Professional Documents
Culture Documents
David Bohm ÖZEL GÖRELİLİK KURAMI PDF
David Bohm ÖZEL GÖRELİLİK KURAMI PDF
..
Idea
Istanbul
arap
dea Yaynevi
iletisim@ideayayiwvi.n
1 www.ideayayinevi.com 1 www.ideasatis.com
Printed in Trkiye
ISBN 978-975-397.()83 - 9
nsz
6nsz
6nsz
nsz
nsz
Londra, ngiltere
Ocak, 1964
iindekiler
nsz5
.
Il.
III.
IV.
V.
VI.
V II.
V III.
IX
X.
Xl.
XII.
XIII.
XIV.
xv.
XVI.
XVII.
XVIII.
XIX.
xx.
XXI.
XXII.
XXIII.
XXIV.
XXV.
XXVI.
XXVII.
Giri 15
Einstein-ncesi Grelilik Kavramlar 17
Elektrodinamik Yasalarnn Grelilii Sorunu 2 2
Michelson-Mor/ey Deneyi 25
Ether nsavtm Kurtarma abalar 28
Lorentz Elektron Kuram 33
Lorentz Kurammm Daha te Geliimi 36
Lorentz Kurarnmda Ezamanll lme Problemi40
Lorentz Dnm44
Lorentz Kuramma Gre Uzay-Zaman lmlerinin
Anlamlarna znl ikircim 47
Gnderme atlarnn Terimlerinde Uzay ve Zaman
Kavramlarnn zmlemesi4 9
"Sa-Duyu" Uzay ve Zaman Kavramlar 54
Einstein 'm Uzay ve Zaman Kavramiarna Giri57
Einstein 'm Bak Asndan Lorentz Dnm 64
Hzlarm Toplam 68
Grelilik ilkesi7 1
Greliliin Kimi Uygulamalar75
Grelilikte Devinirlik ve Ktle80
Ktle ve Enerji Edeer/ii 88
Enerji ve Devinirlik iin Relativistik Dnm Yasas 9 2
Bir Elektromanyetik Alandaki Ykl Paracklar 95
zel Grelilik iin Deneysel Kamt 100
Bir Kez Daha Ktle ve Enerji Edeerlii zerine 103
Yeni Bir esel Paracklar Kuramma Doru 1 10
Kurarnlarm Yanllanmas 1 13
Minkowski izgesi ve K Kalkls 1 20
Olaylarm Geometrisi ve Uzay-Zaman Srek/isi 13 1
11
iindekiler
12
XXVIII.
XXIX.
XXX.
XXXI.
Giri
Grelilik kuram yalnzca kendi bana byk nemi olan bir bilim
sel geliim deildir. Giderek temel kavramlarmzda fizikte balayan ve
baka bilim alanlarna, aslnda bilimin dnda ok byk bir dnme
alanna yaylmakta olan kktenci bir deiimin ilk evresi olarak daha da
imlemlidir. nk, iyi bilindii gibi, modern eilim gvenilir "saltk"
doruluk kavramndan (e.d. tm koullardan, balamlardan, derece
lerden, ve yaklaklk tiplerinden bamsz olarak geerli bir doruluk
kavramndan) uzaklamakta, ve verili bir kavramn ancak o kavrama
tam anlamn verebilecek daha geni ve uygun gnderme biimleri ile
iliki iinde anlaml olduu dncesine ynelmektedir.
Bununla birlikte, tam anlamyla imiemlerinin geniliinin kendisin
den tr, grelilik kuram bir tr karkla gtrme eilimine girmi,
sonuta doruluk elverili ve yararl olandan daha ou olmayana z
de grlr olmutur. Bylece "herey greli olduu" iin, kimileri ne
olursa olsun herhangi bir problem zerine ne syleneceine ya da ne
dnleceine karar vermenin btnyle kiinin seimine bal oldu
u izlenimini edinebilir. Geriye fizie yanstldnda, byle bir eilim
sk sk yeni gelimelere kar ortaya kukucu ve giderek kinik bir tutuma
yakn birey karmtr. nk renci ilkin Newton'n, Calileo'nun vb.
eski yasalarn "ilksiz-sonsuz doruluklar" olarak grmek zere eitilir,
ve sonra ona birdenbire grelilik kuramnda (ve daha da ok olmak
zere quantum kuramnda) bunlarn gnnn oktan gemi olduu
sylenir ve bundan byle eskiyenierin yerini almak zere yeni bir "ilksiz
sonsuz doruluklar" kmesini kazanmakta olduu imlenir. O zaman
rencilerin biricik amalar bir dizi deneyin sonularn tahmin edecek
elverili bir formller kmesi elde etmek olan fizikiler tarafndan biraz
keyfi bir oyunun oynandn duyumsayabilmeleri hi de hayret edilecek
birey deildir. Bu yeni gelimelerde matematiin karlatrmal olarak
daha byk nemi bu izienin glendirmeye katkda bulunur, nk
fizik yasalannn anlam zerine eski kavramsal yaklamlar imdi byk
lde terkedilirken yerlerini almak zere ok az ey nerilir.
15
16
II
Einstein-ncesi
Grelilik Kavramlan
Fizik yasalarnn ilikisel (greli) bir anlayna doru genel eilimin
modern bilimin geliiminin ok erken bir evresinde balad genellikle
anlalmaz. Bu eilim Orta alarda Avrupa dncesine egemen olan
ve giderek modern zamanlarda bile gl ama dorudan olmayan bir
etki uygulamay srdren daha da eski bir Aristotelesci gelenee kart
lk iinde dodu. Belki de bu gelenei Aristoteles'e olmaktan ok onun
kendisinin Antik Yunan dnrlerini uratran eitli fiziksel, evren
bilimsel ve felsefi sorunlara belki de biraz geici bir yolda bir zm
olarak nerdii belli kavramlar katlatrp duraanlatran Ortaa
Skolastiklerine yklemek gerekir.
Aristoteles'in retileri ok geni bir alan kaplyordu, ama, imdiki
tartmamz sz konusu olduu lde bizi ilgilendiren ey evrenin ze
i olarak Yeryz zerine evrenbilimsel kavramdr. Aristoteles btn
evrenin Yeryz ortada olmak zere yedi kreden yapldn ileri sr
d. Bu kuramda, bir nesnenin evrendeki yeri anahtar rol oynar. Bylece,
her bir nesnenin ona doru abalamakta olduu ve engeller tarafndan
durdurulmadka ona yaklat doal bir yerinin olduu kabul edildi.
Devim byle "sonsal nedenler" tarafndan belirleniyor ve "etker neden
ler" tarafndan etkinletiriliyor olarak grld. rnein, bir nesnenin
Yeryznn zeindeki "doal yerine" ulanaya alma eiliminden
tr dmesi gerektii, ama nesnenin braklmas iin belli bir dsal
"etker" nedenin gerekli olduu ve ancak bu yolla nesnenin isel aba
"ilkesi"nin ileme geebiirlii varsayld.
Birok yolda Aristoteles'in dnceleri Antik Yunanllar tarafndan
bilinen fenomenler alanna usayatkn bir aklama verdi; ama bu d
nceler, bildiimiz gibi, hi kukusuz daha modern bilimsel aratr
malarda ortaya serilen daha geni alanlarda yeterli olmadlar. zellikle
yetersiz olduunu gstermi olan ey saltk bir hiyerarik varlk dzeni
17
18
dncesidir ki, buna gre her bir ey bu dzende kendi uygu n yerine
eilimlidir. Bylece, grdmz gibi, uzayn btn "yedi kristal kre"
biiminde bir tr duraan hiyerarik yapda rgtlenmi olarak grlr
ken, zamana ise daha sonra Ortaa Skolastikleri tarafndan andrml
bir rgtlenme verilecek ve buna gre belli bir kp daha sonra evrenin
erek olarak belli bir hedefe doru ilerleme srecinde grlen yarat
l kps olarak alnacakt. Byle kavramlarn geliimi fizik yasalarnn
anlatmnda belli yerlerin ve belli zamanlarn zel ya da ayrcal kl bir
rol oynad dncesine gtrd, yle bir yolda ki doa yasalarnn
doru olarak anlalabilmesi iin baka yer ve zamanlarn zelliklerinin
benzersiz bir yolda bu zel yer ve zamanlar ile ilikilendirilmesi gere
kiyordu. Benzer dnceler tm de uygun hiyerarilere rgtlenmi
deimez kategorilerin, zelliklerin vb. getirilmesi ile insan abasnn
tm alanlarna aktarld. Btnsel evrenbilimsel dizgede insann anah
tar bir rolnn olduu kabul edildi. nk, bir anlamda, insan btn
varolu tiyatrosunda hereyin uruna yaratld ve ahlaksal seimleri
ile evrenin yazgsn belirleyen zeksel karakter olarak grlyordu.
A ristoteles'in retisinin bir blm Gkyzndeki cisimlerin (r
nein gezegenler) Yeryzndeki zdekten daha eksiksiz olduklar iin
doalarnn eksiksizliini anlatan bir yrngede dnmele ri gerektiini
kabul ediyordu. Daire en eksiksiz geometrik ekil olarak gr ld iin,
bir gezegenin Yeryz evresinde bir dairede dnmesi gerektii vargs
karld. Gzlemler eksiksiz dairesellii ortaya sermeyi baaramayn ca,
bu uygunsuzluk "st-dairelerin" ya da "daire ii dairelerin" getirilmesi
ile giderildi. Bu yolda ok kark bir biimde birok st-dairenin geti
rilmesi ile ne olursa olsun her tr yrngeye "ayarlanabilen" Ptolemi
kuram gelitirildL Bylece , Aristotelesci ilkeler korundu, ve edimsel
yrngelerin grngleri akland.
Bu emada ilk byk krlma eer gezegenlerin Yeryz evresinde
deil ama Gne evr esinde dnd kabul edilirse kark v e keyfi st
daireler dizgesinden kanlabileceini gsteren Kopernik tarafndan
yapld. Bu gerekten de btn insan dncesinde byk bir deii
min balangc oldu. nk Yeryznn eylerin zeinde olmasnn
gerekmediini gsterdi. Geri Kopem i k Gnei zee koymu olsa da,
daha sonra aslnda Gnein bile yalnzca biroklar arasnda herhan
gi bir yldz olabilecei ve bylece ev rende gzlenebilir hibir zein
olamayaca grne ulamak ok byk bir adm deildi. Zamana
ilikin benzer bir dnce btnyle doal olarak geliti ve buna gre
hibir tikel yaratl kps, kendis ine doru devindii hibir tikel "erek"
olmakszn evren snrsz ve ilksiz-sonsuz olarak grld.
Kopernik kuram insan dncesinde yeni bir devrim balatt. nk
sonunda insann bundan byle kozmozda zeksel bir karakter olarak
grlmeyecei anlayna gtrd. nsann rolnn bu biraz aknlk
yaratc indirgenmesinin insan yaamnn her evresinde olaan st
byk sonular oldu. Ama burada daha ok Kopernik kavramlarnn
19
v(l+L'11)-v(t )
1'11
= a =
-
d egmez,
(2-1)
20
x' = x-u t
'
v =v-u
(
( 2-3)
Baka bir deyile, hzlar dorusal olarak toplanmak zere alnr (ki "sa
duyu" ile anlama iindedir) . zellikle saatierin greli devim tarafndan
etkilenmediini ileri sren nc denkleme, t ' t, dikkat edin.
imdi yeni gnderme atsndaki devim denklemlerine bakalm.
( 2-2) denklemi yle olur:
=
ma'=m
d2 x'
d2 x
dv
=m--=
m- = ma = F
2
dt
dt '
dt 2
--
(2-4)
21
III
Grelilik Problemi ve
Elektrodinamik Yasalan
Grdmz gibi N ewton mekaniinde bile gl bir grelilik esi
vard. Bu nedenle relativistik kavramlarn fzie ilk kez Einstein tarafn
dan getirildii sylenemez. Onun yapt ey byle kavramlar elektro
dinamik ve optik fenomenlere geniletmek, bu yolla tm fiziksel yasa
larn doal srelerde edimsel olarak yer alan deiimlerde bulunacak
deiimsiz ilikileri anlatt dncesini belirtik olarak ve kapsaml
olarak ortaya koymak gibi daha da nemli bir admn temelini atmakt.
Grelilik ilkelerini elektrodinamik ve optik fenomenlere geniletmek
niin zorunluydu? N eden temel olarak n sonlu bir yaylma hznn
olmasdr: C 3 x o 0 cm/sn. imdi, k balangta bu hzla devinen
paracklardan olumu olarak grlrken, daha sonra n giriim ,
krnm vb. zellikleri i l e b i r dalga olduu kefedildi. Maxwell 'in ' ve
:K elektromanyetik alan vektrleri iin denklemleri gerekten de bu
tr dalgalan ngryordu, yle bir yolda ki bunlarn hz elektrostatik
ve elektromanyetik birimlerin oran tarafndan belirleniyordu. Hesapla
nan hzn gzlemler en k hz ile anlamas n gerekte bir elektro
manyetik dalga biimi olduu ynnde g l bir belirti verdi. In
ekil3-1
grlebilir
y nlar
k
kozmiknlar
or
Otes ,Xnlar..-kzltesi
nlar
.1,___
radyo dalgalar
10'
10'
106
107
10 '
10'
10
10
10
11
12
10
101
10"
dng/sn
22
10
15
10"
1
10 7
10"
10 "
1020
10
21
1022
23
24
C=
2L
T
(3-1 )
= 2LC = 2L
+
2
2
C+V
C -V
C -V
2
2
C l-(V / C )
2L
C
l+
V
C
2
2 +
( 3-2)
olur ki, burada sonucu kk V/C niceliinin bir sler dizisi olarak
yalnzca ikinci slere kadar andrdk.
Bylece belirtmek gerek ki gzlemlenebilir etki yalnzca kendisi o-s
dzeninde olan V2 /C2 dzenindedir. Fizikilerin bu problemi ciddi
olarak incelemeye balamalar ile ayn zamanda (on dokuzuncu yzyln
sonlarna doru) byle bir etki eldeki aygtlar ile saptanamayacak denli
kkt (ama bugn bu etkinin daha sonra tartacamz sonular ile
Kerr hcreleri yoluyla saptanmas olanakldr) .
ekil3-2
ayna
A ----- B
_./
o
saat
dili ark
IV
Michelson-Mor/ey
Deneyi
Ether nsavn snamadaki balca glk k hznn ok byk sanlk
gsteren lmlerini elde etmekti. On dokuzuncu yzyln sonlarna
doru olduka yksek sanla yetenekli giriimlerler gelitirilmiti.
Michelson ve Morley k hznn kendisini deil, ama iki dikey yndeki
k hzlarnn orann ok doru olarak len bir deney yapmak iin
bu olgudan yararlandlar. Bu oran, greceimiz gibi, ayrca ilkede bir
ether nsavn snamann arac olarak da hizmet edecekti.
ekil4-1
D
-------
yar-srl ayna
'-'\,A
1r
----------
-----------r--------_,
\1
\
1
y 1
Ll
1
1
1
1
ayna
/2
/, -------
\ i
1
.__dL!
\
1
\ 1
\!/
1
lll
ll l
/c
ayna
25
26
(4-2)
olur. Etherde k hz C olduuna gre,
(4-3)
(4-4)
(4-5 )
Zaman ayrm
.t
t - t
l
2
U
1
( 2 /C2)
C
=-
l1
(4-6)
l2
ise, o zaman
( 4-7 )
Michelson-Mor/ey Deneyi
27
V
Ether nsav1n1
Kurtarma abalan
29
Sir Oliver Lodge bir k nn hzla dnen bir diskin kenarnn yak
nndan geirerek byle bir etki iin bir snama yapmaya alt. Eer disk
bir ether tabakas srklyorsa, k n zerinde gzlenebilir etkiler
bcklenebilecekti. Ama bu deneyin sonular olumsuzdu.
Kk bir nesne dikkate deer bir ether miktarn yansra srklc
mezken, buna kar Yeryz gibi daha byk bir cismin hereye karn
bunu yapabilecei dncesi btnyle doal olarak kendini gsterdi.
Ama bu aklama da n sapmas zerine gzlemler sonucunda bir
yana atld.
Bu problemi anlamak iin, geici olarak Yeryznn etheri kendisi
ile birlikte srklemedii sayltsn yeniden irdeleyelim. Varsayalm ki
Yeryz ether ile greli olarak
ekil5-1
X ynnde Uhz ile dcviniyor
( bkz. ekil 5-1 ) ve bir gkbi
yldz
limci tclcskopunu, yalnlk uruna, Yeryznn deviminin
ynne dikey bir ynde ( Y)
aldmz uzak bir yldza e
viriyor olsun. Yldzdan gelen
k ether iinden Yynnde
yaylr. Bununla birlikte, teleskop Yeryz ile birlikte de
vindii iin, Yyn ilc greli
olarak belli bir e asnda (ge
tane=
nellikle ok kk) cvrilmeli,
c
ve buna gre tane:: e V/C ol
maldr. Yeryznn hz yaz ve
k arasnda 36 mil/ sn kadar
deitiine gre, yldzn asal
konumu yaklak 2 x o-4 rad
kadar deimelidir, ki iyi bir
teleskopta gzlenebilecek bir deerdir. Ve kayma gerekten de bulunur.
imdi, eer Yeryz ona bitiik bir ether tabakasn srklcscydi, yl
dzn konumunda byle bir sapmann (ya da kaymann ) grlmemesi
gerekirdi. Problem devinen bir trcne arpan ses dalgalar durumunda
ortaya kan probleme ok benzerdir. Problemi yalnlatrmak iin,
yine dalgalarn , ekil 5-2 'de belirtildii gibi, ok uzak bir kaynaktan
trenin yan duvarlarna dikey olarak arptn varsayalm. Bu dalgalar
duvarlar ve pencereleri ayn frekans ta titreim e geirecek ve bunlar da
kendi payiarna trenin iindeki havay titreime gcirecektir. Aktr ki
arpan ses bir dzlem dalga olduu iin , trenin duvarlar ayn ynde
karlk den dzlem dalgalar yayacaktr. Dolaysyla, trenin hznn
deimesi trenin iindeki sesin ynnde karlk den bir deiim ret
meyecektir. Ve aktr ki benzer bir yolda, uzak bir yldzdan Yeryznn
yzeyinin yaknnda devinen bir cthcr tabakasna arpan dzlcm k
=
30
ekil5-2
uzak kaynaktan ses dalgalar
v---'
tren
31
ekil5-3
Bl=========================
ir
Ip
c:
------------------------ a -------------------------
T =d-a
.t
(5-1 )
=d+ a
(5-2 )
(5-3)
olacaktr. Son olarak, yrngelerin 1 80 boyunca dnd ( ve bylece
apn bir kez daha gr izgisi boyunca olduu) t 3 zamannda,
T3A
=d+ a
c
=d-a
T38 --
(5-4)
= (d-a)
=
T T 2.4 -TU
- C- V
C C
(5-5 )
32
VI
Lorentz Elektron-Kuramt
Ether nsavn 4 v e 5'inci Blmlerde alntlanan trde deneyierin so
nular ile uzlatrma ynnde btnyle deiik bir giriim Lorentz
tarafndan gelitirildL Lorentz kuram, greceimiz gibi, gerekten
de byle bir uzlamaya gtrd; ama bunu yapmakla, uzay ve zaman
lmlerinin anlamn ok daha derin bir dzende ilgilendiren yeni
problemler yaratt ve bunlar Einstein' n kktenci anlamda yeni uzay ve
zaman kavramlan iin bir temel salad.
Lorentz kuram bugn artk genellikle kabul edilmesc de, belli bir
ayrntda incelemeye deerdir, nk yalnzca grelilik kuramnn do
uuna gtren tarihsel balarnn anlalnasn salamakla kalmaz, ama
ayrca, ve ok daha byk lde, Einstein' n probleme yeni yaklam
nn zsel ieriini anlamamza yardmc olur. Gerekten de, Lorentz ku
ramnn eletirel bir irdelemesi daha imdiden tannan ve kabul edilen
fiziksel kavramlar temelinde Newton ' n uzay ve zaman kavramlannda
neyin yanl olduunu aka grmeye gtrr, ve ayrca bu kavramiann
yol at glklerden kamabilmek iin gereken deiimierin pek
ounu ortaya koyar.
Lorentz bir ether sayltsn kabul ederek balad. Bununla birlikte,
temel olarak yeni olan adm uzay ve zaman lme srecinin zdein
atomik yaps ve zdein ether ierisindeki devimi arasndaki iliki ze
rine bamlln incelemekti.
zdein elektron denilen negatif ykl paracklardan ve elektron
lar kendilerine doru eken pozitif ykl cisimlerden (ki Rutherford
tarafndan kk ekirdekler biiminde olduklan gsterildi) yapl
atomlardan olutuu imdiden biliniyordu. Atomlar arasnda onlar
molekllere ve en sonunda makroskopik kat nesnelere balamadan so
rumlu kuwetlerin, usayatkn zeminler zerine, bir atomun elektronlan
33
34
l=l
(6-- 1 )
boyutunda olacaktr. Ama eer ubuk devim ynne dikey ise, uzunluu
hi kukusuz deimeyecektir.
imdi Michelson-Morley deneyine geri dnelim. Giriimlerin kol
lar atomlardan olutuu iin, ( 6-- 1 ) denklemi tarafndan verilen ayn
deiime urarnalarn bekleriz. Bununla birlikte, yalnzca uzunluu
devim ynne kout olan ubuk ksalacaktr; teki ubuk uzunlukta
herhangi bir deiime uramayacaktr. ki ubuun dinginlikte iken
uzunluklarnn eit olduu varsayld iin, (4-6) denkleminde
l = l 0 J1
(v2 1 c2 )
( 6--2 )
Lorentz Etektran-Kuram
35
( 6-3)
Bu yolda, Yeryznn hzndan bamsz olarak, hibir saak kaymas
olmayacan hesaplar, bylece ether kuramn Michelson-Morley de
neyinin sonular ile uzlatrrz. Bu uzlama hi kukusuz ether iin
den devinen bir nesnede Lorentz kaslmas denilen eyin dorudan bir
sonucudur.'
ad hoc zeminlerde
VII
Lorentz Kuram1n1n
Daha te Geliimi
T = 2t
( 7-1 )
37
alan yaraunz. yi bilindii gibi, deien bir manyetik alan bir elektriksel
alan retir. Ve Lenz'in yasasna gre, bu elektriksel alan ilk olarak artan
manyetik alan reten elektromotif kuvvete kart olacak bir doadadr.
