Energetske maine

Poglavlje 4
VIESTEPENE PARNE TURBINE
4.1. KARAKTERISTIKE VIESTEPENIH TURBINA
Veoma esto se procesi u toplotnim turbomainama izvode u vie
stupnjeva. Kod viestepenih turbinskih postrojenja, fluidna energija sa istog
fluida se sukcesivno prenosi na lopatice uzastopno poreanih kola, koja ine
turbinske stupnjeve. Proces koji se ostvaruje je adijabatski sa trenjem, bez
dovoenja toplote radnom fluidu u toku procesa i bez, praktino, veeg
odvoenja toplote u okolinu. esto se primjenjuju tehnika rjeenja
pomou kojih se vri dogrijevanje radnog fluida nakon prolaska kroz
odreeni broj stupnjeva.
Viestepene parne turbine izvode se akcionog i reakcionog tipa ili
kombinovanog tipa, a prema namjeni kao kondenzacione i kao
toplifikacione sa regulisanim i neregulisanim oduzimanjem pare. Ove
turbine, za razliku od jednostepenih, mogu biti izvedene za velike jedinine
snage i visoke parametre pare. Broj stupnjeva u viestepenim turbinama
kree se u dosta velikim granicama: od 35 do 30 vie. Ovaj broj zavisi od
parametara svjee i izraene pare, njenog protoka kroz turbinu, od tipa
regulacionih stupnjeva, zahtijevane ekonominosti i slino. Savremene
parne turbine esto se izvode sa akcionim stupnjevima u oblasti povienog
pritiska pare i sa reaktivnim stupnjevima u TNP.
Jednostepene parne turbine su karakteristine za poetak njihove
primjene, za najmanje jedinine snage i za pogon rezervnih ili pomonih
maina, a sluile su za pogon u akcidentnim situacijama. Savremene parne
Parne turbine

4.1

Energetske maine

turbine u termoelektranama i nuklearnim elektranama sada imaju

raspoloive toplotne padove koje iznose i do 16001800 kJ/kg, koji se ne
moe iskoristiti u jednom stupnju turbine. U jednom akcionom stupnju
turbine moe da se iskoristi toplotni pad od 100120 kJ/kg.
Mogu se uoiti i druga ogranienja pri korienju (transformaciji)
energije u parnoj turbini. Tako je obimna brzina u D n 60 , ograniena
prenikom D i brojem obrtaja turbine n. Broj obrtaja je definisan
tehnolokim zahtjevima, kao na primjer konstrukcijom elektrinog
generatora (broj polova) i frekvencijom, Hz. Prenik je ogranien i sa
obimnom brzinom radnih lopatica odnosno centrifugalnom silom,
Pcf u 2 / R . Razlog tog ogranienja je vrstoa savremenih konstrukcijskih
materijala, koja bi mogla izdrati tako velika toplotna i mehanika
naprezanja. Zbog toga se turbinska postrojenja i grade sa veim brojem
stupnjeva, uz postepenu ekspanziju pare, pri emu obimna brzina lopatica u
kondenzacionim parnim turbinama sa vie stupnjeva iznosi 120150 m/s, za
visoko i srednje pritisne stupnjeve, odnosno 350450 m/s, za niskopritisne
stupnjeve. U osnovi valja imati u vidu da se zbog pomenutih ogranienja
obimna brzina u uzima manja od 600 m/s, a najee do 400 m/s. Pri tome je
u veini sluajeva Mahov broj manji od jedan.
Kako je vrijednost obimne brzine u ograniena na osnovu izbora
karakteristike u / c1 optimum , proizilazi da i brzina c1 mora biti
ograniena, pa i rad ekvivalentan kinetikoj energiji c12 /2, koji moe da se
ostvari u jednom stupnju turbomaine. To je i osnovni razlog za primjenu
viestupnih turbomaina, posebno parnih i gasnih, a takoe i
turbokompresora. Kod akcionih turbina primjenjuje se princip stepenovanja
brzine (slike 1.45.a i 1.5.a) i stepenovanja pritiska (slika 1.41.a), dok se
reakcione turbine izvode uvijek u viestepenim izvedbama (slika 1.7).
Primjenjuju se i izvedbe turbina sa kombinovanim stupnjevima brzina i
pritiska u jednoj turbini, slika 4.1 i 4.2.
Uzduni presjek kondenzacione parne turbine snage 12 MW (3000
o/min), sa parametrima svjee pare 3,43 MPa i 435 0C, prikazan je na slici
4.1. Protoni dio turbine sastoji se dvovjenanog regulacionog stepena
brzine (Kertis) i 17 (7+10) stepeni pritiska. Turbina ima mlazniku
4.2

Parne turbine

Energetske maine

raspodjelu pare sa 4 regulaciona ventila, koje pogoni glavni servomotor. U

turbini su predviena 4 neregulisana oduzimanja pare za zagrijavanje
napojne vode. Svi diskovi rotora su navueni na vratilo u vruem stanju i
uveeni uzdunim klinovima. Prednji leaj turbine je radijalno-aksijalni,
pri emu radijalni dio leaja ima sferian oblik (sampodesivi leaj). Rotori
turbine i generatora su spojeni pomou elastine spojnice. U kuitu zadnjeg
radijalnog kliznog leaja ugraen je specijalni pokazatelj promjena
relativnog irenja rotora u odnosu na kuite.

Slika 4.1. Uzduni presjek kondenzacione viestepene

parne turbine snage 12 MW
Legenda uz sliku 4.1: 1 - regulacioni stupanj (Kertisovo kolo); 2 - prvi otsjek turbine sa
sedam stupnjeva pritiska; 3 - drugi (posljednji) otsjek turbine sa deset stupnjeva pritiska;
4 - regulacioni ventil, 4 kom.; 5 - izlazno kuite prema kondenzatoru; 6 - glavna uljna
pumpa; 7 - prednji radijalno-aksijalni leaj; 8 - zadnji radijalni klizni leaj; 9 - pokaziva
relativnog irenja rotora u odnosu na kuite; 10 - poluelestina spojnica; 11 - prekretni
ureaj

Parne turbine

4.3

Energetske maine

U kuitu prednjeg leaja postavljen je rele aksijalnog pomaka, koji

automatski iskljuuje turbinu iz rada u sluaju nedozvoljenog aksijalnog
iztezanja rotora turbine. Turbina (slika 4.1) raspolae sa prekretnim
ureajem, koji se automatski iskljuuje kod ubrzanja rotora turbine.

Slika 4.2. Uzduni presjek kondenzacione parne turbine K-160-130

nominalne snage 160 MW i parametara pare 12,8 MPa/565 0C
4.4

Parne turbine

Energetske maine

Razmotrimo trouglove brzina na najprostijem primjeru turbine sa

stepenovanjem brzine u dvoredom Kertisovom kolu (slika 1.45.a), a
prikazane na slici 4.3. Kod viestepenih turbina, Kertisovo kolo se esto
postavlja na poetku kao prvi stupanj - regulacioni. Time se postie:
-

vea ekspanzija pare (obaranje pritiska) u prvom (regulacionom)

stupnju, tako da su naredni stupnjevi (pa i preostali dio turbine) pod
niim pritiskom, to dalje pojednostavljuje konstruktivne oblike i
dimenzije;
sniavanje temperature pare, tako da je materijal turbine pod manjim
temperaturnim naprezanjem;
mogunost da se para uvodi parcijalno u segmente mlaznica preko vie
pojedinanih regulacionih ventila (za svaki segment-komoru mlaznica),
kojim se regulie protok i snaga, kako Kertisovog stupnja, tako i turbine
u cjelini;
vei toplotni pad, to omoguava veu promjenu reima rada.

'

c'1
c1

w1

'

w'1

'

c'2

'

w'2
u

c'2u
c'1u

c2

w2

c2u

c1u

Slika 4.3. Trouglovi brzina Kertisovog kola sa dva vijenca

radnih lopatica (stepenovanje brzina)
Jednini rad na obimu kola sa dva stupnja brzine prema slici 4.3 i kod
u const , dobija se prema jednaini:

lu c1u u1 c2u u2 c1u u1 c2 u u2

odnosno, za u1 u2 u1 u2 const slijedi
Parne turbine

4.5

Energetske maine

lu u cu u c1u c2u c1u c2 u .

i 1

(4.1)

Na slian nain postupa se i sa sloenijim izvedbama viestepenih

turbina, a u tom postupku se izraunavaju toplotni padovi, brzine i uglovi
brzina, to je na kraju osnova za odreivanje dimenzija lopatinih reetki
pojedinih stupnjeva. Kod praktinih prorauna, uobiajeno je da se desna
strana trougla brzina (slika 4.3) preslika na lijevu stranu, tako da se lake
uoavaju meusobni odnosi brzina i njihovih uglova.

4.2. TOPLOTNI PROCES U VIESTUPNOJ PARNOJ

TURBINI
Razmotrimo toplotni proces na primjeru turbine sa stupnjevima
pritiska, koji je u i s dijagramu prikazan na slici 4.4. Stanje svjee pare
pred ventilima turbine odreuje se takom A0 sa parametrima p0 i t0 .
Ekspanzija pare u turbini se vri do pritiska u kondenzatoru p k , odnosno,
na izlazu iz poslednjeg stupnja turbine, pk' . Raspoloivi toplotni pad do
pritiska u kondenzatoru iznosi H o , a raspoloivi toplotni pad u protonom
dijelu turbine je H o' . Brojana vrijednost H o' za cijelu turbine jednaka je
H o' H o H pv H ik ,

(4.2)

gdje su:

H pv
H ik

- toplotni gubici usljed priguenja ventilima na ulazu u

turbinu (GZV, BZV- stop ventil, regulacioni ventili);
- toplotni gubici u izlaznom kuitu turbine pred
kondenzatorom.

Stanje pare pred mlaznicama prvog stupnja turbine, definisano je

takom Ao' odnosno pritiskom po' i temperaturom to' . Take a1 , a 2 , a3 , itd.,
oznaavaju stanje pare pred drugim, treim, etvrtim i ostalim stupnjevima
turbine, pri emu su uzete u obzir i energije pare sa izlaznom brzinom iz
4.6

Parne turbine

Energetske maine

pojedinih stupnjeva turbine. Ekspanzije pare u pojedinim stupnjevima vre

se od pritisaka px 1 do px.
*

p0
*

t0
p
0
p'
0

'

A*0

p
p2

h''i

*
2

h'''
i

h''01

p3 p3

h'''
0
h'''
01

a5 p 5 p 5

hv0

a6 p 6 p 6

hv0'
v
0

v
i

h ''

hv01

h ''

h'0v1

H0

h'i

p4 p4

hiv

a4

h'0v

Hi
H'0

H0

a3

Hi

h''0

a2

h'

a1

(h')
0

A'0

h'i

h'0
i, kJ/kg

t'0

v
i

t0

A0

i0

i*0=itot

hv01'

A'2

p'k
pk

i'k
ik

Hpv

hv01''

H'ik

A2

i'2t

Hik

i2t

A'2t
A2t
s, kJ/kgK

Slika 4.4. Toplotni proces viestupne akcione parne

turbine u i s dijagramu

Parne turbine

4.7

Energetske maine

U idealnom sluaju, ekspanzija pare bi se zavrila u taki A2t , sa

raspoloivim toplotnim padom

H o io i 2 t ,

(4.3)

odnosno u taki A2t' , sa raspoloivim padom u protonom dijelu turbine

H o' io i2' t .

