I(AYNAKI-ARA GORE

ctiruEY-Do

cu AIvADoLUDA

PRoro rtinr<

frzr;r,Rt

Sadi BAYRAM

Bu

eser, pahgmalat"*nda beni ynktndan clestchrcycrt c{irro

M,lttht BATRAA4'a ithaf oh.nur.

Bu Eser
Bakanlar kurulu'nun Z0.7.lg}0 tarih ve g/1307 sayrh kararryla
kamu yaranna hizrnet verdili katrul etlilerek vergi muafiycti
ranrnmrs olan TURK DUNyAst ARA$TIRMALARI vAK_
Fl'nrn yayrnrdrr. Her hakkr mahfuzdur. TURK DUNYASI

ARA$TIRMALARI VAKFI'

nrn

miisaadesi olmaszsrzrn

tamemenr krsmen veya herhangi bir deligiklik yaprlarak iktibas

edilemez.

l'tirk

DUnyasr AraEtrrmalan Vakti

Yayrn No;'64

lstiN NO: e7.t-49E-024-01

uir,t-i yAytN No: r[-34-y-0t47-64

Baskr

PAMUKOFSET
_
. Dizgi
YUI,UG TEKiN DIZGi MDRKEZi

igiNonxilBR
III

iEindekiler

Sunug

VII

Onsoz

XIII

Ozet
Mukacldes Kitaplara Gore Hz. Nuh'un
Gemisi , A[rt ve C0tli Daflart
urnQ

Araqttrma Yolu

11

Tufan-Hz. Nuh'un gemisi A$n ve C0di da[lart

12

Hz. Nuh'un gemisi ile ilgili bilgiler

14
16

Tufan
UE Tufan Efsanesi

20

Ad Kavmi ve Attiydct suresincle zikredilen kavim kimdir?

32

Ye'ciic ve Mc'ctcler

36

1094 Fi./1682 m.

Tarihli Haz'l- Kitdb Silsile-ndme'ye

3'7

Tiirklerin $eceresi
ibn-i Kemal'e goro SelEuklulann

gOre

SoY

Kiitiilti

Ttirkler'in Soyu Hz. Nuh'un 3. O$lu Yafes'e

38

Dayantr (1682m.)

39

Yc'c0c ve Me'c0c'lcr

46

Hadisler<le Ye'c0c ve Me'c0c

51

Mukadtles kitaplardan Tevrat'ta Ye'c0c- Me'c0c veya

(Gog ve Magog)

55

Tevrat ve incil'tlc Ye'ctic ve Me'ctic

58

Avrupa Ansiklopedilerincle Ye'c0c vc Me,c0c

63

Ergenckon vc Yc'ctc Scdrli

69

Ye'c0cveMe'c0c'u

dtiqti ncl iird

ti

kleri

Zi'l-Karneyn problcmi
Kuzcy Mczopotamya'da Arkclojik Ara5trrmalar ve
Proto-Ttirklcr

Mari Kazrlarrnda Ortaya Qrkan Kraliyet Arqivi ve

Turukkular

Mari Kraliyct Argivi Qivi Yazrh Tablerlcri ve Arclndaki

Gcrqcklcr

72
75

smrus
Sarli l)ry'rnm, [,rt

pahyn'nlan1'la tmtharldcs kitnplm'plim.nk, 6;671ci:, destaTtlfir, folhkn.ik r.,tntilnr, rlil

dnn yola "bclgcln.Jtnlmtilnr.
ye tirihi
),alu ile, Giincydqfitr tlnarlolu
cipat'tnrln A'filsil] ve (evresinde, eshi ndtvln I(rrzc1'
ALezopotnill.ltrL)dfi ) rnilnttan iir.t.ce 3500- 1 500 )'tllnrt

ororinrln Tiirklct''irt' )ttt;fi)ttp

vn{fi?nflrlt'tiutd

nrnsttrnmlttnriu'.

)l,osturrrort,t

poli ilr:1i pekici olnn' soturylart

ltir.ymtn,

ltu'

pe knltttttttr',.
metorl:hip ;tiphesiz pclt g.op tarihi prpcgirt
p
olt
h ilr nup nititin hutl at ntn rychuistit'. Iy' 17iiy. insnl lilt, r It c
pek gok tnrihi abideyi, peh pok bttlttnttrl'rt Itu

5crpc1ii,

rttctorln bu'Slurhtr.
Arnnr'ntz bu palqmnnm ilme usul re rasttnluln tnlilil
ye ttnkirlc tabi tuutlnrnstdu'. Ru untn. siit'ilt t,c snbtr is-

tt)'ctt, gnhsntnnndnn dolal't kt't'tnetli knrdegintiz Snd,i

B'n-rt'nmtt tcbrik cdfi'117", pnhstnalat'tntn dct'rtrtrt ilc
kitabmm)|clti)teni,7cl.pchlerittbuluttmas'nfiynt.l{ltllcl
ol t t t nsu

dilit'ttt't

t t t t.

Pntf. 1)r. Ttn'nn. T;IZ(UN

oN soz
Ti)rkJer,M.S.550ytlartndaGiktijrk]eriletarihsohnainegt'kttkJartbugrinkti
bilgileregijretartqllma'zbirgergektir.M.s.S50yltartndatlrihsahnusinegtkan
yaval,, geJiserek.sesini dubu millet, elbette birden bire ortaya gilmamts, yavat
metleniyetine sahip ddu{u bilinmekterlir'
Jurmaya galr;tr{r, ath killtilr
karonhktr. Bu millet bizirn
Ti)rkJer,in bu devirden ewelki tarihi is maala;ef
(nce, bu korcnl* maziyi,
kendi 6z rnilletimiz olup, clilnyadaki elii]er milletlerden
gerekmektedir'
yabcnudatt iSnce bizim bilmemiz, O{renmemiz
bii itkokut guu!'unun Ametika,ntn
Ancolg bugilnkii e{jtint ve blretim rliizqi,
gdlerini ve hatta 6illerini bilmaine
maden yataflor'Jll, biiyi:k nehiilerini, btiytik
biletnemektetlir, Bu sti,
ra{ntm, kendi dz mill-etinh eski tarihi,ri bilnrcmektedir,
rJip tarih vryo ProtuT itrk tarilryilerinindir'
elbette ewela hepimizindir. 6n torih,
bir bd.ilm yl<tur. ilkgag ta'
iiniversiteterimizde proto-Tiirk rarihi diye maat"exf

ihinin

iginde kaybolup gitmektedir'

ile Qin Devleti suurlart iginde

Halen Soryet Stxyttlkt cumhuriyetleri Birti{i
tarafuulan yctptlan
bulunan or-to-Arya'da Tilrl<Ier kazt ycrpan'nmakta, Rr.rslnr

knztlarneticesisariholerakyttyuilttnnutmakta,ycymlananlarLse,dilgriglti$ti
yiizilndenyeterhtceanlasilamctntaktavestntrhkisilerine]inegeEnlektedir.
iilce, tarihte Tijrk
Bilti)n bunlarut yanmcla, Gijktijriler vrya K}k.Tijr&er,rlen
bunu bilmiyoruz, biletttiyoruz. Fakat
adt ne zolnan ortaya gtktt, bir Tijrk dcrak
Titrk'iim Diyene!"""
cunthuriyetimizin kurucusu sziz Atatilrk'iin "Ne Mutlu
siniinii d.e a{ztmtzdan elcsik etntiycruz' Terstlar igindryiz'
galiba yoktur'
Miltttarihimize, kendimiz ka<lar diiSman, higbir toplum
seTiirk tarihini yahn zomana kadcr hep yabanct ilim adamlan ke$ettiler,
biraz osmanlt Arsivi
yahatncrmelerinde yazdlor, biz sadece anlart tercilme ettih
-belgai
Y abancilardan
il&ve ederek yaymladtk Y eni yorumlart biz getiremedik
kuydettik
bektedik..selgukJu ve o*onl, tarihintle yeni yeni ilerlemeler
Sahalarmda kalrct

eser

KdPRtltii, nraf. Miikr!

Prcf. Dr. ibrahim KAFESaG-

veren rahmetti Prof. Fuad

yiNANq, prof. Dr. osfnr, TURAN,

IJstadtm Dr. Hamit Zilbqtr KO$AY, Dr' Emel

min HaIiL
'LIJ,

ES|N, Prof' Dr' Bahae&lin

\GEL,ord.Prof.Dr,ArifMijfitMANSEL,CelalEsadARSEVEN,ord.Prof.
Dr. Sedod Hal<kt ELDEM, Ord. Prt$. ismail Hat<tct UZUNQAR$ILI' hayatta

tlctn Prrf.

Dr'

Murrctrl'errr ERGiN, hurefi Dtry. Dr. osrrcm Fils.i sER TKALA,

Dr. Enin BiLGiQ, pr$. Dr. scrrrr^,i EyicE, prrf. Dr. Miirtir.AKTE\E,
ord' Pntf- Dr. Ek'em ARURGAL, pnf. Dr. Merunet. Artoy KoyMEN, prof.
D r. AIi sEViM , prof. D r. y astu' y LJCEL, prrf. D r. H
alil iNatctrc curnlturiyet
diirctnirtitt akla gelen ilk isinilerklir.

Pntf.

Burttttr yQtrtstrL,

yerli ilirrr crtlanilru'urtrz.srrnki bir buluS, diisiittce ot.f(ry(!

erk -

nrsctlar iiniversitelenlen kovttlcrcttkurrg- fti.rsirre krpiltltlur. Atrupalr veya

Anrcrikttlt
ilint a<lanu sitylesin, biz de tto{ru, uytt fikirtlq .ynt pareleldeyiz zihniyetine kaptlrltk Ancnk, Tiirk Srtttrtrt ve Ostnarit Tarihi ftrr.susurrr.lrr rse, .vnr 3o senedir
kettdilerintlen i$rendi{irniz Butt tliitryastnu, kentli xrnartntrzt, trtrihirnizi
urt*
biz ifiretnte seviyaine getdi{inizi de bLu.ada iftihorlcr belirtnrcliyirtr.

Btrgiirr arttk bilgisayat' usrurduytz" M uostr nrcdcniyetler scr,g,csirre

Etkacal4rz.
Avrupa Ekonornik Toltltrlt(wru katilnurk igiu tttiirttcnntta buluttdt1a. 6yle ise,
zettlatu tt gerekleri gibi golr,srrrrr/
ryu, gal ryrnyn nrccburuz.
Biiyitk Attttiirk "M illt$uLrrutt tryakta krlultilrnesi ve uyonrk btilunrrrust iEitt
dil
tu"ilr u{rundu gctlrynayu irrecbrtruz. Tiirk guu{u ecdndtnr tanrdtkgn dahe biiyiik isler yaprnk tgin kentlinde kunet bulacoktr. Tiirk kabitiyet ve kudretinirt
tarihteki ltoytrilart ntqrdonct grktirtga biitihr Tiirk guuklnrt kerrulileri igin ldzttn
gelen hanrle kayru{mt o tarilte buloltileceklerdir" tlenrcktedir. yiice Attttijrk,iirt
tarih Ealrytnalartntla lrctlef darak altlt{r "Biz dailnn hakikuti unyun te onu btildukga ve buldu{unuza k&ti oldukgo iJadeye cilr'et gixteren udaml(tr rilnuiryu,,
ve

vecizesi, bize rehber cltnalultr.

Yukanda ijhde etmeye gahstt/rrrttz rliig^iirrce gerga,esindc, Ay,a

14[den rirrlil a.strontx Janta lrwin, ytllardr AdrL Da{uulct trrz. Nult'utt Gerrrisi}ri (rretmakta,

tldar hqrcqnrukt<rd.u'. Arnerikq'tlutt kcilktpA{u.strr ry .s0rr/rrrr

,yurdunntza
gelmektetlir. Pekl, bu kanu biz Ttjrlder'i hig'ilgilenrtirniyx" nut? Elbette
itgilenbinlerce

dirir.

Zircr, Orta Qa{ tcu"ihgilerine giu-e, Tiirkler,in soy a{act, Hz. NLth,un v{lu
Yafes'Ie bcrg/nr. Yaznru eserlerde ltu
Sekiltle g\rilyoruz.
O halde, biz hu konu ile netlen ilgilenniya-uz?
Ncr.srl ilgiien elirn.

Bu do ayrt bir

sonr?

Arkerlqii, siitnerdr2ii, Asuroloji, Jedoji, tetloji, epigrcfi ki)tdii bit- tarih, halk

efsctneleri, tlestanlart kotttt.sttttrlrt uznl(ut olntak gerekir. Her.snhcrrrrr

elentanr

a3n-r.

Her xruyct pratikte, tutbikcttlo sbyle cevap verebillriz: Mqltur schiliemann

Truvn Httzinelerhri ttnxl burtrtr? Qok oktryarttk...sottrndurt ,,sit', Inkubrrtt
aletn
Henty Lnyttrtl 1845-1851 yillort arastrula Tettrat ve inci!'i irtceleyerek
nteshttr
Nirrive 't'e BabiL'i keg,fZtrrrerrrig lnildi? Xlx. yiizyl,tlct arkeltjirtiu
baltalart, ntukatlrles kitrrllorrlut yla 1:tkcrak nut(rzz(un eski crrtik orta-D(Nu
trte4eniyetlerini ot,taya Etknnntslurdt. A.stl tttesleA:/eri gti' de{iSiktir. iltn a<lunhi.t ile ilgileri
yrktur.

ilk ttzrrtcutt rilrrrrtqlrtr, ntilltniizeAncak kertdilerhti bu ige verrrri$ er, urketilqirin

Ieriri bttlduilan

kitttplttrrrtt drt
essiz ttutlitle eserlerle doldtu'rrutslttt' t'e neticede

Bilgitti Horrnrty' cepy(LzQrQk iiriversitelertle i{retint iiyesi olabilnriglerdir. Qek

celthede M utr
etlerkert
ar devorrt
hede bir cr.skerdi. Ancuk.vn flt .su'(tsttttlc, 6crpr'nrttl
Hiyeroglifyoztlcrrtnrgrxrrriil-riir'Bcglcrrttcki;ittyu'rst'ce\(Iret''seb<trlrtqnlrgrnrr(
giiziim""
4e fcrm kon.scntre dnurk ve nihayet
tesviyqi daitntt
ynzarken, grtkrtl gibi <'lr{ru'.{a<)rrye gibi gilven vernteli'
Tarih

yrnfu$ nokqit ve <liiz ttttrntiltytz. Bir taraJa nrqi ederseN dtiektiJ'ten ttz<tklrlg-tr,
edebilir' Duinn 1.'
ialttra tltr xtplutabiliriz. Bu dn bizi kn'ktutg 1rcrtularn sevk
kikati arnnrultYr'.'.
i zl eri ktnusu r tt i n cel enrcve grr l rgtt{ tnr zG i)r ry- D o{u A t n 4tl tl dcr P r ot *T iirk
Twrof, incil ve Kttr'ort-t Kerhn'i
tla, biz tle utuka4des kircp/r,'darr ydtt gtkru'nk
Y e'citc M e'cttc' Zu l-karnqnt
irtceletlik LIz. N ult, Ttrftur, Hz' Nulltttt tfrlu Y afes'
incelerken' o tievirkorutkntrula fayjalandtk. Tevr(It't(I Orttt-Dt{tt kiiltijrlerini
nnulevf Ttirlg TuruI9 Tiil.iik,
deki birgck kavntitt i.snri rJir.ckr dttrttkSeftigi halde,
T

ur ukktt, odl oruut rct.stlctntacltk

Bilirrrii{i gilti Ta,rttt ve itrcil'itt ct.stllnrt gltnitni)ze ulctg-rnrtnrrg^ ve ilk

gag'tla

ve b<rzt de{isildilder-e

din adcv,Icu,t tarrfmdnp zatnatl z(rnt(u7 kaleme clutnig

Ievr(lt,<ltttt
u$rctn$ttr. Kttt,cul-t Kerin.t ise, higbn' </e(i|iki ile u{rannrt?l|t1,..

in

birgok Ortct Qai. i.sl6nr Ta'ihg isi, yuzrtttt eserlerhule,

rarili

nctk-

6ilgi/er verrni$er-

o devrin
dir. Artcctk bu ctkturnrulnrrtt Tet,rnf'dan trlrtrdtHttruu agtklttnrrtnttg-lrtr,
gibi
trrrihrnil
lil'ttki i'sldrrri
geletrcklerine ui4un c/aick reJerruts vernediklerirulen,
Orta Qct|;'ttt
hnd'tllerirtkfflrtrrtl:larrftr. $r/rrhi tarih veftlHor cEt'stttdrrrt,
kottttlnrt,

rlii Siinc e y(lpl.sl n I

iz e ytt rt stf t r tr$ tt r<lt

r'

1alk hik&yesi fclkl<r, httlk

Turiht1e, belge dt,r<tt1!t zturttut, elbetteki destnt'r,
Biz tle bu ydtltut isuronry ye a<letleri,.xxynl irrrihgilerinizeyil giisterrrrektetlir.
isbatl(Lnt<t -yr/ttrtct girdik'
tifade ettilg esur givi ynzrlt triltletlerle dtisiincele,inizi
Etit.tizde bulurtun I'tu utiitev<rzi eserimiztle ana

fikir nedir?

Bugiirteka<lar,g,erektlfuilIeu.dtt,iitiversitelertlevetli{erntiiesse-selerdeokuttt-

Mqrdan Muharebesi
Iarr, piycrxtdasrrfrlcn torilt kituplttrutuzdn 1071 Matctzgirt
iteilkclefaArtatl<TukcprlrtrtlrtltTijrkler'eebetlilryenagild$tyualult.Biz,'btttttt
hayrdiylruz.Yattillug,iinekrtrlctrbilinetlturihintizide{istiriytlt.uz.
$iyleki:
Ti)rkler;

M.6.

bugititkii
35ao-3000,1i yillardct, Gilnry-Da{u Anadrlu<Ict

Di-

yarltttktr,Cizre,Mardirt,KerkilhMu'sul,ZagorrxDa{lartBoileteklerindebir
ntiidtletyasamqler,yolleilarmtlcratlcrruttotlatmqlor'bttra<lanHz'Nrth'uniloht
tesu
envi ile orta-Ay/o'y(igitrnfuler, avrlarca buratkt yofornl$ ve metleniyetler
kurnut$ar, i'sldnrryeti kaetni$er, gr$ctttp gqitli kabilelere biliinniisler, D evletler
selguklu elorak
Itttl ettikten sanro bir. grtqt Bngdad civaruta yerlelnris, Bityiik

Do{u Anaddu'ya gelmiSler, Bizctns'a hiicttmcla bulunarak 104g,den

ihce Erzurum Pasinler'e yerlqmisrer, buratra vaktf tesis etmisler ve 7071,<Ie
M arazgirt M qr-

dan Mulurebesi sonucu ikinci trefa Anatroru kapilarL Tiirrcrer,e

ebediiryen agimq_

tr.

Yani, Hz' Nuh'un o{ru yafu torunra.rq Tiirkler, taiqiben

4caa sene xx-tra
ikinci defa surtan.Alpasr cu t z amantn da diinm{islerd ir.
Biz, Grelderden, Raneililartkut, Ennenilerden ince bu rcprcrkrctxra
ycr,gcdrk
Anaddu bizim trna topra{tmudtr. Orta Agta'rlan }nceki A,na Vtttnnmurdr.
curuhuriyetinizin kurucu:;u, biiyilk i*ttler, aziz Ailrrilrk'ilu de ttiisiinc*i
bu
tle{iL miytli. Hititier'in, Siirnerler'in Tti.rk Lrktna ntetTsLq) ol<lu;lur-tu
wrinlemiyor
muytlu? Btt sebeble de iki nilli hankantrza Etibantg Stimerbunk
adr verilntenis
A n adrlu'ya

miydi?

Dil ve Tarih-Co{rafya Fcktllresr'ni 1935 ylurrln Atatijrk, bu kartiltu-t

tlil,ve
tarih agsutda aydmlatnruk igirr kurmnntry nuydt? Tiirk Tarih ve
D

i!

Kurtunlctrutr

bu sebeble tesis etmen'tis rrtiytli? Biz nnciznne bu (mseziyi,

ItI ttkndtles kitapiardan
yola Ekarai destanku', lnlk inants!nrt, arkerillji, rtil, tlrih
ve 1g33-1g3g seueIerinde lrak-suriye xnot yukt,rntlnki Mari kctzrictrutd.u
ortoy(r grkun 13 Asur
tsbLeti ile oyritnlatnrcya gaitstrk.

Hota veyanlt4lunmu vorn, iinit ederiz protr-TttrkTarihgileri

kaurya e{ilme
ftrstrtt bulur ve hakiki gergekleri ortttyct gtknnrlursa ntutltiluk tluyalz. Anrucuntz,
bu konuya tarihgiler e{ilnrcIi, M illetlet'nrerst krmgrelet'de rniinukiryt
etlilrrreli. Gerge{i bir Tilrk dqrak biz cle ii{ret'ttneliyiz. Bu dn ltizitn
en triltii ve en kutsul

hakhtrtrz.

yllurt eresilttlu xrrtibi ve ytzrisreri mi)di)r-il trtru{um 6ttaq,tt M ec_

ntuastrtdn haftanm fter .sorr ve perEetnbe olgamlart
nrutat ilnl'striltet toplanttla_
1965-1972

nrntz olurrlu' 1974 senasiltde vefrtt edert rnfunetli rlasfurn

Bekir strkr era,stry ile
bu konu iizerinrle durur, stk.srk fcrrrrg-rr</rk Rahnrctli dtxtuut,
uziz [istadmr Dr..
H trr,it z iibqr Kqay tse, konuyt inantr, anurk duhn
ber14e
bulrtnn,nst gere{i
fazla
ijzerhde durur, bizi firenrerdi. Bunn krrrgr/r( Dr. Kqay,
Bcr.rk/rrr,r' Ti.irkrerte
akraba bir kaviln ttLdu{u tezitii suvunur, EIanililar ve
Sijnterlilet,itt dilinde T iirkge
kel irn eler d du {unu bel h- ti r tl i.
22-26 Eyltil 1986 tarihirttle tr4tlantm Milletlerqrast x.
Tiirk Tnrih Kongre_

si'ne suntlufium "Muknddas Kiterylare Gin-e Hz. Nurt,,t

Gentisi, GiittryDodu Attarlolu'da Prdr>Tiirk izleri Konustuttln Bir D enerme" bc;lrkJr
l>ildirinrle Azerbny-

can Ttirk KilIttir Derne{i ilgilenrtiler.

Haziran 1988 tq'ihinde Gilnqr-Dt$u AnadtLu'dn Frttr>Tijrk izleri

adt i.Le
Azerbaycan Kiiltiir Dernegi Ynytnlttrt arutsuttln 48 sttyfal*iizet bir kitttpgrk rtqrerlildi' Ancak sdz konusu kitupgtk ntut!>nadn iken malzentenip
tapu.fturtt ile{erlendinnek istedim, elinizde burunnn brt miitevazi arettlrma
o.tuytt grktr.

fi.agilrmalanmla, Tark Dtingast kagtrmalart vakfi cenel fuEkaru

hof. Dr. Turan YAZGNI itgitenditer. Tilrk D&ngas A|agtlrmatan Ekirn 1989
sagtxnda makale olarak Aaigtmlamak lfitfunda bulundular. ne konunun
milli tarihimizle gaktn ilgtsi, onemt, ganktlan genlg kitlelelere, dugutulmast ihtiga,ct sefubigle rnastakil kitap halinde gagnlandr. 8a9ta vahf
Genel fugkant h'of. Dr. Turan Y,\ZGNI oe dizgi, montai, baskL igleflnde
emefii gQen biltan ilgilitere candan tegekk\rd zeukli bir lnrE bilir|nt.

Sadi IIATIAM

WHERE WAS THE TIRST HOMETANO OF TURKS

(TlaceolNoah'sAtkonlhesouth-EaslAnatoliaProto-Turk's}
SAdi BAYRAM

During the lasf fcw ycars therc has been an incrcase in thc amount of
lbrcign intcrest shown in thc A$ri mountain in thc hunt for Noah's Ark'
Evcn thc famous astronaut Jamcs irwing has becn involved'
Thcsc cxpctliti<lns have thicr roots

in history and also have Armcnian

political connections. However we woultl like to pose some quesions' Is thc

Cudi mountain which is mcntionecl in the Koran as the resting placc of
Noah's Ark rcally thc Alri mountain? Are we Turks really interested in
whcthcr thc world's population are desccn<Jents of Noah's on Yafcs? Did
Sir Hcnr, Layartl discovcr Ninive from various rcligious books and documcnts? Diil not thc lamous Schiliomann find thc Troy trcasurc lrom thc
Homcr legcnd? According t0 the Pontatouch ancl thc Biblc, Noah's Ark is
said to be found on the Cuili mountain in south-east Anattllia. Thc story
of thc flOorl bcgan in Mesapotania and this is supportcd by writings found
on stonc tablcts. Thc [amous prophcS and pcrsonaliiics told about in thg
.thrcc sacrcd books wcrc all born and livcd in this arca an<l also thc places known to cxist in thc so callccl golilcn agc, such as Basra Bay, Dicle
Euphratucs, IVIusul, Diyarbakrr; Urfa, Harran; Adana, Halcp; $am, Sayda'
Sur, Philisrinc, Kuclucl, Nilc Rivcr, Mckke and Mcdinc' Noah was said to
havc livcd in the Cudi mountain rcgion, Abraham in Urfa, Zulfikkar Ncbi in Ergani, thc prophct Yunus in Nintlva, Danicl in Qukurova, thc prophct Lokaman in Hatay and Habib-i-Nccr:ar'

in thc Ktlran a Turk? Was O[uz han

Sin thc king Naram I Did thc Ergcwas
rcally rhc prophct Zu'l karncyn?
nokon lcgcncl bcgin in castcrn Anatolia? could cutium guz hc oluz'l Docs thc Acl tribc havc any conncction with thc Atliyctl Surcsi? Did thc [amous
Ad tribc hrvc any rclatonshill to thc Turkish pcoplc? if wc collcct all thc
cvidcncc from thc sacrcd btloks, hictorical docuntgnts, also lcgcncls and sagas ancl acld to it thc cvidcncc collcctcd from thc 13 stonc tablct discoved
during i933 to 1939 in Mari which bclongcd to king's tonrb and was datcd 1800 B.C. wc can st:c that thc tribc tlf Turukku livccl in norlhcrn Mcsopotanin in the Sagoros mountains. If wc examinc all thc cvidcncc clgscly
Was thc Yc'ci..ic Mc'cuc mcntioncd

we can clonclude that the Turkish race origninated in south east Antolia
and turks can be said to be decended from Noah's son yafes. Afier the
flood the Ark was'beached on the lower slopes of the cudi mountain and
from there the generations spread to south east Anatolia and northern Mesapotania. Yafes took a large number of his tribe to Middel
Asia and some other leaders wcnt to Musul and southern anatolia to settle.
Following the Malazgirt was in 1071 A.D.. they came to Anatolia for
the 2nd time. so qe concludc that Turks clme to south east Anatolia 1000
and 1500 years before the Greelq Roman or Amenian colanists and that
this was their first homeland.

we wish to put fonpard this thesis for the attention of interested his:
torians and also mention that Ataturk the founder of our nalion had
experienced this intuition many years ago.

KAYNAKTARA cOnn cUmeY-Docu

ANADOLU'DA
PROTO TURK IZLERI
Sadi BAYRAM

t\ruKADDEs

xi:rnpuu conn

IIz. NUII'un CnltiSi,

A[n ve Cixli Da{larr

GIRI$
Mukaddcs kitaplara gclre insanlar Aclcm Aleyhisseldm ile Hz. Hawa'dan
ireycrek Eofalmrqlar vc dtinyamtzrn geqitli merkezlcrine tla[rlmrqlartl rr1.

Kur'anr-r Kcrinr I.lucurat S0 resi, 49113: Tcvrat, Tckvin, 2-4. bcilijmlcr. Sadi Bayram, Musawir
Hiiseyin Tarafrntlan Minyatiirlcri yaprlan vc halcn Vakrflar Genel Miidiirliilti ArEivi'nde
Muh:ifaza Etlilcn Silsile-N6rnc, Vakrflar.pergisi, S. 13, Ankara, 1981, s.260, Avuslurya National
Bitrliothck, Cod. Af. 50 nunraralr escr. -5o varalr; Sadi Bayram, Medallioned Genealogies Fifth
Intemational Congrcss of 1'urkish Art, Rudapest, 1975, Aliadenria Kiado Budapest, 19.8' s' 161''
Sadi Bayram, Ankara Etnograffa Miizcsi'ndcki Madalyonlu Silsile-N6me'de Do[u Anadoluve
Batr.{sya, Vlll. Tiirk Tarih Kongrcsi, Ankara, 1976, s.645; Topkapr Sarayr Miizesi l-1. 1'624
numarait Ztihilclii't- Tcvf rih, TKSM. lll. Ahmed Ktiliiphanesi 3110, Duhlin'dc Chester Beauty
I-ibrar-rr, T. 423 nunrarafu cser v.tl.; Ebul Gazi Bahadrr I Ian, $eccrc-i Tcrakkimc (Tiirklcrin soy
ktit{i!ii), Tcrcrirnan 1001 Tcmcl llscr, s. 20. Kur'an-r Kerinr'dc insanlrlrn yaratrldr[r zamana dair
bir dyci voktur. Tevrat'ta ise, soy ajacr yolu ite Allahln elgilerinin omiir slirelcri loplamlndan
bir rikam cltle er]ilmt--ktetlir ki, M.O.4000-3700yrlllanna tekdbtil etmektedir. I Iz' Nuh 950 scne
6nriir siirdii, ciinrlcsiritlcn, Kamcri , vani "ay" takvinri kullandrklirr anlaylmaktad rr ' 950:12=79
yrl anlamamrz, gcrcknrcktctlir. ilrrani takvinri M.O. .lffX)vtlrnr insanhlrn baqlan[rcr olarak kabul
edc-r. Ilaltruki,_lngiliz Jamcs Mcllcarl arkcotojik kazrlartla insanlartn cemiye't halinde ktiy-gchir
biginrindc M.o. 6500 yrllarrnda Konya-Qatalh<iyiik'de yaladrklannr; M.o. 7500 yrllartnda
Diyarbakrr Qoytinti mevkiintle tahrl kullandrklarrnr Prof. Dr. Ilalet Qambel c14 lahlillcri
neticcsinde tesbit erJilnriqtir. Ilahnretli dostum. hcrcam Prof. Dr. Ismail Krhg Kokten'e gcire,
Antalya Karain Malarasr'nda elde edilen fosillerden, insanhk tarihinin 50.000 yrllanna uzandt!t
anlagrlmaktatlrr.6 Ocak 1-988 tarilrli I liirriyct Gazclesi'nde grkan bir halrcre g<ire de California
Ulivcrsitesi vc I larvard Univcrsitcsi tizik bilginlcri, insanlrk tarihinin 200.000 sencye uzandt{t
verilcn haberler arasrndadrr. isl6mi kaynaklann Orta Qa!'da yazdr$t.eserlerde Tevrat'lan naklcn
bazr tarihler alnrrElardrr. Orta Qa! isl6m tarihcilcri ekseriyetle M.O. 5900-5574 tailrleri arastnt
bcnimscrler ki, Tcvrat'a gore daha gcriye giden bir tarihtir. Bkz. Atsrz, Osmanlr Tarihine Ait
Takvimlcr, I,824,83-5,8.r3 II. Tarihli Takvirnler, KtiEtik Aydn Mattraasr, Istanbul, 1961, s
13,61,87; Ilaz.a Kitah-ri Silsile-Ndme, varak 9a (Vakrflar Cenel Miirltirlii$ii K.4 numarada
nrahfuz); Maurice llucaille, l-a lliblc L,e Coran la Science-Kitab-r Mukaddes, Kur'an vc Bilint
(Eev. Dog. Dr. Sual Yrldrrrnr).6. Baskr. izrnir 1985' s. 11.

10

2/TIJRK DUNYASI ARA$TIRMALARI

Yine biliyoruz ki, Allah, insanlartn birbirleriyle iyi yaqamasrnr, kottiliiklerdcn saktnmalannt, do{ruluktan ayrtlmamalartnt tcmin iEin elEilcr gonde,rmig ve kitap gonclerclifi clEilcrine bunu vahiy qeklinde ulaqttrmtqtrr' Nitekim,
Kur'an-r Kerim'in XIV. Siresi olan ibrahim S0resi'nin 4. dyetin<Ie: kendile'
rine apagrk anlatabilsin diye, her peygamberi, kendi milletinin dili ile gOnderdik" XVI. Nahl Sfrcsi'nin 36. 6yetinctre de "And olsun ki her iinmtete"Allah'a
kutluk erlin, azdrncilardan kagmm diyen peygantberler gdndernisizdir.'." IX'
Tevbe Sfresi'nin 70. dyetincle "kendilerinden cince olan Nnh, Ad, Sentud nti!letlerinin, ibrahim milletinin, alt-tist olmuE Medyen Sehir halhnm hoberlei onlara gelntedi ni? Peygantberlei onlara belgeler getirnislerdi, onlar kndilerine
yaztk etnislerdir" mediindedir.
Allah'm kutsal kitaplart olan Tewat ve incil'in astliart giiniimtize ulaqmamakla beraber, nesilden nesile, giintimiize intikal etmiq, qilAhi tarih ve
folkloru da iEine ahp, baa dc$iqikliklere ufrayarak bugiine kadar gelcbilm{tir. Bunlardan yalnrz Kur'an-t Kerim'in hiE bir kclimesi de$iqmcden gi.intimiizc ulaqmqtrr.

'

Mukaddes kitaplardan yola gtkarak, halk inanrqlart, mtifessirlerin yorumu, Sumerolog ve bazr dil ve tarihEi ilim adamlarrnrn gortiqii ilc 13 adct
Eivi yazrh Akad tablctini inccliyerek bir senteze gitmek istiyor ve Proto-Tiirklcr'le2 ilgilenen tarihgilcrin dikkarini bu konuya Eckmck istiyoruz3.
Cumhuriyetimizin kurucusu aziz Atattirk'tin baa onsezileri dc bizc rchber olmugtur. Siimerbank, Etibank isimlerinin millibankalartmrza isim olarak vcriligi lAlcttdyin bir tcsatliif de$ildir. Biiytik Atati.irk, Tiirk Tarihi'ni
incclcmek iizcrc Tiirk Tarih Kurumu'nu, Tiirk Dil Kurumu'nu ve nihdyet
1935'de Dil ve Tarih-Co[rafya Fakiiltcsi'ni tcsis cttirmiqtir4. Bir taraftan ilim adarnlarrmrz Ttlrk Tarih Kurumu'nda Ttirk tarihinin ana kaynaklannl ara$trnp incelerken, bir taraftan Tiirk Dili araqtrrmalart genig bigim<Ie yaptlmtg,
ilim adamlanmrz Dil vc Tarih-Cofratya Faktiltesi'nde hrzla yctiqtirilmeye
baqlanmlg, yurt drqrna da burslu o{rcncilcr gOndcrilerek doktoralannt yapmaya baqlamrqlardrr. Gdriiliiyor ki, Bi.iyiik Atattirk, her konuda oldulu gibi
bu konularda da sefcrberlik harekctini baqlatmqttr, Ayrrca Almanya'daki
Nazi hareketindcn hoglanmayan ilim adamlan, Ttirkiye'ye Eekilmiq, ilmie!itim eah$malanna baglamrqlardrr.

z
s

H6mit Ziibeyr Kogay, Tiirk Kelimesi Hakkrnda, Z*ki Velirli Tofan Armalan Kitahr, istantrul
1955, s.33: IslAm Ansiklopedisi. Fas. l2'7:l 1976.s.142.
Bu niaksa tla 22-26 Eyftl 1986 tarih lcri arasrnda An kara'da toplanan Millctlcrarar X. Ttirk'Iarih
Kongresi'nde lezinizle ilgili bir bildiri sunmugtuk. Bkz. Cumhuriyet Gazctesi, 23.9.1986, s. 14;
Giineq Gazetesi, 23.9.1986, s. 3 Ti.irklcr'in Ana Yurdu Giiney-Dolu Anadolu'dur; Bildiriler
baskrda olup, aynr bildiri tashih hatalan ile, Sadi Bayram, Nuh'un Gemisi, Giiney-Do$u
Anadolu'da Proto-Tiirk izleri, Bclgelerle Tiirk Tarihi, S.20, Ekim 1986, s. 26-35; CeniElctilm\
baskr, Sadi Bayram, Gtiney-Do$u Anadolu'da ProtoTtirk izlcri" "Mukaddes Kitaplara Gcire llz.
Nuh'un Gemisi", Azerbaycan Ktilttir Derneli Yaytnlan No: 30, Yenigtin Matbaast, Ankara,
1988, 48 s.
Sadi Bayram, Tarihte

Tiirk Adr Ne Z:man Ortaya Qrktr? Mill? Ktiltiir, S.5, Mayrs 1977,

s. 4 8-5

1,

S.

GUNEY DOGU ANADOLU'DA PROTg

BAYRAM/KAYNAKLARA GORE

lglrl

11

Konumuz,MukaddeskitaplardanyolaErkarak'bilinen.destan'folklorik
dil ve tarih yolu ile Mil6d Oncesi Qa$larda M'6' 35ffi-1500 yrllartarastnda,KuzcyMezopotarnya'da,Gtiney-Do[uAnadolucivartndaMusul ve Eevrcsinde Tiitkler,Yani @

unsurlar,

AX BENIZ

T71;ti;
,,udrniz

URUUil
. "i! }iiionirr
trnq i i

-_---_-)

"

a-__:

lnlgis

TA

Giincy-Do[u Anadolu ve Qorrcsi

Bu konuda qimdiyc kadar etraflr bir ghqma olmamtq olup' bu sattrlart

himdyeyazan 22-26 Eyli.il 1986 yrhnrla, Sayrn Cumhurbagkantmtzrn ytksek

sunmu{
ierin<te toplanan Millctlcrarasr X. Ttirk Tarih Kongresi'ne bir teblig
vdki
tenkid
bir
o1ip, tcblife, aradan iiE sene geEmcsine rafmen ciOOibiEim<tc
olmuq ve bu
olmamrqtrr. Bu da bizi bu escri hazlrlamaya bir teqvik unsuru
konudaki miinfcrit donelcr bir araya gctirilmittir'

ARA$TIRMA YOLU

"

XIX, yiizyrldaki arkeolojik keqiflcr, Tevrar ve incil'den yola Erkarak yaprlmamrq mryttr? ingiliz Hcnry Layard 1845-1851 ytllan arastnda mukaddes
kitaplardan yola Erkarak Ninive vc Babil'i5 i keqfcderck British Muscum'a
mtynddidc escrlcr kazandtrmamrq mrydr? Bu scbcble "Sir" unvant almamtg
mcqhur
dtinyaca
yola
Etkarak,
dr? Unlii schilicman, Homcr Dcstant'ndan
.

Dr. Yulu! Tekin Kurat, IJenry l*yard'rn isranbul Elgili[i 1877-1880' Dil ve Tarih-Colraffa

I-ondon,
trakiilresilayrnlarr, Ankara, rsee, i. s; IIcnry Ausrin L-ayard, Niniveand Its Remains,
I16mit
D;.
olan,
hazrr
baskrya
Ayrrca
1853;
lxlndon'
Babylonia,
1849; H. t,ayard, Niniveh and
haztrlanan Osmanlt
Ziibeyr Kogay,,Sadi Bayram' M. Tarif Orgun, lirdolan T"nit?.fild^.n
boliimti'
inip"irtorr,igu ue Ttirkiye Cumhuriyeti Qafiarr'nrta Tiirk Kazr Tarihi belgeler

Truva Hazinesi'ni bulmamrq mrydr? I-ayard ve schilieman her ikisi cle arkeIog olmaylp, Eok okuyan kimselcrdi.

XIX. yuryrl arkeologlannrn, (bilhassa ingilizlcr) hayatr incelendi$i takdirde, Eofunun asker mcngeli okluklarr, daha sonra ikinci adrm olarak hariciye mesle$ine intisap e<lerek, bir ilmi enstitii kanah ile veya Do$u Hind
Kumpanyasr qirketinc memur olarak atanrp, orta-Dofu'yu kegfctmeye koyulduklan anlaqrlrr. Bu arkeolojik, etnolojik saha etiidleri neticesinde, Avrupa tilkeleri, siyasi politikalannr sa[lam zemin araltlrmasr iizerine
oturtturmu{lar, mahallihalkrn 6rf ve ddetlerini iyice incelemek frrsatrnl bularak, onlara Eok iyi ni.iftz etmiqler, arkeolojik sitlcri ve pctrol bdlgelerini
tcsbit etmiqlerdir.
Biz dc aynl yoldan, Mukadclcs Kitaplardan yola Erkarak, once Hz. Nuh'un Gemisi, Tufan, Hz. Nuh ve ona inanan cemaatln karaya Erkmasl Nuh'un o$ullarr ve soyu, Yafes olullarr, Ye'cii- Mc'cric, Cog- Magog, Zi.i'l-Karncyn,
ofuzlar, Ergcnckon Dcstanr, Surncrliler, Gutiumlular,'Turukiular'r inrrelcyerck bir scntoze varmak istiyoruz.
TUFAN

IIz. Nuh'un Gemisi

ldRt

ve

c0 ui Dlcr,lrRr

insanh[rn Hz. Actcm ve Hz. Hawa'clan sonra ikinci atasr olarak Hz.
N0h 6icyhisscldm kabul eclilmekte<Jir. Btittin clin a<lamlarr bu ktlnucla mut6brktrrlar. Tarihcilcr dc Mukaclclcs tig kitaba alfcn bu gortiqii otomatik olarak kabul etmcktcdirlcro. zira M.o. 3lin'dc pikrografik Eivi yazrsr bulunmuq
olup, bu tarihtcn once ydzh hiEhir bclge yoktur. Tck dayana$rmrz Mukadcs Kitaplardrr. on<lan dncckilcrin hepsi, ya seramiktir, ya heykcldir, duvar
resmidir vcya bina kahntlsr, yiyecck fosilidir. yani rcsimle anlalrmdrr.
Tufan Efsancsi (Nuh rufanr), Mezoporamya'da gerEekleqmigtir. Hz. Nuh'un Gemisi Gtincy Mczopotamya'da inqa actilmig, Tufan olayr bu iilkede baqlamrE ve gcmi, Dicle Nchrinin ytiksclmesi neticesi crlli Dalr (Tevrat'a gore
Ararat-Aln Dafr) eteklcr,inde karaya oturmultur. cfrli Da[r, Mardin ili'nin
Cizre ilEesi'nde olup, Dicle Nchri kcnarrnclaclrr.

Hz. Nuh'un Gcmisi, Tiirk topraklarr iEinde bulunan cixli vcya Aln Da$r'nda karaya oturduluna g0re, Hz. Nuh'a inanan cemadt, burada karaya
grkmrqtrr. Tiirk neslinin Hz Nuh'un ollu Yafcs'e dayanrlr$lnr btittin antik

Kur'an-t Kerim, Twrat ve incil'de gegen Tufan'la ilgili dyetleri, ileride Tufan bahsinde
inceleyeceliz. Ayrrca Bkz. Ebulgazi Bahadrr IIan, A.g.e. s. 23; Div6n-r t,0g6r-ir TiirkC.l., s. 28.

S.

BAYRAM/KAYNAKLARA

GORE GUNEY DOGU ANADOLU'DA

PfIOT.O TtiBK

izLenVs

13

kaynaklar, mtfe-csirlcr kabul efmckte, tarihgilerimiz tle bu g6riiq0 eserlerinde kullanmaktadrrlar'

halde; bu konu biz Tiirkleri de ilgilendirmiyor mu? Elbctteki tercddii1siiz ilgilendirmcu,"otr. ama uu konuia cicldibir Eahqma yaptlmamrgtrrT'

Da$r'nda Nuh'un Gemisi'ni arayan yabancilar artm4tr8. Hatta, tinlii astronot Jamcs Irwin bile bu kervana 1983 yrhndang itibu'
ren katllmtq, iamcs Irwrn vc ekibil0. 1984, 1985, 1986 senclcri Agustos
Son yrllarda

A[n

Alrr Dalr (lirto: Ilaklir

r
,

Acun)

Prof. Dr. Mecit Dogru, Tufan Efsancsive Aln Dalr'nrn 6nemi,7 Eylnl 1986, Milliyet Gazetesi,
s.8.
ltrl"O.i.h" parrot, Nuh'un Gcnrisinin Aln Dalr'nda oldulunu iddia ederek A{rr Dafrna Elkinak
iizcre II. Mahmud'tlan izin talep etmiq, 1834'tle K. Spaski ilc r\ytonomnff, 1845'de i'Icrmann
j.
Abich, FLD. Seymour, 1850'de Khodzko ve Khanikoff, 1E52'de R. Stuart, Monteith, 1876'da
Lord Jamcs Bryce, 1878'dc G.P. Baker, 1882'de Sivoloboff, 188?'de john Joseph Nouri, 1889',da
Raphaelovirch, 1892'rle 1'.G. Alen, W.L. Sachlebcn, 1890'da Milo Kosevig, 1893'de Paslukhoff,
Lynch, Rudolphe Tauguvalder Alrr Dalr'na grkmaya gahStrlar. 1916'da Vladimir Roskovslry
ile
adrn,la bir Rui pilotu monolit genii geklindeki kayayr gcirerek, Nuh'un Gemisi oldllu zannt
Dr.
Smith'
yrllannda
1949-1950
Knight,
dalcr
H.
Zellandah
Ycni
1936'da
resimlerini
EckmiE,
1950,52,53,-i5 vrllalnda Fransrz Fernand Navaro

A[n Dalr'na grkmrE, 1954,.1958' 1960

yrllannda Joh; Libi Alrr Da$r'nda Nuh'un Gemisi'ni aramtqsa da bir .sonug alamamr$970
yrllagnda Aln Dalrna grkmak-yasaklannlStlr. Bkz. 2 Arahli 1988 Sabah Gazetesi, s'2' Nuh',un
bcmisi AgrlOagr:nda 400 yrklin beri aranryor., Flayat Ansiklopedisi, C.l' s' 49; Bil6l Alisoy'
Nuh'un Gcmisi ve Tufan, Atrkara, 1987, s. 194-196'

, ldil;; i;;gii,, ng" odg, c-rEdgi, Biiim ve Sanar Dergisi, Ekim 1984, s. 46, s.'75-2e; rlayat
Dergisi. s. 37, l0 Evltil 198{, s.4-5.
to Eiilniiibigi;;ili;p'qcyi". otuyor. Nuh'un Gemisi Ilikdycsi,26 Agustos le8-1, s. 1.9
siyasct.
(Ameri-kan riragtrrma 1:lryeii Baqkanr Marvin Steffins, Ron Wyatt popiilcr
adamlanmrzdan Kasrm Ciilek'in evinde basrn toplantlsl yaparak 1585 m. yiiliscklikte a[actmst
bir parga bulundulunu belirterek tahlil elmet( iizere Amcrika'ya gtitiirecefini agrklamtE ve
ihtilaf
purEunrn Nutt'un Gimisi'nc ait olJu[unu savunmultur. Daha sonra Heyet iiyeleri ararnda
bclirlmistir.
gelecelini
james
lse,.tekrar
Irwin
astronol
basan
ayak
grkmrqrrr. Aya ilk defa
ir".iku1orironor ve ekiLrinin gektifi filmlere el konulmuE, daha sonra iade'edi lmiEtir. Bkz. Irwin
casus mu? I.ltirriyet Gazetesi,"3l Afustos 1986, s. 3; Irwin "casus De$ilim" Milliyet Gazetcsi,
5

Eylul 1986, s.3, irwin: "Bizi casus gibi gciriiyorlar, bizim casuslukla ilgimizyok. oysa biz, sadece

Nuir'un Ccmisi'ni anyoruz. Belki de Sovyctier istemedili igin Aln l)a!r'mn kuzelrde arama
yapmamrza izin vermiorlar" dcnriEtir. 1987 yrlrnda, Tiirk bilim adamlarr, Tiirklran stntnna 3
't111.
Oogu Bayezrd ilgcsine 28 km. uzakhkta ve denizden 1585 m. ytikseklikte LJz.engili Koyii
yakrnlarinda, iO ytl 6nc" Tiirk hava yiizbagrsr taraftndan eekil1.1 1sm!n hugiinkti yerinde
lnceleme yaparakgeminin burada olatrilcccli hakkrntla Atattirk Uhiversitesi olretim iiycleri

14

6/TURK

DUNYAST ARA$T| RMALART

sonlanna dogiu Birleqik Amerika"dan Tlirkiye'ye geierek resmi makamiardan gerckli izni aldrktan sonra Hz. Nuh'un Gemisini aramak ilzere 5.156
m. ytikseklikrcki Agrr Dalr'na dort defa ttrmanmr$tr. Corli Dafr'n<lan sonra, mantrkh ikinci yer Btiytik A[rr Da$r de$il KtiEtik Alrr Dalr'clrr. Bi.iyiik
Aln Dalr 440 ve 450 boylam ile 390-400 kuzey cnlemleri arasrndall olan
volkanik bir dafdrr.

Ashnda,

A[n

Dafr'nr]a

Hz Nuh'un

Gernisini arama olaylannrn kokii

1826 tarihlcrinc kadar iniyor. Kanadtimize gore, Amerikan Aragtrrma Heycti'nin gaycsi, Amerika'da bulunan Ermeni Cemadti'nin purus,12 ile Btiytik
A$rr Da$r'nrJa 1735 m. irtifada bulunan ve 2A Haziran 1840 rarihinde dcp-

remle kayalar altrnda kalan ve gimdi taqhk bir arazt vaziyetindeki Arguri
Koyti ile Yakub Manastrrr'nr aramaktadrlar. Nuh Pcygamber vasltasryla Da!r kutsal bir hale gctirerek konuyu giinCcmde canh muhafaza etmek ve hristiyanhfr Aln ydresinc qckcrek, Ermenilere siyasi bir zemin hanrlanmak
istcnmcktcclir.

IIz. NUII'UN GEMiSi

ile ircir.i nir.cil.nn

Tckvin, 7114-16: "Kcndine gofer agaandan bir genti yap; genide odalar yapocaksm, \'e orut iqeriden ve dtEartdan ziftle ziftliyeceksin. Ve onu Srrtle yopocaksm: Geninin uzttnlufi.t ilQ yriz arSm, geniglifr elli aryn, ve ytiksc.ktigi otuz
nrEm olncaktrr. Geniye qS*hk yapncaksm, ve onu yukan dopu bir or$nn tantantlay6s6l{srn; \'e g,eninin kaptstru yan tarafina krryacakstn; alt, ikinci, ve rigilncii kath olarni orut y'upacnktn"

Kur'an-r Kcrim, H0d Surcsi ll135-37 6yat: ''Ni,lt'a, Senin ntilletinden inonntq olanlardan baskax inonmayacakttr; onlann iSlediklerine ilztilnte; gr)zcriltirttinuiz olftnda, sana bildirdi{imiz gibi geni yap. Hokstzltk yapanlar iqin
Bana baS vurnra, gtinkti onlar suda hofitlacaklardtr" diyc Allah t.arafrnclan
vahyolundu. "nrcklindcdir.
Mti'minfn'Stnesi 23127 Ayer O" Bunun tizprinc ona qdyle vahyettik ,'Gdzcrihifiinilz altmda, sano bildirdi{irniz gibi geni yap; buyrufruntuz gelip, sulor
kaynaynco, her cinsten birer gifii ve alayhine htikrint veilniE olantn dqtnda
kalan golttk Eocttfiunu altp gentiye bindir. Haksaltk yapanlar iqin Bana baE
vurnto, gtinHi onlnr .suda bo{ulacaklnrdtr" mealindcdir.

tz

isldm Arrsiklopcdisi. Alrr Da[r Maddcsi. I;as. 2. istanbul. I979, s. l.s2-153.

IIasan Pulur, Nuh'un Gemisi, Fliirriyct Gaz.ctcsi, 16 Agu$tos 1985, s.5. I{asan Pulur, fotolraf
sanatgtsl Ara GLiier ile yaptr{r ropcirtaj-frkra yazrsrnda, Nuh'un Gemisini arama tarihEesi
hakkrnda konuqur ve john Libi'nin lloston'da bir asansdrcii oldu$u, konunun hrristiyan
kiliselcrincc istisnlar edildili ve para tuza$r oldulunu agrk-segik yazmaktadrr. Ayrrca Bkz.
Scinmcz Targan, A"g.e. s. 28-29.

S.

BAYRAM/KAYNAKLARA

GORE

cUNEy DoGU ANADoLu'DA

PrqIgJqBK !4Eli/7

15

Kamcr S0resi 54/13-14 6yetler: ,,Onu, tahtadanl3 yapilmtg, mrhla

Eakilmq
bir gemiye bindirdik; inkkr ettitniE oran.Nuh'a mtiMfat olarak verd.ifrntiz gemiyi bir ibret olarak btraktilg dgtit alan yok nwtlur?" rnedlindcdir.
Kamcr S0resi'nin 14. dyetinde z.aman bildirmemekte, gcminin bir ibret
belgesi olarak uzun zaman kalchfr anlaqrlmaktadrr. Zamanla c0r]i Da$r
tepelerinden kayan taq ve toprakla, ziftre kapranmrq geminin c0di Da[r
etck-

lerinde arkeoloiik bir araqrrrma yaprldrlr takclirde bulunmasr ihtimali akla

gclmektcdir. Teestifle ifade etmek istcriz ki bu bolgecle maalcscf ne Tilrk
ilim adamlarr ne de yabanolar Hz. Nuh'un Gemisi'ni aramamrqlardrr. Elbctte istikbalde qayet varsa Nuh'un Cemisi'ni trulmak yine Ttirklcr,e nasib
olacaktrrll. cfrli Da$r gcvresinde 25 km2.lik bir sahanrn ara$tlnlrnasl gerckmcktedir.
TUFAN

Mczopotamya'da Allah'a karqr isyankAr olan ve Hz. Nuh'un uyanlarrna

kargr ilgisiz olan kavimlcrin Eok qidc.lcrli ya$murlarla, Diclc ve Frrat
Nehirlcrinin ta$masr sonugu btiyiik bir scl fcldkcti ile Basra Kdrfez;indc mcydana

gelen antisiklon tesiriyle denizin kabararak (briyi.ik bir mccl-cezir olayr)

Me_
zopotamya ovaslnl kaplamasryla insanlann, canhlann sucla bo[ulmalan
.ha_
disesine Tufan diyorurls. M"ropotamya'da ytiksck dalla'n bulunmamasr,
Edldc ufak tcpcciklcrin bulunmasr, Diclc-Frrat gibi

ts

iki biiytik nchirin

kuzcy_

NeziheAraz'AIlah'rninsanlarailkCezasr.NuhTufanr, Iiiirriyet,3tagurrns
1976.NeziheAraz,
gentinin IIind ardrcrndan vaprldrArnr bclirtir.2 Aralrk 1986 tarihli Sabai
cazctesi, s.2,de ki geniq
ha h.crde. grnar a!acr old u!u vurgulanrr.
ta M-ali inrkAn huldufunluz-takrlirie, Ct di Dalr gevresinde arkeolojik bir kazr yapnrak istiyoruz.
Stiryanice Tcvral'ta Nuh'un Gcmlsi Kardo Dilr;na orurur. Siiryaniierdc
Kardo fiagr'nrcciioagr
olarak kabur ederrer.
gcire: M.6. 2347'de Nuh,un Gemisi Kardo (c0 di) da[r
_siiryanirer'e
zirvesindc karaya ot urdu. I Iz. Nuh, kinsr. iiE oiluve iiggelininrJcn
ibaret sckiz ki$ iiik aile gemidcn
qlkttlar. Tcmnet adrnda bir koy kuRlular. Nuh, tanmli.ilgilendi. Sekiz
*onoflno gclen Temnet,
ilmi olarak bcirgede.yagamakradrr. Bkz. Kcmar 6ikan, siiryanirer Kacrim Siiryanircr
\<iy
ve
Tiirkiyc'dcki Durunrlart, istanbul Univcrsitcsi Trp Fakiiltesi yayrniarr, Baha
1975' s' 11 (Enre kli General Kemal 6zkan'rn 15.3:1973

v",t.".ilri."iri

tarihindi Trp iarini Ensririisiinde yaprrlr

konugnra); Aziz Gilnel,.Siiryanilcrin Tarihi, Diyartrakrr, 1970, s. 29;
Ararat kclinrcsi de,
Ermeniceden dcfil' ural gjlhfg:l giiniimiize intikar etmigrir; Es Seyyid
nnrtir"i, Dcbba!,
,.Siiryani
1^716 M. rarihinde yazdrlr Kirabii'l ibriz adh eserde,
L0 gari, ervah l0 garidir. Ruhlar

Siiryanicekonuqur. DivAn ehli, peygambe'rgenisrn6nf lr oltlu$u igin s"ii.y.nilo

goriir" hirap edcrlcr,
demektedir' Faslt olan yazann, Endiiltis kiilliirii kahntrlan iG bclki ilkyazrnuiMezopcltamya,dan
ne{et etligini, ilk givi yazrsrnrn buralarrla icad etliklilini belirrmek igin *yl.miq
olabilir, Bkz. Es

Selyid Atxliilaziz Dcbba!, Kitabii'l itrriz

lDcrlcycn: Ahmed Ibni Miibarck-Tcrc. Ahdullt

lt.Mchmer Ycnirer), Farih GenErik Vaktr Mirhaasr. isranbur, 1976.s.

ts St$
ord. Prof. I)r. Ahmed Siiircyl Unvcr, i v7o yrlr t'atrannJa anG;;i; gir.rilini"rr4-r2r.
i2 traz.iran 7974
tarilrinde Orta-Dofu Gazctcsinde yayrnlinan "Nuh Nebi'den'Kitru;taglrkl
makalcsinin
kupiirtini.i vererek, 'Tufan konusunu incele, yayln yap" demigti. Aynr giin .rhrtr,,
olan prof.
Ismaill lakkr Baltacro{lu'nu birlikte ziyarere glrm4iitr. Iler ikiii oe eu.,tly"re inrikal
eden Tiirk
kiiltririine goniil vernrig bu ilim atiamla.nrrzr rahnrct ve minnctle unr.,n,.

