Yüzyilda Türk Dünyasi

uluslararas
sempozyum
bildirileri
21. YZYILDA TRK DNYASI

ULUSLARARASI SEMPOZYUMU
02 - 05 Aralk 2010 / Lefke - K.K.T.C.
BLDRLER KTABI
EkoAvrasya Yayn No: 2011/1
ISBN 978-605-87972-0-8
Ba Editr
Yrd. Do. Dr. Levent ERASLAN
Editrler
Yrd. Do. Dr. Nazm MURADOV
Dr. Elnur AAYEV
Yayn Danmanlar
Gkhan BAHECK
Gkhan GLER
Grafik Tasarm
Fatih ETN
Bask
SATA Reklam Tasarm
Basn Yayn Matbaaclk Org.
Dan. n. ve D Tic. Ltd. ti.
Arjantin Cad. Halc Sok. No: 6/1 GOP / ANKARA
Tel.: +90 (312) 468 72 82 - 83
www.satareklam.com
Birinci Bask Basm Adeti :1000
Basm Tarihi
Mart 2011

Estergon Trk Kltr Merkezi
No: 12 Keiren / ANKARA
Tel: +90 (312) 3589449
iletisim@ekoavrasya.net
www.ekoavrasya.net
Mart 2011, EkoAvrasya Yaynlar. Tm yayn haklar Avrasya Ekonomik Sosyal likiler Dernei aittir. Avrasya
Ekonomik Sosyal likiler Derneinin yazl izni olmakszn kitabn tmnn veya bir ksmnn elektronik mekanik ya
da fotokopi yoluyla veya baka herhangi bir yntem ile izinsiz basm, yayn, oaltlmas veya datm yaplamaz.
Kaynak gsterilerek akademik ve basn amal alnt yaplabilir. Eitim amal snrl oaltmalar iin izin alnmas
gerekir.
Prof. Dr. Ahmet Zeki Velidi TOGAN
iindek
iindekiler
Sunu . .........................................................................................................................................9
Dr. Hikmet EREN
Takdim........................................................................................................................................11
Prof. Dr. Ahmet Blend GKSEL
TRK DNYASININ KALB KKTCDE ATTI..................................................................................13
TRK DNYASINDA KKTCNN YER..........................................................................................19
Prof. Dr. Ata ATUN
TRK DNYASININ KALKINMASI AISINDAN KLTR EKONOMS VE ENDSTRLER LE
MEDYANIN NEM......................................................................................................................27
Prof. Dr. Nebi ZDEMR
AHMET YESEV DNCESNDE VAHDET- VCUT...................................................................41
Prof. Dr. Dosay KENCETAY
BAIMSIZLIK SONRASI AZERBAYCAN CUMHURYETNDE DEVLET YAPILANMASI, KAMU
YNETM, SORUNLARI VE ZM NERLER........................................................................47
Prof. Dr. Alikram ABDULLYEV / Dr. Mrteza HASANOLU
TRK CUMHURYETLERNDE RADKAL DN HAREKETLER (Balkanlar rnei).........................63
Prof. Dr. Ramazan BER / Do. Dr. Mehmet DALKILI
SAHPSZ ONK ADA TRKLER................................................................................................75
Prof. Dr. Cemalettin TAKIRAN
TRK KAANLIKLARINDA VE BUGNK TRK DEVLETLERNN YNETM SSTEMNDEK
GENELLEMELER.........................................................................................................................85
Prof. Dr. Olcobay KARATAYEV
ORTAK TARH VE KLTR BLNCNN OLUMASINDA KRSTALOGRAFK
MOTFLERN ROL.....................................................................................................................91
Prof. Dr. Hacali NECEFOLU
KIRIM TATAR TRKLERNN TARH VE GNCEL SORUNLARI PERSPEKTFNDE
SOSYO-KLTREL YAPISI, UKRAYNADAK ETNK BARIA KATKILARI VE TRKYEDEK
AKRABALARIYLA KLTREL LKLER......................................................................................101
Do. Dr. Okan YELOT / Dr. Sibel KILI / Burcu ZDEMR
ORTA ASYADA TARHN GNCEL POLTKALARA ETKS........................................................121

Do. Dr. Mehmet HASGLER / Yrd. Do. Dr. Mehmet Blent ULUDA
CLUB MED PROJES VE ORTADOUDA ORTAYA IKACAK MUHTEMEL GELMELERN
TRK CUMHURYETLERNE ETKLER.....................................................................................131
Do. Dr. Ulvi KESER
TRKYE - BAIMSIZ DEVLETLER TOPLULUU SERBEST TCARET BLGES........................143
Do. Dr. ule L. AKER / Do. Dr. Ahmet H. AKER
TRK DNYASINDA ETNK ATIMA TEHLKES VE NLEME YOLLARI..................................149
Do. Dr. Glim SHADIYEVA
TRK DNYASINDA ULUSAL KMLKLERN NASINDA MANAS DESTANINA SYASAL
LETM AISINDAN BR YAKLAIM.......................................................................................155
Do. Dr. Necdet EKNC
TRK DNYASI ETM BRLNDE KARDE LEHELERE AKTARILAN EDEB ESERLERN
NEM......................................................................................................................................165
Do. Dr. Gaynislam BRAHMOV
TRK CUMHURYETLER AISINDAN KKTCNN TANINMA OLGUSU VE ESASLARI................169
Do. Dr. Soyalp TAMELK
ORTA ASYADA SOSYO-EKONOMK YEN PARADGMALAR......................................................185
Do. Dr. Emine YAVAGEL / Uur NAL
TRK HALKLARININ AI YAKALAMASININ VE BRBRNE YAKLAMASININ NEML BR
ARACI: TRK DNYASI BLG BANKASI...................................................................................199
Yrd. Do. Dr. Cihan ZDEMR
TRK TASAVVUF RNDE ELFNAME - YANAMENN SENKRETK BR RNE ZERNE....211
Yrd. Do. Dr. Elmira MEMMEDOVA
TRK TASAVVUF RNDE ELFNAME - YANAMENN SENKRETK BR RNE ZERNE....231
TRK DNYASI VE TRKE RETM....................................................................................245
Yrd. Do. Dr. Ali Fuat ARICI
TRK DNYASI LEHELER RETM N ORTAK EREVE METN MODELLEMES...........255
Yrd. Do. Dr. Kemalettin DENZ / Ar. Gr. Baak UYSAL
KIRGIZSTANIN GELECENDE DI YATIRIMLARIN NEM...................................................261
Yrd. Do. Dr. Abbas KARAAALI
MAJ VE ALGI KAVRAMLARI EREVESNDE KIRGIZSTANDAN KKTCYE BAKI..................271
Yrd. Do. Dr. Elif Asude TUNCA
ZEK VELD TOGANIN TRKOLOJ MUHT I.......................................................................281
TRK DEVLET VE TOPLULUKLARI LE LKLER NELER OLDU? NELER YAPILABLR?.........293
Yrd. Do. Dr. Umut ARIK
SOYKIRIM DDASI KONUSUNDA TRK DI POLTKASI N BR NER
Yrd. Do. Dr. Necati YKAN ....................................................................................................301
TRK DNYASI SVL TOPLUM BRL ZERNE DNCELER............................................309.

TRK DNYASINDA ORTAK TARH BLNC OLUTURMA ALIMALARI..............................473

Hayat EM / Dilaver AZML
KAFKASLARDA BARIIN NNDEK ENGELLER VE ERMENSTAN..........................................317

Dr. Hasan OKTAY
HAZAR HAVZASI: ENERJ KAYNAKLARI VE EKONOMK YANSIMALARI ................................ 481

Hasan Selim ZERTEM
HOCA AHMET YESEV FELSEFES VE 21.YZYILDA TRK DNYASI YANSIMASI....................321

Dr. Fatma SNMEZ
KOSOVANIN YABANCI YATIRIM EKME POLTKALARI..........................................................489

Levent KORO
TRK DNYASINDA EKONOMK BRLNDEN BTNLEMEYE.........................................331

Dr. Ali Asker DEMRHAN
TRK DNYASI ENTEGRASYONUNDA DL VE ALFABE ORTAKLIINI GEREKLETRMEDE

MEDYANIN ROL: KIRGIZSTAN RNE.................................................................................497
Ar. Gr. Topugl NARMAMATOVA / Ar. Gr. Erdoan AKMAN
AZERBAYCAN EKONOMSNN KTSAD KALKINMASINDA ENERJ

YATIRIMLARININ ROL............................................................................................................341
Dr. Altay SMAYLOV
ORTA ASYA PAYLAILAMAYAN TOPRAKLAR...........................................................................511

Esedullah OUZ
TRK CUMHURYETLER ARASINDA EKONOMK BRLNN GELTRMESNDE

KOB`LERN ROL VE YEN BULUULUK KONSEPTNN DEERLENDRLMES..............363
Dr. ntigam BEROV
KAFKASYANIN VE TRK DNYASININ GELECE AISINDAN

TRKYE - ERMENSTAN LKLER .......................................................................................517
Araz ASLANLI
GNMZDE TRK DNYASININ ENFORMASYON BALANTILARI.......................................373

Dr. Gayana YKSEL
ORTAK TRK ENFORMASYON ALANININ, ORTAK ULUSLARARASI ENFORMASYON

TEKLATININ OLUTURULMASI VE LETM ARALARININ KURULMASI PERSPEKTF...527
Vqar Ziferolu ALYEV
21. YZYILA BALARKEN TRK CUMHURYETLERNN EKONOMK DNM ABALARI:

UYGULAMALAR, POLTKALAR VE STRATEJLER....................................................................381
Dr. Murad SGENDEROV
TRK DNYASINDA RETM STRATEJLERNN NEM.......................................................531

Gkhan BAHECK
TRK BRLNN OLUUMUNDA NAHVAN ZRVESNN NEM........................................399

Dr. Hatem CABBARLI
TRK DNYASININ ENTEGRASYONUNDA DL VE ALFABE BRL.........................................535

Davut BAYRAKLI
TRKYE - AZERBAYCAN LKLERNN PRAGMATST BOYUTU............................................405

Dr. Ali ASKER
2010 YILI AHMET ZEK VELD TOGAN YILI VE MRASI...........................................................541

Kutluhan YAZICI
TRK DNYASINDA ALFABE TARTIMALARI...........................................................................409

Dr. Ainur NOGAYEVA
DEEN AVRASYA VE ANGHAY BRL RGT: HAYALLER VE GEREKLER................549

Zharmukhamed ZARDYKHAN
YZYILIN DRAMI AZERBAYCANDA GMEN (KAKIN) SORUNU..........................................415

Dr. Sinan OAN
KUZEY KIBRIS TRK CUMHURYETNE AMBARGO NASIL DELNEBLR? .............................555

Necdet SVASLI
ANKARA - PEKN LKLER VE DOU TRKSTAN.................................................................429

Seyit TMTRK
AZERBAYCAN BASININDA K.K.T.C............................................................................................559

Rizvan GENBEROV
TRK DNYASINDA BR ETM VE DEER UNSURU OLARAK HOGR.............................441

Ar. Gr. Tazegl DEMR
MEDYA VE TRK DNYASINDA BLG TAKASI.........................................................................569

Ayfer Ik AKSU
TRKYE VE TRK CUMHURYETLER ARASINDAK DI TCARETN GELM,

SORUNLARI VE ZM NERLER.........................................................................................449
Burak BALKAN / Mustafa AKSEL
21. YZYILDA TRK DNYASI ULUSLARARASI SEMPOZYUMU PROGRAMI..........................573
TOPLUMSAL KLTREL PLATFORMDA TRK BRL.........................................................459

Ekber GOALI (YOLUYEV)
KIBRIS TRK HALKININ VAROLU MCADELESNDE BELLEKSZLEME TRK DNYASI
KAPSAMINDA TEHDTLER VE FIRSATLAR...............................................................................467
Fevzi TANPINAR
21. YZYILDA TRK DNYASI ULUSLARARASI SEMPOZYUMU SONU BLDRS................583
SUNU
Dr. Hikmet EREN
Avrasya Ekonomik likiler Dernei Ynetim Kurulu Bakan
21. yzylda Trk dnyasnn eitli alanlarda geleceine dnk tartmalarn yapld bu sempozyum, nemli bir tartma srecinin de balangcn tesis etmektedir; 21.
yzylda Trk Dnyas kresel lekte hangi rol stlenecek, kresel hegemonlarn yannda m yer alacak yoksa bizatihi hegemon olma iddiasnda m olacak?
Gnmzde Dnya zerinde 7 Trk Devleti, 13 zerk Trk Cumhuriyeti, 50 civarnda
Trk topluluu bulunmaktadr ve toplam nfuslar da 300 milyondan biraz fazladr. Trke, dnyada konuulan 5. byk dildir ve Rusya Federasyonunun Pasifik kylarndan
balayp, Orta Asya, Kafkasya, Anadolu ve Trakyay ap Orta ve Bat Avrupadaki Trklerle, ayrca az sayda da olsa Kuzey Amerikaya g etmi Trkler tarafndan anadil olarak
konuulmaktadr. Bu byk gcn kresel bir aktr olarak ynlendirici roller stlenmesi
ve buna dnk olarak hem devletlerarasnda hem de sivil toplum kurulular arasnda
nemli ve etkili stratejik projelerin yaplmas gerekmektedir. Gemi dnemlerde yaplan
yzeysel ya da etkisiz ibirlikleri yerine vizyonu olan almalarn yaplmas artk gnmzde geerli bir durumdur. Bu sempozyumun temel amac da budur. Sivil toplumdan,
devletleraras ibirliine, ekonomiden eitime birok alanda ok nemli devlet adamlar
ve bilim insanlar bu sempozyumda deerli katk ve dncelerini sundular. Varlan ortak
nokta ise, 21. yzylda Trk dnyasnn nemli bir aktr olaca ve bununda etkin, samimi ve ilevsel ibirlii ile olaca eklindedir.
21. Yzylda Trk Dnyas Uluslararas Sempozyumu
21. Yzylda Trk Dnyas Uluslararas Sempozyumunun Kuzey Kbrs Trk

Cumhuriyetinde gerekletirilmesinin en nemli sebebi Trk dnyasnn en gneyde kalan bamsz Trk Cumhuriyetinin de byle bir organizasyona ev sahiplii yapabileceini
ortaya koymaktr. Ayrca bu sempozyum neticesinde ortaya kan bilimsel bilgi, kanaat ya
da nerilerin, KKTC ve dier Trk Cumhuriyetlerinin btnlemesi srecine mtevaz bir
katk sunacan mit etmekteyiz. Gerek sempozyumda sunulan gerekse sunulamad
hlde kamuoyu ile paylalmaya layk grlen tm bildirilerin bir kitap hline getirilerek organizasyonda bulunamayan tm Trk dnyas gnlllerine ulatrlacak olmas
da son derece anlamldr. Buradan hareketle zaman, mekn ve dier sebeplerle konuma imkn veremediimiz tm uzman ve akademisyenleri bir sonraki dzenleyeceimiz
sempozyuma bekliyoruz.
Bu sempozyumun bir dier anlam da mrn Trklk davasna adayan byk dnr, Prof. Dr. Zeki Velidi Togann doumunun 120, vefatnn 40. ylnda anlmasna dnk dzenlenmesidir. Togan hocann mcadelesi ve retisi 21. yzylda Trk dnyasnn
oluumu balamnda nemli bir kaynak ilevi grecektir.
21. Yzylda Trk Dnyas Uluslararas Sempozyumunun gereklemesinde byk
katklar salayan Lefke Avrupa niversitesi Mtevelli Heyet Bakan Mehmet Zafer
ve Rektr Prof. Dr. Ahmet Blend Gksele, terifleriyle bizleri onurlandran K.K.T.C.
Cumhurbakan Sayn Dr. Dervi Eroluna, K.K.T.C. Cumhuriyet Meclisi Bakan Sayn
Dr. Hasan Bozere, K.K.T.C. Tarm Bakan Sayn Zorlu Treye, K.K.T.C. Milli Eitim Bakan
Sayn Nazm avuoluna, T. C. Lefkoa Bykelisi Sayn Kaya Trkmene, T.B.M.M.
Konya Milletvekili Sayn Mustafa Kabakya, Azerbaycan Milli Meclisi Milletvekili Sayn
Ganire Paayevaya, K.K.T.C. Cumhuriyet Meclisi Milletvekili Sayn Ahmet aludaya,
TRKSOY Genel Sekreteri Sayn Dsen Kaseinova, Tk Konseyi Genel Sekreteri
Bykeli Sayn Halil Akncya, Kbrs Trk Belediyeler Birlii Bakan Sayn Mahmut
znara, Ankara / Keiren Belediye Bakan Sayn Mustafa Aka, stanbul / Eyp
Belediye Bakan Sayn smail Kavuncuya, Uluslararas Karadeniz Hazar Denizi birlii
Vakf Trkiye Bakan Sayn Dr. smail Safiye, Ahi Evran niversitesi retim yesi Sayn
Yrd. Do. Dr. Krad Zorluya ve K.K.T.C. D Basn Birlii Bakan Sayn Fevzi Tanpnara
teekkrlerimizi sunuyoruz.
TAKDM
Prof. Dr. Ahmet Blend GKSEL
Lefke Avrupa niversitesi Rektr
Avrasya Ekonomik likiler Dernei ve niversitemiz ibirliince dzenlenen

21.Yzylda Trk Dnyas Uluslararas Sempozyumuna ev sahiplii yapmaktan byk
bir mutluluk ve gurur duyduumuzu belirtmek istiyorum. zellikle, KKTCnin yalnzla
itilmeye alld ve iki toplum liderleri arasnda balatlan mzakereler srasnda
gerekletirilen bu toplant, adadaki Trk toplumuna g katmtr, k tutmutur.
Bylesine kapsaml bir toplantnn dzenlenmesinde nclk eden Avrasya Ekonomik
likiler Dernei Bakan Hikmet Eren bata olmak zere, tm yneticilerine teekkr
etmeyi bir bor bilmekteyim.
KKTC halk, 21.Yzylda Trk Dnyas Uluslararas Sempozyumunun adada yaplmas
ile dnya zerinde yalnz olmadn grmtr. Durumu bu adan deerlendirdiimizde
bu sempozyumun nemi bir kat daha artmaktadr. Hr dnyadan soyutlanmaya allan,
ambargo altnda g gnler geiren KKTC, karde lkelerin scak ilgisi ile yllardr hasret
kald, bekledii scak ortam da bulmutur. Eminim ki, bu olay KKTC halkna moral
verecektir, evk verecektir, g verecektir, daha gl olduunu gsterecektir.
21.Yzylda Trk Dnyas Uluslararas Sempozyumuna, Trk Dnyasn temsilen
katlan akademisyen, bilim adam, gazeteci ve ilgili tm arkadalarmza iyi bir ev
sahiplii yaptmz sanyoruz. Trk dnyasnn kuaklat bu sempozyumun ilk ve
son olmayaca inancn tayorum. almalar boyunca grdmz tablo, yaadmz
coku, bylesi kucaklamalara millet olarak hasret kaldmz gereini de gzler nne
sermitir.
10
11
Burada bizi en ok mutlu eden, Trk Dnyasndan KKTCye gelenlerin yaptklar

konumalarda, KKTCnin geleceinin nasl ekillenmesi gerektii konusunda fikirleri
ortaya koymalar olmutur. Bu fikirler nda, KKTCnin uygulanan ambargodan nasl
kurtulacann da reeteleri ortaya konulmutur. Somut admlarn atlmas, adada yaayan
Trklerin devletlerinin ksa zaman iinde tannmas ve Trk Dnyas ile btnleme iine
girmesi yolunda yaplan konumalar KKTCnin geleceinin ekillenmesi asndan da
nem tamaktadr. Bu nedenle tm katlmclara ve ortaya koyduklara grlere, k
yollarna teekkr etmek istiyorum.
Burada zellikle vurgulamak istediim bir konu da Lefke Avrupa niversitesi olarak,
bundan sonra da Trk Dnyas ile ilgili yaplacak her trl almada var olacamz,
katk salayacamz, Trk Dnyasn iten kucaklamaya hazr olacamz belirtmek
istiyorum. niversite olarak Trk Dnyas ile btnlemek, etkinliklerine katk salamak
da bizler iin Milli bir grev olacaktr.
21.Yzylda Trk Dnyas sempozyumuna emei geen, sempozyuma katk
salayan, katlan ve konumalar ile KKTCnin geleceine k tutan, tm arkadalarmza
iten teekkrlerimi sunarken, yine bu sempozyumun dzenlenmesinde engin deneyim
ve abas olan Avrasya Ekonomik likiler Dernei Bakan Hikmet Eren ve ekibine sonsuz
teekkrlerimi yinelemek istiyorum.
En ksa zaman iinde yeniden bulumak ve kucaklamak dilei ile sayglarm
sunuyorum.
TRK DNYASININ KALB KKTCDE ATTI

Avrasya Ekonomik likiler Dernei ve Lefke Avrupa niversitesinin dzenledii
21. Yzylda Trk Dnyas konulu Uluslararas Sempozyum Lefkede gerekleti.
Aralarnda KKTC Cumhurbakan Dervi Erolunun da bulunduu 9 kiiye,
2010 Yl Zeki Velidi Togan Hizmet dl verildi.
Avrasya Ekonomik likiler Dernei ve Lefke Avrupa niversitesinin (LA) dzenledii 21. Yzylda Trk Dnyas konulu uluslararas sempozyum Lefkede gerekleti.
Cumhurbakan Dervi Erolu, sempozyumun alnda yapt konumada, Bizim
bugn iin gndemimizde sadece ve sadece bir antlama vardr. Ama uras da bir gerektir ki Rum tarafnn bu agresif, uzlamaz tavr karsnda Kbrs Trk halknn daha
fazla madur edilmesine izin vermeyeceiz dedi.
Erolu, Kbrs meselesinin hallinin ok uzadna dikkat ekerek, bir zaman snrlamas yaplarak, takvim konularak Kbrs konusundaki belirsizliin ortadan kaldrlmas
gerektiini syledi.
Prof. Dr. Ahmet Zeki Velidi Togan ansna dzenlenen 21. Yzylda Trk Dnyas Uluslararas Sempozyumunun alnda, aralarnda Cumhurbakan Erolunun da bulunduu 9 kii ve kurulua, Prof. Dr. Zeki Velidi Togan Hizmet dlleri verildi. Cumhurbakan Eroluna Kazak kyafeti giydirildi ve Kzlayn plaketi de takdim edildi.
Lefke Avrupa niversitesi Akll Bina Konferans Salonunda yer alan sempozyumun
alna Cumhurbakan Dervi EROLU, Meclis Bakan Hasan BOZER, T.C. Lefkoa
Bykelisi Kaya TRKMEN, Milli Eitim, Genlik ve Spor Bakan Nazm AVUOLU,
Tarm ve Doal Kaynaklar Bakan Zorlu TRE, Trkiyeden TBMM Konya Milletvekili
Mustafa KABAKI, Azerbaycan Milli Meclisi Milletvekili Ganire PAAYEVA, TRKSOY
12
13
Genel Sekreteri Dsen KASENOV, TRK Konseyi Genel Sekreteri Bykeli Halil AKINCI, Keiren Belediye Bakan Mustafa AK, Eyp Belediye Bakan smail KAVUNCU, Trk
Dnyasndan temsilciler, Kbrs Trk Belediyeler Birlii ve Gzelyurt Belediye Bakan
Mahmut ZINAR, Lefke Avrupa niversitesi Mtevelli Heyeti Bakan Mehmet ZAFER,
Rektr Prof. Dr. Ahmet Blend GKSEL ve davetliler katld.
Trk dnyasnn gereki ibirlii seenekleri, yatrm imkanlar ve entegrasyon srelerinin deerlendirildii ve 65 bildirinin sunulduu sempozyuma KKTC, Trkiye, Azerbaycan, Kazakistan, zbekistan, Trkmenistan, Krgzistan, Kosova ve Makedonyadan
bilim adamlar, milletvekilleri ve gazeteciler katld.
ERDOAN MESAJ GNDERD
Sayg duruu ve stiklal Maryla balayan sempozyuma, Trkiye Cumhuriyeti Babakan Recep Tayyip Erdoan ile baz milletvekilleri de mesaj gnderdi.
Lefke Avrupa niversitesi Rektr Prof. Dr. Gksel ve Avrasya Ekonomik likiler Dernei Bakan Hikmet Erenin al konumalarndan sonra protokol konumalarna geildi. Konumalarn sonunda Cumhurbakan Dervi Erolu, Trksoy Genel Mdr Dsen
Kaseinov, Azerbaycan Milli Meclisi Milletvekili Ganira Paayeva, Keiren Belediye Bakan Mustafa Ak, Uluslararas Karadeniz Hazar Denizi birlii Vakf Trkiye Bakan Dr.
smail Safi, Ahi Evran niversitesi retim yesi Yrd. Do. Dr. Krad Zorlu, Trksam
Bakan Sinan Ogan, Trk Dnyas Belediyeler Birlii, Trk Kzlay Derneine Zeki Velidi
Togan Hizmet dlleri takdim edildi.
EROLU: DNYADAK EKLLENMELER 21. YZYILA DAMGA VURACAK
Cumhurbakan Dervi Erolu, 21. Yzylda Trk Dnyas Uluslararas Sempozyumunda yapt konumada, sempozyumun nemini vurgulayarak, Trk Dnyasnn en
gneyinde kalan Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetinin varlnn bylesi anlaml bir sempozyumla gndeme tanmas bizi yok sayabileceklerini zannedenlere gzel bir mesaj
niteliindedir dedi.
Dnyann 21. yzylda yeniden ekillendiini, ekonomik ve siyasi geliim ve deiimlerin srdn kaydeden Cumhurbakan Erolu, yeni yeni aktrlerin, ittifaklarn ve
kar ittifaklarn ortaya ktn; BM dahil tm uluslararas kurulu ve rgtlerin grevlerinin tartldn syledi.
NATO, AB, K gibi rgtlerdeki gelimelere deinen Erolu, yle grnyor ki nmzdeki 5-10 yl iindeki ekillenme 21. yzyla damgasn vuracaktr diye konutu.
Cumhurbakan Erolu, Trk Dnyasnn ne olaca sorusunu sorarak, Adiryatikten
ine uzanan corafyada Trk olgusunun sz konusu olduunu ancak rk olmadklarn
kaydetti. ada deerlere sk sk bal olduklarn fakat kimlik ve aidiyetlerini de unutmadklarn vurgulayan Erolu, Atatrkn ifade ettii gibi yurtta bar, dnyada bar
iin katkda bulunan her ulusa, her devlete sayg duyduklarn belirtti.
Ayn saygy kendilerine ve Trk devletlerine de beklediklerini ifade eden Dervi Erolu, Kbrs Trk halknn varolu mcadelesini zetledi ve bugnlere gelmenin kolay olmadn anlatt. KKTC kurulurken ortakla kaplar kapatmadklarn ancak bugne kadar bu
14
iyi niyetlerine kar taraftan olumlu yant verilmediini, mzakerelerin halen srdn
dile getiren Cumhurbakan Erolu, 18 Kasmda New Yorkta gerekleen l grmenin sonucundan memnun olduklarn yineledi.
MESELENN HALL OK UZADI ZAMAN SINIRLAMASI YAPILMALI
Erolu, yle devam etti:
Sayn Genel Sekreterin Ocak sonunda Cenevrede tekrarlanacak l grmeye
kadar kendi aramzdaki mzakereleri sklatrmamz arsna, ele alnmakta olan konularla ilgili tutumlarmz belirginletirme, uzlatmz, uzlaamadmz konular not
etmemiz istemine biz olumlu bakyoruz.
Bize gre Kbrs meselesinin halli artk ok uzamtr. Bir zaman snrlamas yaplarak,
takvim konularak Kbrs konusundaki belirsizlik ortadan kaldrlmaldr.
Biz Trk taraf olarak Kbrstaki gereklere dayal bir anlamann bir an nce imzalanmasndan ve referandumlarla iki halkn onayna sunulmasndan yanayz. Eer RumYunan ikilisi de bu anlayla hareket ederse 2011 ylnn ilk alt ay iinde bir antlamaya
varlmas mmkndr.
Cumhurbakan Erolu, Kbrs Trk halknn istenci ve hedefinin belli olduunu ifade
ederek, bunlar kendi kendini ynetmek, egemenliini korumak, iki blgeliliin devam,
1974 sonras oluan sosyo-ekonomik yapnn darmadan edilmemesi, gven iinde yaayabilmek iin Anavatan Trkiyenin etkin ve fiili garantisinin devam olarak sralad.
Rum tarafnn aklamalarnn yanl olduunu, gerekleri hala anlamadklarn kaydeden Cumhurbakan Dervi Erolu, Rumlarn Kbrsl Trklerden Yunan Devletine
dntrdkleri Kbrs Cumhuriyetine geri dnmelerini, Rum egemenliini kabullenmelerini, en nemli yerleim birimlerini almay, 1974 sonras oluan iki blgelilik ve bu balamda Kuzeyde meydana gelen sosyo-ekonomik yapy darmadan etmeyi ve bir ksm
KKTC vatanda hakknda sz sahibi olmay istediini anlatt.
RUM TARAFI BU KAFAYLA GDERSE
Cumhurbakan Erolu, Rum taraf bu kafayla giderse, bir anlamaya varlmasnn
mmkn olmayabileceini; ne Anavatan Trkiyenin ne de Kbrs Trk halknn sz konusu Rum isteklerine evet diyebileceini syledi. Erolu, yle konutu.
Peki ondan sonras ne olur? Bizim bugn iin gndemimizde sadece ve sadece bir
antlama vardr. Ama uras da bir gerektir ki Rum tarafnn bu agresif, uzlamaz tavr
karsnda Kbrs Trk Halknn daha fazla madur edilmesine izin vermeyeceiz.
Bu maduriyetin giderilmesi iin, oktan hak ettiimiz bir ekilde uluslararas alandaki yerimizi alabilmek iin, Rum-Yunan ikilisinin izolasyon ve ambargolarndan kurtulmak
iin Anavatanmz Trkiye ve inallah dier Trk devletlerinin, slam lkelerinin hatta ve
hatta baz batl lkelerin de anlay ile almalarmz gayretlerimizi younlatracaz.
Erolu, Trk dnyasnn fikirde, inanta bir olursa dertlerini aabileceini, birbirinin
derdiyle benim derdim diye ilgilenilmesi halinde gl bir birlik kurulabileceini syledi.
15
HASAN BOZER
Cumhuriyet Meclisi Bakan Hasan Bozer ise, Trk dnyasnn birliine ok inanan
ve bu lky grmek isteyen biri olduunu vurgulayarak, sempozyumu da bu amala bir
kilometre ta grdn ifade etti.
Dnyada adalet yok, gl olan hakl kyor diyen Bozer, Kbrs Trk halknn bunu
ok yaadn belirtti. Trk dnyasnn daha gl olmas iin birlik olmas gerektiini,
Avrupadakilerden eksik bir ey bulunmadn kaydeden Meclis Bakan Bozer, ayn eyin slam dnyas iin de geerli olduunu syledi.
Bozer, 57 slam devleti bulunduu halde yeterli etkinliin salanamadn; haklarn
korunmas iin daha gl olmak gerektiini ifade etti.
ZORLU TRE
KKTC Babakan rsen Kk adna konuan Tarm ve Doal Kaynaklar Bakan Zorlu Tre, Trk dnyasnn kendilerini heyecanlandrdn, demir perde dneminde bunu
sylemenin zor olduunu kaydetti.
Tre, lise rencisiyken okuduu Zeki Velidi Togann kitaplarndan heyecan duyduunu, Trk dnyasnn bir, iri ve diri olacan, kopanlarn kendi kiiliklerini bulamadn
belirtti.
Milli deerlerden uzak kalan halklarn geleceini emperyalist kltrler belirler diyen
Tre, gemite Kbrsta bulunacak zmn Amerikann karlarn koruyacan syleyen bir Amerikal yetkiliyi eletirerek, Trk dnyasnn karlarn neyin koruyacan
sordu ve en byk gcn Trk birlii olduunu syledi. Tre, Azerbaycan Trk, Bulgaristan Trk gibi ifadeleri anmsatt ve nne hibir corafya ad konulmadan herkesin
Trk olduunu savundu.
NAZIM AVUOLU
Milli Eitim, Genlik ve Spor Bakan Nazm avuolu ise, Trk dnyasn bir araya getiren bylesi bir sempozyumun KKTCde yaplmasnn ans olduunu belirterek,
Kbrsn tarihsel sreciyle ilgili bilgiler aktard.
avuolu, bugn KKTCde konuma imkan bulunuyorsa bunun Anavatann varl
ve Trklk inanc sayesinde olduunu belirterek, Trk kltr ve tarihinin gelecek kuaklara aktarlmas gerektiini syledi.
Trk dnyasnn KKTCye desteinin ok nemli olduunu ifade eden Nazm avuolu, sempozyumun Lefke Avrupa niversitesinde yaplmasnn destein artarak sreceini gsterdiini belirtti ve Hepimiz Trkz ve kardeiz, bunu kimse deitiremez
dedi.
MUSTAFA KABAKI
Trkiyeden Konya Milletvekili Mustafa Kabak ise, Trk dnyasnda birliin nemini
vurgulayarak, derdi olan insanlara ihtiya bulunduunu syledi. Kabak, bir gn Trk
dnyasnn ortak kltr kitab kmasndan mutluluk duyacan kaydetti.
16
GANRE PAAYEVA
Azerbaycan Milli Meclisi Milletvekili Ganira Paayeva ise, Kuzey Kbrsta kendilerini
misafir deil, zvatanlarndaym gibi hissettiklerini belirterek, Trk devletlerinin glenmesinin yolunun birlik ve dayanmadan getiini vurgulad.
Paayeva, tm sorunlara benim sorunum diye yaklalmasn isteyerek, aksi halde
baarl olunamayacana iaret etti.
Trk dnyasnn ortak tarihinin yazlmasn ve okullarda okutulmasn isteyen Ganira Paayeva, niye Azerbaycan KKTCyi tanmad? sorusuyla sk sk karlatklarn da
belirtti ve Karaba sorunu yznden Rusya ve Bat lkelerinin byk basks altnda olduklar iin tanyamadklarn anlatt. Paayeva, Karabada bir milyon insann evine dnemediine iaret ederek, Kbrsl Trkleri sevmediklerinin dnlmemesini istedi ve en
iyi kendilerinin anladn, her zaman Kbrs Trk halknn yannda yer aldklarn syledi.
HALL AKINCI
Trk Dili Konuan lkeler birlii Konseyi Genel Sekreteri Halil Aknc ise, sempozyum iin KKTCnin seilmesinin anlaml ve isabetli olduunu belirtti. Konsey hakknda
bilgiler aktaran Aknc, konseyin Trk devletleri arasnda kurulan ilk siyasi rgt olduunu ifade etti.
DSEN KASENOV
TRKSOY Genel Sekreteri Prof. Dsen Kaseinov, bir ay nce de Yakn Dou niversitesinde Dede Korkutla ilgili sempozyum dzenlendiini belirterek, bunlarn Kuzey
Kbrsn eitim adasna dnmesine yardm edeceini syledi. Kaseinov, TRKSOYun
almalar hakknda bilgiler aktarrken, Avrupada da etkinlikler dzenlediklerini ve
Nevruzu gelecek yl BM Genel Kurulunun yaplaca dnemde New Yorkta kutlamak
iin giriimlerinin srdn bildirdi.
MUSTAFA AK
Ankaradan Keiren Belediye Bakan Mustafa Ak ise, Trk d politikasnn yeni bir
vizyona kavutuu bugnlerde her kuruma grev dtn ifade ederek, belediye bnyesinde d ilikiler mdrl ve Trk dnyas masas kurduklarn anlatt. Gzelyurt
Belediyesiyle de karde belediye olduklarn kaydeden Ak, gzel eyler yapmak iin altklarn vurgulad.
SMAL KAVUNCU
Trk Dnyas Belediyeler Birlii Bakan Vekili smail Kavuncu ise, 2010un Zeki Velidi
Togan Yl ilan edildiini belirterek, sempozyumun sonularnn Trk dnyasna hayrl
olmasn diledi. Kavuncu, birlii hakknda bilgiler verirken, Trk dnyas zincirindeki halkalar bir araya getiren ok nemli bir oluum diye niteledi.
MEHMET ZAFER
Lefke Avrupa niversitesi Mtevelli Heyeti Bakan Mehmet Zafer, kresellemenin
ok iyi ynetilmesinin ve gelecein grlerek planlama yaplmasnn nemini vurgulad.
Zafer, sempozyumun yllardr dnyadan izole edilen KKTCnin tannmasna katks olmasn diledi.
17
AHMET BLEND GKSEL

Lefke Avrupa niversitesi Rektr Prof. Dr. Ahmet Blend Gksel de, Lefke Avrupa
niversitesinin ev sahipliinde Trk dnyasnn 21. yzyl sorunlarnn tartlmasndan
gurur duyduklarn belirterek, iletiim ve ulam teknolojisinin olanaklarnn dnyay ky
haline getirirken, blgesel ibirliklerinin arttna iaret etti.
Sempozyumla ilgili bilgiler veren Gksel, sempozyumun blgeye ve dnyaya yeni
ufuklar amasn diledi.
HKMET EREN
Avrasya Ekonomik likiler Dernei Bakan Hikmet Eren ise konumasnda, Trk
dnyasnn en gneyinde kalan KKTCde yaplan sempozyumun, KKTCnin Trk dnyasna entegrasyonu iin nemli; Trk cumhuriyetlerinin KKTCyi tanmas uralarna da
katk olduunu syledi.
Eren, Kbrs Trk halknn varolu mcadelesine katk iin yola ktklarn belirterek,
i dnyasnn katksnn ne olaca sorusuna da yant bulacaklarn kaydetti.
Sivil toplum rgtlerinin lobi almalarnn nemine dikkat eken Hikmet Eren, Biz
gelecein Trk dnyasna giden yolun, eitim ve bilimden getiine inanyoruz. Bu sempozyumu LAde yaparak da bunu gsterdik diye konutu.
LK OTURUM: TRK DNYASI VE KKTC
Konumalarn ve plaket takdiminin ardndan verilen aradan sonra sempozyumun birinci oturumuna geildi. Trk Dnyas ve KKTC konulu oturumda KKTC, Trkiye, Azerbaycan, Kazakistan, zbekistan, Trkmenistan, Krgzistan, Kosova ve Makedonyadan
akademisyenler bildiriler sundu.
Sempozyumun dier oturumlarnda Eitim ve Tarih Odakl likiler, Sosyo-Ekonomik ve Ynetsel likiler, Siyasi ve Diplomatik likiler Kresel Kriz - Yatrmlar
ve Sektrel likiler, Sosyal ve Kltrel likiler, Sivil Toplum Kurulular ve Dil ve
letiim Odakl likiler balkl konular ilendi dzenlendi.
Girne Merit Hotelde yaplan kapan resepsiyonunda sempozyum sonu bildirgesinin okunmasyla program sona erdi.
TRK DNYASINDA KKTCNN YER

Prof. Dr. Ata ATUN
Yakn Dou niversitesi retim yesi, SAMTAY Vakf Aratrmac Yazar
GR
Bu sempozyumun amac, paras olduumuz Trk Devletlerini kaynatrmak, aralarndaki i birliini arttrmak ve G Birlikten Doar ataszmze uygun olarak tm
Trk Devletlerinin, zerk Cumhuriyetlerin, Muhtariyetlerin ve Trk Topluluklarnn tm
olanaklarn bir at altnda iyi bir organizasyonla toplayarak, Trk Ulusunu dnya zerinde ok daha salam ve sz sahibi bir konuma getirmektir.
Kbrs Trk Halk, 1960 Kbrs Cumhuriyeti Anayasasna1 gre Cumhuriyetin Orta
ve Halk2 olarak uluslararas belgelerde kaytlara gemiken, Rumlarn adaya tmyle
hkim olmak lkleri dorultusunda yllardr aznlk haline getirilmeye ve Kbrs adas
zerindeki haklarndan vazgeirilmeye allmaktadr. Birlemi Milletler ve BM Gvenlik Konseyi bu ama dorultusunda yllar iinde Kbrs Trklerini dnyadan izole edecek
acmasz kararlar almtr.
Gnmzde gelinen aamada, Trkiye ile ok sk bir ibirlii ve Trkiye D Politikasnn Trk Dnyasna ynelik politikalarna sadk kalnarak belirlenecek KKTC D Politikas, KKTCnin yllar nce BM kararlar ile iine itildii izole edilmilik konumundan
kabilmesinin tek yolu olacaktr.
1 C
YPRUS, Presented to the Parliament by the Secretary of State fot eh Colonies, the Secretary of State for Foreign Foreign
Affairs and Ministry of Defence by Command of Her Majesty, Temmuz 1960, Printed at the Printing Ofgiice of the
Cyprus Republic
2 Dr. Hugo J. Gobbi, Contemporary Cyprus, S.18, ISBN 965 333 027 6
18
19
Bu bildiri, KKTCnin dnyadaki ve Trk Dnyasndaki yeri ile Trk Dnyasndaki gelimeleri ve KKTCnin bu gelimeler iindeki yerini ve yklenebilecei grevlerini aratrmak hedefini gtmektedir.
1834 ylnda adaya sahip olmay d politikalarnn 1. srasna koyan ngiliz Hkmeti,
bu frsat 1878 ylnda yakalam ve aradan iki asr gemene ramen hala daha ada zerindeki haklarn Garantr olarak hukuksal erevede, sleri ile de fiilen srdrmektedir.
Kbrsl Trklerin Var Olu Sreci

Kbrsl Trkler, 21 Aralk 19633 tarihinde Kbrsl Rumlar tarafndan adann tamamen ele geirilmesi ve Yunanistana balanmas amac ile balatlan saldrlar ve on bir
yl Kbrsl Trklere acmaszca uygulanan Soykrm sreci4 iinde var olabilmek iin
mthi bir mcadele verdiler. Tm basklara, silahl saldrlara, ekonomik ambargolara,
paraszla, isizlie ve kstlanan hrriyetlerine ramen;
28 Aralk 1967 tarihinde Geici Trk Ynetimi5ni,
21 Nisan 1971 tarihinde Trk Ynetimi6ni,
Kurmay baararak devlet olmak yolundaki ilk admlarn attlar ve 1963-1974 yllar
arasnda yaanan Karanlk Yllar sreci iinde bundan da en ufak bir taviz vermediler.
Avrupa Birlii ise bu olana 1 Mays 2004 tarihinde ele geirmi ve tek tarafl ald
bir karar ile adann tmnn Avrupa Birlii topra olduunu aklamtr.
1974 ylna dek byk bir zveri ve direni ile devam eden mcadele, 20 Temmuz
1974 tarihinde gerekleen Mutlu Bar Harekat ile mekan ve ekil deitirdi.
Kbrsl Trkler;
1 Ekim 1974 tarihinde Otonom Trk Ynetimi7ni,
13 ubat 1975 tarihinde Kbrs Trk Federe Devleti8ni,
15 Kasm 1983 tarihinde de Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti9ni,
Kurarak adm adm devlet olmak aamasn tamamladlar ve dnya zerindeki yerlerini aldlar.
Soykrm yllar iinde balayan bu aba, direni ve var olma mcadelesi, 15 Kasm
1983 tarihinde de Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetinin ilan ile devlet olmak aamasn
tamamladktan sonra 18 Kasm 1983 tarihinde Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi tarafndan alnan 54110, 55011 ve benzeri kararlarla yok saylmaya allm ve ar ambargolar ile dnyadan izole edilmek istenmitir.
Bu basklar halen daha devam etmektedir.
Adann Stratejik Konumu
Adann bykl ve Dou Akdeniz iindeki konumu, Orta Dou kylarn kontrol
edici ve Orta Dou ile Avrupa arasndaki deniz yolunun ikmal yeri nemini tamaktadr.
Bu nedenle tarih boyunca 13 ayr hkmranlk12, geen asrlar iinde aday kendi topraklarna katarak adaya ve blgeye hkim olmulardr.
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
20
Zenon Stavrinides, The Cyprus Conflict, S.56, Loris Stavrinides Press, 1975, Nicosia, Cyprus
Reat Akar, Denkta Makariosu Anlatyor, S.20 ve S.45, 1978, Halkn Sesi Matbaas, Lefkoa, Kbrs
Ata ATUN, Kbrs Antlamalar, Planlar ve nemli BM, AB Kararlar, Cilt I, S.228, SAMTAY VAKFI Yayn, 2007, Mausa, KKTC.
A.g.e., S.230
A.g.e., S.230
A.g.e., S.256
Ata ATUN, Kbrs Antlamalar, Planlar ve nemli BM, AB Kararlar, Cilt II, S.1, SAMTAY VAKFI Yayn, 2008, Mausa, KKTC.
A.g.e., S.2 (Trke evirisi)
A.g.e., S.5 (Trke evirisi)
Ata Atun, Names of the Locations of Cyprus Lost in the Depths of 2500 Years of History, ISBN 975 6653 159
Trkiye Cumhuriyeti, 1878 ylnda ngilizlerle yapt kira anlamasndan sonra

mlkiyeti kendisinde kalmak kayda ile aday ngilizlere kiralam, 1.ci Dnya savandan sonra da 24 Temmuz 1923 tarihinde altna imza koyduu Lozan Anlamas13 ile de
sadece adann statsnn deimesi zerindeki yasal haklarn14 koruyarak adadaki
ngiliz Hkmranln tanmtr. Ada zerindeki bu zel hakk kendisine, 1960 Kbrs
Cumhuriyetinin kuruluunda Garantrlk Haklarn15 kazandrm, 1974 ylnda da adadaki stat deiiklii sonrasnda yasal mdahale yetkisini16 vermitir.
Ada zerinde u anda ayr siyasi oluumun sz hakk bulunmaktadr. Egemen
sleri ile ngilterenin, Kbrs Rum Cumhuriyeti ile Avrupa Birliinin ve Kuzey Kbrs Trk
Cumhuriyeti ile de Trkiyenin.
Her nn de adadaki haklarndan vazgemek gibi bir dncesi veya bu ynde
ileriye dnk bir stratejisi yoktur.
Avrupa Birliinin Stratejisi
Adann gney yarsnda yer alan Kbrs Rum Cumhuriyeti 1 Mays 2004 tarihinde Avrupa Birliine katlarak, Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti (KKTC) zerinde ikinci bir bask
unsuru oluturmak giriimlerini balatmtr.
1 Mays 2004 tarihi itibari ile de adann tamam AB tarafndan tek tarafl olarak yelik
kapsamna alnm17 ve KKTCnin hkmran olduu kuzey topraklar AB mktesebatnn
geerli olmad blge olarak ilan edilmitir. Hukukun stnlne, uluslar aras hukuka
nem verdiini vurgulayan AB ve Rum taraf, 1959-1960 Zrih ve Londra Antlamalarn18 ve Trkiyenin Garantrln unutmu gzkmekte ve yok saymaktadr.
Gerek Kbrs Rum Cumhuriyetinin, gerekse de Avrupa Birliinin hedefi, bu basklar
ve uygulanan izolasyonlarn olumsuz etkileri ile Kbrs Trk halkn yldrmak, dnyadan
koparmak ve KKTC devletinin de yklmas suretiyle Adann tmnde Rum Egemenliinin tekrar kurulmas ve adann tamamen AB ynetimine gemesidir.
Trk Dnyasndaki Yeni Oluumlar
Kbrsta bu olaylar yaanrken, 1987 ylnda Mihail Gorbaovun Sovyet Sosyalist
Cumhuriyetler Birliinde balatt Glasnost ve Perestroyka, Trkesi ile de yeniden
yaplanma ve alma kararyla uzun yllardr Rus basks altnda yaayan Trk asll
13
14
15
16
17
Lozan Sulh Muahedenamesi, 1942, TBMM Matbaas, Ankara, Trkiye

A.g.e.,Madde 16 tutanaklar.
CYPRUS, S.86
CYPRUS, S.88
Protocol 10, (Trke evirisi), Ata ATUN, Kbrs Antlamalar, Planlar ve nemli BM, AB Kararlar, Cilt II, S.311, SAM TAY VAKFI Yayn, 2008,
Mausa, KKTC.
18 Ata ATUN, Kbrs Antlamalar, Planlar ve nemli BM, AB Kararlar, Cilt I, S.52 ve 53, SAMTAY VAKFI Yayn, 2007, Mausa, KKTC.
21
Azerbaycan, Kazakistan, Krgzistan, zbekistan ve Trkmenistan19 gibi devletler bamszlklarn kazanrken, Gagauz yeri20, Balkar21, Altay22 gibi yerler de zerklik, otonomi
veya muhtariyet kazandlar.
Gnmzde Dnya zerinde 7 Trk Devleti, 13 zerk Trk Cumhuriyeti 50 civarnda
Trk topluluu bulunmaktadr ve toplam nfuslar da 300 milyondan biraz fazladr.
Trke, dnyada konuulan 5. byk dildir ve Rusya Federasyonunun Pasifik kylarndan balayp, Orta Asya, Kafkasya, Anadolu ve Trakyay ap Orta ve Bat Avrupadaki
Trklerle, ayrca az sayda da olsa Kuzey Amerikaya g etmi Trkler tarafndan anadil
olarak konuulmaktadr.
Trkiyenin ve Trk Devletlerinin konumu
Trkiye Cumhuriyeti, 21. Yzylda gsterdii ekonomik performans ile kendisini
dnyann en byk 15. Ekonomisine ve Avrupann da 6. Byk ekonomisi konumuna
tarken, politik gc ve uluslararas sz sahiplilii de ayn oranda ykseli gstermitir.
Askeri gc, dnya zerinde aksamasz lojistik destek olanaklarna sahip snr tesi harekat yapabilen 4 lkeden birisi konumundadr.
Gnmzde Balkanlarn, Orta Dounun ve Kafkaslarn tartmasz lideri Trkiye
Cumhuriyetidir.
Orta Asyada geen asrn sonunda bamszlklarn ilan eden Azerbaycan, Kazakistan, Krgzistan, zbekistan ve Trkmenistan yllar iinde bamsz olmann getirdii zorluklar ve yeniden yaplanmay yava yava tamamlamlar ve her biri salam bir ekilde
kendi ayaklar zerinde duran, skntlarn atlatm lkeler konumuna gelmilerdir. Sre
iinde ie dnk yaplama almalarnn bir ksm gnmzde artk da doru ynelmi, d ilikiler genel politikann tesinde bir seyir izlemeye balamtr.
Trkiyenin dnya zerindeki yeni konumu23, Trk Devletlerini ve bamszlklarn
ilan edememi Trk halklar ile topluluklarn bir araya toplayabilme seviyesine karken,
Azerbaycan, Kazakistan, Krgzistan, zbekistan ve Trkmenistann bamsz olabilmek
srecinde attklar salam admlar ve geldikleri konum, hibir d lkenin ba ve basks
altnda kalmadan kendi balarna hareket etme gcn kendilerine kazandrmtr.
Dnya zerindeki Bloklamalar
1987de SSCBnin dalmas ile balayan tek kutupluluk 21. Yzyln balarnda
bu dngden karak gnmzde hzl bir ekilde olmasa da yava yava belli bir ku19 Azerbaycan, Kazakistan, Krgzistan, zbekistan ve Trkmenistan Devletlerinin sralamas, herhangi baka bir kstas
dikkate alnmadan sadece Alfabetik olarak yaplmtr.
20 Gagouzlar Ortodoks Hristiyan kkenli etnik Trklerdir. 11. yzylda Balkanlara g eden Gagouzlar Ortodoks
Hristiyanln kabul etmiler daha sonra Osmanl ynetimi altnda kalmlardr. 18. ve 19. yzyllarda Balkanlarda
balayan ve bamsz olma hedefini gden hareketler srasnda Bulgarlarn basksna dayanamayan Gagouzlar,
1750-1846 yllar arasnda Tuna rma zerinden Rusyaya g etmiler ve Tuna blgelerine (1769-1791) ve
Besarabyaya (1801- 1812) yerlemilerdir. http://www.turkcebilgi.com
21 Kafkasyann dalk kesiminde Rusya Federasyonuna bal zerk Trk Cumhuriyeti. http://www.turkcebilgi.com
22 Altay Cumhuriyeti, Asyann tam merkezinde Sibirya ormanlar, Kazak bozkrlar ve Moolistan yar llerin kesitii
kavakta yer alan dalk blgedir. http://www.turkcebilgi.com
23 http://www.stratfor.com/analysis/20090121_turkey_opportunity_regional_leadership
22
tuplamaya veya gruplamaya doru ynelmitir. ABD, Meksika ve Kanada ile Kuzey
Amerikada bir grup olutururken24, Avrupa Birlii25 Avrupada, angay birlii rgt26
(angay Altls) Asyada, Afrika Birlii27 Afrikada ve slam Konferans rgtleri28 de slam lkeleri iinde kendi gruplarn oluturmaya balamtr.
Trk Dnyasnda mevcut 7 lkenin ve 13 zerk Trk blgesinin oluturmak iin giriimlerini balatt Trk Dnyas adl Avrupa Birlii benzeri gibi oluum, dnya zerinde gerek ekonomi, gerekse de nfus bakmnda etkili bir grup veya blok olacaktr.
Trk Dnyas
2010 yl ierisinde imzalanarak faaliyete geen Trk Konseyi29 projesi, Kazakistan
Cumhuriyetinin etkisi ve destei ile gereklemitir.30 zal31 ve Demirel32 dnemlerinde
aabeylik yaktrmas ile ynlendirilen Trk Dnyas ideali, gelinen noktada Eitler
aras ilikilerde en yksek entegrasyon amacna ynelmitir.33
Trk Dili konuan lkeler arasnda Nahvanda imzalanan anlama ile lkeler arasnda ibirliini kurumsallatrma iradesi ortaya konduktan sonra, Trk Dili Konuan
lkeler Zirvesi 15 Eyll tarihinde stanbulda yaplm ve Trk Devletleri arasndaki politik, ekonomik, ticari, kltrel, sportif ve sosyal balarn kurumsallatrlmas ynnde
ciddi admlar atlmtr.
Bu ciddi ve katlmc lkeler tarafndan benimsenen admlarn hedefi Trk Devletleri
birliini uzun mrl olmasn salayacak kstaslarla, salam temeller zerine kurarak
yaama geirmektir.
Trk Devletlerinin katldklar Kurulular
Trk Devletleri bireysel olarak, blgesel komular ve iyi ilikiler iinde olduklar devletlerle idari ynden nemli pozisyonlarda yer aldklar kurulular iinde grev almaya
balamlar ve bulunduklar blgeler iinde de sz sahibi konumuna gelmilerdir. 19922010 yllar arasnda Trk Cumhuriyetleri arasndaki ibirliinin kurumsal ereveye
oturtulmas ynnde aba sarf edilmitir.
Conference on Interaction and Confidence Building Measures in Asia (CICA) yani
24 The North American Free Trade Agreement (NAFTA) 1989, Kuzey Amerika lkeleri Serbest Ticaret Anlamas
25 Avrupa Birlii, 1992. Avrupa Birliinin temelleri 1951 ylnda, alt lkenin katlmyla oluturulan Avrupa Kmr ve elik
Topluluuna ve 1957 Roma Antlamasna dayanmaktadr.
26 anghay birlii rgt (Shanghai Cooperation Organization) adn rgtn ilk topland yerden -anghay- almaktadr.
in Halk Cumhuriyeti, Rusya, Kazakistan, Krgzistan ve Tacikistann 1996da ylnda oluturduklar yaplanma
anghay Belisi olarak anlyordu. Bu rgt 2001de zbekistann katlmyla ye saysn altya kartt.
27 Afrika Birlii, Afrika lkelerinin tek at altnda topland kurulutur. 1963 ylnda kurulan 2002de bu ad alan rgtn temel amac Afrika
lkeleri arasnda dayanma ve ibirliini artrmak olan ve merkezi Addis Ababa olan rgttr. Fas hari Afrika ktasnda bulunan tm lkeler bu
birlie yedir.
28 slam Konferans rgt ( Organization of the Islamic Conference) Eyll 1969 tarihinde Fasn bakenti Rabatta toplanp, slam
lkelerini
ats altnda toplamak zere kurulan 57 yeye sahip, Avrupa Konseyi veya Birlemi Milletler gibi uluslararas hukuk tzel kiiliini haiz bir
uluslararas tekilattr.
29 1992 ylndan beri belirli aralklarla gerekletirilen zirvede Trk Dnyasnn sorunlar gndeme getirilmektedir. 3
Ekim 2009 Nahcivan Anlamasyla daimi sekreteryas kurulmu ve ad Trk Konseyi olmutur. http://tr.wikipedia.org/wiki/T%C3%BCrk_Dili_
Konu%C5%9Fan_%C3%9Clkeler_Zirvesi
30 Kazakistan Trkiye likilerinin Mkemmelliinde nemli Bir Tespit Noktas: CICA ya da AGK, Dr. Krat Zorlu, 21.
YZYIL Aralk 10 Say: 24 , sayfa 61
31 Turgut zal, Trkiye Cumhuriyetinin 8. Cumhurbakan
32 Sleyman Demirel, Trkiye Cumhuriyetinin 9. Cumhurbakan
33 A.g.e., S.61
23
Asyada birlii ve Gven Artrc nlemler Konferansnn (AGK) 7-9 Haziran 2010
tarihleri arasnda stanbulda yaplan 3. Zirve Toplantsnda Dnem Bakanl Trkiyeye
gemitir. Blgenin zgrleme, tek kutuplu dnyadan uzaklama ve istikrar salama
temelinde gelitirilen CICAnn Genel Sekreterlii, 2002de gerekletirilen ikinci zirvenin ardndan Almatda kurulmutur. Yine 25 Austos 2008 tarihinde, Kazakistann eski
Bakenti Almatda, CICA ye Devletleri Dileri Bakanlar seviyesinde nc Zirve
Toplants gerekletirilmitir. Bu zirvede Azerbaycan, Afganistan, Msr, srail, ran, Kazakistan, Krgzistan, in, Moolistan, Pakistan, Filistin, Rusya Federasyonu, Tacikistan,
Tayland ve Trkiyeden temsilciler katlmlardr. Zirvede CICAya rdn, Birleik Arap
Emirlikleri ve Katar gzlemci olarak yerlerini almlardr.
KKTC ve Trk Dnyas
Kbrs sorununun zn, Kbrs Trk Halknn ayr bir halk olup olmad konusu oluturmaktadr. Kbrsl Trkler hibir zaman aznlk olmay kabul etmemilerdir ve etmeyeceklerdir de. Dnyada baz toplumlar verdikleri mcadele ile aznlk olmaktan karak ayr
bir halk haline gelebilmilerdir. Kosova34 ve Dou Timor35 bunun en gncel rnekleridir.
Kbrs Trk Halk ise 1960 Kbrs Cumhuriyeti Anayasasna gre Cumhuriyetin Orta36 ve Halk olarak uluslararas belgelerde kaytlara gemiken, Rumlarn adaya tmyle hkim olmak lkleri dorultusunda yllardr aznlk haline getirilmeye37 ve Kbrs
adas zerindeki haklarndan vazgeirilmeye allmaktadr.
Bu dorultuda Kbrsl Trklerin varolu mcadeleleri srecinde devlet olmak yolunda
attklar her adm, srarl bir ekilde Birlemi Milletler ve BM Gvenlik Konseyi tarafndan
yok edilmeye allm38 ve bu amala da, Kbrsl Trkleri dnyadan soyutlamaya ynelik
acmasz kararlar39 alnmtr.
Gnmzde gelinen aamada, Trkiye ile ok sk bir ibirlii ve Trkiye D Politikasnn Trk Dnyasna ynelik politikalarna sadk kalnarak belirlenecek KKTC D Politikas,
KKTCnin yllar nce BM kararlar ile iine itildii izole edilmilik konumundan kabilmesinin tek yolu olacaktr.
SONU
Trkiye-AB ilikilerinde, mzakerelerin tamamlanabilmesi iin adann Rum-Yunan-AB
lsnn arzularna uygun olarak ekillenmesi dorultusuna Trkiyeye bask yaplmaya
allmakta, Kbrs konusunda tavizler vermesi ve ada zerindeki haklarndan vazgemesi
istenmektedir.
Bu stratejinin olumsuz etkileri ile KKTCnin izolasyonlarla iine sokulmak istendii yalnzlktan, bir Trk Devleti olarak KKTCnin Trk Devletleri ile kuraca her tr, ok ynl
34
35

36

37
38
39
24
Kosova 17 ubat 2008 tarihinde tek tarafl olarak bamszln ilan etti. http://tr.wikipedia.org/wiki/Kosova
Dou Timor Gneydou Asyann Katolik ounluklu nfusuna sahip 2 devletinden biri olup 20 Mays 2000de bamszn ilan etmitir.
http://tr.wikipedia.org/wiki/Do%C4%9Fu_Timor
CYPRUS, Presented to the Parliament by the Secretary of State fot eh Colonies, the Secretary of State for Foreign Foreign
Affairs and Ministry of Defence by Command of Her Majesty, Temmuz 1960, Printed at the Printing Ofgiice of the Cyprus
Republic
BM Gvenlik Konseyi 4 Mart 1964 tarih ve 186 No.lu karar.
BM Gvenlik Konseyi 18 Kasm 1983 tarih ve 541 No.lu karar.
BM Gvenlik Konseyi 11 Mays 1984 tarih ve 550 No.lu karar.
balar ve salam ilikiler kendisini dnyann saygn bir blmne balayacak, uygulanan
insanlk d izolasyonun olumsuz etkilerini de bir nebze olsun azaltacaktr.
Bu balamda KKTC, Trk Devletleri ile ortaklk ve birlii yapmak isterken, bata
Azerbaycan, Kazakistan, Krgzistan, zbekistan ve Trkmenistan olmak zere tmnden
de Olumlu ve Dosta yaklamlar beklemekte ve birok giriim ile oluumda da asli
yelik statsnde grev stlenmek arzusundadr.
Nahvan Anlamas40 ile kurulacak olan organlar ile CICA veya K gibi kurululara
KKTCnin de asil ye olarak kabul edilmesi KKTCye yeni kaplar aacak, yeni ufuklar kazandracaktr.
Trk Dili Konuan lkeler Zirvesine41 asli ye olarak katlamam olan KKTCnin gelecek zirveye ye devlet olarak katlabilmesi iin giriimler imdiden balatlmal, bu talebe
ye devletlerin kucak amas salanmaldr.
Bu dorultuda KKTCnin kendisini Azerbaycan, Kazakistan, Krgzistan, zbekistan ve
Trkmenistan halklarna, i adamlarna, siyasilerine ve politikaclarna daha iyi tantmas
ve bu devletlerdeki karar alc kiiler ve siyasiler ile daha sk balarn kurulabilmesi iin,
medya ve basnn KKTC ile ilgili daha sk yaynlar yapmas salanmaldr.
30 Ekim 2010 tarihinde Londrada ilk kez Bat Trakya Trkleri, Kbrsl Trkler, Irakl
Trkler ve Azerbaycanl Trklerin katlm ile bir konferans42 dzenlenmi ve uzun soluklu
bir dayanmann temelleri atlmtr. Londrada yaanan bu dayanma rnek alnarak bu
tr toplantlarn benzerleri, farkl batl devletlerde de organize edilmeli ve o devletlerde
yaamn srdren Kazak, Krgz, zbek ve Trkmen topluluklarnn da katlmlar salanarak Kbrsl Trkler ile Trk asll bu topluluklarn dayanmas ve ibirlii salanmaldr.
Bu ibirlii ve dayanmann sonucunda Trk Devletlerinde yaayan halklar ve siyasileri Kbrs konusunda aydnlatmak ve hakllmz anlatabilmek ok daha etkili olacaktr.
KKTC topraklar, ABnin tek tarafl kararlar dorultusunda ABnin bir paras ama AB
mktesebatnn halen uygulanmakta olmad bir AB topra olarak kabul edilmektedir43.
Uzun vadede KKTC, Trk Devletlerinin verecekleri siyasi ve ekonomik destek ile Trk
Devletlerinin AB ile olan snr, ABye alan kaps, AB iindeki temsilcisi ve AB ile her tr
ban kurulmasna olanak salayan gvenilir bir yesi olabilecek konuma gelebilir.
Bu konum, Trk Devletlerinin bat dnyasna ynelik ekonomik, siyasi ve politik giriimlerinin bir ksmn kendi soylarndan olan KKTC ile gvenilir bir ekilde yapmalar
salayacak ve kendilerine ok ynl kazanmlar getirecektir.
KKTC iin Trk Dnyas ne kadar nemli ise, Trk Dnyas iin de KKTC o denli
nemlidir. Admlar imdiden atlmaldr.
40 3 Ekim 2009da Nahcivanda yaplan zirve toplantsnda Trk Dnyasnn Sekretearyas kurulmu ve ad Trk Konseyi
olmutur. http://tr.wikipedia.org/wiki/T%C3%BCrk_Dili_Konu%C5%9Fan_%C3%9Clkeler_Zirvesi
41 Trke Konuan lkeler Devlet Bakanlar Zirvesi, Trk dili konuan alt Trk lkesinin devlet bakanlarnn ve st
dzey yetkililerinin katld bir zirvedir. 15 Eyll 2010 tarihinde Trkiye, Azerbaycan, Kazakistan, Krgzistan ve
Trkmenistann devlet bakanlarnn katlmyla stanbulda gerekletirilmitir. http://tr.wikipedia.org/wiki/T%C3%BCrk_Dili_Konu%C5%9Fan_
%C3%9Clkeler_Zirvesi
42 Yurtdndaki Trkler Konferans, 30-31 Ekim 2010, Londra, ngiltere
43 Protocol No.10, Kbrs Trk Ticaret Odas sayfas, (Trke eviri) http://www.ktto.net/turkce/protokol10.doc
25

TRK DNYASININ KALKINMASI AISINDAN
KLTR EKONOMS VE ENDSTRLER LE
MEDYANIN NEM
Prof. Dr. Nebi ZDEMR
Hacettepe niversitesi, Trk Halkbilimi Anabilim Dal
GR
Pek ok uluslararas kuruluun ve lkenin (Birlemi Miletler Ticaret ve Kalknma
rgt, Avrupa Birlii, ABD, skandinav lkeleri, baz Asya ve Uzak Dou lkeleri vb.)
uygulamalarnda grld zere, bugn kltr srdrlebilir kalknmann temel kayna ve arac olarak deerlendirilmektedir. Kltrel miras ve z sanat alanlarnn merkezinde turizm, moda gibi tasarm sektrleri ile medyann bata olduu alanlarn kakllaryla gelien kltr endstrileri/kltrel ekonomik sektrler, ksa sre iinde zerkleerek lkelerin gelimesinde nemli ilevler stlenmeye balamtr. Kltrel ieriklerin
yaratm, aktarm ve tketim teknolojilerindeki ilerlemeler sayesinde kltrel bellee olan
ilgi artmtr. Medya da kltrel ierik retim-aktarm-tketim sektrlerinin banda gelmektir. Dahas medya, kltrn/kltrel bellei veya mirasn kltrel ekonomik ierik
sektrlerinde deerlendirilmesini salayan dntren temel ara ve dinamiktir. Trk
Dnyas gibi zgn szl kltrel bellee ve tarihi-kltrel mirasa sahip lkeler iin bu
gelimeler yeni olanaklar ve frsatlar yaratmaktadr. Dier kltrel ekonomik sektrlerle birlikte medya, gelecekte Trk Dnyasnn kalknmasnda nemli katklar salayabilecektir. Medyann yaratt ekim gc, turizmin salad olanaklarla zgn kltrel
miras, Trk dnyasnn refah kaynana dnebilir. Bugnn izler kitlesi ve kltrel
deneyim avcs/turisti, gelenein deneyimlenmesinin peindedir. Yeniden kefedilen gelenek, gnmzn temel ekim merkezi ve dolaysyla gelir kayna haline gelmektedir.
26
27
Kltrel mirasn yannda, geleneksel bellekten hareketle yaratlan ada rn ve hizmetlerin merakllarna ulatrlmas, ncelikle medyann gcnden yararlanlarak gerekletirilmektedir. Dier yandan kltrel ekonomik sektrler/alanlar, dnya piyasasnn temel
rekabet alanlarndan biri haline gelmekte ve medya da bu konuda belirleyici olmaktadr.
Yine medyann kendisi zerk bir kltrel ekonomik alan olmakla birlikte, farkl trden
kltr endstrilerin/sektrlerin de baskn temel tantm-aktarm-tketim alan/aracdr.
zetle bu almada Trk Dnyas asndan kltrel ekonomik sektrlerin/endstrilerin,
zellikle de medyann srdrlebilir ekonomik kalknma ve ok ynl gelimedeki nemi
ve ilevleri tartlmaktadr.
Kltr, insanolunun yaratt ierikler btndr. Dier bir ifadeyle insan yaam,
ierikler btnn ifade etmektedir. Saylar, hatralar, ykler, ideolojiler, imgeler, fotoraflar, resimler, zgemiler, destanlar, romanlar, trkler, gelenekler, filmler, diziler
ve benzerleri farkl trden ieriklerdir. Bu ierikler, grsel, iitsel, grsel- iitsel, somut,
soyut, znel, kamusal, klasik, popler, yerel, ulusal, kresel, edebi, estetik, ticari, siyasi,
gereki, romantik, kurmaca, gndelik, tarihi, eril, diil, geici, kalc, paylalan, paylalmayan vb. nitelik tayabilir. Szl, yazl, elektronik, sanal- dijital kltr ortamlarnn
temelini ara ve ierikler oluturmaktadr. Ayn ekilde ierikler de yaratmaktarm- tketim ortam ve aralaryla birlikte incelenmelidir. Aralar ierikleri, ierikler aralar ve
ortamlar yaratmakta, biimlendirmekte ve belirlemektedir. rnein internet hem bir
alan, ortam, sistemi, alar an ve iletiim- paylam aracn, hem de bu ara ve ortamda/alanda yaratlan sanal kltr ifade etmektedir. eriklerin yaratmnda, daha nce
yaratlm olan ieriklerin etkisi sz konusudur. eriklerin yaratm, aktarm/paylam ve
tketim aktrleri, sistemleri ve biimleri farkldr. Roman, resim, mzik, film gibi ierikler, bunun rnekleridir. Sre iinde bireysel ve paylalmayan ierikler kamusallaarak
ve yaygnlaarak kalc hale gelebilir. Ayn ekilde bir ierie zaman iinde ekonomik veya
siyasi bir ilev ya da nitelik de yklenebilir/ kazandrlabilir.
erikler szl kltr anda ezamanl olarak yaratlp icra edilir ve paylalrken
kayt teknolojilerinin gelimesi ve aralarnn icat edilmesiyle birlikte kltrel retimaktarm-paylam- datm- tketim sistemleri farkllamtr. Dier bir ifadeyle zellikle szl ierik sahibinden/ yaratcsndan ayrlmtr. Kaytl kltr ann balamas,
ieriklerin kltrel ekonomik nitelik ve ilev kazanmasn salamtr. Yaz, daha sonra
matbaa, fonograf ve fotoraf ile ardllar (plak, teyp, kamera vb.) farkl trden ieriklere
yeni ilevler ve nitelikler ykledii gibi, yeni ieriklerin yaratlmasna, aktarlmasna ve
paylalmasna da neden olmulardr. Bylelikle farkl trden ve ok sayda ieriin yaratlmas olanakl hale gelmitir. Bu, kltrel gelime ve paylamn temelindeki dinamik
yapy aklamaktadr (Medya ve kltr ilikisi hk. bkz. zdemir 2008).
Kltrn ekonomi ile ibirlii zellikle 21.asrn bandan itibaren daha fazla tartlr
hale gelmitir. Gerekte ise kltrn her zaman ekonomik bir boyutu mevcut olmutur.
Ekonomik kltr, iktisat kltr, kltr iktisad gibi tanmlamalar yakn dnemde belirginlemekle birlikte, yukarda akland zere ekonomi de farkl trden kltrel bir
28
ierik alandan baka bir ey deildir. Ekonominin kltrle, kltrn ekonomiyle birlikte
anlr hale gelmesi ise her eyin zne/aslna uygun olarak kltr olarak tanmlanmasyla
ortaya kmtr. Bugn zgnlk, farkllk, kalite gibi niteliklere sahip olmak isteyenler
kltr szcn her vesile ile kullanr hale gelmilerdir. nk her dnemde kltr
szc zgnlk, farkllk ve kalite niteliklerinin gerek kayna olarak grlmtr.
Bugnk durum, var olann farkl aktrlerce yeniden kefinden baka bir ey deildir.
Nitekim ieriksiz (kimliksiz, anlamsz) hibir giysi, eya, yap, kurum veya ara kaliteli
ve farkl deildir. Doa dahi insani ierikle anlam ve zgnlk kazanmaktadr. Bir efsane veya yk, sradan bir da esiz hale getirebilmektedir. lev a oktan almtr.
zetle anlam veya ierik, her eydir. nsanlar ieriklerden olumaktadr ve ieriklerin peindedirler. Ekonomistlerin ve dier alanlarn aktrlerinin bunu kefetmesi, ge de olsa
gereklemitir.
Bu nedenle kltr ekonomisi/ endstrisi alan, genel veya alt alanlar dikkate alnarak
ierik veya deneyim ekonomisi, yaratc ekonomi olarak da tanmlanmaktadr. Nitekim
Dnya Fikri Mlkiyet rgtnn copyright endstrileri terimine karlk, OECD ierik
endstrileri(content industries)ni, Avrupa Birlii de dier tanmlamalarn yannda yaratc endstriler (ngiliz yaklam) ve deneyim ekonomisi (skandinav yaklam) terim
ve yaklamlarn kullanmaktadr. Birlemi Milletler, Kalknma Program ile BM Ticaret
ve Kalknma Konferans yakn dnemde srdrlebilir kalknma arac olarak yaratc
ekonomiyi/ kltrel endstrileri belirginletirmektedir. Bu tanmlamalarn temelinde
yaratclk rn olann, yaratc birey ve topluluun, znde ise zgnlk ve farkllklar
temelinde yaratlan gelenekler/sistematik ierikler btn olan kltrn iktisadi ilevinin deerlendirilmesi vurgulanmaktadr.
OECDnin tercih ettii ierik endstrileri terimi, zelikle iletiimin, biliimin, medya,
internet, dolaysyla sanal ve dijital kltrn, a toplumunun yaygnlamasndan sonra daha da nemli/ anlaml hale gelmitir. Dnyann byk bir blm, gelimi baz
lkelerin rettii ieriklerin sanal ve dijital tketicisi/ pazar haline getirilmitir. lgin
olan ise bu lkelerin ierik (daha ok elektronik, sanal ve dijital ierik) retiminde, tketici durumdaki lkelerin kltrel belleklerinden yararlanmasdr. Sinema ve multimedya
alanndaki ieriklerin nemli bir blm bu yolla retilmektedir. Bilgi toplumu teriminin
altyapsn oluturan sistem, ara (radyo, televizyon, internet vb.) ve rnler (sanal ansiklopediler, szlkler, kitap ve ktphaneler, radyo e televizyon programlar, belgeseller,
filmler vb.) ierik endstrileri bal altnda incelenmektedir. Dier yandan bilgiyi toplama, oluturma ve yayma gcne sahip olanlarn tketici durumdaki birey ve toplumlarn
dnce biimlerini, dnyaya bak alarn da dzenleyebilecekleri de unutulmamaldr.
Bu durum, bilgi ynetimi temelinde, dnya kamuoyunun oluturulmas ve ynetilmesi
anlamna da gelmektedir (zdemir 2009).
Birlemi Milletler Ticaret ve Kalkn Konferans ile Kalknma Programnn ortak yayn, 2008 Yaratc Ekonomi Raporunda kltr endstrileri olarak geleneksel kltrel ifadeler (sanat, el sanatlar, festivaller ve kutlamalar), gsteri sanatlar (canl mzik, tiyatro,
29
dans, opera, sirk, kukla vb.), kltrel alanlar (arkeolojik alanlar, mzeler, ktphaneler,
sergiler vb.), grsel sanatlar (resim, heykel, fotoraf ve antikalar), tasarm (i mimari,
grafik, moda, mcevher ve oyuncaklar), yaratc hizmetler (mimari, reklamclk, yaratc Ar-Ge, kltr ve elence) ile birlikte Yaynclk ve yazl medya (kitaplar, gazeteler
ve dier yaynlar), grsel- iitsel medya (film, televizyon, radyo ve dier yaynlar) ve
yeni medya (yazlm, video oyunlar, dijitalletirilen/dijitalleen yaratc ierikler) gsterilmektedir (UNDP ve UNCTAD 2008). Bu alanlar yakndan incelendiinde gemiten
alnan miras (bellek), yaratclk ve ticat (inovasyon) eseri ierikler ve bunlarn yaratmaktarm- paylam ara ve alanlar olan medyann dolaysyla kltrel- yaratclk endstrilerinin temelini oluturduu grlmektedir. Bu nedenle de kltr ile yaratc endstrileri/sektrleri birbirinden ayrmak olduka gtr. Kltr ekonomisi ve yaratclk endstrilerinden (GSMHnn yaklak %2-3ne denk gelmektedir) toplam olarak 654.288
milyon Euroluk bir katk elde eden Avrupa Birliinin aadaki kmelemesi bu konuda
daha anlaml vurgular iermektedir:
z sanat alan: Alt sektrler: Grsel sanatlar-el sanatlar, resim, heykel, fotoraf-,
gsteri sanatlar- tiyatro, dans, sirk, festivaller-, miras: mzeler-ktphaneler, arkeolojik
blgeler, arivler-. Belirgin zellikleri: Endstriyel olmayan faaliyetlerdir, retim prototipler/ ilkrnekler ve potansiyel telif hakk alabilen ilerdir.
Kltrel endstriler: Alt sektrleri: Film ve video, televizyon ve radyo, video oyunlar, mzik: kaytl mzik piyasas, canl mzik gsterileri, mzik sektrndeki yeni basklar; kitaplar ve basn: kitap basm, dergi ve gazete basks. Belirgin zellikleri: Byk
apl yeniden basky amalayan endstriyel faaliyetlerdir ve retim copyright temelli
yaplmaktadr.
Yaratc endstriler ve faaliyetler: Alt sektrleri: Tasarm (moda tasarm, grafik tasarm, i mekn tasarm, retim tasarm), mimari ve reklamclk. Belirgin zellikleri: Faaliyetler her zaman endstriyel deildir, retim copyright temelli olsa da dier entelektel
mal girdilerini de ierebilir (ticari marka vb.), yaratcln kullanlmas (sanat ve kltrel
endstriler alannda ortaya kan yaratc yetenekler) kltrel olmayan sektrlerin gsterimi esastr.
lgili endstriler: Alt sektrleri: PC ve MP3 imalatlar, mobil endstrileri. (zdemir 2009).
Yaratc endstrilerin 1996 ylndan 227,451 milyon dolar (%83.18 rnler, % 16.82
hizmetler) olan deeri, 2005 ylnda yaklak iki katna karak 424,427 milyon dolara
(%79.04 rnler, % 20.96 hizmetler) ykselmitir. 2005 yl itibariyle yaynclk ve yazl
medya 44,304 (tamam rnler), grsel- iitsel medya 18,182 (grsel- iitsel rnler
664, hizmetler 17,518 milyon dolar) ve yeni medya 12,035 (tamam medya rnleri)
toplam olarak 74.521 milyon dolarlk (424,427 milyon dolarlk bykln % 18ini
oluturmutur) bir deere ulamtr (UNDP ve UNCTAD 2008: 114- 115; zdemir
2009).
30
2003 yl itibariyle kltr ve yaratclk ekonomisi, AB lkelerinden Danimarkada

10.111, Hollanda 33.372, spanya 61.333, Fransa 79.424, talya 84.359, Almanya
126.060 ve ngiltere 132.682 milyon Euroluk bir i hacmine ulamtr. ABnin bu alandaki lider lkesi ngilterede, 2001 ylnda yaklak 1.3 milyon kii yaratclk ekonomisi
alannda alyordu ve toplam ihracat gelirlerinin % 4.7sini (15.1 milyon) bu sektrn
rnlerinden elde ediliyordu. 1998-2001 verilerindeki deimeler dikkate alndnda
kltr ekonomisinin ngilterede temel ekonomik alan haline geldii sylenebilir. Nitekim
ngilterede genel ekonomi her yl % 6, yaratc ekonomi ise % 20 bym (bu oranla yaratc ekonomi finans sektrnden daha fazla gelimitir) ve GSMHnn % 3n
(tekstil %0.4, kimya % 1.4, emlak % 2.1, bilgisayar % 2.7 iken), istihdamn ise % 5ini
oluturmutur. Londrada i yaamnn bete biri kltr ekonomisiyle ilgilidir. (NESTA,
2006; CIA, 2002, 2003, 2005; Eurostat ve AMADEUS verileri hk. bkz. EU Commission
2006 ve zdemir 2009).
Kltrel ekonomik sektrlerin Avrupa Birlii iindeki 1999- 2003 arasndaki dnemi zmlendiinde tasarm, grsel sanatlar, film-video, gsteri alanlarnn verimlilik
ve younluk asndan nemli bir yere sahip olduu grlmektedir. ABnin deerlendirmelerine gre yakn dnemde kablosuz elektronik ve sanal oyun, on-line film kiralama abonelii, dijital mzik ve elektronik kitap sektrnn hzl bir ekilde geliecei
ngrlmektedir (zdemir 2009).
2003 yl verilerine gre grsel-iitseller(audiovisual) alannda faaliyet gsteren
irketlerin sralamasnda Walt Disney (23.000 milyon Euro), Viacom (21.374 milyon
Euro) ve Time Warner (20.907 milyon Euro) ekonomik byklkleriyle ilk sray paylaan ABD firmalardr. Onlar Sony- Japonya (16.006 milyon Euro) ve Vivendi Universal
(15.494 milyon Euro) takip etmektedir. 20 irketli bu listede 9 AB, 7 ABD, 3 Japonya, 1
Avustralya firmasnn bulunmas, kltr ekonomisi alanndaki hkimiyetin kimlerde ve
rekabetin hangi aktrler arasnda yaandn da gstermektedir. Bu lkelerin tamam
gelimi lkelerdir ve son dnemdeki gelimelerini de zellikle matbu yaynclk, film,
kablolu yayn, televizyon, datm, elence, internet, mzik, tema park vb. alanlardaki,
dier bir deyile kltr ekonomisi sektrlerindeki yatrm ve abalarna borludurlar. Nitekim 2005 ylnda Time Warner 43.7, Walt Disney 31.9, Viacom 27.0, New Corporation
23.9, Bertelsmann 21.6, Sony 16.0, NBC Universal 14.7 milyar dolar gelir elde etmilerdir (Hesmondhalgh, 2007: 163).Yine ABnin miras gibi klasik sektrlerdeki hkimiyetine
karlk dier lkelerin zellikle sinema, televizyon, elektronik oyun, internet gibi alanlarda gl olduklar grlmektedir (zdemir 2009).
Film endstrisinin kresel ekonomik bykl yaklak olarak 75 milyar dolardr.
Bu rakamn iinde gie hslat, mzik haklar, televizyon ve uydu haklar, video ve internet haklar, ticaret, cd ve dvd kiralama ve kopyalama gelirleri yer almaktadr. DVD
retimi ve sat, bu rakamn 55 milyar dolarn meydana getirmektedir. Film sektrnn
bu bykl fikri mlkiyetin korunmasnn nemini ortaya koymaktadr. Bu nedenle
de kresel anlamda fikri mlkiyetin korunmas ile ilgili nlemlerin yaygnlatrlmas ve
etkinletirilmesi gereklidir. Hollywood yapmlar dnya film gsterimlerinin yaklak %
31
85ini oluturmas, ABDnin kltrel endstriden salad gelirlerin bykl hakknda fikir vermektedir. ABDnin ticari filmlerine karlk, dier lkeler daha ok sanat filmleriyle rekabet etmeye almaktadr. Ylda yaklak 1000 film yapmyla dikkati eken
Hindistann ise kresel film piyasasnda yeterince etkinleememesi dikkat ekici olduu kadar, ABDnin kresel film datm alanndaki hkimiyetini de ortaya koymaktadr
(UNDP ve UNCTAD 2008: 125).
Televizyon ve radyo yayncl, yaratc endstriler arasnda en verimli ve dinamik
alan olarak dikkat ekmektedir. 1990larda zel sektrn etkinletii telekomikasyon
teknolojisindeki gelimeler sayesinde analog ve karasaldan dijital, kablolu ve uydu sistemlerine geile birlikte televizyon ve radyo yaynlar, dolaysyla grsel-iitsel/ iitsel
medya sektr, hzl bir ekilde bymtr. Bu durum, ayn zamanda radyo ve televizyon yayncl alannda, dolaysyla kltrel ekonomik sektrlerde rekabetin de sertlemesine neden olmutur. Dier yandan belirtilen alanlarda yeni frsatlarn (zellikle yerel
medyann gelimesi vb.) ortaya kt grlr. Medya alanndaki bu gelimeler, baz
gelimi lkelerin (zellikle ABD popler kltr) kendi kltrel ieriklerini kreselletirme abalarn beraberinde getirmitir. Bu kapsamda ulusal ve yresel kltrel bellek ve
zgnlklerin kresel lekte tannmas ve paylalmas gibi olumlu ktlarn da sz konusu olduu ifade edilmelidir. eriklerle ilintili olarak telif haklar, ticari marka, reklam,
abonelik, sponsorluk ve alc lisanlar gibi konular da radyo ve televizyon yaynclnn
farkl trden kltrel ekonomik cephelerini ortaya koymaktadr. Bu ve dier alanlardaki
veri eksikliklerine karlk sadece dnya televizyon gelirlerinin 2000 ylnda yaklak olarak 195 milyar dolara ulat belirtilmitir. (UNDP ve UNCTAD 2008: 125- 127).
Grsel- iitsel medya alannn 1996- 2005 dneminde kat byd (rnlerin
ihracat 6.7 milyar dolardan 18.2 milyar dolara) ve gelimi lkelerin toplam ihracatn
% 90n elinde tuttuklar grlmektedir. ngiltere 2005 ylnda yaklak 7 milyar dolarlk
ihracat yaparak ilk srada yer almtr. Fransa ve Kanada dier temel ihracat lkeler
olarak dikkat ekmitir. 2000- 2005 dneminde ise bu lkeler, zellikle ithalat durumundaki lkelerin medya sektrlerindeki gelimelere paralel olarak belirli oranlarda
pazar paylarn kaybetmilerdir. Macaristan, Meksika, Hindistan, Tayland, Arjantin, in,
Gney Kore Cumhuriyeti ve Rusya Federasyonu yakn dnemin dikkat eken yeni ihracat lkeleridir (UNDP ve UNCTAD 2008: 126- 127). Trkiye bu kapsamda yeni yeni
atlm yapmaya balamtr. Dier Trk devlet ve topluluklarnn bu konuda henz yeterli
rekabet gcne sahip olamadklar sylenebilir.
Dnya televizyon yayncl piyasasndaki snrlar, kablolu, uydu ve internet yaynclnn gelimesiyle ortadan kalkmtr. Kreselin yerele, yerelin kresele ulamas
kolaylam ve dnya ak bir pazara dnmtr. Btn bu gelimelerin sonucu olarak
dnyada genel/ ok trl ierikler temelinde yayn yapan televizyon kanallarnn yannda bir ya da birka alanda yayn yapan televizyon kanallar ortaya kmtr. Trkiyede
bugn yaam, spor (genel spor, at yar, basketbol, futbol), haber, eitim, kltr, sanat, film, dizi (genel dizi, pembe dizi), moda, mzik (genel, yerli, yabanc, pop, arabesk
32
mzik), inan, tantma, turizm, belgesel, enteraktif, ocuk, izgi film, ekonomi (uluslararas, ulusal), yerel-ulusal- kresel, havaclk, elence, magazin, erotik, izgi film, salk
ve al-veri gibi alanlarla ilgili olarak mstakil televizyon kanallar bulunmaktadr. Bu
trden bir uzmanlama dahi medyann kltrel ekonomik gcn ve etkinliini arttrdn kantlamaktadr. lgin olan bu kanallarn daha ok gelimi lke kaynakl olduklar veya ieriklerinin nemli bir blmnn bu lkelerden yayn aklaryla ithal edildii grlmektedir. Bu veriler kltrel deimelerin aklanmas asndan da anlamldr.
Nitekim kresel lekte popler kltr yayarak kitle kltrn pekitiren bu olgular,
ayn zamanda yerleik kltrel yaplar zerinde de dntrc ve belirsizletirici etkiler
yapmaktadr. Kitle kltr anda ierikler kresel aktrlerce yaratlp datlmaktadr.
Bylelikle ulusal ve yerel zgnlkler, kresel ieriklerin etkisiyle nemsizletirilmektedir. Bu sre alclar tarafndan genellikle bilinsiz bir ekilde yaanmaktadr. Sonu olarak kltrel deimeler alannda yz yze etkileimlerin yerini yava yava sanal dolam
ve paylamlarla yaynlar, dier bir ifadeyle ierik aklar almaktadr.
Bu durum grsel- iitsel medyann dier ilevlerinin yannda farkl sektrleri de
harekete geiren olduka etkili bir kltrel ekonomik ileve de sahip olduunu kantlamaktadr. Ayn srecin yazl medya alannda da yaand gzlenmektedir. Nitekim pek
ok kresel nitelikli sreli yayn Trke veya yabanc dilde yaymlanmaktadr. zellikle
dergicilik alannda bu durum daha ak bir ekilde gzlemlenebilmektedir. Bu tr dergiler
daha ok moda, tasarm, spor, elektronik, hobi, kozmetik, mimarlk, mzik, dans gibi
popler kltr alanlaryla ilgilidir. Kltrel deimeler asndan bu tr yaynlarn Bat
kkenli popler kltr, dolaysyla kitle kltrn yayc ve benimsetici etkilere sahip
olduu unutulmamaldr. Trk Dnyas bu bakmdan verimli bir potansiyele sahiptir. Gelimi lkeler bu potansiyelin farkndadr. Trk devlet ve topluluklarnn bu potansiyellerini kendilerinin deerlendirebilmesi, istendik ve aklc bir beklentidir. Btn bu yaynlar
dolduracak ieriklerin retilmesi yeni sektrlerin gelimesine, dolaysyla da yeni katma
deer ve istihdam alanlarnn yaratlmasna neden olacaktr.
Yaynclk ve yazl medya alan, yazl/ basl eserler (roman, iir, eitim, meslek vb.)
ile yazl medyay (gazete, dergi vb.) iermektedir. itsel, grsel-iitsel, sanal ve dijital
medyalara ramen yazl/basl medya yaratc ekonominin temel sektrlerinden biri olmay srdrmektedir. Elektronik yaynclk/masa st/sanal- dijital yaynclk, yeni olanaklar ve frsatlar anlamna gelmektedir. Online satlarla kitabevi satlar ezamanl ve
uyumlu olarak gelimektedir. Gazetecilik alannda dnmler yaanmakta ve yksek
maliyetli eski usul yaynclk anlay etkisizlemektedir. Ayn ekilde eski usul yazl medya ile reklamclk alanlar arasndaki balar, yeni medyalarla gszlemektedir. Reklamclk, bugn zerk bir yaratc sektr olarak kabul edilmektedir. Bununla birlikte bugn
yazl medya hala gl bir istihdam ve yatrm alan olma zelliini korumaktadr. Ayn
potansiyele elektronik yayncln sahip olup olmad henz kesin olarak belirlenebilmi
deildir. Ancak basn ve yaynclk alannda teknolojik gelimelerle birlikte bir istihdam
daralmasnn ortaya kt sylenebilir. Dier yandan dijital ve sanal medyalarn temel
ieriinin oluturulmasnda yazl medyann ilevi yadsnamaz. 1996da 32.1 milyar dolar
33
olan kresel yaynclk ve yazl medya rnleri piyasasnn bykl 2005 ylnda 44.3
milyar dolar olmutur. Bu veriler ad geen alandaki bymenin (yllk byme oran %
6,3tr; ayn dnemde yaratc rnlerin ticareti genel ve yllk olarak % 10 bymtr)
devam ettiini gstermektedir. Kataloglar, brorler, reklam materyalleri, posterler, takvimler, haritalar, tebrik kartlar vb. bu sektrn dier rnleridir. 2000- 2005 dneminde
gazetelerin byme oran % 3tr. 2005 ylnda dnya kitap ticareti 12.8 milyar dolara
ulamtr (2000e gre %30 bymtr). 2005 ylnda yazl ve basl medya ihracat
piyasann % 83ne Kanada (13.46lk pazar payna sahip), Almanya (%13.30), ABD
(12.40), ngiltere (9.33), Fransa (6.62) gibi gelimi lkeler sahipti (UNDP ve UNCTAD
2008: 127- 120).
Kltrn, dier ilevlerinin yannda, zellikle ekonomik fonksiyonunun son dnemde
medya tarafndan ne karld gzlenmektedir. Kltrel ierikler temelinde gelien ve
zerkleen medya endstrisi/ekonomisi, kltr endstrilerinin/ekonomisinin en baskn
alanlarndan biri haline gelmitir. zellikle iitsel, grsel- iitsel, sanal ve dijital medyann
ortaya kmas, ieriklerin ekonomik ilevini ne karmtr. Medyatik ierikler, yayn
sreleriyle kltrel ekonomik adan deerlendirilirler. Ucuz yaynclk anlaynn benimsendii kanallarda 2-3 saati aan diziler, bu bakmdan olduka elverili kltrel endstri
rnleridir. Bu rnlerin yapm srelerinin bir hafta gibi ksa bir sreyle snrlandrlmas
ise, kltr sektrlerinde alanlar (senarist, ynetmen, oyuncu, teknik eleman vb.) zorlamaktadr. Nitekim Trkiyede dizilerin blm yayn srelerinin 40 dakika ile snrlanmas tartlmaya balanmtr.
Bugn eitlenen ve zerkleen medya ile birlikte medya ekonomisi (ncl enformasyon ekonomisi) gibi farkl bir iktisat dalndan bahsedilmektedir. Bu ekonomi kapsamnda medya yayn hizmetleri (kablolu tv, frekans tahsisi, bandrol vb.), ierik sektrleri
(kanal ii veya d dizi, film, belgesel, reklam yapmlar, oyunculuk ajanslar ve cretleri,
teknolojik ara ve donanmlar/ stdyo hizmetleri, haber ajanlar vb.) ve medyayla dorudan (biliim, mzik, yazlm, moda, bilgisayar teknolojileri, ses/grnt kayt teknolojileri vb.) veya dolayl (turizm, eitim, petro-kimya, plastik, elektrik, mobilya, ulam,
gda, tekstil vb.) sektrler yer almaktadr. Medya organlar kendi balarna mal ve hizmet
retimi salarken, reklamclk, sinema, biliim gibi eitli sektrlerin de oluumuna ve
gelimesine neden olmaktadr. Bylelikle medya dorudan ve dolayl olarak kamu gelirlerinin ve istihdamn da artmasn salamaktadr.
Trk Dnyas Kapsamnda Medya Merkezli Kltr Endstrilerinin Deerlendirilmesi:
Trk Dnyas, alt bin yl aan gemiiyle zengin bir szl, yazl, grsel bellee sahiptir. Atl-gebe kltre ait unsurlar, bu bellein en sekin blmlerinden birini meydana getirmektedir. Bu bellein oluturulmas ve gelitirilmesi gereken kltr endstrileri/
sektrleri kapsamnda ilenerek/ deerlendirilerek ada rn, hizmet ve uygulamalara dntrlmesi, Trk Dnyasnn zenginlik ve refah kaynann kendi znden
karmas demektir. Dnyada gelecein enerji ve hammadde kaynaklar olarak gsterilen
Trk devlet ve topluluklarnn zgn kltr bellei de deerli bir hazinedir. Bu nedenle
kltrel ekonomik kalknma politikalarnn benimsenmesi, etkili plan ve projelerle yaama geirilmesi, Trk Dnyasnn geleceini belirleyecektir.
34
Yeterince ilgi grmedii iin Trk Dnyas medyas hakknda yeterli veriye ulalamamtr. Bu konuda kapsaml bir toplantnn Trkiyede 2011 yl banda yaplacak olmas, nemli ve olumlu bir gelimedir. Trk bilim evrelerinin zellikle medyann kltrel
ekonomik boyutunu ele alan bilimsel toplant ve projeler gerekletirmelerinde yarar
vardr. TRKSOY, TKA ve AKM ile dier bilimsel kurum ve kurulular bu konuda nc
grevler stlenebilir. Trk Dnyas Kltrel Ekonomik statistikler alan kapsamnda
yeni veriler salayacak projeler retilebilir. Bununla birlikte eitli kaynaklardan hareketle yaplan veri derlemeleri nda, Trkiye dnda, Trk Dnyas medyas henz
oluum ve kurumlama aamasndadr. Bu olumsuz bir durum olmaktan ziyade pek ok
frsat iinde barndran yeni oluumlarn kolaylkla yaama geirilmesini salayacak bir
durum olarak deerlendirilmelidir. Ancak bu konuda yabanc aktrlerin de srece katlaca, farkl ibirlii olanaklarnn sunulaca gz nnde tutulmaldr.
Trkiyede yaklak bir buuk asra yakn (Tanzimat Dnemi gazetecilii/ yayncl
balang olarak alnmtr) kkl bir yazl medya, 80 yllk bir radyo, T Tv darda
tutulursa, 40 yl akn bir kamu ile 20 yllk bir zel sektr televizyon yayncl gemii
mevcuttur (zdemir 2008: 211- 213). Bugn Trkiyede TRTnin televizyon kanallar haricinde 24 ulusal, 16 blgesel ve 224 yerel televizyon ile 36 ulusal, 108 blgesel ve 944
yerel radyo kanal faaliyet gstermektedir (bu veriler sk sk deimektedir; RTK kaytlar esas alnmtr). Ayrca Trkiyedeki kablo sisteminde 76 televizyon kanal (bunlardan
en az 10 tanesi yabanc lkelerden yayn yapan televizyon kanallardr) ve 5 tane de radyo
kanal bulunmaktadr. Internet ortamndaki yaynlar da dikkate alndnda Trkiyedeki
medya sektrnde son yirmi yl iinde nemli gelimelerin yaand sylenebilir.
1990 sonrasnda bamszlklarn/ zerkliklerini elde etmi dier Trk devlet ve
topluluklarnn medyas hakkndaki veriler tutarllk ve geerlilikten yoksundur. Bununla
birlikte bu tarihten sonra ncelikle kamu radyo ve televizyon yaynclnn gelitiini
belirtmek yerinde olacaktr. Bu lkelerde zel sektr yaynclnn gelimesinin zaman
alaca sylenebilir. Yine bu kapsamda kamusal yaynclk ile zellikle internet ortamnda yer alan yaynclk faaliyetlerinin tam olarak aklanmas gereklidir. Trk dnyasnn
devlet adamlar medyann neminin farkndadrlar ve bu alann gelitirilmesi gerektiini vurgulamlardr. Nitekim 24- 25 Kasm 2010 tarihinde Antalyada dzenlenen Trk
Dili Konuan lkeler Kltr Bakanlar 28. Dnem Daimi Konsey Toplantsnn Sonu
Bildirisinin 8 Maddesinde konu aadaki ekilde deerlendirilmitir:
Daimi Konsey, TV yaynlarnn kltr ve sanatn geni kitlelere ulatrlmasnda oynad nemli rol; sanal dnya zerinden iletiim ve bilgi akndaki art gz nnde
tutularak TRKSOYa ye lke TV kanallarn tek bir web portalnda toplayan Yldz
TVnin (www.yildiz.tv) almalarnn desteklenmesi kararlatrlmtr. (www.turksoy.
org)
Ancak bu bildiride meydann kltr endstrileri, medya ekonomisi, kltr ekonomisi, ierik ekonomisi/ endstrileri gibi srdrlebilir kalknma alanlarna deinilmemekte,
konu daha ok iletiim/biliim ile kltr ve sanatn aktarlmas kapsamnda ele
35
alnmaktadr. Yerleik medya yaklamlarn yanstan bu deerlendirmelerin gelimi lkelerin bak alarna gre yeniden gzden geirilmesi yararl olacaktr. Gelimi lkeler
medyay, nemli bir yatrm, gelir ve istihdam alan olarak deerlendirmektedirler. Dier
lkeler ise daha ok gider temelli iletiim, kltrle(n)me ve eitim arac olarak medyadan
yararlanmaya alrlar. Gelimi toplumlar kendi kltrlerini eitli ara ve yntemlerle
tantrken ve aktarrken/yayarken gelir elde ederler, gelimekte olan ve gelimemi lkeler kltrel yaylmaclna maruz kalrken kltrel ierik ithalats olarak mali adan
zarar ederler. Kltr endstrileri, bu srete anahtar ilevindedir. Gelimi lkeler, yeni
dnemde gelimiliklerini biraz da kltr endstrilerine borludurlar.
Gelimi lkelerin temel kalknma sektrleri arasnda saylan turizmin dinamosunu
kltr oluturmaktadr. Bu sistemin istendik bir ekilde iletilebilmesi iin de medya
adl dinamik aracya ihtiya vardr. Bu nedenle derin ve zengin bir szl kltr belleine
sahip Trk Dnyas turizminin geliebilmesi, ncelikle medyann gelimesine baldr.
zgnln grnr ve deneyimlenir hale gelebilmesi medyann etkili bir ekilde deerlendirilmesiyle mmkndr. Medya dnyann en ky blgelerindeki kltrel deneyim
avclarna ulaarak hedef/ama lkeye eker. Medya- kltr- turizm arklarndan oluan
sistemin kltrel sektrlerin temelini oluturduu hatrdan karlmamaldr. Medya kltre talep, turizm de ortam yaratr. Ancak medyann gc sayesinde Trkmenistann
Hazar Denizi kysnda yaklak 4 milyar dolar harcanarak (2011 ylna kadar) kurulan
Avaza Turizm Blgesi, turistle doldurulabilecektir (Trk Dnyas turizmi ve kltr turizmi
hk. bkz. zdemir 2010: 155- 174).
Medya ile ilgili ieriklerin retilmesinde Trk Dnyas corafyasnn deerlendirilmesi, bir taraftan medyatik rnlere zgnlk ve ekicilik kazandracak, dier taraftan
da ilgili Trk devlet ve topluluklarna olan turistik ilgiyi artracaktr. Trk Dnyas tarihi- kltrel ve doal zenginleriyle bu trden uygulamalar iin olduka elverilidir. Yine
televizyon dizisi, reklam filmi, mzik klibi, sinema filmi ve belgesel film trnden medya
yapmlarnn da tpk edebiyat eserleri gibi bu trden ilevlere sahip olduu bilinmektedir.
Medya- turizm ilikisi, yukarda z sanat alanlar olarak belirtilen mzecilik, grsel
sanatlar, plastik sanatlar ve gsteri sanatlar gibi sahalarn da etkili bir ekilde deerlendirilmesini gerektirmektedir. Burada zellikle kltrel miras kapsamndaki mzecilik
alan zerinde durulmaldr. zel aktrlerin devreye girmesiyle eitlenerek sektrleen
bu alann, turizmin kltr temelinde verimliliinin ve etkinliinin artrlmasn salad
gzlenmektedir. Dier yandan medya ve turizm de mzecilik alannda yeni yaklamlarn, projelerin ve yatrmlarn ortaya kmasna neden olmakta ve ortam yaratmaktadr.
Trk Dnyasnda mzecilik ve dier z sanat alanlarnn gelimesi, ok ynl toplumsal
kalknma asndan da byk bir neme sahiptir. zel sektr mzeciliinin gelimesinin
kamu mzeciliine dinamiklik ve verimlilik gibi nitelikler kazandraca ngrlebilir.
Trk Dnyasnda medyann, doal olarak da yaratclk temelli kltr endstrilerinin
gelimesi fikri mlkiyet, marka, corafi tescil, telif hakk gibi alanlarn da belirginlemesini salayacaktr. Bylelikle haklar korunan yaratc bireyler, zgn kltrel bellein
36
oluturduu ekimle Trk Dnyasnn ok ynl kalknmasna katk yapabileceklerdir.

WIPOnun bu konudaki vurgusu, dikkatle incelenmelidir. Medya bu konuda bir istismar
arac/alan olabilecei gibi, UNESCOnun zellikle kltrel sektrlerin, telif ve marka
haklarnn korunmas ile ilgili Kltrel fadelerin eitliliinin Korunmas Szlemesine
uygun olarak yaratcnn haklarnn korunmasna ve gelitirilmesine de nclk edecektir.
Bu alandaki sorunlardan ncelikle medyann zarar grd aktr. Medyann yasa d
kullanmlardan/ korsan yaynclktan dolay urad zarar olduka byktr. Trk Dnyas kapsamnda bu konuda gerekli altyapnn oluturulmasnda yarar vardr.
Ayn ekilde Trk Dnyasnda medyann gelimesi yukarda aklanan z sanat
alanlarnn, dier kltr endstrilerinin, yaratc sektrlerle/ endstrilerle balantl sektrlerin olumasn ve gelimesini de salayacaktr. rnein sanat piyasasnn oluturulmas ve gelitirilmesi, ncelikle yaratc kesimin/zmrenin genilemesi, dolaysyla da
kltrel adan gelimilik seviyesinin yakalanmas anlamna gelmektedir. Dier yandan
gelimi bir sanat piyasas, kltr turizminin de temel ekicilii oluturacaktr. Yine sanat ve kltr ieriklerinin bolluu medya sektr iin de deerlidir. Bylelikle karlkl
etkileim iindeki kltr endstrileri Trk Dnyasnn srdrlebilir ekonomik kalknma
sorunlarnn giderilmesine katk salayacaktr.
Moda, yaratclk/tasarm temelli endstrilerin veya kltrel ekonomik sektrlerin
banda gelmektedir. rnein Londra, Paris ve Milano gibi kentlerin ekonomik yaamlarnda modann etkisi byktr. stanbul da son dnemde bu ynde olumlu gelimelerin
yaand bir kenttir. Trk Dnyas tekstil hammaddesi retiminde dnyann nemli blgelerinden biridir. Yine Trkiye tekstil ve hazr giyim retiminde nemli gelimeler gstermitir. Hammadde ve retim merkezi olmak, ekonomik adan yeterli geliri elde etmek
anlamna gelmemektedir. Modann zn tasarm, marka yaratma dolaysyla yaratclk
meydana getirmektedir. Dier yandan moda ve medya arasndaki ilikinin vazgeilmezliini mstakil moda televizyon kanallar ile dergilerinin etkinlii ortaya koymaktadr. Bir
bakma moda medyay, medya moday (buraya reklamclk sektrn de eklemek gereklidir) yaygnlatrmakta, etkinletirmekte ve gelitirmektedir. Trk Dnyasnn tekstil
ve hazr giyim sektrlerindeki potansiyelini verimli bir ekilde deerlendirebilmesi iin
moda ve medya sektrleri arasnda gl bir ibirliinin kurulmas gereklidir. Bu sektrlerin ve ilikinin oluturulmas ve gelitirilmesi de yaratcl tevik eden bir eitim
sistemi ile fikri mlkiyet ve marka haklarnn korunduu bir yaplanmaya ve kurumlamaya baldr.
Internet, Trk Dnyas iin olduka nemli olanaklar ve frsatlar yaratmtr. Bunlarn
deerlendirilmesinde ve bu konuyla ilgili mstakil toplantlarn dzenlenmesinde yarar
vardr. Yakn bir gelecekte dnya nfusunun nemli bir blm internet kullancs haline
gelecektir. Internet, kendisinden nce yaratlan medyalar da iine alarak etkinliini artrmaktadr. Bireyler, topluluklar, milletler, kurum ve kurulular kendilerini sanal alarda
tantma ve ifade etme abas iindedirler. Internet yazl, grsel, iitsel, grsel- iitsel
ieriklerin paylalmas ve dolatrlmasndan olumaktadr. rnein TRKSOYun internet sayfas incelendiinde (www.turksoy.org) Yaynlar (dergiler, kitaplar, resim- fotoraf
37
katalou, takvimler, Nevruz 2009 Katalou), Faaliyetlerimiz (bulumalar, festivaller- kutlamalar, konferans ve sempozyumlar, sergiler), Galeriler (etkinlik fotoraflar), Haberler,
Duyurular), Ktphane, Trk Dnyasndan Mzikler (Trk devlet ve topluluklarna ait
26 mzik eseri), 2010 Nevruz Filmi gibi sekmeler dikkati ekmekte, bunlarla ortak bellek
paylalmakta, balar glendirilmekte ve gelecekle ilgili deerlendirmeler yaplmaktadr. Kurulacak olan Trk Dnyas nternet Portal, zellikle medya organlar (ortak gazete,
dergi, televizyon kanallar ile btn ulusal ve yerel kanallarn paylamn kolaylatracaktr) alanndaki sorunlarn giderilmesini ve ibirliinin gelitirilmesini salayacaktr.
Bylelikle retilen etkili kltrel ierikler kolaylkla paylalrken kltrel ekonomik katma
deer yaratacak yeni alan ve sektrlerin de n alm olacaktr.
Trk Dnyas kapsamndaki kltrel miras, kltr bakentleri, yaayan insan hazineleri ve dier UNESCO projelerinin istendik bir ekilde yrtlebilmesi ve gelitirilebilmesi, bugnk balamda medyann destei olmadan gerekletirilemez. Trk Dnyasnn
zgn kltrnn gelecek kuaklara aktarmak ve dnyaya tantmak iin an temel
grnrlk arac olan medyadan yararlanmak gereklidir. UNESCOnun mirasla ilgili szlemeleri dikkatle incelendiinde medyann temel bir dinamik olarak vurguland grlecektir. Ayrca bu szlemeler iin gerekli kaynan oluturulmasnda da medyann
katksndan yararlanlmaldr. zetle an temel kltr aktarm arac oklu medyadr ve
bundan da etkili ve istendik bir ekilde istifade edilmelidir.
Mltimedya, yazlm ve elektronik oyun sektrleri, gelecein teknolojik tasarm ve
yaratclk temelli alanlar/ sektrleri olarak gsterilmektedir. Bu nedenle Trk Dnyas kapsamnda oluturulacak plan ve projelendirme ile yatrm faaliyetlerinde belirtilen
alanlara ncelik verilmelidir. Bu kapsamda rnein Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti, sahip
olduu bilimsel altyap ile Trk Dnyasnn Silikon Adasna, stanbul da moda, sinema ve animasyon kentine dntrlebilir. Bu konuda gerekli politika, plan ve projelerin
retilmesi, sadece KKTCnin deil Trk Dnyasnn srdrlebilir ekonomik kalknma
srecini yakalamas bakmndan nemlidir. Trk Dnyasnda benzer altyap ve kalknma
yatrmlarnn bir an nce hayata geirilmesinde byk yarar vardr. Bylelikle sahip olunan zgn ierik hazinesi/bellei, katma deeri yksek sektrleri besleyebilecek kaynaa
dnecektir. Aksi takdirde Trk Dnyas, gelimi lkelerin rettiklerinin ithalats- tketicisi olmaktan teye gidemeyecektir. Hatta bu ieriklerin nemli bir blm de Trk
Dnyasnn kltrel belleinden hareketle yaratlacaktr.
erik yaratclarnn haklarnn korunmasyla istendik nitelik ve niceliklere sahip
olarak gelien medya ve dier kltr sektrleri, Trk Dnyasnda bilimsel ynetim sistemlerinin yerlemesine, dolaysyla hukukun ve demokrasinin kklemesine katk salayacaktr. Bilim ve teknolojinin kltrle bulutuu alanlarn banda kltr endstrileri
gelmektedir. Kltrn bilgisayar teknolojileriyle birlikte deerlendirilmesi sinema, televizyon, animasyon ve internet gibi ierik sektrlerinin gelitirilmesiyle gerekleebilmektedir.
38
Etkili ve etkileimci eitim sistemleri ve ortamlaryla ara ve gerelerinin gelitirilmesinde kltrel ekonomik sektrlerin katks byktr. Modern eitim ierik ve aralarnn kullanlmasyla eitim-retim sreleri daha istendik niteliklere sahip olmaya
balamtr. Ayrca eitim ierik ve aralarnn retilmesi, datm ve sat, farkl trden
kltrel ekonomik faaliyetlerdir ve zerk bir kltr sektrdr. Yine televizyon veya internetle eitim, ieriklerin elektronik ortamda sunulmas ve paylalmasdr. Dier yandan
gazetenin, radyonun, televizyonun ve internetin eitim ilevinin daha da belirginlemesi, medyann bir eitim sektr olarak kabul edilmesine neden olmutur. Eitimin
yaratclk temelinde dntrlmesinde oklu medyann nemli ilevi bulunmaktadr.
Yaratc bireyleri yetitiren bir eitim sistemi ise yaratc ekonominin gelimesi asndan olduka nemlidir. zetle yaratclk merkezli kltr sektrlerinin gelimesi, Trk
Dnyasnn ok ynl kalknmasna hizmet edecektir.
Dier kltr endstrileri/sektrleri gibi medya da, kltrel bellein/mirasn iinin
boaltlmasna, dahas yozlatrlmasna da neden olabilir. Bu konuda yeterli bilincin ve
altyapnn oluturulmas gereklidir. Kltrn ekonomik amalarla metalatrlmas gibi
istenmeyen durumlarn nlenmesi gereklidir. Kltrel ekonomik sektrlerin yerleik
kltr dnyasn gelitirme ve zenginletirme ilevinin belirginletirilmesi daha aklc
ve yararldr. Bu sektrlerin aktrlerinin yeni ve zgn kltrel deerlerin yaratlmasn salayarak deerli olabileceklerinin farknda olmaldrlar. Dier bir ifadeyle kltrel
ekonomik sektrlerin toplumsal yaamda kltrel bellee kar ilginin oluturulmas ve
gelitirilmesi ilevlerinin de bulunduu ve bu ilevin ncelikle kendileri asndan nemli
olduu hatrda tutulmaldr.
Basn Yayn Enformasyon Genel Mdrl ile Dileri Bakanl Stratejik Aratrmalar Merkezi tarafndan 21- 22 Aralk 2010 tarihleri arasnda Ankarada dzenlenen
Trk Dili Konuan lkeler Medya Forumu, kltr ekonomisi veya kltr endstrileri
yaklamlar konusundaki alm eksikliklerine karlk olumlu bir admdr. Bu trden
toplantlarn ama ve alanlarnn net olarak belirlenmesi, nicelik ve niteliklerinin istendik
seviyelere ulatrlmas, ktlarnn bir an nce yaama geirilmesi aklc bir yaklam
olacaktr. Byle toplantlarda Trk Dnyasnn ok ynl kalknmasnda kltrel ekonomik bir sektr olarak medyann ilevleri ak bir ekilde ortaya konulmal ve gelecekle
ilgili projeler retilmelidir.
Trk Dnyasnda medyann zgnlemesi, kltrel temele dayanmasyla yakndan
ilgilidir. zerk ve zgn medya, Trk devlet ve topluluklarnn var olan uluslar aras saygnlnn artrlmasna katk salayacaktr. Ayn zamanda bu trden gelimeler Trk devlet ve topluluklarnn uluslar aras lekte gl ibirlii projelerini gerekletirebilmelerini de olanakl hale getirecektir. Bu kapsamda medyann bir taraftan lkelerin aynas,
dier taraftan da lkeler aras kaplar olduu gerei sk sk hatrlanmaldr.
39
SONU
Medyann iletiim, sosyo-kltrel, siyasal ilevlerinin yannda zellikle son dnemdeki zel radyo ve televizyon yaynclnn gelimesiyle birlikte ekonomik ilevi de belirginlenmitir. Bugn medya, yerel, ulusal ve kresel lekte verimli bir yatrm ve istihdam
alan olarak kabul edilmektedir. Medya alanndaki bu hzl gelimelerle kanal says artm, dolaysyla da yayn akn doldurmak iin daha fazla ierie ihtiya duyulmaya balanm ve bu da ierik endstrisini gelierek zerklemesine neden olmutur. Bylelikle
gerek miras alnan bellekteki ierikler ve gerekse bu bellekten hareketle veya bamsz
olarak yaratlan ierikler, medyann temelini oluturmutur. Sonu olarak medya, kltr
adn verdiimiz ierikler bilekesini belirginletirmi, etkinletirmi, gelitirmi, geniletmi, zenginletirmi, deerlendirmi ve ekonomik adan ilevsel hale getirmitir.
Bu gelime ve srelerden yararlanlarak zgn kltr hazinesinin Trk Dnyasnn
srdrlebilir ekonomik kalknmasnda temel dinamik olarak deerlendirilebilecei grlmtr. Bu srete medya, kltr ve ekonomi ilikisi Trk Dnyasnn kalknmasnda
anahtar ileve sahiptir. Sonu olarak, gerekli dnmler gerekletirildii takdirde z
ve zgn kltr, Trk Dnyasnn gelecekteki en nemli refah ve kalknma kayna
olacaktr. Bu nedenle Trk Dnyas kapsamnda zellikle yazlm, radyo ve televizyon,
internet, elektronik oyun, animasyon, turizm, sinema ve mzik gibi alanlarla ilgili olarak
ortak plan, proje ve yatrmlara ncelik verilmesi yararl ve aklc olacaktr. 21. asr kltr
ve doa asr olacaktr.
KAYNAKLAR
CIA, World Fact-book 2002, 2003, 2005 figures.
European Commission (EU; Directorate- General for Education and Culture), 2006,
The Economy of Culture in Europe, October 2006, European Affairs.
Hesmondhalgh, David, 2007 (2 nd edt.), The Cultural Industries, Sage Publications,
London.
NESTA, 2006, Creative growth how can the UK develop world class creative busi
ness, April.
zdemir, Nebi, 2008, Medya, Kltr ve Edebiyat, Geleneksel Yay., Ankara.
zdemir, Nebi, 2009, Kltr ekonomisi ve Endstrileri ile Kltrel Miras Ynetimi
likisi, Milli Folklor, 84: 73-86.s.
zdemir, Nebi, 2010, Trk Dnyas Kltr Turizmi, 9. Trk Dnyas Ekonomi,
Biliim ve Kltr Forumu, Bildiriler Kitab, T.C. Babakanlk D Ticaret Mstearl
ve Hacettepe niversitesi Trkiyat Aratrmalar Ens. Yay., Ankara: 155- 174.s.
RTK, zet Olarak Trkiyede Yaynclk Sektr www.rtuk.org.tr/sayfalar/Dosya
Indir. aspx?icerik_id=0004e97a-0664-41cf-b83c-e636c7de1868.
UNDP ve UNCTAD, 2008, Creativity Economy.
www.turksoy.org
www.yildiz.tv
AHMET YESEV
DNCESNDE VAHDET- VCUT
Prof. Dr. Dosay KENCETAY
Ahmet Yesevi Uluslararas Trk - Kazak niversitesi

Trkoloji Enstits Mdr
Hem Akm, Hem Mauk, zm Cann1

Tasavvuf felsefesinde Allahn zat (cevher) ve sfatlar (araz) bir btndr. Allah, Mutlak Varlktr. Tm yaratlm varlklar Mutlak Varlk ile birlikte ve btnlkte deerlendirilmektedir. Dier bir ifadeyle tm yaratlm varlklar Mutlak Varlk dolaysyla varlk
sahibidirler. Bu anlay slam dncesinde tevhit ve vahdet-i vcut retileriyle oluan
bir teori halini almtr. Tasavvuf felsefesinde Mutlak Varlk olarak Allahn Varl tannmasna ramen, mutasavvflar, zahiren olsa bile, insana da varlk atfetmektedirler. Ancak,
insan, kendi varln Allahn Varl ile ilikili olarak deerlendirmektedir. Allahtan baka
hibir eyin kendiliinden varlk sahibi olmas imkanszdr, zahiren de olsa, imkan yoktur. Bir eyin sebebi, zuhuru, ancak, Hakka ait varlkla ilikili olarak gereklemektedir2.
Kurandaki O, (Allah), Evveldir, Ahirdir, Zahirdir, Batndr3; Allah, Yer ile Gkn
Nurudur4; Amellerin hepsi Ona dnecektir5; Yeri, G ve ikisi arasndakileri ancak
Hak ile yarattk6; Size, rahim iinde ekil veren de Odur7 ve Hz. Peygamberin (s.a.s.)
bir hadisindeki Allah insan kendi suretinde yaratmtr8 gibi anlay ve ilke, vahdet-i
vcut retisine temel olmutur. Tasavvuf tarihinde, ilk defa Vahdet-i Vcut anlay, ulema tarafndan ortaya konulan tevhitproblemiyle birlikte zuhur etmi ve Zunnn
Msr (v.t. 861), Beyazid Bistam (v.t. 875) ve Cneyd Badad (v.t. 910) gibi byk mutasavvflarn katklaryla doktrin halini almtr9.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
40
Divan- Hikmet, H-54, s.74;

Gnaltay .M., Felsefe-i Ula: sbat- Vacip ve Ruh Nazariyeleri, s.308;
Kuran. Hadid 57/3;
Kuran. Nar; 24/35;
Kuran: Hud; 11/123;
Kuran: Hicr 15/85;
Kuran, Al-i imran; 3/36;
Selvi D., Kuran ve Tasavvuf. (Tefsirlerin Tasavvufa Bak). ule Yay: stanbul 1997, (574), s.458; Buhari, Istizan, 1; Muslim;
Cennet, 28;
Hayran A., Tasavvuf Tarihi, Ankara 1986, (Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Yayn);
41
Mutasavvflar, Vahdet-i Vcut teorilerindeki, alem ve evren retilerini srf Hakk tanmak ve tantmak iin oluturmulardr. Onlarn gayesi felsefe veya retiler retmek
deil, gerei bulmak ve yaamaktr. Hakk her yerde ve her eyde grmler ve yle
bilmilerdir. Ancak, tasavvuf felsefesindeki terk-i dnya, kendinden ka, dnyadan
kamak vs. sembolik mana tayan deyim ve terimlere baklarak, insann Hakk, Mny
kendinden deil de srf akn alemden veya metafizik dnyadan aryormu izlenimine
kaplmamaldr. Hoca Ahmet Yesev, bu hususa yle bir aklk getirmektedir:
Evvel H, Ahir H,-deyip, bihd olun,
Zahir H, Batn H,-deyip, yola gir.
Zikredin, L lh illa Allah,
Gnle koy, her demine agah olun10. Burada, Ahmet Yesev, Allah Birinci ve Sonuncu, kin hem Akn ve Grnen hem Grnmeyen sfatta ve alemlerde olduunu; Ondan baka ilahn yokluunu; insan iin Hakk gnlde bulmann ve hissetmenin nemini vurgulamaktadr. Ancak, Mutlak Varlk tantmada yer alan Aknlk veya
kinlik terimleri, Onu sadece rasyonel yntemlerle aklamada kullanlan epistemoloik
ve felsef kavramlardr.
Hoca Ahmet Yesevnin Mirtl Kulb11 isimli risalesi, Vahdet-i Vcuda erimenin
yollar ve manasn gsteren bir hikmettir. Bu risaledeki, muhabbet, suz ve evk gibi,
l temel etrafnda younlaan tasavvuf kavramlar dorudan Vahdet-i Vcut teorisinin
ilkeleridir.
Buradaki muhabbet, Allahn kulunu, kulun da Rabbini sevmesini bildiren kavramdr.
Allahn kulu, kulun da Allah Dost (Yar) bilmesidir. Tasavvuf felsefesinde alemin yaratl
sebebi de dorudan muhabbet (ak) ile ilikilidir. Badadnin deyimiyle, muhabbet, seven insann kendi sfatlarn Sevgilisinin vasflaryla deitirmesidir12.
Suz kavram, ate, yaln anlamlarnda olup, tasavvuf terminolojisinde manev tecrbeyi ve lmeden nce lmek anlaylarnn temel ilkelerini bildirmektedir. lmeden
nce lmek demek, ahiret ile bu dnyay birletirmektir13.
evk ise, Arapa zlem anlamnda olup, Allaha olan kavuma zlemini bildirmektedir. Allah zlemek, Ona kavumak iin can atan insann Ona kurbiyeti ve manev evki
ve vasln bildirmektedir14. Yesevnin risalesindeki muhabbet, suz ve evk blmleri, bir
adan, insann Vahdet-i Vcuda erimesini bir sistem halinde anlatan epistemoloik ve
ahlak retinin aamalardr. Burada her ne kadar reti veya teori olarak anlatmlarda
bulunursak bulunalm Yesevnin dncesinin tamamen ahlak ve pratik mahiyetteki bir
sistem olduunu ileride greceiz. Yesevnin, Mirtl Kulub risalesini neden ayr
balk altnda toplad hususunu almamzn sonraki blmlerinde ele alacaz.
10
11
12
13
14
42
Hoca Ahmet Yesevi, Divan- Hikmet, H-95;

Azireti Sultan Qoca Ahmet Yasawi., Miratl Qulub, s.10;
Cebeciolu E., a.g.e., Muhabbet Madd.;
Gngr E., slam Tasavvufunun Meseleleri. stanbul 1996, tken, (220), s.61;
Azireti Sultan Qoca Ahmet Yasawi., Miratl Qulub, s.10-11;
Vahdet-i Vcut, teorisi insann Allah ile (substansyonel) cevher birliini deil, insann ilk yaratl halini andran Hak Cemali ile aydnlanan bir araz veya niteliksel birliktir.
Bu da bir artl deerlendirmedir. leride, Trk tasavvufunun zellii ile dier tasavvuf
kltrler arasndaki temel farkllklar ve anlaylar bahisinde tekrar bu deerlendirmemize
dneceiz. Tm tasavvuf kltrleri, Vahdet-i Vcut meselesinde temelini Kuranda bulan
Elestu ahdini ortak bir balang noktas olarak tanmaktadr15. Trk tasavvuf kltrnn byk simas saylan Hoca Ahmet Yesev dncesinde de tevhit doktrini elest
veya kal bel ahdine dayandrlmaktadr.
Yesev dncesinde insann varl kendiliinden var olmu bir gerek deildir. nsann varl Hakikatin bir tecellisidir. Ruh dediimiz ey Allahn emrindendir. Buna ramen, mutasavvflarn nefsi tezkiye veya tasfiye anlaylar da insan bir varl tandklarnn gstergesidir, diyebiliriz. Bir adan, Mutlak Varlk olarak sadece Allah tannyor, dier
bir adan da nefis tezkiyesi gibi anlaylarla retiler, insan varlnn da var olduunu
kabulleniyor gzkmektedir. Bu, grnte bir elikili vaziyeti andrrsa da, nefis eitimi
ilkesi insann kendi varln Allahn varlnda eritmesi veya Vahdet- Vcut teorisiyle her
hangi bir ztlk iermemektedir. Bunun sebebi, nefsin hayattaki yansmas olan insann
enaniyetini yok etmesi ilkesi, temelde, bir varlk olarak alglanan anlay eritmektir. Mutasavvf, Didar mertebesine eritiinde, kendi varl hakkndaki anlaylarnn temelsiz
olduunun farkna varacaktr. Mutlak ve gerek varln sadece Allaha mahsus olduunun bilincine ve bilgisine eriecektir16.
Tasavvufun tarih seyri ierisinde oluan, zikir, vecd, halvet, uzlet vs. psikoteknikler
ile vahdet-i vcudun ilkeleri, fen, bek, vuslat, mahede, zevk, hl gibi, temel tasavvuf kavramlar, insann zndeki akn bir varl bulmalarna ve yaamalarna
iten bir neden olmutur. Tasavvuftaki ruh eitimini esas alan psikoteknik ve tecrbeler,
insanlarn basit ve insan biimsel Allah anlayn terk etmelerine ve Onu kendi ruhlaryla
birlikte bir vcut olarak tanmalarna vesile olmutur17.
Vahdet-i Vcut teorisinde insan ve lem bir tek cevherin sfatlardr. Buradan da Yesev
dncesinde, lem ve insann Allahtan ayr bir varlk olmadn grmek mmkndr.
Ayrca, Yesev dncesinde Vahdet-i Vcut retisi net ve ak tasavvuf kavramlarla
aklanmaktadr. Yesev dncesinin temel zelliklerinin biri de, hikmetlerinde Bir ve
Varm Didarn Grr mym eklinde ska tekerrr edilen varln birliine kavumann ilke ve yntemleri yedi yakn ve yetmi makam, yani, yedi eit epistemoloik ve ahlak aama veya lemlerle ortaya konulmutur. Bu hususa Yesevnin insan-i
kamil anlay balkl blmde etraflca deinilecektir. Ancak, buna baklarak, Yesev
iin Allahn bir teori veya varsaymlardan ibaret, transandantal bir varlk olduu zannedilmemelidir, aksine, Allah, insann manevyatta hakikatini bulaca hayatn tek kayna
15
16
17
Kuran., Araf, 7/172-173;

Gnaltay .M., Felsefe-i Ula: s.312;
Selvi D., Kuran ve Tasavvuf, (Tefsirlerin Tasavvufa Bak), ule Yay: stanbul1997, (574), s.443;
43
olarak deerlendirilmelidir. Yesev iin Allah, insan insandan alarak yerine kendi varln
yerletirecek bir Padiahtr:
Senden baka hi kimse beni yola koymaz,
Hibir can yok Yerde ve Gkte, Sensin Kdir18. Yukarda da dile getirdiimiz gibi,
Yesev iin, Varln Birlii retisinin srr ancak, ak ile tannmaktadr. Sufi, bu hali
ak ile yaplan i tecrbeyle, hakikate gtrc kuvvet, muhabbetle yaamaktadr. Yesev
hikmetlerinde,
Hem Akm, Hem Mauk, zm Cann19, yani, hem ak, hem seven ve Sevilen
arasnda, obje ile sje perdelerinin kalktn ve birliin yaanld hali anlatmaktadr. Sen
ve Ben ikilemi birlie dnmektedir. Ontolojik adan, tasavvuf felsefesinde, Varln
Birlii tecrbesi ilk bata ruh leminde gereklemektedir. Ancak, Yesev dncesinde,
Varln Birlii retisinin teori ile metafizik dzeyde soyutlamasndan ziyade, dorudan insann ruhundaki olgunluu ve hayattaki yansmalaryla somutlamas nemlidir.
Dolaysyla, Yesev, Varln Birliinin yaanld ilk hli ve ruh lemindeki yaratl
gereini, Allahn hikmetini gsteren bir talim nmne olarak, ahadet lemindeki
insanlar arasndaki birlik ve beraberliin ve eitliin temeli olarak bilmektedir. Yesev, bu
gerei, Muhabbetsiz haliktan katm, ite20 eklinde dile getirmektedir.
Yesev dncesinde can ve beden arasndaki perde ruhun nefsinden arnmas ve
lmeden nce lmek ile kalkacak ve birlie eriilecektir. lemin hakikat olarak alglanmasna yol aacaktr. Dier bir ifadeyle, ieriden balayp da ynelik Hakka uzayan yolculuun sonu birlik makamnda sonulanmaktadr. Yesevnin ruhu lmeden nce Hak ile
kavumutur. Kendisini Allahtan ayran Benin yerini Hak ve Hakikat almtr:
Gerek dertliye zm deva, zm derman,
Hem Akm, Hem Mauk, zm Cann,
Rahim eyleyeyim, adm Rahman, zatm Sbhan21. Buradan Yesevnin Hakta fen
olduunu ve kendi deyimiyle, damlann deryaya katldn grmekteyiz. Yesev, Ben
demiyor, sadece, O (H) diyor. Hak ile Hakta hayat bulup, ebedilie yani, bek billh
derecesine ykselmitir. Bundan byle Yesev, btn eyleri sadece Allahta grmektedir.
Ondan baka varlk yoktur:
L mevcuda ll H. Burada, varlk Birdir, O da Allahtr. Dolaysyla Onu, d lemde
deil kendi i leminde bulmak gerekir. Onu, kendi ruhundan aradnda bulursun. nsann bedeni de perdeler lemindendir. Allah perdelerle kendisini insandan gizlemektedir.
nsan bu perdeleri at anda arkasndaki gerek mny mahede eder. Onun ii ve d
Allahn Hakikati, yani, tm organlar Allah-Allah deyip zikretmektedir:
Gerek talibi sorarsan, ii ve d cevher, dr,
Canm, dilim, aklm huit Allah dedi22. Onun varl, nicelik ve nitelik vasflardan ta18
19
20
21
22
44
Divan- Hikmet, H-21;

Divan- Hikmet, H- 133, s.168;
Divan- Hikmet, H -7;
mamen arnmtr. Artk lem Allahta deil, Allahn kendisidir. Bundan byle, nereye yz
evirirsen evir, hangi tarafa secde edersen et, Allah oradadr:
Evvel H, Ahir H,-deyip, bihd olun,
Zahir H, Batn H,-deyip, yola gir23. Yesev, Hakikati akl ile deil, ancak akla bulmann ve mahede etmenin imkanlarndan sz eder:
k olmazsa, bulmak zordur, Mevlm Seni24
Hoca Ahmet Yesev, Varlkn hakikatine erimenin birok yol ve yntemlerini gstermitir. Bunlardan, kendini ama ve Hakk bulma manasna gelen vecd yntemiyle,
insan ve Allah arasndaki perde kalkmakta ve ikilik (Ben-Sen) Birlike ulalmaktadr. Bu
bir zel hldir. Bu haldeki insan iin, yapan da, konuan da, gren de insan deil Allahtr.
Bunun gibi durumlarda, insan, Enel Hakk, diyorsa, onun diliyle Hakkn konutuunu
veya Hakkn insan konuturduunu anlamamz gerekmektedir25.
Yesev dncesini anlamann ve tanmann srr, kendi deyimiyle, Beni anlamak
istiyorsan, benim gibi olmalsn ilkesinde gizlidir. Varolusal manada, insan kendi kendisiyle yz yze geldiinde, Hak ile birlik uuruna ulamaktadr. Buradan da Birlik dediimiz, insann kendi kendisiyle uyum ve btnlk ierisinde olma halidir. Tabii ki, bu
hal, zel ve ferd din tecrbedir. Bu tecrbeyi saptamak, tanmak ve incelemek imkan
olmadndan da onu anlatmaktan ziyade, yaamas gerekmektedir. Divan- Hikmette,
Yesevnin kendisini tanmak iin, Hakk bulmaya yola koyulduunu, pek ok yer dolatn, sonunda, insann kendini darda deil, kendinde aramas ve bulmas gerektii
sonucuna vardn anlatmaktadr:
Miskin Hoca Ahmed, can cevher hem hazine,
Cmle onun mekan, O, l mekan iinde26. Buradaki, cevher, hazine, la mekan gibi tasavvuf kavramlar ayn zamanda, Allaha uzayan yolun makamlarn bildirmektedir. Yesev dncesinde, Hakka kavumak, perdeyi aralamaktan, bir makamdan
sonra bir makam amaktan balamaktadr. Her bir makam dier bir makamn iinde
yer almaktadr. Aslna baklrsa, Varlk tabiatta ikin olarak sistemletirilmitir. Burada
Yesev, Allahn bir akn yani, pasif bir varlk olmadn ve Hay-H dediinde, Onun
pencerenin iinden bakacan sylemektedir. Bu kategoriler, psikoteknik tecrbelerin
rasyonel bir anlatmndan ibarettir. Ancak, Yesevnin, Allah kendinden bulacan ve
insann ruhunun da l mekan, yani, ilh lemden geldiini, bu hakikati tanmak iin de,
ruhan tecrbenin art olduunu vurguladn anlamak zor deildir.
Vahdet-i Vcut retisinin doktrinsel ve felsef dzeye ykseliinin aslnda, bn
Arabden iki asr nce, Horasan ve Maverannehirdeki Eski Trk Dnya gr zemininde gerekletiini sylemek mmkndr. Sebebi, varln birlii retisinin ontolojik
ve kategorik ilkesi ve zellii asndan Trklk dnya grne mahsustur. Yesevnin
23
24
25
26

Gngr E., slam Tasavvufunun Meseleleri. s.125;
45
Vahdet-i Vcut retisindeki en nemli olgusal zellik ruhun hakikat oluudur. bn

Arabnin de ayn kltrden etkilendiini sylemek mmkndr. Ancak, olgusal adan,
eski Arab kltr ve dnya gr zeminindeki tasavvufta vahdet-i hud anlay arlkldr.
Vahdet-i Vcut, znel ve tecrb bir haldir. Dolaysyla, bu hali teori ve dnce sistemleriyle anlatmak zordur. Ancak, rasyonel yntemlerle anlatma imkanndan yoksun olduumuzu ne srerek, Trk dnce tarihimizdeki en nemli cevher gerekleri reddetmek zorunda deiliz. Yesev dncesinin srr da burada kendini gstermektedir. Yesev
zamannda kendi dncesini, hikmetlerini reddetmek veya anlamak istemeyenlere u
ekilde cevap vermitir:
Benim hikmetlerim, tm leme yaylmtr,
Benim hikmetlerim dertliye derman,
Hadisin hazinesidir, Ferman- Sbhandr.
Okuyup anlasan, tm manas Kurandr.
Benim hikmetlerim inam- Allahtr,
Kim ki, bir damla tadarsa, Hudnn vaslna tamamen eriecektir27. Grld gibi,
Yesev, insana anlaml bir mr srrn, ruhun gereini, kaderimizin anlamn, Bir ve
Var olan, Mutlak Varlkn Hakikatini tantan pir-i Trkistandr. Onun hikmetlerinde,
Yesev dncesinin derinlii, dilinin simgesel ve sembolik kuvvetinin ykseklii ile tantlan Varln Birlii retisini anlatma dzeyinin yksek olduunu grmek mmkndr.
BAIMSIZLIK SONRASI AZERBAYCAN

CUMHURYETNDE DEVLET YAPILANMASI,KAMU
YNETM, SORUNLARI VE ZM NERLER
Prof.Dr.Alikram ABDULLYEV
Azerbaycan Devlet Bakanlna Bal Devlet darecilik Akademisi Rektr Yardmcs
Dr.Mrteza HASANOLU
Azerbaycan Devlet Bakanlna Bal Devlet darecilik Akademisi retim Grevlisi
GR
1990l yllarda dnyada grlen ekonomik ve politik deiim ierisinde en nemlisi Sovyetler Birliinin (SSCB) dalmas hareketi olmutur. 1991 ylnda Sovyetler
Birliinin dalmasyla blgede yeni bir sre yaanmaya balamtr. Sovyetler Birlii
dnyada geni bir corafi alan kapsayan ve ierisinde pek ok topluluu bir arada barndran bir devlet olmas nedeniyle burada oluan deiimler tm dnyay yakndan etkilemitir.Sovyetler Birliinde Gorbachevin aklk ve yenden yaplanmapolitikalaryla
balayan yeni dnem, btn dnyada ideolojilerin deimesine, duvarlarn yklmasna,
demokratikleme ve etnik milliyetilik hareketlerinin younlamasna, iktisadi retim
biimlerinin ve mlkiyet anlaylarnn, piyasa mekanizmas kurallarna doru kaymasna yol amtr. Sovyetler Birliinin dalmasyla birlikte blgede yaanmaya balayan
yeni srete dier lkelerle birlikte halk etnik olarak Trk olan be Trk Cumhuriyeti
27
46
Divan- Hikmet, H-Mnacaat, s.184-188;
47
de bamszlna kavumutur.Yeni Cumhuriyetler milli devlet olma srecine girmilerdir, millileme politikalarn uygulamaya ve ynetim yaplarn kurmaya balamlardr.
Gemite Sovyetler Birlii iinde yer alm olan bu lkeler Sovyet rejiminin k srasnda nce egemenliklerini, sonra da bamszlklarn ilan etmilerdir. Bamsz devlet
statsnn kazanlmas ile birlikte bir yandan ekonominin yeniden yaplanmas merkezi
planl ekonomiden piyasa ekonomisine gei dier yandan da hukukun stnl ve
demokratik ilkelere dayal yeni bir devlet kurulmasna ynelik gelimeler ayn zamanda gndeme gelmitir. Bu adan Azerbaycann da iinde bulunduu bu lkeler gei
sreciiinde bulunmaktadrlar.
I. Azerbaycan Cumhuriyetinde Kamu Ynetiminde Yerel Ynetimlere likin Demokratik Gelimeler
A. Yerel Ynetimlerin Sorunlar
Siyasal sistemleri ne olursa olsun btn lkeler, ynetim sistemleri ierisinde yerel
ynetimlere yer vermektedirler. Ancak her lkede yerel ynetimlerin gc, yetkileri, grev alanlar ve yaplar farkllklar arz etmektedir. lke ynetim sisteminin btnl ierisinde yer alan yerel ynetimler yerel halka kamu hizmeti sunan, organlar halk tarafndan
seilen zerk kamu tzel kiilikleridir. Federal, niter btn lkelerde yerel ynetimlerin
gc ve etkinlii ile, demokrasinin yerleiklii doru orantldr. Hatta yerel ynetimlerin
gc ile lkenin iktisadi gelimilii de ou zaman doru orantldr. Ksaca yerel ynetim ve yerel demokrasi ile iktisad kalknma ve demokratikleme arasnda doru orantl
bir iliki vardr. Hatta aksine iddialara ramen, yerel ynetimler lke btnlnn salanmasnda da nemli ilevler grmektedirler. nk kendi kendini yneten halk, ynetim ve katlma ile kendini gelitirmekte, milli btnle entegre olmaktadr. Azerbaycan,
Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra 1991 ylnda bamszln kazanm gen bir
devlettir. nce arlk Rusyas ardndan da Sovyetler Birliinin bnyesinde yer almtr.
Bugnk idari yap Sovyetler Birliinden miras kalmtr. Yaplan yeni dzenlemelere ramen eski sistemin arl devam etmektedir. Yneticilerin byk bir blm eski sistemde de bu grevleri yerine getiren insanlardr. dari yapda yaplan ve yaplmas planlanan
btn reformlar ynetici ve brokratlarn aktif ya da pasif direnii ile karlamakta ve
yava ilerlemektedir. Bu da brokrasinin dnyann her yerinde yaanan deiimlere kar
bir direnci olarak alglanabilir. Yeni yetien gen yneticilere grev verilmemesi de brokrasinin bu tutumundan kaynaklanmaktadr. Kreselleme ve yerelleme tartmalar,
Avrupa Birliinin Yerel Ynetimler zerklik art gibi gelime ve deimeler de Azerbaycan Cumhuriyetinde yerel ynetimlerde reformu kanlmaz klmaktadr. Kreselleme
srecinde yerel ynetimlerin dnya iliki alarna eklemlenebilme kapasitesinin gelitirilmesi de kanlmazdr. Aksi taktirde yerel ynetimler, uluslar aras iliki sistemlerinden
yararlanamaz ve kendilerini gelitiremezler (Erylmaz,1995:92).
Gelimi Bat lkelerinin ynetim sistemlerini deerlendirdiimizde, bu lkelerin ounda yerel ynetimlerin kamu hizmetlerinin sunulmasnda merkezi ynetimlerden daha
fazla rol stlendiini, bu lkelerde kamu hizmetlerinin daha etkili ve verimli sunulduu
48
grlmektedir. Azerbaycan Cumhuriyetinde yaanan bu gelimelerin dnda kalmas

beklenemez.
Anayasa da yerinden ynetim ilkesine yer verilmi olmakla birlikte, Azerbaycan kamu
ynetimi yerinden ynetimin gereklerini yerine getirecek niteliklerden yoksun bulunmaktadr. Ynetim sistemimiz olduka merkeziyeti bir yapya sahip bulunmaktadr. Yerel
ynetimlerin ilevsel bir yapya sahip olamamas, demokrasimizin de geliememesinin
nedenleri arasnda yer almaktadr.
Azerbaycan Cumhuriyetinin kuruluundan gnmze gelinceye dein, yerel ynetimlerle ilgili olarak birok reform nerisi ortaya km, kimi reform nerileri tasar
haline getirilmi, kimisi ise, tasarlaamadan gndemden kalkmtr. Son yllarda ise,
yerel ynetimler reformu konusuAzerbaycan Cumhuriyetinin en ok gndeminde yer
alan konularn banda gelmektedir. Gndemdeki yerel ynetimler tasars kanunlamay
beklemektedir. Bu almada da yerel ynetimlerde tarihsel sre ierisinde yaplmaya
allan reform giriimleri incelenmeye allacaktr.
B. Merkeziyeti Yapdan Kaynaklanan Sorunlar
Azerbaycan Cumhuriyetinde kamu ynetimi merkeziyeti bir anlay ortaya koymakta, bu nedenle birok grevi merkezden veya tara birimlerinin araclyla srdrmeye
almakta, yerel ynetimlere mmkn olduunca az yetki devretmektedir. Merkezi idarenin bakent kurulular, bir ok hizmeti stlenmekten dolay verimsiz ve etkisiz hale
gelmektedir. Azerbaycan merkeziyeti anlay nedeniyle, kamu hizmetlerinin byk bir
ksm bakent Bakde planlanmakta, ve oradan yrtlmektedir. dari ve mali alandaki
gl merkeziyetilik, merkezi idarenin ykn artrm, ar brokratikleme getirmi,
krtasiyecilii yaygnlatrm, yerel yneticilerin teebbs gcn krmtr. Merkezi ynetim zamannn byk bir ksmn, taradaki ynetim birimlerinden gelen yazlara cevap
hazrlamak ve onlara talimat vermekle geirmektedir (Erylmaz,1999:77). Bu anlaya
gre ekillenen brokrasi anlaymzda, demokratik ynetimde attmz birok olumlu
adma ramen belirgin bir deiiklik olmamtr. Azerbaycan Cumhuriyeti demokrasisinde var olduu bilinen ve srekli eletiri konusu olan eksikliklerimizi ve kusurlarmz
bir trl dzeltemeyiimizin altnda yatan balca engel merkezi idaremizdeki gemiten
gelen merkeziyeti, otoriter ve keyfi tutum ve anlaytr. Merkezi idare elindeki yetkileri
ve kaynaklar alt kademelere devretmekte son derece cimri davranmaktadr. Yerel ynetimlere yetki, hizmet ve kaynak devrinde ise bsbtn olumsuz bir tavr sergilemektedir
(Pirler ve Basoy ,1997:96).
II. Azerbeycan Tarihi Srecinde Yerel Ynetimler
Azerbaycann tarihsel birikiminde ve geleneklerinde yerel ynetim olgusu yok denecek kadar azdr. Yaadmz yzylda Azerbaycanda drt ayr sistemin egemen olduunu
grmekteyiz. nce arklk Rusyas, ardndan ksa sreli bir bamszlk dnemi, Sosyalist ynetim ve 1991 sonras yeniden bamszlk. Bu dnemlerde demokratik bir yerel
ynetimden sz etmek mmkn deildir.
49
A. ar Rusyas Zamannda Yerel Ynetimler

Safeviler Devletinin 18. yzyln sonlarndan Ruslarla mcadeleleri, onun hakim olduu topraklarda denetimin zayflamas Azerbaycanda feodal hanlklarn yaranmasna zemin yaratmtr. Azerbaycan hanlklarn kuzey ve gney diye iki grupta
toplayabiliriz(Azerbaycan lke Raporu,TKA yayn :1993).
Kuzeyde : Seki, Gence, Bak, Derbent, Kuba, Nahvan, Tal, revan, Cevat.
Gneyde : Tebriz, Urmiye, Erdebil, Hoy.
16. yzyl Azerbaycan topraklarna seferler eden Rusya, birok yn ile nem tayan
Kafkasya zerinde kendi egemenlii kurmay amalamt. ar Rusyasnn terkibinde kalan Azerbaycan burada uygulamaya koyulmu yerel ynetim reformlarna bu veya dier
ekilde tabi tutulmutur.
18. yzyln sonlarndan ar imparatorluunda balayan kyl ayaklanmalar ve soylularn basklar ar yerel z-ynetimlerde reformlar yapmaya zorlamt (Gler,1992:87).
Yaplan il Reformu ile lke, nfusu 300-400 bin arasnda olan 50 Guberniyaya (l),
bunlarda nfusu 20-30 bin arasndaki yerleme birimleri olan Uyezd (ile) kademelerine ayrld. Guberniya ve Uyezd yerel ynetim birimleri, yrenin askeri, mali ve ynetsel
ilerinden sorumlu olan ve yrede arizmin mutlak temsilcisi saylan yneticiler eliye
ynetilirdi. 1775 ylnda getirilen bu merkeziyeti yap, 1785 Soylularn basks ile (Soyluluk Berat) belli deiikliklere urad (Gler,1992:58). Rus imparatorluunu bir vilayeti olan kuzey Azerbaycanda drt Guberniya kurulmu ve yerel idarelere arn atad
General Gubernatrler (Valiler) bakanlk yaparlard.
B. SSCB Zamannda Yerel Ynetimler
1920 ylndan 1922 ylna kadar Bolevikler Azerbaycanda bamszl savunan
Azerilerin etkisini azaltmak, zor kullanarak aydnlar yabanc lkelere gmeye mecbur
etmek, ya da mahkemesiz ldrmekle, komnist siyasi bak asn yaygnlatrmaya
almlardr.
Azerbaycan 20 Eyll 1920 ylnda Rusya Federatif Sosyalist Cumhuriyetine katlm
ve 31 Aralk 1922 ylnda SSCB kurulmutur. Bundan sonra 1922 ylnda Azerbaycan,
Ermenistan ve Grcistandan oluan Kafkasya tesi Sosyalist Federal Sovyet Cumhuriyeti (KSFSC) kuruldu. Ama blgede mevcut etnik sorunlar bir arada Rusya karlarna
uygun bir biimde, bu lke arasnda le bir blnme politikas yrtlerek ve strateji olarak eer bu lkeler bamszlk kazanrlarsa etnik sorunlar ok gzel bir ekilde
kullanarak Rusyann etkisini korumak mmkn olsun. 1936 ylnda bu konfederasyon
iptal edilerek her bir Cumhuriyet ayr ayrlkta SSCBye ye oldular. Ve bu tarihte Azerbaycan SSC adn almt (TOOBB-Sovyet Birlii Sonras Bamsz Trk Cumhuriyetleri
Trk Cumhuriyetleri ve Trk Gruplarnn Sosyo-Ekonomik Analizi ,1992:263). Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti zamannda 114.000 km2 yzlm olan Azerbaycann yz
lm 86.600 km2 olmutur.
50
SSCB Anayasasna gre devlet rgtlenmesi aadan yukarya delege sistemine

gre oluan yerel Sovyetlere (meclislere) dayandrlacakt. Ky meclislerini dorudan
halk seiyor, bunlarn delegeleri ikinci kademe olan krsal bucak (volost) meclislerini;
bucak delegeleri ile (uyezd) meclislerini, ile meclis delegeleri ile kent meclis delegeleri
de birlikte il (guberniya) meclislerini oluturuyordu. Bu corafi blmler ve adlar, arlk
Rusyasndan devredilmitir. Hem alan, hem de adlar da deiiklik, 1924 Anayasasnda
gndeme gelmitir.
Azerbaycan SSCde Yerel Sovyetler (1978 Anayasas)
Birimler
Says ve Oran
Sovyetlerin Says
1.294
Sovyetlerdeki ye Oran
Kadn ye Oran
SBKP yesi ve Aday yeleri says
Komsomol yeleri Says Oran
ilerin Oran
Kolhoz yeleri Oran
Sanayi Sektrnde alanlarn Oran
Tarm Sektrnde alanlarn Oran
Tarmda Devlet Sektrnde alanlarn Oran
Yksek Okul ve Lise Mezunlarnn Oran
48.914
% 46
% 45
% 20
% 36
% 28
% 16
% 56
% 28
% 73
Kaynak : Turgay Ergun, Karlatrmal Kamu Ynetimi, TODAE KYUP Ders Notu, Ankara, Mart, 1994, s. 76.
Azerbaycan gibi bir lkede demokratik bir toplum kurmak zor bir grevdir. nk,
1918-1920 yllar arasndaki iki yllk bamszlk dnemini karrsak Azerbaycan ; 17.
Asrn sonunda feodalizmden sonra bir asrdan ok arklk Rusyasnn egemenliinde
kalarak, komnizm rejimine gemiti. Bundan dolay halkl ve lkenin katlma ve karar
alma alannda tecrbesi olmamtr. Azerbaycann demokratik olarak eitim alm ve
hazrlk grm lider kadrosu da yoktu. Halkn byk bir ounluu Sovyet sistemine
itiraz etmitir. Ancak, halk psikolojik olarak bu sistemin tesiri altndayd. Bu durum halkn
dncelerini basit poplist sylemlerle ifade etmesine ve Azerbaycanda ilk demokratik
hareketin baarszla uramasna yol amtr. Azerbaycan toplumunda oulculuun
bir dnce olarak yerlemesi, nemlidir (Birlemi Milletler Tekilat;nsan nkiaf Hakknda Hesabat,Azerbaycan:1997).
III. Bamszlk Sonras Azerbaycan Cumhuriyetinde Devlet Yaplanmas ve
Kamu Ynetimi
A. Azerbaycan Cumhuriyetinde Anayasal Yap 1991 ylnda Azerbaycan Cumhuriyeti bamszln kazandktan sonra, ada topluma ayak uydurmak iin bir ta-
51
km alanlarda reformlar yapmaya balad. Bu reformlarn balca amac, Azerbaycann

demokratik bir lke gibi eit artlarla hareket etmesini salamaktr. Fakat 70 yl sren
totaliter rejimin unsurlarndan kurtulmak kolay olmad. Gei dneminde Azerbaycanda
toplumsal ilikilerin ayarlanmasnda baz sorunlar ortaya kmtr. Bu sorunlarn sebebi
Azerbaycanda gerekli alt yapsnn olmayndan kaynaklanmaktadr. Merkezi idarenin
tara tekilatyla yerel ynetim organlar arasndaki grev ve yetki asndan snrlarn
belirlenmemesi sorunlarn nemli kaynan oluturmaktadr.
Genel anlamda anayasa, bir devletin temel kuruluunu, organlarn, bu organlarn
ileyiini belirleyen, kendisinin stnde baka bir yasa bulunmayan ve dier yasalara
dayanmak oluturan hukuk kurallarnn tm olarak tanmlanabilir (Mumcu ,1980 :76).
Anayasaclk akmnn ortaya kt 18. yzyln sonlarndan bu yana, en azndan zgrlk demokrasilerde, anayasann ilevsel anlam, onun devlet iktidarnn snrlanmasna
yarayan bir ara olmasdr. Devlet iktidarnn trl devlet organlar arasnda bllp,
paylalmas ve her biri devlet iktidarnn bir parasn kullanan bu organlarn, sahip olduklar yetkiler yoluyla birbirlerini denetlemesi dengelemesi ve snrlayc zellikte olmas
anayasal devlet ynetimini ortaya karr (zbudun ,1996 :20). Azerbaycan Anayasas
; Balang 5 ksm ve 12 blm olmak zere 158 asl ve 12 geici maddeden olumaktadr. Anayasann Birinci ksmnda Genel Esaslar bal altnda Halk Egemenlii ve Devletin Esaslar, ikinci ksmnda Temel Hak ve zgrlkler ve vatandalarn Esas Grevleri,
nc ksmda Devletin Egemenlii, bal altnda Yasama, Yrtme ve Yarg Yetkisi,
Nahvan zerk Cumhuriyeti, Drdnc ksmnda Yerel Ynetimler, Beinci Ksmnda,
Yasama Sistemi, Anayasada Deiiklikler ve Anayasaya ilaveler, balklarna yer verilmi,
geici maddelerde ise Anayasann uygulama biimi zerinde durulmutur.
Bu Anayasa, Azerbaycan halkn devlet egemenliinin tek kayna olarak belirlenmitir. Halk egemenliini kendi iradesiyle setii temsilcileri araclyla kullanacaktr. Halkn
setii yetkili temsilcilerden baka hi kimseye halk temsil etmek, halk adna konuma
ve halk adna bavurma hakk tannmamtr. Halkn hibir kesimi, Sosyal grubu, rgt veya hibir ahs, egemenliin kullancs olmad hkm anayasada yer almaktadr
(Md. 6).Anayasann birinci ksmnn ikinci blmnde devletin esaslar zerinde durulmutur. Azerbaycan devletinin demokratik, yasal Laik ve niter bir Cumhuriyet olduu,
devletin bamsz egemenlii, ise uluslar aras antlamalardan doan ykmllklerle
snrlandrlabilecei ve Azerbaycan Cumhuriyetinde devlet egemenliinin kuvvetler ayrl ilkesine dayand anayasa ile hkme balanmtr (Md 7).
Buna gre : Yasama yetkisi Azerbaycan Cumhuriyetinin Milli Meclisine aittir. Yrtme yetkisini Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbakan kullanr. Yarg yetkisi de Azerbaycan mahkemelerince kullanlr. anayasada, yasama yrtme ve yarg organlarnn
karlkl faaliyet gsterecekleri ve kendi yetkileri erevesinde bamsz olduklar hkm
yer almaktadr. Azerbaycan devletinin ba olan Cumhurbakan halkn btnln gs-
52
terdii, i ve d ilikilerde devleti temsil ettii, devletin bamszlnn ve toprak btnlnn gvencesi olduu ayn zamanda silahl kuvvetlerin bakomutan olduu, ayrca,
Cumhurbakannn yarg bamszlnn da gvencesi olduu hkmleri Anayasada yer
almaktadr (Md 8).Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasas, genel olarak deerlendirildiinde, olduka ayrntl bir anayasadr. kinci ksmda temel hak ve zgrlkler geni ve ayrntl bir biimde dzenlenmitir. Temel hak ve zgrlkler kapsamnda klasik haklar,
siyasal haklar ve sosyal haklar yer almaktadr. Anayasa, yaam, mlkiyet, alma hakk
ile dnce ve vicdan zgrln ve dier temel hak ve zgrlkleri ayrntl bir biimde dzenlemitir.Anayasada kuvvetler ayrl ilkesi benimsenmitir (Md. 7/3 bendi).
Ancak Anayasann 8. maddesinin 4. bendi bu ilkeyle elimektedir. nk bu maddede
Cumhurbakan yarg bamszlnn gvencesi olarak gsterilmektedir. Halbuki yarg
organnn ve fonksiyonunun btn zgrlk ve demokratik lkelerde bamsz olmas
gerektii ilke olarak kabul edilmektedir (Turhan ,1993 : 12). Azerbaycan Anayasasnn
yrtmenin de ba olan Cumhurbakann yarg bamszlnn gvencesi olarak gstermesi hukuk devleti ilkesine aykr dmektedir. Anayasa yarg asndan Azerbaycan
Anayasas merkezilemi sistemi ngrm ve demokrasiye gei reformunun temel
talarndan biri olarak Anayasa Mahkemesini kurmutur.
B. Devletin Temel Organlar
Azerbaycan Anayasas Bakanlk sisteminin zelliklerini tamaktadr. Azerbaycan
Anayasas Amerikan Anayasasndan esinlenerek kuvvetler ayrln anayasal bir kural
haline getirmitir. Buna gre;
-Yasama yetkisi Azerbaycan Cumhuriyetinin Milli Meclisine aittir.
- Yrtme Yetkisi Azerbaycan Cumhuriyetinin Cumhurbakanna aittir.
-Yarg yetkisi Azerbaycan Cumhuriyetinin mahkemelerince kullanlr.
Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasas devletin anayasal yaps iin bir ana ereve izmitir. Burada Anayasada yer alan yasama, yrtme ve yarg organlarnn yetki ve ileyileri ve ilikine ilkelere yer verilecektir.
1. Yasama Organ
Yasama yetkisi Azerbaycan Cumhuriyeti Milli Meclisine aittir (Md. 81). Milli Meclis
genel oyla seilen ve olaan grev sresi 5 yl olan 125 milletvekilinden olumaktadr.
Anayasasnn 85. maddesine gre 25yan bitirmi her Azerbaycan vatanda yasalarla
ngrlm ilkeler dorultusunda milletvekili seilebilirler. Ancak ifte vatandal olan,
baka devletlerde devlet hizmetinde bulunanlar, yrtme ve yarg organlarnda alanlar, bilimsel ve pedegoji almalar dnda baka gelir salayc almalar yapanlar, din
adamlar, fiili ehliyetsizlii mahkeme tarafndan onaylanan ve mahkemenin hkm ile cezaevlerinde hkml bulunan kiilerin milletvekili seilmeyecei Anayasa ile hkme balanmtr. Azerbaycan Cumhuriyetinde parlamento seimleri anayasa gerei 5 ylda bir
kasm aynn ilk pazar gn gerekletiriliyor.Azerbaycan Cumhuriyetinde seimleri anayasal kurum olan Merkezi (Seki) Seim Komisyonu (Yksek Seim Kurulu)dzenliyor.
53
18 yeden oluan Merkezi Seki Komisyonunun bu yaps 5 kasm 2000 seimleri

ncesinde iddetli tartmalara sebep olmutur.
Merkezi Seim Komisyonunda 6 ye parlamentoda temsil olunan iktidar , 6 ye parlamentoda temsil olunan Muhalefet partileri, 6 ye ise Devlet Bakan tarafndan gsterilen adaylardan(2 muhalefet, 4 iktidar kadrolarnn gsterecei tarafsz kiilerden) belirleniyor. Azerbaycan Cumhuriyeti Parlamentosu 125 yeden olumaktadr. (TBMM Seimleri iin tasarlanan Trkiye Milletvekillii) Nispi Temsil yntemiyle yaplan seimlerde
adaylar parti listelerinden gsterilir. Her parti ncelikli art olan elli bin semen imzasyla
birlikte 25 adaydan oluan listesini hazrlayarak Merkezi Seim Komisyonuna ba vuruda
bulunur. Partiler, MSKnun incelemeleri sonucu seime katlma hakk elde edebilecekleri
gibi redde edilebilirler. Majoritar kavram ile ifade edilen Dar Blge ounluk yntemi ile de Azerbaycan Parlamentosunun 100 yesi seilir. Bu yntemle aday olanlar
ise 2 bin semenin imzasn toplayarak partili aday olabilecekleri gibi bamsz olarak
da adaylk mracaatnda buluna bilirler. Majoritar yntemi ile seilecek 100 yeden biri
iin Dalk Karada zerk Blgesinin bakenti Hankentinin ermeni igalinde olmasndan
dolay sembolik olarak seimler yaplmamaktadr. Proporsional Nispi Temsil yntemi
ile seimlere katlma hakk elde edilen partiler ,iin % 6 oy baraj uygulanmakta, Majoritar- Dar blge ounluk yntemi ile seimlere katlma hakk elde eden adaylarn ise seim blgesinde oylarn % 50+ 1ni almalar gerekmektedir. kinci tura kalnmas halinde
en fazla oy alan aday seilir. Parlamento seimlerinin geerli olmas iin semenlerin %
25inin seimlere katlmas yeterlidir. Azerbaycan Cumhuriyetinde semen ya 18 dr.
lkede 4.221. 468 kaytl semen bulunmaktadr.Anayasaya gre ; Azerbaycan Cumhuriyetinin Milli Meclisi, ounluk sistemi ve oranl seim esasna gre olumaktadr.
Anayasasnn 94. maddesinde Milli Meclisin belirledii kurallar zetle syle belirtilmitir. nsan hak ve zgrlklerinden yararlanma, mahkemelerin kurulmas ve hakimlerin,
savclarn, avukatlarn ve noterlerin konumlar, seimleri, skynetim ve olaanst hal
ilan esaslar, mlkiyet haklarn aile ilikileri, vergiler, alma ilikileri ve sosyal gvence,
devlet snr rejimi, vatandalarn ve tzel kiilerin stats, mlkiyetin kamulatrlmas ve
zelletirilmesi, d ilikiler, eitim, bilim, kltr, salk, ulatrma, gmrk, muhasebe,
evre, devlet gvenlii, savunma ve ordu hizmetlerine ilikin yasalardr.
Anayasann 96. maddesine gre : yasa nerisi ve dier konular Milli Meclisin grmesine nerme hakk, Milletvekillerine, Cumhurbakanna, Anayasa mahkemesine ve
Yksek Mahkemeye tannmtr.
2. Yrtme Erki
Anayasann, 99. maddesine gre yrtme yetisi Azerbaycan Cumhurbakanna aittir.
Cumhurbakannn grev sresi be yldr. Bir kii en fazla iki dnem Cumhurbakan
seilebilmektedir. Bakanlk Sisteminin bir zellii olarak halk tarafndan seilmi bakan
hem devletin, hem de hkmetin badr.
54
a) Devlet Bakan Seimi

Cumhurbakan 35 yan doldurmu, yksek tahsilli, Azerbaycan Cumhuriyetinde
en az 10 yldr srekli yaayan, ar sutan ceza almam, seme ve seilme yetkilerine
sahip, baka devletlerde devlet grevinde bulunmayan, Azerbaycan Cumhuriyeti vatandalar arasnda genel oyla seilir.
Anayasa ile Yrtmenin ba olan Cumhurbakanna ok geni yetkiler verilmitir.
zellikle 109. maddesi uyarnca, Anayasa ile Milli Meclisin ve yarg organlarn yetkilerine
dahil edilmeyen dier tm ilerde yrtme organ yetkili klnmtr.
b) Devlet Bakannn Yetkileri :
1) Milli Meclisin Seimlerini tayin etme,
2) Bteyi Milli Meclise sunma,
3) Milli Meclisin oluru zerine Babakan, Anayasa Mahkemesi ve yksek mahkeme
yeleri ile Basavcy atama ve grevden alma.
4) Bakanlar kuruluna bakanlk etme ve Bakanlar kurulunun yelerini atama, grevden alma ve bakanlar kurulunun istifasn kabul etme,
5) Sava koullarn Milli Meclise sunma,
6) Halk oylamasn kararlatrma,
7) Milli Meclise yasa nerilerinde bulunma,
8) Seferberlik ilan etme,
9) Af ilan etme, olaanst durumu ilan etme,
10) Genelge yaynlama, yasalar imzalama ve Anayasa ile Milli Meclisin yetkileri dahilinde olmayan dier konular yrtmeyi iermektedir (Md. 109).
Bugn Azerbaycan Cumhuriyeti kendi anayasasn oluturmutur. Bu anayasann baarl olup olmayacan uygulama gsterecektir. Aslnda herhangi bir sistemin iyi iletilebilmeyi, sistemin zelliklerinden ok sistemi iletmede ykml olanlarn niteliklerine
ve performansna baldr. Azerbaycan gibi siyasal demokrasi geleneine sahip olmayan
toplumlarda ynetici kadrolarn moral nitelikleri ok daha byk nem tamaktadr.
3. Yarg Organ
Demokratik lkelerde yarg yetkisi ulus adna bamsz mahkemeler kullanlr. Bu yetki hibir biimde baka bir organa yada kiiye devredilemez. Mahkemeleri, bamszl
hukuk devlet ilkesinin en temel kouludur.Anayasann 125. maddesine gre; yarg yetkisinin yalnzca yarg organlar yerine getirir. Yarg yetkisini Anayasa Mahkemesi, Yksek
Mahkeme ve genel mahkemeler hayata geirir. Ve mahkemelerin kuruluu anayasa ile
belirlenir. Hakimler bamszdrlar ve dokunulmazlklar vardr (Md. 127). Yalnzca Anayasaya ve yasalara uymakla ykmldrler. Anayasaya gre ; Anayasa mahkemesi ve
Yksek Mahkeme yeleri ile Cumhuriyet Basavcs, Cumhurbakannn nerisi zerine Milli Meclisin oluru ile atanrlar ve grevden alnrlar. Anayasa Mahkemesi ve yksek
mahkeme yelerinin grevden uzaklatrlmasna ilikin karar Milli Meclisin 83 oyuyla
kabul edilir, dier hakimlerin grevden uzaklatrlabilmesi ise Milli Meclisin 63 oyu ile
kabul edilir.
55
Dokuz yeden oluan Anayasa Mahkemesinin yetkileri, Anayasa da yle belirtilmitir (Md. 130). Anayasa Mahkemesi, Cumhurbakann Milli Meclisin, Bakanlar kurulunun, Yksek Mahkemenin, Cumhuriyet Savclnn, Nahivan zerk Cumhuriyeti, Yksek Meclisinin ve Merkezi yrtme hakimiyeti organlarnn kararlarnn ve ilemlerinin
Anayasaya uygunluunu denetlemek, yrrle girmemi devletleraras antlamalarnn
Anayasaya uygunluunun, siyasi partilerin ve dier sivil toplum rgtlerinin kapatlmas
ve yasama ve yrtme organlar arasndaki yetki paylam ile ilgili sorunlar zme balamak. Ayrca, Anayasada ngrlm olan Anayasa deiiklerine ilikin halk oylamasna
gidilmesi, Milli Meclise yasa nerileri yaplmas, Anayasa ekler ile Anayasa ile kendine
tannm dier yetkileri kullanmak.
(II) AZERBAYCAN CUMHURYETNN YNETM YAPISI
1. Azerbaycanda Merkezi Ynetim
Azerbaycanda devletin temel ynetsel grevleri genel ynetimi oluturan kurulularca yrtlmektedir. Genel ynetimin merkez rgt, Cumhurbakan, Babakan ve
Bakanlar kurulu, Bakanlklar ve icra Hakimiyeti Bakanlklarndan olumaktadr.Yapsal
anlamda kamu ynetimi, yasama ve yarg organlar dnda kalan tm devlet kurulularn
iine almaktadr.Devletin ana ynetsel yapsn oluturan kurulular, genel ynetim kurulular ya da merkezi ynetim olarak adlandrlmaktadr (Gzbyk ,1991 :5). Merkezi
ynetim ynetsel hizmetlerin merkezde toplanmas ve bu hizmetlerin merkez ve merkez
hiyerarisi iinde yeralan rgtlerce ya da merkeze bal il, ile, bucak ve blge ynetimi gibi tara kurulular eliyle yrtlmesidir (Gzbyk,1991:6). Azerbaycanda 18
bakanlk 19 merkezi devlet komitesi bulunmaktadr. Genel ynetim, stlenecei grevleri yerine getirebilmek iin kamu hizmetlerinin gereklerine gre tarada rgtlenmitir.
Bu rgtler merkezdeki genel ynetimin taraya bir uzantsdr ve genel olarak lkeye
yaylmtr. Genel ynetimin tara kurulular ehir, rayon, kasaba ve kylerde rgtlenmilerdir. ehir ve rasyonlarn icra Hakimi Bakanlar dorudan Cumhurbakannca,
atanmaktadr. Dolaysyla da Azerbaycanda Merkez arlkl bir ynetim sistemi bulunmaktadr. Ayrca hkmet ya da bakanlklara yardmc olmak zere merkezde kurulmu
yardm kurulular bulunmaktadr.Devletin ve ayn zamanda hkmetin de bakan olan
Cumhurbakannn konumunu, daha nce yrtme blmnde irdelediimiz iin buradan zerinde durulmayacaktr. Genel ynetimin merkezi rgtn oluturan ve Cumhurbakanlna bal st dzeyde bir icra organ olan Bakanlar kurulunun almalarn
Cumhurbakan belirler, Bakanlar kurulu yapt almalardan dolay Cumhurbakanna
kar sorumludur. Bakanlar kurulunun yarglanmas Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetindeki yaplanmayla benzerlik gstermektedir. Bakanlar kurulu, Bakan, Babakan, Birinci Yardmcs ve Yardmclar, Dileri, ileri, Maliye, Savunma, Milli Tehlikesizlik, Ekonomi, Ticaret, Ulatrma Genlik ve Spor, Eitim, Sosyal Gvenlik Kltr,
Adalet, Basn ve Enformasyon, Salk, Tarm D Ekonomik likiler, Malzeme Stoklar
Bakan ile Ba idareler ve Komitelerin bakanlarndan Meydana gelmektedir.
56
Bakanlar kurulunca grev ve yetkileri; devlet btesi tasarsnn hazrlanarak Cumhurbakanna sunulmas, devlet btesinin uygulanmas, maliye, kredi ve para politikalarnn ve devletin ekonomik programlarnn hayata geirilmesi ve Cumhurbakannca
verilecek dier grevlerin yerine getirilmesini kapsamaktadr. (Anayasa, md. 119).
Anayasaya gre bakanlar kurulu, yeni seilen Cumhurbakann grevine balad gn
istifasn Cumhurbakanna sunar. (Md. 116). Yine Anayasann 118. maddesine gre
Babakan Cumhurbakannn nerisi zerine Milli Meclis Cumhurbakannn nerdii
aday kez geri evirirse, Cumhurbakan Milli Meclisin onayna gerek kalmadan bakan atayabilir. Bakanla atanabilmek iin seme ve seilme koullarna sahip, 30 yan
doldurmu ve yksek renim grm olmak gerekir.
Babakann su stnde yakalanma dndaki dier konularda, grev sresince dokunulmazl vardr. Bakann ana grevi bakanlklar arasndaki egdm salamaktan
ibarettir.Her bakanln banda siyasal bir ynetici olarak bakan bulunmaktadr. Bakanla atanabilmek iin seme ve seilme haklarna sahip, 25 yan bitirmi olmak gerekir.
Bakanlar dorudan Cumhurbakan tarafndan atanr ve grevden alnrlar.Bakan, bakanln temsil eder ve bakanln grev alanlarna giren konularda yrtme ve yasama
organlar ile ilikileri salar. Her bakanlkta bakan birinci yardmcs ve bakan yardmcs
olmak zere iki bakan yardmcs bulunur. Her bakanlk devlet btesinden kendilerine
verilen denekler erevesinde almalar yrtmektedir.Bakanlklar Cumhurbakanlnn oluru ve Ulusal Meclisin karar ile kurulmaktadr. Bakanlklar belli yasalara, devlet
programlarna Cumhurbakannn ve Bakanlar Kurulunun kararlarna ve ynetmeliklerine
gre faaliyet gstermektedirler.
D. Bamsz Azerbaycan Cumhuriyetinde Yerel Ynetimler
30 Eyll 1991de bamszln ilan eden Azerbaycan Cumhuriyeti hem merkezi hem
de yerel ynetimlerde reformlar geirmek abalar gstermitir. Ama bu reformlar srekli olmam ve sonular alnmamtr. Gereke ise lkenin sava durumunda olmas.
Azerbaycan, idari adan rayan ad verilen ve Trkiyedeki illere karlk gelen ynetim
blgelerine ayrlmtr. Rayonlarn snrlar ve ynetim sistemi esas olarak Sovyetler Birlii dneminden kalmadr. Sovyetler Birlii dneminde sistemin ideoloji gerei ii ve
kyllerin seilmi temsilcilerinden oluan ve Halk Deputatlar Sovyetleri ad verilen
meclislerin, rayonlarda ynetimin temel organlarn oluturduu kabul edilmekteydi.
Esas iktidar ise bu meclislere paralel olarak Komnist Partisinin ve onun yerli tekilatlarnn elindeydi. Halk Deputatlar Sovyeti ise btenin kabul edilmesi ve dier karar
ve nlemlerin onaylanmas ile grevlendirilmitir.Yrtme yetkileri mnhasran Cumhurbakan tarafndan atanan icra hakimleri tarafndan kullanlmaktadr. cra hakimleri,
kendilerine yardmc olmak zere iki veya yardmc atamaktadr. cra hakimlerine bal olarak polis, maliye, ekonomi, tarm, hukuk, sosyal ve insani yardm, salk, eitim,
genlik spor, kltr, nakliyat ve ulatrma idareleri hizmet vermektedirler. Bu idari birimlere personel atanmas, merkezi ynetim (burada merkezi ynetim dedikte, ilgili bakanlk
anlalmaktadr), icra hakimi veya her ikisi tarafndan ortaklaa yaplmaktadr. Dolaysyla
bir yetki karmaasnda sz edilebilir.Bamsz Azerbaycan Cumhuriyetinin ilk Anayasas
57
Cumhurbakan Haydar Aliyevin bakanl ile Devlet komisyonu tarafndan hazrlanm

12 Kasm 1995 ylnda yrrle girmitir (Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasas,1996:1).
-Belediye yelerinin yetkilerinin tannmas, kanunla belirlenmi hallerde onlarn yetkilerinin ittirilmesi ve yetkilerine hitam verilmesi;
Anayasann 7. maddesine gre, Azerbaycan Devleti, demokratik, hukuki, Laik ve

niter Cumhuriyettir. Ama demokratik devlet kurmaksa, demokratiklemenin ana boyutu olan yerel demokratik ynetim ilkesi benimsenmektir (Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasas,1996:1). Dolaysyla yerel ynetimler merkezi idarenin verdii grevleri yapabilir
ve devrettii yetkileri kullanabilir.Anayasann Mlkiyetle bal 13. maddesinin II. bendi
cevap veriyor. Mlkiyet devlet mlkiyeti, zel mlkiyet ve belediye mlkiyeti trnde
olabilir.
Anayasaya gre Azerbaycanda yerel hizmetler iki yolla veriliyor:
a) Merkezi idarenin bir kolu olan yerel yrtme hakimiyeti organlar;
b) Yerel hizmetleri hayata geiren belediyeler.
Devlet kurumlarnn tara kurulularnn iini, egdmletiren ve yerlerde yrtmenin ba olan yerli yrtme hakimiyetlerinin balarn Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbakan atar ve grevden alr. Anayasann 124. maddesine gre yerel yrtme hakimiyetlerinin yetkilerini Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbakan belirliyor. Anayasann IX.
Fasl Belediyeler adlanyor (Azebaycan Cumhuriyeti Anayasas ,1995:7 ). Alt maddeden
(m. 142, 143, 144, 145, 146) oluan bu faslda idarenin tekili, belediyelerin iinin tekili,
belediyelerin yetkileri, belediye kararlar ve belediyelerin iinin tekili, belediyelerin yetkileri, belediye kararlar ve belediyelerin bamszlnn teminat ile ilgili konular belirlenmitir. Azerbaycan Cumhuriyetinde belediyeler seimler esasnda kurulur. Belediyelere
seim kurallar ve belediyelerin stats kanunla belirlenir.Belediyelerin stats hakknda
Azerbaycan Cumhuriyeti yasasnn 27. maddesine gre : Belediyelere seimler, vatandalarn kanunla belirlenmi seim haklar temin edilmekle; genel, eit, dorudan seim
haklar esasnda serbest, ahsi, gizli oy verme yolu ile hayata geirilir. Belediye seimleri
Belediye Seimlerinin kurallar hakknda Azerbaycan Cumhuriyetinin kanununa uygun
olarak hayata geirilir. Azerbaycan Cumhuriyetinin devlet organlar belediye seimlerinin
demokratik olarak hayata geirilmesine teminat verirler.
Belediyelerin yetki mddeti 5 yldr. Belediyelerin yetkileri onlarn ilk toplant gn
balar ve yeni seilen belediyelerin birinci toplant gn sona erer. Belediye yelerinin
yetkileri yalnz belediyenin yetki mddetinde yrrlktedir.Seim gn 18 yan tamamlayan ve ya 18den yukar olan Azerbaycan Cumhuriyeti vatandalarnn belediyelere
ye semek hukuku vardr. Seimler gn 21 yan tamamlayan ve ya 21den yukar
olan Azerbaycan Cumhuriyetinin vatandalar belediyelere ye seilebilirler. cra hakimiyeti organlarnda alan vazifeli ahslar, hakimler, hukuk muhafaza organlarnn alanlar, din adamlar, subaylar belediye yesi seilemezler. Belediye yelerini semenler
dorudan seerler. Semenler ahsen ve gizli oy verirler. Belediye seimleri pazar gn
yaplr. Belediyelerin yetkilerinin bitmesine en ge 120 gn kala yeni seimler belirlenir.
-Belediyelerin i tznn onaylanmas; belediye bakann ve onun yardmclarnn

srekli ve baka komisyonlarn seilmesi, yerli vergilerin ve denilerin belirlenmesi;
Belediye kendi faaliyetini toplantlar, srekli ve baka komisyonlarnca hayata geirir.

Belediye toplantlarn belediye bakanlar arr. Anayasaya gre belediyelerin toplantlarnda aadaki meseleler zlebilir (Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasas,1995:54).
58
- Yerli btenin ve onun icras hakknda raporlarn onaylanmas, belediye mlkiyetine

sahiplik, ondan istifade ve onun hakknda karar;
- Yerli sosyal savunma ve sosyal kalknma programlarnn kabul ve icra edilmesi,
yerli ekonomik kalknma programlarnn kabul ve icra edilmesi, yerli evre programlarnn kabul ve icra edilmesi. Azerbaycan ve dier orta Asya Trk Cumhuriyetlerinin yerel
Cumhuriyete geerken, Trkiyenin karlat sorunlar ayndr (Fikret, 1997:122). Ancak mevcut ekonomik ve mali koullarda yerel ynetim geleneinin yaklak 70 yldr olmad bu lkede, mevcut yasal dzenlemelerle belediyelerin baarl olacan beklemek
byk iyimserlik olur.
E. Azerbaycan ve Trkiye Yerel Ynetimlerinin Karlatrlmas
Trkiyede yerel ynetimler il zel idareleri, belediyeler ve kyler olmak zere 3 trdr. Azerbaycanda ise 27 Haziran 1999 tarihli Belediye Kanununa ve Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasasnn 142. maddesine gre yerel ynetim tr belediyelerdir. Yani yerel
nitelikli hizmetler belediyeler vastasyla hayata geirilir. Bu yzden de burada Trkiye ile
Azerbaycan belediyelerini karlatrma olana mevcuttur.Azerbaycan Belediye Kanununun 1. maddesine gre hibir vatanda yerel hizmetlerin grlmesinde katlma hakknda
mahrum edilemez. O yzden de kylerde bile nfusa bal olmayarak belediyeler kurulmutur. Trkiyede ise 1580 sayl kanuna gre kyn nfusu 2000i aarsa o kyde
belediye kurulabilir.
Ayn zamanda Trkiyede mevcut olan Bykehir Belediyesi stats Azerbaycan
belediye kanununda yer almamtr.Trkiyede belediyenin 3 organ var. Belediye bakan, belediye meclisi, belediye encmeni. Azerbaycan belediye kanununun 14, 17 ve 18.
maddelerine gre belediye organlar belediye bakan, belediye meclisi, geici ve daimi
kurulan komisyonlardan olumaktadr. Trkiyede olduu gibi Azerbaycanda da belediye
meclisi, belediyenin en byk karar organdr. Belediye meclisini belediye yeleri oluturur. Trkiyede olduu gibi belediye yeleri 5 yllna dorudan doruya halk tarafndan
seilir. Belediye meclis yelerinin says, nfusla orantl olarak asgari ve azami miktar
Azerbaycan belediye kanununda belirtilmitir. Azerbaycanda 500den az nfusu olan yerlerde 5 belediye yesi, Trkiyede ise 10.000den az nfusu olan yerlerde 9 belediye yesi
belediye meclisine seilmektedir.Belediye Bakan ise Trkiyede dorudan doruya halk
tarafndan seilir. Azerbaycanda ise belediye yeleri kendi aralarndan ak veya gizli oyla
Belediye Bakann seerler.Trkiyeden farkl olarak Azerbaycanda belediye yeleri en
az 6 ayda bir defa halkla, yaptklar ilerle ilgili bilgi vermek zorundadr. Azerbaycanda
belediye seimleri hakknda kanunun 24. maddesine gre belediye yeliine seilebilmek iin, yani aday olabilmek iin, nfusa orantl olarak bu maddede belirtilen sayda
59
seici imzas toplanp Merkezi Seim Komisyonuna verilmelidir.Yerel nitelikli hizmetlerin

sunulmasnda Azerbaycan ve Trkiye belediyelerinin genel olarak grevleri benzerdir.
ama burada sorun Azerbaycanda il zel idaresi gibi bir yerel ynetim tr olmad iin
baz farkllklar ortaya kmaktadr.Azerbaycanda da Trkiyede olduu gibi, Belediye
Bakan belediyenin en byk yrtme organdr, belediyeyi temsil eder ve belediye meclis toplantlarna bakanlk eder. Ama Trkiyeden farkl olarak Belediye Bakan, belediye
meclisi kararlarn imzalayp yrrle koyan son mercidir. Trkiyede Valinin onay gereken belediye meclis kararlar mevcuttur. Azerbaycanda ise belediye meclisinin hibir
karar merkezi idarenin tara tekilat olan cra Hakimiyetinin Bakan tarafndan onaya
tabi tutulmamaktadr. Hatta btelerini bile belediye meclisleri kendileri yapar, onaylar,
yrrle koyar. Sadece yaptklar bte ile ilgili Maliye Bakanlna bilgi vermek zorundalar.Azerbaycan belediye Kanununu incelediimiz zaman hangi vergilerden ne kadar
pay alnaca, hangi ara ve cezalar uygulayabilecei aka belirlenmitir. Belediyeler
yeni kurulduklar iin bunlarn gerek gelirlerinin neler olduunu alma sreleri iinde grebiliriz. Azerbaycan Cumhuriyetinde siyasi istikrar salayacak, Dalk Karaba
sorunu bata olmak zere ekonomik, sosyal v.d. sorunlarn almasna imkn yaratacak
tek are demokrasidir. Azerbaycan Trkleri lkelerinde demokrasinin yerletirilmesinin
gerekliliini biliyorlar. Halk bu istikmetteki abalarnda, Trkiyeden en az bat lkeleri
dzeyinde destek bekliyor. Trkiyenin Azerbaycan Cumhuriyetine beklentiler dorultusunda salayaca destek ve yardmlar iki lke ilikilerinde ulalmas gereken dzeyi
temin edecek. Aksi ise iki lke arasnda sorunlar yaanmas gibi bir neticeyi yaratacaktr. Byle bir durum ise, Trkiyenin esasen olmas gerekenin ok altnda seyreden Trk
Cumhuriyetleri ile ilikilerinde de hsran getirecektir. Unutulmamaldr ki, Trkiyenin
Kafkasya Asya zelliklede Trk Cumhuriyetleriyle ilikilerinin kilit noktas Azerbaycandr.
KAYNAKLAR
A.B.D. Devlet Departman. lkelerde nsan Haklan Raporu, 1996, Azerbaycan. Etdleri Dergisi, TKA
yayn, Ankara. 1996 .
Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasas, Bak 1996.
Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasas, Hukuk Neriyat, Bak, 1996
Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasas; Bak, 1996.
Azerbaycan Cumhuriyeti Kanunu, Hukuk Neriyat, Bak, 2001
Azerbaycan Devlet Ynetimi Akademisi: Devlet Mdrklk Mektebi, Bak, 2000
Azerbaycan Gazetesi.
Azerbaycan SSC Yerel Sovyet Hakknda Azerbaycan SSCnin Yasas, Azerbaycan Devlet Neiryat, Bak 1987.
Azerbaycan SSC, ehir, ehirde Rayon Halk Temsilcileri Sovyeti Hakknda Azerbaycan SSC Kanunu, Azerbaycan Devlet Neriyat, Bak, 1980.
Azerbaycan lke Raporu, TKA, Ankara, 1996.
Azerbaycanda Sovyet Hakimiyeti Organlarnn Yaratlmas ve Faaliyetleri, Bak . Yayn, 1993, stanbul.
AM, Esat: Devlet Sistemleri, Der Yaynlan, stanbul 1993
Ergun, Turgay. Kamu Ynetimi Disiplinin Gelimesine Ksa Bir Bak: Yeni Araylar ve Gerekler, Kamu
Ynetimi Disiplini Sempozyumu Bildirileri, TODAE Yayn, C. 1,Ankara, 1995.
Gzbyk, eref, Anayasa Hukuku, S.Yaymlar, 3 Bask, Ankara 1991.
Kamu Ynetimi Aratrma Projesi, Yerel Ynetimler Aratrma Grubu Raporu, TODAE, 1992.
Kamu Ynetimi Aratrmas Genel Rapor, TODAE Yayn, Ankara, 1991.
PRLER, Orhan GRSOY, E.Zihni - BASOY, Ahmet , l Dzeyinde Merkezi dare-Mahalli dare Grev
Blm, Trk Belediyecilik Dernei Yayn,Ankara:1997.
zbudun, Ergun. Trk Anayasa Hukuku. 2. Bask. Ankara: Yetkin Yaynlan, 1992.
TKA, Azerbaycan lke Raporu (1996), Ankara.
TKA, Azerbaycan lke Raporu, TKA Yaynlar No:32, Ankara 1996. TKA, Kafkasya ve Orta Asya: Bamszlktan Sonra Gemi ve Gelecek Konferans, TKA Yayn, Mays 1995.
TOBB, Azerbaycanda Tarm ve Tarma Dayal Sanayinin Yaps ve Trkiye le likiler Asndan Deerlendirilmesi, TOBB Yayn, 1995.
TOBB-Sovyetler Birlii Sonras Bamsz Trk Cumhuriyetleri ve Trk Gruplarnn Sosyo-Ekonomik Analizi
Trkiye ile likileri, stanbul, 1992.
TORTOP, Nuri SBR, Eyp - AYKA, Burhan, Ynetim Bilimi, Yarg Yaynlar, Ankara, 1993.
SONU
dari yaplanma konusunda her zaman ve her lke iin ideal olabilecek bir modelden
sz etmek imkanszdr. lkelerin idari yaplanlarn, ekonomik ve corafi yaplar gelenekleri, stratejik durumlar gibi unsurlar belirlemektedir. Teknolojinin hzla geliimi ,evre
koullar,doal kaynaklarn sorumsuzca yok edilmesi,artan dnya nfusu ve artan tketim talepleri nedeniyle karmza yeni bir dnyay karmtr. Bu yeni dnya dzeninde
gelir,eitim ve kltr farklar hzla artan terr, kaos ve ayrmclk dourmutur. Halkmzn
ve devletimizin sorunlarna zm getiren yeni kalknma modellerine ihtiyacmz vardr.
Vizyon ve misyonumuzu yeniden belirlemek zorundayz.
60
61
TRK CUMHURYETLERNDE
RADKAL DN HAREKETLER (Balkanlar rnei)
Prof. Dr. Ramazan BER
Sakarya niversitesi, lahiyat Fakltesi
Do. Dr. Mehmet DALKILI

stanbul niversitesi, lahiyat Fakltesi
GR
1992 ylnda Bosna Hersek Parlamentosunun bamszlk karar almasndan sonra Yugoslavya Federal Ordusu, Saray Bosnaya girdi. Bu istila karsnda Bosnal
Mslmanlar zellikle Alia ZZETBEGOV nderliinde vatanlarn savunma hareketini balattlar. Bu, Bosnal Mslmanlar tarafndan bir cihad olarak nitelendirildi. Vatan
savunmann ve dman lkeden kovmann dini bir ykmllk olduunun bilinciyle,
bu kutsal grev ayn zamanda Bosnallarn dini duyarln da artrd. Nitekim bu vatan
savunmas bir anlamda Bosnada kurulacak slam devletinin de oluumuyla ilgili sylemlere yol at. Bu beklentiyi ZZETBEGOV slam itikad ile gayr-i slami hukuk ve siyaseti
badaamaz szyle ifade etmitir. Buna gre Bosna, ncelikle dman igalinden kurtulacak ve ardndan slami bir ynetimin kontrolnde olacaktr.
Bosna igalini, Mslmanlara kar bir hareket olarak deerlendiren bir ok kimse,
ila-y kelimetullah amacyla Allah yolunda cihad dncesiyle, dnyann eitli lkele-
62
63
rinden buraya savamak amacyla geldiler. Bu lkeler arasnda Trkiye, Suudi Arabistan,
Birleik Arap Emirlikleri, ran, Msr, Malezya, Afganistan, Pakistan ve dier lkeler vardr.
Ancak bunlar ierisinde en fazla Suudi Arabistan kl mcahitler daha ok dikkat ekmitir. Zira Suudi Arabistandan cihad etmek amacyla bireysel olarak gelenler olduu
gibi, lkedeki bir ok yardm kurulular yannda daha sonralar dikkatlerin zerine ekilecei el-Kaide grubu, bizzat Bosna-Hersek ile yakndan ilgilenmitir.
NATOnun mdahalesiyle sava sona erdikten sonra, Bosnaya gelen mcahitlerin bir
ksm lkelerine geri dndler. Bir ksm ise dier Balkan lkeleri yannda, Trk cumhuriyetlerine, Irak ve Afganistana gittiler. Bir dier blm ise, burada kalmtr. Kalanlarn
ezici ounluu Suudi Arabistanl olup, Vahhab dncesine mensup kimselerdi.
Kk yatan beri cihad dersleriyle byyen ve bunu da Selef-Vahhab anlay
dorultusunda alglayan bu kimseler, kendi kabulleri dndaki insanlar da bir tr irk
ierisinde grmek suretiyle, onlara kar cihad etmenin vcubiyetine inanmlardr. Bu
dorultuda kendi doktrinlerini yaymay ve bu uurda savamay, kutsal olarak kabul etmilerdir. Bu gereke onlarn Balkanlarda kalmalarna ve yre Mslmanlarna ynelik
faaliyette bulunmalarna neden olmutur. Bunlardan bir ksm, kendileri gibi dnmeyen
ve komnist dnem sonras dini bilgilerden yoksun kalan ama geleneksel kltr ile dinini
yaamaya alan insanlara ynelik iddete varan eylemlere girimelerine yol amtr.
Balkan savalarnda yer alan nemli gruplardan bir ksm da randan gelen kimseler
idi. Onlar da bulunduklar blgelerde kendi i mezheplerini yaymaya almlardr.
Buradaki Selef ifadesi daha ok Vahhab anlamnda kullanld, Vahhablerin de

kendilerinin itikatta Selef anlaya sahip olduklarn iddia etmelerinden dolay, iki terim
yan yana kullanlmtr. Selef tabiri, sahabiler, tabiin ve onlardan sonra gelen anlamnda
olan tebeut-tabiin kesimini kapsamaktadr. Ancak bu veri, ok salkl grnmemektedir. Zira belirtiler periyottaki kimselerin Selef adyla byle bir sistemli oluum ierisinde olduklar ileri srlemez. te yandan baz Batllarn Selef kimseler olarak Ahmed
b. Hanbel, Ebu Hamid el-Gazzal, bn Teymiyye, bn Kayyim el-Cevziyye, Muhammed b.
Abdlvahhb, Cemaleddin Afgan, Muhammed Abduh ve benzeri kimseleri kaydetmeleri
de tutarl grnmemektedir. (Hellmich 2008, 117) Zira Vahhablik dncesinin kayna
anlamnda Selefyyenin temel rgsne sahip olmayan Gazzal, Afgan ve Abduh gibilerinin bu kategoriye dahil edilmesi isabetli grnmemektedir. Aksine bu kimseler daha ok
yeniliki statdedir.
Bosna Hersek ve Kosova gibi Balkanlarda meydana gelen bamszlk savalarnda

grev alan mcahitler arasnda Bat literatrnde terrist olarak nitelenen binlerce gnllsyle Mslman Kardeler Cemaati de vardr. Bunlarn bir ksm da sava sonras lkelerine dnmeyerek buralara yerlemilerdir. Yine bu savalarda Usame b. Ladin ve Zevahir
nderliinde el-Kaide rgt mensuplar da bulunmaktayd. (Shay 2007, 140-141)
Hem Balkanlara yerleen Ortadou kkenliler, hem de Arabistanda eitim ve retim grerek buraya dnenler, etraflarndaki Gayr-i Mslim insanlarla ilikiden uzak kalp,
dorudan Mslmanlar hedef almlar, kendi oluturduklar cemaat ve camiye gelmeyenleri, slamn dnda kabul ederek kendi cemaat ve camilerine davet etmiler, kabul
etmeyen kesime iddet uygulamaya balamlardr. Bunun yannda cami etrafnda bulunan Mslman mezarlarn tahrip etmeye, zellikle Osmanl dnemine ait mezar talarn
ve tarih eserleri krmaya ve paralamaya balamlardr.
Balkan savalarnda grev yapanlar arasnda yer alan bir baka grup da, Cezayir
bata olmak zere Kuzey Afrikadan gelip, Fransada yaayan Mslmanlar ile genellikle Afganistan, Pakistan, Hindistan gibi yerlerden g ederek ngiltereye yerlemi olan
Mslmanlar vard. (Shay 2007, 152, 159-161) Bunlarn sava sonras lkelerine dnlerinde problemler yaanm ve bunlar zellikle 11 Eyll olay ardndan potansiyel tehlike
olarak deerlendirilmitir.
Dorudan Balkan Mslmanlarna ynelik iddet eylemleri yannda bu kimseler,

Bosna-Hersekte bulunan ABD ve ngiltere konsolosluklarna silahl saldrda bulunmulardr. (Shay 2007, 71, 72) Bu ynl gerekleen olaylar iki boyutludur: Birincisi, uluslararas terr eylemi konumunda konsolosluklara saldrmlardr. Yukarda kaydedilen
dier tr ise, daha ok yerel bir statdedir. Ancak bu yerellik olgusu, Mslmanlarn bulunduu her yerde uygulanmaya balaynca, uluslar aras bir stat kazanmtr.
Balkanlarda savaan mcahitler arasnda eenistan bata olmak zere Kafkasya

lkelerinden gelen Mslmanlar da bulunmaktayd. Bunlar ise Rusya Federasyonu tarafndan tehlikeli kimseler olarak grlm ve zellikle Rusyann buralara ynelik politikalarnda ve yre halkna ynelik basklarnda gereke olarak gsterilmitir. Benzer durumlarda Ukrayna devleti ve dier Trk Cumhuriyetleri iin geerli olmutur. (Krmolu
2010; Yeilot 2007, 433-450)
Bu ekliyle radikal akm mensuplar, i ve d olmak zere iki ynl iddet eylemlerine
girmektedirler. Her iki durumda da, eylemi yapanlar Mslman kimliine sahiptir. iddet
uygulanan kesim ise, kemiyet asndan Mslmanlar (halk), keyfiyet asndan ise dini
kesimden ok siyasi boyuttakilerdir (yneticiler).
Bosna savana katlp da, lkelerine geri dnmeyen veya Irak ve Afganistan gibi
lkelere hicret etmeyen Suudi Arabistan meneli mcahitler, Bosna-Hersek ve
Mslmanlarn yaad dier Balkan lkelerine gitmiler, Arabistan devletinin ekonomik
64
gcn de arkalarna alarak, buralarda evlenmiler, cami yaptrmlar veya yardm dernekleri amlardr. Hem din hem de ekonomik ynden clzlaan Balkan Mslmanlarnn
bir ksmn kendi grleri dorultusunda ynlendirmilerdir. Ayrca buradaki Mslman
ailelerinin ocuklarn eitim ve retim amacyla Suudi Arabistana gndermilerdir.
Oralarda lise veya niversite eitim ve retimi gren ocuklar, Balkanlardaki lkelerine
dndnde, Selef-Vahhab inan dorultusunda etrafndakilerle iletiime, daha doru
bir tabirle yerel kltrle iletiimsizlie girmilerdir.
Balkanlardaki din-slam oluum iki ekilde gereklemitir. Birincisi, nceki dnemlere dayanan ve Mslman olan halk kesimidir. Bunlar arasnda zellikle Trk kkenli
olanlarn ayr bir nemi bulunmaktadr. Balkanlara slamiyet, Osmanllardan nce gelmitir. Bu nedenle Osmanl devleti Balkanlara ulatnda, aznlkta olan baz Mslman
gruplar bulunmaktayd. (Norris 1993, 19-32) Ardndan Osmanllarn iskn politikas
65
dorultusunda Anadoludan baz kimseler Balkanlara gtrlm ve orada ikamet ettirilmitir. Bu dorultuda gnmzde Balkanlarda yaayan Mslmanlarn byk ounluu
Trk kkenlidir. Bylece Trkler, Balkan slamnn simgesi olmu ve genelde Trk dendii zaman slam kastedilmi ve anlalmtr.
zellikle Bosna sava sonras Balkanlara yerleen kimseler, Balkan Mslmanlarnn
ikinci boyutunu temsil etmektedir. Bu kesim, sonradan Balkanlara geldii iin, Balkan
halklar tarafndan ikinci derecede deerlendirilmi ve bunlarn eski komular olan
Trklerden farkl kimlik ve kiilie sahip olduklar gzlemlenmitir. Nitekim hangi kesimden olursa olsun, Balkanlarda yeni slam oluumu ynlendiren ve ekillendiren kimseler farkl bir nitelendirmeye tabi tutulmutur. Balkanlarda karlatmz birok kimseye
Cami nerede? diye sorduumuzda, Hangi cami, Arap m Trk m? eklinde bir yantla karlalmtr. Bu balamda mesela Bulgaristanda olduu gibi, camiye giden baz
kimselerin, mesafe sresi ve oran dikkate alnmakszn, Arap veya Trk camisine
gittiklerini gzlemledik. Bu durum gstermektedir ki, Balkanlarn yerli nfusunun bir blmn oluturan Trklerin benimseyip temsil ettii slamiyet, daha sonra gelenler tarafndan farkl bir boyuta kaydrlmtr. Zira bu kesim Balkanlara gelmeden nce, oralarda
tek bir cami vard, imdi ise, n takl camiler olumutur.
Her halkarda Balkanlara sonradan gelen Mslmanlarn, Krfez lkeleri bata olmak
zere genelde dnyann farkl lkelerinden, cihad ruhuyla hareket eden kimseler olduu
grlmektedir. Toplumunun byk bir kesiminin Mslman olduu bir lkeyi savunmak
zere cihad ruhuyla buraya gelmilerdir. Bunun yannda onlarn byk bir ksm, kendileri dndakilere doru bir yneli ierisinde olan mcahit ruhlu ve ila-y kelimetullah
amacyla orada olan insanlardr. Buradaki cihad olgusunun hem Mslman olmayanlara hem de Mslmanlara ynelik olduu inanc ierisinde bulunan bu insanlar, mensup
olduu mezhebin veya inand deerlerin yaygnlamasn iddetle arzu etmektedirler.
Hele karlarndaki grh, slama mensup olduunu iddia edip, inandklar deerleri
bilmiyor ve dolaysyla din buyruklara aykr hareket ediyorsa ve stelik de doru yu
renmek istiyorlarsa, bu kesim iin nemli bir alma alan domu oluyordu.
Mslmanlar iin, ncelikle dinini Kuran ve Hz. Peygamberin buyruklar dorultusunda yaamalar, din bir zorunluluk yani vaciptir. Bu dorultuda din buyruklar bakalarna gstermek ve anlatmak suretiyle (tebli) cihad etmek de ikinci derecede bir grevdir. Bu sunum/tebli ekli ise, ya bizzat yaayarak ve bakalarna rnek olarak (hl dili)
gerekleecektir ya da din buyruklar bakalarna anlatmak suretiyle tahakkuk edecektir
(kl dili). Bu slam literatrde nasihat olarak adlandrlmtr. Nasihat ise, bir bakasnn hayrn, iyiliini istemek demektir. Bunun hedef kitlesi ise, hem Mslmanlar hem de
gayr-i Mslimler olabilir.
Bu balamda ktl gren, eliyle, imkn yoksa diliyle dzeltsin, bu da elinden
gelmiyorsa, kalbiyle buz etsin mealinde hadis (Mslim, iman 78; Tirmizi, Fiten 11),
Mslmanlara bu grevi yklemitir. lgili hadisin sahih olduunu kabul ederek metin
dz okunduunda, tarihsel boyutta Haricilik ve Vahhabilik; gncel bir rnek olmas bakmndan da Afganistanda Taliban ve el-Kaidenin anlay ve uygulaynn doruluu-
66
na ynelik bir anlam ortaya kmaktadr. Buna gre iyi ve doru bilincine sahip bir
Mslman, kt ve yanl zerinde olan kimseye, dorusunu anlatmak zorundadr
(vacip).
Burada irdelenmesi gereken asl sorun, iyi ve doru, kt ve yanl n ne olduu
ve bu konudaki lttr. slam inan ekolleri ve mezhepleri, iyi ve kt tanm zerinde durmu, tanmlamay denemi ve bir kavram erevesi oluturmaya almlardr.
slam dncesinin nemli ekollerinden olan Mutezileye gre iyi, akln benimsedii hal,
durum ve tavrdr. Kt ise, akl balamda bunun tam aksidir. Ehl-i snnet bilginleri de
konuyla ilgili grlerini sergilerken, farkl bir yaklamda bulunmutur. Buna gre iyi,
Allahn emrettii, kt ise Onun yasakladdr. Bu, Ehl-i snnet ekolne ait Earlerin
yaklamdr. Bu tanma gre, Allah bir eyi emrederse, o iyidir; yasaklarsa, o ktdr. Bu
gr ayn zamanda Cebr bir dncenin de rndr. Matridilere gre ise, Allah bir
eyi iyi olduu iin emreder, kt olduu iin yasaklar. Dikkat edilirse, burada Matridler
ile Mutezile arasnda ciddi bir yaknlk sz konusudur. Earlerin yaklamnda, Allahn
buyruunun ana etken olduu, Matrid ve Mutezileye gre ise, eyann tabiat n plana
karld grlmektedir. (Bakllani 1947, 103; Yaltkaya 1926, 115)
yi ve kt hakkndaki yorumlar bu ekilde olunca, burada ana etkenin, kiilerin anlay ve alglaylar, mezheplerin yaklamlar sz konusu olmaktadr. Bu durumda szgelimi bir Vahhab iin kt ve yanl olan bir husus, bir Ehl-i snnet mensubu iin yle
olmayabilir. Bu nedenle ilgili hadisi yorumlama da farkl dorultuda olabilmektedir. te
yandan, sz konusu hadisteki buyruk, resm kanun ve kurallar dorultusunda uygulanmazsa, yerel anlaylar ne km olur ki, bu da kargaa ve terrn n hazrlayclar
olmu olur. Nitekim slam bilginlerinin nemli ksm ilgili hadisinin ieriinin devlet kanalyla, kanun ve kurallar dorultusunda gereklemesi gerektii kanaatinde olmulardr.
te yandan slam dininde zorlama olamayacana ynelik kutsal buyruklar bulunmasna ramen, (el-Bakara 2/256) din kaynakl terr olaylarnn temel referanslar arasnda
bulunan baz ayetler iin de, benzer bir yntem geerlidir. Zira Kurann ana temasna
bakldnda, Mslmanlar mspet hareket etmeye ynelik, slaha tevik edici buyruklar
dikkat ekici bir younluktadr. Bunun yannda iddet ieren ayetler de vardr. Bu durumda iddet ieren ayetlerin balamn dikkate almadan yaplan bir tefsir ve yorum, tutarl
bir yaklam olmaz. Byle okuma biimleri marjinal kalr ve genel-geer slam dncesinin bir paras olamaz. Marjinal oluumlar ise, insan-toplumsal bir nitelik olduu iin,
her kesim ve alanda bulunur ve ounluun grnn temsilcisi olamaz.
Cihad teriminin birok anlam bulunmaktadr. zellikle konuyla ilgili olan mehur hadis
dorultusunda meseleye yaklam sergileyecek olursak, cihadn kapsam, daha da geni
bir alana yaylmaktadr. Nitekim Hz. Peygamber bir savatan dnerken, Kk cihattan
byk cihada dnyoruz demitir. ( Syt, II, 73) Bu ifadenin yorumu ise, nefisle olan
savatr. Her halkarda her ikisi de cihad olarak nitelendirilmitir. Ancak ncelik, bireysel
olup, kiinin kendisini eitmeye, ruhen terbiye etmeye, kiiliini gelitirmeye ve manen
ykseltmeye ynelik abasna verilmitir. Anlam ve ynelim ne olursa olsun, ilgili hadis
ifadesi dorultusunda, iddet ieren cihad olgusunun, resmi kurum yani devlet tarafndan
67
gerekletirilecei de anlalmaktadr. Bu din bir grev olarak kabul edildii ve bakalarna

zarar verici bir hareket eklinde biimlendiinden dolay, resm bir statde olmas zorunlu grlmtr. Ancak eer devlet olmazsa, yani resm bir konumda deerlendirilmezse,
yine de grup veya kesimlere braklamaz. Zira grup veya kesimler, geneli temsil edemez.
Bunun byle olmas gerektiini, slam tarihindeki Mslmanlarn birbirleriyle olan savalarndan anlamaktayz.
Burada cihad terimine yaklam teolojik adandr, siyasi boyut ise bu makalenin ilgi
alan dndadr. Dinin siyasete alet edilmesi veya siyasetin dine bulamasyla ortaya kan
byk sorun ve zararlarnn tarihi birok ahidi vardr. Ancak bunun bir tr kanlmas ok
zor bir konumda olduunu da kabul etmek gerekir. Zira tarih sahnesindeki siyasi olaylarn
birounda din nemli bir ivme ve etken olmutur.
Cihadn temel ruhunun ve ana gayesinin anlalmas nemlidir. Zira cihadn gerekletirme gerekelerinin banda din bir duygu olmas, dini ykseltme ve yayma (il-y
kelimetullah) veya savunma amal olmas gerekmektedir. Dinin ykseltilmesi ve yaygnlatrlmas, yani davet, slamn temel yapsyla uyumludur. (Topalolu 2000, 531-534)
Savunma amal bir cihad olgusu, dinin gerekletirilmesini zorunlu kld bir husustur. Nitekim Kuran- Kerimdeki sava ve cihad terimlerini ieren ayetlerin pek ou bu
balamdadr.
Gnmz slam radikal rgtlerin alglay dorultusunda cihad arlarnn nihai hedefinde birka gereke bulunmaktadr. Birincisi, slam dnyasn istila eden, baz
Mslman lkeleri igal eden, smren veya gemi dnemde igal etmi olup, hala farkl
boyutlarda buna devam eden Batya kar bir dirili, bakaldr ars eklindedir. Bu tr
bir gereke anlalabilir. Zira bu dorudan bir savunma hareketidir. Ancak byle bir eylemi
dorudan terr ile ilikilendirmek tutarl grnmemektedir. (Lewis 2002) Yine de bu ekildeki bir direni ve savunmann, sivillere zarar vermemek gibi, kendi ierisinde kurallar
olmaldr.
Cihadn ikinci gerekesi ise, slam kurallara dayanan bir devlet kurmak arzusudur.
zellikle Ortadou ve Arap dnyasndaki radikal rgtlerin temel gerekeleri, devlet ynetiminin slamdan uzak olmasdr. Oysaki Krfez lkeleri ve Ortadou devletlerinin bir
ounun devlet ynetim sisteminde, din buyruklara ihtimam gzlemlenmektedir. Buna
gre yukarda getii gibi, iyi ve doru ynetim sisteminin ekillendirilmesinde, ilgili rgtn slam anlay yatmaktadr. Bu ise, evrensel olmaktan ok yerel bir grnme sahiptir.
Byle bir anlay ise, slamn temel deerleri olan Kuran ve Hz. Peygamberin uygulamalaryla uyumamaktadr. Nitekim slam olup, referans Kuran ve Hz. Peygamberin snneti
olan bir ok mezhep veya dnce ekolnn uzun sredir mevcudiyeti, bunun gstergesidir. Yani sadece tek bir tip slamiyet yoktur. slamn evrensel bir yapda olmas da, bunu
gerektirmektedir. Durum byle olunca, dnya Mslmanlarn bir araya getirmek, tek bir
lider veya dnce etrafndan ekillendirmek dncesi de, tutarl grnmemektedir. Bu
tek tipliliin insan doasna aykr olduu dolaysyla tek bir oluumun mmkn olmayaca Kuranda da vurgulanmtr. (en-Nahl 16/93) Ayn zamanda Mslmanlar eitmek,
onlara dini alanlarda bilgilendirmek amacyla yaplan alma ve giriimler de, ayn gereke ile yani tek bir Mslmanlk bulunmad anlayyla badamamaktadr.
68
Mslman olup da uluslararas terr hareketlerine katlan kimselerin cihad olarak adlandrd eylemlerinin bir baka nemli gerekesi de, kfirler yannda mrik olan kesime
kar tevhid mcadelesidir. Buradaki temel referans da, Selef-Vahhab doktrinde ekillenen tevhid anlaydr. Bu felsefeye gre tevhid inancna aykr olan btn dnce ve
eylemlerle mcadele etmek vaciptir.
Bilindii gibi Balkan lkeleri, komnist-sosyalist bir dnem sonras bamszlklarn
ilan etmilerdir. Onlarn bir ksm byk mcadeleler sonucu devlet statsne kavumutur. Komnist-sosyalist dnemde din toplumdan tamamen dlanmaya allm, kitlelere ateizm dncesi alanmaya aba gsterilmiti. Okullarda bu eitimi alan Yahudi,
Hristiyan ve Mslmanlardan dine kar tavr oluturulmu, insanlar dine lakaytlatrlmt. En azndan grnt byleydi. Bamszlk sonras Balkan halklar, dine ynelmeye balamtr. Bunda etken olduu sanlmaktadr. Birincisi, her eye ramen insanlar
geleneksel-kltrel boyutta dini yaam, bu nedenle de dinini unutmamtr. Frsat ortaya knca da gizli olarak srdrd inancn da vurmutur. kincisi ise, bamszlk
sonras Batdan gelen Hristiyan misyonerleri, insanlara dini hatrlatm ve sunmutur.
Bu tutum karsnda Hristiyanlar dinlerine ynelmeye balad. Misyonerler, ayn faaliyetleri Mslman ve Trkler zerinde de yrtmeye balaynca, bu durum karsnda
Mslmanlar kendi dinlerini hatrlamaya ve ona ynelmeye ve ayn zamanda misyonerlere
tepki duymaya baladlar.
Balkanlardaki Mslmanlarn dinlerine ynelme ve sahip kmaya balamalarnn
bir baka nedeni de, Bosna sava sonras Balkanlarda kalan ve buralara yerleen mcahitlerin abalaryd. Burada dnyann birok lkesinden gelen kimselerin kendi kabul
ve anlaylar dorultusunda sunmu olduu din anlay nemli bir yer tutar. Gelenlerin
bir ksm a mezhebi eksenli slam takdim ederken, bir ksm da Ehl-i snnet anlayn tebli etmilerdir. Ancak bu kesim arasnda kendilerini Ehl-i Snnet-i Hassa olarak
takdim eden ve Selefin din anlayna inandklarn syleyen Vahhab temayll insanlar
da bulunmaktayd. Bunlarn slam yaklamlar, yzyllardan Osmanl topraklar olarak
kalm Balkanlardaki Trk ve dier Mslmanlarn genel-geer slam anlaylaryla badamamaktayd. Bilindii gibi Osmanl Trklerinin dini anlay daha ok Hanef-Matrid
ekseninde olumutur.
Balkanlarda yerleen ilk nesil Selef-Vahhab dileri, bata Arabistan olmak zere
Krfez ve Ortadou lkelerinden edinmi olduklar maddi-manevi destekle, buralarda geni apl faaliyetler yrtmeye baladlar. Bu almalarnda ksmen baarl olduklar gibi,
ksmen de iddet kullanmak suretiyle kendilerini kabul ettirmek amacyla zor kullanmaya
balamlardr.
te yandan ne kadar ilgintir ki, 11 Eyll olayn yaayan ABD yannda baz Batl devletler, Balkanlardaki radikal akmlara ynelik hogrs de mantk ierisinde deerlendirilebilecek bir tutum deildir. Mesela Kosovada bu gruplarn Amerikan askerleriyle sk
ilikiler ierisinde olduu, onlarn radyolarnda bunlara program yapma imkn tandklar blge halk tarafndan bilinen bir husustur.
69
Trk Cumhuriyetlerinde ve Balkanlarda Cihad Ne in Yaplr?