(4.4)

Proces ekspanzije u stvarnoj turbini tee po izlomljenoj liniji Ao' A2 ,

a zavrava se, takoe, kod pritiska u kondenzatoru p k sa entalpijom ik i
suvoom pare x k . Stanje pare na izlazu iz radnih lopatica poslednjeg
stupnja definisano je takom A2' , a na izlazu iz kuita turbine u taki A2 .
Dio potencijalne energije raspoloivog toplotnog pada transformie se,
umjesto u mehaniku energiju, u druge oblike energije (uglavnom u
toplotnu). To predstavlja gubitke energije. Iskorieni toplotni pad, od koga
se dobija rad 1 kg pare, manji je od raspoloivog pada i iznosi:
z

H i i0 ik' hi' hi'' hi''' hiz .

(4.5)

Totalni ili zaustavni iskoristivi toplotni pad turbine dobija se pod

pretpostavkom da se ekspanzija pare vri od take Ao sa entalpijom io , pri
emu je uzeta u obzir i energija brzine pare na ulazu u turbinu. Poto se
ekspanzija pare vri do take A2' , tj. do pritiska na izlazu iz posljednjeg
stupnja turbine pk' , ukupni iskoristivi toplotni pad u turbini e biti:

H i* io* ik' .

(4.5.a)

Relativni unutranji stepen korisnosti turbine definie se kao odnos

oi
4.8

Hi
.
Ho

(4.6)
Parne turbine

Energetske maine

Proces ekspanzije pare u stvarnoj turbini ostvaruje se sa odreenim

gubicima energije, tj. sa porastom entropije, slike 4.4 i 4.5. To je uslovljeno
trenjem pare o povrine lopatica rotora i kuita turbine, uslijed ega se dio
energije ponovo transformie u toplotnu energiju.

p'

i0

A'0
h'i

A0

i*0

h'01= h'0

c02
2

A*0

Hi

h''i
h'''
i

c22
2
k

i'k
ik

Hik

Hpv

h'''
01

A2

H'ik

p'

A'2

h'''
0

h''01

H0

H'0

h''0

i'2t
A2t

A2t'
i2t

Slika 4.5. Detaljniji prikaz toplotnog procesa u trostepenoj

akcionoj turbini sa stepenovanjem pritiska
Posmatrajui i s dijagram, moe se zapaziti da linije izobara nisu
ekvidistantne, tj. poveava se njihovo meusobno rastojanje u smjeru
poveavanja entropije, slika 4.5. Isto tako, sa rastom entropije poveava se
njihov nagibni ugao. To uslovljava da je adijabatski toplotni pad izmeu
Parne turbine

4.9

Energetske maine

jednih te istih izobara razliit i zavisi od entropije. Sa rastom entropije, taj

toplotni pad se u odreenoj mjeri poveava. Tako su toplotni padovi
stupnjeva po osnovnoj izentropi ( Ao A2t ) manji od stvarnih izentropskih
toplotnih padova, tj. h01'' ho'' , h01''' ho''' , itd.
Detaljniji prikaz radnog procesa u trostepenoj akcionoj turbini dat je
na slici 4.5. Uslovno uzevi, prvi i trei stepen imaju ulazni dodatak
kinetike energije ( co2 /2 odnosno c22 /2). Toplotni pad Ho = co2 /2, moe se
posmatrati kao ulazni dodatak energije za sve stupnjeve turbine. Izlazna
kinetika energija prvog stupnja gubi se u potpunosti, tanije reeno
transformie se u toplotu. Ova toplota predaje se struji pare pri emu
poveava njenu entalpiju. Kinetika energija na izlazu iz drugog stupnja
prenosi se u trei stupanj i slui kao dodatak energije na ulazu u stupanj na
pritisku p2* , odakle se vri ekspanzija pare u tom stupnju.
Pri analizi stepena korisnosti na obimu radnog kola istaknut je znaaj
iskorienja izlazne kinetike energije izolovanog stupnja. Analiza se moe
proiriti i na vie stupnjeva u nizu viestepene turbine. Korienje izlazne
kinetike energije (H2 = c22 /2) ima dvojaki karakter:
- za posmatrani stepen turbine to je bezpovratni gubitak;
- sa stanovita turbine u cjelini H2 nije gubitak, jer kinetika
energija prelazi u naredni stupanj, gdje se transformie u mehaniku
energiju uz odgovarajui SKD tog stupnja.
Pri projektovanju protonog dijela parne turbine nastoji se prenijeti u
naredni stupanj to vie izlazne energije u obliku kinetike energije, ne
dozvoljavajui prelaz te energije u toplotnu energiju. Postavlja se pitanje
koji su to uslovi za prenos izlazne energije k - tog stupnja u (k + 1) - stupanj.
U prvom redu razmatraju se uglovi apsolutnih brzina pare na izlazu iz
radnog kola (c2k) i na ulazu u narednu mlazniku reetku (co(k+1)). Uzima se
ugao apsolutne brzine (2) jer je mlaznika reetka nepokretna. Ulazni ugao
o mlaznike reetke (k + 1) - stepena treba da je jednak uglu izlazne struje
2 iz k - tog stepena (o(k+1) = 2k). Srednji prenici oba stupnja treba da
budu priblino jednaki, tj. Dmk D m(k+1). Izmeu radne reetke k - tog
4.10

Parne turbine

Energetske maine

stupnja i (k + 1) - stupnja ne treba da bude veliki aksijalni razmak (zazor).

Naravno, postoje jo neki uslovi koji utiu na iskorienje kinetike energije
na izlazu iz stupnja, ali se u ovom obimu ne mogu razmatrati.
Na slici 4.5, prvi stupanj je predstavljen kao regulacioni stupanj sa
parcijalnim uvoenjem pare kroz mlaznice 1 , pri emu se energija
izlazne brzine ne koristi u mlaznicama drugog stupnja sa 1 . U tom
sluaju je toplotni pad h01' ho' . Uzevi u obzir prethodna obrazloenja,
moe se konstatovati da je raspoloivi toplotni pad turbine po osnovnoj
izentropi Ao A2t manji od sume stvarnih raspoloivih toplotnih padova
za z stupnjeva, odnosno od

H o' ho' h01'' h01''' h01z ho' ho'' ho''' hoz ,

ili
z

H o' ho .

(4.7)

Nejednaina (4.7) opisuje takvo termodinamiko stanje u kome se dio

toplotnih gubitaka prethodnog stupnja vraa u toplotni proces i koristi u
narednim stupnjevima. Na raun toplotnih gubitaka poveava se
temperatura pare.
z

Veza izmeu H o' i ho moe da se predstavi na slijedei nain

1

ho 1 p H o' R p H o' ,
z

(4.8)

gdje je
z

Rp

h0
1
z

h01

h0
1

H 0,

1 p 1 ,

Parne turbine

4.11

Energetske maine

i naziva se koeficijent povraene toplote.

Iz jednaine (4.8) izraunava se koeficijent povraaja toplote p < 1 i
iznosi:
z

ho H o'
1

H o'

hp
,
H o'

(4.9)

gdje je sa hp ho H 0' - predstavljena ukupna koliina dodatne toplote,

1

kao rezultat djeliminog iskorienja gubitaka.

Za viestepenu turbinu prema slici 4.5, takoe se moe napisati izraz
za iskorieni toplotni pad u turbini
z

H i i0 ik' hi' hi'' hi''' hiz ,

i

ili proiren u obliku

H 0' oi' h0' oi' h0'' oi'' h0''' oi''' ... h0z oiz .

Pretpostavljajui da su relativni unutranji stepeni korisnosti pojednih

stupnjeva oist meusobno jednaki, dobija se
z

H o' oi' ho oist ,

1

odakle se izraunava relativni unutranji stepen korisnosti turbine u obliku:

z

oi'

4.12

ho
1

'
o

oist 1 p oist .

Parne turbine

(4.10)

Energetske maine

Koeficijent povraaja toplote moe da se izrauna:

na osnovu prethodnih izraza u oblicima
z

ho

(4.11)

oi'
1;
oist

(4.12)

H 0'

ili

na bazi pribline procjene koeficijenta p , prema formuli Flugela

p 1

st
oi

H o' z 1

,
100 z

(4.13)

gdje su:
z
H o'

broj stupnjeva turbine;

izentropski toplotni pad turbine, kJ/kg;

oist

srednji relativni SKD stupnja;

eksponent adijabate ( =0,2 za pregrijanu paru,

0,14 0,18 u sluaju ako proces pare u turbini
protie djelimino u oblasti zasiene i djelimino
pregrijane pare).

Prema jednaini (4.10) slijedi zakljuak da je stepen korisnosti oi

protonog dijela viestepene turbine u cjelini vei od srednje vrijednosti
stepena korisnosti njenih stupnjeva oist . Koeficijent povraaja toplote
kree se u opsegu p 0,04 0,1 za parne turbine, odnosno

p 0,02 0,04 za gasne turbine.

Parne turbine

4.13

Energetske maine

Kod razmatranja transformacije energije u stupnju turbine, uvedena je

kinematska ili radna karakteristika stupnja, u / c1 . Slian princip moe da se
primijeni i za viestepenu turbinu, uvoenjem odnosa
x

u
u
u c1 / .
c1t
c1

Toplotni pad u mlaznicama jednog stupnja moe da se izrazi

jednainom
ho

c12t
u2
2,
2 2x

(4.14)

u2
.
2

(4.15)

ili
x 2 ho

Ako se za viestepenu turbinu saberu lijeve i desne starne jednaine

(4.15), dobija se

x 2 ho

u 2
.
2

(4.16)

Ako se pretpostavi da je odnos x u c1 jednak za sve stupnjeve

turbine, onda se on moe izvui ispred znaka sume. U tom sluaju,
prethodna jednaina moe da se napie u obliku
2x2

u 2
u 2

,
ho 1 p H o'

(4.17)

ili kao konaan izraz

y 2x2

u 2

1 H
p

4.14

'
o

u 2
.
H o
Parne turbine

(4.18)

Energetske maine

Koeficijent "y" naziva se Parsons-ov broj, koji karakterie

ekonominost turbine u cjelini i predstavlja karakteristiku dobrote turbine,
jer zavisi od odnosa u / c1 .
Veza izmeu karakteristinog koeficijenta "y" i efektivnog stepena
korisnosti turbine prikazana je na dijagramu, slika 4.6. Vidljivo je da oe
raste sa poveanjem vrijednosti "y". Bri rast relativnog efektivnog SKD
oe uoava se pri poveanju do 500.

