ANGLOSAKSONSKI TIP PRAVA

(seminarski rad)

Student:
Fahrudin Sabljakovi
Index br. 03-09/ROP

Mentor:
prof.dr Ljubinko Mitrovi

Banja Luka, novembar 2009.

ANGLOSAKSONSKI TIP PRAVA

Sadraj

1.Uvod ......................................................................................................................................... 3
2.Anglosaksonsko pravo .......................................................................................................... 5
3. Common law ....................................................................................................................... 6
4. Zakonsko pravo ................................................................................................................... 7
5.Pravinost ............................................................................................................................. 9
6.Zakljuak ................................................................................................................................ 10
7.Literatura ................................................................................................................................ 11

ANGLOSAKSONSKI TIP PRAVA

1.Uvod
Anglosaksonski tip prava se iz Engleske, u kojoj je ponikao, proirio, ne bez izuzetka, u
zemlje engleskog govornog podruja, kao i u veinu zemalja koje su bile, ili su to jo uvijek,
pod politikim uticajem Engleske1. Valja istai to da su zemlje iji sitemi prava pripadaju
ovom tipu uvale i njegovale sopstvenu tradiciju, ali da je u domenu procesnih prava,
organizacije sudstva, a naroito u praksi konkretnog odluivanja, engleski uticaj, ipak,
preovlaujui2. Sistem engleskog prava obiljeen je drugaijim kvalitetima nego to je tip
sistema prava zemalja evropskog kontinenta. Najdublje je obiljeen ubaavanjem historije
pravnih institucija i uglavnom otuda proisteklim nainom pravnikog rezonovanja.
Zahvaljujui ostrvskoj izolovanosti, uticaj iz Evrope bio je ogranien, pa tako englesko pravo
ne poznaje ni recepciju rimskog prava ni proces kodifikacije. Zato ovo pravo izgleda kao
proizvod potresima neprekidane, smirene evolucije, u kojoj sauvana tradicija predstavlja
osnov njegove vrijednosti. Nasuprot logikoj ureenosti prava, hijerarhiji njegovih izvora i
deduktivnom zakljuivanju, koji odlikuju kontinetalno prava, u anglosaksonskom sistemu
izvori prava imaju uporednu vrijednost, a konkretna rjeenja donose se na osnovu poznavanja
injenica a posteriori, u kontradiktornom postupku to ga odlikuje zatita linih prava
uopte, a naroito pravo odbrane okrivljenog3. Pozivanje presuda iz prolosti nuno je ne samo
zato to omoguava razumjevanje savremenih sudskih odluka, ve poglavito zbog toga to ve
izreene presude predstavljaju vaee, pozitivno pravo. Jer, jednom sluajevima, pa tako
predstavlja izbor prava. Ovo praksom ustanovljeno pravilo poznato je kao zakon precedenta
ili doktrina stare decisis drati se onog to je ve presueno (neka odluka vai!).
Mnogo vie od spoljnog oznaavanja spoljnog oznaavanja, uvaavanje historijskog
kontinuteta slui za razumjevanje sistema engleskog prava specifinosti njegovih izvora u

U vrijeme kolonijalnih osvajanja vlast Britanske Imperije prostirala se na SAD, Kanadu, Australiju, Novi
Zeland, Indiju, Pakistan, Singapur. Inae, za oznaavanje ovog tipa prava najee se upotrebljava naziv
anglosaksonski, iako nam je on primjeren samo kada je u pitanju pravo u Angli i Sasi. Uzimajui u obzir nain na
koji se pravo stvara i za koji se misli da ga preteno obiljeava, koriste se jo nazivi precedentni, obiajni ili
common law sistem, kao i angloameriki sistem prava. Izraz angloameriki je najobuhvatniji, ali budui da
pravo SAD svojom svojom strukturom i funkcionisanjem odstupa u izvjesnoj mjeri od naela na kojima poiva
sistem pripada, u daljem tekstu koristie se naziv anglosaksonski tip prava, uz napomenu da ga do XVIII vijeka
uglavnom formira historija engleskog prava i da ono zauzima najvanije mjesto u sistemu.
2
Vidi: R. David, Les grands Systems de droit contemorain, Paris, Dalloz, 1982, str. 313.
3
Uporedi: R. David (u saradnji sa N.S. Gutteridge i B.A. Wortley) Uvod u privatno pravo Engleske, Beograd,
Institut za uporedno pravo, 1960, str. 4-5.

