Dr.

Mustafa Jahi

NAUKA I KNJIGA U ISLAMSKOJ

CIVILIZACIJI

eriod od estog do dvanaestog stoljea u tradicionalnoj podjeli evropske historije predstavlja rani srednji vijek, koji se
oznaava i kao mrano doba evropske povijesti u kada crkva imala dominantnu ulogu u drutvu i kada nije bilo nikakvog
napretka u nauci, knjievnosti i umjetnosti. Razdoblje od trinaestog do kraja petnaestog stoljea oznaava se kao kasni srednji vijek i predstavlja poetak evropskog preporoda u nauci, filozofiji,
knjievnosti i umjetnosti. Taj period se zbog toga oznaava i kao
vrijeme renesanse, odnosno kulturnog i naunog preporoda.
Meutim razdoblje koje se u evropskoj historiji oznaava srednjim vijekom i njenim mranim dobom, u islamskoj civilizaciji
ve od sedmog stoljea predstavlja poetak stvaranja pretpostavki
za sveobuhvatan islamski napredak koji e punim sjajem zablistati u osmom stoljeu i trajati narednih sedam stoljea irei svoj
duh i kroz evropsku renesansu, sve do kraja kasnoga evropskog
srednjega vijeka. Tako se razdoblje koje se u evropskoj historiji
oznaava mranim dobom, u islamskoj civilizaciji oznaava zlatnim dobom islamske civilizacije. To je period izmeu 8. i 13. stoljea, odnosno od uspostavljanja Abasidske drave 750. godine pa
sve do njenog definitivnog i formalnog nestanka 1258. godine.
Period prije objave islama u kojemu su ivjeli Arapi oznaava
se kao dahilijet (paganstvo) i u ovome razdoblju meu Arapima nije postojala nikakva intelektualna aktivnost registrirana u
pisanoj formi. Mada su imali razvijeno pismo dugi period i prije
pojave islama, Arapi su u to vrijeme bili, uglavnom, nepismen
narod sa dominantnom usmenom kulturom. Poezija i vijesti o hitakvim za 2010.

TAKVIM ZA 2010 BOOK.indb 157

157

29.10.2009 14:20:25

storijskim dogaajima, koje su u to vrijeme meu njima bile najrazvijenije, prenosile su se, uglavnom, usmenim putem od jednog
do drugog mjesta i sa generacije na generaciju.
Pojavom islama u formi knjige prvo je bio napisan Kuran i tokom cijelog prvog stoljea islama i vei dio drugoga stoljea, sve
do pada Emevija 750., bio je, skoro, jedina knjiga meu Arapima.
Za nepostojanje drugih pisanih djela, ili postojanje relativno malog broja takvih djela, tokom ovako dugakog islamskog perioda
navodi se nekoliko razloga. Jedan od njih je zabrana Allahovog
Poslanika da se od njega, osim Kurana, bilo ta drugo od onoga
to on govori zapisuje. Mada ova zabrana nije imala opi karakter, ona je tako razumijevana. Kao mogui razlog nepisanja drugih djela istie se i dugi period usmenog prenoenja svake vrste
podataka, ukljuujui i one koji se odnose na nauku, tako da se,
navodno, zbog toga bilo teko odluiti za bavljenje naukom u pisanoj formi. Kao razlog ignoriranja pisanja navodi se i to to su se
u ovome periodu, sve do kraja emevijske dinastije, glavne aktivnosti vodile na uvrivanju vjere i osvajanjima novih podruja.
Poto se Arapi u ovome periodu nisu intenzivno bavili naukom,
prema ovome miljenju, nije ni bilo razloga za koritenje pisma
u svrhu registriranja steenog znanja. Meutim, prema nekim
istraivaima islamskog naslijea, muslimani su se vrlo rano poeli baviti pisanjem. Tako se navodi da je Zejd ibn Sabit za ivota
Muhammeda, a.s., napisao djelo iz islamskog nasljednog prava.
Pored toga, El-Buhari navodi da je Abdullah ibn Amr zapisivao
hadise.1
Inae, poslije smrti Allahovog Poslanika i nakon to su se meu
muslimanima poela javljati razliita miljenja i nesuglasice u pogledu nekih pitanja vezanih za islamsko vjerovanje i vrenje vjerskih obreda, Omer ibn El-Hattab je doao na ideju registriranja
Poslanikovih hadisa to e kasnije, poznati emevijski halifa Omer
ibn Abdulaziz (vl. 717 720), nastojati sprovesti u praksu.
1

Sam Zak al-Mahsin, Dirst f al-mahttt al-arabiyya, ar-Riyd, 1420./1999.,

10.