0,9

oe

0,8
0,7
0,6
0

200

400

600

y
800

Slika 4.6. Zavisnost SKD oe turbine od

karakteristinog koeficijenta "y"

Za vrijednosti y 500 ,
oe raste sporije i ima
maksimum kod y 700 . U
sluaju zadanog raspoloivog
toplotnog pada turbine, sa
poveanjem u 2 raste i
karakteristini koeficijent "y".
Sa druge strane, rast u 2
uslovljen je poveanjem broja
stupnjeva turbine, prenika
diskova rotora ili broja obrtaja,
imajui u vidu da je
D n
u
.
60

4.3. OSNOVNI POJMOVI O PRORAUNU PROTONOG

DIJELA TURBINE
Proraun protonog dijela turbine u osnovi se svodi na raspodjelu
toplotnoh padova po stupnjevima turbine i odreivanje srednjih prenika
stupnjeva, zatim na odreivanje dimenzija mlaznica i radnih lopatica, te
svih gubitaka energije i stepen korisnosti. Za izvoenje ovih prorauna,
prethodno se definiu polazni podaci:
Parne turbine

4.15

Energetske maine

Ne
n
po , t o
pk

- elektrina snaga na stezaljkama generatora;

- broj obrtaja rotora turbine (za turbine srednjih i
velikih snaga, obino je n 3000 o/min);
- pritisak i temperatura svjee pare pred turbinom;
- pritisak u kondenzatoru (obino se uzima da je
pk 0,00350,0040 MPa, a rjee 0,0045 0,0050
MPa) ili temperaturu rashladne vode za kondenzator
(zadaje se pritisak u kondenzatoru ili temperatura
rashladne vode).

Kada su poznati parametri svjee i izaene pare, prepostavljeni

raspoloivi toplotni pad turbine H o nanosi se u i s dijagram, slika 4.4.
Procjenjuje se ili izraunava iz odnosa oi oe / m
unutranji stepen korisnosti turbine i odreuje

relativni

H i H o oi .
Pri temperaturi napojne vode t nv (koja je takoe poznata iz zadatka za
projektovanje turbine), broju oduzimanja pare i temperaturi kondenzata,
odreuju se pritisci pare u oduzimanjima turbine.
Kod savremenih viestupnih turbina sa mlaznikom raspodjelom pare
1 , primjenjuje se prvi regulacioni stupanj, tj. akciono radno kolo sa
jednim ili dva lopatina vijenca (reetke). Kada se raspodjela pare pri
uvoenju u turbinu vri priguivanjem, onda se ne ugrauje regulacioni
stupanj 1 .
U kondenzacionim turbinama sa dubokim vakuumom, egzistiraju
veliki zapreminski protoci pare kroz poslednji stupanj. U ovom sluaju
granino dozvoljeni protoci i ostale veliine odreuju se prema uslovima
vrstoe lopatica, a posebno duine lopatica. Radi toga se pri izvoenju
toplotnog prorauna viestupnih parnih turbina izvodi prethodni priblini
proraun prvog (regulacionog), drugog i poslednjeg stupnja. Tek nakon
4.16

Parne turbine

Energetske maine

odgovarajueg izbora osnovnih dimenzija navedenih stupnjeva, prilazi se

odreivanju broja stupnjeva turbine i detaljnom toplotnom proraunu.

4.3.1. Predhodni proraun prvog regulacionog stupnja

Dimenzije prvog stupnja treba odabrati tako da je l1 10mm i
0,2 . Kod savremenih turbina veih snaga uzima se l1 30 40mm i
0,6 . Pri odreivanju dimenzija regulacionog stupnja uzima se optimalna
vrijednost u / c1 odnosno u / c1t , na osnovu toga da li je izabrana reetka
radnog kola sa jednim ili dva lopatina vijenca.
Dalje, pretpostavlja se srednji prenik regulacionog stupnja D ili se
uzima prema preniku sline turbine. Na osnovu odabranog prenika i
zadanog broja obrtaja, odreuje se raspoloivi toplotni pad ho regulacionog
stupnja prema formuli (4.14),
2

1 u
ho ,
2 x
gdje je
u

Dn
60

- srednja obimna brzina.

Isto tako moe se zadati raspoloivi toplotni pad ho , pa zatim

izraunati srednju obimnu brzinu u po formuli
u x 2 ho ,

(4.19)

a potom izraunati srednji prenik

60 u
.
n

(4.20)
Parne turbine

4.17

Energetske maine

Kada se odabere stepen reakcije i procijeni (pretpostavi) brzinski

koeficijent , izraunavaju se:
raspoloivi toplotni pad mlaznice,

h01 1 h0 ;

(4.21)

izlazna brzina pare,

c1 2h01 ;

(4.22)

gubici energije u mlaznicama,

h 1 2 h01 ;

(4.23)

specifina zapremina pare v1 na izlazu iz mlaznica odreuje se iz

i s dijagrama.

Usvajanjem ugla 1 , odreuje se relacija l1 prema jednaini

kontinuiteta, u obliku:

l1

Go v1
,
D c1 sin 1

(4.24)

gdje je

Go

- protok pare kroz regulacioni stupanj turbine.

Regulacioni stupanj ne moe se projektovati za vrijednost l1 2

mm, pa je potrebno uzeti manje vrijednosti za D ili ho , (odnosno c1 ), te
prethodni proraun ponoviti.

4.18

Parne turbine

Energetske maine

Prema brojnim proraunima i opitnim podacima, uzimaju se

vrijednosti za l1 , kako slijedi:

l1 2 4 l1 5 10 l1 12 15 -

za turbine malih snaga;

za turbine srednjih snaga;
za savremene velike turbine.

Nakon definitivnog izbora veliina x, D, h0, , , 1, i l1 vri se

kompletan proraun regulacionog stupnja, odreuju gubici i utvruje stanje
pare u komori pred drugim stupnjem.

4.3.2. Predhodni proraun drugog stupnja

Dovoenje pare u mlaznice (usmjeravajue lopatice) drugog stupnja,
uglavnom se ostvaruje po cijelom obimu stupnja 1 . Samo u nekim
sluajevima kod turbina malih snaga i sa manjim protocima pare,
primjenjuje se parcijalno uvoenje pare u nekoliko prvih stupnjeva. To se
moe primijeniti i za neku drugu grupu stupnjeva, gdje se ugrauje
dopunski regulacioni stupanj kod turbina sa regulisanim oduzimanjem pare.
Ocjena dimenzija drugog stupnja izvodi se po istom postupku kao i za
regulacioni stupanj, ali na osnovu parametra pare iza regulacionog stupnja,
odnosno, u komori ispred drugog stupnja.
Visina mlaznica l1 ne smije da bude manja od 10 15 mm. Radi toga
vrijednost l1 izraunata po formuli (4.24) treba da bude l1 10 da bi se
mogao projektovati drugi stupanj sa punim uvoenjem pare (parcijalnost
1 ). U suprotnom sluaju i u prvoj grupi stupnjeva pritisaka treba
primijeniti parcijalno uvoenje pare.

Parne turbine

4.19

Energetske maine

4.3.3. Predhodni proraun poslednjeg stupnja kondenzacione

turbine
Odreivanje srednjeg prenika poslednjeg stupnja izvodi se iz
jednaine kontinuiteta za izlazni presjek meulopatinih kanala radnih
lopatica, koja se moe napisati u obliku:

f 2 w2 Go v2 D l2 w2 sin 2 ,

(4.25)

gdje je
v2

specifina zapremina pare na izlazu iz radnih lopatica

poslednjeg stupnja.

Poto je iz touglova brzina w2 sin 2 c 2 sin 2 , jednaina (4.25) glasi

Go v2 D l2 c2 sin 2 .

(4.26)

Srednji prenik stupnja iz jednaine (4.26) odreuje se izrazom

Go v2
,
l2 c2 sin 2

u kome je jo uvijek nepoznata vrijednost l 2 .

Ako se prema preporukama odabere vrijednost odnosa D / l2 ,
onda se jednaina (4.26) moe napisati u obliku:

D2
Go v2
c2 sin 2 ,

odakle se moe izraunati prenik stupnja

4.20

Parne turbine

(4.27)

Energetske maine

Go v2
.
c2 sin 2

(4.28)

Gubitak energije sa izlaznom brzinom pare c 2 moe da se izrazi kao

c22
hiz iz H o ,
2

(4.29)

gdje je

iz

- koeficijent gubitaka toplote sa izlaznom brzinom pare,

koja naputa posljednji stupanj rotora turbine.

Iz jednaine (4.29) dobija se izlazna brzina pare u obliku

c2 2 iz H o .

(4.30)

Brzina pare c 2 na izlazu iz meulopatinih kanala radnih lopatica

poslednjeg stupnja, gubi se u potpunosti. to je vea brzina c 2 , tim su vei
gubici energije sa izlaznom brzinom i manji SKD turbine.
Gubitak energije sa izlaznom brzinom u poslednjem stupnju
kondenzacione turbine dostie iz 1 3% raspoloivog toplotnog pada
turbine H o , a u nekim sluajevima ovaj gubitak iznosi i do 4%. U
prethodnom (priblinom) proraunu poslednjeg stupnja, veliina iz se
priblino ocjenjuje.
Uvravajui u jednainu (4.28) vrijednost brzine c 2 iz jednaine
(4.30), moe se izraunati prenik stupnja
D

Go vo
.
2 iz H o sin 2

Parne turbine

(4.31)

4.21

Energetske maine

Odnos srednjeg prenika i duine radne lopatice D / l 2 poslednjeg

stupnja kondenzacione turbine, uzima se:

D
56
l2
2,8 3

- za male i srednje turbine;

- za savremene turbine velikih snaga sniava se
do navedene vrijednosti, pa ak po potrebi i
neto nie.

Kada je odnos 8 10 , obimne brzine na vrhu lopatice i u njenom

korijenu znatno odstupaju od raunske obimne brzine na srednjem preniku
stupnja. Da bi se izbjegao udarni ulaz pare u kanale dugih radnih lopatica,
iste se izvode sa promjenljivim ulaznim uglom 1 , tj. zakrenuti
(izvitopereni) oblik lopatica, odnosno lopatice se izvode sa promjenljivim
profilom po duini lopatice. To poveava cijenu izrade lopatica, ali zato
omoguuje da se znatno povea stepen korisnosti. Lopatice sa odnosom
> 11 izvode se sa nepromjenljivim profilom po njenoj duini.
Poeljno je da izlazni ugao apsolutne brzine c 2 poslednjeg stupnja
turbine bude 2 90 C , poto se u tom sluaju dobijaju minimalni gubici
sa izlaznom brzinom. Radi toga se kod priblinog izraunavanja prenika
D prema jednaini (4.31) moe uzeti sin 2 1 . Kada se izrauna srednji
prenik D , odreuje se obimna brzina
u

Dn
60

Ako vrijednost u prekorai dozvoljenu veliinu, treba smanjiti odnos

ili poveati iz .
Dosta turbinskih fabrika doputa obimnu brzinu na srednjem preniku
i do 380 m/s. Kod turbina sa visokim i nadkritinim parametrima pare,
obimna brzina se kree u 360 390 m/s.

4.22

Parne turbine

Energetske maine

Kada se dobije prekomjerna obimna brzina i pored uzimanja krajnje

dozvoljenih vrijednosti i iz , mora se pribjei dubliranju strujanja pare u
posljednjim stupnjevima kondenzacione turbine, a u cilju obezbjeenja
normalnog zadanog protoka pare kroz posljednji stupanj turbine.
Toplotni pad u posljednjem stupnju, odreuje se prema jednaini
h0 z

u2
,
2x 2

(4.32)

gdje je u D n 60 , a odnos brzina x moe da se uzme u granicama od

0,6 do 0,65 (vee vrijednosti se odnose na stupnjeve sa 0,5 ).
Posljednji stupanj protivpritisne turbine rauna se kao i regulacioni
stupanj, s tim da se uzima 1 .