ANGLOSAKSONSKI TIP PRAVA

mehanizama kojima se pravo stvara i primjenjuje, dakle unutranje logike sistema, njegove
stabilnosti, ali i klasifikacije pravnih pojmova u terminologije to je pravna praksa doktrina
koriste4. Ipak, kada se ako karakeristika sistema istie historijski, kontinuitet, valja, dabome,
imati na umu da su se tradicionalna rjeenja povlaila pred racionalnim uvijek kad su to
promjenjene drutvene okolnosti i novonastale potrebe zahtijevanja. Sudska praksa je kroz
vijekove uspjeno uravnoteavala nove ideje i stare precedente, i tako obezbjeivala pravu
koje primjenjuje(i stvara) potrebu elastinost i aktuelnost, ne naruavajui pri tom autonomnu
sferu ljudskih sloboda i prava niti zakon precednta.
Neodreenost izraza izvor prava, o kojoj je bilo rijei naprijed, postaje jo vea kada je u
pitanju anglosaksonski tip prava. Izgleda kao da tamonja pravna nauka ne mari previe za
stroge klasifikacije i precizne definicije osnovnih pravnih pojmova. Mnogo vea panja
poklanja se pokazivanju strukturalnih i funkcionalnih veza meu pravnim institucijama, to,
uostalom, ovaj sistem prava i razlikuje od drugih. Obino se izvori prava nabrajaju i
pojedinano objanjavaju. Jednu listu izvora prava, koju nerijetko navode angloameriki
pisci bilo da se sa njom saglaavaju ili da je osporavaju, sainio je Don impen Grej(Gray).
On je najprije napravio optu razliku izmeu, kako kae, prava(the law), na jednoj strani, i
izvora prava (the sources of the law), na drugoj. Za njega se pravo sastoji od pravila to ih
sudovi autoritativni postavljaju svojim odlukama, dok izvori prava obuhvataju izvesnu pravnu
i nepravnu grau kojoj sudije uobiajeno pribjegavaju u oblikovanju pravila to sainjavaju
pravo5. Izvore prava, prema njegovom miljenu, tako ine akti zakonodavnih organa, sudsku
precedenti, miljenja sturnjaka, obiaji i moralna naela koja podrazumjevaju i naela
politike koja se javno vodi6. Uprkos tome to meu pomenutim izborima zakonske odredbe
smatra obaveznim za sudove to bi moglo da navede na zakljuak da se pravo sastoji iz dva
ravnopravna djela: zakonskog i sudskog Grej istie da je pravo samo ono koje stvaraju
sudovi unose ivot u mrtve rijei zakona.7 Sve to prethodi sudskoj odluci jeste(samo) izvor
prava. Jer, prema rijeima Bendamina Hodlija(Hoadly) koje Grej navodi , samo onaj koji ima

Vidi: ibid., str. 3.

Vidi: J.C. Gray, The Nature and Sources od the Law, Boston, Beacon Press, 1963, str. 121-125.
6
Uporedi: ibid., str. 124.
7
Ibid., str. 125.
5

ANGLOSAKSONSKI TIP PRAVA

apsolutni autoritet u tumaenju pisanih i nepisanih jeste tvorac prava (law - giver), a ne onaj
koji ih je prvi sroio napisao ili izgovorio.8

2.Anglosaksonsko pravo
Razliiti autori, razumije se, imaju drugaiji pristup, to navodi na zakljuak, ne mnogo
odreen, pa otuda ni upotrebljiv, da se pod izvorima izvorima prava razumiju pojave raliite
prirode. Tako se izvorima prava oznaavaju, rekosmo, najrazliitiji spisi iz kojih se mogu
dobiti obavjetenja o noramtivnom sadraju prava. Smisao izvora odnosi se i na porijeklo
vaeeg prava ideje i injenice iz kojih pravo stvarno nastaje i neprekidno tee kao to
obiaj, moral, religija, filozofse ideje, ugovori, naune rasprave, logika, ak gramatika, priroda
stvari, razum, naela pravde, individulana pravinost, aktuelna politika i drutvena kretanja.9
Pored neformalnih izvora prava ili osnovnih pravaca izvoenja prava, kako se metapravno
porijeklo

prava ovdje oznaava, izvori prava jo i oznaavaju autorativne forme prava

(authoritative sources). Edvin Paterson (Patterson) ih odreuje kao akte i izjave

(...)

