgun ve elleri bembeyaz bir zt idi. Grn ok gzeldi.
Salar nrn bir beyazla brnmt. Yzne bakanlar, zamanndaki kimselerden
ondan daha gzel yzl birisini grmediklerini sylerlerdi. Tevzusunun okluundan ve
yumuak huyluluundan dolay, kimse ondan uzaklamazd. Sohbetleri gzel, faydas
oktu. Feshat ve belgat shibi idi. Kendisine gelenlere ok ikrmlarda bulunurdu.
Sohbet meclislerinde bo ve fidesiz eyler konuulmaz ve yaplmazd. Vakitleri yazmak,
ders okutmak, mesele soranlara fetv vermekle geerdi. Yazlarnda kulland dilde,
aslna sadkata ok riyet ederdi. Sde bir lisan kullanrd. Firset-i mniyye ve hikmet-i
Lokmniyye shibi idi. Kadlk yapanlara ve devletin siys hizmetinde vazife alanlara kar
gayet heybetli ve cidd davranrd. Onun zamannda Remle ehri, memleketlerin en
adletlisi olmutu. ehir halk, slm dninin emir ve yasaklarna uymakta byk bir
gayret gsterirlerdi. Bu ehre yakn olan yerlerde de durum ayn idi. Bir kdnn, bir ahs
hakknda slm dninin bildirdii hkmlerle karar vermedii grlse, mahkm olan kii,
doruca Hayreddn-i Remlye gider, kdnn verdii hkmn sretini ona gsterirdi.
Kararn butlan (yok saylmas) iin ona mracaat ederdi. Sanki o, memleketin Kdlkudt (temyiz bakan) idi. Kd, onun fetvsna uygun olmayan bir kararn hemen
deitirirdi. amda ve baka ehirlerde, ne zaman mkil bir mesele ortaya ksa, baka
mftlerin okluuna ramen, meseleyi Hayreddn-i Remlye getirip hllini isterlerdi.
llerde yaayan bedevilere dah onun fetvs ulatnda, hi tereddt etmeden
aralarndaki ihtilflara son verirler, fetv ile bildirilen hkme hemen uyarlard. Hlbuki
onlar, ilerinde uyacaklar dn hkmlerin ne olduunu bilmiyorlard. Velhsl Hayreddn-i
Reml, kadr kymeti yksek, n yce, deniz damlalarndan karlm bir inci ve
gerdanlktaki bir altn paras gibiydi.
Hayreddn-i Reml buyuruyor ki: Hfzlarn cret ile okuduu Kurn- kermden, ne
lye, ne de okuyana sevb hsl olur. Hfzlara cret ile Kurn- kerm okutmak ciz
deildir. Kurn- kermi cretle okumak, btldr, bidattr. Drt halfe zamannda, hi
kimse bunu ilemedi. Kurn- kerm retmekte ise zarret vardr. nk Kurn-
kermin ve din bilgilerinin unutulmamas ve immln ve mezzinliin yaplabilmesi iin
cretle yaptrlmas zarret hline gelmitir. Mezar banda, cretle Kurn- kerm
okutmak iin ise zarret yoktur.
1)
2)
3)
4)
5)

Tam lmihl Sedet-i Ebediyye; sh. 350, 352, 795, 1014
HCZ VZ:
Krat, hads ve fkh limi. smi, Muhammed Hicz bin Muhammed bin Abdullah
Kalkaenddir. Viz diye bilinir. 957 (m. 1550) senesinde dodu. 1035 (m. 1625)
senesinde Khirede vefat etti.
Muhammed Viz Msrda yetiti. Kurn- kermi, nahiv, krat ve fkh ilmine dir
eitli eserleri ezberledi. Ezberlediklerini asrnn byk limlerine arz etti. Onlarn
huzrunda okudu. Hads limi Necmddn Gayt, Cemlddn ibni Kd Zekeriyy, Ahmed
bin Ahmed bin Abdullah Sinbt, Abdlvehhb- arn, emsddn Muhammed Reml,
Seyyid Ermyn, emsddn Alkam, eyh Kermddn Halvetiden ilim rendi ve hads-i
erf rivyet etti. Muhammed Vizin ders ald hocalarnn says yze ular.
Muhammed Viz, afi mezhebinden idi. lhi marifetler ve mnev ilimlerle
mehrdur. Zhir ilimlerde sz shibi idi. Halvet tarkatndan idi. Ondan sonra gelen am
ve Msr limleri, ondan ilim aldlar.
Muhammed Vizin yazm olduu eserlerinden bazlar unlardr: 1- erhun alel
Elfiyet-il-Hads lis-Syt, 2- erh-l-Cmius-sagr lis Syt: Kymetli bir eserdir. Buna;
Feth-l-mevlnnesr bi erh-il-Cmius-sagr ismini vermitir. Oniki cild olup her cild elli
formadr. 3- Sev-us-srt f beyn-il-Hads lis-Syt: Kymet almetlerini bildiren
byk bir kitaptr. yz tane kymet almeti saymtr. 4- El-Kavl--efi fis-salti al
Habb-i-erf, 5- erhun alet-Tayyibe, 6- El-Kavl-l-mesrh fin-nefsi ver-rh, 7- El-
Brhn f Evkf-is-sultn, 8- El-stilm an ryet-in-nebiyyi fil-menm, 9- El-Kavl-lmesbt f kssati Hrt, 10- Kef-n-nikb f hayt-il-enbiyi.
1)
2)
3)
4)

HOCA SADDDN EFEND:

Yirmiikinci Osmanl eyhlislm. smi, Sadddn bin Hasen Can bin Hfz
Muhammed sfehndir. Yavuz Sultan Selim Hnn nedmi (sohbet arkada) Hasen
Cann oludur. Hoca Efendi lakabyla mehr oldu. 943 (m. 1536) senesinde stanbulda
dodu. nc Murd Hnn vefatnn drdnc senesinde Ayasofya Cmiinde hatim ve
mevlid duas yaplacakt. Buraya gitmek iin hazrlk yapan Hoca Sadddn Efendi, abdest
alrken fenlat. Buna ramen Cmiye gitti. Dua biterken, rhunu teslim eyledi. Cenzesi
12 Rabul-evvel 1008 (m. 1599) trihinde Eyyb Sultanda yaptrm olduu Dr-l-Kurr
bahesine defnedildi. Vefat ettiinde 63 yanda idi. Hoca Sadddn Efendi de, sevgili
Peygamberimizin (sallallahu aleyhi ve sellem.) vefat gn ve yalarnda Hak telnn
rahmetine kavumutu.
Hoca Sadddn Efendi genliinde; Mderris Karamanl Mehmed Efendi,
eyhlislm Ebssd Efendi ve zamann dier byk limlerinden ilim rendi. Yirmi
yanda iken, yardmc mderris olarak stanbulda Murd Paa Medresesinde ders
vermee balad. Daha sonra Erben pyesi denilen ilmiyye rtbesini alp, Bursada
Yldrm Medresesine tayin oldu. Bir yl sonra da, ilmiyyeye it olan Hri rtbesine
ykseldi. Bu srada yirmidokuz yanda idi. 978 (m. 1570) senesinde Mahmd Beyin
baka bir yere tayini ile boalan Bursa Sultaniye Medresesine, 980 (m. 1572) senesinde
ise, Sahn- semn mderrisliine getirildi. 981 (m. 1573) senesi Mays aynda brhim
Efendinin vefat zerine, ehzde Murdn hocalna tayin edildi. Bu sebeple Hoca
Efendi diye anlmaya balad. ehzde Murd tahta knca, Sadddn Efendiyi
Manisadan stanbula ard. Kendisine Hce-i sultan (sultan hocas) ve Res-l-ulem
nvanlar yerildi. Devletin i ve d siysetine yardmc oldu. Sadddn Efendi, nc
Mehmed Hnn ehzdeliinde, ona da hocalk yapt. nc Mehmed Hn tahta knca,
Sadddn Efendiye hrmet gsterip, ilerinde ona da danrd. ki sultna hocalk yapt
iin kendisine Cmir-riyseteyn denildi. Ayn nvan eyhlislmlar arasnda bir de,
Erzurumlu Seyyid Hac Feyzullah Efendi almtr.
Hoca Sadddn Efendi, devrinde btn ulemnn adet Kutbu hline geldi. Onun
talebeleri de mehr oldular. Btn talebeleri onun irfan halkasndan olmakla
vnyorlard. Mevln Ali Nakb, Molla Ali, Seyyid Ksm Gubr ve Azmi-zde, Hoca
Sadddn Efendinin yetitirdii talebelerin mehrlarndandr.
Sultan nc Mehmed Hn, eyhlislm Bostan-zde Mehmed Efendinin vefat
zerine 1007 (m. 1598) senesinde, Sadddn Efendiyi eyhlislmlk makamna getirdi.
Hoca Sadddn Efendi bir yl sekiz ay eyhlislmlk yapt. Bu srada mslman halkn
ilerini hi ihml etmedi, hep yerine getirdi. Gerekli fetvlar hazrlamakta byk mahret
gsterdi. Her Cuma mslmanlarn dertlerini dinlerdi. Herkesin lisnna gre, Trke,
Farsa ve Araba verdii cevaplarla halk memnun ederdi. Bu alma ve hareketleriyle
halk arasnda, hocas Ebssd Efendiyi hatrlatt sylenirdi. Devrin irlerinden Cmi
elebi onu yle medheder:
Bu yaknlarda cihna, iki mft geldi,
Tuttu lemi, her birisinin fazl edebi.
Kimdir? diye sul eylersen onlar sen,
Birisi Hoca elebi, biri Hoca Efendi.
Devrin rifleri, hocas Ebssd Efendi ile Hoca Sadddn Efendiyi bir ayar
tutarlard. Ebssd hazretleri de genliinde Hoca elebi nmyla mehrdu.
Hoca Sadddn Efendinin dier kardeleri de kendisi gibi lim idi. Hoca Efendinin
vlidesine; Senin ocuklarn bu erefe ne ile kavutu? diye sorulduunda vlidesi yle
dedi: Ben hi birisini abdestsiz emzirmedim. Her birisinin akkasn kestim. Ayrca her
Cuma gn, her biri adna bir ko kesip fakirlere sadaka olarak datrdm.
Haova zaferi ve Hoca Sadddn Efendi: 974 (m. 1566) senesinden, beri,
Avusturya ile Osmanl devleti snrlarnda atmalar hi eksik olmuyordu. Bu atmalarda
hep Osmanl aknclar glip geliyordu. Avusturya, Trk aknlarndan ok bzar oldu ve
korkuya dt. Aknlara kar topluca kar koyabilmek iin hudud ehirlerindeki kiliselere
byk anlar koydurulmutu. Trihimize, Trk an olarak geen bu anlar, sabah le
ve akam olmak zere gnde sefer alnr, halk gelebilecek Trk aknclarna kar kaz
edilirdi.
Bu aknlardan birisinde, Bosna Aknc kumandanlarndan Hasen Paa, 1001 (m.
1592) senesinde yapt bir seferde, Avusturyallar tarafndan pusuya drlerek, Hasen
Paa, Sultan-zde Mustafa Paa ve Koca Mehmed Paann da bulunduu 8000 Trk
akncs ehd edilmiti. Bunun zerine Avusturyaya kar sava almas iin bir dvn
topland. Sadr- azam Sinn Paa, Avusturya ile savamak istiyordu. Dvnda Hoca
Sadddn Efendi u szlerle savamaya iddetle itirz etti: Kolay zaferler kazanmak
devri artk gemitir. Aknclarmzn ehd edilmesi her zaman olan hllerdendir. Bu bir
sava sebebi olmamas gerektir. Devlet-i li Osman genileyebilecei kadar genilemi,
tabi snrlara kadar dayanmtr. Bu snrlar ap, lkeler fethedilse bile, buralar uzun
zaman elde tutmak mmkn olmayacaktr. Yine fethedilen yerleri elde tutmak iin,
kalelere fazla asker yerletirmek gerekir. Bu askerlerin iaesi ve ihtiylar devlet
haznesine ar masraflar ykleyecektir. Yeni fethedilen yerlerden elde edilecek
ganimetler, buralar korumak iin sarfedilen masraf karlyamayacakar. Vezrler de Sinn
Paann yannda yer alnca, Hoca Efendinin bu fikri aznlkta kald ve Avusturya ile savaa
karar verildi. Bunun zerine Hoca Sadddn Efendi; Karmzdaki dman sdece
Avusturya deildir. Avusturya kral Maksimilyen, Erdel prensi Zigismunt, Eflak beyi Miel,
Bodan voyvodas Aron ile birlemi, Papadan, spanyadan ve Lehistandan da yardm
almtr. Mttefik devletlere kar siys davranmak cb eder. Hudutlarda mttefik
dmanlar belirince, savaacak olan iin en kolay, en iyi tedbir mttefiklerin arasn
amak bazs ile bar yapmak ve yalnz kalan dmanla savamaktr dedi. Fakat onun bu
szlerini kimse dikkate almad.
1002 (m. 1593) senesinden 1005 (m. 1596) senesine kadar devam eden OsmanlAvusturya savalarnda her iki taraf ar kayplara urad. Estergon, brahil, Kili, Silistre,
Yerg, Rusuk, Akkirman ve Varna kaleleri elden kt. Bu sebeble Sultan nc
Mehmed Hn, Hocas Sadddn Efendinin tavsiyesiyle bizzat Avusturya seferine kt.
Knn Sultan Sleymn Hnn vefatndan sonra 30 yl getii hlde, hibir pdih
ordusuna bizzat bakomutanlk etmemiti. 1005 (m. 21 Haziran 1596) trihinde yannda
Hoca Sadddn Efendi de olduu hlde, 100.000 kiilik bir ordu ile stanbuldan hareket
eden Sultan nc Mehmed, sek Kalesine ulat. Rumeli Beylerbeyi Sokullu-zde
Hasen Paa ile Krm kuvvetleri de sek Kalesi nnde, Sultan ile birletiler. sekde bir
dvn topland. Dvnda baz vezrler, Tuna vadisinden ilerleyip Viyanay muhasara etme
teklifinde bulundular. Hoca Sadddn Efendi; Bu doru bir dnce deildir. Viyana
merhum Knn zamannda da kuatld. Fakat dman Almanya ilerine ekilip gitti.
Bizimle karlamad. Viyanay almak da mmkn olmad. imdi Viyanaya gittiinizde
dman yine memleketim iine ekilerek, bizimle karlamayacaktr. Biz Viyanay
kuatrken, onun mttefikleri bizi arkamzdan evirerek ekilme yolumuzu
kapatacaklardr. Mkl durumlara dmemiz mmkndr. Bu yzden ben, Viyanay
deil, Tisa nehrinden Eri kalesine gidilmesini ve burann zaptn teklif ederim. Eri kalesi
alnrsa Avusturya ile Romanyann yardm yollar elimize geecek, birbirinden ayrlan ve
yardm alamayan dmanlar, birer birer dize getirmek mmkn olacaktr dedi.
Hoca Sadddn Efendinin fikirlerine ok gvenen Sultan, bu fikri derhal kabul etti.
Eri kalesi, 20 gn sren muhasaradan sonra zabt edildi. Kale muhafazasna Anadolu
Beylerbeyi Lala Mehmed Paay brakan Sultan, ordusuyla Haova denilen yere geldi.
Osmanl Ordusu Haovaya geldii zaman, burada mparatorun kardei, Aridk
Maksimilyann kuvvetleriyle karlat. Alman, Macar ve dier devlet ve milletlerden
toplanm byk bir ordu vard.
Ordu, Haovaya vard zaman, dmana kar nasl hareket edileceini grmek
maksad ile bir dvn topland. Hocasnn isteiyle savaa kan Sultan, araba
sarsntsndan ve yolun meakkatlerinden ok rahatsz oldu. Sultan toplanan dvnda

resmen, sadrazam brakp, stanbula dnmek istediini aklad. Baz vezrler de
Sultn desteklediler. Bu duruma iddetle kar kan Hoca Sadddn Efendi; evketl
sultnmzn sava zorluklarndan rahatsz olduunu biliriz. Unutmamal ki, savan
zorluklarndan biz ve btn ordu rahatszdr. Savan meakkatlerine katlanmadan zafer
kazanmak nerede grlmtr. Bu i vezrlerin ii deildir. Bir kale fethetmekle dvaya
halledilmi nazar ile bakmak, kalenin imddna gelen kffrn ban ezmeden geri
dnmek, ylann kuyruuna basp nnden kamak demektir. Kurn- kermde melen;
Dmanlarnz aman dileyip silahlarn terkedinceye kadar onlarla savanz. Dmana
srtnz evirmeyiniz buyurulur. Dman aman dilememi, silhn terk etmemitir.
Dmanla karlamadan ona srtmz evirirsek yarn hesap gnnde Allah telnn
huzruna ne yzle karz. Bir Osmanl sultnnn bir sebep olmadan ve dman imha
etmeden, gaz meydann terk etmesi, imdiye kadar grlmemitir. Ecdadmzn rhlar
bizi ayplar. Din dmanlar ile savamak muhakkak lzmdr. Dni ve devleti mdfaa
etmek, onun nn ve erefini gklerden ayaklar altna drmemek iin savamak
zerimize farzdr. Hepimizin bu uurda can verinceye kadar savamas, sultnn deil,
Allah telnn emridir. Zten biz onlar yok etmezsek, onlar bizim zerimize gelip bizi
yok edecekler diyerek Sultnn dnmesine mni oldu.
Ertesi sabah iki tarafn kuvvetleri harp vaziyeti alp birbirine yanat. Osmanl
ordusunun merkezinde sultan vard. Bann zerinde sancak dalgalanyordu. Sultnn
sanda vezrler, solunda kadaskerler ile Hoca Sadddn Efendi bulunmakta idi. Sol kolda
Anadolu, Karaman, Halep, Mara Eyletleri beylerbeyleri, sa kolda Rumeli ve Temavr
beylerbeylerinin kuvvetleri vard.
Muharebenin balamasyla birlikte dman birlikleri Pdihn bulunduu merkez
ksma saldrdlar. Pdih, otana ekilerek, srtna Peygamber efendimizin (sallallahu
aleyhi ve sellem.) hrka-i erfini giyip, eline mzran ald. Sa koldaki Rumeli Beylerbeyi
Hasen Paann kuvvetleri dald. Bylece dman kuvveti ordunun iine dald. Yamaya
balad. Dman, Trk cephne sandklarnn zerine kmt. Vaziyet tehlikeli bir hl
almt. Bu durumu bizzat seyreden Sultan Mehmed Hn, yannda bulunan Hoca
Sadddn Efendiye; Efendi imdiden sonra ne yapmamz gerek diye sorunca,
metnetini kaybetmeyen Hoca Efendi; Sultnm lzm olan, yerinizde sebat ve karar
etmektir. Cengin hli budur. Ecdadnz zamannda olan muharebeler ounlukla byle vki
olmutur. Mucizt- Muhammed (sallallahu aleyhi ve sellem.) ile inallah tel frsat ve
nusret ehl-i slmndr. Hatrnz ho tutun dedi.
Artk panik balam ve dman kuvvetleri adrlar arasna kadar girmi, ordugh
zaptetmilerdi. Dmann byle adrlar arasna girdiini gren seyis, a, deveci, katrc,
karakollukcu denilen hizmeti grubu, bu adrlar zapteden dman zerine kazma, krek,
balta ve odun gibi eylerle hcuma geerken, ayn zamanda, Dman kayor diye
bararak, askerleri geri dndrmeyi baardlar. Bu srada n kol kumandam aala-zde
de, gizlendii pusudan karak svarileriyle hcuma geti. Osmanl ordusunun sa kolunu
bozmu olan yirmibin dman, bataklklara sokarak imha etti. Bu hengmede, Sultan
nc Mehmed Hn dimdik atnn zerinde, Hoca Efendiyi de onun yan banda atnn
gemlerini tutmu gren aknclar ve Krm atllar, zaferi kazandn sanan dmana
korkun bir darbe indirdiler. Dmann ellibin kadar ldrld. Bylece kaybedilmi
saylan Haova sava byk bir zaferle neticelendi. Onbin duka altn ile berber, Alman
toplarnn byk bir ounluu ele geti.
Tarihi Hammer bu sava iin; Hoca Sadddnin cesret ve tesriyle kazanlan
Haova sava, Moha ve aldran sava ile mukayese edilen parlak zaferdir demektedir.
Hoca Sadddn Efendi kendi devrine kadar, Osmanl sultanlar zamannda vuk
bulan hdiseleri, yetien limlerin ve byk ztlarn hayatlarn anlatan Tc-t-tevrih
adl eseri yazmtr. ki cild olan bu eserine Hoca Trihi de denilmitir. Selmnme,
Trih-i Temmye takriz, Sadr--era adl esere hiye yazd. Bundan baka; Fsale-i
Kueyr tercmesi, Behet-l-Esrr, Semert-l-Edvr ve Mirat-l-Ahbr adl eserleri
vardr. Ayrca Lrnin Farsa trihini ve Eml Kasdesini ayn vezinle Trkeye tercme
etmitir.
Tc-t-tevrihden baz blmler:
Rabbim, adnla balarm, teksin ycesin sen.

Dileklere yn veren, cihnn shibi sen.
Saylar tkenir, izzetini tantmada.
Yetmedi kurallar stnln anmaya.
yle pek kolay deil, bilmek anlamak Onu.
Sameddir Allah, ne dodu ne de douruldu.
kard insan yoktan varla neyledi,
Kii kalbine bilgiyi armaan eyledi.
Bilgilerin adn reterek insana,
Ne ki varsa mutluluktan yaktrd ona.
Pak soylarndan kerem ss peygamberleri,
Gndererek cihna kurdu salam dzeni.
znden, hem peygamber hem nebler nc,
Yolcular rehberi, gerek yola gtrc
Hidyet ufkunda dodu karanla gne,
Yridir Allahn, yok elilerde ona e.
Sonu gelmez zikirlerimizle dim olsun,
Selmlarmzla kuca durmadan dolsun.
Sevgisi vgsne cihn balad gr,
Yayd nizm sonsuza dek dalad gr.
Bylece hak yolunu yerine dikmek iin,
Snnetini leme yayp duyurmak iin.
Treleri, adlet, keremli halefleri,
Bunlarn cihna nizm vermek vazifeleri.
Hakk koruyorsa pdihlar bir lkede,
Geliir elbette gven, Hakkn glgesinde
Datp kereminden hep lemi ssledi.
Bunlarn hkmyle drt yandan onu kuatt.
zellikle gzel Osmanolu yldzlar,
Padihlk tahtnn, brknn sslar.
Tek tek herbiri Allah yoluna durmular,
lerinde hep hakk, adleti tutmular.
Cihna hkmeden yce tahta vris oldu.

Ad Sultan Murd Hndr yan Osmanolu.
Edeli devlet--ikbl ile tahta clus,
Oldu dmanlar her an yaamaktan meys.
Adletinin glgesi deli devrna,
Fenlklar kapsna vuruldu bir halka.
Ynetimde o pdih seti orta yolu,

nk adlete, efkate meyyl tutumu.
kbl yllar oldu, ktlklerden beri,
Devrinde bir an grlmedi zulmn eseri.
lgi gsterdi zamann hkimi pdih,
Adlete, kereme, hem ibdete o h.
Yolunu tutarak Rahmn ve Rahm Allahn,
Rahata erdirdi rhunu Osman Gznin.
Yeniden can verdi atalar tresine,
Kulak tuttu halkn ferydna, dileine.
Hkmn geerli, evketini yaygn etti,
Yce Allah, ha kereminden bunu verdi.
Ad minberlerde, bezemeler ieklendi,
Altn gm akalar, ismiyle glmsedi.
Sultnmzdr imdi Haremeyni koruyan,
ek yok, Allahn fazldr ona rehber olan.
Adleti ihsn artk tuttu cihn,
Denk oldu dokuz kat ge ycelikte n.
Adlet kaynadr stn kiilii ile,
Aar kaplar ondan dilek edenlere.
Beyt:
lemde ne ki varsa Muhammed adna oldu,
Onun adnda gnlszler gnl buldu.
Nazm:
Yiitten bir gzel addan baka ne kald.
te bu gk kubbede yazl olan da budur.
an, eref shiplerinin trihleri, haberleri,
imdi gemiten hatrda kalan da budur.
Yrab eyle gecemi gnlerimi aydn.
Olursa abam, sebeb douuna hakkn.
Tedbrde beni gereklere yakn eyle,
Grnsn dnin prltlar bylece.
Batsn topraa din dmannn dirisi,
Gcmden olsun peran kfir erisi.
Eyle sen klcm keskin, din yoluna,
Rehber eyle hak yolunda arpanlara.
Temiz bir ad shibi kl, kazandr beni,
Ltfun grecei yere ulatr beni.
Efendimsin ey keremi bol, ihsn bol,

Kazanmak iin rzn, gster bana yol.
nder eyle Mustafnn emrini bana,
Ver savatan nme nimetini bana.
Rabbine derdini byle aar iken,
Her ite kendini Hakka smarlar iken.
Hem yalvard yakard, hem secdeye vard,
Ak gzleri, doldu uykuyla kapand.
Grd ki ufuktan bir dolunay domakta,
Dura yce eyhin makm olmakta.
Gelince olurdu Osmann karnu stnde,
Dall budakl bir aa bitti znde.
Bir aa ki mutluluk onda meyve vermi,
Kkleri oynatlmaz yerden yle bitmi.
Bym ykselmi gvdesi t gklere,
Yapraklarnn glgesi dm illere.
Glgeliinden dalar tepeler yer alm,
Her da eteinden temiz pnarlar akm.
Bu pnarlara kol kol insanlar gitmekte,
Kimi bunlardan bostnlara su vermekte.
Kimi sular b- hayt gibi ier.
Kimi banda bahesinde ekin bier.
Kimi bunlara emeler hayrlar yapar,
Kimi bu ayrlarda saflara dalar.
Ald gz de baht gibi uykudan,
Yorduu d rendi Edeblden.
eyh dedi, ey tlihi, baht parlak civn,
Sen, oluunla ocuunla oldun Hkan.
Mutular sana ki, bundan byle hn oldun,
Tu ve sancak, eri shibi sultn oldun.
Bu d oldu bana gveyliine bert,
Diyerek ona eyledi bunu nashat.
ki mutluluk olunca yakn,
Dodu ikinci ylda Orhan Gz bilin.
Yanlmas dn, dosdoru, gerek kt.
Nru, btn cihn kaplad.
Nr etsin Allah haber ehlinin rhunu,
Kutlasn Allah, ibret ehlinin srrn.

3) Nim Trihi; cild-1, sh. 150
4) Peev Trihi; cild-2, sh. 200
5) Hadikat-l-Cevmi; cild-1, sh. 272
7) Selnik Trihi; sh. 125
8) lmiyye Salnmesi; sh. 417
10) Trihten bir yaprak; sh. 164
HOCA SADDDN-ZDE MEHMED ESAD EFEND:
Osmanl limlerinden. Yirmialtnc Osmanl eyhlislmdr. smi, Esaddr. Yirmiikinci
Osmanl eyhlislm Hoca Sadddn Efendinin olu olduu iin Sadddn-zde diye
bilinir. 978 (m. 1570) senesinde stanbulda dodu. 1034 (m. 1625) senesinde
stanbulda vefat etti. Eyyb Sultanda babasnn ve kardeinin yanna defnedildi.
lk tahsilini babasndan yapt. Molla Tevfk el-Geylnden de ilim tahsl etti. Akl ve
nakl ilimlerde yksek dereceye ulat. Evliynn byklerinden Azz Mahmd Hdy
Efendiye talebe olup, ondan mnev feyz ald. Gen yanda ilim retmeye balayp,
onsekiz yanda iken, 996 (m. 1588) senesinde Haseki Medresesi mderrisliine getirildi.
998 (m. 1590) senesinde babas Sadeddn Efendi yerine, Sahn- semn medreselerinden
birine tayin edildi. 999 (m. 1591) senesinde, birderi Mehmed Efendinin yerine Yavuz
Selim Medresesi mderrisliine getirildi. 1000 (m. 1592) senesinde Sleymniye
medreselerinden birine tayin edildi. 1001 (m. 1593) senesinde, Sleymniye Dr-lHadsi mderrisliine terf ettirildi. 1004 (m. 1595) senesinde Edirne kadlna tayin
edildi. Ayn sene iinde Anadolu kadaskerliine, 1007 (m. 1598)de de stanbul kadlna
getirildi. 1008 (m. 1599) senesinde bu vazfeden kendi istei ile ayrld. 1010 (m. 1601)
senesinde tekrar Anadolu kadaskerliine tayin edildi. 1012 (m. 1603)de Rumeli
kadaskerliine terf ettirildi. 1017 (m. 1608) senesinde bu vazfeden ayrlp kendi evine
ekilip ilim ve ibdetle megul oldu. 1023 (m. 1614) senesinde hac ibdetini yerine
getirip, Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem.) mbrek kabr-i erfini
ziyret etti. Orada Kasde-i Brdeye tahmis (beleme) yazd. 1024 (m. 1615)de hac
dnnde Karamana geldii zaman birderi olan eyhlislm Mehmed Efendinin vefat
ettii ve yerine kendisinin eyhlislm tayin olunduu haberini duydu. O zaman 45
yandayd. Sultan Birinci Ahmed ve Birinci Mustafa zamanlarnda eyhlislmlk yapan
Mehmed Esad Efendi, Sultan kinci Osman zamannda da Pdihn mstear durumuna
geldi. Pdih Sultan kinci Osman, Mehmed Esad Efendinin kz Akle Hanmla evlenince
pdih ailesine olan yaknl eyhlislmn itibrn daha da ykseltti. Sultan kinci
Osmanla birlikte 1030 (m. 1620)da Lehistan seferine katld. htiyarl ve rahatszl
sebebiyle Bodandan geri dnd.
Sultan kinci Osman (Gen Osman)n 1031 (m. 1622)de tahttan indirilip ehd
edilmesinden sonra, eyhlislmlk vazfesinden ayrld. Bu birinci eyhlislml 6 yl 10
ay 20 gn srmtr. Yerine Zekeriyy-zde Yahy Efendi eyhlislm olarak tayin
olundu. Drdnc Murd Hn pdih olunca, 1032 (m. 1623) senesinde Mehmed Esad
Efendi tekrar eyhlislmlk makamna getirildi. Bu erefli vazfeyi yrtrken, 1034 (m.
1625) senesinde vefat etti. eyhlislmlk mddeti, toplam 8 sene alt aydr.
Sadddn-zde Mehmed Esad Efendi, zamannda akl ve nakl ilimlerde yksek ve
benzeri olmayan bir zt idi. Zhid, drst, alkan, zek ve ileri grl idi. Btn gzel
huylar ile kendini sslemidi. Onun ilmi ve fazleti hussunda, zamannn btn limleri
ittifk etmilerdir. Kadlk ve eyhlislmlk yaptklar mddet iinde hak ve adletten
ayrlmad.
Molla Tevfk el-Geyln anlatr; Ben, Nsriyye Medresesinde mderris idim. Kuds
kads Molla Abdullah ile birlikte Beyt-i Makdsi ziyret etmek niyetiyle Kudse gittim. Bu
srada Kuds kads Molla Abdullah; Osmanl limlerinden Muhammed Esad Efendiden
daha ykseini grmedim diyerek onun keskin zeksn, ince anlayn ve ilminin
yksekliini anlatt.
Sadddn-zde Mehmed Esad Efendi; fazlet shibi, Allah telya ibdet etmekle
megul olan, haramlardan ve phelilerden kaan bir ztt. Tasavvufda Azz Mahmd
Hdy hazretlerinin talebesiydi. Cmert, kerem shibi, btn insanlara iyilik yapmay
sever, fakir ve ihtiy shibi kimselere yardm ederdi.
Hac ibdetini yapmak ve Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem.) kabr-i erfini
ziyret etmek iin gittiinde, Haremeyn (Mekke ve Medine) de bulunan btn fakirlere bol
yardm ve ihsnlarda bulundu. Onun bu cmertlii mehr olup, dillerde dolar hle
gelmi idi.
Dn hkmlerde sz dell olan, devlet ilerinin ve srlarnn emnet edilebildii bir
zt idi. Zulmn yok edilmesinde, adletin yerine getirilmesinde, son derece gayret shibi
idi.
Sultan Birinci Osman Gzye kaynpeder olan eyh Edeblden sonra, Sadddnzde Mehmed Esad Efendi de, Sultan kinci Osmann (Gen Osmann) kaynpederi
olmutur.
Mehmed Esad Efendinin bu gzel hussiyetleri yannda airlii de vardr. Araba,
Farsa ve Trke olarak yazd iirlerinden meydana gelen bir Dvn ile birlikte u
eserleri de vardr: 1- Fedil-i Cuma, 2- Tahms-Kasde-i Brde, 3- Gl-i Handn
(Glistan Tercmesi), 4- Zeyl-i Tc-t-Tevrih, 5- Manzm Tercme-i emil.
5) Tabakt-s-seniyye; cild-2, sh. 167
6) Solak-zde Trihi; sh. 705
7) Peev Trihi; cild-2, sh. 346
9) Nim Trihi; cild-2, sh. 232
10) lmiye Salnmesi; sh. 437
HOCA SADDDN-ZDE ERF MEHMED EFEND:
Osmanl Devletinin yirmidrdnc eyhlislm. smi, Muhammed bin Sadddn bin
Hasen Candr. 975 (m. 1568) senesinde Bursada dodu. 1024 (m. 1615) senesinde
stanbulda bagsteren tn (veb) salgnna yakalanarak vefat etti. Eyyb Sultanda
babasnn ve kardeinin, Hasib Efendi dergh avlusundaki kabirleri yanna defnedildi.
erf Mehmed Efendi, genliini, babas Hoca Sadddn Efendinin, Yldrm Byezd
Medresesinde mderris bulunduu srada Bursada geirdi. nce babasndan ilim ve edeb
rendi. Sonra da Hocas Molla Tevfkten ald derslerle bilgisini geniletti. Babasnn
tavsiyesi ile smihn Medresesine mderris oldu. Sonra vazfelerinde sratle ilerlemee
balad. 997 (m. 1588) senesinde Sahn- semn Medresesine mderris olarak tayin
edildi. Birka yl sonra, 999 (m. 1590) senesinde Sleymniye Medresesinde vazfe ald.
Bu trihten sonra kadlk vazfesine geen Mehmed Efendi, Mekke-i mkerreme kadlna
tayin edildi. Bir yl kadar bu vazfede kaldktan sonra, istif edip stanbula dnd. 1004
(m. 1595) senesinde stanbul kadlna getirildi. Sonra da Anadolu kadaskeri yapld.
Sultan nc Mehmed Hnn Eri seferine, babasyla birlikte katld. Muharebede
babasnn yannda savat. Bir ara gerileyip dalan Osmanl ordusunun, babasnn ve
kendisinin kahramanlk gstermesiyle toparlanmasna sebep oldular. Neticede Osmanl
ordusu zaferi kazand.
erf Mehmed Efendi, stanbula dnte iki yl kadar kadaskerlik vazfesinden ayr
kald. 1007 (m. 1598) senesinde Rumeli kadaskeri oldu. Sunullah Efendinin yerine 1010
(m. 1601) senesinde eyhlislmla tayin edildi. Bir sene be ay drt gnlk vazfeden
sonra, 1012 (m. 1603) senesinde bu vazfeden alnd. 1017 (m. 1608) senesinde ikinci
def eyhlislm olarak tayini yapld. Bu eyhlislml yedi yl, yirmiyedi gn srd.
Mehatteki toplam hizmeti, sekiz sene onbir ay be gndr. Vefatndan sonra yerine
kardei Esd Efendi eyhlislm oldu.
erf Mehmed Efendi Araba, Farsa ve Trkenin inceliklerini bilir ve bu lisnlarda

iirler yazard. iirlerinden birinin bir ktasnda zetle yle dedi: Hak tel limdir
(bilicidir). Gayb bilen ancak hakim olan Allah teldr. Eer sen mneccim olacak
olursan, szn yalandan ibret olur.
erf Mehmed Efendi, zamanndaki limlerin nde gelenlerinden idi. Fazlet shibi
olup, stn bir zek ve hfzas vard. Bir gn yannda fetv emni olduu hlde bir kaya
binip, bahesine gitmek zere yola ktlar. Fetv emni sorulan sorular, fetvlar dzenler
tertiplerdi. Kaykta giderlerken erf Mehmed Efendi fetv emnine; Sorular kar,
cevaplarn hazrlamam iin teker teker oku. Baheye varnca yazmas kolay olsun
buyurdu. Fetv emni, ktlar karp teker teker sonuna kadar okudu. Okuduunu
nne koyuyordu. O esnada kuvvetli bir rzgr esti. Ktlar alp denize savurdu. Fetv
emni bu durum karsnda ard ve ok zld. erf Mehmed Efendi ona; zlme
ziyn yok buyurdu. Nihyet baheye vardlar. Mehmed Efendi orada bir miktar kt istedi
ve; imdi dediklerimi yaz dedi. Denize den sulleri teker teker yazdrd. Rivyet
edildiine gre Fetv emni, yz kadar suli ve cevbn bylece yazm oldu. Bu hdise
onun byklne delldir. ok kimseler onu medhedici iirler sylediler.
Eserlerinden bazlar unlardr: 1- Hlsat-t-tebyn f tefsri sreti Ysn, 2- Letifl-Keml, 3- Fusl-l-r f n-il-mlk vel-vzer, 4- Dvn: Babasnn Tc-tTevrihine zeyl yazmak istedi. Fakat ikmline muvaffak olamad.
HOCA-ZDE EHD MESD EFEND:
Osmanl limlerinden. Otuzaltnc Osmanl eyhlislmdr. smi, Mesddur. Babas,
Sultan Birinci Ahmedin hocas Aydnl Mustafa Efendidir. Hocazde veya ehd Mesd
Efendi diye bilinir. Doum yeri ve doum trihi kesin olarak bilinmemekle birlikte,
stanbulda domu olmas muhtemeldir. 1066 (m. 1656) senesinde Bursada vefat etti.
Kk yata ilim renmeye balayan Mesd Efendi, ksa zamanda limler arasna
girdi. Zamannn limlerinden akl ve nakl ilimleri tahsl etti. eyhlislm Esad Efendinin
hizmetinde bulunup, onun yannda mlzim (stajyer) olarak vazfe yapt. eitli
medreselerde mderrislik yapp, ilim retmekle megul oldu. Haleb ve Bursa
kadlklarnda vazfelendirildi. 1061 (m. 1651)de Anadolu kadaskerliine tayin olundu.
Cesur ve ak szl oluuyla, devlet adamlarnn dikkatini ekti. Drdnc Mehmed Hnn
iltift ve ihsnlarna kavutu. 1064 (m. 1654) senesinde Rumeli kadaskerliine tayin
edilmise de, tayin emri kaldrlp, Anadolu kadaskerlii vazfesi yeniden kendisine verildi.
1066 (m. 1656) senesinde Memik-zde Mustafa Efendinin yerine eyhlislmlk
makamna getirildi.
Cesur, doru szl, hak ve adletten ayrlmayan, devlet erknnn kusurlarn bile
sylemekten ekinmeyen Mesd Efendinin zamannda, Vak-i Vakvkiyye diye bilinen
mehr nar Hdisesi meydana gelmitir. Kadaskerlii zamannda, vezrlerin
davranlarna itirz edip; yle olmas daha makldr dedii gibi, eyhlislm
olduktan sonra da dvn meclisinde szn esrgemeyip hak bildiini sylemekten
ekinmezdi.
eyhlislml mddetince, devletin varln ve btnln korumaya alt.
1066 (m. 1656) senesinde eyhlislmlk vazfesinden alnp, Diyarbakr kadlna tayin
edildi. Diyarbakra acele olarak gitmek zere, bir grub askerle birlikte Bursaya
gnderildi. Bursada vefat etti.
Hocazde Mesd Efendi; lim, ileri grl, ak szl ve hak bildiini sylemekten
ekinmezdi. Kadlk ve eyhlislmlk yapt mddet iinde hak ve adletten ayrlmad.
Konutuu zaman karsndaki kimseyi ikn ederdi.
Dvn nazm (iiri) nevinde yazlm iirleri vardr.
1) Devhat-l-meyh
HSM-ZDE ABDURRAHMN EFEND (Tulumcu-zde):

Osmanllar zamannda yetien Hanef mezhebi fkh limlerinden. Otuzdrdnc
Osmanl eyhlislmdr. smi Abdurrahmndr. stanbul kads Tulumcu Koca Hsm
Efendinin oludur. Hsm-zde veya Tulumcu-zde diye bilinir. 1003 (m. 1597)
senesinde stanbulda dodu. 1081 (m. 1670) senesinde Khirede vefat etti.
Kk yatan itibren ilim tahsiline ynelip, zamannn limlerinden akl ve nakl
ilimleri tahsl etti. Yksek ilm dereceye ulatktan sonra, Sadeddn-zde Muhammed
Efendinin hizmetinde bulundu. Onun yannda uzun mddet kalp, ilim rendi ve istifde
etti. stanbulda eitli medreselerde de ilim rendikten sonra, 1017 (m. 1598)
senesinde babasyla birlikte Kudse gitti. Orada eyh Muhammed bin Ahmed Dcnden
hads ilmi okudu. Babas Kuds kadl vazfesinden alnp, Medne-i mnevvereye
gnderildi. O da babasyla birlikte Medne-i mnevvereye gitti. Daha sonra stanbula
dnd. lm ynden mehr olup, Sultan Drdnc Murd Hnn dikkatini ekti. ltift ve
ihsnlarna kavutu. Birok medreselerde mderrislik yapp, ilim retmekle megul iken,
1050 (m. 1640) senesinde Haleb kadlna tayin edildi. Bir yl sonra am kadlna
nakledildi. amda, orann ilim ehliyle ilm sohbetlerde bulundu. 1054 (m. 1644)
senesinde stanbul kadlna getirildi. 1059 (m. 1649) senesinde Anadolu kadaskerliine
terf ettirildi. 1065 (m. 1654) senesinde eyhlislm Eb Sad Efendi ikinci def
eyhlislmlk vazfesinden alnnca, Hsm-zde Abdurrahmn Efendiye bu vazfe teklif
edildi. Abdurrahmn Efendi kabul etmek istemedi ise de, Sultan Drdnc Mehmedin
srr zerine eyhlislm oldu. Abdurrahmn Efendi, 1066 (m. 1566) senesinde istif
etti. Yerine Memik-zde Mustafa Efendi getirildi. Hsm-zde 9 ay 25 gn eyhlislmlk
yapp istif ettikten sonra Kuds kadlyla vazfelendirildi. Kudse gitmek zere yola
kt. ama varnca bir mddet orada kald. Esad isminde Sahn- semn Medresesi
mderrislerinden olan bir olu var idi. Olunun vefat ettii haberini amda duyup ok
zld. Ayn sene iinde Msra gnderildi ve orada emekli oldu. Msrda mrnn sonuna
kadar kalp, ilim okutmakla megul iken vefat etti.
Hsm-zde Abdurrahmn Efendi, lim ve fzl bir zt idi. Zamanndaki akl ve nakl
ilimlerde yksek derece shibi olup, fkh ve tefsr ilminde zel ihtisas shibi idi. Onun ilm
stnln, Anadolu, Msr ve amda bulunan btn limler kabul etmiti. Arab ilimleri
iyi bilirdi. Herkes onun stnlnden bahseder ve; Anadoludan onun gibisi kmaz
derlerdi. Anadoluda yetiip Msrda bulunan limlerin en mehr olan idi. nk uzun
mddet Arab diyrnda kalmt. iirde de yksek derece shibi idi. Cmert ve kerem
shibi olan Abdurrahmn Efendi, gzel ahlkl ve nkteli konuurdu. ok gzel talik yaz
yazan Abdurrahmn Efendinin nkte ve latfeleri mehr idi. mrnn sonuna yakn
Msrdaki evinde, tefsr ve hads okutmakla megul olmutu. Msrdaki limler ve ileri
gelen kiiler, ona ok hrmet gsterir, derslerine devam ederlerdi. Kef tefsri okutur,
birok mevzlarn ezberlerdi.
Kef tefsrine yazd hiyesi vardr.
ICL- YEMEN (Muhammed bin Ahmed):
Evliynn byklerinden. smi, Muhammed bin Ahmed bin Muhammed bin
Ahmeddir. Doum trihi ve yeri belli deildir. 1011 (m. 1602) senesinde vefat etti. Fakh
bn-i Aclin evinin bahesine defnedildi. Yemen vlisi Hasen Paa, kabri zerine byk bir
kubbe yaptrd. Muhammed Icl hazretleri vesle edilerek dua edildiinde, Allah telnn
dilekleri kabul ettii ok kere tecrbe edilmitir.
Muhammed Icl, hads ve fkh ilmini, Yemen mntkasnn hads limi Abdurrahmn
Dbeden rendi. Abdurrahmn Dbe, Muhammed Icle, kendisinden dinleyip
rendiklerini rivyet etmesi hussunda umm bir iczet verdi. Tasavvuf yolunu,
evliynn byklerinden Ebl-Ksm bin Ali ve daha baka ztlardan rendi.
Muhammed Iclin ok kermetleri grld. Fazlet shibi idi. Hayr yapmakta ok
gayretli idi. Vakitlerini ibdet ve tatsz geirmezdi. Vakar shibi idi. Ehl-i snnet ve
cemat itikd hussunda da ok titiz idi. Asla taviz vermezdi.
eyh Slih Necmddn bin Ahmed Feyym el-Msr yle anlatt: 1007 (m. 1598)
senesinin Ramazan bayramnda, beni uyku bast bir srada ryda Reslullah efendimizi
(sallallahu aleyhi ve sellem.) kabr-i erflerinde aka grdm. Azlarndan nr
salyordu. Mbrek gslerinden kan nrlar ise, iri yuvarlak halkalar hlinde
kyordu. Muhammed Icl hazretleri o srada mescidde zikir ile megul idi. Reslullah
efendimizden (sallallahu aleyhi ve sellem.) gelen nrlar, devaml onun gsne giriyordu.
Yine bu arada evliydan bir topluluu da gryordum. Onlarda Reslullah efendimizden
(sallallahu aleyhi ve sellem.) gelen bu nrlara kavuuyorlard. Fakat onlara gelen nrlar
kkt. Muhammed Icle gelen nrlar gibi deildi. Bu nr, Allah telnn Muhammed
Icle bir ltfudur. Allah tel diledii kullarna ihsn eder.
Yine yle anlatr: Muhammed Icl, bir zaman hasta olup, hastal iki sene devam
etmiti. Gndzleri uzak yerlere gider, geceleyin gelir, dedesi Fakh Ahmed bin
Muhammedin trbesine giderdi. Bir gece dedesi Fakh Ahmed bin Muhammed,
Muhammed Icle grnd. Ona parman verdi. Muhammd Icl dedesinin parman emdi.
Hastalndan hibir eser kalmad. Dedesi ona, insanlar doru yola armas iin ehre
dnmesini emretti.
BN- ALLN MEKK:
Mekke-i mkerremede yetien afi limlerinin en byklerinden. smi, Muhammed
Ali bin Muhammed Alln bin brhim bin Muhammed bin Alln bin Abdlmelik bin Ali bin
Mbrekh el-Bekr es-Sddk el-Mekk olup, nesebi, Mikt-l-mesbih isimli mehr
eserin shibi olan Veliyyddn Hatb-i Tebrz hazretlerine dayanmaktadr. bn-i Alln
Mekk, bn-i Alln Sddk ve Muhammed Sddk gibi isimlerle mehr oldu. 996 (m.
1588) senesi Safer aynn yirmisinde, Mekke-i mkerremede dodu ve orada yetiti. 1057
(m. 1647) senesinde Zilhicce aynn yirmibirinde Sal gn, Mekke-i mkerremede vefat
edip, Cennet-l-Muall kabristannda, bn-i Hacer-i Mekk hazretlerinin kabri yanna
defnolundu.
Doum yeri olan Mekke-i mkerremede, ilk olarak Kurn- kermi ve eitli ilimlere
dir metinleri ezberledi. Nahiv ilmini Abdrrahm bin Hassandan rendi. Arz, men ve
beyn ilimlerini Abdlmelik el-Usmden rendi. Hads, fkh, krat ve tasavvuf ilimleri,
amcas olan rif-i billah eyh Ahmedden okudu. Bunlardan baka byk hads limi
Muhammed bin Muhammed bin Crullah el-Him, Seyyid mer bin Abdrrahm el-Basr,
Keml-l-slm Ubeydullah el-Hcend gibi limlerden ilim rendi. Celleddn
Abdrrahm bin Muhammed e-irbn, Allme Hasen Brn Dmek, Mft Abdullah enNehrv, Muhammed Hicz gibi limlerden iczet ald. Bylece yetierek zamann en
byk limlerinden oldu. lim tahsiline be yanda balad. Ondokuz sene devaml ilim
rendi. Yirmidrt yanda ders ve fetv verecek hle gelmiti. Tefsr, hads, fkh, krat
gibi nakl ilimlerle birlikte nahiv, arz, men ve beyn gibi edeb ilimlerde ok ykseldi.
bn-i Alln Sddk (rahmetullahi aleyh), Kurn- kermi ok gzel tefsr eder,
(aklar) Sahh-i Buhr gibi mehr byk hads kitaplarn okuturdu. Hicaz blgesinde
snnet-i seniyyeyi ihy etmek iin ok gayret gsterirdi. Mescid-i Harmda ders verirdi.
limdeki derecesi o kadar yksek idi ki, mkil meselelerin hlli iin, herkes ona
mracaat ederdi. Her ilimde lim, her fende mhir idi. Kendisine bir mesele sul edildii
zaman, sratle o meseleye dir bir risle telf ederdi. lim ve ameli, rivyet ve diryeti
kendinde toplam idi. lim ve evliylk, hfzasnn kuvveti, rendiini hfz etmek,
korumak, hads-i erflerin illet, shhat ve isndlarn iyi bilmek gibi birok husslarda,
hafz derecesinde ok yksek bir lim, sika (gvenilir) bir zt idi.
Hads-i erf ilmindeki ihtissnn okluu, hads-i erfleri almak ve yaymak
hussundaki hasssiyeti ve yazm olduu kitap ve rislelerin fazlal gibi birok
husslarda, Celleddn-i Syt hazretlerine benzerdi. eyh Abdurrahmn el-Hayr; bni Alln Sddk zamannn Sytsi idi demitir.
Slihlerden bir zt, 1037 (m. 1627) senesi Receb aynn yirmialtnc gecesi,
rysnda Mekke ile Medine arasnda bulunan Hacn denilen yerde, Reslullah (sallallahu
aleyhi ve sellem.) efendimizi grd. Develerine binmi olarak, Medne-i mnevvereden
Mekke-i mkerremeye doru gidiyorlard. Hemen Reslullah efendimizin mbrek
ellerinden pt ve; Ey Peygamberlerin efendisi! Y Reslallah! insanlar, sizi ziyret

etmekle ereflenmek iin Medne-i mnevvereye giderlerken, yksek hazretinizin Mekke-i
mkerremeye gitmelerinin hikmeti nedir? diye arzedince, Peygamber efendimiz
(sallallahu aleyhi ve sellem.); Mekke-i mkerremede, Mescid-i Harmda bn-i Alln
Mekk, Sahh-i Buhr okutuyor. Sahh-i Buhrnin hatmi (bitirilmesi) yaklat. bn-i
Allnn, Sahh-i Buhryi hatmetmesinde bulunmak iin gidiyorum buyurdular.
Ayn senenin Receb aynn yirmisekizinde (yan bu rydan iki gn sonra) Harem-i
erfte bn-i Alln Sahh-i Buhryi hatmetti (bitirdi).
Slihlerden baka bir zt, o gece rysnda grd ki, gklere uzanan byk ve
heybetli yeil bir adr kurulmu. Reslullah efendimiz de orada bulunuyor. Ryy gren
kimseye denildi ki: Bu zt Reslullah efendimizdir (sallallahu aleyhi ve sellem.). bn-i
Alln, Sahh-i Buhryi hatm eyledi. Resl aleyhisselm da bunun iin buraya terf
ettiler.
bn-i Allnn yazs ok gzel idi. Kendisini tamamen ilme vermi idi. nsanlar ondan
ok istifde ettiler. Byk bir cemat ondan ders alarak yetimitir.
Rivyet edilir ki: Mekke-i mkerremede bn-i Alln ders verirken, onu
ekemeyenler, bykln inkr edip, ona dman oranlar vard. Bunlar Mekke-i
mkerremenin erfi olan zta giderek, bn-i Alln ikyet ettiler. Uygunsuz eyler
syleyip, iftirlarda bulundular. erf de sylenenleri dinleyince kzp, bn-i Allnn
hapsedilmesi iin emir verdi. bn-i Alln, hapse attlar. O ise tam bir tevekkl iinde,
Kurn- kerm okumaya balad. Dier taraftan erf, akam namazn klmak zere
hazrlanyordu ki, etrftan sesler geldiini ve kknn sallanmakta olduunu hissetti.
yle ki, iitenler zelzele oluyor zannederlerdi. erf hemen vezrini ararak bu hlin
sebebini sordu. O da; Bu hl bn-i Allnn bir kermetidir. Yalanclarn szlerini doru
sanarak onu hapsetmekle hi de iyi etmediniz. Hakknda sylenilenlerin hepsi iftirdan
ibrettir dedi. erf de; Peki biz onu hapsettik. Olan oldu. imdi ne yapmamz
uygundur? dedi vezr; re, derhl onu serbest brakp hatrn almaktr dedi. Bunun
zerine erf hemen bn-i Alln serbest brakt. Ondan af diledi ve ona ok ikrmlarda
bulundu.
Serbest brakldktan sonra, gece vakti yine Kbe-i muazzamann yanna geldi ve
Beytullah tavaf etmeye balad. Onu erfe ikyet edenler, bu tavaf eden kimsenin bir
bakas olduunu zannediyorlard. Sabah olduunda, geceden beri tavaf yapan ztn bn-i
Alln olduunu grnce gzlerine inanamadlar. Durumu iyice anlaynca da yaptklarna
piman olup tvbe ettiler.
Telf ettii eserlerinin says altmdan ziyde olup bazlarnn isimleri yledir: 1Dy-s-sebl il Melim-it-tenzl, 2- El-btihc f hatm-il-Minhc, 3- El-Akvl-l-marife bi
fedili amli Arafe, 4- Bedul-men f erhi Akdet--eybn, 5- Bugyet-z-zuref, 6El-Beyn ve nihyet-t-tibyn f trih-i l-i Osmn, 7- Cemul-letif, 8- Hsn-l-inye f
erh-il-Kifye, 9- Dell-l-flihn f erhi Riyd-us-slihn, 10- Reful-iltibs, 11- RefulHasis, 12- Ravdat-s-saf f dab ziyret-il-Mustaf (sallallahu aleyhi ve sellem.), 13Zehr-r-rib f fadl Mescid-i Kb, 14- Ikd-s-semn f nazm mm-l-berhn, 15- Ikdl-vef f nazm akdet-n-Nesef, 16- Feth-l-vehhb bi nazm rislet-l-db, 17Ftht-r-Rabbniyye f erh-l-ezkr-in-Neveviyye, 18- Mifth-l-bild, 19- Mevhib-lfethiyye fit-tarkat-il-Muhammediyye, 20- Mevrid-s-saf f mevlid-il-Mustaf (sallallahu
aleyhi ve sellem.), 21- Nefeht-l-ehdiyye, 22- Nefeht-l-erce f mteallekt beyti
mm-l-mminn Hadce (r.anh), 23- Nefeht-l-anberiyye f medh Hayr-l-beriyye,
24- El-Vech-s-sabh f hatm-is-Sahh, 25- El-Kavl-l-hakku ven-nakl-s-sarh.
Dell-l-flihn kitabndan baz hads-i erflerin erhi:
Zbeyr bin Ad (rahmetullahi aleyh) rivyet etti: Enes bin Mlikin (rahmetullahi
aleyh) yanna gitmitik. Ona, Abdlmelik bin Mervnn vlisi olan Hacccn bize yapt
ktlkleri anlattk. Bunun zerine bize; Rabbinize kavuuncaya kadar sabrediniz.
nk, her gelen zaman ncekinden daha fendr. Bunu Reslullahdan
(sallallahu aleyhi ve sellem.) iittim. dedi.
erh: nsan meakkat ve skntlarla karlasa, pekok da yorulsa, slih amelleri
yapmakta acele etmelidir. Meakkat ve skntlarmdan kurtulduktan, yorgunluklarm
getikten sonra slih amel yaparm diye beklememelidir. nk, her gelen zaman nce
geen zamandan daha fendr. Nbvvet nrundan Reslullah (sallallahu aleyhi ve
sellem.) efendimizin zamanndan uzaklatka, bidat ve fitneler oalmaktadr. Gelen her

zaman ierisinde bir snnet-i seniyye kaybolmakta, ayrca, gelen zamanla birlikte baka
skntlar da gelmektedir.
Hulsa: Zaman bir kl gibidir. Eer zaman, slih amel yapmak sretiyle
kesilmezse, zaman insan keser. Bu sebeple pek mhim bir sermye olan zaman, zyi
olup gider.
bn-i Abbs (rahmetullahi aleyh) rivyet etti: Reslullah (sallallahu aleyhi ve
sellem.) yle buyurdu: ki nimet vardr ki, insanlarn ou o nimetlerin kadr-
kymetini bilmiyorlar da aldanyorlar. Bu iki nimet salk ve bo vakittir.
erh: Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem.) efendimiz shhat ile bo vakti (Yan
ierisinde ibdet ve tata mni hllerin bulunmad vakti) sermyeye benzetmilerdir.
nk shhat ile bo vakit, hrette kazan ve kurtulua vesle olan eylerdendir.
Eb Hreyre (rahmetullahi aleyh) rivyet etti: Reslullah (sallallahu aleyhi ve
sellem.) buyurdular ki: Cehennem, nefsin arzu ettii eylerle, Cennet ise nefsin
sevmedii eylerle kuatlmtr.
erh: Cennete, nefsin istedii eyleri terketmek, bu hussta sabr gstermekle
ulalr. Cehennemden ise, nefsin houna giden eylerden uzak durmakla kurtulmak
mmkndr.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