158

TAKVIM ZA 2010 BOOK.indb 158

takvim za 2010.

29.10.2009 14:20:25

Osim toga, poznato je da je jo u prvoj polovini osmog stoljea, u vrijeme postojanja Emevijske drave, napisano nekoliko manjih knjiga u formi rasprava ili lanaka. U ovo vrijeme postojale
su, ak, i biblioteke. Tako je prvu biblioteku u islamskom svijetu
osnovao emevijski halifa Muavija (vl. 661 680) na svome dvorcu. Preuzimanjem hilafeta od strane Abasida, poetkom druge
polovine osmog stoljea, situacija se u ovom pogledu u cijelosti
promijenila. Ope blagostanje koje je zahvatilo Abasidsku dravu utjecalo je i na intenzivnije bavljenje naukom. irenje naunih
aktivnosti i uspostavljanje metodologije naunih istraivanja zahtijevalo je pismeno registriranje novih naunih ostvarenja kao i
prije steenog znanja koje se dotada usmenim putem prenosilo.
Intenzivnije bavljenje naukom, zapoeto pred kraj emevijske
dinastije, karakteriziraju tri osnovne vrste naunih aktivnosti.
To su registriranje ve steenog znanja, zatim pisanje originalnih naunih djela i prevoenje sa drugih jezika. Ove aktivnosti
dolaze do punog izraaja u nastupajuoj abasidskoj epohi. Naredba emevijskog halife Omera ibn Abdulaziza da se svi hadisi
Allahovog Poslanika skupe i registriraju, smatra se poetkom pismenog registriranja prije steenog znanja u islamskoj civilizaciji. Ova se aktivnost nastavila i u abasidskom periodu i, pored
hadisa, ukljuivala je registriranje poezije, historijskih dogaaja,
rodoslovlja, poslovica i sl. Budui da Kuran i hadis predstavljaju
dva glavna izvora islamskog prava, registriranje hadisa i razlozi
koji su utjecali na njihovo sakupljanje i registriranje otvorili su
put ka pisanju naunih djela iz oblasti povezanih sa Kuranom i
hadisom. Tako je dolo do uspostavljanja i razvijanja prvih naunih disciplina, prije svega tefsira, kiraeta (kuranskih itanja), hadiskih disciplina, potom fikha (islamskog prava sa svim njegovim
disciplinama), kelama (islamske dogmatike) te arapske gramatike
i drugih jezikih disciplina. Kao rezultat ovih aktivnosti poinje
pisanje, pojavljivanje i irenje prvih naunih djela u formi knjige
iz ovih i drugih naunih oblasti.
Uporedo s navedenim aktivnostima, nakon dolaska u kontakt
s drugim narodima i njihovim naunim dostignuima, poinje i
takvim za 2010.