4.3.4. Raspodjela toplotnih padova i konani proraun

stupnjeva parne turbine
Kada su odreene konstruktivne dimenzije prva dva i posljednjeg
stupnja turbine, izvodi se konani i detaljan toplotni proraun prvog
regulacionog stupnja. Toplotni pad prvog stupnja ( h01 ) i svi toplotni gubici
u tom stupnju ( h , h , hiz , htv , h pr ) nanose se u i s dijagram i odreuje
stanje pare pred mlaznicama drugog stupnja, taka a1 na slici 4.7.
Razmatra se uobiajeni sluaj kada turbina ima jedno ili vie
regulisanih ili neregulisanih oduzimanja pare za potrebe tehnoloke
potronje, toplifikacije ili za regeneraciju napojne vode.
Od take a1 (slika 4.7) povlai se izentropa ( s 0 ) do pritiska u
prvom oduzimanju podI , taka a1t . Odrezak a1 a1t predstavlja raspoloivi
toplotni pad od komore regulacionog stupnja do prvog oduzimanja. Ovaj

Parne turbine

4.23

Energetske maine

A0

p0
t0
A'0

h01

i0

p'

dio toplotnog pada h02 treba podijeliti sa toplotnim padom h0II , koji treba da
se ostvari u drugom stupnju prema prethodnom (priblinom) proraunu.

a1

a*3

p od

i
a*4

*
3

i*4
a*5

V
0

h'''0

E'''
0
h''0

h02

i1
i*2

a*2

h''0

i1

i*5

II

p od

h''0

a*6
a

p* iz

a'

*
z

p iz=

p kr.m

p kr . i

A'2
i''2t

K
A''2t

A1

A2

E r.l.

ikr
h'02

i2

p'k
p'2 = p k
p 2=

h w1

h 01
h

Em

ioz

hoz

x=1

p* oz p oz

a*z

E kr

x1

H0

H'0

V
0

Hi

V
0

a1t

i*6
*
7

i2

ikr
x2

A'2t
i2t

A2t

Slika 4.7. Toplotni proces pri raspodjeli toplotnih padova u parnoj turbini
4.24

Parne turbine

Energetske maine

Ako se kao rezultat dijeljenja h02 / h0II dobije cio broj, onda taj broj
odgovara broju stupnjeva turbine od komore regulacionog stupnja do prvog
oduzimanja. Kada se u predhodnom dijeljenju ne dobije cio broj, potrebno
je ponoviti proraun u drugom ili ak treem pribliavanju (metoda
iteracije) i dobiti zadovoljavajui rezultat. Ako se toplotni padovi u
stupnjevima do prvog oduzimanja uzmu kao jednake veliine h0II , onda se
njihovim nanoenjem na osnovnu izentropu a1 a1t mogu nai pritisci pred

mlaznicama treeg p1III i etvrtog p1IV stupnja. Ovi pritisci se uvravaju u

toplotni proraun stupnjeva navedenog dijela turbine.
Tako izvrena raspodjela toplotnih padova na stupnjeve pretpostavlja i
njihove jednake srednje prenike.
Specifina zapremina pare u prvim stupnjevima turbine neznatno se
poveava. Radi toga se preporuuje da se za ovu grupu stupnjeva uzmu
jednaki uglovi nagiba mlaznikih lopatica 1 i radnih lopatica 2 . Takoe
se preporuuje da se kod tih stupnjeva poveavaju srednji prenici od
stupnja do stupnja za 2 4 mm.
Kao rezultat konanog i detaljnog tehnikog prorauna drugog
stupnja, ureivanja njegovih dimenzija i ucrtavanja toplotnog procesa u
i s dijagramu, odreeno je i stanje pare pred mlaznicama treeg stupnja
taka a 2 na slici 4.7.
Od treeg stupnja poinje da se koristi i energija izlaznih brzina pare
iz prethodnih stupnjeva pri njenoj ekspanziji u narednim stupnjevima. U
cilju odravanja optimalnog odnosa u / c1 za sve stupnjeve koji ulaze u
sastav razmatranog odsjeka turbine, treba izvriti preraspodjelu toplotnih
padova izmeu stupnjeva, tako da je
h0II h0III (1 1,5 kJ / kg ) .

U oblasti niskih pritisaka pare, gdje specifina zapremina pare naglo

raste, treba poveati toplotne padove i prenike od jednog do drugog
stupnja. Da bi se obezbijedio kontinuitet i postepeni prelaz u protonom
Parne turbine

4.25

Energetske maine

dijelu zadnjih stupnjeva kondenzacione turbine, potrebno je poveavati

izlazne uglove mlaznica 1 i radnih lopatica 2 , a takoe uzimati i veu
reaktivnost, koja u posljednjem stupnju dostie 0,5 i vie.
Pri izvoenju toplotnog prorauna turbine treba izvesti detaljan
proraun svakog stupnja. Poetna entalpija pare pred mlaznicama slijedeeg
stupnja dobija se kao rezultat prorauna prethodnog stupnja, uzimajui u
obzir sve njegove gubitke. Entalpija pare pred mlaznicama prvog stupnja
odreuje se takom A0 i iznosi i0 , slika 4.7. Entalpija pred mlaznicama
drugog stupnja (taka a1 ) bie jednaka:
i0I i1 i0 h01 hI h02I hI hizI htI.v ,

(4.33)

gdje su:
h01 h01I
hI

- toplotni pad u mlaznicama prvog (regulacionog)

stupnja;
- toplotni gubitak u mlaznicama;

hI

- toplotni pad u radnim lopaticama, ako postoji odreeni

stepen reakcije ( 0 );
- toplotni gubitak radnih lopatica;

hizI

- toplotni gubitak sa izlaznom brzinom;

htI.v

- toplotni gubitak na trenje i ventilaciju.

h02I

Entalpija pare pred mlaznicama treeg stupnja (taka a 2 ) iznosi:

i0II i0I h0II hII h02II hII htII.v hprII ,

(4.34)

gdje je
h prII

4.26

- gubitak zbog promicanja pare kroz zazore i procjepe, a

ostale oznake date su u jednaini (4.33).

Parne turbine

Energetske maine

Pri proraunu brzine istjecanja pare iz mlaznica treeg stupnja treba

uzeti u obzir i energiju izlazne brzine drugog stupnja c 22 / 2 , koja se ve
koristi u treem stupnju (oznaeno sa h c 22 / 2 na slici 4.7).
Koristei postupak pri postavljanju jednaina (4.33) i (4.34) vri se
postepeni toplotni proraun ostalih stupnjeva turbine, pri emu se odreuju
entalpije pare pred mlaznicama svakog narednog stupnja. Tako se nalazi i
taka a z , koja definie stanje pare pred mlaznicama posljednjeg stupnja.
U posljednjim stupnjevima kondenzacionih turbina velikih snaga u
mlaznicama i u meulopatinim kanalima radnih lopatica pojavljuju se
kritine i nadkritine brzine pare. Ako posmatramo toplotni proces prikazan
na slici 4.7, kritina brzina pare e se pojaviti u mlaznicama ( c1 c kr ), a na
radnim lopaticama brzina pare w2 w2 kr .
Posljednji stupanj turbine radi u podruju vlane pare, pa se u tom
sluaju moe napisati da je odnos

kr

p1z
0,577 .
p 0z

(4.35)

Razmotrimo redoslijed toplotnog prorauna posljednjeg stupnja kod

kritinog odnosa, jednaina (4.35).
Polazi se od pretpostavke da su neophodni (prethodno odreeni)
slijedei parametri:
p0 z
i0 z
p2
h0 z
Dz

- pritisak pare pred mlaznicama;

- entalpija pare pred mlaznicama;
- pritisak pare iza radnih lopatica;
- raspoloivi toplotni pad u stupnju;
- srednji prenik radnih lopatica zadnjeg stupnja (uzima se iz
prethodnog priblinog prorauna poslednjeg stupnja
turbine);
Parne turbine

4.27

Energetske maine

p 0z

- zaustavni (koioni) ili totalni pritisak pred mlaznicama

poslednjeg stupnja.

Za proraun uzimamo da se ekspanzija pare u mlaznicama odvija do

kritinog pritiska p kr .m , to je i uobiajeno kod turbina veih snaga.
Vrijednost tog pritiska izraunava se iz uslova (4.35)
p kr .m p1z kr p 0z .

Zadavanjem stepena reaktivnosti stupnja moe se izraunati

raspoloivi toplotni pad mlaznica:
h01 1 h0 z .

Brzina pare na izlazu iz mlaznica data je u obliku:

c1 ckr 2h01 c02 ,

gdje se ocjenjuje da je = 0,98.

Teoretska brzina pare na izlazu iz mlaznice je c1t c1 / . Nagibni
ugao mlaznica posljednjeg stupnja uzima se 1 22 26 . Obimna brzina
na srednjem preniku stupnja izraunava se prema jednaini
u z .m

Dz 0, 01 n
60

gdje je srednji prenik mlaznica uzet za 10 mm manji od srednjeg prenika

radnih lopatica na izlaznoj strani pare, D z .
Brzina w1 i ugao 1 odreuju se konstruisanjem trouglova brzina ili
analitikim putem rjeavajui kosougli trougao. Poznavajui elemente
izlaznog trougla brzina mogu se izraunati gubici toplotne energije u

4.28

Parne turbine

Energetske maine

mlaznicama, h . Relativna teoretska brzina pare na izlazu iz kanala ranih

lopatica je
w12 .
w2t 2h02

Relativna stvarna brzina pare je

w2 w2 t ,

gdje se brzinski koeficjent radnih lopatica uzima, za stupnjeve sa

stepenom reakcije 0,4 0,6 , u vrijednosti 0,95 0,97 .
Uputno je odreivati izlazni ugao radnih lopatica 2 na njihovom
srednjem preniku, uvaavajui uslov najmanjih toplotnih gubitaka sa
izlaznom brzinom, koja treba da bude kod 2 90 . Ovom uslovu
konstruktori turbina i tee u nastojanju da se obezbijedi visok stepen
korisnosti turbine.
Na osnovu prethodnog prorauna definisani su sljedei parametri: w2 ,
u z Dz n / 60 , 2 90 i w2 w2 kr , koji se koriste u daljem proraunu
stupnja.
Ostao je neodreen izlazni ugao struje pare sa radnih lopatica.
Uzimajui u obzir ekspanziju pare u kosom zarezu, izlazni ugao e biti
(slika 3.15)

2 2 ,
gdje su:

izlazni ugao radnih lopatica;

ugao skretanja struje pare u kosom zarezu lopatica.

Parne turbine

4.29

Energetske maine

Ugao 2' moe da se odredi primjenom pomonog trougla brzina,

slika 4.8. U koordinatnom sistemu u, z upisuje se luk iz ishodita 0 sa
radijusom w2 u odgovarajuoj razmjeri. Na osu 0 - z nanosi se u istoj
razmjeri veliina apsolutne brzine c 2 . Povlai se paralela osi 0 - u do vrha
brzine c 2 . U presjeku povuene paralele sa radijusom w2 dobija se taka a
kroz koju se povlai pravac 0 - a, a time i traeni ugao 2' .
u

0
'

w2

=90

c2

Slika 4.8. Pomoni

trougao brzina za
odreivanje ugla 2'

Ugao 2' moe da se izrauna i iz uslova

sin 2 sin 2

w2 kr v2
sin 2 .

w2 v2 kr

(4.36)

Prethodna jednaina sastavljena je po analogiji sa jednainom (3.16)

za odreivanje ugla skretanja struje pare u kosom zarezu mlaznice.
Za odreivanje ugla 2 prema jednaini (4.36) treba dopunski nai
specifinu zapreminu v kr (taka K ) i v 2 (taka A1 ), koje definiu stanje
pare u grlu i izlaznom presjeku kanala radnih lopatica, slika 4.7.
Da bi se nala vrijednost v 2 (odnosno taka A1 ) potrebno je izraunati
toplotne gubitke na radnim lopaticama

4.30

Parne turbine

Energetske maine

w22t w22
,
2

te iste nanijeti u i s dijagram.

