Professional Documents
Culture Documents
Fizika 7 Mak PDF
Fizika 7 Mak PDF
, 2009
Izdava~:
Avtori:
Simeon Ge{oski
Ferdinand Nonkulovski
Recezenti:
Urednik:
Ferdinand Nonkulovski
Lektura:
Suzana Stojkovska
Kompjuterska obrabotka:
Boban Avramoski
d.i.e. Dim~e Ge{oski
Korektura:
Avtori
SODR@INA
, ,
1. .
1.1
1.2
1.3
1.4
2.
2.1
2.2
2.3
2.4
2.5
2.6
1.
2.
10
10
13
14
16
20
22
23
25
26
28
32
1.
1.1
1.2
1.3
2.
36
36
40
42
46
2.1 49
2.2 .
51
2.3 ,
53
2.4 .
56
2.5
60
2.6
63
2.7
66
2.8
69
2.9
74
2.10
77
2.1
2.2
2.3
2.4
82
85
85
87
89
91
3.
93
4.
96
4.1
4.2
96
99
1.
104
2.
106
3. .
108
3.1
3.2
4.
4.1
4.2
4.3
4.4
5.
5.1
5.2
5.3
108
110
113
113
117
117
118
120
120
124
126
6.
129
7.
132
7.1
7.2
132
134
U^ENICI!
Pred vas e u~ebnikot po fizika, za VII oddelenie na osnovnoto osumgodi{no obrazovanie,
odnosno za VIII oddelenie za devetgodi{noto osnovno obrazovanie, raboten spored novata
nastavna programa.
Vo u~ebnikot se obraboteni delovi od fizikata za koi imate skromni predznaewa.
Ovoj u~ebnik, po svojata koncepcija, pripa|a na onoj vid literatura koj pottiknuva, postavuva
pra{awa i naveduva na razmisluvawa koi se potkrepeni so crte`i, so slikovito postaveni
problemski zada~i i sostojbi, a ovozmo`uva i neposredno sledewe na va{iot napredok i razvoj
preku sopsteveni postapki i instrumenti.
Za razlika od u~ebnicite koi davaat gotovi znaewa, ovoj u~ebnik po svojata koncepcija e
namenet za interaktivna nastava, so poseben akcent na aktivnosti za barawe i otkrivawe na
postapki i zakonitosti, {to treba da se re{avaat mislovno i so obidi.
Fizi~kite sodr`ini ne se voveduvaat kako zbir na fakti i definicii za koi ne se gleda od
kade doa|aat. Naprotiv, tuka se nastojuva da se voo~at procesite preku koi se do{lo do tie soznanija, pri {to se nastojuva u~enicite da bidat neposredno vklu~eni. Poradi toa, ovoj u~ebnik
e taka organiziran da nudi pove}e zanimlivi i primenlivi problemski sostojbi. Od vas se
o~ekuva da se vklu~ite vo procesot na nivnoto re{avawe, a so toa i samite da u~estvuvate vo
sozdavaweto i usvojuvaweto na fizi~kite znaewa. Toj proces e zamislen kako kombinacija na
logi~noto, intuitivnoto i kreativnoto razmisluvawe, so pomo{ na mnogu obidi i va`ni idei.
Dadeni se golem broj na obidi koi{to vie vo grupi ili individualno preku aktivna sorabotka
so nastavnikot, kako organizator i naso~uva~, }e treba da gi izvedete.
Pri istra`uvaweto }e nabquduvate, merite, predviduvate, razmisluvate i }e doa|ate do odgovori. Dobienite re{enija povtorno }e gi proveruvate so obidite. Taka steknatite znaewa se
mnogu pokvalitetni i potrajni, a vie pobrzo }e napreduvate.
Na krajot na sekoja tematska celina ima dodatni pra{awa i zada~i na koi mo`e da se odgovori, odnosno da se re{at, so pomo{ na steknatite znaewa i razvienite sposobnosti, so toa
{to soznanijata za va{iot napredok }e bidat mnogu pozabele`itelni.
Avtorite na u~ebnikot, preku vakvata koncepcija, sakaat da ja pottiknat va{ata qubopitnost i
fantazija, pri {to pokraj toa {to }e steknuvate znaewa od fizikata, }e gi razvivate va{ite
tvore~ki sposobnosti, kako i nivnata primenlivost vo realniot `ivot i problemati~ni situacii.
Skopje, 2009
Avtorite
VOVED VO FIZIKATA
Mnogu odamna ~ovekot gi nabquduval pojavite okolu
sebe i nastojuval da gi objasni. Preku toa pove}evekovno
nabquduvawe ~ovekovite znaewa za prirodata neprekinato se zbogatuvale i pro{iruvale.
S {to e okolu nas: raznite tela, vodata, vozduhot,
planinite, `ivotinskiot i rastitelniot svet, bliskite i
podale~nite nebeski tela, ja ~inat prirodata. ^ovekot i
s {to sozdal so rabota (gradovite, fabrikite, ma{inite
i dr.) se delovi od prirodata. Na slikite se prika`ani
sostavnite delovi na prirodata.
Nie sme del od prirodata
Vo prirodata postojano se slu~uvaat razni pojavi. ]e
navedeme samo nekoi od niv: vetrovite, snegot, smenata
na denot i no}ta, pa|aweto na meteorite, dvi`eweto na
telata, raznite toplinski, svetlinski i drugi pojavi.
^ovekot otsekoga{ se interesiral za prirodnite poja
vi i toa ne samo da gi otkrie, opi{e i objasni, tuku nekoi
od niv i da gi primeni.
Edna od osnovnite nauki za prirodata e fizikata.
Nazivot (imeto) fizika doa|a od gr~kiot zbor fizis, {to
zna~i priroda. Prirodata ja prou~uvaat i drugi nauki:
hemija, astronomija, geografija.
Glavna zada~a na fizikata e da gi otkrie i da gi objasni
zakonite na prirodata po koi se odvivaat fizi~kite pojavi.
Za opi{uvawe i objasnuvawe na prirodata se koristat
razni poimi. Najop{t e poimot materija.
Materija e s {to postoi vo prirodata.
Sekoj oddelen predmet {to se sre}ava vo prirodata
se vika fizi~ko telo. Kamen, drvo, kapka voda, zrno pe
sok, Sonceto, Zemjata, yvezdite, site tie pretstavuvaat
fizi~ki tela. Telata se razlikuvaat ne samo po formata
i goleminata, tuku i po toa od {to se napraveni.
Materijata od koja{to se sostojat fizi~kite tela se
vika supstancija.
Sekoja supstancija ima odredeni svojstva: gustina, boja,
tvrdost, elasti~nost, to~ka na vriewe itn.
Voved vo fizikata
Materijata se dvi`i
Osnovno svojstvo na materijata e dvi`eweto.
Materijata e neraskinlivo povrzana so dvi`eweto.
Materijata ne mo`e da postoi bez dvi`ewe, a, isto
taka, ne mo`e da ima dvi`ewe bez materija.
Vo prirodata s se dvi`i i se menuva.
Polo`bata na edno telo se menuva vo odnos na drugo
telo: polo`bata na avtomobilot vo odnos na drvjata
pokraj patot, na brodot vo odnos na bregot, na avionot
vo odnos na planinite, polo`bata na Zemjata vo odnos
na Sonceto i dr. Mrazot pri zatopluvawe preminuva vo
voda, vodata vo vodena parea itn. Se menuva vla`nosta
vo atmosferata, se menuvaat vremenskite uslovi, se
menuva rastitelniot i `ivotinskiot svet.
Materijata go ispolnuva celiot prostor okolu nas
do beskone~nost.
Osnovno svojstvo na materijata e toa {to se nao|a
vo postojano dvi`ewe.
Site promeni {to se slu~uvaat vo prirodata,
vsu{nost se dvi`ewe na materijata.
Kaj nekoi pojavi, na primer, pri sogoruvawe ili
ispar uvaw e, izgleda kako materijata da se gubi.
Me|utoa, toa izgleda taka samo prividno.
Materijata ne mo`e da se uni{ti nitu od ne{to
da se napravi, taa mo`e samo da premine od eden
vo drug vid.
Vo prirodata ~esto pati doa|a do me|usebno dejstvo
na telata, pri {to nastanuvaat odredeni promeni.
Promenite {to se slu~uvaat kaj telata vo prirodata
se vikaat prirodni pojavi.
[to ima u{te zaedni~ko kaj dvi`eweto na mate
rijata?
Sekoja promena, sekoj nastan, se odviva nekade i
nekoga{.
Materijata se dvi`i vo prostorot i vo vreme
to.
Fizikata kako prirodna nauka gi izu~uva najop
{tite formi na dvi`ewe na materijata, osnovnite
svojstva i strukturata na materijata.
Voved vo fizikata
Kako }e u~ime?
Voved vo fizikata
Od sodr`inata
Tela. Gradba na telata
^esti~ki na telata
Molekuli i atomi
Me|umolekularen
prostor
Agregatni sostojbi
Merewe na fizi~ki
veli~ini
Merewe na vreme
Merewe na dol`ina
Merewe na plo{tina
Merewe na volumen
Merewe na masa
Gustina na telata
Na koja pretpostavka za
gradbata na supstancijata
ve naveduvaat spomenatite
primeri?
10
11
12
1.2
MOLEKULI I ATOMI
Molekulot na
vodorodot sodr`i
dva isti atoma
Molekulot na
kislorodot sodr`i
dva isti atoma
Molekulot na
vodata sodr`i tri
atoma, dva atoma
vodorod i eden
atom kislorod
13
1.3
14
15
1.4
AGREGATNI SOSTOJBI
16
17
Poglednete go crte`ot i objasnete kako se rasporedeni i kako se dvi`at molekulite vo razli~nite agregatni sostojbi na edna supstancija.
Vnatre{nata struktura na ista supstancija vo razli~ni agregatni sostojbi se razlikuva samo po na~inot na grupirawe na istorodnite molekuli i po goleminata
na me|umolekularnite sili.
mraz
topewe
voda
18
parea
kondenzacija
vtrdnuvawe
tvrda
isparuvawe
te~na
gasovita
19
^asovnik
Kolku e ~asot?
Kolku si visok?
Kolku si te`ok?
Kolkava e momentalnata nadvo
re{na temperatura?
Sad za merewe
Kroja~ki metar
Termometar
20
Oznaka
Edinica
Oznaka
l
m
t
T
I
J
v
metar
kilogram
sekunda
kelvin
amper
kandela
mol
m
kg
s
K
A
cd
mol
masa
d)
vreme
b)
temperatura
|)
kilogram
v)
kelvin
e)
dol`ina
g)
metar
`)
sekunda
2.
Planinar procenil deka oddale~enosta pome|u dve planinski
ku}i e 1,5 ~as odewe. Dali so toa go izmeril rastojanieto pome|u ku}ite
ili go pretpostavil vremeto za pe{a~ewe, za vrz osnova na nego da go
odredi rastojanieto.
21
2.1
MEREWE NA VREME
Oska
Leto
Zima
Veli~ina
vreme (t)
osnovna veli~ina
Edinica
sekunda (s)
osnovna edinica vo SI
Drugi edinici
Definicija
minuta (min)
1 min = 60 s
~as (h)
1 h = 3 600 s
den (d)
1 d = 86 400 s
milisekunda (ms)
1 ms = 0,001 s
mikrosekunda (ms)
1 ms = 0,000 001 s
Osnovna edinica za merewe na vreme vo SI e
sekunda (s).
Denes so pomo{ na posebni metodi to~no se odreduva
traeweto na edna sekunda.
[to se koristi za to~no merewe na vremeto vo sekojdnevniot `ivot?
Za to~no merewe i merewe na mali vremenski inter
vali se koristi hronometar ({toperica).
Hronometarot vo osnova e kako obi~niot ~asovnik.
So pritisnuvawe na kop~eto se stava vo dvi`ewe, so
vtoroto pritisnuvawe se zapira rabotata na hronometarot, otkako }e se pro~itaat brojnite vrednosti
od mereweto, so slednoto pritisnuvawe na kop~eto
strelkata se vra}a vo po~etnata polo`ba.
Pokraj obi~nite mehani~ki hronometri, na sportski
natprevari, vo nau~ni laboratorii i sekade kade {to
e potrebno mnogu to~no merewe na vremeto, se koristat
elektronski hronometri.
Presmetaj
1. So pomo{ na hronometar izmeri za kolku vreme
}e napravi{ dvaeset ~ekori, a potoa presmetaj
kolku vreme ti e potrebno za eden ~ekor.