S.

EAYRAM/KAYNAKLARA

GORE GIJITY OOGU ANADOLU'OA PROTO TUfIK IZLTNIIS

Cutli Dalr'nda Lrulunan Deniz Salyangoz Kabulu (Foto: Necdet lgli)

deki belki buzul Ea{rndaki buzullann biiyiik bir enerji sebebiylc ani erimesi, bolgenin Eukur bir Eanak $eklincle bulunmasl, Tufan hadisesinin vukuuna yardrmcr olan labiat qartlan16 araslnda sayrlabilir.
Kur'an-t Kcrim'in Hz. Nuh, Nuh Milleti, Tufan ve'bu konularla ilgili ikaz, oftit, ibret, gemi ve vaazlar hakkrndaki dyetlerini qu gekilde stralayabi-

Nuh Tufanr

to Yrlmaz Ctner, IX. Jeomorfoloji Bilimsel

ve Teknik Kurultayr, 13 Mart 1985 tarihli Giinaydrn

topolrafik nedenlerle A[n Dalr eleklerine yanaEamryacafr,
Cudi Dalr'na oturmasr gerekecelini bclirttikter sonra, Tufan olayrnrn kilimatolojik agrdan
Gazetesi, s. 2. Nuh'un Gemisi'nin

bilimsel olarak yaklaErldrlr takdirde, Hind Ohyan usu ytiksek basrng merkezinden Basa Krirfezi
alEak basrng merkezine dolru giddetrli hava akrmla rnrn sebeb olaca{r denizytiksel mesi ile yukarr
Mgzopotamya kuzey kryrlan olabilecek Mardin dolaylarrndaki C0 di Dalr eteklerinin geminin
karaya oturnrasr bakrmrndan uygun olacalrnr betirtmi$tir. Ara Gtiler'in Aln Da$rleklerinde
gektili foto$rafrn ise, morfolojik Sekiller oldulunu s<iylemigtir.

/8

1O/TtjSK DUNYASI ABA$TIRMALARI

En'am S0resi 616 Ayeti ikaz; Araf S0resi 7/59-64. dyetleri ikaz;;, yunus
Stuesi 1,AnI-73 ayetleri ogrit; Enbiyd S0resi 21176-77. 6yetleri ikaz; H0d
s0resi 1.1n548. dyetleri rufan; Mii'minun s0resi z3lz3-30. ayetleri ibret;
Furkan Stuesi 25137. 6yeri ceza, g0ara s0resi 26lta5-nz. dyetleri ogtft, Anke-b0t S0resi 2911,4-1.5" dyerleri Hz. Nuh'un 950 yil yaEadrgriT, Tirfan gemi
ile insanlarrn kurtanlmasr; Kamer Srhesi 54D-16. 6yetler, Tiifan ve gemi yaptmr; Nuh S0resi Tlll-28. Ayetler vaaz ve Odevlerden bahsetmekterJir.
Ttrfan hadisesini en derayh pkilde veren H0d S0resi Lln5-2B.dyetlerin
medlini aynen a5a$rya ahyoruz: "And olsun ki biz N0h'u kendi milletine
gonderdik 'Ben sizin iEin apagk bir uyanoyrm; Allah'tan baqkasrna kulluk
etmeyin; do$rusu ben hakkrnzda can yakrcr bir giiniin azdbrndan korkuyorum' dedi. 27. Milletinin inkdrcr ileri gelenleri: n'senin ancak kendimiz gibi
bir insan oldu$unu gcirtiyoruz. Daha baqlan{rEta, sana bizirn ayak takunr drEtnda kimsenin uydu{unu gOrmiiyoruz. Sizin bizden bir tisttinliiliiniiz yoktur;, biz sizi yalancr sanryoruz" dediler. 28. N0h: ,.Ey milletirn! Rabbimin
katrnda bir delilim bulunsa ve bana yine katrnda bir rahmet vermiq olsa da
bunlar sizden gizlenmiq olsa. Soyleyin, zorla sizi bunlara mecbur mu ederiz?" dedi. 29. "Ey milletim! Buna karqrhk ben sizden bir mal da istemiyorum. Benim ticretim Allah'a aittir; inananlaru da kovacak de$ilim; gtinkii
onlar Rableriyle karqrlaqacaklar; lakat ben sizi c6hil bir millet olarak gortyorum."30. "Ey rnilletim! Onlarr i<ovarsam, Allah',a kargr beni kim savunur?
Diigiinmez misiniz?" 31. "SiZe, Allah'rn hazj neleri yanrmdadrr demiyorum;
gaybr bilmem; do{rusu melek oldu$umu da sdylemiyorum; kuEiik gOrdiiklerinize Allah iyilik vermeyecektir diyemem, iglerinde olanr Allah daha iyi bilir. Yoksa gi.iphesiz haksrzhk etmiq olurum;' 32. "Ey N0tr! Bizimle tart{tln;
hem de Eok tarrr$rln. Dofru sdzlti isen tehdid errigin azabr bagrmna getir" dediler. 33'34." Ancak Allah dilerse onu bagrnrza getirir, siz o'nu dciz brrakamazsmrz. Allah sizi azdrrmak isterse, ben size 6[iit vermek istesem de
faydasr olmaz. O, sizin Rabbinizdir, O'na ddneceksiniz,dedL 35. Ey Mu_
hammeQ sana "Kur-ant kendilipinden uydurdu" derler ki: ,,(Jydurdunxsa sugu bana aittir; oysa ben sizin iSledifiiniz grinahlardan uza{tm. ,,36-57. Nuh,a,,,
Senin milletinden, inanm4 olanlardan baqkasr inanmayacaktrr; onlann
\!ediklerine tiztilme; giizciilii{timiiz altrnrla, sana bildirdigimiz gibi gemiyi yap.
Haksrzhk yapanlar iEin bana baq vurma Eiinkti onlar sucla bo$ulacaklardrr
"diye Allah tarafindan vahyolundu. 38-39. Gemiyi yaparken, milletin ink6rct ileri gelenleri yanrna u[radrkEa onunla alay ederdi. o da: Bizimle alay erz

KarErlaqtrnnrz. Tekvin 1029, Aynen intikal etmiltir. Harran bolgesinde ingilizlerin 1949'da
yaptt$t kazrlarda Sin (Ay) Tannsrna ait birstel bulunmuEtur. Mezopotamya'da Sin (ay) tannsrna
da taprlrdr. M.O. 2500-2000 yrllarrnda Mezopotamyada Sin (ay) lakvimine g<ire hesap yaprldrlr
akla gelmektedir.950:12-T9yagrnda llz. Nuh'un vefat ettilini diiEtinebiliriz. Prehistorii gagtarOa
C14 tahlilerine gdre insan timriiniin ortalama kadrnlarda 38-42 erkeklerde 45-49 yrl arisrnda
oldu$u XX. asrrda trbbln ilerlemesi sonucu ortalama yagrn erkeklerde 60-61, kadrn larda 67-69'u
buldufu yaprlan istatistikler arasrndadrr. Tarih cincesi ga{larda dolum srrasrnda vefat sebebiyle
kadrnlar arasrndaki ortalama yag daha krsadrr.

s.

BAYBAM/KAYNAKLARA

GI)RE GUNEY DOGU ANADOLU'DA

PBOTO TURK

|ZIEN|III

19

diyorsunuz ama, alay ettifiniz gibi biz de sizinle alay edecefiz; rez'l edici
az6brn kime geiecefini ve kime siirekli az6brn inece$ini gdreceksiniz" dedi.
40. Buyru$umuz gelip sular kaynamala baElaytna, "Her cinsten bir gift ve
alqhine htiktim verilmiE olanrn dtEmda goluk ve gocu{unu ve inananlart gemiye bindir" dedik. Pek az kimse onunla beraber inanmqu. 41. AJlah "oraya binin; ytinintesi ve durntast Ahah\n iniyledir, Rabbin ba{qlar ve merhamet

eder', dedi. 42. Gemi, daflar gibi dalgalar iginde onlan g6tiiriirken, N0h,
bir kenarda ayn kalmrq olan o[luna "Ey ofrilcurtum! Bizimle berhbo gel,
kifirlerle birlik olma" diye seslendi. 43. O{luz "Da{a strtmvury beni sudan
htrtanr" deyince, Nflh: "Bugrln Allnh'tn buyrufiundan-Onun acdrklan dqm'
da- kumtlacak yoktur" dedi. Aralanna dalga girdi, o$lu da bo$ulanlara karrgtr. 44. Yete, "suytna gek!", go$e, "Ey gdk sen de tut !" denildi. Su gekildit
iq de bitti; gemi Cfxli'ye oturdu. Hakszhk yapan millet Allah'tn rahmetinden uzak olsun" denildi. 45. Nfltl Rabbine seslendi: "Rabbim! Ortlum benim
hilentdendL Doftusu Senin va'din haktv. Sen htlknedenlerin en iyi htikmedenisin,,dedi. 46. Allah: "Ey Ntth! o senin frilenden saytlmaz; gilnki) kdtti bir
$ islemiEtir; xyleyse bilntedipn Eeyi benden istente. iste sana AEIit, bilgisizlerden olnta" dedi.47. "Rabbim ! Bilmedi{im Eqi benden istemekten sann stfi'
nrtnt. Beni bafrSl,annz ve hana nterhanrct etnrczsen kaybedenlerden olurum"
dedi. . Ey Nth! Sana ve seninle beraber olan topluluklara bizden bir seldmet ve bereketle gemiden in. Ama bir gok topluluklarr gegndirece$iz, sonra onlara can yakrcl bir az6b verece$iz" denildi. 49. Ey Muhammed! Bunlar
sana vahyettilimiz bilinmeyen olaylardlr. Sen de milletin de daha iince bun'
Ian bilmezliniz. Sabret, sonug, Allah'tan sakrnanlarmdtr".
Kamer S0resi 9-L7. ayetlerinin me6li de aynen Eoyle: '9. Bu putperatlerden dnce Nfih ntilleti de yalanlantts, htlumuzu yalcnlayarak: "Delidir" demiglerdi, yolunu kesmiqlerdi. 10. 0 da "Ben yenildim, bana yardmt et" diye
Rabbine yalvarm{tr. ll. Biz de bunun iizerine g6k kaptlarlnl bo$anan sularla aEtrk. 12. Yerytizi.inde kaynaklar fqkrrttlk; her iki su, belirtilen bir 6lgiiye gore birlegti. 13-14. Onu, tahtadan yaprlmrE, rnrhla gakrlmrE bir gemiye
bintlinlik; inkAr edilmig olan N0h'a miikAfat olarak verdi$imiz gemi nez6'
retimiz altrnda yiiziiyordu. 15. And otsun ki biz, o gerniyi bir ibret olarak
brraktrko 6gtit alan yok mudur? 16. Benim azdbrm ve uyarmanl nasllm$?
17. And olsun ki Kur'an'I, 6!tit olsun diye kolaylaQtrdlk; dliit alan yok mudur?"

Di$er tarafran incil Matta 2487-42'<le yine Tufan hadisesinden krsa bir
dzet bulunmaktadtr.
Tewat'ta ise, en geni$ bigimi ve tefcrruatryla Tekvin, 6 Bab 1-14'de Tufan oncesi Nuh milleti durumu;, 6ll4-17'de gemi yaprmu l8-22'de gemiye
kimlerin bineceli Tekvin Bdb 7'<te T0fan, Bab 8'de sulartn Eekilmesi Bab
8/4 de geminin Ararat Dallarr iizerintle karaya oturmasl, 7G22'de karaya

glkr[ ! hayatrn devamr, Tekvin, Bab 9'da insanlarln go$almasr ve kavimlere aynlmasr detayh olarak anlatrlr"

Abdtilkfdir inan'dan ahnan Altayiar'a

laqtrrma aqnrndan aynen alahmlS:

ug ruraN

ait

tiE Tufan Efsanesini de kargr-

EFSANESI

$arnanist Ttirk boylannda sOyienen dtinya tufanr efsanesine ait riv6yerler bir gok folklorcu ve seyyahlar rarafindan tesblt editrn\iir. Bu eftanelerin temelini Miisliiman ve Hrristiyan kaynaklarrndan gelen ,'Nuh rufant',
hikdyesindeki unsurlar teqkil etmektedir. $amanistler bu hikdyeyi kendi tannlari hakktnda soylenen efsaneierdeki motiflerle siislemiglerdir. Oz Altaytrlar'rn Tufan Efsanesi xIX. yiizyrl ortalannda verbitskiy tarafindan tesbit e-

dilmigtir' Baqka folklorculann tesbit ettikleri rivayetlere nisbetlc daira uzuncadrr. Bu rivayetlere gore tufanden 6nce yeryiiziiniin hi.ikiirnclari Tengiz (Deniz) Han idi. o zamanda Nama a<l!r meghur bir adam vardr. Tann-utgen

bu adama dtinya tufani olaca$inr, insano$ullarlnl ve hayvanlarr kurtarmak

iEin snanmrq sandal a[acmdan (adrra sandal afaE) gemi yapmasrnr buyurdu. Nama'nrn Soozunuul, Saruul r'e Bamalarrnr ernir verdi. Cemi, Ulgen,in
dfretti$i ve gdsterdili gibi yaprl<h. Nama, ulgen'in buyru$u ile, insanlarr ve
hayvanlan gemiye aldr.
Nama'nrn grizleri

iyi gormezrli. Gemidekilerc sordu: ,,Bir

musunuz?"

seyter g6rt)yor

"'Yerlnrztinii sis kaplamry nuithi{ knranl* basnuE" dediler. o zaman yerin altrndan, rrmaklardan, denizlerden karalara sular figkrrmaya baqladr, gOk-

ten de yafmur yafryordu. Gcmi yiizmeye baqladr. G6k ve sudan baqka birqey
gortinmtiyordu...Nihayet sular Eekilmeye baqladr. Dallarrn tepeleri gdriindii.
Gemi Qomgoday ve Tuluttu Da$lannda karaya oturdu. suyun derinlilini 6$renmek iEin Nama, kuzgunu gOnderdi. Kuzgun donrnedi, kargay gonderrti,
o da donmedi, saksa$anr gOnderdi, o da drinmecli. Nihdyet giivercini gonderdi. Giivercin gagasrnda bir clal ile, geri ddndti. Nama kuzgun, karga ve
saksa$anr goriip-gOrmedilini sordu. Gtivercin bunlan gordtifiinii, her tigiiniin de lese konup gagaladrklannl haber verdi. Nama, ,,onlar kryantete kadar les ile geginsinler sen benim sadrk hizmetEim oldun" kryamete kadar benint
evladmila beraber yaga" de<li. Tufan<lan sonra Nama yayao (yaradrcr) ve

Yayrk (Tufan) Han adlyla tannlar araslna geEdi. yeni nesiller ona kurban

kesmekte devam ettilerl9.

te

Prof. Abdtilkatlir inan, Tarihte.ve Bugtin $amanizm Mareryalleri ve AraEtrmalar Ttirk Tarih
Kurumu Yayrnlan, TTK Basrmevi, Ankara, '19'12,s.22-ZS.

re V.i. Verbirskiy, Alrayakie inoro.lrsr, s.l02-103.

s.

BAvRAMiKAvNAKLARA GORE GUilEY Dodu ANADoLU'oA PR0T0 T0RK

izieqtlts

21

bu kurbala krmrlclanmry ve yerytiztiniin biiytik denizi (lulu talav) dalgalanmq, kaynar gibi clmuq, tufan olmuq. Bu feldketi onceden sezen bir ihtiyar
demir givili sal (temur kadalu sal) yapmrE, bununla insan neslini ve hayvanlan kurtarmrS. Bu skl qimdi ye.dek bir yerde bulunmaktadrfl'
resbit etti$i rivayete gore tufan oiacafmt demir boynuzlu Gdk Teke (temir mtiUstii kok-teke) haber vermi$tir. Bu teke yedi giin
(ba!rrmrq), yedi giin da$lar ateq fiqkrEevresincie dolaqmrq, acl act melemiq
mq... Yedi gtin ya$mur ya$mrq, yedi gtin firtlna ile dolu yalmrq, yedi giin

AV. Anohin'in

kar ya[mtg.
Tufan olaca[rnr ulgen ve altr kardaqr bilrn-iqler ve bir gemi yapmtglar,
boylece insan ve hayran nesillerini kurt*rmqlar2l. Nama (yahut. Yayrk Han),m gemisinin son dura$r, Altayltlar'a gdre Aitay da$lanntn birindedir. Fakat her boy kendi qevresinde bulunan ytiftsek da$lardan birini gdsterir' Bazt
Altayhlar Yal Mongkti Da$r'nt, baztst da Iyrk Da$r'm gdsteriyorlar. K.uzey
Altaylilar'a g6re Narna'nrn gemisi uluda$ denilen da$rn tepesinde gimdiye
dek durmaktadtr.
hikdyesinden
$amanistlerde soylenr:n Tufan efsancsinin Sdmilcrin Tufan
gOrtilmektedir'
aErkga
oldu$u
ahnmtq ve qamanizm unsurlartyle siislenmiS

Bununla beraber tannlardan tririnin Yayrk (btiytik su) Han adtnt taqlmast
dikkate de$er. Btiytik Tiirk rrmaklanndan birinin adt olan. Yayk (qimdi Ural) Ptolemeos'dan beri maltmdur 'lctygn sr" anlamlm ifacle eder. ihtimal
ki, eski zamanlarda qamanizmin kencline mahsus bir tufan efsanesi bulunmu5, sonralan Sdmiler"in efsaneleriyle karqttrtlmqilr.
Diinyanrn Sonu- Kryamet (Kalgang'Qak)

Altaylr gamanistler bir gtin bu yer diinyastntn sonu geleceline inantrlar,

bu gelecek gune "Kalgang gak" derler ki, harfi harfine "kalacak olan Eart,"
demektir. KalganEr Eak inanrgrna g6re zaman gegtiks kiqi ollu toplulu$u
azalacak, giinah iqleyenlerden Eekinmeyecek, fcnal* alabildi$ine go$alacaktrr. iyi Tanrr Ulgen bu gtinahh topluluktan uzaklagacak, karanhk dtinyadaki k0tti tanrr Erlik yer yiiziine yaklaqacak yardtmcilanndan Karag ondan
6nce yer yiiziine grkacalitrr. Kigiolullarr iyi Tanrr Ulgen'i unirtacaklar. Yer
ytiz0nde insanlan kazanmak iEin kotU tanrtlarla iyi tanrrlar savaqacak karanhk dtinya tanrdan Erlik, Karaq ve Kerey insanlartn karanltk diinyastna,
iyi tannlar utgen Mangdr-gire, Maydere ay<hnfifa, iyilife Eekecekler. Her iki taraftan dlenler olacak. Nih6yet tek ballna Utgen kalacakttr. Ulgen 'OItiter kalhnu" diye balrracak ve biitiin oliiler dirilecektir.
W. Radlof ve Vi. Verbitskiy tarafindan "Kalganct Eak"t tasvir eden iki
manzum.rivdyet tesbit edilmigtir. Bunlardan biri Televiit'lerin, ikincisi de
zo G. Potain, Ogerki, S.-Zapdnoy Mongolii, lY,s.7I7-2-8.

ar

A.V. Anohin, Materiali, s.17-18.

22

l4fitjnx oUHylsr ARAQTTRMALABT

Telengit'lerindir. Televtit rivdyetinde "Kalgang Eal<" g6yle tasvir edilmektedir.

"I{nlgang gak gedirti zaman gAk demir, yer san bakv olur. Hcnlar kanlara saldnr uluslar birbiine kaflliik dtiEilnllr, kan nElar ufalarur, sert afiaglar
hnlv. K$i bir dirsek (arSm) I<adar Higitk olur. Bag parmak ksdar erkek ofur. Erlerin dizgini lasa olur (gdglAlerin elinde oyuncak olur). Ayak talamt bq
olur, baba Eocu$un4 guuk babasrnt tantmoz (saymaz). Yaban sofiant pahalt
olur, at bay kndar alnna bir lup yemek verilmez, ayak alnnda altun bulunur,
onu alncak kimse bulunmaz"
Telengit rivdyeti daha tafsilathdrr. Bu rivAyete g6re:
KalganEr Eak geldi$i, kara yer ateqle kaplandr$r zaman b0ytik hakan ata
tanrr (Kapa Kaan Ada Kuday) kulaklannr trkar, o SE'da dtinyb bozulur,
yer ve insan nesli mahvolur. Fitne-fesat saEan gaddar riizgdr, insanlan heyecanlandrnr. Tore bozulur, tepeler Ealkalanrr, demir iizenginin dibi delinir.
Quvaldzrn deli$i yrrtrlrr. ulus bozulur. Kara b6cek (gibi insan) karlanrr,
g6zlerine kan dolar, kara su kanla karrqrk akar, yer u$uklar, da$lar sallanrr, gukurlarhendekler ykrlrr, gok giirler, kenan aEllr, deniz galkalanrr, dibi g0r{intr, yerin alil iisttine gelir, yosunlar 0$iittillp ktil (toz) olur, gdk
sallanrp etegi agdr, deniz dalgalanrp dibi grirtniir, deniz dibinden dokuz
parEa kara tag gkar, dokuz tag, dokuz yerinden yanhr, her taqtan dokuz
gemberli dokuz sandrk gkar, her sandfttan demir ath dokuz kiqi Erkar, bu
kigilerden ikisi baqkan olur. Bunlarrn bindikleri atlar 'vurugken ulu san"
(adh) olur, 6n ayaklan krhEh, kuyruklarr kamall olur, afaca rastlarsa alacl
keser, canlrya sarparsa canhyr mahveder, il gtine rahat olmaz. Ay ve giineq
aydrnhk vermgz, rqrksrz olur. Alaglar k0kiinden kopar, baba gocu[undan aynhr, bitkiler mahvolur, nesli kurur, analar sevgililerinden ayrrlrr, <lul kalrr,
yerde "l6ngtil" denilen bir zehirli ot biter, koktinden san gekirge grkar, haylanlara garparsa, hayvanlann, insana garparsa insanlarrn kinlarmr somurur.
iEte o zaman gal-Yime (Tann) haykrrr:

-"Bu yana balg Mangdt-$ire, yardtm et, "klnglil" oftinu mahvedemedim

KAngill otunun kttkinde yilah var"
Mangdr- $ire'den i.in grkmaz, Ondan yardrm olmadrktan sonra $al-yime,

yine hayknr:

-"Biiyiik hakan halkmt brald4 cins aygr nlnisrintl braldt, yer alt-ilst oWu,
sular latrudu, yaknh giyimlerin yakax pargaland4 idare edilen yurd bassa knl&, latElar yuvalanru" gqtikler duraklannt (barnaklannt), kadmlar yav-rurarut
bvaldt".
Maytere'den ses Erkmaz

s.

BAYRAM/KAYNAKLARA

GoRE

GTiNEY DqGU ANADoLU'DA PRo

23

BundansonraElik'et6bikahramanlardanKarsileKereyyeryiizuneg-

ile Maytet.'.ou#
kacaklar, onlar qrkmca Ulgen'in kahramanlart Manggdt-sire
olur""'
larla savagmak iizere yer ytiziinii kaplar' iqte o zaman Kalgang Qak
Buradaterctimesinivcrdi$imizAltaycamanzummetinler,nazrmqekliba-

MiinderecStl itibekrmrndan, Altay kahramanltk destanlanndan farkszdtr.

rryle budizma ait Mo$olca menkrbeleri andtrmaktadtr'

prof. Ab<liilkadir inan'rn son Altayca manzumesi ahiret giinunii tasvir e-

diyorgibigoriin.iiyorsada,tufan,odevrininsanlaniEinbirkryAmetgtinii.
dtir.

,,t u 4 n,'maddesini yazan muhterem hocam, Dil

Ttirk Ansiklopeclisi
f
veTarih.CofirafyaFakiiltesikrdemli6$retimtiyesi,Prof'Dr.EminBilgig
sahaTufan konusunda, daha farkh goriiqler ileri siirmektedil. sumeroloji
stnda,yurdumuzdatekot0riteolanProf.Dr.EminBilgig'inbufikirlerini
dzetle aqalrya altYoruz:
kavimlerce, prehistorik devirlerde tanrtlann,
canh varhklart
kendilerine karqr giinah iqleyen insanlar ile birlikte, biittin
biiortadan kaldrrmak iizere yaprlmastnt kararlalttrdlklarln-u- :.duny'daki
tarif
qeklinde
6feti"
su
tiin kara pargalannr istila etti$ine inanrlan biiytik
tantdrftmtz Hoedilclikten sonra; dinive dunya di\tincelerini gok yakrndan
diiqen 50 yrllrk ilmi gacann Fr<lf. Dr. Emin tsilgiE, mukaddes kitaplara ters
hqmalarmdan ortaya grkardr$r sentezleri sunar:

T u f a n, birtaktrr"l eski

kiinfrtrn yara&ltEt ile ilgili kozmogonik innnqtn bir

tabiat kapargnst olan Tifan efsanesinin gergekle ilgisi yokar' Bu inanqrn
nunlarmatrykril$tgenelliklebitinntektedir.Taihvebilimaqsmdansabitde.
yayttmq olan kavimlerin kaynaklarmda
{ildir. Eski hlenin btiyuk bir krsnuna
geEitli ieoloiik tabakalarve folHorunda tufanrn dnenili bir yeinin oldurtu ve
gddlntedif,i gibi" iddi'
da fosilteri bulunan hayvan tt)rlerinin tufan sonrasmda
alarlagerEeklestifiiisbatedilmqegalryilantufantneneskiyazfitufanefsanelerinin
kaynapolanMezopotantya,davebaEkatilketerdearkeolojikyhndenvetabiat
taihi ile itgili bir detiti ortaya grkntamqtv'"

,En

e,ski insctnlthn ve

,,..Tevrat,ta ve Kur,an'da rry,nntilcrda brut farHar gostermeHe birlilae, ge.

gdsteren bu Tunel Eizgileri ve farz edilen olus taru itibartyla briynk benzerlik
inang Eewelerinin
hikdyesi" azelliHe btitin Musevi, Hvistiyan ve Miisltlman

fan

binlerce

yildr

ilgi dnydufu bir ortak konuyu oluSturnuEtur'

s.l14-l17.
zz w. Radlotf, propcn I, 167-170;v.i. verbitskiy, Altayakie inorotst,
Bkz. vakrflar Genel
Aynca;
s.442;
gilgii
uaoaesi,,
ruran
prof.
A"siklopedisi,
Tiirk
Dr. Emin
zs
H/I682 M' tarihli
Miidtirliilii rctitrur've tcscit Dairesi pagkanllr Arlivi'nde K4 numara1.l094
t,tti
Cod' Af' 5.0'varak
Bibliothek'
*u#,'#*;t"t"o5';Wa.niNational
t,o""
lo'
HAze Kitab-i.i
Istanbul.
Krsrm,
Birinci
C.2,
Samiler-Turaniler,
yusuf Ziya lVtiriifrogiuy, bl tettiitieriirOen_
7971"s'434'
Lg34,s.ti-ts; Prof. D"r. Bahaeddin 6get, Ttirk Mitolojisi' Ankara'

Bu sebeble, devirlerinin ve konuyu iqreyenlerin bilim ve din anlayrql

EerEevesinde ciddi tartqmalara yol agmr$tlr. Bilim ve aragtrrmalann ve kargrlagttrma metotlarmm geligmesi sonucunrla birEok eski kavimlerin folklorunda,
benzer Tufan hikdyelerinin varhfrnln sabit olmasr, hele Mezopotamya'da da_
ha XIX. yiizyrlda yaprlan kaziartia ortaya Erkan givi yaah kaynaklarcla tufan efsanesinin Sumerce ve Akadca metinleri ite kargrlaqtrnlmasr, tufan
inanclnrn bir krsrm cski kavimler araslnda ne kactar kdklii bir temclc sahip
olclulunu ortaya koymuqtur"24.

Qvi yazrh sumercq, Akadca

kaynakrarda, Tevtrat, incir ve Kur'an gibi

ein, iran, yunan kaynaklarrncla, peru, Btisociety takrmadalannda, Kuzey Amerika yerli-

mukadcles kitaplarrta, eski Hin<l,

yiik okyanus'daki Palar Fiji

lerinde, Behring Bo$azrndaki prince of wales yanmadasrn<ia, washington

Eyaleti'ndeki cape Flattery, california'claki rahoe gOlii birbirinrten gok ay_
n yerleqme yerlcrinin folkloruncla, eski kiiltiirlerde Tufan efsanesinin varh$rndan soz cilen E. BilgiE "...Ancak, bu eski kaynaklar arasrnrta Tufan
efsanesinin Sumcrlilcr'cle dolup, Akadlllar'a, ontann clcvamr olan Babiliilcr
ve Asurlular'a vc onlarlaclan Israil'e gcgtilin<len ve oraelan Kur,an'a ulagtr_
$ndan qi.iphe yoktur"r) demektcclir. SonuE olarak gu konulan belirtmck gerekir diyor Prof.BilgiE: "... Genel anlantda Tufan efsaneiinin karsiloEtvilmast
incelenrcsi, bunlann biiytik bir kunttrun esas itibarrylc ntafutlli oloylardan
dortdufitnu yc ha1'a! gticil ilc bunlonn qok renkti bb hol ukltklnrtnt, sel,rek olntak
tizere gekil de{igikli{ine tfiradtkranru oEtk orarak ortaya koymaktadrz6.
Tufan efsancsinin en eski ana metni Surnerliler ve Akaclklar'rn milliclestanl olan GrlgamrE Destanr igincte gcEmekte ve 12 uzun tabler.ten meydana
gelen bu dcsranrn ll.tablcrinin btiyi.ik bciiiirntinti meyctana gctirmekte<lii.
uE_
te biri insan, i,igte ikisi tann saylan Uruk Krah Grlgamcg,in ebedihayatr a_
rama vc ona kavuqmak igin Eok tchlikeri ve yorgunrukia' grize alma
ve
onlara kallanma macerasrnln canll bir ebc<li hikdy.esidir.
sumerce Ziudsudda, Akadca utnapigtim (Tevrat ve Kur,an,da Nuh),den
sdlih ve 6bid bir insan oian Grlgamcq:in tanrilagma imkdnrnr olrenme
arzusu dolaysryla, efsancde tann ve peygamberlcr ver almaktadrr.

Bu efsancde yapllan gcmi, Nisir Da$r'nda karaya oturur. utnapigtim daha sonra Frrat Nchri yolu ile $attu'l.Arap yolunclan geEcrck uruk'a gelir.
Nchirlerin tJenizc dokr.ildrigti ycrde, nchirlcr alzrnda utnapigtim oturur.
24

25
26

Emin Bilgig, A.g.e.mk, s.442.

Entin Bilgig, A.g.e., s.443.
Emin BilgiE, A.g.e., s.444.

s.

BAYRAM/KAYNAKLARA

GORE GUNEY DO6U ANADOLU,DA PROTO TUBK iZLTNVIZ

')<

Sumerler-M.6.f:OO yrllalnda Katar yakrnrnda Bahreyn yolu ile Mezopotamya'ya geltlikleri2? zannedilmekte olup, Mezopotamya'nln otokton halkt
olmadr$r, givi yazntnt icad ettikleri, Sumerler'{en $nceki otoktan halktnln
kimler oldu[u bilinmemekte, dilleri Proto-Frat28 olarak adlancltnlmaktadrr.
O halde, M.O.3400 yllartntla Mezopotamya'tla yaqayan halk hangi kavme
mensuptu?

Grlgame$Destant29
"GilgameE ona" wzaktaki Utnapistint'e dedi:

....

Anlat, tanrtlartn meclisincle (ebedi) hayatt aramaya nastl karar verdiler?"

"Utnapiqtim ona, Gtlgameq'e dedi:
Grlgameii, sana gizli

bir

qey agaylm. Tannlann

slrrlnl

soyleyeyim:

Bu tehir
$urippak senin bilrlifin bir qehir: Frrat kenartntla kurulmuQtur.
akTanrtlartn
icliler.
yaktnrncla
gchrin
bu
gok eskiclen mevcut iken, tanrtlar
hna bir tufan yapmak gcltli. Bunlann babalart asil Anu, meliklcri kahraman
Enlil, biiy0k vezirlcri Ninurta, su yolcularl Ennugi ve haki m Ea da onlann meclisinde yer aldr. Ea tanrrlann verdili karart bir Eite anlattt:
Kamrq Eit! Duvar, duvar! Kam4

git clinle, duvar hattrla! $urippak'lt [J-

bar-tutu'nun oflu! Evi sok! Bir gemi yap! Serveti btrak, hayatr ara! Mtilkten nefret et! Canlnl kurtar! Canlt yarattklartn her nevinden geminin iEine
yiikle! Yapaca{rn geminin hcr yanl ahpnkli bir olgiidc olsun! onun eni ve
boyu bir olEiidc olsun! Ya$nrura kar|r onun hcr taraitna bir Eatr kur!
Ben, bunu anlar anlamaz Ea'ya, efendime dcdim:

iyi anlaqrldr, efendi. Bana ne dcdinse iyi clikkat ettim. Yapaca$rm. Fakat
qehir halkr vc ihtiyarlar sorarlarsa ne cevap vereyim?!"
Bundan sonra gcminin yaprhgr, olEiileri ve yilklcnigi anlattltyor ve metin
qoyle devam cdiyor:
,'Elime geEen her
ytikledint
seyi igine yrikledim... Grinuisri ytiHedint, Altmt

Biittin soyumu, sopumu ve kavmimi gemiye bindirdim. Klnn vahqi, yazrn evcil hayvanlarlnt ve biitiin ustalan gemiye alcltm."
utnapigtim kenclisi de gemiye binip kapadtktan sonra Tufan'tn oluqunu
qoyle aniattyor:
Prof.Dr.Emin Bilgig, Atatiirk, Faktiltemiz ve Kiirs0miiz, Sumerliler'in T6rih, Kiiltiir ve

MerJeniy.erleri, Diti'e r.aritr cogra$a Fakiilre-si Atati.irk'tin 100.Do!um Yrhna Arma!an Dergisi,
Ankara Universitesi Bastmcvi, Ankara. s.85 -87.
28 Prot.Dr.Emin BilgiE, Atari.irk, Fakiiltemiz..., s.106107.
29 Emin B ilgiE, Ttiri Ansiklopedisi, Tufan Madrle-si, s.445 -446'

?6

tenUnx ouruvlst lnl$rrnn,tarnnr

"... Gemiye bindim ve kaptmt kapadtm Gemiri Puzur-Amurri'ye gemiyi

yaptr$ iEin her qeyi ile teslim ettim. Artrk gdkten kara bulutlar ytikselcti.
Bulutlarrn iEinde (firtrna tannsr) Adad giirledi. gullat ve Hanis rannlann
kafilesini Eekiyorlardr. Saray biiyiikleri, bunlann peginde dallan ve ovalarr
agryorlardr. Biiyiik irra biitiin bentlerin kaz*lannr sdktt. Ninurta'da ilerleyip btyiik havuzun sulannr brralaverdi. Anunnaki'ler meqaleleri lukarr kaldrnyorlar. Thnnlann saEtrklan rqrk memleketi krzrla bo$uyordu. Rrtrna
tanr$lnrn sagtlgl Eimqek gdkyiiziinti yahyordu. $imgekler giinegin biitiin ryklannr kararttllar. Biitiin firtrna, memleketi bir ganak gibi parEaladr. Bir gtin
kara yel esip her geyi sildi, siipiirdii. Sonra birdenbire poyraz esip memleketin altrnr Usttine getirdi. Rtizg6rlar insanlann tepesinde savag edercesine
Sarpl$trlar. Kimse kimseyi gdremiyordu. Thnrrlar bile Tlifan'dan korkarak geri Eekildiler. Go{tin en yiiksek katrna kadar grktrlar. Tanrrlar orada bir k6pek gibi krvnlmrqlardr. G6$iin en son eteklerinde btiztiliip yatryorlardr.
igtar Eocu{una a$layan ana gibi ba$rnyordu. Tanrrlarrn melikesi gtizcl sesiyle ah ediyordu: Yaak o gtine! O gtine Eirkef olsun. Benim tannlar meclisinde kottiliik emrettigim o gi.in! Nasrl oldu da tannlar meclisinde koriiliik
emrettim? Nasrl oldu da insanlarr mahvetmek iEin bu mticadeleyi emrettim?
Benim sevgili insanlarrm, denizi bahklar gibi doldursunlar diye mi onlarr
do$uruyordu?

Annunaki tanrilarr onunla birlikte ah ediyorlarch. Onlar a$layarak yerlerinde oturuyorlardl. Dudaklan Eatlam{tt ve a$rzlanndan buhar gkryordu."
Bundan sonraki safhada Tufan'rn sona eriqi, Utnapiqtim'in seving g6zya$lan ddkiiqti, geminin Nisir dafrna oturuqu, sulann Eekilip karalann tekrar
meydana grkrgrnr kontrol iEin karaya oturuEun T.giiniinde Utnapigtim,in arka arkaya Gilvercin, krrlangrg ve karga sahverdi$i, diferlerinin konacak yer
bulamadrklan, ancak karganrn bir kuru kara pargasrnr gagaladr$r, bundan
sonra da dort yone her qeyi sahverip kurban kestili ve ti.ilsi.i kurbanr yap-

trlr

anlatrlmaktadlr.

",,. Tannlur bu gilzet kokuyu andtlar. Kurban verenin tepesinin risttinde sineHer gibi toplandtlar. Btryik rannga (iEtar) oraya gelir gelntez, kendi zevki
igin yapnfii bilyilk gerdanhrtt yukan kaldrdt: "Siz oradaki tannlar! ben boynumda taEd$tnt bu gerdanhfitn taslarmr naul unutntuyorsam, bu gtinteri de
ebediyete kadar hatrlayacarttna ve asla unutmayacaptma yentin ederim. Btittin tannlar bu gilzel nilstl kurbantna gelsinler. Lhkin E,nlil bu takdimeye gelmesin! Qrinkn kdni kdnine Tufan yapn ve insanlanmt felhkete sokttl,,
Burada Utnap\tim'in kurtulmasrna taraftar olan igigi'lere Enlil'in krzgrsr, Ninuria'nm Ea'ya verdi{i haberden dolayr suElamasl yer almaktadrr. Daha sonra gdniil ahcr hitaplarla Ea'nrn Enlil'in hem gonliinii almaya Eahqtr{r,
hem de: "... suEluya sugunu ytiklet, mticrime cilrmilntJ yilklet-. Senin yapurttn

PNOTO TU
S, BAYRAM/KAYNAKLARA OONE EUNTV OOGU IHNOOLU'OI

27

bu afan yerine bir oril"n katkry insanlart azaltsa daha iyi ini' bir furt rile
yapsa, veba tanny kakry insanlara nusallat olsa daha iyi idi" diyerek onu
suglamdya ve piqmanh[a sevk etmeye Eahqtt$t g6rtiltiyor'

,,kn bilytik bir tannntn srmnt agtfra vurmadtm! Akh gok olana bir dils
$indi onun hakkrnda bir knrar
g\stadim o brilece tannlann swmt
vermek sana &iSer!'

^rtrendL

Bu sozler Enlil'i tatmin edip yumuqatlyor ve metin kesilmeden qoyle stiriiyor:

,,Enlil geminin iEine binip etimden tuttu, beni karaya g*ardt EEimi de 9tkanp yanma diz gdktrirdti. Almlanmat elledi ve aramtzda durarak bizi kutla'
fu: utnapiEtim bundan dnce bir insandt. Falat sindi umaprstim ve eEi bizint
gibi tanrrlar olsunlar tJtnapistim otursun uzalda! Nehirlerin denize ddhildtigil
yerde!

Enlil bu scizlerinden sonra, beni aldrlar ve uzakta nehirlerin a$ztna olutrttular."

Boylece Sumer-Akad tufan efsanesinin ana metni, sebebleri, olug biEimi
ve sonuElarr ile bitmig oluyor ve ebecli hayata kavuqup tannlaqan Utnapiqtim'in hik6yesi sona eriyor. Grlgameq 6ltim denizini Urqanabi ile birlikte aqirak Utnapiqtim'e ulagmakla birlikte onclan ebedi hayat igin iimit verici
bir bilgi alamadrlr gibi, artrk yurduna donmek i.iircre oldu[u strada utnapiqtim Eiftini acryarak geri glrrmalal ve kend.isine denizin dibindeki "ftliyar geng olurtso denen ebedi hayat otunu bulma yolunu gttsterrnelerine,
onun da bunu tatbik eclerek otu elde etmesine rafmen, maksat hasrl olamryor. Qiinkti o, bir dlnlenme srrasrnda, bir temiz su kuyusuna _inip ytkanmakta iken, otun kokusunu alan bir yrlan da bu otu g6tiiriince3l insanlann
altn yazslntn oliim oldufu ve oltirnden kurtulamayacaklan hususundaki ha-

zin inanEla Uruk lehrine doniiyor.

E"Bilgig'e gore tufan efsanesi iiE geliqme safhast gosterm\ olup, birincisi; M.o.2000 yrllarrnda yazrlmrq olan Siimerce niisha, noksan ele geqti$i gibi, heniiz bi.ittinltik g6steren bir destan qekli almamrqtrr. ikinci olarak, Eski
Babil ntishast, Eski Babil hanedanmln 6.kra[ olan ve her bakrmdan muhteQem ve kudretli krah Hammurabi zamamnda M.O.18001750 yrllarrnda meydana getirilmigtir.iiE0nctsti, Kasit Devri sonuna dolru, M.6' 1250 tarihlerinde
Sin - leqe - unnini tarafrndan meydana getirilmiqtir. Ninova'da Asurbanibal
ao Kargrlagtrnnrz, islAmiyette l-okman Ftrekim.
gr yrlan, ibeat nayat sembolii olarak yiizyrllarca kullanrlmrg ve neticede bugiiniin trp sembolii
olmu{tur. Asklepionlarda, dar'iiEgifaiarda, kervansaraylarda kabaratma motif olarak
kullantlmrqtrr. Bkz.lftyseri-sivas suitan Han Mescidi, Susuz Han, Karatay Han, Kayseri Doner
Ktimbet, Kayseri sahauiye Medresesi, $nkrn Dar'iiglifast, Erzurum Qifte.Minareli Medrese'
baEt
Diyarbakrr iftlesi, anUi Vtezartaglannda kabartma motif olarak, geEme liilelerinde ejder
olarak kullanrlmtgttr.

Urf-a-Balkh gor (Harrilii'r-Rdhm6n)Ahmer pay camii, sag rarafra Hz.ibrahim.in

doldu{u
malara bulunmaktadlr,

(M.o.688-628) iarafrndan kurulan biiyiik kiiriiphancde buiunan

aru, t"t E"sine adapte edilmig ntisha, Kasit Devri metinlerinin kopyasr olmalrrjrr32.
Gllgameq destan serisi, ingiliz Asirlyoro{u George smith tarafin<ran
Ninive (Koyuncuk) kazrla' sonucu ele gegmiE olup, Brisith Museum'dadrr.
Hitit tercii.mesi Qorum - Bo$azkdy Devlet Argivi'nde bulunmuq, Urfa sultantepe
kaalannda ise, yeni niishalann bazr parEalan ele gegmiqtir.
Kanaatirniie gore Tufan hadisesi bolgesel otmald uiititte btiy1ik bir sel
dfeti ile beraber bir tayfun qeklinde vukubulmuqtur. 19g3 yhn<ia Kolombiya'daki Armero kasabasr yanarcla[rnln faaliyete geEmesi neticesi kar ve buzullann ani erimesi sonucu 20.000 nufuslu Eehir sel ve
szmur sularr altrnda
kalTrgtl.
qchri
halkr
iEin,
bu
tufan
hediscsidir.
-Armcro
|eztmiz ve Mukaddcs kitaplardaki yorumuza devam
etmek istiyorum:
Mukaddes Kitaplardan Tevrat'm Tekvin Boltimii g.
krsmrncra ise; g6yre
clenmektedir: "". ve genti yedinci ayda, aym onyedinci
gtintinde, Ararat Da(lan tizerine ontrdu".
Tewat, Terarin 9/25 - 27 krsmrnda Hz. Nuh,un
aga$rdaki duasr bulunmakradtrr ki, rarih, sinema
Seri<ti gibi g'zler tintinden ieErifinoe ve gtinii_
mtize-_ulagtrfrncra hakikar yaprnrn ordukEa
biiytik olciusu gdr-tilmektedir:
"... (Nuh) dedi ki,

$"ryn ldnerli olsun,

-KardeElerine kullar kulir olacaktrr, Ve dedi ki,
Sam'ln Allah'l Rab, Miibdrek olsun, ve Kenan ona kul olsun.
az E.Bilging,'fufan Mad. s.445.

s.

BAvRAM/KAYNAKLARA

GgRE eUurV oo6u lnnoolu'on pnoro rUnx izlrnVzt

,4llah Yafet'e geniqiik versin,

Ve Sam'tn Eadtrrnda otursun; Ve Kenan ona Kul olsun "'"

,,Kenan lhnetli olBu d0ay.r tarihten giiniimtize ka<lar q6yle getirebiliriz:
tarihte daima. m-ne1sun. Kardeslerine kultar htlu olacaktr". Yahurli millcti

iizcrinileki di$er devletlerin

lenmig ve yiizyrllar boyunca yurtlan olmam4, dtinya
hegemnnyast alunda yaqamrqlardtr'
Rab, miibhrek olsun, Ve Kenan ona kul olsun"' Burada
yagayacaklarl
islamiyet'in do$uqu miijdelenmiq ve arap hegemonyast altmda
"Sann\.n

Allah\

ifadc edilmiqtir.
"Allah, Yafet'e geniEtik versin"
Do$uelan-Batlya,yaniKore'denViyanavaroglanna'kuzeyden-giineye'
kadar A1urailar'dan Basra Korfezine, Basra Korfezinelen cezayt kryrlanna
tarihimize bakalah Yafet (Yafes) o$ullarrna geniq bir yurcl verdi[ini qanh
rak aqrk ve net biEimde gorebiliyoruz'
,,ve sam,m
orursun". Hatife ve islamiyet'in KlllE kalkanr olaEadmnda

rak, ytizyrllare arap iilkelirine hiikmettik'

o,na kut olsl)n,,; XX. yiizyrl baqlanna kadar Ttirk topraklart

poll milletleri sulh ve siik0n iginde yaqamqiEinrle bulunan biittin orta huzur
lar, Osmanllar biiti.in servetlerini33bu iilkelere akttmq ve ytiryrllarca
iilkelcrden
bu
Eekiimesiyle
ve emniyet iEinde yaqamrqlarclrr. osmanltlar'tn
birbirleve
krallklar
beylik
ktigiik
kurulan
destekleriyle
ingiliz ve Fransrz
,,Ve Kenan

rinegirmiq,stksikiktidarkavgalanolmuSve|g6Tylrndanberidebira.
Irak - iran
teq Eolii, barut ftEtst haline gelmiq, anarqinin yuvasl olmuqtur'
Liibnan probleminde kilit nokta ve rol, q6,ruui,, Arap - israit
Eatqmasr,

ztim yine elbette Tiirkler'e diiQecektir'

Yine, Hz. Nuh dcvrine inclim.

Tewat,Tekvinl0/1-5.ktsmtnclaHzNuh,unolluYafessol'uaga$daki qekikle soY a{acr Etkartltr:

,,Nuh,un o{ullart

sann ve Ham ve Yafet'in ziffiyeti bunlarfur": ve tufan-

dan sonra onlara o$ullar dofdu.

olan vaktflan gellri, Metke ve
og osmanhlar'da bir gok vakfrn gelir fazlast veya nesli miinMriz
vasttastyla ytiklii bir para
Alaylan
Surre
sene
htr
Medine fukarasrna g,;nOeritmTyir: Aynca
paialann teslim ahndrklanna dair miihiirlii kayrtlar, vaktflar
g';derirmi$iir.
Emirleri'ne
Mekke

demiryolu yaprlmamrP iken'

Genel Miidiirliigii A.liri"d muhafaza edilmektedir. Anadoluda
binlerce altrn lira harcanmr$tlr. Hicaz Demiryolla. Kanunu
yaprmtna
de;iry;lu
Hicaz
$am
Kurulma S'Emalan, Vaktflann
iqin bkz. Sadi nuyrir, S'utian ReqaO Devrintle -Erkaf Bankasr
1987, V. Vakrf FIaft asr Kitabt.
Ankara,
Haftasr,
Vakrf
V.
sosyat ve Ekonomik Etkileri semineri,
-220'
Ttiik Dtinyasr Aragttrma lan Vakft Matbaast, iitanbul 1988' s'27 5

'Yafet'in o{ullaru Gomer, ve Mectlc, ve Matlay, ve yavan, ve Tubal, ve

ve Tiras. ve Gomer'in oputtan: Askenaz, ve Rifat ve To{arma. ve yavantn o{ullan: Eliga, ve TarEq, Kittim, ve Dodanim. Memleketleinde her
biri diline gdre, milletlein de kabikrerine g6re, milletlerin adlan bunhrdan
bdliindiler".
MeEelc"

rrz. Nuh'un o[ulla' yafes, ye'ciic - Me'ctic, Gog, Magog ve Zii,l-Karneyn bdltmiinde Hz Nuh'un ofullarr konusunda detayh olarak inceleyece!iz. Konuyu bdlmemek amacryla burada sadece isimlere definmek istedik
Ug mukaddes kitap, Hz. Nuh'un Gemisi'nin Gtney-Do$u Anadolu,da karaya oturdulunda mutabakat halinde. Tirfan hadisesinin de Mezopotamya'da vukubuldulu gerEe$i ink6r edilem ez. Hz Nuh'un Gemisi'nde suya kargr

tecrit maddesi olarak kullandrlr asafaltit maddesi

$rnak'da, yani Gtiney-_
Do$u Anadolu'da, halen milli hudutlarunrz i$ndedirs. qrrnat isrninin gemi manasrna geldi{i, mahallincle rivdyet eclilmektedir. ustelik, crili Da$r'na
da uzak defiklir.
Arkeolojik kazlarda bulunan givi yazrh tabletler de, efsanelerin varh$r_
nr teld etmektcdir.

Gtiney-Do$u'daki milli hudutlanmrz

Rrat Nehri hzrr, Dicle Nehri ise yavag akar. Neticede iki nehir
satrtil_
-Arap',ta birleSir. Dolu Anadolu harkr; hzrr akan Rrat'r
erkek, yavag akan

Dicle'yi kadrna benzetirler. iki nehrin birlegmesiyre de

GtineE Mezopotam_
ya'da yeni bir hayat do$ar. Bir inanlga gore, Hz
Adem ve Hz. Hawa, Dicle ve Frrat kaynakla.nrn burundu$u bdrgede birbirlerini gdriirrer.
3{ Gtiney-Do$u Anadolu'da $rrnak'ta toprak iistiinde asfaltit maddesi
mevcuttur. 15-20 sene
<incesine kadar yakacak maddesi o^larak ktimiir yerine
kullanrlryor u. ..t**ifiyrsa dahilinde
Bagkent
Ankara'ya bire geriyordu. grrnak'rn gemi mdn6srna o, gLroigi"i

*iyffirer

vardrr.

s.

BAYRAMIKAYNAKLABA

GoRL

GUNEY DoGU ANADoLU',0A

q!9lql!![-iz!E8i/4

31

Hz. Nuh'un Gemisinin de cidi veya Agn Da[r'nda karaya oturdu$u mui! r k s o
kaddes kitaplarda belirtildiajne gore, Nuh'un ollu Yafes'den T
n
y u n u n tiredi$i efsanesi?5 ile birleqtirilirse, T ti r k I e r' i i I k V a
t a n I n r n G ii n e y D 0E u A n a d o I u civannda oldu[u mantt:
ken ortaya grkmaktadr

c0di Da$r eteklerinde Hz Nuh Makamr, Llrfa'da Hz. ibrahim Makamt,

Ergani'de Zi.i'lfikdr Peygamber lvlakamr bulunmakta olup, eski Diyarbakr iti, gimol Elazr[ ili Maden ilEesinin adtnrn 7122 M. tarihinde zi'l - Katneyn oldu[u ve baktr madeninin o tarihlerde bile iqletildifis unutulmamahdu'
Hz idris, Hz. $it, Elyesa Diyarbak', $m ydrelerinde yaqamrqlar; Hz. Yunus37 lyani Hz. Zu'n-N6n 10/98, 6yet) Ninova'da,IJz. Danyal Nebi ve Hz.
Lokman'rn$ Qukurova'da yaqadrklarr rivayet edilmektedir. Hatay'da Hz. Meryem'in eqi adma Habib-i Neccar carqlii ve mahallesi bulunmaktadrr. Mahalle adr, XVI. yiiryrl Tapu Tahrir Defterleri'nde geEmektedir3g'

Gdriiltiyor ki, iiE mukaddes kitapta isimleri geEen Allah'tn elEileri, arkeologiann altrn kugak decli$i, Basra Korfezi, Dicle-Rrat boylart, Musul, Diyarbakrr, Urfa, Harran, Adana, Halep, $am, Sayda, Sur, Filistin, Kudus, Nil
Nehri gevresi, Mekke - Medine ctvarmda ortaya Etkmtglar, cemiyeti ahlaki
yola gevirmeye gayret gostermiSlerdir'
Dolayrsryla mukaddes kitaplarda adt geEen peygamberlerin btiyiik

bir ks-

mr Giiney-Dofu Anadolu'cla bir miiddet yaqamrqlardtr'

ss Mahmud el-Kaqgari, Divan-r Lilgati'lTurk, Kutadgu Bilig, c. I. s.40; Ebulgazi Bahadrr Han'
,,A.g.e!', s-23; i-rof. Yusuf Ziya (Yiirtikoflu), Samiler Turaniler, CII, Birinci Ks' Marifet

Kafesollu'
Maibaasr, istanbul 1934, s.12-4i; Silsile-Ntmelerin ilgili krsrmlarr; Prof. Dr' Ibrahim
Tiirk Adr, Trirk Soyu, Tiirkler'in Ana Yurdu ve Yayrlmalan, Tiirk Dilnyasr El Kitabr, Tiirk
Ayyrldrz Matbaast, Ankara, 1976, s.693; Bekir Srtkr
Kiiltiiriinii Araltrrma Enstitiisii Yayrnlarr,
-Mecquasr,
c.V,.5:59-60, Temmuz - A{ustos 1970, 5.16-20;
oransay, Nuh,un o{ulla., $nusya
6yelinde
Aynca; Hz. ibrahimln bakan n"y, ,*.r.tntn adtnrn Azer oldulu En'am Suresf nin 6fi4,
geldi[i
buradan
isminin
ve
kilge
o.ldu!u
Azerbaycan
gi.ineyinde
Kafliasya'nrn
aiklanmaktadrr.
d

i.istiniilebilir.