Baka bir deyile, elektromanyetik srelerde bir tr sredurum ya da
deiime diren vardr ki, rnein bir bobinin indklenme zelliinde
kendini gsterir. Bir elektron durumunda bu sredurum vneye bir di
ren olarak grnr. Ayrnuh bir hesaplama (ki bu almann alannn
tesindedir) , eer bir elektrona a vnesi verilirse,
( 7-2)
denklemi tarafndan verilen bir "geri kuvvet/back force " olduunu gs
terir, ki burada 'A elektronun yk bykl ve dalm zerine dayal
bir deimezdir. (Yava-devinen bir kresel-kabuk yk ya da r0 yanap
ve q yk iin, 'A = q 2 / r0 . ) Elektronun devim denklemi o zaman
mma = - 'Aa +F
( 7-3)
ya da ma = F
( 7-4)
"-o
) - (v 2 1 c 2 )
( 7-5 )
38
(7-6)
m=
mo
l - (v2 / c2 )
(7-7)
T=
To
1 - (v2 1 c 2 )
(7-8 )
l - (v2 / c2 )
(7-9)
y=
orannda yavalar.
imdi laboratuar ile birlikte devinen kii de atomlardan olumutur.
yleyse bedeni cetvelleri ile ayn oranda ksalacak, yle ki bir deiimin
yer aldn anlamayacaktr. Benzer olarak, fiziksel-kimyasal sreleri de
saatleri ile ayn oranda yavalayacaktr. Byk olaslkla ansal sreleri
eit bir oranda yavalayacak ve bylece saatlerinin deimi olduunu
grmeyecektir. Bu nedenle cetvellerine etherde dinginlikte olsalard
tayacak olduklar ayn l0 uzunluunu ykleyecek, ve benzer olarak
39
l + vt 1 ct1
=
ya da
(7-1 0)
t2 = l
c+v
--
(7-1 1 )
ve
c I - (v 2 / c 2 )
ya da
2l o
o = -c-
(7-1 2)
VIII
Lorentz Kuraminda
Ezamanliiii lme Problemi
Blm 6 ve 7 ' nin sonular bize ne Michelson-Morley deneyinin ne de
Fizeau deneyinin Yeryznn ether ile greli hz konusunda bir bilgi
verchildiini gsterir. Gene de aktr ki bu hz Lorcntz kuramnda
zsel bir rol oynar. nk onu bilmedike, ether ile greli olarak din
girliktc olan cetveller ve saatler tarafndan belirtilecek "doru uzunluk"
ve "doru zaman"n nasl lleceini bulmak iin cetvellerimizi ve
saatlerimizi dzeltemcyiz.
Bu soru zerine bilgi salamak iin daha te bir giriim olarak k
hzn lmenin daha baka bir yolunu irdeleyclim. Laboratuar gnder
mc atsnda lld gibi bir 10 uzakl tarafndan ayrlan A ve B gibi
iki nokta dnelim. Varsayalm ki laboratuar ether ilc greli olarak AB
izgisi ynnde bir v hz ile deviniyar olsun. A 'dan B 'ye bir k sinyal
gnderelim ve sinyaln A 'dan B 'ye gemesi iin gereken t0 zamann
(laboratuar saatleri tarafndan belirtildii gibi) lelim. llen k
hz o zaman u olacaktr:
c ..
!._y_
to
( 8-1 )
41
l = Bvt
(8-2)
u
VA = Vo v l - 7
(8-3)
( 8-4 )
olacaktr. B v' nin slerinde aarak, v e B v ' n i n yalnzca birinci slerini
koruyarak, unu elde ederiz:
2
2
B vv0(v / c ) _ B vv .. (v / c )
(8-5)
vA vB = l - (v2 / c2) l - (v2 / c 2 )
_
42
2)
2
- (v 1 c 2 )
v i(v 1 c
t A - t ll
j>
l(v 1 c2 )
( V2 / C 2 )
=- = -.O...,....:,
.:.,.--V
( 8-7 )
(8--6 )
- (v / c )
(8-8)
t 0 + vl0 / c2
t = -i======
I - (v 2 1 c2)
43
( 8-9)
l= ( c - v) t
olur. Ama (8-9) 'u kullanarak, ve l =
l0/ 1 - ( v2 1 c2 )
= (c - v) (t0 + vl0 / c2 )
v -7o
l - (v 2 / c2)
(8-1 0)
Bunu (8-1 ) ile karlatrrsak grrz ki, devinen gzlemci ether iin
deki kendi hzndan bamsz olarak k iin her zaman ayn llen hz
( Cm = C) elde edecektir.
IX
Lorentz Dnm
6, 7 ve S ' inci Blmlerde grdmz gibi Lorentz kuram ether ile
greli k hzn gzlemlernenin eitli doal yntemlerinin (Michelson
Morley deneyi, Fizeau dili-ark deneyi, ve bir sinyalin iki nokta arasnda
iletilmesi iin gereken zamann dorudan lm) laboratuar aletle
rinin hzndan bamsz olan sonulara gtrdn imler. O zaman
sonulan bu hz zerine baml klan ve bylece bu hzn llmesine
izin veren herhangi bir deneyin varolup olmad sorusu doar. Bu b
lmde Lorentz kuramma gre gerekte byle hibir deneyin olanakl
olmadn gstereceiz.
Bir olayn ether iinden laboratuar ile birlikte devinen aletler yoluyla
llen x ', y ', z ' koordinatlar ve t ' zaman ve etherde dinginlikteki kar
lk den aletler yoluyla llen "doru" x, y, z koordinatlar ve "doru"
t zaman arasndaki ilikiyi bularak balayacaz (bkz. ekil 9-1 ) .
Elverililik uruna, ilerinde x ' = y ' = z ' = t ' = O koordinatlan ile bir ola
yn x = y = z = t = O koordinatlan ile bir baka olaya karlk dt koor
dinat aulann irdeleyelim. Laboratuann z ynnde bir v hz olduunu
varsayyoruz. Eer laboratuar gnderme atsnda n kenan z ' = 10 ' da
iken arka kenan z ' = O' da olan duraan bir lme ubuun u irdelersek,
o zaman denklem ( 8-9) bize imdiden z ' = l0 'a karlk den t zaman
iin uygun anlaum verir. z '= 10 ile unu elde ederiz:
t ' + vz' 1 c 2
t=
(9- 1 )
l - (v 2 / c2 )
y =y
(9-2)
Geriye yalnzca z iin z ' ve t ' terimlerinde karlk den bir anlatm
bulma problemi kalr. Gerekte, z ' deerini z ve t terimlerinde zerek
44
Lorentz Dnm
45
ekil 9-1
zaman ekseni
zaman ekseni
lme
ubuunun
n kenan
lme
ubuliunun
arka kanar
uzay
ekseni
- lo -
"
z'
= 1 - (v2
z - vt
1c
2)
(9-3)
/
(v
1
c ) l - (v2 / c2 )
= -;=1=_=(v==2=/=c2=)
z' + vt'
(9-5)
46
t - vz 1 c 2
1 - (v 2 1 c 2 )
( 9-6)
(9-3) , (9-6) ve (9-2 ) denklemleri imdi x ', y ', z ', i ' deerlerini x, y, z,
t deerlerinin fon ksiyonlar olarak anlatr. Bu x, y, z, t deerlerinden
x ', y ', z ', t' deerlerine evrik Loren tz dnmdr. Dnmn yn
ve evrik biimleri hi kukusuz edeerdir, nk biri tekinden tre
tile bilir.
imdi t = O' da ( x = y = z = O) kken noktasndan yaylan bir k dal
gasn irdeleyelim. Bir k dalgas ether iinden C hznda yaylacakur,
yle ki dalga n u yzey tarafndan tan mlanr:
( 9-7)
imdi bunu x ', y ', z ', t ' terimlerinde anlatalm. (9-1 ) , (9-2) ve ( 9-5 )
denklemlerini kullanarak unu elde ederiz:
( 9-8)
X
Lorentz Kuram1na Gre
Uzay-Zaman lmlerinin
Anlamianna znl ikircim
6, 7 , 8 ve 9'uncu Blmler Lorentz kuramma gre k hznn her
lmnn laboratuarn ether ile greli hzndan bamsz olarak
ayn sonuca gtreceini gsterir. Gene de, bu kurarn tm yasalarn
ve denklemlerini etherde dinginlikte olmalar gereken cetveller ve sa
atler tarafndan llen "doru" uzaklk ve zamanlarn terimlerinde
formle eder. yleyse, gerekte ne demek olduklarn bilebilmek iin,
llen uzunluklarn dzeltilmesi, aletlerin deviminin etkisinin dikkate
alnmas gerekir. Ama eer Lorentz kuram doru ise, gzlenen uzaklk
ve zamanlar byle dzeltmenin hibir yolu olanakl deildir. "Doru"
uzaklklar ve zamanlar yleyse znl olarak ikircimlidir, nk edim
sel lm ve deneylerde bulunabilecek tm gzlemlenebilir ilikilerin
dna derler.
O zaman etherde dinginlikte olan cetveller ve saatler tarafndan l
lmesi gereken bu "doru" uzaklk ve zamanlarn durumu ne olabilir?
Eer etherin ne olursa olsun baka herhangi bir bamsz kant teme
linde tantlanmam salt varsaymsal bir kendilik olduunu anmsarsak,
problem daha da keskinleir. Bu "doru" uzaklk ve zamaniann gerek
ten de herhangi bir anlam var mdr? Yoksa olgusal nesneleri ilgilendi
ren varglar karabilmek iin geometrik teoremleri uygularken zaman
zaman imgelemlerimizde izdiimiz kesikli izgiler gibi salt kavramsal
bulular olmasnlar?
Problem yalnzca Lorentz'in kuramnn zmlemesinin bir sonucu
olarak doan salt kuramsal bir problem deildir. O denli de olgu dz
lemindeki bir problemdir. nk Michelson-Morley deneyi edimsel
47
48
XI
Uzay ve Zaman Ka vramlannin
Gnderme at1lann1n Terimlerinde
zmlemesi
nceki blmde hem kuramsal olarak hem de deneysel olarak eski
uzay ve zaman kavramlannn kritik bir problem e gtrdn grdk.
Bu problem fziin olduu gibi gndelik, uygulaymsal ve ileyimsel
etkinliklerimizin byk bir blmnn de temelinde yatan kavramlarn
kkne gitmesi anlamnda ok derindir. Bu problem yeni bir trdendir.
nk glk Lorentz kuramnn deney ile anlamamas deildi. Ter
sine, kurarn Lorentz'in zamannda gzlemlenmi olan herey ile uyum
iinde idi, ve gerekte o gnden bu yana gzlemlenmi olan herey ile
de uyum iindedir. Problem dahaok Lorcntz kuramma giren temel
kavramlarn, e.d. etherde dinginlikte olacak aygt tarafndan lld
gibi "don" zaman ve "don" uzay koordinatlannn gerekte btnyle
ikircimli olmalar idi. nk, grdmz gibi, laboratuar aletlerinin
okumalarn "don" koordinatlarn ve zamanlarn deerlerini verecek
bir yolda d zeltmek iin ne olursa olsun hibir aracn bulunamayaca
Lorentz kuramnn kendisinin temelinde karsanmt. Aslnda, "ether"
koordinatlar atsnn bu zellikleri tm gzlemlenebilir sonular ge
ersiz kld iin, biiyle bir atnn bulunduunu kabul edip etmememiz hibir
ayrm yaratmaz.
Hi kukusuz, eer etherin kimi zelliklerinin gzlemlenebilir olduu
bulunsayd, o zaman etherin daha te bir fiziksel imiemi olurdu. Ama
eer zelliklerinden hi biri gzlemlenebilir deilse, yalnzca Newton
mekaniinde temel olan saltk uzay ve zaman kavramlar iin bir ta
yc olarak hizmet etme gibi bir rol olduu sylenebilir. Dahas, bu
kavramlar gzlemlenen olgulara ayarlama giriimi grdmz gibi
49
50
yle bir karklk durumuna gtrmtti ki, bundan byle temel uzay
ve zaman kavramlarmuz ile ne denmek istendii ya da onlarla ne yap
labilecei ak deildi.
Aka grnr ki burada gerekli olan ey bu probleme yeni bir yakla
mdr, ve bunun balangc znl olarak snanamaz ethcr nsavndan
deil, ama olanakl olduu lde bilinen olgulardan ve hi olmazsa
ilkede deney tarafndan smanalilir daha te temel nsavlardan yaplma
ldr. Byle bir yaklamn temelini atmaya yardm edebilmek iin, uzay
ve zaman koordinatlarn kullanmza dayanak olan ana olgularn bir
blmnn geici bir zmlemesini vererek balayacaz.
Bu problcmde ilk ilgili olgu uzay ve zaman koordinatlarnn nesne
lerin ve olaylarn fizikinin kendisi tarafndan kurulan belli trlerdeki
lme aletleri ile ilikilerinden olumasdr. rnein, bireyin uzun
luunu lmek iin ye terince kat bir cetvel kullanabiliriz, ve cetvel
zerinde nesnenzin iki ucunun karlk dt saylar bulabiliriz
(yaklak olarak). Ya da almak olarak, ularn bir teleskop ile gzle
yebilir ve n doru izgilerde yol aldn varsayarak nesnenin ular
altna den ay lebiliriz. Bilinen uzaklklar tarafndan ayrlan eitli
noktalardan yaplan gzlemlerden sonra, Euklides geometrisinin yar
dmyla nesnenzin uzunluunu hesaplayabiliriz. Zamana gelince, hi
kukusuz bir sarkatan ya da uyumlu bir salmatan oluan bir tiir saate
gereksiniriz. Almak olarak, rnein Yeryznn evrim dnemi ya da
belli radyoaktif elementlerin yar-mr gibi doal bir sreci de bir saat
olarak kullanabiliriz.
Hi kukusuz, yalnzca yaltlm bireysel lmlerin sonularn irde
lemek yeterli deildir. lmlerimizin gerek imiemi uzaklk ve zaman
aralklarn birok yolda, birok deiik alet ve yordam tr ile gzlem
leyebilmemiz, ve gene de edeer sonular elde etmemiz olgusundan
doar. rnein, deiik cetveller ile yaplan uzunluk lmleri cet
velin zellii olan belli bir deneysel sanlk yoksuniuu ya da yanlg
snrlar ierisinde ayn deeri verir. Ve eer k nlarnn yardmyla
genleme yntemini ya da daha da baka bir yntemi kullanrsak,
bir nesnenin uzunluu iin zsel olarak ayn deeri elde ederiz. Bu
sonu ak ya da giderek sradan bile grnebilir, ama yalnzca bilim
iin deil ama yaamlarmzn btn iin de olaanst nemi olan
bir olgudur. rnein birbiri ile deitirilebilir paralar olan makine
ler yapma olana bir parann bykln belirleyen lnierin
bir baka parann bykln belirleyen lmler tarafndan veri
len uzunlua edeer bir uzunluk verecek olmas ve bylece birinci
parann ikinciye uyabilmesi olgusuna baldr. Kolayca iinde hibir
yar-kat nesnenin olmad bir dnya imgeleyebiliriz, ki bu durumda
byle lnierin hi kukusuz hemen hemen hibir anlam olmaya
caktr. Ama gerekte edimsel olarak iinde yaadmz dnyada byle
lmleri btnyle anlaml klan yar-kat nesnelerin yeterince geni
bir dalm vardr.
51
52
( 1 1 -2)
Bu her iki dnmde de kolayca grlr ki P ve Q gibi herhangi
iki nokta arasndaki uzaklk bir deiimsiz fonksiyondur; e.d., uzaklk bu
dnmler tarafndan ilikilendirilen her koordinat atsnda bamsz
deikenlerinin ayn fonksiyonudur (yerdeiimi ve evrim) . Tanda
may ( ki zsel olarak Pisagor teoremi zerine dayanr) vermemiz deil
ama yalnzca sonucu bildirmemiz yeterlidir.
Eer x l ' y 1 , z 1 ve x 2 , y 2 , z 2 B gnderme atsnda srasyla P ve Q nok
talarnn koordinatlar ise, ve bu arada ( x 'l ' y '1 , z ) ve ( x '2 , y '2 , z ) A
gnderme atsnda karlk den noktalarn koordinatn temsil edi
yorsa, unu elde ederiz:
( x - x 2 ) 2 + < Y - y 2 ) 2 + (z - z 2 ) 2 = ( x ' - x ) 2
+ (y '1 - y '2 ) 2 + (z '1 - z '2 ) 2 = deimez = deiimsiz fonksiyon
( 1 1 -3)
t
Hi kukusuz dikey ve dikey-olmayan koordina dizgeleri arasnda
ki dnmleri bulmak da olanakldr, ama aktr ki dikey-olmayan
gnderme atlarnda ( 1 1-3) denklemi bundan byle deiimsiz bir
fonksiyon vermez. Bununla birlikte, daha genel deiimsiz fonksiyonlar
vardr ki, dikey gnderme atlar iin olduu gibi dikey-olmayanlar iin
de geerlidir. Bunlar Einstein'n genel grelilik kuram iin nemlidir.
Ama Einstein'n burada tarttmz zel grelilik kuram iin yalnzca
dikey gnderme atlarn tartmak yeterlidir, ve dolaysyla bundan
sonra dikey-olmayan uzaysal koordinat dizgelerine gndermede bu
lunmayacaz.
Ayrca bir zaman gnderme ats da vardr. Ama Newton mekanii sz
konusu olduu srece, bu uzay gnderme atsndan ok daha yalndr.
Bir saatin yardmyla, hi kukusuz ilkede herhangi bir tikel problemde
gerektii denli ince olan dzenli zaman aralklar iaretlenebilir. Verili
bir olay ile keyfi bir kken arasndaki byle aralklarn says (uygun
olarak seilen bir lekte ) o olayn zaman koordinatna eittir. Ama
zaman asndan, zde zaman koordinatlar iin yalnzca bir dizgenin
olduu kabul edilir ( bir lek deiiminin ve kkeni istenen herhangi
bir kpya kaydran bir yer deiiminin olana dnda) . Bu doru bir
53
saat tarafndan lld gibi t zaman koordinat ile herhangi bir olay
verildiinde, tm de ilk sz edilen olay ile e-bulunulu olaylarn
gizil olarak sonsuz bir kmesinin varolduunu imler. Bir sonu olarak,
zaman lm iin uygun yordamlar yerine getiren hibir gzlemci
bu olaylar kmesinden herhangi bir olayn bir bakasndan daha nce
ya da daha sonra olduunu bulamayacaktr. Eer durum buysa, o za
man ayn t zaman koordinatn tm bu olaylara yklemek ve ezamanl
olduklarn sylemek anlaml olacaktr.
Hi kukusuz, bu saylt hem sradan deneyimde hem de bilimsel gz
lemlerde olaanst geni bir gzlemler erimi araclyla snanmtr.
Bylece gerekte deiik yerlerdeki insaniann eyleri saatleri ile llen
ayn zamanda yapmak zere anlamalar olaandr. O zaman, deiik
yerlerde olsalar bile, eer birbirlerinin gr izgisinde iseler birbirle
rini tasarlanan eylemi yerine getirirken gre bilirler. Ya da bu olmuyor
sa, birbirlerine neyin yer aldn bildirmek iin radyo ya da elektrik
sinyallerini kullanabilirler (rnein dnyann kart yanlarndaki iki
insan saatleri Greenwich ortalama zamannda ayn o kumay gsterince
birbirlerini aramak zere anlaabilir, ve gerekten de, ilerinden biri
arad zaman tekinin dinlemeye hazr beklediini kefeder) .
Hi kukusuz, tm bu deneyim n, radyo dalgalarnn vb. hznn
ok byk olduu , ve dolaysyla olaan zaman ve uzaklk leinde
bir sinyalin bir yerden tekine ulamas iin gereken zamann gzard
edilebilecei olgusuna bamldr. Bu sonsuz bir k hzn varsaymaya
edeerdir. Sonlu k hz dikkate alndnda, gerekte daha sonra
tartlacak olan yeni sorunlar ortaya kar. Ama imdilik hi kukusuz
grelilik-ncesi fiziin kavramlar ile ilgileniyoruz, ve amacmz on do
kuzuncu yzyln sonunda gelimi olanlardan daha duru uzay ve zaman
kavramiarna ulaabilmek iin dikkate alnmas gereken dncelerin
temelini durulatrmaktr.
XII
"Sa-Duyu" Uzay ve Zaman
Ka vramlan
nceki blmde fizikte belli uzay ve zaman kavramlarnn gelitiriidi
ini grdk. Bu kavramlar birok kuak boyunca sren ok byk bir
deneyim , gzlem ve deney birikimi zerine kuruludur. Bunlar yetkin
herhangi bir gzlemci tarafndan olanakl birok deiik yolda gzlenen
ve llen ok geni bir edimsel olaylar ve nesneler trll ile benzer
siz (e.d. bire-bir) karlk dme ilikisi iine koyulabilme yeteneinde
olduklar bulunan uygun x, y, z ve t koordinatlar ile belirlenen bir uzay
ve-zaman gnderme ats dncesinde toparlanr. Bylece gnderme
atlar ile bantl koordinatlar kullanarak, olgulann fizikte kullanlan
uzay ve zaman kavramlarnn arkasndaki zsel ieriini kavrarz. Bunun
la birlikte, gerekte bu olgularn ok geni bir fenomenler trll ve
eitli lme aygtlar arasnda gzlenen ilikilerin ok byk bir btn
l zerine dayand grlr, ve bu ilikiler kmesinin btn byle
gnderme atlarnn terimlerinde san olarak betimlenebilme yetene
incieki bir yap ierisine dzenlenebilir, rgdenebilir ve tmlenebilir.
Eer tm olgular yukarda betimlenen trde gzlemlenen ilikilerden
oluuyorsa, o zaman Newton'n zsel olarak kendiliinden varolan ve
akan bir tz gibi olmas gereken ve tm ilikilerden bamsz saltk bir
uzay ve zaman dncesinin kkeni nedir? Bu aktr ki birincil ola
rak deney ve gzlemden deil, ama dahaok, Blm 2 ' de belirtildii
gibi, byk olaslkla eski Aristotelesci uzay kavramlarnn belli yanla
rnn deikiye uram bir biimde srdrlmesinden gelir. Ve eer
Aristoteles ' i n idealarn nereden bulduunu sorarsak, yant uzakta
aramak gerekmeyecektir. nk Aristoteles yalnzca Antik Yunanlla
rn zamanndan nce zde byk olaslkla herkes tarafndan alar
boyunca kabul edilen ve bugn bizim de "sa-duyu" uzay grmz
54
55
veren bir kme kavram dizgesel, rgtl ve biraz kurgu! bir biimde
anlatyordu. Bu grte, uzay bir tr kap olarak grlr ki, iinde her
bir eyin belli bir yeri, bykl ve biimi vardr. Bylece uzay sonuta
"tzselletirilir" ve bir saltk olarak alnr.