TAKVIM ZA 2010 BOOK.indb 159

159

29.10.2009 14:20:25

prevoenje djela s grkog, sirijanskog, perzijskog i indijskog jezika

iz filozofije, medicine, hemije i matematike. Zahvaljujui ovim aktivnostima, naroito u vrijeme abasidskih halifa, muslimani su se
upoznali sa susjednim kulturama i civilizacijama koje su postojale
prije islama. S obzirom na to da prevoenje na arapski jezik nije
bilo samo sebi cilj, nego je proizlazilo iz elje za napretkom u naunim istraivanjima, ovom aktivnou nisu se bavili samo strunjaci u jeziku ve i naunici iz odgovarajuih oblasti znanosti. Zbog
toga i sami Arapi, nakon ovladavanja spomenutim naukama, poinju pisati vlastita djela iz navedenih naunih disciplina.2
Interesiranje za knjigu meu muslimanima posebno se razvilo
itanjem i irenjem Kurana. Budui da se islamsko uenje temelji
na Kuranu i kasnijim tumaenjima islamskog uenja sadranog u
velikom broju raznih vrsta knjiga, za islam se moe rei i da je vjera
knjige. Zahvaljujui tome muslimani su ubrzo nauili koristiti papir, baviti se kaligrafijom, iluminiranjem, uvezivanjem, prodajom
i posuivanjem knjiga. Tako se ve 794. godine u Bagdadu podie
prva fabrika papira. To je omoguilo pisanje raznovrsnih djela iz
svih naunih oblasti, ukljuujui i one koje se ne bave izuavanjem
iskljuivo islamskih disciplina. Knjige tako postaju popularne zahvaljujui, pored navedenog, i njihovim autorima, prepisivaima,
prevodiocima i bibliotekama u kojima su se uvale i koristile.
Ozbiljnije zanimanje za nauna istraivanja meu Arapima
poinje u periodu vladavine abasidskog halife El-Mensura (vl.
754 - 775), da bi dostiglo posebno visok stepen razvoja za vladavine Haruna er-Reida (vl. 786 - 809) i El-Memuna (vl. 813
- 833), koji su podsticali i stimulirali nauna istraivanja, posebice astronomiju i matematiku te prevoenje grkih tekstova
na arapski jezik. Halifa El-Memun je, naslijedivi prijestolje od
svoga oca Haruna er-Reida, ak i jae od svojega oca podupirao
nauna istraivanja. Voen takvom idejom on u Bagdadu 830.
2

Mahmd Abbs Hamda, Trh al-kitb al-islm al-mahtt, Dr arb, al-Qhira,

I, 120-122; abn Abdulazz Halfa, al-Kutub wa al-maktabt f al-usr al-wust,
a-arq al-muslim a-arq al-aqs, ad-Dr al-misriyya al-lubnniyya, al-Qhira,
1418./1997., 63.

160

TAKVIM ZA 2010 BOOK.indb 160

takvim za 2010.

29.10.2009 14:20:25

godine osniva Bejtu-l-hikme (Kua mudrosti) s velikom bibliotekom i opservatorijom koja postaje centrom bavljenja naukom
i prevoenjem.
Za Arape se zbog toga ne moe rei, kako neki historiari tvrde, da su samo reproducirali indijsku i grku nauku. Naprotiv,
ovladavajui njihovim naunim metodama i razraujui ranija
dostignua u nauci i filozofiji, oni su svoje naune radove dalje
razvijali pridodajui im nauna dostignua i otkria do kojih su
sami dolazili. Nauka i filozofija su zbog toga u ovo vrijeme meu
muslimanima bile daleko razvijenije od zapadnoevropske. Tako
su, npr., zamjena rimskih brojeva decimalnim brojanim sistemom i otkrie algebre omoguili veliki napredak u matematici.
Kasnijim prevoenjem arapskih djela na latinski jezik omogueno
je ponovno upoznavanje s izgubljenom klasinom literaturom i
filozofijom. Zahvaljujui tome latinski prijevodi Aristotelove filozofije sa arapskog jezika i djela islamskih naunika iz raznih naunih disciplina znaajno su utjecali na razvoj evropske renesanse.
Najvei utjecaj na razvoj nauke u Evropi arapsko-islamska nauka
izvrila je preko Andaluzije u paniji i Sicilije na jugu Italije.
U Andaluziji, koju su osvojili poetkom osmoga stoljea (711.
god.), Arapi su za vrijeme boravka od osam stoljea na ovim prostorima osnovali mnoge kole, akademije, biblioteke, naune centre i fabrike papira. Zahvaljujui ovakvim aktivnostima nastala su
mnoga nauna djela na arapskom jeziku i njihovi prijevodi, prvo
na latinski a potom i na druge evropske jezike. Andaluzija je u to
vrijeme bila centar studiranja u Evropi. U nju su dolazili studenti
iz drugih krajeva Evrope na studiranje. Takav je sluaj bio i sa
Dirbertom (Gerbert d Aurillac), kasnijim papom Silvesterom II
(999-1003), koji je u Kordobi, Sevilji i na poznatom univerzitetu
u Kajrevanu u Maroku, studirao kod arapskih profesora logiku,
matematiku, filozofiju, astronomiju i astrologiju i ove znanosti
prenio u Evropu, posebno matematiku. Veina njegovih djela iz
matematike i logike do danas su sauvana.3
3