Hulsat-leser; cild-4, sh. 184
BN- R FS:
Krat, tefsr, kelm, fkh, nahiv limi. smi, Abdlvhid bin Ahmed bin Ali bin ir
bin Sad Ensr olup, knyesi Eb Muhammeddir. 990 (m. 1582) senesinde Fasta dodu.
1040 (m. 1630) senesinde doduu yerde vefat etti.
bn-i ir Fs, Fasta yetiti. Talebesi Muhammed bin Ahmed bin Muhammed,
hocas hakknda yle anlatr: bn-i ir Fs, lim, ok ibdet eder, haramlardan
saknd gibi, dinde pheli olan eylerden de saknrd. Muhtelif ilimlerde mtehasss idi.
Kurn- kermi, mehr lim Eb Abbs Ahmed bin el-Fakh, Osman Lemt ve daha baka
limlerden okudu. Krat- sebay; Eb Abbs Ahmed bin Keff, Fas mftsi ve hatbi Eb
Abdullah Muhammed erf Mrrden redi. Nahiv ve dier ilimleri; Fas mftlii yapan
Eb Abdullah Muhammed bin Ksm Kassr Kays, nahiv limi Ebl-Fadl Ksm bin Eblfiye, hads ve fkh limi Ebl-Abbs Ahmed bin Muhammed, Kd Ebl-Hasen Ali bin
mrn, Fas mftlerinden Eb Abdullah Hevr, Eb Abdullah Muhammed bin Ahmed
Tcb, Fas kads Ebl-Fadl Ksm bin Muhammed Ebn-Nam Gassn ve bakalarndan
rendi. 1008 (m. 1599) senesinde hacca gittii zaman hads ilmini; bn-i Azz Kassr,
bn-i Kd ve daha baka ark limlerinden ald. bn-i ir Fs; fkh, hesb, feriz,
mantk, beyn, arz, tb ve daha baka ilimlerde mtehasss idi. Allah yolunda
muhrebelere katld. tikf yapar, gecenin bir ksmn ibdetle geirirdi.
bn-i ir Fsnin yazm olduu eserlerden bazlar unlardr: 1- El-Mrid-l-mun
alad-darriyyeti min ulmiddn, 2- El-Kfi fil kreti, 3- Feth-l-Mennn il-merv bi
mevrid-iz-zamn f resm-il-Kurn, 4- erhun al Muhtasar- Hall f fur il-fkh-l-Mlik,
5- El-lm bi tekmili mevrid-iz-zamn f resm-il-bki min kret-il-eimmet-is-sebat-ilayn.
BN- AYDERS:
Evliynn byklerinden. smi, Muhammed bin Ali bin Abdullah bin Muhammed bin
Abdurrahmn bin Abdullah bin Ahmed bin Ali bin Muhammed bin Ahmed bin Seyyid
Cemldir. Mekke-i mkerremede dodu. Doum trihi bilinmemektedir. 1066 (m. 1655)
senesi Zilkade aynn onbirinci gn, Cuma namazndan sonra Mekke-i mkerremede
vefat etti. Cenze namaz byk bir kalabalk tarafndan klnd. Babasnn kabri yanna
defnedildi.
bn-i Ayders, Mekke-i mkerremede mr srd. Kk yata Kurn- kermi
ezberledi. eyh Abdlazz Zemzem ve eyh Abdlkdir Taberden fkh okudu. Babas da
lim bir zt idi. Ondan da ok istifde etti. Zamannn byk evliysndan bazlar ile
grt. Sohbetlerini dinleyip kemle geldi. Asrnn bir tanesi oldu. limde res idi. ok
kymetli elbiseler giyerdi. Uzun mddet Minada ikmet etti. Herkesten itibr grd. Bol
hediyeler verirdi. Sultanlar gibi idi. mrnn sonlarna doru, ileri gelenlerle grmez
oldu. Kendini ibdete verdi. Evliydan olan amca olunun meclisinde bulunmay ok arzu
ederdi. Bunu kendisi yle anlatr; Onun vefatna kadar dersinde bulundum. ok
dualarna kavutum. Dualarnn tesri hemen grlrd. bn-i Aydersun ok kermetleri
grld.
Birgn bir kyl gelip, Muhibbye Aydersnin kim olduunu sordu. O da onu iret
etti. Kyl gidip selm verdi. Ayders ona; Beraberinde getirdiin ve nezr ettiin eyi
koy buyurdu. Kyl, bu hitab karsnda ok ard ve dedi ki: Efendim nezrim olan eyi
ve sebebini aklar msnz? Ayders tek tek zh edince, kyl hrmetle eilip ellerinden
pt. Nezrettii eyi yerine getirdi. Sonradan da Muhibbye; Nezrettiim eyi Allah
teldan bakas bilmiyordu dedi.
Birgn bir fakir gelip ok muhta olduunu syledi. Ayders ona; imdi Mekke
erfine git, o senin ihtiycn grr buyurdu. Fakir, Mekke erfine gitti. Bir kasde
syliyerek hlini arzetti. erf bunun zerine yerinden srayp, fakire elbise ve hediyeler
verilmesini emretti.
Bir zaman Mekke-i mkerremede yamur yamad ve kuyular kurudu. Haclarn
gelme zaman da yaklamt. Havuzlar bombo bir durumda idi. Mekke erfi de uzakta
idi. erf, hkime bir mektup gnderip ne yapp yapp havuzlara su temin etmesini
bildirdi. Hkim, vakit dar olmas sebebiyle birey yapamayp ciz kald. Doruca bn-i
Aydersye geldi. Durumu bildirip yardm istedi. Ayders de ona; Hizmetinize bir ka
koyun veriniz o da fakirlere tasadduk etsin buyurdu. Denileni yaptlar. Sabah olduunda
gkyz bulutland. Yamur yamaya balad. Mekke sokaklarnda seller akt. Btn kuyu
ve havuzlar su ile doldu.
BN- BAYRAM-I RM (Vine-zde zzet):
Osmanl Devleti zamannda yetien limlerden. smi, Muhammed bin Ltfullah bin
Zekeriyydr. eyh Muhammed Arab diye de mehrdur. 1023 (m. 1625) senesinde
Filibede dodu. 1092 (m. 1681) senesi abn aynda stanbulda vefat etti. Amcas
Zekeriyy-zde Yahy Efendinin yanna defnedildi.
Muhammed Arab, yedi yanda babasn kaybettii iin eyhlislm olan amcas
Yahy Efendinin yannda yetiti. bn-i Bayram- Rm, nce stanbulda ikmet eden
Seyyid Muhammedden, sonra Hmid bin Mustafa Aksary, Dersiam diye mehr olan
Molla Abdullahdan ilim rendi. Edeb ilimleri, Sultn-l-ulem ve-uar denilen
amcasndan rendi. bn-i Bayram- Rm, gen yata yazd iirleri amcasna arzeder,
amcas da gerekli tashihi yapard. Sultan Drdnc Murd, bn-i Bayram- Rmye
stanbulda iken ok ikrmda bulunurdu. Birgn Sultan Murd, bn-i Bayram- Rmyi
davet etmiti. bn-i Bayram- Rmnin ya daha ok kkt. Sultan, elinde bulunan
altnlar ona verdi. Altnlardan bazlar yere dt. bn-i Bayram yere denlere hi iltift
etmedi ve eilip onlar almad. Sultan Murd onun bu asletini ok beendi.
Amcasnn vefatndan sonra, eyhlislm Eb Sad Efendi, onu nce amcasnn ders
verdii medreseye hoca olarak tayin etti. Sonra onu, Sahn- semn medreselerinden olan
Esma Hn binti Sultan Sleymn Medresesine tayin etti. Daha sonra 1064 (m. 1654)
senesinde am kadlna gnderildi. Msr, Bursa ve Edirne kadlklarnda da bulunduktan
sonra 1073 (m. 1662) senesinde stanbul kads oldu. Onyedi ay bu vazifede kald. 1079
(m. 1668) senesinde Anadolu kadaskeri, 1080 (m. 1669) senesi Rabul-hr aynda da
Rumeli kadaskeri oldu. Bir sre sonra bu vazfeden ayrld. 1087 (m. 1676) senesinde
tekrar Rumeli kadaskerliine getirildi. Bir sene sonra bu vazifeden de ayrld. Vefatna
kadar evinde mnzev bir hayat yaad. Haftada iki gn evinden ayrlrd.
bn-i Bayram- Rm, Osmanl limlerinin nde gelenlerinden olup, ilim ve fazlette,
feshat ve belgatta ok yksek idi. Arabca, Farsa ve Osmanlca nazm ve nesir yazmada
ok mhir idi. Hakknda ok medhler yazld. ok zek idi. Gzel ahlkl, iffet ve vekr
shibi idi. Kad iken yanna gelenlere efkatli bir baba, hakk bir karde mumelesinde
bulunurdu.
yle anlatlr: bn-i Bayram- Rmnin muhtelif mevzlara dir ok kitab vard.
Bunlarn hepsini okuyup, tetkik ettiinden ok iyi bilirdi. bn-i Bayram- Rmye birgn bir
kitap lzm olmutu. O kitab kartmas iin ktbhnesine bakan hizmetisine syledi.
Ktbhneye bakan hizmeti bir yardmc ile beraber uzun mddet aradlar. bn-i Bayram Rmnin arad mevz ile alkal birka kitap kardlar. Fakat onun istedii kitab daha
bulamamlard. bn-i Bayram- Rm onlara kitabn satrlarn ve yaprann
hussiyetlerini syleyince, bir mddet sonra aradklar kitab buldular. Kitab, bn-i
Bayram- Rmnin anlatt ekilde idi.
bn-i Bayram- Rmnin Kef-z-znna yapt baz ilveler, uar tezkiresi ve bir
iir dvn vardr.
BN- BEYLN:
Evliynn byklerinden. smi, Mahmd bin Muhammed bin Hasen Bb Halebdir.
Knyesi Ebs-Sen olup, lakab Nreddndir. bn-i Beyln diye mehrdur. Halebde
dodu. Doum trihi bilinmemektedir. 1007 (m. 1598) senesi Ramazn- erf aynda
Msrda vefat etti. Cenze namazn Msr kads Yahy bin Zekeriyy kldrd.
bn-i Beyln daha kk iken babas vefat etti. Babasnn vefatndan sonra onun
terbiyesiyle amcas megul oldu. Halebde, Hicziyye Cmii imm olan amcas Ebl-Ysr
Muhammedden ilim rendi. Kk yata Kurn- kermi ezberledi. Krat- sebay,
byk lim eyh Darr brhim Kbnden rendi. Sonra da eyh Abdlvehhb
Aradden Minhc kitabn, eyh Abdlkdir Teksrden rd okudu. Uzun zaman
Radyeddn bin Hanbelnin derslerine devam etti. Gece-gndz yanndan ayrlmayp
kendisinden ok istifde etti. Akl ve nakl ilimlerde stn bir dereceye ykseldi. Onun
babas Burhneddn Hanbelden Buhr ve Mslimdeki hads-i erfleri okudu. czet
(diploma) ald. eyh Muvaffkdan Ktb- sitteyi okuyup iczet ald. Krat ve hads
ilimlerinde stn bir dereceye ykseldi. am ve Msrdaki limler kendisiyle grmek
istediklerini bildirip onu davet ettiler.
bn-i Beyln, 964 (m. 1557) senesinde hac iin Hicaza gitti. Hicazdaki limlerin
gnei bn-i Hacer Heytem ile grp derslerini dinledi. bn-i Hacerden, ders okutma
ve fetv vermeye ehil olduuna dir iczet (diploma) ald. Hac sonras mcvir olarak
kalmayp Halebe dnd. Hocas bn-i Hanbel hayatta iken ders vermeye balad. Fazlet
shibi idi. Hocas tarafndan medhedildi. ok kimseler kendisinden ilim renip istifde
ettiler. Haleb eyhi mer Arad talebelerinden olup, yazd trihinde kendisinden etrflca
bahsedip okuduu kitaplar bildirdi ve dedi ki: Haleb vlisi brhim Paa, hocama evinin
yannda bir cmi ve bir dergh yaptrd. bn-i Beyln oraya kapanp ibdetle megul oldu.
Oradan hi kmaz, ancak ihtiy olduunda kard. ok kimseler sohbetine kotular. Son
zamanlarna doru duymas ve grmesi azald. Sdece Kurn- kerm okumakla ve
dinlemekle megul oldu. bn-i Beyln lim ve fazlet shibi bir zt idi.
Necmddn Gazz onun hakknda dedi ki: bn-i Beyln, Kurn- kermi tecvidli
olarak ok gzel okurdu. Hfz ok kuvvetli idi. Nahiv, sarf, men, beyn, mantk,
astronomi, tefsr, fkh, usl ve tasavvuf bilgilerinde engin bir deniz olmas yannda krat
ilminde de stnd. Bir ilim dalnda konutuunda; dinliyenler, ondan daha gzel bu
meseleyi kimse bilemez hkmne varrd. Meclisinde ak olarak kef ve kermetleri
grlrd. Huzrunda bulunanlarn kalblerini aydnlatrd. bn-i Beyln 1007 (m. 1598)
senesindeki hac yolculuunda Dmeka (ama) urayp; Molla Muslihuddn Lrden,

eyh Brhnddn mdden, eyh Necmeddn Gaytden ilim ve iczet (diploma) ald.
Muhibb, onun hakknda yle demektedir: bn-i Beyln bir zaman talebeleriyle
birlikte, Emev Cmiinde Yahy aleyhisselmn kabrine yakn bir yere gelerek dersimi
takib etti. Kd Muhibbddn de orada idi. bn-i Beyln sonra da ziyretime geldi. Bir
gece evimde kald. Gece vakti kalbime, ders okutmam ve fetv vermem hussunda
ondan izin (diploma) almak dncesi geldi. Sabah olduunda ziyretine gittim. O gn
diliyye-i Sugr denilen yerde idi. Selmma cevp verip glerek karlad. Benim iin
yazd iczetnmeyi (diplomay) elinde grdm. Sonra da onu bana verdi. Zamann
byk limlerinden idi. Mbrek yznde ok ibdet etmenin almeti olarak nr parlard.
Onu grenler, ilmiyle amel eden lim ve evliy bir zt olduuna ehdet ederlerdi. Daha
sonra grdmde kulaklarnn az iittiini anladm. ok zor iitiyordu. O bu hlinden hi
ikyeti olmayp; Bu hlim, Allah telnn nimetlerinden bir nimettir. Zr kulaklarm
gybet ve baka irkin szleri iitmiyor. Yalnz yanmda Kurn- kerm okunduunda,
okuyan kimsenin sesini iitiyorum buyururdu. bn-i Beyln, Dmektan Msra gitti.
Orada rahmeti Rahmna kavutu.
Necmddn Gazz yle anlatr: Kd Yahy bin Zekeriyy babasyla birlikte Halebe
geldiinde, bn-i Beyln ile grt. bn-i Beyln ona; nallah tel seni, Halebde
sonra da Msrda kad olarak grrz buyurdu. Yahy bin Zekeriyy; nce Halebe
sonra da Msrda kad oldum. bn-i Beylnnin kef ve kermeti meydana kt. Bu
sebeple ona olan sevgim ve saygm artt. Vefatndan nce de Msrda onunla grmek
nasb oldu dedi.
BN- EHDEL:
Hanef mezhebi fkh limlerinden. smi, Eb Bekr bin Ebil-Ksm bin Ahmed bin
Muhammed bin Eb Bekr bin Muhammed bin Sleymn Yemendir. bn-i Ehdel ismiyle
mehr oldu. Seyyiddir. Nesebi hazret-i Hseyne dayanr. 984 (m. 1576) senesinde
Yemende dodu. 1035 (m. 1626) senesi Cemzil-evvel aynda, Yemenin Maht kynde
vefat etti.
bn-i Ehdel, Nefhat-l-Mendel adl eserinde haytn yle anlatt: Yemende, Hille
denilen yerde dnyya geldim. Dedelerimin kabirleri de buradadr. Babamla 988 (m.
1581) senesinin Zilhicce aynda Selme adl kye gittik ve oraya yerletik. Burada eyh
Slih Ahmed bin brhim Mezccden Kurn- kermi rendim ve ezberledim. Babamn
emri zerine, evimizdeki kardelerime ve evimize yakn cmide bakalarna Kurn-
kerm retme iiyle megul oldum. Bu arada Elfiyeyi ezberledim. lme kar evk ve
rabetim artt. Btn gn ve geceler ilim renmeye altm. Kitap elimden dmedi.
Daha sonra babam beni alp, ilimde ykselmem iin Zebd ehrine gtrd. Orada fkh
tahsiline baladm. Fkh ilmini; fakh Muhammed bin Abbsdan, nahiv ilmini; Muhammed
bin Yahy Mutayyibden rendim. O srada babam beni evlendirmek istedi. Lkin ben
evlenince hanmmn zerindeki haklarn deyemiyeceim dncesi ve ilim tahsilinden
mahrm kalacam endiesi ile ok korktum. Neticede evlendim. Fakat evlendikten sonra
da ders ve mzkereden geri kalmadm. Zebdde alt sene kadar ilim tahsiline devam
ettim. lim renmekten baka dncem olmad. Muhammed bin Burhan Mahall, Ali bin
Abbs, Ahmed Nairi, brhim bin Muhammed, Sddk bin Muhammed Hs, Ahmed bin
Ceml, Abdlbki bin Abdullah, Zeynddn bin Sddk Mezccden ilim rendim. Tasavvuf
yolunun edebini de, Seyyid bid bin Hseyn ile eyh Zeynddn Sddk Mezccden
rendim. czet (diploma) aldm. Seyyid Muhammed bin Eb Bekr Ehdel, Abdullah bin
Ahmed Dec, Seyyid Makbl bin Mehr, Muhammed Alev, Abdurrahmn bin Dvd
Hind, Abdlfetth Sbn gibi ztlarn ve bakalarnn sohbetlerinde bulundum.
bn-i Ehdel, btn hocalarndan iczet alp ilim ve edebde stn bir dereceye
ykseldi. Zamnnn bir tanesi oldu. ok ibdet ederdi. stn bir zeks vard. Zhd ve
vera shibi idi. lmiyle amel ederdi. Vakitlerini ilim renmek, retmek ve ibdetle
geirdi. nsanlara fetvlar verip mkllerini zd. Byk bir evliy olan dedesine ok
benzerdi. Haremeyndeki limlerden de iczet ald. El yazsyla ok kymetli eserler yazd.
Eserlerinden bazlar unlardr: 1- El-Ehsb-l-aliyye fil-ensb-il-Ehdeliyye, 2- ElBeyn vel-Alm bi mhimmti ahkm erkn-il-slm, 3- Ed-Drret-l-Bhire fittehaddsi bi eyin min-niamillahil btna vez-zhira, 4- Nefhat-l-mendel f tercim-i
Sdet-il-Ehdel, 5- Nazm Istlhat-is-Sfiyye, 6- Nazm-t-Tahrr, 7- Nazm-l-Varakt, 8Nazm-n-Nuhbe, 9- Manzmetn fis-sivk, 10- Et-Talk-l-madbt.
1)
2)
3)
4)

BN- GNM MAKDS:

Hanef mezhebi fkh ve hads limi. smi, Ali bin Muhammed bin Ali olup, lakab
Nreddndir. 920 (m. 1514) senesinde Khirede dodu. Aslen Kudsldr. 1004 (m.
1595) senesinde Khirede vefat etti.
bn-i Gnim, Msrda yetiti. Kk yata Kurn- kermi ezberledi. Krat- sebay
byk lim ihbddn bin Fakh Ali Makdisden rendi. Kdl-kudt Muhibbdddn
Ebl-Cevddan krat ve fkh ilimlerini tahsl etti. ihbddn ibni Neccrdan Sahh-i
Buhr, Sahh-i Mslim ve Ktb- sitteden olan dier drt hads kitabn okudu. Ayrca;
bn-i elb, Nsruddn Lekn el-Mlik, Ebl-Hasen Bekr, ihbddn Reml, emsddn
Muhammed, Safiyyddn, Mr lim Buhr, Mall Emr, Kdl-kudt Abdullah bin
Abdlazz ders ald hocalarndandr. Her taraftan, bn-i Gnimin derslerini dinlemek ve
ondan ilim renmek iin gelirlerdi. bn-i Gnim, hayt boyunca fetv verdi. Asrnn
byk limlerinden birou ondan istifde ettiler. bn-i Gnim, eitli medreselerde
mderrislik ve eitli vazifelerde bulundu.
Mnv, Tabakt-l-evliy ismindeki kitabnda ondan yle bahseder: bn-i Gnim
Makdis, geceleri ibdet ve murkabe ile geirirdi. Gndzleri, mslmanlarn sullerini
cevaplandrr, sonra bir mddet uyurdu. Fakirlere ok iyilik yapar, onlarla beraber
otururdu. Herkese ikrmda bulunurdu. Doru yol Reslullahn (sallallahu aleyhi ve
sellem.) yoludur derdi.
bn-i Gnim btn ilimlerde mtehasss idi. Zhir ilimlerde olduu gibi, btn
ilimlerde de ykseldi. Vera ve zhd shibi idi. Asrndaki limler onun ilim ve fazletteki
stnln kabul ettiler.
bn-i Gnim Makdisnin yazm olduu eserlerden bazlar unlardr: 1- Er-Remzu f
erhi nazm-il-Kenz: Drt cildlik olan bu eserin yazmas Tunusda bulunan Sdkiyye
Ktphnesindedir. 2- Nr-u-uma f ahkm-l-Cuma, 3- Bugyet-l-murtd f tashh-iddd, 4- Hiyetn alel Kms: Yazma ve kk bir eser olup, Kmsa fideli bilgiler ilve
yapmtr.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

Kef-z-znn; cild-1, sh. 99, 250
Brockelmann; sup-2, sh. 395
BN- MD (Abdlhay bin Ahmed):

Hanbel mezhebi fkh limlerinden. Mehr ezert-z-zeheb f ahbr-i men
zeheb adl eserin mellifidir. smi, Abdlhay bin Ahmed bin Muhammed el-md-elAkrdir. Knyesi Ebl-Felhdr. bn-i md diye mehr olmutur. 1032 (m. 1623)
senesinde amn Slihiyye kasabasnda dodu. 1089 (m. 1679) senesinde Mekke-i
mkerremede vefat etti. Orada Muall Kabristanna defnedildi.
Kk yanda ilim tahsiline balad. lk olarak memleketinin limlerinden; eyh
Eyyb, Hanbel mftsi Abdlbk gibi ztlardan fkh ilmini, Muhammed emseddn elBelbn es-Slihden de dier ilimleri tahsl etti. Akl ve nakl ilimlerde ykselip, bu
limlerden iczet aldktan sonra Khireye gitti. Orada uzun mddet kalp o beldenin
limlerinden de ilim rendi. Khirede eyh Sultn el-Mzh, Nreddn e-ebrmels,

emseddn el-Bl, ihbddn Kalyob ve baka limlerden de, akl ve nakl ilimleri tahsl
etti. limde ykselip akranlarndan stn olduktan sonra, memleketi olan ama dnp,
ilim retmekle megul oldu. Uzun mddet ilim retip, birok lim yetitirdi. eyh
Osman bin Ahmed bin Osman en-Necd tarihi olan eyh Mustafa el-Hamev, Hulsat-leser kitabnn mellifi Muhibb gibi limler, onun ilim meclisinden istifde ederek
ykselenlerdendir. Birok yksek limler yetitirip kymetli eserler yazmakla mrn
geiren bn-i md el-Akr, mrnn sonuna yakn hac ibdetini yerine getirmek zere
Mekke-i mkerremeye gitti. Hac ibdetini yapp, sevgili Peygamberimizin (sallallahu
aleyhi ve sellem.) mbrek kabrini ziyret ettikten sonra, Mekke-i mkerremede vefat
edip, Muall kabristanna defnedildi.
bn-i md, akl ve nakl ilimlerde yksek derece, Hanbel fkh, trih ve edeb
ilimlerde zel ihtisas shibi, gler yzl, ho sohbet bir zt idi. Onun evi ilim meclisi idi.
Kymetli iirlerinin yannda yazs da ok gzeldi. ok ince bir aratrma zellii vard. lm
mevzlar mtla edip yazmaktan usanmazd.
Yazm olduu kymetli eserlerinden bazlar unlardr:
1- ezert-z-zeheb f ahbri men zeheb: bn-i md bu eserinde Peygamber
efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem.) Mekkeden Medineye hicretinden itibren,
zamanna yan hicr onbirinci asrn bana kadar yaam lim, vel, devlet adam, mehr
tccrlarn hayatlarn, vefat trih srasna gre anlatmtr. Bu eserini yazarken birok
eserden istifde etmi, istifde ettii eserlerdeki bilgileri zetlemitir. Ksa ve zet bilgi
vermesi sebebiyle, anahtar kitap zelliindedir. Sekiz cilt hlinde baslmtr. 2- erhu
Metn-il-Mnteh: Hanbel mezhebi fkhna dir yazm olduu eseridir. 3- erh-i
Bediyyet-i bn-i Hucce.
1)
2)
3)
4)
5)

Hulst-l-eser; cild-2, sh. 340
BN- MRN:
Kelm, fkh ve hads limi. smi, Akl bin mer bin Abdullah bin Ali bin mer bin
Slim olup, knyesi Ebl-Mevhibdir. bn-i mrn diye mehr oldu. 1001 (m. 1592)
senesinde Yemenin Zafr ehrine bal Mirbt kynde dodu. 1062 (m. 1652) senesinde
Zafrda vefat etti. Mirbt kyne defnedildi. Cenzesi ok kalabalk oldu. Kabri ziyret
mahallidir.
bn-i mrn ilk tahsiline Zafrda balad. Kurn- kermi ezberledi. On yanda iken,
ihbddn Ahmed bin Muhammed Hdnin derslerini dinledi. lme ilk balad sralarda
ok alt ve ilim renmek iin ok yer dolat. Mirbtda bulunduu sralarda, byk
dedesi Muhammed bin Alinin ve evliydan Sahb Hsiknin kabirlerinin yannda uzun
mddet yalnz kalrd. Bazan da bir daa ekilip ibdetle megul olurdu. Sonra
Hadramta gitti. Orada evliynn byklerinden olan ztlarn sohbetlerinde bulundu.
Termde evliynn byklerinden Tc-l-rifn Zeynel bidn Aydersden, onun
kardeinden ve kardeinin olu Abdurrahmn Sekkf Aydersden ilim rendi.
Muhammed Hd bin Abdurrahmndan da ilim alan bn-i mrn, bir mddet Muhammed
Hdnin yanndan ayrlmad.
bn-i mrn fkh ilmini Kd Ahmed bin Hseynden, tasavvuf yolunu Eb Bekr
Cneyd ve Srr bin mer bin Abdullahdan rendi. Seyyid bin Hseyn, Hasen bin Eb
Bekr ve daha baka byk ztlarn sohbetlerinde bulundu. bn-i mrn 1033 (m. 1623)
senesinde Mekke-i mkerremeye ve Medne-i mnevvereye gitti. Burada mer bin
Abdrrahmin derslerine devam etti. Hocas, bn-i mrna ilimdeki yksekliini ifde
etmek zere hrka giydirdi. Sonra memleketine giden bn-i mrn bir daha yolculua
kmad. nsanlara fideli olmaya alt. bn-i mrndan ok kimse ilim rendi.
Amcasnn olu ve vellerden olan mer bin Ali, Ali bin mer bin Ali ve bakalar ilim
rendiler.
eyh el onun hakknda yle demektedir: 1051 (m. 1641) senesinde Zafrda
bulunan bn-i mrnn yanna gittim. Onun yannda; Atullah skenderinin Tenvir
kitabn, hy-l-ulm-id-dnin bir ksmn ve kendisinin yazm olduu; Feth-l-Kerm-ilGfir f erh-i hilyet-il-msfir adndaki eserini okudum. Sonunda bana iczet (diploma)
verdi. Bakasna, ilimde yetitiine dir hrka giydirmeme de izin verdi.
bn-i mrn, gzel ahlk shibi, ilmi ile amel eden bir zt idi. Misfirlere ikrm eder
giyecei olmayanlar giydirirdi. Doruluktan asla ayrlmazd. ok kermetleri grlmtr.
bn-i mrn birok eser yazmtr. Yazd eserlerden bazlar unlardr: 1- El-Akde:
Manzm bir eser olup, Ahmed bin Muhammed Ka bu eseri erh etmitir. 2- Feth-lKerm-l-Gfir, 3- Mntehab-z-zehr ves-semer f garb-il-hads vel-eser, 4- Risletn f
hiznet-ir-ribt. Ayrca tasavvufa dir yazd pekok iiri vardr.
1)
2)
3)
4)

BN- KAZRN (Ebssd bin Yahy):

Medne-i mnevverede yetien afi mezhebi limlerinden. smi, Ebssd bin
Tcddn bin Ebssd bin Cemleddn bin Kd Ceml Muhammed bin Ahmed
Safiyyddn bin Muhammed bin Rzbe bin Ebis-Sen Mahmd bin brhim bin Ahmed
olup, nisbeti el-Kazrn, el-Meden, ez-Zbeyrdir. Eshb- Kirmn byklerinden Zbeyr
bin Avvmn (rahmetullahi aleyh) neslindendir. Nefs-i mutmainne derecesine kavumu,
himmet shibi bir zt idi. 980 (m. 1572) senesinde Medne-i mnevverede dodu ve
orada byd. 1050 (m. 1640) senesi Zilkade aynda orada vefat etti.
lim renmeye ok kk yata, Kurn- kermi tecvd zere okumay renerek
balayan bn-i Kazrn; tefsr, hads ve fkh ilimlerine dir birok kitab ezberledi. Ayrca
nahiv ilmine dir, Elfiye-i bn-i Mlik, krat ilmine dir, tbiyye ve Rahbiyye isimli
eserleri ezberledi. Amcas Muhammed Takyyddn el-Kazrnden, Seyyid Hseyn esSemerkand el-Meden, Abdlmelik el-Usm, Ahmed bin Mensr ve Abdurrahmn elHyz gibi limlerden ilim rendi.
bn-i Kazrn, yksek himmet shibi, birok fazleti kendinde toplam, hosohbet
bir zt idi. Geni yzl idi. Dim tebessm eden bir hli vard. Dnimizin emirlerine son
derece bal idi. Dnyya dkn olmaktan ok uzak idi. Bir nn bo ve beyhude
eylerle geirmezdi. Devaml ilim ve ibdetle megul olurdu. ok kitap okurdu. Birok
kitab, kendi el yazsyla yeniden yazmtr.
Kklnden itibren vefatna kadar, bir zr yok ise, namazlarn mutlaka
Mescid-i Nebde klar ve Reslullah efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem.) kabr-i
erfini sk sk ziyret ederdi. bdete olan arzu ve isteinin okluundan dolay, mescide
ummiyetle herkesten nce gelir, herkesten sonra kard. Bu hussta kklnde
karlat bir hli yle anlatr:
Bir yaz mevsiminde hava ok scak olduu iin, babamlarla birlikte serinlemek
zere, ehrin dnda bulunan hurmalklara gitmitik. Gece orada kaldk. Uyandmda
ortalk aydnlanmt. Cemate ge kalacam diye acele ile kalkp hazrlandm. Abdest
alarak hurmalktan ktm. Babamlar hl uyuyorlard. ktmdan haberleri olmad. Ben
heyecanmdan onlar uyandrmay bile dnememitim. Sratle ehre girip, Mescid-i
Nebye geldim. Bir de ne greyim, kaplar kapal, ortalkta kimseler yok. Daha namaz
vakti olmamt. Ben ay na aldanarak sabah oldu zannetmitim. Daha sabaha ok
vard. imdi geri dnp, bakalarnn hurmalklarnn arasndan geerek kendi
hurmalmza, babamlarn bulunduu yere gitmem cb ediyordu. Fakat, hurmalklarn
arasna girmeye cesret edemedim. Kk yata olduum iin korkmutum. Bu arada
Bak kabristann ziyret edeyim dedim. Besmele ile kabristana girdim. Reslullah
efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem.) amcas olan hazret-i Abbsn trbesinin
kapsnda oturup, abam (paltomu) bama rttm. Orada otururken birok nrlar ve
nrn kimseler grdm. Onlardan biri bana iltift ederek ismimi sordu. Ebssd bin
Yahy el-Kazrn dedim. Eliyle omuzumu svazlad ve; Allah tel seni mbrek
eylesin. Sen ve zrriyetin iin ok bereketler hsl oldu dedi. Biraz sonra iki kimse geldi.
Yanlarnda bir deve ve devenin stnde de bir sandk vard. Gelen kimseler, Resl
aleyhisselmn mbrek olu brhimin (rahmetullahi aleyh) kabri yannda durup orada
bir kabir kazdlar. Ben hayretle kendilerini seyrediyordum. Sonra devenin zerindeki
sand indirdiler. Ondan birey alp kazdklar kabre defnettiler. Kabri kapatp giderlerken
benim yanmdan getikleri srada, devenin yularn tutarak nde bulunan zta; Sizler
kimlersiniz? diye sordum. Bizler melekleriz dedi. Bunun zerine benim tylerim diken
diken oldu. ok korkmutum. Aklm bamdan gidecek gibi oldu. Bu srada namaz vakti
olmutu. Mescid-i Nebye girdim. Resl aleyhisselmn kabr-i erfini ziyret edip, sonra
cemati beklemeye baladm. Bak kabristannda grdm hl bana ok tesr etmiti.
Daha sonra bu durumu babama anlattmda, kendisinden ayr ve habersiz bir daha
gitmememi syledi.
bn-i Kazrn hazretleri vefat ettii gn, ikindi namazndan sonra, Mescid-i Nebde
cenze namaz klnp, Bak kabristannda, Reslullah efendimizin (sallallahu aleyhi ve
sellem.) olu Hz. brhimin kabri yanna defnolundu. Bylece kklnde grd o
hdisenin, onun yksek bir zt olacana ve vefatnda buraya defnolunacana iret
olduu anlald.
lim ve evliyl yannda, nazm ve nesirde de mahret ve ihtisas bulunan bn-i
Kazrnnin bir tezkiresi vardr.
BN- KENN HALVET:
Evliynn byklerinden. smi, s bin Mahmd bin Muhammed bin Muhammed bin
Kenn Halvetidir. 1042 (m. 1632) senesi evval aynda Dmeka bal Slihiyye kynde
dodu. 1093 (m. 1682) senesinde Dmekda vefat etti. Cenze namaz byk bir
kalabalk tarafndan klnd. Vasiyyeti cb, hocas Abbasnin mezarna bitiik olarak,
nceden hazrlattrd Ferdis Kabristanndaki kabrine defnedildi.
bn-i Kenn yedi yanda Kurn- kermi ezberledi. On yanda babasyla birlikte
Msra gitti. Bir mddet orada kalp dndler. bn-i Kenn daha sonra ilim tahsili iin,
yalnz bana Msra gitti. Oradaki byk limlerden eyh Bht Gazz, Nreddn
ebrmels, eyh Muhammed Halveti, emsddn Bbil, ihbddn Ahmed, eyh
Sultan ve bakalarndan ilim rendi. limde stn bir dereceye ykseldi. Evliynn ve
slih kimselerin, bilhassa mm- afi hazretlerinin kabrini ok ziyret ederdi. Kabri
banda ok Kurn- kerm okurdu. Bir defsnda ezberden Kurn- kerm okurken, bir
yette takld. Hatrlyamad ve sustu. O zaman kabirden mm- afi hazretleri seslenip,
o yerdeki o yeti hatrlatt.
bn-i Kenn 1055 (m. 1645) senesinde ama dnd. Evliynn byklerinden olan,
eyh Mansr Mahall Sbn ile grt. Sohbetlerinde bulundu. eyh Mansr onu ok
severdi.
bn-i Kenan, ok kerre yalnayak yryerek hac etti. Yolculukta kfilenin nnden
giderdi. Kimseden birey istemezdi. Birey bulursa yer, yoksa a dururdu. ok def
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem.) ryda grrd. Reslullah ona; Merhaba,
Merhaba diyerek ismiyle arrd. bn-i Kenn eyh Mansrun vefatndan sonra, rifi
billah Seyyid Muhammed Abbasnin sohbetlerine kavutu. Ondan iczet ald. Hocasndan
sonra yine onun emri ile yerine geip insanlara doru yolu devaml olarak anlatt.
Nezket ve iffet shibi idi. Bir zaman birisi ona bir miktar para hbe etti. Sonradan
gelip o paray geri istedi. bn-i Kenn hi duraklamadan o paray karp verdi.
Vezr Hseyn Paa bir adamn gnderip bn-i Kenn ile grmek iin yanna
ard. bn-i Kenn gitmedi. Vezr ona bir miktar para gnderdi. bn-i Kenn onlar kabul
etmeyip geri gnderdi.
Murd, Silk-d-drer adl eserinde onun hakknda yle demektedir: bn-i Kenn
evliynn byklerinden olup, Hanbel mezhebinde idi. Seyyid Muhammed Abbas
Halvetnin sohbetlerinde yetiti. Halvet byklerinden oldu.
eyh Ysuf Hanef anlatr; Halvet yolunun dabn Seyyid Muhammed Abbasden
rendim. Hocamn vefatnn gecesinde ok zntl olarak uyudum. Rymda hocamn
trbesine gitmiim. Kabir ald. Hocam, dizleri zerinde oturmu ve ellerini dizlerine
koymu bir vaziyette grdm. Aynen hayattaki hli zere idi. Beni grnce; Sen s bin
Kenna git, o benim veklimdir buyurdu. Uyandm. Vakit gecenin sonu idi. Abdest aldm
ve doruca emstiyye Medresesinde bulunan s bin Kennn huzruna gittim. Orada
bir nr parlyordu, s bin Kenn teheccd namaz klyordu. Namaz tamamlayncaya
kadar bekledim. Sonra bana dnd ve; eyh Muhammed Abbas gndermeseydi bizim
yanmza gelmeyecektin, otur buyurdu. Ben de onun ders halkasna katldm ve iczet
aldm. O gnn gecesinde rymda hocam Abbasnin kabri yanndaydm. Kabir almt.
Hocam daha nce grdm hlde oturmutu. Bana; Ysuf imdi gidecein yeri
rendin ve alacan aldn buyurdu. Ben de; Evet efendim dediimde o; Allah tel
sana dny ve hret sedeti versin buyurdu.
BN- MAKBL:
Evliynn byklerinden. smi, Ali bin Eb Bekr bin Makbldr. bn-i Makbl diye
mehrdur. 1024 (m. 1615) senesinde Msrda dodu. 1095 (m. 1684) senesi Zilkade
aynn onbirinde Pazartesi gn Mekke-i mkerremede vefat etti.
bn-i Makbln baba ve dedeleri, lim, slih ve vel ztlard. nce babasndan
okudu. Daha sonra Makbl bin Ahmedden ders grd. Zamannn birok evliysnn
sohbetlerinde bulundu. Kemle geldi. Onlardan iczet (diploma) ald. hreti her yere
yayld. Haremeyni ziyretten sonra Msrdaki Sad ehrine yerleti. Orada otuz sene ilim
ve edeb retti. Allah telnn kullarna yardmc oldu. Herkes tarafndan hrmet grd.
Sz dinlenen bir zt idi. ok kermetleri grld.
bn-i Makbln bir gemisi vard. Geimini onunla salyordu. Birgn birisi,
Kusayrdan Yenbuya gitmekte olan bu gemiye binmiti. Frtna kt. Dalgalar kabard.
Gemidekiler boulacaklarndan ok korktular. O ahs kendi kendine; Sbhnallah!
Herkes gemi shibinin evliy bir zt olduunu sylyor. Hlbuki gemi ve iindekiler tehlike
ile kar karya diye dnd. Bu dnceler iinde iken olduu yerde uyuyuverdi.
Rysnda bn-i Makbl grd. bn-i Makbl kendisine iltift etti ve; Yavrum, korkma
bizi gfil ve habersiz sanma. imdi uykudan uyan. nallah selmet bulacaksnz
buyurdu. O zaman o kii uyanverdi. Frtna durdu. Gemi selmetle limana yanat.
skeleye ktnda karsnda ryda grd ekilde bn-i Makbl ile karlat ve onun
talebeleri arasna katld.
Sad vlisi, bn-i Makbl ok severdi. Birgn bn-i Makble Efendim, bu binei
satn alp vdesi uzun olacak ekilde dersiniz diyerek bineini satt. bn-i Makbl de,
ikibin kurua pazarlk yapp ald. Bir mddet sonra, Msrdaki vezrin askerleri vliyi
ldrdler. Brakt eylar arasnda bir defter ve bu defterde alacaklar yazyordu.
Burada bn-i Makbln de hesab vard. Vezr, alacaklar iin tahsldarn vazfelendirdi.
Tahsldar, doruca bn-i Makble gelip, defterdeki hesaba gre borcunu istedi. bn-i
Makbl vdesi uzun olarak vliden bir binek aldn, vdesinin henz gelmediini ve u
anda da elinde deyecek bir ey olmadn syledi. Tahsildar hesab istemekte srr etti.
Neticede, bn-i Makbl ve dier borlu kimselerin Msra gtrlmelerine karar verildi.
Msra giderken tahsldar borlulara ok zulm yapt. bn-i Makbl kendisine ok nashat
etti ise de bir fayda vermedi. O srada tahsldarda kendisini yemek, imek ve oturmaktan
alkoyan bir hastalk meydana geldi. Gittike de iddetlendi. bn-i Makble haber
gnderip tvbe ettiini bildirdi. bn-i Makbl onun yanna gitti. Dua etti. Derhal o kiinin
hastal geti. Msra gidince de bn-i Makbl evine davet etti. Btn ihtiycn
karlayacan bildirdi. bn-i Makbl ona gitmeyip, Yemenli olan sevdiklerine misfir oldu.
Tahsildar daha sonra bn-i Makbl vezre gtrd. Vezr onu grnce hrmetle ayaa
kalkt. bn-i Makbln karsnda ocuk gibi olmutu. Durumu renince, birey
istemekten vazgeip, izzet ve ikrmlarda bulundu. bn-i Makbl, dier borlu kimselerin
de af edilmelerini istedi. Onlar da bylece kurtuldular. bn-i Makbl, marifet ehli bir zt
idi. Bir mddet Haremeynde ikmet etti. 1094 (m. 1683) senesinde Yemene gitti. Sonra
Mekke-i mkerremeye geri dnd. mrnn geri kalan ksmn burada geirdi.
BN- MAKBL ZEYL:

Evliynn byklerinden. smi, Eb Bekr bin Makbl bin Abdlgaffrdr. Yemenin
Lihye ehrinde dodu. Doum trihi bilinmemektedir. 1042 (m. 1632) senesinde Lihyede
vefat etti. Dedesi eyh Ahmed bin mer Zeylanin trbesinin yanna defnedildi.
bn-i Makbl Zeyla, keskin gr ve fazlet shibi idi. Zhir ve btn ilimlerde ok
yksek derecelere kavutu. Doum yeri olan Lihyede yetiti. Kurn- kermi ezberledi.
Babasndan ilim rendi. ok kermetleri grld.
yle anlatlr: Yemende kan karklklar bastrmakla vazifeli Kansu Paa,
Mekkeye gelmiti. bn-i Makbl de o srada Mekke-i mkerremede bulunuyordu. Birisi
bn-i Makble iftir ederek, Kansu Paaya ikyet etti. Lihye ve havlisinde bn-i
Makbln sz geerdi. Kansu Paann emri ile bn-i Makbl zorla huzra getirildi. bn-i
Makbln yannda bir talebesi de bulunuyordu. Kansu Paann yanna girdiklerinde,
Kansu Paa onlar karlad. Onlar yerlerine oturttu. Onlar oturunca Kansu Paa sustu.
Konumaya ve hareket etmeye gc yetmedi. Ba eik vaziyette durdu. Paann
askerleri de ayn ekilde bekliyorlard. Nihyet akam namaz vakti girince bn-i Makbl
Zeyla, Paaya; Ey Kansu! Kalk, akam namazn klalm dedi. Kansu Paa, sanki
uykudan uyanyormu gibi kalkt. Yaptklarna piman olup zr diledi. bn-i Makble
dnerek; Efendim bir ihtiycnz var m? Derhal yerine getirelim dedi. bn-i Makbl
Zeyla; Hi bir ihtiycm yok diyerek Paann yanndan kalkt. Kalbi incinmiti. ok
cellli idi. Paann yanndan knca birlikte geldii talebesine; Zannediyorum, sen
Paadan korktun deyince talebe; Evet korktum dedi. Bunun zerine bn-i Makbl;
Vallahi Paann yanna girer girmez bana, o ve askeri hakknda tasarruf yetkisi verildi
dedi. Yaknda yapaca bir savata Kansu Paann yenileceini syledi. ok gemeden
Kansu Paa ve ordusu, bir savata darmadan olup yenildiler.
Yine yle anlatlr: bn-i Makbl, Mekke-i mkerremede ok hastalanmt. Yanna
talabelerinden birisi girdi. Hocas bn-i Makbln hlini grnce ok zld. Artk bu
onun lm hastaldr eklinde hatrndan geirmiti. Bunun zerine bn-i Makbl
talebesine; Benim iin endie etme. Ben Lihyede vefat edeceim dedi. Bir mddet
sonra iyileen bn-i Makbl Lihyeye geldi. Onun gelii ile Lihye halk ok sevindiler. bn-i
Makbl Lihye halkna; Ben, buraya yaknda vefat etmek iin geldim dedi. O zaman
herkes mahzn oldu, zld. nk onun kermet ehli, insanlara doru yolu gsteren bir
zt olduunu biliyorlard. Nitekim dedii gibi, bir sre sonra vefat etti.
BN- MOLLA (Ahmed bin Muhammed Haskef):
afi limlerinden. smi, Ahmed bin Muhammed bin Ali bin Muhammed bin Ahmed
bin Ysuf bin Hseyn bin Ysuf bin Ms el-Haskefdir. bn-i Molla diye mehr oldu.
Lakab ihbddndir. Aslen Diyarbakra bal Hasankeyflidir (Hsn-i keyfldr). 937 (m.
1530) senesinde Halebde dodu ve oraya yerleti. Burada ve baka ehirlerde birok
limden ders ald. eitli ilimlerde derin bilgi shibi oldu. ok kitap yazd. 1003 (m. 1590)
senesinde, Halebden 5 fersah (28,8 km.) uzakta bulunan Mirat- Nesrn kylerinden
Btada, ekiylar tarafndan ehd edildi.
bn-i Molla, ilimde stn bir yeri olan ve birok lim tarafndan medhedilen bir zt
idi. nce babasnn yannda ilim tahsiline balad. Daha sonra birok kimseden ders
okudu. Trih-i Haleb kitabnn shibi Radyyddn ibni Hanbelden ilim rendi. Uzun
zaman onun derslerine devam etti. bn-i Hanbelnin erh-l-mukalleteyn f mesh-lkulleteyn adndaki eserini, kendi kendine okuyup mtla etti. Yine onun Mehil-lmelha f mesil-il-mesha adndaki eserini beraberce okudular. Cebir ve matematik
ilimlerinde de ok ykseldi. Ayrca ondan, Cellddn-i Mahallnin tefsrini hiyesi ile
birlikte ve mm- Tirmiznin emil-n-Nbvvesini okudu. Yine bn-i Hanbelden,
erh-l-Mevkf ile erh-l-Add adndaki eserleri, Seyyid erf Crcnnin ve
Sadddn-i Teftznnin hiyeleri ile beraber okudu. Alvn bin Muhammed elHamevnin 954 (m. 1547) senesinde sohbetlerinde bulundu. Derslerine devam edip,
Sahh-i Buhrnin te birini ondan okudu. Burhnddn-i Ummdden ncelikle
mselsel hads-i erfleri dinledi. Bu zt kendisine iczet (diploma) verdi. Halebde

bulunan eyh brhim Darr-i Dmekden de Kurn- kermin tecvidini ve krat
usllerini ok okudu. 965 (m. 1557) senesinde, ondan da iczet ald. ki def ama gidip
geldi. Orada, Bedrddn-i Gazznin miyyet-l-Berniyye Medresesindeki derslerine
devam ederek ilim ald. Yine amda Nreddn-i Nesefden, Sahh-i Buhrnin bir blm
ile Sahih-i Mslimi okudu. Ayrca onun, Cemul-cevmi ve erh-l-Behce
kitaplarndan okuttuu derslerine devam etti. Ondan da iczet ald. Yine orada
Muhibbddn-i Tebrzden, Molla-zdenin Hidyet-l-hikme erhini okudu. Bu srada
Sleymniye Medresesinde kalyordu. Ayrca bu zttan, Tefsr-i Beydvnin baz yerlerini
okuyordu. Yine ondan, Mutavveli de okudu. Ebl-Feth e-ebrden de ilim rendi.
Bir ara stanbula geldi ve burada oturan eyh Garsddn-i Halebden Usturlb rislesini
okudu. Byk lim Seyyid Abdrrahm-i Abbas ile de buluup, ondan ilim tahsl etti ve
iczet ald. Yazd kasdelerde bu hocasn ok medhetmektedir. Bu yolculuunu anlatan
gzel bir kitap yazd ve adn Ravdat-l-verdiyye fir-rhlet-ir-Rmiyye koydu.
stanbuldan Halebe dndkten sonra, Beltiyye Medresesine mderris tayin edildi. ok
kimseye faydal oldu ve birok eser kaleme ald.
Eserleri: 1- Tlibet-l-visl min makmi zlik-el-gizl, 2- Ukd-l-cemn f vasf-i
nebzetin minel-glmn, 3- Mnteh emel-il-edb min-el-kelmi al Mugn-il-Lebb: bn-i
Himn nahiv hakknda yazd eserine yapt kymetli erhtir. 4- erh--fiyye finnahvi, 5- erh-u-evhid lis-Syt, 6- erh-l-Izz, 7- erh-l-Kfiye, 8- ekva demlmerk min sihm-il-firk, 9- Feriz-i bn-i Molla, 10- Mtat-l-ezhn minet-temett bilakrn.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

Hulsat-l-eser; cild-1, sh. 277-280
Kef-z-znn; sh. 1021, 1139, 1200, 1245, 1371, 1753
BN- MHELL:
Evliynn byklerinden. smi, Abdullah bin Abdullahdr. 950 (m. 1543) senesi
Safer aynda Yemende Daliyye denilen yerde dodu. 1028 (m. 1619) senesinde
Yemende ca denilen yerde vefat etti. Kabri, caya yakn bir yerdedir.
bn-i Mhell, gen yata ilim tahsiline balad. Babasndan ve zamannn byk
limlerinden ilim rendi. Babas ile birlikte, ilim renmek iin birok beldelere gitti.
Arab ilimleri, Abdullah bin Rgb, brhim bin Rgb ve Seyyid Hadi el-Velden rendi.
Fakh Abdurrahmn Nezlnin yannda eitli kitaplar okudu. Fakh Abdurrahmn ona
iczet (diploma) verdi. 1000 (m. 1591) senesinde Yemene gelen Necmddn Basrden,
Er-Rislet--emsiyye adl eseri dinledi. Daha sonra talebe yetitirmee balad.
bn-i Ebir-Ricl onun hakknda yle demektedir: bn-i Mhell, asrnn byk
limlerinden idi. Akl ve nakl ilimleri ok iyi bilirdi. lim renmek iin, her taraftan ona
talebeler geldi. Onun ilminden ok istifde ettiler. Bb-l-Ehcer denilen yerde bir mddet
kald. Burada da talebe yetitirmekle megul oldu. Arab ve tefsr ilimlerinde Teftzn gibi
idi.
bn-i Mhellnn ok kermetleri grld.
yle anlatlr: Yemende Tihamenin ileri gelenlerinden birisi, bn-i Mhelly
rysnda grd. Sonra birisi ona bn-i Mhelly ziyret etmesini syledi. O zt; Ben
bn-i Mhelly tanmam deyince br ahs ona, bn-i Mhell biraz nce grdn
kimsedir. ca denilen yerde oturur. Evi ehrin kapsna yakndr. Oraya vardnda ilk
grdn evdir diyerek evi de tarif etti. O zt derhl yola kt. eref beldesinin
yaknlarna kadar gitti. Burada ca denilen yerin neresi olduunu sordu. Ona; Oras
byk lim Abdullah Mhellnn memleketidir dediler ve yolu tarif ettiler. O zt
duyduklarna ok sevindi ve bn-i Mhelly ziyret etmesi emrolunduu ve rysnn
sdk (doru) olduunu anlad. bn-i Mhellnn evine gitti. Onun elini pt. Ondan hayr
dua istedi. Bir mddet orada kald. Birok bilgiler rendi. bn-i Mhellnn vefatnda ve
defnedilmesinde orada idi.
Asrndaki limler muhtelif ilimlere dir mkllerini hlletmek iin bn-i Mhellya
yazarlard. O da onlara gerekli cevb verirdi. Bu hussta, Muhammed bin Ahmed Rm,
Allme Sadddn ve Ali bin Hseyn Mesnev ile uzun mektuplama ve yazmalar oldu.
Bu mektuplar bn-i Ebir-Ricl trihinde bildirmitir.
BN- MNV (Zeynelbidn bin Abdurraf):
Evliynn byklerinden. smi, Zeynelbidn bin Abdurraf bin Tc-l-rifn bin Ali
bin Zeynelbidn bin Yahy bin Muhammed bin Muhammed bin Muhammed bin Ahmed
bin Mahlf bin Abdsselm Haddd Mnvdir. Doum trihi ve yeri bilinmemektedir.
1022 (m. 1613) senesi Zilkade aynn drdnc gn Msrda vefat etti. Cmi-lEzherde, byk bir kalabalk tarafndan cenze namaz klnd. Vel bir zt olan eyh
Ahmed Zhid ile eyh Midyen Emnnin kabirleri arasna defnedildi.
bn-i Mnv, Cmius-sagr adl eseri aklayan byk lim Mnvnin oludur.
Babas gibi lim idi. ok ibdet ederdi. Dnyya dkn olmad gibi, haramlardan
kamakda herkesten nde idi. Babasnn derslerinde yetiti. Daha yedi yanda iken
Kurn- kermi ezberledi. On yanda birok kitab okuyup ezberlemiti. Okuduu
kitaplardan bazlar unlardr: bn-i Arslnn Zebidini, nahiv ilmine dir Tuhfet-lverdiyye, Sadddn Teftznnin Kitb-l-rd ve bakalar. Ezberledii kitaplar
zamannn byk limlerinden emsddn Muhammed Remlye, onun vefatndan sonra da
Hatb ihbddn Ahmed erbn ve eyh Harrz Gamrye tekrar okuyup dinletti. Arab
ilimleri eyh Abdlkerm Bulkden, usl ilmini emsddn Muhammed Memn,
Altparmak ve Msr kads Arap-zdeden, tefsr, hads, neseb, hesab, hendese ve baka
ilimleri de byk lim Ali bin Gnim Makdisden rendi. Ayrca hads-i erf ilmini Hfz
Ebn-Nec Slim Senhr ile Hfz ihbddn Ahmed Metbl ve Mlik mezhebi
limlerinden Kd Bedreddn Karfden tahsl etti. Btn hocalar kendilerinden rivyette
bulunmaya onu selhiyetli klp iczet (diploma) verdiler. bn-i Mnv daha sonra
tasavvuf yoluna girdi. Halvetiyye yolunun byklerinden oldu. Halvetiyye yolundaki
iczeti eyh Slih Muhammed Trk Halvet, eyh Ahmed Acem, eyh Abdullah Rm,
eyh Muhammed Ynn, eyh Muharrem Rm ve bakalarndan ald.
bn-i Mnv, zamanlarn ibdet ve tefekkrle geirirdi. Yanna gelenler, onu namaz
klarken veya zikrederken bulurlard. Onu baka bir hlde gren olmad. Gecenin
tammn ihy eder, ibdetle geirirdi. Yumuak huylu ve ok merhametli idi. Kk
byk, ok kimseler kendisinden istifde ettiler. bdet esnasnda Reslullahn (sallallahu
aleyhi ve sellem.) mbrek cemlini grrd.
Daha blua ermeden nce, babas onu bir i iin bir yere gnderdi. Yolda bn-i
Uzma ile karlat. bn-i Uzmay tanmazd. bn-i Uzma ona; Ey Zeynelbidn diye
seslendi. Bunun zerine yanna gitti. bn-i Uzma onun azna bir buday tanesi koydu.
Sonra da; imdi git, biz seni mahrm etmedik buyurup dua etti.
bn-l-Mnv manen stn bir derecede idi. hrete intikl etmi olan, baz
vellerin rhlar hnesine gelir, onunla beraber olurlar, baz ilerden haber verirlerdi. eyh
h Veliyyddn Acemnin rhu ok def onu ziyret eder, onunla birlikte olurdu. Daha
kklnde nrlar grr, sesler duyar ve haberler dinlerdi. ok gzel rylar grrd.
Zeynelbidn Mnv, mm- afi hazretlerinin kabrine gittiinde, mm- afi,
kabrinden ona seslenir, bazanda kabri yarlr, iinden elini uzatr ve ona birey verirdi.
Zeynelbidn, dedesi Yahy Mnvnin kabrini ziyrete gittiinde, onu, zerinde
siyah bir elbise ile kabrinin zerine oturmu bir hlde bulurdu. Onunla uzun uzun konuur
ve dua ederdi.
riflerin byklerinden olan Himsn anlatr: lm-i ervhdan haberi olan evliynn
by, Tarme Sad Msryi grdm. nnde nr gibi bir zt vard. Bu kimdir diye
sordum. O da Zeynelbidn Mnvdir. O kabir ehline vekl klnd dedi.
Muhibb yle anlatr: eyh Abdlkdir Feyymnin olu hastalanmt. Bu srada
Zeynelbidn Mnv ile karlat. Ona olunun hasta olduunu arz etti. Zeynelbidn
Mnv, olunun yanna gitti. Bir mddet sohbet etti. Sonra dua edip ayrld. Ondan sonra
eyh Abdlkdir Feyymnin olu, hastalndan kurtularak if buldu.
Zeynelbidn bin Abdurraf, bir gn otururken, talebelerinden birisi kapy ald.