zvaninih autoritateta(...) to imaju vrijednost prava ili kojima se daje pravno priznanje
pravilima to tu vrstu autoritateta nisu imala.10 S obzirom na politiku podjelu moi, u
moderno doba ovaj autoritet imaju zakonodavstvo i sudstvo. Jo odreenije, Edgar
Bodenhajmer (Bodenheimer) izjednaava izvore prava sa zvaninim, autoritativnim
tekstovima iz kojih formalisana pravna pravila obino izvode svoju snagu. 11 Ovi, pravni
izvori (legal sources), kako ih naziva Don Salmond, jesu u stvari, zakoni, ratifikovani
meunarodni ugovori i drugi konsezualni sporazumi, naredbe izvrene vlasti i dekreti,
sudijsko miljenje, procedulana sudska pravila i, prema nekim miljenjima, obiaji.12
Ostavljajui naune rasprave po strani, za nae potrebe i ne odreujui blie znaenje rijei

Ibidem.
Tako T.E.Holland, or.sit., str.55; E.W.Patterson, op.cit.196-197;E. Bodenheimer, op.cit., str. 296-318. U tom
sluaju se i romani arla Dikensa mogu smatrati izvorima prava, jer prikazujui satirino engleski pravni sistem
predstavljaju izvor ideje za njegovo reformisanje.
10
E.W. Patterson, or.sit., 196.
11
E. Bodenheimer, or.sit.,str. 270
12
Ibid., primjedba trea.
9

ANGLOSAKSONSKI TIP PRAVA

izvor, zakon i obiaj.13 Zbog pretenog znaaja sudske prakse i obiaja, ovaj se sistem
kvalifikuje kao obiajno ili precedentno pravo (common law).
Common law opte (obiajno) pravo esto se identifikuje sa sistemom engleskog prava
u cijelini, mada predstavlja samo jedan, dodue najstariji, dio. Pored opteg prava, englesko
pravo sadri jos pisano (zakonsko) pravo (statute law), sistem pravinog prava (equity law) i,
prema nekim miljenjima, kanonsko pravo. Potpuno izgraeni, danas ovi sistemi kao sastavni
dijelovi engleskog prava postoje paralelno.

3. Common law
Vilijem Blekstone (Blackstone) odreuje common law kao zajednike obiaje
kraljevstva. Ovo nepisano ili opte pravo pie pogodno podijeljeno u tri vrste:
1. Opti obiaji, koji su univerzalna pravila cijele kraljevine i ine opte pravo u njegovom
striktnijem i uobiajenijem znaenju;
2. Posebni obiaji, koji se odnose na stanovnike pojedinih oblasti;
3. Obiajno prilagoeni, posebni zakoni (the laws) koje su primjenjivali posebni sudovi opte i
dosta iroke jurisdikcije.14 Opte obiaje kraljevstva u Blekstonovom smislu Alen (Caleton
Kemp Allen) izjednaava sa fundamentalnim principima u pravnim odnosima, koji se
uglavnom ne nalaze u izriitim formulacijama, ve ine nerazdovni dio (...) drutvenih
ustrojstava.15 Pretpostavke na kojima je englesko pravo izgraeno su tako brojne i tako
ivotne, da to kako kae Alen vodi u iskuenje da se smatraju samoniklim plodovima
narodnog genija.16 Ali ovako jednostavna teorija, u kojoj se common law izjednaava sa
obiajnim pravom (customary law), ne moe, prema nekim miljenjima, da objasni promjene i
prilagoavanje precedentnog prava. Imajui na umu ameriku pravnu tradiciju, Paund
predlae jednu, dodue retoriku, definiciju common law-a podesnu da izrazi njegovu pravu
prirodu.
13