abn Abdulazz Halfa, Al-Kutub wa al-maktabt f al-usr al-wust, isto, 43-44.

takvim za 2010.

TAKVIM ZA 2010 BOOK.indb 161

161

29.10.2009 14:20:25

I na Siciliji, koju su Arapi osvojili u devetom stoljeu (otprilike

jedan vijek nakon osvojenja panije), dogodilo se slino onome
u Andaluziji. I ovdje su Arapi podigli kole, biblioteke, naune i
istraivake centre razvijajui u njima mnoge naune discipline.
Arapi su sa Sicilije, izmeu ostalog, u Evropu preko Italije prenijeli sistem proizvodnje papira i pribora za pisanje.4
Veliki broj arapsko-islamskih autora svojim je djelima dao veliki doprinos razvoju nauke i filozofije. Meu njima istie se Ibn
Sina, jedan od najpoznatijih naunika i istraivaa, koji je imao
znaajnog doprinosa u razvoju nauke i filozofije. Poznato je njegovo djelo iz medicine al-Qnn koje je dugo vremena bilo glavni
udbenik iz ove nauke na mnogim zapadnim univerzitetima. Poznato je da je i Ibn Hazm svojim idejama u poeziji imao velikog
utjecaja na trubadursku poeziju u paniji i romantiarsku knjievnost u Francuskoj. Havarizmi je imao velikog udjela u razvoju matematike, Dabir b. Hajan algebre, El-Biruni astronomije a Er-Razi
i Ibn Nefis medicine. Veina djela navedenih i drugih autora prevedena su, u prvo vrijeme, na latinski a zatim i na druge evropske
jezike. Tako su ova djela imala velikog utjecaja na razvoj mnogih
naunih disciplina na Zapadu, prije svega matematike, medicine,
astronomije, zatim knjievnosti, historije i geografije. Prvi prijevodi djela arapskih autora na latinski jezik bili su u paniji, gdje
su osnivane ak i posebne kole za prevoenje ovih djela na latinski jezik. Jedna od najpoznatiji takvih kola osnovana je u Toledu
1130. godine. Nedugo zatim poela su prevoenja i na panski a
potom i druge evropske jezike, posebno na francuski jezik.5
Zahvaljujui intenzivnom irenju islamske poruke sadrane u
Kuranu, dolo je do znaajnog irenja i knjige diljem islamskog
svijeta. Tome je posebno doprinosio islamski stav o obaveznosti
stjecanja znanja, bez obzira na spol i ivotnu dob. ak je i objavljivanje Kurana poelo podsticanjem na itanje i uenje. Tako je
islam svojim uenjem meu muslimanima pokrenuo veliki za4
5

Isto, 44-45.
Sam Zak al-Mahsin, Dirst f al-mahttt al-arabiyya, 29-30.

162

TAKVIM ZA 2010 BOOK.indb 162

takvim za 2010.