2. Atleti~ar istr~al tri kruga po atletska
pateka na stadion. Prviot krug go istr~al za
54 s, vtoriot za 1 min, a tretiot za 56,4 s.
a) Za kolku vreme, izrazeno vo s, gi istr~al trite
kruga?
b) Kolkavo e prose~noto vreme za eden krug?
22
2.2
MEREWE NA DOL@INA
Eden ~ekor
Eden metar
dol`ina (l, s, h)
osnovna edinica vo SI
Veli~ina
osnovna veli~ina
Edinica
metar (m)
Drugi edinici
Definicija
kilometar (km)
1 km = 1 000 m
decimetar (dm)
1 dm = 0,1 m
centimetar (cm)
1 cm = 0,01 m
milimetar (mm)
1 mm = 0,001 m
mikrometar (mm)
1 mm = 0,000 001 m
23
b) 0,8 dm _______;
v) 0,17 km _______;
g) 6,2 dm _______;
d) 90 mm _______;
|) 264 cm _______.
24
2.3
MEREWE NA PLO[TINA
1 dm2
Veli~ina
plo{tina (S)
izvedena veli~ina
Edinica
Definicija
0,01 m2
0,0001 m2
0,000001 m2
ar
100 m2
ha (hektar)
10 000 m2
km2
1 000 000 m2
1m
1m
1m
Od pogolemite edinici za plo{tina naj~esto se
koristi kvadraten kilometar (km2).
Zada~i
1. Izrazi gi vo kvadratni metri plo{tinite: 364 dm2; 45 cm2; 3 km2.
2. Kolkava plo{tina mo`e da se poplo~i so 1 000 ednakvi pravoagolni plo~ki so
dimenzii a = 20 cm i b = 15 cm.
3. So vinova loza e zasadena plo{tina od 875 ar. Opredeli ja e povr{inata vo:
a) kvadratni metri;
b) hektari.
4. Kerami~ka plo~ka ima forma na kvadrat ~ija strana e 15 cm.
a) Kolku plo~ki se potrebni za da se pokrie yid so dol`ina 4,5 m i visina 90 cm?
b) Kolku }e ima plo~ki vo eden horizontalen, a kolku vo eden vertikalen red?
25
Veli~ina
volumen (V)
izvedena veli~ina
Edinica
Definicija
kuben decimetar
(dm3)
1 dm 3 =
= 0,001 m3
kuben centimetar
(cm3)
1 cm 3 =
= 0,000 001 m3
kuben milimetar
(mm3)
1 mm3 =
= 0,000 000 001 m3
litar (l)
1 l = 1 dm3
mililitar (ml)
1 ml = 1 cm3
2.4
MEREWE NA VOLUMEN
Primer
Presmetaj
1. Kolku kubni centimetri ima vo eden litar?
2. Kolku litri ima vo eden kuben metar?
Dali znaete?
3. Kako }e go odredite volumenot na kibritna kutija? Koi podatoci vi se potrebni? So koe merilo }e merite?
26
nepravilno
nepravilno
1l
300 l
5000 l
20 ml
27
2.5
MEREWE NA MASA
Svojstvoto na telata da ja zapazuvaat sostojbata na miruvawe ili ramnomerno pravolinisko dvi`ewe se vika inertnost. Samata pojava se vika inercija.
Mo`ebi si videl magioni~arski trik koga ~ar{af e brzo povle~en od pod polna
masa. Zo{to {oljite, tacnite, ~iniite, no`evite i viqu{kite ostanuvaat na masata po
trgaweto na ~ar{afot od pod niv? Za ova prodiskutirajte me|u vas. Mo`e{ da proba{
i samiot da go napravi{ ovoj trik, no ne koristi lesno kr{livi sadovi! Trikot ne
sekoga{ uspeva od prv pat.
Za ovoj trik iskoristeno e svojstvoto inertnost. Razgledaj gi slikite.
28
Veli~ina
masa (m)
osnovna veli~ina
Edinica
kilogram (kg)
osnovna edinica vo SI
Drugi edinici
Definicija
ton (t)
1 t = 1 000 kg
gram (g)
1 g = 0,001 kg
miligram (mg)
1 mg = 0,000 001 kg
Vo praktikata se koristat
pogolem i i pomali edinici od
kilogramot.
Terezii spored namenata:
Kolkava e masata?
kujnska
bolva 0,5 mg
avtobus 20 t
trgovska
po{tenska
~okolada 300 g
planetata Zemja
industriska
laboratoriska
29
Razmislete i odgovorete
1. Zemete dve ednakvi top~iwa od plastelin i
stavete gi na tasovite od terezija. Zabele
`uvate deka terezijata e vo ramnote`a. Od
ednoto top~e napravete telo so druga forma
i pak postavete go na tasot. Kolkava e masata
na teloto vo sporedba so prviot slu~aj?
Ednoto top~e razdelete go na sitni delovi i site
delovi vratete gi na tasot. Kolkava e masata na site
delovi zaedno? Sporedi gi rezultatite od trite merewa
i odgovori dali ima razlika vo masite.
1. Kolkava e masata na telata {to se dadeni vo
primerot? Do sekoe telo dopi{ete po eden od
ovie iznosi: 2 g, 20 g, 100 g, 1 kg, 50 kg, 10 kg.
vre}a
cement
leb
}esi~ka
~aj
avionsko
pismo
30
Presmetajte
6. Kolkava e masata na 1 cm3 voda? Kako }e ja odredite? Najnapred razmislete
za postapkata, a potoa merete.
7. So pomo{ na rezultatot od prethodnata zada~a, presmetajte ja masata na
1 dm3, 1l i 1 m3 voda.
8. Na eden tas od terezijata se nao|a telo i teg od 100 mg, a na drugiot tas
tegovi od: 5g, 2 g i 200 mg. Kolkava e masata na teloto ako terezijata e vo
ramnote`a?
9. Vo tabelata praznite mesta popolnete gi so soodvetnite brojni vrednosti za
masa.
kg
12
4000
mg
1000000
4 t,
5 g,
12 kg,
1 732 g,
2 900 mg,
0,03 t.
665 g,
0,5 kg,
1 kg 26 g 240 mg,
8 200 mg.
31
2.6
GUSTINA NA TELATA
Sporedete ednakvi volumeni, kocki od po 1 cm3, od
razli~ni supstancii kako, na primer, drvo, mraz, olovo,
`elezo i drugo. [to }e zabele`ite?
Ova lesno se proveruva na toj na~in {to na terezija
se merat masite na kockite so volumen od po 1 cm3.
Kakvi se nivnite masi? Masite se razli~ni.
So pomo{ na masata i volumenot se odreduva fizi~
kata veli~ina gustina.
Masata {to ja ima edinica volumen na dadena sup
stancija se vika nejzina gustina.
Gustinata, kako svojstvo na supstancijata od koja e
napraveno nekoe telo, se odreduva so koli~nikot od
masata i volumenot na supstancijata.
Veli~ina
gustina=
gustina (r)
izvedena veli~ina
Edinica
kilogram na kuben
metar (kg/m3)
i volumenot
izvedena edinica vo SI
Drugi edinici
Definicija
ton na kuben
metar (t/m3)
1 t/m3 =
= 1 000 kg/m3
gram na kuben
centimetar (g/cm3)
masa
volumen
1 g/cm3 =
= 0,001 kg/m3
kg/m3
g/cm3
0,00129
alkohol
790
0,79
800
0,8
`iva (0C)
13600
13,6
voda (4C)
1000
`elezo
7800
7,8
benzin
710
0,71
bakar
8900
8,9
mraz
900
0,9
srebro
10500
10,5
staklo
2500
2,5
zlato
19300
19,3
kg/m3
g/cm3
vozduh (0C)
1,29
suvo drvo
32
Zada~i
1. Kolkava e gustinata na par~e mraz so volumen 0,4 m3 i masa 360 kg?
2. Kolku beton e potrebno za eden most ako negoviot volumen e 4,5 m3, a gustinata
na betonot e 2200 kg/m3.
Re{i gi zada~ite
1. Vo poln rezervoar na benzinska stanica so volumen od 50 m3 se nao|aat 35,5 t
benzin. Odredi ja gustinata na benzinot.
2. Zlatna {ipka ima volumen 3 dm3. Kolkava e nejzinata masa ako gustinata na
zlatoto e 19300 kg/m3?
3. Prozorsko staklo ima dimenzii: 1 m, 80 cm i 3 mm. Kolkava e negovata masa
ako gustinata na stakloto e 2500 kg/m3?
Kako se odreduva gustina na te~nost?
Gustina na te~nost se odreduva isto kako i gustina
na tvrdo telo pri {to se koristi formulata za gustina.
Vo sporedba so tvrdite tela, poinakov e na~inot na
merewe na masata i volumenot kaj te~nostite. Volumenot na te~nostite se meri so menzura.
Razgledaj gi slikite i objasni ja postapkata.
Za da se izmeri masata na te~nost, prvo se meri masata na prazniot sad, a potoa masata na sadot zaedno so
te~nosta. Volumenot na te~nosta se meri so menzura.
Presmetajte
4. Kolkava e masata na 10 l benzin? (Gustinata
na benzinot se ot~ituva od tabelata.)
5. Kolkav e volumenot na vozduhot so masa
0,2 kg?
33
Razmisli i odgovori
6. Kako }e ja opredelite gustinata na par~e kamen ako imate menzura i terezija?
7. Zo{to `eleznite predmeti vo voda potonuvaat, a drvenite predmeti plivaat
na povr{inata na vodata?
Vo {to se sli~ni vodata i `ivata?
Sigurno e deka }e bide pote{ko da se najdat sli~nosti
otkolku razliki. Edna razlika {to go privlekuva
vnimanieto e toa {to ako se zeme ist volumen od dvete
supstancii i se postavat na tasovite od edna terezija }
e se zabele`i deka sadot vo koj se nao|a `ivata (levo)
celosno }e ja pomesti terezijata na svojata strana. Ova
se dol`i na gustinata.
Proverete kolku znaete
1. [to zna~i da se izmeri nekoja dol`ina?
2. Dali gustinata na supstancijata zavisi od formata na teloto? Obrazlo`i go
tvojot odgovor.
3. Dve tela, postaveni na tasovite od edna terezija, se vo ramnote`a. Koi nivni
veli~ini se ednakvi, a koi razli~ni (masa, volumen, gustina)?
4. Kocki od kamen, mraz i drvo imaat ist volumen. Koja od niv ima najgolema masa,
a koja najmala masa?
5. Dve isti ~a{i napolneti se so voda do ista visina. Vo ednata ~a{a stavame
par~e `elezo so masa 100 g, a vo drugata par~e srebro so ista masa. Dali vo
dvete ~a{i vodata }e se podigne do isto nivo? Obrazlo`i go tvojot odgovor.
Predvidete, proverete, opredelete
6. Kako }e ja odredite debelinata na eden list od
ovoj u~ebnik?
7. Kako so pomo{ na menzura i pipeta }e go
odredite volumenot na edna kapka voda?
8. Odredete go volumenot na `elezen teg so masa
1 kg. Rezultatot proverete go so obid.
9. Aluminiumski cilindar ima masa 300 g i volumen 150 cm3. Dali cilindarot e {upliv ili
poln?
10. [i{e od 2 l e polno so voda. Kolkava e masata
na vodata vo {i{eto?
34
DVI@EWE I SILI
Od sodr`inata
Dvi`ewe
Mehani~ko dvi`ewe
Ramnomerno pravolinisko dvi`ewe
Ramnomerno zabrzano
dvi`ewe
Sili
Elasti~na sila i merewe na silata
Inercija. Akcija i
reakcija
Vrska me|u silata,
masata i zabrzuvaweto
Zemjina te`a. Te`ina
Triewe
Ramnote`a na sili
Te`i{te
Lost i negova primena
Pritisok
Paskalov zakon
1
1.1
DVI@EWE
MEHANI^KO DVI@EWE
Koga stoite na ulica zabele`uvate kako pokraj vas minuvaat pe{aci, avtomobili,
`ivotni. Ako poglednete nagore }e zabele`ite kako oblacite se dvi`at. Se dvi`at i
nebeskite tela. Zemjata se vrti okolu svojata oska i kru`i okolu Sonceto. Se dvi`at i
najsitnite delovi na supstanciite: molekulite, atomite... Site tela vo prirodata se vo
neprekinato dvi`ewe.