Jednaina (4.36) moe da se napie u pogodnijem obliku
v
w2
kr sin 2 .
w2 kr v2

sin 2

(4.37)

Uvrtavajui izraunate vrijednosti koje ulaze u jednainu (4.37),

odreuje se sin 2 , a zatim 2 , kao i 2 2 .
Proraun poslednjeg stupnja zavrava se odreivanjem dimenzija
mlaznica i radnih lopatica i ostalih toplotnih gubitaka, a meu njima i
gubitaka usljed vlanosti. Takoe je potrebno odrediti entalpiju i2 (taka
A2' ) na izlazu pare iz kanala radnih lopatica.

4.3.5. Konano odreivanje unutranjeg relativnog stepena

korisnosti i provjera snage turbine
Kao to je ranije navedeno, unutranji SKD turbine definisan je kao
odnos 0i H i / H 0 . Na poetku ovog prorauna pretpostavljen je 0pri i on
se moe razlikovati od stalnog 0i , koji se dobije na kraju prorauna. Da bi
se definitivno konstruisao toplotni proces, neophodno je odrediti stvarnu
elektrinu snagu na stezaljakama generatora N e.r i uvesti odreena
preciziranja u proraun regenerativnog sistema kondenzata odnosno napojne
vode. Jednaina za raunsku elektrinu snagu pri bilo kojem broju
oduzimanja z , ima oblik
z

N e.r Gi hi m g ,

(4.38)

Parne turbine

4.31

Energetske maine

gdje su:
z
Gi
hi

m
g

broj otsjeka turbine u kojima je protok Gi const ;

protok pare kroz posmatrani odsjek turbine;
iskoriteni toplotni pad u otsjeku turbine;
stepen korisnosti mehaniki;
stepen korisnosti generatora.

Predloeni metod raspodjele toplotnih padova po otsjecima turbine

definisanih izmeu pojedinih oduzimanja pare, ne mora se primjenjivati kao
strogo obavezan postupak.
Moe se primjeniti i uproeni metod za cijelu turbinu. Prvo se odredi
izentropski toplotni pad jednog stupnja hx , a zatim broj stupnjeva
z

Hi
.
hx

Najee se odredi srednji toplotni pad stupnja h0.sr , pa onda ukupan

broj stupnjeva
z

H 0 1 p
Hi
.

h0.sr
h0 z

(4.39)

I u ovom sluaju treba posebno razmatrati i proraunati prvi

regulacioni stupanj i posljednji stupanj, zbog rada u uslovima vlane pare i
ograniavajuih uslova za duine lopatica. Kada se odrede toplotni padovi
za pomenuta dva stupnja, onda se prema jednaini (4.39) vri raspodjela
preostalog dijela iskoristivog toplotnog pada na stupnjeve.
Konano definisanje protonog dijela turbine potinjava se zahtjevu
visoke ekonominosti turbine, tj. konstruisanju stupnjeva sa visokim
stepenima korisnosti.
4.32

Parne turbine

Energetske maine

Kao to je ve poznato, taj uslov moe da se ostvari kod optimalnih

odnosa u / c1 za svaki stupanj, to se postie:
-

primjenom visoko-ekonominih profila mlaznikih i radnih lopatica;

dobrom izvedbom i organizacijom postupnosti u protonom dijelu
turbine;
pravilnim izborom i dobrom izradom radijalnih i aksijalnih
zaptivaa;
izborom pravilnih prekrivanja za radne loaptice.

Poveanje prenika narednih stupnjeva treba da je u potpunoj

saglasnosti sa prirastom visine usmjeravajuih i radnih lopatica. U sluaju
da se u postupku raspodjele toplotnih padova na stupnjeve ne uspije
obezbijediti optimalan odnos u / c1 i postupnost u protonom dijelu turbine,
treba izvriti promjenu pritiska u oduzimanjima pare. Znai, daje se
prednost zadovoljenju uslova za veu ekonominost turbine.
Po zavretku toplotnog prorauna turbine, neophodno je unijeti
potrebne izmjene i preciziranja u njenu toplotnu emu u cjelini.

4.3.6. Stepeni korisnog djelovanja turbine, snaga i protok

pare
4.3.6.1. Stepeni korisnosti

Toplotni proces u viestupnoj parnoj turbini u i s dijagramu,

ematski je prikazan na slici 4.9. Proces je dat za raunske parametre pare
( p 0 , t 0 - pritisak i temperatura pred turbinom; pk - pritisak iza turbine) i
obuhvatio je sve unutranje gubitke toplotne energije. Iz toplotnog procesa,
prema oznakama na slici 4.9, mogu se definisati:
i0 , ikt'
ik
H 0 i0 ikt

- entalpija pare pred turbinom i na kraju samog

procesa izentropske ekspanzije;
- entalpija izraene pare;
- raspoloivi toplotni pad turbine;
Parne turbine

4.33

Energetske maine

H 0 i0 ikt

- raspoloivi toplotni pad protonog dijela turbine;

H H 0 H 0

- toplotni gubici zbog priguivanja u ventilima,

H pv i izlaznom kuitu prema kondenzatoru

H i i0 i k

H ik ;
- iskorieni toplotni pad u turbini.

Korisno iskorieni toplotni pad u turbini H i predstavlja unutranji

rad 1 kg pare u turbini. Ovaj pad je dobijen kada se od izentropskog
(adijabatskog) toplotnog pada H 0 oduzmu svi gubici toplotne energije, pa
se i naziva unutranji toplotni pad u turbini.
Odnos toplote H i , transformisane u mehaniki rad unutar turbine,
prema toploti Q0 , predatoj radnom fluidu u kotlu, naziva se apsolutni
unutranji stepen korisnosti

Hi
.
Q0

(4.40)

Ako je poznat i konstantan protok pare G , kg/s, kroz turbinu, mogue

je odrediti unutranje snage ostvarene:

kod idealne turbine teoretska snaga, N 0 , kW

N0 G H0 ;

(4.41)

kod realne turbine unutranja snaga, N i , kW

Ni G H i .

(4.42)

Odnos unutranje i teoretske snage ili odnos unutranjeg toplotnog

pada H i prema raspoloivom izentropskom padu H 0 , predstavlja relativni
unutranji stepen korisnog djelovanja (SKD) turbine
4.34

Parne turbine

Energetske maine

0i

Ni G Hi
H

i .
N0 G H0 H0

p 0 p* iz
t'0
A'0

A0

H'0

Hi

hi

i0

(4.43)

H0

p'k

pk

A'k
ik

A'kt

ikt

Akt

Hik

i'kt

Hpv

Ak

Slika 4.9. Uproena ema toplotnog procesa ekspanzije pare

u viestupnoj turbini, prikazana u i s dijagramu

S druge strane moe se napisati da je:

z

hi
Hi
i 1
0i

.
H0
H0

(4.44)
Parne turbine

4.35

Energetske maine

Isto tako, relativni unutranji SKD turbine moe da se izrazi kao:

0i

H i i0 ik
,

H 0 i0 ikt

(4.45)

gdje je
i0

- zaustavna ili totalna entalpija pare na ulazu u turbinu.

Kad je poznata vrijednost unutranjeg SKD 0i , unutranja snaga

moe da se izrazi na sljedei nain:
N i G H i G H 0 0i N 0 0i .

(4.46)

Unutranja snaga N i ne koristi se u potpunosti, ona je vea od

efektivne snage N e na spojnici sa elektrinim generatorom (ili druge radne
maine).
Efektivna snaga je manja za mehanike gubitke energije (savladavanje
otpora trenja u leajevima, pogon uljne pumpe, sistema regulisanja i drugih
ureaja na turbini), koji iznose
N m N i N e .

Efektivna snaga turbine (na spojnici), dakle, iznosi

N e N i N m .

(4.47)

Mehaniki SKD odreuje se odnosom efektivne i unutranje snage

turbine

4.36

Ne
,
Ni

(4.48)

Parne turbine

Energetske maine

odakle je efektivna snaga na spojnici turbine

N e N i m G H 0 0i m N 0 0i m .

(4.49)

Koeficijent 0i kree se u dosta irokim granicama od 0,76 0,78 do

0,83 0,86 . Zavisi od konstrukcije turbine, njene snage i parametara svjee
i izraene pare. Savremene viestepene parne turbine imaju

0i 0,87 0,88
i

m 0,97 0,98 .
Odnos efektivne snage N e prema snazi idealne turbine N 0 naziva se
relativni efektivni stepen korisnosti

0 e

Ne Ne Ni

0i m .
N 0 N 0 Ni

(4.50)

Ako turbina neposredno pogoni elektrini generator, onda je njegova

elektrina snaga N g manja od efektivne snage na spojnici turbine za
gubitke elektrinog generatora, pa je
N g N e N g .

Odnos snage na stezaljkama elektrinog generatora N g prema

efektivnoj snazi N e , naziva se stepen korisnosti elektrinog generatora

Ng
Ne

(4.51)

Parne turbine

4.37

Energetske maine

odakle je snaga generatora:

N g N el N e g G H 0 0i m g N 0 0i m g . (4.52)
Relativni elektrini stepen korisnosti je

0.el .

Ng
N0

N g Ni Ne

0e g 0i m g .
N 0 Ni Ne

(4.53)

Na osnovu odreenih relativnih SKD moe da se zakljui da oni

karakteriu mjeru savrenstva transformacije energije u turbomaini i
predstavljaju odnos iskoriene snage prema moguoj teoretskoj snazi.
Kao to je od ranije poznato, termiki stepen korisnog djelovanja t ,
karakterie termodinamiku valjanost ciklusa. Kada se to primijeni na
energetsko postrojenje "kotao-turbina", onda e termiki SKD predstavljati
odnos raspoloive toplotne energije pred turbinom H 0 prema toploti koja je
predata radnom fluidu u kotlu, Q0 , tj. vrijedi:

H0
.
Q0

(4.54)

Prema jednaini (4.40) definisan je apsolutni unutranji stepen

korisnosti, pa se prethodni izraz moe napisati i u drugom obliku:

H i H 0 0i

t 0i .
Q0
Q0

(4.55)

Izvodi se zakljuak da proizvod termikog SKD i relativnog

unutranjeg SKD predstavlja apsolutni SKD. Apsolutni SKD karakterie
ekonominost transformacije energije u parnoturbinskom postrojenju u
cjelini. Na taj nain mogu da se izvedu i drugi oblici apsolutnih stepena
korisnosti.