Problemi Ek blmnde biraz ayrntl olarak tartacaz ve orada
yukarda betimlenen uzay kavram n n her insann yaamnn erken
yllarnda oluturulduunu ve renildiini gsteren ok sayda kant
olduunu gstereceiz. O gnden bu yana bu kavramn kullanm bir
alkanlk olmu, sradan dilin yaps tarafndan daha da pekitirilmitir,
yle bir yolda ki onu yadsmay ya da onunla elneyi amalayan bir
ey dnmek ya da sylemek bile ok gtr. Hi kukusuz byle bir
yordam belki de byk lde kanlmazdr, ve burada bizim niyetimiz
gndelik yaamda "sa-duyu" uzay kavramlar olmakszn yapabilece
imizi ileri srmek deildir. Bununla birlikte , ok ciddi bir problem
doar, nk genellikle uzay kavrammz renme ve onu alkanlk
yoluyla ve dilimizin yaps yoluyla pckitirme gibi bir srecin iledii
nin bilincinde deilizdir. Bir sonu olarak, onu zorunlu ve kanlmaz
olarak, baka trl olamayacak birey olarak dnme eilimindeyizdir.
O zaman bilimciler byle dnceleri kuramlarnn ierisine alr ve bu
kurarnlar imdi grnrde bu kavramlarn kanlnazlnn bilimsel
dorulann salar. Ama iin gerei bu kavramlarn uzun bir srecin
sonucu olduudur-bir sre ki, gerekte, bizi onlarn hereyin tm
olanakl varolu balam ve kipinde kanlmaz olduuna inanmaya ko
ullandrr ve onlar yalnzca yeni inceleme alanlarna girdiimiz zaman
geici ve dolaysyla vazgeilebilir nsavlar olarak grmemizin nne
geer. Bu tr koullandrmadan belki de modern fziin grelilik ve
quantum kuram gibi yeni alanlarda yz yze kalmas gereken balca
problem olan ey domutur-e.d. ocukluktan bu yana telerine gidil
mesinin tasadanamaz grnd bir yolda alkanlkla kullanlan eski
kavramlar ilc arpan yeni kavramlar kabul etmenin gl.
Zaman kavramna gelince, kouBandrma problemi belki de uzay
kavram iin olduundan daha da ciddidir. Gerekten de, tpk nesne
lerin gerek yer, byklk ve biimini temsil ettiini dndmz
bir saltk uzay kavrama alkanlnda olmamz gibi, ayrca ocukluk
yllarndan balayarak hem doadaki hem de kendi "i" ruhbilimsel
deneyimlerimizdeki sre akn benzersiz ve saltk bir zaman ardkl
iinde dzenlenmi olarak kavramsaliatrma alkanlndayzdr. Bu
dzenlemenin temeli aktr. Herhangi bir kpda grsel, ii tse!, dokun
sal vb. alglarmzda e-bulunulu olan birey olarak evremizin btn
n grrz. Algladmz eylerin bu btnln deneyimiediimiz
kpda, ona "imdi" olarak gndermede bulunuruz. Ik hz ok byk
olduu iin , n bize ulamak iin gereksindii zaman en azndan
yakn evremizdeki nesneler sz konusu olduu srece hi kukusuz
gzard edebiliriz, ve bu arada pekok ama iin giderek sesin bize
ulamas iin gereken zaman bile gzard edilebilir.
56
XIII
Einstein '1n Uzay ve Zaman
Ka vramianna Giri
In deiik noktalar arasnda yaylmas iin geen zamann gzard
edilemeyccei bir alana gelir gelmez, sradan uzay ve zaman dnceleri
snrl ereveleri ierisinde zlemeyecek glk ve problemlere g
trrneyl balar. Daha nce rnein Lorentz kurarnnn incelernesinde
grdk ki, birlikte senkronize olarak ileyen edeer saatler bir [0 uzakl
ile ayldnda, greli zaman okumalan ( l11v/ C! ) / 1 - (12 1 c 2 ) kadar
deiecektir (burada v saatierin hipotetik ether ilc greli hzdr) . Ama
bu hz lmenin hibir yolu olmad iin, deiik yerlerde ayn zama
n gsteren saatierin "gerek anlamda" senkron ize olmaktan edimsel
olarak ne kadar saptn hibir zaman san olarak bilemeyiz. Sradan
deneyimde byle etkiler hi kukusuz ylesine kktr ki gzard edi
le bilirler. Ama ok san lmlerde belirleyici bir rol oynadklarn
grdk.
Dolaysz deneyim dzleminde bile, ok byk uzaklklar sz konusu
olduunda, ezamanllk ilc denrnek istenen eydeki ikircim nemli
olacakt r. rnein ast.ronotlar Mars'a ulamay baardklar zaman do
acak olan radyo-televizyon iletiimi sorun unu irdeleyelim. Varsayalm
ki Yeryzndeki bir insan Mars' taki arkadana "imdi" ne olduunu
sorsun . Sinyalierin Mars ' a ulam as ve Mars ' tan Yeryzne dn mesi
iin zaman gerektii ne gre , yant 10 dakika ya da daha uzun bir s
reden daha nce al namayacaktr. Yant alndnda, bilgi "imdi" yer
alan ey ile deil ama gemite si nyal Mars ' terk ederken yer alan ey
ile ilgili olacaktr. Bylece "imdi" Mars ' ta neyi n yer almakta olduunu
bilerneyeceiz.
57
58
59
o
o
E
B
ekil13-1
Bir demiryolu setinde bir v hz ile devinen bir tren dnelim. Varsa
yalm ki az ok trenin ortasna den O noktasnda set zerinde duraan
60
61
62
63
uzunluu zerine konuurlarken bir olgu olarak ikisi ayn olaylar kmesine
gndermede bulunmaz.
Zaman aralklannn lmnde benzer bir sorun doar. Bunlar gr
mek iin, yi ne rneimizde olduu gibi trenin n ucunun A ' y ve arka
ucunun B ' yi O 'nun A ve B 'deki saatleri tarafndan ayn zaman olarak
gsterilen kpda getiini dnelim. (Bu olgu rnein O 'nun A ve
B 'deki meslektalan tarafndan saptanabilir. ) imdi, trende olan ve
trenin n ucu A ' y geerken t "1 ve B 'yi geerken t " zamann gsteren
2
bir saat dnelim. Trendeki bir gzlemci o zaman trenin n ucunun
A 'dan B ' ye gitmesi i in bir M " = t "2 - t "1 zaman aralnn gerekli oldu
_
unu syleyecekti r. Ote yandan, setteki gzlemciler bunun olmas iin
gereken zaman kendilerinin A ve B 'deki "senkronize edilmi" saatleri
araclyla lecektir. Eer tA trenin n ucunun A 'daki bir gzlemci
tarafndan bu noktay geerken grld zaman olsayd, ve tB karlk
den bir gzlemcinin onu B 'yi geerken grd zaman olsayd, o
zaman setteki gzlemciler zaman aralnn t.t = tB - tA olduu vargsn
kanrd. Bununla birlikte, grdmz gibi, trendeki gzlemciler A ve
B 'deki saatleri senkronize olmayan saatler olarak grecek ve buna gre
setteki gzlemcilerin trenin A 'dan B 'ye gitmesi iin gereken "doru"
zaman araln dzgn olarak lmediini ileri sreceklerdir. Ve ben
zer bir uslamlama ile setteki gzlemciler trendekilerin benzer olarak
"doru" zaman araln dzgn olarak lmediini ileri sreceklerdir.
Ama, uzunluk lmleri durumunda olduu gibi, aktr ki nerede de
vinen saatler sz konusu olsa, ezamanlln grelilii zaman aralk
lannn tanmnn belli bir uylamsal yannn da olduunu imler; bir
sonu olarak zaman aralklannn saltk bir imiemi yoktur, ama tersin e ,
anlamlan zamann llmesine yardm eden aletlerin hz i l e greli dir.
O zaman grrz ki ezamanllk, uzunluk ve zaman aralnn tanm
lannn yakn bir karlkl ilikisi vardr, ve tm gzlemcilerin k iin
ayn hz lmn elde e tmeleri olgusu tm bu kavramn saltklar
olarak deil ama tersine bir gnderme ats ile iliki iinde bir anlam
tayor olarak grlmeleri gerektiini imler.
XIV
Einstein '1n Bak1 A1s1nda
Lorentz Dnm
nceki blmde betimlendii gibi uzay ve zaman koordinatlannn z
sel olarak ilikisel karakteri yaln zca uzay koordinatlarnn lmnde
daha imdiden tandk olan benzer bir zellik ile karlatlabilir. Byle
bir lmde her bir gzlemci kendi aygtn deiik bir yne evirebilir
ve buna gre tm gzlemciler ayn noktann x koordinat iin ayn de
eri elde etmez. Baka bir deyile, x koordinat bir noktann "saltk" bir
zellii deildir, ama o nokta ve belli bir gndeme ats arasndaki bir
ilikiyi belirler. Benzer olarak, ayr hzlarda devinen gzlemciler verili
bir olayn "zaman koordinatlar" iin ayn deerleri elde etmez, ve buna
gre bu koordinat da bir gnderme atsnn belli bir ilikisine karlk
dmelidir, sz konusu olayn "saltk" bir zelliine deil.
imdi, uzay geometrisinde, koordinatlarn anlamndaki bu "greli
lie" karn, rnein telerneler ( 1 1-1 ) ve evrimler ( 1 1-2) gibi belli
dnmlerin olduu bulunmutur ki , bunlar lmler ayr ynelimli
ve zekli gnderme atlar temelinde yerine getirilse bile ne zaman
ayn noktay ele aldmz bilmemizi salar. Birlikte alnan uzay ve za
man koordinatlarnda benzer dnmler var mdr?
Blm 2'de grdmz gibi Newton mekaniinde bir Galileo d
nm, denklem ( 2-3 ) , vardr ki, lmler birbiri asndan devinen
gnderme atlannda yerine getirildii zaman ayn olayn uzay ve zaman
koordinatlarn ilikilendinnemizi salar. Bununla birlikte, grdmz
gibi, Galileo hzlarn toplam yasas k hznn gzlemlerne donat
mnn hz ile deimesi gerektiini imler. Bu tahmin edilen deime
olg;uya aykn olduu iin, aktr ki Galileo dnm doru bir d
nm olamaz ( k hznn aa yukar sonsuz olarak grlebilecei
koullar altnda geerli bir yaklaklk olarak alnmas dnda) .
64
65
( 1 4- 1 )
tarafndan verilen kresel b i r yzeye ulam olmas gerekirken , ayn
k n B atsnda da
c2 t ' 2
x'2
y '2
z'2
( 1 4-2)
= -
'
66
x = x'
y = y'
( 1 4-4)
z ' = z - vt
x' = x
( 1 4-5)
67
xv
H1zlann Toplami
Daha nce grdmz gibi z ynnde v hz ile devinen bir B gn
derme atsndaki x -, y ', z , t ' koordinatlar ve x, y, z, t koordinatlar ile
dinginlikteki bir A gnderme ats arasndaki Galileo dnm udur:
z ' = z - vt
X=X
y =y
( 1 5- l )
z - = z - vt = ( u - v) t = ( u - v) t '
( 1 5-2)
w = z '/ t ' = u - v
( 1 5-3)
Hzlarm Toplam
(u - v)t
,
z = -,===o===
- (u2 / c 2 )
69
( 1 5-5)
t[ l - (uv / c 2 ) ]
- (u 2 / c2 )
ve
u-v
z'
w--- -------,,...t ' - (uv 1 c 2 )
( 1 5-6)
( 1 5-7)
W=
u+v
+ (uv / c 2 )
( 1 5-8)
sonucunu verecektir, ki burada simge olarak byk bir harfi ( 5-8) 'i
( 1 5-7 ) 'den ayrdetmek iin kullanyoruz.
O zaman aktr ki eer u ve v pozitif ise, W< u + v olur, yle ki eer
hz u olan bir nesneyi alrsak, ve sonra onu hz -v olan bir gnderme
atsndan gzlersek, nesne "sa-duyu"nun bizi beklerneye gtrd
eyi, e.d. iki hzn toplamn kazanmayacaktr. v/ c bire yaklarken, yeni
etkiler giderek daha da aklk kazanr. Bunun neye gtrdn gr
mek iin u nicelii irdeleyelim:
c2 - w2 = c2
(u + v) 2
[1 + (uv / c 2 ) f
--
c 2 [1 - (u 2 / c 2 ) ] [ - (v 2 / c 2 ) ]
[1 + (uv / c 2 ) ] 2
( 1 5-9)
u 2 / c 2 < , v 2 / c 2 < olduu srece, c 2 - w 2 pozitif ve l w 1 < c olur. y
leyse, c 'den kk iki hz toplayarak k hzna eit bir hz elde etmek
olanakszdr. ( rnein, u = 0,9c, v = 0 , 9 c olsun; o zaman w/ c = ,8/ (
+ 0,9 x 0,9) = ,8 / ,8 < 1 . ) te yandan , eer u = c ise, w = ( v + c) / [ +
( v/ c) ] = c, yle ki k hznn yeni gnderme atsnda eski gnderme
atsnda olan ile ayn olduunu dorulanz.
Yukandaki tartma k hznn zdeksel nesnelerin yaklaabilecei
ama hibir zaman ulaamayaca ya da aamayaca bir snr olduunu
imler. Buna gre, bir uzay gemisi dnelim. Varsayalm ki bir dizi ps
krme ateieniyor ve bylelikle uzay gemisinin gnderme atsnda her bir
70
uz - v
t' 1 - (u,v / c 2 )
l - (v 2 / c 2 )u y
1 - (u 2 / c 2 )u.
u'
i
u
t' 1 - (u,v / c 2 )
l - (u,v / c2 )
y
u'
z'
'
= =
= =
( 1 5- 1 0)
AA
2 / 2)
v )v
u, - 1 - (v c2 ) ( u - ( uv) v) + 1 - (u
(uv 1 c )
1 - (uv 1 c
_
( 1 5-1 1 )
=X-
A A
( , ) ) ' _(i=v=x,;,)==v-=v=t=
l - (u 2 / c2 )
V X V+
( 1 5-1 2)
XVI
Grelilik ilkesi
Aristoteles ' i n ve Ortaa Skolastiklerinin zamanndan bu yana, fizik
daha ilikisel ya da "relativistik" bir bak asna doru gelime srecin
deydi. Bylece Kopernik uzayda zel yerlerin ve zamanda zel kplann
olduu, bunlarn saltk bir imlem tad ve dolaysyla fizik yasalannn
anlatmnda onlara ayrcalkl konum iin benzersiz bir roln yklenme
si gerektii anlayn ortadan kaldrmak iin temeli att. Hi kukusuz
bunun yansra uzayda hibir ayrcalkl "saltk yn" olmad, ve by
lece koordinat dizgeleri nasl evrilirse evrilsin fizik yasalarnn ayn
biimi alacaklan anlay da geldi. Bunu mekanik yasalannn bir Galileo
dnm durumunda deiimsiz olduu ve bylece Newton 'n denk
lemlerinin gnderme atsnn hzndan bamsz olarak ayn biimdeki
ilikileri anlatt olgusunun kefi izledi.
In zellikleri ve elektrodinamik fenomenleri aratrldnda, ili
kisel bir bak asna doru bu geliim glkler ve yeni problemler ile
karlat. nk k sonlu bir c hz tad iin, Galileo dnmne
gre, n bir gzlemci ile greli hznn gzlemcinin gnderme ats
na baml olmas gerektii akt. Benzer olarak, Maxwell'in hem n
ve daha baka elektromanyetik mann yaylmasn hem de bunlarn
polarizasyon zelliklerini aklayan elektromanyetik alan denklemleri
de bir Galileo dnm altnda aka biimde deiimsiz olarak kabul
edildi. Baka bir deyile, iinde Maxwell'in denklemlerinin san olarak
geerli olduu ve k hznn her ynde c olduu ayrcalkl bir gn
derme ats varolmalyd. On dokuzuncu yzyl fizikileri o zaman bir
ether, yle bir dnce konutladlar ki, sonuta niin byle ayrcalkl
bir gnderme atsnn varolmas gerektiine ilikin fiziksel bir neden
nerme ilevini tayordu.
Ama sonraki deneyler-rnein Michelson ve Morley deneyi-byle
bir ayrcalkl gnderme atsn ilgilendiren yaln ether kuramnn tah
minlerini dorulamay baaramaynca, Lorentz bu olumsuz sonular
ether iinden devinen gzlem aletlerindeki deiimierin bir sonucu
olarak aklayan almak bir kurarn nerdi. Ama bu kurarn etherde
71
72
dinginlik te olan bir gnderme ats ile ilikili "doru" uzaklk ve zaman
larn san deerlerini ikircimli ve bilinemez klan bir g-le yol at.
Einstein'n yaklamnn z ether nsavnda somutlat gibi saltk
bir uzay ve zaman kavramn dmek ve bunun yerine ilikisel yaklam
elektro-dinamik fenomenlere ve elektromanyetik rann yaylrnma
doru geniletmekti. Newton'n devim yasalar bir Galileo dnm
tarafndan ilikilendirilen her biimde devimli gnderme atsnda
ayn ilikileri oluturuyor olarak grlrken, n gzlemlenen hznn
deiimsizlii yasas bir Lorentz dnm tarafndan ilikilendirilen
her biimde devi m li gnderme atsnda ayn ilikiyi oluturuyor olarak
grlr. Ve daha ayrn tl bir incelemenin gsterdii gibi , Maxwell 'in
denklemleri benzer olarak bir Lorentz dnm altnda benzer olarak
deiimsizdir, nk bu dnm tarafndan ilikilendirilen herhan
gi bir gnderme atlar kmesinde anlatldklarnda bu denklemler
ayn biimi alr (bunu Blm 2 ' de daha ayrntl olarak tartacaz) .
Bylece bu noktaya dek Einstein yaln zca ak olgular olan eyleri ,
elektromanyetik mann elektromanyetik fenomenler ve belli aletler
arasndaki uygun ilikiler araclyla nice! olarak gzlemlcnmesi, elekt
rodinamik yasalarnn byle gzlemlenen nicelikler arasnda deiimsiz
ilikiler imiediinin deney yoluyla bilinmesi gibi olgular toparlyordu.
Elektrodinamik yasalarn (e.d. Maxwell'in denklemlerini) oluturan
ilikilerin bu deiimsizlii ile denmek istenen ey bu yasalarn elek
romanyetik fenomenlerin gzlemlendii yer ya da zamandan ve gn
derme atlarnn (ki birbirleri ile yerdeiimle ri, evrimler ve Lorentz
dnmleri yoluyla ilikilendirilirler) kken, ynelim ve hzndan ba
msz olarak ayn biimi alddr.
Ama imdi aktr ki, eer Newton'n yasalar bir Galileo dnm
altnda deiimsiz ise, bir Lorentz dnm altnda da deiimsiz ola
mazlar. Bunu ayrntda grmek iin, ilkin bir baka A gnderme ats
ile greli olarak bir v hznda devinen verili bir B gnderme atsnda
Newton'n m( du /dt ') F denklemlerini yazalm. Yalnzca z ynnde
devinen bir parac irdeliyoruz ki, bu yn ayrca v hznn da yn
olarak alnr. O zaman eer B ve A bir Lorentz dnm yoluyla ilikili
ise, ( 1 5-7) denklemi u = ( u - v) / [ I ( uv/ c2) ] sonucunu verir. Dahas ,
dt ' salt bir zaman aral dr, B atsna gnderme ile llr, ve para
cn dz u dt ' uzakln gemek iin gereksindii zaman miktardr.
( 4-4) denklemine gre A gnderme atsnda lld gibi karlk
den dt aral u olacaktr:
=
= dt '
- (v 2 1 2 )
1 - (uv / c, )
(16- )
Grelilik ilkesi
73
(dv/
dt = O olduuna dikkat
m.[l-(uv/c2 )] d [ (u-v) 2 ]
l - (v2 /c2 ) l -(uv/c )
1-(uv c2)-(u2 2 c2 ) du =
l-(v2 j c2 ) -(uv c ) dt
dt
m.
( 1 6-2)
(v/c
74
XVII
Greliliin Kimi Uygulamalan
Grelilik ilkesinin anlamn daha somut bir biimde ortaya koyabilmek
iin imdi birka uygulama vererek bu ilkenin daha nce biraz daha
snrl balamlarda bilinen ilikilerin deiimsiz genellemesinden doan
ye !l i sonulara gtrme gcn nasl kantlarln greceiz.
Ilk olarak akan suda k hznn lmn irdeleyeceiz.3 Uzun bir
sre boyunca bu soru n-relativistik fiziin karsna almas gereken
anahtar bir soru idi ve gerekte birok ikircime ve bulank noktaya
gtrd-rnein devinen suyun evreleyen etheri kendisi ile birlikte
ne dzeye dek srkledii gibi. ( Daha te bir tartma iin, bkz. C. C.
Moller, The Theory of Relativity.)
Eer dinginlikteki bir sv ortamda k iin knnm indeksi n ise, n
bu ortamdaki evre hz u0
n olur. Problem sv v hz ile akarken u
evre hzn hesaplamakur. Akur ki grelilik ilkesi bu soruya daha te
herhangi bir sayltya gerek olmakszn dorudan ve i kircimsiz bir yant
getirir. nk, bu ilkeye gre, svnn dinginlikte olduu gnderme at
snda gzlenen zellikleri bu gnderme atsnn laboratuar ile greli
hzndan bamsz olmaldr. Oyleyse, laboratuar gnderme atsnda
neyin gzleneceini hesaplayabilmek iin yapmamz gereken tek ey
sv ile birlikte devinen gnderme atsnda gzlemlenen ey zerine
bir Lorentz dnm uygulamaktr. Bylece, eer svnn gnderme
atsnda n evre hz n ise, hzlarn toplam iin relativistik yasay
kullanabiliriz [denklem ( 1 5-8) ] ( ki Lorentz dnmnden doar) .
Bu unu verir:
=
c/
c/
U=
( 1 7- 1 )
Suyun belli bir dzeye dek etkili olarak "srklediini," ama suyun
tam hzn n
evre hzna eklemediini grrz.
"Yalnzca n
bir boluktaki hz
75
76
: =
"to
1 - (v 2 1 c2 )
( 1 7-2)
ct 0[cos 80 + (v 1 c) ]
1 - (u 2 / c 2 )
t0 + (v / c) cos 80 t 0
( 1 7-3)
1 - ( u2 / c2 )
sin 80 1 - (v 2 / c 2 )
cos 8 0 + (v / c)
( 1 7-4)
78
( - - J
[( )
-- ]
..., - 2 7t V ol o -
( 1 7-5)
2n
2
- (v 1 c
vz
cos e0
sin e0
(
)
v0 t - 2 - -A 0 z - vt - A. 0 x
c
( 1 7-6)
<1> = 2 7t v t -
cos e
sin e
- z - -- x
A.
A.