Dali miruvate koga stoite na ulica?
Miruvate vo odnos na ku}ite okolu vas, ulicata, drvjata.
Patnik koj sedi vo voz {to se dvi`i, miruva vo odnos na svoite sopatnici vo kupeto,
no zaedno so vozot se dvi`i vo odnos na okolinata. Koga sedite vo u~ilnica, miruvate
vo odnos na klupite, yidovite, no zaedno so Zemjata se dvi`ite okolu Sonceto.
Kako }e opredelite dali nekoe telo se dvi`i ili miruva?
Vo kakva polo`ba e avtomobilot na parking vo odnos
na drugite avtomobili na parkingot i okolnite
zgradi? Avtomobilot miruva.
Ako, pak, polo`bata na avtomobilot se menuva vo
odnos na drvjata, zgradite, pe{acite, toga{ {to
pravi avtomobilot? Avtomobilot se dvi`i.
Za edno telo velime deka se dvi`i ili miruva zavisno od toa dali teloto ja menuva ili ne ja menuva
polo`bata vo odnos na drugi tela.
Promenata na polo`bata na edno telo vo odnos na
drugite tela se vika mehani~ko dvi`ewe.
Teloto vo odnos na koe se razgleduva i opredeluva
polo`bata na drugo telo se vika referentno
telo.
Na primer, da go zememe kako referentno telo brodot {to
plovi po ezero.
[to mislite, vo kakva polo`ba se patnicite {to se
na brodot vo odnos na brodot, a vo kakva vo odnos
na bregot?
Patnicite vo odnos na brodot se vo relativno miruvawe,
a vo odnos na bregot se vo relativno dvi`ewe.
Se nao|ate vo avtomobil {to se dvi`i. Vo kakva
polo`ba ste vo odnos na avtomobilot, a vo kakva
vo odnos na drvjata, zgradite, elektri~nite i
telefonskite stolbovi {to se pokraj patot? Odgovorete i objasnete.
Sekoe mehani~ko miruvawe ili dvi`ewe vo prirodata e
relativno.
36
Dvi`ewe i sili
Brzina
Stoite na avtobuska postojka i ~ekate avtobus.
Zabele`uvate deka lu|eto vo soobra}ajot se dvi`at
so razli~na brzina. Pe{acite se dvi`at sporo,
velosipedistite se dvi`at pobrzo, avtomobilite
se dvi`at u{te pobrzo. Odedna{ pokraj vas minuva
motor. Ovoj, sepak, se dvi`i prebrzo - veli eden od
vas. Kolkava e dozvolenata brzina ovde? - pra{uva
nekoj drug. Za da mo`eme toa to~no da go odredime,
treba da se zapoznaeme so fizi~kata veli~ina
brzina.
Eve u{te eden primer za brzina.
Po vra}aweto od u~ili{te postariot brat mu
se pofalil na pomaliot: Na natprevarot
vo tr~awe bev najbrz, mi trebaa samo 12,5
sek und i. Potoa pomaliot brat rekol:
Mene mi trebaa samo 10 sekundi.
Drugiot den, koga oti{le na u~ili{te, ja poglednale atletskata pateka. Toga{
postariot brat mu se obratil na pomaliot: Jas gi pretr~av ovie 100 metri. A
ti? Ti si pretr~al samo 50 metri. Za da pretr~a{ 100 metri tebe ti trebaat
20 sekundi.
[to mislite, koj bil pobrz?
Dvi`ewe i sili
37
za brzina vo SI.
brzina (v)
izvedena veli~ina
Edinica
pol`av - 1 mm/s
gepard - 34 m/s
Zemjata - 30 km/s
Drugi edinici
Definicija
kilometar na ~as
(km/h)
38
Dvi`ewe i sili
Sredna brzina
Ako eden maratonec istr~al 14 km za eden ~as, toga{
velime deka negovata sredna brzina e 14 kilometri na
~as (14 km/h).
Dali ova zna~i deka maratonecot tr~al so ista
brzina cel ~as?
Toa e mnogu te{ko da se utvrdi. Mo`ebi ka~uvaj}i se
na ugornica ja namalil svojata brzina na 12 km/h, a sleguvaj}i nadolu ja zgolemil brzinata na 16 km/h. No, bidej}i
izminal 14 kilometri za eden ~as, velime deka srednata
brzina mu e 14 km/h.
Re{i gi zada~ite
1. Kolkavo rastojanie }e izmine voz za tri
minuti ako negovata sredna brzina e 80 km/h?
2. Kolku vreme mu e potrebno na eden avtomobil
za da pomine 160 km od eden do drug grad ako
negovata prose~na brzina e 60 km/h?
3. Eden pe{ak izminal 6 kilometri za eden ~as.
Kolku iznesuva negovata sredna brzina izrazena vo:
a) km/h;
b) m/s?
4. Za vreme na treningot na edna atleti~arka,
nejziniot trener go zapi{uva rastojanieto
{to taa go istr~uva za sekoi 10 minuti. Rasto
janijata se dadeni vo slednata tabela:
Vreme (min)
0-10
Pat (km)
2,5
2,0
1,8
1,5
Dvi`ewe i sili
39
1.2
t (s)
5
10
15
20
25
30
s (m)
v = s / t (m/s)
40
Dvi`ewe i sili
Zada~a
Od 5 do 10 sekundi avtomobilot izminal pat od
stolbot koj ozna~uva 100 metri do stolbot koj ozna~uva
200 metri, brzinata na avtomobilot vo toj vremenski
interval e:
41
1.3
42
Dvi`ewe i sili
Zabrzuvawe
Koga avtomobil }e po~ne da se dvi`i, strelkata na
brzinomerot poka`uva s pogolema brzina. Na primer,
za 10 s od v1 = 0 km/h }e dostigne v2 = 100 km/h. Toa zna~i
deka brzinata za sekoja sekunda se zgolemuva za 10
km/h.
Me|utoa, ako motorot na avtomobilot poslabo
pret-
a momentnata brzina
Dvi`ewe i sili
43
Veli~ina
zabrzuvawe (a)
izvedena veli~ina
Edinica
metar vo sekunda
na kvadrat (m/s2)
izvedena edinica vo SI
^esto pati n interesira kolkav pat izminalo teloto pri ramnomerno zabrzano
dvi`ewe bez po~etna brzina, odnosno vo vremenski interval od 0 do t. Na po~etokot
brzinata e 0, a na krajot e:
Ova e zakonot za pat kaj ramnomernoto zabrzano dvi`ewe bez po~etna brzina.
Zada~i
1. Avtomobil koj{to miruva, za vreme od 5 s od trgnuvaweto postignal brzina od 30 m/s. Kolkavo e zabrzuvaweto?
44
Dvi`ewe i sili
Eden avtomobil mo`e da go menuva vidot na dvi`eweto. Koga poa|a avtomobilot ima
zabrzano dvi`ewe, no podocna negovoto dvi`ewe mo`e da bide ramnomerno.
Zabrzuvawe
Ramnomerno dvi`ewe
Re{ete gi zada~ite
1. Patnik {to se nao|a vo voz {to se dvi`i ramnomerno zabele`al kako vozot
minuva pokraj kilometarski znak. Po 30 s vozot pominal pokraj naredniot
kilometarski znak. So kolkava brzina se dvi`el vozot izrazena vo km/h?
2. Avtomobil se dvi`i ramnomerno zabrzano so postojano zabrzuvawe
a = 3 m/s2. Kolkava e brzinata na avtomobilot po 4 s?
3. Kolku pat }e izmine metalna topka ako slobodno pa|a 3 s?
4. Raketa 30 s po isfrluvaweto dostignala brzina od 1,5 km/s. Kolkavo e srednoto zabrzuvawe na raketata?
5. Na slikata pod a) e dadeno ramnomerno zabrzano dvi`ewe na avion pri
poletuvawe. So pomo{ na podatocite na slikata presmetaj kolkavo e zabrzuvaweto na avionot. Na slikata pod b) e dadeno ramnomerno usporeno
dvi`ewe na avion pri sletuvawe. So pomo{ na podatocite na slikata presmetaj kolkavo e usporuvaweto na avionot.
a)
b)
Dvi`ewe i sili
45
SILI
Verojatno ste imale prilika da bidete vo situacija kakva
{to e prika`ana na slikata.
Odnosno, da pomognete nekoe rasipano vozilo da se
otstrani od patot ili da se pridvi`i. Za vakvi priliki
velime deka dejstvuvame na voziloto. No, dali ima negovo
protivdejstvo? (Da.) Zna~i, mo`e da zaklu~ime deka postoi
nekakov vid na zaemodejstvo. Dali ova zaemodejstvo }e bide
isto ako namesto na lesna kola dejstvuvame na kamion? (Ne.)
Da ispitame
Zemete potvrda elasti~na pru`ina i so rakata istegnete
ja pru`inata do odredena granica.
Opi{ete gi promenite na pru`inata. [to }e
se slu~i so pru`inata koga }e prestanete da ja
vle~ete?
Dodeka ja rastegnuvate pru`inata taa gi zategnuva
muskulite na va{ata raka, a koga }e ja otpu{tite
taa }e se vrati vo prvobitnata polo`ba. Pri~ina
e nejzinata elasti~nost.
[to mo`e da zabele`ime? Kakvo e zaemnoto
dejstvo me|u pru`inata i rakata? Zabele`uvame
deka rakata dejstvuva na pru`inata, a i pru`inata
dejstvuva na rakata. Velime deka ima zaemno dejstvo me|u pru`inata i rakata.
Karakteristi~no za prethodnite dva primeri e
deka zaemoto dejstvo e neposredno.
Dali zaemoto dejstvo po svojata priroda vo razli~ni slu~ai se razlikuvaat? (Da.)
Poglednete ja slikata na koja{to e prika`ano
dvi`eweto na Mese~inata okolu Zemjata. Dali
postoi zaemno dejstvo me|u niv? (Da.) Dali toa
zaemno dejstvo po ne{to se razlikuva od zaemnoto
dejstvo vo prethodnite primeri? (Da.) Vo ovoj
primer stanuva zbor za zaemno dejstvo koe{to se
slu~uva na izvesna oddale~enost i se narekuva
gravitacisko.
Na slikata ima prika`ano kompas i vo negova
blizina se pribli`uva pra~koviden magnet.
[to zabele`uvate? (Strelkata na kompasot i
magnetot si zaemnodejstvuvaat). Zaemnoto dejstvo
me|u kompasot i pra~kovidniot magnet se vika
magnetno zaemodejstvo.
46
Dvi`ewe i sili
Ako ka`eme kolkava e goleminata na zaemnoto dejstvo, a ne ka`eme vo koj pravec i nasoka e istoto,
zaemnotodejstvo ne e celosno opredeleno. Zatoa e
potrebno pokraj goleminata na silata da go znaeme
i pravecot i nasokata na zaemnoto dejstvo.
Silata e vektorska veli~ina opredelena so nejzinata golemina (intenzitet ili ja~ina), pravec i
nasoka. Nejzinata oznaka e F.
Dvi`ewe i sili
47
Razmisli
Na eden dinamometar kako {to e prika`ano na slikata
se stavaat tegovi so odredena masa. Dinamometarot }e
se izdol`i. Izbroj gi podelcite na skalata i zabele`i
gi vo svojata tetratka. Potoa dinamometarot stavi go
vo menzura vo koja{to ima voda. [to zabele`uva{?
Izdol`uvaweto na dinamometarot se namalilo. Koja e
pri~inata za namaluvaweto na izdol`uvaweto na dinamometarot? (Zaemnoto dejstvo me|u teloto i vodata.)
2. Objasni go zaemodejstvoto na
telata vo primerot pri isfrlawe
na strelata od lakot. (Sli~no e
zaemnoto dejstvo i kaj pu{kata.)
48
Dvi`ewe i sili
2.1
Na slikata e prika`ana elasti~na pru`ina koja{to e izdol`ena pod dejstvo na ~ove~ka raka. [to
}e se slu~i so pru`inata ako prestane dejstvoto na
rakata? (Pru`inata }e se vrati vo polo`bata pred
da dejstvuva rakata.)
Silata na pru`inata pod ~ie dejstvo taa se vra}a
vo prvobitnata sostojba se vika elasti~na sila.
[to }e se slu~i so izdol`uvaweto na pru`inata
ako se zgolemi silata na rakata? (]e se zgolemi
izdol`uvaweto na pru`inata.)