* BE:i;;ifi.. er,togrn Mergil, Miisliiman Tiirk Devletleri Tarihi, istanbul Edebiyat Fakiiltesi
Yaytnlan, Istanbul, 1985, s.2'7 4'
.t H.lV"""r:un r.rin"", n"irrinioolru yola getirmek igin ghErr!r, diler isminin Zu'n-N0noldulu

.r

bilinmektedir. Bkz. Enbiya s0 resi 2187 hyet. Aynca' $ehri Mesnevi, Tahirii'l MerlevljJtT:1
Sait Marbaasr, 196g, C.d, s.935.; Atsrz, "A.g.e.", S.89 (Yagadrgr devir olarak M.O"177 tarihi
verilmektedirj. EserOsmanh Padiqahr II. Murad'a sunulmuEolup 843 H./1439 M. Tari hli takvim
olup tezhiplidir. istanbul Siileymaniye Kiitiiphanesi Muhtelit yazmalar katalofunda 1127
numaraldrr. ,,yunus peygambeiden beri aleyhisselSm ewel6 tufan oldr Ninova lehrinde 1527
yrldrr" ibaresi yer almaliadrr. lIz. Nuh'un M.O.:SoO yrllannda I1TitEt,.T.uf"ltn M'O'3106
Lnesinde vuku buldugu kayrthdrr, varak 1b l.lz. Adem M.o. 5768 tarihine konmakta bu
tarihlerin arasrnda ihtilaflann goklu!,una dikkat gekilmektedir'
ilGiii'-!",i;ligi-t*yil-G[o* ifekim (Heki"m Vell veya Nebi ) le Grlgameg Destantnt
laqrtagtinnt.Lkman S0 resi 31/12 -19 Ayetlerl Atsrz, A.g.e., S.91, Il' II. Murad'a sunulan bu
takvime gore l,okman Hekim M.O. 1137'deyaqamtqttr'
y,nanE',n-aiugirrmalarrna go're, Hatiy'oa Habib-i Neccar Mahallesi XVl.ytizytl
Tapu Tahrir Defterlerinde geEmekte ve giintimiizde ismi, camisinde yaE,maktadtr.

g i-f.'b.ln.fer

,{n

xawi

ve

AoivAn suREsi'nde zixRnnilpx x,lvirr

rilrninr

Di$er taraftan, Kur'an-r Kerim'in 7165, 7174; 1il50,59.60; 22144; 25Bg;

40lX-31; 41.113-1,7; 5}lt2-t4; 53150-51; 691+-d. 6yetle_
rinde sozti edilcn ve Hz.Nuh Aleyhisseldm'dan sonra ya$ayan yi$it bir kavim40 olan Act mittcti Mezoporamya'da takriben vt.6.zgoo-22g0 tarihleri
arasinda Hz.Hud devrinde yaqamrqlarchr (?). Aliah'rn emirler'ne ve Hz.Hucl'un buyruklanna uymayrp, kum frrtrnasr ile hel6k olan Ad kavmi, bir varsayrm olarak Akkadlar olamaz mr? Arkaik sumerler'in ilk qehir devletleri
Eridu, uruk, lJr, .lJmma, Kq, I4gaQ, Nippur ve Adatr gibi tek baqrna varolma savaql veren rcmaatlerrlir4l. cem,l"t-Nasr devrin<le uruk'cla Anu mabecii 17x27 m. ebadlannda klasik mabedler inga eclilmiq, sn'afu ve boyalr
duvarlan sebebiyle de beyaz mabed adrnr almqtrr. Adap ve Kiq krah Mesilim, Kiq'de en eski ve ilk sarayr inga ettiren l6ik bir hi.iktimrlar olarak bir
261123; 29138; 38113;

kiffi bede zikrcd ilmckt edir4z. Tufan'dan sonradrr.

bir Adab gehri vardr. Kur'an-r Kerim'in yukarrda sayrlan

bir Act mittcti vardrr. Ao miileti Hz.Nuh devrinden sonra ya$aml$, Hz.Hutl dinine inanmadrklan ve karqr koyduklan iEin so[uk ve firtlna ile yok cclilmiiilerdira3 (Bclki de Eolcle kum frrtrnasr ile qehir kumlar
alfinda kaldr.) sumerliler'in diniinanrqr, gok tannhk esasrna <layanmaktadrr.
Frrtlna Tanrrsr Adacl'drr. Bu durumda Ad milletinin Aoau gehir devletinin
milleti oldu[u akla gelmektedir.
Akadlilar'da

Ayetlerinde cle

Ao miueti ile ilgili dyerlcrin medlini srasr ile inceleyelim,'konuyu

iyi

daha

kavrayabiliriz:

A'raf Suresi , 7165 "Ad nilletine de, kard.eEleri Hfid'u grinderdik: ,Ey ntilletim! AIIah'a lanlluk edin, o'ndan baska tannnu yoktur, kary gelmekten sakmmaz n16rnz?' dedi-" Aynr Surenin 74. 6yeti "Allah'm sizi Ad nitteti yerine
getirdifiini, otalarda kdskler kurup darthrtnda knyatardan evler yonttulunuz yerydztinde yerlestirdidini hatrlaytn; Allah,rn nintetlerini anm, yeryiztinde bozgun_

culuk yaparak konstkltk gtkarnnym', dedi.

9n0. 6yet: "Kenrlilerinden dnce olan Nuh, Ad, Senfid nil_

leilerinin, ibrahim hittetinin, Mcdyen w alt-ust olnrug sehirler halknm haberlei onlara gelntedi ni? Peyganberleri onlara belgeler getirnislerdi. Allah onlara
Tevbe Surcsi,

ztilmctntent$. Onlar kendilerine.yaak etmiSlerdir"..

40 Alsrz, osmanh rarihine Ait Takvimler -8241111421M..,835H/1431 M.,s43H.11439 M. Tarihli
Talwimler (Transkiribe ve eski yazr metni ile birlikte) Kiigiikaydrn Malbaasr, isran bul, 1961. Bu
eserde,ll0 d Peygamber'ing<inderildi!i tarih,824 tarihlitakvimc'gcire430l /Ir4.O.2280 yrllan, s.13;
835 Tarihli Takvime gcire 3866/M.6.2435 hclAk olma yrllan, r.Ot; a+: II. Tarihli Talvime gore
4179M.O.2740 tarihindeyel tufanr oldugu kayrtlrdrr, s.87 (Takriben Eski Siimer Qa{r).
at Prof.Dr.Entin Bilgig. Atirtiirk. Fakiilte-nriz ve Kiiniimiiz, Sumerliler'in " arih',
Killri.ir ve

Medeniy.etleri,DilveTarih-ColrafyatraktiltesiAtati.irk'iin100.DolumYrhna
Ankara Universitesi Basrmevi, Ankara, 1982, s.93.
E.Bilgig, A.g.e.,s.9l, 92, 96.
ag Kur'an-r Kerim Fusillet S0 resi 41113-16 dyetler.

rmalanDergisi,

33
DO6U
S. BAYRAM/KA"'NAKLARA GdRE GIJNEY

Httd'u g\nderdik' $dyle d'e'

Hud Suresi 11150. 6yet "Ad milletine ko'rdeSlei
ba;ka tannnz yoktur' yol<sa'
di: "Ey nillerint! Anai'a kulluk edin' O'ndan
Aynt Surenin' 59'60 6yeti: "Bu'
s*dece yalan uyduran kimseler olurflinuz"'
pqgamberlerine kafa tutan ve her iRablerinin dyerlerini bile bite inkkr eden,
fu drinyada da" kryhmet ginrlnde
natgt zorbanr, ,rornr--uyon Ad millet6t:
inkhr etti ve yine bilin ki Htt
de lhnete upndilar. nitin lci Ad ntilteti, Rablerini
Semfid milletine kardesle7'r', ,r'ntn,i Ad Altah'm rahntetinden uzaklaEn(61)
ri Salih'i gdnderdik.""
Seni yalaru sayryorlarsa bil ki'
Hacc S0resi 22144' 6yet: "Ey Muhantnted!
ibrahint milleti, LAt nr'illeti ve Medonlardan 6nce NAh ,rii"lti, Ai, Senn4
ve Mfisa da yalanlanmqtu Ama
yen halkt da peyganberlerini yalanct sayrru{
da onlan yakalaywerdim' Beni tamBen, khfirlere cince nrchil "iain', sonra
nnnmk nasilnuS gdrsilnler"'
miltetleri ile Ress'Iileri ve bunlaFurkan Surcsi 25138. ayet: "Ad, senftd
ettik'"
rm arasmda bir gok nesilteri de yerle bir
de peygamberleri yatanladr'
261123-135. Ayetler: "Ad nilleti
gelnrekten sakrnmaz nusma? Dortrusu
Kardesteri HAd, onlara: "Allalt'a karEt
$uarA

S0res

bensizegandeitntisgtiv'enilirbiretgiyinr;Atlah'tansaktntnvebanaitaate'
di'n.BunakarEtsizde'nbirtjcretisteniyorunt;benintecrintancakAlenilerin
bina kurup' boE Eqle mi ufiraStRabbtna aittir. Siz her ytiksek yere koca'bir
yapilar mt edinirsiniz? Yakaladtfi'
smu? Tenrclti katacafrnrzt ttntarak so{lant
nutzorbacnnuyak'nlarsuta?ArttkAttah,tansaktnmvebanaitaotedin.
BildifiinizEeyleisizeverendensakrrun;day,arlar\ortuilan,bahgeleriveakarsulartsizeOvernti'tir.Dolrltsuhnkkmtzdttbiiyt}kgtiniinazhbmdnnkorkuyo.

runt"

dedL"

Ankebfr Sorcsi

29138. dyet:

Bunu'
"Ad ve senful nittetlerini de yok eftik

gtizel g6s'

kendilerine, istediklerini
oturduklan yerlerden anlantaktastna. $eytan
kendileri bunu anlayacak duruntda
terdi: onlart dofu yoldan alkoydu' Aysa

idiler"'

A6

tt^.^t--)^- dnce NAh Milleti'

SAd S&esi, 38/13' 6yet: "Onlardan

^
A4

sa rsilnmz bir sal-

tanatmsahibiFir'arvu',5"'A4LAtntilleri'Eyke'lilerdepeygantberleriyalnn'
topluluklardr',. Byke'liler,
lanu;lt. i{te bunlar da pqganherlerine karst birlesen
(?)
Fcnike vcya Finikclilcr'i hatrrlatmaktadrr'
,,inanntq olan adant dedi ki: ,,Ey nilleMii,min S0resi 40/30-31. 6yctlcr:
Senfid ve onlardan Sonra getint! Do{|ttsu ben sizin igin, Ntth nillctinin, 'Att,
topluluklarm uPadtHan bir
lenlerin duruntu gibi, p)yganfterleri yalanlayan
ztlilnt dilenrcz"'
giniin benzerinden k'o'kuyo'un'' Altah hrtlonna
EEer ytiz gevirirlerse onFussrlet S0rcsi 41l13-17'6yetler: "Ey Muhantnrcd!
,,iste szi Ad vei scm0d'un baqrna gelcn kasrrgaya benzer bir ka-

lara de ki:

srrgaileuyardtm".Onlara,onlerindcn'artlarindanherydnden:"Allah'tan

baqkasrna kulruk etmeyin" cliyen peygamberler

gcrmiqri; E$er Rabbim

le biqey

iz

bi\y_

dileseycri merekrer indirirdi. Do$rusu sizinie

go-noeriteni ink6r e_
deriz" demigrerdi. (15) Ad milreti, yeryiiztinde
haksrz yere btiytikrtik tasramq,

"Bizden daha kuwetri kim vard*?,' demiqti. onlar lendilerini

yaratan Ar_
lah'rn onlarclan daha kuwerri ordu$unu g.rmtyorrardr
de$il mi? (16) Rezillik azabtm onrara diinya hayatrnda taddrrrnak igin o
Jguruu, giinrerde
tizerlerine dondurucu bir riizgdr giinderdik Ahrret
azibr ise daha gok algaltrcrdrr ve onlar yardrm da gcirmezler. (17)
Sem0d miletine, do$ru yoru

gosterm igrik..."

Kdf S0resi 50fi2-r4. dyctlcr: "onrardtn 6nce Nfih ntiileti,

mfr4 Ad, Fir'avun milletleri, Lfit'un kardeqleri, Eyke,riier,

Ress,riler, se-

Tiibb6 milleti de
yalanlamrglarrlrr; evet; bunrarrn hepsi peygamberleri
yalanlamrEtardr da verdi{im s6z aleyhlerine gergekleqrnigri,, TubM milreti ilerideki
bahisrerde 96_
rece$imiz Turukkular -Tiirkler olabilir mi? Veya
Hz.Nuh,un yafes,den rorunu
olan Tubal kavmi olabileceli akla gelmektedir
Necm S0resi 53/50-52.averreri: "ittc Aa miletini,
sem0<r miletini yok e_
dip geri brrakmayan o'clur. (52) Daha once de N0h
millctini yok eclen o,dur; Etinkti onlar Eok zdlirn ve pek tagkrn kimselcrcli.,,

Hdkka S0resi 6914-6 ayetreri: "senwd ve Ad miletreri

repererine inccek
bu gerEefi yaranradrrar. (5) Bu yiizcrcn Sem0d mileti
zorru bir sarsrnrr irc
yok erlil<li' (6) Ad milleri de bu ytizrten ontinde
durulamaz d.nclurucu bir
riizgarla yok eclikli. (7) Ailah onla.n kdktnii
kesmek iizere, [zerlerine o
rtizgdrt yedi gtin, sekiz gece estirdi. Halkrn, kokiinden
hurma ktitiikleri gibi yere yrkrrdrkra'nr g6riirsiin. (g) onrarcranErkarrlmrq
arcra karmrg bir gey
goriir miisiin? (9) Fir'avun, ondan oncekirer ve
art tist ormug kasabalarcra
oturanlar da suE iqremiqrercri. (10) Rabbin peygamberine
baq karcrrrmrqrarch.
Bunun iizerine Rabreri onlarr gid<reri a.rrkEa
artan bir gekircrl yakalacrr. (11_
12) Ey insanlar! su tagdrlr vakit, size bir ibret
olmak [izere, anlayrqh kulaklar anlasrn diye siiziilcn gemide, sizi Biz
tagrmlgrzdrr,,.
Yukarrda arz edircn 13 sure,35.6ycrte Act
mittetinin yedi gtin sckiz gece devam eden qiddctri firtlna ve kasrga ile
ortacran kalchrrlir$rnr anhyoruz. Ad milleriaa ile Sumerlilcr<reki Acract firtrna
tanr$r ile Adab gehir krallrlr
iliqkisi oldu{u kanaatini bizde uyandrrmakradu.

ae Bkz.E.BilgiE, Atatiirk, Fakti-ltemiz..., A.g.e.,

s.112'de_ Adap muzik 6le1i olarak gegmektedir.;
Ramazan geEen, isram colrafyacrla'nl cti..
iri*r", * rri.t- ;ik;il'i'K4E.yayrnlan,
Ank.un.Basrmevi, Ankara, r985, s.180'de 530
H./1135 M. yrhnda nrrg"i$"-h.i"d. Ad neslinden
uzun bir adam grirdiinr ?_zir,6dan fazla idi, denmektedir.;
EbO Hemi"d .flS;.l"iiiri elGrranadf,
Tuhfet-el-elb6b (eev.Gabrier Ferrand), JA,
Juliet-Septenrbcr, 1925, s-t:z; iriteyman utroag,
Ibn-i Hatdun MukadrJimesi, Dergdh yayrnra.;,
c.i-Jl, hmnt
22o,464,474,
518' 521, 565, 815,822, esg,sqe,1qgq. Ad
uvnrini yemen ve"rl,Iadran,uo ju^.,n0" gcisrerir. Biz
bu kanaate iEtirak etlcmiyoruz.

rqai-i;b;;;;,

3 BAYRAryI/KAYNAKLARA

GORE GUNEY DOGU ANADOLU'DA PROTO TURK iZLERi/z7

35

Aynca, Sdd Sfresi'nin 38/13 6yeti ile K6f s&esi 50ltz-14 dyerlerinde gegen Eyke kavminin Fenikeliler olabilece$i, KAf s0resinin 50112-14. 6yetlerinde geEen Tubb6 milletinin Yafes'in o{lu Tubal'dan geldi$i kanaatini
uyandrrmaktadrr (?).

Kur'an-r Kerim'in 100.S0resi otan Aoiyat s0resinin Ao tavmi ile iligkisi

olabilir mi? 11 Syetten ibaret olan S0renin l-5.dyerlerinin mealini incelcdi$imiz zaman bize Ti.irkleri hatrrlatmaktadrr. Zira tarihte at nallarrndan krvilclmlar Erkaran suvariler, genellikle Tiirkler'<lira5. Ttirk rkrna akraba
kavimlerdir. Qinliler, Tiirk atlarrnr elde edip golaltmak iEin oldukEa fazla
u!raqmrglardrr.

Ayet mealini aynen aqalrda sunuyoruz: "(l) And olsun Allah yolunda kog(2) And olsun krtlanilar saganlara; (3) Sabah sabah ahgtkanlara;
na
(4) Ve tozu duntana katanlara; (S) Hep birden driEntan
topluh$anun igine dalanlara ki..."
tul<qo koganlara;

Ayetin XV. asrr ti.irkqesi ile meali ise aynen

"(1)Yiigriciler hakkt-Eun ya'nigazikr
ken"

(2) dnh od gtkanalar hakk

atlarl at

Eun ya'ni

qoyle:

nefesi r)ni gelmek segirdtir-

otlar, toynaklan-y-ila, od Eknrmatg

(3) dnh yafinnlayalar -yh iviciler- hakkq subuhda,

(4) pes kopordilar ol vakt

toz,

(5) pes girdiler ol yakt bir bdliifie ya'niduEnnno,

(6) Bayrk kdani, Qaktbt'sma nk-xpasdur.
(7) Dah baytk ol, Sunun tizere tdnukfuff ya'ni iEine ilcrar

eyleye,

inkhr q-

lenrcye

(8) Dah baytk ol, hayr

sevntegine

yo'ntntal kattdur,

(9) Ay, bilmez nti, ol vakt kint depredinildi, ol kim sinlerdedtlr,

(10) Dah hdstl ohndt, ol kint gdgtizlcrdedilr? ya'nthayt Eerri dirildi, bertirdi,

(11) Baytk Qalabunuz, anlara ol gtin habarhtdur46.

as Bkz. Dr.Ramazan $cEen, A.g.e., s.45,H.520/1126 M. tarihli Miic'mel el+evArih ad! eserin 356.
sayfastndan naklen: "Mes'udi der ki: Qin, Ttirk, t{ind, Zengi ve diinyadaki diler millellerin
hiikiimdan Babil tliikiinrdanna hiirmet ederler.../ Babil h0kiimdan kelimesinden Abbasi

Ilalifelerini anlamak gerckir/... ein hiiktinrdanndan sonra, Tiirk hfikiimdanndan K0

E6n gehri
sahibi gelir. Bu Tokuz Oluzlar'rn hiiktimdan olup" yrrtrcr ve athlar hiikiimdan adm ilr.Zira,
yerytiziinde ki h[ikrimdarlar arastnda onun adarnlanndan daha kahraman ve kan dcikmeye istekli
adanrlan olan, ondan daha gok atr olan kimse yoktur. Ulkesi Qin ile tlorasan gcillerlrasrnda
yalnrzdrr..."denmektedir. Dolayrsryla gski efsanelc_r, mil6d sonrasr Callara uzanmlltrr.
ao Muhamnled bin Ilanrza, Xv.yii{rl BaElarrnda YaprlmrE Kur'an te"rciimesi (}la?.Dr.Ahmet
Topalollu), Kiilliir Bakanhgr Yayrnlan, C.l, Milli Elitim Basrmevi, isranbul ,1976, s.542.

YE CUC ve ME CUCIeT

Kur'an-r Kerim'in Kehf Sfiresi 1SE3-97 Ayetleri ile Enbiya S0resi 21P6'
dyetinde Zii'l,Karneyn vasrtastyla Ye'ciic ve Me'ciic ismi gegmektedir. Bazl
mtifessirler Ye'ciic ve l\{e'c6c'iin Tiirkler veya Tiirk boylalndari iskitler oldufunu, bazr dtiqiiniirler, dofuda oturan, dilleri bilinnneyen, dhiret giiniine
yakrn zamanda ortaya Erkarak, diinyayr fesada, fitne-fticiira bofarak, orta--

Do$uyuiqgaledecekmeqhultrirkavimolrlu[unusavunmuqlardrr.Bufikirlerin kaynafr, Kitab-r Mukaddes tefsircileridir. Yiizryrllardan beri @ziilemeyen

gdzgok bilinmeyenli denklemclir47. Proto-Tiirk tarihEilerinin seneler once
Syet
mesi veya kesin qekline kavuqturulmasr gerekli konulardan biridir. once
meallerini inceleyelim:
Kehf Srlcsi 18184-97.6ye tlet: "Ey Muhammed! sana zti'l-Karneyn'i sorarlar, ,()nu size anlatacartun' de (84) Dofrusu biz onu yeryilzilne yerleEtimtis ve
gtlneEin
her geyin yolunu dfiretmiEtik (s5) o da bir yol ruttu. (86) Sonunda
rastnillete
batrtfi yere. ttlagmca onu, kara bir suda batar gdrdi. Oradn bir
ladt ,,zii'l-Kameyn! onlcra ozkb da edebitirsin" iyi muamelede de bulunabilirsiz,, dedik. (s?-sS) o:,, Haksat* yapana azkb edecefiiz, sonro Rabbine
ddndtiniliir. o da onu gdrtilnrcnig bir azhba upattr; ann inarup yararh iE iE'
olam soy'
leyene, nn)khfat olarak gtizel Eeyler vardt, ona buyrufiuntuzdrtn kolay
leriz,, dedi. (89) Sonra yine bir yol tuttu. (90) sonunda gtincqin tlo$du{u
y"r" fiqrn.a, giineqi kenclilc.rine elbise, bina gibi qeylerle drtmedi$imiz bir
rnillst tizerinc <lofiar buklu. (91) igrc bunun gibi, onun yaptrklarlntn hepsini baqtan baga biliyorduk. (92) Sonra yine bir yol tuttu. (93) Sonunda, iki
da$rn arastna varlnca, oracla nereclcyse hiE laf anlamayan bir millete rastladr. (94) Dedilcr ki: "zti'l-Karneyn! Dortrusu Ye',ctic ve Me',cfic bu iilkede bozgunculttk yapryorlar. Bizinile onlarm arasma bir sed yapnxan igin sana vergi
verelinr ni?" (95-96) "Rabbintin bana verdikleri sizinkinden daha iyidir' Ba'
na griciintizle yardmt edin de sizinle anlann arasuts safilanr bir sed yapoymt",
"BAna denir kririklcri getirin" dcdi. Bunlar iki da{rn araslnl dclldurunca:
,,Kaniklqtin,, dccli. Dcmirler akkor haline gclince; "Bana erinis baktr getirin de tizerine ddkeyint" tlccli. (97) Artik Yc'ciic ve N{c'ctic bunu ne agabildiler
ve ne de <lclip geEebiklilcr. (98) Zii'l-Karncyn: "iSte bu, Rabbintin bir rah'
vermetidir. Rabbint rayin euigi zaman g,elince onu yerle bir ederler; Rabbinin
dipi saz gerEektir" <ledi. (99) "Biz o gl)n onlan braktra, dalg,atar hklinde
birbirlerine girerler. Sfir'a rifleyince hepsini bir araya toplartz"'
Enbiya s0rcsi 21196.6yct ise: 'Ye'cic ve Me',ctic'un seddi ythldt{t zaman
her dere ve lepeden boEarurlar" mealindedir'

rz

Prof.Dr.ismailCerraho!lu,Ye'ctic-Me'ciicveTtirkler,ildhiyatFaktiltesiDergisi,S'XX,Ankara,
olup'
Universitesi Basrmevi, {nkara, 19?5, s.97 (28 sahifelik makale, delerligokciddihaztrlanmtq
taraflntrzdan genig [riEinrde yararla nll ml$tlr)'

s.

VAKIFLAR

37

PRoTo TURK IZLTNVZS

tsAYRAM/KAYNAKLA@

oer'rrr rnUoUnlUGii nngivinor BuLuNAll

1094 H./1682 M.
rnnlHt-l

rcrnrsi
xlzgl-rlrAs sitsiLe'HAmgvr o0Rr tURxtrR'lu

TiirkveQinveSakl6bveHataiveYe'ctcvelvle'c0cY6fesneslidir.
TIANUII

YAFES
_,-/
tr1"r"6g

t--

Ebunl.I16ris

-----

___-]

Ebu'l-Hdq o$lr
M6Ein
MAEin

ofh

Hdn
Koy Hdn
NevmiE

---*.-_

KoY

o[lt

HAn

Nevmiq Hdn o[lt

Koy
HAn
Kov Hdn oElr
Bdiimur Hdn
Bdtimur Hdn (oglt)

Kurlugd HAn
Kurlugd Hdn (oglt)
Kurcul Hdn
Kurcul Hdn (oglt)

Stileymdn H6n
Stilevmdn HAn (oglt)
Karaoglan Hdn
Komaq Hdn
'AmrtliHAn
Elcef HAn
Karacdd Hdn
CdrsQd Hdn
Kurtulmuq Hdn
Sevinc FI6n
Tugrul Hdn

Baysu Hdn

Hamtm Hdn
Aytogmuq Hdn
Tugrul Hdn
Baybek HAn
Yalvah HAn
Baysub HAn
Argun HAn

GokalP Hdn
Munh Hdn
Kanr Hdn
Tugrul Hdn
Yamak HAn
Krzrlbo[a HAn
Kasrt HAn
Turc HAn

Yektemfr HAn
Kasyadr HAn

Artu

HAn

Giicbek Hdn
Bagboga Hdn
Baqok HAn

Toktemtl

HAn

Sfzga HAn

BAkiA[a

--

Kaynatun Hdn
Turgd Hdn
Aykanlug HAn
Bayrndrr HAn
Krzrlboga Hdn
KayaalP Hdn
KayaalP oglr
SiileymAn

Stileymdn oglt

Ertugrul

'Osmdn Gdzi

yercfr

lrx-lrrmrs

e0nr srt'gutcurAntr{ soy r0r060.

ESRASYAB

(sELgtK{.{N 34.ArASr)
I

eswcanhxffAFEsB.NUH)
I

KARATTAN
I

oduznnx
I

XINIK HAN
I
I

,t,l

sELgrK

LAN

$AH

l(FARS=FlRMANKotu)

MEHMED
(11.

rKrl-rqARSLAN

I
I
I
I

B.

BEHRAIViSAH

Hrkrhdar)

DAVUD$AFI

I.MESUD
I

ITKILICAITSLAIV

rRUxxmoNsUr-EyMAN
I

LKEyr{usREv

t'

ITI.

KILICARSIAN

Sr

I.lzzgDPl*

It

KEYKUBADB, FERAMURZ

m.KEYHUSREV

d
d

GAzlCFLF.RI
$crsfcrdtr Tbnn, Tcveih-i Ali

_ __
r.ttrI"dil

Otmn; r.
tt. !as,
Dcficr, T[rt
rur Terih
lrnh Kurumu,,rutrn,
Kur
Is3,,

A
,....

ti

Vt

S.

BAYRAIVYKAYNAKLAFA

Tiirkler'in

GglE,GUNEY DOGU ANADOLU'OA PROTO TUNX IZTTNI/EI

39

Soyu

Hz Nuh'un 3. Oflu

Yafes'e Dayanrr(16g2 m).

Rcsim ailr: I loza Kitabr: Silzile-nime'ye gore Hz. Nuh'un olullarr Y6fes, I{am ve Samln min-

yatiirlcri (1682 m.)

Hz. Nuh'un o$ullarr, Tevrat, Tekvin 10/1-15'de agalrdaki gekilde anlatrhr:

"Nuh'un ogullart Sant, Hant ve Yafet'in zilniyeti bunlardtr: ve Tufan'dan

sonra onlara ogtllar dogdu.
Yafet'in ofullarr: Gomer, Mectic ve Maday, ve Yavan, ve Tubal, Ve Meggek, ve Tiras. Ve Gomer'in olullarr: Aqkenaz, ve Rifat ve Togarma. Ve Yavan:ln ofullart: Eliqa, ve Targiq, Kittim, ve Dodanim". Memleketlerinde
herbiri diline giire milletlerin adalarr bunlaidan tiiliindiiler.

'Te Ham\n ortuilan: KuE ve Mitsraim ve Put, ve Kendn Ve KuE'un ortulIan: Seba, ve Havila ve Sabta ve Raann ve Sebtekn; ve Raamm o{ullan Seba, ve Dedan. Ve KuE Ninvodun babay oldu; o yeryilzilnde kudretli adant
olma{a baEladr. O,Rabbm indinde kudretli avu idi; bundan dolcry Rabbin,in"
dinde Nintrod gibi kudretli avu denilir. Ve onun laallgrun bastanftu $inar
diyannda Babil, ve Erek, ve Aknd, ve Knhe idi. O diyardan ASura gtkt4 ve
Ninive'yi ve Rehobot-iri, Kalafu, ve Ninive ile Kalah arasmda Resan'i bina etti. Btiyiik Eehir budar. ve Mfisrain4 Ludiler'in ve Anamiler'in ve Lehabiler'in
ve Na.fnhtterin, ve Patntstler'in ve Kasluhller'in (Filistinliler bunlardan grlat
ve Kaftortler'in babay oldu".

40

32lTURK DIjNYASI ARA$TIBMALABI

XVII. yiizyrl Qa$atayca'stntn parlak temsilcisi, Ebu'l Gazi Bahadrr Han,rn 1660 M. tarihinde tamamlaclrlt $ecere-i Terakime adlt eserde Nuh'un o!ullarr anlattlmaktadtras.
,,...Yerdensugtht"gdktenyafrnturyafid\yeryilzijndekicanltlannhepsigark
otdu. Nith Pqganber, rig ofilu ve inmn gertren seksen k$i ile gemiye bindi'
Bir nice aydan sonra yer, Tann Ta|li enri ile, suyu kendisine gekti. Geni,

MusuldenilcnqchrinEokyakrnrndaC0di<lenilendafdanElktt.
Gemidengkaninsanlarmhepsihastaoldular.NOhPeygamberiiEollu
ve [iE gelini ile iyileqtiler. onlarclan balka insanlailn hepsi oldiiler.

ondansonraNOhPeygamber,iiEo$lununherbirinibiryeregonderdi.

iran memH6m adh oflunu Hindistan iilkesine g6n<lerdi. S6m aclh oflunu
ve
gdnderdi'
tarafina
leketine gonderdi ve Yafcs atlh o$lunu Kuzey Kutbu
tiEiine OeOi pi: insanolullartntlan siz iigtiniizden bagka kimse kalmadr' $imdi iigtiniiz uE yurtta clurun. Ne zaman Eoluk Eoculunuz Eolalrrsa' o ycrleri
yurt klllp oturun, dcdi".
idj dtntisler ve bazilan peygantber dertil dcnisydfes
babasrnrn emri ile C0tli Dafr'ndan gidip itil te Yaytk suyunun
len
var
yakasrna vardr. ikiytizclli yrl orada tlurctu, sonra vcfat etti. Sekiz O[lu
ioi. qocutta' pck Eok olmuqtu. Qreuklalnrn adlan qunlardrr: Ttirk, Hazar,
Saklap, Rus, Ming, Qin, Kimeri/TArih"'
,Yafes,e bazrlart peyganher

,, Yhfes r)tecefi srada, briyiik opu Tilrk'r) yerine oturdup di{er gocuHanno
dedi ki: Trirk'ti kendinize patlisah bilip, onun soziinden gtkntayn, dedi. Ttirk,e Yilfes oflu diye thkap takfular. Qok edepti ve akilh insan idi. Babasmdan
Busonrn bir gok yerleri g,ezdi ve g6rdi). sonra bir yeri bertenip orada oturdu.
grin o yere Istio Kdt dcrler. Qathr evi (omp) o gtkaruh^ Ttirkler'in igindcki ba'

n hdetlei

var, ondon kaldt.

Tiirk'iin ddrt oglu var itli. Birinci T ii t e k, ikinci, Q i g i I (Qekel)'

iigiinciisi.i B a r s E a k (B e r s e E a r, dordiinciisii A m I a k (Emlak).
Ttirk olece{i srracla Tiitek'i kcn<li yerinc padigah krhp uzak scfcre gitti' T
ii r ek, akrlh vc clcvletli iyi pacligah idi. Ttirk iEinde Eok adctleri o pcydah
birgtin
krlclr. Acem padiqahlarrnclan ilki Key0men ile muastr idi. Giinlcrden
avaEtklp,geyikdlcliiriip,kebabkrhp,yiyipoturmu$tu'Elindenbirdo[ram
tuzet yere rltiqrti. onu ahp yiyince a$zsna Eok hoq tad geldi. Qi.inkii o yer
krrk
la icli. Ycme$e tuz koyma$r o Etkardt bu tuz d<leti ondan kaldr. ikiytiz
yrl omriindcn gegtikten sonra o$lu Amrlca'Han't kendi yerine oturtup gidilse gelinmcz clenilen qehre gitti".
1001 Temel eser'
+a Ebulgazi Baharlrr Han, $ecere-i. Terakime Tiirkler'in soy kiiti.igii, Terctman,
Tarih ve Medeniyeti: Enstitusii
s.22-24.; prof. Dr. Banalooin ogct. Ttirx Mirolojisi, SelEuklu
Yayrnlan, l.Cilt, Ankara, 1971' s'381-382'

s.

BAYRAM/KAYNAKIAnA

G6BE

41

PBoTo T0RK
GUNEY Doou'ANADoLU'DA

en iyi ve detayh qekilde efilen

XX. Yilzyrlda, Tiirk Tarihi konusun<la
rahmetliProf.Dr'it"ufi'nKafesoflu"'TiirkAdr'TtirkSoyu'Tilrler'inAna
tlemektedirde:
qoyle
Yurdu ve Yayilnnlart" adlt makalesincle

Trirk soyu ( Hhnt

,, ... birindigi ijzere Tevrat,ta nakredilen eski ananererde
gasterilnistir' Tttran

otarak) beyaz rklan

ve Sknt'dan dc{il, Yafes'rten ttireni{
Tiirklei be'
Mhveratinne,hir vi difer Yaktn-dortu
tipine 6mek otnn O'tn )'yta'
eng'ozhi"e)'
e
yilzli' badent
yiizlil
yaz tenli" t oyu parta* gaitti'' de{irnti
.("ay
ite ict;t-fark hensi Kill Tegin'in
danilt, safilant yaptlt )r*et<' ve kadmlan
hatn lran
giizettifie ntisal otarak
"
bilsrti) orrc Qa{ kaynaktarmrta
l::^'.:::,Y;8'
-rlaratyn,rnan

l't,i,k""'uil

"gtizel insan" ntknasmda

allnnu$tt

'

bilinmeyen Miicmel el-

miiellih
H. | 1'126M' yrhncla yazrlmrg olup
olarak aqalrdaki bilgiler
ilg'i
ile
soyu
turt t*riin
,""u'o"n'.oi
530

ay-

"r"ru";;

ncn vcrilmcktctli15l:

ri

ve
.. Onbirinci Beb" Ttirklcr'in Nescbleri
Hakktnda:

Do[u Hucludunda Onlann Zik:

yerytiztinii cocuklart apcygambcr Tufa.n'dan sonra

$0ylc okutlum: Nuh 'n*i"*tbistan'
iki lrak' Ycmcn'i SAm'a' Mtstr' Yu-

rastnda payiaqtrnnca

it'

nanislan,Krbt,Netlat,g",u",iilkcleri,.HindistanveZingibar'tHdm'avcrdili
verdi' Bu topraklartn insanlan soygibi, Ceyhun tarafindan hcpsini Y6fcs'e
rivd-vct oY6fes bahsinc gclelim' $oyle
tckrar
Biz
bunlardan.atdrlar.
lannr
ayrllmak istcyince' ona "Ey Allah'm
lunurki; Ydfes bubaslnln yanlndan
Bana bir du'
suyu az' kendisi harap'
peyganberleri bana verdirtin nrcnileketin
bize ce'
Allah'a dua ite yalvaraytnt' Allnh
a dgret ki yafrnnra 'n*n''ng olunca
ilham
(dua)
dya-etti ve Allah ona bir ad
vap versin" clctli' Nuh peygamt'er
yafcs bu ach (duayr) bir ta;a kaztdt' Naogrcrri.
o[luna
arlr
bu
aa
o
erd.
bu ad ile
Ne zaman bir ihtiyaE iEin Allah'r
zarhk gibi boynuna-as'p gitti'
kar ve yafmur
tckrar bu adla Allah'r anarsa
anarsa kar vcya ya[mur ya[ar;
ikincisiBunlardan birincisinin adr Qin'
dururdu. Ydfcs'in ;;;; ;gt; vardt'
dordiinctistiniin adr Saklab !''1])'
nin arlt Tiirk, tiEiinctistintin adt Hazar,
begincisininadtRus,Yc'ciicvcMe'ciic'unbabastolanalttnqsrnrnadrMifcmlri'i<11'
babast olan yedincisinin adr'
sek, Bulgarlann ve burtaslarrn
-e1

gocuklartnhcrbirininneslivesiildlcsikaldr.Hcrbirininbirgeqitdilivar.
dr.Do[utaraftakiCcyhunikliminiaralartndapayla$tllar.Yerlcredindilcr.

ktsaca bahsedelim'
Allah'tn izniylc bunun tafsilAtrnclan
aktllr ve terbiycliydi. Hazar sa.
Bu ofullarrn tabiattna gelince; Qin Eok
sakg6fil ve utanmaz (ihtiyath) biriydi'
kin vc az konuqur<lu. Rus*hitct<ar,
oflu
pck yaqamamtqtt' Onun o[lunun
lab (SlAv) yumuqak kalbliytli' Misck
"A q'e-.'10|
ae ihrahim Kafcsollu' Ttirk adr""
faltran' $emsi sene 1318'
so Miicmel cl-t*titn iv"Vln' nama'ini;'
ii Dr. R,n'ntun $eqen' "A'g'c"' s'' 30-'l)'

34/TUBK DUNYASI

cuz (o$uz) hile ve hurcra doruydu (kurnazcrr) Decresi y6fes

onu o$uilarrn_
dan daha Eok scvcrdi. Kcmdri oyunu seven,
ava ve igrete crtigkrn biriydi.
Ttirk erjcpli, aktllt ve <lo$ru kalpliydi.
$imcti bunlara ctair haberlerden bah_

sedclim:

Tiirk bin ydfes'in llaberleri:

Ttlrk

do[uyu rrolaqtrktan sonra bir yer burcru. Bu

yerin adr siik0k,dri.
TiirkEe'de siigtik derrcr. Burada ktigiik
bir rreniz, srcak *, grt gcqmeler var_
dr' Yakrncla Eok otru, hoq sura. bulunan bir
da$ trurunuyorcu. Ttirk Arah_
'a grikrcttikten sonra o ycrcle meki4n tuttu. ydfcs,in
olullarr arasrncra Ttirk
ve Hazar akrlrrydrlar. otckr ogullarnda
hiE hayrr yoktu. sonra geceleyin bu
da$rn baqrnda bir ateg peyda olcru. Ertesi
giin Ttirk dalrn baSrna gktr

ve a_
teqten hig bir iz gcirrnedi. Fakat orada
iyilik, hoqJ ve g""n
ottot tu, (Eayrrlar)
)
buldu vc memnun olclu.

Bu dala Enil.k-crt arllnr verdi. Bu gtin crahi

boyle dcrrcr. Sonra, a$aE_
lardan otlarclan cvrcr yaprrmasrnr emrctti.
Buncran sonra hdrgah ve gcreken
Seyleri yaprrrar. Emrctri. Koyun posruncran kabd, kiildh yuit,tur.
Fldrd bu
ddct dcvam eder. Ttirk'iin orada bulundu{u
slracra tdri (yrrrJtz) asran bur_
cundaydr. Bu saatin efe'rlisi Mcrih
Ay ve zihre ile berabcr yay (kavs) clay_
dr' Tiirklcr'in kan clokticri vc gtizel ytztri
oimatan bunclanchr. Tiirk,tin Tiitcl,
Qigil, Bars hdn ve itnt gir,i Eocukrarr vardr. Bugiinkkti Bars
h6nrar, ilattar
ve Qi{iller bunla'n
Eocukla'ifir. Anrattlkla.na gore T0tcl bir giin av saha_
sina gitti, bir qcy. yiyordu. Buranrn zernini
tuzdu. Lokmasr elinden dri$tti.
Bunu yerclcn arrp yecri. Tac'nr grizcr burdu.
ondan ahp gctirmererini vc yi_
ycceklerc ko)'rnalannr emretti. Bu
ddct kaldr" GcrEcgi"drur, t,irir.

Ilazar bin ydfes'in llaberleri:

Soylcdiklcrinc gore Hazar'a Etir nchrinin
kcna' di$cr yerlercrcn daha
hoq gc.li. Burada Hazarlarrn qchrini
kurdu. Bu
Hazar tirkesi dencli.
B-urada klglar scrt gcEcr. Hazarlar
hqrn gchirclc,'kcye
yazrn krrlarda otururlar.
Hayvanlarr otlakrara giilcrlcr. Bunlarrn
cla'dan bagka ekini yoktur. Ayrrca,
bu da$arda sayrsrz tirkirer burunup, bunla' yakalarlar.
Hazar onlara bu
rirtrinmcrcrini ve cri[cr yerrcre gdrrir{ip
satmara'nr emrcr_
lor,,t1lu_ln-.krqrn
ti' (s'101) Sonra Hazarrann bir gocugu oicrii. onun igin
ne yapacakrannr bi_
lemedilcr' Zira, babasr y6fcs, kantcgi
Mi sck her ikisi de ceyhun,rla
bolulmuqlarclt. sonra, "Ben gocuPunt ig-in
ceyhun rntafirun nksine bir tedbir
alaymt" dedi' Entreri, odun topradilar.
Btittin gocukrarmt ve insanrart
Eaprdt.
s-ekiz telli bir tnnbur yapntErardt.
Hepsi gardtrar. $arkt sdyredirer ve ertlendiler.
Sonra, ofilunun cesedini ategte yckrt.
nu irart kutdt. Ktib-r mem'lik ye mesd_
lik'te okudum bu Eekikle yazrlmrgtl. Llazarlar
buradaki ormanlartlan gok bal

S.

BAYRAM/KAYNAKLARA

GoBE

GUNEY DoGU ANADoLU'DA PRoTo TURK izLTniIss

elde etti. Bundan Eeqitli qeylcr yaptr. insanrn giyinmesi iEin mahfurlar, cdcimler ve burada imal edilen zarif qeyler yapmayl Ogretti. Nesli Eolaldr. Bunun
oturdufu ycrin talii (ylclrzri) Bagak Burcuyclu. Bu srrada Ay terazi burcu'n-

da vc saatin sahibiydi.
R0s bin Y$fes'in Ilaberleri:

ki, R0s ile Hazarlar'rn analan aynrydr. Rfls Eok dolaqtr,

fakat kcndisinin hoquna giden bir yer bulamadL Hazar'a mektup yazdr. O-.
nun tilkesinden yerlcqecek bir koge istedi. ROs dolaqtr, gok biiyiik ve Eok
kiiEiik olmayan, toprafr rutubctli, havasr kotti kokulu bir ycr buklu ve burada yerlcgti. Burasr ormanhk ve zahmctli bir ycrcli. Asld hiE kimse buraya
ulaqamadr. Ancak, Keyhtisrcv. Luhrdsifi Hazarlar'a ve Alanlar'a gonderdili
srracla, babasr Luhrdsifin cmriyle Guqtasif ulagtr. inqdllah bundan bahsedecefiz. Sonra goylc dcrlcr: R0-s'un bir ollu vardl. Birsiri ilc Arprgtr ve baqr
yaralandr. Baql kana bulanmrg bir haldc babasrnrn yanrna vardr. Babast "Git, elinle intikanuru al." dcdi. Ollu da bdyle yaptl(s.10) Bu ddct onlar araslnda kaldr. Aralarrndan biri yaralansa, intikamrnl almadrkEa rahat etmez. Btililn
dlemi ona vcrscn yine bundan vazgcgmez. Onlardan kimse birbirine yardrm
etmez Birinin bir Eocu$u do!arsa, babasl onun karnr iizcrine krhcrnr koyar;
"sano btrokacafitm nriras budur" dcr. Ruslar, insan oldiiriicii, hileci ve krskanmayan kimsclerdir. Bunlann oturdu{u yerin tdlii (yrl<hzr) YengeE Burcu'dur. Bu saatin sahibi Mtii;teri'dir.
Rivdyct edcrker

Guz bin

Uesit (Misek) bin

YAfes:

Sonra, Guz Bulgar'rn klysrnda ycr tuttu. Burasr qimdi Guz Ilkesidir.
Guz, amcasr Ttirk ile savagtr. Bu savagrn scbcbi quydu: Ydfes Ccyhun nchrinde 6ltincc, Nuh Pcygambcr'in, amcaslna vcrclili taql kcndisinc tcslim edilmiq olan Guz aldr. Kardcqlcri toplandllar. Hcrkes, tagrn kendisinin olmasrnr
istedi. Sonunda kurra Eckmcyc karar verdiler. Guz, hileci ve kurnaz bir kiSiydi. "Yarrn kurra gekelinr" dcdi. O gcce bahsedilen taq gibi bir taq yaptr.
Kimsc bilmedcn ycni tagrn iizerine csas ta$tn iizcrindcki yanyr kazrdr (nakrq yaptr). Sonra, kura Ecktiler. Taq Ttirk'e Erktr. Cuz ona "Ey anrca, sen
bu tasa daha ltrytktn" dcdi. Ve sahte taql ona verdi. Bunlar yurt tuttular.
Bu kurrdnrn iizerinden 120 scne gegtikten sonra Guzun Ofullarr Eo$aldr.
Olullarrnm cn bi.iytifii Beygfidi. Ttirk'tin tilkesine ya$mur yalcftrmasr gcrekti. Bahsedilcn ta$r Erkartlr. Dua etti. HiE ya$mur yalmadr. Hayrette kalth.
Guz'un hile yaptr$rnr anladr. Yagca Guz, amcasrnclan claha btiyi.iktti. Ttirk,
Guz'a mcktup yazarak hilesinclen dolayr serzenigte bulundu. Guz ise, sert
cevaplar verdi. 'Yalnn sdyltiyorsun. Siz Allah\ incittinQ dahnw kabul ednrcdi" dedi. Ttirk, gticti yettifi kadar birqeyler soyledi (?). Bir miidder sonra
Guz'un ya$mura ihtiyacr olclu. Nuh Pcygambcr'in Ydfes'e verili$i tagr Erkardr. Ve du6 etti. Allah onlara ya$mur vercli. Tiirk bu haberi duyunca harbc

hazrrlandr. Bunlartn arastnda savaglar oldu. (s.103) Diiqmanlik mcydana geldi. Harpte Beygu ol<lti. Bunun hikdycsi vardtr. Bizim ise ma*sadtmrz neseb
ve ikdmet eclilen yerlcrclen bahsetmcktir. YAfes'in Eocuklan ve Tilrk cinsleri araslnda boyle sebcblcrdcn dolayr dtiqmanllklar gkmast zilletlerinin sebebi oklu. Hcntiz kin ve di.iqmanhk bunlar araslnda kalkmamqttr ve kalkmaz
da.

$oyle okuclum: Qin gok akrlh ve bilgili bir kigiytli' Bir gok geyler ele gegirdi ve bunlartn Ozelliklcrini 6$rcn<Ji. Bu elde etti[i qeyler arasrnda Gok

Grir0lti.ileri Taqlarr <la vardl Bunun bahsi malumdur. Zmanrmrilcla dahi

kdhin, falcr vc zr;ctci, koyun tara$t faltnt bilcnlerin go$u Qin'in huzurunda
toplanlrlar. Guz ile Tiirk arasmdaki savaqlart duyunca Qin falctlartndan ve
bilginlerinclen 10 kigiyi Ttirk'iin yanrna gdnderdi. Ona bir taq iEin sava$ yapmamasrnl tavsiye etti. Ona baqka hediyelcr de gtinderdi. Tiirk buntlan memnun kaldr. Bu srrada Tiirkler'tlcn bazr kiqiler bilgi sahibi olan Qinliler'tlen
koyun tara[r fallnt Olrenclilcr. Fal ve zccr elde cttiler. Ti.irk alabeyisinin
Eocuklarrnclan zikredilcn ccvabr alrnca iyi bir kargrhk vcrdi. Tiirklcr'in arasrncla bu cins falct bilgili insanlar go$akll. Bunlara "Kflnl" derlerdi.
$dyle okutlum: Hdm'tn o{ullarrndan semcni ($amanist) Hindrgclip, Tiirklcr'e putpcrcstligi Ogrctti. Tiirk hariE, biiti.in kardeqler putpcrcstlili kabul

ettiler. Tiirk putpercstlifi kabul ctmedi. Ttirk 6liince o[ullarr padiqahltk iEin birbirlcrine dtigt0lcr, aralarlnda diigmanhk mcydana geldi.

'Kitapta Ydfcs ollu Sakldb'rn habcrlerinin tafsilatr da yazrlmtqtl. Bunu

qoyle'bulclum: YAfcs hcntiz (s.1O{) Bdbil'clcsz babastntn yantnclaykcn bir oflu cliinyaya gelcli. Qocufun anasr dofumdan hcmcn sonra 6ldii. Btiliin giin
goculun iEecek stitii yoktu. Bu stracla bir k0pek yavrulamqtt. Bu Eocufa bu
kdpc$in siiliindcn vcrclilcr53. Qrcuk bu stitti iEti ve Eok hoq bultlu. Bir mi.iddet sonra Eocuk bi.iyi.itlti. Diqlcri vc pcngcsiylc insant ttrmaladt. B0ytiyiince
k6pek huyunu gOstcrcli. Konugmak iEin insanlann tizerine stEradt. Sonra,
Y6fes ona yaktnlartnclan bir kadln vcrdi. Bunlartn Eocuklarr <lo[du. Bu Eocufa Sakldb adrnt verdilcr. Bahsctlilen kopck Olmiilti.i. Sakldb dcdcsiyle Ceyhun taraftna gitti. Ydfcs'in Eocuklarlndan hcr biri bir tarafa girlince, Sakldb
cla yurt edinmck igin R0s'un taraftna gitti. Rris, ona "Burast dardr" dedi.
Kemdrivc Hazar cla aynr Sckilde olumsuz cevap vermiqlcrdi. Bunlartn arase Ydfes'in Babil'tie bulundulunu efsane bclirtiyor. Bu da, Tufandan bir miiddet sonra Ydfes'in
Babil gevresinde bir miiddet yaEadrlrnr bclgclcnrektedir.'lezimizi desteklryen ayrt bir doneyi

isaret etmek istedik.

fafcs'ino[luSaklab'rnkopcksiitIilebeslenmeefsanesibize,Etriiskler'ihatrrlatmaktadrr.Roma
bunlartn Tiirk mengeli
Echrinin efiancvikurucusu Ronrulus kardcqlerakla geliyor(AdileAyda'da
olduklannr savunnraktadrr. Kanaatlcrine biz de igtirak ediyoruz). Ayrrca Ergerckon
Destanl'ndaki kurt siitii ile *kslcnnre hadisesi, burada kdpcle doniilttiriilnriiq. Sumerce ur ktipek
manastna geln:cktedir. Ycni l-a!a1 Ilancdanrnrn kurucusu Ur - Baba'yr hatrrlatmtyor mu?

Dikkarle ..ltiliinnrck
atlamaktldtr.

ge rckme

ktcdir. Ilfsanclcr, dc!iqik kiiltiirlere, deligik

varyantlarla

S.

BAYRAM/KAYNAKLANA

G6BE CqNEY

DOGU

45

stndaharboldu.SaklAbycniltli.SlfivlarrnbugtinoturduklanlereEitLi..,Bu.
arayaymt" dedi'
kotayt*ln intitim alma yollan
ruyt nnkant *''p funt"'a'an
bu evlerden dqart grkmadtlar'
yerin altrnda evler *ru,r"r. Krgin so$uktan
odun ve btiytik taglar getirsoluktu'
Qok
de.
evlercle
altrnrlaki
Hava yerin
su doktiyorlaratette kudlnyoitu' ve iizerlerine
mclerini emretti' Bu taqlan
gu buhar. sebcbiyle yerin altrndaki dehlizler
ttait'yorOu'
tunar
yerden
Bu
dr.
Bu toprakhalen krglan ioyt" yu-putl'ut;
unclt. Rahata kavuqt'ia'3*' $'*ot

hnimarettilert"'utt""'grmesteteclindiler'BunlannsirctindenLuhrasif'in haberlcrindc bahsedilecektir'

Kem6ri b!n Ydfes'in lluberleri:

berabcr ay-

Kem6ri<le onunla
yantndan ayrrlch$r stralar<la
burastnt
Qin babasrntn
bulunclu$u yerde kaldt'

Yolcla .upu'uft'Ui' gun Stfi"tlar1n

ve bozktrlar vardtr'
uoEiur' O.rmanlar' da[lar
'*Jr.
yurt edintli. su'u"n'n iop"ragt
biri Bulgar'rjt Burastna onun adlnt
luntar'oan
o[uttar''-"u'u''
Kemari'nin

verdiler'onundifero[luBurtas,cltr.Bunlarburalanmamurettilcr,Burtas'
samur'
yer tuttu' Burada makbul tilkiler'
bir
ayn
kenanntli
bir
postBulgar'tn
yakalayrp (s'105) ticaret iEin
Bunlan
iu'unuiordu'
ut'
sincap. kakum
gu atlcti devam ettirdilannr qehirl"'" *oti"n"t< iEin Earctere -baqvurdutar'
oltlu' ncsillcri qo[aldt"'
ler. Bu tilke btlylece mamur

Bunun scbebctlcnlcrintle ktl az bulunur'

Tti'rklcr'in
okuclum:
...' $0ylc
bir kaikcn 1i<l<lctli bir hastah[a Vaka'lanftsihtiyar yo*u,
bi qurlur: Vaf"' qo;ut
,'-Orrrrrn ytinurtast bul. Bunu-ezerek htrf"5t "stittiyle
drn onun anastna
gu srrada SAm bin Nuh'un diqi bir
UE gun buntJan

ocrti'

Yafes'in anast kartnca

kurdu var<h.
Y6fes'e verdi'
karrritrror. ve bu-kanStmt
*tiltiyt"
kurdun
getirip,
yumurtaslnl
igin viicuclunda hiE ktl
Kartnca yutu"o" yedili
YAfes hastahktan kalktt'
hig nebat bitmez'
Ncrcye kallnca vanrsa' orada
o"riiii"J"':
Bunun
yoktu.
ve kindar ogeldiklcri iEin hrqrm sahibi
neslindcn
onun
Y6fes,in Eo"ut.tu,,
bulamaz' Zimesamellrle Erkacak ycr
lurlar. H4rm bunlarrn bcclcnlerindcn

"'";;;;;'tyilasiT't
Bu xurt, niruE gtin oncc yavrulam{tl.

ra,bunlartnbcdcnlcrinclckrlyoktur.BcdenindeEokkrlbulunaninsanlar
ktzarlarsagbuksAkinlcqirler'Hrqrm.*t"'n'rncsdmelerindcnErkar'TtirkKimak, Ktrgtz'

,nnrorun bunlann Eocuklartnclan

ler,de ise b" y.k;;;.';uiru
Barshan,Burt6s,itekvs'gibisayrsrzkabilclcrortayaErktr.Bunlarrnhcpsi
bin Ncrimdn' itratinoeoirtcr. Feridun, $5h
birbirleriyle otiq*;;, u"'nurp
Bunlar orada kalyapmasr iEin tlo$uya g0nderdl
htiktimdarhk
T0r'u
lc oflu

,drlar'Tfir'atlSirf''uO*'f*'O*yerigclinceU"utt'"Oit"t"t'T0r'unhiikiimdarltk
tliinyaya gclZaOlcm' Zddqem'don Pcscnk
Onttan
kalch'
o'*u
gidinc"
iEi iyi
* Rutt"'u galip gclcli' Bir kaE dcfa
di. Afrdsy6b TUrkistan'a' Hincllilcr'e
ilker qckli gibi anlaqr'yor'

kalorifcrin
sn Bugiinkti merkezi rsrtnra sisteni,
oklulu anlaqrhyor'
uituaryantr
u"iiuni:ntn
ss Ergenckon

da iranl mafrub etti. Biz Allah'rn

bahscdcccliz.

yarchmryra

bunla.n nasrr oldukranndan

YE'CUC ve ME'CUC'LBR

Ye'ctic ve Me'ctic, Kur'an-r Kerim'in

Kehf ve

Enbiya surererinde, Hz.