4.38

Parne turbine

Energetske maine

Odnos efektivne snage turbine prema utroenoj toploti Q0 u kotlu u 1

s, naziva se apsolutni efektivni SKD:
Ne Ne Ni

i m t 0i m t 0 e .
Q0 Q0 N i

(4.56)

Odnos elektrine snage prema utroenoj toploti u kotlu u jedinici

vremena, naziva se apsolutni elektrini SKD:

el

Ng

t 0 el t 0i m g i m g .

Q0

(4.57)

Na osnovu prethodnih prorauna moe da se definie:

efektivna snaga turbine N e , kW

N e G H 0 0e ;

(4.58)

unutranja (indicirana) snaga turbine N i , kW

Ni

Ne

(4.59)

4.3.6.2. Protok (potronja) pare

Protok pare kroz turbinu odreuje se istovremenim rjeavanjem

jednaima (4.41) i (4.52):
G

Ng
H 0 0i m g

, kg/s.

Parne turbine

(4.60)

4.39

Energetske maine

Pri odreivanju oekivanog protoka pare kroz turbinu, koeficijenti 0i ,

i g su nepoznate veliine, pa ih treba uzeti na osnovu iskustvenih

podataka ili pretpostaviti.

Priblina vrijednost relativnog unutranjeg stepena korisnosti turbine
odreuje se iz odnosa

0i

0e
,
m

pri emu se za orijentacione proraune mogu uzeti podaci iz tabele 4.1.

Oigledno je da stepeni korisnosti zavise od snage maine. Za
savremene turbine veih snaga, u tabeli 4.1 je dat m (turbine dobre izvedbe
i dobrog stanja eksploatacije). Koeficjenti g zavise od snage generatora,
broja obrtaja i naina hlaenja. U tabeli 4.1 dati su podaci za g generatora
manjih snaga sa vazdunim hlaenjem. Za generatore veih snaga od 50000
kW sa vodoninim hlaenjem moe se uzeti g 0,985 .

Tabela 4.1. Orjentacione vrijednosti za stepene korisnosti

Stepen
Snaga u kW: 0 e f 1 N e ; m f 2 N e ; g f N g
korisnosti

oe
m
g

500

1.000

4.000

7.000

10.000

15.000

18.000

0,67

0,725

0,78

0,82

0,83

0,835

0,84

0,96

0,97

0,985

0,991

0,995

0,996

0,997

0,925

0,927

0,943

0,951

0,955

0,959

0,96

Protok pare G , kg/s, kroz turbinu sa oduzimanjem pare moe da se

izrazi i slijedeom jednainom:
G

4.40

Ng

i0 ik m g

God

iod ik
, kg/s,
i0 ik
Parne turbine

(4.61)

Energetske maine

gdje su (slika 4.10):

iod i0 i0 iod .a 0i

entalpija oduzete pare;

ik iod iod ika 0i

entalpija pare u kondenzatoru;

ika

0i
0i

- koliina oduzete pare, kg/s;

- entalpija pare pri adijabatskoj ekspanziji od poetnih
parametara stanja pare do pritiska pri kome se vri
oduzimanje pare, kJ/kg;
- entalpija pare pri adijabatskoj ekspanziji pare od pritiska
oduzimanja p od do pritiska u kondenzatoru p k , kJ/kg;
- relativni unutranji SKD dijela turbine visokog pritiska
do mjesta oduzimanja;
- relativni unutranji SKD dijela turbine niskog pritiska
poslije oduzimanja do kondenzatora.

i
i0

p0
t0

i 0 - iod.a

i0

'oi
iod

iod.a

''oi

p od

iod

Aod

ik

Ak
'
Akt Akt

pk

ik

iod - ika

God
iod.a

ika
s

a) ema kondenzacione turbine sa

oduzimanjem pare

b) toplotni proces u i s dijagramu

Slika 4.10. ematski prikaz kondenzacione turbine sa oduzimanjem pare

i toplotnog procesa u i s dijagramu, uz proraun protoka pare
kroz turbinu, jednaina (4.61)
Parne turbine

4.41

Energetske maine

Ocjena efikasnosti rada kondenzacionih turbina izvodi se i preko

specifine potronje pare d e , potrebne za proizvodnju 1 kWh elektrine
energije
de

G
3600
, kg/kWh,

N g H 0 0.el

(4.62)

gdje je sa G data sekundarna potronja (protok) pare u turbini, dok se

veliina d e kree se u dijapazonu de = 3 4 kg/kWh.
Ekonominost kondenzacionog turbinskog postojenja obino se
izraava specifinom potronjom toplote q , kJ/kWh. Koliina utroene
toplote za proizvodnju 1 kWh je
q

Q0
1

,
N g el

(4.63)

gdje je N g - snaga na stezaljkama (izvodima) generatora, data u kW (npr.,

turbina K-300-240, instalisane snage 300 MW, ima q 7704 kJ/kWh).

4.3.6.3. Granina snaga turbine

4.3.6.3.1. Granina snaga kondenzacione turbine bez oduzimanja pare

Graninom snagom turbine naziva se takva maksimalna snaga na koju
se ona moe konstruisati i izgraditi, a da zadovolji uslove sigurnosti kod
zadatih parametara i broja obrtaja.
Jednaina snage kondenzacione turbine bez oduzimanja definisana je
izrazom (4.52),
N g G0 H 0 0 i m g .

4.42

Parne turbine

Energetske maine

Iz prethodnog izraza vidi se

da snaga turbine uglavnom zavisi
od protoka pare G0 , poto je H 0
ogranieno poetnim i konanim
parametrima pare, a vrijednosti 0i ,
m i g mijenjaju se u srazmjerno
malim granicama.
Protok pare ogranien je kod
kondenzacionih
turbina
sa
dimenzijama
radnih
lopatica
poslednjeg stupnja. Njihova duina
je
uslovljena
vrstoom
i
dozvoljena je do odreene granice.
Ta injenica ograniava izlaznu
povrinu poslednjeg stupnja i
limitira protok pare, a adekvatno
tome i snagu turbine sa jednim
tokom pare.

Slika 4.11. Lopatice poslednjeg

stupnja turbine niskog pritiska sa
naznaenim dimenzijama

Na taj nain, granina snaga

jednostrujne turbine zavisi od
propusne mogunosti lopatine
reetke poslednjeg stupnja, slika
4.11.

Za radne lopatice poslednjeg stupnja moe da se napie jednaina

kontinuiteta
G0 v2 f l w2 Dz lz w2 sin 2 .

Parne turbine

(4.64)

4.43

Energetske maine

Protok pare iz prethodne jednaine (4.64) je

G0

Dz lz w2 sin 2
v2

Dz2 c2 sin 2

Kada se uzme 2 90 , D2

D
v2 z
lz

(4.65)

D
60 u
i z , jednaina (4.65) e
n
lz

imati oblik:
G0

3600 u 2 c2
c
= Fz 2 ,
2
v2
n v2

(4.66)

pri emu je
2

D n
u z
,
60
2

odakle je prstenasta povrina izlaznog presjeka pare u kondenzator,

omeena radnim lopaticama poslednjeg stupnja duine lz i srednjeg prenika
Dz (slika 4.11):
3600 u 2
= Dz lz = Fz.
n 2
Dakle, to je aksijalna povrina poslednjeg stupnja, kroz koju protie
para u kondenzator turbine.
Prema jednaini (4.30), brzina pare c 2 je
c2 2hiz 2 iz H 0 ,

4.44

Parne turbine

Energetske maine

pa konani izraz za protok pare kroz reetku poslednjeg stupnja glasi:

G0

3600 u 2 2 iz H 0

n v2
2

Fz
2 iz H 0 .
v2

(4.67)

Kada se vrijednost G0 uvrsti u jednainu (4.52), dobije se izraz za

graninu snagu kondenzacione turbine bez oduzimanja pare u obliku:
N g . gr

3600 u 2 2 iz H 0 H 0 0i m g

n 2 v2

(4.68)

odnosno
N g gr

Fz
2 iz H 0 H 0 oi m g .
v2

(4.68.a)

Granina snaga turbine dobija se kada se u jednainu (4.68) uvrste

dozvoljene vrijednosti za u , i iz. Kod savremenih turbina uzimaju se
sljedee granine vrijednosti:

u 380 400 m/s, kod n = 50 s-1;

2,6 2,4 ;
iz = 0,025 0,03.

Za turbine velikih snaga, koje pogone dvopolne elektrine generatore,

uzima se n 3000 o/min (50 s-1). Specifina zapremina pare zavisi od
vakuuma u kondenzatoru, te sa poveanjem vakuuma raste i v 2 , a granina
snaga N g . gr sniava se u odgovarajuoj mjeri.
Na osnovu jednaine (4.68.a), oigledno je da granina snaga turbine
zavisi od povrine protonog presjeka Fz zadnjeg stupnja kondenzacione
turbine, a ova zavisi i od broja obrtaja, pojanjenje uz jednainu (4.66). Kod
zadanog broja obrtaja n, maksimalna propusna prstenasta povrina zadnjeg
stupnja Fz ograniena je vrstoom materijala lopatica i gustoom mat tog
materijala.
Parne turbine

4.45

Energetske maine

Naprezanja na istezanje (kidanje) lopatice nastaju usljed djelovanja

centrifugalne sile, koja se odreuje po formuli:
Pcf = m 2 Rz = mat fpl lz 4 2 n2

Dz
= 2 mat fpl Fz n2, (4.69)
2

gdje je:
Pcf
fpl
=2 n
mat
n

centrifugalna sila lopatica konstantnog presjeka;

povrina poprenog presjeka jednog profila lopatice;
ugaona brzina rotora turbine;
gustoa materijala lopatice;
broj obrtaja rotora turbine.

Naprezanje na istezanje u korijenu lopatice konstantnog presjeka

(slika 4.12) pod utjecajem centrifugalne sile odreuje se po formuli:

zkonst

Pcf
f pl

2 mat Fz n 2 .

(4.70)

Poslednji stupnjevi turbine imaju lopatice promjenljivog presjeka po

svojoj duini (slika 4.13), tako da je najvea povrina presjeka u korijenu
lopatice, a smanjuje se prema periferiji ili vrhu lopatice. Takva konstrukcija
lopatica znatno smanjuje naprezanje u presjeku korijena lopatice u odnosu
na lopaticu konstantnog presjeka, slika 4.12. Pomenuto snienje naprezanja
(rastereenje) uzima se pri proraunu u obzir preko koeficijenta krs.
Na taj nain, dozvoljeno naprezanje na istezanje za materijal lopatice
od djelovanja centrifugalnih sila lopatice promjenljivog presjeka rauna se
po formuli:
z =

4.46

2
mat Fz n2.
krs

(4.71)

Parne turbine

Energetske maine

Koeficijent rastereenja krs zavisi od od odnosa poprenog presjeka

na periferiji i u korijenu lopatice fp/fk i izraunava se po empirijskoj formuli
61,180 :
f
1
0,35 0, 65 p .
krs
fk

Slika 4.12. Rotorske lopatice poslednjeg

stupnja turbina niskog pritiska, priblino
konstantnog presjeka, 199

Slika 4.13. Vitopere lopatice

promjenljivog presjeka po
duini

Vrijednosti odnosa fp/fk kreu se od 0,1 do 0,14, a maksimalna

vrijednost koeficijenta rastereenja uzima se krs 2,4.
Parne turbine

4.47

Energetske maine

Naravno, pri proraunu turbinskih lopatica uzima se u raun

dozvoljeno naprezanje na istezanje odreenog materijala od kojeg je
izraena lopatica, zdoz . Na osnovu jednaine (4.71), vidljivo je da
dozvoljeno naprezanje zavisi od poprenog prstenastog presjeka u
posljednjem stupnju turbine niskog pritiska (TNP), Fz (dimenzije Dz i lz),
gustoe materijala mat i broja obrtaja n.
Preko jednaine (4.71), moe se u izraz za graninu snagu turbine
(4.68.a) uvesti dozvoljeno naprezanje preko povrine Fz iz jednaine (4.71):
Fz =

krs zdoz
.
2 mat n 2

(4.72)

Isto tako, treba konstatovati da su jednaine za graninu snagu turbine

(4.68) odnosno (4.68.a) izvedene pod pretpostavkom da nema oduzimanja
pare iz protonog dijela turbine. Stvarna koliina pare koja struji kroz
prstenasti presjek Fz u kondenzator, moe da se odredi kada koliinu G0
(4.65) pomnoimo sa koeficijentom m>1, koji uzima u obzir ostvarenu
snagu oduzimnim tokovima pare usmjerenih na regenerativno zagrijavanje,
Gk = m G0 = m Fz

c2 m Fz
=
2 iz H 0 ,
v2
v2

pri emu je ve uzeto da je 2 = 900 i c2 =

(4.73)

2 iz H 0 .