29.10.2009 14:20:25

mah za stjecanjem znanja. Potreba za ouvanjem Kurana i hadisa

probudila je meu muslimanima duh sakupljanja i registriranja
ljudskoga znanja, bilo usmeno tradiranog ili u najrazliitijim formama zapisanog, to je veoma brzo dovelo do nastanka velikog
broja knjiga iz raznih naunih disciplina.
Koritenje papira i tinte znatno su olakali pisanje knjiga i zajedno s njihovim ukraavanjem kaligrafskim pisanjem, iluminiranjem i posebnim uvezivanjem, znatno doprinijeli njenom sve
veem populariziranju i irenju. Knjiga je, zahvaljujui navedenim injenicama za manje od jedno stoljee nakon Hidre postala
izuzetno lahko i osnovno sredstvo irenja nauke. Ovakav odnos
islama prema nauci utjecao je na to da su se knjige sve vie pisale,
prevodile, razmjenjivale, prepisivale, prodavale i sakupljale. Tako
su se poele formirati i prve biblioteke koje su ubrzo osnovane
u svim glavnim centrima islamskog svijeta, u prvo vrijeme kao
privatne (line) i javne a kasnije i naune ili istraivake koje su
osnivane u sklopu naunih centara. Tako se biblioteke osnivaju u
privatnim kuama, damijama, kolama, dvorovima vladara i u
posebnim naunim centrima.
Meutim damija je, s obzirom na to da je bila prva i jedinstvena drutvena institucija u islamskom svijetu koja je sluila
raznovrsnim potrebama muslimana, sluila i za itanje i uenje.
Tako su prve biblioteke u islamskom svijetu bile smjetene upravo
u damijama, dok je Kuran bio prva knjiga koja se u vie primjeraka uvala u takvim bibliotekama. Damije su zbog toga u vrijeme objave i irenja islama, osim kao centri vjerskih, obrazovnih i
politikih aktivnosti, istovremeno bile i mjesta prvih kola i biblioteka u kojima su se uvale i izuavale knjige vjerskog karaktera
a kasnije i djela iz filozofije i drugih nauka koje nisu bile isto
vjerskoga karaktera. Biblioteke su u historiji islamske civilizacije
tako bile svjetionici u prosvjetljavanju naroda, kole u njegovom
kulturnom uzdizanju i izvori irenja nauke meu narodom.6
6

Taher, Mohamed (2000), The Book in The Islamic Civilization http://taher.freeservers.com/ilm.htm.

takvim za 2010.

TAKVIM ZA 2010 BOOK.indb 163

163

29.10.2009 14:20:25

Muslimani koji su se isticali kao veliki pokrovitelji obrazovanja i irenja nauke, poinju osnivati velike biblioteke koje spadaju
meu najvee u srednjem vijeku. Znaajan doprinos i podsticaj
u osnivanju i odravanju biblioteka imali su i veliki muslimanski
uenjaci, enciklopedisti, historiari, filozofi i prevodioci grkih
djela na arapski jezik. Posebno je u ovom pogledu bio znaajan
period vladavine halife Haruna er-Reida. Tako su tokom emevijskog i abasidskog perioda nastale velike i znaajne biblioteke
koje su ubrzo formirane u Egiptu, paniji, Maroku, Iraku, Siriji i
drugim dijelovima islamskog svijeta.
Posebno veliki podsticaj osnivanju biblioteka dao je Nizam
el-Mulk (ivio 1018-1092), vezir seldukog sultana Melik-aha
(vl. 1072-1092), osnivanjem kola (medresa) u Bagdadu i drugim
mjestima kao javnih obrazovnih institucija, poznatih kao nizamije kole. Za ove medrese osiguran je, izmeu ostalog, i veliki
broj knjiga iz raznih oblasti nauka kojima su se koristili studenti
i profesori.
Ulaskom Bosne i Hercegovine u islamski civilizacijski krug i
na ovim prostorima poinje nastajati znaajan segment islamskog
kulturnog naslijea u formi rukopisnih djela koja piu bonjaki
autori iz skoro svih naunih disciplina koje se izuavaju u to vrijeme u islamskom svijetu. Zahvaljujui tome knjige se sve vie
piu, prepisuju, razmjenjuju, prodaju i sakupljaju te se tako poinju formirati i prve kolekcije knjiga koje ubrzo dobijaju karakter
biblioteka. U prvo vrijeme ove se biblioteke osnivaju uglavnom
uz damije i medrese, esto i uz mektebe i tekije, dok se ubrzo u
veim gradovima poinju osnivati i samostalne biblioteke.
Osim radova iz teolokih nauka, u ovim rukopisima nalaze se
i djela iz matematike, astronomije, medicine, veterine, filozofije,
logike, filologije, historije, geografije i drugih naunih disciplina. U njima autori, osim to interpretiraju i komentiraju uenja
drugih autora, istovremeno izlau i vlastite ideje, misli, naune
spoznaje i iskustva iz navedenih znanstvenih disciplina. Svojom
islamskom komponentom ova djela danas, kao dio bosanskoher164

TAKVIM ZA 2010 BOOK.indb 164

takvim za 2010.