Zeynelbidn kapya kt. Kapy alan talebesi ile bireyler konutuktan sonra geri dnd
ve buyurdu ki: Bu gelen falanca zt idi. Memleketinde ocuu varm. Kendisine
ocuunun hastalandn haber yermiler. ocuunun if bulmas iin bir kda
bireyler yazvermemi istedi. Ben birey yazmadm. nk ocuu bugn vefat etti.
Birka gn sonra o ahsn olunun Zeynelbidnin dedii gnde vefat ettii haberi geldi.
Zeynelbidn, Sad denilen yerde bulunan babasnn yanna gidiyordu. Yolda birisi,
hibir suu olmad hlde mzra ile ona vurdu. Fakat Zeynel bidne birey olmad. Bir
mddet sonra, baka birisi gelip, Zeynel bidne mzra ile vuran o ahsn boynunu hi
sebeb yok iken kesti. Bylece Allah telnn sevgili kuluna el kaldrmann cezasn ekti.
Yine bir defsnda, babasnn alacan almak iin birisinin yanna gitmiti. Yanna
gittii ahs Zeynelbidne hakaret edip vurdu. Aradan ksa bir mddet gemiti ki,
bulunduu ehrin vlisi, ona byk bir bor ykledi. Ayrca ok da hakaret etti.
Bir defsnda o yle buyurmutu: Yanma hibir kimse oturmasn ki, Allah telnn
izni ile onun kalbinden geenleri bilmeyeyim. Eer Allah korkusu olmasayd, dmanlarn
ekseriyetinin ayplarn ortaya karrdm.
bn-i Mnvnin yazm olduu eserlerden bazlar unlardr: 1- erh-l-Mehid libn-i Arab, 2- Hiyetn al erh-il-Minhc lil-Cellddn-i Mahall, 3- erhun al
Mukaddimet-l-Ezheriyye, 4- erh-t-Tiyye bn-i Frd, 5- Hiyetn al Ravd-il-nf.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

Kef-z-znn; cild-1, sh. 617, 918
BN- NCEYM- MER MISR:

Hanef mezhebi fkh limlerinden. smi, mer bin brhimdir. Lakab Sircddn
olup, bn-i Nceym-i Hanef Msr diye bilinir. Zeynel bidn bin brhim ibni Nceymin
kardei ve talebesidir. Doum yeri ve trihi kesin olarak bilinmemekte olup, 1005 (m.
1596) senesinde Msrda vefat etti. Byk kardei ve hocas olan Zeynelbidn bin
brhim bn-i Nceymin yannda defnedildi.
Zamannn limlerinden ve Bahr-r-rik kitabnn mellifi olan aabeyisi
Zeynelbidn bin brhim ibni Nceymden ilim tahsl etti. Fkh ilminde zel ihtisas ve
yksek derece shibi olduktan sonra, mm- Nesefnin Kenz adndaki fkh kitabn erh
etti. Bu kitaba Nehr-l-fik f erhi Kenz-id-dekik adn verdi.
bn-i Nceym-i mer Msr dn ilimlerde derin lim, Hanef mezhebi fkh bilgilerinde
ihtisas shibi idi. bresi dzgn ve konulara hkim, aratc bir zt idi. Gler yzl ve
hosohbet olduu iin, herkes tarafndan sevilirdi. Konular zerinde derin aratrmalar
yapard. Btn gzel huylar zerinde toplamt.
bn-i Nceym-i merin eserlerinden bazlar unlardr: 1- cbet-s-sil bi ihtisri
enfeul-mesil, 2- Ikd-l-cevhir fil-kelm al sret-il-Kevser. 3- Nehr-l-fik f erhi
Kenz-id-dekik.
bn-i Nceym-i mer, Nehr-l-fik adl eserinde diyor ki: Zekt verilecek olan
kimse, fakirler arasnda bulunuyor ve onlar gibi ise, yhut fakir olduunu syleyip, zekt
istemi ise, bu kimsenin zekt almaa hakk olup olmadn aratrmaa lzum yoktur.
Buna zekt verince, soruturarak, aratrarak vermi saylr.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)

Eshb- Kirm; sh. 352
Kef-z-znn; sh. 1151, 1516
BN- SG (Muhammed bin brhim ed-Derr):

Msrda yetien tefsr ve Hanef mezhebi fkh limlerinden. smi, Muhammed bin
brhim, lakab Seriyyddn, nisbeti, ed-Derr el-Msrdir. bn-i Sig diye mehr
olmutur. Doum trihi bilinmemekle birlikte, Msrda doduu kesindir. 1066 (m. 1656)
senesinde Kudsde vefat etti. Mcvirn kabristannda defnedildi.
Babas byk tccr olduundan, ona byk bir mras brakmt. Zamannn Msr
limlerinden Eb Bekr e-invnden eitli ilimleri tahsl etti. Paa-zde diye bilinen
Molla Hseynin uzun mddet hizmetinde kalp, ondan akl ve nakl ilimleri tahsl etti.
Akranlarndan stn oldu. Farsa ve Trke dillerini ana dili olan Arapa gibi rendi.
Daha sonra Msrda Sleymniyye ve Sargatmiiyye medreselerinde mderrislik yapp,
ilim retmekle megul oldu. ok gzel yaz yazard. Ondan birok kimseler ilim renip
istifde ettiler. eyh Muhammed bin Muhammed el-Ays ve Hulsat-l-eser adl kitabn
mellifnin babas ondan ilim tahsl eden kimselerdendir.
Bir mddet stanbula gidip orann limleriyle grt ve sohbetlerinde bulundu.
eyhlislm Mud Ahmed Efendiyle sohbet edip, ilm stnln kabul ettirdi. Ondan
hsn kabul grd ve ihsnlara kavutu.
Kuds kadlna tayin edildi. stanbula gidi gelii esnasnda ama da urayp, bu
beldenin limleriyle ilm sohbetlerde bulundu. Onun stnln zamanndaki limler
kabul edip, c iirler ve yazlar yazmlardr.
bn-i Sig akl ve nakl ilimlerde derin lim, fazlet shibi bir zt idi. Temiz ve gzel
giyinir, Allah telnn nimetlerinin zerinde grnmesini ister, bylece mslmann
olgunluk ve vekrn gsterirdi. Tatl dilli, gler yzl ve hosohbet idi. nsanlara iyilik
yapmaktan holanrd.
Fkh ve tefsr ilimlerine dir yazm olduu kymetli eserlerinden bazlar unlardr.
1- Hiyetn al Envr-t-tenzl lil-Beydv: Kd Beydv hazretlerinin Envr-ttenzl adl kymetli tefsrine yazd hiyedir. 2- Hiyetn al erh-il-Mifth li-erf, 3Risletn f tahkki tefsr-i bazl-yt, 4- Risletn f halli esilet-i bn-i Abdisselm, 5Risletn f meselet-it-Takld, 6- Hiyetn al erh-il-Hidye, 7- Risletn fil-mkile.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

Kef-z-znn; sh. 2035
BN- SLM HALVET:

Hanbel mezhebi fkh limlerinden ve evliynn byklerinden. Tasavvufta
Halvetiyye yoluna mensb idi. smi, Ahmed bin Ali el-Halvet el-mer ed-Dmek olup,
bn-i Slim Halvet diye tannr. Doum trihi bilinmemektedir. 1086 (m. 1675) senesinde
amda vefat etti. Bb- Ferdis kabristanna defnedildi.
bn-i Slim (rahmetullahi aleyh) ilim tahsl edecek yaa geldiinde, fkh, Arab
ilimler ve daha baka ilimleri okudu. Bu ilimlerin tahsilini tamamladktan sonra tasavvuf
bilgilerini renmek iin alt. eyh Eyyb Halvetden feyz alarak Halvetiyye yolunda
ilerledi. eyh Eyyb, Halvetiyye yolunun byk vellerinden olan eyh Ahmed bin Ali elHarr el-Uslnin talebesi idi. bn-i Slim, Allah telnn slih kullarnn yardmlar ve
bereketli nazarlar ile yetimi bir zt idi. Hem akl, hem de nakl ilimlerde mhir idi.
bn-i Slim, Haseb-eref ismindeki rislesinde, tasavvuf yoluna ilk giriini yle
anlatr: Tasavvuf ehlini tam bir muhabbetle severdim ve beni de onlar gibi yetitirecek
kmil birini arardm. Bu maksatla; Hicaz, Anadolu, Msr, Cezayir gibi memleketlerde ok
dolatm. Byle bir zt aramaktan artk yorulmutum. Bunun zerine, amda bulunan
Slihiyyeye geldim. Bir mddet burada ikmet ettim. Bir ziyret iin gittiimiz am
kylerinden Berzede eyh Eyyb ile karlatm. Bu srada kef ve kermet yoluyla,
ierisinde bulunduum hlimi bana aklad. Bu hl karsnda, Allah telnn ltfu ile
iime; Aradm zt ite budur. diye dodu. Bundan sonra rymda, Muzafferiyye
Cmiinde bulunduumu, bir kimsenin bana gelerek; Kalk! u anda Resl aleyhisselm
geldi ve seni istiyor dediini duydum. Sratle kalktm. Cminin bat kapsndan ktm.
Darda birini grdm. Kapnn nnde eerli bir at tutuyordu. Bana; Bin dedi. Ben de;
Ben kimim ki hazret-i Nebnin (sallallahu aleyhi ve sellem.) huzruna ata binerek
gideyim. Ben yzm gzm zerine srnerek yrrm dedim. O zt; Ben byle
yapmakla emrolundum dedi. Benim iin zengiyi tuttu. Bindim. Orada bulunanlarn
arasndan, Reslullah efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem.) huzrlarna varncaya
kadar ilerledim? Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve sellem.) bir ata binmilerdi.
Reslullah efendimizle (sallallahu aleyhi ve sellem.) ayn hizada olmamak iin biraz geride
kaldm. Atmn ban, onlarn mbrek dizleri yaknna getirdim. Reslullahn (sallallahu
aleyhi ve sellem.) sohbetiyle ereflendim. Bir mddet sonra uyandm. Grdm ryy
dnyordum. Bu srada eyh Eyybn habercisi gelerek, beni istediini syledi.
Sratle gittim. Huzruna ktmda tebessmle karlad. Sonra iltift ederek oturmam
syledi. Onda grdm hllerden eyh Eyybn, Muhammed aleyhisselmn vrisleri
olan limlerden olduunu anladm. Ona kar olan muhabbetim ve ballm artt.
Yine baka bir ry grdm. Sultnn habercisi eklinde yedi kii Dyiyyeye
geldiler ve beni sordular. Onu niin aryorsunuz? dedim. Sultan onu istiyor dediler.
Aradnz ahs benim. Fakat ben buna lyk mym ki sultan beni arsn? dedim. Biz
sdece haberciyiz, gerisini bilmeyiz dediler. Korkarak uyandm. Bu ryy eyh Eyybe
anlattm. Gn rken ryn tabir eder, aklarm buyurdu. Sonra bahelerden geerek
ehre indik. Senin sarn byk oldu buyurdu. Hlbuki kk bir sark sarmtm.
Efendim, bu sarm kfidir! dedim. Bana; Sen Kasb Cmiinin immlna isteniyorsun.
nk, dn gece ryda grdn, burada medfn olan Hacer bin Ad ve arkadalar idi
buyurdu. stiddm olmad hlde, bunu bize lyk grmelerine ok hayret ettim. Bir
mddet sonra, cematinin istei ile oraya imm oldum. Orada eyh Eyyb ve ben onsekiz
sene ikmet ettik.
Baka bir defsnda da rymda yle grdm. Evimiz tarafna baz kimseler
geliyordu. Herbiri elinde ierisinde, ysemin bulunan bir kap, buhurdanlk ve mis kab
bulunan bir tepsi tayordu. Bu nedir? dedim. eyh Eyybn kz Safiyye ile
dnnz var dediler. Ben; Hocamn Safiyye isminde bir kz olduunu bilmiyordum
dedim. Bu kz, ok temiz bir kzdr dediler. Sonra evimize girdiler. Beraberlerinde olan
eyleri braktlar. Hepsi benimle msfeha edip; Mbrek olsun dediler ve ktlar.
Uyandm. O gece kurban bayram gecesiydi. Duh (kuluk) vakti sevdiklerimizden bir
topluluk bana geldiler. Alyorlard. Dediler ki: Bugn eyh iki kii arasna oturdu ve; Ey
kardelerim! Sizden burada hazr olanlar olmayanlara bildirsin ki benden sonra hocanz
eyh Ahmed bin Slimdir. Bunu kendiliimden sylemiyorum. Onun hocal bu yolun
byklerinin hepsinin bulunduu bir toplantda sabit olmutur buyurdu.
Bir mddet sonra eyh Eyyb; Beni bir hayvan ile Mencek Cmiine gtrnz
buyurdu. Cmiye geldiinde; eyh Ahmedin hli nasldr? diye sordu. O, kendi
hlindedir dediler. Beni gtrn. Onu ziyret edeyim buyurdu. ki kii kollarna girerek
getirdiler. Ona hrmeten oturmaya muktedir olamadm. Zarar yok, oturma buyurdular.
Sonra da; Benden sonra ird vazfesi senindir. Yolumuzun dabn gzetmek senin
zerine lzmdr. Allah tel seni muvaffak eylesin. Sana yirmibir senemi harcamamn
sebebi de bu idi dedi. Ben aladm. Btn kardelerimizin hepsi orada hazr idiler. Onlar
da alad. Sonra bana; Rynda ne grdn? dedi. Ben rym anlatmaktan utandm
iin gizlemek istedim. Beni zorlad ve; Anlat buyurdu. Bunun zerine ben de grdm
rym anlattm. Vallahi o, Safiyyedir. O yle temiz bir kzdr ki, hibir yabanc kimse
onu grmemitir. Onu sana zevce olarak verdim. Allah tel mbrek etsin dedi. Ftiha
okuyup, yanmdan ayrld. ok gemedi vefat etti.
bn-i Slim Halvet, vefatndan sonra hocasnn halfesi oldu. ok kimselerin
hidyetine sebep oldu. hreti her tarafa yayld. nsanlarn en hayrllarndan idi. 1086
(m. 1675) senesinde vefat etti. Ferdis Kabristannda medfndur. Menhel-l-verrd ve
Tuhfet-l-mlk gibi tasavvuf risleleri vardr.
1)
2)
3)
4)

5) zh-l-meknn; cild-2, sh. 595

BN- SLM YEMEN:
Evliynn byklerinden. smi, Ahmed bin Eb Bekr bin Slim bin Abdullah bin
Abdurrahmn bin Abdullah bin Abdurrahmn Yemendir. Yemenin Aynn kynde dodu.
Doum trihi bilinmemektedir. 1020 (m. 1611) senesinde Hindistann Benderahar
ehrinde vefat etti. Cenze namaz byk bir kalabalk tarafndan klnd.
bn-i Slim Yemen nce babasndan ilim ve edeb rendi. Sonra babasnn emri ile
Terme gitti. Oradaki limleri, slihleri ziyret etti. rif-i billah Ahmed bin Alevnin
sohbetlerinde yetiti. bn-i Slim Yemennin kardeleri de bu zttan okudular. bn-i Slim
kardelerinin en stn, en zahidi idi. ki def hacca gitti. Mekke-i mkerremede ve
Medne-i mnevveredeki limlerle grp ilim rendi. Daha sonra Benderdene gidip
Eb Bekr ve dier Aydersleri ziyret etti. Sonra eyh Ahmed bin mer Aydersyi
ziyrete gitti. Ahmed Ayders de onu karlamaya kmt. Daha nce hi grmedikleri
hlde, muhabbetle karlap msfeha ettiler. Konumadan ylece sessiz kaldlar. bn-i
Slim birey sordu. O zaman Ahmed Ayders; Etrfmzda dnen nrlar vard.
Konuunca onlar kayboldu buyurdu.
bn-i Slim Yemen Benderahara gitti. Orada insanlara ilim ve edeb retti. hreti
her yere yayld. nsanlar onun dersini dinlemek iin uzak yerlerden akn akn oraya
kotular. ok kermetleri grld. Bir zaman Mekke-i mkerremeye geldiinde, drs bin
Haseni ziyret etti. Ona; Kardein Eb Tlibden sonra Mekkenin idre ii size kalr
buyurdu. yle oldu.
rif Muhammed bin Alev yle anlatr: Kud-l-Msr diye mehr, Eb Bekr isimli
zt ile iyi grrd. Aralarnda byk bir sevgi ba vard. Mekkeden ayrlrken Eb Bekr
kendisini uurlamak iin kt. Dnte, ok kymetli bir htra olan yzn kaybetti. Bu
sebeble ok zld. O gece rysnda bn-i Slim Yemenyi grd. bn-i Slim ona;
Yzn iin ok zldn, ite yzn buyurdu ve parmana takt. Eb Bekr, sabah
uyandnda yz parmanda buldu. Son derece sevindi.
bn-i Slim, kendisine gelip yardm isteyenlerin hmisi (koruyucusu) idi. Hadramt
ve Sahr halk kendisine ok hrmet gsterirlerdi.
BN- SEKKF:
Evliynn byklerinden. smi, Muhammed bin Berekt bin Muhammed bin
Abdurrahmn bin brhim bin Abdurrahmndr. Dedesi Kere diye bilinir. Yemenin Term
ehrinde dodu. Doum trihi kaynaklarda bildirilmemektedir. 1048 (m. 1638) senesinde
vefat etti. Yemenin mrn kasabasnn dnda bir yere defnedildi. Kabri bilinmekte ve
ziyret edilmektedir.
ibl, senelere gre tertip ettii trihinde, onun haytndan yle bahseder: bn-i
Sekkf, Term ehrinde dodu. Burada yetiti. Evliydan bir cemat ile sohbet etti. lim
renmek ve retmek iin eitli beldelere gitti. Mekke-i mkerremeye gider gelirdi. O
zaman Mekke-i mkerremenin kads ve resi mehr Kd Hseyn idi. Kd Hseyn, bn-i
Sekkf ok severdi. bn-i Sekkf hangi beldeye girse, o beldenin halk ve idrecileri
tarafndan sevilirdi. Kendisine verilen hediyeleri talebelerine datrd. ok az uyurdu. ok
heybetli idi. Sultanlar ona hrmet ederlerdi. bn-i Sekkfn ok kermetleri grld.
Bunlardan bazlar unlardr:
bn-i Sekkf yerden, toprak, saks paras ve ta alr, onu talebelerinden istediine
verirdi. O talebe, isteine uygun olarak onlar elinde para, eker veya helva olarak
bulurdu.
bn-i Sekkf bir sr satn ald. O anda yannda para yoktu. Mal shibinden srn
parasn demek iin biraz mhlet vermesini istedi. Srn shibi, onun bu teklifini kabul
etmedi. Bunun zerine bn-i Sekkf, sra shibinin istedii para saysnca vurdu.
Srdan satcnn istedii kadar para dt.
bn-i Sekkfn hizmetisi Abdullah bin Kuleyb anlatr: Efendim bn-i Sekkf beni,
Sultan Abdullah bin mer Kesriye bir i iin gnderdi. Fakat Sultan Abdullah bu ii kabul
etmedi. Ben geri dnp, durumu efendim bn-i Sekkfa anlattm. O, skt etti ve birey
konumad. O srada kap alnd. Kapya baktmda, kapy alann Sultan Abdullah
olduunu grdm. Sultan Abdullah ieri girince, bn-i Sekkftan zr diledi ve affn
istedi. Benim oradan ayrldm andan sonra, karnnda bir ilik meydana geldiini,
nerede ise helk olacan syledi. O zaman bn-i Sekkf elini onun karn zerine koydu.
Sultan Abdullahn o hli geti ve afiyete kavutu.
BN- SVVR (Abdlkdir bin Muhammed):
amda yetien slm limlerinden. smi, Abdlkdir bin Muhammed ed-Dmek elAtk olup, bn-i Svvr ve eyh-l-mahy gibi isimlerle tannr. 922 (m. 1516) senesinde,
Yavuz Sultan Selim Hnn amda bulunduu srada Ramazn- erf aynda dodu. 91
sene 6 ay ve 20 gn devam eden hayt, 1014 (m. 1605) senesi Cemzil-evvel aynn
onsekizinde, Pazar gecesi seher vaktinde tamam oldu. Tevrziyyede cenze namaz
klndktan sonra, Dekkn Kabristanna defnedildi.
Rivyet edilir ki: bn-i Svvr ilk zamanlarnda tccrlk yapard. Bir defsnda
ticret iin Khireye gitmiti. Orada Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem.) efendimize
salt-selm getirilen bir meclisde bulundu. Bu meclisde olanlarn hocas ihbddn
Blkn olup, o da eyh Ali evnnin talebesi idi. Bu meclisde bulunmann bereketi ile
byklerin yolunda ilerlemek arzusu gnlne dt. Bundan sonra; Bedrddn-i Gazz,
Ebl-Hasen el-Bekr, ihbddn Ahmed et-Tayyib el-Kebr gibi byk limlerin
sohbetlerinde bulunarak, tasavvuf yolunda ilerlemeye gayret eden bn-i Svvr, Allah
telnn ihsn ile ykselerek, kymetli hl ve derecelere kavutu. amda Bezri
Cmiinde de immlk yapmaya balad.
eyh Slih Hayreddn el-Msr isminde bir zt, birgn bn-i Svvrn yanna gelerek
yle anlatt: Rymda Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem.) efendimizi grdm.
Yanlarnda Ali evn ve onun talebesi olan ihbddn Blkn vard. Reslullah efendimiz
(sallallahu aleyhi ve sellem.) bana; Cmi-i Bezrinin imm olan Abdlkdir ibni Svvr
tanyorsun deil mi? buyurdu. Evet dedim. Ona git (yanndaki ztlar iret ederek)
eyhlerin yaptklar zere Cuma geceleri salevt meclisleri kurmaya devam etsin
buyurdu. Ben bu ry ile Peygamber efendimizin sizi ne kadar ok sevdiini iyice anlam
oldum dedi.
Abdlkdir ibni Svvr (rahmetullahi aleyh) ok yksek bir vel idi. Devaml olarak
rysnda Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem.) efendimizi grrd. Grd rylar
da anlatrd. Baz kimseler ise onun bu hlini yalanlard. Kabul etmezlerdi. Bu kabul
etmiyenlerden birisi de Bedrddn Hasen isminde bir kimse idi. Bedrddn Hasen bir
defsnda rysnda grd ki, amdaki mehr Cmi-i Emev insanlarla dolmu idi ve
orada bulunan cemaatta heyecanl bir bekleyi vard. Bedrddn Hasen bu rysn
anlatrken diyor ki: Cemaata yaklap, Neyi bekliyorsunuz? dedim. Reslullah
efendimizi (sallallahu aleyhi ve sellem.) bekliyoruz dediler. Ben de hayret ve heyecanla
beklemeye baladm. Bundan sonra gn domas misli her taraf nr ile doldu. Bir zt
geldi. Ay misli parlyordu. Herkes sayg ile kalkp, hrmetle karladlar. Byk bir edeble
elini pmeye baladlar. Ben de ptm ve; Efendim, siz kimsiniz? dedim, te ben
Reslullahm (sallallahu aleyhi ve sellem.) ki, eyh Abdlkdir sylyor. O beni rysnda
ok gryor. Ben onun meclisinde hazr bulunmak zere geldim buyurdular. Ryy
anlatrken, rynn tesri hl yznde grlen Bedrddn Hasen, bundan sonra nceki
hline tvbe etti. bn-i Svvrn meclisine devam etmeye balad.
Abdlkdir ibni Svvr, birok gzel hasleti, imrenilecek birok fazleti kendisinde
toplam idi. Kurn- kermi tecvid kidelerine uygun olarak yle gzel okurdu ki,
dinleyen kimse, insanlarn en gzel Kurn- kerm okuyan budur derdi. Mbrek yz,
Reslullah efendimizi (sallallahu aleyhi ve sellem.) ryda ok grmenin ve haramlardan
saknp, dnimizin emirlerine tam uygun hareket etmenin nru ile parlard. oklarnn
hidyete, doru yola kavumasna vesle olmutur.
BN- EYHN:
Evliynn byklerinden. smi, Seyyid Slim bin Ahmed bin eyhandr. Hz.
Hseynin soyundandr. 995 (m. 1587) senesinde Mekke-i mkerremede dodu. 1046 (m.
1636) senesinde doduu yerde vefat etti.
bn-i eyhn gen yata ilim tahsiline balad. hy-u ulm-id-dni evliynn
byklerinden Sad Bbknin yannda def okudu. Byk lim ve vel olan eyh
Ahmed envden zhir ve btn ilimleri rendi. Daha sonra talebe yetitirmeye ve
insanlara vaz ve nashat etmeye balad. Pekok kimse ondan istifde etti.
bn-i eyhn muhtelif ilimlere dir kitaplar ve risleler yazd. Bu eserlerinden
bazlar unlardr: 1- Bulgat-l-mrd ve bugyet-l-mstefd, 2- erh-l-Cevher-ir-Rbi
vel-Hmis lis-Seyyid Muhammed Gavsullah ibni Hatriddn, 3- Cevmiu kelim-il-ulm fissalti al mdv-il-klm, 4- Ner-l-ifde bi zikri kelimetey-i-ehde, 5- El-hbr velnb bi ir zev-il-kurb vel-elb, 6- Cebr-l-kelimet-il-kasmeti bi zikr-il-kelimet-ilsimeti, 7- El-Meksid-l-ndiyye bi mehid-in-Nakibendiyye, 8- ekk-l-ceyb f
marifeti ehl-i-ehdeti vel-gayb, 9- Misbh-us-sirr-illmi bi mifth-l-cifr-il-cmi, 10Gurer-l-beyn an Umr-z-zamn, 11- El-Mert-ul-Esm-l-esn f urt-il-Esm-ilhsn, 12- El-Ikd-l-manzm f bad m tahtev aleyh-il-hurf min-el-havss vel-ulm,
13- Merhem-l-atf ve dirhem-s-sarf, 14- Esfr-l-hlik fil-ameli bi vitri bn-i Mlik, 15Mevid-l-fadl-l-cmiati lbben f mevrd-ir-remel-in-nfiati ahbben, 16- Cull-lmagnem f hall-it-tlsm, 17- El-Burhn-l-marf f mevzn-il-hurf, 18- Mnteh-et-taleb
f ksmeti hurf-ur-ruteb alel kevkib-is-sebati, 19- Mifth-s-serir ve kenz-z-zehir,
20- Kasdetn vitriyyetn.
1)
2)
3)
4)
5)

Kef-z-znn; cild-2, sh. 1058, 1761
BN- STZ BL:

Evliynn byklerinden. smi, Ahmed bin Eb Bekr bin Abdullah bin Eb Bekr bin
Alev bin Abdullah bin Alev bin stz-l-azam Muhammed ibldir. Yemenin Term
ehrinde dodu. Doum trihi bilinmemektedir. 1004 (m. 1595) senesi Receb-i erf
aynda Termde vefat etti. Babasnn ve dedesinin medfn bulunduu Zenbil Kabristanna
defnedildi.
bn-i ibl, kk yata Kurn- kermi ezberledi. limle megul oldu. Zamannn
byk limlerinden olan mm Ahmed bin Alev, eyh ihbddn Abdurrahmn bin
Muhammed ve byk hads limi Muhammed bin Ali Hred ve onun kardei Kd Ahmed
erf ve bakalarndan okudu. Hac ibdetini eda iin Hicaza geldi. Oradaki limlerle
grp ilmini arttrd.
Baba ve dedeleri de lim, slih ve vel kimselerdi. Onlarn terbiyesinde yetiip
kemle geldi. Hocalar kendisini ok medhettiler. Dn meselelere dir ok sul sorard.
bdetlerinde ok titiz davranrd. Hayrl ilere koard. ok ibdet eder, ok Kurn-
kerm okur ve mansn tefekkr ederdi. Hads-i erfleri iyi bilirdi. ok talebe yetitirdi.
Olu Eb Bekr ve eyh Abdullah bin Sehl ve bakalar kendisinden ok istifde ettiler.
Fkh ve usl ilminde stn bir derecede idi. Fakat o, gnl ve hl ilmi olan tasavvufu
seti. Allah teldan ok korkar ve ok gzya dkerdi. Dnynn gelip geici eylerine
gnl balamazd. Aza kanat ederdi. bn-i ibl, sm-i azam bilirdi. ok kermetleri
grld.
Seyyid mer bin Ahmed Makar, Term ehri kenarnda bir su kuyusu kazyordu.
inde byk bir kaya kt. Krmak iin ok urat. Fakat kramad ve ok da yoruldu.
bn-i ibl, bu ahsn bu ii Allah telnn rzs ve mslmanlara faydal olmak iin
yaptn anlaynca oraya geldi. Kk bir taa bireyler yazd. Ta da kuyunun iine att.
Kuyudaki o kaya paraland ve su fkrd.
bn-i ibl hac yolculuunda iken binei ok susad. Suyun yeri ok uzakta idi. Su
krbasn bir yere ast. Kendisi de kk bir tepe arkasnda ibdete balad. Daha sonra
krbann yanna gittiinde, onun su ile dolu olduunu grd.
BRHM SUMD:
amda yetien vellerden. smi, brhim bin Ahmed bin Dvd bin Mslim bin
Muhammeddir. Viz ismiyle hret buldu. Doum trihi ve yeri bilinmemektedir. 1054
(m. 1644) senesinde Havrann kylerinden Sumdda vefat etti. Bb-s-sagr
Kabristanna defnedildi.
brhim Sumd, Emev Cmiinde imm olup, zhd ve vera shibi, lim, fakh, viz
bir zt idi. Nashatleri, dinliyenlere tesr eder ve hu verirdi. Zamnnn byk
limlerinden olan emsddn Meydnnin derslerinde yetiti. Onun vefatyla, am mftsi
Necmddn-i Gazzye talebe oldu. Her ikisinden ok istifde etti. Hads, fkh ilimlerini
rendi. amda fetvlar verdi ve ders okuttu. Emr-i bil marf ve nehy-i anil-mnkerde
bulundu. (Yan Allah telnn emir ve yasaklarn ak ve anlalr olarak insanlara
anlatt.) ok kimseler kendisinden istifde ettiler. ok slih bir zt idi. Kermetleri
grlp, dilden dile anlatld.
Ahmed Meydn dedi ki: Birgn Emev Cmiinde brhim Sumdyi grdm. Bir
ocukla ilgilendi ve yanan tuttu. Ben bu hli iyi grmeyip; lim bir zt byle yapar
m? diye iimden geirdim ve oradan ayrldm. Gece bir ry grdm. Rymda brhim
Sumd bir at zerinde idi. Etrafn limler kuatmt. Ben de elini pmek iin yaklatm.
Bana dnp; itirzndan vazge. Allah telnn sevgili kullar hakknda s-i zanda
bulunma buyurdu. Sabahleyin doruca huzruna kotum. Beni glerek karlad ve;
Herhalde dncenden vazgetin buyurdu. tirf edip zr diledim.
brhim Sumd, Allah telnn sevgili bir kulu idi. Duas makbld. Allah
teldan kendisine drt evld ihsn etmesini ve her birinin drt hak mezhepten birinde
lim kiiler olmasn diledi. Duas kabul oldu. Mslim ismindeki olu; Mlik mezhebinde,
Abdullah ismindeki olu; Hanbel mezhebinde, Ms ismindeki olu; afi mezhebinde,
Muhammed ismindeki olu; Hanef mezhebinde fazlet shibi ve lim oldular.
MD (Adburrahmn bin Muhammed):
Hanef mezhebi fkh limlerinden. smi, Abdurrahmn bin Muhammed mdddn
bin Muhammeddir. md nisbesiyle mehr olmudur. 978 (m. 1571) senesinde amda
dodu. 1051 (m. 1641) senesinde amda vefat etti. Bb-s-Sagr mezarlnda
babasnn yanna defnedildi.
Kk yandan itibren ilim tahsiline yneldi. lk olarak Hasen el-Brn ve
halasnn olu eyh Muhammed bin Muhibbddn el-Hanefden ilim rendi. Daha sonra
Kd Muhibbddnin hizmetinde uzun mddet kalp, ondan birok ilimleri tahsl etti.
emseddn bin Minkr ve Molla Muhammed bin Abdlmelik el-Baddden de ilim tahsl
etti. Akl ve nakl ilimlerde ykselip, zamannda mehr oldu. 1014 (m. 1605) senesinde
hac ibdetini yerine getirmek iin Mekke ve Medineye gitti. Hac ibdetini f edip, sevgili
Peygamberimizin mbrek kabrini ziyret etmekle ereflendi. Medne-i mnevverede
Nakibendiyye yolu byklerinden Seyyid Sbgatullah Nakibendnin sohbetinde bulunup,
mnev feyz ald. Beyt-i Harama girmek istedii zaman kalabalk arasnda dp aya
krld. Tedvi olup kr iyilemesine ramen, krk izi kaybolmad.
Hac ibdetini yapp ama dndkten sonra, 1017 (m. 1608) senesinde ibliyye
Medresesi mderrisliine tayin olundu. 1023 (m. 1614) senesinde am Selmiyye
Medresesi mderrisliine nakledildi. Sadeddn-zde Esad Efendi hacca giderken, ama
urad zaman, onunla sohbet edip, ilm stnln ve fazletlerini grp iltift etti.
Esad Efendi stanbula dnp eyhlislm olunca, onu da stanbula getirtip, stanbul
Sleymniye Medresesine mderris tayin ettirdi. Abdurrahmn md, Sadeddn-zde
Esad Efendiye bir kasde yazp stnlklerini anlatt. Bir mddet mderris olarak vazfe
yaptktan sonra, 1031 (m. 1621) senesinde am kadlna tayin edildi. 1033 (m. 1623)
senesinde am kads iken tekrar hacca gitti. Onun hreti her tarafta duyuldu. Asrndaki
btn limler onun stnln kabul ettiler.
Nakledilir ki: eyhlislm Yahy bin Zekeriyy Efendiye bir fetv yazp arz etti ve
cevbn da yanna yazd. Yahy bin Zekeriyy Efendi fetvy inceleyip, doru olduunu
grdkten sonra, fetvnn yanna onun yazd cevbn aynsn yazd. Onun ilm
stnln kabul etti. Asrndaki birok irler onu medh ettiler. ok fasih ve belgatl
iirleri vardr. Hac dnnde amda ilim retmek, talebe yetitirmek ve fetv vermekle
megul iken vefat etti.
Onu sevenlerinden gvenilir birisi nakleder: Abdurrahmn mdnin vefat ettii
gece, evinin yanndan geiyordum. Semdan bir yldzn mdnin evinin zerine
dtn grdm. Aradan ok az zaman gemiti ki, Abdurrahmn mdnin vefat ettii
duyuldu. Vefatndan sonra birok slih kimseler onunla ilgili grm olduklar rylarn
nakletmilerdir.
Abdurrahmn md, akl ve nakl ilimlerde derin lim, fazlet ve gzel ahlk shibi
bir zt idi. Zamanndaki Hanef mezhebi limlerinin ileri gelenlerinden idi. Tefsr ilminde
de ihtisas shibi idi. limde derecesi yksek ve marifet shibi idi. Pekok talebesinin
yetimesine ald. Evi bir ilim meclisi idi. Btn gzel huylar ve ahlk- hamdeyi
zerinde toplamt. Yumuak huylu, tevzu shibi, ho sohbet idi. Zek, ileri grl ve
derin anlay shibi idi. Fkh, tefsr ilimlerine dir ok kymetli eserleriyle, beli iirleri
vardr.
Eserlerinden bazlar unlardr:
1- Tahrr-t-tevl al mfi men baz y-it-tenzl (tefsr ilmine dirdir), 2- ErRavzat-ur-riy fimen dfine bi-Driya, 3- El-Mstett min-ez-zd fl-mensik (Hanef
fkhyla ilgili bir eserdir), 4- Kitb-l-hediyye f brt-il-fkhiyye, 5- El-Fetv, 6- Reyy-isSd min fetv-i md, 7- Mukaddimet-s-salt.
eitli konularla ilgili kymetli risleleri ve iirleri de vardr.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

Kef-z-znn; sh. 1829, 1830
zh-l-meknn; cild-1, sh. 594, cild-2, sh. 724, 727
MM-I RABBN:
Hindistanda yetien mehr slm limi ve byk vel. riflerin , vellerin
nderi, slmn bekisi, mslmanlarn batc, mceddid, mctehid ve slm limlerinin
gzbebeidir. nsanlarn itikd, ibdet ve ahlk hussunda doruyu renmelerini,
rendikleri bu bilgiler ile amel etmelerini salayan, insanlar Allah telnn rzsna
kavuturmak iin rehberlik eden ve kendilerine Silsile-i liyye denilen slm limlerinin
yirmincsdr. smi, Ahmed bin Abdlehad bin Zeynelbidndir. Lakab Bedreddn,
knyesi Ebl-Berektdr. 971 (m. 1563) senesinde Hindistann Serhend (Sihrind)
ehrinde dodu. 1034 (m. 1624)de Serhendde 63 yanda iken vefat etti. Trbesi
oradadr.
mm- Rabbn ismiyle tannmtr. mm- Rabbn, Rabbn lim demektir.
Rabbn lim de; kendisine ilim ve hikmet verilmi, ilmi ile amel eden, ilim ve amel
bakmndan kmil olan lim demektir. Hicr ikinci bin ylnn Mceddidi olmasndan dolay
Mceddd-i elf-i sn, ahkm slmiye ile tasavvufu vasletmesinden, birletirmesinden
dolay da, Sla ismi verilmitir. Hz. merin soyundan olduu iin, Frk nesebiyle
anlm, Serhend ehrinden olduu iin de oraya nisbetle, Serhend nisbeti verilmitir.
Btn bu vasflaryla birlikte ismi, mm- Rabbn, Mceddd-i elf-i sn, eyh Ahmed-i
Frk Serhenddir (k.s.).
mm- Rabbn hazretleri, Peygamberimizin (sallallahu aleyhi ve sellem.) hads-i
erfde; Benden sonra peygamber gelseydi, mer bin Hattb peygamber
olurdu. buyurarak methettii ve Hz. Eb Bekrden sonra insanlarn en stn olan Hz.
merin soyundan olup, yirmidokuzuncu torunudur. Yine hads-i erfde; mmetimin
limleri, sriloullarnn peygamberleri gibidir. buyurularak bildirilen, ilmini
nbvvet kaynandan alan ve Ulem-i rsihn denilen limlerin en mehrlarndandr.
Babas ve dedelerinin hepsi, zamanlarnn byk limleri, slih ve fazletli kimseleri
idiler. Babas Abdlehad zhir ve btn ilimlerde yetimi, tasavvuf hllerinde keml
derecede byk bir lim ve mrid-i kmil idi. Genliinde ilmi yaymak, insanlara hizmet
etmek, doru yolu gstermek iin seyehat ettii sralarda, Hindistann mehr
kasabalarndan Skendereye gitmiti. O memleketin asl bir ailesine mensb sliha bir
hanm, firsetiyle Abdlehadn mbrek bir zt olduunu anlayp, ona; Kendi kucamda
terbiye edip byttm, iffet ve ismet cevheri bir kz kardeim vardr. Byle sliha bir
kzn sizinle nikahlanmasn arzu ediyorum. mid ederim ki bu ricam kabul edersiniz diye
haber gndermiti. Abdlehad bir mddet dndkten sonra teklifi kabul edip, o kzla
nikahland. Bu evliliklerinden mm- Rabbn hazretleri dodu.
mm- Rabbn hazretlerinin memleketi olan Hindistan ilk fetheden, mm-
Rabbn hazretlerinin onbeinci dedesi olan Ferruh hdr. Ferruh h, Kabil sultanlarnn
byk vezrlerinden ve kumandanlarndan olup, Gazne ve Kbil taraflarndan gelip
Hindistana yerlemi idi. Serhend (Sihrind) ehrini de ilk kuran Sultan Firz hdr.
Sihrind, siyah arslan demektir. nk, bu ehrin yeri nce arslanlar orman idi. Yaknnda
ehir yoktu. Daha sonralar buras mr edilip, gzel bir ehir kuruldu. mm- Rabbn
hazretleri doduunda, Serhend ehri, Hindistann mehr bir ehri ve bulunduu
havlinin merkezi hline gelmi idi. Babas Abdlehad, o beldenin tannm limlerinden
ve mehr evliysndan idi.
mm- Rabbn hazretleri ocukluunda iddetli bir hastala tutulmutu. Evlerinde
byk bir znt hsl olup, vefat edeceini zannetmilerdi. O zamann mehr
evliysndan h Keml Kihtel Kdiriye gtrp duasn istediler. h Keml Kadir,
mm- Rabbnyi grnce byk bir hayranlkla bakarak babasna; Hi zlmeyiniz. Bu
ocuk ok yaayacak, ilmiyle mil, byk bir lim ve esiz bir rif olacak demi ve
ocuun elinden tutup, azndan pmtr. Muhabbetle sarlmalarndan dolay,
Abdlkdir-i Geyln hazretlerinin feyzi ve nru, mbrek vcdunu kaplamtr.
h Keml Kadir, mm- Rabbn hazretleri hakknda ok gzel ve byk mjdeler
vermitir. mm- Rabbn yedi-sekiz yalarnda iken h Keml-Kdir vefat etmitir.
mm- Rabbn daha sonra bu zt ve kendisini gtrdkleri evini de hatrlamtr.
Yine bir defsnda mm- Rabbn (k.s.) genlii srasnda, ok zayf dp
hastalanmt. Zafiyetinin okluunu ve hastalnn iddetini gren hanm ok zld.
Abdest alp iki rekat hcet namaz kld. Alayarak ihtiy iinde yzn yerlere srd. Bu
alama esnasnda uyudu. Ryda birisinin; Hi zlme, bu zt daha ok yaayacaktr,
bizim onunla ok byk ilerimiz vardr. yle ki, o ilerin binde biri daha zuhur
etmemitir dediini duydu. mm- Rabbn o hastalktan hemen kurtuldu. Sonra hocas
Muhammed Bk-billahn sohbetine kavutu.
Tahsli: mm- Rabbn hazretleri ilk tahsline, babasndan ders alarak balad.
Babasndan okuyup Arapay rendi. Kk yata Kurn- kermi ezberledi. Sesi gzel
olduundan, Kurn- kermi blbl gibi okurdu. lminin ounu babasndan, bir ksmn da
zamannn mehr limlerinden rendi. Babasndan ders ald srada, eitli ilimlere it
kk kitaplar ezberledi. Babasndan ald dersleri tamamlaynca, Siyalkut ehrine gidip
orada, zhir ve btn ilimlerde, o zamann en mehr limi Mevln Kemleddn
Kemrden akl ilimlerin bir ksmn gayet iyi bir ekilde rendi. Mevln Kemleddn
(rahmetullahi aleyh), mehr lim Abdlhakm-i Siyalktinin de hocas olup, zamannn
en yksek limi idi. Baz hads kitaplarn da eyh Yakb- Kemrden okudu. lim-i
Rabbn Kd Behll-i Bedahnden hads, tefsr ve baz usl ilimlerinde iczet (diploma)
ald. Onyedi yanda iken tahsilini tamamlayp, akl ve nakli, fr ve usl ilimlerinin
hepsinden iczet ald. Tahsili srasnda, Kadir ve et byklerinin kalblerindeki feyz ve
lezzeti babasndan ald. Babas hayatta iken, zhir ve btn ilimleri talebelere retmeye
balad. Bu srada; Rislet-t-tehlliyye, Redd-i revfid, sbt-n-nbvve adl
eserlerini yazd. Edebiyata ok merakl olup, feshati ve belgat, srat-i intikli,
zeksnn iddeti herkesi hayrette brakyordu. Daha sonra da, Vhidnin; Best, Vest,
Esbb- nzl gibi eserlerini, Kd Beydvnin; Envr-t-tenzl, Menhc-l-vsl, Gyet-
l-kusv ve dier eserlerini, mm- Buhrnin; Cmius-Sahh, Slsiyyt, Edeb-lmfred, Efl-i ibd, Trih ve dier eserlerini, Tebrznin Mikt-l-mesbhini, Tirmiznin
emilini, mm- Sytnin Cmius-sagrini ve mselsel hads rivyeti iczetini Kd
Behll-i Bedehnden ald.
Bu kadar ilmi ve herkesin stnde kemli ile birlikte kalbi, Ahrriyye
(Nakibendiyye) byklerinin ak ile yanyor, bu yolda yazlm kitaplar okuyordu.
Babasnn vefatndan bir sene sonra, hacca gitmek zere Serhendden yola kt. Bu
yolculuunda Delhiye varnca, orada tandklarndan ve Muhammed Bk-billahn (k.s.)
talebelerinden olan Mevln Hasen Kemr ile grt. Mevln Hasen Kemr, onu
hocasnn huzruna gtrp, tantrmak istedi ve yle dedi: Bugn Ahrriyye yolunda
bu lkede baka byle byk bir zt yoktur. Tlibler onun bir nazaryla yle eylere
kavuuyorlar ki, gnlerce ekilen ileler ve eitli riyzetlerle buna kavuamazlar.
mm- Rabbn hazretleri, daha nce babas Abdlehaddan da, Ahrriyye yolunun
ve bu yolda bulunanlarn nn ve kymetini duymutu. Bu yolun byklerinin kitaplarn
okuyup onlarn gzel hllerini bildii iin; Bu Hicaz yolunda, byle byk bir limden, bu
bykler yolunun zikir ve murkabesini almaktan daha iyi ne olur? diyerek Muhammed
Bk-billahn huzruna gitti. Huzruna girince kalbinde bir nr parlad. Mknats ineyi
eker gibi ekildi. imdiye kadar duymad, bilmedii eyler kalbine doldu. Hacdan sonra
urayp istifde etmei niyet etti ise de, kalbindeki sevgi ve arzu, kendisini brakmayp,
ertesi gn huzruna gelip Ahrriyye feyzine kavumak evkini bildirdi. Hizmetinde kald.
Edeble, can kula ile szlerine ve hllerine baland. Yan Kbeye gitmekten vazgeip,
Kbe shibini talep etti. Yksek kabiliyeti ve btn varl ile alp, btn kemlt
kendisinde hsl oldu. stdnn da ltfu ve himmeti ile iki ay iinde kimsede grlmeyen
hllere kavutu.
Muhammed Bk-billah, mm- Rabbnnin daha birka gn gemeden ykselmeye
baladn ve zerindeki ird eserlerini grnce, huss odasnda, ona birka sene nce
hid olduu hdiseleri yle anlatt: Yksek stdm Hceg Muhammed mkeneg (k.s.)
bana yle emretti: Hindistana git, orada senin sayende, bu yksek yola byk rabet
olacak ve bu yol reva bulacak. Ben kendimi bu ie lyk grmeyip, zr diledim. stihre
etmemi emretti. Ryda grdm ki bir papaan, bir dal zerinde oturuyordu. Ben de
kalbimden yle niyet ettim: Eer u papaan o daldan iner, elime konarsa, bu seferde
bize ok eyler nasb olacaktr. Byle dnrken, o papaann uup, elime konduunu
grdm. Ben azmn suyunu onun gagasna akttm. O papaan da azma eker verdi.
O sabah, grdm ryy Hceg Muhammed mkenegye arzettim. Buyurdu ki:
Papaan, Hindistan kularndandr. Hemen Hindistana gidiniz. Orada sizin bereketli
irdnzla bir azz yetiecek, btn dny onun nruyla dolacak. Hatt siz de ondan
nasbinizi alacaksnz.
Muhammed Bk-billah (k.s.) dier bir hdiseyi de yle anlatmtr: Hocam
mkenegden (k.s.) iczet alp Hindistana dnyordum. Sizin bulunduunuz Serhend
ehrine gelmitim. Ryda bana; Sen bir kutbun civrndasn dediler ve kutb olan ztn
emailini gsterdiler. te siz, o ztsnz. Yine Serhendden geerken, grdm ki, gklere
kadar ykselen bir meale yanm, arkdan, garba kadar btn dny, bu mealenin
ndan aydnlanyordu. Bu mealenin ziysnn gittike arttn, birok insanlarn
bundan kendi mumlarn yaktklarn mhede ettim. Bu ryy, sizin dnyya
geleceinize bir mjdeci, bir iret biliyorum.
Sohbetinde kald bu iki- ay iinde, Allah telnn yardmyla Hce Bk-billahn
mm- Rabbn hakknda bereketli nazar ve terbiyeleri yle bir semere verdi ki, kalem dil
olsa, dil kalem olsa, bunu yazmaktan ve sylemekten ciz kalrlar.
mm- Rabbn hazretleri, daha sonra hocasnn mahdmlarna gnderdii bir
mektupta yle buyurmutur: Yksek stdmn, beni dny ve hret nimetlerine
kavuturan kymetli hocamn sevgili yavrular! Biliniz ki, hereye muhta olan bu zavall
kardeiniz, tepeden trnaa kadar, o yksek babanzn sadakalar ve ihsnlar iinde
yzyorum. nsanln elifbasn ondan rendim. Ykseklikleri haber veren kelimeleri
ondan okudum. Herkesin senelerce alarak kazanabildii dereceler, onun huzrunda,
terbiyesi altnda, az zamanda elime geti. nsanlara meziyet, stnlk veren btn
kymetler, ona hizmetimin ikrmiyesi olarak zerime serpildi. Hibir ie yaramyan ve
insanlktan haberi olmyan bu zavall, onun nrlu baklar altnda, ikibuuk ay iinde
olgunlaarak, byklerin yoluna katld. Onlarn Allah telya olan yaknliklerine kavutu.
Byle az bir zamanda, tasavvufu tatm olanlarn, tecelliler, zuhurlar, nrlar, hller ve
keyfiyetler diye anlatmak istedikleri gizli kazanlar, babanzn parlak kalbindeki derynn
damlalar olarak nme sald. Bunlardan hangi birini anlataym. Onun, ltfederek,
acyarak mbrek gnln bu fakire evirmesi ile tasavvufcularn tevhd (bir bilmek),
kurb (yaknlk), maiyyet (beraberlik), ihta (her taraf kaplamak), sereyn (her zerrede
bulunmak) gibi szlerle, anlatmak istedikleri marifetlerden, ince bilgilerden ele gemiyen,
hemen hemen birisi kalmad. Bunlarn ilerinden, zlerinden bildirilmedik braklmad...
Hce Muhammed Bk-billah, zamannn limlerinin byklerinden baz ahbabna
yazd mektuplardan birisinde, mm- Rabbn hazretlerinden bahsederek buyurdu ki:
Serhend ehrinden bir gen geldi, ilmi pekok. Her hareketi ilmine uygun. Birka gn bu
fakirin yannda bulundu. Onda ok eyler grdm. Dnyy, nrla dolduracak bir gne
olacan anlyorum. Akrabas ve kardelerinin hepsi de prlanta gibi, kymetli ve lim
yiitler! Onlarn da, az zamanda, ne cevherler olduklarn anladm. Hele Ahmedin oullar
da var ki, her biri, Allah telnn birer hazinesidir.
mm- Rabbn hazretleri, Muhammed Bk-billah tandktan sonra, edeple ve can
kula ile bu hocasnn szlerine ve hllerine baland. Yksek kabiliyeti ve btn varl
ile alp, hocasnn da ltfu ve himmeti ile iki ay iinde kimsede grlmeyen hllere
kemlta ve stnlklere kavutu. Birka ay sonra, hocas Muhammed Bk-billah ona
iczet verdi. Bylece tasavvuf ilminde ve hllerinde de yksek dereceye kavutuktan
sonra, memleketi olan Serhende dnmesi emrolundu. Hocas, talebesinden ounun
yetitirilmesini de ona brakp, onlar da arkasndan Serhende gnderdi. Hocas onun iin
yle buyurdu: Kalblere deva, rhlara if olan bu tohumu, Semerkand ve Buhrdan
getirip Hindistann bereketli toprana ektim. Tliblerin yetiip kemle gelmesi iin
uratm. O (mm- Rabban), her dereceyi ap, stnlklerin sonuna varnca, kendimi
aradan ekip, talebeyi ona braktm. Hocasndan baka o zamann byk limlerinin bir
ou onu medhetmilerdir. Hepsi, onun marifet etrfnda, pervane gibi
toplanmlardr.
mm- Rabbn hazretleri, memleketine gelince zhir ve btn ilim ve nrlarn
dnyya yaymaa, tlibleri yetitirmee ve ykseltmee balad. hreti her yere yaylp,
her taraftan klar, onun ilminden ve feyzinden faydalanmaya geliyordu. Talebelerine
Beydv tefsri, Sahh-i Buhr, Mikt-i Mesbh, Avrif-l-Merif, Usl-i Pezdev, Hidye
ve erhi Mevkf gibi baz din kitaplarn ders olarak mkemmel bir ekilde okuturdu.
mrnn son zamanlarnda dah talebelerine ilim tahsilini sk sk emreder, buna ok
nem verirdi. Herkesin kalbini ilim ve nr ile dolduruyor, Muhammed aleyhisselmn
(sallallahu aleyhi ve sellem.) dnini canlandryor ve kuvvetlendiriyordu. Zamannn
pdihlarn, vli, kumandan, lim ve hkimlerini, ok tesrli mektuplar ile dne, snnet-i
seniyyeye tevik ediyor, ok lim ve evliy yetitiriyordu. Allah tel ona o kadar ilm-i
btn ihsn etmiti ki, kendine mahss olan ilimleri de cihna yayd. Hocas Bk-billah da
bu yeni ilimlere kavumak iin huzruna gelir, hrmetle otururdu. Hatt birgn geldii
zaman, mm- Rabbnyi kalbi ile megul grp, odaya girmedi, hizmetiye de haber
verip; Rahatsz etme! dedi ve sessizce kapda bekledi. Bir mddet sonra mm-
Rabbn hazretleri kalkp; Kapda kim var? deyince std; Fakir Muhammed Bk
dedi. Bu ismi duyunca kapya koup, edep ve tevzu ile karlad.
mm- Rabbn hazretleri bir mddet Serhendde talebe yetitirmekle megul olup,
insanlara doru yolu anlattktan sonra, hocas Muhammed Bk-billah ziyret iin
Delhiye gitti. Bir mddet hizmetinde kald ve hocas ile ok ho sohbetleri oldu. Hllerini
bulunduklarndan daha yukarya gtrdler. Btn bu ltuflar ile ok yksek hllere,
fazletlere kavumasna ramen, hocas Muhammed Bk-billaha yle edeble
davranyordu ki, daha fazlas mmkn deildi. Muhammed Him-i Kem yle
anlatmtr: Hce Hsmeddn Ahmedden iittim. Hocam mm- Rabbnyi (k.s.)
medhedip vdkten sonra yle buyurdu: Mertebesi yksek, fazleti ok olmakla beraber,
edebe riyette, hocamz Muhammed Bk-billahn talebelerinden hibiri, mm- Rabn
hazretleri gibi deildi. Bunun iin bereketler herkesten nce ona nasb oldu.
Muhammed Bk-billahn (k.s.) sevdiklerinden biri, Muhammed Him Kemye
yle anlatmtr: Hocamz Bk-billah bu yksek talebesine yan senin stdna (mm-
Rabbnye), nihyetsiz ltuflar ve ona hrmet etmeyi hasseten bildirdikleri zamanlar,
bana onu huzruna armam emretti. Hemen huzruna gidip, mm- Rabbnye (k.s.);
Hocamz sizi istiyor dedim. Bu haberi duyar duymaz, korkan insanlarn rengi deitii
gibi, yznn rengi deiti. Zavall bir kimsenin ok korktuu zaman, titremesi gibi bir
hle dt. Ben kendi kendime; Sbhnallah! Yakn olanlarda, hayret de ok olur
msran duymutum, imdi gzlerimle de gryorum dedim.
mm- Rabbn hazretleri Mebde ve Med rislesinde yle buyurmutur: Biz
drt kii, hocamz Muhammed Bk-billaha hizmette dierlerinden ilerdeydik. Hepimizin
ayr bir ball, ayr bir dncesi vard. Bu fakir yaknen biliyorum ki, byle bir sohbet
ve cemiyyet, terbiye ve ird kayna, Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi ve
sellem.) zamanndan sonra dnyda ok az grlmtr. Geri insanlarn en hayrls olan
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem.) zamannda bulunamadk, sohbetine kavuamadk
ama, Muhammed Bk-billah hazretlerinin sadetli sohbetinden de mahrm kalmadk.
Bunun iin bu byk nimetin krn yerine getirmek lzmdr. Onun huzrunda herkes
kendi ballna, muhabbetine gre bir eylere kavutu.
mm- Rabbn hazretleri, hocas Muhammed Bk-billah hazretlerinin ikinci def
huzruna gidip bir mddet kaldktan sonra, tekrar memleketine dnd. Bir mddet daha
tliblere feyz vermekle megul oldu. Bu srada pek yksek derecelere kavutu. Bu
hllerini hocasna mektuplar yazarak bildirdi. Bundan sonra nc def hocasn ziyrete
gitti. Bu ziyretinden sonra Delhiden Serhende dnp birka gn kald ve Lhor ehrine
gitti. Lhor ehrinde herkes, mm- Rabbn hazretlerinin terfini byk bir ganimet
bildi. Talebelerinin en mehrlarndan olan; Mevln Muhammed Thir, Hce Muhammed,
Mevln Esgar Ahmed ve Mevln Ravh Hseyn gibi ztlar bu srada talebesi olup,
sohbetinde piip yksek derecelere kavutular. mm- Rabbn hazretleri Lhorda
bulunduu srada, orann mehr limleri kendisine ok hrmet ve edep gsterdiler. Nice
muamma ve zor meseleleri ondan sorup doyurucu cevaplar aldlar.
mm- Rabbn hazretlerinin Lhordaki sohbetleri devam ederken, hocas
Muhammed Bk-billahn vefat haberi geldi. Kalblerdeki huzr ve ferahln yerini, elem
ve keder ald. Bu haberi duyunca, hemen Delhiye gidip mbrek mezarlarn ziyret etti.
Oullarna ve talebelerinin byklerine taziyede bulundu. Muhammed Bk-billah
hazretlerinin talebeleri, zntlerini ve kalblerindeki elemi, onun terbiyelerinin ve
sohbetlerinin bereketleriyle gidermek iin, huzrlarna gelip, Muhammed Bk-billaha
gsterdikleri gibi, mm- Rabbn hazretlerine de; muhabbet, hrmet ve teslimiyet
gsterdiler. Kk byk hepsi onu kabul edip balandlar.
mm- Rabbn hazretleri de yksek hocasnn emrine, vasiyyetlerine ve buradaki
kalbi yarallarn riclarna uyarak, bir mddet Delhide kald. rdlarnn tesri, feyzlerinin
bereketi ile talebelerin sohbete devam ve gayretleri, hocalar Hce Muhammed Bkbillahn hayatta olduu zamanki gibi yeniden tazelendi. Tevecch eserleri ve cezbe
nrlar, bu talebelerin hllerinde grnmee balad. Bu gayretli yetitirme ve feyz verme
srasnda, baz ekemeyenler oldu ise de, mm- Rabbn hazretleri onlara nashat etti.
Bunu da dinlemiyenler sonunda yaptklarna piman olup af dilediler. mm- Rabbn
hazretleri de ihsn ederek onlar affetti. Bylece pekok kimse sohbetlerinden ve
feyzlerinden istifde etti.
mm- Rabbn hazretleri, hocas Muhammed Bk-billahn her sene, vefat ettii ay
olan Cemzil-hr aynda Serhendden hocasnn nrlu kabrini ziyrete gider ve tekrar
Serhende dnerdi. ki def da Akraya terf etti. Bundan baka Serhendden ayrlp
baka bir yere gitmedi. Ancak, haytnn sonuna doru, zamann sultnnn srr zerine,
iki- sene kadar baz beldelerde askerlerin arasnda bulundu. Bunda da birok hikmetler
vard. O yerlerin halk bu vesle ile onun sohbetlerinde bulundular. Bereketli nazar ve
tevecchlerine kavuup, nasblerini aldlar.
mm- Rabbn hazretleri, Ahrriyye (Nakibendiyye) yolundan baka; Kdiriyye,
Shreverdiyye, etiyye ve Kbreviyye yollarndan da iczet almtr. etiyye ve
Kdiriyye yollarnn iczetini babasndan ald. Babas Abdlehad onu byk bir
muhabbetle severdi. Hatt mm- Rabbn Akrada bulunduu srada, meguliyeti
sebebiyle babasnn yanna gidemeyince, babas onu grmek iin Akraya gitmitir. Daha
sonra Akradan dnp babasnn hizmetinde bulundu. Babas Abdlehad evliynn
byklerinden idi. Babasnn sohbetinde ok feyze kavutu. mm- Rabbn hazretleri,
babasndan olan istifdesini Mebde ve Mead rislesinde yle ifde etmitir:
Bu fakire ferdiyyet nisbeti yksek babam tarafndan verildi. Babam bu nisbeti,