Merewe na silata
Grupa u~enici doka`uvale koj e najjak. Eden u~enik
od doma donel cvrsta pru`ina ekspander, koja so
edniot kraj ja pricvrstile na tablata a na drugiot
kraj vle~ele i zabele`uvale do kade se istegnuva
ekspanderot.
Kako utvrdile ~ija sila na muskulite e najgolema?
So koja sila ja sporeduvale silata na muskulite?
Mo`at li da ja opredelat najgolemata sila na
sekoj oddelno?
Za precizno merewe na silata obi~no se koristat
napravi vo ~ija{to gradba se stavaat pru`ini i se
vikaat dinamometri.
Na sekoj dinamometar ima graduirano i skala za
precizno merewe na silata. Pri graduiraweto na
dinametrite se vr{i sporeduvawe na te`inata na
tegovite so elasti~nata sila na spiralata.
Da ispitame
Zemete elasti~na pru`ina koja{to ne e optovarena
i izmerete ja nejzinata dol`ina. Potoa na pru`inata
stavete teg od 1 N i zabele`ete go izdol`uvaweto
na spiralata. Vo slu~ajov izdol`uvaweto iznesuva
10 mm. Potoa na pru`inata stavete teg od 2 N i
izmerete go izdol`uvaweto. Vo ovoj slu~aj toa e
20 mm. Zabele`uvame deka pri dejstvo na dvapati
pogolema sila izdol`uvaweto na pru`inata e dvapati
pogolemo. Prodol`ete so merewata i istite vnesete
gi vo tablica vo koja }e bidat prika`ani vrednostite
od silata i izdol`uvaweto i napravete soodveten
grafik.
Dvi`ewe i sili
49
Od rezultatite na izvr{enite merewa i grafi~kiot prikaz na merewata mo`e da zaklu~ime deka izdol`uvaweto
na pru`inata e pravoproporcionalno so goleminata na
silata (do granicata na elasti~nosta na pru`inata).
Tegovite fakti~ki pretstavuvaat gravitaciska sila.
Mernata edinica za sila e 1 wutn (1 N). Pogolemi edinici
se 1 kN (kilowutni)
50
Dvi`ewe i sili
2.2
Ovaa pojava mo`e da se sporedi so avtobus vo koj{to ima patnici. Pojavata se slu~uva
pri naglo pridvi`uvawe na avtobusot. Od navedenite i mnogu drugi primeri mo`e da
zaklu~ime: Koga telata se nao|aat vo sostojba na miruvawe imaat svojstvo da ja zadr`at
taa sostojba.
[to }e se slu~i ako kolata ili avtobusot dvi`ej}i se ramnomerno pravoliniski naglo ja
namalat brzinata na dvi`eweto? (^ovekot, odnosno patnicite }e se pridvi`at napred.)
Site tela so odredena masa imaat svojstvo da ja zapazuvaat sostojbata na miruvawe
ili ramnomerno pravolinisko dvi`ewe. Ova svojstvo se narekuva inertnost, a
samata pojava se vika inercija.
Ovaa pojava detalno ja prou~il Galileo Galilej vo 1609 god. i pretstavuva zna~ajno
otkritie za razvitokot na fizikata.
Teloto {to se nao|a vo sostojba na miruvawe ili ramnomerno pravolinisko dvi`ewe
ostanuva vo taa sostojba s# dotoga{ dodeka ne e primorano od nadvore{ni sili da ja
promeni sostojbata.
Ako ~ovekot na kolata ili patnicite vo avtobusot imaat pogolema masa, dali otklonuvaweto }e bide isto kako i vo prethodniot slu~aj? (Ne.) Telata so pogolemi masi pove}e
}e se otklonat. Velime deka telata {to imaat pogolemi masi imaat i pogolema inertnost
i zatoa masata ~esto pati se definira na sledniot na~in:
Masata na telata e merka za nivnata inertnost.
Akcija i reakcija
Fa
Fr
Dvi`ewe i sili
51
Da ispitame
Simona i Marija vo racete dr`at ednakvi dinamometri. Dinamometrite so kuka~kite se zafateni eden za
drug. Marija go dr`i dinamometarot, a Simona preku
svojot dinamometar dejstvuva so sila do 10 N. [to
zabele`uvate? Kakva vrednost poka`uva dinamometarot na Marija? Ednakva 10 N.
Ako Simona ja namali silata na 5 N, kolku }e
poka`uva dinamometarot na Marija? I toj e 5 N.
Navedenite eksperimenti matemati~ki mo`e da gi
zapi{eme
odnosno F1 = F2.
52
Dvi`ewe i sili
Vo nekoi slu~ai na koli~kata se stava sad so oboena te~nost so mal otvor od dolnata
strana. Mesto dinamometar koli~kata se vrzuva so konec i preku edna makara na drugiot
kraj se stavaat tegovi so poznata te`ina.
Dvi`ewe i sili
53
Zaklu~ok: a F.
Silata neka bide postojana, a zgolemuvaj masata m (dva pati i tri pati). [to zaklu~uva{?
54
Dvi`ewe i sili
Da re{ime
1. Vo tabelata se dadeni podatoci za brzinata na avtomobil koj go dvi`i motor
so postojana sila. Avtomobilot se zabrzuva od sostojba na miruvawe.
12
16
Dvi`ewe i sili
55
2.4
56
Dvi`ewe i sili
Te`ina
[to ~uvstvuvate koga torbata so knigi ja dr`ite vo rakata?
^uvstvuvate kako ne{to da vi ja vle~e rakata nadolu. Pogledni ja slikata na koja{to ima prika`ano teg {to se nao|a na
pricvrstena ramna povr{ina i razmisli.
Zo{to ramnata povr{ina se deformirala pod dejstvoto
na tegot. Koja sila dejstvuva na tegot? (Silata Zemjina
te`a.)
Tegot kako posledica na privle~nata sila na Zemjata
vr{i pritisok na podlogata na koja{to e postaven.
Na slikata na koja{to e pretstaven yidarskiot visok
silata Zemjina te`a dejstvuva na visokot, a dejstvoto
se izrazuva na mestoto kade {to e visokot obesen. Na
primerot so jabolkoto dinamometarot ni ja poka`uva
goleminata na silata {to go zatega konecot.
Od navedenite i drugi primeri mo`e da zaklu~ime:
Te`inata na teloto e sila so koja{to toa dejstvuva na
podlogata koja{to miruva vo odnos na Zemjata ili
go zategnuva konecot.
Te`inata naj~esto ja bele`ime so G i bidej}i e sila mernata edinica e 1 N.
Da povtorime: Silata Zemjina te`a sekoga{ dejstvuva na
telata i nejzinata napadna to~ka se nao|a vo telata,
a silata te`ina sekoga{ dejstvuva na podlogata ili
obesi{teto i na tie mesta se nao|a nejzinata napadna
to~ka.
Da prou~ime:
Poglednete ja slikata so dvata dinamometri od koi{to
edniot e obesen na stativ, a drugiot se nao|a vo polo`ba
koga e otka~en.
[to zabele`uvate? (Pru`inata na prviot dinamometar e
izdol`ena, a na otka~eniot e sobrana.) Dinamometarot
koj{to e otka~en se dvi`i vertikalno nadolu, a faktot
{to pru`inata e sobrana ni poka`uva deka teloto vo
ovaa sostojba nema te`ina i zatoa se veli deka toa e
vo beste`inska sostojba. [to mislite, dali na teloto
koe{to se nao|a vo beste`inska sostojba dejstvuva silata Zemjina te`a? (Da.)
Naj~esto vo beste`inska sostojba se nao|aat kosmonautite vo letalata. Ovaa sostojba delumno mo`e da se
po~uvstvuva i vo lift koga toj se dvi`i nadolu.
Dvi`ewe i sili
57
Da ispitame
Opredelete ja masata m na dve razli~ni tela. Potoa izmerete im ja te`inata G. Tablicata vnesete ja vo tetratkite, ispolnete ja so izmerenite vrednosti i presmetajte:
masa te`ina
koli~nik
G/m
prvo telo
1 kg
10 N
10 N/kg
vtoro telo
2 kg
20 N
top~e od plastelin ?
Zaklu~ok:
Zabrzuvaweto pri slobodnoto pagawe za site tela e ednakvo.
Koli~nikot od te`inata (G) i masata (m) za site tri tela pribli`no e ednakov.
Koli~nikot }e go ozna~ime so bukvata g. Na{eto kratko ispituvawe mo`e da go
zabele`ime vaka:
g - Zemjino zabrzuvawe
g e zabrzuvaweto {to go dobivaat telata pod dejstvo na zemjinata te`a, koga telata
se vo sostojba na slobodno pa|awe.
58
Dvi`ewe i sili
Dvi`ewe i sili
59
2.5
TRIEWE
Silata na triewe se javuva me|u dve povr{ini koi se dopiraat i se dvi`at edna vo
odnos na druga, no i vo uslovi koga pod dejstvo na silata dvete povr{ini se vo relativen
mir.
Zatoa {to na mestoto kade {to se dopiraat dvete tela se javuva sila koja{to e sprotivna od nasokata na dvi`eweto na teloto. Taa sila go ko~i dvi`eweto i se vika sila
na triewe (Ftr) pri miruvawe.
Najgolema e silata na triewe me|u dopirnite povr{ini na telata dodeka tie miruvaat. No, koga teloto }e se pridvi`i, koga toa ve}e se lizga, trieweto e pomalo. Ftr pri
miruvawe e pogolema od Ftr pri lizgawe.
60
Dvi`ewe i sili
b) Na kvadarot koj le`i na najgolemata strana stavete u{te eden takov i izmerete go trieweto. Potoa na
prviot kvadar stavete dva kvadari i povtorno merete.
[to poka`uva dinamometarot? Zavisi li silata na
trieweto od te`inata na teloto?
v) Najgolemata plo{tina na kvadarot oblo`ete ja so
rapava hartija. Izmerete ja silata na trieweto i spore
dete ja so obidot a).
Od obidite zaklu~uvame
a) Silata na trieweto ne zavisi od goleminata na
dopirnata povr{ina.
b) Silata na trieweto zavisi pravo proporcionalno
od normalnata sila so koja teloto dejstvuva vrz podlogata. Ako podlogata e horizontalna
v) Silata na trieweto zavisi od rapavosta na dopir
nite povr{ini, dali se grubo ili fino obraboteni, a
zavisi i od vidot na materijalot od koj{to se napraveni
telata.
a za guma po
Vidovi na triewe
Primerite {to gi razgledavme bea koga te
lata se lizgaat po dadena povr{ina. Kako bi go
narekle ovoj vid na triewe? Triewe pri liz
gawe. Ako telata se trkalaat po horizontalna
povr{ina (velosiped, avtomobil i sl.), dali
ima triewe i kako se narekuva? Da, triewe
pri trkalawe.
Dvi`ewe i sili
61
Koga edno telo se lizga ili trkala po drugo telo, poradi rapavosta na dopirnite plo{tini i privle~nite
sili pome|u molekulite od plo{tinite na dvete tela,
se javuva sila na triewe, a i ~esticite od ne~istotiite
doprinesuvaat za zgolemuvawe na trieweto.
Kolku i da se mazni dopirnite povr{ini na telata,
sepak ostanuvaat neramnini koi so golo oko ne mo`at da
se vidat.
Pri pribli`no ednakvi uslovi koj vid na triewe e
pomal? Triewe pri trkalawe. Proveri. Kvadarot od prethodnite obidi postavi go na nekolku molivi i povtori
eden od ve}e izvedenite obidi. [to zaklu~uva{?
62
Dvi`ewe i sili
2.6
RAMNOTE@A NA SILI.
SLO@UVAWE. RAZLO@UVAWE
Dosega vidovme deka ako brzinata na dvi`eweto na edno telo se menuva pod vlijanie
na drugo telo, odnosno silata da pretstavuva pri~ina za promena na brzinata-silata mu
soop{tuva zabrzuvawe na teloto. Me|utoa ima i takvi slu~ai teloto da e pod vlijanie
na odredeni sili, a sepak toa da se dvi`i ramnomerno pravoliniski ili da miruva. Na
primer, ako nekoj voz se dvi`i po pravoliniskiot del od patot ramnomerno i pravoliniski, iako na nego deluvaat nekolku sili (naponot na pareata, silata na triewe, otporot
na vozduhot i sli~no).