Zii'l Karncyn adr vasrtasryla geEmcktedir. silsire-NAmeler
Tiirk, cin, saktab
ile Hrtay ve ye'crjc-Mc,ci.ic Hz Nuh ollu yafes
neslinoenoirji a;ffi;;:
ler' Fcrir Devctiolru, Ansikropdik rritat,incre,

krsa boyru kavim,

Qinrirer,
geklinde aErkramaktadrrsT. er-ydkabi,
Hz. Nuh,un ogtu yares,in Do[u ire
Batt arastna incti$ini,.beg ollu bulunclufunu,
Me,ciic,dan, ye,ctic ile Me,ciic'iin mey<lana gcr<Iigini ve diinyacra ger
oriukrann, uE*rurib.;rn* bin serdm
eserinde, "yunlts bin ishak o da babasrndan-nakten
ooro i"ii ,,0, ki, on_
lar Ye'ctic ve Me'ctic o{ullan olan Ttirkterdir*.
ctic Yt.fes ofiuilanndnndtr, denitir ki ye,ctic
"r_iorro'i\ri',"Lro, ve Me,TilrHerdir, Me,ctic ise et_ciyt ve
edDeylemtilerdir6,. et-Tabcri, ye'ctic
ve Me,ctic,rin Ttirkrer,in antca ofrru
ordu_
fitnu yozor6T' ih,'nn-, safa Risarererinde, BcEinci ikrinden
bahsederken, onun
hudadlan Dofi.tdan baEtatthp ye'cric
ve Me,ctic berdesinin

orrost ite Ttlrk bet_

oilosmdan 9191162 ibn Kesir, "onrar
seddin arkasmdan rcrkorunduklelennin
lan iEin Tilrk diye tesmiye otunduHartn ynror,oi.
N";"ffi;;;;;dc, her ikisi
de Yafcs o{rudur, vcya ye'ciic Trirklcr,
Mc'ciic isc cr-ciyr ve Dcyremrircr_
dir6a' Fahrucrdin e r Rdzi, Bu iki geyin
hangi kavim olunduluncla ihtilaf e_
dindi. Denilir ki bu ikisi r'rkrcrloir.
vrnJ denil<ri u,, *:.i. Ttirkrcrcrir.
Me'cric ise, cr ciyl ve Dcylemrircrdir6s
Eb'Halyam, ye,ctic ve Mc,ciic, A_
dem oglucrur ve iki kabircdir. onrarrn yafes
bin Nuh
lenir. Ye'ciic TUrklerdir66. ct_Tabressi, Ttirklcl,in o[ura, orcrufu sdy_
babalan olan yafcs
olulla'ndanrhr, der. es-sriddi, Ttirk der,
er-Kurtubi, Sii<ri ve clahhaktan nak_
lcn Ttirk or<rukra'nr, sccldin arkasrna blra"krrmrg
or*atarrn,trn <totayr turt
so sadi Bayram' Musawir,lliiseyin
Taralrndan Minya^tiirleri yaprlan ve
]lalen Vakrflar Genel
MrirJtirtiilti Ar\ivi'ntrc Muhaiaza ili:fi;ri;-r{6nre.,

sz

V:rkrflar Dergisi. s.13, Baqhahan'f,i

Basrmcvi' Ankara. 1981. s:6{. auurrufo
Nrr""rr Bibliorhck, c"a.nf'!b i.',ur^.r1, eser,
varalr, Kanrusu'l Al;inr, c.lll. isr:rnlrul
5b
fuf ifr.nf, Vn,jlaosr, l3t)g, s.1642.
Ferii Deveri.jru.
os.ignr,ca

;litl;J;ili:i*vrikrUrk
ik

se ra

ri

_i'ya

;t;ir ; i.:l.lii:'

Il;::.: Iiiva

h.

-ri';;i;;'A,i.;ii:ri.]il,iir tj1!1,,'oo!Js-.v,,rruusr.

Sozriigti

''iz'r-s

ijs!: ti: i.$ifi

.r.'v"iti-"'rin

Ankara. re62,
iie berarxr

iu.l"i."*'*"s;'ilffi;,ciic

{'?ffi ilo{r u, a.e.e.

S. r r

3.

Scrsnr,'r""", ni.J"iriv;";i;?;;,;;Ti."iJ6l:r"

varakrarr;

i.

cerrahc,!ru.

0o cz-7:nralrgcri.el_Kcssaf.IClhirel3T3/l(i53.C.11.s.5g3.:i.Ccrralrollu.A.g.ews.

or Tahrihu'r-

Rcsur

113.

vc'iMtirrik.

Brit, r8sl-liisi. ll.-r.zr l,; r. ccrrahodru...A.g.e.,.s.l12.

oe Rcsiili Ihvanr Safa.C.l.,4risale,r.fZZ-fZS.i.b"rrahogtu,.,A.g.e,,s.
*'""'
113.
eg Tefsir-u ibn Kesir, Kahire, 13?3, C.lf

64

f. s.lOc.'

isaer-b6bi,r-rrarebi,c.rrr,s.25,
65 tahruddiner_l{Azi Mcfarihu.t_Gayb.israntrul.
l307.c,V.s.757.i.Cerrahollu,,.A.g.e...s.114.
so Tefsir-u Bahri.t- Muhir, Mrsrr. ,328, c-Vf
,.iOi.'i.i"."hodlu. ..A.q.e.,,s.115.

;;;i::'il,Y;fli:,1;.J,:li,ill"-aikut''rc'vir,M,s,r,Marbaaru

s.

BAYRAM/KAYNAKLARA

Gq!E__q_q!!L

lqcu

RlrRooLu'oA pR0T0

runx izLrnirss

47

ismini aldrklannr belirtir. el-Hdzin, onlar Nuh o[lu yafes evlddrdrr. Trirkler de onlardanclrr6T , d"r.
Tewatta ise, Tekvin 1012 'Yafetin opullan: Gonter ve Me'cilc ve Maday
ve Yevkn ve Tubal ve Megek ve Tiras" olarak geger.
incil'de Yuhannanrn Yahyi 2017-8 'Ye bin yl tantam olunca, Seytan zindandan Edztilecekttn ve yerin dirt ke)sesinde olan nilletleri, ye'ctic ve Me'cilc'a, sopttmmk ve onlan cenk igin bir araya toplamak iizere gtkacaktv. onlann
saym denizin kitnru gibidir" demektedir.

Kopriilti Kiit0phanesi 1623 nurnarada kayrth Mecmua'nrn zogb-210b varaklarr arasrncla Ttirk tilkeleri anlatrhrken, Tu$uzguz tilkesi bahsinde ye,c0c
ile Me'ctic illkesi hakkrncla qdyle denmektedirtr:
"Bureil Ye'ctic ve Me'ctic seddine bit$ik brrytik ve genis bir ilkedir. Bunlartn btiyt:ik bir devleti, kalabaltk bir ordulan vardr. Bualo, ,lolanz knbileye ayrilr" Hiihintdnrlannm, senenin gtinleri saysrnca 360 cariyesi, devletlerle
nuinasebetlerinde istihdant etnrck iEin seEti{i 1000 adanu vardtr... ye'cric ve
Me'ciic insdat devant etnrckte sarup da harekete gegnrcsinler diye, hrikt)ndar
se&I'e nuthafizlar koyntuEtur. Bunlar knlfuinlara vururlar. Tupuzguz tilkesinde
yeryilztindeki ttaflann en yiikse{i bulunur69. Bunlar hu da{da dua ederler, adaklar adarlor, lanrban keserler. Ertesi sene aym yere getdiktei zaman brakt*lan kcniklerin v'e krjtlein oldugu gibi katdtgrnt, nizg,nrlor ve yainrurlar
taro ftrul

an de{i S i kli {e

ugrat

rlnnd$tru gdnirler".

Stilcymaniyc Ktir.uphcncsi, Ayasofya bolilmii 3167 numarada kayrth, Avhikaydt ailh eserin 2784 vara[rnrla ise ye'ci.ic iilkesi qoyle

ff'nin ccmi" eltariI edilir:

"... Hodra kalesinden $ervkn Eehrine ban istikonrctinde d konaktr. Hardh'don Knrk61,h denen dnfio ise 7 gtindiir. Ye'cric ve Me'cic'u kuEatan bu dart olup etra.fi diktir. Kntse asla bu darta gtkmaz. Qtksa bite buz tutnu{ karlor
sebebiyle baEma vorenlaz. Bu karlar asla erintez. Zira, bu dnftn bost dainta
sislidir. Higbir zonton bu sis kalknmz. Bu dafun arkasutda ye'cric y,e Me'clic
tilkesinin sehirlcri bulunur. Bu dnfdaki uguruntlarda bannan Eok ntiktarda ylan vardtr. Bunlann hepsi zararldrr. Bunlar tla{m baEma gkntayn ntani olur.
Bir kif; bu dogut tepesine gtknnk isterse, iki gtinde gtkannz. Daha fazra gtinde grkohilir. Bon insanlar hu dopn basma gtktp arkastndakitcri gdrnrek igin
trnrarurlar. Yo hayvanlarln zaran veya arkanndnki nilletlein yakalamalart sebebiyle gei ddnentezler. Nadiren donenler (27sb) gecclcyin dalrn arkasrndaki
oz i.Ccrrahojlu, "A.g.e." s"i 15.
og Dr. Ranrazan $cqcn, "A.g.e." s.90.

os Flangi da! oldulu bclli dclil. Srfrnn altrndaki sofulun yiyecekleri korunmasrnd bugi.iniin bir
ncvi buzdolabt gcirevi yaptrlr sihir leklindc ima ediliyor.

48

40/TURK

DUNYAST ARA$TIRMALABI

arazide gok miktarda ateq gordiiklerini haber verirlcr' Giindiiz ise, devamlt
sis ve seraptan baqka bir qey gdrtinmez'.."70.

iqtahri'nin Mesdlik el - memdlik aclh eserinde "... Ye'ciic ve Me'crlc'ler

Knnklarla Sakilibe arasmdnn geetikten sonra kuzqdc kalan yerlerdir' Onlarm g,ergek yerini ve iitkelcri ancak Allah bilin Ktrgzlara gelince, onlar Tohtz
O*nlaf Kntaklar,ve Olqanus arasmda kalnn yerlerdedir" denmekte{ir71.

ibn Havkal, S6rat al - arz adh eserincle "...Olqanus shhilini wup igeiye
do7u gelince Ye'cric ve Me'ciic iilkesine ulaErsm- Sonra, Sakfilibe iilkesinin
arkasrndan ig Bulgarlar'rn ve Slkvlar'm rilkesine gegersin... Ye'ciic ve Me'ctJc
iitkesinden Bulgar'a ve sakhlibe iilt<esine kadar 4A konak kadardtr-.. Bu deitein btiyr)k bir yekfrnu Ruslar\n tilkesind,e istihsal edilir.'onlara ve tilkelerine
Ye'cic ve Me'cic tarafindan iner. Baan Bulgara kadar gtkar. Ruslar'tn Bul'
gar ve Hazdran't tnhrip ettifr 358 yilma kadar durunt btilqdi. Hanenililer
Bull4ar v'e Slavlora gok gitip Erklil"lon, oylara sefer yaptp yafintaladtklart ve eMasir akhklart igin...." gcklinde tarif crlcriz. ibn Havkal adr geEcn eserin

vcrdtinnehir bdliimtinilc: "... Slkv'lar'm, Hazarlar'm ve bunlara kantsu TUrHef il

kdlelerinin go{u onlann tilkesine gelir. Onlar arasmda ipek ve yrin getirnrck igin Ye 'cilc ve Me'ctic taraflanna gittan tilccarlar'vardr. Saknlh kiEiler, Ye'cilc
ve Me'ctic tilktsine girenrcz. Onlann gortunun yanaHarutdaki Uyler ve bry*lart ksadtr. Ye'cilc ve Me',cric',iin KLf-daft (Ehl el-cdf) halh sakalsn ve brytk-

suddar. Onlann yanma gir sagh biri varrsT rilkesine vardtfi Ye'cric ve Me'ctic
hiifuindan onr.tn saknhnr t'e bry$utt yolar. Sonra, ona iyilikte hulunup zengin
eder. CeyhLt n iize i ndcki kttreler zi krctli I enl erdi r. "73'

Ibn el-Faki h, KitAb el-btikldn a<Jlt eserinrJe,"... Hazar iilkesinden Ye'ciic

ve Me'ciic Scrtdi'nin bulundulu ycrc iki ayhk yol tutar..' Ye'ciic ve Me'ctic
24 kabilctlir. Bu kabitc<Jcn biri gdzfdaydr. Bu kabile Tiirkler'dir' Zii'l-Karncyn kalan 23 kabilcnin oniinc mcghur Se<.lcli yapmrQttr. Mukatil b. stilcyman "Sed'in drsmila terk edittliktei igin onlttra Tirk dendi" 'Jcr14'

Tiirk Kavimleri fasltnda ,,...Qin, Ye'ciic ve Me',cric, battlannda ceyhun'un gla$r yerden dahilthlfiri
yere kadar Mitverhiinnehir, kuzeylerinde yine Ttirklerden bir stntf olan Tohtz
oftnlar, hayvonlar ve yuttct gibi vahgi ve iirkek insan guruplon bulunur' Bu
gtruplarm htzeyinde galter, Allah'tan baska kintsenin bilnrcdi{i yerler ve so'
bir ucuna ve ctirckn'a ka'
fiuk topraklnr yer ahr. Ttirk tilketeri Ran denizinin
dar uzanr. Ebft Abdun'ahnttn el-Endiittisi 'yi bfekkt'de Sunlnn anlaftrken
Etr0Seyd

cl- Bclhi, gl -Bed've't6rih

duydunt:
zo Ramazan

zt
zz
zg
ze

Ramazan
Ramazan
Ramazan
Ranrazan

"A.g.e." s.116-117'
"A.g.e'" s.l54.
$cqen, "A.g.e." s.162' 1(r3, 166'

$eEc'n,

$eEen,

$aqen, "A.g.e"' s.219-220.

$cEcn, "A.g.e."s.191.

a<Ih eserinin

S. BAYBAM/KAYII;:KLARA GoRE GUNEY DOGU

ANA

{trr,,

BizANs iuplnnronlu6u

6
TABT-RiSTAN

,,Tiirkler,den bir nnceraperest nnryetiyle Endettis hududlartna kndar vardt

oadan esir ve halvan ganinrct ahp g\ttirdtt. Bunlan takibedenlen aralartndan

iiint yaiandthr.i'ilk

gordiirtiinilz Ttirk budur" dediler"'1''

Yakut el-Hamavi'nin Mu'cem el-biildan adfi eserinde,Bazr kiqilerin HaYe'ciic ve

zarlar'r Ye'ciic ve Me'ciic oldu$unu sdyledi[ini belirttigi eserinde,
bu
Me'ciic Seddi'ni q6yle anlatrr:" ...Ye'ciic ve Me'ciic 22 kabiledir. Tiirkler
biri
Selldm
22 kabileden biridir. bu seddi hakkrndaki melhur hikayelerden
el-Terciiman'tn anlatttklandrr. Sell6m 56yle der:
,,HaW el-Vasik, bir grln uyhtsunda Zri'l-Kamqn'in bizintle Ye'cilc ve Me'-,
korctic arasrnda insk ettirdirti sedd'in agilmtE oldufiutu gdrdtt. Bu Rriyd onu
Iantu.BenihuzunmoEagnpsedd'inyanmagitmeni,gdniphabergetirmemi
enrettl Yanmn 50 adem, 5.000 dinar. aztk ve su ta$tyacak 200 kanr verdi'
Borcum olan 10.000 clinarr ba$rqladr. S6marr6'dan Tiflis'te oturan ishak
gtktlk.
b.ismail'e hitaben yazrlan halifenin mektubunu yanlmlza alarak yola
iizerindeyolumuz
ve
goriilmesi
Mektupta yolcu edilmemiz, ihtiyaElartmlztn
ki hiikiimdarlara vazifemiz hakkrnda mektup yanlmast emrediliyordu' ishak
bin ismail'in yanlna valnca, ihtiyaElalmrzr gordii ve Seri r iilkesi sahibine
gorevimiz hakkrnda bir mektup yaz.dr. scri r iilkcsine vannca oranln sahibi
el-Ldn htikiimdarrna, el-l-dn hiikiimclan Fildng6h'a, Fil6nyh Haz'ar ttiiktimdanna mektup yazdrlar. Hazar hiikiimdan yantmva 5 tJavuz vererek g6nderdi. 26 giin gittikten sonra siyah toprakh, k6t[ kokulu bir yere vardft.
Bu yerin pis kokusuna karqr, krlavuzlann tenbihlerine uyfun olarak yanlml,u ,irk" almlQtlk. Bu yerde 10 giin yiiriidtk. Sonra harab olmuq qehirlere
olvardrk. Yirmi yccli giin burada yiiriidtik. Krlavuzlara bu Sehirlerin harab
edil'
harab
maslnln scbcblerini sorduk. onlar, 'Ye',ctic ve Me',cilc tarafindan
zs Ramazan

$eEen "A.g.e." s.193.

rli"

deqliler. sonra, scdd'in bir geEidine kurulu oklu$u da$rn yaknlna vardrk. Biraz daha ilerleyip bagka kalelere gegtik. Burarra Arapga, Farsga konuqan Kur'an okuyan, mescidleri ve mektepleri bulunan mtisliiman bir kavim
oturuynrdu. Bizc ncrcden gclip girliyonunuz diye sordular. onlara Emir el_
-Mti'minin elEileri olclu{umuzu lrahcr verdik Bizim sOzlerimize hayret etmeye baqladiar" "Enir el-Mti'ntin'in hh" diyorlar, biz "evet,'diyorduk. onlar
"C ihtiyar nu, geng ni?" de<li\cr. Biz,,Genq,,tlcrlik. ,,O nerede bulunuyor _
" diye sordular. Biz"Irak'ta sanrurr| deniren bir Eehitde otunn,,dedik. onlar "Bunu hig duymadr&" dediler. Sonra bizimle, iizerinde hiE bir bitki
bulunmayan di.iz bir da[a Erkrrlar. Dag geniqligi $a zira olan bir v6di ile
kesilmigti. vdclinin iki tarafina tla$rn yamaElanna iki stirfu in$e edilmig. Her
siit0nun gcniqlifi drqarrcla 25 zir6, agagrcta 10 zir6 grkmrg (ytikseklili 25 zir6,
Ia zira topraga gomiilmtig - remet olabilir?). Tamamr 50 zira yi.iksekli$inde
olup trakr - denrir kangrrnr kerpigterleyaprlmrg. Bu iki siit0na 120 zira uzunlu$unda 10 x5 zird kaclan siit0nlar tuilurulmut demir bir clerbend verlcqtirilrniq. Bu clcrbendin tizcrine clemir - bakrr karqrrnr olan mezk& kerpiEle,
dalrn zirvesinc kadar bir bina yaprlmrq. Bina goz alabilcli$inc ytiksek. Bunun iizcrindc dcmir qcrcfelcr var, gdzctlcme kulclerini ifade ediyor). Hcr
qcrcfcnin iki yanrnda birbirinc tlolru clilcn boynuzlar bulunuyor. Bundan
baqka, her tririnin gcniqti{i 60 zir6, ytiksckli{i 70 zira, kahnhlr 5 zir6 boyunda dcmirdcn, kilirli iki kapr kanarlr var. Bunlann ikisinin gcniqlikleri vc
yiikseklikleri derbcnt kaitar. Kapr iizcrinde uzunlufu 7 zira,, geniqlili bir kulaE boyunda bir siirgri var. Bu stirgii yer<len 25 nr6 yukseklikte. onun iistiinde ondan daha uzun 5 zir6 kadar geniqliginrle kilit bulunuyor. Kilidin
iizerinde, hcr biri havan saprnrtan daha bi.iytik 14 diqli 7 zira gcniqligincte
bir anahtar var. Bu anahtar 8 zir6 boyunda. Halkalannrn her biri 4 kang
Eevrcli bir zincire asrlr. Zincirin tutturuldu{u halka mancrnrk halkasr gibi.
Kapr eqilinin irtikscklili lo zir6 uzunlulu stir0nlar iginde kalan ve onlardan
5 zira drga Erkan uElarr hariE, 100 zird. Bu zirdlann hcpsi sevad billgcsinde tatbik cdilcn zirdlarclrr. Bahscdilcn kalcnin kumanclanr hcr cuma gi.inii
10 suvari ile kaprya gitler. Bu suvarilcr, kaplnrn arkasrnclakiler iqitsin ve
muhafizlar bulundu$unu anlasrn tiiye elrcrindcki demir sopalarla dcfalarca kilidc ve kaplya vururlar. Kumandan ve yanrndakiler ye'ctic ve Mc,cric'iin
kaprda bir hasar yapmadrlrnr bOylcce anlarlar. Kapryr vurcluktan sonra, kulaklannr kaprya koyarlar, arkasrndan bir ufultu igitirlcr (herhalile tuncun
rczonansr). scddin yanrnda 1xl fcrsah genigli{intle kocaman bir kale varclrr.
Kaleyi yapan sanatkdrrn laktiyle burarla.barrndrlr sdylenir. Kaprnrn yanrnrla
20ox2oo zird briyriklil[i.inde iki kalc varclrr. Bu iki kalenin kaprlan iizcrinde ne oldulu bilinmcyen bir a{aE bulunur. Bu iki kale arasrn<la tatlr bir su
vardrr. Kalclcrdcn birin<Ie Scckl'in inqdsi esnasrnda kullanrlan clemir kepEelcr ve kazanlar gibi dlctlcr bulunur. Bura<la pastan birbirine yaprqmrg demir kepEclcrden kahntrlar vardrr. Bu kcrpigler 1,5 zira uzunlufuncla, bir
kanq ytiksekligindeilir. oradakilcrc ye'ctic ve Me'ciic'dcn kimseyi gortip-gor-

S,

BAYRAM/KAYNAKLABA

GI)RE OtjNEY

DOGU ANADOLU'DA PBOTO TIJRK izITnVaT

51

mediklerini sorduk. Onlar "Bir defa Eerefelein iizerinde onlardan birkag kigiyi gArdilk Siyah bir riizghr esip bunlan bizin tarafinlaa attL GdninrlEe gdre, her biri 1,5 kttnE boyundoydt" dediler. Donerken ktlavuzlar bizi Horasan
tarafina getirdiler. Yolumuza clevamla Semerkand'tn 7 fersah arkastna gtktft. Sdmarrd'dan Erkqtm:z ile oraya ttoniiqiimiiz araslnda 18 ayltk bir zaman
geEmiqti"

ddir haberlerdcn kitaplarda gordiiklerimi yazdrm. Rivdyetler de$iqik oldu$u iEin naklettiklcrimin do$rululunu kestiremiyorum diyor Ydkut
el Havavi76.
Secld'e

Gortiltiyor ki, o tarihlerde Ye'ctic ve Me'ciic iilkesi olarak Qin kasdedilmiqtir. Qin Seddi de bu goriiqe yon vermiqtir. Dcmir iSlenmesi M.O. 2500'lere iner. Zti'l-Karneyn M.6. IV. astrrlan once ya$amrq olmast diiqiintilmektedir.
'!u" efsanesi M.O. IV. asrrcladrr. Btiyiik iskender M.O.330 civarrdlr. Qin
Sedcli M.6.220 tarihlerinde inga edilmiqtir. Dolayrsryla tarihi hakikatler, cfsanelerle kanqarak iEinden Erkrlmaz duruma girmiqtir. Kanaatimizde Mofollar, iE ve Dq Mogolistan tizerincle durulmahdrr. $imdi Hadislcrde Yc'ci.ic
ve Me'c{ic konusuna girclim:
IIADiSLERDE YE'CUC VE ME'CUC
Sahihu'l - Buhdri'dc 7*yncp binti Cahq qdyle dcmektedir: "Hz- Peygamber bir kerre, lli ilAhe ittaltAh vukuu yaklasan Eerdcn dolay vay arabm haline. Bugiln Ye'ctic ve Me'ctic'Lin seddinden {unun gibi bir delik agildt sdzlerini
sdyleyerek uykusundon uyan&. Ben, ya Allah'm resulii, igintizde bunca iyi kint'
seler varken biz helkk olur nuyuz? dedint. Allah'rn rasulli, evet, fsk ve fiiair
cogahtfr zannn (helkk olursunuz) diye cevap verdi"11.
Sahihu Miislim'cle Deccal vaslflart Newds bin Sem'an taraftndan anlattlnken "Hz. Peyganfter bir gtin, Deccal'dan bahsederken, sazti Ye'ctic ve Me'ctic 'e getirir... Onlar, her tepeden yiirtir gegerler. Onlarm t)ncllleri Taberiyye
Gdlti'ne uPar da onun suyunun hepsini igiveirler, peElerinden gelenlcr ise bir
zanmnlar burada su vardr diyecekler. Attah\n resulii isa ve ashabr da o srada haar bulunacaklar. Nihayet onlarm herhangi birine bir 6ktiz baS4 bugiin
birinizin ytiz dinanrulon dnlta hayrltdtr"7g.
Miisnedu Ahmcd bin Hanbcl'de, ibni Mes'ud'dan gelcn rivayette ise, $oyle clenmckteclir "... Ye'cric ve Me'ctic Atkarlar ve her tepeden saldrrtrlar, nrcnt'
teketleri Eifrnerter ve her \ntine geleni nrchvederler. igilecck her Eeyi de iEerler.
insanlar duruntdan bana Eifuryette bulunurlar. Ben de dua ederint. Allah da
. zo

Ramazan.$eqen, "A.g.e."s. 1,40-742.

zz Prof. Dr. ismail Cerrahojlu, "A.g.e." s.109; SahihulBuhari, c.lV., s.367-368.

za i. Ccrrahoglu, ,,A.g.e."s.I10; M. Sofuollu, Sahihu Muslim Tercemesi, Istanbul, 1970C.VIII.,
s.409.

5?

44,/TtiRK DUNyAst ARA$TIRMALARI

onlan heldk eder. Aden yer ytbil lcdttl kohrya bulnnu. Sonra Altah yafimur
yafidmr, hastl olan seller, onlarun cesedlerini dcnize ksdar sttnikler...'f,9.

Bu iig hadise karqrhk, Ttirkler'i civen baqka hadislerde vardrr. $oyleki:

Sahih-i mtislim ve Sahih-i Buhdri de de zikredilen, "Ebu Said el-Hudri
ilk on giiniinde itikdfa girmiqtir.
Sonra, ortasrndaki on gtinde tentesi tizerinde hasrr bulunan bir TUnX qadrnnda itikata girdis qeklinde hadis bulunmaktadr. Yukanda belirtilen hadislerde belirtilen fitne ve friciir yuvasl bir milletin Eadrnnda itikafa Hz.
Peygamber girer miydi? Rahmetli ismail Hdmi Dan\mend daha da ileri gidereh "Bu teveccrin o kndar bilytikttir ki, Hz. Pqgamber, bir Kadir gecesi girm$ oldurtu keEeden bir Ttirtanen gadutnda itikifa gekilmiE ve bu suretle Ttirk
kavmine verdirti ehenmtiyeti g6sterntiStir'41. Ebo Talib, meqhur kasidesinde, "DiiEntan bizim giiciinfize bayun ertip kahroluyor. Halbuki onlar bizim TURK
veE AFTALiffPn kaprlarma st{tnmanuzt isterler. Allah'tn evi (Kkbe'-ye) and
olsun ki, sizler yalan sdyhiyorsunuz. iElei karmakanS* etnrcdsn ne Mekke'yi
terk (nede buralardan Tilrk yurtlanna gAcilp gitntqecefiiz!) Allah'm Evi(Khbe'ye) and olsun ki" sizler yalan sdzhiyorsunuz. Biz Muhammed'i gtifisintizle siper edecelg O'nun etrafinda garpqacalg O'nu (sonuna kadar) koruyaca{a.
O'nun etrafmda 6lmeden, urtrunda gocuklartmat fedh etmeden, O'nu sizlere
asla teslirh etmeyecepiz'82 dcmekrcdir.
'den naklen" }{.z. Peygamber Ramazanln

Sahihu'l-Buhdride zikredilen bir bagka hadis de Eudur: "Ebu Hdreyreden

rivayet edildigine gdre, Hz. Peygantber buyurnustur ki Sizler HiEitlC Eekik gdzhi, ktrnttzt benizli yatk burunlu, gehreleri sanki (drs ilsttlnde ddgiilmiiE ve) tLzei derilerle kaplannug (safilam) kalkanlar gibi bir kavim olan TIIRKLERLE
Earpqmafukga kryamet kopmayacakttr. Yine sizler, ktdan Eank (ve goraplar)
giyen bir kavinile (Trirk) garpqntadtkga kryantet kopntayacaknr,S3. Aynr mealde bir hadis de Amr bin Talib'den rivdyet edilmekredir&. suneni Ebi Dav0

da aynr hadisin varyantml tekrarlarSs.

Abdullah b.Biireyde'nin babasrndan rivayet ettili ve Ebi Dav0t Stineni'nin aqa$rda belirtilens hadisle aynr .mealdeki Nuayim b.Hammad'rn Ktitiibii'l-Fiten adh eserinde zikredilen hadis Ttirk siyasi tarihi bakrmrndan btiyiik
cinem taqrmaktadlr. Hadis gdyle<lir: "Hz Pqgamber g6yle buyurmuEtur: Benim ilntmetinti Ayle bir futvim silnip kovalryacaktr ki; Onlann yilzlei yuvarzs i. Cerrahojlu, "a.g.e." s.I10;

Mesned-u Ahmed, C.I., s.375, C.III., s.?7.

ao Dog.Dr. Zekeriya Kitapgr, Hz. Peygamber'ii Hadislerinde Ttirkler, Tiirk Dtinyasr Aragtrrmalan

Vakfr, Istanbul, 1986, s.17.

Ismail Hami DaniEmend, Ttirkltik ve Mrisliimanhk, istanbul, 1959, s.144.
ez Znkeiya Kitapgr, " A.g.e ;'s.25 -25.
es Znkenya Kitapgr, "A.g.e." s.33.
el Zekeriya Kitapgr, "A.g.e." s.32.
as Zekeriya Kitapgr, "Ag.e." s.3-36.
Tnkeriya Kitapgr, " A-g.{' s.40-41.

er

s.

BAvRAM/KAvNAKLARA

coBE

cUNEY Docu ANADoLU'DA PR0T0 TURK

iztrnirls

53

lak ve enli" g\zleri gekik ve hiEhlq Eehreleri sanki rizert derilerle hffi l<nlkan'
tar gibidir. Onlar rig defa Arabistan yannzadasvza l<ndnr ilerliyeceklerdir. ittc
istit&da onlann tinlerinden knganlar htrulacaktt. ikinci istildda httcilma u{rayanlardan baztlnn helkk olacak ve baztlan da canlarmt htrtaracaHardr.
(Arnk istifular son bulacatav) iste onlar Ttrkler'dir. Nefsim yedi kudretinde olan Allah'a yemin ederim ki, Ttirkler (gok yakrn bir_gelecekte) atlart87.
nr mtisltiman mcscidlcrinin direklerine ballryacaklardtr"

Bir baqka hadis: "F/z Peygantber br4urmustur ki; Habesliler sizinle ugra{ma&lqa siz de onlarla ufiraEmaymq hele Ttirkler size dohtnrnadtfu stirece sizde Tiirkler'e sakm dokunmayintz'&g. Yakut el-Hamevi ile Muaviye'den aynt
hadise nakledenler de bulunmaktadtr.
Beyhaki'nin Delailii'n-Niibiiwe aclh eserinde belirtilen hadis ise q6yledir:
"Tirkler size futkunnndtfi sttrece siz de onlara dokunmaytnq zira KA.NTURA sryundan g,elen (bu Ttlrkler) ilk defa Allak'm iinrnrctime verdifi' miilk ve
himfei nimetini elleinden gekip alacakiardv'ae qeklincle rivbyet etmektedir.
DoE. Dr. Zekeriya KitapEr'nrn Hz. Peygamber'in Hadislerinde Ttirkler
konulu oltlukEa iyi hazrrlanmrE ve T0rk Dtinyasr Araqttrmalart Vakfi tarafindan flAS yrtrnOa yayrrnlanmq incelemeye de$er giizel bir eseri vardtrs.
kanturaolullarr hakklnda da geniq bilgi buldnmaktadtr. Kantura O$ullan ile ilgili hadisler qoyledir:
.

'Abdullah b.Antr el - As;

,,- Pek yakrnda Kantura o{ullarr sizi Irak topraklanndan siirtip Etkaracaklardrr" dedi. Bunun iizerine:

" - Bundan sonra dbnecek (de$l)

miyiz?" dedim'

O da bana:
(Burut anu ediyor nutsunuz?" diye sordu. Ben de:

"Evet" dedim. Bunun iizerine Amr b.el - As:

,,. sonra (elbette) dineceksiniz. orad.a sizin ghntil rahathB ile yaEayacak

bir hayauruz olacal<ltr'9r.

,

"Abdullah b.Onter'in

ivalet

ettifiine gdre:

- Biz (bir giin Amr. As'ln) )'anrna gittik. O:

at

Tnkeriya Klapgr, "A.g.e." s.41.

ee Zekeriya Kitapg, "A.g.e." s.51.
w Tnkenya Kitapgr, "Ag.e."s.52.

sr

ilf

defa derli toplu, giizel hazrrlanmrE

Znkenya Kitipgr,..ig...."
kazandrrdrfrndan dolayr Sayln Kitapgrla Siikranlanmzl sunanz'
Zekeriya Kitapgr, "Ag.e." s.98.

bir eseri ilim

dlemine

Kimlerdcnsiniz ya?" decli. Biz

<le:

"- Kntden olacak lrak ehlindeniz', dedik. Bunun tizerine O,

" ' Kendisinden bagka ilkh olnnyan Allah'a yentin ederinr ki Kantura o{ullarl' sizleri Horasan ve Sicistan'tan onlerine katrp qicldetle stirecekler hatta ubulla'ya kadar ulaqacaklardrr, oradaki hurma alaElarrna atlannl baflayrp
(yerleqtikten) sonra, Basra Halklna bir haber gOndererek: ..ya mcmleketinizdcn grkrp gideniniz, ya da iizerinize (kuqlar gibi) ineriz" diyeceklerdir".
Abdullah b.6mer sozlerine dcvam ederek qoyle decli:

"- Onlar ilg kola aynlacalg bir kolu

Kufe,ye, bir kolu Hicaz,a, bir kolu da

gdldeki Araplara kattlacaklardtr. Daha sonra (bu) Kantura o{ullan, Basra'ya girecckler, orada bir scne kalacaklar, sonra da Kiife halkrna haber gon-

dcrerek: "Ya memlcketimizi bize brakrrslnlz veya gelir iizerinize

Eullanrrz"
diyeceklerdir. Bunun iizerine qehir ahalisi tiEe aynlmak durumunda kalrrlar.
Bir krsmr $am'a, bir krsmr Hiraz'a, bir ksmr da Eolcleki Araplara katrlmak

[zere Eekip gidcrler. HiE bir kimse Irak'<la bir dirhem bile para bulamaz
hale gelir. (iqrc b0ttin bunlar) bu Eocuklann (yani Kanrura o$ullarrnrn) htiktimranlalr zamanrndachr. AIIah'a yemin ederim ki, bu olay iig clefa tcker-

rtir edccektir"

dedie2.

"Hz. Peygantber Buyumtuplardtr ki:

"-

Unmrctintden bir hsnu Dicle denilen ve tizerinde bi de kdpnisil bulunan bir nehrin ktyutnda Basra adut verilen bir ovada konaklryacoktardt. son-

ra halk gofialacak ve'burasr da ntishimcn gehirlerinden biri olacaknr. Afur

zanmn oldufiunda, genis ytizhi, ktigiik gdztti, Kantura o{ullarr (Erkacak) ve
gelip nehrin dilcr bir ycrine konaklayacaklar<lrr. Bunun tizcrine gehir halkr
iiE krsma aynlacak, bir krsml oktizlcrin peginc takllarak krrlara kogacak fakat mahvolacaktrr, bir krsmr da kcndi canlannrn <lerdine dilqiip dinlerinden
doneceklerclir. uEtincii krsma gelince: ehl ve evlddlannr arkalanna allp onlara karEr harbcclccckler, iqte bunlar gehid'clirler"93.
"Hz. Peyganfter buyarntuElardr ki:

Tiirkler, size dokunmadrkEz siz de onlara dokunmaylnn. zira, Kantura

o$ullarr (soyundan gelen bu Ttirkler)
.Allah'rn i,immerime verdi$i miilk ve
saltanatr ellcrinden Eekip alaeklanhre4. Bir bagka haclis de qoyledir: Tiirk
dilini mutlaka ofreniniz. Zira m0lk ve saltanat uzun stire onlann elinde olacaktlr"95.
sz Zr,keriya Kitapgr, "A.g.e."
Ankara,

19.5

l,

s.99. Aynca Bkz. Osman

14 s..

ss Zrkeriya kirapgr, "A.g.e." s.101.

sa Z-ekeriya Kitapgr,',A.g.e.,,s.101.
es Zekeriya KitapEr, "A.g.e.,' s.89.

Nuri Giilliilti, Kanlurair, Gi.ivenbasrmwi,

S.

BAYBAM/KAYNAKLARA

GOFE GUNEY DOGU ANADOLU'DA PBOTO TUBK

IZLERV4T

55

Ka5garlr Mahmucl'un Divanii Liig6ti't-Tiirk'de bahsedilen, kudsi hadis olarak kabui edilen bir hadis de qdyleclir: "Benint bir ordum var,7tr, Onlara
Tr)rk admr verdini ve dofti cihetine (titkelerine) yerleStirdim. Herhangi bir kay;
me rlJkelendi{int zantan, igte bu Ttirkter'i onlarm tizerine nutsallat ederint"%'
Azerbaycan Valisine Muaviye'nin _Hazs Tiirkleri igin yazdrfl bir mektupta ise qu ibarelcr bulunmakla dfi91 : "idarendeki araziye Ttlrkler'in aktn ve

ya{ntalarda bulunduklanndan, bunun tizeine onlann arkalanndan takip igin

(suvnri birlikteri) sevkettig,itulen ve bu takipcitein yagnn edilen Sqteri onlonn
elinden geri alnus olrtuklarmdtrn bahsedip duruyorsun. Anan sana nmtem tut'

sun! Sakm bb daha br)yle bir hnrekette bulunnttt, TirHer'i kendine karp krE'
ktrtnta ve onlardan sakm bir Seylher alnmyc gahEma. Ben Allah\n Elgisi'nden
iSittint Buyard.ular fti.' 'Tiirkler yav$an otu biten yerlere (yani Arabistan'tn
aqa$r kesimlerine) kadar ilerliyeceklerdir".

Hz. Ali'dcn rivdyet cdilctiline gofe, Horasan'tn fethi ile ilgiii zafcr mcktubu F{2. Omer'e rrlaqil$tn<1a, Hz. 6mer sevincce[i ycrde;
orslara bb orda gdnderntentis olsaydtm! Keske bizintle aralar a'
rasrnda ateg|en bir dtniz alnmsmt ne kadar isterdint (Biz de orQlar{I gitnrcnt$ alurduk) "decli. Bunun tizerine Hz. Ali,
,,

,,

- Ey Mri'ntinlein Entiri,

KeEke

HorasanTn fethi ile neden stkmn iginde kal&-

ntz? Halbuki bu qok sevindiici

endiqe iEinde dcdi ki:

bir otaydq." O zaman Hz'6mer, btiytik bir

oralarm ahalisi (Ttirkler) yerletinden gtkacak've ilE defa dafiIarak (yer ytizinli isdl1 edecekletdir) Ugtilctisri onlann son da!ilnnlan ve (is'
tilklan olacaknr). Buna g,Are bu (belk ve niisibetlerin) nfisliinnnlar tizerine
gdkace{ine (bizinile onlar arasmfutki o b6lge) insanlan tizerine gelntesi daha
.
,^ , ,,94
,,

- QtinHi

da evloaff

MUKADDES KiTAPLARDAN TEVRAI'TA \T'CUC. ME'CUC

veya (Gog ve Magog)

Hz Nuh'un olullan Gog ve Magog

ismine Mukaddes kitap

qekilcle,$
geEtigi
sadcce isim verTevrat'rn Tekvin ktsmtntn baglangrcrncla
mekle yetinmi$tik. Bir Eok batlh Kaynak, Kur'an-t Kerim'de adt geEen Ye'ctic ile Me'ciic'i.i, Tevrat'ta adt geEen Hz. Nuh'un olullart Gog ve Magog
Daha 6nce,

so Z-ekeriya Kitapgr, "A.g.e."

sz Zekeriya

s.87;

KitapEr, "A.g.e." s.68.

ee Zekenya KitapEr, "A.g.e." s.77-'78.

es

Tevrat, Tekvin 10/1-5.

olarak zikrettikleri ve efsaneleri de Arap ve Miisliiman kaynaklarrn btiytk

bir ksmmrn Ee$itli tefsirlerine uydulu iEin konuyu, bu bdltimde teferruarlr

olarak ele almay uygun bulduk.

Yaptlgmlz aragtlrmalardan sonra gtirdiik ki, bizim bu dt\tincemiz yeni

olmayrp 1934 yrlllarrnda, profesor Yusuf Ziya (Yi.iruko$lu) tarafindan diiqiiniilmtig, aragtlnlmrE,dil tetkikleri ydntin<len incelenmigtitlm. Ruh*"tle andl$mrz Prof. Yusuf Ziya, konuya sadece dil yriniinden girerek, neticeye ulaqmak
istemigtir.

Eserinin bag krsmrnda, Hz. Nuh'un ofullarmr inceleyerelg Yafes'in Ttirk

soyunun atasr oldu$u fikrinden hareketle, Hz. Nuh'un di$er o$ullarrnrn da
Eegitli Ttirk boylarrnrn atasr oldu$unu ispatlamaya gahqmgtrr.

Rahmetli Prof.Yusuf Ziya (Yi.iriiko$lu):nun Dil Tetkiklerinden SamilerTuraniler aclh cserinden ozetle aqa{ldaki bilgileri vermek miimktindtirlOl.

Yafes

co[e, vujog ualay

yalan iuriur rur"]"g r]u,

Eqkinaz, Rifat, Togarma aiill rr.lts Kiiim oJJnim
IIam

-_i
put

l
Misrayim

Kus

Saba, Havilla, Ludim, Anamim,

Sabta, Raema l:habim, Naftohim,
Sabtaka; i
Patrozim, Kaslohin

Nemrod

---l
Kenan

Sidon, Hat,Yebuz,
Arvat, Amor,
Qamar,Grr, Grgas,

t,

HamatHeve,

Erk, Sin,

Saba, Dedan

Filistin, Kaftorim
Elam

Asur

Sam

ArpakEat

$elah, Heber, Peleg,

Yoktan, Elmudat,
Selef, Hagarmaut,
Yerah, Haduram,Mag,
Ozel, Dikla, Ebimail,

1oo
101

Aram
Uc, Hol
Gater,
Ma$

Prof. Yusuf Ziya (Yiirtikollu), Dil Tetkiklerinden Samiler: -Turanl ler, C.2, Birinci
Ktsrm,
Marifet Matbaasr, istanbul 1934.
Prof.Yusuf Zya, A.g.e., s.l2-15.; Kaqgarh Mahmud Divan u L0 gati.r-Tiirk rerciimei,
s.2g,
harita, kroki.

S. BAyRAM/KAYttRxLRnl

e0Rf

CUNry OOcU RIIROOI-U'OR pROtO rUnX iZlrnVlg

57

Sebe, Ofir, Havila, Yubab

Yafes kelimesi tiirkEede yupr.rlm kelimesi ile fonetik ydnden benzerlik

gostermekteclir. Gomerler; Yafes'in olullalndan biri olan Gomer, tarihin
en maruf kavimlerinden olan Kimmcr'lerl03 dir. Egkinazlar, qtkll achnt lagryan bir kabiledir ki, Tiirkistan'da Ozbek ka^bileleri iginde Igkah adr ile bi-

iinit.

Iqrkh-iqikni-$kinaz halini almtgurls. Rifatler, Fas'cla bulunan

Riflerdi;l0s. iog"rtai, Do$u Asya'cla bilinen bir Ttirk kavmidir106.
Yafes'in ikinci o$lu olarak gosterilen Magog, meghur Mogol'dur Gdk
Mogol olarak da kullanrlrrlo7.
Ugiincii o$lu olan_Jt4adaylar, Medlerdir, Asya'da Koyballar arastnda Madrr adryla butunurlarlos
Yavanlar-iyonlar Yunanltlar olup, iyon "a/' kelimesinin bir-geqit telaffuzundan iuaicttirloe. Al\a, Sarular'rn ddrt kabilesinden biridirllb. Tarsis--

Tartq-Tarduq Orta Asya'da bir Ttirk kavmidir, Gdk Tiirk Hakanlart ile
rekabet halindeclir. Bunlarm bir kolu M.O. ikibin ytllarrnda ispanya'ya gitm\ olup- Tartisos adryla gohret bulmuilardrlll. (Acaba rahmetli Prof. Y.
Ziyaburada ispanya'da bulunan Basklart"' mr kastediyor? Basklannda Tiirkler'le akraba bir kavim olduklan Rahmetli iistddrm Dr.Hamit Ziibeyr Kogay tarafindan ileri siirtilmiiq ve sdhibi ol<lu$um 6n Asya Mecmuast'nda
Eeqitli makaleleri yaynltilfiltstrr

loz Yusuf Ziya, a.g.e., s.14.

i03 Yusuf Ziya, a.g.e.s. 16.
104 Yusuf Ziya, a.g.e.s.l6.
los Yusuf Ziya, a.g.e., 16.
i06 Yusuf Ziya, a.g.e., s.16.
1or Yusuf Ziya, a.g,e., s.16.
1os Yusuf Ziya, a.g.e.16-17.
los Yusuf Zya, a.g.e. s.17.
110 Yusuf Ziya, a.g.e.l7.
1r Yusuf Ziya, a.g.e.s.l7.
112 Dr. Hdmit Ztibeyr Kopy, Diinyada bir Bask Davasr Var, 6n Asya Mecmuast,
'r

C.VI, s. 64,
Arahk 1970, Ayyrldrz matbaasr, Ankara, s.6-7. Fransa'nrn kuzeyibatrst ile, Ispanya'nrn kuzey
dolusunda ya{ayan Basklar'tn kendi geleneklerine gcire, Yafes'in Ogll Tuballn aMdt
olduklanna inanmaktadrrlar. Mes'udl , Nurucu el-7.*hep adh eserinde Iskitler oldulunu
kaydeder. K. Bouda baksganrn Sumer, Batr Kafkasya dilleri ile muk4yese oldulunu hydeder.
K Bouda, baskganrn Sumer, Batr Kafkasya dilleri ile mukayese edilebilecetini 1938'de
agrklar. J.B. Lisearrangua, Japonca ile Baskganrn mukayese edilebilecetini R. I-afon, kaftas
dilleri ile Lucian Bonaparte fince ile, A. Winkler, Ural-Altay dilleri ve Ttirkge ile Jose
Alenrany Ural-Altay dilleri ve Kafkis dilleri ile mukayese eder. Avrupahlar Baskonen adtnt
verdikleri, kendilerinin ise Euzko, Euzkodi adrnr verdikleri basklar'rn Ispanyollarla soyca
ilgileri bulunmamakta olup, Basklar'rn Orta Asya Grigleri ile Hunlar'a yenilen Alanlarln
gcigleri ilgili olabileceli belirtilir.

Kitimler-Kiran-Kitay-Kuray veya Hrtaylar, kuzey

ein'e adrnl vermiqierbir Ti.irk kavmidirler. Dodonimler = Tocliin =
Ttittin kavmi olmahchrll4. Tubal kavmi meghur bir Tiirk kavmiclir, bir ara
Qin'de imparatorluk <tahi kurmuglarclrrl15. id"g"gler, = Moqoglar - Moggoglar Rusya sahasrnda goriiltirtro, Moskova
Echri ile ga{rrgim yapar. Ermenilcrdir.
dir113. Tubal kavmi mcghur

Trras, Yafes'in difer bir ollu olup Etriiskler'in mengeidirllT (Etrtiskler'in Tiirk soyundan geldiklerine ait Sayrn Adile Ayda'nn 1974 yrhnda yayrnlanan bir eserillS bulunmaktadn. zira tarihte at nallanndan krvrlqmlar
Erkaran suvariler, genellikle Turkler'<1ir119. (Bu satrrlarrn yazafl olarak bcn
de aynt gortiqti kabul eclerek destekliyor ve bir atlama tagr olarak izrnir'in
bir ilEesi olan bugiinkii fiRE'de arkcolojik bir kaa yaprldr{r takdirde atlama ta$l olarak bazr kitdbe ve ip uglan bulunabilece{ini srrasr gclmigken arz
etmeyi millibir g6rev addcdiyorum).

TEVRAT

vE iNCiI,'de YE'CUC ve ME'CUC

Kur'an-r Kerim'in dc kabul ettili iiE mukaddes kitaptan biri olan KitabMukaddes Tevrat bilinrti$i gibi milAddan onceki yrllarda, milde! srraialnda ve hatta mildttan sonra II. ytryrlda bile zaman zaman kalcme ahnrnrq,
iEine qifahi tarih ve folklorik unsurlar girmiqtir. Bu konuda N{aurice Bucaille La Bible le c;oran, et la science arih eserinde goyle diyor ,,Muhtemcl
bu zengin edcbiyatrn ortaya Elkmasr, israil Kralhfrnrn baglarrnda, is6,dan
cince 11. asra do$ru olmugtur. Bu cl0nem krahn
Eevresinde bulunup, faaliyetleri yaaya inhisar etmeyen, bir taklm ktilttirlii kiqilerden ibarct olan katipler kitlesinin zuhur ettigi bir cldnemdir. GeEen bOliimtle zikrolunan ve
yanya gegirilmcsinde iizel bir gaye ve fayda bulunan, az sayrdaki klsmi ilk
metinlcr, bu cldncmclen kalmrg olabilirler"lN... "Erki Ahid, gesitti ilrlerde ve
farkh uzunluklarda olup; sdzlti rivayetten hareket editerek dokuz asrdan fazla bir zanmnda, nniteaddit lisanlarda yaalnus olan eserler ktittivan dentektir.

-t

I 13 Yusuf Ziya, A_g.e., s.17.

114 Yusuf Ziya, A.g.e., s.17.
1r5 Yusuf Ziya, A.g.e., s.18.
116 Yusuf Ziya, A.g.e., s.18.
117 Yusuf Ziya, A.g.e., s.18.
118 Dr. Adile Ayda; Etrtiskler Ttirk mii idi? T'iirk Kiilttininti AraErrrma Enstitiisii, yayrnlan,
Ankara,1974
1le Bkz. Dr'Ramazan $eEen, A.g.e., s.45, H.520111'2f M. tarihli Miic'met el-tevarih adh eserin

'120

356. sayfasrndan naklen: "Mes'udi dcr ki: ein, Ttirk, Flind, }lengi ve diinyadaki diger
milletlcrin hiiktimdan Babil I liikiinrdanna hiirmet ederler.../Babil hiikiimdan kelimesinden
Abtrasi l{alifelerini anlamak gerekir/... Qin hiiki.imrtarrndan sonra, Ti.irk hijktimdanndanKO
q6n gehri sahibi gelir. Bu Tokuz O[uzlar'rn hiikiimdan olup"yrtrcr ve atIlar hiikiimdan atlnr
al1.r. Zira, yeryiiziindcki hiiktimdarlar arasrnda onun adanrlanndan daha kahraman ve
kan
dokmeye istekli adamlan olan, ondan daha gok atr olan kimse yoktur. Ulkesi qin ile Horasan
E<illeri arasrnda yalnrzdrr..." denmektedir. Dolayrsryla eski efsaneler, mil6d sonrasr ea$lara
uzanml$tlr.
Mauric6 Bucaille, Kitab-r Mukaddes, Kur'an ve Bilim (eev.Dog.Dr.Suat yrldrrrm), 6.8askr,

izmir, 1985, s.24.

S.

BAYRAM/KAYNAKLARA

G()RE GUNEY DOdU ANADOLU'DA

PROTO

TtjRK iZLERi/s1

Bu esein gofiu, bazen birbirinden goi ,unt donenilerde, oltrylara ya da

zaruretlere bafih olarak dizeltilnig ve tanmnilanntqttt."

59
dzet

,,Hz.Musa'ya nisbet edilen itk beS kitabm tentel unsurunu oluEturacak olan
Pentateuque'iin Yirhviste metninin yaztlmasr, isa'dan 6nce X. astrdadtr. Daha sonra bu metne elohiste ve sacerdotale denilen rivdyetler il6ve olunacaktrr"12l. Milethn once IX. aslr sonu ile VIII. astr ortalartnda (Hz.ibrahim,
Hz.Yakub, Hz.Yusuf d6nemi) Elohiste metni, Yequ (Josue) Hakimler kitaplarr bu ddneme aittir. Tesniye kitabr M.6.Z2t'0en sonra yaztltr. Yeramya'-

nrn kitabr bir astr sonra kesin qeklini alrr. M.O.598'de Babil S[rgiinii ve
Hezkcil'lin peygambcrligi, M.O.587'cle Kudtis'iin diiqmesi ve ikinci siirgi.in
d6nemi hA.O.S:S'e kadar dcvam eder. Bu d6nemde, Tekvin Kitabt, Hz.Yak0b'un vefattna kadar olan bOliim, iiEiincti bir riv6yet oluqturacak tarzda din
adamlart tarafindan tekrar kaleme ahnlr ve bu metne Sacerdotale denilmektedir. stirgtinii izleyen devre hikmet kitaplarl olup, M.6.480 yrlrna do[ru
yanl1.. Hz.Eyyub'un Kitabt, M.O.V.asrr ortalartnda kaleme altnrr. Eccldsias
veya Qohclet, M.O.III. ytizyrlda yaalmrq olup, bu asrrda Ncqidclcr Neqide'
si, I ve II Tarihler, Ezra, Nehemya Kitaplart ortaya Elkar'
"M.O.UI. yuzyilda en az rig tiirli) ibranca Ktafu Mukaddes nrcfiui vardt:
Massorethique nrctni, bundan hsnrcn terclinrc edilen Yunanca metin ve Sanilriye Tetratt.'Hz.isa'dan bir asv r)nce, bir tek metin tesbit etnrcye giriEiliise de,
Kitabt Mukaddes metninin nihat olarak tesbiti iEin nilhttan sonra birinci asrt beklenrck gerekecektir"l2z diyor Maurice Bucaiile.
Degiqik varyantaki Tevratlar giintimiize ulagmamlSttr. En eski Tevrat,
Hz.isa yakrn bir donemde, Hristiyanlrk dncesi Kumran mafarastndaki tomarlar, klasik mctinle farkhlrk arzeclen i.S.tlyiiryrta ait "On Emir"i ihtiva
eden papirus ve i.S.V. yuzy1'a ait Kahire'deki Geniza parglan dtgtnda, Kitab-r Mukadcles'in bilinen en eski Ibranice metni i.S.IX. asra Ertmaktaclrrll.