( 1 7-7)
( 1 7-9)
sin e0 sin e
A = A.
o
( 1 7- O)
2
sin e 0 1 - (v2 1 c )
----"--'-----'----'--'-tan e =
cos e0 + (v 1 c)
( 1 7-1 1 )
79
( 1 7-2)
v/c sfra yaklarken, yukans aktr ki Doppler kaymas iin iyi bili
nen relativistik-olmayan formle yaklar,
V
v0
- (v 1 c) cos 8
= - (v2 1 c2 )
Vo
ya da
T
To
- (v 2 / c 2 )
(1 7-3)
XVIII
Grelilikte Devinirlik ve Ktle
Daha nce denklem ( 1 6-2 ) ' den grdmz gibi Newto n ' n devim
yasalar bir Lorentz dnm altnda deiimsiz deildir, ve grelilik
ilkesi yleyse bunlarn (v/c sfra yaklarken snrda olmann dnda)
doru mekanik yasalar olamayacan imler. Buna gre, Blmler 1 5
ve 1 6'da tartlan kavram ile uyum iinde, b u yasalar ile ilgili ilk prob
lemimiz onlar bir Loren tz dnm altnda deiimsiz olan yeni bir
denklemler kmesi elde edecek yolda genclletirmektir.
Yukarda betimlenen genellerneyi yerine getirirken , Newton 'n yasa
larn dsnin p devnrliinin terimlerinde yazmak uygun olacaktr. Bu
yasalar o zaman u biimi alr :
dm = O
dt
dp = F
dt
p = mv
( 1 8- 1 )
( 1 8-3)
( 1 8-2)
M
( 1 8-4)
( 1 8-5)
Newton mekaniinde iyi bilinen bir teoreme gre yaltlm bir dizge
iin btnsel devinidik dP/dt = O denklemini doyurur ve P deimez
80
81
bir vektrdr. Benzer olarak, ( 1 8-3) ' ten byle bir dizgede btnsel
ktlenin de bir deimez olduu sonucu kar.
Bu yasalar, e.d. devinirliin saknm ve ktlenin saknm yasalan
aktr ki biimde Newton ' n denklemlerinin olduundan ok daha
yalndr, ve dolaysyla genelletirilmeleri de karlk den bir yolda
daha kolay olmaldr. Bunu yaptktan sonra, Blm 21 'de Newton'n
yasalarnn kendilerini genelletirmeye geeceiz.
Yordammzn arkasndaki temel dnce fiziksel kurarnlarda btn
bir dizgeyi paralara ya da bileenlere zmleyebilmenin zsel olduu
dur. Bylece, rnein hidrodinamik gibi srekli bir ortam kuramnda
svy hacml kk elerden olumu olarak grrz, ve zdei ke
sikli atomik bir yap tayor olarak aklayan bir kuramda benzer olarak
btn bir dizge imdi atomlar olarak alnan kk elerden olumu
olarak grlr. Her iki tr kuramda da bir dizgenir btnsel devinirliini
paralannn devinirlikleririr toplam olarak ele atabiliriz, ve btnsel
ktle ve btnsel ereji iin de ayn ey geerlidir. Dahas, en azndan
Newton kuramnn geerli olduu alanda, byle dizgelerin devinidik
saknm, ktle saknm ve eneji saknm yasalarn doyurduu deney
yoluyla (ve ayrca kurarn yoluyla) bilinir.
Bu saknm yasalan nedeniyle, bir dizgerin btn devirirlii ve kt
lesi (ve ayrca enejisi) yalnzca paralannn kmesinin karlk den
zelliklerinin toplamlan olarak deil, ama ayrca, dizge yaltlm olduu
srece, deimez kalan bu btnsel riceliklerin deerleri ile tmleik
bir btn olarak da grlebilir. Gerekten de, byle btnsel deer
ler aktr ki ok karmak etkileimiere giren paralann her birinde
snnekte olan deiimlerden bamszdr. Bir zdek blounu mole
kllerinin devimlerinin bilinmeyen ve betimlenemeyecek denli kank
ayrn tlarn gzard ederek tekil bir makroskopik kendilik olarak ele
alma olarann temelinde yatan ey bu olgudur.
Aktr ki hacml ktlenin zellii-almak olarak paralara zm
lenneye ya da tekil bir btn olarak ele alnmaya yetenekli olma--ev
renin genel bir zelliidir. Bu zellik yleyse neriler herhangi bir
mekanik yasalar kmesi tarafndan ierilmelidir, nk bu yasalann
nmzdeki tm deneysel olgular iin tam olarak yeterli olmas buna
baldr.
Yukanda betimlenen karakteristiklere ilkin relativistik-olmayan ku
ramlarda ulald. Ama, grelilik ilkesine gre, bir dizgenin temel fizik
sel zellikleri dizgenin bir gzlemci ile greli hzna baml deildir.
yleyse, bir dizgenin, giderek laboratuar ile greli olarak yksek bir
hzda devinirken bile, ayn saknm yasalannn geerli olmas ile, byle
almak olarak btnl iinde ya da paralara zmlenmi olarak
ele alnmaya yetenekli olmay srdrmesi zorunludur. Greceiz ki bu
gerektirim, art deiik gnderme atlan arasnda bir Lorentz dn
mnn gerektirimi, devinirlik, ktle ve eneji iin uygun relativistik
formlleri belirlemek iin yeterlidir.
82
P=L
i : m ivi
I
( 1 8-6)
( 1 8-8)
deeri aka ortalama bir hza karlk der ve burada her bir parack
bu ortalamaya ktlesine gre katkda bulunur.
Relativistik-olmayan mekanikte V ayrca ktle zeinin de hzdr. Bu
nunla birlikte, grelilikte ktle zei kavram kendini olduka kark
bir kavram olarak gsterir ve relativistik-olmayan bak asndan tad
dorudan fiziksel imiemi tamaz ( zsel olarak u nedenle ki. grelilikte
benzersiz bir "ktle-zei noktas" yoktur ve bu sonuncusu gerekte
gnderme atsna bamldr4) . Gene de, V'nin uygun olarak tartlm
bir ortalama olarak yukardaki tanmndan henz genel bir dizge hzn
temsil edecek uygun zellikleri tayaca aktr.
imdi hzn fonksiyonlar olarak ktle ve devinidik iin relativistik
formllerin karsanmasna balayacaz. Bu ilkin iki paracktan olu
an bir dizgenin irdelenmesi ile uygun bir yolda yaplabilir; bunlarn B
gnderme atsnda gztendiini ve onda ikisinin genel dizge hznn
sfr olduunu kabul edelim. imdilik kendimizi tek-boyutlu duruma
snrlyoruz ( boyuta genelletirme daha sonra tartlacaktr) . Eer m 1
ve m bu paracklarn ktleleri ve v 1 ve v hzlan ise, o zaman, dizgenin
2
2
btnsel deYinirlii udur:
( 1 8-9)
4Bu nokta C. C. Moller tarafndan tartlmtr,
( 1949) .
83
m2
( 1 8-10)
V=
=0
( 1 8-1 1 )
'
( 1 8-1 4)
!!l = _!
m2
v2
( 1 8-1 5 )
( 1 8- 1 6)
ve
(V' - v; )
(V' - v; )
( 1 8- 1 7)
;
m;
m
2 2
1 + (v1V' / c ) v
1 + (v 2 V' / c2 ) v
( 1 8-1 9)
84
2 ) m
= l+l+ (v(vV'/c
2V'/c2 ) m2
m; /m _- l +(vV'/c22 )
m /m2 l +(v2V'/c )
= (v;2
m;
m;
( 1 8-20)
( 1 8-2 1 )
Ama imdi, yukandaki denklemin sa yan iin kola ca bir baka anla
tm elde edebiliriz. Bunu yapmak iin, ilkin l3
11 c 2 ) niceliinin
nasl dntn bulalm. Bunu yapmak iin unu yazanz:
( 1 8-22)
O zaman unu elde ederiz
ki burada
I>
( 1 8-23)
( 1 8-24)
imdi ( 1 8-23)
ve iin geerli olmaldr. Bunun neyi
imlediini grmek iin her iki yann logari tmasn alalm:
m
ya da
= In
In
( 1 8-25)
Yukardaki denklemin bir yan nda yalnzca ilk parack ile ilgili ni
celikler grnrken, teki yanda ise yalnzca ikinci parack ile ilgili
nicelikler grnr. ki paracn hzlar birbiri ile iliki iinde keyfi
olarak deitirilebildii iin, denklem ( 1 8-25 ) ancak her iki yan da
denklemlerdeki tm niceliklerden bamsz bir deimezine eit ise
bir zm verebilir. O zaman buna gre
n ( ::J -
In
u
R(vpv;) =u ( ::)- lnR(v2 ,v) =u
n
( 1 8-26)
85
( 1 8-27)
imdi
Km,0
(
1 c 2)
m = I -
'2
( 1 8-29 )
( 1 8-30)
O zaman devinirlik
P = mv = l - (v 2 / c 2 )
m0v
( 1 8-3 1 )
86
(8-22)
'/c2 )
m ; + P Y'
m'; - -(vm/o; /c2 ) - (v1moJ2 /c-v2 ) y-(V'
2 /c2 ) -(V'2 /c2 )
:Lm, -(V' 2 /c2 ) L(m
1 c2 )
;
m;
'L;m; i
P;
( V'
'L;
m
'
;
'V'
M' =
+ p V'
'
( 1 8-33)
'
( 1 8-34)
(btnsel devinidik saknm)
m/ = m/
(her bir paracn ktle deimezlii )
( 1 8-35)
87
imdi, eer bu arpma iki atomun genel dizge hznn yksek olduu
bir baka gnderme atsndan grlrse, bu blmn sonular b
tnsel devinidik iin saknm yasasnn ( 1 8-34) yeni gnderme atsn
da geerli olmay srdreceini gsterir, yeter ki ( 1 8-30) ve ( 1 8-3 1 )
denklemleri paracklarn yeni dizgedeki ktle ve deYinirlikleri iin
kabul edilsin. Bununla birlikte, her bir paracn ktle deimezliini
anlatan ( 1 8-35) yerine,
( 1 8-36)
denklemini elde ederiz ki, yalnzca dizgenin btnsel ktlesinin saklan
dn, ama ayr ayr paracklarnn btnsel ktlelerinin genel olarak
deieceini imler [ ( 1 8-30) 'a gre olmas gerektii gibi, nk bu ktle
paracn gerekte bir arpmada deien hzna bamldr (D.B.) ] .
Buraya dek sonulanmz tm devimin tek bir ynde, z ynnde oldu
u saylts altnda trettik. Ama problem boyutta irdelendii zaman,
burada vermeyeceimiz daha ayrntl bir hesaplama ile kolayca gsteri
lecei gibi zsel olarak ayn zellikler elde edilir. Ktle yine ( 1 8-30) 'a
benzer bir denklem tarafndan verilir, ama v yi paracn hz vektr
nn, ( vx' v,, v,) , saltk deeri olarak grmeliyiz, yle ki v2 v/, v/ , v.2
Hi ku kusuz, imdi devinirliin bileeni vardr. Vektr notasyo
nunda unlar elde ederiz:
'
( 1 8-3 7)
p = mv =
m ov
l - (v 2 1 c2 )
( 1 8-38)
XIX
Ktle ve Enerji Edeerfii
imdi Einstein'n relativistik bak asnn devrimci etkisini byk l
de genileten belirleyici bir adma, ktle ve eneji edeerliinin bu
gnlerde ok iyi bilinen E= mc2 forml yoluyla tantlamasna geliyoruz.
Bu kavram elitirrnek iin devinen bir nesnenin ktlesi iin m
m 0 / 1 - ( v 2 j c 2 ) denklemi ( 1 8-37) ile balyoruz. Kk v/ c iin m
deerini, yalnzca v2/ c2'ye dek olan terimleri tutarak, v/ c 'nin bir sler
dizisi olarak aabiliriz. Sonu udur:
=
m =: m0 1 +
' + . .
2c
--.,
.J
( 1 9- 1 )
mc2 = m0c 2 +
m o v2
+ ...
( 9-2)
Ama m 0 v2/2 yalnzca v hz ile devinen bir cismin T kinetik enerjisi iin
relativistik-olmayan anlatm, ve m 0 c2 yalnzca bir deimezdir. O zaman
byle bir cisim iin unu elde ederiz:
( 1 9-3)
nceki blmde elde edildii gibi , bir dizgenin btnsel ktlesinin
saknm o zaman en azndan relativistik-olmayan snrda bi r cisimler
kmesinin btnsel enerjisinin saknm yasasna edeer olur. Ama gre
lilik ilkesinin gerektirdii gibi, eer byle bir yasa gnderme atlanndan
herhangi birinde geerli ise, tm gnderme atlarnda geerli olacaktr.
Buna gre, denklem ( I 9-3) herhangi bir gnderme atsndaili bir parac
n kinetik enerjisini temsil etmelidir, stelik c2 / v2 terimlerinde alm
bundan byle iyi bir yaklaklk olmad zaman bile.
88
89
E = m o c2+ T =
m 2
l - (v 2 / c2 )
oc
( 1 9-4)
( 9-5)
olarak alnr. Fiziksel olarak, bu devirnde olmayan bir paracn bile
( 1 9-5) denklemi tarafndan verilen dinginlik enerjisini tad sayltsna
karlk der.
Bu dinginlik enej isinin anlam nedir? Belki de bunu ortaya koymak
iin belirtebiliriz ki , grlr olarak dinginlikte olan tipik bir nesne
edimsel olarak bir yein devim durumunda olan paralardan (e.d. no
lekller, atomlar, ekirdekler vb. ) oluur, yle ki ortalamada devimin
etkileri mak ros k opi k bir l e k te gzlendiklerinde birbirlerini o rtadan
kaldrr. Buna karn, nceki blmde verilen uslamlamalara gre tm
bu devimler u formle gre bileen paracklarn ktlelerine katkda
bulunur:
m 0 '.
rn' v2
T
m o +0' - = m o .. + --'m. =
( 1 9-6)
c2
' 1 - (v/ 1 c2 )
. 2c2
,
'
( 1 9-7)
90
91
=-
E a+F
m8a = - -4-c
( 1 9-8)
( M 8 + : ) a = F
( 1 9-9)
xx
(20-2)
93
1
(1 - v1V / c2 )
- (v; 2 1 C 2 ) J - (v/ 1 c 2 )1 - (V 2 1 c 2 )
(20--3 )
E' =
E - Vp
l - (V2 1 c 2 )
(2 0--4)
p, =
m0v' =
p - VE 1 c2
m0(v - V)
2
2
2
2
1 - (v / c ) l - (V2 / c2)1 - (v / c ) l - (V2 1 c2 )
(20--5 )
( 1 4-3)
ile ayn ilikilerdir, ve yalnzca p deeri x deerinin yerini ve E/ c2 ise t
( 20--4 ) ve (20--5 ) denklemleri zsel olarak Lorentz dnm
(20--6)
E' = E - (V p)
l - (V2 1 c 2 )
(20--7)
'
'
p, = p
2
( p V) (V) (pV)" V- VE 1 c
J - (V 2 1 c 2 )
+
(20--8 )
(20--9 )
94
Dinginlik ktlesi sfr olduu zaman zel bir durum doar. Burada unu
elde ederiz:
(20-1 0)
Eer z ekseninin ynn p'nin yn olarak seersek, unu elde ederiz:
E=
ep.
(20-1 1 )
(20-1 2)
Eer v/c birden daha kk bir deerde belirlenirse, m0 sfra yaklar
ken , E ve p sfra yaklar. Ama e - er m sfra yaklarken v/c yi bire yak
lamaya brakrsak, ve bu m 0/ 1 - (v 2 1 c 2 ) deerinin bir R deimezine
eit kalaca bir yolda olursa, o zaman unlar elde ederiz:
E RC 2
p RC
E2 - c2p2 O
(20-1 3)
XXI
Bir Elektromanyetik Alanda
Ykl Paraciklar
Daha nce grdk ki devinirlik, ktle ve eneji iin relativistik anlatm
lar Newton kuramnda geerli olanlardan btnyle ayrdr ve ancak
v/ c --+ O snrnda onlara indirgenebilir. Yaltlm bir dizge iin, devim
yasalar o zaman u relativistik biimi alr:
dp = 0
dt
(2 1 - 1 )
dp = F
dt
dE
- = F v
dt
(2 1 -2)
(2 1 -3)
95
96
F=q(g'+x ir)
(2 1 -4)
imdi , v (v dir') = O olduuna dikkat ederek, byle bir cisim iin iyi
bilinen Lorentz devim denklemlerini elde ederiz:
(2 1 -5)
(<6 )
dE
dt = q " V
(2 1 -6)
dE = q( dx)
(2 1-8)
97
(2 1-9)
(2 1-1 0)
imdi
ve
deerlerini (20-7) ve ( 20-8) Loren tz dnmleri
yoluyla
ve
terimlerinde, ve
ve
deerlerini benzer dnm
( 1 5- 1 2 ) yoluyla
ve terimlerinde anlatyoruz. Bum yaparken kar
ve
deimez de
lk den denklemlerin aynmllarn alaca- z
2
2
erler olmak zere) . Bylece
c ) ile] unu elde ederiz:
1A
(y - 1)
c
Jr')
- 1)
(2 1-1 1 )
(2 1 - 1 2)
(2 1 -1 3)
ve ( 2 1 - 1 2 ) denklemleri birlikte
ile] unu verir:
(2 1 - 1 5)
98
(2 1 - 1 6)
imdi g', :K ve g'', :K' alan niceliklerini V'ye kout olan g' I ' g' , ' , % 1 ,
% 1 ' , ve V' ye dikey olan g'2 , g'' 2 , %2 , :K' 2 bileenlerinin terimlerinde
anlatmak uy_un _? lacaktr. ( g'' - g') V = O ' dan g'' 1 = g' 1 s <"m ucu } kar.
,
g'' , - ( g'' 1 V ) ( V ) = O ve g'' 2 V = O olduu iin, [ g> , ' V = g'' V ve
g> = ( g'' 1 V ) ( V ) kullanlarak] u elde edilir:
= y(g; + : x J
(2 1-1 7)
:K;= :K ,
(2 1-1 8)
( + g; )
=r +
(2 1 - 1 9)
('W) (V) + y
' . '
!5' - (V!f) V +
x .if"
(2 1 -20)
(2 1 -2 1 )
Yukandaki denklemler g> ve :K iin gnderme atsnn hzndan bam
sz olarak ykl bir parack iin ayn devim denklemlerine [ ( 2 1 -7) 'den
( 2 1 -l O'a) ] gtrecek olan dnm yasalarn tanmlar.
Belirtmek gerek ki ( 2 1-20) ve ( 2 1 -2 1 ) dnm ilikilerinin Max
well denklemleri iin deiimsiz bir biime gtrd de gsterilebilir.
( Bunu yapmak bu almann alannn tesindedir, ama bu nokta ze
rine daha te bir alma iin bkz. C. C. Moller, The Theory of Relativity,
ve W. Panofsky ve M. Phillips, Classical Electricity and Magnetism.) yley
se, yerine getirilmi olan ey elektromanyetik yasalarnn (Maxwell 'in
denklemlerinin) ve elektromanyetik bir alanda ykl bir paracn
devim yasalarnn her ikisinin de deiimsiz bir biimde (e.d. Lorentz
dnmleri yoluyla banulanan tm gnderme atlarnda ayn ili
kiler kmesi olarak) anlatlabileceinin tantlamasdr.
Son olarak, belirtmek gerek ki g' ve % iin dnm yasalar elek
rodinamik yasalarnn bir irdelemesinden beklenecek trde sonular
verir. Bylece Faraday'n indklenme yasas bir V hz ile bir :K manyetik
99
alan iinden geen bir telin onda V ile ve :K alan ile aranuh ama her
ikisine de dikey bir ernk indkleyeceini imler. ( 2 1 -20) ve ( 2 1 -2 1 )
denklemleri zsel olarak ayn vargy anlaur. Bylece, eer A gnderme
ausnda ' = O ve :K * O ise, o zaman V hz ile devinen ve iinde telin
dinginlikte olduu B gnderme ausna getiimizde, '' = y[ (V/ c) x
:K] elde edeceiz. O zaman ernk ( zerinde telin dinginlikte olduu
gnderme ausnda gzlendii gibi) ' ' ile aranuh olacaktr.
Benzer olarak, eer A gnderme ausnda :K = O ve ' * O ise, o
zaman ( 2 1 - 1 8 ) ve ( 2 1-1 9 ) A ile greli olarak V hznda devinen bir
gnderme ausnda bir :K' = - y [ (V1 c) x ' ] manyetik alannn ortaya
kacan imler. Bunun Maxwell ' i n "yerdeiim akm"na, jd = ( c/4t)
(a-;at ) , edeer olan sonulara gtrecei gsterilebilir, ki statik bir
elektrik alan iinden geen bir nesnenin, iinde dinginlikte olduu
gnderme ausnda, karlk den bir manyetik alan ile karlaacan
imler (ki, rnein, eer nesne kendini bu "indklenmi" manyetik alan
ile iliki iinde ynlendirme eilimindeki bir manyetik dipol olsayd
gsterilebilirdi) .
XXII
zel Grelifikten Yana
Deneysel Kan1t
Burada zel grelilik kuramn dorulayan deneysel kant ksaca gz
den geireceiz. Bunu yaparken zel greliliin iki noktaya bamll
nn belirleyici olduunu gz nnde tutmalyz.
. Fizik yasalarnn gnderme atsnn hzndan bamsz olarak her
zaman ayn ilikiler olduunu ileri sren grelilik ilkesi; ve
2. Ayr ama biimde hzlarda devinen iki gnderme ats arasndaki
ilikinin anlatmnn bir Lorentz dnm olarak verilmesi .
Grelilik ilkesini dorulayan deneysel kant, hibir alanda hi kimse
nin imdiye dek fizik yasalarnn biimlerinin gnderme atsnn hz
zerine herhangi bir bamlln kefetmemi olmas anlamnda, ger
ekten de gldr. Buna gre kendimizi burada Lorentz dnmn
dorulayan kantn tartmasna snrlayacaz.
Ether kuramn tartmamzda (bkz. Blm 9) Lorentz dnmnn
tam olarak etkinin bir bileimine edeer olduunu grdk:
. Devinen bir nesnede - (v2 1 c 2 ) orannda Lo ren tz kaslmas.
2. Devinen bir saatin dneminde ; - (v 2 1 c 2 ) orannda uzama.
3. Bir x uzakl kadar ayr olan iki edeer devimli saatin okumala
rnda M = (vx/ c2) 1 - (/ 1 c 2 ) kadar bir deime.
Bu hi kukusuz byle devinen iki saatin ayrldktan sonra ayn zaman
gstermedikleri anlamna gelir, stelik birbirlerine bitiik iken eksiksiz
bir senkronizasyon iinde olmu olmalarna karn.