Koga na nekoe telo dejstvuvaat nekolku sili, a toa se dvi`i ramnomerno i pravoliniski ili pak miruva stanuva zbor za ramnote`a na sili t.e. silite koi{to dejstvuvaat
na teloto vzaemno se uramnote`uvaat.
Najprost primer e ako na dadeno telo
dejstvuvaat dve kolinearni sili, koi {to
imaat ednakva golemina i isti pravci, a
nasokite im se razli~ni. Takov e primerot prika`an na slikata so koli~kata
kade {to silite {to dejstvuvaat imaat
ednakvi pravci, ednakvi golemini i sprotivna nasoka. Koli~kata vo ovoj slu~aj se
nao|a vo sostojba na miruvawe.
Da razgledame slu~aj koga na dadeno telo dejstvuvaat dve i pove}e sili koi{to
imaat ednakvi pravci, razli~ni golemini i isti nasoki. Kako primer mo`eme da go zememe primerot so polarnite ku~iwa koi{to vle~at tovar {to se nao|a na sanka. Vidi ja
soodvetnata slika .
Od slikata mo`eme da zaklu~ime deka poedine~nite sili od ku~iwata F1 i F2
mo`at da se zamenat so edna sila koja e ozna~ena so bukvata R. Poedine~nite sili (F1
i F2) gi vikame komponenti, a silata R rezultanta. Rezultantata vo ovoj slu~aj mo`e
potpolno da gi zameni komponentite i mo`eme da napi{eme:
Za poto~no da ja doka`eme prethodnata konstatacija }e go zememe primerot so dinamometrite odnosno
na edniot dinamometar se stavaat dva tegovi edniot
od 2 N, a drugiot od 3 N. Na vtoriot dinamometar se
stava teg od 5N. Zabele`uvame deka izdol`uvaweto
vo dvata slu~ai e ednakvo. Do ovaa slika se nao|a
{ematskiot prikaz na sobirawe na sili koi{to
dejstvuvaat vo ista napadna to~ka; imaat razli~ni
golemini i ist pravec i nasoka:
Dvi`ewe i sili
63
Da go razgledame slu~ajot koga na edno telo dejstvuvaat dve sili so razli~na
golemina, ist pravec, a sprotivna nasoka. (Vidi ja soodvetnata slika). Ednata sila
ima golemina od 5 N, a drugata
3N . Rezultantata
ili
Zabele`uvame
deka vo ovoj slu~aj rezultantata
ima isti pravec kako i komponentite, a nasokata e kon silata {to
e pogolema.
64
Dvi`ewe i sili
Re{i gi zada~ite
1. Na teloto, prika`ano na slikata, istovremeno dejstvuvaat 4 sili (F1, F2, F3, F4).
Vo tetratkata nacrtajte ja nivnata rezultanta. Potoa presmetajte koga silata
F2 = 1,8 N i silata F1 = 3,6 N. Kolkava e Fr?
(F3 = F4, dodeka F1 i F2 se razli~ni)
2. Deteto ja turka sankata
so sil a od 40 N. Drugoto ja vle~ e so sila
od 15 N. Prika`ete gi
vektorskite sili zemaj}i predvid deka tie
horizontalno dejstvuvaat na sankata. Kolkava e
rezultantata od tie sili?
3. Na eden stativ obeseni se 4 top~iwa i sekoe
ima te`ina od 5 N.
a) Prvoto top~e (oddolu) dejstvuva na vtoroto so
sila F1 = _____.
b) Tretoto dejstvuva na vtoroto so sila
F3 = _____.
v) Uslovot za ramnote`a na vtoroto top~e e:
__________.
Dvi`ewe i sili
65
2.7
TE@I[TE
Koga odime po rabot na trotoarot vnimavame da ne
izgubime ramnote`a.
Mo`ebi koga ste bile mali deca ste videle kukla za
igrawe koja{to kako i da ja postavi{ taa zazema ispravena polo`ba.
66
Dvi`ewe i sili
Vidovi ramnote`a
Da go razgledame primerot so bastunot koj{to e obesen na zaka~alka. Velime deka e vo ramnote`a. [to }e
se slu~i ako go povle~eme za odredeno rastojanie i go
pu{time?
Bastunot se vra}a vo prvobitnata polo`ba. Koga teloto
izvadeno od ramnote`a povtorno se vra}a vo prvobitnata
polo`ba, stanuva zbor za stabilna ramnote`a.
[to }e se slu~i ako go dopreme bastunot na dolniot
kraj i na nekoj na~in go zadr`ime? [to }e se slu~i ako
go pomestime levo ili desno? Dali bastunot }e se vrati
vo prvobitnata polo`ba?
Sigurno ne.
Koga teloto ne se vra}a vo prvobitnata polo`ba stanuva zbor za labilna ramnote`a.
Probajte povtorno da go uramnote`ite linijarot so
prstot, a potoa da go pomestite levo ili desno. [to
zabele`uvate? Ako teloto se potpre vo te`i{teto (T)
toa se nao|a vo indiferentna ramnote`a.
Dvi`ewe i sili
67
Razmisli
Pomo{
Teloto e vo stabilna polo`ba dodeka
te`i{nata linija minuva niz potpornata povr{ina.
Pra{awa za diskusija
1. [to }e se slu~i ako ~ovekot {to odi po `ica ne
dr`i stap? Vo kakva ramnote`a }e bide?
Objasni zo{to.
3. Zo{to bolidot (avtomobil za trka) e {irok i nizok? Kako }e ja objasni{ negovata stabilnost na
pistata vo tekot na natprevarot?
4. Kade se nao|a te`i{teto kaj prstenot?
5. Poznato e deka dvokatnite avtobusi imaat olovo
vo {asijata. Zo{to?
6. Stoej}i so nozete dobli`eni do yid, obidi se da
zeme{ predmet od zemjata bez da gi svitka{ kole
nata. Objasni {to se slu~uva.
68
Dvi`ewe i sili
2.8
b
a
F
Dvi`ewe i sili
69
Da ispitame
Na narednite sliki e prika`ano kako so pomo{
na lost mo`e da premestime ili da podigneme te`ok
sandak ili pogolem kamen, koj{to ne sme vo mo`nost
da go podigneme ili pomestime so race.
Poglednete gi slikite i odgovorete.
Kako e postaven lostot kaj sandakot?
Kako e postaven lostot kaj kamenot?
Vo prviot slu~aj edniot kraj na lostot e postaven
pod sandakot i e potpren na podot, a so drugiot kraj go
podignuvame tovarot. Vo vakov slu~aj koga silata i
tovarot dejstvuvaaat na ista strana od potpornata
to~ka lostot e ednostran.
Vo vtoriot slu~aj kade {to silata i tovarot dejstvuvaat na razli~ni strani od oskata na vrteweto
lostot e dvostran.
Dvostran lost mo`e da bide ramokrak (ramnos
tran) ako dol`inite na kracite se ednakvi i raz
nokrak ako dol`inite na kracite se razli~ni.
se
Proizvodot od silata i nejziniot krak
vika moment na silata (MF), a proizvodot od tovarot
i negoviot krak
se vika moment na tovarot (MG).
Dobro poglednete go lostot {to e prika`an na
slikata.
[to zabele`uvate?
Zabele`uvate deka iako kracite na lostot ne se ednakvi, lostot e vo ramnote`a. Na
{to se dol`i ova?
Lostot e vo ramnote`a zatoa {to momentot na silata i momentot na tovarot se ednakvi
70
Dvi`ewe i sili
Da ispitame
Ramnostran lost e postaven na vertikalen stativ za da mo`e da se vrti okolu
horizontalnata oska O {to minuva niz sre-
Vidovi lostovi
Dvi`ewe i sili
71
Primena na lostot
Lostot ima primena kaj tereziite so
~ija pomo{ se meri masata na telata.
Za brzo merewe na masata na nekoi
tela se koristi rimski kantar. Kaj nego
e primenet dvostran lost so kraci so
razli~na dol`ina.
Ovde silata F (te`inata na podvi`niot
teg) i krakot na tovarot b pri sekoe merewe
se postojani veli~ini, dodeka krakot na
silata i tovarot se promenlivi veli~ini.
Od ravenstvoto
za horizon-talna
ramnote`na polo`ba,
Odnosot
Damjan
Luka
1. Na edna klackalka (ni{alka) na detsko igrali{te se ni{aat Damjan i Luka. Lostot e vo ramnote`a zatoa {to momentite na silata i tovarot se ednakvi. Razgledaj
ja slikata i opredeli ja te`inata na Luka.
72
Dvi`ewe i sili
3.
4.
Dvi`ewe i sili
73
2.9
PRITISOK
Ako odime po dlabok sneg, nozete ni propa|aat vo snegot
i odeweto e prili~no te{ko. Ako na nozete stavime skii
odeweto }e bide polesno.
Da ja razgledame pojavata
Poka`ete
Vo po{irok sad stavete pesok. Na edna {tica zakovaj
te dve pogolemi {ajki so po{iroki glavi~ki. [ajkite
zakovete gi do nivnata sredina. [ti~kata so {ajkite od
stranata kade {to se glavi~kite postavete ja vo pesokot,
na {ticata stavete nekoja metalna topka i zabele`ete do
koe rastojanie }e propadnat {ajkite. Potoa stavete ja {ticata so {ilestite delovi od {ajkite nadolu i povtorete
go obidot.
Sporedete gi silite {to dejstvuvale vo dvata slu~ai.
Sporedete gi povr{inite na koi{to dejstvuvale, pa potoa
sporedete gi dlabo~inite do kade propadnale {ajkite vo
dvata slu~ai. Povtorete go obidot mesto so edna topka (ili
teg) so dve topki (ili dva tega).
Na koj zaklu~ok ve naveduva rezultatot od obidite?
Gledame deka rezultatot od dejstvuvaweto na silata ne
zavisi samo od goleminata na silata, tuku i od plo{tina
ta na podlogata na koja silata dejstvuva normalno. Ako ja
namaluvame plo{tinata, se zgolemuva pritisokot.
Dejstvuvaweto na silata normalno na odredena
plo{tina se vika pritisok (p).
p - pritisok
F - golemina na silata koja
normalno dejstvuva
na plo{tinata
S - plo{tina
Pritisokot e brojno ednakov na ja~inata na normalnata
sila koja ramnomerno dejstvuva na edinica povr{ina.
74
Dvi`ewe i sili
Presmetaj
pritisok (P )
izvedena veli~ina
Edinica
paskal (Pa)
izvedena edinica vo SI
Drugi edinici
Definicija
hektopaskal (hPa)
1 hPa = 100 Pa
kilopaskal (kPa)
1 kPa = 1 000 Pa
m = 40 kg
F = 40 N
b = 12,5 cm
c = 6,0 cm
p=?
S = a . b
S = 25 cm . 12,5 cm
S = 312 cm2
S = 0,0312 m2
S=b.c
S = 12,5 cm . 6 cm
S = 75 cm2
S = 0,0075 m2
p = F/S
p = F/S
p = 1282 Pa
p = 5333 Pa
Dvi`ewe i sili
75
Da razmislime
1. Zo{to tovarnite vozila imaat pove}e trkala?
2. Zo{to se to~at sekirite za se~ewe drva?
3. Koga no`ot se~e podobro?
4. Zo{to {iva~ite upotrebuvaat naprstok?
Za doma
1. So zborovi objasnete {to e prika`ano na sli
kite.
2. Pod slikite napi{i:
76
Dvi`ewe i sili
2.10
PASKALOV ZAKON
ili
Dvi`ewe i sili
77
Hidrauli~na presa
Principot na rabota e ist kako kaj hidra
uli~nata digalka.
Delovite se:
1. Klip so pomala povr{ina S1
6. Klip so povr{ina S2
5. Nepodvi`na platforma
3. Podvi`na platforma svrzana so klipot 6
,
7. Hidrauli~na te~nost 2 i 2 - Ventili
4. Teloto {to go presuvame.
Hidrauli~ni ko~nici
So pritiskawe na pedalata se pridvi`uva hidra
uli~nata te~nost. Gledaj}i vo slikata, razmisli {to se
slu~uva ponatamu.
Hidrauli~ni ma{ini
78
Dvi`ewe i sili
Razmisli
1. Kako Paskal go puknal bureto?
Na polno bure so voda na gornata strana vgradil cevka dolga 10 m. Vo cevkata mo`el da
turi 1 litar voda. Koga cevkata ja napolnil
so voda bureto se raspadnalo.
Zo{to?
h - visina, S - plo{tina
Na sekoja edinica plo{tina od bureto dejstvuva ovaa sila koja{to e mnogu golema i pod
nejzino dejstvo bureto }e se pukne.