29.10.2009 14:20:25

cegovakog kulturnog naslijea, izmeu ostalog, doprinose i boljem razumijevanju kulturnog pluralizma Bosne i Hercegovine i
njoj susjednih zemalja.7
Meu najpoznatijima bosanskim autorima koji su pisali originalna djela na arapskom, turskom i perzijskom jeziku su: Hasan
Zijai (um.1584), Ali Dede Bonjak (um. 1598), Muhammed ibn
Musa Allamek (um. 1636), zatim Hasan Kafi Pruak (um. 1616),
jedan od najplodonosnijih bosanskih pisaca na navedenim jezicima, koji je bio i veliki vakif, jer je u rodnome mjestu, Pruscu,
podigao damiju, mekteb, medresu, tekiju i vodovod. Bio je jedan
od utjecajnih ljudi u Osmanskom carstvu. Pisao je djela iz podruja filologije, islamskog prava, islamske dogmatike, historije i
politike. Djelo Uslu-l-hikem f nizmi-l-lem - Temelji mudrosti o ureenju svijeta predstavlja politiko-moralnu raspravu o
ureenju drave i drutva, po kojemu je ovaj autor najvie poznat
u svijetu. Rukopisi ovoga djela nalaze se u svim znaajnijim bibliotekama u svijetu a prevedeno je i na vie evropskih jezika. Meu
poznatim bosanskim autorima koji su pisali na spomenutim jezicima su i Munir Belgradi (um. 1707), Mustafa Ejubovi - ejh
Jujo (um. 1707), Ibrahim Opija (um. 1726), Mustafa Pruak
(um. 1755), Husejn Brakovi (ivio u XIX) i mnogi drugi.
Uvoenjem tamparija u islamskom svijetu i objavljivanjem
prvih tampanih djela te izdavanjem prvih novina i asopisa, ova
se vrsta literature poinje iriti i u Bosni i Hercegovini. Tako se
biblioteki fondovi mnogih bosanskohercegovakih biblioteka
poinju bogatiti i ovom vrstom knjine grae koju sada, osim rukopisa, ine i tampana djela na arapskom, turskom, perzijskom
i bosanskom jeziku.
Poznata biblioteka osnovana uz damiju bila je biblioteka Halil-efendije u Graanici, osnovana prije 1737. godine. Najpoznatije biblioteke u Bosni i Hercegovini koje su osnovane u okviru medresa bile su Gazi Husrev-begova biblioteke u Sarajevu, osnovana
7

Amir Ljubovi i Sulejman Grozdani, Prozna knjievnost Bosne i Hercegovine na orijentalnim jezicima, Orijentalni institut u Sarajevu, Sarajevo, 1995., 7-18.

takvim za 2010.