Koeficijent m zavisi od parametara svjee pare, nivoa zagrijavanja

napojne vode, broja oduzimanja pare i njihovog poloaja u protonom dijelu
turbine, a kree se od 1,1 do 1,25. Uvravajui u jednainu (4.68.a)
koeficijent m, tj. Gk umjesto G0 i Fz iz jednaine (4.72), dobija se konani
izraz za graninu snagu turbine sa jednim tokom pare u kondenzator kroz
posljednji stupanj TNP:
N g . gr

4.48

m krs zdoz

2 iz H 0 oi m g .
2 mat n 2 v2

Parne turbine

(4.74)

Energetske maine

Zavisnost granine snage turboagregata zavisi od brojnih faktora i

parametara, iji uticaj je vidljiv iz odnosa veliina datih u predhodnoj
jednaini (4.74).
4.3.6.3.2. Poveanje granine snage turbine
Snaga turbine zavisi u prvom redu od protoka pare kroz turbinu, a
granina snaga jo i dodatno od maksimalno mogueg protoka pare Gk kroz
posljednji stupanj turbine u kondenzator. Maksimalni protok pare u
kondenzator zavisi od maksimalno mogue povrine prstenastog protonog
presjeka poslednjeg stupnja turbine niskog pritiska, Fz.
Kod optimalnih i fiksiranih dimenzija poslednjeg stupnja (Dz, lz),
protok pare zavisi od odnosa pritisaka pare ispred i iza posljednjeg stupnja,
s tim da se brzina pare i sami protok poveava do postizanja kritinih
parametara (pk, ck). Znai, kod dozvunih brzina pare, granini protok
ostvaruje se kada brzina pare dostigne brzinu zvuka u tim uslovima. Daljim
poveanjem brzine pare ne poveava se protok, pa je i snaga turbine
ograniena na taj protok pare.
Iz jednaine (4.68.a) se vidi da je granina snaga turbine direktno
proporcionalna povrini izlaznog presjeka Fz. U odnosu na neki optimalni i
fiksirani protoni prstenasti presjek Fz (Dz, lz), snaga turbine moe da se
povea na tri osnovna naina, kojima se dio pare usmjerava nekim
"obilaznim" putevima u odnosu na taj presjek:
a) Primjena regeneracijskih i kogeneracijskih sistema, gdje za to
postoje uslovi (regeneracija napojne vode - neregulisana
oduzimanja, toplifikacija i potronja pare u proizvodnim procesima regulisana oduzimanja pare) ime se poveava koeficijent m u
jednainama (4.73) i (4.74). Znai, dio snage turbine ostvaruje se i
na oduzetim tokovima pare, koji ne prolaze i ne optereuju
posljednje stupnjeve TNP.
b) Ugradnja Baumanovog pretposlednjeg stupnja, kojim se dio pare
usmjerava obilaznim tokom u odnosu na poslednji stupanj TNP.

Parne turbine

4.49

Energetske maine

c) Primjena razdvojenih tokova pare, ime se ukupna koliina pare

poslije TSP dijeli na vie tokova, tj. na vie kuita TNP sa jednim
ili naee dva izlaza pare u kondenzator (slike 4.14, 4.15 i 4.16).
S druge strane, protok pare i granina snaga turbine moe da se
povea i na principijelno drugaiji nain: poveanje povrine izlaznog
presjeka Fz smanjivanjem broja obrtaja turbine, te izborom legiranih elika
sa manjim gustoama materijala (npr. titan) za izradu lopatica turbine.
Slian uticaj na poveanje granine snage turbine imaju i tehnoloke mjere,
kao na primjer pogoranje stepena korisnosti turbine na raun poveanja
izlaznih gubitaka iz (jednaina 4.74) i poveanjem pritiska kondenzacije pk
(pogoravanje vakuuma), ime opada specifina zapremina pare v2 na izlazu
iz posljednjeg stupnja, a time i poveanje granine snage turbine, jednaina
(4.74).
U narednom tekstu daju se neto detaljnija obrazloenja za razliite
postupke koji su naprijed navedeni, a kojima se mogu poveati granina
snaga turbine.
1. Razdvajanje tokova pare je znaajna mjera za poveanje jedinine
snage turboagregata. Ugrauje se vie kuita TNP sa jednim ili dva izlaza
pare u kondenzator, ime se viestruko poveava ukupna prstenasta
povrina za izlaz u kondenzator.

Tako na primjer, primjenjujui razdvojene tokove pare u poslednjem

dijelu turbine, jedinina snaga turbine moe da se povea za 2 puta pri istim
ostalim uslovima. Dijelei tok strujanja pare na 3 dijela, snaga se moe
poveati 3 puta, itd. Takav sluaj je na turbinama snage 300 MW u
termoelektranama Gacko i Ugljevik, slika 4.14.
Stupnjevi turbine niskog pritiska (TNP) nastavljaju se odmah u
produetku turbine srednjeg pritiska (TSP) i to dio sa 5 stupnjeva, kroz koje
se usmjerava 1/3 pare, a ostalih 2/3 pare preko prestrujnih cijevi usmjerava
se u dvostrujni dio TNP (2x5 stupnjeva).
Najvea jedinina snaga turbine na svijetu je turbina firme "Siemens"
neto snage 1600 MW na zasienu paru, koja se gradi u NE Olkiluoto u
Finskoj i ima turbinski dio niskog pritiska sa tri kuita i est izlaza pare u
4.50

Parne turbine

Energetske maine

kondenzator. Slina turbina snage 1240 MW na zasienu paru proizvedena

je od strane njemake firme KWU i ugraena 1974. godine u NE Biblis,
slika 4.15.

Slika 4.14. Razdvojeno strujanje pare na tri toka sa po pet stupnjeva u TNP
u turbini K -300-240-1 LMZ u termoelektranama Gacko i Ugljevik
Legenda uz sliku 4.14: snaga 300 MW; parametri svjee pare 23,5 MPa/545 0C;
parametri meupregrijane pare 3,9 MPa/545 0C

Turbinski dio niskog pritiska sa tri kuita i est izlaza pare u

kondenzator imaju i turbine sa nadkritinim parametrima pare jedininih
snaga 800 MW i 1200 MW, slika 4.15 i 4.16. eme strujanja pare u nekoliko
velikih viekuinih kondenzacionih turbina prikazane su na slici 4.16.
Parne turbine

4.51

Energetske maine

Slika 4.15. ema KWU turbine neto snage1240 MW na zasienu paru

sa est izlaza pare u kodenzator (slina ema primjenjena
je i u NE Olkiluoto, Finska neto snage 1600 MW)

Grade se parne turbine na zasienu paru i sa brojem obrtaja od 50 s-1,

ali sa po etiri kuita TNP i osam izlaza pare u kondenzator, slika 4.16.g.
Vei broj izlaza pare u kondenzator primjenjen je zbog nominalnog broja
obtraja od 3000 o/min. Takve turbine ukrajinske firme HTZ predviene su
za rad u nuklearnim elektranama sa kanalnim reaktorima i to:
a) parna turbina K-500-65/3000 sa RBMK-1000, elektrine snage
1000 MW, i
b) parna turbina K-750-65/3000 sa RBMK-1500, elektrine snage
1500 MW.
2. Baumanov stupanj turbine je pretposljednji dvopojasni stupanj kao
jedna od mjera za poveanje povrine izlaza pare u kondenzator turbine,
slika 4.17. Kod ovakve konstrucije pretposlednji stupanj ima skoro iste
dimenzija kao i posljednji, ali izvodi se kao dvopojasni. Dio pare prolazi
kroz donji pojas (pri korijenu lopatice) i ulazi u poslednji stupanj, Gz. Drugi
dio pare (oko 1/3) prolazi kroz periferni (gornji) pojas i direktno se
usmjerava u kondenzator, Gg.p.

Kod Baumanovog turbinskog stupnja (slika 4.17), povrina izlaznog

presjeka u kondenzator sastoji se iz povrine poslednjeg stupnja i perifernog
dijela pretposlednjeg stupnja. Poto kroz poslednji stupanj ne protie sva
koliina pare Gk, nego samo koliina Gz (slika 4.17), mogue je smanjiti
4.52

Parne turbine

Energetske maine

visinu posljednje lopatice, njen odnos lz/Dz i obimnu brzinu na periferiji ili
na vrhu lopatice, up. U gornjem pojasu Baumanovog stupnja koristi se
toplotni pad jednak sumi toplotnih padova donjeg pojasa tog stupnja i
toplotnog pada u poslednjem stupnju, tj. hg.p hz + hd.p. Primjena
Baumanovog stupnja kod kondenzacionih turbina omoguuje poveanje
granine snage za oko 1,5 puta, ali je njegova primjena malo zastupljena
zbog sniavanja ekonominosti protonog dijela TNP, 62,181 .

a) K-100-90 LMZ; b) K-160-130 HTZ; c) K-200-130 LMZ; d) K-300-240 LMZ;

e) K-500-240 HTZ; f) K-800-240 LMZ i K-1200-240 LMZ; g) K-500-65/3000 HTZ i
K-750-65/3000 HTZ; h) T-250/300-240 TMZ

Slika 4.16. eme strujanja pare u nekoliko izvedenih

kondenzacionih viekuinih turbina
Legenda uz sliku 4.16: 1 - meupregrija pare; 2 - separator i pregrija pare;
3 - oduzimanje pare za toplifikaciju

Na naim prostorima primijenjen je na turbinama snage 200 MW

(K-200-130 LMZ) u termoelektranama "Tuzla", TENT A, "Kosovo A" i dr.
Parne turbine

4.53

Energetske maine

3. Smanjivanje broja obrtaja sa 50 s-1 na 25 s-1 i prelazak na

etveropolni elektrini generator utie na etverostruko smanjenje
centrifugalne sile, koja djeluje na duge lopatice posljednjeg stupnja TNP
(jednaina 4.69). Naravno, to omoguava primjenu veih duina lopatica
zadnjeg turbinskog stupnja, poveanu izlaznu povrinu Fz (jednaina 4.72) i
poveanje granine snage turbine za etiri puta (jednaina 4.74).