Primer
Dvi`ewe i sili
79
ENERGIJA
Od sodr`inata
Rabota
Energija
Kineti~ka energija
Gravitaciska potencijalna energija
Energija na elasti~na
pru`ina
Zakon za zapazuvawe
na energijata
Mo}nost
Prosti ma{ini
Makari
Navedena ramnina
RABOTA
Zborot rabota se slu{a dosta ~esto. Velime deka ~ovekot
raboti koga: turka nekoja koli~ka napolneta so predmeti; kopa
vo gradina; re{ava matemati~ki problemi, komponira muzi~ko
delo, cepi drva i sl.
Vo onie slu~ai kade {to se baraat pove}e umstveni napori
obi~no za taa rabota se vika deka e umstvena, a tamu kade
{to se baraat pove}e fizi~ki napori taa rabota se vika
fizi~ka.
Nabroj nekolku primeri na umstvena, a nekolku primeri na
fizi~ka rabota.
Ako se raboti za telo vo dvi`ewe, za taa rabota upotrebuvame izraz mehani~ka rabota.
Pod poimot mehani~ka rabota ne treba da se podrazbira
samo pridvi`uvawe na edno telo od edno mesto na drugo, tuku
menuvawe na formata na telata. Me|utoa, za da se pridvi`at
telata ili da se promeni nivnata forma treba da se upotrebi
dovolno golema sila za da se sovladaat site otpori (te`ina,
triewe, otpor na sredinata, inercija, kohezija i sl.).
Da ispitame
Na eden dinamometar stavame teg so masa od 1 kg. Na dinamometarot ja ot~ituvame silata so koja Zemjata go privlekuva
tegot, a toa e 10 N. Zamislete teloto da se nao|a na podot, a
vie sakate da go podignete 1m vertikalno nagore. Teloto se
dvi`i 1 m vo viso~ina so sila od 10 N dejstvuvaj}i protiv
silata te`a.
Velime deka sme izvr{ile mehani~ka rabota koja{to ja
obele`uvame so A.
[to mislite, dali }e izvr{ite ista rabota ako
zemete telo od 2 kg?
Mo`eme da zaklu~ime
Izvr{enata rabota = silata h patot
82
Energija
Veli~ina
rabota (A)
izvedena veli~ina
Edinica
xul (J)
Edinica za rabota e 1 J.
1J=1N.1m
Razmislete
[to }e se slu~i ako silata F dejstvuva pod
odreden agol so pravecot na dvi`eweto na
teloto? (Slika: ~ovek turka koli~ka)
izvedena edinica vo SI
Drugi edinici
Definicija
kiloxul (kJ)
1 kJ = 1 000 J
megaxul (MJ)
1 MJ = 1 000 000 J
Zo{to?
[to pretpostavuvate?
83
Diskutirajte
1. Koga bi izvr{ile rabota od 2 J?
2. Tegot visi na `ica. Vr{i li rabota?
3. Diga~ na tegovi dignal tovar so masa od
150 kg na visina od 2 m i potoa mirno go dr`i
tovarot 2 s.
a) Vo koja faza sportistot izvr{il
rabota vo fizi~ka smisla?
b) Kolkava rabota izvr{il?
Presmetajte
1. Dete so masa od 50 kg se ka~ilo po 30 skali,
sekoja so visina od 30 cm.
a) Kolkava rabota izvr{ilo?
2. Na slikata so sankata, opredeli gi kompo
nentite.
3. ^ovek turka natovarena koli~ka so sila od
30 N na rastojanie od 20 m.
a)
v)
F = 30 N
s = 10 m
A = ____
b)
84
F = 80 N
s = 5 dm = 0,5 m
A = ____
F = 1,5 kN
s = 1,8 m
A = ____
Energija
ENERGIJA
2.1
KINETI^KA ENERGIJA
85
Energijata {to ja imaat telata koi{to pa|aat kon zemjata ja vikame gravitaciska energija.
Energijata {to se koristi za dobivawe na nuklearno
oru`je ili elektri~na struja se narekuva nuklearna
energija.
Energijata so koja{to raspolaga istegnata pru`ina se
vika elasti~na energija.
Kako {to gledame vo prirodata postojat mnogu vidovi
na energija bez koi{to ne mo`e da se zamisli `ivotot na
zemjata. Dali vie vo tekot na va{iot `ivot ste slu{nale
i za nekoi drugi vidovi energija nadvor od ovie {to se
spomnati?
Kineti~ka energija
Ako pridvi`ime edna topka i taa udri vo druga
topka i vtorata topka }e se pridvi`i. Vodata kaj vodenicite ili turbinite pa|aj}i od odredena viso~ina ili
dvi`ej}i se po nadolnica go pridvi`uva vodeni~koto
kolce ili ja vrti turbinata. Od navedenoto mo`e da
zaklu~ime:
Energijata {to ja imaat telata koi{to se nao|aat vo
dvi`ewe se vika kineti~ka energija (Ek).
Na slikite vi se prika`ani primeri koga telata imaat
kineti~ka energija, a mo`ete i sami da nabroite primeri
od sekojdnevniot `ivot.
Ispitaj
Od {to zavisi goleminata na kineti~kata energija?
Zemi nekolku metalni top~iwa so razli~na masa
i eden drven kvadar koj{to se nao|a na koso postavena {tica so `leb.
Menuvaj gi top~iwata i nivnata brzina na dvi`ewe,
sledi go pomestuvaweto na kvadarot.
Zabele`uva{ deka kineti~kata energija zavisi od
masata na teloto i kvadratot na negovata brzina.
m - masa (kg)
v - brzina (m / s)
Od formulata zabele`uvate deka kineti~kata energija se meri so istata edinica kako i rabotata, a toa
e xul (J).
Dali znaete:
1. Kako gi narekuvame vidovite na energija vo obidite: podignat teg; elasti~na pru`ina; naelektriziran ~e{el; elektrizirano stap~e i molwa
(grom)?
86
Energija
2.2
87
Razmisli
Pogledni ja slikata. Vo koja polo`ba teloto ima
najgolema gravitaciska potencijalna energija? (Vo
niedna.) Obrazlo`enie: Gravitaciskata potencijalna energija zavisi od masata, zemjinoto zabrzuvawe
i visinata. (Visinata vo ovoj slu~aj e normalnoto
rastojanie od teloto do Zemjata). Potencijalnata
energija ne zavisi od patot po koj{to go dvi`ime
teloto.
Odgovorete, re{ete
1. Kolkava e potencijalnata gravitaciska energija na telo so masa od 12 kg ako se nao|a na
viso~ina od 10 m?
2. Na koja visina treba da se podigne telo so
te`ina od 6 N, za negovata gravitaciska potencijalna energija bide 120 J?
3. So kakva energija raspolaga pticata vo let?
4. Kolkava e gravitaciskata potencijalna energija na ~ovekot koj stoi do kulata i na ~ovekot
koj e ka~en na kulata?
5. So kolkava energija raspolagaat telata {to
se nao|aat na horizontalnata ramnina {to e
prika`ana na slikata?
6. So kakva energija raspolaga teloto {to go
podiga kranot? (Objasni.)
88
Energija
2.3
Bidej}i
Energija
89
90
Energija
2.4
A
B
Koga teloto se nao|a na odredena visina od nekoja horizontalna podloga i miruva, toa ima potencijalna energija.
Ako teloto se nao|a na odredena visina i se dvi`i ima
i Ep i Ek, a ako teloto se dvi`i po horizontalna podloga
ima samo Ek.
Potencijalna
energija (J)
2
1,5
1
0,5
0
1000
750
500
250
0
Energija
Kineti~ka
energija (J)
Vkupna
energija (J)
1000
1000
1000
1000
1000
91
Toplinska energija
92
Energija
MO]NOST
Od sekojdnevniot `ivot ni e poznato deka ne e seedno dali nekoja rabota }e ja izvr{ime za podolgo ili za
pokratko vreme. Rabotata izvr{ena za pokratko vreme se
smeta za povredna.
Toa vo fizikata se iska`uva so poimot mo}nost. Mo}nosta na nekoj motor e pogolema ako edna ista rabota ja
izr{i za pokratko vreme.
Za da se presmeta mo}nosta, izvr{enata rabota treba
da se podeli so vremeto za koe e izvr{ena:
Veli~ina
mo}nost (P)
izvedena veli~ina
Edinica
vat (W)
izvedena edinica vo SI
Drugi edinici
Definicija
kilovat (kW)
1 kW = 1 000 W
megavat (MW)
1 MW = 1 000 000 W
93
Ad dobiena rabota
Pd dobiena mo}nost
Av vlo`ena rabota
Pv vlo`ena mo}nost
Ispitajte
94
Energija
95
PROSTI MA[INI
4.1
MAKARI
Za krevawe na te{ki predmeti na golemi viso~ini,
posebno za krevawe na grade`ni materijali, se koristi napravata makara.
Makarata pretstavuva kru`na plo~a {to se vrti
okolu edna oska, a e postavena vo ramka (viqu{ka)
koja na slobodniot kraj ima kuka. Plo~ata po obemot
ima `leb preku koj se prefrla ja`e. Na edniot kraj
od ja`eto se zaka~uva tovarot G, a na drugiot kraj se
dejstvuva so sila F.
Ako pri koristewe na makarata viqu{kata preku
kukata e prika~ena na nepodvi`no mesto (greda, tavan
i sl.) makarata se vika nepodvi`na.
Nepodvi`nata makara pretstavuva ramnokrak
lost. Cenatarot na trkaloto e potpirna to~ka, a dvete
sili dejstvuvaat od ednata i od drugata strana. Krakot na tovarot i krakot na silata se polupre~nici na
makarata. Bidej}i nepodvi`nata makara se odnesuva
kako ramnokrak lost, ramnote`a imame toga{ koga
silata e ednakva na tovarot, t.e.:
Da ispitame
Na stativ obesete nepodvi`na makara i preku nea
prefrlete ja`e. Na edniot kraj od ja`eto obesuvajte
tegovi od 1, 2, 3, 4, 5 ili 6 N.
Na drugiot kraj na ja`eto zaka~ete dinamometar
preku koj dejstvuvate so sila F. Za sekoj teg {to se
postavuva, na dinamometarot ja o~ituvame ja~inata
na silata.
[to zaklu~ivte?
Kaj nepodvi`nata makara ramnote`a imame toga{
koga silata e ednakva na tovarot.
96
Energija
97
s1 = 1 m
s2 = 2 m
98
Energija
4.2
NAVEDENA RAMNINA
Energija
99
Da re{ime
100
Energija
101
VNATRE[NA ENERGIJA I
TOPLINA
Od sodr`inata
Vnatre{na energija i toplina
Promena na vnatre{nata
energija so rabota i toplina
Temperatura. Merewe na
temperaturata
Temperatura
Merewe na temperatura
Koli~estvo toplina
Zakon za toplinska
ramnote`a
Prenesuvawe na toplina
Toploprovodlivost
Struewe
Zra~ewe
Toplinsko {irewe na telata
[irewe na tvrdi tela
[irewe na te~nosti
[irewe na gasovite
Koli~estvo na toplina
Razmena na toplina
Toplinska ramnote`a
Kalorimetar
104
105
Teloto koe vo procesot na razmenata na vnatre{nata energija ja smaluva svojata energija se ladi, a teloto koe e vo procesot na razmenata ja zgolemuva
vnatre{nata energija se zagreva.
Vnatre{nata energija koja{to od potoplo telo preminuva na poladno telo ja vikame toplina.
Ja ozna~uvame so bukvata Q, a bidej}i e energija, edinica merka e xul (1 J).
Razmislete
1. Kako bi mu objasnile nekomu {to e vnatre{na energija i kako }e go opi{ete
toj poim?
2. Kako so jazikot na fizikata }e iska`ete deka edno telo e potoplo od
drugo?
3. Ako molekulite na site tela haoti~no se dvi`at, zo{to nekoe telo koe{to
se nao|a vo sostojba na miruvawe ne po~nuva da se dvi`i?
4. Zo{to tvrdite tela ne se raspa|aat na molekuli?
5. Objasni kako se dvi`at molekulite na gasovite, so
koj vid na vnatre{na energija raspolagaat i kolkavi
se me|umolekularnite sili.
6. [to pretstavuva vnatre{nata energija na edno
cvrsto, te~no ili gasovito telo? Objasni ja pojavata.