TAKVIM ZA 2010 BOOK.indb 165

165

29.10.2009 14:20:25

1537. godine; Karaoz-begova biblioteka u Mostaru, osnovana

1570. godine; Biblioteka Dervi-pae Bajezidagia u Mostaru,
osnovana 1593. godine i Eli Ibrahim-paina biblioteka u Travniku, osnovana 1706. godine. Kao samostalna biblioteka poznata
je ona koju je osnovao Husamuddin Bonjak u Banjoj Luci 1630.
godine. U Sarajevu su postojale, takoer, dvije poznate samostalne biblioteke. Prvu je osnovao Osman ehdi Akovalija (Bjelopoljac) 1757. godine a drugu Kantamirija-efendija 1774. godine. Sve
ove biblioteke funkcionirale su prema propisima koje je odreivao njihov vakif (osniva) prilikom sastavljanja vakufname.
Meutim nakon ulaska Bosne i Hercegovine u sastav AustroUgarske monarhije, zatim Kraljevine Jugoslavije i, na kraju, Socijalistike Jugoslavije, sve ove biblioteke, osim Gazi Husrev-begove biblioteke u Sarajevu, zatvorene su a njihovi fondovi premjeteni, najee, u Gazi Husrev-begovu biblioteku. Fondovi nekih
biblioteka premjeteni su u Zemaljski muzej u Sarajevu, koji je
osnovala austrougarska vlast, da bi na kraju dospjeli u Orijentalni
institut koji je srpska vojska zapalila 1992. godine, tokom posljednje agresije na Bosnu i Hercegovinu, tako da je, naalost, u poaru izgorjela i veoma bogata i vrijedna biblioteka ovoga instituta u
kojoj se, izmeu ostalog, nalazila i znaajna rukopisna zbirka.
Najpoznatije biblioteke koje su pripojene Gazi Husrev-begovoj biblioteci su Biblioteka Hasana Nazira (osn. 1550), Biblioteka
Hadi Mehmed-bega Karaoz-bega iz Mostara (osn. 1570), Memi
ahbegova biblioteka iz Foe (osn. 1675.), Dervi-pae Bajezidagia biblioteka u Mostaru (osn. 1611), Biblioteka Eli Ibrahimpaine medrese u Travniku (osn. 1704), Biblioteka Hadi Halila
iz Graanice (osn. sredinom XVII st.), Biblioteka Osmana ehdije
Bjelopoljca iz Sarajeva (osn. 1759), Biblioteka Abdullaha Kantamirije iz Sarajeva (osn. 1774) i mnoge druge.
U Gazi Husrev-begovu biblioteku dospjele su i mnoge privatne biblioteke u kojima se nalaze znaajna rukopisna i tampana
djela, kao to su biblioteke Hromia, Dine, Denetia, Enveri
Kadia, Svrze, Muidovia, Mutevelia, Muzaferije, Kasumagia,
166

TAKVIM ZA 2010 BOOK.indb 166

takvim za 2010.

29.10.2009 14:20:25

Asafa Sokolovia, Salim-ef. Muftia, Ajni-ef. Buatlia, arimamovia, Mustaj-bega Halilbaia, Sejdali-bega Filipovia, Muhameda Hadijahia, Sinanudin-ef. Sokolovia i mnogih drugih.
Bosna i Hercegovina, inae, spada meu najbogatije zemlje u
Evropi po broju islamskih rukopisa. Ovi se rukopisi danas, osim
u Gazi Husrev-begovoj biblioteci, nalaze i u Nacionalnoj i univerzitetskoj biblioteci Bosne i Hercegovine, Historijskom arhivu
u Sarajevu, Arhivu Hercegovine u Mostaru, Univerzitetskoj biblioteci u Bratislavi i Hrvatskoj akademiji znanosti i umjetnosti u
Zagrebu, koji, takoer, predstavljaju dio kulturne batine Bosne
i Hercegovine.
I, na kraju, treba istai da irenje knjiga i nastanak biblioteka
u okviru islamske civilizacije predstavljaju posljedicu islamskog
uenja i odnosa prema nauci uope. Biblioteke su svojim bogatim
knjinim fondovima imale znaajnu ulogu u kulturnom razvoju i
bonjakog naroda, njegovom obrazovanju i idejnom osvjeivanju. Knjige su uvijek, tako i danas, predstavljale misaone i naune
utvrde na kojima se izgrauju civilizacije i ujedno predstavljaju
prepreke i branu u odbrani vlastitih civilizacijskih, kulturnih,
vjerskih, moralnih i drugih vrijednosti koje predstavljaju identitet svakog naroda i pomau nam u odbijanju opasnosti i izazova
koji nas svakodnevno okruuju.

takvim za 2010.

TAKVIM ZA 2010 BOOK.indb 167

167

29.10.2009 14:20:25