Blm 6'da gsterildii gibi, Michelson-Morley deneyi Lorentz ka
slmasnn ok gzel bir dorulamas olarak grlebilir. Ik hznn
Blm 7'de tartld gibi Fizeau ynteminin edeeri tarafndan daha
modern ve ok san lmleri Lorentz kaslmasnn ve saat dnemle
rindeki deimenin bileimi zerine bamldr. Lorentz dnmnn
1 00
1 01
1 02
XXIII
Bir Kez Daha
Ktle ve Enerji Edeerfii zerine
Grelilik kuramndan doan ktle ve enerji edeerlii eski klasik kav
ramlar ile ylesine geimsizdir ki, bu olgunun genel imiemleri biraz
ayrntda tartmaya deer grnr. Gerekten de, deneyim renci
lerin sk sk Einstein'n ktle ve eneji kavramlarnn tam imiemierini
anlamada belirgin glkler yaadn gsterir. Doan tipik sorular
unlardr: "Ktle enej i ile ayn ey midir?" "Evren yalnzca enerj iden
mi oluur?" "Eer ktle enej iye ve enerj i ktleye dnebilirse ktle
nedir?" Ve aslnda, "Enerji nedir?"
yi tanml ve deimez bir ktlesi olan bir cisim gibi ortak bir kav
ramn nereden geldiini irdeleyerek balayalm. Bu dnce aktr ki
dnyann byklk, ekil, arlk vb. asndan karlatrlabilecek ve
rnein kaya, toprak, su, metal, tahta vb. gibi belli tzlerin belirli nice
lik ya da ktlelerinden olumu olarak grlebilecek byk bir sayda
nesne ve kendilik kapsad gzlen zerine dayanr. Hi kukusuz,
bu tzlerin andklarn, daldklarn, eridiklerini, paslandklarn,
rdklerini, buharlatklarn ve gaz olup gittiklerini buluruz. By
lece aktr ki gerekte bireysel olarak ktlede srekli ya da deimez
deildirler, geri byle zelliklerde kimileri ksa zaman dnemleri iin,
kimileri ise daha uzun zaman dnemleri boyunca gzard edilebilecek
grlebilir deiimlere urayabilse de.
Bununla birlikte, dnce tarzmzn yle bir doas vardr ki, her
naslsa bir yerde herey iin saltk olarak srekli bir temelin olmas
gerektiine inanyor grnrz.
rnein erken bilimciler atomlarn saltk olarak kalc kendilikler,
evrenin temel "oluturucu bloklar" olduunu sandlar, ve buna gre
1 03
1 04
1 05
1 06
dp = F
dt
ki burada
1 07
1 08
1 09
ktle kavramn bir yana atmamz istedii iin, Einstein ' n kuramndan
u kar ki, ne zaman bir dizge onun btnsel E enejisine bir llE par
as kadar katkda bulunan belli bir tr eneji tayorsa, o dizge fziin
onun ktlesine t:.m = llE/ c 2 gibi karlk den bir katkya yk! edii tm
zellikleri (e.d. sredurum ve yerekimi zellikleri ) tar (sz konusu
ktle btnsel m = E/ c 2 ktlesinin bir paras olmak zere ) .
Bu bant da belirtmek gerek ki her enerji biimi (gizil eneji ve devim
enejisi de aralarnda olmak zere) ktleye ayn yolda katkda bulunur.
Bununla birlikte, bir cismin "dinginlik enejisi" zel bir anlam tar ve
buna gre bir cisim bir btn olarak hibir grlebilir devim tamad
nda bile ie doru devimiere uramaktadr (ma enejisi, molekler,
elektronik, nkleonik ve baka devimler olarak) . Bu ie doru devimler
belli bir E0 "dinginlik enej isi" tar ve "dinginlik ktlesi"ne belli bir
karlk den m 0 = Eof c 2 nicelii kadar katkda bulunur. Eneji yalnzca
"ie doru" olduu srece, hi kukusuz dinginlik ktlesi deimez kalr.
Ama grdmz gibi, molekler, atomik ve nkleer dzlemlerde yer
alan isel dnmler bu ileri-geri, yansyan "ie doru" devimin bir
blmn etkileri byk lekte "da doru" grlebilir olan baka
eneji biimlerine deitirebilir. Bu olduu zaman, "dinginlik enejisi,"
ve onunla birlikte "dinginlik ktlesi," karlk den bir azalmaya urar.
Ama byle bir ktle deiimi en kk bir biimde gizemli olarak g
rnmez, yeter ki sredurum ktlesinin ve yerekimi ktlesinin yalnzca
btn devimin birer yan olduunu, ve bu devimin bir baka yannn
byk lekte bir i yapma sas olarak sergilenen bir edeer eneji
olduunu anmsayalm. Baka bir deyile, "zdein" "enejiye" dn
m yalnzca bir devim biiminden (ie doru, yansyan, ileri-geri) bir
baka biime (rnein uzay iinden da doru yerdeiimi) deiimdir.
Bu bak asnda, k hznda deviniyor olmalar kouluyla sfr din
ginlik ktleli nesnelerin varolmas olanann nasl anlaldn irde
lemek zellikle reticidir. nk eer dinginlik ktlesi bir nesnenin
belli bir dzlemde grlr bir biimde dinginlikte olduu zaman bile
yer alan "i" devim ise, bundan u kar ki "dinginlik ktlesi" olmayan
bireyin byle bir i devimi yoktur, ve tm devimi uzay ierisinden yer
deiimi ile ilgili olmas anlamnda da dorudur. Bylece k (ve ayn
hzla yol alan baka herey) , ierideki "yansyan" devimierin ortadan
kalkmas dolaysyla, verili herhangi bir dzlemde "dinginlikte" olma
olanan tamayan birey olarak grlebilir, nk byle herhangi bir
i devimi yoktur. Bir sonu olarak ancak c hznda "da doru" dcvim
biiminde varolabilir. Ve anmsadmz gibi, k hz ile devinme zel
lii bir Lorentz dnm altnda deiimsizdir, yle ki devimin salt
"da doru" olma nitelii onu gzlediimiz gnderme atsnn hzna
baml deildir. ( te yandan, c hzndan daha kk hzlardaki devim
ler, irdeleme altndaki nesnenin hzna eit bir hz olan bir gnderme
atsna bir deiim yoluyla, her zaman dinginlie dntrlebilir. )
XXIV
Yeni Bir esel
Paraciklar Kuram1na Doru
nceki blmde "dinginlik enejisi" ve baka eneji biimleri arasndaki
dnmler zerine anahatlarda verilen bak asnn tam geliimi bizi
"esel" denilen paracklar en sonunda bu paracklarn dzlernin
den daha da alt dzlemlerde yer alan greli olarak deiimsiz devim
kalplarnda doan yaplar olarak anlamaya gtrecektir. Byle yap
larda esel bir paracn "dinginlik enejisi" bile zerinde ekirdek
dnmlerinin yer ald dzlernin de altnda olan bir dzlemde bir
tr "i," ileri-geri yansmal devim olarak ele alnacaktr.
Gnmzde "esel" paracklarn yapsnn incelemesi gerekten
de fiziksel aratrmann balca ilgilerinden biridir. Yukarda sz edilen
trden yeni bir dzlernin edimsel olarak varolduunu imleyen pekok
ipucu toplanmtr, ve belki de esel paracklarn yaplar en sonunda
bu dzlernin terimlerinde anlalabilecektir. Bununla birlikte, pekala
olabilir ki bu dzlernin yasalar nkleonik dzlernin ve atomik dzle
min yasalan karsnda tpk bu son dzlemlerin yasalarnn byk-lek
dzlernin yasalar karsnda grnd kadar yeni olacaktr. esel
parack fiziinin gnmzdeki durumu belki de atom fiziinin Niels
Boh r'un zamanndan nceki durumuna benzetilebilir, nk imdi
olgular zerine kazanlan geni dizgesel bilgi birikimi temelden yeni
bir kuramsal kavramlar kmesinin gelitirilmesine duyulan gereksinimi
imlemektedir. Ama bu henz gelecein iidir. Gene de, daha imdiden
akur ki bir paracn "yaratlmas," zorunlu eneji niceliinin yardm
ile, esel paracklar dzleminin altndaki bir dzlemde greli olarak
deiimsiz bir karakteristik devim tr oluturmaya, ve "yok edilmesi"
ise karlk den bir eneji niceliinin salnmas ile bu devim kahbm m
110
111
1 12
XXV
Kuramiann Yanlilanmasi
Bu kavramlar belki de Profesr Popper tarafndan ok gl olarak
vurgulanan bir noktann, e deyile bir kuramn yanllanmasnn, birok
yolda, dorulanmasndan ok daha imlemli olduu grnn irdelen
mesi yoluyla daha te durulatrlabilir. rnein Galileo dnmnn
yanl olduunun tan danmas en sonunda grelilik kuramnn geli
mcsine elik eden devrimci deiimlere gtrd. Benzer olarak, klasik
fizii n atomik izge iin tahminlerinin yanlln, fotoelektrik etkiyi ve
kara-cisim masnn dalmn gsteren deneyler quantum kuramnn
getirdii daha da devrimci deiimlere gtrd. Ve "srekli" esel
paracklarn varoluunu ilgilendiren dncelerimizin yanl olduunu
inleyen ok daha yaknlardaki kantlar temel kavranlarnzn grelilik
ve quantum kuraniar tarafndan getirilen deiimleri bile greli olarak
kk gsterecek bir dnm iin temeli atyor grnr.
Aktr ki eski kurarnlarn yanllanmasnn edimsel olarak fiziin (ve
aslnda bilimin btnnn) geliiminde anahtar bir rol olmutur.
Bununla birlikte, bu sorun zerine biraz dnmek byle bir srecin
bir bilimin geliiminin zorunlu bir paras olduunu, ve bu geliimin
dzgn olarak yer almasna izin verebilmek iin bilimsel kuraniarn
yanllanabilir olmasnn gerekten de zsel olduunu gsterir. 6
rnein Ptoleni' nin tasarlanabilir her tr gzlem kmesine uyarla
nabilecek bir yolda keyfi st-daire kmelerinin eklennesine izin veren
kuramn irdeleyelim. Byle bir kurarn ne olursa olsun hibir gzlem
kmesi taraf ndan rtlenez. Ama bu yolda znl olarak yanllana
maz olan kurarnlar gerekte dnya zerine yeni hibirey sylemez. nk
6Profesr Popper'n bu soru zerine bak asnn daha aynnul bir tarUmas iin,
bkz. K. R. Popper,
1 963.
113
1 14
Kuramiann Yanltlanmast
1 15
1 16
Kuramiarn Yanllanmas
117
118
Kurarnlarm Yanltlanmast
119
bir dzeye dek temelde yeni zellikler kapsayabilir. Her bir evrede bu
bilgi bir kurarnlar ktlesi biimini tar ki, bunlar imdiye dek yalnzca
bilinen olgular ilk ortaya srldklerinde aklama yeteneini tanda
makla kalmam, ama bu olgularn tesine geen daha te fenomen
terin geni erimlerini de doru olarak tah min etmitir. Beklenebilir
ki bu kurarnlarn ou onlara uygulanmak, onlar eklemlemek, onlar
sorgulamak ve onlar daha geni alanlarda snamak zere tasarlanm
daha te deneyierin belli bir eri mi iinde geerli kalmay srdrecektir.
Ama zaman zaman kuramn btn ktlesinin paralar, ister byk ister
kk olsunlar, yanllanacak ve buna gre yeni kurarnlarn gelitiril
mesi gerekecektir. Bu srete kurarnlarn srekli bir birikimi yoktur, ne
de bir yaknlama snr olarak herhangi bir tikel biime bir yaklam
vardr. Verili herhangi bir evrede baarlan ey hi kukusuz sonunda
dergilerde ve ders kitaplarnda yaymlanr ve bylece aratrmaclar ta
rafndan uygulaymsal kullanma, incelemeye ve daha te geliim ve
eletiriye alr. Ama bilimsel doruluk zsel yaamn eski kurarnlarn
ortaya kard yeni problemler ile karlama srecinde bulur, ve insan
burada bir tr "byme blgesi" iindeyni gibi her zaman imdiye dek
onun iin bilinmeyen olanla karlar.
Ek Blmnn A-4 Kesiminde bu soruyu daha te ele alacaz.
XXVI
mkows gesi ve
K Kalkls
1 21
1 22
ekil26-2
k = I._
To
(2 6- 1 )
ekil 26-3
1 23
imdi, grelilik
ilkesine gre, ekil
2'te gsterildi
i gibi, roket gz
lemcisinin M1 , M
M3 vb .de dzenli
atlar gnderme
si ile, ve gzlemci
nin kendi saatinde
lld gibi
atlar arasndaki
araln T0 olmas
ile, karlk den
benzer bir deney
olanakl olmaldr.
Atlar laboratuar
gzlemcs tarafn
dan M '1 , M '2 , M
vb.de alnr ve ara
lannda T' ile belir
tilen bir aralk var
dr. O zaman oran
T'
(2 6-2)
To
olarak tanmlanz ki, bunu birazdan daha te uslamlamalar yardmyla
deerlendireceiz.
Dikkat edin ki ekiller 23 ve 2'te, her iki gnderme atsnda da
k hznn ayn c deerini tadn gstermek zere, 45 ' lik bir eim
ile radyo sinyallerinin yollarn belirten M1M ' > M2M '2 , vb. i7gilerini
izdik (ve ayrca N1N'1 , N2N'2 vb. izgilerini) . Bu k hznn de"iimsiz,
tm gzlemciler iin ayn olduu biimindeki gzlem olgusunu Min
kowski izgesinde gsterme yolumuzdur.
Aktr ki iki gnderme atsnda yerine getirilen deneyler edeerdir,
ve her biri karlk den gzlemcinin gnderme ats ile ilikilendirildi
inde simetrik olarak betimlenecektir. Bylece her bir deneyde dzenli
sinyaller yaylmlann denetleyen saat ile lld gibi T0 aralklannda
gnderilir. Her bir deneyde sinyaller c hz ile devinir, ve kaynaktan bir v
hz ile uzaklaan bir gzlemci tarafndan alnr. Grelilik ilkesine gre,
ne zaman iki ayr gzlemci bu yolda edeer yardamlan yerine getirecek
olsa, bu yardamlarda ileyen yasalann ayn olmas gerekir. O zaman var
gmz k ' = T'/ T0 orannn k = T/ T0 oran ile ayn olmas gerektii, ya da
(26-3)
k = k'
olduudur.
k' =
1 24
ekll26-4
Bununla birlikte,
anmsan maldr ki
bu yalnzca k h
zn her gnderme
ats iin ayn alan
relativistik b i r ku
ramda g e e r l i d i r.
Byle c e Newton
mekaniinde k
nlar ancak ether
de dinginlikte olan
A'
bir gnderme at
s n d a ekse n l e r ile
45 ' lik alar yapan
c
izgiler olarak tem
sil edilecek, ve bu
nedenle k ve k ' eit
liini gsternemizi
salayan u s l a m l a
madan gemek gerekmeyecektir.
-------'-:-- s
imdi k deerini
i k i gzl e m c i n i n v
greli hzlarnn bir
fo nksiyo n u olarak
tretmeye geebiliriz. Bunu yapmak
iin (ekil 26-5 ' te OA evren izgisi ile belirtilen) laboratuar gzlemci
sinin ( OE evren izgisi ile) devinen gzlemci ile karlkl olarak sinyal
gndermesi deneyini irdeleyelim. Varsayalm ki deneyin banda iki
gzlemci O kkenine karlk den yer ve zamanda birbirinin ok ya
knndan gesin. O zaman , bu kpda gzlemciler arasnda bir sinyaln
geirilmesi gzard edilebilecek bir zaman ald iin, gzlemciler saat
lerini senkronize edebilecektir. Uygunluk uruna, her iki gzlemcinin
de saatlerini yle bir yolda ayarlarln varsayalm ki, O kps
E'
O,
t'
ekil 26-5
1 25
E
- R
, '/
' '
'
'
'
- - - - ,
,
'
'
'
'
'
'
'
'
'
,
'
'
imdi biraz temel geometri yapacaz. Hem (NN') hem de (N'N ")
eksen ile 45 'lik a yapan k nlarna karlk dt iin, unu
elde ederiz:
(ON) = T0
2
(NN") = T, - To = k 1 To
2
2
2+
k
(OS) = 1 To = k 1 T
()
(26-6)
1 26
(26-7 )
k= +v/c
1 -v/c
(26-8)
(26-9)
zamann kaydedecektir. te yandan, ( N 'S) izgisi OA eksenine dik ol
duu iin, laboratuar gzlemcs N' olayn S ile ezamanl olarak gre
cektir. yleyse, laboratuar gzlemcs N' olayna u zaman koordinatn
ykleyecektir:
( NN " ) = + k 2 T
2
(26- 1 0)
.!_ = k + k- 1 = + k 2 = + + (v / c) _!_
T
2
2k
1 - (v 1 c) 2k
- (v / c) + (v / c) 1 - (v 2 j c 2 )
(2 6- )
1 27
(26-2)
(26- 3)
1 = k(v) T0
+ (v 1 c)T
- (v 1 c) 0
1 = k(u)T1 =
(26- 4)
Bundan u kar ki
(1 + u 1 c) (1 + v 1 c)
( 1 - u 1 c) (1 - v 1 c)
k ( w)
1+w 1
1-w1c
k( u) k( v)
(26-5)
(26-1 6)
u+v
W = ----;; + (uv 1 c2 )
(26- 7)
ki tam olarak hzlarn toplan iin denklem ( 1 5-8 ) 'de verilen relati
vistik formldr.
Son olarak, K kalkls Lorentz dnmnn kendisini elde etmek
iin kullanlabilir. Bunu yapmadan nce, k hz tm gzlemciler iin
ayn olduuna gre, ayr zaman ve uzaklk lnlerine gereksinme
diimizi belirtmek yararldr. Tersine, elimizde bir saat varsa, uzaklk
liinmz daha imdiden imlenir. nk eer bir d uzaklndaki bir
nesneye bir radar sinyali gnderirsek, o zaman eer t sinyaln kaynak
tan nesneye gitmesi ve geri yansmas iin gereken zaman ise, nesnenin
d uzakl
d=
c t 't
=
2
2
(26-8)
1 28
T -T
+T
T -l.
2 --1 = c 2
: = ct = cT + c 2
2
eki1 26-6
(2 6- 19)
A
R
1 29
(26-20)
: + X = cT2 : - X = cT1
(26-2 1 )
x' = (T - T;)
2
:' - x' = cT;
'
(26-22)
T' = kT
r1 r2 = T1 T2
Yukardan unu elde ederiz (: = ct olmak zere)
'2
t ' + ' - x' = (t ') 2 - (x ) = T' T' = T T = t 2 -
2
2
c
c
c2
c2
( )( )
(26-23)
(26-24)
t = kT + T; 1 k
X=
2
kT - T; / k
--=---'----
(26-25)
x' - vt '
X = -;=====
1 - (v 2 / c2 )
(26-26)
1 30
XXVII
Olayiann Geometrisi ve
Uzay-Zaman Srek/isi
nceki blmde Minkowski izgesinin terimlerinde fiziksel fenomenie
rin nasl olaylarn (sinyallerin yaylmas ve sorulmas gibi) ve srelerin
(bir radar sinyalnin yaycdan alcya iletimi gibi) terimlerinde betim
lendiini grdk. Giderek srekli olarak varolan bir nesne bile (bir gz
lemci gibi) kendi evren izgisi tarafndan betimlenir, ve bu, gerekten de,
sonuta onun varolduu ardk uzay ve zamanlan temsil eden srekli
bir olaylar dizisinin yeridir. Hi kukusuz, edimsel olarak tm gerek
nesneler (gzlemciler de aralarnda olmak zere) uzayda uzam l da
olduklarna gre, "evren tpleri" araclyla betimlenir (ki bunlardan
biri MM 've NN' olarak snrlarna gre ekil 2 7- 1 'de gsterilir) . Byle
bir tpn ierisinde genel olarak ok karmak bir olaylar ve sreler
kmesi yer alr (rnein nesnelerin molekl, atom, elektron ve proton
Ianna vb. dek eitli bileen paralannn devimieri gibi) .
Minkowski izgesinde kavramlanmzda eylerin genel doasn ilgi
lendiren ok kktenci bir deiim imlenir. Bunun nasl ortaya ktn
grmek iin Newton kuramnda ezamanlln benzersiz bir anlam
olduunu amnsayarak balyoruz. Buna gre her bir kpda evrenin
eitli nesneler tarafndan oluturulduunu varsaymak anlaml olacak
tr ( bunlar ister byk lekte olsunlar isterse atomik ya da elektronik
dzlemde) . Sonraki kpda bu nesneler henz varoluta olacak, ama
her biri bir yerden bir bakasna devinmi olacaktr. Bylece fizikin in
grevi evrenin srekli temel nesnelere zmlemesi olarak grlr ki,
bunlar, zamann geii ile devimlerinin izlennesini de kapsamak zere,
evreni oluturur.
1 31
1 32
ekil27-1
1 33
y ' sina
(27- 1 )
Byle bir dnm olmakszn, boyutu bir "srekli" olarak tekil bir
uzaya birlemi grmede bile pek hakl olamazdk (rnein, sz gelimi s
caklk gibi bir fiziksel nicelii sz gelimi basn gibi bir bakasna kar alan
keyfi bir izgede byle bir birleme yoktur) . O zaman birlikte alnan uzay
ve zamann "geonetri"sinde, uzay ve zaman boyutlannn da tekil bir srek
li oluturmak zere benzer bir birlemesinin olup olmad sorusu doal
olarak kendini gsterir. (Anmsayalm ki Newton mekaniinde zaman
uzaydan bamszdr, ve dolaysyla orada byle bir birleme yer almaz.)
Gerekte grelilik kurannda bir tr birlemenin yer aldn grmek
iin yalnzca z ve 't koordinatlarn z 've t ' ' nin terimlerinde anlatan Lo
rentz dnmne gndermede bulunmak zorunludur. Bu dnm
akt r ki bir evrimi hi olmazsa andrr. Bu andrm daha ayrntl
olarak ortaya koymak iin aadaki gibi tanmlanan bir hiperbalik
as geti re biliriz:
(27-2)
(27-3)
Lorentz dnm o zaman yle yazlabilir:
-r
(27-4)
1 34
(27-5)
fonksiyonu hem uzay ve zamandaki keyfi Lorentz dnmleri altnda
hem de uzayda keyfi evrimler altnda (ve ayrca x, y, z, : yansmalar
altnda) deii msizdir. Ve daha genel olarak, eer x 1 , y 1 , z 1 , : 1 ve x , y ,
2 2
z 2 , : 2 koordinatlar olan iki olay irdclersek, o zaman iki olay arasndaki
aralk ad verilen karlk den deiimsiz udur:
(27-6)
Kolayca grld gibi ( 27-6 ) fonksiyonu sradan -boyutlu uzayda
geerli olan ( 1 1 -3 ) uzaklk fonksiyonlarnn bir gencllctirilmcsidir.