7. Probajte, poa|aj}i od zaemnoto dejstvo me|u mole
kulite, da ja objasnite poslovicata konecot se kine
kade {to e najtenok.
106
107
3
3.1
TEMPERATURA. MEREWE NA
TEMPERATURATA
TEMPERATURA
108
109
110
Zna~i: 1 K = 1 OC.
111
Temperaturi
112
4
4.1
PRENESUVAWE NA TOPLINA
TOPLOSPROVODLIVOST
Zo{to ra~kata na metalno la`i
~e, postaveno vo `e`ok ~aj, brzo
se zagreva, a na plasti~no - ne?
Zo{to prozorcite se pravat so
dvojno staklo?
Kako e napraven termosot?
Obid
Na stativ e pricvrstena metalna
pra~ka na koja, po celata dol`ina,
so pomo{ na vosok se pricvrsteni
metalni {ajki. Koga slobodniot kraj
na pra~kata se zagreva so {pirtna
lamba, vosokot se topi i {ajkite
postepeno pa|aat, i toa najnapred
tie {to se najblisku do plamenot,
a potoa i ostanatite.
Kako se prenesuva koli~estvoto toplina?
Kako vnatre{nata energija, vo ovoj primer, se prenesuva od edniot do drugiot
kraj na pra~kata?
Delot od pra~kata {to se nao|a nad
plamenot ima povisoka temperatura.
^esti~kite na toj del od pra~kata
imaat pogolema sredna kineti~ka
energija, pa pobrzo se dvi`at. Taa energija, so me|usebno vlijanie pome|u
~esti~kite, se prenesuva na drugite
sosedni ~esti~ki po dol`inata na
pra~kata, pritoa raste temperaturata po celata dol`ina na pra~kata,
i toa od zagreaniot kon ladniot kraj
na pra~kata.
Vnatre{na energija i toplina
113
[to e toplosprovodlivost?
Procesot na prenesuvawe na vnatre{nata energija od edno na drugo mesto na
teloto so me|usebno vlijanie na ~esti~kite (molekuli, atomi), pri {to ~esti~kite
ne se premestuvaat od edniot na drugiot kraj na teloto, se vika prenesuvawe na
vnatre{nata energija - toplosprovodlivost (kondukcija).
Razli~ni supstancii razli~no ja prenesuvaat toplinata.
Obid
Istovremeno zagrevame staklena i metalna pra~ka,
so ista dol`ina, na ~ii kraevi ima voso~ni top~iwa.
]e zabele`ime deka po izvesno vreme voso~noto top~e
{to e na krajot na `eleznata pra~ka - }e padne, dodeka
voso~noto top~e {to e na krajot na staklenata pra~ka ne
e ni omeknato.
Na {to se dol`i ovaa pojava?
Dobri provodnici na toplina se metalite, iako i
me|u niv ima razlika. Srebroto i bakarot se podobri provodnici od ~elikot.
Ako vo plamen stavime eden kraj od drven stap, drugiot
kraj mo`e da go dr`ime vo rakata s dodeka ne izgori
celiot stap.
Zo{to?
Lo{i provodnici na toplina spa|aat: drvoto, stakloto, ko`ata, volnata, hartijata, plastikata i drugi. Od
niv se pravat termoizolacioni materijali.
Najlo{i provodnici na toplina se gasovite. Zatoa,
koga sakame da se namalat toplotnite gubitoci koristime materijali koi{to go zadr`uvaat vozduhot ili imaat
mnogu {uplini, na primer, tuli, staklena volna i dr. Zatoa i
prozorcite se pravat so dvojni stakla - zatvoreniot vozduh
me|u staklata e lo{ provodnik na toplina, zatoa toplotnata
energija pote{ko izleguva od zagreanite prostorii.
Termosot podolgo vreme ja zadr`uva temperaturata na te~
nosta {to se nao|a vo nego, na primer, toplo kafe ili laden
sok. Za namaluvawe na toploprovodlivosta, stakleniot balon
na termosot ima dvojni yidovi, a vozduhot me|u niv e izvle~en
za da nema ~esti~ki koi }e prenesuvaat energija od edniot
do drugiot yid.
Zo{to metalot e laden?
Koga }e go dopre{ metalot ~uvstvuva{ deka toj e laden.
Bidej}i metalot e dobar provodnik, toplinata od rakata minuva
vo nego. Metalot ne e studen, tuku tvojata raka ja gubi topli
nata.
114
4.2
STRUEWE
Zo{to pe~kata brzo go zatopluva vozduhot
iako e lo{ provodnik na toplina?
Zo{to nekoi elektri~ni pe~ki imaat ven
tilator?
Ako se zagreva dnoto na sad so voda, iako
vodata e lo{ provodnik, seta voda se zagreva.
Obid
Vo kolba (ili vo drug sad) so voda, {to e postavena
nad plamen, vnimatelno spu{tame kristali od kaliev
permanganat ili druga supstancija {to se rastvora i ja
obojuva te~nosta. Po izvesno vreme }e zabele`ime kako
od sredinata na dolnite sloevi (koi se najblisku do
plamenot) po~nuvaat nagore da se podignuvaat oboeni
sloevi voda. Otkako }e dojdat na povr{inata, prodol
`uvaat da se dvi`at kon yidovite na sadot i potoa se
javuva struewe. Poradi neprekinato struewe celata
voda od sadot se zagreva.
115
Ladniot vozduh vleguva vo radijatorot preku dolniot del i izleguva zatoplen od gorniot del i so
toa se vospostavuva cirkulacija
so konvekcija.
116
Toplite te~nosti i gasovi imaat pomala gustina od ladnite. Poradi toa, zatoplenite
gasovi ili te~nosti se dvi`at nagore, a nivnoto mesto go zazemaat ladnite, potoa tie
se zatopluvaat i taka posledovatelno. Vozduhot vo edna prostorija so greewe e potopol
vo gorniot del otkolku vo dolniot del na prostorijata.
4.3
ZRA^EWE
Obid
117
4.4
TOPLOTNA IZOLACIJA
[to e toplotna (termi~ka) izolacija?
Izolacijata e definirana kako materijal ili kombinacija
na materijali koi ja namaluvaat zagubata na toplina.
Kade ima mehani~ka termi~ka izolacija?
Vo stanbeni zgradi, u~ili{ta, {oping centri, hoteli i dr.
Mehani~kata izolacija ja podobruva energetskata
efikasnost na toplifikacionite i ladilnite sistemi,
odnosno sistemite za topla i ladna voda.
Izolaciite imaat razli~ni svojstva i ograni~uvawa vo
zavisnost od upotrebata, lokacijata, objektot i dr.
Izolaciite se koristat za postignuvawe na edna ili
pove}e od slednive funkcii:
pomala zaguba na toplina;
za{tita na okolinata preku redukcija na CO2;
za{tita od kondenzacija na povr{ini;
namaluvawe na bu~avata na mehani~kite
sistemi;
za{tita od po`ari;
zvu~na izolacija i dr.
Toplotnata izolacija se sproveduva vo slednite podra~ja:
izolacija na cevki so razli~ni formi i
debelini;
toplotna i zvu~na izolacija na kosi pokrivi i
ramni tavani;
toplotna izolacija na lesni monta`ni yidovi
ili gips kartonski plo~i;
izolacija na objekti so tenkoslojna fasada.
118
10 % pokriv
30 % yidovi
15 % prozorci
35 % provetruvawe
na vozduhot
10 % zemja
Vnatre{na energija i toplina
119
5.1
120
Tabela
Olovo
Aluminium
Bakar
@elezo
Beton
Staklo
Pireks staklo
0,029 mm
0,024 mm
0,017 mm
0,012 mm
0,012 mm
0,009 mm
0,0005 mm
121
122
Razmislete, odgovorete
1. [to o~ekuvate da se slu~i ako se obidete zagreana metalna topka da
provle~ete niz zagrean prstenest otvor? Izvedete go obidot i objasnete {to
ste zabele`ale.
2. Ako sipete vrela voda vo tenka staklena ~a{a, taa najverojatno }e pukne.
Vnatr{nata strana na ~a{ata se {iri pobrzo od nadvore{nata i stakloto
mo`e da pukne. Ako ~a{ata e napravena od pireks staklo, toa nema da se slu~i.
Pogledajte ja tabelata i vrednostite za {ireweto na telata od razli~ni
supstancii i objasnete zo{to ~a{ata od pireks staklo nema da pukne.
Sostavuvawe bimetalen
alarm za po`ar
123
5.2
[IREWE NA TE^NOSTITE
124
125
5.3
[IREWE NA GASOVITE
126
127
128
Pomal volumen za ista masa - pove}e udari vo yidovite na sadot, pogolem pritisok.
KOLI^ESTVO TOPLINA
Prenesuvaweto na vnatre{nata energija od edno na drugo telo e usloveno so zaemnoto dejstvo na molekulite od ednoto i drugoto telo, pri {to energijata se prenesuva od
molekula na molekula.
Koga edno telo {to e so povisoka temperatura zagreva drugo telo so poniska temperatura,
mu predava del od svojata vnatre{na energija. Pritoa, teloto so povisoka temperatura se
ladi, vnatre{nata energija mu se namaluva. Delot od vnatre{nata energija {to preminuva
od ednoto na drugoto telo se opredeluva so fizi~kata veli~ina koli~estvo toplina,
a se ozna~uva so Q.
Koli~estvoto na toplina e merka za vnatre{nata energija {to se predava od edno
telo na drugo.
Koli~estvoto na toplina kako vid na energija se meri so edinicata za energija xul (J).
Kolku toplina e potrebno za da zovrie vodata?
Dali mo`e da se odgovori na vakvo pra{awe? [to vie u~enicite mislite za toa?
Zna~i, treba da znaeme kolku voda sakame da zagreeme, za kolku stepeni da ja zagreeme
i sl.
Od iskustvo znaeme deka za da zagreeme pogolemo
koli~estvo voda treba pove}e toplina. Isto taka,
znaeme deka za da zagreeme isto koli~estvo voda na
povisoka temperatura ni treba pove}e toplina. Primer:
ne e seedno dali vodata }e ja zagrevame od 15 oC na
100 oC ili od 70 oC na 100 oC. Pove}e toplina zna~i
podolgo zagrevawe na ist izvor na toplina.
Dali mo`e da opredelime kolku toplina ni e potrebna za da zagreeme 1 kg voda od 20 oC do 100 oC?
Diskutirajte kako toa bi go napravile so obid.
Verojatno i sami zaklu~ivte deka za takvo opredelu
vawe bitno e da imate izvor na toplina za koj to~no
znaeme kolkava energija mo`e da predade na vodata
vo vid na toplina. Za toa mo`e da ni poslu`i elektri~no re{o, bidej}i na
nego e ozna~ena negovata mo}nost (re{oto neka ima mo}nost od 600 W).
Kolkava energija vo vid na toplina predava re{oto za vreme od 1 s?
Za vreme od 1 s re{oto predava 600 J toplina (1 W = 1 J/s).
Ako re{oto e vklu~eno 30 s, za toa vreme }e predade 30 pati pogolemo koli~estvo
na toplina, odnosno 18 000 J ili 18 kJ.
Elektri~nata energija }e ja zgolemi vnatre{nata energija na vodata i }e ja predade
kako toplina.
129
Da po~neme so ispituvaweto
Na 1 kg voda ja merime po~etnata temperatura (t1) i ja stavame vo sad postaven na re{o.
Po 30 s go isklu~uvame re{oto, malku ja prome{uvame vodata za primenata toplina da se
rasporedi ramnomerno i ja ~itame kone~nata temperatura (t2).
Vedna{ potoa vo vtoroto merewe (istoto re{o raboti povtorno 30 s) dodavame novi
18 kJ energija i ja zabele`uvame temperaturata.
Pravime i treto merewe so dodavawe na u{te 18 kJ energija, povtorno ja merime temperaturata i ja vnesuvame vo tabelata.
Tabela
Primena toplina
Promena na temperaturata
Q t
1 kg voda
18000 J
36000 J
54000 J
4 K
8 K
12 K
2 kg voda
3 kg voda
2 K
4 K
6 K
1,3 K
2,6 K
6K
500 J
~elik
800 J
beton
900 J
aluminium
4200 J
voda
130
Ako namesto voda, zagrevame `elezno telo so masa od 1 kg, potrebni se 420 J za da ja
zgolemime temperaturata za 1 K. Koli~estvoto toplina potrebno za da se zagree 1 kg od
nekoja supstancija za 1 oC se vika specifi~en toplinski kapacitet na taa supstancija.