,,,septante nrctni" Yunanca

ilk

terciime olup, bu metin milaltan sonra

VII. asra kadar otorite olarak kabul e<lilmiq olup bu terciimenin en eski
Orneli miletmn sonra lV.ytizyrldandrr ve British Museum'da bulunmaktadtr'
Codex Vaticanus achyla anrlrr. St.Jeroma, Milfdtan sonra V.asrtn ilk yarlsrncla ibranice metinleri esas alarak latince bir metin haarlamtq ve bu niishaya milattan sonra VII. ytiryrlcta biltiin diinyaya yayrlmast sebebiylc Vulgate

121

1n
123

Maurice Bucaille, A.g.e., s.25

Maurice Bucaille, A.g.e.,s.27.
Maurice Bucaille, A.g.e., s.19.

adr verilmiqtirl24. Bu terciirne 1545-1563 yrllanncla Trente Konsili tarafindan da resmileqtiriimigtir.

Bu agrklamalarclan sonra Tevrat'ta konumuzla

aynen gdztlen gcEirelim:

ilgili ksrmlan yorumsuz,

Tekvin, 10 Bab, 2-5: 'Yafer'in gfullaru Gonter, ve Mectic, ve Ma.day, ve

Yavan ve Tubal, ve MeEelg ve Tiras125. ve Gonrcr'in ortulbrt: Askenaz, ve Rifnt, ve Togarnta. Ve Yat,an\tn o{ullan: Et$a ve TaqEiE, Kittim, ve Dodanim.
Memteketlerinde her biri diline gdre, nilletlerinde kabilelerine gdre, ntiltertei-

nin adalan bunlardttn bdlilndtiler."

Kirab-r Mukadcles'in Tesniye aclh ksmr, 2g.boliim, 49-57.fasrlla n bazr
isldm mtifessirlerinin Yc'ctic ve Me'ciic'e atfen yapllan yorumlan ile biiytik
benzerlikler gosterir. $oyleki : "Rab, uzaktary diiny.anut ucundan bir milleti,
dilini anlantayacafim bir nilleti kartcl uEar gibi senin rizerine getireceN kocantq olanm Eahsrna itibar etnteyen, qocuklaro aanmyery sert ytjzlt) bit ntillet,
ve o seni helhk edinceye kadnr, haln;anlanntn senteresini, ve toprafrntn senteresini yiyecek; ve seni bitirinceye kadar sana bufiday, yeni Sarap ve yap, hayvanlanntn yavrulanru ve kayunlannm yavrulartnt brakmayacaktr. ve bijriin
menileketinde gilvennt$ oldafiun yilksek ve dayantklt duvarlann dt)grinceye kadcr seni btitiln gehirlerinde ntuhasara edecekler; ve Allah'm Rabbin sana verdifr nrcnileketinde, seni bililn Eehirterinde ntuhasara edecekler. ve d.tigmanlarmm
seni kqkmacafii nruhasarada ve stktntrda bedeninin senteresini, Allah'm Rabbin sana verdifii ofiullarmut ve lszlannm etini yiyeceksin. Araruzla plan nazik
ve gok zarif adanun gdzti, futrdeSine karE4 ve koltnundaki karuma kary ve
Eocuklarmm artaknlanlanna kary kcttil olacalq ve drisntarun seni btinin Eehirleinde nhstracap nruhasarada ve stkmttda hiE bir sey kalnmdtrtt igin kendisinin yentekTe odartu gocuklarmtn etinden onlardan birine vernrcyecek
Naziklifiinden ve zaifli{inden dolayt ayaftrun tabarunt yere kqnmfia altsnnnus olan zaif ve nazik kadutm gdzi koynundaki kocasrna karst, ve o{luna
karE| ve ktnno karEr, ve rnhninden yeni dofian Eocurta kars4 ve do{uracafr
Eocttklara kary kdtti okrcak; gtinlai dtigntarun seni Eehirlerinde s*qnracafu
ntuhasara ve xktntrda, her tirlii yokluktan dolayt onlan gtz-lice yiyecek.,,
Bu babta, Allah'a karqr kulluk gorcvini yapmlyan yahurli milletini uzak
diyarrlan gelecek bir kavimle Rab tchrlir etmekrc<tir. ibrani dinini islah ve
Hz.Musa qeriatrnr yeniden temin gaycsi iEin kaleme ahndrll soylenebilir.
Yeremya 5/15-18: "iEte ey israil evi, uzaktan rizerinize bir ntittet getirecertin4 Rab diyor ki; o zorlu bir ntillet, eski bir millettir, ve ne dedikkrini anla-

124
1zs

,
'

Maurice Bucaille, A.g.e., s.19.

Karqrlagrrnnrz. Bkz. E.Bilgig, Atatiirk, Fakriltemiz... A.g.e. s.97, "...umrnafu adamlar yangrn
-Babag
TiraS'da, sarayda kan dciktiiler!, Evet, Enlil-mdbedinde kan d<ihriller;
9t-kardrlar...
Mabedinile dc kan d<iktiiler" s.101'de "Son Gulium krak Tirikan'a kaql kazandr$r zafer'l
anlatmaktadrr". TiraE yer isrni, Tirikan kral ismi ve Yafes'in o{lu Tiras. isim benze riiklerine
dikkat ediniz. Bazr dilciler, gobanhk devri isimleri veya kelimeler birbirine benzer, bu
benzerlikte akrabahk aranmamali denrekle ise de, biz onlara katrlmryoruz.

s.

BAYRAM/KAYNAKLARA

G0RE GijNEY DoGu ANAD0Lu'DA PRoT0

TURK

jIlERi/s3

61

m(Estn.OnlannokktltftaE*birkabirdir,hepsiyirtitkrdb'O{ullarmmveka-

yiecekler; asmalanlannrn yiyecektei namtan mahsriltinri, ve ektnefiini onlar

ntveincirartaEtanntyiecekler,gtivenmekt.eoldufun&tvarhEehirleriniktlryla
fnini o gunleide bite sizi btittin btitlin bitirmeyecertim' Rab

'vurup ykacaklir.

diyor"

Kitab.rMukaddes,in}Iezekiel38.bOllimiinve39.|.24.Eeaynen$oyle:
RoEun'
'V;i;;" Rabbin Su sdzti geldi: Adem ofilu' Magog diyannda olan'
ve de:
et'
kargt peygamberlik
fu{eSekin, ve Tubal'tn ueyi Coga yiinel, ve ona
ben
iqte
beyi Gog'
RaL Yehova qoyle diyoi: Roqun, Meqekin, ve Tubal'tn
takacaftm'
sana karqryt*; u" ,"ni geri gevirecelim, ve pnelerine Erngeller
biiyiik
giyinmig
esvablar
afu
seni ve biliin ordunu, itlari ve atltlan, hepsi
bir ciimhuru, onlarkalkanh ve kiiEtik kalkanh, hepsi krhE kullanan biiyuk
Gomeri ve biila beraber, hepsi kalkanh ve mi$ferli Farst, Kuqu' ve Putu;
ordulartnt, seninle
tiin ordulannr; qimalin sonlartnda Togarma evini, ve btitiin
beraber Eok kavimleri gtkaracaftm.''
ve
,,Sen,
yanma toplanntq otan b|)tljn ctinthurla beraber, haztr ol,
Senin

sonra' yoklantlacaksm; kthaztrlan, onlan koruyan ien olacaksm' Qok zantan

toplanntq olanlara,
lrEtan kurtanlntry diyara, gok katnilardnn israil dartlarma
idi;
harabe
bir
fakat onlar kavmsin yillarda gelecekin, o dafitar ki" dat nti

IardanE*tlnlntts,vehepsientniyeteotumnktaolncaklar.Vesengtkacaksm,
ve seninle beraber olan Eok
bir knsvga gibi geleceksi,, ,,n ve btjnjn ordulartn,
kavmlar, dian kaplanmk igin bir bulut gibi olacal<smu'

"RabYehovasdyledior:Ogtinvakiolncakki'aHrnabirtakmtEeyler

k6ni dtiEtinceier diisiineceksin; ve diyeceksin duvarsu k,yler diyan'

gideytn hepsi duna gtkaytm, rahatta olanlarm, emniyette oturanlann tizeine
ve yo$11a
varst oturntaktalar, ve kapt siirgiileri ile kcpilan yok Qapul etnrck
olan yerlere' ve miletntek igin, ve harabe olmuEken ginili adam otumtakta
gtkncal<stn, o kavnt
iEin
letlerden toplanmq otan kninm kary eltni d1ndiirmek
ki,davarvenmlkazanmrEtt;dilnyanmgdbefiindeotumnktadr'$eba'veDe";;,r;
mal
TarsiE tacirleri, ve btinin geng aslanlan sana diyeceklu: Qapul
ve altm
almak fgn nif gehin? Yafima igin ni ciinthurunu .nnUayl .GitnME
mi?"
igin
etmek
tayntak, davar ve nrut ahp gdnirmek biiyiik Qapul
de: Rab Yehava Etile
"Bttndan dolryt" Adentortlu,peyganberlik et ve Gog'a
nisin?
diyor: Kavntm ilrait enmiyette ontrunca, sen o grtn h$enmiyecek

gelecelg ve

ve

sen ve seninle beraber

bir Eok kavimler, hcpsi atlara binmiq, biiyiik

bir ciimhur, ve kuwetli bir ordu olarak, gimalin sonlarlndan, kendi

yerin-

Israil'e karqt gden geleceksin; ve diyan drtmek iEin bir bulut gibi kavmin
sen de takdis
6niinde
gdzii
kacaksm; son giinlerie vaki olacak ki, milletlerin

olunacalmTilman,eyGogonlarbenitantstnlardiyesenikendidiyanma
karEr getirecelim.

"Rab Yehova Ecile diyor: onrara kary seni getirece?im diye o gilnrerde yillarca peygantberlik etnt$ olan kullarmt israil peyganfterleri vasilast ile
eski
grinlerde kendisi igin sdylentiE oldupunt adam sen misin? ve
Gog israil diyanna kargr geldi{i zaman Rab yehova'nrn s6zii, o gtinde vaki olacak ki, ateg p0sktrecelim. Qiinki.i krskangh$rmla gazabrm ateqi ile sdyledim:
Gergek
o gtin israil diyannda btiytik sarslntl olacak; ve denizin balrklan ve goklerin kuqlan ve klnn hayvanlarr, ve btitiin yerde siiriinenler, ve yer iizerindeki btitiin insanlar, benim yiizi,imden tirreyecekler, ve da$lar yrkrlacak, ve
uEurumlar dtiqecek, ve hcr duvar yerle beraber olacak. ve ona karql krhg
diye biittin dallanma ba$rraca$rm, Rab yehova,nln sozti; ve herkesin krhcr
kardegine kargr olaek, ve ona veba ile ve kanla hiikmeclecc[im; ve onun
tizerine, ve ordulan tizerine ve yanrnda olan
Eok kavimleri ilzcrine coqkun
ya$mur ve iri dolu taneleri, ate$ ve krthk ya[drracalrm. ve kendimi
btiy{ik
edece{im, ve kendirni takdis edece$im, ve gok milletlerin gozii oniinde
kendimi tanltacafrm ve bilecekler ki, ben Rab'im."
Bab 39
"Ve sen, Adent ofilu, Coga karqr peygamberlik et, Ve de:
Rab yehola
qdyle diyor: Roqun, ve MeEekin, ve Tubahn beyi Gog, igte, ben
sana karglyrm; ve seni geri gevirecefim, ve seni ileri giitiirecelim ve qimalin
sonlarrndan seni grkaracafrm, ve seni israir dafra' iizerine getirecefim:, ve sol
elinclen yaylnl ve sa! elinclcn oklarrnr vurup dtiqtirece$im. Sen btttin ordulartnda, ve yaynda olan btittin kavlmlarla, israil da$lan tizerinde dtiEeceksin; Yesinlcr diye hcr Eeqit yrtrcr kuqa, ve krnn canavarlanna seni verecelim.
Agk krrda dt\cceksin; E{inkii ben soyledim, Rab yehova'nln sozti. ve Magog i.izerine, ve adalarda emniyette oturanlar tizerine ateq gcinderece$im;
ve
bilccekler ki, bcn Rab'lm. ve kavmrm israilin iEintle mukaddes ismimi
tanrtaca[rm; vc artrk mukad<rcs ismimi bozdurr.mayacafrm; ve millctlcr
bilecekler ki, israilcte Ktidils olan Rab benim. iqte,-gctilor, ve vaki olacaktrr,
Rab Yehova'nrn sozii; soylcrlifim gtin bugi.indtir. vc israil gehirlerinde
oturanlar Elkacaklar, ve silahlarr ile ateg yakacaklar, ve onlarr, kuEtik kalkanr
da, btiytik kalkanr cla, yayr rla, oklan da el sopalannl da, kargrlarr da yakacaklar, ve bunlarla ycdi yrl ateq yakacaklar; ve krr<lan odun taqrmayacaklar,
ve ormanlardan kesmeyccekler; gtinkii silahlirla ateq yakacaklar; ve kendi_
lerini gpul etmi$ olanlarr Eapul e<leceklcr, ve kcndirerini yalma etmig olanlarr ya[ma e<Iccekler, Rab yehova'nrn sdz[.

"ve o glin ,aki olacak ki, israilde denizin

sarktnda, gegicilcr deresinde coga kabir ycri verccclim, ve oradan gcEcnlcri o durduracak; ve orada Gogu
ve btitiin ciimhurunu gomeccklcr vc oraya Hamon - Gog Deresi clenilecek.
Ve mcmlekcti lcmizlesinlcr tliye israil evi yccli ay onlan gommekte clevdm
edecekler. ve onlan mcmlckctin biiti.in kavmi gcimecek, ve onlara inpt buldu$um giinde nam olacak, Rab ychova'nrn sozii. ve devam tizere memleket iEinden gcEccek adamlar, ve o gcEenlcrlc bcrabcr memlcketi tcmizlemek
igin ycrin tizcrinde kalanlan gomecck adamlar ayrracaklar; onlar yccli ayrn

S.

BAYRAM/KAYNAKI-ARA

GORE GUNEY DOGU ANADOLU'DA PROTO TIJRK iZLEBi/5s

63

sonunda araqtlracaklar. Ve memleket iginden gepcek olanlar geEegekler; ve

biri insan kemifi gdrtince, gomecek olanlar onu Hamon - Gog deresine gomiinceye kactar yantna bir niqan koyacak Ve Hamona da bir qehrin adt o-

lacak. Memleketi ternizleyecekler.

"Ve sen, Adent ofilu, Rab Yehova Srile diyor: Her EeSit htSa, ve ktnn biiftin canavarlarma de: Toplarun da gelin; sizin igin kesecefrm htrbana, israil
dafilan ilzedindeki btiytik kurbana, her yandan toplarun da et yiirl ve kan i'
gin Yirtitbrin etini yiyccekiniz, ve dl)nya beylerinin kantnt, koglann, kuzulann,
ve erg,eElerin, bo{alarm karunt igeceksiniz, hepsi BaEanut sentiz hayvanlandr.
Ve sizin iqin kestifint kurbandnn, doyuncaya kndar yafi yiyeceksiniz, ve sarhoE
oluncayo kadnr kan igeceksiniz. Ve atlara, ve cenk arabalarma, yifrtlere, ve
btinin cenk erlerine, sofrantda doyacakma". Rab Yehovantn sdzii'

"Ve izzetini nilletler arasmda g^sterertirn; ve yililttilP)m htilonilmii ve iizerlerine koyrlufi.tru elinti btitt)n nilletler gdrccekler. Ve israil eli o giinden, ve
ondan rite bilacekler ki, ben onlann Allahl Rab'int. Ve milletler bilecekler ki
israil evi kendi fesatlartnCan iitiirii siirgiine gittiler; giinkii bana hainlik
ettiler ve yiiztimii onlardan gizlcilim; ve onlarl dilgmanlartmrn eline verdim,
ve hepsi krhEla diiStiiler. Murdarlrklarlna gore ve giinahlarma gore onlara
ettim, ve ytiziimti onlardan gizledim".

incil'rle Ye'ciic ve Me'ciic

UE muka<klcs kitapdan incil'<le Yc'ctic ve Me'ctic konusu Yuhanna'ntn
Vahyi, 20. bab, 7-10. krsmrncla aynen qtlyle gcEmcktedir: "Ve bin yrl tamont
olunca, $eytan zindorundan gdzillcccktir; ve yein ddrt kdEesinde olnn nilletleri, Ye'cric ve Me'cticti, saptrnmk ve onlart cenk igin bir araya toplantak tize'
re Etkocakttr; onlarut sayts denizin kunu gibidir. Ve yein geniSlifii tizerine
Qthilar, ve nrufutdrJes ordusunu ve sevgili Sehi kuSatttlsr; ve gdkten ateE inip
onlan yedi. Ve onlan saptvan iblis, canavarla yalanu pqgantberin iginde bulunduHan atet ve kiiktirt gdtiine atildt; ve ebedler ebedince griruliiz ve gece
kendilerine azob edilecelair"

Avrupa Ansiklopedilerinde Ye'ciic ve Me'ciic

Batrh kaynaklarda Yc'ciic ve Me'ctic yada Gog ve Magog konusunda kssin yargrya varamamqlar ve konuyu aydlnlatamamrq, bilakis daha da kanqtrrmrqlarcltr. Bir ktsmt, Hazer Tiirklcri, Bir ktsml iskitler olarak zikretmiq,
bazrlan iki miiphcm rnillet olarak gOstcrmiq, bazrlarr cin ve devler oldufunu soylcmig, slav kavmi olabilccefini, Biiyiik iskender olclu$unu soyleyenler
de ElkmrQtlr. Ancak gunu s0ylcycbiliriz ki, Gog vc Magog Eski Ahitten arapgaya Ye'ciic ve Meciic qeklincle geEmiStir. Zihinlcrde hcp Avrupa vc orta-Do$unun Ye'ctic ve Me'ctic tarafrnclan iqgali, sayrlanntn Eok oldulu,
yerytizi.i sakinlcrini oltltireccklcri ve btitiin sulart iEecekleri, bir korku ile,

Ee$itli varyantlarla anlatlhr. Ashnda bu likirler, Eski Ahidten arap miifes.

sirlerine gegmiE olup, altrnda iEgal fobisi bulunmaktadrr.
Encyclopedea Britannica dzstle goyle iler: Gog, Kryametten once ortaya
Erkacak habis trir kuwettir. Magog, Ermenistan'da bir mevkiyi temsil eder,
Efsanelerde, devler ve cinlerle qekillenir. Gog ve Magog adh iki heykel

Londra'da Guikl Hall'dadrrrro.

Encylopidia de I'lslam'da ise: Yafes, Ye'c0c ve Me'ciic'iin ceddi olarak
de nadiren slavlara da atfedilir. ye'ciic ve Me'ciic, Gog ve Magog olarak da takdim edilir, Kitab-r Mukaddes
ve Miisltiman-eskatolojisinde qeklini bulur, Magog'un Yafes'den geldi[i ve
bu fikrin arap kaynaklannda da bulundu$u kaydedildikten sonra, diinyanrn
kuzey-Do$usunda oturan bu kavim, ahir zamanda Orta-Do$uya (gtineye) hiicuma gegerek buralarr \gal edeceklerini, yer yilzti sakinlerini okli.ireceklerini ve sayrlannrn da Eok oklu{unu belirtirt2T.
geEer. Hazer Ttirklerine hamledilirse

The jewish Enclylopddia ise: "Mtrgog, Yafes'in ikinci ofilu olup, Gontnter
ile Maday arasmda buhtnur. Magog, cinmtariaslar'm dofiusunda, Medrerin batsmda yerleEntis, Kuzey-dofirdan gelen kanyk barbar bir l<nvint oldufiu, belirtilir. Hazer denizi ile Kalkasyo arasrna yerlesen kftas nrcnEeli bir kavint
olabilecerti, iskitler otabilecerti veya iran veya inlo- Avrupah olabilecekleri tizeinde durularalg Magog'un bir ntillet olabilece{i, liderleri olan Gog,un Gyges
ota b i I ec e rti bc I irt i I ir128.

La Grancle Encyolepddie ise: Gog ve Magog, Yuhanna'nrn ri,iyalannda

belirttigi dehqetli bir buhrandrr, orada leyran, Allah'rn segilmiq kullarrna,
biittin milletleri krgkrrtmasr adr altrnda ozctlbnir. Gog, Magog diyarrnrla bir
prens olarak gosterilip, Yahudili{e muhalif Kuzey millcrlcri toplulu{unun
baEt. olarak tasvir edilir. iskitlcr diye isimlendirilen barbar milletlerdir, Asya milletlerinin Awupayr istildlarr (Hun Tiirkleri-Macarlar) istilalarr olabileceli ve ahirer gtinii ravsvirlcrinc definirl2e.

A Jeffery, The Foreign Vocabulary of the eur'an, adh eserindels, ye,ctic ve me'ctic'iin Btiytik iskcnder'le ilgili Stiryani hikayelerinin bir kahntrst oldulu, Ye'ctic ve Me'ciic isimlcrini arapga olup olmadrklan konusunda
Eiipheler bulundu{u, hemzeli ve hemzesiz okunabilece$i, bu isimlerin isldmdan 6nce bilindikleri, ibranice ve siiryanice olduklan, onlar hakkrncla qiirlerde gciriilen ifadelerin, hristianlann ahiretle ilgili yanlannclan bclirrilir.The
Univenal Jewish Encylepedie"' ise, Cog, Yafes"in o[ullarrndan biridir, Migog ise tam manaslyla tayin edilememigtir. Belki onlar s6mi ol1m Encyclopedia Britannica, [,ondan, 1953, C.X, s.475.
127 Encyclopedine de I'isl6m, C.lV. s.1204-1205.
12s The jewich Enyclopedia, l,ondon, 1904, C.VI, s.19.
12s [: Grande Encylopedia, Paris, C. XVIII, s. f 167-1168.
1so A jeffery, The Foreign Vocabulary of the Qur'an, Geekwad's Oriental
s.288-289.
131 The Universal Jewish Enryclopedia, New-York, 1948, C.V, s.10.

Saries, Nu.

LXXX,

S.

BAYRAM/KAYNAKLARA

GdRE GUNEY DO{iU ANADOLU'OA

PROTO TIJRK iZLERisT

65

gdsterir. Gog, Mc'c0c arazisinin krahclrr' O

biiyiik bir fatih olup, bir gok tilkelcri ve milletleri istild edcr, Sonunda
Filistin'deki israil Da$ianna kadar gelir, Eeqitli fesadhklar zuhur eder ve
israil bu kanqrkhklar neticesinde htirriyetine kavugur. Ezekiel'in bu kehaneti
vaah olmach$r igin Gog ve Magog da aErkca bclli defiklir. o zamantn kuvvetli devleti KUEtik A,sya'daki Lidyahlar olabilir. Lirlya Klahnm lakabt Gyges'le
aynrdrr. Di$er bir tahmine gore, Magog, Babil'in cipher'idir' Yahudilerden
aiaplara geqli$i sOylenmektedir. Kur'an'da attflar varcltr. Yeciicii ve Me'ciic
bunun arapga qeklidir. Gog ve Magog cin ve devlerin ismi olmuqturl3z'
mayan Kiig{ik A.sya'daki

lrkl

incelemiE ve Gog, Magog, Peygamber Ezekiel'in 38 ve 39. bdltimterinde Gog ve Magog kavminin kryamete
D.Sindersk, konuyu daha dctayh

yakln gunlcrde yapdacak tahriplerden ve harblerden bahseder, Yahya Peygamber de buna \aret ecler. Hz.lvluhammed'in barbar rnilletlerden, tuhaf bir
.detay ilave ederek, Kur'an'da bahsettifi mana' Kitab-r Mukaddes ile ayntdrr, Biiyiik iskcndcr (Hz.Zti'l-Karncyn) onlartn aktnlartna nihayet vermig ve
gegebilecekleri yegane geEicie tungtan ytiksclen bir duvar koymuqtur. Bu duvar kryamet giintine clofru giiriilttiriilerle ytkrlacakttr. Zii'l-Karneyn (iki boynuzlu) ismi Makeclonyah fatihe dcnilir ki, o, cliinyanm obiir ucuna kadar
giti. Ye'ciic ve Mc'ciic, Gog ve Magog Orla Asya'daki barbar millet dalgalanna verilcn isimclir. Ahdi Atik'dc bu isimlerle iskitler bcnimsenir' Barbarlann istil6lalna mani olmak iEin Biiyiik iskender tarafindan yiikseltilen
tunE cluvann cfsancsi Eok eskidir. M.Roth bunu, birgok eserlerden yaptt$t
iktibaslarla isbat etti. Bu efsanenin 1am mctnini Pseudo-Callisthene'nin Siiryani yazmasrnda muhafaza e<lilmiStir. (IILasra ulagtr' M.Ernest A.Wallis Budge tarafindan The History of Alexander the Great, Camridgc 1887 adtyla

yayrnlanmrltlr).
,gndge, iskenderiye arSivinde bulunan, iskender'e ait bir huistiyan efsanesini yeniden zikrederkcn... Bir gtin iskender Kuzq bdlgesinde ytiksek bir dafun
gtriEine (Kaftas Dartuta) ulaSn.. I'ers Krah l'utrarlak tarafindan irlare edilmelerine rafmcn 300 ihtiyar ona leblilde bulundular... Oradan dar bir patika, Hunlar'rn vah;i kabilelerinin oturduklart mekdnlara do[ru sevkettiler
ki onlartn prcnslcri Gog, Magog, ve Nawal, Japhet'in siilAlesindcn gelen ktrallardrr. Bu barbarlar Ei! et yerler, insan kant iEerler (tevrattan gegme) ve
hayvanlar gibi yaqarlar (g6Eebe). onlcrine gelen Seyi yakrp yrkarlar; ekseri.

ya medcni komqularrna akrnlar yaparlar. Mrstrh \Eilerin yardtmt ile (o tarihlertle Kuzey-Dolu Anatlolu'da tunE, baktrdemir-altun iqEili$ Mtstrltlardan
daha ilcriclir, Artaclolu maclen iilkesi iliye anrltr. Efsaneye ait arqiv malzemesi Mnrr'dan gekli$i, efsancnin Eski Ahid menqeli oldu[u aErk ve sarih
1sz

The Univcrsal Jcwish Encyclcpcdia, Ncw York, 19948' C' V' s' 10

66

sS/TURK ol.jNYAS| ARA$T|BMALAB|

olarak belli oluyor. iskender Kuzey Kafkasya'ya geEmemigtir) iskender demirden ve tunEtan kuwetli bir demir kapr ile, iki da[rn yamaElarr arastndaki dar geEiti kapatarak, barbarlarm d4anya sirayet etmesine mdni oldu"133.
E.Montet tYe'ctic ve Me'ctic Tevranaki Gog ve Magog oldufiu sdylenir, genelliHe bunlar Asya'daki bqrbar nilletlerdir, Ahdi Atik'deki bu isintler iskitter'e uygulantr" diyor. Aynr eserde, "Bunlar Bi)yiik iskender taraftndan iki dafi
arastna yapilan dentirden bir duvarla doldurulntuStur. Ahir zamanda bu demir
knpr lanlacaktr. Burada mahcfrr Eelvin insanlanntn, yeniden dirilme ve htlHlm gi)nilnde tekrar ddnecekkine dair bir int6" oldu[unu belirtirlg.
M.Kasrmirski; Ye'ctc ve Me'ciic, Tevrattaki Gog ve Magog'dur. Orta Asya'daki miiphem barbar milletlere verilen isimdir. isldm inancrna gore, Btiylik iskender bir eluvar yaparak onlann istildlarrna mani oldu. Bu duvar
yeniden dirilme zamanrnda yrkrlacak demekle, burada bir gelece[e iqaret etmcktcdir"l35.
M.Savary; Ye'ciic ve Me'ciic'i.i Jagog ve Magog adryla isimlendirirls.

H.l,ammens, Dtinyanrn sonunun yaklagtr{rnr haber veren musibetler ve

garib hadislere tekadtim edecektir. Mesela, Ye'ci.ic ve Me'ctic istilalan gibi

37.

Hiie r-C-ang, "Buiaya denir kapt denilmesi, bu yilzdendir. Bu kapilar Tu

kiu yani Gok Tiirkler'in hududu agmamalan igin mania olarak yaprlmrgtrr.
Bu mevki Orhun Abidelerinde, Qin ve Arap kaynaklarrnda zi\redilen, bu
giin <le mevcut Demir Kapr, Derbeil.ir"1s.
Meydan Larousse, Me'ciic maddesinde, Kutsal kitapta Ki.iEtik Asya'nrn
Kuzey-Do[u-suncla yalayan kavimleri, ozcllikle iskitleri belirtmek igin kullanrlan terim olarak zikreder. Ayrrca, Apokalipsis'cle kiliseye karqr birleqen
pagan kavim <liye nitelerl39. Gog'u iskit Ulkesi olarak aErklarl4. ye'ciic
maddesinde ise Eok krsa boylu yaratrklardan kurulu Ye'ciic ve Me'ciic kavimlerinin nerede yaqa<hklan kesin <le[il<Iir. isldm dinine gore, bu kavimler,
insan aya$r basmamrg iki da$ arasrnda yaqar. Baa yorumcular, bu kavmin
Qin'de yaqa<hlrnr soyler. Ye'ctic ve Me'cUc'iin B[ytik iskender'in Hinclistan

133
134
13s
136
137
108
'r3s
140

D.Sidersky, l-es Origines des l-6gendes Musulmanes dans le Coran et dans les Vies des
Prophetes. Paris. 1933. s.132-134.: I Cerqhollu. A.g.e., s.103-104.
E.Montct. [r Coran. Paris, 19.19. s.4l4.l I.Ceirahofiu, A.g.e., s.104.
M.Kasrmirski, Lr Coran, Paris, Fos.ll, s.646-651.
M. Savary, I-.e Coran, Paris, s.297.
FI.lammens, L'Islam Croyances et Instilrition, Beyruth,.1943, s.70.
l{iien-Cang'a gore Peyganrbcr'in Qalr'nda Orta Asya, Islfrn Tetkikleri Enstitiisi.i Dergisi,

C.lV. Ciiz.1-2.
Meydan l-arousse, Me'ciic Maddesi, C.8, Istanbul, 19'12,s.501.
Meyclan l,arousse, Goga Matldesi, C.5, istanbul, 1972,s.715.

s.

BAyRAMIKAvNAKLARA

GI)BE GUNEy Dodu ANADoLU'DA PBoTo rURK izlrnilss

67

seferi ile ballantr kuranlar oldu[u glbl, 'llirkler oldufunu ileri siirenler de
bulunmaktadrrl4l.
Joseph Horovitz'de "Kur'ant Kerim'in 18193 ve 21196. dyetleinde Ye'ctic
kelimesinin Me'ctic ile beraber kullanildtfunr, bu lafalartn gegtigi her iki sure'
nin Mekke'de ikinci devirde nazil oldufiunu krydedidikten sonra Hz.Muhammed'in Gog ketintesi Ye'cric ite tahvil ettigini ve bu kelimenin de asltrun Suiye
menEeli "Agog"dan geldi$ini ve hatta Hag ve Mag geklindeki Mandeen isimlerle scs yoniinclcn benzerliklerini ele alr. Ye'ciic ve Me'ctic isimlerinin
srhhati sabit olmayan imreu'l - Kays'a ait qiirlerde bulundu$unu kaydederla2.

Tarihte Alp Er Tunga, difer adryla Afrasyab adr verilen yiice Ttrk b0yii$ii tarafindan kurulan Scythe veya iskit adt verilen Proto - Tiirk kavmine iranhlar Sakalar demekteclir. Yunanltlar Scythai (Skit = iskit), Romahlar
Scae, Qinliler Sai, Sintliler Sakya /Sekya adryla anarlar. V.O.Uin yrllarrnda
iE ve orta Asya' ile Do[u Avrupa'da yagamrqlar hdkimiyet tesis etmigler,
bozkrr devleti kurmuqlarcltrla3.

Tiirklcri, M.O. 665 yrllanncl a "Gogu" vcya "Gog" yonetimincle Kafkasyalan, btittin Mcdya'yr (iran'r), Dn[u ve Merkezi Anaclolu'yu, Suriye'yi
alarak Mrsrr stntrlanna clayanmtqlardrrl44.
Saka

Qu-$u-Su ve Saka Amirgioi uru$unun iki koludur. Livi oyma$rntn bir

kolu olan Si-Livi, Si-Enpi, Sikir, Si-Kullat, Si-Kar Tugara, Karluklar, Pamir
sakalan, sibirya'daki Sagay Tiirklcri, Krrgrzlar'rn Sayak boyu Saka oymaklarrdrr. Sakalar'rn Si - Sakan adr verilcn kolu iran'cla yaqamrglardrr.

Ttirk Sakalart'ntn Gog boyu, Ktir'iin yukart b6lgelerine yerleqmiqlerdir.

orta Asya biiytik Ttrk TarihEisi'rahmetli Prof. z,eki velidi Togan, 'Gogar'
adrnr 'Gdk-er' olarak yorumlamakta, Prof. Dr. M. Fahrettin Ktrzto$lu da
'Gok-er' anlamtnt bcnimscyerek, bunlartn O$uz Han'rn altl oflundan biri olan "Gok Han"a ba$lamaktadlrla5.

cog ve Magog boylan, 24 Tiirk boyu

arastnda gosteSiiryani iskender Romanr <ta 22 Turk oyma$r arastnda Gog ve Magog-

Saka Ttirkleri'nin

rilir.
'un isimlerine ycr

141
142
143
144

'r4s
.r46

uerir146.

Meydan l-arousse. Ye'ci.ic Maddcsi, C.12. istantrul' 1973, s.760'

Joseph I lorovitz,Jewish Prope r Names and Dcrivatives in the Koran, Hetrrew Union Collelc
Annuel. Cincinnati, Ohio, USA, 1925, C.ll' s.l63 -164'
(Etnolojik Bir Deneme)'
$iikrii Kaya Sct-eroflu Adnan Miiderrisollu, Tiirk Devletleri Tarihi
Azerbavcan K1ilriiiDcrne-Ii Yayrnlan. No: 21. Ycnigtin Matbaast, Ankara. 1986. s.l2.
$rikrii lbya Sefc'roflu - Ainan Miidcrriso!,Iu, A.g.e.. s.13.
$tikrii Kaya Sefero$lu Adnan Mi.iderrisollu, A.g.e. s.13.
jutrti xoy, Seterollu - Adnan Miidcrrisollu, A.g.e. s.13.; Edip Yavuz, Tarih Boyunca Tiirk
Kavimleri, Ankara 1986, s.28-29. KarErla5trrrnrz, Ebulgazi Bahadrr I Ian, A.g.e. s.49 - 52.

68

6O/TURK OUNYASI ABA$TIBMALABI

Ebul Gazi Bahadrr Han, SeEere-i Tarakinne adir eserinde, Belh'e ba{h
Gur Echrindenl4T bahseder. Aynr zamarzda O$uz Han'rn Oldti$ti, Huqenk'in
tahta yeni grktr$r zamant gdsterir ve alctlfr <liyarlar arasrnda Acemi de g6sterir.

Qin kaynaklarma gore Ttirk Mitolojisini yazan ve isldmiyet Oncesi Tiirk

Tarihinde yetkili ve vel0d olan Ankara Universitesi Dil ve Tarih Co[ra$a
Faktiltesi Profes6rlerinden Dr. Bahaeddin 6get, tSZt yrirnda Malazgirt 7aferinin 900. kutlama yld6niimii vesilesiyle yaynladr$r "Ttirk Mitrilojrsr" adh eserinin 70-71. sayfasrnda Ye'ciic konusunu qdyle yorumlamakta ve Efsanesini
g6yle vermektedir:

"... Orta Asya knvintlerinin bir zantanlar fiksek dcmir dnilar arasmda knhp, sonra da dnglan eriterek dtsan grkuklanru anlatan efsnneleri inceleniSrtk
Orta - Do{u kavintlerinde de buna benzer ban inanglar vcrdt Oniar da bdyle ynksek dafilan a{an ve dentir knptlan devirerek yeryiiztine felhket getiren bir
kavntin varltftna inantrlardt. Hemen henrcn her kutsal kitapta gegen bu Ye'cilc ve Me'ctic efsonesine ters taraftan baktlmca, Ttirk ve Mofiollar'm Ergene-

kon efsanelerini hatvlanmmarun intkknt yoknr. Bunlar nihayet,

insan

muhavyelesinin bazt fantrcilerirulen baEtr<a bir Eey defillerdi. Bu ,Jq benzerliklere bakarak, btiyrik sonuglara varnmk, elbette ki, dopu olmayacakttr.
"Onasyalilarla Avrupalilar Ttirkler'i, herhalde Ye'ctic ve Me'clic kavimlerinden biri olarak saymrylardu Faknt, Trirkler bunu kabul etmenislerdL Nitekin,
Kaggarh Mahnntd'un.kitabmdo Ye'ciic. ve Me'cric Seddi, Qin Secldi olarak gdsterilnrckte idi-

Fakat, Han - Ndme'cle durum boyte dcfiklir. Han - Ndme'ye g6re, Ozbekler'in yurdu K a r n ti I b a k a r da[rdrr. Bilindi$i iizere bu da$, kutsal kitaplara gore Ye'ciic ve Me'ciic'larm oturdu{u bir da! idi. Han-Ndme'ye
g6re,6 zb e k I e r srk srk bu da$clan Erkarlar veO z g a n,.vani O $
u z - H a n'rn nesillerine bile feldket gctirirlcrdi. Aynr eserde, dzbekler'in
yerini garip yarattklar cla alrrlar.

'Yahuditik ve Huistiyan hleni, do{udan ve ya kuzeyden bdyte bir kavntin

kopup gelecertine ve bundan do.hyantetin kopacafina inanntqlardr. Bunun igin de Htristiyan Akni bu anq anrlarca beklenis ve Orta Asya'dan gelen her
Ttirk kavntini, Ye'ctic ve Me'ctic'lar sanntqlardt. Hele Attilla Hunlart'ntn akmktrq brittin Awupalilarca Ye'cilc ve Me'ctic kavinilerinin geliEi gibi kttbul edilmisti (Atilla ve Hunlar, s.142). Hunlar hakkmda sdylenniE, bir Hdstiyan
Stiryani efsanesi ni dzetliyece{iz.
"Bu efsanede de Ergenekon destanmda oldufiu gibi demircileri de gdrtiyo,uz. Astl dnenili olan nokta, bu kavinilerin "T'annrun entri ile sedlei ve de147 Ebulgazi Bahadrr FIan, $ecere-i Terakinre, Tiirk er'in Soy Kiittigii, Terctiman 1C101 Temel
FLser- s.34-35.

S.

BAYRAM/KAYNAKLARA

GORE GUNEY DO6U ANADOLU'DA PROTO TURK iZLERi/61

69

li:r4;i++,!;;r

:iiri'.:j

Eski

Milli Elitim Bakanli$r Bakan giriqindc bulunan "Tiirkicr'in Ergenekon'dan Qrkqt"

yagit boya tablosu

ntb futpilan det,irerek yiy,tiztinc yayilftu{ olnnlan" inancrdtr. Kendisini" T*nrtnln klr"b$cr s$nan .Attila ile daha sonraki Tiirkler ve Mofollarda da bu
iruaXq var{ir" Onlar da kendilerini, kotii yola sapanlarl cezalandrramak i'
ordusu" olarakkabulediyorgin giinderilmig " T anrrIartn
lardr. Hunlar hakkrndaki efsane qoyledir:
Ergenekon ve Ye'ciic Seddila8.

"Htrnlar, Ktftas Dart,kn'nm tek gegidinde bulunan knpmtn, kuzey bdlgele'

rinde oturuyorlardt. Briytik iskender, Itrunlar guneye iner de, kendi tilkelerinde
ta{ risttinde taE bile brakntazlor ve yakarlar diye, kuzqe bir aktn yapnmrtl msarladt. Ordusunu toplayarak, Dicle ve Ftrnt Nehirlei'nin kaynaklannt gegen
btiyilk istkender, Dortu Anidolu'ya ulastt. Ondan sonra da Nusas a<llt bir da!r gcEti. Bu da[ln otesinde de, her tarafi Eok yiiksek daflarla Eevrili biiytik
bir ova vardt. Ovaya inen iskcndcr, daflara bakmrE ve hayrctlcr iEinde kalmqtr. Etrafindaki bazr tticcarlar, bu btllge hakkrnda ona bilgi vcrmigler ve
bu da$ara insano$unun trrmanmadrflnl sdylemiqlerdi. Onlara gore, bu da$lann otesinde N u h P e y g a m b e r'in o$lu Y a f e s'in soylan otu-

rurmuq ve onlaln da, bi[ Eok krallarr varml!. Bunlart duyan iskender,
da$arrn $tesin<lcki kavimlcrin bu taraf a gegmemesi ve insanoflunun ko'
runmast igin, bu da[larla bir kapr yaprlmasrnt emretmiE' Bunun iEinde' tig
bin demirci ite iig bin bakrr ustasr Fltrtarak, oniara btiytik bir kapl yaptrrtme. Bu kaprya da D a r y a I geEitline koydurmul.
14s prof. Dr. Bahaeddin Oget, t'tirli Mitolojisi, Selguklu Tarih ve Medeniyetini Aralttrma
Enstittisii Yayrnlan, Ankara 1971, s.?1.

70

62/TURK DUNyAst ARA$T|BMALAR|

"Fakat bu kaptnm, onlan edebiyyen durdurannyacafrtnt Btiytik iskender dc

biliyormuE. Bunun iEin de kapmtn iizerine Etile bir kilhbe yazdrnuE: "Hunlar,
bir zaman gelecek ki, bu kaptlardan aEtp, iran ve Roma rilketerini elleine gegireceklerdir. Ama, bundan sonra, yine kendi bdlgelerine gekileceklerdir. 927 ytl
sonra, onffduklan yerden glap, yenidzn yerytiztine yaylacaklarda. Bu defa btittln dinya, onlarut atlanrun ayaHan alunda titreyecektir. Bu kaptrun yaptlrymdan 950 yl sonra ise, H u n K r a I t bu gegitten geEecek ve Tann Daprun
buyrurtu

ik

btinin drinyayt ertentenli{i alnna alacaktr".

"(BaSka bir kaynafia gcire ise:) Tanrtntn enri ile, Bilyiik iskender'in yapnrd$t bu knpilar devrilecck ve denideki kum taneleri kadar saytstz, gdkteki
yildatar ksdar katabaltk bir ordu gelecek ve yerytiztinLin her yanmt elleine gegireceklerdir. Bunlar arasmda H u n I a r da vardt.,." G6riildiifii iizere bu
son parafraf tamamen Tcvrat'tan intikal etmil....

Muhterem hocam, Prof. Dr. Bahaeddin Ogcl'in yukancla adr geEen Ttirk
Mitolojisi adh eserinde 184. sayfada yine aynr konuya temasla, Han - N6me
adh yazmaya dayanarak qOyle diyor:

"... Ye'cic - Me'ctic halkmm K a r n ti I b a k a r dafimdan gtlay ve etsaErEr Ttirk nitoloiisine, islkni tesirler ve iran nitolojisi yolu iie
gelntistir. Ye'cric ve Me'ctic'lrtnn Knmtilbnknr Dafit'ndan Etkar gtkntaz, itk 6nce i t - B a r a k t,e K, p g a k titkaterine saldtrnus olnalan da rizerintJe
durulacak dnenili bir olaydr" Qilnkn Ozgan-Han'tn yaruna gelen Saklob - Ilan'm ortuilan, Barak - Hsn'la KpEak Han, Ye'ctic ve Me'ctic'lonn kendi iizerlerine nasnl saldtrdtHannt korht ve dehgetle anlatvlnr.
rafa felhket

"Han - Nknte'ye gdre Ozgan-Han, Knrntilbakar Dafu'ndnn gfutp gelen bu

korkunE nnhluklarm saldvilan karssmda garesiz kalry kagacak ve sonra da
eceli ile dlecektir. Sonra Karneyn gelecek ve briiln Turan tilkesini ete gegirdikten sanra da 'Ye'ctic - Me'ctic seddi"ni yapacak ve onlan Kamrilbakor Dafrt'na hapsedecektir. islhm nitolojisine gdre bu sed, K a f k a s D e r b e n
d i ini. iran ntitotojisine gdre ise, N u E i r e v a n'm yaptrdtrtt D e m i r
Kap Sedd-i Ye'ctic-Me'ciic'dur. Han - Ndme'de Karnilbakar Dafir'ndnn E*an
bu gaip yaratklarm ilk defa S a k I a b'm ofiullan B a r a k'la K t f g a
k (KryEnk) saldtrnus olnnlar4 Karntilbakar Dart|run K a f k a s D a fi t a
r r odurtu inanctnt do{uruyor.... Qtinki Kpgak tilkesine yaktn olan b\lgeler
Ka.ftas Dafilardr."
$ah-NAme tcsirinde kalan Han-Ndme'de Ozgan-Han'rn Ye'ci,ic ve Me'ciic'lar tarafrndan oldi.irtilmesi ve T u r a n tilkesinin Zii'l-Karneyn eline
geEmesi, Prof. Dr. Bahaeddin Ogel'in Ttir Mitolojisi adr eserinde (s.3S6-3S8)
qilyle anlatrlrr:
"... Han-Nknte'de .... O z g a rl--Han (? = O z - g a nl U z - g a nl O
u
E z - Knn) adh bir Hanln yedi seferinden bahseder ve ondan sonra Ozgan

s.

BAYRAM/KAYNAKLARA

GoRE GUNEY DOGU ANADoLU'DA

Plq]ql!!I-q!!Ry63

71

Han'tn Ye',ctic ve Me'ct)c',lar larafindan nasil dldtinildil{ilne gegu. ozgan'Han'm Opuz IIan olmirsr gok muhtemeldir...
"(Han-Nhme'dc Kfgak (Kpgak) ve Barak Han, Ofitn'a kary isyhn etmis

iki knrdeE gibi gdsteritir. Ofiuz-Han, bunlal kendine baE efidirmek isterken, Kitr'
niilbaknr Dafu'ndaki O z b e k I e r'in isykn edip sehre indikleri habei gelir'
Karntilbakar Dafit, aslmda Ye'ciic ve Me',ctic',lann oturduklart vardt- Han-Nh'
nte'nin Ozbckler'i Ye'ctic ve Me'cric'larm yerine koyntas4 Ozbekler igin bir Seref teEkil etnrcse gerektir).
,,Haberciler, ozbekler'in Knrntilbakar Dafi',ndan inip, Tohntas Eehrinin et'
rafinr sard*lanru haber verdilcr. o{uz-Han bu stradn, kardtEleri KfEak (Kpgak)-Han,la Barak Han'm kendisine bas efutirnrckle meEgilldil. ortuz'Han bu
habei iki dtisnnnta sava;anuyacarttnt anladt ve kardesleri ile anlaEntak igin'
onlara etgi gdnderdi. Kfga Han',la Barak-Han, Ofruz-Han',m yan,na gediler ve

ofiiz Han onlara kendisine. bas epnelerini teklif ettL onlar dn otuz - Han'
'a

Edyle dediler:

,, Ey Harq bizint elinizden

bir

Eey

gelmez! Kamtil.bakar Dafi'nfutn bir sti-

rrt indi. Bunlann boylan gok uzun, baslan tryh fil ba.St, kulaklan knlknn gi'
bi, stryilan dn gekirgelerden ve knrmcalardan daha gok SavaE srasmda
lailaklarmt henten vticutlarma drttip gizliyorlar Bunun igin onlara ne ok ve
ne de lcrlry istiyor. Ontarla savasmantn intkhru yokrur. Birini oldilrilrsen onlt
getiyor; onunu rildtirtlrsen yiizti geliyor; ytizilnil drdtinirsen bini birden geliyor.
nfiag ve dal, ne v&rsa hepsini yiyorlar. Pmarlarda ne ktrdar su varsa, hepsini igiyorlar. Yerytiztinde ne ot ve ne de su kaltyol' TaStan baska bir Sey br
raknuyorlar. onlarla oyle gerin bier savaE yapt* ki, lesleri dartlar grbi yrfildr.
En sonunda onlan yine Karniilbakar Dafr'run igine sokabildik Ama ne fayda, daha Eo{atnuE olarak yine gktp geldiler"' Aruk bize dost ol' halinizden
habeiniz olsun. Bizint bu haliniz ne olacak? Aruk sen de kendi ilinin kaygde
sma dilE. onlar bizi g,eEip sana dopu geliyorlar. onlar bize benzentez; size

ot,

benzentez. Bunlar

Allah\n tant bir belilstdr".

"Ofiuz-Han,ordusunutoplayrybunlanntizerineyiniyorveonlanpekEok

kmyorsa da, bunun bir fayda vemtedirtini ,gOrerek T o h nt..a S\ terkederek

gekiliyor ve R tty i n-H i s a r'a slfrntyor. Btitiln halk ve ozbekler de onun
peSinden geliyorlar"
,,TohnnE

.sehrinde yalnu'ca

bir

kisi kntryor.

da yine Yafes'in ortlu olan

Knrneyn intS."
,(Han-Nknte iran ve niislrinmn nitoloiisini birbirine kanstvarak bir sentez yapmak istenistir... tezarla dtisnilEtilr. Karneyn TohmaE'ta kalh derken'
birden konuyu de{iyiriyor ve ayru Padisah'm B a b i I'de oardu{unu sdyhi'
yor ve onun hikdyesini anlatnnya bnsltyor.)"'

"I(nrne1m, bir giin diinyanm oturulacak e.n gtizel yerinin neresi oldupunu soruyor. Etrafindakilerden herks bir sq sdyhiyor. Grizellifii ile meshur olup da,
Karneyn'e oturnnk igin tavsiye edilen sehirrerin adtan gunlardtr: Hrtay, Huten,
Horosan" Iralg Qin, ve Magin, $ehr-i HAr, Buhara, Semerkand" Ttryy, Kazan,

Runt, Yemen, M6r, $ant."

"I{nrneyn, yaElt ve bilgiti bir kiEiden h b- r H a y a t ilyunun nerede oldufiunu soruyor. o da ' Kuzeyd.eki krranr*rar iirkesin'detlir, diyor, Bunun tlzerine Karneyn ebedthayat suyunu arannk iizere yola koyuluyor ve bu ntaksndutt
halktan gizlenrck igin de c a b u I k a karesine giriyontnt diyor. Knmeyn karanltklar tilkesini bastan nsafiya kadar dolastyor. Ann hayat suyunu bulup da
ignrck nasip olntuyor ... "

Goktiirk Hakanr Bilgc Kaan kitdbelerin<le; Mukadcles kitaplanla ye,ctic

Me'c[ic, bahsinde gcEen sc<l veya dcmir kapl iran mitolojisindecle belirtilen N u g i r c v d n'rn yaptrrdr$r kapr, Tiirk - iran srnrn olarak qrylc geE_

mcktedir : "Bltnca nitteti hep tanzim ettitrt. $intdide fesot olnwkum Ttirk
Hakaru Ottiken Ornnrunds oturur ise t)lkede ntihnet olntaz. ilerirJe (do{uda)
santug or'ostna kador sefcr ettint, clenize henrcn henrcn eristim. Gtrnqde... Tibet'e ulagunr. llatr'tla inci lrmafrna, Dcnrir Kaprya ve kuzcyde yerbayrrku
tilkesinc vardrm... ortikcn Daflarr memlckcti birlikre turmak igin elveriqlidir... Ey Tiirk kavmi, 6ttikcn toprafrncla kahrsan, imparaiorlu$u ebetliyyen
muhafaza edcrsin... Kardcglcrim, bcylcrim, rnilletim... bu taqr lrcn yazchrdim
vc soylcycccklcrimi, kalbimdckiicri oraya kaztjrrcllm..."ll4g).
YE CUC ve ME CUC

'tin UU$UNDUIIDUKLEIIi

Mukaddcs kitaplardan, Kur'an-r Kcrim, incil ve Tevrat'cla, ha<tislcrde,

Do[ulu vc batrll ilim adamlannln csorlorindc gcnig biEimclc, gcnclde yorumsuz vcrdifimiz Yo'ctic - Mc'ctic vcya cog - Magog konusunu : cscrinden
genig bigimdc yarartlanclrfrmrz ildhiyar Fakiiltcsi profesdrlerindcn Sayrn Dr.
ismail ccrraho[lu'nun Eok iyi aragtrnlmrq makrlesincle ,.... gdziitntesi giig,
gok yanlti bilinnteyen problcnilerdcn bii...'gcklintle nitclcmigtir. Hakh olarak
"... Bu kav'nrin, Tiirkler otdu{u fikri genis bir yer isgol etmektedir. Ncdense,
bttgtin oldttftt gibi, geEnis te de bazr milletlerin veya kisilerin, gesirli sebeblerle Ttirkler'e kury diiEnnnlklnn devom etnig, act olan taraf, tekentjr eden tarihten hkla ibret alantnytstnuzdtr... Tiirkler'e knry dtisntanl* hareketinin yahudi
nrcnEelerden gktfimt, onun Hristiyan akntine intikal ettigini, hakta bu
Jikirlerin islhnfi kaynaklarda da ptrylastkltfitn4 dnha oq olan taraf, sanki bu
fikirler
dintbir nds iniE gibi, bizzot ash rtirk olun nuiellifier taraftndan iElendifitini v:e
keruli asillartru inkhr eder dareceye dtiEiircltitrtilnti garece{iz" tlcmckte ve ,,Koktyca halledilecck bir is depldir. Hatti gctk 51tiE olan, belkirle niinrkrin olma-

s.

BAvRAM/KAYNAKLARA

G0RE G6NEY Do{6u ANADoLU'oA PRoTo TURK i44q{os

73

yan bir ntesele..."14e. olarak zikretmektedir. Prof. Dr. ismail Crrraho$lu'nun

kanaati 'Ye'ctic ve Me'ctic Tilrk olmaytp, her dewin Ye'ctic ve Me'cilc'ti mev'
cuttur.Her devirde diinyayt ifsad eden kintselerdir. her nilletten de olabilir.l50,
demektedir.

Yukandaki btiktin bu bilgilerin rErfrn<la:

1. Ye'ciic

- Mc'ctic -

Gog, Magog'un Ttirk boylarrndan

biri olabilecefi,

2. Konu, Tevrat'tan clo$makta ve ibrani kavmi daima yurtlannln iqgal

edilece$i, giiniin birinrle Ttirk hdkimiyeti altrna girebilecekleri endiqckorkusu ile mtifessirler bu kavmi kOttilemekte, Hristiyan milletleri ve Avrupa
(Hun istildsrnda oldulu gibi) aym endiqeleri paylagmaktadrr. Hristiyanlar gibi dhiret giinlcrin<lc Tiirkler'in hakimiyeti altrna girccekleri fobisi ile bu
kavrni kottilcmcktedirler.

3. lHz. Muhammctt'in Tiirk soyunu ovcn hadisleri bulunmaktadtr.

4. Qin Scrldi, M. O. IIL asrrda Ttirklcr'e karqr yaprlmq olup,3000 km.
uzunluktadrr. Biiyiik iskcndcr Dcvrinclen 100 sene sonra M. 6. ZZt de tamamlanmrgtrr.

5. Buynk iskcnder efsanclcrde belirtilclili gibi Kuzey Ka{kasya'ya hig u!ramamrltrr. }{z. Zi'l - Karneyn ile ilgisi yoktur. Mo$ollar da Eift boynuzlu
miffcr giycrlcr. Japon komutan ve savagErlarr da Eift boynuzlu milfer giyer-

ler.