Ama ( 2 7-6) fonksiyonu birlikte uzay ve zamanda geerlidir, yeter ki
: sradan bir evrim deil ama hiperbolik bir evrim olan bir Lorentz
dnmnden gcsin.
O zaman aka grnd gibi relativistik fizikte uzay ve zaman bir
drt-boyutlu srekliye birlcir ki, bunda ( 27-6) 'da verilen s 2 fonksiyo
nunun deiimsiz olduu bir yolda birbirine dntrlebilirler. Bu
srekliye "uzay ve zaman" olmaktan ok uzay-zaman denir-tire yeni
bir birleme trn vurgulamak zere.
Belirtmek gerek ki yukarda bctimlcncn uzay ve zaman birlemesinin
grelilik kuramnda ortaya koyulmasna karn , aralarnda (: 1 - : 2 ) 2 ve
( x1 - x 2 ) 2 + (y 1 - y) 2 + (z 1 - z 2 ) 2 anlatmlarnn deiimsiz s 2 aral iin
formJde kart imler ile grnmesi olgusundan doan olduka nemli
ve tuhaf bir ayrm kalr. Bu nedenle, deiik olay iftleri iin s 2 deerinin
pozitif, negatif, ya da sfr olmas olanakldr. Gerekten de, s 2 = O k ko
nisini temsil ettii iin, akur ki bu koni s2'nin pozitif ve negatif deerleri
ilc olaylar arasndaki snn oluturur. Eer ekil 27-2 'de olaylardan birini,
O, koordinatlarn kkeni olarak sccrsek (yle ki x 2 = y 2 z 2 = :2 0) , o
zaman grrz ki k konisinin iindeili bir baka P olay iin s 2 pozitif
iken, k konisinin dnda olan E gibi olaylar iin s 2 negatiftir. Ama s 2
deiimsiz olduu iin, bundan u kar ki bir olayn bir bakasnn k
=
1 35
ekil27-2
A
D
saltk
c
gelecek
.,
",
," '
, , 'p
.. ..
..
.. ..
.... ..
.. ..
, , , ' '/
-T--------- 8
------------
Q
saltk
gemi
1 36
U = --
v = --
.j2
UV =
,2 - z2
---
52
.J2
=2
(27-7 )
U = .J2z
:+
--
(27-8)
.J2
e -
.J2
(27-9)
1 37
XXVIII
Nedensellik Sorusu ve Grelilik
Kuramnda Sinyalierin Yaylmnn
Maksimum Hz
nceki blmde grdk ki birbirinin k konileri dndaki bir olaylar
ifti iin, deiik gzlemciler genel olarak hangisinin daha erken ve
hangisinin daha ge olduu konusunda anlamayacaklardr. lk bakta
dnlebilir ki bu ikircim nedensellik sorusunu kartracaktr. Byle
ce, eer A B 'nin nedeni ise, A 'mn ya B 'den nce ya da B ile ayn zaman
yer almas gerektii apak bir sorundur. Yarn beklenen bir olay bugn
daha imdiden yer almakta olann bir nedeni olarak alnamaz. nk,
bir B olaynn nedeni ile demek istediimiz ey A 'nn koullarndan biri
dir ki bulunduu iin ve etkin olduu iin B 'nin ortaya kna gtrr.
Bylece bugn etkin olan bir yangn imdi bir miktar patlatcy ate
leyebilir, ama yarnn yangn bu patlayclar bugn atelemeyecektir.
yle grnr ki eer btnyle keyfi bir yolda gemi, imdi ve ge
lecein dzenlerini kendi aralarnda deitirmemize izin verilseydi,
sonu hem fizikte hem de gndelik yaamda kark olurdu. rnein
varsayalm ki bir gzlenci bir yaktn yanmasnn suyun snmas tara
fndan iz.lendi;ini grrken, buna kar bir baka gzlemci iin ilkin su
snyor ve yakt daha sonra yanyar olsun. Ya da varsayalm ki bir gz
lemci ilkin ackrken ve aln dayuran yemeini yerke n, tok olan bir
baka gzlenci ise yemeini yesin ve sonra acksn . Byle rnekler hi
durmadan arttrlabilir, ve eer olaylarn zaman dzeninde keyfi deiim
ler yapabilseydik dnyaya bir anlam veremeyeceimizi aka gsterir.
Soru o zaman bir gzlencinin k konisinin dndaki olaylarn zaman
1 38
1 39
1 40
1 41
ce, ktan daha hzl iletilen bir sinyalin temelini fiziksel deme yoluyla
oluturmaya yetenekli olan herhangi bir eylemin olduunu varsaymak
bir samala gtrr. Baka bir deyile, ya ktan daha h zl hibir
fiziksel eylemin olmadn kabul etmemiz, ya da Einstein 'n grelilik
ilkesine verdii biimden vazgememiz gerekir. Ama imdiye dek greli
lik ilkesinin bu biimi olgular tarafndan dorulanmtr. Bundan baka,
daha nce grdmz gibi , imdiye dek edimsel olarak ktan daha
h zl iletilen h ibir fiziksel eylem kefedilmemitir (rnein zdeksel
nesneler k hzna ivmelendirilemez, nk bu sonsuz eneji gerekti
recektir, ve bu arada etkileri ktan daha hzl yayd bilinen hibir alan
yoktur) . Hi kukusuz, Einstein ' n kuram, tm baka kurarnlar gibi,
deneyler daha geni alanlara yayldka ilkede yanllanmaya aktr.
Ama bu kuramn geerli olduu alanda kaldmz srece (ve imdiye
dek, bilinen deneyler bugn olduu gibi gemite de byle bir alana
snrldr) , ktan daha hzl iletilen fiziksel eylemler retmek olanakl
olmayacaktr.
Bir O olay verildiinde, baka herhangi bir P olay , grdmz gibi ,
deiimsiz bir ayrm altnda duran uzay-zaman blgelerinin belli bir
kmesi iine dmelidir (bkz. ekil 27 -2 ) . Eer k konisinin iinde
ya da zerinde ise, o zaman bu olay ya O 'nun geleceinde ya da O 'nun
gemiindedir. Bu ayr m gnderme atsndan bamsz olduu iin,
belli bir anlamda "saltk" olduu sylenebilir (en azndan Einstei n ' n
kuramnn geerli olduu alanda) . O 'dan "ileriye doru" gide n k
konisine, art, ondaki hereye , o zaman O 'nun "saltk gelecei/ absolute
Juture" denir, ve bu arada karlk den "geriye doru" k konisi nc, ve
ondaki hereye, O 'nun "saltk gcmii/absolute pas " denir. Ik konisinin
dndaki blge ok uygun olarak O 'nun "saltk baka bir yeri/ ab.mlute
elsewhere" olarak adlandrlmtr. nk bu blgenin O ile ne ol ursa
olsun hibir dorudan dcme ilikisi yoktur, ve dolaysyla zscl olarak
"baka bir yer" dir. Bylece, eer uzak bir yldz d nrsek, ancak o
yldzn uzun bir sre nce old uu ey ile deme ilikimiz vard r. Bu
yldzn "imdi" varol mas yal n zca yldzlarn zelliklerine ilikin ge
nel bilgimiz zerine dayal olas bir karsamadr. Ama edimsel olarak
"imdi" varolduunu bilnPyiz. rnein daha imdiden patlam olabilir.
Daha sonra biz (ya da baka gzlcmciler) bu patlamay grebiliriz. Ama
"imdi" olan eyde bu yldza ne olursa olsu n , "imdi" bizim saltk ' baka
bir yerimiz'in bizi mle hibir dcme ilikisi olamaz. ( Daha son ra evre n
izgimiz zerinde bizi imdi temsil edenden baka bir nokta ilc t e msil
edilmemiz gerekecektir. )
ki olay birbirinin sal tk ' baka bir yer' inde olduu ve bylece arala
rnda hibir fiziksel deme il ikisi ol mad zaman, birbirinden i" cc
ya da sonra olduklarn sylememiz arasnda hibir ayr m yoktur. Bun
larn greli zaman dzenlerinin salt uylamsal bir karakteri vardr, u
anlamda ki, uyla mlarn tutarl bir yolda uygulan mas kouluyla, uy
gun olan byle herhangi bir dzen yklenebilir. Ve grdmz gili,
1 42
XXIX
As1/ Zaman
imdiye dek deimez bir hz ile devinen gzlemciler iin geerli olan
zel grelilik kuramnn imiemini tarttk. Daha nce belirttiimiz gibi
( Blm 1 6 ) , eer zel greliliin alan ierisinde kalrsak, ivmelenen
bir gzlemcinin gnderme atsnda grelilik ilkesi doru olarak uygu
lanamaz. Baka bir deyile, giderek ivmeli gnderme atlar iin bile
ayn ilikileri oluturan ( e . d . ayn biimi tayan ) yasalar elde etmek
iin, kavramsal temelimizi geniletmek ve genel grelilik kuramma
gemek zorunludur. Gene de, bu demek deildir ki zel kurarn ivmeli
gzlemcilere ne olaca konusunda ne olursa olsun hibir tahminde
bulunamaz. Yaln zca demektir ki eer byle tahmi nlerde bulunmay
stersek, temel fizik yasalarn formle ederken ivmesiz bir gzlemcinin
duru noktasn kabul etmemiz gerekecektir. Bu duru noktasndan ba
layarak o zaman her bir kpda bu yasalarn imiemierini dntrmek ve
bylece ivme li gnderme atsndan bakldnda neye yol aacaklarn
grmek olanakl dr. ( Benzer bir yordam gerekte Newton mekaniinde
gelitiilir, ki bunun yasalar sredurumlu bir gnderme ats zerine
dayanr ve gene de devim denklemlerinde rnein zekka kuvvet ve
Cariolis kuvveti gibi ek terimiere gtren ivmeli bir gnderme atsna
dntrlebilir. )
Bu soruyu incelemek iin ilk olarak deimez bir hz ile devinen bir
gzlemcinin gnderme atsnda bir baka ivneli gzlencinin eri bir
evren izgisi (bkz. ekil 29- I) ile temsil edildiine ve bu evren izgisinin
iinden getii herhangi bir O noktasna ait k konisinin ierisindeki
bir yerde kald na dikkat ediyoruz. imdi bu evren izgisinde tikel bir
P noktas ve yak n bir Q noktas dnelim. Eer Q noktas P noktas na
yeterince yakn sa, eriye koordinatlar n t - t P = dt ve z Q - z P = dz ayr
Q
mllar yoluyla yaklaabiliriz. P noktasnda ivmeli gzlemcinin hz v
ve Q noktasnda v + dv olsun.
1 43
1 44
eki1 29-1
1 45
As/ Zaman
gibi saat zsel olarak uygun yapl saatierin hzlarnn saatlerio nasl
ivmelendiine baml olmadn ileri sren Newton mekaniine gre
da'<Tanaca gibi davranacaktr. yleyse dt aral boyunca saatler bir dt0
araln kaydedeceklerdir ki, bunun dt ile ilikisi e-devimli gzlemcinin
atsndan laboratuar atsna bir Loretz dnm yoluyla belirlenir.
Bu iliki u deiimsiz fon ksiyonun irdelenmesi yoluyla kolayca elde
edilir:
(29- 1 )
d 2 = dt = (dt)2 - (dz)2 1 c2
c.
dt o = l - (dz / dt)2 / c2 = l - (v2 / c 2 )
dt
(29-2)
(29-3 )
XXX
ikizler "Paradoksu"
nceki blmn sonularnn temelinde imdi grelilik kuramnn
gtrd grnrde paradokslardan birini, iyi bilinen ikizler para
doksunu betimleyebiliriz.
Bir ift "zde" ikiz dnelim. Bunlardan biri Yeryznde kalrken,
teki k hzna yakn bir hza erime yeteneinde olduunu varsay
dmz bir uzay gemisinde bir yolculua ksn . Yolculuu yapan ikiz
Yeryzne geri dndnde uzay gemisindeki saatler bir
lo
t!.t o
=f-
2 t
- v ( ) dt
c2
ikizler Paradoksu
1 47
1 48
ikizler Paradoksu
ekii 3D-1
1 49
V0
V
2
[ ]
J - (v 2 / c 2 )
(3 0-2 )
1 50
ekii 3G-2
ikizler Paradoksu
1 51
1 52
XXXI
Minkowski izgesinin
Gemiin Bir Yeniden-Kurulumu
Olarak imiemi
Uzay v e zama n n t e k b i r drt-boyutlu uzay-zaman srekl i s i n e relativis
tik b i rletiril mesi nedeniyle , M i n kowski i zgesi n i b i r gzlemci n i n ve rili
herhan,ri bir kpda btnn edimsel olarak grebilecei bir tr eylem
are n a s m ya da a l a n n te m s i l ediyor olarak yoru m l a m a y n n d e bir
ei l i m vardr. Baka b i r deyile, hemen hemen bili nsizce , kii b i r bak
ma uzay ve zaman n dnda duran , bandan son u n a btn koznozu
tpk u aktaki bir i n san n aadaki grn ty incelemesi gibi i n c e leyen
bir gzlemc i n i n bak asn kabul etmeye g trlr.
zaman baka
i zgesinc
rnein labo
i rddcye l i m ( t kil
3 1 -1 ) .
v e ri l i
bilebil i r. yleyse,
hem sal t k
ge r e k
sa l t k
1 53
1 54
ekil 31-1
R"
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
:v
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1 55
yasalara ilikin bilgimizin temelinde de, olas bir gelecei tasariama yete
neimiz vardr. Ama onu tasarlarken , bu gelecek o denli de varolmayan
bireydir. Gerekte bir imgeden, bir beklentiden, bir dnceden daha
te birey deildir. Eer tasarlarmz iyi kurulmu ise, o zaman edim
sel gelecek, geldii zaman, beklenmi olana yakn olabilir. Ama, genel
olarak konuursak, tasarlarmz sk sk yanl kar, ve bunun nedeni ya
doa yasalarna ve kuralllklarna ilikin bilgimizin yetersiz olmas, ya
da ilgili olgulara ilikin bilgimizin yetersiz olmasdr. Dahas, genel dene
yimimizden aktr ki tm byle tahmine dayal tasadar olumsallklara,
e.d. verili bir kpda aratrmalarmzn eriebilecei alanlarn dnda
doan etmeniere akt r--etmenler ki, bylece bizim tarafmzdan bi
linmezler ve gene de edimsel olarak olacak olan belirlemede birincil
rol oynayabilirler.
Olumsallklarn imiemi konusunda nemli bir rnek grelilik kuran
tarafndan salanr. Bylece, grdmz gibi, verili bir P kpsnda bir
gzlemci ancak kendi saltk gemiinde olana ilikin bilgi edinebilir.
Baka gzlemciler ile iletiimde olsa bile, ancak onlarn saltk gemi
lerinde onun kendi saltk gemiinde de olan zamanlarda grdkleri
eyleri iitebilir. Bylece bilgi ister bireyin deneyiminde isterse bir kme
insann ya da bir toplumun ortaklaa deneyiminde dosun , irdeleme
altnda olduu kpda her zaman gemi ve yitmi olan zerine dayan
maldr. Bununla birlikte, doan n ok byk sayda zellii ylesine
kurall ve dzenlidir ki, bunlar zamann geii ile nemli bir deiime
uramaz. Byle zellikler iin bu yolda gemi zerine dayal bilgi iyi
bir yaklaklk salayacaktr. Gene de, daha nceki blmlerde grd
mz gibi , gemi aratrmalarda geerli olduu bulunan yasalarn
asl alannn ne olduunu a priori bilemeyiz, yle ki her zaman yeni
alanlarda daha sonra yaplacak olan deneylerde gemi kuralllklarn
geerli olmaya son verecek olmas olana iin hazr olmalyz.
Gemi deneyim, gzlem ve deneyden soyutland gibi, genel doa
yasalar konusunda olduka gvenilebilir bilgimiz olsa bile, yle gr
nr ki olumsallklardan kananayacamz aktr, nk saltk ' baka
bir yer'de neyin olduunu tam olarak ve pekinlik ile bilemeyiz. rne
in , eer ekil 26-4'te bir P gzlemcisi kendi saltk gemiinde bir OV
evren izgisi zerinde devinen bir parack grmse, usauygu n bir
biimde paracn OV'nin P'nin k konisinin dndaki blgeye uzan
ts olan YW izgisi zerinde varolmay srdrdn varsayabilir. Eer
kendi k konisinin iinde olmu olanlar konusunda ok ey biliyor
olsayd, o zaman kendi gemi k konisinin dnda olmakta olanlar
konusunda yeterince kapsaml bir dnce tasarlayabilirdi. Ama bu
tasarlanan tablo her zaman olumsallklara aktr, nk P'nin kendi
saltk 'baka bir yer'inde her zaman bilmedii birey yer alyor olabilir
( rnein d uzaydan bir gkta beklenmedik bir yolda laboratuara
girebilir, bylece aletleri deitirebilir ve parac evren izgisinin YW
boyunca srecei tasarlanan yolundan uzaa saptrabilir) . Ve aktr
1 56
ki P'nin saltk geleceinde yer alan ey onun saltk ' baka bir yer'ine
bamldr, ve dolapsyla onun gelecei de olumsallklara aktr.
Ilk bakta P'nin saltk gemiinin tam ve pekin bir bilgisinin P 'nin
saltk ' baka bir yer'inde olmakta olann karlk den dzeyde tam
ve pekin bir tasarn olanakl klp klmayaca, ve bylece ilkede olum
salln giderilmesine izin verip vermeyecei sorusu doabilir. Ama bu
soru ok ilgili deildir, nk gemiin byle tam ve pekin bir bilgisi
aktr ki olanakszdr. Gerekten de, byle bir bilgi sonsuza dek geriye
gitmeyi, ve karlk decek denli byk bir duyarlk ve sanlk dze
yinde gzlemler ve lmler yapmay gerektirir, nk birok durumda
geleceimizde yer alan ey kritik olarak ok uzun sre nce yer alm
olan kk eyler zerine baml olabilir. Ama uzak gemiin izleri
genellikle silinme eilimindedir ve gzlemlerimiz iin kafa kartr
cdr. Kii ne denli geriye giderse , lmler o denli duyarl ve san
olmal ve doa yasalar zerine bilgimiz ve anlaymz o denli daha
iyi olmaldr, yle ki imdide gzlediimiz izleri gemii doru olarak
yeniden-kuracak bir yolda yorumlayabilelim . Aktr ki, varoluumuzun
verili bir kpsnda bile kendi saltk gemiimize ilikin tam ve pekin bilgi
elde etmek iin gerekli olacak bir yolda aletlerin eksiksiz duyarlk ve
sanln ve doa yasalarnn btnlnn eksiksiz bilgi ve anlayn
tamak olanakszdr. Bu demektir ki saltk gemiimizden karak saltk
'baka bir yer'imiz konusunda yaplan tasadar zorunlu olarak eksik kalr.
yleyse her zaman saltk 'baka bir yer'imizde bilinmeyen pekok ey
vardr; ve salt bu nedenle gelecei ilgilendiren tahminler tam olarak
talminin yapld kpda bilinmeyenlerden doan olumsallklara ak
olacaktr. Hi kukusuz, daha sonra bunlar bilmeyi baarabiliriz (saltk
gemilerimizin bir paras olduklar zaman ) , ama o zaman sz konu
su kpda bilinmeyen yeni bir saltk ' baka yer' olacaktr. Bylece her
zaman bilinmeyen birey olacaktr.
Tm bu irdelemelerin gzlemcinin evrenin paras olmas gibi nemli
bir olguyu dikkate alma gereksiniminden doduu grlebilir. Gz
lemci uzay ve zamann, ve fizik yasalarnn dnda durmaz, ama tersine
her bir kpda evrenin btnsel srecinde belirli bir yeri vardr, ve in
celemeye alt ayn yasalar yoluyla bu sre ile ilikili olmaldr. Bir
sonu olarak, hibir fiziksel eylemin ktan daha hzl iletilemeyeceini
imlcyen bu fizik yasalarnn biiminin kendisinden tr, verili bir k
pda byle bir gzlemci tarafndan bilinebilecek olan eyler zerinde
belli snrlamalar vardr.
Quantum kuramnda gzlemcinin evrenin paras olmas olgusunun
sonular giderek daha da arpcdr. nk gzlemciyi gzledii ey ile
ilikilcndiren blnemez eylem niceleri dikkate alndf,r nda, her gzlem
ediminin gzlemcinin gzlemledii eye indirgenemez bir katlmasn
ortaya kard, ve bu katlmann gzlemlenen dizgenin bir bozulmas
na yol at grlr. Bir sonu olarak, Heisenbcrg'in indeterminizm
ilkesini tartmasnda gsterdii gibi , her tr lm n sanlnda bir
1 57
1 58
ekil31 -2
v -
---------------------
----------------------------------------------
1 59
1 60
1 61
1 62
EK
Fizik
ve
Alg1
A-1 . GR
Bu kitap boyunca Einstein'n grelilik kuramnda uzay, zaman, ktle vb.
kavramlarnn bundan byle kendilerinde srekli tzler ya da kendilik
ler olarak varolan saltklar temsil ediyor olarak alnmadn grdk.
Tersine, fiziin btn evrende gzlemlenecek olan srekli deiken
devimierde olduu gibi, byle gzlemlerde kabul edilebilen bak ala
rnn, gnderme atlarnn, ayr perspektiflerio vb. deiimlerinde de
greli olarak deiimsiz olann kefi ile ilgileniyor olarak anlalr. Hi ku
kusuz, Newton ve Calileo' nun yasalar daha nce bu tr relativistik kav
ramlardan bir blmn kendi ilerine almlard (rnein gnderme
atsnn koordinatlar zeinin, yneliminin ve hznn grelilii gibi) .