Cihadn hangi amalarla yaplabilecei konusuna yukarda deinmitik. Bu veriler
dorultusunda Balkanlarda cihadn gerekletirme gayesinin ne dorultuda olabilecei
hususuna deinmek istiyoruz. ncelikle bu eylem Allahn yolunda, Onun rzasn kazanmak amacyla, slamn yaylmasna katkda bulunmak ve de Mslman halklar savunmak gayesiyle yaplabilir. Nitekim teknik terim olarak da el-Cihd f Seblillh/Cihad Allah
yolunda olur denmitir.
Balkan lkelerinin byk ounluu Mslman deildir. Oralarda Mslmanlar, aznlk statsndedir. Bu dorultuda kendi bilgi daarcklarndaki veriler ve imknlar lsne dinlerini yaamaya ve yaatmaya almaktadrlar. Buradaki camilere daha yeni yeni
fatihay dzgn okuyabilen imamlar atanmaktadr. Mftlkler yeni organize olabilmektedir. Trkiyenin byk desteine ramen btn imamlarn maalar dzenli bir ekilde
denememektedir. Durum byle olunca komnist dnem sonras kendilerine gelmeye
alan Balkan Mslmanlar, bir taraftan henz tamamlanamayan devlet yaps, bir taraftan byk rpnlar ierisinde olan ekonomik yap, te yandan Batya entegre olma
srecinde olan halklarda birlikte yaama mcadelesi vermektedirler.
Bu dorultuda onlarn din alglay ve yneli biimlerinde Kuran ve Hz. Peygamber
kaynakl bir oluum iin belli bir srecin hatta neslin gemesini beklemek gerekmektedir.
Bu beklenti, Allahn snnetullah kanunu gerei, srece dayal birey ve kitlelerin sosyal
geliimleri dorultusundadr. Bu realiteyi gz nne almadan, Balkan Mslmanlarnn
din geliimlerin doru deerlendirmek mmkn deildir.
Balkanlarda faaliyette bulunan Selef-Vahhab kkenli radikal akm mensuplarnn bir
ksm, 11 Eyll hadisesinden sonra, dier birok Trk cumhuriyetlerinde de olduu gibi,
buralardan ayrlmlardr. Bu hicret temel nedene dayanmaktadr. lki, 11 Eyll sonras ABDnin hmndan korkan Balkan devletleri, radikal slam kesimlere destei kesmi
(bu destek, ilimemek ve gelimelere uzak durmak, ho gr sergilemek eklinde de
olabilmitir) veya yurtlarndan kmalarn istemitir. kincisi, yre halkndan beklenen
ilgi ve alakann gereklememesi. Bir dieri ise, belli oranda da olsa, buralara kalc bir
ekilde tekilatn kurulmasdr. Buna gre imamlar kendilerinden olan cami/mescitler
yaplmtr. Balkanlardaki baz camilerin halkn dinlenmesine ynelik ay oca, kahve,
sohbet odas gibi ek meknlarn bulunduu dnlrse, camilerin fonksiyonunun ne
kadar nemli olduu anlalabilir. Bu sre zarfnda daha nceleri Arabistan gibi lkelere
okumak amacyla gnderilmi olan genlerin byk bir ksm lkelerine dnm ve misyonu kalc grevlilere devretmilerdir.
Vahhab-Selef kkenli radikal akmlarn Balkanlarda gnmze kadar yaptklar faaliyetler gz nne alndnda, iki trl bir deerlendirme yaplabilmektedir:
u ana kadar yaplan btn slam radikal hareketler, zellikle misyonerlik hareketleri karsnda, Mslman halklarda dinine sahiplenme bilincini uyandrmtr. stelik
bunlarn byk ounluu, Bosna savanda olduu gibi yre Mslmanlaryla birlikte
savamlardr.
70
te yandan onlar, bulunduklar yredeki Gayr-i Mslimden daha ok Mslmanlara

ynelik bir tr faaliyette bulunmalar nedeniyle, kendi dindalarna zarar vermilerdir.
slamiyet ile yeniden bulumaya alan ve aznlk statsnde bulunan yre halk arasnda fitne atei yaklmtr.
Balkanlardaki Selef-Vahhab anlayn radikal boyutunun yreye ve yre
Mslmanlarna vermi olduu zararlar, yre halknca ve ilgilenenlerce bilinmektedir.
Kosovada tarihi Osmanl camilerine ynelik agresif hareketler yannda, cami imamna fiziki tacizler maalesef ileri boyutta olmutur. te yandan cami bahelerinde bulunan
mezar talarn tahrip etmeleri de teessf veren baka bir olaydr. Sorunun teolojik boyutu baka bir makale konusu olmas nedeniyle burada gz ard edecek olursak, mezarlklar
bir kltrn ahitleridir. Balkanlarda Mslman kltrnn gstergelerinin yok edilmesi,
slamn oradaki ahitlerinin silinmesi anlamndadr. stelik caminin hemen tesinde bulunan Azize Teresann heykeline herhangi bir olumsuz giriimde bulunmayan bu insanlarn, Mslman mezarlarna ynelik tahripkar tavrlar, iddialarnda samimiyetsizliin bir
gstergesidir. Oysa ki, insan suretindeki heykel, tevhid dncesine daha aykr olup,
irke daha yakndr. Buradaki temel sorgulama, iddialarndaki samimiyetine yneliktir.
Selef-Vahhab anlayn ncleri, Ahmed b. Hanbel, bn Teymiyye ve Muhammed
b. Abdlvehhab gibi kimseler olduu kabul edilmektedir. Oysaki kendilerine nder
olarak setikleri bn Teymiyye (1263-1328) ve benzeri ahslarn hi birisi, dorudan
Mslmanlar hedef olarak grmemilerdir. Onlar, ncelikle cihad slam dmanlarna
ynelik olarak deerlendirmilerdir. Bunun en belirgin rnei, bn Teymiyyenin Mardin
fetvasdr. (bn Teymiyye, III, 533) O cihad olarak tanmlad bu fetvasnda, Mardini istila
eden, oluk ocuk demeden Mslmanlara zulmeden, halka iddet gsteren kffar a
ynelik bir fetvadr. Bu fetvada ana gereke, savunmaya yneliktir. Bu nedenle gnmz
radikal akmlardan terr eylemlerine bavuranlarn, Ahmed b. Hanbel ve bn Teymiyye
gibi nder olarak takdim ettikleri kimselerin grlerini arpttklaryla ilgili tezler, yabana
atlacak iddialar deildir.
DEERLENDRME
Din temal terr olarak deerlendirilen eylemler, genelde din-slam syleme sahip,
slam deerleriyle ne km bir mezhep, akm ve tarikata mensup olan kiilerce gerekletirilmekte, iddet iermekte, birey ve kitlelere zarar verici bir boyutta olmaktadr.
Bununla birlikte bu haliyle eylem, genel anlamda din terimiyle badamayan bir yapya
brnmektedir. Zira ana tema itibaryla din, insanla huzur veren, iddetten alkoyan,
bakalarna zarar vermekten men eden ve bar krkleyen bir yapdadr. Ancak insanlk
tarihinde din, birok kavga, grlt, iddet ve terr olaylarnn da nedeni veya en azndan
gerekesi olmutur. Bu durumda din, alglan biimiyle olumlu ve olumsuzluk eklinde
iki boyutlu olarak tarihi servenini srdrmektedir. Buradaki ana faktr, dini benimseyen
ve kullanan kimselerin onu alglay ve kullan biimidir. Buna gre terrn dinin znden kaynaklandn ileri srmek tutarl grnmemektedir.
Dini alglay biimi ise, zaman, zemin ve kitlelere gre deiir. Bu durumda tarihsel srete slam mezheplerinin din adna yaptklar iddet ve terr eylemleri, o mez-
71
hep veya gruba zg olup, geneli temsil etmemektedir. Nitekim szgelimi Hariclik ve
Vahhablik, slam dnyasnn geneli tarafndan benimsenmemitir.
Tarihsel sre, elbette gnmze baz kalntlar brakmtr. amzdaki birok fikir
ve eylemin temelleri, gemite atlmtr. Elbette her fikir ve hareket, bu srete evrim geirmektedir. Bu balamda bn Teymiyye sonras deien Seleflik hareketi, Yeni Seleflik
olarak adlandrlmtr. Gnmzdeki Orta Asya ve Kk Asyadaki toplumlarn slam anlay, Hanef-Matrid yani Ehl-i snnet ekseninde olumaktadr. Bu nedenle Afganistan
ve Pakistan gibi lke halklarnn ou, bu mezhebe mensuptur. Benzer anlay ve oluum Balkan Mslmanlar iin de geerlidir. Hem Orta Asya hem de Balkanlara sonradan
gelen Mslmanlarn mezhebi daha ok Selef-Vahhab endekslidir. Buralara sonradan
gelen kimseler, kendilerini Ehl-i snnet olarak takdim etmektedirler. Selef-Vahhab anlaya mensup olanlarn kendi anlaylarn Ehl-i Snnet-i Hassa olarak adlandrdklarn
burada hatrlatmakta yarar var. Bu nedenle hem Taliban hem de el-Kaide kendilerini Ehl-i
Snnet olarak tanmlamaktaysalar da, bu isim altnda Vahhablik dncesini temsil ettikleri grlmektedir. Bu haliyle onlar Ahmed b. Hanbel ve bn Teymiyye de dhil olmak
zere, birok bilginin grlerini farkl yorumladklar anlalmaktadr. En azndan zaman
ve zeminin farkllndan oluan yaklam deiiklii sz konusudur. Zira o dnemlerde
verilen fetvalar, fetva sahiplerinin zaman ve zeminin oluturduu kltrn etkisiyle ekillenmektedir. Buna gre o dnemlerde dini kurallarn ynetimi ekillendirdii bir devlet
vardr (Dar- slam). Onun karsnda ise Mslman olmayan ve cihad edilmesi gereken
lkelere vardr (Dar- harb).
Gnmzde ise dnya lkelerinin idari sistemi deimitir. Dar- slam olarak belirtilen devletler, bizzat ierideki radikal dini akmlar tarafndan, slam yurdu olmad gerekesiyle eletirilmektedir. Bunlarn byk ounluu da, resmi din anlayna uymayan
gruplar cezalandrmaktadr. Bu balamda birok din bilgini, bizzat bu devlet yneticileri
tarafndan ldrlmtr. ldrlen insanlar, eriat sylemiyle hareket ederken, Msr
ve Suudi Arabistan gibi, devletin resmi yapsnda ve hukuk sisteminde de eriat bulunmaktadr. Yine, Trkiye gibi, halknn ounluu Mslman olan baz devletler de, laik ve
sekler bir ynetim ekline sahiptir. Bu tr bir devlet sistemi, nceki slam hukuku kitaplarnda belirgin olarak bulunmamaktadr. Bu da Mslman dnrlerin yeni bir devlet
algsn zorunlu klmaktadr. Bu haliyle Dr ile balayan tanmlarda ciddi bir kargaa
olumaktadr. (zel 2001, 541) te yandan, Harp yurdu olarak nitelendirilen birok lkede Mslmanlar, Kuzey Afrika gibi anayurtlarna gre, dini yaaylar itibaryla daha zgr bir grnme sahiptir. Bu ise, yine Dr teriminin artlar ve statsnn deiimini
zorunlu klmaktadr.
Radikal sylemli kesimin rehber limlerinin nclerinden olan Abdullah Azzam gibileri, dnyada slam hukukunun egemen klnd veya klnmas gerektii yurtlar arasnda
en uygununun Afganistan olduunu ileri srmtr. Onlar, mevcut slam lkelerinin hi
birisinin slam yurdu olmadn kabul etmektedirler.
olunamam, stelik uygulamalar Mslmanlarn ounun tepkisini ekmitir. Bu veriler

dorultusunda din temal terr eylemlerini gerekletirenler, devlet oluturma baznda
baarl olamamlardr. stelik fikir ncleri olarak kabul ettikleri bilginlerin resmi savunucusu statsnde olan Suudi Arabistan gibi Krfez lkelerinde bile kabul grmemilerdir.
Bata Balkanlar olmak zere btn Trk Cumhuriyetlerinde faaliyette bulunan ve
Vahhab retiyle hareket eden kimseler, bulunduklar yerlerde, slamn yagnlatrlmasna ynelik faaliyetler yerine, ki bu ncelikle Mslman olmayanlar slama davet
eklinde olmaldr, aznlkta olan Mslmanlarla uramlardr. Bu haliyle de onlar,
Mevcut Mslmanlarn her haliyle iyiletirilmesi yerine, mevcudu bozma, onlar arasnda
huzursuzluk karma, Mslmanlarn tevhid i yerine bilinli veya bilinsiz fitne sokarak,
ayrlklk yapmlardr. Nitekim onlar, camiler btn Mslmanlarn bir araya geldii
kutsal mabetler iken, kendileri farkl cami ve mescitler kurmak suretiyle drar mescidi
oluturmulardr.
Her halkarda dini temal terr hareketini gerekletiren gruplarn baarsndan sz
edilemez. Bu sonu, hem yerel hem de kresel balamda geerlidir. stelik hem yerel
hem de kresel Mslmanlarn aleyhine olan gelimelere yol amtr.
KAYNAKLAR
Bakllani, Ebu Bekir (1947) et-Temhid, ed. M. M. Haydar, M. A. Eb Ride, Kahire: Lecnetit-Telif
Copley, Gregory (2003). Strong Warning Indicators for New Surge in Europian Islamic Terrorism, Balkan Strategic Studies.
Hellmich, Christina. (2008). Creating the Ideology of al-Qaeda: From Hypocrites to Salafi-Jihadist. Studies
in Conflict and Terrorism, 31: 111-124.
bn Teymiyye (t.y.), el-Fetaval-Kbra, Beyrut: Darl-Marife, III, 533.
Krmolu, M. Abdlcemil. (2010). Konferans. Bahesaray. 4-6.
Lewis, Bernard. (2002), What Went Wrong? Western Impact and Middle Eastern Response. New York:
Oxford University Press.
M. Azzam. (2003). Al-Qaeda: The Misunderstood Wahhabi Connection and the Ideology of Violence. The
Royal Instutite of International Affairs, No. 1.
Mozaffari, Mehdi (2009), The Rise of Islamism in the Light of European Totalirarianism. Totalitarian Movements and Political Religious, Vol. 10, no 1: 13.
Norris, H. T. (1993). Islam in the Balkans, London: Hurst &Company.
zel, Ahmet (2000), Cihat, DA, VII, 527-531.
zel, Ahmet (2001), Darul-slam, DA, VIII, 541-543.
Shay, Shaul (2007), Islamic Terror and The Balkans, Rutgers: Transaction.
Topalolu, Bekir (2000) Cihat, DA, VII, 531-534
Yaltkaya, M. erefeddin (1926) Mutezile ve Husun Kubuh, Drul-Fnun lhiyat Fakltesi Mecmuas,
stanbul 1926, c. II.
Yeilot, Okan (2010), Ate emberinde Azerbaycan, stanbul: Yeditepe Yaynlar.
Yeilot, Okan (2007), Azerbaycan rneinde Trk Cumhuriyetlerinde Sosyal ve Kltrel Hayat Etkileyen
D Tehditler, Trk Dnyas Problemleri ve zm Yollar, ed. N. ztrk, A. Satan, stanbul: IQ KltrSanat Yaynlar.
Buna gre din radikal kesimlerin nc kollarnn benimsedii bir lke kavram imdilik bulunmamaktadr. Bu Afganistanda gerekletirmeye allm olsa da, baarl
72
73
SAHPSZ ONK ADA TRKLER

Prof. Dr. Cemalettin TAKIRAN
Gazi niversitesi retim yesi
Rahmetli Prof. Dr. Fahir Armaolu Hocamd. 1989 yl balarnda kendisinden doktora dersleri alyorduk. Merhum Hocam, byk bir vukufiyetle, bilgilerine hatralarn ve
duygularn da katarak siyas tarih derslerini bizlere aktaryordu. O derslerin birinde
Hocamn Oniki Ada ile igili bize aktardklar ok ilgimi ekmiti. Drfterime not etmitim.
Rahmetli Hocam adalarn bizden deta koparlarak alndn bunun mutlaka deimesi
gerektiini; zira Trkiyeye Ege adalar ile bir tehlike emberi ekildiini ve bizim de bu
tehlike emberini mutlaka krmamz gerektiini sylemiti.
Gerekten de, 400 yl gibi ok uzun bir zaman Trk hkimiyeti altnda kalan jeopolitik
konumlar itibaryla stratejik adan Trkiye Cumhuriyetinin gvenliini ok yakndan ilgilendiren Oniki Adann, bu zelliklerinin yannda, bu adalarda yaayan Trklerin durumlar da Trk Dnyasn yakndan ilgilendirmesi gereken bir durumdur.
Maalesef toplumumuzun tarihle ilgisi genellikle belli kalp ve sloganlara dayal ve ksr
bir erevede yrtlmektedir. Bunun sonucu olarak da zellikle gen nesiller 50-60
yl ncesine kadar birer Trk yerleim yeri olan ve nemli sayda Trk kltr eserleriyle
donatlm olan Oniki Ada grubunu hi tanmyor. Hemen hemen hepimiz bu adalarn yerini Egedeki dier adalarla kartryoruz. Hatta 400 yl gibi uzun bir sre Trk mhrn
tayan bu adalarn tarihini ve Trke adlarn bile her geen gn biraz daha unutuyor ve
ilgi alanmzdan karyoruz.
74
75
Yunanistann AB erevesindeki Trk politikasnn ABye yelik ve AB fonlarndan yararlanma olanaklarn birer pazarlk unsuru olarak grdn syleyebiliriz. Bu balamda dier AB yesi devletlerin de rtl olarak desteini aldn da grmekteyiz. nk,
ABye yelik tartmalar srerken Trkiyenin nne karlan en nemli engellerden biri
de Yunanistann ikna edilmesi ve Kbrs ve Ege denizi sorunlar gibi iki lke arasndaki
uyumazlklarn yeliin bir n koulu haline getirilmesidir.
Genel olarak baktmzda Oniki adann da dahil olduu Ege denizi, Kbrs gibi TrkYunan uyumazlklar AB ierisine tanm ve Trkiyenin yeliinin bir n art haline getirilmitir. Yunanistann ABye ye Trkiyenin ise aday lke durumunda olmas;
Yunanistana bir ok konuda avantaj salarken Trkiyeye ulusal karlar konusunda
dn vermeye zorlamtr. Bu durum da Trk-Yunan ilikileri ekseninde ciddi bir denge
deiiklii meydana getirmitir.
Bilindii gibi,Trkiyenin Avrupa Birlii (AB) yelik sreci de son gelinen tkanklk
noktasnda bir belirsizlie doru gidiyor. yle grnyor ki, bu srete Yunanistan ve
dier AB lkelerinin bilerek ve isteyerek bu konular bilerek gndeme getirmiyorlar. Ama
son zamanlardaki atma ve tartmalardan da anlyoruz ki, Ege ve Oniki Ada meseleleri
yakn bir zamanda tekrar tartlmaya balanacak. Adalar meselesi AB grmeleri kesilse de gndeme gelecek, grmeler srdrlse de gndeme gelecek.
Gnmzde adalara hakim olan Yunan yetkililer adalardaki Trk eserlerini zamann
tahribatna brakm durumdadr. Buralardaki Trk eserlerinin ihtiyac olan acil bakm
ve onarmlarna izin vermemektedirler. Fanatik duygu ve dncede olan Yunanllarn
da sabotajlaryla, adalarda Trkler tarafndan yaptrlan camiler, medreseler, emeler
ve dier sanat eserleri birer birer yok olmaktadr. Oysa bunlar adalarn yakn dneminin
deta tapulardr. stenilen, Bat Trakyada, Dou Trkistanda, Kerkkte yapld gibi, bu
tapularn ortadan kaldrlmas ve buralardaki Trk izlerinin silinmesidir.
Oniki Ada grubunda bulunan adalardan silinerek yok edilmeye allan maalesef sadece Trk eserleri deildir. Asrlardr o adalarda yaam, ecdatlar o adalar iin mcadele
etmi, kan dkm, ehit olmu, gazi olmu Trkler de yava yava eritilerek yok edilmeye allmaktadr. uurlu bir ekilde adm adm eritilen Trkler, bu gn 400 yl sahibi
olduklar bu adalarda bir avu aznla drlmlerdir. in en ac taraflarndan biri de
kendilerine aznlk muamelesi bile yaplamamaktadr. Adalarda mill kltrlerini devam
ettirebilmek dncesiyle bir araya gelerek kurduklar dernekler yllar nce kapatlmtr.
Trkiye ve btn Trkler bu adalardaki Trklerle ilgilenmek zorundadr. Zira onlarla
hem soy birlii, hem kltr birliimiz vardr. Yunanistan, adalardaki Trkleri, iki ayr lke,
iki ayr kltr arasnda bir eli, bir kpr olarak grmelidir. Adalardaki tarih Trk eserleri
de bu kprnn temel talardr. Ayrca onlarn iyi bir ekilde korunmas ve gelecek nesillere aktarlmas medeniyet tarihi asndan yerine getirilmesi gereken bir bortur. Sz
konusu eserleri yok saymak, turizm brorlerinden karmak, kendi kaderine brakp ykmaya almak,1 insann insan olarak, kendi ortaya kard, gelitirdii medeniyete yap1
76
Zeki elikkol; stankydeki Trk Eserleri ve Tarihe, Ankara, 1990, s. 7.
t bir ihanet saylr. Zira sanatn ve bilimin vatan olmaz, olmamaldr. Gzellik her yerde
ayn deerde alglanmayabilir. Her toplum kendi mill anlayn ve kltrn phesiz
yanstacaktr. Ama o sanat rnlerindeki evrensel gzellik ve deha, aslnda insanln
ortak maldr. Bu ortak gzellikte yanstlan mill motifler ise, sanatn evrensel gzelliinin
daha eitlenmesine ve daha zenginlemesine yardmc olan unsurlardr. Bu gn bir Trk
sanatndan, bir talyan, bir Fransz, bir ngiliz, bir Japon, bir Aztek, bir Yunan sanatndan
bahsediliyorsa, bunun sebebi evrensel boyuta getirilen mill motiflerdir.
Adalarda yaayan Trkler kimlerdir? Ne kadardrlar? Yerletikleri yerler neresidir? Hayatlarn nasl srdrmektedirler?
Bu sorularn ksaca cevabn verebilmek iin Oniki Ada hakknda baz temel bilgileri
aktarmak yararl olacaktr. Gney Sporat Adalar veya Gney Sporatlar da denilen Onikiada, Bat Anadolu kylarnn gneyinde ve Trk kylarna ok yakn bulunan adaladr.
Bu adalar unlardr: Rodos, Kasos (Trke Kaot, oban), Karpethos (Kerpe), Aliminya
(Limoniye), Simi (Smbeki), Tilos (lyaki, lkil), Nisiros (ncirli), Mandraki (Gyali,Yal adas), Kos (stanky), Astropalya (Stampalya, Astypalea, stanbulya, Kobaba), Kalimnos
(Kilimli,Kelemez), Levyos (Leros, leriye), Lipos (Lipso, lipsi), Chalke, Kharki (Herke, Halki), Patmos (Batnaz) , Meis (Kzlhisar). Meis adas aslnda Ege denizi snrlar dnda,
Akdenizin snrlar iindedir. Ancak, Meis adas da hep Oniki Ada grubu ierisinde deerlendirilmitir.
Oniki Ada ismi Yunancadan tercme edilmitir. Bat dillerine de Oniki Ada kelimesi
Yunanca ekliyle gemitir. Kelime Yunanca dodeca yani oniki ve nesos yani adalar
kelimelerinin birleiminden Dodecanesos eklinde sylenmektedir.2 Bat dillerinde de
ayn syleni muhafaza edilmitir. Dodecannese denilmektedir. Osmanllarda ise nceleri Cezir-i Bahr-i Sefid (Akdeniz Adalar), Cezir-i isna aer denilmitir. Daha sonra
ynetim vilyeti olan Cezir-i Bahr-i Sefid, Sisam ve Sakz adas gibi Oniki Adann dnda
kalan adalar da iine almaktayd. Oniki Ada kelimesinin manas insana sadece on iki adet
aday hatrlatmasna ramen bu ad gney Egede ada grnmndeki ok sayda adalar
grubunu iaret etmektedir. Yani Oniki Ada ismi gney Ege kylarndaki irili ufakl 20den
fazla aday ifade etmektedir.
ngilterede yaymlanan Britannica Ansiklopedisi, Oniki Ada ismi, Trklerin bu adalarn idaresinde uygulam olduklar zel bir sistemden gelmektedir diyor.3 Osmanllarn
bu adalarda ynetimde uygulam olduklar 12 yeli mahalli meclis sistemi, bu adalara
Oniki Ada denilmesine sebep olmu olabilir. Yunanca sylenen Oniki Ada (Dodecanesos) zamanla Bat dillerine bu Yunanca sylenii ile gemi, yerlemi ve oradan da
Trkeye evrilerek bizde de Oniki Ada denilmesine sebep olmu olabilir.
Oniki Adann en by olan Rodos adas Anadolu kylarndaki Marmaris limanna
43.5 km, Fethiye limanna 77.5 km mesafededir. Yunanistann Pire limanna takriben 410
2
km, Girit adasna 145 km uzaklktadr. 1.400 km lik yz lm ile Oniki Adann toprak
bakmndan en bydr. Ada kuzeydou, gneybat ynnde uzanr. Uzunluu 75 km,
genilii ise orta ksmlarnda 25 kmdir.
2 The Columbia Encyclopedia; 2e edit, New York, 1956, s. 549.
3 Encyclopedia Britannica v. 7, s. 492.
77
Kos adasna Trkler stanky derler. Ada zellikle gney ve bat blmnde kayalktr.
Adann kuzey blmnn dou ksm verimli topraklara sahiptir. Tahl, ipek ve arap retimi yaplr. Meyve aalar her yerde bulunur. XX. yzyl balarnda adann nfusu 9.500
idi. Adada Rumlar kylerde, Trkler ise ehirlerde yerlemilerdi. 4 Ada Bodrum yarmadasnn gneyindedir. Ada, Readiye yarmadasna 7.6 mil, Bodrum limanna yaklak 20
km., Bodrum yarmadasna yaklak 4 km. mesafededir. Ada Rodosa 110 km, Girite 250
km, Pire limanna 350 km mesafededir.
Yzlm 287 km2, uzunluu takriben 40, genilii 8 kmdir. 1961 saymna gre
nfus 21.169dur. Bunun 1400 Trkt. Trkler daha ok stanky, Germe, Pilide toplu
olarak oturmakta idiler.
talya ynetimindeki Oniki Ada 1945 ylnda mttefiklerin eline geti. Bir yl sonra
ise ngiliz asker ynetimi altnda Pariste 27 Haziran 1946da yaplan Dileri Bakanlar Konferansnda Oniki Adann Yunan hkimiyetine gemesi kabul edildi. talya bunu
10 ubat 1947de onaylad ve Yunanistan asker ynetimi Nisan 1947de Oniki Aday
resmen ald. Kanun Sultan Sleymann 50 bine yakn ehit vererek zapt ettii, Ege ve
Akdenizin kilit noktasndaki Rodos ve dier adalara Yunanistan tek kurun atmadan sahip oldu. Bylece 35 yl sonra Rodosun ve Oniki Adann tarihinde yeni bir sayfa ald.
Adalardaki Rum nfusa dayanarak, adalar sava sonunda talya ile yaplan anlama ile
mttefiklerce Yunanistana verilmiti. 5
Trkiye, talya ile bar antlamas imzalarken Oniki Ada meselesi ile ilgili olarak
grmelere katlmak istemiti. Bu olmad. Fakat antlama imzalandktan sonra Oniki
Adann Yunanistana verilmesi hususunda Trkiye ekimser kald. Bylece Trk Hkmeti Oniki Ada zerindeki Yunan hkimiyetini resmen tanmad.
Oniki aday ele geiren Yunanllar Rodostaki ilk hkimiyet yllarnda Trklerin oka
bulunduu bir semtte bulunan Piyade Mescidini ve onu takiben Kad Mescidini kiliseye evirmitir. Bunun yan sra Trk Evkaf daresi zerine devaml bask yaplarak baz
mescitlerin Yunanllara devredilmesi istenmitir. 1952 ylnda iinde cami ve mescit gibi
eserlerin bulunduu 17 kadar Trk eserinin baka bir emlk ile mbadele edilmek art
ile adadaki Rum idaresine devri hususunda Trk cemaati byk bask altnda braklmt. Fakat Trk temsilcilerinin kar koymas, bu teebbs suya drd. 1956 ylnda
sknt mescidi kilise hline getirilmi, fakat Trk evkaf idaresinin bu kanunsuz ve haksz
teebbs ikyeti zerine, Trkiye Hkmeti cereyan eden olay Atina nezdinde protesto etmi bylece bu hareketin n alnmt. Ancak, Yunan Hkmeti baarya ulamak
iin bu hususta yeni tarih binalara ait kanunun tefsirinden yararlanmaya teebbs etti;
buna gre 1830 ylndan nce yaplm ve halen iinde ibadet edilmeyen mescitlerin son
zamanlarda artan turist akn karsnda Rodos arkeoloji mdrl emrine verilesi kararlatrld. te bu kanuna dayanarak mescitler Rodos Arkeoloji Mdrlne verilmi4
5
78
Zeki elikkol, age, s. 178.

The Columbia Encyclopedia; 2e edit, 1956, s. 549.
ti. Fakat Rum idaresi, her zaman olduu gibi bunda da dayand kanun hkmlerine
aykr olarak mescitleri kilise hline getirdi. Bylece 1945-1960 yllar arasnda 5 mescit,
kilise yaplmtr. stanky adasnda bulunan Cezayirli Hasan Paa Camiinin minaresi,
yklmak zere iddias ile yktrlm, adadaki Trk cemaatinin buray tamir ettirmek iin
mracaatlarna da izin verilmemiti.6
Trklerin ellerinde bulunan topraklarn gasp edilmesi de ayr bir bask arac olmutur.
Bu ekilde hem davac, hem de hkim rol oynayarak Trklerin ellerinden her frsatta
topraklarn almaya balamlard. 1952de yrrle konan toprak reformuna ait kanun
ile Trklerin ellerinde olan ve ilenmeyen 250, iletilen 5500 dnmden fazla toprak gasp
edilerek Rum iftilerine datlmtr. Bunlarn bedellerinin sahiplerine denmemi olmas dikkati ekmektedir. Trklerin ellerinden alnan topraklara ok dk bedel takdir
edilmi olup, bunun da te birinin denecei, ayrca %10 kadar da indirim yaplaca,
parann 20 yl hazine bonolar ile denecei aklanmtr.
Yunan Devleti, turizmi tevik iin karlm olan 1939 tarihli istimlak kanununda
1959 ylnda bir deiiklik yapmt. Bu deiiklik Trklerin aleyhine kullanlmtr. Bu
kanuna gre turistik tesis yapacak kimseler nce kamu topraklarn, yoksa zel kiilerin
topraklarn kendi adlarna tescil edebileceklerdi. te buna dayanarak otel, gazino gibi
turistik tesis yapacan bildiren kimseler, Trk topraklarna el atarak bundan azam istifade etmilerdi. Bu hususta cereyan eden ilem, nce arazinin kiralanmas, sonra da
kamulatrlmas idi. Bunlar yaplrken ok byk hakszlklar ortaya km ve topra
olan Trkler zerinde bask yaplmtr. Btn bunlara ilve olarak, zellikle din adamlar
tarafndan ilenen Trklerin ie alnmamas, onlarla al - veri yaplmamas propagandas, izlenen siyaseti aka ortaya koymaktadr. te bu siyaset sonunda, talyan idaresinin
son zamanlarda yalnz Rodos adasnda 11.000 olarak tahmin edilen Trk nfusu, 5-6
000.e dmt. 1946da yani Rum idaresine getikten bir yl sonra 6.000 olan nfus
bu gn 2.000dir. Bu 4.000 kadar Trkn anayurda g etmek zorunda kald gereini
ifade eder. Ada Trklerini her trl bask kullanarak g etmeye zorlayan Yunanllar, bunda baar kazanmlardr.7
Osmanllar Oniki Aday ele geirdikten sonra zellikle Rodos ve stanky adalarna
Mslman Trk nfus yerletirmilerdi. Dier adalarda ise Osmanllar bir iskn politikas takip etmemilerdir. Adalarn kayalk oluu ve ziraata elverili olmay belki bunun
sebeplerinin banda gelmektedir. Bu yzden de Oniki Adadaki Rumlarn nfusu Trklerden fazla olmutur.
stankyde 1922 ylnda yaplan nfus saymnda toplam 4.662 kii tespit edilmitir.
Bunun 3.717si stankyde, 945i krsal blgelerdeydi. 1922de stankyde %80i ehirde yaayan 4.662 Trk vard. Ayrca Germe kynde 771, Pilide 126, Kefadosta 36,
Antimahiada 8 Trk vard. 1931de ise sadece 2.715 kii kald8 1936 sralarnda Oniki
Adann tamamnda Trk nfusu 15.000 kadar verilmitir. Bu rakamn biraz az gste6
7
8
Muhtar Ata, Yunanistan ve Oniki Ada, Genel Kurmay ktphane., s. 16.

Muhtar Ata, a.g.e., s. 15.
Zeki elikkol, age, s.3.
79
rildii dnlmektedir. Zira bu devirde Trk nfusunun hi olmasa 20.000in stnde

olmas gerektii, normal art temposu hesaplanarak tahmin edilebilir. ABDde yaynlanan Balkanlarla ilgili bir kitapta 1926larda Oniki Adann nfusu 100.000 civarnda gsterilmekte ve bu nfusun onda birinin Trk olduu belirtilmektedir. kinci Dnya Sava
srasnda Oniki Adalardan cereyan eden olaylar, buradan bir ksm Trklerin anayurda g
etmelerine sebep olmutur.9
1947 ylnda stankyde 1.816 Trk kalmt. 1966 ylnda Oniki Adada (Rodos ve
stankyde) Trk nfusu 4.300 civarndadr. stankydeki 350 aileden oluan 1300 kiilik
topluluun iinde 145 ocuk okula gitmekteydi.10
Trklerin ellerinde bulunan topraklar 1952de yrrle konan toprak reformu ile gasp
edilerek Rum iftilere datlmtr. Uygulanan bu baskc siyaset sonucunda, talyan idaresinin son zamanlarnda yalnz Rodos adasnda 11.000 olarak tahmin edilen Trk nfusu,
3.400e dmtr. 1946da, yani Rum idaresine getikten bir yl sonra 6.000 olan nfus
bu gn 2.200dr. Bu 3.800 kadar Trkn anayurda g etmek zorunda kald gereini
ifade eder. Gnmzde vatanda ve soyda olarak 1.900-2.000 civarnda bulunan Trk
nfusu, yukarda saylan olduka kabark yerleim yerlerinden sadece Uzgur ky ve Kale
iinde toplu olarak yaayan 150-160 aile ve Girit Mahallesi, Kandilli, Kzltepe, Smbll,
Mikse kylerinde dank yaayan ailelerle, Katavyada 2, Salakosda 3, Lindosta da 3 aileden ibarettir.11
1995 yl Mays ay banda Oniki Ada ile ilgili bilgileri almak iin temas kurduum
Oniki Ada Trklerinin Rodos ve Oniki Adadaki Trklerle ilgili olarak aktardklar bilgiler de
yledir:12
stanky adasnda yaklak 900 Trk nfusu vardr. Bunlarn tamam stankyn
Germe kynde yaamaktadrlar. Bunlarn topraklar ellerinden alnmak istenmektedir.
stankyde yaayan Trkler devlet memuriyetine ve st dzey grevlere Yunanl yetkililerce getirtilmemektedirler. Bizim daha nce Osmanl Devletinin uurlu bir nfus politikas izlemediini syleyiimizdeki kast budur. Yani Trkler hkimiyetleri altnda yaayan
ada Rumlarna bu tr bir politika uygulamamlardr. Oysa Yunanllar, memuriyet grevi
vermeyerek, st kademe grevlere Trkleri getirtmeyerek, onlarn adalardan g etmelerini salamaya almlardr. Bu ge zorlama politikasna direnen Trkler ise bir kyde
toplanmlar ve burada hayatlarn srdrmektedirler. Byk bir ounluunun geim
kayna topraktr. Aralarnda az sayda da olsa turizm alannda alanlar vardr. Eskiden
daha ok rabet gren ve gelir getiren marangozluk, demircilik gibi zanaatlarla uraanlar
ok azalmtr. Trklerin toplu bulunduu Germe Trk ky meydannda 5 Trk kahvesi
vardr. Trler Trke eitim veren okul olmadndan ok ikyetidirler. 1971den beri
okullarda Trke eitim yasaktr. ocuklarn Yunan okullarna gndermemekte, daha ok
Trkiyeye gnderip tahsillerini orada yapmaktadrlar.Trkiyede okuyanlar da tekrar adaya dnmek istememektedirler. Zira dnenler Rumlarca rahat braklmamaktadrlar. Sonuta ise Trklerin says azalmaktadr.
9
10
11
12
80
Muhtar Ata, age, s.12.

Zeki elikkol, age, s.3
Zeki elikkol, Rodostaki Trk Eserleri ve Tarihe,1992, s.3.
Cemalettin Takran, Oniki Ada, Babali Kltr Yay., 2007, s.145.
Rodosta durum biraz daha farkldr. Zira buradaki Trk nfusu daha fazladr ve
Rodosta yaayanlarn madd durumlar iyidir. En son aldmz bilgilere gre Rodos adasnda bir eski ehir, bir yeni ehir (Mara) olmak zere iki merkez ve ehirden baka 44
tane de ky vardr. Bu gn ehri evreleyen Rodos kalesi 1309 ylnda valyeler tarafndan ina edilmi ve Osmanllar tarafndan bakm ve restorasyonu yaplmtr. Bu gn bu
kale iinde takrib 5000 kii oturmaktadr. Rodos adasnn nfusu 89.000, ehrin nfusu
ise 46.000 kiidir. 1945 ylnda Rodosta yaklak 11.000 Trk var iken bu say 1950 ylnda 5600a dm ve bu gn de 2000 kii kadar bir aznlk kalmtr. Rodos Trklerinin
ou zmir ve havalisine g etmilerdir. Adalarn iktisad bakmdan durumlar asrlar boyunca hep Anadoluya bal kalmtr. Bu adalar coraf bakmdan incelenince her adann
ehri Anadoluya en yakn noktasna, hatta tam karsna ina edilmitir. Rodos adasnn
ehri tam Marmarisin karsnda, stankyn ehri tam Bodrumun karsnda, Smbeki
adasnn ehri tam Datann karsnda olarak ina edilmitir. Hatta dier Sakz ve Midilli
adalarnda da durum ayndr. dar bakmdan Oniki Ada bir vilyettir ve merkezi Rodosta
bulunan bir vali tarafndan idare edilir. Dier adalarda ise kaymakamlar bulunur.
Rodostaki Trklere, arsa sahibi olduklar hlde, otel ina hakk verilmemitir. Onlar
da ya otellerde grev alrlar veya deiik meslekler icra ederek yaamlarn srdrrler.
Trklerin madd durumlar iyidir, aralarnda milyarder yoktur ama, fakiri de pek yoktur.
Hepsinin sosyal ihtiyalar, (salk, hastahane, emeklilik) garanti altna alnmtr. Ancak,
Trk okullar kapatld iin 20 yldan beri sadece Yunanca tedrisat yaplr ve bu sebepten
tr yeni yetien neslin Trkesi ok zayftr ve ou aralarnda Yunanca konuarak
anlaabilmektedirler.
Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisi, Rodos ve stankyde yaayan 5 bin
Trkn durumunu masaya yatrmay plana ald. svireli parlamenter Andreas Gross
bakanlndaki nsan Haklar Komitesi, Rodos ve stanky adalarna giderek Trk
aznln durumunu inceledi. Nihayet 6 Mays 2009 tarihinde Avrupa Konseyi Parlamenter Meclisi (AKPM) Aznlk Haklar Alt Komitesi yesi svireli parlamenter Andreas Gross
ile on drt ye tarafndan Rodos ve stanky de Trk Aznlnn durumu konulu bir
karar teklifi, konseye sunuldu. Karar teklifinde, insan ve aznlk haklarnn korunmasnn
Avrupa Konseyinin temel alma alan olduu ifade edilerek Yunanistann Rodos ve
stanky adalarnda yaayan Trklerin aznlk durumlarnn incelenmesi gerektii belirtildi. Bu teklif Rodos ve stankydeki Trkler iin tarih bir neme sahip. nk iki
ada, Yunanistan ile Trkiyedeki aznlklarn durumunu belirleyen 1923 tarihli Lozan
Anlamas imzalandnda talyann kontrolnde bulunuyordu. Adalar 1947deki Paris
Antlamasyla Atinaya devredildi. Dolaysyla Lozann getirdii aznlk haklarnn ve
sonrasnda iki lke arasnda yaplan nfus mbadelesinin dnda kaldlar. Haklar ksmen
gvence altna alnan Bat Trakya Trklerinin sahip olduu haklardan uzaklar.
Trkiye ile Yunanistan arasnda zaman zaman yaanan gerilimlerden en byk zarar
Rodos ve stankydeki Trkler gryor. Haklar kstlamak iin uygulanan mtekabiliyet esasndan da en ok etkilenen yine onlar. Trke eitimden kapatlan okullarnn
almasna, vakf gelirlerinden mft atanmasna ve vatandalk haklarna kadar bir dizi
beklentileri var.
81
Adalarda yaayan Trkler, Yunanistann resmi sylemine gre Yunan vatanda

Mslmanlardr. Sorunlar kendilerinin olduu kadar yerel siyasetin de gndemindedir.
Bu arada az da olsa baz mahalli politikaclarn aznln sorunlarna duyarl olduunu
da sylemeliyiz. Bunlardan biri, Kos (stanky) adasndaki Mslman Toplumunun
Sorunlar adl bir rapor hazrlayan Nikos Milonastr.
Milonas hazrlad raporda Rodos gibi stankyde de nemli bir sorun olan vakf konusunda Vakf Ynetim Kurulunu belirlemek iin yaplan halka kapal, effaflktan uzak
seimleri eletiriyor. Rodos ve stankyde Trklere ait vakflarn be kiilik ynetimi Yunan makamlarnca seiliyor. Bazlar belli bir dnem iin, bazlar ise lene kadar grev
yapyor.
Ada halknn tasvip etmedii bu kiiler, vakf mlklerine ynelik tasfiye kurumu gibi
alyor. Gnmzde Rodostaki Trk vakflarna ait 450 gayrimenkulden sadece 40 tane
kalm. Sat ve balar yoluyla vakf eserlerinin azaltlmas birok tarihi yapnn varln
da tehlikeye atyor. stankyde ise kalan sadece 35 dkkan ve arsa. Vakfn aylk gelirinin
yzde 60 vergiye gidiyor. Bu durum, vakflarn varlklarn srdrmesini her geen gn
daha da zorlatryor.
Onikiada Trklerinin nemli sorunlardan biri de, Trke ve din eitimi. Trke
1972 ylndan bu yana okullarda okutulmuyor. Osmanl Devletinin ayrld 1912den
Yunanistana devredildii 1947 ylna kadar, anadil retimi konusunda adalarda herhangi bir sorun yaanmam. Sonrasnda da Trk okullar varlklarn srdrm; fakat
dersler Yunanca ve Trke olarak devam etmi. 1972 ylnda ise Trkiyenin Bozcaada
ve Gkeadadaki Rumca eitimi yasaklamas zerine aznlk olarak kabul edilmemelerine ramen Trke retimi tamamen mfredattan karlm. ocuklar ana dillerini evde
ailesinden reniyor. renmek iin Latin harflerini tandktan sonra balyor. Trke
ve din eitimindeki skntya are arayan Rodos ve stankydeki Trkler, ortaokul ve lise
alarnda ocuklarn Trkiyeye gnderiyor. Bu durum, evlatlarn ailelerinden kopmas
anlamna geliyor. Geri dndklerinde ada toplumuna entegre olmakta zorlanyorlar.
Trke eitiminde bir baka yol da Rodostaki niversitenin Akdeniz Bilimleri blmndeki Trke dersleri. Sadece birka rencinin gittii blmde lisans seviyesinde ve yabanc
dil olarak anadili renme imkan var. Rodos ve stankyde iki yl nce Trke kurslar
alm. Ancak adadaki Trkler sahip kmad iin derneklerin nclk ettii bu giriim
baarl olamam.
slamiyete ait din eitimi de okul mfredatnda yok. Din derslerinde Ortodoks
Hristiyanlk retiliyor ve dersleri papaz veriyor. Trk ocuklar, din derslerinde snfta
oturmak durumunda. Son yllarda okul aile birliklerinin almalaryla din derslerinde
Mslman rencilere dar kma hakk verilmi. Ancak uygulamada sorun tamamen
giderilmi deil. Rodosta slam retmek amacyla yaz kurslar yok. Dini bilgileri sadece
aileler retiyor. stankyde ise yaz Kuran kursu alm. Beklenilen kadar olmasa da
ilgi var. Yaz banda 40 ocuk mracaat etmi, imdi 25 kii devam ediyor. 15 yl nce
Ramazan aynda geici olarak adaya gelen ve daha sonra geri dnmeyerek din hizmetlerini srdren Bat Trakyal imam kr Damadolu, Germe Camiinde ocuklara ilmihal
bilgileri ve Kuran retiyor.
82
Rodos ve stankyde ilk ve ortaokulu bitiren ocuklarn yksek retim konusunda iki alternatifi var; Yunanca kariyer iin Atinaya gitmek veya Trke gelecek iin
Trkiyeye gelmek. Dier seenek ise adada esnaflk yaparak hayatlarn srdrmek.
ou 3. seenei kullanyor ve zaman iinde dil ve kimlik olarak skntya dyor.
Sonu olarak her geen gn biraz daha unuttuumuz sahipsiz Oniki ada Trklerinin
bu gn ok nemli sorunlar var. Bu sorunlar tekrar zetleyerek yazmza son verelim;
1. Buralarda Osmanl Trklerinden kalan kltr mirasnn bakm ve tamirlerine
izin verilmemekte, tamirler gstermelik olarak yaplmakta ve eserler zamann tahribatna
braklmaktadr.
Mesela Rodos adasnda Sleymaniye Medresesi yklmak zeredir. Yunan hkmeti
Trklerin okul olarak kulland Sleymaniye Medresesinin altnda bulunan eski SaintJean Kilisesinin ortaya kartlmasn bahane ederek buradaki okulu kapatm ve medresenin temelini kazmaya balamtr. Aslnda bu medrese, Rodos Trklerinin kurmu
olduklar Evkaf Dairesine aittir. Daha sonraki yllarda yasal bir klf bularak Yunanistan
Kltr Bakanl medreseye el koymutur. Sleymaniye Medresesi, Trk ocuklarna ilk,
orta ve lise eitimi vermek zere 1876 ylnda ina edilmi tarihi bir binadr. rencilerinin yzde sekseninin Trk ocuklar olmas nedeniyle ilkretim okulu ilevini srdren
ve Trke eitim yapan Sleymaniye Medresesi, 1972 ylnda Yunan hkmetince gerekesiz kapatlmtr. Sleymaniye Camisine gstermelik olarak kurulan onarm iskelesi,
camide restorasyon yaplyor grntsn vermekte, ancak caminin dier yz yklmaya braklmaktadr. Onarm ilemi de on yl gekin sredir devam etmektedir.
Rodos ve stankyde Osmanl Trklerinden kalan kltr mirasnn korunmas amacyla kurulan Evkaf Dairesi vardr. Ancak Yunan hkmetleri, Evkaf Dairesine srekli
masraflar yaptrarak elindeki arazileri ve mallar sattrmakta, Evkaf Dairesini mali ynden gszletirmektedir. Yunan Hkmetleri bu uygulamay, ne yazk ki bazen kendi
fanatiklerinin grlerine uygun hareket eden Trkleri Vakf Ynetim kurullarna atayarak
gerekletirmektedir.
Osmanl dneminden kalan camiler, okullar, trbeler, imaretler, emeler gibi eserlerin zamann tahribatna braklarak yklmalar istenmektedir. Rodos adasnn en grkemli
yerinde bulunan bir eitim binas olan Sleymaniye Medresesinin yklmasna izin verilmemeli; temelinde balatlan kaz durdurulmal ve ykma engel olunmaldr.
Uluslararas kamuoyunun da Rodos ve stankydeki Osmanl Trklerinden kalan
eserlerin artk insanln kltrel miras olarak grmeleri gerekir.
2. Rodos ve stankydeki Trke eitim yapan okullar gnmzde tamamen kapatlm durumdadr. Buna bal olarak kardelerimiz Yunan okullarnda semeli ders
olarak bile kendi anadillerini renmekten mahrumdurlar. nsanlarn en doal haklar dan
biri olan anadilleriyle eitim yapma hakk Onikiadalardaki soydalarmza verilmemektedir.
83
Trklere anadilleriyle eitim hakk vermeyen Yunanistan, sadk bir Yunan yurtta
olan Trklerin kltrel kimlikleriyle rgtlenmelerini de engellemektedir.
Bu sorunlar daha da arttrlarak sralanabilir.
Bir temel gerein Yunan hkmetlerince kabul edilmesi artyla Trk-Yunan bar kalc olabilir. O da barn karlkl menfaat ilikileri zerine kurulmasdr. Barn bu
temel gerek zerinde kurulmas iin Yunan hkmetlerinin Rodos ve stanky Trkleri
asndan yapmas gerekenler unlardr:
Rodos, stanky ve Onikiadalardaki kltrel eserlerin korunmasna, bakm ve onarmna Yunan hkmetleri zen gstermelidir. Rodos ve stankydeki soydalarmzn
Trk kimlikleri kabul edilmeli ve kltrel kimlikleriyle rgtlenmelerini engelleyen basklara son verilmelidir. Rodos ve stankyde yaayan Trk ocuklarna en azndan ilkretim dzeyinde Trke eitim yapma hakk salanmaldr.
Trk kimliinin Rodosta ve stankyde unutturulmamas gerekir. Buralardaki tarihimize tanklk eden eserler rmeye terk edilmitir. Rodosta ve stankyde Trk mimarisinin en gzel rnekleri bulunuyor. Yunan hkmeti Trk Vakflarn bask altnda
tutarak korumay engelliyor. Bu eserlerin korunmas gerekiyor. Yunan hkmeti, bazen
gstermelik olarak restorasyon almalar yapyor. Ancak bu almalarda Trk mimari
tarzn deitiriyor ve Bizans motifleri yerletiriyor. Mesela Yunanistan hkmetinin restore ettirdii Tarihi Osmanl Saat Kulesine restorasyon srasnda ha figrleri konulmutur. 13Bir ka nesil sonra buray ziyarete gelenler burann Osmanl dneminden deil de
Bizans dneminden kaldn dnebileceklerdir. Yunanllar bu tarihi eserlerimizi tahrip
ederek kendi kltrlerinin bir paras haline getiriyor. Bu durum Trk kltrnden ziyade
evrensel kltre de olumsuz etki eder.
Yunanistan nasl Trkiyedeki kiliselerinin koruma altna alnmasn istiyorsa bizde
Yunanistanda bulunan kendi eserlerimizin koruma altna alnmasn istemeliyiz. Bu hem
kardelik hem de insanlk borcudur.
13
84
TRK KAANLIKLARINDA VE BUGNK

TRK DEVLETLERNN YNETM SSTEMNDEK
GENELLEMELER
Prof. Dr. Olcobay KARATAYEV
Krgzistan - Trkiye Manas niversitesi retim yesi
Gnmzde Trk Dnyas veya Trk Dilli Halklar olarak zikredilen mehur tabirlerin, dnya ekonomisinde ve siyasi arenas ile bilim evresinde tam anlamyla ekillendii grlmektedir. Trk dnyas, kkl ve kadim tarihi yan sra esasl kltr ile de dnyadaki ekonomik ve finans evresinde kendi yerini bulmaktadr. Ayrca Trk dnyasndan
kan bilge kiilerin dnya uygarlnn gelimesine byk katk saladklar gzlenmektedir. Bu anlamda Trklerin bu baarlarnn altnda devlet kurma ve idare etme sanatnn
yattn sylemek mmkndr. Eski Trklerde mevcut olan devlet ynetme geleneklerini
renme, bugnk kresel hayata bak asndan byk nem tamaktadr. Bu balamda atamz Yusuf Has Hacipin Kutadgu Biligadl eserinde, Trklerde devlet, onun amac,
toplum bireyleri ve bunlarn toplumdaki davran biimleri hakknda verilen ilk bilgiler
bilim dnyasnca aikardr(1). Ayrca Trklerdeki devlet anlay hakknda mehur Trk
bilgesi Kagarl Mahmudun Divan- Lugat-it Trk adl eserinde bahsi geen konular
hakknda bilgi verdii grlmektedir. Bununla birlikte Trk uygarlnn balang noktas
saylan Gney Sibirya ve Moolistan corafyasn gz nnde bulundurmak gerekmektedir (1, 23)
skee Millet Gazetesi-23 Aralk 2010,say:260.
85
Mete Hann kurduu Byk Hun mparatorluunda, ynetim gelenekleri ve devletin ekonomik sistem ile konar gerler arasnda yer alan iktisadi ilikileri, ondan sonra
Trkler tarafndan kurulan ve byyen dier devletlerde de hayatn gelitirerek devam
ettirdii ve kendini yaatt dikkati eker. Devlet ynetim sanatnda yer alan bu gelenekleri, Gktrklerin, Bat ve Dou Gktrk devleti ile II. Gktrk devletinin, Trgelerin,
Krgzlarn ve Uygurlarn benimsedii gzlemlenir. Ayrca Cengiz Hann kurmu olduu
Mool devleti de bu sistemi gelitirerek devam ettirmitir. Bu balamda Trk Kaanlnn durmakszn yapm olduu i ve d mcadelere karn 200 yl hkm srmesi,
i yaplanmasnn dnemin taleplerine uygun olduunu gstermesi asndan da nem
arzeder (2, 33-35).
Devlet ynetimini ve idaresini iki kola blme sisteminin M.. III. yzyllarda Byk
Hun Devleti dneminde ekillendii grlmektedir. Bu anlamda aratrmaclar bo yere
mehur Ouz Kaan, Mete Hann prototipi olarak gstermemektedir (3,148). nk
ikili sistemin paylamnda Hunlarn 24 boydan, Ouz Kaan hakkndaki destan varyantlarnda Ouz-Trkmenlerin de 24 boydan olutuu tespit edilmektedir. Bu bilgiler
Kagarl Mahmudun Divan- Lugat-it Trk ile Raiad Dinin Cami at Tavarih adl
eserlerinde yer alan malumatlarla perinlemektedir (4,123,145).
Eski Trklerdeki devlet ynetiminin ikili sistemi Trkmenlerde ok ve Boz ok
eklinde bugn dahi yaad bilinmektedir. Bu sistem kukusuz ekonomik ve askeri gereksinimlerden ortaya kmtr. Bunda ksa zamanda asker toplama, saldr ve dmana
darbe indirme gibi askeri dzen yer almaktadr. Ayrca bu ikili sistem, konar ger boylarn konup gmesinde, yaylaklara sahip olmasnda ve buralardan adil bir ekilde istifade edilmesinde dorudan ilikisi bulunmaktadr. Bu durum ekonomik ilikilerin, vergi
toplama sisteminin, irtibat kurma meselelerinin gelimesinde ve rahat ilemesine ayrca
ayn dzen iinde gelimesine imkan hazrlamaktadr. Bu anlamda ikili sistem, devlet ynetiminin paylatrlmasnda nemli bir rol oynamaktadr.
Eski Trklerin devlet ynetim yaps rnekleri ondan sonra gelen dier Trk dilli halklarn etkilemekle beraber bunlarn arasnda yayld gzlenmektedir. Bu balamda Bat
Gktrklerin Dulu ve Huibi; Krgzlarn Kanat ve Sol Kanat; Moollarn Barungar ve Zungar; Karakalpaklarn On Trt Pu ve Ktay Kanatlarna blnmesi misal olarak gsterilebilir.
Trk dnyasnn veya uygarlnn ekillenmesine ve onun yeni bir boyut kazanmasna vesile olan deerler btnn u ekilde izah etmek mmkndr (5,12)
1. Devlet ynetim sisteminin olumas.
2. Devletin ortaya kmas ve ynetimin gereksinim duyduu en nemli unsur ola
rak yaznn meydana gelmesi.
3. Gl askeri yapnn salanmas.
4. Ortak ruh kltrnn ekilenmesi (2, 23)
5. ehir medeniyeti.
Luis Morgann belirtii zere Askeri Demokrasinin unsurlarn baskn klan eski
Trkler, devlet ynetiminde o dnemdeki dilin, ilikilerin ve ekonomik gereksinimlerin ih-
86
tiyacn karlayan yaz sistemini bulmulardr. Trk uygarlnn en yksek baars olan
Orhon-Yenisey yaz sistemi, esizlii ile bugnk gnde dahi insan hayrete drmektedir. Yaz sistemi sadece ulusun manevi ve kltrel deerlerini yanstmad gibi ayn zanmanda o lkenin veya devletin ekonomik gereksinimlerinden ortaya ktn sylemek
mmkndr. Ayrca devlet ynetiminde bilge kiiler, ekomomi hizmetlileri, maliyeciler,
kaann yannda bununan hizmetkarlar ve eliler eitimli kiiler olmak zorundadrlar.
Buna Orhon-Yenisey yaztlar ve bunlarn ihtivas delil tekil edebilir. Bu anlamda Trk,
Krgz ve Uygur kaanlarnn devletin ihtiyalarn gidermek iin gen bekarlar in ve
Tibet gibi yerlere okutmak iin gnderdii bilinmektedir. Bunlar yerletii devletin dilini,
kltrn, yazsn ve ynetim geleneklerini renrek geri dndkleri belirtilmektedir. Bu
erevede Cengiz Hann kurmu olduu Mool devletininde yaz sistemi olmad iin
devlet ynetiminde yaznn gerekliine inanan Cengiz Han, Uygur Trklerinin yaz sistemini Mool diline uygun bir ekilde dzenletmitir. Moollarn bu yaz kltrn bugn
dahi kullandklar bilinmektedir.
1. Eski Trklerin devleti, konar ger retici ekonomi usul esas alnarak kurulmutur. Bu balamda konar ger tipteki zellii mevcut, devleti yaplandrma olan devletlerin hepsine ilikin huhuki devlet siyasi ynetimi ekillenmitir.
2. Eski Trklerde devlet ynetiminin ortaya k, devlete kadar ekonomik birliktelik
ve onun silahl savunmas ile ilikilendirilmektedir.
3. Devlet ynetiminin bir takm sistemlerinden bahsetmek mmkndr. Bu balamda
geici ynetim; ok basamakl yerli ynetim; boy ve cemaat yaplanmasna dayal blgesel idare sistemi; kaan ynetimi ve kaann halk arasnda sahip olduu itibarna ball
gibi idarelerden sz edilebilir.
4. Eski Trklerin devlet yaplanmas ve blgesel blnmesi toplumda mevcut olan
ekonomik zelliklerin hassasiyetine gre oluturulmaktadr. Ayrca bu durum ynetimin
etkili, daimi, seferber olmasnda ve komu uluslarla kyaslandnda ksa sre iinde asker toplanmasna imkan verdii grlr.
5. Eski Trklerin kaanlar Runik yazlar Aina boyunun yazsna dntrmtr.
Nitekim bunu, devlet ynetiminin ve dier etnik unsurlar boyun edirmenin ideolojisine
dntrd, Trk kaanlklarnn siyasi ve ideoljik geleneklerinin, Gney Sibiryann,
Altayn, ve Merkezi Asyann devlet yaplarna ynelik tesirinden sz edilebilir.
6. Eski Trklerin geleneksel kltr esasn Gk Tanr inan erevesinde devlet dini
ideolojisi oluturduu grlmektedir. Aina boyu yani hkmeden zmre devletin gereksinimi iin yerli dini dncelerle kurulmutur. Bu anlamda devlet ynetim ideolojisinde, Gk
Tanr inancn n plana karmtr.
Siyasi ynetim gelenekleri, geleneksel kltrn temelinde yeni ekillenen devlet hukukunun esasnda Trklerin, siyasi cenahtan dzenli bir devleti oluturmaya muktedir
olduu grlmektedir. Bu anlamda iletilen ve ekillenen hukuk ile devlet ynetimi ondan
sonraki dnemlerde kaanlklarda belli bir seviyede kullanld anlalmaktadr.
87
7. Eski Trk toplumunda kaanlar tarafndan icra edilen devlet ynetim ekilleri Trk
toplumunun maddi ve manevi kltrne etki ettii tespit edilmektedir. Bu balanda o
dnemde mevcut olan deiimleri arkeolojik, yazl ve dier kaynaklarn esasnda gzlemlemek mmkndr.
Trk kaanlklarnda devletin siyasi ideoljisinin temelini kaana ve devlete sayg veya
devlet ynetimini ve hukukuna sadakat gibi meselelere ayrca nem verildii grlmektedir. Bu anlamda Orhon-Yenisey yaztlarnda kaan, devleti ve kanunlara riayet ve sayg
hususunda birok ksm bulunmaktadr. Eski Trk kanunlarna gre kaann buyruunu
icra etmeyenler, elilik grevini ifa edemeyen veya yerine getiremeyen ya da eksik yapanlar, sava meydann tek ederek yoldalarn yalnz brakanlar ile mlkiyete ve dier
zenginliklere el uzatanlar hakknda hemen lm cezas uygulanmaktadr. Bu balamda
eski Trklerde kanunun karl olarak tr tabirinin kullanld bilinmektedir (6, 89)
Gk Tanr tarafndan balanan yksek vasfa veya kutsal mizaca ve gce sahip olmakla birlikte kaanlar ynetimi in imparatorunun yksel derecesiyle eit olmaktadr.
Siyasi cenahtan pek ok boylardan mteekkil olan Trkler, bodun (kara bodun); askeri
ynetim veya devlete: elge yani ba een denmektedir. Kaan devlete nder olan halk
ynetendir. Bu balamda Trk kaan bir dnem devlet bakan, askeri lider, demir ba
ustas, yarg ve ba aman gibi kiilerin grevini icra eden kiiler olarak da zikredilir.
Her boydan seilerek alnan kabiliyetli ve bilgili kiiler devlet ve askeri ynetimde kullanlmaktadr. Bunlar baz dnemler kaann hususi askeri ve gvenilir kiileri olarak da
almaktadrlar. Orhon yaztlarnda iki basamakl devlet ynetiminden bahsedilmektedir.
Bunlar kaan(kagan)- beyler(bek)- halk(el) olarak gemektedir. 731 ylnda nakedilen
Ongin yaztnda beyler sava meydanndan kam savunmasz kalan halk lmektedir
eklinde satrlar yer almaktadr. Uygur kaan Eletmi, devletin menfaatlerine kar gelen beylere bakarak sade halk tekrar birlie davet etmitir. Krgz asker ba Boyla Baga
Tarhan oluna: kaana halis amel ile hizmet et eklinde vasiyette bulunmutur. Aksine baka bir yerde Trk kaan Bilge, halknn beylerden ayrlmamasn istemektedir.
Kagarl Mahmud ise yerin ba ruhu da, bodunun ba ruhu beydir diyerek duruma
aklk getirmitir. Bilge Kaan plak halk giydirdiini, a halk doyurduunu ve fakir
halk zengin ettiini beyan etmektedir. Bu ideoloji, kaanlarn halkn hayatna ve sosyal
durumununa daima dikkat etmesi gerektii vurgulanmaktadr. Bu anlamda yaztlarda kaanlar kara bodundan, beylerden ve halktan birlik ve beraberlii arzu etmektedir. Er
ad Trk askerlerine belli bir askeri hazrlk ve avn srlarn rendikten sonra verilmektedir. he-Huotu dandaki yazda Kuli or, yedi yanda da tekesini, on yanda yabani
domuzu ldrdn beyan etmektedir. Mayorat1 ve minorat2 sistemleri, nvana sahip
olma geleneini netletirmektedir. Trk halk Gk Tanr tarafndan veya Hda tarafndan
meydana getirilmi halk eklindeki anlay ve dnce ekillenmitir. Bu balamda benim adm El Togan Tutuk, ben Huda ulusu olan halkm ynettim, ben alt kol ulusun
beyi olmutum biiminde malumatlara rastlanmaktadr. Arap kaynaklarnda ise Krgz
kaanna ve onun otana ya krka ulamam kiilerin girmeye haklar yoktur eklinde
bilgiler yazlmaktadr. Bu anlamda kaanlara devletin nnde zellikle icra etti hizmeti
1
2
88
mevcut olan tarhanlar, beyler ve erlerin sadece girmeye haklar olduundan sz etmek
mmkndr. Nihayetinde bu durum devlet ynetim idaresinin gcn netletirmektedir.
Kagan (Qagan): Eski ve orta alardaki Krgz, Trk ve Uygur Kaanlklarnda lkenin yksek yneticisinin ve asker bann rtbesidir (unvan). ncelikle kagan termi
Juan-Juanlarn (Juan veya Avarlar) asker bann nam olarak in kaynaklarnda M.S.
312li ylllardan itibaren bahsinin getii grlr. Devlet ynetim gelenei yksek saviyede geliip ilerlemi olan Krgzlarda ve Krgz toplumunda, bu devlet ynetim unvannn
M.. III y.y. kullanld belirtilir. Zira Kagan rtbesi (unvan) ilk Kgz devleti ile zamanda yaayan Hunnu, Sabir, Hazar, Bulgar ve Avarlarda mevcut olduu ilime malumdur.
Bu devlet ynetim namn M.S. VI yzyllardan itibaren Uygur ve Karluk idarecileri kabul
eder. Kagan imparator, ahinaha anlamda olup en yksek devlet ynetim unvann tekil eder. Eski devlet yaplanmalarnda toplumun siyasi esas askeri-siyasi ve aristokratik
olgulara dayanr. Devletin siyasi geliiminde geleneksel aristokrasinin eline toplumu ideolojik cihetten idare payesi dokunur(7,230). Bunda phesiz
yani askeri demokrasi prensiplerinin stnlk gsterdii toplumda devletin ilk temelini
meydana getiren boy birlemelerini, halk maslahatlar ve aksakal meclisi idare eder. Bu
artlar altnda iki tobun (askeri ve aristokratik yneticilerin) grevlerinin birlemesiyle
beraber yava yava boyun, boy birlemesinin bakan bir dnem asker bann grevini icra etmeye balar. Bu grevi kagan (devlet ve asker ba) gerekletirir oldu.
VIII yzyln sonu IX. asrn bandan XIII. yzyla kadar Kiyev Kinyazlar (Kiyev Rusu)
da Kagan unvanndan faydalanp siyasi taraftan kendini Trk soylu Hazar Kaanlarna
eit olduunu gsterme gayreti iinde olmulardr. Elbette ki bu tr bilgilerin Sovyetler
dneminde yer alan eitim ve ilmi neriyatlara aksettirilmediini bilmekteyiz. Misalen
843-844 yllar arasnda Tan (in) imparatorunun Krgz Kaganlarna yazd devlet resmi
mektuplarndan, iki lkenin eit ve hukuki anlamda birbirlerinin ynetimlerini tandklarn grmek mmkndr: ...Padiaha saygyla Krgz Kaganna selam syler. (Sizden)
Okor Sangun geldi, (Siz) hediye olarak gnderdiiniz yz ylk ve on kartalnz teslim
aldm...(8,27) Baz aratrmaclar bu terimin eski in dilinden (Han devri)nde girip ulu
idareci (-=ke-han) denmek istendiini belirtirler. Qagan kekuan ulu idareci,
ksem anlamna gelir(8,154). Unvan, Krgz ve dier yazma antlarnda antroponimlerin
(kii adlar) bileeni olarak bulunur: Bumn-Kagan, Ay-Kagan, Boz-Kagan, Bilge-Kagan,
Bars-Bek Kagan vs. krgz devletinin idarecileri olan Kaganlar bir dnem toplumdaki bak, aman ve ba temir ustasnn grevini icra eder. Tarihi kaynaklara bakldnda eski
Trk Kaanlnda devlet idaresinde meslei demir ustas olan amanlarn (baklarn)
toplum nazarnda etkisinin bir hayli gl olduu gzlemlenir. Japon arkiyats Masao
Mori aratrmalarnda, eski Trk devrinde Kagann bir dnem demir ustasnn ilevini
grdnden bahseder ve in kaynaklarnda (jou hanedanl dneminde) yer alan efsaneler zerinde durur. Bunu aman dininin geliip ekillenmesinin ilk etab olarak grr.
amanlarn ve temir ustalarnn genetik ritelsel ilikilerini; eski Trk dilli boylarn gnlk
yaants ve ekonomik yaps demir ustasnn sahip olduu konumu tastikler niteliktedir.
Tahta oturma hakkna sahip olma.

Zenginlie sahip olma hakk.
89
KAYNAKLAR
Kut alu bilim. Frunze, 1989;
Moldobayev K. Trk svlzasyas cana mamlekettk salt. Bkek, 2004;
Berntam A.N. Istoreskaya pravda v legende ob Oguz kagane. Bkek, 1998;
Karatayev O.K. Krgz etnonivler szllg. Bkek, 2001;
Cumaganbetov T. Stanovleniye i razvtiye gosudarstcennosti u drevnh turkov. Karaganda, 2008;
Butanayev V., Hudyarov Y. storiya enseyskih krgzov. Abakan, 2002;
storiya pervobtnogo obestva. Moskova, 1987;
8. Ktay imperatorlorunun Krgz kagandarna cazgan kattar (Yaynlagan O.Karatayev), -Bikek, 2004
ORTAK TARH VE KLTR BLNCNN

OLUMASINDA KRSTALOGRAFK
MOTFLERN ROL
Prof. Dr. Hacali NECEFOLU
Kafkas niversitesi Kafkasya ve Orta Asya Aratrma Merkezi
Gkte yldz saylmaz,

iy yumurta soyulmaz.
Btn dnya ayld,
Neden Trkler aylmaz?
Hudu Memmedov
Gnmzn sanat tarihileri Trk sanatn dank bir ekilde ayr ayr sanatlara (Sibirya sanat, skit sanat, Hun sanat, Gebe sanat, slam sanat, Seluklu sanat, Mool
sanat, ran sanat vs.) blerek tanmlamakta ve ayr ayr sanatlar gibi incelemektedirler.
Oysa, Trklerin zgn konuma dili olduu gibi, kendine zg sanat dili de vardr. Bu dilin kural ve kanunlarn, dier deyile gramerini belirlemekle hem eski sanatmz anlayabiliriz, hem de sanatmzn dahili kanunlaryla gelimesine nail olabiliriz. in Seddinden
Avrupaya dek geni bir arazide binlerce yldr var olan sanat, onu yaratan ve yaatan
milletin konutuu dil gibi birdir. Onu, Azerbaycan sanat, zbek sanat, Kazak sanat,
Krgz sanat, Uygur sanat, Trkmen sanat, Osmanl sanat vs. adyla, blerek renmek doru deildir. Ad geen sanatlarn hepsine mahsus gramatik kural ve yasalar
belirlenerek, Trk sanat zaman ve mekan iinde btn olarak ele alnmal, renmelidirler. Azerbaycanl bilim adam, kristalografi profesr, Hudu Memmedovun Naklarn
Yadda kitabnda Trk motif (ss, ornament, nak) sanat ele alnarak byle bir ceht
gsterilmitir.1
1

90
H.S. Mmmdov, .R. miraslanov, H.N. Ncfov, A.A. Mrsliyev. Naxlarn Yadda, Bak, Azrnr, 1981; Hudu Memedov,
mameddin Emiraslanov, Hacali Necefolu, Aydn Mrseliyev. Naklarn Yadda, stanbul, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, 1996.
91
Son asrlarda Trk Dnyasnda yabanc tasvir sisteminin kullanlmas grsel unutkanla ve hafzaszla getirip karmtr. Neticede Avrupa sanatnn yozlam bir kolu
olmakla Trk sanat Trklerin geleneksel hayat tarzlarn devam ettirmeleri iin manevi
ortam yaratmak kabiliyetini kaybetmitir.
Motifler tasviri sanatn yaygn bir koludur. En eski dnemlerden bu gne dek onlarn
ilevi insan hayatna gerek olan eyalara seilmeklik, gzegelimlilik vermek olmutur.
Bu adan motif yaratcl gnmzde dizayn da kapsamaktadr. Tabii ki, motif yaratclnn imkanlar sadece pratik amalarla snrlanmyor, bir sembolik sanat olarak onun
imkanlar daha da genitir. Bu sanat tr sosyal, dini ve baka ierikli bilgiler tama
imkanna sahiptir. Kadim insanlarn tasviri sanatlarnn incelenmesi motiflerin nadiren
doann direk taklidi, onun gzle grnr biimlerinin zamanla soyutlatrlmas neticesi gibi meydana gelebildiini gsteriyor. Sz sanatnda motife benzer nazm iirsel,
ssl genellemedir. eitli halklara mahsus dil gruplar olduu gibi musiki ve motif dili
gruplar olduunu da syleyebiliriz. Dnya halklar kltrlerinin incelenmesi bu dillerin
hudutlarnn biri biri ile kesimesinin hi de zorunlu olmadn gsteriyor. Bu hudutlarn
genilemesi, daralmas, hudutlar iinde zamanla oluan deimeler, bu dile sahip olan
halklarn yaam biimine, toplumsal dinamiine, dinine ve bir sra dier etmenlere baldr. Motiflerin bu adan aratrlmas sanat tarihinin balca ve ok ilgin amalarndan
biri olmaldr. Byle bir aratrmann en az iki tr nemi var: evvela elde edilen sonular
gemii renmek iin ara olabilir, ikincisi sanatn bu gnn ve sonraki gelimesini
doru deerlendirmek iin deerli temel olur.

Bildiri konusu olan kristalografik motifler terimi bilimsel literatre ilk defa
Hudu Memmedov tarafndan dahil edilmitir.2 Kristallerin yaplarna benzediklerinden,
daha dakik ifade etsek, yapm prensipleri kristallerin oluum prensiplerine benzediklerinden dolay kristalografik motifler adlandrlan motiflerde ekil snr ekil eleman
snryla bitiyor; ekil eleman azami youn yerleiyor; arka plan ya olmuyor, yada ekil
elemanna evriliyor; ekil eleman eitliine ve karmak ekil elde etme koullarnn
saysna tasarruf ediliyor; simetri biim oluturmak iin kullanlmayp sonu olarak meydana kyor.

Kristalografik motiflerin, aralarnda benzerlik, ortak yaam alan olan eitli dnemlerde yaam halklarn motif dilinin rn olduunu kantlayan olgular ok fazladr.
Bu da byle motiflerin hem corafyasna, hem zamana, hem de etnik gruplara gre keskin snrlanmadn gsteriyor. Ama, byle bir motif yaratma yolunun bin yllar boyu
Trklerin yaad topraklarda daha ok kullanldn, en eski zamanlardan gnmze
kadar Trk grsel sisteminde ayn yap yntemlerinin stnlk tekil ettiini grmekteyiz. Bu yap yntemleri el sanatlarndan mimariye kadar farkl sanat eserlerinde, hallarn
sembolik yapsnda, minyatrlerin tasvir yapsnda, mimari abidelerin hacmi yapsnda
temel olarak kullanlmaktadr.
Geen bin yln XI-XVI. yzyllarnda kristalografik motiflerin en gzel rnekleri Afganistan, Trkistan, Kuzey ran, Azerbaycan ve Trkiye topraklarnda grlmektedir,
2
92
Kh. S. Mamedov. Crystallographic Patterns. Compt. & Maths. With Appls. Vol 12B, Nos. 3/4, pp. 511-529, 1986.
zellikle mimari abidelerde. Kristalografik motifleri gnmze kadar yaatabilen mimari

abideler, camiler, minareler, kmbetler, trbeler, hanlar, medreseler vs. iin ortak zelliklerden biri de abide yzeylerinin motiflerle azami younlukta kaplanmasdr. Anlan motifleri gruba blmek mmkndr:
1. Bitki, canl resimlerinin stilizasyonundan yaplan motifler;
2. Motif eleman gibi semantii ou zaman bilinmeyen geometrik figrlerden yaratlm motifler;
3. Arapa yazlardan yaplm bitkiye benzer veya geometrik motifler.
Birinci grup motifler asndan Trk lkeleri komu lkelerden seilmiyor. rnein,
Trk lkelerindeki byle motiflerle sslenmi X yy. abideleri Sasani ve eski Mezopotamya
slam geleneine uygun gelmektedir. kinci grup motifler, o dnemin minyatrlerinde
olduu gibi, harmoni yaratan, boluk dolduran, geiler oluturan genel motif kompozisyonunun ritmini, lsn tekil eden bir ara roln oynarlar. Orta a abidelerinde ok
miktar kristalografik motiflerle birlikte eski Sibirya, ran, Bizans, Msr ve Grek halklar
tarafndan yaratlm motiflerden de geni istifade olunmutur. Bu adan ayn motif evrimini, corafyasn izlemek ok ilgintir. rnein Hudu Memmedovun Berde Trbesinde
(M. S.1322) kuvars mineralinin kristal yapsnn ekli ile bire bir ayn olan motife3 ta
zerinde oyma eklinde Seluklu dnemi daha eski bir abidede Mardin Ulu Camiinde (M.
S. 1198) rastlanmas (Resim 1) ve sonralar bu motifin Osmanl mimarisinde, Bursa Yeil
Trbenin (M. S. 1421) ini sslemelerinde kullanlmas (Resim 2) ilgintir. Ayn motifi
Orta Asya mimarisinde de gzlemliyoruz (Resim 3).
Resim 1
Resim 2
Resim 3
Tebriz Mzesinde sergilenen 7000 yl nceye ait seramik zerindeki motifin4 (Resim
4) ayns Anda XII. yzyla ait Seluklu Sarayn sslemektedir (Resim 5).
3
4
Kh. S. Mamedov. A.g.e.

Azerbaijan Muzeum. The Cultural Heritage of Estern Azerbaijan Province, Tabriz, 1997.
93
Resim 4
Resim 5
Bu motifin ini versiyonlarn Konya Sahip Ata Camiinde (M. S. 1278) (Resim 6) ve
Bursa Ulu Camii (M. S. 1396-1400) ile (Resim 7) Yeil Camiinde (M. S. 1419) (Resim
8) grmekteyiz.
Bu motiflerin kristal yap tasvirleri ile aynilii her ikisinin de ayn prensiple yaplmasndandr. Kristaller kat maddelerin cam biimlerinden periyodik (belli aralkla tekrarlanan) yapya sahip olmalaryla farklanyorlar. Geometrik okgenlerden oluan kristalografik motifler de periyodik yapya, yani iki boyutta tekrarlanan birim hcreye sahiptirler.
Geen yzyln yetmili yllarna kadar gen, kare, altgen vs. figrlerle veya bu figrlerin
sonlu sayda (say dediimizde, figr says deil, onlarn eit says anlalmaldr) kombinasyonlaryla bir dzlemi arasz kaplarken oluacak resmin her zaman periyodik olaca dnlrd. 1974 ylnda nl ngiliz fiziki, astrofiziki, kozmolog ve matematikisi
Roger Penrose5 o gne kadar imknsz olduu dnlen yzeylerin beli simetri ile
kaplanmasn mmkn klan ve Penrose karolar (Penrose tilings)6 olarak adlandrlan
karo kmelerini buldu (Resim 10). O, iki eit basit figrle dzlemin kaplanabilirliini ve
bu zaman aperiyodik (tekrarlanmayan) motif olutuunu bilimsel olarak kantlad.7
Resim 10
Resim 6
Resim 7
Resim 8
Ayn motif XVI. yzylda yaplm bir minyatr sslemektedir (Resim 9).
Resim 9
94
1981de dier bir ngiliz bilim adam, kristallografi profesr Alan Mackay, Penrose
motifleri prensiplerinde kat maddelerin olumasnn mmknln ne srd.8 Sonra
o, bu tr maddelerin yani beli simetriye sahip kat maddelerin X nlar difraksiyonunu (krnmn) da teorik olarak hesaplad.9 Ne var ki, ondan be ay nce byle madde
sentezlenmiti. srailden ABDye National Bureau of Standardsa almaya giden Dan
Shechtman elde ettii Al6Mn alamnn elektron difraksiyon eklini grdkte armt:
yksek kaliteli difraksiyon ekilleri beli simetriye sahiptiler. Belik simetri ise kristaller iin yasak simetri idi. Bu nedenle D. Shechtman buluunu sakl tutarak yanlln
nerede olabileceini, bu sonucu nasl aklayabileceini vs. dncelerini ispatlamak
iin aratrmalarn devam ettirerek, deneylerin dakikliine kesin emin olduktan sonra
almalarnn neticelerini 1984 ylnda yaynlad.10 Kat maddelerin aperiyodik (dzenli
tekrarlanmayan) bu halini ise kuvazikristaller adlandrdlar.11
5
6
7
8
9
10

11
http://en.wikipedia.org/wiki/Roger_Penrose
http://en.wikipedia.org/wiki/Penrose_tiling
R. Penrose, The Role of Aesthetics in Pure and Applied Mathematical Research, Bull.-Inst. Math. Appl. 10, 266-271 (1974).
Alan L. Mackay, De Nive Quinquangula: On the Pentagonal Snowflake, Sov. Phys. Crystallogr. 26, 517-522 (1981).
Alan L. Mackay, Crystallography and the Penrose pattern, Physica 114A, pp. 609613 (1982).
D. Shechtman, I. Blech, D. Gratias, and J. W. Cahn, Metallic Phase with Long-Range Orientational Order and No Translational Symmetry, Phys
Rev. Lett. 53, 1951-1953 (1984).
Istvan Hargittai, Structures Beyond Crystals, Journal of Molecular Structure. 976 (1-3), 81-86 (2010); http://en.wikipedia.org/wiki/Quasicrystal
95
Bataki rneklerle Hudu Memmedovun kristalografik prensiplerin Trk geleneksel

sanatnda en yaygn prensip olmas buluundan ve sanatn kristalografini neredeyse bin
sene nlediini gsterdik.
Bundan birka yl nce impact factoru ok yksek Science dergisinde yaynlanan bir
makale12 dnyann ilgisini ekti13 ve ulusal basnmza da yansd14. Bu makalede Trkiye, Azerbaycan, zbekistan, Iran, Irak, Afganistan ve Hindistan (Agra) Orta a mimari abidelerinin sslenmesinde kullanlm beli simetrili geometrik motifler incelenerek
Penrose motiflerinin bu topraklarda en azndan 500 yl nceden bulunduunu ve geni
apta kullanld tespit edilmitir. Danimarkal mineraloji profesr Emil Makovicky neredeyse 1990larn banda beli simetriye sahip Penrose motiflerine benzer motiflerin
800 yl nce Azerbaycanda Maraa kentindeki Kmbet-i Kabutun duvarlarn sslediini
bildirmiti (Resiim 11).15
Resim 12
Resim 13
Resim 14
Resim 15
XV. yy. abidelerinden Semerkant ah-i Zinde kompleksindeki (M.S. 1405) Tuman Aa
trbesi (Resim 16), Herat Hoca Abdullah Ansari trbesindeki (M. S. 1425-1429) (Resim
17) ve sfahan Darb-i mam trbesindeki (M. S. 1453) (Resim 18) motifleri de rnek
olarak gsterebiliriz.16
Resim 11
Bu tip motiflerin yaylma corafyasna ve kronolojisine baktmzda benzer motiflerin en gzel rneklerinin Trklerin egemen olduklar corafyada ve Seluklar, lhaniler,
Karakoyunlular, Akkoyunlular, Osmanllar, Safaviler, Teymuriler, Baburlar dnemlerinde
yaratldklarn gryoruz. rnein: Maraadaki M. S. 1197 ylnda yaplm Kmbet-i
Kabud (Resim 11), XII-XIII. yy. abideleri Tercan Mamahatun trbesi (M. S. 1192-1202)
(Resim 12) ve Malatya Ulu Camii (M. S. 1224) (Resim 13), XIV. yy. abideleri Sultaniye Olcaytu trbesi (M. S. 1304) (Resim 14) ve Aydodu ibn Abdallah al-Badri Memlk
Kuran-i Kerimi (M.S. 1313) (Resim 15).
12 Peter J. Lu and Paul J. Steinhardt, Decagonal and Quasi-crystalline Tilings in Medieval Islamic Architecture Science, 315, 1106-1110 (2007).
13 J. R. Minkel, Islamic Artisans Constructed Exotic Nonrepeating Pattern 500 Years Before Mathematicians. Scientific American, February
22, 2007; Will Dunham, Islamic maths was 500 years ahead, Reuters, February 23,2007; Muslim Tile Patterns Show Math Prowess, The
Washington Post, February 23,2007; John Noble Wlford, In Medieval Architecture, Signs of Advanced Math. The New York Times, February
27,2007; Mark Henderson, Amazing Maths of the Mosaic Makers, The Times, February 23,2007; Holger Dambek, Moschee-Baumeister Waren
Westlichen Mathematikern 500 Jahre Voraus, Der Spigel, 23.02.2007.
14 slam Sanat 500 Yl leri. Sabah gazetesi, 24 ubat 2007.
15 E. Makovicky, 800-year-old pentagonal tiling from Maragha, Iran, and the new varieties of aperiodic tiling it inspired. In: I. Hargittai, editor:
Fivefold Symmetry, pp.6786. (1992) World Scientific, Singapore-London.
96
Resim 16
Resim 17
Resim 18
16
http://integralist.multiply.com/journal/item/14/Dialogue_on_Integralism_symbol_3 (06.02.2011).
97
Hudu Memmedov ekolnden bilim adam ve sanats mameddin Amiraslann burada verdiimiz Penrose tipli beli simetriye sahip resmi (Resim 19) ve Azerbaijani Tesseletions kitabndaki17 dier eserleri bu sanat yolunun Azerbaycanda baaryla devam
ettirildiini gstermektedir.
Resim 22
Resim 19
Arapa yazlardan (kufi) geometrik motifler de anlan corafyada ve dnemlerde ok
yaygndr: Azerbaycanda Berde trbesi (M. S. 1322) zerindeki (Resim 20) ve Dou Trkistandaki Tuluk Timur trbesi (m. S. 1363) zerindeki (Resim 21) Allah yazlar ile
Resim 23
Resim 23

Byk bir vahdetle birleen bu sanat yolunun, zellikle Bat literatrnde ran
Sanat ve bazen de slam Sanat adlandrlmas yanltr ve bilimsel temelden yoksundur.
X. yzyla kadarki ran sanat numuneleri bu sanatn gya randan yayldna hibir esas
vermiyor. Orta alarda mimaride anlan motiflerin geni kullanlmasnn tmyle slam
dini ile ilikilendirilmesi de doru deil. Sanat din etkisinde olabilir, ama onun kendi kanunlar, kendi mant var. Sz konusu sanat yolunun milattan nceki bin yllarla bal
olduunu dikkate aldmzda,18 ve Orta a minyatrlerimizin saysz insan ve hayvan
resimleri ile sslendiini hatrladmzda motif yaratclna dinin etkisi konusu bu ekilde aklanmamaldr.
Yukarda rneklerini verdiim, sekiz bin yllk zaman diliminde ve Trklerin bulunduklar geni bir corafyada ortak kltrmzn ve ortak tarihimizin kant olan motifler
Trk kltrndeki kkl milli birliin varln, ayrca Milli geleneklerin devamllk
ve yaygnln gsteren, keskin delillerdir19 ve motiflerimizin bu adan incelenmesi
ve retilmesi Trk Dnyasnda ortak tarih ve ortak kltr bilincinin olumas iin nemlidir.
Resim 20
Resim 21
Trkiye Sivas ifte Minare (M. S. 1271) zerindeki Muhammed (Resim 22), zbekistan ehr-i Sabz Ak Saray (M. S. 1379-1396) zerindeki Allah, Muhammed, Ali
(Resim 23) ve Trkmenistan Anau Cemalettin trbesi (M. S. 1447-1457) zerindeki Ali
(Resim 24) yazlarndan oluan kristalografik motifler.
17 Imameddin Amiraslan. Azerbaijani Tessellations. Ankara (2006).
98
18 Kh. S. Mamedov. A.g.e.; James Mellart, The Goddest from Anatolia. Vol.II. atal Hyk and Anatolian Kilims. Eskenazi, pp. 49-100 (1989);
John Noble Wilford, In Ruin, Symbols on Stone Hint at a Lost Asian Culture. The New York Times, 13.05.2001; Philip L. Kohl, (ed.), The
Bronze Age Civilization in Central Asia, Armonk, NY, ME Sharpe, Inc. (1981); Jim Adelson, Last Meeting: 6000 Years of Turkmen Ornaments.
View from the Fringe. Newsletter of the New England Rug Society, Vol. IX, No. 3 November 6, 2001; Mine Erbek, atalhykten Gnmze
Anadolu Motifleri. Ankara, Kltr Bakanl Yaynlar (2002).
19 Neriman Grgnay, Ouz Damgalar ve Gktrk Harflerinin El Sanatlarmzdaki zleri. Ankara, Kltr Bakanl Yaynlar (2002).
99
KAYNAKLAR
Alan L. Mackay, Crystallography and the Penrose Pattern, Physica 114A, pp. 609613 (1982).
Alan L. Mackay, De Nive Quinquangula: On the Pentagonal Snowflake, Sov. Phys. Crystallogr. 26, 517-522
(1981).
Azerbaijan Muzeum. The Cultural Heritage of Estern Azerbaijan Province, Tabriz, 1997.
D. Shechtman, I. Blech, D. Gratias, and J. W. Cahn, Metallic Phase with Long-Range Orientational Order
and No Translational Symmetry, Phys. Rev. Lett. 53, 1951-1953 (1984).
E. Makovicky, 800-year-old Pentagonal Tiling from Maragha, Iran, and the New Varieties of Aperiodic
Tiling it Inspired. In: I. Hargittai, editor: Fivefold Symmetry, pp.6786. (1992) World Scientific, Singapore-London.
H.S. Mmmdov, .R. miraslanov, H.N. Ncfov, A.A. Mrsliyev. Naxlarn Yadda, Bak, Azrnr,
1981.
Holger Dambek, Moschee-Baumeister Waren Westlichen Mathematikern 500 Jahre Voraus, Der Spigel,
23.02.2007.
http://en.wikipedia.org/wiki/Penrose_tiling
http://en.wikipedia.org/wiki/Roger_Penrose
http://integralist.multiply.com/journal/item/14/Dialogue_on_Integralism_symbol_3 (06.02.2011).
Hudu Memedov, mameddin Emiraslanov, Hacali Necefolu, Aydn Mrseliyev. Naklarn Yadda, stanbul, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, 1996.
Imameddin Amiraslan. Azerbaijani Tessellations. Ankara (2006).
Istvan Hargittai, Structures Beyond Crystals, Journal of Molecular Structure. 976 (1-3), 81-86 (2010);
http://en.wikipedia.org/wiki/Quasicrystal
slam Sanat 500 Yl leri. Sabah gazetesi, 24 ubat 2007.
J. R. Minkel, Islamic Artisans Constructed Exotic Nonrepeating Pattern 500 Years Before Mathematicians.
Scientific American, February 22, 2007.
James Mellart, The Goddest from Anatolia. Vol.II. atal Hyk and Anatolian Kilims. Eskenazi, pp. 49-100
(1989).
Jim Adelson, Last Meeting: 6000 Years of Turkmen Ornaments. - View from the Fringe. Newsletter of the
New England Rug Society, Vol. IX, No. 3 November 6, 2001.
John Noble Wlford, In Medieval Architecture, Signs of Advanced Math. The New York Times, February
27,2007.
John Noble Wilford, In Ruin, Symbols on Stone Hint at a Lost Asian Culture. The New York Times,
13.05.2001.
Kh. S. Mamedov. Crystallographic Patterns. Compt. & Maths. With Appls. Vol 12B, Nos. 3/4, pp. 511-529, 1986.
Mark Henderson, Amazing Maths of the Mosaic Makers, The Times, February 23,2007.
Mine Erbek, atalhykten Gnmze Anadolu Motifleri. Ankara, Kltr Bakanl Yaynlar (2002).
Muslim Tile Patterns Show Math Prowess, The Washington Post, February 23,2007.
Neriman Grgnay, Ouz Damgalar ve Gktrk Harflerinin El Sanatlarmzdaki zleri. Ankara, Kltr Bakanl Yaynlar (2002).
Peter J. Lu and Paul J. Steinhardt, Decagonal and Quasi-crystalline Tilings in Medieval Islamic Architecture Science, 315, 1106-1110 (2007).
Philip L. Kohl, (ed.), The Bronze Age Civilization in Central Asia, Armonk, NY, ME Sharpe, Inc. (1981).
R. Penrose, The Role of Aesthetics in Pure and Applied Mathematical Research, Bull.-Inst. Math. Appl.
10, 266-271 (1974).
Will Dunham, Islamic Maths was 500 Years Ahead, Reuters, February 23,2007.
100
KIRIM TATAR TRKLERNN TARH VE

GNCEL SORUNLARI PERSPEKTFNDE
SOSYO-KLTREL YAPISI, UKRAYNADAK
ETNK BARIA KATKILARI VE TRKYEDEK
AKRABALARIYLA KLTREL LKLER
Do. Dr. Okan YELOT
Marmara niversitesi retim yesi
Dr. Sibel KILI
Marmara niversitesi retim yesi
Burcu ZDEMR
Marmara niversitesi
Sovyetler Birlii daldktan sonra ortaya kan yeni durumla birlikte daha nce ok
fazla problem alan olarak grlmeyen blgelerde sorunlar ortaya kmaya balad. Stratejik ve jeopolitik adan ok nemli bir blge olan Krm; Ukrayna ve Rusya arasnda
sorun olmaktadr. Rusya tarafndan deitirilen demografik yaps ile Krm, daha uzun
sre de sorun olmaya devam edecektir. Krmda nfusun ounluunu oluturan Ruslar,
blgenin kaderini elinde tutmak istemektedir. Stalin dneminde eitli bahanelerle haksz yere vatanndan srgn edilen Krm Tatar Trkleri vatanlarna dn srecinde ok
sayda sorunla karlamaktadrlar. Rusya, Sovyetler dneminde Ukraynaya balanan
Krm, yeniden hkimiyeti altna almak iin Krmda yaayan ve nfusun ounluunu oluturan Ruslara ak ve gizli destek vermektedir. Ruslar, ayn zamanda vatanlarna
dnmeye alan Krm Tatar Trklerine engeller kartmakta ve eitli basklar yapmak-
101
tadrlar. Ukrayna Hkmeti de bu bask ve engellemelere ok fazla mdahalede bulun-amamaktadr. Uluslararas destekten de yoksun olan Krm Tatar Trkleri bu zorlu srete
belirli llerde diasporadaki Tatar Trklerinden ve Trkiyeden destek grmektedir. Bugn geldiimiz noktada Krm Tatar Trkleri vatana dn mcadelesinde yeterli olmayan
ama hi de azmsanmayacak bir mesafe kat etmilerdir
Dil, Eitim ve Asimilasyon
Krmda Ruslar ve Ukrainlerden sonra balca etnik gruplardan biri olan Krm Tatarlarnn, balca problemlerinden birini de dil sorunu oluturuyor. Bunun nedeni, Tatar dilini retecek kurumlarn bulunmamas, var olan milli mekteplerin saylarnn az olmas ve
milli mekteplerdeki, Tatarca ders saatlerinin de snrl olmasdr. rnein; ikinci, nc
ve drdnc snflar iin Krm Tatarca derslerinin says; haftada 2 saat, beinci, altnc,
yedinci, sekizinci ve dokuzuncu snflar iin 3 saat; onuncu, on birinci ve on ikinci snflar
iin ise, 0,5-3,5 saattir.1 Yine Tatarca ders kitaplar da yalnzca beinci snftan on birinci
snfa dek mevcuttur. Dier snflarda ise, Tatarca ders kitab bulunmamaktadr.2
Krm zerinde var olan Rusya ve Ukrayna mcadelesi, dengeleyici bir unsur olarak grlen Krm Tatarlar asndan zaman zaman olumlu sonular dourabilmektedir.
Bunun bir rneini, dil alannda da grebiliriz. Krmda Rus cemiyetlerinin olduka etkili olduu bilinmektedir. Bu konuda, Krm Rus Cemiyetleri Kongresi bakan Sergey
uvaynikovun, Tatarca ve Rusann Ukrain dili ile ayn statye kavuturulmas ynnde
yapt aklama bu duruma rnek gsterilebilir.3 Buna karlk Ukrayna Verhovna Radas
Milli Gvenlik ve Savunma Komitesi Bakan Anatoliy Gritsenko, Krmda tek bir resmi
dil olduunu ve onun da Ukraince olduunu belirtmi, ancak Krmda yerel memurlarn
Tatarca konumay mutlaka bilmesi gerektii hususunda bir aklamada bulunmutur.4
Burada nemli olan nokta; uvaynikovun da, Gritsenkonun da, birer cumhurbakan
aday olarak bu konumalar yapm olmasdr.
Dil konusunda var olan problemlerin zm iin en ok faaliyet gsterenlerin arasnda, sivil toplum kurulular gsterilebilir. rnein; Bizim Krm adl uluslar aras Krm Tatar sosyo-politik sivil toplum tekilat, halka ynelik olarak Tatarca kurslar amak
istemektedir.5 Bunun dnda Krm Tatar genlik dernei olan Kardalk da Tatarca
kurslar dzenlemektedir.6 Krm Mftlnn alm olduu, camilerde Tatarca dnda
baka bir dilde hutbe okunmamas konusundaki yasak da, bu dilin muhafazas asndan
bir dier nemli gelimedir.7
Dil konusunda yaanan skntlara ramen Tatarca asndan olumlu gelimeler de
mevcuttur. rnein; hazrlanmas planlanan Yalta Tznn dillerinden birinin Krm
1
2
3
4
5
6
7
102
Krmdaki okullarda Krm Tatarca derslerinin says yapay olarak azaltlyordu, http://www.qha.com.ua/haber.php?id=33970 (01.10.09)
Refat ubarov Krm Tatarca eitim konusunu Ukrayna Cumhurbakan ile tartacak, http://www.qha.com.ua/haber.php?id=32437 (01.10.09)
uvaynikov: Krm Tatarca resmi dil olacak, http://www.qha.com.ua/haber.php?id=45716(01.10.09)
Gritsenko, memurlarn Krm Tatarca bilmesini istiyor, http://www.qha.com.ua/haber.php?id=45207(01.10.09)
Bizim Krm yaygn Krm Tatarca kurslar projesini balatmaya hazrlanyor, http://www.qha.com.ua/haber.php?id=35420 (01.10.09)
Kardalk Krm Tatarca kursu ayor, http://www.qha.com.ua/haber.php?id=35086 (01.10.09)
Krm Mft Yardmcs: Mftln yeni yasaklamalar mecburi dini faaliyetleri kapsamyor, http://www.qha.com.ua/haber.php?id=54982
(01.10.09)
Tatarcas olmas8, ayrca Krm devlet televizyonunda Krm Tatarcasyla mzik yaynlarnn arttrlmas gibi. Buna gre, kanaldaki tm mzik yaynnn %85i Krm Tatarcasyla
olacaktr.9 Bunlarn dndaki dier olumlu gelime, Kefede elnokova adl mahalledeki
12 sokak adnn Krm Tatarcasyla belirlenmi olmasdr.
Krm Tatarlarnn balca sorunlarndan birisi de eitim sorunudur. Bu bakmdan Milli
mektepler meselesi zerinde nemle durulmas gereken konudur. Bu mekteplerin azl
ve Tatarca eitim veren kurumlarn ihtiya snrlarnn ok altnda olmas, Krmda ciddi
bir sorun tekil etmektedir. Milli mektepler, kltrel canlanma ve dilin canlandrlmas
asndan ok nemlidir. Zaten milli mekteplerin kurulmasnda iki temel neden vardr:
Ana dilin korunmas ve okullar aracl ile Krm Tatar rf ve adetlerini korumak ve bunun
gelimesini salayacak bir ortam hazrlanmasdr.
Krm Tatar Milli Meclisi (KTMM) Bakan Mustafa A. Krmolu, hemen her konumasnda bu tehlikeye iaret ederek en nemli ve ncelikli meselenin anadilde eitim
olduunu vurgulamtr. Ana dilde yeterli eitimin olmamasnn, ana dilin yava yava
unutulmas ve gelecek nesillere aktarlamamas demek olduunu birok konumasnda
dile getirmitir.
Krmda Krm Tatar ocuklarnn sadece %10u anadillerinde eitim veren milli
mekteplerde renim grebiliyor, %90 Rus okullarna devam ediyor. Anadilde eitim
veren sadece 15 okullar var.10 Mevcut milli mekteplerde de birok eksiklik ve kendini
yenileyememe sorunu var. Krm Lisans Sonras Pedagoji Enstits Bilimsel ve Uygulamal almalardan Sorumlu Rektr Yardmcs Do. Dr. van Dovgopol Ukraynada
kullanlan eitim ekli ve metotlarnn oktan eskidiini ve gnmzn enformasyon
dnyasnda kabul edilemez olduunu aklad.11 13 Austosta Akmescitte dzenlenen,
Ukraynada Ortaeitim Gerekleri ve Modernletirme Olanaklar konulu yuvarlak masa
toplantsnda konuan Dovgopol, ortaeitim metotlarnn ileride zorluklarn kmamas
iin derhal deitirilmesi gerektiini belirtti. Halihazrda okullarda kullanlan eitim sisteminin birka yzyldr devam ettiini ve ok eskimi olduunu sylyor.12
Milli mekteplerdeki eitim, Ukrayna Milli Eitim Bakanl mfredat erevesinde
Rusa olarak yaplmakta, sadece baz dersler Krm Tatar Trkesinde verilmektedir. Milli
mektepler, ana dilin hi olmazsa ilk aamada ikinci bir dil olarak retildii okullar olma
zelliini tamaktadrlar. Bu anlamda milli mektepler, uzun vadede kuaklar aras ana dil
srekliliine hizmet edecektir. Birok durumda aile iinde dahi konuulmayan ana dil,
milli mektepler aracl ile canlanma olana bulabilecektir.13
Milli mekteplerin dier bir problemi de, milli mektebi bitiren bir rencinin, Ukrayna
niversitelerine bavurduunda, niversite ynetiminin sknt karmas, milli mektepteki eitimin yetersiz olduunu sylemesidir. Bu problem yznden baz aileler ocukla8
9

10
11
12
13
Yalta tznn dillerinden biri Krm Tatarca olacak, http://www.qha.com.ua/haber.php?id=37117 (01.10.09)

Krm Televizyonunda gsterilecek Krm Tatarca mzik programlarnn says artyor,
http://www.qha.com.ua/haber.php?id=35465 (01.10.09)
http://www.kirimdernegi.org, (25,09,2009)
http://www.qha.com.ua/haber.php?id=53054, (01.10.2009)
http://www.qha.com.ua/haber.php?id=53054, (01.10.2009)
Ayegl AYDINGN, Krm Tatarlarnn Ana Vatana Dn ve Kltrel Canlanma Srecinde Dil ve Eitimi, Hacettepe niversitesi Edebiyat
Fakltesi Dergisi 2004 / Cilt: 21 / Say: 1 /s.114.
103
rn milli mekteplere gndermek istemesine ramen, Ukrayna okullarna yollamak mecburiyetinde kalmaktadr. Ukrayna hkmeti de milli mekteplerin almamas ve oradaki
eitim kalitesinin dk olmas iin elinden geleni yapmaktadr. Hatta baz durumlarda
Milli Eitim Bakanlndan gelen mfettiler, mekteplerde baz gerginliklerin olumasna
neden olmulardr.14 Milli mekteplerin kltrel canlanma ve dilin canlandrlmas asndan byk bir rol stlendii ve buna nemli katkda bulunaca bir gerektir. Ancak milli
mekteplerin geleceini belirleyecek olan nemli unsurlardan biri, Ukrayna devletinin milli mekteplere ynelik izleyecei politikalardr.
Krm Tatar milli mekteplerinin 15 olan saysnn hzla arttrlmas, mevcutlarn fiziki
artlarnn iyiletirilmesi, Tatar Trkesinin eitim dili olarak kabul edilmesi, yeterli sayda Tatar Trkesi retmeninin yetitirilmesi, bu okullarn ders kitab, harita, szlk
vs. ile donatlmas gerekmektedir. Tatar ocuklar iin ocuk yuvalar, anaokullarnn kurulmas ve yaygnlatrlmas gelecek iin ok nemlidir. Bu okullarda grev alacak retmenler yetitirilmedir. Krm Trklerinin geleceini oluturacak olan kalifiye genlerin
(retmen, din adam, mhendis, doktor, hukuku ve sosyolog v.s.) yetitirilmesine hz
verilmelidir.
Milli mektepler meselesi, Krm Tatar tarihi nda ele alnacak olursa, gnmzdeki milli mektep kurma abalarnda bir Gaspral ruhu olduunu sylemek mmkndr.
Farkl koullar ve dnemler sz konusu olmakla birlikte, milli mektepleri kurmaya alan Krm Tatar aydnlarnn temel hedefleri, smail Gaspralnn hayata geirdii, fakat
Sovyet dneminde byk darbe alan eitim reformunun da hedefledii gibi, kltrn
muhafaza etmi modern bir millet yaratmaktr. Bunu mmkn klacak en nemli ara ise
mill ve ada bir eitimdir. Tarihten gelen bu ruhun, Krm Tatarlarnn vatana dnyle birlikte mill mekteplerle canlandrlmaya alldn sylemek yanl olmayacaktr.
Trk klasiklerinin Krm Tatar Trkesiyle baslarak zellikle genlere datlmas ve

okunmas tevik edilmelidir. Krmda iinde yeterli sayda Trke eserlerin bulunduu
ktphanelerin says artrlmaldr. Krm Tatar Trklerine Latin alfabesine gei srecinde destek olunmal ve bu alfabeyle kitaplarn baslmas salanmaldr.
Milli mektepler dnda Krm Tatarlar iin alternatif olarak grlebilecek dier eitim
kurumlar da sivil toplum kurulular tarafndan kurulanlardr. Ancak bunlarn da saylar
ve etkileri yeterli dzeyde deildir. TKA Krmdaki milli mekteplerin onarlmas ve okullardaki materyallerin temin edilmesine byk katklarda bulunmaktadr. Ayrca, zellikle
Trkiyede Krm Tatar Trklerinin kurduu vakf ve dernekler buradaki eitimin daha salkl artlarda yaplmas iin katkda bulunmaktadr. Krmda, Krm Haber Ajans Bakan
smet Ykselin balatm olduu Krmda Bir ocuk Okut kampanyas belirli bir seviyeye ulamsa da bu, yeterli olmamaktadr.
Krm genlerinin Rusya tarafndan asimile edilmesi, kendi z kltrlerinden koparlarak Rus kltrn yaamalar en nemli problemdir. Krm Tatar Trklerinin Tatar
Trkesi yerine, gnlk hayatlarnda Rusa konumalar ve Krm Tatar Trkesini bilmemeleri, bilenlerin de kendi aralarnda dahi Rusa konumalar nemli bir meseledir.
Bu problemin nemi Sayn Mustafa A. Krmoluyla yaplan grmede de teyit edilmitir. Krm Tatar Trk genlerinin Ruslatrlmasna ve asimile olmasna kar, madd
ve manev tedbirlerin arttrlmas gerekmektedir. Bu genlerin Tatar Trkesini ve Trk
kltrn renebilecekleri eitim ve kltr merkezlerinin almas ve saylarnn oaltlmas elzemdir. Bu merkezlerde ve eitim kurumlarnda kullanlacak olan materyallerin
hazrlanmas, Krm Tatar Trkesiyle konumann ve yazmann zendirilmesi, bu konuda
sempozyum, kongre ve yarmalarn dzenlenmesi gereklidir.
Krm Tatar Trk genlerinden Trkiyede eitim alanlarnn saysnn arttrlmas,
Trkiyeye eitim iin gelenlerin burada en verimli ekilde yetitirilmesi iin takip edilmesi ve desteklenmesi, Krma dndkten sonra da irtibatn kesilmemesi ve destein devam etmesi doru olacaktr. Trkiyeye eitim iin gelen genlerin, zellikle ihtiya olan
alanlarda eitilmesi ve eitim bittikten sonra geri dnmesi salanmaldr. Bu konuda Milli
Eitim Bakanl ve YK daha zenli projeler gelitirmelidir.
14
104
Tarihi Trk yer adlarnn Rusa isimlerle deitirilmesi ve bunlarn iade edilmesinde
karlalan zorluklar vardr. Ukrayna Hkmeti eitli dengeleri de gz nnde tutarak,
Krm Tatar Trklerinin haklar konusunda yeterli hassasiyeti gster-e-memektedir. Blgedeki tarihi yer adlarnn iade edilmesi hususunda kamuoyu oluturulmas ve bu konunun srekli gndemde tutulmas gerekmektedir.
Krmdaki Trk tarihinin ok nemli paralar olan tarihi eserlerin aslna uygun olarak
onarlmasna yardmc olunmal ve yok edilmi tarihi miras gn yzne karlmaldr.
TKAnn bu alandaki almalar nemlidir ve bu almalar devam etmelidir.
Krm tarihine ait nemli olaylar ve kiiler hakknda yeterince aratrma yaplmas ve
bu yaplan almalarn yeni yetien nesle anlatlmas gerekmektedir. Krm Tatar Trklerinin tarihiyle ilgili roman, trk ve tiyatro gibi eserlerin ortaya kmasna imkan tannmaldr. zellikle din ve mill gnlerde (23 Nisan ocuk bayram, Ramazan ve Kurban
bayram, 18 Mays vb.) ibirliklerin ve yardmlamann arttrlmas nemlidir.
Krmda en nemli meselelerden birisi de Trk nfusunun Krma gelmesi ve buraya
iskan edilmesidir. Krma dnmek isteyen Trklerin (zbekistan, Trkiye ve Romanya
yaayanlar vd.) nne karlan madd ve brokratik engellerin kaldrlmas iin Krm
Milli Meclisine destek verilmesi, ncelikle zbekistan ve Ukrayna ynetimleriyle grmeler yaplmas elzemdir.
Krm Tatar Trkleri arasndaki genlerin, baka milletlerle (zellikle Ruslarla) evlenmeleri nemli bir problemdir. Genlerin kendi milletinden olanlarla evlenmeleri tevik
edilmeli, yeterli sayda ocuk sahibi olmalar ve bu ocuklar Trk rf-adetlerine uygun
yetitirmeleri iin imknlar salanmaldr.
Krma dnen Krm Tatar Trklerinin toprak edinmede ve ev yapmada karlatklar
madd ve kanun zorluklar vardr. Bunlarn almas iin madd ve manev destek olunmal
ve Ukrayna Hkmeti nezdinde giriimlerde bulunulmaldr.
A.g.m. s.116.
105
Krm Tatar Trklerine ait televizyon, gazete, haber ajans, web sitesi ve dergilerin
says ok azdr. Bunlarn saylarnn oaltlmas ve var olanlara madd ve manevi destek
verilmesi nemlidir. Bu yaynlar Trk kltrn ve Tatar Trkesini zendirici ve bilgilendirici olmaldr. Bir televizyon kanalnn ve radyolarn kurulmas gereklidir. Tatar Trkesiyle yaplan yayn saatleri artrlmal ve kaliteli programlar yaplmaldr. Krm Haber
Ajansnn (QHA) madden ve manen desteklenerek, bu haber ajansnn daha aktif hale
getirilmesi ve haber ajanslarnn saysnn oaltlmas nemlidir. Krm Tatar Trklerinin
tarihi, kltr ve bugnk durumlarn anlatan web sitelerinin saysnn oaltlmas gerekmektedir.
Genlerin istifade edebilecei Trk kltr merkezinin olmay; ktphanelerin, tiyatrolarn ve sinemalarn yetersiz oluu nemli bir problemdir. Acilen merkezi bir yerde
Trk Kltr Merkezi almal, gerekli materyallerle donatlmal ve burada yeterli personel
istihdam edilmelidir. Daha sonra da bu merkezlerin saylarnn hzla artrlmas gereklidir.
Rusya, Krmda birok konuda olduu gibi Rus Kltr Merkezi konusunda da olduka
baarl almalar yapmaktadr.
Din Meselesi
18 Mays 1944te yaanan srgnn ardndan vatanlarna yeni kavuan Krm Tatarlarnn karlat balca problemlerden biri de, u anda Hristiyanlarn ounluu oluturduu lkede, bir Mslman olarak kabul grme abalardr. Bu konuda Krm Tatarlar
ok sayda problemlerle karlamaktadr. Bunlarn banda dini mabetlere ve kutsal mekanlara yaplan saldr eylemleri gelmektedir. rnein; 2009 yl ierisinde, Battal elebi
Cemiyetine kar, 27 Nisan gn gerekletirilen saldr gibi. Ayn mekana daha nce 21
Ocakta da saldr yaplm ve Camii zerindeki levhaya gamal ha resmi izilerek hakaret
edilmitir.15 Bunun dnda, 9 ubat gn Seyitler blgesindeki (Nijnegorsk) Mslman
mezarlna da saldr yaplmtr.16 Ayrca Krm Tatarlarnn mezarlarnn bulunduu blgeye kilise inaat karar17 ve Krm Hanl dneminden kalan Azizler Mezarl ve trbe
etrafna pazar yeri kurulmas18 gibi olaylar da, bu tr problemlere rnek tekil eder.
Krmda ok sayda dini tekilatlar da bulunmaktadr ve bu tekilatlar din problemlerinin zmne ynelik eitli konferanslar dzenlemektedir. rnein; 21 Mart 2009da
Akmescitte dzenlenen ve farkl ehirlerden de katlmclarn yer ald Mslman Kadn
Konferans19 ve yine Akmescitte yaplan ve Krm Mftl ve Maarifi Krm Tatar retmenler Birliinin dzenledii slam dini, Aile ve Okul konulu konferans20 gibi. Bu tekilatlar ierisinde mftlkten izinsiz konferanslar dzenleyen rgtler de bulunmaktadr.
rnein; Davet adl dini rgt, slam, Dn, Bugn ve Yarn adl bir konferans dzenlemi ve birok lkede yasaklanan Hizbut Tahrir adl rgtn fikirlerinin propagandasn
15 Din cemiyetine kar vandalizm eylemi, http://www.qha.com.ua/haber.php?id=45938 (01.10.09)
16 Krm Parlamento Bakan, Seyitler mezarlna yaplan saldry knad: Vandalizmin amac, dini ve etnik huzursuzluk karmak!.., http://
www.qha.com.ua/haber.php?id=35618 (01.10.09)
17 KIRIM TATARLAR, ECDADIN MEZARLARINDA KLSENN NAATINA KARI IKIYORLAR, http://www.qha.com.ua/haber.php?id=29950
(01.10.09)
18 KIRIMDA DN MEKANLARA PAZAR KURULMASINI ENGELLEMEK STEYEN KIRIM TATARLARINA SALDIRI, http://www.qha.com.ua/haber.
php?id=30180 (01.10.09)
19 Krmda Mslman kadn konferans, http://www.qha.com.ua/haber.php?id=43325 (01.10.09)
20 Akmescitte slam dini, aile ve okul konulu yuvarlak masa toplants yapld, http://www.qha.com.ua/haber.php?id=35473 (01.10.09)
106
yapmtr. Ancak bu konferansn dzenlenmesine, Krm Mslmanlar Mfts ve Krm

Tatar Milli Meclisi kar kmtr.21
Dini problemlerin zmne ynelik faaliyet gsterenler arasnda siyasiler de bulunmaktadr. rnein; RUH partisinden Krm milletvekili Remzi lyasov, Mslman bayramlarnn btn Ukraynada resmi bayram ve tatil gn olarak ilan edilmesine ynelik
giriimlerde bulunmutur. Ancak kararn btn Ukraynada uygulanmas konusunda
itirazlar mevcuttur.22 Bu tr tekilat ve siyasi partilerin dnda, dini problemlerin zmne ynelik olarak, Krm Tatarlar arasnda bireysel abalar da grlmektedir. rnein;
Aa Camiinin kuruluu iin toprak ayrmak istemeyen Aluta idaresini protesto etmek
iin, Rustem erfedinovun balatm olduu alk grevi23 gibi. Nitekim bu grev sonu
vermi ve Krm Bakanlar Kurulu Toprak Komisyonunda, bu konu ele alnmak zorunda
kalnmtr.24
Krm Tatarlarnn din alannda var olan sorunlarn zmne ynelik bu tr abalarna karlk, dini alanda lkedeki en yetkili kurumlar olan Ukrayna Mftl ile Krm
Mftl arasnda gr ayrlklarnn bulunduu grlmektedir. Krm Mfts Hac
Emirali Ablayev, Ukrayna Devlet, Milliyet ve Din Komitesini dinler aras atma ortam
yaratmakla sularken, Ukrayna Mfts Ahmet Tamimin de ayn amala, piyon olarak
kullanldn belirtmitir. Krm Mfts ayrca, kendi kendini mft ilan eden Ahmet
Tamimin faaliyetlerinin yasal olmadn ve Ukrayna Mftl seiminde lkenin tm
Mslmanlarnn katlmnn salanmas gerektiini vurgulamtr.25
Krm Tatar Trklerinin din bilgileri eksiktir ve bu boluk da eitli grup ve lkeler
tarafndan doldurulmaya allmaktadr (Yehova ahitleri, Hizbut Tahrir vb). Krmda
din yayn, din adam ve ibadethaneler yeterli deildir. Din bilgilerini alabilecekleri merkezlerin kurulmas, bu konuyla alakal televizyon ve basn-yayn faaliyetlerinin arttrlmas
nceliklidir. Sovyetler dneminde din hassasiyetleri azalm olan bu insanlarn bu zafiyetinden istifade etmeye alan lke (Lbnan vd.), misyoner (Yehova) ve rgtlere (Hizbut
Tahrir) kar uyank olunmal, zellikle Diyanet leri Bakanl vastasyla bu ak kapatlmaya allmaldr. Krm Mftlne her trl destek verilmelidir.
Uluslararas likiler ve Siyaset
Bu konudaki en nemli problem Rusyann Krmdaki faaliyetleri ve emelleridir. Ruslarn Krm Tatar Trklerine davranlar ve tepkileri dosta olmaktan uzak, hatta dmancadr. Nfusun ounluunu oluturan Ruslar birok konuda Krm Tatar Trklerine zorluklar karmakta ve bask yapmaktadr. Ukrayna Hkmeti de bu durum karnnda Krm
Tatar Trklerine yeterli destei ve hassasiyeti gster-e-memektedir. zellikle Rusyann
blge zerindeki faaliyetlerine kar (blgedeki Ruslar vastasyla Ukraynallara ve Trklere bask yaplmas, el altndan ve aleni olarak Krmdaki Ruslara, Rusya tarafndan maddi
21 Davet adl dini rgt hilafet propagandas yapt, http://www.qha.com.ua/haber.php?id=34357 (01.10.09)
22 Remzi lyasov: Mslman bayramlarnn resmi tatil ilan edilmesi Krmda dinler ve etnik topluluklar aras uyumu gsterir, http://www.qha.
com.ua/haber.php?id=36870 (01.10.09)
23 Rustem erfedinov alk grevini sona erdirdi, http://www.qha.com.ua/haber.php?id=32438 (01.10.09)
24 Rustem erfedinov Krm Hkmetini Alutada cami kurulmas iin yer aramak zorunda brakt, http://www.qha.com.ua/haber.php?id=32447
(01.10.09)
25 Krm Mfts: Ahmed Tamim Ukrayna Devlet Milliyet ve Din Komitesinin ellerinde sadece bir piyon, http://www.qha.com.ua/haber.
php?id=38806 (01.10.09)
107
destek verilmesi vb.) uluslararas kurulular, Ukrayna ve Rusya nezdinde giriimlerde

bulunulmaldr. Rusyann blgedeki nfuz, faaliyet ve basksnn azaltlmas iin Ukrayna
ve Krm Tatar Trklerine destek olunmas gerekmektedir.
Uluslararas arenada Krm Tatar Trklerinin 1944 srgnnn bir soykrm olduunun dile getirilmesi, bunun iin de Trkiye tarafndan yeterli brokratik ve diplomasi desteinin verilmesi salanmal ve bu konuda Birlemi Milletler ve dier kurulular
nezdinde giriimde bulunulmaldr. (Yusenkonun, 1944 ylnda yaplan srgnn bir
soykrm olduunu ve sorumlularn yarglanmas demecin desteklenmesi ve gndemde
tutulmas vb.)
Krm Tatar Trklerinin oluturduklar yerleim blgelerinin asgari hayat standardna
kavumas iin destek olunmas (zellikle toprak satn alnmas ve ev yaplmas noktasnda hibe veya kredi verilerek destek olunmas; su, kanalizasyon vb. alt yapnn tesisi)
gerekmektedir.
Krm Tatar Trkleri arasndaki fikir ayrlklarnn, blnmeye ve ayrmaya yol amasna izin vermeden, onlarn tek vcut ve tek ses olmalarna destek verilmelidir. Krm Tatar
Milli Meclisine muhalif olanlar dinlenmeli, itiraz noktalar konuulmal, ahsi krgnlklar
giderilmeli ve bu Milli Dava urunda, Krm Tatar Milli Meclisi ve Mustafa Abdlcemil
Krmolu etrafnda kenetlenilmedir.
Trkiyedeki niversitelerde ve aratrma kurulularnda Krm tarihi, edebiyat ve bugnk durumuyla alakal tez, konferans, sempozyum ve tantmlarn yaplmas nemlidir.
Trkiyedeki Krm uzmanlarnn saysnn arttrlmas iin akademisyenler zendirilmedir. Trkiyedeki medyann Krmla ilgili tantm bilgilerinin ve haberlerinin yer almas
salanmaldr. Bu, Krm meselesinin Trk devletinin ve milletinin gndeminde kalmasn
salayacaktr.
Zengin Trk i adamlar, blgeye ynelik olarak ferdi veya Krm Tatar Trkleriyle de
ortak yatrmlar yapmalar iin tevik edilmelidir. Trkiyeden kltr ve turistik geziler iin
blgeye turlar dzenlenmesi ve bunun zendirilmesi nemlidir.
zellikle Trkiyede Krm Tatar Trklerine ynelik faaliyette bulunan derneklerin ve
kurulularn koordinasyonunun salanarak daha etkin olmalar salanmaldr. Krm Tatar
Milli Meclisi ve Dnya Krm Tatar Tekilat madden ve manen desteklenmelidir.
Rusyann Krma ynelik politikalarnda zellikle; Rus yanls dernek ve sivil toplum
kurulular ile siyasi partiler ne kmaktadr. Krmda faaliyet gsteren ve olduka etkili
olan Rus taraftar gruplar, ayrlk faaliyetlerinin sebebi olarak, Ukrayna hkmetinin kendi kltrlerine yaam hakk tanmamasn gsteriyor ve hkmetin ar milliyeti tutumlarn eletiriyor. Bunu, Krm Rus Cemiyeti bakan Sergey Tsekovun aklamalarnda da
aka grmek mmkn: phesiz ki, ayrlklk Krmda var ve sosyal aratrmalara
gre Rusya ile birlikte yaamak isteyen Krmllarn oran %70in zerindedir. Fakat Krmllarn bu tutumlar, Rusyann devlet veya dier bir takm yaplarnn gerekletirdikleri
108
faaliyetlerin deil, Ukrayna hkmetinin yrtt siyasetin sonucudur26. Rusya taraftar gruplarn gerekletirdii mitingler ve protesto gsterilerinin temel dayanak noktas
da izlendii sylenen bu milliyeti politikalardr. Nitekim Hkmetin Basklarna Kar
Mcadele Karargh adl sivil toplum tekilatnn, 9 Temmuz 2009da Akmescitte (Simferopol) dzenledii basn toplantsnda tekilat yeleri: Ukraynada hkmetin Rus
vatanseverlerini korkutmak abasnda olduunu ve Ukrayna halknn bir ksmna ifte
standart uyguladn iddia ederek; Ulusal eitsizliin olduu bir lkede yaamaktayz.
Ukraynada Rus olmak, Rus kltrn benimsemek ok zordur. Ruslar, ikinci snf insan olarak saylyorlar eklinde konuan Krm Vera (nan) Tekilat Bakan Svyatoslav
Kompaniets Eitsizlik rnei olarak, kaytl olmayan Meclise (Krm Tatar Milli Meclisi)
hibir bask uygulamazken, Sobol Toplumsal Tekilatnn Bakan Hramova kar tekilatn bakanln srdrmekten dolay soruturma almas rnei verilebilir eklinde
konumaktadr.27
Krmda bu ekilde Rusyann savunuculuunu yapmakta olan ok sayda dernek ve
kurulu var ve bunlar, Rusyann Krma ynelik politikalarnda nemli bir rol oynuyor.
Bu gruplar, dzenledikleri gsteriler ve protesto amal mitingler ile Rusyann taraftarln yapyor. Krmda bu trden gsterilere ska rastlamak mmkndr. rnein;
genlerin Ukraynann NATO yeliini nleme ve Rusya ile Ukrayna arasndaki birlii
yeniden kurma bilinciyle yetitirilmesi amacyla Rusya yanls glerin, 17 Temmuzda
Donuzlav- 2009 Gen Vatanseverler kampn amay planlamas28 ayrca, Prorv Krm Genlik Tekilat tarafndan organize edilen ve Akmescit (Simferopol) meydannda
Her pencerede Rus bayra! adn tayan eylem29 ile yine Rusya yanls siyasi gler temsilcilerinin, SSCBnin korunmas konusunda yaplan ve Ukrain milliyetilerinin
Ukrayna iktidarndan uzaklatrlmasn, Ukrayna ile Rusya ve dier eski SSCB lkeleri arasnda tam boyut ticari, siyasi ve askeri ilikilerin yeniden kurulmasn ve Ukrayna Cumhurbakan Viktor Yuenkonun grevinden drlmesini talep eden miting30
gibi. Rusya yanls gruplar, dzenledikleri bu mitinglerde, Krmn Rusyaya balanmas
ynnde aka talepte bulunuyor. rnein; Rusya yanls tekilat Sergey uvaynikov
Rus Cephesi aktivistlerinin, Simferopolde (Akmescit) bulunan Rusya Federasyonunun
Krm Bakonsolosluu binas nnde Krmn Rusyadan karlp Ukraynaya balanmasn ngren SSCB Parlementosu Divan Kurulunun 55. yldnm dolaysyla yapt mitingte katlmclar, ellerindeki Sergey uvaynikov Rus Cephesinin pankartlar ile
Rusya, biz seninle birlikteyiz, NATOya Hayr, Rusyaya Evet, Rusya Krmdaki Ruslar unuttu, Ukraynadaki Ruslara Rus halk stats verilsin, Krmdaki Ruslar hibir
zaman anneleri olan Rusyadan vazgemez, Rusya, Ukraynadaki Ruslarn haklarn
koru ve 19 ubat 1954- Krmdaki Ruslar iin kara gndr yazl pankartlarla Krmn
Ukraynaya balanmasn ngren karara kar gsteri yapmlardr.31 Bunun yan sra
26 Tsekov: Ayrlk hareketler, Rusya yaplarnn faaliyetleri deil, Ukraynann yrtt siyasetin sonucudur, http://www.qha.com.ua/haber.
php?id=52653(13.08.09)
27 Rusya yanls tekilatlar: Ruslara ikinci snf muamelesi yaplyor,http://www.qha.com.ua/haber.php?id=50595(13.08.09)
28 Rusya yanllar Krmda NATO kart kamp kuracaklar,http://www.qha.com.ua/haber.php?id=51102(13.08.09)
29 Rusya yanls tekilatlardan her eve Rus bayra, http://www.qha.com.ua/haber.php?id=46428(13.08.09)
30 Rusya yanls gler yine miting yapt, http://www.qha.com.ua/haber.php?id=43043(13.08.09)
31 Rusya yanls gler, Simferopolde Ruslarn Ukrainlere evirilmesine kar miting yapt,http://www.qha.com.ua/haber.
php?id=41292(13.08.09)
109
Sivastopol-Krm-Rusya Halk Cepheside Ukraynann Krm igaline son verip, Krm

ve Akyar (Sivastopol) yasalara gre Rusya Federasyonuna katma amacn tamaktadr. Sivastopol-Krm-Rusya Halk Cephesi Koordinatr Valeriy Podyaiyin Akmescitte
(Simferopol) gerekleen basn toplants srasnda Krmn Ukraynaya bal olmas iin
herhangi hukuki nedenin olmadn aklamtr.32 Yine ayn grubun savunucular, Krm
milletvekillerine: Krm zerk Cumhuriyetinin 1998de kabul edilen Krm Anayasasnn
Krm halknn iradesini temsil etmedii iin iptal edilip, 20 Ocak 1991 tarihinde yaplan
referandumda kan sonularn acilen yrrle girmesini ve Krmn Rusya ile birleme
beyannamesinin imzalanmasn istiyoruz. Krmn Rusya Federasyonu hakimiyeti altnda
olan bir alan olarak ilan edilmesi talebinde bulunuyoruz. Krm Parlamento binasndan
igalci simgelerin kaldrlmasn, Krmn yerel ve dier yetkili organlarnn Rusya Federasyonu simgelerini asmasnn mecbur tutulmasn istiyoruz diyerek taleplerini ne
srmlerdir.33
Rusya taraftar gruplar, ABDnin Krmdaki faaliyetlerine kar kmaktadrlar. rnein; Krm Rus Topluluu, Krmda diplomatik temsilcilik ad altnda, Ukraynay
NATOya ekme planlarn durduran Rusya Karadeniz Filosuna kar faaliyet yrtecek bir
istihbarat merkezinin kurulmak istendii iddiasyla ABD temsilciliinin almasna kar kmtr. Rusya yanls aktivistler, Krm parlamentosunun onay olmadan Ukrayna
Dileri Bakanlnn Akmescitte (Simferopol) ABD temsilciliini amaya hakknn olmadn savunmu ve Krm Verhovna Radasnn sz konusu temsilciliinin almasn
engelleyen kararn alnmasn talep edeceklerini bildirmilerdir.34
Rusyann Krma ynelik politikalarnda nem verdii noktalardan bir dieri de, buradaki Rus kltrnn varlnn bir kant olan tarihi yaplarn ve izlerin korunmasdr.
rnein; Rusya yanls Krm Blgeleri Genler Birlii Tekilat, polisin engeline ramen Ukrain milliyetilerinin ounlukta yaad Ukraynann batsndaki Lviv ehrinde
Rusyann zafer sembol olan dnyann en byk Georgios bandn am ve gerekletirilen bu eyleme iki Rusya milletvekilli de katlmtr. Georgios band Rusya mparatoriesi
II. Katerina tarafndan 26 Kasm (7 Aralk) 1769 tarihinde kurulan Aziz Georgios niannda yer alan banttr. Bu nian, sava srasnda yaplan atmalarda gsterilen baardan dolay veriliyordu. 1917 Bolevik Devriminden sonra bu nian kaldrlmt. Ancak
Georgios Band, 2000 ylndan itibaren Rusyada askeri nian olarak uygulanmaktadr.35
Ayn ekilde Rusya, Lvovda bulunan Sovyet antlarnn sklmesi kararna da kar km ve Rus Dileri Bakanl, bu konundaki rahatszln dile getirmitir. Rusya Dileri Bakanl basn servisinin resmi internet sitesinde Antlarla mcadele etmekle ve
lenlere hakaret etmek yoluyla siyasi puan kazanma abalar fkeden baka hibir ey
getiremez. Biz Ukrayna halknn kendi siyasi durumu uruna tarihini deitirmeye hazr
olup kendi devletinin medeni eklini bozmaya hazr olan politikaclardan akll olduunu
mit ediyoruz eklinde aklamada bulunmutur.36 Rusyann Krmda Rus kltrnn
32
33
34
35
36
110
Sevastopol-Krm-Rusya rgt Krmsz Ukrayna kampanyasn balatt, http://www.qha.com.ua/haber.php?id=36013(13.08.09)

Rusya yanls genler Akmescitte Krmn Rusya ile birlemesini istiyor, http://www.qha.com.ua/haber.php?id=32100(13.08.09)
Rusya yanls gler Krmda ABD temsilciliinin almasn engellemek istiyor, http://www.qha.com.ua/haber.php?id=38712(13.08.09)
Rusya yanls aktivistler Lvivde Georgios bandn amay baard,http://www.qha.com.ua/haber.php?id=51958(13.08.09)
Rusya Lvovda bulunan sovyet antlarnn sklmesi kararna kzd, http://www.qha.com.ua/haber.php?id=33250(13.08.09)
korunmasna verdii nemin bir dier kant da, Yaltada bulunan ehov Mzesine maddi
destek verilmesi karardr.37
Rusyann Krma ynelik politikalarna yn veren bak as, bu blgenin Rusyaya
ait olduu anlaydr ve bu anlay neticesinde Rusya, burada yaayan Rus nfusu sahiplenmekte ve buradaki meseleleri, kendi i meselesi olarak grmektedir. Bu bak asna pek ok rnek gsterilebilir. Mesela; Rusya Federasyonunun yurtdnda yaayan
soydalara yardm program dahilinde, Krm Rus Cemiyeti Bakan Sergey Tsekovun da
belirttii gibi eitimleri bittikten sonra mutlaka Krma dnmeleri temennisiyle Krmn
deiik blge ve ehirlerinden 42 renciye Rusyadaki niversitelerde eitim alma imkan tanmas,38 Rusya Federasyonu ileri Bakan Raid Nurgalievin Krmn gneyinde
yakn zamanda bir Deniz Polisi daresinin kurulacan bildirmesi,39 Rusya parlamentosunun, FSB grevlilerinin Krmda bulunmasn Rusyann bir i meselesi olarak gren
aklamas,40 Rusya Federasyonunun Karadeniz Filosunun yerleim yerlerinde kendi
emniyet organlarnn bulunmas gerektii eklindeki aklamalar, 41 Krmn Rusyaya ait
olduu eklindeki anlayn bir sonucudur.
Krmda Rusyann elini glendiren ve bu blgede, Rus politikalarnn savunuculuunu yapan bir dier kurum, Rusya yanls siyasi partilerdir. Krmn ynetiminde de
bu kesimin arl mevcuttur. Krmdaki bu siyasi gler, birlik iinde olduklar taktirde
daha gl olabilecekleri anlay ile olsa gerek, Ukraynada Rusya yanls tek bir siyasi
gcn kurulmas konusunu tartmaktadrlar.42
Rusya, Krma ynelik politikalarnda, bu meseleye zaman zaman Trkiyeyi de dahil etmektedir. Jirinovskinin aklamas bunun ak bir gstergesidir. Rus Dumas Bakanvekili nvan da bulunan Vladimir Jirinovski, Ukraynann Kanal 5 Televizyonuna
verdii demete, Krmn Ukraynaya ait olmadn iddia etti. Jirinovski, Krmn
Rusya veya Trkiyeye ait olabileceini, ancak Ukraynaya ait olmadn vurgulad.
Jirinovski, Biz deil, Avrupal hukukular, btn dokmanlar incelediklerinde,
Krmn Trkiye veya Rusyaya iade edilmesi gerektii grlecektir. Krm hi bir ekilde Ukraynann paras deildir. Sivastopol ehri de hi bir ekilde Ukraynann paras
deildir dedi. Bir hukuku ve Trkolog olarak konuuyorum, uluslararas hukuk, her
zaman geerlidir. Trkiye ile anlamamz, Rusyann Krmdan ekilmesini ve Trkiyeye
iadesini art komaktadr. Bu uluslararas anlamada, Ukraynann varl veya yokluu
nemli deildir diyen Jirinovski, 1774 Kk Kaynarca Antlamasna atfta bulundu.
Ukrayna Devlet bakanl Szcs Henadiy Moskal ise Jirinovskinin iddialarn
reddederek, sz konusu tarih meselenin artk var olmadn, Trkiyenin Osmanl
mparatorluunun mirass olmadn ve 1996 tarihli Ukrayna-Trkiye Anlamas ile
Ukraynann u anki snrlarnn tannm olduunu syledi.43
37
38
39
40
Rusyallar Yaltadaki ehov Mzesine destek vermek niyetinde,http://www.qha.com.ua/haber.php?id=32231(13.08.09)

Rusyadan Krmdaki soydalarna niversite bursu, http://www.qha.com.ua/haber.php?id=52280(13.08.09)
Rusya, Karadenizde Deniz Polisi daresini kuracak, http://www.qha.com.ua/haber.php?id=51526(13.08.09)
Rusya Parlamentosu: FSB grevlilerinin Krmda bulunmas Rusyann i meselesidir, http://www.qha.com.ua/haber.
php?id=49143(13.08.09)
41 Rusya Akyardaki Rus denizcilerinin iledii sular bizzat kendisi incelemek istiyor,http://www.qha.com.ua/haber.php?id=32692(13.08.09)
42 Krmda tek Rusya yanls siyasi g kurulacak,http://www.qha.com.ua/haber.php?id=48113(13.08.09)
43 KIRIMI RUSYAYA LHAK GRM VE JRNOVSKNN PROVOKASYONU, http://www.qha.com.ua/haber.php?id=29810(13.08.09)
111
Trkiyenin Krm Politikas

Trkiyenin Krma ynelik politikalarna baktmzda bunun daha ziyade kltrel,
ekonomik ve sosyal alanlarla snrl kaldn gryoruz. Bu bakmdan Krma ynelik politikalarda Rusyannkinde olduu gibi herhangi bir ayrmc giriimi destekleme siyaseti
sz konusu deildir. Bu nokta olduka nemlidir nk; Krma ynelik siyaset, Ukrayna
devleti ile Trkiye arasndaki ilikileri dorudan etkileme zelliine sahiptir.
Trkiyenin Krma ynelik politikalarna baktmzda blgeye ynelik herhangi bir
siyasi amacnn bulunmadn grebiliriz. Bu ekilde, Trkiyenin Krma ynelik politikalarnn siyasi bir amatan uzak olmas ve daha ziyade kltrel alanla snrl kalmas,
Krmn bal bulunduu Ukrayna devleti ile Trkiye arasndaki ilikilere olumlu yansmaktadr. Bu memnuniyetin bir gstergesi olarak, Krm Verhovna Radas Bakan Anatoliy Gritsenkonun bu tr yardmlarn iki lke arasndaki ilikilere olumlu ekilde yansd
ynnde yapt aklama gsterilebilir.44
Trkiye, Krma ynelik politikalarnda, soyda olan Krm Tatarlarn kendi siyasi
karlar asndan desteklemekten ziyade, onlarn anavatanlar olan Krmda kar karya kaldklar asgari yaam koullarnn salanmasna ve kltrel meselelerin zmne ynelmitir. rnein; Krm Tatarlarnn en youn olarak bulunduu Bahesaraydaki
Zincirli Medresenin restorasyonuna kaynak ayrlmas45 gibi. Trkiye, Krma ynelik bu
politikalarn ounlukla TKA araclyla yrtmektedir. Mesela; TKAnn Krmda etnoturizme destek vermesi46, milli mekteplerin restorasyonu ve spor tesisleri kurulmas47,
anaokulu ina edilmesi48 ve eitime destek iin yaplan para yardmlar49 gibi. Trkiyenin
TKA araclyla yapt yardmlardan belki de en mhimlerinden biri, konut salama
programdr. nk; Krm Tatarlarnn karlatklar problemlerin banda konut meselesi gelmektedir. Nitekim TKAnn yapt bu konut yardmlarnn sayesinde, srgn
yerlerinden Krma geri dnen 1000 kadar Krm Tatar ailesi ev sahibi olmutur.50 TKA,
Krmda grev yapan mevcut Koordinatrnn de byk gayretleriyle nemli hizmetler
yapmaktadr.
Trkiyeden TKA dnda Krma ynelik yardmlarda bulunanlar arasnda Trkiyede
bulunan Krm Tatar Cemiyetleri de bulunmaktadr. Bu cemiyetlerin yaptklar yardmlar
da devletinkilerle benzer nitelik tamaktadr. Yani bu yardmlar da kltrel boyuttadr
ve siyasi bir ama tamamaktadr. rnein; Trkiyede bulunan Krm Tatarlar Kltr
ve Yardmlama Derneinin, smail Gaspral Devlet Krm Tatar Ktphanesine yapt
kitap yardmlar gibi.51 Krm Trkleri Kltr ve Yardmlama Derneinin planlad dier hedefler unlardr: Yaklak olarak 4.750 bin kiiye burs vermekle birlikte bu sayy
daha da arttrmak, Karlksz yiyecek temini salamak, Emel Krm Vakf ve Bilim ve
44 Krm Ynetimi TKAnn konut salama programnn devamn mit ediyor, http://www.qha.com.ua/haber.php?id=42750 (08.10.09)
45 Trkiye Cumhuriyeti Bahesaraydaki Zincirli Medresenin restorasyon ilerine 2.750.000 dolar ayrd, http://www.qha.com.ua/haber.
php?id=32095 (08.10.09)
46 TKA, Krmda etnoturizme destek verecek, http://www.qha.com.ua/haber.php?id=45195 (08.10.09)
47 TKA, Bahesaray sorunlarnn zlmesine yardm edecek, http://www.qha.com.ua/haber.php?id=42817 (08.10.09)
48 TKA Simferopolde ana okulu kuracak, http://www.qha.com.ua/haber.php?id=41971(08.010.09)
49 TKA, Krmn eitim alanna 1 milyon dolarlk yardm yapt, http://www.qha.com.ua/haber.php?id=41935 (08.10.09)
50 Krm Ynetimi TKAnn konut salama programnn devamn mit ediyor, http://www.qha.com.ua/haber.php?id=42750 (08.10.09)
51 KIRIM TATAR DEVLET KTPHANESNE TRKYEDEN KTAPLAR HEDYE GELD, http://www.qha.com.ua/haber.php?id=30975 (08.10.09)
112
Sanat Vakf ile ibirlii yaparak Krmdan Trkiyeye gelen rencilere; Trke, Trk Dili
ve Edebiyat, Trk Tarihi, Krm Tarihi, Temel Din Dersleri gibi alanlarda dersler vermek,
Sosyal ve kltrel faaliyetler dzenlemek, Salk alannda yardmda bulunmak, Ylda bir
kez olmak kaydyla, Krma gidi-dn uak bileti temin etmek, Trkiye ve Ukrayna arasndaki ilikilerin geliimi konusunda gayret sarfetmektir.52 Krma ynelik almalarda
zellikle Celal ten ve Zafer Karatayn nderlik ettikleri almalar nemlidir. Diyanet
leri Bakanl (Trkiye Diyanet Vakfyla)nca da Krma din konularda hizmetler yaplmaktadr.
Krm- 2010 Yl Gelimeleri
Krmda 2010 yl gelimeleri deerlendirilirken, bahsedilmesi gereken ilk husus,
Ocak aynda Ukraynada gerekleen devlet bakanl seimleridir. Bilindii gibi, zellikle son dnemlerde, bilhassa eski Sovyet lkelerinde yaplan seimler, bir devlet bakanl seiminden ok daha te anlamlar tamaktadr. nk bu seimler aslnda, d
politikada Rusya ve Bat lkeleri arasnda yaplacak tercihi belirlemektedir. Dolaysyla,
Ukraynaya bal bulunan Krmn gelecei de, yaanan bu gelimelerden dorudan etkilenmektedir. Bu zerk cumhuriyette yer alan Rus ssnn varl ve bu konu zerinde
yllardr yaanan tartmalar, Krm bu adan ne karan gelimeler olmutur. nk;
Ukraynada Bat veya Rusya yanls bir devlet bakan arasnda verilecek karar, aslnda,
kira szlemesinin artk bitmek zere olduu Rus ssnn buradaki gelecei iin de, yn
verici bir etken olacakt. Nitekim, Rusya taraftarl ile bilinen Yanukoviin, Ocak aynda
gerekletirilen devlet bakanl seimlerinden zaferle kmasnn ardndan izledii politikalara baklacak olursa, bu sylediimiz hususa kant oluturacak kararlar alnd da
grlecektir. Nitekim, Yanukoviin iktidara geliinin hemen ardndan, ald kararlardan
biri, Krm-Sivastopolde bulunan Rus ssnn sresinin 25 yl daha uzatlmas olmutur.53 Anlama, Rusya Devlet Bakan Dmitri Medvedev ile Ukrayna Devlet Bakan Viktor
Yanukovi arasnda ve 21 Nisanda imzalanmtr. Bylelikle, buradaki Rus ssnden
faydalanma sresi, 2042 ylna dek uzatlmtr. Bununla birlikte, taraflarn herhangi bir
itiraz bulunmamas durumunda, anlamann 5 yl daha uzatlabilecei hkm de, anlamaya eklenmitir. Krmdaki Rus ssnn kullanm izninin uzatlmasna karlk, Rusya
ise, Ukraynaya verdii gazda indirime gitmitir.54 Bu yarmada, Rusya iin, Karadenize
kta kulland balca rota olduundan, Krmdaki Rus ssnn varl kritik bir neme sahiptir. nk Rusya, Karadenizdeki stnle byk bir nem vermektedir.55 yle
ki, bu anlamann imzalanmasndan nce, doalgaz indirimi iin iki taraf arasnda yaplan grmelerde Rusya, Ukrayna tarafnn dier tekliflerle ilgilenmemi ve bu doalgaz
indirimine karlk, Sivastopolda Rus ssnn kullanm sresinin uzatlmasn talep etmitir.56
52 Celal ten, Muhacerette Yaayan Krm Trkleri ve Dernekleri, Yeni Trkiye Dergisi, S.16, Yl:97, s.1534-1535.
53 Demet Duran, Eksen Kaymas Tartmalarnn Ortasnda Bir Dier lke: Ukrayna, http://www.bilgesam.org/tr/index.php?option=com_
content&view (29.11.10)
54 Deniz Berktay, Sivastopol ss ve Ukrayna, http://www.turksam.org/tr/a2014.html(29.11.10)
55 Emine Akada, Seimlerin Ardndan Ukraynann Yn, www.bilgesam.org/tr/index.php?option=com_content&view=article&
id=667(29.11.10)
56 Deniz Berktay, Sivastopol ss ve Ukrayna, http://www.turksam.org/tr/a2014.html(29.11.10)
113
Krmda, 2010 yl ierisinde meydana gelen nemli gelimelerden bir dieri de, 21
Ekimde yaplan meclis seimleri olmutur. Bu seimlerde Krm meclisine; Blgeler
Partisinden 80, Komnist Partisinden ve dier partilerden ise 5er milletvekili seilmitir. Blgeler Partisinin Krmdaki seimlerde elde ettii bu baar, uzmanlar tarafndan;
Krmda, Ukrayna merkezi ynetiminin arlnn artmas olarak deerlendirilmitir.
Uzmanlarn belirttiine gre bu baar, gelecekte Krmn zerk yapsnn sonlandrlmas
ve bir eyalet statsne evrilmesine ile neticelenecektir.57 Bu konu, Krmdaki Kiev ve
Rusya yanllar arasnda da tartmalara neden olmutur. Nitekim Ekim aynda yaplan ve
Rusya devlet Dumasnn milletvekilleri, Rus siyasileri ve siyasi uzmanlarn da katld
ve Krmn statsnn ele alnd uluslararas bir konferansta Rus yanls taraf, Ukrayna
Anayasasnn deitirilmesi ve zerklik haklarnn arttrlmas gibi talepler ne srerken;
Kiev taraf ise, Krmdaki otonominin sonlandrlmas ve lkenin niter bir yapya kavuturulmas ynndeki isteklerini dile getirmitir.58 Krmda yaanan bu gelimeler, buradaki
Rus aznlklar olduka rahatsz etmitir. yle ki, iktidar partisinin buradaki seimleri ihaleler sonucunda kazandn iddia eden Ruslar, bu durumdan duyduklar rahatszl dile
getirmitir. Gerginliin artmasndan endie eden Ukrayna ynetiminin ise, Simferopolde
Rusya yanls vatandalarn eylem yapmasna izin verdii iddialar ortaya atlmtr.59
Blgede gerginlii arttran bir dier gelime de, Ukrayna Devlet Bakan Yanukoviin,
eski bakan Yuenko dneminde, Sivastopol ehir ynetim biriminde bakanlk yapan
Sergey Kunin grevden almas olmutur. Bu gelime ve yeni blge temsilcisi Viktor
Plakidu ile devlet bakan Yanukovi arasnda yaplan grmeler, uzmanlar tarafndan,
Ukrayna ynetiminin, blgedeki en gl siyasi hareketlerle anlamak gibi bir dncesinin olmad eklinde yorumlanmtr. Grevden alnan siyasiler ierisinde, Rusya
yanls kiilerin de bulunmas dikkat eken hususlar arasndadr. Blgede yaanan bu son
hadiseler, Krm Tatar Milli Meclisi Bakan Yardmcs Refat ubarovun belirttiine gre;
yeni ynetimle diyalog kurmak isteyen ve bu nedenle bir sorun yaanmamasna zen
gsteren Krm Tatarlar tarafndan da dikkatle takip edilmektedir.60
Viktor Yanukoviin iktidarda bulunduu bu yeni dnemde, Krm Tatarlarna ynelik
siyasette de baz deiiklikler yaanmaya balad gzlenmektedir. Bilindii gibi, blgenin asl sahipleri olan Krm Tatarlar, 1944 ylnda meydana gelen toplu srgnle birlikte,
anavatanlar olan Krmdan koparlmalarnn ardndan, Krma yerlemeleri de yasaklanmtr. Bu yasan kalkmasnn ardndan, yeniden vatanlarna dnmeye balayan Krm
Tatarlar burada pek ok zorlukla karlamlar ve hala da karlamaktadrlar. Nitekim,
Krmdaki camilere61 ve yine Krmdaki srgn antna62 ynelik olarak dzenlenen saldrlar, bunun gstergeleridirler. Bu bakmdan, Yanukoviin devlet bakan olduu yeni
dnemde, Krm Tatarlarna ynelik olarak izlenecek siyaset, merak konusu olmutur.
Yanukoviin Krm Tatarlarna ynelik olarak ald ilk kararlardan biri, Krm Tatar
Halk Temsilciler Meclisinin ye saysn azaltmak ve muhalifleri de meclise dahil etmek
57
58
59
60
61
62
114
Yanukovi Krmda stediini Elde Etti ,http://www.dunyabulteni.net/(29.11.10)

Krmn zerklii ptal Edilebilir ,http://www.dunyabulteni.net/index.php?(29.11.10)
Yanukovi Krmda stediini Elde Etti ,http://www.dunyabulteni.net/(29.11.10)
Krmn zerklii ptal Edilebilir ,http://www.dunyabulteni.net/index.php?(29.11.10)
Krm Akmescitte Camiye Saldr ,http://www.dunyabulteni.net/index.php?(29.11.10)
Krmdaki Srgn Antna Saldr, www.dunyabulteni.net/index.php?(29.11.10)
aolmutur. Bu ekilde amalanan hedefin, devlet yanls Tatarlara destek verilerek, bamszlk yanllarnn saf d braklmas olduu iddia edilmektedir.63 Yanukoviin, ileri Bakanlna Anatoliy Mogilevi getirmesi de, Krm Tatarlarn rahatsz eden bir dier
gelime olmutur. nk; Krmda bir dnem emniyet mdr grevi yapan bu isim,
sivil halka ynelik sert politikalar, Krm Tatarlarn bu blgeden srgn eden Staline ynelik vgleri ve Tatarlarn srgnnn, Almanlarla ibirliinin bir cezas olduu ynnde yapt aklamalarla bilinmektedir.64 Yanukovi dneminde, Krm Tatarlar asndan
olumsuz olarak nitelendirilebilecek bu tr gelimelerin yannda, baz olumlu gelimelerin
de yaand grlmektedir. Bunlardan biri, Krm zerk Cumhuriyeti Bakanlar Kurulu
Bakan Vasiliy Cart ile KrmTatar Milli Meclisi (KTMM) Bakan ve Ukrayna milletvekili
Mustafa Abdlcemil Krmolu ve KTMM 1. Bakan Yardmcs Refat ubarov arasnda
29 Eyll gn yaplan grmedir. Bu grmede, Krm Hkmeti ve KTMM, srgnden
dnen vatandalarn yaad problemlerin zlmesi konusunda g birliine gitme karar almtr. Yine, Cart ve Krmolu, srgnden dnen vatandalarn yaadklar skntlarn zm konusunda, 2011 Ukrayna Devlet Btesinin hazrlnn nemli olduu ve
gerekli olan denein salanmas amacyla, abalarn birletirilmesi gerektii konusunda
uzlamlardr.65 Bununla birlikte, takip eden dnemde yaanan gelimeler, Krm Tatarlarn hayal krklna uratmtr. Bunun nedeni, yeni hkmetin, Krm Tatarlar iin, 2011
yl devlet btesinden, beklentilerin olduka altnda bir pay ayrmas olmutur. Yanukovi hkmetinin, kendileri iin devlet btesinden 15.5 milyon dolarlk bir pay ayrmasn
bekleyen Tatarlar, aklanan rakam yetersiz bulmutur. Merkezi hkmetin kendilerine
ayrm olduu bu btenin; hibir sosyal, kltrel, ekonomik ve salk faaliyetinin yerine
getirilmesine imkan vermediini belirten Krm Tatarlar tarafndan bu gelime, gelecekte
yaanacak yeni basklarn bir habercisi olarak grlmtr.66
ANKET67
Ankete katlan 167 kiiden 123 kadn (%73,7), 42si erkek (%25,1) iken 2 kii ise
cinsiyet belirtmemeyi tercih etmi. Ankete katlanlarn ya ortalamas ise 25,9dur.
Ankete katlanlarn yarya yaknnn (%46,7) yerleim birimi olarak kasabalarda doduklar grlrken, %43,1inin kylerde ve yalnzca %8,4nn ehir merkezlerinde domu olduklar grlmektedir.
Ankete katlanlarn eitim durumlarna bakldnda ise yardan fazlasnn (%50,3)
yksek renim yapm kimseler olduu anlalmakta ki, bunun (%5,4lk ksm lisansst eitim dzeyine sahip olanlara ait. Yine %40,7lik dilimin lise dzeyinde eitime ve
yalnzca %1,2lik dilimin ilkretim dzeyine ait olduu grlmekte. 13 kii ise (%7,8)
anketin eitim bal altndaki klarn tmn bo brakmay tercih etmi.
Gelir seviyelerine bakldnda yardan fazlann (%56,9) orta gelir seviyesinde olduu, bunu %31,1 ile dk gelir seviyesinin takip ettii grlmekte. Yalnzca %8,4lk
63
64
65
66
67
Krm Siyaseti Rus Etkisinden kyor, http://www.dunyabulteni.net/index.php?(29.11.10)

Bat ve Rusya Arasnda Krm Rekabeti Hzland, http://www.dunyabulteni.net/index.php?(29.11.10)
Tatar Meclisi ve Krm Hkmeti Anlat, http://www.dunyabulteni.net/index.php?(29.11.10)
Ukraynadan Krm Tatarlarna Hakszlk, http://www.dunyabulteni.net/index.php?(29.11.10)
Anket tarafmzdan Eyll 2010da Akmescitte (Simferepol) uygulanmtr.
115
kesimin yksek gelir seviyesi kkn iaretlerken, 6 kiinin (%3,6) bu soruyu yantsz
braktklar grlmektedir.
%22,2 ile Almanya alrken, nc sray ise ABDnin ald grlmtr. Bunu Trkiye,
Rusya ve dier seenekleri takip etmi, 19 kii (%11,4) ise soruyu yantsz brakmtr.
Ankete katlanlarn medeni hallerine bakldnda ise %70 gibi byk bir dilimin bekar
olduklar anlalmaktadr. Katlmclardan %24nn evli, %42,2sinin (7 kii) boanm
olduu grlmektedir. Bu soruyu yine 2 kii yantsz brakmtr.
Trkiyedeki yaknlarnzda ilikileriniz hangi dzeydedir? sorusunu yardan fazlann zayf (%1,2) ve ok zayf (%52,1) olarak iaretledii grlmtr. Bunu iyi (%18,6),
orta (%14,4 cevaplar izlemi. Yalnzca 18 kiinin (%10,8) soruya ok iyi yantn verdii
grlmtr. 5 kii ise soruyu yantsz brakmtr.
Ankete katlanlarn meslek durumlarna bakldnda, byk bir ksmnn (69,5) renci kkn iaretledii grlmektedir. Sonraki byk dilim ise %15 ile (25) kii memurlara aittir. Ankete katlanlardan 11 kii ev hanm (%6,6) ve 9 kii (%5,4) esnaf-ii-kyl
kkn iaretlemitir. Yalnzca 2 kiinin (%1,2) st dzey ynetici-sanayici kkn iaretlemitir. Ankete katlan 167 kiiden 3nn (%1,8) isiz olduu anlalmakta olup, 1 kii
ise soruyu yantsz brakmtr.
Ukraince dil dzeyine bakldnda, yarya yaknnn (%47,9) iyi, %31,1inin orta dzeyde dil bilgisine sahip olduklar grlmekte. 14 kiinin (%8,4) mkemmel kkn iaretledii ankette yalnzca 3 kiinin bilmiyorum kkn iaretledii ve 3 kiinin ise soruyu
yantsz brakt anlalr.
Kendinizi kimlik olarak nasl tanmlyorsunuz? sorusuna katlmclarn ok byk

bir blm (141 kii, %84,4) Krm Tatar eklinde yant verirken, 13 (%7,8) Ukrayna
vatanda, 3 (%1,8) Tatar, 2si (%1,2) Krm Trk eklinde yant vermitir. 4 kii dier
kkn iaretlerken, 4 kii de soruyu yantsz brakmtr.
Yine Krm Tatar Trkesi dil dzeyi ile ilgili yantlara bakldnda iyi (%47,3) ve orta
(%28,7) klarnn Ukraincede olduu gibi sklkla iaretlenen klar olduu grlrken,
167 kiiden 26snn (%15,6) mkemmel kkn iaretledii dikkat eker. Ankette yalnzca 4 kiinin bilmiyorum kkn iaretledii ve 1 kiinin ise soruyu yantsz brakt
anlalr.
Diasporadaki Krm Trklerinin Krmdaki rkdalaryla yeterince ilgilenip ilgilenmedikleri eklindeki soru karsnda katlmclarn yardan fazlas (%51,5) kararsz olduklarn belirtirken, %32,3lk blm olumlu, %13,2l,k blm ise olumsuz ynde gr
bildirmi, 5 kii ise soruyu yantsz brakmtr.
Rusa dil dzeyi ile ilgili sorularda ise 93 kiinin (%55,7) iyi, 64 kiinin (%38,3) mkemmel ve 8 kiinin (%4,8) orta dzeyde Rusa bilgisine sahip olduu ve yalnzca 1
kiinin bilmiyorum yantn verirken, 1 kiinin ise soruyu bo brakt grlr.
Rusya, Krmn sosyal, kltrel ve siyasi yapsna mdahale etmek istemektedir

eklindeki nermeyi, katlmclarn byk ksm (%73,1) (kesinlikle katlyorum %50,9 ve
katlyorum %22,2) desteklerken, yalnzca %10,8lik bir dilimin (katlmyorum %7,2 ve
kesinlikle katlmyorum %3,6) kar kt grlm, %13,8lik dilimin kararsz olduu
anlalmtr. 4 kii soruyu yantsz brakmtr.
Gnmzde Krmdaki Trklerin etnik kimlii ile ilgili problemleri vardr nermesine katlmclarn yardan fazlas olumlu yant verirken (kesinlikle katlyorum %23,4 ve katlyorum %28,7), yalnzca %10,2si (katlmyorum %6 ve kesinlikle katlmyorum %4,2)
olumsuz yant vermitir. Ciddi bir yekn ise (%32,3) kararsz kalm ve 9 kii ise soruyu
yantlamamay tercih etmitir.
slam Dini benim kimliimin ayrlmaz bir parasdr szn nasl deerlendiriyorsunuz? sorusuna ok byk bir ksmn (%86,2) olumlu yaklat (kesinlikle katlyorum
%49,7 ve katlyorum %36,5), yalnzca %2,4lk (4 kii) olumsuz yant verdii ve 13
kiinin de (%7,8) soruyu emin deilim eklinde yantlad grlmtr.
Ukrayna parlamentosundaki Krm kkenli milletvekillerinin sizi ne derece temsil ettiklerini dnyorsunuz? sorusuna ise 167 kiiden 126s (%75,4) kt eklinde yant
verirken, 34 (%20,4) ksmen ve yalnzca 4 (%2,4) ok iyi yantn vermi, 3 kii ise
soruyu yantsz brakmtr.
Komularnzn veya arkadalarnzn Mslman olmas sizin iin nemli midir? sorusuna yine byk bir ounluun (%70) nemli yantn verdii grlmtr. Katlmclardan 16 kii (%9,6) soruyu hayr, kesinlikle nemli deil eklinde yantlarken, 29 kii
(%17,4) fark etmez eklinde yantlamtr.
Ukraynada Ukraynallar ile Trkler arasnda etnik ayrmclk (rklk) var m? sorusuna ise katlmclardan %70i (kesinlikle var %41,3 ve evet var %29,9) olumlu yant
verirken, yalnzca 9 kii (%5,4) olumsuz yant vermitir. Katlmclarn %21i kararsz kalrken, 4 kii ise soruyu yantlamamay tercih etmitir.
Yeni nesil, genler milli ve dini benliklerinden uzaklayor eklindeki nermeyi, katlmclarn yardan fazlas (%58,1) (kesinlikle katlyorum %34,7 ve katlyorum %23,4)
desteklerken, %19,2lik bir dilimin (katlmyorum %16,8 ve kesinlikle katlmyorum
%2,4) kar kt grlm, %21lik dilimin kararsz olduu anlalmtr. 3 kii soruyu
yantsz brakmtr.
Sizin veya ocuunuzun niversite veya sonras eitimini hangi lkede almasn istersiniz? sorusunun en yksek diliminde %29,9 ile Ukrayna yer almtr. kinci sray
116
Ankete katlanlarn kendileri ve ailelerinin hangi televizyon kanallarn izlemeyi tercih

edildikleri sorulduunda, byk ksmn (%39,9) Ukrayna kanallarn tercih ettii anlalmtr. Bunu Rusya (%19,8), Krm (%18,6), Avrupa (%3) kanallar takip etmi, yalnzca
4 kii (%2,4) .Trk kanallarn tercih ettiini belirtmitir. Ciddi oranda katlmc ise (28
kii, %16,8) soruyu yantsz brakmtr.
117
ocuklar, okullarnda yeterince dil eitimi almaktadrlar eklindeki nermeye, katlmclarn yarya yaknnn (%45,5) (katlmyorum %31,1 ve kesinlikle katlmyorum
%14,4) kar kt grlrken, yalnzca %13,2lik bir dilimin bu nermeyi destekledii
ve ciddi bir orann (%38,3) ise kararsz olduu grlmtr. 5 kii soruyu yantsz brakmtr.
Krmda misyonerlik faaliyetlerinin ok fazla yrtlmekte olduu eklindeki nermeyi ise katlmclarn byk bir ksm (%68,9) desteklemitir. Yalnzca 15 kii (%9) bu
fikri desteklemezken, 32 kiinin (%19,2) ise kararsz kald grlmtr. 5 kii soruyu
yantsz brakmtr.
Krmda Scientology, Raelyan, Dnya Kardelik Birlii gibi Yeni a Dini Akmlar
ok fazla misyonerlik faaliyetleri yrtmektedir eklindeki nermeye katlmclarn ounluu (%76) (kesinlikle katlyorum %44,9 ve katlyorum %31,1) destek verirken, yalnzca 17 kii (%10,2) kar km, 19 kiinin (%11,4) ise kararsz kald grlmtr. 4
kii soruyu yantsz brakmtr.
Krmda, Selefilik, Vehhabilik gibi slami gruplar youn bir ekilde faaliyet gstermektedir eklindeki nermeye katlmclarn ounluu (%59,2) (kesinlikle katlyorum
%33,5 ve katlyorum %27,5) destek verirken, 21 kii (%12,2) kar km, 40 kiinin
(%24) ise kararsz kald grlmtr. 7 kii soruyu yantsz brakmtr.
Krm Tatar Trklerinin gelecei iyi olacak eklindeki nermeye verilen yantlar ise
dndrc. 167 kiiden 65inin (%38,9) bu fikre emin deilim yantn verdii grlmtr ki, bu da Krm Tatar Trklerinin ciddi bir yeknunun geleceklerinden kaygl
olduklarn gstermektedir. Buna karn %53,2lik bir dilim nermeyi desteklerken (kesinlikle katlyorum %26,9 ve katlyorum %26,3), 9 kii (%5,4) fikri olumsuz karlamtr. 4 kii ise soruyu yantsz brakmtr.
Krmn gelecei iyi olacak szn nasl deerlendiriyorsunuz? eklindeki nermeye verilen yantlar da dierinden pek farkl deildir. Hatta daha da dndrcdr.
167 kiiden 73nn (%43,7) bu fikre emin deilim yantn verdii grlmtr.
%46,7lik bir dilim nermeyi desteklerken (kesinlikle katlyorum %20,4 ve katlyorum
%26,3), 9 kii (%5,4) fikri olumsuz karlamtr. 7 kii ise soruyu yantsz brakmtr.
Trkiye Cumhuriyeti Devletinden ne bekliyorsunuz? sorusunu ise 167 kiiden 21
kiinin (%12,6) bo brakt grlrken, anket sonularndan 59 kiinin (%35,3) siyasi,
ekonomi, dil ve din sahalarnda; 18 kiinin (%10,8) dil ve din, 16 kiinin (%9,6) ekonomi,
11 kiinin (%6,6) siyasi sahada destek bekledii anlalmtr.
Trkiyenin Krmdaki faaliyetleri yeterlidir nermesine verilen yantlar, katlmclarn yardan fazlasnn (% 53,9) kararsz olduunu gstermitir. 33 kii (%19,8) fikri
desteklerken (kesinlikle katlyorum %5,4 ve katlyorum %14,4), 39 kii fikre kar km (kesinlikle katlmyorum %12,6 ve katlmyorum %10,8), 5 kii ise soruyu yantsz
brakmtr.
118
SONU
Krm yarmadas son derece karmak bir siyas, sosyal ve demografik yapya sahiptir. Merkez ile ilikilerde snrlarn kesin izgilerle belirlenmemesi, Krm yarmadasndaki etnik sorunlar, Stalin dneminde zorla g ettirilen Krm Tatarlarnn vatanlarna
dndklerinde ok sayda sorunla karlamalar, Krm Ukraynann en sorunlu blgesi
yapmtr. Krm halklar arasnda en ok skntya maruz kalan Tatar Trkleri olmutur.
Gnmzde daha ok Akmescit (Simferopol), Bahesaray, Cankoy, Kefe (Feodosiya)
yresinde yaayan ve kendilerini Mslman Tatar Trk olarak tanmlayan yre halk
gnmzde kimliklerini koruma mcadelesi vermektedir. Zoraki glerle vatanndan ve
tarihsel balarndan kopartlmaya allan Tatar Trkleri imdi yeniden vatanlarna kavuma ve kimliklerini yeniden ina etmeye almaktadrlar. Bu sorunlarn zmndeki
en byk paylardan biri de Trkiyeye ve ilim evrelerine dmektedir.
Krm Tatar Trklerinin bugn en ncelikli meselesi kimliklerini muhafaza etme mcadelesidir. zellikle Rus dili ve kltr Tatar genleri arasnda hzla yaylmakta ve kendi
dillerini ve kltrlerini unutmaktadrlar. Bunun nne geilmesi ve hzla tedbirler alnmas gerekmektedir. Bu konuda; Tatar Trkesi hakknda yaplan aratrmalar artrlmal, Tatarca konuma zendirilmeli ve yaygnlatrlmal, Tatarca eitim veren anaokullar
almal, hzla Milli Mekteplerin saylar artrlmal; Tatarca kitap, gazete, dergi baslarak
halka ulatrlmal, radyo ve televizyon programlarnn yayn srelerini ve niteliklerini artrmak gibi acil tedbirler alnmaldr.
Krm Tatar Trklerinin dil, eitim ve asimilasyonla birlikte en nemli bir dier meselesi dindir. Sovyetler Birlii sonrasnda dier halklarda olduu gibi Krm Tatar Trklerinin
de bu konuda skntlar vardr. Din bilgilerdeki eksiklikler baka baz lkeler ve gruplar
tarafndan suiistimal edilerek doldurulmaya allmaktadr. Bu konuda da en byk grev Trkiyeye dmektedir. Trkiye gerek ibadethane gerekse eleman ve dokmantasyon noktasnda daha da aktif olmak zorundadr ve bu hassas konuda salkl bir gelime
kaydedilmelidir. Din konusunda Diyanet leri Bakanlna byk grev dmektedir.
Krm Tatar Trkleri vatana dn srecinde baz problemlerle karlamaktadrlar.
Trkiye, Krma dnmek isteyen Tatar Trkleri iin dier lkeler (zellikle zbekistan)
nezdinde giriimde bulunmal, brokratik ve madd konularda yardm etmelidir. Krma
dnen Tatar Trklerinin asgari artlarda hayatn idame ettirmeleri iin destek olunmaldr. Ukrayna hkmeti her ne kadar Rus nfusunu dengelemek iin Tatarlarn Krma
dnlerini szde desteklese de fiiliyatta memleketlerine dnen Tatarlara yeterli lde
ne siyas, ne de madd destekte bulunmamaktadr. Krm Tatarlarnn atalarna ait topraklar iade edilmedii gibi, inaat konusunda da Ukrayna hkmeti yeterince yardm etmemektedir.
Tarih boyunca ok sk el deitiren Krm, bugn de gerek kresel gerek blgesel
glerin kar alan grnmndedir. Rusya ile ABD, Bamsz Devletler Topluu (BDT)
corafyasnn dier alanlarnda olduu gibi, Krm yarmadas iin de mcadele etmektedir. zellikle Austos 2008de meydana gelen Grcistan-Rusya Sava sonras srann
119
Krma geleceinin sinyalleri olarak deerlendirilmektedir. Yine bu sava, Karadenizin

dolaysyla Krmn nemini bir kere daha gstermitir. ABDnin ile fze kalkan projesi iin Ukrayna ile grmesi Rusyay rahatsz etmi ve bunu da en st dzeyde dile
getirmitir. Ayrca Ukraynada Turuncu Devrimden sonra baa geen ynetimin, Rusya
yerine ABD ve Bat ile ilikilerini artrmas, NATOya ve ABye girmek istemesi, Rusya ile
gerginlik yaad baka bir nemli alandr.
Krmn bu vaziyeti, Ukraynann i durumu ve geleceini etkileyebilecei gibi
Ukraynann Rusya, Trkiye ve dier komu lkelerle ilikisini de ekillendirme potansiyeline sahiptir. Krm yarmadas, bundan sonraki entegrasyon srelerinde ara
olabilecei gibi, Karadeniz blgesinin istikrarszlamasna da neden tekil edebilir. Bunda
ise Krmn gelecekteki stats etkili olacaktr. Nitekim kimi evrelerde Krmn gelecei
ile ilgili ilgin ngrlerde bulunulmaktadr. rnein Ukrayna Cumhurbakan Milli Akademisi Gvenlik Blm retim Grevlisi Prof. Dr. Vladimir Bogdanovie gre 5 seenek
vardr: 1. Krmn mevcut konumu devam edecek, yani Krm, Ukraynaya bal zerk
Cumhuriyet statsn koruyacak. 2. Krm zerk Cumhuriyetinin stats drlecek
yani Krm, Ukraynaya bal il haline gelecek. 3. Krm bamszlk kazanacak. 4. Krm,
Rusyann idaresi altna geecek. 5. Krm, Trkiyenin idaresine geecek.
Bu ngrlerin hepsi Trkiyeyi yakndan ilgilendirmektedir. Bu nedenle Trkiye,
Krm Tatar Milli Meclisinin en nemli d destekisidir ve olmaya da devam etmelidir.
Mustafa Abdulcemil Krmoluna suikast yaplaca haberlerinin ortaya kmas, yakn
zamanda Krmda siyasetin ok scak geeceinin bir habercisi olsa gerektir. Her geen
gn nemi daha da artan Krm ve birok sorunla mcadele etmek zorunda kalan Krm
Tatar Trkleri konusunda Trkiye Cumhuriyeti Devleti ve Trk Milletinin zerine bundan
sonra da byk grevler dt kanaatindeyiz. Trkiyenin uluslararas hukuk kurallarn da gz nnde tutarak, Krm Tatar Trklerin her platformda yannda olduunu gstermesi, verilen madd ve manev destein artarak devam etmesi gerektiine inanmaktayz.
ORTA ASYADA
TARHN GNCEL POLTKALARA ETKS
Do. Dr. Mehmet HASGLER
Lefke Avrupa niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Mdr
Yrd. Do. Dr. Mehmet Blent ULUDA

anakkale Onsekiz Mart niversitesi retim yesi
GR
Orta Asya Trk tarihine ilikin olarak son bir asrlk dnemde, gemi dnemlere kyasla ok daha arpc ve bilimsel sonular verecek arkeolojik ve arivsel almalar yaplmtr. zellikte Trk, Sovyet ve inli bilim adamlarnn bu konuda ok byk katklar
vardr. Bu blge ile ilgili tarih almalarnda eitli nedenlerle ortaya kan zorlatrc
etmenler de vardr: 1. Sovyet dneminde Rusyann, 1949 sonrasnda ise inin adeta
hapishane tipi polis devletine dnmesi nedeniyle oluan iletiim zorluklar; 2. Trkoloji
ile Trklk arasndaki farkn bilinmemesi hatta bu iki kavramn zde olarak grlmesi nedeniyle lkemizde ortaya kan yntem ve yaklam sorunlar; 3. Trkiyede blgeye ilikin aratrmalarn uzun sre Batdaki merkezlerin bir uzants olarak yaplmas ve
Souk Sava dnemi ABD stratejilerinin bir parasna indirgenmesi, hatta komnizmle
mcadele biimlerinin bir trne dnmesi; 4. Souk Sava sonras dneme de devlet
dzeyinde bu yetersiz donanmla girilmesi, Sovyet ve in deneyimlerinin soyda topluluklarn zerindeki etkilerini gzard eden bir yaklam neticesi blge halklaryla gr-
120
121
len farkllamalar; 5. Siyasi, kltrel ve bilimsel ilikilerde Rus, in, ran gibi faktrlerin
srekli olarak gz ard edilmesi, bu toplumlarn Orta Asya zerindeki her trl etkisinin
yeterince gzlemlenememesi.
Orta Asyann Ardk Bozkr mparatorluklar
Orta Asyann hareketli tarihinde tm blgenin, blge-ii bir g tarafndan bir siyasi
at altnda birlemesine kez tank olunmutur: Hun, Gk-Trk ve Mool Devletleri.
Blge-d halklar blge halklarn, bu devletlerin yaad ayr ayr dnemlerde hep o
devlet adyla anar olmutur. Devletin kurucu esi olan Hunlar, Gk-Trkler ya da Moollar, egemenlikleri altlarna aldklarnn tarihteki isimlerini de belirlemilerdir. Dardan
bakan bir kimse iin Our, Tiele, Ouz, Krgz hepsi Hun idi. Uygur, Basml, Trgi ya da
Karluk da Gk-Trk olarak grlmekteydi. Tatar, Merkit, Kerayit, Kitan, Nayman, Oyrat,
Kpak, Krgz, Uygur, Ouz gibi farkl boylar da bir anda kurucu boy olan Mool olarak
grlr olmulard.1 Bu byk siyasal yapnn her birinin arasnda yaklak drt-be
asrlk bir tarihsel ara vardr.
Hun sonras dnemde Orta Asyann farkl kavimleri arasndaki mcadele farkl devletleri ortaya karmaya devam etmitir. Hunlar nce Hsien-Pi, onlar Tabga, onlar
Juan-Juan ya da Ccen devletleri izlemi, onlarn ardndan da 530lardan itibaren Gk
Trk devletinin egemenlii balam ve aralklarla iki asr kadar srmtr. Gk Trk egemenlii 745te Uygur-Basml-Karluk saldrs ile son bulmu ve Uygur devleti kurulmu,
bunlarn egemenlii de bir asr kadar sonra 840da Krgzlarca yklmtr. 924den sonra
Krgzlar da Altay-Orhon-Gobi blgelerindeki egemenliklerini doudan gelen Kitan ya da
Kitay denilen orman halklarna kar kaybetmilerdir.
Bu ardk devlet sistematiine farkl baklar gelitirmek mmkndr. Birinci yaklam egemen unsurlarn deimesinin devletlerin de adnn deimesine neden olduu
grdr. kinci bir yaklam Orta Asyada tarihin imparatorluklarn kurulma, korunma ve dalma dnemleri iinde verilen mcadelelerin zorunlu bir sonucu olarak ortaya
kt biiminde bir tezle izah olunabilir. Buna yakn bir nc yaklam ise Orta Asya
tarihini bozkrn kt kaynaklarnn paylam iin bozkr haklar arasndaki mcadelelerle
tanmlar. Zenginlemek iin bir seenek olarak beliren pek Yolu zerinde denetim ve
inin yamalanmas meseleleri, bozkr halklar arasnda bir ortak amacn getirdii birlik
etmeni olmutur. Buna karn baz durumlarda da ortaklaa edinilen zenginliklerin paylam kavgasnn getirdii ve inlilerce de desteklenen bir blnme, i sava ve ayrma
durumlaryla da karlalmtr.
Cengiz mparatorluu, daha nce yaanm iki ncl rnei olan Hun ve Gk-Trk
devletleri gibi Orhon-Selenga-Kerulen-Onon blgelerinde dodu. 924 izleyen yllarnda
Krgzlar doudan gelen Kitan ya da Kitay olarak anlan kavimlerin basks altnda Orhon
blgesini boalttlar. Bu kutsal blgede Trk kkenli halklarn egemenlii artk bitmi
ve Orhon-Trk kltr sona ermiti.2 Bozkr blgesinin iklim, strateji ve moral3 olarak bu
1 Kemal H. Karpat, Trkiye ve Orta Asya, ev. Hakan Gr, Ankara, mge Kitapevi, 2003, s. 95-96.
2 Jean-Paul Roux, Trklerin Tarihi-Pasifikten Akdenize 2000 Yl, 5. Bask, stanbul, Kabalc, 2008, s. 167.
3 Sencer Divitiolu, Kk Trkler: Kut, K, lg, 2. Bask, stanbul, YKY, 2000, s. 100-116.
122
en nemli blgesinin denetimi el deitirince, bu kltr erevesi iindeki halklarn liderlik noktas da deimiti. Bu liderlik yaklak iki buuk asr kadar sren bir karmaadan
sonra Mool kkenli bir tekilatya ksmet oldu.