151

7. Gog ve Magog kavmi, gok iyi at koqturan, cengavcr. kltE vc kalkant

iyi kullanan Allah'rn yi[itlik vcrdi[i bir kavim. Tarihe bakttltmz zaman bu
vasrflarr Ti.irklcrde gdriiyoruz. Yi$it, civanmert, ahi zihniyetini benimseyen,
kahraman baqka bir millct var mr ? Celccckte de dtinyayt hcgemonyast altma alabilccck baqka bir millct dtiqiini.ilebilir mi ? Tiirkler'in Orta - Do[u'da ileride alaca$r roller <Iiigtiniiltirse, konu daha da aydtnlt$a kavuqur.
8. Fcsadhk konusu, israil kavmine aittir. Hczkiel 39123. Arap dleminin
durumunu isc, son 70 scnedir Eok iyi mtigahade ediyoruz. Bu konuda tarihi iyi tetkik etmek gerckmektcdir.
9. Tarihte Tiirkler'in fesatlr$r, fitne fiicurlufu var mrdrr ? Biiytiklere gesalgryr hcr zaman gostcrcn, kiiEiikleri daima seveil, aman diycne ge14e Prof Dr. Bahaeildin Oget, tiirti Mitolojisi, Selguklu Tarih ve Medcniyc'tini AraEtrrma
Fnstitiisii Yayrnlan, Ankara, 7971,s.7 l.

rckli

t50
1sr

Isnrail Ccrraho$lu, A. g. c.. s. 125.

Kuwet, hAkimiyet, tannsemtrolii olan gift boynuzlu mifferi, O! uzl.Ian'rn M et e Han'rn

giydili soylenir. Mqgol savaEgrlan dagift boynuzlu milfergiyerlcr. EskiMilliF,!itim Bakanlr$
bugtinkii binasrna tagrnmadan cince, Ticarel Bakanhlt ile aynr binay paylasrrken, takribi
1965-1968yrllan arasrnda, Bakan girili son duvartnda asthyatltboya
Er g e n e k o n'dan Qrkrg latrlosu vardr. Bu tabloda, Ergenekon'dan Ekan Ttirliler. gift
boynuzlu milferler giymiglerdi.. 6. Qinliler, Tiirklere, Tu-kue dedikleri gibi Yue-Ci'mn
bozulmuq Eekli olabilir, Eive farkr da miimki.in...

74

66/TURK DUNYAsI ABA$TIRMALARI

rekli himayeyi gosteren, sildhsrza el kaldrrmayan, sevincini drganya belli etmeycn, iEine d6niik bir millet. Bizans imparatoru'Romanos Diyogenes ile
Malazgirt Meydan Muharebesi sonucunda SelEuklu Sultanr Alparslan'r diigtinlriiz...

Ttirk tarihi bildi{imiz ka<Ianyla Cokriirkler'den bu yana hep ma. umun

yanrnda olmuq, do[ruluktan yana olmug, isldmiyeti kendi rrzalarr ile kabul
ettikten sonra, Mekke, Medine, Kucliis'tin bekEisi krhE - kalkanr gdrevini gerefle ifa etmiqtir. Qinliler'in bi.iyiik hilelerine karqr bile safiyerlcrini muhafaza etmiglerdir. Buna mukabil,'Orta - Dolu ve Avrupa'<la HaEh zihniyeti
hdld devam etmekte, Tiirklcr'i her frrsatta kdti.imelcktedirler. Tiirk Ktiltiir
ve medeniyetinde fitne-lticur ile ilgili, Mukaddes kiraplarda bahsi geEen
mdndda bir delil gdsterilcmcz.
10. Magog, Mogollardrr. M. O. 2000-15m yrllann<la ve mildtran sonra I.
asrr ile XIL asrrda Bocring Bolazr yolu ile bazr Mogol kabileleri Amerika'ya

etmillcrdir. Krzrlderililcr'in rnenqciMolol boylarrdrr. C'jrz}iban kelimelcr

Orta Asya Ti.irkgesi ile benzerlik gosterir. Antropoloji ve etnografik benzerlikler de bu kanaatimizi dcstcklcr. bu konuda Amerika'da da aragtrrma
yapan ilim_ _atiamalarr olclufu gibi1s2, Ttirkiye'cle <le bu konucla ara$rlncllar
mevcuttur.l53gamnn ktiltti cle Krzrlderililer'e yansrmrgtrr.
gdE

Yukarrda arz edilen donclcr lgr[r altrnda Yafes'in kar<lcgi Mc'ciic'tin

Mogollar oldu[u kanaatrna sahibiz. Ancak Yafcs'in di$er kardcqi Ye' ctic'iin
Dolu Asya'h bir Tiirk boyu olabilece$i akla en yakrn ihtimal olmarak
dtgi.intilmektedir?
Ethel, c. Steward. The Turkish connection of the Dene and Na- Dene, Atattirk Kiilttir, Dil
ve Tarih Yiiksek Kurumu Biilteni, S.4,Tiirk Tarih Kurumu Basrnrevi, Ankara, 1986, s. 6-8.
Ethel steward, An Appache T'ribe of rurkish origins, conite International D'Etudes preOttomanes et OttomanesVIII. Symposium, Minnesota, August 14-19, 1988i Kanada Ottowa
Universitesi 6!re1im ilyclerinden fiayan Steward, Minneslta Universitesinde 16 AEustos
1988 tarihinde, verdili bildirisinde, M.S. 1024-1227 tarihleri arasrnda IIsi-IIsia'lar, Gobi
Qohi'nti giineyinden , Kholan, Kaqgar'rn do!usu ve Tibet'in kuzeyinden Kara-tlitayhlar M.S.
llL4-'1218 yilan aiasrnda bir krsmr deniz yolu ile Kore ve Kuzey Qin kryrlanndan gemi ile,
bir krsmr da Boering Bolazr kanah ile Alaska ve Amerika'ya goq etmiq mo[ollar krzrlderili
dedilimiz ApaEilerdir deme ktedir. Cengiz Flan istilasrndan kagan Molollardrr kanaatini ileri
siirmektedir. Bize gore, bu g{\ler, Mil6d cincesi Qallara airtir. Krzrlderili yani indian
kabilclerinde Molol rrkr mevcuttur. Bayan Steward, X. Tiirk Tarih Kongresi'nde de bildirisi
vardrr.
H6luk Cemil Tanju, Orta.Asya Goglerinde Tung Derililer, istanbul Marbaacrlrk A.g.; Reha
Oluz Ti.irkkan, Eski Amerikan Medeniyetlerinde Ttirkliik izleri, Milli Krilliir, C.l, S.11,
Kasrm 1977, s. 18-22; Ileha Oguz Tiirkkan, Erriisk-Siimer-Aztek... Bize Qok mu LAzrm? Trirk
Edebiyatr Dergisi. Alustos 1986,s.25-27; Reha Ofuz Tiirkkan, Tiirkler'in Atalarr ve Tiirk
Molot lliEkileri Meselesi, Tiirk Dtinyasr AraEtrrmalan, S.48, Flaziran 1987, s..179-184; Dee
Brown, Kalbinri Vatanruia G<intdiim, E Yayrnlariir, istanbul, 19?3 (Krzrlderilileri anlatan bir
roman); Ayrrca Krzrlderililerle ilgili dil, etnolojik ve antropolojik aragtrrmalar yaprlrrsa bazr
hakikatlerin giinyiiziine grkaca[r agrktrr. Mese16 Qimakum, Floka-Siyuks, Yuki,Tunika,Yugi,
Muskogee, Eyak, Elingit,.Qinuk, Kapuya, Takelma, Yakona, Kiova, Zuni, Otomag, ApaEi
kabilclcrinin tiirkolog ve etnologlarca detayh incelenip, dilcilerle de miinakagasr yaprlmas
gereklidir.

s.

BAYBAM/KAYNAKLARA

75

GORE GtjNEY DOGU ANADOLU'DA PROTO TURK iZLERV6T

ZU'L.KARNEYN PROBLEMI
Ye'ciic ve Me'ciic bahsinde geEen Zti'l-Karnel'n kimdir? Tarihi qahsiyeti
nedir? Bunun cevabtnt bugtn iEin kesin olarak veremiyoruz.
Ancak; varsaytmlar tizerinden gi{erek, Sumer 'Adab' gehir tlevletinin yr-

krlgr, Mezopotamya'claki Ad kavminin kum firtmast ve sofuktan ortadan

kalkmasr, takribi M.O.XV. astr ile M.O. IIL asrr gibi gok uzun bir devre
arasrna Zi'1-Karneyn'in yagadrlr Qa$'rn konulabilece[i diiqtincesindeyiz.

isl6m miifessirlerinin btiyiik bir krsmL Zii'l-Karneyn'i Makedonyalt BtLytik iskenclcr olarak tavsif ederler ve Zi'l-Karneyn'le iskender'i kanqttnrlar... Bu karqrkltk, Eift boynuzlu mifferin giyilmesinden kaynaklanmaktadtr.
ArapEada iki boynuzlu anlamtna gclen Zti'l-Karneyn, kuwet ve kudret sembolu olup, birEok kavmin kral ve imparatorlart, hakanlan, beyleri bu tact
giymiglerdir. Mogol savaqglarr da giyerler. Ttirk Hakanlan da, Japon komutanlan cla Biiyiik iskenclcr'in gerek yaqayrqt, gerekse yaptl{r savaglar ve Hindistan scfcri, bize o'nun bir Nebiolclu[u fikrine yaklaStrrmaz. 7ira, Allah,
Zi'l-Karneyn'e bi.itiin ilimleri vermiq, HAk <lostu oltlu{unu Kur'an-t Kerim'deki dyetlerde sarahaten belirtmigtir.
Muhamrned bin Hamza'nrn XV. asrr baqlannda 827 H.ll424

M.

senesin-

de tamamladr[r ve halen istanbul'da Tiirk isldm Eserleri Miizesi'nde 40 nurnara ile kayrtlr satlr arasl TtrkEe terci,imeli Kur'an-t Kerim'inde "Zti'l
Karneyn yani iskender" dcnmcktcdirl54.
Vakrflar Gcncl Mticlilrlii[ii Ktiltiir ve Tescil Dairesi Baqkanltlt Argivi'ndc Kur'an-r Kcrim Dolap Nu.27'<le kayrth H.933M.1526 larihli hattatr belli olmayan vaktf, sattr arast ttirkEe terciimclil 55 Kur'an-l Kerim'in Kehf S0
resi 18/84. Ayette: "Tahkik biz ana padisaht* virdtik Yir yininde dahi virdilk ana. Her nesneden v|stl olntag iEin"... 94'6yctte: "aynttlar. Ya Zii'l-Kar'
nqn didiler... " 95.6yctte: "iskender aytdt. Tengri Te'ald bana virdilrtil yigrekdnr.
Pes bana yardmt eyleyeyenriz.." gibi ifadeler bulunmaktadtr.

Yine Vakrflar Genel Miicltirlti$ii Kiih[r ve Tescil Daire Arqivi'nde, Kur'an-t Kerim Dolap 12 numaracla kayttlt, metin yazarl ve hattatl belli olmayan, 956 H.fij49 M. tarihli satlr arasl ttirkge tcrciimeli Kur'an'da Zti'l-Karneyn'
isken<ler olarak zikreclilmektedir.
Elmalr'h M.Hamtli Yazrr; Zi'l-L(arneyn bir ldkabclrr, Eift boynuzlu mi!fer giyen manastdadtr. Yemen'de Himyer iilkesinden bir fatih olabileceli gibi, Afridun (Feridun) ve iskender olarak da nakledenler vardr. iskencler'in

1s4

155

Muhamnred bln Hamza, XV.Yiizyrl Kur'an.Terciimesi (Haz.Dr.Ahmed Topaloflu), K0ltijr

Bakanhlr Yayrnlan, Milli Efitim Bastmevi, Istanbul, 1976, s.217.. . ^
Vannar" Geriel Miitliirliigf nrqivl'nCe bulunan iki tiirkge, biri farsga satrr arasr Kur'an
terciimeleri XVI. asrr dil cizellikleri agrsrndan incelenmele de$er eserlerdir.

Zii'l-Karneylerdcn birisi oklu$unu inkdra mahal yoksa tla iskender,in bir

yaptr[r dahi tarihen sabir <lefildir, demekrerlirls6.

sed

1685 yrhnda vefat eden vani Mehmet Efendi Araisii'l-Kur'an ve Nefaiarapga vaaz kitabrncla Zii'l-Karneyn'in o$uz Han

sii'l Furkan adlt 2 ciltlik

oklu$uriu zikrcder. ismail Hami Danigmcnd ile aynr g6ri\i.i bcnimser.

Mehmct Atcgollu 1985 yrhnrlaki makalesinclell7 zi'l-Karneyn, Tiirk Hakanr Mete, O$uz Han demekte, bir baqka yaasrncla, Mete Han'rn G6k Kudreti-Tann kudreti manasrna gelen Tanrftut iinvanr almasrnrn, b0yiik
hizmetlerdcn birinin zuhuru olarak yorumlanmaktadlr.

zi'l-Karneyn isminin iskencler olaralg arap mc<trcselerinclen osmanlr

mcdresclerine geEtili soylenebilir.
sarggl Erdem, Biiyiik Akad Krah Naram-Sin'in Zti'l-Karncyn
sauu

nurl

58.

olaca$rnr

Zti'l-Karncyn isim vcya lakabrnln bagrndaki "zti" ibaresi isl6m mtifes-sirlerinin, Himyer iilkcsinclc rlaha Eok kullanctrklan sebebiyle, Hadramut tilkesindcn bir fatih olabilcccfihi savunurlarsa da, sumerlilcrde de kullaulan ve
Eiviyazrh tarihi tablctlerin chqrncla, Kur'an-r Kerim'tle de gdriilmektetlir. EnbiyA suresi'nin 21l87-S8.dyetlcri "Zil'n-Nan hakhruh sc)ytediklerinizi de an.
o, dJkelenerek giderktn, kendisine gtiE yetirenrcyecefiintizi sannu{tt; faknt sonunda karanltklar iginfu: 'senden baEka Tann yoktur, sen nuinezzehsin, dofrrusu ben haksuhk edenlerdeninr" cliye seslenmiqti (88) Biz de o'na cevap
verip, onu tiziintiiden kurtarmlgtrk. inananlan bGyle kurtarrrrz" medlineledir.
Bu ayette Si.imer tilkesinde Ninive veya di$er bir okunugla Ninova,ela yalayan peygamber Yunus dleyhisseldm'a iiiaret edilmekte olup, Zu'n-N&r, bahk sahibi mdndsrna gelmektedirlse. uygurlarda, Bigbahk, yengibahk ve
cenbahk qehirlcri vardrr. Ttirklcr gencllikle bahk yemeyen bir miliettir. urfa'da Halil-i Rahman cOlii'nde kaynagan bahklara halk kutsal olclu$u iEin
dokunmaz.

1s6
157

-'158
15e

Elnrahh M.l{amdi Yazrr, IIak Dini Kur'an Dili refsiri, c.y,s.3274-3279,32g7,3291.

Mchmet Alegoilu, Bazr Miifcssirlere Gore Kur'an-r Kerim'deki Zti'l-Karneyn Biiyiik Ttirk
Hakanr Mcte Oluz I Ian'drr, Yeni Diipiince,20Aralrk 1985, S.216, s.3; Ttirkliiliin Eienlerinin
Jiice Imanr, Yeni Di.igiince, 18 Ekim 19B5, s.297, s.3,6.
Erdem, Zii'l-Karneyn, Zafer, Mayrs 1986, s.3-9. Ayrrca Bkz.sargon Erdem cennet
!..11con
ulkesi, T-afer, Temmuz 1986, s.3-9; saragon Erdern, KazrklarSahibi Firavun ,zafer,Haziran
1986, s.3-9.

Bkz.Divan-ti Ltig6li't-Tiirk, C.l, s.101'de "Uygur" bq gehirden meydana gelen birvil6yerrir.

Bu gehirleri Zti'l-Karneyn kurmu5lur. Bunlar Siilenri, Kugu, Cenbalrk, Bigbaftk, Yengibatrt
gehirleridir.

S.

BAYRAM/KAYNAKLARA

GoRE GUNEY DO6U ANADOLU'OA

77

Zi'1-I{arneyn1fl, efsanelercle ebe<li hayatl arayan GrlgameS veya belki de

Hrzlr Aleyhisseldm'dtr? Dicle ve Frrat nehri ktyrlarrnda ya$amq, Sumer' Akad veya Asurlu biiyiik bir kral veya ermiq bir velide oiabilir dtiqiincesindeyiz.

Divan-ti Ltigati't-Tiirk'cle, Tiirkmen ve Kalac oymak adtntn ortaya Etktqt

ile ilgili bir hikdye var{r: "Zi)'l'Karneyn, Senterknnd\ gegip, Tilrk tilkesine
yaneldi{i uralartTa, TfiMer',in gok kuwetli btiyilk bir ordusu bulunan '$u' a'
rJrnda bir Hakcnr vardt Balagasun yaktnrndaki $u kalesini bu agmq ve bu
yapwnxryft"..,' diye baglayan bu hikdyede zi'l-Karneyn adt stk stk geEer ve
bu hikayenin sonlarrna yakrn bir kntmda, "Ztl'l-Kameyn denilen adnm, bir
yolcud.ur. Bir yerde durnnz, buradan da geEer. Biz de kendi yerimizde kahnz.,'
,, ibaresinin geEmesi, Zii'l-Karneyn'in normal bir insan oldufu, korkulmadr[rnr belgelcmesi baktmtndan ilgi Eckicidir.

Ydkut el Hamavi, Mu'ccm el hflldan a{lt cscrincl e, Hazat iilkcsi tantttItrken, "... Derbend tliye bilinen BSb et'Ebvifu'rn arkastndaki ve Zii'l'Kar'
neyn serldi'ne yakrn Tiirk iilkeleridir" derken, Qin Seddi de{il' Kafkas ^
Cegidinden bahsetmiqtirl6l. Dig*t taraftan, A^sdr el bildct ve ahbar el-'ibad
adlr esercle "Bkb el-Ebvdb surunu Kisrt AnuEirev'tin irya etnistir, Bhb elEbvkb btiyiik cephelerden (huduttardan) bi1ldin Zira, etraftndaki geEirli nilletler dolaytsq,la diiEntanlnrt gokur..." ibaresil62 ile de, isldmiorta Cbg yazarlartntn
iletiqim araElartntn olmaytgt, ncsilden nesile qifahiedebiyatln vc folklor unsurlartntn tarihle iE iEe bulunmasr. birbirine kartgmast mtinasebctiyle daima
kartgtrnlmrgttr. Efsanelcrden ve yazma eserlcrden biri Kafkasya'tla biri, iran'da iki geEir veya iki clemir kapr veya dcrbent mevcut oldulu anlaqrlmaktadtr.

Efsanclcr, {cstanlar, halk hikdyelcri, mukaddes kitaplar ve tarihin biriqtikleri hususlal srralarsak; Ttirklcr'in Ergenekon Dcstantnda da belirtiltlifi
gibi, da{r eritcrck buluncluklart vacli<Ien Erkmalan; Qinliler'in Tiirk aktnctlannclan korunmak amacl ile M"6.221'de Qe-Huang-Di zamanlnda 3.000 km'
uzunlufuncla, 6 m. yuksckli[inde, bir araba geEecek geni$likte' diinyantn yedi harikasrndan biri olarak kabul edilen Qin Seddi'ni taqtan inga etmcleri;
Zti'l-Karneyn'in orta-Doluclan, bclki de Kuzey-Dofu Anadolu'dan, Do[u'ya (orta Asya, Mogolistan-lvlanEurya ve Kore kryrlan) gitmcsi, dcmir ve baktr madcnlerinin eritmcsil63 ue bir sctl inSaast hakikati ile karql karqryayrz'
.

rdo

Bkz.Dog.Dr.Ahmer Yayr Ocak, islSm Tiirk inanglarrnda Hrzrr.ilyas.Kiiltii, Tiirk Ktiltiiriinii

Araltpma Enstitiisii Yayrnlan, Ankara Universitcsi Bastmevi, Ankara, 198-5' s'43'55-58'

FLzrr'la birlikte l{ayat Qe5mesini aramastnt anlatan efsanelerin

cesitli varyantlartnt verir.
bi. Ranrizan $cqcn, A.g.c., s.138.

A-eSfiZ. Zii'l-Karneyn;in

161
162

163

Ramazan $eEen, A'g.e., s.145.

Bilintii[i gifri gin ScO.:ini Zil't-Xarneyn
mdnevi trir scd dtiEiiniilcbilir'

inp etmemiStir. Orta Do{uda, herhangi bir yerde

78

7OITURK DUNYASI ARA$TIRMALABI

Hz.zti'l-Karneyn'in demir ktittiklerini eritmesi konusu, Ttirkler,in Ergenekon Destanr'nda bclirtilclili gibi dalr ateqle eriterek, bulun<luklan vadiden grkmalannr hatrrlatryor ve dikkate qay6n benzerlikler gosteriyor. o halde:
Kehf Stresi 23l86.5yetincJe belirtilen ve zi'l-Karneyn,in gitti$i yer olan gtinegin battr$r yeri Karadeniz, giineqin do$du$u yeri Hazar Denizi olarak diigtiniirsek, aynca zi'l-Karneyn'in iskitler'e karqr Kafkas geEidinde demir kapr
yapmasl efsanesi ile birlegtirilirse; Do$u Anadolu'da demir yataklannrn bol
bulundu{u ve bdlgenin dalhk oldulu dtiqiintildtfi.inde, Ergenekon'un Do{u
Anadolu'da bir ycr olmasr, ihtimar dahilinrte<lir. itt oemii cevhcri, enao"olu'da bulunanarak iglenmiqtir. itt gag'oa Anadolu Maclen iilkesi olarak tanrnrr. Mczopotamya'ya maden ihraE edcr. TunE imalinin de Anadolu,da
kegfe<lildi{i unurulmamahdrrl64.

M. tarihinde Diyarbakrr (eski adr Amid)'a bafh Zii'l-Karneyn (btigiinkii, El6,zr! ili Maclen ilEesi)'de bakrr madeni bulunup iqletilmesi, orta
Qa!'<la buranrn adrnrn Zti'l-Karncyn olmasr165, F,lazrg ilinin giincyelo$usundan, Madcn ilgesinin kuzey batrsrncla HAZER coLU bulunmasr bu hipotezimizi kuwetlend i ren deli ller arasr nclach r.
1112

Bekir srtkr oransay, Teknik ve Kiiltiiriin Begili Anadolu, I,ll,lll, onasya Mecmuasr, c.lv,
5.64' Aralrk 1910, s.18'22; 5.65., ocak 1977, s.r9-22: s.66, gubar rgvr: sJ}-zz: Bekir Srtkr
pralyy,_Sgm9rli, Qin ve Ttirti.ili$kiteri,, Onasya Mecmuor,, S.55, Marr, 19?0,
Prof.Dr.Erdolan rvrclgr], Miistiinian 'l'iirk Dl'vtcrtcri rariiri, i;i;;1,i,1 bi"diliir.l-rtirresi
".il-ZZ.
Yayrnlan, Istanbul,

1,985, s.27 4.

s.

BAYRAM/KAYNAKLARA

GoRE GUNEY DOdU ANADOLU',0A PROTo

u ER

h.i
'\)
, \:

rul[

q!!E!171

79

NOtS

i?"

LE
LES

MONDE ANCIEN
D,APRES
ARCHIVES DE MARI

B KUZEY MEZOPOTAMYA'IIA ARKEI,OJiK ARA$TIRMAIAR

YE PROTO.TURKLER

arasrndaki (Dicle-Frrat) iilke mdnAs lna gelmekte olup, arapgada da nchl-cyn aynr mdndda kullanrlmaktadlr. Mezopotamya'ya M,O. 3500'lercle gclcn Sumerliler, burada insanhk tarihine 4tk tutacak
parlak bir me<lcniyet yaratmrqlardrr. Bugi.in kullandr$lmtz zaman olEtisii birimi saatin altmtghk sistemini, ilk yazr olan givi yaz$lnl, onlar bulmuglar-

Mezopotamya,

dlrl

iki nghir

66.

Ankara Univenitesi Dil ve Tarih-Co$rafya Faki,iltesi Sumeroloji Kiirsiisii'nii kuran ve Amerika'da olcn Prof. Dr. Beno Landsbcrger, 1937 yrhnda
toplanan IL Ttirk Tarih Kongresi'nde "Sonte Questions on the History of A'
sia Minor On Asya Kadint Tarihinin Esas Meseleri" adh teblilinde qoyle der:
"Erter biz Mezopotanrya ve Anadolu ite nrcEgul oldurtuntuz vakit, Qin hatta
Mtsv'dan farkh otaralg yalna antropolojik de{il, aynt zannnda cihan tarihi ara{trmosmtn bahis nrcvzu oldu{u h,issini her vnkit taEtrsak, bu kiiltdrlerle dett

r66

Prof. Dr. Emin Bilgig, Atatiirk, Fak{iltemiz...A.g.e.s. 120.

nt bir karabet hakktndaki karanltk hissiniz yerine,

olduPunu g()steren btlrham ikhnte edebitiriz,'161 .

killnir an'anesinin

nrcvcur

Yine Pr<lf. Dr. B. Lanclsberger "sunter diti yalna fenontenolojik bakmdan dertil, oTnt zantanda, tarilri bahmmdan da biltiin Asya boyunca uzunan
daEI* havalide konusulan geniE bir dil grubuna ait bulunuyor" Bu nev,iden ohtp, bugtin yasomnkta bulunan biricik dil ailesi Tilrk dilleridir. iEte bir Sunterli igin konuEmak dentek, tanzint etnrek dcntektir...Bl)ydk adam loal, gdz agntak=
gdrntek" clemektedirl6.
Sumer mcdeniycti, Sami olan Akadhlar tarafindan ortadan kaldrrrlmadan
once, canh bir dil olarak edebiyatr Eivi yazrsrna gegirilmiq,
Eivi yazrh kaynaklar tilkelcre yaylmrl, Babilliler tarafrndan da kullanrlmrgtrr. Tesirleri ise, Ahdi Atik'in ilk bahislerinde, en agikdr bigimde Tirfan hikdyesinde
gortilmekte oldu{unu Yahudi asrlh prof. Dr.-{enno Lanrlsberger aErkca belirtmigrirl6e

M.o. 2150-1950 yrllannda Mczopotamya'cla hiiktim siircn Gurium vya

Kutium millctinin Akadg nisbct eki olan krsmrnr atarsak Gut kalmaktaclrr.
Gut= Guz= oluz kavmi olma ihtimali ytiksektir. B. Landsbergcr,,,..tarihintizde Tilrklerle en yaktn bir suretle niinasebattr olan, haua belki de ayniyet
gdsteren kabite budur" demcktcdirlT0.
B. Landbcrger, s6z konusu tebli{incle Gur <Iilincten kalan bozulmamrg
bazl kelimclcri vcrerek, TtirkEe ile karqrlagtlrrr. $oyle ki:
1. Yarlagan= Haber vcren olabilir. orhun kiubclerinde yargan'r hatrrlatrr.

2. Tirigan= yarqrs eclcn mdncsrna gclir ve Uygurca Tiriga mi.ikemmcl

kclimcsini hatlrlalrrl 71.
3. $arlak yahut (arlak= Birgok lchEclcrctc kanarh vc mcmcli hayvan adrdrr. Anadolu'da bugiin kiiEtik gflayanlara da (qclflclcrc) garlak aclnr vcrirlcr.

4. Laqirap yahut lasirap=

Kral listelcrinde rakribcn M.6. 2000'dc yazlhp, nakledilcn isimlcrclc

qoy-

lcdir:
1.
167

168
169

170
171

El- ulumcq= memlckerini btiytirmtiq, biiytitcn anlamrna gclcbilir.

Prof. Dr. Bcnno l:ndbcrger, on Asya Karlim Tarihinin Esas Mesclelcri, IL Tiirk rarih
Kongresi rcblifleri, istanbul, 20-25 Eyttjl 1937, Tiirk rarih Kurumu yayrntan, Kenan
Matbaasr, Istanhul 1943, s. 102.
Beno l.andsbergcr, A.g.c. s. 103.
Beno l,andsberger, A.g.e. s. 104.
Beno [.andstrerger, .4.g.e.s. I 04.

Beno [.andlrcrgcr, s. 104; Aynca Tiriga Yafes'in ollu Tiras'l hatlrlatmaklarlrr. Kargrtagtrnnrz
E. BilgiE, A.g.e. s. 101.

S. BAYRAM/KAI;;AKLARA G0BE GUNEY DOdU ANADOLU'DA PBOTO TTJBK |ZLTNVZS

2. inima-baklg=

$gitli

E1

manalara gelebilir.

3. Nikillakap

4. Warlagaba
5. Yarla
6. Yarlaganda

t.

ttrtga

8. ingugu yahut inkigu

f.

igeEaus

10. ibate yahut ibatr

Gdr{iliiyor ki Cutium kral isimleri, tiirkg ile mAndlandrrrlabiliyor.

Bu clilgiinccyi, Ankara tinivcrsitcsi Dil ve Tarih Co$rafya Fakiiltesi Tiirk
Dili_ve Edebiyatr profesorlerinden Dr. Vecihe Hatipoflu'da destcklemektedirl7z. $oyleki;; "Gtiney Mezopotanrya'daki'Sumer uygarlk halkast, daha yukanhrda Kuzqt Mezopotanrya'ya yayilarak siirdiren, yatatan Gud'lar daha
sonrn da Kas'lardt. Ksaca, Sumer uygarhrtt ktzeyden gunqe iner. Ktangla
belirtmek gerekir ki, Kas'lann dillerinin ttirkEe oluSunun agtklanmasr ile, Sunterce sorunu da aydmltpa kavusnlru;;rur. Son incelentelere gdre, hiE kuSkunz
kesinlikle Sunrcrce ttlrkEedir demek dofru olur."
Sumerce'nin TtirkEc oldu$unq ilk kez yirminci yiiryrhn baglannda (1915'de)

Prof. Frirz Hommcl aErklam4tllB.

'Atatrirk bu gok dnemli agtklanwy eEsiz g1niSil ile henrcn benintsentiE, bu
konunun ve buna-benzer baEkn konulann gergekci bilim ydntentkriyle incelenntesi igin 1936 ylmda Di[ ve Tarih Cofirnfya Faktiltesini kurnug ve bu fahilteye batmm tinlti Snnrcroflu Prof. B. Landsberger'i ilPretint gdrevlisi olarak
yerleStimtigtir"

Prof. Dr. Vecihe Hatipo$lu, soz konusu makalcsinde; yukarrda gordii{timiiz Prof. Lansbcrger'in 1937 yrlrndaki tcbligine atlf yapml$ ve Farshlar'rn
Araplan'rn Eski Qa$ardan beri, O$uzlar'a Guz demelerine dikkat Eekerek
bu olaym sebeblcrini ara$tlrml$, O[uz adrnrn ashnda Guz olabilecelini dtiqtinerek. M.O. 1?00 yrllannda Mczopotamya'<la 560 yrl hiikmctmig olan Kas'lara ulaqmrgtrr.
172

Prof. Dr. Vecihe llatipo{lu, Tiirk Tarihinin Ba5lan$crnr Ararken..., Milliyet Gazelesi, 20

Evliil
173

1978. s.2.

Fiitz Hommel, Etnologie und Geographie des Alten Orienta, Mi.inchen 19?5-26; Friz
Hommel, Zwelhundert Siinteero-Tiirkische W<irtverglichungen als Grondlage zu
einennenen Kapital dcr Sprachwiscnchaft, Miinchen, 1915.

74lTrj RK DuNYAst

1!4!MU4!A!L

Prof. Hatipoflu'na gdre "Trirk tarihi i.O. 350A yilhnnda yaEantq olan Sunterliler'in tarihi ile baElanlnnldtr... i.O. 3500 ytllarutd.a yasamtE olan Sumertiter'in i.O. 2500 yillanndn htiktintran olan Gud'lnr, i.O. 1700 yillannda
egentenlik kuran Kas'lar (Guz'lar) arasmdaki zanran fnrk4 egenrcnlik zamanlanntn farklilrfudtr. Yoksa, Ttirkler bu yArelerde araltkstz uzun yizytllar yo[amrytar&r.. i.O. 1700 ytllarunda III. Babil Kralltfr Kas htikrindan Gandaq
(Kan-dag) kurmuqtur. Daha sonra gelen Kas hiikiimdarlannrn banlarl $unlardrr: Agum I (Agu-m)174, Agu* II, dgum III; KastilaE (Kas-Dili), Ulamburlaq (=Alaca-kurt= Krztl-Kurt); Ulam-tlatur (=Kzll-Kahraman) Karaindag
(=*ara-in-duQ175= Yurd-daq gibi); Karahardaq (Kara-Karclaq); Karahardaq
(Kara-Kardaq); Karaclunlaq (Kara-donlu= Kara elbiseli)i76; kadaqman-Enlik
(Ka-daq-man Enlil= Tann Enlif in akrabasr, Enlil soyundan); KadaEman
Turyu vcya l)urgu (Kadagman-Dursun), Kudur-Enlil (=GiiElti-Enlil); Marduk- apla iUciin 1= TanrtEa Marduk Abla veya Ana sahip) gibi "firkge ile
aEtklanabil en kelinieler nrc\,ctilfitr.
Yazar, misallcrc goyle tlcvam edcr" Bunlar drgrnda tanrlama biEiminde
kurulmuq kral adlan vardrr: Nazibugaq (Naz-i-bugaq); Nazi-rnaruttaq ( Naz
-i- Marut- taq); Kurigalsu (Meta-tczlc-, kur-i-gazlu veya guz-lu); Nazibugaq
(Naz-i-bug-aq) adr dil bakrmrndan oldulu gibi tarih bakrmrndan da Eok 0nemlidir. 'Naz'sozciigii eski farsEadan ahndr{i gibi, bug soyu, ya da boyunun O{uzlarrn yanrnda biiytik oncmi vardrr. O$uzlar evlenmck iEin hep
"bug" boyundan kz almak istemiqlerdir ve almr5lardn. "Bugag" sozctigti,
Bug boyu ile ilgili olabilir. Kaslarrn kullanchlr bu sozciile gok yakrn bir
sozciik cle Gud kral a<llarrn<Ian inim-Bakag biEiminde g0riilrncktcdir.
"Kns dilinde kral adlanndan baska pek Eok srizctik de bugrinHi Ttirkgeyte
doPudan barthnabitir. "iranlt, Fcrs" anlamt veren "Tacik" srlzctiltine rastlanrldr{r gibi "kadm eslr" anlamlnl vercn "Kukla" sozcti[iine de rastlanrr ki,
bugi.inkii anlamlanyla en giizel biqimde ba$daqtrfr gnrtiltir" demektedir, Prof-

. Dr. Hatipollu.
Ankhra Universitcsi Dil vc Tarih-Cofralya Faktiltcsi Sumeroloji Kiniisii krdemli 6frctim iiycsi, Prof. Dr. Bunno I-ansbcrger'in O[rencisi, muhtcrem hocam, Prof. Dr. Emin BilgiE dc "Sunterce, Ural-Altay Dilleinden Ttirkge
174

xizcii$iiniin Agu biEiminde oldulu belirtilmektedir

tru sozciik "Aga/ Ala scizctiliintin aslrdrr. Bkz. Fritz llommel, Altaraclitische Utrcr
liefcrung. Mijnchcn. 1897. s. 169: Prof. Dr. Vccihe I Iatilnllu, A.g.e. s.2.
Antalya'da "Karain" Magarasrnrn hulunugu, bu tirr ozcl adlarrn varlttrnr gostcrir. V.
Sayrn, saygrdeler anlamrnr veren Agum

ki
175

Ilatipojlu. A.g.
176

s.2.

V. llatipollu, A.g.e.

olabilir. Ahlat'ta
dikkat qckrnclidir.

z.

Eehit

Kara-Donlu deyimi "kara elbseli" anlamrnda rahip srnrfr nr gristermig

dtqen Abdurrahman Gazi'nin nlczanna" karadonlular denilmesi

S.BAYRAM/KAYNAKLABA

GOBE GUNEY DOGU ANADOLU'DA PROTO TURK

iZLERi/7s

TASNiFi

R.

R. Arat'rn tasnifi
ANA

IURKCE

.ve va..

ESKI

i fUnrCr

TURKTE

veya UYGUR DEVR|

II.t-9rubu
YAKUT

o-9rl*uu
SAYAN

6,Jfliuuu
5[,tA

hgtr$jrubu

tagtrkYfuruhr

TOM

sARr(

Ortak Altay Diti

Tijrkg

83

84

76IT0BK DIjNYASI ARA$TIRMALARI

Attay Oit Birli0i

(uvas -Tijrk - Hongol- Hanp-Tungu Dit Bi.tiji

grtiEi
Cuvar -Tiirk

Mongot-Hangu-Iungu

Ana

Ana

T0rkce

Iwasga

Ana
Mongolca

(uva s(a

HonqoI
DitLrii

Trirk
D

itteri

Ana Kore Dili

Ana

l.lanc u

Tunguzca

4angr Tunguz
Di lled

Aynt dallanma ig-ige daireter sektinde gu tarzda

Korc 0ili

da

3*
ffi^-t#Rd
so/,.o$h'zo\9
?P'1%

d/
5/
<t

n-r^rOrtak

\'. P
\

ltayc a
N

\--,.

^.i-i""o
,o'1r$$"qQ

1t-

g6stcitebilir:

S.BAYRAM/KAYNAKLANA

GOBE GUNEY DOGU ANADOLU'DA PROTO TURK

IZLERIITT

65

ve Macarca, Kaftas dillei ile yapt konasunda bir hayli benzelikler gr)sterdiftni" ifade etmektedirlTT.
"sunrerce, ctintle teEkili bakmtmdan koplet<sif denilen murttak fakat mannki straya bafilt'cfimle tegkili karakteri ile de Ttirk dite ailesine yahn ve kursif denilen Sknttve Hind Avrupa dillerinin daha siide ve dtiz ctlmle latruluguna
uzak bir yaprya sahiptir...Sunterce'de kontplel<sif ctimle yapsr ile ilgili olarak
zincirlenrc cilnile Sekli vardtr. Sunterce'nin bu hali de Tiirkgele benzer, YAni
ibhreler arka arktrya srahnv ve sonunda bir granter eki ite bartlanan bir bil-

nin rcSkil ,drr"178.

"Bu dilde tentel grannrik vahdeti (bitti|i) miinferit kelintelerden zikde kclimeler'btittinlinii teEkil eder. Onun gramatik edatlan veya ekleri, kelime kdkIeine aynlntaz EekiQe bafih o{nmktan Eotg nttstakil hiiviyeilertni nruhLfaza
eder.

"sumcrce'nin altt sesli hatji vardr; bunlardan ilgii apk vokaller olan a, e,
o; dirter iiEti ise kapah vokalli:r olan a, e, u'dur bunlar kesin Eekilde teldffuz
edilemezler ve ekseriyetle bir ithcnk kaidesine uyarak dertiEiklifie u{rarlar. Bu,
bilhassa gramotikal ek olan voknllerin hsa ve al<sansz oluSu hususunda dofirudur. Voknt!<,r bir kdinenin sonunda veya iki konson arasmda hmfedilir.

de konson (sessiz harf) vardr. Bunlar: b, p,d,t,gu{,

Bunlar bir vokal ile baslayan bir granter eki ba{lanma-

"Sumerce'de onbeg
(ng),k,z,s,g,g,r,l,nt,n'dir.

dtfr hallerde, kelinrc sorutnda teldffuz

edilmezler.

"sttnterce'd.e kdkterin biiyrik lasnu tek heceli olntakla berAber, oldut<ga faz-

la, gok heceli kelinte de v,orhr. Kelinrc kAHerinin nttikener kullanilry4 e{ya
amellcrin cemi (gttgulultlurul) Sekini nrcydana g,etirir....."

ve

"isintlcr ekscril,k hirltsik kclinrclcrden ntcydana gclir: Once tek heceli birkag kelinte alalmt: tu (adam), dup (tablet), di (hiikiim), ur (kopck), ma (gemi), a (su), Eim (giizcl koku) vs. lu-gal (btiytk adam-kral) dup-sar (tablet
!&z?n= ketip), di-ku (hiiktim kcsen= hdkim), ur-zir (zincir kripcli= ev k6pe{i), ur-mah (b0yiik kopck= arslan), ma-lah (gcmi yiirtten-gemici, kaptan), a-zu (su bilcn= doktor, tabib), Eim-nu (gtizel koku Erkaran, ltriyatcl)
ur."

79..

"BUttin bunlardan sonra, belirtilnrcsi gereken hususn dtinya dilleinin veya

dil Aibkrinin hemen hepsi ile ntukayesi edilntiE olan Sunterce'nin bunlardan
herhangi biisi ile kzsin yaktnltfirun ortaya konannntq olnmstdr. Kompleksif
dil karakteri" zincirlente ibdrelerden crinile teEkili,ve bazt kelinte yakrnhHon i'177

Prof. Dr. Emin Bilgig, Atatiirk, Fakilltemiz ve Kiirsiimiiz, Sumerliler'in Tdrih, Ktiltiirve
Medeniyetleri, Dil ve Tarih Cofra$a Fak-i.i[tesi, Alatiirk'iin 100 Do$um Yrhna Arma[an

178

Dergisi, Ankara Universitesi Matbaasr, Ankara, 1982, s. 105.

E. Bilgig, A.g.e. s. 105.

'179

E. BilgiE. A.g.e. s. 106.

86

78ITURK DUNYASI ABA$TIRMALARI

Ie, Ttirkge'de ve Sunterce'de birinci Sahstn (m) ile ve ikinci Eahsm (S) ile gdsterilnrcsi gibi hatler, Sunrcrce, ile Tarkgeli, Asya cofrrkfrbtitilruinrin baEkn dil-

leini de brinin ibve edebilecefrntb bilytik bir dil grubuna bartlar. Ancak,
Sunterce'nin sayilan dirter hustuiyetleri Ttirkge'de yoktur.
"Sunxerce, nukayese edilen difier dillerle biinye bakmundan belki dnha ya-

hn

benzerlikler gdsterir. Fakat bunlar o kndar untunttEqtler ki,

dil nkrabnhp-

na delhlet ctmu,kr.
"Lttgnt bnktnundan ise, yalnu TtirkEe ile Sunterce arastnda kanAat veici
etinrolojik ban yakmhklardan bahsedilntesi nilntd.indilr. Bu yakmhffn dnde
gelen taraftarlanndan F. Ilommel bu neviclin 350 kadar kelime iizcrinde durmu{sa da'bunlar, ilmin bugiinki seviyesinde yenidcn incelemek durumundadrr. Bunlar arasrnda en iknd edici g6riinen Tiirkge tengri ve Sumcrce dingir
kelimelcrinn etimolojik yakrnh$r, son tahlil ve teShislerle dingir'in Proto-Fratga'ya ait olrnasr ihtimali ile qtipheye diiqmektedir".
Prof. Dr. Emin Bilgig ge niq makalesinde; Sumcr dili, yazrnrn M.6. 3100'lerdc icadrndan sonra, Eafrnrn tarihi, edcbidini, hukuki, iktisadimuhaberc dili olmug ve sa<lccc Sumerlili[in, Sumerce'nin de$il, Hitit, Urartu, Babil ve
Acurlular'rn ortaclan kalkrqrna, hatta Hz. is6'nrn clo$umuna kaclar Orta Dofu'nun mcktcp ve ilim dili olmasrna devam etmiqtir.

Bu scbcble de Hititlcr, Hurriler, Urartular, Yahudiler, israillilcr, onlann escrlerinden bazllannr kcndi dillerine terc0me ederek, geni! olgude taklid etmiqlcrdir. ibrani edcbiescrle rinin bir Eoklan qekil ve muhtcvd bakrmindan
tesir altrnda kaldrklarr gibi, hatta cski yunanhlar da Sumcr edcbiescrlcrinin
<lcrin tcsirini girmiglcrdir. B0ylcce M.O. 11fX) tarihinclcn itibarcn israillilcr,
Yahudilcr, Asur ve Babil ktiltiirti ile tcmasa geEmelcri sonucu, bu kardeq
kavimlcr, di.inyada ilk dcfa monotcistlik (tek Allah'a taprlan din) din fikrine gebe olduklan bu srrada karqrlaqtrklan ktiltilriln ozii ve mdnevi cephesi
tizerintlc tlaha Eok durmuqlarilrr, dcmekledir.
Mnrr'da oldu{u gibi bola hcykclinc taprnma ddcti Sumerlilcr'dc yoktur.
Kcsinliklc girmcmiqlcrdir. Boynuzlu tag Tannlrk dlametidir. Dagan, Sumerliler'in harp tanrsrdrr. Sumerlilcr'in harp knrstdtr. Stimereliler'in dini Eok
tanrrlik esaslna dayanmakta olup hcr tannnln belli bir mevkii olmastna karqrhk, mahalli tanrrlarrn biitiin memlcket veya kdinat tanrrlart qeklinde tek6miil edcrek bir sistcm iEine yerlcqtirerek pantheon'u yaratmrqlardrr.
$imcti tekrar Sumerlili$in ve Sumerler'in Kdsik Qa!" olan M.O. 2150Dr. E. BilginE'in adt geEen makalcsinden o dcvrin oncmli isimlcrinc g0z atairm:
1950 yrllanna ddncrek Prof.

"QeSitli eski Sumer hiltiir nrcrkezlerinde Akarttt halk yanmda ve idaresinde ynsnnmyn devant eden Sttnrcrliler'de yenfulen uyanan Sunterlilik idrdki ve

S.BAYRAMiGUNEY-OOGU

ANADOLUDA PROTO TUNK iZLERL

7g

87

hiltr)r ntentleketine kuzey-do{udaki Zafiaros Dafilan bdlgeleinden ya'

va$ yava{ Gutiumlu'larln hlrs ve amka duyarak inmeye baglamalart neticesinde mukawemct cephcleri geliqmiq, Akad Devleti gokmiiq, Yeni Sumer
Dcvri agrlrnrgttr.

Sunrcr

,,Bu devrede,
Eok

edeb?

inShat

/v. uruk Hanerthru Gtiney Mezbpotanrya'nm gi,lneyinde, pekkithbeleri ile tantnan ve Sunter dili ve edebiyatmm klhsik tir-

neklerini meydana getiren Gudea da biraz daha qimdlde (kuzeyde), Lagag'ta,

Sumcrlilili canh tutmaya ye gelbtirmeye Sahllyorken, da$hk bolgelerden gohdkim olmuqtur, adEen Gutiumlular btitiin cenribi(gtiney) Mezopotamya'ya
memlekctini 90 ytl
k{ilttir
lan Ttirkqeyi andtran krallartntn iddresin<le bu
kadar iqgalleri alttnda tutmutlar, ilk zamanlarda yadrrgamalarlna ragmen,
buranrn, temcli ve ozii Sumcrliler'e ait ktilti"rri.lnii <le knmen benimsemiqlerdir.

,lagag'da ycni Sumcr g[rnila ycnidcn kurulan ve Gutium rallarlna tabi olarak hiikiim stircn gchir - clovleti beylcrinin strast, terliplcnen eski listclere gorc: ur - Baba, ur,Gar, Namhani Gudea, ur-Ningirsu, Pirig-mevs.

yeni

La$aq hdncdanrnrn kurucusu Ur-Baba'ya kendisinden sonrakilerirl

nisbetinin ve onlarrn srrastnln ;iiyle oldu[u neticelerine varllmtqttr.

,'Kurucu Ur-llaba,'dan sonra ycrine, onun damadt Gudea gcgrnigtir. son-

ra Cudea'yt o$ullan lJr-Ningirsu ve I'irigme takip etmiq-ve bunlarin ikisinin beylifi on scneyi bulmugtur. Ancak, bunlardan sonra Ur'Baba'nrn ikinci
damadt olan Ur - gar ve tiEtincti clamadt olan Namhani veya Narnmahni
arka arkaya Lagag Bcyi olmuqlardtr'

lii

.Namhani'nin hem lagaq hcm de umma'nrn bcyli$ini birlikte yiirtittiive Gutiumlular ile iqbirlifi yaptrgl anlaqtlmaktadtr'

"V.lJruk Hdnedantnln kurucusu ve kuclrctli tek krah olan Utu - Ilegal'da[lann ytlan, kitdbcsin<le Gutiumlular'r qiddctle itham etmokte vc onlarl
la1 ve akrepleri' olarak vasrflanclrrmakta, Sumer ilini istildlartndan nefretle
bahsetmekte ve son Gutium kralt Tirikan'a karqt kazandr{r zafcri anlatmaktadlr. (Bkz. Hz. Nuh'un Yafcs'clen torunu Tiras't hatrrlatmaktadrr. Tirikan
bu da bizim tczimizi.kuwctlcndirecck bir donedir, S'B')
vdlilcrinclcn olan ur - nammu ile ilgili metinde, Utu-hegal'i onun ycclinci saltanat ythncla nasll bcrtaraf ettigi vc La'
gaq'h Ur-Ilaba'nrn Gul.iumlularla iqbirli[i yapan ve Sumcr mcmlckctini onlara
ezdiren ddmddr Namhani'ye hiicum edcrck onu oltltirdillii kaytthdlr.
,,ote yandan,

utu - hegal'rn

yeni Sumer veya kthsik Sunrcr Qafi,nda I,agaq qchir beyi Nam.
hani v. uruk hdnedanlnln kurucusu utu - Ilegal, Gutiumlular'tn son krah Tirikan ve lll. ur siildlcsinin krah ur - Nammu araslnda' hcrhalde claha
,,Baylece

yaqlrclan<lahagerce<lolrubirg!<laSlrkmiinasebetikurulmuqolmaktadtr.

88

8O/TURK DIJNYASI ARA$TIRMALABI

Bu durumda, Gutiumlar'rn [Jtu - hegal harafinclan sumer memleketinden siirtilmesi ve Lagaq qehir-beylilinin Namhani'den sonra bir s0kfnet devresine girmcsi ile kldsik Sumer Qa$r'nrn ilk dewesi kapanmq olmaktachr.

Yeni sumcr Qafr'nrn ikinci yarrsrnda ise, hem siyAsitarih, hem cle arkeolobakrmmdan hemen tek ballna III. ur h6nad6nr temsil eder.

jik buluntular

"Hdnedhnrnr hepsi de arrl aW kudretli olan, unvanlary icrilatlan ve hududlan ile sehir - devleti anlayqrm atan, son ikisi sunterli olntasma rafinrcn
Akndca ad taSryan beS krah Sunlardtr (Talcriben M.A. 2lI0-2A00):

Ur - Nammu (18 yrl)

$ulgi (48 yrl)
Amar-Zucnnalm qe yrt;

$0-Sin (e yrl)

IoU - si n (25 yrl)

"ur - Nanrnut gintdiki

bill4ilerintize g6re, Eski sunrcr Devri son Lagas

l*a-

urukasina'run rklinmtnknrcsi bir tarafa, Mezopotantya ve on Asya thrihinde ilk ksrutn koyan sumcr kraluJv. Kanunun ntetni gok kr* parEolannry
olorak ele gegmekle beraber, bulunnnsr gerekli knnun teknifi ve ntuhtevd unsurlannt centeftifi anlasilntaktadr. Knnunun hottofi'u teotojik, tnrihtve ahtdkt
olnmk uzere ti? husus ihtitd etnrcktcdir. Asrl konunun ntelninin bagtan kalan
i,l,smt 22 ntadded.en'iharettir. Bunlar btiyrictiltige, asker kagoklanna ve yoralaiitaya ait pragraflardv. Bu pragrafiar ktsmt k:umt daha sonraki Eqnunna, IIammurabi ve Ilitit kanunlanndaki bazr hiikiimlere esash suretle benzcrlik
gOstermcktcdir.

"ikinci izal $ulgi iglerinrlc en baganll idi.

ra kendisine bir ilAh gibi taprlmrqrrr.

Hayatrncla ve 6liimtindcn son-

"III. Ur Hknedaru Qap'nda Elknildar'a

ve Einnti (fuzey) kat,inilere karSt

neliceli horpler yapilntqtr. Kral Amar - zuenna zantarunda ise Asur, (Jr Det,Ietine

ait

olnruStur.

"Ur - Nantntu ile hayatlanrun bir

saJhasrntla gapdaE olduHan anlaEilan

Lagas Eehir beyi Gudea, baglbaEma. sunrcr dili ve edebiyannm, sunter san'attntn; kithbeleri, heykelleri, stattileri, ingh ettirdifi mdbetleri vs. ile kudretli ve
silinnrcz bir temsilcisi olnmEtur. Btrahtfit, gesitli neviden onlarca uzun - kwa
kitkbelei ve metinleri Klhsik Sunlerce'nin kaynaHanru teEkit ederetg suntero-

teo

Ammar-Zuenna adt bize arapgadaki Ammar adrnr hazrrlatmaktadrr. Bilindi$i gibi Ammar
k<ikii, yaprcr anlamtna gclen amr krikiinden gelmektedir. Yafex'in de adr yaprcr m6n6srna
geldigine gcire,ammar'tn kcik{.i Sumercedcn nri gelnrcktedir?. Sumerce Ammar - Arapga
Ammar - Omer de olur mu?

S.

tsAYRAM/KAYNAKLARA

G6RE GUNEY DOGU ANADOLU'DA

PROTO TURK |ZLERI/81

89

sahasmtn dlntez isinilerinden Adnm Falkenstein'in iki ciltlik metinlerden

bol entsalli Gudea Dili Granrcri'ni yazmastna 6nil olnruStur.

Ioji

"Brittln bunlora rafi,nrcn, Sunterliler'in idhresindeki halku bir hsnunt teSkil

eden Akadltlar'm ve sonradan Mezopotantya'ya gelip onlcra kattlan Batt Shntt
.lei'nin yeniden uyandtmmya nwvaffak' olduklan Shni lik duygusu, Akad QaP'nda nuistakil htiviyetlerini kazanrp gelqen Akad dil ve Edebiyan Klhsik Sunter Qaft'nda dn varl$m koruyup ya{amaya devant etmesi, yeni shni gr)gleri
(Antnturrular, Ken'anlilar) ile bu Eufrrun beslenip dumtav sebebiyetle, yeni bir
Sfrmt hanilesi, Elhnilrlar'la iuifala halinde, son Sunter devlet veya Eehir-devletleini ortadan kaldvnnya yerniErirrSr.
Muhterem hocam Prof. Dr. Emin BilgiE'tn fevkdldde Onemli geniq bir ara$trrma mahstill olan "Atatirk ve Sumerliler'in Tarihi" konulu makalesinden uzun iktibaslar yaptrk. Bunun scbebi, Sumerliler'in tarihinin bizim igin
son derece oncmli olmasr ve okuyuculanmutn herhangi bir hataya diiqmemeleri, hayatrmrz boyunca hakikatleri araylp bulabilmek amacl, buldu$umuz
ip uElannr tarafstz bir gozle dc{crlcndirmck veya defcrlendirilnlesi iEin okuyuculanmrza sunmaktrr. Okuyucularrmlztn fikirleri daha detaylt, anlayabilmeleri, tezimtz.i araqtrrabilmclcri, tahkiki iEin tckrar Sumer Tarihine ait
kaynaklara daha az zaman ayrrabilmelerini tcmin maksadryla metnin bir ksmrnr hcrncn hcmen ayncn vcrmcye Eahqtrk. Parantez iEinde iki bcnzcrligc
igarctlc yetindik.
Yukarrda gOrdii[iimiiz Sumer ktiltiiriintin zihn imizdeki srcakhfr muhafaze edilirkcn bir konunun rlaha dtiqiiniilmesincle fayda mtildhara erJiyotuz:

Hz. Nuh'un o$lu Yafcs bOliimtnde, mctnini uzun olarak sunclufumuz

Saklab'in btiytirne qeklini tckrar hatrrlayalim. Mecmel el -tev6rih ile Gerdizi
'in Zeyn el-6hbfr adlmt eserindc Yafes'in annesinin <lo{arkcn dldillti ve
kurt siitti ilc bcslendili kayrth. Bu bize Ergenekon Dcstanlnt hattrlattyor ve
tcmd aynr, efsanelcre gorc dc do$ru bir varyant.
Yafes'in ollu Saklab hakkrnrla isc Mticmel el - tevdrih (s.104) naklcclen
R. $eqen s. 33)'cle Yafes heniiz Babil'e babastmn yanlndayken (Hz. Nuh'un
bir ollu diinyaya geldi, gocu{un annesinin dofumdan hemen sonra iilmesi
ve kiipek siitii ile beslenmesi....." bu bize Romahlar'm atasl Roma'ntn korucusu Romus ve Romulus kardcqlcri, Etriisklcri haurlattyor. Ayrlca Yafes'in Tufan'dan sonra bir mtidclet Babil'de oturdu$u gosteriliyor. Stimerce'de
Ur- Kopck manasrna gcldi$ini yukarrda gdrd0k. Ur-Baba Gutium = Gutl
= Guz = Oguz krah<hr. Yukarrcla tekrar krsa olarak @rdtifiimiiz efsane ile, yani Yafes ve Saklab ile veya Ofuz llan'la Ur - Baba'ntn bir iliqkisi olabilir mi?. Dcstanlarctaki bir inanrq gelene$inin defigik bir varyantt, bir
tazahtirti olamaz mr?