Ama o yasalarda temel uzay, zaman, ktle vb. kavramlar henz saltklar
olarak ele alnyordu. Einstein 'n katks bu relativistik kavramlar zel
kuramda yalnzca mekaniin deil ama aynca elektrodiamiin ve op
tiin yasalarn ve genel kuramda yerekiminin yasalarn da kapsamak
zere geniletmek idi. Bunu yapmakla szn ettiimiz devrimci adm,
e.d. uzay, zaman, ktle vb. zelliklerini saltklar olarak grmeye son
verme ve bunun yerine onlar gzlemlenen nesne ve olay kmelerinin
gnderme atlar ile ilikilerinin deiimsiz zellikleri olarak ele alma
admn atmaya gtrld. Ayr gnderme atlarnda belirli nesne ve
olaylar ile ilikilendirilecek uzay koordinatlar, zaman, ktle, eneji, vb.
ayr olacaktr. Gene de evrenin herhangi bir gnderme atsnda gz
lemlenen birok yann bir baka gnderme atsnda gzlemlenenler
ile ilikilendiren eitli dnm kmeleri vardr (rnein evrimler,
uzaysal yerdeiimleri, Lorentz dnmleri) . Ve bu dniimlerde,
1 63
1 64
1 65
1 66
1 67
larn en temel olanlar "ikili kme" dir. Daha ak olarak, bireyi e\irip
evirme, onu bir engelin arkasna saklama ve yeniden ortaya karma,
bireyi ileri-geri sallama gibi ilemler vardr ki, bunlar ortak olarak bir
ilemin olduu ve bunun sonucunun bir ikinci ilem tarafndan "geri
alnabilecei ," yle ki birbirini izleyen iki ilemin ilerin balangtaki
durumuna gtrd olgusunu tarlar. Ancak bu olana anladktan
sonradr ki bebek bir nesneyi gzden yi ttii engelin arkasnda aramaya
balar. Ama bu davran onu grmedii zaman bile varolan kalc bir
nesnenin dncesini henz tamadn imler. Tersine, byk olas
lkla elini engelin arkasna koyma ve nesneyi ortaya karma "ilemi"
yoluyla nesnenin yitiini "geri alabileceini" duyumsar.
Bu bantda anmsamalyz ki bebek henz kendisi ve dnya arasn
da, ya da ondaki eitli nesneler arasnda hibir ak ve kalc snr gr
mez. Bununla birlikte, daha sonra bu snr kavramak iin gerekli tepke
ve ilemleri oluturur. Bylece nedensellik kavramn ve neden ve etki
ayrmn gelitirmeye balar. lkin nedensellii sanki bir tr by olarak
gryormu izlenimini verir. Bir i pe ya da yaknndaki baka nesnelere
uygulanan devimin baka bir yerde karlk den devimler reteceini
kefedebilir. Bir ban t iin gereksinimi hemen anlamaz, ama sk sk
sanki sonulann onun kendisinin devimlerini bir tr byl karlk gibi
dondan doruya izlemeleri gerektiini bekliyormu gibi davranr. Bu
eer ocuun henz ieride olan darda olandan aka ayrdedeme
dii gz nne alnrsa hi kukusuz gerekten de beklenmedik birey
deildir. Bylece, birok durumda devimler gerekte grlr bir ara
ba nt olmakszn alglanabilen isel etkiler retecektir. Bu nedenle,
ocuk deneyiminin tm yanlarn "ierisi" ve "dars" arasnda hibir
ak ayrm olmakszn tek bir btnlk olarak grd srece, dene
yiminde byle ' biiysel' nedensellik beklentisini yadsyacak hibirey
yoktur. Ama daha sonra nedensel ilikilerde i bantlar iin gerek
sinimi grmeye balar, ve daha da sonra baka insanlar , hayvanlar ,
ve giderek nesneleri deneyiminin alannda yer almakta olan eylerin
nedenleri olarak tanyabilir.
Bu arada, uzay ve zaman kavramlar olumaktadr. Bylece ocuk
nesneleri ele alrken ve bedenini devindirirken, deien grsel dene
yimlerini dokunma alglar ve bedensel devimler ile ebriidmlii klnay
renir. Bu evrede, devim kmeleri iin kavram "ikili kme" den daha
genel kmelere geniler. Bylece , bir A yerinden bir baka B yerine
birok deiik yol ierisinden gidebileceini, ve tm bu yollarn onu
ayn yere gtrdn renir (ya da almak olarak eer A 'dan B 'ye
tek bir yoldan gidiyorsa, bunu "geri alabileceini" ve byk bir sayda
almak yoldan A 'ya geri dnebileceini ) . Bu bize kendiliinden-ak
grnebilir, ama bir sreler ak ierisinde yaayan bir bebek iin
byk olaslkla bu devimierin tmnde de geni bir yollar trll
iinden her zaman kendilerine geri dnPbilecei belli eylerin olduunu
bulmak dev bir keiftir. Tersinir devimler ya da ilemler kmesi kavram
1 68
bylece ona bir temel salar ki daha sonra bunun zerine uygun i
lemler (rnein evrimler, yerdeiimleri vb. ) araclyla kendilerine
geri dnlebilecek srekli yerleri kavramn ve her zaman tandk ve an
lalabilir bireye geri getirilcbilecek srekli nesneler kavramn kurabilir.
Bu arada ocuk yalnzca bireyi ancak onu grdkten sonra tandk
olarak kabul etmeyi deil, ama aamal olarak gemiin imgelerini anm
samay ve bunu olaylarn gemiteki s rasna belli bir yaklaklk iinde
yapmay renmektedir. Bylece gerek bellek balar, ve onunla birlikte
gemi zamann ve imdiki zamann (ve sonra ocuk bekledii eylerin
arsal imgelerini oluturmaya baladnda gelecek zamann) ayrmnn
kavram iin temel doar.
ocuk bulunmayan bir nesnenin bir imgesini giderek onu edimsel
olarak alglamad zaman bile var olarak ol uturabildiinde gerek
ten de belirleyici bir adm atlm olur. Bunu yapamadan hemen nce,
bu sorunu sanki bulunmayan nesneyi kendisinin (ya da bakalarnn)
belli ilemlerin yardmyla retebilecq,ri, ya da yaratabilecei birey olarak
gryormu gibi ele alyor grnr. Ama imdi evrenin her biri kendi
yerinde olmak zere hem alglanan hem de alglanmayan eyleri kaps
yor olarak arsal bir imgesini oluturmaya baslar. Bu nesneler, yerleri ile
birlikte, imdi kalc birer varlk olarak ve onun daha imdiden bildii
devim ve ilem kmelerine tam olarak karlk den bir ilikiler k
mesi iinde dnlr (rnein iinde her noktann baka her nokta
ile birok yoldan bantl olduu bir uzay tablosu onun bir noktadan
bir bakasna birok yoldan gidebilnesine izin veren ilemler kmesi
ile deneyiminin deiimsiz zelliini asl na uygun olarak temsil eder) .
Bu evrede yle grnr ki ocuk kendisi ve evrenin geri kalan ara
sndaki ayrm aka grmeye balar. imdiye dek byle bir ayrm
yapamyordu, nk yal nzca btnsel alglar nn n nde edi msel
olarak bulunan alan deneyimlerneyi baarabiliyordu. Bununla birlik
te, evrenin arsal bir imgesini yaratma, e.d. onu imgeleme yetenei ile
birlikte , imdi srekli olan bir yerl e r kmesini tasarlar, ve bu yerler
eitli srekli nesneler tarafndan doldurulmutur. Ama bu nesnelerden
biri kendisidir. Evren zerine yeni ansal "haritasnda" kendisi ve baka
nesneler arasnda kalc bir ayrm srdrebilir. Bu harita zerindeki
herey iki kategoriye ayrlr-"derisinin iinde" olanlar, ve olmayanlar.
eitli duygular, hazlar, aclar, istekleri vb. "derisinin iinde" olan ile
birletirmeyi renir ve bylece evrenin geri kalanndan ayr olan ve
gene de yerini bu evrende bulan bir "kendi" kavramn oluturur. Ben
zer olarak, baka insanlarn derilerinin ilerine olduu gibi hayvaniara
da "kendiler" ykler. Her bir "kendi" hem evrende nedensel eylemle
ri balatyor olarak hem de onun dnda doan nedensel eylemlerin
etkileri altna dyor olarak dnlr. Sonunda dirimsiz nesnelere
daha dk ve daha mekan ik bir "kendi-lik" tr yklemeyi renir ki,
duygular, amabr ve istekler tamasa da nedensel eylemleri balatmak
iin ve onun dnda doan nedenlerin etkileri altna dmek iin belli
1 69
bir yetenek ile donatl dr. Bu yolda uzayda (ve zamanda) birbirleri ze
rinde nedensel olarak etkide bulunabilen ayr ve srekli kendiliklerden
oluan evrenin genel bir tablosu biimlenir.
Nesnel bir dnya kavram ve evrendeki nesnelerden birine karlk
den bir zne kavram, grdmz gibi, bylece ayn admda birlikte
oluur. Ve bu aktr ki zorunludur, nk evrenin bir tr kavramsal
"harita" olarak hizmet eden ansal imgesi bu "harita" zerindeki nesne
lerden birinin gzlemcinin yerini temsil etmek zere seilmesini ge
rektirir, yle ki her bir kpda onun evrendeki zel perspektifi dikkate
alnabilsin . Baka bir deyile, tpk Minkowski izgesinin biimindeki
relativistik "harita"nn ( Blm 29 ' un sonunda tartld gibi ) onda
gzlemcinin yer, zaman, ynelim ve hz gibi etmenleri temsil edecek
birey kapsamasnn gereknesi gibi, her bir kii tarafndan yaratlan
ansal haritada da o kiinin evre ile ilikisinin karlk den bir tasarm
kapsan maldr.
Hi kukusuz ocuun evrenin ansal bir imgesini ya da haritasn yap
tn bilmesi gerekli deildir. Tersine, Piagct'nin ok iyi ortaya koyduu
gibi , kk ocuklar sk sk dncede ingelenen ya da amnsanan
ilc duyular yoluyla edimsel olarak alglanan arasnda ayrm yapnay
g bulurlar (rnein baka insanlarn zerine dnmekte olduklar
nesneleri grebildiini sanabilirlcr) . Bylece ocuk bu ansal harlay ol
gusalla edeer alacaktr. Ve bu alkanlk her yeni deneyim tarafindan
yei nletirilir, nk bir kez harita oluturulur oluturmaz tm dolaysz
alglara girerek on lan ekillendirir ve bylece deneyimin btnnn iine
ileyip ondan ayrlamaz olur. Gerekten de, iyi bilindii gibi , bireyi na
sl grdmz ona ilikin olarak bildiklerimiz zerine dayanr. (Orne
in, ar bir durum biri ak ve teki daha az ak iki yoruma konu olan
ikircimli bir tablonun durumudur. Kii ona bir kez ikinci yorum sylenir
sylcnmez, birok durumda bundan byle tabioyu balangtaki yolda
gremez. ) Bylece, yllarn geii ilc dnyay belli bir dnceler yaps
yoluyla grmeyi reniriz, yle ki daha dnmek iin zamanmz bile
olmadan her yeni deneyim e dolayszca o yapya gre tepki gsteri riz. Bu
yolda evreni tasariama ve alglamann belli yollarnn baka trl olama
yacama inanmaya balarz, geri gerekte bunlar bizim tarafmzdan
ocukluumuzda kefedilmi ve kurulmu ve o gnden bu yana ancak
belli deneyim alanlarnda uygun olacak alkanlklara dnm olsa da.
Piaget'nin almasna bu tr bir zetle tam hakkn vermek ok g
tr. Bebeklik dnemini ilgilendiren ama burada deinilmeyen pek ok
noktay ele almasnn yansra, Piaget ocuk konumay rendikten ve
az ok yetiki nler tarafndan bilindii biimiyle dnmeye baladk
tan sonra yer alan anlak gelinesini tartmaya geer. Burada, ocuun
yeni bir problemler kmesini zmesi gerekir. nk evrenin szn
ettiimiz ansal "harita" zerinde temsil edilen dolaysz algsal yapsn
dnce ve dilin yapsna evirmesi gerekmektedir. Bu srece kanl
maz olarak byk bir kanklk dzeyi elik eder ve ocuun dnceleri
1 70
1 71
yan ilemleri unutur ve nesnelerin saysn verili bir toplam k m eye ait
deimez bir zellik olarak dn r, stelik bunlar deviniyor ve yeniden
dzenleniyor olduunda bile.
Saylar bir kmenin zniii ve kalc bir zellii olarak dnme
yordam ylesine alksal olur ki , "Say nedir?" problemi ok tartma
gerektirmeyecek denli ak olarak grlr. Gene de, modern matema
tikiler bu soruyu incelemeye baladklar zaman, yapmalar gereken
ey sonuta zerinde her bir ocuun balangta kendi say kavramn
gelitirdii ilemsel temeli ortaya sermek oldu ( bylece iki kmenin
kardinal saylarnn eitliini bir kmenin saylar arasndaki bire-bir
karlk dmenin terimlerinde tanmlamaya ulatlar) . Bylece gr
rz ki ou kez en derin problemler apak grnenin incelemesinde
bulunur, nk "apak olan" sk sk yalnzca alksal olmu ve temeli
bilinten dm olan belli bir deneyim alannn deiimsiz zelliklerini
zetleyen bir kavramdr. Bylece akta olan anlamak iin sk sk daha
geni bir bak asna gemek ve bylece ilerinde belli zelliklerin de
iimsiz olarak bulunduu temel ilem, devim ve deiimleri aydnla
karmak zorunludur.
zdein ya da tzn niceliinin saknm asndan ok benzer bir
problem doar. Bylece, verili bir sv nicelii eitli ekillerdeki birok
kaba datldnda, kk ocuk yeni dalmn dolaysz alglarnda
rettii izlenimlere gre toplam su niceliinin artm ya da azalm
olduunu sylemede duraksamaz. Daha sonra, suyu ilk kaba geri ge
tirme olanan grd ve orada suyun balangtaki ilc ayn hacm
tadn anlad zaman , deimez bir sv nicelii dncesine gt
rlr. ocuun anlaynn geliiminde bu admn zorunluu aktr.
nk verili bir tzn niceliinin saklandn varsaymak iin a priori
hibir neden yoktur. Bu dnce ancak belli deneyim trlerini anlama
gereksiniminin bir sonucu olarak ortaya kar. Daha sonra, kii byle bir
dncenin gelimesinin gerekmi olduunu unutur. Dnce alksal
olur, ve en sonunda evrenin toplam niceliklerinde saltk olarak kal c
olan belli temel tzlerden yaplm olduunu varsaymak kanlmaz
grnr. O zaman , sradan deneyim dzleminde bu saltk kalcl bu
lamadmzda, onu atomik dzlemde ya da baka bir yerde kontlarz.
Saylar durumunda olduu gibi, burada da ak olan anlama aba
snda kimi ok derin sorunlar doar. Hibirey tzn kalc bir nicelii
kavramndan daha ak grnmez. Gene de, bu dnceyi daha derin
olarak anlamak iin, byle bir kavramn uygulamasn gerektirmeyen
daha geni bir balama gemeli}iz. O zaman kk ocuk rnein svy
ilk kaba geri dkme gibi belli ilemler altnda bir tr greli deiimsizlik
kefettii zaman byle kavramlarn doduunu grrz. Bylece do
laysz algnn anlalmasnda, kiinin zsel olarak grelilik kuramnda
yaplan yapmas gerektiini, saltk olarak kalc ve deimez birey kav
ramndan vazgemesi, belli ilikilerin ya da zelliklerin deimezliini
gzlemde, lmde vb. kapsanan ilemlerin geni alannda grmesi
1 72
1 73
1 74
ve
2, 1 28 ( 1 955) .
1 75
'j. R. Platt, Principks of Self Organising Systems, yay. haz. Zopf ve von Fuerster, Per
gamon, 1 96 1 ; Information Theory in Biology, yay. haz. Yockey, Quastler ve Platzman,
Pergamon, 1 958; ve Scientific American, 202, 1 2 l , June 1 960.
"D.H.Hubel, Scientific American, 209, 54, November I 963.
16Doru izgilerin uyarianmann bir sonucu olarak grme alanndan btnyle
yitmemesi olgusu birok olanakl dzenek yoluyla aklanabi lir, rnein gzlenen
yeinlikleri zayflamaya balaynca gzyuvarnn bir "fske" ald ve bunun izgiyi
foveal blgenin yeni bir blgesine tad varsaylarak.
1 76
1 77
grmesini salamaktr. Bir sre sonra doru yan yukanda grr, ama
gzl karnca bir sre iin yine yukany aada grmeyi srdrr. )
B u deneyierin ilgin yan b i r d z izgiye karlk den eyi "yeni
den renme"nin ok gl olarak bedeni etkin olarak devi ndirme
yetenei zerine dayanmasdr. Bylece evrede zgrce yryebilen
insanlar grlerini gzlklerine olduka hzl ayarlayabilirken, ede
er devi mieri edilgin olarak iskemicierde yerine getirenler ya hibir
zaman bunu yapmay renemez ya da byle renmede ok daha az
etkili olur. Bylece aktr ki zsel olan ey yalnzca gzdeki imgenin
devimden kaynaklanan uygun deiikliklerinin olmas deil, ama ayrca
bu deiikliklerden bir blmnn alglayan zne tarafndan etkin ola
rak retilmesidir. Baka bir deyile, dokunma algs durumunda olduu
gibi, kiinin edimsel olarak grd her naslsa grlen eydeki bir
deiiklikler kmesinden deiimsiz olann soyutlanmas yoluyla be
lirlenir, ve bu deiiklik en azndan blmsel olarak gzlem srecinin
kendisinin zsel bir yan olarak retilmitir.
Yukardaki deneyde usauygun bir yolda varsaylabilir ki devimler ile
erken ocuklukta balayan deneyimler yoluyla (Piaget'nin almasnda
tartld gibi) , herkesin daha imdiden bedensel devimlerinin ierisi
ne kurulu bir tr Euklides yaps vardr. Gzler kapal olmak zere bir
odann kenarna yrmeye alma yoluyla dorulayabildiimiz dzeye
dek, sinir dizgemizde yolumuzun doruluuna, dnme miktarna vb.
ilikin bir bilgiyi bedenimizdeki tm deien devim ve duyumlardan
soytlamamz olanakl klan bir tr yetenek ya da beceri var grnr.
Normal grte ( arp tc gzlkler olmaksz n) kii byle mekanik
olarak duyumsanan bir dz izgi boyunca yrrken gzlerin retinas
zerindeki imge (hi olmazsa yaklak olarak) bir izdrnsel diinrne
urar ki , bunda betilerin grnrdeki ekilleri deiir, ama dz izgiler
dz izgilere dntrlr. yleyse kii dz bir izgi zerinde yrrken,
devim yn nn deii msizlii zerine mekanik olarak tretilen bilgi
ona kar lk den ve grme alanndaki izgilerin izdmsel dn
mnden soyulanan optik bilgi tarafndan imlenen ey ile anlama
iinde olacaktr. Bununla birlikte, kii arptc gzlkler taknca, meka
nik olarak dz bir izgide yrme olarak duyumsanan ey optik olarak
eri bir izgide )iirme olarak duyumsanacaktr. Bylece grlen ey ve
dokunma, devim, kinestetik duyumlar vb. yoluyla alglanan ey arasnda
bir eliki vardr. O zaman yle grnr ki, bilin dzleminin altnda,
beyin ve sinir dizgesi edimsel olarak dz bir izgiyi ne)in oluturduuna
ilikin eitli nsavlan snayarak bu elikiyi zmeye almaktadr. '''
Grlen ve mekanik olarak duyumsanan arasndaki elikiyi kaldran
bir nsav bulunduu zaman , bu nsav bir bakma algladmz yapda
dorudan doruya cisimselletirilir. yleyse, arptc mercekler takan
19 rnein Platt beynin gzyuvarnn retinaya koul ve dik bir eksen evresindeki
evrimlerinin yeni bir bileimini bulabileceini ileri srmtr. Bunlar mekanik olarak
duyumsanan doru izgiler ilto tutarl olarak egdml klnabilir.
1 78
bir kii sonunda optik olarak eri bir izgiyi mekanik olarak dz bir iz
giyi duyurnsad koullar altnda alglamaya son verir, ama tersine ayn
dz izgiyi grmeye ve duyumsamaya balar ( Piagct'nin nceki kesimde
tartlan almasnda ocuun grd, iittii, yakalad vb. arasnda
deiimsiz bir karlk-dmeyi alglamay renmesi gibi . )
Ditchburn , Hubel v e Wiesel ' i n , v e Platt'n almalarnn tartma
snda daha nce optik sinirin gzn retinasnn zerindeki imgenin
yal n bir "clem"ini iletmcdiini, ama dahaok ztlklar arttrarak ve
izgilerin ve byle baka bctilerin bulunu ya da bulunmayma duyarl
olarak belli yapsal zellikleri vurgulama eiliminde olduunu grdk.
Bununla birlikte, Hcld ve Gibson ' n almalarndan aka grld
gibi edimsel olarak algladmz tablo verili bir hpda gzn retinas
zerinde bile olmayan, ama belli bir zaman dnemi boyunca gzlenen
ilikilerin yardmyla saptanan yapsal zellikler kapsar.
Alglanan tablo yleyse yalnzca kpsal duyu izlcnimlcrimizin bir
imgesi ya da yansmas deil, ama tersine bir tr "i grn"tc ayrm
sadmz srekli-deien (-boyutlu) bir kuruluma gtren karmak
bir srecin sonucudur. Bu kurulum alglayan znenin kendisi tarafn
dan etkin olarak retilen bir devimler kmesi ve duyusal "girdiler"inin
btnlnde ortaya kan deiimler arasndaki i likide deiimsiz
olann soyutlamas zerine dayanr. Byle bir kurulum sonuta kiinin
sz konusu evre ile genel deneyiminin gzlenen deiimsiz zellikleri
ile badaahilir bir tr "nsav" olarak ilev grr. ( rnein, dz bir
izginin algs bu izgi ile ilikilerde dcneyimlencn optik, mekanik ve
baka deiimlerde deiimsiz olan zerine bir nsava karlk der
bu deiimler kiinin izgi ilc algsal karlamalarnda yaplm olan
devimierin bir sonucu olmak zere . )
Yalnzca kurulum sreci yukarda betinlendii gibi dcvim v e duyu
alglar arasndaki deiimsiz ilikilerin soyutlamas zerine dayanmakla
kalmaz, ama alglayan zne tarafndan bilinen herey zerine de dayanr.
rnein, eer bir kimse bir harfe duru ve seik bir gr iin biraz fazla
byik bir uzaklktan bakarsa, biimi ok bulank olan ve kolay seileme
yen birey grecektir. Ama eer harfin ne olduu kendisine sylenirse,
imgesi birdenbire greli olarak byk bir durulukta grnecektir. Ya
da, almak olarak, olduka karmak motifli bir hal zerine kk bir
metal para drdnde genellikle onun gzden yittiini bulacaktr.
Sonra, eer yansyan n bir parltsn yakalarsa, yitirdiini bildii para
birden algsnda kendini gsterecektir. mges tm zaman boyunca reti
nas zerinde olmu olmaldr, ama yansyan panlt zerinde hibirey
olmayan bir halnn algs ile eliineeye ve ayrca bildii yitik paray
dndrnceyc dek para algnn "i grn"ne girmemitir.
0
Gibson2 algnn yukarda betimlencn genel zelliklerini daha te
ortaya koyan byk bir sayda deneyi be tim! cr. Derinlik algsnda, ya da
1 79
1 80
1 81
1 82
nein tipik bir soru udur: 'Tikel bir uyar ne zaman bir sona gelir?"