Moollarn hzl ve kesin baarlarnn nedenleri zerinde dnldnde,
Cengiz Hann kabileler konfederasyonunu4 askeri ve siyasi rgtlemede, daha sonra da
bu bozkr gcn kullanmadaki taktik ve stratejik baars en nde gelen neden olarak
gzlemlenmektedir.5 inin bask altna alnmas ylesine etkili biimde gereklemitir ki, inliler daha nceki dnemlerde Hunlara, Gk-Trklere ve Uygurlara oynadklar
oyunlar6 Cengizin devletine kar uygulama frsat bile bulamamlardr. Cengiz, inlilerin amalarna hizmet edebilecek yerel aktrlerin stnde ylesi bir kabileler st otorite
kurmutu ki, Moollara kar kkrtlacak gl aktr de zaten kalmamt.
Cengizin bat seferi ise ok daha geni baarlar getirecek koullarda balamtr.
Seluklu devleti Trk kabile feodalizmi grntsn srdrmtr. Gk-Trk, Uygur,
Trgi, Karahanl gibi kaanlklardaki bu yap Seluklularda da zafiyet unsuru olmaya
devam etmi, Horasan-ran-Irak-Anadolu-Suriye Seluklu prenslerince taksim olunmutur.7 Harzemahlar ise Seluklulara gre ok daha zayf bir devlet durumundaydlar.
Cengiz Han ile yapacaklar byk savalara ramak kala tm lkelerinde yzeysel bir egemenlii henz tesis edebilmilerdi. Bu yapda ok zorlu bir bozkr istilasna kar etin
bir direni gsterebilecek dinamikler yoktu.8 Hal byle iken Otrarda Mool kervanlarnn
yok edilmesi ve daha sonra da Cengizin elilerinin de ldrlmeleri Mool saldrsn bir
intikama dntrd. Mool zaferinin en nemli nedeni Harzemah ordularnn ynetimindeki lojistik, stratejik ve taktik hatalardr.9 Sultan Muhammet Tekiin Cengizin olu
Cuci idaresindeki nc kuvvetlerle ilk arpmada dahi gz ylm ve onlarla meydan
savandan kanmak gerektii fikrine kaplmt. Moollarn en az iki kat olduu sanlan 400 bin kiilik ordusunu kentlere datarak bir savunma sava yapmaya karar verdi.
Cengizin birletirdii Moollarn ve teki Bozkr kavimlerinin gcnden ve amalarndan
habersizdi. Kpak blgesinden gelen yamac aknlar her zaman olmutu.10 Sultan Moollar da byle bir akn sanyordu.
Moollar baka bozkrl gebelerden ayran temel faktrn Cengiz Hann liderlii
olduunu sylemek mmkndr. Onun gelitirdii askeri taktiklere ek olarak, siyasi sezgi
yetenekleri bozkr kavimleri nazarnda onu liderlie tamtr. Cengiz Han da steplerin ve
taygalarn vahi gebelerini birletirmede byk zorluklarla karlam ve etin savalar vermiti. Onu esiz klan ynleri, cezalandrma ve affetme kararlarn nihai amalarna
hizmet edecek ynde almasnda,11 mttefiklerini semesinde ve babo, amasz sava kiileri ve boylar kendisine ekmesindeki yeteneklerinde gizlidir.12 Bu gc bir araya
4
5
6
7
8
9
10
mit Hassan, Eski Trk Toplumu zerine ncelemeler, 2. Bask, stanbul, Alan Yaynclk, 2000, s. 186.
Harold Lamb, Moollarn Efendisi Cengiz Han, ev. A. Gke Bozkurt, 2. Bask, stanbul, lgi Kltr Sanat Yaynclk, 2007, passim.
Roux, op.cit., s. 165.
Sencer Divitiolu, Ouzdan Selukluya, 4. Bask, Ankara, mge Kitabevi, 2005, s. 101-102.
brahim Kafesolu, Harzemahlar Devleti Tarihi: 1092-1221, 4. Bask, Ankara, TTK, 2000, s. 221.
Roux, op.cit., s. 276.
Lev Nikolayevi Gmiliev, Hazar evresinde Bin Yl: Etno-Tarih Asndan Trk Halklarnn ve evre Halklarn ekillenii zerine, ev. D.
AhsenBatur, stanbul, Birleik Yaynclk, 2000, s. 290.
11 V. V. Barthold, Mool stilasna Kadar Trkistan, haz. Hakk Dursun Yldz, Ankara, TTK, 1990, s. 484-487.
12 Roux, op.cit., s. 273.
123
getirdikten sonra, onu binyllardr doal hedef durumundaki in zerine sevk etmek de
zor olmad. Cengizin ine ilikin stratejisi nceki dnemdeki Orta Asya imparatorluklarnn deneyimlerinden dersler kardn gstermektedir. Cengiz Hann in politikasndaki
en byk farkllk bu byk gc kesin darbelerle sindirmenin tesinde, kleletirmesinde yatmaktadr. Artk in, nceki asrlardaki gibi entrika eviren bir merkez deil, Moollarn sava amalarna hizmet eden bir retim ve klelik merkezi yaplmtr. Bu baary
Moollarn selefi bozkrllarn hibirisi salayamamt.
kamay baarmt. Harzemah devleti hudutlar dahilindeki tebaann byk ksmnn

hayatta kalmaya devam ettikleri ve Mool egemenlii altnda yaamay benimsedikleri
grlyor. 1222-23 yllarna ait gzlemler, en zorlu ykm ve katliamlar yaayan Semerkant ve Buharada bile hayatn iki ylda normale dndn gstermektedir. Moollar,
sahip olduklar nfus, din ve kltr yaplaryla bu kadim uygarlk merkezlerini kendileri
gibi gebe-barbar yapabilecek durumda deillerdi. Onlar kendileri istilac egemenler olduklar halde ynettikleri halklarn etkisiyle asimile olacaklard.
Moollarn bakalam ve onlarn byk ksmnn nasl ve neden Mslman olduklar

sorusunun yant Orta Asyann bugnn anlamak iin zellikle nem tar. Cengizin
1227de lmnden sonra kurduu byk devlet, Altn Ordu, aatay Hanl, lhanllar
ve Kubilay Hanl olarak bilinen drt ana parann birlemi yaps olarak bir mddet
varln srdrd.13 Bunlardan Kubilayn devleti hari teki , elli ila 70 yl iinde birer slam devleti haline geldiler. Bu hadiseyi biimlendirmesi muhtemel faktrleri madde
madde ele almak yararl olabilir:
5. Cengiz Han 1219-1222 savalar sonucunda byk zaferlerle, Orta ve Bat ran
dnda Harzem topraklarnn tamamn ele geirmiti. Fakat bu i sanld kadar kolay
olmamt. Semerkant ve Buhara fazla direni gstermeden teslim oldular, ama Timur
Melikin savunduu Hoent ya da Harzem bakenti Grgenin direnii aylarca srd
ve Moollara byk kayba mal oldu.16 Moollara kar ayaklanan kentlerde de nemli
kayplarla karlald. Bu ayaklanmalarn en sert biimde bastrlmas Mool kayplarn
geri getirmiyordu. Gerek son Harzem hkmdar Celaleddin Mengberti ile 1221 boyunca gerekse 1220-23 Kafkasya-Kpak-Rusya seferindeki savalarda, kazanlan zaferlere
ramen Mool kayplar da ziyadesiyle gerekleti. Toplam kayplara bir gz atldnda
Cengizin bat seferinin banda sahip olduu 200.000 erinin yarsna yaknn kaybettiine hkmolunabilir. Bu artlar altnda zaten nfusu az olan Moolistan bu kayplar telafi
edemezdi. Yerel kuvvetlerden yararlanmak zaruri idi. Cengiz, zellikle 1222de savalarn
sona ermesinden sonra Trkistan Mslmanlar ve Trk kkenli kabileleri devlete daha
sk balayarak bu sorunu amay seti. Bu erevede, Trkmen kabileleri, Kpak boylar, Afganistan ve Horasandaki yerel gler Mool hakimiyetini benimsediler. Mool
devletinin asker ve brokrasi ynnden takviyesi, ok daha fazla saydaki Trk ve slam
unsurunun devlete alnmas neticesini verecekti.
1. Cengiz Han devrinde dahi Moollar Mslmanlara yabanc deillerdi. Cengizin

ilk Kaanlk dnemlerinden itibaren Mslman tccarlar Mool lkesine gelmekteydiler.
Cengiz Han, Kagar-Dou Trkistan blgesi Mslmanlarna zulmeden Glk ortadan
kaldrm, Mslmanlar iin gerek bir kurtarc olmutu.14 Karahanl kkenli ok sayda danman vard.
2. Mslman olsun ya da olmasn Trkler, Cengiz Hann devletinin en erken dnemlerinden beri bu yap iindeydiler.15 Kerayitler, Uygurlar, Krgzlar, Karluklar ve Karahanllar bu yapya dahil olmulard. Mslman olmayan Trk kkenlilerle olan yaknlk ve
gven, Mslman Trk kkenlilerin de Mool devleti iinde olaan karlanmas sonucunu verdi.
3. Harzemah sultannn Cengizin elilerine kar namert tutumu, ona kar giriilecek btn eylemleri merulatrmt. Moollarn yapt sadece bir ceza eylemi deil,
ayn zamanda yozlam dzen ve ahaliye ynelik temizlikti. Dou-slam uygarlnn bir
sreliine ortadan kalkmas bu terrn neticesiydi.
4. Cengiz Han psikolojik sava iyi uygulayan bir taktisyen olarak ne kmt. Terr
ve katliam lkelerin kolay ele geirilmesinin bir arac olarak psikolojik sava yntemi olarak kullanyordu. Moollar direni gstermeyen ve egemenliklerini tanyan kent, ky, kabile ve uluslara terr uygulamadlar. Ama direnenleri de feci biimde ortadan kaldrdlar.
Bu dnemin tarm uygarlklar dnemi olduu ve halkn % 80-90 arasnn ky ve krsalda yaad gz nne alnrsa Moollara direniin olanakszl gren krsal blgelerin
hemen teslim olduklar grlyor. Cengizin katliamlar surlara gvenerek ve Moollar
gelip geici apulcu srleri zannederek direnii yeleyen kentleri etkilemitir. Bu halde
bile Trkistan-Maverannehir-Horasan nfusunun en ok % 10-15lik kesimi katliam ve
terrle karlam, onlarn da hepsi yok edilmeyip bir ksm kleletirilmi, bir ksm ise
13 ibid, s. 279.
14 ibid, s. 274.
15 ibid, s. 169-175.
124
6. Hlagnn Bat seferinde Moollar srekli olarak halk Mslman olan blgeleri
ele geiriyorlar ve onlarla i ie geiyorlard. Moollarn savatklar unsurlarn hemen
hepsi de yine Mslman devletleriydi. Bu mcadelede kazanlan baarlara ramen, Anadolu ve Suriyede zaman zaman ac yenilgilerle de karlald ve bu da Mool askeri
erimesini hzlandrd. Artan oranda Trk, Ouz unsuru devlet bnyesine ve ordulara girdi. Moollarn ele geirdikleri pek ok blgede de yine Trklerin idaresi vard. Anadolu,
Musul, Azerbaycan, Orta ve Gney ran ile Horasann durumu byleydi. Dolaysyla ezici
ounluu Trk ve Mslman olan bir nfusa egemen bir avu Mool askeri aristokrasisinin dnm kanlmazd. Ayrca lhanl iindeki taht mcadelelerinde geni kitlelerin desteini almann yolu slam dinine girmekten geiyordu.17 Byle bir durumda
geni destek elde edildii gibi, lzumsuz isyan hareketlerinin de n alnarak lkelerin ve
tebaann ynetimi ok daha kolay hale geliyordu.
7. Kuzeydeki Altn Ordu Devletinde durum biraz daha karkt. Buralarda ounluk
Kpak kkenli Trklerden oluuyordu. Moollar daha 1223de Kalka Savanda onlar ve mttefikleri Kiev-Rus prenslerini yendiler. Bu tarihten sonra Kpaklar birletiren
16 Ahmet H. zdemir, Mool stilas-Cengiz ve Hlagu Dnemleri, stanbul, z Yaynclk, 2005, s. 175.
17 Roux, op.cit., s. 298-299.
125
yneticiler Moollar oldu. Kpaklarn Moollardan nceki durumu, Cengizden nce

Moolistann durumunu andryordu. ok sayda bamsz kabile, hem birbiriyle hem de
komularla savayor, geimlerini yamaclk ve paral askerlik yaparak salyorlard.18
Cengiz ve ardllar Mool kabilelerini bir dzene soktuklar gibi, pek ok baka Trk kkenli halk gibi dank Kpak boylarn da yasa iine aldlar. Bylece Kpaklarn asrdr
kuramadklar devleti, sanki onlar iin Moollar kurmu oldu. Ksa srede de ounluktaki Kpaklar Moollar kendilerine benzettiler. Dman ve Hristiyan olan Ruslarn dinine ne Moollarn ne de Kpaklarn girmesi beklenemezdi. Altn Ordunun hanlarndan
Berke slama girdi.19 zbek Han devrinde ise devlet tamamen slamlat. lhanldan farkl
olarak, Altn Ordudaki Moollarn slam tercihlerinde, i iktidar ekimelerinde avantaj
salamak ve tebaay ok daha rahat ynetmek dncesi deil, Ruslarla olan mcadele
etkili olmutu.
8. Trkistan ve Maverannehir de slamn ilk dnemlerinden beri ok nemli dini
merkezler olmulard. Buradaki aatay soyunun slamlamasnda da, lhanllardaki gibi
i mcadelede avantaj salamak ve halk rahat idare etmek, dinden gelen doal bir meruiyet kazanmak dnceleri etkili olmutur.
9. slamn bir kltrel altyap olarak mevcut olmad inde bir sreliine, tpk asrlar ncesinin Tabga20 ve Kitay halklar gibi, Moollar da inlilerce zmlenen bir hanedan oldular, ama Kubilaydan sonra bir asr bile gemeden 1360larda inden kovularak
Moolistana ekilmek durumunda kaldlar. slamn yerleik bir kltr olarak mevcut
olmad Moolistanda da varlklarn gnmze kadar srdrmeye muvaffak oldular.
Maverannehir blgesinde 1370lerden itibaren gl bir lider olarak ykselen Timur,
aslnda aatay devletini geniletme ve Cengiz imparatorluunu yeniden kurma hedefindeydi. Kendisi kaan ya da han nvanlarn hi kullanmam, kuklas olmakla birlikte
bu nvan Cengiz soyundan birisine tevdi ederek onu tahtta tutmu ve kendisi Emir
nvan ile yetinmitir.21 Halen daha, bugn bile Trkistanda bu adla bilinir: Emir Timur.
randa lhanl devleti daha 1330larda paralanmt. Altn Orduda da iler iyi gitmiyordu ve bu devlet de yklma yolundayd. Bylesi bir ortamda Timurun, Cengizin imparatorluunu yeniden kurma ihtiyac duymas tabii idi. Hem buna ihtiya vard, hem de
Timur gibi byk bir taktik ve strateji dehas iin doldurulmas gereken geni bir boluk
olumutu. Kendi ykselii ile evredeki paralanmann ve g boluunun giderilmesi
arasnda mutlak bir balant vard.
Timurun istedii, aatay merkezli bir byk hanlk tesis etmek, ele geirilecek blgelere kendi ailesini yerletirmek ve daha telerdekilerin de en byk slam ve Asya hkmdar olarak kendisine ballklarn bildirmelerini salamakt. Bu ballk, lhanllarn,
aataylarn, Altn Ordunun Kubilaya olan ball gibi biimsel de kalsa Timur buna
raz idi. Bu amalarnn hepsini gerekletirdi. 1405de slam Dnyas ve Asyann en
18 ibid., s. 214-216.
19 ibid. s. 283.
20 Peter B. Golden, Trk Halklar Tarihine Giri, 2. Bask, ev. Osman Karatay, orum, Karadeniz Aratrmalar Merkezi (Karam) Yaynlar, 2002,
s. 84-87.
21 Roux, op.cit., s. 308.
126
gl hkmdar olarak in seferine ktnda, bu byk lkeden 40 yl nce kovulan

Cengiz slalesinin cn almak ve bu zengin lkeyi fethederek slamlatrmak istiyordu.
O an itibaryla 750 ylndaki Talas Muharebesinden beri yaklak 750 yldr bir slam
ordusu inlilerle bir atmaya bylesine yaknlamamt. Lakin Timurun mr ine
girmeye yetmedi ve Otrarda vefat etti. 1500l yllarn hemen banda Maverannehiri
ele geiren zbek kkenli boylar Timuroullarn sonra erdirdiler.
Orta Asya Bozkr mparatorluklarnn Gnmzdeki Tarih Tasarmna Etkileri:
Gnmzde bamsz Orta Asya devletlerinin hibirisi anlan byk bozkr imparatorluunun kendi ulusal ve kltrel oluumlarndaki belirleyici etkisini yadsmyorlar.
Cengiz Hann istilalarnn zulm bile, Orta Asyadan ziyade blge d Arap-ran-Hint kkenli slam tarihi alglamalarnda derin iz brakmtr. Kazaklarn ve zbeklerin Altn Ordu
vastasyla Kpaklarla btnleen tarihsel kimlii, Krgzlarn, nce Gk-Trk ve Uygurlarla, daha sonra da Mool ve onlarn ardl Kalmuk-Cungar halklaryla olan mcadelelerinin getirdii Manas merkezli ulusal tarih oluumu ve Azerbaycan-Trkmenistan ikilisinin, Trkiye ile ok yaknlaan Ouz merkezli tarih alglamas. Tm bu rnekler tarihsel
sreklilie vurgu yapmaktadr. Bununla birlikte ortak tarih bilinci, daha dorusu tasarm
ve alglamasna ulaabilmek iin kat edilmesi gereken hayli yol da vardr. Bu yol alnrken
karlalabilecek glkleri ve hal arelerini de madde madde sralamak gerekir:
1. Bozkr mparatorluklarnn birletirici etkisi tm soyda halklar iin bir avantaj ise
de, baz durumlarda sorun oluturan tarihsel dilimler de vardr. Gk Trk Kaanlnn
ortaya koyduu Trk ad gnmzde Ouz merkezli Trkiye, Azerbaycan, ran, Trkmenistan Trkl iin ortak tarih tasarmnn temelini oluturmaktadr. Lakin Krgz-Gk
Trk ilikileri, Orhon Kitabelerinde de grld zere, bir ayaklanma-sava-bastrma
tarihidir. Krgzlarn Gk Trklere ilikin tarih alglamas sorunludur. Kazak tarih alglamas ise, Kpak ve Altn Ordu merkezli olarak biimlenmektedir, bu ise Gk-Trk sonras
dneme aittir. Bunu gerilere ekebilmek sanld kadar kolay deildir. Elde yeterli belge
ve aratrma olmadan Trk tarihinin bile Hunlardan teye, mesela skitlere-Sakalara ekilebilmesinin ne denli zorluklar tad ortadadr.22
2. Geni perspektiften bakldnda Orta Asya toplumlarnn yerleik tarihinin tasarlanmasnda en avantajl rnek zbeklerde olumaktadr. Karahanllardan itibaren23, Seluklular, Harzemahlar, aatayllar, Timur ve eybaniler gibi halef-selef ilikisi net olan
bir silsileden bahsetmek olanakldr. Bu durum Trkiyenin tarih tasarmna benzemektedir: Seluklu-Osmanl-Trkiye sreklilii, ayn corafyada bin yllk bir yaanmlk ve
soyda-ardklk!
3. ran-Fars kltr ou kez bilinmeyen durumlarn srpriz etkisi biiminde Trk tarih tasarmn etkilemektedir: Edebiyatta ve resmi dilde Farsa egemenlii ve Orta Asyann
yerleik blgelerinde iki dillilik olgusu ile bunun toplumca da benimsenmesi. zellikle Ali
ir Nevainin ahsnda Farsa-Trke ikilemi bu durumun kantdr. zbek-Tacik birlik22 Golden, op.cit., s. 51-64.
23 Ekber N. Necef, Karahanllar, stanbul, Selenge Yaynlar, 2005, s. 272-276.
127
teliine karn, hi de ylesi bir talep olmad halde Stalinin 1929da Tacikistan uydurmas, Sovyet ynetiminin Orta Asyay anlamada ne denli hoyrat kaldn ve halklar
ayrtrmay nasl bir politika haline getirdiini gstermektedir. Gnmzde Tacikistan
uluslamada problemler yaamakta, bin yl ncesinden yerel Fars hanedan Samanoullarn24 ulusal bir tarihin temeli yapmaya uramaktadr.
4. Ortak kltr ismi olarak Trk sznn kullanmna itirazlar olabilmektedir. u an
iin bu szcn alternatifi olabilecek bir kavram gelitirilmemitir. Yine de en azndan
bylesi bir ortak payda sfatnn gerekliliinin Slav rneinden hareketle gsterilmesi
Trkiyeli akademisyenlerin giriimiyle olabilecekken, bu szcn aranp bulunmas iinin Orta Asyal soyda evrelere braklmas daha yerinde olacaktr.
5. Rusya ve Rusa faktr Orta Asya aratrmalarnda, yukarda da deinildii gibi,
Osmanllar ve Trkiye ile bu devlet arasnda asrlarca sren ideolojik, kltrel, tarihsel
rekabetten tr, ok ihmal edilmitir. Tm Dou Avrupa ve Kuzey Asyann Trk ve Slav
kkenli halklarn tarihinin ortak arenas ve ortak vatan olduu gerei, ekinilmeden kabul edilmelidir. Ruslarn arad gerek ibirliinin ciddi sorunlar srmekteyken gereklemesinin beklenemeyecei de bu yolla iyi niyetli biimde gsterilebilir. Akademik anlamda ise Rusyay ve Rus Trkolojisini anlamak iin her trl aba zaten sarf edilmelidir.
Bu noktada Barthold, Radlof, Vladimirtsov, Gmilov, Cikia gibi byk Trkologlarn ve
Tarihilerin nemi vurgulanmal, bunlar ve benzeri kiiler adna salonlar, gnler ve anma
etkinlikleri dzenlenmelidir.
6. Orta Asya tarihinin objektif tasarm Trkln gemiindeki baarlarn perdelenmesi sonucunu vermez, ama baarszlklarn ve nedenlerinin daha iyi anlalmasn salayarak ortak tarih tasarmnn bir ihtiya haline geldii gnmzde siyasal bilin oluumuna hizmet edebilir. Baka bir deyile bamsz bir bilimsel disiplin olarak Trkolojinin
geliimi, Trklk bilincine da byk katk salar, birbirlerinden farkl bu iki ekolden ilkinin
esas amac bu olmasa bile.
KAYNAKLAR
KTAPLAR:
Barthold, V. V., Mool stilasna Kadar Trkistan, haz. Hakk Dursun Yldz, Ankara, TTK, 1990, 644 s.
Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, haz. Kazm Yaar Kopraman & smail Aka, Ankara, TTK, 2006,
237 s.
Trk-Mool Uluslar Tarihi, ev. Hasan Eren, Ankara, TTK, 2006, 50 s.
Cagnat, Ren & Jan, Michel, mparatorluklar Beii: SSCB, in ve slamn Arasnda Orta Asyann Yazgs,
stanbul, Alan Yaynclk, 1992, 391 s.
Divitiolu, Sencer, Orta a Trk Toplumlar Hakknda, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 2001, 204 s.
Kk Trkler: Kut, K, lg, 2. Bask, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 2000, 360 s.
Ouzdan Selukluya, 4. Bask, Ankara, mge Kitabevi, 2005, 127 s.
Golden, Peter B., Trk Halklar Tarihine Giri, 2. Bask, ev. Osman Karatay, orum, Karadeniz Aratrmalar Merkezi (Karam) Yaynlar, 2002, 575 s.
Gmiliev, Lev Nikolayevi, Hazar evresinde Bin Yl: Etno-Tarih Asndan Trk Halklarnn ve evre Halklarn ekillenii zerine, ev. D. Ahsen Batur, stanbul, Birleik Yaynclk, 2000, 405 s.
Hassan, mit, Eski Trk Toplumu zerine ncelemeler, 2. Bask, stanbul, Alan Yaynclk, 2000, 275 s.
Kafesolu, brahim, Harzemahlar Devleti Tarihi: 1092-1221, 4. Bask, Ankara, TTK, 2000, 317 s.
Karpat, Kemal H., Trkiye ve Orta Asya, ev. Hakan Gr, Ankara, mge Kitapevi, 2003, 393 s.
Lamb, Harold, Moollarn Efendisi Cengiz Han, ev. A. Gke Bozkurt, 2. Bask, stanbul, lgi Kltr Sanat
Yaynclk, 2007, 223 s.
Mokrnin, V. & Psokikh, V., Istoria Krgzstana, Bikek, Izdatelstva Krgzstan, 1995, 304 s.
Necef, Ekber N., Karahanllar, stanbul, Selenge Yaynlar, 2005, 422 s.
zdemir, H. Ahmet, Mool stilas-Cengiz ve Hlagu Dnemleri, stanbul, z Yaynclk, 2005, 335 s.
Roux, Jean-Paul, Trklerin Tarihi-Pasifikten Akdenize 2000 Yl, Beinci Bask, stanbul, Kabalc, 2008,
561 s.
Vladimirtsov, B. Y., Moollarn timai Tekilat-Mool Gebe Feodalizmi, ev. Abdulkadir nan, Ankara,
TTK, 1944, 338 s.
ANONM ESERLER:
Vestnik Ockogo Gosudarstvennovo Universiteta Spetsialnih Vpusk, Mejdunarodnaya Naunaya Konhferentsia: ISLAM V TSENTRALNOI AZII, (O Devlet niversitesi Yayn: ORTA ASYADA SLAM - Uluslararas Bilimsel Konferans, O, 20-21 Mays 2004, 366 s.
Trk Dnyasnda Ortak Dil Trke Bilgi leni-25 Eyll 2002, Ankara, Trk Dil Kurumu Yaynlar, 2008,
64 s.
24 ibid., s. 243-246.
128
129
CLUB MED PROJES VE ORTADOUDA ORTAYA

IKACAK MUHTEMEL GELMELERN
TRK CUMHURYETLERNE ETKLER
Do. Dr. Ulvi KESER
Atlm niversitesi retim yesi
GR
Kbrs adas Avrasya ve zellikle de Orta Dou ve Dou Akdeniz asndan son derece
stratejik bir konumdadr. Kbrsta hkim olan, bu blgedeki enerji kanallar, ticari yollar
ve askeri strateji asndan byk bir stnlk salamaktadr. zellikle bugn gelinen
noktada Kbrs adasnn Akdenizde bu kadar hassas bir corafyada yer almas nemini
bir kat daha arttrmaktadr. Bugnn dnyasnda kresel jeopolitik g merkezi olarak
grlen ABD, ktasal jeopolitik g merkezi olarak grlen in, ngiltere ve Fransa yannda blgesel jeopolitik g olarak Trkiye; Ortadoudan Balkanlara ve Orta Asyaya alan
kap zerindedir. Bu corafyada hkim g olmak isteyen bir lkenin Akdenizde sabit
bir s konumundaki Kbrs adasn gz ard etmesi beklenemez ve bugn bu durumu
en iyi deerlendiren lke pozisyonunda ise Fransa bulunmaktadr. Btn bunlara kout
olarak AB, Gney Kbrs yelie alarak, bu blgelerdeki zayf konumunu glendirmeye
almaktadr. Her ne kadar Akdeniz Birlii gibi bir proje hayata geirilmeye allsa da
AB; Dou Avrupa yannda Kuzey Afrika ve tm Akdenizi de kendi nfuz sahas iinde grmektedir. Bylece AB, Kbrsa hkim olmakla kendisi iin son derece hayati nemde olan
Orta Dou, Orta Asya ve Kafkasya petrollerini, blge pazarlarn ve deniz ticaret yollaryla
130
131
blgedeki nemli limanlar kontrol altna alabilecektir. Bir yanda adann jeopolitik ve
jeo-stratejik nemi, bir yanda blgede sz sahibi olmak isteyen AB, ngiltere, adada tarihi
ve etnik sebeplerle hak iddia eden Yunanistan ve aday bir srama tahtas ve gvenli bir
ileri karakol olarak kullanma niyetindeki Fransa bir araya gelince Gney Kbrsn yelik
bavurusu ne alnr ve yelik grmeleri hzla ve olumlu bir ekilde sonulandrlr.
Bu noktada ncelikle nasl bir corafyada yayoruz sorusuna cevap vermek gerekir.
Trkiyenin de iinde bulunduu corafya farkl sebeplere bal olarak ok hzl deikenlikler gsteren, ancak genellikle gvensizlik ve istikrarszlk eksenine oturan bir sreten
geiyor. Esasnda daha 1904 ylnda Amerikal amiral ve deniz stratejisti Alfred T.Mahann
bir fayton tekerleine benzettii ve i ie gemi ayr halka olarak betimleyip Ortadou
olarak isimlendirdii bu blge tarihin neredeyse hibir devresinde huzur ve istikrar yakalayabilmi deildir ve yakalayamayacaktr da. En iteki halkay Arap Yarmadasnn tekil
ettii, en dtaki halkasnda ise Trkiyeyi de evreleyen Avrasya almnn bulunduu
blgeye dikkat edilirse yz yl nce de bugn yaanlan sorunlarn yaand, yz yl nce
bu sorunlarn ortaya kmasnda, kanmasnda, tahrik edilmesinde ve bu corafyada
kararlarn alnmasnda etkili olan aktrlerin hep ayn olduu, ynetenle ynetilenlerin de
pek deimedii grlecektir. Buradan hareketle tekerlein ikinci halkas olan Ortadou corafyasnda sraili kurtarma ve rahatlatma hareketi olarak nitelendirilen Club Med
Projesi de aslnda dtaki son ve en byk halka olan Avrasya halkasnn bir parasdr.
te tam da bu aamada karmza kan, daha dorusu son derece temkinli admlarla
ilerleyen, karda yryp izini belli etmeyen siyasetiyle kendisini gsteren bir lke sz konusu olur. Bugn Trkiye, Avrupal kimlii kapsamna sosyal, kltrel, dinsel birok nedenle dhil edilemez. eklinde bir dnce pek ok AB yesi lke tarafndan sesli olarak
dile getirilmektedir. Bu nedenle Avrupal kimliinin oluturulmasnda Anti-Trk/Dou/
slam nemli rol oynamtr ve oynamaktadr. Bu dncenin bugn itibaryla en ak ve
net savunucusu konumunda olan kii ise Fransa Cumhurbakan Nicholas Sarkozy ve
Fransadan bakas deildir.1 Bu alma Avrasya genelinde Ortadou eksenli olarak ortaya kan ve zellikle Akdenizde Fransann giriimleriyle hareketlenen stratejiye kesitsel
bir bak sunmak zere kaleme alnmtr.
NGLTERE VE AMERKANIN KIBRIS YAKLAIMLARI
Kbrs konusunda ortaya atlacak herhangi bir tartmada doaldr ki ilk akla gelen
adann Trkiye tarafndan 1974de yaplan meru harekat sonrasnda ikiye ayrld ve
1
132
Tarihi srete Trk-Fransz ilikilerine bakldnda 1915 Ermeni Tehciri, hemen ardndan 1923 Trk-Yunan Mbadelesi ve son olarak da 1974
ylnda Kbrsta yaplan Bar Harekt sonrasnda Hristiyan Avrupa lkelerinde Trkiye ile ilgili olarak gelien tepkiler lke iin yeni dmanlar
kazandrmaktan baka bir ie yaramamtr. Bugn Avrupada Sosyal Demokratlarn Avrupa Birliine girmek isteyen Trkiye, Sevr Anlamasn
kabul etmeli ve imzalamalyd. demeleri, Hristiyan Demokratlarn ise AB bir Hristiyanlar Kulbdr. diyerek Trkiyeyi reddetmeleri bu
yzdendir. ngiltere gibi geleneksel Trk aleyhtar strateji zerine bir politika takip eden ve Menfaat esastr. diyen Fransa da bu menfaat
ilikisini arlkl olarak Ermeni lobileri ve Ermeni diyasporasnn muazzam basklar altnda yapmaktadr. 1923 Lozan dneminde ngiltere ile
yapt San Remo anlamasyla Musul petrollerinin %25lik ksmn kabul eden ve bunu ABDden gizleyerek ABDnin Ak Kap politikasna ters
bu siyasetle byk bir tepki eken Fransa grmeler baladnda Trkiyenin yannda yer alaca-en azndan 20 Ekim 1921 tarihli Ankara
Anlamasn imzalam bir lke olarak- beklenirken Trkiyeye yaklam Siz ngiltere ile anlamaya aln. Eer anlaamazsanz benim ynm
ngiltere taraf olacaktr. diyerek konumunu belli etmitir. Daha yakn bir dneme gelinirse 1974 ylnda Trkiyenin Londra ve Zrih Anlamalar
kapsamnda garantr devlet olarak balatt Kbrs Bar Harekt srasnda Trkiyeye ynelik en sert politikalarn Fransadan geldii ve bu
dnemde Fransz rnlerine kar Trkiyede boykot arlar yapld hatra gelecektir. Barrack Obama ncesi dnemin ABD Bakan George
W. Bush bile Iraktaki igal hareketinin bugnn deil 100200 yl sonrasnn Amerikan menfaatleri iin olduunu syleyerek lkesel kar
ilikilerinin kkl temellere dayandn ve lkelerin menfaat atmalar ve siyasetlerinin ok da kolay deimeyeceini gstermektedir.
adada iki toplumun bulunduudur. Oysa ada fiili olarak e blnm durumdadr ve gz
ard edilen blm ngilterenin zel hkmranlk alan olan sleridir. Adada her dnem
bl ve ynet stratejisi ierisinde emperyalist bir politika takip eden ngiltere, adada
kendi karlar ve varln devam ettirebilmek amacyla slere azami zen ve dikkati gstermekte ve son derece baarl bir taktikle de kamuoyunun gznden uzak tutmaktadr. Ortadou blgesindeki neredeyse btn ngiliz mevcudiyetinin yava yava ortadan
kalkmas ve ngilizlerin bir ekilme sreci yaamalarna ramen adadaki ngiliz sleri
varlklarn korumaktadr. Her ne kadar adada sz sahibi olan Kbrsl Trkler ve Kbrsl
Rumlar bu ngiliz slerine tepki gsterseler de ngilterenin bu topraklar brakmaya niyeti
yoktur.2 Amerikann blgedeki yaklam ise ok daha farkldr. sler konusunda ngiltere
ile imkn ve kolaylklardan istifade etme ve NATO glerini de bu duruma dhil etme
sz konusu olsa da Amerika, adann tek bana bir devletin eline verilmesinden yana
grnmemektedir. ABDnin artan enerji ihtiyalarnn karlanmas, Hazar ve Ortadou
blgesindeki enerji kaynaklarn kontrol ve bu merkezlere hkimiyet, ABDnin zellikle
Dou Akdeniz blgesinde deniz gcnn mutlak belirleyici konumu, ABDnin blgedeki
karlarnn korunmas ve askeri mevcudiyetinin kesintisiz korunmas gibi faktrler bir
araya getirildiinde ABDnin bu blgeye kar gsterdii hassasiyet kendiliinden ortaya
kar. Amerikan hkmetinin adayla ilgili suni ilgisi blgesel bir sorunun zmlenmesinden ziyade, adann Amerikan karlarna hizmet edecek bir deniz ss olmasndandr.
Ortadouya hkim konumdaki adann kresel jeo-strateji, blgedeki karlar, kendi vatandalarnn hayat, zellikle Ortadoudaki Amerikan gvenlik stratejisi bakmndan n
plana kan hususlarn takip edilmesi, Amerikan askeri mevcudiyetinin korunup devam
ettirilmesi asndan zellikle ABD asndan ne kadar nemli olduunun farknda olan ngiltere ise adadaki hemen hemen btn haklarndan vazgemi olmakla beraber slerin
zerk konumunu koruyup kollamaya devam eder.3
te yandan, Kbrsn AB sreciyle ilgili tartmalarn odak noktasna oturmasyla beraber bu ngiliz slerinin de farkl amalara hizmet etmek zere kullanld konusunda
haberler ortaya atlr. Amerikann spanyadaki Maron hava ssn ngiltere ile anlamak
suretiyle Akrotiri ssne nakledecei, bu konuda srail, Trkiye ve Yunanistana da bilgi
verildii ileri srlr. 1974 Nisan dneminde Svey blgesindeki maynlar temizlemek maksadyla blgeye gnderilen 1.500 civarndaki Amerikan deniz piyadesinden
2
Dolaysyla ngilterenin adann gneyinde bulundurduu Akrotiri ve Episkopi sleri de tamamen zerk yapsn korumaktadr ve ngiltere bu
slerin AB snrlar iine alnmasna bugn itibaryla da pek scak bakmamaktadr. Batnn uluslararas ilikilerde gvenlik kadar nem verdii
ikinci noktann ticari menfaatler olduu dnlecek olursa ngilterenin bu sleri brakmak niyetinde olmad da grlecektir. Dolaysyla ada
fiilen ayr paraya blnm durumdadr. Kbrstaki asker sleri araclyla Dou Akdeniz ve Ortadoudaki karlarnn bekiliini yapan
ngiltere eski medeniyetine hayran olduu Yunanllarn Kbrsta Rumlar kanalyla egemen olmasn bar ve zm olarak grmektedir. Batnn
Kbrs politikas da esasen ok byk mali kaynaklara sahip Washington ve Londra merkezli Rum-Yunan lobileri tarafndan desteklenmektedir.
Ancak unutulan bir nokta Batnn bu politikasnn Trkiyeyle ilikilere zarar verdii ve Bat dnyas iin stratejik konumu ve salad destek
nedeniyle son derece nemli bir konumda olan Trkiyenin de hakl olarak uluslararas her alanda karsna Kbrsn bir sorun ve engel olarak
kartlmasndan duyduu rahatszlktr.
ABDye bal olarak baka lkeler de bu durumdan istifade etmenin veya kendilerini gvende hissetmenin yollarn aramaktadrlar. rnein
srailin Tevrata bal olarak vaat edilmi topraklara almak ve Mezopotamya su kaynaklarn her zaman kontrol altnda tutabilmek iin
kendisini gvende hissetmesi gerekmektedir. Ayrca ABD ile birlikte hareket etmeyi tercih eden baz Arap lkelerinin gvenlii asndan da
adann nemi yadsnamaz. Bu balamda Kbrs elinde bulunduracak gcn askeri kuvvet kullanarak kendi gvenliini salamasnn tesinde
Kafkasya, Balkanlar, Ortadou, Orta Asya ve Basra Krfezi gibi scak noktalara askeri almlar gerekletirebilmesi de her zaman muhtemeldir.
Uzun ve tehlikeli yolculuklarn son derece tehlikeli olaca dncesinden hareketle byle bir stratejik noktadan vazgeilemez. Bu adan ada
Amerika asndan da son derece nemlidir.
133
bir ksm hala ngiliz slerinde kalmaktadr. Bu balamda ABDnin ngiltere ile ok yakn
dirsek temas ierisinde bulunmas, ayrca ngilterenin sler konusunu AB dnda tutmaya alarak ABD taleplerine uygun hareket etmesi de kolayca anlalabilir. Batnn
uluslararas ilikilerde gvenlik kadar nem verdii ikinci noktann ticari menfaatler
olduu dnlecek olursa ngiltere bu sleri brakmak niyetinde olmad da grlecektir. Dolaysyla ada fiilen ayr paraya blnm durumdadr. Kbrstaki asker sleri
araclyla Dou Akdeniz ve Ortadoudaki karlarnn bekiliini yapan ngiltere eski
medeniyetine hayran olduu Yunanllarn Kbrsta Rumlar kanalyla egemen olmasn
bar ve zm olarak grmektedir. Amerika, ngiltere ve ABnin karlarn koruyup
kollamak amacyla hazrlanm olan Annan Plannn ortaya atld dnemde varlacak
anlamaya gre bu slerin igal ettii topraklarn bir ksmnn geri verilecei belirtilmekle beraber anlama sz konusu olmad iin sler ayn pozisyonlarn korumaktadr.
Esasnda adada her art altnda varln koruyacak olan ngiltere, bu sleri hibir ekilde
masaya getirmek ve pazarlk yapmak niyetinde deildir.
FRANSANIN POZSYONU VE KIBRIS ADASI
Bu noktada zellikle son dnemde ortaya kmaya alan lke ise Fransadr ve her
eyden nce klasik olarak Fransann da Trkiye ile olan tarihi balarn unutmamak gerekir. 1915 Ermeni Tehciri, hemen ardndan 1923 Trk-Yunan Mbadelesi ve son olarak
da 1974 ylnda Kbrsta yaplan Bar Harekt sonrasnda Hristiyan Avrupa lkelerinde
Trkiye ile ilgili olarak gelien tepkiler lke iin yeni dmanlar kazandrmaktan baka
bir ie yaramamtr. Bugn Avrupada Sosyal Demokratlarn Avrupa Birliine girmek
isteyen Trkiye, Sevr Anlamasn kabul etmeli ve imzalamalyd. demeleri, Hristiyan
Demokratlarn ise AB bir Hristiyanlar Kulbdr. diyerek Trkiyeyi reddetmeleri bu
yzdendir. ngiltere gibi geleneksel Trk aleyhtar strateji zerine bir politika takip eden
ve Menfaat Esastr. diyen Fransa da bu menfaat ilikisini arlkl olarak Ermeni lobileri
ve Ermeni diasporasnn muazzam basklar altnda yapmaktadr.4 te yandan baz AB
lkeleri asndan konunun bir baka boyutu daha vardr ve bu AB lkeleri, Trkiyeyi tam
ye alarak, scak nokta diye tanmlayp sorunlu ve mdahale alan olarak grdkleri
blgelere komu olmak istememektedirler. Bu nedenle Trkiye, Avrupal kimlii kapsamna sosyal, kltrel, dinsel birok nedenle dhil edilemez. eklinde bir dnce pek
ok AB yesi lke tarafndan sesli olarak dile getirilmektedir. Bu nedenle Avrupal kimliinin oluturulmasnda Anti-Trk/Dou/slam nemli rol oynamtr ve oynamaktadr.
Bu dncenin bugn itibaryla en ak ve net savunucusu konumunda olan ise Fransa
Cumhurbakan Nicholas Sarkozydir.
CLUB MED PROJES, TRKYE VE KIBRIS
Bugn gelinen noktada Fransay Yahudi asll bir aileden gelen Nicholas Sarkozy ynetmektedir. Sarkozynin Kbrs ve Trkiye ile ilgili daha nceki dncelerine bakarak
4 1923 Lozan dneminde ngiltere ile yapt San Remo anlamasyla Musul petrollerinin %25lik ksmn kabul eden ve bunu ABDden gizleyerek
ABDnin Ak Kap politikasna ters bu siyasetle byk bir tepki eken Fransa grmeler baladnda Trkiyenin yannda yer alaca-en
azndan 20 Ekim 1921 tarihli Ankara Anlamasn imzalam bir lke olarak- beklenirken Trkiyeye yaklam Siz ngiltere ile anlamaya aln.
Eer anlaamazsanz benim ynm ngiltere taraf olacaktr. diyerek konumunu belli etmitir. Daha yakn bir dneme gelinirse 1974 ylnda
Trkiyenin Londra ve Zrih Anlamalar kapsamnda garantr devlet olarak balatt Kbrs Bar Harekt srasnda Trkiyeye ynelik en sert
politikalarn Fransadan geldii ve bu dnemde Fransz rnlerine kar Trkiyede boykot arlar yapld hatra gelecektir.
134
bugne gelmekte esasen fayda vardr. Trkiyenin ABye tam yeliine her zaman kar
kan ve bu dncelerini her ortamda ve diplomatik incelii pek umursamadan ifade
eden dnemin Fransa ileri Bakan hemen bir dnem sonra yaplacak seimlerle merkez san Cumhurbakan aday olarak Fransa Cumhurbakan seilen N. Sarkozydir.
Fransa Cumhurbakan seimi kazanmasnn ve cumhurbakanl koltuuna oturmasnn hemen ardndan bir adm daha ileri giderek Trkiyenin AB yelii konusunda imtiyazl ortaklk nerisini Kbrs Rum kesiminin tannmas artna balar. Trkiyeyi hedef
alarak hibir aday lkenin ABnin Kbrs Rum kesimi dhil 25 yeden olutuu gereini
inkr etmeye hakk olmadn iddia eden Sarkozy asl dncelerini ise en sona saklar ve
Trkiye ve AB arasnda Gmrk Birlii olmasna ramen Trkiye, Kbrs Rum kesimine
urayan gemi ve uaklara limanlarn ve havaalanlarn kullandrmamaya devam ediyor.
Bu kabul edilemez. Tekrar tekrar sylyorum ki imzalad ticari protokolleri iyi niyetle
uygulamaya sokana kadar Trkiye ile mzakereler askya alnmaldr. der. Bununla beraber ayn gnlerde Sarkozynin ortaya att ve gerek Trkiye gerekse Kbrs asndan
son derece kritik ve hassas bir proje sz konusudur ki o da Akdeniz in Birlik ad verilen
faaliyettir. zellikle Bat kamuoyunda baz evrelerce fazla ciddiye alnmadndan Club
Med olarak da adlandrlan ve Fransann dnya corafyasnn farkl noktalarnda bulunan
tatil kylerine de gnderme yaplan ve Avrupa, Ortadou ve Kuzey Afrika lkelerini bir
araya getirecei ileri srlen bu projeden nce Sarkozynin kimliine bakmakta fayda
vardr.5 te yandan Sarkozynin Club Med Projesi kapsamnda yaanlan son arpc rnekse yakn bir dnemde ortaya kmtr. Sarkozynin son Cezayir gezisi srasnda Cezayirli Bakan erif Abbasn Sarkozynin Yahudi lobisinin desteiyle seimleri kazandn
aklamas Fransa-Cezayir ilikilerini iyice gerer ve Fransa hkmeti de Cezayirden bu
konuda aklama ister. Konu daha sonra Cezayir Devlet Bakan Abdlaziz Buteflikann
olay knamasyla nispeten tatlya balanr. Tekrar konuya dnecek olursak ABDnin kreselleme ad altnda Avrupa Birliini teslim almasyla beraber kresellemeci Avrupa
Anayasasna kar Fransada oluan tepki zerine devreye Yahudi kreselciler ve lobiler
girer ve Fransz vatanda bir Yahudi olan Sarkozyi Cumhurbakan setirirler. Sarkozye
kar bilindii zere Fransada sosyalist bir kadn aday kartlmasna ramen seimleri
Sarkozy kazanmtr. Sarkozye biilen rol ise Fransay ulusalc izgisinden uzaklatrarak Akdeniz Birlii denilen projenin nclne ynlendirmektir. te tam da bu aamada
Sarkozy, Trkiyenin AB yeliine aka kar kmakta, bunu ok ak ve kesin bir dille
ifade etmektedir. Sarkozye gre Trkiye ancak Akdeniz zerinden AB ile irtibat salayabilecektir. Sarkozy bylece Akdeniz fikrini n plana kartrken sadece Trkiyenin deil
ayn zamanda Kbrsn da Avrupa ile olan irtibat Akdeniz hattna ekilmi olmaktadr.
Bu arada Almanya Babakan Merkel ise yapt aklamayla Kbrsn hukuken ve siyasi
olarak sorunlu bir lke olduunu, bu nedenle de Avrupa Birliine ye yaplmasnn ok
yanl olduunu belirterek Trkiyenin Kbrs konusundaki haklln da ispat etmitir.
Merkele gre ada zerindeki problemler halledilmeden Kbrs Rum Kesiminin btn
5
Fransa Cumhurbakan Sarkozynin babas bir Macar Yahudisi, annesi ise Yahudi asll bir Fransz vatandadr ve N. Sarkozy, Fransa
Cumhurbakanl gibi son derece nemli bu makama da uluslararas Yahudi lobisinin muazzam destei sonrasnda seilebilmitir. Burada sz
edilmesi gereken nemli bir nokta ise yllar boyunca Trkiye ile scak ilikiler ierisinde bulunan Macaristann zellikle son dnemde Trkiyeye
ynelik d politikasnda gzle grlr ve ani deiiklikler ortaya kmas ve zellikle Trkiyenin AB yelii balamnda yapt giriimlere
Macaristandan olumsuz bir tavr sergilenmesidir. Bu noktada Soroz ve Sarkozynin Macar kkenli Yahudiler olduu gz nne alnacak olursa
Macaristann yaklamndaki soukluk ve iki lke arasna mesafe koymasnn sebebi de daha kolay anlalabilir.
135
Kbrs temsilen ABye alnmasnn da tam bir hata olduunun altn izmitir. Kbrs Rum
Kesiminin dier ye lkelerle beraber Kbrs konusunda yaplacak btn oylamalarda taraf olmasnn da byk bir hata olduu yine Merkel tarafndan ifade edilmitir. lgin olan
nokta ise Sarkozy Trkiyeyi Avrupann dnda tutarken Merkelin de Kbrs Avrupann
dnda tutmaya dikkat etmeleridir. Bu balamda esasnda Sarkozynin Fransz karlarn
da Ortadouda srailin karlarna ve menfaatlerine uygun bir hale getirmeye alt da
grlmektedir. Ayn paralelde binlerce kilometre uzaktan gelerek Iraka szde demokrasi
getiren ABDnin asl amac da petrole dayanan menfaati yannda blgede srailin gvenliini pekitirmek ve Ortadouya egemen olmaktr. ABDnin daha nce sapland Vietnam batakl gibi Irakta da hi ummad bir direnile karlamas, uluslararas saygnlk kaybetmeye balamas ve gerek ABDde gerekse uluslararas alanda oluan basklar
sonrasnda ekilme planlar yapt bir srada blgede srailin stratejik gvenliini salama balamnda Trk ordusu da blgeye ekilmeye allmtr.6 Bu noktada Fransa ise
srailin Ortadoudaki yalnzlna son verebilmek amacyla Akdeniz Birlii projesini stmaktadr. Ayn gnlerde yaanan ilgin ve gz ard edilen bir gelime ise Fransann Kbrs
Rum Ynetimi lehine devam eden Trk dmanl ve stratejik gelecee ynelik olarak
Fransann Kbrs adasnda bir askeri s talebinde bulunmasdr. Dnemin Kbrs Rum
Kesimi Cumhurbakan Tassos Papadopulosun Kasm 2005 tarihinde Fransaya yapt ziyaret sonrasnda varlan anlama gerei son dnemde bata Andreas Papandreou
Baf Hava ss ve Zigi (Terazi) Deniz ss olmak zere hava ve deniz slerinin ncelikle
Akdenizde grev yapmakta olan Fransa donanmasna ve dier askeri birimlerine destek olmak zere Fransaya almas, hemen ardndan Rumlarn Fransa ile askeri anlama
aamasna gelmesi adann pozisyonunu bir kere daha gzler nne serer. Her ne kadar
Fransa tarafndan yalanlansa ve yaplan anlamann sadece askeri personelin karlkl
ziyaretleri olarak gerekleecei belirtilse de genellikle Fransz silahlar kullanmakta olan
Rum Milli Muhafz Ordusu personelinin de Fransada eitimde olduklar, Rum askeri rencilerinin de Fransaya eitime gnderilecek olmas bu anlamann dier bir yzdr.
Adada halen iki zerk askeri s blgesinden (Akrotiri ve Episkopi) ngilizler yannda Amerika ve srail de istifade etmektedir.
Ortadouya hkim konumdaki Kbrs adasnn kresel jeo-strateji, blgedeki karlar, kendi vatandalarnn hayat, Ortadoudaki Amerikan gvenlik stratejisi bakmndan
n plana kan hususlarn takip edilmesi, Amerikan askeri mevcudiyetinin korunup devam ettirilmesi asndan zellikle ABD asndan ne kadar nemli olduunun farknda
olan ngiltere ise adadaki hemen hemen btn haklarndan vazgemi olmakla beraber
burada bulunan Episkopi ve Akrotiri slerinin zerk konumunu koruyup kollamaya devam etmektedir. Bu arada Amerika Birleik Devletlerine bal olarak baka lkeler de bu
durumdan istifade etmenin veya kendilerini gvende hissetmenin yollarn aramaktadr.
6
136
Trkiyenin askeri balamda blgeye kaydrlmas ve Ortadouda grev almas asndan bugnlerde yeni giriimler de sz konusudur.
zellikle srail tarafndan kara, hava ve deniz gc kullanlarak Gazze kentine ynelik olarak balatlan saldrlarda 1.300 akn masum sivilin
ldrlmesi ve Gazze ehrinin adeta harabeye dnmesinin ardndan Trkiyenin blgede oluturulacak Birlemi Milletler askeri gcnde
veya okuluslu askeri kuvvet ierisinde grev almas ynnde baz dnceler de ortaya atlmaktadr. Trkiye tarafndan blgeye askeri g
gnderilmesini talep edenlerin bir ksm ise bu konuda halen Filistinin el-Halil kentinde grev yapan uluslararas askeri g TIPH (Temporary
International Presence in Hebron) bnyesinde Trk askeri personelinin baaryla grev yaptn ve sraillilerle Filistinliler arasnda gayet
baarl bir tampon grevi stlendiklerini de belirtmektedirler.
rnein srailin Tevrata bal olarak vaat edilmi topraklara almak ve Mezopotamya
su kaynaklarn her zaman kontrol altnda tutabilmek iin kendisini gvende hissetmesi
gerekmektedir. Ayrca ABD ile birlikte hareket etmeyi tercih eden baz Arap lkelerinin
gvenlii asndan da adann nemi yadsnamaz. Bu balamda Kbrs adasn elinde
bulunduracak gcn askeri kuvvet kullanarak kendi gvenliini salamasnn tesinde
Kafkasya, Balkanlar, Ortadou, Orta Asya ve Basra Krfezi gibi scak noktalara askeri
almlar gerekletirebilmesi de her zaman muhtemeldir. Amerikal deniz stratejisti
Mahann da belirttii zere Uzun ve tehlikeli yolculuklarn son derece tehlikeli olaca
dncesinden hareketle byle bir stratejik noktadan vazgeilemez. Tam da bu noktada
baka lkelerin de ABD gdmnde adann stratejik pozisyonundan istifade etme abalar ortaya kar. rnein srailin Tevrata bal olarak vaat edilmi topraklara almak
ve Mezopotamya su kaynaklarn her zaman kontrol altnda tutabilmek iin kendisini gvende hissetmesi gerekmektedir. Ayrca yaklak 1.5 milyar Mslman toplumun tepkilerini eken, 300 milyonluk Arap dnyas tarafndan tamamen kuatlm haliyle sanki bir
hapis hayat yaayan srail ise bu cendereden kabilmenin yollarn iki koldan yrtt
planlarla bulmaya almaktadr. Bunlar Irakn kuzeyinde Kuds kl finansmanla yrtlen Yahudi devleti giriimleri ve Kbrs adasnda ekonomik yaylmaclkla ortaya kan
ve giderek rktc bir hal almaya balayan teebbslerdir. Unutulmamaldr ki zellikle Dou Akdeniz blgesinde yeni almlar hedefleyen ABDnin Irakta balatt askeri
harekt ncesinde skenderunu s olarak kullanma dncesi ve skenderuna lojistik
ynak yapmas, ayrca zellikle Ege blgesinde Urla ve Mordoan civarnda deniz sleri
tesis edecei yolundaki giriimleri sz konusu lkenin Akdenizi tamamen kontrol altna
alma ve Dou Akdenizden Byk Ortadou Projesi balamnda farkl stratejik blgelere
alm hedeflerine uygun grnmektedir. Bu projenin arka plannda srailin bulunduu
gz nne alnacak olursa Sarkozynin Akdeniz Birlii Projesi ve bunun ardndaki srail karlar da daha net grlebilecektir. Fransann bir zamanlar smrgesi konumunda
olan Suriye ve Lbnann bugn sraili kuatan ve ciddi tehdit unsuru olarak grlen
lkeler olmas Fransann adadaki s talebini de kamlamaktadr. rann lojistik desteiyle ve Lbnan zerinden sraile saldran Hizbullah bylece Ortadou denkleminin iine
Fransann bir kere daha girmesini hzlandrm durumdadr. srailin son dnemde Trkiye ile olan ilikilerinin ok da arzu edildii gibi olmad dnlrse srailin Amerika
ve ngilterenin yanna Siyonist lobilerinin desteiyle Yahudi Sarkozy idaresinde Fransay
da eklemesi doal bir sre gibi de grlebilir.7
7 Bu arada ilgin bir not ise smrgeci dncenin Ortadou ve Orta Asyaya hkim olmaya alt Byk Ortadou Projesi yannda Byk srail
Projesinin biraz atl kalmas da Sarkozynin Akdeniz Birlii projesine daha sk sarlmasna neden olur. Bunun sonucu olarak Akdenize kys
olan Avrupann Hristiyan lkelerinin de katlmyla kurulacak olan Akdeniz Birlii de sraili Ortadounun Mslman corafyasndan kurtaracak
bir k kaps haline gelecektir. Bylece Akdeniz de eski Romadan balayarak Osmanlya kadar geen srete olduu zere kendi kysndaki
lkelerin bir araya gelmeleriyle blgesel bir i deniz konumuna gelecektir. Akdeniz havzasnn zellikle AB lkelerine her yl zellikle Kuzey
Afrika kaynakl ok byk oranda kaak g yaanan bir alan olduu, blgenin potansiyel olarak aktif ve pasif pek ok krize neden olan stratejik
bir nokta olduu, Kbrs adasnn blgedeki jeo-stratejik pozisyonunun da neredeyse btn Dou Akdeniz blgesini iine alan son derece
hassas bir yer olduu ve Akdeniz havzasnda bata Fas, Cezayir, Tunus, Msr, srail, Lbnan, Suriye, rdn, Filistin, Gney Kbrs ve Maltann
gz ard edilmemesi gereken son derece ciddi ve neredeyse btn Akdeniz havzasn etkileyecek ciddi anlamazlklar ierisinde olduu, baz
Afrika ve Ortadou lkelerinin siyasi, kltrel, ekonomik farkllklar iinde bulunduu, ayrlklarn ve atmalarn durma ihtimalinin neredeyse
hi bulunmad da unutulmadan yine de kltrel, ticari ve siyasi ibirlii kurma abalar dnld, ayrca Nicolas Sarkozynin Kuzey
Afrika kl byk kaak g olaylarn engelleyerek Arap-srail atmasna da son verecek siyasi liderlik peinde olduu da belirtildiinden
bu Sarkozy projesinin hangi ortak deerler ve birletirici unsurlar zerine oturtulaca henz bilinmese de AB ile rekabet edebilecek bir g
olabilecei de dnlebilir. Esasnda bu projenin balangc ok daha nceleri ABnin 1995 ylnda spanyann Barselona ehrinde balatt
Barselona Sreci EUROMED ve ABD nclnde Fasn Rabat kentinde yaplan zirvede Akdenizin gelecei zerine yaplan toplantlarda ele
137
Bu noktada Yahudi destekli bir Krt devleti ise tamamen ABDnin gdmnde Irakn
kuzeyinde fiili olarak ortaya kmtr. zellikle 1 Mart tezkeresi sonrasnda Trk askerinin
bana uval geirilmesi sreci ve ABD ile ilikilerin donma noktasna gelmesi ABDnin
tek stratejik dostu olan sraile daha rahat nefes aldracak politikalarn da hzlanmasna
neden olmutur. Bir ada olarak Kbrsn srailin stratejik gvenlii anlamnda nemi de
gz nne alnacak olursa bir yandan Trkiye snrnda, te yandan Dou Akdenizde
ayn hedefe ynelik hamleleri oynamak da kanlmaz olur. Nihai hedef ise srailin hareket serbestsini arttrmak ve Akdenize kys olan Yahudi devletinin her trl tehlikelere
kar gvenliini salamaktr. Arap ve doaldr ki Mslman lkelerle kuatlm olan
srailin her trl tehdit alglamalarndan uzak yaayabilmesini gerekletirmek ise klasik
emperyalist stratejiye uygun olarak Ortadou corafyasnda kk ve tehlikesiz lkeler
yaratmaktan baka bir ey deildir. Bunun grnen fiili sonucu ise Irakn paraya
blnmesinin ardndan Yahudi asll Barzaniye kurdurulan szde Krt devletinden, hatta
bir adm daha ileri gidilecek olursa kukla bir srailden baka bir ey deildir. Burada
Barzani airetine yklenen misyon ise tarihi srete pek ok defa yaand zere gerek
Trkiyeyi gerekse blgedeki Arap glerine kar bir tampon grevi yapacak klasik bir
maadan baka bir ey deildir. Barzaninin taeronluu, ABDnin organizasyonu ve desteiyle ortaya kan bu siyasi oluum tereddtsz srail tarafndan finanse edilmekte, bu
yeni kukla devlete yerleen her Krt ise akla ziyan paralarla desteklenmektedir. Bylece
blgenin demografik yaps da geri dnlemeyecek ekilde tahrip edilmektedir. phesiz srailin rahatlayabilmesi iin blgede bata Trkiye olmak zere Suriye, ran, Suudi
Arabistann da paralanarak ynetimi ve hkmetmesi kolay kk devletikler haline
getirilmesi gerekmektedir. Bu noktada rann ad verilmeden ona kar oluturulan NATO
Fze Kalkan projesini de hatrlamak gerekir.Anakaradaki giriimlerini bylece yava yava yerine getiren srail bu kadar byk bir Mslman corafyasnda ve Arap lkelerinin
kuatmas altnda rahat nefes alabilmek iin Akdenizdeki k kaps olarak da Kbrs
adasn grmekte ve giriimlerini bu noktada younlatrmaktadr. Adann gneyinde Ortodoks kilisesinin ve Rusyann hissedilir gc gz nne alndnda Kbrsta arln
hissettirmeye balayan Yahudi yaplanmasyla Rusya arasnda bir gerginlik yaand ve
adada srail-Rusya atmas olduu da grlecektir. Adann ABden uzaklamas, Club
Med ierisine alnmas ve istenildii gibi yorulmas konusunda en byk desteklerden
birisi de Sarkozy tarafndan verilmektedir. Blgedeki istikrarszlk ve gvensiz ortamdan
nemalanan smrgeci zihniyetin her istedii ve planlad zaman ve yerde umulmadk
olaylarn patlak vermesinin sebebi de zaten bu deil midir? Gazzeye karadan yardm
gtren konvoyun sebepsiz yere Msr snrnda durdurulmas ve olaylarn patlak vermesi, Trkiyenin dousunda bir anda terr ve taknlklarn ehirlere yaylmas, ardndan
skenderunda bir deniz birliine yaplan saldrlar tesadf deil, planl bir organizasyonun parasdr.
te yandan ABD ile son derece scak iliki ierisinde olan Sarkozynin Akdeniz Birlii
projesinin de kapsad Kuzey Afrika ve Ortadouyu iine alan BOP balamnda ABDden
Fransaya ve dolaysyla da ABye nemli grevler talep edebilecei de dnlebilir.
alnmtr. Bylece ortaya kan AB veya BOP gibi blgesel beraberlikler deil Akdeniz Birlii gibi projelerin hayata geirilmesidir.
138
Bylece eski gcn hem uluslararas platformda hem de AB ierisinde kaybetmi grnen Fransa, Sarkozynin ynetiminde btn umudunu Club Med projesine balayarak
Trkiyeyi AB snrlar dnda tutmann da hassas bir yolunu bulmakta, Trkiye ve Kbrs
AB erevesinden dar kartarak Akdeniz Birliinin ye adaylar arasna almakta ve bu
yolla eski gcne ve otoriter yapsna kavuma planlar yapmaktadr. Bylece gerek Trkiye gerekse Kbrs kendi geleceini artk Batda deil tamamen Akdeniz corafyasnda
ve kendi blgesinde aramak zorunda kalacaktr. Ancak ok hassas bir nokta ise Akdeniz
Birlii projesini ksmen AByi andran, biraz Avrupa Konseyi gibi olan, blgesel ve ilevsel
bir mekanizma olarak tarif eden Sarkozynin Mays 2007de belirttii Avrupa ve Afrika
arasnda bir kpr oluturacak olan Akdeniz Birliini ina etmemizin vakti geldi. dedii
Akdeniz Birlii isminin yanltc olmasdr. Akdenizin kuzeyindeki lkeler bilindii zere
(spanya, Fransa, talya, Yunanistan) zaten u anda AB yesi olan lkelerdir. Henz ye
olmayan Hrvatistan hemen nmzdeki ylbanda, Bosna-Hersek, Karada, Arnavutluk
ise ye olacaklarna en azndan zaman ierisinde kesin gzyle baklan lkelerdir.8 lgin
olan nokta ise Trkiye ve Kbrs adas zerinde stlan bu proje konusunda lkede hibir
hazrln olmamas ve hala tartmalarn artk kabul edilme ihtimalinin neredeyse sfr
olduu AB zerine younlatrlmasdr. Sorunlar zlemeyen, AB iin de tamamen bir
sorun kayna olan bir Kbrs adasnn Girit, Sicilya, Korsika, Balear adalar gibi bir Akdeniz adas olarak gelecekte olas Akdeniz Birlii iinde yer almas iin projeler hayata
geirilmi durumdadr.9 AB yesi lkeler iin besleyici, gvenlik ve refah salayc bir
emniyet emberi olaca dnlen ve bu ekliyle ortaa derebeylerinin atolar evresinde zor artlar altnda yaamaya alan fakir halk kitlelerini andran Akdeniz Birlii
lkeleri bu ekliyle AB iin gvenlik, ekonomi ve refah emberi olacaktr. Sarkozynin
daha dne kadar ok net ve kesin bir dille Trkiyenin AB yeliine kar kmas,
Trkiyenin Avrupada yeri olduunu dnmyorum. nk Trkiye Kk Asyada
ve Kapadokyada yaayanlar kendilerini Avrupal gibi hissediyor mu? diyen Sarkozynin
Trkiyenin AB yeliini Kbrs sorununa balamas ortadayken son ABD gezisi ve ierii
hala mehul olan Oval Ofis grmesinden sonra Trkiyeyi tamamen dlamak yerine en
azndan masada tutmak eklinde bir siyaset uygulayaca grlmektedir.10
8 Geriye ise kala kala ngiliz Times gazetesinin Akdeniz gletindeki byk balk olarak nitelendirdii Trkiye, ayrca Akdenizle kys olan Kuzey
Afrika lkeleri (Fas, Cezayir, Tunus, Libya, Msr) ve Dou Akdeniz lkeleri (Suriye, Lbnan ve srail) kalmaktadr. Avrupa Birliinin ve zellikle
de Fransann blgede yaylmac siyasetinin taeronluu grevini de stlenecek, ABnin Akdenizdeki uzun ve ksa vadeli btn stratejileri ve
projelerini yrtecek, zellikle kaak g olaylarn engelleyerek Akdeniz havzasndaki lkelerin bata hukuk, kltr, ticaret, ekonomi, evre,
kalknma ve demokrasi gibi konularda AB ile uyumlu hale gelmesini salayacak, ayrca kurulacak Avrupa Yatrm Bankas kanalyla da blgeye
hkmedecek Akdeniz Birlii projesinin daha bandan kendi kendisiyle elitii de ifade edilebilir. AB iin uygun grlmeyen ve zellikle
uygulanan pasif siyaset sonucunda kazan-kazan dncesinin sadece taviz ve itaat anlamna geldii dnlecek olursa standartlar ve
normlar yakalayamad ileri srlen Trkiyenin byle bir proje kapsamna sokulmak istenmesi de dndrcdr. te yandan ABnin Kuzey
Afrika ve Ortadoudan kaynaklanan eitli sorunlar bulunduu da gz nne alnacak olursa oluturulmaya allan Akdeniz Birlii projesinin
nemi de AB ve Fransa iin kendiliinden ortaya kar. ABnin bu balamda karlat problemlerin en banda yasad g, terrizm tehlikesi,
siyasal istikrarszlk gelmektedir. AB, bu noktada tm bu tehlikelere kar kendi etrafnda tampon bir blge oluturmak istemektedir. Bu tampon
blge oluturma dncesi esasnda ABnin eski Sovyetler Birlii erevesindeki baz lkeleri birlie almak suretiyle gelecee ynelik olas bir
Rus tehlikesine kar oluturduu tampon blge uygulamasyla da benzerlikler gstermektedir. Konunun en can alc noktas da zaten burasdr.
Sarkozynin Trkiyeyi dhil etmek istedii grup ite bu gruptur. Fransa bir yandan sraile Ortadoudaki eski dominyonlar Suriye ve Lbnan
vastasyla bir tehdit oluturulmasn nlemeye alrken sraili de bu corafyada hem yalnz brakmamak, hem de etkin duruma getirmek
istemektedir. Bu pencereden bakldnda ortaya kan bu tabloya Akdeniz Birlii deil, Kuzey Afrika-Ortadou Birlii demek daha doru olur.
9 Sarkozynin bir adm daha atarak Med Club projesi iin Trkiyeyi lider konumuna getirme dncesi Trkiyenin d politikada Sadabad, Balkan,
Badat Pakt, slam Kalknma rgt, Karadeniz Ekonomik birlii gibi organizasyonlarda son derece etkin ve lider sorumluluu ald gz
nne alndnda son derece aldatc olabilir. Unutulmamas gereken nokta bu yeni oluumun Trkiye iin hibir zaman ve hibir art altnda
Avrupa Birliinin yerini tutacak veya ona edeer bir organizasyon olmamasdr.
10 Ermeni Yasa Tasars konusunda Trkiyenin Bu konuyu tarihilere brakalm. talebine cevap vermeyen Sarkozynin Cezayirde yaananlarla
ilgili olarak ifte standart uygulayp Bunu tarihilere brakalm. ifadesi, ayrca Trkiyeyi dedesi tarafndan yapld ileri srlen szde
soykrmla sularken ayn anda Babalarmzn yaptklarndan biz neden sulu olalm. ifte standardn getirmesi gz nne alndnda bu
139
TRK CUMHURYETLER VE CLUB MED PROJES

Bugn gelinen noktada kelimenin tam anlamyla sraile nefes aldrma projesi haline gelen Akdeniz in Birlik Projesi sadece Ortadou corafyasn deil, Avrasyay ve
zellikle Trk cumhuriyetlerini yakndan ilgilendiren ve tehdit eden bir giriim haline de
gelmitir. Esasnda Ortadou ve Avrasyay iine alan geni corafyada devam eden atmalar zinciri Ortadouda Irak, rann szde nkleer silahlar, Lbnan ve blge corafyasnda gvensizlik ve istikrarszln suni olarak pompalanmas byk oyunun paralar
durumundadr. Burada hatrlanmas gereken husus ise ABD tarafndan Orta Asya ve Gney Asyaya ynelik olarak 26 Nisan 2006 tarihinde balatlan Byk Orta Asya Projesi
karsnda in ve Rusyann derhal harekete geerek ran, Pakistan ve Hindistan anghay Blokuna davet etmeleri ve ok kutuplu dnya giriiminde bulunmalardr.atma
ortamnn srekli yaand Ortadounun Bat medyas tarafndan biraz da- kastl olarak n plana kartlmas kuzeyimizde yaananlar net olarak grmemizi engellemektedir.
Pencerenin geniletilmesi Trkiye ve Trk cumhuriyetlerini kapsayan stratejik alanda ok
daha byk ekonomi ve menfaat atmalarnn yaandn gsterecektir. Trkiyeyi blgede baml ve gdml bir pozisyona sokarak etkisizletirmeyi amalayan bu strateji
sonrasnda Trkiyenin blgesel g olarak sznn geecei de phelidir. ngilterenin
Belgrat-Bombay-Bak olarak bilinen 3/B projesinin son ayanda Azerbaycann olmas,
Ermeni diasporasnn en youn ve gl faaliyette bulunduu lke Fransada szde Ermeni soykrm bata olmak zere pek ok ince stratejinin ilendii, bata ABD, ngiltere
ve Fransa olmak zere Avrasyada ekonomik ibirlii ve menfaat rtmesi iine giren
emperyal glerin Ermenistan snr kapsn atrmak iin aba harcamas mozaiin yerini bulmas gereken talar gibidir. Hristiyan ve Mslman lkelerin bir at altnda toplanarak hedef lkelerin siyasal etkilerinin sfrlanaca Club Med Projesi kapsamnda srail
yalnzlndan kurtarlacak, etkin ve dominant hale gelecek ve Ermenistann Douda
Avrupann son kaps olarak deerlendirildii gz nne alnacak olursa kaybeden bata
Trkiye olmak zere Mslman corafyas olacaktr. Kresellemenin can ekitii ve
ABDnin ktasal gcnn sorguland gnmzde ekonomik bir g olabilmek iin en
azndan 350 milyonluk bir nfusa sahip olunmas gerekmektedir ve bugn itibaryla ABD,
in, Hindistan ve AB byle bir gce en azndan kt zerinde sahip grnmektedir. Bu
noktadan hareketle 8. Avrasya Kongresinde bir konuma yapan stanbul Ticaret Odas
Bakan M. Yalnta ise ayn paralelde AB nasl Akdeniz lkeleriyle ilikilerini gelitirmek iin bir Akdeniz Birliini kurduysa, biz de Avrasya lkeleri olarak Avrasya Birliini
hayata geirmeliyiz. Avrasya lkelerinin birbirleri arasndaki ekonomik dayanmann
artrlmas iin yaplmas gereken ilk ve en nemli ey u anda kurulmu olan Avrasya Birliini harekete geirmektir. Bugn dnyada bunun ok baarl bir rnei var. AB
var ve AB komu olduu Akdeniz lkeleriyle ilikilerini gelitirmek iin bir Akdeniz Birlii kurdu. Dolaysyla biz de Avrasya lkeleri olarak kendi aramzda ekonomik, ticari ve
sosyal ibirliini gelitirmek iin ve Avrasya`y dnya ekonomisinde daha da sz sahibi
hale getirmek iin benzer bir Avrasya Birliini bir an evvel hayata geirmemiz gerekiyor.
der. Trkiyeyle sorunlarn zm, igal ettii topraklar tahliye etmi bir Ermenistann
da dhil olabilecei, Rusyann potansiyel olarak iinde yer alaca ve bata Trkiye,
Azerbaycan, zbekistan, Krgzistan ve Kazakistan olmak zere blge lkelerinin dhil
olduu geni katlml bir Avrasya Birlii dnya rezervlerinde petroln %70 ve doalgazn
da %69un bulunduu inanlmaz bir ekonomik g haline gelecektir. Ayrca takriben 25
milyon kilometrekarelik alana yaylan blgede 300 milyonluk bir nfus, 740 milyar dolarlk toplam milli gelir ve 425 milyar dolarlk ticaret hacmi bulunduu, blgenin petrol ve
doalgaz arlkl kaynaklaryla gl bir ekonomik potansiyele sahip olduu deerlendirilecek olursa blgenin ne anlama geldii de kendiliinden ortaya kar. Sonuta ABDnin
iflas eden Afganistan ve Irak siyaseti ve igalleri yannda fze kalkan projesi kapsamnda
ran tehdit olarak alglamas ve NATOyu devreye sokmas in ve Rusya karsnda Avrasya corafyasnda skntya girmesi yzndendir. Trkiye bu balamda Akdeniz Birlii
aldatmacasndan uzak durmal, sraili kurtarma operasyonunda u veya bu ekilde yer
almamal, byk devlet olmann gereklerini yerine getirmeli, gerekirse Hristiyan Kulb AB karsnda ayn kart oynayarak Trk cumhuriyetleriyle ekonomik, siyasi ve askeri
alanda yaknlamann ve stratejik ortaklk yapmann yollarn aramaldr.
durum onun siyaset anlay ve devlet adaml konusunda soru iaretleri yaratmaktadr.
140
141
TRKYE - BAIMSIZ DEVLETLER TOPLULUU

SERBEST TCARET BLGES
Do. Dr. ule L. AKER
Dou Akdeniz niversitesi retim yesi
Do. Dr. Ahmet H. AKER

Uluslararas Kbrs niversitesi retim yesi
GR
Gnmzde uluslararas ilikileri belirleyen kreselleme dzeni, lkeleraras ekonomik, politik, sosyal ve kltrel yaknlamay grlmemi bir ekilde hzlandrmtr. Esas
olarak 2. Dnya Savandan sonra balayan kreselleme, 1970li yllarda hz kazanm
ve mallarn, alanlarn, giriimcilerin, sermayenin, baz teknolojilerin ve fikirlerin serbeste ve hzla dnyann deiik yerlerine yaylmasna yol amtr. Bugn artk, baz
ilevleri srf ulusal snrlar iinde uygulamaya almak eskisinden ok daha zordur. Bir
anlamda lkelerin bamszl ve balantszl nitelik deitirmi ve lkeler birbirlerine
ok daha bal ve baml hale gelmilerdir. Bu kresel gelime erevesinde baz lkeler blgesel ibirlikleri kurmular ve ulusal devletlerinin egemenlinde yer alan baz
yetkilerini blgesel uluslarst organlara devretmilerdir. rnein, Avrupa Birlii (AB),
bugn varm olduu genileme aamasnda 27 lkeden olumaktadr ve ticaret, para
politikas, rekabet yasalar gibi bir ok nemli konuda, ye lkeler deil, AB kurumlar
karar vermektedir.
142
143
Dnyann baka blgelerinde de blgesel ibirlikleri gereklemektedir. rnein, Kuzey Amerika Serbest Ticaret Anlamas (North American Free Trade Agreement NAFTA), Gney Dou Asya lkeleri Birlii (Association of South East Asian Nations ASEAN), Bat Afrika lkeleri Ekonomik Organizasyonu (Economic Organisaton of West African States ECOWAS), Bamsz Devletler Topluluu (Commonwealth of Independent
States CIS) bunlardan sadece birkadr.
Neden kreselleme tarihin bu devresinde ve yukarda iaret edilen blgesel birlikler
eklinde ortaya kt? Bu sorunun yantn anlamak iin yakn tarihte yaanlan gelimelerin balang noktasna bir gz atmak gerekiyor. 1. ve 2. Dnya Savalar, bata baz
Avrupa lkeleri olmak zere, dnyann en zengin ve gl smrgeci lkelerinin birer
harabeye dnmesine neden olurken, ayn zamanda ok zengin ve gl yeni bir lkenin
dnya sahnesinde ne kmasna yol at. Bu lke Amerika Birleik Devletleridir. zellikle
kinci Dnya Savanda, 1900lerin ilk yarsn birbirleriyle savaarak geiren Avrupa lkeleri, yzlerce yln smrge birikimlerini (altn ve dier zenginliklerini) ABDden ithalat
yaparak tkettiler. kinci Dnya savann bittii 1945 ylnda Amerika Birleik Devletleri,
dnya altn rezervlerinin yzde sekseknine yakn bir orann elinde tutan, 50 yldr bir i
bar dzeni iinde ekonomisini gelitiren ve Avrupaya ihracat yaparak retim kapasitesini kresel boyutlara ulatran, askeri olarak gelimi dev bir lke olarak kendisini dnya
lideri olarak tantt. ABD dolar uluslararas rezerv para birimi ve uluslararas ticarette
kullanlacak para birimi olarak dnya ticaretine ve para piyasalana yerleti. O yllarda
ABDye kar kacak gl bir lke yoktu. Eski smrgeci lkelerin en nde geleni ngiltere, dnya ticaretinde ngiliz poundunun yerini ABD dolarnn almasn kabul etmekte ok zorluk ekti. Ama sonunda, ABDnin yeni uluslararas gcn kabul etti. ABD,
Bretton Woodsda iki yl sren mzakerelerin sonunda projesini kabul ettirdi. ngilizler,
4 milyon dolar karlnda itirazlarndan vazgeti; Franszlarn itirazlar da 2 milyon dolara tatlya baland. Bu erevede, ABD elindeki retim kapasitesini deerlendirmek, ve
lkeyi zengin eden ithalatna ve ihracatna devam etmek istiyordu. Savatan yeni km
Avrupa lkeleri ise ekonomik olarak zor durumdayd. Savata mahfolan sanayilerini yeniden kurmak istiyorlard ve pazarlarn kendi irketlerine kapamak niyetindeydiler. Sava
sonrasnda ekonomik korumaclk eilimi ok yaygnd. Dnyann dier lkeleri de ok
fakirdiler. ABD ekonomisi iin korumacl amak gerekiyordu. Bylece ABDnin nderliinde GATT (General Agreement on Tariffs and Trade) kuruldu ve dnyada serbest ticaretin yaygnlamasna nclk edecek ve uluslararas ticaette ortaya kan anlamazlklara
zm getirecek yeni bir uluslararas kurum yaratld. O gnlerde ithalat snrlamak iin
en sk bavurulan yntem gmrk tarifeleriydi. GATT esas olarak gmrk tarifelerinin
azaltlmas ve hatta tmyle ortadan kalkmas iin, karlkllk, effaflk, ayrmcla son
vermek gibi ok yaratc kavramlar ve uygulamalar getirdi. Sonu olarak, korumaclk
eilimleri dizginlendi ve ABD serbest ticaret ad altnda dnyaya sanayi mallar ve dier
mallar satmay srdrd. Otomobiller, fotoraf makinalar ve malzemeleri, buzdolaplar,
Coca-Cola, vs, iin tm dnya bir pazar haline gelmiti. ABD irketleri, ayn zamanda,
dnyann deiik lkelerinden ok ucuza, girdi, hammadde, mineraller ve enerji rnleri
ithal ediyorlard. Amerikan kresel irketleri de kresellemenin gelimesi ve yerlemesi
iin gereken finansman ve her trl politik destei elde edebilecek ikna gcne sahiptiler.
144
Kreselleme byle balad ama, baz gelimeler hesaplar kartrd. rnein,

1970lerde Japonya, ABDnin kendi irketleri iin oluturduu kreselleme sistemi iinde retim yapmaya, kaliteli ve ucuz retimle, bir ok pazarda ABDnin payn ele geirmeye balad. Daha sonralar Dou Asya lkeleri, imdi in ve Hindistan kresellemeden
yararlanyorlar. Kresel sistemden faydalanmak iin lekleri bytmek gerekiyor. lkeler ancak byk irketleri sayesinde kresel alanda rekabet edebiliyorlar. Bu yzden de,
lkeleraras ibirlii yapmak bir tercihten ok bir zorunluk olarak ortaya kyor. Dolaysyla, Trkiyenin Bamsz Devletler Topluluu (BDT) lkeleri ile verimli bir ekonomik
ibirliine gitmesi her iki tarafa da kazanmlar getirebilecek bir proje olabilir.
BDT ve Trkiye
Yukarda izilen erevede, Orta ve n Asya ve Trkiye iin ne gibi frsatlar ve tehditler bulunmaktadr? Bu Asya lkeleri son derece zengin doal kaynaklara sahiptir. Ancak
Afrika lkelerinde de olduu gibi doal kaynaklara sahip olmak yksek yaam standardn yakalamak iin yeterli olmamaktadr. Hatta maalesef doal kaynaklar fazla olan lkelerin insani gelime endeksine gre alt sralarda yer ald grlmektedir. Dolaysyla,
bu doal kaynaklarn nasl kullanld, doal kaynaklardan elde edilen gelirin topluma
nasl dald gibi sorular nem kazanmaktadr. Trkiye ise ekonomik alanda byk
aamalardan gemi, byk badirelerde hayatta kalmay baarm, ama halen ekonomik
potansiyeline karn, dnyada baz lkelerin avantajna ileyen ticaret sistemi dolaysyla
tam potansiyelini henz gerekletirememi bir lke konumundadr. Trkiyede verimli
ve alkan igc vardr, ama high-tech retiminde dnyada lider lke konumundaki lkelerin gerisinde kalmaktadr. lim, bilim, aratrma ve gelitirme konularnda eksiklikleri
vardr. lim, bilim, aratrma ve gelitirmede ba ekmesi gereken niversiteler aracl
ile nemli admlar atlmas gerekmektedir. Bu zet tablodan da anlalaca gibi Orta Asya
lkeleri ve Trkiye glerini birletirirlerse iki taraf iin de baz eksiklikler giderilecektir.
Trkiyenin retim gc, piyasa sistemine hakimiyeti, giriimcileri, Orta Asyann hammadde kaynaklar ve ilim, bilim, aratrma ve gelitirme yetenei bu ibirliinden, karlkl olarak baarl sonular kabileceinin iaretini vermektedir. En azndan denemekten
hi kimse bir ey kaybetmez.
BDT Serbest Ticaret Blgesi
Bu aratrmada nerilen ibirlii, Asyada oluturulmu olan Bamsz Devletler Topluluu (BDT) serbest ticaret blgesine Trkiyenin de katlmasdr. Serbest ticaret blgesi
ilk aamada; taraflarn anlaaca mal ve hizmetlerde gmrk snrlamalarnn kaldrlmas (veya azaltlmas) eklinde balayacaktr. Uygulama baladktan sonra, gelimelere
gre yeni admlar atlabilinir.
Serbest ticarete tabi olacak mallar, anlamaya taraf olan lkeler arasnda serbeste
dolaabilecektir. nerinin getirecei avantajlardan en nemlisi, serbest ticareti yaplan
mallarn tketiciye ucuz, bol ve kaliteli olarak salanmasdr. Satc taraf da yeni pazar
bulmann getirisinden faydalanacaktr. Zaten Trkiye ve BDT lkeleri, Tablo 1de grld gibi, ok deiik iklim kuaklarnda, farkl konularda uzmanlam retim gelenekle-
145
rine sahiptirler. Bu nedenle, byle bir ibirliinden yerli reticiler olumsuz bir ekilde etkilenmezler. Dier bir deyimle, ou malda zaten, kar lkenin reticileri rakip durumda
deildirler. Yukarda erevesi izilen ibirliini lkeler baznda inceleyelim:
Tablo 1- BDT lkelerinin ve Trkiyenin ihracat rnlerinin dalm:
hracat rnleri ve oranlar (2005-2008) yzde (%)
Rusya Federasyonu
Kazakistan
Azerbaycan
Ukrayna
Belarus
Krgzistan
Tacikistan
Trkmenistan
zbekistan
Grcistan
Moldova
Ermenistan
Trkiye
Yakt (fuels)
Sanayi
mallar
Ta r m
rnleri
Seyahat
(travel)
56.1
16.0
4.2
2.3
3.1
6.6
4.1
63.5
75.4
5.7
32.0
7.4
2.2
0.2
1.3
3.3
11.3
7.2
55.7
45.9
22.2
90.5
88.5
28.1
20.3
42.1
63.0
3.5
7.2
10.7
8.7
14.6
19.7
45.5
9.1
7.7
1.9
0.8
7.0
1.2
14.1
0.1
11.9
7.8
17.3
14.2
3.3
2.7
9.8
7.9
5.8
4.0
13.9
3.2
5.3
0.5
2.7
12.8
3.9
14.6
2.4
0.9
2.3
4.0
2.2
9.3
3.1
Ulam
(transport)
16.0
13.9
7.1
4.3
Mineraller
Dier
Commonwealth lkeleri ile zel ekonomik ve ticari ilikilerini srdrmektedir. Benzeri

ekilde, talyann ve Fransann da ABnin dndaki baz lkelerle zel ilikileri vardr.
SONU VE NERLER
Dnyada, ABD ve Avrupa ekonomilerinin rekabetliliini kaybetmeye baladn ve
Bat lkelerinin Dou lkelerine gre gerilediini izlediimiz bir dneme girmi bulunuyoruz. Kreselleme kurallar geerli olmaya devam ederse, ekonomik hareketlilik
Douya kaymay srdrecektir. Bu erevede, Trkiyenin ykselen pazarlarda ortaya kan olanaklar deerlendirmesi karlmamas gereken bir firsattr. Bunun yannda, gerek
Trkiye iin, gerekse BDT lkeleri iin, Asyada ve Afrikada balayan ekonomik canllk
yeni frsatlar yaratmaktadr. Trkiye ve BDT lkeleri ibirlii yaparak bu yeni durumu deerlendirmelidir ve bu gelimelerin bir paras olmaldr.
11.6
2.9
8.7
7.5
2.8
Kaynak: World Trade Indicators 2009/10, Trade-at-a-Glance Tables.
Tablo 1de grld gibi, Trkiyenin balca ihracat sanayi mallardr. BDT lkeleri
arasnda Tacikistan, zbekistan ve Ukrayna sanayi rnleri ihra etmektedir. Bu kategoride BDT lkelerinde bir ak olduu grlmektedir. BDT serbest ticaret uygulamasna
Trkiyeyi katarsa, Trkiyenin rettii sanayi mallar blgedeki tketicilere kalite, eitlilik ve bolluk salayabilecektir. Bu da blgede refahn artmasna yol aar. te taraftan,
Trkiyenin ihtiyac olan petrol, doal gaz gibi enerji rnleri, Trkiyeye daha ucuza mal
olabilecektir.
Ayrca, BDTde henz ticari olarak kullanlmayan yksek teknolojili know-how,
Trkiyenin de katksyla, rn haline getirilip, retilir ve satlabilirse, iki taraf da bu ibirliinden yararlanma potansiyeline sahip olacaktr.
Zorluklar
Trkiyenin Avrupa Birlii (AB) ile 1996da yapm olduu gmrk birlii anlamasnn, yeni ekonomik ibirliklerine engel olabilme zellii olduu dnlebilinir. Ancak,
bence gmrk birlii anlamas lkelerin dier ticari anlamalarn dlayc nitelikte deildir. rnein ngiltere, ABye tam ye bir lkedir, ama ayn zamanda (eski kolonileri ile)
146
147
TRK DNYASINDA ETNK ATIMA

TEHLKES VE NLEME YOLLARI
Do. Dr. Glim SHADIYEVA
Kazakistan KazMunayGaz Uzman Tercman
Tarih boyunca insanolu bir ok etnik atma yaam ve her seferinde bunlar, bata toprak sorunu, dini faktr ve sosyal-ekonomik faktr olmak zere farkl etken ve nedenlere bal olarak ortaya kmtr. Ne yazk ki, etnik atma sorunu, gnmzde de
gncelliini korumaktadr. Hatta, souk sava sonras dnem olarak adlandrdmz
20. yzyln sonu ve 21. yzyln balarna gelindiinde bu tr sorunlarn daha da artt
grlmekte ve uluslararas terrn, dini ekstremizmin yaygnlamasn etkilemesi nedeniyle kresel bir sorun haline gelmitir. Sadece 2003te dnyada dini ve etnik nedenler
dolaysya 14 yerel sava ve onlarca askeri atma yaanmtr.1 Birlemi Milletler bar
glerinin etnik atmalar nedeniyle mdahalede bulunduu uluslararas atma saysnn son dnemler gemi dnemlere nazaran daha da artm olmas, yani souk sava
sonras dnem say 3 iken, son dnemler 44e kmas,2 bu sorunun rktc ve acil
nlemler alnmas gereken boyutlarda olduuna iaret etmektedir. 20. yy. sonu 21. yy.
balarndaki etnik sorunlar ve atmalar yeni devletlerin olumasna neden olmu ve
ada dnyann haritasn deitirmitir. Dnyada son zamanlar teekkl eden olaylar,
dnyann eitli blgelerinde yaanmakta olan etnik atmalarn devletii sorun olmaktan karak, blge dna yaylmakta olduunu gstermektedir. Etnik sorunlar asndan
istikrarl olmayan blgeler ok ska uluslararas terrn potansiyel unsurlar olarak alglanmaya balamtr.
1
2
148
N.Baytenova, Politieskiy Fundamentalizm v Reenii Etnieskih i Mejetnieskih Problem// alkar Avrasya Forumundaki Bildirisi (Uralsk),
(http://evrazia.org/modules.php).
M.E.Ylmaz, Souk Sava Sonrasnda Yeni Dnya Dzeni// Akademik Bak E-Dergisi, say: 17, Temmuz-Austos-Eyll, 2009 (www.
akademikbakis.org).
149
Souk sava sonras dnem dnyann baz blgelerinde patlak vermeye balayan
etnik atmalarn bir ksm o dnem Sovyetler Birlii bnyesinde yer alan Trk Dnyas
blgelerinde de yaanmtr. Mesela, aadaki tabloda belirtilen atmalar3 bunun birer
rneidir:
atma tarihi
Mart 1986
atma yeri
Teploye Ozero, Yakutsk/ Saha
Cumhuriyeti
Aralk 1986
Almat / Kazakistan
ubat 1988
Sumgayit/ Azerbaycan
1988-1991
Mays-Haziran 1989
Haziran 1989
Haziran-Temmuz
1990
Dalk Karabah zerk Blgesi/

Azerbaycan
Fergana Vadisi: Kuvasay, Komsomolsk, Tala, Fergana/ zbekistan
Novy zen/ Kazakistan
O/ Krgzistan
atma tr
Etnik atma
Kazak genlerinin milli bakaldr
Etnik atma (Azeri Trkleri ve
Ermeniler arasnda)
Siyasi atma
Etnik atma (Ahska Trkleri
ve zbekler arasnda)
Etnik atma (Kafkas kkenli
milletler ile Kazaklar arasnda)
Etnik atma (Krgz ve zbekler arasnda)
Gnmzde de Trk blgeleri bu tr atmalar asndan istisna deildir. u an,

Orta Asyadaki, Kafkaslardaki sosyal-ekonomik, siyasi durumlar etnik atmalara neden
olabilecek niteliktedir. Sz konusu blgelerdeki mevcut isizlik, dil sorunu, etnik yap,
dardan gelen dini akmlar sorunu gibi vs. sosyal ve siyasi sorunlar etnik atmalar iin
n koul saylabilir. arlk dnem ve Sovyetler dneminde Rusya, Beyaz Rusya, Ukrayna
ve dier blgelerden yaanan gler ve dier faktrler nedeniyle Orta Asya ve Kafkaslar
ok uluslu bir blge konumuna gelmitir. u an, bu blgelerde yerli milletle birlikte sonradan yerleen dier milletler de varln korumakta ve hissettirmektedir. Sovyetlerin
kyle bu blgelerde bamszln kazanan devletlerdeki yeni gelimeler, yerli millet
dilinin resmi devlet dili statsn kazanmas, devlet diline, yani yerli milletin diline daha
ok arlk verilmesi, TV programlarnda vs etkinliklerde yerli milletin gelenek-greneklerinin n plana kmas yerli olmayan milletin pasif de olsa gerginliine, bundan rahatsz
olmasna sebep olmaktadr.
Bunun gibi sosyal durum, isizlik, ekonomik sorunlar gibi olumsuz etkenler de etnik
atmalar krkleyecek nitelikte sebeplerdir. Mesela, 2010da Ota (Krgzistanda)
yaanan olaylarn teekkl sebeplerinden biri olarak blgedeki isizlik vs. gibi sosyalekonomik sorunlar gsterilmektedir.
Ayn zamanda bu blgeler jeopolitik konumu nedeniyle d glerin ilgi duyduu, kar salamaya alt bir blge zelliine sahiptir. Bu adan atmay bilinli olarak
3
150
V.Amelin, Etnopolitieskiye Konflikti: tipi ve formi proyavleniya, regionalniye osobennosti// http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/History/

Article/Amelin_Konflikt.php; Ayrca bkz: . . 1986 . http://www.conflictologist.
narod.ru//alpha.html
provoke edecek ve bundan kar salayacak taraflar olabilir. Bu tr d etkenler de gz

ard edilmemelidir.
Trk Dnyas lkelerinde bu konularda endie ettiren konulardan biri de, din faktrdr. Etnik atmalarn nlenmesi ve zm konusunda d etkenler ve din faktr
de nemli bir yere sahiptir. Bilindii zere, dini inanlar da bir arada yaayan insanlarn
biz ve tekiler olarak ayrlmalarna neden olmutur. Katolik-Protestan, Katolik-Lteran, slam-Hristyan toplumu arasndaki dini atmalar tarih boyunca yaanm ve ac
sonular vermitir. Dini atmalar, bazen devletlerin paralanmasna da sebep olmutur.
Mesela, Hindistan bamszlna kavutuktan sonra dini deerlerine gre Hindistan ve
Pakistan olmak zere ikiye ayrlmtr. Livandaki Mslman ve Hristyan Araplar arasndaki atmalar ise, lke ekonomisini tamamen kertmitir. Bu konuda bunun gibi bir
ok rnek vermek mmkndr. Aslnda dine bal bir atma olmamaldr. Din sevmeye,
hogrl olmaya davet eder. Dini neden gsteren atmalarn balca nedeni aslnda
fanatizm ve politikadr.
Souk sava sonras dnem Orta Asya ve Kafkas blgelerine dardan akn eden
eitli dini akmlar ve dini rgtler faaliyetlerini younlatrmtr. Buna bir taraftan dini
akm ve tekilatlarn kaydyla ilgili hukuki dzenlemelerdeki boluklar, hukuki kurallarn
esneklii, dier taraftan ise, dini grlerin yasakland Sovyetler Birliinin kyle
insanlarn dine kar youn ilgi gstermesi ve bu durumdan yararlanan yabanc misyonerlerin etkin almas sebep olmutur. Blgelerdeki dinsel dengelerin deimesi
toplumu etkilemeye balam ve artk endie uyandracak boyutlara ulamtr. Mesela,
Kazakistan bamszln kazandktan sonraki 19 yl iinde lkedeki dini akmlarn says
7den 54e, dini tekilatlarn says ise 700den 4000e kmtr. lkede kaytl geleneksel
olmayan dini tekilat saysnn 54ten 1189a ulamas da4 dndrc bir durumdur.
nk baz dini akm ve tekilatlar kendi amalarna ulamak iin yasalara aykr ilemleriyle ve baz durumlarda ekstremist eylemleriyle de lke iindeki huzur ve bar tehdit
edebilir, gelecekte dini ve etnik atmalara sebep olabilirler.
Bunun dnda, din konusunu siyasi partilerin de alet edebilecei ihtimaline de dikkat edilmelidir. nk baz siyasi partiler seimlerde fazla oy almak veya politik imajn
ykseltmek iin din konusunu alet edebilirler. Bu durum, lke iindeki dinsel ve siyasi
dengelerin de etnik atmalar konusunda dikkat edilmesi gereken etkenler olduuna
iaret etmektedir.
Orta Asya ve Kafkaslar dnda, bir ok Trk topluluunun yaad Rusya Federasyonunda durum i ac deildir. Rusyann federatif yaps olas atmalar iin uygun
bir zemin oluturmaktadr. Mesela, Tataristan, Tuva Cumhuriyeti, Saha Cumhuriyetiyle
ilgili sorunlarn bir ksm (Anayasada deiiklikler, anlamalar gibi) hukuki yollarla zlmken, eenistan ile bu tr sorunlar zmlenememi ve mevcut siyasi atma
askeri atmaya dnmtr. u an, Rusyann bnyesinde yer alan Cumhuriyetler ile
federal ynetim arasndaki anayasa sorunlar, ynetim sorunlar, toprak sorunlar, doal
kaynaklarn kontroln elde etme ve d ilerinde zgr hareket etme gibi eitli etnopolitik sorunlar mevcuttur. Bunun yan sra Rusyann Ukrayna ile anlaamad Krm
4 A.Turapbayul, Dini Ahual Nazar Audarud Kajetsinedi// Egemen Kazakistan Gazetesi, 23.10.2010.
151
konusu da mevcuttur. Aratrmaclarn belirttii zere Sovyetler Birliinin dalmas, bir

bakma, milletler arasndaki byk sorunlar zm ve bu corafyada teekkl eden yeni
devletlerde kltr, dil, din ve dier sorunlarn barl yollardan zm iin uygun bir
yol am gibi gzkmt. Fakat bu beklenti gereklememi, etnik gerginlikler artmaya balam ve daha nceden mevcut sorunlar, atmalar yeniden alevlenmitir. Etnik
gerilim ve atmalar Rusyann toplumsal yaamnda gncel bir konu haline gelmitir.5
zetle, Rusya federatif yap sorunlarn tamamyla zemediinden, etnik gerilimin devam edecei bir blge niteliini korumaktadr.
Trk Dnyasnn (Trkiye, K.K.T.C., Dou Trkistan, Kuzey Irak gibi) baz blgelerindeki mevcut sorunlar halen zm beklemektedir.
Bu durumlar gz nne alndnda, Trk Dnyas istikrarl geliimini tehdit eden olas atmalarn nlenmesi ve mevcut sorunlarn zm konusunda ne yapmaldr ve
neler yaplabilir?
Gnmze kadar atmalarn iddet uygulanmakszn zm konusunda epey
deneyim kazanlm, eitli zm stratejileri ve zm yntemleri gelitirilmitir. Uzmanlar, atmalarn zm iin uygulanacak balca stratejiler arasnda 1) hukuki mekanizmalarn uygulanmasn; 2) atan taraflar arasnda mzakerelerin yaplmasn; 3)
haber-bilgi aralarnn doru almas gerektiini belirtirler.6 Bunun gibi dnya dzeyinde uygulanmakta olan bir ok zm stratejileri ve yntemlerini belirtmek mmkndr.
Ama btn bunlara ramen, ne yazk ki, 21. yzylda bile, etnik atma sorununun
nlenmesi ve zmlenmesi iin henz niversal bir forml veya zm yolu bulunmu
deildir. Ama dier yandan, atma statik deil, her adan srekli gelien ve ekil deitiren dinamik bir olgudur. Zaten onun srekli gelimesi onlarn zm iin yeni frsatlar,
yeni olanaklar sunar. atma taraflar arasnda yeni alarn ortaya kmas, taraflarn yakn gemite anlaamadklar konularda anlamasn salayabilir, yani, eskiden zm
imkansz gibi grnen bir sorun, atmann yeni bir safhasnda zmlenebilir. Dolaysyla, herhangi bir atma henz zm bulmu deilse, onun hi zlmeyecei anlamna gelmez. nemli olan, mevcut durumu deitirerek, iki taraf iin de elverili bir bar
yolunun bulunmasdr. Bu nedenle, onun her safhasna gre yeni zm yollar aranr.
Bu adan Trk Dnyas, istikrarl geliimini tehdit edebilecek olas atma ve mevcut sorunlar konusunda tedbirli ve hazrlkl olmaldr. Dnyann bir ok lkesinde etnik
atmalarn zmne ynelik alan kurumlar mevcuttur. Mesela, ABDde etnik atmalar aratran, analiz eden kurumlar 1950lerde tesis edilmitir. Rusyada ise, bu tr
kurum ve merkezler, 1990l yllarda, Sovyetler Birliinin kyle, toprak vs. sorunlar
nedeniyle etnik atmalar ortaya kmaya baladnda kurulmaya balamtr. Bunun
gibi, Trk Cumhuriyetlerinde de etnik atmalarn teekkl sebeplerini inceleyen, tahmin eden ve zm yollarn aratran ilmi-aratrma merkezleri kurulmaldr. Maalesef,
gnmze kadar pek nem verilmeyen etno-psikoloji, siyasi psikoloji ve sosyo-psikoloji
gibi bilim dallar artk gelitirilmeli, bu alanlarda yetien uzmanlar sz konusu merkezlerin almalarnda yer almaldr. Bununla birlikte atma bilmi (conflictology) uzmanlar
yetitirilmelidir.
Bunun gibi, atmalarla ilgili haber-bilgi konusunda, toplumun doru bilgilendirilmesi, bilinlendirilmesi konusunda eitim ve basn-yaynn nemi byktr. Bazen abartl bilgi ve haberler de gerginlii krkleyebilir. nk dardan bakldnda tarafsz gibi
grnen baz haberler bazen gerilimin artmasna neden olabilir. Bundan dolay atmayla ilgili haber-bilgiler sansasyonel deil, bilgi verici, aydnlatc nitelikte olmaldr. Bu konuda ak ve dengeli atma manzarasnn oluturulmasna, onun kaynaklarna, zelliklerine ve ihtimal zm yollarna ynelik7 yaklam izlenmelidir. Dolaysyla, eitim,
bilim, basn-yayn, toplumsal enstitler toplumu tahrik edici, kkrtc hareketlerden,
haberlerden uzak durmal, temkinli olmal, istikrar korumaya ynelik almaldr.
Ayn zamanda, Trk devletlerinin i ve d politikas, istikrar korumaya ynelik salam hukuki temellere dayanmaldr. Dil, din, toprak sorunu gibi endie ettiren konulara
ynelik hukuki mekanizmalar doru ve salam ekilde kurulmaldr. Mesela, din konusunda daha nce de belirtmi olduumuz hukuki dzenlemelerdeki boluklar dzeltilmeli, eksiklikler giderilmelidir. Gelecekte devlet karlarn, devlet gvenliini, istikrar
tehdit edebilecek konularda daha kat kurallar konulmal ve uygulanmaldr. Trk Dnyas
istikrarl bir geliim yolundayken bu tr nlemleri almaldr.
Ama bu, her atmaya gre detayl bir incelemenin yaplmasn gerektirir. nk deiik etken ve nedenlere bal olarak meydana gelen etnik atmalar o duruma ve o zelliklere gre tedbir alnmasn, yeni zm yollarnn gelitirilmesini gerektirir. Bundan
dolay, onlarn zm iin de tek yol, tek yntem izlenemez.
Dier yandan her tr atma rneinde olduu gibi, etnik ve politik atmalarda da
en nemli olan ey: atmalar ortaya ktktan sonra onlarn zm deil, onun meydana gelmesine frsat verilmeden nlenmesidir. Olas etnik atmalarn tahmini, nlenmesi
ve zm ada bilimin nemli ve gncel konularndan biridir.
20. yzyln 2. yarsndan itibaren atmalar inceleyen yeni bir bilim dal olumaya
balamtr. Bu bilim dalnn balca aratrma konusu: olas her tr atmann tahmini,
nlenmesi ve barl yollardan zmdr.
5
6
152
Zdravomilslov, A.G. Mejnatsyonlanye konflikti v postsovetskom obestve, Moskova, Aspekt-Press, 1997; Ayrca bkz. Tikov, V.A. Oerki Teorii
i Politiki Etninosti v Rossii. Moskva, 1997.
Stephanenko, T.G., Etnopsihologya, Moskva, 1999, http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/Psihol/stef/index.php
7 Brown,D., Fairstoun, C., Miskewich, E. Teleradyo Novosti i Meninstva, Moskva, 1994. s. 43.
153
KAYNAKLAR:
Amelin, V., Etnopolitieskiye Konflikti: tipi ve formi proyavleniya, regionalniye osobennosti// http://www.
gumer.info/bibliotek_Buks/History/Article/Amelin_Konflikt.php
Baytenova, N., Politieskiy Fundamentalizm v Reenii Etnieskih i Mejetnieskih Problem// alkar Avrasya Forumundaki Bildirisi (Uralsk), (http://evrazia.org/modules.php).
Brown,D., Fairstoun, C., Miskewich, E. Teleradyo Novosti i Meninstva, Moskva, 1994. s. 43
Stephanenko, T.G., Etnopsihologya, Moskva, 1999, http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/Psihol/stef/index.php
Tikov, V.A. Oerki Teorii i Politiki Etninosti v Rossii. Moskva, 1997.
Turapbayul, A., Dini Ahual Nazar Audarud Kajetsinedi// Egemen Kazakistan Gazetesi, 23.10.2010
Ylmaz, M.E., Souk Sava Sonrasnda Yeni Dnya Dzeni// Akademik Bak E-Dergisi, say: 17, Temmuz-Austos-Eyll, 2009 (www.akademikbakis.org).
Zdravomilslov, A.G. Mejnatsyonalnye konflikti v postsovetskom obestve, Moskova, Aspekt-Press, 1997;
. . 1986 . http://www.conflictologist.narod.
ru//alpha.html
TRK DNYASINDA ULUSAL KMLKLERN

NASINDA MANAS DESTANINA SYASAL
LETM AISINDAN BR YAKLAIM
Do. Dr. Necdet EKNC
Krgzistan-Trkiye Manas niversitesi, letiim Fakltesi, Gazetecilik Blm Bakan
GR
Bu bildirinin amac; Manas Destannn siyasal iletiim dorultusunda siyasal reklamcn tm tekniklerinden yararlanlarak, Trk dnyasnda ortak bir kimliin, ortak ama,
tarih bilinci ve duygularn yaratlmasnda nemli bir ara olabileceini tartma ortamna
tamaktr.
Bildirimizin konusunu oluturan Manas Destan Krgzlarn d dman olan Kalmuklar ve inliler ile yaptklar savalar ile kendi elikilerinden kaynaklanan i karkllar anlatmaktadr. Krgz Trklerinin ulusal kahraman Manasn etrafnda kurgulanan
bu destan, ilk blmnden balayarak; Manasn doumu, daha beikte iken konumaya
balamas, dmanlar yeneceini sylemesi, byyp delikanl olunca inlileri yenmesi,
Mslman yiit Almanbetle tanp, birlikle birok savaa girmeleri, Manasn evlenmesi, dmanlar tarafndan iki kez ldrlmesine karn, tekrar dirilmesi, Mekkeyi ziyaret
ve Kabeyi tavaf etmesi, lirik bir tarzda anlatlrken1, ayn zamanda bu destan, Krgz halknn dirlik dzenlik, bamszlk kavgalarnn yan sra, dier Trk destanlarndaki mitolojik
zellikleri ve amanizm gelerini de iermektedir.2
1 Manas Destannn dz anlatm iin bkz.Kene Yusupov:Manas Destan, Atatrk Kltr-Dil ve Tarih Yaynlar, Ankara, 1995.
2 Dr.Hasan Geyikolu: Tarih Asndan Manas Destan Ve Sovyetler Birliindeki Trlerin Milli Duygularna Etkisi Atatrk niversitesi, Trkiyat
Aratrmalar Dergisi, Say: 16, Erzurum 2001, s. 201.
154
155
Szl kltrn en nemli rneklerinden kabul edilen destanlar, ortak bir tarih bilincinin verilmesinde, ulusal kimliin biimlenmesinde, toplumsal-ekonomik, kltrel ve siyasal ilevleri yerine getirdikleri iin, son zamanlarda siyasal iletiimin3 en nemli konular
arasnda kabul edilmi, semiyolojik4 adan incelenmeye balanmtr.
SYASAL KMLK BELLEK VE DESTANLAR
Destanlar5. her ne kadar tarihe dorudan k tutan belge kabul edilmese de, tarihsel
olaylarla kout gsterir yanlar bulunmaktadr. Her eyden nemlisi, destanlardaki olaylarn gemi olduu zamann, toplumsal, ekonomik, siyasal ve kltrel yaamna dnk
nemli ipular vermesi bakmndan da bir baka neme sahiptirler. Bu bakmdan destan
metinlerinden ve sylemlerinden6 hareketle gerek yaama zg dnce, tutum, davran kalplarna ulamamz mmkndr.
Destanlarn ieriklerine baktmz zaman, gerekliin dnda kabul edilse de, bir
toplumu bir arada tutma yeteneine sahip birok siyasal, kltrel olaylarla bezendiini
grrz. Birer toplumsal zne olan bizler, tm bu destanlarda yer alan siyasal, kltrel ierikleri ve bu olaylar belleimiz sayesinde alglayp kendimize mal etmekteyiz. Belleimiz
tarih kltrmzle birlikte tarih bilincimizin olumasnda en nemli etken olarak kendini
gstermektedir. Tarih bilincimizin olumas annda bellee anlam ykleyen zamann kendine mal edilmesinin tekillii yannda, ortak ve kltrel anlam da gnmzden gemie
gndermekte, gemiten gnmze tayarak belleklerimizde d ve imge yaratmaktadr.
Bellek asndan ksaca, tarih, znenin iinde yaad ve tanklk ettii ya da tanklardan rendii olaylardr denilebilir. Bu olaylar, kimi zaman belgelere dayanan gerek
olaylar olduu gibi, kimi zaman da, kuaktan kuaa aktarlp gelen, adna destan denen,
iirsel sylenceler kmesi de olabilmektedir. Bu iirsel sylenceler kmesi d ve imgeler yoluyla bizim siyasal yaammza renk katmakta ve biimlendirmekte, bir gruba bal
olmann gururunu bize alamaktadr. Bu nedenle, siyasal yaam, tarih iinde gerek ya
da imgesel bir olay, kendine zg bir gle, bellee ekleyen bir zaman dilimi olmaktadr.
Bu biimde, siyasal ya da kltrel bir olayn zamanlamas bir araclk ilevini ortaya karmaktadr. Kurumsal yaam dzenleyen ok farkl olaylarn bilincimizde bir araya gelmesi,
belleimiz sayesinde olmakta, bizi biz yapan deerleri bize alamaktadr.
Siyasal iletiim, olaylar ve zellikle siyasal ve kltrel olaylar, bu biimde salt bellee
ilemekle kalmaz, ayn zamanda da tarihe kaydeder. Yani, bir sr olay bir anda iletiimin
birer konusu durumuna sokabildii gibi, siyasal iletiimi de, bir ileti konusu yapabilmekte,
3
4
5
156
Siyasal iletiim: Yneten ve Ynetilen kesimlerin aktrlerince, bulunduklar konumlar gerei, varolan iktidarlar, i ve d g odaklarna kar
glendirmek ya da etkisini azaltmak veya ele geirmek zere yeni siyasal olgular yaratmak, var olanlar deitirmek amacyla, siyasal alanda
ortaya koyduklar, sonuta kimlikleri ve siyasal kltr ortaya karacak, siyasal yapy biimlendirecek olan, tantma dnk her trl eylem,
strateji, teknik ve uygulamalar btndr diyebiliriz (Necdet Ekinci: Siyasal letiim, Krgzistan Trkiye Manas niversitesi, Bikek, 2007.
s..47.)
Gsterge Bilim.
Trk diline Faradan geen destan szc, Trk Dil Kurumunca yaynlanan Trke szlkte, Tarih ncesi, tanr, tanra, yar tanr ve
kahramanla ilgili olaanst olaylar konu alan iir olarak tanmlanrken, Milli Eitim Bakanlnca yaynlanm bulunan rnekleriyle Trke
Szlkte ise; Destan: Bir ulusun tarih sahnesine kt ilk dnemlerden balayp, nemli byk olaylar, savalar, kahramanlklar, leri ve
buna benzer. olaylar mitolojik unsurlarla ssleyerek lirik olarak anlatlan eserler biiminde aklamaktadr (rnekleriyle Trke Szlk: C.I,
MEB. Yaynlar, Ankara, 1995, s.636.)
BkzAhmet Gngr, Asel Cailova Gngr, Krgz Ataszleri, Ankara, 1998
kimi zaman da onu gemiten alp, zamanmzn tesine uzatabilmektedir7.Bir ulusun

geleceinin inasnda, bunu inaa edecek olan bireylere, bu dorultuda bir lk verip,
ykmllk kazandrmada, siyasal iletiim yine olay ve olgularn iinde tm tekniklerini
seferber edip, araclk ilevini stlenmektedir.
Siyasal iletiimde bellein ilevi, kendisini oluturan, olaylarn simgesel tantmnda
ve stratejilerde, topluma yn veren siyasal aktrlerin bilincinde kendini gstermektedir..
Bellek, siyasal yaamn, siyasal aktrlerce alglanmas, kimi olay ve olgularn kendilerine
balanmas, ulus karlar dorultusunda tutum ve davran sergilemeleri sonucunu dourmaktadr8. Buna bal olarak, toplumsal aktrlerin bellei, siyasal tarihin oluumuna,
biimlenmesine katkda bulunmaktadr. Aktrlerin belleinde, belli bir bilginin, belli bir
kltr birikiminin simgesel kuruluunun bir sonucu olan bu durum, tarih bilinci ile birlikte ulusal kimliin olumasnda yurttaln kazanlmasnda ba olgu olarak karmza
kmaktadr.9
Kuramsal alanda, birer zne olan bizler, srekli bir biimde, gruplara ayrlma ve kendi
grubumuzu, dier gruplardan daha stn olarak alglama eilimini srekli tamakta,10
kimliimizi siyasal ve kltrel olgunun simgesel deneyimleri zerine, kurmaktayz. Bunlar
da kimliimizi daha iyi anlamamz, ona bir anlam vermemizi, onun iine girmemizi ve onu
kamusal alanda daha iyi tayp kullanmamz salamaktadr.11 Siyasal olgunun simgesel
deneyimleri iinde kimlik, tam bir zgrlk iinde siyasal ve kltrel olguyu seferber etmemizi ve onu anlamamz, bunun sonucu olarak zgr dncemizi tmyle kullanarak,
onunla btnlememize yardmc olmaktadr. Siyasetin bu simgesel deneyimleri ile kendimizi ve dierlerini tanr, iinde yaadmz toplumun tm zelliklerinin bilincine varrz12.
Toplumun dier bireyleriyle paylalan toplumsal yaam bizim iin nemini en iyi betimleyen ve geleneklerin oluumundaki nemini kavramamza yardmc olan hi kukusuz,
hepimizin iinde yer ald, bu ortak zamandr. Bu ortak zaman iinde paylalan gemie
dnk, kltrel etkinlikler; iirler, destanlar, konserler, tiyatro ve temsiller, bizi biz yapan
deerlerin farkna varmamz salamakta, kimliklerimizin olumasna yardmc olmaktadr.
te birer zne olan bizler, kuramsal bir alan olan siyasal yaam iinde, kimliimizi
sz konusu bu siyasetin siyasal olgularnn simgesel deneyimleri zerine kurmaktayz13.
Oluan bu kimlik, siyasal yaamn bir paras olmakta, burada dier gelerin etkisiyle
siyasal bir nitelik kazanmaktadr.
7
8
10
11
12
13
Franois Miterrand: Politique Textes Et Discours, 1938-1981; Les Nouvelles ditions Marabout, Fayyard, Paris, 1984, s. 444 .
Kimlik bir rpda belirmez, kiinin yaam boyunca oluur. Yaam boyu sren, zorluk ve glklerle dolu karmak bir sre iinde toplumsal
varlk olunmakta; bu srecin sonunda da bir siyasal durum, bir kimlik ve bir ahlaki bilince ulalmaktadrKimlik kavram, Sokrates in kendini
tans ndan balayarak, nice dnrlerin szgecinden geip, Freud a gelinceye dek toplum bilimlerinin en ncelikli konularndan biri
olmutur. ( Amin Maalouf: lmcl Kimlikler; Yap Kredi Yaynlar, 24. Bask, stanbul, 2006. s. 15.)
Latince civis ve Yunanca polities kkenden gelen yurtta szc bir siyasal topluluun yesi anlamna gelmektedir. .(Sarbay, 1994:
95.)Bu anlama uygun olarak birey, siyasal topluma yani devlete yurttalk balaryla baldr. Daha dorusu, anlam ykledii ve deneyimlerini
bakalaryla paylat, siyasal olguyu benimsedii srece, toplumsal varlk olma ve bir kimlik tama zelliini kazanmaktadr. Her birey
toplumsal yaamda, salt toplumsal ilikilerin sonucu olarak deil, ayn zamanda bu ilikiler tarihinin bir sentezi olarak ta varlk kazanmaktadr
(
Jonathan Rutnerford: Yuva Denilen Yer: Kimlik Ve Farklln Kltrel Politikalar-Kimlik-Topluluk-Kltr-Farkllk; eviren, rem Salamer,
stanbul,1998, s.20.)
H. Anda Demirta: Sosyal Kimlik Kuram, Temel Kavram ve Varsaymlar ; letiim Aratrmalar, 2003, 1(1), s.124.
Rudnerford, 1998: 20.
Ayn yerde, 20.
Bu zellikleriyle kimlik, zneleraras iletiimde, siyasal ve kurumsal aktrler arasnda, znelere bireysel alanlarda kendi anlam ve zellii iinde
grnebilirliini veren tantm ve olgularn birliktelii olmaktadr. Siyasal iletiimde ise; temel olan kimliklerin oluum sreleri ve kimlik
belirleme andr (Lamizet, 2003: 3.)
157
Siyasal kimliin uygulamaya konmasyla birlikte, yurttalk ortaya kmakta, bu durum ise, ona tayc bir zellik kazandrmaktadr. Bu biimde kendini gsteren yurttalk,
kimliin kazanlmasnda, bir yere bal olmann belirgin zellikteki tm uygulamalarn
kapsamaktadr14.Tarihsel sre iinde, tm toplumlarda, bireylerin toplumsal evreye
uymak zorunda kalmalarnn sonucunda, trl kimliklerden oluan kiilikler ortaya kmaktadr15.
Bu sre, bize, farkl toplumlarn, farkl toplumsal ve ekonomik koullarn, insan
karakterlerini farkl olarak belirlediini gstermektedir16. Bu balamda siyasal bir olayn tantm, iletiim olgular iinde, kurumsal yaamn aktrlerinin grnebilir kimliini
de oluturmaktadr. Siyasal bir olayn kurumsallamasnda, tanm ve tantm bylesine
nemli bir yer tutmaktadr. Burada ortaya konulmak istenen tantmn sanatsal anlamdr.
Kamusal alanda ortaya kan sanatsal grnm iinde, toplumsal yaam noktalayan, gemii canlandran bayramlar, uygulanan treler, rf ve adetler, ortak uygulamalar
iinde, toplumun her bireyinin bunlar defalarca grp yaamas, gemiin derinliklerinden gelen bu deerleri her defasnda kafasnda yeniden canlandrp, anlamlarn gncelletirmesi, ona ortak bir kimliini kazandran ortak toplumsal geler olmaktadr.
Kazanlm kimliklerin benimsenip, yerlemesinde, grsel iletiimin kurumsal ilevi
ite bu aamada ortaya kmaktadr. zellikle tiyatronun, sonra sinema ve televizyonun
deiik sanatsallklar iinde, deiik oluumlar altnda, tm siyasal topluluklarca benimsenmesi, grntnn tantmn stlenen aktrlerin gemiin destanlarnn sanatsal fon
ve anlatm gcnden de yararlanarak toplumla btnlemeleri sonucunu dourmutur.
Bylece toplum, iletiimin anlam iinde, toplumsallamann anlamn veren elbiselerde,
dekorlarda, destanlardan retilen, o dnemlere gnderme yapan metin ve szlerde, kimi
zaman maskelerde, mimik ve jestlerde, destan okuyucularnn dorudan ortaya koyduu
sylemlerinde, kendini bulmakta ve kendini tanmakta birlikte olmann, bir topluma ye
olmann bilincine ulamaktadr.
MANAS DESTANI VE KIRGIZLAR
Manas Destan zerine ilk bilgileri, XVI. Yzylda Ahsikentli Seyfettin tarafndan
yazlan Mecmuatt Tevarih yaptnda rastlamaktayz. Seyfettin bu yaptnda sz konusu destann kahraman Manas gerekte yaam tarihsel bir kiilik gibi gstermi
olmas dikkat ekicidir. 1856 ylnda bir Kazak aratrmac olan okay Velihanov destan hakknda bir makale yaynlayarak, destannn varln bilim dnyasna ilk kez
tantmtr. Manas Destan kendi bana ayr bir konu, ayr bir olay simgeler. . Manas Destan, szl gelenein benzeri olamayan bir rneidir. Bu destan, Krgz szl
kltrnn en yaygn bir alan kaplayan yaptdr. Destanda Manas, olu Semetey ve
torunu Seytekin kahramanlklaryla birlikte Krgz Trklerinin doum, evlenme ve lm
14 Uygar yaamn balangc olarak kabul edilen eski Yunan sitesinden beri kurumsal yaamn bir paras olan insan, yurttalk kavram ile, birlik
ve beraberliini, ortak toplumsal, siyasal ve kltrel tanmlanabilirliini yanstmakta, yurttalarn toplumsal uygulamalarn oluumcu hak ve
devlerini hukuk iinde belirleyip, temsil etmektedir.
15 Bkz.: Jan Assman: Kltrel Bellek-Eski Yksek Kltrlerde Yaz, Hatrlama ve Politik Kimlik; Almancadan eviren, Aye Tekin, Ayrnt Yaynlar,
stanbul, 2001, s.39-40.
16 Ergun, 1993: 77.
158
trenleri, inanlar, dnya gr ve doa anlay da sergilenir. nl Kazak aydn okan

Velihanovun Manas Destann, Krgz halknn ansiklopedisi olarak deerlendirmesi bu
yzdendir. Krgzlar arasnda oluan Manas destan bugn de tm canll ile srmektedir. Manas destannn 11 ile 12. asrlar arasnda meydana geldii dnlmektedir17
Manas Destann derleme, yazya geirme ve zerinde almalar, XIX.Yzyln ortalarnda balamtr. Manas Destan, okan Velihanov tarafndan 1856da bulunmutur18
Manasn en salam metni, Sagmbay Orozbakov ile Sayakbay Karalaevden derlenmitir. Bu varyantlarn 1995 ylnda Manasn 1000.yl kutlamalarnda yeni basklar yaplmtr. Manas Destann dinlemeyen, birka msra ezbere syleyemeyen Krgz yok denecek kadar azdr. Gnmzde, Manasn altmtan fazla varyant, Krgz Ulusal Bilimler
Akademisinin El Yazmalar arivinde saklanmaktadr. Byle ok varyantl, canl gelenekte
yaatlmakta olan epik yapt, dnyann hibir yerinde henz kaydedilmemitir. Manas
syleme sanat, Krgz klk ve Destanclk Geleneinde de ayr bir yeri vardr19.
Bu nedenle Orta Asya Trk destanlar arasnda sekin bir yeri bulunan Manas Destan yalnzca bir destan olmann tesinde Krgz Trklerinin tarihi, rf ve adetleri, dnceleri, grleri, olaylar karsnda liderlerin ve halkn tutum ve davranlar ve tm
yaam biimlerinin zelliklerini kapsayan bir bilgi hazinesidir. Destanda Krgzlarn eski
arkaik-mitolojik adan son asrlara dek yaam olduklar olaylar geni bir perspektif
iinde betimlenmektedir20.
SYASAL LETM AISINDAN SYASAL R SZL KLTR VE MANAS DESTANI
Siyasal iletiim kltrel alanda gemiin miras olan destanlar sanat rnlerine aktarp, saklamak ve ufuklar genileterek yaratcl ynlendirmek olarak kendini gstermektedir. Bireysel ve toplu elence iin tiyatro, dans, gzel sanatlar, edebiyat, mzik,
spor vb. yaymak ve btnlemek kiilere, topluluklara, uluslara deiik iletilerle ulama
olana salamak anlamna gelmektedir21. Manas Destanna siyasal iletiim balamnda, kimliklerin oluumu ve perinlemesi ynyle yaklaacak olursak sz konusu destann bu konuda hayli zengin bir veri kayna olduunu grrz. Krgz halk ozanlar, Krgzlarn zgrlk savalarnn, hikayelerinin z anlatm iinde tm Dnya Trklnn
ortak mal olan kopuzla dile getirip, destana dntrmlerdir.
17 Bkz.Krgz Sovyetlik Sotsialistik Respublikas-Entsiklopedya,Frunze, 1983; Fikret Trkmen, Manas Destan zerinencelemeler (eviriler I-II),
Trk DilKurumu ,Ankara, 1995. Trk Edebiyat Tarihi: stanbul, 1943.
18 okan Velihanovun ardndan Manas Destan zerine bir baka ciddi almay balatan ise Alman asll bir Rus Trkolog olan Wilhelm
Radloff balatm, 1862-1869 yllar arasnda Issk Kl blgesinde yaayan eitli boylara bal Manas okuyucularndan derledii destanlar
590 sayfalk bir kitap halinde yaynlamtr( Radloff Wilhelm: Manas Destan, Krgz Trkesi-Trkiye Trkesi- Yayna haz.Emine Grsoy;
Ankara, 1995.) Kendinden sonra gelen aratrmac ve edebiyatlar daha ok bu metni kullanmladr. Ne var ki, Radloff, destan derleme
aamasnda, manas ozanlarn kendisini Rus memuru sandklar iin, destan metninde deiiklik yaptklar syleyecektir. Bu nedenle, destann
o zamana dek sylenen metinlerde bulunan kimi asl ksmlarn derlenen metne katlmayarak kaybolduu ve destann kahraman Manasn
Rus ar ile dostluu gibi, gerek destanda bulunmayan buna benzer konularn da destan girdiini ileri srmektedir. Bununla birlikte destan
gnmze dek eitli dillere evrilerek yaynlanm bylece dnya edebiyatnn bir hazinesi olmutur. Byk Trkolog Wilhelm Radloff (18371918) bu destanla ilgili ilk derlemeyi, Krgzistann Tokmak ehri gneyindeki Sar Ba boyuna mensup bir Manasdan 1869da yapt.
Radloffun derledii yedi blmlk Manas Destan, toplam 11 bin 454 msradan oluuyor. Fakat, Manaslarn okuduu dize says, 16 bin
msra civarndadr.
19 Eserin Manas blmn syleyenlere manas, Semetey blmn syleyenlere ise semeteyi adlar verilmitir. stelik Manas, hacim
bakmndan da ok artcdr. Destann en hacimli varyant, manas Sayakbay Karalayeve aittir. Onun icrasnda 84513 msra Manas,
316157 msra Semetey, 84697 msra Seytek, 15186 msra Kenen, Almsark, Kulansark blmleri olmak zere toplam 500553 iir
msrasndan oluan destan metni kayda geirilmitir.
20 Bkz. Gulina Camgyeva: Manas Destanndaki Gelenek ve Motifler, Trk Leheleri ve Edebiyat Dergisi, zel Say (3), s: 43-49.
21 Bkz: Jean-Marc Ferry: Les transformations de la publicit politique Herms, no. 4. 19889, s. 15-26
159
Manas Destan da dier tm destanlar gibi, szl kltrn rndr. Yaznn olmamas nedeniyle ve oluturulan metinlerin bellekte kalmasnn kolaylatrlmas amacyla,
destann dili iir olmutur. Yaznn olmamasndan dolay sz kolayca ezberlenip hatrda tutulacak biimde sylenmeye allmtr22. Walter J Ongun da vurgulad zere;
szl kltrn yazl metinden yoksun olmas nedeniyle, retilen dnceleri bellekte
tutabilmek ve bunlar tekrar denetleyebilmek iin, bunlar oluturann elinde bizzat kendi
belleinden baka bir ey olmamasdr. Bu gerek destanlarn domasna neden olmutur. Bu determinist veya zorlayc sistem kendiliinden iirin varlk zeminini oluturmaktadr. Bir baka anlatmla yaz ncesi toplumlarn temel veya ilk edebiyat formunun iir
oluunun yapsal ve ilevsel nedenlerinin banda, iirin kolay ezberlenip hatrlanabilmek
bakmndan sahip olduu szel teknoloji gelmektedir23.
Krgz szl geleneinde24 EpikalkIr (Epik iir), yani Comoktor (Destanlar), nemle
derlenip, aratrlan ve yaymlanan bir trdr. Banda nl Manas Destannn bulunduu bu tr, Krgz szl geleneini dnyaya en nce tantan tr denilebilir. Aslnda, 20. yzyln 20li yllarndan itibaren devaml derlenip ve aratrlmaya balayan Krgz Destanlar,
gerekten de baka Trk ve dnya halklarnn szl destanlarndan olduka farkldr25.
Dilin uyumlu kullanm ve sylemlerin birbirine ulanmas demek olan iir ayn zamanda bir gnderme, bir gzel duyu olaydr. Dil, kendi elerini birer yap gereci gibi iire
dn vermektedir.26 Bu balamda iir, Manas Destannn dilinde siyasal bir balln
sanatsal bir anlatmna uyumlu bir tarzda yerlemi olup, kendini gstermektedir. iirin
siyasallamas, siyasal ba, Manas Destannn da sanatsal bir dil almasna dntrmektedir.
Kimi zaman da iir, Manas Destannda anlatmn iirsel yaratclk istei, szckleri,
dilin oluumunu, anlatm, aray kaygsn, siyasal bir anlamdan ok, bir lknn vurgularn, uyumlarn ve mzikalitesini epeevre sarmakta ve bir tantm etkisini yaratmaktadr27.
Manas Destannn dilindeki bu tr iirleri dinleyen Trk dnyasnn birer bireyi olan
zneler, zamann gerisine geerek, bir ballk duygusunun yaratt, iirsel anlatm ve tarihsel ayrntlar iinde, bulunduu zamansal kesitten kp, zgrlk ve umut temalarnn
uyumlu vurgularyla bezendii, bir baka tarihsel kesite atlayarak, kendilerini olaylarn
kahramanlar ile zdeletirebilmektedirler.
Manas Destannn iirsel , anlatm kimi kez askeri ve siyasal atmalarn tantmn,
anlatm kural ve kalplarnn yeniden canlandrd, szck ve dizelerin sanatsall iinde,
siyasal bir ballk tantmnn bir anlam olarak karmza kmaktadr..
22 Hlya Kasapolu engel, Krgz Trkleri Edebiyat, Trk Dnyas El Kitab, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar:158, 3.Bask, 4.Cilt,
Ankara, 1998, s. 368-369.
23 zkul obanolu: Trk Dnyas Epik Destan Gelenei, Aka Yaynlar, Ankara 2003,s. 56.
24 Krgz Destanlarn, ierik ve biim zelliklerine gre birok gruba ayrmak mmkndr. Uzun yllar boyunca Krgz Destanlar: Kence Epostor
(Kk Destanlar) ve o Epostor (Byk Destanlar) olarak iki gruba ayrlmaktayd. Byk destanlar Manas, Semetey, Seytek, bunlarn
dndaki onlarca destan da kk destanlar olarak nitelendirilmekteydi. Bu terimler, hacimli Manas lsn baka, hacim bakmndan daha
kk olan destanlardan ayrt etmek iin kullanlmt (Bkz. Cumagl, Naruzbayev: Krgz Destanlar, TDK Yaynlar, Ankara, 2007.)
25 Bkz. Sagnbay: Krgz Destanlar, TDK Yaynlar, Ankara.2007.
26 Yaln, 1991: 18, 22, 24.
27 Siyasal iletiimde iirin siyasal etkisi iin bkz; Lamizet, 2003: Chapitre 13.
160
Kahramanlk destan olan Manas, tarih ve siyasal iirin, dier olgularn, siyasal
deneyimin, bir iirsel yceletirme mant iinde yeniden sunumundan baka birey deildir. Yaratc iir denemesi ve dil almas, siyasal balln ortaya kard, sanatsal
sunumun kendine zg olgulardr. Bir anlamda mzik ve resim sanatnn, siyasal amacn yceletirilmi bir kalb gibi alglanmasdr. Bunu gerekte, siyasal tantmn iirsel
anlatm zelliini bozmakszn, grsel-iitsel tm iletiim sanatlar aracl ile, ele alp
yorumlamak, Trk dnyas kitlelerine ulatrmak gerekir.
nk Manas Destannnda yer alan her bir siyasal olay iirsel anlatm iin, dil
almasnda, yeni gizli gleri ve yeni bir ufku amaktadr. Krgz dilinin kullanmn,
canlandrmakta, temalar, dize ve szclerin kullanmna balayarak yeni bir uyum yaratmaktadr. Bylece, siyasal iir anlamn, tmyle siyasal bir lknn yaratclnda
ve ballnda, yceletirilen bir dilde, szcklerin yaratclnda bulduu, siyasal iletiimin uygulamalar iinde, bir ulusun, bir destanla yeniden yaratlmas gerei karmza
kmaktadr.
TRK DNYASINDA ULUSAL KMLK VE TARH BLNC VE MANAS DESTANI
Balkanlardan Manuryaya dek uzanan geni corafyay iine alan Trk dnyasnn
halklar arasnda en alt toplumsal kltrel dzeyden, en st dzeye konumlanm her
bireyi beikten balayarak destanlarla bymtr. Destanlarla kiilik bulmu, destan
kahramanlaryla btnlemi, kimlik kazanmtr. Bu nedenle Trk halklar arasnda destan anlatclarnn ayrcakl, saygn bir yeri vardr.
Trk Dnyas destanclk geleneinde destan anlatclarna deiik Trk boylarnda farkl isimler verilmitir. Bunlar: Saka Trklerinde Olonghosut,Hakaslarda Hayc, Altay ve orlarda Kayc,Tuvalarda Toolu Kazak ve Karakalpaklarda JravCrav,zbek ve Trkmenlerde Bag veya Bah Bakurtlarda Sesen, Susan veya
Kuray,Tatarlarda ien, Susan veya een Tofalarda legeri, Azerbaycan Trklerinde Ag, Yakutlarda Oyun veya Olonghohut, Uygurlarda Destani Ouzlarda
Ozan, Krgz Trklerinde Manas, Ir, Comoku Aknc. Bu Trk boylar ve onlarn
destan anlatclar iinde Manas terimi dikkat ekmektedir. nk dier Trk boylar
iinde yer alan destan anlatclarndan hibiri anlatm olduklar destann ad ile isimlendirilmemitir. Abdlkadir nana gre; Manas Destan yzyllar boyu srp gelen Manas denilen saz airlerinin kolektif eseridir.28
Krgz Trklerinde Manas Destann ezbere bilme yeteneine sahip olan ve bu yetenei i edinen destan anlatclarna Manas ad verilmektedir. Krgz Edebiyat Terimler Szlnde manasnn tanm; Byk destan Manas oluturan, gelitiren, halk
arasndan kan yetenekli insan biiminde yaplmtr. Manaslk yalnzca bir i deil,
Krgzlarn son derece nem verdii ve sayg duyduu bir kavramdr. Onlarn yzyllardr
gelen szl kltrnn aktarmn salamalar bunun en nemli nedenidir. Kiinin Manas olup bu destan anlatabilmesi iin belli zellikleri bnyesinde barndrmas gerekmektedir. Manaslk, Krgzlarda mesleklerin ycesi, sanatlarn en stn olarak kabul
edilir. Syleyenden ozanlk, stn yetenek, akl, ses, sunuculuk yetenei, gibi nitelikler
28 Bkz. Abdlkadir nan: Manas Destan, MEB Yaynlar, stanbul.1992.
161
izleyiciler tarafndan zenle izlenmektedir. nk Manas Destan, Krgzlarn tarihini, kltrn, dinini, dilini, bilimini, yaam deneyimlerini yanstan ve bir oyuncunun sahnede
sergiledii grkemli bir oyundur. Manas, Manasn temel z ve ondaki ana konular zincirini iyi bilmesinin yan sra edebiyat, tarih, corafya ve mzik gibi konulara da egemen
olmas gerekir. nk Manasta Krgzlarn IX. yzylda Byk Kaganat dneminden
sonraki tarih alannda sahip olduu ve yitirdii yer-su adlar, ilikiler ierisinde olduu
halklar ve onlarn kltrel yaamlarna ynelik tm zellikleri ve zamann koullarna gre
kullanlan; fakat gnmzde yaayan Krgz dilinde yer almayan szckleri de bilmesi bir
zorunluluktur.29
SONU
Sonu olarak; Manas Destannn, onu dier destanlardan ayran n byk zellii,
Krgz Trk halknn dilini tarihini, rf adetlerini, o dnemlerdeki grlerini, dnce ve
duygularn, gnlk yaamn dier tm kltrel zelliklerini iine alan bir hazine niteliinde olmasndan kaynaklanmaktadr30.
Destanda ortaya konulan eski bozkr Trk yaam, teki Trk destanlarnda da yer
alan ortak geler31 ve dier zellikler dikkate alnrsa, Manas Destannn yalnzca Krgz halknn deil, tm Dnya Trklnn ortak kltr kodlarn tad grlecektir.
Destan, Orta Asya Trk tarihi ve uygarlna dnk anlar etnorafik bilgileri de iermektedir32. slamiyetten ok nceki dnemleri de iine alan destann ruhunu zgrlk,
bamszlk ve uluslamak kavramlar oluturmaktadr33.
Bu nedenle ulusculuk ruhunun douunu 1789 Fransz Devrimine balayanlara bir
yant nitelii de tamaktadr.
Destandan anlald zere Krgzlar bir toplumu ynetmek iin gerekli olan devlet
dzenine ulam durumdadrlar. Krgz toplumunda da dier Trk toplumlarnda olduu
gibi, askeri rgtlenme, toplumsal kurumlar olumutur.
29 Manas Destan iin altn deerine sahip olan isim Cusup Mamaydr. Destann inde yaymlanmasna ve tantlmasna byk katkda
bulunmutur. Kendisine Krgz Kltr Bakanl tarafndan birinci derece Manas dl verecei aklanlmtr. Tm varyant yaymlanmakta
olan tek Manasdr. Bu varyantn zellii geleneksel zn devam edilmesidir. Kitap XV cilt hlinde yaymlanmaktadr (Bkz. Glzura
Cumakunova, 1995, Manas ve Manas Destan Aratrmalar, Trk Leheleri ve Edebiyat Dergisi, zel Say(3),1995, s: 91); Bu kadar
erkek Manasnn yannda Krgzistanda kadn Manaslar da bulunmaktadr. Destan genelde erkek Manaslar tarafndan icra edilmitir; fakat
zor da olsa kadn Manaslar da bu meslei icra etmektedir. Ekim ihtilline kadar, kadnlarn halk nnde Manas syleyip sylemedikleri
konusunda net bir bilgi bulunmamaktadr. Ancak, destanda faal bir grnmde olan kadn, onu icra konusunda da zerine den vazifeyi
yapmtr.Halk arasndaki rivayette, Manas ldnde ei Kankeyin syledii at, zaman ierisinde destanc airlerin gelitirip hacimli bir
eser hline getirdikleri sylenir. Gerekten de Manaslarn varyantlarnda Kankeyin syledii at yer alr. Muhtar Avezov Manas Destannn
gelimesinde bu atn ok nemli bir yer tuttuunu bildirir. Destanda gz kamatran tarih olaylar, destandaki kimselerin hayat hikyeleri,
destanda yer alan kahramanlarn azndan aktarlr. Bugn de bu durumu destanda gzlemek mmkndr. Mesela, Manas ile evlendii gnden
itibaren ahit olduu olaylar Kankey, olu Semeteye monolog eklinde batan sona destan olarak aktarr. Kankey, Manasn kahramanlklarn
gerek at eklinde, gerekse destan eklinde syleyip destana katksn yapar. Alyman Musa Kz, Sedye Deydi Kz, Sedyene Moldoke Kz
nemli kadn Manas isimleridir. Manaslarn erkek olmas art deildir. Krgzlar arasnda kadnlar da Manaslk yapabilmektedir. Ancak erkek
Manaslara oranla saylar ok azdr. Kadn Manaslarn saysnn az olmas toplum yapsyla ilgilidir. Kadnlarn halk nnde Manas okumalar
ho karlanmamtr (Bkz.Cemile Knac: 2006, Manaslk ve Kadn Manaslar, Milli Folklor Dergisi, 70/ 2006, s: 74-76..)
30 Bkz. E. Abdulbayev,., D. sayev., Krgz Tilinin Tndrm Szdg, Mektep, Firunze? E. Abdulbayev,., D. sayev . Krgz Tilinin Tndrm
Szdg, Mektep, .Firunze1969. eral Caparov, Krgz Tilinin Frazeologiyalk Szdg (Krgz Dilinin Deyimler Szl) Bikek,
31 Bkz.L. N. Gmilov: Eski Trkler; ev. D. A. Batur, istanbul 1999.
32 Bkz. Faruk Smer: Ouzlar; stanbul 1980 ; Abdlkadir nan: Trk Destanlar; Trk Dnyas El Kitab, Ankara, 1992; brahim Kafesolu: Trk
Milli Kltr, 3. Bask, stanbul, 1984; Mehmet Kaplan : Trk Edebiyat zerine Aratrmalar, Tip Tahlilleri, stanbul, 1995. Emine Grsoy: Manas
Destan; Ankara, 1995.
33 Geyikolu, 203.
162
Manas Destannn deiik varyantlarnda yzden fazla etnolojik isim belirlenmitir.

Bunlarn byk bir blm, Krgzlarla balar bulunan ulus, boy ve kabilelerin adlardr34.
Bu ulus ve boy adlar Krgzlarn, bata Kazakistan olmak zere, Orta Asya, Dou Sibirya,
Altaylar, Dou Urallardan35 Balkanlara, Mekodonyaya36 ve Kafkaslara dek uzanp, yine
bir Krgz destan olan Kocaca ile bir Karaay destan olan Biynger arasnda byk
benzerlikler gsteren mitolojik unsurlar ierdikleri, dolaysyla eski Trk inan sisteminin ok eski dnemlere ait motifleri de bnyesinde barndrmasyla da dikkatleri zerine
ekmektedir37
Destannn birok yerindeki ifade ve yaklam biimleri ile, Orhun Abidelerinde kullanlan sylemlerle koutluk gstermesi dikkat eken bir baka zelliidir. Destannn Trk
dnyasnn dier nemli destanlar olarak kabul edilen Ouz Kaan Destan ve Dede Korkut Hikayeleri ile cihangirlik ve dnyaya egemen olmak, dzene sokma anlaynn ortak
ve benzer noktalar bulunmaktadr. Bu anlay, gerek tarihte, Hunlarda, Gktrklerde,
Seluklularda ve Osmanllarda yer eden bir anlaytr38.
Bu durumda Manas Destan toplumsal, kltrel, siyasal bilgileri ieren, dier Trk
topluluklarn da etkileyen bir zellie sahiptir. Burada tarih, etnografya, dil, felsefe, diplomasi, askerlik, halk pedogojisi, mzik kltr, halk hekimlii, olduka deiik konularda zengin bilgilere yer verilmektedir39. Bu zellii de Manas Destann eski dnemlerin
toplumsal yaamn yanstmas bakmndan dier destanlardan kendini hemen ayrmakta, ne kmaktadr.
Firdevsinin ahnamesi, randan Afganistana, Tacikistana Hindistana dek tm
Acem halklarnn zbenliklerini korumada nasl etkin rol oynamsa, ayn biimde Manas
Destan da yalnz Krgz Trk Halknn deil, Balkanlardan, Anadoluya Kafkaslara ve tm
Orta Asyaya dek uzanan geni corafyada yer alan Trk halklarna da ortak kimlik, bilin
ve tarih anlaynn yerlemesinde ve gelimesinde etkin olabilme zellikleri tamaktadr.
Bu dorultuda Manas Destan nn metin ve sylem analizlerinin Trk dnyas uzmanlarnca Semiyoloji biliminin nda yaplarak, ortak kullanm olarak heykelden, resime
dek tm Trk Devletlerinin kamusal alanlarn bezemesi, romandan hikayeye, televizyon
dizilerinden ocuk animasyonlarna dek siyasal iletiimin tm sunum yollarna uyarlanp,
Trk Dnyasnn birliine dnk ortak bir Trk kimlii, Tarih ve bir ulus bilinci alanp
ina edilmesi, Trk dnyasnn aydnlk yarnlar iin byk nem tamaktadr.
34 Bkz.areke Usupbekov:Krgz Makal-Lakaptar, Firunze, 1982;

35 Geyikolu, 202.
36 Gkmen Mor: Trk Destanlarnda, Hikayelerinde ve Krgz, Uygur, Mekedonya-Kosova Trkesinde, At ile ilgili ataszleri zerine Bir Aratrma
Turkish Studies, International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 3/2 Spring 2008.
37 Ufuk Tavkul: Krgz Destan Kooca ile Karaay-Malkar Destan Biynger Arasndaki Ortak Motifler zerine Modern Trklk Aratrma Dergisi,
Cilt,5, Say,2, (Haziran 2008)
38 Geyikolu, 204.
39 Ba-Mendirman, Dr. Aynek Caynakova, Al Adabiyat Seriyasnn 7. Tomu, Red. Prof. A. Akmataliyev, Bikek, 1998
163
KAYNAKLAR
Abdulbayev E.,., D. sayev . Krgz Tilinin Tndrm Szdg, Mektep, .Firunze1969.
Arat R.R. Krgzistan; . A. C. VI. Ankara 1965.
Asman Jan: Kltrel Bellek Eski Yksek Kltrlerde Yaz Hatrlam ve Politik Kimlik; Almancadan eviren Aye Tekin, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2001.
Camgyeva Gulina: Manas Destanndaki Gelenek ve Motifler, Trk Leheleri ve Edebiyat Dergisi, zel
Say (3) 1995
Caparov eral, Krgz Tilinin Frazeologiyalk Szdg (Krgz Dilinin Deyimler Szl) Bikek?
Cumakunova, Glzura , Manas ve Manas Destan Aratrmalar, Trk Leheleri ve Edebiyat Dergisi,
zel Say(3),1995.
engel Hlya Kasapolu, Krgz Trkleri Edebiyat, Trk Dnyas El Kitab, Trk Kltrn Aratrma
Enstits Yaynlar:158, 3.Bask, 4.Cilt, Ankara, 1998.
obanolu: zkul Trk Dnyas Epik Destan Gelenei, Aka Yaynlar, Ankara 2003.
Demirta H. Anda: Sosyal Kimlik Kuram, Temel Kavram ve Varsaymlar ; letiim Aratrmalar, 2003, 1(1)
Ekinci Necdet: Siyasal letiim, Krgzistan Trkiye Manas niversitesi, Bikek, 2007.
Ergun,Doan: Kimlikler Kskacnda Ulusal kiilik, mge Kitabevi, Ankara, 1993.
Ferry Jean Marc: Les Transformation de la publicite politique Hermes, No, 4. 1989.
Geyikolu Dr. Hasan: Tarih Asndan Manas Destan Ve Sovyetler Birliindeki Trlerin Milli Duygularna Etkisi Atatrk niversitesi, Trkiyat Aratrmalar Dergisi, Say: 16, Erzurum 2001.
Gmilov L. N.: Eski Trkler; ev. D. A. Batur, istanbul 1999.
Gngr Ahmet, Asel Cailova Gngr, Krgz Ataszleri, Ankara, 1998,
nan Abdlkadir: Makaleler ve ncelemeler, C.I, Ankara, 1987.
nan Abdlkadir: Manas Destan, MEB Yaynlar, stanbul.1992.
Kafesolu brahim: Trk Milli Kltr, 3. Bask, stanbul, 1984; Mehmet Kaplan : Trk Edebiyat zerine
Aratrmalar, Tip Tahlilleri, stanbul, 1995. Emine Grsoy: Manas Destan; Ankara, 1995.
Knac Cemile: Manaslk ve Kadn Manaslar, Milli Folklor Dergisi, 70/ 2006.
Krgz Sovyetlik Sotsialistik Respublikas-Entsiklopedya,Frunze, 1983.
Lamizet Bernard: Les Lieux de La Communication; Mardaga, bibl., ind Lige, 1992.
LamizetBernard:CommunicationPolitique;Institut dEtudes Politique de Lyon ( Les notes des cours indites) Lyon, 2003.
Maalouf Amin: lmcl Kimlikler; Yap Kredi Yaynlar, 24. Bask, stanbul, 2006.
Mendirman Ba-, Caynakova Dr. Aynek, Al Adabiyat Seriyasnn 7. Tomu, Red. Prof. A. Akmataliyev,
Bikek, 1998.
Miterrand Franois: Politique Textes Et Discours, 1938-1981; Les Nouvelles ditions Marabout, Fayyard,
Paris, 1984.
Mor Gkmen: Trk Destanlarnda, Hikayelerinde ve Krgz, Uygur, Mekedonya-Kosova Trkesinde,
At ile ilgili ataszleri zerine Bir Aratrma Turkish Studies, International Periodical For The Languages,
Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 3/2 Spring 2008.
Naruzbayev Cumagl:, Krgz Destanlar, TDK Yaynlar, Ankara, 2007.
rnekleriyle Trke Szlk: C.I, MEB. Yaynlar, Ankara, 1995.
Radloff Wilhelm: Manas Destan, Krgz Trkesi-Trkiye Trkesi- Yayna haz.Emine Grsoy; Ankara, 1995.
Rutnerfort Jonatkan: Yuva Denilen Yer Kimlik ve Farklln Kltrel Politikalar, Kimlik, Topululuk,
Kltr ve Farkllk; eviren rem Salamer, stanbul, 1998.
Sagnbay Orozbakolu: Krgz Destanlar, TDK Yaynlar, Ankara.2007.
Sarbay Ali Yaar: Siyasal Sosyoloji; Der Yaynlar, stanbul, 1994.
Sarca Murat: 100 Soruda Siyasi Dnce Tarihi; Gerek Yaynevi, stanbul, 1983..
Smer Faruk: Ouzlar; stanbul 1980 ; Abdlkadir nan: Trk Destanlar; Trk Dnyas El Kitab, Ankara, 1992;
areke Usupbekov:Krgz Makal-Lakaptar, Firunze, 1982.
Tavkul Ufuk: Krgz Destan Kooca ile Karaay-Malkar Destan Biynger Arasndaki Ortak Motifler
zerine Modern Trklk Aratrma Dergisi, Cilt,5, Say,2, (Haziran 2008.
Tre Szlk: CI, 9. Bask, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 1998.
Trkmen Fikret, Manas Destan zerinencelemeler (eviriler I-II), Trk DilKurumu ,Ankara, 1995. Trk
Edebiyat Tarihi: stanbul, 1943.
Yaln Mehmet: iirin Ortak Paydas- iir bilime giri: Cumhuriyet niversitesi Yaynlar no: 35, Sivas, 1991
Yusupov.Kene:Manas Destan, Atatrk Kltr-Dil ve Tarih Yaynlar, Ankara, 1995.
164
TRK DNYASI ETM BRLNDE

KARDE LEHELERE AKTARILAN
EDEB ESERLERN NEM
Do. Dr. Gaynislam BRAHMOV
Rusya Federasyonu Bakort Devlet niversitesi, Dou Diller Blm Bakan
Dnyann ok hzl gelimesi, toplumun deiimi srecindeki birok grleri ve

kavraylar (anlamlar), daha nceki dnemlerde gelitirilmi olan teknik, teknolojik,
doabilimi ve humanitar bilgilerin rolu ve kullanm yeri, dneme uyum salamamaktan
ziyade, sz konusu dnemdeki uluslararas ilikilerin pratikteki kullanmna gre deitirilmesi ve ayarlanmas gerekmektedir. ktisadi balant ve ilikiler alanndaki kreselleme sreci, yer yzndeki ok deiik blge temsilcileri arasnda birbirleriyle ilikilerinin
ok hzl artmasna neden oldu, bu da, bir taraftan deiik kltrel ve tarihi geliime sahip
olan insanlarn birbirini daha iyi anlamalarna sebep olurken, ayn anda da, dier taraftan
deiik blgelerdeki lkelerin temsilcilerinin sosyal, ekonomik, kltrel ve tarihi geliim
vektrleri ve bazen kltrleri birbirine benzer olamamaktan ziyade, bu halkalrn sosyal ve
kltrel geliim (evolusyon) modeline gre ynelmi olduunu gz nnde bulundurur
isek, endielenme yaratmamak iin bir sebep yoktur.
Bylece, humanitar ilim temsilcileri zerine, deiik kltrler, blgeler, medeniyetler
aras ilikilerin salanmas ve ilikiler kurulurken deiik idiolojiler, deiik dnya gr, insan varlna deiik grleri olanlar arasndakilerin ilikilerinden ve etkilerinden
165
doan negatif sonular minimize etmek gibi ok zor ve mstecelen yaplacak i dyor.
Baka bir gr kabul etmemek, baka bir hayat sitilini, baka bir dnya grn,
olanlara baka bir davran gstermek ve genel olarak hayatta ounlukla bunlarn kayna, ya yabanc olan anlamamak ( bu da fazla tehlike yaratmayan), ya da (tam ciddi
tehlikeli olan) yabanc kltrn gereki zne anlayszlkla yaklamak, durum byle
olduunda da sradan yabanc olanlar uzak bir yabanc ve hatta dmancaya dnyor.
Tarihte yle olumu ki, sanki gebe hayat srdren trk halk medeniyeti, idiolojileri, dnya grleri, hayat tarzlar, dier halklarlara davranlar, yaam ekilleri, onlarn
baka halklarla ilikileri dier halklar tarafndan dmani olarak grlmtr, ama gerek
tarihte ise bu ilikiler hibir zaman devaml bir askeri atma karakteri tamamtr.Trk
edebiyatnda tesbit edilmi ve saklanm olan trk halklarnn tarihi deneyimi, zellikle
gnmzde iletiim saysnn ok hzla artt bir dnemde, deiik kltrlerden ve organizasyonel tiplerden tarih boyunca olumu topluluklar arasnda mmknslkler ve kstlamalar konusunda ince bir hesap yaplmas gerekirken, deiik kltr ve medeniyetler
aras ilikileri akor etme iinde pahas biilemez bir yardm salayabilir.
Deiik halklar arasndaki kltrel ibirliini gelitirme ve salamlatrma erevesinde, sz konusu kltr ve halklar karsndakilerinin ruhi gelime alanndaki byk
baarlaryla tanmas nemli bir rol almaktadr. Bylece, Bakortostan Cumhuriyeti ile
Trkiye Cumhuriyeti arasndaki uzun yllardr devam eden ibirlii, kendi meyvelerini
vermeye balamtr, TRKSOY ve T.C. Kltr ve Turizm Bakanlnn verdii uluslararas destek sayesinde, trk halklar kltr mirasnn propoganda iinde, bakort kltr
temsilcilerine byk olanaklar aarak (ilim adamlar, yazarlar, sanatlar) dunya apna
kmakta yardmc olmakta.
Trkiye Cumhuriyetinin devlet ve toplumsal rgtlerinin icad etmi olduu ve destekledii, kltrel ibirlii erevesindeki faaliyetler, trk halklarnn temsilcilerine sadece
birbirini daha iyi tanmak ve baarlarn izleyebilmek deil, birok deiik boyut ve yneliteki sorunlarn zlmesinde yardmc olmaktadr: kltrel, tarihi-filolojik, iktisadi v.b.
Bu ibirliinde en nemli yeri, tm dnya halklarnn kltrel miraslar arasnda saygdeer yere sahip olan, Trk halklarnn ruhi propogandas almaktadr. Gnmzde
T.C. Kltr ve Turizim Bakanl faaliyeti erevesinde ok ciltli trk edebiyatlar antolojisi yaynlanmtr, bunlar arasnda iki ciltte (XXIX, XXX) tarihten bugne kadar olan
bakort folkloru ve edebiyatna ayrlmtr. Bu ciltler prof.Dr Ahmet Sleymanov , Do.
Gaynislam Ibrahimov tarafndan hazrlanmtr. Szkonusu ciltlerde folklor eserleri ve en
iyi bakort nesir, iir ve dramaturjileri yer almaktadr. Sz konusu projenin gerekletirilmesi, trk halkna kendi halklarnn tarihi nemini ve manasn, kltrlerini, ortak ruhi
miraslarnn kymetini biebilme frsat veriyor. Bu projenin ilmi olarak deeri, eserlerin
ierii orjinelinde olduu gibi, transkript ve trke tercmeli olmas, eserleri direkt ya da
tercmeli okuma frsat sunmakta ve doal olarak kyaslama yaparak renme imkan
sunmaktadr.
166
Yalnz balanm i devamnn yaplmasn gerektirmektedir. Trkiye Cumhuriyetinin

toplumsal rgtleri ve devlet kurumlarnn aktif destei ile Trk halklar, son on be ylda
kendi kltrel ve ruhi mirasn trkeye tercmeler yaplmas sayesinde geni bir apta
propoganda yapma imkan buldular. stekli her bir kii, gnmzde ok yaygn olarak
renilen trkeyi renerek, trk halklar tarihi, kltr ve bu halklarn en iyi ruhi miraslarn renme imkanna sahiptir. Gnmzde yaynlanmak iin 4 ciltlik bakort halknn
folklor eserleri kitab Prof.Dr. Ahmet Suleymanov ile Do. Dr. Gaynislam Ibrahimov hazrlanmtr, bu kitabn iirii bakort halknn eski ve ortaa tarihindeki hayat, yaam
ekonomisi zelliklerini tayan pahas biilemez en nemli epik menkibeleri, masallar,
rivayetleri yer almtr.
Burada bakort halk folklor mirasnn karakteristik zelliini, dier tm trk halklarnda, ya da baz trk halklarnda, ya da baz kesimlerinde grlen eserler, mevzular,
motifler dnda sadece bakortlara ait olan folklor rneklerini grebilirsiniz. Metinleri
karlkl analiz yaparak, bu halklarn arasndaki ortak yanlar ve her birinin kendine zg
tarafn tespit edebiliriz, bu tr analizde bu halklarn oluumu dnemiyle ilgili farkl varyantlar tanmlamamza yardmc olmaktadr. Bylece, bakortlarn epik eserleri hakknda
konuursak, dier trk halklarnda benzeri olmayan Ural-batr destan rnek verilebilir,
ancak sz konusu destanda da baz mevzular (rnein, lmszlk kaynann aranmas ve lmszlk problemi, iyilik ve ktl karlatrma problemi) mer-akkadlarn Gilgami destan ile benzer taraflar olduu grnmektedir. Burada da, bu iki epik
eserler arasnda daha karlkl aratrma yaplmas gerekiyor, dou zaman olarak aralarnda en azndan bin yllk fark var, nk sadece tipik benzerliinden onlara ayn
deerlendirme yaplamaz. Bunlarn hepsi hem trk halklarnn oluumu tarihini, hem de
Trk halklarnn tarihi kltrel oluumunu geni bir tarih fonda izleme frsat vermektedir.

Bakurt destanlarnda en ok kullanlan iir formas, 7-8 heceli msralardan oluan kta(drtlk) ya da says elliyle kadar varan msralardan meydana gelen ak ritmli ve
sisitemli bir kafiye yapsna sahip olan kobayr eklidir. Yedili hece lsnn ok eski
dnemlerden beri Trk boylar nazmnda kullanld bugn iin ok iyi bilinen bir husustur.Bakurt Trklerinin destan metinlerinde kullanlan kobayr ls elbette ki, sadece 7
haceli msralardan olumaktadr. almamzda metinlerine yer verdiimiz Quzykrps
menn Mayanhlw ve Zayatlk menn Hwhlw ile Aqhak Qolann baz varyantlarnda msralar oklukla 8 ya da 9 heceden olumaktadr.
Bakurt Trklerinin destanlarndaki ok msral kobayr ktalarnda ya da blklerinde, sylenmek dnce, genelde ya ilk ya da son msralarda dile getirilmektedir. Dier
msralar ise dile getirilen dnceyi aklama ve destekleme grevini stlenmektedirler.
Bakurt destanlarnn uzunluk ya da ksal, anlatim zellikleri asndan bayl ya
da yoksulluu byk oranda onu terenm eden sanatkara bal husustur. Bir ka sesenden derlenen ayn destanin baz varyantlarnn uzun ya da ksa olmas, baz metinler byk oranda manzumken dier bazlarnn neredeyse btnyle nesir halde olmas,
sesenlerin ustalklarna ve anlatm tekniklerine bal zelliklerdendir. Bir destan metnin
167
oluumunda, tpk dier halk anlatmalarnda olduu gibi , anlatc, dinleyici kitle ve evre
artlarnn nemli etkileri sz konusudur. Destan metinlerini ele alp incelerken destan
anlatan yrav ve sesnlerin yetime artlaryla, yetitikleri ortamlarn da titizlikle gzden
geirilmesi gerekmektedir. Eserin hangi artlarda ve hangi ortamlarda teekkl ve terennm edildii ile destan anlatcsnn meydana getiren sosyal evrenin zellikleri, destan
metinlerinin incelenip anlalmasnda nemli Folklor eserlerinin ou ksm btn ya da
birok Trk halknn ortak servetidir, ancak her bir halkn sadece bu halkn real hayatn
yanstan, epik eserleri vardr. Konuyla ilgili ortak eserlerden ingiz-name, Edegey ve
Muradm gibi ve baka eserleri rnek gsterebiliriz. Sz konusu trk edebiyatlarnn
karlkl-mukayeseli aratrlmas bu eserlerin oluum kranolojisinin netletirilmesinde,
bu halklarn dunya gr sanat zelliini kartmada, nk bu edebiyatlar kendi milletinin mintalitesi zelliklerini tam anlatabilmek ve bunu trk edebiyatna yanstmak iin
sanatn zel yntemlerini kullanmlardr.
Halklarn sosyal-ekonomik, siyasi temellerinin hzl deitii dnemlerde ruhi mirasa
mracaat etmesi, bir taraftan milli zdelii korumann bir yoludur, eer tek deilse, dier taraftan da asrlarca toplanm ve folklor hatralarnda saklanm hayat deneyiminin
genel dnya kltr yrngesine katlmasndaki yoldur.
TRK CUMHURYETLER AISINDAN KKTCNN

TANINMA OLGUSU VE ESASLARI
Do. Dr. Soyalp TAMELK
Gazi niversitesi retim yesi
GR
Bilindii zere uluslararas hukukun ana esi, bamsz devletlerdir. Bu yzden bir
devletin uluslararas camiada tannmas nemli bir konu olarak karmza kmaktadr.
Aslnda bir devletin tannmas, uluslararas topluma yeni bir yenin katlaca anlamna gelmektedir. Tanyan devletler asndan ise bu durum, yeni devletle uluslararas
hukuka uygun ilikiler kuracan belirten hukuk bir ilem olduunu gstermektedir.
Yani tanma, sz konusu devletin var olma gereinin ak bir beyandr.1 Bunun iindir
ki tanmann, tanyan veya tannan devlet zerinde pek ok hukuk etkisi vardr. Hl byle
olunca yeni bir devletin tannmas, birok nemli neticeyi de beraberinde getirmektedir.
Esasnda tanma ileminin, en ok sorunla karlalan yan, devletlerin ya da hkmetlerin tannmasdr. zellikle nfusa, topraa ve etkin bir hkmete sahip her siyas
birimin, egemenlik iddiasnda bulunabilmesi veya devlet olduunu ileri srebilmesi, her
zaman iin mmkndr. Geri tanmann beyan edici bir zellii olmas nedeniyle, herhangi bir siyas birimin devlet olabilmesi iin ne tannmaya ihtiyac, ne de bir devletin
dier bir devleti tanma ykmll vardr. Bununla beraber tanma, ne bir devleti var
etmeye yeter, ne de tanmann yokluu devleti ortadan kaldrr.
1 Ti-Chiang Chen, The International Law of Recognition, London, 1951, s. 133.
168
169
Bundan hareketle tanmann hibir nemi olmadn sylemek de doru deildir.

Tanyan devlet, herhangi bir siyas birimi devlet olarak tanmas halinde, artk o devletle
ilikilerini devletlerin egemen eitlii ilkesi erevesinde yrteceini kabul etmi demektir. Tanmann geriye alnamamas veya bu durumun geriye dnk etkisinin olmas
gibi sebepler, hukuk olan bu kurumun nemini ortaya koymaktadr. Bundan dolay Kbrs
sorununun zmnde, tannmann bir ara olarak kullanlabilmesi veya zmn iskeletini yeniden yaplandrabilmesi mmkn olacaktr. zellikle Trk Cumhuriyetlerinin
uluslararas hukuka gre KKTCyi tanmas, Kbrs sorununu zmek iin kapsaml ve
radikal bir formln retilmesine neden olabilecektir.
Bu aratrmada uygulanan yntem konusuna gelince, konu daha ok pragmatik bir
bak asyla ele alnmtr. Ancak bu bildiride, esas itibaryla sre analizine dair bir yntem uygulanmtr. zellikle konuyla ilgili analitik deerlendirmeler yapmaya allmtr.
Bu yntemle KKTCnin Trk Cumhuriyetleri tarafndan tannmasnn anlam, nemi ve
sonular deerlendirilmitir.
1. Uluslararas Hukuk Asndan KKTCnin Stats ve Hukuksal Dayanaklar:
KKTCnin ilan, halklarn kendi geleceini belirleme hakkna, yani self-determinasyon
ilkesinin kullanlmasna dayandrlmtr. Bu ilkeye ilaveten KKTCnin ilan, birtakm siyasal, sosyal ve hukuksal giriimlerin de yklenici bir rol ald unutulmamaldr. Ancak
bu aratrmada, KKTCnin ilann daha ok devletler hukuku asndan deerlendirilecei
hatrlatlmaldr.
Her eyden nce devletler hukuku, ilkeleri itibaryla kesinlik kazanm deildir. rnein, self-determinasyon ilkesinin devletler hukukundaki kapsam, aklkla ifade edilememitir.2 Ancak bu ortamda, bamszln bir tercih sebebi olaca dnlrse, bu
kavramn, bamsz bir devleti kurma hakkn3 ifade ediyor olmas garip karlanmamaldr. Bu yn ile halklarn kendi geleceklerini belirleme hakk anlamna gelen selfdeterminasyon ilkesi, bir ulusa mensup bireylerin bamsz devlet kurma hakkna sahip
olmas anlamna gelmektedir.4 Bu anlamda, kavramn eitli dnemlerindeki kullanl
biimine bakldnda, birbirinden farkl iki anlamla karlalmaktadr: Dahil anlamyla,
belirli zelliklere sahip bir topluluun, kendi ynetim biimini seme zgrl anlamna
gelmektedir.5 Haric anlamda ise belirli zellie sahip bir toplumun, yabanc bir gce bal
olmadan, ayr bir devlet olarak tekiltlanmas anlamnda kullanlmaktadr.6 Ancak devletler hukuku ve self-determinasyon ilkesi asndan KKTCnin ilann hakl gsterebilecek
iki nemli kriter daha vardr.
2 Bu konuyla ilgili olarak bkz... Rubert Emerson, Smrgelerin Uluslamas (Asya ve Afrika Halklarnn Ortaya klar), ev: Trkkaya Atav,
Ankara, 1965, s. 288-289; Mustafa ahin, Avrupa Birliinin Self-Determinasyon Politikas, Ankara, 2000, s. 24.
3 Mustafa ahin, 2000:24-25; Soyalp Tamelik, Deien Dnya Dzeninde Kbrsn Yeri ve Self-Determinasyon lkesinin Yeniden
Deerlendirmesi, Manas Sosyal Bilimler Dergisi, (2001) 3, s. 293-298.
4 Robert A. Vitas, The United States and Lithuania, New York, 1990, s. 16.
5 Michla Pomerance, Self-Determination in Law and Practice, The New Doctrine in the United Nations, The Hague, 1982, s. 37-42; Zaim M.
Necatigil, The Cyprus Question and the Turkish Position in International Law, New York, 1990, s. 179; Melda Sur, Uluslararas Hukukun
Esaslar, zmir, 2000, s. 103.
6 Fahir Armaolu, Siyas Tarih 1789-1960, 2. Bask, A SBF Yaynlar, Ankara, 1973, s. 2-3; Pomerance, 1982:37-42; Necatigil, 1990:179;
Sur, 2000:103.
170
Bunlardan ilki, adadaki Trk halknn 1960da kurulan Kbrs Cumhuriyetinin kurucu
ortaklarndan birisi olmas ve 1960 Kbrs Cumhuriyetinin egemenliinin adadaki iki toplumdan sadece birine deil, aksine her iki topluma da ortaklaa7 devredilmi olmasdr.
Dolaysyla Kbrs Trk halk, kurulan Kbrs Cumhuriyetinin egemenliinde eit hak sahibi olarak karmza kmaktadr.8 Bu yn ile 1960 Anayasas ve buna kaynaklk eden
1960 Kurucu, Garanti ve ttifak Antlamalar, Kbrs Trk ve Rum toplumlarnca da onaylanp imzalanmlardr.
Self-determinasyon asndan bir dier nemli kriter ise Kbrs Trk halknn Kuzeyde
kendi ynetimini kurmasdr. Hl byle olunca Gneydeki Rum ynetimi, kuzeydeki Trk
halkn temsil edememektedir. Bu nedenden trdr ki Rum yneticileri, Kbrs Trk
halkn temsil edecek ve onun adna konuacak konumda veya durumunda deildirler.
Bu anlamda, AB yeliine alnan Kbrs Rum ynetimi, Kbrsl Trkleri veya Kbrsn tamamn temsil etmeye yetkili deildir. Zaten adann kuzeyinde, devlet olma unsurlarnn
tamamna sahip olan KKTCnin varl bile, Rum ynetiminin buna sahip olmadn gstermektedir.9
zellikle Kbrs Trk halk, 1963de iki toplumlu cumhuriyetten zorla dlandktan
sonra kendi kendini ynetmi ve yksek yarg dnda Rum ynetiminin herhangi bir kurumunda grev almamtr. Bu ynetimler, 1963-1967te Genel Komite, 1967-1974te
Geici Trk Ynetimi, 1974-1975te Otonom Kbrs Trk Ynetimi ve 1975-1983 dneminde ise Kbrs Trk Federe Devleti (KTFD) olarak adlandrlmlardr.
Aslnda her iki topluma mensup yneticiler, sadece kendi blgeleriyle snrl kalmak
kouluyla grevlerini srdrmlerdir. zellikle Trklerin, 1963 yl sonunda, devlet mekanizmasn btnyle ele geiren Rumlara kar, kendi ynetimlerini kurmak zorunda
kaldklar grlmtr.10 Bu fiil ayrlk, 1967 olaylarndan sonra Kbrsta geici bir Trk
ynetiminin kurulmasyla hukuk bir hl almtr.
20 Temmuz 1974 tarihli Cenevre Antlamasnn 5. maddesinde ise taraflarn fiilen
Kbrs Rum ve Kbrs Trk Toplumu11 diye, iki muhtar idarenin kabul ve 1 Kasm 1974
tarihli Birlemi Milletler (BM) Genel Kurul kararnn 3. ve 4. maddelerinde adada, iki toplumun varlnn ve eitliinin kabul ile Kbrs iin en ideal zmn federasyon12 olduu gr benimsenmitir. Aslnda btn bunlar, KTFDnin iln edilmesinin d koullarn oluturmutur. Buna ilaveten adadaki Trklerin kuzeyde toplanmas, yeni bir iskn
ile istihdam sorununu ortaya karm ve demokratik hayata geii zorunlu klmtr.13
Bylece ok partili ve demokratik parlamenter bir sisteme gemek ve eitlik temelinde
federal yapya ulamak, ancak 13 ubat 1975te KTFDnin iln ile olmutur.
7
8
9
10
11
12
13
1960 Kbrs Cumhuriyeti, self-determinasyon ilkesinin her iki toplumca ve hep birlikte kullanlmasndan domutur. Bu iki halk, ayr ayr
self-determinasyon ilkesini kullanarak, adann blnmesi yerine, ayn devletin ats altnda iki halkn genel iradeye katlmas ve yine kendi
etnik, din, kltrel konular bakmndan muhtar yetkiler kullanmasn kabul etmitir. Dolaysyla 1960 Cumhuriyetinin, self-determinasyon
ilkesinin kullanlmasyla birlikte ortaklk devletine dnt grlmtr.
Aye Fsun Arsava, Kbrs Sorununun Uluslararas Hukuk Asndan Deerlendirilmesi, A SBF Dergisi, LI (1996) 4, s. 44.
Kamuran Reber, Trkiye-Avrupa Birlii likileri, Alfa Aktel Yayn, Bursa, 2009, s. 50.
Murat Sarca, Erdoan Tezi ve zer Eskiyurt, Kbrs Sorunu, Hukuk Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1975, s. 227.
Tamelik, 2001:291-293.
Tamelik, 2001:297.
Sabahattin smail, 100 Soruda Kbrs Sorunu, Lefkoa, 1992, s. 149.
171
KTFDnin kurulmasndan KKTCnin kuruluuna kadar geen sre, ad federe de olsa,

devletin kklemesi, siyasal kurumlarn olumas ve halkn ksa ve uzun vadeli sorunlarnn zlmesiyle birlikte, Kbrsl Trklerin siyas hayatnda demokratik dzenin yerlemesini salamtr. Bu durumu, BM raporlarnda da grmek mmkndr. Zamann
BM Genel Sekreteri U-Thantn 1965te Gvenlik Konseyine sunduu bir raporda, Kbrs
Hkmetinin ilamlarnn Trk denetimindeki blgelerde hkm srmediini belirtmitir.
1974 Cenevre Antlamasnda da grlecei gibi Kbrsta iki ayr ynetim vardr ve Rum
ynetimi, Kbrsl Trkleri temsil etmemektedir. Kbrsta bu ikilie, devletler hukuku asndan baklacak olursa, u geree ulamak mmkndr.
zellikle devletler hukukunda, topra btn ve egemen bir devletin, selfdeterminasyon ilkesinin kullanlmas suretiyle paralanmas tevik edilmemektedir. Ancak bu ilkenin uygulanabilmesi iin sz konusu lkede, tm halk veya halklar temsil
eden bir hkmetin var olmamas gerekmektedir.14 Hatt zatnda Kbrsta, Trkleri ve
Rumlar hep birlikte temsil eden herhangi bir ortaklk hkmeti yoktur. Dolaysyla Kbrsl Trklerin self-determinasyon hakkn kullanmalarnda herhangi bir hukuksal engel
de yoktur.
Ancak btn zm abalarna ramen Kbrs Rum liderliinin eitlie ve ortakla
dayanan bir anlamaya yanamamas ve Kbrs Trk halkn hie saymas, KKTCnin kurulmasn zorunlu klmtr. Bylece KKTC, Kbrsl Trklerin self-determinasyon hakknn
kullanld, niha ve somut bir rnek olarak karmza kmaktadr. Aslnda 1974 mdahalesinin ardndan oluan fiil yap, bir devlet olmann btn artlarn yerine getirmesiyle
birlikte, bamszln ilan, bir bakma var olan duruma, hukuk bir nitelik kazandrmaktan baka bir ey deildir.15
Kald ki Kbrsta, Gney Rodezyadaki gibi UD16 diye bilinen tek tarafl bamszlk gibi bir durum da sz konusu olmamtr.17 Aslnda tek tarafl bamszlk, meru bir
hkmetten kopma anlamndadr ki, Kbrsl Trkler meru bir hkmetten kopmu deillerdir.18 Dolaysyla KKTCnin ilan, Kbrsta kurulan iki eit devletin varlnn dnyaya
duyurulmasndan baka bir ey de deildir. Ancak bu ekilde iki devletin, bir federasyon
veya konfederasyon ats altnda yeniden birlemesine imkn verilebilecektir.
Aslnda BM Gvenlik Konseyi, adann yeniden birlemesi iin Kbrs konusunda birtakm kararlar almtr. Ancak Gvenlik Konseyinin Kbrsla ilgili olarak ald kararlarn
pek ounda, siyas tercihlerin, hukuk ilkelerden ok daha ar bast grlmektedir. Bir
baka deyile alnan kararlar, hukuk ilkelerinden ok, siyasal grlere dayanmaktadr.
rnein Gvenlik Konseyi, KKTCnin ilann 1960 Kurucu, Garanti ve ttifak Antlamalar14 Bununla ilgili olarak bkz... Declaration of Principles of International Law Concerning Friendly Relations and Co-operation Among States in
Accordance with the Charter of the United Nations. (BM Anlamasna Uygun Olarak Devletler Aras yi likiler ve birlii Deklarasyonu).
15 Hasan Mor, ABnin Aralk 1999 Helsinki Zirvesi Kararlar ve Kbrs Sorunu, Seluk niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi, VII (1999) 1-2,
s. 285.
16 Unilateral Declaration of Independence = Tek Tarafl Bamszlk.
17 BM Gvenlik Konseyi, Gney Afrika Birliinden ayrlan Gney Rodezyann tannmamas gerektiine, 12.11.1965 tarih ve 216 sayl
kararnda yer vermitir. Aktaran Hseyin Pazarc, Uluslararas Hukuk Dersleri, III. Kitap, 2. Bask, Ankara, 1997, s. 8.
18 Bu anlaya gre self-determinasyon, sadece smrgecilikten kurtulma amacna ynelik olarak kullanlmtr. Dier ayrlk hareketler ise
lkesel btnle aykr dt gerekesiyle reddedilmekte ve bu gibi topluluklara self-determinasyon hakk tannmamaktadr. Bunun iin
bkz... lhan Ltem, Devletler Hukuku Dersleri, C. 1, 2. Bask, Ankara, 1959, s. 104; Jack Donnely, Teoride ve Uygulamada Evrensel nsan
Haklar, ev. Mustafa Erdoan ve Levent Korkut, Ankara, 1995, s. 158.
172
na aykr olduunu iddia etmektedir. Geri Gvenlik Konseyi, ad geen bu antlamalarn

ngrd anayasal dzenin ve Kbrs Hkmetinin var olduu varsaymndan hareketle
bunu savunmaktadr. Yukarda bahsi geen antlamalar vardr ve geerlidirler. Ancak bu
antlamalarn ngrd dzen, ne yazk ki ortada yoktur. Hatta bunun yerini, iki ayr
ynetim dzeni almtr.
Kald ki Kbrs Trk taraf, Garanti Antlamasnn geersiz olduunu hibir zaman
iddia etmemektedir. Fakat Rum taraf Garanti Antlamasnn, Kbrsn egemenliine ve
BM Anlamasna ters dt gerekesi ile geersiz saydn ilan etmitir.
zellikle BM Anlamas ile birlikte okunmas gereken Birlemi Milletler Anlamasna Uygun Olarak Devletler Arasndaki Dostane likiler ve birlii ile lgili Devletler
Hukuku Prensiplerini Belirleyen 1970 Tarihli BM Genel Kurulunun Deklarasyonunda19
da halklarn eitlik ve self-determinasyon hakknn tannd, yadsnamaz bir gerektir.
Bu deklarasyona gre tm halklar, self-determinasyon hakkna sahiptirler. Halklar, selfdeterminasyon ilkesi ile hibir d mdahaleye uramakszn, politik statlerini serbeste
belirleme hakkna sahiptirler.20 Nitekim 15 Kasm 1983 tarihinde Kbrs Trk halk, seilmi yasama organnn araclyla, kendi geleceini ve politik statsn belirlemi ve
bunun zerine bamszln ilan etmitir. Bylelikle Kbrs Trk toplumu, devletleraras
hukuk normlar nda self-determinasyon hakkn kullanmtr.
Bunun zerine Gvenlik Konseyi, KKTCnin ilann geersiz sayan bir karar alm21
ve BM Anlamasn ve uluslararas hukukun birok enstrmann ihlal etmitir. Gvenlik
Konseyi, bir yarg organym gibi deerlendirme yaparak, kimi devletleri meru, kimi
devletleri de gayrimeru iln etmitir. Ne var ki bu karar, uluslararas hukuka uygun bir
yaklam deildir.22 Hatta denebilir ki Gvenlik Konseyi asndan bu durum, yetki amdr.23 nk devletleraras hukukta, bir devletin devlet olduunu belirleyen herhangi bir uluslararas mekanizma24 mevcut deildir. Bu yzden BM Gvenlik Konseyinin,
devletleraras hukuk normlarna gre KKTCnin tannmamas ynnde karar vermesi, bu
normlarn ihlali manasna gelmektedir.
Geri ayn eyi, Avrupa Konseyi de yapmtr. zellikle Avrupa Konseyi, KKTCyi tanmayan karar ile yukarda belirtilen uluslararas hukuk enstrmanlarndan baka, 1975
Helsinki Niha Senedinin VIII. maddesinde belirtilen self-determinasyon ve eitlik hakk
19 Necatigil, 1990:178.
20 Necatigil, 1990:178.
21 BM kararlar, Gvenlik Konseyinin daim yelerinin denetimi ve ynlendirmesi altndadr. Bylece KKTCnin tannmas, uluslararas hukukun
muhatab ve konusu hline getirilmitir. zellikle KKTCnin tannmamas veya bunun n art olarak ileri srlmesi, yukarda ifade edilen
bu glerin dnya politikasna ve uluslararas ilikilere kendi karlar asndan tavr ve arlk koymak istemesinden kaynaklanmaktadr.
Bundan hareketle KKTCnin ilanndan hemen sonra alnan ve devlet ilann hukuken geersiz sayarak knayan ve derhal geri ekilmesini
isteyen 541 sayl BM Gvenlik Konseyi karar, KKTCnin tannmas ynnde en ciddi engel olarak grlmektedir. Karar, tarafldr ve Kbrsl
Trklerin meru haklarn hie saymaktan baka bir ey deildir. Bu karar, zellikle tarafsz devletler zerinde ok derin etkiler yapmtr.
rnein Banglade ve Pakistan, ABDden gelen basklar sonucu, tanma ynndeki kararlarndan vazgemek zorunda kalmlardr.
22 Bu konuyla ilgili mlahazalara bkz... Fsun Arsava, Kosova, Gney Osetya, Abhazya ve Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti rneklerinde Kendi
Kaderini Tayin Etme Hakknn Deerlendirilmesi, http://www.usak.org.tr/dosyalar/dergi/Pk97HxtFHJsbU4MzbhhXEibtocoooi.pdf, [Eriim
tarihi: 29.9.2010].
23 Uluslararas hukuk, devletleri oluum, tarih, siyasal ve sosyolojik bir olgu olarak deerlendirmektedir. Dolaysyla uluslararas hukuk, ortaya
kan etkin otoritenin ne ekilde ortaya ktyla ilgilenmemektedir. Hl byle olunca BM Gvenlik Konseyinin, KKTCnin tannmasyla ilgili
ald olumsuz kararlar, yetki amna girmektedir.
25 Bunun iin bkz... Prof. Dr. Hseyin Pazarc ile Sylei: stediiniz erhi Dn, Uyum Protokolnn mzalanmas; Kbrs Cumhuriyeti
Ad Altnda Gney Kbrs Rum Ynetimini
Tanmak Anlamn Gelir, http://www.2023.gen.tr/tamyazi/ocak05_hp.htm [Eriim tarihi: 29.9.2010].
173
ilkelerine de ters dmektedir. Bu maddeye gre tm halklar, i politik statlerini hibir

d mdahaleye uramakszn belirleme zgrlne sahiptirler. Kald ki bu hakk, Kbrs
Trk halk da kullanmtr. Ancak uluslararas bir sorun olarak devam eden Kbrs meselesinde, self-determinasyon ilkesinin hukuk deil, siyas25 olarak kullanld grlmtr.
Aslnda bu durum, ksmen de olsa Kosovann bamszlk ilan ile ilikilendirilebilir.
nk Uluslararas Adalet Divan Bakan (ICJ) Hisashi Owada, uluslararas hukukta devlet ilann yasaklayan bir hkm olmadn ifade ederken, Mahkeme (ICJ) de Kosovann
bamszlk ilann uluslararas hukuka aykr bulmamtr.26 Dolaysyla Uluslararas Adalet Divan, Kosovaya meruiyet vermeyi,27 onu tanyan veya tanyacak olan devletlere
brakmay uygun grmtr. Ne var ki uluslararas kurulular veya aktrler, KKTCnin
ilann bu ekilde deerlendirmemilerdir.
2. Uluslararas Hukuka Gre KKTCnin Tannmas:
Birok ynyle halen tartma konusu olan tanma messesesi, uluslararas hukukun
belki de en g meselelerinden birisidir. zellikle bu messesesinin, mahiyeti ve hukuk
etkileri zerinde devam eden gr ayrlklar, ciddi tartmalara yol amaktadr. Dolaysyla bu bildirinin de konusu olan Trk Cumhuriyetlerinin KKTCyi tanrken, tanmann
aklayc ya da kurucu etkisi olup olmamasna, antlama niteliinin bulunup bulunmasna ve bunun dier devletler asndan zorunlu olup olmamasna dair konular, derin gr
ayrlklarna neden olmutur. Aslnda tanmann, KKTC zelinde tartlmas bile, tek bir
tanma tarifinin olmadn gstermektedir.
Her eyden nce tanmann uluslararas hukuka gre genel bir tarifi yaplmas gerekirse, herhangi bir uluslararas hukuk kiisinin kendi dnda oluan bir olay, durumu, belgeyi ya da iddiay kendi adna geerli kabul ettiini ve uluslararas ilikilerini bu
veriler nda devam ettireceini belirttii, tek tarafl hukuk bir ilemdir.28 Dolaysyla
Trk Cumhuriyetlerinin KKTCyi tanmas, her bir devletin mnhasran yapaca bir ilem
olduu unutulmamaldr. Kald ki KKTCyi tanma, bu devletlerin hibirine hukuk bir ykmllk de getirmez.
Devletlerin tannmas ile ilgili olarak dikkati eken ilk ve en nemli belgenin, 1936 ylnda Uluslararas Hukuk Enstits tarafndan yapld bilinmektedir. Buna gre yeni bir
devletin tannmas, belirli bir lke zerinde, siyas bakmdan tekilatlanm, var olan dier
herhangi bir devletten bamsz ve uluslararas hukuktan doan ykmllkleri yerine
getirmeye muktedir bir insan topluluunun varlnn, bir veya birok devlet tarafndan
kabul edilmesi ve bu devletlerin yeni devleti uluslararas camiann bir yesi olarak sayma
niyetlerini aklayan serbest bir tasarruftur.29 Ancak Uluslararas Hukuk Enstitsnn
25 Tamelik, 2001:295.
26 BM Gvenlik Konseyi, Kosovann tannmasn yasaklayan herhangi bir karar yoktur. Bu yzden Kosova imdilik 69 devlet tanmtr.
27 BM Gvenlik Konseyi, 1244 (1999) sayl kararla Srbistann toprak btnln savunurken, Kosovann tannmasna ses karmamtr.
Uluslararas camiann KKTC rneindeki tutumu ise farkldr. Gvenlik Konseyinin 1244 sayl kararnn Kosovann bamszln
engellemediini kabul eden uluslararas camia, 27 yl nceki 541 (1983) ve 550 (1984) sayl kararlarn, Kbrs Cumhuriyetinin toprak
btnln koruyor olmas, KKTCnin tannmamas ynnde en byk engel olduu unutulmamaldr.
28 Georg Schwarzenberger, A Manual of International Law, Second Edition, London, 1950, s. 27; Vitas, 1990:17; Charles Taylor,
Multiculturalism and The Politics of Recognition, New Jersey, 1992, s. 26; Semin Tner en, Uluslararas Hukukta Tanma Kavram ve
Kbrsn Tannmas, Balkesir Barosu Dergisi, (2003), s. 19.
29 Cemil Bilsel, Devletler Hukuku, C. 1, stanbu1, 1941, s. 60; Charles Crozat, Devletler Hukukunda Tanma, eviren: Edip F. elik, stanbul,
174
bu tarifi bile, tanma kurumunda yaanan gr ayrlklarn maalesef ortadan kaldrm

deildir. Ne var ki bir devletin tannmas, yeni bir devlet kurulduktan sonra, mevcut devletlerin, bu yeni kuruluu mahede ve kabul etmesi, ayn zamanda bu yeni devletle uluslararas hukuka uygun ilikilerde bulunmas ynndeki arzusunu bildirmekten baka bir
ey deildir.30
Buna karn yeni doan bir birliin, devlet olarak tannabilmesi iin, birtakm artlar da tamas gerekmektedir. Bu siyas varlk, ancak bu artlar yerine getirmesi halinde devlet olarak tannmay talep edebilmektedir. Bu artlar, 1931 ylnda Milletler
Cemiyetinin Daimi Mandalar Komisyonu tarafndan da zikredilmitir.31 Bunlar genel olarak ana balk altnda toplanmaktadr.
Uluslararas camiada, zellikle devletler hukukusu olarak n yapm Georg Jellinekin
de ortaya koyduu gibi Element Teorisinden32 sz etmek gerekecektir. Bugn hl
geerliliini koruyan bu teoriye gre devleti oluturan unsur, insan topluluu, lke ve
egemenlik kriterlerinin yerine getirilip getirilmediine, etkin bir otoritenin mevcut olup
olmadna ve etkin otoritenin kamu dzenini kurup kurmadna ve bunu devam ettirme
ehliyetinin olup olmadna bakarak bir deerlendirme yapmak ve bunun sonucunda ortaya kan entiteyi tanma veya tanmama hakkn vermektedir.
Ne var ki gnmzde tm kriterleri tamamlad halde tannmayan devletler olduu gibi, kriterleri tamamlamad halde tannan devletler de vardr. Bu durum, hukuk
sonular olan ve tek tarafl siyas bir irade beyan olarak tanmlanan tanma ileminin,
uluslararas hukukta siyas bir ara olarak kullanldnn resmidir. Buna gre KKTCnin
durumu u ekilde deerlendirilebilir:
KKTCnin Snrlar Belirli Bir lke Olmas (Toprak):
Devletin oluumunu salayan unsurlardan birisi, snrlar belli bir arazinin veya snrlar tayin edilmi bir toprak parasnn, bir baka deyile bir lkenin varldr.33 Kald ki bir
devlet, varln ve ahsiyetini belli bir lke zerinde yerleerek gsterebilir. Belli ve sabit
bir lkesi olmayan bir devlet, varln ispat etmi saylmaz.34 Pek tabi ki, lkesi bulunmayan bir devlet, dnlemez. Dolaysyla KKTCnin bu ilkeye dayanarak uluslararas
camiadan, zellikle de Trk Cumhuriyetlerinden bir devlet olarak tannmay talep etmesi
mmkndr. Kald ki KKTC, snrlar belli bir toprak paras zerinde kurulduu sabittir.
Toplam olarak 3.355 km2lik bir yzlmne binaen kara, hava ve deniz hkimiyetine
sahip olmas, KKTCnin tannmas iin yeterli bir husustur.
30
31
32
33
34
1953, s. 2; Haim Mirci, Devletler Hukuku Notlar, 2. Bask, Ankara, 1953, s. 43; Seha L. Meray, Devletler Hukukuna Giri, C. 1, 3. Bask,
Ankara, 1968, s. 267; Hamza Erolu, Devletler Umum Hukuku El Kitab, C. 1, Ankara, 1979, s. 127; Semin Tner en, Uluslararas
Hukukta Tanma Kavram ve Kbrsn Tannmas, Balkesir Barosu Dergisi, (2003), s. 19.
Schwarzenberger, 1950:28; John Basset Moore, A Digest of International Law, Vol. 1, Washington, 1960, s. 74.
Crozat, 1953:3.
Element Teorisi 1933 tarihli Montevideo deklarasyonunda, Milletler Cemiyeti dneminde Mandalar Komisyonu tarafndan ve son olarak
da 1991 tarihli Badinter Komisyonu tarafndan teyit edilmitir.
Ayferi Gze, Devletin lke Unsuru, stanbul, 1959, s. 5.
Erolu, 1979:104.
175
KKTCde Egemen ve stn Bir Otoritenin Varl (Hkmet):

Siyas bir birliin, devlet niteliini kazanp, tannmay talep edebilmesi iin birtakm
artlar yerine getirmesi gerekir. zellikle bu birliin, tamas gereken artlar arasnda
egemen ve stn bir otoritenin varlndan bahsedilebilir. Ne var ki belirli bir insan topluluunun, belirli bir lke zerinde bir araya gelmesi, bir devletin varlndan sz edebilmek
iin yeterli deildir. Bunun yannda siyas ve hukuk tekilatlanmann da gereklemesi,
mutlak bir gerek olarak ortaya kmaktadr.35 Bu tekilatlanma, grevlerini halkn itaat
ve itimad ile yerine getiren, o lke zerinde bir araya gelmi insan topluluunun ihtiyalarn karlayan ve onlar temsil eden egemen ve stn bir kamu otoritesi olarak tecelli
etmesi beklenmektedir.
Bu unsurun KKTCde gerekleip gereklemedii, iki hususun incelenmesiyle anlalabilir. Bunlardan birincisi, KKTCnin bnyesinde, dier btn devletlerden bamsz
bir hkmetin36 var olup olmaddr. nk bu durum, KKTCnin bnyesinde dier devletlerden bamsz bir hkmetin var olmas, tanmas istenen Trk Cumhuriyetleri iin
uluslararas sorumluluu olan bir konudur. zellikle bamsz bir hkmeti bulunmayan
bir devletin tannmas, bir dier devletin i ilerine karma eklinde yorumlanacandan,
uluslararas su ilenmi olabilecektir.37 Bir baka deyile KKTCde bamsz bir hkmetin bulunmamas, Trk Cumhuriyetleri iin bir devletin, dier bir devletin i ilerine
karmas anlamna gelecektir. Ne var ki KKTCnin devlet aygtnda, bamsz bir hkmet
tekilatlanmas var olduundan, byle bir su unsurundan sz etmek mmkn deildir.
Dikkate alnmas gereken ikinci bir husus da KKTC bnyesindeki hkmetin, nfusun geneli tarafndan itaat ve itimat edilen bir hkmet olup olmaddr.38 nk Trk
Cumhuriyetleri iin KKTCnin egemen ve stn bir otoritesinin, yani var olan hkmetin
istikrarn, halkn itaat ve itimadna mazhar olduunu sorgulamas asndan nemlidir.
zellikle KKTC hkmetlerinin Kbrs Trk halknn itimadna mazhar olduu gz nnde bulundurulacak olursa, Trk Cumhuriyetleri iin KKTCnin tannmasna hibir engel
yoktur.
KKTCnin Uluslararas Ykmllkleri Yerine Getirmeye Muktedir Olmas:
Pek tabi ki bu artlar, KKTCnin bir devlet olarak tannmas iin yeterli deildir. Bunun
yannda KKTCnin, uluslararas hukuktan doacak ykmllkleri39 de yerine getirmesi
iin muktedir olmas istenecektir. Aksi takdirde Trk Cumhuriyetleri iin tannmann tbi
sonucu olan her trl uluslararas ilikiye girebilme veya iliki kurabilme eylemi gerekleebilecektir.
Aslnda bir devleti tanmann temel amac, o devletle her trl uluslararas ilikiyi kurabilmekse, Trk Cumhuriyetleri de KKTCnin bir devlet olarak bu ilikileri laykyla yerine getirme gcne40 sahip olduunu gzlemlemek isteyeceklerdir. Kald ki Trk Cum35
36
37
38
39
40
176
Hseyin Pazarc, Uluslararas Hukuk Dersleri, II. Kitap, 5. Bask, Ankara, 1998, s. 19.
Burada tekilatlanm bir kamu otoritesinden sz edilmek istenmektedir. Bunun iin bkz... Crozat, 1953:3.
Bununla ilgili olarak bkz... Pazarc, 1997:7.
Bunun iin bkz... Crozat, 1953:3.
James H. Wolfe, Modern International Law, Washington, 2002, s. 185.
Wolfe, 2002:188.
huriyetleri iin uluslararas hukuktan doan ykmllkleri yerine getirmeye muktedir

olmayan bir KKTCnin, uluslararas alanda bir devlet olarak tannmasnn hibir anlam
olmayacaktr.
Btn bunlar gstermektedir ki KKTC, uluslararas hukuka gre devlet olmann
artn hakk ile yerine getirmitir. Buna gre KKTC, bir devlet olarak btnln, bamszln ve topraklarn korumaya, refah dzeyini ykseltmeye, kendi kendini istedii
biimde organize etmeye, karlarna gre yasalar karmaya, kendi hizmetlerini kendi
bana yapmaya, kendi hukukunu korumaya ve mahkemelerinin yeterliliini savunmaya
hak kazand sylenebilir. Dolaysyla uluslararas hukuka gre bu haklarn yrrle
girmesi veya uygulanmas, dier tannm devletlerin haklarnn yrrle girmesi veya
uygulanmasndan pek de farkl deildir.
3. Trk Cumhuriyetlerinin KKTCyi Tanmasnn Siyas Boyutu ve nemi:
Uluslararas hukukta, tanmann belirli durumlarda yasakland artlar vardr. Dolaysyla uluslararas hukuka gre Trk Cumhuriyetlerinin KKTCyi tanmamasyla41 ilgili
olarak ana ilkeden sz edilebilir. Bu ilke, Trk Cumhuriyetlerinin tanmas ynnden
irdelenecek olursa, ortaya u gerekler kacaktr.
Gce Bavurmann Yasaklanmas lkesi (Stimson Doktrini):
Uluslararas hukuka gre tanmaya getirilen birtakm snrlamalar vardr. Bunlarn banda g kullanmann yasaklanmas ilkesi42 gelmektedir. O zaman, KKTC zelinde yle bir sonu kartlabilir: Trk Cumhuriyetlerinin, zellikle de uluslararas hukuka aykr
bir ekilde g kullanlarak kurulan KKTCyi, bir devlet olarak tanmas mmkn deildir.
Bu zaviyeden baklacak olursa, Trk Cumhuriyetlerinin KKTCyi tanmas, uluslararas hukukun yasaklad bir durum olarak karmza kmaktadr.
Aslnda g kullanmayla kurulan devletlerin tannmasna getirilen yasaklama, ya
nc bir devletin uluslararas hukuka aykr mdahalesine veyahut self-determinasyon
hakk olmayan bir topluluun ayrlk hareketi sonucu kurulan devletlerin tannmasna
yneliktir.43 Dolaysyla Stimson Doktrini olarak da adlandrlan bu ilkeye gre, uluslararas hukuka aykr biimde, g kullanm sonucu oluan devletler tannmamaktadrlar.44
Ancak bu durum, KKTCnin ilan iin pek geerli bir kavram deildir. Zira KKTC, ekli
olarak 1983 ylnda kurulmu bir devlettir. Dolaysyla 1974 Bar Harektndan sonra
kurulduunu iddia etmek doru deildir. Bundan da anlalaca zere KKTC, Stimson
Doktrinine istinaden, yani kuvvet kullanmak suretiyle kurulmu bir devlet olmamakla
birlikte, konjontrel gelimelerin ortaya koyduu ve Kbrs Trk halknn iradesinin yansd siyas bir oluum olmas asndan mstakil bir devlettir.
41
42
43
44
Bir devletin bir baka devleti tanmamasyla ilgili gerekelere bkz.... Crozat, 1953:4; Erolu, 1979:128; Pazarc, 1997:6; Sur, 2000:121.
John Dugard, Recognition and United Nations, Cambridge, 1987, s. 25.
Dugard, 1987:25; Vitas, 1990:20; Pazarc, 1997:7.
Crozat, 1953:4; Dugard, 1987:28; Pazarc, 1997:7; Thomas D. Grant, The Recognition of States, Westport, 1999, s. 130-131; Sur,
2000:121.
177
lerine Karmama lkesi:

Bir devletin i ilerine karmamak, uluslararas sorumluluun getirdii bir normdur.
nk bir devletin i ilerine karmak, ilgili devletin egemenliine zarar verebilmektedir.
Bu nedenle i ilerine karmama ilkesi, devletlerin bamszl ve egemen eitlik prensibinin zorunlu bir halidir.45 Dolaysyla devletlerin tannmas hususunda uyulmas gereken
kurallarn banda i ilerine karmama ilkesi gelmektedir. Bu ilkeden hareketle Kbrs
Cumhuriyetinin i ilerine karmama gerei olarak ayrlk Kbrsl Trklerin kurduu
KKTCyi de tanmamann, uluslararas bir kural olduunu iddia edenler vardr. Aslnda
bu durum, uluslararas toplumun Kbrs Cumhuriyetinin siyas rejimine ve egemenlik
alanna giren konularda mdahale etmemesi anlamna gelmektedir. Dolaysyla Trk
Cumhuriyetlerinin KKTCyi tanmas, Kbrs Cumhuriyetinin i ilerine karmas olarak
nitelendirilebilecektir. Bu gibi durumlar, i ilerine mdahale eklinde deerlendirileceinden, uluslararas hukuk tarafndan yasaklanmtr. Hatta bu tr eylemler, uluslararas
su olma niteliini tamaktadrlar.
Ne var ki KKTCnin ilan ve bir devlet olarak varl, bu ilkeye gre deerlendirilmesi
doru bir yaklam deildir. nk KKTC, Kbrs Cumhuriyetinin devlet aygtndan kopmu asl bir para deildir. Dolaysyla btnnden kopmayan bir parann ayn olduunu
iddia etmek ve Kbrs Cumhuriyetinin egemenliinden sz etmek mmkn deildir. Kbrsl Trklerin 1960 rejiminin oluturduu devlet aygtndan kopartlmalarnn balang
tarihi Aralk 1963tr. 1964-1967 arasndaki dnemde cumhuriyet rejimini kuran Kurucu,
Garanti ve ttifak Antlamalarn tek tarafl deitirerek, etnik ve zihinsel olarak monist bir
Rum devleti haline getirilen Kbrs Cumhuriyeti, artk eski yapda bir devlet deildir. Dolaysyla bu srecin balangcnda Kbrsl Trkler yer almad gibi oluan yeni artlara ve
konjonktre gre yeniden yaplanma ihtiyac hissetmiler ve zaman iinde kendi idar yaplarn kurmulardr. Bu haliyle deerlendirmek gerekirse KKTC, Kbrsl Trklerin siyasal
kimliinin evrimlemesi sonucu ortaya km bir devlet olarak grlmelidir. Aslnda bu
durum, Kbrsl Trklerin otonomi ynetiminden devletleme srecinde ald yolun,
bir gerei olarak deerlendirilmelidir.
Btn bunlar gstermektedir ki KKTCnin Trk Cumhuriyetleri tarafndan tannmas,
etnik yapsnn deitii, idar ve hukuk brokrasinin farkllat, monist bir devlet halini
ald 1960 rejiminin, nam dier Kbrs Cumhuriyetinin i ilerine karmak anlamna
gelmedii ortadadr.
Self-Determinasyon lkesi:46
Halklarn kendi geleceini belirlemesi anlamna gelen self-determinasyon ilkesi,
bir ulusa mensup bireylerin, bamsz devlet kurma hakkna sahip olmas anlamna da
gelmektedir.47 Kbrsta da olduu gibi KKTCnin bir devlet olarak halknn, yani Kbrsl
Trklerin, siyas rejimini ve anayasal dzenini serbeste belirleme hakkna sahip olmas,
beklenmedik veya kabul edilemeyecek bir ey deildir. nk KKTC, Kbrs Trk halknn
serbeste ortaya koyduu iradesinin bir sonucu olarak grlmelidir.
45 Sur, 2000:111.
46 Birinci blmde ayrntl bir ekilde verildii iin burada konu gerei zikredilecektir.
47 Self-determinasyon ilkesi hakknda ayrntl bilgi iin bkz... Antonio Cassese, Self Determination of Peoples, Cambridge, 1995, s. 1-37.
178
Ne var ki uluslararas hukukta tanma kurumu asndan nemli olan bu hak, ayrlk
hareketler iin lkesel btnle aykr dt, hatta paralad48 gerekesiyle reddedilmektedir. Dolaysyla bu gibi durumlarda self-determinasyon hakk tannmamakta ve
meru saylmamaktadr.49 Bu gerekeye istinaden Trk Cumhuriyetlerinin KKTCyi tanmas halinde, Kbrs Cumhuriyetinin lkesel, devletsel ve rejimsel btnln yok
edeceinden bahsedilmektedir. Dolaysyla Kbrsl Trkler, uluslararas hukukta selfdeterminasyon hakkna sahip olmayanlarn durumuna dtnden, KKTCnin tannmamas ynnde gl bir kanaat olumutur. Bu durumu, BM Gvenlik Konseyinin eitli
kararlarnda50 da bulmak mmkndr.
Bundan hareketle Trk Cumhuriyetlerinin KKTCyi tanmas iin rasyonel bir projeksiyon ve plan yapmak gerekecektir. Tannma stratejisinde, baz devletler veya en azndan
Trk Cumhuriyetleri tarafndan KKTCnin tannmas, temel amalardan birisi olmaldr.
ayet bunun gereklemesi mmkn olmayacaksa, KKTCnin tannma imajn destekleyecek veya artracak eylemelere nem verilmelidir. Ne var ki tannma stratejisinin esas
amac, KKTCnin salt tannmas eklinde olmamaldr. Bunun dnda baz devletlerde ve
uluslararas tekilatlarda temsilciliklerin almas iin giriimlerde bulunmas,51 uluslararas toplantlara gzlemci ye gnderilmesi gibi tannma imaj yaratabilecek yntemler
gelitirilmelidir. KKTCde zellikle yabanc yatrmlarn arttrlmas, uluslararas ticaretin
salanmas, direkt uularn gerekletirilmesi ve turizmin gelitirilmesi gibi hususlar,
tannma imajnn oluturulmasnda nemli bir rol oynayacaktr. Bylece zihinlerde oluturulacak tannma algsyla, Rumlar makul bir anlamaya ekmek mmkn olabilecektir.
KKTCnin tannmasyla52 ilgili bu yeni strateji, sarih (ak) tanmadan ziyade zmn
(st kapal) tanma eklinde olurken, de jure (hukuk) tanma53 yerine de facto54 (fiil) yolunu semek daha faydal olacaktr. Bylece KKTCyi tanmak isteyen Trk devletleri veya
dier devletler, uluslararas hukukun ve konjonktrn basksndan uzak hareket edebilme
imknna kavumu olacaklardr.
Aslnda Trk Cumhuriyetlerinin KKTCyi zmnen tanmas, bu devletle sadece tanma
iradesini ieren bir iliki iine gireceini gstermektedir. Bir baka deyile, zmn tanmada, KKTCnin tannd sarih bir aklamayla belirtilmeyecektir. zellikle bu oluumun,
irad olarak tannabileceinin ifade edilmesi, temel hedef olacaktr.
KKTCnin de facto tannmas ise Trk Cumhuriyetleri asndan muhtelif phelerinin
olduu, bu yzden snrl ve geici olarak hukuk ilikilere girme isteini ortaya koyduu
48 Cassese, 1995:173.
49 Ltem, 1959:104.
50 BM Gvenlik Konseyinin ald 541 (1983) ve 550 (1984) sayl kararlar buna delildir. BM Gvenlik Konseyi, uluslararas hukuka aykr
olarak ve kuvvet kullanma yoluyla kurulduu varsaymna dayanarak, 18 Kasm 1983 tarihli ve 541 sayl karar ile KKTCnin kuruluunu
batl ilan etmi ve dier devletlere Kbrs Cumhuriyetinden baka bir devletin tannmamas arsnda bulunmutur.
51 GKRY, 2006 ylnda Katarda bykelilik am, buna tepki gsteren Trkiye ile ilikilerinin bozulmasn istemeyen Katar, KKTCye de
temsilcilik ama izni vermitir. 2009 ylnda ise GKRY, Birleik Arap Emirlikleri, rdn, Endonezya, Kba, Brezilya ve Bulgaristanda
bykelilik amtr. Fakat KKTC tarafndan bu devletlere ynelik herhangi bir alma gerekletirilmi deildir. Rum ynetimi, 2011
ylnda Kuveyt ve Kazakistanda, 2012 ylnda ise Kanadada bykelilik amay planlamaktadr. Aslnda GKRYnin en byk hassasiyeti,
uluslararas alanda KKTCnin tannmasn veya buna ynelik imaj geliimini nlemek ve kendi etkinliini artrmak iin bu yola tevessl ettii
grlmtr. GKRYnin aaca elilikler iin bkz Atilla Sandkl, Yeni Kbrs Stratejisi Tannma, http://www.bilgestrateji.com/store/
dergi2/Atilla.pdf, [Eriim Tarihi: 29.9.2010].
52 Uluslararas hukuktaki btn tannma ilemleri, hukuk ilem niteliindedir. Ancak uluslararas uygulamaya bakldnda iki eit tanmayla
karlalmaktadr. Bunlardan biri de facto, dieri de de jure tanma olarak snflandrlmtr.
53 De Jure tanma, kendi iinde ak ve zmn tanma olarak ikiye ayrlmaktadr.
54 De facto tanma geici, geriye alnabilir ve etkileri greceli olarak snrl bir tanma eklidir.
179
bir yoldur.55 Bylece Trk Cumhuriyetlerinde de facto tanmayla, KKTCnin bamszlna, lke zerindeki otoritesine veya devamllna ilikin birtakm pheleri olduu ve
kendisini tam olarak balamak istemedii gr ortaya kmaktadr. Hal byle olunca
Trk Cumhuriyetleri asndan byle bir tannma yararl olabilecektir. Bu yntemle, hem
KKTCyle eitli alanlarda ilikiye girilebilecek, hem de gerektiinde bu ilem geri alnabilecektir.
Buna ilaveten birtakm teoriler de KKTCnin tannmasna deer atfetmektedirler. rnein Declaratory (lan Edilen) Teorisi, siyasal bir gerein ilan edilmesine dayanmaktadr.56 Bu teoriye gre KKTC, bamszln ilan eden bir devlet konumundadr. Dolaysyla
KKTC, var olmutur ve tannmaya da hak kazanmtr. Hl byle olunca KKTC, tannmaya
deer bir devlet olarak karmzda kmaktadr.
Constitutive (Oluturulmu veya Olumu) Teoriye gre ise yeni bir devletin kurulduu ne srlmekte ve bu yeni devletin veya hkmetin fiilen var olduu anlatlmaktadr.57
Bu cihetten hareketle KKTCnin, oktan beri tannma hakkna sahip olduu grlecektir.
Realpolitik gre gre ise bir devletin demokratik veya anayasal hkmetine bakarken, onun hangi yasal kritere gre kurulduuna bakmakszn, sadece siyasal gerekliini
deerlendirmektedir. Dolaysyla bu gre gre KKTCnin bamszl ve egemenlii,
kabul edilebilir bir eydir.
Btn bunlardan sonra denebilir ki, Trk Cumhuriyetleri, bamsz ve egemen bir
devlet olarak KKTCyle diplomatik ilikiye girmesi gereki bir yaklamdr. Tasvip edilsin
veya edilmesin KKTC, bir devlet olarak zaten vardr. Eer uluslararas hukuk, devletleraras ilikileri tanzim edip ayarlyorsa, mutlaka evrensel kriterler tamaldr. zellikle
KKTCnin bir devlet olarak tannmamas, onun var olmad anlamna gelmez.58 Bu yn
ile KKTCnin, dtan gelecek herhangi bir tasvibe ihtiyac yoktur. Kald ki diplomasi ananelerine gre bir devletin yasall ve devlet olup olmad tartlamaz. zellikle bir devletin,
yeni kurulan bir baka devletin yasal olup olmadn sorgulamas, hkimiyet doktrinine
de ters dmektedir.
Grld gibi birok teori ve doktrin, KKTCnin uluslararas hukuk erevesinde geerli olabileceini ve tannmasnn gerekliliini ortaya koymaktadr.
SONU
Ortaya kt gnden itibaren nemini yitirmeyen Kbrs meselesinin, bugn ulat
noktann iki nemli boyutu vardr.59 Birincisi Kbrstaki fiil durumun, hukuka uygunluunun kabul edilmemesi veya taraflarn hukuk bir dzenleme zerinde anlamaya varamamasdr. kincisi ise Kbrsta bir millet veya halkn olumamas ve buna istinaden Kbrsl
Trklerin self-determinasyon hakknn gz ard edilmek istenmesidir.
55 De facto tanma usulleri iin bkz... Brian Galpin, A Manual of International Law, London, 1950, s. 11; Meray, 1968:273; Pazarc, 1997:8;
Schwarzenberger, 1950:28.
56 Wofe, 2002:58-63.
57 Wolfe, 2002:102-14.
59 Prof. Dr. Hseyin Pazarc ile Sylei: stediiniz erhi Dn, Uyum Protokolnn mzalanmas;
Kbrs Cumhuriyeti Ad Altnda Gney Kbrs Rum Ynetimini
59 Bu konuyla ilgili olarak daha ayrntl bilgi iin bkz... Tamelik, 2001:295-296.
180
Kbrsl Rumlar, KKTC olgusunun kurulmak istenen yeni dzene ters dtn,
meru ynetimden(!) kopma anlamna geldiini, nceki ynetimin yani Kbrs Cumhuriyeti veya GKRYnin meru bir ynetim olmadn gstereceinden rahatszlk duymaktadrlar. Hlbuki BM Anlamas ile birlikte okunmas gereken Birlemi Milletler Anlamasna Uygun Olarak Devletler Arasndaki Dostane likiler ve birlii ile lgili Devletler
Hukuku Prensiplerini belirleyen 1970 tarihli BM Genel Kurulunun deklarasyonunda da
belirtildii gibi self-determinasyon hakk, lkede yaayan btn halk; rk, inan ve renk
ayrm yapmadan yneten bir hkmetin bulunmamas durumunda, egemen ve bamsz
devletten sz etmek mmkn deildir60 demektedir ki, Kbrsta 21 Aralk 1963 tarihinden itibaren meru bir ynetimden sz etmek mmkn deildir.
Kbrsl Trkleri temsil etmeyen ve adann kuzeyinde egemenlii bulunmayan Kbrs
Cumhuriyeti Hkmeti, aslnda GKRYye dnmtr. Kbrs Hkmeti tarafndan temsil edilmeyen ve Kbrs Cumhuriyeti Devletini kuran Antlamalar ve 16 Austos 1960 tarihinde Kbrs Cumhuriyeti Anayasasn imzalam olan Kbrsl Trkler, Kbrs Devletine
kar self-determinasyon hakkn kazand gibi, ayr bir devlet olma arzusunu da ileri
srebilirler.
Bunun dnda unutulmamas gereken dier bir husus da KKTCnin g kullanma
yoluyla kurulmaddr. Zira Trk Silahl Kuvvetlerinin meru mdahalesi 1974 ylnda
olmu, buna karn Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti 1983te kurulmutur.
Her ne kadar KKTC, uluslararas alanda tannmam olsa da gerek sahip olduu
toprak paras, gerek belirli bir insan potansiyeli ve gerekse tekiltlanm hkmetiyle
siyas bir varlktr. Zaten tannmann, hukuk bir irade beyan olmaktan ok, esasta siyasal
nitelikli bir ilem olduunu da unutmamak gerekir. zellikle unu diyebiliriz ki, konunun
siyasal yan, KKTCnin devlet olarak tannmamasn gerektirecek kadar nemlidir. Kald
ki devlet olma zelliine sahip KKTCnin, Trkiye dnda tannmam olmasnn sebebi
de ite budur.
Hl byle olunca KKTCnin tannmas, pek ok ynyle tartlan bir konu olarak karmza kmaktadr.
zellikle Trk Cumhuriyetlerinin KKTCyi tanmas, birtakm problemleri de beraberinde getirecektir. Buna gre Trk Cumhuriyetlerinin KKTCyi tanmasnda:
* Tanmann aklayc veya kurucu etkisinin bulunup bulunmayaca,
* Tanma ileminin zorunlu olup olmayaca,
* Tek tarafl hukuk bir ilem veya zel bir antlama imzalanp imzalanmayaca,
* Tanmann arta balanp balanmayaca konusunda younlalacaktr.
Aslnda KKTCnin, ne bir devlet olarak tannmasna ihtiyac vardr, ne de Trk Cumhuriyetlerinin KKTCyi bir devleti olarak tanma ykmll bulunmaktadr. nk KKTCyi
tanma, onu bir devlet olarak var etmeyecei gibi, tanmann yokluu onu yok saymaya
da yeterli olmayacaktr. Ancak bundan u sonu kartlmamaldr: KKTCnin Trk Cumhuriyetleri tarafndan tannmasnn hibir nemi yoktur gibi tezin savunulmas da doru
bir yaklam deildir.
60 Bunun iin bkz... Sevin Toluner, Kbrs Uyumazl ve Milletleraras Hukuk, stanbul, 1977, s. 422.
181
Kanaatimiz o yndedir ki, Trk Cumhuriyetlerinin KKTCyi tanmas, uluslararas hukuk baznda nemli bir etki yapaca gibi, bunun herhangi bir arta balanamayaca,
dier devletler asndan bir zorunluluk arz etmeyecei ve tek tarafl bir hukuk ilem olaca ynndedir. Dolaysyla Trk Cumhuriyetlerinin KKTCyi bir devlet olarak tanmas,
hlihazrda devam eden tartmalara bir son vermesi ve neticeleri itibaryla byk katk
salamas beklenmektedir.
Aslnda Trk Cumhuriyetlerinin KKTCyi bir devlet olarak tanmas, Kbrs Trk halk
ve onun kurduu devlet iin zelde birtakm yararlar salayacaktr:
1. KKTCnin tannmas, Trk Cumhuriyetleriyle Kbrs Trk halk arasnda ilikileri artracak ve bu ilikiye, hukuk bir ehre kazandracaktr.
2. KKTC, Trk Cumhuriyetleri nezdinde dokunulmazlktan ve yarg baklndan
yararlanacaktr.
3. KKTCnin kendi kamu ilemlerine, Trk Cumhuriyetlerinin i hukuk gerei sayg
gstermesi salanacaktr.
4. KKTCnin Trk Cumhuriyetlerince tannmas, her eyden nce KKTCnin uluslararas sorumluluklarn artracak ve kresel siyasete dahil olmasn salayp kolaylatracaktr.
Buna ilaveten genelde:
5. Kbrs meselesine, yeni bir ehre kazandracaktr.
6. Adadaki her iki halka, egemen, eit ve kendi kaderini belirleme hakk salayacaktr.
7. Meselenin zmne ciddi bir ivme kazandracak ve taraflarn zaman kaybetmesi
nlenecektir.
Aslnda KKTCyi tanmak, tanyan devlet(ler) asndan yasal kabul edileceinin ve
ilikilerin bu cihetten srdreceinin belirtildii, tek tarafl ve hukuk bir ilem ise de bu
ilem, henz Trk Cumhuriyetlerince gerekletirilememitir. Bu yzden KKTC, Trkiye dnda herhangi bir devlet tarafndan tannmamtr. Aslnda KKTCnin tannmamas,
uluslararas hukuka aykr g kullanma ve uluslararas antlamalara aykr davranma
grne dayanmaktadr. Ne var ki KKTCnin tannmamas, onun bir devlet olarak var
olmadn gstermez.
Esasnda KKTCnin tannmamasna dair btn gerekeler, hukuk ve ahlak olmaktan ok uzaktrlar. nk KKTCnin, bir devlet olarak var olduuna syleyebilmek iin
onun lke, insan topluluu ve egemen-stn otorite unsurlarn bnyesinde barndrp barndrmadna bakmak gerekir. Bu unsur, self-determinasyon ilkesi ile birlikte
KKTCnin kuruluunda ve devlet bnyesinde var olduundan, Trk Cumhuriyetlerinin
KKTCyi tanmalar, de facto (fiil) artlar gerei mmkndr.
182
KAYNAKLAR
ARMAOLU, Fahir. Siyas Tarih 1789-1960, 2. Bask, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, Ankara, 1973.
ARSAVA, Aye Fsun. Kbrs Sorununun Uluslararas Hukuk Asndan Deerlendirilmesi, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, LI (1996) 4, s. 43-51.
ARSAVA, Fsun. Kosova, Gney Osetya, Abhazya ve Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti rneklerinde Kendi Kaderini Tayin Etme Hakknn Deerlendirilmesi, http://www.usak.org.tr/dosyalar/dergi/
Pk97HxtFHJsbU4MzbhhXEibtocoooi.pdf, [Eriim tarihi: 29.9.2010].
BLSEL, Cemil. Devletler Hukuku, C. 1, stanbu1, 1941.
CASSESE, Antonio. Self Determination of Peoples, Cambridge, 1995.
CHEN, Ti-Chiang. The International Law of Recognition, London, 1951.
CROZAT, Charles. Devletler Hukukunda Tanma, eviren: Edip F. elik, stanbul, 1953.
DONNELY, Jack. Teoride ve Uygulamada Evrensel nsan Haklar, ev. Mustafa Erdoan ve Levent Korkut,
Ankara, 1995.
DUGARD, John. Recognition and United Nations, Cambridge, 1987.
EMERSON, Rubert. Smrgelerin Uluslamas (Asya ve Afrika Halklarnn Ortaya klar), ev: Trkkaya
Atav, Ankara, 1965.
EROLU, Hamza. Devletler Umum Hukuku El Kitab, C. 1, Ankara, 1979.
GALPIN, Brian. A Manual of International Law, London, 1950.
GZE, Ayferi. Devletin lke Unsuru, stanbul, 1959.
GRANT, Thomas D. The Recognition of States, Westport, 1999.
SMAL, Sabahattin, 100 Soruda Kbrs Sorunu, Lefkoa, 1992.
LTEM, lhan. Devletler Hukuku Dersleri, C. 1, 2. Bask, Ankara, 1959.
MERAY, Seha L. Devletler Hukukuna Giri, C. 1, 3. Bask, Ankara, 1968.
MRC, Haim. Devletler Hukuku Notlar, 2. Bask, Ankara, 1953.
MOORE, John Basset. A Digest of International Law, Vol. 1, Washington, 1960.
MOR, Hasan ABnin Aralk 1999 Helsinki Zirvesi Kararlar ve Kbrs Sorunu, Seluk niversitesi Hukuk
Fakltesi Dergisi, VII (1999) 1-2, s. 273-307.
NECATGL, Zaim M. The Cyprus Question and the Turkish Position in International Law, New York, 1990.
PAZARCI, Hseyin. Uluslararas Hukuk Dersleri, II. Kitap, 5. Bask, Ankara, 1998.
Uluslararas Hukuk Dersleri, III. Kitap, 2. Bask, Ankara, 1997.
POMERANCE, Michla, Self-Determination in Law and Practice, The New Doctrine in the United Nations,
The Hague, 1982.
Prof. Dr. Hseyin Pazarc ile Sylei: stediiniz erhi Dn, Uyum Protokolnn mzalanmas;
Kbrs Cumhuriyeti Ad Altnda Gney Kbrs Rum Ynetimini
SARICA, Murat. Erdoan TEZ ve zer ESKYURT. Kbrs Sorunu, stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi
Yaynlar, stanbul, 1975.
SANDIKLI, Atilla. Yeni Kbrs Stratejisi Tannma, http://www.bilgestrateji.com/store/dergi2/Atilla.pdf,
[Eriim Tarihi: 29.9.2010]
SCHWARZENBERGER, Georg. A Manual of International Law, Second Edition, London, 1950.
SUR, Melda. Uluslararas Hukukun Esaslar, zmir, 2000.
AHN, Mustafa. Avrupa Birliinin Self-Determinasyon Politikas, Ankara, 2000.
EN, Semin Tner. Uluslararas Hukukta Tanma Kavram ve Kbrsn Tannmas, Balkesir Barosu Dergisi, (2003), s. 19-22.
TAMELK, Soyalp. Deien Dnya Dzeninde Kbrsn Yeri ve Self-Determinasyon lkesinin Yeniden Deerlendirmesi, Manas Sosyal Bilimler Dergisi, (2001) 3, s. 293-298.
TAYLOR, Charles. Multiculturalism and The Politics of Recognition, New Jersey, 1992.
TOLUNER, Sevin. Kbrs Uyumazl ve Milletleraras Hukuk, stanbul, 1977.
VITAS, Robert A. The United States and Lithuania, New York, 1990.
WOLFE, James H. Modern International Law, Washington, 2002.
183
ORTA ASYADA SOSYO-EKONOMK

YEN PARADGMALAR
[TRK BRL VE KALKINMA DARES
BAKANLII (TKA)NIN KIRGIZSTAN AILIMI]

Do. Dr. Emine YAVAGEL
Krgzistan-Trkiye Manas niversitesi, letiim Fakltesi Halkla likiler ve Reklamclk Blm Bakan
Uur NAL
Krgzistan-Trkiye Manas niversitesi, letiim Fakltesi Halkla likiler ve Reklamclk Blm
GR
Orta Asya Trk Cumhuriyetleri bamszlklarn kazanmalaryla birlikte birok alanda yeniden yaplanmaya gitmi, byk bir sosyal deiim srecini balatmlardr. Bu
tranformasyon srecinde yaanan zorluklar aabilmek de youn bir ekilde uluslararas
destee gereksinim yaratmtr.
Sovyetler Birliinin merkezi sisteme bal olmasndan dolay, bamszlklarn kazanan blge lkeleri serbest pazar ekonomisine geite birok engelle karlam, bu
engelleri aabilmek, bamsz ekonomik sistemlerini kurabilmek iin uluslararas kurulular ile irtibata gemilerdir.
Ekonomide merkezi sistemden serbest piyasa ekonomisine gei srecinde, eski sistem ierisinde yaanan 70 yl gibi bir sreden sonra btn yapy yeniden dzenlemek,
byk bir sosyal deiim srecini balatmak uzun bir zaman ve zor aamalardan geme-
184
185
yi gerektirmektedir. Bu nedenle tm bu zorluklarn alabilmesi iin gerek siyaset, gerek

ekonomi ve brokrasi alanlarnda yetki paylam ve grev tanmlar ile ilgili aksaklklarn
giderilmesi ncelikli konularn banda yer almtr.
Blge lkeleri ierisinde siyasal yaplanmas anlamnda en gze arpan lkelerden
biri durumundaki Krgzistan iin de tm bu sorunlarn zm yneliminde lkede sosyal ve ekonomik tabanl etkin ibirliklerine gidilmeye balanm, bu erevede Trkiye ile
olan ilikilerde de yeni bir boyut gelitirilmitir. Trkiye ile ilikilere bu adan bakldnda, bamszl sonras lkenin devlet yaplanmasn glendirmede katkda bulunmak,
lke ekonomik istikrarlarnn korunmas ve tevikini salamak, lkenin dnya ile btnleebilmesine yardmc olmak, bu lkeyle ikili ilikileri her alanda karlkl etkinlikler ve
egemen eitlik temelinde gelitirmek gibi konularn n planda tutulduu grlmektedir.
Bu dorultuda Trkiye ile Krgzistan arasndaki ilikiler, 1992 ylnda kurulan Trk birlii ve Kalknma daresi Bakanlnn yrtt sosyo-ekonomik stratejilerine odaklanlarak aklanmaya allacaktr.
Yeni Sosyo-Ekonomik Paradigmalarda Kresel Boyut
Dnya ekonomisi tarihine bakldnda ekonominin 20. yzyln sonlarna doru hzl
bir ekilde ivme kazand grlmektedir. II. Dnya Sava sonras lkeler, genel sosyoekonomik yaplarndaki tahribat dzeltebilmek ve kalknma srelerini hzlandrabilmek
iin bir yandan blgesel entegrasyona ynelirken dier yandan da uluslararas d ticareti
gelitirme ve serbestletirme abasna girimilerdir.
1944 ylnda yaplan Birlemi Milletler Para ve Finans Konferans ardndan imzalanan Bretton Woods Anlamas ve bu anlama ile ortaya kan Bretton Woods sistemi, II.
Dnya Sava sonrasnda uluslararas ticaretin yeniden balamas ve Dnya Savalar
dneminin ykmlarn uluslararas para sisteminin hzl bir ekilde yeniden oluturmas
dncesine dayanyordu.1
ngilterede muhafazakar-liberal Margaret Thatchern, Amerika Birleik Devletlerinde

milliyeti-liberal Ronald Reagann baa gelmeleriyle dnyada Neoliberalizm iktidarn
ilan etmitir. Neoliberalizm zerine yaplan almalara bakldnda bu durumun temel
amalar u ekilde karmza kar: Uluslararas parasal ibirliini tevik etmek, mal ve
hizmetlerin ve sermayenin tm dnya apnda serbeste dolamas ve pazarn geniletilmesi iin kresel kapitalizme entegre olmayan yap ve bloklarn datlarak yatrm zgrln tm dnyada temin etmek, ulusal ve uluslararas refah, zedeleyen nlemlere
bavurmakszn dzeltme frsatn salamak.4
Bu sistemle neoliberalizmin ok nemli iki; ideolojik ve ekonomi-politik alanlarda ilevsel aygt Uluslararas Para Fonu (International Monetary Fund-IMF) ile Dnya Bankas
(World Bank-WB) oluturuluyordu. Ancak neoliberalizmin ortaya kt bu ilk yllarda
pek ok nedenden tr neoliberal politikalar devletler ve halklarn gznde meruiyet
kazanamamtr. ncelikle Sovyetler Birliinin savatan galip kmas ve Dou Avrupa
lkelerinin komnist rejimlere dnmesi Souk Savan ortaya kt bu dnemde
sosyalist-sol ideolojinin prestijli, gl bir konumda olmasn salyor ve neoliberalizmin deerini dryordu. Yalnzca Rusya ve Dou Blou lkelerinde deil Avrupada da
olduka etkili olan Marksist teori ve dnrler Avrupa kamuoyunun kapitalizm ve neoliberalizme olan inancn zayf klyordu. Dahas o dnemde IMF ve Dnya Bankasnn
hkmetler zerinde henz ciddi bir yaptrmnn bulunmamas da bir dier nemli etkeni
oluturuyordu.2
Neoliberalizmin dou blounun yklmaya balamasyla beraber geni alanlara yaylma sreci hz kazanmtr. Neoliberalizm hegemonyasn kurduka dier sosyal devletlerin glerinin zayflamas ve zellemenin kendini gstermesi kanlmaz hale gelmitir.
Bu durumu tetikleyen olaylarn ierisinde Sovyetler Birliinin dalmas en gze arpan
etkenlerdendir.
3
4
186
Neoliberalizmin ykseliini hazrlayan faktrlere bakldnda ise 1970lerden itibaren

aslnda bu faktrlerin dikkat ekmeye balad grlmektedir. Dnya petrol fiyatlarnn
OPEC petrol krizi (1973-1974) sonras aniden ykselmesi nedeniyle neoliberal geliimin
ortaya k hznn bir hayli ykseldii grlmektedir. Dolaysyla kresel sermayenin
maddi desteiyle neoliberalizmi destekleyen yeni enstitlerin, aratrma merkezlerinin,
akademik dergilerin geliimiyle neoliberal dnceler ksa srede dnyada hakim g
haline gelmeye balamlardr. Bretton Woods Anlamas sonras ortaya kan uluslararas kurululara ye says, 1960l yllardan itibaren birok Afrika lkesinin bamszlna kavumasna ve bu kurulularn imkanlarndan yararlanmann ekiciliine, son birka
yldr da, yine ikinci nedenin yan sra Dou Blokunun k ve yeni bamsz devletlerin ortaya kna bal olarak hzl art gstermi, Kasm 1946da 69dan Aralk 1978de
138e, Ekim 1991de 156ya, Eyll 1992de 173e ve son katlmla, Aralk 1997de 182ye
kmtr. Bylece sistem farkllklar nedeniyle uzun sre bu Fon Kurulularna ye olmayan eski Dou Bloku lkeleri ve yeni bamszln kazanan Cumhuriyetlerin yelii
ile hemen hemen dnyadaki tm lkeleri kapsayan bir rgt grnmn kazanmtr.3
1970lerin sonlarndan balayarak baka alternatif yok sylemleriyle uygulamaya konulan neoliberal programlar dolaymnda 1980lerde batda sol hkmetler yerlerini liberalsac iktidarlara brakmaya balamlardr.
Nevzat Gran, smail Aktrk , Uluslararas ktisadi Kurulular, zmir, Maliye Bl.Yay., 1999, s.30 Bretton Woods Sistemi, II. Dnya Sava
srasnda Temmuz 1944te ABDnin kk bir kasabas olan Bretton Woodsda toplanan Birlemi Milletler Para ve Finans konferansnda ortaya
kan iktisadi sistemdir. Bretton Woods uluslararas para idare sistemi, dnyann nde gelen devletleri arasndaki ticari ve finansal ilemlerde
uyulmas gereken kurallar belirler. Bu sistem, dnya tarihinde ilk kez, bamsz ulus-devletlerin kendi aralarnda ortak bir parasal dzen
zerinde anlamalar sonucunda uygulamaya konulmutur.
Bkz, Ozan rmeci, Neoliberalizm nasl dodu ve geliti?, http://ydemokrat.blogspot.com/, 10.11.2010
Neoliberalizmin douu bat lkelerinden sonra btn dnyay etkisi altna almaya
balamtr. Sovyet Birliinin yklmasyla birlikte Dou Bloku ve Orta Asya lkelerinin
merkezi yaplanmadan ayrlmas belirli zaman gerektirse de souk savan bitmesiyle
birlikte sosyo-ekonomik alanlarda dnya dzenine entegre olma yoluna gidilmitir.
lkelerin yaam olduu sosyo ekonomik ve mali sorunlar gelimi ya da az gelimi
Nevzat Gran, smail Aktrk , Uluslararas ktisadi Kurulular, zmir, Maliye Bl.Yay.,1999, s.37
A.g.e., s.43. Neoliberalizm klasik liberalizmin Friedrich Hayek, Milton Friedman ve Robert Nozick gibi iktisatlar ve filozoflarn yazlaryla
gncellenmi bir versiyondur. Neoliberalizmin temel geleri birey ve pazardr. Neoliberalizmin temel amac piyasa zerindeki devlet
mdahalesini kaldrmaktr. Neoliberallere gre tam anlamyla serbeste ileyen bir pazar sistemi etkililik, byme ve verimlilik salayacaktr.
Devletin mdahalesi olmakszn ileyen bir toplumsal sistemde bireyler de daha zgr olacaktr. Bkz., Mmtazer Trkne, Siyaset, Ankara,
Lotus Yay., (2003)2006, ss.124-5
187
olsun lkeleri karlkl bamlla itmitir.5 Dolaysyla lkelerin sosyo-ekonomik ve mali

sistemlerindeki deiimin temel unsuru evrensel boyutta serbest pazar ekonomisine gei olmutur. lkeler kapal ekonomik yapy aarak ncelikle karma ekonomik modele
ulam buradan da piyasa mekanizmasnn geerli olduu serbest piyasa ekonomisine
doru ilerlemektedirler. Bu srete lkeler arasnda sosyal, kltrel, ticari, ekonomik ve
politik deiimler yaanmakta ve lkeler arasnda serbest ticaret blgeleri, ortak gmrk
birlii, ortak ekonomik birlik anlamalar ve bunun sonucunda ortak kurumsal ve kltrel
yaplanma denilen kreselleme olgusu ortaya kmaktadr.6 Bu durum lkelerin dnya
pazar ile btnlemesini salam, dolaysyla mal-hizmet-sermaye hareketlerinin serbestlemesi ile sosyo-ekonomik globallemenin gerekletirilmesine ynelik eilimlerine hz kazandrmtr.
Orta Asyada Toplumsaln Ekonomik Tabanl
Dnm Dinamikleri
1917 Ekim Devrimi sonrasnda Rusyada arlk Otoritesi yklarak yerine Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii (SSCB) kurulmutur. 1919 ylnda yaanan i savalar ise
Sovyetler Birliinin genelinde batnn muhtemel ve genel bir iktisadi ambargosuna kar
ayakta durabilmek iin yeni iktisat politikalar kararlar almaya yol amtr.7 Alnan bu
kararlar, i blgelerdeki ekonomileri canlandrmak ve sava dolaysyla tahribata uram
blgeleri hareketlendirmek amacndadr. Bu alnan iktisat politikalar, ekonomide devlet
tekelini temel alan retime geni haklar tanyan ve pazarn devlet tarafndan tevikini ngren bir yaklam niteliini tamtr.
Sovyetler Birliinin dalm ile birlikte zellikle ekonomi-politik deiimlere hz kazandrld bilinmektedir. Bamszlk sonras ilk yllar merkezi ynetimin yklmas, daha
sonraki yllar ise serbest piyasa ekonomisinin yerlemesi, ilerlemesi ve aktiflik kazanmas olarak evrelere ayrlmtr. Bamszlk sonras piyasa ekonomisine geiin bir hayli zor
olduu ilk dnemlerde merkezi sistemin etkisinden uzaklalamad ve uzun yllar da
etkisinin srd gze arpmaktadr.
Bamszlk sonras blge lkelerinde yeni reform kararlarna gidilmi; sanayi kurulularnda etkinliin arttrlmas, ticaret politikalar, zel iletmelerin kurulmasnn teviki,
zel sektrn gelimesi iin uygun ortam ve iyi bir sosyal gvenlik ortamnn kurulmas
bu reformlarn balcalarn oluturmutur.
Blge lkeleri ierisinde son zamanlarda demokratik almlaryla gze arpan
Krgzistanda da yaanlan sorunlarn zmlerine ynelik yeni reformlara ve sosyoekonomik tabanl etkin ibirliklerine gidilmeye balanm ve bu dorultuda Trkiye ile
Krgzistan arasndaki ilikiler yeni bir boyuta tanmtr. Bamszlkla birlikte lkenin
kalknma ve geliimine yardmc olmak, ekonomik, sosyal, kltrel, ticari, teknik, eitim
alanlarnda ibirliini projeler ve programlar aracl ile gelitirmek amacyla Trk birlii ve Kalknma daresi Bakanl (TKA) 1992den itibaren almalarn yrtmektedir.8
5
6
7
8
188
Sacit nen, Uluslararas Mali Kurulular, Ankara, Gazi niversitesi Yay. , 1989, s. 222
Cengiz Ylmaz, vd. Globallemenin Gelimekte Olan lkeler zerindeki Etkileri, Kreselleme ve Gei Ekonomileri Uluslararas Sempozyumu,
Bikek, Krgzistan-Trkiye Manas niversitesi Yay., 2002, s. 241
Halime Oygur, Dou-Bat likileri, Ankara, Bizim Bro Yay., 1985, s. 5
www.tika.gov.tr, 10.11.2010
Tikann Krgzistanda Yeni Ekonomi Perspektifinde

Toplumsal Etkinlikleri
Son on ylda dnya ekonomisindeki gelimelere bakldnda, yeni ekonominin verimlilii, yeniden yaplanmaya ynelik basklar, kresel nitelii, yol at krizleri ile birlikte dnya sistemini nasl kknden etkiledii grlmektedir. zellikle 1980lerden bu
yana yaanan uluslararas gelimeler Yeni Ekonomi (New Economy)9 denilen kavramn
ortaya kmasna yol amtr.
Bugn biliim teknolojileri bir ekonominin bilgi temelli olmasna olanak salamaktadr.
Bilgi ekonomisinde kurulularn en nemli kaynaklar klasik retim faktrleri deil bilgi
ve sosyal/beeri sermayedir. Yeni ekonomide bilgi hem nitelik hem de nicelik asndan
daha nceki dnemlerde kullanlan girdilerden daha nemli bir durumdadr. Artk yeni
dzen bilgi ekonomisine tabidir. Bilgi emek ve sermayenin pabucunu dama atarak adeta
yegane retim faktr haline gelmektedir.10 Yeni ekonomiyi drt baat zellii ile daha
ak bir ekilde aadaki gibi amlamak olasdr:
Dijitalleme,
(internet ekonomisini, youn olarak da elektronik ticaret)
Aratrma gelitirme faaliyetlerinin artmas,
Kreselleme,
nsan kaynaklar profilinde yaanan radikal deiim
(kurumlarn insan kaynaklarna dayal yeniden yaplanmas).
Yeni ekonomi, bilgi ve fikir temelli ekonomi olarak ortaya kmaktadr. Bu yeni
ekonomide baarya ve refaha ulamak, teknolojinin yaratlmasna, rn kalitesinin
arttrlmasna, fikirleri ve inovasyonu ekonominin tm sektrlerine yerletirmekle
mmkn olabilmektedir. Yeni ekonomi, lkelere frsatlar sunarken riskleri de beraberinde getirmektedir. Gnmzde ekonomik byme klasik retim faktrlerinden ziyade
bilgi, teknoloji ve inovasyon temelinde salanmaktadr. Teknolojik gelime ve inovasyon
performansndaki art ise mutlak suretle nitelikli ve iyi eitim alm igcnn varln
gerektirmektedir. gcnn verimlilii ve retkenlii ise ald eitim ile i yerindeki
uygun ortama bal bulunmaktadr. Eitime yeterli kayna ayramayan gelimekte olan
lkeler asndan durum byk bir nem arz etmektedir.11 Bu noktada, temel zelliklerini
dikkate alarak yeni ve eski ekonomiyi aadaki ekilde karlatrarak dnmn paradigmatik yn olup olmadn daha rahatlkla gzlemleyebiliriz.
9
Yeni Ekonomi, http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/ekonomi/sayi3/yeniekon.htm, 20.11.2010 Bu yeni olgu konusunda ayrca bkz. Bullard,2001;
Stiroh, 2001; Gordon, 2000; Delong & Summers, 2001; Trke kaynaklar iin de Akn, 2001; Sylemez, 2001. Sosyo-ekonomik dnmlerde
1785 ylnda balayp 68 yl sren ilk aama Fransz Devrimi ile Sanayi devrimine karlk gelmektedir. Bu aamada, su ve buhar gc yaygn
olarak kullanlm, demiryollarnn yapm ile ulam ve nakliye maliyetlerinde nemli dler yaanm ve tekstil ve demir-elik sektrleri
sanayilemede baat rol stlenmitir. kinci aamada iten yanmal motor ve elektrik gcne dayanan ve eitli kimyasallarn imalat srecinde
kullanld bir devre sz konusudur ve 20. yzyln balangcna dek srmtr. nc aama, iki byk savata srdrlen mcadeleler
sonucu iten yanmal motorlarn, elektrik ve eitli kimyasal maddelerin gnlk yaama girmesiyle modern iktisadi ve sosyal yaamn
balangcn meydana getirmitir. Ekonomik yaamda devrim yaratan evreler arasndaki sre gittike ksalmakta ve zamanmzda deiim ve
ilerlemenin hz artmaktadr.
10 Peter Drucker, Kapitalist tesi Toplum (Post-Capitalist Society)da gelecekteki frsatlardan iyi yararlanabilmek iin bu deiimlerin farknda
olmann nemini vurgular. Sermaye, toprak ya da igcnn deil bilginin toplumun kayna haline geldii ve post-modernizmi yarattn anlatr.
retkenliin artmasyla insan kaynana duyulan ihtiya artacak, organizasyonlar yeniden yaplanacak ve baz ynetim kademeleri yok olacaktr.
Gelecek toplumun anahtar kavram bilgi olacana gre insan toplumun merkez kana olacaktr, nk bilgi kitaplarda ve eitli veritabanlarnda
saklanmasna karn gerekte gml olduu yer insan beynidir. Bkz., Peter Drucker, Kapitalist tesi Toplum, Ankara, nklap Yay., 1997
11 Bkz., zgr ASLAN, Yeni Ekonomi: zellikleri ve Endstrileri, http://www.iudergi.com/index.php/sosyalsiyaset/article, 20.11.2010
189
Tablo 2.13 TKAnn Uzman Eitim almalar
Tablo 1.12 Temel Karakteristikleri Asnda Eski ve Yeni Ekonomi Dinamikleri

EKONOM DNAMKLER
ESK EKONOM
YEN EKONOM
Ekonominin Genel Karakteristii

Piyasalar
Sabit, Dengede
Dinamik
Rekabetin Boyutu
lke ii
Kresel
Organizasyon Yaps
Hiyerarik ve Brokratik
Network ana bal ve mteebbislik

n planda
lerin Potansiyel Corafi Seyyaliyeti
Dk
Yksek
Blgeler aras Rekabet

Endstri
Dk
Yksek
retim Organizasyonu
Seri retim
Esnek retim
retimin Anahtar Faktr
Kapital/gc
Yenilik/Bilgi
Teknoloji Hareketinin Anahtar
Makineleme
Dijitalleme
Rekabet Avantajnn Kayna
lek ekonomisinde maliyetlerin azaltlmas
Yenilik, kalite, piyasaya zamannda rn

ve maliyetleri azaltma
Aratrma/Yeniliin nemi
Orta dzeyde
Yksek
Dier Firmalarla likiler

alanlar
Tek bana hareket
birlii ve ortaklk
Ana Politika Hedefi
Tam stihdam
Yksek cret ve Gelirler
Vasf
Meslekte uzmanlama
ok vasfllk ve apraz eitim
Eitim
Bir konuda uzman
mr boyu renme
alan- Ynetici likisi
Hasm
birlii esasl
stihdamn Yaps
Hkmet (Kamu)
Dengede, sabit
Risk ve frsatlarla dolu
zel-Kamu likileri
Mkellefiyet ve Zorlama
esasl
Yenilik ve Gelime iin Firmalara Yardmc olma
Dzenleme
Ynet ve Kontrol et
Piyasann etkinlii iin hizmet etmek ve

esneklik
Krgzistan iin ise yeni ekonomi olgusu olduka yenidir. Sz konusu saptamadan
hareket eden bu aratrmada Trk birlii ve Kalknma daresi Bakanl(TKA)nn
Krgzistann sosyo-ekonomik kalknmasna ynelik yrtt faaliyetler bu yeni
oluumun dijitalleme kimliinden ok aratrma-gelitirme, kreselleme ve de zellikle insan kaynaklar profilinde yaanan radikal deiimler perspektifinden ele alnp
deerlendirilmeye tabi tutulmutur. TKAnn en fazla younluu Uzman Eitim Destei
kategorisindeki almalara yneltmi olmas doal olarak bylesi bir kategorizasyonu
ortaya karm bulunmaktadr. Aadaki tablolarda bu yndeki almalar ayrntl
biimde sunulmaktadr.
12 Hasan AYKIN, Yeni Ekonomide Devletin Yn: E-Devlet, http://www.mmd.org.tr/esereler, 20.11.2010. Yeni ekonomiyi eski ekonomiden
farkllatran genel zellikleri kavramlatrmak gerekirse, karmza aadaki on iki farkl nitelik kacaktr: Bilgi, Dijitalleme, Sanallk,
Moleklleme, Entegrasyon/Bilgisayar Alar, Arac Kurumlarn Ortadan Kalkmas, Birleme, Yenilikilik, Mesafenin Kaybolmas, Hz ve Zaman,
Kreselleme, Uyumsuzluk. Bu konuda daha geni bilgilenim iin bkz., Don TAPSCOTT, Digital Ekonomi, ev. Ece Ko, stanbul, Ko Sistem
Yaynlar, Eyll 1998, s.7. Ayn zamanda bkz., Cihan DURA, Hayriye ATK, Bilgi Toplumu Bilgi Ekonomisi ve Trkiye, stanbul, Litaratr Yay.,
Mart 2002
190
EKONOM ALANINDA
K. C. Maliye Bakanl uzman eitimi destek talebi
K. C. Devlet Demiryollar letmesi uzman eitimi ve teknik ekipman destei
K.C.Krgz Kaynaklar Devlet Kurumu destek talebi
K.C. Yksek retim Kurulu uzman eitimi destek talebi
K. C. Demir Yolu letmesi uzman eitimi talebi
Srta Ekim Teknolojisinin gelitirilmesi projesi
SALIK ALANINDA
K.C. Yksek retim Kurulu salk alannda uzman eitimi destek talebi
Devlet Kurumu destek talebi
K. C. Demir Yolu letmesi uzman eitimi talebi
Embriyo Transferi
ET lkeleri 2. Salk Kurumlan nceleme Gezisine K. C. Salk Bakanlndan katlan 2 kiinin katlmna destek
Krgz Protez ve Ortopedi rnleri Devlet Kurumundan 3 yetkili iin Ankarada eitim program dzenlenmesi
Ankarada dzenlenen Ortopedi ve Travmatolojide Tartmal Gncel Konular Sempozyumuna K. C.
Salk Bakanlna bal Bikek Ortopedi ve Travmatoloji Aratrma Merkezinden iki uzmann katlmnn salanmas
Antalyada dzenlenen 44. Trk Cumhuriyetleri Oftalmologlar Dernei (TCOD) Uluslararas Oftalmoloji
Kongresine Krgz Cumhuriyeti Milli Hastanesi Gz Hastalklar Blm uzmannn katlmna destek
salanmas
TARIM ALANINDA
Krgzistanda ceviz ve meyve ormanlarna zarar veren snger rc yaprak zararlsna kar mcadele
projesi
Krgz Trk cra Plan (Tarm ve Gda Sanayii Eitim Programlarna katlmc listesi)
EIT Blgesi Tohumcular Birlii toplants
Ton Balk retim stasyonu Rehabilitasyon Projesi Yem Hazrlama ve malat eitimi program
ET Veteriner Servisleri Bakanlar 2. toplants
Uluslararas Sulama Ynetimi kursu
Suni Tohumlama eitim program
Serin klim Tahllar Yetitiricilii ve Islah eitim kursu
Ankarada dzenlenen uzman eitim programna K. C. tarmsal rekabet
Merkezinden 5 kiinin katlmna destek salanmas
zmirde dzenlenen Bitki Salnda Entegre Mcadele Eitim Programna K. C. Celalabad li Orman
Mdrnn katlmna destek salanmas
Erzurumda 3. Uluslararas Havza ve Mera Ynetimi Eitim
Toplantsna K. C. Tarm Bakanlndan 1 uzmann katlmna destek salanmas
Trkiyede dzenlenecek nc lkelere Ynelik Srdrlebilir Su rnleri Yetitiriciliinin Gelitirilmesine Ynelik Eitim Programna K. C. Tarm Bakanl Balklk Departmanndan 2 uzmann
katlmna destek salanmas
13
Trkiye birlii ve Kalknma daresi Bakanl, Bikek, 25.10.2010 tarihli grme
191
GVENLK ALANINDA
Uluslararas Polis eitimi ibirlii
Uluslararas Polis Eitimi birlii Projesi Trkiye alma Ziyareti Talebi
DER ALANLARDA
K.C.Sosyal Fonu Uzman eitimi program talebi
Krgzistanda Meslek Edindirme kurslar projesi
K.C. Antimonopol Siyaseti ve Rekabeti Gelit.Devlet Ajans uzman eitimi talebi
Krgz Kaynaklan Devlet Kurumu uzman eitimi
K.C.Televizyon ve Radyo Devlet Kurumu TRT Trkiyenin Sesi Radyosunda staj
Antalyada dzenlenen ECOSA evre Denetim Kursuna Krgzistan Saytayndan katlan 6 kiinin
uluslararas ulam masraflarnn karlanmas
Ankarada dzenlenen uzman eitim programna Krgzistan Antimonopol Siyaseti Devlet Ajansndan 3
kiinin katlmna destek salanmas
Ankarada dzenlenen uzman eitim programna K. C. Sosyal Gvenlik Ajansndan 6 kiinin katlmna
destek salanmas
Trk Dili ve Latin Alfabesinde Yaynlanan Gazete ve Dergileri ile Radyo ve TV Programlarna Destek
Projesi kapsamnda ookum Dergisine destek salanmas
Ankarada dzenlenen Krgzistan Vergi ve Harlar Devlet Komitesinin uzmanlar iin (8 kii) eitim
program
K. C. Maliye Bakanlnn talebi zerine K. C. Maliye Bakanl, K. C. Merkez Bankas, K. C. Hkmetine
bal Mali Piyasay Dzenleme ve Gzetleme Devlet Hizmeti ve Krgz Menkul Kymetler Borsas uzmanlarnn Trkiye ziyareti
TKA, kresel ekonomik perspektifte Krgzistann ekonomi, salk, tarm, gvenlik

alanlar bata olmak zere pek ok farkl alanlarda uzman eitimi almalarna arlk
vermi, toplamda 39 farkl etkinliin dzenlenmesini salam bulunmaktadr. Ekonomi
alannda zellikle kamu kurumlarnn gereksinimlerine ynelik destekler zerinde durulduu grlmektedir. Krgzistann lke salnn iyiletirilmesi iin, bir anlamda lkenin
sosyal sermayesini glendirecek bu 7 farkl atlm TIKAnn en gze arpan almalar
ierisinde byk pay oluturmaktadr. Yine tarm alanna verilen destee bakldnda da,
gerek lke salna gerekse ekonomisine dorudan etkide bulunan tarmsal retimde
ada uygulamalara geilmesi ve daha fazla ve de nitelikli tarmsal retimin salanmasna n ayak olacak uzman eitim desteinin saland gzlemlenmektedir. Gvenlikle
birlikte medya sektr dahil olmak kaydyla daha pek ok farkl kamu alannda uzman
eitimi desteklenmitir.
Tablo 3.14 Tikann Krgzistann Eitim Geliiminde Bulunduu almalar

ETM ALANINDA
Krgzistan-Trkiye Manas niversitesi Osmanl Kltrnn Orta Asyadaki Kkleri CEEPO Uluslararas Sempozyumu
K.C.Sosyal Fonu Uzman Eitimi Program
FAO FTTP Blgesel altay
Trk Leheleri Arasndaki Aktarma almalarnn Bugnk Durumu ve Karlalan Sorunlar TRKSOY Sempozyumu
5.APASL Single Topic Konferans
Uluslararas nsan Haklar Konferans
Trk Cumhuriyetleri Eitim Program
Hizmet i Eitim Program
Entegre Havza Rehabilitasyonunda Katlmc Yaklam Eitim Program
Balkanlar ve Avrasyada Salkta Kalknma Konferans
5.APASL Single Topic Konferans
Bilal UARm Avrupa Birlii Uyumunda Trkiye Cumhuriyeti KOB Dernek Vakf Mevzuat Maliye ve
Muhasebesi ve Krgz Cumhuriyetine Uyarlanabilirlii konulu Doktora Tezinin Krgzca basm
reme Sal Hizmetlerinde Kitle letiim Tekniklerinden Yararlanma konulu Uluslararas Eitim
Programna Krgzistandan katlan 4 kiinin uluslararas ulam masraflar
Ankarada dzenlenen UNIDO - UNAM Uluslararas Temiz Oda Eitimi altayna Atatrk
niversitesinden 1 kiinin katlm destei
Ankara ve stanbulda dzenlenen 2010 Trkoloji Yaz Staj Programna Krgz-zbek niversitesinden
3 rencinin katlm destei
Boluda dzenlenen 2010 Hizmetii Eitim Seminerine Celalabad ktisat ve Giriimcilik
niversitesinden, Narn Devlet niversitesinden ve y niversitesi Trke retim Grevlilerinden
toplam 10 kiinin katlm destei
Trkoloji Projesi kapsamnda Narn Devlet niversitesi Trk Kltr Merkezi ve Krgz-zbek niversitesi Trk Dili ve Edebiyat Blmnn faaliyetlerinin desteklenmesi
Yukardaki tabloda yer alan 18 farkl alma ile TKAnn farkl alanlarda uzman eitimini desteklemesinin yannda dorudan eitim alanndaki gereksinimleri karlamaya
ynelik de eilim ierisinde olduu anlalmaktadr. Elbette ki zellikle de yksekretime, meslek okullarna ynelik verilecek destekle daha sonraki uzman eitimi gereksinimini de azaltmak olas olabilecektir. Bu dorultuda olaya yaklaldnda da doal olarak
bu skalada yer alan almalarn deerini ortaya koyma frsat domu olmaktadr.,
14 A..g.g., 25.10.2010
192
193
Tablo 4.15 Tikann Krgzistann Kltrel Geliimde Bulunduu almalar

KLTREL GELM ALANINDA
K.C.O Devlet niversitesi lahiyat Fakltesi Kutlu Doum Haftas Projesi
Konya Gda -Gda Tek Fuar 2009, Konya Deirmen Fuar 2009 ve Konya Ambalaj Fuar 2009
K. C. Polis Akademisi Bakanl Trkiye ziyareti talebi
K.C.Mali Piyasay Dzenleme ve Denetleme Kurumu alma ziyareti talebi
2009 yl Byk renci Projesi mezuniyet treni
Uluslararas Altyap, Trafik letmecilii, Yol Gvenlii ve Park Sistemleri Fuar
Trke retimi, Trk Kltr ve Milli Eitim Sistemini Tantma konulu Hizmet ii eitim semineri
7.Uluslararas Trke Olimpiyatlar
Orta Asyada Bar inde Birlikte Yaama Kltr Uluslararas Forumu balkl Sempozyuma katlacak
misafirlerin konaklama giderlerinin karlanmas
Krgzistan Milli niversitesi Trkoloji Blm retim Grevlilerinden oluan 4 kiilik heyetin
Erzurumda dzenlenen Pratik Trke Kursu K Okulu eitim programna itirak eden drt kiinin
uluslararas ulam masraflarnn karlanmas
Ankarada dzenlenen Trk Dnyas likilerinde Yeni bir Adm: Nahivan Ruhu Sempozyumuna K.
C. Meclisinden katlan 2 kiinin uluslararas ulam masraflarnn karlanmas
Dnya ocuklarnn Mutlu Gelecei in, Risk Altnda ve Korunmas Gereken ocuklar Uluslararas
Sempozyumuna Krgzistandan 1 kiinin katlmna destek
Byk renci Projesi kapsamnda 2010 Mezuniyet leni Programna Krgzistandan 4 katlmcnn
uluslararas ulam masraflarn karlama
19 Mays Trk Dnyas Genlik Bulumas Projesi ne destek
8. Uluslararas Trke Olimpiyatlarna katlan 37 kiinin uluslararas ulam masraflarn karlama
stanbulda gerekleen pek Yolu altayna bir uzmann katlmna destek
stanbulda Krgzistann Bamszlnn 19. Yl Kutlamalar kapsamnda 7 sanat ve medya mensubunun katlmna destek
TKA, Krgzistann ulusal deerlerini uluslararas kamuoyuna tantmaya ilikin yrtt projelere de geni yer ayrmakta, zellikle lkenin bilim insanlarnn kltrel ierikli gerek ulusal gerekse de uluslararas dzenlemelerine gereken destei karlamaya
ynelik bir eilim ierisinde bulunmaktadr. Yukardaki tabloda yer alan 17 farkl alma
bu durumun gstergesi niteliini tayor. Bamsz bir Orta Asya lkesi olarak dnya apnda tannma heyecan ierisinde bulunan Krgzistann bu emellerinin en iyi ekilde
gerekleebilmesi iin ncelikle kendisini en doru, tarihi kltrel dokusunu da en derinlikli bir ekilde tanmas/tantmas gerekmektedir. TKAnn bu alandaki almalarnn
ynelimini de bu perspektifte okumak olasdr.
Tablo 5.16 TKAnn Krgzistana Malzeme ve Ekipman Katklar

ETM ALANINDA
O Devlet niversitesi Araan Sosyal Bilimler Enstits lhiyat Fakltesine malzeme destei
Narn Devlet niversitesi Trk Kltr Merkezine Malzeme destei
Cengiz AYTMATOV Krgz-Trk Lisesine malzeme temini
Krgzistanda bulunan niversiteler bnyesinde faaliyet gsteren Trkoloji Blmlerinin malzeme ihtiyalar
Krgzistan Yksek retim Kurumuna ekipman destei
Celalabad ktisat ve Giriimcilik niversitesi bnyesinde hizmet veren diki nak kurslarna ekipman
yardm
Uluslararas Atatrk Alatoo niversitesi eitim malzemesi yardm talebi
SALIK ALANINDA
K.C.Salk Bakanlna bal 4 salk kurumuna elektrokardiyografi cihaz yardm
7-8 Nisan 2010 tarihlerinde meydana gelen olaylarda yaralanan 6 Krgz vatandan ile refakatiler, 1
doktor ve 1 tercmandan oluan toplam 12 kiilik grubun tedavi edilmeleri amacyla stanbula gnderilmesi
Bikekte 7-8 Nisan 2010 tarihlerinde yaanan atmalar sonucunda K. C. Salk Bakanlnn talebi
zerine Trkiyeden gnderilen tbbi malzemelerin Krgz Cumhuriyeti Salk Bakanl bnyesindeki
devlet hastanelerine Krgz yetkilileri tarafndan datlmas
GVENLK ALANINDA
K.C.E.ALEV Polis Akademisine ekipman yardm
Krgzistan Milli Gvenlik Devlet Hizmetleri iin ara yakt temini
DER ALANLARDA
K. C. Bikek ehri Birinci Kadam Vakfna malzeme desteinde bulunulmas
2010 tarihinde Bikekte meydana gelen olaylar neticesinde zarar gren, Ahska Trklerine ait 15 evin
yeniden yapm
Projesi kapsamnda Trkel Gazetesine teknik ekipman desteinin salanmas
Projesi kapsamnda KABAR Devlet Haber Ajansna teknik ekipman desteinin salanmas
Krgzistan Devlet Televizyonu ELTRnin yayn kalitesini arttrmak amacyla Up-link cihaz satm alnarak O ehrinde montaj yaplp hizmete sunulmas
K. C. Narn li lk ve Orta retim Okullar Istma ve Aydnlatma Sisteminin Rehabilitasyonu projesi
K. C. Maliye Bakanl Konferans Salonu Tefriat projesi
K.C.Ahska Trkleri Dernei ve Srgn Karadenizliler iin malzeme destei
K.C.Hesap Odas (Saytay) ekipman talebi
K.C. Milli Ktphanesi yardm talebi
TKA, son olarak pek ok sektre salad malzeme ve ekipman destei ile de
Krgzistann sosyal ve ekonomik kalknmasna yakndan ilgi gstermektedir. Kurulu
amacna hizmeten 21. yzyl paradigmalar dolaymnda ekonomik iyilemenin
merkezinin sosyal sermayeyi gelitirmeden getiinin bilgisi nda almalarn bu
15 A.g.g., 25.10.2010
194
16 A.g.g., 25.10.2010
195
eitteki skalalarda younlatrd saptanmaktadr. zellikle son iki ylda da lke genelinde 21 farkl eitim ve salk kuruluuna gereken lojistik destei salad anlalmtr.
TKA'nn Krgzistan'a Bulunduu Faaliyetlerin

Genel Grnm
TKA'nn Uzman Eitim almalar
22%
41%
TKAnn Eitim Geliimine Ynelik

almalar
TKAnn Kltrel Geliime Ynelik
almalar
18%
19%
TKAnn Malzeme ve Ekipman

Katklar
Yukardaki grafikte de TKAnn tm faaliyet alanlarna ynelik son iki yl kapsayan

dalm yer almaktadr. Dalm grafii buraya kadar yaplan saptamalar dorular nitelikte saysal verileri kodlamaktadr. Tm almalar ierisinde % 41 orannda uzman
eitim almalarna pay ayrlm olmasn kresel yeni sosyo-ekonomik paradigmalarn
yansmas olarak okumak gerekir. Ayn zamanda % 22 orannda da salt eitim geliimine
ynelinmi olmas yine kresel ekonominin dorusal uzants olarak yoruma aktr. Sonu
olarak, almalara ilikin drt ayr kategorizasyonun da aslnda aratrma gelitirme ile
insan kaynaklarna ynelik genel ereveye ierik olarak yaknlklar, temel yeni sosyal ve
ekonomik kresel paradigmalara koutluk gstergesi olarak nitelendirilebilir.
GENEL DEERLENDRME VE SONU
Bilgi dier retim faktrlerinin aksine kullanldka, yayldka verimlilii ve paylaldka miktar artan bir etkendir ve bu nedenle de potansiyel olarak snrszdr. Dolaysyla
dnyann snrl kaynaklarndan daha fazla faydalanma konusundaki uzun dnemli mcadele hep bilgi geliimi17 ile yakndan ilgili olmutur.
1950li yllardan balayan ve 1990l yllarda olgunluk dnemine erien elektronik
a yerini, yeni medya, dijital alar ve yeni temel teknolojilerin rn ve retim srelerinde esasl bir role sahip olduu yeni ekonomi aamasna brakmaktadr. Yeni ekonomide rn ve hizmetlerin en nemli zellii, bilginin temel retim faktr olarak n plana
kmasdr. Yeni ekonomi sektrlerinde beeri ve fiziksel sermaye ile entelektel sermayeyi gl bir ekilde tamamlayan bir rol stlenmektedir. Erdoana(2002) gre,
gerek enformasyon teknolojilerinin kullanm ve gerekse retimi, nitelikli igc talebini
artrmaktadr. Dolays ile sosyal/beeri sermaye yatrmlarnda art kanlmazdr.
Aslnda ekonomik disiplinde kaynaklarn ve ekonomik kazanmlarn dalmlar temelinde esas model olarak tam rekabet piyasas ngrlmektedir. Ancak gerek dnyada
ok sk karlalan piyasa modelinin ise; eksik rekabet piyasalar olduu gzlemlen17 Richard G. LIPSEY vd., ktisat 1, ev: Faruk Batrel vd., stanbul, Bilim Teknik Yay., try, s.201
196
mektedir. Eksik rekabet; monopolist eilimlerin yaygnlamas, patent koruma nlemleri,

mevzuatlar gibi teknik ve ynetsel aralarn etkisi ile oluabilir.18 Oysa ki, zellikle de
vurgulanmas gerekir ki, yeni ekonomide eksik rekabet, ekonominin kendi yapsnda var
olan bir olgu olarak deerlendirilmektedir.
yle ki, bugn artk dnya bir pazar haline gelmitir. Bu durum gnmzde ticaretin tanmnn yeniden gzden geirilip, pazar kavramna deiik boyutlardan yaklalmak
zorunluluunu gndeme getirmitir. Dnyann her yerinden istenilen bir pazara
ulaabilme olasl sz konusu olduu iin bu yeni pazardan pay kapmak isteyen ya da
kapanlar da artk ok sermayesi olanlar deil zeki ve riske girmekten holanan gen beyinlerdir. Giriime byk bir sermaye ile balamaktan ok mantkl projelerle yola kmak
pazarn bugn iin en nemli zelliine dnm durumdadr. G hzla el deitirdii
iin devletlerin de sz konusu projeleri desteklemekten baka anslar kalmamtr. Artk
talep oluturmak ve talebe ulamak nemli hale gelmitir. Bu nedenle, hakl gerekelere
dayanarak, Ar-Ge, Bilgi Ekonomisi, Sosyal/Beeri Sermaye vb. kavramlar ekonomi sosyalin en gzde kavramlarna dnmtr.
Yeni Ekonominin, bir paradigma19 deiikliine mi iaret ettii yoksa gnmzdeki
baz yeniler gibi kurgusal m olduu sorusu hala tartlmakla birlikte dnmn paradigmatik ynn ortaya karmaya hizmet edecek gl emarelere rastlanmad da
sylenemez.
Orta Asya`nn sosyalizm deneyimi ardndan yirmi yl kadar nce gerekleen yeni
siyasal rejim aray dier lkeler iin olduu kadar Krgzistan iin de benzer zorluklar ierisinde gereklemi, lke geen bu yirmi ylda iki ayr sivil darbe yaam, bu
sivil darbeler arasnda Yar Bakanlkla lke idaresi sz konusu olmu, son Ekim 2010
seimleri ardndan da Parlamenter sisteme ynelinmitir. stikrarsz siyasal ynetimler
lkenin sosyo-ekonomik geliimine tabii engel oluturmutur. Son derece sancl bu
sre ierisinde Trkiyenin TKA araclyla lkenin ekonomik ve sosyal sermayesini
gelitirmesinde sreklilik arzeden byk katklar bulunmutur. Son iki yllk sre ierisinde TKAnn arlkl olarak eitim, salk ve ekonomi alanlarnda yze yakn etkinlii
stlenmi olmas uluslararas standartlarda hedeflerini deien dnya konjonktrne
gre revize etmeyi amalayan, bu erevede blgesel ibirliklerini gelitiren, az gelimi
blgelerde ncelikle insani sorunlarn zmne ynelik projeler uygulayan, nispeten
gelimi blgelerde makro projeler uygulayarak, ibirlii imkanlarn maksimize etmeyi
ve kltr corafyasnn kltrel unsurlarn ve deerlerini evrensel boyuta tayarak Kltrel birliini kolaylatrmay misyon edinmi olmasnn sonular olarak karmzda
durmaktadr.
21. yzyln kresel ekonomisi e-devlet projesinin hzla geliip genilemesine yol
am durumdadr. TKAnn Krgzistan genelinde yaama geirdii destekler projenin
almn Krgzistana da tayabilecek alt yap almalarna insani kaynak anlamnda
son derece ciddi zemin oluturmaktadr. BM Kalknma Programnn (UNDP) Kasm
18 Ergin UZGREN, Ouz KARA, Yeni Ekonominin retim, Tketim ve Piyasa Yaps erevesinde Olas Mikro Ekonomik Etkileri, http:t//www.
sbe.dpu.edu.tr/8/17.pdf, 20.11.2010
19 Kuhn, bir paradigmann tekiyle yer deitirmesini, nesnel gereklik ile teori arasndaki byk uyumazlklara balar. Yeni bir paradigma u
nosyonlara sahiptir: Douu iin byk lekte ortamsal deiimler gerektirir; Dneminin ortamsal faktrleriyle uyum iindedir; Yerel artlara
gre farkl varyasyonlar olabilir. Bkz., Thomas Samuel Kuhn, The Structure of Scientific Revolutions (Bilimsel Devrimlerin Yaps), Chicago,
University Chicago of Press, 1962
197
2010da aklad insani geliim raporu20 yzyln baat kamu kriterlerini aka ortaya
koymaktadr. nsani geliimin tad standartlar evrensel deerlere koutluk gstermekle birlikte, yeni ekonominin argmanlarna ak olmay da beraberinde getirmektedir.
Dolaysyla bir anlamda lke snrlarn aan ekonomik yeni geliimler bireylerin de yerellikten kn hzlandrmaktadr. Bugn eski Romann baat lks dnya vatandal
olgusuyla yeniden kar karya gelindii, bu durumun da yeni vatanda tanmna
yol at sylenebilir. Baz alardan halen tartmal yanlar bulunmakla birlikte yeni
vatandalk profilinde kresellik toplumsal oluturan en nemli etken niteliindedir.
Tm bu ereveler TKAnn Krgzistan almlarnda da kendini ak bir ekilde hissettirmektedir.
KAYNAKLAR
Andre Gunder Frank, B. K. Gills, Dnya Sistemi, ev., Esin Soanclar, Ankara, mge Yay., 2003
CengizYlmaz, vd. Globallemenin Gelimekte Olan lkeler zerindeki Etkileri, Kreselleme ve Gei
Ekonomileri Uluslararas Sempozyumu, Bikek, Krgzistan-Trkiye Manas niversitesi Yay., 2002
G. Richard LIPSEY vd., ktisat 1, ev: Faruk Batrel vd., stanbul, Bilim Teknik Yay., try
Gl Gnver Turan, Uluslararas Para Sistemi(Dn ve Bugn), Ankara, Trkiye Bankas Kltr Yay., 1980
Halime Oygur, Dou-Bat likileri, Ankara, Bizim Bro Yaynlar,1985
rfan Erdoan, teki Kuram, Ankara, Erk Yay., 2002
Jacques Adda, Ekonominin Kresellemesi, ev., S. neci, stanbul, letiim Yay., 2007
Joseph E. Stiglitz, kreselleme Byk Hayal Krkl, ev., Arzu Taolu ve Deniz Vural, stanbul, Paln B, 2002
Korkut Boratav, Yeni Dnya Dzeni, Ankara, mge Yay., 2004
Nurettin Bilici, Avrupa Birlii Mali Yardmlar ve Trkiye, Ankara, Aka Yay., 1997
Nevzat Gran, smail Aktrk, Uluslararas ktisadi Kurulular, zmir, Maliye Bl.Yay., 1999
Peter Drucker, Kapitalist tesi Toplum, Ankara, nklap Yay., 1997
Rdvan Karluk, Dnya Ekonomisinde Uluslararas Ekonomik Kurulu ve Birlemeleri, stanbul, Bilim Teknik
Yay., 1990
Saadettin Gme, Trk Cumhuriyetleri ve Topluluklar Tarihi, Ankara, Ala Yay., 1999
Sacit nen, Uluslararas Mali Kurulular, Ankara,Gazi niv. Yay., 1989
Scammell W.M, The nternational Economy Since 1945, Second Edition, The Macmillan Press Ltd., London, 1983
Seluk Emsen, Ekonomik Krizler ve Trkiye Deneyimi, stanbul, Beta Basm Yay., 2003
Selim Tarlan, Uluslararas Mali Kurulular, Ankara, Maliye Bakanl Tetkik Kurulu Neriyat, No: 196, 1979
Ted Walther, Dnya Ekonomisi, ev. nal alar, stanbul, Alfa Basm Yaym, 2002
Uur zgker, Uluslararas Siyasi, Askeri ve Ekonomik rgtler, stanbul, Der Yay., 2006
Vural F. Sava, Dnya Ekonomisi Sistemi, stanbul, Yeditepe niv. Yay., 2004
http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/ekonomi/sayi3/yeniekon.htm,
http://www.iudergi.com/index.php/sosyalsiyaset/article
http://www.mmd.org.tr/esereler
http://ydemokrat.blogspot.com/
www.sbe.dpu.edu.tr/8/17.pdf, 20.11.2010
http://www.tika.gov.tr
20
198
UNDPnin bu yl 20ncisi hazrlad raporda yer alan listede lkeler ok Yksek nsani Gelime, Yksek nsani Gelime, Orta Dzeyde
nsani Gelime ve Dk Dzeyde nsani Gelime kategorileri zerinden 4 gruba ayrlm durumda. nsani Geliim Endeksi, 169 lkeyi
kapsayan ve salk, eitim ve gelir ana balklaryla deerlendirme yapan bir ara. 2010 ylnda ilk on srada; Norve, Avustralya, Yeni Zelanda,
ABD, rlanda,Liechtenstein, Hollanda, Kanada, sve ve Almanya yer alyor. Endeks, A) uzun ve salkl bir yaam, B) eitim imkanlarna eriim
ve C) kabul edilebilir bir yaam standard gibi temel lt uzun vadeli bir ekilde izlenerek hesaplanyor. Bu ylki (2010) raporda yaam
standardnn hesaplanmasnda kii bana den gayrisafi milli gelir oran esas alnm.
TRK HALKLARININ AI YAKALAMASININ VE

BRBRNE YAKLAMASININ NEML BR ARACI:
TRK DNYASI BLG BANKASI
Yrd. Do. Dr. Cihan ZDEMR
Bu bildiri, 3 blmden olumaktadr. I. Blmde; bilgi ve gelime, gelime ve gelime iradesi sergileme ve gelime iin gerekli bilgi edinme yollar zerinde durulacaktr.
II. Blmde, Trk Dnyas Bilgi Bankas adn verdiimiz bilim ve kltr projesi nerisinin gerekeleri izah edilmeye allacak ve III. Blmde de Projenin ayrntlar verilecektir.
BLGYE ULAMANIN KAINILMAZLII VE TARH TECRBELER
1. Gerekli ve yeterli bilgi olmadan, gelimeye ulalamaz. Bilgiye ulamak, tesadflere braklacak derecede nemsiz bir konu deildir. Bunun iin gerekli admlar atma iradesi, mutlaka
sergilenmelidir.
Gelime ile bilgi arasnda dorudan bir iliki olduu, herkese bilinen bir gerektir. ster birey, isterse toplum hayatnda gzlenebilecek her trl gelimenin arkasnda, edinilen bir bilgiye
dayal irad bir davran sz konusudur. Eer bir kiinin veya toplumun belirli bir ynde yeterince gelimedii belirlenirse, bu, o kii ya da toplumun sz konusu alanda yeterince bilgi birikimine sahip olmad veya -bilgiye sahipse bile- o ynde irad bir davran sergilemedii anlamna
gelir. Basit bir rnekle bu gerei, daha arpc biimde ifade etmek mmkndr: Etraf denizle
evrili bir lkede deniz tamacl, balklk ve deniz turizmi gibi kaynaklarn ekonomik adan
199
verimli kullanlmas, o lkeye inanlmaz bir kazan salayacaktr. Eer saylan alanlarda yeterli
gelime dzeyine ulalamamsa, bu durum, (zel ya da tzel) ilgililerin belirtilen kaynaklarn
aklc ve pragmatik biimde kullanlp ynetilmesi konusunda gerekli bilgiye ulamam olduklarn veya bilgileri varsa bile- o alanlarda gelimeyi kuvvetle istemediklerini gsterir.
2. Gelime iin gerekli bilgiye en kolay ve hzl biimde ulalmaldr.
Bilgiye ulamann tek yntemi olarak, bilgiyi bizzat retmenin gsterilmesi, asla doru
ve gereki bir tespit deildir. Bu yntem, elbette arzulanan bir yoldur; ancak balang olarak
deil, belki nihai bir ara eklinde kullanlrsa, istenilen fayday verir. Bu deerlendirmeyi biraz
daha amakta fayda var: Tarih tecrbeler gstermektedir ki, gelime yarnda geri kalm bir
lkenin ortaya koyaca ciddi bir gelime hamlesinde, balangta kullanlacak en geerli yntem, ada bilgi birikiminin ve -model olarak kullanmak amacyla- bu bilgi birikiminin sonularnn en ksa yoldan edinilmesidir. Tarihte medeniyet yaratm btn toplumlar, baarlarn
bilgiye ulaarak salamlardr. Farkl dnemlerde, byk medeniyet oluturmu eitli toplumlarn bilgiye ulama konusunda kullandklar ortak yntem ise, gelimilik asndan kendilerinden daha ilerde grdkleri toplumlarn bilgi birikimini ithal edip aynen ya da zmseyerek
kullanmak eklinde zetlenebilir.
Medeniyetlerin birbirine tesiri zerine Trk veya batl bilim adamlar tarafndan yazlm
pek ok nemli eser ve bu eserlerde benzer ekilde ifadesini bulan tarih bir gereklik var: Bir
toplum, eitli etkenlerle gelime zelliini yitirmeye balyor. Balangta, bu durumunu fark
edemiyor. Ancak yabanc ve gl bir medeniyetin mensuplaryla karlap arka arkaya yenilgilere uradnda, kendi geri kalmln, zayfln kabullenmek zorunda kalyor. Bu aamadan
sonra, rakibini gl klan zellikleri bilgi kaynaklarn, bilgi birikimlerini, bilgi retim yntemlerini ve bilgiye dayal rnleri- tanma, anlama, ithal etme, adaptasyon ve kullanma sreleri
geliyor. Bu suretle, sratli bir ekilde, rnek aldklar toplumun gelimilik dzeyini yakalayan
toplumlar, artk kendilerine mal ettikleri bilgiyi, daha da gelitirerek medeniyet yarnda ne geiyor. Bu sreleri yaamayan toplumlar ise, kendi ilerine kapanyor, gittike daha da zayflyor
ve genellikle tarih sahnesinden kayboluyor. Burada, bu konuda yazlm eserler hakknda bilgi
vermek, bu bildirinin snrlarn aacaktr. Bu yzden, bildirimizde ortaya konmaya altmz
temel gr gerekten desteklediini dndmz aadaki alntyla yetinmek istiyoruz.
(erdii ok deerli bilgiler sebebiyle, alnty daha da ksaltmaya kyamadmz zellikle belirtmek isteriz.) 19421945 yllar arasnda, stanbul niversitesinde Bizans Sanat ve Tarihi
dersleri veren, zellikle Orta a tarihi alannda uzman olan Sir Steven Runciman, 1958 ylnda
.. Edebiyat Fakltesinde verdii bir konferansta unlar sylyor:1
[ (..........................) Klsik Yunan bilgisi, eski doudan alnm ve Yunanllar tarafndan belli
bir dzene sokulmu, ortaada Mslmanlar tarafndan bu bilgi gelitirilmi ve daha sonra da
bat Avrupaya nakledilmitir.
Mslmanlar, tarihlerinin ta bandan beri Yunan felsefe ve ilminin her bir kolunu incelemenin ne kadar faydal olduunu anlamlard. Daha Emev halifeleri devrinde bile hkmet ileri1 Sir Steven Runciman, Avrupa Medeniyetinin Gelimesi zerindeki slami Tesirler, ev. Nn Asgar, arkiyat Mecmuas, C.III, (stanbul)
1969, s. 112 .
200
ne yarayan birka Yunanca eser Arapaya evrilmiti. Fakat byk tercme devri Abbasilerle,
bilhassa IX. yzyln ikinci eyreinde, el-Memun ile balad. En nemli tercmanlar NestrHristiyanlardr, fakat Halife onlarn yaptklarn kontrol ediyordu. Onlara, kendi idaresi altndaki
yerlerin ktphanelerinden yazmalar toplattryor, eer iyi nshalar bulunmazsa, Bizans imparatorundan yazmalar istiyor veya Bizansl limleri Badata yerlemeye iknya alyordu.
Halifelerin bu himayesi sonucunda, IX. yzyln nihayetinde Yunan ilmi, matematii, mantk
ve tbb zerine hemen btn nemli eserlerin tercmesi yaplmt. Bu sralarda Mslman
feylesof el-Knd, Aristonun felsef eserlerini tercmeye balad. Dier baz adalar da neoplatonik feylesoflar tercme ettiler.
Bundan sonraki yzylda feylesof el-Farab, Aristo tercmesini tamamlad. Buna kendi
yorumlamalarn da katarak, bu almasyla Aristoyu slam geleneinin en nemli feylesofu haline getirdi. slam dnyasnda kuvvetli bir kltr birlii vard ve bu birliin iinde limler
ve eserleri rahata dolaabiliyordu. Bylece bu tercme ve yorumlamalarn etkisi, ksa bir zamanda Hindistandan spanyaya kadar duyulmu ve bunlarn yannda slam limlerinin nemli
eserleri de grlmeye balamt. El-Farabnin lmnden otuz yl kadar sonra, o zamanlar slam Devletinin dou snrnda bulunan Trk topraklarnda, Buharada, Mslman feylesoflarn
en nemlisi ve bence en by olan bn Sin dodu. Ona batda Avicenna denirdi. (.............)
Ksa bir zaman iinde onun eserleri btn slam memleketlerinde, bilhassa spanyada okunup
inceleniyordu. (............)
Avrupada ilk dou bilimleri okulunu bir Hristiyan rahip, Toledolu Raymond, XII. yzyln
ortasnda kurdu. Hristiyanlara slam dncesini tantmay o kadar gerekli buluyordu ki, birok memleketten artt limlere Arapa rettirdi ve onlara Arapa eserleri tercme ettirdi.
Bundan sonraki bir buuk yzyl iinde Toledoda birok tannm Avrupal alm, Mslman
yazarlarn eserlerini inceleyip, tercme etmilerdir.
(...............) Nihayet on birinci yzyln sonunda batllarn Suriye ve Filistine akn, Hal Seferleri diye tannan olay grlr. Din dmanlna yol atklar iin bu seferlerin zarar byktr.
(.................) Bununla beraber bu hareket, asker ynden baarszla urad ve batl devlet
adamlar tarafndan yeniden canlandrlmaya alld zaman, batllar douyu ve fikirlerini
daha iyi kavramalar gerektiini anlamaya balamlard. Bylece, ortaada batl tacirler ve
zenginlerin, slam medeniyetinin madd ynnden; batl lim ve aydnlarn ise, bu medeniyetin
kltrel ynnden faydalanmak istedikleri grlr.
(.............) Elbette bugnn felsefesi orta ada yaam bir Mslman veya Hristiyann
anlayamayaca bir seviyeye ykselmitir. Fakat birok slam limi tarafndan ortaya atlm
olan atom teorisinin bugnn ilim felsefesinde bir rol olduu fikri, nemle belirtilecek bir
noktadr. lim ve riyaziye alanlarnda Mslmanlarn roln inceden inceye belirtmek ok uzun
srer. Bu alanda Mslmanlarn ileri srd en nemli ve en esasl fikir, ilmin din ile badaabilecei fikridir.
Btn cebir ilmini Mslmanlara borluyuz. (..............) Mslmanlar, geometri ve trigonometri alanlarnda eski Yunan bilgisine ok ey katmlard. Astronomi ilmi, Orta adan
bu yana ok ilerlemi olmasna ramen, Mslmanlar bu alanda da byk ve esasl yenilikler
201
yapmlard. Ayn eyi corafya ve zooloji, botanik, madencilik, kimya gibi tatbik ilimler iin
de syleyebiliriz. slam tp limleri, eski Yunan metot ve teorilerini batya tantmlar, bunun
yan sra kendi ilve ve yeniliklerini de gstererek, batnn tp alannda hzla ilerlemesini salamlard. Batllarn a yapmasn da slam topraklarnda, Osmanldan rendiklerini burada
belirtmek yerinde olur.
Bu, bat Avrupa medeniyetinin Mslmanlara olan borcunun ok ksa bir zetidir. slam
tesirinin ne kadar kuvvetli ve nemli olduunu gstermeye altm. Gerekten de bu tesirin
Avrupada ilim ve fikir hayatnn gelimesinde rol byk olmutur. Btn bunlardan alacamz ders udur: Byk dinler ve byk medeniyetler kendi balarna apayr yaamazlar. Din
veya fikir ayrlklarndan doan harplerle veya milliyetiliin yaratt engellerle kltr ilerleyemez. Hibir dinin taraftarlar, hibir memleketin sakinleri dnyadaki dier insanlara nem
vermeyecek veya onlar reddedecek kadar mkemmel deildir. eitli medeniyetler ancak birbirlerini anlama gayreti ve dosta balarla birbirlerine yardm edebilirler. Orta ada bu byle
idi, bugn de hl byledir.]
imdi, bu uzunca alntda verilen bilgileri zihnimizin bir tarafnda muhafaza ederek bir beyin
frtnas yapmaya alalm: Eer Romallar, eski Yunan klsiklerinden ve bilgi birikiminden habersiz bulunsalar ya da onlardan faydalanmam olsalard, Byk Roma mparatorluundan
sz etmek mmkn olur muydu? IX. asrdan itibaren slam dnyasnda eski Yunan ve Roma
medeniyetleri zerinde yaplan tercmeler, bilimsel aratrmalar, o temel zerinde ulalan yeni
gelime merhaleleri olmasayd, varln yzyllarca devam ettiren bir slam Medeniyetinden
gnmzde sz edilebilir miydi? Bu gelimi ve gl medeniyetin Hristiyan Bat zerindeki
ezici stnl olmasayd ve Ortaa Avrupas Hristiyanlk fanatizminden kurtulamayp slam
dnyasndaki yeniliklere ve gelimelere gzn kapasayd, slam Medeniyeti birikiminden yararlanmasayd; sonraki dnemlerde, Avrupada her alanda ortaya kan btn o gelimelerden
bugn sz etme imkn bulabilir miydik?
Baka bir ifade ile sahip olmadnz bilgiyi bakasndan almam olsaydnz, haliniz ne olurdu? Her toplum; buharl makineleri, elektrii ve elektrikle alan btn letleri, arabay, ua,
ateli silahlar, ksaca aklnza gelen her trl vastay, en batan kendisi kefetmek zorunda
kalsayd, bugnk dnyamz nasl olurdu?
Osmanl lkesinde XIX. yzyldan itibaren ordu, idare ve eitim vb. kurumlarda younlaarak srdrlen Yenileme Hareketleri ortaya kmasayd, sonraki gelimeler nasl olurdu
acaba? Namk Kemal, inasi ve Ziya Paa gibi aydnlar, Baty grmemi, edebiyatn tanmam olsalard; modern roman, hikye, tiyatro, iir ve dier edeb trleri kendimiz ne zaman
kefedebilirdik ki?
Buraya kadar yapmaya altm aklamalar ve rnekler gsteriyor ki, gelimek iin ada bilgiye ihtiya var ve ihtiya duyduunuz bilgiyi, hibir komplekse kaplmadan, en ksa ve
sratli yoldan almalsnz. Aksi takdirde, geride kalmaya ve zayflamaya mecbursunuz demektir.
202
TRK DNYASI BLG BANKASI KURULMASININ GEREKELER

Trk Dnyas Bilgi Bankas kurulmas ynndeki nerimizin ayrntlarna girmeden nce,
u gerekleri gz nnde tutmakta fayda var:
1. Kabul etmeliyiz ki, Trk Cumhuriyetlerinin dnda kalan gelimi lkeler, muazzam bir
bilgi birikimine sahiptir. stelik bu birikime her an yenileri eklenmektedir.
2. Grmezlikten gelinemeyecek kadar nemli bir hakikat karmzda durmaktadr: Trk
Cumhuriyetleri, mevcut bilimsel eitim-retim ve aratrma kurumlaryla ve bu kurumlarn
hlihazrdaki yaplaryla devam ettikleri mddete, gelimi lkelerdeki bilimsel dzeyi yakalayamayacak ve onlar, srekli olarak takip etmeye mahkm kalacaktr. Bu iddial gibi grnecek
tespiti biraz amakta fayda var: tiraf etmeliyiz ki, Trkiye de dhil olmak zere, Trk Cumhuriyetlerinin bilimsel eitim-retim ve aratrma kurumlarnn eitli blmlerinde alan bilim
adamlar ve retim elemanlarnn ktphanelerinde, u anda gelimi lkelerdeki meslektalarnn bilgilerini retirken ya da uygularken kullandklar ada temel kaynaklar bulunmamaktadr. Dolaysyla, bu bilim adamlarnn yeni diye vasflandrdklar almalarn pek ou,
ya eksik ve yetersiz ya da gelimi lkelerde daha nce retilmi durumdadr. Bu artlarda,
ada bilim seviyesinin yakalanamayaca ok aktr. Durumu somutlatrmak iin, mtevaz
bir akademisyen olarak, kendi alanmdan birka rnek vereyim:
Bilindii gibi, edebiyatn nemli alanlarndan ikisi, Edebiyat Teorisi ve sluptur. Trk
Cumhuriyetlerinde, bu alanlarda grebileceimiz birka eser varsa, maalesef, onlar da tercme nitelii tamaktadr. Baka bir ifade ile sylersek, lkelerimizde bu alanlarda retilmi yerli
eserlerin says, ok azdr. Edebiyat Teorisi ya da slup alanlarnda ellerinde gerekli bilgi
kaynaklar bulunmayan, dolaysyla bu alanlarda yeterince bilgi sahibi olmayan bilim adamlarmzn arzu edilen almalar yapabilmeleri, phesiz, epeyce zor olacaktr.
Tasvirini yapmaya altmz bilim dnyamzn bu manzaras, elbette zcdr; ama ayn
zamanda gerektir. Bu durumda, hi kimse edebiyat alannda alan bilim adamlarmzn batl
meslektalarna nazaran daha yeteneksiz olduunu iddia edemeyeceine gre, yukarda ifade ettiimiz tespit ve rneklerden nasl bir hkme varmak gerekir? Aslnda, bu soruya cevap
vermek, sanld kadar zor deil: Eer Trk asll bilim adamlar, batdaki meslektalar gibi,
alanlarnda ihtiya duyduklar ada bilgi kaynaklarn alma masalarnda, ellerinin altnda
kullanma hazr ekilde bulsalard, eminiz ki, ayn alanlarda bilgi retiminde onlarla rahatlkla
yarabilirlerdi.
Trk Cumhuriyetlerindeki bilimsel eitim-retim ve aratrma kurumlarnn oluturduu
bilim dnyamzn dnda bulunanlar, kendi paylarna den sorumluluu grmezden gelerek,
iin kolayna kap yle bir eletiri yapacaklardr: Bilimsel kurumlarda alanlar, zaten en az
bir yabanc dil biliyor, durumdadr. Dolaysyla, gelimi lkelerdeki ada bilgi retimini takip
ve bilgi kaynaklarn temin ederek yararlanabilecek kapasitededirler. Eer bizim bilim adamlarmz bunu yapmyorsa, lkelerimizde hatr saylr bir bilgi retimi ortaya koymuyorlarsa, bu
durumdan onlar sorumludur.
203
Biz, bu tr bir deerlendirmenin pek de gereki olmadn belirterek karmzdaki durumu

biraz daha ayrntl deerlendirmeye ve baz yanl kabulleri gstermeye alalm:
1. tiraf etmeliyiz ki, yabanc dille eitim-retim yapan kurumlarda alanlar bir kenarda
tutulmak kaydyla, Trkiyedeki yksek retim ve aratrma kurumlarnda grev yapan bilim
adam ve retim elemanlarnn byk bir ksm, yabanc dilde yazlm bir eseri, kendi anadilinde yazlm bir eser gibi anlayacak dzeyde yabanc dil bilgisine sahip deildir. Dier Trk
Cumhuriyetlerinde alan bilim adamlarnn durumu da -Rusa bildikleri muhakkak olmakla
birlikte- batl gelimi lkelerin dillerini bilme asndan, Trkiyedeki retim elemanlarndan
daha iyi deildir.
Durum, yukarda anlatld gibiyse ki yledir- lkelerimiz, bilim dnyamzdaki ahlan
daha uzun bir mddet beklemek zorunda kalacak, demektir. nk, bir kere daha tekrar edelim: Dnyadaki mevcut bilgi birikimi, elinizin altnda olmadan, yeni ve daha gelimi bir bilgi
retmeniz mmkn deildir.
2. Gelimi lkelerdeki bilgi birikimini elde etmenin bir zorunluluk olduunu ve bunu Trk
bilim dnyasnn mevcut yapsyla baaramayacamz kabul edebilirsek, sra, u soruya cevap
aramaya gelecektir: Peki, Trk Cumhuriyetlerindeki bilim adam ve aratrmaclarn gelimi
lkelerdeki bilim kaynaklarna ulamalarn ve onlardan gerei gibi yararlanmalarn salayacak
yntem, ne olabilir?
S dnceli ve aceleci birisi, bu soruya muhtemelen yle bir cevap verecektir: Daha
etkin ve gereki bir yol bulunarak, bilim adam ve aratrmaclarmzn sz konusu yabanc
dillerden birini gerekten renmesi, o vastayla gelimi lkelerdeki, kendi alanlarnda retilmi bilgi kaynaklarna ulamas ve onlardan yararlanmas salanabilir. Detaylarna girmeden
ifade edelim ki, pek ok adan bu gr, bir hayalden ibarettir ve yle kalmaya da mahkmdur.
nk, bu yntemin getirecei ekonomik maliyet, bilim adam ve retim elemanlarnn zaman darl vb. birok problem dnlmeden ortaya atlmtr. stelik, -bu yntem uygulanrsa- kendi alanlarnda bilgi retmeye ya da renci yetitirmeye odaklanmas gereken bilim
adam ve aratrmaclar, yllarn bir yabanc dili iyi dzeyde renmek iin harcamak zorunda
kalacaktr.
Bilim adamlar ve retim elemanlarnn tamamna, gelimi bir bat lkesinin dilini tam
manasyla retme imkn bulamayacamz varsaydmza gre, Trk bilim dnyasnn yaad ada bilgi kaynaklarna ulaamama ve onlardan gerei gibi yararlanamama problemi nasl zlebilir?
te, Trk Dnyas Bilgi Bankas (TDBB) olarak adlandrdmz ve aada izah etmeye altmz proje nerisi, tam da yukardaki sorunun cevab olma zelliini tamaktadr.
TDBBnin temel grevini hangi organlar ile ve ne ekilde yrteceini bu snrl bildiri iinde
ayrntl olarak ifade etme imknmz bulunmad iin, ksaca zetlemeye alacaz.
TRK DNYASI BLG BANKASI (TDBB) PROJE TASLAI
Trk Dnyas Bilgi Bankas, 6 Trk Cumhuriyetinin katlm ile kurulacaktr. Kurumun
204
temel grevi, Trk Cumhuriyetlerinin bilimsel eitim-retim ve aratrma kurumlarnn ihtiyalarna gre bilgi kaynaklarn temin etmek ve bu kurumlarn hizmetine sunmaktr. TDBB,
bu grevini aada belirtilen organlar vastasyla gerekletirir.
YNETM KURULU
Her Trk Cumhuriyetinden Cumhurbakanlarnca seilen ve idarecilik tecrbesine de sahip olan birer bilim adam ve Bilgi Derleme Merkezi Bakannn katlm ile teekkl eden 7
kiilik bir kuruldur. Ynetim Kurulu yelerinin grev sresi, 2 yldr. Bu sre boyunca yeler,
asl grevlerinden maal izinli saylarak TDBB Merkezinde alrlar. Grev sresi biten ye,
dier yelerin olumlu gr bildirmeleri kaydyla, vatanda olduu lkenin Cumhurbakan
tarafndan yeniden atanabilir. Ynetim Kurulu Bakanl, Trk Cumhuriyetleri yeleri tarafndan srasyla yrtlr. Ynetim Kurulu Bakannn grev sresi, 2 yldr. yelerden ikisi, Ynetim Kurulu Bakan Yardmcl grevini stlenir. Ynetim Kurulu, TDBB organlarnn ileyi
ve koordinasyonunu salamaktan ve Kurumun Trk Cumhuriyetlerindeki bilimsel eitim ve
aratrma kurumlaryla ilikilerini yrtmekten sorumludur.
BLG DERLEME MERKEZ (BDM)
TDBBnin gvdesini oluturan bu Merkez, 6 birimden oluur. Bilgi Derleme Merkezi,
Merkezde kendisine bal birimler ve Trk Cumhuriyetlerindeki TDBB Koordinatrlkleri
vastasyla Trk Cumhuriyetlerindeki bilimsel eitim ve aratrma kurumlarnn ihtiya duyduu yabanc bilgi kaynaklarn tespit eder; telif haklarn satn ald bu kaynaklarn tercme
edilmesini, aktarlmasn ve basma hazr halde Kurumun Sanal Bilgi Bankasnda saklanmasn salar. TDBBden bu kaynaklar talep etmi olan bilimsel eitim ve aratrma kurumlar,
belirli bir cret deyerek bunlar Sanal Bilgi Bankasndan indirerek kullanabilirler.
Bilgi Derleme Merkezine Bal Birimler ve bunlarn alma biimleri aada aklanmtr:
BLG KAYNAI ARATIRMA BRM (BLKAB)
Bilgi Kayna Aratrma Birimi; Sosyal Bilimler, dari Bilimler, Fen Bilimleri, Eitim Bilimleri, Tp ve Salk Bilimleri, Ziraat-Orman ve Su rnleri Bilimleri, Sanat Dallar ve Spor
Bilimleri gibi anabilim dallarna ait blmlerden oluur. Birime bal bu blmlerin organizasyonunu ve alma biimlerini u ekilde gsterebiliriz:
Her bir blmn ynetiminde; Azerbaycan Masas, Kazakistan Masas, Krgzistan
Masas, zbekistan Masas, Trkiye Masas ve Trkmenistan Masas olmak zere 6 Trk
Cumhuriyetine ait birer lke masas kurulacaktr. Her Masann idaresinde, o lkeye mensup bir bilim adam bulunacaktr. Trkiye dndaki dier lke masalarnn banda bulunan
bilim adamlar, kendi lkelerinde kurulacak TDBB lke Koordinatrlkleri ile iletiim iinde
grev yapacaklardr.
lke masalarnn grevi, Trk Cumhuriyetlerindeki bilimsel eitim-retim ve aratrma kurumlarnda eitli bilim dallarnda alan bilim adamlarnn taleplerini belirlemektir.
Talep belirleme srecinin nasl ileyeceini gstermek zere, Sosyal Bilimler Blm Tr-
205
kiye Masasnn, Edebiyat dal zerinde alma biimini rnek olarak verebiliriz: Sosyal
Bilimler Blm Trkiye Masasnda Edebiyat dalndan sorumlu olan bilim adam, Trkiyedeki niversitelerin Trk Dili ve Edebiyat (Eitimi) blm bakanlaryla iletiime geecek
ve bu blmlerdeki bilim adamlarnn ihtiya duyduklar yabanc kaynaklarn listelerini hazrlayarak belirlenmi sreler iinde kendisine gndermelerini isteyecektir. Listeler geldiinde,
bu listeleri birbiriyle karlatrarak tek bir liste oluturacaktr.
Sosyal Bilimler Blmndeki dier Trk Cumhuriyetleri masalarnn ynetiminde bulunan bilim adamlar da bu sreci lkelerindeki TDBB Koordinatrlkleri marifetiyle tamamlayp Edebiyat dalna ait nihai listelerini Sosyal Bilimler Blm Ynetimine teslim edecektir.
Bylece, 6 Trk Cumhuriyetinin bilimsel eitim ve aratrma kurumlarnda edebiyat alannda
alan bilim adam ve aratrmaclarn ihtiya duyduu yabanc kaynaklara ait 6 liste tespit
edilmi olacaktr. Bu 6 lke listesi, Sosyal Bilimler Blmnde karlatrlarak tek liste haline
getirilecek ve st ynetim (Bilgi Kayna Aratrma Birimi Ynetimi) araclyla Bilgi Kayna
Temini ve Telif leri Birimine gnderilecektir.
Aktarma Birimi: Birimin banda bir ynetici olacaktr. Birimde, Trk leheleri arasnda
aktarma yapma konusunda tecrbeli uzmanlar grevlendirilecektir. Bunlar, uzman olduklar
lehelere gre gruplara ayrlacaktr. Birimdeki aktarma faaliyetlerine balamadan nce hizmet ii eitime tabi tutularak bu uzmanlarn aktarma kriterleri ve eviri yapacaklar alanlarn
terimleri konusunda mterek davranmalarn salayacak dzeye ulamalar salanacaktr.
Aktarma Biriminde, Bat dillerinden Trkiye Trkesine evrilmi eserler ile Trk Cumhuriyetlerinde ortaya konmu eserler, bilim adamlarnn taleplerine gre dier Trk lehelerine
aktarlacaktr. rnein, Trkmenistan bilim adamlar tarafndan, Trkiye Trkesi ile baslm
bir kaynan tercme edilmesi talebi geldiinde, bu kaynak, Aktarma Birimi uzmanlarnca
Trkmenceye aktarlacaktr.
BLG KAYNAI TEMN VE TELF LER BRM

Bu Birimde, telif hukuku alannda uzman ve iyi derecede yabanc dil bilen uzmanlar grev
yapacaktr. Birimin banda, bir ynetici olacaktr. Uzmanlar, bildikleri yabanc dillere gre
ngilizce Grubu, Almanca Grubu, Franszca Grubu vs. eklinde gruplara ayrlacaktr. rnein,
Amerikadan temin edilecek bilimsel kaynaklarn telif ileriyle ngilizce Grubundan bir uzman ilgilenecektir. Bu uzmanlar, Bilgi Kayna Aratrma Biriminden gelen listelerde bulunan
bilimsel kaynaklarn yazarlar ya da onlarn bal olduklar temsilcileriyle grerek kaynaklarn telif meselesini zecek ve sz konusu eserleri temin ederek, tercme edilmeleri iin
Tercme Birimine teslim edecektir.
TERCME VE AKTARMA BRM
Tercme ve Aktarma Birimi, Bilgi Derleme Merkezinin (BDM) en nemli birimlerinden
biri durumunda olacaktr. Birim, kendi iinde Tercme Birimi ve Aktarma Birimi eklinde iki
alt birim halinde faaliyetini srdrecektir.
Tercme Alt Birimi: Bu birimde grevlendirilecek evirmenler, ok titizlikle seilecek ve
temel bilim dallarna gre Sosyal Bilimler eviri Grubu, Fen Bilimleri eviri Grubu vb. ekilde gruplara ayrlacaktr. Birimin banda bir ynetici olacaktr. Ayrca, her grup iin de bir
ynetici tayin edilecektir. evirmenler, Birimde eviri faaliyetine balamadan nce, mensup
olduklar gruplara gre hizmet ii eitim kursuna tabi tutulacak ve her eviri grubu, eviri
yapaca temel bilim dallarnn terimleri zerinde uzmanlaacaktr. Bu eitim, ayn zamanda
evirmenlerin terimler konusunda mterek bir tutum izlemesini de salayacaktr. Daha ak
bir ifade ile, rnein edebi eserleri evirme alannda hizmet ii eitim alm bir evirmen,
Birimdeki grevi esnasnda, sadece o alanda eviri yapacaktr. Tahmin edilecei zere, bu tr
bir alma yntemi, hem eviri faaliyetlerine hz kazandrlmas hem de doru eviri yaplmasna imkn verecektir. Tercme Birimi, eserlerin niteliklerine gre, evirileri iin ne kadar
sre gerektii konusunda kriterler belirleyecek ve evirmenler, bu sreyi gz nnde tutarak
eviri faaliyetini srdreceklerdir.
206
207
YAZIM VE TASARIM BRM

Bu Birim; Yazm Birimi, Tashih Birimi ve Tasarm Birimi eklinde 3 alt birim halinde faaliyet yapacaktr. Birimin ve 3 alt birimin banda birer ynetici bulunacaktr. Yazm Biriminde,
Tercme ve Aktarma Birimi tarafndan evrilerek ya da aktarlarak gnderilmi olan bilimsel
kaynaklarn dizgisi yaplacaktr. Tashih Birimi, Yazm Biriminde dizgisi tamamlanm almalar gzden geirecek ve tashih edecektir. Tasarm Birimi ise, Tashih Biriminde gzden
geirilerek tashihi tamamlanm bilimsel kaynaklarn tasarmn yapacak ve bunlar basma
hazr hale getirecektir.
SANAL BLG BANKASI
Sanal Bilgi Bankasnda bilgisayar alannda uzmanlam personel istihdam edilecektir.
Bu personel, Tasarm Birimi tarafndan tasarm tamamlanarak gnderilen bilimsel kaynaklar, PDF formatna dntrp Sanal Bilgi Bankasnda depolayarak, ilgili bilimsel eitimretim ve aratrma kurumlarnda grev yapan bilim adamlarna nternetten bu kaynaklara
erime imkn sunacaktr.
TDBB LKE TEMSLCLKLER
Trkiye dndaki 5 Trk Cumhuriyetinde alacak bu TDBB temsilcilikleri, kendi lkelerindeki bilimsel-eitim ve aratrma kurumlarnn ihtiya duyduu bilimsel kaynaklar tespit
ederek belirlenmi srelerde Bilgi Kayna Aratrma Birimine gnderecektir. Bu temsilcilikler, lkelerindeki bilimsel eitim ve aratrma kurumlar ile srekli iletiim iinde olacak bir
ekilde organize edilecektir. Bunun iin her lke ynetimi, gerekli hukuki ve idari dzenlemeyi
yapacaktr.
SONU
Bilim dnya insanlarnn ortakldr. Burada ne kskanlk sker, ne banazlk! Deil bin
yl, be yl geride kalan yanar; alt ay nce deil, geen hafta bulunan yenilii renmek zorundasnz. Bu dayanma ayn zamanda uluslararas bir yartr da... Geride kalann yaama
hakkn yitirecei bir yar!..
Dtr evet, btn bu uluslar arasnda yalnzca biliimde deil, insanbilim-toplumbilimde, Matematik, Fizik, Kimyada, salk bilimlerinde, tpta btn terimlerin Trkenin potasnda yorulup tek bir dil olarak dnyay sarmas, hem bir dtr hem de Trke ylesine
yetenekli, ylesine dzgndr ki, bilim dilleri iinde bu zellikleri tayan ylesine esiz bir
rnektir ki, yeryznde byle baka bir dil bei yoktur. (............) Bizim Trk dilleri beimiz, tek bir dilin azlar gibidir. Ayr ayr ulusal varlklarmz korumakla birlikte, ulusal bilim
dillerimizi gelitirirken, dillerimizin temelinde var olan dil birliimizi bozmamaya zen gstermeliyiz. Bunu zlememiz gerekiyor. Bu d hepimiz ortaklaa grrsek olur bu. Hem de
otuz yl iinde olur. Seksen yl iinde deil! Eer birbirimize srtmz dner, yeni yeni yollara
birbirimizden habersiz tek bamza, (.......) aramzda konuup anlaamadan karsak, evimize saklanp her birimiz bilimde var olma servenimizi kendi bamza yaamaya kalkarsak,
bin yl da beklesek, aramzda ibirlii yapamaz, daha da ayrrz.
Doal olarak byle bir bilimsel atlm iin, uluslama srelerimizde her birimiz, ibirlii
ve egdm dorultusunda siyasal iradeye de gereksinme duyuyoruz. Bu konuda niversite
retim yelerimize i der, rektrlerimize i der, Trk Dil Kurumuna, Dil Derneine,
teki akademi, kurum ve kurulularmzda, derneklerimizde alanlara i der... Benim gibi
evinde, iinde kitaplar yazmaya alan yallara da i der... Hepimize i der. almaya
bir balar ve aramzda iletiim kurmaya zenirsek, neredeyse bin yllk gereklikten yola karak kurduumuz dler, bizim ummadmz hzla yeniden gerek olur.3
Trk Dnyas, arzu ettii gelime dzeyine ulamak istiyorsa, gerekli ve yeterli bilgiye sahip
olmak zorundadr. Baka bir ifade ile, modern dnyann bilgi birikimine ulamak, lkelerimiz
iin tabii seyrine braklacak bir konu deildir. Bu ynde gerekli admlar atma iradesi, lke ynetimlerince mutlaka sergilenmelidir. Bu admlardan birisi, ada bilgi birikiminin ve -model
olarak kullanmak amacyla- bu bilgi birikiminin sonularnn en ksa yoldan edinilmesidir.
Trk Dnyas Bilgi Bankas (TDBB) olarak adlandrdmz projenin gereklemesi ve amacna uygun biimde faaliyete balamas durumunda, Trk Cumhuriyetlerinin bilimsel eitim ve
aratrma kurumlarnda byk bir dinamizm ve bilimsel retimin douuna ahit olacamza
ve bunun lkelerimizin deiik alanlarna yapaca olumlu etkilerle sratli bir geliim srecinin
balayacana inanmak, ok da hayalci bir deerlendirme olmasa gerektir.
Bildirimi, Prof. Dr. Aydn Kksalla yaknlarda yaplan bir syleiden aldm alntyla bitirmek istiyorum. 2426 Haziran 2010da Trkiye Biliim Dernei, Trk Dil Kurumu ve Trk
birlii ve Kalknma Ajans (TKA) ibirliiyle Bakda dzenlenen VIII. Trk Cumhuriyetleri
Biliim ve Ortak Terimler Alannda birlii Platformu toplantsndan dnte Aye Balcnn,
kendisi ile yapt Syleide, bilim adam unlar sylyor2:
KAYNAKLAR
M. Fuad Kprl - W. Barthold, slam Medeniyeti Tarihi, Ankara, 1973.
Watt, Montgomery, slamn Avrupaya Tesiri, eviren: Hulusi Yavuz; stanbul 1986.
Ziya Kazc-Mehmet eker, slam-Trk Medeniyeti Tarihi, stanbul 1982.
Will Durant, slam Medeniyeti, eviren: Orhan Bahaeddin, Tercman 1001 Temel Eser, stanbul 1977.
Gibb, Hamilton A.R, slam Medeniyeti zerine Aratrmalar, Endls Yaynlar, st. 1991.
Do. Dr. Bayraktar, Mehmet, slam Felsefesine Giri, A.. lahiyat Fakltesi Yaynlar, Ankara 1988.
lken, H. Ziya, Uyan Devrelerinde Tercmenin Rol, stanbul 1935.
Spies, Otto, Dou Kltrnn Avrupa zerindeki Tesirleri, eviren: Neet Ersoy, Ankara 1979.
3
Aye Balc, Aydn Kksal ile Trk Dillerinde Ortak Bilim Szleri zerine Sylei, Aye Balc, Trk Dili, Dil ve Edebiyat Dergisi, Trk Dil
Kurumu, cilt: XCIX, say: 705, Eyll 2010, s. 218237.
2 Prof. Dr. Aydn Kksal, bilgisayar mhendislii alanndaki derin bilgisini yllarcaTrkenin geliimi ynnde kullanm ve biliim alanna
yaklak 2.500 Trke terim kazandrmtr.
208
209
KRESEL KTSAD KRZN

TRK CUMHURYETLERNE ETKLER
Yrd. Do. Dr. Fahri SOLAK
Marmara niversitesi, BF, ktisat Blm
Dr. Ercan SARIDOAN
Marmara niversitesi, BF, ktisat Blm
1. GR
Kresel iktisadi kriz, lke ve blge ekonomilerinde, retim, istihdam ve refah deikenleri bata olmak zere pek ok alanda nemli derecede olumsuz etkilere yol amtr.
Krizin temel sebebi, ABD ekonomisinde finansal sistemdeki yanl kredi taynlamas grnmesine karn, kapitalist sistemde, finansal sistemin ve finans kapitalin, reel ekonomi
zerinde, dengesiz bir ekilde hkimiyet kurmas, krizin temel tetikleyicisi olarak karmza kmaktadr.
Trk Cumhuriyetleri bamszlklarn kazanmalarndan gnmze ekonomilerini
glendirme srecinde nemli mesafeler almalarna karn hala i ve d oklara kar
krlganlklar yksek dzeydedir. Bu balamda, almada, kresel iktisadi krizin Trk
Cumhuriyetleri zerindeki etkileri analiz edilerek, Trk Cumhuriyetleri^nin srdrlebilir
ekonomik bymeyi ve toplumsal refah salayabilmeleri iin ekonomik oklara kar
ekonomi politikas nerileri incelenmitir.
210
211
Kresel iktisadi krizinin yaylma mekanizmas, kresel dzeyde beklentilerin, kredi

mekanizmalarnn ve talebin bozulmasna bal olarak, iflaslar, retim ve istihdamda bozulmalar olarak kendisini gstermitir. Kresel finansal piyasalarda, 2008in son eyreinde artan belirsizlik ve risk, beklentilerin bozulmasna yol aarak oncelikle, kresel
iktisadi gveni olumsuz etkilemi, devamnda ortaya kan gven bunalm, iktisadi birimlerin risk itahlarn azaltarak, kresel likidite skklna yol amtr. Finans ve kredi
piyasalarndaki sorunlar zellikle 2009un ilk eyreiyle birlikte reel sektre sramtr.
Reel sektr, bir yandan kresel kredi koullarndaki bozulma, dier yandan ise kresel
talepteki daralma makasnda hayatta kalma mcadelesi vermitir. Bu daralan makasta
tm firmalar bnyelerindeki zayfla gre zarar grmtr. Talep cephesinde daralma,
kresel arz cephesini olumsuz etkileyerek, retim daralmalarna, devamnda isizliin
artmasna yol amtr. Reel sektr olumsuz etkilendike, denemeyen krediler kanalyla
finansal sektr de tekrar olumsuz etkilenmitir. Finansal ve reel sektr arasnda krizin
daralan dngs birbirini besledike krizin boyutlar artmtr2.
Kriz srecinde btn lkelerin hkmetleri ve uluslararas kurulular, para ve maliye
politikas bata olmak zere eitli dzeyde ibirlikleri ve tedbirleri uygulamaya koyarak,
krizin yaratt gvensizlii, belirsizlii, kredi mekanizmalarndaki bozulmalar, talep, arz
ve istihdam zerindeki olumsuz etkileri azaltmaya almlardr. Kurtarma paketleri ve
talebi canlandrc politikalar bte aklarna yol aarken, zel sektr dengelerini dzeltmek pahasna, kamu sektr, kendi mali dengesinde nemli bozulmalara maruz kalmtr. Dier yandan lkelerin Geniletici para politikalarnn kurlar zerinde yaratt etkiler,
uluslararars ticaret politikalar asndan yeni sorunlara yol amtr.
1 International Monetary Fund, World Economic Outlook, Washington, 2010, s. 1-20.

2 Detayl bilgi iin bkz. N. Sungur - E. Sardoan, Kresel ktisadi Krizin Trkiye malat Sanayiine Etkileri, Marmara nv. BF Dergisi, 2010, C.
XXIX, S. II.
A. nsel- E. Sardoan, Dnya Ekonomisinde Konjonktr Eilimleri ve Kriz, Vira Haber, stanbul, 2009, S. 30. Nisan , http://www.virahaber.
com/haber/krizin-turkiyeye-etkileri-9649.htm. Eriim Tarihi (10.02.2011)
212
15
12
12
-3
-3
-6
-6
-9
-9
Dnya
AB
Japonya
ABD
2011Q4
2011Q3
2011Q2
2011Q1
2010Q4
2010Q3
2010Q2
2010Q1
2009Q4
2009Q3
2009Q2
2009Q1
2008Q4
2008Q3
2008Q2
2008Q1
2007Q4
2007Q3
2007Q2
2007Q1
2006Q4
2006Q3
2006Q2
-15
2006Q1
-15
2005Q4
-12
2005Q3
-12
2005Q2
ABDde 2007 ortasnda konut sektrndeki sorunlarla ba gsterip, 2008in son eyreinde kendisini kresel apta hissettiren ve 2009un ilk yarsnda dip yaparak 2010un
ilk eyreiyle birlikte ana etkileri geride braklan kresel iktisadi kriz, ekil-1den de grlebilecei gibi, tm lkeler iin nemli lde retim, istihdam ve refah kayplarna
sebebiyet vermitir1. Japonya, AB ve ABD bata olmak zere gelimi lkeler, gelimekte
olan lkelere gre krizden daha fazla etkilenmitir. ekil-2de ise dnya ekonomisinde
temel gstergelerdeki deiim verilmitir. Buna gre, 2009 ylnda, GSYHda % 1e varan daralma grlmtr. Dnya ticaret hacmi, % 10dan fazla daralma gstermi, emtia
fiyatlar % 30dan fazla d gstermitir. Yatrm GSYH orannda yzde 10a varan
daralma grlmtr. Gelimi lkelerde isizlik oran % 10a kadar ykseli gstermitir. Enflasyon oran ise dnya genelinde krizin etkisiyle % 2.5e kadar d gstermitir.
Dnya Ekonomisi ve Seilmi Ekonomiler Reel GSYH (eyrek Dnem,yoy, %)

15
2005Q1
2. KRESEL FNANSAL KRZN DNAMKLER
Trkiye
Dnya Ekonomisinde Temel Gstergeler (% Deiim)

15
40
30
10
20
5
10
0
-10
-5
-20
-10
-30
-15
-40
2001
GSYH
2002
2003
2004
YATIRIM/GSYH (%)
2005
2006
ENFLASYON (TFE)
2007
2008
TCARET HACM
2009
2010
2011
EMTA FYATI (sa eksen)
Dnya ekonomisinde 1980 sonras yaanan finansal krizlerin temel dinamikleri arasnda finansal piyasalardaki serbestletirme ve kuralszca hareket eden finansal sermaye
akmlar yer almaktadr. Bu gelimeler 1990larn sonlarnda uluslararas yeni bir finansal mimarinin inaas almalarn balatm olsa da, sermaye hareketlerinin kontrol
altna alnmas ve finansal piyasalarn dzenlenmesi hibir ekilde gndeme gelmemi,
Tobin Vergisi tr nerilere zellikle ABD ve ngilteredeki finans merkezlerinin yneticileri tarafndan iddetle kar klmtr. nk ekonomilerin finansallamas ve finansn
kresellemesi bir yandan ok yksek karlarn elde edilmesini salarken, te yandan
finansal piyasalarda ortaya kan balonlarla (hisse senedi balonu, konut balonu, emtia
balonu) sistemin ar retim krizi ertelenebilmektedir3. Akyz4, dnya ekonomisinin,
ABDdeki emlak kredisi sorunlarnn tetikledii finansal krizden derinden etkilendiini ve
yaanan sorunlarn, varlk piyasalarnda krlganla yolaan mali arlklar ve dzenleme
yetersizliklerinin sonucu olduunu iddia etmitir.
3 Sungur - Sardoan, Kresel ...a.g.m., s. 2
4 Y. Akyz, Kresel Finansal Kriz ve Gelien Asya lkeleri, ktisat letme ve Finans, 2008, Cilt: 23, Say: 273, ss. s. 7
213
Reinhart-Rogoff5, 2007-2008 eik-alt mortgage finansal krizinin yeni ve farkl bir

olgu gibi gzkmesine karn yaptklar almalarnda, sava sonras sanayilemi lkelerde karlalan 18 bankaclk kriziyle nitelik ve niceliksel ynlerden ok nemli benzerliklere sahip olduunu iddia etmilerdir. zellikle, varlk ve konut fiyatlarndaki ar ykselmenin nceki krizlerle ayn izgide olduunu belirtmilerdir. Amerikan ekonomisinde
krizlerin yapsna yukardaki erevede ve tarihsel olarak bakldnda zellikle reel sektr
faaliyet gelirlerinin azald dnemlerde, firmalarn finansal piyasalarnda kazanlar elde
etmeye yneldii ve ardndan finansal krizlerin yaand gzlenmektedir. Tm durgunluk dnemleri ncesinde ekonomi genelinde firmalarn faaliyet gelirleri azalm ve faiz
gelirleri artmtr. Reel sektrdeki faaliyet gelirlerinin azalmas firmalarn, atl tuttuklar
fonlar ve finansal sektrde trev rnlere bal olarak yaratlan yapay devasa fonlarla
kazanlarn artrma oyunlarna yneldikleri gzlemlenmektedir6. Artan yapay fonlar para
arznn kontroln zorlatrarak, faizlerin dmesine, talebi ve devamnda enflasyonu
artrarak yapay bir refah dnemine yol amaktadr. ABD merkez bankas FEDin, artan
enflasyonu frenlemek zere likiditeyi ksmas, faizleri artrmas, ekonomide yapay saadet
zincirinin krlmasna yol aan faktrlerden biri olarak, ksa sreli durgunluklara ya da
2008 krizi gibi dnya apnda derin krizlere neden olmaktadr7.
faktr olacaktr. zelllikle, gaz ve petrol fiyatlar, hidrokarbon ihracats olan, Azerbaycan, Kazakistan, Trkmenistan ve zbekistan ekonomilerinin toparlanmasnda daha fazla
etkili olacaktr9.
sizlik oranlarn incelediimizde, 2009 ylyla birlikte Azerbaycan ekonomisi hari,
dier ekonomilerde isizlik orannda artlar grlmtr. sizlik oran, Kazakistan ekonomisinde % 8e, Krgzistan ekonomisinde % 5,8e, zbekistan ekonomisinde % 0,2ye
ykselmitir. 2010 ve sonrasnda isizlik oranlarnda dk dzeyde de olsa azalma gsterecei beklenmektedir.
Seilmi Trk Cumhuriyetleri in GSYH (%)
35
35
30
30
25
25
20
20
15
15
10
3. KRESEL KTSAD KRZN TRK CUMHURYETLER

EKONOMLERNE ETKLER
3. 1. Krizin lkelerin Temel Gstergelerine Etkileri
Trk Cumhuriyetleri ekonomileri genelde da ak ekonomiler olmalarna ramen,
dnya ekonomisiyle greceli olarak dk bir entegrasyona sahiptirler. Doal kaynaklar
ekonomik bymenin temel tetikleyicisi konumundadr8. Bu balamda dnya ekonomisinde doal kaynaklara ynelik talep ve bu mallarn fiyatlar arttka lke ekonomilerinin
makro dengeleri ve byme hzlar yksek seyretmektedir. Ne var ki koullar terse dndnde de ekonomiler skntlara dmektedirler. Kresel iktisadi kriz, dnya ekonomisi
genelinde lkelerin makroekonomik dengelerini, retimden, istihdama, finansal koullardan, beklentilere ve refah kayplarna kadar geni bir yelpazede temel ekonomik gstergeleri olumsuz etkilemitir. Tablo-1de Trk Cumhuriyetlerinin seilmi makroekonomik
gstergeleri verilmitir. IMF verilerine gre, ekil3 ve Tablo-1den reel GSYH bymesini incelediimizde, 2008 ylyla birlikte balayan GSYH bymesindeki gerileme 2009
ylnda derinlemitir. Ekonomik bymedeki gerilemeler, 2009 ylnda, Azerbaycan
ekonomisinde % 9,3e, Kazakistan ekonomisinde % 1,2ye, Krgzistan ekonomisinde %
2,3e, Trkmenistan ekonomisinde % 6,1e ve zbekistan ekonomisinde % 8.1e kadar
ulamtr. 2010 ylnda ise GSYH bymesindeki gerilemenin, Trkmenistan ve Kazakistan ekonomileri haricinde dier lke ekonomilerinde devam edecei beklenmektedir.
hracat ve emtia fiyatlarndaki iyileme Trk Cumhuriyetlerinin toparlanmasnda en etkili
5

6
7
8
214
C. M. Reinhart - K. S. Rogoff, Is the 2007 U.S. Sub-Prime Financial Crisis So Different? An International Historical Comparison, NBER W.P.,
13761, 2008, s.1.
Brian Keeley- Patrick Love, From Crisis to Recovery The Causes, Course and Consequences of the Great Recession, OECD, 2010, s. 19-22.
Sungur - Sardoan, Kresel .... a.g.m. s. 2.
M. Emerson, ve di. Into Eurasia Monitoring The EUs Central Asia Strategy Report Of The Eucam Project Centre For European Policy Studies
(CEPS), Brussels, 2010, s. 22-23.
10
-5
-5
2000
2001
2002
Tahmin Dnemi
2003
2004
Azerbaycan
2005
2006
2007
Kazakistan
2008
Krgzistan
2009
2010
Trkmenistan
2011
2012
zbekistan
Enflasyon oranlarn incelediimizde, 2009 ylyla birlikte zbekistan ekonomisi hari, tm ekonomilerde, ekonomik durgunlua bal olarak enflasyon orannda nemli
dler grlmtr. Enflasyonun, 2010 ve sonrasnda uygulanan geniletici ekonomi
politikalarna bal olarak art eilimine girecei beklenmektedir.
Tablo-1 Trk Cumhuriyetleri Seilmi Makroekonomik Gstergeler
GSYH Bymesi (Sabit Fiyatlarla, %)
2000-2005 ortlm
Azerbaycan
11.3
Kazakistan
10.3
Krgzistan
4.1
Trkmenistan
16.6
zbekistan
5.1
SZLK (%)
2000-2005
ortlm.
Azerbaycan
8.6
Kazakistan
9.6
2006
34.5
10.7
3.1
11.4
7.5
2007
25.0
8.9
8.5
11.6
9.5
2008
10.8
3.2
8.4
10.5
9.0
2009
9.3
1.2
2.3
6.1
8.1
2010
4.3
5.4
-3.5
9.4
8.0
2011
1.8
5.1
7.1
11.5
7.0
2006
2007
2008
2009
2010
2011
6.8
7.8
6.5
7.3
6.1
6.6
6.0
8.0
6.0
7.8
6.0
7.6
9 Asian Development Bank, The Future of Growth in Asia, Asian Development Outlook 2010 update. s. 93.
215
Tablo-1 Trk Cumhuriyetleri Seilmi Makroekonomik Gstergeler

Krgzistan
zbekistan
TFE (Enflasyon(%))
8.2
0.4
6.3
0.2
2000-2005
2006
ortlm.
Azerbaycan
4.1
8.4
Kazakistan
8.2
8.7
Krgzistan
6.5
5.6
Trkmenistan
8.4
8.2
zbekistan
18.0
14.2
Kamu Kesimi Harcamas ( GSYHn %si)
2000-2005
2006
ortlm.
Azerbaycan
24
27.4
Kazakistan
22
20.2
Krgzistan
28.2
29.1
Trkmenistan
20.2
14.9
zbekistan
34.5
29.2
Kamu Kesimi Bte Dengesi ( GSYHn %si)
2000-2005
2006
ortlm.
Azerbaycan
0.2
-0.2
Kazakistan
2.4
7.2
Krgzistan
-5.6
-2.1
Trkmenistan
1.0
5.3
zbekistan
-0.6
5.2
Cari lemler Dengesi ( GSYHn %si)
2000-2005
2006
ortlm.
Azerbaycan
-12.2
17.6
Kazakistan
-1.4
-2.5
Krgzistan
-0.1
-3.1
Trkmenistan
4.1
15.7
zbekistan
3.8
9.1
hracat (Milyar, $)
5.7
0.2
5.1
0.1
5.8
0.2
5.6
0.2
5.4
0.2
2007
2008
2009
2010
2011
16.6
10.8
10.2
6.3
12.3
20.8
17.1
24.5
14.5
12.7
1.5
7.3
6.8
-2.7
14.1
5.5
7.6
4.8
3.9
10.6
6.0
6.6
5.7
4.8
11.4
2007
2008
2009
2010
2011
25.9
24.6
31.0
13.4
30.3
31.1
26.8
28.9
12.3
30.0
34.8
25.2
34.2
14.7
34.2
32.2
27.1
44.9
15.6
35.8
30.6
27.1
39.2
16.3
35.7
2007
2008
2009
2010
2011
2.6
4.7
-0.3
3.9
5.3
20.8
1.1
0.0
11.3
10.7
6.8
-1.5
-3.7
7.8
3.2
13.9
-2.8
-12.0
2.8
2.2
14.4
-2.0
-8.5
1.3
2.4
2007
2008
2009
2010
2011
27.3
-8.1
-0.2
15.5
7.3
35.5
4.6
-8.1
18.7
8.7
23.6
-3.2
2.1
-16.1
2.7
24.1
3.2
-5.4
-4.7
3.8
22.2
2.0
-9.4
3.4
6.3
2010
2011
28.2
61.3
2.9
10.1
12.8
29.7
68.0
3.3
12.5
15.2
2009
Mlr $
Azerbaycan
3.8
14.0
22.5
32.1
22.8
Kazakistan
16.8
41.6
51.9
76.4
48.2
Krgzistan
0.8
1.5
2.2
3.0
2.8
Trkmenistan
3.7
7.5
9.5
12.3
9.5
zbekistan
4.0
6.3
8.9
12.2
11.7
Kaynak: IMF World Economic Outlook Data Base ve IMF Regional Economic
Outlook, Middle East and Central Asia, Ekim 2010, s. 53.
2000-2005
ortlm.
216
2006
2007
2008
%
-29
-37
-7
-23
-4
Kamu kesimi harcamasnn GSYHa orann incelediimizde, kresel iktisadi krizin

olumsuz etkilerini azaltmak iin, 2009 ylnda 2008e gre, Kazakistan ekonomisi hari,
tm ekonomilerde kamu kesimi harcamalarnn GSYHa orannda artlar grlmtr.
2010 ylnda ise 2009a gre, Azerbaycan ekonomisi hari, tm ekonomilerde kamu kesimi harcamasnn GSYHa orannnda art grlmtr. Benzer ekilde, kamu kesimi
bte dengesini incelediimizde ise, krizle birlikte, kamu harcamalarnn artmas ve vergi gelirlerinin azalmasna parelel olarak, 2009 yl ile birlikte, bte dengelerinin krizden
olumsuz etkilendiini gzlemlemekteyiz. 2010 yl beklentilerinde ise Azerbaycan ekonomisi hari, dier ekonomilerde bte dengesinde bozulmann etkisinin devam etmesi
beklenmektedir. Cari ilemler dengesindeki gelimeleri incelediimizde ise, 2009 yl ile
birlikte, Krgzistan ekonomisi hari tm ekonomilerde cari ilemler dengesinde krizle
birlikte bozulmalar ba gstermitir. Bozulmada uluslararas finansman ve talep koullarnn olumsuz etkilenmesi de rol oynamtr. 2010 yl ile birlikte Krgzistan ekonomisi
hari dier ekonomilerde cari ilemler dengesi toparlanma eilimine girmitir. hracattaki deiimi incelediimizde ise, 2009 yl ile birlikte zellikle Kazakistan, Azerbaycan ve
Trkmenistan ekonomilerinde nemli daralmalar ortaya kmtr. 2010 ylndan itibaren
ihracatn toparlanmas beklenmektedir.
Kafkas ve Orta Asya lkeleri 2009daki kresel iktisadi krizden nemli lde etkilenmitir. Fakat uygulanan para, maliye politikalar ve uygun d evresel koullar sayesinde
krizden k hz kazanmaktadr. 2009 ortasnda kresel iktisadi krizin dipten dn sergilemesiyle birlikte, bu lkelerdeki ihracatn ivme kazanmas, ekonomilerin toparlanmasna
yardmc olmaktadr. zellikle gaz ve petrol ihra eden Azerbaycan, Kazakistan, Trkmenistan, zbekistan gibi lkelerde ekonomik bymenin daha gl olmas beklenmektedir. Gaz ve petrol ithal eden lkelerin d dengelerindeki krlganlklar da yksek dzeyde
seyretmektedir. Amerika ve Avrupa blgesindeki durgunluk eilimleri, Rusya ve Kafkasyadaki lkelerin enerji ticaretinde ve ekonomideki durgunluk dzeyini de etkilemektedir.
Krgzistandaki Nisan-Haziran 2010da yaanan siyasi-etnik sorunlar sebebiyle, ekonomik toparlanmann biraz daha ge olmas beklenmektedir10.
2011 ylnda, ekonomik grnmn genel olarak pozitif beklenmektedir. Enflasyon
oranlar, zbekistan hari, lkeler baznda ekonomik durgunlua paralel olarak azalma
trendi gstermitir. Ancak, genileyiti para ve maliye politikalarnn srmesine bal
olarak enflasyonda ykselme olasl srmektedir. Dnya piyasalarnda, buday fiyatlarndaki art da enflasyon zerinde art basks yapmaktadr. Bankaclk sektrnde,
riskler ve krlganlklar devam etmektedir. denmeyen borlardaki art eilimi, zellikle Kazakistanda ve Krgzistanda yksek seyretmektedir. Trkmenistan ve zbekistan
bankaclk sektrnn kresel finansal piyasalarla dk entegrasyona sahip olmas nedeniyle, kresel iktisadi krizden etkilenme dzeyi de dk dzeydedir. Geniletici para
politikalar bankalara ve yurtii kredi hacmine katk yapmaktadr. Ne var ki, bu lkelerdeki
finansal sektrn dk gelimilik ve derinlik dzeyi para politikalarnn etkinliini s10 Asian Development Bank, The Future of Growth, s. 94.
217
nrlamaktadr. Maliye politikalar ekonomilerin durgunluktan kna yardmc olmasna

karn, kamu bte dengesinin srdrlebilirlik riski de zellikle ithalata baml ekonomilerde ykselmektedir. Mali sklatrmaya ynelik tedbirler ise, enflasyonu azaltp, reel
efektif dviz kurlarnn deerlenmesine yol aarak ihracat rekabet gcnn zayflamasna
yol amaktadr. Trkmenistan ve zbekistann hidrokarbon gelirleri kamu bte dengesi
iin nemli rol oynamaktadr11.
3. 2 Kresel Krizin Azerbaycan Ekonomisine Etkileri
Azerbaycan ekonomisi kresel krizden temelde den petrol fiyatlar ve gelimekte
olan lkelere ynelik artan risk beklentisi sebebiyle olumsuz etkilenmitir. Azerbaycan
ekonomisi, 2006-2010 yllar arasnda ortalama % 16.1 dzeyinde byme gstermitir.
2011-2015 yllar iinse ortalama byme beklentisi % 4 civarndadr. Petrol retimindeki yavalama, ekonomik byme hznn azalmasndaki en byk etkenler arasnda yer
almaktadr. Azerbaycan ekonomisinde ihracat ve bte gelirlerinin ana kayna petrol
ihracatdr. Bu sebeple, petrol fiyatlarndaki ve petrol talebindeki deiim lke ekonomisini derinden etkileyebilmektedir. Bununla birlikte hidrokabon sektrndeki yatrmlar
ve ihracatn glenmesi ekonomiye g katmaktadr. Kresel iktisadi krizin Azerbaycan
ekonomisi zerindeki etkilerini Tablo-2de verilen makroekonomik gstergeler zerinden
incelediimizde u sonulara ulamaktayz:
GSYH bymesinde gerileme 2008 ylnda % 10.8e ulamtr. GSYH gerilemesinin 2011 ylna kadar devam etmesi beklenmektedir. Azerbaycan ekonomisinde, petrol
retimindeki hzl art, yksek bymenin ana kayna olmutur. Petrol retimi zirveye
ulatnda ise, ekonomik bymenin kayna, petrol d sektrler tarafndan belirlenmitir12.
zel tketim harcamalarnn 2009 yl ile birlikte nemli lde daralma gsterdii
grlmektedir. Kamu tketim harcamas ise 2009 ylnda Geniletici maliye politikas ile
birlikte % 28,4e sramtr. Brt sabit sermaye yatrm 2009 ylnda % 17 d gstermitir. GSYH harcama kalemlerinin, GSYHya katklarn incelediinde ise, 2009 ylnda,
zel tketimin katks, % 5e dt gtlmektedir. 2010 ve 2011 yllarnda ise bu katknn daha da azalmas beklenmektedir. Kamu tketiminin GSYHya katks 2009 ylnda
% 2,9 orannda kalmtr. Sonraki yllarda ise katknn azal gstermesi beklenmektedir.
Sabit sermaye yatrmnn ise GSYHa katks 2009 ylnda % 4,2 orannda d gstermitir. Sonraki yllarda ise katknn dk dzeyde olsa art gstermesi beklenmektedir.
D ticaretin 2009 ylnda GSYHya katksna baktmzda ise, katk % 19,1 orannda bir
d gstermitir. Harcama kalemlerinin GSYHdaki payna baktmzda ise en yksek pay, % 43.2 ile zel tketime ait olup, bunu net d ticaret ve brt sabit sermaye
yatrmlar izlemektedir. D dengeye gz attmzda Azerbaycan ekonomisinde ihracatn
2009 ylnda % 92,8ini oluturan petrol, d ticaret dengesini etkileyen en nemli kalem
olarak karmza kmaktadr. hracat 2009 ylnda, kresel krizin petrol fiyatlarn ve talebini drmesi, ticaret partnerleri arasndaki kur rekabetinin de etkisiyle, % 31,4 d
11 IMF, Regional Economic Outlook, Middle East and Central Asia., s. 42-44.
12 Asian Development Bank, The Future of Growth, s. 94.
218
gstermitir. Cari ilemler dengesi fazlas, petrol fiyatlar ve talebininin dmesine bal olarak 2009 ylnda itibaren % 23,6ya gerileme gstermitir. Dviz kurunun istikrarl
seyri krizden ok az etkilenmitir. Reel efektif dviz kurunun art oran 2009 yl itibariyle
d gstermitir.
hracat ve bte gelirlerinin azalmasna bal olarak, bte fazlas 2009 yl itibariyle
GSYHnn % 6,8ine gerilemitir. Para politikasnn etkinlii, etkin ara yetersizlii sebebiyle dk kalmaktadr13. Para piyasas faiz oran, 2009 ylndan itibaren nemli d
gstermitir. Enflasyon, kresel iktisadi krizin fiyatlar ve talebi daraltc etkisiyle 2009
ylndan itibaren nemli azalma gstermitir. sizlik orannda nemli bir deiiklik olmamtr. Azerbaycan ekonomisinin sekrel yapsna baktmzda sanayinin pay, % 60lar
dzeyinde, hizmetler sektr % 30lar dzeyinde, tarmn pay ise % 6 dzeylerinde seyretmektedir. gc ve toplam faktr verimlilii ise 2007 ylndan itibaren nemli bir ivme
kaybetmeye balamtr. Reel sermaye stoku ise 2009 ylndan itibaren nemli d
gstermitir.
Tablo-2 Azerbaycan Makroekonomik Gstergeler

GSYH (Reel %)
GSYH Kii Bana (Reel %)
GSYH Kii Bana, PPP, $
zel Tketim (Reel, %)
Kamu Tketimi (Reel, %)
Brt Sabit Sermaye
Yatrm (Reel, %)
hracat (Reel, %)
thalat (Reel, %)
Yurtii Talep (Reel, %)
zel Tketimin GSYHa
Katks (%)
Kamu Tketiminin
GSYHa Katks (%)
Sabit Sermaye Yatrm
GSYHa Katks (%)
D Ticaret Dengesinin
GSYHa Katks (%)
Stok Dengesinin
GSYHa Katks (%)
zel Tketim /GSYH (%)
Kamu Tketim /GSYH (%)
Brt Sabit Sermaye Yatrm
(GSYHnn %si )
Stoklar (GSYHnn %si )
hracat (GSYHnn %si )
2005
26.4
25.1
5,848
7.6
12.0
2006
34.5
33.0
8,030
26.0
30.4
2007
25.0
23.6
10,220
17.9
24.1
2008
10.8
8.9
11,370
17.4
3.1
2009
9.3
7.9
12,380
10.9
28.4
2010t
4.3
2.4
12,750
4.5
5.0
2011t
1.8
1.8
13,190
2.0
3.0
2012t
2.9
2.1
13,730
4.0
4.0
-1.0
48.9
10.9
10.4
2.6
-5.9
1.7
-17.0
5.0
4.0
5.0
40.9
14.3
20.3
43.3
14.0
9.7
13.1
-3.5
10.0
-31.4
-0.4
3.1
12.7
2.0
2.0
6.0
3.0
2.8
7.5
5.5
4.1
4.4
12.8
8.3
7.6
5.0
2.1
0.9
1.9
1.6
3.5
2.7
0.3
2.9
0.6
0.4
0.5
-0.6
1.2
-2.1
0.5
-4.2
0.9
0.8
1.0
12.7
11.3
15.0
9.7
-19.1
4.1
1.3
1.1
8.3
5.7
1.1
0.6
-1.0
-1.9
0.2
0.0
42.1
10.4
37.1
8.5
33.1
9.7
33.1
8.5
43.2
12.9
41.2
12.3
40.2
12.1
39.6
11.9
41.3
29.7
21.4
18.6
18.2
17.4
17.3
17.2
0.2
62.9
0.2
66.5
0.1
68.1
0.1
65.8
0.1
53.2
0.1
54.6
0.1
55.5
0.1
56.4
13 Economist Intelligence Unit, Country Report: Azerbaijan, 2010, s. 6.
219
Tablo-2 Azerbaycan Makroekonomik Gstergeler

2005
2006
2007
2008
thalat (GSYHnn %si )
52.9
38.8
28.5
23.5
94.1
75.5
64.2
60.3
Yurtii Talep (GSYHnn %si)
Tarm (Reel, %)
7.5
0.9
4.0
6.1
Sanayi (Reel, %)
36.4
36.6
25.0
6.0
Hizmetler (Reel, %)
11.6
37.7
30.7
20.8
Tarm (GSYHnn %si)
9.9
7.4
6.2
5.9
Sanayi (GSYHnn %si)
63.6
64.6
64.6
61.8
Hizmetler (GSYHnn %si)
26.5
28.0
29.2
32.3
gc Verimlilii (%)
24.5
25.8
19.3
10.5
Topl. Faktr Verimlilii (%)
19.9
25.5
18.5
7.7
Reel Sermaye Stoku (%)
15.6
13.0
9.7
8.5
Reel Potansiyel kt (%)
26.4
34.4
24.9
10.8
Dviz Kuru (Manat/$)
0.9
0.9
0.8
0.8
Reel Efektif Dviz Kuru
8.6
9.5
10.1
16.4
Bte Dengesi (GSYHnn %si)
-1.9
-0.2
2.6
20.8
Bor Faizi /GSYH (%)
0.2
0.2
0.2
0.1
12.8
9.5
7.4
5.9
Kamu Borcu (GSYHnn %si)
Yurtii Kredi Bymesi (%)
50.0
75.4
98.5
33.7
M2 para arz (%)
22.1
65.4
93.9
44.0
dn Verme Faiz Oran(%)
17.0
17.9
19.1
19.8
Mevduat Faiz Oran (%)
8.5
10.6
11.6
12.2
Para Piyasas Faiz Oran
9.0
9.5
13.0
8.0
TFE (%)
9.6
8.4
16.6
20.8
Reel cret (%, Ortlma.)
11.3
10.7
29.8
3.7
sizlik Oran (%)
6.8
6.5
6.1
Cari lemler Dengesi
17.6
27.3
35.5
(GSYHnn %si )
FDI Giri / GSYH (%)
12.7
-2.8
-14.4 0.0
Toplam D Bor / GSYH (%)
15.7
12.2
10.4
8.3
Kaynak: IMF, World Economic Outlook October 2010 ve Economist
Intelligence Unit, Country Report: Azerbaijan, 2010.
2009
27.5
74.4
3.5
8.6
11.5
5.6
61.4
33.0
6.5
5.9
4.8
9.3
0.8
10.3
6.8
0.1
6.7
22.8
-0.3
20.0
12.2
2.0
1.5
9.6
6.0
2010t
25.6
71.0
1.5
3.5
4.3
5.5
61.3
33.2
3.5
1.9
4.9
3.7
0.8
5.2
13.9
0.1
4.6
10.0
8.0
19.6
11.8
2.0
5.5
2.6
6.0
2011t
25.3
69.8
3.0
3.0
3.4
5.5
61.2
33.3
1.4
0.4
4.7
3.2
0.8
8.4
14.4
0.1
3.9
8.0
9.0
19.4
11.4
3.0
6.0
1.0
6.0
23.6
24.1
22.2
1.1
8.0
1.2
6.5
1.4
5.4
2012t
25.2
68.8
3.2
3.9
3.0
5.5
61.4
33.1
1.6
0.6
4.7
3.5
0.8
5.9
0.1
3.6
10.0
11.0
19.0
11.2
4.0
5.1
2.8
1.7
4.8
Azerbaycan ekonomisinde sektrlerin krizden etkilenme dzeyi incelendiinde ise,

tarm sektrnn 2009 ve 2010 ylnda bir nceki yla gre darald, sanayi sektrnn
2008 ylnda ok ciddi daralp 2009 ylnda dk dzeyde toparland grlmektedir.
2010 yl beklentisinin ise daralma ynnde olduu beklenilmektedir. Hizmetler sektrnn ise 2007 ylndan beri daraldn gzlemlenilmektedir. Petrol sektr, kresel fiyat
artlar ve ykselen d talebe ramen 2010un ilk yarsnda % 2,3 byme gstermitir.
Petrol d sektrler ise, 2010un ilk yarsnda % 4,7 byme gstermitir14.
Sonu olarak kresel iktisadi kriz Azerbaycan ekonomisini, petrol fiyatlarndaki ve
d talepteki de bal olarak daralmaya srklemitir. Ancak isizlik, dviz kuru ve
14 Asian Development Bank, The Future of Growth...,.s. 7.
220
faiz oranlar asndan nemli bir krlmaya yol amamtr. Azerbaycan ekonomisinde
yapsal, kurumsal ve temel ekonomik sorunlar elimine edildike lke ekonomisi kresel dzeyde daha rekabeti bir ekonomik yapya kavuacaktr. Azerbaycan ekonomisinin
2011-2015 dnemi iin ortalama ekonomik byme oran % 4.3 olarak beklenilmektedir.
Petrol retim ve ihracat seviyesi d ticaret dengesinin ve ekonomik bymenin ana belirleyicisi olmaktadr15.
3. 3 Kresel Krizin Kazakistan Ekonomisindeki Etkileri
Kazakistan ekonomisi getiimiz on yl boyunca petrol ve metal fiyatlarndaki yksek
seyir sayesinde % 8-9 orannda byme gstermitir16. Dier yandan, Kazakistan ekonomisi kresel iktisadi krizden petrol fiyatlar ve d talepteki de bal olarak nemli
lde etkilenmitir. talep ve kamu kesimi dengesi d talep ve kredi koullarndaki bozulmayla birlikte olumsuz etkilenmitir. 2010 ylyla birlikte kresel iktisadi krizin etkilerinin azalmas, petrol fiyatlarnda, gaz, petrol ve mineraller iin d talepte ve d finansman
koullarndaki iyilemeler ekonomik bymenin hz kazanmasna yardmc olmutur17.
2010un ilk eyreinde yllk reel ekonomik byme % 7,5 orannda gereklemitir.
Toplam retimin 1/3 olan sanayi retimi ekonomik bymenin temel kayna olmutur.
Kresel iktisadi krizin Kazakistan ekonomisi zerindeki etkilerini Tablo-3te verilen makroekonomik gstergeler zerinden incelediinde u sonulara ulalmaktadr:
GSYHda gerileme 2008 yl itibariyle % 3,2ye, 2009 ylnda % 1,2ye ulamtr.
2010 yl itibariyle GSYH bymesinde hzlanma tekrar balamtr. 2010nun ilk yarsnda ekonomi % 8 byme gstermitir. Dk baz etkisiyle birlikte, gl bymenin
kayna, petrol, mineraller sektr ve uluslararas ticaret olmutur18. GSYH harcama
kalemlerinin, GSYHa katklarn incelediimizde ise, 2009 ylnda, en fazla zel tketimin
katksnda, d grlmektedir. sizlik oran 2009 ylnda % 8e ykselmitir. zel tketim harcamalarnn 2009 yl ile birlikte nemli lde gerileme gsterdiini grmekteyiz.
Kamu tketim harcamas ise 2008-2009 yllarnda d gstermitir. Brt sabit sermaye yatrm 2008 ylndan itibaren azalma gstermitir. Reel sermaye stokunda nemli bir
d grlmemitir. Dier yandan igc ve toplam faktr verimlilii ise 2007 ylndan
itibaren nemli bir ivme kaybetmeye balamtr.
hracat ise 2008 yl itibariyle ivme kaybedip, 2009 ylnda % 6,2 orannda daralma
gstermitir. hracat kalemlerini % 74 orannda mineral rnler oluturmaktadr. thalat
ise, 2008-2009 yllarnda % 10dan fazla d gstermitir. Cari ilemler dengesi a,
2009 ylnda GSYHnn % 3,2si olarak gereklemitir. Bte dengesi 2009 yl itibariyle
GSYHnn % 1,5den fazla ak vermeye balamtr. Kamu borcu ise, 2009 ylndan itibaren GSYHnn % 14nden fazla art gstermitir.
Para piyasas faiz oran, 2009 ylndan itibaren nemli d gstermitir. Enflasyon,
kresel iktisadi krizin etkisiyle talepte ve emtia fiyatlarndaki de bal olarak 2009
ylndan itibaren nemli azalma gstermitir. Reel efektif dviz kuru, yaplan devalasyonun da etkisiyle, 2009 ylnda yaklak % 7 orannda d gstermitir.
15 Economist Intelligence Unit, Country Report: Azerbaijan, 2011, January, s. 3.
16 N. Kassenova, The Impact Of The Global Economic Crisis On Central Asia And its Implications For The EU Engagement, EUCAM Working
Paper, No. 5, 2009, s. 4.
17 Economist Intelligence Unit, Country Report: Kazakhstan, 2010 December, s. 310.
18 Asian Development Bank, The Future of Growth...,.s. 97.
221
Tablo-3 Kazakistan Makroekonomik Gstergeler

GSYH (Reel % )
GSYH Kii Bana (Reel%)
GSYH Kii Bana , PPP, $
zel Tketim (Reel, %)
Kamu Tketimi (Reel, %)
B. Sbt. Sermaye
Yatrm. (Reel, %)
hracat (Reel, %)
thalat (Reel, %)
Yurtii Talep (Reel, %)
zel Tketimin GSYHa
Katks (%)
Kamu Tketiminin
GSYHa Katks (%)
Sbt. Sermy. Yatrm.
GSYHa Katks (%)
D Ticaret Dengesinin
GSYHa Katks (%)
Stok Dengesinin
GSYHa Katks (%)
zel Tketim (GSYHnn %si)
Kamu Tktim/GSYH (%)
Yurtii Talep (GSYHnn%si)
Tarm (Reel, %)
Sanayi (Reel, %)
Hizmetler (Reel, %)
Tarm (GSYHnn %si)
Sanayi (GSYHnn %si)
Hizmetler (GSYHnn %si)
gc Verimlilii (%)
Toplam Faktr Verimlilii (%)
Dviz Kuru ( Manat/$)
Reel Efektif Dviz Kuru
Bte Dengesi (GSYHnn %si)
Bor Faizi /GSYH ( % )
Bte Dengesi, Faiz D
(GSYHnn %si )
Kamu Borcu (GSYHnn %si)
Yurtii Kredi Bymesi (%)
M2 para arz (%)
Para Piyasas Faiz Oran
TFE (%)
sizlik Oran (%)
Tablo-3 Kazakistan Makroekonomik Gstergeler
2005
9.7
8.6
8,660
10.9
11.9
2006
10.7
9.4
9,780
12.7
7.8
2007
8.9
7.8
10,850
10.9
14.6
2008
3.2
1.9
11,300
6.3
3.5
2009
1.2
-0.2
11,380
-3.0
1.1
2010t
5.4
4.5
11,960
3.4
6.0
2011t
5.1
3.8
12,620
4.8
6.5
2012t
5.5
4.9
13,490
5.6
6.6
28.2
29.7
17.4
1.0
1.9
5.5
7.0
8.5
1.1
12.5
14.9
6.5
12.2
13.0
9.0
25.9
14.3
0.7
-11.5
-0.4
-6.2
-16.9
-0.9
5.4
5.6
6.1
5.1
6.9
5.3
6.7
7.6
6.1
5.9
6.9
6.0
3.6
-1.7
1.9
2.6
3.1
0.9
0.6
1.0
0.3
0.1
0.5
0.5
0.5
4.6
5.6
3.9
0.2
0.4
1.3
1.7
2.0
-3.0
-1.0
-4.2
4.1
2.6
0.4
0.1
0.4
1.3
-1.5
2.1
-4.4
0.4
1.9
0.1
0.0
48.6
11.2
89.9
7.0
4.5
9.8
6.8
31.7
55.4
8.5
5.7
134
89.2
44.6
11.2
92.0
9.7
5.7
12.7
6.1
30.5
58.4
5.7
2.3
120
101
4.7
0.3
42.1
10.2
79.4
-5.9
2.1
4.7
5.7
34.6
56.0
0.4
-2.5
121
108
1.1
0.4
47.1
12.7
90.4
13.1
2.0
-0.3
6.4
32.0
56.6
-0.1
-3.0
148
101
-1.5
0.4
43.8
12.2
86.1
1.7
7.4
4.5
6.2
32.3
56.5
3.8
1.3
147
106
-2.8
0.3
44.8
12.5
87.2
3.5
7.0
3.2
6.1
33.3
55.7
3.1
0.7
146
113
-2.0
0.3
45.0
12.4
87.5
3.0
8.8
3.8
6.0
34.3
54.9
4.1
1.7
142
120
0.4
44.5
10.2
88.1
5.8
7.2
10.1
5.9
31.6
55.2
8.6
5.1
127
97.0
7.2
0.3
1.0
1.1
-1.4
-1.7
-2.7
-2.7
-2.3
-1.7
10.3
52.3
24.7
2.2
7.5
8.1
12.0
76.5
76.9
4.8
8.7
7.8
7.8
58.8
24.2
6.0
10.8
7.3
8.6
2.2
29.1
6.5
17.1
6.6
14.2
6.2
18.7
2.4
7.3
8.0
15.8
2.3
17.2
1.7
7.6
7.8
18.1
5.3
19.0
3.3
6.6
7.6
19.6
6.2
18.3
3.2
0.3
2005
2006
2007
2008
2009
2010t 2011t
Cari lemler Dengesi
-1.8
-2.5
-8.1
4.6
-3.2
3.2
2.0
(GSYHnn %si)
FDI Giri / GSYH (%)
3.5
7.8
10.8
11.7
11.9
10.6
10.0
Tpl. D Bor / GSYH (%)
76.1
91.6
93.4
79.6
100.5 72.0
61.4
Kaynak: IMF, World Economic Outlook October 2010 ve Economist Intelligence Unit 2010.
2012t
9.6
53.0
Kazakistan ekonomisinin sekrel yaps incelendiinde, sanayinin pay % 32ler dzeyinde, hizmetler sektr % 56lar dzeyinde, tarmn pay ise %6 dzeylerinde seyretmektedir. Kazakistan ekonomisinde sektrlerin krizden etkilenme dzeyi incelendiinde
ise, tarm sektrnn 2008 ylnda % 5,9 darald, 2009 ylnda ise % 13,1 art gsterdii grlmektedir. 2010 ylndan itibaren ise dk dzeyde art gstermeye devam
etmesi beklenmektedir. Sanayi sektrnn bymesi 2008-2009 yllarnda % 2lere kadar d gstermitir. Hizmetler sektrnde daralma, 2009 ylnda % 0,3 dzeyinde
gereklemitir. Sonu olarak kresel iktisadi krizde, Kazakistan ekonomisi, i ve d
talepteki daralmaya bal olarak klmtr. Ayn ekilde d ve i talepteki iyilemeler,
hidorkarbon, metal ve petrol fiyatlarndaki art, FDIdaki art, petrol sektrnn dolaysyla ekonomik bymenin hzlanmasna katk yapmaktadr. Kredi ve finansman koullarndaki iyilemeler, i talep ve ekonomik bymeye katk salayacaktr.
3. 4. Kresel Krizin Krgzistan Ekonomisine Etkileri
Kresel iktisadi krizin etkisine ilave olarak, Krgzistan ekonomisinde 2010 ylndaki siyasi istikrarszlk ve sivil kargaa, ekonomik bymeyi olumsuz etkilemitir. Sivil
kargaann yurt ii ekonomik aktiviteyi olumsuz etkilemesine karn, altn madencilii
sektrndeki ihracat ve byme ekonomik bymeye katk yapmtr19. Tablo-4te Krgzistan ekonomisi 2009 yl temel ekonomik gstergeleri verilmitir. Buna gre, GSYHda
sektrlerin paylar incelendiinde, hizmetler sektr % 52, sanayi, % 23,1, tarm ve ormanclk ise % 24,8 olarak karmza kmaktadr. 2009 ylnda reel GSYH % 2,3, enflasyon % 6,9, cari ilemler dengesi GSYHn % - 6,6s, sanayi katma deer GSYHn %
23,1i olarak gereklemitir.
Tablo4 Krgzistan Temel Ekonomik Yap (2009)

GSYHnn Sektrel Dalm.
Tarm&Ormanclk
Toplamn %si
24.8
Reel GSYH (%)

Enflasyon (Tfe, %)
Cari lemler Dengesi
( GSYHnn %si )
Sanayi Katma Deer
2.3
6.9
Sanayi
23.1
Hizmetler
52.0
Temel hracat Yapss

Deerli Madenler &Talar
Toplamn %si
37.1
Temel thalat Yapss

Mineral rnler
Toplamn %si
27.5
Kimyasallar
18.0
Makine & Tehizat
10.9
( GSYHnn %si )
-6.6
23.1
19 Economist Intelligence Unit, Country Report: Kyrgyz Republic, 2010, s. 3.
222
223
iktisadi kriz ve lke iindeki siyasi ve sosyal istikrarszln yaratt olumsuz etkilerdir.
Tablo4 Krgzistan Temel Ekonomik Yap (2009)

Mineral rnler
Tekstil
hracat Pazarlar
svire
16.3
7.2
Toplamn %si
24.9
Kimyasallar
Gda, ki&Ttn
thalat Pazarlar
Rusya
10.1
8.1
Toplamn %si
35.7
Rusya
23.3
in
20.5
zbekistan
14.2
Kazakistan
10.9
Kazakistan
11.3
zbekistan
4.7
Kaynak: Economist Intelligence Unit , Country Report : Kyrgyz Republic, 2010, s. 6
Tablo-4te verilen temel ihracat kalemlerinin 2009 yl iin, dalm incelendiinde,

deerli madenler ve talar % 37,1, kimyasallar % 18, metal rnle % 16,3 ve tekstil %
7,2 olarak grlmektedir. hracat pazalrna baktmzda ise, svie, Rusya, zbekistan
ve Kazakistan ilk sralarda gelmektedir. thalatn rn dalm, mineral rnler % 27,5,
makine ve tehizat % 10,9, kimyasallar % 10,1 ve gda, iki ve ttn ise % 8,1 olarak
dalmaktadr. thalat pazalarna baktmzda ise, Rusya, in, Kazakistan ve zbekistan
ncelikli ithalat pazarlardr. Kresel kriz balayana kadar ekonomik bymenin itici glerinden birisi, ii dvizleri olmutur. Kresel iktisadi krizin Krgzistan ekonomisi zerindeki etkilerini Tablo-5te verilen makroekonomik gstergeleri zerinden incelediinde
u sonulara ulalmaktadr:
Krgzistan ekonomisi iin 2009 yl itibariyle GSYH bymesinin % 2,3e gerilemesi,
2010 ylnda ise % - 3,5-4,3 aralna d gstermesi beklenmektedir. 2010 ylnn ilk
yarsnda ii dvizlerindeki toparlanma, altn retimindeki art, sanayi retimindeki art ve inaat sektrndeki iyileme ekonominin toparlanmasnda nemli rol oynamtr20.
2011 yl itibariyle GSYH bymesinin tekrar balamas beklenmektedir. Sanayi katma
deer, 2009 ylnda GSYHn % 23e ulamtr. Brt sabit sermaye oluumu 2009 ylnda GSYHn % 21,2 dzeyinde gereklemitir. stihdam yapsna baktmzda, 2009
ylnda istihdam oran, tarmda % 24,8, sanayide % 23,1 ve hizmetlerde % 52 dzeyinde gereklemitir. sizlik oran 2009 ylnda % 5,8e ykselmitir. Siyasi ve sosyal
istikrarszln ekonomik aktiviteyi olumsuz etkilemesi, kamu kesimi an 2009 ylnda
GSYHnn % 3,7sine ve 2010 ylnda ise % 12sine ykselmitir.
Para politikasnn etkinliinin finansal sistemdeki yetersizlik ve sosyal kargaa sebebiyle dk olmas, dviz kuru zerinde olumsuz sonular dourmutur. Dviz kuru,
2009 ylnda % 17,3 orannda artmtr. Bu artn sonraki yllarda da devam etmesi beklenmektedir. Reel faiz oran 2009 ylnda % 20,5 oranna kmtr. Kresel iktisadi krizin
etkisiyle enflasyon 2010 ylnda % 4,8e d gstermitir.
Cari ilemler a 2010 ylnda GSYHn % 5,4ne ulamtr. hracat ise 2009 ylnda % 9,3 orannda daralma gstermitir. Krgzistan ekonomisinin balca ihracat kalemleri arasnda, deerli madenler, talar, kimyasallar ve mineral rnler gelmektedir.
Krgzistan ekonomisinde ekonomik bymenin daralmasnda temel iki faktr, kresel
20 Asian Development Bank, The Future of Growth..., s. 94.
224
Sonu olarak Krgzistan ekonomisinde bir yandan kresel kriz dier yandan lke
iindeki siyasi ve sosyal istikrarszln etkisiyle, 2009 ylnda GSYH bymesi % 2,3e
gerilemitir. 2010 ylnda ise % 3,5 daralma beklenilmektedir21. Bir yandan, kresel iktisadi krizin etkilerinin zayflamas, dier yandan, d talepteki, altnda fiyatlarndaki, finansman koullarndaki iyilemeler ve ieride siyasi-sosyal istikrarn salanmas lkenin
ekonomik toparlanmasna hzlandracaktr.
Tablo-5 Krgzistan Temel Makroekonomik Gstergeler

2007
2008
2009
2010
2011
GSYH Bymesi (Reel, %)
8.5
8.4
2.3
-3.5
7.1
GSYH Kii Bana (2000 fiyt. $ )
352.5
379.0
384.7
GSYH ($, Mlyr)
3.8
5.1
4.6
4.3
Enflasyon (TFE, ortlm, %)
10.2
24.5
6.8
4.8
5.7
Cari lemler Dengesi ($, mlyn)
-261
-750
-300
5
-145
Cari lemler Dengesi (GSYHnn %si )
-0.2
-8.1
2.1
-5.4
-9.4
Dviz Rezervleri, ($, mlyn, Altn Hari)
1107
1153
1494
1,579
Dviz Kuru ( Som/$, ortlma)
37.32
36.57
42.9
45.98
48.02
hracat ($, mlyn, fob)
1,337
1,874
1,700
2,068
2,201
B. Sabit Serm. Oluumu (GSYHnn %si )
24.6
22.4
21.2
Tasarruf ( GSYHnn %si )
7.2
15.8
thalat ($, mlyn, fob)
-2,614 -3,754
-2,814 -3,031
-3,450
Sanayi, Katma Deer (GSYHnn %si )
19.3
19.3
23.1
Ticaret (GSYHnn %si )
132.5
147.7
130.6
GSYH Deflator (%)
14.9
22.2
2.1
Kamu Kesimi Dengesi (GSYHnn %si )
-0.3
0.0
-3.7
-12.0
-8.5
dn Verme Faiz Oran (%)
25.3
19.9
21.7
26.1
25.5
Reel Faiz Oran (%)
9.1
-1.9
20.5
sizlik (%)
5.7
5.1
5.8
5.6
5.4
24.8
stihdam, Tarm (Toplam stihdamn %si)
stihdam, Sanayi (Toplam stihdamn %si)
23.1
stihdam-Hizmetler(Topl. stihd. %si)
52
Kaynak: IMF, WEO-2010, Economist Intelligence Unit 2010 ve World Bank: WDI-2010
2012
6.4
5.8
-245
-4.6
49.21
2,300
-3,668
25
3. 5. Kresel Krizin zbekistan Ekonomisine Etkileri

zbekistan ekonomisi kresel iktisadi krizin etkisiyle dk dzeyde de olsa daralma
gstermitir. Ancak hkmetin uygulad geniletici maliye politikalar sayesinde krizin
etkisi en aza indirgenmitir. 2010 ylnn Ocak-Eyll dneminde GSYH % 8,3 orannda art gstermitir. Bu artta hizmetler, tarm ve inaat sektrnn katklar olmutur.
Kresel emtia fiyatlarndaki ykseliler de ekonomik performansn artmasna katk yap21 Economist Intelligence Unit, Country Report : Kyrgyz Republic, s. 12.
225
maktadr22. Kresel iktisadi krizin zbekistan ekonomisi zerindeki etkilerini Tablo-6da

verilen makroekonomik gstergeler zerinden incelediimizde u sonulara ulalmaktadr. zbekistan ekonomisi dier ekonomilere gre, kresel krizde ciddi bir daralma gstermemitir. 2008de % 9 olan, GSYH bymesi 2009 ylnda % 8,1e gerilemitir. Krizin
etkisini hafifiletmek iin uygulanan geniletici kamu yatrmlarnn etkisiyle, inaat ve
hizmetler sektrnndeki iyilemeye bal olarak, 2010 ylnn ilk yarsnda, zbekistan
ekonomisi % 8 bymtr. Uygun hava koullar tarm sektrn olumlu etkilemitir.
Kredi koullarnn ve d talebin iyilemesi ekonomik genilemeyi tetiklemitir23 2012ye
kadar GSYHn % 7 civarnda bymesi beklenmektedir. sizlik orannda nemli bir
deiiklik grlmemitir. Enflasyon 2009 ylnda % 10,6ya d gstermitir. Sektrlerin GSYHa katksndaki deiime baktmzda, tarmn katksnda deiim, 2008
ylnda % 4,5a, sanayinin katks 2009 ylnda % 9a, hizmetlerin katks 2009 ylnda %
9,6ya gerilemitir. Kamu kesimi fazlas 2009 ylnda GSYHn % 3,2sine, cari ilemler
dengesi fazlas ise GSYHnn % 2,7sine gerilemitir. zbekistan ekonomisi iin yeniden
finansman faizi %14te tutulmutur. Kresel rekabet gcn korumak iin dviz kurunun
belirli oranda deer kaybetmesine izin verilmektedir. D ticarette kresel iktisadi krizin
azalmasyla birlikte artan gaz fiyatlar ihracat gelirlerini artrmtr.
Tablo-6 zbekistan Seilmi Makroekonomik Gstergeler
2006
2007
2008
2009t
17,022
22,298
28,586
32,792
GSYH (Cari, $ mlyn)
48,097
GSYH (Cari, Som, mlyr)
20,759
28,186
37,747
7.5
9.5
9.0
8.1
GSYH Bym. (Reel, %)
Tarmn GSYHa
6.2
6.1
4.5
5.7
Katks (% Deiim)
Sanayinin GSYHa
10.8
12.1
12.7
9
Katks (% Deiim)
Hizmetlerin GSYHa
6
11
10.5
9.6
Katks (% Deiim)
28
Nfus (Mlyn)
26.5
26.9
27.5
2,156
2,396
2,604
2,794
GSYH Kii Bana ($, ppp)
Kamu Sektr Dengesi
5.2
5.3
10.7
3.2
(GSYHnn %si)
1,238
1,288
1,383
1,510
Dviz Kuru (Som/$)
14.2
12.3
12.7
14.1
TFE (%)
0.2
sizlik (%)
0.2
0.2
0.1
36.8
46.1
31.8
31.4
M2 para arz (%)
1,774
1,692
1,021
1,712
Ticaret Dengesi ($ mlyn)
5,615
8,029
10,298
10,735
hracat ($ mlyn)
-3,841
-6,338
-9,277
-9,023
thalat ($ mlyn)
2.7
Cari Ak (GSYHnn %si)
9.1
7.3
8.7
4,459
7,413
10,150
9,000
Ulsl. Rezervler ($ mlyn)
Kaynak: IMF, WEO-2010 ve Economist Intelligence Unit 2010.
22 Economist Intelligence Unit, Country Report: Uzbekistan, 2010,November, s. 3.
23 Asian Development Bank, The Future of Growth ..., s. 99.
226
3. 6. Kresel Krizin Trkmenistan Ekonomisine Etkileri

Kresel iktisadi kriz Trkmenistan ekonomisini d talepteki (zellikle gaz ihracatndaki) daralmaya bal olarak olumsuz etkilemitir24. Ancak gaz ihracatndaki (2009 in
dahil) artlara bal olarak 2010 ylnda ekonomik byme iyileme gstermitir25. Kresel iktisadi krizin Trkmenistan ekonomisi zerindeki etkilerini Tablo-7de verilen makroekonomik gstergeler zerinden incelediimizde u sonulara ulamaktadr:
GSYHdaki byme, 2008 ylnda % 10,5e ve 2009 ylnda % 6,1e gerilemitir. Enflasyon 2009 ylnda % - 2,7ye d gstermitir. Brt sabit sermaye oluumu, GSYHn
% 11ne dmtr. Cari ilemler a 2009 ylnda GSYHn % 16,1ine gerilemitir.
hracat byme hz 2009 ylnda % 22ye, ithalat byme hz ise % 18e gerilemitir.
FDI girii, 2009 ylnda, GSYHn % 5ne gerilemitir. Kamu kesimi dengesi 2009 ylnda
GSYHnn % 7,8ine gerilemi, 2010 ylnda ise % 3,8ine gerilemesi beklenmektedir.
Sanayi katma deerdeki deiim oran, 2009 ylnda % 25e gerilemitir. dn verme
faizi 2009 ylnda % 15e gerilemitir. Sonu olarak, Trkmenistan ekonomisi kresel
iktisadi krizden 2008 yl itibariyle etkilenmeye balam ve 2009 ylnda % 6 daralmaya
maruz kalmtr. Kresel iktisadi kriz etkilerinin ekonomide 2010 ylyla birlikte geride
kalmas beklenmektedir.
2010t
2011t
2012t
37,753
44,245
51,418
Tablo-7 Trkmenistan Seilmi Makroekonomik Gstergeler
59,934
74,992
92,553
2006
2007
2008
2009
8.0
7.0
7.0
GSYH ($, Mlyr)
7.4
8.5
8.2
7.8
6.4
GSYH Bymesi (Reel, %)
11.4
11.6
10.5
6.1
GSYH Kii Bana (2000 fiyatlar, $)
1425
1572
1714
1827
B. Sabit Sermaye Olum. (GSYHnn %si)
20
18
14
11
B. Yurtii Tasarruf (GSYHnn %si)
58
55
40
41
Cari lemler Dengesi (GSYHnn %si)
15.7
15.5
18.7
-16.1
D Ticaret Dengesi (GSYHnn %si)
38
37
27
30
Dviz Kuru (Manat/$, ortlma piys.)
2.2
2.1
2.6
Enflasyon (TFE, %)
8.2
6.3
14.5
FDI Girii, (GSYHnn %si)
hracat ( %)
43
27
29
22
hracat (GSYHnn %si)
73
75
73
76
7.5
10.3
10.5
11
28.5
29
29.7
2,994
3,227
3,467
2010
2011
9.4
11.5
-4.7
3.4
2.9
2.9
2.8
-2.7
3.9
4.8
2.2
2.4
1,640
1,742
10.6
11.4
0.2
0.2
33.6
34.3
32.1
4,650
5,020
4,960
12,700
13,390
13,470
-8,050
-8,370
-8,510
thalat (GSYHnn %si)
35
39
46
46
3.8
6.3
9.1
thalat (%)
-7
37
59
18
9,800
10,000
10,200
Kamu Tketim Harc. (GSYHnn %si)
10
10
1,850
24 Economist Intelligence Unit, Country Report: Turkmenistan, October 2010, s. 12.

25 Asian Development Bank, The Future of Growth..., s. 99.
227
Tablo-7 Trkmenistan Seilmi Makroekonomik Gstergeler
2006
2007
2008
2009
2010
2011
Kamu Dengesi (GSYHnn %si)
5.3
3.9
11.3
7.8
2.8
1.3
Makroekonomik deikenler baznda kresel iktisadi krizin Trk Cumhuriyetleri zerindeki etkileri aadaki gibi zetlenebilir:
16
Byme oranlar incelendiine, IMF verilerine gre, Reel GSYH, 2009 ylnda, Azerbaycan ekonomisinde % 9,3e, Kazakistan ekonomisinde % 1,2ye, Krgzistan ekonomisinde % 2,3e, Trkmenistan ekonomisinde % 6,1e ve zbekistan ekonomisinde % 8,1e
gerilemitir. 2010 ylnda ise GSYH bymesindeki gerilemenin, Trkmenistan ve Kazakistan ekonomileri haricinde dier lke ekonomilerinde devam edecei beklenmektedir.
Nihai Tketim Harc. (GSYHnn %si )
42
45
60
59
Sanayi, Katma Deer (GSYHnn %si )
36
38
54
54
Ticaret (GSYHnn %si )
108
114
118
121
17
15
dn Verme Faizi (%)
17.5
Kaynak: IMF, WEO-2010, Economist Intelligence Unit 2010 ve World Bank: WDI-2010
4. SONU
Kresel iktisadi krizin Trk Cumhuriyetleri zerindeki etkileri lkelerin ekonomik yaplar, d dnyayla olan entegrasyon ve bamllk dzeylerine gre farkllk gstermitir.
lke baznda kresel iktisadi krizin etkileri aadaki gibi zetlenebilir:
Kresel iktisadi kriz, Azerbaycan ekonomisini, petrol fiyatlarndaki ve d talepteki
de bal olarak olumsuz etkilemitir. Petrol retiminde ve ihracat seviyesindeki iyilemelere bal olarak, d ticaret dengesi ve ekonomik byme seviyesi olumlu etkilenecektir.
Kazakistan ekonomisi, i ve d talepteki daralmaya bal olarak daralma gstermitir. Bu sebeple, d ve i talepteki iyilemeler, hidorkarbon, metal ve petrol fiyatlarndaki
art, FDIdaki art, petrol sektrnn dolaysyla ekonomik bymenin hzlanmasna
katk yapacaktr. Kredi ve finansman koullarndaki iyilemeler, i talep ve ekonomik bymeye katk salayacaktr.
Krgzistan ekonomisi, bir yandan kresel iktisadi kriz dier yandan lke iindeki siyasi ve sosyal istikrarszln etkisiyle, 2009 ylnda olumsuz etkilenmitir. Bu sebeple, lke
ekonomisi, kresel iktisadi krizin etkilerinin zayflamasna ve d talepteki, altn fiyatlarndaki, finansman koullarndaki iyilemelere ve ieride siyasi-sosyal istikrarn salanmasna bal olarak hzla gelime srecine girecektir.
zbekistan ekonomisi dier ekonomilere gre, kresel krizde ciddi bir daralma gstermemitir. 2008de % 9 olan, GSYH bymesi 2009 ylnda % 8,1e dmtr. Krizin etkisini hafifiletmek iin uygulanan geniletici kamu yatrmlarnn etkisiyle, inaat ve
hizmetler sektrnndeki iyilemeye bal olarak, 2010 ylnn ilk yarsnda, zbekistan
ekonomisi % 8 bymtr.
Trkmenistan ekonomisi d talepteki (zellikle gaz ihracatndaki) daralmaya bal
olarak olumsuz etkilenmitir. Ancak gaz ihracatndaki artlara bal olarak 2010 ylnda
ekonomik byme iyileme gstermitir. GSYHdaki byme, 2008 ylnda % 10,5e ve
2009 ylnda % 6,1e gerilemitir. Enflasyon 2009 ylnda % -2,7ye d gstermitir.
Kresel iktisadi kriz etkilerinin ekonomide 2010 ylyla birlikte geride kalmas beklenmektedir.
228
sizlik oranlarn incelediimizde, 2009 ylyla birlikte Azerbaycan ekonomisi hari,

dier ekonomilerde isizlik orannda artlar grlmtr. sizlik oran, Kazakistan ekonomisinde % 8e, Krgzistan ekonomisinde % 5,8e, zbekistan ekonomisinde % 0,2ye
ykselmitir. 2010 ve sonrasnda isizlik oranlarnn, dk dzeyde de olsa azalma gsterecei beklenmektedir.
Enflasyon oranlarn incelediimizde, 2009 ylyla birlikte zbekistan ekonomisi hari, tm ekonomilerde, ekonomik durgunlua bal olarak enflasyon orannda nemli
dler grlmtr. Enflasyonun, 2010 ve sonrasnda uygulanan geniletici ekonomi
politikalarna bal olarak art eilimine girecei beklenmektedir.
Kamu kesimi harcamasnn GSYHa orann incelediimizde, kresel iktisadi krizin
olumsuz etkilerini azaltmak iin, tm ekonomilerde kamu kesimi harcamalarnda farkl
dzeylerde artlar grlmtr.
Kamu kesimi bte dengelerinin, krizle birlikte, bir yandan kamu harcamalarnn artmas dier yandan vergi gelirlerinin azalmasna bal olarak, bte dengelerinin krizden
olumsuz etkilendii gzlemlenilmektedir.
Cari ilemler dengesindeki gelimeleri incelendiinde, d talepteki ve hammadde
fiyatlarndaki de bal olarak tm ekonomilerde cari ilemler dengesinde krizle birlikte bozulmalar ba gstermitir. Bozulmada uluslararas finansman ve talep koullarnn
olumsuz etkilenmesi nemli rol oynamtr. hracattaki deiim incelendiinde ise, 2009
yl ile birlikte zellikle Kazakistan, Azerbaycan ve Trkmenistan ekonomilerinde nemli
daralmalar ortaya kmtr. 2010 ylndan itibaren ihracatn toparlanmas beklenmektedir.
Sonu olarak, Trk Cumhuriyetleri i ve d oklara kar yksek dzeyde krlganla
sahiptirler. lke ekonomilerinin bu oklar karsnda krlganln azaltmak ve ekonomik
gcn artrmak iin, orta ve uzun vadede hammadde-ara mal, finansman, teknoloji
asndan da bamll azaltacak, talep asndan, i pazar hacmini gl klacak, d
talep asndan ise kresel rekabet gcn, rnlerin reel katma deerini, ihracatta pazar
ve rn eitliliini ve pazar hakimiyetini ykseltecek isel byme modelleri temelli ekonomi politikalarnn tasarlanmas, sonraki i ve d iktisadi krizlerin ekonomi zerindeki
olumsuz etkilerini daha aza indirebilecektir.
229
KAYNAKLAR
AKYZ, Y. Kresel Finansal Kriz Ve Gelien Asya lkeleri, ktisat letme ve Finans, Cilt: 23, Say: 273,
2008, ss. 7-49.
ASIAN Development Bank, The Future of Growth in Asia, Asian Development Outlook, 2010 update.
BORD, M. D. -J. Landon-Lane, The Lessons from the Banking Panics in the United States in the 1930s for
the Financial Crisis of 2007-2008, NBER Working Paper No. 16365, September 2010.
ECONOMIST INTELLIGENCE UNIT. Country Report: Azerbaijan, November 2010.
ECONOMIST INTELLIGENCE UNIT. Country Report: Azerbaijan, January 2011.
ECONOMIST INTELLIGENCE UNIT. Country Report: Kazakhstan, December 2010.
ECONOMIST INTELLIGENCE UNIT. Country Report: Kyrgyz Republic, November 2010.
ECONOMIST INTELLIGENCE UNIT. Country Report: Turkmenistan, October 2010.
ECONOMIST INTELLIGENCE UNIT. Country Report: Uzbekistan, November 2010.
EMERSON, M. Ve Di., Into Eurasia Monitoring The EUs Central Asia Strategy Report Of The Eucam
Project, Centre For European Policy Studies (CEPS), Brussels, 2010.
IMF. Regional Economic Outlook, Middle East and Central Asia, October 2010.
IMF. World Economic Outlook, Washington, October 2010.
NSEL, A., Sardoan, E. Dnya Ekonomisinde Konjonktr Eilimleri Ve Kriz, Vira Haber, 2009, S.30,
Nisan , http://www.virahaber.com/ haber/krizin-turkiyeye-etkileri-9649.htm. (10.02.2011)
KASSENOVA, N. The Impact Of The Global Economic Crisis On Central Asia And its Implications For The
EU Engagement, EUCAM Working Paper, No. 5, 2009.
KEELEY, B. P.Love, From Crisis to Recovery The Causes, Course and Consequences of the Great Recession, OECD, 2010.
REINHART, C. M. -K. S. Rogoff. Is The 2007 U.S. Sub-Prime Financial Crisis So Different? An International Historical Comparison, NBER Working Paper 13761, January 2008.
SUNGUR, N., Sardoan, E. Kresel ktisadi Krizin Trkiye malat Sanayiine Etkileri Marmara nv. BF
Dergisi, , C: XXIX, S. 2010/II.
WORLD BANK, World Development Indicators, WDI-2010.
TRK TASAVVUF RNDE

ELFNAME - YANAMENN SENKRETK
BR RNE ZERNE
Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi, arkiyat Enstits, Trk Filolojisi Blm
GR
Sinkretizm, Latince Syncretismus kelimesinden gelmi olup eitli sistem ve grlerin btnlemesi ve badamas olarak tanmlanmakta ve sanatta, dinde ve dilcilikte olan
sinkretizm anlayndan bahsedilmektedir.1 Birbirinden ayr dnce, inan veya retileri
kaynatrmaya alan felsefe sistemi2 olarak da bilinen bu kavram, ayrca edebiyat biliminde
de yer almakta ve daha ok poetik formlarn birleimi anlamna gelmektedir. Aslnda baz
bilim adamlar tarafndan eski Yunan edebiyatnda edebi trler, sinkretizm nda renilmitir.3 Makalede de senkretizm ve sinkretik rnek dendiinde, poetik formlarn yani
elifname ve yanamenin birleimi kastedilmitir. Ayrca, senkretizm hem dini-felsefi hem de
edebi balantda ele alnmakla dnya ve insann yaratlmasnda iki iir eklinin konu ve biim
asndan badatrlmas dikkate alnmtr. Yani genellikle Allah sevgisiyle harf sembolne
dayanarak yazlan elifnameden sonra insan mrn betimleyen yanamenin verilmesi hem
de Allah-Kul balamnda deerlendirilebilir. Burada elifname Allahn, yaname ise insann
sembol olarak ele alnr. Allahn, nce ruhu sonra insan yaratmas ve onun kaderini belirlemesi, elifname-yaname ilikisinde belirtilmitir.
1 ru.wikipedia.org/wiki/
2 http://tdkterim.gov.tr/bts/
3 http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc1p/43622
230
231

Gerek elifnamelere, gerekse yanamelere hem klarn hem de klasik airlerin
edebi eserlerinde rastlyoruz. Arap alfabesindeki harf srasna uygun decek tarzda genellikle dize balarna ilgili harfleri ve bu harflerle balayan kelimeleri getirmek suretiyle deiik
biimlerde oluturulan iirlere verilen ad olarak nitelendirilen (Kaya, 2007: 309) elifnamelerin arketipi Zebur4 ve Yunan-Latin5 edebiyatna kadar gtrlmektedir.

slami Trk iirinde elifnamelerin tarihi XI. yzyla dayandrlmaktadr.6 Ama harflerle ilgili iirlerin daha ok Hurufi airler tarafndan gelitirildii7 ve en deerli rneklerinin
Nesimi tarafndan verildii bilinmektedir. Sonraki dnemde bu iir tr klasik edebiyat ile
ve k iirinde ayr ayr ozanlarn yaratclnda din duygularn ifadesinde kullanlmtr. Bu
iir tr Azerbaycan edebiyat biliminde elif-lam veya ters elifba terimleriyle karlanmaktadr. Trk iirinde Nesimi, Hatayi, Gleni, k Elesger, Miskin Abdal, Nazifi, ryani, k
Paa, Fuzuli, Muhibbi, k mer, Dertli, Kul Himmet, Ruhsati, Zileli Ceyhuni, k enlik,
k emi, k Minhaci, Postlu k Zlali, Kuddusi, Yozgatl Hzni, k Deryami, Sadk
Baba, ki, Mdami, k Feyzullah, Molla Cuma, Mahtumkulu, Zahmi gibi air ve klarn
elifnameleri olduu bellidir. Bunlar arasnda Zahminin elifnamesi farkl zellikleriyle dikkat
ekmektedir ve hem de yaname tarznda yazlm iirdir. Bu nedenle de ele aldmz konu,
bu makalede hem elifname hem de yaname balantsnda deerlendirilecektir.

nsan hayatnn ana rahmine dmesinden lmne kadarki safhalarnn ya kademelerine gre konu edildii destanlara verilen ad (Kaya, 2007: 779) olarak nitelendirilen
yanamelere, btn Trk dnyasnn yazl ve szl edebiyatnda rastlyoruz. Deiik corafyalarda farkl adlarla gese de insann yayla direk balants olan bu iirler, Trkiye ve Bat
Trkleri arasnda ya destan veya yaname adyla bilinmektedir.
Baz aratrmaclara gre yanamenin ilk klasik rnei Ahmed Yeseviye aittir. Aratrmaclardan bazlar ise Gktrk yaztlarndaki yala ilgili paralarn ilkin rnek olarak deerlendirilmekte olduu grndedirler.8 Ondan sonra bir gelenek eklinde Trk halklar edebiyatnda ta ada dneme kadar hatta bugn bile yanameler kaleme alnmaktadr. Devriye
iirler, yanamelerin ilkin ekli gibi dikkat ekiyor ve Yunus Emrenin Ata belinden bir zaman
Anasna dd gnl, Hak`tan bize destur oldu, Hazineye dustu gnl. msralaryla balayan eseri de bazen yanl olarak yaname rnei gibi tanmlanr. k edebiyatnda ilkin rnek
olarak Kurbaninin (XVI. yzyl) yanamesi kabul edilse de onun bu iirsel biime uygun iiri
yoktur. (Geni bilgi iin bkz.: Memmedova-2, 2010: 119-120)
4
5
6
7
8
232
Azerbaycanl aratrc Saadet hyeva bu tr iirin kaynaklarndan ve ilk rneklerinden biri gibi Zeburun 118. psalomunu (dini name)
gsterir: Ahdi-Atike dahil olan Zeburda 118. psalom 176 iirden oluur. O eski Yahudi alfabesindeki harflerin saysna uygun olarak 22
blme ayrlmtr. Her bir blm 8 iirden ibarettir ve bu poetik blmlere olaandllk kazandran zellik, her biri 8 iirden oluan blmlerin
alfabenin harflerinin saysna uygun ekilde dizilmesidir. Birinci blm alfabenin I. harfi alef, ikinci blm srasyla bet, nc blm III.
harf olan gimeya ile balyor. Bu sert sisteme tbi tutulan kurulu ve olaanst titizlik (Kairo) sona dek devam ettirilir. (hyeva, 1999:
174).
Elifnameler, eski Yunan ve Latin edebiyatlarnda ska kullanlan Akrosti iirlerle benzerlik gsterir. (Kaya, 2007: 309)
Edebiyatmzda ilk elifname rnei XI. yzylda Burkan muhitinde 24 drtlk olarak ortaya konulmu olan ve sahibi belli olmayan bir iirdir
(Kaya, 2007: 309)
Harflerin dini ve mistik mahiyeti, slamdan ok nce de mevcut olmakla birlikte bunlarn, bir inan sistemi haline geliini Hurufilikte gryoruz.
(elebiolu, 1998: 602)
enocakn kansnca, Anadolu k Edebiyatnda Ya Destan veya Yanme olarak bilinen destan eklinin ilk rneini biz, Trk mill
kltrnn nemli vesikas olan Gktrk Yaztlarna kadar gtrebiliriz... Gktrk Yaztlarnda da, bu ifadelerin benzerini gryoruz. On sekiz
yamda Alt ub Sodaka doru ordu sevk ettim....Yirmi yamda Basml Iduk Kut soyumdan olan kavim idi, kervan gndermiyor diye ordu
sevk ettim....Yirmi iki yamda ine doru ordu sevkettim...., szleri rnek olarak verilebilir. (enocak, 2001: 173-174)
Makalemizin aratrma konusu olan yaname, ilk kez Kemal Yavuz tarafndan verilmi,9
daha sonra Amil elebiolu ve Doan Kayann yanamelerle ilgili sunduklar rnekler srasnda yer almtr. Zahmiye ait edilen10 bu zincirleme koma elifname ve yanamenin sinkretik rnei gibi dikkatimizi eken bu iirin, orijinal biimiyle zel bir aratrmaya ihtiyac var.
1. ekil zellikleri: Bu iir, elifname ve yanamenin biim ve ierik asndan birleik
eklidir. u an tarafmzdan hazrlanan yaklk 150 rnein yer ald Yanameler kitabnda byle karmk olan baka bir rnek yoktur. iir, 34 bentten olumaktadr ve ilk sekiz
bendi elifnamedir. 32 harf ve lam-elifin her birine bir msra adanmtr. Elifname-yaname
nce harfin verilmesi ve o harfle balayan msrann sylenmesiyle oluturulmutur. 9-34.
bentler yaname zelliindedir. Destan olarak verilen bu iir 11 hecelidir, koma tarzndadr.
k tarz iirlerde her drtln ayandaki kelimenin sonraki drtln ilk dizesinde kullanlmasyla oluturulmu (Kaya, 2007: 805) zincirleme komalar iin nemli olan bu zellie
sz konusu yanamede de rastlanmaktadr:
Mim
mukadder bulutular can cana
Nun
nice can can cem oldu onlar
Vav
varp ikier dodu insanlar
He
hezaran padiahlar paalar
Lam-elifde layk oldu yeksane
Ye
yeksan olan gecede grdm
(Kaya, 2004: 358)
Grld zere 7. bendin son dizesindeki can can kelimesi 8. bendin banda, 8. bendin son dizesindeki yeksan kelimesi 9. bendin banda kullanmtr. iir evvelden sona kadar
byle zincirleme kafiyelenmelerle devam ettirilmitir.
2. erik zellikleri: Eserin ilk 8 bendinde kinatn, ruhlarn yaranmas, bezm-i elest, 11
Ademin ve onun sol kaburgasndan Havvann yaratlmas, buday yedikleri iin cennetten
kovulmalar, Allahn keremi ile bu dnyada yeniden grmeleri ve insan neslini tretmeleri
sz konusudur.
Yavuz Kemal. (1979), Ermenek Kazasnn Badere Kyleri Az, Erzurum Atatrk niversitesi Edebiyat Fakltesi Aratrma Dergisi, Ahmet
Caferolu zel Says, S. II, fasikl 2, Ankara.
10 Belirtelim ki, bu koma D. Kaya tarafndan Zahmiye ait olunmutur. Derleyici, bunun nedenini yle aklamaktadr: Zincirleme koma tarzn
da yazlm olan bu yanamenin son drtlnde airin mahlas yoktur ve bu drtln nc dizesi Zahm eder derdime derman isterdim
eklindedir. Bize gre bu dize orijinalinden yanl okunmutur ve dorusu Zahm der derdime derman isterdim eklinde olmaldr. Bu yzden
Yanamenin bana Zahm szn ihtiyatla koyduk. (D.K.) (Kaya, 2004: 356)
11 Farsadaki sohbet meclisi anlamna gelen bezm szcyle Arapada ben deil miyim anlamndaki ekimli bir fiil olan elestden
oluan bezm-i elest terkibi Ben sizin Rabbiniz deil miyim hitabnn yapld ve ruhlarn da bel / evet diye cevap verdikleri meclis anlamn
ifade eder Bezm-i elestte yaplan szlemenin zaman, yeri ve keyfiyeti konusunda slam alimleri tarafndan farkl grler ileri srlmtr.
Bunlar iki grupta toplamak mmkndr:
1- Allahn insanlardan ald ahid, insann trnn fiilen dnyaya geliinden nce gereklemi, btn insanlarn zrriyeti demin srtndan
zerreler halinde kartlm, onlara ruh ve akl verilerek kendilerine hitapta bulunulmu, onlar da buna szl olarak cevap vermilerdir...
2- nsanlarn bedenleriyle birlikte dnyaya gelmelerinden nce zerreler halindeki zrriyetlerinden (ruhlarndan) topluca alnm bir ahid
yoktur. Nasslarda sz edilen szleme mecz anlamda olup, bedenlerin yaratlmasyla gereklemitir... nsann Allahn varln ve birliini
kavrayabilecek bir nitelikte yaratlmas, szl olmayan, fakat ftr denebilecek bir ahid ve misak niteliindedir... Yukardaki iki grten ilkini
insan trne ait umumi bir szleme, ikincisini de her ferdin bizzat yapt szleme eklinde deerlendirilenler de vardr. (Yavuz, 1992:
106-107)
233
2.1. Dnyann Yaratl ve Bezm-i Elest: iire Allahn sembol olan elif harfiyle balanlm ve Yce Yaradann ismi zikrolunmutur. Bezm-i elestte ruhlardan alnan ikrarda temiz
ve sabit olmayan ruhlar eitlendirilmitir:
Elif
Allah halk etti yz bin yl evvel
Be
bil-cmle ruhlar geldi divana
Te
temiz olan canlar bela12 dediler
Se
sabit olmayanlar oldu yamane
Cim
Ha
H
Dal
cefa edenler harici oldu

Hak tanr diyenler Mevly buldu
Huday bilmeyen arada kald
dald taraf taraf bir yana
(Kaya, 2004: 356)
Genel olarak birok klasik yanamelerin giri ksmnda bezm-i elestin sz konusu edildiini belirtmek gerekir: Evvel Elest bi-Rabbikm dedi bil Hak, Kalu bela dedi ruhum ald sebak (Ahmed Yesevi);13 Bir melek-i diger geldi, Dandrb, iqrar ald (Mahmud Trkmen);
Bir melek de xeber tutd halmdan, Dandrb iqrar ald dilimden (Tilim Han);14 Yene sordu
Kimdir perverdigarn, Yaradan sen deyib, imana geldi (Molla Nefes);15
2.2. Adem ve Havva Motifi: Baz yanamelerde olduu gibi Zahminin iirinde de ilk
insann yaratlmasnda balang olan Adem ve Havvann adlar gemitir. lk nce ruhlar
yaratan ve onlara Elestu bi rebbikum (Ben sizin Rabbiniz deil miyim?) hitabyla, soran
ve cevabn alan Tanr, daha sonra ilk Peygamber olan Ademi halk eyler:
Zel
zelil bir yanda karar eyledi
Ra
Rahim bu canlara neler eyledi
Ze
zamanda Ademi halk eyledi
Sin
selamet drt nesneden beyana
(Kaya, 2004: 357)
Adem Peygamberin yaratlmasnda drt nesnenin (ehar anasrn) rolne yine dier
klasik yanamelerde de rastlyoruz: ehar anasirden, e cehatdan, Bir qetre meniden olmuuz peyda (k Valeh).16 Bundan baka Miskin Velinin 31 bentlik gerayl-vcudnamesi
de Adem Aleyhisselamn topraktan yaratlmas ile bal drtlkle balar. Topran insanolu
iin bir yaratl balangc olmasn, Trkmen airi Mollanepes de dile getirir. 17
12 Bela kelimesi, burada evet anlamndadr.
13 (Kaya, 2004: 113)
14 Gney Azerbaycan klar olan Mahmud Trkman ve Tilim Xann yanameleri Mehmet Zengnlnn ahsi arivinden alnmtr. Kendilerine
teekkrlerimizi arz ederiz.
15 (Nepes, 2010: 149)
16 ekitap.kulturturizm.gov.tr/dosya/1-17705/h/asiqvaleh.pdf- 11.06.2010
17 Molla Nefes Bu mekna gelmim iirinde insann topraktan yaranmasyla bal yle sylemitir:
Gahar bilen ol Mwlam rer boldy dembe-dem,
Dier aryma meni: Nurdan boldumy, senem?,
Adar arym: Toprakdan hasyl kyldyyz menem,
234
En ibtida torpaq idim,

Bezenib cahana geldim.
Drd meleyin zatndanam,
Dolana-dolana geldim.
Kuranda bunun zerine baz ayetler vardr: And olsun biz insan kuru bir amurdan
suretlenm balktan yarattk (Hicr 26).
Miskin Veli de Kuran ayelerine istinaden balangta toprak olduunu bildirmitir. iirde
yer alan drt melek ifadesi Cebrail, Azrail, Mikail ve srafile iarettir. slami kaynaklardan
da bilindii zere, bu melekler Allahn emri ile Adem Aleyhisselamn yaratl zaman bu
srece itirak etmi, daha dorusu, yeryzne toprak getirmee gnderilmiler: slami
kaynaklarda da Ademin yaratld topran nereden alndna ve mahiyetine dair rivayetler
vardr. Bir rivayete gre, Allah, Ademin yaratlaca topra getirmesi iin yeryzne nce
Cebraili gndermi, fakat yeryz kendisinden toprak alnmasna msaede etmemitir.
Bunun zerine Mikil grevlendirilmi, o da baaramaynca bu defa lm melei bu ie
memur edilmitir. lm melei yeryznn itirazna ramen topra almay baarmtr. Bu
melek yeryznn eitli yrelerinden ald krmz, beyaz ve siyah toprak rneklerini birbirine kartrm, daha sonra ge karak topraa su katm ve onu yapkan amur haline
getirmitir. amur siyahlap kokmaya balaynca Allah bu amurdan Ademi yaratmtr.
(Bolay, 1988: 359)
demi halk eyleyen Allah, daha sonra onun sol kaburgasndan Havvay yaratr. Dini
motiflerden bilindii zere buday yiyerek Cennetten kovulan Adem ve Havva, yeryzne
srgn edilirler ve uzun tvbe dualarndan sonra Allahn merhametini kazanarak affedilirler.
Bylece onlar, Yeryznde insann yaratl balangc olurlar. Ama sonu yine de ladr,
adem (yokluk) leminden gelen ruhlar, bu dnyada yaamlar sona erdikten sonra yine geldikleri yere yokluk lemine dnerler; iirde bunlar, lam elif ksmnda ifade edilmitir:
Nun
Vav
He
(Kaya, 2004: 357)
iirin elifname ksmnn son bendine vahdet-i vcut felsefesi hakimdir. Azerbaycan
edebiyat biliminde yaname, vcudname terimiyle ifade olunmakta ve Meherrem Qasml
vcudname ile vehdet-i vcud anlay arasnda balant kurmaktadr: ... Orta a k iirlerindeki gflbend, muamma, vcudname gibi iir ekillerinin, ok az istisnalarla, sufiliin
remzi-irfan sistemine ball tamamen doaldr... Mesela, vcudnamede kulun dnyaya
gelii ve Tanrya kavuana kadar getii mr yolu, belirli kademeler zre, tarihi ardllkla
(genelllikle bir yatan yz yaa kadar) tasvir olunur. iir, kulun Tanrya kavumas vcuda
(Vcud- Mutlak E.M.) ulamas, onunla vahdete girmesi, btnlemesi (vahdet-i vcud)
ile sonulanr ve bu nedenle de vcudname adlanr. (Qasml, 2007: 148-149)
Dahanymda Kwseri, zybanymda bar ebnem,
Bu toprakdan aratdy,
Gudrat bilen bar etdi, Mwlam adar: Bilmezden, zenehdana gelmiem (Nepes, 2010: 256)
235
Elifnamenin balangcnda Rahmandan ayrlan canlar, t dem Peygamberden balayarak bir imtihan yeri olan bu dnyaya gelir ve verilen mr tkettikten sonra geriye, Onun
yanna dnrler. Bu anlamda elif, hem balang hem de sondur. Elifname yazarlar deta bu
felsefeyi hem de biimsel olarak ifade etmilerdir. Yanamenin arketipi olan devriyeler iin de
ayn ierik hakimdir. Ayrca bazen yanameler evvel-son terimiyle de ifade edilmektedir. (Namazov, 1984: 60) Btn bunlar dikkate alndnda, senkretik bir rnek olarak ele aldmz
bu eserde de tasavvufi grlerin yer aldn grmekteyiz.
2.3. Fani Dnya Hayat Doum, Okul, Evlilik, htiyarlk, Terk edi: air, eserin elifname ksmn bitirdikten sonra birinci tekil ahsn (benin) dilinden kendisinin ana karnndaki
geliimi, dnyaya gelmesi (douu) ve 1-125 yalar arasndaki yaam yolu hakknda bilgi
vermitir. Her yan zelliklerini veren air; bebek, ocuk, ilk genlik, genlik, orta yalar,
yallk (ihtiyarlk) kademeleri zere betimleyerek hem fizyolojik hem de psikolojik incelikleri
kaleme almtr.
Dnya derdini dnmeyen, ocukluktan sonra ilk genlik dneminde sevdalanan airin
gnl dnyas, yiitliiyle giderek nlenmesi, orta yalarna doru sakinlemesi ve elli yatan sonraki aresizlii, pimanl, yallk dneminde ise hem grn olarak kmesi hem
de unutulmas ve Azraili beklemesi, insanolunun genel olarak ya kademelerini niteleyen
vasflardr.
Genellikle bu iir, hayat ve lm felsefesini bir insan mr balantsnda ele alan yanamelerle benzerlik gstermektedir. aire gre ata belinden ana rahmine de Hakkn emriyle
inilir ve ya kademeleri genel vasflarla verilir. Bu iir, en uzun mrn (125 yl) ele alnd
sayl rneklerden biri olarak dikkat ekmektedir. Genellikle klasik yanamelerde tasavvufi
yaklam ar bast iin, bu dnya yaam daha renksiz, arka planda ve belli bir kurgu zerinde tasvir edilmektedir. Kz-kadnlar hakknda olan vcudnameler bu adan daha canllk
gstermektedir. zellikle de elifnameyle birleik ekilde verilen sz konusu rnekte bu dnya
bir mikrokozmos olarak ele alnabilir.
2.4. Baki Dnya Hayat - lm, Kyamet, Cehennem, Cennet: Klasik yanamelerde
yalnz bu dnya yaam deil, ahiret dnyas da kaleme alnmaktadr. Bu iirde de Kurandan
ve hadislerden hareketle teki lem tasvir edilmitir.
air, ahiret dnyasnn da geni tasvirini vermektedir. mr 125 yl olsa bile, fani olan bu
dnyada her canly lm beklemektedir. Bu iirde uzun bir mr, iki gnlk yola benzetilir,
slamdan kaynaklanan bir dnya grn dnya maln kimsenin kendisiyle getirmediinin
ve lrken de kimsenin gtrmediinin alt izilir:
Subhana ben canm feda ettim,
Kimse bilmez adu yollara gittim,
Eli bo geldim eli bo gittim,
ki gnlk mr iin dnyaya.
(Kaya, 2004: 360)
236
Bylece dnya yaam sona eren insanolunun mezara giden yolu balar, beyaz ten karanlk yere geldiinde sorgulayan melekler gelirler. ki melek olarak geen bu varlklar, nkirMnkirdir. Onlarn sorularna cevap veremeyince gzlerinden yalar akar, biraz hayr ameli
onu korur, ama sonra da azap melekleri gelirler. Bu zaman Maherden, flenen ikinci Surdan
bahsedilir:
Dumanclar der ki bunda kal indi
Ylan akrep ejderhalar dirildi
Emir oldu ikinci sur frld
Kalktm gittim maher yeri meydana
(Kaya, 2004: 361)
Sra flenir ve Allahn diledii kimseler dnda gklerdeki herkes ve yerdeki herkes
lr. Sonra ona bir daha flenir, bir de bakarsn onlar kalkm bekliyorlar. Yeryz Rabbinin nuruyla aydnlanr. Kitap (amel defterleri) ortaya konur. Peygamberler ve ahitler getirilir
ve hakszla uratlmakszn aralarnda adaletle hkm verilir. (Zmer, 68-69) Grld
zere, aynen Kuran ayetlerinde olduu gibi Kyamet gn olacaklar kaleme alnmtr.
Mizan-terazide an gnah ar basar ve Srat kprsn getiinde aya kayarak ce
henneme der:
Perian gnahm arkama aldm
Giderken kprde yoruldum kaldm
Ayam kayd bam aa geldim
Nice bin yl indim kendim zindana
(Kaya, 2004: 362)
Belirtelim ki, ii klarn yanamelerinde bu durumda bata Hz. Ali olmak zere lenlerin
imdadna imamlar yetierek sorgu-sualde onlarn vermelerine yardm eder, Srat kprsnden geirir, cennete gtrrler. Burada ise an masum ocuklar gelerek babalarnn sularnn affedilmesi iin efaati olurlar:
Zindana inince yaktlar tenim,
Acep kimler olur recacm benim,
Gnahm affetti Gani Subhanm,
Beni alp kardlar fevkana.
Fevkanda masum ocuklarm geldiler,
Grp biliip beni aldlar,
Ba- cinan kapsna geldiler,
Birce birce girer olduk cinana.
(Kaya, 2004: 362)
Belli olduu zere, hadislerde bu konuyla ilgili bilgiler yer almaktadr: Henz ergenlik
ana ulamam ocuu, len her Mslman Allah, ocuklara olan rahmet ve efkati
237
sebebiyle cennete koyar (Buhr, Ceniz 6, 91; Mslim, Birr 153). Herhangi bir Mslmann
(ergenlik ana ermemi) ocuu lrse, o kimseye cehennem atei ancak Allahn yemini yerine gelecek kadar ksa bir sre dokunur.18

Cennete giren k, Buraa biner ve Kevserin suyunda ykanr. Bilindii zere
Burak, Muhammed Peygamberin Mira gecesinde bindii atn ismidir ve burada da ruhun
seyrinde son aamadan, Allaha kavumadan bahsedilmektedir.

Sonda su motifinin verilmesi vahdet-i vcud retisinde deniz (Kll) ve damla
(czz) ilikisinde Vahdete ermenin, Allahn zatnda yok olmann, bekafillah anlaynn son
kademesidir ve mutlu bir son olup her bir ruhun mutluluk hikyesidir.