Valja napomenuti da termin legislation (zakonodavstvo), koji se odnosi na odreenu formu prava, ima
razliitu upotrebu, to se obino naglaava. Paterson kae da se ovaj izraz upotrebljava u irem znaenju nego
termin statute (zakon) i u uem negoli law-making (pravostvaranje), koji ukljuuju i stvaranje prava u postupku
sudskog odluivanja. Izraz judicial legislation (sudsko zakonodavstvo), koji upotrebljavaju mnogi autori, netaan
je, prema njegovom miljenju, u ovom kontekstu, osim ako se ne ogranieni na rules of court (sudska pravila)
koja upravljaju sudskom procedurom. E.W. Patterson, op.cit., str. 197, sedma primjedba.
14
W. Blacktone, Commentaries on the Laws of England, fourth edition, Chicago, Callaghan and Company,
1899., 1, str. 61.
15
C.K. Allen, Law in the Making, Oxford, Oxford University Press, 1964, str. 73.
16
Ibid., str. 76.

ANGLOSAKSONSKI TIP PRAVA

Za njega, common law,,(...) nije bilo koji skup vrstih pravila ustanovljenih u bilo kom
utvrenom vremenu ili od strane bilo kog odreenog autoriteta; to nije bilo koji skup
autoritativnih, stalnih ili univerzalnih premisa za pravno rasuivanje, to nije bilo koji skup
pravnih instituta za koji moemo vjerovati da e imati dugu i slavnu budunost kao olienje
pravde meu narodima engleskog govornog podruja. prije nauena tradicija o mjestu
presuivanja u politikoj zajednici samouprvnog naroda. Prije je to nauena tradicija voljnog
potinjavanja autoritetu i mo da se rasuuje na osnovu srednjovjekovni podjela ili prastarih
obiaja, ili prema sporazumu suverenog naroda da vlada prema objavljenim prinicipima
uprave i pravde.17 Za njega je common law u osnovi nain sudskog i, uopte, pravinog
miljenja, nain razmatranja pravnih problema prije negoli utvren skup definisanih
pravila(...).18 U svakom sluaju, common law iju prirodu odreuje u poretku obiajno
porijeklo pravila, a kasnije sve vie diskreciona vlast sudova i neprikosnoveni autoritet
precedenta kojima se drevna naela objavljuju, potvruju i nova, na zahtijev vremena,
stvaraju-jeste duh engleskog prava, njegova prolost, sadanjost i budunost. Uobliavanjem i
stvarnim uvaavanjem tradicionalnih naela common law-a nastala je dalekosena i
plodotvorna ideja vladavine prava.

4. Zakonsko pravo
Pisano pravo na snazi (lex scripta, statute law, legislation) obuhvata zakone koje donosi
Parlament, akte Parlamenta koji nisu zakoni i pisane akte upravnih i drugih dravnih organa. U
pisane zakone kraljevstva Blekston ubraja zakone, odluke i ukaze koje donosi kravljesko
visoanstvo uz pristanak Gornjeg i Donjeg doma u okupljenom parlamentu.19
Zakonodavstvo(legislation), izraz koji ima ire znaenje nego li rije statute, Edvin Paterson
upotrebljava za oznaavanje svih pravni normi koje promiljeno, i u tako mnogo izraza,
stvaraju autoriteti ovlateni za takvu vrstu stvaranja.20
U istom smislu, Bodenhajmer pie da u moderno doba termin legislation obuhvata
svjesno stvaranje pravnih pravila od strane, za tu svrhu ustanovljenog, dravnog organa, koji

17
18
19
20

R. Pound, What is the Common Law?, str. 10-11.

R. Pound, The Spirit of the Common Law, Boston, Beacon Press, 1966, str. 1.
W.Blackstone, or.sit., str. 77.
E.W. Patterson , or.sit., str. 197.