kuvvetli cezbe shibi hrikalar mehr bir azzden, h Keml Kdirden almt. Bunun
gibi nfile ibdetlerde, bilhassa nfile namazlarn edasnda babamn yardmlar oktur.
Babam bu sedeti, etiyye yolunda olan stdlarndan almt.
mm- Rabbn hazretleri, Muhammed Bk-billah hazretlerinin sohbetinde bulunup
ksa zamanda tam bir nisbet ile iczet alp, Serhende dndkten sonra, Kadir tarkatnn
byklerinden olan h Keml Kadirnin rhniyetinden de iczet almakla ereflendi. Bu
iczeti ve nisbeti almas yle vuk bulmutur: Bir sabah mm- Rabbn hazretleri
talebeleri ile murkabe hlinde iken, h Kemlin torunu ve onun btn kemltnn
vekli olan h skender, Kehtelden gelip, h Kemlin bereketli hrkasn mm-
Rabbn hazretlerinin mbrek omuzuna koydu. mm- Rabbn gzlerini anca, h
skenderi grd. Tam bir tevzu ile boyunlarna sarld. h yle dedi: Birka zamandr,
hl ve rymda dedem h Kemli gryorum. Bana, hrkasn size vermemi
emrediyordu. Fakat bana, onlarn bu bereketli hrkasn evden karp, bir bakasna
vermek ok ar geliyordu. Ama tekrar tekrar emredince, emirlerine uymak lzm oldu.
mm- Rabban, o hrkay giyip hussi odasna gitti. Bir mddet sonra odasndan knca,
en yakn srdalarna, mahremlerine yle syledi: Hazret-i h Kemlin hrkasn
giydikten sonra, alacak ok garip hl zhir oldu. yle ki, hrkay giydiim zaman,
insanlarn ve cinlerin seyidi, Abdlkdir-i Geylnyi (rahmetullahi aleyh), Hazret-i h
Kemle kadar devam eden btn halfeleriyle yanmda grdm. Hazret-i Gavs-i Rabbn
Abdlkdir-i Geyln kalbimi kendi tasarruflarna ald ve huss nisbetlerinin ve yollarnn
nrlar ve esrr beni kaplad. Ben de o hllerin ve nrlarn denizine gmldm. O denizin
dalgc oldum. Bir mddet bu hlde kaldm, o hllerin beni kaplad zamanda kalbime;
Beni Ahrriyye bykleri terbiye ettiler ve iimin ess bu byklerin yolunda olmaktr,
imdi baka oluyor diye geldi. Byle dnrken, Ahrriyye yolunun byklerinin, hce-i
cihn Hce Abdlhlk- Goncdvnden hocam Hce Bk-billaha (k.s.) kadar olan btn
halfelerinin geldiini grdm. Benim iim ve icrtm hakknda konumaya baladlar.
Ahrriyye bykleri (k.s.) yle dediler: Bunu biz terbiye ettik. Bizim terbiyemizle zevke,
hle ve kemle eriti. Siz ona ne hakla karabilirsiniz? Kadir bykleri
(Rahimehmllah) dediler ki: Daha ocukluunda bizim ona tevecchmz vardr. Bizim
nimet soframzdan tad almtr. imdi de bizim hrkamz giymektedir.
Onlar byle konuurken Kbreviyye, etiyye yollarndan da birer cemat geldi.
Bylece anlamaya vardlar. Bundan sonra bu iki erefli nisbetten de kalbimde, byk
pay, tam bir evk buldum. mm- Rabbn hazretleri tasavvufda, bu yollarn hepsinden
de talebe yetitirip feyz vermitir.
mm- Rabbn hazretleri, asrlarda benzeri az yetien, mstesna bir slm limi ve
byk bir mrid-i kmildir. Peygamberimizin (sallallahu aleyhi ve sellem.) vefatndan bin
sene sonra da slm dmanlar dne, mna insafszca saldrmlard. Allah tel
kullarna acyarak, mm- Rabbn (k.s.) gibi bir mceddd yaratt. Ona derin ilimler
ihsn eyledi. Onun vastasyla din dmanlarnn korkun saldrsn durdurdu. Hakk
btldan ayrp, btl, ok kalblerden kaldrd. Bu yce mmn mektuplar ve kitaplar,
insanlar gafletten uyandrd. Dnyya k sald. Yan Allah tel onu, Peygamber
efendimizden (sallallahu aleyhi ve sellem.) bin sene sonra, dn-i slm yenilemek ve
kuvvetlendirmek iin gndermiti. Yenilemek, deiiklik yapmadan kolayca olur mu?
Gnahlarn, bidat ve hurafelerin oald, dalletin yayld, bilhassa vahdet-i vcd
taklidcilerinin din limi tannd bir zamanda, slm dnini kuvvetlendirmek, bunlar
temizlemek kolay mdr?
mm- Rabbn hazretlerinin dne yllarca yapt bu byk hizmetleri, salam, ikn
edici delllerle sapk fikirlerinin rtldklerini, Ehl-i snnet itikdnn ve doru din
bilgilerinin yayldn, bidatlerin kalktn gren baz sapk kimseler, ona cephe aldlar
hased ve iftir etmeye baladlar.
te, bunun iin baz kimselerin cefsna, oklarna ve iftirlarna urad. Nice
limlerin, fdllarn, kmillerin kendi yollarndan ayrlp, rehberlerini brakp, etrfna ve
hizmetine koumalar da, hasedcileri arttrd. mm tehlikeye drmek iin, hilelere
baladlar. Mesel, Cneyd-i Badad, Byezd-i Bistm gibi byk meyihi aa
gryor diyerek, chil tabakay aldattlar. Yksek meyihin bildirdii vahdet-i vcdu
inkr ediyor, diyerek, grleri ksa olanlar, mmdan soutmaya baladlar. Onu
sevenlere de; Meyih-i izam inkr ediyor, Allah telnn marifetine vastasz olarak
kavutum diyor dediler. Bir mslmann syleyemeyecei iftirlar sylediler.
Meyih-i Kirm aa gryor sz tamamen iftir idi. Mektbtda onlara nasl
hrmet ve tazim ettiini ve her asrda, dmanlarn ele aldklar szlerine ne gzel
manlar verdiini, iyi manya evirmediklerine de, balangta hat ile sylenmi olup,
sonra yksek derecelere yetierek bunlar dzeltmilerdir, dediini okuyanlar, hemen
anlar. Kefdeki hatlarn, ictihd hatlar gibi af olunduunu, belki sevb verildiini
bildirmektedir. Vahdet-i vcdu da inkr deil, ne gzel izh ettiini, bu meselede hem
slm dininin namusunu koruduunu ve hem de byklerin hrmetlerini gzettiini,
Mektbt okuyanlar bilir.
O zamann sultn Selim Cihngir Hnn devlet adamlar, hatt byk vezri, ba
mftsi ve etrfndakiler Ehl-i snnet dman idiler. Hlbuki mm- Rabbn hazretlerinin
birok mektuplar ve bilhassa ayrca yazd Redd-i revfid rislesi, Eshb- Kirm
dmanlarn red etmekte, chil, ahmak ve alak olduklarn anlatmaktadr. mm-
Rabbn bu rislesini Buhrda bulunan en byk zbek hn Abdullah- Cengiz Hna
yollamt. Bunu randa, h Abbs- Safevye gsterin! Kabul ederse ne iyi, etmezse
onunla harb ciz olur demiti. Kabul etmedi. Harb oldu. Abdullah Hn, Hirt ve
Horasandaki ehirleri ald. Buralarn yz sene evvel Safevler almt. te bundan sonra,
Hindistandaki bozuk frkalar, Eshb- Kirm dmanlar elele verdiler. Sultna gidip
mm- Rabbn hazretleri hakknda eitli iftirlarda bulunarak ikyet ettiler. Sultan,
olu h Cihn gnderip, mm- Rabbn hazretlerini, evldlarn ve yetitirdii
talebelerini arp, hepsini ldrmee karar verdi. Bunun zerine h Cihn, bir mft ile
yanna gitti. Sultna secde ciz olduunu gsteren bir fetvy da gtrd. mm-
Rabbnnin (k.s.) stnln biliyordu. Babama secde edersen seni kurtarabilirim
deyince, mm- Rabbn hazretleri bu fetvnn zarret zamannda izin olduunu, azmet
ve din btnlnn secde etmemek olduunu, ecel gelince, lmden hibir eyin
kurtaramayacan syledi ve secde etmei kabul etmedi. ocuklarn ve talebelerini
brakp sultna yalnz gitti. Kendisine yaplan iftirlara kar sultna o kadar gzel ve
doyurucu cevap verdi ki, sultan yksek hakkatleri anlyabilecek birisi olmad hlde,
neelendi ve serbest brakp zr diledi. Hatt, sultna kendisine yaplan iftirlarn aslsz
olduunu ak delllerle anlatrken, orada bulunan atee tapc Hindlarn byk bir
kumandan, mm- Rabbn hazretlerinin dinde olan kuvvetini, szlerini, lezzet ve
kymetini grerek mslman oldu. Sultnn ikn olduunu, kendi uramalarnn bo
olduunu gren iftirc sapklar; Bunun adamlar oktur. Szleri btn memlekette
yrrlktedir. Bunu serbest brakrsak bir karklk kabilir diyerek, uzun konumalardan
sonra sultn aldattlar. Sultan, mm- Rabbn hazretlerinin, memleketin on salam ve
korkun kalesi olan Guwalyar Kalesine hapsedilmesini emretti ve hapsedildi. Bu hdiseye
ok zlen talebeleri sultna isyn etmek istediler. Bunu yapabilecek gte idiler. Fakat
mm- Rabbn hazretleri onlar rylarnda ve uyank iken bu iten men etti. Sultna
hayr dua etmelerini emredip; Sultn incitmek btn insanlara zarar verir buyurdu.
Kendisi de sultna hep hayr dua ediyordu. Sultnn vezri, koyu bir muhalif olduundan,
zindanda, mm- Rabbn hazretlerinin bana kardeini tayin etmi ve ok iddetli
davranmasn emretmiti. Bu vazifeli ise ondan eitli kermetler, zlmek yerine heybet,
sabr ve hatt nee grerek tvbe etti. Bozuk itikdn terkedip Ehl-i snneti seti ve
onun hlis talebelerinden oldu. Kalede hapis bulunan binlerce kfir, onun bereketi ve
sohbetleri ile mslman olmakla ereflendiler. Birok gnahkr tvbe etti. Hatt bazlar
yksek lim oldu. mm- Rabbn hazretleri hapiste sene kaldktan sonra, sultan
yaptna piman oldu. Hapisten karp ikrm ve ihsn eyledi. Hatt hlis talebesinden ve
sdk dostlarndan oldu. Bir mddet, asker arasnda kalmasn istedi. Sonra serbest
brakp, hrmetle vatanna gnderdi. Hapisteki bu skntlardan ve urad dertlerden
sonra, evvelce bulunduklar hllerin ve makmlarn binlerce stnde derecelere ykselmi
olarak memleketine dnd. mm- Rabbn hazretleri daha nceleri; Yetitiim
derecelerin stnde, daha ok makamlar vardr. Onlara ykselmek cell sfat ile sert
terbiye edilmekle olabilir. imdiye kadar cemal sfat ile okanarak terbiye edildim
buyurmutu. Talebesinden bir ksmna; Elli ile altm arasnda zerime dertler, bellar
yaacak buyurmutu. Buyurduu gibi oldu. O makmlara da ykselmek nasb oldu.
mm- Rabbn hazretlerini hapsettiren Selim Cihngir Hnn olu h Cihn,

pdih olmak iin babasna kar geldi. Askeri ok ve babas tarafndaki kumandanlarn
ou kalbden kendisine bal olduu hlde zafer kazanamad. O zamann evliysndan
birine hlini anlatp dua istedi. O vel dedi ki: Senin zafer kazanman iin vaktin drt
kutbunun sana dua etmesi lzmdr. Bunlardan seninle beraber ise de, en bykleri
olan drdncs bu ie rz deildir. O da mm- Rabbn Mceddd-i elf-i sn
hazretleridir. h Cihn, mmn huzruna gelip dua etmesi iin yalvard. Fakat, mm-
Rabbn (k.s.) onun babasna kar gelmesine mni olup nashat etti. Babana git, elini
p, gnln al, yaknda vefat edecek, saltanat sana kalacaktr diye mjde verdi. h
Cihn emirlerini dinleyip arzusundan vazgeti. Az zaman sonra 1037 (m. 1627)de babas
vefat edince saltanata kavutu.
Mslmanlarn zayf dt, kfrn, sapkln, zulmetin, felsefecilerin ve sapk
kimselerin her taraf kaplad bir zamanda, binlerce kfir mm- Rabbnnin elinde
mslman oldu. ok sayda fsk ve fcir onun gzel hllerini grp, sohbetini iitip tvbe
ederek slih mslman oldu. Uzaktan yakndan ok kimseler, ryda ve uyank iken onu
grerek yanna komu, huzruna geldiklerinde grdklerini aynen bulmulardr. lim,
slih, gen, ihtiyar binlerce kimse onu grp, sohbetinde bulununca, feyz alarak kalbleri
zikreder olmutur. Huzrundaki pekok sayda talebeyi hllere, yksek derecelere
kavuturmutur. Her an kermetleri grlr feyz ve bereket yayard. Kermetlerinin
altbinden fazla olduu bildirilmitir.
mm- Rabban, slm dininde her sz sened olan, Ehl-i snnetin temel
direklerinden ok byk bir lim ve veldir. Kelm ilminde de mctehiddir. mm- Rabbn
hazretleri daha ilim derysna yeni dald sralarda Peygamberimizi (sallallahu aleyhi ve
sellem.) ryda grmt. Peygamber efendimiz kendisine buyurmutu ki: Sen kelm
ilminde mctehid olacaksn. Bu rysn hocasna anlatmt. O gnden beri, ilm-i
kelmn her meselesinde ayr ictihd ve grleri vardr. Fakat, meselelerin ounda
(Mtrdiyye) immmz ile beraberdir. Eski Yunan filozoflarnn slmiyete uymayan
szlerini reddedip, yanldklarn isbt etti. Tasavvuf byklerini tanymayarak, szlerini
anlamayarak, yoldan kan, saptan ve kendilerini din adam sanp herkesi de yoldan
kartan, chil ve ahmaklarn yz karalarn meydana kard. nceki birka asrda
slmiyete ok sinsi bir ekilde, din dmanlar tarafndan sokulmak istenen felsef
dnceleri tamamen bertaraf etti. Yazd mektuplar ve kitaplarla, kymete kadar bu
yoldaki btn sullere cevap tekil edecek izhlar ve aklamalar yapt. Daha 18 yanda
iken yazd sbt-n-nbvve (Peygamberliin sbt) kitab ile peygamberleri
filozoflardan kesinlikle ayrarak, peygamberlerin Allahn dnini bildiren ve Allah telnn
setii kimseler, filozoflarn ise, yalnz akln rehber edinmi sradan insanlar olduunu
aka ve kesin delllerle isbt etmitir. Bylece peygamberlie inanmayanlarn,
peygamberleri filozof zannedenlerin veya onlarla bir tutmaya kalkanlarn, ne kadar
yanl dndklerini gstererek, slm dnine insan dncesi ve fikri kartrmak ve
bylece dni, zamanla deiir hle getirmek isteyenlerin yolunu kapatmtr. Byk Ehl-i
snnet limleri ve evliynn da ancak Muhammed aleyhisselmn tam yolunda yryen
yksek insanlar olduunu belirterek, bunlara da filozof diyenlerin bu szlerinin ne kadar
yanl olduunu gstermitir. Bundan sonradr ki, mslmanlar arasndaki sapk
kimselerin tesriyle ortaya km fikir ayrlklar, dnce farkllklar sona ermi, pheye
ve tereddde drlm olanlar itminna ve emniyete kavumulardr. Daha sonraki
asrlarda ve zamnmzdaki filozoflarn her trl szlerine, onun eserlerinde cevaplar bol
bol bulunmaktadr.
mm- Rabbn hazretleri, tasavvufun btn inceliklerine ve en yksek kemllerine
kavuarak, Muhyiddn-i Arab, Seyyid Abdlkdir-i Geyln, Byezd-i Bistm ve Cneyd-i
Badad bata olmak zere, kendisinden nce yaam vellerin sekr hlinde yan
tasavvufda kendinden geme hlinde iken syledikleri ve iyi anlayamayanlar artan
yksek szlerini, vahdet-i vcd bilgilerini, gayet net bir ekilde aklam, bu byklerin
yanl anlalmasna ve onlara dmanlk yaplmasna ve mnlarnn ve itikdlarnn
tehlikeye dmesine mni olmutur.
Bylece o byk velleri ktlemek veya medhetmek eklinde de olsa, iftirlar
atlmasna son vermitir. Tasavvuf derysndan bol bol sat yksek marifetler, beli
ifdeler ve fasih szleri ile ok kimsenin anlamak ve anlatmaktan ciz kald yksek
hakkatleri, candan arzulayanlara sunarak, bu sonsuz derydan susuzlarnn hararetini

teskin etmitir. Yolunu armlara doru yolu gstermi, aa derecelerde taklp
kalanlar ok ykseklere karmtr. Sorulan btn sullere cevaplar vererek, tasavvufta
iyi anlalmayan bir yer brakmamtr. Mridlik, mridlik, tarkat, kutb, gavs, evliy, zikr,
marifet, kermet gibi kelimeleri ok mkemmel bir eklide aklam, bu konulardaki
kark ifde ve bilgilerin arkasna saklanarak, mslmanlar kandran ve artan
chillerle, dnyya dkn bozuk tarkatlarn maskelerini indirmitir. Bu hussta esaslar
dstrlar aklam, btn bu isim ve sfatlarn, asllarn ve hakkatlerini gzler nne
sermitir. Bylece bu yoldan, tasavvuf kelimesi perde edilerek, slm dnine bozuk inan
ve ibdetlerin, uydurma mersim ve toplantlarn, her trl sapklk ve hurfelerin girip
yerlemesini nlemitir. Vilyetin ve velliin muhakkak kermet gstermek demek
olmadn, asl vilyetin Allah tely unutmamak ve Allah telnn isimlerine,
sfatlarna ve fiillerine olan marifet, yaknlk olduunu, tasavvufun, slm dni dnda ayr
bir yol deil, bizzat dnimizin iinde, emir ve yasaklarn kolaylkla yaplmasna yardmc
olan ve Allah telya muhabbet yolu olduunu ok veciz ekilde zh etmitir. Bylece
din bilgisi az olanlarn ve hakiki tasavvuf ehli olmayanlarn, aklabanlklar ve istidrclar ile
insanlar kandrmalarna ve bylelerinin marifet ve kermet shibi hakiki vellerle
kartrlmasna mni olmutur. Ksacas onun tasavvuf derysnda zmedii bilmece,
haber vermedii esrr kalmamtr.
mm- Rabbn hazretleri, kitaplarnda, mektuplarnda, sohbetlerinde ve gnlk
haytnda, btn bidatlerle iddetle mcdele etmi, bunlar bir bir ayklayarak,
unutulmu olan nice snnetleri, hatt farzlar yeniden meydana karmtr. Bidatlerin en
irkinin itikdda ortaya kanlar olduunu bildirerek, bunlara ve ibdetlere sokulmak
istenen bidatlerle, ilim, amel ve marifet ile mcdele etmi, her sz ve iinin snnete
uygun olmasna pek ok titizlik gstermitir.
Ayrca zamanndaki btn fen ilimlerini en stn ekilde biliyordu. Fen bilgileri
stne yapa aklamalar, bu ilimlerin mtehassslarn hayrette brakmtr. Mesel,
atomlarn iinin ve bylece maddelerin dolu sanldn, hlbuki elektronlarn ok hzl
dnlerinden dolay bo olduunu ilk olarak bundan drtyz sene nce aklamtr. Bu
huss, fen adamlar tarafndan ancak yirminci yzylda ve uzun tecrbeler sonucu
anlalabilmitir.
Onun tasarruflarnn bereketi ile slm dni, bilhassa Hindistanda ok kuvvetlendi.
Ekber h zamannda yklan, ihml edilen slm eserleri yenilendi. nanszlardan pek
ok kimse onun elinde mslman oldu. Binlerce fsk tvbe etti. Muhlislerinden ve
talebesinden olan Hn- Hnn ismi ile mehr Abdrrahm Hn, Nvb Ferid Mrted
Hn, Muhammed azam Hn gibi birok kuvvetli, kudretli vli ve kumandanlar, tesrli
mektuplar ile slmiyeti kuvvetlendirmee, yaymaa, Ehl-i snnet ve cemat itikdn
beyn etmee tevik ve muvaffak eyledi. Bunlar da emr-i erflerine uyarak, bu yolda ok
gayret sarfedip, dnin kuvvetlenmesine hizmet ettiler. yle oldu ki, bidat ve kfr zulmeti
kalkp, mn ve snnet nru yayld.
mm- Rabbn hazretleri, tasavvufda kendi yolunu bildiren, yksek marifetlerle
dolu bir mektbun sonunda yle yazmtr: Allah telnn bu fakire gsterdii yol
budur. Balangtan sonuna kadar beni mmtaz eyledii yolun asl, nihyetin balangcna
yerletirilmesi olan Ahrriyye yoludur. Bu asl ve temel zerine birok binalar kurdurdular,
kkler yaptrdlar. Eer bu asl ve temel olmasayd bu hle gelmezdi. Buhr ve
Semerkanddan tohum getirip, asl Medine ve Mekke toprandan olan Hindistana ektiler.
Fazlet suyu ile terbiye eylediler. Bu fazletler ve ihsnlar kemle gelince, bu ilim ve
marifet meyvelerini verdi. Allah telya bu nimetlerinden dolay hamd--senlar olsun.
mm- Rabbn hazretlerinin tasavvufda gsterdii yola Mceddidiyye denilmitir.
Tasavvuf; bir mslmann slm ahlk ile ahlklanmas iin lzm olan bilgileri ve yollar
reten ilimdir.
Tb ilmi, beden salna it bilgileri rettii gibi, tasavvuf ilmi de, kalbin, rhun
kt huylardan kurtulmasn retir. Kalb hastalnn almetleri olan kt ilerden
uzaklatrp, Allah rzs iin gzel i ve ibdet yapmay salar. Zten dnimiz, nce ilim
renmeyi, sonra rendiklerine uygun i ve ibdet yaplmasn ve btn bunlarn da
Allah rzs iin olmasn emrediyor. Ksaca din; ilim, amel ve ihlsdan ibrettir. nsann
manen ykselmesi, dny ve hret sadetine kavumas, bir uan umasna
benzetilirse, mn ile ibdet, bunun gvdesi ve motorlar gibidir. Tasavvuf yolunda

ilerlemek de, bunun enerji maddesi yan benzinidir. Maksada ulamak iin, uak elde
edilir. Yan mn ve ibdet kazanlr. Harekete gemek iin de, kuvvet, yan tasavvuf
(ahlk) ilminin yolunda ilerlemek gerekir. Tasavvufun iki gayesi vardr. Birincisi; mnn
vicdnilemesi, yan kalbe yerlemesi ve phe getiren tesrlerle sarslmamas iindir. Akl
ile dell ve isbt ile kuvvetlendirilen mn byle salam olmaz. Allah tel, Kurn-
kermde Rad sresi 28. yet-i kermesinde melen buyurdu ki: Kalblere mnn
sinmesi, yerlemesi, ancak ve yalnz zikr ile olur. Zikr; her ite ve her harekette
Allah tely hatrlamak, Onun rzsna uygun i yapmak demektir. Tasavvufun ikinci
gayesi; fkh ilmi ile bildirilen ibdetlerin seve seve kolaylkla yaplmas ve nefs-i
emmreden doan tembelliklerin, skntlarn giderilmesidir. bdetlerin kolaylkla seve
seve yaplmas ve gnah olan ilerden de nefret ederek uzaklalmas, ancak tasavvuf
ilmini renip, bu yolda ilerlemek ile mmkndr. Tasavvufa sarlmak, herkesin
bilmediklerini grmek, gaybden haber vermek, nrlar, rhlar ve kymetli rylar grmek
iin deildir. Tasavvuf ile elegeen marifetlere, bilgilere ve hllere kavumak iin, nce
mn dzeltmek, slmiyetin emir ve yasaklarn renip, bunlara uygun i ve ibdet
yapmak lzmdr. Zten bu n yapmadka, kalbin tasfiyesi kt huylardan
temizlenmesi, nefsin tezkiyesi, terbiye edilmesi mmkn deildir. Tasavvuf bilgileri
mrid-i kmiller tarafndan retilir. Mrid-i kmil; yol gsteren, rehberlik eden yetimi
ve yetitirebilen limdir. Byle olan limlerin belli usllerle gsterdikleri, insanlar sadete
kavuturmak iin tasavvufta takib ettii bu yollara, tarkat denilmitir.
Tarkatlarn eitli isimler almas, baka baka olmalarndan deildir. Ayn hocann
talebeleri, birbirlerini tanmak ve hocalar ile tannmak, nmek iin, bulunduklar yola
mridlerinin ismini vermilerdir. Tarkatlar, balca iki ksma ayrlrlar.
1- Sessiz zikr (Zikr-i haf) yapan tarkatlar: Bu yol Hz. Eb Bekrden gelmi olup,
mridlerinin adna gre, (Tayfriyye), (Yeseviyye), (Medriyye), hakki olan;
(Bektiyye), (Nakibendiyye), (Ahrriyye), (Ahmediyye-i Mceddidiyye) ve (Hlidiyye)
gibi isimler almlardr.
2- Yksek sesle zikr (Zikr-i cehr) yapan tarkatlar: Bu yolda, Hz. Aliden oniki mm
vastasyla gelmitir. Oniki mmn sekizincisi olan mm- Ali Rzdan Marf-i Kerh
alm ve Cneyd-i Baddnin eitli talebelerinin yolunda bulunan mehr mridlerin
ad verilerek, kollara ayrlmlardr. Bylece Eb Bekr-i ibl yolundan, (Kadir), (zil),
(Sad) ve (Rf), Eb Ali Rodbr yolundan; Ahmed Gazl ve Ziyddn Eb Necb-i
Shreverd vstalar ile (Kbrev) meydana gelmitir, mm- Aliden Hasen-i Basr
vstas ile (Edhem) ve bundan (et) hsl olmutur. (Bedeviyye), Rfiyyeden hsl
olmutur.
Tarkat, zikr ile Allah telya kavuma yoludur. Zikr, Allah tely hatrlamak
demektir. Her sznde ve her iinde Onun emirlerine ve yasaklarna sarlmaktr. Yaklak
olarak, son yz seneden beri tarkat diyerek birok eyler uyduruldu. Hakki slm
limlerinin, Eshb- Kirmn, Peygamberimizden (sallallahu aleyhi ve sellem.) alp
bildirdikleri doru yol unutuldu. Dinde chil olanlar, hatt slmiyetin emirlerine aka
uymayanlar, eyh ve tarkat nvan alarak, zikr ve ibdet ad altnda, dnimizin yasak
ettii birok gnahlar ve bidatleri ilediler. Bugn sahte, yalanc mridlere,
mslmanlar smren tarkatlara, dni siysete let edenlere ok rastlanmaktadr.
eyh-l-slm Ahmed ibni Keml Efendinin Risle-i Mnre adl eserinde yer alan bir
hads-i erfte, Peygamber efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem.) buyuruyor ki: Bir
kimsenin havada utuunu ve deniz zerinde yrdn, yhut azna ate
koyup yuttuunu grseniz, fakat slmiyete uymayan bir i yapsa, kermet
shibiyim derse de, onu byc, yalanc, sapk ve insanlar doru yoldan
saptrc biliniz!
mm- Rabbn hazretleri, Mektbt adl eserinin nc cild 123. mektbunda,
bu hussla ilgili olarak yle buyurmutur:
nsan Allah telya kavuturan yollar ikidir. Birincisi, peygamberlerin yaknl gibi
olan (Nbvvet yolu) olup, insan asln aslna ulatrr. Peygamberler aleyhimssalevt
vetteslmt ve bunlarn sahbleri bu yoldan kavumulardr. mmetlerinden sahb
olmyanlar arasndan dilediklerini de bu yoldan kavumakla ereflendirirler. Fakat bunlar
pek azdr. Bu yolda vsta, arac yoktur. Yan vsl olduktan sonra, dorudan doruya
asldan feyz alrlar. Hibiri tekine vsta olmaz, perde olmaz. kinci yol, (Vilyet yolu)dur.
Kutblar, evtd, bdel ve nceb ve btn evliy hep bu yoldan kavumulardr. Bu yol
(Slk) yoludur. Evliynn cezbeleri de, bu yolun cezbeleridir. Bu yoldan kavuanlar
birbirlerine vsta ve perde olurlar. Bu yoldan vsl olanlarn nderi ve en stnleri ve
tekilere vsta olan, hazret-i Ali Mrted (kerremallah tel vechehl-kerm)dir. Bu
yoldan gelen feyzlerin kayna odur. Reslullahtan (sallallahu aleyhi ve sellem.) gelen
feyzler, marifetler hep onun vstas ile gelir. Ftmat-z-Zehr, hazret-i Hasen ve hazreti Hseyn (r.anhm), bu makamda, hazret-i Ali ile ortaktrlar. yle sanyorum ki, hazret-i
Ali, dnyya gelmeden nce de, bu makamda idi. Vefat ettikten sonra da, bu yolda her
velye gelen feyzler, hidyetler, yine onun vstas ile gelmektedir. nk kendisi, bu yolun
en yksek noktasnda bulunuyor. Bu makamn shibi odur. Hazret-i Ali vefat edince,
ondan yaylan feyzler, hazret-i Hasen ve sonra hazret-i Hseyn vstas ile geldi. Daha
sonra oniki mmdan, sa olanlar da vsta oldular. Bunlardan sonra gelen evliyya
feyzler, bu oniki mm vstas ile geldi. Kutblara, ncebya da, hep bunlardan geldi.
Abdlkdir-i Geyln (k.s.), dnyya gelip, vel oluncaya kadar hep byle idi. Sonra,
bu da bu vazfeye kavutu. Ondan sonraki kutblara, ncebya ve btn evliyya oniki
immdan gelen feyzler ve bereketler bunun vstas ile geldi. Baka hibir vel bu
makama kavuamad. Bunun iindir ki; nceki vellerin gneleri batt. Bizim gneimiz
ufuk zerinde sonsuz kalacak, hi batmyacaktr buyurmutur. Hidyet, ird feyzinin
akmasn, gne klarnn yaylmasna benzetmitir. Feyzin kesilmesine, gnein batmas
demitir. Abdlkdir-i Geyln hazretlerine oniki immn vazfeleri verilmitir. Rd ve
hidyete vsta olmutur. Kymete kadar, her velye feyzler onun vstas ile gelecektir.
(Abdlkdir-i Geyln hazretlerinin bu vasfndan dolay, ona Gavs-l-azam denilmitir.)
Her asrda gelen mceddidler, onun veklleridir. (Hazret-i s (aleyhisselm), hazreti Mehd ve mm- Rabbn (k.s.) Nbvvet yolu ile vsl olduundan, vstaya
ihtiylar yoktur. Eb Bekr-i Sddk (rahmetullahi aleyh) nbvvet yolunda, Reslullahn
(sallallahu aleyhi ve sellem.) veklidir:
Reslullahn vrisi, mceddd-i elf-i sn,
lm-i zhirde mctehid, tasavvufda Veysel Karn.
Dni yayd yeryzne, nrlar sad her mmine,
Uyandrd gfilleri, yce mm- Rabbn.
yi bildi ilm-i hli, dne uygundu her hli,
Kfr sarmken cihn, oldu Eb Bekr misli.
Sohbetinden feyz aldlar, hem kumandan hem de vli,
mer Frk soyundandr, buna hid oldu adl.
stnl ve medhi: Zamannn limleri, mm- Rabbn hazretlerine Sla ismi
ile hitb ettiler. Sla, birletirici demektir. nk, o, tasavvufun slmiyetten ayr bir ey
olmadn slmiyete uygun bir ey olduunu isbat ederek, ahkm- slmiye ile
tasavvufu vasl etmi, birletirmitir. Bir hads-i erfte; mmetimden Sla isminde biri
gelir. Onun efati ile ok kimseler Cennete girer. buyurularak onun gelecei
haber verilmitir. Bu hads-i erf, mm- Sytnin Ceml-Cevmi kitabnda vardr.
mm- Rabbn hazretleri bir mektbunda; Beni iki dery arasnda Sla yapan Allah
telya hamd olsun diye dua etmitir. Eshb, talebeleri ve sevenleri arasnda Sla
ismiyle mehr olmutur. Hads-i erfte mjdelenen Sla ismini ondan evvel kimse
almamtr.
Mevln Abdurrahmn Cm (k.s.) Nefeht kitabnda diyor ki: eyhlislm Ahmed
Nmk-i Cm buyurdu ki: Evliynn ektii riyzetlerin, skntlarn hepsini yalnz bama
ektim ve daha ok da ektim. Allah tel, evliyya verdii hllerin, ihsnlarn hepsini
bana verdi. Her drtyz senede, Ahmed isminde bir kuluna byle byk ihsnlar yapar ve
bunu herkes grr. Ahmed Cmden, mm- Rabbn (k.s.) zamanna kadar
drtyzotuzbe sene olup, bu zaman iinde evliy arasnda bu byklkte, Ahmed
isminde biri bulunmad. Ahmed Cmnin haberi, byk bir zan ile mm- Rabbnye
(k.s.) id olmaktadr. eyhlislm Ahmed Cmnin; Benden sonra benim ismimde onyedi
kii gelir. Bunlarn sonuncusu bin trihinden sonra olup, en by ve en yksei odur
sz de, bu hussu kuvvetlendirmektedir.
mm- Rabbn hazretleri, mceddd-i elf-i sndir. Yan hicr ikinci binin
mceddididir. Eski mmetler zamannda, her bin senede yeni din getiren bir Resl
gnderilirdi. Yeni din nceki dni deitirir, baz hkmleri kaldrrd. Her yz senede de bir
Neb gelir, din shibi peygamberin dnini deitirmez, kuvvetlendirirdi. Hads-i erfde; bu
mmete ise, her yz yl banda slm dnini kuvvetlendiren bir lim gelecei haber
verilmektedir. Peygamber efendimizden (sallallahu aleyhi ve sellem.) sonra peygamber
gelmeyeceine gre, kendisinden bin sene sonra, slm dnini her bakmdan ihy edecek,
dne sokulan bidatleri temizleyip, asr- sedetteki temiz hline getirecek, zhir ve btn
ilimlerde tam vris, lim ve rif bir ztn olmas lzmd. Hads-i erfler bunu
bildirmektedir. Bu mhim hizmeti mm- Rabbn hazretleri yapmtr.
Btn slm limleri, bu ztn mm- Rabbn hazretleri olduunda ittifk
etmilerdir. Peygamberimizden (sallallahu aleyhi ve sellem.) tam bin sene sonra ilim ve
ird krssne mutlak olarak oturup, cihn Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem.)
nrlar ile aydnlatt. Bidatleri temizleyip slm dnini ihy etti. Onun zamannda
Hindistanda ve hatt btn slm leminde ba gsteren sapk fikirler, bozuk inanlar
yaylmaya balayp, byk fitneler kmt. Ayrca tasavvufda vahdet-i vcdu anlatan
szler, mslmanlar arasnda eit eit ekillere sokuldu. Bu yksek ve kymetli bilgi
anlalamad. Birok chiller, byklerin szlerinin manlarn anlamayarak zamanla
dinden kt. slmiyete kar olanlar da bunu frsat bilip, mslmanlar doru yoldan
ayrmak iin altlar. Bylece tasavvuf bilgileri ile slmiyetin hkmleri arasnda ayrlk
ve atma varm gibi, ikisi birbirinden ayrym gibi gsterilerek, mslmanlar eitli
isimler altnda birbirlerinden ayrlmaya ve birbirlerine dman edilmeye alld. mm-
Rabbn hazretleri bata vahdet-i vcd bilgileri olmak zere, yanl anlalan daha birok
meseleyi gayet ak bir ekilde zh ederek, insanlarn zihinlerini ve kalblerini, yanl ve
bozuk inanlardan, bidatlerden temizledi. Hakk btldan ayrp, Peygamberimizin
(sallallahu aleyhi ve sellem.) hak ve doru yol olduunu haber verdii Ehl-i snnet
itikdn her yere yayd. Gen-ihtiyar herkes ve birok lim onun etrfnda topland.
Kendisine ilk def (Mceddd-i elf-i sn) ismini veren, zamannn en byk limlerinden
Abdlhakm-i Siyalktidir. O zamann dier byk limleri de onu medhetmi, vmtr.
Talebelerinin mehrlarndan Muhammed Him-i Kem Zbdet-l-makmt adl
eserinde yle yazmtr: Kalbimden geti ki: Eer Allah tel, bu zamann limlerinin
en byklerinden birine, mm- Rabbn hazretlerinin Mceddd-i elf-i sn olduunu
(ikinci binin kuvvetlendiricisi olduunu) bildirse, bu man tamamen kuvvetlenirdi. Birgn
bu dnce ile mm- Rabbn hazretlerinin huzruna gittim. Bu fakre hitb edip
buyurdular ki: Birok kymetli kitaplar yazan akl ve nakl ilimlerde Hindistanda bir
benzeri bulunmayan Abdlhakm Siyalktden mektup aldm. Bunu syleyip tebessm
etti. Sonra da; Mektbunun bir yerinde bu fakri medhedip; Mceddid-i elf-i sn
yazyor dedi.
Abdlhakm Siyalkti; bir gece ryda mm- Rabbn hazretlerini grd. mm-
Rabbn hazretleri ona u yet-i kermeyi okudu: Allah de ve onlar kendi oyunlarna
brak. (Enm-91) bu ryy grdkten hemen sonra mm- Rabbnnin huzruna
gelip, hakiki muhlislerinden oldu. Huzruna gelmeden evvel: Ben mm- Rabbnnin
veysiyim (Yan onun rhniyeti beni terbiye ediyor) dedi.
Hall-l-Bedah (k.s.) buyuruyor ki: Silsilet-z-zeheb byklerinden Hindistanda
bir kmil gelir ki, asrnda onun gibisi bulunmaz. Hindistanda bu silsileden mm-
Rabbnden (k.s.) bakas meydana kmam olduundan, bu haberin mm-
Rabbnye it olmas zarur lzmdr.
Hce Muhammed Bk-billahn talebesinin en byklerinden ve en yksek
limlerden olan Seyyid Mr Muhammed Numn diyor ki: mm- Rabbnye tbi olma
hocam bana syleyince, buna lzum olmadn anlatmak iin; Kalbimin aynas ancak
sizin parlak kalbinizin nruna kar duruyor dedim. Hocam sert bir sesle; Sen, Ahmedi
ne sanyorsun? Onun, gne olan nru, bizler gibi binlerce yldz rtmektedir buyurdu.
Muhammed Bk-billah (k.s.) bir kerre de buyurdu ki: Bu -drt sene iinde, herkese
doru yolu, kurtulu yolunu gstereceim diye uradm. Elhamdlillah ki, bu gayretim
boa gitmedi. nk, mm- Rabbn gibi biri yetiti.
Hce Muhammed Bk-billah bir kerre de buyurdu ki: Kalblere deva, rhlara if
olan bu tohumu Semerkand ve Buhrdan getirip Hindistann bereketli toprana ektim.
Tliblerin yetiip kemle gelmesi iin uratm. O, (Yan mm- Rabbn (k.s.) her
dereceyi ap stnlklerin sonuna varnca, kendimi aradan ekip, talebeyi ona braktm.
Hce Muhammed Bk-billah, mm- Rabbnye yazd bir mektupta buyuruyor ki:
Allah tel size, en yksek dereceye yetimek ve herkesi de yetitirmek nasb etsin!
Msra:
Kermlerin sofrasndan topraa da nasb vardr!
Mbalaa deil, iin dorusu yledir ki, eyhlislm Abdullah Ensr (rahmetullahi
aleyh) buyurdu ki: Beni, Ebl-Hasen-i Harkn yetitirdi. Fakat Harkn imdi sa
olsayd, hocam olduunu dnmez, gelip nme diz kerdi. Bizim durmamz,
ihtiycmz olmadndan veya ehemmiyet vermediimizden deil, belki kabul iretini
gzetmekteyim. in dorusu budur. Allah tel, bizlere hidyet ihsn eylesin! Kendini
beenmekten ve aldanmaktan korusun! Bu mektbumu size getiren Niprlu Seyyid
Slih, kalbinin derdine re iin bana geldi. Vaktim, hlim buna elverili olmadndan,
vakitlerini yanmda ziyn etmemesi iin size gnderiyorum. nallah ltf ve yksek
tevecchnze kavuarak istidd kadar bir eyler alr.
Allah tel, ilim ve irfan fukarasn, bireyden nasbi olmyanlar, sevip setii
evliys hrmetine maksatlarna kavutursun! Evliy kayna olan makmnza ihls ve
sayglarm arzedemedim. Evet, hlleri doru olan bir huzra ancak bu kelimeyi yazmak
mmkndr. Size talebem demek, hayszln en aas ve grnn sylenmesi olup,
hakkati rtmek olur. Bize lzm olan, haddimizi bilmek, yersiz konumamaktr. Dualarnz
istirhm ederim efendim.
stdndan baka, o zamann byk limlerinden, kmillerinden birou; ona lyk
olan medh--senlarda bulunmular, ona kar edebsizce syliyenlere cevap vererek,
hepsi onun marifet etrfna pervane gibi toplanmlardr. Bunlardan parmakla
gsterilen en bykleri; Fadlullah-i Burhn-pr, Mevln Hasen-l-Gavs, Mevln
Abdlhakm-i Siylkti, Mevln Cemleddn-i Tluv, Mevln Yakb Srf, Mevln
Hasen-l-Kubdn, Mevln Mrekh, Mevln Mr Mmin, Mevln Can Muhammed
Lhor ve Mevln Abdsselmdr.
Fadl Burhn-pr, mm- Rabbn hazretlerinin gzel evsfn, doru hllerini
dinlemekten holanr, kymetli marifetlerini iitmekle zevklenirdi. Onun, kutb-l-aktb
olduunu, hakkat srlarndan verdii haberlerin hep doru olduunu; szlerinin
doruluuna ve hllerinin yksekliine almet ise, slm dninin btn inceliklerine tbi
olmas ve herkesin onu sevmesi olduunu sylerdi. mm- Rabbn hazretleri Guwalyar
Kalesinde habs olduu zaman, kurtulmas iin be vakit namazda ok dua ederdi.
Kendisine Serhend taraflarndan talebe gelince: Siz mm- Rabbnye yakn olup da,
ilmi, marifeti baka yerlerde aryorsunuz. Gnei brakp, yldzlarn na kouyorsunuz.
Sizlere ayorum derdi.
Mevln Abdlhakm-i Siylkt, mm- Rabbnye (rahmetullahi aleyh) ok tazm
ve hrmet ederdi. nkr edenlerle mcdele ederdi. nkr edenlere kar; Byklerin
szlerine, maksatlarn anlamadan itirz etmek cahilliktir. Bylelerin sonu felkettir. lim
ve feyz kayna, irfn menba std Ahmedin szlerini red etmek, bilmemezlik ve
anlamamazlktandr diye yazmtr.
Belh ehrinde bulunan Mr Muhammed Mmin Kbrev, talebesinden birini, inbet,
tvbe ve slk iin, mm- Rabbnnin (k.s.) huzruna gnderdi. mm- Rabbnnin
huzruna varnca; stdndan, Seyyid Mrekhdan, Hasen-i Kubdn ve Kdl-kudt
Tulekden selm getirdi ve; stdm Mr Muhammed Mmin buyurdu ki: htiyrlm
mni olmasayd ve yerim yakn olsayd, gidip dersinden istifde eder, lnceye kadar ona
hizmetilik ederdim. Kimseye nasb olmyan nrlar ile kalbimi aydnlatmaa alrdm.
Bedenim uzakta, gnlm ise, onunla oradadr. Bu fakri, huzrunda bulunan temiz
talebesi gibi kabul buyurmasn ve mukaddes nrlarndan rhuma k salmasn
yalvarrm ve benim iin de mbrek elini p! dedi deyip mmn (k.s.) bir daha elini
pt. Ved edip ayrlrken de dedi ki: Belh ehrindeki azzler, kendilerine, yksek
hakkatleri bildiren mektuplarnzdan gndermenizi istirhm ettiler. Bunun zerine mm Rabbn bir mektup yazp, dier birka mektupla beraber verdi. Bir mddet sonra,
Belhden Hindistana gelen baz sdklar dedi ki: mmn (k.s.) bu mektbu, Mr
Muhammed Mmine ulanca, okurken zevkinden yerinde duramyordu. Sultn-l-rifn
Byezd, Seyyid-t-tife Cneyd ve bunlar gibi bykler imdi sa olsalard, mm-
Rabbnnin (k.s.) nnde diz kerler, hizmetinden ayrlmazlard dedi.
O zamann riflerinden biri diyor ki: limlerin, mm- Rabbnnin (k.s.)
yazlarndan nasbleri, chillerin, hikmet sahiplerinden duyduklarn anlamalar gibidir.
O zamann, ilmi ile amel eden dindar limlerden biri buyuruyor ki: Kalb ve rh
ilimlerinin mtehassslar, ya kitap tasnif ederler veya telf ederler. Tasnif demek; bir
rifin kendine bildirilen ilimleri, esrr, dereceleri yazmasdr. Telf ise, bakalarnn
szlerini kendine mahss bir sra ile toplayp yazmasdr. Tasnif ok zamandan beri
dnydan kalkt. Yalnz telf kald. Fakat, mm- Rabbannin (k.s.) yazlar, dorusu,
tasniftir. Telf deildir. Ben, onun talebesi deilim. Fakat insaf ile sylemek lzm gelirse,
onun yazlarna ok dikkat ediyorum. Bakalarnn szlerini bulamyorum. Hepsi kendi
kefleri, kalbine gelen ilimlerdir. Hepsi de, yksek, makbl, gzel ve slm dnine
uygundur.
O zamann en byk kadsna, mm- Rabbnnin (k.s.) hlleri soruldukta, dedi ki:
Kalb ve rh limlerinin szlerine ve hllerine bizim aklmz ermiyor ve almyor. Fakat
mm- Rabbnnin (k.s.) hllerini grnce, gemi evliynn hllerini ve szlerini
anladm ve bildim. Bundan evvel, gemi evliynn acayip hllerini, garb ibdetlerini
okuyunca, talebenin bunlar, bylterek yazm olmalar hatrma gelirdi. Onun hllerini,
vaziyetlerini grnce, bu dnce ve tereddtlerim kalmad.
Hads limi Abdlhak- Dehlev, ilk zamanlar mm- Rabbn (k.s.) hazretlerinin
yazlarn beenmez, itirzlar yazard. Fakat, son zamanlarda, Allah telnn inyetine
kavuarak, yaptklarna piman oldu. Tvbe etti. Hce Muhammed Bknin iczetli
talebelerinden Mevln Hsmeddn Ahmede, bu tvbesini yle yazd: Allah tel,
Ahmed-i Frkye selmetler ihsn etsin! Bu fakirin kalbi, imdi ona kar ok hlis oldu.
Beeriyet perdeleri kalkt. Nefsin lekeleri temizlendi. Yol birliini bir tarafa brakalm, byle
bir din byne kar durmamak, akl icb idi. Ne insafszlk, ne cahillik etmiim. imdi
kalbimde, vicdanmda duyduum mahcubiyeti, ona kar kklm anlatamam.
Kalbleri evirmek, hlleri deitirmek, Allah telya mahsstur. Abdlhak Dehlev kendi
ocuklarna da mektup yazarak; Ahmed-i Frknin szlerine kar itirzlarmn
msveddelerini yrtnz! Kalbimde ona kar hibir bulanklk kalmamtr. Kalbim ona kar
hlis olmutur dedi.
mm- Rabbn hazretleri vefatndan sonra da sevilmi, asrlar boyu medhedilmi,
eserleri okunup istifde edilmitir. Byk vel Mevln Hlid-i Badad hazretleri, ince
rhunun terennmleri ile dolu olan fris dvnnn doksandrdnc sahifesindeki
beytlerinde buyuruyor ki:
Y Rabb! O nihyetsiz yolun yolcusu, ilim sahiplerinin resi, bu gz ile grlmeyen,
akl ile varlmayan gizli srlarn menba, insanlarn anlayamad, ancak senin bildiin
bykln shibi, kpren ve dalgalanan manlar derys, maddesizlik ve meknszlk
leminin resi, nrlar ile Hindistan aydnlatan, Sihrind ehrini, Ms aleyhisselma
Allah telnn kelm geldii erefli vadi yapan, Muhammed aleyhisselmn dninin
byklnn veskas, keskin grller meclisinin , dni btn olanlar ordusunun
kumandan, dnlemiyen yksekliklere erien, izinde gidenleri de oraya eken Ahmed-i
Frknin (k.s.) gzlerinin nru hrmetine beni affet! Senin af ve merhamet denizinin
sonsuzluunu dnerek, rahat ediyorum. Allahm! Yalnz senin ihsnna gveniyorum.
nk, Ben af ediciyim buyuruyorsun!
Evliynn byklerinden ve mehrlarndan olan Mevln Hlid-i Baddye, hocas
h Abdullah- Dehlev hazretleri yazd bir mektupta yle buyuruyor:
mm- Rabbnyi sevenler, mmin ve takv sahipleridir. Sevmeyenler ise k ve
mnfklardr. Btn lem-i slma, mm- Rabbnnin krn eda etmek vcibtir. Yine
bu mektupda; nsanlarda bulunabilecek her kemli her stnl, Allah tel, mm-
Rabbn hazretlerine vermitir... buyurarak onun iin farsa u iiri yazmtr:
Her letfett ki, nihn bd pes perde-i gayb