SONU

Makalede ele aldmz iir, elifname ve yaname zelliklerini tamakla birlikte
senkretik rnek gibi dikkat ekiyor. Ayn sanat eseri zerinde iki farkl iir eklinin bir btn
olarak yer almas, aslnda hem ierik hem de biim asndan da bir sinkretizm rnei olup
btnlk salamtr. Elifname, yanamenin girii zelliinde olup Allah tarafndan makrokozmosun ve ilk insann yaratlmasn dile getiren ksmdr. Genelde insanolunun ana rahminden ta lmne, mezara koyulmasna kadar yaam kademelerini ele alan yanameler
gibi bu iirde de doum yaam ve lm sreci anlatlmaktadr.

Eser, Kuran ve hadislerden izler tamaktla birlikte dini tasavvufi arlkldr.
Ek-1
Zahm (XIX. Yzyl)

DESTAN
Elif
Be
Te
Se
Allah halk etti yz bin yl evvel

bil-cmle ruhlar geldi divana
temiz olan canlar bela dediler
sabit olmayanlar oldu yamane
Cim
Ha
H
Dal
cefa edenler harici oldu

Hak tanr diyenler Mevly buldu
Huday bilmeyen arada kald
dald taraf taraf bir yana
Zel
Ra
zelil bir yanda karar eyledi

Rahim bu canlara neler eyledi
Ze
Sin
zamanda Ademi halk eyledi

selamet drt nesneden beyana
n
Sad
Dad
T
kr atamz beyana geldi

solundan Havva anamz oldu
dolanp takdir yerini buldu
tahirce yaslandlar cihana
Z
Ayn
Gayn
Fe
zahr- cennette kr dediler

ala safalara erdiler
gafil olup buday yediler
fena ktlar dnya eybana
Kaf
Kef
Lam
Mim
kald eybanda bunlar neyledi

keder gzyayla bryan eyledi
lem-yezel olan Allah kerem eyledi
mukadder bulutular can cana
Nun
Vav
He
Ye
yeksan olan gecede grdm
Bir zaman atamn belinde durdum
Hak emriyle ana rahmine indim
Emdim itim doyamadm o kana
O kan yer iken dnyaya ktm
Anamn rahminden zalandm aktm
Anama babama gl gibi koktum
Kapt beni sarmalad yorgana
Bir yanda yorgana sarlp yattm
kide stn tadn tattm
yanda memeyi de terk ettim
Drt yanda gezer oldum bigane
18 (Buhar, Ceniz 6, Eymn 9; Mslim, Birr 150) (http://www.sorularlaislamiyet.com/index.php?s=article&aid=12363-09.09.10)
238
239
Biganeyim be yanda nas grnce

Altsnda bildim dona girince
Yedisinde di diedim bir nice
Sekizinde henz dndm insana
nsanm ben dokuz yana yittim
On yanda biraz mektebe gittim
On birinde pek beendi stadm
On ikide cehd eyledim Kurana
On nde Kuran tamam edince
On drdnde bluuma erince
On beinde atm gzel grnce
On altda gnl dt bir cana
On yedide bir gzele yaptm
On sekizde kimi grsem kaptm
On dokuzda yiidim dile dtm
Yigirmide sanki dndm aslana
Yirmi bete cevr cefam ekilmez
Otuzumda merdim belim bklmez
Otuz bete kimselere yklmaz
Krk yanda kar varr dmana
Krk beinde a karay seer
Ellisinde dmandan kendisi kaar
Elli beinde her ne dersen naar
Altmnda henz olur pimane
Piman oldum altm bete halime
Yetmiinde kocalk erdi serime
Yetmi bete denek aldm elime
Sekseninde emeklerim cifane
Cifan seksen bete felek neyledi
Doksannda kimi grsem bed syledi
Doksan bete beni hasta eyledi
Yz yamda gzm diktim Rahmana
Rahmana baktkta yz on beinde
Yz yigirmide canm dmde
240
Yz yirmi bete Azrail karmda

Ald ruhum teslim etti Sbhana
Subhana ben canm feda ettim
Kimse bilmez adu yollara gittim
Eli bo geldim eli bo gittim
ki gnlk mr iin dnyaya
Dnya dedi deli gnl alad
Kavim karda meyyitime alad
Ah u feryad cierimi dalad
Beni yuyup sardlar ekfana
Kefene sardlar bu beyaz teni
Ahiri byledir pak et sen seni
Bir karanlk yere koydular beni
Melekler yanma geldi pinhane
Pinhan iki melek yanma geldi
Dinden imandan haberler sordu
Cevap veremedim topuzlar vurdu
Alamaktan gzm dnd bryana
Bryana dnnce cierim benim
Grnce derdi ol zayf tenim
Biraz hayr amel saklad canm
Beraberce refik olduk tahtane
Tahtane varp kaldk bir zaman
Azab melekleri geldiler heman
Vururlar topuzu vermezler aman
Sanki att gitti bizi dumana
Dumanclar der ki bunda kal indi
Ylan akrep ejderhalar dirildi
Emir oldu ikinci sur frld
Kalktm gittim maher yeri meydana
Mahere varp ben de yerim aradm
Elli bin sene ayakta durdum
Gne yaln gelip tere gark oldum
Kail oldum Hakdan gelen fermana
241
KAYNAKLAR
Ferman iiten akln dere

Mevlam cmlemize hayrlar vere
Bizi getirdiler bir orta yere
Hayrm errim hep koydular mizana
Aq Valeh, Vcudname. Alaql-Ucal Dalar, Bak, Genclik Neriyyat, 1970, s. 49-54

Bolay, Sleyman Hayri, Adem, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, Cilt 1, stanbul: 1988, s. 358363
elebiolu Amil. Eski Trk Edebiyat Aratrmalar. stanbul: Milli Eitim Basmevi, 1998
elebiolu, mil. Trk Edebiyatnda Yanameler, Eski Trk Edebiyat Aratrmalar, MEB Yay., stanbul, 1998,
s. 367-488
Kaya, Doan, Ansiklopedik Halk Edebiyat Terimleri Szl, Ankara, Aka Yaynlar, 2007
Kaya, Doan, Yanameler, Ankara, Aka Yaynlar, 2004
Memmedova, Elmira-1, k Feyzullah ve k Elesgerin Elif-nameleri, Osmanldan Cumhuriyete orum
Sempozyumu, 23-25 Kasm 2007, orum Belediyesi Yaynlar: 5., Lider Matbaaclk A..-orum, II. Cilt,
2008, pp. 1039-1047
Memmedova, Elmira-2, Dastan enenesi kontekstinde klassik vcudnameler (Gney Azerbaycandan toplanm yeni rnekler), Trk Epik Enenesinde Dastan - Ortaq Trk Kemiinden Ortaq Trk Geleceyine VI
Uluslararas Folklor Konfransnn Materiallar, 25-26 Noyabr (Kasm), Bak, 2010-3, s. 167-173
Memmedova, Elmira-3, Mexdumqulu Feraqi ve Molla Nefesin Vcudnameleri, Azerbaycan erqnasl
jurnal, 2010-1, Say 2, s. 9-14
Memmedova, Elmira-4, Vcudname: Meneyi ve Variantlar, Azerbaycan ifahi Xalq Edebiyyatna dair
Tedqiqler, AMEA Folklor nstitutu, Bak, 2010-2, Say: 31, s. 119-133
Miskin Veli, Vcudname, AMEA Folklor nstitutunun elmi iisi Maallah Xudubeylinin exsi arxivinden.
(elyazmas hququnda).
Molla Nefes, Seilmi Eserleri, (Trkmenceden eviren: Ramiz Esker). Bak, MBM, 2010
Mollanepes, Gogular Yygyndysy, Trkmen Dwlet Neiyat Gullugy, Agabat, 2010
Namazov, Qara. Azerbaycan Aq Seneti. Bak, Yaz, 1984
Nesimi, Men Bu Cahana Smazam, Bak, Genclik, 1991
Qasml, Meherrem. Ozan-Aq Seneti. Bak, Uur neriyyat, 2007
xyeva, Seadet, Nesimi eirinde Elif-Lam Poetik Forma ve Felsefi Remz kimi, Edebiyyat Mecmuesi,
Bak, Arda Neriyyat, 1999, s. ???
Yavuz, Kemal. (1979), Ermenek Kazasnn Badere Kyleri Az, Erzurum Atatrk niversitesi Edebiyat
Fakltesi Aratrma Dergisi, Ahmet Caferolu zel Says, S. II, fasikl 2, Ankara.
Mizanda davaclar derildi

Gnahm ar gelip terazide grld
Emir oldu zebaniye verildi
Getirdiler beni Srat gibi yabana
Perian gnahm arkama aldm
Giderken kprde yoruldum kaldm
Ayam kayd bam aa geldim
Nice bin yl indim kendim zindana
Zindana inince yaktlar tenim
Acep kimler olur recacm benim
Gnahm affetti Gani Subhanm
Beni alp kardlar fevkana
Fevkanda masum ocuklarm geldiler
Grp biliip beni aldlar
Ba- cinan kapsna geldiler
Birce birce girer olduk cinana
Cennete girince Buraa bindim
Vardm merammca Kevserde yundum
ZAHM der derdime derman isterdim
kr olsun byle stad Lokmana
(Yavuz, 1979: 493-497 /
Kaya, 2004: 356-362)
242
243
TRK DNYASI VE TRKE RETM

Yrd. Do. Dr. Ali Fuat ARICI
Dumlupnar niversitesi, Eitim Fakltesi, Trke Eitimi Blm
Her dil tbi olduu millet sayesinde geliir ve devamlln srdrr. Dnyann nemli dillerinden biri olan Trke de Trk milletinin yetitirdii air ve yazarlar tarafndan
ilenmi, yzyllar boyunca varln srdrmtr. Trkenin VIII. asrdan beri gerek
anlamda bir bilim1 ve dnya dili olmasnda asrlardan beri onu zenle kullanan Trk milletinin fertlerinin, devlet ve bilim adamlarnn, air ve yazarlarnn ok byk pay vardr.
Ayrca, Trk milletinin geni bir corafyaya yaylm olmasyla birlikte, karlat bu
dillerden etkilenmi ve onlar etkilemi olmas da bunda nemli bir rol stlenmitir. yle
ki dilimiz, bugn ksaca Trk Dnyas diye ifade edilen geni bir corafyada (Orta Asya,
Trkiye, Avrupa, Kafkasya, in ve Rusya Federasyonu iindeki Trk blgeleri) lehe ve
iveleri ile birlikte konuulmaktadr.
Dille birlikte milletin sahip olduu btn kltrel deerleri de iinde barndran Trk
dnyasnn bize gre bugnk en nemli meselelerinden biri, Trk dnyasnn btn
deerleriyle bilinip benimsenmesi ve gelecee aktarlmasnn gerei ve lzumudur. Bu
konu da genelde eitim sistemimizin zelde Trkenin eitimi ve retiminin ilgi
alanna girmektedir.
Trkiyede ilkretim dzeyinde kltrel tantm ve aktarm yaplabilecek derslerin
banda Trke dersleri gelmektedir. Bata ders kitaplarndaki metinler (iir, roman,
hikye, gezi yazs gibi trler) olmak zere kitapta yer alacak resim ve karikatrlerle birlikte bu derslerde gsterilecek film ve belgesellerle Trk dnyas ve onun milli deerleri
244
245
kazandrlabilir. Ancak eitimde ders kitaplar da dhil olmak zere hemen her ey ncelikle retim programyla ilgilidir. nk eitimciler almalarn bu program yrterek
yapmaktadrlar. Program eitimin belli bal amalarn, renimle ocua ne gibi bilgiler
verilmesi gerektiini, uygulanacak retim yntemlerini ve retimin dzenlenmesini de
belirlemektedir. Ayrca program sadece okula ynelik deil ayn zamanda okul sonrasn
da iine alan bir etkiye sahiptir.
Programla birlikte eitimde dier nemli bir konu da ders kitaplardr. Ders kitaplar
gemiten beri eitimde kullanlan en temel ders aralarndan biri olarak kabul edilmektedir. Bir taraftan retmenler verecei devlerde, yapaca etkinlik ve rneklendirmelerde ondan yararlanrken dier taraftan renciler de bu arala rendiklerini tekrar eder,
pekitirirler. Yine renciler, retmenin snfta anlattklarn ders kitabyla somutlatrr,
dinlediklerini grme imkn bulurlar. Bu da retimi eitlendirir, skclktan kurtarr. rencilerin okula ve derse motive edilmesinde de bu kitaplarn nemli katks vardr.
lkretim ders kitaplarnn iinde Trke ders kitaplarnn nemli bir yeri vardr. nk bu kitaplar pek ok ocuk iin ilk ve tek okuma materyalidir. Trke ders kitaplarnda
yer alan metinler, bu aracn en nemli unsuru olarak deerlendirilebilir. Ders kitab aracl ile ocuklara aktarlan Trk ve Dnya edebiyatnn sekin rnekleri, ocuklarmzn, Trkenin kurallarn sezmelerine, bu sezgileri davrana dntrerek ifadelerinde
kullanmalarna ve kurallara uymay alkanlk hline getirmelerine vesile olur.2 yle ki
pek ok renci, bu metinler sayesinde ilk defa edebiyatla karlam ve yine bu metinlerle okumay renme, sevme ve alkanlk edinme yoluna gitmitir. Dier dil becerileri
olan dinleme, yazma, konuma ve dil bilgisi iin de metinlerin nemi byktr. Btn bu
nedenlerle ocuklara sunulacak ders kitaplarnn ve dolaysyla bu kitaplarda yer alacak
metinlerin dikkatle seilmesi gerekmektedir.3
almamzda, Trkiyede ilkretim Trke eitimi ve retiminde Trk Dnyasna
yer verilip verilmedii, veriliyorsa bunun ne ekilde yapld aratrlmtr. Bunun iin
ncelikle Trke program ve Trke ders kitaplar incelenerek tespitler yaplm, daha
sonra da bu konuda neler yaplmas gerektii irdelenmitir.
Programlarn ncelenmesi
Trkiyede 2006 ylnda son ekli verilen lkretim 6, 7, 8. Snflar Trke Dersi retim Programnda4 yer alan ve toplam on bir olan Trke dersinin genel amalarndan
tanesinin Trk milli kltrne iaret ettii sylenebilir. Bu maddeler u ekildedir:
1. madde:
Dilimizin, mill birlik ve btnlmzn temel unsurlarndan biri olduunu benimsemeleri,
9. madde:
Trk ve dnya kltr ve sanatna ait eserler araclyla mill ve evrensel deerleri
tanmalar,
246
11. madde:
Mill, manev ve ahlk deerlere nem vermeleri ve bu deerlerle ilgili duygu ve
dncelerini glendirmeleri amalanmaktadr.
Yine bir nceki (1981 ilkretim 6, 7, 8. snflar Trke Dersi retim Program5)
programda da benzer amalar sz konusudur:
3. madde:
rencilere Trk dilini sevdirmek, kurallarn sezdirmek; onlar, Trkeyi geliim sreci iinde bilinle, zenle ve gvenle kullanmaya yneltmek
6. madde:
Onlarn ulusal duygusunu ve ulusal cokusunu glendirmede kendi payna deni
yapmak
7. madde:
Szl ve yazl kltr rnleri yoluyla, Trk kltrn tanma ve kazanmalarnda;
Trk yurdunu ve ulusunu, doay, hayat ve insanl sevmelerinde yardmc olmak
Metinlerin ncelenmesi
A. Altnc Snf Trke Ders Kitabnn6 ncelenmesi (MEB Yayn)
Gn Okuma kitaplar, yaznda en iyi rnleri semeye alr. Bylece rencilere yaznsal deer rnekleri ve beeni ls verir.7 diye belirttii Trke ders kitaplar
ana dili eitiminin verilmeye balad Tanzimattan beri zerinde nemle durulan konulardan biri olmutur.
lkemizde yeni programnn uygulanmasndan sonra Trke ders kitaplarnda nemli
deiiklikler olmutur. Bir taraftan retmenlere ilk defa klavuz kitap hazrlanrken dier
taraftan rencilere ders kitabyla birlikte alma kitab verilmi, yine kitaptaki metinler,
ilk kez tematik bir yaklamla oluturulmutur.
Altnc snf Trke ders kitabnda da bu tematik yaklam sz konusudur. Kitap incelendiinde alt temadan olutuu grlmektedir. Kitapta yer alan temalar ve bu temalarn
iinde yer alan metinler u ekildedir:
1. Tema: Okuma Kltr
ocuk Kitaplnda Sabah Tartmas adl metin Mehmet Gler tarafndan kaleme
alnmtr. Hikye trnde yazlm bu metnin konusu okumadr.
Okuma stne balkl metin, nl denemeci ngiliz Francis Baconn olduka bilinen bir denemesidir.
En yi Arkada balyla verilmi metin bir tiyatro eseridir. Temann bu son metni
Hadi Besleyici tarafndan yazlmtr.
2. Tema: Atatrk
Atatrk ve Onun Byk Eseri baln tayan biyografi trndeki bu yaz komisyon tarafndan kaleme alnmtr.
247
Atatrkten Anlar. Balndan da anlalaca zere metinde Atatrkn anlarna

yer verilmitir. Anlar, getii yerler, meknlar ve kiilerle birlikte anlatlmtr.
Kadnn Siyasi ve Sosyal Haklarn Kazanmas balkl metin deneme trnde olup
yazar belli deildir. Bu metinde kadn erkek eitlii, kadnn sosyal ve siyasi haklarn
kazanmasnda geirdii aamalar konu edilmektedir.
Atatrk ve Tarihimiz. kinci temann son metni komisyon tarafndan kaleme alnm bir tiyatro eseridir.
3. Tema: Duygu ve Hayaller
mr Boyu Mutluluk baln tayan ilk metin Fadime etin tarafndan kaleme
alnmtr. Hikyede mutluluk konusu ilenmektedir.
Mee ile Saz balyla verilen bu para La Fontaineden alnm bir fabldr.
ocuk ve Resim. Temann bu son metni, Dilaver Cebeciye ait olan bir iirdir.
4. Tema: Sevgi
Bir Mektup balyla verilen temann ilk metni Atalay Yrkoluna aittir. Bir gencin anne babasna yazm olduu bir mektubun yer ald metinde aile sevgisi anlatlmaktadr.
stanbul Liseli Kk Hasan balkl hikye, smail Bilgin tarafndan kaleme alnmtr. Metinde ele alnan alt tema vatan sevgisidir. Hikyede zellikle Trk milletinin milli, kltrel ve ahlaki deerleri ile kahramanlklarnn ele alnd grlmektedir.
Bayrak. Arif Nihat Asyann en mehur eserlerinden olan bu iirde bayrak sevgisi
anlatlmaktadr.
5. Tema: Zaman ve Mekn
Beypazar. lk zel Akagndz tarafndan kaleme alnan bu metin bir gezi yazsdr. Metinde Ankarann Beypazar ilesi anlatlmaktadr.
Anadoluda Bahar adn tayan iir Abdurrahim Karako imzaldr.
Zaman Kazanmak veya Kaybetmek adl okuma paras ad stnde zamanla ilgilidir. Deneme trnde olan bu metin, zellikle sohbet trndeki baarl yazlaryla tandmz evket Radonun kaleminden kmtr.
6. Tema: Doa ve Evren
Mavisini Yitirmi Yaamak adl deneme Ali olak tarafndan yazlmtr. Metinde
bozulan evre konu edilmitir.
Krkikindiler. Hikmet Birand tarafndan kaleme alnm olan bu gezi yazs, balnda ifade edilen bir yamur trn anlatmaktadr.
Cennet Gller Tek Tek Yok Oluyor. Temann olduu gibi kitabn da son metni bir
gazete haberidir. Teslime Tosun ile Kerem Pulgat tarafndan yazlan bu haber metni bize
doann, canlln yava yava kaybolduunu, yok olduunu haber veriyor.
248
Deerlendirme
lkretim altnc snf Trke ders kitabnn programda belirtilen amala (1, 9,
11. maddeler) ilgili olarak zellikle Atatrk ve Sevgi temalarnda ksmen bir temas olduu
sylenebilir. Ancak buradaki milli dil ve kltr bahisleri sadece Trkiyeye aittir. Trk
dnyas sz konusu deildir. Yani Trk dnyasna ile yazar ve airleri kitapta gememektedir.
B. Yedinci Snf Trke Ders Kitabnn8 ncelenmesi (MEB Yayn)
Yedinci snf Trke ders kitab da bu tematik yaklamla yazlmtr. Bu kitap da dieri
gibi alt temadan ibarettir. Kitapta yer alan temalar ve bu temalarn iinde yer alan metinler u ekildedir:
1. Tema: letiim
Tatl Dil adl metin evket Rado tarafndan kaleme alnmtr. Sohbet trndedir.
Yolcu Konmaz Oteli balkl metin, Cemil Mirolu tarafndan tiyatro trnde yazlmtr. Konusu iletiimsizliktir.
Bir letiim Birimi Olarak Karikatr balyla verilmi metin deneme trndedir.
Temann bu son metni Hakk Uslu tarafndan yazlmtr.
2. Tema: Atatrklk
Atatrk baln tayan iir Rasim Krolu tarafndan kaleme alnmtr.
Atatrkn fikir hayatn konu edinmektedir.
Atatrk ve Sanat. Balndan da anlalaca zere metinde Atatrkn sanat ve
insan sevgisine yer verilmitir. Deneme trndeki bu metnin yazar, Haldun Tanerdir.
Atatrk ve Trk Tiyatrosu balkl metin an trnde olup yazar Ltfi Aydr. Bu
metinde Atatrkn Trk tiyatrosuna verdii nem anlatlmaktadr.
Trk Dili. kinci temann son metninde Atatrkn Trk diline verdii nem anlatlmaktadr. Yazar belli deildir.
3. Tema: Kavramlar ve armlar
Bilmece baln tayan ilk metin nver Oral tarafndan kaleme alnmtr. Tiyatro
trndeki bu metinde bilmeceler konu edilmitir.
Hayata Alan Kaplar balyla verilen bu para Oya Berk tarafndan yazlmtr.
Deneme trndeki metinde estetik zevk konusu ele alnmtr.
yimserlik Ktmserlik adl sohbet yazs temann metnidir. evket Radoya ait
olan bu ikinci yazda ztlklar anlatlmtr.
4. Tema: Milli Kltr
Anadolunun Cirit Oyunlar balyla verilen temann ilk metni Mehmet ndere
aittir. Sohbet trndeki ele alnan metinde balkta da belirtildii zere cirit sporu anlatlmaktadr. Metnin eitli yerlerinde Trklerin gemiine ve Orta Asyaya atflar vardr.
249
Karada Yzen Donanma balkl hikye, Yavuz Bahadrolu tarafndan kaleme alnmtr. Metinde ele alnan alt tema Trk bykleridir. Hikyede Fatih Sultan Mehmetin
stanbulu fethederken gemileri karadan yrtmesinin ele alnd grlmektedir.
Bozkrn Tezenesi. Temann bu son metninin konusu, yaayan nl saz ve sz
ustas Neet Ertatr. Biyografi trndeki bu metin Bayram Bilge Tokel tarafndan yazlmtr. Metnin ilk blmlerinde genel Trk kltr ve Orta Asyaya atflar vardr.
5. Tema: Doa ve Evren
Susayan Konya. Aysin Tekta tarafndan kaleme alnan bu metin bir gezi yazsdr
ve Konya yresinin glleri anlatlmaktadr.
Deniz Hasreti adn tayan iir mer Bedrettin Uakl imzaldr. iirde deniz ve su
sevgisi ile bunlara ait zlem dile getirilmitir.
Son Kular adl metin balnda da belirtildii gibi kularla ilgilidir. Hikye trnde
olan bu metin, baarl ykleriyle tandmz Sait Faik Abasyankn kaleminden kmtr.
6. Tema: Toplum Hayat
Komusuzluk adl sohbet yazs Ali olak tarafndan kaleme alnmtr. Metinde
kaybolan komuluk ilikileri konu edilmitir.
Mustafa Kemalin Kans. Fazl Hsn Dalarca tarafndan yazlan bu iirde, dayanma konusu ele alnmtr.
Anadoluda Konukseverlik. Temann olduu gibi kitabn da son metni bir deneme
yazsdr. Mehmet ndere ait olan bu ikinci metinde konukseverlik anlatlmtr.
Deerlendirme
lkretim yedinci snf Trke ders kitabnn programda belirtilen amala (1, 9,
11. maddeler) ilgili olarak bir ncekine (altnc snf kitabna) nazaran daha olumlu bir durumda olduu sylenebilir. Kitabn Milli Kltr temasnda yer alan Anadolunun Cirit
Oyunlar ve Bozkrn Tezenesi balkl metinlerde bir iki cmleyle Orta Asyaya atflar
yaplmtr. Atatrk ve Toplum Hayat balkl temalarda ise yine sadece Trkiyeye
ait milli dil ve kltr bahisleri mevcuttur. Ancak dier kitapta olduu gibi bunda da Trk
dnyas ile birlikte yazar ve airleri kitapta konu edilmemi ve yer verilmemitir.
C. Sekizinci Snf Trke Ders Kitabnn9 ncelenmesi (MEB Yayn)
Sekizinci snf Trke ders kitab da dierleri gibi tematik yaklamla yazlmtr. Bu
kitap da alt temadan ibarettir. Kitapta yer alan temalar ve bu temalarn iinde yer alan
metinler u ekildedir:
1. Tema: Zaman ve Mekn
Kz Kalesi adl metin anonim bir metin olmasyla birlikte Saim Sakaolu tarafndan
aktarlmtr. Efsane trndedir.
Gemi Zaman iirleri balkl metin, Bayram Bilge Tokel tarafndan iir trnde
yazlmtr. Temas eski gnlere zlemdir.
250
Verilen Sz Tutmak ve Vaktinde Yapmak balyla verilmi metin konferans

trndedir. Metni Selim Srr Tarcan yazmtr.
Eski Ankara Evleri adl metin, Pnar Yetimolu tarafndan gezi yazs trnde yazlmtr.
2. Tema: Atatrk
Atatrkten Anlar baln tayan ve an trnde olan metin iki farkl metinden olumaktadr. Her eyden Evvel Millet adl metnin yazar Hasan Reit Tankut, te
Onun Evrensellik Anlay balkl metnin yazar lknur Gntrkn Kalpdr. Metinlerde
Atatrkn insan sevgisi ve evrensellik anlay anlatlmaktadr.
Onuncu Yl Nutku, sylev trndedir. Atatrkn 29 Ekim 1933 deki meclis konumasndan alnmtr.
Dil Devrimi balkl metin makale trnde olup yazar smet Zeki Eyboludur. Bu
metinde Atatrkn Trk diline ve edebiyatna verdii nem anlatlmaktadr.
Atatrk ve Bilim adl metinde Atatrkn aklclk ve bilime verdii nem anlatlmaktadr. Tr makale olup yazar Ord. Prof. Dr. Aydn Sayl dr.
Atatrkn Genlie Hitabesi bu temann son metni olup sylev trndedir.
3. Tema: Milli Kltr
htiyar ilingir baln tayan hikye trndeki metin Memduh evket Esendal
tarafndan kaleme alnmtr.
Gnl Mimarlarmz balyla verilen bu metin Ak Elisi: Yunus Emre ve Koca
Sinan balkl iki metinden olumaktadr. Biyografi trndeki metni kr Enis Reg yazmtr. Metinde Trk bykleri anlatlmtr.
Trkler Dolusu adl iir Bedri Rahmi Eyuboluna aittir. Metinle Trk mziinin
nemi vurgulanmaktadr.
Nevruz ve Birlik baln tayan metnin tr fkra (ke yazs)dr ve yazar Sevin
okum dur. Metinde Trk dnyasnn bu nemli bayram gn anlatlmtr.
Bayram yeli ardaklar yhanda
Nevruz gl, kar iei handa
A bulutlar kynekleri shanda
Bizden de bir yd eyliyen sa olsun. (ehriyr)
4. Tema: Toplum Hayat
Ergenekon Destan balkl metin destan trndedir ve yazar Trk milletidir.
idem Der Ki Balkl hikye, Miyase Sertbarut tarafndan kaleme alnmtr.
Metinde batl inanlar anlatlmtr.
Herkesin Dostu Anton, hikye trndedir ve Stefan Zweig tarafndan yazlmtr.
Metinde yardmlamaya vurgu yaplmaktadr.
Ainasz adl metin Ali olak tarafndan yazlm bir denemedir. Metinde her geen
gn yalnzlaan birey anlatlmakta ve eski gzel gnlere atf yaplmaktadr.
251
5. Tema: Bilim ve Teknoloji

Basndan Teknoloji Haberleri balkl metnin trm haberdir ve iki ayr haber metninden olumaktadr. Babo Hayvanlar Vcutlarna Yerletirilecek iple Takip Edilecek balkl haber zcan Yamura, Nesli Tkenen Balklara ipli Takip balkl haber
Salih Hamurcuya , Dnyada Yaygn ve Carettalara uydudan ipli Takip balkl haberler de Mehmet Yatkna aittir.
Ekran Efendinin Tutsaklar balkl sylei Aysel Leyla smier tarafndan kaleme
alnmtr. Metinde televizyonun insan yaamndaki yeri anlatlmtr.
Anadolunun Baht Ak Kara Treni adl metin sylei trndedir ve Mehmet nder
tarafndan yazlmtr.
Bilgisayar Yalnzl. Metin Ali olak tarafndan yazlmtr, tr denemedir.
6. Tema: Kiisel Geliim
Hayatta Baarnn Yollar adl konferans metni Selim Srr Tarcana aittir.
ki yi nsan, Enver Naci Gken tarafndan yazlan bir hikyedir. Hikyede kiilik
tipleri ele alnmtr.
Empati ile Yaamak balkl denemenin yazar dris Bilendir. Metinde empatinin
nemi anlatlmtr.
Mart, Richard Bach tarafndan yazlmtr ve tr romandr. Metinde kendini tanma ve zgven duygularna vurgu yaplmaktadr.
Deerlendirme
lkretim sekizinci snf Trke ders kitabnn programda belirtilen amala (1,
9, 11. maddeler) ilgili olarak ncekilere nazaran daha iyi durumda olduu sylenebilir.
Nitekim incelediimiz kitaplar iinde Trk dnyasna -Trkiye dnda- ait tek metin (bir
drtlk bile olsa) bu kitaptadr. Bu metin kitabn Milli Kltr temasnda yer alan Nevruz
ve Birlik balkl yazda bulunan ehriyara ait drtlktr.
Ayrca Toplum Hayat balkl temada yer alan Ergenekon Destan balkl metinde
de konumuzla ilgili atflarn varlndan sz edilebilir. Yine dier kitaplarda olduu gibi
buradaki Atatrk temasnda da Trkiyeye ait milli dil ve kltr bahisleri mevcuttur.
D. Trke retmen Klavuz Kitaplarnn ncelenmesi (MEB Yaynlar)
2006 programyla birlikte ilkretimde retmenlere ynelik klavuz kitaplar hazrlanmtr. Bu kitaplarda retmenlerin ders ncesinde, ders esnasnda ve ders sonrasnda
yapacaklar almalar, rencilere verecekleri devler ve yaptracaklar etkinliklerle okutacaklar kitaplar da yer almaktadr. Bu klavuz kitaplar incelendiinde bunlar ierisinde
de Trk dnyasna ait herhangi bir metin veya grselin bulunmad grlmektedir. Yine
her tema iin rencilere okutulmas tavsiye edilen kitaplara (her tema iin belirlenmi
yaklak 56 kitap) bakldnda bunlar iinde de anlan edebi metinlere yer verilmedii
anlalmaktadr.
252
Grsellerin ncelenmesi
Sever, kitaplardaki resimlerin katklarndan bahsederken resimlerin ocuklara d,
dlem ve dnme gcn gelitirme altrmalar iin ortam yarattklarndan ve dndrdklerinden hareketle, onlarn duygu ve dncelerini aklama isteini devindirmelerinden bahseder.10 Son programla birlikte hazrlanan kitaplarn en olumlu ve etkili
taraflardan birisi grselleridir. Hem renkli fotoraflardan hem de resimlerden oluan bu
grseller kitaplarn byk bir blmn oluturmaktadr. Ancak kitaplarda incelediimiz
konuyla ilgili metinler bulunmad iin bu metinlerle ilgili grseller de yine metinlerle
ilgilidir. Yani konumuz dndadr.
Trk dnyasyla ilgili kitaplarda (6, 7, 8. snf MEB yayn Trke ders kitaplar) bulduumuz tek olumlu bulgu diyebileceimiz husus grseller iinde yer almaktadr. Bu da her
kitabn sonunda bulunan birer Trk Dnyas Haritasdr. Renkli bir ekilde yaplm
olan haritada Trk dnyasn oluturan yedi bamsz devlet, dokuz muhtar cumhuriyet
ve muhtar vilayet farkl renklerle sunulmu ayrca eitli devletler iinde yer alan Trk
topluluklar da iaretlerle verilmitir.
SONU VE NERLER
Trkiyede ilkretim Trke eitimi ve retiminde Trk Dnyasna yer verilip
verilmediinin aratrld ve bu maksatla Trke retim Programyla Trke ders kitaplarnn incelendii bu almada ortaya kan sonular ve bunlara bal olarak yaplabilecek neriler yle sralanabilir:
Mevcut Trke retim Programnn 11 maddelik genel amalarndan 3 (1, 10 ve
11. maddeler) genel olarak milli dil ve milli deerler konusuna ayrld, inceleme
konumuz olan Trk dnyasna ise 10. maddede -bir karm olarak- yer verildii sylenebilir. lgili madde u ekildedir:
Trk ve dnya kltr ve sanatna ait eserler araclyla mill ve evrensel deerleri
tanmalar amalanmaktadr.
Bize gre bu maddeden kastedilenin Trk dnyas da dhil olmak zere btn Trk
kltr ve sanatna ait eserlerdir. Ancak programn bir nevi uygulamas olan ders kitaplar
incelendiinde bunun byle olmad anlalmaktadr. Nitekim ikinci aama olarak incelemeye tabi tuttuumuz ders kitaplarnda konuyla ilgili Trk Dnyas Haritas dnda yok
denecek kadar az malzeme ve atf bulunmamaktadr.
ncelenen ders kitabndan sadece birinde Trkiye dndan bir Trk aire (ehriyar) yer verilmi ancak buda tek bir drtlkle snrl kalmtr. Kitaplarda Trk dnyasna
ait air ve yazarlara yer verilmemesinin yan sra bu diyarlar konu edinen metinler de
bulunmamaktadr. Oysa bata gezi yazlar olmak zere eitli metinlerde Trk dnyas
konu edilebilirdi.
Buradan u sonu kmaktadr: Trkiyede mevcut Trke ders kitaplaryla renim
gren renciler byk lde Trk milletinin sadece Trkiyede yaadn dneceklerdir.
253
Bu sonulardan sonra yaplmas gereken ncelikle Trke retim Programnda

Trk dnyasnn yer almasnn salanmasdr. Bundan sonra yaplmas gerekense ders
kitaplarnda bu konunun ilenmesidir. Ancak burada unutulmamas gereken asl konu, bu
dersleri yrtecek olan retmenlerin yetitirilmesi meselesidir. Bunun iin bir an evvel
Eitim Fakltelerinin Trke retmenlii ve Edebiyat retmenlii Programlarna Trk
Dnyas Edebi-yatlar dersi konulmaldr.
DPNOTLAR
1 Mengi, M. (1997). Eski Trk Edebiyat Tarihi, Ankara: Aka Yaynlar, s. 5
2 zbay, M. (2006) Trke zel retim Yntemleri I, Ankara: nc Kitabevi, s. 170
3 Arc, A. F. (2009) lkretim Altnc Snf Trke Ders Kitaplar zerine Bir nceleme, Ekev Akademi
Dergisi, 38: 331342
4 MEB. (2006). lkretim Trke Dersi retim Program ve Klavuzu (6., 7., 8. Snflar), Ankara: MEB
Yaynevi
5 Vural, M. (1999). lkretim Okulu Program, Erzurum: Yakutiye Yaynclk
6 Altan, A., Arhan, S., Baar, S., G., zaykut, S., ztrker, G., Serin, A., Ylmaz, D. ve Yksel, Y. (2007).
Trke Ders Kitab 6, (Ed. M. zbay) Ankara: MEB Yaynevi
7 G, B. (1978). Trke ve Yazn Eitimi, Ankara: Gl Yaynevi, s.109
8 Erol, A., Altan, A., Arhan, S., Baar, S., Glbahar, B., Kansu, S., Kazancolu, Z. G., zaykut, S., ztrker,
G., Serin, A., Ylmaz, D., Yurt, M. ve Yksel, Y. (2007). Trke Ders Kitab 7, (Ed. M. zbay) Ankara: MEB
Yaynevi
9 Altan, A., Arhan, S., Baar, S., ve Ylmaz, D. (2007). Trke Ders Kitab 8, (Ed. M. zbay) Ankara: MEB
Yaynevi
10 Sever, S. (2003). ocuk ve Edebiyat, Ankara: Kk Yaynclk, s. 183
TRK DNYASI LEHELER RETM N

ORTAK EREVE METN MODELLEMES
Yrd. Do. Dr. Kemalettin DENZ
Abant zzet Baysal niversitesi retim yesi
Ar. Gr. Baak UYSAL

Gazi nv. Gazi Eitim Fak.
GR
Dille ilgili birok almann balang noktas, dil, kltr, medeniyet ve insann yakn
ilikisi zerinedir. Gnmzde ise buna siyaset ve dilin stratejik konumunu da eklemek
mmkndr. nk dil, -hangi dil olursa olsun- milletler iin artk bir vitrin grevindedir.
Trk dnyasnda ortak pazar, ortak tarih bilinci, ortak edebiyat hatta ortak dil oluturma
gibi neri ve uygulamalar daha nceden de gndeme getirilmitir. 250 milyon Trkn
dil anlaylarn ve devamnda kltrlerini birbirine yaklatrmadan ekonomilerini ya da
tarihlerini yaklatrmak ok mmkn olmayacaktr. Dolaysyla Trk dnyasnn en byk
ihtiyalarndan birisi ortak bir dil politikasdr.
Avrupa Dilleri retimi Ortak ereve Metni
Dnyada ykselen deer olarak kabul edilen Avrupa Birlii ile yakn ilikide olan
Avrupa Konseyi, ye lkelerde dil eitimine diller st bir standart getirmeyi amalamtr. Bu amala da Avrupa Konseyi Modern Diller Birimi tarafndan Avrupa Dilleri retimi
254
255
Ortak ereve Metni (Common European Framework for Teaching Languages) hazrlanmtr. Bylece Avrupa lkeleri vatandalarnn yabanc dil retiminde benzer snavlar,
deerlendirme ltleri ve kazanmlarla karlamalar amalanmtr. ereve Metinde
yabanc dil renenlerin, bu dili iletiim kurmada kullanabilmek iin neleri bilmeleri ve bu
dilde etkinlik kazanmak iin hangi bilgi ve yeteneklerini gelitirmeleri gerektiini kapsaml bir ekilde aklamaktadr (CEF, 2002: 9).Yine ereve Metinden hareketle hazrlanan
Avrupa Dil Portfolyosu ile bir dil pasaportu tasarlanm ve renilen dildeki yeterliliin
resm olarak belgelenmesi, bu resm belgenin de Konsey yesi lkelerde tannmas salanmtr.
Avrupa Dilleri retimi Ortak ereve Metninin resm temelini Avrupa Birliinden
bamsz olarak dnlmesi gereken, daha ok sosyal misyonu olan bir rgt niteliindeki Avrupa Konseyi oluturmaktadr. Bu konseyin amalar, insan haklar, oulcu
demokrasi ve hukukun stnl ilkelerini korumak ve glendirmek, rklk ve yabanc
dmanl, uyuturucu madde, evre sorunlarna zm aramak, Avrupa kltrel benliinin olumasna ve gelimesine katkda bulunmak, ye lkeler vatandalarnn daha iyi
yaam koullarna kavumalarn salamak olarak zetlenebilir (Avrupa Konseyi, 2010).
Avrupa Konseyine ye olan lkeler, yabanc dil retiminde ve kendi dillerinin dier
lke vatandalarna retiminde dilin ilevsel niteliini n plana karan Avrupa Dilleri
retimi Ortak ereve Metnine paralel programlar izlemektedirler. nk Avrupa,
tm dil ve kltrleri ortak bir standartta buluturmay amalamaktadr. Bunu ne derece
gerekletirdii ve niyetinin sarihlii ayr bir aratrma konusudur; fakat grlen odur
ki Avrupa, corafi birliin tesinde bir birlik olutururken bu uygulama Trkiyeye Trk
soylular tekiletirme eklinde yansmtr. Tm Trk lehelerini ve Trk soylular kapsayan bir ereve tasla ile bu tekiletirmenin nne gemek mmkndr.
Problem Durumu: Trk Soylular ve Yabanclar in Dil retimi
Trkiyede de Avrupa Dil Portfolyosu uygulamalar, hem Trklere yabanc dil retimi hem yabanclara Trke retimi amal olarak gerek zel kurumlar gerekse Mill
Eitim Bakanl tarafndan gerekletirilmeye balamtr. Bu noktada Trkiyeye Trke
renmek amacyla gelen Trk soylular da Trke renmek isteyen yabanclar olarak
snflandrlmaktadrlar. Daha ak bir ifadeyle Trk soylulara Trke, yabanc dil olarak
retilmektedir. Bir tarafta ortak dil, ortak lehe, ortak alfabe oluturma gibi giriimler
mevcutken dier yandan yabanclara Trke retimi yapan kurumlarda Trk soylular
yabanclarla ayn sisteme tabi tutmak dndrcdr. Trk soylulara Trk lehelerinin
retiminde yabanclardan, iki dillilerden ve ana dili retiminden farkl bir yntem izlemek gerekmektedir. Trk lehelerinin tm iin ortak bir standart belirleyecek bir ereve
metin, bu sorunu zebilecek niteliktedir.
zm nerisi: Trk Dnyas Leheleri retimi in Ortak ereve Metni
Leheler arasndaki farkllklar, diller arasndaki farkllklardan daha azdr. Bununla
birlikte leheler arasnda da dil bilgisi, ses bilgisi, ses zellikleri ve ontolojik farkllk-
256
lar asndan deiikliklerin olmas mmkndr. Avrupa Dilleri retimi Ortak ereve
Metninde dilin farkl lehelerine hkim olma yetisi ile ilgili olarak u ifade yer almaktadr:
Lehe zelliklerini fark etmek konuucunun zelliklerine ilikin nemli ipular vermektedir. Bu srete tipik olan saptamak nemli bir rol oynar. Bu zellik kltrleraras becerilerin gelimesiyle azaltlabilir. renenler zamanla deiik yrelerden konuucularla da
ilikiye geerler. renenler bu lehe biimlerini benimseyip edinmeden nce, bunlarn
sosyal armlarn ve uygunluk ile uyumluluunun bilincinde olmaldrlar. (CEF, 2001:
123). Dolaysyla ereve Metin, dil edinme srecinde lehe farkllklarna da hkim olunabileceini belirtmektedir. Fakat birbirinden ok eski zamanlarda ayrlan leheler iin bu
bir topyadr. rnein, Trkiye Trkesine B1 seviyesinde hkim olan bir dil renicisinin
dier Trk lehelerine de ayn derecede hkim olabileceini sylemek mmkn deildir.
Kresel, modler, esnek ve tutarl yapya sahip bir ereve metinden sz edebilmek
iin ncelikle renenlerin dile ihtiya duyma nedenlerini belirlemek, bir sonraki aamada da seviye tespiti yapmak gerekmektedir. Seviye tespitini standartlatrabilmek
amacyla Avrupa Dilleri retimi Ortak ereve Metninde dil becerileri alt dzeyde ele
alnmtr. Kriterlerin belirlenmesinin amac, insanlara ve dillere dilsel yahut kltrel snrlar izmek deil, ortak bir dil retimi anlay yaratmaktr. Bu eit bir snflamay Trk
leheleri iin de yapmak mmkndr. Dil yetisi, bylece temel (A1, A2), ara dzey (B1,
B2), ileri (C1, C2) olarak belirlenebilecei gibi ihtiya dhilinde yeni ara dzey eklemeleri
de yaplabilecektir.
Deerlendirme, her yaklam ve programn kilit noktalarndan birisidir. Sadece kullanc asndan deil, hazrlayc asndan da bir salama niteliindedir. Dil eitimi etkinliklerinin deerlendirilmesi aamasnda ise yine resm temellere dayanan bir portfolyo
uygulamas yaplabilecektir. Portfolyo ierisinde yer alacak dil pasaportu vastasyla da
dile hkim olabilme dzeyi hakknda bilgi edinmek mmkn olabilecektir. Bu pasaportun
Trk dnyasndaki eitim bakanlklar tarafndan akredite edilmesiyle de effaf ve standart bir lme/deerlendirme salanabilecektir.
Trk Leheleri Ortak ereve Metni tasla bnyesinde yer alabilecek blmler aada sralanmtr:
Temel alnan yaklam: Burada amalanan dil eitiminde standart bir yaklam getirmek deil, deien eitim paradigmasyla balantl olarak renen zerkliine nem
veren, iletiimsel yeterlilii n plana alan bir izlence nerisidir. Bu izlence, dilin kullanlaca alana, ihtiyaca ve hedef kitleye gre deiiklik gsterebilecei iin tek bir yaklam
zerinde durulmayacak, fakat dil eitiminde belirlenen yaklamdan neler beklendii belirtilecektir.
Ortak referans seviyeleri: Trk leheleri iin belirlenen dil bilme yeterlilik dzeyleri (temel, ara, ileri) ve her bir yeterlilik dzeyinde her leheden ortak olarak beklenen
yaplabilirlik ifadeleri, sahip olunmas gereken temel sz varlna ynelik bilgiler bu
blmde yer alacaktr. Avrupa Dilleri retimi Ortak ereve Metnindeki 6 seviyenin
zelliklerini u ekilde belirtmek mmkndr: Giri ya da Keif Dzeyi (Breakthrough),
257
Wilkinsin 1978de yapt nermede forml yetenek olarak adlandrd ve Trimin ayn
yaynda giri yetenei olarak adlandrd kavrama denk der. Ara Dzey ya da Temel
Gereksinim Dzeyi (Waystage) Avrupa Konseyinde u anda geerli olan ieriklerin niteliklerini yanstmaktadr. Eik Dzey (Threshold) Avrupa Konseyinde u anda geerli olan
ieriklerin niteliklerini yanstmaktadr. leri Dzey (Wantage) ya da Bamsz Konuucu,
Eik dzeyin st dzeyi olarak Wilkins tarafndan snrl kullanmsal yetenek ve Trimm
tarafndan olaan durumlara uygun yant biiminde tanmlanmtr. zerk Dzey ya
da Gerek Kullanmsal Yetenek, Trim tarafndan etkin yetenek olarak sunulmutur ve
Wilkinse greyse daha karmak etkinlik ya da incelemelerin gerekletirilmesine uygun ileri bir yetenek dzeyine denk der(CEF, 2002: 28). Dil retimi ve lehe retimi
arasndaki farkllklar dikkate alndnda ise bu 6 seviyeye ek olarak ara seviyelere yer
vermek de mmkndr.
Dil kullanm ve dil kullancs/renicisi: renen temelli bir erevede renenin
dili kullanaca muhtemel ortamlar, renen ihtiyalarna ynelik bilgiler yer alacaktr. Bu
amala durumsal ve ilevsel/kavramsal yaklamlardan yararlanlarak dil renicisinin
dili hangi durum ve ilevlerde kullanacann tespiti dorultusunda kazanm belirlemesi
yaplabilecektir.
renme retme sreci ve materyaller: Dil eitimi srecinde temel alnacak materyaller, materyallerin genel zellikleri ve renme/retme sreleri, renme srecinde temel alnacak temalar hakknda genel bilgilere yer verilecektir. Lehelerin tarih
srete birbirinden uzaklama derecesine gre retim faaliyeti de hz kazanacak yahut
duraksayacaktr. Dolaysyla kullanlacak materyaller de bu orana gre deiebilecek nitelikte olmaldr.
Kltrel zellikler ve retim program tasarm: renenin dili kullanaca muhtemel ortamlardan hareketle eitliliklerin dikkate alnmasnn gereklilii ve kltrler aras
farkndalk dorultusunda retim programnn tasarmna ynelik bilgi verilecektir.
Deerlendirme: Deerlendirmeye ynelik neriler bu blmde yer alacaktr.
Benimsenen yaklam blmnde olduu gibi bu blmde de tek bir deerlendirme sistemi nerilmeyecek, deerlendirme eitleri ve ihtiyaca grelik hakknda bilgi verilecektir.
Avrasya Dil Pasaportu: Geliim Dosyas nerisi ve dil pasaportuna ynelik bilgiler bu
blmde yer alacaktr. Tasarlanacak dil pasaportu vastasyla leheler arasndaki yeterlilik
seviyeleri belirlenecektir. Diploma yerine pasaport verilecek, bylece dil renimi gibi
gncellenmeye muhta bir alann srekli deerlendirilmesi amalanacaktr.
Muhtemel Sorular
ereve Metin, hangi kurum bnyesinde temellendirilecektir?
Bu soru, ilk cevaplanmas gereken sorulardan birisidir. Burada iki neriye yer verilecektir:
Trk dnyas leheleri iin bir ereve metin oluturulduunda resm temel olarak
TRKSOY (Trk Kltr ve Sanatlar Ortak Ynetimi) gsterilebilir. nk sz konusu
258
kurulu, gnll olarak bir nevi konsey niteliinde kltrel, eitsel ve ekonomik kpr
kurma amacndadr. Trk dili konuan lkelerin kltr ve sanat alanlarnda i birliini
salayan, ye lkelerin ynetim, i ve d politikalarna karmayan uluslararas bir kurulutur. TRKSOYun amalar, Trk dili konuan lkeler arasnda karlkl ilikiler kurarak ortak Trk kltrn, dilini, sanatn, tarihini, kltr sanat rnlerini, tarihi mirasn ve
tm kltrel deerlerini aratrarak ortaya karmak; bu deerleri gelitirmek, tantmak,
ve gelecek kuaklara aktararak ortak Trk kltr ve sanatn kalc klmak olarak tanmlanmaktadr. Bu kurulu bnyesinde oluturulacak beyin takmyla Trk dnyasndaki eitim
bakanlklaryla temasa gemek ve ortak standart belirlemek mmkn olacaktr.
Bir dier resm kurum nerisi ise TRKSOYun da bnyesine dhil olduu Trk
Konseyi (Trk Dili Konuan lkeler Birlii Konseyi)dir. Trk Konseyi, Ekim 2009da
Nahvanda toplanan Trk Dili Konuan Devlet Bakanlar Zirvesinde kurulmutur.
Konseyin yapsn, amalar ve misyonu gz nne alndnda Avrupa Konseyinin alma politikasna benzetmek mmkndr. Bu konsey vastasyla bylece dil ve lehe
retimi de kurumsal bir kimlie brnebilecek, devamnda Trk dili konuan lkeler ve
halklar arasnda kltrel ve sanatsal ilikileri gelitirmek; bu amala eitli program ve
projeleri hayata geirmek mmkn olacaktr.
Trk Konseyinin stanbul, Bak ve Astana olmak zere merkezi bulunmaktadr. stanbul ise idari merkez olarak tanmlanmtr. Trk Dili Konuan lkeler birlii
Konseyi u alt birimlerden olumaktadr:
Dileri Bakanlar Konseyi
Kdemli Memurlar Komitesi
Aksakallar Heyeti
Parlemanterler Asamblesi (TRKPA)
Konsey Akademisi
Trk Kltr ve Sanatlar Ortak Ynetimi (TRKSOY)
ereve, hangi amalarla kullanlabilecektir?
Dil eitim-retim faaliyetlerinde, ihtiya analizinde, dzey belirlemede, ortak kazanmlarn belirlenmesinde, eitim materyallerinin tasarlanmasnda ve program tasarmnda ereveden yararlanlabilecektir.
ereve, hangi lehede hazrlanacaktr?
ereve Metinin Trk Konseyi yahut TRKSOY bnyesinde hazrland varsayldnda ve bu kurulularn idari merkezlerinin Trkiyede bulunduklar gerei gz nne
alndnda erevenin ilk bata Trke hazrlanabilecei, e zamanl olarak da dier lehelere aktarlabilecei dnlmektedir.
Trkenin temel lehe olarak nerilmesinin bir dier nedeni de Trke Konuan
lkeler Zirvesinde Trkenin temel alnmasdr. Zirve sonunda yaymlanan bildiri ise
Trke, Azerice, Kazaka ve Krgzca olmutur. Daha nceki mzakerelerde kabul edilen
dilin Rusa veya ngilizce olduu dnldnde bunu sadece Trkenin deil, Trk
lehelerinin zaferi olarak nitelendirmek doru olacaktr.
259
SONU
Leheler aras dil retimi, yabanc dil retimi kitaplarnn cevaplayabilecei bir soru
deildir. ok dillilik ve kltrlln tevik edildii 21. yzylda ise ortak bir dil oluturmak topik olacaktr. Dolaysyla Trk dnyas lehelerinin retimine ynelik hazrlanacak bir ereve metin; dil renicilerine, kurs dzenleyicilerine ve ders kitab yazarlarna
yol gstermede etkili olacaktr. Bylelikle Trk dnyasnda ortak bir dil retim mant
oturtularak bunun rnlerini kltrel, siyasal ve ekonomik alanlarda kullanmak mmkn
olacaktr.

KAYNAKLAR
Avrupa Konseyi, http://www.tbmm.gov.tr/ul_kom/akpm/orta/Main_Genel.html, 2010.
Common European Framework of Reference For Language, Learning, Teaching, Assesment. (2001). Counsil For Cultural Comission, Cambridge: Cambridge University Press.
Barn, E. (1998). Grameri Trke Olan Topluluklara Trkiye Trkesinin retimi. Gazi niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits Yaymlanmam Doktora Tezi.
Uysal, B. (2009). Avrupa Dilleri retimi Ortak ereve Metni Ekseninde Trke Ders Kitaplar ve Programlarn Deerlendirilmesi. Abant zzet Baysal niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaymlanmam
Yksek Lisans Tezi.
Gzel, H. C. (2009). Trk Dnyasnda Dnm Noktas: Trk Konseyi. Radikal Gazetesi. 04/10/21009.
afak, Z. Zirve Dili stanbul Trkesi,
http://www.hurriyet.com.tr/gundem/15793083.asp?gid=373, Eriim Tarihi 30.11.2010.
www.wikipedia.org, Trk Konseyi Maddesi, Eriim Tarihi 30.11.2010.
KIRGIZSTANIN GELECENDE
DI YATIRIMLARIN NEM
Yrd. Do. Dr. Abbas KARAAALI
Giresun niversitesi retim yesi
Dost ve karde Krgzistan, siyasal sistemi, ekonomik yaps, yetimi insan gc

ve yabanc sermaye ekim gc konusunda Orta Asya devletleri arasnda zel bir konuma sahiptir. Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra baaszlklarn kazanan Orta Asya
devletleri benimsedikleri siyasal, ekonomik ve sosyal sistemle ksa srede birbirlerinden
farkllamlardr. Bunlardan bazlar, ekonomik ve kat devleti sisteme devam ederken,
siyasal sistem olarak mevcut otoriter devlet ynetim eklini daha da pekitirerek ynetimde tek adam formln benimsemilerdir.
Sovyetler Birlii dneminde var olan sosyal devlet sisteminin kmesiyle yerini almaya balayan arpk kapitalist sistem, halkn ihtiyalarn karlamaktan uzak olmu ve
ynetime yakn belli kk bir zmrenin ar zenginlemesini salarken halkn geri kalann yoksulluk ve sefalete srklemitir. Bu arpk yapnn sonucunda meydana gelen
isizlik, yoksulluk, yolsuzluk, sosyal gvenlik ve emeklilik sistemin kmesi gibi sosyal
ve ekonomik sorunlar toplumsal huzursuzlua neden olmutur.
Zengin yer alt kaynaklara sahip lkeler, zellikle ham petrol ve doal gaz gibi dviz
getirisi yksek mamullerin ihracatndan elde edilen girdilerin kk bir ksmyla da olsa
kitlesel ynlara yanstarak toplumsal patlamalarn nn kesmeyi baarmlar ya da
260
261
en azndan ertelemilerdir. Baz lkeler ise; gvenlik toplumu haline dnerek alkn
olduklar polis devleti modelini gelitirerek en kk hak ve toplumsal talebi en kat
polisiye yntemlerle bastrma ve muhalefeti her ne pahasna olursa olsun susturma
yntemini benimsemiler ve hayata geirmilerdir. Bu yntemin ksa vadede baarl
olmu gibi grnse de uzun vadede ok nemli sonular douraca tarihi bir gerektir.
Bir baka deyile, Orta Asya devletlerinin, 1990larda bamszlklarn kazandklarnda,
hepsinin zel artlar ve koullar vard. Bu lkelerden bazlar otoriter bir siyasal iktidar
benimserken, dierleri de dnya piyasasna sunduklar zengin yer alt kaynaklarndan
elde edilen dviz girdileriyle bamszlktan sonran ken Sovyetler Birlii dneminde
var olan sosyal devlet geleneini srdrmeye alm ve halklarn susturmakta baarl
olmulardr. Bylece, enerji kaynaklarndan elde edilen gelirin bir miktar dolayl ve
dolaysz yollardan halka yansynca az da olsa ken eski sistemin boluunu doldurmaya yaram/yerini alm ve supap grevini stlenmitir. Yer alt kaynaklar bakmndan
fakir saylan iki lke, Krgzistan ve Tacikistan, eitli toplumsal hareketlerle sarslmtr.
Tacikistan 5 yl sren bir i sava yaarken Krgzistan iki kez toplumsal ayaklanmaya
sahne olmutur.
Krgzistan, bu sreci ok sancl, inili kl hatta toplumsal ve etnik atmaya varan boyutlarda skntl bir ekilde geirmi ve bunun stesinden gelmeye almaktadr.
Krgzistan, 198,000, km (dnya sralamasnda 86.) yzlmyle harika tabiata sahip
dalk bir lkedir. 31 Austos 1991 ylnda bamszln kazanm, 5 Mays 1993te de
anayasasn kabul etmitir. Siyasal alkantlar sonucunda ortaya konulan yeni anaysa, 27
Haziran 2010 ylnda halkn % 62nin kabul oyuyla yrrle girmitir. 10 Ekimde yaplan genel seimler (1) huzur ortam iinde gereklemi ve lkedeki istikrar iin yeni bir
adm atlm olmutur. Krgzistann nfusu, 2008 yl saymna gre 5,360,000, (dnya
sralamas 111)dr. Bununla birlikte, milyonlarca Krgz kkenli insan da Orta Asyann
dier lkelerinde, Dou Trkistan ve Rusyada yaamaktadrlar. Yer alt kaynaklar bakmndan pek zengin olmayan bu lke doal gzellikleri, muhteem ve muazzam dalar,
nehirleri, glleri ve yaylalaryla her trl turizme yatkn bir lkedir. Bu zelliklerinin yan
sra corafi konumu itibariyle ticari yollarn da gzergahnda yer almaktadr. Krgzistan,
jeopolitik ve jeo-stratejik bakmdan da byk bir nem arz etmektedir. in, Afganistan,
ran, Hazar Havzas ve Orta Asya petrol ve doal gaz kaynaklarna yaknl bakmndan
Manas Hava Limannn neminin yan sra Rusyann kullanmnda bulunan Kant askeri
ss de konumu bakmndan byk nem tamaktadr.
Krgzistan, bamszln kazand 1991 ylndan itibaren yaad sosyal ve ekonomik sorunlara ramen serbest ekonomik sistemi yaygnlatrmaya ve hayata geirmeye
aba gstermitir. Yapsal sorunlar, devleti gelenein devamn benimseyen brokrat
ve idarecilerin ayak srmesi, kavimcilik ve kayrmaclk ve airet yapsnn korunmaya
allmas normal bir liberal ekonomik sisteme geii olumsuz ynde etkilemekte ve serbest ekonomik sistemin en temel dayana saylan yatrmlar ve zellikle d yatrmlarn
nn kesmektedir. Buna ramen, komu lkelerden nce, ekonomik reform saylacak
olan admlar birbiri ardna atarak dnya ekonomisiyle entegre olmay hedeflemitir. Bu
262
hedefini gerekletirme ynnde att admlar arasnda, uygulamaya koyduu bankaclk

reformunu, blgenin ilk serbest ticaret blgesinin alnn gerekletirilmesini ve 1998
ylnda Dnya Ticaret rgtne ye olan ilk blge lkesi olmasn sayabiliriz.
Bu lke, ok nemli ekonomik ve yatrm potansiyelline sahiptir. Yer alt ve yer st
zenginlikleri deerlendirilmeyi beklemektedir. Doal ve tabiat harikas bir lke olan
Krgzistan, Tanr Dalar (Tiyanan Dalar), Alato Dalar, Bakente ok yakn mesafede
bulunan dnyann en nemli buzullar, vadileri, glleri, ceviz ormanlar, nehirleri, tarihi
ehirleri ve baka pek ok doal gzelliiyle gnmzn en nemli yatrm sahas saylan
turizm yatrmlar iin ok elverili bir lke konumundadr. Siyasal istikrarn tam olarak
saland ve gerekli d yatrmn ve tantmn yapld taktirde Issk Gl (2) kylar ok
nemli bir turizm merkezi haline dnecektir. Yine Bikek, O, Celal-Abad karayolu
gzergah zerinde bulunan Su Samuru Vadisi ve ikan Ormanlar, Karakol ve Toktagl
Glleri kysnda ina edilecek olan konaklama ve dinlenme tesisleri, merakllar iin,
doal gzelliklerin yan sra Krgz geleneksel yaamn ve zengin kltrn dorudan
izleme ans vermektedir. Narin Nehri (3), Kara Derya (4), Talas, atkal, Tiyup, Jirgan,
Sar ay, Ak ay ve u (5) nehirleri balca nehirleridir Bu tabiat harikalar, bakent
Bikeke yakn mesafelerde bulunmakta ve mevcut karayolu a ile bu blgelere ulam
ok kolaydr.
Krgzistan yer alt kaynaklar bakmndan da zengin bir lke konumundadr. Enerji
kaynaklar bakmndan fakir saylan bu lke ta kmr (6), altn (7), bakr, antimon, cva,
tungsten ve benzeri madenler bakmndan ok zengin yataklar barndrmaktadr. Tarmsal
rnlerde kaliteli pamuk ve meyve, ba ekerken dnyann en byk ceviz ormanlarnn
bu lkede bulunmas gda, konserve ve benzeri sektrler iin nemli bir yatrm sahas
oluturmaktadr.
Krgzistan, bu doal zeklilerinin yan sra olaanst renkli bir kltrel zenginlie
sahiptir. Krgzistan, %100e varan okuma yazma oran ile az nfusuna ramen nemli bir
entelektel potansiyele sahiptir, niversite eiminin yaygn olduu lkede her dnemde
ok nl yazarlar, ressamlar, gazeteciler, sinemaclar, heykeltralar ve gzel sanatlarla
ilgilenen sanatlar ortaya km ve bunlar nemli yaptlara imza atmlardr. Dnyann en
nemli destanlarndan bir olarak bilinen Manas Destan(8), Krgzlarn tarihine k tutan
tarihi bir belge olma nitelii tarken Trk Dnyas edebiyat sahasnn da bayaptlarndan
biridir. Bu destann yan sra Krgz yazl ve szl edebiyat, sahip olduu eserlerle olduka zengindir. Son dnemlerde, Krgz genlerinin de ilgisini eken Erttk Destan
bu duruma rnek verilmektedir. lkenin tarihi, doal ve tabiat zenginlii, zor corafi ve
yaamsal koullar ve entelektel yaps, Krgz edebiyatn olumlu ynde etkilemi ve
bu durum, bu kk lkeden dnya apnda ne sahip yazlarn ortaya kmasna msait bir ortam yaratmtr. Kukusuz Krgz edebiyatnn zirvesinde Cengiz Aytmatov
(9) yer almaktadr. Bununla birlikte yazar Tugl Sdkbekov, air Alkut Osmanov, ocuk
edebiyat yazar erenali Beyenaliyev, air Aliku Osmanov, yazar Kasmali Cantaov,
yazar Mar Bloyciyev, edebiyat Alimkasm Tnstanov, edebiyat Alim Bayal sakaliyev,
Cengiz Aytmatov un kz kardei yazar Roza Aytmatova ve nice yldz Krgzlarn ede-
263
biyat ve kltr dnyasna katkda bulunmutur.Krgzistann en nemli zenginlii kltrdr. Yz yllardr bu topraklarda yaayan farkl milletlerin kltrn zmseyen
ve alglayan Krgz kltr mevcut corafi artlarn getirdii zorluklar ve yaamsal
zorluklarn zengin szl edebiyat geleneine yanstarak ayakta kalmay hatta evre kltrleri etkilemeyi baarmtr. Bu kadar zengin bir kltrel mirasa, yer alt ve yer st
kaynaklarna, cennet misali bir corafyaya ve en nemlisi de yetimi ve aydn bir hakla
sahip olan Krgzistann, hak ettii istikrara ve gelimilik dzeyine ulamakta byk
handikaplar yaamaktadr. Devlet denetimindeki sosyalist bir ekonomik yapdan serbest
pazar ekonomisine gei srecinde yapsal sorunlardan kaynaklanan problemlerin ve
krizlerin yaanmas doal karlanabilmektedir. Nitekim ayn artlara sahip btn devletler, bu gei aamasn eitli dzeylerdeki krizlerle atlatmlardr. Oysaki ayn artlar
tayan lkelerden pek ou bugn dnyann en gelimi siyasi ve ekonomik organizasyonu saylan Avrupa Birlii ile entegrasyonu salam veya en azndan askeri uyumu
gstermi durumdadrlar.
Krgzistann siyasal istikrarszlnn temelinde sosyal, ekonomik ve yapsal sorunlar
olduu bilinmeyen bir gerek deildir. Bu lkedeki airetilik gelenei ok gldr ve
tarihi bir sreci bulunmaktadr. Bu airet yapsnn yan sra baz aratrmaclar, blgecilik
temelinde kuzey ve gney airetlerinin, siyasal gc ve dolaysyla da ekonomik gc
ele geirmek ve konumlarn glendirmek iin rekabeti atma dzeyine tadklar
ynnde gr bildirmektedirler. Krgzistanda airet ve toplumsal yapy inceleyenler
uzmanlar, bu lkedeki kan ba esasna dayanan airet yaplarn ikiye ayrmaktadrlar.
Bunlar:
1- Uruk: Aile yapsna dayanan airet balldr. Bu yap, anadan, babadan kan
bayla birbirlerine bal byk aile ve kk airetlerden olumaktadr.
2- Uruu: Kabile balarna dayal, belirli bir blgede youn olarak yerleen ve sk
ilikilerle bal bulunan geni topluluklardr.
Sovyetler Birlii dneminde otoriter siyasal sistem ve tek siyasi parti konumundaki
komnist partisinin kat merkeziyeti yaps altnda bulunan lkede tarihsel kklere sahip airet ve benzeri yaplamalar tasfiye edilmeye ya da en azndan pasifize edilmeye
allmtr. Byk oranda da bu konuda baarl olunmu ve toplum, tekelci konumundaki siyasal hareketin etrafnda kmelendirilmeye gayret edilmitir. Bamszlktan sonra
toplumsal hareketlilik hz kazanrken tarihsel gemie sahip olan toplumsal ve siyasal
yaplar canlanm ve yeniden idari yapda ve iktidar savanda yer tutmaya balamtr.
Sonuta iktidarn nimetlerinden faydalanma hrs, blgecilik, adam kayrmaclk gibi
unsurlarn ekonomik ve sosyal sorunlarla birlemesiyle, ok ksa bir dnemde, Krgzistan,
halk ayaklanmas yoluyla iki kanl iktidar deiikliine, toplumsal ayaklanmaya ve etnik
atmaya sahne olmutur. Bu olaylarn sosyolojik analizi ve deerlendirilmesi bu ksa
tebliinin havsalasna smayacak kader derin, karmak, girift ve kapsamldr. Burada
nmzdeki dnemde yeni anayasann halk oyuyla onaylanmas ve sakin saylacak bir
seim srecinin sonunda yaplan genel seimlerin arifesinde kurulacak yeni hkmetin
264
lkenin en acil problemi haline dnen gvenlik ve istikrar sorununu zme iradesi ve
bu yolda ataca admlarla baar salayp salayamayaca zerinde durulmaktadr.
Daha ncesinden de belirtildii gibi, lkenin bakir tabiat ve doal varlklarn gz
nnde bulundurduumuzda, Krgzistann geleceinin turizm ve ticaret sektrlerinde olduu tartlmaz bir gerektir. Gerekli yatrmlar yaplmas ve alt yap ve ulam
olanaklarnn iyiletirilmesi durumunda nemli bir turizm merkezi haline gelecei su
gtrmez bir gerektir.
te yandan Krgzistan, in Halk Cumhuriyetinin Orta Asyaya alan kaps
konumundadr. Rusya dahil btn bu byk corafyada yaayan insanlar ihtiyalarnn
nemli bir blmn in tarafndan retilen mallarla karlamaktadrlar. Bakent Bikek,
bu youn ticari faaliyetlerin gerekletii kent konumundadr. Bu ihtiyac da halen tek
olan ve 20, 000 dkkandan oluan Dor Duy Pazar karlamaktadr. Fiziki yetersizlie
sahip olmas ve mevzuat, ulam ve benzeri sorunlarn var olmas nedeniyle bu pazardan en etkili biimde yararlanlamamaktadr. Benzeri konumda bulunan dier pazarlar,
rnein ine en yakn kent olan Otaki Uygur Pazar da ayn sorunlardan dolay gerekli
gelimeyi gsterememektedir.
Ekonomik kalknmann en gerekli unsuru saylan yatrmlar siyasal istikrara bal
olmaktadr. Yeni finans ve yatrm kaynaklar yaratmak iin siyasal ve toplumsal istikrar
arttr. Mevcut durumda Krgzistanda kamu ve zel sektr, byk kaynak gerektiren turizm ve ticaret yatrmlar iin gerekli kaynaklar yaratmaktan ok uzak bir konumdadr.
Yatrmlarn yaplmas, ken alt yapnn tekrar ilevsel konuma dntrlmesi,
ulam yollarnn onarm ve yenilerinin inas, eskimi ve iflas konumunda bulunan dev
barajlarn, elektrik santrallerinin, enerji nakil hatlarnn onarm iin gerekli olan nemli
kaynaklar karlamak, lke btesinin z kaynaklarnca karlanmas mmkn grnmemektedir.
Bu durumda yabanc sermaye ve d yatrmclarn ilgisini ekmek ve lkeyi d
yatrmlar konusunda cazip bir konuma getirmek gerekmektedir. Yabanc sermaye rkek
olur diye bir sz vardr. Kresel ekonomik yapnn hakim olduu gnmzde btn lkeler yabanc yatrmcy ve sermayeyi lkelerine ekmek iin, muhataplarna trl tavizi,
teviki ve garantiyi sunmaktadrlar. yleyse Krgzistan yabanc yatrmclar iin cazip bir
konuma getirmek iin Krgzistan, gerekli tedbirleri almal, olanaklar sunmal, minimum
ekonomik siyasal ve sosyal riski, karn devamlln, gmrk muafiyetlerini ve vergi
kolayln salayacak yasal mevzuat hzla hayata geirerek d yatrma gerekli ortam
hazrlamaldr. stikrar ve gvenliin tesisi zaten Krgz vatandalar iin de en nemli
hususlarn banda gelmektedir.
Siyasal istikrar, siyasal devamlln rn olarak bir lkenin i ve d saygnl ve
grntsnn temel unsurlarndan biri konumundadr. Ne yazk ki dnya kamuoyunun
Krgzistann siyasal istikrar konusunda ok olumlu bir yaklam sz konusu deildir.
Bu olumsuz bak asnn olumasnda lkede meydana gelen olaylarn yanstlmasnda
ounlukla n yargl ve tarafl bak asnn verilen haberler ve yorumlara yansmasndan
265
kaynaklanmaktadr. Krgz yneticiler, lkeleri hakknda batl ve Rus kaynakl oluan bu

n yargl bak asn deitirmek iin aba gstermelidirler. Krgzlarn aslnda ok medeni, aydn, uygar, barl ve ok nazik bir halk olduu gereini her frsatta gereki
veriler ve dayanaklarla dnya kamuoyuyla paylamaldrlar.
Krgzistan, bu dorultuda gerekli admlar da atmaldr. rnein, 2005 halk
ayaklanmas dneminden itibaren haksz olarak el konulan Bikekteki Pnara Otelinin
mlkiyeti derhal esas sahiplerine teslim edilmeli, son halk ayaklanmas srasnda Issk Gl
kysndaki Kazak yatrmclara ait tesislere ynelik igal saldrlarna karn kesin tavrn
ortaya koymaldr. Aslnda Roza Otonbayeva ynetimi ksa srede Bikekteki yabanc
yatrmclara ait i yerlerine ynelik saldrlarn nne geerek salkl bir yaklam
sergilemitir. Ama ne yazk ki ayn dnemlerde lkenin gney blgelerindeki O, CelalAbad ve dier blgelerdeki organize olmu bir grubun zbek asll Krgz vatandalarna
kar saldrlar karsnda yetersiz kalmas eletirilere neden olunmutur.
Trkiye ve Krgzistan arasndaki ilikiler, bu lkenin bamszln kazanmasndan
buyana gnden gne artarak gelime gstermitir. Trkiye, Krgzistann bamszln
tanyan ilk lke olma zelliini tarken, iki lke arasndaki ilikiler, ekonomik, siyasi,
kltrel, askeri, ticari, bilimsel, sosyal ve benzeri btn alanlarda gelime gstermi ve
gnmzde ok iyi bir seviyeye ulamtr. Kukusuz, iki lke arasndaki ilikiler, henz
arzulanan ve hedeflenen dzeye ulamamtr. Tm bunlarla birlikte iki lke arasndaki
sorunlarn giderek aldn ve ileriye dnk byk admlarn atldn syleyebiliriz. ki
lke arasndaki ilikilerin pekimesi dorultusundaki irade, Krgzistanda meydana gelen btn deiiklikler ve deiimlere ramen, devletlerin temel politik yaklamlarnn
devamll prensibine dayal olarak zarar grmemi ve olumsuz ynde etkilenmemitir.
Aksine, btn ynetim deiiklikleri sonunda ilikiler glenerek devam etmitir. Nitekim,
2010 yaznn ortasnda meydana gelen halk ayaklanmas ardndan kurulan yeni hkmet,
en gl devlet adamlarndan birisi olan Babakan Yardmcs Almaz bek Atambayevi
Trkiyeye gndererek gven tazelemitir. stelik ayn devlet adam yeni anayasay
hazrlarken Trkiyenin bu husustaki tecrbelerinden faydalanacaklarn da ifade etmitir.
st dzey ziyaretlerin yaplmas ilikileri olumlu ynde etkilemitir. Trkiyeden 300den
fazla bykl kkl irket 3 milyar dolar akn sermayeyle Krgzistanda btn ticari
ve sanayi sektrlerinde faaliyet halindedirler. ki lke arasndaki ticaret hacmi 500 milyon dolara dayanmaktadr. Bakent Bikekte uluslararas Manas Havaliman, nemli
kara yollar, byk alveri merkezleri, konut inaat gibi dev projelerin yan sra ehrin
her noktasna serpilmi gda, imalat sanayi, haberleme ve benzeri kk ve orta boylu
iletmelerin, iki lke arasndaki nemli ekonomik ve ticari ilikilerin gstergesi olduu
sylenebilir. Krgzistan Trkiye adamlar Dernei (KITAD) de kurumsallam
yapsyla iki lke ekonomik ilikilerinin geliiminde nc rol stlenmitir ve fiilen btn
yatrmclara yardmc olmaktadr. Krgzistanda yatrm yapma niyetinde bulunan Trk
iadamlarna her konuda yardmc olan bu kurulu, yatrm alanlarn da resmi internet
sayfasnda yaynlayarak yatrmaclara yararl olmaya almaktadr (10 )
266
Eitim sahasndaysa iki devletin ortak kararyla kurulan Krgzistan Trkiye Manas
niversitesinin (11) yan sra zel sektre ( Sebat Etim Kurumlarna ) ait Alato niversitesi, 13 lise ve yine Trkiye Milli Eitim Bakanlna ait lise ve TMER ve TKA
gibi kurulular iki lke arasnda, kltrel ve eitim alanlarnda kpr grevi yaparak iki
karde lkenin halklarnn ve genlerinin ortak ortamlarda bilimsel, kltrel ve eitim
sahalarnda birlikte almalarn salamaktadrlar. Bu kurumlarn bnyesinde, renim
gren Krgz, Trk ve dier soyda lkelerden gelen genler bilimsel faaliyetlerin yan sra
birbirlerini yakndan tanma ans elde etmektedirler. Manas niversitesi konusunda da
iki nemli hususa deinmek gerekmektedir.
Manas niversitesinin Rektrlk binas bakent Bikekin en ilek caddesi saylan
Manas Caddesinde, niversitenin kampusu ise kentin en gelimi semti saylan Cal
blgesinde yer almaktadr. Rektrlk binas 10 yl nce 14 milyon dolar harcanarak restore edilen eski bir devlet binasdr. Cengiz Aytmatov ad verilen kampus ise 75 dnmlk bir araziye sahiptir. ngrlen ve onaylanan proje gereince birka faklte, yatakhane
ve yemekhane inatlar modern bir ekilde ina edilmi ve rencilerin kullanmna
almtr. Rektrlk binasnn belli bir ksm ile kampusun byk bir ksmnn mlkiyeti
Krgz mahkemelerince niversiteden koparlmak istenmektedir. Bu kararlarn altnda
arazilerin getirecei rantn nemli rol oynad ileri srlmektedir. Aslnda o arazi zerine kurulan binalar, tesisler ve dier yaplar nihayetinde Krgzistanda kalacaktr. Bu
gibi aibeli kararlar ksa vadeli bir srede birilerine maddi getiri salasa da uzun vadede
Krgzistana duyulan gveni olumsuz ynde etkileyecektedir.
Manas niversitesi ile ilgili bir dier husus da niversitede alanlar ile ilgilidir. Manas niversitesinde Trk ve Krgz vatandalar akademik ve idari grevlerde
almaktadrlar. Ancak, yanl bir uygulama sonucunda alan Trk vatanda ile
Krgz vatandan aldklar cret ve zlk haklar arsasnda byk bir uurum sz konusudur. Trk i hukuku mevzuat ve Trkiyenin imzalad bata Uluslararas alma
rgt (LO) gibi uluslararas szlemelerin getirdii ykmllkler, yaplan i eit
ise ie eit cret ngrmektedir. Ancak, bir grup, Krgz alanlarn kendi lkelerinde
bulunduklarndan dolay masraflarnn az olduunu ileri srmektedirler. Bakldnda, bu
doru bir yaklam gibi grnmemektedir; nk Bikekte, insanca yaamn gereksinimlerinin giderilmesi konusunda hi kimse ayrcalk veya farkl bir olanaa sahip deildir.
ncelikli olarak, Trk ve Krgz alanlar arasndaki bu adaletsiz ve haksz duruma son
verilerek sosyal adalet konusunda da rnek olunmaldr.
ki lke arasndaki siyasal, kltrel, ekonomik, ticari, bilimsel ve dier alanlardaki
ilikiler karlkl olarak eitli dzeylerde Trkiyeyi ve Krgzistan etkilemektedir. Orta
Asya devletleri arasnda en liberal siyasi ve iktisadi ynetim ekline sahip olan Krgzistan
zerinden Trkiyenin blgeye ulamas sz konusu olabilecei gibi Trkiyenin var olan
frsatlar deerlendirerek blge lkelerini etkileme ve ynlendirme frsat da olacaktr.
Trkiye, ekonomik gelimilik dzeyinin bir gstergesi olan teknoloji, bilim ve sanayi
alanlarnda elde ettii kalknmlk tecrbelerini transfer ederken demokratik ve sivil
toplum deerlerin, demokratikleme tecrbelerini, sivilleme, serbest seim, effaflk,
basn zgrl ve benzeri evrensel deerlerin aktarlmasna n ayak olmaldr.
267
Kukusuz ata yurt diye adlandrlan bu corafyada, bata tarihi gemiimiz, kltrmz ve atalarmzn yaamna dair ok nemli bilgiler renecek ve bu bilgiler sayesinde tarihimize daha geni ve kapsaml bakma ve renme ansmz olacaktr. Bu ereveden bakldnda etkileim karlkldr.
Sonu olarak Krgzistann geleceini etkileyecek olan yabanc yatrmlara duyulan
gereksinim azmsanmayacak derecede nemli ve gereklidir. Yabanc sermayenin lkeye
ak ekonomik gelimeyi, ekonomik gelime sosyal gelimeyi, sosyal gelime toplumsal
huzuru, toplumsal huzur siyasal istikrar salayacaktr. Bu karlkl etkileim sayesinde
Krgzistan dnya kamuoyunda doal ve kltrel zenginlikleriyle kendinden sz ettirmeye
balaynca blgenin en liberal ekonomik ve siyasal sitemine sahip lke olarak zellikle
bacasz sanayi olarak adlandrdmz turizm sektrn hzl bir tempoda gelitirecek ve
hak ettii konuma ykselecektir.
Bu dorultuda Krgz hkmetine ve ynetimine nemli grevler ve ykmllkler
dmektedir. Byk bir umutla greve balayan yeni parlamento, ncelikli olarak
btn siyasal eilimleri bnyesinde barndracak olan hkmetin kurulmasna destek
vererek zaman kaybetmeden lkeyi ada demokratik bir yap erevesinde yabanc
yatrmclara gven telkin edecek yasal dzenlemelerin nn amaldr. Bu konuda da
nemli olan hususlar ise;
1- Yabanc sermayenin gvencesini salayacak yasal dzenlemeler,
2- Kar ve sermaye transferini kolaylatracak yasal mevzuatn hazrlanmas,
3- Uluslararas tahkim yasalarnn parlamentoda kabul,
4- thalat ve ihracat mevzuatnn gnn ihtiyacna uygun hale getirilmesi,
5- D yatrmacya mlkiyet garantisi salayacak yasal dzenlemeler ve fili ortamn
hazrlanmas,
6- Gmrk mevzuatn da gnn ihtiyalarna cevap verecek deiiklikleri yapmak,
7- Bata turizm blgeleri olmak zere alt yap sorunlarnn zmne ncelik vermek,
8- Turizm blgelerine ulam salayan kara yollarnn onarmn yapmak ve yeni
ulam yollar ina etmek,
9- Bata Trkiye olmak zere turizm sektr gelimi lkelerden turizm teknolojisi,
tecrbesi, eitimi ve uygulamalarn transfer etmek iin kapsaml planlamalar yaparak
yeni projeleri hayata geirmek,
10- Turizm ve ticaret sahasndaki yeni yntem, uygulama ve standartlarn eitiminin
verildii ortak akademik kurumlarn kurulmasn, var olanlarn gelimesini tevik etmek,
11- Gvenlik ve kolluk kuvvetlerinin modernizasyonunu gerekletirirken personelinin hizmet ii eitimine nem vererek ada bir konuma ve gnn ihtiyalarna
cevap verecek konuma ykseltmek,
12- Kitle iletiim aralarn kullanarak halkn eitli konularda bilinlendirilmesine
nclk etmek,
13- Turizm ve ticaret blgelerindeki var olan havalimanlarnn modernizasyonunu
gerekletirmek ihtiyaca gre yenilerinin inasn planlamak,
14- lkenin zengin doal gzelliklerini, tarihi ve turistlik varlklarn, halkn zengin
268
kltrel yapsn, misafirperverliini, ticari olanaklarn, el sanatlarn, tarm rnlerini ve benzeri varlklarn yanstacak uzun ve ksa metrajl belgesel ve tantm filmleri,
kitapk, bror ve kasetler hazrlayarak ulusal kanallardan, dost lkelerin kitle iletiim
aralarndan ve internetin sosyal paylam sitelerinin olanaklarn kullanarak tantm
seferberliine nclk etmektir.
DPNOTLAR
1- 10 Ekim 2010da yaplan genel seimlere 2,856,000 semenden 1,614,427 kii itirak etmitir. Resmi
sonulara gre:
1- Ata Jurt Partisi oylarn %8,85 ni ,
2- Sosyal Demokrat Parti oylarn %8,05 ni,
3- Ar-Namus Partisi oylarn 7,76 ni,
4- Cumhuriyet Partisi oylarn %7,25 ni ve
5- Ata-Meken Partisi oylarn %5,56 sn kazanmtr.
2- Isskgl: Krgzistann en byk gl. Krgzistann bermeti (incisi) diye adlandrlan Isskgl ayn zamanda bulunduu ile de adn vermitir. l merkezinin ad Karakoldur. Gln uzunluu dou-bat ynnde
182 km, kuzey-gney genilii 60 kilometredir. Kylarnn toplam uzunluu 988 km olup 6.236 kmlik bir
alan kaplar. Gln ortalama derinlii 278 m en derin yeri 668 mdir. Yaklak 118 rmak ve akarsu gl
besler. Souk ve scak kaynak sular ve kar sular da gl besleyen dier kaynaklardr. Gln suyu biraz
tuzludur. Dnyann en byk krater gldr. Byk lim Kakarl Mahmut Divan- Lgatit-Trk adl eserinde si kl diye adlandrmtr. Sovyetler Birlii dneminde Issk Gl etrafndaki birok sanatoryum,
pansiyon ve tatil evleriyle popler bir dinlenme ve tatil merkezi haline gelmiti. Bamszlktan sonra yeni
yatrmalar yaplarak lkenin turistlik cazibe merkezlerinden biri olmutur.
3- Narin Nehri : Narin Nehri 553 km uzunluuyla Krgzistann en uzun nehri konumundadr. Ak irak buzullarndan doan kk Narinle Teksi Alato buzullarndan gelen byk Narinin birlemesinden olumakta
Tiyan an Dalar boyunca batdan douya akan Issk Gl, Narin, ve Celal-Abad blgelerinde akmaktadr. zbekistan snrnda lkenin dier bir nemli nehri olan Kara Derya ile bileerek Orta Asyann Amu
Deryadan sonra en byk ikinci nehri olan Siri Derya nehrini oluturmaktadr.
4- Kara Derya nehri lkenin ikinci en nemli nehri konumundadr. 80 km uzunluunda olup 32,000 km
sulama havzasna sahiptir.
5- u Nehri Alatau dalarndan karak Issk Gle dklr, Yol boyunca u vadini kat ederek Kazakistanla
snr oluturur. 336 kilometre uzunluundan 221 km Krgzistanda devam eder.
6- lkenin faaliyette bulunan 11 ta kmr madeninde bir milyon ton ta kmr karlmaktadr. nemli
madenleri: Kara-Keche, Narynsk, Kuk, Yang, Kmir, Gzl Su ve Suklut tr.
7- Altn madenleri: Chandalash, Kassan, ChatkalKmtrdir
8- Manas Destan: Krgzlar arasnda geni bir kahramanlk hikyesi halinde 11. ve 12. yzyllarda olumaya balam, kssa zamanda byk bir destan haline gelmitir. Tamam 400000 msradan olumaktadr.
Trkistann Yedisu blgesinde doan destan, Krgzlarn Mslmanlamasyla ekillenmitir. Asrlarca
yaayp gelierek btn Orta Asya halknn ortak destan haline gelmitir. slamiyetin kabul, yaylmas
ve onun iin yaplan savalar anlatmakla beraber eski destanlardandn motifler ve karakterler de barndrmaktadr. Balangta en az 10000 msra civarnda byk bir halk edebiyat rn olan Manas Destann
269
esas, Mslman Krgzlarla Mslman olmayan Krgzlar arasndaki savalarn anlatmdr. Manas Destan
ilk kez Velihanolu Cokan Tre adl bilgin tarafndan 1861 de ilim dnyasna tantlmtr. Ama Manas
Destannn asl byk blm Alman Trkolog Prof. Dr. Radlof tarafndan 1885de yaynlanmtr. Ayrca
bu destan 1868 ylnda dnemin Krgz beylerinden Ecin Bekin desteiyle air Berk Bek Murat tarafndan
geniletilerek 32000 msralk byk bir eser haline geldii bilinmektedir. Krgzlarn anl tarihine k tutan bu destan gnmzde pek ok aratrma ve bilimsel teze konu olmutur. Yaayan en byk Manas
han( Manas Destannn ezbere bilen) .H.C. Taklama kan lnde Akji kentinde yaayan Yusuf Mamaydr.
Kendisini ziyaret etme ansm oldu ve azda olsa bu efsanelemi Manasdan Manas Destanndan baz
msralar dinleme erefine eritim.
9- Cengiz Aytmatov: Dnyaca nl bu yazar 12 Aralk 1928 ylnda Krgzistann Talas iline bal eker
kynde dnyaya geldi. On drt yanda kyndeki ky sekreterliinde ie balad. Burada tarm makinelerinin saym ve vergi tahsildarl gibi ilerde alt. Tahsiline devam etmek iin Kazakistana giderek Cambul (Taraz) eyaleti Veteriner Teknik Okulunda okumaya devam etti. Daha sonra Bikeke giderek
burada Furunze Tarm Enstitsne devam etti. Ardndan buradaki Maksim Gorki Edebiyat Enstitsnde
tahsilini srdrd. 1956 ylnda Moskovaya giderek oradaki edebiyat evreleriyle tant. Bu yllarda Pravda gazetesinde (S.S. C. B. K. P. Y. O.) yaz yazmaya balad. Yazd eserleriyle ne kavutu. 1957 ylnda
Sovyet Yazarlar Birlii yeliine kabul edildi. 1963 ylnda Sovyetler Birliinin en prestijli edebiyat dl
olan Lenin Edebiyat dln alarak edebiyat dnyasnn ilgisi ekti. Yaptlar btn dnyada ilgi grerek
yz ellinin stnde dile evrildi. Sovyetler Birliinin dalmas ve Krgzistann bamszlna kavumasndan sonra lkesine geri dnd. Krgzistann Lksemburg byk elisi olarak devletini temsil etti. Daha
sonra Avrupa Birlii, NATO, UNESCO ve Benelks lkelerinde Krgzistann temsilciliini yapt. Cengiz
Aytmatov Gn Olur Asra Bedel romanndan uyarlanan filimin ekimleri iin gittii Rusyann Tataristan
Cumhuriyeti bakenti Kazanda 16 Mays 2008 gn rahatszlanarak hastaneye kaldrlmtr. Bbrek yetmezlii tehisiyle tedavi iin Almanyaya gtrlmtr. Almayann Nrnberg kentindeki Nordda tedavi
gren Cengiz Aytmatov arlaarak komaya girmitir. 10 Haziran 2008 tarihinde Nrnbergde yaamn
yitirmitir. Naa muazzam bir devlet treniyle halkn byk katlmyla Bikekteki ebedi istirahatgahna
nakledilerek defnedilmitir. Eserleri: Dalar Devrildiinde, Kzl Elma, lk Tumalar, Gn olur Asra Bedel,
Cengiz Hana Ksen Bulut, Beyaz Gemi, Hiroimalar Olmasn, Selvi Boylum Al Yazmalm, ocukluum,
Elveda Glsara, lk retmenim, Cemile, Yz Yze, Zorlu Geit ve Toprak Ana. (http://www.bilgesam.org/
tr/index.php?option=com_content&view=article&id=704:cengiz-aytmatov&catid=113:analizler-sosyokultur&Itemid=151 )
10- Krgzistan Trkiye adamlar Derneinin baz taslak projeleri: 1- Kk Konut Projesi (40 Daire) 2- Orta
lekli naat Projesi (120 Daire) 3- Villa Sitesi (40 Villa)4- Tula Fabrikas (Kerpi) 5-Al retimi 6- Beton
Santirali 7- Harfiyat irket 8- Makine Park (Kiralk) (Beton Pompas, Vin, Mikser, Exkulavator (kazc) vb,)
9- PVC Profil retimi 10- Ytong Fabrikas 11- Tavuk Besicilii ve Yumurtaclk 12- Et retimi ve Datm
13- Orta Byklkte bir Kesimhane , (Soutma ve Datm Sistemleri ile birlikte)14-Et Datm Sistemi (Ma
rketler,arkteriler,Restoranlar,Oteller ve Evler)15-Bykba Hayvan Besicilii16-St Besicilii,17- Peynir
ve St rnleri 18- Konfeksiyon Atlyesi, 19- Yumuak Mobilya retimi , 20- Ofis Mobilyas retimi:
21-Sala retimi: 22- Konserve retimi 23-Kk Sanayi latmeleri: 50 Dkkanlk 24- Seraclk, 1 Dnm
Maliyeti 100 000 USD (Yllk 20 ton Domates retim Kapasiteli,) 25- Aa Dorama Atlyesi (Kap ve
Mutfak Dolaplar retimi) 26- Hayvan Yem Fabrikas 27- Tarm Aletleri retimi ve Pazarlamas 28- zel Poliklinik veya zel Hastane 29- Plastik Ev Eyalar retimi 30- Emlak Firmas, 31- Catring Yemek Fabrikas:
32- Kuma Fabrikas: 33- plik Fabrikas : 34- 3,4,5 Yldzl Oteller : 35- ehirler aras Otobs letmecilii,
Dinlenme Tesisleri ile Birlikte 36- Souk Hava Deposu 37- Sosyal Dinlenme Tesisleri (Futbol, Havuz, Tenis,
Sauna, Restoran, ocuk Park, Feetness Center) 38- Kmr, Mermer, Demir letmeleri 39- Tarm rnler
(Pamuk, Ttn, Msr, Ayiei, ekerpancar, Ceviz) 40- la Fabrikas, retimi ve Pazarlamas 41- Deterjan ve Temizlik Malzemeleri retimi 42- Vakumlu Ambalaj Sanayi (http://www.kitiad.org/)
11- Krgzistan Trkiye Manas niversitesi 30 Eyll 1985 ylnda iki lke arasnda anlamayla kurulmutur. Gnmzde 8 faklte, 4 yksek oku, 2 meslek yksek okul, drt bine yakn rencisiyle devletimizin
yurt dnda faaliyet gsteren iki niversitesinden biri konumundadr. Kurulduundan beri merkezi btemizden 300 milyon dolara akn finans kayna ayrdmz niversitenin cari harcamalar iinde yllk 15
milyon dolar bte tahsis edilmektedir.
270
MAJ VE ALGI KAVRAMLARI EREVESNDE

KIRGIZSTANDAN KKTCYE BAKI
Yrd. Do. Dr. Elif Asude TUNCA
Uluslararas Kbrs niversitesi retim yesi
GR
1991 ylnda Sovyetler Birliinin dalmas, genelde dnya tarihi; zelde ise Trk
Dnyas tarihi asndan olduka nemli yap talarndan birini oluturmaktadr. Birliin
dalmasyla dil, din, tarih; yani zetle kltrel birlie/benzerlie sahip lkeler birbirlerine
yaklam; bata kltrel olmak zere siyasi, ekonomik ve toplumsal adan birbirleriyle
iliki ierisine girerek diyaloglarn ve ibirliklerini arttrmaya balamlardr.
Balayan yeni dnem ve giriilen ibirlikleri, o tarihe kadar zihinlerimize yerleen
Trk kkenli lkelere ynelik imajn ve algnn gerekte var olanla ne kadar rtt
konusunun da netlik kazanmasna olanak tanmtr.
70 yldan fazla hkm sren Sovyetler Birliinin, Birlik yesi olan Trk
Cumhuriyetlerin Trk dnyasna ynelik alglar zerindeki etkisinin ne olduu, Birliin
dalmasnn bu alg zerinde bir deiiklie yol ap amad, Trk Dnyasnn birbirine
ynelik alglarnn lkelerin imajna etkisinin ne olduu konular nem kazanmtr. Zira
bugn, ekonomik, politik, sosyal ve kltrel konularda destek grlmesi gibi saysz
alanda lkeye kataca deerler asndan bakldnda olumlu imaj oluturma abalar
sadece Trk Dnyas iin deil tm lkeler iin nemli hedefler arasnda saylmaktadr.
271
Bu alma ile amalanan, 70 yl akn bir sre tm Orta Asya corafyasna hkim
olan Sovyetler Birliinin, Trk Cumhuriyetlerin ve Trk Dnyasnn birbirine ynelik
bak alar ve alglar zerindeki etkilerinin ne olduunu ortaya koymaktr. alma, Trk
Dnyasnn en dou ucunda yer alan Krgzistan ile en gney noktasnda yer alan Kuzey
Kbrs Trk Cumhuriyeti erevesinde snrlandrlmaktadr.
Alg kavram bu unsurlardan etkilenirken imaj da etkilemektedir. ster bir kiiye,

iletmeye, ya da markaya ynelik olsun isterse bir lkeye ynelik olsun alg, kiinin
zihnindeki imaj ekillendirir. Duygusal ve rasyonel (bilisel) deerlendirmelerin tmdr
yani kiide aran duygu ve dnceler btndr. Belirli elerden oluur ve algya
dayanr.
Bu erevede alma, 2008 ylnda Krgzistanda KKTCnin imajn lmlendirmek

zere gerekletirilen saha aratrmas kapsamnda elde edilen bulgular iermektedir.
alma, saha aratrmas ile elde edilen bulgular ortaya koymann yan sra btnde
Kbrs zelde Kuzey Kbrs asndan nemli krlma tarihlerinin Krgz basnnda nasl yer
ald ve dolaysyla Krgzistanda Kuzey Kbrsa ynelik kamuoyu oluturmada yazl
basnn durumunu gz nne koymay hedeflemektedir.
Alg, alglama ve imaj kavramlarn lkeleri alglama ve lke imaj oluturma ynnden
ele aldmzda halklarn dier lkeleri ve halklar hakknda edindikleri bilgileri bir iletim yorumlama srecinden geirmeleri olarak ifade etmek mmkndr.
almann dier bir aya ise uzun yllar Orta Asya lkelerini etkileyen Sovyetler
Birliinin ve Birliin dalmasnn ardndan Rusya Federasyonunun Kuzey Kbrsta nasl
alglandn ortaya koyan almadr.
Btnleik olarak ele alndnda karlkl bak ve etkileimi gstermesi ve Trk
Dnyas lkelerinin gelecekteki ilikilerine yn vermesi asndan almann ve bulgularn
nemli olduu ve salam gelecek iin dikkatle incelenmesi gerektii dnlmektedir.
Kavramlar
Fizyolojik adan ele aldmzda alg-alglama, duyu organlar yoluyla alnan uyaranlar
yorumlama, onlar anlaml hale getirme srecidir (Seim, 2004: 43). Duyumlar zerine
kuruludur.
D dnyamzdaki soyut/somut nesnelere ilikin olarak aldmz duyumsal
(sensible) bilgi (enformation) alglamadr. Alglamay duyumsal bir bilgilenme olarak
tanmladmzda, be duyu organmz aracl ile duyma, tatma, grme, koklama,
dokunma duyular ve hissetme duygusu yardm ile d dnyadan bilgi edinme (nceolu,
2000: 44) olarak ifade etmekteyiz.
Bu tanmlama alglama kavramn insann fizyolojik yan erevesinde yanstmaktadr.
Ancak alglama kavram sadece fizyolojik deildir. Duyu organlaryla alnanlar kiiden
kiiye farkllk gsteren bir iletim yorumlama sistemine tabii tutulurlar. Bu da kiinin
nesneleri, olaylar, kiileri ve hatta lkeleri istedii biimde grmesine, yorumlamasna
neden olur. Yani insanlar ayn eyi grr, duyar, ancak alglama, ayn zamanda sosyal
ve psikolojik bir olgudur ve d mdahalelerle kontrol edilip ynlendirilebilir (nceolu,
2004: 45). inde bulunulan ortam, deneyimler, anki duygular, genel istekler, tutum ve
amalar, eitim dzeyi, beklentiler kiilerin alglarn etkileyen unsurlardr.
Algy etkileyen nedenlerin banda bireyin etkili uyar ile karlamadan nceki
dnemde, konu ile ilgili yaam denemlerinin bulunup bulunmamas, daha nce karlap
karlamamas gelir (nceolu, 2004: 52).
Konunun lkesel boyuta tand noktada, devletleraras siyasi, ticari, sosyal, kltrel
paylamlar - ibirlikleri, tarihi ilikiler, medya ve medyada yaynlanan haberler lkelere
ynelik alglarn belirmesinde nemli aralar olarak karmza kmaktadr.
Bu kavramlar erevesinde, Sovyetler Birliinin dalmas ile balayan yeni dnem
o tarihe kadar zihinlere yerleen lke imaj ve algsnn gerekte var olanla ne kadar
rtt konusunun da netlik kazanmasna olanak tanmtr.
Bu alma Orta Asya corafyasna hkim olan Sovyetler Birliinin bu blge
lkelerini etkilemesi ve Trk Dnyasnn bugnne ve daha da nemlisi geleceine
etkide bulunmas erevesinde bu lkelerin birbirlerini nasl alglandn ortaya koymay
hedeflenmektedir.
alma, ayr ancak birbirini tamamlad dnlen aratrmann bulgularn
iermektedir.
Aratrmalarn Metodu
lk aratrma, Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetinin Krgzistandaki imajn
lmlendirmek zere rastgele rnekleme metodu ile seilen toplam 250 Krgz vatandaa
uygulanan ankettir. Krgz vatandalarn 143 bakent Bikek, 107si ise lkenin zbek
snrna yakn olan O kentindendir1.
kinci aratrma, Krgzistann en eski iki gazetesi olan, Sovettik Krgzistan gazetesi
ile Veerni Bikek (Vecherny Bishkek) gazetelerinin ierik zmlemesi yntemiyle ele
alnd aratrmadr. Sovettik Krgzistan gazetesi 1924 ylnda yayn hayatna balam,
daha sonra Krgz Tuusu adn almtr. Krgzca yaynlanmaktadr. Veerni Bikek gazetesi
ise yayn hayatna Ocak 1974 ylnda balamtr. Gazetenin eski ad Veerni Frunzedir.
lkenin bakentinin ad deitirilerek Frunze yerine Bikek olunca gazetenin de ismi
deitirilmitir. Rusa yaynlanmaktadr. Aratrma kapsamnda her iki gazetenin, 1974
olaylar ve Trk Bar Harekt, 1983 KKTCnin ilan, 2004 Annan Plan oylamas ve
Haziran 2006 KKTC Kurucu Cumhurbakan Rauf Denktan Krgzistan ziyareti gibi
Kuzey Kbrs iin nemli krlma tarihlerine ynelik haberleri nasl ele alp iledii ierik
zmlemesi yntemiyle ortaya konmaya allmtr2.
1
2
272
Bu aratrmann kapsaml sonular 2008 ylnda DAUSAM tarafndan dzenlenen Orta Asya ve Kuzey Kbrs Politik, Ekonomik ve Stratejik
Konularda Perspektifler konulu uluslararas konferansta sunulmutur.
Bu aratrmann kapsaml sonular 2008 ylnda DAUSAM tarafndan dzenlenen Orta Asya ve Kuzey Kbrs Politik, Ekonomik ve Stratejik
Konularda Perspektifler konulu uluslararas konferansta; bir nceki almann sonularyla birlikte sunulmutur.
273
nc aratrma ise ilk iki almay tamamlamas ve Orta Asya corafyas zerindeki tarihsel ve birlik yesi olma erevesindeki etkisi itibar ile Orta Asya lkelerini etkileyen Sovyetler Birliinin ve Birliin dalmasnn ardndan Rusya Federasyonunun Kuzey
Kbrsta nasl alglandn ortaya koymay hedefleyen anket uygulamasdr. Rastgele
rnekleme metodu ile seilen toplam 225 Kuzey Kbrslya uygulanan anket kapsamnda
Kbrsl Trklerin Kbrs sorununda Rusyann rolne ynelik alglarn ortaya koyma da
hedeflenmitir3.
Tablo 2: Kuzey Kbrsa uygulanan izolasyonlar hakknda bilgi sahibi olmayla eitim
durumu arasndaki iliki
Eitim Dzeyi
Aratrmalarn Bulgular
lk aratrmann bulgular erevesinde gze arpan kadn deneklerin (138 kii) erkeklerden (112 kii) daha duyarl olduu ve Kuzey Kbrs ve Annan Plan ile ilgili daha fazla bilgiye sahip olduklar ynndedir (baknz tablo 1 ve tablo 3). Ya ilerledike Kbrs ile
ilgili olaylara ait bilgi seviyesinin de artaca dnlrken bulgularda ikisi arasnda bir
iliki grlememitir. Buna karn, eitim seviyesi ile bilgi seviyesi arasnda bir iliki saptanm, niversite ve niversite st eitim arttka Kuzey Kbrs ile ilgili bilginin de artt tespit edilmitir (baknz tablo 2 ve tablo 4). rneklemler kapsamnda Krgzistanda
Kuzey Kbrsa ait belirgin bir imaja rastlanmamtr.
Tablo 1: Kuzey Kbrsa uygulanan izolasyonlar hakknda bilgi sahibi olmayla cinsiyet
arasndaki iliki
Cinsiyet
Bilgi sahibi deil
Bilgi sahibi
Toplam
Kadn
108
(% 54) 30
138
Erkek
86
(% 46) 26
112
Toplam
194
56
250
250 kiinin 56s Kuzey Kbrsa ekonomik ve politik yaltm uygulandn belirtirken
194 byle bir bilgiye sahip olmadn belirmitir. 56 kiinin 30unu (% 54n) kadn
denekler olutururken 26sn (% 46sn) erkekler oluturmaktadr.
274
Bu aratrmann sonular Nisan 2010 tarihinde Moskovada dzenlenen VI. Uluslararas niversiteleraras Bilimsel Konferans: Rusya ve
Modern Dnya: Siyasi Geliim Problemleri nde sunulmutur.
lkokul
Meslek Y.O.
Kolej-Teknik Okul
Lise
niversite
Y.L. ve st
Toplam
Bilgi sahibi deil

23
17
17
7
115
15
194
Bilgi sahibi
5
2
2
1
33
13
56
Toplam
28
19
19
8
148
28
250
niversite ve niversite st eitim alan 176 kiinin 46s Kuzey Kbrsa uygulanan
yaltm hakknda bilgi sahibidir.
Tablo 3: Annan Plan hakknda bilgi sahibi olma ile cinsiyet arasndaki iliki
Cinsiyet
Kadn
Erkek
Toplam
Bilgi sahibi deil

94
84
178
Bilgi sahibi
(% 61) 44
(% 39) 28
72
Toplam
138
112
250
Annan Plannn Birlemi Milletlerin Kbrs Bar Plan olduunu belirten toplam 72
kiinin 44 (% 61i) kadn ve 28i (% 39u) erkektir.
Tablo 4: Annan Plan hakknda bilgi sahibi olma ile eitim dzeyi arasndaki iliki
Eitim Dzeyi
lkokul
Meslek Y.O.
Kolej-Teknik Okul
Lise
niversite
Y.L. ve st
Toplam
Bilgi sahibi deil

22
17
17
6
102
14
178
Bilgi sahibi
6 (%21)
2 (%11)
2 (%11)
2 (%25)
46 (%31)
14 (%50)
72
Toplam
28
19
19
8
148
28
250
176 kiinin % 34 niversite ve niversite zeri eitime sahiptir.

kinci aratrma erevesinde ise Kuzey Kbrs ile ilgili seilen nemli krlma
tarihlerine ynelik her iki gazetede yaynlanan toplam 39 haber ele alnmtr. Bu noktada
Sovyetler Birlii yesi lkelerde yaymlanan gazetelerdeki haberlerin Moskova kl
olduu, Mays 1924 ylnda kabul edilen politika erevesinde de Moskova kl bu
haberlerin Rusadan yerel dillere evrilerek yaymlanmas karar alndn belirtmek
gerekir. Bu kararn ardnda yatan gereke olarak da basnla ilikilerin glendirilmesi
275
ve gazete tirajlarnn arttrlmas ifade edilmitir. Ayn yl, bakent Pikekte de yayn evi
grubu oluturularak Moskovadan Rusa gnderilen tm haberler Krgzcaya tercme
edilmeye balanm ve yaynlarn tm niversitelere, enstitlere, iilere ve halka
ulatrlmas salanmtr.
Yunanistandan gelen askeri birlikler ile ilgili toplam 20 haberin 4 tanesi Veerni
Bikek 9 tanesi de Krgzca yayn yapan Sovettik Krgzistan gazetesinde olmak zere 13
tanesi olumsuz ierikteyken (tablo 5), 74teki Bar Harekt ile ilgili yaynlanan toplam
7 haberin tm Sovettik Krgzistan gazetesinde yaynlanm ve yansz ilenmitir (tablo 6).
Tablo 6
Deiken
20 Temmuz 1974
Trk Bar Harekt
haberleri Krgz basnnda nasl ele alnp
ilendi?
Kodlama
lei
1. Olumsuz
2. Yansz
Yayn Says
-%
Yayn Says
-%
Yayn Says
-%
Veerni
Frunze
7 haber - 100 %
Trk askeri gemileri
Kbrsn Larnaka ve Limasol limanlarna girdi1,
Trk ordusu ile Yunanl
darbecilerin arasnda anlamazlk olduu biliniyordu,
Trk ordusu adann kuzeyinde bulunan Girne limann kontrol altna ald,
Trk ordusunun adaya
giriinden sonra...
Tablo 5
Deiken
Adada olaylarn
doruk noktasna
kmasna ynelik haberler
Krgz basnnda
(18 25 Temmuz 1974 tarihlerindeki yaynlarda) nasl ele
alnp ilendi?
Kodlama
lei
1. Olumsuz
2. Yansz
3. Olumlu
Toplam
Yayn Says ve %
Veerni Frunze
Sovettik Krgzistan
Yayn
Says - %
4 haber - %100
Kbrsta olay,
Komplo kuruldu,
darbe giriimi
Kbrs hkmetine kar komplo,
Kbrs igal etmek
isteyen Emperyalist
gler, Maceraclar, Darbecilerin
kanl eylemleri,
Yunan militerleri
ve darbeciler, saldr, Yunanistan
NATOnun kskan
bir yesi, Kastl
tepki
9 haber - % 56.25
NATOnun Kbrsa ynelik entrikas, Kbrs
Emeki Halkn lerici
Partisi darbecilere yalanc
diyor, ngiliz diplomasisinin Kbrs zerindeki oyunlar, ABD
ihtilalcilerle buluuyor,
Yunanllarn organize
ettii darbe giriimi
devam ediyor, Dnya
devrimcileri eletiriyor
darbeciler,Kbrstaki
devrim Atinann faaliyetlerinin sonucu
Yayn
Says - %
Yayn
Says - %
Yayn
Says - %
3. Olumlu
Toplam
7 haber - % 100
1983 ylnda Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetinin ilan ile ilgili yaynlanan haber
bulunmaktadr ve haber de Sovettik Krgzistan gazetesinde yaymlanmtr ve olumsuz
ierie sahiptir (tablo 7).
Tablo 7
Deiken
Kodlama
lei
Yayn Says
ve %
Sovettik Krgzistan
1. Olumsuz
Yayn Says - %
3 haber - % 100
Yabanc askeri glerin
altnda geen 10 yldan sonra
Kuzey taraf bamszln ilan
etti, tehlikeli gelimeler,
blnmeyi destekleyici,
bloklarda yer almamas
gerektiini bile bile Kuzey
Kbrsn lan Birlemi
Milletler kararn bozmak
anlamna geliyor
2. Yansz
Yayn Says - %
3. Olumlu
Yayn Says - %
Toplam
Yayn Says - %
16 haber- %100
KKTCnin lan
haberleri Krgz
basnnda (19 23
Kasm 1983 tarihli
yaynlarda) nasl ele
alnp ilendi?
276
Yayn Says
-%
Yayn Says
-%
7 haber - % 43.75
4 haber - %100
Sovettik Krgzistan
3 haber - % 100
277
Kuzey Kbrsllarn Rusya ile ilgili algsnn nemli bir noktasn ise Rusya ncesi (preRussia) dnem yani Sovyetler Birlii ile ilintilemek mmkndr. Ayn perspektif dorultusunda, Rus halkyla ilgili alg da yine Sovyetler Birlii dnemine aittir. Komnizm
(% 52,4), Dostoyevski (% 34,2) Lenin (% 32,4) gibi isimlerin, kavramlarn Rusya ile
ilikilendirilmesinin temel aklamas da burada yatmaktadr.
Tablo 8: 2004 Annan Plan Oylamas

Deiken
Annan Plan ve e
zamanl referandum
ile ilgili haberler Krgz
basnnda (30 Mart
26 Nisan 2004 tarihli
yaynlarda) nasl ele
alnp ilendi??
Kodlama
lei
Yayn Says ve %
1. Olumsuz
Yayn Says - %
2. Yansz
Yayn Says - %
3. Olumlu
Yayn Says - %
Toplam
Yayn Says - %
Veerni Bikek
7 haber - % 100
Referendum Kbrs
birletirmedi, Teknik Veto,
Kbrs birletirmek iin
Annan, BM planna kar,
Birleik Kbrs iin
KKTC Kurucu Cumhurbakan Rauf Denktan

Krgzistan ziyareti Krgz basnnda (20 22
Temmuz 2006 tarihli yaynlarda) nasl ele alnp
ilendi?
Kodlama
lei
Yayn Says
ve %
1. Olumsuz
Yayn Says - %
2. Yansz
Yayn Says - %
3. Olumlu
Toplam
7 haber % 100
Veerni Bikek
Krgz Tuusu
1 haber - %
100 Krgzistan Kbrs
Havayolu
Yayn Says - %
1 haber - % 100
Bu Kbrslnn yannda
kahraman
olmamak imknsz
Yayn Says - %
1 haber - % 100
1 haber - %
100
nc aratrma kapsamnda, yani Sovyetler Birliinin ve Rusyann Kuzey Kbrsllarca nasl alglandn ortaya koymak iin yaplan aratrmada Rus halk ve Rusyaya
ynelik algy Sovyetler Birlii dalmadan nce ve sonra olmak zere iki ana gruba ayrmann mmkn olduu saptanmtr.
Kuzey Kbrsllarn Rusya ile en ok ilikilendirdikleri konu, isim ve sfatlarn banda
fuhu (% 69,8) ve mafya (% 61, 8) gelmektedir.
278
Tablo 10: Bilgi Kayna
Tarih kitaplar
Tablo 9: KKTC Kurucu Cumhurbakan Rauf Denktan Krgzistan Ziyareti

Deiken
Rus ve Rusyaya ynelik algnn Rusya ncesi dneme ait kavramlarla ifade edilmesinin destekleyicisi olarak belirtebileceimiz ana noktalardan birisi de bilgi kayna noktasnda yansmaktadr. Rusya ve Rus halk ile ilgili edinilen bilgilerin kaynan, olduka
yksek bir yzde ile (% 51,6) tarih ve ders kitaplar oluturmaktadr. Bunu, kamuoyunu
ekillendirme, bilgilendirme, haberdar etme zellikleriyle medya takip etmektedir (%
18,2).

Medya
Filmler
Arkadalar
Frekans
Frekans
Frekans
Frekans
lk tercih
116
51,6
41
18,2
40
17,8
13
5,8
kinci tercih
14
6,2
44
19,6
51
22,7
2,2
nc tercih
1,3
3,1
25
11,1
16
7,1
Bilgi kayna asndan Rusya ve Rus halk ile edinilen bilgilerin kayna olarak Rus
turistleri belirten deneklerin yzdesi ise 5,3tr. Bunun yan sra, kiisel ziyaretlerini bilgi
kayna olarak gsterenlerin yzdesi ise 1,8dir.
SONU
70 yldan fazla bir sre Orta Asya lkeleri zerinde sz sahibi olan ve kendi d politikas ynnde bu corafyann lkeleri zerinde ynlendirmeye, etkinlie ve gce sahip
olan Sovyetler Birliinin blge halklar zerinde kamuoyu oluturmada basn gcn
etkin bir ekilde kulland ortadadr. Gazete haberleri Moskova TASS kaynakl olup
tm birlik yesi lkelere servis edilmi ve dolaysyla bu lkelerin bak alar Sovyetler
Birliinin d politikas dorultusunda ekillendirilmitir. Genelde Kbrs zelde Kuzey
Kbrs tarihi asndan nemli krlma tarihlerine ynelik yaynlanan haberlerin gerek niceliksel olarak saylarna gerekse niteliksel olarak nasl ele alndna ynelik olarak ierik
zmlemelerine bakldnda durum ok net olarak grlmektedir. Basn yoluyla oluturulan kamuoyunda Kuzey Kbrsa ynelik olumlu bir imajn olumadna, yaplan anketin verileriyle ulalmaktadr.
Kuzey Kbrsta Sovyetler Birliine ynelik alg ve alglarn ynlendirdii imajn ne olduuna baktmzda ise imajn Sovyetler Birlii ve sonras olmak zere iki boyutlu olduudur. Kamuoyu ve imaj oluturma noktasnda en nemli bilgi kayna olarak karmza
yine basn kmaktadr. Basnn yan sra en nemli kaynak olarak ilk srada tarih ve ders
kitaplar bulunmaktadr.
279
Nitekim Sovyetler Birliine ynelik oluan imajda tarih kitaplar etken konumdayken;
gnmz Rusyasna ve Rus halkna ynelik beliren imajda (gazeteci ldrlmesi, enerji
doal gaz gc, Rum yanls politika izlemesi gibi konularda) basnda kan haberlerin
ve saha almas erevesinde elde edilen veriler erevesinde, sosyal hayatta Kuzey
Kbrstaki Rus gelinlerin, Rum tarafndaki Rus nfusun, Kuzey Kbrstaki gece kulplerinde alan Ruslarn nemli etkisi olduu grlmektedir.
NERLER
maj oluturma ve olumlu imaj yaratp srdrme faaliyetleri titizlik gerektiren almalar btndr. Bu hassasiyet erevesinde, tm Trk Dnyas lkelerinin, zellikle
Sovyetler Birliinin ve bugn de Rusya Federasyonunun blge lkeleri zerinde yeniden
ina etme abas ierisinde olduu gc, yrtlecek ortak ama tabana yani halka dayal
almalarla gidermeleri gerekmektedir.
Bu almalarn halka dayandrlmasnn yansra basnda yer bulmasnn da salanmas gerekmektedir. Trk Dnyasnn belki ortak bir medya oluturma deilse bile, birbirlerinin medyasna destek vermeleri, haber, bilgi, grsel destei ok faydal olacaktr.
zellikle Orta Asya lkelerinin, mevcut ekonomik skntlarnn yansd en nemli alanlardan olan medyann, ekonomik skntlarn en somut ortaya kt konu olan habere
- bilgiye ulam anlamndaki sorunlarnn giderilmesi ve bu kapsamda birbirlerine destek
vermesi gerekir. Kamuoyu oluturmada basnn rol yadsnmamaldr.
Eitim seviyesi ile bilgi seviyesi arasnda ortaya kan doru orantl iliki asndan
bakldnda; zellikle genlerin bilgilenmesi, dier lkelerdeki niversite rencileri ile
ortak projeler gelitirebilmeleri ve genel erevede de szde deil ama uygulamada niversiteleraras ilikilerin arttrlmas gerekir.
KAYNAKLAR
Seim, H. (2004). Reklamclk ve Sat Ynetimi, Anadolu niversitesi letme Fakltesi, Anadolu niversitesi Yaynlar, No. 117, Akretim Fakltesi Yaynlar, No. 41, 6. Bask, Eskiehir
nceolu, M. (2000). Tutum Alg letiim, maj Yaynevi, Ankara
(Footnotes)
Yaymlanan haberlerin bir ksmnda baz hatalara rastlanmaktadr. Bu haberde ifade edilen; Trk askerinin
Limasol ve Larnaka limanlarna girdii eklindeki bilgi gibi.
ZEK VELD TOGANIN

TRKOLOJ MUHT - I
Lefke Avrupa niversitesi retim yesi
GR
Gnmz bilim camiasnda olduka ciddi ve ada bir tarih bilimi nazariyecisi olarak
tannan Prof. Dr. Zeki Velidi Togan, Trklk Bilgisi (Trklk Bilimi) yani Trk dili, tarihi,
edebiyat ve halk bilimi aratrmalarn konu edinen bilim dal, Trkoloji, Trkiyat,1 ksacas Trkoloji camiasnn da deerli mensuplar arasnda yer almaktadr. almalarn
arlkl olarak Trk tarihi, Trk kltr, etnografyas... alanlarnda ve yaad zamana
gre en ada bilim yntemleriyle srdrm olan Zeki Velidi Togan ciddi bir Trkolog
gibi bu camiann nder yelerinden saylr. Togann ilgi alannda sadece Doubilimcilii
ve Trkolojiyle ilgili eserler deil, Mool kavimleri, Mool tarihi hakknda yazlan eserler
de bulunduundan ve bilimle ciddi ekilde urat yllarda bu konularda da eserler, ansiklopedi maddeleri kaleme aldndan, kendisini bir Altayist olarak grmemiz de mmkndr.
Bilime olan susamln gidermek iin olduka cesaretli ve radikal admlar atmay
gze alan, daha ocuk yalarnda iken evden kaarak nceden belirledii eitim ve bilim hedefleri dorultusunda hareket eden Ahmet Zeki Velidi, hayat boyunca yapt her
kanda birbirinden farkl muhitlere dm, iinde bulunduu muhitlerin sradan bir
mensubu deil, sekin, sz dinlenen liderlerinden saylmtr.
1 Bkz. Trke Szlk, s. 2021
280
281
Muhit (evre) faktrnn, bir insann yetimesindeki rol inkr edilemez. Herhangi
bir ahsiyetin hayat, yapt iler bilimsel yntemlerle incelenirse, ncelikle bu ahsiyetin iinde bulunduu evrenin mahiyeti objektiv bir ekilde ortaya konmaldr. Muhit ya
da dar anlamda muasrlk, kavramsal olarak tekynl, tek boyutlu bir mefhum olmayp
farkl almlaryla dikkat ekmektedir. Azerbaycanl merhum Prof. Dr. Abbas Zamanov,
nl hiciv airi Mirza Aliakber Sabir hakkndaki bir yazsnda dile getirdii Sabir ve muasrlar konusu son zamanlaradek edebiyat aratrmalarmzda tekbana ele alnmamtr.
Lakin bu konu yani Sabirin eserlerinin, kendi zamannda nasl karlanmas ve deerlendirilmesi, onun adalaryla karlkl ilikileri...,2 szleriyle, bu ve benzeri yaklamlarn
da bu kavram iinde incelenmesi gerektiini vurgulamtr.
Cihan Okuyucunun Fuzl hakkndaki deerli bir yazsnda dile getirdii Fuad
Kprlden beri edebiyat tarihimizde umum kabul gren bir anlay vardr. Bu, bir edeb
ahsiyetin, devrini ve asrn ne kadar am olursa olsun, yaad artlar bilinmeden
lykyle anlalamayaca hususudur.3 szleri de yukardaki yaklam destekler niteliktedir.
Prof. Dr. sa Habibbeylinin, Celil Memmedquluzadeyle ilgili, ... yaznn mhiti ve
masirleri ile bal aradrmalarn mhm edebi-tarihi ehemiyete malik olduu sylenmelidir. Sanatkr ihate eden itimai-edebi muhitin btn mrekkeplik ve okynlln aratrmadan, onun, adalar ile ilikilerinin yerini ve mevkiini net bir ekilde ortaya
koymadan, yazarn formalama ve inkiaf prosesini doru-dzgn saptamak etindir
belki de mmkn deildir. Yaratc ahsiyetin milli zeminde, mansup olduu halkla ballnn nemli art, onun somut olarak zaman ve mekn iindeki ok ynl muhitinden
yararlanmasna, evresindeki kiilerin kimler olduuna, onlarn emel ve amal birliine
ok baldr.4 szlerinden ve eserinde kulland ana emadan hareketle Zeki Velidinin
de, iinde bulunduu -sosyal, aile, yer, eitim, siyasi, ilm...- muhitlerin her birinden tek
tek sz etmek, onlarn her birini ayrca incelemek mmkndr. nk bu muhitlerden
her birinin, onun hayatnda nemli bir yer igal ettiini, kaderinde dnm noktalar oluturduunu, bu uzun ve hareketli hayat ynlendirmee alsa da Zeki Velidinin, btn
koullarda soylu bir duruu olduunu sylemek mmkndr. Bu anlamda Zeki Velidi,
eski Rusyaya bal Trk topraklarndan ayrlmak zorunda kalm ve dt zor durumlardan kmay baarm en gl muhacirlerden biri olmas ynyle de olduka ilgin
bir kiiliktir.
Biz bu bildirimizde Prof. Dr. Zeki Velidi Togann Trkoloji alannda yapt almalardan daha ok, yukarda belirtilen izgiler ve hayatnn ilk dneminde bulunduu meknlar,
bilim, siyaset ve kltr ortamlar erevesinde kendisinin Trkoloji muhitindeki yerinden,
arlndan, metodist, profesyonel yaklamlarndan ve terik-i mesai iinde bulunduu
adalarnn da kendisine olan mnasebetleriyle birlikte bu muhit iindeki konumlarndan sz ederek, Togan ahsiyetini bu perspektivlerden hareketle tasvir ve tahlil etmee
alacaz.
2 Bkz. Abbas Zamanov, Seilmi Eserleri, s. 17
3 Cihan Okuyucu, Fuzlyi Yetitiren Kltr, Bu Almet ile Bulur Beni Soran Fuzl Kitab, s. 169
4 Hebibbeyli, Celil Memmedquluzade Mhiti ve Masirleri, s. 9-10
282
1. Togann aile muhiti (1890-1902): Sekiz ocuklu kalabalk bir ailede yetien
Togann babas Molla Ahmedah muhafazakr fakat taassuptan uzak bir mderris,5
annesi mml-hayat Hanm ise ok dindar, iirden haz alan, konumas fasih, hemen
her cmlesini atalar sz ile teyit eden, ok iyi derecede Farsa bilip oluna da Farsay
reten6 bir muallimedir. Babasnn ikiz kardei Veli Molla amcas ise askerlikten nce
medrese tahsili grp iyi derecede Arapa ve Farsa bilip bu dillerde eserler yazm;
askerliini de Sr-derya havzasnda yapp orada Rusa renmi; yeeni Ahmet Zekiye
Edige, Cirence, saolu Emet gibi milli tarih destanlar retmi7 bir zattr. Togann,
Kazaklar arasnda muallimlik ettii iin konumalarnda hep Kazaka szckler de kullanan dier amcas Alikerrar Molla, Zeki Velidiye, Kazak Tkesiyle syledii destanlar
sevdirmi, yeeninin dou ve gneydeki Trklere olan ilgisini arttrmtr.8
Zeki Velidinin yetimesinde daha ok days Satlkolu Habib Neccar teknin (?
1925) etkili olduu belirtilmektedir.9 Z. Velidi kendisi de, nl Tatar aydn ehabeddin Mercannin (1818-1889) olduka zeki ve takn halifesi olan days Neccarla ilgili
Habib Neccarn evresi ise mnevver ve terakkiperver bir muhitti. Bu husus, beni
babamdan ok dayma balad demektedir.10 Birinci dereceden aile yaknlar aydn
kiiler olan Togann, bu muhitte yetierek milli ve mahalli duygular kuvvetli bir yurtsever; geleneklerine ok bal ve onlar seven bir halk adam; yaad ky ortamndaki ar
ilerde yaknlarnn yardmna koan sradan bir kyl; tabiat k bir evreci; zgrlne dkn bir bamszlk mcadelecisi; bulunduu her ortamda renme hrs ar
basan bir aratrmac; ele ald her konuyu tasvir, tasnif, tahlil yntemleriyle kafasnda
tasarlayp tamamlayan objektiv bir bilim adam; doru sayd bilimsel, siyasi hedeflerine
ulamak iin her bir zorluu gze alan; baarlarndan ba dnmeyip malubiyetlerinden
sarslmayan ve onlardan ders karan; radikal eylemleriyle gl manevre kabiliyetli cesur komutan ve irade sahibi ylmaz bir ahsiyet olmas, artc deildir. Togann, iinde byklerinin de bulunduu ailesiyle ilgili Bu muhitin daha ok faziletleri vard. O
birbirine samimi olarak bal, hrmetkr, her iinde azimkr, canl, fakat ll, btn
azalar istisnasz istidat sahibi, taassuptan, sarholuktan ve her trl anormalliklerden
tamamiyle uzak olan bir muhitti11 szleri, bir dereceye kadar idealize edilmi gibi grnse de son derece dikkatli ve entelektual bir zeknn kendi aile efradyla onur duymas
ve onlarla ilgili yapt tespitler olarak dikkat ekmektedir.
lk ocukluk yllarndan kendisini byle bir aile muhitinde bulan Togan, okumay, renmeyi, aratrma yapmay bir alkanlk haline getirmi, hayat boyunca bulunduu her
ortamda intelektel kiiliiyle dikkatleri zerinde toplamtr. Togann, meseleleri yntemsel (metodik) olarak ele al ise onun almalarn ilm ve herkese makbul klmakla birlikte kendisini de yormam, stelik ona zaman kazandrmtr. Zemin konusunda,
mekn seiminde ok da ansl olmayan Zeki Velidi, zamann esiri olmayp onu iyi kul5 Bkz. Togan, Hatralar, s. 16
6 Bkz. Togan, age, s. 20; Baykara, Zeki Velidi Togan, s. 2-3
7 Bkz. Togan, age, s. 6-7
8 Bkz. Togan, age, s. 37
9 Bkz. T. Baykara, age, s. 2
283
lanmakla, iinde bulunduu olduka hareketli akmlarn alp srkledii sradan bir insan
deil, ona z damgasn vurmay baaran, ylmaz, mitlerini asla yitirmeyen retken bir
bilim, muzaffer bir siyaset, baka kltrlere de saygl muhafazakr bir kltr adam olabilmitir. Zeki Velidi, btn bunlar elde etmek iin gereken gc nce aile muhitinden,
hayatnn ikinci dneminde einden, son devresinde ise kendisi ile aralarnda ok byk
ya fark olan evlatlarndan almtr.
2. Ahmet Zekinin ilk eitim muhiti (1902-1908): Daha alt-yedi yalarnda iken
doduu ailede Arapa ve Farsa ile birlikte Rusa da renmee balayan12 Ahmet
Zekinin ilk eitimi, babasnn medresesinde ald tahsildir.13 1902-1908 yllarnda ise
days Habib Neccarn Bakurt topraklarnda bulunan tek kyndeki medresesine
devam etmi, burada daysndan Arap dili ve edebiyatn renmitir. Muhafazakr bir
medrese mderrisi gibi karakterize ettii babasndan farkl olarak ada ve otorite bir
ahsiyet, reformist bir din adam, ciddi bir tarihi ve maddi ynden de zengin bir kii olan
ehabeddin Mercaninin yannda yetimi ve onun Kazandaki medresesinde de alm
olan mderris days Satlkolu Habib Neccardan yeni eitim ve retim metotlarn da
kesbetmi, ondan ok etkilenmitir. Babasnn, hac ziyaretine gitmesi zerine medresenin ynetimini oluna brakmas, Ahmet Zekiye, tek medresesinde rendiklerini (dolaysyla Mercaninin eitim usuln) babasna ait Kzen medresesinde uygulama imkn
kazandrmtr.14 Ayrca, daysnn medresesinde okuyup onun evinde kalmas sonucu
Ahmet Zeki, Arap dili ve edebiyat yannda belaat, riyaziyyat, fkh, kelam renmekle
ark bilim sistemini; Rusa renmekle Rusyadaki ve Rus diline evrilmi zengin bilim
hazinesini, daysnn stanbuldan getirttii kitaplar arasnda Ernest Renann, Amerikal
W. R. Draperin, Alman Schopenhauerin kitaplarnn Trkeye evirilerini okumakla Bat
aydnlarn; Msrl Muhammed Abdu ve Ferit Vecdi gibi sosyolog limlerin din, ilim, slam
toplumu hakkndaki kitaplarn ve zellikle batl yazarlarn eserlerine yazlm reddiyeleri
okumakla manta, felsefeye ve zengin bilgi birikimine dayanan Dou tenkitinin metotlarn renmi, onlar ada bilim yntemleriyle sentez ederek hayat boyunca srecek
olan bilimsel almalarnda kullanmtr. Ayrca, nemli bir ksm eviri olan bu eserleri
orijinal dillerinde okuma evki artm,15 artk iyi bildii Arapa, Farsa ve Rusa dnda
Bat dillerini renme hevesi de o yllarda uyanmtr. Zeki Velidinin lengistik zeks, dil
hissiyat ve dillere olan hakimiyeti, kendisine, sadece bilim hayatnn deil, siyasi mcadelelerinin de btn aamalarnda hem zaman hem de muvaffakiyet kazandrmtr.
3. Togann, Tatar topraklarndaki eitim ve Trkoloji muhiti Mslman-Tatar
aydnlaryla ilk temaslar (1909-1911): Ahmet Zeki, Beyrut Amerikan Kolejinde okuyan ocukluk arkada Niyaz Maksudovun daveti zerine eitim almak istedii Lbnana
gidemeyip16 o yllarda kan Trkdilli matbuat yakndan izlemi ve bu matbuatn oluturduu Trk kltr ortamnda kendine yer edinmee almtr. ncelikle, Ahmet
Zekinin doup ilk genlik yllarn geirdii dnemin, Ceditilik devri17 olduunu belirt12
13
14
15
16
17
284
Bkz. Togan, age, s. 14

Bkz. Baykara, age, s. 3
Bkz. Baykara, age, s. 4
Bkz. Togan, age, s. 23-24
Ceditilik (Usul-i Cedid) hak. bkz. Y. Akpnar, Gaspral smailin Seilmi Eserleri: 2, tken Yay., stanbul, 2005, s. 52-59
mek gerekir. Babasnn, amcalarnn ve daysnn Orenburg, Astrhan ve Kazandaki aydn dostlarnn ziyaretlerine giden Zeki Velidi, Bat Trkistanla Kazak dalalarnn snrnda
bulunan Orenburgda Hseyniyye Medresesi talebeleriyle, Vakit gazetesini karan ve
kendisine maddi destek de salayan, altn madenleri iletmecisi, air Zakir Remiyevle
(Derdmendle) (1859-1921) grmtr ki, Zakir Remi, dnemine gre ciddi bir servet
sahibi ve bu servetini bilim, kltr ilerine cmertlikle harcayan bir i adam olmakla
birlikte18 hem de histen nce fikre kymet veren lirik pesimist, idealist airdir.19 ann aydnlar saylan bu kiilerle dil, din, edebiyat, tarih vd. konularda ciddi tartmalar
yapan Ahmet Z. Velidi, Aliir Nevainin mehur Mhakemetl-lugateyn eseri konusunda Derdmendle fikir al veriinde bulunmu, ona Nevainin Divanndan sz etmi, bu
Divann bir nshasnn babas Ahmetahta, matbu Nevai Hamsesinin ise Sayran kynde yaayan Bekbulat Hazrette bulunduunu bildirmiti.20 Btn bunlar, sadece Togann
deil, dil-Ural topraklarnda 19. yzyln sonlarna (hatta 1920lere) kadar devam etmi
bilim ve kltr hayatnn canlln, o yllardaki tarih, dil, edebiyat merak ve zevkini de
gstermektedir. Aslnda Togan, o gnlerde bu milli merak ve zevk zincirinin son halkalarndan; bu bilim, etnografi ve kltr birikimini kendinde birletiren son ahsiyetlerden
biri olarak ayrca aratrlmal, incelenmelidir. Aratrmaya balad tarih ve etnografi
konularndan, iinde bulunduu kltr ortamndan rendikleri, Togann gcne g
katm, adm adm gezdii Trkistan topraklarnn her bir kesinde yok edilmekte olan
milli-mahalli deerler, onun belleinde kendisine yer edinmitir.
Zeki Velidi, Orenburgda nl dnr, tarihi, gazeteci ve din adam Rzaeddin
Fahreddini (1859 - 1936) de ziyaret etmiti. sr adl biyografik eserin yazar, ra
mecmuasnn mehur muharriri, tarihi ve sonra da mft olan Rzaeddin bin Fahreddin 1899da baslan Selime adl romann yazardr.21 R. Fahreddin, sr eseri ve kard ra dergisindeki makaleleriyle milli tarih konularn ele alan tarihi; db- Talim
eseriyle bir eitimci; Sovyet devrinde tarihi ve edebiyat kalemi krldktan sonra ilahiyat vasfyla vazife alm, Ufadaki Mslmanlarn Merkez Diniye Nezaretide kalp mft olmu ve slam mecellesini karm22 bir ilahiyatdr. O, hem de nl Tatar aydn,
gazetecisi Fatih Keriminin (1870-1937) yakn akrabas, eserlerini hayranlkla okuduu
Ahmet Mithat Efendinin (1844-1912) hayrandr.23 Ahmet Mithat Efendi ile grmei
ok arzulasa da bunu bir trl baaramayan R. Fahreddin, onun lmne ok zlm,
bu vefatn hemen ardndan Ahmet Mithat hakknda bir kitap yazp Orenburgdaki Vakit
gazetesinin matbaasnda 1913te bastrmt.24 Zeki Velidinin days Habip Neccarn arkada olan R. Fahreddin, sadece Orenburgdaki bilim-kltr hayatnda deil, genel ola18

19
20
21
22
23
Derdmend hakknda daha geni bilgi iin bkz. Roza Kurban, Doumunun 150. Ylnda Tatar Edebiyatnn Filozof airi Derdmend,
http://yalquzaq.com/?p=8382
Bkz. Ahmet Temir, Kuzey Trkleri Edebiyat, s. 250
Bkz. Ahmet Temir, agm, s. 247-248
Bkz. Ahmet Temir, agm, s. 251-252
Zeki Velidi de Ahmet Mithat Efendi neriyatndan, days Habib Neccar, babas Ahmetah ve bu neriyat dil-Ural corafyasnda yayan Tatar-
Bakurt haclar vastasyla haberdard. Ahmet Zekinin, days Satlkolu Habip Neccara gre daha muhafazakr olan mderris babas Ahmetah
da Ahmet Mithat Efendinin eserlerini okumu kiilerdendir. Gen Zeki Velidinin slam dinindeki ahkmlarla ilgili tereddtler geirdii gnlerde
babasnn istei ile tekte -daysnn evinde- kendisi iin kurulan aile mahkemesi srasnda Ahmetah Mollann sitemle syledii Fakat
olumuz, Ahmet Mithata deil, gvur Drapere, Hristiyan Araplara ve her okuduu Rus kitabna inanyor ve fikir deitiriyor. szlerden, Ahmet
Mithat Efendinin dil-Ural corafyasndaki etkisini tahmin etmek zor deil. (Bkz. Togan, Hatralar, s. 83)
24 Bkz. Fazl Gkek, Ahmet Mithat Efendi ve Trk Dnyas, s. 44
285
rak Rusya ve dil-Ural corafyasndaki cediti aydnlarn nde gelenlerindendir. Togann

mill tarih konularna eilmesinde de nemli rol olan ve kendisinin mr boyu hatrlad
R. Fahreddin, misyoner Rus, Bolevik-Sovyet basklarna ramen mill duruunu hibir
zaman bozmam, ok ynl faaliyetiyle Tatar-Bakurtlara yol gstermitir.25 Genel olarak, Rzaeddin Fahreddin, gen Zeki Velidinin bilimsel zeksn fark edip almalarna
deer veren, Ekim Devriminden sonraki siyasi grlerine de sayg gsteren ilk dil-Ural
Trklerindendir.
Z. Velidi, Astrhanda ise daysnn da dostu olan Abdurrahman merovla (Gabdrahman Gomeri ile) (1867-1933) tanmtr ki bu zt, Astrhan erafndan olup Volga
(dil) nehrinin Hazar denizine kavutuu yerde bulunan ve son derece stratejik nemi
olan bu Aa dil ehrinde itimai cemiyet kurucusu ve Edil (dil) gazetesinin muharriri idi.26 Togann Nogay Trkleriyle olan ilikilerinde kendisi de bir Nogay Tatar (Trk)
olan Gomerinin27 byk rol vardr. Altnordu mparatorluunn yklmasnn ardndan
bu imparatorluun topraklarnda kurulmu alt hanlktan biri olan Nogay Hanl ve onun
tarihi, umum Trk tarihi btnnn bir paras olarak Z. Velidinin sonraki aratrmalarnn merkezinde yer alacak; Togann gnln kaptrp bir trl kavuamad ilk kadn da,
daha sonra evlenecei ikinci ei de Nogay Trklerinden olacaktr.
Zakir Remiyev (Derdmend), Rzaeddin Fahreddin, Abdurahman mer vd. kiiler,
gen Togann, doup byd Bakurt topraklar dnda ilk tant, tartt, fikirlerinden yararland ve kendilerinden etkilendii kiilerdir.
4. Ahmet Zeki Velidi, Kazan ilmi muhitinde (1909-1911): Ahmet Zekinin, ciddi anlamda Trkoloji muhitine girdii ilk yer ise Kazandr. Bu ehir, ncelikle Altnordu mparatorluundaki nemli siyaset, kltr ve ticaret merkezlerinden biri olup imparatorluun
dalmasndan sonra Kazan Hanlna da bakentlik yapm, tarih-siyas, bilimsel-kltrel gelenekleri kuvvetli olan bir ehirdir. 1552de arlk Rusyann eline geen ve Rus
ar IV. van (van Grozn ya da Korkun van) ile balayp sonraki arlar dneminde de
Trk-Mslman kltr miras yok edilen Kazan (ve genel olarak dil-Ural blgesi), Luka
Konaeviin datc faaliyetleri sonucunda yzlerce abidesinden mahrum braklr.28
Onun yepiskopluu zamannda (1738-1758) sadece iki ylda Kazan vilayetindeki 536 camiden 418i yktrlm; Sibiryadaki 133 camiden sadece 35i kalmt.29 1749 yangnn
behane ederek ardndan eski Tatar kasabalarn ykp onlar yeni yerlere gren Luka
Konaevi, 1752de btn eski camileri yktrm, aria Yelizaveta Petrovnann 1742
fermanndan g alarak yenilerinin yaplmasn yasaklamt. Tatarlar bu acmasz papaza
25 R. Fahreddin hakknda daha fazla bilgi iin smail Trkolunun Rusya Trkleri Arasndaki Yenileme Hareketinin nclerinden Rzaeddin
Fahreddin, tken, stanbul, 2000 kitabna; Aydar Habutdinovun . (1858-1936) makalesine
baklabilir.
26 Astrhan ehrinin eitim, matbuat, kltr muhiti hakknda daha fazla bilgi iin bkz.: Seluk Altunta, Brhan- Terakki Gazetesi zerine Bir
nceleme, Ege niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsnde yaplm ve yaymlanmam Yksek Lisans Tezi (Tez danman Yrd. Do. Dr. N.
Muradov), zmir, 2006
27 Gabdrahman Gomeri (Abdrahman merov) hakknda daha geni bilgi iin bkz. Seluk Altnta, Astrhanda Jn Trk Taraftar Bir Tatar Yayn
Organ: Mizan Gazetesi ve zahl Fihristi, Turkish Studies, ntirnational Periodical Fort he Languages, Literature and History of Turkish or Turkic,
Volume 4/3 Spring 2009, s. 71-153
28 Bkz. , ( ) - (. 1776-1812),
29 Bkz. . : V.
, s. 4
286
Aksak Karatun ad vermilerdi.30 18. yzylda maddi durumlar iyi olan Mslman Tatarlar
sayesinde bin civarnda Mslman din abidesi bulunan, uzun yllar imparatorluklara,
hanlklara bakentlik yapan Kazan, zellikle I. Petronun (Ruslarn Velikiy Pyotr Byk
Petro dedikleri Deli Petro) arlk dneminde Ortodoksluun bakentlerinden biri haline
getirilir; douya ve gneye doru byyen Rusyann, dou topraklarndaki nemli kalesi
ve dini merkezlerinden olur. 18. yy.n sonlarnda (1798de) I. Kazan Gimnazyumunun
(kolejinin) tesis edilmesi sonucu31 bu kuruculuk ileri tamamlannca, ar hkmeti,
19. yzyln balarnda (1804 ylnda) Rusyadaki ilk niversitelerden biri olan Kazan
niversitesini kurur.32 niversitenin bu ehre kurulmu olmas, bir yandan da Kazann,
baskn Trk-Mslman karakterini deitirerek (zaten, arlk Rusyann asl amac da
bu idi), onu Ortodoksluun nemli bir din, genel olarak da bilim ve kltr bakentine
dntrr. niversite kurulmadan nce de Kazann nemli bir kltr merkezi olduunu sylemek mmkndr. Burada ok sayda kitaplar bastrlyor, ou aslen Trk olan
marf slm mverrihlerin eserleri yaymlanyordu.
Kuzeye ve batya doru yollar kesilen Rusyann tek byme yn, Trklerle
meskn -Ruslara gre- dou, gney ve gneydou topraklar idi. Siyas ve asker operasyonlardan nce hedefledii blgelere ilm ekspeditsiya (bilimsel gezi grubu) gndermek, igal edecei yerleri nce ilm keiflerle fethetmek, Rusya devletinin ynetim,
yaylmaclk ve genileme politikalarndan olmu; bu siyasi ve askeri amal bilimsel
keifler, devlet ve Ortodoks kilisesi tarafndan planlanan ve yaplmasna karar verilen
asker operasyonlarn klavuzu olmutur. Ayrca bu ekspeditsiyalarn ou, mali ynden,
elinde byk servet toplayp bu serveti harcamada gya bamsz ve apolitik olan kilise
ya da sinod tarafndan desteklenmitir. Bu anlamda Hristiyan Ortodoks misyonerlii,
devletin ve Ortodoks kilisesinin gl desteini arkasna alarak Rusya devletinin genileme politikasnn en nemli icracsna, uygulaycsna dnmtr. Bylece Kazan, 1552
ve sonraki yllarda (hatta yzyllarda) douya ve gneye doru byyen Rusyann en
nemli ve vazgeilmez ehir-kalelerinden saylmtr
Kazan niversitesinin 1804teki kuruluundan birka yl nce -tam olarak 25 Mays
1800de- arlk Rusyann bakenti Petersburgdaki Asya Matbaasnn Kazana nakli ve
bu matbaann Abdlaziz Buraev, brahim Halfin vd. Mslman-Tatarlarn elinde olmas,
Tatarlarn din, kltr, bilim alanlarnda ok sayda eser yaymlamalarn salam,33 bu
corafyadaki Trk-Mslman modernlemesine nemli katkda bulunmutur. 19. yy.n
ikinci yarsndaki Kazann, medrese eitimiyle salanan bilim muhitini ise Radloffun
Rus hkmetine yazd 26. VI. 5. IX. 1875 tarihli raporundan renmek mmkndr.
Radloffun raporunu inceleyip zetleyen A. Temire gre Mslman (Trk) ahalinin tahsile dknl; medreselerin ve imam namzetlerinin okluu; agirtlerin, mesafelerin
uzaklna bakmadan medrese medrese dolaarak tahsil edileri ve bilhassa ilerlemi talebelerin mehur medreselere akn etmeleri bu uzun raporda istatistiklerle aklanmakta
30 Bkz. . . , . . , . . , . . , . . , . . , . . ),
, : 27. XVIII . http://www.historytat.ru/4/184.html
31 Bkz. , . . , , s. 119 ve
sonras
32 Bu niversite hakknda daha fazla bilgi iin bkz.: Kononov, Prof. Dr. Andrey Nikolayevi, Rusyada Trk Dillerinin Aratrlmas Tarihi
33 Bu eserler iin bkz. A. Temir, Kuzey Trkleri Edebiyat, s. 243-244
287
ve en sonunda da medreselerde Rusa retilmesiyle ilgili olarak Radloff tarafndan Rus

hkmetine bir kanun tasars sunulmaktadr.34
Togann Kazanda ziyaret ettii ilk yerlerden biri, ite Radloffun tahsile dkn olarak niteledii kiilerin rabet ettii ehabeddin Mercaninin35 medresesidir. Habib Neccar,
Mercaninin; Togan da days Neccarn yannda yetitii iin daysnn yetitii Mercan
muhitini kendi muhiti sayan36 17-18 yal Ahmet Zekinin, iine dt ilk ilm muhitlerden birinin herkese kabullenen byle bir ortam olmas, onun hayatndaki nemli bir dnm noktasdr. Olduka rasyonel, yeterince milli, iinde bulunduu zaman ve siyasi-kltrel zemini doru deerlendirip fevr davranlardan kanan realist ve dnyevi (ada)
bir din limi, Kazandaki Ortodoks misyoner okullarnda slam dini ve tarihi derslerine
girecek kadar lml bir eitimci; dil-Uralda, Kuzey Kafkasya topraklarnn birok yerinde
bulunan Bulgar epigrafik abidelerini, yaztlarn, mezar talarn aratrp, Arap seyyahlarnn eserlerindeki izlerini bulup Bulgarlarn, uva ve Tatar Trklerinin ortak selefi olduunu kantlam olan byk tarihi Mercaninin muhiti, gen Ahmet Zekinin akademik
kiiliiyle birlikte milli karakterini de belirlemitir. Mercani, 1885te birinci, 1900de de
(lmnden sonra) ikinci cildi yaymlanan mehur Mstefidl-Ahbar fi Ahval-i Kazan
ve Bulgar adl kaynak eseriyle37 hem tarihilik hem de milli kltrn aratrlmas yolunda Togana klavuzluk etmi kiilerdendir. Zeki Velidinin, Kazana gelir gelmez Mercani
medresesini ve Mercaninin olu Burhan Mollay ziyaret etmesi; Mercaninin, Arapa
kaleme ald al-Tariqat al-Muthl (Byk Yol),38 yine Arapa yazlm sekiz ciltlik yazma
Vafiyt al-Aslf eserini ve 1881 baskl Muntahab al-Vafiye eserini okumas, 1908-1909
yllarnda bu sekiz ciltlik eseri batan sona okuduktan sonra onlar Trke bir cilt halinde
zetlemesi bir tesadf deildir. Z. Velidinin Mercani hakknda Arapa yazm olduu ve
kendisini Tatarlara kabul ettiren 32 sayfalk risale de Togann Mercani sevgisinden kaynaklanm ve bu yllarda yazlmtr.39
Kazanda ok sevdii, medresede eserlerini okuduu ve okuttuu slam limi Musa
Carullah Bigi40 (1875 - 25.10.1949) ile tannca, Arap edebiyatna meftunluu ile onun
takdirlerini kazanan Ahmet Zeki, ok etkilendii bu deerli limle mr boyu dostluunu
srdrecek, 1940l yllarn sonunda onu stanbuldaki evinde alt ay arlayacak ve Msra
uurlayacaktr.41 Kahirede vefat eden M. C. Biginin yllar nce Kazanda Z. Velidiyi evine
gtrmesi, onu arlamas ve gen bilim adamnn yzne geni kaplar amas, halefselef ilikisini ok nemseyen Togann hep aklnda kalacaktr. Zeki Velidi, mehur gazeteci, slam reformisti, slamiyeti Japonyaya kadar yayan mehur seyyah Abdurraid
brahim42 (1857 - 31.08.1944) ile de Musa Carullahn evinde tanmtr. Daha sonra A.
34 A. Temir, Trkoloji Tarihinde Wilhelm Radloff Devri, s. 24
35 . Mercani hakknda daha geni bilgi iin bkz. , . (18181889),
36 Bkz. Togan, Hatralar, s. 51
37 Bkz. Ahmet Temir, Kuzey Trkleri Edebiyat, s. 229-231
39 Bkz. Togan, Hatralar, s. 51-52
40 Musa Carullah Bigi hakknda daha geni bilgi iin bkz. , . (1875-
1949),
42 A. brahimin hayat ve faaliyetiyle ilgili daha geni bilgi iin bkz. smail Trkolu,nun Sibiryal Mehur Seyyah Abdrreid brahim
(Ankara, Diyanet Vakf Yay., 1997) kitabna; Japon aratrmac Hisao Komatsunun Abdurreshid Ibrahim and the Japanese Asianism
288
brahimin de evine gidip gelen Togann, Kazanda tannmasnda ve evre edinmesinde

bu byk gazetecinin, seyyahn, reformist aydnn da rol byktr. Togann Kazanda
grt kiiler arasnda nl Tatar airi Abdullah Tukay (1886 - 1913), bu ehirde
misafir mderris olarak bulunan Magripli lim Ahmed inqiti (?-?) vd. vardr. nl ve
dneminin nfuz sahibi olan bu ziyal kiiler, Z. Velidinin zellikle Mslman aydnlar
arasnda evre edinmesini kolaylatrmakla kalmayp kendisinin milliyeti-muhafazakr
karakterinin gelimesinde de etkili olmulardr.
A. Zeki Velidinin Mslman Tatar aydnlar arasnda saygnlk kazanmasnda days Neccarn referansyla birlikte bir yandan . Mercani hakknda Arapa yazm olduu
risale, dier yandan da kendisinin nl slam sosyolou ve tarihisi bn Haldun hakkndaki grlerinin nemli pay olduunu sylemek mmkndr. Genel olarak bn Haldun
zerine orijinal almalaryla tannan gnmz bilginlerinden Prof. Dr. mit Hassan, bn
Haldunla ilgili yazlanlardan birounu, onun mehur Mukaddimesinden soyutlanm,
bu kaynak eserle btnsellii olmayan almalar olarak niteler ve dnrn doktrininin btnlnden soyutlanm bir siyaset teorisi incelemesi yaplamaz sonucuna
varr.43 nl bn Haldun uzmannn, bu konuda yazlm eserlerin seme bibliografyas
arasnda Togann almalarn da zikr etmesi,44 Zeki Velidinin, bn Haldunu iyi mtalaa
eden bir uzman olduunu gstermektedir. Zaten Togann, ehabeddin Mercaniyi anlamas iin Tatarlarn igab Hazret dedikleri ve Tatarlarla zdeleen kii45 saylan bu
nemli milli liderin (Mercaninin) de ok etkilendii bn Haldunu bilmesi gerekirdi. Zeki
Velidinin bn Haldun Mukaddemesinden soyutlanmayan, daha erken yazlp 1914te
Bilgi dergisinde Yusuf Akurann Osmanlcalatrarak yaymlad, Atatrkn de ok
beendii; Cumhuriyet Trkiyesinde de ciddi ekilde tartlan ve Togann kendisi tarafndan zetlenen karmlarn, kendisininin Mool meselesine farkl ve olumlu bakn
yanstmas asndan nemli bulduumuz iin ksaca yle aktarabiliriz: 1) Teokratizm,
Trkler iin ba belas bir zihniyettir; 2) Teokratizm, slam camiasnn z sfat deildir;
3) Biz Garp medeniyetine iltihak ederken slamiyet de ona uymaldr; 4) Zaten Trkler,
tarihte her vakit saltanat hilfetten ayrmlardr; 5) Trk ve Moollarn idare sisteminde
din ile bal bir ey yoktur. Cengizin Yasa sisteminin tatbiki, slam leminde yeni bir devir
at. Bu Yasa Trkiyede izler (Yasag-i Osman ve tamga sistemi) brakt; 6) Din ile
hkmet tamamiyle ayr olmaldr; 7) Kurann ahkm dnyev ahkmla tadil edilmelidir;
8) Bir arkl milletin, insan camias olmak itibariyle Avrupallardan fark yoktur; 9) Msrl
Mft Muhammed Abdu, Trkiyeli Mahmud Esad, Rusyal Musa Carullah efendilerin slamiyeti slahla bunu muasr kanunlara esas etme yolundaki abalar bo eylerdir; 10)
Orta Asyadaki slam memleketlerinin Rusyaya esir olmalarnn balca sebebi, bunlarn
Cengiz Yasasndan ayrlarak eriate dnmeleri olmutur; 11) bn Haldun byk tarihini yazd zaman Trk leminde byk hadiseler zuhur etmiti. O, amda Timrle
grt. bn Haldunun Trk kavmiyle ilk hakiki temas bu suretle balad ve ayr kitap yamakalesine (Altnorda ve Varisleri kinci Uluslararas Konferans Bildirileri); un .
(1857-1944) makalesine baklabilir.
43 Bkz. mit Hassan, bn Haldun Metodu ve Siyaset Teorisi, s. 16
44 Bkz. mit Hassan, age, s. 349
45 Bkz. A. Xabutdinov . , s. 7
289
zp bu hatrat tesbit etti; 12) Timr, memleketini Yasa ve Tzkle idare etti.46 Togann,
-Prof. Fuad Kprlnn de itirazlarna sebep olan- Osmanl hanedann da bir Mool
kavmine balamak isteinde, 600 yl iktidar sren Osmanly ayakta tutan unsurun derin katlarnda eriatn deil, Yasann olduunu vurgulamak istemesi olsa gerektir. Zeki
Velidinin, altn izerek dile getirdii Trk tarihinin bu nemli meselesi, devlet yapsyla
ilgili gnmzdeki tartmalar da zmleyecek niteliktedir
5. Togann, Kazanda Gayrimslm Trkoloji evresi (1909-1911): Kazanda zel
Rusa retmeni Yemelyanov araclyla Trk kkenli iki Trkologla tanan Z. Velidi,
onlarn sayesinde artk asl Trkoloji muhitinin iine girecektir. Bu Trkologlardan birincisi Turak ulusunun Hakas (Sagay) Trklerinden Prof. Nikolay Feodorovi Katanov47
(Hakas-Sagay Trkesindeki asl ad Xzl Olg Pora Katandr)48 (1862-1922); ikincisi ise
nl uva bilgini Prof. Amarindir (1870-1933). Onlarla tantktan sonra gen Zeki
Velidinin Kazandaki msterikler (doubilimciler) arasnda da artk yeri vardr. Ahmet
Zeki, Prof. Amarinin49 Rusya Eitim Bakanl dergisinde baslm Tatar Edebiyat adl
Rusa makalesini Tatarcaya tercme edecek kadar Rusa bilmekte ve Tatar yaz dilinde
makaleler kaleme almaktadr.50
1909-1910 ders ylnda Kazandaki Kasmiye Medresesinde Trk tarihi ve Arap edebiyat muallimliine atanan Zeki Velidi, Trk Tarihi (bu eser Trk-Tatar Tarihi adyla baslmtr) adl eserini yazmakla birlikte nl doubilimci, Trk halklar tarihisi Wilhelm
Bartholdun51 (1869-1930) Orta Asya tarihiyle ilgili kitabn, Karamzinin tarih kitaplarn,
Katanovun yardmyla edindii matbu ve yazma eserleri ve hatralarnda dile getirdii
birok eseri okur. Trk, Mool tarihine olan ilgisi onu yabanc bilim adamlarnn eserlerini
okumaya da sevk eder ve bu eserler, onun liberal bilim adam karakterinin olumasnda
nemli bir rol oynar. Togan, daha gen yalarndan itibaren tarih aratrmalarnda corafya faktrnn belirleyiciliini, corafyay ve tarihi corafyay bilmeden bu aratrmalarn
ehemmiyetsiz ve gayriilm olduunu fark eder. Moollarla, Cengiz Hanla, Emir Timurla
ilgili nyargl grlerin aksine, onlar umumi Trk tarihinin bir paras olarak grr.
Osmanl hanedannn da kken itibariyle Ouzlarn Kay boyundan m, Moollarn Kay
boyundan m geldii konusunda tereddtleri,52 hakikate ulamak iin talam fikirlere
pheyle bakma yaklam, kendisine kar sert reddiyelerin yazlmasna neden olsa da,
hayatnn son gnlerine kadar velud bilim adam niteliini kaybetmeyen Togann hi vazgemedii, doru bulduu usullerdendir.
nemli bir ksmn Kazanda geirdii 1910-1912 yllar, 20 yal Zeki Velidinin, Kazan niversitesi Filoloji Fakltesinde dinleyici olarak geirdii; bir taraftan iki ciltlik Trk
ve Tatar Tarihi kitabn yazd, Prof. Katanovun ahsi ktphanesinden el-Biruninin
47 Katanovun Trkoloji alanndaki almalar hakknda daha geni bilgi iin bkz. , . . . ., - () , : , 4, , 2001, s. 239-242; Eren, Prof. Dr. Hasan,
Trklk Bilimi Szl (I. Yabanc Trkologlar), TDK Yay. 705, Ankara, 1998, s. 186-187
48 Bkz. N. F. Katanov, Tallap Algan Plg Tostar Bilimsel Eserlerinden Semeler, s. 357
49 Amarinin Trkoloji almalar hakknda bkz. , age, s. 48-50; Eren, age, s. 105-107
51 Bartholdun Doubilimcilii ve Trkoloji alanndaki almalar hak. geni bilgi iin bkz. , age, s. 59-62
52 Bkz. T. Baykara, age, s. 61
290
Avrupada Arapa baslm ve nsz Almanca olan el-Asr al-Baqiyya eserini alp okuduu; bu eserin nszn tam anlamak amacyla Almanca renmee balad; dier
taraftan da Prof. Katanovdan Sibirya Trk leheleri, aruz, Trk tarihiyle ilgili kaynaklar rendii; Aristovun Trk kavimleri etnograyas hakkndaki kitabn evirip evirdii;
nl Trkologlar Alman asll Wilhelm Radloff53 (1837-1918) ve Rus asll gezgin G. N.
Potaninin (1835-1920)54 Trk halklar etnografyasyla ilgili eserlerini inceledii yllardr.55
A. Zeki Velidi, ayn yllarda Kazan niversitesi profesrlerinden nl Slav, Hint-Avrupa
dilleri uzman, Trkolog, Ural dilleri fonetisti ve lengist V. A. Bogoroditski (1857-1941)56
ile birlikte experimental fonetik (uygulamal ses bilgisi) seminar mesaileri yaparak
Bakurt ve Tatar ivelerinde Ton, Vbrasyon almasn tamamlar.57 Kuran- Kerimin
Arapadan Rusaya tercmesinde otorite bir kii olan Prof. Krakovski ile de mektuplamas, kendisine kitaplar yollamas,58 Zeki Velidiyi msterikler camiasnda da nlletirmee balamt.
Genel olarak, Zeki Velidinin de mensubu olduu Trkoloji camiasnda bizzat grt Trkologlar arasnda Wilhelm Radloff, Nikolay Amarin, V. Barthold, Bogoroditskiy,
Fuat Kprl, Fuat Toktarov, stvan Gyrffy, Mnevver Qari, Gyula Nemeth, Hseyin Namk Orkun, Nikolay Katanov, Melioranskiy, Abdlkadir nan, Rykov, Samoylovi, Jean
Deny, Abdullah Battal Taymas, Ahmet Baytursunov vd. bulunmaktadr. Trklkbiliminin
bu nl uzmanlaryla olan ahsi ve bilimsel mnasebeti, bu deerli bilim adamlarnn
Togan saygyla zikr etmeleri, Zeki Velidinin deerli bir Trkolog olduunu gstermektedir.
SONU
1) Zeki Velidi Togann hayat ve faaliyetinin halef-selef ilikisi erevesinde ekillendiini syleyebiliriz;
2) Buharada bir Nakibendi eyhi olan Trkmen bir din adamndan etkilenen, reformist grlerinden dolay din eitimi ald Buharada ve memleketi Kazanda tekfir edilip
stanbulda (skdarda) vefat eden Kursavi (1776-1812), Kursaviyle hi grmeyip
ondan etkilenen Mercani (1818-1889), Mercaniyi de grmeyip onun etkisiyle byk tarihi olan Togann (1890-1970) doum-lm yllarna, almalarna ve etkilerine bakldnda bu selef-halef ilikisi daha net grlecektir;
3) Togann bu ilikiler iindeki konumu milli-muhafazakr ve liberal bir tutumdur;
4) Togan, Trkoloji alannda hocalarnn glgesinde kalmayan, herkese kabullenen bir
Trklk bilimci; rencilerinin ve ardllarnn da nn aan byk bir retmendir;
5) Doumunun 120, vefatnn 40. ylnda Prof. Dr. Zeki Velidi Togan rahmetle anyor,
kendisinin Trkoloji muhitindeki sekin yerini, bu konularda srdreceimiz dier yazlarda belirteceimizden, bu almay burada snrlandryoruz.
53
54
55
56
57
58
Radloff ve almalar hak. bkz. A. Temir, Trkoloji Tarihinde Wilhelm Radloff Devri; , age, s. 405-410; Eren, age, s. 262-269
Potaninin almalar hak. bkz. Eren, age, s. 258-259
Bkz. Togan, Hatralar, s. 86-87
Bogoroditski hakknda daha geni bilgi iin bkz. Yudakin, age, s. 89-93
Bkz. Togan, Hatralar, s. 87
Bkz. Togan, Hatralar, s. 89
291
KAYNAKLAR
Akpnar, Prof. Dr. Yavuz, Gaspral smailin Seilmi Eserleri: 2, tken Yay., stanbul, 2005
Altnta, Seluk Astrhanda Jn Trk Taraftar Bir Tatar Yayn Organ: Mizan Gazetesi ve zahl Fihristi,
Turkish Studies, ntirnational Periodical Fort he Languages, Literature and History of Turkish or Turkic,
Volume 4/3 Spring 2009, s. 71-153
Baykara, Prof. Dr. Tuncer, Zeki Velidi Togan, Kltr Bakanl Yay. 1042, Trk Bykleri Dizisi: 110 (Birinci
bask), Ankara, 1989
Eren, Prof. Dr. Hasan, Trklk Bilimi Szl (I. Yabanc Trkologlar), TDK Yay. 705, Ankara, 1998
Gkek, Prof. Dr. Fazl, Ahmet Mithat Efendi ve Trk Dnyas, Trk Dili ve Edebiyat Aratrmalar Dergisi,
Cilt: XIV, Say 1 (Ocak 2008), s. 41-54, Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, Bornova, zmir, 2008
Hassan, Prof. Dr. mit, bn Haldun Metodu ve Siyaset Teorisi, Dou Bat Yay., 54 (Drdnc Bask),
Ankara, 2010
Hebibbeyli, Prof. Dr. sa, Celil Memmedquluzade Mhiti ve Masirleri, Ecemi Yay., Naxvan, 2009
Kononov, Prof. Dr. Andrey Nikolayevi, Rusyada Trk Dillerinin Aratrlmas Tarihi, evirenler: Prof. Dr.
Kmil Veli Nerimanolu, Yrd. Do. Dr. Nazm Muradov, Dr. Yakup Sevimli, Trk Dil Kurumu Yay. 982,
Ankara, 2009
Okuyucu, Cihan, Fuzlyi Yetitiren Kltr, Bu Almet ile Bulur Beni Soran Fuzl Kitab (Fuzl hakknda seme makaleler ve bibliografya denemesi), s. 169-177, Haz. Hanife Koncu Mjgn akr, Kesit Yay.,
9, (Birinci bask), stanbul, 2009
Temir, Prof. Dr. Ahmet, Kuzey (Tatar Bakurt) Trkleri Edebiyat, Trk Dnyas El Kitab (Trkiye D
Trk edebiyatlar), s. 229-258, TAKE Yay. 158 (nc bask), Ankara, 1998
Temir, Prof. Dr. Ahmet, Trkoloji Tarihinde Wilhelm Radloff Devri Hayat lm Kiilii Eserleri, TDK Yay.
552, Ankara, 1991
Togan, Prof. Dr. Zeki Velidi, Htralar Trkistan ve Dier Mslman Dou Trklerinin Milli Varlk ve Kltr
Mcadeleleri, (kinci bask), Trkiye Diyanet Vakf Yay., 298, Ankara, 1999
Trk Dil Kurumu, Trke Szlk, TDK Yay. 549, (10. Bask), Ankara, 2005
Zamanov, Prof. Dr. Abbas, Sabir ve Masirleri, Seilmi Eserleri, s. 17-148, Yayna haz. Prof. Dr. sa
Hebibbeyli, inar-ap Yay., Bak, 2003
. : V.

, . . , - Bilimsel Eserlerinden
Semeler, - Hakas Folkloru ve Etnografyas
Metinleri, Trksoy Yay., 16, Ankara, 2000
, . . ,
, , , 1972
, . . , , 2009
, . ., , . ., , . ., , . ., , . ., ,
. ., , . ., , : 27.
XVIII . http://www.historytat.ru/4/184.html
, . . . ., - (-) , .
: , 4, , 2001
292
TRK DEVLET VE TOPLULUKLARI LE LKLER

NELER OLDU? NELER YAPILABLR?
Yrd. Do. Dr. Umut ARIK
Lefke Avrupa niversitesi retim yesi

(Bykeli - Trk birlii ve Kalknma Ajans Kurucu Bakan)
Sper glerin ban ektii Dou ve Bat bloklar arasndaki Souk Sava, Sovyetler
Birliinin askeri varln, sosyal ve ekonomik alardan gerei gibi destekleyememesi
sonucu, Dou Avrupadaki uydu lkelerin Varova Paktndan zlmelerinin arkasndan,
Birlik yelerinin de bamszlk ilan etmeleri ile sona ermitir. Berlin Duvarnn ykl ve
iki Almanyann birlemesi, Demir Perdeyi kaldran bu sonun en belirgin grntleridir.
Bu yolu aan, anlan sosyal ve ekonomik yetersizlikleri gren son Sovyet Komnist
Partisi Birinci Sekreteri Mikhail Gorbachevin uygulamaya koymak istedii saydamlk
(glastnost) ve yeniden yaplanma (perestroika) politikalardr. Sovyet lideri bu yaklamlarla, toplumu ve ekonomiyi gereki bir deiime yneltmek isterken, sistemin btn
rk ve tutarsz yanlarnn ortaya kmasna neden olmutur. Bu durumda, toplum, saydaml, kokumu dzenin deitirilmesi, yeniden yaplanmay ise ulusal egemenliklerin
vurgulanmas olarak alglamtr.
Bu alglamalarn yaratt genel siyasal tedirginlie kar are olarak, ordu, gizli servis ve partinin baz kesimleri Gorbachevi devirecek bir darbe uygulamay yelemiler,
ancak Moskovada Rus Komnist Partisi lideri Yeltsinin ban ektii bir grup, bu darbecilere kar karak, anlan giriimi baarszla uratm ve Sovyetler Birliinin, kendisi-
293
ne bal Sovyet Cumhuriyetlerinin ayr milli devletler haline gelmesi sonucu dalmasna
giden yolu amtr.
Bu dalma, Avrasya blgesinde yeni bamsz Trk Devletlerinin domasna olanak
salamtr.
Bu gelimeden nce Trklerin Dnyada Trkiye Cumhuriyeti ve Kuzey Kbrs Trk
Cumhuriyeti olarak yalnz iki bamsz devleti varken, bunlara Sovyetlerin dalmasyla, Azerbaycan, Trkmenistan, zbekistan, Kazakistan ve Krgzistan eklenmitir. Ayrca,
bamsz olmamak ve Rusya Federasyonu iinde kalmakla beraber, een, Kazan Tatar,
Bakrt, Daistan, Tuva-Saka, uva Trk mevcudiyetleri ile Ukrayna iinde Krm Tatar,
Moldovada Gagavuz, Grcistanda Acara, Tacikistanda zbek varlklar da ayrcalklarn
daha gl biimde alglamaya ynelmitir. Bunlara, Bulgaristandaki Trk varl ile Bosna-Hersek ve Makedonyadaki topluluklar da katmak olasdr. Nihayet Yunanistan, in,
ran, Suriye ve Iraktaki Trkler de bu yeni gelime erevesinde benliklerini bir baka
gvenle zmsemeye balamtr.
Szkonusu gelime birden bire, saylar 250 milyonu aan Trk kkenli bir kitlenin uluslararas planda Trkiyenin desteiyle kendilerine daha gvenli ortamlar salayp, salayamayacaklar ve bamszlklarn kazananlarn dnya ile btnlemelerine
Trkiyenin ne lde yardmc olabilecei gibi sorular ortaya karmtr. Bu sorular
sadece Trkiyede deil, Sovyetlerin ani dalna pek de hazrlkl olmayan tm dnyada etrafl deerlendirmelere ve genel ilgiye yol amtr. Kimileri, 21. yzyln Trklerin
olacan sylerken, kimileri de bu blgelerin bir ok karklklara ve atmalara gebe
olduu savn ortaya atmlardr.
Bu gelimelerin yirmi yl ardndan neler sylenebilir? zetle, ne 21.yzyl Trk yzyl
olmutur ne de Trklerin egemen olduu blgelerde byk karklklar kmtr.
Trkiye Cumhuriyeti , srecin balangcnda tm dnya gibi hazrlksz yakalanm,
duygusal bir yaklamla ve byk heyecanla bu karde varlklara ard ardna ziyaretler dzenlenmi, Sovyet sisteminde hemen hereyi bir merkezden (Moskovadan) beklemeye alm yerel yetkililerin btn taleplerine iyi niyetle olumlu cevaplar verilmi,
Trkiyeye geri dnldnde ise ya bu vaadler unutulmu, veya bunlar karlayacak
gcn bulunmad anlalm, vaadlerin ancak belli bir ksm, o da ounlukla yetersiz
biimde yerine getirilmeye allmtr. Durumu daha ktye gtren bir baka unsur da
zaten kt olan olanaklarn kullanlmas yoluyla salanacak destei yrtmek konusunda
Trkiye Cumhuriyetinin hemen her makamnn bir rekabet ve yarma havas iine girmesi olmutur. Pek ok alanda akmalar, atmalar ve ekimeler kaynaklarn srafna
neden olurken, baz konularda da, nasl olsa bakalar bu ileri yapyordur kansyla hi
bir ey yaplmamtr. Dier taraftan, Rusya Federasyonu, in Halk Cumhuriyeti, ran
slam Cumhuriyeti, Avrupa Birlii, hatta ABD ve Pakistan, bu alanda Trkiyenin n almasn ve arlnn artmasn ho grmemi ve sert, ypratc, zaman, zaman ykc bir
rekabet ortam domutur.
294
Aradan ancak yl gibi uzunca bir zaman getikten sonradr ki Trkiye Cumhuriyeti, Trk devlet ve blgeleriyle ilikilerini sistemli, planl ve tutarl bir biimde yrtmek
amacyla, yeni bir kurumsal yaplanmaya gitmek istemitir. nce bu kurumsallamann
ierii gibi temel konular yerine nereye bal olaca konusu sorun yaratm, sonunda dorudan Babakana bal olarak tm devlet kurulular zerinde etkili bir egdm
salayacak bir kurum yerine, Dileri Bakanna bal bir yap ngrlmtr. Bozuk
bir Trke ile Ekonomik, Kltrel, Eitim, Teknik birlii Bakanl (EKETB) ad taklan bu bronun bandan itibaren bir ok sakatlkla malul olmas iin adeta zel aba
gsterilmitir. Bir defa, daha isminden belli olduu gibi kltr, eitim ve teknik ibirlii
sorunlarnn tek bir alann paralar olduu yadsnmtr. kincisi, ekonomik alandaki destek almalarna Maliye, Hazine ve D Ticaret alanlarnda alan Bakanlk dzeyindeki
kurumlardan sert engellemeler gelmi, stne stlk bir de ayn konuda almak zere
ayr bir Devlet Bakanl grevlendirilmitir. ncs, Dileri Bakan emsiyesi Bakanlklararas koordinasyonu salama gcn verememitir. Drdncs, Dileri Bakanl iinde blge ile ilgili Genel Mdrlkler ve ekonomi, kltr, teknik ibirlii birimleri,
yetkilerini bu yeni yapya devretmek yle dursun, bu yaplanmay adeta dman grerek
baltalamlardr. Beincisi, bizzat Dileri Bakanl bu yardm ve destek kuruluunun
alma yapt blgelerde, yerel makamlarla balant kuracak uzantlara sahip olmasna kar kmaya kalkmtr. Altncs, gya kolaylk olsun diye denetimi Trkiye Byk
Millet Meclisi KT Komisyonuna braklan kurumun almalar incelenirken, devlet eliyle
yardm ngren bu yaplanmaya neden kar etmediinin sorulduu, toplumdan gnll
kurulular eliyle destek salanmaya alld zaman, yolsuzluk sulamalarnn yapld
grlmtr. Hatta, yardm faaliyetleri hakknda Babakanlk Devlet Denetleme Kuruluna,
Cumhurbakanl Denetleme Kuruluna su duyurularnda bulunulduu, MTe ihbarlarn
olduu variddir. Bir ksm d kaynakl olan bu baltalama faaliyetlerine kar, medyaya da
yalan, yanl dedikodular szdrlm, hatta kurumun Azerbaycanda Haydar Aliyeve darbe dzenlediine kadar varan samalklar ortaya atlmtr.En sonunda da, bte skntlar gereke gsterilerek, kurumun denekleri yllk 300 bin dolar gibi zavall bir dzeye
indirilmitir.
Bu ac durumun yaratt skntlara ramen, kurum grevini nemli lde baaryla
yrtebilmi, Kurulu Yasasnda verilen yetkiye dayanlarak kurumun dorudan ve bizzat Dileri Bakanna bal fakat otonom bir rgt olmas salanm, ad Trk birlii
ve Kalknma Ajans (TKA) olarak deitirilmi, yardm faaliyetlerini yrtmek iin ilgili
lkelerin yetkili makamlar nezdinde temsilcilikler alm, bamszln perinlenmesinde yeni Cumhuriyetlerin vazgeilmez ve gvenilir destekisi olunabilmitir. Ayrca, Birlemi Milletler Kalknma Program (UNDP) , Uluslararas Ekonomik birlii ve Kalknma Tekilat (OECD) ve Kalknma Yardmlar Komitesi (DAC), Avrupa Birlii, Ekonomik
birlii rgt, slam Konferans Tekilat gibi rgtlerle yapsal balar kurulmu, Trk
Devlet Bakanlar Zirveleri balatlmtr.
Bu balang dneminde gerekletirilmek istenen hizmetler aslnda , gereki ve
salam bir ana plan ve i program erevesinde dzenlenmeye allmtr. Szkonusu
ana plan ve i programnn unsurlar ylece zetlenebilir:
295
Siyasal Dzey:
lk hedef Sovyet sisteminden liberal, demokratik, piyasa ekonomisine dayal bir sisteme geiin dzenlenmesi olmutur. Bu amala nce yeni anayasalarn yaplmasna
allmtr. Bu almalarda yerel makamlara destek olmak zere ilgilenilen lkelerin
Babakanlklar veya Dileri Bakanlklar iinde alan TKA temsilcilikleri almtr. Bu
srece bal olarak gereken yasal dzenlemeleri de hazrlamak zere gl bir bilim ekibi mahalline gnderilmitir. Meclislerin yaplanmas salanm ve TBMM ile balantlar
kurulmutur. Merkezi Hkmet Tekilatnn dnmne destek olunmutur. Mahalli
idarelerde mmkn olduu lde toplumsal temsile dayanan bir deiime ynelinmitir. Btn bu almalarda yararlanlmak amacyla, hemen her dzeyde yerel yneticiler
arasndan seilen yetkililer Trkiyede staj ve kurslara tabi tutulmutur.
Anlan lkelerin bamszlklarnn ilk olarak Trkiye tarafndan tannmas salanm,
bu lkelerde Trk Bykelilikleri kurulmu, onlara Trkiyede Bykelilikler alm,
Bykelilerine ikametgah verilmi ve bu faaliyetlerin masraflar yklenilmi, szkonusu
lkelerin dier devletler nezdinde temsilleri iin Trkiye Bykeliliklerinden yararlanlm, Blgesel ve Uluslararas Kurulularla btnlemelerine yardm edilmitir. Szkonusu lkelerin Dileri Bakanlklar yetkililerinin T.C. Dileri Akademisinde eitilmeleri
iin burs verilmi, yer ve iae salanmtr.
Bu lkelerle Trkiye arasnda, ulatrma, teknik ibirlii, kltr ve eitim, ifte vergilendirmenin nlenmesi, sivil havaclk, basn-yayn ve benzeri temel anlamalar imzalanmtr.
Szkonusu lkelerin Avrupa Konseyi, NATO, Avrupa Gvenlik ve birlii rgt, Avrupa Birlii, slam Konferans rgt, Ekonomik birlii rgt, Karadeniz Ekonomik
birlii rgt gibi blgesel, BM ve ihtisas teekklleri gibi kresel rgtlerle balantlar kurulmutur.
Ekonomik Dzey:
lke ekonomilerinin merkezden planl Sovyet sisteminden karlp, piyasa ekonomisi, serbest giriimcilik, retim ve ticarete ynlendirilmesi ilk hedef olmutur. Bu erevede bamsz milli paralar karlmasna yardm edilmi, para sistemlerinin ulusal
ekonomik ve doal deerlere balanmas salanm,bu balamda merkez bankalar ve
bankaclk sistemleri kurulmasna destek olunmu, sermaye piyasalarnn ekillendirilmesine allmtr.
Maliye, Hazine ve Bte sistemlerinin, milli gelir hesaplarnn, istatistiklerin uluslararas normlara uydurulmas iin destek verilmitir. Uuluslararas piyasalarla ilikiler gelitirilmi, retim faktrlerinin kamu mlkiyetinden zel mlkiyete aktarlmas (zelletirme) abas balatlm, toprak ve tarm reformlar ile kolhoz ve sovhozlar zel teebbs
haline getirilmeye balanm, sanayi ve hizmetler alanlarnda alan kamusal ekonomik
kurulularn zelletirilmesi iin sistematik yaklamlar gelitirilmi, gerek yerli gerek
yabanc sermaye iin olumlu ortamlar ve giriimcilii kolaylatracak koullar hazrlanarak, ekonomilerin durgunluktan kurtarlp, d dnyaya almasna destek olunmutur.
296
IMF, Dnya Bankas,UNDP, OECD, DAC gibi uluslararas ekonomik kurulularla balantlar kurulmutur.
Tamamen Moskovada Gosplan tarafndan yaplan planlara balanm bulunan doal kaynak deerlendirme sistemleri gereki ekonomik projelerle deitirilme yoluna
gidilmi, altn gibi deerli madenlerin , uranyum gibi stratejik maddelerin, demir, bakr,
krom gibi sanayi hammaddelerinin rantabl biimde deerlendirilmesi iin yerel proje gelitirme birimleri kurularak, buralarda projecilik faaliyetleri retilmi, gerekletirilmi
ve yaplan projeler uluslararas piyasalar ve fiat belirleme sistemleri ile ilgilendirilmitir.
Yine tamamen Moskovada tasarlanan alt yap sistemleri ulusal ihtiyalar ve ulusal karlarn gerektirdii uluslararas balantlar gznne alnarak yeniden deerlendirilmi,
enerji, ulatrma, iletiim ve benzeri balantlar bu yeni deerlendirmeler erevesinde
gerek ve karl gereksinimlere uyarlanmlardr. Boru hatlar, demiryolu, karayolu ve
havayolu balantlar Moskova boyunduruundan kurtarlmaya allmtr. Daha sonra
NABUCCO haline gelen petrol ve gaz boru hatlar, Avrupay Avrasyaya balayan ve Yeni
pek Yolu olarak anlan kara ve demiryollar balantlar Uluslararas Enerji Ajans/IEA ve
BM/ECOSOC destei ile tasarlanmtr. Trk Hava Yollarnn ilgili bakentlere dorudan
umas yoluyla d dnya ile sertbeste btnlemeyi salayabilecek yeni alar gerekletirilmi, kara ve demiryolu ve boru hatt balantlar projelendirilmitir. Eski, uyumsuz
Sovyet standartlar deitirilerek, tarm, endstri, ulam, iletiim, hizmetler sektrlerinde uluslararas kabul gren standartlara balanlmtr. Kara ve demiryollarnda, hava
ulamnda, limanlarda dnyayaya uymayan Sovyet standartlarnn yerine uluslararas
yntem, iaret ve standartlar getirilmitir.
Bu ilemlerin gereklemesinde Merkez Bankas, zel bankalar, stanbul borsas, TSAD, Odalar Birlii, Belediyeler Birlii, TODAE, TBTAK, Trk Standartlar Enstits,
Trkiye statistik Enstits gibi kurumlarn destei salanmtr.
Anlan lkelere yatrm heyetleri gnderilmi, bu heyetlere sadece Trk deil, AB,
ABD, Japonyadan da i adamlar dahil edilmitir.
Bu erevede, byk sanayi projeleri, yerel kk sanayi blgeleri, rnek tarm iletmeleri, Al Veri Merkezleri, borsalar, bankalar, proje kurulular ve ekonomiyi serbest
hale getirip, piyasaya ynlendirecek dier kurumlar tesis edilmilerdir. Ticaret Fuar ve
Sergileri dzenlenmitir. EXIMBANK vastasyla ihracat garanti ve kredilerinin salanmas koordone edilmitir. Trkiyedeki Fuar ve Sergilerde anlan lke rnlerinin tantm
salanmtr.
Eitim, Kltr, Teknik ve Sosyal birlii:
Anlan lkelerin kltr birliini pekitirmek amacyla bir Trk Tarih Kongresi yaplarak, ortak Trk tarihi yazm kararlatrlm, szkonusu projeyi gerekletirmek zere
ilgili lkelerden bilim adamlar Trkiyeye getirilmi ve bir proje ofisi kurularak almalara balatlmtr.
297
Ayn amala bir Trk Dil Kongresi yaplarak, ortak Trk lugat, grameri ve edebiyat
tarihi ve antolojileri yazm kararlatrlm, szkonusu projeyi gerekletirmek zere ilgili lkelerden bilim adamlar Trkiyeye getirilmi, bir proje ofisi kurularak almalara
balanmtr.
Ortak bir alfabenin kabul iin bilimsel konferanslar dzenlenmi ve mevcut Trk
alfabesinin baz deiimlerle anlan lkelerde kullanlmaya balanmas salanmtr.
Onbin renci projesi olarak tannan proje erevesinde anlan lkelerin yetenekli
genlerine Trkiyede eitim verilmesine balanmtr.
Bilim adamlar bu lkelere gnderilmi ve oralardan davetler yaplmtr. Avrasya niversiteler Birlii kurulmu, doktora konular ahenkletirilmitir.
Anlan lkeler brokratlarnn Trkiyede kurslara daveti salanm, Trk zel sektrnde, gen giriimci ve i adamlarna stajlar verilmitir.
TBTAK ve ODTnn ibirlii ile internet ve bilgisayarl iletiim ahenletirilmesine
gidilmitir.
TV ve Radyo yaynlarnn Trkiyede ve o lkelerde karlkl izlenmesi salanm, Avrasya Televizyonu kurulmu, Avrasya Televizyon ve Yayn Birlii rgtlenmitir.
Avrasya Yazarlar Birlii kurulmu ve yllk ve devrevi toplantlar dzenlenmitir.
TRKSOYun kurulmasna destek olunmutur.
Anlan lkelerde gerek Milli Eitim Bakanl gerek zel sektr ve gnll kurulular
tarafndan okul, yksek okul ve niversiteler kurulmasna nayak olunmutur.
Avrasya Film ve Sanat Festivalleri dzenlenmeye balanmtr.
UNESCO ile balantlar kurulmutur.
Bilimsel arlkl bir Avrasya Etdleri yayn Trke ve ngilizce olarak yaynlanm,
aylk bir Avrasya Haberler Blteni ve dzenli Avrasya lke raporlar karlmtr.
Diyanet lerinin ilgili lkelerde ibadet ve din eitimi konularnda destek salamak
zere inaat projeleri de dahil zgn almalar yapmalarna destek olunmutur.
Avrasya Kadnlar Birlii kurulmutur.
Avrasya Sendikalar Birlii kurulmutur.
Avrasya Parlamentolar Birlii kurulmutur.
Avrasya Belediyeler Birlii kurulmutur.
Bu ok ynl entegre programn daha bir ok ayrnts mevcut olup, TKA arivleri
incelendiinde daha etrafl bir Compendium elde edilebilir. Ancak, ne yazk ki ilk be yllk
mevcudiyeti srasnda TKAnn balatt, ilerlettii ve kimisi sonulandrd bu almalar daha sonra duraklam, kurum bir kenara itilmi ve ana hedef tamamen gzden
karlmtr.
Bu durgunluk dneminde maalesef Trk Dnyasnn Trkiye ile ilgili umutlarnn krlmasna ve Trkiyeye gvenin sarslmasna yol alm, ilgili lkeler kendilerine Trkiye
dnda uluslararas ortaklar aramaya balamlar, Rusya, in, ran, Suudi Arabistan, Pakistan, Avrupa Birlii lkeleri ve ABD bu araya olumlu cevap veren ve Trkiyeden ok
daha tutarl ve azimli davranan partnerler olmulardr.
Trkiyenin ne derece gerilerde kald, Rusya ve in nclnde Avrasya Trk
Cumhuriyetlerini toplayan ShangHai birlii rgtne gzlemci olarak dahi alnmayndan anlalmaktadr.
298
Bu ac durumdan sratle klmas gerekir.

k yolu bir Trk Devletleri birlii rgt ve Sekreteryas kurarak yeni bir hamle
ile btn ilgililer ve katlmclar iin ok yararl olacak ibirlii giriimlerine germi vermek,
gerek Trkiyede gerek uluslararas dzeyde sergilediimiz dzensiz, elikili ve akmal ok ballk ve aknlktan kurtulmaktr. Bu almay yapabilecek birikim Trkiyede
mevcuttur.
299
SOYKIRIM DDASI KONUSUNDA

TRK DI POLTKASI N BR NER
Yrd. Do. Dr. Necati YKAN
Akdeniz niversitesi retim yesi
Trkiyenin d politika alannda yaad en byk sorunlardan biri olan ve her yln
24 Nisanna yaklaldnda lkenin karsna kan Ermeni soykrm iddias konusunda
bugne dek gerek akademik evrelerde, gerekse medya alannda yazlp izilenler bir
ncekinden farkl deildir. Siyasi sorunlarn zmszl deta kangren hline
gelmi; problemin sona erdirilmesi iin makro etkisi olacak etkin ve kalc politikalar
retme zarureti ortaya kmtr.
almamzda bilinenlerin tekrarndan kanlacak; bu amala soykrm iddialarnn
tarih perspektifine girilmeyecektir. Konunun Ermenistan ve Trkiye bata olmak zere,
dorudan balants olan lkelerde i siyasete etkisi; bunun ikili ilikilere yansmas, ABD
boyutu ve Azerbaycan-Trkiye ilikilerine etkileri analiz edilmeye allacaktr.
Bugne kadar soykrm iddias konusunda Trkiyede dile getirilen neriler;
alnan tedbirler:
Genel itibaryla resm devlet sylemi gelitirilmi; hibir zaman soykrm kelimesi
tek bana telaffuz edilmeyerek nne szde tamlamas getirilmitir. Bu sylem,
Parlamentoda temsil edilen arlkl olarak- siyasi partilerin, medyann, sivil toplum
kurulularnn ve halkn desteini almtr. Trk bilim insanlar, ngilizce bata olmak zere
eitli dillerde, konuyla ilgili dncelerini dnya kamuoyuna bildirmi; ancak subjektif
300
301
diye nitelenen bu bilgilendirmeler, derinlemesine incelenmeden, taraftar toplama olarak

deerlendirilmitir. Objektif ve zgrlk olduunu ileri sren Bat dnyas, nne
serilen belgeleri yok sayma, inanmama yolunu semi Fransa rneinde olduu gibisoykrm olmadnn sylenmesini bile yasalaryla engellemi, dolaysyla bu adan
konuya aklk ve zm getirme yollar batan kapanmtr.
Trkiye Cumhuriyetinin arivler alsn; bilim insanlarnn bamsz, tarafsz
aratrma yapmalar salansn nerisi de Ermenistan tarafndan desteklenmemi ve
sorunun zmne katk salamamtr.
10 Ekim 2009 tarihinde, Trkiye ile Ermenistan arasnda diplomatik ilikilerin
kurulmasna dair imzalanan protokol, dnya kamuoyunun ilgisini ekmi; ancak
Ermenistan Anayasa Mahkemesinin soykrm konusuyla ilgili yapt itiraz nedeniyle
yine kmaza girmitir.
Bir baka ifadeyle iki lke arasndaki diplomatik, siyasi ve ekonomik ilikiler, bu
sorun nedeniyle askya alnmtr. Ksa, orta ve uzun vadede de sorunun zmnn
belirsizliini korumas beklenmektedir. Bu almada, soruna olas bir zm nerisi
getirilmeye allacak; konu Trkiye ve Ermenistan dndaki ilgili lkeler baznda da
deerlendirilecektir.
ABD ve soykrm:
Trkiye ve Ermenistan dnda, bu sorunun zmnde nem tayan ve temel
talarndan biri olan lke, ABDdir. Soykrm iddias konusu, ABDnin i siyasetinde
deerlendirilmektedir. Bu lkede, istisnasz her bakanlk seiminde soykrm gndeme
getirilmi; adaylar bu dorultuda szler vermitir. Bugnk Bakan Barack Obamann
4 Kasm 2009 seim kampanyas srasnda ABDnin, drste Ermeni soykrmndan
bahseden1 bir bakan hak ettiini dile getirmesi, buna verilecek nemli bir rnektir.
Soykrm iddialar, Washington snrlar dnda da seim siyasetinin gndeminde
yer alm; kamuoyunda siyasi aktrler arasnda sert tartmalara neden olmutur. Jean
Schmidt, -son seimde Ohio eyaleti, 2. Blgeden Temsilciler Meclisine girmitir- seim
kampanyalarnda konuyla ilgili dncesini u ekilde dile getirmitir: Kendi tarih
bilgime gre 1915te yaanan trajik olaylara soykrm denemez. Bu konu tartlmaz
deildir. Amerikada ve dnyada ok sayda saygn tarihi, tam tersini sylemektedir.
Olay ABD Kongresi deil, uluslararas, bamsz bir komisyon zme kavuturmaldr2
Schmidtin ayn blgeden rakibi, Ermeni asll David Krikorian ise Schmidte bu
dncesinden tr Trklerden soykrm inkr iin kan paras ald eklinde
sulamalar yneltmitir.3 Buna ilikin bir baka rnek de ABD Kongresi, Temsilciler
Meclisi D likiler Bakan Howard Bermandr. Ona gre ABDnin szde Ermeni
soykrmn tanmasnn zaman gelmitir.
1
2
3
302
Hrriyet gazetesi, 26.03.2009

akrzer, Utku, Ermenilere Ohio Darbesi, Schmidt, Benim tarih Bilgime Gre Buna Soykrm Denemez, Milliyet, 11.06.2009.
agm.
Bu rnekler, soykrm iddialarnn, okyanus tesi bir lkenin seim kampanyalarn

nemli derecede etkilediinin; ayn ekilde Ermeni lobisinin liderler seviyesinde baarl
olduuna dair rneklerdir.
Seim ncesi verilen vaatler, Ermenilerde bir beklentiye yol am; bu, Trkiye
Cumhuriyetinin szde soykrm tanmas noktasnda etkili bir bask arac olarak
grlmtr. Bakanlk seimi sonrasnda ise verilen soykrm tanma szleri, -her
defasnda Trkiyenin jeopolitik, stratejik nemi gzetilerek- tutulmamtr. Seim
ncesi konunun destekleyicilerinden biri olduu izlenimini veren Barack Obama, konuyu
gndeme getirmemi; hatta 24 Nisan mesajnda soykrm yerine Ermenice Byk
Felaket anlamna gelen Meds Yeghern terimini kullanm; bu da dnya basnnda
ilgin bulunmu ve gndeme tanmtr. rnekler: Financial Times: Obama, Trkiye
ile ilikileri korumak iin szn tutmad. ...; BBC: Bakan seilene kadar soykrm
kelimesini sklkla kullanan Obama, bu kelimeyi kullanmaktan kand; AP: Obama
soykrm demeyerek eletirdii Bush ynetiminin diplomatik manevralarndan birini
daha yapm oldu.4 Konunun baka bir boyutu da bu tr bir siyasi sylemin Ermenilerde
byk hayal krkl yaratmasdr.
Trkiye ve soykrm:
ABD Bakanlarnn her sene yaynlad 24 Nisan mesajnda soykrm szcnn
gememesi iin Trkiyede deta bir seferberlik balatlmaktadr. Mecliste temsil edilen
partilerin iyi ngilizce bilen ve ABDyi tanyan yelerinden gruplar oluturulmakta; bunlar
Washingtona giderek; siyasi karar mekanizmasndaki aktrlerle birebir konuma yapmak
yntemiyle Trkiyenin soykrm grne destek aramaktadrlar. Bunun dnda Trkiye
adna konuyla alakal lobi faaliyetini srdrmesi iin ABDli irketler grevlendirilmekte;
nemli cretler denmektedir.
Trkiyede bata Cumhurbakanl ve Babakanlk makamlarnn yaklak Aralk
ayndan balamak zere ABD Bakanlaryla yaptklar telefon grmeleri, basna
Sayn Cumhurbakan/Babakan, ABD Bakanyla grm, Trkiyenin dncesi
dile getirilmitir eklinde yanstlmakta; bu ve buna benzer ifadeler ve alnan yantlaraylarca lkenin gndemini igal etmektedir.
Son dnemlerde Trkiyede Ermenistan ve soykrm iddialar zerine niversiteler
bnyesinde aratrma merkezleri oluturulmu ve nemli eserler verilmi; bunlar
ngilizceye evrilmi; ancak, bilim evrelerinden ve uluslararas siyasi karar
mekanizmalarndan beklenen destek gelmemitir. Trkiyeye soykrm iddialar zerinden
yaplan basklar devam etmitir.
Ermenistan ve lobilerinin baars:
Ermeni lobileri, dnyann deiik corafyasnda yer alan parlamentolarn, soykrm
iddiasn tanmasn salamtr. Buna ABDden 42 eyalet nemli bir rnektir. Dier
rnekler ise ngiltere, Rusya, vb.dir; Vatikann da bu gruba katlmas manidardr.
4
Trkiye in Sznden Dnd, Hrriyet D Haberler Servisi, 26.04.2009.
303
Trkiyenin komusu Yunanistanda, 24 Nisann Trklerin I. Dnya Savanda