ANGLOSAKSONSKI TIP PRAVA

tim pravnim pravilima daje jasan izraz u formalizovnam pravnom dokumentu.21 Prema
Rosovom miljenju, svako donoenje akata na osnovu nadlenosti poznato je pod optim
imenom zakonodavstvo.22 U irem smislu, dakle, zakonodavstvo obuhvata ne samo elemente
Parlamenta, nego takoer i sve vrste podreenih i autonomnih akata bilo kako da se
zovu(...).23 Evropskom shvatanju najvie odgovara rije statut, koja u engleskoj pravnoj
terminologiji oznaava pisanepravne akte koje donosi zakonodavni kralj u Parlamentu.24
Bilo kako da se ovo pravo definie, jedno je sigurno pisano pravo je drugaije naravi od
samoniklog, i zato je u teorijskom objanjenju anglosaksonskog pravnog sistema jasno
odijeljeno i suprostavljeno optem(obiajnom) pravu. Zakoni se mogu razvrstati u opte i
posebne, javne i privatne, one koji objavljuju i objanjavaju common law, tanije obiaje to
ga ine, i one koji u njemu otklanjaju nedostatke.25 Zakonodavstvo, isto tako, moe biti
suvereno i subordinirano, odnosno autonomno i delegirano.26 Ne treba posebno naglaavati da
je pisano pravo imalo sopstvenu historiju, u kojoj je dugo vremena trebalo da zakonodavno
pravo javne vlasti stekne opte prizivanje.

27

Malo broj zakona iz vremena prije normadskog

osvanja, kojima su se utvrivali sporni obiaji, danas je, sasvim sigurno, bez znaaja, naroito
zbog toga to su arhive izgubljene pa se njihova sadrina sa izvjesnou ne moe
rekonstruisati. Najznaajniji stariji pisani pravni akti jesu: klaredonske asize(1166.), kojima je
preureen krivini postupak i uspostavljeno naelo velike porote; Magna Charta (The Great
Charter, 1215.), pravni akt ustavnog karaktera i Drugi vesministarski statut (1285), kojim se
mijenjaju neki instituti graanskog prava, tanije federalnog prava na zemlju. Uee
parlamenta u izadavanju zakona postaje obavezno u XIV vijeku. Tek od tada, prema miljenju
pravne nauke, moe se smatrati da postoji prava zakonodavna djelatnost, odnosno zakonsko
pravo kakvo poznajemo u zemljama kontinentalne Evrope. Pisana pravna pravila predstavljaju
samo opti i elastian okvir u kojem se presuivanje rukovodi drevnim naelima prava
zemlje.

21
22
23
24
25
26
27

E. Bodenheimer, or.sit., 272.

A. Ros, or.sit., str. 103.
Ibidem.
Vidi: S. arki i D. Popovi, Veliki pravni sistemi i kodifikacije, Beograd, Dragani, 1996, str. 105.
Tako W. Blackstone, or.sit., str. 77-78.
Tako C.K. Allen, or.sit., str. 531-613; E.Bodenheimer, or.sit., str. 276-280.
Uporedi: A.Ros, or.sit., str. 103.