181

E. Bilgig, "A.g.e." s. 102.

90

B2/TURK DUNYASI ARA$TIRMALARI

Sumer, Gut-Guz Eldmhlar'rn dillcrinde T0rkEe unsurlar bulunduluna inanryoruz. Bunlar, Tiirklcr'in Mczopotamya'daki izleri olup, bizirn tezimiz.
olan "Hz. Nuh Tufont'ntlan sonra, Hz. Nuh'un ofilu Yafes ve evlkdlarutn ve
O'nun soyundan gelen Ttirk nilletinin bir ktsmr boylanrun Kuzey Mezopotantya'da, bugiinh) Diyarbaktr, Cizre, Tell-Hariri, Kerknlg Musul, Ba{dad ve Zartaros Da{lan'nm Batt etekleri civannda yasadklan ve buralarm onlann ilk
votoru otduguna innnmaktoy,tz.

Bu goriiqtimiizii rlcstcklcycn bir ara$tlrma cla Marmara Univcrsitcsi ildhiyat Faktiltcsi Sosyal Bilimler ve Ttirk isl6m Tarihi Araqtrrma Gorevlisi
Kuqad Dcmirci'nin" Hurrilcr (Eski Mezopotamya'da Asya Menqeli Bir Kavim) aclh makalcsi<lirl82 Kurgad Dcmirci aclr geEen makalesincle ozetle [oyle dcmektedir.
"Eski ()nasya toihinde (M.O. 4000-1.000 civan) etnik ntenEetkesin olarak
tesbit edilenteyen birkoq kav,intden biri de arkeoloji literatririinde Hurri adryla
onilttn A.sya krikcnti ilkqad toplulufttdur. Cilncy - Dogu Anadolu, Kuzty Srtiye ve Filistin bdlgclerinde cincntli bir nrifus oranryla bulanan Hurciler'in tarihi
M.O. 2.300'de boslor. Trikipcileri ve so),da{lart olan Van bdlgesinin nreshur
kavni Urartu!nr ilc tarih sohnesinde ycnidcn gdnilirlen Urartular'm yrktltsryla
hiE olnmzsa Sindiki bitgitcrinize gdre M"O. L binde ortadan futyhotdutor." rliye Hurri tarihini klsaca ozctlcdiktcn sonra, Hurrilcr konusunun Asurluiar'rn baqkcnti Ninive'nin ingilizlcr tarafrndan (Henry Layard) XIX. yiiryrkla
yaprlan kazfiar ncticesinde amarna'da Erkan qivi yazilr tablctlcrlc ortaya Erktr$rnr, bu mctinlcr iizcrinclc Fricdrich Dchtzch'rn "Who Lag das Paradies"
adh escr layrnlath!r, A.H. Sayce, J.Oppcrt'in .ilk metinlcr iizcrindc qahltllrnr zikrcdcr. Daha sonra, Amarna arqivi'in bulunan Eivi yazrh mctinler tizerinde H. Winclcr, O. Schrcodcr, L. Mcsscrchrmot, P.Jcnscn, R. E. Brunow,
A.H.Sayce, F.Bork, T.G.Pinchcs, F.T.Dangrn ve A.Ugnacl'rn Eahqtr{rnr bclirtir.
Eski Ahid Tewat kitabrnela (Tckvin, l4-16 bab) Horiolarak geEen Hurriler'in adrnrn Ycni bir Nuzi ve Hana tablctinde de geEtigini bclirtcn Kur.qad Demirci, Wincler hariE I.Gelb, Landsberger, C.J. Gad, P.Jensen, T.
Dangln, E.Chlcar ve Guterbock'un Hurrilcr'i Asya koklti bir kavim olduklanndan ittifak halinde bulunduklarrnl ve Qcrkczce ve Hurri vc arasrnda
kurulan iligkilerin neticcsiz kaldrlrnr, E. Forrer'in Hurrilcr'i Tiirk olarak ka-

bul ctti!ini

yazar.

IC Demirci, Ahmcd Cafero$lu'nun Harizm ve Hurri kelimeleri arasrnda

benzerlikler bulundufunul83 bclirttilini, Firuzan Krnal'rn184 "Buro, yanda
t

182
18s
184

r"

Kurqad l)cnrirci, I lurrilcr, (Eski Mezopotamya'da Asya Mengeli Bir Kavim, Tiirk Diinyast
Araqt rn a a rr. S. -l-5, Ara h k 1 986. s.2l'7 -22,0.
Alrned Catero{lu, Ttirk Dili'l'arihi,istanbul, 1984, s.l10.
F.Krnnl, Amarna Qalr'nda I Iurriler. Sumcroloji Araglrrmalan, istanhul, 1941. s.1027.
r

S.

BAvRAM/KAYNAKLARA

GORE OUrurV ooGU ltuOOLU'Ol

pnOlM

9I

Trirk kelintesiyle benzer gOsterilen ve arada iliEki larulan Hurriler'e nrcnsup

bir da{h boy olan Turukktilar'da dottryh olarak Huri-Tiirk ntilnasebeilnin a'
rastvilnnsmt gerekti ktlmaktadtr" demektir. Dolayrsryla bizim de istedilimiz,
budur. Gtiney - Do$u Anadolu'da V.O. qagnrda Tiirk varh[t mevcuttur.
Yabanct Alimler de bunu tcyid etmi$lerdir' Turukkular bahsini ileridc detayh olarak inceleyeceliz.

M.d. 2.000'lerde Van gr)pi ci'

vartnda gdninnrcye basloyan Huniler, IIL Ur DevriruJe yava[ yovo[ gortahp
Mezopotantya'ya ve Anadolu'ya kttdnr yoyrlmqlardtr. Akad srildlesi krallann-

K. Dcmirci, soz konusu

makalesinde, "...

- Sin tarafindan bir krallar koalbyonuna

kary yapilan sovatla yer

alan $unturttnt Kmh Putint Atat ve Marbesi krah Haupsint Kbi, Hurrice Sahu adlan taSr. Yine eski Babit Qafi'nda Mai Sehrinde bulunan metinlerden
Huriler'in Dicte Nehi'nin rtdgusunda bulunduklarmt gdniyoruz. Burada tesbit
edilen Sukru Tesub, Kunmrcn Atal, Sennant,. Satu Sarri, Arisenni adlan Hur'
ricedir. Hanrili ddnentintle Htu'ril<'r'in Annrtolu'ya saldvdtklannr biliyoruz"' demckte "... Speiser'in Yafetik olarak nitclcn<lirtli[i Hurrilcr'in ibranilcre yaptrlr
etki dc ilginEtir. Bugtin kcsin olarak kabul edilen bir gdriige gdre Hurri hukuku ibranilcr'in Tcvrat hukukuna oldukEa fazla oranda katktda bulunmuqtur. Hurrilcr'clcki cvldclhk alma, kdlclik, evlcnme gibi birEok ddctin Tcvrat'a

dan Narant

girdigi biliniyor" diyor.

Ayrrca "... Etnik gruplartn belirlenntesinde fiktloiinin 6neni nta!fundur. Hurri toplutuklaruun tlilinin analizi ve bunun Tilrk dili ile ntukayesesi iEin ntalzenrc gok ttefiiltlir. Daha r)nce sdylendifr gibi Huni dili Asiarikrir. Ttirkge 'de
oldu{u gihi daima utfJ-xterle galqan aglutmatwa bir karakter taSryan Hurri
dili KaJkns dili t'e Elhm dili ite de karStlastnlnusso da bunlardan kesin sonuE almannnuslr. Htgricedcki ciinile sffast Ttirkgede oldu{u gibidir' Fiil kdk'
lei sobiuir ve ekler takilarak gekint yapiltr. Fiil sondadv. $inxliye kadnr gok
benzer iki ketinrc btttabitnis degitiz Burutnla birlikte ilk yaah Tiirk kaynakla'
n ile Hunice'nin yaaldt{,t zamon Grasmdl] yaktastk iki bin yil oldufitnu dtisilnrirsek bu stktnftnm norntal karStlasnnx gerektifi kndilifiinden ortaya gkar'

Ayrca Hurice'nin yeterli incelenntenrcsi de zorluk gftarnmktadtr" diyor, K.

Demirci.

Haver Aslan'da Azerbaycan Ttirk Yurclu, konulu makalcsinde "...o haldc {Jrartularla Hunitter'in bizimte aynt kdkten olduklan s|ylenebilir. Biz onlatt uzak geEniEinizin sedasl olarak atllandranlarla aym gOrtiEteyiz"
denmcktcdirls5.

.185

Flaver Aslan, Azerbaycan Ttirk Yunlu,

T[rk

D$nyasr Araltrrmalan S.45. s.38.

92

B4lTtiRK DUNyAst ARA$TIRMALARI

MAR| KAZILARTNDA 0RTAYA QlKAl't KRAT|YET ARqiVl VE

TURUKKULAR

Za[aros Dallan'ndan yavag yavag giineye inen Gutiumlar, Akad Devleti'nin E0kmcsinc ve Yeni Sumer Dcvri'nin aEllmasrna sebeb olmuglardlrls.
Utu-Ilegal kitdbelerindc, Cutiumlular'r 'T)a{larln yrlanlan ve akrepleri" olarak vasrflandrrmqlardrr. Yani aErk ve seEik olarak onlarilan Eo koktuklarrnr iladc etmi$lerdir.

Bu korku, Yc'ciic-Mc'ctic;'Gog - Magog bahsindc gor<I0$i.imiiz korku ve

dahqetle aynrdrr. O haldc, Prof. Dr. lansbcrgcr ve Prof. Dr. Emin Bilgiq'in nasrl Tufan Efsancsi'nin Eski Ahid'e intikali ve tcsirleri olarak ilmiEevrelerce kabul ediliyorsa; yukanda gordii{iimiiz korku olayr, istild olayr, Ben-i
israil kavmi'nin Babil'de stirgtnde buluncluklan (Birinci siirgtin M.O. 598;
ikinci stirgiin M.O. 538) srralarda bu miirhiq korku fobisi Ahict-i Atik'e oradan cla incil'e (Yuhanna'nrn Vahyi'ne) intikal etmiq olamaz rnr? tsu g0r0qi.imiiz, sonradan insanollu tarafrndan ildvclcr yaprlarak asll kaybolan
Tcvrat vc incil igindir.
$imdi tckrar asll konurnuz olan Mez.opotamya'ya ilonelim.
Fransrz Arkcoloii profcs0rlcrindcn Dr. Louis Dclaportc'nin Hirites adh
cscrinde "Scrgon'un lll. Halafi Narant - Sin'e kary bir kaalisyon kuran tr{uzeyrte 17 bey ve htiktindarlar arasmtla Tourki" iilkesi krah "illoushoumail"
ach geEcrl87. Qinlilcr Tiirklcr'e Tu-kue dcmckrcdirlcr. TUrk, Ttiriik olarak
halcn Orta Asya'da kullanrhr. Bu tlururnda, Tourki Ulkcsindcki Kuzey Mczopotamyalliar, hangi kavmc mcnsuptular? illoushoumail adr sami Camgasr
tallrsa da sahihinin sarni rrkrn<Ian olclu[una dcldlct elmcz. Bu cta bizim tezimizi kuwetlcnrl irmckteclir.

Aynca, Dog. Dr. Ekrcm Mcmiq, M.O. 3.Bin Yrhnda Anadolu'da Ttirklcr adlr nrakalcsindc; "$artanhari nrctni" adr vcrilcn, bir kopyasl Mezopotamya'da Babil'de, bir kopyasr Mtsrr'da Tcl el Amarna'da, difcr tiEiincfi
kopyasr Anadolu'da Hattusas (Bo$azkoy)'dc bulunan; Hattusas metni, prof.

Dr. H.G. Gutcrbock tarafrndan 193i1 vrhnda Bcrlin'clc yaynlanan ve baqta

7 satrn eksik olan mctnin 15. satrnnda, "Turki krolt ilEu Ncl" adr gegtigini yazmaktadrr. Bu <iurumda, M. O. 2.200 yillartntla, Akkad krah Naram-Sin ile sava$an 17 Anadolu krallnrn mcyrlana gctirdi$i koalisyon iEinde
bulunan Turki krah kimdir? Bir Tiirk krah olamaz mr ? Oguz llan'rn torunlan dc{il midir? Dc[il se, hangi millcte mensuptur? En mantlki ihrimal
Tiirkler olmasr gcrckmcktcdir. Aksi ispatlanmadrkEa Tiirkler'dir
i86
1s7

E.Bilgig, "A.g.e." s.100.

l-ouis Dclaportc, Hittitcs, 1936, s.43. Ilkz. DoE. Dr. Ekrem MemiE, M.O. 3. bin yrhnda
Tii rkl cr, T'iirk D ri nyasr r\raqt rrma h n, s.-5 -1, N isa n I 988. s.35 -46.

S.

BAYRAM/KAYNAKLARA

GORE GUNEY DOGU ANADOLU'DA PBOTO TURK IZLEBI/S5

93

CARTE DU DISTRICT DE TERQA

yukarrrla sunulan btitiin bu bilgilere ildveten kitabtrntztn en oriemli maddi

belgelerine geliyoruz. $ifahitarih, <lil ve folkloru give yanh 73 tablet ile destekleyerck, Tiirklcr'in Kuzey Mezopotamya'da ve Za[aros Dallart Batt eteklerinde yagadrklannr o!,rcniyoruz.

MARi KRAL|YET AR$M

Qivi YAZIT,I TABLBTLERi ve ARDINDAKi

GERQEKLER....

Frrat Nehri kryrlarr, M.O. 4.0m yl ve devamt boyunca ve 2'fi)0 yllart

baqlannda ewel6 Sumer ve bilfhare Babil nufuzunda bulunmaktaydr' Genel
olarak Hana ve Mari ach verilen bu bdlgcnin baq qehri Mari Qarqisiya'ntn
takriben 75 km. gtiney-clo[usunda, Ftratltn batt sahillcrinde, bugiink0 Abu
Kemdl aclh Suriye kasabast yaktntndadrr. Mari, bugiinkti Irak stntrt Suriye
srnrnna rJa fazla uzak de$iltlir. Mari, Ortd Frrattaki TellHariri'dir' 1933-1939
yrllan (II. Dunya savagr sebebiyle kazr durdurulmuqtur) arastnda Fransu Arkcoloji Enstittisii tarafindan ortaya Elkanlan antik $ehirde, daha Eok ma-

bedlcr, etkili duvar resimleriyle stislenmiq saray, saray'da Krraliyet Arqivi'nde gnk savtda Eivi yazrh tablet ortaya Erkanlmtltrr. Bu tablctier arasrncla Turukku adh bir kavim oldulu gibi, Urfa-Harran'daki Ay(sin) Thnnsr mabcdinde
bir andlagmanrn imza e<lilcliline dair kayrtlar cla ele geEmiqrir.(Bkz G. Dossin' Benjaminites dans le textes de Mari, M6langes Dussaud, II, paris, 1939,
s.933) M.6. 4.0fi) clcn sonra ve bilhassa M.o. 2.000'de Mari, dnemli Mczopotamya ktilttiriiniin merkezi olarak dc{iqikliklere ulramrgtrr. Mari'nin son
krrah Zimri-Lim, rakibi olan Hammurabi'ye ma$lup olmugtur. Mari, M.6.
1700 yrllannda tahrip edilmiq olup, rarihin karahklarrna gdmtilmtigtiir.

Mari'nin Tevrat'cla zikredilmemcsine ralmen kazrlar, Mari metinlerinin

kesifedilmesi ve araqtrnlmasr Eski Ahit'in anlaqrlmasr iEin onemliclir. Mari
metinlcri sayesincle, M.O. 2.000 yrllarrnrn baqlangrcrndaki Kuzey-Bafi Mczopotamya'da mevcut din, kiih.tir ve tarih hakkrnda, krsmen aynntrh bir gori\
elde erlilmcktedir. Bu zaman si.iresi, bazr araqtrrmacrlarrn goriigiine gore, Tufan'dan sonra ilk atalar <lcvrine denk gclmcktcclir
Mari'nin eski isminin Bcnjamin (Btinyamin) oltlulu da anla$rlmr$tlr.

Mari mctinlcrindc, gclcccktcn habcr veren rncktuplar 6nemlitlir. Biiytik

Hammurabi ile ilgili olup, siyasi anlaqrlmazlrklarla ilgilirlir. Ayrrca, Dafan
adlr tanrrnrn kcldmlndan, bazr kaclrn vc erkcklcrin cczbc vc vccd halinclc
tanrlya tapmalan anlagtlmaktachr. Cclecektcn habcr vcrrncnin muhtcvasr kral
ve qchirlcrinin iyilik vc kotilhiklcri ilc ilgili olup, kurbanln rcrk eclilmcsindcn dolalr tla clcgtiri vc uyarrda bulunulmaktadrrl88.
Mari Kraliyct Argivi'ntle ele geEcn Eivi yazrh AkadEa tablctler, Georgcs
Dossin ve ckibi tarafindan seri bigim<lc 1950 yrhnclan itibaren [,<luvrc Mi.izesi adrna yayrnlanmaya baqlamrqtrr. 5x7,5; 7,8x4,5; 4,gx6,7; 7x4,6; 9x5,3 cm
ebadlarrnda olan ve pi5miq kildcn yaprlmrq bu tablctlcrin kcndilcri
Eok kiiEtik olmalarrna ra[mcn aydrnlataca[r hadisclcr oldukga bi.iytik ve gcniq olacaktrr.

G. Dossin'in yayrnladr{r Mari mctinlcrincle gcEcn Turukkrjlar kimdir? Turuk -Ti.irtik -Ttirk olabilcccli en mantlkh ihtimal. Turukk0lar'rn savaqcl bir
kavim olmasl tla bu ihtimali kuwctlcnilirmcktcdir. ccngdvcrlikleri orta Asya Tilrk akrncrlannr andrran, ana mcrkczden takribcn 400 km. uzaklaqlp,
diiqman ota$anna saldrran bir avuE akrncr hangi millcttcn olabilir? E$cr
Ti.irk dclilsc, hangi soya mcnsupturlar?
188

Klaus Koch-Eckard Otto-Jiirgcn I{okrf-llans Schmoldt, Rcclams Bibellexikon. Stutgardt,

1978, s.319; F. Dllcrmcicr, Prolltctic in Mari untl israil, 1968; A. I'arrot. Archacokrgic
Mesopotanrienne, Paris 1946, s.495; Gcorgcs f)ossin, Benjaminitcs clans lc tcxtes de Mari,
M6langes Dussaud, II, Paris, 1939, s.933; Fikrcr Iylran, Urfa bolgcsi Tarihi, istanbul
Univcrsitcsi Edcbiyat Fakiiltcsi Yayrnlarr, isranbul, 1960, s.4-5.

S.

BAYRAMIKAYNAKLARA

G6RE GUNEY DOGU ANADOLU'DA

PROTO TUBK IZLER'ST

95

ArchiveRoyaledeMariadrylalg50'deyaynlananesereilkdikkati'po-

arkeolo[ elisive romanlardan yakincn tantdtftmtz iinlti Agatha chiristin'in

kendisinden
eden,
vefat
qi fr4.e.f-. Mallowanise gorerek I Ekim 1984 tarihinde
adr geEen eserin
feyz alchfrm, iistddtm, .lortu* Dr' Hdmit Znbeyt Koqay'a
iki table1. cildini gondcrmiqtir. Dr. Koqay, bu cilfieki 16 ve 69 numarah
TugeEen
adt
tin Turukk0ach geEen birer satrrrnr yayrnlamrqlS u" burada
olabilccelini ilcri siirmiiqtiir. Biz, 11 tablet daha bulduk'
rukkfi,lann Ti.irk

yaytnlanan il'ciltl'
incelememiz srrasrnda, 1951 ve <laha sonraki yrllarda
78, ve 87' tablet63,40 ve 83. tabtette; IV.cilddeki 21, 22, ?3, 24, 25" 52,
yrhnda Sayrn Cumlerrle Turukkfndrnrn 22 deta geEtifini tesbit erlerek, 1986
xTtirk Tarih
Milletlerarasr
hurbaqkanrmrzln yiiksek himayclerincle toplanan
{ikirler gelmeKongresine kiigiik bir teblig olarak sunduk. Kongre<le menfi

di.Haziran1988'debuteblifikiiEtikbirkitapyaptrk.$imcliise,elimizdeki malzcmcyi daha da gcniqletcrek ilim aleminin incelemelerine sunuyoruz'

Marimetinlcriincelencli$incle,Kral$amsi.Atltlu'nunikiqehirbeyiabu haberlcqraporlartdtr.
Qivi yaalt
me, Turukk0saldirrlarr hakkrndaki bir nev'i sava$
tam mettablctlcrde lasmah-Atltlu ile Isme-Dagan arastndaki bu raporlartn
ni qoylcclir:

rasrnclaki haberleqmelcri ihtiva ettigi analQllmaktadrr. Ancak,

16 Numarah Tablet191 s. 48-'19'

Baban Samsi
Iasmah

- Atldu

(KonuquYor)

Ailclu'Ya SoYle ilc:

Supri Erah'ln bana gOnderclifi notu bu kurye ile sana g0ndcriyorum'

Onu oku, bcllc'

BanakcndisincgOndcrilccckikiyiizkir;ilikkuwcthakkrndayazdt
Turukkkfi
Uyuyanlan uyantltran vc uyancltrdtklartna hiE tayrn vermeycn
'lar gihi yaPaca[tz.

BizSimdiEorbadatuzubulunmayanlara(m[cadclcmizdekatkrstbulunmayanlara) kaqr bOylc davranaca[tz'

AyakYararh olana ve adam istemeycne dtiz.cnli olarak adam vercccfiiz'
ta durabilmck iEin aclam istcycnc ise adam vcrmcyccc{iz'
lsgFlAnritZritrcyrKogay,presentationloAtaliirk,RevuedesEtudesSud-E'astEuropecnnes,
C.XX, Bucaresr 1982, s'88'

1eo Il:imii Z0bcyr KoEay, "A.g'e'", s'88'

Samsi Addu, Paris, 1950'
1e1 Gcorges I)ossin, ni.irir", rinyores 6e Mari, c.l. Correspondance_de
yazrh
araqttncrlara kolayhk iEin,
Qivi
frl.i"..ti,r.,'" horn51no diigmenrek ve
s.4g-49. f f
sunuyoruz' TiirkTarih
"r1,ongi
birliktc
tiirkEeiini
tcrciimcsive
Franstzca
metin, AliadEa tr?nskrlbcsi,
aEtstndan oldukEa nriihilr tat)lctlcrdir'

halde, bolgesinde tutunabilmesini teminen ona, besleyebilece[i

yiz

a-

onun bolgesi Eok onemlidir. Bu yiiz adam onun bolgesinde lutunsun

ve

dam vcr.

oraslnl korusun.

Bu notumu sana .......... aylnln tiEiincii giinti gdncleriyorum.

69 Numarah Tablet s.l3I.
Baban Samsi

Aelclu

konuquyor )l%.

Iasmah -Addu'ya q6yle dc:

Qabra'da bir orrlunun teqckktil etmesi [zerine, Isme ilc Ahazim diyarrna gondcrdim.

Dagan'r

bir

ordu

Bana gclince, bcn dc bu qchre harcket ediyorum.

Ve (?) o

................

o, bu mcmlekctin ordularrnrn onciirerini ve onla'n etraflnda toplanan

Turukki'larr yok ctti.
Bir tck kiqi bile kurrulamadr. ve o giin btirtin Ahazim diyarrnr ele gegirdi. Bu "dawirlunt" tilkcnin g0ztintlc bnyiik
Sevin! Burada karclegin "dnwidunt" u oldtirtirken sen, orada kadrn
ara_
srnda kahyorsun. O halclc qimcli or<lu ilc birlikte eatanum,a gidcce$in
zaman bir er kigi gibi or. Kardcqin gibi scn de Ttirkcn<re buytik tin
kaz.an.
63 numarah Tablet, s. 124-125
Babam Zimri-Lim'ele3

$unu soylc:

Ollun Arriwaz qdyle diyor:

babamln bana gonclermiq oldu{u ve babamrn kendisi hakklnda bana yaz-

dr[r
Askur-Ab<Iu hakkrndaki rablcucki yazryr gdylc anladrm:
$imdi Askur- Addu benim evimde kalacak (ikdmer edecek): yerle bir etrigin iilkcsi, qimrli elinden almrq oldu[un her geyi bunlarr bir araya topla ve iade et.
1e2 Georges Dossin, ,,A.g.e.', s.130-131.
1s3 jean F. Charles,ArchivesRoyalesdeMari, C. II,paris, 1950,s.124_125

s.

BAyRAMIF.AvNAKLARA

GdRE GUNEy DoGU ANADoLU'DA pnoTo TriRK izlrnilas

97

lgtc babam bunu yazdr

....

babamrn evinde bana yakrn

....

gergckten iade ediyorum

ahnanlar (gasbcdilcnlcr)

ki onlar,bizimclirler, gok saydadrrlar.

. . . " babam kcndi hizmctkdrlannr

..

sorguya Eeksin (haa !)

hizmctk6rlar....

....Turukku

Mardarnan iilkcsindc... ile ittifak etti ve Dawidum'u oldi.irdii.

..............bunu yaptr.

'

gcldi (yeti$di ?), ve dldi.irdii

Eimdi isc babam bana-tilkeyc barrq verelim, gctirelim igin <liye AskurAddyu gOnderiyor vc babamrn yanrndaki hizmetEilerime gclince (hizmetgilerim konusunda) babam onlan gdndcrsin, kendisine gOnderilecek krt'alarr
gdndcrsin..

Ttrrukkular, burada tckrar edilmcmesi gereken (A!za ahnmayacak) qcylcri yapmafa icbar ediyorlar (?) Zakk0meselcsinc gclincc: bu konuda babam bana kendi hiikm{inii kcndin vcr/ kendi kanaatrnr kullan/ kcndin karar
vci' gibi qcylcr yazmr!. ......i$te bu ncdenle de o.....yapmryor (ncgarif fiil) rcminatlar mr(?) babam onu bana bir g0ndcrsin hcIc.......
4O

s. 90-911e4

"

Efcndime qunu gOylc: Iasim-cl, hizmetkdnn qdylc soyltiyor dc: Etrafimda

bir Ecyin qu kclimclcrlc hikfye edilclifini igittim: "Isnrc-Dagan Turukht'larla banS yaptt (innaladt), Zaznya'nm Isaru o!,lu Mut'asqur iEin olfu (gelin olarnk alfu). Trhotum (gehiz ya da drahoma) olarak gtinuiE ve altm Zazrya
Isnte-Dagan'a gdndcrtti (yollafu) ve Esntunmta nrcnScli insanlan Isnre Dagon'o elgi olarnk yollodt bu insanlar bu iSi basaranrcdrlar. $ilphe yokku Efendint
biltiln bunlann konusulnnkto oldrt{undnn haberdkrdr. Qevrentde duyduklanmt Efcruiim'e hep yault olarak gdndudint.

1s4

jcan F. Charlcs, A.g.c., s.90-91.

90/TURK DUNYASI ARA$TIRMALABI

98

&1 numarah tablet s. 154-157195.

Efenrlime Eunu soyle: Hizmetkdrm Kibri-Dagan qOyle konuqtu:

A,5ahitum kanaltnm a$zt konusunda Efendim bana yazdt. O gtinden bekanahn tam a{zmda ikdmet ediyorum (kahyorum), bu iqi yapryorum. $im-

ri
di Efendim bana qu qekilclc

(qu kelimelerte) yazdr:

...geyin kdmtnt Erkaran (hayrrnr Erkaran eski (ihtiyar?).'. Benim bu kentabletimi Efenrlime gonderdi$im gu an, gecenin baqlangrctnda.... sular...-

di
. o sular ki..... gitmeyece$im......ve Binu-lamina'mn Eskileri (ihtiyarlart

?)

heniiz toplanmamrqlardrr ve ben onlara ....bagka bir konu Abi Dagan, Efendimin hizmetk6n ve bir ulak Tirrukku'lartn semtinden gelmiqlerdir.
21 Numarah Tablet s. 37
Kardeqim Isme.Daganle6 lkonuquyorl.
Iasmah-Abdu'ya qoyle sdyle de:

Turukkridiiqmanr

gktt

ve.....a vardt.

O Kakkuldtim'i iggal etti.

dkiizleri ve ganimetleri ortadan kaldrrdr (gasbetti)

Bu akrndan beri Turukk0'lartn sayst fazla
fakat

I
I

artabilir.

Onlar gclmcye devam

'

g6riinmiiyor,

edecekler.

Olup bitcnleri 6[rcncccfim, sonra sana daha aynnttlt haber gondcrece- |

Eim.

22 Numarah l'abtet, s. 39
'Kardeqin Isme-Daganle7

Iasmah-Addu'ya

I
I

lkonuquyor
qdylc soyle de:

clc$iqti.
Bundan dolayr qimdiye kadar sana kesin bir habcr vereme<lim.

Bana yazch{tn Turukk0 larla

ilgili habcrler

onrann igine gclincc, yapmayr cliiqtindtiklcri dostluk andlagmasr imkdnr I

orladan

ie5
le6
1s7

kalktr.

'1,54-15'1.

jean F. Charles, A.g.e., s.

Georgcs l)ossin, Archives R<ryales de Mari, C.lV, Correspondance de Samsi Abdu,
1950,

s.36-37.

Gcorgcs Dossin, Ag.e. C.lV.

s.38'39.

Paris, I
I

S.

BAYRAM/KAYNAKLARA

GoRE GUNEY DOGU ANADOLU'DA

PBOTO TURK

iZLEBi/g1

99

Iantakim, Lu-Ninsuanna, Water-Nanum ve aym qekilde soylular bekliyorlar?

GerEekten de gu sozlc

ri

yaziiar: "Madentki sen bu rehineleri vermek

is-

'tentiyorsun, yonn ve yarmdan sanra biz oraya (istediffntiz yere) gidecefiiz.

Orasr yazrlsrn, bilinsin ve oraya gidilsin.

Karannr da vermiq olarak bdlgcnde haar bulun.

23 Numarah Tablet s.

4l

Kardeqin Isme-Dagan (konuquyor;1e8.

Iasmah-Arldu'ya Eunu soyle:

Bana Turukk0lar hakkrnda yazmrEtm

Turukkfi'lann grkrE hareketinde bulunduklan gi.in Eok mcggul oldufumdan sana habcr vercmedim.
Kuwetlerimiz onlan takip etti.
Ve ben gok sayrda dtqman dldtirdiim.
Sonra grubumuz nchir krynlna vardt ve oraya yerleqti.

Nehir kabardr[rndan kuwetlerimiz karql tarafa gegemcdi.

Sonra ben onlan kargrya geEirebildim ve Tigunanim memlckctinc sevkettim.

Kuwetlerimizin gegiqinden sonra nehir algaldt ve Turukkfilar da

nehri geEtiler.

gcce

Onlann gegiqinden sonra nehir yeniden kabardrfrndan, nehri bcn tck baErna gcAemedim.

Turukk0lar qimdi Tigunanim dilannda (tilkesinde).

Onlar buraya geldiklerinde E6yle dediler:

"O yurduna do{ru gitti."

Bu notumu mtiteakiben, Turukk0'lar hakkrncla sana tam bir rapor gdn-

derece!im.

24. Numarah Tablet s. 43

Kardeqin Isme-Dagan (konuSuyor)1e.
Iasmah-Addu'ya qdyle de:

r98
leo

G. Dossin, A.g.e. C.IV, s.40-41.

G. Dossin, A.g.e., C.lV, s.4243.

I00_

, .

gzlrtjnxoUNvlsi

Rna$rrRrrrllRRr

Haklannda benden haber istedi$in Turukkfrlar Tigunanim diyarrnda bulunuyorlar. ilk once onlar aEhkla karqrlaqtrlar.
Hirbazanim cliyarrna gitmiqlerdi.
....zuri Koyi,i onlarla slkr dostluk mi.inascbetteri kurmuElardr. Bununla beraber kdytin biitiin erkeklerini Oldiirdiiler, halla katlettiler ve mallannr ya!maladrlar.

Bu koy ya[malanmr$t1.........
Turukk0'lar, bu kOydcn beq giinliik erzak almrylardr.
Trpkr bu kdy halkr gibi 6nce dost olcluklan ve sdzlcrini dinlettikleri
Tigunanim halkr da bu sert tavlrlan yiiziinden Turukkfllara diigman kcsildiler.

'

Qsa Turukk0lar krthk iEindedirler ve yiyecekleri de yoktur.

Onlar halen bu tilkcdc bulunuyorlar.

Bcnim bu notumun gonderilmesinden sonra onlarrn buraclan gitmcyi ritiqtincceklcrini sanrrrz. Onlarrn nereye ve hangi gtizergdhr takip edcrek gide-

ceklcrini sana yazacafrm.

Sa$r[rm ycrindc.. Birliklerimiz de iyidir.
Sa$h$rnla

ilgili haberlcri aksatma

25 Numaiah Tablet, s. 45
Kardegin Isme-Dagan (konuquyor)2m
Iasmah-Addu'ya qoyle de:
Bana bahsctti{in ve elde tutamayaca$lmrzr
na Isar-Lim anlatsln.

$fleri

bclirtti{in Susarra diyannr

sa-

Lirl0ya ile birlikte Turukkdlar savaqa koyuklular vc iki qchri mah-

vettilcr.
Yardrma gcldilimde dallara Erktrlar.

Anladrk ki burasr tutunmaya elveriqli defildir.

Ben.......

..............Arrapha ve Qabra diyarrndan

..............e (?)
2oo

G. Dossin, A.g.e., C.IV, s.44-45.

s.

BAYnAM/KAYNAKLAnA

GonE

GUNEY pOdU ANAD0LU'DA PR.OTO

sonra (?) iilkcnin dahili kuwetleri terhis edilccekler.

salhfrm iyi, iEin rahal olsun.

52 Numarah Tablet, s. 71-79
Karctcqin Ismc-Dafan (konuquyor;z0l.
Iasmah-Addu'ya qdylc sdyle de:

Bir adam......Amursakim'e geldi ve qunlan

soyledi:

"TurukkA'l ar Amursakinz siperleri.......

ve ckirt giinliik iaqc.............

Bunu (?) dtiqiindtim:" Kuwetlcr..........

(Bcn bile) scni tcslim etmck istiyorum.

vc............

Mcmlckct........

Zal'a dolru........
Buna, ........,,...

Onun habcrleri............
78 Numarah Tablet, s. tl0-t15
Kardcqin Ismc- Daganm2 ltonu$uyor;
Iasmah-Arltlu'ya qdylc tlc:

Gonrtcrdifin iki kurye buraya sdlimen gcldi....'.....

-........Zikri -Addu, le (?).............
Sen bana yazdrn: "Sonra...........,.

Onu buraya gdnderme. Kcqke...........

.............d tig mana.......'.......

.............memlcketin evlddlarl.........

BirEok ..............iIc..;

201
zoz

G. l)oslin, A.g.e., C.lV, s.76-79.

G. l)ossin, A.g.c., C.lV., s. 110-115.

I0RK

iZLERi/g3 ,0,

102

94iTIJRK DUNYASI ARA$TIBMALARI

Buraya vasrl oldular, ve............

Bu haberi alihlrm

zalmaa,

son derece..

Bu haberdcn

6nce.........

Kuwetler sana do!ru.........

Yoktur.

iS.................

tutundu.......

Iqte bu ld'um ki............

Isar-Lim ile birlikte

Ewel emirde Esnuma'nrn adamrna clikkat etmedi

$imdi krahn oniinde bu iq konusunda ildhlarrn andr
xiylenccek. O ona tanrklannr gon<lcrdi. Bana gclince,
itAhlarrn ycmini......
.........size.para verdik.

Afzlm

gok...........

..........Istar, kuwetlcrin baqrna gcgmesi igin,

Gonderecelim. (hbucak kuwetleri............

.................Bc1 ki...................

....Esnunan'rn adamr
.....................,di!cr, gcrEcktc........

....................dtiqman.

vc Turukkr?lar
savagtrk.......

Kurluz bir ritke istild

ctti

bcni............

baqr, yaptrm

o kimse ki, hcr

$cydon Once, mcmlckctin ortaslnda..........

s.

BAYRAM/KAYNAKLARA

GoBE oijnrv

103

oo@

Haneenler

Uzatmadtm ve........"........'.......
..................iEinde kararlar

Tiri

ayrntn 20. gtinii bu notumu sana gonderdim'

87 Numarah Tablet s. 124-127

Kardcqim lasmah-Atldu (soyliiylor)2o3
Isme-Dagan'a qoYle de:

Kral bana hcrqey<len once, Turukk0'lartn hiictim ettiklerini

Nithim'i kuqattrklarrnt

Yazdt.

O gi.inden bcri ne kral ve ne de sen, bu adamlann

oldtiriiltip 6ltliiriilmecliklerini, kagp kaEmacltklartnt yazrp hildirmcdiniz'
Oysa

ki, Asraya'ntn yiire$i endiqclidir'

bclirtcn bir rapor ilc sa!lrk

$imdi sen bana, onlann durumunu cksiksiz
haberlcrini g(indcr.
Akad mctinlorinde $cmsi-Addu Dcvri'ndc Mari Kraliyct Arqivi mctinlcrindc adr geEcn Turukkolar'rn ccngdverli[i, isim bcnzcrli[i yoni.indcn bir
Tiirk kavmi ol<lufu Eok btiy0k bir ihlimalle anlaqrlrnaktailrr; Tiirtik qcklinde Orta Asya'da da gcEmcktc vc Tiirk kclimesi asltntn Tiiriik olilufu bilinmcktcdir.
KaTigunanim, Qabra, Karana, AmursAkim, Zal, Marclaman' Aqahitrrm
Srtsarrq
Kakkul6tim'
"'ztttanum, Nithim, Ahazim, Arrapha, Ilirbazanim,
co[rati
yrlla'ndaki
1800
M.6.
Turukkglar'rn
isimlcr
gibi
colrafi
ri Kiiyii

203

G. Dossin A.g.e. C.lV., s.124-127 '

alanlarr hakkrnda bize ip uElan vermektedir. ceorge Dossin, Zagaros Da!lan etiderinden gelcn bir kavim olabilecefini soyler. Bu cluruma gorc Turukktlar'rn Hz. Nuh'un yafes soyunclan kalan bir kavim olabileceli gibi,23
numaralr tablette belirtildi[i gibi "0 (Turukkfrlar) yurduna do{ru gitti', iba,
resinden anladrlrmrza g6re, zagaros Dallan'ndan ovaya inen Turukk0lar'rn
Mari civanna geldikten sonra Frrat kryrlarrndan Diclc kryrlarrna, yani tratrdan dofuya yoneldikleri anlaErlmaktadrr. Daha aErk ifade ile Mari (Frrat kr-

yrsr) Arrapha (Dicle kryrsr) zagorcs Da{lan istikAmetine ydnclclikleri

anlagllmaktadrr.

21 Numarah tablctte Kakkuldtim'i iqgal eclen Turukkflar'rn ,,Bu nktndan

bei rurukkftlarTn saytst fula ganinnilyor, fakat artabilir, onlar gelnrcye dev'ant edecekelcr" ibaresinden SelEuklu-osmanh akrncr oncii beyleri akla ge_
liyor ki, ktiEi.ik bir grup aklncrnrn o tarihlcrde E6lile, merkezaen en az
400-500 km. uzaklaqmasr, Turukk0Kornutanr urldya'nrn gOzuniin pekli$ini
gostcrir. Yanlarlna beg giinltik yiyccek almalarr ise, kanaatk6rlktarrnr orta.

ya koyar.

ceorge Dossin'in Revue Asiatic'in 65. sayr, 42. sayfasrnda yayrnladr$r metinlerde geEen Tu-ur-Tu-ra-an kerimcsi <le Eok ilgi
Eckicitlirz04 Turan kclimesi ile btiy0k bcnzerlik gosterir. Dilcilerimizin incclcnmesi gcrcklidir.

Kanaatimize gore, Proto-Ttirklcr'in ilk vatanr, Hz Nuh'un gcmisinin

karaya oturdu$u Mczopotamya'nrn kuzcyi, Ci.incy_Do{u Anadolu'da C&li
Da-

cteklcri vc Musul. Ecvrcsidir.

Kolonizator Greeklcr, Batr Anadoru kryrra'na gelmcden en

az bin scnc
oncq, Romahlar'dan 1500, Ermcnircrclcn r250 scno 6nce
T0rklcr, ctincy__
Do{u Anadolu'dadlr. Burasr onlann ilk ana vatanra'crrr. Hz. Nuh,un
ollu
Yafes bir miid<ret Musul gevresin<Ic, zagaros Da$ra' barr etckrerindc
Eolaldrktan sonra, kabilcsinin biiyiik bir krsmlnr yrnlna alarak du[uya, orta
Asya'ya gdE etmig, kurakhktan 0ncc aynr co{raliOzclliklcr g(istcrcn
orta Asya'da Eo[almrqlar, kabilclcrc ayrrlmrglar<lr. Kapah cograli
havzacla milliyct_
lcrini muha[az,a edcn Tiirklcr, Bizansa
Ecqitli akrnlar yaparak 1O4g,dcn oncc
Erzurum Pasinler mcvkiini zabtctmiglcr vc M. r04g yitln<ta
zaviye vaklr kur_

n4

George'Dossin' Dcux Listes Nominatives

42, 75D srru.

cie

Rigne de S0 me-lamam, Revue Asiatic, s. 65,

s.

s.

BAYRAMIKAYNAKLARA.G()RE GUNEY DOGU ANADOLU'oA PBOTo TUBK

muqlar2os

MS.

iZLERigT /0t

1071'de SclEuklular olarak ikinci dcfa Anadolu'ya girmiSlcr-

dir.
Kuzey Mezopotamya'{a, Giiney-Do[u Anadolu'da Yafes soyundan kalan
kiiEtik bir krsrm Tiirk kavmi, yani Cutium (?) veya Turukkular ise, GiineyKuzrcy, Dolu-Batr istikdmctindcn gclcn kavimler arastnda, zaman iEinde milli
bcnliklerini yitirrnig ve erimiq olma ihtimali mcvcuttur. Veya onlar da Zaloros Da$lan yolu ile iran'a, oradan Hazcr Dcnizi Giincy-Dofu ktytlartna,
Orta Asya'ya gcri donmiig olabilirlcr.

Tiirklcr'in 1071'dc Miisliiman Tiirkmenlcr olarak SclEuklular adryla ikinci dcfa Ana<lolu'ya girmesinclcn 6nce, Asya ile Anadolu arastn<la bir gegit
vazifesini goren giizergdhlardan birisi olan Azcrbaycan, Eeqitli Ttirk boylartnrn yerleqme alanr olmultur. Uti vilAyeti stntrlart iEindeki Sakasan qehri Azcrbaycan'daki Saka Ttirklerince mcrkez olarak kabul cdilmigtiffi. T0rkler'in,
isldmiycttcn Eok daha cski tarihlcre uzanan Kafkasya, Azcrbaycan ve Dolu
Anadolu'da yurt tutma Eabalarr bilinmektcdir.
Kafkasya iizcrindcn Azcrbaycan vc Anlclolu'ya bir Tiirk akrnr <la Asya
Ilunlan'ntn 395 tarihli Anadolu sefcriitir. Don Nchri b0lgcsindcki Ilrrn boylan Rasrk vc Kursrk adh kumandanlarrn dnciilUfilndc Iirzurum i.izcrindcn
Karasu-Frrat vadisi boyunca Malatya ve Qukurova'ya kadar inmiqlcr, Urfa'
Antakya gchirlcrini muhasara cttiktcn sonra Kudiis civartna kadar ulagmtqlardrr. Bu scfcrdcn sonra Hunlar aynl surotle Anadolu [zerint]en Azcrbaycan'a donmtiglcrdirmT.

466 tarihinttcki ikinci gOE dalgasrnda, Avrupa Hunlan'na ba$]r A$aEcri

Tiirk boylarr Azcrbaycan'a vc Do$u Anadolu'ya ycrlcqmiqlcrdir2os.

V-VI. yti:ryrlda Azerbaycdn'r da iEerisine alan Giiney Kafkasya bolgcsinde Hazar Tiirklcri'ni gormcktcyiz. Anadtllu topraklanndaki Bizans yonctimine bazcn Araplarla ii;birlili yaparak bazcn dc kcnrJi adlarrna scfcr yapan

2o5

'

SelyirJ ge rif l{alil Divanl ibn-i Seyyitt gerif Mchnred Cihangir'e ait evdsrt-r recep 44 0 H (21
Arahk 10,18) tarihli vakfiye ile aynr Sahsrn evAhir-i rccep 440 fl (9 Ocak 10.19 M.) tarihli
vakfiycleri bulunnraktadrr. 10.19 tarihli vakliyede: Pulur Bahal (Yelcn Paga) Koyii'nle Uz
Bey nrcEhurlardan ve imam Muhanrmed Bakiri evlAdrndan Fahrti'l-MeqAyihin ve
Kutbii'l-Arifin Seyyid gerif I Ialil Divani 'nin 14 kdyii Mcli k Misail'den krrkbin dirhenre, 15
koyii dc Mclik Biriil'den 60.000dirhcme olmak iizere toplam 29 kciyii, 10O.000 dirheme satrn
alarak vaktettigi belirtilmektcdir. 1048 M. tarihli vakfiyede ise: Pasin Nahiyesi'nin Pulur

Bahal (Ycjcn Paga) K<iyii'nde muhkim olan "Uz Bey" meghurlarrndan, Kirman ayantndan

206
.

nr
2o8

ve Imam Muhamnrcd Bdkiri evlidrndan Fahrii'l-mcEayihinve Kutbii'l-Arifl n Scyyid $erif l.lalil

Div6nl'nin, vakfiycde adlan bclirtilen 29 kdyiln nrtimtelekAtrnrn ttinliinti, cirye ve h arag gibi
riis0 marr ve zimnrilcrin osrii ve kovunlarr ilc birlikte vaklettili bclirtilmcktedir.
A Zcki Vclidi 1bgan, Uniumi 't'u?t'thrihine Cirig, istanbul, 1950, s. 33-36.
Gyula Ndmeth, Attil6 ve I lunlar, (Qev. $erif B.aqtav), Istanbul, 1962, s' 60.

Prof. Dr. F'aruk Sumer, Oluzlar (3. Baskr), lslanbul, 1980, s. 147; Prof. Dr. Mecit Dolru,
Tiirkiye'de Macar Yer Adlan, Bclgclcrle 1'tirk Tarihi Dergisi, S.8, F,kim 1985, s. 50.

1M

g8/TURK

DUNYAST ARA$TTRMALART

Hazar TUrkleri'nin Kerktik ve Mrsrr yorelerine kadar indikleri bilinmektedir. TicariOzellik gostcrcn bu Tiirk Devleti Van\ tis olark kullanmak sure-

tiyle DoEu Anadolu'da bir siire h6kimiyet kurmuglardrlD. eotg"rindeki

AfaEeriler'in bir krsmr 380-412 yllan arasrnda Halep ve $am taraflanna goE
ederken, bir krsmr da Giincy Azerbaycan'da Erdebil ve Eevresinde yurt tutmuqlardrr.

Bu ddnemden 6nce bir baqka gog dalgasrnr da Sabir Ttirkleri gerEekleqtirmiqler, 515 yrlrnda Derbent'i, 527 y/.nda Kiir Nehrini aqarak Bak0ve K0
ba arasrna ve L,enkeran'a yerleEmiqlerdirzlo.
Sabirler ile birlikte "Hazar" adr altrncla toplanan Bulgar ve Belencer
Tiirkleri de Aran, Mugan, Gilan ve lrnkeran tarafina yerlqmiqlerdir. Bu
Tiirkler, Hazar Tiirk Devleti'nin tqekk{iliinde oldukga dnemli rol oynamrqlardrr.

Karahanhlar'rn ve Selguklular'rn neslinden geldiklerini benimseyip, kabul

ettikleri Saka Ttirk imparatoru Alp Er Tunga'nrn Tiirkl0k ve Azerbaycan

iEin Onemi biiytktiir. Qtinkti Ttirklcr'in Azerbaycan'a hakim olma diiqiinceleri, M.6. VIL asrrda bu Ttirk Htikilmdan ile baglamrqtrr.
Asya, Kafkasya, Azerbaycan, iran ve Anadolu'yu Tiirkler'in yurclu olarak
dtiq0ndti$iinden dolay da Kaqgarh Mahmud, Bu Tiirk Hiiktimdarrna Ajun
BePi" yani Diinya Htktimdarr srfatrnr vermiqtir ki, bu srfat XX. asrr sonra
Osmanh Hiiki.imdarlanna verilcn Padigah-r Cihan srfatr ile eq anlamdadrr.

VI. asrrda, Coktiirkler ile aynr nesilden gelen ve Sibirya'ya adlannr vermiq olan Sabir Ttirkleri ile birlik iEerisincle olan Hazarlar, Arran, $irvan,
Giircistan," Karaba!, Van civarrndaki vildyetlerle beraber, Aras'a kadar biiltin Azcrbaycan'a hdkimdilcr.
Zamanrnrn giiEl0 dcvlctlcrintlcn olan iran Sasanr imparatorlu{u, isldmiyctin dogdu[u topraklardan dr;anya'yayrlntasrnr Onlcdili gibi, Ttirklcr'in de
dofudan batrya harckctlcrini cngclliyordu.
623-629 tarihlcrindc Azcrbaycan'daki Hazar Tiirklcri, Gokti.irkler ile birleqip, iran ordulanna karqr zllcr kazanarak Rcy ve Isfahan'r feth etmiglerdir.

Tiirklcr'in Tiirkistan mcngcli olup, zamanla Batr'ya; Azcrbaycan, Anaclolu ve Ecvrelcrinc yayrlrp, isllmiyctc girmii; T0rklcr olarak buralarda ilk defa yurt tuttuklan fikrine kargrhk, kanlatimizc gOre; Tiirklcr, Kuzey
Mczopotamya ve Azerbaycan'r da iEcrisine alan Kuzey-Dofu Anadolu'nun
209

Dr. M. Aktok lCrggarlr, Dolu vc Giincy-Dolu Anarlolu'da [Jygarla$rna GiriE, Ankara, 1984,
s. 13-1(r.

2'lo

Prof. Dr. $crif llagtav, Ilabil 'l'iirklcri, Bclleten, C.V,

S. 17-18,

Ankara, 1951, s.53-99.

s.

BAYRAM/KAYNAKLABA

G6RE GUNEY DOGU ANADOLU'DA PBOTo TllnK iZ!E8 99

107

otokton halkr iken, binlerce yrl ewel gdg ettikleri Ttirkistan'dan tckrar bu
b<ilgelere geri donmiiqlerdir.
Bu duruma gdre, Cumhuriyetimizin kurucusu, btiyiik onder, aziz Atatiirk'tn onsezisi bir kerre daha teyid edilmitr olup, gdrev milli tarih politikamtzm tayinine ve bilim adamlartmtza dtiqmektedir.

Bu konucla elde mevcut malzeme oldukg azdtr. Bu sebeble Proto-Ttirk

tarihgileri bu konuya maalesef e$ilmemektedirler. Sayrlart da oldukEa azdtr.
Dolayrsryla bu konulart tam olarak agtklt$a kavulturmak, kesin kanaatlara
varmak amacryla yiice Atatiirk'tin yolundan giclerek sadece bu konulara ait
milletlerarasr bir kongrenin toplanmasr zamanl gelmiq ve gegmektedir. Gdktiirkler'den dnceki tarihimiz, yani ilk tarihimiz, Proto-Ttirk Tarihi, karanltklardan kurtanlmahdrr. Bu millibir gorevdir.
Bu gdrev ifa e<liklifi takdirde, ilk ve orta dereceli okullarda, hatta universitclerimizde okunan tarih kitaplannda bulunan yanltgltklar dtizelecek, atiye daha giiven ve gururla bakmamtza vcsile olacak, gelecek nesillerimizin
yanlq e[itim ve o$renim gormeleri dnlenerek bu qehil kant ile sulanmq
topraklanmlza, son kal'amlz Anadolumuza gok daha fazla ballanmamtza ve-

sile olacaktrr.
Ytice Atatiirk, "...Milli SuArun ayakta kalabilmesi ve uyaruk bulunntas idil ve tarih upunda gilrynnya nrccbuna. Trirk gocufiu ecdahnt tarudtlqa
daha bfiyilk iEler yapnrck igin kendinde htwet bulacakr. Ttlrk kabiliyet ve
htdretinin tarihteki baEanlan nrcydana gtkttkEa blitdn Ttirk Euuklan kendile'
ri igin ldnnt gelen hanile kaynafint o Tarihte bulabileceklerdlr" demektedir.
Aziz Atatiirk'iin tarih galqmalannda hedef olarak aldtll "Biz daima hakikat arayan ve onu buldukga ve buldu{unuza kani oldukla rfadqe ctlr'et gdsteren adantlar olnnlrya" vecizesi ile sattrlanrmva son verirken, yine o
kurtanclnln "Ne Mutlu Ttirk'iim diyene" vecizqsini anmadan edemiyoruz
gin

ry

T Yffiry

At

r-rr-

w+
r{K

f-r $r,#.q

:f^.t4Fsry{,,H

ffi

s#4r$l-<{$V xz
r-Bj'6'44'O

e.ry{

we*,#L${ F 4

rYwry.A..####ff

S.

BAYRAM/KAYNAKLARA

GdRE GUNEY DOGU ANADOLU'DA

PROTO TURK |ZLERYIOl

1E

trktr1ffi

h\--=---_Byn_
q
*tff

ffi

p{/r1o

l{By
HrtrrK.lvi

V4

4"[

,*rtr'-h__ 1qN'
y'
^r>,Air-A V w.1Z
'f

ry4':.tl:r9

#stt\
{# +"f
E,

tr

*r_'+qgy-]'-\,
'5
- PF r<< F1
+".w
g-,{ 4 fl<F{ ryI &'.t
-

t@
ffi+-rqqry\
trilrH-r* w F7,

22

'4*Y

# ryA

@_
W
rrFr ffir

H
ffq4['

p'*eryp+aq&
**
s'{qr{
f"SF/*ar4,

r
r

q4#{(Y\.

3Iu'94,*q

EKg#{W$rAd4!rff

qHeHXgqA<*e.+

s*r
-fl tr{rrg
4g 4 aE x+t+q,* yry

S.