Katlettikleri Ermenileri Anma Gn olarak kabul edilmesi de konunun makro boyutuna
sadece bir rnektir.
Trkiye Cumhuriyetinin tannmalara tepkisi:
Bilinen resm sylemin dna klmamtr; bu da szde soykrm tanyan lkeler
arasndaki ilikilere zarar vermesi ve sert ekilde knanmas olarak kendisini gstermitir.
Yine retorik erevesinin dna klmam; ancak alnan kararlarn hibirisinde geriye
dn salanamam; bu da lkenin saygnlna glge drmtr.
Son rnek de Norve Parlamentosunun 2010 Martnda soykrmn tannmasna
ynelik ald karardr; ardndan da Trkiyenin bilinen sonu getirmeyen tepkisi gelmitir.
Bata basn olmak zere kamuoyunun tepkisi sona erince de iki lke arasndaki siyasi/
ekonomik, kltrel ilikiler aralksz devam etmitir.
Trkiye, Ermenistan, Soykrm
ki lke arasndaki ilikilerin seyrinde szde soykrm konusu, deta yol gsteren
pusula grevini yerine getirmektedir. Ermenistan ulusal hareketinin lideri ve Ermenistan
bamszla tayan Levon Per- Petrosyann Trkiye politikasnda bu pusula istisnai olarak
kullanlmam; Petrosyan Trkiyeyle yapc, olumlu bir diyalog arama sreci balatmak
istemi; bu da Ankara tarafndan desteklenmitir. Ermenistan Parlamentosunun 11
Austos 1991de kabul ettii Bamszlk Bildirisinin 11. Maddesindeki Ermenistan
Cumhuriyeti 1915te Osmanl devletinde ve Bat Ermenistanda ilenen soykrmn
uluslararas alanda kabul edilmesi iin srdrlecek almalar destekleyecektir,
maddesi, Ankara Erivan ilikilerine yanstlmamtr. Petrosyan, diasporann Ermenistan
zerindeki etkisini krmak istemi; hatta Aralk 1991de Washingtonda Ermeni
diasporann lobisinin nde gelenlerinden ABD Kongresinde Trkiye kart politikalarn
hafifletmelerini de istemitir.
Yine onun dneminde Ermenistan 1992de, AGTe ye olmu; maddeler arasnda olan
snrlarda deiiklik istenmeyecei artn da kabul etmitir. Petrosyann bu siyaseti,
Ermenistanda taraftar bulamam, liderin sonunu hazrlayan en nemli nedenlerden biri
olarak saylmtr. ki lke arasnda esen bar rzgrlar, 1998de iktidara gelen Robert
Koaryanla birlikte son bulmu; onun baralm; ancak gemii de unutmayalm
szyle tekrar baa dnlmtr. Halefi Sarkisyann 10 Ekim 2009da yaplan protokolle
balantl olarak Soykrm konusunda taviz yok5 eklindeki aklamas da problemin
gndemdeki yerini ve nemini bir kez daha gzler nne sermitir.
duyduu gvenin zedelenmesine yol amtr. lhan Aliyev, bunun zerine Moskovayla
enerji konusunda yakn ibirlii araylarna ynelmi; bu da Rusyann blgede mevcut
etken lke konumunun daha da glenmesine neden olmu; Trkiyenin Azerbaycan
gibi dost ve karde bir lkeyi kaybetme riskini beraberinde getirmitir.
Trkiye doal gaz temininde Rusyaya yzde 60 orannda baml durumdadr; bu
alanda bamllk, Bat Avrupa lkeleri iin de geerlidir. Rusyann enerjideki tekelci
gcn krmak adna ortaya atlan Nabucco Projesi nemlidir. Doal gazn Azerbaycan,
Trkmenistan ve Kazakistandan alnmas ve Rusyann dlanarak, boru hattnn Trkiye
zerinden Avrupaya ulatrlmas planlanan bu projede, Azerbaycan kilit lkelerden
biridir. Bahsedilen Bak Moskova enerji yaknlamas da bu projeye vurulacak nemli
sektelerden birisi olmas itibaryla nemlidir.
Trkiyenin Ermenistan almyla Gney Kafkasyada Bak-Ankara dostluk ilikileriyle
kurduu dolayl etkinlii de tehlikeye girmitir. Trkiyenin belki de en byk kayb
Azerbaycan kamuoyundaki olumlu izlenimini nemli derece zedelemesi olmutur.
zetle: Soykrm konusu sadece Ermenistan ve Trkiye arasndaki mikro siyasete
etki etmemi; konu Ermeni diasporas kanalyla okyanus tesine tanm, soykrm
iddialarnn saysz lke tarafndan gerek kabul edilerek tannmasyla makro boyuta
ulamtr.
Trkiye Cumhuriyetinin ald tedbirler (bilimsel almalar/lkeler nezdindeki
siyasi giriimler/2009 Protokol) soykrm konusunu gndemden drmemi; Trkiye
zerindeki soykrm iddialarn tannmas ynndeki basklar hafifletmemi; aksine
artrmtr. Bunun yannda Trkiye Cumhuriyetinin uluslararas boyutta saygnl
zedelenmitir. Ankarann retorik izgilerini amayan kar sylemini brakmas; caydrc,
kararl bir siyaset/d politika retmesi gerekmektedir.
Buna ilikin sunulan neri aadadr; buradaki ana hedef udur: Soykrm
konusunun tannmasna ilikin Trkiye Cumhuriyeti devletinin zerindeki basklarn
azalmas ya da ortadan kalkmasdr. Derin tarihsel perspektifi olan; gnmzdeki
blgesel, kresel lkeler arasndaki ilikileri etkileme becerisini gsteren bir konunun
gndemden dmesinin zorluu malumdur.
Getirilecek nerinin de buna ne derece hizmet edecei de ayn ekilde tartmaya
aktr; ancak zellikle ABDdeki Ermeni diasporas tarafndan oluturulan Trkiyeyi
ve lke insann rahatsz eden mevcut tannma basks karsnda taknlan edilgen
konum, Trkiyenin saygnlna zarar vermekte ve lke insann rahatsz etmektedir.
Trkiye, Azerbaycan, protokol

10 Ekim 2009da imzalanan ve Trkiye ile Ermenistan arasnda diplomatik ilikilerin
kurulmasna dair protokol, iki dost lke olan Azerbaycan ve Trkiyenin ilikilerine
sekte vurmutur. Protokolde belirtilen Trkiyenin snrlarn Ermenistana artl da
olsa- ama olasl, Azerbaycanda derin zntye neden olmu; Baknn Ankaraya
5
304
http://tumgazeteler.com/?a=5489748 (18.11.10)
305
zm nerisi:
nerinin boyutu vardr:
1. Trkiye kararlln gstermeli ve devlet siyasetini retorikten anayasal izgiye
tamaldr:
Aklamas: Anayasaya bir ekleme yaplarak; burada soykrm iddialar, kesin bir
ifadeyle ret edilmelidir. Bunu destekleyici bir devlet aklamas da yaplmaldr. Bunun
ierii de yle olmaldr: Trkiye Cumhuriyeti, Osmanl devletinde gerekleen 1915
senesindeki olaylar bir soykrm olarak deerlendirmemektedir. Bu deerlendirmeyi
yapan/ yapacak olan lkelerle ekonomik, siyasi, kltrel ilikilerimizde bata resm
knama olmak zere hibir tepki verilmemeli; ilikiler normal seyrine devam etmeli; bu
tannmann nicelii6 Ankarann siyasetini deitirmemelidir.
Bundan ama udur: Konunun anayasa izgisine tanmas, Ankarann kararlln
gstermesi asndan nemlidir; bunun paralelinde kurulan basklarda sonu
alnamayaca iin basklarn azalma eilimi gstermesi mmkn olabilecektir. Anayasal
ifadeye bir rnek her ne kadar konular arasnda rtme sz konusu olmasa da - ran
verilebilir: ran Anayasasna gre yabanc lke askerinin randa konulandrlmas
yasaktr; bunun paralelinde bata Rusya olmak zere Tahrandan gelebilecek basklar
bertaraf edilebilmitir. Bir anayasa maddesinin deitirilmesi hukuken mmkndr;
ancak lke kamuoyunun adeta sz birlii ederek inand bir maddenin deitirilmeye
teebbs edilmesinin zorluu da ortadadr.
2. Bilimsel almalarn sreklilii salanmaldr:
nerinin olas getirileri:

1. Azerbaycan ile Trkiye arasndaki mevcut olumlu siyasi, ekonomik ibirlii
sekteye uramayacaktr.
2. Karaba igali konusunda Ankarann Bakye verdii destek srekliliini
koruyacaktr.
3. Kararl devlet siyaseti oluturulduunda bata ABD kaynakl Ermeni
diasporasnn lobisinin tannmaya ynelik abalar sonu vermeyecei iin Trkiye
Cumhuriyeti zerinde kurulan basklar azalacak; orta ve uzun vadede ortadan
kalkabilecektir.
4. Konu bata ABDde bakanlk seimleri olmak zere ekim-cazibe merkezinin
dna kacak; Ohio eyaletindeki gibi yerel seimlere de malzeme olmayacaktr.
5. ABD-Trkiye arasndaki nemli mttefik ilikilerine zarar vermeyecektir;
6. ABDde soykrm konusunda Trkiye lehine almalar yapan lobi irketlerine
maddi kaynak ak duracaktr;
7. ErmenistanTrkiye ilikilerinde -ABD kaynakl Ermeni diasporasnn etkisi
azalaca iin- Petrosyan dnemindeki olumlu siyasi diyalog ortaya kabilecektir;
8. ABD gibi nemli bir lkede her sene gndeme gelerek zellikle Ermeni
genliinde mevcut olan soykrm yaplmtr grnn daha da yerlemesine ve
nesilden nesle aktarlmasna ara olmas nlenecektir;
9. Soykrm tanyan lke saysnda bir d olabilecektir;
10. Soykrm tanyan lkelerle siyasi, ekonomik ilikiler zarar grmeyecektir;
11. Trkiye Cumhuriyeti soykrm konusunda etken/belirleyici konumuna
geecek; lkenin saygnl korunacaktr.
Aklamas: Trkiye Cumhuriyeti szde soykrm konusuyla ilgili yapaca bilimsel

aratrmalara uluslararas arenada aralksz devam etmeli; konu bilimsellik esas alnmak
kaydyla -bata ABD olmak zere- bilim dnyasnn dikkatine sunmaldr.
3. Trkiye Cumhuriyeti blgesel-kresel erevede aktif d politika srdrmelidir.
Aklamas: Bu madde nerinin asl maddesi deildir; ancak ilk iki maddeyi
tamamlayc nemli bir unsurdur.
Dileri Bakan Ahmet Davutolunun ABD Temsilciler Meclisi D likiler
Komitesinin 4 Mart 2010 tarihli gndemindeki 1915 olaylarna ilikin tasaryla ilgili
olarak Dnya ve blgesel bara bu kadar katk yapan bir lkeyi rahatsz edecek bir
karar almak, hibir akl ve mantkla badar bir tutum deildir7 ve Babakan Erdoann
Trkiye zerinde soykrm zerinde ABD kkenli basklara kar da Trkiye eski Trkiye
deildir8 ifadeleri son maddenin nemini gstermektedir.
6
7
8
306
Yazar, neriyi 9 Nisan 2010da Akdeniz niversitesine bir bilimsel alma iin gelen Faruk Snmezoluna dile getirmi; Snmezolu bunu
tartlabilir bulmu; ancak kendisinin hukuku olmadn, soykrm tanyan lke says ok artarsa bunun Trkiyeden tazminat talebini hakl
kartacak boyuta ulap ulamayaca da deerlendirmelidir eklinde grlerini dile getirmitir.
Davutolunun Ermeni Tasars Aklamas, Hrriyet 3 Mart 2010.
a.k.
307
TRK DNYASI
SVL TOPLUM BRL ZERNE DNCELER
Krkkale niversitesi retim yesi
GR
Sivil toplum kavram, son yllarda akademik ve kamusal sylem iinde yeniden canlanan ve toplumsal deiimin temel ve birincil aktrlerinden birisi konumundadr. Bu
canlan sreci toplumsal yaamda, medyada ve literatrde de kendini gstermektedir.
Sivil toplum bu yeniden-canlanma srecinde toplumsal geliimin demokratiklemenin
ve ekonomik kalknmann nemli bir itici gc olarak kabul edilmitir.1
Sivil toplum kavram, bu anlamsal yap okluu ile toplumsal yap ierisinde farkl rgtsel yaplanmalar eklinde yaygnlamaktadr. Sivil toplum kurulular farkl alanlarda
alan rgtlerden, dnce kurulularna, sosyal hareketlerden vatandalk inisiyatiflerine, hkmet -d rgtlerden sendikalara ve meslek odalarna kadar geni bir yelpaze
iinde hareket eden bir alan temsil etmektedir. Sivil toplum sylemi sadece lokal bir
hareket alan dnda kresellemenin de etkisi ile uluslararas bir nitelik kazanmtr.2
Bu ekilde hzl yaygnlaan sivil toplumcu sylem ve uygulamalar beraberinde ok
nemli baz sorun alanlarn da getirmitir. Sivil toplum kavram farkl siyasi, ekonomik
1 Michael Edwards, Civil Society, London, Polity Pres, 2004. (akt.: Fuat Keyman, Trkiyede ve Avrupada Sivil Toplum, Sivil
Toplum ve Demokrasi Konferans Yazlar, No: 3, Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2004, s.1).
2 John Keane, Global Civil Society, Cambridge University Pres. 2003 (akt.: Keyman, a.g.e., 2004, s.1).
308
309
ve kltrel gelerin kullanm alanna girmitir. Bu kuatm sreci sivil toplum kavramn
gerek felsefe, sylem ve ilevlerinden uzaklatrmtr. Bu durumun bir sonucu olarak
eitli oluumlar sivil toplumu algladklar ya da alglamak istedikleri yklemelerle tanmlamlardr. Bylece sivil toplum kavram mulk bir anlamsal yap ierisine girmitir.
Bu mulklama sreci hem sivil toplum kurulularnn kendi aralarndaki ilikilerde
ciddi problemler yaratrken hem de sivil toplum kavramnn suiistimaline yol aan bir kullan biimini de ortaya karmtr. Sivil toplum kavramnn toplumsal sorunlara zm
ve iyi toplum ynetimi temelinde ele alnmas gerekirken siyasi, ekonomik ve kltrel
gelerin kendi iktidar ve kara dayal sylemlerini merulatrma srecinde kullanlmaya
balanmtr.
Peki sivil toplum nedir ?
Genel olarak sivil toplum, toplumun sivil niteliini vurgulayan sosyolojik bir kavramdr. Kavram, toplumun hem sivilliini hem de sivil olmayan unsurlarn ayklayarak sunmaktadr. Bu haliyle sivil toplum bir kartl ifade etmektedir. Bu kartlk Franszca bir
szck olan civil=sivilin anlam gcnde ortaya kmaktadr. Meden, uygar, nazik, kibar
biiminde daha ok sekinlii ve zarafeti yklenen szck, bu anlamn kartlarn da darda brakmaktadr.3 Sivil szc Trk Dil Kurumunun szlnde asker olmayan,
asker snfndan olmayan (kimse),zel bir biimde olmayan, niforma olmayan (giysi),
niforma veya zel giysi giymemi olan eklinde tanmlanmtr.4
Sivil toplum kavramnn tartmal tanmlamalarnda ortak olarak grup ve topluluklarn zerkliine, eit haklar temelinde ykselen bir yurttalk dzenine gndermeler yapldn grlmektedir.5
Buradan hareketle modern sivil toplum kavram, devlet ile ilikili ancak zerklie sahip olan ve toplum yeleri tarafndan kendi karlarn ya da deerlerini korumak veya
yaymak iin gnll olarak oluturulan rgtlenmelerin oluturduu bir alan anlamndadr.6 Bir baka tanma gre sivil toplum Aile devlet ve piyasann dndaki, insanlarn ortak karlarn gelitirmek iin bir araya geldii arenadr7. Keane ise sivil toplumu
yle tanmlamaktadr; yeleri asl olarak devlet-d etkinlikler btnyle -ekonomik
ve kltrel retim, ev hayat ve gnll rgtler-uraan ve bu ekilde devlet kurumlar
zerine her tr bask ve denetimi uygulayarak kendi kimliini koruyan ve dntren
3 smail Doan, Sivil Toplum, Ondan Bizde de Var, Sistem Yaynclk, stanbul, 2000, s. 20.
4 Sivil kelimesinin Bat dillerindeki tanmlar eitlilik arz etmektedir. Websters New Twentieth Century Dictionary of English
Language szlnde, kelimenin birbirinden farkl dokuz anlam zerinde durulmaktadr:1. Bir vatandaa ya da vatandalara
ilikin olan, 2. Bir vatandanlar topluluuna, onlarn ynetimlerine ya da birbirleriyle ilikilerine ynelik olan, 3. Bir ehirde
yaayanlara gre olan; rustik (krsal) ya da ky yaayna ilikin olmayan, 4. Kibar; grgl 5. Meden (uygar) 6. Askeri ya
da dini olmayan,7. Resmi olarak belirlenmi zaman dilimleri, 8. Roma Meden hukuku ya da modern Meden hukukla ilgili
ya da ona bal,9. Hukukta, bireylerin kiisel haklar ve bunlar ieren, siyas ya da ceza olanlardan farkl, hukuk davalar
eklindedir (Ayenur Akpnar Gnen, Sivil Toplum: Dnsel Temelleri ve Trkiye Perspektifi, Alt kitap Yaynlar, Ankara,
2001, s.10).
5 Muharrem Gne, Hasan Gne, Trkiyede Eitim Politikalar ve Sivil Toplum, Ankara, 2003, s. 117.
6 Bjrn Beckman, Demokratiklemeyi Aklamak: Sivil Toplum Kavram zerine Notlar, Sivil Toplum, Demokrasi ve slam
Dnyas, stanbul, 1998 s. 2.
7 Sivil Toplum Endeks Projesi (STEP), Sivil Toplum Ulusal Forumu Deerlendirme Raporu, TSEV Yaynlar, s. 5, stanbul,
2005. Bu tanmlama CIVICUS (World Alliance for Citizen Participation) adl bir kurulua aittir. CIVICUS; 1993 ylnda
kurulan ve zellikle katlmc demokrasi ve vatandalarn kurumsallama haklarnn tehdit altnda olduu alanlarda vatanda
hareketlerinin dnya apnda bymesini ve korunmasn amalayan uluslararas bir birliktir.
310
kurumlar kmesidir8. Cohen ve Aratonun sivil toplum betimlemeleri de benzer bir zellikler tamaktadr. Onlar sivil toplumu ekonomi ve devlet arasndaki sosyal bir etkileim
alan, her eyden nce zel alandan (zellikle aileden) oluan rgtlerin (zellikle gnll
rgtlerin), sosyal hareketlerin ve kamusal iletiim biimlerinin alan olarak tanmlarlar.9
Bu tanmlardan anlald gibi sivil toplum kavram, devlet ya da devlete ait olan her
eyle kart bir iliki anlamnda deildir. Ayrca sivil toplumcu hareketlerin de srekli
olarak devlete kar toplumsal alan glendirme gibi bir amalar da bulunmamaktadr. Devlet, hem sivil toplumu kendi iinde toplar hem de toplum iinde bir alan igal
eder. Devlet, iinde hareket edilecek alann evresini belirler ve zenle rgtlenmesine ait
kurallar dzenler.10 Harold ise Seligmana dayanarak sivil toplumun geni boyutlarn
aklamak iin kavramn kullanmn yle ifade eder: a) Devlet erki dnda oluan
sosyal gruplar ve organizasyonlar, b) Sosyal bilimlerin somut referanslar temel alnarak
oluturulan analitik bir kavram, c) stendik sosyal dzenin ayrt edici bir vizyonu olarak
sivil toplum, eklindedir.11
Toplumun Modern Yaplanmalar Sivil Toplum Kurulular (NGO-Non Governmental Organization Kavram)
Modern sivil toplum yorumlamasnn en nde gelen uygulamas, bireylerin, gnll,
rgtl ve saydam ilikiler iinde toplumsal yaamda sivil inisiyatifler oluturabilmeleridir. Modern sivil toplum anlay sivil inisiyatiflerin rgtllne vurgu yapmaktadr. Modernitenin getirdii atmac toplumsal yap, toplumdaki farkl kar gruplarnn siyasal karar mekanizmalar zerinde bask gc kurma ihtiyacn ve dolaysyla da
STKlarn hzla kurumsallamasn olanakl klmtr. STKlar, liberal demokrasinin btn
kurum ve kurallaryla toplumda ileyi kazanmas sonucu modern ve rgtl yaamn
vazgeilmezlerinden olmulardr.12
Son dnem sivil toplum literatrnde, sivil toplum kurulular eitli ekillerde tanmlanmaktadr. Nasl sivil toplum kavram ile ilgili bir tanmsal mulklk varsa ayn ekilde bu mulklk, sivil toplum yaplanmalar iin de geerlidir. Bu tanmsal mulklk
sivil toplum alannda eitli isimlerde yaplanmalarn olumasna neden olmutur.
Sivil Toplum Kurulularnn zellikleri
Sivil toplum yaplanmalarnn en nemli zellii, ada, demokratik devlet anlay
erevesinde bireyin, devleti etkilemek ve denetlemek de dhil olmak zere, kendi hak
ve karlar dorultusundaki amalar gerekletirmek iin kurulmu yaplar olmasdr.13
Sivil toplum kurulular, belirli mekn ve zamanda bilgiye dayanarak tehis edilen bir
ihtiyac ya da ihtiyalar demetini karlamay ama edinen, kar amac gtmeden hizmet
John Keane, Demokrasi ve Sivil Toplum, (ev.: Erhan Akn), Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1994, s.15.
Jean L Cohen ve Andrew Arato, Civil Society and Political Theory. MIT Pres, 1992, s. 440442.
Doan, a.g.e., 2000, s. 28.
Harold, Smith, Civil Society: Challenging Western Models, Journal Of Political and Military Sociology, Summer, 1999, s. 2.
Mehmet Aslan, Gazanfer Kaya, 1980 Sonras Trkiyede Siyasal Katlmda Sivil Toplum Kurulular, C.. ktisadi ve dari
Bilimler Dergisi, 2002, S.1, s.216.
13 Emre Kongar, Sivil Toplum ve Kltr, Sivil Toplum, stanbul 1991, s.114.
8
9
10
11
12
311
veren bylece de kamunun ynetimine katlan kurululardr.14 Bu tanmda STK kavram

gnll, ihtiyaca ynelik ve devletin kamu hizmetlerini paylac zellikleri vurgulanmtr. Merkez ya da yerel denetimin dnda gnll olarak kurulmu dernek, vakf, kooperatifler, platformlar, sendikalar, odalar sivil toplum kurululardr.15 Bu tanmda ise bamszlk, devlet erkine kar mesafeli gnll kurulular STK olarak kabul edilmektedir.
Avrupa Birliine gre STKlar, rgtlenmi yurttalarn, yaadklar lkenin toplumsal
ve ekonomik kalknmaya, sivil toplum dzenine dorudan katkda bulunarak katlmc demokrasinin oluturulmas ve srdrlmesi asndan (baz zaman devlet ve hkmet ten
de fazla) yaamsal bir rol stlenmektedir. Avrupa Ekonomik ve Sosyal Komitesi (ESC),
toplum yarar dorultusunda sorumluluk stlenen, resm makamlar ile yurttalar arasnda arac ilevi gren btn rgtsel yaplanmalar, STK olarak kabul etmektedir.
Bu tanm zellikle, rgtlenmi bir sivil toplumun ve ynetiimin temel unsuru konumundaki btn ekonomik, toplumsal ve meslek kurulular kapsamaktadr. STKlar,
toplumsal giriimci rgtlerdir. Bir soruna zm bulmak, bir eksiklii gidermek ya da
mevcut koullarn iyiletirilmesi iin alr. STKnn zgn zmler retebilmesi ve bu
bilgilerin paylalmas, yinelenmesi, baka sorunlarn zmnde kullanlabilmesi nemlidir.16
Bir STKnn, aada saylan temel nitelikleri tamas ve belli sorumluluklar stlenmesi beklenir:17
Toplum yarar gzetmek.
Gnll olmak.
Var olu nedeni ve grev tanmn net olarak yapmak.
Hedef, program, etkinlikler ve kaynak kullanm konularnda topluma kar saydam
olmak.
Kaynaklar, beyan edilmi bu grev tanmna uygun ve verimli olarak kullanmak.
Btn program ve projeleri, bu grev tanmna uyumlu olarak tasarlamak.
STKnn almalarna ilgi duyan bireylere ve gelen taleplere yant vermek.
Kr amac ve kar gtmemek; almalarn salkl yrtlebilmesi amacyla kazan salanabilir ancak elde edilen kazan yine var olu amac dorultusunda kullanlr.
Devletten bamsz olmak.
Ryfman da STKlar karakterize eden be zellii yle sralamaktadr18:
STKlar bir ideali ya da inanlar savunmak ya da kar gtmeyen bir amac gerekletirmeye ynelik olarak zgr bireylerden meydana gelen rgtl yaplardr. Ayn
zamanda belli bir sreklilik karakteri iermek ve zellikle de sadece yelerine deil bakalarn da yarar salayacak bir proje retme kapasitesine sahip olmak,
Ulusal hukuklarna gre belirli bir mevzuata gre kurulmu olmak, zel hukuksal
biime sahip olmak,
Kamusal ve zel sektr taraflaryla ulusal ve uluslararas dzlemde ilkeli ilikiler
kurabilme,
14
15
16
17
18
312
oanna Kuuradi, Dnen Sivil Toplum, Felsefi Yaklamlar-Almlar, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 1998, s.30.
Mete Tunay, Sivil Toplum Kurulular le lgili Kavramlar, Sivil Toplum, S.1, 2003, s. 10.
Sivil Toplumcunun El Kitab, Sivil Toplum Gelitirme Program, (Ed: Nafiz Gler), STGM Yaynlar, Ankara, 2004, s.10.
Ayn, s. 11.
RYFMAN, Philipe, Les ONG (Sivil Toplum Kurulular) , (ev.: smail Yerguz), letiim Yaynlar, stanbul 2006, 40.
Bireyin zgr iradesiyle kabullendii deerlere dayanma, rgt etkinliklerini demokratik bir erevede gerekletirme
Aklk ve saydamlk ilkelerini i ileyi, eylem ya da siyaset ilikileri balamnda iler
klmak eklindedir.
Hadenaus ve Uggla ise STKlarn alt zelliini zerinde durmaktadrlar:19 ncelikli olarak, STKlar devletten ve toplumun dier iktidar sahiplerinden bamsz olmaldrlar. kinci
olarak STKlar kendilerini yerel topluluklarla snrlamamal, yerel ve ulusal seviye arasnda
arac bir yapy oluturarak rgtn kalitesini artrmaya almaldr. nc olarak STKlar
kamusal alandan tmden bamsz olmamal ve sivil toplum ve kamusal alan arasnda balar oluturmaldr. Drdnc olarak btn yurttalara ak olmal, beinci olarak STKlarn
kendileri demokratik bir rgtlenmeye sahip olmaldrlar. Son olarak STKlar yatay ilikiler
ve balar kurmaldr.
Bunlarn yan sra bir STK, drst, adil, saygl, gvenilir, sorumluluk sahibi ve hesap
verebilir olmaldr. Bu nitelikler, proje yrtme, ynetiim, insan kaynaklar, para ynetimi,
kaynak oluturma gibi alanlarda ayn dzeyde ahlki ve saydam biimde uygulanabilmelidir.
Bir STK, destekilerine, topluma, hizmet verdii kitleye, yelerine, gnlllerine ve alanlarna kar sorumluluklarn saptamal ve yerine getirmelidir. Modern sivil toplum, yasal
mevzuat ortam, toplumsal bilin, siyaset dnyas ile karlkl etkileim, siyasi saydamlk,
iletiim ve rgtlenme kolaylklar gibi farkl boyutlarda, demokrasi srecinde geliecektir.
Modern sivil toplum anlay ve onun rgtl yaplarn ieren STKlar oulcu demokratik
yaamn vazgeilmez geleri durumundadr. Bu balamda devlet ile sivil toplum ilikisinin
analizi kavramn daha derinlemesine anlalmasnda etkili olacaktr.
TRK DNYASI SVL TOPLUM BRL (TDSTB)
Gnmzde dnya zerinde 7 Trk Devleti, 13 zerk Trk Cumhuriyeti 50 civarnda
Trk topluluu bulunmaktadr ve toplam nfuslar da 300 milyonu akndr. Byk bir birliktelik olarak Trk dnyas tm dnya tarafndan dikkatle izlenmektedir. Devletlerin kimi siyasi
karlar ya da konjokturel durumlardan tr yukarda belirtilen byk yap ilev grememekte ve hatta Trk dnyas devlet ve toplumlar arasnda anlamazlklar kabilmektedir.
Bylesi durumlarda devletlerin politika ve uygulamalar yerine sivil toplum unsurlarnn
devreye girerek etkili bir ibirlii ve geni etki alan tesis edebilme potansiyelleri bu almann temel k noktasdr.
Kresel lekte kendi karlarna n plana alan devletler, ortak fayda dorultusunda
deil farkl balamlarda uygulamalar yapabilirler. Bu ayrma byk bir topluluun farkl dndn dnya kamuoyuna gstebilmektedir. rnein KKTCnin tannmamas bu
balamda ele alnabilir. Trkiye dnda hibir Trk dnyas devleti KKTCyi tanmamtr.
Bu durumun olumasnda kresel hegemonlarn tehditleri etkili olmaktadr. Bu yzden kendisi etkili olamayan devletler STKlarn ie koarak bu ibirliini tesis edebilir. Ayn ekilde
Azerbaycanda grlmektedir. Ermenistann yapm olduu mezalime kar Trk dnyas
birlik iinde zm alc bir etki alan yaratamamtr. Buna dnk dnyann her yannda
rgtl Trk dnyas STKlar birlikte gndem yaratmaya dnk, gsteri, miting, toplant
ve almalar yaplabilir.
19 Axel Hadenaus ve Fredrik Uggla, Shaping Civil Society, A. Bernard H. Helmich, P.B. Lehning (der), Civil Society and

International Development. Paris: OECD, 1998, s. 4546. (akt.: Akit ve di., a.g.e., 2002a, s. 37).
313
Modelin leyii
Trk Dnyas Sivil Toplum Birlii, ama, yap, ileyi ve politika gibi unsurlardan aadaki gibi modellenebilir.
Ama
Trk Dnyas Sivil Toplum Birlii (TDSTB) ncelikle sivil bir giriimdir. Devletlerin bir
araya gelerek oluturduklar ve g mcadelesi yaptklar ve bir sre sonra kadkleen
bir zellik tamamaktadr. Temel ama, sivil toplumun Trk dnyasnda rgtlenmesi
ve ayn alanlarda rgtlenen STKlarn yatay dzlemde etkin koordinasyonunun salanmasdr. Bu amala Trk Dnyas Sivil Toplum Birlii at zellikli bir yapdr ve 7 Trk
Devleti, 13 zerk Trk Cumhuriyeti 50 civarnda Trk topluluunda eitim, evre, salk,
ekonomi vb alanlarda rgtlenmi yzlerce STKdan oluacaktr.
Yap
Trk Dnyas Sivil Toplum Birlii (TDSTB) at yaps rgtlenen lke veya topluluklarn temsilcilerinden meydan gelir. Bu temsilciler icra kurulunu oluturur. cra kurulu
yaplacak ortak almalarn plan ve koordinasyonunu belirlemek ve karar verme amaldr. cra kurulunun bakan dnml olarak 2 yllna seilir. cra kuruluna bal
olarak yine eit temsil anlayna bal olarak bir ynetim kurulu ve alanlar sekreteryas
bulunmaktadr. Bu organn grevi icra kurulunca alnan kararlar dorultusunda gereken
ilemleri yapmak ve yerinde konrtol etmek, ye STKlardan gelen teklifleri deerlendirmek ve icra kuruluna raporlar dzenlemektir.
Politika
TDSTBnin temel politikas ibirlii ve dayanmadr. STKlardan gelen ihtiya alanlarna gre politikalar belirlenir. TDSTB devletler stdr ve yatay bir rgtlenmedir. Temel
politkalar yledir;
Ortak deerler ve ihtiyalara dnk proje retimi
Rekabet deil ibirlii
Ynlendirme deil g birlii
Bu ilkeler dorultusunda aada bir rnek alan almas yaplmtr.
Eitim alannda yaplacak ibirlii ortak dil eitimi almalar, retim yntem ve
tekniklerinin gelitirilmesi, eitim programlarnn dzenlenmesi ve gelitirilmesi, retmen ve yneticilere dnk eitimler, retim ara ve gerelerinin gelitirilmesi alanlarnda yaplabilir. Bu alanlarda her STK kendi birikimlerini sunarak ihtiyac ok olan bir devlet
ya da toplulukta ortak projeler dzenlenebilir.
SONU
Trk dnyas gnmzde hamasi nutuklar, szde birlik mesajlar ile ii bo bir grnt vermektedir. Reel olarak durum budur. Bu durumun olumasnda politikaclarn etkisi
byktr, ancak toplumlar arasnda kardelik ve ibirlii bulunmaktadr. Bu modelleme
de bu etki alan zerine kurulmutur. Gnlk politkalar yerine sivil bir k olarak TDSTB
nemli bir giriimdir ve zerinde tartlmaldr.
Trk Dnyas Sivil Toplum Birliinin temel yaps demokratik ilkelerdir. Byk lkelerin karar verici olduu ya da aabeylik yaptklar bir yap deildir. Ortak ama iin ortak
sorumluluk anlay temel ynetim ilkesidir.
leyi
Trk Dnyas Sivil Toplum Birlii (TDSTB) nin ileyii yledir:
Eitim, evre, salk ve ekonomi gibi sivil toplumun genel rgtlenme alanlarnda 7
Trk Devleti, 13 zerk Trk Cumhuriyeti 50 civarnda Trk topluluunda var olan STKlar
ile ibirlii antlamalar yaplr. Bylece yatay dzlemde ayn alanda yzlerce STKdan oluan bir sivil a oluur. ok paral yapya dorudan mdahale alanlar olarak STKlarn,
sivil alar ve inisiyatiflerin oluturulmas byk bir g alann tesis edecektir. Buna gre
TDSTB;
Sivil organizasyonlarn bir araya gelerek kurduklar bir yapdr.
Resm veya gayrresm bir yaps vardr.
alma biimleri, prensipleri gibi temel kurumsal esaslar belirlidir.
yelie, katlma ak bir yapdr.
314
315
KAFKASLARDA BARIIN NNDEK

ENGELLER VE ERMENSTAN
Dr. Hasan OKTAY
Kafkas Stratejik Aratrmalar Merkezi Bakan
Kafkaslar Asya Avrupa ayrm izgisi zerinde kuzeyden gneye uzanan bir corafyadr. Hazar denizinin bats, Karadeniz ve Trkiye Cumhuriyetinin dousunda yer alan
Kafkasya corafyasnn gney ksm rann kuzeyi ile beraber Trkiye dhil Grcistan,
Azerbaycan ve Ermenistan ile birlikte 5 Bamsz cumhuriyeti barndrr Azerbaycana
bal Nahcvan zerk cumhuriyeti ve Grcistana bal Acara zerk Cumhuriyetleri gney
Kafkasyadaki zerk blgelerdir. Azerbaycana bal dier bir zerk cumhuriyet olan Dalk Karaba zerk cumhuriyeti ise u an Ermenistan igali altnda hukuki stat karmaas
ierisindedir.1 Kuzey Kafkasya ise Rusya Federasyonunun topraklar ierisinde yedi ayr
cumhuriyet Dastan, eenya, Kabartay-Balkarya, Kuzey Osetya, Adigey, nguya, Karaay-erkesya ile, il statlerinde olan Krasnodar Kray ve Stavropol Kray yreleri (region)
bulunur. 8 ubat 2010 tarihinde Medvedev bir kararname yaynlayarak Kuzey Kafkasya
Federal Blgesinin Dastan, nguetya, Kabartay - Balkarya, Karaay - erkesya, Kuzey
Osetya, eenistan ve Stavropol vilayetini kapsadn belirtti.2
1 Elhan ahinolu, Dalk Karaba, statsssz stat, Bak 2010.

2 http://alkavkaz.com/53_%C2%A0KAFKASYA-EYALET-OLDU.html
316
317
Kafkasya bu skm corafyada bu kadar devlet ve kurulular topraklarnda barndrrken birok sorun ile de kar karya kalmaktadr.
Rusya arlk dnemiyle balayarak SSCB dnemi ve peinden Federasyon ynetimiyle Kafkasyaya kar ilgisini srekli yksek seviyede tutmaktadr. arlk Rusyas Petro ile balayarak Kafkasya mcadelesini bu gne kadar devam ettirmitir. nce Gney
Kafkasyay ele geiren Ruslar daha sonra Kuzey Kafkasyada byk mcadelelere girierek blgeyi kontrol etme kavgasn hala devam ettirmektedir.
arlk Rusyas 1750lerde Hindistan zerinde verilen mcadeleye katlabilmek iin
uzun vadeli bir harekt plann uygulamaya koydu. Dnya imparatorluklar o balamda
ngiltere spanya ve Osmanl mparatorluu Hindistan mcadelesi verirken Rus arl
var olabilmek, dnya devletleri sralamasnda yer alabilmek iin Osmanl Devletini blgedeki mcadeleden uzak tutmak istiyordu. Bunun iin Osmanl devletini Orta Asya ile
temasn keserek Hindistan yolundaki byk bir engeli ortadan kaldrabilecekti. Orta Asya
ile Osmanlnn balantsnn salkl bir ekilde tesis edilmesi demek Rusyann steplerden aaya inememesi demektir. Bu da Rusyay dnya devleti olma yolundan edebilecek bir durumdur. Osmanl Devleti ile Orta Asyann irtibatnn kesilmesi yolu ise Kafkaslardan gemektedir. Rusya Kafkaslar ele geirebilirse bu balant kopar ve rahatlkla Orta
Asyada faaliyet gsteren Hanlklar itaati altna alarak oradan da Hindistana okyanuslara
alabilecekti.
Tiflis askeri yolunun almas Rusyann Gney Kafkaslara inebilmesinin en kestirme ve salkl yoluydu. Gney Kafkasyada Rusyaya yardm edebilecek iki nemli unsur
vard bunlar Grcler ve Ermenilerdi. Grclerin blgede iki tane prenslii vard ve bu
prenslikler Ruslarla almay tercih etiler. Bu tercih Ruslar Gney Kafkaslarda tutunmasn salad. 1801 - 1828 yllar Ruslarn Gney Kafkaslarda hkimiyet tesisi edebilmek
iin youn bir mcadeleye girdii yllardr. Bu Rus stratejisini tam manasyla okuyamayan Osmanl ve ran Trk Kaar hanedanl Ruslara kar baarl olamadlar. Bu iki Trk
hanedan zamannn gelimelerini iyi okuyamamalarnn sonularn ok bir zaman gemeden grmeye baladlar. Rusya ise 1828 de imzalad Trkmenay anlamasyla Bugnk ran-Azerbaycan-Ermenistan snrn oluturan mevkiini elde etmiti. Ruslar her
ne kadar bu blgeyi elde etmilerse de nfus olarak buralara Ruslar yerletiremediler.
Rus igaline ramen blgede youn bir Trk nfusu yayordu. Bu nfus Rusya iin tehlike anlamna geliyordu. Bununla birlikte Ruslar gney Kafkasyay elde etmelerine ramen Kuzey Kafkasyada direnileri krma konusunda son derece zorlanmaktayd. Rusya
Kafkasyann her iki yakasnda verdii mcadeleyi sonulandramaz ise ortaya kacak
manzara Rusyay steplere gnderebilecek derecede ar olabilirdi. Bunun iin Rusya
zellikle gney Kafkasyada nfuz hareketliliklerine bavurdu. Osmanl corafyasnda ve
ran corafyasnda yaayan Ermenileri Revan merkez olmak zere toplayarak bir tampon
blge uygulama stratejisini uygulamaya koydu. Kuzeyde ise gerekirse tehciri n plana
kard ve yz binlerce Mslman Osmanl topraklarna srerek blgeyi kontrol altna
almay denedi. Rusya bu uygulamay Osmanl Devleti ile Orta Asya Trklerinin irtibatn
kesmek iin yapt ve bu uygulamada olduka baarl oldu.
318
Rusya blgede Grc ve Ermeniler zerinden blgeyi elde tutmak iin youn aba
harcamtr. Bu gn var olan Ermeni sorununun temeli Kafkasya g mcadelesi iin
atlmtr. Ayn ekilde blgede Ermenistan devleti bu mcadeleye dayanak tekil etmesi
iin tesis edilmitir.
Bir proje devleti olan Ermenistan Trkiye ile Orta Asya arasnda bir duvar olarak Rusya tarafndan kurulmutur.
1992de SSCB daldktan sonra bamszlklarn ilan eden Gney Kafkas cumhuriyeti Grcistan Ermenistan ve Azerbaycan Trkiye tarafndan ayn anda tannm,
Ermenistan ile diplomatik temas kurulmamt. Bu diplomatik ekinceye gereke olarak Azerbaycan ile Ermenistan arasnda sren Karaba atmalar gsterilmiti. Sava
Karaban dna srayp Azerbaycan topraklar igal edilince Trkiye Ermenistan ile
am olduu snr kaplarn da kapatmtr.
Gney Kafkaslarda SSCBnin kontrol d gelien bamszlk hareketi Ruslar telalandrd. 1801 ylndan 1992 ylna kadar stanbul ile Orta Asyann yol gzerghn kesme
politikas devre d kalma tehlikesini gren Ruslar Karaba blgesini bir tedbir olarak
devreye sokmakta gecikmediler ve Ermenistan ile Azerbaycan arasnda bir duvar gibi
rlen Karabada atmalar krkleyerek blgede kriz oluturup krize el atma bahanesiyle blgeye yerletiler.
Karaba sava Ermenistan ile Azerbaycan arasnda cereyan ederken bu durumu
Rusya kendi lehine evirmekte gecikmedi. Bylece Ruslar Gney Kafkasyann kontroln ellerinden karmam oldular. Bu srete gelimeleri iyi takip edemeyen Trkiye
Ermenistan ile iyi komuluk ilikileri kurarak Ermenistann dnmn salama frsatn kard gibi, ayn zamanda Azerbaycan ile beklenen ilikiler de kurulamamt. Ermenistan merkezli blge politikalar dengeyi srekli Ermenistan lehine bozarken Azerbaycan
blgede yanllatn hissettike Rusyaya yaklayordu. Bu ise Trkiye ile iyi ilikiler
kurarak blgede g kazanmas beklenen Azerbaycan srekli tedirgin etmekteydi.
Trkiye ile Azerbaycan ilikilerinde Ermenistan srekli sorun olduundan zaman zaman ilikiler gerginlemekte, hatta deiik krizler ortaya kmaktadr. Azerbaycan bu gerginlik politikalarndan srekli olumsuz etkilenerek Ermenistan konusunda
Trkiyeyi sulamaktadr. Oysa Ermenistan blgede tek bana bir politika belirleyemediini Ermenistann blgede Rusya endeksli politikalarn bir aktr olduunu en nce
Azerbaycann bilmesi gerektii ortadadr. Azerbaycan Rusya-Ermenistan ilikilerinin ve
birbirin blgedeki karlar asndan tamamlayan bu ikilinin ortaya koyduu politikalarn
neticesinde oluan olumsuzluklardan srekli Trkiyeyi sorumlu tutarak belki de bir tepki olarak Rusyaya yaklamaktadr. Ermenistan zerinden Azerbaycan-Trkiye ilikilerini
kontrol edebilen Rusya bylece Gney Kafkaslarn kontroln elinden brakmamaktadr.
zellikle 2008 Grcistan savandan sonra Rusya blgede Azerbaycan-Ermenistan
ihtilafndan yararlanarak Gney Kafkaslarda tutunmaya almaktadr. Zira bu sre
Rusya iin ok sancl olabilir. 1801 ylnda Grcler zerinden blgeye inen Ruslar bu
319
mttefiklerini kaybetmiler, imdi ise blgede tutunabilmek iin hem Ermenistana ve

hem de Azerbaycana ihtiya duymaktadrlar. Azerbaycann duygusal damarn iyi bilen Rusya srekli bu noktadan saldrarak Azerbaycan - Trkiye ilikilerini Ermenistan
zerinden vurmaktadr. Trkiye ise blgesel bar iin Ermenistann normallemesi gerektii tezinden hareketle Ermenistan ilikilerini gzden geirerek bir srece koymaya
almaktadr. Bu sre Rusya tarafndan adm adm Azerbaycan yetkililerine iletilerek
Trkiye sizi satyor psikozunu Azerbaycan yetkililerinde oluturmulardr. Bu gerginlik
atmosferini kaldramayan Azerbaycan yetkilileri Trkiyeye adeta karma yaparak Trkiye Ermenistan ilikilerinin dzelmemesi iin kamuoyu almalarna hz verdiler.
Gney Kafkasyada barn ve istikrarn tesis edilebilmesi iin Ermenistan faktr
hem Azerbaycan ve hem de Trkiye tarafndan iyi ett edilmelidir. Gney Kafkasyada
barn nndeki engel olarak Ermenistan grlrken Ermenistan blgede adeta bir
korkuluk olarak ayakta tutmaya alanlar grmemek blgesel politikalar baarszla
srkler. Trkiye - Ermenistan-Azerbaycan ilikileri bu anlamda tekrar gzden geirilmeli
ve Trkiye ile Azerbaycan arasnda sorunlu blgeler zme kavuturularak dostluklar
en st dzeye karmak gerekir.
Bu hem Azerbaycan iin ve hem de Trk Dnyas iin son derece nemlidir. Trk dnyasnn iinde bulunduu problemlerin banda Trkiyenin blgeye salkl bir ekilde
tanamam olmasnda yatmaktadr.
Azerbaycan blgedeki sorunu srf Trkiyeye ykarak iin iinden syrlmaya almas
Azerbaycan gney Kafkaslarda Rusyaya mahkm eder.
HOCA AHMET YESEV

FELSEFES VE 21.YZYILDA
TRK DNYASI YANSIMASI
Dr. Fatma SNMEZ
Ahmet Yesevi Kltr Dernei Ynetim Kurulu Bakan
slamiyet, X. Yzylda Trk kavmi arasnda yaygn bir din haline gelmeden nce,
Trkler inan bakmndan paralanm bir durumdaydlar. Umumiyetle aman inancna
sahip olmalarnn yan sra; Budizm, Zerdtlk, Maniheizm ve Hristiyanlk dinlerine inananlar da mevcuttu.
Gebe bozkr bir hayat tarzn benimseyen Trk kavminin dier kltrlerle olan
etkileimleri onlar muhakkak etkilemi ancak gebe hayat tarznn muhafaza zellii
sebebiyle bsbtn baka bir kltre kaplmamlard. Trklerin slamdan nce temas
ettikleri dinler, bozkr gebelerini kltrel olarak etkilemekle beraber; Trk halk kitlesinden pek taraftar bulabilmi deildi. Dier dinlerin kabul daha ok Trk aristokrasisinin
o dini kabul etmesiyle beraber belli bir zmrenin ynetime olan sadakatiyle ayn dine
girmesinden te geememitir.
Bu bilgiler erevesinde Trklerin slam sindirerek kabul etmeleri, btn Trk corafyasnn slamlamasnn yannda; Trk slam adyla adlandrlacak bir medeniyetin
olumasna kadar uzanacak bir sreci balatmt.
Trklerin slamla geni apl ilk temaslar slam ordularnn Sasani topraklarn ele
geirip, Maverannehire yerlemeleriyle balar. Ancak cahiliye dnemi Arap airlerinin
320
321
iirlerinde ve Hazreti Peygambere mal edilen baz hadislerden anlalmaktadr ki, Araplar
Trklerden bihaber deillerdi. Ne var ki bu ilikileri kltr aktarm gerekletirebilecek
nitelikte gl balar olarak tanmlamak mmkn deildir. ki ayr corafyada bulunan
bu iki kavim Hz. Osmann hilafet dneminde, 649 ylnda Arap ordularnn Amuderyay
gemesiyle birbirlerini tam olarak tanmaya balayacaklard.
Satuk Bura Hann tezkeresinde, o dnemin sosyal ve ticari mnasebetlerinin slamn

yaylmasndaki etkisini anlamak asndan nemlidir. 960 ylnda 200.000 adrlk bir
Trk gurubunun mslman olmas Ouz ve Karluk boylarna ait bir bilgidir. Kagar ve
Balasagun havalisine, Hicri IV. asrda slamn yerlemesiyle birlikte, Hicri V. asrda bilinen Trk corafyasnn slam medeniyeti tesiri altnda slamlatn syleyebiliriz.
Emevi idaresindeki Arap ordularnn Maverannehirde ilerlemelerine kar, uzun bir

mddet Dou ve Bat Gktrk Kaanl mukavemet etmitir. Dou-Bat Trklerinin dalmasndan sonra, Trgiler Arap ordularna kar mcadeleye balamlardr. Gebe,
avc bir kavim olan Trklerin gelimi askeri yetenekleri slam ordularn uzun mddet
yavalatm ancak asl sebep olarak gsterilebilecek Trkler arasndaki siyasi blnmln yan sra halkn az da olsa bu yeni dine girmeye balamalar bu ilerleyii durduramamtr. Bylece Emevi dnemini bir slam tanma dnemi olarak nitelemek mmkndr. nk Emevilerin Buhara Semerkant gibi merkezleri ele geirdikten sonra adil
olmayan idare ve siyasetleri, Trkler arasnda slamn yaylmasn yavalatyor; srekli
el deitiren ehirlerde Araplara kar ayaklanmalara sebep oluyordu. Ayrca Emevilerin
Araplarn stnln savunan devlet anlaylar, bir bozkr toplumu olan Trkleri daha
da kk grmelerine sebep oluyor, bu anlay karsnda gebe Trkler slama girmeye direniyorlard.
Trklerin Mslman olmalarnn tamamlanma sreci, X.asrda, Arap ftuhatnn zayflad ve Abbasilerin iten dald bir dneme rastlamaktadr. Bu da Trkleri slam
toplumu iinde n plana karm, nemini arttrmtr.
Emevilerin son dnemlerinde vuku bulan hadiseler Trkleri slama yaknlatrm;

Abbasilerin izledii adil siyasetle beraber Trkler slama daha yakn bir ilgi duymaya
balamlard. slam ordularnn Maverannehirde yerlemelerinden sonra Trk Arap
mcadelesinin azalmas, Arap ordularna kar duracak gl Trk kitlelerinin toparlanamamasnn yannda; Abbasilerin izledii hogrl, adil ve ayrm gzetmeyen siyasetleriyle de alakaldr. 751 ylnda Karluklarn, inlilere kar Arap Mslman askerlerini
desteklemeleriyle balayan sreten sonra; Emevilerin mevali olarak adlandrd Arap
olmayan Mslmanlar; Abbasiler dneminde Horasan ve Maverannehirde etkin olmaya balamlar, devlet ilerinde, resmi grevlerde ve ordu ierisinde grev almlard.
Bylece Trkler, Abbasiler dneminde devletin idare sisteminde yer edinmi ve sorumluluk almaya balamlard. Bu imaj Trklerin slam kabuln hzlandrmt.
Mslman tccarlarn dil ve Hindistan blgelerinde ticaretleri esnasnda slamn yaylmasndaki etkileri kmsenmeyecek derecede nemlidir. Ayrca slamn ilim merkezleri olan medreseler de Trklerin slama girmelerinde etkili olmutur. Medreseler kadar
etkili olan bir baka yaplanma ise ribatlardr. Ribatlar cihada giden askerlerin atlarn
balayp dinlenebilecekleri yerler olarak tanmlanmaktadr. slam Dnyasnda Hicri II.
Yzyl ortalarna doru grlen ve deien zaman ve mekna bal olarak fonksiyonlar
da az ok deien ribatlar, nceleri slam devletinin snrlarnda kurularak, slamn cihat
emrini yerine getirdiini dnen ve tamamen gnlllerden oluan adamlaryla, slam
snr karakollar durumundaydlar. Trklerin karakterlerine uygun olan bu yaplar bata
askeri sistem ierisinde yaplanmlar; ancak slam tasavvufunun etkisiyle XI. yzyldan
itibaren bir talim ve terbiye ocana dnmtr. Alperenlik olarak adlandrlan, mcahit mutasavvflarla ribatlar arasnda gl bir ba bulunmaktadr. Ribat ehirlerinden
kan byk ulema ve mutasavvflar bu kurumun ilerliiyle alakal fikir vermektedir. X.XI. yzyllarda Maverannehir blgesinde 10.000den fazla ribatn bulunduu tarihi belgelerde kaydedilmitir. Bu da ribatlarn Trklerin slamlamasndaki roln aka ortaya
koymaktadr.
Trk kavminin tamamen Mslman olmas, slam medeniyeti iinde Trk bilim ve
fikir adamlarn yetitirmesi ve bylece yeni bir din vesilesiyle yeni bir medeniyete dhil
olmalar ok byk lde, IX. asrdaki Samani devletiyle alakaldr. Samanilerin etkisiyle Maverannehirde umumileen slam dini, gerekletirilen ilim ve imar faaliyetleriyle
beraber, halifenin hassa ordusunu Trklerden oluturacak kadar Trklere gvenmesi,
sosyal hayatta Mslman Trkleri daha da n plana karm, slam dinini kendileriyle
zdeletirme imknn vermitir. lk mslman Trk devletlerinin kurulmasn kapsayan
bu srete Trkler kitleler halinde slam dinine girmeye balamlard.
Abbasi halifesinin gnderdii heyet iinde elilik stlenen bn Fadlann yazdklarndan anlaldna gre, 921 ylnda til Bulgarlar Mslman olmulard. Bir sre sonra
930larda Karabanl devletinin kurucular slam kabul etmilerdi. Bu hadiseyi nakleden
322
Trklerin Abbasi hilafeti iinde gittike ykselen konumlar, mslman olmalarnda

etkin sebeplerden biridir.
Trklerin slam tanyp benimsemelerinde, Trklerin slam ncesindeki Gk Tanr
inancnn ve bu inanca bal olarak oluturulan toplumsal kaidelerin; slamn inan sistemine ve slamn sosyal hkmleriyle biim olarak benzerlii sebeplerden biri olarak
gsterilebilir. Ancak Trklerin Araplarla olan ilk mnasebetlerine bakldnda, slamn
Emevilerce temsil edildii de gz nne alnacak olursa; inan benzerliklerinin sonraki
dnemlerde etkili olduu ancak bu benzerliin ana sebep olarak gsterilmesi mmkn
deildir.
Sosyal, iktisadi ve siyasi sebeplerin yannda; Trklerin mslman olmalarndaki en

nemli faktrlerden biri ortaya kan tasavvufi cereyanlarn, dervilerin rol ve faaliyetleridir. slamda bir tekilatlanma olarak oluturulamayan misyonerlik, ferdi misyonerlik
diyebileceimiz bir yapda derviler tarafndan stleniliyor; bozkrda dolaan gezgin sufiler, mslman olmayanlara karmak gelebilecek olan medrese usulnn yerine, geni
ve yumuak bir ruh ve anlay iinde gebe Trklere slam telkin etmilerdir.
323
Trkistan blgesinde slamn yaylmasnda etkili olan mutasavvflara Ata-Baba gibi

isimler verilmitir. Baba kavram, kelime olarak, ata anlamnda olup Trkenin dnda
Fars, Berber, Rus ve Rumen dillerinde de kullanlmaktadr. Sayg duyulmas gerekli olan
ahslar iin de kullanlan Baba/ Bab kavram, Trkistan sahasnda evliya, aziz, sultan,
ata kelimeleri ile karlanp yaygn olarak evliya anlamnda kullanlmaktadr. zellikle
Trkiye ve Balkanlar sahasnda Kalenderiyye, Melametiyye, Haydariyye ve Nakiyye tarikatlarnda kullanlan dede ve baba adlandrmalar, slami dnem Trkistan sahasnda
aziz, evliya adlandrmalar ile paralellik gstermektedir.
Gebe bir hayat tarz benimseyen Trk kavminin; Budist, Maniheist ve amanist
mistisizminden gelen tecrbesiyle sahip olduu ifahi bir din kltrnn iinde; mutasavvflar ayn mistisizm rgsn slam zerinden ekillendirerek anlatmann Trk kavminin slam kabul asndan mhim olduunu grebilmilerdir. Trklerin iinde yetitikleri Horasan Melametiliinin cezbeci karakteri; amanist, Budist ve Maniheist cezbeye
alkn Trklere hi de yabanc gelmemitir. slamn Trkler arasnda zellikle tasavvufun
yayld sonraki asrlarda daha hzl kabul grmesi kanaatimizce, slam ncesi Trk inancyla hogrl slam tasavvufunun paralelliinin bir neticesidir.
Dz bir izgi eklinde ilerlemesi mmkn olmayan; daha ok helezonlar izerek gerekletiini bildiimiz kltr deiimleri, Trklerin slam kabullerinden sonra gelien
kltr iin de geerlidir. Ancak Trklerin aman-gebe Asya kltr olarak adlandrabileceimiz bir kltr sisteminden slam medeniyet halkasna girmeleri; bata Trkler zerinde ran ve Arap etkisinin kendisini gstermesiyle balarken; XI. asrdan itibaren Trk
Mslmanl diyebileceimiz tek para bir Trk-slam kltrnn oluumuyla devam
eder. Nitekim Trk kltrne ait ilk slam eserleri bu dnemde oluturulmutur.
slamn mistik kalplar iinde Trk halkna sunulmasndandr ki, Orta Asyada slam ok gl bir sufi karaktere brnmtr. Bunun tabi bir sonucu olarak ksa srede
oluan Evliya klt zamana paralel olarak olgunlat, kurumlat ve sistemli bir halde
yaygnlat. Trk kltrnn ok da yabanc olmadn belirttiimiz Baba- Ata- Evliya
kltleri, slamn karakterine brnerek ayn mistisizm izgisinin devam niteliindedir.
Trklerin slam dinini Araplarn ran ele geirdikten sonra tanmalar ve benimsemeleri, Trklerin slamla ilk temas ettikleri dnemde Fars etkisi altnda bir Arap slam
anlay benimsemelerine sebep oldu. ranllarn Maverannehiri Araplardan daha iyi
tanmalar bu blgede Fars etkisini arttrm; Trklerin slamiyeti daha ok Farslardan
renmelerine vesile olmutu. Sonraki asrlarda slam anlay kademeler eklinde Trklemi; ilk asrlarn zenginliini kullanmay bilen Trk kavmi tarafndan milli bir ekle
getirilmitir.
Mslman birer Trk ehri olan Balasagun, Kagar, Semerkant ve Buhara, imar faaliyetlerinin ardndan Asyann en gzde ilim ve kltr merkezleri haline gelmiti. zellikle Semerkant ve Buhara, Hanefi fkhnda dneminin otorite medreselerini barndran
ehirlerdi. Karahanl dnemi aratrmaclarndan Z. Kabak, Maverannehirde sadece
fkh sahasnda yz akn Trk Ulemasnn yz elliden fazla eser braktn kaydetmektedir. Klasik limlerin yannda snni gelenee bal, eriata sadk; insanlara kar
ise esnek bir anlaya sahip olan mutasavvflar da vard. Bunun yannda randan gelen
fikir ve kltr aktarm sz konusuydu. slamdan nceki anlaylarn da etkileri dnldnde, Trklerin slam benimsedikleri srete sancl bir kltr hayatnn varlndan
bahsedilebilir.
Dnya zerinde mevcut olmu dinlerin, inan sistemlerinin ve ideolojilerin hibiri,
farkl kltr corafyalarnda yayldka aradan geen zamana ve deien kltr ortamna
paralel olarak bir yandan insanlar belirli lde bir deiim iine sokarken, dier yandan
da ister istemez onlarn bir takm niteliklerine uygun bir yapya brnmek zorunda kalmlardr. Baka bir ifadeyle, orijinal biimi diyebileceimiz ana dokusu sabit kalmakla
beraber, yaan biiminde belli bir deiiklie maruz kalmlardr. Nitekim ayn sre
slam dini iin de sz konusudur.
Bu ifadeler erevesinde dnldnde bir Arap, bir Fars ve bir Trk Mslmanlndan bahsedilebilir.
324
Trklerin slam kabulnde aman inancyla paralellik arz eden slamdan bahsedilerek kolayca aklanan hadisenin ieriinde, slam ncesi Trk kltr ve slamn ana
kaidelerine bal olmakla beraber bu kltre gre ekillenen Trk Tasavvufunun aynl
sz konusudur.
Trklerin slam kabul sreleri dikkatle incelendiinde, Trklerin ranllardan rendii slamla beraber ar basan Ehli Beyt sevgisi, Emevilere kar Farslarla beraber
olup Abbasi hilafetini iktidara tamalar gibi siyasi bir takm olaylarn yannda; mevcut
inanlarn Trk halk kitlesi zerindeki etkisi de gz nne alndnda; muhafazakr tarih
tezinin ve ilahiyatlarn savunduu her zaman ve her yerde ideal Ehli Snnet kalplarna
uygun mkemmel bir slamlama srecinin var olmad; son derece karmak siyasi,
sosyo-ekonomik ve kltrel bir takm artlar ierisinde cereyan ettii ortaya kmaktadr.
Trk halk Mslmanlnn balang, oluum ve geliim sreci, ifade ettiimiz karmak tarihi srecinden dolay ilahiyat alannda gerekletirilen bir takm teolojik almalar zerinden gerein anlalamayaca, tarihi srecin hesaba katlmas gerektii ok
aktr. Zira bu noktada ana perspektif tarih perspektifidir. Tarihi perspektif iinde dnemin sosyal yapsn gz nne alnarak eldeki teolojik kaynaklarn deerlendirilmesi,
Trklerin slama girmeleriyle alakal hakikate daha ilmi bir yolla aklama getirmemize
yardmc olacaktr.
Hoca Ahmed Yesevi, Orta Asyadaki siyasi ve iktisdi yapnn hzl deiime urad
bir dnemde yaamtr. Melik ahtan sonra Aa Trkistan ile Horasan birletiren
Sultan Sencerin lmnn ardnda ortaya kan Seluklulardan kalan boluu Harzemah Devleti doldurmutur. Bir mddet sonra Yesevinin yaad blgeye Seluklularn
himaye ettii Karahanllar hakim olmutur. Bylece Dou Trkistan ve Orta Asyada
nemli kltr merkezleri kuruldu. Orta Asya slam kltr bu dnemde nemli saylacak derecede gelimeler gstermitir. Hoca Ahmed Yesevi de bu ortam iinde ilmi ve
tasavvuf gelimesini salamtr.
325
Hoca Ahmet Yesevinin yaad ve irad ettii blge halknn gebe hayat tarzna
sahip olmas, sze dayal ifahi bir kltr yaps iinde bulunmas Hoca Ahmet Yesevinin
hayat hakkndaki bilgileri menkbeleriyle sslemekte, ilmi gereklik yolunu daraltmaktadr. Onun hayatnn neredeyse efsaneletirilmesi, Ahmet Yesevinin Trk halk tarafndan
ne kadar sevildiinin ve kendilerinden ne kadar etkilenildiinin bir gstergesidir.
tarikatnn kurucular Ahmet Yesevi, Abdlkadir Geylaniyle beraber; Nakiliin kurucusu ah- Nakibendin veysilikle kendisine intisap ettii ve irad edildii Abdlhalik
Gcdvaninin irad olduu dergahtr. Kanaatimiz Trk, Arap ve Fars Mslmanlk anlaylarnda temel tekil eden bu mutasavvfn yetitii dergh anlamadan, etkileimleri
anlamak mmkn olmayacaktr.
Menkbelerin ilmi gereklie dayal kanadn oluturmak bal bana bir alma konusudur Hoca Ahmet Yesevinin biyografisiyle alakal u tesbitte bulunmamz mmkndr; halkn dilinde destanlaan Ahmet Yesevinin hayat, menkbelere bakldnda Orta
Asyann slam ncesine ait objeleriyle doludur. Yani Orta Asya halk tarafndan bilinen
vahi hayvanlar evcilletirme, umak, turnaya dnmek gibi amanizmde yetkin kamlarn yapt olaan stlklerle anlatlan Hoca Ahmet Yesevi menkbelerinde phesiz
ki slam ncesi kltrnn baskn taraflar da mevcuttur. Bu durumun Trklerin slama
snmalarnda ve kabullerinde byk etkisi olduunu dnmemiz yanl olmaz. Ancak
Ahmet Yesevinin Divan- Hikmetinden kardmz eriat sadakati darya kar hogrl, kendisine kar sk bir mutasavvf portresi karmza karmaktadr ki, bu da sonraki
asrlarda bsbtn kemale ulaacak bir kaide olarak Trk Tasavvuf anlayn yap tan
tekil etmektedir.
Anadolu Trk slam kltrnn temelini oluturan isimlerin birer Yesevi takipisi
olmas; yukarda isimlerini saydmz mutasavvflarn yannda Mevlana Celaleddin Rumi,
ems-i Tebrizi, Yunus Emre gibi simalarla da Ahmet Yesevinin silsile ba bulunmas Piri Trkistann Anadolu zerindeki etkisini gzler nne sermektedir.
Divan- Hikmetin mahiyeti zerinde belirlenmesi gereken en nemli nokta; ilk asrlarda szl aktarm yaplan Yesevi iirlerinin gerekten Yeseviye mi ait olduudur? Daha
ok edebiyat alanna giren bu mesele hala zerinde allmay bekleyen en nemli meseledir. nk Yesevinin anlayn ve o dnemin sosyal durumunu tam olarak idrak edebilmemiz ancak onun szlerini ortaya karmakla mmkndr.
Yesevi tarikatnn adap ve erknyla alakal mevcut kaynaklar dikkatle incelendiinde
grlecektir ki, Yesevi yolunun kaide ve kurallar, gayrimslim olan bir Trkn dikkatini
ekecek kadar hogrl ve geni olmakla beraber; iinde bulunan bir mridin mertebesine gre terbiyesinde gitgide sertleen bir anlay iermektedir. Askeri bir disiplin
ierisinde, en hafiften balayarak; kademe kademe sertleen irad metodu Trklerin milli
karakterindeki savalk zelliiyle de paralellik gstermektedir. Bu tesbit Yeseviliin neden daha ok Trkler arasnda yayldna dair yaplacak aklamadaki sralanacak maddelerin banda gelmektedir kanaatimizce. Hoca Ahmet Yesevinin merhametten celalete
kadar bu kadar eitli merebi irad etmesi, Trk mutasavvflarnn kendi merebindeki
insanlara slam yaymalar ve kendi halkalarnda irad etme frsat vermitir.
Sonraki asrlarda Yeseviliin bir tarikat olarak yerini usul usul Nakibendiyye ve Kubreviyye tarikatlarna brakt, ancak bunu yaparken de bu iki tarikat zerinde ok derin
izler brakt, bu iki tarikatn Yesevilik miras zerinde genileyip yayldn ifade etmek
mmkndr. Nitekim silsilelerinde Hoca Ahmet Yeseviyi kendi yollarndan sayan bu iki
tarikat; amel usl bakmndan Yesevilikten ayrlsalar da, adap ve erkan bakmndan Yesevilie yakndrlar. zerinde uzun tartmalarn yapld bu meselede kanaatimiz, Yusuf
Hamedani dergahnn mahiyetinin kavranmam olmas etkileimler konusunu zorlamaktadr. Hamedan dergah byk tarikatn Yeseviyye, Kadiriyye ve Nakibendiyye
326
Tasavvufta aktarmn silsileler halinde, ana kaideleri bozulmadan; mutasavvflarca

o blgeye ve dneme uygun adaplar haline getirilir. Ancak bu selef mritlerin at
yol vesilesiyle yaplr ve seleflerin birimi zerine bir anlay bin edilir. Bu pencereden
dnldnde Hoca Ahmet Yesevinin Horasan Melametilii olarak adlandrdmz
anlay zerinden sadece Anadolu tasavvuf ve slam kltr kemale ermemi; Seluklu,
Osmanl gibi dnyann ok nemli devletlerinin kurulmasna da zemin hazrlamtr.
Trk tarihinin en nemli hadisesi hi phesiz ki Trklerin slamiyeti kabul etmeleridir. Dnya tarihinin seyrini de derinden etkileyen bu hadisenin mahiyeti, ierii, tarihi
sreci ve etkilerini anlayabilmek ise ok geni bir alma gerektirmektedir.
Yeseviliin tam olarak slama gei srecinde tandk bir klt zerine kurulmu bir
Trk tarikat olarak ortaya kmas ve Trk kavmi iinde ok geni yanklar bulmas; yeni
dinin kabulnde tasavvufun ve Yeseviliin yerini gstermek asndan nemlidir. Bu sebeple Ahmet Yesevinin ve Yeseviliin anlalmas; bu srecin en nemli unsurunu idrak
etmemizde bize yardmc olacaktr.
Hakkndaki az bilgilere karlk Hoca Ahmet Yesevinin hayat ve tarikat daha detayl
almalar gerektirmektedir. nk mevcut bilgiler nda unu anlyoruz ki, Ahmet
Yesevi ve Onun at yoldan gelen takipileri inden Adriyatike kadar btn bir Trk
corafyasnda etkili olmu; Trk slam kltrnn ve bu kltre bal olarak sosyal, siyasi, hukuki ve hatta ticari yaplanmalarn olumasnda en nemli rol stlenmilerdir.
Ayrca Ahmet Yesevinin ve kurduu tarikatn Anadolunun tasavvuf merepli Trk
slam kltr yaplanmasndaki yerini belirlemek asndan nemlidir.
Konumuz drt bilim alannn sahasna girmektedir. lahiyat, edebiyat, sosyoloji ve
tarih. Konu zerinde almak isteyenlerin bu bilim dallarnn her biri hakknda fikir sahibi
olmalar icab etmektedir. Ahmet Yesevi ve Trk tasavvufu zerine alanlarn hakikate
giden yola birer ta koyduklarn unutmamakla beraber; yaplan almalarn eksii yahut
hatas kanaatimizce bu sebepledir. ok bilgi ve birikime karlk elde edilebilecek kk
bilgiler zamanla bir yn haline gelecek ve bizi hakikate yaklatracaktr.
Hoca Ahmet Yesevinin yksek ahsiyetini, eserlerini ve hizmetlerini; ilahiyat alannda
bir deerlendirme yaparak gerek bir mrid-i kmil, rnek bir mslman; edebiyat
327
alannda Trkeyi kymetlendiren ve kurtaran kii; sosyolojide Trke uygun bir idrak
anlayyla Trk Mslmanln oluturan mutasavvf; tarih penceresinden Trklerin
Mslman olmalarnda en nemli unsurlardan biri olan tasavvufu disiplinli bir retiler
sistematii halinde Trkler arasnda ilk ortaya koyan ahsiyet olarak deerlendirmemiz
mmkndr.
Asyadan Balkanlara, Avrasyadan Hindistana kadar geni bir corafyay derinden
etkileyen bir byk ahsiyet olan Hoca Ahmet Yesevi, ortaya koyduu irat ve aksiyon
bakmndan Trk tarihinin en nemli simalarnn arasnda, belki de ilk srada yer almaktadr. slamn yayld bir srete stlendii tarihi vazife Hoca Ahmet Yeseviyi btn Trk
kavminin Pir-i Trkistan, ah- Trkan yapmaktadr. Trk halklar sosyal birok alanda
etkilendikleri ve mutlak slam anlaylarn oluturan bu nemli ahsiyeti Trk slam anlaynn iinde hak ettii yere oturtmak durumundadr.
Yaplan ilmi almalarn zellikle son yllarda art gstermesi, Hoca Ahmet Yesevi
ve Onun yoluna dair Trk tarihinin krlma noktasdr diyebileceimiz slamlama dneminde yerine getirdii vazifeyi anlamak asndan mit vericidir. Ancak ilmi almalarn
bu noktada yeterli olduunu sylemek mmkn deildir.
Hoca Ahmet Yesevinin tarihi ahsiyetine dair vesikalar ok azdr. Bu sebepten tarihi
ahsiyetiyle menkbevi ahsiyeti arasnda ok girift unsurlar yer almaktadr. Yazl tarikat
kaynaklar ve sonraki asrlara ait menkbeler bata olmak zere; onun kmil eseri olan
Divan- Hikmet Ahmet Yesevinin hayat, tasavvufi ahsiyeti, eseri ve tesirleri hakknda
bize ipular verebilecek durumdadr.
Trkiyede dneminin mevcut bilgileri erevesinde bir eser toparlayabilen ilk ilim
adam Mehmet Fuat Kprldr. Trk Edebiyatnda lk Trk Mutasavvflar adl eserinin
ilk blmn Hoca Ahmet Yeseviyi ayran Kprl kendinden sonra bu konuya eilmek
isteyen btn ilim adamlarnn bavurmas gereken bir kaynak eser ortaya koymutur.
Her ne kadar sonradan eklenen bilgiler Kprlnn baz tesbitleriyle elise de, bu eserin kendi dnemi iindeki kymetini drmemi, nclk ettii alma alanndaki deerinden bir ey kaybettirmemitir.
Hoca Ahmed Yesevi, Trk tresiyle slami deerlerin kucaklat; karp kaynat noktada bulunur. nanlarmza ve slam anlaymza milli bir slup ve perspektif
kazandran Odur. Bir dier ifadeyle Trk gzyle slamiyeti deerlendiren ve yaayan
bir kiidir. Yesevi bu adan bakldnda, slamiyeti Trk ruhuna uygun milli unsurlarla
anlayp yorumlayan bir kimsedir. Arap rfyle slami deerleri birbirine kartrp, baz
rfi hususlar slami bir vecibeymi gibi anlayp anlatanlara mukabil Yesevi, Arap rfiyle
slami vecibeleri birbirinden ayrarak Arap rfnden gelen baz gelenekler yerine Trk
rfn koymu ve bu perspektif iinde slamn niversal ve kuatc mesajna uygun
hareket etmitir.
Zira slamiyet sadece Arap rfn deil, btn rfleri ihata eden niversal bir dindir.
Yesevi Trkler arasnda Mslmanln yaylmasna sebep olan en nemli ahsiyettir.
328
XII. asrdan itibaren slamiyetin Trkler arasndaki yaylmas Yesevi dervileri sayesinde
mmkn olmutur. Eitim ve retim iin her yerde medrese ve hocalarn bulunmad
bir dnemde airetler ve gebeler arasnda eitim gezgin derviler sayesinde gerekletiriliyordu. Hikmet adn verdii dini tasavvufi drtlkler azdan aza kulaktan kulaa
dolaarak dini ve ahlaki bir eitim gerekletiriliyordu. slam ncesi Budist, amanist
ve Maniheistik kltr sahalar iinde kalan, ii ran kltrnn ve Mool Paganizminin
youn basks altndaki Srderya, Fergana, Sayram, Takent ve Balasagun havalisinde
slamn yaylmas yukarda belirtilen tasavvufi ve szl hikmet kltrn esas alan eitimle gereklemitir.
Yesevi ve Alperenlerinin ortaya koyduu en nemli miraslardan biri hi phesiz
Anadolunun Trkletirilmesi ve slamlatrlmasndaki aksiyonlardr. Anadoluda Yeseviliin yerlemesi ve devamn Trk soysal yapsnda en gzel ekilde bir ahlak kuruluu
olan Ahi Evran tekilatlarnda gryoruz. Anadolunun ihtiyacna gre mrit erenler tarafndan Takent, Buhara, Semerkant gibi Asyann ilim, kltr ve sanat merkezlerinden
gelen Alperenler dzenli ve planl bir ekilde istihdam ediliyorlard. Ahi Evrann sahip
olduu esnaf loncalar vastasyla da tasavvuf ehli olan, zanaatkr ve her trl sanat sahibi binlerce dervi yetitiriliyordu. Asyadan gelen (kolonizatr) Trk dervileri Ahi Evran
vastasyla onlarn ellerinde yetien gazi alperenler, Anadolu ve Balkanlarda binlerce ky,
kasaba ve eitli mamureler tesis etmilerdir. Bylece fetihlere mteakip bir Trkleme
ve slamlama faaliyeti gereklemitir. Nitekim Anadolu ve Balkanlarda pek ok Yesevi
ereninin trbeleri mevcuttur.
Yesevi olmasayd bugn Trklerin nasl bir dini hviyete sahip olaca ve ortaya nasl
bir tasavvuf anlay doacan kestirmek ok zordur. Yesevinin Hikmet adn verdii
Trke tasavvufi iir geleneini balatmam olsayd, bugn Yunus Emre, Hac Bekta
Veli olmazd. Hoca Ahmet Yesevinin Fakrnamesi ile Hac Bekta Velinin Makalatn karlatrdmz almamzda, her iki eserin sisteminin ayn olduunu drt kap, krk makam
esasna dayand bir gerektir. Krk maddeden oluan krk makamn otuz birinde ayn,
dokuzunda farkl ifadelerden doan farklar vardr. yleyse Yesevilik Hac Bekta Veli, Yunus Emre ilahileriyle ayn tema iinde hatta ayn ifadelerle devam ede gelmitir.
Yesevinin temas ettii silsileler asndan da Anadolu tasavvufu zerinde ok byk bir etkisi vardr. Mevlanadan ems-i Tebriziye, Somuncu Babadan Aziz Mahmud
Hdayiye kadar Anadolu tasavvufunun en nemli simalar; Yesevi birikiminden etkilenmekle beraber gerek manasyla silsile bandan doan bir anlayla kendi tasavvuf anlaylarn zenginletirmi ve yaymlardr.
Trk airi Yahya Kemal Beyatl; Ahmet Yeseviyi iyice incelemek lazm! Bizim milliyetimizi asl onda bulacaksnz. derken phesiz ki haklyd. Zira Trk dnce tarihi
incelendiinde Yesevinin edebiyat- kltr, din- tasavvuf ve gelenekler, rk ve dil ve hatta
siyaset sahnesindeki derin ve gl nfuzu gnmze kadar gelmitir. Trkler vaktiyle
gerek kimliklerini Yesevi modelinde bulmulardr. Bugn de ayn modele ihtiya duyulmaktadr.
329
At yol, Trk kltrne katt renkler ve ortaya koyduu anlayyla Hoca Ahmet
Yesevi, Trk slam uurunun en byk lideri, birletirici ve toplayc mridi olarak btn
Trk halklarnn tanmas gereken mstesna ahsiyettir. Ancak Onun sevgisi ve yce
ahsiyetinin emsiyesi altnda bir Trk dnyas manevi btnl oluturulabilir.
TRK DNYASINDA EKONOMK

BRLNDEN BTNLEMEYE
Dr. Ali Asker DEMRHAN
Maliye Bakanl Yksek Eitim Merkezi Bakan Yardmcs
GR
Bu almada Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti dnda dier Bamsz Trk Devletleri
(BTD) arasnda ekonomik ibirlii ve btnleme olanaklar gzden geirilmektedir.
nce ekonomik ibirlii ve btnleme kavramlar ksaca aklanacak ve sonra Trk
Dnyas hakknda ksa bilgiler verilecektir. almann son blmnde Trk Dnyasnda
ibirliinin mevcut durumu ve ekonomik btnleme potansiyeli deerlendirilecektir.1
Ekonomik birlii ve Btnleme
Ekonomik ibirlii, ortak ekonomik amalar gerekletirmek iin oluturulan alma
ortakl veya sreci eklinde tanmlanabilir. Ticaret, Ekonomik ve Teknik birlii Anlamalar, Yatrmlarn Karlkl Korunmas ve Teviki Anlamalar ve ifte Vergilendirmeyi nleme Anlamalar uluslararas ekonomik ibirliine rnek gsterilebilir. Ekonomik btnleme (entegrasyon) ise, en dar anlamda, ekonomik birimlerin (nitelerin)
yatay, dikey ya da blgesel ve uluslararas dzeylerde tek bir birim olarak kullanlmas
iin yaplan her trl iktisadi yaplanma sreci olarak tanmlanabilir2. Ekonomik btnleme ile kaynak dalmnn etkinlemesi ve buna bal refah art amalanmaktadr.
1
Bu konuda daha nce yaplan bir deerlendirme iin baknz: Ali Asker Demirhan, pek Yolu zerinde Ekonomik birlii, Avrasya Etdleri,
S. 1, s. 75, Ankara, 1995.
2 R. F. Halcolu, Trkiyenin Dnya Ekonomisine Entegrasyon Sreci, Banka ve Ekonomik Yorumlar Dergisi, C. 35, S. 8, s. 35-37,
stanbul, 1988.
330
331
Uluslararas arenada ekonomik btnleme sreci hem blgesel hem de kresel dzeylerde gereklemektedir. Birlemi Milletler rgtnn ihtisas kurulular olan Uluslararas Para Fonu ve Dnya Bankas Grubu kresel ekonomik ibirlii rgtlerine rnek
olarak gsterilebilir.
Blgesel ekonomik btnleme srecinin genel kabul gren aamalar unlardr3:
1- Tercihli ticaret anlamas, 2- Serbest ticaret blgesi, 3- Gmrk birlii, 4- Ortak Pazar,
5- Ekonomik birlik
Bugn tercihli ticaret anlamasndan ekonomik birlie kadar ok sayda ekonomik
btnleme modelinin dnyann eitli blgelerinde uygulandna tank olmaktayz.
Bunlara rnek olarak ECO Ticaret Anlamas, Kuzey Amerika Serbest Ticaret Anlamas
(NAFTA), Trkiye-AB Gmrk Birlii, MERCOSUR ve Avrupa Birlii (AB) verilebilir.4
ABnin temeli, Fransa Dileri Bakan Schumann 9 Mays 1950 tarihli arsn izleyerek 1951 ylnda imzalanan Avrupa Kmr ve elik Topluluunu kuran Paris Antlamas ve 1957 ylnda imzalanan Avrupa Atom Enerjisi Topluluunu ve Avrupa Ekonomik
Topluluunu kuran Roma Antlamalar ile farkl dilleri konuan 6 devlet tarafndan atlmtr. Gnmzde ABnin ye lke says 27, yzlm 4,2 milyon kilometrekare ve
nfusu 495 milyon kiidir.
Trk Dnyas
Trk Dnyas, geni bir corafyann ve byk bir sevdann ad olup, en geni anlamda
dnyada Trklerin youn olarak yaad yerleri kapsayan bir alan olarak tanmlanabilir.
Daha dar anlamda Avrasyada yer alan bamsz Trk devletleri ile baml Trk devletleri
ve zerk Trk blgelerini ifade etmektedir. Gnmzde 7 bamsz Trk devleti vardr. Bu
almada Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti (KKTC) dndaki BDT zerinde durulmaktadr.
Bakent
6 lkeden oluan BTD, 4.639 bin kilometrekarelik yzlm ile dnya topraklarnn
yzde 3.58ine, 2008 yl itibariyle 132,2 milyon kiilik nfusu ile dnya nfusunun yzde
1,96na sahiptir.
Tablo 2. Bamsz Trk Devletlerinin Nfuslar ve Yzlmleri
Yzlm
Orman
Alan
Tarm
Alan
Ekilebilir
Alan
Nfus
(2008 Yl)
(km2)
(%)
(%)
(%)
(bin kii)
Para Birimi
Nfus
Younluu
(km2ye
den kii)
Azerbaycan
82.629
11,33
57,56
22,44
8.897
105,05
Kazakistan
2.699.700
1,23
77,01
8,41
15.553
5,81
Krgz Cumhuriyeti
191.800
4,56
55,94
6,67
5.311
27,52
Trkiye
769.630
13,28
51,26
28,49
69.659
96,04
Trkmenistan
469.930
8,78
69,40
3,94
5.269
10,73
zbekistan
425.400
7,82
62,62
10,11
27.553
64,21
Dnya
129.612.312
30,32
38,02
10,93
6.750.062
51,68
BTD
4.639.089
132.242
28,51
Kaynak: United Nations, Word Bank, IMF.

Tablo 3. Bamsz Trk Devletlerinin Yzlmleri, 2008 ve 2050 Nfuslar
Tablo 1. Bamsz Trk Devletleri

lke
Sovyetler Birliinin 26.12.1991 tarihinde resmen dalmasndan ksa bir sre nce
bamszln kazanan 5 Trk Cumhuriyetinin bayraklar Trkiye Cumhuriyeti ve KKTC
bayraklarnn yannda 19 yldr zgrce dalgalanmaktadr.
Yzlm
2008
Nfusu
2050 Nfusu (UN)
2050 Nfusu (WPF)
(dnyadaki
pay, %)
(dnyadaki
pay, %)
(milyon
kii)
(milyon
kii)
(%)
(%)
Bamszlk / Kurulu Gn
Azerbaycan
0,06
0,13
10,6
0,12
10,7
0,11
Kazakistan
2,08
0,23
17,8
0,20
21,5
0,23
Azerbaycan
Bak
Manat
18.10.1991
Kazakistan
Astana
Tenge
16.12.1991
KKTC
Lefkoa
Lira
15.11.1983
Trkmenistan
Akabat
Manat
27.10.1991
Krgzistan
Bikek
Som
31.08.1991
Trkiye
Ankara
Lira
29.10.1923
zbekistan
Takent
Som
01.09.1991
Krgz Cumhuriyeti
0,15
0,08
6,9
0,08
8,0
0,08
Trkiye
0,59
1,03
97,4
1,06
94,7
1,00
Trkmenistan
0,36
0,08
6,8
0,07
6,8
0,07
zbekistan
0,33
0,41
36,4
0,40
42,4
0,45
Dnya
100,00
100,00
9.150,0
100,00
9.485,0
100,00
BTD
3,58
1,96
175,9
1,92
184,1
1,94
Kaynak: United Nations ve World Population Foundation.

3 R. F. Halcolu, Ekonomik Entegrasyonun Etkileri ve lme Yntemleri: Trkiye-AB Gmrk Birlii ve Alternatifleri in Uygulamalar, Baslmam
Doktora Tezi, .. Sosyal Bilimler Enstits, stanbul, 1996.
4 Blgesel ibirlii ve btnleme giriimleri iin baknz: UNCTAD, Trade and Development Report, 2007.
332
2008 yl itibariyle BTDnin nfus younluu kilometrekarede 28,5 kii ile dnya ortalamasndan dktr. BTDnin orman alan dnya ortalamasndan dk iken, tarm alann dnya ortalamasndan yksek olduu grlmektedir. Dnya Nfus Vakf (WPF), 2050
333
ylnda dnya nfusunun 9.485 milyon kiiye ve BTDnin nfusunun 184,1 milyon kiiye
ulaacan ve BTDnin dnya nfusundaki paynn yzde 1,94 olacan tahmin etmektedir.
Trk Dnyasnda Ekonomik Btnleme
Bamsz Trk Devletlerinin Ekonomik Gstergeleri
2008 yl itibariyle 965 milyar dolarlk gayr safi yurtii hasla (GSYH) ile BTDnin
dnya haslasndan ald pay yzde 1,58dir. BTD iinde en kk pay Krgzistana ve
en byk pay Trkiyeye ait olup, Trkiyenin dnya haslasndaki pay yzde 1,19dur.
7.297,12 dolar ile BTDde ortalama kii bana GSYH, dnya ortalamas olan 9.064,68
dolardan dk olup, sadece Trkiyenin rakam dnya ortalamasndan yksektir. 2008
yl sonu itibariyle BTDnin tamamnda dnem sonu tketici fiyatlarndaki art ise dnya
ortalamas olan yzde 4,5den yksek grnmektedir.
Tablo 4. Bamsz Trk Devletlerinde GSYH ve Enflasyon
Kii Bana
GSYH
Enflasyon,
Dnem Sonu
Tketici
Fiyatlar
(dnyadaki Sabit Fiyatlar,

pay, %)
% Deiim
Cari
Fiyatlar, $
% Deiim
46.378
0,08
10,80
5.212,83
15,40
Kazakistan
135.554
0,22
3,20
8.715,87
9,48
Krgz Cumhuriyeti
5.131
0,01
8,40
966,10
20,06
Trkiye
730.318
1,19
0,66
10.484,26
10,06
Trkmenistan
18.999
0,03
10,50
3.605,85
8,94
zbekistan
28.605
0,05
9,00
1.038,19
14,45
Dnya
61.187.163
100,00
2,83
9.064,68
4,50
BTD
964.985
1,58
7.297,12
GSYH
GSYH
(2008 Yl)
Cari Fiyatlar,
Milyon $
Azerbaycan
GSYH
Kaynak: Word Bank ve IMF.

2008 yl itibariyle 311,1 milyar dolarlk mal ve hizmet ihracat ve 294,1 milyar dolarlk mal ve hizmet ithalat ile BTDnin dnya ticaretindeki pay srasyla yzde 1,59 ve
yzde 1,53dr. BTD iinde dnya ticaretinde en kk pay Krgzistana ve en yksek pay
Trkiyeye aittir. 2008 ylnda net yabanc dorudan yatrmlara bakldnda, Kazakistann
14,8 milyar dolar ve Trkiyenin 15,7 milyar dolar yatrm ektii, Azerbaycann rakamnn negatif ve dier lkelerin rakamlarnn 1 milyar dolardan az olduu grlmektedir.
Yabanc dorudan yatrmlarn GSYHye orannn Kazakistan, Krgzistan ve
Trkmenistanda dnya ortalamas olan yzde 3den yksek olduu ve dier Trk cumhuriyetlerinde dnya ortalamasndan dk olduu dikkat ekmektedir.
334
Tablo 5. Bamsz Trk Devletlerinde hracat, thalat ve Yabanc Dorudan

Yatrmlar
Mal ve Hizmet hracat
Mal ve Hizmet thalat
Yabanc Dorudan
Yatrmlar
(2008 Yl)
Cari Fiyatlar, (dnyadaki

Milyon $
pay, %)
Cari Fiyatlar,
Milyon $
(dnyadaki
pay, %)
Net, Milyon $
Azerbaycan
Kazakistan
32.133
76.399
0,16
0,39
11.464
49.571
0,06
0,26
-541
14.783
Krgz Cumhuriyeti
2.743
0,01
4.747
0,02
232
Trkiye
175.796
0,90
211.696
1,10
15.720
Trkmenistan
12.345
0,06
7.781
0,04
820
zbekistan
11.706
0,06
8.812
0,05
711
Dnya
19.628.969
100,00
19.218.854
100,00
-202.960
BTD
311.123
1,59
294.071
1,53
31.726
Kaynak: Word Bank, IMF.

Tablo 6. Bamsz Trk Devletlerinin Cari lemler Dengesi, D Bor Stoku ve
Yabanc Dorudan Yatrmlar
Cari lemler
Dengesi
Cari lemler D Bor

Dengesi
Stoku
D Bor
Stoku
Yabanc
Dorudan
Yatrmlar
(2008 Yl)
Milyon $
% GSYH
Milyon $
% GSYH
% GSYH
Azerbaycan
16.454
35,48
4.309,2
9,29
0,03
Kazakistan
6.279
4,63
107.594,7
79,37
11,83
Krgz Cumhuriyeti
-413
-8,05
2.463,7
48,02
7,33
Trkiye
-41.946
-5,74
277.276,6
37,97
2,50
Trkmenistan
3.560
18,74
638,2
3,36
4,82
zbekistan
2.485
8,69
3.995,3
13,97
2,55
396.277,1
41,07
3,29
Dnya
210.739
0,34
BTD
-13.581
-1,41
3,00
Kaynak: Word Bank, IMF.

2008 ylnda Krgzistan ve Trkiye hari dier Trk devletlerinin cari ilemler fazlas
verdii, Azerbaycann cari ilemler fazlasnn GSYHsinin yzde 35,5ine karlk geldii
anlalmaktadr. BTD iinde d bor stoku en fazla olann 277,3 milyar dolar ile Trkiye
ve en dk olann 0,6 milyar dolar ile Trkmenistan olduu grlmektedir. Kazakistann
d bor stokunun GSYHye oran yzde 79,37 iken, bu oran Krgzistanda yzde
48,02dir. Dier Trk Cumhuriyetlerinde bu oran yzde 40dan az olup, Trkmenistanda
yzde 3,36 ile en dk dzeyde gereklemitir.
335
BDT, 2009 yl sonu verilerine gre dnya petrol rezervinin yzde 2,8ine ve dnya doalgaz rezervinin yzde 6,7sine sahiptir. Yzde 2,18 ile petrol rezervlerinde en byk pay
Kazakistana ve yzde 4,00 ile doalgaz rezervinde en byk pay Trkmenistana aittir.
Tablo 7. Bamsz Trk Devletlerinin Petrol ve Doal Gaz Rezervi
Petrol Rezervi
Trkiye
Tablo 9. Bamsz Trk Devletlerinde Elektrik retimi ve Tketimi
Doal Gaz Rezervi

(milyon m3)
7.000
30.000
40
(dnyadaki
pay, %)
0,51
2,18
0,00
262
0,02
(milyon varil)
(2009 Yl)
Azerbaycan
Kazakistan
Krgz Cumhuriyeti
dk paya Trkmenistan ve en byk paya Trkiye sahip bulunmaktadr. Krgzistan ve

Trkiye enerjide da baml iken dier Trk Cumhuriyetlerinin enerji ihracats olduklar
anlalmaktadr. Kii bana elektrik tketiminde Kazakistan dndaki Trk Cumhuriyetleri
dnya ortalamasnn altnda bulunmaktadr.
849.500
2.407.000
5.663
(dnyadaki
pay, %)
0,45
1,28
0,00
(2007 Yl)
Azerbaycan
Kazakistan
Elektrik retimi
(mWh)
24.211.000
76.596.000
(%)
0,12
0,39
Kii Bana Elektrik Tketimi

(kWh)
2.393,69
4.448,28
6.088
0,00
Krgz Cumhuriyeti
16.237.000
0,08
1.771,99
Trkiye
Trkmenistan
zbekistan
Dnya
BTD
191.558.000
14.880.000
48.950.000
19.819.050.801
372.432.000
0,97
0,08
0,25
100,00
1,88
2.237,60
2.278,51
1.658,49
2.845,59
Trkmenistan
600
0,04
7.504.000
4,00
zbekistan
594
0,04
1.841.000
0,98
Dnya
BTD
1.378.000
38.496
100,00
2,79
187.800.000
12.613.251
100,00
6,72
Kaynak: CIA, The World Fact Book 2010.

2007 yl itibariyle 342,9 bin kiloton petrol edeeri enerji retimi ile BTDnin dnya
enerji retimindeki paynn yzde 2,9 olduu grlmektedir. BTD arasnda enerji retiminde en dk paya Krgzistan ve en byk paya Kazakistan sahip bulunmaktadr. Krgzistan ve Trkiye enerjide da baml iken dier Trk Cumhuriyetlerinin enerji ihracats olduklar anlalmaktadr. Kii bana enerji kullanmnda Krgzistan, Trkiye ve Azerbaycan
dnya ortalamasnn altnda iken zbekistan dnya ortalamasna yakn, Trkmenistan ve
Kazakistan dnya ortalamasnn zerinde bulunmaktadr.
Kaynak: Word Bank.

Kamu maliyesine bakldnda, 2008 yl itibariyle genel devlet gelirlerinin GSYH iindeki pay yzde 23,63 ile Trkmenistanda en dk ve yzde 51,11 ile Azerbaycanda
en yksek dzeyde gerekletii grlmektedir. Genel devlet giderlerinin GSYH iindeki
pay ise yzde 12,31 ile Trkmenistanda en dk ve yzde 33,82 ile Trkiyede en yksek dzeyde gereklemitir. Ayn yl genel devlet net borlanmasnn GSYHya oran ise
yzde -2,37 ile Trkiyede en dk ve yzde 19,99 ile Azerbaycanda en yksek dzeyde
gereklemitir.
Tablo 8. Bamsz Trk Devletlerinde Enerji retimi, Tketimi ve thalat
Enerji retimi
(2007 Yl)
Azerbaycan
Kazakistan
Krgz Cumhuriyeti
Trkiye
Trkmenistan
zbekistan
Dnya
BTD
(kt, petrol
edeeri)
52.094
135.995
1.427
27.273
66.088
60.053
11.926.365
342.930
Kii Bana Enerji

Kullanm
Net Enerji thalat
(%)
(kg, petrol edeeri)
0,44
1,14
0,01
0,23
0,55
0,50
100,00
2,88
1.387,90
4.292,25
556,47
1.369,86
3.631,02
1.811,91
1.819,23
(Enerji kullanmnn
yzdesi)
-337,40
-104,62
51,01
72,73
-265,67
-23,36
-1,92
Kaynak: Word Bank.

2007 yl itibariyle 372,4 milyon mWh elektrik retimi ile BTDnin dnya elektrik retimindeki paynn yzde 1,9 olduu grlmektedir. BTD arasnda elektrik retiminde en
336
Tablo 10. Bamsz Trk Devletlerinde Devlet Gelirleri, Giderleri ve Borlanmas

Genel Devlet
Gelirleri
Genel Devlet
Giderleri
Genel
Devlet Net
Borlanmas
Genel Devlet
Brt Borcu
(2008 Yl)
% GSYH
% GSYH
% GSYH
% GSYH
Azerbaycan
51,11
31,13
19,99
7,28
Kazakistan
27,86
26,79
1,06
6,65
Krgz Cumhuriyeti
29,91
28,94
0,97
48,46
Trkiye
31,45
33,82
-2,37
39,48
Trkmenistan
23,63
12,31
11,33
3,18
zbekistan
40,69
30,00
10,68
12,80
Dnya
BTD
Kaynak: IMF, World Economic Outlook Database October 2010.
337
Bamsz Trk Devletlerinin Katld Blgesel Forum ve rgtler

Aadaki tablo BTDnin eitli forum ve rgtlerde dier lkelerle ibirlii ve dayanma yaptn gstermektedir.
Tablo 11. Bamsz Trk Devletlerinin Katld Blgesel Forum ve rgtler
Uluslararas Forum/rgt Ad ve Ksaltmas
Avrupa Konseyi, COE
Bamsz Devletler Topluluu, CIS
Avrasya Ekonomik Topluluu, EAEC
Ekonomik birlii Tekilat, ECO
Karadeniz Ekonomik birlii rgt, BSEC
slam Konferans rgt, OIC
Avrupa Gvenlik ve birlii rgt, OSCE
Asyada birlii ve Gven Arttrc
nlemler Konferans, CICA
D-8 Ekonomik birlii rgt
G-20
ktisadi birlii ve Gelime Tekilat, OECD
anghay birlii rgt, SCO
Asya Kalknma Bankas, ADB
Avrupa mar ve Kalknma Bankas, EBRD
Uluslararas Trk Kltr Tekilat, TRKSOY
Trk Dili Konuan lkeler birlii
Konseyi (Trk Konseyi)
Kuzey Atlantik Antlamas rgt, NATO
Ortaklaa Gvenlik Antlamas rgt, CSTO
AZE
x
x
x
x
x
x
x
KAZ
KGZ
TUR
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
TKM
UZ
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
Kaynak: Tabloda yer alan uluslararas forum ve rgtlerin internet siteleri.

Trkenin farkl lehelerini konuan Azerbaycan, Kazakistan, Krgzistan, Trkiye,
Trkmenistan ve zbekistan arasnda ekonomik ve siyasi ibirliinin temelleri mevcuttur. Bu temel zerinde btnleme ynnde atlacak admlar, lek ekonomisi ve kaynaklarn etkin kullanlmas yoluyla ekonomik gelime ve refah artrd gibi bar ve istikrara
da katkda bulunacaktr.5
Trkiye 1959 ylnda Avrupa Ekonomik Topluluuna (AET) yelik iin bavurmu,
12.09.1963 tarihinde AET lkeleri ve Trkiye arasnda bir ortaklk anlamas (Ankara Anlamas) imzalanarak gmrk birliini oluturulmas ve Trkiyenin geliimine gre Toplulua katlma olanann incelenmesi ngrlmtr. 13.11.1970 tarihinde imzalanan
Katma Protokol ile gei dneminin hkmleri ve taraflarn ykmllkleri belirlenmitir.6 Zaman iinde AET Avrupa Birliine (AB) dnm ve ye says artmtr.
Trkiye 14.04.1987 tarihinde ABye tam yelik bavurusu yapm ve Trkiye-AB gm5 Ali Asker Demirhan, Trk Dnyasnda Ekonomik Entegrasyon, Yeni Trkiye Dergisi, S. 15, s. 1010-1022, Ankara, 1997.
6 Trkiye Avrupa Birlii ilikilerinin tarihesi iin baknz: www.abgs.gov.tr/index.php?p=111&1=1
338
rk birlii 01.01.1996 tarihinde yrrle girmitir. Trkiye ile Katlm Ortaklnda Yer
Alan lkeler, ncelikler, Ara Hedefler ve Koullara likin 19.05.2003 tarih ve 2003/398/EC
sayl Konsey Karar ile tam yelik mzakereleri balam, ancak bugne kadar nemli bir
aama kaydedilememitir. Bugn 27 yeli ABnin internet sitesine gidildiinde 23 farkl
dil seenei ile karlalmakta, Trkiye ise hl kapda bekletilmektedir.
BTD arasnda ikili ve ok tarafl pek ok anlama mevcuttur. Kazakistan Cumhurbakan Nazarbayevin ars zerine 3 Ekim 2009 tarihinde Trk Dili Konuan lkeler
Devlet Bakanlar 9. Zirve Toplantsnda imzalanan Nahvan Anlamas ile kurulan Trk
Dili Konuan lkeler birlii Konseyi (Trk Konseyi), BTD arasndaki ibirlii ve btnleme srecinde nemli bir aamay oluturmutur7. Azerbaycan, Kazakistan, Krgzistan
ve Trkiye tarafndan imzalanan Nahvan Anlamas ile Trk Konseyinin organlar u
ekilde belirlenmitir: Devlet Bakanlar Konseyi, Dileri Bakanlar Konseyi, Kdemli
Memurlar Komitesi, Aksakallar Konseyi ve Sekreterya. Taraflarn ayrca Sekreterya nezdinde Daimi Temsilci atayacaklar ngrlm, Trk Dili Konuan lkeler Parlamenter
Asamblesi (TRKPA) ve Uluslararas Trk Kltr Tekilat (TRKSOY) araclyla yaplan ibirliine vurgu yaplmtr.
16.09.2010 tarihinde stanbulda yaplan Trk Dili Konuan lkeler Devlet Bakanlar 10. Zirve Toplantsnda, ibirliinin ve dayanmann nemi ve gelitirilmesi vurgulanm, Trkiyenin nerdii Bykeli Halil Aknc ilk Genel Sekreter olarak atanm,
Trk Dili Konuan lkeler Konseyinin kurulmas kararlatrlm, Trk Dili Konuan
lkeler Kalknma Bankas ve ortak bir Sigorta irketi kurulmas imknnn aratrlmas,
Astanada faaliyete geen Trk Akademisinin uluslararas rgt eklinde oluturulmas
ve akademi erevesinde Trk Tarih Mzesi ve Trk Ktphanesi kurulmasnn nemi
vurgulanm, Nahvan Anlamasnn imza gnnn (3 Ekim) Trk Dili Konuan lkeler
birlii Gn olarak kutlanlmasnn tevik edilmesi ve 2011 ylnda Azerbaycan, Kazakistan, Krgzistan, zbekistan ve Trkmenistann bamszlklarnn 20 yldnmnn
ortak etkinliklerle kutlanmas kararlatrlmtr.8
SONU
23 dilli, 27 lkeli ABde ekonomik ve siyasal btnleme hedeflenebiliyor ve ksmen
gerekletirilebiliyorsa, Trkenin farkl lehelerini kullanan, tarih, kltr ve corafyann
birbirine balad BTD arasnda ekonomik btnleme doal ve kanlmazdr.
Trkiye Cumhuriyeti, tam yelik gerekleinceye kadar AB ile gmrk birliini askya
alp serbest ticaretini ve dier alanlarda ibirliini srdrmelidir. Avrasya Ekonomik Topluluu ve anghay birlii rgt yesi Trk Cumhuriyetleri de bu rgtler kapsamnda
gmrk birliinden ileri ekonomik btnleme ynnde adm atmamaldr. Trk Dili Konuan lkeler Devlet Bakanlar 10. Zirve Toplants Sonu Bildirisinde de belirtildii gibi,
Trk Konseyinin kurulmas ile balayan ivme srdrlmeli, zbekistan, Trkmenistan
7 Trk Dili Konuan lkeler birlii Konseyinin Kurulmasna Dair Nahvan Anlamas TBMM tarafndan 09.06.2010 tarihli ve 5989 sayl Kanunla
uygun bulunmu ve anlama 15.07.2010 tarihli ve 27642 sayl Resmi Gazetede yaymlanan 13.07.2010 tarihli ve 2010/700 sayl Bakanlar
Kurulu Karar ile onaylanmtr.
8 Trk Dili Konuan lkeler Devlet Bakanlar 10. Zirve Toplants Sonu Bildirisi iin T.C. Dileri Bakanl internet sitesine baknz.
339
ve KKTC de Trk Konseyine ye olmal, BTD arasnda ekonomik ibirlii ve btnleme

ynnde somut ve kararl admlar atlmal ve ayrca Ekonomik birlii Tekilatna da ilerlik kazandrlmaldr. Bu amala orta vadede (rnein, Trkiye Cumhuriyetinin yznc
yl olan 2023 ylnda) bir Trk Ortak Pazar ve uzun vadede bir Trk Ekonomik Birlii hedeflenmeli, bu hedefler dorultusunda anlamalar imzalanarak gereken kurumlar
oluturulmaldr.
BTD, yesi olduklar blgesel ve kresel uluslararas kurulularda birlikte hareket
ederek hak ve menfaatlerini korumaldr. BTDnin devlet kurulular ve yerel ynetimleri
yannda kamu kurumu niteliindeki meslek kurulular, sendikalar, siyasi partiler ve sivil
toplum kurulular arasnda da uluslararas ibirlii ve rgtlenmeye gidilerek ekonomik
btnleme desteklenmelidir.
KAYNAKLAR
Central Intelligence Agency. (2010) The World Fact Book 2010, Washington, DC. http://www.cia.gov.tr/
library/the-world-factbook
Demirhan, Ali Asker. (1995) pek Yolu zerinde Ekonomik birlii, Avrasya Etdleri, S. 1, s. 75, Ankara.
Demirhan, Ali Asker. (1997) Trk Dnyasnda Ekonomik Entegrasyon, Yeni Trkiye Dergisi, S. 15, s.
1010-1022, Ankara.
Halcolu, Ferda. (1998) Trkiyenin Dnya Ekonomisine Entegrasyon Sreci, Banka ve Ekonomik Yorumlar Dergisi, Cilt 35, Say 8, sayfa 35-37, stanbul.
International Monetary Fund. (2010) World Eonomic Outlook Database October 2010, Washington, DC.
http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2010/02/weodata/index.aspx
T.C. Avrupa Birlii Genel Sekreterlii internet sitesi: http://www.abgs.gov.tr
T.C. Dileri Bakanl internet sitesi: http://www.mfa.gov.tr
United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division. (2009) World Population
Prospects: The 2008 Revision, CD-ROM Edition, New York, NY.
United Nations Conference on Trade and Development. (2007) Trade and Development Report, 2007,
Regional Cooperation for Development, Geneva.
World Bank. (2010) World Development Indicators 2010, Washington, D.C. http://data.worldbank.org/
indicator
World Population Foundation. (2010) Database World Population 2010, Utrecht. http://www.wpf.org/
publication/1341
AZERBAYCAN EKONOMSNN
KTSAD KALKINMASINDA
ENERJ YATIRIMLARININ ROL

Dr. Altay SMAYLOV
Azerbaycan Qafqaz niversitesi retim yesi
GR
19.Yzyln bandan itibaren petrol dnyada en nemli hammaddelerin banda yer
almaya balamtr. Dnyada petroln sanayi yntemiyle retimine ilk kez 1847 ylnda
Azerbaycanda balanmtr. Azerbaycanda petrol sanayisindeki gelimeler yabanc irketlerin de ilgisini ekmeye balam ve nl Nobel Kardeleri Bakde ilk petrol irketini
kurmutur1. Petrolun nem kazanmaya balad dnemden bu tarafa dnyada bu kaynaa olan ihtiyacn srekli art gstermesi, Azerbaycan ekonomisinin dayand temel
sektrn petrol sektr olmasnda etkili olmutur. lkede sanayi kapitalizminin geliimi
temel olarak petrol retiminin artmas ve bu alana yabanc sermayenin yatrm yapmas
ile gerekletirilmitir.
1991de Sovyetlerin dalmas ve Azerbaycann bamszln elde etmesiyle balayan srete lke zengin petrol ve doal gaz rezervleriyle yabanc sermayenin dikkatini tekrar blgeye ekmitir. Bamszln ilk yllarnda lke ekonomisinde yaanan kriz
sonucunda eski SSCBye bal Cumhuriyyetlerle varolan ekonomik balarn kopmas,
1 Mufig Atakiiyev, Azerbaycann Yeni Neft Siyaseti ve gtisadi nkiaf, Azerner Yaynlar, Bak, 2004, s.64.
340
341
d dnya ile olan ilikilerin yetersizlii, eski teknolojiye bal retim azal ve sermaye
birikiminin yetersiz olmas, Azerbaycann bu sektre yabanc sermaye ekmesini zorunlu klmtr. Szkonusu yatrmlar Azerbaycan ekonomisinin geliiminde en nemli
etken olmutur. Son yllarda petrolle beraber doal gaz sektrnde de nemli gelimeler
yaanmtr. Yalnz bu alma erevesinde zellikle petrol sektrndeki gelimeler ve
bunlarn lke ekonomisindeki etkileri zerinde durulacaktr.
Azerbaycann Enerji Kaynaklar
Bamszln elde edilmesiyle 1991-94 yllar arasnda Azerbaycan ekonomisinde
ok ciddi ekonomik sorunlarn yaanmas lkenin gelecei adna doal kaynaklarn etkin
kullanm konusunu n plana karmtr. lke iin denizde ve karada sahip olduu enerji
kaynaklar ok nemli yer tutmaktadr. nk yzyllardan beri lke ekonomisinin temelini enerji sektr oluturmutur.
Genel olarak enerji kaynaklar bakmndan Hazar Havzas Orta Douyla karlatrlmasa da, stratejik adan Batnn en nemli petrol alan olan ve yakn gelecekte tkenme olasl bulunan Kuzey Denizinin yerine gemeye aday olarak gsterilmektedir2.
Bu adan dnyann en ok enerji ithal eden blgesi olan Avrupa Birlii arz kaynaklarn
eitlendirerek enerji gvenliini salamada Hazar Blgesine zel bir nem vermektedir. nk sn dnemlerde Rusya-Ukrayna ve Rusya- Belarus (Beyaz Rusya) arasnda
yaanan enerji ulam konusundaki krizler, AB genelinde Rusyaya ynelik baz endielerin ortaya kmasna neden olmutur. Bu durum ABnin enerji konusunda Orta Asya ve
Kafkasya lkelerine younlamasn beraberinde getirmitir3. Enerji kaynaklarna sahip
olma bakmndan Azerbaycan ve Orta Asyadaki dier Trk Cumhuriyyetlerinin durumu
aadaki tabloda yer almaktadr.
Tablo 1: Azerbaycan ve Dier Trk Cumhuriyyetlerinin Petrol-D.Gaz Kaynaklar:
retim ve Tketim - 2009
Azerbaycan
Kazakistan
Trkmenistan
zbekistan
Trkiye
Toplam
Dnya
Dnyadaki Pay %
Petrol
milyar
ton
1
5,3
0,1
0,1
6,5
181,7
4%
Petrol
retimi
mlyn ton
50,6
78
10,2
4,5
143,3
3820,5
4%
Petrol
Tketimi
mlyn ton
2,8
12
5,2
4,9
28,8
53,7
3882,1
1%
D.Gaz
trilyon m3
1,31
1,82
8,1
1,68
12,91
187,49
7%
D.Gaz
retimi
milyar m3
14,8
32,2
36,4
64,4
147,8
2987
5%
D.Gaz
Tketimi
milyon m3
7,7
19,6
19,8
48,7
32,1
127,9
2987
4%
Kaynak: BP Statistical Review of World Energy, www.bp.com, 05.07.2010

2

3

342
Z.V.Semedli, XXI.Esrde Hazar Hvzesinin Geosiyasi Ehemiyyeti ve Trk Dnyas, Globallama ve Regional gtisadi nkiaf: Uluslararas
Konferansn Makaleler Toplusu inde, Nurlar Neriyyat, Bak, 2004, s.206
Vildan Serin, Havva aha, AB Enerji Politikalarnn Orta Asya ve Kafkasyaya Ynelik Dorudan Yabanc SermayeYatrmlarna Etkisi: Azerbaycan
rnei, Globallama Prosesinde Gafgaz ve Merkezi Asiya: II. Uluslararas Kongre Materiallar inde, Bak, 2007, ss.295-296
Tablo 1-den de grld gibi Petrol kaynaklarna sahip olma bakmndan Azerbaycan dier Trk Cumhuriyyetleri iinde yaklak 1 milyar tonluk kapasitesiyle Kazakistandan sonra 2.srada yer almaktadr. Diger Trk Cumhuriyyetleri ise zengin petrol kaynaklarna sahip deildir. Doal gaz bakmndan ise Trkiye dnda dier Trk Cumhuriyyetleri doal gaz zengini lkeler ierisinde yer almaktadr. Son yllarda Hazardaki ahdeniz
Yatanda ortaya karlan doal gaz rezervleriyle Azerbaycan da doal gaz ihracats
lkeler srasna katlmtr. Sadece ahdeniz Yatanda 1 trilyon m3 doal gaz rezervinin bulunduu tahmin edilmektedir ki, bunun 400 milyar m3 ispatlanm rezervlerdir4.
Azerbaycan szkonusu kaynaklarn ilenip dnya pazarlarna karlmas amacyla, bata
BP olmakla, yabanc irketlerle 30 yllk sreyi kapsayan ahdeniz Yata Anlamasn
imzalamtr. Bunun sonucunda son yllara kadar doal gaz ithalats konumunda olan
lke, ithalat lkeden ihracat lke konumuna ykselmitir. Doal gaz Anlamalarnn
ekonomik etkisi ilerleyen yllarda daha net bir ekilde ortaya kacandan burada geni
ekilde ele alnmamakta, arlkl olarak Azerbaycann petrol politikas ele alnmaktadr.
Petrol Anlamalar
Azerbaycann sahip olduu zengin enerji kaynaklarnn iletilmesi iin Eyll 1992de
Azerneft ve Azneftkimya adl iki devlet irketi birletirilerek, Azerbaycan Devlet Petrol irketi- SOCAR (The State Oil Company of the Azerbaijan Republic) kurulmutur. Petrol
retiminin arttrlmas ve mevcut rezervlerin iyiletirilmesi ancak modern teknolojilerin
kullanlmas ve yeni projeler gelitirilmesi durumunda salanabilirdi. Fakat szkonusu
dnemde Azerbaycann ekonomik potansiyeli ve sahip olduu teknoloji mevcut rezervlerin iletilmesi ve gelitirilmesi iin yeterli olmamtr. Bu yetersizlik Azerbaycan uluslararas petrol irketleriyle ibirliine yneltmitir5. 20 Eyll 1994-de Hazarn Azerbaycana
ait ksmnda mevcut enerji kaynaklarnn ilenib dnya pazarlarna karlmas amacyla
dnyann nemli petrol irketleriyle anlama imzaland. Asrn Anlamasadyla tannan bu admla Azerbaycann yeni enerji stratejisinin temeli atlm oldu. Anlama lke
ekonomisine yabanc sermayenin ekilmesi yolunda nemli bir adm olmutur. Sonraki
dnemlerde Azerbaycanla yabanc petrol irketleri arasnda daha 24 Petrol Anlamas
imzalanmtr6.
retimin Paylam Anlamas (Production Sharing Agreement- PSA) tipli bu anlamalar 25-30 yllk bir sreyi kapsamaktadr. Yaplan Anlamalar gerei bu srede yaplmas gereken yatrmlarn 60 milyar dolarn zerinde olmas planlanmaktadr. te yandan, petrol projelerinin gerekletirilmesinde 72si yerli irket olmak zere toplam 400
irketin yer almas dnlmtr. Bu kapsamda, yerel ve yabanc irketler arasndaki
ibirlii, modern teknolojilerin, donanmn ve ynetim tekniklerinin uygulanmasna olanak tanmakta, bu da piyasa ekonomisine geite nemli rol oynamaktadr7.
Genel olarak yaplan Anlamalarla yabanc petrol irketleriyle ibirliinin Azerbaycana
salad ekonomik katklarn bir ksm yle sralanmaktadr8:
4 Consulting & Business Dergisi, S.9, Bak, 1999, s.30
5 Natig Aliyev, The Azerbaijan Oil and Gas ndustry in the 1949-1999 Period, http://www.caspenergy.com/no3rus21.html , 09.04.2005
6 Vurgun Sleymanov, Azerbaycanda Neft Kontraktlarnn nvestisiya Feallna Tesirinin Giymetlendirilmesi, Globallama Prosesinde Gafgaz ve
Merkezi Asiya: II.Uluslararas Kongre Materiallar inde, Bak, 2007, ss.295-296
7 Fikret Aliyev, Kontrakt Veka: 5 Let Spustya, Consulting & Business, S.9, Bak, 1999, ss.40-41
8 Osman Nuri Aras, Azerbaycan Ekonomisi ve Yatrm mkanlar, TSAB Yaynlar 2005- 001, Bak, 2005, s.210
343
Azerbaycan, modern aratrma, petrol karma, ileme ve ulam teknolojilerinin

lkeye girii ile petrol endstrisini yenileme ve petrol-doal gaz sanayisinin geliimine
destek olacak meseseler kurma frsat yakalamtr.
lke uluslararas igucu ve hammadde piyasalarna girebilme ve izlenecek rasyonel politikalarla lkenin geliimi iin gelir kayna olan hammadde alanndaki stnlnden baaryla yararlanabilme imkan elde etmitir.
Yaplan Anlamalar yerel igcnn istihdamnn giderek artmasn salayacak ekilde imzalanmtr. Buna ek olarak, Anlamalardan salanacak gelirlerle enfrastrukturun
tamamen yenilenmesi projesi de istihdam dzeyinin artmasna neden olmutur.
Yaplan Anlamalar sonucu artan petrol retimi parasal olarak bte gelirlerinin de
nemli lde artmas sonucunu dourmutur.
Asrn Anlamas: Azeri-rak-Gneli
Anlamann Azerbaycan bakmndan nimli katklarndan biri proje iin gerekli yatrm
finansmannn %90-nn Konsorsiyum tarafndan karlanacak olmasdr. Azerbaycan petrol ve doal gaz alanlarnn kullanm zerinde ynetim ve kontrol hakkn korumaktadr.
Bakde 20 Eyll 1994te 11 Uluslararas Petrol irketi ile imzalanan ve 30 yllk sreyi kapsayan Asrn Anlamas Hazardaki 3 petrol yatann- Azeri, rak, Gneli (AG)
yataklarnn- birlikte ilenmesini ieren bir uluslararas anlamadr. Anlamann yatrm
deeri 14 milyar dolardr. Sermayenin %80ni szkonusu petrol irketleri tarafndan salanmaktadr. Anlamaya gre petrol gelirlerinin %80i Azerbaycana ait olacaktr9.
1994te Azerbaycan petrollerinin dnya piyasasna karlmasna ynelik imzalanan

Asrn Anlamas sonucu sonraki yllarda, zellikle petrol sektrne ynelik olmakla, yatrmlarn miktar giderek artmtr. Aagdaki tabloda 2000li yllarda Azerbaycan ekonomisine yaplan toplam yatrmlar; toplam yatrmlar iinde yabanc yatrmlar ve zellikle
petrol sektrne yaplan yabanc yatrmlar yer almaktadr.
Asrn Anlamasnda taraf olan Konsorsiyum yelerinden bazlar daha sonra kendi
paylarn satm ve Konsorsiyuma yeni irketler katlmtr. rnein, Japonyann Itochu irketi tm paylarn satan McDermott nternationaldan %2.4 pay elde ederek Konsorsiyuma katlmtr. Japon irketi daha sonra Amoconun satt %5lik paydan %1.5ni
alarak toplam payn %3.9a karmtr. Amoconun geride kalan %3.5lik paynn %3n
Exxon, %0.5ni ise Unocal satn almtr. Daha nce SOCARn pay %30 olarak kararlatrlrken, anlama imzalanmadan nce %10u Rus Lukoile, anlama imzalandktan
sonra %5i Exxona, %5i de TPAOya devr edilmitir. Asrn Anlamasnda irketler arasndak paylam aadaki gibidir10:
PAY %
34.13
10.3
10
10
8.56
RKETLER
EXXONMOBL
TPAO
DEVON
ITOCHU
AMERADA HESS
Production Sharing Agreement (Hazr rnn paylanmas) tipli bir anlama olan
Asrn Anlamasnda irketlerin paylarna gre en byk paya sahip irketin BP olduu grlmektedir. BP bu anlamada ayn zamanda operatr grevini de yrtmektedir.
Yusif Zeynalov, Globallama eraitinde Azerbaycann Dnya gtisadiyyatna ntegrasiyasnda Yeni Neft Strategiyasnn Rolu, Globallama
Prosesinde Gafgaz ve Merkezi Asiya: II. Uluslararas Kongre Materiallar inde, Bak, 2007, s.252
10 Central Azeri Crude Oil Export Starts, Azernews No:10(400), March, 2005, s.3
344
Tablo3: Azerbaycan Ekonomisinde Yatrmlar (milyon dolar)

2000
2001
2002
2003
1441.4 1561.8 2796.6 4326.2
514.4
470
561.7 955.2
35.7
30.1
20.1
22.1
927
1091.8 2234.9 3371
64.3
69.9
79.9
77.9
546.1
Petrolde yab. yat.
820 1693 2972.4
Topl. Yab. Yat.da % 58.9
75.1
75.8
88.2
Toplam yatrmlar
yatrmlar
Yzde %
Yabanc yatrmlar
Yzde %
2004
5922.7
1347.2
22.7
4575.5
77.3
4088.1
89.3
2005
7118.5
2225.3
31.3
4893.2
68.7
3799.9
77.7
2006
2007
2008
8300.4 11454.3 11049.2
3247.6
4780
4201.8
39.1
41.7
38
5052.8 6674.3
6847.4
60.9
58.3
62
3422.3 4003.3
3348.4
67.7
60.0
48.9
Tablodan da grld gibi Azerbaycan ekonomisine yaplan toplam yatrm miktar

srekli bir art gstermitir. Toplam yatrm iinde lkenin i kaynaklar hesabna yaplan
yatrmlar da giderek artm ve 2009 ylnda ilk defa olarak yabanc yatrmlar gemitir.
lke ekonomisinde yatrmlar iinde yabanc yatrmlar her zaman nde olmu, yabanc
yatrmlar iinde de enerji ve zellikle petrol sektrne yaplan yatrmlar dier sektrlere
yaplan yatrmlardan daha fazla olmutur.
PAY %
8
6.75
5.62
3.92
2.72
Kaynak: Central Azeri Crude Oil Export Starts, Azernews No:10(400), March, 2005, s.3
Azerbaycanda bamszln kazanld ilk yllarda ekonomik kriz sonucu sermaye

birikimi ve yatrm konusunda en olumsuz yllar olmutur. Bu yllarda yatrm politikasnn temel belirleyicisi olan yasal dzenlemeler yaplm, Yatrm Faaliyetleri Hakknda
ve Yabanc Sermayeyi Koruma yasalaryla lkede yatrm ortam oluturma ve yabanc
sermayeyi tevik etme giriimleri olmutur. Szkonusu 1991-1993 yllarnda ite sermaye birikiminin olmamas ve belirsiz siyasal ve ekonomik ortamn devam etmesi ister yerli,
isterse de yabanc yatrmlar konusunda bir baarnn salanamamasna neden olmutur.
Kaynak: Yllk Rapor, Azerbaycan Devlet statistik Komitesi Yaynlar, Bak, 2008
Tablo 2: Asrn Anlamas: Azeri-rak-Gnelide irketlerin Paylar %

RKETLER
BP (OPERATR)
UNOCAL
SOCAR
INPEX
STATOL
Petrol Sektrne Yaplan Yatrmlar
1994ten itibaren gelmee balayan yabanc sermaye miktar srekli bir ekilde artmtr. Bunun sonucunda toplam yatrmlarn miktar 1995 ylna oranla 2000de yaklak
3 kat, 2005te ise 13 kat artmtr. 1995-2008 arasnda yabanc yatrmlarn toplam yatrmlar iindeki oran %58-%80 arasnda deimitir. 2008 yl verilerine gre, bamszlk sonrasnda yabanc yatrmclarn Azerbaycan ekonomisine yatrdklar sermaye 40
milyar dolardan fazla olmutur. Buna gre Azerbaycan Dou Avrupa ve BDT lkeleri ara-
345
snda da oransal olarak ilk srada yer almtr11. Dorudan yabanc sermayenin %73-n
petrol sektrne yaplan yatrmlar oluturmutur12.
Grafik 1: Toplam Yabanc Yatrm (milyon dolar)
6000
5000
4000
3000
2000
1000
Ayrca belirtildii gibi lke ekonomisine yatrlan yabanc sermaye iinde petrol sektrnn nemli bir arl bulunmaktadr.. Szkonusu durum aadaki qrafikde daha net
bir ekilde grlmektedir.
Rusya
3%
Fransa
Japonya
5%
6%
5%
13%
16%
Almanya
talya
ran
Dierleri
08
07
20
06
20
05
20
04
20
03
20
02
20
20
01
20
00
20
Norve
2%
99
28%
19
Trkiye
18%
98
2%
19
ngiltere
97
Amerika
2%
19
Yabanc Sermayenin lkelere Gre Dalm
96
Oran %
28.2
16.2
12.6
6
5.4
4.8
3.4
2.3
1.7
1.6
17.8
95
Tablo 4: Yabanc Sermayenin lkelere Gre Dalm
4500
4000
3500
3000
2500
2000
1500
1000
500
0
19
Yabanc sermayenin lkelere gre dalmna gelince, blgesel olarak Azerbaycanda

Bat kaynakl olmayan yatrmlarn toplam yatrmlar iindeki oran ok dk kalmtr. Bunun nedeni de enerji projelerinde Batl irketlerin arlnn olmasdr. Aada
bamszlktan sonra Azerbaycan ekonomisine yatrlan dorudan yabanc sermayenin
lkelere gre dalm yer almaktadr.
Grafik 2: Petrol Sektrne Yaplan Yabanc Yatrmlar (milyon $)
94
19
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
19
lkeler
Amerika
ngiltere
Trkiye
Norve
Rusya
Japonya
Fransa
Almanya
talya
ran
Dierleri
Tablodan 4ten de grld gibi, Azerbaycana ynelen dorudan yabanc sermayenin byk bir ksm Amerika kkenli yatrmlardan olumaktadr. ABD zellikle, BakTiflis-Ceyhan (BTC) boru hatt ile ahdeniz doal gaz projesinin gereklemesi ynnde
srarl politikalar srdrmektedir. Buna kar ABnin ok etkili politkalar srdrdn
sylemek zordur. Azerbaycana giren AB kaynakl yabanc sermaye yatrmlar ierisinde
ngiltere ilk sray almaktadr. Bunu Fransa, Almanya, talya takip etmektedir. AB yesi lkelerin tamamnn gerekletirdii yatrmlar, ABDnin lkeye yapt yatrmlardan
daha az olmaktadr. Bu durum ABnin lkede etkili bir ekilde yer almadn gstermektedir13. Dier yandan, lkenin toplam yabanc yatrmlar iinde sadece 2 lkenin- ABD
ve ngilterenin- paynn 44,4 olmas dikkat ekmektedir. Yabanc sermayede byle bir
arla sahip olma lke politikalarn etkilemede szkonusu lkelere ek olanaklar tanyabileceinin de unutulmamas gerekmektedir.
zellikle 2001 ylndan itibaren petrol sektrne ynelen yabanc sermaye giderek
artmtr. 2009 ylnn sonuna kadar petrol sektrne yaplan toplam yatrm tutarnn
30 milyar dolar getii belirtilmektedir. Enerji kaynaklarnn ilenmesiyle ilgili imzalanan
anlamalara gre ise enerji sektrne ynelecek toplam yatrm turarnn 60 milyar dolar
geecei prognozlatrlmaktadr.
11 mran Ceferzade, Esasl nkiaf lleri, gtisadiyyat Gazetesi, Bak, 18 Ekim 2001, s.3
12 Azerbaycan Respublikasnn Sosial-gtisadi Veziyyeti, Milli Bank llik Hesabat, Bak, 2001, s.22
346
13 Vildan Serin, Havva aha, AB Enerji Politikalarnn Orta Asya ve Kafkasyaya Ynelik Dorudan Yabanc SermayeYatrmlarna Etkisi: Azerbaycan
rnei, Globallama Prosesinde Gafgaz ve Merkezi Asiya: II.Uluslararas Kongre Materiallar inde, Bak, 2007, s. 299
347
ktisadi Kalknmada Rolu

Bamszln kazanld 1991 ylndan gnmze kadar geen zaman diliminde
Azerbaycan, ekonomik olarak nce Buhran Yllarn atlatarak ekonomik istikrar yakalamaya alm, son dnemlerde ise yksek ekonomik byme oranlaryla dikkat ekmektedir. Szkonusu ekonomik bymede bata petrol olmakla, sahip olduu enerji kaynaklarna byk miktarlarda yabanc sermaye aknn salanmas ve szkonusu kaynaklarn
alternatif yollarla dnya pazarna karlabilmesi en etkili neden olmutur.
1994 ylnda imzalanan Asrn Anlamas szkonusu dnmn temelini koymutur. Bu yldan itibaren ekonomiye, zellikle petrol sektrne yneltilmi yabanc yatrmlar
her geen yl artarak devam etmi; petrol endstrisi tamamen yenilenmi; yeni teknoloji
transferi gerekletirilmi; istihdam alanlar yaratlm; yan sektrler gelitirilmi; salanan finansal kaynaklar sayesinde enfrastruktur yatrmlar arttrlm; hizmet sektrne
yatrmlar yaplm; nfusun yaam dzeyinde olumlu gelimeler izlenmitir.
GSYH ve FBMG verileri aagdaki tabloda yer almaktadr.
Milyon manat
Milyon dollar
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2133.8
2732.6
3158.3
3440.6
3775.1
4718.1
5315.6
6062.5
7146.5
8530.2
12522.5
18746.2
28360.5
38005.7
2415.2
3180.8
3960.7
4446.4
4583.7
5272.8
5707.7
6235.9
7276
8680.4
13238.7
20983
33050.3
46258.2
Fert Bana
manat
282.1
357.5
409.2
441.5
480.1
595.1
665.2
752.9
880.8
1042
1513.9
2241.1
3351.8
4439.9
Grafik3: Petrol ve Petrol D Alanlarda Byme Oranlar: 2009 (Aylara Gre)

30
25
20
15.1
15 12.6
5
9.6
16.4
18.2
15.4
$
319.3
416.1
513.2
570.6
582.9
665.1
714.3
774.4
896.8
1060.3
1600.4
2508.5
3906.1
5403.9
13.6
15.0
2.8
14.3
8.4
10.5
-5
348
2009 ylnda iktisadi byme orann %9.3 olarak gereklemitir15. Ekonomideki

petrol ve petrol d alanlardaki byme oranlar bir birinden ciddi oranda farkllk gstermitir. 2009 yl itibariye szkonusu farkllk aadaki grafikde daha net biimde grlmektedir.
10
Tablo 5: Azerbaycan Ekonomisinde GSYH ve FBMG Gstergeleri (manat-dolar)

Yllar
tir. 2005-2007 yllar arasnda ekonomide kayda alnan iktisadi byme oran srasya
%26.4; %34.5; %25 olmutur. 2008 krizinden lke ekonomisi ciddi ekilde etkilenmese
de iktisadi byme oranndaki art hz azalm ve 10.8 olarak kayda alnmtr.
2.0
3.6
2.3
1.1
3.2
-6.8
-10
-15
Petrol
Petrol D
Grafikden de grnd gibi 2009 ylnda petrol ve petrol d alanlardaki byme
oranlar aylara gre deiiklik gstermitir. yle ki, petrol sektrnde reel byme oran
%14.3 iken, petrol d alanlarda bu oran %3.2 olarak gereklemitir. Ayn zamanda
petrol sektrnn GSYHdaki pay 2008 verilerine gre % 55.4 iken 2009 ylnda bu oran
%47 olarak kayda alnmtr. Bu oran GSYHnn yapsnda petrol sektrnn paynn ok
yksek dzeyde olmas gerei ile beraber, bu orann giderek kldn, dolaysyla
petrol d alanlarn da her geen yl giderek gelierek GSYH iindeki payn artrdn
yanstmaktadr.
Azerbaycanda bamszln ilk dneminde (1991-1995) ekonomi, farkl verilere

gore, %60-%70 orannda klmtr. 1995-1999 yllar arasnda petrol sanayisinde
retim hacmi %200den fazla artt halde, bu dnemde petrol-d sanayi dallarnda retim dzeyi %39 azalmtr. 1995-2001 yllar arasnda petrol sanayisinin geliimi lkede
GSMHnn %60 artmasna neden olmutur14. Genel olarak, 1996-2004 yllarnda lke
ekonomisi srekli bym, yllk ortalama byme oran %10 civarnda gereklemi-
Sonu olarak, bamszlk sonras Azerbaycann genel makro ekonomik gstergelerinde ok nemli gelimeler kayda alnmtr. Szkonusu gelimelerde enerji sektrne
yaplan yatrmlarn rolu ok bykdr. lke ekonomisinin nnde en nemli engellerden
biri ekonominin byk lde enerji kaynaklarna petrole baml olmasdr. Bu an-
14 Svetlana Tsaklik, Hazarn Neft Gelirleri; Gazanan Kim Olacag, Ak Cemiyyet nstitutu Yaynlar, Bak, 2003, s.114
15 gtisadi slahatlar ve Onun Neticeleri, http://www.azerbaijan.az/portal/Economy/Reforms/reforms_01_a.html, 15.11.2010
349
lamda petrol d alanlarn gelitirilmesi, bu alanlara yatrm yaplmas lkenin en nemli

meselelerinden biri olmutur. Dier bir konu ise lkede kayda alnan niceliksel geliimin
iktisadi kalknmann gerekleri dorultusunda kullanlmas olaydr. Mevcut kaynaklarn
daha etkin kullanlmas lkede niceliksel gelimenin paralelinde sosyo-ekonomik deiimi de paralelinde getirecektir.
KAYNAKLAR
ALYEV Fikret, Kontrakt Veka: 5 Let Spustya, Consulting & Business, S.9, Bak, 1999
ALYEV Natig, The Azerbaijan Oil and Gas ndustry in the 1949-1999 Period, http://www.caspenergy.com/
no3rus21.html
ARAS Osman Nuri, Azerbaycan Ekonomisi ve Yatrm mkanlar, TSAB Yaynlar 2005- 001, Bak, 2005
ATAKYEV Mufig, Azerbaycann Yeni Neft Siyaseti ve gtisadi nkiaf, Azerner Yaynlar, Bak, 2004
CEFERZADE mran, Esasl nkiaf lleri, gtisadiyyat Gazetesi, Bak, 18 Ekim 2001,
SEMEDL Z.V., XXI.Esrde Hazar Hvzesinin Geosiyasi Ehemiyyeti ve Trk Dnyas, Globallama ve Regional gtisadi nkiaf: Uluslararas Konferansn Makaleler Toplusu inde, Nurlar Neriyyat, Bak, 2004
SERN Vildan, AHA Havva, AB Enerji Politikalarnn Orta Asya ve Kafkasyaya Ynelik Dorudan Yabanc SermayeYatrmlarna Etkisi: Azerbaycan rnei, Globallama Prosesinde Gafgaz ve Merkezi Asiya: II.
Uluslararas Kongre Materiallar inde, Bak, 2007
SLEYMANOV Vurgun, Azerbaycanda Neft Kontraktlarnn nvestisiya Feallna Tesirinin Giymetlendirilmesi, Globallama Prosesinde Gafgaz ve Merkezi Asiya: II.Uluslararas Kongre Materiallar inde, Bak,
2007
TSAKLK Svetlana, Hazarn Neft Gelirleri; Gazanan Kim Olacag, Ak Cemiyyet nstitutu Yaynlar, Bak,
2003
ZEYNALOV Yusif, Globallama eraitinde Azerbaycann Dnya gtisadiyyatna ntegrasiyasnda Yeni Neft
Strategiyasnn Rolu, Globallama Prosesinde Gafgaz ve Merkezi Asiya: II. Uluslararas Kongre Materiallar
inde, Bak, 2007
Azerbaycan Devlet statistik Komitesi Yaynlar, Yllk Raporlar, Bak, 2005-2010
Azerbaycan Milli Bank (Merkez Bankas) llik Hesabat, Azerbaycan Respublikasnn Sosial-gtisadi Veziyyeti, Bak, 2001
BP, Statistical Review of World Energy, www.bp.com, 2010
Central Azeri Crude Oil Export Starts, Azernews No:10(400), March, 2005
gtisadi slahatlar ve Onun Neticeleri, http://www.azerbaijan.az/portal/Economy/Reforms/reforms_01_a.
html, 2010
Yoksulluun Azaldlmas ve gtisadi nkiaf zre Dvlet Program, R.N.Novruz-94 Neriyyat, Bak, 2003
350
KRESEL EKONOMK KRZN KAMU

YNETMNE YANSIMALARI VE
AZERBAYCAN RNE
Dr. Mrteza HASANOLU - Manaf BAIRZADE
Azerbaycan Devlet Bakanlna Bal Devlet darecilik Akademisi
retim Grevlileri
GR
Bilgi, haberleme ve ulam aralarnn srekli geliimi Dnyay bir kye evirirken,
siyasal dengeleri alt st ettii gibi ekonomik alanda da giderek snrlarn ve mesafelerin anlamn yitirmesine neden olmaktadr. lkeler arasnda giderek artan karlkl bamllk, piyasa gleri, iletiim ve teknoloji alannda yaanan byk ilerlemeler, kltrel
dnmler gibi her tr deiim kamu ynetimleri iin farkl ereveler sunmaktadr.
Tm bunlar ayn zamanda geleneksel ynetim sistemini deiime zorlayan yeni ihtiyalar, talepler de dourmaktadr. Kreselleme ve ekonomik kriz yeni arz ve talepler ortaya
kararak, kamu ynetiminin zellikle ynetim boyutunu etkilemektedir. Kamu ynetiminin kresel sisteme uyumunda kamu rgtleri kadar kamu yneticilerinin de deien
koullara uyumu nem tamaktadr. Krizin ba vermesi bir ok nesnelerin ortaklamasna, kural ve kararlarn giderek daha ok taraflara ait olmasyla, kresellemenin ortaya
kmasna tekan verici bir rol oynamtr. Krizle bal eylemler tarihine gz atarsak yerel,
blgesel, uluslararas ve son zamanlarda kresel seviyede gerekletiini gryoruz.
351
Ekonomik krizler iin uzmanlar farkl yaklamlar ve eitli nedenler ileri srmektedirler.
Ekonomi yaznnda gnmzn en ok kabul gren yazarlarndan Frederic S. Mishkine
gre ekonomik krizin temel sebepleri u drt faktrdr:
Faiz oranlarndaki artlar
Belirsizliklerdeki artlar
Varlk piyasasnn bilano zerindeki etkileri
Bankaclk sektrndeki problemler
Azerbaycanda finansal kurum ve piyasalarnn tam olarak gelimemesi ve serbest piyasann darya ballnn az olmas baz grlerde yetersizlik gibi grlmeye ramen,
krizi yaamakta avantaj salayarak, devletin dier stabilletirici fonksiyonlarna gerekli
evrenin salanmasnda nemli husus olarak deerlendirilebilir. Ayrca 2013 ylna kadar
planlanan nemli grevlere rnek olarak:
Tketim pazarnn ciddi kontrole alnmas,
Speklasyona dayal olarak suni fiyatlarn olumasnn karsnn alnmas,
Lzumsuz tekelciliin ve haksz rekabete son konulmas,
Sosyal programlarn maksimum icras,
Devlet yatrm harcamalarnn daha ok altyapya yatrlmas,
hra mallarn reten messeselere devlet yardmnn gsterilmesi,
Maliye disiplinin glendirilmesi,
Gda gvenliine zel nemin verilmesi,
kimi eylemlerin nazarda tutulmas devletin krizden minimum zararla gemesi ynnde devletin rolnn artmas gereini gstermektedir. Bu amaca uygun olarak, almamzda ncelikle genel olarak kreselleme kavram, kresellemenin nedenleri ve kresel
ekonomik krizin Azerbaycan kamu ynetimi zerindeki sonular zerinde durulduktan
sonra, kresellemenin kamu ynetimi iin anlam, kamu ynetiminde deiim ihtiyacn
ortaya karan faktrler ve kamu ynetimi sistemlerinin bunlara ne ekilde cevap verdii
konular incelenecektir.
2007 ylnn sonunda balam dnya finansal-ekonomik krizi, gelimi ve gelimekte
olan devletlerin dzenine ve gelir seviyesine nemli derecede olumsuz etkisini brakmtr. Kriz ayn zamanda kamu ynetimine, hususi olarak sosyal ekonomik stratejili ve
ekonomik fonksiyonlu kamu ynetiminin faaliyetine btnlkte etkisini gstermitir. Kriz
kamu ynetimine zor grevler brakmasyla birlikte, dayankl, geni lekli ve adaletli
geliim imkanlar salamaktadr.
Kresel Ekonomik Krizin Spesifik zellii
Gnmzde ba veren kresel ekonomik krizin niteliinin daha verimli incelenmesi ve tasvir edilmesi iin, konuya bilimsel yanama kriterleri ile, tarafsz deerlendirme
metodolojisi kullanarak hayata geirilmesi gerekmektedir. Kriz ksa olarak beklenmedik,
farkl srelerde, negatif nitelikli, bulac fonksiyona sahip bir kavram altnda kabul edilmelidir. Son krizin kayna saha olarak ekonomi veya daha dakik finans sektr olsada,
nedenine bir baa ilgisi olan taraflar anlamnda bir ok subyelerin dahil edilmesi tartma
zellii tamaktadr.
352
Son krizin spesifik farkn anlamak iin tarihe bakmamzda yarar var. Ekonomik kriz
tarihini XIX yzyldan ele alsak, 1825 de ngiliz yatrmclarnn Latin Amerikasna yanl
yatrm politikas ad altnda yaranan krizden balayarak, ayn kaynakl taraflarn bulunmasyla, 1836, 1847, 1857, 1866, 1873, 1882, 1890 yllarnda farkl nedenlerle gerekletiini grmekteyiz1. Yani kriz hastal ilk olarak ngiltereden balayarak, zaman iinde
ABD, Avrupa ve Rusya (1900 ylnda) ve s. lkelere de bulamtr. Krizlerin hepsi ngiliz
kapitalist emperyalizmiyle paralel gerekletiini ve ayn aktrlerin krizle ilikili olduu
grlmektedir. Kukusuz krize kar yaplan eylemlerin giderek daha byk apl olmas,
farkl taraflarn kriz nedeni ile bir birine balanmasna ve ortak ilikiler normlarnn olumasna neden olmutur.
Ekonomik krizler belirli srelerden bir tekrarlanmaktadr. Kapitalist ekonomik devri
bir ekonomik krizden o birisi krize kimi, daimi tekrarlanan retimden olumaktadr. Bu
devri drt aama olarak, kriz (d), depresyon, canlanma, kalknma fazalar kimi gstermek olur. Devaml tekrarlanan sermayedar devrin maddi esasn, nemli sermayenin
toplu yenilenmesini tekil etmektedir.
XX yzyln dnya krizlerini de dier krizler gibi ar retimden kaynaklandn sylemek mmkndr. Ama son kresel ekonomik krizin finansal karakterli olmas dier
krizlerden farkl olduu sorusunu dourabilir. stenilen finansal krizin mahiyeti devletin
finansal sisteminde derin istikrarszln yaranmasdr. Finansal krizin etkisi lokal (ayrca
rnek lkeler), blgesel (blgede bulunan lkelerde kriz) ve kresel karakterde bulunmaktadr. nceki devirlerde finansal kriz sava ve ya tekrarlanan ekonomik krizlerle (ar
retim krizi ile) hayata gemekte idi. Eski finansal krizler 18-19.cu yzyllarda lokal ve
blgesel olarak, ksa sreli nitelie sahip olmular.
Finansal krizin nemli deiik durumu 1929-1933 yllarnda daha uzun sreli nitelikte
olarak kendini gstermitir. Tekrarlanan krizle, sonucu olan finansal kriz bir ok devletin
mali sitemini iflas duruma getirmitir. Bu devirde nemli devletlere (Almanya, ngiltere,
Fransa, talya) d borlarn denilmesi tam olarak durdurulmutur.
Grdmz gibi, finansal kriz belirli grnte bundan nceki krizde de gereklemitir. Ama zel olarak kendine sahip spesifik farkllk aadakileri gstermek olar:
Mevcut kriz varlna gre hi bir lke istisna olmadan, gelimi ve gelimekte
olan, Azerbaycan dahil olmakla btn dnya lkelerine etkisini gstermesi,
Krizin, eskisi gibi afet durumlarnda deil, sulh ve durgunluk iinde gereklemesi,
Eer eski finansal krizlerin ortaya kmas, srekli tekrarlanan kriz sebebiyle olumaktaydysa, gnmzdeki kriz ise tam eksi olarak znden sonra tekrarlanan krizi getirdi.
Yukarda gsterilen hususlara krizin sahip olmasnn tek bir neden olan, kresellemenin getirdii yeni hal ve durumu sylemek yeterlidir. Tarihi adan da bakldnda eskiden krizler giderek daha byk apta taraflar kendine balamasyla yeni btnletirici
1 L. M. istov, Effektivnoe uprovlenie proizvodstvom kak uslovie borb c krizisnmi yavleniyami v ekonomike, Mirovoy Krizis i Evo SosialnoEkonomieskie Posledstvie, Sankt Petersburg, 2009, s56.
353
kural ve gerekler dorultusunda kresellemeye yardmc bir unsur olarak nitelendirilirdiyse de, gnmzde bunun tam aksi olarak kresellemenin kendisi krizlerin yaranmasna neden olduunu gryoruz. Bu durumda kresellemeyle, sosyal bireyleri ilgilendiren btn hususlarn (siyasi, ekonomik, bilimsel, sosyal-kltrel ve s. olarak) matris
halinde biri birinden ball ile izah ediliyor. Kreselleme taraftarlarnn grlerine
gre dnya ekonomisinin iinde bulunduu farkl ekonomik sistemlerin bir birine bal
olmalarna ramen, kresel apta stabilizasyon ve denetim karakterli dzenleme sisteminin olmamas nedeniyle, krizin yerel aptan kresel apa bulamasna neden olmutur.
Bu gre dayanarak btn dnya devletlerinin tek bir kresel dzenleme sistemine tabi
bulunmasna ynelik k yollar gstermektedirler. Bildiimiz kadaryla krizlerden ortaya
kan zarar btn lkelerde ayn lde olmamaktadr. Zararn oran devletlerin kresel
politikalar erevesinde mevkine gre deimesi, hususi olarak doal kaynak ekonomili
lkelerle, retim ekonomili lkelerin hangiyse kanunauygunluk erevesinde etkilemesinin olmamas krizin politik ara vazifesinin de kendinde bulundurduunu syleebiliriz.
Kresel Sermayedar Sistemin Kamu Ynetimine Basks
Devletin geliimi tarihi sre ierisinde bir ok defa deiim geirmitir. Her deiim
yeni sosyal siyasi koullarn yaranmasyla, toplumsal dzeni temin edecek bir sistemi
oluturmutur. Hazrki sahip olduumuz devlet faaliyetinin deiiminde yeteri kadar etkide bulunacak husus kreselleme srecidir. Bu deiim kresellemenin neden olduu
ekonomik, siyasi, teknolojik, kltrel erevedeki deerlendirmelerden dolay farkl yaklamlar bulundurmaktadr. Kresellemenin kurumsal faaliyet mekanizmas uluslararas
irket ve kurulular vastas ile istikametlenmesi, devletin arln drmektedir.
Kamu ynetimi asndan kreselleme daha ok ynetimsel karakterli sre olarak
kabul edilmektedir. Bu nedenle, kreselleme ynetim nesnelerinin konsentrasiyonu
(btnlemesi) sreci olarak tanmlayabiliriz. ki kutuplu dnyann dalmasyla daha da
genilenen bu sre, dnya seviyesinde hayata geen politikalarn tekcinslik niteliinde
btn lkeler iin geerli olmasna getirip karmaktadr. Bu yolda kendilerine kresel
grev tanyan uluslararas kurulularn faaliyetleri de, devletlerin kresel politikalara
uyum salamalar ynnde nemli role sahip olmaktadr.
Genel olarak toplumsal ynetim asndan kresellemenin gereklemesini bir ka
ynden deerlendirmek olar.
1. Kltrel-ideolojik kreselleme uzun tarihi olan rf, din, kltr ve ideolojiyi kapsayan kompleks sretir. Dini kreselleme ilk monoteist dinle balamtr. Dier sre
kltrel Rnesanslar (talya, Fransa, ngiltere ve Amerikada gerekleen) rnek olarak
gstermek olar.
2. Blgesel kreselleme Devlet ve devlet st kurulularn genilenmesi srecidir.
3. Ekonomik kreselleme kendi iinde iki sre bulundurmaktadr. Birincisi pazarlarn kresellemesi (kapital, insan kaynaklar, mal ve hizmet), ikincisi ise ekonomik
yaplarn, yani kurumsal yaplarn genilenmesi (orta adaki atlyelerden kresel irketlere kadar (corporation)).
354
4. Bilgi-iletiimsel kreselleme hazrki devirde en uyumsal ve rnekli proses olarak kendinde:

- letiim imkanlarnn ve kozmik alann bilgi paylamnda kullanmas
- Kresel bilgi setlerinin yaranmas ve art
- nsanln hayat faaliyetinin bir ok faaliyetlerinin bilgisayarlatrlmas dahildir.
5. Hakimiyetin kresellemesi en temel faktr olarak dnya hakimiyetinin faaliyet
sreci olarak gstermek olar.
Yukarda gsterilen faktr snflandrmas kresellemenin ok daha eskiden oluumunun hayata getiini ve bu srecin kontroll olarak gerekletii kanaatine gelmek
mmkndr. Yani srecin gereklemesi bir ok faktrlerle etkide bulunmasna ramen
bu faktrlerin belli nesneler tarafndan srece ynelik hedeflendirilmektedir. Hedeflenen
faktrlerin biri olan ekonomik kresellemenin (kapitalist ekonomisi olarak) sonucu,
2007 kresel ekonomik krizde kendini gstermektedir. Bu anlamda kreselleme genel
anlamyla kapitalizmin geliiminde yeni bir aamay ve dnyann entegre olunmu tek bir
pazar haline gelmesini ifade etmektedir2. Bu tarihi bir sre iinde tedricen byyerek
sermayelerinin dnya apna kmasna yardmc olan kapitalist sistemin, sermayedarlara salad stnlydr.
Kapitalist ekonomik sistemin yaps olan, kk kitle sermayedarlarn gelir artnn,
ona tabi bulunan byk kitlenin gelir artndan ok ste olmas, ar sermaye birikimini salyor. Bunun yannda ar retimden doan satlamayan mal varl da sermaye
saylmaktadr. Artk mal satlmayacandan maln depolanm olarak kalmasyla beraber, retim hacminin kltlmesi ve iilerin iten atlmasyla sonulanyor. Mallarn
satlmamas ticaretin bozulmasna ve kredi ilikilerinin dalmasna, deerli katlarn
fiyatlarnn dmesine neden olmaktadr. Yani kriz ar retimden kaynaklanmaktadr.
Byk ahali kitlesinin alkta olmasnn sebebi ar ekmek retimi ve ya snamamasnn nedeni ar yakt retiminin olmasyla yaranan krizle baldr. Basit mal retim
tr de krizin yaranmas imkann kendinde bulundurmaktadr. Ama kapitalist retimde
kriz kanlmaz ve belli bir sreden sonra tekrar olarak oluan bir karakter tamaktadr3.
retim toplumsal bir nitelik tayor. Milyonlarla insan kendinde bulunduran toplumsal
emein neticesi olan mahsule ise, zel sermayedarlar sahiplenmektedir. Bu zddiyetlilik ar retim ekonomik krizinin esasn bulundurmaktadr. Bunun yannda elde olunan
toplumsal kaynaklarn devlet tarafndan ynetilmesinde de, bir eit ekonomik politika
ve reformlar ad altnda dolayl olarak sermayedarlara harcanmas, ekonominin devlet
tarafndan deil, sermayedarlar tarafndan ynetilmesi tartmasn ortaya kmaktadr4.
Halk adna yaplan harcamalar kapitalist bireylerin cebine gitmesi, devletin liberallemesi, zelletirme, yerelleme gibi kuramlarn ad altnda gereklemesiyle meru hale
gemitir. Bu husus kapitalizmin ok eski bir anlay olmasna bakmayarak, gnmzn
neoliberal kavramlarndan olan minimal devlet kavram altnda, devletin verimsizliine
are olmas bahanesi ile karmza kmas, bu tr kavramlara ynelik eskiden dnya a2 Gencay aylan, (1999), Kresellemenin Geliimi, Emperyalizmin Yeni Masal, Yayma Hazrlayan Ik Kansu, Gldikeni Yaynlar, Ankara, s. 14
3 Mehmet Ufuk TUTAN, KAPTALST RETM SSTEMNDE RETM LE TKETM DENGESZLNE TARHSEL VE TEORK YAKLAIMLAR,
Ege Akademik Bak, 2010. s.774, 779.
4 Alesina A., Roubini N., Cohen J.D. Political Cycles and the Macroeconomy. New York: MIT Press, 2002.
355
pnda kontroll bir srecin saland kanaatine gelmek olur. Bunun yannda gnmzde
ad geen sermayedarlarn artk uluslararas bir stat kazanmalar devletlerin iradelerini
kendi karlarna ynlendirebilme becerisine sahip olmasdr.
Kapitalist ekonominin olumsuz zelilikleri aadakilerdir.
- Proporsionel olmayan retim,
- retim dallarnn disbalans,
- Kanlmaz kriz,
- Toplumsal emein meyvasna az bir sermayedar grubun sahiplenmesi,
- i snf ile burjuvazi arasnda tabaka zddiyeti.
Devletin nemli fonksiyonlarndan olan ekonomi, devletin btn kollarna ister direk
isterse de dolayl olarak kendi etkisini gstermesi, gvenlik asndan stratejik bir nitelik
kazandrr. Bu nedenle lkeler kudretlerini, sahip olduklar ekonomileri ile deerlendirilmektedir. Eer devletin ekonomisinin yukarda saydmz yetersizliklerini toplumsal
sorumluluk tamayan sermayedarlarnn iradesi ile dzenleniyorsa, kukusuz devletin
nemli fonksiyonunun belirlenmesinde bamszln otaya koymaktadr.
Liberal ve Muhafazakar Grlerin Kamu Ynetiminde Grevi
1970li yllardaki krizin temel nedenini Keynesi refah devletin mali krizi ile sebeplendirilmesiyle, kamu ynetiminde yeni deiimin hayata gemesine neden oldu. Yeni bir
dneme girilirken toplumsal kesimler (emeki kesimler ve i dnyas) ile devlet arasnda
var olan uzlama 1980 li yllarn banda yeni sa ideoloji tarafndan kertildi. Artk eski
refah devletinin yerini Reaganizm/Thatcherizm olarak ta adlandrabileceimiz yeni bir
model almtr.Yeni projenin iki temel aya serbest piyasa ile kk ama gl devlet
idi5. 1970li yllardan sonra neoliberalizmin kendisini yeni bir ideoloji olarak sunmaya
almasna ramen bunun aldatmaca olmas ve yetersizliklerin karlanmasna uygun
yaranan yeni hal ksa sre iinde aydn oldu. zmlerin hayata gemesinde daha rahat
yolun eski Keynes ncesi zmlere ba vurma olmutur. Bu zmler deiik bir versiyonla yeniden sunulmaya baland6. Bu deiiklikler yeni liberalizm adlandrlsada kendinde eski unsurlar olan liberallerin snrl devlet, Pazar ekonomisi, ekonomik verimlilik,
birey zgrl talepleri kadar znde pek ok muhafazakar unsuru da barndrmaktadr.
Zaten Hayeke gre de toplumun temelinde gelenekler vardr. Yeni san sylemi, liberallerin snrl devlet, pazar ekonomisi, ekonomik verimlilik, birey zgrl talepleri ile
neomuhafazakarlarn otorite ve geleneklere dayal kanun ve dzen anlaynn zgn bir
biimde birbirine eklenerek kompleks bir yapy kendinde bulundurmas grlmektedir.
Bunu basit ekilde ince ve esnek konulu ileri liberal aletlerle, nemli ve esnek olmayan
karakterli konulara (fundamental politikalar ile) ise muhafazakar aletlerin kullanmasdr.
Oysaki baz grlerde bu unsurlarn tek tek ele alnmasyla ve devletin yalnz birinin ve
ya daha dorusunu sylesek en son sunulan kabul etmesi zorunluluu dncesi bilimsel mantktan ok uzakta yer almaktadr. Birde gelimekte olan devletlere sadece i politika dzenlemeleri faaliyet alannn ereveletirilmesine ynnde, birey, tercih zgrl,
serbest piyasa toplumu, braknz yapsnlar, en az hkmet fikrini savunur gibi liberal
5 zkazan, A. Refah Devletinden Yeni Saa Mrekkep,say 7, 1997, s21
6 Ikl, A. (1999) Neo-liberalizm ve Sosyal Gvenlikte Reform Ekonomide Durum, say 6, 205.
356
grl ideolojinin yklenmesi, devletin imkanlarn sadece i faaliyetlerle kstlamaktadr7. Oysaki tam bunlarn tersi olan gl hkmet, toplumsal otorite, disiplinli toplum ,
hiyerari, ulus gibi kavramlar ieren muhafazakar aletler devletlerin d ve kresel politiklerinin gerekletirilmesi iin serbest irade yeteneini kazandrmaktadr. Gelimi lkelerin siyasetinde bu iki unsurun birlikte yer almasn 1980lerde Thatcher ve Reagann
yeni sa politikalarnda liberalizm-muhafazakarlk sentezi rnek olarak gstermek olur.
Bu nitelie sahip sentezi Azerbaycan kamu ynetimi sisteminin faaliyet politikasnda
da bulunmaktadr. Buna ramen bu sentezin imkanlar ile devletin deien artlar ierisinde dzeninin stabil olarak kalmas temin olunmaktadr. Bu tr ok ynl grlerin
mecmusunu kendinde bulunduran kamu ynetimi sisteminin yaps ister siyasal, isterse
de ekonomik ve sosyal sahalarda ba veren hadiselere ynelik durumun dzgn deerlendirilmesi ve esnekliin temin olunmasna imkann salamaktadr.
Krizlerin Karlanmasnda Kamu Ynetiminin Rol
Krizlerin gereklemesinde zmler, kamusal vazifelerin yenden yaplamas ile ba
vermitir. Bu yaplanma sadece liberal ve ya sosyalist domalarla deil, daha ok amalarn optimal hayata gemesini salayan ynetim teorisine bal olmasdr. Kar durmann aradan kaldrlmas mekanizmasnn olmamas krizin yaranmasna neden olmaktadr.
Kriz hallerinin ortaya kmasnn genel tarihi belirti durumlar, aznlk ile ounluun kar durmas ile izlenmektedir. Bu kar durmann zlmesi devletin karmas ile hayata
gemitir. Bu sebepten devletin btn tarihi sreleri bu seimden ibaret olmutur.
lkin aamada sosyal kurumsallaman g tayin etmektedir. Kolektif mahsuln elitin (tayfa bas) isteine uygun blnmesidir. Bu nedenle alk tehlikesinin aktellii
yaranmakta idi. Burada da bir dilemmas ortaya kmakta idi. Kimler kolektif mahsl
payndan mahrum edilecektir. lk aznlkla ounluun menfaati arasnda sosyal konflikt
bu tr gereklemitir. Aznlkla ounluun arasnda ilikilerin ikinci aamas feodal
mnasebetlerin ncelii ile karakterize edilmekteydi. Toprak sahipleri ile toprak kullanclar arasndaki ilikiler, ahalinin artm ile ekmee olan talep ve emek deerinin aa dmesiyle olumutur. Kriz durumundan yeni ynetimsel vazifeli devlet olarak ulus devlet
k yolu seilmitir. Dier nc aama para karl alan iilerle iverenlerin
menfaatlerinin atmasndan ortaya kan konflikt, snflar aras iliki tamasdr. Zenginle fakirliin blnmesine ar retim krizleri hizmet etmekte idi. Devlet aznl menfaatlerinin savunucusu olarak, hem ieriden hem de darndan korumak vazifesi tamakta
idi. Sonuta genel durumun deimesine bakmayarak, anlam ayn olarak kald. Devletin
demokratikletirilmesiyle, aznln menfaatlerini ulusal menfaatler ad altnda hem fikirlik yaratmakla hizmet gsterilmesine geirildi. Halbuki, bu problemi aradan kaldrsa da
onu oluturan nedenleri yok etmemektedir. Drdnc aama iki kutuplu dnya modeli
ynnde olumutur. Ekonomik kriz (Byk Gerileme) eski liberal modelli kamu ynetiminde yetersizlikleri yze karmtr. Ulusal ekonomi anlaynn gelimesinin temeli
Keynesyen trl esnek pazar seiminden, planl ekonomiye kadar deierek, ekonomik
srelerin devlet tarafndan ynetilmesiyle gerekleti.
7 Gamble, A. (1994) zgrln Ekonomi Politii, Mrekkep, say 9, 44.
357
ki kutuplu dnya sistemi insanl krizlerden kurtara bilmedi. ounlukla aznlk konfilikti yeni artlar erevesinde yaranmakta idi. Devletin ad altnda, memurlar geni ulusal karlarn yerine, dar korporatif karlara hizmet ediyorlard8.
Liberal danmalk masasnda zm, devletin rolnn ekonomik ve sosyal hayatta
minimalletirilmesi oldu. Bu ise devletin ynetim mekanizmalarn zor hale getirmesine
karyor. F.Fukuyamann ifadesiyle Kk, ama gl yeni devlet grnnde hesap
edilmektedir.9
Gelimekte olan lkelerde (Afrika, Latin Amerikas, Asya) gda ve su yetersizlii problemi bulunmaktadr. Ayn zamanda dnyann ayr blgesinde ar tketim bulunmaktadr.
Dier merhalelerde olduu gibi beinci aamada de yine, aznln byk imkana sahip
olmasdr. htiyalar olanlara yardm amac ile kurulan Dnya Bankas ve IMF faaliyetlerinin siyasallatrlmas, kurumlarn kurulduu gnden resmi kurulma amalarna ynelik
sonu his olunmamaktadr. Bu nedenle biz iki g olan aznlk ve ounluun Altn Milyar aamas dediimizde, bu srecin snr ve ya ulus erevesi deil, kresellemenin
mahsul olarak dnya apnda gerekletiini grmekteyiz. Ar tketim niteliine sahip
gelimi devletler dnyann dier devletlerini istismar etmektedirler.
Tek kutuplu dnyann ortaya kmasyla, Altn Milyar hakimiyetinin merulatrlmas abas ortaya kt. Aznlk ve ounluk kategorileri artk ulus ii zddiyet halinde
gerekleiyor. Sosyal karlarn yaranmas bir toplum iinde vatandalarn diferensiallemesi, birok zt grlerin bulunmas nitelii ile olumaktadr.
Halklarn e olmayan finansal ekonomik durumlu sisteminin esasn global maliye yalan olmaktadr. 1978 ylnda virtal ekonominin prensiplerinin kanuniletirilmesi Kinqston maliye sistemini ilan etmitir. Eer eskiden para miktar sahip olunan altn miktar ile
karlanyorduysa, artk para istenilen miktarda basla bilir. Krizden k yolu uluslararas
finansal entegrasyon ynnde grlmektedir. Gnmzde ise kresel entegrasyon ABD
ekonomisi iin kendini helak etme gibi grlmektedir. Mantk asndan sonu ok kutuplu geofinansal ve geoekonomik sistemin yaranmas olacaktr. Altnc aamay insanl
iki seim iinde tasvir etmek olar. Birincisi ulus devlet dzeyinden kresel dzeye geerek, ounluk ve aznlk arasnda kardurmas devam ile, krizlerin tekrarlanmas ve sonuta insanla byk etki getiren kresel katastrofun ba vermesi. kinci senari ise ok
kutuplu dnya sisteminin yaratlmasndan olumaktadr. Uygunlama abas entegrasyona karmak yerine, uluslararas ilikilerin konfliktogen esaslarn genilendirmektedir.

Sistemli krizden kmak iin devletin fonksiyonlarnn yeniden belirlenmesi gerekmektedir. Krizin sadece ekonomik tarafnn incelenmesiyle, durumun tasvir edilmesi
yanl sonuca varlmasna sebep olur. Bildiimiz gibi sosyal faaliyetler, iinde bulunan
bir ok farkl alarn etkileimiyle gereklemektedir. Bu alar ister ynetsel, ister ekonomik, ister kltrel olsun, bunlarn komple deerlendirilmesinin yaplmamas pratik
anlamda gereksiz kanuna uygunluklar ortaya karacaktr. Tpk gnmz ekonomi bi8 Index of Economic Freedom (http://www.heritage.org/research/features/index/indexoff reedom.cfm).
9 Fukuyama F. State-Building: Governance and World Order in the 21st Century. Cornell University Press, 2004; Fukuyama F. America at the
Crossroads: Democracy, Power and the Neoconservative Legacy Yale University Press, 2006.
358
liminin parasal (fragmental) yanama metodunun mahsul olan teorilerin sadece razlatrlm grlerini rneini gstermek olur. Eer ekonomi bilimini siyaset ve menfaatlerden ayrsak, zm yollar aadakiler olacaktr.
1. Menfaatlerin balanslatrlmasna ynelik, optimallatrlm ynetim trne aba
gstermek.
2. Gelir getirme imkan yaratacak risklerin ynetilmesi. Bu tr devlet kontrol kendini
dzenleyen ticaret tr ile karlanamaz.
3. Devlet ve ya devletlerin uluslararas kurumlar ekonominin geliiminde planlatrma ve dzenlemede nemli rol oynamasdr.
Dnya finansal sermayenin dolar olarak braklmas demek olar ki, kendi bana olarak kontrolsz hayata gemektedir. Tahmini olarak dnya ekonomisi 60 trilyon dolar olarak deerlendirilmektedir. Ama bunun finansal karl 10 defa ok 600 trlyon olarak
hesap edilmektedir10. Para siyaseti FRS (Federal Rezerv Sistemi) 20 bankay kendinde
bulundurmakla, zel yap tamaktadr. Krizi kresel apa kmasnn nedeni dolar ekonomisinin btn dnyaya yaylmasdr. ABD devletinin idari yap deimesine bakmayarak real anti kriz politikasnn bulunmamas, krizin tek bir ekonomide ve ya blgede
lokalletirilmesine imkan salamad.
Kriz Srecinde Azerbaycan Kamu Ynetimi Sistemi
Kresel ekonomik krizin her lkeye farl etkide bulunmas, lkelerin sahip olduu
koullar erevesinde, jeopolitik durumunun, faaliyet potansiyeli seviyesinin, sistem
yapsnn bir birinde farkl vaziyette olmasyla aklanmaktadr. Sahip olduklar farkllklar malum durumda, baz devletler iin avantaj ise bazlar iinse ister sosyal ekonomik,
isterse de ynetim iradeleri asndan siyasal sknt getirmektedir. Kresel kriz sonucu
olarak bir baka tr olarak, etkilenen lkelerden biri de Azerbaycan olmutur. Bu etkilenmeler, kritik karakterli bir sonu yaratmayacak nitelikte olarak, basit ekonomik deiimlerle kyaslamak mmkndr11. Azerbaycan ekonomisine etki eden kresel krizin riskleri
aadakilerdir.
Petrol ve gayr petrol ihra mahsullerinin dnya pazarnda fiyatlarnn inmesi,
D kredi aknlarnn milli banka sistemine ynlendirilmesinin keskin azalmas,
Dardan para grmelerinin (baratlarnn) azalmas.
Hususu ile grmekteyiz ki, petrol ve petrol mahsulleri Azerbaycan ekonomisinin temelini tekil etmektedir. Dnya pazarnda petrol fiyatlarnn deimesi szsz olarak,
Azerbaycan devlet gelirlerinde de kendini gsteriyor. Bu nedenle devlet btesinin petrol
fiyatlarndaki deiikliklere etki yaparak, d borlanmaya gidilmemesi ve devlet politikalarnn serbest gerekletirilmesi iin, lkenin tm petrol gelirlerinin toplanlaca ve
verimli kullanaca amacyla Azerbaycan Petrol Fonu kurulmutur. Bu fon Azerbaycanda
ba verebilecek ksa ve orta vadeli istikrarszlklar karlanmas nitelii tayarak, kamu
ynetimi sistemini istenilen srelerde sabit ve gvenceli olmasn salyor.
10 V. . Yakunin, (2009) Krizis: priin, proqnoz Problemny Analiz Qosudarctvennoe Upreovleneskoe Proektirivonie, Politoloqiya Ekonomika
Pravo Bilimsel jurnal, No. 3. cilt 2.
11 Halil AKMEE , Hseyin ETN,(2009) 2008 DNYA EKONOMK KRZNN TRKYE EKONOMS VE TRK-AZER EKONOMK LKLER
ZERNDEK ETKLER, Journal of Azerbaijani Studies, , s105.
359
Azerbaycan krizden minimum kayb ile kan lkelerden olmas ilk olarak serbest
ekonomik siyasetin gereklemesi iin ekonomik maddi, bilimsel pratik ve ynetimsel
imkanlarna sahip olmasdr. Devletin maliye gvenlii temini bakmndan, uluslararas maliye speklasyon niteliine sahip fon borsalarnda, deerli katlar pazarnda faal
itirake ihtiyatl olarak yanamas, krizin zayf etkisinin olmasnn temel nedenlerinden
olmaktadr. Uluslararas kurumlarn Azerbaycann maliye sektrne milli meraklara dayal konservatif yanamasna ok eletirili olarak tepki gstermektedirler. Devlet bas
lham Aliyevin vurgulad gibi: Bazen bize tavsiye olunur ki, entegrasyon meylerine
daha da hzl katlalm, uluslararas ticaret kurumlaryla entegrasyona gidelim. Ama bizim
mevkimiz btn zamanlarda ok ihtiyatl idi. nk Azerbaycan ekonomisi kendini temin
eden ekonomidir. Baz lkeler gibi biz d yardmlardan asl deiliz. Bu nedenle biz uluslararas ibirlii meselelerine her zaman kendi mevkimizden yanamz.
Devletin vatandalarn ihtiyalarna ynelik esnek, d taraflarn menfaatlerine ynelik
politiklerine ise sert bir kamu ynetimi yapsna sahip olmas, srekli geliimi stabil artlar altnda gerekletirmektedir. Bu hususu kendinde gsteren, krizle ilikili Azerbaycan
ekonomisinde ba veren gereklere ksa olarak dokunsak:
Ekonomik artma gre MDB lkeleri iinde birinci yerdedir,
Petrol fiyatlarnn 1 bareli 140 dolardan 35 dolara kadar inmesine ramen, ekonomik bunalm yaanmad,
Milli para (manat) kendi stabilliini koruya bildi ve manatn devalasyonun kars
alnd,
Devlet, zel, yabanc ve kark olarak faaliyet gsteren 46 bankann hi biri mflislememi ve faaliyetini dayandrmamtr12. (Amerikada 120 banka kapanmtr.),
Krizle bal Azerbaycann d borlanmaya gitmemesi

Yukarda gsterdiimiz Azerbaycann olumlu gstericilerinin nedeninde, krizden
nce yaplan devletin ncelikli, milli istikrara ynelik, ok amal politikalar ile birlikte,
kriz sonras anti kriz eylemleri de yer almaktadr.
Bu eylemlere aadakiler dahildir:
Tketim fiyatlarnn indirilmesi. 2005-ci ylda Azerbaycan Cumhurbakannn 31
Mays 2005 yl tarihli ferman ile Azerbaycan Cumhuriyetinde Anti Enflasyon tedbirlerinin glendirilmesi hakknda ferman ile fiyatlarn dzenlenmesi iin kompleks tabirlerin
hayata geirilmesinin davam ettirilmesi.
Lzumsuz tekelciliin ve haksz rekabete son konulmas. Esassz tekelcilie ve
haksz rekabete son koyulmas iin cezalandrma metotlarna ba vurulmas. Bu sahada
maksimum effafln temin olunmas ve devlet kurumlar tarafndan kanunsuz taleplerin
derhal dayandrlmas.
Sosyal sorumluklarn karlanmas erevesinde, yeni programlarn yaratlmas;
Azerbaycan yabanc yatrmclar iin elverili lke gibi kendi nemini korumal,
Devlet yatrm harlarn daha ok altyap sahalarnn oluumuna yneltmelidir.
hra mahsul reten messeselere devlet yardm gstermek, strateji retim sahalarnn salamlatrlmas, tketim pazarna nezaretin ve maliye dzenin glendirilmesi;
Sanayi messeselerinin dahili pazara ynetilmesi . Azerbaycan sanayisinin ihraca
bal hissesi kriz yznden kendi pazarnn byk ksmn kaybetmitir. Stratejik nem
tayan messeselere yardmlarn artrlmas.
Gda gvenliinin temin edilmesi. Tahln yerli retimi artrlmaldr. 2009 ylndan
Azerbaycan kendini btn stratejik gda mahsulleri ile temin etme ynnde faaliyete gemitir.
SONU
Dnya apnda krizle mcadele amacyla hayata geen faaliyetlerin tahlili, i ve d
borcu az olan ve ayn zamanda yksek mali kaynaklara sahip lkeler krize daha hazrlkl olmuturlar. Ekonomiye devlet mdahalesinin olumlu sonulara varlmakta, efektini Azerbaycan modelinde de grmekteyiz. Krizin ba vermesi ister Azerbaycan, isterse
de dier devletlerin kamu ynetimi sisteminde, devletin rolnn azalmas yerine daha
da artmasnda yararn var olmas gereini ortaya karmaktadr. Bu srada uluslararas
kurulular da kendi amalarna ynelik, antikriz teklifleri ad altnda, minimal devlet kavramlarn sunmaa devam etmektedirler. Uluslararas kurulularn rneklerinin geni uyguland lkelerin da ball seviyesinin yksek olmas, idari ve siyasal olarak kamu
sisteminde yetersizlik ve destabilizasiyon karaktere sahip olmasna getirip karmaktadr.
Azerbaycan kamu ynetimi sisteminin sahip olduu esas husus mevcut durumda glokalleme fonksiyonlarnn izinsiz olarak faaliyetinin geersizlii olmaktadr.
KAYNAKLAR
Alesina A., Roubini N., Cohen J.D. Political Cycles and the Macroeconomy. New York: MIT Press, 2002.
Azerbaycan Cumhuriyeti Merkez Bankas (www.cbar.az)
Fukuyama F. State-Building: Governance and World Order in the 21st Century. Cornell University Press,
2004; Fukuyama F. America at the Crossroads: Democracy, Power and the Neoconservative Legacy Yale
University Press, 2006.
Gamble, A. (1994) zgrln Ekonomi Politii, Mrekkep, say 9, 44.
Gencay aylan, (1999), Kresellemenin Geliimi, Emperyalizmin Yeni Masal, Yayma Hazrlayan Ik
Kansu, Gldikeni Yaynlar, Ankara, s. 14
Halil AKMEE , Hseyin ETN,(2009) 2008 Dnya Ekonomik Krizinin Trkiye Ekonomisi Ve Trk-Azeri
Ekonomik likileri zerindeki Etkileri, Journal of Azerbaijani Studies, , s105.
Index of Economic Freedom (http://www.heritage.org/research/features/index/indexoff reedom.cfm).
Ikl, A. (1999) Neo-liberalizm ve Sosyal Gvenlikte Reform Ekonomide Durum, say 6, 205.
L. M. istov, Effektivnoe uprovlenie proizvodstvom kak uslovie borb c krizisnmi yavleniyami v ekonomike, Mirovoy Krizis i Evo Sosialno-Ekonomieskie Posledstvie, Sankt Petersburg, 2009, s56.
Mehmet Ufuk TUTAN, Kapitalist retim Sisteminde retim le Tketim Dengesizliine Tarihsel Ve Teorik
Yaklamlar, Ege Akademik Bak, 2010. s.774, 779.
zkazan, A. Refah Devletinden Yeni Saa Mrekkep,say 7, 1997, s21
V. . Yakunin, (2009) Krizis: priin, proqnoz Problemny Analiz Qosudarctvennoe Upreovleneskoe Proektirivonie, Politoloqiya Ekonomika Pravo Bilimsel jurnal, No. 3. cilt 2.
12 Azerbaycan Cumhuriyeti Merkez Bankas (www.cbar.az)
360
361
TRK CUMHURYETLER ARASINDA

EKONOMK BRLNN GELTRMESNDE
KOBLERN ROL VE YEN
BULUULUK KONSEPTNN
DEERLENDRLMES
Dr. ntigam BEROV
Hazar niversitesi retim yesi
GR
Gnmz dnyasnda yaanan ba dndrc bir deiim ve bu deiimim hz karsnda eski deerler, eilimler yerini yenilerine brakmaktadr. Kreselleme ile beraber
dnyadaki deiim trendi gzlemlendiinde ekonomik, siyasal, teknolojik, sosyal-kltrel, ekolojik ve demografik dnmler giderek artan bir ekilde hzn artrmaktadr.
Sz konusu deiim srecinde tm ynleri ile bir yeniden yaplanma sreci karmza
kmaktadr. Bu srecin Trk Cumhuriyetleri arasnda ekonomik ibirliklerine ne gibi sonular douraca ise uygulanacak politikalara gre ekillenecektir.
Btn dnyada olduu gibi Trk Cumhuriyetlerinde de ekonomi dinamiklerinin en
nemli oyuncularnn KOBler olduu dnldnde, kreselleme ile beraber deiim srecinin temel arl KOBlere verilmesi rasyonel bir tercih olarak karmza kmaktadr. KOBler deien artlara hzla uyum salayabilmeleri, esnek retim yapsna
sahip olmalar, blgesel kalknmay salamalar ve yresel farkllklar azaltmalar, yeni
i imknlar yaratarak istihdama nemli katklarda bulunmalar ve benzeri zellikleriyle
lkelerin ekonomik ve sosyal kalknmalarnda stratejik neme sahiptirler.
362
363
KOBlerin lkelerin ekonomisinde oynad rol ile kresellemenin getirdii youn

rekabet artlarn birlikte deerlendirdiimizde KOBleri desteklemenin Trk Cumhuriyetlerinin srdrlebilir rekabet avantaj salamasnda da ncelikli bir husus olduu
ortaya kmaktadr. KOBlerin ister ulusal, ister blgesel ve kresel alanda rekabet stnl elde etmeleri, mterilerin artan ihtiyalarn ve isteklerini rakiplerinden farkl
ve daha etkin bir ekilde karlamalarna, hatta bizzat yaratmalar ile ilgilidir. Bu durum
ise KOBleri hzl, esnek, yaratc olmasn ve stratejik dnmesini zorlamaktadr. Bu
balamda KOBlerin yenilikilii/yaratcll ve i konsepti buluuluk (KB), yarnn
pazarlarnda sz sahibi olabilmeye ynelik deerlendirilen ana argmandan biri olarak
karmza kmaktadr. buluuluu konsepti, Trk Cumhuriyetleri iletmelerinin sektrlerinde devrimci ve meydan okuyucu olma yolunda temel teknik ve sosyal kavramlardan biri olmaktadr.
Bu almada, ncelikle KOBlerin lkelerin ekonomik ve sosyal gelimelerindeki
nemi ve ekonomik ibirliklerin gelitirilmesindeki rol incelenmitir. kinci olarak, artan
ve kreselleen rekabet ortamnda Trk Cumhuriyetleri arasnda ekonomik ibirliinin
gelitirmesinde, birlikte ve ortak almalar da n gren, KBnin sreci ve bileenleri ele
alnarak deerlendirilmitir. almada Trk Cumhuriyetleri KOB`lerine farkl bir bak
as yaratma amalanmtr. Dolaysyla alma kavramsal bir kapsamda deerlendirilmitir. Daha sonra sonu ve nerilere yer verilmitir.
KOBLERN EKONOMK VE SOSYAL GELMEDEK NEM
Dnyadaki tm lkelerin ekonomileri birok farkl zellik gstermesine ramen tm
lke ekonomilerinde KOBler toplam isletmelerin byk bir orann kapsamakta ve ekonomideki yeri gn getike artmaktadr. Btn ekonomilerin temel dinamiini oluturmalarna ramen, bugn Dnya literatrnde zerinde gr birlii salanm KOB tanm
bulunmamaktadr1. Zaten doalar gerei bu isletmeler iin kesin bir tanmlama yapmak
olanakszdr. Sanayileme dzeyine, isletmelerin bal olduklar ikollarna ve retim tekniklerine bal olarak lkeler arasnda, hatta ayn lkenin farkl blgeleri ve ikollar arasnda KOB tanmlamalar deiebilmektedir2. KOBlere ynelik alan kurumlarn her
biri kendine gre baz tanmlar yapabilmektedirler. Tanmlardaki snrlar, genellikle lkelerin ekonomilerinin byklne bal olarak deimektedir. Bu nedenle, KOB kavram,
hukuki olmaktan ok ekonomik bir anlam tamaktadr.
KOBlerin ekonomik ve sosyal hayattaki nemini genel olarak u balklar altnda
sralanabilir3;
stihdamn artrlmas
Giriimciliin geliimi
Fakirliin nlenmesi
Verimlilik Art
Yeniliklerin artmas
1 SARIASLAN, H., Orta ve Kk lekli _sletmelerin Finansal Sorunlar, TOBB Yay.,1994,Ankara, s.12
2 KARATAS, S, Sanayileme Srecinde Kk ve Orta lekli sletmeler, 2.Bask, Veli Yaynlar, stanbul, 1990, s.25
3 ZTRK O., stihdam Konusunda KOBlerin nemi Ve KOB Alannda Eitim stihdam likisi Asndan Kamu stihdam Kurumunun Rol, T.C.
alma Ve Sosyal Gvenlik Bakanl Trkiye Kurumu Genel Mdrl, Uzmanlk Tezi, Ankara, 2007, ss.14-34
364
Rekabeti bir ekonomik yapnn olumas

Byk iletmelerle tamamlayclk ilikisi
Tketici taleplerinin karlanmas
Krizlerin etkilerinin azaltlmas
Gelir dalmnda adaletin salanmas
Blgesel gelimilik farklarnn azaltlmas
Gocun ve g sonucu oluan olumsuz etkilerin azaltlmas
Sosyal iermenin salanmas
Blgesel gelimenin salanmas
Demokratikleme4
Etnik atmalarn giderilmesi
Sosyal ve politik istikrar salanmas
Makro ekonomik istikrar salanmas
KOBlerin yukarda sralanan ekonomik ve sosyal faydalar gz nnde bulundurulursa Trk Cumhuriyetleri asndan, zellikle bamszlklarn elde ettikten sonra yaanan sre de dikkate alndnda, zel sektrlerinin gelimesinde5 ne kadar nemli kurumlar olduu grlecektir.
Son yllarda sosyo-ekonomik anlamda meydana gelen deiiklikler ve sanayi toplumundan bilgi toplumuna geile birlikte ulusal ekonomi politikalar gittike birbirine yaklamakta, dnyada para, sermaye ve mal hareketleri snr tanmamaktadr. Kreselleen
piyasa ekonomisinintemeli olan rekabetin yerlemesi ve devam ettirilebilmesi asndan
KOBlerin varlna baldr. KOBlerbir ekonominin, sosyo-ekonomik yaps erevesinde sanayilemesinin, salkl kentlemenin ve optimum dalm ve ticaret uygulamalarnn srkleyici faktr ve itici gcn oluturmaktadrlar6.
Kreselleen ekonomi ile birlikte iletmeler ulusal pazarlardan daha ok uluslararas
pazarlara retim yapmaya ynelmilerdir. KOBler esnek yaplar dolaysyla farkllaan
pazarlardaki farkl talepleri karlayabilmekte ayn zamanda yeni ve yaratc ekonomik
faaliyet alanlar dourabilmektedirler. KOBler yeni retim yntem ve tekniklerine, yeni
pazarlama stratejilerine uyum salayabilecek esneklik ve yenilik niteliine sahiptirler. Srete yenilik oluturma ve bir iletmenin baarsnda kritik nem tayan kaynaklarn birou dorudan kontrol edilen alann dndadr ve dier iletmelerle ibirliini gerektirir.
Trk Cumhuriyetlerinin kalknmas, birbiri ile entegrasyonunun hzlandrlmas ve ekonomik ilikilerin gelitirilmesi genel olarak sanayileme srecinin itici gc olan KOB`lere
baldr. Bu da Trk Cumhuriyetleri arasnda ekonomik ibirliinin gelitirilmesinde KOBlerin roln ortaya koymaktadr.
4 HALLBERG K., A Market Oriented Strategy for Small and Medium-Scale Enterprises,International Finance Corporation, Discussion Paper,2000,
No:40.s.6
5 LTTLE, I.M.D. MAZUMDAR D., PAGE J.M. Small Manufacturing Enterprises: A Comparative Analysis of India and Other Economies, Oxford
University Press,New York,1987, s.313
6 http://www.kosgeb.gov.tr
365
Trk Cumhuriyetleri KOBlerinin kreselleme srecinde mevcut durum ve zelliklerini deerlendirip rekabet gc kazanacak ekilde bir stratejik yaplanma iine girmeleri gerekmektedir. nk KOBler iin i pazarn tesinde uluslararas piyasalardaki
gelimeleri analiz etmek; lkelerin oluturduklar gruplarn entegrasyon hareketlerini ve
sermayenin hareketliliini yakndan incelemek; i potansiyelini, iletme kapasitesini, kurumsal kltr buna gre dntrmek kanlmaz hale gelmitir. Yeniden yaplandrma
srecinde gelitirilen ve Trkiye Cumhuriyeti ve karde Trk Cumhuriyetlerinde KOBlere uygulanacak politikalar, serbest piyasa ekonomisinin gelitirme srecini hzlandracak, devlet adamlarnn ve Trk halklarnn arzulad kalknma ve gelime seviyesine bir
an nce ulamalarna ve kavutuklar yenidnya dzeniyle ksa srede btnlemelerine
katkda bulunacaktr.
KONSEPT BULUULUU: SREC VE BLEENLER7
KB, i dnyasnda devrimci ve meydan okuyucu olma yolunda temel kavramlardan
biri olarak deerlendirilmektedir. KBda arpc dzeyde farkl i konseptleri ya da mevcut i konseptlerinden farkllatrlm yeni yaklamlar hayal etme kapasitesi olmas
asndan deerlendirilir. Sistematik yntemlerden yararlanmaya dnk bir sretir. Bu
sre ncelikle iletmenin kendine olan stratejik bak, sonra d evreye ilikin stratejik
ynelileri deerlendirmeyi ierir. Yaplan stratejik analizle yeni frsatlar haritas ve olas
frsatlarn krokileri izilir. plan ile gelitirilir ve projelendirme ile uygulamaya dnk
deerlendirilmektedir. Bu anlamda BKnin-i alannda bizzat rekabetin temellerini deitirmesi asndan, olaan buluuluun tesinde ve daha kapsaml bir alma iermesi
gerekmektedir.
KB sradan rekabet stratejisi deil, rekabet-st olabilmenin stratejisidir. Yani, rakiplere kar koymak deil, rakiplerin zerinde, farkl ve benzersiz deer yaratmaya yneliktir. Bunun iin disiplinli alma ve ciddi yaratclk/yenilik retimi zerinde durulur8.
Bu anlamda KB, bir iletmenin rakiplerin yant vermesine ilikin yenilikler yaratlmas
demektir. Bu bakmdan KB renme frsat salayarak birok iletmenin, ayn zamanda rakiplerin hareket alanlarn daraltarak, daha etkili olmalar konusunda snrlandrc
bir ileve de sahiptir. Dolaysyla rekabet-st olabilmek iin, iletmelerin yeni rnleri/
hizmetleri tasarlamann/gelitirmenin yannda kkten, arpc ve yeni i konseptleri oluturmas gerekmektedir. Buna bal olarak KB ile ortalamalarn zerinde gelir yaratmak,
bir sektrde ya da rekabet alannda daha geni bir strateji deikenlii getirmek, sektrde lider ve devrimci olmak, etkili alanlarda hareketi salamak ve rakipleri kontrol etmek
mmkn olabilmektedir.
KB sreci balca sreten oluur. Bunlar; temel sreler, destekleyici sreler ve balayc srelerdir. Temel sre drt bileenden (ana strateji, stratejik kaynaklar,
mteri yzleimi, deer ebekesi) oluur. Bu sreleri destekleyici dokuz bileen ve
balayc sreleri nitelemeye ilikin egdmleme sreci sz konusudur. Bu sreler
7
8
366
PAPATYA N., PAPATYA G., BEROV ., KOB`lerde Buluuluk Konseptinin Gelitirilmesi: Trkiye KOB`lerine likin Yeni Buluuluk Rejim
nerisi, The nternasinal Symposium: Modern Developmental Trends and Turkic World, Khazar University, Baku, 29-31 May, 2009,ss.116121: Hamel G., Devrimin Bana Geen, (ev. ELHSEYN N.), BDZ Yay., stanbul,2000, ss. 86-142
BONO E., Rekabet st,(ev. OZEL O.), Remzi Kitabevi, stanbul,1996, ss.97-98
ile KB, bir sektre ya da rekabet alanna daha geni strateji deikenlii getirmek hedeflenmektedir. Doal olarak sreler gerekletiinde zenginlik yaratma potansiyeli buluuluktan yana dner. Bu buluuluk bizzat rekabetin temelini deitirmesi asndan,
olaan buluuluktan daha tede ve daha kapsaml bir durum yaratr. Hareket noktas
ise, btn i konseptini temel almasdr.
Konsepti Buluuluu: Sreler ve Bileenler
Kaynak: PAPATYA N., PAPATYA G., BEROV ., KOB`lerde Buluuluk Konseptinin Gelitirilmesi: Trkiye KOB`lerine likin Yeni Buluuluk Rejim nerisi, The
nternasinal Symposium: Modern Developmental Trends and Turkic World, Khazar University, Baku, 29-31 May, 2009,s.117
Ana Strateji: konseptinde ana strateji bileenleri, iletmenin rekabette kendisi iin
nemli bulduu i misyonu, oluturduu rn-Pazar kapsam ve vurgulad farkllama
tabandr.
1) Misyonu: misyonu, i modelini gerekletirmeye ya da salamaya dnk bir
nitelik tar. Deer sunumu, stratejik niyet, byk meakkatli ve cretkr gayeler, hedefler
ile genel performans hedefleri i misyonu kapsamna girer. Bu kapsamda i misyonu,
ilerlemenin llmesini salayacak bir takm rekabet ltlerini nitelemeye yardmc olur.
Ancak, bir iletmenin i misyonunda yapt bir deiiklik i konsepti buluuluuyla sonulanmaz.
2) rn/Pazar Kapsam: Bu kapsam ile iletmenin hangi mterilere, hangi corafi
alana ve hangi rn kesimlerine ynelecei ve hangi alanda rekabete girecei nitelendirilmeye allr. letmenin rn/pazar kapsamna ilikin tanm, geleneksel rakiplere
gre farkl olduu zaman, KB iin bir kaynak olabilir. Pazarn kesimlenmesi iin, pazar
dinamiklerinin iyi anlalmas ve mteri ihtiyalarnn salam iliki temelinde yant verilmesi gerekir.
3)Farkllama Taban: letmenin nasl rekabet ettii, zellikle de rekabet yaklamnn rakiplerine gre nasl bir farkllk tad belli bir taban gerektirir. Bu taban iletmenin
deerini nitelemeye ve alglar/imajlar etkilemeye dnk ele alnr.
Stratejik Kaynaklar: letmenin kendine zg ve benzersiz kaynaklar rekabet stnly salamak iin temel oluturabilir ya da rekabete dnk kaynak taban, KB iin bir
temel olabilir. Stratejik kaynaklar arasnda ana yetkinlikler, stratejik varlklar ve ana sreler yer alr
1) Ana Yetkinlikler: letmenin bildii ve g alan oluturduu ana yetkinlikler, becerileri ve benzersiz istidatlar kapsamaktadr. Bu konuda her iletmenin kendine sormas
gerek soru; Yetkinliklerimiz arasnda benzersiz, mteri iin deerli, yeni frsatlara evrilebilir olan eyler nedir? Bunlar nasl rekabet unsuru olarak kullanabiliriz? konseptimize ne tr yeni yetkinlikler katmamz gerekir? olmaldr.
367
2) Stratejik Varlklar: letmenin sahip olduu stratejik varlklar, daha ok fiziksel

olmayan kaynaklara endekslenir. Bunlar markalar, patentler, tescilli standartlar, mteri
verileri, teknolojik altyap, entelektel sermaye/birikim gibi sna ve entelektel kaynaklar
kapsamda deerlendirilir. Entelektel kaynaklara sahip iletmenin bunlar yeni bir yaklamla kullanmas KBna giden yolu aabilir.
3) Ana Sreler: letme alanlarnn fiilen yaptklar ya da tasarladklar, girdileri
ktlara dntren yntemleri ve rutin ilemleri kapsar. Ana sreler, varlklardan ya
da becerilerden ok faaliyetler ile ilikilendirilir. zellikle yetkinlikleri, varlklar ve teki
girdileri mterilere dnk deere dntrmede ana srelerden yararlanlr. Bu adan
iletmenin mteri ekseninde en yksek deeri retmesi ve rekabet ekseninde en zgn
srelerin eletirmesi deerlendirilmelidir.
Ana kaynak ile stratejik kaynaklar balayc-egdmleyici unsur olarak konfigrasyon, belirli bir stratejiyi desteklemek zere sz konusu yetkinlikler, varlklar ve sreler ile
bunlar bir araya getirme ve karlkl ilikileri oluturmada izlenen zgn yolu vurgular.
Daha ok da yetkinlikler, varlklar ve sreler arasndaki balantlar ve balantlara ilerlik
kazandrma ile ilgilidir.
Mteri Yzleimi: Mteri Yzleiminin drt bileeni vardr. Bunlar: tatmin ve destek, biliim ve igr, iliki dinamikleri ve fiyatlandrma yapsdr
1) Hedefe varma ya da tahmin ve destek: Bu bileen iletmenin piyasaya knda
izledii yolla ilgilidir. Yani, uygulamada mterilere nasl ulatn, hangi kanallar kullandn, ne tr mteri destei sunduunu, ne dzeyde bir hizmet saladn aklar.
Buna ynelik olarak, iletmenin kendine sormas gereken baz sorular vardr: Bir mteri
kendisine sunulan rnleri/hizmetleri satn almak iin nelere katlanmak zorundadr? Hedefe varma ve rnleri/hizmetleri satn almak iin neleri yapmak zorunda kalr? letmenin hedefe varma ve destek srecinde, mterinin ykn arlatran her trl unsuru
bertaraf ettii sylenebilir mi?.
2) Biliim ve gr: Bu bileen mterilerden toplanan ve onlarn yararna kullanlan btn bilgiler ile ya da mteri ile yzleimin biliim ieriiyle, ve bu biliimden
hareketle mteriler iin yeni ho eyler yapmaya katkda bulunacak igrlerle ilgilidir.
Ayrca bu bileen, mterilerin satn alma ncesinde ve sonrasnda sunulan hizmetin
biliimini de kapsar. Bu bileenin ierdii sorular ise u ekilde belirginleir: Mterilere
ilikin neler bilinir? Mterilerin ihtiyalarna ve arzularna dair bilgileri derinletirecek
frsatlar deerlendiriyor mu? Bu bilgi birikimini mterilere ilikin gelitirilecek yeni yaklamlarda ne lde kullanyor?
3) liki Dinamikleri: Bu bileen retici ile mteri arasndaki etkileimin/iletiimin
nitelii belirler ve bununla ilgilidir. Daha ok, etkileimin mteri asndan ne tr duygular uyandrd zerinde durur. Bunun iin yant aranan sorular iinde etkileimlerin dayand dzenle ortaya izmi bir ballk anlay var m? aratrlr. liki dinamiklerinin
hareket noktas reticiler ve mteriler arasndaki etkileimde ticari unsurlarn yan sra,
368
duygusal unsurlar bulunduu ve bunlarn son derece farkllam bir i konseptine temel
oluturabileceini grmek gerektiidir.
4) Fiyatlandrma Yaps: Tm iletmelerin retimden sonra zerinde kafa yorduklar
ana sorun fiyat belirlerken temel alnan lt nedir? olmaktadr. Daha sonra fiyat biilen rn ile mterilerin gerekte deer verdii arasnda daha sk bir uyum salanabilir
mi? Mevcut fiyatlandrma yaps rtk olarak baz mterilerin cezalandrlmasna, baz
mterilere ise kolaylk salanmasna yol ayor mu? gibi sorulara yant aranr. Eer
sorularn yantlar gerektii ekilde verilirse ya da bir mterinin deer yaps, yani elde
ettii yararlarn her birine verdii deeri anlayan bir iletme, fiyatlandrma konusunda
nemli bir konum kazanm olacaktr.
Ana strateji ile mteri yzleimi arasnda balayc-egdmleyici sre olarak mteriye salanan yararlar, uygulamada mteriyi tatmin eden temel ihtiyalar ve talepler
konusunda, mteriden hareketle belirlenmi bir ifadeyi vurgular. Ancak bu noktada her
i konseptinin nemli bir bileeni olarak hangi yararlara yer verileceine ya da yer verilmeyeceine ilikin kararn verilmesi ncelikle deerlendirilmelidir.
Deer ebekesi: KB ve modelinin son sreci, iletmeyi saran ve iletme kaynaklarn
byten deer ebekesidir. Gnmzde bir iletmenin baarsnda kritik nem tayan
kaynaklarn bir ou dorudan kontrol edilen alann dndadr. Deer ebekesinin bileenleri arasnda tedarikiler, ortaklar (partnerler) ve koalisyonlar yer alr. Deer ebekesinin tasarm ve ynetimi KB asndan nemli kaynak olabilir.
1) Tedarikiler: Genel anlamda reticiye gre tedarikiler deer zincirinin banda
yer alr. Tedarikiler konusunda ayrcalkl bir etkileim/eriim ve derin bir iliki, yeni bir i
modelinde kilit unsur zeliliini tar. Yaanan deiimin hz her an deer zincirine yeni
katlmlar iermektedir. nk deiim hz, belirli bir zaman aralna skm olaylarn
saysn ifade eder. Olaylar tanmlamak gerekir. Bu durumda gzlenen farkllklardan
karlan sonular konusunda dikkatli olma gereklilii ortaya kar9.
2) Ortaklar: Tipik durum ortaklarn niha bir rn ya da zm iin kritik dnemde
tamamlayc bir rol stlenmeleridir. reticilerle ilikileri, tedarikilere oranla daha ok
yatay ve daha az dikeydir. Ortaklardan yaratc bir ekilde yararlanmak, sektrde anahtar
rol tar.
3) Koalisyonlar: KB bir iletmenin ou kez ayn zihniyet yapsndaki, gerek alanlar gerek rakip iletmelerle koalisyon iinde bir araya gelmesini gerektirir. Yatrm ya da
teknoloji talarnn yksek olduu veya kaybetme olasl yksek olduu durumlarda,
koalisyon yoluna gitme durumu yksek olur. Koalisyon yeleri ortak olmann tesinde
bir/ayn konumdadr ve sektrn risklerini/frsatlarn dorudan paylarlar.
Balayc-egdmleyici sre olarak iletme snrlar, iletmenin stratejik kaynaklar
ile deer ebekesi arasnda iletme snrlar yer alr. Bu balayc sre iletmenin neler
9 TOFFLER, A., ok: Gelecek Korkusu, (ev.. Selami S.), Altn Kitaplar Ya. stanbul, 1996, s. 29
369
yapacana ve deer ebekesine kar nasl bir ykmllk altna gireceine ilikin kararlar vurgulamaya dnktr. Herhangi bir i modelinin nemli bir yz, iletmenin kendi
bana yapaca ve tedarikilere, ortaklara ya da koalisyon yelerine brakaca ilere
ilikin tercihtir. Bu snrlar deitirmek ou zaman KBna nemli bir katkda bulunur.
SONU VE NERLER
Yenidnya dzeni ile btnlemek, lkelerinde gelime ve kalknmay salamak iin
sanayileme yolunda tercihlerini yapan Trk Cumhuriyetlerinde sanayilemenin n koulu ve motoru olarak kabul edilen KOB`lerin gelitirilmesi, yenilerinin piyasaya girmelerinin salanmas ve ekonomik katklarnn artrlmas amacyla, eitli politika ve tedbirler
uygulamaya koymulardr10. Bu balamda Trk Cumhuriyetleri arasnda, makro dzeyde, ekonomik ibirliinin gelitirilmesi ve bamszlk ncesinin miras olan kazanlm
bir takm alt yap imknlarna sahip olma bakmndan benzerlik gsteren, buna karlk
zengin yeralt ve yerst kaynaklarna nitelikli igc potansiyeline sahip olmakla birtakm avantajlar birlikte kullanmas, giriimcilik kltr ve ruhunun yaylmasnda, KOBlerin sorunlarn zmde11, olumlu sonularn elde edilmesi amacyla lkelerin KOB
politikalarnn yeniden yaplandrlmasna gereksinim duyulmaktadr. Ayrca, ibirlii
(Pazarlama ve Sat birlii, retim ibirlii, Yeni birlii; Ar-Ge birlii12) programlarn
desteklemek, ibirlii organizasyonlarnn gelitirilmesine yardmc olmak, yerel endstrilerin ibirliine rehberlik etmek, KOB ibirlii organizasyonlarnn yasal dzenlemelerini yapmak nemli olmaktadr. Dolaysyla, KOBlerinin bir araya getirilmesi amacyla
TURK DNYASI KOB FEDERASYONU`nun kurulmas uygun ve yerinde bir davran
olaca kanaatindeyiz.
KAYNAKLAR
BONO E., Rekabet st,(ev. OZEL O.), Remzi Kitabevi, stanbul,1996
BRANDENBURGER A., NALEBUFF B.J., Ortaklaa Rekabet, (ev: CNEMRE L.), Scala Yay., stanbul, 1998
ERKAN D., Bamsz Trk Cumhuriyetlerinde Uygulanacak Kobi Politikalar Asndan Danmanlk Sisteminin nemihttp://www.dtm.gov.tr/dtmadmin/upload/EAD/TanitimKoordinasyonDb/bagimsiz.doc
HALLBERG K., A Market Oriented Strategy for Small and Medium-Scale Enterprises,International Finance Corporation, Discussion Paper,2000, No:40
HAMEL G., Devrimin Bana Geen, (ev. ELHSEYN N.), BDZ Yay., stanbul,2000
http://www.kosgeb.gov.tr
KARATAS S., Sanayileme Srecinde Kk ve Orta lekli sletmeler, 2. Bask, Veli Yaynlar, stanbul,
1990,
LTTLE, I.M.D., MAZUMDAR D., PAGE J.M.; Small Manufacturing Enterprises: A Comparative Analysis
of India and Other Economies, Oxford University Press,New York,1987
MFTOLU T., Trkiyede Kk ve Orta lekli letmeler, Sorunlar neriler, Ankara EGS Bank Yayn,1997.
ZALP ., ULUKAN C., ve Di., Rekabeti stnlkler Asndan Stratejik Birlikler, Anodolu niversitesi
..B.F Dergisi, Cilt: XIII, Say: 1-2, 1997
ZTRK O., stihdam Konusunda KOBlerin nemi Ve KOB Alannda Eitim stihdam likisi Asndan
Kamu stihdam Kurumunun Rol, T.C. alma Ve Sosyal Gvenlik Bakanl Trkiye Kurumu Genel
Mdrl, Uzmanlk Tezi, Ankara, 2007
PAPATYA N., PAPATYA G., BEROV ., KOB`lerde Buluuluk Konseptinin Gelitirilmesi: Trkiye
KOB`lerine likin Yeni Buluuluk Rejim nerisi, The nternasinal Symposium: Modern Developmental
Trends and Turkic World, Khazar University, Baku, 29-31 May, 2009
PAPATYA N., PAPATYA G., ve HAMIOLU A.B., KOBlerin Rekabette Meydan Okuma Stratejileri: Srdrlebilir Yenilik ve Pazarlama Yeteneklerinin Yaplandrlmas, 7-8 Aralk 2007 stanbul Kltr niversitesi 4. KOBler
ve Verimlilik Kongresi Bildirisi, 2007
SARIASLAN, H., Orta ve Kk lekli _sletmelerin Finansal Sorunlar, TOBB Yay.,1994,Ankara,
TOFFLER, A., ok: Gelecek Korkusu, (ev.. Selami S.), Altn Kitaplar Ya., stanbul, 1996,
Mikro dzeyde, Trk Cumhuriyetlerinde KOBlerin ihtiyac olan sektr ii ve sektrler aras ilikileri ve ibirliklerinin oluumu asndan KB, KOB`lerin ibirlii yaparak/
renerek ve yaratma yeteneklerinden yararlanarak doru bir ilerleme olana yaratmaktadr. Ayrca, kresel arenaya tanan ve Trk Cumhuriyetleri KOBlerinin evresini saran
rekabeti glere birlikte rekabet edebilmesi13, youn rekabeti pazarda KBnu gelitirmeleri bir zorunluluk nitelii tamaktadr. KB, Trk Cumhuriyeti KOB`lerine rekabeti
yapya hz kazandran, iletmeyi canl tutan bir sre olarak dnlmelidir14. Bununla
birlikte, KB temel srelerinin kritik bileenlerle btnlemesi gerekmektedir. zellikle
kaynak tabannn temel yetenekler, beceriler ve yetkinlikler erevesinde srete btnlemesi byk nem tamaktadr.
10 ERKAN D., Bamsz Trk Cumhuriyetlerinde Uygulanacak Kobi Politikalar Asndan Danmanlk Sisteminin nemi http://www.dtm.gov.tr/
dtmadmin/upload/EAD/TanitimKoordinasyonDb/bagimsiz.doc
11 MFTOLU T., Trkiyede Kk ve Orta lekli letmeler, Sorunlar neriler, Ankara EGS Bank Yayn,1997.
12 ZALP ., ULUKAN C., ve Di., Rekabeti stnlkler Asndan Stratejik Birlikler, Anodolu niversitesi ..B.F Dergisi, Cilt: XIII, Say: 1-2,
1997, s.8.
13 BRANDENBURGER A., NALEBUFF B.J., Ortaklaa Rekabet, (ev: CNEMRE L.), Scala Yay., stanbul, 1998, s.19
14 PAPATYA, N, PAPATYA, G. ve HAMOLU, A.B., KOBlerin Rekabette Meydan Okuma Stratejileri: Srdrlebilir Yenilik ve Pazarlama Yeteneklerinin
Yaplandrlmas, 7-8 Aralk 2007 stanbul Kltr niversitesi 4. KOBler ve Verimlilik Kongresi Bildirisi, 2007, ss. 425-434.
370
371
GNMZDE TRK DNYASININ