Bu soruna bakmann eski yolu "aldatc imdi/specious present " denilen
eye bavurmaktr. E deyile, "aldatc bir yolda" tek bir kp olarak
yaanan ve saniyenin onda biri dzeninde olan bir zaman aralnn
olduu dnlr ve bu insanlarn ondan daha ksa zamanlarda yer
alan deiimleri aka ayrdedemiyor grndkleri anlamnda alnr.
Bu dnceden tm alglarmzn i lkede zamanda benzersiz olarak d
zenlendii sonucunun kt ve bunun saniyenin yaklak onda biri
kadar bir doruluk ierisinde olduu kabul edilir. Buna karn , Gibson
alg srecinin zsel zelliklerini bu yolda byle bir zaman dzenine
bavurarak anlamaya almann bir karklk kayna olduunu d
ndren sorular getirir.
Gibson'n alglarn yukarda betimlenen yaln zaman dzenini niin
sorgularln anlamak iin, herhangi bir yolda belirgin olarak kpsal
duyumlar alglamadmz anmsayalm. Dahaok, bunlardan soyutla
nan genel bir yapy, aka belli bir zaman dnemi boyunca kurulmu
bir yapy alglarz. Daha nce rnein optik alg ile bant iinde belli
bir zaman boyunca elde edilen ipularnn verili bir kpda biraraya
gelebileceini ve alglanan eyin yeni bir yapsn ortaya karabilece
ini grdk. Bu yeni yapnn alnan en son ipucu zerine dayandn
sylemek aka anlamsz olacaktr. Tersine, yap ipularnn btn bir
kmesi zerine dayanr. Bu demektir ki, alglarmza verili bir uyar
ayrdedilebilecek en kk zaman aralna kstl deildir. Tersine, de
nebilir ki ok kimi uyarlar daha uzun aralklar boyunca yer alr.
Mzikte uyarlarn zellii ok daha ak olarak grlr. Bir melodiyi
dinlediimiz srada, her bir yeni nota gelirken daha nce iitilen nota
lar anlkta yinelerneyi srdrr. Bu srete bir mzik paras belli bir
kpda birdenbire anlalabilir (e.d. btnsel yap alglanabilir) . Ama
aktr ki alnan en son nota byle bir anlayn biricik temeli deildir.
Tersine, anlkta notalarn btn yaps yanklanr. Bu notalarn zaman
dzenlerine kstl olmayan ok yanl ilikileri vardr. Bu ilikileri anla
mak mzii anlamaya zseldir. Mziin zsel ieriini mziin zaman
dzeninin terimlerinde grme abas o zaman probleme karklk ya
ratma eiliminde olan ar dar bir bak yoluna gtrebilir.
Benzer bir yolda dizemin nasl algland problemi irdelenebilir.
Herhangi bir kpda iitilecek tek bir vuru vardr. Ama tek bir vuru
bir dizem deildir. Aktr ki dizem algsn oluturan ey tm de belli
bir iliki iinde olmak zere btn vurular kmesinin anlkta yank
lanmasdr. Bir dizem oluturan uyar o zaman yalnzca tek bir zaman
kps ile ilgili olamaz. Bylece algnn zsel zelliklerinin her zaman
bir zaman dzeni iinde alglanan eylerin dizilmesi yoluyla anlalna
yacan grmek nemli grnr.
Gerekten de, birok durumda alglanan eyin verili bir zellii iin
benzersiz bir zaman kps saptamak olanakl deildir. Bir mzik par
asn dinlerken kii birok saniye zerine kurulu olan bir dizemi, ay-
1 83
1 84
1 85
1 86
1 87
yimlerini daha iyi aklayan yeni algsal "nsavlar" gelitirir. Byle yapa
rak, kendini evresine "uyumlu klar," yapsn yeterli olarak alglamak
zere doru karlklar gelitirir. Bydke bu btn sre alkanlk
alanna dmeye balar. Ama ne zaman tuhaf ve beklenmedik birey ile
karlasa, erken ocukluunun zellii olan ilgi ekici deney ve gzlem
trnn bir srdrlmesi yoluyla yeni yapsal zellikleri soyutlayabilir.
Hi kukusuz, kii tm deneyimin uzay, zaman, nedensellik, vb. terim
lerinde rgtlenmesi gibi ok genel yapsal zellikleri deitirmeyi g
bulur. Gene de yukarda deinilen deneyler herhangi bir tikel yapy
srdrmek iin hibir znl gereksinim olmadn, ve geerli bir de
ney, yoklama vb. trne gtren uygun ilgi bulunduka beynin byk
olaslkla evrenin kiinin duyular karsnda edimsel olarak bulunabi
len trde yapsal zelliklerinin ok geni bir alann soyutlamaya yete
nekli olduunu dndrr. Herhangi bir verili kpda daha imdiden
bildiimiz yap gemi deneyimler, alkanlklar vb. zerine dayanr; bu
kendi payna bir yandan insanlarn edimsel olarak iinde yaadklar ge
nel evre tarafndan, ve te yandan insanlarn hangi yapsal zelliklere
byk bir dikkat ynelteceklerini belirleyen ilgiler tarafndan belirlenir.
Bylece gerekte yeni deneylere, Kant'n ileri srd gibi, daha im
diden verili olan belli bir trde genel yapsal ilkeler ile yaklarz. Gene
de, burada szleri edilen deneyler Kant'n bu trden herhangi bir tikel
ilkeler kmesini insan anlnn doasnn kendisinden kanlmaz olarak
a priori douyor olarak grmede haksz olduunu dndrr. Tersine,
Gibson tarafndan ileri srlen izgiler boyunca, yle grnr ki bir
kimse evresinin sinir dizgesinin karlk verchilecei ve kendisinin ye
terince ilgi duyduu her yapsal zelliine "uyumlanabilir."
Yukarda betimlenen kavramlarn terimlerinde grebiliriz ki algla
rmzn her bir kiinin tikel arkatasarna ve koullanmas zerine ba
ml ve ayrca btn insanln genel arkatasarna ve koullanmasna
baml znel bir yanlar varken , bir de bu tikel ve snrl arkatasarn
tesine gidebilen bir tr nesnel ierii vardr. nk alglarmzn (bu
arkatasardan sonulanan) genel yaps bir tr nsav olarak grlebilir ki,
onun yardmyla daha sonraki deneyimlere yaklarz ve bunlarda eyler
kendi balarna deil ama ayrca kendi devimlerimiz, eylemlerimiz ve
yoklamalarmz nedeniyle de deimitir, ve bu sonuncular evrelerimiz
ile kendi ilikilerimizi deitirir. Yeni deneyimlerin elikiler olmak
szn eski yapnn srdrlmesine uyduklar dzeye dek, bu nsavlar
etkili olarak dorulanr. Ama eer tetikte ise k, dourduklar elikileri
duyumsayacaz (nceden tartlan saysz rnekte daha imdiden gr
dmz gibi ) . Bu olduu zaman, beyin "i grn"te yeni yaplarn
ortaya kmasnda anlatm bulan daha te nsavlara kendiliinden
gtren yeni ilikilerin kefine duyarldr. Bilmedii uzak bir nesneye
yaklamakta olan, ya da rnein ayn lo aydnlnda bilinmeyen bire
ye yaklamakta olan herkes bunun olduunu grebilir. eitli biimler,
ekiller, nesneler vb. grecektir ki, grnrler ve sonra yiterler, nk
1 88
1 89
1 90
1 91
1 92
1 93
1 94
i"zsd
anlamali i i n
EK: Fizik
ve
1 95
Alg1
tartma alt nda olan gzlem c i n i n evren izgisine karlk den bir izgi
onun
e tmek zere bir nokta sememiz de gerekir. Tm bun lar di kkate alarak,
gzlem aletleri n i n karlndan ( ki h zlar na, ilev g rm e zaman ve yer
lerine vb.
grelidir)
Grlebil i r ki g re
grld gibi eitli devimierde deii msiz olan n soy u tla m as zeri ne
1 96
1 97
1 98
bilginin bal ca
Bili msel arat rman n temel olarak algsal karakteri , daha te bilgi n i n
anlama zaman
[I st'e] , "
anlar.
belirtir.
( H i kukusuz, optik g-r ile deil ama b i r bakm a "an l n gzleri" ile
giirmekted i r. ) Ama grd n e d i r? Alg lad ye n i b i r btnsel yap d r
k i , daha e s k i b i l g i paralarn n t m de o n u n teri m l e rinde a s l ye rl e
edim olarak gr n r ki ,
e l i k i l c r i n , ka r k l n ve i k i rc i n l e r i n ayrn sa n n as m a g t r r. O
z a m a n e e r b i l i m c i e s k i kavra m l a r b i r y a n a a tn aya h a z rs a , a n l
ye n i ilikilere duyarl olab i l i r, v e h e m eski h e m de ye n i ol gular bu yen i
i l i k i l e r i n t e r i m l e r i n d e gr l e b i l i r. B u d uyarl k ta n ye n i b i r a n lay ,
e . d . eski o l g u l a r n ye n i b i r y a p n n t e ri m l e r i n d e a n l a t m ge l i i r, ve
b u n u n ise eski bak alar n n i m i e m l e r i n i n tesi n e gi d e n daha te
i m i e m l e r i va rd r.
EK: Fizik
ve
Algt
1 99
k i , b u n l a r n e l e t i r i s i ye n i a n l a m a ya da a l g l a m a e d i m l e r i n e
T<parlarsak, J:sd nokta alg yoluyla her zaman evren ilc i l ikiye gi nu:
200
izge
diagram
gerek
de i i m
change, altera-
tian
expansion (mate-
matiksel anlatmda)
instrument
altemative
a n l a k understanding. intelligence
asl zaman proper time
aygt apparatus
alet
almak
argumen
balam cantext
bakk symmetrical
belirlemek determine
belirlenim determination
ben g i l i k etemity
benzersiz unique
beti figure
biimde uniform
bi leen component
bozu lma (= da lma) decay
bulgulatc heuristic
b a m s z d e i ken
cisim
body
C o r i o l i s e t k i s i devinen
frame
rotation
evrinmek rotate
at
evrim
variable
modification
deimez constant, fixed
deiimsiz invariant
deiimsizl i k invariance
deimez constant, fixed
deneyim experience
d e v i m e n e rj i s i kinetic
energy
devinirlik momentum
d i key orthogonal
d i n a m i k dynamical (de-
generalisation
true, real, genui
genelierne
ne (nesnenin kavrama
kar lk dmesi; ' real
deiken
deiki
requirement
stress
g e r i k u vvet back force
(geri-ernk ya da kart
emk; kendisini irkiten
aktma kart doan ernk)
geri n i m strain
g i ri i m interference (ya
pc g i r i i m : construc
vimsel = kinetik)
d i n g i n l i k rest
tive interference)
d i n g i n l i k e n e rj i s i rest g i ri i m l er interlerom
eter
energy
dizem rhythm
gizilg potential
dizge system
gnderme ats referen
d oru true, correct (tasa
ce frame
r m n nesnesine karlk greli relative
grel i l i k relativitiy
dmesi)
dnem period
dn spin
hz velocity
dnm transformatian
s heat
s l thermal
ernk elektromotif kuwet
e n e rj i energy ( " E n e rji- ma radiation
nin bir t r devimin her netkin radioactive
zaman nicelikte d e
imeyen ama dn i kircim ambiguity
t rlebilir bir yan ve i l iki(sel) relation(a
ilevi olduunu ve hibir i m lem implication, significance
zaman ba msz olarak
varolan bir tz ola rak irki l i m inductance
grnmedi ini vurgulu i rkitme induction
ilev function
yoruz" ; s. 1 07)
ebu l u n u l u co-present ileyimsel industrial
edeer equivalent
ivme acceleration
e-gizi lg equipotential izge spectrum
ezaman l l k simultaneity izlek trajectory
etker ktle effective mass
etki leim interaction
ka l p pa ttam
etmen factor
kar l reciprocal (mat. 1
ile blnm say ya da
evre hz phase velocity
evren izgisi world line
nicelik)
gerektirim
gerg i n l i k
201
202
SZL K
kas l m a contraction;
ilgili)
k s a l m a shortening
uygulaymsal technical
saak fringe
kaynama fussion
kend i l i k entity
sak n m conservation
u y l a m ( s a l ) conven-
tion(a
s t e n m i prim ed ( ' ) i l e
kes i k l i discrete
salma oscillator
i a retl i ; o u l k o o r d i
k l g sal practical
s a l n m oscillation
nal d i z g e l e r i aras n d a
k r n m diffraction
saltk absolute
kp moment, instant
lenen, ya da b i r baka
s n d a n t reti l m i o l a n
kken origin
m n n e s n e s i n e kar l k
kip mode
lative
tasar m n ke n d i s i n i n
kuru l u m construction
kullan l r)
sl exponential
kuvvet force
t k doruluk' an lat m n
ktle mass
nice quantum
existence
pulse
oxymoro ndur)
olay event
sapn aberratian
olgu fact
sapta n m fixed
ya n l g error
say lt assumption
yaknsama convergence
olgusa l l k reality
sezgi intuition
on (yap , k u ru l u m : Pia-
oran rate
scakl k temperature
s k l k frequency
e element
soyutlama abtraction
nsav hypothesis
57,296
r a h ats z l k disturbance
(ted i rg i n l i k :
perturbati
on)
relativistik relativistic (gret i l i k ya da grel i l i k i l e
d e structu re s a n s une
constructio n , "
turalisme,
Le struc-
1 968)
constructive interlerence
s re process
ya p l a n d rmtk structure
s red u r u m inertia
yarlma fission
s r e k l i sft : con tinuous, yay n m radiation
permanent; a d : conti- ye i n violent
nu um
yen iden-kurma, yen idenkuru l u m reconstruction
tah m i n prediction
yerde i i m displacement
teki l l i k n o ktas singular yeterli adequate
point
yordam procedure
tepke reflex
yk charge
t i kel particu/ar
toplam total
zamanda synchronous
tz substance
z a m a n d i z i n s e l clronotzse l l e t i r m e substanlogical
tialize
zamanlama timing
me' a n l a m nda k u l l a n - yapc g i r i i m :
yor, bkz. s.
1 91 )
203
DiZiN
204
genel grelilik 59; ( ktle,
yerekimi) o6
genel grelilik kuram 73,
43 , 4 7 ; ( Einstein ' n
g g k b t n y l e doru
deil) 1 1 4
geri kuwet 37
grelilik ilkesi 73; (greli
lik ilkesi, snrl) 20
grelilik ka\Tamlan, Einste
in-ncesi 7
gzlem aletleri (ezamanl
lk ile ilgileri ) 6
Kopernik 8 , 7
Kopernik kuram 8
Kuhn ( n) 90
kurarn (tahmin) 1 1 7
ktle 1 06; (elektromanye
tik man n etkis i ) 9 ;
( e tker K. ) 37, 9 ; ( k
kende elektromanyetik)
38; (zde k nicelii, sre
durum, yerekimi) o5
ktle ve enerj i dnm
08; (dorulamas ) 90
ktle ve enerji kavramlan
o3
ile ilikileri) 55
Orta alar 7, 1 1 5
zekka kuwet 20
zel grelilik 59
zel grelilik kuram (b
tnyle doru olamaz)
l4
zel (kstl) grelilik kura
m 73
P
paradoks (gemi ve gelecek) 40
parack kuram (yan l)
1 14
H
Piaget 64 ; ( soyutlama)
Heisenberg 95; (belirle- L
91
ninsizlik ilkesi) 56
Lenz'in yasas 37
Platt 1 75
h drodinamik ( etker kt- Lodge. Sir Oliver 29s
Lore n tz dnm 44s, Popper 90; ( kuramlarn
le) 37
yanllanmas) 3
hzlarn toplam iin relati 26; (evrik LD) 46
Lorentz ( elektron-kuram) pozitron 90
vistk yasa 69
Ptolemi 3
33; (ether) 7
Hubel 75
Lorentz kaslnas 35, oo Ptolemi kuram s
Lorentz kuram 33, 44
k hz 22
Q
quantum kuram 1 1 3, 1 56,
k hznda devinen eyler M
95
94
Maxwell 22
k hznn lm (akan Maxwe l l ' i n d e n kl e m l e ri quantum mekanii (yakla23, 34, 7 s
suda) 75; dorudan l
k kuram ) 1 1 4
m henz yaplmad) n = n/c' o9
48; ( Fizeau ) 39; ( gz mezonlann bozulmas 76 R
Michclson-Morley deneyi relatYstik ikircim 39
lcmciden bamsz) 48
Rutherford 33
25, 28, 7 , oo
Minkowski izgesi 20, 59
s
ikizler paradoks u 46
saat (ether iinde devim)
insann rolnn indirgen- N
38
mesi ( Kopernik kuram) n e d e n ( fi z i ks e l d e m e )
sa ak kaymas ( Michelson
8
39
Morley deneyi ) 35
ivm e l e n e b i r gzle m c i nedensel bant 42
nedensellik 1 38 ; ( kavra- sal ma 36
43
mn ( bebekte geliimi) 'sal tk doruluk' kavram
1 15
67
K
saltk gelecek 1 4 1
nedensellik sorusu 3R
Kan 86s
Newton (Aristoteles) 2 ; saltk uzay 2
kara-cisim mas I 3
(devin yasas) 9 ; (kav saltk uzay ve zaman dn
kar-parack 90
ramlar, saltk ve greli)
celeri 54
kavram ( aniaa rtk, e.d.
saltk uzay ve zaman kavra
6; (saltk uzay) 21
'doutan ' ) 66
m (ether ile ilgisi?) 72
nokta olay 20
kaynama/jision 9 I
ses dalgalan 23
kendilerinde eyler 86
sfr dinginlik ktleli para
o
K etmeni 1 26
ck ( cejisi ) 94
olumsallklar (grg! bilgi
K kalkls 2 0, 22
.
DiZiN
snrl grelilik ilkesi 20
Skolastikler 7s, 7 1
sonsal nedenler 1 7
soyutlama (David Bohn'un
szciii kullanm) 1 9 1 ;
(Piaget) 1 9 1
sredurum (kutle ) 1 05
suredurumlu koordinatlar
ats 1 9
suredunm yasas (Newton)
9
tumevann 1 9 1
ust-daireler 1 8
W
Wicsel 1 75
205
y
2 Platon (FELSEFE)
COPLESTON
3 Hegel (FELSEFE)
COPLESTON
4 Sokrates (FELSEFE)
COPLESTON
5 Spinoza (FELSEFE)
COPLESTON
HEGEL
COPLESTON
8 Descartes (FELSEFE)
COPLESTON
MARCUSE
1 O Aydnlanma (FELSEFE)
COPLESTON
11 Kan i (FELSEFE)
COPLESTON
COPLESTON
MARCUSE
COPLESTON
15 Sartre (FELSEFE)
COPLESTON
HEGEL
SAHAKIAN
FANCHER
KANT
BUBNER
DESCOMBES
ARTZ
SPiNOZA
(T-i) (GRG C L K)
39 zdek ve De v i r n
40 Sylem
41
MAXWELL
(T-i) (DOGABiLiM;FELSEFE)
Kurallar
COPLESTON
inceleme
Monadoloji (FELSEFE)
PLATON
PLATON, PLUTARK
KAUFMANN, AVINERI
MARCUSE
52
59 Berkeley
Meditasyonlar (FELSEFE)
Locke (FELSEFE)
EINSTEIN
HEGEL
NEWTON
MAXWELL
KAUFMANN
DESC.,SPINOZA,LEIBNIZ
55 Kurallar
DESCARTES
COPLESTON
42 Leibniz (FELSEFE)
44 Sylem
HUME
KAUFMANN
Hum e (FELSEFE)
DESCARTES
KOYRE
COPLESTON
COPLESTON
COPLESTON
72
73
74
75
76
77
78
79
Trebilim (FELSEFE)
SPiNOZA
Metapsikoloji (RUHBiLiM)
FREUD
Uygarlk ve Honutsuzluklar Bir Yanlsamann Gelecei (R.)
FREUD
Eeysailik zerine Deneme (RUHBiLiM)
FREUD
Bir Felsefe Tarihi (FELSEFE)
FRANK THILLY
Varlk ve Zaman (T-A) (FELSEFE)
HEIDEGGER
Tze Felsefesi (T-A) (FELSEFE)
HEGEL
Yaamlar- 1 (TARiH)
PLUTARK
Yaamlar - 2 (TARiH)
PLUTARK
Yarg Vetisinin Eletirisi (T-A) (FELSEFE)
KANT
KANT
Klgsal Usun Eletirisi (T-A) (FELSEFE)
Tarih Felsefesi (FELSEFE)
HEGEL
iskender'in Seferleri (TARiH)
ARAiAN
Mantk Bilimi (BYK MANTlK) (FELSEFE)
HE GEL
Toplumsal Szleme ve Sylemler (FELSEFE)
ROUSSEAU
Erken Yunan Felsefesi (FELSEFE)
BURNET
Reformasyon Avrupas 1517-1559 (TARiH)
ELTON
NAGEL
Bilimin Yaps (FELSEFE)
zel Grelilik Kuram (FiZiK)
BOHM
idea Yaynevi
arap iskelesi Sk. 2/1 06-1 07
Descartes
Plutark
Freud
Hegel
Rousseau
Descartes
Plutark
Freud
Kant
Rousseau
Descartes
Plutark
Freud
Hegel
Rousseau
Plutark
Freud
Hegel
Spinoza
Leibniz
Plutark
Newton
Hegel
Spinoza
Surnet
Plutark
Freud
Hegel
Spinoza
Platon
Hegel
Maxwell
Freudl
Kaufmann
Hegel
Sylem
Theseus
Romulus
Metapsikoloji- 1
Tinin Grngbilimi
(nsz)
Toplumsal Szleme
Kurallar
Likurgus
Numa
Metapsikoloji-
Ar Usun Eletirisi
(Aknsal Estetik)
Eitsizliin Kkeni
Meditasyon/ar
So/on
Poplikola
Metapsikoloji-
Tarih Felsefesi- 1
(Giri)
Bilimler ve Sanatlar
Themistok/es
Ekonomi Politik
Camil/us
Metapsikoloji-
Tarih FelsefesiTrebi/imMonadoloji
Perik/es
Principia
Fabius Maximus
(SEMELER)
(Yunan-Roma Dnyas)
2 (BLM lll)
Tarih Felsefesi- 3
Trebilim-
Miletus Okulu
Alkibiades
Coriolanus
Uygarlik ve Honutsuzluk/art
(Germanik Dnya)
(BLM IV-V)
Tarih Felsefesi- 4
Trebi/im- 3
Parmenides
Doa Felsefesi 1
Mekanik
zdek ve Devim
Bir Yamlsamamn Gelecei
Goethe
Estetie Giri
Idea Yaynevi
arap iskelesi Sk. 2/106-107