Heme der sret-i hb- t yn shte end.
Heri ber safha-i ende keed kilk-i hiyl
ekl-i matbi tu zbter ezn shte end.
Mans:
Gayb perdesi ardnda bulunan gzellikler,
Senin esiz smanda hepsi zuhur ettiler.
Hayal kalemi gnl sayfasna ne izse,
Senin dzgn eklini, ondan gzel ettiler.
Onu medh edenlerden birisi de, Mevln Hlid-i Baddnin (k.s.) yetitirdii ulem
ve evliynn en stn, lim, fdl, velyyi kmil, saysz kermetler shibi, Seyyid Th-i
Hakkri (k.s.) hazretleridir.
mm- Rabbnyi (k.s.) medheden byklerden birisi de, ulemnn zneti, evliynn
ekmeli, Seyyid Abdlhakm Arvs Efendidir. rahmetullahi aleyh. Slihlerden birine
yazd bir mektupta buyuruyor ki: Zikr ve zikrin tesri, derin bir denizdir. Onun
derinliklerine kimse varamamtr. Bir dalgal derydr ki, btn dny onun bir dalgasn
bilmiyor. Dnyy kuatan yle bir bahr-i muhittir ki, (okyanustur) onu kavramaa btn
lemin gc yetmez. Zikr; zikr edenlerin kalblerinde hsl olan bir hldir. Sylemesi,
yazmas, bildirmesi imknszdr.
Hak tely, bilen kimsenin dili sylemez olur. Kelime bulamaz ki, anlatabilsin. aar
kalr. Dnydan ve insanlardan haberi olmaz. Zikr olunan, Allah tel olduu gibi, zikr
eden de ancak Odur. Kendisini yine ancak kendisi zikr edebilir. Mahlklarn, Onu zikr
etmek haddine mi dmtr? Ancak Sfat- ilhiyesi ile sfatlanmas iin, yaratm olduu
insana kendisini zikr etmesini emr etmitir. Herkes, yaradlndaki kabiliyeti kadar, o
nihyetsiz ve dalgal denizden birey ile teselli bulur. Veysel Karn o derynn bir damlas
ile teselli bulmutur. Cneyd-i Badad, o denizden bir avu miktar ile doymu, kanmtr.
Abdlkdir-i Geyln, ancak o denizin kenarna varmtr. Muhyiddn-i Arab ise, bunun
dibinden karlm bir cevher ile vnmektedir. mm- Rabban, ondan byk pay
almtr.
mm- Rabbn hazretlerinin hocas Muhammed Bk-billahn (k.s.) byk olu
Hce Ubeydullah, mm- Rabbnye (k.s.) yazd bir mektupta onu yle medh
etmitir:
Klelerinizin en aas, hakr Ubeydullahn, ihls ve ihtisasn menba olan yksek
makamnza arzdr. Bu yolun btn sarholuklarndan kurtulup, ayklkta ve uyanklkta en
ileri gitmi olanlarn ba, tliblere yol gsterenlerin nderi, eyhlislm, karanlklar
aydnlatan, btn insanlarn rehberi, uykuda olanlarn uyandrcs, ameli kuvvetli, vera
ok, kemli stn, nr yz, nr kayna olan azz efendim!
slm dninin kuvvetlendiricisi, nrlandrcs, bidat ve alak eylerden dnin
temizleyicisi, doruyu ve hakk syleyen, dnini kayran, dnin salam hkmlerini
koruyan, hakk arayanlara feyz verme makamlarnn shibi, aa mertebelerden sadet
ufkuna ykselen muhterem efendim!..
Hicr ikinci bin ylnn mceddidi olan ve ahkm slmiye ile tasavvufu birletirerek
Sla ismini alan mm- Rabbn hazretlerinin hussiyetlerinden ve stnlklerinden bir
ksm unlardr:
1- Kutbluk istidd: Kutb olaca daha hocas Muhammed Bk-billaha talebe
olmadan birka sene nce bu hocasna bildirilmitir.
2- Tasavvufda yksek hllere kavumadan nce, hocas Muhammed Bk-billah
onun cihn aydnlatacak nrlarn byk, bir kandil gibi grp, hakknda; Onun, lemi,
nrla dolduracak bir gne olacan anlyorum buyurdu.
3- Hocas, mm- Rabbn hazretlerine, tasavvufda yetimek isteyen birini
gndererek yle demitir: Bizi seven ve size gelen bu dostumuzu alt yedi gnde
nihyete kavuturmanz rica ediyorum. Bylece mm- Rabbn hazretlerinin yksek
derecesine iret etmitir.
4- mm- Rabbn hazretlerine murdlk ve mahbbluk (ekilip gtrlmek)

mertebeleri verilip, ok yksek hllerle mjdelendi.
5- Hocas Muhammed Bk-billahin huzrunda, iki- ay kadar ksa bir zaman
iinde, tasavvufda yetiip tam bir olgunlua ulat.
6- ok yksek derecelerde bulunan hocas Muhammed Bk-billah, daha hayatta
iken, ird ve feyz verme makamna mm- Rabbn hazretlerini geirdi.
7- Yksek hocas Muhammed Bk-billah bir mektbunda kendisinden feyz almak
iin, huzruna gitmek zere iret beklediini yazmtr.
8- Hocas ondan istifde etmek ve feyz almak iin yanna gitmi ve onun hakknda;
O bizim gibi binlerce yldz rten bir gnetir buyurmutur.
9- Yine hocas Muhammed Bk-billah birgn; O, murdlarn ve mahbblarn
(ekilip gtrlen) byklerindendir, bir baka vakit; Gk kubbe altnda bugn, bu
yksek yolun vellerinden onun gibisi yoktur, bir baka vakit; Eshb- kirmdan,
Tabinin byklerinden ve mctehidlerden sonra seilmilerin seilmilerinden mm-
Rabbn gibi birka kimse gryorum buyurdu.
10- Bereketler ve fazletler shibi Hce Muhammed Bk-billahn vefatndan sonra,
ok gizli ve huss srlar aklayan yazlar ele geti. Burada drt dire izmiti. Birinci
direde velyet, ikinci direde vilyet, nc direde btn kemlt, drdnc direde
mutlak keml kelimelerini yazp, bu drt direde, Sahbe ve Tabinden sonra gelen (r.
anhm) seilmilerin seilmilerini, bu direlerin etrfna, mertebelerine uygun olarak,
phesiz bir kef yoluyla, gayb leminden kendilerine bildirdii ekilde yazd. Btn
bunlarn arasnda en byklerinden on-oniki by, her direde en olgun bir ekilde,
dhil edilmi grdler. mm- Rabbn hazretlerini de bu on-oniki kii arasnda her
direye girmi buldular. Muhammed Bk-billah deflarca onun kutb olduuna iret
etmitir.
11- Muhammed Bk-billah kendi yksek nisbetlerini mm- Rabbn hazretlerine
verdikten sonra, dier yollardaki bykler de kendi nisbetleri ve terbiye usllerini krmz
bir gl gibi ona sunup, daha yksek makamlara gtrdler. Evliyullahdan bazlarna
verilen vilyet nisbetini ve nbvvet kemltn tamamen mm- Rabbn hazretlerine
verdiler. Hepsinin marifeti ile ereflendirdiler. Kendisi birok deflar bunu syleyip yle
buyurdu: Allah telnn, bu kullarnn en aasna en byk yardm udur: Bu yolda
hibir sokak, hibir makam kalmad ki, bu fakiri oradan geirmemi olsunlar. Sereynn,
maiyyetin, ihtann, vahdetin, tesbhin, tenzhin yksek nisbetlerini, dnynn ve
hretin, varl lzm olann ve mahlktn esrrn kerem ve ihsn ederek ayr ayr
bildirdiler.
12- Hzr ve lyas aleyhisselmn rhniyeti ile grp, konutu. Ona hayatlar ve
lmleri hakknda bilgi verdiler. mm- Rabbn hazretleri bu hussu Mektbtn birinci
cild, 282. mektbunda bildirmitir.
13- mm- Rabbn hazretleri tasavvufda ilerlemeye balad ilk sralarda, Hzr
aleyhisselm ona ilm-i lednnyi retti.
14- Birgn mm- Rabbn hazretleri murkabe halkasnda bir krklk ve
amellerindeki kusurlar grme hlinde iken; Seni ve kymete kadar vastal veya
vastasz seni tevessl, vesle edenleri, senin yolunda gidenleri ve sana muhabbet
edenleri mafiret eyledim nidsn duydu. Ve; Bunu herkese syle diye kendilerine
emrettiler. Nitekim Mebde ve Med rislelerinde bunu bildirmitir.
15- mm- Rabbn hazretlerine; Elbette o, mtteklerdendir ilhm geldi. Bunun
sebebi u idi: Birgn vefat eden oullarndan birinin rhuna sadaka olarak bir yemek
verdi. Bu arada inkisrlarnn (krklklarnn) kendisini istil etmesinden dolay buyurdu ki:
Bu sadakamz nasl kabul ederler. Allah tel sadakay kabul hakknda; Allah ancak
mtteklerinkini kabul eder. buyuruyor. Bunu derken, yle bir nid geldi: Elbette o
mtteklerdendir.
16- mm- Rabbn hazretlerine: Cenze namaznda bulunduun herkes mafiret
olunmutur mjdesi ilhm olundu.
17- Magfiret olunmas iin hangi mezarn bana gitse, kendisine o mezarda
bulunanlardan azbn kaldrld ilhm edilirdi.
18- mm- Rabbn hazretlerine ilhm olundu ve mjde verildi ki: Senin sylediin
ve yazdn ilimlerin hepsi bizdendir. Kendisine mahss olup, tereddt ve phe ettii
ilimlerin dorularn ve hakkatlerini de kendisine bildirdiler.
19- mm- Rabbn hazretleri buyurdu ki: slmiyeti grdm. Kervann,
kervansaraya indii gibi, bizim mahallemize, etrfmza indi.
20- mm- Rabbn hazretleri buyurdu ki: Ramazn- erfin son on gnnde idi.
Teravih namazn kldktan sonra, kendimde bir geveklik hissedip yatama yatmak
istedim. Yatarken, bu gevekliin okluundan evvel sa tarafa dneceimi unuttum.
Hlbuki bu snnet idi. Sol tarafa dnp yattm. Bir mddet sonra snneti terk ettiim
hatrma geldi. Bunu ilk def terk ettiimi dndm. O anda unutarak ve sehven olduu
bildirildi. Fakat, snneti terketmek korkusu benden gitmedi. Hemen kalktm; sa tarafa
dnp yattm. Bunu yaptktan sonra Allah telnn nihyetsiz nr ve feyzleri zhir oldu
ve yle bildirildi: Sen bu kadar snnete riyet edince, hrette hibir ekilde sana azb
etmem!
21- Yine Ramazn- erfin son on gnnde buyurdu ki: Bu gn son derece gzel
bir hl zhir oldu. Yatamda uzanm yatyordum. Gzlerimi kapamtm. Yatamn
zerine bir bakasnn gelip oturduunu hissettim. Bir de ne greyim, evvelkilerin ve
sonrakilerin seyyidi, efendisi Peygamberimizdir (sallallahu aleyhi ve sellem.). Buyurdu ki:
Senin iin iczet yazmaa geldim. Hi kimseye byle bir iczet yazmadm. Grdm ki, o
iczetnmenin metninde bu dnyya it byk ltuflar yazl idi. Arkasnda da br
dnyya it, ok inyetler yazmlard. mm- Rabbn hazretleri bu hussu,
Mektbtnn nc cild, 106nc mektbunda uzun bildirmektedir.
22- Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem.) mm- Rabbn hazretlerine, yarn
kymet gn binlerce insan senin efatin ile affederler mjdesini verdi. Muhammed
Him-i Kem yle anlatmtr: mm- Rabbn hazretleri Peygamber efendimizden
(sallallahu aleyhi ve sellem.) bu mjdeyi alnca, bu nimetin krn eda etmek iin, bir
ziyfet verdi. O ziyfette kendilerinin; Beni iki dery arasnda Sla yapan Rabbime
hamd ederim szlerine temasla yle arzettim: Azzlerden birisiyle bu hussda
mnkaa ettik. Dedi ki, Allah akna! Peygamber efendimizden (sallallahu aleyhi ve
sellem.) Mehd hakknda olduu gibi, bunun hakknda da byle bir mjde zhir olmu
mudur? Ben dedim ki: Hads-i erflerde ona id bir iret olmadn nereden bileyim ki,
biz btn hadsleri bilmiyoruz. O azz dedi ki: mm- Sytnin Cemul-Cevm, kitab
bende var. Onda bulunmyan ok az hads-i erf vardr. Gel, bu mmetin fazletleri
ksmnda arayalm. Bu arama esnasnda bir hads-i erfe rastladk ki, aradmza tam
uygun idi. Ve o hads-i erf u idi: mmetimden Sla isminde biri gelir. Onun
efatiyle, ok ok kimseler Cennete girerler. Ben o azze dedim ki, ne iin bu
hads-i erf mm- Rabbn hazretlerinin hline bir iret olmasn. Olabilir dedi ve
sustu. Onlarn kalemi ile ak olarak yazlan Sla kelimesini duydum ve gzm hads-i
erfin sonu olan efat kelimesine diktim. Elhamdlillah ki, o mjdeye de kavutum.
Hazret-i mm tebessm ettiler ve bu fakr hakknda iltiftlar buyurdular.
23- Hazret-i mm Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem.) yedi
derecesine mutbeat, yan uymak nrlar ve bereketleri ile ereflendi.
24- Vesveseler veren Hanns (eytan) mm- Rabbnnin snesinden dar
kardlar. Kendisi bunu yle anlatmtr: Duh (kuluk) namaznda idim. Aniden
snemden byk bir belnn dar ktn grdm. Ondan sonra, onun yuvasnn da
snemden karldn gsterdiler. Etrfnda bulunan byk zulmetten de bir eser kalmad.
Kalbimde byk bir inirh (ferahlk) buldum. Gsmden kann, Reslullahn (sallallahu
aleyhi ve sellem.) ondan Allah telya snmakla emir olunduu Hanns olduunu
bildirdiler. Ve yine bildirdiler ki, usl-i dinde zhir olan dnce ve tehlikelerin menei bu
Hannsdr ki, gste yuvas vardr. Kalbi her zaman oradan ineler.
25- Allah tel mutlak inyet ederek, gizli irki mm- Rabbnnin ibdetlerinden
kaldrd. Buyurdular ki: Birka gn amellerdeki kusurlarm grme hli, beni o kadar
kaplad ki, namazda Ftiha sresini okurken; Elbette sana ibdet ederiz kelmna
gelince, hayret edip; Eer bunu okursam, onun mansyla hllenmi deilim dedim. Ve;
Ey mn edenler! Niin yapmyacanz eyi sylersiniz? (Saff-2) yet-i kermesi
ile amel etmi olurum; aklma geldi. Okumazsam, onsuz namaz tamam olmaz diye
dndm. Bu hlde iken, Allah tel, benim ibdetlerimden irki kaldrdn bildirdi.
yi bil ki, Allah iin olan din, irk ve riydan uzak olarak ibdet etmektir.
(Zmer-3) yet-i kermesinin mans zhir oldu. Bunun iin Allah telya hamd ederim.
26- mm- Rabbn hazretleri, Peygamber efendimize (sallallahu aleyhi ve sellem.)
ballnn okluundan, mm- azamn ve mm- afinin (rahmetullahi aleyh) ve
btn talebelerinin ictihdlarna ittiblarnn fazlalndan, hepsinde fen ve bekya
kavutular. Bunu kendisi yle anlatmtr: Bir sabah zikr halkasnda idim. niden bir
fen hli zhir oldu. Kendimden getim. Bu hl o gnn ikindi namazndan sonrasna
kadar devam etti. Grdm ki; mmetin , immlarn imm, Eb Hanfe Kf
(rahmetullahi aleyh) btn talabeleri ile ve kendi mezheblerindeki btn mctehidlerle
etrfmda toplandlar ve beni sardlar. Hocalarndan brhim Neha gibileri de orada
grdm. Sonra grdm ki, mm- azmn ve bu immlardan hepsinin nru bana geldi.
Ben onlarn bu nrlarndan kendime geldim ve bekya kavutum. Tammen o nrlara
gmldm. Her birinin nrunu ayr ayr kendimin bir paras grdm, ki- gn sonra
ayn huzr ve bek, mm- afi ve talebesi ve mezhebindeki mctehidleri ile zuhura
geldi. Hanef limlerinin benden ayrlp ktklarn, mm- afinin talebesinin ve
mctehidlerinin bana geldiklerini, kalbime girdiklerini grdm. Evvelkiler gibi, bunlarn da
nrlar benim paralarm oldu. Birka saat sonra, Hanef mezhebinin nrlar, eskisi gibi
tekrar bana geldiler. imdi kendimi bu iki mezhebin nrlarna kavumu buluyorum...
27- mm- Rabbn hazretleri buyurdu ki: Erkeklerden ve kadnlardan vastal ve
vastasz olarak bizim yolumuza girmi olanlar ve girecekleri bana gsterdiler. simlerini,
soylarn, doum zamanlarn ve memleketlerini bize bildirdiler. stersem hepsini tek tek
sayabilirim. Hepsini bana baladlar.
28- Yine buyurdu ki: Hindistanda peygamberler geldiini bildirdiler
(aleyhimsselm). Bazlarna , bazlarna iki, bazlarna bir kii imn etti. Bu
memlekette bulunan, bu peygamberlerin bazlarnn mbrek mezarlarn da mm-
Rabbn hazretlerine gsterdiler ve onlarn nrlarn mhede eylediler.
29- mm- Rabbn hazretlerinin en byk hussiyetlerinden biri de udur:
Vefatna yakn buyurdu ki: Bir insana verilmesi mmkn olan btn kemlleri,
olgunluklar bana ihsn eylediler. Peygamber efendimize (sallallahu aleyhi ve sellem.)
mutbeat, tbi olmak ve versetle bu makma kavuturdular.
30- Buyurdu ki: Birgn amellerimdeki kusuru grme hli beni kaplad. Byk bir
pimanlk ve krklk iinde iken Allah tel iin tevzu gstereni, Allah tel
ykseltir. hads-i erfi gereince, yle bir nid geldi: Seni ve kymete kadar seninle
vstal ve vstasz olarak tevessl, vesle edenleri mafiret eyledim.
bdetleri ve detleri: mm- Rabbn hazretleri yksek hller ve binlerce
kermet shibidir: Bu hussta yle buyurmutur: Geri amel ve ilerden bize ne ihsn
olunduysa bunlar hussi ihsn ve mcerret ikrm ile bilirim. Bunun sebebi ise Peygamber
efendimize (sallallahu aleyhi ve sellem.) mutbeat, uymak sebebiyledir. imin essn
bunda bilirim. Bana verilenlerin hepsini, az olsun ok olsun Peygamberimize (sallallahu
aleyhi ve sellem.) uymak, tbi olmak sebebiyle verdiler. Vermediklerini de, insanlk icb
olarak, bu tbi olmaktaki noksanlktan dolay vermediler.
mm- Rabbn hazretlerinin talebelerinin mehrlarndan olan Muhammed Him-i
Kem yle anlatmtr: Birgn Hazret-i mmn huzrunda oturuyordum. Onlar
marifetleri yazyordu. Aniden bevl sktrmas sebebiyle kalkp helya gitti. Fakat hemen
sratle dar kt. Byle sratle helya girip, hemen aceleyle dar kmalarna hayret
ettim. Acaba bunun sebebi nedir? dedim. Heldan kar kmaz su ibriini istedi ve sol
elinin ba parmann trnan ykad ve oalad. Sonra tekrar helya girdi. Bir mddet
sonra knca buyurdu ki: Bevl sktrd, acele ile helya girdim ve oturdum. Gzm
trnamn zerine gitti. zerinde siyah bir nokta vard. Kalem yazyor mu diye kontrol
etmek iin bunu yapmtm. Hlbuki, o nokta Kurn- kermin harflerini yazarken
kullanlrd. Orada oturma doru grmedim ve edebe riyete uygun bulmadm. Bevl
sktrmasndan dolay sknt ektimse de, bu sknt, bir edebi terketmenin verecei
skntnn yannda ok az grnd. Dar ktm. O siyah noktay ykadm ve tekrar ieri
girdim.
Bir baka zaman yine huzrlarnda idim. Mevln Slih-i Halnye emir buyurup;
Baheden birka karanfil alp getir dedi. O da alt tane karanfil alp getirdi. Karanfilleri
ift sayda getirdii iin onu azarlad ve; Bizim en aa bir talebemiz, hi olmazsa u
kadarn duymutur ki: Allah tel tektir ve teki sever. Teke riyet ve dikkat
mstehbdr. nsanlar mstehb ne zannediyorlar. Mstehb, Allah telnn sevdii
eydir. Eer dnyy ve hreti Allah telnn sevdii birey iin verseler, hibir ey
vermemi olurlar buyurdu. Sonra buyurdu ki: Biz mstehba o kadar riyet ederiz ki,
yzmz ykarken nce suyu sa tarafmza getiririz. nk sadan balamak
mstehbdr.
Birgn sedir zerinde yaslanm oturuyordu. Aniden frlayp yere indi ve yle
buyurdu: Yatan altnda bir kt grdm. Bu kt zerinde birey yazl olup
olmadn, varsa ne yazl olduunu anlayamadm. Bir kimseye o kd alp kaldrmasn
syleyecektim. Fakat bu kadar zaman bile oturmay edebe aykr grdm.
Bir baka vakit, hfzlardan biri kendi minderlerinden aa bir minder koyup
zerine oturarak, Kurn- kerm okumaa balad. mm- Rabbn hazretleri bu
durumun farkna varp, hemen zerinde oturduu yksek minderi bir kenara ekip yere
oturdu. Hibir zaman Kurn- kerm okumakta olan hfzdan yksekte oturmazd.
Zamannn mehr limlerini ve mm- Rabbn hazretlerini de grm olan bir zt
yle anlatmtr: mm- Rabbn hazretlerini grp sohbetinde bulunduktan sonra,
Burhnpr ehrinde bulunan onu sevenlerden mehr eyh Muhammed bin Fadlullahn
huzruna gitmitim. Bu zt benden mm- Rabbn hazretlerini sordu ve; O byn
huzrunda bulunmusun, hadi grdklerini anlat da dinleyelim dedi. Ben cevbmda;
Benim gibi bir maksatszn, onun kalb hllerinden ne haberi olur? Ama zhirde snnet ve
snnetin inceliklerine riyet ve dikkat hussunda, mm- Rabbn hazretlerini yle
buldum ki, eer bu zamann btn velleri toplansa, onun yaptklarnn yzde birini
yapamazlar dedim. Bunun zerine eyh Muhammed bin Fadlullah ok sevindi ve yle
buyurdu: Madem ki byledir, onun gibi bir din by, srlardan ve hakkatlerden ne
sylerse ne yazarsa, hepsi sahh ve dorudur. Bunlarn doru olduuna ve bunlara
kavutuuna iret, szlerinin doruluu ve hllerinin tamamen snnete uygun olmas
yetiir.
Zamann devlet adamlarndan biri mm- Rabbn hazretlerinin hlleri hakknda
tereddtteydi. Birgn Hazret-i mmn komusu ve kadlarn resi olan ztla, yalnz bir
yerdeyken; Siz lim bir ztsnz, doru konuursunuz ve ok dindarsnz, komunuz olan
azzin hlini bana anlatnz dedi. Bunun zerine o zt yle dedi: Kalb ve rh limlerinin
szlerine ve hllerine bizim aklmz ermiyor ve almyor. Fakat u kadar syleyeyim ki;
mm- Rabbnnin (k.s.) hllerini grnce, gemi evliynn hllerini ve szlerini
anladm ve bildim. nk bundan evvel, gemi byk evliynn acib hllerini,
riyzetlerini, garip ibdetlerini kitaplarda okuyunca, onlar sevenlerin bunlar abartarak
yazm olduklar hatrma gelirdi. mm- Rabbn hazretlerinin hllerini grnce, bu
dnce ve tereddtlerim kalmad. Hatt bu hlleri yazanlara, az yazdklarndan dolay
krlyorum.
Talebelerine zikre ok devam etmelerini, huzur ve murkabeyi ok istemelerini
gsterir ve buyururdu ki: Bu dny; amel, alma, huzur ve hl elde etme yeridir. Bu
kalb hllerini, dne uyarak yaplan zhir amellerin netcesi olduunu biliniz.
mm- Rabbn hazretlerinin fkh meselelerinde ilmi oktu ve her meseleye
nnda cevap verebilecek bir derecedeydi. Usl-i fkhta da tam bir mahret shibiydi.
Fakat ihtiytnn okluundan, ou zaman kymetli fkh kitaplarna bavururdu. Seferde
ve hazarda baz kymetli fkh kitaplarn yannda bulundururdu. Onlarn btn gayreti,
mftbih, fkh limlerinin zerinde ittifk ettikleri fetvlara, dim uymakt. Baz fkh
limlerinin ciz dedii, bazlarnn mekrh dedii bir ite, o kerhet tarafn tercih eder ve
o ii yapmazd. Buyururdu ki: Bir meselenin yaplmasnda ve yaplmamasnda, hell ve
haram olmasnda ihtilf olursa, yaplmamas ve haram tarafn tercih etmei mmkn
olduu kadar elden karmamaldr.
Yaz olsun, k olsun, seferde ve hazarda; ekseriya gecenin yarsndan sonra, bazan
da gecenin te ikisi getikten sonra kalkar, o vakitte okunmas snnet olan dualar okur,
mkemmel bir abdest alrd. Abdest alrken bir bakasnn su dkmesini istemezdi. Abdest
suyunda o kadar ihtiytl davranrd ki, bundan fazlas tasavvur olunamaz. Abdest alrken
kbleye dnmeye ok dikkat ederdi. Fakat ayaklarn ykarken, kuzeye ve gneye
dnerlerdi. Yan, ayaklarn kbleye kar ykamaz, kbleye ayak uzatmazd. Her abdestte
misvak kullanmaa ve her namazda abdest almaa ok dikkat ederlerdi. Her uzvu
def ykar, her defsnda, elleriyle uzuvdan suyu silerdi, t ki ykanan uzuvdan ve
ellerinden damlama ihtimli kalmasn. Bunun sebebi; abdestte kullanlm suyun temiz ve
necis olmas hakknda ihtilf vardr. Her ne kadar fetv, temiz olduuna dir ise de,
ihtiytl davranrd. Her uzvu ykarken, Kelime-i ehdet ve Tekmile-i Mikt gibi hads
kitaplarnda, baz fkh kitaplarnda ve Avrif-l-Merifde bildirilen abdest dualarn
okurdu. Abdesti bitirdikten sonra, o vakitte okunmas bildirilen duay okurlar ve teheccd
namazna balard. Tam bir itminan, huzr ve cemiyyetle, uzun sreler okuyarak
teheccd namaz klard. yle ki, insan gc buna zor takat getirirdi. lk zamanlarnda,
teheccd, kuluk ve feyz-i zevl namazlarnda, Ysn sresini tekrar tekrar okurdu. Hatt
bu sreyi, bir namazda seksen def okuduu olurdu. Bazan daha az, bazan daha ok
okurdu. Son zamanlarda, daha ok, namazda Kurn- kermi hatm ile megul oldu.
Teheccd namazn bitirdikten sonra tam bir hu ve istirak ile sessizce murkabeye
otururdu. Sabahtan iki- saat nce, snnete uyarak bir mddet yatard, t ki teheccd
namaz, iki uyku arasnda olsun. Sonra ortalk aarmadan tekrar uyanr, sabah namazn
klard. Sabah namaznn snnetini evde klar, snnetle farz arasnda sessiz olarak;
Sbhnallahi ve bi-hamdihi sbhnallahil azm duasn devaml okurdu. Sabah
namaznn farzn kldktan sonra irk vaktine kadar, mescidde talebeleri, eshb ile
murkabe halkasnda oturur, sonra iki selmla drt rekat irk namaz klard. O vakitte
okunmas cb eden tesbihler ve dualar ile megul olurdu. Sonra evine gider hanmnn ve
ocuklarnn hllerini sorar eve lzm olan ve yaplmas cb eden ileri sylerdi. Sonra
huss odasna ekilir, Kurn- kerm okurdu. Bundan sonra da talebelerini arp
hllerini sorard. Yhud da talebelerinin en ykseklerini arr, kendisine mahss
srlardan bahseder, bu srlar dinleyen talebeleri kendinden geerdi. nk bu marifetleri
dinlerlerken kendi nisbetlerini ve kendisine verilen nimetleri onlarn kalblerine aktrd.
Bazan talebelerinden herbirine, hline ve istiddna gre bir vazfe verirdi. Talebelerinde
hsl olan bir hli ve deimeyi anlard. Hepsine yksek maksatl olmay, snnete uymay,
dim zikr, murkabe, huzr ve hllerini gizlemek zere olmalarn, tekrar tekrar sylerdi.
Buyururdu ki: Eer bu dnyy ve ierisindekileri Allah telnn beendii, rz olduu
bir ie vermekle, onun rzsna uygun bir i yaplaca bildirilse, bunu byk bir ganimet
biliniz. Bu, bir kimsenin krk saks paralar ile dnynn en kymetli mcevheratn satn
almasna benzer.
L ilhe illallah, Muhammedn Reslullah mukaddes kelmn tekrar tekrar
sylemek hussunda yle buyurdu: Grn ve gidiin ciz kald, arzu ve himmet
kanatlarnn dt, her bilgi ve buluun dna kld zaman, insan; (L ilhe illallah
Muhammedn Reslullah) tevhd kelimesinden baka, birey ilerletemez. Bu kelimenin
guna snmadan, oralarda ykselmek olamaz. Slik, bu gzel kelimeyi bir kere
sylemekle, o makama ykseliyor. Bu yksek kelimenin iret ettii hakkat sayesinde, o
makamdan yukarya ilerliyor. Kendinden uzaklap, Allah telya yaklayor. O yolun en
az bir paras, btn bu gkler kresinden katkat oktur. Bu kelimenin stnln
buradan anlamaldr. Btn mahlklarn, bu kelime yannda varl hi kalr. Duyulmaz
bile. Byk bir deniz yannda, bir damla kadar da deildir. Bu gzel kelimenin derecesi ne
kadar yksek ise, bu mukaddes kelimenin bykl, o kadar ok meydana kar. Arab
iir tercmesi:
Gzellii o kadar ok grnr,
Ona bak, ne kadar ok olursa,
Dnyda bundan daha kymetli, daha stn bir arzu olmaz ki, insan, her bulunduu
yerde, (her iinde, her vazfesinde) bu gzel kelimeyi tekrar tekrar sylemekle lezzet
alsn ve haz duysun. Ama ne yaplabilir ki, btn arzular ele gemiyor, insanlarla
konumak ve gaflete dmek aresiz oluyor.
Kendi talebelerine fkh kitaplarn mtla etmelerini sylerdi ve yle buyururdu:
Din limlerinin kitaplarndan, dnin salam hkmlerini aratrnz, karnz. Hangileri
mftbihdir, hangileri ile amel edilmitir ve hangileri bidat ve merdtturlar reniniz!
nk Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem.) zamnndan ok uzak kaldk.
ok eyler bozuldu. Bidat ve gnahlarn zulmeti her taraf kaplad. Bu zulmette snnet-i
seniyye nrundan, ndan baka kurtulu yolu yoktur. Yine buyururdu ki: Kef gzyle
gryorum ki: Bidatler karanlk bir girdap gibi, btn dnyy sardlar. Snnetin nru her
tarafta ate bcekleri gibi grnyor.
Sohbetlerinin ou skt ile geerdi. Sohbetlerinde bir mslman gybet edilmez,
kimsenin ayb zikr olunmazd. Talebeleri onun olduu yerde, gyet edeb ve hu ile
otururlard. Temkin (dikkat) ve istikrr (kararll) o derece idi ki, bu kadar yksek
hllere shib olduu hlde, onlarda bir deime eseri grlmezdi. Coma, barma, hatt
yksek sesle Ah! bile syledii grlmezdi. Muhammed Him-i Kem yle demitir:
ki sene huzrlarnda bulunduum hlde, -drt def gzyalarnn temiz yzlerine
indiini grdm. Yine -drt def yksek marifetleri beyn ederken gzlerinde ve
yzlerinde krmzlk, iki mbrek yanaklarnda harret terleri ve krmzl mhede
eyledim. Birgn bir marifeti beyn ederken, bir mddet sustular. Bu susma zamnndaki
duraklamada, byk hller, yksek mumeleler zhir oldu. O zaman gzlerinde
kendinden geme eserleri ve bir para krmzlk grnd.
Dahve-i Kbr vaktinde, kuluk namazn sekiz rekat olarak, odalarnda yalnz
olarak klar, sonra talebeleri ile yemek yerlerdi. Yemee nce kendisi balard. Btn
oullarna ve talebelere pien yemeklerden verirdi. Oullarndan, talebelerinden veya
hizmetilerinden biri orada bulunmasayd, onun yemeinin ayrlmasn emrederdi.
Yemekten sonra bildirilen dualar okurdu. Son zamanlarnda uzleti, yalnzl semiti.
ou zaman oru tutard. Ve ayn odada yemek yerdi. nsanlar arasnda mehr olan,
yemeklerden sonra Ftiha okumak, onlardan ok az grlmtr. nk, sahih hadslerle
gelmemitir. Her gn leden nce, bir def, bir eyler yerlerdi ve bu yedikleri de ok az
olurdu. Bununla beraber, yle buyururdu: Ne yapaym ki, hr zaman geldii iin
yemeklerde de bereket kalmad. Alkta, dnynn ve dnin Serverine (sallallahu aleyhi ve
sellem.) tamamen uymak ele gemiyor. Yine yle buyururdu: rifi, meleklikten
insanla yaklatran, yemekten baka bir ey deildir. Yemei hu ve huzr ile yerdi.
Yemek yerken, sol dizi yatrr, sa dizi dikerek otururdu. Bazan da, bada kurarak yemek
yerdi. leden nce snnet olduu iin bir mddet kaylleye yatar uyurdu. Mezzini,
lenin evvel vaktinde ezan okurdu. Ezan duyar duymaz hemen abdest alr, lenin
snnetini klard ve buyururdu ki: Peygamber efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem.)
bisetten vefat edinceye kadar, lenin snnetini terketmedi. Bu namazda bazan uzun,
bazan ksa okurdu. Sonra drt rekat farz, sonra iki rekat snneti sonra da drt rekat
daha nfile klard. le namaz bittikten sonra, hfzdan bir cz veya daha az, yhud
daha ok Kurn- kerm dinlerdi. Eer verilecek ders varsa, verirdi. Eer hfz orada
olmazsa kendi odasna gidip, Kurn- kerm okurdu. kindi namazn, her eyin glgesinin,
iki mislini getikten sonra, evvel vaktinde klard. kindi namazndan evvelki drt rekat
snneti terkettii grlmemitir. kindiden sonra akama kadar, talebeleriyle beraber,
sessizce murkabede otururlard. Bu, sabah ve ikindi halkalarnda, kalben talebelerin
hllerine tevecch ederdi.
Akam namazn, hava bulutlu deilse, vaktin evvelinde klar, farzdan sonra
kalkmadan on kere kalbden; L ilhe illallah vahdeh l erke-leh, Lehl-mlk ve
Lehl-hamd yuhy ve ymt biyedihil-hayr ve hve al klli eyin kadir kelimesini
okurdu. Farzdan ve snnetlerden sonra; Allahmme entesselm ve minkesselm
tebrekte y zelcelli vel-ikrm duasndan fazla bir ey okumazd. ki rekat snneti
kldktan sonra, evvbn namazn klar, sonra o vakitte bildirilen dualar okurdu. Evvbn
namazn alt rekat klard. Bazan da drt rekat kldklar da olurdu. Bu hussta buyurdu
ki: Baz hads erhedicileri, hadste bildirilen alt rekata, akam namaznn iki rekat
snnetinin de dhil olmas muhtemeldir dediler. Bu namazda ekseriya Vka sresini
okurdu. Yats namazn mm- azamn bildirdii vakte gre, ufuktaki beyazlk kaybolunca
klard. Yatsnn farzndan evvel drt rekat snneti klard. ki rekat yatsnn snnetinden
sonra, drt rekat nfile klard. Son drt rekat snnette, Elif lam mim, Secde, Tebreke
ve Kuly eyyhelkfirn ve Kulhvallah ehad srelerini okurdu. Bazan o drt rekatta
drt kul (yan kuly eyyhel kfirn, kulhvallah ehad ve kul ezleri) ayr ayr okurdu.
Eer bu drt rekatta, Elif lam mim, Secde sresini ve Mlk sresini okumazsa, vitir
namazndan sonra, bu iki sreyi ve Duhn sresini okur, bunlarn bu vakitlerde
okunmasn talebelerine sylerdi. Vitir namaznn birinci rekatnda ekseriya l sresini,
ikinci rekatta Kfirn sresini, nc rekatta hls sresini okurdu. Hanefnin kunt
duasna afinin kunt duasn ilve ederdi. Vitir namazn kldktan sonra oturarak iki
rekat nfile namaz klard. Birinci rekatta Zilzal, ikinci rekatta Kfirn srelerini
okurdu. Son zamanlarnda, bu iki rekati ndir olarak eda eyledi ve buyurdu ki: Fkh
limlerinin bu hussta eit eit szleri vardr. Vitir namazndan sonra det hline gelen
iki secdeyi yapmazd. Buyururdu ki limler bunun kerhiyyetine fetv verdiler. Vitir
namazn bazan yatsdan, bazan da teheccd namazn kldktan sonra klard. Bazlarnn
yapt gibi, gecenin evvelinde klnan vitir namazn, gece kalknca bir daha klmazd.
Buyururdu ki: Peygamber efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem.) buyurdu ki: Bir
gecede iki vitir olmaz. Yine buyurdu ki: Bir gece bana gsterdiler ki: Vitir namazn
klmayp yatan ve gecenin sonunda klacam diye niyet edene, sevb melei, vitir
namazn klncaya kadar sevb yazar. O hlde, vitir ne kadar ge klnrsa, o kadar iyi
olur. Bununla beraber buyurdu ve hatt yazd ki: Vitri acele klmakta veya tehir
eylemekte Peygamber efendimize (sallallahu aleyhi ve sellem.) uymaktan baka hibir
ey gremiyorum. Ve hibir fazleti mutbeat (tbi olmak) ayarnda bulamyorum.
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem.), vitri bazan gecenin evvelinde, bazan da gecenin
sonunda klard. ekilde ve srette de olsa, kendi sedetimi her ite, O servere
(sallallahu aleyhi ve sellem.) benzemekte bilirim. Binlerce gecenin ihyasn, bir
mutbeatn, Reslullaha bir ite uymann, yarsna deimem. Ramazn- erfin son on
gnnde itikfta idim. Talebeleri toplayp dedim ki: Reslullaha (sallallahu aleyhi ve
sellem.) tbi olmaktan baka hibir eye niyet etmeyiniz ki, bizim insanlardan
ayrlmamzdan ve uzletimizden ne kar. Yzlerce tutulmay bir mutbeati (uymay) elde
etmek iin kabul ederim. Ama tevesslsz (veslesiz), binlerce uzleti kabul etmem. Beyt:
Gz sarayda olan, hibir eyi gremez,
Bahesindeki bostan, lleyi, gl bilemez.
Allah tel, Peygamberine (sallallahu aleyhi ve sellem.) tam uyma nasb eylesin.
Yats namazn ve vitir namazn kldktan sonra, hemen yatmaya giderdi. Yatmadan
evvel okunmas bildirilen yetleri ve dualar okurdu. Yatsdan sonra hemen yatmak
hakknda buyururdu ki: Yats namazndan sonraki uyanklk, gecenin sonundaki
uyanmay geciktirir. Eer bir kimse bu vakitte yanlarnda otursa, gayet resm konuurdu.
Son zamanlarda, Cuma geceleri talebelerini toplarlar, bin adet salevt- erfe
okuyup Reslullaha (sallallahu aleyhi ve sellem.) gnderirlerdi. Bunu bitirdikten sonra, bir
mddet murkabede oturur, tam bir inkisr (krklk) ile dua ederdi. Tavrlarndan bununla
emr olunduu anlalrd. Ya kendisinin tertb ettii bir czden daha fazla olan salevt-
erfe rislesini, veya Abdlkdir-i Geylnnin (rahmetullahi aleyh) tertb eyledii,
salevt- erfe rislesini okurdu.
Cuma namaznda cmiye ve bayram namazlarnda bayram namaznn klnd yere
giderdi. Cuma namazndan sonra, ihtiyten zuhru hr namazn da klard. Cuma
namazn kldktan sonra, Ftiha, hls ve muavvizeteynin herbirini yedi kerre okurdu.
Kurban Bayram gn tekbirleri, yoldan giderken yksek sesle sylerdi. Bazan da
Mdmerat kitabndaki fetvya uyarak alak sesle sylerdi. Zilhiccenin ilk dokuz
gnnde, gndzleri oru tutard, geceleri, sabahlara kadar ibdet eder, uzlete ekilip
ibdet ile megul olurdu. Hacca gidenlere mstehb olduu iin, onlara benzemek
niyetiyle o gnlerde sa ve trnak kesmezlerdi. Ama, arefe gn, Arafattakilere benzemek
iin, haclarn yaptklarn yapmazd. Bu on gnde gece ve gndz, Velfecr sresini
okurdu. Bunun gibi, bu ayn onundan sonra Ksf namaz klard. Teravih namazlarn
seferde ve hazarda tam bir cemiyyet ve huzr ile klar, Kurn- kermi tekrar tekrar hatm
ederdi. Bu gnlerde iki veya def hatm ederdi. Teravih namaz aralarnda bazan
salevt- erfe, bazan da bu zamanda okunmas cbeden dualar okur, kerre
Sbhne zil-mlki vel-melekt... duasn okurdu. Ramaznn hricinde de dim hatm
okurdu. Buyururdu ki: nsanlar arasnda mehr ve evk ile mukarrer olan Hatmi
Ahzb bu yolun sohbetlerinde snnet olarak sylenmitir. Buyurdu ki: Azzlerden biri,
Mevln Yakb-i erhnin (k.s.) yazd u iiri grm ve Hatmi Ahzb yle
bildirmi: Beyt:
Ftiha, Enm, Ynus, Thy eyle tamam,
Ankebtla, Zmerle, Vkayla vesselm.
Kurn- kerm okurken, dinliyenler, okumasndan ve simsndan, Kurn- kermin