ENFORMASYON BALANTILARI
Dr. Gayana YKSEL
Krm Mhendislik ve Pedagoji niversitesi retim yesi
Her zaman Trk Dnyasnn ibirlii ve ayn dilde konumas iin tm hayat boyunca
alan, byk dnr, gazeteci, retmen, Dilde Fikirde te Birlik iarnn sahibi smail Bey Gaspralnn memleketinden gelen bir temsilci olarak bu toplantya katlmaktan
byk bir mutluluk ve heyecan duyuyorum.
letiim cihazlarnn hzla geliimi, iletiim aralar alanndaki yenilikler, mevcut olan
basnn geliimi ve ok sayda yeni medyann ortaya k, enformasyonun retimini ve
deiik lkeler arasnda enformasyon takasnn kuvvetlendirilmesi iin temel oluturdu.
Son 20 ylda Trk Dnyas medyas iinde iletiim balarnn gelitii tartlmaz bir gerek.
amzda enformasyon aralarnn nemini herkes biliyor. Artk medya sadece haber ve bilgi vermiyor, insanlarn dnya bakn oluturuyor, yaama tarzn etkiliyor ve
onlarn baz kararlar almalarna neden oluyor. Medya her milletin kendi dilini, rf ve adetlerini, tarihini ve baka deerlerini koruyabilmek iin nemli bir aratr.
Enformasyon takas derken biz, enformasyon rnlerinin alveriini, enformasyon
srecine katlanlar arasnda devlet snr zerinden enformasyon takasn anlyoruz. Bu
durumda enformasyon takasnn balca unsuru basn, radyo, televizyon, haber ajanslar
ve her trl internet kaynaklardr.
372
373
Trk Dnyasndan bahsederken biz ilk olarak bamsz devleti olan halklar, (Azerbaycan, Kazakistan, Krgzistan, Trkmenistan, Trkiye, zbekistan, Kuzey Kbrs Trk
Cumhuriyeti), milli zerk cumhuriyetleri olan halklar (Bakurdistan, Tataristan, Dastan, Gagauzyeri ve dierleri), devleti olmayan halklar (Krm Tatarlar, Ahska Trkleri,
Makedonyada, Bulgaristanda vs. yaayan Trkleri) kastediyoruz. zerinde ilk kez allan bu konunun, ok saydaki retici ve tketiciler arasndaki ibirlii alanlarnn tek bir
bilimsel makalede yer almasnn imknsz olduunu belirtmek lazm.
Aratrma kullanlan metotlar
Tipolojik
Sosyolojik (ierik analizi)
Tarihi
Edebi metotlar.
almamzda 7 Trk Cumhuriyetinin, 13 zerk Cumhuriyetin ve 32 Trk Topluluun
esas medyas aratrld. Toplam 212 dergi ve gazete, 25 radyo kanal, 34 televizyon kanal, 525 internet kayna aratrld. Ama unu itiraf etmeliyim medya tablosu veya
medya grnm ok hzla deiiyor. Mesela bir rnek vermek istiyorum. Bir ay nce
saym olduum Krm Tatar konulu internet sitesi says 87 idi. lerinden 19u diasporann siteleri oluturuyor. Onlarn arasnda da faal olan sadece 6 site bulunuyor. Yani bu
duruma medyann kalc olmas, belli bir sre iinde kmas ve etkileyici olmas, kitle tarafndan (okuyucu, seyirci, kullanc veya abone tarafndan) srekli takip edilmesi nemli
faktrlerdir.
Bu bilimsel almann amacn Trk halklar arasnda medya konusunda ibirliinin
aklanmas oluturuyor. Doal olarak enformasyon takas, daha nce kaydedildii gibi,
deiik iletiim aralaryla yaplyor.
Trk halklar arasndaki enformasyon takasnn geliimi, 1991 ylnda SSCBnn dalmasndan sonra mmkn oldu. O dnemde dnyann siyasi haritasnda tekrar ortaya
kan Azerbaycan, Kazakistan, Krgzistan, Trkmenistan, zbekistan gibi Trk devletleri,
yeni iletiim takasna katld. Bu iletiim takasna, yeniden gelimekte olan devletlerin basn, SSCB dneminde SSCB ye lkelerinde faaliyet gsteren ve SSCB daldktan sonra
ortaya kan yeni medya itirak etmektedir. Enformasyon takas srecine, devleti olan
halklarn yan sra milli zerk cumhuriyetleri olan Trk halklar (Tataristan Cumhuriyeti,
Bakurdistan Cumhuriyeti, Moldovann gneyinde bulunan Gagauzyeri zerk Blgesi
v.b.), kendi milli kimliini aramakta olan ve dier Trk halklaryla iliki kurmaya alan
halklar katld. Bu ilikinin esas temeli de Trklktr.
Trkln temeli, Trk halklarnn sadece dil ve kltr ortakl, karlkl dil anlama, etnojenetik yaknl deil, ayn zamanda tarihi geliim yn, ortak yol seimi [21,
s.5], her lke ve toplumun kendisine has zeliklere sahip olmasdr. Toplumsal arenada
sadece Trk halklarnn mstesna olduunu savunan ve Trk halklarnn birlii fikrini
sakin ve dengeli ekilde ifade eden partiler, sivil toplum tekilatlar, hareketler var.
374
Bu, enformasyon alannn ok ynl olmasn ve bu alanda siyasi grler ve platformlar asndan ok sayda medya aktrnn meydana gelmesini salyor.
Burada, eitim faaliyetleri zerinde, Trk dilleri, kltrleri, tarihi, edebiyat miras
problemi konusunda bilimsel almalar zerine kurulan kltrel Trkln mensuplarn rnek vermek mmkn.
bu iletiim takas btn medya alanlarda gerekleiyor. Bu
Basn (gazete, dergi, zel blten)
Radyo (zel program, rportaj, haber, canl balantlar)
Televizyon (belgesel, sinema, haber program, analitik program, canl balantlar)
Haber Ajanslar (metin, foto,video)
nternet siteleri (internet gazeteleri, nternet dergileri, basna bal yan siteler,
bloglar, zel gnlkler, tantm sayfalar, kiisel siteler, gayr resmi gruplarn siteleri ve
kurumsal siteler, forumlar, elektronik postalar (E-mail), sosyal alar ve sosyal alardaki
gruplar).
Yaptmz aratrmann sonunda Trk dnyasnn eitli lkelerde ve blgelerde yaayan halklarn enformasyon paylamn esas alanlar
Siyaset
Ekonomi
Kltr
Sanat
Eitim
lim
Edebiyat
Tarih
Etnografi
Halk sanat
Turizm.
Simdi ise yukarda bahsettiim alanlar hakknda ksa bilgi vermek istiyorum.
Basn
Trk halklar arasnda enformasyon al verii SSCBnin dald ve elektronik basnda eriilebilir hale geldii 1990l yllardan sonra balad. Bu dnemde basnda Trk
halklarnn hayatyla ilgili zel aratrma konularn anlatan bilgiler arlkl olarak yer alyordu. Basl yaynda Devlet Arivleri Genel Mdrl Dokmantasyon Daire Bakanl
tarafndan yaymlanan Basnda D Trkler Bibliyografyas (Makale, Yorum ve Haberler)
gibi bibliyografik yazlar esasnda yaplan yaynlar bunun iyi bir rnektir.
Son yllarda esasnda Trk dnyasnn geliimiyle ilgili sorunlarn incelenmesinin yer
ald zel sosyal ve siyasi, bilimsel, etnografik yaynlarn basks mmkn oldu. Onlarn arasnda (Trk Dnyas), - (Diyalog Avrasya),
(Vopros Trkskogo Mira), Avrasya gibi dergiler yer
almaktadr.
375
Radyo ve Televizyon
Grsel ve iitsel medyada Trk konusu esas olarak Trk halklarnn hayatn anlatan programlar eklinde yer alyor. Bunlar TRT-Trk, TRT-Avaz, Samanyolu Televizyonu,
Azer-1, CNN-Trk gibi kanallarda gsteriliyor. zel konulara adanan programlar Trk
halklarnn tarihi ve ada problemlerini anlatmakta.
2009 ylnda Ocak aynn sonunda Trk Mzik Birlii (TMB) televizyonu faaliyete balad. TMB Kanal 17 Trk devlet ve topluluunun mziini izleyicilere sunuyor. TMBde
yaynlanacak mzikler arasnda hibir fark gzetilmiyor, gen sanatlarn, halk mziinin
ve tannm arkclarn eserleri birlikte yaynlanyor.
Haber Ajanslar
Trk Dnyas medyas iinde enformasyon takas, internet kaynaklar ve haber ajanslar bata olmak zere elektronik iletiim aralarnn almas sayesinden mmkn oldu.
Elektronik iletiim aralar, ilk takas gerekletiren medya oldu.
Trk Dnyas medyas iinde enformasyon takas, Trk devletleri, zerk cumhuriyetleri ve devleti olmayan Trk halklarnn haber ajanslarnn geliimi ve bu haber ajanslar
arasndaki ibirlii sayesinde mmkn oldu. Azerbaycann bakenti Bakde 29 Nisan3 Mays 2008 tarihleri arasnda Trke konuan devletler aras ilikilerin geliiminde
haber ajanslarnn rol konusunda 4. Trke Konuan Haber Ajanslar Birliinin (TKA)
Genel Asamble toplants yapld.
Toplantda Trkiyeden Anadolu Ajans, Azerbaycandan Azertac, Kazakistandan
Kazinform, Krgzistandan Kabar, Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetinden TAK (Turkish News Agency), Rusya Federasyonu Tataristan Cumhuriyetinden Tatar-inform,
Rusya Federasyonu Bakurdistan Cumhuriyetinden Bainform ve Ukraynann Krm
zerk Cumhuriyetinden QHA (Krm Haber Ajans) yer ald.
Trke Konuan Haber Ajanslar Birlii 1992 ylnda Ankarada Trke Konuan lkeler Haber Ajanslar Birlii ad altnda kuruldu. TKAnn amac Trk dnyas haberlerinin
doru ve tarafsz olarak verilmesi, haber ajanslar arasnda haber alveriinin yaplmas,
teknik bazann gelimesi ve karlkl eitimin gerekletirilmesidir. 1992 ylnda TKAy
Trkiye, Azerbaycan, Kazakistan, Krgzistan, Trkmenistan, zbekistan ve Kuzey Kbrs
Trk Cumhuriyetinin haber ajanslar kurdu.
TKAnn amacnn sadece kendi devleti olan halklarn haber ajanslarnn birlemesi
olmadndan dolay Bakdeki toplantda Rusya Federasyonu Tataristan Cumhuriyetinden Tatar-inform ve Rusya Federasyonu Bakurdistan Cumhuriyetinden Bainform
ve Ukraynann Krm zerk Cumhuriyetinden QHAnn (Krm Haber Ajans) yer aldn belirtmek lazm. Bakde yaplan toplantda TKA yeleri oy birlii ile birliinin adnn
Trke Konuan Haber Ajanslar Birlii olarak deitirilmesi kararn ald. Bunun yan
sra Tatar-inform, Bainform ve QHAnn TKA yelii oy birlii ile kabul edildi.
Haber ajanslar yneticilerinin toplant alnda yapt konumalarda ve yaplan g-
376
rmelerde sunduu teklifler ile neriler birletirilip haber ajanslarnn Trke konuan
halkalar arasndaki balantlarn gelitirilmesine katksnn bytlmesi, Trke konuan
lkeler ve halklarn bugnk hayat hakknda objektif haberlerin daha geni alanda yaylmas amacyla, TKA 7. Genel Asamblesi toplantsnda u kararlar kabul edildi:
1. Trke konuan devletler ve halklar arasndaki ilikilerin ilerde geliimi asndan
Trke Konuan Haber Ajanslarnn ulat sk ibirliinin mantkl olarak kabul edilmesi.
2. TKAya ye olan haber ajanslar arasnda ikili ibirlii kurulmasnn gerekli olarak
kabul edilmesi.
3. TKAya ye olan haber ajanslarnn Trke konuan lkeler ve halklarn siyasi, ekonomik, sosyal ve kltr hayat ile ilgili her gn haber alveriini salamas. Bu kapsamda
ajanslarn bilgi paylamn kendileri iin uygun olan rejimde (linklerin kullanm ile hazr
haberlerin kullanm, ortak olan ajanslarn bannerlerin kullanm, haberlerin iinde atflar
ve partner ajans iin gnlk haber paketinin hazrlanmas v.s.)
4. TKAya ye ajanslar, en az ylda 2 kez bir birine Trk Dnyas Haberleri blmnde geni ve resimli haberleri gndermeli. Bu haberler ajanslarn sitelerinde yaynlanacak.
5. TKAya ye olan ajanslarn almalarn renmek ve tecrbe paylamn gerekletirmek amacyla gazeteciler ve teknik personelinin karlkl ziyaretlerinin organizasyonunun mantkl olarak kabul edilmesi.
6. TKAnn sitesinin normal faaliyetinin salanmas iin gereken nlemlerin alnmas. TKAnn sitesi kurulduktan sonra TKAya ye olan haber ajanslarnn ortak sitesi olan
www.tkaonline.orgta her gn haber takasn yapmas.
7. Birliin Trke Konuan lkeler Haber Ajanslar Birlii adnn Trke Konuan
Haber Ajanslar Birlii olarak deitirilmesi. Birliin ksaltlm ad olan TKAnn deitirilmemesi. Bu konuda TKAnn tzne gereken deiiklikler yaplmas.
8. Trke Konuan Haber Aanslar Birliine Tatar-inform, Bainform ve Krm
Haber Ajansnn alnmas [24].
Bak toplants bittikten hemen sonra TKAnn internet sitesi faaliyetine hemen balad. TKAya ye olan her haber ajans, bu siteye gnde en az 5 haber yaynlamakta. Her
haber ajansnn TKA sitesinde ana dili, faaliyet gsterdii devletin resmi dili, ngilizce,
Trke veya Rusa olmak zere kendisi uygun grd dilde haber yaynlama imknna
sahip olduunu da belirtmek lazm.
Haber ajanslarnn oluturduu byle bir birlik ncelikle Trk halklarnn kendi kltrel deerlerini korumasnn yollarndan biridir.
nternet kaynaklar
ok geni bilgi takas, internet anda yaplyor. nternette aada getirilen kaynaklardan bilgi takip edilebiliyor:
Son haberleri evrimii olarak veren internet gazeteleri ve dergilerinin siteleri;
zelikle Trk Dnyasyla ilgili olan sivil toplum tekilatlar, vakflar, devlet kurumlarnn internet siteleri;
Medyalarn yan siteleri
377
Elektronik iletiim aralar: bloglar, zel gnlkler, sayfalar, kiisel siteler, gayr
resmi gruplarn siteleri ve ticari siteler, forumlar, elektronik postalar vs.
nternette yaynlanan bilgiler, hz, eriilebilirlik, retim ve tketim ucuzluu, geni kitle, devlet snrlarndan kaynaklanan kstlamann olmamas, tirajda kstlama olmamas,
bilgilerin arivlenmesi ve kitlenin istei zerine yeniden yaynlanmas, kitlenin olaylar ile
ilgili yaplan tartmalara katlma imknnn olmas, kitlenin etkileimli olabilmesi, kitle
ile balarn olmas gibi bir takm artlara sahip. rnein ktphanelerin internet siteleri,
okurlarna okunan kitaplar hakknda fikir paylama imknn salamakta. Deiik sosyal
konularda ak interaktif tartmalar, internet ortamnn ayrlmaz paras haline geliyor.
Bilgi ortamnda bamsz fotoraflar ve kameramanlarn ierii popler olmaya balyor. Bugn ev koullarnda iyi bir grsel ierik oluturmak iin fotoraf makinesi veya
kamera satn alp kurmak yeterli. Gnler getike ses ve video konferanslar sradan hale
gelmekte. letiim srecinde her yerde kullanlan GSM hatt ve SMS mesajlar kullanlmaktadr.
Trk Dnyasnn medya arasndaki enformasyon balantlarn gelimesi iin gerekli neriler:
Bilgi havuzu kurulmas
Medya arasnda tantm programlarnn gereklemesi
Medyann siyasi: ekonomik, sosyal ve kltr hayat ile ilgili haber alveri salanmas
Medyann almalarn renmek ve tecrbe paylamn gerekletirmek amacyla gazetecilerin ve teknik personelin karlkl deiimi organizasyonlarnn yaplmas
mantkl grnyor.
Beni sabrla dinlediiniz iin teekkr eder, sayglarm sunarm.
378
KAYNAKLAR
.. //
. 1998. 3. .43-51.
. : .
// http://www.library.cjes.ru/online/?a=con&b_id=327&c_id=2804.
, -, http://www.expert.ru/printissues/kazakhstan.
.. - :
// . : . . 2004. 2. . 121-133.
. . // . 1999. 27.05. [http://russ.ru/netcult/99-05-27/gorny.htm]
.., . .
.:, 2006. 104 .
.. .// http://www.relga.ru/Environ/WebObjects/tgu-www.woa/
wa/Main?textid=2257&level1=main&level2=articles
. . / . . . ..
. , 2006. 97 .
.. . http://intra.rfbr.
ru/pub/vestnik/V3_99/2_1.htm
. : , . : , 2000.
608 .
. : . .: , 2005.
448 .
.. . --: . 1999 207 .
. ., . /
. . . . ., 2000. 142 .
. , , . / . . . , . .
, . . .: ..., 2002. 264 .
. : . .: , 2007.
464.
: // , ,
. , 20-21 2007/ .. .
, 2007. 322 .
:
- . . 2 / . . . . . . : , 2000. 479 .
. . .: -, 2001. 296 .
., . -. , - ., 1999 - 415 .
. //
. URL: http://www.politik.org.ua/vid/magcontent.php.
.. - . . :
, :
, 2000. 346 .
. . . .
., 1998.
Basnda D Trkleri Bibliografyas (Makale,Yorum ve Haberler)//Devlet Arivleri Genel Mdrl
Dokmantasyon Daire Bakanl. Yayn No: 22. Ankara Babakanlk Basmevi, 2001. 517 s.
Trkdilli agentleklerin Bak gr. Bak: erq-Qerb, 2008. 184 s.
379
21. YZYILA BALARKEN

TRK CUMHURYETLERNN EKONOMK
DNM ABALARI: UYGULAMALAR,
POLTKALAR VE STRATEJLER
Dr. Murad SGENDEROV
Azerbaycan Kafkaz niversitesi retim yesi
ZET
Sovyetler Birliinin dalmas dnyann ekonomik ve politik yapsn kkl bir ekilde deitirmitir. Ekonomik sistem olarak piyasa mekanizmas, politik sistem olarak
demokratik rejimler n plana gemitir. fade edilen ekilde oluturulan global yap iinde
baarl olmak iin fonksiyonel bir i ekonomik yapya ihtiya duyulur. Fonksiyonel bir
ekonomik yapda fiyat oluumu ve kaynak dalm piyasa gleri tarafndan belirlenmeli, istikrarl bir makroekonomik evre oluturulmal ve zel sektre nclk verilmelidir.
Byle bir yap iinde devlet zel sektrn daha etkin olduu alanlardan ekilmelidir.
Post-komnist geiin zellikleri gelimi ve gelimekte olan lkelerden olduka
farkl zellikler arz etmektedir. rnein Alman ekonomisi savatan ktktan sonra istikrarl para ve piyasa dzenlemelerine gitmek suretiyle ekonomik geliimini salamaya
kalkmtr. Japonya sava nedeniyle piyasa mekanizmasn askya alm ve gdml bir
ekilde ynetilmiti. Gelimekte olan lkelerin ou yksek enflasyon, hiper enflasyon
ve ar dzenlemelerle ve d rekabete kapal ekonomileri ile mcadele etmek zorunda
kalmlardr. Bunlardan bazlar birok yapsal bozulmalar bir arada yaamlardr. Ancak
380
381
bunlarn hibirisi eski Sovyetler Birlii ve Dou Avrupa lkelerinden daha zor durumda
deillerdi1.
Baltk Cumhuriyetleri ile Merkezi ve Dou Avrupa lkeleri (MDA) son 20 ylda, sosyalist sistemden kapitalizme geiin zor ve zikzakl yollarn beklenilenin ok zerinde
bir performansla aarken, Trk Cumhuriyetleri ayn performans gsterememilerdir.
Bunun ok sayda nedenleri olmakla birlikde daha ok bu lkelerin MDA ve Baltk Cumhuriyetlerine nazaran planl komnist sistem altnda daha uzun kalmalarna, Bat Avrupa
pazarlarna daha uzak olmalarna, Trk Cumhuriyetlerinin iinde yer ald Orta Asya Kafkasya Blgesinin (Grcistan hari) denize knn bulunmayna, eski Sovyet sisteminin ar sanayilemi yaps ile blgede kan scak atmalara balanmaldr2. MDA
ve Baltk Cumhuriyetleri Trk Cumhuriyetleri karsnda ayrca, ABne katlma hazrlklarnn salad ilave bir motivasyona da sahipler. Bununla birlikte, Trk Cumhuriyetleri de
balang artlar asndan zengin doal kaynaklar, yksek bilimsel ve teknik seviye ve
eski Sovyet askeri sanayiinin yan rnleri gibi baz avantajlara sahiplerdir3.
Bilindii zere, Trk Cumhuriyetleri merkezi planlama tecrbesini 1917 ylndan itibaren yaarken MDA 1945 sonras dnemde, merkezi planl ekonomik sistemle ynetilmi; dolaysyla, sosyalist sistemi daha ksa bir sre tecrbe etmilerdir. MDAnin kinci
Dnya Savana kadar dnyann en zengin, mreffeh ve gelimi blgelerinden birisini
tekil ettii, bununla birlikte Trk Cumhuriyetlerinin corafyasnn byk blmnde gebeliin hkm srd bilinmektedir4.
Her eye ramen uygulamaya konulmu yaklak 20 yllk ekonomik reform srecinin sonunda Trk Cumhuriyetlerinin planl bir ekonomik sistem yapsndan uzaklat
da bir gerektir. Trk Cumhuriyetlerinden zellikle Kazakistan ve Krgzistann hemen
hemen tm ekonomik reform alt sahalar ve sektrlerinde dier cumhuriyetleri geride
brakt, Azerbaycann da yaklak olarak bu cumhuriyetlerle ayn kategoride yer ald,
buna mukabil zbekistan ve Trkmenistann ekonomik reformlarn derinletirilmesi hususunda ok istekli bir reform program takip etmedikleri grlmektedir.
GR
Dnm, dinamik bir tarihsel sre olarak tanmlanabilir. Bu tarihsel srecin temel
amac, toplumun btn elerinin tamamen benimsenen yeni sisteme gre dnmn ve uyumunu salamaktr. Bunun ncelikli olarak ekonomik yapda gerekletirilmesi,
sistemin dier alanlarnda da baarnn anahtar olacaktr. Nitekim, ekonomik yapnn
baarl bir ekilde dnm refah seviyesini dorudan etkileyecektir. Bu dnm olgusunun temel amalarndan biri srdrlebilir ekonomik bymenin salanmasdr5.
Dnm sreci, belli bir sistemle balayp ayn sistem iinde biter. Ama ortaya kan
1 Dabrowski, Marek., Different Strategies of Transition to a Market Economy: How Do They Work in Practice, 1996, s. 3.
2 Vito Tanzi and George Tsibiuris, Fiscal Reform over Ten Years of Transition IMF Working Paper, WP/00/113/ IMF, June 2000.
3 Oleh Havrylyshyn and John Odling-Smee, 2000, Political Economy of Stalled Reforms, Vol 37, No 3 Finance & Development, A Quarterly
Magazine of the IMF.
4 Transition Report 1999: Ten Years of Transition-Economic Transition in Central and Eastern Europe, the Baltic States and the CIS, s.28, EBRD,
London 1999
5 Aziz Hatipaaolu, Merkezi Planlamann knden Dnme: Kirgizistanda Ne Oldu?, D Ticaret Dergisi, zel Say, Ocak, 2002, s. 181.
382
sistem, balangtaki sistemin ayns deildir. Dnm deiimi gerektirmez; deiimin

ta kendisidir. Bir kuruluun veya sistemin dnmnden sz ettiimizde, o kuruluu
tanmlayan sistemdeki bir deiiklikten sz ediyoruz demektir. stelik bu deiiklik sadece kuruluun yapsn deil, sistemi etkileyen ve onun bir parasn oluturanlarn sahip
olduu varsaymlar, deerleri ve yaptklar uygulamalar da ilgilendirir. Kuruluun yapsn olduu kadar onu oluturan paralar da deitirmediimiz srece tam bir dnm gerekletiremeyiz. Dnm, ne bir yeniden yaplanma sreci ne de bir yenilenme
srecidir. Aadan yukarya doru tmyle yeni bir yap gerektirir6.
Ekonomik sistemin dnm aadaki konular kapsamaktadr7:
Ekonomik Dnm: Mali, makro ekonomik, kamu btesi, parasal ilemler, ticaretin liberalletirilmesi ve gelir dzeyi gibi konular ve ilemleri iermektedir.
Kurumsal Dnm: Eski sosyalist sistemi ortadan kaldrmak iin yeni iktisadi kurumlarn oluturulmas gibi konular kapsamaktadr. Kurumsal deimeler; hukuksal ve
seim sisteminin kurulmasna, zel mlkiyet kurumunun gelitirilmesine, zelletirilme
ilemlerinin hzlandrlmasna, milli parann devalasyonuna, yabanc ticaretin geliimine
olanak salanmasna, yeni artlar altnda alabilecek yneticilerin yetitirilmesine, ticari bankalar kapsayacak sermaye piyasas kurumunun oluturulmasna ve gelitirilmesine, sosyal gvenlik sisteminin gelitirilmesine baldr.
Yapsal Dnm: Ekonominin eksikliklerinin azaltlmas, ordu ilemleri, endstri, pazarlama ilemleri ve milli gelirin piyasa ekonomisinin kurulmas iin kullanlmas
ilemlerini kapsamaktadr. Dier bir ifadeyle yapsal deimeler, eski ve olumsuz retim
ve aralarn yenileriyle deitirmek, endstrinin milli gelir iindeki payn ykseltmek ve
dier alt birimlerini gelitirmek, pazarlamada etkinlii artrmak, orta ve kk iletmeleri
gelitirerek tekel ekonomisini ortadan kaldrmak, d ticaretin kontrol edilmesi ve dzenlenmesi konularn kapsamaktadr.
Sovyetler Birliinin dalmas ile birlikte balayan, blge lkelerinin siyasi, sosyal ve
ekonomik dokusunun tm cephelerine ynelik topyekn bir dnm ihtiva eden gei
srecinin, sadece ekonomik cephesinin bir makaleye sdrlmaya allmas kolay bir i
deildir. Bununla birlikte, blgenin genel bir fotorafnn ekilmesinde, ekonomi alt sahasnda, retim, enflasyon, sosyal gstergeler, d ekonomik ilikiler, devletin yeniden yaplandrlmas, piyasa ekonomisi-kamu ekonomisi dengesindeki deimeler ile ekonomik
hukuk altyapsnn ksaca zetlenmesi, blgedeki dnmn boyutlarnn anlalmas
asndan baz ipular verebilecektir.
6 Gregory Gull, Dnm Anlamak, Executve Excellence, Aralk, 1997, s. 9.

7 Ellman M., Gaidar E., Kolodko G., Economc Transition in Eastern Europe, (Edited by Admraal H.P.), Blackwell, Oxford UK Cambridge, USA,
1993, ss. 10-24.
383
Negatif bymenin zellikle 1992-95 yllar arasnda ok yksek bir seyir izledii,
yllk GSYH klmesinin % 29lara ulatn grmekteyiz.
TRK CUMHURYETLERNN EKONOMK DNM

UYGULAMALARINA GENEL BR BAKI
Ekonomik Byme ve retim Yapsnda Gelimeler
Dalma sonras ekonomik reform srecinin ilk 10 yllk blmnde, tm dier eski
sosyalist lkelerde olduu gibi, Trk Cumhuriyetlerinin retim seviyesinde de keskin bir
d yaanm, buna paralel olarak da blgedeki hayat standardnda ok ciddi bir erozyon meydana gelmitir. Durum aadaki tabloda sergilenmektedir.
zbekistan
Trkmenistan
Krgzistan
Kazakistan
Azerbaycan
Tablo-1: Trk Cumhuriyetlerinde Baz Makro Ekonomik Gstergeler

GSYH (milyar manat)
GSYH (Reel yzde
deiim)
Kii Bana GSYH
(ABD dolar)
Toplam Nfus (yl
sonu, milyon)
GSYH (milyar manat)
GSYH (Reel yzde
deiim)
Kii Bana GSYH
(ABD dolar)
Toplam Nfus (yl
sonu, milyon)
GSYH (milyar manat)
GSYH (Reel yzde
deiim)
Kii Bana GSYH
(ABD dolar)
Toplam Nfus (yl
sonu, milyon)
GSYH (milyar manat)
GSYH (Reel yzde
deiim)
Kii Bana GSYH
(ABD dolar)
Toplam Nfus (yl
sonu, milyon)
GSYH (milyar manat)
GSYH (Reel yzde
deiim)
Kii Bana GSYH
(ABD dolar)
Toplam Nfus (yl
sonu, milyon)
2003
7,1
2004
8,5
2005
12,5
2006
18,7
2007
26,9
2008
38,0
11,2
10,2
24,3
30,5
23,4
10,8
880
1.050
1.576
2.497
3.729
5.508
8,3
4.612
8,3
5.870
8,4
7.591
8,4
10.214
8,4
12.850
8,4
16.313
9,3
9,6
9,7
10,7
8,9
3,2
2.062
2.862
3.785
5.261
6.748
8.719
15,0
83.871,6
15,1
94.350,7
15,1
100.899
15,4
113.800
15,5
141.897
15,6
185.013
7,0
7,0
-0,2
3,1
8,2
7,6
381,3
434,8
478,7
545,0
723,8
952,5
5,0
59.404
5,1
72.706
5,1
91.863
5,2
113.073
5,3
136.244
5,3
247.152
17,1
14,7
13,0
11,4
11,6
10,5
954,9
1.078,1
1.283,0
1.598,6
1.960
2.915
6,2
9.837
6,5
12.261
6,5
15.923
6,5
20.759
6,5
28.186
6,5
36.839
4,2
7,7
7,0
7,3
9,5
9,0
386,5
474,4
567,5
630,8
814,8
1.007
25,6
25,9
26,2
27,0
27,4
27,7
Kaynak: Europan Bank, Transton Report 2009.(Tarafmdan dzenlenmitir)
384
Trk Cumhuriyetlerinin S.S.C.Bnin dalmasnn getirdii derin yapsal krizin byme

zerindeki negatif etkisini izale etmek, byme ve istihdam seviyesini belirli bir optimumda tutmak amacyla devasa bte aklar vermeye ve bu kamu finansman dengesizliklerini
ak finansman yntemi ile finanse etmeye baladklarn, bamszlklarnn sembol olan
kendi paralarn basmaya balamalar birlikte de enflasyonist srecin daha da hzlanmasn, byme hzn olumsuz etkileyen dier faktrler olarak sayabiliriz8.
Trk Cumhuriyetlerindeki tek mamule bamllk (Azerbaycan, Kazakistan ve Trkmenistan-hidrokarbonlar, zbekistan-pamuk), COMECONun kmesinin getirdii d
oklar ile kt makro ekonomik ynetim ve blgesel scak atmalarn dalma sonras dnemde yaanan ekonomik krizin temel nedenlerini tekil ettiini dnebiliriz9. Bu
adan deerlendirildiinde, 2002 sonrasnda hzla artan petrol fiyatlarnn Azerbaycan,
Kazakistan ve Trkmenistan gibi hidrokarbon kaynaklarna dayal ekonomilerdeki GSYH
byme oranlarn, Krgzistan ve zbekistandaki oranlarn olduka stne ektii grlmektedir. Bu kapsamda, 2002-2004 dneminde Azerbaycan % 10,6, Kazakistan % 9,5 ve
Trkmenistan % 21,3 orannda byrken; bu oran Krgzistanda % 4,7 ve zbekistanda
ise % 4,4 olarak gereklemitir. Tacikistan ekonomisinin ise, Trk Cumhuriyetlerindeki
yapdan farkl bir seyir izleyerek, hidrokarbon reticisi olmamasna ramen, bu dnemde
yksek saylabilecek % 10,1 orannda bir byme hz yakalad grlmektedir.
Trk Cumhuriyetlerinin sanayi yaps da yrtlen ekonomik reformlara paralel olarak, dalma sonras dnemde baz deiiklikler geirmitir. Bu kapsamda, Azerbaycan
ve Kazakistanda GSYHden sanayinin ald payn bir miktar ykseldii, buna mukabil tarm sektrnn paynn geriledii, Trkmenistanda sanayinin paynda lml bir gerileme
yaanrken tarmn paynda birka puanlk art meydana geldii, zbekistanda tarmn
paynda ciddi bir art olduu, zbekistan ve Krgzistan sanayilerinin GSYHden aldklar
payn ise ciddi oranda geriledii grlmektedir.
Enflasyon, Ekonomik stikrar ve Kur Politikas
Trk Cumhuriyetleri siyasi bamszlklarn pekitirmek amacyla, 1993-95 yllar arasnda Ruble alanndan karak kendi paralarn tedavle srmeye balamlardr.Yapsal dnm sorunlarnn getirdii bte aklarna ilaveten elde edilen parasal bamszln ak
finansman krklemesiyle birlikte gevek maliye politikalarna gevek para politikalarnn
eklenmesi enflasyonu10 astronomik rakamlara ykseltmi, 1991 ylnda ortalama %150160lar seviyesindeki fiyat art rakamlar bamszln birinci ylnda Azerbaycanda %
1395, Kazakistanda % 2984, Krgzistanda %1259, zbekistanda % 960, Trkmenistanda
ise % 644e kadar kmtr. Durum aadaki tabloda sergilenmektedir.
8 Grgen and Others, Economic Reforms in Kazakhstan ,Kyrgyz Republic, Tajikistan, Trkmenistan and Uzbekistan, 1999, Occasional Paper
183, IMF Washington D.C.
9 G.W. Kolodko Globalization and Catching-Up: From Recession to Growth in Transition Economies, IMF Working Paper, WP/00/100/ June
2000 IMF washington D.C.
10 P. Christofferson and P. Doyle(1998) From Inflation to Growth: Eight Years of Transition IMF Working Paper, WP/98/100, C. Cotarelli and P.
Doyle Disinflation in Transition: 1993-97, IMF Occasional Paper, No.179.
385
zbekistan
Trkmenistan
Krgzistan
Kazakistan
Azerbaycan
Tablo-3: Fiyatlar ve cretlerde Yzde Deime

Tketici fiyatlar (yllk ortalama)
Tketici fiyatlar (yl sonu)
retici fiyatlar (yllk ortalama)
retici fiyatlar (yl sonu)
Brt ortalama aylk gelir (yllk ortalama)
2003
2,2
3,6
16,1
11,2
21,4
6,4
6,8
9,3
5,9
13,8
3,1
5,6
13,5
13,5
13,7
5,6
3,1
na
na
84,2
11,6
7,8
na
27,4
14,0
2004
6,7
10,4
12,9
21,9
26,2
6,9
6,7
16,9
23,8
21,7
4,1
2,8
9,0
4,3
16,9
5,9
9,0
na
na
5,7
6,6
9,1
na
26,5
32,4
2005
9,6
5,5
10,6
10,8
21,9
7,6
7,5
23,7
20,3
20,5
4,3
4,9
2,8
6,3
16,6
10,7
10,4
na
na
21,6
10,0
12,3
na
28,2
54,9
2006
8,3
11,4
17,7
17,1
19,8
8,6
8,4
18,4
14,6
19,7
5,6
5,1
15,3
10,4
25,2
10,5
7,1
na
na
na
14,2
11,4
na
24,0
38,2
2007
16,7
19,7
12,8
11,3
51,5
10,8
18,8
22,7
31,9
30,6
10,2
20,1
11,9
20,6
22,0
8,6
8,6
na
na
na
12,3
11,9
na
10,9
56,3
2008
20,8
22,0
15,1
11,6
25,2
17,2
9,5
36,8
18,6
14,1
24,5
20,1
26,4
17,4
36,0
12,0
8,9
na
na
na
12,7
14,4
na
7,7
39,1

Enflasyonda bir yl ierisinde ortaya kan sz konusu astronomik ykselme, bu
oranlar aaya ekecek istikrar politikalarn da gndeme getirmi ve Trk Cumhuriyetleri enflasyonu kontrol etmek amacyla dviz kuru dzenlemeleri ve parasal istikrar
politikalarna dayanan seenekler arasnda tercih yapmak durumunda kalmlardr. Aslnda, Trk Cumhuriyetleri gei dneminin ortaya kard istikrarsz para talebi yapsna bal olarak dviz kurunun ar ykselmesi ihtimaline (exchange rate overshooting)
kar sabit kur rejimine (fixed exchange rate) ynelmilerdir.
ye baladn, enflasyonun keskin bir ekilde de getiini gryoruz. Enflasyonda

meydana gelen d ve buna paralel olarak parasal istikrarn salanmasyla birlikte,
dviz kuru gelimeleri erevesinde karaborsa ile resmi dviz kuru arasndaki marjn
gittike daralmaya baladn (zbekistan ve Trkmenistan hari) ve hatta reel kur deerlenmesi (reel appreciation)ne bile rastland grlmektedir 12.
Trk Cumhuriyetleri dahil tm eski Dou Bloku lkelerinde 1990larn banda uygulamaya konulan reformlarn ilk aamasndaki liberalizasyon -fiyat kontrollerinin kaldrlmas- ve gevek makro ekonomik politikalarn bir neticesi olarak, enflasyonda ciddi
bir ykseli gzlenmitir.1992 ylnda, MDA medyan enflasyon oran yaklak %100,
Baltk Cumhuriyetleri (BC), Rusya Federasyonu (RF) ve dier eski S.S.S.CB lkelerinde
ise %1000in zerine kmtr. Ekonomik reformlar sonucunda retimin ciddi oranda
gerilemesi ve mali sektrdeki yeniden yaplandrmann ortaya kard monetizasyonun
enflasyonu blge lkelerinde drt haneli rakamlara kardn gryoruz13.
Trk Cumhuriyetlerinde ortaya kan enflasyonist srete fiyat liberalizasyonu yannda merkezi planlama dneminden kalan ve mal yokluu ve ktl sebebiyle harcanamayan nemli miktarlardaki para stoku (monetary overhang) nun da ciddi rol oynad
belirtilmektedir14.
D Ekonomik likilerde Dnm ve Yabanc Sermaye Girileri
Yaklak 74 yl merkezi planl bir ekonomik sistemle ynetilen Trk Cumhuriyetleri
daha nce maruz kaldklar emperyalist smrgeciliin etkileri de hesaba katldnda,
dnya ile entegre olmann avantajlarndan uzun sre mahrum kalmlar, maruz brakldklar izolasyon neticesinde ise uluslararas karlatrmal stnlkler (comparative
advantages)e dayanarak ticaret yapma, teknoloji (know-how) ithal etmenin avantajlarndan yararlanamamlar ve bu hususta MDAnin gerisinde kalmlardr.
Bu kapsamda, Trk Cumhuriyetlerinin yabanc sermaye iin gerekli hukuki altyapy
yeterli lde kuramadklarn, blgeye ciddi yabanc sermaye girii olmakla beraber bunun ounlukla petrol sektrne gittii, imalat sanayii ve buna bal ihracat kapasiteleri
zerinde MDA benzeri bir etkinin ortaya kmad grlmektedir. Dier yandan Trk
Cumhuriyetlerinin ticari adan dnya ile entegrasyonda da baz problemler yaadn,
ticaret pazarlarnn ve mamul kompozisyonlarnn eitlendirilmesinde MDA kadar baarl olamadklar grlmektedir15.
Trk Cumhuriyetleri reel cretler, sbvansiyonlar ve yatrm harcamalarnda ciddi

ksntlara gitmilerdir. Bunlara ek olarak devlete ait iktisadi teebbslere aktarlan kredilerde de nemli lde ksntya gidilmitir11.
Uygulamaya konulan istikrar politikalarnn zellikle 90l yllarn sonlarna yaklalan
dnemle birlikte, Trk Cumhuriyetleri ekonomileri zerinde olumlu tesirlerini gsterme11 Emine Grgen, Central Asia: Achievements and Prospects, Finance & Development, A Quarterly Magazine of the IMF, Sept.2000 Vol.37, No.3
386
12
13
14
15
UNECE, Economic Survey of Europe, 2001,No.1 s73-102

World Economic Outlook, October 2000, IMF, Washington D.C.
EBRD, Transition Report, 1999, s.30.
UNECE, Economic Survey of Europe, 2001,ch.5
387
zbekistan
Trkmenistan
Krgzistan
Kazakistan
Azerbaycan
Tablo-4: D Ticari likiler (Milyon ABD dolar)

2003
-2.020,7
-97,7
2.625,0
2.722,7
2004
-2.588,0
162,0
3.743,0
3.581,0
2005
167,0
3.299,0
7.649,0
4.350,0
2006
3.707,0
7.745,0
13.014,0
5.269,0
2007
9.013,0
15.224,0
21.269,0
6.045,0
2008
16.425,6
23.010,4
30.584,8
7.574,4
2.353,0
2.351,0
458,0
-1.300,9
-5.200,6
-555,2
803,0
2.744,3
-272,6
3.679,0
13.232,6
9.553,6
1.075,0
3.488,8
454,9
6.785,4
20.603,1
13.817,7
1.178,0
4.345,3
-1.036,8
10.371,2
28.350,0
17.978,8
2.500,0
4.865,9
-1.900,0
14.700,0
38.800,0
24.100,0
4.273,0
5.835,1
-8.219,0
14.142,0
47.350,0
33.208,0
6.467,0
6.400,0
7.000,0
33.500,0
72.000,0
38.500,0
Dorudan Yabanc
Yatrmlar, net
2.213,4
5.436,0
2.123,0
6.663,0
8.000,0
10.700,0
Brt Rezervler (yl sonu)

D bor stoku
Cari lemler
Ticaret Dengesi
Mal hracat
Mal thalat
Dorudan Yabanc
Yatrmlar, net
D bor stoku
Cari lemler
Ticaret Dengesi
Mal hracat
Mal thalat
Dorudan Yabanc
Yatrmlar, net
D bor stoku
Cari lemler
Ticaret Dengesi
Mal hracat
Mal thalat
Dorudan Yabanc
Yatrmlar, net
D bor stoku
4.962,0
22.920,6
33,4
-56,9
666,2
723,1
8.600,0
32.946,0
109,1
-90,0
813,8
903,8
6.200,0
43.430,0
68,8
-311,5
794,0
1.105,5
17.900,0
74.100,0
-87,2
-686,5
1.106,0
1.792,4
15.900,0
96.700,0
-5,8
-1.076,0
1.559,5
2.635,5
18.100,0
106.100,0
-413,2
-1.612,2
2.141,4
3.753,5
45,5
131,5
42,6
182,0
208,1
265,2
364,6
1.985,6
305,0
886,0
3.465,0
2.579,0
528,2
2.107,6
82,2
705,5
3.853,9
3.148,4
569,7
2.103,9
876,9
1.997,1
4.944,1
2.947,0
764,4
2.205,1
3.347,2
4.597,8
7.155,5
2.557,7
1.107,2
2.291,1
4.036,0
5.334,0
9.114,0
3.780,0
1.152,9
2.312,7
3.560,0
6.423,0
11.786,0
5.363,0
226,0
353,7
418,2
730,9
804,0
820,0
2.673,0
1.519,0
587,0
807,6
3.213,3
2.405,7
2.714,0
1.273,0
859,6
1.241,7
4.302,1
3.060,4
3.442,0
1.007,0
1.097,0
1.289,0
4.594,3
3.305,3
7.477,2
805,0
1.551,9
1.369,8
5.377,1
4.007,3
na
na
1.630,7
1.893,5
7.691,5
5.798,0
na
na
3.561,7
3.080,5
11.129,9
8.049,4
Cari lemler
Ticaret Dengesi
Mal hracat
Mal thalat
Dorudan Yabanc
Yatrmlar, net
D bor stoku
Cari lemler
Ticaret Dengesi
Mal hracat
Mal thalat
82,6
176,6
191,6
173,8
705,2
711,3
1.659,0
4.248,7
2.320,3
4.301,6
2.992,6
4.131,8
3.778,4
3.768,8
5.193,8
3.725,3
9.072,2
3.747,6
Trk Cumhuriyetlerini yabanc sermaye girileri asndan deerlendirdiimizde, reform politikalarnda kazanlan nisbi ivme ardndan, zellikle petrol reticisi konumundaki
Azerbaycan ve Kazakistana ciddi miktarlarda sermaye girii bulunduu, ok nemli gaz
yataklarna sahip olmakla beraber, nceki blmlerde akland zere, ekonomik reformlarda geri kalan Trkmenistann ayn trendi yakalayamad grlmektedir.Yabanc
sermaye girileri asndan dikkate deer bir nokta ise, 28 milyona yakn bir nfus ve
geni bir i pazara sahip zbekistann reformlar uygulamadaki isteksizlii ve zellikle
de 1997den itibaren uygulamaya koyduu sermaye kstlamalar sebebiyle kayda deer
bir sermaye miktarn lkeye ekemediidir.
Rakamsal olarak deerlendirdiimizde, Trk Cumhuriyetlerine ynelik yabanc sermaye giriinin 1994 ylnda toplam 891 milyon dolara ulat, 1996 ylnda ivme kazanarak 2.068 milyon dolara, 1998 ylnda ise 2.588 milyon dolara kt grlmektedir.
Yabanc sermaye girileri genelde petrol ve doal gaz sektrne yaplmakta olup son
dnemlerde zellikle Trkmenistan ve Azerbaycana bu yatrmlarn yaplmasnda bir azalma grlmektedir.
Devletin Rolnde Deiiklikler, Kamu Finansman Dengesi ve Hazine reformu
Devletin piyasa mekanizmasna geiteki roln analiz etme hususundaki en nemli
kstaslardan birisi kukusuz kamu kesiminin ekonomiden ald toplam payn ne ynde
deitiidir. Bu erevede, Trk Cumhuriyetlerinin birbirlerine kyasla olduka deiik
yaplar arzettii grlmektedir. Bu kapsamda, Krgzistan ve Kazakistanda zel sektr
GSMH iinde % 60lk retim seviyesine ulamken, bu oran Trkmenistanda % 25lerde kalmtr. Dier taraftan, devletin ekonomideki roln tayin etmede en nemli deikenlerden birisi de zelletirme sreci olup, bu kategori kamu-zel sektr dengesindeki
deimelerin en nemli belirleyicisi olmas nedeniyle nem arzetmektedir. Bu erevede,
1998 yl ile kyasladmzda, son iki ylda orta lekli irketlerin zelletirilmesinin hzland, buna mukabil byk lekli zelletirmede, Azerbaycandaki czi bir gerileme
hari, ciddi bir deime olmad grlmektedir.
388
389
2003
2004
2005
2006
2007
2008
Azerbaycan
Kamu Dengesi
-0,8
1,0
2,6
-0,2
2,4
25,5
Kamu Harcamalar
28,5
25,9
22,7
27,4
27,4
27,6
Kamu Borlar
20,0
18,6
14,2
10,8
9,4
9,7
Kazakistan
Kamu Dengesi
3,0
2,5
5,8
7,2
4,7
1,1
Kamu Harcamalar
22,3
22,7
22,3
20,2
24,2
26,5
Kamu Borlar
15,0
11,4
8,1
6,7
5,8
6,6
Krgzistan
Kamu Dengesi
-4,7
-4,4
-3,4
-2,5
-0,3
-0,1
Kamu Harcamalar
27,2
27,7
28,1
28,9
31,0
29,6
Kamu Borlar
106,9
92,9
85,9
72,5
56,8
48,6
zbekistan Trkmenistan
Tablo-5: Kamu FinansmanDengesi (GSYHnn yzdesi)
Kamu Dengesi
-1,3
1,4
0,8
5,3
4,0
11,3
Kamu Harcamalar
19,4
18,9
19,7
14,9
13,4
12,3
Kamu Borlar
na
na
na
na
na
na
Kamu Dengesi
0,1
1,2
2,8
6,8
5,7
10,5
Kamu Harcamalar
33,4
31,6
29,5
29,2
32,7
32,7
Kamu Borlar
41,6
35,1
28,2
21,3
15,8
13,1

Trk Cumhuriyetlerinden zbekistan hari tamamnn IMF destei ile hazine
sistemlerini ihdas ettiklerini gryoruz. yi bir hazine sistemi kurulabilmesi iin drt ana
unsurun gerekletirilmesi gerekmektedir. Bunlar;
1)-Maliye Bakanl nezdinde blgesel ofisleri olan, gelirleri toplayan ve harcamalar
idare eden bir Hazine Dairesi nin ihdas edilmesi,
2)-Devlete ait kaynaklarn Merkez Bankasnda alan bir hazine tek hesabnda toplanmas,
3)-Hazinenin devletin mali faaliyetlerine ynelik nitelikli bir muhasebe standard getirmesi,
4)-Kamu kesiminin faaliyetlerine ynelik bir finansal ynetim ve planlama erevesi gelitirilmesi.
Bugne kadar, reform srecinde tm Trk Cumhuriyetleri kendi hazine sistemlerini
kurmu olmakla beraber, sistemlerinin gelimilik seviyeleri arasnda farklar da bulunmaktadr. Bu erevede, Kazakistan yerletirmi bulunduu gelimi harcama denetim
sistemi ile cumhuriyetler arasndaki en gelimi hazine sistemine sahip bulunmaktadr.
Azerbaycan, Krgzistan ve Trkmenistan hazine sistemlerini kurmu ve hazine tek hesap
sistemine gemi bulunmaktadrlar16.
16 B. H. Potter and J. Diamond, Building Treasury Systems, Finance &Development, September 2000 vol:37, no:3
390
Trk Cumhuriyetlerinin d borlanma konusunda uzun vadeli ve srdrlebilir

borlanma politikalar yerine, ksa dnemli yaklamlar sergiledikleri, her zaman verimli
yatrm alanlarnda kullanmak zere borlanmadklar grlmektedir17.
Temel Yasalardaki Deimeler, Uluslararas Tahkim ve MIGA yelii
Sosyalist sistemden piyasa mekanizmasna gei yolundaki Trk Cumhuriyetlerinde,
uygulanan programlarn belki de en can alc yanlarndan birisi bahsekonu hukuk alt dallarnn ne lde ihdas edilebildii, uygulanabildii, hukuki sonularnn yaptrma balanabildii veya etkin bir ekilde uygulanabildiidir. Bu kapsamda ekonomik hukuk diyebileceimiz baz hukuk alt dallarndaki reformlar deerlendirdiimizde, Kazakistann
anonim irket kayt sistemine ynelik yeni dzenlemelere gitmesinin genel ticaret
hukuku kalitesini ykselttii, yine, Asya Kalknma Bankas-ADB desteinde yrtt
almalar neticesinde Krgz Ticaret Hukukunda iyileme gerekletii grlmektedir.
rnein; Krgz borsasna kota edilen irketler ADB ynetim kalite standartlarn otomatik
olarak kabul etmek durumunda kalmaktadrlar. Dier taraftan Azerbaycann ipotek hukuku alannda Temmuz 1998de yeni dzenlemeler yapt, zbekistann 1998 Maysnda
yeni bir Borlar Kanunu dzenlemesi gerekletirdii grlmektedir. Bununla birlikte,
borlar hukuku kapsamnda bir borlunun borcunu deyememesi durumunda alacaklnn icra takibinin kstlanmas uluslararas bankalarn zbekistana kredi amamasnn
nndeki en nemli engellerden birisini tekil etmektedir.
Yine irketler hukuku alannda 1998 Temmuz aynda Kazakistann irketler
Kanununda irket hissedarlarn koruyan baz dzenlemeler yapldn, bununla beraber vergi sahasnda hkmeti kayran baz hususlarn da bu dzenleme ierisinde
yer almasnn bir dezavantaj tekil ettii belirtilmektedir. 1988 yl iinde Kazakistan ve
Azerbaycann icra-iflas hukukuna ynelik dzenlemeleri gerekletirdii, bu kapsamda
en kaliteli icra-iflas hukuk sistemine Krgzistann sahip bulunduunu, bu lkeyi Azerbaycan ve Kazakistann izlediini gryoruz18.
Dnya Bankasnn yan kurulularndan birisi olan ve blgedeki yabanc sermaye yatrmlarnda karlalan politik risklere kar sigorta ve garanti program uygulayan ok
Tarafl Yatrm ve Garanti Ajans (Multilateral Investment and Guarantee Agency-MIGA),
yatrmclarn blgeye ynelmesinde en ciddi katky salayan kurumlardan biri olarak
ortaya kmaktadr. Trk Cumhuriyetlerinden Azerbaycan, Kazakistan, Krgzistan, Trkmensitan ve zbekistann MIGAya ye olduunu gryoruz19.
Trk Cumhuriyetlerinde 5 yl hukukuluk yapan ABDli bir avukat Orta Asyada KOBlere ynelik hukuk ve mevzuat altyaps konulu makalesinde bu lkelerdeki hukuki eksiklikleri yle sralyor20:
Hukukun stnl kuralna riayet edilmemesi,
17
18
19
20
Emine Grgen, a.g.e.

EBRD Transition Report 1999 s.46-47
http://www.miga.org/screens/
William A. Klawonn, Some Observations on the Legal and Regulatory Environment for SMEs in Central Asia, 27 April 2001, Conference on
SME Finance in Central Asia, (Takent)
391
Mevzuatn mulakl ve belirsizlik iermesi,

Yanl ve tarafszln muhafaza edemeyen kazai organlar,
Brokratik kayrmaclk (favoritism),
Hukuki rejimin effaf olmamas,
Hukuk ve mevzuat oluum srecine zel sektrn katlmamas,
Ar dzenleme (regulation) ve kontrol,
Kamu grevlilerinin sorumluluk hissi duymamalar,
Hukuk sisteminin tahmin edilemeyen gelimeler iermesi.
Sosyal Gelimeler
Bu erevede, Trk Cumhuriyetlerindeki genel fakirlik orannn toplumlarn % 40lk

kesimine kadar ulat; bununla birlikte, enflasyonun d trendine girmesinin, byme hznn ykselmesinin, d pazarlara ynelik yeni almlar salanmasnn, sosyal ve
politik istikrarn genel olarak temininin ve tarmsal retimin art trendine girmesinin fakirlik orann aaya doru ekmeye balad grlmektedir. Fakirlik gelimeleri genel
olarak deerlendirildiinde;
1991-1995 dneminde Cumhuriyetlerde ciddi bir fakirlik meydana geldii; bunda,

yrtlen kapsaml ekonomik reformlarn, yaanan yksek enflasyon sebebiyle gelir
ve satn alma gcndeki iddetli anmann, sosyal gvenlik sistemlerinin tahrip edilip
yerlerine yeni sistemler ihdas edilememesinin, COMECON Sisteminin dalmasnn
getirdii arz oklarnn, temel mamul retim srelerinin akamete uramasnn, lkedeki ok hzl ve topyekun tecrbe edilen siyasi, sosyal ve kltrel deiikliklerin yaratt
kuralszlklarn etkili olduu anlalmaktadr.
2003
2004
2005
2006
2007
2008
Azerbaycan
gc (yl sonu, % deiim)
0,6
1,7
1,1
9,2
0,7
-2,1
stihdam (ylsonu, % deiim)
0,6
1,7
1,1
3,2
1,0
0,2
sizlik (yl sonu, igcnn %si olarak)
1,4
1,4
1,4
6,8
6,5
4,3
Kazakistan
3,5
2,4
0,8
1,6
2,5
2,4
4,1
2,8
1,1
2,0
3,1
3,0
8,8
8,4
8,1
7,8
7,3
6,6
Krgzistan
4,9
3,6
4,5
1,5
2,6
-2,0
4,3
3,1
4,3
0,9
2,7
1,5
10,3
8,7
8,2
8,3
8,2
na
Trkmenistan
3,0
3,0
na
na
na
na
2,2
na
na
na
na
na
29,8
30,2
na
na
na
na
zbekistan
Tablo-6: Sosyal Gstergeler
2,6
3,5
2,8
2,6
2,5
2,7
2,7
3,4
2,9
2,7
2,6
2,8
0,3
0,4
0,3
0,3
0,3
0,2
392
Azerbaycan ve Krgzistanda bu orannn % 45ler seviyesinde bulunduu,

Kazakistanda ise orann 1990l yllardaki % 40lar seviyesinden son dnemlerde %
28ler seviyesine kadar indirildii, zbekistan ve Trkmenistann ise greceli olarak
daha dk bir fakirlik seviyesine sahip olduklar,
Fakirlik ile gelir farkllklarnn daha ziyade Fergana Vadisi, Kazakistan, Krgzistann
snr blgelerinde younlat, bununla birlikte toplumun en fakir % 20lik diliminin milli
gelirden ald pay erevesinde bir deerlendirme yapldnda Cumhuriyetlerin bu oran
(% 8) asnda Tayland ve Malezya gibi lkelerden daha dengeli bir durumda olduklar
grlmektedir.
TRK CUMHURYETLERNN EKONOMK DNM
UYGULAMA SONULARININ DEERLENDRMES
Trk Cumhuriyetleri 1991 sonras dnemde ciddi ekonomik reform giriimlerinde
bulunmu, planl ekonomik sistemden piyasa mekanizmasna geebilmek amacyla
nemli abalar sarf etmilerdir. Bununla birlikte, Cumhuriyetlerin Merkezi ve Dou Avrupa lkeleri lsnde bir ekonomik reform baar performans sergileyemedikleri grlmektedir. Trk Cumhuriyetlerinin halihazrda ekonomik reformlar asndan atmalar
gereken nemli admlar bulunmakta olup, ayn zamanda ekonomik yapnn dnm
asndan ciddi ve nemli engellerle de kar karya bulunmaktadrlar. Bu engelleri aadaki gibi sralamak mmkndr;
1. malat sanayi iin salkl bir uluslararas rekabet ve teknolojik gelime altyapsiklimi kurulamamtr,
2. Bankaclk ve mali sektrn ekonominin retken sektrlerinin ihtiyalarna cevap
verecek bir bnyeye kavuturulmamtr,
3. D ticarette pazara giri, mteebbis kltr, AR-GE ve yenilikilik-inovasyon altyaps oluturulamamtr,
4. Denize k imkan olmamasnn getirdii dezavantajlarn izalesi amacyla, nakliye
maliyetlerini azaltacak etkin bir blgesel lojistik ve ticaretin kolaylatrlmas (trade
facilitation) politikas gelitirilememitir,
5. Blgesel politikalarmzn gelitirilmesinde sivil toplum kurulularmz, devlet, niversiteler ve dnce kurulularmz arasnda ibirlii salanamamtr,
6. Cumhuriyetlerin d ekonomik ilikilerini d ticaret, yatrmlar, finansman ve teknik yardm yaklamlarn ihtiva edecek ekilde kapsaml bir strateji reterek uygulamaya koyan kurumlar kurulamamtr,
7. Kamu otoriteleri ile zel ekonomi birimleri arasnda balayc bir koordinasyon
salanmamtr,
393
8. Gerek anlamda piyasa ekonomisine, fiyat mekanizmasna ilerlik kazandrlamamas, rekabet sisteminin kurulamamas ve haksz rekabetin varln srdrmesi engellenememitir,
9. Haberleme kanallarnn gelimemi olmas nedeniyle bilgi yetersizlii ve dnmn halk tarafndan desteklenmesi salanamamtr,
10. Ekonomik kalknmann lkenin i potansiyelinde deil dardan aranmas ve
bunun ar maliyetleri ile kar karya kalnmtr,.
11. Sk para ve sabit dviz kuru politikas uygulamas nedeniyle milli parann mekanik fonksiyon stlenmi gzkmesi ve ar deerlenmesi nedeniyle d ticarette
etkinlik salanamamtr,
12. zelletirme uygulamalarndaki kamu kayrmaclnn yaygn olmas nedeniyle
baarszl, tekel ekonominin yaygnlamas sonucunu dourmutur,
13. D ticaretin dzenlenmesinde uygulanan yanl politikalar sebebiyle lkenin
yabanclarla karlatrmal stnln zayflatmtr,
14. Sosyal tabakalama srecinde adalet sisteminin kurulmamas, rvet ve benzeri kolay gelir yntemlerinin yaygn olmas nedeniyle geni halk ktlesinin ekonomik
dnm srecine yabanc kalmasna neden olmutur,
15. Vergi sisteminden kaynaklanan kayt d ekonominin varl ve kamu kurulularnn karlkl borlarnn genilemesi problemini dourmutur,
16. Sanayide pozitif yap deimelerinin gelimesi iin ekonomik istikrarn salanmas ve siyasal-yasal ortamn gelitirilmesi oluturulamamtr,
17. D ticaretin devlet tarafndan tevik olunmas ve garantiye alnmas ve i piyasada sanayi rnlerine talebin genilendirilmesi ve Sanayi sektrnde yatrm risklerinin azaltlmas politikalar uygulanamamtr,
18. Devlet ve yerel ynetimlerde yeniden yaplanmann hzlandrlmas salanamamtr.
TRK CUMHURYETLERNN EKONOMK SSTEMN DNM N
UYGULANMASI NERLEN GELECEK STRATEJLER
Dnmde Temel Hedef Stratejileri
Ekonomik sistemin dnmde hi kukusuz temel hedef Sosyalist Ekonomik Sistemden Kapitalist Piyasa Ekonomisine gemek, dier bir ifadeyle yklm, varln srdrememi Sosyalist ekonomik yapdan piyasa ekonomisine gemektir. Temelde bu hedef daha sonra aadaki amalar karmasn oluturmaktadr:
1. Ekonomik istikrar, srdrlebilir ekonomik byme ve kalknma amac,
2. Sermaye, dolaysyla beeri ve entelektel sermaye birikimi amac,
3. Sosyal gvenlik sistemi ve sosyal refah amac,
4. Yeniliki ve yaratc insan yetitirmek, eitim amac,
5. Yeniden yaplanma ve katlmc zgrlk amac,
6. Teknolojik yenilenme ve ekonomik kreselleme amac,
7. ada, uygar ve bilgi toplumuna geme ve sosyal bar amac.
Yukarda sralanm bu amalarn ncelik sras lkenin yapsna, st dzey yneticilerin tutumu ve davranna, halkn tepkisine, dnmde kullanlacak ynteme, zaman,
mekan ve dnmn nitelik boyutuna bal olacaktr.
Konuya Trk Cumhuriyetleri ynnden baktmzda u kanata gelmekteyiz; sz konusu lkelerde ekonomik sistemin dnmnde temel hedef veya dnmde amalarn sralanmasnda ilk srada, ekonomik istikrar, srdrlebilir ekonomik byme ve
kalknma, daha sonra Dnya ekonomisiyle kreselleme ve sermaye birikimi, teknolojik
yenilenme gelmekte; bundan sonra katlmc zgrlk, yeniliki ve yaratc insan yetitirmek, eitim, sosyal gvenlik ve refah, bilgi toplumu ve sosyal bar ve daha sonraki
amalar gelmesi daha doru olacaktr.
Dnm Srecinin Stratejik Dnce Boyutu
Merkezi planl Sovyet ekonomik modelinden Kapitalist serbest piyasa ekonomisine
gei veya Sosyalist Ekonomik Sistemden Kapitalist Ekonomik Sisteme geii ifade eden
dnm kavram, temel olarak, ekonomik faaliyetlerin fiyatlar ve piyasa ilemlerinin
serbestletirilmesi, kaynaklarn en etkin ekilde kullanlacak ekilde yeniden datlmas,
makro ekonomik istikrar iin piyasa arlkl aktrlerin gelitirilmesi, zelletirme araclyla yapsal deimeleri hzlandrarak ekonomik verimlilik ve etkin bir iletme ynetiminin salanmas, sk bir bte denetimi uygulanarak ekonomik verimliliin salanmas,
mlkiyet haklar, hukukun stnl ve anayasal erevenin oluturulmas unsurlarn
ieren srecin felsefesini oluturmaktr21.
Dnm Srecinin Politik Uygulama Stratejileri
Politik Alanda Yenilenme Stratejisi
Sosyalist Sistem ve dolaysyla Sovyet toplumu, retim faktrlerine sahip devlet ve
devleti yneten kk bir grup komnist snf politik adan avantajl bir konuma tayordu. Sovyet toplumunda komnist snfn politik iktidara yrmesi komnizmi aan
bir politik rgtlenmeyi getirdi. Marksda dnlen sosyalizmin son aamasnda ortaya
kacak devlet anlayndan uzak, farkl bir devlet yaps ortaya kt. Bu devletin snrlar,
komnist snfn veya iktidarn sahip olduu o gnk teknolojisi ile retim ilikilerini dzenlemede ideal saylabilecek byklkte bir mekan oluturdu.
Hem retim iin, hem tketim iin tm kararlar veren yukarda ifade edilen bu devlet,
ii olarak retime ve vatanda olarak tketime katlm Sovyet tipi zgrln temsilcisi
oldu. Karar alan ve karar veren bu devlet temsili demokrasinin bekisi olmutur. Ayn
zamanda bu devlet iki farkl sosyal kesimin komnistler ve komnist olmayanlar-oluumuna neden olmutur. Buna gre, komnist olmayanlar ynetime katlmazken sadece
komnistler tarafndan temsil edilir ve bu gn ykldktan sonra halen eski devletin yeni
formasyonunda grev alan bu snf zenginletirmekte iken kendisi ayn llerde fakirlemekteydi.
21 O.Havrylyshyn, T.Wolf, Determinants of Growth in Transition Countries, Finance and Development, June, 1999, V.36, No: 2, s. 1.
394
395
Sosyal ideolojilerle eitilmi komnist olup da komnist saylmayanlar bu sistemin

devamndan yana olmakla beraber tm problemlerin ieriden deil d kapitalist dnyadan geldiini kabul ederken, komnist snf zenginliklerinin bu sistem iinde deerlendirememelerinin znts iinde rpnr ve yle bir sistem arar dururlard. Beklenen
an geldi ve Sosyalist Sistem tarihe kararak yerini liberal olmayan kapitalizme brakt
grnmndedir.
Bu gn demokrasi elbisesi giymi geinen dnk komnist snf, ekonomik sistemin dnm srecinde politik aktr roln stlenmi durumundadr.
Dnm srecinin mantnn ilk aamasn oluturan politik yenilenme ve bu sistemde karar mekanizmas olarak seimlerden, rgtler olarak siyasi partilerden gemektedir. Yneten-ynetilen arasndaki elikinin zm yntemi katlmc demokrasi olarak
benimsenmelidir.
Katlmc demokrasinin altnda yatan temel deer sistemi ise bireyin zgrl fikridir. Bireyin zgrln korumann yntemi de eski Sovyetlerdeki gibi temsili deil
katlmc demokrasidir.
Bu gn tm Trk Cumhuriyetlerde seim yasas vardr. ktidar seimle gelir ve demokrasiyi temsil eder gzkr. Ancak, demokrasi yalnz seim demek deildir. Seim bir
karar mekanizmas, demokrasi ise eit ve zgr bireyler arasndaki ilikiyi dzenleyen bir
davran ve ynetim yntemidir. Demokrasinin bir boyutu olan seim, iktidar belirleme
arac olurken, partiler, bu anlamda, demokrasiyi bir ara olarak kullanrlar. Ancak demokrasi tek bana ara olursa, Trk Cumhuriyetlerde olduu gibi kendi ieriini yitirir.
Bu nedenle ekonomik sistemin dnm sreci, demokrasiyi, demokrasi politikasnda
ama, sorunlarn zmnde yntem ve iktidar olmada ara olarak grr.
Ekonomik Alanda Yenilenme Stratejisi
Sovyet ekonomisinde sosyalistletirme tarmda balam ve daha sonra Sovyet tipili sanayileme stratejisi nem kazanarak planl sermaye youn sanayilemeye geilmi
ve ekonominin tamam sosyalistletirilmiti. Dolaysyla sanayileme tarm arka plana
kaydrmt. Ekonomik sistemin dnm srecinde sanayileme, sermaye birikiminin
nemini n plana kartt gibi bu srete bilgi retimi ve dolaysyla entelektel sermaye birikimi n plana kmaktadr.
Gnmz piyasa ekonomilerinde bilgi en verimli retim faktr haline gelmi durumdadr. Bilgi dinamik olduu kadar da yeniliki olmaktadr. Bu nedenle dnm srecinde
toplumu ve insanlar yenilik retmeye ve yaratmaya ynlendirmek retim politikasnn
ana hedefi olmak durumundadr.
Yenilikler, ekonomik dnm srecinde yaratc ykm srecidir. Eskiyi ykar ve yeniyi yaratr. Bu zellii nedeniyle Trk Cumhuriyetlerde, insanlarn artk yenilie ve yeniliin
sonucu olan dnme kukuyla bakan deil, yenilie olumlu bakan politikalar retilmesi gerekiyor.
396
Ayrca, yenilikler iin aratrma, gelitirme ve niversitelerle, niversite ncesi eitimin ierii de nem kazanmakta, konu, aile ii ve okul ncesi eitime kadar uzanyor.
Yenilii yadrgayan deil, yenilie ak insan yetitirmek iin bir yenilik ve deiim kltr oluturmak gereklidir. Yenilik ve deiim, dnm kltrn zmsemi insan
nyargsz, bilgili, irfanl, evreye ve evresinde olup bitenlere ilgi duyan insandr. Bu
insan srekli kendisiyle yarr ve kendisini srekli aar, esnek rasyonellii ve eitlilii
kabullenen bireydir.
Trk Cumhuriyetlerde dnm srecinin ekonomisi sinerjik ekonomisi olmak zorundadr. Farkl uzmanlklar olan ve bir arada alan insanlarn karlkl olarak bilgilerini
birbirine aktararak kendi alanlarnda yenilik retmeye ynelmeyi salamalar gerekmektedir. Ayrca, dnm ekonomisinde dnm toplumsal dzeyden kiisel dzeye kadar inmek zorundadr.
Ekonominin kurumsal dzeydeki yeniden yaplanmas, verimlilii ve toplam kaliteyi
ve kresel btnlemeyi esas alr. Verimlilik ve toplam kalite anlaynn, bireysel aktiviteden, rgtsel ve kurumsal dzeye kadar geerlilik kazanmas esastr.
Sosyal Alanda Yenilenme Stratejisi
Sosyalist sistemin sosyalist veya komnist insan tipi, mekanik akla dayal, sistem
iinde yeni insan tipiydi. Kapitalizmin ilk aamalarnda bu insan tipi ise bireyci veya homo
ekonomiks insand. Ekonomik sistemin dnmndeki insan, sadece mekanik akl deil, duygulu, akll ve yeniliki post-modern insan tipidir.
Trk Cumhuriyetlerde ekonomik sistemin dnm srecinde yer alan insan eitilmi nitelikli insan tipi olmak, yani entelektel sermaye n plana kmak durumundadr.
Bu insan tipi, btn bunlarn yannda, ayn anda sosyal dayanmac, katlmc ve sosyal
sorumluluu olan insani duygu ve deerleri n plana km bir insan tipi olmaldr.
Teknolojik Alanda Yenilenme Stratejisi
Ekonomik sistemin dnm srecinde teknolojik yenilenme, toplumsal yapdaki
reform konusu bilgi teknolojilerini yaama geirmektir. Bu alanda dnm iin, kiisel
dzeyde yaratc kiilik, rgtsel dzeyde yeniliki rgt ve kurumsal dzeyde ise yeniliki bilginin kurumlaarak yaygnlamas ynnde reform paketleri ve uygulamalar ierir.
Bu yndeki yaratc kiilikten yeniliki rgt, bilginin yenilenmesi ve bilgi teknolojileri
dzeyindeki reformlarla, yaratclk ve yneticiliin yaamn bir paras olmas durumunda ve eitimin ieriinin arlkl olarak bilgi ve beceri kazandrmaya ynelik dzenlenmesiyle, dnya grnn bilim bazl oluturulmas yaama geirebilecek ve toplumda
baar, yenilik ve verimlilik temel deerler olarak ne kacaktr.
Dnm Srecinin Yntem Stratejileri
Ekonomik sistemin dnm srecinde toplumsal btnn veya sistemin be temel alanndaki politik alan, ekonomik alan, teknolojik alan, sosyal alan, kltrel alann-
397
daki- sorunlarn zme kavuturulmasnda srasyla be temel yntemin kullanlmas

n grlmektedir:
1) Demokrasi: Politik alann dzenlenmesi yntemi katlmc demokrasidir. nsanlar
rgtlere, rgtler politika ve kararlara katlarak, bu katlmn kurumlamasyla katlmc demokrasi yaama geer.
2) Rasyonellik: Deimez kurallar yerine deien koullara daha fazla uyum katan
esnek rasyonelliin geerli olmas, kiinin yaratc hayal gcnn de ekonomik karar
srecine katlmn salar.
3) Bilimsellik: Teknoloji retme yntemi olarak alnmas ve benimsenmesi gerekmektedir.
4) Uzlama: Sosyal alanda sosyal sorumluluk iinde sosyal uzlamay salamada
etkin bir yntem olarak bilinmektedir
5) Hogr: ou lke oulcu kltr iinde hogry temel yntem olarak alrlar.
Ekonomik sistemin dnm srecinde bu yntemler her biri yeri geldike kendi alan iin kullanlmas gerekmekte ve gereken baary salayacana inanlmaktadr.
KAYNAKLAR
Aziz Hatipaaolu, Merkezi Planlamann knden Dnme: Kirgizistanda Ne Oldu?, D Ticaret
Dergisi, zel Say, Ocak, 2002.
B. H. Potter and J. Diamond, Building Treasury Systems, Finance &Development, September 2000
vol:37, no:3
Dabrowski, Marek., Different Strategies of Transition to a Market Economy: How Do They Work in Practice, 1996.
EBRD, Transition Report, 1999.
Ellman M., Gaidar E., Kolodko G., Economc Transition in Eastern Europe, (Edited by Admraal H.P.), Blackwell, Oxford UK Cambridge, USA, 1993.
Emine Grgen, Central Asia: Achievements and Prospects, Finance & Development, A Quarterly Magazine of the IMF, Sept.2000 Vol.37, No.3
G.W. Kolodko Globalization and Catching-Up: From Recession to Growth in Transition Economies, IMF
Working Paper, WP/00/100/ June 2000 IMF washington D.C.
Gregory Gull, Dnm Anlamak, Executve Excellence, Aralk, 1997.
Grgen and Others, Economic Reforms in Kazakhstan ,Kyrgyz Republic, Tajikistan, Trkmenistan and
Uzbekistan, 1999, Occasional Paper 183, IMF Washington D.C.
O.Havrylyshyn, T.Wolf, Determinants of Growth in Transition Countries, Finance and Development,
June, 1999, V.36, No: 2.
Oleh Havrylyshyn and John Odling-Smee, 2000, Political Economy of Stalled Reforms, Vol 37, No 3
Finance & Development, A Quarterly Magazine of the IMF.
P. Christofferson and P. Doyle(1998) From Inflation to Growth: Eight Years of Transition IMF Working
Paper, WP/98/100,
C. Cotarelli and P. Doyle Disinflation in Transition: 1993-97, IMF Occasional Paper, No.179.
UNECE, Economic Survey of Europe, 2001.
Vito Tanzi and George Tsibiuris, Fiscal Reform over Ten Years of Transition IMF Working Paper,
WP/00/113/ IMF, June 2000.
William A. Klawonn, Some Observations on the Legal and Regulatory Environment for SMEs in Central
Asia, 27 April 2001, Conference on SME Finance in Central Asia.
World Economic Outlook, October 2000, IMF, Washington D.C.
TRK BRLNN OLUUMUNDA

NAHVAN ZRVESNN NEM
Dr. Hatem CABBARLI
Azerbaycan Milli Meclisi Analitik Enformasyon ubesinin Mdr Yardmcs
Trk dnyasnn nl dnr smail Bey Gaspralnn Dilde, fikirde, ite birlik
dncesinin 19.yzyln sonlar, 20. yzyln balarnda uygulanma frsat bulunmasa da, Aralk 1991de Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra Trk dnyasnn birlik
ve beraberliini salamak iin yeni bir dnem balamtr. Bu tarihten itibaren Gney
Kafkasyada Azerbaycan, Orta Asyada Kazakistan, zbekistan, Krgzistan ve Trkmenistan bamszlklarn ilan etmitir. Dnyann siyasi haritasn yeniden ekillendiren
jeopolitik deiiklikler Trk dnyasnn bir gaye, bir ama etrafnda birlemeleri iin de
uygun ortam beraberinde getirmitir. 100 yldan fazla tarihin karanlk gemiinde kalm
Trk Birlii-Dilde, fikirde, ite birlik dncesi yeniden canlanm, Trk soylu milletlerin ortak platformunu oluturacak tarihi frsat elde edilmitir. Bu iin ncln Trkiye Cumhuriyeti stlenmi, Trk Birliinin oluumunda bir ilke imza atarak merhum
Cumhurbakan Turgut zaln giriimleri ile Trk Zirvesi ilk kez 30-31 Ekim 1992de
Ankarada yaplmtr. Daha sonraki zirve toplantlar 1994te stanbulda, 1995te
Bikekte, 1996da Takentte, 1998de Astanada, 2000de Bakde, 2001de stanbulda,
2006da Antalyada ve 2009da Nahivanda dzenlenmitir.
Ankara Zirve Toplants byk beklentilerle balasa da, ilk toplant olmas itibaryla
daha ziyade tanma ve ortak sorunlar belirleme zellii tamaktayd. Buna ramen yine
398
399
de bu toplantda Trksoyun kurulmas, Trk dnyasnn bilim ve kltr alannda tannm

isimlerin ortak anlmas konusunda kararlar alnd.
1996da Takentte yaplan 4. zirveye kadar Trk Zirvesi olarak geen toplantlarn
ad Trk Cumhuriyetleri Devlet Bakanlar Zirvesi, 1998de Astanada yaplan toplantda
Trke Konuan lkelerin Devlet Bakanlar Zirvesi olarak deitirilmitir. 1992 ylndan
itibaren belirli aralklarla dzenlenen zirvede Trk Dnyasnn sorunlar gndeme getirilmektedir. 3 Ekim 2009 Nahcivan Zirvesinde imzalanan Antlamayla daimi sekreterya
kurulmu ve ad Trk Konseyi olmutur. Antlama gereince Trk Konseyinin kurumsal merkezi stanbul, akademik merkezi Kazakistan, Parlementerler Asamblesi TRKPA
merkezi Bak olmutur. Trksoyda dorudan bu konseye balanmtr.
Trke Konuan lkelerin Devlet Bakanlar Zirvesinin temel ama ve grevi Trk
devletleri arasndaki siyasi, ekonomik, kltrel, sosyal, ortak tarihi ve kltrel balar
derinletirmek, karlkl ibirliini genilendirmek ve ortak tarihi mirasa sahip kmaktr.
Buna gre:
-Ortak kltrel deerler bakmndan;
-Trk halklar arasndaki mevcut ilikileri daha da gelitirmek,
-Trk cumhuriyetleri arasndaki dostane ve yapc ilikileri glendirmek,
-Trk dnyasnn ortak alfabesini gelitirmek,
-Trk lehelerinin karlatrmal szln hazrlamak,
-Trk tarihini aratracak Ortak Trk Tarihi Enstits kurmak,
-Ortak kltr miras olan tarihi eserlerin korunmas, onarlmas ve tantlmas ile ilgili
projeler hazrlamak ve uygulamak,
Ortak eitim bakmndan;
-Eitim bakanlklar ve niversiteler arasndaki ibirliini tevik etmek,
-Karlkl burslu renci deiimini gelitirmek,
-Lise ve niversiteleraras renci deiim ve dolam sistemi kurmak,
-Ortak Trk tarihi kitab ve ortak tarih mfredat oluturmak ,
Blgesel ve uluslarars gvenliin temin edilmesi bakmndan;
-Uluslararas bar ve gvenliin temin edilmesine hizmet eden olumlu katklar artrmak,
-Terrle, kaaklkla mcadele ve gvenlik alannda ibirliini genilendirmek,
-Avrasyada Trk varl ve ibirlii potansiyelini daha da arttrmak,
-Bamszlklar sonrasnda Trk dili konuan lkelerin siyasal, ekonomik ve gvenlik
alannda ortak hareket etmesine katkda bulunmak,
-Ortak askeri tatbikatlar dzenlemek,
Ekonomik bakmdan;
-Trk corafyasn ibirlii, istikrar ve bar blgesine dntrmek,
-Uluslararas ve blgesel platformlarda ortak hareket ederek siyasi ve ekonomik etkinliklerini arttrmak,
400
-Trk dnyasn birbirine balayacak enerji politikalar oluturmak,

-stanbul-Almat tren ve genel ulam ana Bikeki dahil etmek ve Bak-TiflisAhskal-Kars demiryolu inasna destei arttrmak,
-pek Yolunun tarihi nem ve ilevselliini canlandrmak,
-eitli alanlarda ok tarafl ve ikili ibirliini gelitirmek,
-Trk dnyasnn ekonomik btnlemesini temin etmek amacyla ortak gmrk antlamas imzalamak,
-Ulam ve haberleme projeleri uygulamak, ticari ve ekonomik ilikileri gelitirmek,
Kurumsallamas bakmndan;
-Daimi bir sekreterya oluturmak,
-Dier alanlarda ibirlii koordinasyonunu salamak iin eitli alt komite ve komisyonlar kurmak,
Siyasi baknmdan;
-Parlamentolararas Konsey ve Parlemantolararas likiler Enstits kurmak,
-lkeler arasndaki blgesel ve uluslararas sorunlar hakknda fikir alveriinde bulunmak ve ortak strateji gelitirmek.
Trke Konuan lkelerin Devlet Bakanlar Zirvesinin mevcut potansiyelini daha da
arttrarak Avrupa Birlii modelinde Trk Devletleri Topluluunun kurulmas iin harekete gemek gerekmektedir.
Bu toplantlarn devam niteliinde olan Trke Konuan lkelerin Devlet Bakanlarnn 9. Zirve toplants 2-3 Ekim 2009 tarihinde Nahivanda yaplmtr. Nahivan Zirve
Toplants Trke Konuan lkelerin Devlet Bakanlarnn Zirve toplantsnn kurumsallamas, bu lkeler arasnda ibirliinin genilendirilmesi, d politikalarnn belirli dzeyde koordinasyonu, blgesel ve uluslararas problemlerin mzakeresi, Trk dnyasnn
geleceinin tasarlanmas ve uzun vadede ibirlii alanlarnn belirlenmesi ve ncelikli
konulara gre snflandrlmas bakmndan byk nem arz etmektedir.
Trke Konuan lkelerin Devlet Bakanlarnn Nahivan Zirvesinde ikili grmeler yaplm ve blgesel ibirlii konular ile kresel sorunlar ele alnmtr. Bu zirvede
Trkiye Cumhurbakan Sayn Abdullah Gl ve Azerbaycan Devlet Bakan Sayn lham
Aliyev arasnda dorudan yaplacak grmelerin Ermenistan Alm ve Protokollerinin
imzalanmas ncesine denk gelmesi de ayrca nemli olmutur. Nahivan Zirvesinde
alnan en nemli kararlardan bri de devletler arasnda ibirliinin kurumsallamasn temin eden Trk Dili Konuan lkeler birlii Konseyinin kurulmasna dair Antlamann
imzalanmasdr. Nahvan Anlamas uyarnca, Trk Dili Konuan lkeler Devlet Bakanlar Konseyi, Trk Dili Konuan lkeler Dileri Bakanlar Konseyi, Kdemli Memurlar
Komitesi, Aksakallar Heyeti ve merkezi stanbulda olacak Sekretaryadan oluan dzenli
bir danma mekanizmas oluturulmutur.
9. Zirvenin Nahivanda dzenlenmesinin bir dier zellii de son zamanlarda
Ermenistann Nahivana ynelik toprak iddialardr. Zirvenin Nahivanda gerek-
401
lemesi Azerbaycann siyasi ve kltrel merkezinin yalnzca Bakden olumad ve

Ermenistann aslsz toprak iddialarna kar Trk dnyasnn ortaklaa verdikleri cevap
bakmndan da nem tamaktadr.
Nahivan Zirvesi blge devletlerinin basnnda yer almtr. Rusya basn Zirveyi BDT
corafyasnda blgesel birlik kurulmaktadr eklinde tanmlamtr. Blge devletlerinin
dzenlenen zirveleri ve alnan kararlar ciddi ekilde takip ettikleri phesizdir. Ancak
Zirve toplantlarna baz Orta Asya lkelerinin katlmamas veya daha dk dzeyde
katlmas nedeniyle Trk Birliinin kurulmas ihtimaliden endie eden blge devletleri
gnmz asndan bu birliin henz kurumsallama bakmndan uzun zamana ihtiyac
olduunu bilmekteler.
Trke Konuan lkelerin Devlet Bakanlarnn Zirve toplantlarnn yksek dzeyde
daimi katlmclar Trkiye, Azerbaycan, Kazakistan ve Krgzistan olmutur. Dier Orta
Asya lkelerinin baz nedenlerden dolay toplantlara katlmamas/daha dk dzeyde
katlmalar zamanla bu devletlerin kendi aralarnda ekonomik, kltrel ve siyasi alanda
ibirliinin zarurilii anlaldktan sonra zme kavuacaktr.
Trkiye-Azerbaycan arasnda ibirliinin gelitirilmesi ynnde atlm ciddi bir
adm da Trkiye D Ticaret Mstearlnn Nahivan ziyaretidir. Trkiye D Ticaret
Mstearlnn koordinasyonunda, Trkiye hracatlar Meclisi (TM) tarafndan 26
Ekim 2010da Nahivanda yaplan grmeler zel nem arzetmektedir. Devlet Bakan
Zafer alayann bakanlnda 120 kiilik grup Trkiye ve Nahivan arasnda ekonomik
ve sosyal alanlarda ibirliinin gelitirilmesi iin grmelerde bulunmutur. alayan,
konumasnda Trkiye ve Azerbaycan arasnda 2 milyar dolarlk ticaret hacminin 5 miyra
dolara ykseltilmesinin mmkn olduunu vurgulam ve ibirliinin neminden bahsetmitir.
alayan ayn zamanda Nahivann Ermenistan tarafndan ablukaya alndn,
Nahivana yardm etmenin gerekliliini, Nahivann Trk d politikasnda zel nemi
olduunu ve her zaman yardm edeceklerini ifade etmitir.
Trk dnyasnn gelecek perspektifinin deerlendirilmesi bakmndan Trk Asya
Stratejik Aratrmalar Merkezi (TASAM ) tarafndan 21- 22 Ekim 2010 tarihinde Dnya Trk Forumuun dzenlenmesi de olumlu bir gelimedir. Bu toplantya sadece resmi
devlet yetkilileri deil, ayn zamanda Trke konuan devletlerin 60 lkeden diaspora
kurulularnn temsilcileri katlmtr. Bu katlm Trke konuan devletlerin sorunlarnn
ve ortak menfaatlerinin daha geni alanda tartlmasna ve zm retilmesine olanak
salamtr.
Dnya Trk Forumunda olduka geni yelpazede- Kresel ve Blgesel Sorunlarn
Trk Dnyasna Yansmalar, Eitim - Bilim - Kltr Alannda Birlii ve Trk STKlarn
Rol, Trk Dnyasnda STKlar ve Sivil Toplumun Geliimi nndeki Sorunlar, Trk
Kltrnn Kurucu eleri: Btn nsanlk in Bir Evrensel Deerler Projemiz Var m?,
Sosyoekonomik Birlii Konusunda Mevcut Durum, Yeni Birlii Alanlar ve Kurumsallama gibi konular tartlmtr.
402
Bir baka problem de, dier Trk cumhuriyetlerinin Azerbaycan topraklarnn Ermenistan tarafndan igal edilmesi sorununa Trkiye kadar, Trkiyenin uluslararas alanda
karlat szde Ermeni soykrm propagandas ve Kbrs sorununa Azerbaycan kadar
duyarl olmamalardr.
Btn bu olumsuzluklara ramen Trk cumhuriyetleri arasnda yaanan baz sorunlar
ilikileri zedeleyecek olan geler deil, daha da pekitirecek geler olarak deerlendirilmeli ve ortak zm yollar retilmelidir. Trke Konuan lkelerin Devlet Bakanlarnn
Zirve Toplantsnn hem kendi aralarnda karlatklar sorunlara hem de blge ve blge
d devletlerin bu tr Birliin yaranmasna kar kmalarna ramen gnmzde de devam etmesi byk bir baar olarak deerlendirilmelidir. nemli olan Trk cumhuriyetlerinin bu konuda siyasi iradeye sahip olmalar ve zamanla daha da kurumsallaacak olan
Trk Birliinin Trk dnyasnn, blgesel ve uluslararas sorunlarn zmne katkda
bulunacaklarna inanmalardr.
Trk dnyasnn birlik ve beraberlik ierisinde olmas onlarn doal hakkdr ve dnyada son zamanlarda gelien jeopolitik deiiklikler bunu zorunlu klmaktadr. nemli
olan bu siyasi irade ve potansiyeli gereye dntrmektir.
403
TRKYE - AZERBAYCAN LKLERNN

PRAGMATST BOYUTU
Dr. Ali ASKER
21. Yzyl Trkiye Enstits, Rusya-Avrasya Aratrmalar Merkezi Bakan
Trkiye-Azerbaycan ilikilerinin kkl tarihinde en nemli aamalardan biri bamsz

Azerbaycan Halk Cumhuriyetinin (1918-20) dnemidir. Bu srete, Bolevik Rusyann
arlk dneminde sahip olduu snrlar yeniden elde etme giriimleri, yeni kurulmu
Azerbaycan Cumhuriyetini var olma sorunuyla kar karya brakmtr. Ruslardan ve
Ermenilerden oluan silahl gler yeni kurulmu Azerbaycan Cumhuriyetini ortadan
kaldrmak istememi ancak, Azerbaycan Trklerine kar soykrm uygulamlard. Bu
dnemde Kafkas slam Ordusu Azerbaycan halknn mcadelesine esiz bir destek salamtr.
1920 ylnda Azerbaycan, Kzl Ordu tarafndan igal edilmi ve bamszln kaybetmitir. Bakde komnist rejimin hkmran olduu bir ynetim biimine geilmi,
Azerbaycan, Sovyetler Birliini oluturan federe cumhuriyetlerden birisi haline gelmitir.
Bu zaman zarfnda, Azerbaycan-Trkiye ilikilerinde kapallk hakim olmutur.
1980lerin sonu 1990larn balarnda bamszlk mcadelesini srdren Azerbaycan topraklarnn Ermenistan tarafndan igali srasnda Azerbaycan-Trkiye ilikileri
yeniden canlanmtr. Byk gler tarafndan yalnzla itilmi Azerbaycan, Trkiyeyi
tek karde ve mttefik devlet olarak grmtr. Trkiyedeki hkmetler tarafnda Azerbaycan politikalarnda zamanla deiik yaklamlar sergilense de Trkiye Cumhuriyeti
Azerbaycan-Ermenistan ilikilerinde Azerbaycana destek vermitir.
404
405
Bu srete Trk ve Azerbaycan halklarnn karlkl gven duygular, siyasi ilikilerde

de yansmtr. Bu durum tersten okunduunda beraberinde birtakm dezavantajlar da
getirmitir. Her iki devlette elde var bir mantyla hareket edilmi ve ortak karlara
uygun etkin politika gelitirilememitir. Bir Millet ki Devlet gibi duygusal sylemler,
salam temele oturtulamam, her iki taraf iyi bir gelecee ve ortak faydaya dayal gereken abay yeterli lde gsterememiler. Gerek bu nedenler gerekse son dnemde
Trk d politikasnda uygulanan statko deiimi abalar bu ilikilerin yeniden sorgulanmas ihtiyacn gndeme getirmitir. Bu yzden ikili ilikilerde ortaya kan aklar
daha salam argmanlara dayanarak kapatmak gerekmektedir.
Bugn Ermenistanla ilgili Trk d politikasn savunan kesimlerin zerinde daha vurgu yaptklar bir ok argmanlarn analiz edilmesi ikili ilikilerin pragmatist boyutunun
ortaya kmasna yardmc olacaktr. Bu kesimlerin sklkla dile getirdikleri Trk d politikasn Azerbaycann ipoteinden kurtarma, Karaba sorununun Trkiyenin srtnda
bir yk olmas, Trkiye-Ermenistan ilikileri gelitirilirken Azerbaycann tepkilerinin
anlamsz olduu vs. trden sylemler aslnda birer tartma veya tebli konusudur.
Trkiye Kafkaslar politikasn uygularken gerekten mi duygusal davranmtr? Azerbaycan gerekten mi Trkiyenin etkin bir Kafkasya politikas nnde engel oluturmaktadr? Azerbaycan-Trkiye ilikilerinde duygusal yaklam her ne kadar ar bassa da
pragmatist bak ve karlkl kar yn de yadsnmayacak kadar etkin olmutur. Soy
bann bu kadar kuvvetli olduu iki lke arasnda karlkl ilikilerde bu ban dikkate
alnmamas imkansz ve bir o kadar da abestir. Nitekim devletlerin politikalarn hkmetler oluturur ve uygular. Halkn sahip olduu manevi deerleri, sosyal gerekleri dikkate
almadan politika uygulayan bir hkmet ya halkn desteini kaybeder ya da bu destei
umursamayarak otoriterizme ynelir.
Soydalk unsuru Azerbaycan-Trkiye ilikilerinde etkin olmutur. Fakat ikili ilikilerin
kuvvetlenmesi iin tek unsur deildir. ki lke arasndaki ilikiler ok boyutlu stratejik ve
jeopolitik temellere dayanmaktadr.
Trkiye-Azerbaycan ilikileri aadaki jeopolitik, jeo-ekonomik ve jeostratejik temeller zerine ina edilmitir:
1) Azerbaycan, Trkiye-ran-Rusya genindeki rekabetin merkez lkesidir.
2) Azerbaycan Kafkasyadaki ekonomi, enerji ve ulam alanlarnda vazgeilmez proje ortadr.
3) Azerbaycan Trkiyenin Trk Dnyas ve Avrasya politikalarnda anahtar lkedir.
4) Trkiye ve Azerbaycan arasnda youn askeri ibirlii sz konusudur.
6) Azerbaycan Trkiyenin yumuak gcnn en baarl ekilde uygulanabilecei
lkedir.
Azerbaycan ile Trkiye arasndaki ilikilerin glenmesinde ve daha da gelimesinde
iki lkenin eitli alanlardaki ulusal karlarnn rtmesi nemli rol oynamtr. Bugne dek Trkiyenin Kafkaslar politikasnda Grcistan ve Azerbaycan nemli yere sahip
olmutur. Trkiye-Grcistan ilikilerinin temelini siyasi, ekonomik ve askeri ilikiler olu-
406
tururken, Azerbaycan-Trkiye ilikileri iin boyuta ilave olarak ortak dil, din, kltrel deerler ve benzer etkenler de devreye girmekte ve ilikilerin daha salam zemine oturtulmas frsat ortaya kmaktadr. Bu anlamda Trkiyenin Kafkasya politikasnn en salam
dayana Trkiye-Azerbaycan ilikileridir.
Her iki lkenin mevcut ekonomileri birbirilerini tamamlayc durumdadrlar.
Trkiyeden Azerbaycana genel olarak ihra edilenler arasnda; erzak ve tarm rnleri,
elektrik cihazlar, petrol ve kimya rnleri, makine ve donanmlar, inaat malzemeleri,
doal ipek ve ipek rnleri, tekstil ve trikotaj rnleri, yedek paralar, beyaz eya, mobilya vs. rnler daha fazladr. Azerbaycandan Trkiyeye ihra edilmi mallar petrol ve
petrol rnleridir. Trkiye ve Azerbaycan baz petrol ve gaz anlamalarnda taraftrlar.
Azerbaycan petrol ve doal gazyla ilgili yaplan anlamalarn beinde Trkiyenin pay
vardr: Bak-Tiflis-Ceyhan - %6,15, Azeri-rag-Gneli projesinde - %6,75, ahdeniz
projesinde - %9, Krda projesinde - %5 faiz; Araz Alov-ark projesinde - %10dur.
Azerbaycann da Trkiyede yatrm faaliyetlerinde son yllarda artan bir trend gzlemlenmektedir. Trkiyenin Hazine Mstearlnn verilerine gre bugn Trkiyede
sermaye yatrm Azerbaycan irketlerinin says 600n zerindedir. Sadece son iki ylda
Azerbaycandan Trkiyeye gelen yatrm 10 milyar dolar amaktadr. Petkimde Azerbaycan Devlet Petrol irketinin pay, Palmali gibi ok sayda Azerbaycanl grup ve iadamnn
Trkiyede nemli yatrmlardan saylr. Trk irketleri ve iadamlar da Azerbaycanda
dev iler yapmakta, milyar dolarlk ihaleler kazanmaktadr.
Azerbaycan, savunma sanayiye ve silah almna nemli lde para ayrmaktadr.
Yakn gelecekte sadece Azerbaycan Ordusunun ihtiyalarn karlamann yan sra ihracata ynelik silah ve mhimmat retimi sektrn gelitirmek ngrlmtr. 2010 yl
devlet btesinde savunma harcamalarnn oran %10,7dir. Bu oran 2009 ylna oranla
%0,9 fazladr. Azerbaycan hkmeti bundan sonra da asker potansiyelini arttrma politikas izleyecektir. Trk irketleri Roketsan ve Aselsan Azerbaycann savunma sanayisinin
gelitirilmesine ynelik projelerde yer almaktadr. Savunma sanayi tesislerinin, lojistik
tesislerin inas ve onarm almalarnda da Trk irketleri yer almaktadr.
Azerbaycan, sahip olduu byk enerji kaynaklar potansiyeli ile 21. yzyln Kafkasyadaki Kuveyti olmaya adaydr. Dolaysyla Trkiyenin Azerbaycan politikas, ayn
zamanda Trkiyenin Kafkasyann Kuveyti politikasdr. Hazarn petrol ve doalgaz rezervleri ok fazladr. Yaplan tahminler, sadece petrol rezervlerinin miktarnn 200 milyar
barrel olduunu gstermektedir. ahdeniz gaz ve kondaseyt yatanda 1 trilyon metrekp doalgaz, 200 milyon ton kondaseyt bulunmas yakn gelecekte Azerbaycanda
doalgaz retiminin hzla artmasna neden olacaktr. BPnin hesaplamalarna gre 20
yl ierisinde lkeye 230 milyar dolar gelir getirecektir. Gelecekte Hazardaki yataklar
(bunlarn ekseriyeti kefedilmemitir) dnya petrol rezervlerinin yzde 7sini oluturabilir niteliktedir. Trkiye-Ermenistan ilikilerinin gelitirilmesi politikas Azerbaycann
tepkilerini de beraberinde getirdii bir gerekliktir. Bu tepkiler iki lke arasndaki deiik
ibirlii alanlarnda etkin olacaktr. Trkiye ve Azerbaycan arasndaki doalgaz anlamas
407
da bu tepkiden nasibini almtr. Her ne kadar Azerbaycan doalgazn sat fiyatn yeniden gzden geirmeyi ekonomik gerekelerle ilikilendirilse de olayn zamanlamas da
ok manidardr. Anlama fiyatlarnn yeniden gzden geirilmesinin maddi ynn incelediimiz zaman, anlamann yrrlkte olduu dnemde Trkiye asndan ne kadar
avantajl olduu ortaya kmaktadr. Azerbaycan Trkiyeye doalgazn bin metrekpn
120 dolardan satmaktadr. Bugnk piyasa fiyatlaryla kyasladmzda Trkiyenin 1.8
milyar kar etmesi anlamna geliyor. Bu oran Trkiyenin Ermenistanla yapaca ticarette
elde edecei 10 yllk kardan daha fazladr.
Azerbaycann corafi konumu da Trkiye ile Trk Dnyas arasnda bir kpr grevini yerine getirmektedir. Azerbaycan Orta Asya petrol ve doalgaznn Trkiyeye ve
Avrupa pazarlarna tanmas, ulam yollarnn gelitirilmesi asndan da nemli bir
yere sahiptir. Orta Asya ve Hazar petrol ve doalgaznn Bak zerinden Trkiyeye ve
Batya nakli Trkiyenin Avrasya politikasnn en nemli maddelerinden biridir. Bu gzergahn stratejik anlamda byk nemi vardr. Azerbaycann kuzeyinde Rusya, gneyinde
rann bulunduunu, bu lkelerin Trkiye ile ezeli ve ebedi rekabetini dikkate aldmzda
Trkiyenin Avrasya politikasnda Azerbaycann nemi daha iyi anlalacaktr.
Azerbaycan Trkiyenin yumuak gcn en rahat kulland lkedir. Trkiyenin
Azerbaycan konusunda yumuak g kaynaklar azmsanmayacak kadar fazladr. Ortak
dil, ortak tarihi deerler, popler kltr, eitim bunlardan sadece birkadr. Fakat bu
kaynaklara sahip olmak tek bana yeterli deildir. Yumuak gc oluturan kaynaklarn iyi belirlenmi amalar dhilinde gce dntrlmesi, gcn etkili kullanlmas ve
bu sreler nihayetinde amalara ulalmas veya elde edilecek sonularn uzun vadede
ngrlmesi gerekmektedir. Yumuak g sz konusu olduu zaman kar tarafn algs
ve doabilecek yumuak g ikileminin farknda olup gerekli nlemlerin alnmas byk
nem tamaktadr. Trkiyenin yumuak gcnn Azerbaycandaki etkisiyle Ermenistandaki etkisini kyaslamak bile yanl olacaktr.
Bugn Azerbaycan topraklarnn Ermenistan tarafndan igali srdrlmeye devam
ederken, Trkiye-Ermenistan snrnn almasnn pragmatist bir adm olmayacan
sylemek gerekir. Bu admn atlmasyla son iki yl iinde Trkiye-Azerbaycan ilikileri,
byk yara almtr. Bu yarann onarlmas iin ok almak gerekecektir. Maalesef son
dnemde tekrar bir Zrih srecinin yaanabileceine dair Ermenistan ve Trkiyedeki
belli kesimlerden aklamalar duyulmaktadr. Ermenistan tarafndan igal edilmi topraklar konusunda geri adm atlmadan, snr kaplarnn almas sadece iki lke arasndaki
ilikileri ktletirmeyecek, toplumlarn bir birine gven duygusunu zayflatacaktr. Bugn Trkiye tarafndan uygulanan ksmi ambargo kaldrlrsa bu Azerbaycan kamuoyunda Trkiyenin Ermenistana karlksz destei eklinde alglanacaktr. Trkiye-Azerbaycan ilikileride sonular kesitirilemez boyutlara varan ciddi tahribap yaanacaktr. te
bu gelime Trkiye-Azerbaycan ilikilerinde pragmatik dnememenin en bariz rnei
olacaktr.
TRK DNYASINDA ALFABE TARTIMALARI

Dr. Ainur NOGAYEVA
Kazakistan Avrasya Ulusal niversitesi retim yesi
Sovyetlerin dalmasyla bamsz olan eski SSCB cumhuriyetleri ulus inas

almalarna baladlar. Bunun iin 70 yl iinde unutulan eski deerlere sahip klarak
yeniden hayata dndrlmesi, en nemli yntem olmutur. Birok alanda yaplan
reformlarla birlikte Sovyetler ncesinde kullanlan Latin alfabesine gei sreci de
balatld. Gnmzde bu konudaki tartmalarn yeniden hz kazand grlmektedir.
Trklerin alfabeleri
Tarihte Trk boylar gnmz Rusya, Kazakistan, Krgzistan, in ve Moolistan
kapsayan topraklarnda devletler kurarak Gktrk, Uygur, Brahmi, Tibet, Sryan, Arap,
brani, Grek, Ermeni, Kiril ve Ltin gibi birden ok alfabe kullanmlardr. Trk dilinin
yazm iin kullanlan bu alfabeler iinde en uzun srelisi ve en yaygn, Trklerin slmiyeti
kabul etmeye baladklar 10. yzyldan 20. yzyl ortalarna kadar, yani bin yl gibi ok
uzun bir srede, tarih ve baz modern Trk dil ve lehelerinin yazm iin kullanlan Arap
alfabesi olmutur. Bu alfabe, 20. yzyln ilk eyrei sonlarndan itibaren Trk lkelerinde
yerini Ltin ve Kiril asll yeni alfabelere brakmsa da Irak ve randa yaayan Azeri ve
Trkmen olarak anlan Trklerle, Dou Trkistanda yaayan Uygur ve Kazaklarca bugn
de kullanlmaktadr.1
1
408
Erdal ahin, Tataristan Cumhuriyetinin Latin Alfabesi Mcadelesi, <http://www.tawish.org/tatarmakale/content/view/39/34/>
409
Sovyetler dneminde alfabe deiiklikleri

SSCBde yazl dillerin saysnn 72 olduu dnemde 1923dan 1939a kadar 50
dil Latin alfabesine geirildi. Bu gei srecine Arapa yaz kullanan Kuzey Kafkasya,
Volga blgesiyle Orta Asya Mslmanlarndan baland, sonra Sibirya halkalar ile
devam etti. Latin alfabesine gei kampanyas 1932-33 yllarnda yavalamaya/azalmaya
balad. 1935 ylnda ise Stalinin ideolojik deiimlerinden ve yeni milliyeti-Bolevik
baklarndan bahsedilmeye baland. Bunu 1936dan itibaren yeni Latinletirilmi dillerin
Kiril alfabesine dndrlmesi izledi. Bunun bir nedeni de Sovyet ynetiminin ortak alfabe
araclyla bir Trk birliinin oluma ihtimalinden korkmas olarak yorumlanabilir. Bu
anlamda nce din zerinden bir yaknlamay nleme dncelerle hareket eden ynetim,
bu sefer Trk halklar tarafndan benimsenen Latin alfabesinin birlik dncelerine katk
salayacandan endie duymaya balamasdr.
Kiril alfabesine gei hzl bir ekilde yaplmaktayd. Buradaki asl filolojik ama,
-bl ve ynet politikas dorultusunda- birbirine yakn halklarnn alfabelerini azami
olarak bir birinden farkllatrmakt. Bu gei sreci, buna kar kan blge milli
aydnlarnn tasfiyesi ve Ruslatrma politikas eliinde yaplmaktayd. 1940 ylnda
tamamlanan Stalinin bu kar reform hareketi sonucunda SSCBde 20 yl iinde 21 dil
alfabeyi iki defa, 13 dil ise defa deitirdi, 7 dil ise yazl halini yitirdi. Sava arifesinde
bu reform alelacele yaplmaktayd, bazen bu sre sadece birka ay sryordu. Bu
yzden baz diller Kiril alfabesine daha sonra gemi oldu: 1946da Dunganlar ve Krtler,
1963te -Nanaylar Kiril alfabesine geti.2 Kiril alfabesi, halklara bask yapma arac olarak
algland iin artk bu deiimler ideolojik bir sava haline dnmt. Bu yzden ki
Azerbaycan, Trkmenistan ve zbekistan bamszlklarn kazandklarnda derhal Kiril
alfabesinden vazgeerek Latin alfabesine getiler. Dudayev dneminde eenistan da
Latin alfabesine geti.
Sovyetler dneminde, bata SSCBde yaayan haklarn kendi alfabelerinden ortak bir
alfabeye dndrlmesi ngrlmt. Ortak alfabe olarak Latin alfabesi seildi. SSCB
halklarnn Latin alfabesine geirilmesini destekleyen Lunacharskiy (Bilim Komiseri)
ile Lenin olmutu. Ortak bir alfabe sayesinde ortak bir Sovyet tipi insan yaratlmas
dnlmt. Bu hedefin gerekletirilmesinin nnde engel oluturan din adamlarnn
direncinin krlmas nemli idi. Bunun iin de Mslman halklarn yan sra Ruslarn da
Latin alfabesine gemesi gerektii vurgulanmtr. Zira bylece Ruslarn da bu halklar
anlamalar kolaylam oluyordu. Trk dilini Arap yazs zerinden anlamak ok zordu,
nl Rus yazarlarndan Lermontov Trk dili Orta Dounun anahtardr diyordu.
Boleviklere gre ise Latin alfabesine geildiinde sadece Orta Dou halklarn deil blge
halklarn da anlamak kolaylam olacakt. Ancak Lenin, Lunacharskiy kadar ileri gitmek
istememi, bunun ileride gerekleebileceini, aceleci davranmann doru olamayacan
belirtmekle yetinmiti3. Nitekim o dnemde bu dnce hayata geirilmedi.
2 Arapov M.B., Latinisa i Kirilisa, <http://www.courier.com.ru/homo/latinitsa/latinitsa.pdf>
3 Lunacharskij A., Latinizacija Russkoj Pismennosti: Kultura i pismennost Vostoka, 6, 1930, str. 20-26, <http://miresperanto.narod.ru/o_
russkom_jazyke/lunacharskij.htm>
410
Bamsz lkelerin Latin Alfabesine geii

SSCBnin dalmasyla ortaya kan yeni bamsz lkelerinin Latin alfabesine
gemelerinin balca sebepleri yle sralamak mmkndr:
Ulusal bamszl pekitirmenin arac olarak grlmesi
Sovyetler dneminde halklara bask yapma arac olarak alglanan Kiril alfabesinden uzaklamak;
Ortak alfabe sayesinde Trk halklar ve devletleri arasndaki balar canlandrmak;
zbekistan rneinde grld zere Rusyadan uzaklama arzusu. Nitekim
11 Eyll sonras Afganistan harektna destek veren Bat mttefiki olan lkenin Latin
alfabesine geii Rusyadan uzaklamas anlamna gelmitir. 2010 ylnda Latin alfabesine gei srencinin tamamlanmas beklenirken yeniden Rus yanls politika izlemeye
balayan zbekistanda bugn, tekrar Kiril alfabesine geilmesinin gerekip gerekmedii
tartmalar yaplmaktadr.
letiim/enformasyon alann geniletmek; uluslararas sanal dnyaya katlan yeni
bamsz lkelerinde Latin alfabesine gei, Internet kullanclarnn saysn arttrma almalarna paralel olarak yrtlmektedir.
2000 ylndan itibaren Azerbaycan ve Trkmenistan Latin alfabesine getiler,
zbekistann da 2010 ylnda geii tamamlanmas beklenmektedir. Blge lkelerinden
Kazakistan ve Krgzistann durumlar dierlerinden farkllk gstermektedir. Zira Stalin
dneminde blgeye gnderilen farkl etnik kimliklere sahip halklarn bulunmas, SSCB
dneminde bunlarn Rus dili ve Kiril alfabesiyle anlamalarn zorunlu klmtr. Gnmzde bu halklarnn blgedeki saylar azalsa da, Latin alfabesine gei srecinin daha
monoetnik yapya sahip olan Trkmenistan ve zbekistana gre biraz sancl geebilecei dnlmektedir. Kazakistan, Trkiye tecrbesini almak zere eitli almalar
yapmakta, uzmanlarn grevlendirmektedir. Bu almalarn hayata geirilmesinin uzun
yllar alaca belirtilse de gnmzde bata in, Rusya olmak zere dnyaya yaylan Kazaklarn veya drt alfabe kullanmas en byk zorluu oluturmaktadr. Bu konuda
olduka ihtiyatl davranan Kazak ynetimi, Latin alfabesine geen Trkiye, Azerbaycan,
Trkmenistan ve zbekistan tecrbelerinin incelenmesi iin komisyon kurdu, Bilim Akademisi Dil Enstitsnn almalar iin 60 bin dolar denek ayrld.4 Son dnemde ekonomik ve siyasi sorunlarla uraan Krgz hkmetinin ise Latin alfabesine geii ile ilgili
henz somut bir adm atmad gzlemlenmektedir.
Latin alfabesine geiin olumlu ve olumsuz yanlar
Rusa yayn yapan kaynaklarda Latin alfabesine gei srecine ilikin tartmalar hep
olumsuz ynden yanstlmaktadr. Srecin ne srlen olumsuz yanlar, ekonomik zorluklarndan balayp halka yeni alfabe ezberlemekte ekilecek zorluklar ile devam etmekte. Hatta baz kaynaklara gre alfabelerin deitirilmesi, mevcut iktidarlar tarafndan daha
kolay ynetebilmek iin kendi halklarn cahil brakmakta bir ara olarak kullanmaktadrlar. Bunun yan sra olumsuz yanlar arasnda, ortaokul ve liseyi tamamlayan rencile4 Prezident Obdumyvaet Perehod Kazahstana Na Latinicu, 20 Kasm, 2006, <http://russian.eurasianet.org/departments/insight/articles/
eav112006bru.shtml>
411
rin kazandklar niversitelerde Latin alfabesiyle yaymlanan kitaplarn yetersizliinden

dolay yeniden Kiril alfabesiyle eitimlerine devam etmek zorunda kalacaklar da belirtilmektedir. Ayrca orta ve uzun vadede gen nesil iin enformasyon dnyasna girilmesini
kolaylatracaksa da iki alfabe arasnda sktn iddia eden orta ya insanlar iin Latin
alfabesine geiin bir rahatszlk unsuru olaca sylenmektedir. Zira bu insanlarn oturup tekrar harf ezberlemeleri gerekmektedir. Ancak eski SSCB lkelerinde okuma-yazma
orannn yksek olmas ve orta ya grubunun yabanc dile hkim olmasalar bile Latin
alfabesini bildikleri gz nnde bulundurulduunda bu olumsuz yanlarnn sralanmasnda daha ok siyasi boyutun ne kt grlmektedir. te yandan SSCB dneminde
Arapadan Latin alfabesine geile SSCB halklarn cehaletinin giderilmi olduu nemli
bir gerek. Daha sade olan Latin alfabesi, okuma-yazma orannn arttrlmasna yardmc
oldu. Zira bunun sayesinde harflerin says azaltld, basm srasnda harf ve iaretlere
yzde 20lik sklk salanarak tasarruf saland. Ayrca dini cemaatlerin gc azaltld,
ayn zamanda Ruslatrma sulamalarnn da nne geilmi oldu.
D faktrler
Alfabe deiimlerinde d faktrlerin etkili olduu gze arpmaktadr. SSCB dneminde Latin alfabesine geite Trkiyenin rnek alnd bilinmektedir. Zira Atatrk dneminde yeni Trk alfabesinin Latin alfabesinin temel alnmas suretiyle oluturulmas
youn aratrmalar sonucunda verilen bir karard. 1 Kasm 1928de karlan kanunla bu
alfabe kabul edildikten sonra okur-yazar orann artrmak iin lke apnda eitli kampanyalar balatlmt. Dnyada Trke konuan bilinen- 30 halk bulunmakta, Trkiye
de kendi tecrbesini karde lke ve halklaryla paylamak iin aba sarf etmektedir.
Gnmzde Trk Cumhuriyetlerince Trkiye rneinde yaplmakta olan alfabe deitirme almalar herkesten nce Rusyay rahatsz etmektedir. Zira bylece Rus dilinde
eitim azalacak ve bu lkeler Rusyann ekseninden uzaklam olacaklardr. Bu adan
1993 ylnda Antalyada Orta Asya Cumhuriyetlerince (Kazakistan hari) imzalanan Kiril
Alfabesinden Latin Alfabesine gei anlamas nem tekil etmektedir. Birka gn sren
konferans srasnda fikri alveriinden sonra 34 harften oluan Latin alfabesi gelitirildi
ve bunun Trke konuan lkeler iin ortak olaca konusunda mutabakata varld. Bununla birlikte her dilin zelliklerine gre deiiklikler getirilebilecei de belirtilmitir. Siyasi ve toplumsal adan bakldnda SSCB sonrasnda -drt nesil gemeksizin -yani
Sovyet dnemine zlem duyanlar bitmeksizin- Rusya etkisinden kurtulmak zor grnmektedir.
Kiril alfabesinde yazlan kitaplarn yava yava Latin alfabesine aktarlarak okuyucularyla
yeniden bulutuu da bilinmektedir.
Gnmzde sanal dnyann basl kaynaklarnn yerine gemeye gayret ettiine tank
oluyoruz. Buna bal olarak iletiim alannn genilemesi zelikle Internet kullanclarnn
Latin alfabesiyle yazmalarna neden olmaktadr. Dolaysyla Kiril alfabesinin alannn
gittike daralmas, Latin alfabesinin alannn da genilemesi sz konusudur. Ancak bir
yandan da internette ve telefon iletilerinde Trke harflerin kullanmnn zorluu dikkat
ekilmesi gereken bir husustur. Gittike kreselleen sanal dnyada Trk dilinin de tm
karakterleriyle ve harfleriyle yer almas iin aba gstermeli; bunun iin Trk Cumhuriyetlerince ortaklaa bir standart uygulama gelitirmesi nem tekil etmektedir. Trkenin Latin harfleri ile kullanmnn yaygnlamas da bylesi bir admn atlmasn kolaylatracaktr.
Dier dikkat edilmesi gerek bir husus ise Latin alfabesine gei srecinin farkl dnemde yaplmas, belirtilen Ortak alfabe sayesinde Trk halklar ve devletleri arasndaki
balar canlandrma amacna tam cevap verememesidir. Zira
Kazakistan ve Krgzistandaki son durum
lke aydnlarn Latin alfabesine geiin kanlmaz oldugunu belirtmekle birlikte, bu
lkelerde devlet apnda hazrlklarn cok yava gittii sylenebilir.
Zira blgesel ekonomik alandaki deiikliklerle birlikte (Ortak Gmrk Birliinin hayata geirilmesi), uluslararas alanda kendi roln artrma yoluna giden Rusyann internet alannda Kiril alfabesi (ru domainini Rusa rf olarak kullanmas) kullanma karar
almas ve bu karar Kasm 2010dan itibaren uygulamaya koymasnn dolayl bir etkisinin
bulunup bulunmad sorusuna akla getirmektedir. Ayrca hkmet yetkililerin Kazaka
yazlm planshetlerin (elektronik iletiim sistemi) yine Kiril temelinde retilmesi gibi
lke iindeki baz uygulamalarnn bu gei srecinin askya alp alnmad sorusunu
akllara getirmektedir. Dier yandan gnmzde baz resmi sitelerinin Kazakann hem
Kiril hem de Latin alfabe temelinde almas/ ilemesi ve 2010 yl sonunda Kazakistan
Kltr Bakan Muhtar Kul-Muhammedin, lkenin er ya da ge Latin alfabesine geeceini belirtmesi ve Krgzistann da Kazakistan d politikas ile egdml olmas blgedeki
alfabe tartmalarnn da devam edeceinin bir iareti olarak alglanabilir.
Kiril alfabesi alkanl da Sovyet dneminin mirasdr. Sovyet dneminde kullanlan

Kiril alfabesinden Latin alfabesine geilmesinin yarataca eskiyle balarn kopmas
ihtimalini bir endie vesilesi yapanlar da var. Latin alfabesine geiin yeni nesli bata
dnyaca nl Rus yazarlarn eserleri olmak zere Kiril alfabesiyle yazlan tm kitaplarndan mahrum brakaca dnlmektedir. Ancak Trkmenistan ve zellikle Azerbaycan
rneklerine baktmzda uygulamalarn baarya ulatna ve bu lkelerin bamszlklarn pekitirerek ulusal deerlerine sahip ktklarna tank oluyoruz. Bunun yan sra,
412
413
YZYILIN DRAMI...
AZERBAYCANDA GMEN (KAKIN) SORUNU
Dr. Sinan OAN
TRKSAM Bakan
8 milyon nfusu olan Azerbaycanda bir milyondan fazla insan dier bir ifade ile lkede yaayan her 8 kiiden birisi gmen durumundadr. Gmen nfusun toplam nfusa
blmnde ortaya kan rakam asndan Azerbaycan dnyann en ok gmen barndran lkesidir. Azerbaycan topraklarnn % 20si Ermenistan tarafndan igal edilmitir ve
nfusunun % 13 kendi tarihsel yurtlar ierisinde gmen durumundadr.
1828-1830 tarihleri arasnda arlk Rusyasnn abalar ile randa yaayan Ermenilerin bir blm Azerbaycann Karaba vilayetinin dalk blgelerine g ettirildi.
Ermenilerin Dalk Karabaa g ettirilmeleri ile balayan Azeri-Ermeni atmalarnn
neticesinde bir ksm Azeri Trkleri Karaba terketmek durumunda kaldlar. Ermenilerle
yaadklar sorunlar yznden Azerbaycan Trklerinin tarihte ilk g hareketleri de bylece balam oldu. Ermenilerin Byk Ermenistan kurmak iin Azerbaycan Trklerini
ilk planl tehciri 1905-1907 yllar arasnda gerekleti. Azerbaycan Trkleri daha sonra
1918-20 yllarnda ikinci defa g tatbik edilerek kendi topraklarndan g ettirildiler.
1920 ylnda Gney Kafkasyann her cumhuriyetinin de (Azerbaycan, Ermenistan
ve Grcistan) Sovyet egemenlii altna girmesiyle blgesel atmalara son verilmi ve
bu lkelerin insanlar ortak Sovyet vatanda kimlii altnda karlkl iyi ilikiler ierisin-
414
415
de yaamaya balamlard. Ancak dnemin Sovyet ynetimine etki edecek siyasi kadrolarda nemli grevler stlenen Ermeni asll Sovyet vatandalar eitli bahanelerle
Ermenistandaki Azerbaycan Trklerinin g ettirilmeleri ynnde youn bir aba ierisine girmi ve neticesinde iftiliye yatkn olduklar bu yzden Dalk Ermenistandan,
ovalk Azerbaycana g ettirilmeleri ile Azerbaycan Trklerinin Sovyet ekonomisine (Muan ovasnda pamuk reterek) daha fazla katk salayabilecekleri gibi bir iddia ile SSCB
dneminde Ermenistanda yaayan Azerbaycan Trkleri 1948-53 yllarnda byk ge
tabi tutarak yaklak 150 bin Azeri tarihi yurtlar olan Ermenistandan kovulmutur.
Azerbaycan Trklerinin tarihi yurtlar olan revan Hanlndan (bugnk Ermenistan)
ve Dalk Karaba blgesinden 1828 ylndan itibaren balayan tehcir srecinin son ve
halledici halkas 1988-1991 yllar arasnda uygulanmaya konuldu. Bu son planl tehcir ve
soykrm politikalar ile Ermenistan, Azerbaycan Trklerinden temizlenmi ve monolit bir
yapya kavumutur.
1985 ylnda Mihael Gorbaovun Glastnost ve Perestroika politikalar byk ekonomik ve sosyal sorunlar yaayan SSCBde birarada yaamaya zorlanm halklarn bastrlm
duygularnn da vurumunu da geciktirmedi. Onlarca deiik milliyeti 15 idari cumhuriyet
altnda birletiren SSCBde, bu cumhuriyetler arasnda bulunan deiik sorunlar ve zaman
ierisinde kllendirilen ancak sndrlemeyen dmanlklar da mevcuttu. SSCB dneminde sorunlu cumhuriyetler arasnda karlkl ilikiler yzeysel anlamda gelitirilse de zellikle Ermenistan sorunlar bir trl unutmak, unutturmak istemiyordu. ten ie Azerbaycan
Trklerine ve Anadolu Trklerine dmanlk besleyen Ermenistan, Gorbaov ile balayan
bu yeni dnemin, SSCBnin dalmasna doru giden srecinde bastrlm dmanca duygularn da vurumunu iddet yoluyla gerekletirdi. Azerbaycan snrlar ierisinde 1923
ylnda oluturulan ve Muhtar Cumhuriyet statsnde bulunan Dalk Karabaa bamszlk istekleri 1987 ylndan itibaren Ermeniler tarafndan eitli platformlarda seslendirilmeye baland. Bu arlar eitli kesimlerde ve deiik ekillerde meyvesini vermeye
balad ve 1998 ylna gelindiinde Dalk Karabada Ermenilerin toprak istekleri silahl
atmalara dnt.
Ermenistan dier halklardan ve ncelikle de Azerbaycan Trklerinden temizleyerek monolit bir toplum haline getirmek iin 1988 ylndan itibaren Dalk Karabada gelien olaylara paralel olarak Ermenistann btn blgelerinde ve zellikle de Azerbaycan
Trklerinin sklkla meskunlat yerlerde Ermeni nde gelenleri ve komitaclar eitli toplantlar dzenleyerek ve Azerbaycan Trklerinin korku ve sindirme politikalar ile kovulmas faaliyetleri organize edilmeye baland. Bunun iin Ermenistan Hkmetinden deiik
yetkililer Azeri Trklerine ynelik gvenli yerlere gitmelerini ve herhangi bir olay karsnda kendilerinin korunmasna teminat veremeyeceklerine dair aklamalar yaparak korku
ve sindirme politikalarnn atsn rmeye baladlar. Ermenistan SSC Parlamentosunun
22 Kasm 1998 tarihli gizli oturumunda Ermenistan ierisinde 23 blgedeki tamam Azerbaycan Trklerinden ibaret 170 yerleim biriminde ve Azeri ve Ermenilerin kark yaadklar 94 yerleim biriminden Azerbaycan Trklerinin bir hafta ierisinde g tatbik edilerek
tehcir edilmeleri hususunda bir karar alnm ve bu karar titizlikle uygulanmtr. Bylece
416
Ermenistan bu lkede yaan Azerbaycan Trklerine ve bu arada Mslman Krtlere kar

geen asrn balarndan beri srdrd planl tehcir politikasnn son halkasn da balatm oldu. Bata Ermenistan SSC Parlamentosunun Azeri asll Ermenistan vatanda
13 milletvekili olmak zere bir ok brokrat, aydn, retmen, renci ve meskun halktan
ibaret 243.682 Azerbaycan Trk bir ka ay ierisinde Ermenistan arazisindeki tarihi topraklarndan kovularak Azerbaycana srlmlerdir.
Ermenistandan ilk gmenler 1998 yl ubat ortalarnda gelmeye balad. O tarihe
kadar byle bir eye ihtimal dahi vermeyen ve halen Sovyetler Birliine inanan Azerbaycan Trkleri artk kendi balarnn aresine bakmalar gerektiini ve Sovyetlerin bundan
sonra varolamayacan anladlar. Ermenistandan kovulan Azeriler byk bir intikam hrs
ierisinde nce Dalk Karabaa yneldiler. Ancak dnemin Azerbaycan Devlet Bakan
Vezirov ve Azerbaycann Sovyet yneticileri buna izin vermeyerek 1988den balayarak
Ermenistandan kovulan yaklak 243.682 Azeri Trknn Dalk Karaba blgesinde
yerlemelerine izin vermeyerek bu sorunu daha o zaman zmek frsat elden verilmi ve
Azerbaycan iin geri dnlmesi ok zor grnen tarihi bir zm frsat karlmtr. Dalk
Karabaa sokulmayan gmenler bata bakent Bak olmak zere Sumgayt ve dier ehirlere doru yneldiler. Bu arada Bak, ve Sumgayt gibi ehirlerde yaayan Ermenilerde
Ermenistandan kovulan Azerilerin basklarna maruz kalarak Azerbaycan terk etmek durumunda kaldlar. Bylece her iki toplumda gmenlerle balayan karlkl gerginlik yerini
yava yava silahl atmalara brakt.
1988 ylnda silahl atmaya dnen Dalk Karaba sorunu ksa sre sonra Dalk Karaban snrlar dna tam ve cephede kazanlan askeri baarlar Ermenilerin
Azerbaycann ilerine kadar sokulmalarna olanak salamtr. Netice itibariyle Azerbaycan
topraklarnn yzde 20si Ermenistan Silahl Kuvvetleri tarafndan igal edilmitir. Bu igal
srasnda 18 binden fazla Azerbaycan vatanda ldrlm (bu konuda baz yazarlar her
iki taraftan 1988-1994 yllar arasnda toplam 35 bin kiinin ldn ifade etmektedirler),
20 binden fazlas yaralanm, 50 bini sakat olmu ve 5.101 Azerbaycan Trk ise kayp
olmu ve/veya esir edilmitir. Esir olan Azerbaycan Trklerinin 66s ocuklardan ibarettir. Azerbaycanda aile fertlerinden bir ve/veya birka savata ld iin 7.737 aile ehit
ailesi stats almtr. Genelde Azerbaycan nfusunun 1/3 Dalk Karaba savandan
dorudan veya dolayl olarak zarar grmtr. Dalk Karaba sorunu ile ilgili olarak ta
sosyal, ekonomik ve siyasal sorunlardan btn lke vatandalar etkilenmektedir.
Ermeni igali Azerbaycann nemli miktarda ekonomik kaybna da sebep olmutur.
60 Milyar $ olarak hesaplanan bu ekonomik kayp ile Azerbaycann bu blgesinde 7.000e
yakn sanayi, tarm ve dier messeseler kapatlmtr. Bu messeseler ile lke ekonomisinde toplam tahl haslatnn % 24, alkoll iki imalatnn % 41i, patates retiminin
% 46s, et retiminin % 18i ve st retiminin ise % 34 karlanmaktayd. Yansra; bu
blgede bulunan 616 okul, 242 ocuk yuvas, 683 ktphane, 464den fazla tarihi eser ve
mze, 695 hastane, poliklinik ve salk oca, Azerbaycanllarn meskunlat 724 ehir,
ky ve kasaba igal edilmitir. Azerbaycann bu blgelerinin igali ile beraber lkenin
ekolojik sistemine nemli miktarda zarar verilmi, blgedeki ormanlar tahrip edilmitir.
417
Azerbaycann gal Edilen Blgeleri ve gal Tarihleri

1988 ylnda silahl atmaya dnen Azeri-Ermeni sorunu ksa bir srede Azerbaycan
ve Ermenistann bir blgesel savana dnm ve Ermenistan silahl kuvvetleri bu
atmalar neticesinde 1988 ylndan atekesin yapld 12 Mays 1994 tarihine kadar
Dalk Karaban tamam da olmak zere toplam 890 rayon, ky, kasaba ve yerleim
biriminden ibaret Azerbaycan topraklarnn % 20sini igal etmitir. Dalk Karbaada
Azerbaycanllar 2 ehir, 1 kasaba ve 53 kyde meskunlamlard. Ermenistan silahl
kuvvetleri; 18 ubat 1992de Hocavendi, 25 ubat 1992de Hocaly, 26 ubat 1992de
uay, 18 Mays 1992de Laini, 4 Nisan 1993de Kelbeceri, 23 Temmuz 1993te
Adam, 24 Austos 1993te Fuzuli, 27 Ekim 1993te Zengilan, 26 Austos 1993te
Cebrayili, 31 Austos 1993te Gubadly igal etmilerdir.
gal edilen blgelerden 4.388 km2lik toprak sahasna sahip Yukar Karabadan
192.300 kii, Lainden (1.835 km2) 59.500 kii, uadan (970 km2) 29.500 kii,
Kelbecerden (1.936 km2) 50.500 kii, Adamdan (1.093 km2) 158.000 kii, Fuzuliden
(1.386 km2) 100.000, Cebrayilden (1.059 km2) 51.600 kii, Gubatldan (802 km2)
30.300 kii ve Zengilandan (707 km2) 33.900 kii olmak zere bu yerleim birimlerinde
yaayan toplam 676.100 kii yllarca yaadklar ata yurtlarndan kovularak Azerbaycann
ilerinde adrlarda yaamaya mahkum edilmilerdir.
Hocal Soykrm
Dier yandan igal edilen bu blge ierisinde 936 km2lik alana sahip ve 2.605 aileden ibaret 11.356 kiinin yaad Hocal kasabas 26 ubat 1992 tarihinde yzyln en
acmasz soykrmna maruz kalm ve kasaba tamamyla yok edilerek, 613 kii (63
ocuk ve 106s kadn) igence yaplarak ldrlm, 487 kii sakat edilmi ve 1.275
kasaba sakini ise esir edilmitir. 8 aileden ise hayatta kalan kimse olmamtr.
Ahska (Mesheti) Gmenleri:
kinci Dnya Sava yllarnda Stalinin tehlikeli halklar olarak grd milletler ierisinde bulunan Ahska Trkleri Kasm 1944 ylnda Orta Asyaya srlm ve SSCBnin
son yllarna kadar bu blgede yaamlarn srdrmlerdir. Ancak SSCBnin dalmas
ile bata zbekistann Fergane Vadisi olmak zere Orta Asyadan 1989 ylndan itibaren
zorunlu ge tabi tutulan Ahska Trkleri tarihi yurtlar olan Grcistann Ahska blgesine dnmek istemilerdir. Ancak hem o dnemin ar milliyeti Grc ynetimi ve Ahskallarn g ettirilmeleri ile blgede (Ahalkalaki) ounluu ele geiren Ermenilerin de
tepkisiyle Grcistan Ahskallarn tarihi vatanlarna dnmelerine izin vermemitir. Orta
Asyann Trk Cumhuriyetlerindeki evlerinden de kovulan Ahska Trklerine yine de kucak aan lke Azerbaycan olmutur ve 9.463 aileden ibaret toplam 49.239 gmen Ahskaly Azerbaycana kabul etmitir. Ahska Trklerini kendi lkesine kabul eden Azerbaycan bu gmenleri Bak, Hamaz, Nabran, Naftalan, Gebele, Acabedi, mili, Bilesuvar,
Saatl, Sabirabad, Ouz ve smayll blgelerine yerletirmitir.
418
Azerbaycan yaklak 1 milyon civarndaki kendi gmenlerinin yansra Ahska

Trklerine de kendi vatandalarna tand gmen haklarn tanmtr. Ahskallar aradan geen 10 yl akn sreye ramen halen kendi yurtlarna dnme abalarn
Azerbaycandan srdrmektedirler. Bir ksm Ahskallar ise artk Azerbaycan kendilerine vatan olarak semi ve burada yaamlarn srdrmeye karar vermilerdir.
Dier Gmenler
Azerbaycann kendi etnik kkeninden olan mlteciler ve Ahska Trklerinin yansra
II. eenistan savandan sonra bu lkeden een mlteciler de Azerbaycana gelmeye
balamlardr. Rusya Federasyonu Milli Politikalar ve G Bakanl verilerine gre eenistan vatandalarnn 209 bini gmen durumundadr. Aklanan bu resmi rakamlarn
ok daha zerinde olduu tahmin edilen een gmenlerin yine azmsanmayacak bir
ksm ise Azerbaycanda meskunlamaktadr. Dier yandan Grcistanda yaayan yaklak 500 bin civarndaki Azeri ve Karapapah Trklerinin bir ksmnn Grcistann bamszlk yllarnda (Mays 1991) ynetime gelen milliyeti Zviad Gamsahurdiya ynetiminin
basklar sonucu bu lkeyi terk ederek Azerbaycana g ettikleri bilinmektedir. Yansra
Gney Azerbaycandan ve de dnyann dier lkelerinde yaayan Azerbaycan kkenli insanlarn uygun koullar saland takdirde Azerbaycana g edebilecekleri (ok az bir
ksm gelmitir) eitli vesileler ile dile getirilmektedir. Ancak Azerbaycan iin en byk
gelecek sorunlardan birisi Rusya Federasyonunda yaayan ve 1 ila 2 milyon arasnda
deiik rakamlarla ifade edilen ve ou Rusya Federasyonu vatanda olmayan Azerbaycan Trklerinin Rusya ile ilikilerin bozulabilecei bir ortamda bir gn geri gnderilebilecei korkusudur.
Hassas Gruplar
Gei dnemin artlar, lkedeki ekonomik durum ve savan getirdii ar artlar altnda lkede yaayan baz hassas guruplar bulunmaktadr. Bunlar arasnda en zor durumda olanlar ise gmen durumundaki kadnlar, sakatlar, kimsesizler ve isizlerdir. Mecburi
gmen kadnlarn % 40.7si 18-19 yalarndaki gen kzlardan ibarettir. Gmenlerin
% 35,2sini oluturan ocuklar ise ayrca ele alnmas gereken lke bekas zerindeki en
nemli sorunlardan birisidir. Daha da vahim olan lkedeki doal nfus artna paralel
olarak gmen olarak gzlerini dnyaya aan ocuklarn saysndaki hzl arttr. Dier
yandan lkedeki her 7 gmen ocuundan birisinin anne ve/veya babas savata lm
veya kaybolmutur.
Gmenlerin Demografik Durumu
Azerbaycan toplumunda hem Sovyetler Birlii dneminde ve hem de son dnemde
yaanan g hareketleri lke toplumunun demografik yapsn olumsuz etkilemitir. Bu
olumsuz etkileim ilk aamada kadn erkek dengesi zerinde kendisini gstermektedir.
Zira toplum genelinde zaten var olan kadnlarn erkek nfusa olan oransal dengesizlii
(kadnlar % 51.2, erkekler % 48.8) Kaknlar ve Mecburi gmenler arasnda daha byk
boyutlara ulaarak bu oran artarak kadnlarda % 54.2 ulam ve erkeklerde ise bu oran
419
daha da azalarak % 45.8e gerilemitir. Kaknlar ve Mecburi gmenler arasnda aile

reisinin kadnlardan olutuu ailelerin saysnda ise toplumun dier kesimlerine gre de
ciddi bir art bulunmaktadr. Bunun genel gmen ailelere oran % 20lere yaklamaktadr. Toplum ierisinde bu tr ailelerin geim artlar haliyle daha kt durumdadr. Mecburi gmenlerin 17 yandan kk olanlar nfus miktar 196.480dir. Ayrca; 126.482
kii renci, 301.359 kii alabilir nfus, 196.380 kii isizler, 116.554 kii emekliler,
5.000 kii yetim ocuklar ve 4.000 kiisi ise kimsesizlerden ibarettir.
Mecburi Gmenlerin etnik yapsna baktmzda Azerbaycanllarn 565.408, Ruslarn 317, Krtlerin 4.628 ve dier etnik unsurlarn ise 131 kiiden ibaret olduunu grmekteiz. Bu vesileyle Ermeniler Azerbaycan topraklarn igal ederken toplum ierisinde
bir ayrm yapmadan btn meskun nfus blgeden srlmtr.
Azerbaycan Devlet statistik Enstits lkedeki Kakn ve Mecburi Gmenlerin toplam saysn 1999 yl istatistiklerine gre 1 milyon kii olarak vermitir. Yalnz bu rakam
sava ve igal edilmi blgelere yakn yerleim birimlerinden g edenleri de kapsamaktadr. lkede resmi kayttan geen Kakn ve Mecburi Gmenlerin 1999 yl rakamlarna
gre toplam says 788.800 kiidir. Ayn kaynak Ermenistandan g ettirilenlerin saysn 192.100, Kazakistandan 1.600, Rusyadan 1.000 ve zbekistandan g edenleri ise
25.100 olarak vermitir.
Kakn ve Mecburi Gmenlerin Mevcut Sorunlar
Kakn ve Mecburi Gmenler birok sorunlarla kar karya bulunmaktadrlar. Bu
sorunlar barnmadan eitime kadar birok alanda deiik ekillerde kendisini gstermektedir. Sorunlarn zmnde Kakn ve Mecburi Gmenler arasnda bir karlatrma
yapldnda Kaknlarn sorunlarnn artk geen yaklak 12 yllk bir sre ierisinde byk oranda zld ve Mecburi Gmenlere oranla nisbeten daha iyi artlar ierisinde
bulunduklar gzlemlenmektedir.
a) Barnma Sorunlar
Mecburi Gmenler Azerbaycan genelinde daha ziyade 31 ehir ve blgede sklkla
meskunlamtr. Azerbaycan ynetimi gmenleri Bak dnda dier blgelerde meskunlatrma politikas gtse de bunda pek baarl olamamtr. Zira bakent Baknn
yaam ve geim (i imkan) imkanlar asndan daha uygun artlarda bulunmas sebebiyle gmenler bir ekilde bakente yerlemeye almlardr. Azerbaycann btn
blgelerindeki 72 idari blgeden 57si arazisinde yerleen gmenlerin tahminen % 43
ehirlerde, 1/5i ise snr blgelerinde meskunlatrlmtr. ehre yerleenler daha ziyade
okul, yurt, ocuk yuvas, pansiyon gibi devlete ait sosyal binalarda yerletirilmilerdir.
Snr blgelerindekiler ise sosyal binalarn yansra akraba ve tandklarnn yanlarna yerlemilerdir. Gmen (kakn ve mecburi kkn) yerleim birimlerinin ekseriyetinde temiz su, elektrik, kanalizasyon v.s. gibi altyap yatrmlar yetersiz veya hi mevcut deildir.
Sigma Aratrma Merkezinin 1997 ylnda yapm olduu bir almada gmenlerin sadece % 7sinin yaadklar yerlerin asgari yaam standardna uygun olduu anlalmtr.
420
Yukardaki tabloda resmi rakamlara istinaden gmenlerin % 32,1inin Bak ve Sumgayt ehirlerinde meskunlatklar gsterilmektedir. Ancak bu resmi rakamlar gerek
durumu yanstmamaktadr. Zira krsal blgelerdeki isizlik ve elverisiz yaam koullar
sebebiyle gmenlerin bakent Bak ve Sumgayt ehirlerine yldklar bilinmektedir.
Kakn ve Mecburi Gmenlerin Mevcut skan Durumu
Yukardaki grafikten de anlalaca zre toplam gmenlerin yaklak 1/3 eitli
ekillerde elde edilen evlerde yaamaktadrlar. Evlerde yaayan gmenlerin ise yaklak
% 55,6s byk ehirlerde bulunmaktadr. Ermenistan ve Orta Asyadan (Ahskallar) g
ettirilen 47 bin aileye (ki bu rakam toplam Kakn ailelerin % 95,6sna tekabbl eder) kalacak ev salanmtr. Bu ailelerden yaklak 10 bin Kakn ikinci defa gmen durumuna
dmtr.
Barnma sorunlar byk oranda zlen Kaknlar ve bu sorunlar zlememi
Mecburi Gmenler aadaki ekilde kategorilere blnebilirler.
Gmenlerin yukarda grafik olarak sunulan meskunlama durumlar u ekilde olmutur: adrlarda 15.5.30 aileden ibaret 73.982 kii, gecekondularda 19.782 aileden
ibaret 98.979 kii, devlete ait konutlarda, ocuk yuvalarnda, okullarda ve yurtlarda
43.905 aileden ibaret 175.255 kii, tatil kyleri ve sanatoryumlarda 5.236 aileden ibaret
kii 20.240, akraba ve tandk evlerde 38.926 aileden ibaret 156.420 kii, bakalarna ait
olduu halde gmenler tarafndan zaptedilmi evlerde 8.954 aileden ibaret 35.472 kii,
inaas yarm kalm binalarda 8.954 aileden ibaret 44.502 kii, ifliklerde 7.555 aileden
ibaret 32.721 kii, yk vagonlarnda 2.076 aileden ibaret 8.859 kii, yol kenarlarnda ve
toprakta kazlm maaralarda 3.418 aileden ibaret 14.864 kii.
Yansra igal altnda olmamasna ramen Azerbaycann Ermenistan ile olan snr
blgeleri srekli ate hattnda ve ayn zamanda ate altnda olduu iin bu blgelerdeki
insanlar da daha gvenli yerlere gitmek iin evlerini terketmek durumunda kalm ve
gmen durumuna dmlerdir. Toplam 20.678 aileden ibaret 86.386 kiinin blgelere
gre dalm u ekildedir:
Astafa: 328 aileden ibaret 1.152 kii, Acabedi: 681 aileden ibaret 3.358 kii, Gazah:
1.712 aileden ibaret kii, Gedebey: 87 aileden ibaret 313 kii, Terter: 1.186 aileden ibaret
4.973 kii
Adam: 5.369 aileden ibaret 20.443 kii, Fuzuli: 11.119 aileden ibaret 49.967 kii,
Nahivan Muhtar Cumhuriyetinin Sederek eherinde 103 aileden ibaret 476 kii ve erur ehrinde ise 93 aileden ibaret 273 kiidir.
b)Geinme Sorunlar:
Yaplan aratrmalarda Mecburi Gmen ailelerinin 2/3nn gda yardm almalarna
ramen gda ve gda d ihtiyalarn karlayamamaktadr. Ailelerin ancak % 25i kendi
ihtiyalarn bir ekilde karlayabilmektedirler. Bugn gmenlerin gelir kaynaklarnn
en nemlisi olarak, devlet (yardmlar, maa, emekli ayl, sosyal gvenlik yardmlar)
421
gzkmektedir. Yansra; gmenler tarafndan kurulan zel iyerleri, geici iler ve eitli kurumlardan alnan kk krediler gelmektedir. Kredi kurumlar ierisinde bankalar
bulunmamaktadr.
Halihazrda Kakn ve Mecburi Gmenlerin gelir kaynaklar arasnda Sivil Toplum
Kurulularnca ve baz devletlerce yaplan insani yardmlar nemli bir yer tutmaktadr.
Kakn ve Mecburi Gmenler Azerbaycan toplumu ierisinde yoksul kesimin en alt
tabakasnda bulunmaktadrlar. Toplumun bu kesimindeki mevcut yoksulluk Azerbaycan
toplumunda baz sosyal erezyonlara da sebep olmaktadr. zellikle gmen ailelerde
gen nfus arasnda ciddi bir tehlike olarak ortaya kan bu durum klasik Azerbaycan
ailesinin gelecek yaplanmas zerinde ciddi sorunlara yol aabilecek niteliktedir.
c) sizlik Sorunlar
Gmenlerin geim sorunlar ile de direkt ilgili olan bu sorun gmenlerin zor yaam
koullarnda sklkla karlatklar bir sorundur. Gmenlerin % 49,7sini alabilir igcne sahip nfus oluturmaktadr ki, bu nfus ierisinde isizlik ok yksek boyutlardadr. Gmenler arasnda alabilir nfusun ancak % 33,9u i bulabilmitir. alabilir
nfusun byk bir kesimini (% 34,2) tarm sahasnda, % 6,6s eitim, % 5,4 salk
ve % 4,9u ise inaat sahasnda alabilir nfustur. alabilir nfusun 1/3 ise vasfsz
igc statsndedir.
Sigma Aratrma Merkezinin 1997 ylnda Kaknlar ve Mecburi Gmenler arsasnda yapm olduu bir kamuoyu yoklamasnda gmenlerin % 92.5inin en az bir yldr i
aradklar ortaya kmtr. Zor yaam artlar altnda bulunan Gmenler iin isizlik en
nemli sorunlar arasndadr. Kamuoyu yoklamasna katlan gmen ailelerin % 7.3nn
aile reisleri baka bir yerde altklar iin ailesinden ayr yaamaktadr.
Gmenlerin byk bir ksm (% 41) daha nce tarm sahasnda almlardr, bu
sebeple de bunlarn ounun yaad byk ehirlerde kendi yeteneklerine gre i bulabilmeleri son derece g olmaktadr. Gmenler arasndaki isizliin yksek seviyede
olmas onlarn bir ksmnn dier yollara (yasa d) sapmasna da sebep olmaktadr.
d) Eitim Sorunlar
Gmenlerin geri dnme sreleri uzadka bunlar iin yeni sorunlar da ortaya kmaktadr. Zira yaklak 10 yldr gmen durumunda yaayan bu gmenler yaamn
doal sreci ierisinde hem bir taraftan lmler sebebiyle nfusun bu kesiminde nisbi
bir azalma sz konusu iken dier yandan yeni doumlar sayesinde gmen nfusuna
yeni yeler de katlmaktadr. Gmen olarak doan bu ocuklarn geinme, barnma gibi
dier sorunlarnn yansra hem de eitim sorunlar gndeme gelmektedir. Azerbaycan
yetkilileri bu sorunu zmek iin lkede faaliyet gsteren yaklak 4.600 okuldan 707sini
gmenlere ayrmtr. Bu okullarda yaklak 100 bine yakn gmen ocuu eitim ve
retim grmektedir. Bu okullarn bir ksm adr ehirlerinde bulunmaktadr. Mevcut
okul ve bina sknts bu okullarda ikinci ve hatta nc eitimi zorunlu hale getirmitir
422
ve rencilerin % 35i ikinci ve nc eitimde okumaktadrlar. Gmenlerin eitim

sorunlar sadece okul binalarndan ibaret deildir. Yansra okul binalarnn kanalizasyon,
su ve elektrik gibi altyap yetersizlikleri, dersliklerin ve okul ara-gerelerinin eksiklii
de nemli sorunlar arasndadr. Birok blgede okul binas eksiklii yznden eitim
faaliyetleri adr ve vagon okullarda srdrlmeye allmaktadr. Dier yandan byk
maddi ve manevi basklar altnda ezilen gmen ocuklar eitli sebepler yznden dzenli olarak okula gidememektedirler. Okul binas sorununun n plana kmasndaki en
nemli sebeplerden biriside mevcut okullarda gmenlerin meskunlamasdr. Toplam
52,900 gmen okul binalarnda yaamaktadrlar. Gmenler ierisinde ki eitimcilerin
ancak 20 bin kadarna i bulunabilmi geri kalan 5 bin eitimci ve 2,500 retmen isiz
durumdadr.
e) Salk Sorunlar
Kakn ve Mecburi Gmenlerin en nemli sorunlarndan birisi de salk sorunlardr.
Su, elektrik ve kanalizasyon gibi altyap yatrmlarndan yoksun olarak olduka kt artlar altnda yaamlarn srdrmek durumunda kalan Kakn ve Mecburi Gmenler kt
yaam koullar, salk kurumlar ve ila eksiklii, yetersiz beslenme ve zellikle de temiz
ime suyu yokluu sebebiyle ska enfeksiyonel salgn hastalklara yakalanmaktadrlar.
Yetersiz beslenme zellikle de ocuklar iin ciddi bir tehlike olmaya devam etmektedir.
Gmen ocuklarn yaklak % 35i yetersiz beslenme sebebiyle bata anemi olmak zere bir ok hastala yakalanmlardr.
Salk Bakanl ve eitli uluslararas yardm kurulular (Trk Kzlay da dahil) kurmu olduklar adr ehirciklerinde adr salk birimleri de oluturmu olmalarna ramen btn bunlar yeterli olmamakta ve gmenler ciddi salk sorunlaryla kar karya
bulunmaktadrlar. Kakn ve Mecburi Gmenler arasnda var olan fiziki hastalklarn yansra savan ve kt yaam koullarnn getirdii nemli oranda psikolojik rahatszlklar
da mevcuttur.
Gmenler iin bir dier sorunda ocuk lmlerinin ve zellikle de 50 yan zerindeki
insanlar arasndaki lm oranlarnn artmasdr. Gmenlerin byk bir ksmnn nceki
dnemde yaamlarn srdrdkleri yayla ve ky ortamndan byk ehir ve kasabalarda
ok zor artlar altnda yaamak durumunda kalmlardr. Gmenlerin hem eitli sosyal
ve psikolojik basklar altnda olmalar ve hem de alamadklar bu yeni artlar ierisinde
zellikle de belirli bir yan zerinde olanlar ksa sre ierisinde yaamlarn kaybetmeye
balamlardr.
f)Can Gvenlii Sorunlar
Geri planda kalm olmann, unutulmuluk ve ihmal edilmilik hissiyat iinde bulunan bu insanlar hem Bak halkna hem de yerletirildikleri blgenin halkna kar tavrlar
almaya baladlar. phesiz bir ile geimini temin edemeyen, hala ok zor artlar altnda yaam mcadelesi veren Kakn ve Mecburi Gmenler Azerbaycana sosyal-iktisadi
ynden ek bir klfet getirmitir. ok sayda Kakn ve Mecburi Gmenin yaad ehir
423
merkezlerinde istenmeyen baz olaylarn meydana gelmesi doaldr. Kaplar krlarak igal edilen evler, hrszlk, ahlaki buhran, dilencilik vb. gibi toplumsal olaylarn saysnda
gzle grlen bir art vardr. Devlet bu konuda almalar yaparak insanlarn can ve mal
gvenliini salamaya almaktadr.
Kurumsal Altyap
Azerbaycanda gmenlerin sorunlar ile ilgilenen Dvletgagnkom Devlet Gmen Sorunlar Genel Mdrl bulunmaktadr. Bu kurumun 1995 yl btesi 50,6 Miyar 1998de 60 milyar Manat, 1999da 110 milyar Manat ve 2000 ylnda ise 148 milyar
Manat olmutur. Bu rakkam 2001 yl btcesi iin 189,5 Milyar Manat olarak planlanmtr. Ayrca dier ilgili bakanlklar ve kurumlar gmenlerle ilgili olarak kendi ilerinde ya
yeni birim oluturmu veya kurumsal koordineye gitmitir.
Gmenlerle ilgili Hukuki Durum
Azerbaycan Devlet Bakan 18 Ekim 1997 tarihinde 1948-1953 Yllarnda Azerbaycanllarn Ermenistan SSC Arazisindeki Tarihi-Etnik Topraklarndan Toplu ekilde Tehcir
Edilmesine Dair Ferman imzalayarak bu durumu Azerbaycan Hkmeti nezdinde resmiletirmi ve ayrca Gmenler ve Mecburi Gmenlerin Stats Hakknda ve dier
ilgili kanunlar ile de gmenlere devlet tarafndan bir stat verilmitir. 1995-2000 yllar
arasnda gmenler ile ilgili Azerbaycan Devlet Bakannn 15 Ferman ve Azerbaycan
Parlamentosunun ise 12 kanun karmtr. Bakanlar Kurulu tarafndan karlan kararnameler de eklendiinde toplam 110 adet ferman, kanun ve kararname karlmtr. Gmenlere verilen Gmen stats ise daha savan ilk yllarna rastlayan 29 Eyll 1992
tarihidir.
6 Ekim 1999 tarihinde Azerbaycan Devlet Bakannn imzalad bir ferman ile mecburi gmenlerin devletten ald aylk yardm yemek masraf 1998 ylna gre 3 defa
artrlarak 2000 ylnda 20 bin Manata karlmtr.
Azerbaycann Gmen Politikas
Azerbaycan Devlet Bakannn ...igal edilmi btn rayonlardan kovulmu, imdi
kakn ve gmen durumunda yaayan vatandalarn sorunlar bizim iin ve ahsen benim iin bir numaral sorundur diyerek gmenlere Azerbaycan devletinin verdii nemi
belirtmitir. Azerbaycan gmen sorunlarn 17 Eyll 1998 ylnda kabul ettii Kaknlarn ve Mecburi Gmenlerin Sorunlarnn Halli zere Devlet Program ile bu konudaki
politikasn devlet program eklinde hayata geirmeye allmtr. Bu programa gre;
- Kakn ve Mecburi Gmenlerin bir ksm igalden kurtarlm rayonlarda, tarmsal koullarn uygun olduu ve dier i imkanlar geni olan rayonlarda yeni Gmen
Kasabalarn yaplarak Kakn ve Mecburi Gmenlerin bu kasabalara yerletirilmesi;
Ancak 2000 ylna kadar yaplmas dnlen iki yllk bu program maalesef baarl
bir uygulama imkan bulamamtr.
Azerbaycanda 2000 ylna kadar gmenlerle ilgili uygulanan devlet politikas gmenlerin igal edilmi blgelere yakn yerlerde ve geici barnaklarda yaamlarn srdrmeleri ve igal edilmi topraklarn igalden kurtarlmasnn ardnca kendi evlerine
dnlerini kolayca salamak iin yerleik dzene izin verilmemitir. galin uzun srmeyecei varsaymndan hareket eden bu grn 2000 ylna gelindiinde geerliliini
artk daha fazla devam ettiremeyecei anlalmtr. Zira hem igalin ne zaman sona erecei hususunda ortada netlemi bir tarih mevcut deildir ve hem de bu ekildeki iskan
politikas ile gmenler olduka ar artlarda yaamlarn srdrmekteydiler. Bu tarihten
itibaren gmenlerin u-yeni kurulacak belirli Gmen kasabalarnda yerletirilmeleri
planlanmaktadr.
Gmenlere Yardm Eden Ulusal ve Uluslararas Kurulular
Gmen sorunlar ile ilgilenen yaklak 40 uluslararas Sivil Toplum Kurulular
(STK) 1992-2000 yllar arasnda Azerbaycanda yaklak 350 milyon $lk bir harcama
yapmlardr. 1992 ylndan itibaren aralarnda Trkiyenin de bulunduu baz lkelerle
beraber yerel ve uluslararas insani yardm kurulular Azerbaycandaki gmenlere yardm etmeye balamlardr.
Ancak uluslararas yardmlarn kurulular ve devletlerin Azerbaycana yeterince ve
adil bir yardm yaptklarn sylemek gtr. The Washington Post gazetesinde kan
bir deerlendirme yazsnda bu durum aka gzler nne serilmitir. ABD (lkelerdeki demokratikleme v.s gibi kriterlere gre) d yardmlarn alan lkeler sralamasnda
GSYHye (GDP) gre Ermenistan dnyada srailden sonra ikinci sradadr. Halbuki Gney Kafkasyada nfus asndan en kalabalk ve en fazla gmen nfusu barndran lke
Azerbaycandr. Demokratikleme asndan ise Azerbaycan ile Ermenistan arasnda da
ciddi bir farkllk bulunmamaktadr.
Yukardaki tablodan da grlecei zere Azerbaycan topraklarnn % 20sini igal
eden, 1 milyon insan gmen durumuna dren Ermenistan adeta dllendirilmi
Azerbaycan ise btn bunlarn yansra ABD Kongresinin 907 nolu yaptrm kararyla cezalandrlmtr.
Dier taraftan uluslararas kurumlardan ve lkelerden alnan yardmlarn bir ksmnn
gmenlere ulamad ve pazarlarda satld, paylamn adil yaplmad, baz yerel
yneticilerin gmen nfusunu bilerek fazla gsterip aradaki fark kendisinin ald v.s.
gibi iddialar Azerbaycann gndeminden hi eksik olmamtr. Hatta bu konuda eitli
sulamalarla baz yneticilerin mahkumiyet aldklar da bilinmektedir.
- Kakn ve Mecburi Gmenlerin hali hazrda yaadklar yerlerde fiziksel ve sosyal

altyap sorunlar zlerek iyeri imkanlarnn almas ve bu sayede Kakn ve Mecburi
Gmenlerin durumlarnda iyiletirmelerin yaplmasna allmtr.
424
425
DEERLENDRME:
1988 ylndan itibaren gmen olarak yaayan yaklak 1 milyon Azerbaycan Trk
ok ar artlar altnda yaamlarn srdrmektedirler. eitli lkeler ile yerel ve uluslararas yardm kurulularndan alnan yardmlar ile yaamlarn srdrmeye alan
gmenlerin gelecee umutla bakabilmeleri iin ortada ne Azerbaycan devleti ve ne de
blgesel ve uluslararas gler tarafndan atlm somut hi bir adm bulunmamaktadr.
Azerbaycann ve haliyle gmenlerin en byk umutlar Trkiyedir. Ancak lkemizin
ierisinde bulunduu ekonomik artlar Trkiyenin Azerbaycan gmenleri ile yeterince
ilgilenmelerine olanak tanmamaktadr. Ancak mevcut artlarn ierisinde de yaplabileceklerin en iyisinin yapldn sylemekte pek mmkn deildir. Dier yandan Trkiye
kamuoyu da yanbamzda kardeimiz olan 1 milyon gmene gerekli ilgiyi gstermemitir. Bunun bir ok geerli sebebi olmasnn yansra en nemli sebeplerden birisi de
kamuoyumuzda bu konunun yeterince bilinmemesidir.
Azerbaycan bamszln ilk yllarn sancl geirmi birok d tehdit, i istikrarszlk ve ekonomik zorluklarla mcadele etmek durumunda kalmtr. Ancak bamszlktan
artk on yl gemitir ve lke zellikle yapm olduu petrol ve doal gaz anlamalar ile
ekonomik sorunlarn zme yoluna girmitir. Azerbaycan halknn sradan kesimleri gibi
gmenler de umutlarn petrolden gelecek olan gelire balamlardr. Zira yaanan bu
umutlarda petrol geliri ile hem gl bir ordu kurularak topraklar igalden kurtarlacak ve
hem de gmenlere olan devlet yardm artacaktr.
Kaknlarn ve Mecburi Gmenlerin evlerine dnebilme umutlar her geen zaman
ierisinde biraz daha azalrken artk 10 yl oktan am olan bu zaman dilimi ierisinde
bu gmenlere yardm eden yerel ve uluslararas yardm kurulularnn da saysnda giderek bir azalma grlmektedir.
Azerbaycan halknn her ferdi gibi gmenlerin de en byk dilei Ermenistan tarafndan igal edilmi topraklarnn kendilerine verilmesi ve en temel haklardan olan kendi
evlerinde ve kendi yurtlarnda yaamak haklarnn geri iade edilmesidir.
D yardmlarn giderek azald ve ieride ise giderek umutlarn tkendii bir ortamda yzyln dramn yaayan Azerbaycan Trklerine yardm elini uzatmak Azerbaycan hkmetinin vatandalarna olan tabii vazifesi, uluslararas kurumlarn insanlk adna olan
borcu ve Trk insannn ise bir kardelik grevidir. Azeri gmenler ise herkesten ve fakat
zellikle de Trk kamuoyundan bu borcun denmesini beklemektedirler.
426
No
Kakn ve Mecburi Gmenlerin Kategorileri
Say
Toplam
iindeki %
galden kurtarlm rayonlarda nceki yaadklar yerlere dnen

gmenler (Nahivan, Adam, Akstafa, Acabedi, Gedebey, Fuzuli)
adrlarda, barakalarda, tren vagonlarnda, toprak
maaralarda, inaatlarda ve dier yerlerde meskunlaanlar
Kakn ve Mecburi Gmenlerin ska meskunlatklar Rayonlarda
(Aberon, Adam, Acabedi, Beylegan, Bilesuvar, Berde, mili,
Yevlak, Geranboy, Saatl, Sabirabad, Terter, Fuzuli, Hanlar, emkir)
Bak ehrinde yaayanlar; Bunlardan:
Sosyal binalarda
naatlarda
zel ve devlet evlerinde
Sumgayit ve dier byk ehirlerde yaayanlar; Bunlardan:
Sosyal binalarda
naatlarda
Yol kenarlarnda yaayanlar
Ky blgelerinde yaayanlar; Bunlardan:
Sosyal binalarda
80.044
9,93
118.997
14,77
357.125
44,32
226.388
62.545
404
163.389
128.333
37.602
3.780
86.051
900
28,09
7,76
0,05
20,28
15,93
4,67
0,47
10,68
0,11
79.789
257.340
9,9
31,94
B
C
Gruplar
I. iddetle Acil
htiya Duyanlar
II. Acil htiya
Duyanlar
III.
htiya Duyanlar
IV. Ksmen htiya
Duyanlar
htiya Derecesine Gre Kakn ve

Mecburi Gmen Gruplar
adrlarda, tren vagonlarnda ve
inaatlarda yaayanlar
Toprak maaralarda, yol kenarlarnda ve
kylerdeki sosyal binalarda yaayanlar
Baraka kasabalarda, Bak ve Sumgayit gibi
byk ehirlerde sosyal binalarda yaayanlar
Say
63.510
7,9
104.406
12.9
131.017
16,3
zel, devlet ve dier evlerde yaayanlar
506.780
62,9
Kakn ve Mecburi Gmenlerin Toplam Says
805.713
100
Gney Kafkasya lkelerine Yaplan ABD D Yardmlar.

lkeler
Ermenistan
Grcistan
Azerbaycan
Nfus
3.500.000
5.500.000
7.500.000
ABD Yardm
619 milyon $
443 milyon $
92 milyon $
Gmen nfusu
Toplum ierisinde eritilmitir.
300.000
1 milyon
427
ANKARA - PEKN LKLER

VE DOU TRKSTAN
Seyit TMTRK
Dnya Uygur Kongresi Genel Bakan Yardmcs
1997 sonrasnda hareketlenmeye balayan, getiimiz yl Temmuz aynda Dou

Trkistanda yaanan olaylar ile birlikte kopma noktasna gelen Trk - in ilikileri, son
aylarda artan karlkl st dzey diplomatik ziyaretlerle hzla geliiyor.
Bu erevede, inin Urumi olaylar sonras gerginleen in-Trkiye ilikilerini dzeltmek ve Trkiyede zedelenmi imajn yeniden oluturmak amacyla getiimiz ay
Trkiyede ini Yaayn etkinlikleri dzenlenmitir. Sz konusu etkinliklerin bir blm
olan Trk dnce kurulularndaki uzmanlarn in dnce kurulularn ziyaret etmesi
ve ayn ekilde inli uzmanlarn Trk dnce kurulularn ziyaret etmesiyle birlikte, iki
lke ilikilerini glendirecek toplantlarn dzenlenmesi planlanmaktadr.
inin dnce kurulular, 1950li yllarda kurulmaya balamtr ve bine yakn kuruluun ou da devlete bal biimde faaliyetlerini yrtmektedir. Souk Sava boyunca inin d politikasnda nemli rolleri stlenen in dnce kurulular, Souk Sava
sonrasnda da dnya apnda aratrma ve fikir retmeye devam etmektedir. Trkiyeye
nispeten gl konumda olan in dnce kurulularnda alan uzmanlarn arasnda
Trkiye uzmanlar ok azdr. Mevcut 5-6 Trkiye uzmannn yalnzca birka Trkiyedeki
gelimeleri Trke olarak ve dierleri de ngilizce ve Rusadan takip etmektedir.
428
429
Trk-in resmi dnce kurulular ve uzmanlarn karlkl ziyaretleri, her iki lkenin
Dileri Bakanlklarna bal stratejik merkezleri arasnda gerekleiyordu. Sivil dnce kurulular arasndaki ilikiler ilk defa 2000-2005 yllar arasnda ASAMda (Avrasya
Stratejik Aratrmalar Merkezi) ve inin Dileri Bakanl ile in Genelkurmaylna
bal dnce kurulular tarafndan gerekletirilmiti. Trk-in dnce kurulular ve
uzmanlar arasndaki toplantlar, daha ok kendi lkelerinin kresel ve blgesel sorunlar
veya baz konular zerinde gr beyanyla snrl kalm, Trk-in ilikileri konusu youn bir ekilde ilenmemitir. Bunun nedeni uluslararas siyaset, ekonomik arka planlar
ve her iki lkenin d politika nceliklerinin farkl olmasdr, bir dier mesele de ikili ilikileri olumsuz etkileyerek Trkiye aleyhine gelien ikili ticaret ilikileri ve Dou Trkistan
sorunudur. ASAMn kyle Trk-in dnce kurulular arasndaki karlkl ziyaretler ve ilgilenilen konular zerinde toplantlar dzenlemek gibi faaliyetler azalmtr.
Urumi olaylar in ynetiminin hem Dou Trkistan meselesi hem de Trkiye
politikasn yeniden dnmesine sebep olmutu. Bunu zerine Pekin Hkmeti Mays 2010da Uygur alm politikasn uygulamaya balam ve Trkiyeye ynelik
Trkiyede ini Yaayn projesini balatmtr. Bu erevede in dnce kurulular
USAK (Uluslararas Stratejik Aratrmalar Kurumu) ve TRKSAM (Uluslararas likiler
ve Stratejik Analizler Merkezi) gibi Trk dnce kurulularn ziyaret etmek ve birlikte
ikili ilikileri ilgilendiren konularda grmeler gerekletirilmesini planlamtr. in dnce kurulularnn USAK tercih etmesinin nedeni, USAKn Trk d politikasnda etkili
olmas ve TRKSAM tercih etmesi ise, TRKSAMn Dou Trkistan meselesi ile ilgilenmesidir. Bu balamda 18 Ekim 2010 tarihinde in dnce kurulularnn uzmanlar
TRKSAM ile Trkiye-in kili likileri ve Orta Dou Bar Grmeleri konulu ve USAK
ile de, Uluslararas Sistemin Yeniden Yapland Bir Ortamda Trkiye-in likileri konulu
konferanslar gerekletirmitir. Bundan nce USAK Bakan Yardmcs Prof. Dr. Kamer
Kasmn bakanlnda ve baz Trk dnce kurulularnn uzmanlarndan oluan bir
heyet Dou Trkistan dhil ini ziyaret etmiti.
in dnce kurulularnn Trk dnce kurulular ile ilikilerini arttrmasnn nedeni ve hedefini ise, in Halk Cumhuriyeti Basn Ofisi Bakan Yardmcs Wang Zhongwei, 18 Ekim 2010da USAK ziyaret ederken ifade etmitir. Wang Zhongwei, iki lkenin
dnce kurulular arasndaki ilikilerin gelitirilmesinin nemine dikkat ekmitir. Bu
balamda USAKn Trk d politikasnda nemli roln nemsediini ifade eden Wang
Zhongwei, hedeflerini de ortaya koymutur:
1. Karlkl strateji aklnn gelitirilmesi,
2. ki lke arasnda gereki ibirlii mekanizmalar hakknda aratrmalarn yaplmas,
3. Kltrel deiimin gelitirilmesi konusunda aratrmalarn yaplmas,
4. Blgesel ve kresel sorunlarn zm balamnda aratrmalarn yaplmas.
Sz konusu hedefler dorultusunda gelitirilebilecek stratejilere de konumasnda
yer veren Wang Zhongwei, taraflar arasnda dokman deiimi, ortak sorunlarn zm
balamnda aratrma yaplmas, inin Trkiye Bykeliliinin srece katklaryla aktif
430
bir ekilde dhil olmas ve benzer kurulular arasnda uzman deiiminin yaplmasnn
nemine vurgu yapmtr.1
Bu balamda, getiimiz Ekim ay banda Ankaraya resm bir ziyaret gerekletiren
in babakannn ardndan, Trk Dileri Bakan Ahmet Davutolu 28 Ekim2 Kasm
2010 tarihleri arasnda beraberindeki iadamlaryla birlikte ine nemli bir ziyaret gerekletirmitir. Ankarada imzalanan ve ulatrmadan enerjiye kadar uzanan geni kapsaml sekiz antlamaya ilave olarak, iki lke arasnda stratejik ibirlii konseyini kuracak
yeni bir antlama imzalanmtr. Trk ve in hava kuvvetleri arasnda geen ay Konyada
gerekletirilen Anadolu Kartal tatbikatnn gsterdii gibi, iki lke arasndaki ilikiler
giderek hem derinleiyor hem de eitleniyor. En nemlisi ise iki bakentteki siyasi elitler
arasnda artk siyasi gvenin tesis edilmi olmasdr. Bunun en nemli gstergesi ise iki
lke arasndaki en etrefilli konuyu oluturan Uygur Trkleri konusunda ulalan karlkl
anlaytr.
Pekin ve Ankara, Uygur sorunu zerinden gerginlii srdrmek yerine, kresel sistemin yeniden yaplanma srecinin kendilerine sunduu ibirlii frsatlarna odaklanmalarnn ok daha nemli olduunun farkna varm grnmektedir. Pekin iin Ankara ile
kurulacak siyasi ve stratejik ilikiden beklenen en nemli somut faydalardan biri, Dou
Trkistann istikrarnn salanmasnda Trkiyenin desteinin alnmasdr. Zira Trkiye,
Uygurlar konusunda kendisini tarih ve insanlk nnde sorumlu hissetmekte ve gerektiinde in ile ilikileri germe pahasna indeki Mslman aznln durumunu uluslararas platformlarda gndeme getirmekten ekinmemektedir.2 Babakan Tayyip Erdoann
olaylar adeta soykrm3 diye nitelemesi4 bunun en somut gstergesidir.
Pekinin Davutolunun in ziyaretine Kagardan balamasna onay vermesi, inin
Uygurlar konusunda Trkiyenin hassasiyetlerini anladn ve bu konuda Ankaraya gvendiini gstermektedir. ki lke arasndaki yeni zmni siyasi mutabakat tam da bu olsa
gerektir ki, Davutolu bunu tarihin normalletirilmesi olarak nitelemektedir.
ini Trkiyeye yaklatran birka temel motiften sz edilebilir. Birincisi, Trkiye artk
souk sava artlarndaki gibi d politikas NATO tarafndan belirlenen edilgen bir aktr
deildir. BM Gvenlik Konseyinden Kye, G-20den CICAya kadar pek ok uluslararas
platformda farkl aktrlerle bamsz iliki kurma potansiyeline sahip ykselen bir gtr.
Byle bir lkeyi karsna almaktansa, birlikte hareket etmek in iin stratejik bir tercih
haline gelmitir. zellikle Mavi Marmara olaynda Ankarann gsterdii devlet refleksi ve
ran nkleer krizinin almasnda Trkiyenin Brezilya ile birlikte kotard nkleer yakt
takas antlamas, in zerinde nemli etki yaratm gzkmektedir. Dahas, ine yakn
komu alanlardaki Afganistan ve Pakistanda devam eden ABD ve NATOnun asker operasyonlar blgesel istikrarszlk adna ini inanlmaz derecede rahatsz etmektedir. Hem
in hem de Trkiyenin yakn dostu ve mttefiki olan Pakistann gelecei de Ankara ve
1
2
3
4
Do. Dr. Erkin Ekrem, Trk ve in likileri: Dnce Kurulular Arasnda birlii, http://www.turksam.org/tr/a2240.html
Prof. Dr. Birol Akgn, Davutolunun Kagar Ziyareti ve Deien Trk-in ilikileri, Zaman (01.11.2010)
Babakan: inde olanlar adeta soykrm, Hrriyet, http://www.hurriyet.com.tr/dunya/12046635.asp
Erdoan Adeta soykrm dedi, Radikal, http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalHaberDetay&Date=11.07.2009&Article
ID=944578
431
Pekini ibirliine zorlamaktadr. Zira istikrarsz bir Pakistan, Batl glerin bu blgedeki
yerlemelerini merulatran bir ilev grmektedir. Dier yandan ran, inin petrol ihtiyacn karlamada nemli bir role sahiptir. Ankara ve Pekin, rana ynelik muhtemel
bir ABD-srail saldrsn blgesel bara ve kendi enerji gvenliklerine ynelik ciddi bir
tehdit olarak alglamaktadrlar. Oysa her iki lke de dnyann en hzl byyen ekonomileri olarak bara ve gvenilir enerji kaynaklarna ihtiya duymaktadrlar. Dolaysyla in
ve Trkiye arasndaki ibirliinin ekonomik ve gvenlik anlamnda son derece salam ve
realist temelleri mevcuttur.
Uygur Trkleri: atmann Deil, birliinin Zemini
Daha temelde in hkmetini Uygurlar konusunda Trkiyeye yaklatran temel faktr ise bu blgenin sahip olduu jeopolitik ve stratejik zelliklerdir. Corafi olarak Dou
Trkistan, inin Orta Asyaya, hatta Batya alan kapsdr. Blge Moolistan, Rusya,
Kazakistan, Krgzistan, Tacikistan, Afganistan, Pakistan ve Hindistan dhil sekiz lke
ile komudur. Dahas blge inin en nemli yer alt ve yer st kaynaklarna sahiptir.
Resm raporlara gre, blge inde bulunan toplam 168 maden eidinden 138ine sahip. Blgedeki petrol rezervleri inin toplam rezervlerinin 1/3n; doalgaz ve takmrnde ise yzde 40n oluturuyor. Ayrca Altay Dalarnda altn madeni karlrken,
blge uranyum gibi stratejik madenler bakmndan da olduka zengin. Tarmsal retim
bakmndan da son derece verimli olan blge, inin kalabalk nfusu iin nemli bir gda
kayna durumundadr.
te yandan Rusya ve dier Orta Asya lkelerinden ine uzanan petrol ve doalgaz
gibi enerji nakil hatlar da buradan gemektedir. Tam da bu nedenlerle in, blgedeki
Mslman Trk nfusun en kk protesto eylemlerini dahi sert bir ekilde bastrmaktadr. Daha nce pan-Trkizmi en byk tehdit olarak gren in ynetimi, 11 Eyll olaylarndan sonra halkn kltrel taleplerini terrizmle zdeletirerek Batl lkelerin desteini
almaya almaktadr. Deyim yerindeyse, blgenin sahip olduu doal kaynaklar nedeniyle ekonomik gelimesini srdrebilmek asndan in, Dou Trkistana gbekten
baldr. Ama ayn zamanda blge Pekinin uyumlu toplum sylemini yalanlad ve en
kritik anlarda ayaklanmalar ba gsterdii iin inin yumuak karnn da oluturmaktadr. Oysa Trkiye son yllarda Mslman halklar nezdinde ykselen bir imaja sahiptir. Bu
nedenle Trkiyenin Uygur sorununun insani temelde ve inin toprak btnl erevesinde zlmesi gerektiine ilikin tutarl politikas in tarafndan da kabul grmektedir ve Pekin, Trkiyenin bu yumuak gcnden faydalanmak istemektedir.
Trk nsannn Tarih Sorumluluu
in ynetimi Trkiyenin blgeyle olan tarihsel, din ve kltrel balarn anlamaktadr. Artk Pekin, Trkiyenin devlet ve zel sektr eliyle Dou Trkistana girmesine de
olumlu bakmaktadr ve bu frsat deerlendirilmelidir. Bu erevede ncelikle, Trk iadamlarnn en ksa zamanda Urumi, Kagar ve Turfan blgelerine ynelik i seyahati
dzenlemeleri yerinde olur. Blge her trl yatrm iin bakirdir. kincisi, zellikle gda,
tekstil ve inaat alannda yatrm ve i imknlar son derece genitir. Urumideki inaat
432
faaliyetleri bile Trk mteahhitlik sektrne yeni almlar salayacak boyuttadr. Ayrca
karayolu inasnda, havaalan iletmeciliinde ve petro-kimya alannda i yapan firmalar
iin blgede nemli yatrm frsatlar vardr. TM, DEK, TSAD, TUSKON gibi ilgili kurulular blgeye ynelik i ve yatrm imknlar iin projeler gelitirmelidir.
te yandan blge ile srekli bir ibirlii iin ulam kolayl ok nemlidir.
Davutolunun ziyareti srasnda bir an nce stanbul-Urumi arasndaki uak seferlerinin balatlmas iin inle anlama yollar aranmtr.5 stanbul-Urumi aras dorudan
uula yalnzca be saattir. Dahas, dzenli uak seferleri karlkl ticareti ve turistik ziyaretleri de artracaktr. likiler gelitike, yatrmlar arttka Uygur halknn ekonomik
durumu da dzelecektir. Ekonomik yoksulluk ve siyasi bask nedeniyle bunalan blge
halk iin Trk irketlerinin oralardaki varl onlar psikolojik olarak da rahatlatacaktr.
Kalc ibirlii ve pozitif bir anlay iin eitim ve kltr alannda da ibirlii imknlar gelitirilmelidir. rnein Trk ve in niversiteleri arasnda karlkl deiim antlamalar
imzalanp, eitim burslar ihdas edilebilir. Dier yandan tarih ilikilerin canlandrlmas
asndan, ehirlerimiz arasnda karde ehir antlamalar da yaplabilir. rnein Kagar
ile Konya, Urumi ile Bursa, stanbul ile anghay karde ehir ilan edilebilir.
Ksacas, bugnlerde in ile Trkiye arasnda gelien iyi ilikiler ve karlkl gven
ortamna dayanarak, Trk insan genel anlamda in ile zelde ise karde Uygur halknn
yaad corafya ile her dzeydeki ilikilerini gelitirmelidir. Bylece yzlerce yldr kopuk olan halklar aras iletiim de yeniden kurulacaktr. Unutmayalm ki; Trk dnyasnn
da slam dnyasnn da Doudaki jeopolitik snr bu blgedir ve in ile alan kanallar
kullanarak stanbul ve Kagar yeniden buluturmak bizim iin tarih bir sorumluluktur.6
Trkiye - in likilerinde Uygur Kprsnn Rol
Ocak ay banda in Ticaret Bakan Chen De Ming (n D Min) eliinde inin 57
byk irketinden oluan byk bir heyet Trkiyeyi ziyaret etti.7 in Ticaret Bakan Chen
Demingin ziyaretiyle yaanan bir ilk, 1995 ylndan beri ifade edilen, Trkiyenin Uygurlar iki lkenin dostluk kprsdr politikasn kabul etmesidir. 7 Ocak gn Babakan
Recep Tayip Erdoan, inli Bakan Chen Demingi kabul etmi ve Uygur meselesi her zaman olduu gibi gndeme gelmiti. Grme srasnda Uygur blgesinde yaanan olaylardan byk znt duyduunu belirten Babakan Erdoan, inin toprak btnlne
ve tek ine sayg duyuyoruz. Toplumsal btnlne byk nem veriyoruz8 demiti.
Uygurlarn Trkiyede yaayan akrabalar olduunu belirten Babakan Erdoan, bu nedenle Uygurlarn huzur ve refahnn nemli olduunu, Uygurlar iki lke arasnda dostluk
kprs olarak grdklerini ifade etmiti. Trkiyenin Uygurlarla balarn saygyla karladklarn belirten in Ticaret Bakan Chen Deming, kendilerinin de Uygurlar dostluk
kprs olarak grdklerini belirtmiti.
5 inle stratejik iliki derinleiyor, ilk adm yeni konsolosluk olacak, Zaman, http://www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=1048226&title=cinlestratejik-iliski-derinlesiyor-ilk-adim-yeni-konsolosluk-olacak
6 Prof. Dr. Birol Akgn, in zlenimleri-(II): Dou Trkistan ve Uygurlar, http://www.sde.org.tr/tr/kose-yazilari/632/cin-izlenimleri-ii-doguturkistan-ve-uygurlar.aspx
7 Cihan Uur, in Ticaret Heyeti ve Trk-in Ekonomik likileri, http://www.turksam.org/tr/yazdir1900.html
8 inliler 3. Boaz Kprsne talip, Radikal, http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalHaberDetay&Date=&ArticleID=973295
433
Uygurlar, Sultan Aleddin Eretna (1336-1352) ile Anadoluya yerlemeye balamtr

ve bugnde saylarnn az olmasna ramen, Trkiyeye g etmeye devam etmektedirler.
Urumi olaylar sonras, Devlet Bakan ve Babakan Yardmcs Blent Arn9 ve Devlet
Bakan Zafer alayan, Trkiyede 300 binden fazla Uygur vatanda bulunduuna dikkat
ekmiti. Uygurlarn Trkiye halk ile akrabalk balar bulunmakla kalmamaktadr, ayn
zamanda Trkiyedeki nfus zerinden belli bir kamuoyuna sahiptir. Trk siyasetiler in
Hkmetine bu hassasiyeti anlatmaya almtr. inli Bakan Chen Demingin bu hassasiyeti ne derecede anlad ilerdeki zaman dilimi ierisinde anlalacaktr ancak Bakan
Chen Demingin ahs adna gsterdii anlayn, ikili ilikilerinin gelimesine katkda bulunaca dnlmektedir.
Uygur meselesi zerinde in Hkmetinin de hassasiyeti vardr. Dou Trkistann
asli unsuru olan Uygurlar, topraklarnn igal edilmesi ve 1884 ylnda in ynetiminin
idaresi altna alnmasnn ardndan bamszlk hareketini balatmt. rili ufakl birok
ayaklanmann sonucunda, 1933 ve 1944te Dou Trkistanda ksa mrl bamsz
cumhuriyetler kurulmutu. Dou Trkistan ad bu iki cumhuriyet ile zdeleerek siyas
anlam kazanmt. Uygurlarn siyas, ekonomik ve kltrel basklara kar btn ayaklamalar da blclk ve terr hareketi olarak sulanmt. in Hkmetinin gznde etnik
Uygur meselesi ile siyas Dou Trkistan meselesi zdelemi ve bu anlamda zm
yolu kmaza girmitir. Trkiye bu iki meseleyi birbirinden ayr olarak ele almaktadr ve
Dou Trkistann bamszlna deil, Uygurlarn kar karya kald sorunlara ilgi gstermektedir. in Hkmeti ise henz fark grememitir ya da grmezden gelmektedir.
in Hkmetinin bu grnn d politikadaki yansmas ise Uygurlarn durumu ile ilgilenenlerin, Dou Trkistan bamszlna destek verdii alglamasdr. in Hkmetini
bu alglamaya dren nedenlerden biri, Dou Trkistann jeostratejik nemidir.
Dou Trkistan, inin Batya alan bir kapsdr ve kpr rol stlenmektedir. in
Hkmeti, tarihi pekyolunu yeniden canlandrma projesi erevesinde inden Batya
uzanan karayollar ve demiryollar oluturmasnn peindedir. inden Hazar denizine
uzanan doalgaz ve petrol boru hatlar enerji pompalamaya balamtr. in Hkmeti, Urumi Havaalann Bat Avrupa ile Dou Asya arasndaki havayolu transit istasyonu
yapma hazrlndadr. Urumi Havaalan 2006 ylndan itibaren uluslararas havaalanna
dntrlmt. Son on yldan beri in Hkmeti Urumiyi, Orta ve Gney Asyann
ekonomik ve dolaysyla siyas ekim merkezi haline getirmeye almaktadr. Bu durumda Urumi ayn zamanda Orta ve Gney Asyaya stratejik derinlik yapabilecek ileri s
vazifesi grecektir. Dou Trkistann yer st ve yer alt zenginlikleriyle birlikte blgenin
in asndaki stratejik nemi ortaya kmaktadr. Dou Trkistan ayn zamanda inin
snr blge gvenliinin teminatdr. Bu balamda Dou Trkistan, ykselmekte olan
inin gvenlik ve kalknma gibi ulusal karlarn ciddi lde etkilemektedir. Yani Dou
Trkistan, inin geleceini etkileyen en nemli faktrlerden biri haline gelmitir. Bu nedenle, Trkiye-in ilikilerinin hassas noktasn oluturan Dou Trkistan sorununun da
gndemden dmeyecei aktr.
9 Arntan ine sert D. Trkistan uyars, Haber7, http://www.haber7.com/haber/20090709/Arinctan-Cine-sert-D-Turkistan-uyarisi.php
434
inli uzmanlar, Dou Trkistan sorununun ideolojisini Pan-slmizm ve Pan-Trkizm

akmna balamakta ve Osmanl Padiah II. Abdlhamitten (1842-1918) itibaren Dou
Trkistan ayrlk hareketinin arkasnda Trkiyenin olduu kanaatine varmaktadr. inli
uzmanlar bu saptamaya gre, nce Trkiyedeki Trklerin Gktrk soyundan geldiini
ve tarihte Gktrklerin Uygurlara zulm yaptn iddia ederek Uygurlar Trkiyeden
uzaklatrmaya alm, sonra da Trkiyenin srdrd d politikann aslnda Panslmizm ve Pan-Trkizm akmn benimsemekle byk Turan devleti kurma olduu
tespitini yaparak, Trkiyenin Uygurlara olan ilgisinin altnda ard niyet yatt sonucuna
varmaktadrlar. Bu tr grlerin son rneini ise; Trkiyenin 5 Temmuz Urumi olaylarna zerindeki tepkiye karlk in toplumundan gelen ar ithamlardr. Ayrca, tarihte
Gktrk-in mcadelesinin her iki toplumda derin etki brakt gibi, tarihi olaylardan
ibret ve tecrbe edinme gelenei olan inlilerin, Gktrk soyundan gelen Trkiyedeki
Trkler zerindeki dnceleri ve imaj olumlu deildir. inli uzmanlarn bu tespiti doal
olarak devletin karar alma srecini etkilemektedir ve Souk Savan sona ermesinden bu
yana Pekin Hkmetinin Ankaraya kukuyla bakmasna yol amtr. Ankara, 1971ten
beri inin toprak btnlne ve egemenliine sayg ilkesini ve 1998-1999 ylndan itibaren de Trkiyede ini blecek hibir faaliyete destek vermeyeceini vurgulam olmasna ramen, inin gvenini kazanamamtr. rnein in Hkmeti, Trkiyede Urumi
olaylar zerine gsterilen tepkiyi, inin iilerine karma olarak alglamtr.
Trkiye - in ilikilerinin gelimesi birok d ve i etkene baldr fakat birbirlerini
tanmakla ve anlamakla; ibirlii ya da Trkiye tarafndan ifade edilen stratejik ortaklk
ilikilerine gidilebilir. Uygur meselesi bir problem deil, bir dostluk kprs olarak grld andan itibaren ikili ilikiler pekitirilebilir. Ancak dostluk kprs politikasnn
ieriinin dolu olmas gerekmektedir.10
Trkiye - in kili ilikileri derinletike Uygurlarn bir dostluk kprs olma dncesi daha gereki hale gelecektir. Trkiye bu noktada ine iki net mesaj vermektedir:
Trkiye, inin toprak btnl konusunda son derece hassastr ve her trl ayrlk
harekete kardr. Ankara ayrca Pekinin Tek in politikasn desteklemektedir. Dier
taraftan Trkiyenin tarihi ve kltrel balarnn bulunduu Uygurlarla ilgilenmesi son
derece normaldir. Ankara, Dou Trkistandaki Uygurlarn inin mutlu, mreffeh ve eit
vatandalar haline gelmesini desteklemektedir. Trkiye nasl hemen yan banda bulunan ve lke nfusunun yaklak yzde 10unu oluturan Bulgaristandaki Trk aznl iki
lke arasnda bir ibirlii zemini olarak gryorsa, ayn ekilde inde yaayan Uygurlar
ve dier Mslman halklar bir dostluk kprs olarak deerlendirmektedir. Deng Xiaoping 1978de in modernlemesine baladnda ilk yabanc sermaye transferlerini
Gneydou Asyada yaayan in aslllardan ekmiti. Baka lke vatanda inlilerin
kltrel yaknlktan dolay inle i yapmalar ve ine yatrm yapmalar daha kolay olmutur. Benzer ekilde de Ankara, in pazarna kltrel olarak kendisine yakn hissettii
Uygur ve dier Mslman halklar zerinden daha hzl bir ekilde almak istemektedir.
10 Do. Dr. Erkin Ekrem, Trkiye-in likileri: Tanmak ve Anlamak, http://www.sde.org.tr/tr/kose-yazilari/165/turkiye-cin-iliskileri-tanimakve-anlamak.aspx
435
Gelinen noktada Trkiyenin bu tr mesajlarnn daha iyi anlald grlmektedir.

Trkiyenin Dou Trkistan blgesiyle ticareti artrlabilmesi iin planlad projeler arasnda stanbul-Urumi arasnda dorudan uularn balamas, Urumide ortak bir sanayi tesisi kurulmas ve Urumiye Trk konsolosluu almas bulunmaktadr. Aslnda
bu tr projeler Ankarann tm ini kapsayan almnn bir paras olarak dnlmektedir. Trkiye, corafi adan inin pek ok noktasna ulaacak ekilde dorudan uak
seferlerini artrmay ve konsolosluk amay planlamaktadr. Bu adan Trkiye, geen yl
Cumhurbakan Gln Pekinde vurgulad gibi ini herhangi bir lke gibi deil, bir
kta olarak dnmektedir. Bu adan Ankara sadece Pekin ve angayda deil inin tm
nemli ehirlerinde grnr olmay hedeflemektedir.11
Trkiye - in likilerinde Almas Gereken Sorunlar
Trkiye Asyaya olan bakn deitirdii takdirde, blgeyle olan derin tarihi ilikileri
sebebiyle blgede bar ve gvenliin yeniden inasnda ve korunmasnda nemli rol oynayabilecektir. Tarihi ve kltrel balarndan dolay Trkiyenin konumu, dier devletlerle
kyaslandnda kendisine baz stnlkler sunmaktadr. Dier taraftan corafi konumu,
jeopolitik ve jeostratejik zelliklerinin tad nem, Trkiyeyi blge ile yakndan ilgilenmek durumunda brakmaktadr.
Trk d politikasn ynlendiren asker ve sivil brokrasiyle siyasi irade arasndaki
kopukluk ve gr farklarnn HCye yarad da ayr bir gerek olarak karmza kmaktadr. Trkiyenin Dou Trkistan konusunda tutarl bir politika izleyemedii, farkl dnemlerde kararsz politikalar izleyerek dengeyi salayamad grlmektedir. Trkiyenin
bu politikas blgede Trkiyenin Trklerin aznlk haklarnn inenmesine gz yumduu
eklinde alglanmaktadr. Bu durumun blge lkelerinin Trkiyeyi gvenilir bir merkez
olarak grmesini engelleyebilecei deerlendirilmektedir.
Necip Hablemitoluna gre, Trkiye - HC siyasi, ekonomik ve ticari ilikilerindeki geliim hep Trkiye aleyhine gelimitir. Bu durum aslnda Trkiyenin HCye deil,
HCnin Trkiyeye ihtiyac olduunu gstermektedir. Trkiyenin stratejik konumu, Orta
Dou, Orta Asya ve Kafkasya ile olan balantlar ve Dou Trkistanllarla koparmas g
olan manevi balar Trk d politikasnn HCye kar stnln oluturmaktadr.12
kili ilikilerde bu Trkiyeye byk avantajlar salayacaktr ve geliimim Trkiye lehine
dnmesinde nemli etken olacaktr.
Bunun yannda HCnin Dou Trkistan konusunu her frsatta Trkiyenin nne sorun olarak kard ve Trkiyeyi yalnzca bu konu kapsamnda politika retmeye zorlad
grlmektedir. Dou Trkistanllar iin bir dier tehlike ise blgedeki baz d glerin ve
radikal gruplarn genler zerinden siyaset yapmasdr. Bu siyaset uluslararas evreler
tarafndan desteklenmektedir.
Bu siyasetin engellenmesi hem HC hem de Trkiyenin yararnadr. Bu siyasetin engellenmesi amacyla Trkiyenin blge halkna eitim ynnden destek vermesi gerek11 Do. Dr. Seluk olakolu, Dileri Bakan Davutolunun in Ziyareti, http://www.usak.org.tr/makale.asp?id=1793
12 Dr. Necip Hablemitolu, TRKYE - N LKLERNDE GZARDI EDLEN BR BOYUT:HKMET - N - DOU TRKSTAN, http://www.
neciphablemitoglu.com/makaleleri/blog.php?id=11
436
mektedir. Bu konuda 11 Eyll sonrasnda HC; Uygur Trk rencilerin Orta Asyadaki
Trk niversitelerinde okumalarna msaade etmemeye balamtr. HC radikal gruplarn blge halkna yaklamlarn da Trkiyeye yklemekte ancak petrol satn ald Suudi
Arabistan ve rana kar bu ynde herhangi bir giriimde bulunmamaktadr.
Dou Trkistanda seyahat nnde de ciddi engeller bulunmaktadr. Bazen bir kyden
dierine giderken dahi yerel gvenlik kurumlarndan belge almak gerekmektedir. Reit
bir insann bile yurt dna kmak iin pasaport alabilmesi neredeyse imknszdr. Devlet
memuru da olsa, pasaport mracaatnda bulunan Dou Trkistanllar, ok byk cretler
deyerek pasaportlarn alabilmektedir. Oysaki bir inli pasaport mracaatnda bulunduunda talebi en ge 15 gn ierisinde yerine getirilmektedir. Burada Dou Trkistanda
in ynetimi tarafndan uygulanmakta olan insan haklar ve demokrasi ihlalleri ile her trl
vahetin Dnya kamuoyundan gizlenmesi ve yurt dnda Dou Trkistan lobisi oluumunun engellenmesi amalanmaktadr. Maalesef burada btn imkanszlklara ramen
pasaport alabilen az saydaki soydamz T.C Pekin eliliinden vize alamamakta. Oysa in
kkenli olanlar rahatlkla vize alabilmekte. Dou Trkistanda hi kimsenin hayati gvencesi yoktur. Devlet, istedii zaman istedii kimseyi tutuklayabilir ve istedii ekilde cezalandrabilir. Bu noktada tutuklamak istedii kimsenin yabanc olmas da nemli deildir.
Binlerce kii in hkmeti tarafndan sudan sebeplerle tutuklanp yerleri belli olmayan
zindanlara gtrlmekte, oralarda ryp gitmektedir.
Tutuklularn geride kalan ocuklarnn ve ailelerinin durumu ise iler acsdr. Dahas,
bu kiilere yardm etmek dahi in kanunlarna gre su saylmaktadr. in, Dou Trkistanllara esir muamelesi yapmakta ve onlara trl zulmleri reva grmektedir.
Dou Trkistanllar insan haklar evrensel beyannamesinin normlarndan mahrum
braklm. Dnce, ifade ve din hrriyeti alanlarnda tamamyla kuatlm durumdadr.
Bar rgt kurma, toplanma, siyasi haklar, kanun nnde eitlik, aznlk haklar, eitim hakk, alma hakk, mlkiyet hakk, serbest seimler, eitlik, adalet, haysiyet ve n
koruma, g ve iltica gibi haklar bu halk iin sz konusu deildir. Bu balamda hibir
zgrlk sunulmad iin, Dou Trkistanllarn gerek ferdi gerekse ailevi ve toplumsal
mahremiyeti hie saylmaktadr.
inin ieri eyaletlerinde in vatandalarnn Uygurlara ynelik tavr da devlet baznda
yrtlen ayrmclk siyasetinin ak bir yansmasdr. inli halk, bir Uygur grdnde
ona kin ve nefretle bakmakta, polisler Uygurlar keyfi olarak arayabilmekte ve sorguya
ekebilmektedirler. Bir dkkna Uygur girecek olsa btn inliler ona tpk bir hrsza
bakar gibi phe ile bakmaktadrlar. Hatta dkkn grevlileri mikrofondan Dkknmza
Sincanl girdi ceplerinize dikkat edin. diyerek aktan aa anons yapabilmektedir. Taksiciler ve Otobs ofrleri Uygur yolcular almay reddeder hale gelmitir. Bu rnekler, etnik ayrmcln tipik ifadeleridir. in hkmetinin Uygurlar terrist, katil, hrsz, blc,
radikal slamc olarak yaftalama abas, Devletimize en byk tehlike Dou Trkistan
terristlerinden gelir., Uygurlar ihtiyatl olunmas gereken, gzetlenmesi gereken dman millettir. anlayn yaygnlatrmas rki ayrmcl trmandrmaktadr.13
13 HH raporu: inin sistematik soykrm 60 senedir sryor, http://gokbayrak.com/tr/wp/2009/08/13/ihh-raporu-cinin-sistematik-soykirimi60-senedir-suruyor/
437
Bu konunun Trkiye tarafndan karlkl ilikilerde devaml gndeme getirilmesi gerekmektedir.