GUNEY DOGU ANADOLU.DA PROTO TURK iZLERI/103

EAYRAM/KAYNAKLARA GOBE

23
Rqr.

l0

+Sffqif -x"* ff L
Err ry#F<<{gg,l*Etr
+qH= F4_sr

MF

SYFA-

Ii4HIf

^r(+

4f

e*r

,4*d+,$f

Eryg+
<*E

\q%,.+Kry4ge

Tfl6'*"sFf +ry+f#+

io f{Ff{fldf Adry'FF F rPqr5 #fK (g dE !F. ..S

m-t "t* -Hr A{ ffi H ''z # +F+L

r>

rrE- b;-Y
I

F--l

Ny', ts#EiifHe%'"ffef

ry;W

L-'7,F

b ,+ W Nv;7{

111

24

.
l0

,w
F=

.,i

'^{

kfzY

+i<y

ty,- '

'Frslc{ t:r:g #= H,'

#KAE{^fl

F{.

ry1.9 4D.ffPt:.4*-;+4H-

\+A{Ar fATgdr

4 si7;l::x
*,ry *f<< tq$ ih
4F

4+fff

tr^g

F'{FfFl4Ff&4x<

HdFAK/d#q,qffi|.k^grrH{q H:\-.9

zo

qfHF trb
4:w4.4g{,+

ff

"AE

tr*R@ry_trW,H
ryrgp

{g S-F<.Hfl A #r
FA(r4K #r Hry*f 4r (h{ b 4ff
ws+Hltryxft4*r.qH
*F*{t *e#T{t' *frdffi *Ftr
ffstr,H,{ 6F ^{'(
b A"{H4 ry

#{NHE+Ws{*****

#
Yryrryry+4
Hq-N.{^+4H tr
,{#^s+ffitrffi

A{

s.

A.nt

Iu

,it

,r,,t

tlt

l.;l) ll,tu
no
um-n,t I" ','e pllltu gnn a-f,u l;t
oit irtrn nr.,r,rt .\rr ior-ro o(i.i)

gi-

l,i

,,.,
.t , .t-, i,. ,. l,i ,,,,,
ltttt-ltttt 10.il.;til Il
n ttril,l l, t tt ttl,l

o-nt

ril- am
ii i ill rlu,al.la l,u
i*uulltlnLtnhi

ia

ta ,r''

yu

i ttt 't l,i.ti i,t r,.tr,t tttnt f;1.11 1:11, ,

tttt ttt. t,',i Lt' i.l lI,.:,,.. ,i t,

ki-n,a ,,,,t turr

t.,rn il

(l)t iar l.i i,,t lt u! bn b,t kunr

(l\,llu

t.t

li, r.

'nr

,un

ll,'r

[W
,.i1r
r,,
l

t"

rl)

dt Al, rt ,ry [r d,rr(lr)

a nli eu ih ra 4(*i\'

,rlr

l,i

,',t

I'i -

nr

*,r
r,/

FfFfY
*fbF

F,tri

'1*- .ryn

irA

rf# +

lrdti'tr^+r

trf J'FS V'?rb.ftf

l0

{4r{f Hrrr q
{$4?(t#trftr:
'rrrtc -rrtr-/

="' j{/

l:i i,

l,t,:,

t,r

i, ,:rt' i l,

,,1 ,1i

:,t alt i,,'r,il\ 1.,, t,t,,,.,,,,(Ii.\

r|,lt !tt2t il,l,t L,,,, ;.,1'11,, ,.,,,
it t,t ,,1, ,t 1ti ,1:r ;tt
tlr

lr It t, , tt , I t' ,tt :,: t t:,,

It , r ' ::r i-ti,t ,t l,i.ti ,,.

,,1 tn,,.,1,, !t ntt s,' ,r l',

-r,,o

al r,al l.u ,,,i r,,t nm li,ib bn

rrl;

!r

,li(?) ir;; rl, [,,ria(;'.1

l nlu\'/1
h,, u,,, .,1,t lr tl, In in tint
lur

,, rn

ti t,l l,,t:.,,,
tt'ttr Z,::t,,t I r,', iit\lt,' i!.',,

i ttrt .rrt,r ,t ltpr ia a.li ta ui l,n

;\I-i iu nn ! t l,r rii(('r; i[1;] ,r,rr-rrr
tlnl lu n tunr
[d.na) Ii rl,,/,i i,rldli) i ['ju It']u
tll tr, l.r. dl tn.t
ki nn t,rtr'lu,,t ,i t
o-na l[rr.l il h,n h ir-n.duai
nt-a lil'n .io a ti.
d, [
[
ri I

kn,y,1t1t fi1,,,i",,,t,

irt

r.

,1

tt,r)t'tl 7rt ,j.i,, ,1 tt,1 1til ); ,!t

(l)L; /,r u it an'ilum Tu.ru.*u-u

i an:ilutn 'lu ru ku i ja rt-ti-it

'l

I1,1

BAYnAM/KAI}IAKIARA GORE GUNEY DOGU ANADoIU'DA PRoTO IUnK izLrnTIns

f)

If

n:;

itri:,,r'17

l,

,,,

, ,t,.

6.1

'l.ll

{r

r1l.. /!l|

r/

'

f,l',

4Lti- *l'Ii ,nr./

.'J r

't

'r-

'4.
,<t

! .l:E1:-1'l-

;1

'tr

l'.
ftr"t

l()

Ar'..(

.ii rr.f lt li.4 tf '.',':. n,tt, lq

f1,
i.'l

* ;r aL_j:

'li-(j

.il{ I,II r I

lrJ'fl,l
)<

f-

'

ti

tll'

,r t rt itr,ttJj_j
oi bi

n,,,

l"^ -,, .t1, ,, ,rt ',: ,t,irt Ar,t ,,t,,

ln'p y',t". '"1 " hi u ',' hi lai" ,, ,,"
[,' "rrrf t. yL"i,lll,Lir. ,1 ,, 1,1 1i.y6'7t',on
lt ,, ," ",'l l, ldr i,r) |,il" "", "t' r, ,, ru' r 't'
ll,(1, ,kt u1 \^ t,.,ii ht ,t
I
, ur u, J,u nr li n rl-ji.u l,l,' uhl I+l tt utl !'
l.u ui t,'n, ',1 l" ', yr r,, tu,
.J ', il l'il|] hn r Li v' ,1' tu "L u"'
[
t nlr ki u tit,r ri t,t<t
il.t') ',, , 'i,i , i .1r ilt tt r, tut Jlt
f

l" h,
I

Ir. ri

,,

u,,,,,,1

l{,,r.

'lr u, tu

i
I
|
l,',,,

'ial /r'ri

rr

rl

.i,'1,, p,"t,,r,*,r

I (-,,/)

l,,r')

,t

I nt u"'
t

',t .l ll", ,la ,",t,t,'il;i1 'l ltl' *,,',' ua

n ,l', ur r ,h ull'l
'lal
,' ,r t'
,r' 1t,1,
.i.:f
l; 't,r l,,l,t
i, ,h
q Ltt,, ,,i,;
;:'l Ii
lt'lt l1 ' !i ,y
lult ",.,)

::l.ri{1ltu,
. ' , r" uI
,',, ,ut ,,,) ,, l', t,
,r-

;,1 ,t,,*

1',r irlli Ll l" ll' tt tu,Lth ilt't

" ", 1* ".
{'i,r - r hdr " b' "'

tui,

1^1,, ,, i,
u a, ,nu, uurJ,lnu^) n

-r

ut

n,r u,6u ,, b; t: l,l; ," J'i,' 1'1, ,"

u tr b,t u,,t ',, r,i P;,,,t u a l" li 't tu "l
ti, i' '' ',,' h i "" t'"' v" "tn
1',,, u1 t" ,"

';

"t

lr..1,,

i ri

iutt
tu' t

/.,

atr'ln

i ia " h u
il ,r; ;tr|

'ri
",t ull I"l*li
u or rrll) r. ru
l/t

n,

|'

1,,,'r,ftorurull'

Lr ht
!;.
1, r" tn l.
,i l, ii,1 ,i, .t,, ,' 'u

Pl^l

'' a'

- I" ""

S.

BAYNAIT,KAYNAKIANA

G(jNT

GUNTY DO6U ANAOOLU'DA PNOIO IUNK

IIItNYIt)/

69

lur

,q

I{

h
!f

I'

}I
s. rq

\\
I}}

A.-

,'v

l*

Fli{, ;'i-+ 'ry :/

lf4l-

--*-'= *l
d-,'f t-

-{r --.-- - r,r'-i:

-:= --- '------==X:

,:lf f

n4- -Tifff

'ffi4rlrr,*

w- t3

i'-lt
1!

3'l'

,ltr"f'f ryi F{if-4

fi:*-'2*l "il

.f il n rtr ut.a'- -t rI.

^-1x1*+11

r{..

*..r
/.1rlr{t}l
.-.p, f .-if ,. *l'ip,rt.
f;tt
'tlff;tl
'1'f'^'i

,rf

;- i*

tJ*.'f e

[-f ^' nr.riY '4 4fl!(.1-,f'r.'i 'l 1lt "ti:f

.f tI f
4[tr+trtrTTf--1T=--

rfff

"n

}ftlf

i'{!r- t,^J':w di ^*i,i1^*

." ?::'2, W i'a':

Jf$rEfiFt'i:"

rlfnFti.x|}'ffi+f"t i'1f *
.'.pv ;';1;[ r r f +;ifi ty mf
n fl'< ril'${ t{ gl l*f + [^11

ff ry-l-'llr"t,' tr '!f 'rI i,r |'

1i..lf ;-4-i' *lF[1Sffilf 'rrr1.9"l{
__.if ---*
t-,i
i:iiii'tffi, n;f ;ii

niai T i;f;ti,r,riir+

lri;;t

t'

il5

II6

r08/luilK tjuilyAsr ABAgilftMAl,Afil

78
'I

.r,{
\"1

EII

.iF

tS

i-

t{t

<'

+f

I.{

-- -tI

f{ -{I
"f
+iif
Lqf

Ir-l t- l

f,tr''
!' i,ui'u [ ;!i tT ryft +{ flrl
t*"{',-i *tl r.*++'^tt +U (
[''\

,"'*.

rt*#.{'tI

*r

,:iS+.)

l.' 4{ '4lI .[#{'<,"

\
..t.i'rg 6.r r{H{

:', r
.")

r.

t'{'ft/' F-,

{ {*lt'l'Ji'14t{tl

-tt.t4<:ttdr
{#{*r --Pn+ilte

,)i*t4W.4l
., i ,..', lr '*' ^
"/-.,
-'
ri's
nr d'rl I t ,
1\

.r

uJ /;',<'r++ll,{.-.,40
qf{t A'h'ry
-Y,l

\ !"rf

r{,,r, t 4'48{f *,
fl''a ,,y')' 'il +tI ++

\ri

,l

'il y'

t{tlL)-q r1 t7 $"
. :..
A{4,{ - g - lrf ,I:f1 t I 11n.,
..' ,;i ltr 14'; r .x1 r,{

,4,'oll

/1.

{r{tr1gld

t 1+r xxtrrr;.4l

ft*

t{l,ti"

: ;ii,.!.

[+*r,tiJ
\qr * xl
h*i-7

.'"\. W!

lt +ir ^,r i ^.lr

0.irl,tl'4 {

1,j-^

F- :

.}u"rl

u
i t.{ llt-ei
ffrr;:/{ li
'r' $.{ra..*

.,,,d"r 1..1ll

llflf {Hl''4Jf\rrtj

",1't+ll[

{t *'{q'
'*Jr,/
!fg[( r-& t]
r{,{lF.t',q dtl

\eFf1r.*

"1,Yl''Jlfi

*i

t5'

/
tt*ruf."+r* f\
l,tdro''

tt*'ffi,f

4r.{*'r
ri'+vr-r41
bt"
1.r{.fyr1-{(r
'rp ++ t
v rr rr+++F 4V s
V.frri,s frI u/
\r,r.{r+flf /
h

.i+,n u+FA

\{t':,r,

1+t*

V.t.^ll*" r"r+1',j
a ''1
L "- l'': :1! l.-'\l
i
, , r'!'r {- {'''fn

s.

EAYnAM/KAY}|AXtAnA Gont

G0Hry Docu AuAooLU'oA Pn0r0

lUtlr izLrnVtos

83

,, ,r,, 1 n t, trr
qi l,i r,,,t
i,',, ,,,,, A, i/, ,i Lil\ll,t qt,t
tlttrtr'l l; ' (t-tttti
ai.irrrtr lr i trrrir) l\'1,', l,i l, ttrt
/r1'/r r' l:tt tt! t,tltl ;t-ltt.
.un-,n;.'itt,
:;q -it -lt t-nt ltt.l lr0-rt- trtt-trtu,r',t-,t.\'lr:-ht'

I ll

'l'r'.

ll,rv

r;i

rtt,t

i .,i i1'.1,t ltt't ttt t! r,r 1, ,'11, fi.i,

i rta ,r,, tt,t l, li i, ! f i, -t,' ,t,,,1
unt tn,t,t tt,i ,1,t l,li'!l
\,rn'ill.il'ttttt(1 ) .',it .,t
Itn ,t' Ii.,trt
i tl(t ,t:t-iltt tt,t iltlt (ttll il
tttt ttt,ttt tt tttt \,' rt llr'11 i,,l
ri \,t I'r I't l,,,t'l
il tltt it,t.tri ilr,t ,i-t',t Dtt t, tt.l
tilr | ;'t rrtt !i r ('!1 tt iil,l i t,l ,t i,r l'l',nil
ri (,rrr,i/);llrit lli,tul.ttttil..ln tnt.urt
,t.,li t,t ti ul il lut . ',rr. .ttirlt.n,t.
,, ."r,

"

,, ,,t,

llil

ia Irr,l t,r,r I l,i. lltl),,-lti,,,,l

t,'rrrrtl hr,li iu i tt,,ir Iili 1, ltlr
i, lu I"r ,,, t,l; k,t i ,1,t ttttr

ItIl

.,, ,!;, ,,,,,,

i,r,

TI7

IIE

I I 0/

lunK t)uNyASt AnA$iln[4At

87

f,t5 _ gt 4F lTI.#;

'*dl'- At
Hq W*4{:1r
H
w*r
_fftr
rf{{,*rf"o IWffi,F #'i Mryry'
{f -

Vf

F*f F--$dt!4- q6 ,,ftf y:

tr'$- r t :' lf_l._-3f, ftr:u?",t,
H,V:v
lTH#frl, ,Y'1 {{

g4,{ft4

{
r, ro ',*NqlTf ijyrtiry{C=rriry,yp
n*

ItT,$f_{rrtr

fff fffitr
8l

t5,d,)

fi rj-{,. f{fr'a\ ,Y

rlt+; t

rA
ngr:'f

p^44 \
ts
A
"I.lt1.'

fr..'rf

,ff.{:

A* iX

"l 'i- "'fi'

L

,i

li-

^"i:

.
. n,f

q,bf

$f$, i-{ f'

Ant

119

INDEKS
A
Abbasi Halifeleri,58
Abbasi Halifesi,35

AMullah Ant,16
AMullah b. Ami el - As,53
Abdullah b.
-Biireyde,52
Abdullah b.Omer,53,54
Abdurrahmen Gazi,82
AbdiilkAdir iruln,A,Z3

Ab-r Hayat,72

Abi Dagan,98
Abu Kemdl,93
Acemi,68
Acem Padiyhlan,zl0
A.d,1032,33,34
Adab,32,34,75
Adad,'25,34

Ada Kuday,22
Adam Falkenstein,S9
Adana,31
Adem,9,12,30,31
Adem o!1u,46
Adile Ayda,44,58
Adiy6d Suresi,32,35
Ad Kavmi,32,34,35,75

Ad milleti,3Z3,34
Adnan Miiderrisollu,67
Ad nesli,34
Afr6sy6b,45,67

Afridun,(Feridun),75
Agatha Chiristin,95
Agog,67

Agum I,82
Agum iI,82
Agum III,82
Atagerilea105,106

Agn,9,tz

Atn

Dalr,13,17,31

Ahazim,l03
Ahbar el-'ibad,77

Ahdi Arik,66,80,92
Ahlat,82

Ahlat Mezarta$lan,27
Ahmed Ibni Mii-barek,l6
Ahmed Siiheyl Unver,16
Ahmed Topalollu,35,75
Ahmet Caferoflu,9O

Ahlnet

Pa$a Camii,28

Ahmet Sait,31
Ahmet Yagar Ocak,77
A.H.Sayce,90

AJeffery,64
Ajun Be!i,106

AkAd/0pl 39,77,81,91,92
Akademia Kiado,9
Al<adh,86
Akadhlar,24,80,89

Akkad,92
Akkadlar,32
Alaca-kurt,82
Alanlar,43,57

Aram,56

Alaska,74

Arap - Israil,29

Ali,55

Araplar,54,81
4,

Aran,106
4rap,56,66,76

Araplarla,105

Aliqar,56,57

Allah,l0,l

,dRamazinf,4l

16,18,79,28,29,

32,33,34,35,4 7, 42,43,46,4
8,52,53,5 4,ffi ,63,64,7 1.,

73,ffi
Allah'rn elgileri,9

Allahln Elgisi,55
Atlahln evi.52
Allahln resulii,5l
Alparslan,38,74
Alp Er Tunga,6?,106
Altay,2A,21,23

Amarna,90
Amarna arEivi,90
Amar-Zuenna,88
Amerika,13,74,?9
Amrlca Han,40

Amid,78

Arilak.40

Ararat,16,19,28

Ararat-Aln DaS,12
Aras,106
Argun Hdn,37

Arguri Kdyii,l4
Arisenni,9l
Arkaik,32
Armero,28
Arpak{at,56
Anan,106
Arrapha,100,1 03,1M
Arriwaz"96
Artu HAn,37

Arvar,56
.dsAr el biltd.77

Askur-Abdu,96
Askur-Addyu,97
Asraya,103
Asur,56.86,88

Ammar,88
AmmurrularE9
Amor,56
Amr bin Talib,52

Asurbanibal.2T
Asurlu,77
Asurlular,24,86,90

Am0dt

Asya,57,66,80,85,m,1 05,1

FlAn,37

Ainursakim,101,103
Anado|u,29,65,67,80,91,92,1
05,106
Anadolu seferi,105

Anadolu topraklan,l05
Anamiler,39
.{nanim,56
Ana sahip,82
Ankara,9,1

6,m,23,29,
n 37,32,X, 38,40,46,54,
57,58;67,69,7 3,7 7,85,106
Ankara Universitesi,36
Anke-b0t S0resi, 18
Ankeb0t S0resi,33
0, I 3,1

Antakya,r05
Antalya,82
Antalya Karain Ma$arasr,9
Anu,25
Anu mabedi,32
Apa9i,74
Apagiler,T4
,A.Parrot,94

Apla lddin,82
Apokalipsis,66
Arabislan,55,523

Araf S0resi,l8,32
Ara

G01er,14,17

{16

Asya Hunlan,l05
A5ahitum,98,103
Agkenaz,3O,39,60
A,!ura,39

Atatiirk,25 3a34,60,79,8r E5,

89,95,107,107 6

Ataltirk Universitesi,l3
.dtsrz,9,31,32
Aili1e,68,69,105,

.dUgnad,90
A-V. anohin,21
Avrf,47
Awupa,63,64,74,85
Avrupa Hunlarr,105

Awupahlar,57,68
Awupa., 73
Avusturya,9
AWallis Budge,65

A"Winh5?
Ay,42
Ayasofya,4T
Aykanlug l16n,37

Ay(Sin),94
Aytogmu$ Hlin,37

Aytonomoff,l3
Azer"31
A2erbaycan,10,31,55,91,105,

II

lr

120
DeccalJl

Bulgar Eehri,S

106

Aziz Giinel,16

Burtds,45

Aztek,14

Burtaslar,4l

Burtag,45

Dedan,39,61
Demir kapr,66,70,72,78
Derbend,TT

BiinyaminP4
Btiyiik Aln da!t,14

Derbent,106
Dergah Yaynlart,34

Biiyiik Akad Krah,76

Biiyiik Atattirk.l0
Biiyiik Iskender,51,64,65.

Dicle,12,1 6,30,31,54,69,1 7,

Babag,60

B6b el_Eb,vAb,77
Babil,l 1,21,27,t5,39,4 4,58,,

65,7 1,82,t!6,89,91,93,1 06

Babil Tiirkleri,106
Bagdad,90 ..
Bahaeddin O 9e1,8,40,8,69,
70,73
Bahreyn,25
BeK A$a,37
Bai(0,106
Baltk sahibi,76
Bamata,20
Barak,70
Barak-Han,70,71

6,69,70,"t3,75

Btiyiik Okyanus,24

c
Cabulka kalesi,72
California,9,24

7997,704,

Dicle Nehri,12,30,91
Dikla,56
Dingir,86
Diyarbakrr,9,l

6,31 ;78,90

Dodanim f 0,39,56,58,60,
Dolu Anadolu,9,30,69,
78,1 05,106
Dolu Asya,57,74

BanEak(Benegr),40

Camridge,65
Cap Flattery,z4
Clrs0gA Hdn,37
Cbmdet - Nasr,32
Cemi' el-hikAyAt,47
Cenbahk,T6

Bars hdn,42

Cengiz FIan,74

D.Sidersky,65,66

Banhan,45

Ceyhun,41,42,44,48
Ceyhun rrma$r,42,43

Dublin,9
Durgu,82
Diikneddin Siileyman,38
Diinya,66

Basrk,105
Basklar,5T
Basra,54
Basra I Ialh,54
Basra K<irfezi,16
BaEbola H5n,37

Caayr,29

J7,A 31,46

Batr Anadolu,104
Batr Asyap
Batr Kaftasya,5T

Bftimur H6n,37,37
Bayan Steward,T4
Baybek Hdn,37
Bayrndtr HAn,37
Baysub Hdn,37

Behring Bo[a4,24

Bekir Srtkr Oransay,31,78

Belencer Tiirkleri,106
Belh,68

Ben-i israil kavmi,92

Benjamin,94
Benjaminites,94

Benno l:ndsberger,79,80,81

ilerber,4l
Berlin,92
Beygu,44
Beyhaki,53
Byruth,66
Bildl Aksoy,13

Bilge Y,aan,12
Binu-l.amina,98
Birlegik Amerika,l4
BiEbahk,T6
Bi2ans,74,104,105
Boering Bolazr,74
Bo$azkoy,92
Boston,14

Brill,46

Chester Beauty,9
Cin,45,46
Cincinnati,6T
Cipher,65
Chre,72,9O
CJ.Gad,9O

c0di,.9,12
c0d1,19,31,40
C0di Da$,12,14,16,1'7,30,31,
lm,104

Culuz bey,3
Ciircrn,4S

Qalabun,35
Qarnar,56
Qanhn Dar'iigEifasr,27
Qarlak,80
Qatalhtiytik,9
Qe-Huang-Di,77

Qinliler,35,46,67,7 3,1 4,7 7

Qin Seddi,51,68,73,77
Qinuk,74
Qomgoday,20
Qorum - Bolazkciy,28
Qukurova,31,105
Qu-$u-Su,67

8u1gar,43,45,48.10,6

Dawr $ah,38

Bulgarlar,41,45

tt, u, 48,5 1,

QinliP2

D
Da!an,94,103
Dahhak,46

Danyal Nebl,3l
Daryal,69
Dawidum,96,97

8a,25,'21

Ebi Dav0t Stinenij2

E.Bilgrg,za,27,2aP4, 60,S0

Ebimail,56
EbO AMurrahmAn el- Endiiliisi,48
Eb{l Hdmid,34
EbO Hayyam,46

Ebu Hi!reyre,52
Ebulca han.38
Ebulgazi Bahadrr,3l
Ebul Gazj Bahadrr Han,9,12
Ebu'l-Gazi Bahadrr Han,

&$7,(A
Ebu'l-Hllris,37

E.Chrcar.9O
Eckard,94

58,6,72,79
Qin hiikiimdan,35,58
Qin kaynaklan,68

Bucarest,95
Budapest,9
Budge,65
Bug boyu,82
Buhara,72

Ebu Talib,52

Qisit. o,az
Qi!iller,42
Qir,2A,3 5,37,40

Don Nehri,105

Ebu'l-HAS oEIr;37
Ebu Said ellludri,52
EbO Seyd el-Belhl48

Qekel,zt0

Qimakum,T4

Dofu Avrupa,67
Dolu Bayezrd,l3
Dotu }Iind Kumpanyasr,l2

Ed Deylemliler,46
Edip Yavua6T
E.Forrer,90

Ehl el-GEf,48

Ekran MemiE,92
Elam,56

El6m dili.91
El6mhlar,88,89

laz!,31,78
El- Bed've'tdrih,48
Ehef lllln.37
El-CiYl,'16
El-HAzin,47

Elik,23

Elingit,l4
E1iy,30,39,60
El-KeEEaf,46

El-Kurtuhi46
El-[-dn hiiktinrda n,49

121
Elmudat,56

Fahrii'l-MqAyihin,l 05

El-ulumq,80
El-Yfkabt46

Fars,82

Elyesa,3l

Emin

BilgiE,-

Farshlar,Sl
Fary,61
Faruk Stimer,105

Gud,89
Gudea;87,88,89
Gud'Iar,81,82

Guild Hall,64
Gur68
GuStasif,43
Gut,80,90
Gutium,80,81,89,105
Gutium krah,60,87

23,24,25,32,7 9,82,85,86,8

Fas,57

9,92

Emlah'10

Fash,l6
F.Bork,90
F.Ellermeier,94

EMontet,66

Fenike,33

En'am S0resi,18,31

Fenikeliler,35

Gutiumlar88,92
Gutiumlular,12,87

Enbiya,18,31,36,46,76
Endeliis,16,49

Feridu,45

Gu2,43,44E0,81,89,90

Endiik-ert,42

Ferit,46
Ferit Develio$u,46

E,n1i1,25,26,2i1,60,82

En-Nefesl,46
Ennugi,25

Frrtrna Tannst,32
Ftji,24

Guzlu,82
Guz iilkesi,43
Gticbek FI6n,37
Giiglii-Enlil,82

Erdebil,106
Erdolan Mercil,31,78

Fikret Igrltan,94

Giiney Azerbaycan,l06

Flldnqfh,49

Gtiney-Do!u Anadolu,l0,-

Erdolan

Filistin,31,39,56,65,90

Emir el-Mti'min,50

Tan,11

Erek,39
Ergani,31
Ergenekon,73,78

Ergenekon Dest

am,72,4 4,4 5,

68,'t7,'.78,89

at,'1. 6,24,2

5,30,69,7

7,93iM

GiinE,30

Gtrcistan,106

Fir'avun,33,34
Firuzan Ktnal,9O
F.Krnal,90
Fransa,57

Gyges,65

Gyula Ndmeth,l05
Guz(Oluz).42

Ergenekon efsaneleri,68
Eridu,32
Erk,56
Erlik,21
Ermeni CemaAti,14

FranstzJ1D,92

Ermeniler,58,104
Ermenistan,64

F.T.Dangrn,90
Furkan S0resi,i8,32,33

Ertugrul,3T

Er2urum,27,104,105

Gabriel Ferrand,S

Eski
Eski
Eski
Eski

Ahi,64

11,30,31,90,91,104,105

Finikeliler,33

Habib-i Naccaer Camit31,31

Fernahd Navaro,13
Friedrich Dehtzch,90
Friedriche Parrrot.l3

Fritz Homme1,81,82,86

Hacc S0resi,33
HaEarmaut,56
Hadra Kalesi,47
Hadramud,34,76
Haduram.56
Ha9,67
Hdkanr,77
FIAkka S0resi,34

Gandag (Kan-daE),82
Gater,56

Hakkr Acun,l3

Ahid,58,63, 65,90,E2,9 4
Cbg,81

Gazi Qelebi,38

Halet Qanrtrcl,9
Halife el Vasik.49
Halil-i Rahman GtilU,76
Hllluk Cemil Tanju,74

Mezopotamya,90
Esmumma,9T
Esnuanna,103

Esnuma,l02
Esnunan,102

Esrasyab,S
Es Selyid Abdiilaziz Debba!,-

G.Dossin,94,99,100,101,103,
104

Georges Dossi n,9 4,95,96,98

George Smith,28

Grlgames Destant,24,25,27,?A,77,

Es-Siiddi,46

Grr,56
Grrgas,56
Gilan,106

Eqkinaz J6,57

Gobi Qolii,74

16'
Egkinazlar,5T
EEnunna,88
Elhel G.Steward,74

Halep,31,106

Haliilti'r-RAhmAn,28
Ham,29,39
H4m,4O,47,44
Ham,56
Hamat Heve,56

HAmit

Ztikyr

Kogay,

.10,11,57,95

Gog,30,55,62,63,6 4,65,6,67,

Ha mmurabi,27,88,94

Hamon.62.63
HamOm II6n.37

Et-Taberi,ul6
Et-Tabressi,46
Euzko,57
Euzkodi,5T

t3
Goga,61
Gogar,67
Gog Deresi,62,63
Gog-Magog.72,72,92
Gomer,30,39,47,56,57,60
Gomeri,61
G<ikalp H6n,37
Gcik-er,67
Gdk Han,67

Eyak74
Eyke Kavmi,35
Eyke'liler,33,34

Gdk Kudreti,T6
G6k Mogol,57
Gok Teke,21

Harram.3l

Etibank,l0
Etil,42
Etriisk,44,58,74

Etriiskleri,39

Hf

n,37
Hana,9O,93

Haneen'1er,103

Hanis,26
Han-N6me,68,70,71
Hans Schmoldt,94

Hantili,9l
Harizm,9{)
Harran,18,94

Harvard,9
Hazemliler.48

Eyyub,59
Ezekiel,65
Ez-7amahgeri,46

Grikttirk

,66,72,74,106
G.P.Alen,13

Hasan Pulur,l4

G.Porain,2l

Fahruddin er Rfzi,46

Grekler.104

FIatal,37
FIatay,3l

Hakanr,57-

Hat,56

122

I{atipo!lu,82

Hz. Yunus,31

llattusas,92
Flaupsim Kibi,91

I. Alaaddin Keykubad,3S

Inim-Bakaq,82
Inkigu,81
lr an,24,40,4 6,67,7

Flaver Aslan,91
Flavila,39,57
Flavilla,56
Flawa,9,12,30

Iantakim,99

Iasim-e1,97

Iasmah-Abdu.98
Iasma h-Addu,95 P6,9,1 m,1
01,103

t{ayat Qqmesi,?7
Fleze Kirab-.ii Silsile-Ndme,23
11a2ar,41,42,43,44,106

IIi.

11a2ar1ar,42,43,48,49,1A6

I. Izzeddin,3S

Keyhtisrev,38
Krhg

II.
Arslan,38
IL Mahmud,l3

2,82,1,

lna,l25
IM,58
Isa,59
isa,A6

ishak b. ismail,49

I.Gelb,90
I.Keyhiisrw,38

HazAran,48
Flazar Bin Y6fes,42
Flazar Denizi,78
Flazar hiikiimdan,49

A,7

,67,

iskender,65,66,67,76
Iskit,35,63,66,67,78,
IsIAm mitolcjisi,T0
Isma il Cerraholl t,36,51,7

2,1

I.Krlrg Arslan,38

Ismail Hakk Baltacro$u,16

Ismail FI6mi Danigmend,52,76
Ismail Krhg Kokten,g

I.Mesud,38
lr ak, 4 1,5 0,5 3 $ 4,7 2,93,

Ispanya,5T
Ispanyollar,5T

Isar-Lim,100,102
Isfahan,l06

Israi1,2,4,38,"58,61,62,63,65,U6

Hazer Denizi,l05
Flazer Gcilii,56,78

Isr!

Istanbul,9,

Flazar

II..Murad,31

Tiirk Dil1eti,106

Hazar

Tiirkleri,55,-

63,64,105,106
Flazar iilkesi,42,tE,77

Henry Austin t-ayard,ll

Henry l-ayard,11,90
Hennann Abich, H.D. Seymour,13
Hezekiel,59,61

Hrzr,77

41,,4 4,4

Hiiit,28,86,88,92
Hititler,S6
H.Knight,13

H.l:mrnens,66
H.Mehmet Yeniler,l6
Hoka-Siyuks,74

Hol,56
Homer Destanr,ll
Horas,54
Horasan,35,51,55,58,72

Horf,90
[Isi-Hsia'lar,74
Hucurat S0resi,9

H0d Suresi,14,18,33
H0d'u,33
Hun,37
Hun boylan,105
Hun istil6sr,73
Hun Krah,70
Hu nIar,65,68,69,70,1 05

HuEenk,68

Hilen,66,72
Hiier-Cang,66
Hiiseyin,9

H.Wincler,90
Flz,Muhammed,65

IErkh,5?

94
1

Iyon,57
Izmir,9,58

ibrahim,2a,31,32,33,59
Ibrahim Kafeso!|u,41

6,23,29,31,

J
Jagog,66
James irwin.l3
James Mellcart,9
Japhet,6-5

Japon,73
Jean F.Charles,9i,97,98
J.Khodzko,13
John Joseph Nouri,13

Ibrahim milleti,l0
Ibrahim S0resi,10
ibrahim Yafesoglu,3l

John Libi,13,14
J.Oppert,90

Ibraniler,9l

Joseph JJorovitz,6T

I.Cerraho!1u,47,52,66
I.Cerraho!lu A.g.e,46
Ig Bulgarlar,48

Jtirgen.94

f9 ve D6 Mololistan,5l
Ig ve.Orta Asya,67

Jose Alemany,5T

K
KAbe,52
Kadagman.82

Idris,3l

Kadaqman -f)unun,82
KadaEman -Enlik,82

igeEausBl

Ka-da5-man Ilnlil,82

Ieigi,N

Kadir

lt

k,42

ilekhr,42

Ilk Qa!,78
Illoushoumail,92
i\u Nail,92
Imam Muhammed Bakiri,lO5
Imreu'l-I(ays,67

Inci lrma$,72
Incil,10,1 1,12,24, 47,58,63,72,
92

incil.Matta,lg
Indian kabileleri,T4
ingiliz,9,11 ,18,29,m
Ingugu,8l
Inima-bakrE,81

6,6,6

Igikni,57
I$tahri,48
IEtar,26

ibate,St

ibni-SlnaES
Ibn Kesir,46

1,74,'t 538,W,90,94,105,80

It:Barak,70
Itil,40

ibn el-Faklh,
ibn Havkal,48
ibn-i Haldun,34
ibn-i Kemal'e,38
ibni Mes'ud,sl

0,1 4,

32,3 4,35,46,51,52,5

Iyk Da!121
Ibarr,81

Hzr

Hurri,90
Hurriler,86,90,91
Hurri-Tiirk,91

Isme-Da!an,99,101

Hrtaylar,58

l{un Tiirkleri,64

Isme-Daga n,95,96,97,98,100,
103

Igkah,57

H.G.Guterbock,92
H*ay,46,72

llyas,?7
l7icaz,29,54
Himyer tilkesi,T6
Hind,76,77,24,35,4 0,
,58,66,75,85
Hirbazanim,100,103

K<i1,40

gecesi,.52

I#tf -da$r,48,65,69 .1 0,7 0,7 7,7

Kaftasya,31,67,77,105,106

KAf S0resi,34,35
Kaftorl,39
Kaftorim.56
Kaltasya,105
Kahire.46..59
Kakku16t im,98.1 03,104
Kalac,T'l
Kalahu,39
Kalgangr-Qak,21
Kalgangr Lak,22,Z3
Kalne,39
Kam,44
Kamer S0resi.l6.19

123
Kerkiik,90,106
Keyhiisror,43
Keykubad b. Fera Murz,38

Kuzey Qin,58.74

IGnturalL54
Kantura Otullan,53,54

Key0mers,40

Kuzey Kaftasya,66,73
Kuzey Kutbu,40

Kaprya.,74

Khotan,74

Kuzey Mezopotamya'1 1,-

IGraba!,106
I(araclld FI6n,37

Krbt,41
Kfga Han,71

7981,90,92,93,105
Kuzey Suriye,90

IGradeniz,TS

Kfsak,70,71

Y,amda,I4
Kanr HtnP?
tr(aniura,53

Khanikoff,l3

Kuzey-Dofu Anadolu,65,71,\M

Kiigtik atn dafr,14

Kiieiik Asya65,66

Iftra-donlu,82

Krfgk

I(aradunlaq,82
IGra elbi$eli,82

Krmk Fdan,38

Krgz,45

KiidUs,62
Kiife haikr.54

Iftrahan,38
IGrahanlilar,106

Krgalar,zl8'67

Kiir,6?

Kurlbola H6n,37

Kiir Nehri,l06

IGrahardag,32

Kmlderililer,T4
Kzrl-Kahraman,82
Klzrl-kurt,82
Kibri-Dagan,98

Kiiltigin,4l

I&ra-Hitayltlar,T4
Karaindag,82

Kara-indag,82
IGrain Ma!arast,82

(Krpgak)-Han,71

L
[agaS32,44,87,88

L:habim,56
landsberger,8l,90P2

Kimdk,45

I(ara-Kardaq,82
I(arana,103
Iftraollan HAn,37

Kimaklar,43
Kimeri,40
Kimrnerler,5T

Karasu-Ftrat vadisi,l05

Kiova,74
Kirman,105
KiS,32

I(araE,21

IGratay Han,27
Kado Da!t,16
IGrkeyr,4?
I(arluklar,67

[.asirap,80
Layard,72

trhabiler,39
l:nkeran,106
LidAya,1fi)
Lidya Krah,65

Kitan,58

Livi oyma!,67

Kitay,58

l,okman,27,3l
Lokman S0resi,31

Kitim,56

Y'ameyn,70,11,72

Kirtim,30,39,56,60

l(arniilbakar,68,70

IGmiilbakar Da$t,71
Itun,23

KMsik Qa!,86
Klaus Kocah,94
Kolombiya,28

IGs-Dili,82
IGs hiiktimdart,S2

Komaq HAn,37
Konya,9

Ludl39

Kasm Gtilek,l3

KorqD,74,'17

Y,asit,Zl,28
I(as'lar,81
Kaslar,82

KoEay,95

Luh16sif,43,45
Lu-Ninsua1na,99

I(aslohin,56

Kcyuncuk,28
K.Spaski,13
K0ba,106
Kugu,76

Kasluhl,39

IGsn Hfn,37
IGstilaq,82
Itusyadr HAn,37
I(aqgar,74
,56,68,106

Y,atar25
IGvurd,38

IGyrri,27
Iftyseri-Sivas,27

Ludim,56

Koyballar,5T

Lilr,3334

Koy Hdn

Liibnan,29
Lynch,l 3

o$1t,37

M
Mabed,60
Macar,105

Kudus,31

IQtanum,l03

H6n,37

Louis f)elaporte,92
Lucian Banaparte,5T

Kudur-Enlil,82

Kaqgarlr Mahmud,55'

Kayaalp
Kayaalp oglt,37
Kaynatun HAn,37
Y'ayra Knn,22

I-ondon.64
[-ord James Bryce,l3

Ktdiis,59,74,105
Kufe,54
Kummn Atal,gl
Kumran ma!arastJ9
Kur'an,9,23
Kur'6 n-r Kerfm,9,7A J2,74J7,
78'19,24,32,3

;?6'46'50'65

Kurcul HAn,37
Kurigalsu,32
Kur-i gazlu,82
Kurlut6 H6n,37

KBoudaJT
KDemirci,9l

Kunrk,l05
Kuqad Demirci'90
Kurtulmul HAn,37

Kehf,46

Kusu,61

Kehf S0.resi,36,78
Kernal Ozkan,l6

KuE,39,56

KemArf',41
KemArt,42,44,45
KemAri bin Yafes,45
Kenan,28,29,39,56,89

Kutadgu Bilig,3l

lbzanT2

Kerey,2l,23

Macarlar,64
Migin,37,77
Mlgln o$h Koy,37
Maday,30,39,47,-56,60

Madaylar.5T
Maden,78

Maden ilgesi,3l

Madrr,5?
Mag,67
Magog,3O,55,56 J 7,61,62,63,

64,65,(6,73,14
Makedonyah,65,75
M.Aktot KaEgarh,l06
Malatya,105

Malazgirt 7afer|8,74

KutayJ8

Mangurya,77
Mandeen,6T
Mangdr-Eire,21,22
Manggdr-sire,23
Marhesi Kralt,91
Mardaman,97,103

Kutium,So

Mardin.17,12

K0 *tn *hri,35,58

Kuzey 6t".;1r,,
Kuzey-Batr MezopotamYa,94

Marduk32
Marduk Abla.82

124
M.Sofuoflu,51

Mari QarqisiYa'93
Mari qehri9l

Mugan.106
Muhammed,18,1 9,33,X 52'61
,73
Muhammed bin Hamza,35,75
MuMtil b. StileYman'48

lvlarvin Stbffins,l3

k$56

ldaurice Bucaille,9,5&59'60
Meveraiinhehir'41'48

tv{uaviye,53,55

Munh Hfn,37

Maydere'21

M0sa,33,59

Maytere,22)3
Mecil Do!ru,13,105
Me'ctic,l 2,36,37,39,41'46,47,
48,4950,51,5s,58,6063'6

Musawir,9

4,65,6

57,68 J O,1 7'1 2'7 3

,74,75

Medenku't-Tenzil HakaikutTe'vil'46

Medine,l9J4
Medler,57

Muskogee,T4
Musul"31,4O,90'1M

Mii'minun,18

Mii'min0n S0resi,14
MilnchenEl,32

N
Naftohim,39,56
Nahl S0resi,10

Mekke,29'48,52,7 4

Mekke Emirleri'29
Mekke - Medine"3l
Mlanges DussaudP4

Melihgh,38
Melik 8ir6il,105

orta-flogu,12,16 29 53,U,68
,73,14J1,tX
Orta-Do!unun,63

Ahmed bin Hanbel,51

Medyen,l0,32,33

orta Qa!,9,41,78

Otomag,74
Ozrj,S6
Ozgan,68
Ozgan-Han,7Q71

Mti'min S0resi,33

Meggek,39

77 9294;tO4,1O5

Orta Asya G<\leri'5?,74

Osman Nuri Giilliilii,s4

Mut'asqur,97

M.Zarif Orgun,11

Onta Do!u,36
Orhun Abideleri,66,80
Orta Asya,41,57,65,6,8,7 4,

OsmAn Gazi,37
Osma nlr,9,1 1,2932,7 6,7M

Musawir HiiseYin,il6

Medya,67

Mehmed b' BehramEah,38

Mehmed el-Kaqgari'31
Mehmet Ate$oglu,76

Omer,55,88
6n Asya,79,88,90
On Asya Mecmuasr,57,78

6riiken.72
Ozbek,57
Ozbekler,68,71

Nama,20,21
Narnhani,87,88
Nammahni,8T
Naram-Sin,76,92
Naramsin,92
Nawal,65
Nazibugag,32

P
Padigah-r Cihan,106

Pamir,A
Paris,64,66,94,95,96,98
Pasinler mevkii,104,105
Pasrukhoff.l 3

Naz-i bugaE,82

Patrusiler,39

M.E.LMalloPan,95
Merih,42

Nazi-maruttaE,82
Nebat,41

Peleg,56
Peru,24

M.Ernest,65
Meryem.31

Necdet

i{1i,17

Pesenk,45

Pirig-me.87

Mesned-u Ahmet,52
Mes'udi,35,58

Necef,46
Necm S0resi,34
Nemrod,56
Nes'udt 57

MeEeg,56

NwmiS Hlln o$t,37

MeEeglerJS

NewAs bin Sem,51

Proto-Tiirk,1 0,3'6,67, 107

Proto-Tiirkler,l 0,79,1 04

Me$ek,3O,47,60

New-York,64'65
Neym\,37
Nezihe Araz,16

Proto-Tiirk Tarihi,107

Nikillakap,8l
Nil Nehri,3l

Put,39,56

Nimrodun,39
Ninive,l 1,27,31,28,39'76'90
Ninurta,25,26
Nippur,32
Nisir Da!r,24,26
Nirhim,103
Nuayim b. Hammad,52

Putu,61

Mesilim'32

Meykin'61,62
Meta-tezle'82
Mete,76,73
MezopotamYa, I ?'16,17'18,23

'

O.Messerchtmot,90

Mari,93,94,95,1M
Mari KraliYet ArEivi'93'%

,u,25,30,32,7 5,1 8'7 9,80'

81,88,87,89,90,91,92,94' I
04,106

M.FahrettinKrrzro$u,67
M:Hamdi Yaur,15,'16
Mrsr 11,46,67,7 Z'ffi 92'IM
Mrsrrlrlar,65

Mikail'38
Mikr Kosevig,l3
Ming,40
Minnesota,T4
Misek,41'42

Misralm,56
Mitsraim,39

Nuh,9,1 0,1

2,

PseudoCallisthene,65
Pulur Bahal.105

13,1 4'16'71'18'19

24,28,2e,T,31 32,33'34,
39,41,43,40.45,216'55'56'6
9,87,89,104,301

Nusas,69

Monteith,l3

Ofirv.57

Moskova gehri,58

Oguz Han.38,6?.

Puzur-Amurri,26

a
Qabra,!X,100,103
Qatanum,96

R
Raama,39
Raema,56

RamazanJ2
Ramazan $qen,3435'41'47'
48,49,-s1,58,77

Rabhaelovitch,l3
R.E.Brunow.90
Refet Yrnang,3l
Reha Oluz Tiirkkan,T4
Rehobot-iri.39

' NuEirevan,7Q72
Nuzi,90

M.SavarY,65

Prehistorik qa!,18
Prince of Wales Yanmadast,24

Putim Atal,91

M.Kasrmirski,66
Mogo1,51,57,68'69'7 3'7 4'77

MoEgoglarJ8
M.Roth,65

PJensen,9O

Ogerki,21

ffi '7 1,73,1 6'

81,89,92,

O[u21ar,12,81,105
Ohio,67

Resan,39
Resad,29

Ress'liler,33.3,l
Rey,106

125
Rifat,30,39'56,57,60

R.hfon,57
Roma,44,67,70,89,104
Romana Divogenes,T4
Romulus;44,89

Romulus kardqler,44
Romus,89

Ron Wyatt,13
Ro$un,61,62
R. Stuart,13
R.$eqenB9
Rudolphe Tauguvalder,l 3

Rum,72
ROm denizi,t8
Rumlar,45
Rus,40.41,43,44
Ruslar,43,48

R0yin-Hisar,?1
Riikneddin SiileYman (R.Ktltg

Anlan),38

SellAm el-Terciiman,49
SenoarkandJl,T2'77
Semud,1032'33,34

garlak,80

Sennam,91

$eba,6l

Serlr tilkesi,4g

$ecere-i Terakime,40
$ecere-i Terakki'9

$artamhari,92
Sattu'l-AraP,24

Sevad kilgesiJ0
Sevinc FIdn37
Seythai,6T
Sibirya,67,106

gehr-i 116r,72

$elah,56
$ernsi-Addu,103
$erefettin Turan,38
$erif Ba$tav,l05,106
$erv6n gehri.47

SicistanJ4
Sidon,56
Si-Enpi,67
SlKar Tugara,6?
Sikir,67

$qtan,63
$rnak,3O

Si-Kullar,6?
Si-Uvi,6?

$irvan,106
$it,31
gu'?7
$0ara S0resi,18,33

Sin,56

Sin(ay),r8
Sin (Ay) Tannst,l8
Sintliler,6T

$u lolesi.77
$ulgi,88

$ullat,26
$umurum Krah,9l

Si-Sakan,67

s
Saba,56

Sabirler,106
Sabir Tiirkleri,l06
Sabta,39,56
Sabtaka,56
Sadr BAYRAM,9,10,11,29,46
SAd S0resi,33,35
Sagay Tiirkleri,6T
Sai,67

Sakalar,67,105
Sakelibe,48
Saka,6?
Sakasan Eehri,l05
Saka Ttirk Imparatoru,l06

Saka Tiirkleri,67,105
SakIeb,37,44,45,46,70,89
Saklab (Slfv),41
Saklap,40
Sakya,67

Salih33
SB.m,28,2939

Stm,40,41J6
Sam,56

Sllmarrli,49,50
Sami80,85,89'92

Sanile2l
Samiler,23,31,89
Samsi Abdu,96'98
Sargon,?6,92
Sarular,57
Saruul,20
Sasani imparatorlulu,106

Satttil-Arap,30
Satu Sarri,9l
Sayalq6T
Sayda,31
Scae,67

Sivolobofll3
skir,6?

$urippak,2.5
$0-Sin,88

Slav kavmi,63

$iikrii Kaya Seferdlu,6T

S16v1ar,45,48,64

Smith,13
Soozunuul,20
S<inmez Targan'13,14

Taberiyye Gri,lti,5l
Tacik,82
Tahoe gdlii,24
Takelma,T4
'l ann.Zl|25,7 0,7 6,82

Sfeiser,9l
St. Jeroma59
Stutgardt,94
Suat Yrldrnm,9,58

Tanr4:,82
Tann Da!,70

Sukru Tesub,9l
Sultan Han Mescidi,2T
5tmer,27,57,7 5,77,81,87'88'8
9,90,93
Sumer Di|i,87,88
Sumer kralr,88

Tannkut,T6
Tanrr TaAla,40

Sumefler,72,'2A 2 5,32,34,7 6,7

,80,88,82,85,86.89,

Sumeroloji,?9,82
Supri Erah,95
Sur,31
Sureleri,46
Suriye,67,93
Surre alaylart,29
Susarra,100,103
Susuz Han37,37

sridi,46
siigiik,42
siik0k,42
Siilemi,T6
Stileymdn,3T
Siileym6n H6n,37

Siileymanyh'38
Siileyman Uluda!,34
SiimeqT4
Siimer iilkesi,?6

Tanrr-Ulgen,20
Tarhan,41

Tarih,40

Tarih-i Ya'kub,'15
Tarsis.56,57
TargiE,3O,39.6O,61

TartrE-Tardu1.57
TayJ,72
Tekvi n,9,1 4,1 8, 19,m,28,29,39
,47,55 59,({t,eO

Telengit,22

TeletlJ't.zl,22
Tell-Hariri,90
Tell Hariri,93
Tem el Amarna,92
Temnel,16

Tengiz(Deniz),20
Tengri,86
Terciiman,9,40,68
Tevbe S0resi,l0,32
0, I 1,1 2.1 6,19,23,24
,2A.29.39,41,47,5 5,58,5 9,

Terrat,9,l

ffi ,66,7 0,7 2,7 3,9 1.,92,94

Schilieman,l l,12

Si.iryaniler,l6

T.G.Alen,13

Seba,39
Sbe,57

T.G.Pinches,90

Sebteka,39

Selguklular,38,l05,106

$al-Yime,Z2
$am,31,54,72,106
$aman,44,74
$am - Hicaz,29

SelefJ6

$amsiAddu.95

Sekya,67
SelEuk,38

$6h bin Nerimdn,45

Trras, 58
Ttbet,'12,74

Tiflis.49
Tigunanim,99.1fi),103
Tiras,30,39.47.5fi,(,0,80'87

Tire.58

126
TirigaEOS1

Umma,32$1

Yarlaganda,Sl

Tlrikan,6O,87
Togarlar,5T

Ur,32,91

Yavan,30,39J66)
Yavanlar-Iyonlar,57

Togarma,3,39,56,60,61

Urallar,29
urarru,86,90,91
Ur-BabaJ4,$7,89
Urtu,2837,76,94,l0s
Ur-Gar,87
Ur htnedllru,88

Tohmas gehri,71
.TohmaE,Tl

Toktemul Htn,37
Tokuz O!u21ar,35,48,58
Tourki,92
Ttidiin,58
Thente Konsili,60
Tligan,80
Truva Flazinesi,l2
T[ba,62

Ural-Altay dilleri, 16J 7,82

Yayaa,N
Yayk (btiyiik su) Han,20,21
Yayrk Han,21

Yayk Suyu,40
Yebuz,56
Ye'ciic,1 23Q36,37,41,46,47,4
8,49 J0,51,55,58, ffi ,63,64

Ur-KiipekB9
Ur-nammu,87E8
Ur-Ningirsu,87

,65,6,67,6,69,7

0,7 1,7 2,

73,74,75,92,

Uqanab1,27

Yelen Pag,105

Uruk,24,2132

T[ba1,30,39,47,56,57,6,61.
T[bal kavmi,34,58

Urukagina,8S
Uruk Hlineddnr,ST

Yehova,61,62,63
Yektern0r HAn,37
Yemen,34,47,72

T[barlak,65
TilbbA milleti,35

Uruk KralqZ

Yengihlrk,T6

uti

Yeni la$aq hlnedanrB7

Yeni Zellandafu,l3

T|rfan,12,13,16,1 7,78,19,m,2L

vileyeti,105
U tnapi1tim,24,?3|26,77
Utu-Hega1,87,88,92

32,39,47,44,80,89,92
Thgrul HAn,37

Uygur,76

Yerah,56
Yeramya,59

Uz Bey,105

YeEu,59

TU!ruI b. Arslan,Js

Uz-gan,7O

YorAn,47

Tulrul bey,38

Yrimaz Giiner,17
Yoktan,56

,23,U,26,21,n,29,n 31,

thkiu,66
Tb-kue'73,92

Tuluttu,20
Thnika,74

T[r,45
Tir-ra-an,104

T[ran,41
Tirran,104
Tbraniler,23,31
Tbran tilkesi,T0

Tluc Htn,37
Turgd HAn,37

Tlrgu,82
TUrulq%

T[rukkalar,9l
Turu

kti

I 2,34,94,9 5,96,97,9 a,

99,100,101,102,103,104,1
05

Tiibbe miileti,34
Tiirk,10,1 1,12,20,?3,29,31,34,
35,% 37,41,42,43,44,46,4

8,49,5 2,54,56,57,
58,67,68,7 2,7 3,7 4,1 5,7 6,7
7,80,82,85,90,91,92,9 4,9 5

,103,105,106,

Ulgen,21,23
Uzengili K<lyii,13

Yubab,57
Yugi,74
Yuhanna,47,63,64,92

Van,90,106

Vani Mehmed Efendi,76

Vecihe Hatipo$u,8tr,82
Verbitskiy,20
V. I.Verbitskiy,2O,21,23

Yiyana,23,8
Vladimir Roskois$,13

Yusuf,59

Wash ington Eyaleli,l24

Yusut Ziya,23,31,56,57J8
Ytie-Ci,?3
Yiigriciler,35

Water-Nanum,99
Wincler,90
W.L.Sacahleben,l3

W.Radlof,21,23

Y
Yafes,12,30,31,34,35,37,3839
,40,47,42,43,44,4 5,4,56,
57,58,64,69,74,87,88,89,1

04,r05
Y af et,29,3O,39O, 47,60

Yahudiler,86
Yahya bin Sell5m,46
Yahya Peygamber,65

Ttirkistan,45,106, 107

Yakrn

Ttirkiye,11,16,74,l05
T[irkmenJ2'77

Yakona,?4
Yakub,59
Yak0b,59
Yakub Mana$tln,14
Yakut el Hama$,49,57,53,T1

Tlirkmenler,l05
T[irk Mitolojisi,23,40,69,1O,13

Tiirk Sakalan,6T
Tiiriilq92,94,103
Tiitel,42
tJ

(Jbar-tutu,25
Uc,56

Ulam-batur,82
Ulamburlag,82

Uluda!,21

Yakut el-HamwiJ3
Yekut el HavaviJl
Yal Miingkti Da$,21
Yalvah H6n,37
Yamak HAn,37

Yananistan,4l
Yargan,80

Yarla.8l
Yarlagan,S0

Z6dpm,45
Zagaros Daflan, 87,m,92,Y3,
104, 105

Zal,lO3
7azaya,97
7*keriry a Kitap$,52,53,54
Zeki Veltdi Togan,10,67,105

Znn$f,i,58

Ttirk-Iran,13,72
Tiirkis,5?

Tiirkleri,4

Yulug Tekin Kurat,l1

Yunan.24
Yunanhlar,57,67
Yunus,31,76
Yunus bin ishak.46
Yunus S0resi.18

Yurddag,82

Warlagaba,Sl

dolu

Y!ki,74

Zynep binli CahE,sl

1

ZkriAddu,l01
Zimri-Lim,94,96

Zingibar,4l
Zudsudda.24

Zwi,74
Zu'n-N0n.31
Zuri K<iyii,l03

Zthre,42

Zii'lfikfr

Peygamtrer

Makamr.3l
Zn' lKAr neyn,72,N,3l,X,4 6,

8,4

9,51,65,7 0,1 3,7 5,',t 6,7

7,78

Ztl'n-N0n,76