esrrnn ve bereketlerinin ona akp geldiini anlarlard. Muhammed Him-i Kem yle
anlatmtr: Birgn tilvet (Kurn- kerm okuma) esnasnda, bu fakre dnp;
Sbhnallahi ve bi-hamdihi, Kurn- kermde, Allah tel ile Habbi arasnda ok srlar
vardr ki, onlar ancak Rsih ilimli limler anlar buyurdu.
mm- Rabbn hazretleri namaza dururken, tekbir almak zere iki elini kulaklarna
kaldrr, avu ilerini kbleye evirir, parmaklarnn arasn hafif ak tutar, ba parmaklarn
kulak yumuaklarna dedirir ve; Allah ekber diyerek tekbir alrd. Sa elini sol eli
zerine koyup, sa elinin ba ve sere parman halka yaparak sol elinin bileini
kavrard. Namazda iki aya arasndaki mesafe, drt parmak geniliinde idi. Namazda
ayakta dururken, kymda iken, her iki aya zerine tam basard. Tek aya zerine meyl
etmezdi. Kymda iken, secde edecei yere bakard. Krati, okumay, tecvid kidelerine
uygun ve tertil zere tek tek okur, yet-i kermelerin manlarn anlar, esrrna ererdi.
Kym ve krattan sonra tekbir alp rka eilirdi. Rkda ban srtyla ayn hizada
tutup, belini de dz tutard. Rkda el parmaklar ile diz kapaklarn kuvvetlice kavrar,
ayaklarna bakard. Rkdan dorulunca kavme yapar, sbhanallah diyecek kadar, yan
bir tesbih miktar ayakta dik dururdu. mm olunca, rkdan kalkarken; Semiallah
limen hamideh der sonra iinden; Rabbena lekel hamd syler. Cemat ile klarken ise
mm: Semiallah limen hamideh dedikten sonra o: Rabbena lekel hamd derdi. ki
secde arasnda bir tesbih syleyecek kadar durur celse yapard. Secdede kucana
bakard. Secdede karnn dizlerine ve uyluklarna bititirmez, ak tutard. Secdede
azlarn yere tam koyard. Rkda ve secdede yle bir hl ve yaknlk hsl olurdu ki,
onu ancak kendisi bilirdi. Rk ve secdede, el ve ayak parmaklarn kbleye kar uzatrd.
Talebeleri ve kendisine bal olan eshb namaz onun gibi klmaya alrlard.
Talebelerinin mehrlarndan Bedreddn Serhend yle anlatmtr: Ben, mm-
Rabbn hazretlerinin talebesi olmadan nce, bazan Cuma namaz klmak iin onun
mescidine giderdim. Mescidde onun namaz kldn grenler Sanki o, Reslullahn
(sallallahu aleyhi ve sellem.) nasl namaz kldn grerek namaz klyor derlerdi. Ben
limlerden ve eyhlerden ok kimsenin namaz kln grdm, fakat, mm- Rabbn
hazretlerinin namaz kl gibi hi kimsede grmedim. Namazn dabna ve erknna
ylesine uyard ki, onun namaz klmas byk bir hrika idi. ylesine bir tazim, temkin,
hu, vekr ve inkisr gsterirdi ki, byle namaz klmak, ancak Reslullaha ittib tam
tbi olmak ve rsih lim olmakla ve btn kuvvetin nihyetine ulamakla mmkn idi.
Benim ve pekok kimsenin mm- Rabbn hazretlerine talebe olmas, onun namaz
klna hayranlk sebebiyledir.
Namazda ve namaz dnda Kurn- kerm okurken, korku yetlerini yle bir ekilde
okurdu ki, korku ifdesi yznden belli olurdu. Rec, (mit) yetlerini tebessm ederek,
sul eklinde olan yetleri sul eklinde okurdu. Kurn- kerm okurken asla tegann
yapmazd. Yolculuk esnasnda, hayvan zerinde mahfilde oturur, bir yastk alp zerinde
Kurn- kerm okurdu. O vaziyette, bazan alt cz, bazan da daha az okurdu. Secde
yeti gelince secde ederdi. zerinde Kurn- kerm olan minderi gzlerine ok yakn tutar
ve bylece gzlerinin uygun olmayan bireyi grmemesini temin ederdi. Yalnz namaz
kld zaman, rkdaki ve secdedeki tesbihleri be, yedi, dokuz veya onbir def hle ve
vakte gre okurdu. Buyururdu ki: Yalnz namaz klan bir kimsenin kuvveti, kudreti
olduu hlde, tesbihleri en az olarak sylemesi ne kadar ayb olur. Yine buyururdu ki:
Namazda, snnetlere, mstehablara ve edeblere riyet etmek, kalbin huzrda olmasna
sebep olur. nk btn bu riyetler zikrdir ve Allah tely hatrlamak ve Ona
tevecchtr. Yine buyururdu ki: nsanlar, riyzet ve mchedelere heves ederler,
hlbuki namazn edeblerine riyet ve dikkat etmek, riyzet ve mchedelerden ok daha
stndr. Bilhassa, farz, vcib ve snnet namazlarnda, buyurulduu gibi namaz klmak
ok zor ele geer. Bunun iin Allah tel buyuruyor ki:. Namaz (nefsinize) ar gelen
bir yktr. Ancak kalbinde hu olanlara ar gelmez. (Bekra-45)
Buyururdu ki: Birok vera ve riyzet shibi insan gryorum ki, riyet ve ihtiyta
gayret ediyorlar, ama namazn edeblerinde geveklik gsteriyorlar. Abdest aldktan
sonraki, iki rekat namaz ve cmiye girince, hrmeten klnan iki rekat tehiyyat-l-
mescid namazn terk etmezdi. Revtib snnetleri gibi, zevid snnetleri de hazarda ve
seferde dim klard.
yi amellerde ve ilerde bir ilve ve noksanlk yapmamak iin ok ihtiytl
davranrd. Teravih namaz hri, hibir nfile namaz cematle klmazd. Hatt, nfile
namazlar cematle klmak mekrhtur buyururdu. Aure gn, Bert ve Kadir geceleri,
cematle nfile namaz klanlar men ederdi. Hatt bu hussta, fkhn en kuvvetli
rivyetlerini bildiren bir mektup yazmtr. stihre ederek i yapard. Bazan da kalbinin
kanati ile ve snnet olan dualar okuyarak i yapard. Bazan birok mhim meseleye bir
istihre yapar, istihre yapt ileri ayr ayr sayard. Eer istihrenin evvelinde mhim
olan bir eyi unutsa, istihrenin arasnda veyhud sonunda onu da yerine getirirdi.
Teehhdde Ettehyyt okurken sa elinin parman (iret parman) kaldrmazd.
Buyururdu ki: Her ne kadar baz hadslerin zhiri, grndeki manlar, parmak
kaldrma gsteriyorsa da, hatt Hanef limlerinden bunun ciz olduuna dir rivyetler
gelmise de, iyi aratrlr, incelenirse, ihtiytl olmak lzm geldii ve hakki fetvlarn
bunu terketmeyi cb ettirdii anlalr.
Hastalar ziyrete gider, Peygamberimizden (sallallahu aleyhi ve sellem.) naklen
gelmi olan dualar okurdu. Hatt baz hastalarn if bulmas iin, kalb ile de tevecch
ederdi. Birok hasta, bu feyzler menbann tevecch ve dualar ile iyileirdi. Kabirleri
ziyrete gider, ller iin mafiret ister ve dua ederdi. Davetlere giderdi. Fakat, gnah
ilenen, oyun oynanan, sem ve raks edilen yerlere ve davetlere gitmezdi. Ehl-i snnet
limlerinin bildirdiklerine kl ucu kadar uygunsuzluu bulunan hli kabul etmezdi.
Ahrriyye yolunun byklerini, dier yollarnkilerden daha stn bilirdi. Bu yola;
Eshb- Kirm yolunun aynsdr derdi. nk buyururdu ki; Sonda olanlar, balangca
yerletirilmitir. Yine yle buyururdu: Bu yolumuzun bykleri; Bizim nisbetimiz,
yolumuz, btn nisbetlerden, yollardan stndr buyurdular. Bunun sebebi, onlarn bu
yolunun snnete uymakta ve azmete riyet ve dikkat etmekte, dier yollardan daha
ilerde olmasdr. Byle olunca, nisbetleri de dierlerinin nisbetinden stn olur. Bu yolda
sonra gelenlerin, Hce Beheddn Buhr (h- Nakibend), Aleddn-i Attr, Hce
Muhammed Pris ve Hce Ubeydullah-i Ahrr gibi byklerin yollarna uymayan rhsat
cinsinden hareketlerini beenmezdi.
Beydv tefsri, Sahh-i Buhr, Mikt-i Mesbih, Avrif-l-Merif, Pezdev, Hidye
ve erhi Mevkaf gibi baz din kitaplarn, ders olarak mkemmel bir ekilde okuturdu.
mrnn son gnlerinde dahi talebelerine ilim tahsilini sk sk emreder, ilim tahsilini
nde tutard.
Bir yere gitse, snnet olan gnlerde yola kar. Buyururdu ki: Gnlerin uursuzluu
Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem.) dnyya terflerinden sonra
kalkmtr. Buna; Gnler, Allahn gnleri, kullar da Allahn kullardr. hads-i
erfi delldir derdi. Yolculua akaca zaman, istihre eder ve yolculua karken
okunmas cbeden dualar okurdu. Bunun gibi, konaklama ve duraklama yerlerinde
snnet olan dualar terketmezdi. Elbiselerini giyerken, su ierken yemek yerken ve
aynaya bakarken, bu zamanlarda okunmas bildirilen dualar okurdu.
ok hamd ve istifar ederdi. Az bir nimete ok krederdi. Hatt evl olan bir ii
terketse ok fazla istifar ederdi. Eer bir belya mruz kalsa; Kt amellerimiz ve
hllerimiz sebebiyledir derdi. Fakat o bely, birok kirleri temizleyen bir sabun gibi
grrd. Buna, ykselmenin sebebi derdi. Vaktin sultnnn mm- Rabbn hazretlerini
bir kalede hepsettii gnlerde talebelerinden biri, ona bir mektup yazp, hlinin kabzndan
(tutulmasndan), daralmasndan ve insanlarn eziyetlerinden ikyet etmiti. mm-
Rabbn hazretleri bu talebesine cevap olarak u mektbu yazd:
Allah telya hamd olsun, sevdii setii kullarna selmlar olsun. Gnderdiiniz
mektup geldi. nsanlardan eziyet ve cef grdnz yazyorsunuz. Bu cef, bu
yoldakilerin gzelliinin kendisidir ve onlarn paslarn temizlemek ve cillamaktr. Niin
kabz ve hllerin daralmasna ve bulunmasna sebeb olsun! Bu fakr, bu kaleye ilk geldiim
zamanlar, insanlarn eziyet ve ceflarn, birbiri arkasndan gelen nr dalgalar, k
bulutlar gibi buldum ve hissettim. Bunlarn verdii skntlara katlanmak sebebiyle hlim
alaklardan, ykseklere karld. Birok seneler, ceml sfatlarnn terbiyesi ile ok
konaklar makamlar adrdlar. imdi cell ile terbiye ediyorlar ve yksek makamlara
kavuturuyorlar. Bu bel ve ceflara sabrediniz, hatt rz olunuz, ceml ile celli ayn
biliniz. Yazyorsunuz ki: Bu fitnenin zuhrundan, yan sizi kaleye hapsetmeleri sebebi ile
ne zevk kald ne de hl. Hlbuki zevk ve hllerin artmas lzmdr. nk Mahbbun
(Sevgilinin, yan Allah telnn) cefs, vefsndan daha ok lezzet verir. Niin bel
olarak dnlsn.
Avvm gibi konuuyorsunuz ve kendinizi nimetlerden uzak gryorsunuz. nk
cemlde ve nimetlerde, mahbbun arzusu vardr. Cellde kendi arzusu yoktur. Buradaki
vaktim ve hlim, eski hllerimden, ok daha gayrdr, ok daha yksektir. Aralarnda
byk farklar yardr.
mm- Rabbn hazretlerinin onyedi sene sohbetinde ve hizmetinde bulunan ve
talebelerinin mehrlarndan olan Bedreddn Serhend, Hadart-l-Kuds kitabnda, mm Rabbn hazretlerinin eklini, sretini, mbrek yzn yle tarif etmitir: Onun
mbrek hilyesini yle beyn edelim ki, sevenleri ve yolunda bulunanlar, onun mbrek
yzn ve sohbetlerini dnerek feyz alsnlar. Beyaza yakn buday tenli ve ak alnl
idi. Alnnda ve mbrek yznde yle bir nr parlard ki, ona bakacak takat kalmazd.
(Bir talebesi de; Ne zaman mbrek yzne baksam, alnnda ve yanaklarnda Allah
yazl grrdm demitir.) Kalarnn aras ak idi. Kalar yay gibi olup, uzun, siyah ve
ince idi. Gzleri irice olup, siyah tam siyah, beyaz tam beyaz idi. Mbrek burnunun
ortas ykseke olup, ince idi. Dudaklar krmz ve ince idi. Dileri sk, birbirine bitiik
olup, inci gibi parlar idi. Sakallar sk, heybetli ve yuvarlak olup, yanaklarna tamazd.
Uzun boylu ve ince yapl idi. Yan iman deil idi. Scakta da olsa teri hep misk gibi
kokard. Yznn gzellii Ysuf aleyhisselmn gzelliini andrrd. Vecheti (heybeti),
vakr Hallrrahmn brhim aleyhisselmn heybetini andrrd. Onu gren gayr-i
ihtiyri, Ysuf aleyhisselmn gzelliini bildiren; Byle insan olmaz, bu ancak stn
bir melektir (Ysuf-31) melindeki yet-i kermeyi hatrlard ve Sbhnallah bu Allah
telnn vel kuludur derdi ve; Grldklerinde Allah tel hatrlanr. hads-i
erfini hatrlard. Ondan her an ve her saat hrikalar zuhr ederdi.
Ey ykseklerden feyiz saan rahmet bulutu,
Senden yayor bereketli nisan yamuru.
Bekliyoruz senin feyizinle, kurtuluu,
Zr hlimiz harab rhumuz kan alyor.
Menkbeleri ve kermetleri: mm- Rabbn hazretlerinin haytn, menkbe ve
kermetlerini anlatmak zere yetmiden ziyde kitap yazlmtr. Bunlarn en
mehrlarndan olan Hadart-l-Kuds kitabnda mehr talebesi Bedreddn Serhend
yle demitir: Onyedi sene mm- Rabbn hazretlerine hizmette bulundum. Eer
huzruna kavutuum ilk gnden itibren, vki olan kef ve kermetlerini, yksek
hllerini, makam ve derecelerini yazsaydm, sdece benim grdklerim hesba gelmezdi.
nk, her saat, her an o hazretten kermetler zuhur ediyordu. Kald ki, hergn sdece
bir kermetini kaydetseydim, huzrunda bulunduum mddet iinde alt bin kermetini
yazp, kayda geebilirdim.
mm- Rabbn hazretleri buyurdu ki: Bize amel ve ilerden ihsn olunan eylerin
hepsi, Muhammed aleyhisselma tbi olmak, uymak sebebiyle ihsn olundu. imin
essn Muhammed aleyhisselma tbi olmakta bilirim. Yine buyurdu ki: Allah tel,
nihyetsiz ihsn ve kereminden bana yle byk ihsnlarda bulundu ki, bir kuru dala
tevecch ve himmet etsem btn dny ondan aydnlanr. Fakat, Allah telnn rzs bu
gibi ilerin zuhurunda deildir. Ben de byle eyleri yapmak istemem.
mm- Rabbn hazretlerinin yzlerce kermeti Zbdet-l-makmt, Menkb ve
Makmt- Ahmediyye-i Sadiyye ve Hadart-l-Kuds gibi onun hakknda yazlan kymetli
kitaplarda kaydedilmi olup, bir ksm yledir:
Mevln Muhammed Ysuf, zamannn limlerinden bir zt idi. Muhammed Bkbillah onu tasavvufda yetimesi, kemle ermesi iin mm- Rabbn hazretlerinin
sohbetine gndermiti. Mevln Ysuf henz kemle ermeden hastalanm ve lm
yaklamt. mm- Rabban, onu ziyrete gitti. Mevln Ysuf tevecch ve himmet
istedi. mm- Rabbn (k.s.), murkabe ile megul olup, onu Fen ve Bek makamlarna
kavuturdu. O, bu hasta hlinde, kalbindeki bu ilerlemeleri grp, haber verdi. Yolu
tamam eyledi ve ayn anda vefat etti. Allaha kavutu.
ok uzak memlekette bulunan bir azz, mm- Rabbn hazretlerinin medhini

duyup, Serhend ehrine geldi. Geceleyin bir kimsenin evinde misfir kald. mm-
Rabbnden istifde etmek iin geldiini, ona talebe olmak erefine kavumak istediini
ve bunun iin ok neeli olduunu syleyince, ev shibi mm- Rabbnyi ktlemeye
balad. O azz ok zld. Mahcb oldu. mm- Rabbnye snp kalbinden; Ben
yalnz Allah rzs iin, size hizmet niyeti ile gelmitim. u ahs, beni bu sadetten
mahrm etmek istiyor dedi. Bu srada mm- Rabbn birdenbire yaln kl gzkverdi.
Hllerini inkr eden, o ahs para para eyledi ve evden kt. O azz sabahleyin mbrek
huzruna kavuunca, geceki hdiseyi arz etmek istedi. Fakat mm- Rabbn hazretleri;
Gece olan, gndz anlatma buyurup, kermetini gizledi.
mm- Rabbn hazretlerinin eski talebelerinden seyyid bir zt yle anlatmtr:
mm- Rabbn hazretlerinin birderi Srn beldesinde idi. Ona bir mektup yazp
huzruna gelmesini istemiti. Bu mektbu gtrmek iin beni vazfelendirdi. Yola karken
selmetle gitmem iin dua edip Ftiha okudu ve bana buyurdu ki: Yolda Kurey
sresini ok oku ki, tehlikelerden korunasn. ayet yolda mkil bir i ile karlarsan
bizi hatrla! Gitmek zere yola ktm. Yanmda iki kii daha vard. Srna iki menzil
yolumuz kalmt. Fakat nmzde dehetli bir l vard. Bu lde iken bir ara,
yanmdakilerden ayrlp biraz uzaa gittim. Abdest tazeledim ve abdest aldktan sonra iki
rekat namaz klmak zere namaza duracaktm. Bu srada karma birden bire korkun bir
arslan kverdi. Bana doru yaklayordu. Hemen hocam mm- Rabbn hazretlerinin;
Bir mkil ile karlarsan bizi hatrla emri hatrma geldi. Kendi kendime; Ey hocam!
Allah telnn izniyle imddma yeti, beni bu yrtc arslann penesinden kurtar!
dedim. Daha ben szm bitirmeden mm- Rabbn hazretleri gzkverdi. Bana
saldrmak zere olan arslana benden uzaklamas iin eliyle iret etti. Arslan kaarak
uzaklap gitti. Bu hdiseyi yanmda bulunan arkadalarm da grd. Bana; Byle bir
anda imddna yetien bu byk zt kimdir? dediler. Ben de; mm- Rabbn
hazretleridir dedim. Onlar da bu hdise zerine, mm- Rabbn hazretlerini ok
sevenlerden oldular.
Hadart-l-Kuds kitabnn mellifi, mm- Rabbn hazretlerinin kermetlerini
yazarken, amcas eyh Muhammedden naklen yle anlatmtr: sfehandan dnmekte
olduumuz bir yolculukta atmdan heybem dmt. Farkna varnca, atm kfiledekilere
brakp heybeyi aramak iin kfileden ayrldm. uraya da bakaym, buraya da bakaym
diyerek ararken aradan ok zaman geti. Kfile gzden kayboldu. Kfileden uzak kaldm.
l ve dadan baka hibir ey gremiyordum. Yolumu kaybettim. akn, peran bir
hlde, aresizlik iinde alayarak her tarafa kouyordum. Fakat kfileden bir eser
gremiyordum. Buralarda lp gideceim, yolumu ardm diye dnyordum. Sonra
bir suyun bana oturup abdest aldm. Tam bir yalvarla dua edip, hocam mm-
Rabbn hazretlerinin imddma yetimesini istedim. Ben byle dua ederken, mm-
Rabbn hazretleri bir at zerinde karma kverdi. Yanma yaklap durdu ve; Elini ver
buyurarak elimden tutup beni atn terkisine bindirdi. Sonra at sratle srp aradm
kfileye yaklat. Ben kfileyi uzaktan grnce beni attan indirip! Hadi git buyurdu.
Kfileye ulatm, mm- Rabbn hazretleri gzden kayboldu, bir daha gremedim.
Serhend kadlarndan birinin olu, mm- Rabbn hazretlerinin sohbetinde
bulunanlardan ve sevenlerinden idi. Bu gen bir defsnda ok ar bir hastala
yakaland. Tabibler hastalna bir il bulamadlar. Bunun zerine mm- Rabbn
hazretlerine bir mektup yazp, yalvararak, iinde bulunduu iddetli hastalktan
kurtulmas iin dua istedi. mm- Rabbn hazretleri mektbuna cevap yazp; Biz seni
himyemize aldk, bu hastalktan kurtulacaksn. Hatrn ho tut buyurdu. O gen mm-
Rabbn hazretlerinin tevecch ve duas bereketiyle, hastalktan kurtulup shhate
kavutu. Sonra tekrar sohbetine devam etmeye balad. Bu hastalktan kurtulduktan
sonra hlini zevk ve evkle anlatp, balln dile getirirdi.
mm- Rabbn hazretlerinin eski talebelerinden biri yle anlatmtr:
Kklmde Kurn- kermi ezberleyip hafz olmutum. Daha sonra Serhendden
lhbda gittim. Zamanla ie dalp ezberimi unuttum. Bende hfzlk kalmad. Bylece
aradan birka yl geti. Sonra memleketim olan Serhende dndm. Bu srada Ramazn-
erf ay idi. Serhende geldiimde mm- Rabbn hazretleriyle grnce bana; Hfz!
Teravih, namazn, hatim ile kldr! buyurdu. Kurn- kermin ezberimde kalmadn,
hfzlm kaybettiimi syledim. Fakat; Okuyacaksn! buyurdu. def hlimi arzedip;

Bende hfzlk kalmad dedimse de kabul etmediler. aresiz emre uydum. Teravih
namazm kldrmak zere imm oldum. mm- Rabbn hazretlerinin himmeti ve
emirlerinin bereketi ile unutmu olduum hlde ilk gn yirmibir cz ezberden okumak
sretiyle teravih kldrdm. mm- Rabbn hazretleri kymda dinledi. Dier cemat uzun
mddet kymda durmaya g yetiremedi. kinci gn tervihde hatmi tamamladm.
Bende hafzlk kalmad hlde byle okuyabilmem, mm- Rabbn hazretlerinin bereketi
ile idi.
mm- Rabbn hazretlerinin talebelerinden Muhammed Trb yle anlatmtr:
Kardeim ar bir hastala yakalanmt. Hastal o derece iddetli idi ki, artk kurtulma
midi kalmam gibiydi. Hatt kefeni bile hazrlanmt. Bu hlde iken birgn mm-
Rabbn hazretlerine bir sr ve bir miktar da para hediye etmeye nezr etmiti. Ertesi gn
birdenbire ayaa kalkp; Ben iyiletim dedi. Bu hlini grenler, bu delirdi mi? nasl olur
dediler. Sonra ona orba iirdiler. Gerekten ar hastalktan kurtulmu shhate
kavumutu. Sonra bize o gece seher vaktinde mm- Rabbn hazretlerini ryda
grdn ve elinden tutup; Sen shhate kavuacaksn zlme! buyurduunu ve
bylece shhate kavutuunu syledi.
Birgn mm- Rabbn hazretleri talebelerinden eyh Mzzemmil hakknda yle
buyurdu: Grnyor ki, eyh Mzzemmil u anda korkun hlde! Bir kuyuya dm
durumdadr! yle bir hlde ki kmak iin elini ayan oynatamyor! eyh Mzzemmil,
mm- Rabbn hazretlerinin eski ve mehr talebelerinden idi. Dada dolat bir srada
aniden aya kayp derin bir kuyuya dmt. Kuyunun derinliinde elini ayan
oynatamad iin kamyordu. aresiz kuyunun iinde kalakalmt. O bu hlde iken bir
kyl hlini farkedip hemen koup on kiilik bir gruba haber verdi. Bunun zerine hemen
gelip eyh Mzzemmili dt kuyudan kardlar.
mm- Rabbn hazretlerinin yakn talebelerinden, ehzde Veliahdn hocas olan
Mrek eyh yle anlatmtr: Ben nceleri mm- Rabbn hazretlerini sevenlerden
deildim. nk, onun hakknda; Kendini Hz. Eb Bekrden stn gryor diye bir iftir
yaylmt. Bu sralarda Hindistana gitmitim. Serhend ehrine varnca eski dostlarmdan
biriyle karlatm. Bu arkadam nceden ok kt bir insand. Fakat bu def
karlatmda onu ok iyi ve stn bir hlde, takv shibi grdm. Yznde bir nr
vard. Sen byle deildin bu hl nedir? dedim. Dedi ki; Ben mm- Rabbn
hazretlerinin hizmetine ve sohbetine girdim, devaml huzrundaym. Onun sohbetinin
bereketi ile bu nimete kavutum. Bunun zerine ben ona; Senin bahsettiin zt
kendinin Hz. Eb Bekrden stn olduunu yazm. Onun sohbetinin tesr ve fidesi nasl
olur? dedim. O arkadam ben byle deyince; Asla! Binlerce asla! Bilmeden,
anlamadan inkr etme! O yeryznn kutbudur. Eer sen onu grm ve sohbetine
kavumu olsaydn onun hakknda sylenilen bu iftirnn aslsz olduunu anlardn dedi.
Fakat bendeki phenin okluu sebebiyle; Grmek istemiyorum dedim. Arkadam
bana mm- Rabbn hazretlerinin huzruna gidip onu grmem iin ok srar etti.
Mutlaka grmemi ve bu yanl dnceden kurtulmam istiyordu. Bu srar zerine mm-
Rabbn hazretlerinin huzruna gitmeye karar verip kendi kendime; Eer u eyden
bahsedip beni ikn ederse ben de onu sevenlerden olurum dedim. Kendi kendime
cevbn almak hakknda kendini Hz. Eb Bekrden stn gryor diye sylenilen iftirya
cevap vermesi, hemen bu mevzyu ap bu hussta benim phelerimi giderip tam ikn
etmesi idi. kincisi; benim babam ve dedelerimden bahsetmesi, ncs de Hce
Hvend Mahmddan bahsetmesi idi. Bu karardan sonra beni gtrmek isteyen ve bu
hussda ok srar eden arkadamla beraber, mm- Rabbn hazretlerinin huzruna
gittik. mm- Rabbn hazretlerini daha uzaktan grr grmez btn azlarm heybet ve
dehete kapld. Kalbim ona tutuluverdi. Korkarak ve titreyerek huzruna yaklatm.
Oturmamza izin verdi. Oturduktan sonra yastnn altndan bir mektup karp benim
elime verdi. Sonra verdii bu mektbu okuyup yle bir izh yapt ki, hakknda yaplan ve
kendini Hz. Eb Bekrden stn gryor diyenlerin iftirlarna cevap verip aklad. Benim
bu hussta artk hi phem kalmad. Bundan sonra zihnimde tuttuum ikinci meseleye
geip; Mevln Mrek! Senin baban yle yle bir zt, deden de yle yle bir zt ve
senin ecdadnn erefi yledir diyerek medhetti. Sonra ayrlmak zere kalktmzda
ved ederken hatrma, nc sulim olan meseleden, Hce Hvend Muhmddan
bahsetmedi diye geti. Tam bu srada yzn bana dnp; Hce Hvend bizim Przdemizdir ve cezbe shibidir buyurdu. Bir sohbetinde bu kermetini grdm.
mm- Rabbn hazretlerinin talebelerinden biri yle anlatmtr: mm- Rabbn
hazretleri; herkese, nce kendisi selm verirdi. Birgn hatrmdan; Bu gn huzruna
gidip nce ben selm vereyim diye geti. Bu niyetle gittim. Evlerine varnca kalabalk bir
cemat arasnda yaklatm, yle oldu ki, birka adm daha atsam hocamla kar karya
gelecektim. Fakat henz o beni, ben de onu grememitim. Tam bu srada cematin
arasndan ismimi syleyerek; Selmn aleykm y filn! dedi. resiz hemen huzruna
kp Ve aleykmsselm dedim. Sonra; Niyetim nce selm vermek idi diye arzettim.
Tebessm etti.
Birgn talebesinden on kii, ayn akam, mn- Rabbanyi iftara davet ettiler. Kabul
buyurdu. Ayn akam, ayn anda, hepsinin evinde hazr bulunup, iftar etti.
Birgn buyurdu ki: Kbe-i muazzamay tavaf arzum o kadar ziydeleti ki,
yerimde duramaz oldum. Allah telnn ltfu ile bu evk ve itiyk cazibesinde, Kbe-i
erfeyi yanmda grdm ve tavaf ile ereflendim.
mm- Rabbn hazretlerinin talebelerinden seyyid bir zt yle nakletmitir:
Acnde idim, bir grup tccr da yanmda idi. Bu tccrlar arasnda Cn Muhammed
adnda Celenderden bir zt da bulunuyordu. Onunla aramzda bir dostluk kurmutuk.
Birgn birisi bana, sultnn, mm- Rabbn hazretlerini hapsettiini sylediinden ok
zntl idim. Cn Muhammed beni byle kederli grnce, zntmn sebebini sordu.
Ben de, mm- Rabbn hazretlerinin hapsedildiini duyduum iin ok zntl
olduumu syledim. Cn Muhammed bana; Ben de onun talebesiyim. Bugn iin asln
ondan reneceim dedi. Sonra gidip kaylle yapt yan le vaktine yakn biraz uyudu.
Sonra bu uykusunda, rysnda mm- Rabbn hazretlerini grdn ve kendisine;
ittiiniz haber dorudur. Fakat baz makamlar gemek, Allah telnn cell sfati ile
terbiye edilmeye baldr. Eer byle olmasayd o makamlar gemek mmkn olmazd.
Dostlarmza syle, gnllerini ho tutsunlar, iin srr budur buyurduunu syledi.
Yine Cn Muhammed Celender yle anlatmtr: Ben mm- Rabbn
hazretlerinin ok hizmetinde bulundum. Her ne zaman mbrek yzn grsem alnnda
ve iki yananda Allah telnn ismini, Allah yazl olduunu aka grrdm.
Yine Cn Muhammed Celender, Acnde grt o seyyid zta yle anlatmtr:
mm- Rabbn hazretlerinin yannda talebe iken, birgn akama doru mm- Rabbn
hazretleri bana; Sana bir i sylesem yapar msn? buyurdu. Canm fed olsun yapmaz
olur muyum! dedim. Bunun zerine benim elime yazl bir kt verdi ve buyurdu ki:
Hfz Rahnenin bahesine git, orada bir grup dervi oturmaktadr. Onlarn yanna var.
Aralarndan gzel yzl bir derviin onlardan geride bulunduunu greceksin. Bu derviin
yanna git, ona bizim dua ettiimizi syle. Bu kd ona ver ve buraya gelmesini syle.
Emri zerine derhl syledii yere gittim. Syledii gibi dervilerden bir cemat ve bu
cematten biraz geride oturan gzel yzl bir dervi grdm. O da beni grd ve grr
grmez bana; Seni mm- Rabbn hazretleri mi gnderdi? dedi. Evet deyip elimdeki
kd ona verdim. mm- Rabbn hazretlerinin dua ettiini ve ardm syledim. Ben
byle deyince kalkp, benimle yola koyuldu.
mm- Rabbn hazretlerinin huzruna girdiimizde bir kede oturuyordu. arp
geldiim zt da baka yere oturdu. Bu srada mm- Rabbn hazreleri kahve getirmemi
syledi. Hemen koarak derghtaki kahve piirilen yere gittim. Kahveyi alp getirdim.
nce mm- Rabbn hazretlerine taktim ettim. Ona gtr buyurarak gelen misfire
gtrmemi istedi. Ona gtrmek zere yzm o tarafa dndm. Onu da mm-
Rabbn hazretlerinin sretinde grdm. Bu sefer o, nce mm- Rabbn hazretlerine
gtrmemi syledi. Dnp baktm, mm- Rabbn hazretleri yerinde oturuyordu!
Huzruna arp geldiim o dervi, mm- Rabbn hazretlerinden beni sordu. O da; Bu
Celenderdendir. smi, Cn Muhammeddir dedi. Bunun zerine o dervi; Babas bizim
tandklarmzdandr. Bunu hangi tarkatta yetitiriyorsunuz? deyince; Kdiriyye
silsilesinden buyurdu. Bunun zerine o zt; Allah telya hamd olsun. Onu Seyyid
Abdlkdir-i Geylnye kavutururuz dedi. Bu srada mm- Rabbn hazretleri dar
kmak zere kalkt ve benden bir ibrik su istedi. Hemen hazrladm. Dar ktnda
bana kutup yldzn gstererek; Cn Muhammed! Kutup yldzn biliyor musun? Bu
mudur deil midir? Dikkatli bak! buyurdu. Dikkatli baktm kutup yldzndan, zerinde
siyah hrka bulunan bir zt kt ve ok gibi bir anda yanmza geldi. mm- Rabbn
hazretleri bana buyurdu ki: Huzruna yakla! O, Abdlkdir-i Geylndir! Ona intisb et,
balan. Bu emre uyarak hemen huzruna yaklatm, benim kendisine intisbm
(talebeliimi) kabul etti. Sonra tekrar kutup yldzna doru gidip, yldznda kayboldu. Bu
srada mm- Rabbn hazretleri, abdest aldktan sonra mescide girdi. mm- Rabbn
hazretlerinin beni gndererek ard dervi de yanmda idi. Bana; Abdlkdir-i Geyln
hazretlerini grdn m? dedi. Ben de Evet dedim.
Bu hdiseyi Cn Muhammed Celenderden naklen anlatan seyyid zt yle anlatr.
Ben bunlar Cn Muhammed Celenderden dinledikten sonra ona dedim ki: Bu kadar
kymetli eylere kavutuktan sonra neden ticrete dalp da derghdan uzak kaldn? O da
bana; Acib bir hikyedir. Ben, mm- Rabbn hazretlerinin huzrunda talebe iken
akrablarm gelip, beni gtrmek istediler. Buna msade et, biz bunu kethda (ticret
resi) yapacaz diye srar ettiler. mm- Rabbn hazretleri bana; Git kethda ol
buyurdu. Ben ayrlp gidemedim. Yaknlarm tekrar gelip, srarla beni istediler. Git
buyurdu. Ben yine gidemedim. Akrablarm kalabalk bir hlde tekrar geldiler, beni
gtrmek iin srar ettiler. mm- Rabbn hazretleri bu hlden rahatsz oldu. Birgn
birey yiyordu. Kendi azndan yedii eyin bir parasn koparp benim azma verdi. Onu
azma alr almaz hlim deidi. Dny ilerini dnr hle dnmtm. resiz beni
gtrmek iin gelip srar eden akrabalarmla bu sefer gittim. Ticrete balayp, kethda
oldum. Bundan sonra ticretle uratm. Fakat hocam mm- Rabbn hazretlerini
unutmadm. Ona ballm kesmedim. Her ne zaman buraya gelsem, ziyret edip
grrm, sohbetinde bulunurum dedi.
mm- Rabbn hazretlerinin yksek talebelerinden biri yle anlatmtr: mm-
Rabbn hazretleri namazlarda devaml imm olur, namaz kldrrd. Ben bir defsnda
huzrunda iken acaba devaml imm olmalarnn hikmeti nedir diye dnp merak ettim.
Ben byle dndm srada, mm- Rabbn hazretleri birdenbire bana buyurdu ki:
afi ve Mlik mezheblerinde Ftihasz namaz ciz deildir. Bunun iin bu mezheblerde
imma uyan cemat Ftiha okur. Bu hussu gsteren sahh hads-i erfler de vardr.
mm- azama gre ise, cematte immn Ftihay okumas cemat iin de kfidir.
mma uyan cematin Ftiha okumasn ciz grmemitir. Hanef mezhebi fukahsnn
cumhuru, ou byle buyurmutur. Ancak Hanef mezhebinde okumann ciz olduuna
dir baz rivyetler de vardr. Bunun iin de namazlarda imm olmak sretiyle,
mezheplerin hepsinin hkmne uymaktaym.
Serhend ehrinin Ctbr kasabas kumandanlarndan biri isyn edenlerin zerine
yrmei, onlarla savama dnd. O civarda bulunan limlerden bir zta bu hussta
istihre etmesini syledi. O zt da; Glip geleceksiniz, muhakkak gidiniz dedi. Bu
kumandan o ztn ireti gereince savamak zere yola kt. Fakat zafer kazanacaksn
diyen zt, kefinde tereddt edip, ihtiyt olsun diye durumu bir de mm- Rabbn
hazretlerine sormak iin bir mektup yazd. Mektbunda dedi ki: Ben bu hussda
kendisine glib geleceksin diye mjde verdim. Acaba hazretiniz ne buyururlar? mm-
Rabbn hazretleri cevbnda, Kefde hatnz oldu. Bize gre tamamen aksi olacak.
Birey gne gibi meydanda aka grnmeyince, kefedilmeyince hkm vermemek
lzm buyurdu. Fakat o kumandan ok uzaa gittiinden, ona yeni bir haber
ulatrlamad. mm- Rabbn hazretlerinin; Kefde hatnz oldu buyurmasndan sonra,
drt gn gemeden, o kumandann, ba kaldranlar karsnda hezimete urayp
perian olduu ve geri dnd haberi geldi.
mm- Rabbn hazretlerinin talebelerinden biri yle anlatmtr: Bir defsnda
iddetli bir stma hastalna tutulmutum. Uzun mddet bu hastalktan kurtulamadm.
yice bitkin ve zayf dtm. Artk hastalm o dereceye gelmiti ki, yaknlarm
haytmdan midi kesip, lrken yannda bulunalm diye geceleri bamda duruyorlard.
Ben bu hlde iken hocam mm- Rabbn hazretlerini hatrlayp, onun bereketi ile
hastalktan kurtulmam iin dua ettim. Hastalmn iddetlendii bir srada geceleyin,
zerinde boydan boya bembeyaz elbise olan ve yz kapal bir zt karma kverdi.
Yanma yaklap; Bu ridy (rty), Peygamberimiz server-i kinat aleyhisselt
vesselm, mm- Rabbn eyh Ahmed Frk Nakibend hazretlerine gnderdi. mm-
Rabbn hazretleri de sana gnderdi. Ben bunu sana giydirmek iin geldim! Bunun
bereketiyle sen hastalktan kurtulup shhate kavuacaksn! dedi. Sonra o ridy bamdan
ayama kadar rtt. Bu srada ayaklarmdan bir souma balad. Bu soukluk bama
kadar ulat. Hastalktan kurtuldum. Yanmda bulunan kz kardeim, ayaklarmn
souduunu farkedince artk benim lmek zere olduumu zannederek alayp feryd
etmeye balad. Ben onun feryadndan rahatsz olup; zlme, ben iyiletim dedim.
Sonra orba isteyip itim. Tam bir shhate kavutum. Hatt o gn kalkp, sabah namazn
ayakta kldm.
Yine bu talebesi yle anlatmtr: Birgn bir arkadamn evinde, arkadamla
birlikte, iinde afyon bulunan bir yiyecek hazrlamtk. Bundan ikimizden baka bir
kimsenin haberi yoktu. Yiyecei hazrladktan sonra, mm- Rabbn hazretlerinin namaz
kldrd mescide gidip cematle namaz kldk. Namazdan sonra dnp, hazrladmz
iinde afyon bulunan o yiyecei yiyecektik. Namaz bittikten sonra, mm- Rabbn
hazretleri, ieri girmek zere iken kapnn nnde durup her ikimizi de yanna ard.
Huzruna varnca bize; Cennetten, hrlerden, Cennetteki kklerden bahsedip,
dnynn lezzetlerinin geici olduunu, hret sadetini ve lezzetlerini kazanmak iin
uramak lzm olduunu anlatt. Szn bitirirken de; O hazrladnz afyonlu yiyecei
yemeyiniz! buyurdu. Bu sz zerine kermeti karsnda hayran, akn kaldk. Eve
gidip hazrladmz afyonlu yiyecei yemeyip bir havuza attk. mm- Rabbn
hazretlerinin bu kermeti karsnda ona ballmz kat kat artt.
Yine bu talebesi anlatmtr: Annem hasta idi. Sevbn Beheddn-i Buhr
hazretlerinin rhuna hediye etmek niyetiyle bir miktar para nezrettim, adadm. Bu paray
alp hocam mm- Rabbn hazretlerine gtrdm. Datmas iin takdim ettim. Fakat;
O senin yannda kalsn buyurup, gayet nzik ve gzel bir tavrla paray kabul etmediler.
O gece rymda mm- Rabbn hazretlerini grdm. Bana; Ey falan! Uyan ve git
annen can ekimektedir. Vefat ederken banda bulun! dedi. Uykudan uyandm, gece
vakti hocam mm- Rabbn hazretlerine gittim. Teheccd namazn klmt. Selm
verdim ve grdm ryy anlattm. Bir mddet ban eip murkabeye dald, uzaktan
tevecch etti. Sonra bana buyurdu ki: abuk git! Annen vefat etmek zeredir!
Alayarak annemin yanna kotum. Yanna varnca nabzn yokladm. Durmak zere idi.
Biraz sonra da vefat edip Hakkn rahmetine kavutu.
mm- Rabbn hazretlerinin talebelerinden biri yle anlatmtr: Din
dmanlarnn ve hasetilerinin iftirs zerine Sultan Cihngir, mm- Rabbn
hazretlerini Guwalyar kalesine hapsetmiti. Bu gnlerde byclerden biri bana dedi ki:
Ben Hinte baz isimler biliyorum. Eer bunlar bir namaz vaktinden dier namaz vaktine
kadar okursan o gn dman helk olur! Bu ok tecrbe edilmitir. Sonra o isimleri bir
kda yazd ve bana verip; Evinin tavanndaki bir aacn altna koy dedi. Alp evimin
tavanndaki bir aacn altna koydum ve; Yarn Sal gndr. Yarn okurum dedim. O
gece rymda hocam mm- Rabbn aniden karma kt. Hayret iinde parman
srarak; Bizim dostlarmzn byle bir ey yapmas ok hayret edilecek bir itir. Sakn ha
o ii yapma, sihirdir! dedi. Bu rydan sonra bycnn yazd o yazlar okumaktan
vazgetim. Sonra, Sultan, mm- Rabbn hazretlerini hapsettiine piman olup, serbest
brakt. Hapisten ktktan sonra huzruna gittim. Ben evde gizlediim o sihir yazl kd
saklyordum. Bir def da olsa dmann cierine bir ok saplamak istiyordum. imi
amayp, gizleyeyim diye dndm. Hocam mm- Rabbn hazretleri hapisten knca
gn Serhendde kald. Her gn bu niyetle huzruna gittim. Dmana birey
yapaym diye dnyordum. nc gn gittiimde beni kalabalk cemat arasndan
artt ve bana buyurdu ki: O Hinte isimleri okuma, nk onlar sihirlidir! yle birey
olmadn syleyip, saklamak istedim. Bunun zerine; Bana niye byle sylyorsun? O
isimleri falan sihirbazdan rendin! diyerek o sihirbazn ismini syledi. Sonra; O
rendiin eylerin yazl olduu kt, evinin tavanndaki bir aa arasndadr. Her ne
kadar sihir tesr ederse de sihir yapmak haramdr! imdi git o sihir yazl kd yrt!
buyurdu. Ben bam nme edim. Sonra bana; O ii yapmayacana ve sihir yazl
kd yrtacana dir sz ver buyurdu. Elimi tutup eliyle vurdu. Ben bu kermeti
karsnda hayret ettim. nk, yapacam o ii hi kimse bilmiyordu. Hemen eve gidip
zerinde sihir yazl kd, tavandaki aacn altndan kardm ve yrtarak para para
edip attm.
mm- Rabbn hazretlerini seven bir vli vard. Birgn o vliye bir haber gnderip,
bulunduu yerden uzaklamasn yoksa bana byk bir bel geleceini bildirdi. Fakat o
vli bu tavsiyeye uymad. Neticede pdihn kzgnlna urayp cezalandrld. Bana

baka bellar da geldi.
mm- Rabbn hazretlerine bal bir tccr, birgn huzruna gelip; Genliim
geti, ihtiyarladm, mrm gemek zere, beni arkamdan anacak, bana dua edecek bir
evldm olmad! diyerek bu hussta srarla tevecch isteyip, bir evld olmas iin dua
etmesini istedi. mm- Rabbn hazretleri, bir mddet murkabe yaptktan sonra; Senin
bu hanmndan ocuun olmayacak, baka bir hanm daha nikahlarsan ondan seni yd
edecek bir ocuun olur buyurdu. Bundan sonra o tccrn ilk hanm vefat etti. Tccr
da baka bir hanmla daha evlendi. Bu hanmndan bir olu, bir de kz oldu.
mm- Rabbn hazretlerinin akrablarndan biri yle anlatmtr: Ben, mm-
Rabbn hazretlerinin talebelerinden olmay arzu ediyordum. Fakat eitli mniler
sebebiyle, bir trl hizmetine girmek nasb olmamt. Bir gece karar verip, Yarn gidip
hlimi arzedip, beni de talebeleri arasna kabul etmesini isteyeyim diye dndm. O
gece rymda kendimi derin bir deniz kenarnda grdm. mm- Rabbn hazretleri ise
kar sahilde idi. Huzruna kavumak istiyordum. Bana; abuk gel! abuk gel! Ge
kaldn buyurdu. Bu szlerini iitince kalbim hemen zikretmeye balad. Sonra uykudan
uyandm, kalbim artk zikrediyordu. mm- Rabbn hazretlerinin yolu byledir. Daha
ben sohbette bulunmadan kalbim zikre balad. Ya bir de sohbetinde bulunsam nasl
olur? dedim. Sabahleyin mm- Rabbn hazretlerinin huzruna gidip, grdm ryy
bana olan tevecch ve tasarruflarn anlatarak hlimi arzettim. Kalbimin zikretmeye
baladn syledim. Bana; Yolumuz tam budur. Buna devam et buyurdu.
mm- Rabbn hazretlerine bal olanlardan Mevln Murtaza Nib yle
anlatmtr: Askere gittiimde ihtiylarm karlama hussunda skntya dtm. O
gnlerde mhim ihtiylar zor temin ediliyordu. Oullarm da askerde olduundan
skntm artyordu. Bu sebeble ok zlyordum. Bir gece mm- Rabbn hazretlerinin
yardmma yetimesini istiyerek, Allah telya dua ettim. O gece mm- Rabbn
hazretlerini grdm. Elime zerinde bireyler yazl olan bir kt verdi. Sabahleyin bu
kd dvna gtrp, ihtiylarmdan dolay bana yardm etmeleri iin verdim. ki-
gn iinde iim grld. Arzu ettiim eye kavuup rahatladm. Bu iimin hemen
halledildiini grenler hayret edip; Biz senelerdir askeriz, bizim mhim ilerimiz daha
hlledilmedi, bu nasl olur? dediler. Bunun zerine, mm- Rabbn hazretlerinin
tasarrufu ve bereketiyle olduunu anlattm. Ona kar sevgileri ve ballklar iyice artt.
Yine bu zt yle anlatmtr: Babam bana vasiyyet etti ve dedi ki: Vefat edince,
cenzemi mm- Rabbn hazretlerine gtrp, beni de talebeleri arasna almasn iste. O
yle bir yolda ki, insanlar ldkten sonra da onun tevecchne kavuur dedi. Babam
vefat edince vasiyyeti zerine cenze namaznn klnmas ve hlini arzetmek iin
cenzesini gtrdm. Durumu arzettim. Bunun zerine; Yarn meclisimizde hazr bulun
buyurdu. Ertesi gn gidip huzruna oturdum. Bu srada beni bir hl kaplad. Kendimden
geip gaybet (kendimi kaybetme) hline girdim. Bu hlde iken bir de grdm ki, babam
da huzrunda oturuyor. mm- Rabbn hazretleri ile arasnda bir kii vard. Babam da
zikrediyordu. Babamn bu hlini grnce Rabbime krettim.
Bu talebesi yine yle anlatmtr: mm- Rabbn hazretleri Guwalyar kalesinde
hapis iken, birgn vefat ettii haberi yayld. ok zlp aladm ve Ftiha okudum.
zntyle alayp gzya dkmekte olduum gece rymda mm- Rabbn hazretlerini
grdm. Yannda birka dervile ieri girdi. Bana hitb ederek; Vefat ettiime dir
yaylan haber yalandr! buyurdu. Bunun zerine hemen uyanp kalktm, yaylan haberin
yanl olduunu, mm- Rabbn hazretlerinin shhat ve afiyette olduunu bildirdim.
mm- Rabbn hazretlerinin talebelerinden Mevln Muhammed Emn, birgn ona
yle arzetti: Nevbr Hce, asl ve erefli bir aileye mensp olup, babas ve dedeleri
evliydan idi. Fakat Nevbr Hce ok iki iiyor ve haram olan ilerle megul oluyor,
bunun slh iin bir tevecch buyurunuz. Bu bir komutandr. Eer tvbe etmek nasb
olursa onun sebebiyle askerlerden pekok kimse de kurtulur, slih kimselerden olurlar.
Bunu arzedince mm- Rabbn hazretleri skt etti. Yine bir def ayn ey arzedilince
mm- Rabbn hazretleri buyurdu ki: Ey Mevln Muhammed! Nevbr Hcenin hline
tevecch ettim. Onu haramlar ve gnahlar iinde grdm. Onu bu kt hlden kurtarmak
iin ok tevecch ettim, uratm. Elim ona ulamad. Fakat sonunda onu kendimize
ekeceiz buyurdu. Aradan uzun zaman geti. Hakknda byle buyurduu o kimse, iki
imeyi ve iledii dier haramlar terkedip tvbe etti. Bundan sonra ibdet ve tatla
megul oldu. Bu zt bir defsnda Serhend ehrinden baka bir ehre gitmiti. Serhende
dnnde hastalanp vefat etti. Oullar onu mm- Rabbn hazretlerinin trbesi
yannda bir yere defnettiler. Bylece mm- Rabbn hazretlerinin; Sonunda biz onu
yanmza ekeceiz buyurmasnn hikmeti anlald.
Birgn mm- Rabbn hazretleri odasnda yalnz otururken, talebelerinden
Abdlmmin hizmetinde bulunuyordu. Abdlmmine; Ne istiyorsan iste? buyurdu.
Abdlmmin yeni mslman olmu ve mm- Rabbn hazretlerini tanyp hizmetinde
bulunmakla ereflenmiti. Dedi ki: Her ne kadar uradmsa da annemle, birderimin
mslman olmalarn salayamadm! Onlarn mslman olmalar iin tevecch
buyurmanz arzu ediyorum. Bunun zerine mm- Rabbn hazretleri; ok muhabbet,
abuk mslman olmaya sebep olacak buyurdu. Aradan gn geti ki o talebesinin
annesi ve kardei Serhende gelip mslman olmakla ereflendiler.
Muhammed Him-i Kem yle anlatmtr: mm- Rabbn hazretlerinin
talebelerinden biri bana yle anlatt: Birgn mm- Rabbn hazretleri hastalanmt.
Bu hastal srasnda yemek iin onbir tane zm istedi. Hizmeti zmleri getirince,
mm- Rabbn hazretleri murkabeye dald. Bir mddet sonra ban kaldrp; ok garb
bir hl grdm. Bu zmleri nme koyduklar zaman, hepsinin Allah tellya mncaat
ettiklerini, yalvardklarn iittim. Allah tel zmlerin mncaatn kabul etti ve
hastalktan kurtulma bunlar yemee bal kld buyurdu. Bu zmlerden birka tane
yiyince hastal tamamen geti. Geri kalan zmleri de saklad. Bir mddet sonra kk
olu hastaland. Bu hastala dayanamayacak bir hl alnca o zmleri yedirdiler ve onun
da hastal iyileti.
Muhammed Him-i Kem yle nakleder: Hller shibi Seyyid Rahmetullahdan
iittim. yle anlatt: Dekken melikinin emri zerine, iki arkadala bir sahraya gittik.
Orada bir puthne grdm. Birgn senin stdndan, Bir mslmann elinden bunu
ykma ii gelirse, bunu muhakkak yksn, veya zarar versin. Bu ii yapmaktan kanmasn.
nk bunu yapan Allah yolunda, din iin cihd eden gaziler sevbna kavuur diye
duymutum. Onlarn bu szlerine gvenerek arkadalarma bu sahrada, bu puthneyi
koruyan kimse grnmyor, buray ykalm dedim. Duvarlardan biraz ykmtk ki, bu
civarda tarlalarnda alan Hindulardan biri, bizim puthneyi ykmakta olduumuzu
grm. Koup, o puthnede tapnan kyllere haber vermi. Aniden ne grelim! Bin
kiiye yakn bir kalabalk, talarla, sopalarla, mzraklarla tam bir kzgnlkla zerimize
doru geliyorlar. Ben ve arkadalarm hayret ve korkudan ne yapacamz arp,
olduumuz yerde kaldk. Kamaa bile cesret edemedik. Kalbimden Kelime-i ehdet
getirmee baladm. Bu hlde iken, senin stdnn kalbine mteveccih oldum ve; Ey din
by! Sizin nashatinize gvenip bu ii yapmaa koyulduk. Allah telnn izniyle bizi
bu alak kfirlerin elinden kurtar dedim. Bu yalvarma ve iltica esnasnda mm-
Rabbannin (rahmetullahi aleyh) sesi kulama geldi. Ve dedi ki: Hi korkma! imdi
senin iin slm askeri gnderiyorum. Ben arkadalarma; Bana bir hl oldu. Hazret-i
mmn sesini duydum. mmn sz verdii askerler ne zaman gelecek, bunlar yaklat
dedim. Hindular ok yaklamlard ki, aniden otuz krk kadar svari grnd. Tam bir
sratle geldiler, bir ksmn kamladlar ve bizi korudular. Hepsini srp gtrdler. Bu i
senin byk stdnn tasarrufu ve kermeti ile oldu.
Kymetli talebelerinden Seyyid Ceml, sahrada arslanla karlat. Kaacak yer
yoktu. mma snp, imdd diledi. mm, elinde baston ile grnd ve o kkremi
arslana iddetle vurdu. Arslan kat. Talebe kurtuldu.
mm- Rabbn hazretlerinin makbl talebelerinden biri, czzam hastalna
yakaland. Dostlar, onunla oturmaktan, bir arada durmaktan, onunla sofraya oturup
yemek yemekten kanyorlard. Hatt birgn, bir toplantda, ok sevdii arkadalarndan
biri onunla ayn kabdan yemek yemekten aka ekindi. Bu zt, bundan ok krld ve
zld. Hazret-i mmn derghna snp, Allah telnn izniyle tevecch ve yardm
etmesi iin yalvard. Hazret-i mm, efkat ve merhametlerinin okluundan, kederlendi
ve o hastaln kalkmas iin dua etti. O hastal kendine ekti. yle ki, bu hastalk o
kimsenin bedeninden onun mbrek ayaklarna intikl eyledi. Dostlar bu kimsenin
vcdunda hastalktan eser kalmadn grdler. Geri muhlislerin ihls ve akdesi daha
ok kuvvetlendi. Ama, bu hastaln hazret-i mma gemesinden, hepsi rahatsz,
huzrsuz olup, eleme gark oldular. Bu hastalk sebebi ile oullarnn ve talebesinin
sabrszln, ferydlarn, alamalarn ve korkularn grnce, kendilerinden de
kaldrlmas iin bir daha dua edip, yalvard. Allah telnn yardm ile kendilerinden de
kalkt. Oullarna ve dostlarna bunun mjdesini ulatrdlar. O hastaln bulunduu
azlarn gsterip eser kalmadn bildirdiler. Hepsi krettiler.
mm- Rabbn hazretleri talebeleri ile birlikte bir kye gitmek zere yola kmd.
Bir sahraya geldikleri srada, hava ok scak ve tozlu idi. Talebeleri bunaltc havada
susamlar ve scaktan rahatsz olmulard. mm- Rabbn hazretleri gzlerini semya
dikerek dua edince, birka adm yrmeden bir para bulut grnd ve hepsini glgeledi.
Toz kalkmayacak ve amur olmayacak kadar yamur yad. Yamurun ardndan havann
hararetini dren hafif bir rzgr esti.
Talebelerinden biri yle anlatr: mm- Rabbn hazretleri taleberiyle beraber bir
yolculua kmt. Bir kervansarayda konakladklar srada, talebelerine aniden yle
buyurdu: Bu gn buraya bir bel geleceini ve herkese sirayet edeceini gryorum.
Arkadalarmz birbirlerine sylesinler herkes; (Bismillhillez l yedurru measmih eyn
fil-ard vel fissemi ve hvessemul-alm) ve (Ez bi-kelimtillhittmmti min erri m
halak) dualarn tekrar tekrar okusunlar. nk, bu duay kim okursa, Allah telnn
inyeti ile kendisi ve mal korunur. Bunu syledikten sonra iki saat gemeden
kervansarayn baz ksmlarnda yangn kt. Bir trl sndremediler ve birok mal yanp
telef oldu. Bu arada mm- Rabbn hazretlerinin talebelerinden Mevln Abdlmmin
Lhornin de mallar yand. Ona; Sana hi kimse okunmas cbeden dualar sylemedi
mi? buyurdu. Arkadalar ona bu dualarn okunmas gerektiini sylemeyi unutmulard.
Muhammed Him-i Kem yle anlatmtr: Seyyidlerden bir gen, medresede
talebe idi. Onunla arkadalk ederdik. Birgn alayarak yanma geldi ve bandan geen
bir hdiseyi anlatt. mm- Rabbn hazretlerinin byk bir kermetini grmt. Dedi ki:
Hz. Aliye kar savaanlar, hele Hz. Muviyeyi sevmezdim. Bir gece senin stdn
mm- Rabbnnin Mektbtn okuyordum. Okuduum yerde; mm- Enes bin Mlik
buyurdu ki: Hazret-i Muviyeyi, sevmemek onu ktlemek, hazret-i Eb Bekri ve
hazret-i meri sevmemek bunlar ktlemek gibidir. Ona sene, bunlara sene verilen
cezay vermek lzmdr yazl idi. Bunu okuyunca, canm skld ve yerinde olmayan bir
yazy buraya yazm dedim. Mektbt yere attm. Yatama uzandm. Uyudum.
Rymda grdm ki; senin o byk stdn fkeli ve kzgn bir hlde yanma geldi. ki
mbrek elleri ile kulaklarm ekti ve; Ey chil ocuk! Sen bizim yazdmz
beenmiyorsun ve kitabmz frlatp, yere atyorsun. Benim yazm okuyunca aaladn ve
inanmadn. Ama gel, seni bir zta gtreyim de gr! Reslullahn (sallallahu aleyhi ve
sellem.) eshbn sevmediin iin, aldandn ondan iit buyurdu. Beni ekerek, bir
baheye gtrd. Beni bahenin kapsnda brakp kendisi yalnzca ilerledi. Uzakta
grnen byk bir odaya doru yrd. Orada nr yzl, byk bir ztn oturmakta
olduunu grdm. ekinerek ve sayg ile o zta selm verdi. nnde diz kp oturdu.
Ona bireyler sylyor, beni gsteriyordu. Uzaktan bana baklarndan benden bahsettii
anlalyordu. Biraz sonra senin o yksek stdn mm- Rabban, kalkt. Beni ard.
Bu oturan zt, hazret-i Ali (rahmetullahi aleyh)dir. yi dinle! Bak ne buyuruyor dedi.
Yanlarna gidip, selm verdim. Sakn, sakn! Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem.)
eshbna kar, kalbinde bir dargnlk bulundurma! O byklerden hibirini, hi ktleme.
Aramzda muharebe eklinde grnen ilerimizin, hangi iyi niyetlerle yapldn, biz ve o
kardelerimiz biliriz! dedi. Senin yksek hocann adn syleyerek; Bu ztn yazlarna da
sakn kar gelme! buyurdu. Bu nashati dinledikten sonra, kalbimi yokladm. Bu
hussdaki teredddn ve soukluun, kalbimden kmadn grdm. Bu hlimi hemen
anlad. fkelendi. Senin yksek hocana bakarak; Bunun gnl daha temizlenmedi.
Suratna bir tokat indir! dedi. eyh hazretleri, yzme kuvvetli bir tokat indirdi. Tokad
yiyince, kendi kendime dedim ki: Bunu sevdiim iin onlara dmanlk etmitim. Hlbuki
kendisi onlara dmanlmdan bu kadar ok incinmektedir. Bu hlden vazgemeliyim!
Kalbimi yokladm. Dmanlk, krgnlk kalmam, tertemiz buldum. O anda uyandm.
imdi de kalbim o kinden temizlenmitir. O rynn, o szlerin tad, beni baka hle
soktu. Kalbimde Allahtan baka hibir eyin sevgisi kalmad. Senin yksek hocan mm-
Rabbnye ve onun yazdklarndaki marifete inancm iyice artt.
mm- Rabbn hazretlerinin talebelerinden mevki shibi yksek rtbeli bir subay,
hazret-i mmn bir vezrin yanna gittiini duyunca, zld ve; Dnylk isteyenlerin
huzruna gitmek, onlara yakmazd dedi. Bunu sylerken orada, hazret-i mmn
muhlislerinden biri vard. O subaya; Elbette bir mslmann iini grmek yhut hayrl bir
i iin gitmilerdir, sizin bu itirznz hi de iyi deildir dedi. br susup, birey
sylemedi. O gen subay ayn gece ryda grd ki, gaybden bir grup insanlar geldi.
Tamamen kzgn idiler. Byk bir su ilemi gibi kendisini azarladlar. Birgn evvelki
itirz ile ilemi olduu kabahati kendisine hatrlattlar. Skca tutup dilini kesmek
istediler. ok yalvard, zr diledi, saysz tvbe ve istifar eyledi. Dierleri de kabul edip
vaz getiler. Bundan sonra grnte ar gelse de, hazret-i mmn hibir iine ve
szne itirz etmedi.
Muhammed Him-i Kem nakleder Vera ve fazletler shibi, cenb- Hakkn vel
kulu, Hce Abdlhak bu fakre yle anlatt: Zamanmz limlerinden birinin meclisinde
idim. Sz senin yksek hocandan almt. O lim, hazret-i mm ktlemee balad.
Ben o lime dedim ki: Bu fakr, bu azzin sohbetinde bulundum. Ayn zamanda ok evliy
da grdm. Onlarda grdm yksek hlleri, esiz marifetleri ve dnimize bu derece
ball, dierlerinde gremedim. Biliyorum ki, bu bykler Allah adamlardr. O lim, bir
takm meseleler ortaya att. Uzun mddet konutuktan sonra, kendisine dedim ki; te
Kurn- kerm! Hadi, ikimiz de abdest tazeleyip, ikier rekat namaz klalm. Tam bir niyet
ve ihtiy ile Kurn- kermi aalm. Atmz sahifenin ilk kelmn bu ztn hline iret
tutalm ve mnkaaya bylece son verelim. Szm kabul etti. kimiz de ikier rekat
namaz kldk. Kurn- kermi o lim eline ald. Tam bir arzu ve itiykla sahifeyi at.
Kurn- kermden at sahifenin banda melen; yle insanlar vardr ki, ticret ve
al-veri onlara Allahn zikrini (Allah hatrlama) unutturmaz (Nr-37)
buyurulan yet-i kerme kt. O lim hayret etti ve sylediklerine piman oldu. Ben de
krettim. Onlarn bu kermetlerini grdm iin, onlara ballm daha ok artt.
mm- Rabbn hazretlerinin gvenilir bir talebesi ve oullar yle anlatmlardr:
Bir tccr mm- Rabbn hazretlerinin komularndan birinin maln ald. Mal shibi ise,
mm- Rabbn hazretlerinin akrabasndan bir genci hrszlkla itham etti. O gen,
hakaret ve dayak korkusundan kap gitti. Serhend nbetisi bunu duyunca hazret-i
mm ard. inde geveklik gsterenin yanna gitmek cb etmediini bildikleri hlde,
mm- Rabbn hazretleri talebelerinden birisi ile yaya olarak oraya gitti. O edepsiz
nbeti onlarn nna yakmayan ok alak szler syledi. Hazret-i mm ise gayet
yumuak cevaplar verdi. Bu esnada Mevln Thir Bedah geldi. O kzgn nbetiye;
Kimi ayana ardm biliyor musun? Allah telnn dostlarna kt davrananlar
elbette ksa zamanda cezasn grr dedi. Nbeti onlar brakt. Aradan birgn
gemeden bu edebsiz nbeti, semtinde bulunan byk bir kalabalkla mnkaa etti.
kavgaya dkld. O nbeti, oullarndan ve akrabasndan yirmi kadar insanla kalabala
kar koymak istedi ve evin damna kt. O evde de harb iin saklanan patlayc maddeler
vard. Oraya aniden bir ate dt ve byk bir patlama oldu. O nbeti, btn olu ve
akrabas ile havaya utu. Cesedleri bile grlmedi. Bylece Allah dostlarna kt sz
sylemenin cezasn canyla dedi. Beyt:
Yalnz kendine deil, edebsizin zarr,
Onun atei sarar, hatt btn fk.
Zamann sultn, hakszlk yapan kumandanlardan birinin olunu, tam bir kzgnlkla
Lhora ard. Sultnn kzgnlnn okluunu grenler, gelir gelmez, onu fillerin
ayaklar altna attrp ezdirecek diye dndler. Kumandann olu da byle dnmt
ve ok korkmutu. Serhend ehrine gelince, mm- Rabbn hazretlerini o zamana kadar
grmedii hlde, ona inanmas ve mnev ball sebebi ile huzrlarna gelip kendisini
korumas iin yalvard. Bunun zerine mm- Rabbn hazretleri ona; Hi korkma!
Allahn izni ile sana hibir ktlk ve eziyet yaplmayacak, hatt sultan sana ltfedip
muhabbet ve hrmet gsterecek buyurdu. Eleminin ve zdrbnn okluundan onlara;
Size bal olan bu muhlisiniz hakknda buyurduklarnz, kalem ile bir kda yazsanz ve
o yazy bu garbe verseniz, hi skntm kalmazd efendim diye arzetti. Bu husstaki
srrnn fazlal zerine mm- Rabbn hazretleri tebessm edip yle yazd: Filn
kimse, sultnn gadabndan, kzgnlndan kurtulmak iin bu fakre snd. Bu fakr onu
himye kanatlarmn altna aldm. Helk olmaktan kurtuldu. Bu kd alp huzrundan
ayrld. Epey bir zaman sonra, birisi haber getirip; bu ahsa sultnn eziyet ettiini
zindana attn syledi. Bu haber mm- Rabbn hazretlerinin kulana gidince,
tebessm etti ve: Sabah gnei kadar ak olarak gryorum ki, o ahs sultandan efkat
ve inyet grmektir. Sylenenler doru deildir buyurdu. ki gn sonra haber geldi ki,
bu ahs sultnn huzruna knca, sultan kendisini glerek karlad ve birka nashat
edip, sonra iltift gstererek ona hilat verdi.
Sultan-zdelerin birini, zamann pdih zindana attrd. Pdih onun
ldrlmesini istiyordu. O zavall her tarafa bavurdu. Evliydan da yardm istedi. O
srada mm- Rabbn hazretleri Akraya gelmilerdi. Zindanda zgn bir hlde bulunan
bu zt, mm- Rabbn hazretlerinin eski talebelerinden biri vstas ile kendisinin
kurtulmas iin, huss tevecch ve dua etmesini rica etti. Bu talebe gelip tam bir
yalvarma ve srar ile o ztn isteini arzetti. Hazret-i mm o gece tevecch eyledi.
Sabahleyin buyurdu ki: Ona mjde ulatr ki, lmden kurtuldu. En ksa zamanda
hapisten de kacak. O talebe sevinle bu haberi ona gtrd. Fakat Sultan-zde,
zdrbnn ve eleminin okluundan bu habere tamamen inanamad. Allah telnn vel
kullarndan olan baka bir ztdan da kurtulmas iin tevecch etmesini, bir haberci ile rica
etti. O vel de; zlmesin! Grdm ki; Nakibend byklerinden birinin engeli geldi.
Onun baln, helk girdabndan kard dedi. Sultan-zde o gnlerde hapisten kt.
mm- Rabbn hazretlerinin talebelerinden oldu. Bu ie vsta olan o zt anlatr:
Hazret-i mm onun kurtulacan buyurduu zaman; Gnn sylemeyince, gnl
rahat etmiyor dedim. Buyurdular ki: Yarn kacak. Syledikleri gibi oldu, ertesi gn
hapishneden kurtuldu.
Muhammed Him-i Kem yle anlatmtr: Annesi tarafndan Sultan-zdelerden
olan, bu yksek yolumuzun stdlarndan birinin olu, kulun hastalna yakaland.
Gnlerce devam etti. Doktorlara bavurdu. Bir fide gremedi. ok eziyetler ekti. ok
zld. Ne yapacan, kime bavuracan bilemiyor, gece gndz gzne uyku
girmiyordu. Bu hakrin tandklarndan olan yaknlarndan birini, bu fakire gnderip;
Yolumuzun azzlerinin byklerinden yksek stdnza, iyi bir zamanda, bu belnn
kaldrlmas iin tevecch etmelerini arzederseniz, biz ve byklerimizin rhlar sizden
memnun olur diye syledi.
Bu haberi getiren fakr ikindiden sonra geldi. O gece yats namazndan sonra,
mm- Rabbn hazretlerini odalarnda yalnz bulup, hastann durumunu anlatp
kendilerinden tevecch istediini arzettim. nallah elimizden geleni yaparz buyurdu.
Sabah namaznn farzn kldktan sonra, bizzat kendisi bu fakri ard. Kulama
yaklap; Teheccd namazndan sonra, akam sizin sylediiniz hastaln kalkmas iin
dua ettim. Allah telnn yardm ile o bel kalkt. Hemen git. Duamz o mitsize ulatr
buyurdu. Bu fakr emirlerine uyarak, o ahsn yanna gittim. Beni grr grmez, yerinden
frlad, boynuma sarld ve gzlerinden yalar akmaa balad. Hlbuki, ben daha bir
kelime konumam idim. Dedi ki: Seni ne iin gnderdiklerini anladm. Biraz nce,
burada olanlara; Gecenin bitmesine birka saat kalmd ki; bu hastalk benden
tamamen kalkt. Sanki hi hasta olmam gibi bir hle geldim demitim. Yaknen anladm
ki, ricm onlara arzetmisiniz. Onlar da bu anda teheccd namazna kalkmlar, bu
hastaln kalkmasna dua ve tevecch eylemilerdir. Dualar kabul edildi. imdi mjdesini
bana gnderirler diye dnyordum. Ben de; in dorusu tamamen anladnz,
dndnz gibidir. mm- Rabbn hazretleri beni bu mjdeyi size ulatrmak iin
gnderdiler. Elhamdlillah ki, yksek yaratlnz ve ballnz sebebi ile yazya ve
habere lzum gstermediniz dedim. Bu hdiseyi grdkten sonra eyh-zde, sultan
evldndan olduu hlde, mm- Rabbn hazretlerinin huzruna gelip, tvbe ve inbetle,
talebe olma sadetine kavutu. Muhlislerinden ve sevdiklerinden oldu. yle ki, hocasna
gelirken dim yaya olarak huzruna gelir, bu memlekette, bu zamanda, byle byk bir
ztn bulunduuna dim krederdi.
Hce Divne Sretnin talebesi olan Mevln Muhammed Emn ar bir hastala
tutulmutu. Bu hastal epey bir zaman devam etti. Doktorlarn tedvisinden bir fide
grmedi. Hazret-i mmn bykln duyunca, tam bir yalvarma ile mektup yazp, if
ve dev olan dualarn istirhm edip, teberrken bir elbise gndermelerini de yalvararak
istedi. mm- Rabbn hazretleri onun arzusu zerine merhamet edip, bir mektbu ve
teberrken bir gmleklerini gnderdi.
Mektup yledir:
Kymetli olum! Kendi zerinize efkatli bir anne gibi titremeniz ne zamana kadar
srecek? Kendiniz iin zlmeniz, dertlenmeniz, ne kadar devam edecek! Kendini ve
herkesi l olarak dnmek, hissiz ve hareketsiz eyler gibi bilmek lzmdr. Elbette
sen leceksin, o kfirler de lecekler... (Zmer-30) yet-i kermedir. Bu birka
gnlk dny haytnda, ok zikrederek, kalb hastalndan kurtulmak en mhim itir. Bu
ksa zamanda mnev hastalklarn ilc, Allah tely hatrlamaktr. Maksadlarn en
by olan kalb, Allahtan bakasna tutulursa, ondan ne hayr gelir. hrette kalb
selmeti isterler. Rhun, Allahtan baka eylerden kurtulmasn ararlar. Bizim gibi dar
dnceliler, dim kalb ve rhumuzu baka eylere balamak iin sebepler arama
dnrz. Heyhat! Heyhat! Ne yapalm. yet-i kermede melen; Allah onlara zulm
etmez, onlar kendilerine zulm ederler (l-i mrn-117) buyuruldu. Zhiren olan
hastalnzdan merak etmeyiniz, inallah shhate kavuup tammiyle iyi olacaksnz. Bu
fakrden elbise istemitiniz. Bir gmlek gnderdim. Giyiniz ve ok bereketli olan netice ve
semerelerini bekleyiniz. Allah yolunda gidenlere selmlar olsun. Beyt:
Efsne gibi okuyanlara efsnedir
Kymetini bilene, bahsz haznedir.
Mevln Muhammed Emn, mm- Rabbn hazretlerinin gnderdii gmlei giydi.
Onun duas bereketiyle senelerce devam eden o hastalktan kurtuldu. Gelip talebelerinden
oldu.
Talebelerinden fazlet shibi bir zt yle anlatmtr: Benim mm- Rabbn
hazretlerine talebe olmamn sebebi udur: ok sevdiim bir akrabam vard. Ar hastala
tutuldu. ok doktorlara gitti, il kulland. Fakat bir fide grmedi. Bir kimseden, mm-
Rabbn hazretlerinin ismini ve bykln duydum. Huzruna gidip, tevecchlerini
istirhm ettim. Ftiha okudu ve huss odasna gitti. Biraz sonra kp; Hastas iin
bizden if isteyen ilim talebesi nerededir deyip, beni ard. Hemen huzruna gittim.
Gelin, af ve mafiret olunmas iin Ftiha okuyalm! dedi. Sonra ben akn ve zgn
olarak, Serhendden birka kilometre uzakta bulunan kyme dndm. Yolda, kendi
kendime dedim ki: mm- Rabbn hazretlerinin Ftiha okuyalm buyurarak, Ftiha
okumasndan bu akrabamn vefat ettii anlalyor. Eer byle ise, bu ok byk bir
hrikadr. Muhakkak gelip, talebesi olmalym. Eve geldiim zaman grdm ki, akrabam
vefat etmi, ykam ve gmmlerdi. Hesb ettim. Tam mm- Rabbn hazretlerinin
beni arp; Af ve mafireti iin Ftiha okuyalm buyurduu srada vefat etmiti. Ben bu
sebeple, o byk mmn talebelerinden oldum.
Muhammed Him-i Kem yle anlatmtr: mm- Rabbn hazretlerinin makbl
talebelerinden olan, yksek yaradll bir azzden iittim, yle buyurdu. Mhim bir i iin
Lhor ehrinden, Burhnpr ehrine gitmitim. Serhende gelip, hazret-i mmn ellerini
pmekle ereflendiim zaman hastalandm. Gideyim mi, kalaym m diye tereddt
ediyorum. mm- Rabbn hazretleri; ok mhim bir iin var, muhakkak gitmelisin,
inallah hayrls olur buyurdu. Emirlerine uyarak yola ktm. Henz iki konak
gitmitim ki, hastalm artt. Bir gece byle devam etti. Bu hastaln iddetli zamannda
kendi kendime; Onlar bana; Gidin bunda hayr vardr buyurdu dedim. Hlbuki
hastalm ok artt. Bu dnceden sonra bu hastaln atei ve sknts esnasnda,
mm- Rabbn hazretlerini ryda grdm. Hi zlme, if bulacaksn yola devam et
buyurdu. Sabah olunca, o hastalktan hibir eser kalmadn grdm. Delhiye gelince,
orada bir dostum bana Hre (bir ehir) helvas ikrm etti. Bunu yiyince, o hastalk daha
iddetli olarak tekrar bana geldi. Yataa dtm ve mm- Rabbn hazretlerinin kerem
ve tevecchne kavumak iin yalvarmaa baladm. ki gn gemeden, hazret-i mmn
huzrunda bulunan, eski ve sammi dostlarmdan biri, aniden kapdan ieri girdi.
Hayrdr, inallah dedim. Dedi ki: Beni mm- Rabbn hazretleri gnderdi. Git, filn
dostunun yannda bulun, imdi ar hastadr, senin gibi iten, hlden anlayana ok ihtiyc
olup, beraber bulunursunuz buyurdu. Senin yanna gelmek zere yola kacam srada
bir torba ifal ot isteyip sana getirmem iin bana verdi. te getirdim. Ben dedim ki: Bu
otlar mm- Rabbn hazretleri benim hastalmn iyilemesi iin il olarak