Ako gi prodol`ime obidite so razli~ni supstancii, }e utvrdime deka za telata od tie
supstancii, ako masite im se ednakvi, za ednakov porast na temperaturata, potrebno e
da dodademe razli~ni vrednosti na toplina.
Od seto ka`ano, mo`e da zaklu~ime deka koli~estvoto na toplina {to treba da go
dademe na nekoe telo so masa m za da se zagree od temperatura t1 na temperatura t2 va`i
izrazot:
Kolku edno telo }e primi ili }e ispu{ti toplina, zavisi od negovata masa, od supstancijata od koja e napraveno i od temperaturnata razlika na zagrevawe ili ladewe
Vo formulata so c e ozna~en specifi~niot toplinski kapacitet na supstancijata. So
nego se iska`uva i edna od toplinskite osobini na supstancijata.
Vo prilo`enata tabela dadeni se nekoi vrednosti na specifi~niot toplinski kapacitet na odredeni supstancii.
Specifi~ni toplinski kapaciteti
Materija
Voda
Mraz
Alkohol
Maslo za motori
Olovo
@iva
@elezo
Bakar
Staklo
Kamen (okolu)
J / gK
4,2
2,1
2,5
1,9
0,126
0,134
0,42
0,36
0,77
0,84
J / kgK
4200
2100
2500
1900
126
143
420
360
770
840
Poradi golemiot toplinski kapacitet, na vodata treba mnogu pove}e toplina od koja
bilo druga supstancija so ista masa za da ja zagreeme do ista temperatura. Me|utoa, koga
vodata se ladi ispu{ta mnogu pove}e toplina od isto koli~estvo za ednakov broj na stepeni od koja bilo druga supstancija. Ovaa pojava osobeno doa|a do izraz kaj moriwata i
okeanite i zatoa vo tie podra~ja klimite se poumereni. Objasni go ovoj fenomen poznavaj}
i gi faktite od geografijata.
Kamenesta podloga ima mal specifi~en toplinski kapacitet, pa zatoa taa brzo se zagreva, no i brzo se ladi. Takvata podloga pridonesuva denovite da bidat `e{ki, a no}
ite ladni - karakteristiki za kontinentalnata klima.
Vo sekojdnevniot `ivot treba da odbirame od kakov materijal ni se oblekata i obuvkite
{to gi nosime, za vo zima tie da n za{titat od studot, a vo leto od `e{tinata.
Isto taka, treba da se razmisluva za vidot na grade`niot materijal za vnatre{no i
nadvore{no ureduvawe na ku}ite, za izgradba na pe~ki i sl.
Kalievite pe~ki se pravat od materijal so golem toplinski kapacitet. Zatoa im treba pove}e toplina za da se zagreat do istata temperatura kako i `eleznite pe~ki, no
`eleznite pe~ki mnogu pobrzo }e se izladat od kalievite.
131
RAZMENA NA TOPLINA
7.1
TOPLINSKA RAMNOTE@A
132
Ispituvame so obid
Vo mala plasti~na ~a{a sipete voda so masa m1 = 250 g od vodovodnata mre`a. Vo druga pogolema ~a{a sipete 300 g voda zagreana na 70 0C. Temperaturata na ladnata voda
t1= 20 0C i temperaturata na toplata voda t2 = 70 0C.
Ladnata voda potoa sipete ja vo sadot so toplata voda, izme{ajte ja vodata,
malku po~ekajte i izmerete ja temperaturata ts (sredna temperatura). Site podatoci
zabele`uvajte gi vo va{ata tetratka.
Slu`ej}i se so podatocite od merewata odgovorete na slednite pra{awa:
Za kolku se zgolemila temperaturata na ladnata voda po me{aweto so toplata?
Za kolkavo koli~estvo na toplina se zgolemila vnatre{nata energija na ladnata voda (Q1)?
Za kolku se namalila temperaturata na toplata voda po me{aweto?
Kolkavo koli~estvo na toplina Q2 toplata voda predala na ladnata?
Sporedete gi rezultatite dobieni za Q1 i Q2. Odgovaraat li podatocite na va{ite
pretpostavki?
Merewata poka`uvaat deka koli~estvoto na toplina Q2 {to go predala toplata voda,
ako nema nikakvi gubitoci, e ednakvo na koli~estvoto na toplina Q1 {to go primila
ladnata voda.
Predadenata toplina e ednakva so primenata.
Gornata relacija go pretstavuva zakonot za toplinska ramnote`a koj{to glasi:
Koli~estvoto na toplina {to go prima poladnoto telo e ednakvo na koli~estvoto
toplina {to go predava potoploto telo.
Ovoj zakon e vo soglasnost so zakonot za odr`uvawe na vnatre{nata energija.
Ovoj zakon va`i i za me{aweto na te~nosti so razli~ni toplinski kapaciteti
c1 i c2, kako i za me{aweto na tvrdo telo vo te~nost vo koja ne se rastvoruva.
So pomo{ na ovoj zakon mo`e da odgovorime na po~etokot od istra`uvaweto.
Kolkava e kone~nata temperatura na vodata dobiena so me{awe na zadadenite
koli~estva voda zagreani na soodvetnite temperaturi?
Bidej}i se raboti za voda c1 = c2 zatoa vo relacijata }e stavime samo c.
So zamena vo gornata ravenka, se dobiva ts = 47 0C.
Ostavi vo sobata topol i laden pijalak nekolku
~asovi. Topliot pijalak }e se ladi, a ladniot }e se
zagreva, dodeka obata ne ja dobijat sobnata temperatura.
133
7.2
KALORIMETAR
Kalorimetarot se sostoi od dva matalni cilindri~ni sada staveni eden vo drug. Pomaliot
sad (1) e odvoen od pogolemiot sad (2) so vozduh i toplotno izolacionen materijal (pluta
ili drugo) koj e namenet za spre~uvawe na razmenata na toplinata me|u vnatre{niot sad
i nadvore{nata okolina.
Na kapakot (3) ima dva otvora niz koi pominuvaat termometar (5) i me{alka (4).
Vo kalorimetarot se stavaat dve tela so razli~ni temperaturi, od koi ednoto e te~nost
(naj~esto voda). Od teloto so povisoka temperatura toplinata pominuva na teloto so
poniska temperatura s# dodeka nivnite temperaturi ne se izedna~at.
Masata na postudenoto telo so temperatura t1, se ozna~uva so m1, a negoviot specifi~en
toplinski kapacitet so c1. Na toploto telo so temperatura t2, masata e m2 i specifi~niot
toplinski kapacitet c2.
Temperaturata po me{aweto vo kalorimetarot e tS.
Toplinata {to ja primilo poladnoto telo e
a toplinata {to ja oslobodilo potoploto telo e
Pri izedna~uvaweto na temperaturite na dvete tela, oslobodenoto koli~estvo toplina
e ednakvo so primenoto koli~estvo toplina,
t.e.
Ovaa ravenka se vika ravenka na toplinska
ramnote`a me|u dve tela. Naj~esto se
koristi za opredeluvawe na specifi~niot
toplinski kapacitet na edno telo.
Kako kalorimetar mo`e da ni poslu`i i
termos (vidi na slikata). Termosot e staklen
sad so dvojni yidovi me|u koi e izvle~en
vozduhot za da se spre~i razmenata na
toplinata so nadvore{nata sredina.
134
Odgovorete, re{ete
1. Elektri~en bojler sodr`i 80 l voda. Vodata treba da se
zagree od 18 0S do 80 0S.
a) Kolkava energija e potrebna za zagrevawe na vodata?
b) Kolkava mo}nost treba da ima bojlerot ako sakame vodata da se zagree za 1 ~as?
2. Zo{to za ladewe na motorite avtomobilite (kako
te~nost) koristat voda, a ne alkohol?
3. Zo{to pri prakti~ni merewa so poznatite formuli ne
se dobivaat sosem to~ni rezultati?
4. Iska`i ja so zborovi i re{i ja zada~ata so ovie podatoci:
m1 = 4 kg; T1= 293 K; T2 = 343 K
Q=?
135
136
RE[ENIJA
, ,
1. Fizi~ki veli~ini: masa, vreme, dol`ina,
temperatura. Merni edinici: Kelvin, metar,
kilogram, sekunda.
2. Znaej}i ja prose~nata brzina na svoeto
odewe, so pomo{ na pretpostavenoto vreme,
mo`e da se presmeta rastojanieto pome|u
planinskite ku}i.
Merewe na vreme
b) 50,68 s.
Merewe na dol`ina
2. a) 0,844 m; b) 0,08 m;
g) 0,62 m; d) 0,09 m;
v) 170 m;
|) 2,64 m.
Merewe na plo{tina
1.3,64 m2;
0,0045 m2;
3.000.000 m2;
2.P = n.a.b;
P = 1000.20 cm.15 cm = 30m2;
3.1 ar = 100 m2 1 ar = 0,01 ha;
4.a) 180 plo~ki;
b) Vo horizontalniot red 30 plo~ki, vo vertikalniot red 6 plo~ki.
Merewe na masa
1. 87 kg; 6. 1 g;
8. 7,2 g;
9. kg; 1000
g;
t;
mg;
7. 1 kg;
12
1000000
12000
1
0,012
1.000.000.000 12.000.000
1 kg;
1
1000
0,001
1.000.000
Gustina na telata
1. 710 kg/m3; 2. 57,9 kg; 3. 6 kg; 4. 7 kg;
5. 0,155 m3;
Predvidete, proverete, opredelete
8. 1,3 dm3; 9. [upliv; 10. 2 kg;
2. a) 170,4 s;
Mehani~ko dvi`ewe
1000 g;
4
4000
0,004
4.000.000
odnosno
128,8 km/h
3. 45 m;
4. 45 m/s2.
Sili
1. Dvata ~amci; nasokata e sprotivna. Neposredno.
2. Strelata odi napred, lakot nazad.
Akcija i reakcija
1. Dva pati pogolemo; Brodot ima golema masa
i nema da se pridvi`i.
2. Vozduhot odi nadolu, a balonot nagore.
3. Za za{tita od povredi (pri nagla promena
na brzinata)
4.Vozewe na voz, na velosiped i dr.
5. Lu|eto so pogolema masa, ako se vozat vo
voz ili bilo koe prevozno sredstvo, se otklonuvaat podaleku i obratno.
b) Postojano;
2.
3. 10 pati.
4. Vle~nata sila e
5. a)
b)
6.
7. a)
b)
v)
Ramnote`a na sili
1.
(se uramnote`uvaat)
2.
3. a)
b)
v)
Lost
3. Rastojanijata se vo odnos 1:2.
4. So pogolemiot klu~.
Koli~estvo toplina:
Zapazuvawe na energijata
Q = 7600 J; 44 oC.
Makari
Navedena ramnina
1. l = 3,6 m; 2. A1=2 J i A2=2 J.
I
izvedeni
indiferentni
J
ja~ina
K
kuben metar
kilogram
korpuskuli
kristali
kristalni
krivolinisko
komponenti
kineti~ka energija
koeficient na polezno dejstvo
kelvin
kalorimetri
koli~estvo toplina
kondukcija
konvekcija
kondenzacija
L
ladewe
lizgawe
labilna
M
merni edinici
merila
merni instrumenti
metar
mikrometarski vint
menzura
masa na telo
me|uprostori
me|umolekularni sili
molekula
mehani~ko dvi`ewe
momentna brzina
miruvawe
mehani~ka rabota
mehani~ka energija
mo}nost
molekularni sili
N
nabquduvawe
nonius
neramnomerno
nuklearna energija
W
wutn
P
priroda
prirodni pojavi
pravolinisko
potisna sila
polo`ba
pritisok
paskal
potisok
potencijalna energija
R
referentno telo
relativno miruvawe
relativno dvi`ewe
ramnomerno pravolinisko
ramnomerno zabrzano
ramnomerno usporeno
reakcija
rezultanta
radijacija
S
supstancija
sekunda
sila
stabilna
svetlinska energija
struewe
specifi~na toplina
sublimacija
T
triewe
tehnika
trkalawe
te`i{te na telo
troposfera
toplina
temperatura
termometar
toplomer
toploprovodlivost
topewe
temperatura na topewe
F
fizi~ki veli~ini
forma
fazni premini
H
hemiski svojstva
hidrostati~ki pritisok
hidrostati~ki paradoks
C
Celziusov stepen