Treba istai, da u praksi u

sluaju smanjenja broja obrtaja za 2
puta, granina snaga turbine se ne
poveava za 4 puta, kako bi to
slijedilo iz jednaine (4.74). Razlog
tome su neophodnost znatnog
poveanja
dimenzija
rotora,
kondenzatora i izlaznih dijelova
kuita TNP, pa njihova tehnologija
izrade postaje znatno oteana. Zbog
toga se duine zadnjih lopatica i
prenik stupnja kod sporohodnih
turbina poveava za oko 1,5 puta,
tabela 4.2.

Slika 4.17. Protoni dio turbine

niskog pritiska sa dvopojasnim
pretposljednjim stupnjem
(stepen Baumana)

Primjena
snienog
broja
obrtaja na 1500 o/min (25 s-1),
uglavnom se odnosi na sporohodne
turbine na zasienu paru u
nuklearnim elektranama i to za vee
snage, za sada do 1600 MW, tabela
4.2.

U zemljama koje imaju frekvenciju u elektromrei od 60 Hz,

pomenuto smanjivanje broja obrtaja primjenjuje se sa 60 s-1 na 30 s-1 (1800
o/min), to se vidi i iz tabele 4.2.
4. Uticaj materijala lopatica na graninu snagu turbine vidljiv je iz
jednaine (4.74). Odreeno poveanje te snage ostvaruje se poveanjem
dozvoljenog naprezanja na istezanje zdoz i smanjenjem gustoe materijala

4.54

Parne turbine

Energetske maine

od koje se izrauje lopatica, mat. Danas se duge lopatice TNP grade od

legure titana, koja ima gostou mat = 4,5 kg/m3, dok je gustoa legiranih
nerajuih elika 7,8 kg/m3.
Tabela 4.2. Dimenzije lopatica posljednjeg stupnja izvedenih
kondenzacionih turbina velikih snaga na pregrijanu i zasienu paru i sa
razliitim brojem obrtaja
Snaga, MW/
proizvoa
270/BBC
340/GE i Hitac.
100/LMZ
200/LMZ
220/HTZ
300/LMZ
500/LMZ
500/HTZ
500/HTZ
500/HTZ
660/Parsons
750/HTZ
800/LMZ
1000/HTZ
1200/LMZ
1200/BBC
850/GE
1100/Parsons
1160/BBC
1170/Mitsubisc.
1180/GE
1350/KWU
1360/West.h.
660/KWU
660/KWU-AEG

1000/HTZ
1300/KWU
1600/Siemens

Dz,
m

Dp,
m

Fz,
m2

Fz,
m2

usr,
m/s

up,
m/s

Ne/Fz,
MW/m2

n,
s-1

lz,
mm

Dz/lz

60

723

3,0

2,17

2,89

4,93

29,6

408,8

544,5

9,1

60

851

2,71

2,31

3,16

6,50

12,3

435,2

595,3

27,6

50

665

3,0

2,0

2,66

4,18

8,35

314,0

418,0

12,0

50

765

2,75

2,1

2,87

5.04

10,09

330,0

450,0

19,8

50

852

2,76

2,35

3,20

6,25

25,0

369,0

502,0

8,8

50

960

2,58

2,48

3,44

7,48

22,4

389,4

540,0

13,4

50

960

2,58

2,48

3,44

7,48

29,9

389,4

540,0

16,7

50

1050

2,43

2,55

3,60

8,41

33,6

400,4

565,2

14,9

50

852

2,76

2,35

3,20

6,25

50,0

369,0

502,0

10,0

50

1050

2,43

2,55

3,60

8,41

67,3

400,4

565,2

7,4

50

940

2,62

2,46

3,40

7,26

43,6

386,0

534,0

15,1

50

1030

2,45

2,53

3,486

8,19

65,5

397,2

547,3

11,45

50

960

2,58

2,48

3,44

7,48

44,9

389,4

540,0

17,8

50

1200

2,50

3,00

4,20

11,3

90,4

471,0

659,4

11,1

50

1200

2,50

3,00

4,20

11,3

67,8

471,0

659,4

17,7

50

1200

2,71

3,25

4,45

12,25

73,5

510,5

699,0

16,3

30

965

3,35

3,23

4,20

9,82

58,9

315,6

395,6

14,4

30

1320

3,17

4,18

5,50

17,33

103,8

394,0

518,0

10,6

30

1320

3,0

3,96

5,28

16,45

98,70

372,1

496,4

11,75

30

1117

3,0

3,50

4,47

11,85

71,6

329,7

421,1

16,3

30

965

3,35

3,23

4,20

9,82

58,6

304,3

395,6

20,1
16,2

30

1138

3,14

3,57

4,71

13,9

83,4

336,3

443,7

30

1117

3,02

3,37

4,49

11,85

71,6

317,5

422,9

19,0

25
25
25

1365
1500
1450

3,14
2,87
2,86

4,29
4,30
4,15

5,65
5,80
5,60

18,4
20,3
18,9

73,6
81,2
113,4

336,8
337,5
325,8

443,5
455,3
439,6

10,0
8,1
8,8

25

1365

3,14

4,29

5,66

18,4

110,4

336,8

444,0

12,36

25

1830

2,85

5,22

7,05

30,0

180,0

410,0

553,4

8,9

Parne turbine

4.55

Energetske maine

Uticaj kvaliteta materijala na graninu snagu turbine pogodno je

izraziti preko kompleksa mat/ zdoz , koji bi se nalazio u nazivniku jednaine
(4.74). to je manji odnos / za materijal radnih lopatica, vea je granina
snaga turbine. Kod do sada primjenjivanih titanovih legura, odnos /
iznosio je 12,6 kg/(m3 MPa), a za legirane elike taj odnos je 17,3
kg/(m3 MPa). Primjenom titanovih materijala mogue je poveati graninu
snagu za priblino 1,5 puta, 62 .
U literaturi 62,181 navodi se interesantan primjer za vezu izmeu
granine snage turbine i kvaliteta materijala lopatica poslednjeg stupnja.
Ako se za visokolegirani elik uzme da je zdoz =450 MPa, onda to
naprezanje definie aksijalnu povrinu Fz.
Korienjem jednaine (4.72) kod n=50 s-1, dobija se granina
vrijednost povrine Fz=8,6 m2. Usavravanjem elika za lopatice poslednjeg
stupnja TNP, ukljuujui i titanove legure, kao i poboljavanje profila
lopatica u cilju poveanja koeficijenta krs, mogue je poveati graninu
aksijalnu povrinu Fz, a time i graninu snagu turbine. Iz tabele 4.2 vidljivo
je da turbine snage 1200 MW firmi LMZ, BBC i HTZ kod 50 s-1 imaju
duine lopatica 1200 mm (legure titana), a izlaznu povrinu Fz =
11,3 12,25 m2. Vode se daljnja istraivanja sa ciljem sa se ostvari izlazna
povrina u jednom toku pare do 16 m2 kod n = 50 s-1 i time jo vie povea
granina snaga turbine.
5. Iz predhodnih jednaina za graninu snagu Ng.gr, vidi se da
odreenu ulogu ima i stepen korisnosti turbine, odnosno izlazni gubici iz.
Poveanjem izlaznih gubitaka za 50%, poveava se granina snaga turbine
za 22%.

Promjena gubitaka energije sa izlaznom brzinom c2 ima vei uticaj na

turbine sa vlanom parom kod NE. Kod gubitaka sa izlaznom brzinom
veih od 70 kJ/kg, moe se desiti da brzina c2 prekorai brzinu zvuka, pa se
ekspanzija pare odvija djelimino i izvan radne reetke posljednjeg stupnja.
Izlazna brzina c2 zavisi od dozvoljenih gubitaka energije c2 /2, koji
se, u zavisnosti od cijene goriva, definiu vremenom korienja postrojenja,
4.56

Parne turbine

Energetske maine

zatim trokovima investicionog i tekueg odravanja, kao i eksploatacionim

trokovima.
6. Specifina zapremina izlazne pare v2 odnosno gustoa te pare,
utie na graninu snagu turbine, tako da je snaga manja to je v2 vee
(jednaina 4.74). Pogoranjem ekonominosti cijelog turbinskog postrojenja
na raun pogoranja vakuuma u kondenzatoru, odnosno poveanjem pritiska
kondenzacije pk , smanjuje se spacifina zapremina pare ( 2 naravno raste)
i poveava granina snaga turbine. Ipak, na ovaj nain znatno se smanjuje
ekonominost turbinskog postrojenja, pa taj metod nije prikladan za
poveanje granine snage turbine.

Pri poveanju pritiska pk od 3,5 do 5,0 kPa, kod istih ostalih uslova,
granina snaga se poveava za 43%. Stepen korisnosti turbinskog
postrojenja smanjuje se za 0,5% kod savremenih turbina sa pregrijanom
parom i za 0,9% za turbine sa zasienom parom.
7. Dimenzije lopatica posljednjeg stupnja ne zavise samo od
naprezanja lopatica, nego je prisutno i ogranienje uslijed opasnosti od
erozije lopatica na periferiji stupnja, kao i od stepena korisnosti samog
stupnja. Kod duih lopatica poslednjeg stupnja, poveava se opasnost od
erozije, jer je vea obimna brzina na periferiji radnog kola. Stepen
korisnosti tog stupnja smanjuje se sa poveanjem duine i vitoperenja
lopatica, a posebno kada rad turbine znatnije odstupa od nominalnog
reima.

Podaci pretstavljeni u tabeli 4.2 daju dobru sliku o izlaznim

parametrima raznih vrsta turbina, pa i o dostignutom stepenu graninih
snaga turbina koje koriste pregrijanu i zasienu paru. Najvee duine
posljednjih lopatica TNP kod 3000 o/min ostvarene su sa 1200 mm (Fz=11,3
m2), dok kod turbina sa upola manjim brojem obrtaja najvea duina
lopatica iznosi 1500 mm (Fz = 20,3 m2).
Do nedavno, najvea parna turbina imala je elektrinu snagu 1500
MW, a sada je najvea parna turbina nazivne elektrine snage od 1600 MW,
neto (bruto snaga iznosi 1720 MW), proizvedena u fabrici Siemens,
Muelheim (Njemaka).
Parne turbine

4.57

Energetske maine

Turbina je namijenjena za NE Olkiluoto (Finska) sa novim evropskim

reaktorom sa vodom pod pritiskom, EPR. Navedena turbina ima slijedee
karakteristike, koje su vidljive i iz tabele 4.2:
- broj kuita turbine:
- broj kuita i izlaza pare u kondenzator:
- toplotna snaga reaktora EPR:
- stepen korisnosti NE:
- duina lopatica poslednjeg stupnja:
- aksijalna povrina jednog izlaza pare:
- ukupna povrina izlaza pare u
kondenzator:
- parametri pare pred turbinom:

1 x VP i 3 x NP;
3 x 2 = 6 (slika 4.15);
4500 MWt;
37%;
lz = 1830 mm;
Fz = 30 m2,
Fz = 180 m2;
7,8 MPa/290 0C.

NE Olkiluoto ima dimenzije mainske sale, u kojoj je smjeteno

turbogeneratorsko postrojenje, veliine fudbalskog igraliata, tj. 100 x 60 m.

4.58

Parne turbine