gndermitir. Bu otlar ezip, suyunu imeliyim. Doktorlar; Stmann iddetli zamannda,
tatl ve souk yenmez, iilmez deyip, beni bu iten men etmek istediler. Ben onlara;
mm- Rabbn hazretleri bunlar benim iin gnderdi ieceim dedim. ster istemez o
otlar ezip erbet yaptlar. er imez, hastalmn yarsnn getiini anladm. Ertesi gn
kalan otlarn da suyunu karp itim. O hastalk ve stma tamamen geti. Orada
bulunanlar, bu hdise zerine hayretler ierisinde kaldlar ve mm- Rabbn hazretlerine
ballklar kuvvetlendi.
Dekken memleketinde bulunan bir zt vard. mm- Rabbn hazretlerini henz
grmemiti. Fakat uzaktan tanm ve sohbetine kavumay ok arzu ediyordu. Arzusunun
okluundan; Uzakta kalan ve o nimetlerden mahrm olan bu garbe imdd ediniz
eklinde bir mektup yazd. mm- Rabbn hazretleri, bu mektbu okuyup ona cevap
olarak yazd mektupda yle buyurdu:
Mektbunuzu okurken, o diyrdaki nrniyetinizin fazlaln grdm ve midim
artt. Bunun iin Allah telya hamd ve krler olsun. O zt bu mjdelerle dolu
mektbun geliinden bir sene sonra, mm- Rabbn hazretlerinin sohbeti ile ereflendi.
Bir mddet o kapda hizmet etti ve ok iyi mumele grd. Sonra tekrar, Dekkene gitti.
Dekkene dndkten sonra mm- Rabbn hazretlerinin mjdesi zhir oldu. Binlerce tlib
onun yardm ile Ahrriyye yoluna girdi. Bir oklar, hl ve zevklere kavutu. Birok fsk
tvbe edip, doru yola girdi. Onun bu hlini, mm- Rabbn hazretleri daha nceden
grm ve haber vermidi. Msra:
Kalbler, uza gren gzne, esr olsun.
Dekkende emrinde binlerce insan olan bir vli vard. Bu vli slihleri, limleri,
rifleri severdi. mm- Rabbn hazretlerine de ok ball ve muhabbeti vard. Aniden
eylet bakanlndan azledildi. Zamann sultn, onun ve ocuklarnn hakknda gayet
kt dnyor, hatt ldrmek bile istiyordu. O vlinin tandklarndan olan, Mir
Muhammed Numn onun hlini mm- Rabbn hazretlerine bir mektup yazarak arzetti.
Huss yardmlarn istirhm edip, tekrar ayn makama gelmesini ve sultan tarafndan
gelecek bellardan muhafaza edilmesi iin dua istedi. mm- Rabbn hazretleri
mektbuna yle cevap yazd: Mektbunuzu okurken o hn (vli) gzmde, pek yksek
grnd. Onun hakknda hi merak etmeyiniz. Bu mektup, Mir Muhammed Numna
ulanca, mektbu vliye gnderdi. O da buna ok sevindi kretti ve dedi ki: Sultnn,
yoktan yere beni bu kadar fen tanmas ve beni bu hle drmesi bana ok ar geliyor.
Hasediler, sultna benim hakkmda ok yalanlar sylemiler ve yazmlar. Bununla
beraber byk vellerin, esiz riflerin tevecchlerine tamamen inanyorum ve
gveniyorum. Bu mektbun yazlmasndan on-oniki gn sonra, sultan yaptna piman
oldu. Tekrar merhamet ve efkat edip, o eylet ve memleketi vlinin emrine verdi.
Eskisinden daha ok ihsn ve iltift eyledi.
nsanlar doru yola getirmek iin ok alan bir lim, muhabbet ve tam bir ak ile
mm- Rabbn hazretlerinin derghna kotu. Huzruna gelince, mm- Rabbn
hazretleri yeni gelenlere, bilhassa eyhlere ve limlere kar gsterdii neeyi, tevzu ve
muhabbeti bu kiiye gstermedi. Baz stn talebeleri mm- Rabbn hazretlerine; Bu
zt, mehr limlerdendir diye arzedip; Tam bir ihls ile ok uzaktan huzrunuza geldi.
Ona, merhamet buyurun dediler. Buyurdu ki: Evet, yle dnyorduk. Fakat, alnnda
ak bir yaz ile mnkir kelimesinin yazl olduunu gryorum. Ne yapalm! Talebeleri
bundan dolay ardlar. Bir mddet onlarn yannda kald. Zamanla mm- Rabbn
hazretlerinin kef ve firsetlerinin tamamen doru olduu anlald. nk Peygamber
efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem.); Mminin firsetinden korkunuz, nk o
Allahn nru ile bakar. buyurmaktadr.
mm- Rabbn hazretlerinin talebelerinden azz bir zt yle anlatmtr: Daha
hocamn huzru ile ereflenmemitim. Bir mektup gnderip; Peygamberimizin (sallallahu
aleyhi ve sellem.) eshbnn bir sohbetle, eshbdan olmayan, en byk evliydan daha
stn olmalarnn sebebi nedir? Yoksa bir sohbette evliyda hsl olan btn hllerden
daha stn bir hl mi elde ediyorlard diye sordum. mm- Rabbn hazretleri bunun
cevbnda; Bu sulinizin cevb sohbete, hizmete yan beraber bulunmaya ve
grmeye baldr diye yazdlar. Bundan sonra mm- Rabbn hazretlerinin huzrlar,
hizmetleri ve sohbetleri ile ereflendim. Daha ilk sohbette yle hllere kavutum ki,
aklamaya ve beyna smaz. Ayn gn mm- Rabbn hazretleri beni arp: Bu gn
senin mektbuna cevap verdim, senin hllerin baka ekil ald. Anladn m? Yoksa
anlamadn m? buyurdu. Ayaklarna kapandm. O esrr ve firset nrlarnn bahesindeki
servinin ayaklarnn toprana, kalb gzlerimden gizli nehirler akttm.
mm- Rabbn hazretlerinin talebeleri yle anlatmtr: Gnl shibi bir seyyid,
birgn mm- Rabbnnin huzrlarna geldi. Seyyidi, yle bir hl kaplamt ki, yannda
oturan onun kalbinin; Allah! Allah! dediini duyard. Hele uyuduu zaman kalbinin bu
zikri iki kat fazla duyulurdu. Zamann meyhndan, kemle ve olgunlua gelmeden
iczet almt. Bu iczetin hakkyla verilmemi olduu anlald. mm- Rabbn
hazretlerinden de izin ve iczet almak istiyordu. Onun kalbinin zikretmesi ve istei
zerine, mm- Rabbn hazretleri buyurdu ki: Mbrek bir zt olduu anlalyor. Ama
bu hadde varan kalb zikrinin istilsndan ve hakkyla verilmemi olan o iczetlerden dolay
olan dnceleri, onun ilerleme yolunu kesiyor. Ona yaplacak il, bu hllerini yok
etmektir. ki gn gemeden, o kalbe id zikr kendisinden yle alnd ki, her ne kadar
kendini zorlasa bile zikredemedi. at kald. Alamaa, inlemee, feryd etmee
balayp, ok gz yalar dkt. mm- Rabbn hazretleri birka gn iinde, tevecch
ile onu eritti ve onun gurrunu kknden kazd. Sonra onu arp, tasavvufda gizli hller
ile ssledi, hllendirdi ve buyurdu ki: Kalb hlleri, kalbe id ve kklemi olmaldr.
mm- Rabbn hazretlerinin makbl ve kef shibi kk kardeleri ve kymetli
talebesi eyh Muhammed Mesd, geim iin ihtiycn gidermek maksadyla, Kandehr
ehrine ticrete gitmiti. O gnlerde mm- Rabbn hazretleri, bir sabah huzrlarnda
bulunan hizmetilerine yle buyurdu: Ne garb itir. Kardeim Muhammed Mesdun
nerede olduunu renmek iin tevecch eyledim. Kef gz ile her ne kadar aradysam,
hibir yerde bulamadm. Bundan sonra daha dikkatli tevecch eyledim, lm ve henz
gmlm olan yeni mezrn grdm. Dinleyenler hayretler ierisinde kaldlar. mm-
Rabbn hazretleri bunu sylemesinden bir mddet sonra, kardeinin beraber gittii
arkadalar geldiler ve onun Kandehrda vefat ettiini sylediler.
mm- Rabbn hazretleri bir defsnda Ecmr ehrine gitmiti. Bu srada mbrek
Ramazan ay gelmiti. deti zere teravih namazlarnda, Kurn- kermi hatm etmee
balad. Birinci gece yamur yad iin kk bir mescidde namaz kldlar. ok skk
oldu. Baz kimselerden onlara sknt ve eziyet geldi. Namaz bitirdikten sonra, buyurdu ki:
nallah hatimlerimizi bitiririz. Eer Allah telnn ihsn ile geceleri yamur yamayp,
mescidin avlusunda teravih namaz klarsak ne byk bir nimet olur. Muhammed Him-i
Kem bundan sonrasn yle anlatmtr: Bu fakr, bir arkadama; Ne sylediklerini
duydun mu? Ramazann sonuna kadar bir daha yamur grmeyeceiz, inallah dedim.
Drdnc hatmi bitirdikleri Ramazn- erfin yirmiyedinci gecesine kadar, gece yamur
yamad. Bu da onlarn byk bir kermeti idi.
Yine Muhammed Him-i Kem yle anlatmtr: Teravih namaz kldmz o
mescidin, bir duvar salam yaplmamt ve bir tarafa doru eilmiti. O kadar ki,
mescide gelenlerin ou ve etrfnda bulunanlar oradan geerken, bugn yarn bu duvar
yklacak derlerdi. mm- Rabbn hazretleri birgn bu dncelerine temasla buyurdu ki:
Bu duvar, bu fakirler burada kald mddete, bize riyet edip her hlde yklmayacak.
Nitekim bykler; Bizim akamz cidddir buyurmulardr. Buyurduklar gibi duvar,
mm- Rabbn hazretleri oradan ayrlncaya kadar yklmad. Oradan ayrldmz gn,
ben, herkes gittikten sonra bir bahne ile bir saat kadar o mescidin yannda kaldm.
Duvarn yklmasn takib ediyordum. mm- Rabbn hazretleri mescid grnmez
oluncaya kadar uzaklanca duvar birdenbire yklverdi.
Muhammed Him-i Kem yle anlatmtr: mm- Rabbn hazretleri Lhor
ehrine gittikleri zaman bir gece, yats namazn kldktan sonra eski bir binann yannda
durup; Sakn kimse bu binann yannda bulunmasn! dedi. O gece yamur yaacak ve
frtna esecek bir durum gzkmyordu. Tecrbeli bir ahs bana; Dier eski binalar
bundan kurtulacak da, bu binann kabahati nedir ki, yklacak dedi. Gecenin te ikisi
getikten sonra, o bina aniden ykld. Bu binada bir kadn yatyordu. Ev onun bana
kt. Yakn olan birisinin ayana da bir tula dt. Kadn grenler ezildi ve ld
zannederlerdi. Hazret-i mm; Biz bu gece burada kimse kalmasn demedik mi?
buyurdular. O kadn oradan kardklar zaman, zerinde bir yara ve incinme grlmedi,
bir zarar grmemiti.
O zamann sultnnn nc olu, dier kardelerinden ok daha olgun ve
aralarnda sekin bir durumda idi. Babasna isyn etmiti. Bir taraftan babas, bir taraftan
da bu olu, kuvvetli ordularla birbirlerine hcum ettiler. iddetli bir harb balad.
Babasnn tarafnda bulunup, en mhim ileri deruhte eden byk bir kumandan, bu harb
srasnda sultnn olunun tarafna geti. Dier kumandanlar da bu dncede idiler. Bu
ehzde, vellerin ve limlerin sevgisini kazanmt. slmiyetin yaylmasna gayret ve
mslmanlar himye ediyordu. Zamann evliysnn byklerinden bir ksm, mm-
Rabbn hazretlerine mektup yazp; Delhide bulunan veller ve bykler kef ve
vkalarla galibiyetin ve nusretin ehzde tarafnda olduunu gryorlar. Hazretiniz bu
hussda ne buyururlar dediler: mm- Rabbn hazretleri cevbnda; Harb
meydanndaki vaziyetin bunun aksi olduunu anlyorum, fakat sonunda ehzdenin
kazanacan tamamen gryorum buyurdu. Buyurduklar gibi oldu. Bir mddet kadar
dierleri devleti idre edip, sonra Allah tel kardeler arasnda sultanl ona (h
Cihn bin Cihngire) nasb etti. Babasnn vekli olarak onun makamna geti. Allah
tel, bu sultna Hindistan adlet ve ihsnla dolduran bir padihlk nasb eyledi. Bu
pdih sayesinde memleket baka nizma girdi. rifler ve limler bambaka hrmet
grdler. Dne stn hizmetler yapld.
Vefat: mm- Rabbn hazretleri 1024 (m. 1615) senesinde, elli yalarnda iken,
talebelerinden ok sevdiklerine; Benim mrm ve haytm hakkndaki kaz-y mbremin
altm sene olduunu ilhm ile bana bildirdiler buyurdu. Ve buna ok sevindi. nk
Peygamber efendimize (sallallahu aleyhi ve sellem.) tbi olmasnn okluu, ya
bakmndan da uymakla belli oluyordu. Ayn zamanda bu hussta Hz. Eb Bekre, Hz.
mere ve Hz. Aliye de uymu oluyordu.
1032 (m. 1623) senesinde Ecmrde iken; Vefat etmemin yakn olduuna dir
iretler, almetler grlmee balad buyurdu. Serhendde bulunan kymetli oullarna
mektup yazp; mrmzn sona ermesi yakndr buyurdu. Babalarnn hasreti ve ayrl
ile yanan, evliynn gzlerinin nru kymetli oullar, bu mektbu alnca, babalarnn
bulunduu yere hareket ettiler. Huzruna kavuunca, birgn, bu yksek oullarn hussi
odaya ard. Buyurdu ki: Kymetli oullarm, bu dnyya hibir ekilde nazarm ve
ballm kalmad. br dnyya gitmek cb ediyor, gitme ve yolculuk almetleri
grnmee balad. Muhammed Him-i Kem demitir ki: Oullar odadan knca,
kalblerindeki sknty ve llemeyen znty, bu fakr grdm. Her birinin alamaktan
boaz tkanyordu. Byle olduklarn grnce, kendilerine ne iin bu kadar aladklarn
sordum. Babalar mm- Rabbn hazretlerinin, vefatnn yakn olduunu aklamas
zerine aladklarn rendim. Fakat mm- Rabbn hazretleri, bu haberden oullarnn
ok zgn olduunu, kalblerindeki sknt ve darl grnce, ayn zamanda kendisine
daha bir yldan ok yaayacaklar bildirilince, tekrar oullarn ardlar ve: Bir takm
ileri tamamlamak iin daha bir mddet yaayacamz bildirdiler buyurdu. Bu
mjdeden, bu iki mesud karde ok sevindiler, mesrr oldular. Bundan sonra bu hdiseyi
bana anlattlar. Bununla beraber, bu fakirin gzyalarnn akt rahneleri (ukurlar) am
oldular. Fakat, bu mjdelerinden, kymetli oullar ve bu kalbi yaral k, uzun yllar
yaayacaklarn mid ettik.
Gayb habercilerden biri de udur: mm- Rabbn hazretleri o gnlerde, Hce
Munddn Ceti hazretlerinin mezrn ziyrete gitti. Bir mddet o evliynn kalblerine
murkabe ederek oturdu. Kalknca, buyurdu ki: Hazret-i Hce ok iltift edip, ok efkat
gsterdiler. Kendi huss bereketlerinden ziyfetler verdiler. Konutuk ve ok srlar
akland. Konuulanlardan biri udur: Buyurdu ki: Bu asker arasnda bulunmaktan
kurtulmaa almaynz. Kendinizi Allah telnn rzsna braknz. Bu arada o mezarda
hizmet gren trbedrlar gelip, mm- Rabbn hazretlerinin elini pmekle ereflendiler.
Munddn Ceti hazretlerinin kabrinin rtsn her sene deitirip eskisini
evliynn byklerinden birine gnderirlerdi. Yhud da zamann pdihna verirler, o da
kymetli inci ve mcevherat gibi, bir sandkta, teberrken saklard. O gn, o mezrn
rtsn deitirdiler ve eskisini mm- Rabbn hazretlerinin huzruna getirip, buna en
ok lyk olan sizsiniz diyerek takdim ettiler. mm- Rabbn hazretleri tam bir edeble
kabul etti. rty hizmetilerine verip, kalbden souk bir ah ekdi ve; Hazret-i Hceye
bundan daha yakn bir libs, bir rt yoktur. Bunu, bana kefen etmek iin saklayn
buyurdu.
Muhammed Him-i Kem yle anlatmtr: O gnlerde bir gece, teheccd
vaktinde bu fakr, huss odalarnn yanna geldim. Kaplarnn eiinin dibinde bam
dizlerimin zerine koyarak, tefekkr etmee baladm. Aniden o odadan alamakla kark
ackl, hznl bir ses iittim. Kulam kapya dayadm ve mm- Rabbn hazretlerinin
ili olarak bir beyt okuduklarn ve Hakk gren gzlerinden ihtiy ve muhabbet
gzyalar dktklerini anladm. O beyt u idi:
ki gnlk hayatla Cm gamna doymad,
h ne gzel olurdu, u mrm uzun olsayd.
mm- Rabbn hazretleri Ecmr seferinden Serhende dnnce, artk evinde
inzivya ekildi. Bir mddet, be vakit namaz ve Cuma namaz hri, evden dar
kmad. Nr ve esrr menba olan huss odasna; Muhammed Him-i Kemden,
yksek oullarndan, talebelerinden ve hizmetilerinden iki kii hri, bakalarnn
girmesi ok ndir oluyordu. Bu halveti setii gnlerden birgn, souk bir nefes ekip;
eyhlislmn (Eb Ali Dekkkn) merebi ok ykselince, meclisinde insan kalmad
szn syledi. Burada olduu gibi, mrnn sonuna doru, mm- Rabbn
hazretlerinin merebi de o kadar yksek oldu ki, talebelerinin en yksekleri bile onun
yannda mektebe yeni balayan kk ocuklar gibi kalyorlard.
O gnlerde dostlarna yazd mektuplarda ekseriya istifar ve Kelime-i tevhdin ok
okunmasn yazard. Hatt baz mektuplarnda; mrmzn sonu yaklat, bakalm ne
olur? diye aka yazd. Muhammed Him-i Kem yle anlatmtr: Bu esnada,
Dekken idresinde karklklar ve herc merler sebebiyle hatrma, gidip ocuklarm
alp, yksek huzrlarna getirip, Serhende, yerleeyim diye geldi. Bu arzumu mm-
Rabbn hazretlerine arzettim. Nihyet yzlerce hasret ve gamla izin verdi. Gitmek iin
izin verdii zaman, kendilerine; Dua buyurunuz da, bir an evvel dnp Hakka kulluk
edenlerin sna olan kapnzla erefleneyim diye arzettim. Bir h ekip; Dua edelim
de, hrette, hep beraber bir yerde olalm buyurdu. Bu canlar yakan son szleri aklm
bamdan ald. Fakat, bu tlihsizin nasbi mahrmluk olunca, kazya kar gelemeyip,
ister istemez, gzlerimden kanl yalar akta akta, hasret ve gurbet iirleri dize dize
hazrla baladm ve ayrldm.
mm- Rabbn hazretleri vefat etmeden alt ay nce, abn aynn onbeinci
gecesi olan Bert kandili gecesini, kendi huss odasnda ihy eyledi. O gece yars,
kymetli hanmnn bulunduu odaya geldi. Hanm dedi ki: Bu gece ecellerin ve amellerin
takdir edildii gecedir. Kimbilir Allah tel kimin defterine lecek ve kimin defterine
yaayacak! diye kaydetti. mm- Rabbn hazretleri bu sz duyunca; Niin tereddt ve
phe ile sylyorsun? Ya isminin, dnyda yaayacaklar sahifesinden silindiini grenin
hli nice olur? buyurdu. Bunu syleyince, esrr yata olan kalbinden bir h ekti.
Bylece mm- Rabbn hazretleri, o sene vefat edeceine kermetiyle iret
buyurmulard.
mm- Rabbn hazretlerinin talebelerinden biri yle anlatmtr: mm- Rabbn
hazretlerinin mrnn son gnlerinde, hasta olduu srada huzruna kp, birka
gnlne memleketime gidip gelmek iin izin istedim. Birka gn dur! buyurdu. Sonra
tekrar arzedip; Hemen gidip, dneceim dedim. Birka gn sabret! buyurdu. Fakat;
Gidip en ksa zamanda huzrunuza dneceim deyince, izin verdi ve: Sen nerede, biz
nerede, ilkbahar nerede? msran okudu. Bu sznden birka gn sonra vefat etti.
Bunun gibi, huss mahremleri ve onlara ok yakn olanlar; bu gnlerde mm-
Rabbn hazretlerine inziv ve insanlardan uzak kalmalarna temasla; olukocuunuzdan ve btn insanlardan ayrlmanzn, uzlete ekilmenizin sebebi nedir? diye
sorunca, cevbnda: Bu dnydan gmemi ok yakn gryorum. byle olunca,
tamamen inziv ve ayrl tercih edip, dim istifar ediyorum, af diliyorum. Bunlar
zarur gryorum. Btn vakitlerimi ve nefeslerimi, zhir ve btn ibdetlerle geirmeyi
elzem buluyorum. Bu da ancak, insanlardan ayrlmak ve yalnz kalmakla ele geer. Bunun
iin beni braknz, benden ayrlnz ve beni Allah telya smarlaynz buyurdu.
Yine bugnlerde, birgn kendi evinin aralnda (holnde) istirahat ederken, aniden;
ki ay sonra biz bu evde olmayz buyurdu. Orada bulunanlar; Huss odanzda m
bulunacaksnz? diye arzettiler. Buyurdu ki: Orada da olmayacam. Ya nerede
olacaksnz? diye sordular. Bu yerlerden hibirinde olacam grlmyor. Bakalm ne
olur? buyurup, yollarnn cb ak sylemedi.
Bu arada ok sadaka verdi ve byk hayrlar yapt. Esrr mahremlerinden,
yaknlarndan biri, bu sadaka ve hayratlarnn okluunu grnce; Btn bu hayratlar,
bellarn giderilmesi iin midir? diye sordu. Buyurdu ki: Hayr, belki de kavumak evki
ile bunlar yapyorum. Ve u beyti okuyup gzlerinden sevin gzyalar dkld:
Vuslat gndr srdam leme kucak aaym,
Bu devletin, bu nimetin sevinlerini saaym.
Muharrem-l-harm aynn onikinci gn buyurdu ki: Bana bu dnydan br
dnyya gitmeme krk veya elli gn kaldn bildirdiler. Mezrm da gsterdiler. Bu
szleri dinleyenler zldler ve aa kaldlar. Cierlerindeki yara yeniden tazelendi. O
gnlerde, olu Muhammed Sad birgn, mm- Rabbn hazretlerini alarken grd.
Sebebini sordu. Cevbnda; Allah telya kavumann sevinci ile alyorum buyurdu.
Yine olu; Allah tel, bu ii, bu dnyda ok sevdiklerinin isteine brakr. Madem ki,
siz bu kadar ok istiyorsunuz, elbette gidersiniz diye arz etti. Bu sz syleyen
oullarnda bir deime grd ve buyurdu ki: Muhammed Sad! Allah telnn
gayretine dokunuyorsun. Olu; Kendi hlime zlyorum dedi ve gayet samim bir
beynla, derd ve elem dolu kalbini dar vururcasna; Ey gnlmn srru babacm!
Bize yaptnz bu efkatsizlik ve acmaszlk nedendir? diye arz etti. Bunun zerine;
Allah tel sizden sevgilidir. Ayrca bizim size efkat ve yardmlarmz, vefat ettikten
sonra, bu dnydakinden daha ok olacaktr. nk bu dnyda iken, insanlk cb
bazan ister istemez yardm ve tevecch tam olmuyor. Hlbuki ldkten sonra, beer
sfatlardan tamamen ayrlma vardr buyurdu. Bunu syledii gnden itibren, o gnleri
saymaa baladlar. yle ki, Safer aynn yirmiikinci gecesi kalbleri hasta eshbna;
Bugn sylediim gnlerin krknc gn gemi oluyor. Bakalm bu yedi-sekiz gnde ne
zuhur eder buyurdu. Yine oullarna buyurdu ki: u arada hsl olan birka gnlk
shhatte, Allah tel, Habbine (sallallahu aleyhi ve sellem.) tbi olan bir insanda
bulunabilecek btn kemlt bana ihsn eyledi. Oullarnn bu szlerden kalbleri
paraland. nk, bu szlerde Hz. Eb Bekr (rahmetullahi aleyh) Sddk-i Ekberin; Bu
gn dninizi tamam eyledim. yet-i kermesi gelince kalblerine gelen, yan
Peygamber efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem.) vefat edecektir, ilhmndan bir iret
bulunduunu anladlar. Msra:
Senin misk zlfnden, ayrlk gecesinin kokusu geliyor.
Safer aynn yirmi Perembe gn, dervilere, kendi mbrek elleriyle
elbiselerini taksim etti. Kendi zerinde pamuklu, scak tutan bir elbise bulunmad iin,
havann soukluu tesr edip, tekrar stma hastalna tutuldu ve tekrar yataa dt.
Peygamber efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem.) hastalktan kurtulup, az bir zaman
sonra tekrar hasta olmular ve vefat eylemilerdi. mm- Rabbn hazretleri, bu hussta
da ittib (uymay) karmad. Bu hastalktan evvel hizmetilerinden birine; Mangal iin
u kadar liralk kmr al! buyurdu. Biraz sonra tekrar yanna ararak; Sylediimin
yars tutarnda kmr al, nk bir ses kalbime, o kmrleri yakacak kadar zaman
kalmad diyor buyurdu. Kmrn bir ksmn kendisi iin ayrtp, dierini ocuklarna
gnderdi. Kendisine ayrlm olan miktar, vefat ettii gn tamamen bitmiti. Bu hastalk
zamannda, yksek ilimleri, ok fazla olarak kendi yksek oullarna anlatt. Birgn ince
hakkatleri beynda o kadar urayor ve bunun iin o kadar konuuyordu ki, kymetli
oullar Hce Muhammed Sad; Hazretinizin hastal bu kadar konumanza elverili
deildir, bu marifetlerin beynn bir baka zamana braksanz nasl olur babacm? diye
arzetti. Bunun zerine buyurdu ki: Ey olum! Daha zaman ve frsat var m? Biliyorum ki,
bir baka vakit, bu kadarn sylemeye de kuvvet ve kudret bulamayacam.
Bu gnlerde hastal iddetli olmasna ramen cematle namaz klma terketmedi.

Ancak son drt-be gn, yalnz bana namaz kld. Dualar, tesbihleri, salevtlar, zikri ve
murkabeyi, hibir eksiklik olmadan yapyordu. Dnimizin ve hocalarnn yollarnn
inceliklerinden hibirini terketmiyordu. Bir gece, gecenin nc yarsnda kalkp abdest
ald. Teheccd namazn ayakta kld ve; Bu bizim son teheccdmzdr buyurdu.
Vefatndan biraz nce, kendinden geme hli grld. Byk olu, bu kendinden
geme hlinin okluu, hastaln iddetinden mi, yoksa istirak (nurlara gmlme)
sebebi ile midir, diye arzetti. Cevbnda; stirak sebebi iledir. nk, baz ok yksek
hller grnyor. Bunun iin onlara tevecch ediyorum, t ki hepsini olduklar gibi
grebileyim ve bunlarla hereyim tamam ve kmil olsun buyurdu. Bu derin srlardan
ksaca yksek oullarnn kulaklarna fsldad. Bu kendinden geme hlinden kurtulunca,
cieri yaral, kalbi yank talebelerine elved szn hatrlatan, vasiyyetlerini sylemeye
balad. Bu vasiyyetlerin ou; mutbeata, Peygamberimize (sallallahu aleyhi ve sellem.)
tbi olmaya tevik, snnete yapma, bidatten kanma, zikr ve murkabeye devam etme
hakknda idi.
Buyurdu ki: Snnete ok sk sarlmak lzmdr. Bu szleriyle de Peygamber
efendimize (sallallahu aleyhi ve sellem.) uymak istemilerdi. nk, Peygamber
efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem.) vefat edecekleri zaman byle nashat eylemilerdi.
Abbd bin Sriyeden (rahmetullahi aleyh). Tirmiz ve Eb Dvd yle rivyet eder:
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem.) bize vaz ediyordu. Bu vazdan kalbler rperiyor.
Gzler yaaryordu. Dedik ki: Y Reslallah! Bu szleriniz ved vazna benziyor, bize
vasiyyet ediniz. Reslullah aleyhisselm buyurdular ki: Size vasiyyetim olsun:
Allahtan korkunuz, bir kle bile emr-i ilhyi bildirirse dinleyiniz ve yapnz.
Yaayanlarnz ok eyler grecek. O zaman benim ve Hulef-i ridnin
snnetine gayet sk sarlnz, onu elden karmaynz. Dinde bidatten ok
saknnz. nk btn bidatler dallettir, sapklktr.
mm- Rabbn hazretleri vasiyyetine devamla yle buyurdu: Dnimizin shibi,
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem.) nashatlerin en incelerini bile; Din nashattir.
hads-i erfi gereince ihml etmediler. Dnimizin kymetli kitaplarndan, tam tbi olmak
yolunu reniniz ve bununla amel ediniz. Benim tehiz ve tekfin ilerimde snnete
uyunuz. Bundan evvel daha nce mbrek hanmna buyurmutu ki: Eer ben senden
evvel, bu skntlarla dolu dnydan hrete gidersem, benim kefenimi, senin mehr
parandan aldrrsn.
Nashatlerinden biri de; Mezarm belli olmayan bir yere yapnz idi. Yksek oullar
arzettiler ki: Bundan evvel, hazretinizin ireti ile aabeyimizin gmld, erefli ve
bereketli yer hakknda; Benim mezarm orada olacaktr. Ayn yerde gmleceim
buyurmutunuz. Bu gn de byle buyuruyorsunuz. Evet yle idi. Fakat imdi ben byle
istiyorum dedi.
Oullarnn, bunu kabul etme hakknda durakladklarn grnce; Eer byle
yapmazsanz, ehrin dnda yksek babamn yanna defnediniz. Bu da olmazsa, ehrin
hricinde bir bahede benim mezarm yapnz. Sslemeyiniz. Olduu gibi braknz ki, en
ksa zamanda nin kalmasn buyurdu.
Hazret-i mm kendi kabirleri iin buyurduklar iki yer hakknda, oullarnda bir
duraklama, bir dikkat, hatt bir aknlk grnce, tebessm edip; Serbestsiniz. Nereyi
mnsip grrseniz, oraya defnediniz buyurdu. Vefat ettii Safer aynn yirmidokuzunda
Sal gn, gece kendine hizmet eden hizmetilerine; ok zahmet ektiniz, bu sizin son
zahmetinizdir buyurdu. Gecenin sonunda: Bu gece de bitti, sabah oldu buyurdu. O
gnn irk zamannda; Bevl edeceim, bir leen getirin buyurdu. Getirdiler, fakat
iinde kum yoktu. inde kum olmazsa srama ihtimli olabilir buyurdu. O en nzik
zamanda da, en ince husslara dikkat edip, bevl etmedi ve; Bu leeni kaldrn, beni de
yatama yatrn buyurdu. Dedii gibi yaptlar. Kendilerine biraz sonra, vefat edeceksin,
abdest almaa vakit bulamayacaksn ilhm gelince, abdestini bozmak istemedi ve
abdestli olarak rhunu teslim etmek istedi. Sedirin zerine yatnca, snnet zere sa elini
sa yanann altna koyup, zikrle megul oldu. Byk olu Muhammed Sad, babasnn
sk sk nefes oldn grnce; Hl-i erfiniz nasldr babacm? diye arzetti. yiyim ve
kldm o iki rekat namaz kfidir buyurdu. Bundan sonra bir daha konumad. Yalnz
Allah telnn ismini syledi ve biraz sonra da vefat etti. Peygamberlerin byklerinin
ounun son szleri namaz olmutur. Bu hussta da Peygamberlerin serverine (sallallahu

aleyhi ve sellem.) tbi oldu. Vefat binotuzdrt senesi, Safer aynn yirmisekizi, gne
hesab ile yirmidokuzu, Sal gn kuluk vakti vk oldu.
O ay yirmidokuz gn idi. Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem.) vefat
ay olan Rabul-evvel aynn ilk gecesi, Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi ve
sellem.) huzruna kavutu. Hastalk ve humma ektii gnler, yann sene adedi kadar
olup, altm gn idi. Hads-i erfde; Bir gnlk humma, bir senenin keffretidir.
buyuruldu. ektikleri hastalk, bu hads-i erfin mansna uygun oldu.
mm- Rabbn hazretlerinin nrlu bedeni ykama tahtasnn zerine koyulup,
elbiseleri soyulunca, orada olanlarn hepsi de grdler ki, hazret-i mm, namazda olduu
gibi ellerini balad. Sa elinin ba parma ve kk parman, sol elin bileinde halka
yapt. Hlbuki, oullar vefatndan sonra, kollarn dzeltip uzatmlard. Ykama tahtasna
yatrrken, tebessm etti ve bir mddet byle mtebessim olarak kald. Hatt orada
olanlar feryd ettiler.
Ykayc, mbrek ellerini ap dzeltti. Sol tarafa yatrd, sa tarafn ykad. Sa
tarafa yatrp sol tarafn ykayaca zaman, orada bulunanlar, vellik kuvvetinin bir almeti
olarak, zaf bir hareketle ellerinin hareket ettiini, biraraya geldiini ve eskisi gibi tekrar
sa elinin ba ve kk parmaklarnn, sol elinin bileinde halka yaptn grdler.
Hlbuki sa tarafa yatnca, sa elin sol el zerine gelmemesi cbederdi. Latif elleri mum
ve taze gl yapra kadar taze idiler. Bununla beraber yle bir kuvvetle sol elini tutmutu
ki, ayrmak ve zmek mmkn deildi. Kefene sardklar zaman, yine ellerinin baland
grld. Bylece iki- def vki oldu. Nihyet oradakiler, bunda derin bir man ve gizli
bir sr olduunu anlayp, bir daha ellerini amaya uramadlar ve oullar Hce
Muhammed Sad; Madem ki, muhterem babam byle istiyor, byle brakalm buyurdu.
Peygamber efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem.) hads-i erfde; Yaadklar gibi
lrler. buyurdu. Bu, Allah telnn byk bir ihsndr. Dilediine ihsn eyler. Onun
ihsn boldur.
mm- Rabbn hazretlerinin cenze namazn, olu Hce Muhammed Sad kldrd.
Vefatnda 63 yanda idi. Serhendde evinin yannda defnedildi. Daha sonra Afganistan
pdih h-i Zaman, kabri zerine byk ve ok sanatl bir trbe yaptrd. Vefat haberi,
talebelerini ve sevenlerini ok zp alatt. Duyulduu her yerde gzyalar dkld.
Vefat zerine ok iirler yazlm ve pekok trih drlmtr. Onun vefatna
dayanamayan talebelerinden Muhammed Him-i Kem yle anlatr: Vefat ettii gnn
akam ehrin kenarnda, virne bir mescidde, o pahasz haznenin hayliyle iim yanyor,
kalbim paralanyordu. Kalbimden souk ahlar ekiyor, gzmden yakc gzyalar
dkyordum. Ben bu hlde iken birden hocamn rhniyeti gzkp; Sabretmek lzm
buyurdu. Binlerce krklk ve peranlk iinde; Ey efendim, atee kim dayanabilir?
dedim, brhim aleyhisselma uymay yerine getirmek lzmdr buyurdu. Bylece, bu
kendinden gemi n divanelii artt, zdrbm ve ona olan muhabbetimi dile getiren
iirler sylemee baladm.
Byk olu Muhammed Sad buyurdu ki: Yksek babam, vefatndan sonra ryda
grdm. Allah telnn kendisine verdii byk nimetlerden tam nee ve sevinle
anlatyordu ve bununla iftihar ediyordu. Kendisine; Canm babacm, kr makmndan
hi kimseye bir nasb verdiler mi? diye arzettim. Evet, beni de kredenlerden eylediler
buyurdu. Arzettim ki, Kurn- kermde melen; kreden kullar azdr. (Sebe-13)
buyuruluyor. Bu yet-i kermeden anlalan, bu cematin, peygamberler olduudur. Yhud
da Peygamberlerin en byk eshblardr. Eb Bekr-i Sddk (rahmetullahi aleyh) gibi
deyince; Evet, yledir. Fakat beni huss bir ihsn ve inyetle, o cemate dhil eylediler
buyurdu.
Hce Muhammed Masm hazretleri buyurdu ki: Babam vefatndan sonra ryda
grdm. Mnker ve Nekrin suli nasl geti? diye sordum. Buyurdu ki: Allah tel
merhamet ederek, bereket cihetiyle ilhm edip; Eer sen izin verirsen bu iki melek
kabrine gelecek buyurdu. Arzettim ki: Ey Allahm! Bu iki melek de, senin huzrunda
kalsnlar dedim. Nihyetsiz rahmet ve merhametinden bana acd ve onlar benim yanma
gndermedi. Tekrar; Kabir skmas nasl geti? diye sordum. Oldu, fakat ok az oldu
buyurdu.
ocuklar:
1- Hce Muhammed Sdk: Byk olu olup, daha kk yata tasavvufda yksek
hllere kavutu. Onsekiz yanda iken zhir ilimleri bitirip, ders vermeye balad.
Tasavvufda en yksek dereceye ulat. Yirmidrt yanda iken 1025 (m. 1616) senesinde
tn, veb hastalndan vefat etti.
2- Hce Muhammed Sad: Babasnn huzrunda ilim renip, onyedi yanda akl ve
nakl ilimleri rendi. Tatl szl ve alak gnll olup, dnyya hi kymet vermezdi.
Hads ve fkh ilimlerinde, yksek derecede lim idi. mm- Rabbn hazretleri bu oluna
iczet ve hilfet verip; Muhammed Sad, Ulem-i rsihndendir (ilmini nbvvet
kaynandan alan limlerden) buyurdu. Bu olu 1070 (m. 1660) senesinde vefat etti.
3- Muhammed Masm: Hindistanda yetien kelam limlerinin en mehrlarndan
olup, zhir ve btn ilimlerde pek yksek derecede idi. O dounca, mm- Rabbn
hazretleri; Muhammed Masmun dnyya gelii bizim iin pek bereketli ve pek
mbrek oldu buyurmutur. Babas onu akl ve nakl ilimlerde yksek derecede
yetitirmitir. Ona; lim tahsilini abuk bitir ki, seninle iimiz vardr buyurmutur.
Muhammed Masm (rahmetullahi aleyh) daha ondrt yanda iken babasna; Ben
kendimde yle bir nr gryorum ki, btn lem gne gibi ondan aydnlanmaktadr.
Eer o nr snerse dny karanlk, zulmetli olur! diyerek hlini babasna arzetmitir.
Bunun zerine babas mm- Rabbn ona; Sen zamannn kutbu olursun buyurarak
mjde vermitir. Muhammed Masm, daha sonra bu hussu yle belirtmitir: Allah
telya hamd senlar olsun. Vadedilen ele geti. Mjdelere kavutum! Muhammed
Masm (rahmetullahi aleyh) 1079 (m. 1667) senesinin Rabul-evvel aynn yedinci gn
vefat etti.
4- Muhammed Ferrh: Daha ok kk iken feyz ve nrlara kavumu, kk
yata, tn hastalndan 1024 (m. 1615) senesinde vefat etmitir.
5- Muhammed s: smi, s aleyhisselmn ismine izafeten s konmutur. Birgn
mm- Rabbn hazretleri Th sresini dinliyordu. Buyurdu ki: s aleyhisselm
grdm. Meclisimizde idi. Bana; Senin bir ocuun dnyya gelecek. smini benim
ismimden koyunuz dedi. Dounca ismini Muhammed s koydular. Drt yana gelince
hrikalar, kermetleri grlmeye balad. Bu olu da Muhammed Ferrh ile ayn gn
tn hastalndan vefat etti.
Veb (tn) hastalnn yaygn olduu gnlerde, iki olu Muhammed Ferrh ve
Muhammed s hastalandlar. mm- Rabbn hazretleri bu iki kardei birbirinden ayr
yerlerde yatrn dedi. Muhammed Ferrhu cemathne odasnda, Muhammed sy ise,
ierideki odada yatrdlar. Muhammed s vefat etti. Muhammed Ferrh da ardr.
Kardeinin vefatn ona haber vermeyelim dediler. Bu srada Muhammed Ferrh; Ey
kardeim, vefaszlk ettin, benden evvel gittin dedi. Mevln Abdlhay orada idi. Bb,
kime sylyorsun? dedi. Muhammed sya sylyorum. Ahrete gitmede benden evvel
davrand cevbn verdi. Mevln Abdlhay, Muhammed s ierideki odadadr. Onun
vefat ettiini nereden bildin? deyince, Muhammed Ferrh; Meleklerin onu gaslettiklerini
gryorum dedi. Ayn gn akam Muhammed Ferrh da vefat etti.
mm- Rabbn hazretleri, Mevln Slihe gnderdii bir mektupda (Birinci cild,
306. mektup), tn hastalndan kk yata vefat eden oullar iin ksaca yle
yazyor:
Kardeim Molla Slih! Serhendde bulunanlarn bana gelenleri dinle! Byk olum
Muhammed Sdk (rahmetullahi aleyh), iki kk kardei Muhammed Ferrh ve
Muhammed s birlikte hrete gittiler. nn lillahi ve inn ileyhi rcin. Allah telya
sonsuz hamd olsun ki, nce geride kalanlara sabr etmek gcn ihsn eyledi. Bundan
sonra bu beldan rz olmay nasb eyledi. Beyt:
Beni incitsen de, yz dnmem yine,
Sabretmek tatl olur sevgili elemine.
Sekiz yanda vefat eden ve bu yata ok kermet ve hrikalar grnen
Muhammed sdan ne bildireyim! Her de, nefis birer cevher idiler. Bize emnet
verilmilerdi. Allah telya hamd olsun ki, bu emnetleri rz olarak shibine teslim
eyledik. Y Rabb! Peygamberlerin efendisi hrmetine, bizi onlarn sevbndan mahrm
brakma! Onlardan sonra bizleri fitneye drme!
6- mm Glsm: mm- Rabbn hazretlerinin kermesi, kz olup, iffet haznesi