ANGLOSAKSONSKI TIP PRAVA

5.Pravinost
Pravino pravo (equity) predstavlja skup pravila koja je prije reforme iz 1873. donosio i
primjenjivao sud lorda kancelara (Lord Chancellors court, court of chancery, court of equity).
Djelatnost posebnih sudova ustanovljena je poetkom XV vijeka, kada se pojavila potreba da
se pravila common law-a dopune ublae ili usavre. Prema rijeima engleskog
srednjovjekovnog pravnika Kristofora Dermana (Germain), u nekim sluajevima neophodno
je ostaviti po strani slovo zakona i slijediti ono to razum i pravda zahtijevaju, pa je zarad toga
pravinost naloena(...) da omeka i ublai strogost prava.28 Uostalom, ve je Ciceron
uobliio maksimu, udomaenu u primjeni prava, Summum ius, summa iniuria, koja sadri
ideju da striktna primjena izriitih i nepromjenjivih pravnih pravila, neublaenih pravinou,
vremenom moe proizvesti veliku nepravdu. Budui da je kralj, zatitnik pravde, nadlenost
ovih specijalizovanih sudova obuhvatila je ponitavanje oigledno nepravednih odluka sudova
koji promjenjuju opte pravo, kao i lokalnih sudova, odluivanje o osnovanosti uskraivanja
pravosua, davanja pomilovanja i rjeenje sluajeva koji nisu bili predvieni pravom zemlje,
odnosno za koje nije nije bio predvien sudski nalog. Molbe i albe su se podnosile kralju,
odnosno kancelaru, uglavnom ona lica koja zbog strogo formalizovanog postupka pred
sudovima to su primjenjivali pravo zemlje nisu dobili zatitu svojih prava. Budui da se
radilo o presudama donijetim po pravilima common law sistema, kancelar, kraljev zastupnik
za pravna pitanja, ovlaen je da, kada utvrdi osnovanost zahtjeva molioevog, odluuje
prema naelu ars aequi et boni. Cjenei okolnosti konkretnog sluaja i duh vremena, osnov za
rjeenje sporne situacije kancelar je nalazio u sopstvenom shvatanju pravdei prirodnog prava,
ali i u odredbama zabranjenog rimskog prava.29 Tako su se rjeavanjem po savjesti i
pravinosti katkad ispravljale odredbe opteg prava, a katkad stvarale nove i tako popunjavale
praznine u njegovom sistemu. Pravila pravinosti danas predstavljaju poseban, i skoro
iskljuivo tehniki, sistem prava, tako da vie nije mogue, kako pie Alen, misliti o razlici
izmeu common law i equity u Engleskoj na istovjetan nain kao o razlici izmeu ius strictum
i aequitas u pravu zemalja evropskog kontinent. 30

28
29
30

The Doctor and Student, Cincinnati, 1874, sh. XVL. U: C.K. Allen, or.sit., str.309.
Reenicu rimskog prava zvanino je zabranio Mertonski statut iz 1235.godine.
Uporedi: ibid., str. 425

ANGLOSAKSONSKI TIP PRAVA

10

6.Zakljuak
Kao i to sam spomenuo vie puta u ovom radu, anglosaksonski tip prava potie na koli
engleskog pravnog sistema, te tako se iri nevezano za uticaj rimskog prava. Anglosaksonski
tip prava do svog punog izraaja dolazi stvaranjem SAD i njenim politikim utjecajem na
druge zemlje. Jedna od osnovnih karakteristika ovog sistema je to sudije imaju znatno veu
slobodu u donoenju odluke i izboru sankcija. U SAD je bila i ostala cijenjena uloga suda tako
da se ponekad govori i o sudokratiji. Zabiljeeno je dosta sluajeva kada je Vrhovni sud donio
odluku da neki akt predsjednika SAD nije u skladu sa ustavom ili zakonom pa ga je stavio van
snage to nam jasno ilustruje nezavisnost suda. U Engleskoj i SAD za sudije se biraju
najugledniji dugogodinji pravnici i njihov moralni i drugi uticaj je nemjerljiv. U
anglosaksonskom sistemu profesionalni sudija je odvojen od porote, odnosno irija kako ga
oni nazivaju, i imaju razliite uloge. Razvojem tehnologije, posebno masovnih medija,
satelitski TV programa, masovna kompjuterizacija, interneta, engleski jezik je postao jezik
kojim se koristi cijeli svijet i on nam pomae pri stvaranju globalnog sela, dovodi do toga da
tehnoloko snaniji uveliko to koriste i utiu u vie smjerova na slabije. To se moe vidjeti iz
teksta Statuta Hakog tribunala, Dejtonskog sporazuma te mnogih drugih ustava i zakona.

ANGLOSAKSONSKI TIP PRAVA

11

7.Literatura
1)W. Blackstone, Commentaries on the Laws of England, fourth edition, Chicago, Callaghan
and Company, 1899.
2)C.K. Allen, Law in the Making, Oxford, Oxford University Press, 1964.
3)Kosta avoki ; Radmila Vasi, Uvod u Pravo, tree jedinstveno izdanje, Beograd, 2009.
4)Radomir D. Luki ; Budimir P. Kouti, Uvod u Pravo, dvadesetpeto izdanje, Beograd,
2007.
5)Milan Galogaa ; Miroslav Mike, Teorija i praksa pravne drave i Vladavina Prava, prvo
izdanje, Banja Luka, 2008.