idi. mm- Rabbn hazretleri birgn ocuklar ile evde oturuyorlard. Kermeleri mm
Glsm o zaman yedi yanda idi. Odaya girdi ve annesine; Vah vah! Siz Allahdan gfil
hlde oturuyorsunuz dedi. mm- Rabbn hazretleri ona; Bb! Sen Allah tely
unutmamak hlini nereden aldn? buyurdu. Siz perde arkasndan, filn hanma zikr
telkin ediyordunuz. Ben de perde arkasnda olan o hanmefendinin yannda idim. O
gnden beri benim kalbim zikr ediyor. Dim, Allah Allah diyor. Allah tely bir an
unutmuyorum. Ayn zamanda kalblerde olanlar da biliyorum. Kimi grsem, kalbindekini
bilirim dedi. Kardelerinden birgn sonra, yan Rabul-evvelin sekizinci gn o da vefat
etti. mm- Rabbn hazretlerinin bu kzndan baka iki kz daha vard. Bunlardan biri,
babasnn salnda vefat etti. Dieri de Kd Abdlkdirle evlendi.
7- Muhammed Eref: mm- Rabbn hazretlerinin oullarndan olup, babasnn
salnda, st emmekte iken vefat etti.
8- h Muhammed Yahy: mm- Rabbn hazretlerinin en kk oludur. Bu
oullarna h lakabn vermesinin sebebi; h skender-i Kdirnin bu ocua, daha ok
kk yata tevecch edip, inyet nazarlar ile hlini ssleyip, kendi dedelerinin deti
zere, bu gzbebeine h ismini vermi olmasdr. Yahy ismini vermelerine gelince; bu
olu dnyya gelmeden nce, mm- Rabbn hazretlerine yle ilhm olundu: Evinde
bir ocuk dnyya gelecek, senin ismini ihy edecek, yaatacaktr. Dnyya gelince, o
mjde sebebi ile ismini; ihy eden mansna Yahy koydu.
mm- Rabbn hazretleri, dim bu vilyetin gzbebeinin yaradlnn ve
kabiliyetinin yksekliinden bahsederlerdi. Hatt bu gz nru, hazret-i mmn bereketli
terbiyeleri ile sekiz dokuz yalarnda iken Kurn- kermi ezberledi. Daha ok kk
yata, kendisinde ilim tahsiline kar yle bir rabet ve muhabbet grlyordu ki,
stdna yapt rabtalar ve bu esnadaki mhedeler, hi bir ocukta grlm ve
duyulmu deildir. mm- Rabbn, Ecmr seferinden dnerken, hizmetilerinden birka,
h Muhammed Yahyy, hazret-i mm karlamak iin iki konak ileriye gtrdler.
Hazret-i mmn huzruna geldi. mm- Rabbn hazretleri, drt gn sonra Serhende
geleceklerini syledi. Olu Serhende dnmek iin babasndan izin istedi. mm- Rabbn
hazretleri; Dnmek iin niin bu kadar acele ediyorsun. Yoksa bizi zlemedin mi?
buyurdu. Burada kalrsam derslerim kalr ve filn arkadam beni geer. Bunu istemem.
Hocam da zledim dedi. mm- Rabbn hazretleri ok memnun oldu ve; Evet, ne iin
byle olmasn ki, limler tabakasndandr, slihler ve hafzlar hnednndandr buyurdu
ve izin verdi.
h Muhammed Yahy babasnn vefatndan sonra, yksek aabeylerinin bereketli
terbiyeleri ile akl ve nakl ilimleri tamamen rendi. Tam bir kuvvet ve kudretle ilim
krssne oturup, en zor kitaplardan ders okutmaya balad. Allahdan baka hereyden
vaz geip, lzumsuz hibir ey yapmayp, vakitlerinin kymetini bilip, snnet-i seniyyeye
uyup, bu bykler yoluna tam riyet edip, bu yolda devam etti. yle ki, temizliin ve
mnev nisbetin vrislii, temiz alnndan belli olurdu. Boyu, gzleri, kalar, yry,
yksek babasna ok benzerdi. Makbl ve sevgili olmasnn almetlerinden biri de, Hce
Bk-billahn byk olu Hce Muhammed Abdullahn kznn, bu vilyet sedefinin nikh
altna girmesidir. 1037 (m. 1627) senesinde onbe yanda idi ve Mutavvel okuyordu.
Zhir ilimlerden sonra, yksek aabeylerinin yannda tasavvuf yolunda ilerledi.
Keml ve ikml derecelerine kavuup, mrid-i kmil-i mkemmil oldu. Yksek kef ve
marifetler shibi oldu. Bir ksmn kalem dili ile hazret-i Urvet-l-Vsk mm Masma
arzetti, doruluklarn sordu. Mektbt- Masmde bunlar vardr.
Yksek aabeyleri, Haremeyni erfeyni ziyrete gidince, bu da onlarla beraberdi. O
mbrek yerlerin feyz ve nrlarndan ok nasb ald. 1098 (m. 1687)de vefat etti.
Tegannnin haram olduuna dir bir rislesi vardr. (Tegann; Kurn- kermi ve ezan,
hareke veya harf katacak veya harfleri deitirecek ekilde, mzik perdelerine uyarak
okumaktr.)
h Muhammed Yahynn iki olu kald. Biri eyh Ziyeddn, dieri eyh Fakrullah
idi. Bunlarn ikisi de zhir ve btn kemllerine kavumulard. Mektuplarndan birka
Glen-i Vahdetde vardr.
Talebeleri: mm- Rabbn hazretleri ird makamna geip, insanlar irda,
doru yolu anlatmaya balaynca, insanlar dny kazanlarn brakp, yakn-uzak
heryerden karnca ve ekirge srleri gibi huzruna tler. Onun bereketiyle, dnyda
bir benzeri daha bulunmayan ve byk bir nimet olan ders halkalar ve sohbet meclisleri
kuruldu. slmiyetin zayf, kfirlerin glip olduu bir zamanda, binlerce gayr-i mslim
mm- Rabbn hazretlerinin huzrunda mslman oldu. Nice fsk ve fcir, haramlara
dalm felket iinde olan gnahkr kimseler, onun sohbeti ile hidyete kavumu,
hllerini dzeltip, takv shibi ve ibdet eden kimseler olmulardr.
Dnynn her yerinden, uzaktan-yakndan pekok insan, mm- Rabbn
hazretlerini ryda ve uyankken grp, ak ve muhabbetle huzruna komulardr.
limlerden, slihlerden, zengin ve fakirlerden pekok kimse bylece huzruna gelip,
sohbetiyle ereflenmiler, ondan feyz almlardr.
mm- Rabbn hazretleri, huzruna gelip, sohbetinde toplanan herkese tevecch
eder, feyz verir ve tasavvufta stn hllere kavutururdu. Elinde tvbe edip, ona talebe
olanlarn says yzbinlerin stndedir. Sekin talebelerini insanlara doru yolu anlatmak
zere eitli memleketlere gndermi ve talebeleri vastasyla oralara da feyz vermitir.
mm- Rabbn hazretlerinin talebelerinin mehrlarndan bir ksm u ztlardr:
Muhammed Sdk: Yirmidrt yanda iken ok az insann kavuabilecei yksek
derecelere kavuan byk oludur. Babasnn salnda 1025 (m. 1616) senesinde vefat
etmitir. Muhammed Sad: Yksek hller, gzel ahlk ve temiz ameller shibi ikinci
oludur. Akl ve nakl ilimlerde lim, tasavvuf bilgilerinde mtehasss idi. Babasnn huss
srlarna byk derecelerine, esiz kemlt ve hllerine kavuup, onun nrunu btn
leme yayan nc olu Muhammed Masm-i Frk olup, dokuzyzbin talebesi vard.
Bunlardan yzkrkbini evliy, yedibini de mrid-i kmil idi. mm- Rabbn hazretlerinin
talebeleri arasnda, en mehrlarndan ve halfelerinden olanlar da u ztlardr: 1- Mr
Muhammed Numn, 2- eyh Thir-i Lhori, 3- Beduddn Sehren-pri, 4- Nr
Muhammed Ptn, 5- Hamd-i Bingl, 6- eyh Mzzemmil, 7- eyh Thir Bedah, 8Mevln Ahmed Berk, 9- Mevln Ksm Ali, 10- Mevln Ysuf Semerkand, 11-Mevln
Muhammed Slih Glb, 12- Mevln Muhammed Sddk Kem, 13- eyh Abdlhayy,
14- Mevln Yr Muhammed Telkn, 15- Mevln Hasen-i Berk, 16- eyh Abdlhd, 17eyh Hac Hdr Efgn, 18- eyh Ysuf-i Berk, 19- eyh Mhibbullah, 20- Mevln
Ahmed Deyben, 21- Kermddn Bb Hasen Ebdl, 22- eyh shk Sind, 23- Mevln
Abdlvhid Lhor, 24- Mevln Emnullah Lhor, 25- Muhammed Sdk Bedahn, 26Yr Muhammed Kadm, 27- Mevln Ksm Ali, 28- dem Bennr 29- mm- Rabbn
hazretlerinin haytn ve menkbelerini anlatan Zbdet-l-makmt kitabn yazan ve
Mektbtn nc cildini toplayan mehr talebesi, Muhammed Him-i Kem, 30- Yine
haytn ve menkbelerini anlatan Hadart-l-Kuds kitabn yazan, mehr talebesi,
Bedreddn Serhend en mehr talebelerindendir.
Yksek talebelerini, insanlara zhir ilimleri ve btn marifetleri retmeleri iin her
tarafa gnderdi. Mesel; Mevln Hamd-i Bingl, Mevln Muhammed Sddk-i Bedah,
eyh Mzzemmil, Mevln Thir-i Bedah, Mevln Ahmed-i Deyben, Kermddn-i Bb
Hasen-i Ebdl, Hasen-i Berk, Mevln Abdlhayy-i Belh, Mevln Him-i Kem,
Mevln Bedreddn-i Serhend, Ysf-i Berk, Hac Hdr Efgn, Hce Muhammed Sdk-i
Kbil, Mevln Yr Muhammed Kadm-i Talkn ve dierleri.
Bu ztlar mm- Rabbn hazretlerinin sekin talebelerindendir. Bunlarn
sohbetinden milyonlarca insan feyz alarak, Vilyet makmna kavumulardr. Bu yksek
talebelerine ok yksek mjdeler vermi ve insanlarn bu sekin ztlarn sohbetlerine
kavumalarn tevik eylemitir. Talebesinden bazlarn vilyet ve kutbluk makam ile
mjdelemitir.
Nr Muhammed Ptn (k.s.): Talebesinin byklerindendir. Bunun hakknda; O,
ricl-l-gaybdendir. Ya Nkabdan, yhud Ncebdandr buyurdu.
Bedddn-i Sehrenpr (k.s.): Ryda Peygamber efendimizden (sallallahu aleyhi
ve sellem.) ok inyet ve iltiftlara kavutu. Kendisine; Sen Hindistann sircsn
kandilisin buyuruldu. Zamann kutbu olmak sadetine de kavutu.
Mevln Ahmed-i Berk (k.s.): Bir hafta iinde btn slk konaklarn gemitir. Bu
da memleketinin kutbu olma erefine nail olmutur.
Mevln Muhammed Thir-i Lhor (rahmetullahi aleyh): Kendi memleketinin kutbu
olmakla ereflendi. Allah tel kendisine; Senin tevecch ettiklerinin hepsini Cehennem
ateinden hals ettim ve sana talebe olan baladm diye ilhm eyledi.
Seyyid dem-i Bennr (rahmetullahi aleyh): Daha ilk tevecchde ve hatt telkin
nnda, talebeyi tasavvufda Fen-i kalb makamna ve nisbet-i hssaya ulatrrd. Allah
tel tarafndan kendisine huss bir tarz ve yol ihsn edildi. Bu yola Ahseniyye
denmitir. te bu yol ile insanlar Allah telya yaklatryordu. Bu bereti, mjdeyi,
mm- Rabbn hazretleri, u szleri ile kendisine verdiler: Size bizden istifde
ettiinizden daha ou gayb olarak verilecektir. Sizin yolunuza tevessl (vesle) eden,
mafiret olunmutur. Kymette size yeil bir sancak verilir. Size tevessl edenler, sizin
yolunuzda gidenler, kymet gnnde o sancan altnda rahat ve glgede olurlar.
Drtyzbinden ziyde kimse huzrunda tvbe etti. Bin tane kmil talebesi vard. Seyyid
Ahmed, Medne-i mnevvereye gidince, Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem.) selmn
alm ve pek az kimseye bile nasb olmyan msfeha etmek erefine kavumutu. O
srada; Ey olum! Sen benim yanmda kal! diyerek bir ses duyuldu ve hakkaten,
Medne-i mnevverede vefat etti.
Seyyid Muhammed Numn- Bedah (k.s.): mm- Rabbn hazretleri, bir
mektbunda, Seyyid Muhammed Numn- Bedahye: Sizin keml hilliniz, gnein
karsnda ondrdnc ay gibi oldu. Gnee verilenlerin hepsi, ona aksetti yazd. Kutb
olduu kendisine mjdelendi. rdlar ok fazla oldu. Yzbinlerce insan Allah telya
yaklatrd. Zamann pdih, talebesinin okluundan korktu. Onu Dekkenden arp
yannda muhafaza eyledi. Buyurdu ki: Peygamber efendimizi (sallallahu aleyhi ve
sellem.) ryda grdm. Eb Bekr-i Sddk (rahmetullahi aleyh), O serverin yannda idi.
Buyurdu ki: Y Eb Bekr! Olum Muhammed Numna syle, Ahmedin makbl, benim
makblmdr ve Allah telnn makbldr. Ahmedin merddn, kabul etmediini ben
ve Allah tel sevmeyiz. mm- Ahmed Rabbnnin (k.s.) makbllerinden olduum
iin, bu mjdeyi duyunca, byk bir srra kapldm. Bu huzr ierisinde iken, tekrar
yle buyurdular: Olum Muhammed Numna de ki: Senin makbln, Ahmedin
(mm- Rabbnnin) makbldr. Onun makbl, benim ve Allah telnn
makblmzdr. Senin merddn, kabul etmediin Ahmedin, benim ve Allah telnn
merdddr.
Eserleri: 1- Mektbt: slm leminde mm- Rabbnnin mektbt kadar
kymetli bir kitap daba yazlmamtr. Mektbt, cild olup, beyzyirmialt mektbunun
toplanmasndan meydna gelmitir. Kelm ve fkh bilgilerini, tasavvufun marifetlerini
aklayan usuz bir dery gibi esiz bir eserdir.
Mektbtn birinci cildi 1025 (m. 1616) senesinde talebelerinin mehrarndan Yr
Muhammed Cedd-i Bedah Talkn tarafndan toplanmtr. Birinci cildde yzon
(313) mektup vardr. Bu cildin son mektbu, Muhammed Him-i Kemye yazlmtr.
mm- Rabbn hazretleri birinci cildin son mektbunu yaznca; Muhammed Hime
gnderilen bu mektupla resllerin, din shibi peygamberlerin ve Eshb- Bedrin saysna
uygun olduundan, yzon mektupla birinci cildi burada bitirelim buyurmutur.
kinci cildi ise 1028 (m. 1619) senesinde yine talebelerinden, Abdlhay Ptn
tarafndan toplanmtr. Bu cildde Esm-i hsn yan Allah telnn Kurn- kermde
geen doksandokuz ismi saysnca doksandokuz (99) mektup vardr.
nc cild de mm- Rabbn hazretlerinin vefatndan sonra 1040 (m. 1630)
senesinde talebelerinden Muhammed Him-i Kem tarafndan toplanm olup, bu cildde
de Kurn- kermdeki srelerin saysnca yzondrt (114) mektup vardr. Her cildde
toplam beyzyirmialt (526) mektup vard. mm- Rabbn hazretlerinin vefatndan
sonra on mektbu daha nc cilde ilve edilmitir. Bylece toplam mektup adedi (536)
olmutur.
Mektbtdaki mektuplarn birka Arab, geri kalanlarn hepsi Frisdir. 1392 (m.
1972) senesinde, Pakistanda Karaide (Edeb Menzil, Sad Kompani) de Gulm Mustafa
Hn tarafndan, cildi iki kitap hlinde ve hiyesinde aklamalar olarak, gayet okunakl
ve nefis baslmtr. Bu Fris basknn, 1397 (m. 1977) senesinde stanbulda, ofset
basks yaplmtr. Muhammed Murd-i Kazn Mekk tarafndan 1302 (m. 1884) ylnda
Arabye tercme edilerek, Drer-l-meknnt ad verilmi, 1316 (m. 1898)da Mekke-i
mkerremede Miriyye matbaasnda baslmtr. 1382 (m. 1963)de, stanbulda da ofset
yolu ile birinci hamur kda gayet nefis baslmtr. mm- Rabbnnin (k.s.) ve olu
Muhammed Masmun (k.s.) (Mektbt) kitaplar, Mstekm-zde Sleymn Efendi
tarafndan Farsadan Trkeye, Osmanlcaya tercme edilip, 1277 (m. 1860) senesinde
tabasmas yaplmtr. Daha sonra birinci cildi Trkeye tercme edilerek, Mjdeci
Mektblar ad ile stanbulda Hakkat Kitabevi tarafndan yaynlanmtr. Mektbtn
ikinci ve nc cildindeki mektuplardan da bir ksm Trkeye tercme edilerek, Tam
lmihl Sedet-i Ebediyye kitab iinde 108 madde hlinde yaynlanmtr.
mm- Rabbnnin mbrek olu Muhammed Masm-i Serhendnin yetitirdii,
yzlerce evliynn mehrlarndan olan Muhammed Bkr Lhor, 1080 (m. 1668)de
Mektbt Fris olarak hlsa edip, zetleyerek Kenz-l-hidyt ismini vermitir. Bu
eser yzyirmi sahife olup, iinde yirmi balk vardr. 1376 (m. 1957) senesinde Lhorda
baslmtr.
mm- Rabbn hazretlerinin byk talebelerinden Muhammed Him-i Kem yle
anlatr: Hocamn zamannda yaayan ve derin lim olan bir zt bana: Senin hocann
risleleri ve mektuplar olduunu duydum, fakat grmedim dedi. Ben de mm- Rabbn
hazretlerinin bir mektbunu, o dindar lime okudum. Dinlerken zevkinden coup, ellerini
kaldrd. Bir mddet dua etti ve; Y Rabb! Bu muazzam eyhe dim selmet ver! dedi,
sonra bana; Bidatlarla dolu olan bu bozuk zamanda kalb kararyor, paslanyor. Senin
yksek hocann szleri o paslar sildi, kalbimi cillandrd dedi.
mm- Rabbn hazretlerinin talebelerinden biri yle nakleder: mm- Rabbn
hazretleri buyurdu ki: Btn yazlarmz, hr zamanda gelecek olan Hazret-i Mehdnin
okuyaca ve hepsini makbl bulaca bize bildirildi.
Son asrn zhir ve btn ilimlerinde kmil, drt mezhebin fkh bilgilerinde mhir,
byk slm limi ve rh bilgilerinin mtehasss, Seyyid Abdlhakm-i Arvs hazretleri
deflarca yle buyurmutur: Bade kitbillah ve bade ktb-i sitte efdal-i ktb,
Mektbtest. Yan, Allah telnn kitab olan Kurn- kermden sonra ve Reslullahn
(sallallahu aleyhi ve sellem.) hads-i erflerinin toplanmas ile meydana gelmi olan
Ktb-i sitteden sonra, dn-i slmda yazlm kitaplarn en stn Mektbttr. Yine
Mektbttan bahsederken; Din ve dnyya en ziyde yaryan ve dn-i slmda misli
yazlmam Mektbt kitab... buyurmutur.
Evliy-y Kirmn vilyetlerinin kemltnn marifetlerini bildiren kitaplarn en
kymetlisi, Celleddn-i Rmnin Mesnevsi olduu gibi, hem vilyet kemltnn
marifetlerini, hem de nbvvet kemltnn marifetlerini ve inceliklerini bildiren
kitaplarn en kymetlisi ve en stn, mm- Rabbn hazretlerinin Mektbt kitabdr.
Dier eserleri de unlardr: 2- Redd-i revfd: Fris olup, Rfizleri reddeden bu
kitabn Trkesi, (Hak szn Veskalar) kitabnda, bir blm olarak, Hakkat Kitabevi
tarafndan yaynlanmtr. Arapcaya da tercme edilmitir. 3- sbtn-nbvve:
Peygamberlik nedir? ad ile Trkeye tercme edilmitir. Hak Szn Veskalar kitab
iinde bir blm olarak yaynlanmtr. Ayrca Arapcas, ngilizceye ve Franszcaya da
tercme edilmitir. 4- Mebde ve Med, 5- db-l-mrdn, 6- Talkt-l-Avrif, 7Risle-i tehlliyye, 8- erh-i Rubyyt- Abd-il-Bk, 9- Merif-i lednniye, 10Mkeft- gaybiyye, 11- Cezbe ve slk rislesi.
Eserlerinden semeler:
mm- Rabbn hazretlerinin esiz eseri Mektbt, hem yazld asrda, hem de
sonraki asrlarda, hakki sadeti arayanlar tarafndan ak ve evkle okunmu, istifde
edilmi ve pekok insann sedete kavumasna vesle olmutur. Allah telnn rzsna
kavumak isteyenlere fideli olmak iin yazd bu eserinden semeler:
mm- Rabbn hazretleri, byk olu Muhammed Sdka yazd birinci cilddeki
260. mektbun son ksmnda yle buyurdu:
Ey olum! Kutb-i irdn feyz vermesi ve ondan feyz almakla ilgili marifetler,
Mebde ve Med rislesinde, fde ve istifde bbnda yazlmd. Sras gelmi iken,
fideli olan bu marifeti de, buraya yazyorum. Orada yazl olan ile karlatrnz! Kutb-i
ird, kemlt-i ferdiyyeye de mlikdir. ok az bulunur. Asrlardan, ok uzun zaman
sonra, byle bir cevher dnyya gelir. Kararm olan lem onun gelmesi ile aydnlanr.
Onun irdnn ve hidyetinin nrlar, btn dnyya yaylr. Yer kresinin ortasndan t
ara kadar herkese; rd, hidyet, mn ve marifet onun yolu ile gelir. Herkes, ondan
feyz alr. Arada o olmadan, kimse bu nimete kavuamaz. Onun hidyetinin nrlar, bir
okyanus gibi, (ok kuvvetli radyo dalgalar gibi) btn dnyy sarmtr. O dery, sanki
buz tutmutur. Hi dalgalanmaz (yan hretten uzak olur, onu kimse tanmaz.) O byk
zt tanyan ve seven bir kimse, onu dnrse, yhud, o, bir kimseyi sever, onun
ykselmesini isterse, o kimsenin kalbinde, sanki bir pencere alr. Bu yoldan, sevgisi ve
ihlsna gre, o derydan kalbi feyz alr. Bunun gibi bir kimse, Allah tely zikr ederse
ve bu zt hi dnmezse, mesel onu tanmazsa, yine ondan feyz alr. Fakat, birinci feyz
daha fazla olur. Bir kimse, o byk zt inkr eder, beenmezse, yhud o byk zt, bu
kimseye incinmi ise, Allah tely zikretse bile, rd ve hidyete kavuamaz. Ona
inanmamas veya onu incitmi olmas, feyz yolunu kapatr. O zt, bunun istifdesini
istememi olmasa bile, onun zararn istemese bile, hidyete kavuamaz. Rd ve
hidyet, var grnr ise de yoktur. O zta inanan ve sevenler, onu dnmeseler de ve
Allah tely zikr etmeseler de, yalnz sevdikleri iin, rd ve hidyet nruna kavuurlar.
Fris beyt tercmesi:
Susdum artk, zeklere bu yeter,
ok bardm, dinleyen varsa eer.
lemlerin rabbi olan Allah telya hamdolsun. O, Rahmndr ve Rahimdir. Onun
resl Muhammed aleyhisselma ve line ve Eshbna sonsuz salt ve selm olsun.
Birinci cild, 23. mektupda yle buyurdu:
Bir din limi, genlere din retecei zaman, bunlara nce, slm dmanlar ve
chil kimseler tarafndan rnga edilen, yanl bilgileri ve iftirlar anlayp, onlarn temiz
ve krpe kafalarn bu zehirlerden temizler. Zehirlenen rhlarn tedvi eder. Sonra,
yalarna ve anlaylarna gre, slmiyeti ve meziyetlerini, faydalarn, emirlerindeki ve
yasaklarndaki hikmetlerini, inceliklerini ve insanl sadete ulatrdn, onlarn kalbine
yerletirir. Bylece genlerin rh bahelerinde, dertlere deva, rhlara gda olan nefis
iekler yetiir. Byle bir din limini ele geirmek, en byk kazantr. Onun baklar,
rhlara iler. Szleri, kalblere tesr eder. Dn-i slm hazr lokum gibi yutmak, susuz
kalm iken souk erbet iip cierlerine kadar serinliyebilmek, ancak byle bir Allah
adamnn sunmas ile mmkndr...
Birinci cild, 193. mektup:
Allah tel yardmcmz olsun! ilerinizi kolaladrsn! Ayb ve irkin olan eylerden
korusun!
kil ve bali olan erkein ve kadnn birinci vazfesi; Ehl-i snnet limlerinin
yazdklar akid bilgilerini renmek ve bunlara uygun olarak inanmakdr. Allah tel, o
byk limlerin almalarna bol bol sevb versin! min. Kymette Cehennem azbndan
kurtulmak, onlarn bildirdiklerine inanmaa baldr. Cehennemden kurtulacak olanlar,
yalnz bunlarn yolunda gidenlerdir. (Onlarn yolunda gidenlere Snn denir.) Reslullahn
(sallallahu aleyhi ve sellem.) ve Eshbnn rdvnullahi aleyhim ecman yolunda gidenler
yalnz bunlardr. Kitbdan ve snnetten (yan Kurn- kermden ve hads-i erflerden)
karlan bilgiler iinde kymetli, doru olan, yalnz bu byk limlerin, kitbdan ve
snnetden anlayp bildirdikleri bilgilerdir. nk, her bidat shibi, yan her reformcu ve
her sapk kimse, bozuk dncelerini, ksa akl ile kitbdan ve snnetden kardn
sylyor. Ehl-i snnet limlerini glgelemee, kltmee kalkyor. Demek ki, kitbdan
ve snnetden karld bildirilen her sz, her yazy doru sanmamal, yaldzl
propagandalarna aldanmamaldr...
tikd dzeltdikten sonra, hell, haram, farz, vcib, snnet, mendb ve mekrh
olan eyleri de fkh kitaplarndan renmek ve her ii bunlara gre yapmak da lzmdr.
Talebeden birkana emir buyurunuz da, Fris dilinde yazlm fkh kitaplarndan birini,
toplandnz zaman okusunlar. Mecma-i Hn ve Umdet-l-slm adndaki kitaplar
okumak ok uygun olur.
Allah korusun, itikd edilecek eylerde bir sarsnt olursa, kymetde,
Cehennemden hi kurtulmak olmaz. tikd doru olup da, ilerde geveklik olursa, tvbe
ile ve belki tvbesiz de af olunabilir. Eer af olunmazsa, Cehenneme girse bile, sonunda
yine kurtulur. Grlyor ki, iin asl ve temeli, itikd dzeltmektir. Hce Ubeydullah-
Ahrr buyurdu ki: Btn iyi hlleri ve bulular bize verseler, fakat Ehl-i snnet ve
cemat itikdn kalbimize yerledirmeseler, hlimi harab; istikblimi karanlk bilirim.
Eer, btn harablklar, irkinlikleri verseler ve kalbimizi Ehl-i snnet itikd ile
ssleseler, hi zlmem. Allah tel, bizi ve sizi, Ehl-i snnet itikdndan ayrmasn!
nsanlarn efendisi hrmetine (sallallahu aleyhi ve sellem.) duamz kabul buyursun!

mn.
Lhordan gelen bir talebe, eyh Ciynun eski Nahhs Cmiinde Cuma namaz
kldn syledi. Meyan Refiuddn onun iltiftna kavuduktan sonra, Kd eyh Ciynun
kendi bahesinde bir cmi yaptrdn syledi. Byle haberleri iittiimiz iin, Allah
telya hamd olsun! Allah tel byle iyi ileri arttrsn! Byle haberleri iitince, ok,
hem de pekok sevinmekteyiz.
Muhterem Seyyid hazretleri! Bugn, mslmanlar kimsesiz kald. slmiyete yardm
iin, bugn az birey vermek, binlerce altn vermi gibi kymetli olur. Hangi tlihli kimseye
bu byk nimeti ihsn ederlerse, ona mjdeler olsun! Dnin yaylmasna, slmiyetin
kuvvetlendirilmesine almak, her zaman iyidir ve kim olursa olsun byle alan, cihd
sevbna kavuur. Fakat, slm dmanlarnn her yandan saldrd bu zamanda, Ehl-i
beyt-i nebevden olan siz kahramanlarn yardm etmesi, elbette daha iyi, daha gzel olur.
nk Allah tel, slmiyet gibi en byk nimetini, kullarna, sizin yksek ceddniz ile
gnderdi. Sizin yardmnz, kendi yapt eye yardm etmek olur. Bakalarnn yardm ise
byle olmaz, Reslullaha (sallallahu aleyhi ve sellem.) tam vris olabilmek, bu byk ii
yapmakla olur. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem.) Eshbna kar buyurdu ki: Siz,
yle bir zamanda geldiniz ki, Allah telnn emirlerinin ve yasaklarnn onda
birini yapmaz iseniz, helk olur, Cehenneme gidersiniz. Sizden sonra yle
Mslmanlar gelecek ki, Allah telnn emirlerinin ve yasaklarnn onda birini
yapabilseler Cehennemden kurtulurlar. ite bizim zamanmz, o zamandr ve
mjdelenenler de, imdiki Mslmanlardr. Fris beyt tercmesi:
Sedet topu, ortaya kondu.
Topu kapan yok, erlere noldu?
Bu yaknlarda, meln Guvendval kfirinin ldrlmesi ok gzel oldu. Onun lm,
Hindlarn burunlarnn krlmasna sebeb oldu. Ne niyetle olursa olsun, niin ldrld ise
ldrlsn. slma saldranlarn alalmas, Mslmanlar iin bir kazandr. O kfir
ldrlmeden nce ryda, devlet resimizin, kfirlerin liderlerinin ban kesdiini
grmdm. Dorusu, o kfir, dmanlarn nderi ve kfirlerin efleri idi. Allah tel, o
alaklar yardmsz braksn!
slmiyetin ve Mslmanlarn ykselmesi, kfirlerin ve kfirliin kymetden
dmesine, aa olmasna baldr. Allah tel, zmmlerden cizye alma emreyledi.
Onlardan bu vergiyi almak, onlar aa klmak iindir. Kfirler ne kadar ykselirse,
Mslmanlar da o kadar alalr. Bu incelii iyi anlamaldr. ok kimse, bu ball
anlayamyor. Bu yzden dinlerini ykyorlar. Allah tel, Tvbe sresinin, 73. yetinde
melen; Ey sevgili Peygamberim (sallallahu aleyhi ve sellem.)! Kfirlerle ve
mnfklarla cihd et, d! Onlara sert davran! buyurdu. Kfirlerle dmek,
onlara sert davranmak, dinde zarur lzmdr. Yan mnn artdr. (Fakat, cihd hkmet
yapar. Devletin ordusu yapar. Mslmanlarn cihd, asker olarak hkmetin verdii
vazfeyi yapmakdr.)
slmiyetin emirlerini bildirmek iin, hrika iler yapmak, kermet shibi olmak art
deildir. Bilenlerin, bilmeyenlere retmeleri lzmdr. Elimde gcm, kuvvetim yokdu da,
slmiyetin yasak etdii eylerin ktlklerini syliyemedim diyerek, zr ve bahne ileri
srmek, kymetde insan azbdan kurtaramayacakdr. nsanlarn en iyileri olan
peygamberler (aleyhimsselm), slmiyetin emirlerini, yasaklarn bildirirlerdi. mmetleri
mucize isteyince; Mucizeleri Allah tel yaratr. Bizim vazfemiz Onun emirlerini
bildirmekdir buyururlard. Allah tel, dilerse mmetlere merhamet ederek, inanmalar,
sadete kavumalar iin, o anda mucize yaratrd. Her ne olursa olsun, slmiyeti
bildirmek, genlere retmek, fidelerini aklamak, dmanlarn yalanlarn, iftirlarn
cevaplandrmak elbette lzmdr. Bilenler, bildirmezlerse, cezadan, azbdan
kurtulamayacaklardr. Bu vazfeyi yaparken, fitne karmamaa dikkat etmelidir. Dikkatle
alrken, kendine bir sknt gelirse, bunu nimet bilmelidir. Peygamberler (aleyhisselm),
Allah telnn emirlerini bildirirken, grmedikleri skntlar, ekmedikleri ikenceler
kalmad. Onlarn en stn Reslullah efendimiz buyurdu ki: Hibir peygambere,
benim ekdiim eziyet ektirilmedi. Fris beyt tercmesi:
mr gedi, derdimi anlatmak bitmedi,

Bitireyim artk, gece devam etmedi.
Vesselm.
mm- Rabbn hazretlerinin Mektbtnn birinci cildinden zet olarak
semeler:
Edebi gzetmek, zikrden stndr. Edebi gzetmeyen, hakka kavuamaz.
Ehlin gnl iin (ailenin gnln almak iin) gnah ilemek ahmaklktr.
Eshb- Kirm sohbet ile ykseldi. Eshb- Kirm, dni bildirenlerdir.
Eshb- Kirma dil uzatan dni ykar. Eshb- Kirmn mnda ayrlklar yoktur.
Eshb- Kirmn hepsi, evliynn hepsinden stndr.
Farz brakp, nfile ibdetleri yapmak bouna vakit geirmektir.
Felsifenin (filozoflar) ksa grleri, yalnz madde lemini grmektedir.
Gn sahiblerinin yan zenginlerin, alak gnll olmas gzeldir. Fakirlerin ise
onurlu olmas lzmdr.
Haram sebeple elde edilen herey de haramdr.
Havf (korku), genlikte; rec (md), ihtiyarlkta olmaldr.
Hayr, Allah teldan gelendedir.
Her sabah ve akam yz kerre; Sbhnellahi ve bi-hamdihi demelidir.
Her ne ki kalbin huzruna yardm ede, mbrektir.
Her hatra geleni yapmaa kalkmamaldr.
Hereye kalbi balamaktan kurtulmadka, Hak telya balanlanlamaz.
bdet-i gayrdan (bakasna tapnmaktan) kurtulmak iin, Allah teldan baka
birey istememelidir.
bdetin hlis olmas iin msivya kle olmakdan kurtulmaldr.
hls ile yaplan bir i, senelerce yaplan ibdetlerin kazancn hsl eder.
ctihd ve kyas; yetlerin ve hadslerin manlarn aa karmaktr.
nsana lzm olan nce Ehl-i snnete uygun inanmak, sonra Allah telnn emir
ve yasaklarna uymak, daha sonra tasavvuf yolunda ilerlemektir.
slmn temeli; Ehl-i snnet limlerinin bildirdiklerine inanmak ve yapmaktr.
Kalbe gelen lekeleri temizlemek iin; tvbe, istifar, pimanlk ve iltic (snma,
yalvarma) etmelidir.
Kalbin tasfiyesi (temizlenmesi); slmiyete uymakla, snnetlere yapmakla,
bidatlerden kamakla ve nefse tatl gelen eylerden saknmakla olur. Zikr ve rehberi
(doru yolu gsteren limi) sevmek bunu kolaylatrr.
Kalbin birok eyleri sevmesinin sebebi, hep o birey iindir. O da nefsdir.
Kfirlere kymet vermek mslmanl aalamak olur.
Kelm- ilhinin tefsri; nakil ile iitmekle olur.
Kelime-i tevhd; putlara ibdeti brakp, Hak telya ibdet etmek demektir.
Kfr, nefs-i emmrenin isteklerinden hsl olur.
Mal zarardan korumann ilc, zekt vermektir.
Maraz- kalb (kalbin hasta olmas), Allah telnn emirlerine ve yasaklarna kalbin
inanmamas demektir.
Maraz- kalb, kalbin msivya (Allah teldan baka eylere) balanmasdr.
Maraz- kalbye tutulmu olanlarn hibir ibdeti ve tati fideli olmaz.
Msiv, mahlklar demektir. Akla hayle gelen, dnlen, grlen herey
msivdr.
Mekruhtan saknmak ve bir edebi gzetmek; zikrden, fikirden ve murkabeden
daha fidelidir.
Meyyite (lye); dua, Ftiha, sadaka ve istifar ile yardm etmelidir.
Minnet ve skntya katlanmak, muhabbet sahiblerine lzmdr.
Mbh olan eyleri lzm olunca kullanmaldr. Mbhlar, kulluk vazfesini yapmak
iin niyet ederek kullanmaldr.
Mbhlar gelii gzel kullanan, pheli eyleri yapmaa balar. phelileri yapmak
da harama yol aar.
Bykleri sevmek sadetin sermyesidir. Muhabbete mdhne (geveklik)

smaz.
Nefs bir merkez bir santraldir. Duygu organlar onun letleridir.
Nefs bir ktlk deposudur. Kendini iyi sanarak Cehl-i mrekkeb olmutur.
Nefse, gnahlardan kamak, ibdet yapmaktan daha g gelir. Onun iin gnahtan
kamak daha sevbtr.
Nefs-i emmre, hi kimsenin emri altna girmeyip, herkese emretmek ister.
Nefs-i emmreyi ypratmak, azgnln nlemek iin dne uymaktan baka re
yoktur.
Namazda hsl olan lezzetlerde, nefsin nasbi yoktur.
Namazn mirc olmas bu mmete mahsstur.
Uyku zamannda yz kere tesbih (sbhnellah demek), tahmd (elhamdlillah
demek) ve tekbr (Allah ekber demek) okumak, kendini hesaba ekmek saylr.
Razzk olan Hak tel, rzklara kefil olmu, kullarn bu skntdan kurtarmtr.
Sedet, mr uzun ve ibdeti ok olanndr.
Sadet-i ebediyyeye kavumak, peygamberlere uymaa baldr.
Sohbeti ganimet bilmelidir. Sohbetin stnl, btn stnlklerin ve kemllerin
stdr.
Snnet ile bidat arasnda pheli olan bir ii terk etmelidir.
Snnet ile bidat birbirinin zdddr. Birini yapnca teki yok olur.
slmiyete uymadan, azbdan kurtulmak olmaz.
slmiyete uymak, nefsin isteklerini brakmak demektir.
slmiyete uymayan kimse, Allah telya kavuamaz.
slmiyete uygun olmayan szler ve iler, insan felkete srkler.
eytan, (Allah tel rahimdir af eder) diyerek insan gnah ilemee srkler.
Hlbuki kymet gn dmanlara merhamet olunmayacaktr.
eytan, ktlkleri iyilik eklinde gsterip insanlar aldatr.
hret, fettir.
stemek, kavumann mjdecisidir. Yanp yaklmak da kavumann balangcdr.
Taleb (istemek), byk nimettir. Nimeti elden karmamak iin, onun krn
yerine getirmek lzmdr.
Tlib olmayan kimse, tlib olmay istemelidir. Bu istek de byk nimettir.
Tlibin nefse uymamas lzmdr. Bu da vera ve takv ile olur ki, haramlardan
saknmaldr.
Tlibin yalvarmas ve ok sevmesi lzmdr.
Tasdk demek, kalbin phesiz inanmasdr. Bilmek, anlamak demek deildir.
Tekml-i snat telhuk-i efkr iledir. Yan sanatlarn, fenlerin gelimesi, bulularn
birbirine eklenmesi iledir.
Zhid, dnyya gnl balamad iin, insanlarn en akllsdr.
Zekt niyeti ile bir kuru vermek, dalar kadar altn sadaka olarak vermekten kat
kat daha sevbdr.
Slih ameller slmn be artdr. Slih amelleri yapmadan kalb selmette olmaz.
Cennet ile Cehennemden baka ebed bir yer yoktur. Cennete girmek iin mn ve
dnin emirlerine uymak lzmdr.
Dnyy maksad edinmemeli. Dny, nefsin arzularna yardmcdr. Dny ve hret
bir arada olmaz. Dnyya dkn olmak, gnahlarn badr. Dnyya dkn olanlar
hrette zarar grr. Dnyya dkn olmamann ilc, slmiyete uymaktr.
Bu zamanda dnyy terk etmek ok zordur. Dnyy terk lzmdr. Hakkaten terk
edemeyen, hkmen terk etmelidir ki, hrette kurtulabilsin. Hkmen terk etmek de byk
nimettir. Bu da, yemekte, imekte, giyinmekte, meskende, dnin hududundan darya
tamamakla olur.
Dnyy terk etmek iki trldr; birincisi, mbahlarn, zarret miktarndan fazlasn
terktir. Bu ok iyidir, ikincisi, haramlar ve phelileri terkedip yalnz mbhlar
kullanmaktr. Bu zamanda bu da iyidir.
Tesbih okumak (sbhnellah demek), tvbenin anahtar ve hatt zdr.
Tvbe yapabilmek, Hak telnn byk nimetidir.
Ulem-i din (iyi din adamlar, hakki din limleri), dny nimetlerinden
vazgemilerdir. Dni yaymaktan ve dni kuvvetlendirmekten baka ey dnmezler.
Ulem-i dny (dnyya dkn olan kt din adamlar), dny ve dny
nimetleri arkasnda koarlar. Bunlarla arkadalk etmek zararldr. Ktlkleri herkese
bular.
Ulem-i s (kt din adamlar) insanlarn doru yoldan sapmalarna sebep olurlar.
Rylar gvenilecek ey deildir. Uyank iken ele geen kymetlidir.
Vakit ok kymetlidir. Kymetli eyler iin kullanmak lzmdr. lerin en kymetlisi
shibine hizmet etmektir. (Yan Allah telya ibdet ve tat etmektir.)
Genlik zamannda dnin emirlerine uymak, dny ve hret nimetlerinin en
stndr.
Annenin yavrusuna fidesi olmad (annenin yavrusundan kaaca) kymet gn
iin, hazrlk yapmayana yazklar olsun!
yet-i kermede; Vallhu basrun=Allah onlarn ne yaptklarn
grmektedir. buyuruldu. Allah tel hereyi grd hlde (insanlar) irkin ileri
yaparlar. Aa bir kimsenin bile bu ileri grdn bilseler, vaz geerler yapmazlar.
Bunlar ya Hak telnn grmesine inanmyorlar, Yhud onun grmesine kymet
vermiyorlar, mn olana her ikisi de yakmaz.
Vellerin hibiri, peygamber mertebesine varamaz.
Vellerin hibiri, Sahb mertebesine kamaz.
mm- Rabbn hazretleri buyurdu ki:
Allah telnn hayrl ilerde kulland kimselere mjdeler olsun!
Her ii, dnini seven ve kayran, doru limlerin kitaplarndan renmelidir.
yi kimselerle arkadalk kurmal, kt kimselerle arkadalktan kanmaldr.
Mlyan (bo eyler) ile vakit geirmek, Allah teldan uzaklamaya irettir.
hls ile yaplan kk bir i, senelerce yaplan ibdetler gibi kazan (sevb) hsl
eder.
Her ibdeti seve seve yapmal. Kul hakkna dokunmamaa, hakk olanlara hakkn
demee titizlikle almaldr.
Dnynn vefaszlkta ei yoktur, dnyy isteyenler de alaklkta ve bahillikte
(cimrilikte) mehrdur. Azz mrn, bu vefszn ve deersizin peinde harcayanlara
yazklar ve korkular olsun.
Genlik ann kymetini biliniz! Bu kymetli gnlerinizde, slmiyet bilgilerini
reniniz ve bu bilgilere uygun olarak yaaynz! Kymetli mrnz faydasz, bo eyler
arkasnda, oyunla ve elence ile geirmemek iin uyank olunuz.
nsanlar riyzet deyince, alk ekmei ve oru tutma anladlar. Hlbuki, dnimizin
emrettii kadar yimek iin dikkat etmek, binlerce sene nfile oru tutmaktan daha
fidelidir.
Bir kimsenin nne lezzetli, tatl yemekler konsa, itihs olduu hlde ve hepsini
yemek istedii hlde, dnimizin emrettii kadar yiyip, fazlasn brakmas, iddetli bir
riyzettir ve dier riyzetlerden ok stndr.
Bir farz vaktinde yapmak, bin sene nfile ibdet yapmaktan daha ok fidelidir.
Fris beyt tercmesi:
Allahtan baka her neye tapnsan, hepsi hitir.
Yazklar olsun ol kimseye ki, bir hi iledir.
lm gelmeden nce, yapacak ii bilmeli, yz ak olarak, Allah tely zliyerek
can vermelidir.
Sebeplere yapmak Allah telya gvenmee mni deildir. Sebepleri ve
onlardaki tesrleri de o yaratyor.
Fris beyt tercmesi:
Ne varsa gzel, Allah sevgisinden baka.
Hepsi cna zehirdir, eker dah olsa.
Herey, Allah telnn varln ve sfatlarn gsteren, birer irettir.
Hayr ve erri yaratan Allah teldr. yilik istiyenlerden rzdr. Ktlk

istiyenlerden rz deildir.
Birka gnlk zaman byk nimet bilerek, Hak telnn beendii eyleri
yapmaa almaldr.
Allah telnn kymet verdii ilmi, onun sevmedii yolda kullanmak, ok irkin bir
itir.
Byk ihsn ve iyilik, kermlere g gelmez.
nsan tedbir alr, sebeplere yapr, takdri bilmez. Allah telnn takdri, kulun
tedbri ile deimez.
Beyt:
Yzlerce dile mlik olsa da vcdum.
Ltfunun krn, nasl yapabilirim.
Gkler, yldzlar, elementler, canllar yok idi. Hepsi Allah telnn yaratmas ile var
oldu.
efati aramak tvbenin bir parasdr.
Beyt:
Kendinden haberi olmayan kimse
Nerede kald baka eyleri bile.
lmek, felket deildir, ldkten sonra, bana gelecekleri bilmemek felkettir.
Sonsuz kurtulua kavumak iin, ey muhakkak lzmdr: lim, amel, ihls.
llere dua ve istifar etmekle ve onlar iin sadaka vermekle, imdtlarna
yetimek lzmdr.
Dnyy ele geirmek iin hreti vermek ve insanlara yaranmak iin Allah tely
brakmak ahmaklktr.
Nefse kolay ve tatl gelen eyi sedet zan etmemeli, nefse g ve ac gelenleri de
ekavet ve felket sanmamaldr.
Birka gnlk zaman byk nimet bilerek, Allah telnn beendii eyleri
yapmaa almaldr.
bdetlerin hepsini kendinde toplayan ve insan Allah telya en ok yaklatran
ey namazdr.
Chillerin, byklere dil uzatmalarna sebeb olmaynz! Her iinizin slmiyete
uygun olmas iin, Allah telya yalvarnz.
Beyt:
Haramdan sakn, farz yapmaya bak
Farz yapmazsan, olur hlin harb.
Geici lezzetlere, abuk biten, tkenen dnylklara aldanmamaldr.
hsn shibinin kaps alnnca alr.
Gnl dalgnlnn ilc: gnln Allah telya vermi olanlarn sohbetidir.
Dny hayat pek ksadr. Bunu en lzumlu eyde kullanmak gerekir. Bu en lzumlu
ey de, kalbini toparlam olanlarn yannda bulunmaktr. Hibirey sohbet gibi fideli
deildir.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
Mektbt- mm- Rabban

Mebde ve Med rislesi; sh. 19
Zbdet-l-makmt; sh. 126 vd.
Hadart-l-kuds; sh. 30 vd.
mdet-l-makmt; sh. 98 vd.
Visli Ahmed (Bedreddn Serhend)
Makmat- Ahmediyye (Ahmed Sad Frk)
9) Meslek-i mm- Rabbn (Muhammed Sad Nakibend)

10) Essebe-l-esrr f medric-l-ahyr (Muhammed Masm mer)
11) Tezkire-i mm- Rabbn (Muhammed Manzr Numn)
12) Hazret-i Mceddid (Ebl-Hasen Zeyd Fark)
13) mm- Rabbn (Muhammed Abdkr)
14) Hazret-i eyh Ahmed Serhend (Muhammed Eslem)
15) Hak Szn Veskalar; sh. 306
16) Eshb- Kirm; sh. 147
17) Kymet ve hret; sh. 168, 186
19) Reeht zeyli; sh. 19
20) Derer-l-meknnt (kenar); sh. 52
21) Ahbr-l-ahyr; sh. 330
22) Meslek-i Mceddid (Cemil Ahmed arkpr)
23) Makmt- ahyar; sh. 26
24) rgm-l-merd; sh. 70
25) Hadik-l-verdiyye; sh. 178
26) Hadkat-l-evliy; sh. 97, 150
29) El-Alm; cild-1, sh. 142

İslâm Âlimleri Ansiklopedisi - 15

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

İslâm Âlimleri Ansiklopedisi - 15

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

İslâm Âlimleri Ansiklopedisi - 15

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

15.

Yemek yemekten nceki edebler yedi tanedir: 1- Yemek, hellden kazanlm

1) Cmiu kermt-il-evliy; cild-1, sh. 326

Mucem-l-mellifn; cild-1, sh. 117

TRB UAYB EFEND:

1) akyk- Numniyye tercmesi (Mecd Efendi); sh. 416

Gzel huylar kendinde toplamada, akl ve zeksnn okluunda ve o zamanda

Mucem-l-mellifn; cild-1, sh. 205

gzden kayboldu. Kaptan, o kimsenin su zerinde gittii istikmete gre, geminin

Vsl- kmil odur, tevhd-i Zta bhesiz,

akyk- Numniyye zeyli (At); sh. 316

YAHY EFEND (Beikt):

rif ol ey gnl sen,

Eer rin akna Ferhd var ise,

lh ben garbe eyle inyet (yardm),

YAKB BN SEYYD AL:

Ayrca, bu kitabn n ve makamnn bykl, onun yksek kabiliyetli kimselerin

lk zamanlarndan itibren, ilim renmek hussundaki gayretleri sebebiyle

denilen beldede bulunuyorum. Oralarda mnn ve slmn artlarn retecek, dn

Yakb Germiynnin vefatndan sonra yerine, olu Sinnddn Ysuf geti.

Yakb Germiyn hazretlerinin bir kermeti de yle nakledilir: lm hastal

girercesine ve kh konuan lisn gibi mermn ifa edercesine baklar, onun

sallaynda bir dman yere seriyordu. ehzdelerini yanbalarnda kl sallarken gren

Hlbuki Dlkadirolu Alddevlenin kz kardei, Yavuz Sultan Selimin babaannesi idi.

olmyaca hakknda dnp dururuz. Bizi bu hussta ferahlatacak Allah telnn

Selim Hn, amda bulunan fakir halka ok ihsnlarda bulundu. Medreselerde

kurban ederek sevbn; Peygamber efendimize (sallallahu aleyhi ve sellem.), dier

Msr-u m na feth etti lim.

mkerreme ve Medne-i mnevverenin anahtarlarn almakla, oralarn da Osmanl

14) Tabakt-l-memlik, Ayasofya ksm No: 3396

akyk- Numniyye tercmesi (Mecd Efendi); sh. 405

YSUF BN HSEYN KRMAST:

te byle hareket etmeleri, yetlerimizi yalan saymalarndan ve onlardan gfil

mal sevmekten dolay, ihtiylarn yerine getirmeyip, darlk ve ihtiy ierisinde

beldedeki mala ve mlke kavumak isteyen kimselerin, maksadlarna kavuabilmek iin,

ve dostlarn ziyret etmekle, 3- Ana-baba iin Allah teldan af ve mafiret dilemek,

Esm-l-mellifn; cild-2, sh. 565

Zekeriyy Ensr buyurdu ki: Dn hay, Allah telnn yaplmasn yasaklad

Esm-l-mellifn; cild-2, sh. 229

ZEYREK MUHAMMED EFEND:

Abdlehad gen yanda, Hindistann byk limi Abdlkuddsn (k.s.) ilim

lemlerin Rabbinin rahmetine mteveccih, Mlik-i yevmiddne tevekkl edici, lim

mm- Rabbn hazretleri, babas Abdlehadn, hocas h Kemlden yle

yazd bir mektbun sonunda yle buyurmutur: Ey kardeim! Dnynn vefaszl

Tam lmihl Sedet-i Ebediyye; sh. 971

Fed klmaya ol cn, duyan gelsin bu meydne!

kulana bireyler syleyince, Krk-zde Efendi kalkp gitti. O gn leden sonra

2) Osmanl Mellifleri; cild-1, sh. 51

Talebe arkadalar ile sohbet etmek, bu yolun snnet-i mekkedesidir. Hce

Berekt; sh. 371

Sana visl meclisinde, gz uyku yz grmez,

Aadaki hads-i erfler, Abdullah- Dehlevnin yazd, mehr Mikt kitabnn

Eb Hreyreye yi huylu ol! buyuruldu. yi huy nedir deyince, Senden

kfirlerinin azgnlarndan idi. Uhud Gazsnda, Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem.)

iyiliklerini, zevclerine anlatmasnlar. Zevcleri, o kadnlar grm gibi olurlar.

Ahbr-l-Ahyr; sh. 314

7) slm Ahlk; sh. 277, 283, 306, 310

Mevln Abdlhakm-i Siyalkt hazretleri, Zd-l-lebb kitabnda, Abdlhak-

Hlsat-l-eser (Muhibb); cild-2, sh. 318