SONU
inin Trkiyeye ynelik olumlu deiimi, Trkiyenin Dou Trkistanda yaanan 5
Temmuz katliamndaki adaletli dik duruundan, jeostratejik konumu ve potansiyel blgesel baat gc olmasndan ve inin Avrasya stratejisi (Yeni pek Yolu Projesi) admlarnn Trkiyeye kadar uzanmasndan dolay meydana gelmitir. Ykselmekte olan inin
ihtiya duyduu stratejik ham maddeler ve byk pazar Avrasya ktasndadr ve bu ktada baarl olabilmek iin Trkiyenin ortakl ve destei nemlidir. Dier yandan Urumi
olaylarndan sonra Trkiyenin Dou Trkistan sorununu bir koz olarak kullanabileceini
alglayan in, yakn kar blgesi olan Orta Asya ve snr blgesi olan Dou Trkistann
istikrar ve gvenlii asndan zel etkisi olan Trkiye ile ibirlii yaplmasndan karl
kaca dncesi yatmaktadr. in ve Trkiye kendi blgesinde ykseldike ikili siyas
ilikilerinin artacan da tahmin etmek mmkndr; inin Trkiyenin ran politikas ve
Mavi Marmara faciasna ynelik verdii destek sadece inin geleneksel d politikas ile
uyum salad iindir, ancak ikili ilikiler younlatka iki lke ileride kresel ve blgesel dzeyde ibirlii yaplmas iin gereken imkn ve zemini de salayabilir. Fakat bu konular Trk-in dnce kurulular arasnda dzenlenen konferanslarda tartlmamtr.
Trk-in ilikileri arasnda en hassas ve in asndan ikili ilikilerin geliimini engelleyen en nemli konu olan Dou Trkistan meselesi, TRKSAMda heyetler arasnda tartlmtr. anghay birlii rgt Aratrmalar Merkezi Bakan Pan Guang,
Urumi olaylar srasnda gerginleen in-Trkiye ilikilerinin, iki ay sonra Devlet Bakan
Zafer alayann Babakan zel Temsilcisi olarak ine yapt ziyaret srasnda inin
st dzey liderleriyle grmesinden sonra dzelmeye baladn, in Babakan Wen
Jiabaonun Ekim 2010daki Trkiye ziyareti srasnda Babakan Recep Tayip Erdoan
ile grmesi sonras, Dou Trkistan sorununun artk ikili ilikileri etkileyemeyecei
konusunda anlatn ileri srerek, her iki lkede ayrlk faaliyetlerin bulunduunu ve
iki lkenin ayrlk faaliyetlere kar birbirlerini karlkl olarak destekleyeceini belirtmiti. Pan Guang, USAKn ev sahipliinde dzenlenen toplantda da terr ve ayrlklkla mcadelede iki lkenin ciddi bir ibirlii iinde olduklarn belirtmitir. TRKSAM
Bakan Sinan Oann, bazen iki lke arasndaki sorunlarn ibirliine dntrlmesi,
yani Tataristann Trkiye-Rusya arasnda olduu gibi Dou Trkistan sorununun da ikili
ilikilerin geliimine katkda bulunaca grne kar, in Sosyal Bilimler Akademisi
Uluslararas Ekonomik ve Politik Aratrmalar Enstits Bakan Zhang Yuyan, stratejik
rakipler stratejik ibirlii yapabildiine gre, bu gr ilgili makamlara ileteceini ifade
etmitir. Pan Guang ise, Dou Trkistan sorununun ibirliine dntrlmesinin nnde birok zorluk olduunun altn izmitir.14
inin batya olan almnda Trkiye olduka nemli bir duraktr. Bu yzden de inin
hem Afrika olsun hem de Orta Dou dnyas olsun Trkiye gibi bir orta her zaman
yannda grmek isteyecektir.
in ynetimi Dou Trkistan igal ettii 1949dan gnmze kadar her trl devlet
imkanlar ile sistematik bir ekilde asimilasyona tabi tutmaktadr. in bu niyet ve imha
politikalarndan vazgemelidir. Aksi takdirde aresiz kalan Uygurlarn ikinci bir 5 Temmuzu yaamayacan hi kimse taahht edemez. Byle bir durum karsnda yukarda
uzmanlarn bahsettii in Trkiye stratejik ilikilerinin darmadan olduunu ngrmek
iin stratejist yada kahin olmaya gerek yok. 5 Temmuz 2009 da Dou Trkistann bakenti rimideki katliamda in ile sadece Trkiye kar karya gelmiti. Uluslar aras
aktrlerin ykselen ini dengelemek iin en zayf karn olan Dou Trkistan kartn gelecekte ileriye srmeleri de kuvvetle muhtemel grnyor. inin topyekn imha politikas
ile kar karya kalan Uygurlara da bu glerle ibirlii yapmaktan baka seenek kalmyor. Aslnda in Trkiye ile ilikilerini Dou Trkistan ortak paydasnda realist ve drste gelitirerek herkesin kazanla kabilecei bir yol bulabilir. Dnya liderlii iddiasnda
bulunan inin Dou Trkistan ve baka aznlklarla ilgili insan haklar ve demokrasi ayb
ile nereye kadar gidecei de merak konusu.
in ile kurmaya baladmz yakn ilikilerimiz u anda sadece emekleme aamasndadrlar. Zaman ierisinde sadece inin kazanaca bir siyaset yerine Trkiyenin de
Dou Trkistanllarnda kazanaca zeminlerin oluturulmas gerekmektedir. Bu erevede;
Trkiyenin HCye kar ncelikle Pantrkizmin Trkiyenin devlet politikas olmadn, Uygur sorununun HCnin i ileri olmakla birlikte ancak insan haklar ihlallerine Trkiyenin sessiz kalamayacan sklkla vurgulamas gerekmektedir.
Bunun yannda Trkiye HCyi;
Temel aznlk dilleri iinde kendi dil nfuzunun mevcudiyetini korumas ve yaylmas iin Uygur dilinin eitim dili olarak korunmas.
Dou Trkistandaki seyahat nndeki engellerin kaldrlmas,
Dini ibadetler, cami ve evlerdeki kstlamalarn serbest braklmas,
Sadece figratif rolleri nedeniyle deil ayn zamanda gerekten gc olan aznlk
kadrolarn eitilmesi ve i sahibi yaplmas,
Teknoloji eitimi gibi admlar atarak yksek Uygurlu isizliini azaltlmas ve iverenin etnik ayrmclk yapmasna engel olunmas,
Dou Trkistana ynelik inli gmen aknnn durdurulmas.(1949 da Blgedeki
inli gmen says %3-5 iken 2010 da %50 ye yaklamtr.
Uygur Trkleri zerindeki aile planlamas ad altnda yrtlen tek ocuk politikasnn kaldrlmas.
ok zengin yeralt ve yer st kaynaklara sahip blgenin asli unsuru olan Trklerin
sefaletten kurtarlmas.
Ayrca Trkiye, Dou Trkistan ve Tibet gibi HC snrndaki blgelerde ok nem
arz eden daha fazla kltrel zerkliin geliimini HC ile diyaloglaryla tevik etmelidir.
HCyi Uygurlarn etnik ballkla HCye ballk arasnda seim yapmas konusunda
zorlamamas iin cesaretlendirmelidir.
14 Trk ve in likileri: Dnce Kurulular Arasnda birlii, http://www.sde.org.tr/tr/haberler/1298/turk-ve-cin-iliskileri-dusuncekuruluslari-arasinda-isbirligi.aspx
438
439
TRK DNYASINDA
BR ETM VE DEER UNSURU OLARAK HOGR
Ar. Gr. Tazegl DEMR
Gazi niversitesi Gazi Eitim Fakltesi
GR
Trkler var olduklar gnden bu yana ok geni bir corafyaya yaylm, bu geni
sahada ok eitli kltr ve deer yelpazesi oluturmutur. Bu yelpaze hem onlarn fakl
kltrlerdeki insanlarla srekli iletiim ierisinde olmasndan hem de srdrdkleri gebe yaam tarzndan dolay eitlenmitir. Bu durum doal olarak Trk milletinin bir
deerler toplumu haline gelmesini de beraberinde getirmitir. Deer kavram pek ok
disiplin erevesinde, eitli ynleriyle ele alnm nemli bir alma sahasdr.
Deer Trke Szlkte (2005), nesne ve olaylarn bir toplum, bir snf ya da bir insan
bakmndan tad nemi belirleyen nitelii, olarak tanmlarken aratrmaclar bu kavram eitli alardan tanmlamlardr. Buna gre deer, belirli bir durumu bir dierine
tercih etme eilimi; davranlara kaynaklk eden ve onlar yarglamaya yarayan anlaylar; bireylerin neyi nemli grdklerini tanmlayarak istekleri, tercihleri, genelde inanlan,
arzu edilen ve davranlar iin bir lek olarak kullanlan olgular eklinde tanmlanr (Erdem, 2003: 56; Bilgin, 1995: 83).
Her eyin byk bir hzla deitii amzda deiimin sadece bilgi ve teknolojide
olmad, deerlerde de birtakm deiimlerin yaand gzlenmektedir. Dnyada snr-
440
441
larn ortadan kalkmaya balamas, kreselleme rzgrnn tek tiplemeye ve dnyay

bir ky hline getirme ynnde esmesi mill birlik ve beraberliin temelleri arasnda yer
alan deerlerin nemine bir kez daha dikkatleri ekmektedir. lkeler arasndaki snrlarn
ortadan kalkmaya balamasyla birlikte yerel deerlerin yan sra evrensel deerlerin de
gndeme geldii, baz deerlerin hem yerel hem de evrensel deerler arasnda yer ald
grlmektedir (Kola, 2010: 194). Bu deerler iinde toplumsal yaamn dzenlenmesi
ve bar ortamnn oluturulmas iin phesiz en nemlisi hogrdr.
Hosgr, Trke Szlkte (2005: 901), her eyi anlayla karlayarak olabildii kadar ho grme durumu, msamaha, tolerans, eklinde aklanr. Gzbyk (2002: 40),
hogry btn farkllklara ramen birlikte yaamay mmkn klan; karlkl sevgi,
sayg, gven ve anlay esasna dayal olarak kurulan bir iletiim sreci olarak deerlendirilmektedir. Kavcar (1995: 5) ise gnmz dnyasnda en nemli erdemlerden biri olarak
nitelendirdii hogry insana zg, insan ycelten, znde anlay gsterme, anlayla karlamann yatt bir olgunluk belirtisi olarak ele alr. Bu dorultuda hogr
deeri onu kazanabilen her birey iin insan bir vasf edinmi olma anlamna gelir. Ayrca
hogrl insanlar kendini ve bakalarn seven, olumsuzluklar makul karlayan, mutsuzluu deil anlayl olmay kendine ilke edinmi, gemiini bilen ve ne olursa olsun
bunu kabullenen, gelecee salam admlarla yryen, kendi olmann onurunu, gururunu
tayan bireyler olarak, iinde bulunduklar topluluu hep ileriye tayacak temel yap talar olacaklardr. Bu adan bakldnda hogr deerinin Trk toplumuna ne kadar yakan ve yaklaan bir deer olduunu grmek mmkndr. Nitekim Trk dnyasnda bu
deerlerle zdeleen birok nemli ahsiyet, yzyllar boyunca etkili olmay baarmtr.
Bunlar iinde Hoca Ahmet Yesevi, Yunus Emre, Mevlana Celallettin Rumi, Hac Bekta
Veli ve Nasrettin Hoca gibi ahsiyetler bunlardan sadece birkadr. Bu ahsiyetlerin bir
dier nemi ise bugn Trk Dnyas olarak bilinen ve Trk kimlikli insanlarn yaad
her corafyada ve her toplulukta bilinen, sevilen ve deer verilen kiiler olmasdr. Tam
bu noktada bu ahsiyetlerin bir deer ve eitim unsuru olarak tm Trk dnyasn birletirebilecek bir zellik tadklar ve hogr gstergesi olarak nemli bir rnek tekil
ettikleri sylenebilir.
Trk Toplumunda Hogrnn Miheng Talar
Yesevi retisiyle balayan, gelien ve Anadoluya yaylan hogr felsefesi Ahmet
Yesevi, Mevlana, Hac Bekta Veli, Yunus Emre, Nasrettin Hoca gibi mutasavvflarn yaamlar ve eserlerinde yer alan unsurlarla gnmze kadar ulamtr. Yaadklar dnemde de gnmzde de ok geni bir corafyada adndan ska bahsedilen bu ahsiyetler ve
bnyelerinde kardklar hogr felsefesi, znde Anadolu corafyasnda olduka nemli
bir yeri olan tasavvuf felsefesinin doal bir sonucudur. Hogr tasavvufla ahenkli bir
btn oluturur. Bu ahengin dayanaklar ise toplumdaki farkllklar, ayrmalar bir zenginlik kayna olarak gren ve insanlar yzyllar boyunca sonsuz bir sevgiyle kucaklayan,
onlarn gnlnde taht kurmu nemli ahsiyetlerdir.
442
Ahmet Yesevi
Nerde grsen gnl krk, merhem ol,
yle mazlum yolda kalsa, yolda ol,
Maher gn derghna yakn ol,
Ben - benlik gden kiilerden katm ben ite.
Ahmet Yesevi, Trk tasavvuf geleneinin kurucusudur; ayrca kendisinden sonraki
byk mutasavvflar, Yunus Emre, Mevlna, Hac Bekta Veli ve dierleri zerindeki etkisi
olmutur. Ahmet Yesevi Anadolunun bir Trk Yurdu haline gelmesinde nemli bir manevi rol stlenmi, sade ve temiz slubuyla Trkemizin mimarlarndan olmu ayn zamanda slamiyeti dosdoru anlayan ve anlatan, insanln ihtiyac olan yksek deerleri daha
o zamanlar dile getirdii kardelie, dostlua, sevgi ve hogrye dayal dnceleriyle
ele alan nemli bir ahsiyettir (Alpay, 2002). Yzyllar ncesinde yaam olan Ahmet
Yesevi Allah inancn o kadar zmsemitir ki, yaratcnn engin merhamet ve hogrsn zmeyi baarm ve bu temel inanc kendi iin dstur hline getirmitir. Bu tavr
evresindekiler tarafnda zmsenmi ve hogrnn kucaklayc etkisi bir gibi bym, Trk milletinin karakter zellii hlini almtr. Yesevilik milyonlarca insann dahil
olduu bir cemiyet hline gelmi ve bu cemiyetteki topluluun hogr ekseninde eitli
kurallar olumutur. Aydn (2002) Yesevilii kabul eden kiide bulunmas gereken ayrca hogr felsefesinin de tad zellikleri yle sralamtr: Hakk Bilmek,Kalbinde
Allah Ve nsan Sevgisi Tamak, Cmert Olmak,Gerekleri Kabul Etmek, Geer ve Doru
Bilgili Olmak, Kanaatkar Olmak, Nefsine Hakim Olmak, Kendini Bilmek, Gnl Gz le
Grmek, Felsefeye Yatkn Olmak.
Burada belirtilen zellikler Ahmet Yeseviden sonrakilerin de kabul ettii genel geer,
temeli sarslmaz kaideler olmutur. yle ki uluslar aras arenada kendinden ska sz
ettiren Mevlana ve onun yayd felsefe de ayn temele dayanmtr.
Mevlana Celaleddin Rumi
Cmertlik ve yardm etmede akarsu gibi ol.
efkat ve merhamette gne gibi ol.
Bakalarnn kusurunu rtmede gece gibi ol.
Hiddet ve asabiyette l gibi ol.
Tevazu ve alak gnlllkte toprak gibi ol.
Hogrllkte deniz gibi ol.
Ya olduun gibi grn, ya grndn gibi ol
Hazreti Mevlna, yaradana gnl veren, btn dnyadaki yaratklar yaradandan tr sevmeyi ve bizlere sevgiden sz etmeyi reten bir ak piridir. nsan yaratlmlarn en
ereflisidir dsturuyla; her dilden, her dinden, her renkten insan kucaklayan Hz. Mevlna
sevginin, barn, kardeliin, hogrnn semboldr. Mevlana eksende oluturulan
Mevlevilik ise tamamen sevgi ve hogr zerine kurulmu bir messesedir (TC Kltr
ve Turizm Bakanl, 2010).
443
Mevlanann evrensel hogr mesaj; farkl din, dil ve kltrden olan insanlar ayn
corafyada bar ve sevgiyle kaynatrm, btn insanlar kucaklayan sevgisi yerelden
ulusala, ulusaldan evrensele yaylmtr (Artun, 2007). yle ki Mevlnnn 800.doum
yl olan 2007 yl Unesco tarafndan Dnya Mevln Yl olarak ilan edilmitir.
Mevlana btn szlerinde iyi ahlkl ve hogr sahibi olmay telkin etmi, btn
dnya insanlarn kaynatrmay, aralarnda dostluk ve kardelik balar oluturmay hedeflemitir. Kendine dmanlk besleyenlere bile sevgi ve hogr ile yaklamtr (Aykan, 2000: 229).
Hac Bekta Vel
efkat ve merhamette gne gibi ol .
Bakalarnn kusurunu rtmekte gece gibi ol.
ncinsen de incitme
nsan sevgisi ve snrsz hogrs ile akllarda yer etmi Hac Bekta Velinin de
insana, insanla bak Mevlanada olduundan farkl deildir. Hac Bekta Velinin tvbe edenlere kar tutumu hogrnn sembol hline gelmi, Mevlanann bile takdirini
kazanmtr (Ggn, 1999: 146). Sava yerine bar; dmanlk yerine dostluu; kin
yerine sevgiyi ve hogry benimseyen ve hmanist bir anlaya sahip olan Hac Bekta
Velinin felsefesi sevgi, eitlik, tanr, din, paylam, hogr, bilim, eitim gibi kavramlara
dayanr.
Hi bir milleti ve insan ayplamaynz! diyen Hac Bekta Veli; Anadolununsosyal,
siyasal, ekonomik, etnik ve dinsel yapsn dikkate alarak, sevgi ve hogr kltrnn
temellerini atmtr. Bu ulu ahsiyet, uygarlklar beii Anadolunun zengin kltr mozaiini, bozmadan; paralamadan; farkllklaryla kabul edebilmeyi; sevgi ve hogr temelinde bir araya getirmeyi kendisine ilke edinmitir.
Yunus Emre
Ben gelmedim davi iin
Benim iim sevi iin
Dostun evi gnllerdir
Gnller yapmaya geldim
Gnller Sultan, sevgi ve hogr a Yunus Emre, XIII. yyda yaamtr. Yunusun
retisi, insanlar dostlua ve kardelie, birbirlerini anlamaya, birbirlerine zulmetmemeye, hogrye, bara ve skna arr. Yunus Emre Tanrya olan akn gstermenin
insanlarn gnllerini krmamak ve kalpleri onarmakla mmkn olacan dnr. Ona
gre insana gsterilen sayg ve sevgi, bir bakma Tanrya gsterilmi demektir. Yunusun
zerinde durduu asl mesele gnl krmamak, hibir canly incitmemek, gnl almak,
byklk taslamamak ve bilgili olmaktr.
444
Yunus, zerreden kreye btn lemlere ayn bak asyla yaklam; onlara deer
vermi, eit mesafede grm ve lemleri bir btn olarak kucaklayp sevmitir. Ayn
zamanda rk, renk, dil, din, mezhep, merep ayrm yapmakszn Yetmi iki milleti sevmi, onlara hogryle yaklam, btn insanlar bir grm, eit saym ve sevgiyle
kucaklamtr (Araz, 2007).
Dnyadaki btn insanlar karde olarak gren Yunus, yaratlan yaratandan tr
sever. Sevgi ve hogr izgisinde btn lemi karde ilan eder. Btn insanlar hogr
ve dostluk izgisinde birletirir, btnletirir (Ggn, 1995: 30). Yunus yukarda zellikleri verilen retisini bir drtlkte zetlemitir.
Bir kez gnl yktn ise / Bu kldn namaz deil,
Yetmi iki millet dahi / Elin yzn yumaz deil
Nasrettin Hoca
13. yzylda yaam olan byk dnr Nasreddin Hoca, bizleri gldrrken dndrmekte ve toplumsal sorunlarn zmne de byk bir katk salamaktadr.
Nasreddin Hoca, dneminde yaad olaylar ve kendisine sorulan sorular, insanlarn
birbirine kar sevgi ve sayg ile hogr izgisinde yaklamalarn salayarak ele alm,
ayrca dnyada tm insanln kardee yaayabilmesini salamak amacyla retisini
kurmutur.
Hogrl, hazr cevap, dindar, gldrrken dndren, kvrak bir zeka ve espri
kabiliyetine sahip olan Nasreddin Hoca, 700 yldr herkesin sevgisini kazanm bir halk
adamdr. Kltr tarihimizin fkra kiileri arasnda Nasreddin Hoca kadar btn dnyada
n yapm bir baka kiilie sahip deiliz (Seluk kla, Yedi klim Dergisi N. Hoca zel
Says)
Nasreddin Hoca her fkrasnda, dnyann ileyiine kendi kltrel deerleri ile katkda bulunan ve insanolunu sevgi ve hogr ile kucaklayan bir filozoftur. Anadolunun
hogr ve sevgisi ile yorulan bu bilge kii, dnyann drt bir yannda kendine yaam
alanlar aarak btn insanl kucaklar. Her edimiyle toplumun ncs olan Nasreddin
Hoca, hatalarmzla alay edip olgunlamamz, yaptklarmzla erdem kazanp ycelmemizi salamaktadr (ahin, 2008;215)
Fkralarnda rif, nktedan Trk halknn, eitli olaylar karsndaki davrann, ksa
ve zl yorum - cevaplarla yanstan Nasreddin Hoca, kalender, rind bir halk filozofudur.
Gndelik kayglara, skntl durumlarla tatl bir zm yolu bularak, hayat sert yergilerden uzak bir hogr asndan deerlendirir.(Behet Necatigil, Edebiyatmzda simler
Szl) Nasreddin Hocann birbirinden gzel fkralar insanla iyiliin, drstln ve
hogrnn yollarn gsterir. Ayrca bilgi, grg ve hikmet dersleri verir.
Nasreddin Hoca fkralarnda herkesin Nasreddin Hocay imtihan etmesine karlk,
Onun kimseyi snav etmemesi dikkat ekicidir. Bu durum, sadece Nasreddin Hocann
hogrsyle aklanabilecek bir durum deildir. Gerekte halk, yaratt Nasreddin Hoca
tipiyle kendisini eletirinin merkezine yerletirmekte ve yaamn sorgulayarak salkl
445
kalmaktadr. Birey ve dolaysyla toplum, Nasreddin Hoca fkralarnda kendisiyle yzleir

ve z eletiri yapar. Nasreddin Hocay, Yunus Emre ve Mevlana gibi mutasavvflarla buluturan da bu i sorgulamaya ynelticiliktir (zdemir,2010: 30)
nsanlarn susmak, ksmek yerine birbirleriyle iletiimlerini srekli hle getirmeyi
amalayan, aradaki ba koparmamalarn tleyen Nasreddin Hoca, fkralarnda konumann en iyi zm olduunu anlatr. nk o bilir ki, krgnln reetesi sevgi ve
hogrdr (enocak, 2005: 149). Aada bir fkrayla Nasreddin Hoca hogrs rneklendirilecektir.
Yemein Bugusu Parann Sesi
Hoca Akehirde Kadlk vazifesini yrtrken karsna iki adam km. Birisi teden
beri cimrilii ile tannm, bir adr. br ise boynu bkk bir fakir. A sz alm:
- Hocam demi, ben bu adamdan davacym. Dkkann nnde kuru fasulye piiriyordum. Tencerenin kenarndan yemein buusu kyordu. Bu adam elinde bir somunla
geldi. Kopard lokmalar yemein buusuna tutup balad attrmaya. Nihayet koca bir
ekmei bitirdi. Ondan fasulye buusunun cretini istedim, vermedi.
Hoca anlatlanlar dikkatle dinledikten sonra fakire dnp :
- Doru mu bunlar? diye sorar.
- Evet, der fakir adam.
- yleyse para keseni kar bakalm.
Zavall fakir, Kad efendiye kar gelemez. inde be ake bulunan kesesini hocaya
uzatr. Hoca bu sefer yanna ay arr. Keseyi kulana yaklatrarak ngrdatmaya
balar. Sonra da :
- Haydi der aldn ite alacan!
A: - Nasl olur? diye aknln belli eder. Henz param vermediniz.
Hoca cevap verir:
- Fazla uzatma der, yemein buusunu satan, parann da sesini alr elbet!...
Bir Eitim ve Deer Unsuru: Hogr
karmaktadr. Nitekim ounlukla ada olan bu ahsiyetler, bugn dnya zerinde ok

eitli corafyalara yaylan Trklerin, atalar tarafndan ok iyi tanndndan gnmze
kadar dilden dile gnlden gnle geerek ulamay baarmtr. Bu zellikleri onlarn
sayg duyulan, sevilen ahsiyetler olmasn da beraberinde getirmitir.
Trk dnyas temelde ayn ataya sahiptir. Bugn de tek ulus olma bilincinin oluturulmasnda bu ahsiyetlerin birer retim konusu olarak sunulmas ok nemlidir. Bu
adan bakldnda tek millet ok devletli bir yap gsteren Trk Dnyas iin, zellikle
ocuklarn bu bilinci edinmesinde, son derece mhim olan ey, okullarn retim programnda zellikle bu ahsiyetlere ynelik konu ortakl oluturulmasdr. Ortak bir gemie ve tarihe sahip olduumuz zellikle ocuklarmza alanmal, gn getike klen
dnyada Trk dnyas olarak ortak bir paydaya sahip olduumuz bilinci oluturulmaldr.
Bunu yaparken de Trk milletine has bir zellik olan hogr deeri ve Trk dnyasndan
bu deerin ncleri olan ahsiyetlerin retim unsuru olarak kullanm salanmaldr.
SONU
Hogr ustaslar olan Hoca Ahmet Yesevi, Yunus Emre, Mevlana Celallettin Rumi,
Hac Bekta Veli ve Nasrettin Hoca gibi ahsiyetler, insanlar hogrye davet etmi ve
yaadklar dnemde de sonrasnda da Anadoluyu bir hogr cennetine evirmilerdir.
Trk milletinin bir paras olan bu ahsiyetlerin her zaman ncelikli olarak rnek ahsiyet
olarak ocuklara sunulmas gerekmektedir. Trk milletine zg hogr deeri yine Allah
ve millet inanc ile sevgiyi, saygy, bar ve hogry Anadoluya yaymay baarm
atalarmz araclyla dnyaya yaylmaldr. Bunu da Trk dnyasnda zellikle hogr
deerinin ortak ahsiyetlerin rnek klavuzluunu kullanarak eitim kurumlarnda bir retim unsuru eklinde kullanmakla salamak mmkndr.
Ortak pek ok deer ve temele sahip olan Trk Cumhuriyetlerinin ilgili bakanlklarnn bu konuda( deer retimi noktasnda) titizlik gstermesi ve ortak gemie sahip
Trklerin yaad corafya ne olursa olsun zellikle hogr deerini ortak bir mfredat
unsuru olarak okullarda vermesi bugn ve yarn iin Trk dnyasnn yararna olacaktr.
Dnya zerinde Trk cumhuriyetleri ve topluluklarnda yaayan, ayrca Trk dnyasnn farkl ve zel coraf alan, kabile ve boy isimleriyle anlan Trkler, anl Trk dnyas
zerine bar, sevgi, kardelik, hogr deerlerini bina etmeli ve bunlar, Trk dnyasnn ideali olmaldr. te o zaman 21. asr Trk asr olacaktr (Can,2008). Trk topluluklarnn bu deerleri zaten gemiten beri yayor olmalar bu ideali gerekletirmeyi kolay
klmaya yetecektir. Nitekim bu deerlerden zellikle hogr, Trk insannn adeta yaam
felsefesi olmu, Trkler bu deeri yaamay kendine ilke edinmitir.
Yaadklar dnemden balayarak gnmze kadar adlar hogryle zde olarak
anlan yukardaki ahsiyetler, Trk Dnyasnda bir retim ve deer unsuru olarak eitim
kurumlarnda kolaylkla yer alabilir. Zira bu ahsiyetler dnya zerindeki btn Trkler
tarafndan tannmakta, hogr felsefeleri herkes tarafndan bilinmektedir. Bu zellikleri,
onlarn Trk Dnyasn birletiren bir unsur olarak ele alnmalar gerekliliini ortaya -
446
447
KAYNAKLAR
ALPAY, E. (2002). Ahmet Yesev, http://www.historicalsense.com/Archive/yesevi.htm
ARAZ, R. (2007). Ynusta Grdmz nsan Sevgisi Ve Hogr Yaklamlar, Mrekkep, Kltr Sanat
Edebiyat Serisi, ANKARA, Say:1, Kitap No:.4, ss.3-6.
BLGN, N. (1995). Sosyal Psikolojide Yntem ve Pratik alsmalar, stanbul: Sistem Yaynclk
CAN, T. (2008). Trk Dnyasnda Kltrel Asimilasyon Politikalar, http://tarihveders.blogcu.com/turkdunyasinda-kulturel-asimilasyon-politikalari/5595134
CHAN HABER AJANSI, (03.10.2010). Nasreddin Hoca hogr mayas ald, Haber Yazs,
http://www.samanyoluhaber.com/ShowNews.aspx?NewsId=457923&AspxAutoDet
ectCookieSupport=1
ERDEM, A.R.. (2003). niversite Kltrnde nemli Bir Unsur: Degerler. Degerler Egitimi Dergisi. Cilt I
Say 4
KOLA, E. (2010). Hac Bekta Veli, Mevlana ve Yunus Felsefesiyle Trke Derslerinde Deerler Ve Hogr Eitimi, Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Aratrma Dergisi, Say: 55, ss.193-208.
AHN, V. (2008). Kitap Tantm Yazs: Ebru enocak, ronik Yaamda Sonsuza Yryen Kahraman Nasreddin Hoca, Mozaik Kltr ve Sanat Vakf Yaynlar, Konya, 2007, 232 s., Bilig Dergisi , say 46, ss 215-218
ENOCAK, E. (2005). Nasreddin Hoca Fkralarnda Gizli Diller, I. Uluslar Aras Akehir Nasreddin Hoca
Sempozyumu (Bilgi leni) Bildirileri, , Akehir: Akehir Belediyesi Yaynlar, 6-7 Temmuz 2005, ss.145154.
T.C. Kltr ve Turizm Bakanl, Mevlana ve Mevlevilik, http://www.mevlanayili.gov.tr/TR/Genel/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFFFD11656DE495B31209D1B62E5467735C, Eriim Tarihi: 13.11.2010.
TRK DL KURUMU (2005). Trke Szlk, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.
ZDEMR, N. (2010). Mizah, Eletirel Dnce Ve Bilgelik: Nasreddin Hoca, Mill Folklor Dergisi, 2010,
Yl 22, Say 87.
TRKYE VE TRK CUMHURYETLER

ARASINDAK DI TCARETN GELM,
SORUNLARI VE ZM NERLER
Burak BALKAN
T.C. Babakanlk D Ticaret Mstearl, Uzman Yardmcs
Mustafa AKSEL
T.C. Babakanlk D Ticaret Mstearl, Uzman Yardmcs
Bilindii zere, 90larn balarnda yaanan gelimeler iki kutuplu dnya dzenini ortadan kaldrm ve bu gelime sonucu ortaya kan siyasetin ve ekonominin demokratikletirilmesine ynelik esen rzgarlar, tm Trk Cumhuriyetlerini de tesiri altna almtr.
Ancak, yaanan kkl gelimelere hazrlksz yakalanan Trk Cumhuriyetleri, tesirleri d
ticarete de yansyan eitli skntlara maruz kalmlardr. Temelinde yeterli piyasa ekonomisi ve hukuki dzenlemelerinin alt yapsnn bulunmayndan kaynaklanan bu skntlar
Trkiye ve 5 Trk Cumhuriyeti arasndaki ticarete de yansmtr. Bu almada Trkiye
ve Trk Cumhuriyetleri arasndaki ticaret tarihsel olarak deerlendirilecek olup, ticaret
nndeki engeller tartlp zm nerileri ortaya konacaktr. almada, Kuzey Kbrs
Trk Cumhuriyeti de Trk Cumhuriyetleri ierisinde deerlendirmelerde yer alacaktr.
Trk Cumhuriyetleri ile D Ticaretin Geliimi
Trkiye dahil 7 Tk Cumhuriyetinin Dnya ticaretinden alm olduu pay, 1995te
%0,8, 2000de %0,8 2008de %1,6 ve 2009 ylnda %1,5 olmutur. Szkonusu rakamlar,
Trk Dnyasnn Asyadan Avrupaya uzanan corafyasna ve zengin doal kaynaklarna
448
449
ramen, dnya ticaretine yeterince entegre olamadn ve ekonomik liberalleme konusunda atlmas gereken admlar olduunu gstermektedir.
Grafik-1
Trk Cumhuriyetleri'nin 1995-2009 Dneminde D
Ticareti
(Milyon Dolar)
300.000
250.000
200.000
Toplam hracat
150.000
Toplam thalat
100.000
50.000
0
Grafik-1den de grlecei zere 2009 yl itibariyle Trk Cumhuriyetlerinin ihracat

ve ithalatlar eit bir seyir izlemekte ve 2008 kriz ylnda bir d grlmektedir. Bununla birlikte, 2009 ylnda yaklak olarak 25 trilyon dolar olan dnya mal ticareti yannda
381,3 milyar dolarlk Trk Cumhuriyeti ticareti -ki bunun %63,7si Trkiyeye aittir- ok
czi bir oranda kalmaktadr. Szkonusu ticaretin Trk Cumhuriyetleri arasnda da ok az
olduu Tablo-1den anlalmaktadr.
thalat
Tablo-1
Trk Cumhuriyetleri Arasndaki Ticaret (Milyon Dolar, 2009)
hracat
Trk Cumhuriyetleri Azerbaycan Kazakistan Krgzistan zbekistan Trkiye Trkmenistan Toplam thalat
Azerbaycan
63,6
0,8
12,4
1.399,4
26,2
1.502,3
Kazakistan
145,4
116,5
516,1
633,4
220,3
1.631,7
Krgzistan
3,6
436,8
304,4
140,0
61,4
946,2
zbekistan
5,8
891,8
166,6
279,1
1.343,3
Trkiye
752,8
1.348,9
31,4
413,1
327,6
2.873,8
Trkmenistan
37,5
108,9
4,2
166,6
945,1
1.262,4
Toplam hracat
945,0
2.850,1
319,5
1.412,6
3.397,0
635,4
9.559,7
Grlecei zere, Trk Cumhuriyetlerinin Dnya ticaretinden aldklar pay ile kendi
aralarndaki yaptklar ticaret hacmi, bu lkelerin mevcut potansiyelerini yanstmaktan
uzaktr. zellikle, SSCB dneminin ekonomik ihtisaslama politikalar sonucunda Orta
Asya Trk Cumhuriyetleri, Birlie yalnzca hammadde ve doal kaynak salayan birer
corafi para olmulardr. Bunun doal sonucu olarak da bamszlk sonras Orta Asya
Trk Cumhuriyetleri, sahip olduklar geni doal kaynaklara ramen piyasa ekonomisine
geite baz zorluklar yaamlardr. Bu lkeler zellikle 1995lerden sonra kurumsal altyapy hazrlayabildiler ve buna paralel olarak ekonomilerinde yaanan olumlu gelimeler
ticari ilikilerin de gelimesini salad.
Bu minvalde, Trk Cumhuriyetleri ile olan d ticaretimiz, belirli aralar erevesinde
gelitirilmeye allmtr. Bu aralar arasnda Ticaret ve Ekonomik birlii Anlamalar,
Yatrmlarn Karlkl Teviki ve Korunmas Anlamalar, ifte Vergilendirmenin nlenmesi Anlamalar, Karma Ekonomik Komisyon Toplantlar (KEK), Ulatrma, Turizm,
Bankaclk, Gmrk, Standardizasyon vb. Teknik Alanlarda birlii Anlamalar, Fuarlar,
Ticaret Heyeti, Mteahhitlik Heyeti ve Konseyi Toplantlar, Ticaret Merkezleri (TTM) ve
Trk Eximbank Kredileri saylmaktadr.
Bu erevede gelitirilmeye allan Trk Cumhuriyetleri ile olan ticaretimiz aada
incelenmitir.
Trkiye ve Trk Cumhuriyetleri arasndaki ticaret hacmi Grafik-2den de grlecei
zere, 2010 Ocak-Eyll dnemi iin yaklak olarak 6,7 milyar dolar olarak gereklemitir. Dier taraftan, bamszlklarn kazanmalarndan bu yana Trk Cumhuriyetleri ile
yaplan d ticarette hi ak verilmemitir. D ticaret hacmi 2001 ylnda yksek oranlarda artmaya balam ve 2001-2009 dneminde yaklak olarak %576 orannda artmtr.
Burada belirtilmesi gereken, 2009 ylndaki ticaret hacmi, Kresel Ekonomik Krizin etkisiyle 2,1 milyar dolar dmtr. Bu d gz ard etmek iin 2008 yl verileri hesaba katlrsa, 2001-2008 dneminde Trk Cumhuriyetleri ile olan d ticaret hacmimizin
%773 orannda artt grlmektedir. 2010 yl sonunda Trk Cumhuriyetleri ile olan d
ticaretin 2008 kriz ncesi seviyeye kaca tahmin edilmekte, bu vesile ile 2001-2010
dnemindeki ticaret artnn da yukardaki hesap dorultusunda, yaklak olarak %700
orannda gerekleecei sylenebilmektedir.
Grafik-2
* Ta bl o i tha l a t veri l eri es a s a l na ra k ol uturul mutur.
2009 ylnda Trk Cumhuriyetleri arasndaki toplam ticaret hacmi 9,5 milyar dolar
olarak gereklemitir. Ayn dnemde Trkiye 3,4 milyar dolar, Kazakistan 2,8 milyar
dolar ile en ok ihracat yapan lkeler olmutur. 2009 ylnda Trkiye 2,8 milyar dolar, Kazakistan 1,6 milyar dolar ile en ok ithalat yapan lkeler olmulardr. Dier taraftan, ayn
dnemde Trk Cumhuriyetlerinin en ok ihracat yaptklar lkeler genel itibariyle Avrupa
Birlii lkeleri ile Rusya, ABD ve indir. thalatlarnda ise Rusya ve in gze arpmaktadr. Dier bir deyile, Trk Cumhuriyetlerinin d ticaretlerinde dier lkelerin aldklar
pay, yine Trk Cumhuriyetlerinin aldklar paydan yksektir.
450
451
Grafik-3
Tablo-2
Trk Cumhuriyetlerine olan hracatmz (Milyon Dolar)
92/97
97/02
02/08
08/09 92/09
2002
2008
2009
2009* 2010*
De.
De.
De.
De. De.
320
211 231
-28 1.667
621 1.399
-16 1.261
993 1.113
211
985 160
-24 891
456 633
-29 3.163
454
574
50 2.607
24
-52 191
697 140
-27 7.545
100
91
228
53 222
-3 1.072
383 771
-28
418
528
706
211
287
94
-55 337
260 279
-17
413
210
193
118 1.512 110
-6 663
503 945
43 12.866
669
838
1.136
240 841
-26 4.821
473 4.168
-14 1.146 2.955 3.514
1992 1997
LKE
AZERBAYCAN-NAH.
KAZAKSTAN
KIRGIZSTAN
KKTC
ZBEKSTAN
TRKMENSTAN
Toplam
* Ocak-Eyll Dnemi
103
19
2
149
54
7
335
09/10
De.
12
26
-9
34
-8
25
19
Tablo-2de de grlecei zere 1992-2009 dneminde Trk Cumhuriyetlerine olan

ihracat toplamda %1.146 orannda artmtr. En ok ihracat art Trkmenistana grlmekle birlikte, 2009 yl itibariyle en ok ihracat yaplan Trk Cumhuriyeti Azerbaycan
olmutur. Dier taraftan, 1997-2002 dneminde Rusya Krizi nedeniyle bu lkelere yaplan ihracatta toplamda %26 orannda bir d grlmektedir. Bu dnemde en yksek oranl d %55 ile zbekistana yaplan ihracatta grlmtr. Bununla birlikte,
2002-2008 dneminde emtia fiyatlarndaki art nedeniyle Trk Cumhuriyetlerine yaplan
ihracatta %473 gibi yksek oranl bir art grlmektedir. 2008-2009 dneminde ise yaanan kresel ekonomik krizin etkisi, Trkiyenin Trk Cumhuriyetlerine yapt ihracatta %14lk bir azalmaya neden olmutur. Szkonusu dnemde en ok gze arpan ise
Trkmenistana yaplan ihracatn artm olmasdr.
Tablo-3
LKE
Trk Cumhuriyetlerine olan thalatmz (Milyon Dolar)

92/97
97/02
02/08
08/09
2002
2008
2009
De.
De.
De.
De.
58
66
65
11 928 1.337 753
-19
165 1.473 204
23 2.332 1.044 1.349
-42
31
-34
8
424
18
133
48
172
8
-2
21
152
52
154
43
-18
95
351
75
-21 581
671 413
-29
45 389
266 328
-16
74
247 106
408
318 488
20 4.331
787 2.917
-33
1992 1997
AZERBAYCAN-NAH.
KAZAKSTAN
KIRGIZSTAN
KKTC
ZBEKSTAN
TRKMENSTAN
Toplam
* Ocak-Eyll Dnemi
35
11
1
8
21
21
98
92/09
09/10
2009* 2010*
De.
De.
2.045
562
626
11
12.734
990 1.683
70
2.081
20
18
-12
415
33
45
36
1.865
293
649
122
1.446
221
242
10
54
2.890 2.120 3.264
Trkiyenin Trk Cumhuriyetlerinden gerekletirmi olduu ithalat gsteren Tablo3de ithalatn 1992-2009 dneminde %2.890 orannda artt grlmektedir. Bu dnemde en ok ithalat yaplan ve en yksek ithalat art salayan lke Kazakistan olmutur.
Dier taraftan, Rusya Krizinin yaand 1997-2002 dneminde bu lkelerden yaplan
ithalatn art %20 olarak gereklemitir. Ancak, bu dnemde ithalatta azalma yaanan
tek lke zbekistan olmutur. Emtia fiyatlarnda artn grld 2002-2008 dneminde ise yaplan ithalatta %787 orannda ciddi bir art kaydedilmitir. Kresel ekonomik
krizin etkilerinin hissedildii 2008-2009 dneminde ise Trkiyenin bu lkelerden yapm
olduu ithalat %33 orannda azalmtr.
452
Trk Cumhuriyetlerinin Trkiyenin d ticaretinden aldklar pay gsteren Grafik3den anlalaca zere, Trk Cumhuriyetlerine yaplan ihracatn Trkiyenin genel ihracatndan ald pay ekonomik trende gre deiiklik gstermesine karn, bu lkelerden
yaplan ithalatn genel ithalat iindeki pay genel olarak artmtr.
lk olarak, Orta Asya Trk Cumhuriyetlerinin bamszlklarn kazanmalaryla birlikte
Trk Cumhuriyetlerine yaplan ihracatn genel ihracat iindeki pay 1992-1993 dneminde ciddi oranda bir art gstermitir. Bununla birlikte, 1994 Krizi nedeniyle 1993-1994
dneminde Trkiyenin bu lkelere yapt ihracatta olduu gibi Trkiyenin bu lkelere
yapt ihracatn genel ihracat iindeki paynda da bir azalma grlmtr. Bu dnemde
yaanan ekonomik kriz gibi ihracatn payndaki d de iddetli ve ksa sreli olmu
ve hemen ardndan 1995-1997 dneminde bu lkelere yaplan ihracatn genel ihracat
iindeki paynda bir art kaydedilmitir. Ancak, 1997-2002 dneminde Rusya Krizi dolaysyla Trk Cumhuriyetlerine yaplan ihracatta bir azalma, d ticaretten aldklar payda
ise nemli bir d grlmtr. Ayn dnemde, Trkiyede yaanan 2001 Bankaclk
Krizinin retime olan etkisi dolaysyla ihracata bir darbe daha gelmi ve 2000-2001 dneminde bu lkelere yaplan ihracatta keskin bir d daha olmutur. Bunun akabinde,
2002-2008 dneminde Trk Cumhuriyetlerine yaplan ihracatn Trkiyenin genel ihracatndan alm olduu pay srekli artmtr. Bunun nedeni olarak, dnya emtia fiyatlarndaki
art gsterilebilir. Bir dier gelime szkonusu dnemde Trkiyenin 27 eyrek aralksz
bymesidir. 2001 ylnda inin Dnya Ticaret rgtne girmesiyle dnya ayakkab,
tekstil-hazr giyim gibi Trkiyenin de ihracat yapt sektrlerdeki bu lkenin egemenlii
gz nne alnnca, Trkiyenin szkonusu lkelere yapm olduu ihracatn bu oranda
artmas yine sevindirici bir gelime olarak alglanabilir. Son olarak, 2008-2009 dneminde Kresel Ekonomik kriz nedeniyle Trkiyenin Trk Cumhuriyetlerine yapm olduu
ihracatta %9luk bir de karn, Krizin bu lkeleri fazla etkilememi olmasndan dolay, bu lkelere yaplan ihracatn genel ihracatmz iindeki paynda art grlmtr.

Trkiyenin Trk Cumhuriyetlerinden yapm olduu ithalatn genel ithalattan
ald pay genel itibariyle art gstermektedir. Her ne kadar szkonusu pay art gster-
453
mi ise de zellikle Trkiyede 2001 ylnda yaanan Bankaclk Krizi ihracatta olduu gibi
bu lkelerden yaplan ithalat da olumsuz etkilemi ve genel ithalat iindeki paynda hzl
bir de neden olmutur. Ancak, 2002-2008 dneminde yaanan emtia fiyatlarndaki
art ve sz konusu dnemde Trkiyenin aralksz bymesi ve bu bymenin motoru
olan ihracatn devam etmesi iin gerekli olan aramalnn ithal edilmesi nedeniyle ithalat
artm, dolaysyla da Trk Cumhuriyetlerinden yaplan ithalatn genel ithalat iindeki pay
da artmtr. Bahsedilen dnemi mteakip, 2008 ylnda yaanan kresel ekonomik kriz,
bu lkelerden yaplan ithalatn %33 orannda dmesine yol amtr. Bunun neticesinde, bu lkelerden yaplan ithalatn genel ithalat iindeki paynda bir d olmu ise de
oransal olarak kktr.
Tablo 4te Trk Cumhuriyetlerine ihra edilen ve Trk Cumhuriyetlerinden ithal edilen
ilk 10 rn grlmektedir. Tablonun incelenmesinden de anlalaca zere, Trk Cumhuriyetlerine ihra edilen ilk 10 madde genel itibariyle inaat sektrnde kullanlmaktadr.
Buradan kan sonu ise, 2009 ylnda 20,7 milyar dolar olan Trkiyenin toplam mteahhitlik hizmetlerinin 4,3 milyar dolar ile %21inin gerekletirildii Trk Cumhuriyetlerinde
Trk Mteahhitlik sektrnn aktif ve youn almalarnn Trkiyenin ihracat zerindeki olumlu etkisini ortaya koymaktadr. Bununla birlikte, yine tablonun incelenmesinden
grlecei zere, Trk Cumhuriyetlerine ihra edilen ilk 10 madde bu lkelere yaplan
toplam ihracatmzn yalnzca %24,8ini oluturmaktadr. Dier bir deyile, Trkiyenin
Trk Cumhuriyetlerine yapm olduu ihracat eitlilik arz etmektedir.
Tablo 4te Trk Cumhuriyetlerinden yaplan ithalatta ilk 10 madde incelendiinde
ise, genel itibariyle hammadde ve aramal olduu grlmektedir. Bunlar arasnda petrol
gazlar,bakr, ham petrol, pamuk ve pamuk iplii gze arpanlardr. Dier taraftan Trk
Cumhuriyetlerinden ithal edilen ilk 10 madde Trk Cumhuriyetlerinden yaplan toplam
ithalatn %90,2sine tekabl etmektedir. Dier bir ifadeyle, Trk Cumhuriyetlerinden yaplan ithalatta eitlilik grlmemektedir.
Tablo-4
Trk Cumhuriyetlerine Madde Baznda hracatmz (Milyon Dolar)
DRTL DRTL ADI
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
1 2710 PETROL YALARI
51
65
60
141
193
180
318
201
2 7308 DEMR/ELKTEN NAAT VE AKSAMI
17
27
52
45
75
119
158
171
3 8544 ZOLE EDLM TEL, KABLO
13
20
32
35
94
105
134
109
4 9403 DER MOBLYALAR VB. AKSAM, PARALARI
11
17
24
38
49
64
84
105
5 3917 PLASTKTEN TPLER, BORULAR, HORTUMLAR
11
22
24
41
53
72
97
100
6 7113 KIYMETL METALLER MCEVHERC EYASI
3
11
26
41
52
100
134
90
454
21.
5702
DOKUNMU HALILAR, YER KAPLAMALARI
12
11
20
95
75
8504
ELEKTRK TRANSFORMATRLER
10
17
24
32
39
70
7214
DEMR/ELK UBUKLAR
12
43
43
56
94
165
61
10
8537
ELEKTRK KONTROL, DAITIM TABLOLARI
11
13
14
23
29
44
54
LSTE TOPLAMI
128
197
289
426
630
DERLER
713 1.022 1.376 1.737 2.237 2.992 3.553 3.133
GENEL TOPLAM
841 1.219 1.665 2.164 2.867 3.807 4.821 4.168
815 1.269 1.035
Trk Cumhuriyetlerinden thalatmz (Milyon Dolar)

DRTL DRTL ADI
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
1 2711 PETROL GAZLARI
16
21
74
111
124
315
696
800
2 7403 BAKIR, LENMEM BAKIR ALAIMLARI
130 143
287
478
857 1.091 1.189
690
3 2709 HAM PETROL
0
0
25
64
44
0
537
428
52
83
87
152
183
256
493
202
Yzylda5 Trk
Dnyas
Uluslararas
Sempozyumu
5205
PAMUK
PL
41
79
75
113
148
173
142
119
6
5201
PAMUK
7901
7601
1001
BUDAY VE MAHLUT
51
37
66
38
94
131
80
114
LENMEM NKO
12
29
47
128
162
127
97
LENMEM ALUMNYUM
16
10
81
73
29
78
14
16
28
178
435
70
7113
KIYMETL METALLER MCEVHERC EYASI
11
26
41
52
100
134
90
5702
DOKUNMU HALILAR, YER KAPLAMALARI
12
11
20
95
75
8504
ELEKTRK TRANSFORMATRLER
10
17
24
32
39
70
7214
DEMR/ELK UBUKLAR
12
43
43
56
94
165
61
10
8537
ELEKTRK KONTROL, DAITIM TABLOLARI
11
13
14
23
29
44
54
LSTE TOPLAMI
128
197
289
426
630
DERLER
713 1.022 1.376 1.737 2.237 2.992 3.553 3.133
GENEL TOPLAM
841 1.219 1.665 2.164 2.867 3.807 4.821 4.168
815 1.269 1.035
Trk Cumhuriyetlerinden thalatmz (Milyon Dolar)

DRTL DRTL ADI
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
1 2711 PETROL GAZLARI
16
21
74
111
124
315
696
800
2 7403 BAKIR, LENMEM BAKIR ALAIMLARI
130 143
287
478
857 1.091 1.189
690
3 2709 HAM PETROL
0
0
25
64
44
0
537
428
52
83
87
152
183
256
493
202
5 5205 PAMUK PL
41
79
75
113
148
173
142
119
6
5201
PAMUK
51
37
66
38
94
131
80
114
7901
LENMEM NKO
12
29
47
128
162
127
97
7601
LENMEM ALUMNYUM
16
10
81
73
1001
BUDAY VE MAHLUT
29
78
14
16
28
178
435
70
10
7408
BAKIR TELLER
19
41
38
LSTE TOPLAMI
326
469
660 1.028 1.617 2.335 3.822 2.631
DERLER
163
188
317
GENEL TOPLAM
488
658
977 1.312 2.007 2.730 4.331 2.917
285
390
395
509
285
zetle; gerek Trk Cumhuriyetlerinin Dnya ticaretinden aldklar pay, gerekse tarihi
ve kltrel yaknlklara ramen Trkiye ile Trk Cumhuriyetleri arasndaki ticaret olduka
dk seviyelerde gereklemektedir. Yukarda ksaca yaplmaya allan deerlendirmeler, bamszlklarn kazanan Orta Asya Trk Cumhuriyetleri ve KKTCnin Trkiye ile
olan d ticaretlerinin istenilen seviyelerde olmadn gzler nne sermitir. Bu noktada,
ticaret rakamlarnn istenilen seviyelerde gereklemesi iin sorunlarn derin bir tahlile ve
bu tahlillere dayal zm nerilerinin ivedilikle uygulanmasna ihtiya duyulmaktadr.
Trk Cumhuriyetleri Arasndaki D Ticarete likin Sorunlar ve zm nerileri
Trk Cumhuriyetleri, zengin doal kaynaklar, gen ve dinamik nfusu ve dou ile
bat arasndaki tarihi pek Yolu zerinde stratejik konumu ile byk bir potansiyeli bnyesinde barndrmaktadr. Buna ramen, dnya retimi ve ticaret rakamlar gz nnde bulundurulduunda, blgenin ald pay olduka dk dzeylerde olduu grlmektedir.
Grld zere, Trk Cumhuriyetleri olarak gerek dnya ticaretinden aldmz pay;
gerekse kendi aramzda gerekletirdiimiz ticaret hacmi arzulanan seviyenin altndadr.
Dolaysyla, hedeflenen rakamlara ulaabilmek iin, lkelerimizin sahip olduu potansiyel ve ekonomilerimizin ihtiyalar dorultusunda, ticaret politikalar zerinde revizyona
gidilmeli ve ticaretimizde engel tekil eden hususlarn bertaraf edilmesi amacyla karlkl admlar atlmaldr.
phesiz, dnya ekonomileri zerinde en nemli unsurlardan birisi enerjidir. Sz konusu sektr asndan olduka zengin kaynaklara sahip Trk Cumhuriyetleri dnya enerji
piyasasnda giderek artan neme sahip olmaktadr. Dolaysyla sahip olunan enerji zenginlii, etkin bir biimde deerlendirilerek blge ekonomilerinin gelimesi ve kalknmas
asndan belirleyici unsur olarak ele alnmaldr.
Enerji sektrnn blge ekonomileri lehine kullanlmasndaki kilit unsur ibirliidir.
yle ki; bu konuda nemli admlar atlmtr. Nitekim, Bak-Tiflis-Ceyhan petrol boru
hatt faaliyete gemi, Nabucco Projesine ilikin nemli gelimeler salanmtr. Bu
projeler, enerji ibirlii adna son derece sevindirici gelimelerdir ve bu hatlarn getii
lkelerin ekonomilerine ve istikrarna nemli katklarda bulunmaktadr. Bylesine nem
455
arz eden ibirlii srelerinin nmzde yllarda daha da glendirilmesi lke ekonomilerinin bymesi ve kalknmasnda byk rol oynayacaktr.
bertaraf edilmesine ynelik ibirlii ve uygulanacak politikalarn egdm ierisinde hazrlanmasna ihtiya duyulmaktadr.
Bununla birlikte, enerji kaynaklarndan salanan gelir her zaman lke ekonomilerinde
kalknmaya yol amamakla birlikte; gelir dalm zerinde yaratt adaletsizlik sebebiyle
gelimenin nnde engel dahi tekil edebilmektedir. Bu nedenle, sz konusu kaynaklardan beklenen faydann elde edilebilmesi blge ii ticaret ve yatrmlarn canlandrlmas
ve bylece doal kaynaklara dayal ekonomik yapnn eitlendirilmesi gerekmektedir.
lkeler arasndaki d ticaret boyutunu, sermaye ve igc alanlarndan bamsz

dnmek mmkn deildir. Dolaysyla, Trk Cumhuriyetleri arasndaki ticareti gelitirmekte karlalan bir dier sorun, sermaye ve igc dolamnda karlalan engellerdir.
Enerjiden elde edilen gelirin verimli bir ekilde deerlendirilmesi noktasnda,

Trkiyenin teknolojik birikimi, bat pazarlarna almada salayaca lojistik avantaj ve
gl sanayi altyaps nemli ibirlii imkanlar sunmaktadr.
lke ii ve lkeleraras ticaretin nnde engel tekil eden nemli hususlardan birisi
de tamaclk sektrnde yaanan sorunlardr. lgili blge, ulatrma asndan gnmz
ihtiyalarna cevap vermekten uzak durumdadr. Ancak, dnya retim ve ticaretinin giderek Atlantikten Pasifike kaymas, Dou ile Bat arasndaki ticarette tarihi pek Yolunun
ve bunun neticesinde kara tamaclnn ilerleyen yllarda lojistik asndan daha fazla
nem arz edecei aikardr.
Bu cihetle, ulatrma sektrne ynelik altyap almalar gnmz ihtiyalarna cevap verebilecek dzeyde gelitirilmesi ticaretin canlandrlmas iin son derece nemli bir
unsurdur. Bu altyap almalar blgesel bazda ele alnmal ve alternatif tama yntemlerini de kapsayacak ekilde ulatrma a revize edilmelidir. Ayn zamanda, demiryolu ve
tren-konteyner tamaclnn gelitirilmesi, blge ii ticaretin istikrar kazanmasnda kilit
rol oynayacaktr.
Ulatrma sektrndeki engeller mikro erevede ele alndnda, gncel sorunlardan bazlar; kartelleme, kamyon giri cretleri, vize sorunlar, modern kamyon filolarnn eksiklii gibi hususlardr. Dolaysyla, bu alanda yaplacak iyiletirme almalar ve
zellikle demiryolu ann kurulmas Trk Cumhuriyetleri arasnda daha etkin bir ticaret
sistemine geilmesinde faydal olacaktr.
Ticaretin nndeki engeller konusunda, Trk Cumhuriyetlerinin uygulam olduu
ticaret politikalar da nde gelen sorunlardan birisidir. Dnya Ticaret rgtne yelik
srelerinin farkl olmas, uygulanan tarife oranlarndaki farkllklar, uyumsuz ve kimi zaman elien blgesel tercihli ticaret sistemleri ve tarife d ticaret engelleri sz konusu
lkelerin aralarnda gerekleecek ticaret hacmini ciddi oranda zedeleyen sorunlardr.
Dolaysyla, lke ekonomilerinin menfaatleri ve gnmz ihtiyalar erevesinde, ticaret
hacmimizi artrabileceimiz politikalar zerinde uzlalmaldr.
Trk Cumhuriyetleri arasnda sermaye hareketleri irdelendiinde, Trkiye dnda dier Trk Cumhuriyetlerinin kendi aralarnda nemli bir sermaye hareketlilii sz konusu
deildir. Trk Cumhuriyetlerinden gelen sermaye ile dier lkelerden gelen yabanc sermaye iin farkl bir yatrm rejimi uygulanmayp; her lkeden gelen sermayeye genel bir
prosedr uygulanmaktadr. Dolaysyla, Trk Cumhuriyetleri arasnda yatrm alanndaki
mevcut ibirlii yeterli dzeyde olmayp, lkeler arasndaki sermaye hareketlerini daha da
etkin hale getirmek amacyla ok tarafl ortak bir rejim politikas gereklilii kanlmazdr.
Benzer ekilde, igc dolam hususunda da engeller sz konusudur. Trk Cumhuriyetlerinde emein akkanl, lkelerin birbirleri arasnda olmayp, daha ok Avrupa
lkeleri ve Rusya gibi igc kabul eden dominant lkeler istikametinde gereklemektedir. Bu konuda en byk sknt, Trk Cumhuriyetlerinin birbirlerine kar uyguladklar vize engelleridir. Mevcut sistem altnda, bu lkelerin kendi aralarnda biri dierinin
vatandana serbest alma olana salamamaktadr. Bu engelin almas maksadyla,
Trk Cumhuriyetleri bir araya gelerek entegrasyon srecini balatmaya ve hzlandrmaya
ynelik radikal admlar atmaldr.
zet olarak; Trk Cumhuriyetlerinin sahip olduklar potansiyel gz nnde bulundurulduunda, kendi aralarnda gerekletirmekte olduklar ticaret hacmi arzulanan seviyenin olduka altndadr. Hedeflenen rakamlarn yakalanabilmesi iin, yukarda bahsi geen
ve ticaretin nnde engel tekil eden sorunlar acil olarak ele alnmaldr. Bu sorunlarn
stesinden gelebilmek iin en nemli eksikliimizin ibirlii olduunu bilerek ve ayn
kkten yeermi bir aacn, ortak beslenen, ortak arzular olan dallar olduumuzu hatrlayarak; kltrde ve fikirde saladmz birlii ekonomide de gerekletirmemiz gereklidir.
Benzer ekilde, gmrk sistemleri asndan yaanan uyumsuzluklar da ticaretin

gelimesini engelleyen sorunlardr. Harmonize gmrk prosedrlerinin eksiklii, farkl
belgelendirme uygulamalar, TIR sisteminin yaygn olmamas, gmrkleme ilemlerinin zaman almas, lojistik destek eksiklikleri ve nemli boyutlara ulam olan rvet ve
yolsuzluk vakalar gmrk sisteminde karmza kan olumsuzluklardr. Bu engellerin
456
457
KAYNAKLAR
DPT, (2000), Trkiye ile Trk Cumhuriyetleri ve Blge lkeleri likileri zel htisas Komisyonu Raporu,
Ankara
DTM, Hacettepe niversitesi, (2010), 9. Trk Dnyas Ekonomi, Biliim ve Kltr Forumu Bildiriler Kitab, Ankara
Kazgan G., (2002), 1990 sonras yllarda Trkiyede Krizler ve sizlik; alanlar ve Sosyal Gvenlikleri
iin zmler Asndan bir rdeleme, stanbul
Pomfret R., 2006, The Central Asia Economies Since Independence, New Jersey
Solak, F., (2003), Trkiye-Orta Asya Cumhuriyetleri D Ticaret likilerinin Geliimi, stanbul
Turan F., zdemir A., (2002), Trkiye - Trk Cumhuriyetleri Ticari ve Ekonomik likileri Hakknda Deerlendirme, Ankara
Yaman ., (2002), Trk Cumhuriyetlerinde Ekonomik Reformlarn 10 Yl, Ankara
DTM Bilgi Sistemi
www.trademap.org
www.tuik.gov.tr
www.unctad.org
www.wto.org
TOPLUMSAL - KLTREL
PLATFORMDA TRK BRL
Ekber GOALI (YOLUYEV)
Dnya Gen Trk Yazarlar Birlii Bakan, Azerbaycan Atatrk Merkezi Blm Bakan
Kreselleme sreci tm dnyada ten yzyln sonlarndan itibaren hzlanmaya

balamtr. Entegrasyon ve kreselleme bugnk dnyann iki objektiv prosesidir
ve sonu itibaryla her bir ulusun kaderi dier bir ulusun kaderiyle sk ekilde baldr.
Birlemenin dengeli olmasnda baz belirsizlikler olabilir, nk entegrasyon da tpk kreselleme gibi sonsuz sayda zorluklarla baa geliyor. Ancak esas ve tam uygun olan
gerek u ki, sre artk balam ve gittike daha hzla geliiyor. (Prof. Dr. on liyesku,
eski Romanya Cmhurbakan)
Kreselleme dnyada giden tarihi proseslerin sonucudur (Dr. Rahid S. Ulusel /
Azerbaycan). Eger bu fikrin doruluunu kabul edersek, u sonula ilgili bilimsel-toplumsal ve genel olarak toplumsal mnasebetin tek anlaml olmadn da belirtmemiz gerek. Her yl eitli uluslararas etkinliklerin dzenlendii ehirlerde kreselleme kartlarnn, toplu itiraz aksiyalar, protesto mitingleri gerekletirdiklerini hepimiz biliyoruz.
Krselleme srecinin daha balancndan, baz uluslararas kurumlarn talimatlarnn,
direktivlerinin de -tpk eski dini kurumlarn fetvalar gibi- lkeleri, halklar etkilemekte
olduu sr deildir. Bu durumu, MF, DB, insan haklar ve basn zgrlyle ilgili baz
kurulularn timsalnda zellikle bamszln yeni elde etmi devletlerde grmekteyiz.
Hatta bir ka sene nceki Trkiye parlamento parlamento seimlerinden nce siyasi par-
458
459
tilerden biri (Gen Parti), Trkiyeyi MF kskacndan kurtarmak sylemleri ve vaatleriyle

yz binlerce semenin oyunu kazanm oldu.
Bugn dnya ekonomisi tek bir sistem erivesinde odaklanmakta, temerkzlemektedir. Zira Hibir lke, en byk bir lke bile ekonomisini yalnz kendi ekseninde gereken
dzeyde inkiaf ettiremez. (Azerbaycan Cumhurbakan Haydar Aliyev).
Kreselleme srecinde kendi zgnln korumak iin her bir Trk boyu ulusal
manevi deerlerini, ortak Trk kltr deerleri ile daha da zenginletirerek kresel dzeye karmaldr. Yukardaki mlahazalarla birlikte Dr. Yusif Gnaydnn (Azerbaycan)
Kresellik hem de milli kltrlerin birbirine kavuarak umumbeeri humanitar kltr
hazinesi oluturmasdr fikrini de gzard etmeden, bu srete ortak Trk manevi deerlerinin, dnya kltr mirasnda nemli bir yere sahip olmas adna zellikle genlerin,
gen bilim adamlarnn, genlik kurumlarnn kendisi syleyip kendisi duymak; yerinde
saymak gerekliinden kurtulmasnn, hakikatlerimizi tm dnyaya yaymak iin, diyelim
ki, yeni an taleplerine uygun internet siteleri hazrlanmasnn gerekli olacan nceden ifade etmek istiyorum.
Eer bir olayn nlenmesi mmkn olmayp buna hi ihtiya da yoksa o zaman umum
dnya srecinin peinden srklenmektense, akll bir ekilde o srecin iinde yer almak
en dorusudur. Dier yandan, hibir kresel olguya yalnz menfi; olumsuz puan vermemek lazmdr ve hi kukusuz bu inkr edilemez olgunun msbet; olumlu yanlar da
vardr. Eer bu ilerle biz kendimiz uramazsak, o zaman bizimle uraacaklar hem de
kendi isteklerine uygun bir ekilde uraacaklar. Fikrimizce kreselleme stratejisinden
daha nce Trk cumhuriyetleri kendi aralarnda derinletirilmi ibirlii iinde olmal, entegrasyon srecini omuz omuza geirmelidir. Bu ite ge kalnmsa bile, fark etmez, yine
bu ekilde yrtlmelidir. Bylece, tm Trk devletlerinin ayn platformdan hareketle birbirine uyumlu bir kltr politikas, ortak bir ekonomi politikas ve genel olarak ok ynl
stratejiye dayanan yrtmeleri kanlmazdr. Dnya ile adeten ak politika yrten Trk
devletlerinin, ortak bir dnce etrafnda birlemeyip tek bana milli kltrlerini, manevi
deerlerini korumalarnn daha zor olduu ve olaca gn gibi bellidir. Avrupa standartlarnn gen Trk devletlerine Trkiye zerinden gelmesi, bu lkelere Trkiye kontrolnden
geerek ulamas, sz konusu meselelerden biridir. Hibir zaman esarette yaamam,
gl orduya ve Avrupa enstitleriyle zengin ibirlii tecrbesine sahip olan Trkiye vastasyla benimsenen kltrel yenilikler, artk, tabir-i caizse szgeten gemi saylr. Orta
Asya Trk cmhuriyetleri de ncelikle kendi aralarnda entegrasyon politikas belirleyerek, Dou-Bat dialounda rnein Japonya ile birlikte, onun tecrbesinden yararlanarak
yer alabilir ve bu iin balang srecinde Japonyann, onlar temsil etmeleri de mmkndr. nc hat ise genelde Kazakistan Cumhurbakan tarafndan dzenli bir ekilde
gncelletirilen Avrasyaclk stratejisinin uur kazanmasna almakla gerekleebilir.
Nihayet, drdnc bak, Azerbaycann, jeopolitik konumu zerinde kurulmu d politikasndan hareketle kendini gstere biler. Tarihi pek Yolu projesi, Asrn Mukavelesi gibi
projelerde birbirine devaml destek vermek ilkelerine dayanr. Bu proje, kltrel olmaktan
daha ok ekonomik-politik anlam tamaktadr. Bunlarla birlikte Hazarn hukuki stats
460
meselesinde Trkmenistann tutumu yznden ortaya km anlamazln giderilmesi,

Kazakistann Tengiz yatandan kan petroln Bak-Tiflis-Ceyhan boru hatt, Trkmen
gaznn ise Bak-Erzurum hattyla nakledilmesi, Tarihi pek Yolunun tam gcyle almasnn salanmas vb. ynleriyle, projelere katlan Grcistan, Tacikistan, in ve dier
lkelerden daha nce ve daha ok Trk dvletlerinin karlarna uygundur. Prof. Dr. Fuad
Memmedovun (Azerbaycan) fikrince ekonomide, politikada olduu gibi dier alanlardaki
kalknmalar, ncelikle geni anlamda kltrn kalknmasna, kltroloji dncenin n
plana kmasna baldr. Dorudan da kltr fenomeni toplumun umumi durumundan
ve ahalinin yaam tarzndan ayr olamaz (Prof. Dr. on liyesku / Romanya). Bu anlamda yukarda deindiimiz hususlar da aslnda konumuzla ilgilidir. Bu noktada Kazakistan
Cumhurbakan N. Nazarbayevin aadaki fikirlerini paylamak isteriz: Demokrasi kurumlar da, pazar ekonomisi kurumlar da ok nemlidir. Fakat bunlar, toplum hayatnn
en nemli zellii deyil, belli bir hedefe ulamann aralardr. Bu durum, bu kurumlardan hibirinin nemini azaltmr. kisi olmadan ada toplum olamazyz, nk dnyada
demokrasi ve pazar ekonomisinin esaslarn, milli geleneklerle badaladrp uyumladrmann gzel rnekleri vardr. En nemlisi, zamann getirdii temel deerlerle kendi
benliyini meydana getiren deerlerin, birbiriyle kaynaan altun lsn bulabilmektir.
imdiye kadar yaplanlar, yaplmas gerekenlerin hi de hepsi degil. Gerekten de bir az
dnrsek, kendimizde de bir su buluruz. (Kant)
Trk dnyas - tarihen ekillenmi, bugn de kendine zg karakterini ortaya koymu olan etno-kulturolji bir sistemdir. Burada Trkolojinin, Sovyet dnemindeki stan
dartlam snrl ereveden karak yeni bak alaryla idrak edilmesi ve Trk dnyasnn daha geni problemleriyle uramas gerektiini altn izerek vurgulamak isteriz.
XXI. yzylda Trk devlet ve topluluklarnn ister manevi, isterse de ekonomik-kltrel
birliine ulamak grevi, esasl ekilde daha ok genliin, yeni nesil aydnlarnn, yeni
tefekkrl insanlarn zerine den tarihi misyondur. Bu, Azerbaycandan bakldnda Azerbaycan Yazarlar Birlii Bakan Anarn szleriyle alglana biler: Azerbaycanda
Trklk, ncelikle asl tarihimizi yolundan saptrmamak, onun asl kklerine dnmek,
ana dilimizi, kimlerinse zorla kabul ettirdii lisan gibi deil, ecdadmzn ilk gnden konutuu dil gibi kabul etmektir. Trklk, Trk halklarnn ortak manevi, tarihi ve medeni
deerlerine sadik kalmakla birlikte, ncelikle Azerbaycan Trk olduumuzu unutmamak
demektir. Trklk, Trk halklarnn birlii, kardelii olduu gibi, baka halklara da
dost gzyle, hogryle, bar ve laik bakla bakmak demektir. Bizce, bu yaklam
dier Trk halklar iin de geerlidir.
Zaman zaman farkl politik-ideolojik corafyalara blnen, uzun yllar nominal etnikkltrel sistem gibi mevcut olan Trk dnyas, z ilkinliyinden, ulusal ruhundan mahrum
olmam edebiyat, sanat rnekleriyle daha da doma, z ve canldr. Trkmen hallar
veya Mahtumkulu, Trkmenistanla; Manas veya Aytmatov, Krgzistanla; Abay veya Oljas Sleymenov, Kazakistanla, Nevai veya Yalla grubu, zbekistanla zdeletii iin ilk
srada sylenenler de, hepimiz iin ikinci sradakilar kadar deerli ve azizdir. Gerekten
de Grkemli ahsiyetler halkn zeksn, ilmini, medeniyetini, maneviyatn tm dnyada
461
sergilerler.(Haydar Aliyev). Bu zdeleme yeni nesil bilim adamlarnca incelenmeli,

manevi-ahlki ve soyut eksenden somut eksene geirilmeli, pratik boyutlaryla ortaya
konmal, mahalli Trk deerinden umumtrk deerine evrilmelidir. Kltr, bamszln yksek formasdr ve genel olarak toplumun gelimesini salar. (N. Nazarbayev).
Fikrimizi Haydar Aliyevin u szleri de dorulamaktadr: Halk bir ok zellikleriyle tannr, saylr ve dnya halklar arasnda kendine zg hususiyetleriyle seilir. Bu hususiyetlerden en yksei, en nemlisi medeniyettir... Yksek medeniyete malik olan halk her
zaman ileri gidecek, yaayacak ve geliecektir... Medeniyet, beeriyetin biriktirdii en iyi
rnekleriyle halklar zenginletirir.lkeler arasnda dostluk mnasibetlerinin muhkemlenmesinde, medeniyet ve bilim alanlarnda yaplacak ibirliinin byk etkisi vardr.
Trk dnyasndaki entegrasyona bilimsel, edebi-kltrel, toplumsal platformlardan destek vermek; yeni tefekkr ada Trk birliinin kltrel-ideolojik temellerinin
olumas (ya da oluturulmas) srecine yneltmek; bilimsel-edebi mirasmz bize zarar
verecek yabanc aknlara kar ulusal immunitet (kendini koruma) aktna evirmek - istediklerimiz aa-yukar bunlardr. ... Zaman zaman ortaya km farkllklarmz bizim
birliimize engel olamaz. Mhteliflik, kalknmann temelidir.
Yakn tarihimizde - Sovyet emperyalizmi daldkdan sonra yeni bamszlk kazanm Trk devletlerinde; yeni tarihi aamaya gemi federasyon ve topluluklarda yaanan sorunlar bellidir. Toplumun yneltilmesinde, yeni fikirlerle gdalanmasnda nemli
bir mevkiye sahip olan matbuatn zellikle de genlerin ynettii matbuatn- zerine de
tarihi yk dyor. Bizim istiklal dncemizin ekillenmesinde, bamszlk savamzn
gereklemesinde kltrmz, sz sanatmz ve basn-yayn organlarmz birlikte grev
almlar. Prof. Dr. Nizami Caferovun szleri ile desek, Matbuat milli devletilii, bizi birletiren ideyalar tebli etmelidir. Byle basn-yayn organlarna Trkiyde kan Tarih,
Yce Erek, Akn, EkoAvrasya; Azerbaycanda kan Birlik, Kimlik dergileri rnek
verilebilir.
Elektron medya, grsel yayn organlar, internet hayatmzn ayrlmaz bir hissesine
evrilmitir. Bu anlamda telekanallarmzda Trk dnyasna ynelik programlarn bir
hedef dorultusunda yneltilmesi ve saylarnn artrlmas gerekir. AzTVnin Turan
program benzeri televizyon programlarna ihtiya oktur. Son dnemlerde TRT AVAZn
yayna balamas, hele hele Trk dnyasnn eitli blgelerindeki TV kanallaryla ortak
yaynlar tekil etmesi takdirle karlanmaldr.
Trk dnyas esasen Avrasyada Dou ile Bat anlaylarnn daha ok tartld,
bilhassa da yaand ktada, Dou - Asya ve Bat Avrupa topraklarnn oluturduu
anakarada yerleiyor. Azerbaycan, Trkiye ile Orta Asyay birletiren jeopolitik meknda
materiki oluturan kitalarn kavanda yer alyor. Biz corafi meknmz iki ktann
ayrlma noktas gibi deil, onlarn kavuma noktas, kava gibi takdm edir ve idrak
ediyoruz. Abayn szleriyle dersek Canmzda da ate de, buz da var. Dnyann bir ok
halklar ile mukayesede halkmz beeri deerlere daha uyumlu, yeniliklere kar daha
hogrl ve aktr. Dnya edebiyatnda, sanatn dier alanlarnda, genel olarak kltrde
462
kendini gstermi yeni cereyanlarn Azerbaycan muhitinde nasl boy gsterdiini, filozofyazar Mirza Fethali Ahundzadenin, nl besteciler zeyir Hacbeylinin, Gara Garayevin,
opera sanats vket Memmedovann, nl ressamlar Settar Behlulzadenin, Tahir
Salahovun, Torul Narimanbeyovun, nl air Resul Rzann, dnyaca nl cazmen
Vagif Mustafazadenin yaradcl rneinde ak bir ekilde grmek mmkndr. Bu
zaman yenidirse iyidir gibi yok, bu yenilik ulusal kimliimizle nasl uzladrlabilir? sorularn yantlamak gerekir. Bugn, maietimizde, giyimimizde vb. Bat ve Dou
unsurlar birlikde yer alyor. Azerbaycanda bu unsurlar belirli bir lde sentez oluyor,
kaynayp karyor altun arnasn buluyor. Btn bunlarn da halkn ve genel olarak da
Trk soyunun medeni irsinin zenginliinden, bu sentezin gereklemesi iin uygun bir
ortamn, kltrel alt yapnn var olmasndan kaynakland anlalyor.
Bizim fikrimizce, Trk dnyasnda entegrasyon politikasnn kltrel yn, medeni
boyutu ksacas onun ekillenmesine tam gc ile itirak eden kltr faktr, gereince
deerlendirilmemitir. Biz, tarihi -beeriyetin tarihi tekml, tarihi olaylarn kronolojisi
hakkndaki bilim olarak idrak ediyorsak, kltrolojiyi kltrn tarihi tekml, kalknma dinamikas, medeniyet formalarn aratrp inceleyen bilim olarak gryoruz. Zaten
kltroloji ncelikle tarih, felsefe, sosyoloji gibi bilimlere ok yakndr.
... Gereklemi bir prosesi yorumlamaya, deerlendirmee de ihtiya var. Fakat
daha nemli olan, bu srecin temsilcilerini belirlemek ve onlar daha nceden belirlenmi
hedefler dorultusunda ynlendirmektir. Entegrasyon politikasnn btn dier alanlara
gre belki de en ok medeni-manevi temel zerinde olutuunu, bu temel zerinde bulunmasyla dier alanlardan ayrldn ncelikle belirtmeliyiz. Bu da Trk cumhuriyetlerinin, genel olarak byk Trk milletinin agresivlikten uzak, insansever olmasndan ve
beeri deerlere sadk varlndan kaynaklanr. Biz, Trk halk asger halktr fikrini kabul
etmekle birlikte Trk devletlerinin, daha ok insansever zelliiyle seildiine, medenimanevi meselelerin ve devlet ilerinin de hukuk erevesinde gerekletiine inanyoruz.
Son yllarda Azerbaycanda tesis edilmi devlet kurumlarnn listesine gz attmzda yukarda sylediklerimizi net bir ekilde grm oluyoruz: Kadn Problemlerinden Sorumlu
Devlet Komitesi; nsan Hkuklar zre Mvekkillik; Azerbaycanda Atatrk Merkezi; Diaspora ile zre Devlet Komitesi vb. Adlarndan da grld gibi bu devlet kurumlar
srf insani deerler ynnde, medeni-manevi platforumda almalar gerekletirerek
yukarda sylediklerimizi dorulamaktadr.
Trkler beer medeniyetine kendi adlarn altn harflarla yazmlar! Bunun bir hakikat olduu, Trk devletlerindeki ilkokul, orta okul ve lise kitaplarnda esasl ekilde tedris
olunup gen nesle retilmelidir. ifte standartlarla ynetilen dnya birlii, bazen kastl
bir duyarszlk, amal bir lkaytlk gsterse de, her halde ulusumuzun medeni seviyesini,
tarihini... bu duyarsz, tarafl, subjektiv insan ve kurumlara gstermek iin bakalarnn,
zbez bizim olan maddi medeniyet rneklerini dn de, bugn de kendi adlarna ktklarn (kt olan, yararsz olan hi bir kimse bakalarndan alb kendi adna kmaz)
onlara hatrlatmak yeterlidir. Ermenilerin Sar gelini, Nizami Genceviyi, Gara Garayevi
utanmadan kendilerininmi gibi gsterdikleri herkesin malmudur...
463
Kutsal ideya tayclar birlik iinde bulunursa, o zaman gelecee iyimser bakmaya,
nmzde ulus ve medeniyet adna alma iin daha geni meydan aldna inammz
artar.
Aydnlarn, fikir adamlarnn zengin tecrbesi ile genlik enerjisinin sentezinin, daha
byk hedefler belirlemede, bu hedeflere doru ilerlemede iimize yarayacana ve
olmazsa olmaz olduuna inanyoruz. Her bir sorunun zm yeni soruna baldr.
(Hte).
Nihayet, medeniyetin ayrlmaz bir paras olan dil hakknda: nsanlar birbiriyle anlatran dil, ayni zamanda medeniyetin biricik aynasdr. Medeniyetin incelii, derinlii,
tarihi gelimesi dile yansyor. Dilden bir kavramn silinmesi, medeniyetden bir damarn
kopmas anlamna geliyor. ... Zihniyet mcadelesinin silahl mcadeleden daha zor olduu kesindir. Ne are ki bu etin mcadeleyi kazanmak zorundayz. (Krm Tatar dnr
Mehmet Niyazi). Haydar Aliyevin bu konudaki fikirlerine bakalm: Her bir halkn milliliini, manevi deerlerini yaatan, inkiaf ettiren onun dilidir. ... Her bir halk z dili ile yaratlmtr. Ancak halkn dilini yaatmak, inkiaf ettirmek ve dnya medeniyyeti seviyesine
ykseltmek, halkn aydnlarnn, bilim adamlarnn faaliyeti neticesinde mmkn oluyor.
Htenin fikrince, Kk ilerin arasnda kendin de klrsn, byk ilerle uratka bymee balarsn. ABD devlet ve siyasel adam T. W. Wilson ise Vatann
bykl, onun sradan vatandann bykl ile llr. demitir. yleyse Hadi,
el-ele tutak, halkn mutluluu barede dnek! ... nsanlar tabiatan hibir eyi bakasna
vermek istemirler. Onlar teke bir eyi kendi bilgilerini bakalarna vermee haristirler.
Bilgi yle bir eydir ki, bakalarna balanmazsa, onun sahibi derde der, mr gam
ve keder iinde geer. (Mirza Fethali Ahundzade)
Trk dnyasnn mevcut durumunu ve karsnda duran grevleri aadak gibi mumiletirebiliriz:
Trk birlii lks kimseye kar olmayp, beeri kalknmaya daha byk thfeler
vermek, dnyann en kadim ve en sivil halklarndan birinin kendi deerlerini savunmas
gibi deerlendirilmelitir. Trk birlii dnyada - zellikle, merkezi ktada- bar ve huzurun
en nemli faktrlerinden ve garantrlerindendir. Bu birlik, tarih Dou - Bat kardurmasn, zddiyetini universal bir ekilde zmein en uygun yolu olup, dnyaya harmoninin
hakim olmas anlamn tayor;
Ortak Trk deerlerinin tebliine alan sivil toplum rgtlerinin (ST) madditekniki durumu iyi seviyede deil. Byle tesisatlara Dnya Genc Trk Yazarlar Birlii, Trk
Dnyas Gen letiimiler Birlii vb. kurumlar rnek gsterilebilir;
Trk birlii iin en uygun model, ilkin olarak AB modeli dnlebilr.
Fikrimizce,
Ortak dil ve ortak alfabe alanndaki ilmi aratrmalar Trk devletleri tarafndan desteklenmelidir;
Ortak Trk deerlerinin teblii ve mumen Trk birliine alan STlerin fealiyyetinin ve perspektivinin Trk Devlet Balar Zirve Grnde mzakere olunmas
toplumun karlarna uygundur;
Telif haklarnn korunmas ve tarihi (ortak) Trk abideleri, sanat rnekleri uluslararas boyutta birlikte savunulmaldr.
Ayn zamanda:
Trksoylu ressamlar arasnda dayanma salanmas;
Tiyatro iileri ve tiyatrocular, sinemaclar birlikleri arasnda ortak sempozyum ve
festivallarn dzenlenmesi;
Trk Dnyas Gen stidatlarnn Altun Kitabnn tesis edilmesi;
Farkl alanlar zre Trk Dnyas Sanat dlnn (edebiyat, gzel sanatlar, genler, itimai kurumlar vb. alanlarda) tesis edilmesi;
TRKSOYun daha kapsaml faaliyyete gemesi;
Dman igal altnda kalm, datlan (yahud ermeniletirilen) Azerbaycan
(Trk) maddi medeniyet abideleri konusunda UNESCO ve dier uluslararas kurulular
karsnda devlet ve STler tarafndan problemler kaldrlmas, bu iin sistemli ekilde
yrtlmesi;
Muteber yaratc heyetin katlmyla Trk medeniyetini tebli eden internet sitelerinin hazrlanmas; ocuklar iin bu ynde ayrca projelerin gerekletirilmesi;
TRASEKA, Dou-Bat Koridoru, GUAM platformlar zere, zellikle TrkPA erevesinde kltroloji projelerin gerekletirilmesi;
Kazakistandak Ahmet Yasevi Kazak-Trk niversitesi ve Krgizistandak Manas
niversitesi; Trkiyedeki ve Azerbaycandak Atatrk Aratrma Merkezleri, dier Trk
devlet ve topluluklarndaki ilgili kurum ve kurulular arasnda okynl ibirliinin derin
letirilmesi.
Trk dnyasnda entegrasyon politikasnn yrtlmesi iin esaslar ve buna derin

ihtiyac olsa da Trk birlii ideyasna mnasebet, dnya ile birikte Trk devletlerinde de
yanl anlalmamal, daha ok halklarn, bilim-sanat camiasnn, toplumsal ynden aktiv
glerin talebi gibi alglanmaldr;
Ortak alfabenin olmamas esas sorunlardan biri olarak gncelliini koruyor. Ayn
grafikal alfabeye geit, bu alanda ilk aamadr ki, hl da bamsz Trk devletlerinden
bazlar bu ie balamam ya da bu ynde yaplmas gerekenlerin ok kk bir ksm
yaplmtr;
464
465
KIBRIS TRK HALKININ

VAROLU MCADELESNDE BELLEKSZLEME
TRK DNYASI KAPSAMINDA
TEHDTLER VE FIRSATLAR
Fevzi TANPINAR
K.K.T.C. D Basn Birlii Bakan
Yeni bir dnya, hzla oluumunu tamamlamay srdryor.

Bu yeni oluum ierisinde biz neredeyiz veya bir baka ifadeyle bu yeni oluum ierisinde yerimizi nasl muhafaza etmeye alyoruz?
Anavatanmzn ve de biz d Trklerin bu dnyada alaca yer, kltr, tarihi ve bunlara bal olarak gelitirecei stratejilerle ne olmaldr?
te bu nedenle Trkiye gerek devlet, gerekse toplum olarak gemite olduu gibi
bugn de tarihin kendisine ykledii misyonu benimseyerek ve bu misyona uygun bir
milli strateji gelitirerek yoluna devam edebiliyor mu?
Bu sorunun aslnda tek bir yant mevcuttur: Bunu yapabilmenin tek yolu gemiine,
tarihine, kklerine, kltrne sahip kmak; srekli bir eitim-retimle bunu nesilden
nesile aktarabilmek ve Byk Trk Corafyasnda ortak bir bellek havuzu oluturabilmektir.
Bugn burada biraraya gelen tm misafirlerimizin de daha farkl dndklerini
hissetmiyorum; olduka skntl bir sreten geen bata Balkanlar, Kbrs ve Ortadou
466
467
bata olmak zere Kafkaslar ve Orta Asyadaki Trk varlnn ve Trk Devletlerinin Anavatanmz Trkiyeden beklentileri olduka yksektir. Ayrca sizlere bu dar sre ierisinde
Kbrs Trk Halknn varolu mcadelesine ilikin durumu ortaya koymaya alrken,
tm dnyada her Trkn de benzer ruh, heyecanla ve beklentilerle varln srdrmeye
altna dair yrekten inancma da vurgu yapmak isterim.
1571de bu topraklara adm atan Kbrs Trk Halk, Anavatanndan koparld
1878den beri Varolu Savam aralksz devam ettirmektedir.
Bu Varolu Savam, bandan sonuna kadar, bir yandan ngiliz Smrge Ynetimine
kar direnme, dier yandan kabus olarak zerimize ken ENOSSi engelleme eksenlerinde gelimitir.
Ne yazk ki, bir Devlete sahip olduumuz gnmzde bile, bu Varolu Savamn
srdrme zorunluluumuz bulunmaktadr. Bir devlete sahip olmak ok kutsal bir olaydr,
ancak varolu mcadelesi de devleti kurmakla maalesef sona ermiyor.
yle ki u ana kadarki btn veriler, Kbrsda bulunabilecek olas bir zmden sonra
dahi Rum tarafnn, Kbrs Trk Halkn her ynden (stats, kimlii, ekonomisi, kltr
vs) eritme ve erozyona uratma amacndan sapmayacan gstermektedir.
te bu nedenle, Kbrs Trk Halk btn Trk corafyasndaki Trkler gibi gl ve
bilinli olmaldr ve Trkiyenin karlarnn da bunu gerektirdii gzden karlmamaldr.
Oysa gerek durum hi de yle deildir: Kbrs Trk Halk, ciddi bir toplumsal/ulusal
belleksizleme sreci yaamaktadr. Kafas karktr, hatta unu da zlerek sylemeliyim ki yorgunluk ve ylgnlk belirtileri de hat safhadadr.
Bellek, bireysel ve kendiliinden bir olgu deildir. Sosyal etkileimi, yaadmz alann aktif parametrelerince beslenen ve toplumsal kimliklerimize nfuz eden
bir olgudur. Bu noktadan hareketle hatrlamann, unutmann veya hi bilmemi olmann yaratt bireysel durum, ayn zamanda sosyal ve politik bir sre olduunu
da ortaya koyan deikenler btndr.
Toplumsal Bellek maddi ve manevi deerler birikimi olarak tanmlanan ve
antropologlar tarafndan da sksk ifade edilen kltr kavramna da dayandrlabilir. nk, kltr; toplumun yzlerce, binlerce yldan beri oluturduu ortak
amalarn, beklentilerin, deerlerin, inanlarn, duygu ve dncelerin, zetle ortak davran kalplarnn depoland, sakland soyut bir kavram olup, toplumsal
bellek olarak da kabul edilebilir.
Bu tanmlamayla birlikte Kbrs Trk Halknn gcne ilikisine unsurlara bakarken
toplumsal bellein ne kadar nemli olduunu da kavram oluruz.
Kbrs Trk Halknn Gc
Kbrs Trk Halk, Varolu Savamn verirken 7 altn enin kendisine verdii gle
ayakta kalmasn bilmitir:
468
1. Kbrs Trk kimlii,

2. Trk Halk ile Devletinin destei,
3. Atatrk ilke ve devrimlerine inanla ve bilinli olarak sahip kmas,
4. Anavatanna ballk ve geleceinin Anavatan gvencesinde olabilecei bilinci,
5. Ulusal kimlik, benlik, kltr ve bilincinden dn vermeme,
6. Tehlike durumlarnda direnme/savunma refleksi gsterebilme,
7. rgtlenme becerisi ile rgtlle disiplin ve sreklilik kazandrmak.
Israrla yaptrlmamaya allan, ypratlan, daha doru bir ifadeyle yaptrlmamas
iin gereken hereyin seferber edildii bu yeni dnya dzeninde, Kbrs Trk Halknn
bu 7 altn zelliini yok etmek en byk arzudur. Bu 7 altn zellii Byk Trk Corafyasnda istediimiz devletimize tatbik edebiliriz de... nk diren unsurlar ve
zayflatma,yoketmek taktikleri hep ayndr.
Belleksizleme Etkenleri
1974 ylnn hemen sonrasnda, Kbrs Trk Halkna snrsz olanaklar sunuldu. Buna
karn, ulusal kimliin korunmas ve toplumsal bellein glendirilmesi sreci, maalesef
olumlu ynde gelimedi. Tam tersine youn bir belleksizleme sreci yaanmaya baland. Bunu her sylediimizde maalesef baz meslektalarmz hemen eletiri oklarn
ynelterek, Bize Trklk dersi mi verilecekti demekteler. Bunu demek istemiyorum.
Burada ifade etmek istediim var olana sahip kabilme ve devamlln salamaktr. Bu
da bir bayrak yar gibi nesilden nesile gnn aralar ve deiimleri de dikkate alnarak
ciddi bir disiplin altnda srdrlmesidir.
Belleksizleme srecinde etkili olan yine 7 nemli etken bulunmaktadr:
1. Eitim sistemi,
2. Ulusal kltr politikaszl, kltr konusunun deersiz saylp nemsenmemesi,
3. Ulusal olmayan, Trk kimlii yerine Kbrsl kimliini neren dnsel, bilimsel,
sanatsal ve yaznsal akmlar; bu akmlar d dinamikler tarafndan desteklenip ynlendirilirken, ulusal nitelikli olanlarn desteklenmemesi,
4. Kbrs Trk Halkn ve KKTCyi ayakta tutan, paha biilmez deerdeki Anavatan
yardmlarnn, ulusal bilin ve toplumsal bellein glendirilmesi ynnde kullanlmamas; yardm ve katklarn ulusal deerlere sahip kacak, toplumsal bellei besleyecek sivil toplum yaratma konusunda katk salamamas,
5. Bir dnem tarih kitaplarnn belleksizleme srecini besler ynde deitirilmesi;
6. ki toplumlu etkinlik politikalarnn uygulanmaya konmas,
7. BM, AB, ABD fonlarnn Trklk bilincinin erozyona uratlp Kbrsllk bilincinin
glendirilmesi ynnde kullanlmas;
D Dinamiklerin Etkisi
Bu konuda Rum tarafnn ynlendirmesi olduka etkili ve kontroll bir ekilde devam
etmektedir. Bata AB ile UNDP Trust Fund (ACT) olmak zere birok proje artan bir younlukta devam ettirilmektedir. Bu projelerde dikkat edilmezse, Trklk bilinci erozyona
uratlp Kbrsllk bilinci glendirilmektedir. Ayrca bu fonlarla profesyonel yanda ta-
469
ban ve sivil toplum yaratlmak istenmektedir. Bu kapsamda 2005 -2008 yllar arasnda
120 proje gerekletirilmi, 500 civarnda iki toplumlu etkinlik yaplm, bu etkinliklere
ounluu Kbrsl Trk olan 40,000den fazla kii katlm, 14 konu odakl lobicilik a
kurulmu, 350 STnn becerileri gelitirilmi, 34 ok kltrl eitim projesi uygulanm ve 600 civarnda yayn yaplmtr. Gerekletirilen tm projelerde ayn sonu elde
edilmitir demek son derece yanltr, ancak tmnde de hedeflenen hep ayndr.
Belleksizleme Srecinin Tad Potansiyel Riskler
Belleksizletirme srecinin beraberinde getirdii olumsuzluklar ciddi potansiyel riskler tamaktadr: Bunlar da zehirli 7ler olarak sralanabilir:
1. Kbrs Trk kimlii ile bilincinin erozyonu,
2. Kbrsllk kimliinin ykselen deer olmas,
3. Kbrs Trk Halk ile Anavatan arasnda gven bunalm yaratlmas,
4. Kbrs Trk ile Trkiyeli ayrmnn krklemesi,
5. Kbrstaki Trk Silahl Kuvvetlerine gvensizlik yaratp garanti sisteminin gereksizliini gndeme getirmesi,
6. Dayatlacak olas bir olumsuz zmn halkoylamasnda zaafiyet gsterilmesi,
7. Federal bir Kbrs kurulsa bile, kazanlacak haklar koruyacak toplumsal bilincin
erozyona uramas,
NERLER
Kbrs Trk Halknn belleksizleme srecini tersine evirip ulusal bilin, kimlik ve
benlie sahip klmas ve toplumsal bellein beslenip glendirilmesi mmkndr. Bu
konuda kar karya olduumuz sorunlar iin ncelikli olarak 7 ana balk altnda gerekli
nlemler alnmas kanlmazdr:
1. nmze konulacak bir referandum belgesine halkmzn bilinli oy kullanmasn
salamak bakmndan olas bir anlamann getirecei gvenlik, hukuki, siyasi, sosyal, kltrel, eitimsel ve dinsel etkiler konularnda bilinlendirme projeleri hazrlanmal ve uygulamaya bir an nce konmaldr
2. Eitim sistemimiz, ok partili demokrasi, insan haklar, hukuk devleti, hukukun
stnl ilkeleri erevesinde ve bu ilkelerden dn vermeden, ulusal deerleri koruyacak ve toplumsal bellek yaratacak ekilde dzenlenmeli; ayn dorultuda kltr
politikalar oluturulmal; ulusal deerler ve toplumsal bellein beslenmesine ynelik
dnsel, bilimsel, yazmsal ve sanatsal akmlarla uralar desteklenmelidir
3. KKTCdeki radyo ve televizyon yaynlarnn, ok partili demokrasi, insan haklar,
hukuk devleti, hukukun stnl ilkeleri erevesinde ve bu ilkelerden dn vermeden, demokratik yaama ters gelmeyecek biimde, ancak ulusal deerler ve toplumsal bellek konusunda duyarll ynlendirilip desteklemeli.
4. Varolu Savamzla ilgili bellek ve ariv oluturma, aratrma ve yaynlar yapma,
yazl ve grsel malzeme hazrlama konularndaki akademik almalar, aratrmalar,
dnsel/sanatsal/yaznsal yaplanmalarla sivil toplum rgtlenmeleri ve dier almalar ynlendirilip desteklenmelidir
470
5. Tabana ynelik olarak Community Development tipi projeler gelitirilerek uygulanmal, bu yolla zgven ve toplumsal dayanma artrlmal; ulusal deerler ve
toplumsal bellek konusunda duyarl sivil toplum desteklenmelidir. Bu projelerin gelitirilip uygulanmasnda AB ve UNDPnin gelitirdii yntemler kullanlabilir.
6. Mevcut mzakerelerden de sonu alnamamas halinde Kbrs Trknn kendisi
iin baka bir seenek yaratmas zorunluluu gndeme getirilmelidir ve bu yolla iki
devletli zm iin zemin hazrlanmaldr,
7. KKTCnin demokrasi, hukukun stnl, adalet ve liyakat ilkelerine uygun olarak
siyasi, mali ve ekonomik aayabilirliini/srdrlebilirliini kantlayacak reformlar
yapmas gerektii konusunda kamuoyu bilinlendirilerek bu konuda KKTC Meclisi ve
Hkmet zerinde bask oluturulmaldr.
Bu srete, Anavatan Trkiyenin de almas gereken nlemler ve hayata bir an nce
geirmesi gereken uygulamalar vardr.
1. Anavatan Trkiye Cumhuriyeti, Kbrs Trk Halk ile Devletini ayakta tutmak iin
byk bir bte ayrmaktadr. Gvenlik, altyap, ekonomi konularnda yaamsal katk
yapan Trkiye Cumhuriyeti Devletinin yardmlar, ne yazk ki ulusal deerlerin, kimliin, benliin ve kltrn korunmas ve toplumsal bellein glenmesi konusunda
katk yapmamaktadr. Oysaki BM, AB ve ABD fonlar, Trkiye Cumhuriyeti Devletinin
yardmlarnn yannda snk kalmasna karn; sistemli, programl ve bilinli biimde
yanda, taban ve sivil toplum yaratmakta kullanlm ve baarl olunmutur. KKTCnin
yaamsal ihtiyalarn karlayan Trkiye Cumhuriyeti Devletinin yardmlarnn kamuoyunda daha bilinir ve anlalr klnmasna ynelik admlar hemen atlmaldr.
2. Trkiyede Byk Millet Meclisinde temsil edilen siyasi partiler ve genel anlamda
kamuoyu Kbrstaki gelimeler ve olas tehditler konusunda rutin olarak ve objektif
ekilde bilgilendirilmelidir.
3. Trkiye ile Kbrs Trk Halknn ortak karlarn her alanda srekli ilenmesi ve
daha grnr hale getirilmesi.
4. Trkiyenin blgesinde ve zellikle Dou Akdenizdeki bata stratejik, gvenlik,
hava trafik kontrol, mnhasr ekonomik alan, deniz ulam v.s konularndaki karlarnn korunmasnda KKTC balants daha grnr hale getirilmelidir.
Ortak 7li Eylem Plan
1. Ortak bellek havuzu (Trk Dnyas)
2. Hzl ve etkin iletiim a (Medya aralar, WEB ortam)
3. Anavatana ortak bak doktrinin oluturulmas
4. Anavatann d Trklere ortak baknn salanmas
5. Trk Dnyas ifadesinin iinin doldurulmas ve tm kesimlerce ayn ekilde anlamladrlmas
6. Ortak eitim projelerine balanmal ve aramzda salkl iletiim kurulabilmesi iin
bilimsel almalara da hz verilmelidir. (Tarih kitaplar,niversitelerde okutulacak
Trk Tarih kitaplar, enstitler, deiim programlar)
7. Kamuoyu duyarllnn srekli eitim projeleriyle desteklenmesi
471
Amerikal dnr Ralph Waldo Emersonun Hayat o kadar ksa deildir ve nezaket
iin daima yeterli zaman vardr. szn hep sevmi ve alkanlk haline getirmeye gayret
gstermiimdir.
Bu nedenle Sayn Oturum Bakannn da affna snarak, sunuumu hazrlarken deerli gr, dnce ve almalarndan yararlandm
Sayn smail Bozkurta
Sayn Ergn Olguna
yesi olmaktan iftihar ettiim Beparmak Grubuna
Her zaman yol gstericim olan ve manevi desteini hibir zaman benden esirgemeyen deerli Hocam Sayn Prof. Dr. Umay Trke Gnaya
Ve hayat arkadam, her zaman en byk destekim ve de yardmcm, editrm ksaca hereyim, sevgili eim Yasemin Tanpnara
ok teekkr ederim.
Ve burada olmamz salayan bata Avrasya Ekonomik likiler Dernei Ynetim Kurulu Bakan Sayn Hikmet Erene,
LA Rektr Sayn Prof. Dr. Ahmet Blent Gksele
ve bu sempozyumun hazrlanmasnda emei geen herkese de kranlarm sunmak
isterim.
TRK DNYASINDA ORTAK TARH

BLNC OLUTURMA ALIMALARI
Hayat EM
Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi
Dilaver AZML
Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi
Bugn Trk dnyasnda gndemde olan konulardan biri, ortak Trk tarih bilincinin
yaratlmasdr. Bunun iin, Tarih bakmdan, zlmesi gereken pek ok problem vardr.
Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti dahil, yedi zgr Trk devletinin hepsinde, genel olarak
Trk tarihi ile ilgili, yanl bilgiler sz konusudur. Tarihe baktmzda, malum bir olayn sonucu ve sonularnn, daha sonrak olaylarn nedeni veya nedenlerine sebep olduunu syleyebiliyoruz. Tarih, bu neden-sonu silsilesi ierisinde hem tekrar olarak
uzanp gitmekte, hem de gelimektedir. zellikle siyasi tarihe gz atacak olursak, sz
konusu neden-sonu silsilesiyle birlikte srekli bir deiimin varlndan sz edebiliriz.
Zamann en gl lkesi olan Roma imparatorluu ykldktan sonra, o gnn dnyas gayet tabii ki yeni bir dnya dzenine gemitir. Bizansn (Dou Roma`nn) bakenti
Konstontinopolùn 1453 ylnda Trkler tarafndan alnmasyla yeni bir dnya dzeninin
kurulmadn kim iddia edebilir? Yahut, orta asrlarda Arap Hilafetinin dalmasyla yeni
feodal devletlerinin kurulmas orta a dnya dzeninde deiiklik yaratmad m? Ya da,
gnmzden bir rnek verecek olursak, Amerika Birleik Devletleri`nde 11 Eyll 2001`de
yaanan terr olaylarnn gnmzn uluslararas siyasal sistemi deitirmediini na-
472
473
sl syleyebiliriz? V..Leninìn Ekim 1917`de kurduu ve Joseph Stalinìn kurulmasn

salad dnya dzeninin yetmi yl sonrasnda konfliktlerle ve kanla, pek tabii srpriz
bir ekilde sona ermesiyle oluan yeni dnya dzeninin Trk dnyasna sunduu avantajlar ortaya koyarsak, Trk Dnyasnda Ortak Tarih bilincinin yaratlmasna ok byk
ihtiyac olduunu syleyebiliriz. Btn bu deiimleri ve olaylar bilimsel bir metodolojik ekilde izleyerek deerlendirirsek nelerle karlaacaz, bunun zerinde durmak isteriz.
Tarih sre ierisinde Ortak Tarih bilincinin olumas iin farkl devletler oluturmu,
ama ayni medeniyet ve tarihi kaderini yaam bir milleti Trk milletini nce bir araya
getirmek gerekiyor.
Her bir milletin millet terimi, farkl tanmlanan ve deiik ekillerde yorumlanan terimlerden biridir. nk her toplum, millet tanmn kendi zelliklerini dikkate alarak yapmtr. Almanlar ile Slavlar din ve dili, Franszlar arzu ve iradeyi, talyanlar dil ve corafyay, Araplar ise din ve corafyay milletin oluumunda temel almlardr. Trk Dnyasnda
yaplan millet tanmlar da din ve dil, soy-sop, corafya ve kltr arlkldr. Bu eitli
tariflerden biri de Trkln Esaslarnn yazar Diyarbakrl Ziya Gkalpè aittir. Aslnda dil ve milli kltr topluluklarndan oluan milletler, eski zamanlarda da var idi. Ama,
iki trl emperyalizm dini ve siyasal emperyalizmler - onlar iki topluluun iinde, yani
saltanat ve mmet snrlar arasnda hapsetmiti. Bu topluluklarn ynetimleri gten
ddkce teba topluluklarn zgr olmak iin mcadeleye balamalar tabiidir [6,69].
Trk Dnyasnda mcadeleler ilk nce dini zgrlkler, sonra ise siyasal zgrlkler
eklinde tezahr etmitir. Dnyann en demokratik halk eski Trkler olduu gibi, en feminist halk da yine eski Trklerdir. Aslnda feminizm demokratikliin, yani beraberliin
kadnlara has tezahrnden ibarettir. Eski Trklerin bu fazileti aile ahlaknda yansmasn
bulmutur deyebiliriz. Hususen, Trkler gibi siyasi dmanlar ok olan milletler iin
en byk istinadgah, dayanak vatan ahlak olabilir. Vatan ahlakmz kuvvetli olmazsa, ne
zgrlmz, ne azadlmz, ne de vatanmzn btnln koruyabiliriz [6,116].
Vatanmzn btnln korumann yollar tarihimize, zellikle ortak Trk tarihimize sahip kmakla balar. Trk halklar bu deerlere sahip kmadan Ortak Trk tarih bilincine
de nail olamayacaklardr. Trklerin ahlaknda ise bar (sulh) ruhu her zaman hakim
olmutur. Belki de barseverliimiz Trk milleti olarak halkmz pek ok zorluklara brakmtr. Bunu, hl in devletinin, Hunlara gnderdii ilk elhan, bar elisi (elxan- el
sznn asl anlam sulh demekitr. Eli sz sulhu - bar manasndadr) Metenin
huzurundayken bile, imparatorluu kabuldan imtina etmesi, bu iddiamza bir delildir.
Bar ahlakn Atillada da grebiliriz. Atilla stnlk kazand muharebeler srasnda bile, ne zaman ona sulh teklif edilmise, bu teklifi kabul etmitir [6,115].
Trk milleti byle tarihi yollardan gemi, ama her zaman da z bykln koruyup saklamtr.
474
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii`nin dalmasndan sonra oluan yeni dnya

dzeninde Trkiye ile ayni sisteme dahil olan Trk devletleri Azerbaycan ve Orta Asya
Trk Cumhuriyetleri arasnda Ortak Trk Tarih bilinci yaratma abalarnn gelitirilmesi
noktasnda, bu ereve ierisinde kalmak, bu abalar deerlendirmek istiyoruz.
Peki, bugn tarihi bakmdan, bu devletlerle mevcut ilikiler, mnasebetler gerei
yanstyor mu? Maalesef yanstmyor! Orta Asya ve Trkiye tarihileri, orta a Azerbaycan devletlerinin mnasebetinde, ilikilendirilmesinde hl ran terminini kullanyorlar.
Halbuki, ran siyasal termini 1936 ylndan itibaren kullanlmaya balanmtr. Bu zamana kadar, bu topraklarda Trk devletleri mevcut olmu, devlet adlar slalelerin ad ile
adlandrlmtr. zlerek sylyorum ki, son 15-20 yla kadar, Azerbaycan topraklarnda
yaayan, genellikle Douda yerlemi eski Trk halklarnn tarihi, yeteri kadar aratrlmamtr. Eski Trk halklarnn hele epey kadim, eski zamanlarda, milattan ok ok nce
yaratt medeniyet rnekleri, onlarn dnya gr, yaam biimleri, genel olarak tarihi,
eski rana ait yazlm incelemelerde, Farslarn adna karlrd. ran tarihinden konuan aratrmaclarn ounluu, bu topraklarda, Trk halklarnn varlndan ou zaman
bahsetmeden geiyorlar. Tarihi sahteletirerek dier halklar, zellikle Trk halklarn da
Fars halklar gibi takdim ediyorlar. Halbuki, ran tarihine gz attmzda akca grlecektir ki, bu muhteem devletin banda duran ahlarn ekseriyyeti milliyyetce Trk idiler.
Trkiye, Azerbaycan ve Orta Asya Trk Cumhuriyetleri arasndak ak siyasal ilikiler son 20 ylda gereklemitir ve henz yeni saylabilir. Tm ilikilerin temelleri 1991
ylnda Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii`nin uluslararas sistemden silinmesiyle
atlmaya balanabilmitir. arlk Rusyasnn 1917`deki Byk Ekim Devrimi`yle yklmasndan sonra ayn topraklar zerinde kurulan ve 1991 ylna kadar varln koruyan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii, Avrupa`nn dou kesimiyle, Asya`nn kuzey kesimi
boyunca yaylm sosyal bir gce sahip, dnyann siyasi ve askeri gclerinden biri idi.
zellikle, bu Byk Rusya imparatorluunun varl dneminde, bu imparatorluk snrlar
dahilinde var olan Trk halklarnn kendi tarihlerine sahip kma abalar gerekletirilememitir. nk, 1921 ylnda Rusya Federasyonu ile imzalanan Dostluk ve Kardelik
anlamasndan sonra Trkiye, d Trklere dnk politikalar geriye itmitir. Bu anlama
ile Trkiye Sovyetlerdeki Turanc akmlar, Sovyetler ise Trkiyedeki komnist akmlar
desteklememe sz vermilerdir. Bu yaklam souk savan sonuna kadar devam etmi
ve Trkiye Cumhuriyeti M.S.Gorbaov ynetiminin son zamanlarna kadar Azerbaycan
ve Orta Asya halklaryla dikkate deer bir iliki iine girmemitir. Ancak, SSCB`nin aralk
1991`de kmesi ile ortaya kan deiikliler, Trkiye`nin de politikalarn yeniden gzden geirmesine neden olmu ve Trkiye de, Azerbaycan ve Orta Asya`ya ynelik politikalar oluturmaya balamtr. Trkiye ile dier be Trk cumhuriyetleri uluslararas
siayasal sistemde, birlikte ve koordineli haraket etmelidir. Aksi takdirde Ortak Trk Tarih
Bilincinin yaratlmas abasndan konumak gereksizdir.
Orta Asya Trk devletlerinde, Trk tarihinin retilmesi hususunda, u anda bile,
gemi Sovyetler dnemindeki bilgiler esas alnmaktadr. Bu sorun, Azerbaycanda da
mevcuttur. zellikle de Byk Mool mparatorluunun Orta Asya ve Azerbaycana y-
475
ryleri igalcilik gibi takdim edilmekte, bu ekilde ilenmektedir. Byk Trk hakanlarnn tarihi rolleri ve yerleri kk gsterilmektedir.
Moollarn Dnya sahnesine k uzun bir tarihi srecin sonucu idi. Bu sre,
Trkn erefli tarihinin anl sahifesidir, deyebiliriz. Bu, Byk l medeniyetinin ortaya kard proses idi. ster Sovyet tarihileri, isterse de Bat Avrupa tarihileri, Avrupa ile in arasnda mevcut olan Deti Kpak llerinden haberleri olsa da, bilerek
bu konuda susarlar ve bilgi vermezler. Ama btn Avrupa Byk lde gelien Trk
devletlerine borludurlar ki, bu imparatorluklar onlar inin basklarndan koruyup saklamlar. Lakin bu tarih ister Dnya, isterse de Trk tarihnaslnda (tarihilerince,
mverrihlerince) hala igalilik tarihi gibi retilir. znt duyulacak bir durumdur ki,
bu sorun Azerbaycan, Trkiye ve dier Trk devletleri tarihnaslnda da objektif zmn bulmamtr. Dnya kltrne kymetsiz maddi-medeniyyet rneklerini veren
Hlagler imparatorluu devri, Trk medeniyeti devri hesap edilse de, bu imparatorluk
igalc gibi takdim ediliyor.
Trk dnyasnn dostu saylan, btn hayat boyunca Trkle hizmet etmi
L.N.Gumilev yle yazmaktadr: Uzun zaman Avrupa merkezi (avrupaperest) alimler,
in merkezi (inperest) alimler gibi Merkezi Asyan Oykumen snrlar hesap ediyorlard
ve burada mesken salm ve zgr yaayan skit, Trk, Hun, Mool ve Ruslara ehemmiyet bile vermiyorlard. Maalesef bu byle deildi. Aslnda bu llerde yaayan halklar
Dou ile Batnn olumasnda ve kltrlerinin gelimesinde byk role sahip ad geen
halklar olmulardr. Onlar insanln kltrel tarihinde nemli yere sahip olmakla Dnya
medeniyetinde inlilerden ve Avrupallardan hi de az rol oynamamlardr. Bu halklar
iftilikten daha ok hayvanclkla urayorlard. Onlarn kltr Altaylarda, Volga, Don
ve Dinyeper gibi byk rmaklarn kylarnda, Srderya ve Amuderya boyu vadilerinde,
Tyan-an blgesinde gelimeye neden olurdu. Bu halklar tarih sahnesine kncaya kadar, gzel sanatlarn, ideolojinin ve ekonominin gelimesinde zgr bir blge salamlard. Btn bunlar ise milattan nce 1. binlerde balamt [7,16]. Sylemek gerekir ki,
L.N.Qumilev z eserinde sk sk Ruslarn adn sylyor. O zamanlardaki Ruslar derken,
vaktiyle imdiki Rusya topraklarna yryler yapan Normanlar, Vikinkler gzde tutuluyor. L.N.Gumilev diger bir eserinde ise yle yazyor: nsanlk tarihi son derece farkl
deerlendirilip. Avrupa ve Yakn Douda olaylarn sreklilii ve toplumsal ekillenmelerin
birbirini izlemesi, hala 19. yzyln sonlarnda z aksini bulduu, in ve Hindistann ise
20. yzyln balarnda tasvir edildii halde, Avrasya llerinin byk bir blm, hala z
aratrmacsn beklemektedir. Bu, zellikle Cengiz Hann tarih sahnesine gelmesinden
evvelki devre aittir. Ayn devirde Merkezi Asya lnde iki dikkat eken halk - Hunlar ve
kadim Trkler, habele adlarn hretlendirmeye imkan bulmayan bazi diger halklar ortaya km ve yok olmular [8,11]. Trk halklar kemekelikler, arpmalar ve mcadelelerle dolu ok uzun bir tarihi seyir geirmiler ve insanlk medeniyyetine, insanlk tarihine ei-benzeri olmayan, karlksz katklar vermilerdir. Bu kanlmaz tarihi gerekii
bir ok eski gvenilir kaynaklar, belgeler, alp gtrlen arkeolojik kazntlar ve buluntular
israrla dorulamaktadr. Rus arkeolou N.K.Antonov itiraf ediyor ki, Trk halklarnn
476
tarihi hayat yolu, eski zamanlardan, ta devrinden balam, Avrupa ve Dnya uygarlnn (sivilizasiyann) diger halklarnn gelimesinde mhim rol oynamtr [2,17]. Lakin,
maalesef kaydetmek lazmdr ki, sesi tarihin eski katlarndan gelen, Avrupa ve Asya halklarnn talihinde mhm rol oynayan (hi olmasa F.Engelsin; Hunlar lmekte olan Avrupay yeni hayat azmi ile ruhlandrdlar ve K.Marksn; Seluklularn gelii n Asyada
btn mnasibetleri (ilikileri) deitirdi fikirlerini hatrlayak) Trk halklarnn tarih sahnesindeki faaliyyetini doru deerlendirmemek, onlarn tarihi hizmetlerini kmsemek
ve glgelemek harp sanatnda becerikli olsalar da, beer kltrne hi bir hayr (katk,
fayda) vermemiler gibi esassz szler, sohbetler az olmamtr [10,6].
Leon Koyonun 1896. ylnda Pariste yaynlad eserinden alnt yapan B.B.Barthold,
yle yazyor: Klnla ne yapmak mmknse, Trk ve Moollar onu etmiler, lakin kazandklar zaferlerin behresini (payesini) tatmak onlara ksmet olmamtr [3,239].
Grkemli Trkiye alimi Besim Atalay ise bu grle ilgili yle yazyordu: Cengiz Han
yalnz klncla i grmemitir. Kendi memleketi iin kurallar yaratlmas zeruretini bilen,
kurultaya byk ehemiyyet veren bir hkmdar, hi bir zaman bilgisiz ve kaba olamazd.
Bir ok Trk bykleri gibi engiz Hana, kan ien, barbar deyenler, Trkn ekmeini
yedikleri halda, Trke hakaret edenler bilmelidirler ki, artk onlarn sz gemeyecektir
[10, 6-7]. Daha sonra B.Atalay diyor ki: Tarihte Trkler kadar hakim olmu, hakanlklar
yaratm, anlar, erefler kazanm bir halk bulunmaz. Onlar ne kadar nseler yeri vardr.
Trkler once, imdiki ran topraklarnda Midiyallar, imdiki Irak topraklarnda Smerliler, Akkadlar, Anadoluda Hititler, Orta Asyada Uyurlar, Hindistanda Moollar zamannda kltrde, ilimde, sanatta byk baarlar kazanmlardr [10,8].
Sovyet Trkologlarnn en byk temsilcilerinden biri, Trk halklarnn byk dostu
ve hamisi N.A.Baskakov da eski Hazar ve Bulgar devletlerinden bahs ederken, her iki
devleti yksek kltre ve ekonomik kudrete sahib olmalar ile nitelendirir [4,18]. Btn
bu sz edilen Trk devletlerinin banda ise akll ve becerikli Trk hakanlar bulunurdu.
ou zaman ise, (N.A.Baskakov, L.N.Gumilev istisna olmakla) Sovyet tarihnaslnda (tarihileri) Byk Trk hakanlarnn tarihi rolleri ve yerlerini kk gsterirlerdi.
Lakin iftiralara, hoagelmez, uygun dmeyen sz-sohbetlere ramen, ok eski devirlerden beri Trk halklar beer kltrnn ncs olmu, z idrak (anlay) ve yenilmezlii
ile dnyay heyrette brakmtr.
Yahut, gelin bakp grelim, Ermenistan terimiyle ilikin durum, tm Trk dnyasnda ayn mdr? Tabi ki, bu ilikilendirmede de yanllklar vardr. Ne eski, ne de orta alarda Ermenistan kelimesi olmam, hal-hazrki Ermeni adn tayanlarla, eski ve orta a
Erminiyyesinin hi bir alakas olmamtr. Bu yzden de, menfur Ermeniler, Erminiyye
adn benimseyerek bu topraklarn tarihine de sahip kmaya gayret etmilerdir. Maalesef
(zlerek sylyorum) , tarihnaslk ve tarihi gerekler bunlar ortadan kaldrmak yerine, bu sorunlar daha da derinletiriyorlar.
477
Akademik (Akademisyen) N.M.Velihanl, Erminiye (rminiy - Azerice) anlayna

aydnlk getirerek diyor ki: 6. yzyldan miras kalan Arap Erminiyesi Araplarn Gney
Kafkasta ial ettikleri btn yerleri, btnyle Ermenilere ait olmayan Azerbaycan, Grcistan vb. komu topraklar da ehate edirdi. Sylemek gerekiyor ki, sinxron (ezamanl)
Ermeni menbalar (Sebeos, Gevond vb.) bu blgeler konusunda habersizlik nmayi ettiriyorlar. Devrin tarihi corafyasnn gerek durumunu daha iyi bilen bu mellifler, kendi
eserlerinde ne Arap Erminiyesi, ne de Arap melliflerinin onun ierii hakknda verdikleri
biliyi dorulamyorlar, aslnda bu konuya asla dokunmuyorlard [12,36].
Yerli mslman melliflerinin, devrin gerek tarihi corafyasn yanstan bilgisi de
oldukca nemlidir: Erminiyenin snrlar (hudutlar) batdan el-Ermin lkesi, doudan
ve gneyden Arran ve Azerbaycan hudutlar ve el-Cezirenin bir ksm, Kuzeyden Arran
lkesinin bir hissesi (blm)... olarak sunuluyor [9,123; 1, 2.cilt, 383].
Akademisyen Z.M.Buniyatov, o devir Azerbaycannn her tarafn gezip, onun haritasn izen Arap mellifleri hakknda diyor ki: bn Havgal stehrinin sylediklerini tamamlayarak Azerbaycan, Arran ve Ermin lkesinin umumi haritasn izmi ve bunu Azerbaycan haritas olarak gstermitir. O, Hazar denizinin de haritasn izerek, btn sahil topraklarn Derbentedek (Bab-el-Ebvab) Azerbaycan kylar olarak gstermitir [5, 137].
Sadece, tarihi ilmi hakikatlar ortaya koymak isteyen Z.V.Toan diyor ki: Bence ilmi
incelemeler (tetkikat) genilendike medeniyet aleminin dikkatini eken ve gn getike
orijinallikleri meydana lkmakla geni ilim mhitini derinden ilgilendiren Trk tarihi, uydurmalar yoluna girmee muhtac deildir. Onu aydnlatmak yolundaki mesai hakiki ilme
ne kadar sadk kalrsa, o nisbette takdire mazhar olur [11, v. IX].
Son devrlerde Trk halknn gsterdii dayanma, daha yumuak bir Trkiye imajnn olumasna neden oldu. Ve Trklerle olan ortak tarih bilinci yava yava gelimeye
balad. Trk dnyasnda kltrel eitlilik bir trl (eit) alt kimlik olarak tanmlanmal
ve ayn dil grubu, tarih ve kltrel norm ve deerlerine bal bir mterek zeminin, yapay
siyasi mdahelelerle ayrtrld ve bu yapayln vermi olduu bir zaafiyet olduu hatrlatlmal, zn hala canlln koruduu bilincinde olarak, bunun Trkler iin bir frsat
olduunu anlatlmaldr.
Bunlar ve bunlara benzer sorunlar zmeden, tarih sahnesinde Ortak Trk Tarih Bilincini yaratmak mmkn olmayacaktr. Tarih sahnesinde buna nail olmak iin, fikrimizce, Trk dnyasnn tarihileri, bilim insanlar bir araya gelmelidir. Trk dnyasn sadece
ortak deerler deil, ayn zamanda ortak sorunlar da birletirir. Bugn Trk dilli halklar,
btn dnyada Ermeni yalann ifa etmee (aklamaya) hazr olmaldrlar. Ermeni diasporu (lobisi) bir an bile durmadan, Batda Trkiyeyi, Azerbaycan sulamakla (karalamakla) halkmza er, iftira atmakla meguldr. Onlar yalanc Ermeni soykrm projesini
gerekletirmek istiyorlar. Yalanc Ermeni lobisinin ve Ermenistann 1915 yl olaylarna
gre Trkiyeyi sulamak, tm lkelerin parlamentolarnda uydurma soykrmn tantmak istei, Ermenistan tarafndan Azerbaycan topraklarnn igal, Iraktak Trkmenlerin
skntl durumu, KKTC`de yaayan Trklerin uzun yllar boyu mcadeleleri, Ahska Trk-
478
lerinin kendi tarihi topraklarna dn alannda mevcud olan zorluklar, btn bunlar,
hepsi bizim ortak sorunlarmzdr.
Sonu olarak, unu rahatlkla syleyebiliriz: Sovyetler Birlii`nin dalmas sonras
oluan yeni uluslararas siyasal sistemde, Trk Dnyasnda beklenen yaknlamann
salanabilmesi iin ortak Trk tarih bilincinin yaratlmas oldukca nem arz etmektedir.
Salam bir birliktelik ancak bylelikle oluturulabilir: Bu birlikteliin kalc olmas iin
kltrel plan ve projeler nem kazanmaktadr. Ne de olsa kltr birliinin olmad bir
birlikteliin uzun soluklu olmas beklenemez. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii`nin
dalmasndan bugne kadar geen 20 yllk srecin deerlendirilmesi yaplacak olursa,
ncesinde Trkiye`nin ekonomik, siyasal ve kltrel hibir ilikisinin bulunmad Azerbaycan ve Orta Asya Trk Cumhuriyetleri ile olan ilikiler gelitirilmesinde kt imkanlarna karn, oldukca nemli ilerlemeler kaydedildiini, ciddi bir tecrbe elde edildiini
sylemek mmkndr. Unutulmamaldr ki, tm Trk tarihi incelendiinde, Trk asll
kavim ve devletlerin bir arada yaayamadklar, evredeki gler tarafndan uygulanan
bl-ynet (parala ve hkm sr) politikalarna yenik dtkleri gzlenmektedir. Bu
kayg ve kuku, bugn de varln srdrmektedir. Oysaki Trkiye ve Kuzey Kbrs da
dahil dier alt Trk Cumhuriyetinin ekonomik, siyasi ve kltrel kar ve sorunlar ortaktr. Bu noktada Trkiye ve zikredilen Trk cumhuriyyetlerinin ortak bir tarih bilincine
sahip olmas ve birlikte hareket etmesi zaruridir. Kendi tarihini bilmeden ve ona gereken
ilgiyi gstermeden medeniyyetin hi bir gelimesi de mmkn deildir. Tarihi dnem etnogenez tarihi srecinin balangcn bildirir, yani bu tarihle bu halkn varl balar. u
ana kadar ortaya kan tm hadiseler ve olaylar halk iin sadece tarih olarak kalmaktadr.
Bunun iin, Trk milletinin tarihi hafzas hatrlanmal, tarih bilinci hakknda gr ve
dnceleri paylalmal ve bundan sonra ortak Trk tarih bilinci yaratlmaldr.
KAYNAKLAR
Azerbaycan Tarihi: 7 ciltte, 2.cilt, Bak: Elm, 1998, 547+49 s.
Antonov. N.K. Lektsii po tyurkologii. Yakutsk: 1984.
Barthold. B.B. Soineniye. Tom.V, Rabot po istorii i filologii tyurkskih i mongolskih narodov. M: Nauka,
1968, 757 s.
Baskakov N.A. Tyurkskaya leksika v Slove o polku goreve. Moskova: 1985.
Buniyatov Z.M. Azerbaycan VII-IX asrlarda. Bak: Azerner, 1989, 336 s.
Gkalp Ziya. Trkln Esaslar. Bak: Maarif Neriyat, 1991, 176 s.
Gumilev L.N. z istorii Evrazii. Moskova: zdotelstvo skusstvo, 1993, 80 s.
Gumilev L.N. Gedim Trkler. Bak: Genclik, 1993, 536 c.
bn el-Esir zeddin Ebu-l-Hasan Ali ibn Muhammed. El-Kamil fi-t-tarih (Arapcadan eviri
Z.M.Buniyatovundur). Bak: ur, 1996, 192 s.
Kahramanov S., Halilov . Mustafa Zerir, Yusif ve Zleyha. Bak: Elm, 1991, 308 s.
TOGAN Zeki Velidi. mumi Trk Tarihine Giri. C.1: En eski Devirlerden 16. Asra Kadar. stanbul: Enderun
yaynlar. 1981, 583 s.
Velihanl N.M. Nahivan Araplardan mogollaradek (VII-XII asrlar). Bak: Elm 2005, 152 s.
479
HAZAR HAVZASI:
ENERJ KAYNAKLARI VEEKONOMK YANSIMALARI
Hasan Selim ZERTEM
Avrasya ve Enerji Uzman, Uluslararas Stratejik Aratrmalar Kurumu (USAK)
1991 ylnda SSCB ktnde ortaya olduka ilgin bir siyasi ve ekonomik kt. Milli
devlet dneminin kreselleme fenomeni ile sentez srecine girdii bir dnemde ortaya
kan 15 yeni devlet, kendisini, birok lkenin 20. yzyln ortasnda tamamlad srecin
en banda buldu. Bunu yaparken karlkl bamllk ilkesine gre ekillendirilmi corafyann ekonomisinin yeni srete kendi ayaklar zerinde durabilen ekonomilere ihtiyac bulunmaktayd. Bu adan bakldnda baz lkeler bulunduklar corafyann avantajn
kullanarak, Baltk lkeleri rneinde olduu gibi, yumuak bir geile dnya ekonomik
sistemine dhil oldu. te yandan corafi anlamda dezavantajl olan ve kresel ekonomiye
entegre olmak iin gereken alternatif ulam, iletiim ve ekonomik hatlara sahip olmayan,
corafi anlamda da dezavantajl konumda olan lkelerin bir ksm ise sahip olduklar kaynaklarn avantajn kullanma yoluna gittiler.
Bu srete hidrokarbon kaynaklarn, hem lkelerin d politikalarnn ekillendirilmesinde, hem de lkelerin kendi ilerinde siyasi ve ekonomik dnmlerinde etkili olduu grlmektedir. Bu adan Hazar Havzasnda yer alan Trkmenistan, Azerbaycan
ve Kazakistann, Orta Asya ve Kafkasyadaki dier komularndan greceli olarak daha
rahat bir istikrarlama ve toparlanma srecine girdikleri grlmektedir. Ancak, yine de
bu sre d etkenlere baml, devlet kontrolnde ve lkelerin siyasi dnmlerini de
dorudan etkileyen bir karaktere sahiptir.
480
481
Bu noktada lkelerin sahip olduklar Sovyet kltrnn, bu lkelerin dnmnde

nemli bir siyasi etken olarak durduu sylenebilir. Bu devletlerin Sovyet kltr mirasndan izler tamas sz konusu dnmn kolay ve hzl gereklemesinin nndeki
nemli etkenlerden biridir. zellikle bu srete orta yal ve yal olarak belirtilebilecek
neslin pazar ekonomisi, demokrasi ve da aklk gibi kavramlara almalar ve ortaya
kan yeni yaam biimlerini benimsemeleri kolay bir srete gereklememitir. Bu arka
plan gz nnde tutulduunda hl daha bu srecin sorunsuz bir ekilde ilediini sylemek olduka zordur.
Zengin hidrokarbon kaynaklara sahip bu lkeler iin dnm srecinde var olan bir
dier sknt, zellikle Orta Douda ran, Suudi Arabistan ve Krfez lkelerinin karlatklar kaynak laneti olarak belirtilebilir. Buna ek olarak, rantiye devlet anlaynn ortaya
kmas, lkede siyasi dnm srecinde nemli bir engel tekil etme potansiyeline
sahiptir.
Rantiye devlet anlay, Hossein Mahdavynin1 randaki ah rejimini tanmlarken kullanm olduu bir kavram olup sonrasnda bu kavram Hazem Beblawi ve Giacomo Luciani tarafndan gelitirilmitir2. Bu kavrama gre her devlet belli bir oranda rantiye zelliklere sahiptir. Ancak, lkelerin dardan kaynakl rant gelirlerine sahip olmas ve bunlarn
da zellikle petrokimya gibi olduka snrl ve uzmanlam bir igc ile faaliyet gsteren
sektrden gelmesi bir problem tekil etmektedir. Buna gre bu kaynaklarn datmnda
ve yurtdna satnn yaplmasnda, devletin aktif bir rol oynamas, beraberinde var olan
otoriter rejimlerin glenmesine ve lkede bu sektrde alanlarn olduka snrl olmasndan dolay kaynak dalmnn etkin olarak gerekleememesine neden olmaktadr.
Richard Auty ise meseleyi tanmlayc nitelikteki kaynak laneti kavramn 1993 ylnda
ortaya attnda, Nijerya, Angola ve Irak gibi lkelerin sahip olduklar kaynaklara ramen
istikrarl bir byme ierisine giremeyilerini aklayc bir yaklam ortaya koymutur.3
Aslnda Autynin kullanm olduu bu kavram Economistin 1960larda Hollandann bulmu olduu doalgaz yataklarndan kaynaklanan kt tecrbesini tanmlamak iin kulland Hollanda Hastal kavramna kadar uzanmaktadr. Buna gre petrol ve doalgaz
zengini lkelerde kapital ve i gc zaman ierisinde rantn yksek olduu sektre doru
kayacak ve bu da imalat sektrnn gelimesini engelleyecektir. Tabi bunun yan sra
ekonomi dardan gelecek etkilere de ak olacaktr. lkenin arznn yurtdndaki talebe
bal olmas lkeyi d etkenlere kar krlgan hale getirmekte, bylece dviz oranlarnda
ortaya kacak olan dalgalanmalardan etkilenmesine neden olabilmektedir. Uluslararas
lekte talep daralmas veya fiyatlardaki keskin ini klar ise lkede ekonomik krize yol
aacak derecede derin etkilere sebebiyet verecektir. Ayn zamanda lkenin yurtdndan
gelen dviz orannn artyla birlikte glenen paras ve ekonomik alt yaps, lkenin dar ile rekabet edebilecek yeni sektrlerinin ortaya kmasna engel olacaktr.
1 Douglas A. Yates, The Rentier State in Africa: Oil, Rent Dependency and Neo-Colonialism in the Republic of Gabon, (Eritrea: African World Press
Inc., 1996), p. 11.
2 Hazem Beblawi and Giacomo Luciani (Der.), The Rentier State, (New York: Croom Helm, 1987).
3 Richard Auty, Sustaining Development in the Mineral Economies: The Resource Curse Thesis, (London: Routledge, 1993).
482
lkenin dardaki dalgalanmalardan dorudan etkilenmesi, srdrlebilir ve uzun

dnemli kalknma politikalarnn sekteye uramasna neden olmaktadr. Gelirlerdeki dalgalanmalar bte aklarna, kaynaklarn etkin olarak kullanlamamasna ve fiyatlardaki
ar art dnemlerinde ise ar borlanmaya neden olmaktadr. Bu ynyle lkeler mehteran takm gibi iki ileri bir geri hareket ederek byme skntlar yaamaktadr.
Tm bunlara ek olarak zellikle enerji sektrnn yaps, yolsuzluk gibi kanund unsurlara ak olduu iin effaf olmayan uygulamalar siyasette kokumalara, ynetimlerin
meruiyetlerinin ulusal ve uluslararas alanda tartlr hale gelmesine neden olmaktadr.
Bu adan bakldnda demokrasinin temel dayanaklar arasnda yer alan effaflk ve hesap verebilirlik gibi fonksiyonlarn da bu srete sekteye uramasnn temelinde yine
ekonomik dinamikler yer almaktadr. Gelirlerinin byk ounluunu halktan toplad
vergilere dayandrmayan ynetimler, halklarn taleplerinin politikalara yanstlmasnda
aktif bir siyaset izlemektedir. Bu mesele literatrde vergi yoksa temsil de yok biiminde
zetlenmektedir.
Ayn zamanda insan kaynaklarnn kullanlmas asndan bu sektrlerde teknisyenlerin yksek cret almalar nedeniyle skntlar yaanmaktadr. lkemizde bir dnem doktor
ve mhendis olmak prestijli ve yksek gelirli bir meslek sahibi olmak asndan olduka
cazip grldnden, parlak beyinlerin bu meslekleri tercih etmesi gibi kaynak zengini
lkelerde de petrokimya sektrnde alan meslek gruplarnn revata olmasna neden
olmaktadr. Ancak, bu da kamu, hizmet sektr ve imalat sektrnde ihtiya duyulan
insan kayna ann etkin bir ekilde kapanmasnda baz glklerle karlalmasna
zemin hazrlamaktadr.
Literatrde ortaya konan beklentiler gz nne alndnda Azerbaycan, Kazakistan
ve Trkmenistann yukarda bahsi geen erevede benzer semptomlar sergiledii grlmektedir. Bu erevede ortaya konan argman lkelerin ald tedbirlerin baarsnn
lkelere gre deitii, ancak mevcut durumda bu lkenin de d oklara kar belli
oranlarda ak ekonomiler haline geldii ynndedir.
Bu lkelerin ekonomik performanslar gzlemlendiinde, belli dnemlerde d oklara kar akln daha da artt ancak zellikle 2000ler sonras daha istikrarl bir srece
doru gidilmesi ynnde bilincin glendii grlecektir. Bu yndeki politikalarn ekillenmesinin 2000lere kadar gecikmesinde, bu lkelerde ge yaanan devletleme srecinin belli bir olgunlua getirilmesi hedefinin 1990lar boyunca gndemin st sralarnda
yer almas olarak belirtilebilir. 1990lar boyunca lkelerin benimsemi olduu politikalar
ise 2000lerin ekillenmesinde etkili olmutur.
Bu ereveden bakldnda Kazakistan ve Azerbaycann yabanc irketlerle imzalam olduu anlamalar ve bu irketlere kaplarn amalar bu lkeleri, Trkmenistandan
daha avantajl bir konuma getirmitir. Bu sayede sahip olduklar kaynaklar iletebilme
kapasitesi gelien devletler finansal anlamda da avantajl konuma ykselmitir. Bu kapasitenin artmasnda etkili olan hususun, Azerbaycan ve Kazakistann mevcut kaynaklarn
iletilmesi iin gerekli olan sermayeyi dardan salamas olarak belirtilebilir. Bu alm
483
beraberinde yeni boru hatlarnn da ina edilmesini mmkn klm, bu sayede petrol ve
doalgaz hatlarnda eitlenmeye gidilmi, eski altyapdan kaynaklanan skntlar minimuma indirgenmeye allmtr. Bunun tesinde Azerbaycan, Trkiye zerinden oluturduu BTC ve BTE hatlar ile rekabeti ve istikrarl bir k salarken, d politikada
nemli bir oyuncu haline de gelmitir. Bunlara ek olarak, dorudan yabanc sermayenin
bu lkelere girii rekabeti ortamn glenmesinde ve bu lkelerin dnmnde yeni bir
dnemin balamasnda da etkili olmutur.
Bu dnm lkelerin dnya dengelerini okumalarnda yeni perspektifler kazanmalarna da katk salamtr. Bu erevede, Azerbaycan ve Kazakistan, petrol ve gaz
rnlerinden elde edilen gelirlerden salanan kaynaklarn birikimi, sosyal ve ekonomik
projelerde etkin bir biimde kullanma adna 2000lerin banda nemli kararlar almtr.
Bu adan Norvete etkin bir biimde iletilen Norve Hkmet Fonuna benzer istikrar
fonlarnn kurulma kararlar arka arkaya alnmtr. Azerbaycanda bu yndeki karar 1999
ylnda alnrken, benzer bir karar 2000 ylnda da Kazakistan tarafndan alnmtr. te
yandan Trkmenistana bakldnda benzer politikalarn izlenmesinde bir ekimserliin
ortaya konduu grlmektedir.
Trkmenistan rnei, Azerbaycan ve Kazakistan ile karlatrldnda ekonomik
ve siyasi dnm srecinde bu lkelerin gerisinde kalm bir resim ortaya koymaktadr. Bunda, lkenin doalgaz zengini iken petrol kaynaklarnn olduka kstl olmasnn
nemli bir rol olduu sylenebilir. Batl irketlerin 1990lar boyunca ilgisini eken petrol
kaynaklarnn yannda pazarda ok rabet grmeyen doalgazn ancak 2000lerden itibaren nemli bir meta haline gelmesi Trkmenistann Kazakistan ve Azerbaycana nazaran
ikinci plana itilmesine zemin hazrlamtr. Ancak, lkenin sahip olduu kaynaklarn da
yeterli oranda aratrldn da sylemek gtr. Tm bunlara ek olarak Trkmenistann
1990lar boyunca serbest piyasaya entegrasyon hususunda temkinli bir duru sergilenmesi, lkeye yabanc giriini snrl bir seviyede tutmutur.
Bunun bir sonucu olarak, Trkmenistanda sahip olunan kaynaklarn aratrlmas
ve gelitirilmesi adna yeterli kaynak bulunamamtr.Son dnemde d yatrm ekmek
adna yaplan baz reformlarn olumlu sonular grlmeye balanmtr. Ancak, yaanan
gecikmenin lke karlarna hizmet ettiini sylemek gtr. Benzer bir ekilde lkede bir
istikrar fonunun kurulmasna ynelik karar alnmas ise ancak 2008 ylnda gereklemitir ve bu fonun bykl ve fonksiyonu ile ilgili de net politikalarn ortaya konduunu sylemek olduka gtr.4
te yandan Kazakistan ile Azerbaycan ayn paradigma erevesinde incelememek
gerekir. ki lkenin sahip olduu corafi konum ve demografik yaplarnda var olan farkllklar, izlenen politikalara da yansmtr. Bu srete Azerbaycan boru hatlarnda eitlendirme politikas izleyerek d oklar azaltma hedefi gderken, Kazakistanda elit odakl bir
dnm srecinin ortaya kt grlmektedir. 2003 ylnda balatlan 2030 Stratejik
Kalknma Program ve bu ynde konulan hedefler bu perspektiften ele alnabilir. Bu hedeflerin uygulanmasnda 2008 ylnda patlak veren finansal kriz baz aksaklklara neden
4 Turkmen President Sets Up Stabilization Fund, Ria Novosti, 22 Ekim 2008.
484
olsa da ekonomide yeni sektrlerin ortaya kmas hususunda ortaya konan irade olduka nemlidir. Azerbaycanda da Neft Fondu erevesinde baz sosyo-ekonomik politikalar
uygulanmaya konmutur. Ancak, Kazakistann ortaya koyduu perspektife benzer bir
global anlaya ihtiya olduuna ynelik sylem, Bak tarafndan yeni yeni gelitirilmeye
balamtr.
Aslnda alnan bu tedbirlerin nemi, 2008 ylnda patlak veren finansal krizin ve petrol
fiyatlarnda hzl bir ykseliin ardndan gerekleen keskin dn ardndan ortaya kan gelirlerdeki dlerle birlikte daha da belirgin hale gelmitir.
Tablo 1: Hazar Havzasnda Yer Alan lkelerin Byme Oranlar (1991-2009)

Bu dnemde Azerbaycanda byme oranlar, 2007 ylnda yakalanan %25lerden
2010 ylnda %4-5 bandna kadar gerilemitir. te yandan Kazakistann kriz ncesi yakalam olduu %9 oranndaki byme rakamlarna 2012 yl sonuna kadar ulaamayaca
tahmin edilmektedir.
Trkmenistan ise bu srete pozitif byme rakamlarn korumay baarm olsa da
gemi dnemler gz nne alndnda ekonomik bymede srdrlebilirlik skntlar
ile kar karya kalmtr. zellikle, birincil mterisi olan Rusya ile yaad skntlar
gaz sevkiyatnda srdrlebilirlik problemleri gsterirken bu da lke iin olduka nemli
olan doalgaz gelirlerinde aksaklklara yol amaktadr. Buna ek olarak kresel ekonomiye
entegrasyon srecinde yaanan skntlar, lkeye yabanc sermaye giriinde ve alt yap
yatrmlarnn hzlandrlmas konularnda admlarn atlmas noktasnda Trkmenistann
Kazakistan ve Azerbaycann gerisinde kalmasna neden olmutur. Bu adan bakldnda Trkmenistan, insani kalknma endeksinde srasyla 66. ve 67. sray paylaan Kazakistan ve Azerbaycann olduka gerisinde, 87. srada, bulunmaktadr.5
5 Uluslararas nsani Kalknma Endeksi 2010, http://hdr.undp.org/en/statistics/.
485
2008 sonras finansal kriz sreci yakndan incelendiinde gerek Azerbaycan, gerekse
Kazakistann bu dnemde ortaya kan bte aklarnn kapatlmas ve borlanmann
maliyetini dren nitelikte enjeksiyonlar istikrar fonlarnn zerinden gerekletirdii
grlmektedir. Ancak, Azerbaycan ve Kazakistan arasnda da bu srete karlalan skntlar farkllk arz etmektedir. 2009 yl verilerine gre Azerbaycann d bor stounun
GSMHye oran %12lerde kalrken Kazakistanda bu rakam 2008 ylndaki %94 oranndan 2009 ylnda %112ye kadar kmtr. Bu erevede Kazakistandaki bankaclk sektrnde ve emlak sektrnde yaanan kriz etkili olmutur. Mevcut krizin etkilerini minimize ederek Tengenin deerini korumaya alan Kazak ynetimi, petrol fonundan 45
milyar dolarlk bir kayna kullanmak durumunda kalmtr.6
Kurulan petrol fonlarn mevcut sistemin istikrarlatrlmas asndan nemli olduu
gibi gelecek nesillerin de hak sahibi olduu bu fonlardan faydalanabilmeleri asndan
da dzenleyici bir rol oynadn belirtmek gerekmektedir. Ancak, bu fonlarda effaflk
ilkesinin etkin bir biimde yrtlerek, Trkiyede bir dnem KTlerin grev zararlarnn
fonlanmas gibi bte aklarn olarak kapatmak amal kurulan mekanizmalara dnmesinden uzak durmak gerekir. Linaburg-Maduell effaflk Endeksine gre Azerbaycan
petrol fonunun Norve fonu gibi 10 zerinden 10 puan ald fakat Kazakistan fonunun
10 zerinden 6 alarak yar effaf bir skalada durduu grlmektedir.
Kazakistan ve Azerbaycan rnekleri incelendiinde kresel ekonomiye entegre olma
konusunda olduka mesafe kat etmeyi baarm bu iki lkede mevcut kurumsal yaplarn nemli rol oynad sylenebilir. Ukrayna veya dier Sovyet lkeleri rneklerinde
grld gibi kresel ekonomiye entegre olmu ve bu srete yaanan ekonomik dalgalanmalarla d bor oranlar ciddi oranda art gstererek ciddi skntya giren lkelere nazaran, Azerbaycan ve Kazakistann bu srete daha baarl bir performans ortaya koyduu sylenebilir. Ancak, Kazakistanda bankaclk krizinde yaanan skntlar ve
petrol gelirlerinde yaanan d, lkenin finansal krizden nemli lde etkilenmesine
neden olmutur. te yandan toparlanma sinyalleri veren Kazakistan ve Azerbaycan ekonomilerinin uzun dnemli olarak ortaya koymu olduklar kalknma stratejileri de umut
verici niteliktedir. Ancak, Trkmenistann kresel ekonomiye entegrasyonda gecikmesi
lkeyi bir ynyle finansal krizden korumu grnse de lkeye ait istatistik verilerin ne
kadar salkl olduu da bir soru iaretidir. lkede enerji sektrnde eitlenmeye giden
Trkmenistann in gibi yeni bir ortakla ibirliine gitmesi, Rusyann tekelini orta vadede zayflatma etkisine sahip iken bundan sonraki dnemde lkenin siyasi ve ekonomik
dnm iin daha kararl admlarn atlmas gerekmektedir.
Sonu olarak, sahip olduklar doal kaynaklar, zellikle de zengin petrol ve doalgaz rezervleri nedeniyle, Hazar Havzasnda yer alan devletler birok byk ve blgesel
oyuncunun politika gndeminde st sralarda yer almaktadr. Hazar Havzasnn dnyann
nemli petrol ve gaz yataklarn barndrd bilinmekle birlikte bu rezervlerin bykl
hakknda birok tahmin yrtlm, hatta bazlar tarafndan bu blge iin bir dnem
6 Martha Brill Olcott, Asias Overlooked Middle, International Economic Bulletin, Haziran 2009; (http://www.carnegieendowment.org/
publications/index.cfm?fa=view&id=23288).
486
Yeni Basra Krfezi yaktrmalar bile yaplmtr.7 u anki veriler bu tespitin ne kadar
doru olduu konusunda kesin bir kant sunmasa da mevcut kaynaklar Hazar Havzasndaki Trk Cumhuriyetlerinin ekonomik verileri dikkate alndnda kayda deer bir
yer tutmaktadr. Bu kaynaklarn sz konusu cumhuriyetler zerindeki etkileri gz nne
alndnda, bu lkeler iin olduka gzel frsatlar sunduu sylenebilir. Bu frsatlar, lkelerdeki ekonomik kalknmann hzlanmas, da bamlln azalmas ve btn bunlarn
zerinde ykselen demokrasilerin inas erevesinde incelenebilir.
lkelerin 1990lar boyunca ortaya koyduu ekonomik performans ve 2008 ylnda
yaanan finansal krizin etkileri dnldnde bundan sonraki dnemde srdrlebilir
byme ynnde hedeflerin gerekletirilebilmesi adna daha global dzeyde yrtlecek politikalara ihtiya duyulduu aktr. Burada drt unsur n plana kmaktadr. Bu
unsurlar iyi ynetiim, kurulan istikrar ve petrol fonlarnda effaflk ve orta snfn oluturulmas adna bu lkelerin ynetimlerince yrtlecek etkin politikalar ve tabi ki ihracat kanallarnda alclarn eitlendirilmesine ynelik politikalar olarak belirtilebilir. Bu
lke de belli oranlarda bu ihtiyalarn farkndadr. Fakat, orta snfn gelimesinin nnde
baz engeller olduu grlmektedir ki bu da orta ve uzun vadede almas gereken problemler arasnda yer almaktadr.
Deiim ve dnm srecinin baarl olarak gerekletirilebilmesi iin Peter Evans
ayn zamanda sivil toplum ve devlet arasnda etkin ve dinamik bir ilikinin yaratlmasna
ynelik ihtiyatan bahsetmektedir.8 Bu da 1970ler ve 80ler boyunca devlet kontrolnde
gerekleen, elit temelli politikalarn 21. yzylda sekteye uramasna ynelik getirilen
eletirilere kritik bir yaklam olarak belirtilebilir. Ancak, Trkmenistan, Azerbaycan ve
Kazakistanda orta snfn tam olarak ortaya kmamas ve insan kaynaklarnda var olan
skntlarn devam etmesi sorumluluun byk ksmn elitin omuzlarna yklemektedir.
Bu ynyle elitin, pro-aktif bir siyaset izlerken, nmzdeki dnemde, bir yandan da toplum ile diyalogun belli bir seviyede salanmas iin kendine has yntemler gelitirmesi
gerekmektedir. Buna ek olarak lke ynetimlerinin orta snfn ortaya kmas iin daha
etkin politikalar izlemeleri srdrlebilir byme ve kalknma iin olduka olumlu sonular ortaya koyacaktr.
7 Alec Rasizade, The Mythology of the Munificent Caspian Bonanza and its Concomitant Pipeline Geopolitics, Comparative Studies of South
Asia, Africa and the Middle East, Cilt: 20, Say: 1, 2000 s. 138.
8 Peter Evans, Constructing the 21st Century Developmental State: Potentialities and Pitfalls iinde Omano Edigheji (Der.), Constructing a
Democratic Developmental State in Africa: Potentials and Challenges, (Cape Town: HSRC Press, 2010).
487
KAYNAKLAR
Sovereign Wealth Funds Rankings, SWF Institute; (http://www.swfinstitute.org/fund-rankings/).
Turkmen President Sets Up Stabilization Fund, Ria Novosti, 22 Ekim 2008.
Uluslararas nsani Kalknma Endeksi 2010, http://hdr.undp.org/en/statistics/.
Auty, Richard, Sustaining Development in the Mineral Economies: The Resource Curse Thesis, (London:
Routledge, 1993).
Beblawi, Hazem & Giacomo Luciani (Der.), The Rentier State, (New York: Croom Helm, 1987).
Evans, Peter, Constructing the 21st Century Developmental State: Potentialities and Pitfalls iinde Omano Edigheji (Der.), Constructing a Democratic Developmental State in Africa: Potentials and Challenges,
(Cape Town: HSRC Press, 2010).
Olcott, Martha Brill, Asias Overlooked Middle, International Economic Bulletin, Haziran 2009; (http://
www.carnegieendowment.org/publications/index.cfm?fa=view&id= 23288).
Rasizade, Alec, The Mythology of the Munificent Caspian Bonanza and its Concomitant Pipeline Geopolitics, Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East, Cilt: 20, Say: 1, 2000 s. 138.
Yates, Douglas A. The Rentier State in Africa: Oil, Rent Dependency and Neo-Colonialism in the Republic
of Gabon, (Eritrea: African World Press Inc., 1996), p. 11.
KOSOVANIN
YABANCI YATIRIM EKME POLTKALARI
Levent KORO
Dnya Bankas Kosova Temsilcilii
1.
Kosovada sosyo-ekonomik gelimeler
1990 yllar boyunca, Kosova derin siyasi, ekonomik ve sosyal kargaa iinde yaad.Bu dnem boyunca, ve zellikle 1999 ylnda yaanan atma, eski pazarlarn kayb ve
birok kamu-iktisadi irketlern k ile Kosova ekonomisi nemli oranda geriledi.atma sonrasnda, pek ok alanda somut sonular reten yeniden yaplanma ve kalknma
abalar ile Kosova gemi yaralan kapatmaya balad.Uluslararas balar 1999 ve
2003 yllar arasnda Kosova iin baaryla 2 milyar Euroya yakn donr fonlarn harekete geirdi.Sz konusu fonlar evlerin yeniden inas ve yollar, okul ve salk merkezleri
gibi fiziki ve sosyal altyapnn yenilenmesine baarl bir ekilde kanalize edildi.Bu dnemde nemli ilerlemeler de piyasa ekonomisinin gereklerini karlamak iin ekonomik
politika reformu ve kurumsal altyapnn kurulmasnda yapld.
Ekonomik alanda ise Kosovann atma sonrasndaki ilk yllarnda yaad hzl byme genellikle atma sonras yaplan yardmarn ve yeniden yaplanma destekleriyle
gerekletirildi.2000-2001 ylnda, Gayri Safi Yurtii Haslann (GSYH) ift haneli yllk
byme oranlar ykselen ba destei ve grbeti gelirleri ile saland.Ancak, atma
sonrasndaki ykseli, nemli uluslararas mali desteklern azalmasyla birlikte zellikle
2002-2005 yllarnda gerilemeye balamtr.
2005-2008 yllar arasnda ise, GSYHnn yllk ortalama byme hz zel sektrn
de canlanmaya balamasyla beraber % 4.7 orannda gereklemitir. Byme srecine
488
489
arlkl olarak yurtii kredi bymesi ve zelletirme srecinden dolay artan yatrmlar
ve ihracat katk yapmtr.
Tablo 1: Makro Gstergeler
Makro gstergeler /Yllar
2003-2005
Byme oranlar (%)
GSYIH
3,0
Kii ba GSYIH
0,1
TFE
-0,7
GSYIH oran olarak
Bte gelirler
20,2
Harcamalar
22,2
Bte dengesi
-2,0
2006
2007
2008
2009
2010
3,9
2,4
0,6
5,0
3,8
4,4
5,4
3,8
9,4
3,8
2,3
-2,2
4,3
2,8
1,4
22,3
19,9
2,4
25,9
18,9
7,0
25,3
25,3
0,0
29,5
31,3
-1,8
25,4
29,7
-4,3
Cari lemler Dengesi
-7,6
-4,4
-10,2
-16,3
-18,4
-17,3
Nominal GSYIH (milyon Euro)

Nominal kii ba GSYIH (Euro)
Nfus (000)
3,023
1,480
2,042
3,191
1,520
2,100
3,464
1,629
2,126
3,724
1,726
2,158
3,792
1,731
2,190
4,028
1,812
2,223
Kaynak: Makroekonomik Blm, MEF ve IMF Aide-Memoire, Eyll 2009

Ancak son iki ylda kresel ekonomik krizin de etkisiyle ekonomik byme hznda
azal gzlenmitir. Bu dnemde, greceli yksek byme oranlar artan kamu harcamalaryla mmkn olmutur. Oysa zel sektrde ise zelletirme srecindeki yavalamayla
beraber gerileme gzlenmitir.
Son 10 yl ierisinde ekonomik bymedeki olumlu eilim, igc piyasasna ve
yoksulluun azaltlmas yansmamtr. Birok kamuoyu yoklamalarna gre isizlik
Kosovann nndeki en nemli sorun olarak halk tarafndan grlyor.Son igc anketine gre, 2009 ylnda igcnn yaklak %45 isiz durumda ve genlerin isizlik oran
yzde 73 olarak gereklemitir. zel neme sahip bir dier husus isizlik sresinin uzun
olmasdr.gcne katlm ve istihdam oranlar da Bat Balkanlarda en dk seviyede
(srasyla% 46 ve% 24) ve AB ortalamasndan ok uzak bulunmaktadr.zellikle kadnlar
iin ayn oranlar son derece dktr (srasyla % 26.1 ve % 10.5).
Tablo 2: Temel stihdam veriler (2004-2008), %
Temel stihdam Gstergeler/ Yllar
2004
2006
2008
gcne katlm oran
46.2
52.3
46.0
stihdam oran
27.9
29.0
24.1
sizlik oran
39.7
44.9
47.5
Kaynak: Kosova statistik Enstits, gc Anketleri (2004- 2008)
490
En gncel verilere gore gelir yoksulluu kalc ve yaygn olarak devam etmektedir.
2005 ve 2006 yllarnda toplanan verilere gore Dnya Banka Kosovada nfusun yaklak
yzde 45i genel insan ihtiyalarn karlamakta yetersiz olduunu ve yzde 15inin ise
temel yaam ihtiyalarn karlamakta yetersiz olduunu hesaplad. Sz konusu yoksulluk oranlar komu lkeler ile karlatrldnda ok yksek seyretmektedir.
Kosovann Hzl Byme Gereklilii ve Yabanc Yatrmn Rol
Kosovann gerek fakirlik seviyesini azaltmas iin gerekse daha fazla i imkanlar yaratmas iin.ekonomik byme hzn arttrp srdrmes gerekir. Ancak bugne kadar
ekonomik bymeyi yaratan kaynanklara bakldnda (d lkelerden yaplan yardm
destekleri, grbeti gelirleri ve kamu harcamalarn artmas) bu kaynaklara dayanlarak
ekonomik byme hznn artrp srdrlmesine pek fazla bir imkan grnmemektedir.
Ba desteklerinde azalma beklenmektedir ve kamu gelirlerinin genilemesinde de bir
snr sz konusudur o nedenle srekli kamu harcamalarnda srekli ve hzl artsa imkan
salayamacaktr. O nedenle hzl ve srdrlebilir ekonomik byme gelecekte zel sektrin (hem yerli hem yabanc) gelimesine baldr.
Kuku yok ki kk bir lke olmas nedeniyle ve AB10 lkelerinin (ABye katlan Dou
Avrupa lkelerin) yaadklar deneyimlerine bakldnda Kosova ekonisinin hzl bir eklide bymesi ve bu bymenin srdrlmesi ihracat performansna ncelik verilmesine
baldr. imdiye kadar, Kosovann byme hikayesinde ihracatn, zellikle mal ihracatnn, katks ok snrl kalmtr. 2009 ylnda gerekleen d tcaret a GSYIH % 45
oranna dayand ve kii bana den ihracat blge lkelerinin ok altnda bir seviyede
kald. hracatn artmas ekonomik bymeye katk sunmasnn yannda AB ile btnleme srecinde artacak olan ithalatn yarataca d ticaret ve cari aklarnn kapanmas
iin gerekli.
Gerek Bat Balkanlarda gerekse Dou Avrupa blgesindeki gei (transition) lkerinin tmnde ihracat dorudan yabanc yatrm (DYY) ile gl bir oranda ilikilidir. Sz
konusu lkelerin ihracat performans (ve dolaysla GSMH artmas ve srdrlmesi)
dorudan yabanc yatrmlarn gelimesine bal olmutur. zellikle gei ekonomilerinde ihracat performansnn DYYya bal olmasnn balca sebepleri arasnda gei
srecinin banda sz konusu lkelerin mevcut olan teknoloji dzeyi dier lkelere gre
geri kalm olmas ve rekabet yeteneini ve pazarlarn yitirmi olmas saylabilir. Oysa
rekabet gcn yeniden salamak iin gerekli olan know how, sermaye ve pazar yabanc
irketlerde bulunmaktayd.
O nendenle DYY birok lkelerin byme stratejisinin nemli temelta olmutur ve
kamu irketlerinin baarl bir ekilde zelletirmeyi amalayan gei lkeler iin daha
da nemli bir rol oynamtr. Oysaki Kosovada 2000 2005 yllarn kapsayan atma
sonras dnemde DYY ancak 400 milyon Euro kadar az bir miktarda gereklemitir ve
soz konusu miktarn yars zelletirme srecinden gelmitir. DYY 2006 ylnda ykselmeye balam ve 2007 ylnda ise en yksek miktara ulamtr (550 milyon Euro ve
GSYIHnn % 14 kadar). 2007 ylndan sonra yine dmeye balamtr. Kresel eko-
491
nomik krizinde etkisiyle birlikte DYY blgenin geri kalannda olduu gibi ciddi bir de
girmi bulunmaktadr.
FDI Nasil Geliyor?
1990l yllarda Dou Avrupada ve 2000l yllarda Bat Balkanda balayan srece bakldnda u ana zellik gzlenmektedir.DYY sadece yabanc sermayeli irketlerinin fiziki
yatrmlarn (Greenfield investment) iermez, ayn zamanda yerel sermayeli irketler varliklarnn yabanc sermayeli irketler tarafndan satn almn (transferini) da ierir. Nitekim, Bat Balkanlara gelen DYYlarn byk bir ksm zelletirme srecinin de etkisiyle
bizim ikinici kategori olarak tasfir ettiimiz ekile gelmitir ve gelmeye devam etmekdir.
Dier bir deyile DYYnn byk bir counluu yabanc sermayeli irketlerin yerel varliklarn (irketlerin) satn alm eklinde geliyor.
Tablo 3, Kosovada DYY (milyon )
DYY eidi / Yllar
irket varlklarnn satm
- zelletirme sreci
irket karlarnn yeniden yatrm
Dier sermaye
Total
2004
30
6
9
4
49
2005
66
68
17
25
176
2006
191
138
25
79
432
2007
286
105
42
113
545
2008
222
7
56
88
373
2009
212
n/a
59
21
292
Kaynak: Dnya Bankas, Kosova Ekonomik Memorandum Reporu

Yabanc dorudan yatrmn sektrel dalmna gelince birka sektrde younlat gzkyor. Finansal hizmetler ve imalat sanayi yatrmclarn en fazla ilgi grd
sektrler olmutur (tablo 4e baknz). Bankaclk sektr btn Bat Balkanlarda nemli
derecede yabanc yatrm ekmitir. Bugn btn Bat Balkan ekonomilerinde bankaclk
sektr varlklarnn yzde 80inin sahibi yabanc yatrmclardr.Buna benzer eilimler
AB-10da da gzlenmitir. Oysa Bat Balkanlar - ve zellikle Kosova madencilik, enerji
retim ve tarm iletmecilii alanlarnda potansiyeli olmasna ramen - imalat sektrne
gelen yatrmlardan mesela Dou Avrupa lkelerine nazaran ok daha az yararlanmtr.
Tablo 4: Kosovada ekonomik etkinliklere gre gelem dorudan yabanc yatrmlar, %
2008
2009
Finansal
Hzmetler
34.9
25.5
Uretim
6.0
17.1
leme
Sanayi
8.5
2.4
Madencilik
Gayrmenkul
4.7
2.4
16.8
14.9
Transport
& Telekom.
13.8
7.4
Dier
15.3
30.3
Kaynak: Kosova Merkez Bankas, Aylk Istatistik Raporu, Austos 2010

nc belirgin zellik corafya faktrnn yabanc dorudan yatrmda nemli rol
oynaddr. Kosovaya gelen yabanc yatrmlarn byk bir ksm blge etrafnda gl
finansal ve imalat sanayisi gl olan lkelerden (Avusturya, Slovenya ve Trkiye gibi
lkelerden) geliyor.
492
Tablo 5: Kosovada lkelere gre yabanc dorudan yatrmlar, (milyon Euro)

2007
2008
Avusturya
51.3
15.5
Almanya
44.0
75.2
Slovenya
44.3
50.8
svire
32.1
22.7
Turkiye
23.8
14.5
Holanda
22.5
15.1
Dier
148.5
87.8
Kaynak: Kosova Merkez Bankas, Aylk Istatistik Raporu, Austos 2010

2.
Kosovonn DYY ekme Ortam
Btn Bat Balkanlarda olduu gibi Kosova bankaclk sektrnde nemli derecede
yabanc yatrm ve yatrmcy ekebilmiken, ayn baary imalat sanayisi iin gerekletirdii pek sylenemez. Acaba Kosova orta vadede AB-10 lkelerine benzer bir ekilde
ihracat odakl imalat sanayisine ynelik yabanc yatrmcy ekme ihtimali var mdr? Bu
soruya daha kesin bir yant verebilmek iin Kosovann avantaj ve dezevantajlarna ve
blgedeki imalat potansiyeli olan lkelerin (zellikle Trkiye, Avusturya ve Slovenya) dinamiklerine bakmakta fayda vardr.
Kosovann Genel Avantajlar:
Mevcut olan i ortam asndan bakldnda, Kosovann zel sektrn geliimi iin
nemli bir takm avantajlar vardr. Vergi oranlar (zellikle kurumlar ve gelir vergisi) genelde dk (blgedeki en dk kurumlar ve gelir vergsine sahip) ve basit bir vergi
sistemi mevcuttur. Buna ilaveten birok zel sektor ile ilgili alanlarda Kosova ou AB
ilke ve standartlarna dayanan modern bir mevzuat yaratmtr.
Bunun yannda, Kosovann en nemli iki pazar olan CEFTA ve ABye nispeten kolay
ve serbest eriim avantaj vardr.Kosova 20 milyondan fazla tketicisi olan ve yaklak
120 milyar GSYH bir ekonomi byklne sahip olan CEFTA blgesine gmrksz
eriim salayan blgesel CEFTA pazarnn bir parasdr. Kosovann AB pazarna serbest
ticaret eriim daha geni imkanlar sunmaktadr. 2000 ylndan itibaren Avrupa Birlii
baz snrl istisnalar dnda (rnein, sr eti ve eker) Kosovann tm rnleri iin
gmrksz serberst giri izni vermitir.
AB ve CEFTA blgeerine gmrksz eriimin yannda sz konusu blgelere yaknl
ayr bir avantaj salamaktadr. Kosovann Balkanlarda merkezi bir konumda bulunmas Avrupann ana pazarlar ve Selanik limanna olan nispeten yaknl tekstil, otomotiv
endstrisi ve baz paralar ve bileenlerinin outsourcing yapan dier endstriler iin
nemli bir avantaj salamaktadr.
cret rekabet avantaj:
cretler dzeyi genellikle yatrm kararlarnn verilmesinde nemli rol oynar.zellkikle ou niteliksiz-emek-youn rnlerde kar marjlar ve yaratlan katma deer dk olduu iin sz konusu sektrlerde yatrm kararlarnn verilmesi srecinde cretler dzeyi
byk fark yaratabilir.cret rekabeti farkl biimde llebilmesine rameni dnyasnda en popler l birimi ortalama cret seviyesidir (brt iilik maliyetleri veya maa
art sosyal gvenlik primlerini ierir).
493
Kosovann bir nemli avantaj blgedeki pek ok lke ile karlatrldnda cret
dzeyinin rekabeti olmasdr.Bu rekabet avantaj Kosovann zellikle emek youn rnlerde ihracata ynelik yabanc yatrm ekme konusunda nemli bir rol oynayabilir.Nitekim, Kosovann cret dzeyi btn Bat Balkan lkeleriyke karlatrldnda liste
altnda yer almaktadr.Bat Balkan lkelerinde geerli olan ortalama cret dzeyi 2008
ylnda 250 Eurodan 600 Euro arasnda deimekteyd (Hrvatistan hari). Ortalama
cret dzeyine baklarak Bat Balkanlar blgesini iki kategoriye ayrabiliriz: (i) Greceli
yksek cretli lkeler (Karada, Srbistan ve Bosna Hersek) (ii) greceli dk cretli lkeler (Arnavutluk, Bulgaristan ve Kosova). Kosova ve Arnavutluk arasnda nemli bir fark
var: Arnavutlukun cret dzeyi son yllarda hzla artm olmasna ramen, Kosovada
cretler, hzl ykselmedi. Kosovada geerli olan ortalma cret blgenin yksek cretli
lkeleriyle karlatrldnda yaklak yars kadardr.
Grafik 1: zel sektrde geerli olan ortalama aylk cret ()
Source: lke statitik Ofisleri.

Kosovada geerli olan ortalama cretlerin nispeten dk olmas ksmen (blgedeki
dier lkelere kyasla) uygulanan dk ii gelir vergi oranlarndan kaynaklanyor. Blgedeki dier lkelerin aksine, Kosovann mevcut vergi sistemi dk kiisel gelir vergisi
orann ve buna ek olarak, mtevaz bir emeklilik katk payn iermektedir.Kiisel gelir
vergisi yzde 0 ila 10 dolaylarnda artan oranlarda uygulanmakta ve emeklilik katk pay
da yzde 10 dur (%5 iveren katks %5 ii katks).
Yine blge ile karlatrldnda Kosovadaki ortalama cret art daha yava olmutur. Son 5 yldaki ortalam cret art oran % 6.5 cvarnda iken rnein Karadada
turizm ve gayrmankullere ynelik artan yabanc yatrmlarla birlikte ortalama cret seviyesi sene ierisinde ikiye katlanmtr
494
Istihdam Koruma Mevzuat (Employment Protection Legislation):

Genel iilik maliyetlerine ek olarak, firmalar ie alma ve iten karma dzenlemeleri
ile ilgili masraflar stlenmek zorundalar.Bu dzenlemelerin k nedeni ilerini kaybetme riskine kar iileri korumak olmasna ramen bu dzenlemelerin yeni istihdam yaratma potansiyelini azaltma ynnde etkisi bulunmaktadr.
Kosovada igc ile ilgi mevzuat ok esnektir ve igc ile ilgili piyasas katlklar
da ok dktr.Genelde hamen hemen tm gei ekonomilerinin sosyalist dnemden
kalan bir tarihsel miras olarak karmak igc dzenlemeleri vardr. Oysa Kosova 1999
ylndan sonra balanan ak piyasa politikalarnda yararlanarakie alma ve iten karma
ile ilgili btn katlklar dier gei ekonomilerle kyaslandnda azaltmtr.
Kosovonn dezavantajlar:
AB ve CEFTA pazarlarna yaknlk ve serbest eriim yatrmclar iin en nemli kriter
olmayabilir. Kosova bugne kadar bu zelliklere sahip olmasna ramen en aznda komu lkeler kadar ihracat odakl DYYm pek fazla ekemedi. Politik belirsizliker veya genel
yatrm ortam gibi etmenler de yabanc firmann yatrm kararlarn verirken dikkate ald
ve belirleyici olduu konular olabilir.
2009 ylnda Dnya Banlas tarfndan yaplan Ortam anketine gre irketlerin ne
kartklar sorunlar arasnda unlar ne kmaktadr: hukukun stnl, irket izin ve
lisanlarnn alm ve dzenli elektriin temini. Hukukun stnl konusunda ne kan
sorunlar arasnda szlemelerin yrrl ve yolsuzluk kyor. Dnya Bankas Yapma
(doing business) raporuna gre bir szlemenin yrrl iin ortalama olarak 420 gn
ve 53 prosedr gerekiyor ve yrtme maliyeti toplam szlemenin % 60na ulamakta.
irketlerin kayd kolay ve hzl olmasna raman, kurulmasnda gerekli olan belediye izin
ve lisanslarn temininde geikmeler ve glkler bulunmakta. ortamyla ilgili en byk sorunlardan biri dzenli veya kesintisiz elektriin temin edilememesi olarak ortaya
kyor. ortam anketine gre irketlerin % 90 en byk sorun olarak kesintisiz elektrik
teminini vurgulamaktadr. zellikle imalat sektr iin elektrik kesintileri daha yksek iletme maliyetlerine ve dolaysyla retim maliyetlerine neden olmaktadr.
Blgede imalat potansiyeli olan lkelerin kar karya olduu baz dinamikler:
Blgedeki imalat potansiyeli gl olan lkelerin Avrupa pazarna Gmrk Birliiyle
kurulan ayrcalkl eriimi inin ve dier uzak dou lkelerinin Dnya Ticaret rgtne
ye olmasyla birlikte erimeye balad. in hem emek youn hem de sermaye youn
rnlerde Avrupa pazarlarna hzl bir ekilde girmeye devam ediyor. Dier yandan ayn
lkerde ortalama cret seviyelerinde hzl br ykseli gzlenmekte. Eriyen ayrcalklar
ve artan iilik maliyetleri blgedeki imalat sektr gl olan lkelerin irketlerinde youn basklara sebep olmaktadr. O nedenle bu lkelerdeki irketler sz konus basklar
azaltmak iin maliyetlerini drecek admlar atmaya zorlanacaklardr. Byle bir durumdan zellikle ortalama cretleri greceli dk olan Bat Balkan lkelerinin yararlanmas
beklenmektedir.
495
3.
Baz Politika nerileri
Dou Avrupa lkelerine benzer bir deneyimin Kosovade gerekleme imkannn

olumas iin ncelikle yukarda vurgulanan i ortamndaki sorunlarn zlmesi lazm.
Bu erevede, bir an evvel enerji ve madencilik sektr ile ilgili reform srecinin tamamlanmas gereklidir. Sz konusu sektrlerde reformlarn tamamlanmas ancak etkin bir
zelletirme sreci ve zel sektr yatrmlarnn tevik edilmesi iin salam ve effaf bir
yasal ve kurumsal erevenin tasarm ve uygulanmas sayesinde gerekleebilmektedir.
Buna ilaveten hukukun stnl konusunda ne kan sorunlara (szlemelerin yrrl ve yolsuzluk) are aranmas ve son olarak irketlerin kurulmasnda gerekli olan belediye izin ve lisanslarn temininde yaanan geikmeler ve glkleri nleyici nlemlerin
bir an nce alnmas gerklidir.
Ama btn bu nlemler Kosovann yabanc yatrmlar ekme cazibeliinin artmas
iin yetmeyece aktr. Gl imalat potansiyeline sahip blge lkeleriyle bilgi al veriin artmas nemli bir ek adm olarak grlebilir. Genelde yatrmlar destekleme ajanslarnn verdikleri genel bilgilendirme hizmetleri dnda ticari ve sanayi odalar arasnda
bilgi al veriinin artarak gereklemesi gerek. Bu alanda kurulan Kosova Trkiye Ticaret
Odasnn nemini vurgulamak lazm. Kosovada faal olan Trk ve Kosava irketlerinde
kurulmu olan Kosova Trkiye Ticaret Odas Trkiyedeki Sanayi ve Ticaret odalaryla
srekli bilgi al veriinde bulunmaktadr. Bigi al veriinden oluacak olan ilginin Pazar
aratrmalaryla ve endstri veya sektr raportlaryla beslenmes gerekir. Buna ilaveten
yatrmlar destekleyen ajansnn yabanc yatrmclar tek-durak-hizmet anlay ile yatrm imkanlarnn aratrlmasnn yannda yatrmlarn yaplma aamasnda ve sonrasnda
geni hizmet yelpazesi iinde hizmet sunar hale gelmesi lazm. Son olarak Kosovann
gl imalat potansiyeline sahip blge lkeleriyle kurumsal alanda ikili ilikilerin (yatrmlarn korunmas, ifte vergilerdirmeyi nleme ve gerektiinde serbets ticaret analamalar salama) iyiletirilmesi lazm.
KAYNAKLAR
EU (2010), Kosovo Progress Report, Commission Staff Working Document, Brussels
IMF (2009), Aide-Memoire, September 2009
Osmani, S. (2004), Exploring the Employment Nexus: The Analytics of Pro-Poor Growth. Discussion Paper
Statistical Office of Kosovo (2004- 2008), Labour Force Surveys
UNDP (2009) Early Warning Report Fast Facts Nr. 25, 26, 27. UNDP Kosovo
World Bank (2005), Enhancing Job Opportunities in Eastern Europe and CIS, Europe and Central Asia
Region
World Bank (2005), Growth, Poverty and Inequality in Eastern Europe and the Former Soviet Union,
Europe and Central Asia Region
World Bank (2007), Kosovo Poverty Assessment: Accelerating Inclusive Growth to Reduce Widespread
Poverty, Poverty Reduction and Economic Management Unit, European and Central Asia Region, Report
No. 39737-XK
World Bank (2010), Kosovo Economic Memorandum Report, European and Central Asia Region, Report
No.
496
TRK DNYASI
ENTEGRASYONUNDA DL VE ALFABE
ORTAKLIINI GEREKLETRMEDE
MEDYANIN ROL: KIRGIZSTAN RNE
Ar. Gr. Topugl NARMAMATOVA
Krgzistan - Trkiye Manas niversitesi
Ar. Gr. Erdoan AKMAN
Krgzistan - Trkiye Manas niversitesi
GR
Tarih boyunca dil ve dilin toplumdaki nemi hep dile getirilerek, kltrn oluumunda, geliiminde ve gelecek nesillere aktarlmasnda dilin ne denli nemli olduunun alt
izilmitir.
Ayrca ulusu ulus yapan en nemli unsur da dildir. Uluslar birbirinden ayran, ama
ayn zamanda onlara kimlik kazandran da dildir. Dil, zgrlktr ve yitirilirse zgrlk
de yitirilir. Ama bir ulusta dnce geliirse dil de geliir. Eer diliniz zenginse, pek ok
alanda dier uluslardan ilerisiniz demektir. Bu nedenle dil, bilimin ve sanatn olumasnda, ilerlemesinde ve zenginlemesinde temeldir (ellek, 2002).
Kiinin ya da toplumun dili, onun en byk gcdr. Tarihte gller zayflarn dillerini unutturmak ya da yasaklamak istedii grlmtr. Bu bir rastlant deildir. Bu
nedenle pek ok lkenin dili kaybolup gitmitir. Gnmzde ise bu ilevi yasal ve rza
yoluyla medya yerine getirmektedir (Kuruolu, 2005).
497
Bir dilin yerleik hale gelmesi ve kltr dili olabilmesi, yaz dili olarak yaad servene ve bu balamda da, o dilde retilen yaptlarn nicelik ve niteliine baldr. Grld gibi Sovyetler Birlii dneminde tm Trk Cumhuriyetlerinde Rus dili, ynetim
dili ve eitim dili olmas sebebiyle itibar grm ve Ruslar ile bu lkede yaayan dier
halklar arasnda bir anlama dili olarak nemli rol oynamtr. Bu durumu Schulter aadaki gibi aklamaktadr: Devlet kurumlarnda yksek mevkiler elde etmek iin kiilere
iyi seviyede Rusa bilmenin art koyulduu bu dnemde dier Trk yaz dilleriyle birlikte
Krgzcann da eitim dili olarak kullanlmas ihmal edilmi; Krgzca eitim veren okullarn says gn getike azalmtr. Bunun sonucu olarak Rusa, eitimlilerin dili olarak
yksek seviyeli dil stats kazanrken, Krgzca, Krgz halknn evde konutuu dil durumuna dmtr (Schulter, 2003).
Krgz toplumunun 70 yl ierisinde Sovyetler hkimiyetin ynetiminde olmas toplumun hem siyasal yap asndan, hem idari ynetim asndan ve hem de sosyo-kltrel
adan epeyce deimesine neden olmutur. yle de olsa Krgz toplumu kendi zgrlk
statsne kavutuktan sonra kendi ulus devletini korumak iin zellikle de dil zerinde
eitli politikalar yrtmtr. Ancak grld gibi yaplan bu hareketler hi de etkili olmamaktadr ve Rus dili Sovyet dneminde nasl etkili olmusa bugn de halen bu etkisini
kaybetmemektedir. nk Rus dili Krgzistanda resmi dil olarak, Krgz dili de cumhuriyet dili olarak ilan edilmitir (Byle bir duruma Krgzistan dnda hibir lkede rastlanmamaktadr) ve resmi ilemlerden eitime kadar tm alanlarda Rusa kullanlmaktadr.
Toplum bireyleri, zellikle de genler eskiden Rus kltrnn etkisinde olmuken, imdi
de kltrel emperyalistlerin kurban haline gelmektedir. Ayrca Avrupai yaam stilini Rus
dili araclyla daha hzl bir ekilde benimsemektedir, bylece Krgz toplumu zerindeki
Rus dilinin etkisi hi de azalacak gibi grnmemektedir. zellikle de kltrel emperyalistlerin gl silah olan medya aralar bu durumda daha etkili olmaktadr.
Bundan dolay yukardaki durumu gz nne alarak bu almada medyann Trk
Dnyas entegrasyonunda ortak dil ve alfabeye gei srecindeki etkisini ele alacaz.
Ayrca Sovyet dnemindeki Orta Asyada yaayan Trk azlarnn, onun iinde Krgz
dilinin durumuna ve Sovyet hkimiyetinin dil zerinde yrtt bir takm reformlara
deineceiz. Bundan yola karak Trk topluluklarnn entegrasyonunda dil ve alfabe
ortaklklarnn ne kadar nemli olduunu aratracaz. Dolaysyla da ortak dil ve alfabeye geite karlaabileceimiz engeller ve sorunlar tespit etmeye ve bunlarn zm
yollarn bulmaya alacaz.
Sovyet ncesi Dnemlerde Krgzistanda Ana Dilinin Durumu
Krgz dili IX-X yzyllarda Enisey nehrinin etrafnda yaayan eski Trk kabilelerinin
konutuu dil ailesinin Kpak grubuna girer. Krgz dili esasen Krgzistan cumhuriyetinde konuulur ve lkenin ana dili olarak kabul edilmitir. Bunun yan sra zellikle zbekistan, Kazakistan, Rusya ve inde, bunun dnda Trkiye, Afganistan ve Pakistann
kuzey-dou ksmnda konuulur. Krgz dilini konuanlarn says 2,5 milyondan
fazladr. ki esas aza ayrlr. Bunlar: gney az (O ve Talas blgesi) ve kuzey az.
498
Krgz dilinin azlar folklor ve epik dili olarak (Manas destannda) kullanlmtr.
Edebi Krgz dili XX yzyl sonlar kuzey aznn esasnda olumutur. Yaz 1926 ylna
kadar Arap harfleriyle yazlmtr ve 19261940 yllarnda Latin alfabesi kullanlmtr,
1940tan itibaren birka ek harflerle birlikte Rus alfabesine geilmitir. Krgz dili zerindeki ilmi aratrmalar Krgz halk Rus arlnn bnyesindeyken balamtr (1862
1876 yllar aras, mehur Trkolog V.V.Radlovun almalar). (, 1976)
Orta Asya btn bilimsel kaynaklarda Asyann ortasn belirtmek iin kullanlmtr.
Eski zamanlarda bu yer Trkistan olarak adlandrlmtr. Trkistan Trklerin yeri anlamna gelmektedir. Bu yerde eskiden Trk kabileleri yaamtr. in kaynaklarnda buras
Hinjiang1 olarak gemektedir.
Rus arl tarafndan bu topraklara jeopolitik siyaset yrtlene kadar burada yaayan eitli topluluklar ile in, Afganistan gibi komu lkeler arasnda bir takm siyasi,
ticari, dini, kltrel ilikiler olmutur. Ayrca Orta Asyaya IX-X yzyllarda slam dininin
olduka yaygnlamas burada yaayan kabilelerin daha da birbirine (ister dini adan
olsun, isterse kltrel ve dilbilimsel benzemeler asndan) yakn olmaya balamlardr.
Bylece ayn kltr, ayn dini ve ayn dilbilimsel terimleri kullanan kabilelerin Ruslar tarafndan ele geirilmesi ve kendi politikasn kolayca yrtebilmek iin onlar birbirinden
farkllatrmalar daha da zor olmutur. yle de olsa Ruslar Sovyet hkimiyeti bu topraklara yaylncaya kadar birok politikalar uygulamay baarmtr. Ruslar arlk Rusya
dneminde Trkistan adn tarihten tamamen silmeyi ve btn kabileleri uyezdlere (ayr
ayr blge) ayrmay gerekletirmitir.
Bu blgede yerel halkn ounluu Trk kkenli olan Kazak, Krgz, Trkmen ve zbek halklardr. Aadaki tabloda bu daha ak gsterilmitir.
Tablo 1 SSCBnin Bnyesinde Bulunan Milletlerin Nfus Says2 Ana Dilini Konuanlarn Says (Milyon Iinde)
Milletler
Ruslar
Ukraynallar
zbekler*
Beyaz Ruslar
Kazaklar*
Tatarlar*
Azeriler*
Ermeniler
Grcler
Tacikler*
Moldovallar
1926
77.8
31.2
3.9
4.7
4.0
2.9
1.7
1.6
1.8
1.0
0.3
1959
114.1
37.3
6.0
7.9
3.6
5.0
2.9
2.8
2.7
1.4
2.2
1970
129.0
40.8
9.2
9.1
5.3
5.9
4.4
3.6
3.2
2.1
2.7
1979
137.4
35.1
12.3
7.0
5.2
-5.4
3.7
3.5
2.8
2.8
1986
138.0
43.0
15.0
10.0
7.8
7.4
6.5
4.5
3.9
3.4
3.2
1 shin-jong olarak okunur. Robson 1984

2 Kaynaklar: Lewis 1972; Robson 1984
499
Letonyallar
Trkmenler*
0.1
0.8
2.3
1.0
2.7
1.5
2.8
2.0
3.0
2.4
Krgzlar*
0.8
1.0
1.5
1.9
2.3
* Mslmanlar
Trk kkenli halklarn dnda bu blgede ok sayda ran kkenli Tacik halk da yayordu. Dnyann bu kesiyle br kesini balayan Byk pek Yolunun da bu blgeden gemesi eitli etno-kltrel benzerliin nedeni olmutur. Sonu olarak sylemek
gerekirse Orta Asyada Trk topluluklarnn dnda Arap, Fars, Tatar, Kore, Ermeni, Alman, Ukraynal ve elbette Rus ulusunun yaad yadsnamaz bir gerek olmutur.
Rus hkmeti bu topraklara egemen oluncaya kadar bu blgede bir takm hakanlklar
hkm srmtr. rnein mehur Mool Hakan Cengiz Han (11671227), daha sonra
onun oullar Jui Enisey Krgzlar zerinde hkm yrtmse, bu blgede Ugedey
kendi hkmn yrtmtr. Ondan sonra da bir takm kk hakanlklar olmutur (rnein Timur Hakanl, Krgz Hakanl, Trk Hakanl, Bat Trk Hakanl, daha sonra
Uygur Hakanl). (, 1990).
IX-X yzyllarda ise slam dininin bu topraklarda yaylmasnda esas rol oynayan Karahan Hakanl ve onun hkmdar Kasm Kara Bugra Han Orta Asyann gelimesinde nemli rol oynamtr. slam dininin daha da glendii XI-XII yzyllarda bir takm
Semerkant, Buhara, Balasagun, Kagar gibi ehirler dini merkezler olarak tannmtr.
Ayrca bu dnemlerde Al-Harizma, Cusup Balasagun, Kagarl Mahmud ve bn Sina gibi
nemli aydnlar yaamtr. Trk airleri arasnda nemli yer tutan Cusup Balasagunun
Kutadgu Bilig eseri ve Kagarl Mahmudun Divani Lgat-at-Trk adl eseri de tam bu
zamanlarda yazlmtr. Elbette bu eserler Arap alfabesiyle yazlmsa da onlar Trk yazsnn temelini oluturmutur ve hala onlara zen gsterilmektedir. Rus arl bu blgede kendi hkmn yrtnceye ve eitim alannda da bir takm deiiklikler yaratncaya
kadar yerel halk ancak sadece mektep ve medreselerde eitim grebilmilerdir. Burada
da ancak zenginlerin ocuklar eitim almtr.
Sovyet Hkimiyetinin Orta Asya zerindeki Dil Politikas
Sovyet Birlii ok dilli ve ok kltrl sosyalist birlik olarak komnizmin gelimesini
ve eitli dillerin ve bu dillerde konuan etnik gruplarn gelimesini hedeflemektedir. Bu
hedefi gerekletirebilmek iin de kltrel plralizmin ortaya kmad ekilde standartlatrlm bir dili ve standartlatrlm bir proleter kltr benimsemek gerekir. te bu
Sovyet Birliinin seimine braklan eydir (Shorish, 1984, 35).
Gerekten de ok farkl dillerde konuan ve birbirine hi benzemeyen ok farkl kltrleri olan milletlerin bir araya gelerek birikmeleri imknszd. Bunlar ancak bir ideoloji
balayabilirdi. Sovyet Birliinin ideolojisi de sadece ve sadece birliin uzak yllar ayakta
kalabilmesi iin gsterilen farkl abalard. Ayn zamanda bu birliin dnya ktasnda
hi benzeri olmayan hem askeri silahlar asndan hem de siyasi-ekonomik adan nde
olmas iin iktidara gelenler elinden geldiince aba gstermekteydi. Hatta o zamanlar
500
yaynlanan medya trleri de sadece ve sadece bu ideolojiyi gerekletirmek iin alyordu. Bunun iin de birbirinden tamamen farkl olan milletleri ancak bir dille ve bir kltrle
birbirine yaklatrmak gerekirdi.
Sovyet Birlii kurulduktan sonraki ta ilk yllarda Komnistlerin tek amac Sovyet Birliinin siyasetini yrtmek iin bir dili kullanmakt. Bylece eski arlk Rusya dneminden
beri artk Orta Asyada da yaylmaya balayan Rus dili resmi dil olarak kullanlmaya ilan
edildi ve kullanlmaya balad. Ancak o zamanlarda her milletin kendi dilinde eitim almas olaan ey olarak kabul edilmiti. Geree gelince ise durum hi de byle deildi.
nk o zamanlarda ehre eitim almaya gelen kyller Rusa konuamad iin her
yerde zorluklarla kar karya kalmtr. Hatta onlarn okullarda bile baarl olmas olanaksz olmutur.
Bilindii gibi Sovyet dneminde Orta Asyada onun iinde Krgzistanda halkn eitimli olmas ilk planda olmutur ve bedava hatta zorunlu olarak eitim verilmitir. rnein aadaki tabloda bu durumu daha ak grebiliriz:
Tablo 2 Orta Asyadaki Cumhuriyetlerin Eitim Dzeyi3
CUMHURYETLER
SSCB
Kazak SSR
1897
28.4
1926
56.6
1939
87.4
1959
98.5
Erkek (E)
12.0
35.4
90.3
98.8
Kadn (K)
Krgz SSR
3.6
14.5
75.8
95.1
5.0
23.9
84.9
99.0
K
Tacik SSR
0.8
8.4
74.4
97.0
3.9
6.4
87.4
98.0
K
Trkmen SSR
0.3
0.9
77.5
94.6
11.5
18.3
83.0
97.7
K
zbek SSR
2.7
8.8
71.9
93.4
5.6
15.3
83.6
99.0
1.2
7.3
73.3
97.3
3. Tabloda ise Orta Asyada yaayan Trk halklarnn eitimli yzdesi verilmitir.
3 Kaynak: 1976.
501
3.Tablo Orta Asyadaki Yaayan Trk Halklarn Eitim Dzeyi4

MLLETLER
Kazaklar
Krgzlar
1897
1.0
0.6
1926
25.0
4.5
1959
97.0
98.0
Azeriler
3.9
2.3
96.0
Trkmenler
zbekler
0.7
1.9
7.8
3.6
95.4
98.0
Yukardaki tablolardan fark ettiimiz gibi SSCBnin en gelitii dnemlerde (1959)

Orta Asyadaki halkn, onun iinde Krgzlarn hemen hemen hepsi eitimli olmutur. Ancak eitimli olan bu insanlarn hepsi kendi ana dilinde deil o zamanlarda resmi dil olarak
grlen (Krgzistanda hala resmi dil olarak kullanlmaktadr) Rus dilinde eitim almtr
ve ancak Rus diliyle bir yerlere gidip okumay baarmtr. Btn bunlar gz nne tutarak aadaki tabloda Rus dilini bilen halkn zamana gre dalmn vermek istiyoruz.
Tablo 4
Tablo 4a: Rus Dilini Konuanlarn Says (Milyon inde)5
L1
137.2
16.3
153.5
58.6%
Ruslar
Rus olmayanlar
Toplam
% SSCBnin genel nfusu
L2
-61.1
61.1
23.3%
Toplam
137.2
77.4
214.6
81.9%
Tablo 4b: Rus Olmayan Ancak Rusa Konuanlarn Genel Yzdesi

Yllar
1970
1979
L1
-13.1%
L2
-49.0%
Toplam
48.7%
62.1%
Bu tablolardan grld gibi Sovyet Birliinin ilk yarylnda (L1) Rus olmayan ancak Rusay hatta kendi ana dilinden de iyi konuan fertlerin yzdesi 49% ise, Sovyet
Birliinin ikinci yarylnda bu gsterge 62% olmutur. Bu ise Ruslarn kendi dilini ve
kendi kltrn hkmettii topraklara o denli derecede yaymaya altnn bir gstergesidir. Orta Asyada yaayan toplumlar ne kadar eitimli olursa olsun, ancak uygulanan
bu politikalarn hepsi sadece ve sadece Rus hkimiyetinin aleyhine olmutur.
Alfabe Reformu
Rusyada 1917 yl 17 Ekimde Byk Devrim oluncaya ve Rusyayla ona komu olan
eski arlk Rusyann bnyesindeki dier lkeleri kuatan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler
Birlii (SSCB) kuruluncaya kadar bu topraklarda yaayan eitli etnik gruplar eitli dilde
konuurdu ve eitli alfabeyi kullanrd. zellikle de Orta Asyada yaayan halk eskiden
4 Kaynak: Allworth 1964.
5 1979 ylndaki SSCB nfus says hakkndaki istatistiksel bilgiden alnd.
502
beri Arap alfabesiyle eitim almaktayd ve btn ynetim ilerinde Arap harfleri kullanmaktayd.
Ancak Sovyet Birlii kurulduktan sonra dilbilimciler birliin daha da kuvvetli olmas
ve gelimesi iin bir dili resmi dil olarak kabul etmeyi ve bir alfabeyi kullanmay devlete
teklif etmekteydi. Bylece Trk topluluklarnn eskiden beri kulland alfabeyi hie sayarak Sovyet Birlii bu halka Latin alfabesini kullanmaya mecbur etmiti. Trk topluluu
1929dan 1940a kadar Latin alfabesini kullanrken 1940tan itibaren de Kiril alfabesine
gemitir.
Sovyet Birliinin bnyesinde bulunan cumhuriyetlerin tek birlik ve tek g olabilmesi
iin onlarn ortak anlaabilecei tek bir dili ve tek bir alfabeyi kullanmas aslnda herkese
uygun grlse de burada alt izili olmayan siyasi hareket mevcuttu. nk Sovyet Birliinde en etkili olan Rus Hkimiyeti 19231938 yllar aralnda Orta Asya topraklarnda
SSCBden ayrlarak ayr hkmet kurma abalarna ahit olmutu ve byle amal siyasi
partileri tamamen yok etmekle bu partilere ye olarak kendi halknn geleceini dnen
bir takm aydn insanlar vahice ldrtmt (1938 ylnda gerekleen topluca ldrmeler, rusa syleni ekli repressiya. Bu zamanlarda halk dman denilerek birok
aydn onun iinde ilk Krgz alfabesini oluturan dilbilimci Kasm Tnstanov, enaal Arabayev, siyasetiler Yusup Abdrahmanov, C.Aytmatovun babas Trkul Aytmatov v.s.
vard).
Sovyet Birlii iin maddi kaynak olarak nitelenen Orta Asyadan Rusya ylesine vazgeemeyecekti. Bunun iin Orta Asyadaki her bir Trk topluluunu birbirinden ayrmay
bylece onlar gszletirmeyi amalamt. Bu ayrmay da ilk nce onlara bir alfabeyi
benimsetme ve bu alfabeden de birbirinin farkl olduunu gsteren harfleri belirtmekle
gerekletirmiti. Bu iin banda da nl dilbilimci lminskiy olmutur ve bu amacn
gereklemesinde ok nemli rol oynamtr. Bylece ak olmazsa bile Sovyet Birliini
yneten iktidarlar halka bir takm skntlar yaatmtr.
Sovyet Hakimiyetinin Yrtlmesinde Medyann Rol
Sovyet Birliinin ideolojisini gerekletirmek iin de Kitle letiim Aralar ya da medya zellikle nemli rolde olmutur. Tamamen hkmetin kontrolnde olan medya kurumlar sadece onlarn dediklerini halka duyurmakla ve egemen ideolojiyi yaymakla ykml
olmutur.
Ayrca gazetecinin tarafsz olmas ve halka sadece gerei sunmas, gazetecinin etii
ve gazetecinin halk uruna almas gibi bir takm kurallar tamamen gz ard edilmitir
ve hkmetin sansr yaynlanmakta olan her gazete, her grsel ve iitsel aralara kullanlmtr. Buna bir rnek getirerek durumu anlatmak daha da net olarak konuyu aklamamza yardmc olur. rnein Sovettik Krgzstan gazetesinde yaynlanan bir makalede
Krgzistann Sovyet Birliinin Komnistler Partisinin (KPSS) temsilcisi hakknda haber
verilirken gramer yanllk olarak predsedatel (temsilci) yerine predatel (hain) yazlmtr. Bylece halka yaynlanan gazete yukardaki hata yznden KPSStin sradaki top-
503
lantsnda (syezd) cezalandrlmtr ve o gramer hatay grmedikleri iin editr ile yayn
ynetmeni grevinden alnmtr. Ayrca da bu haberi yazan gazeteci 5 seneye hapse atlmtr. Yukardaki durumdan fark ettiimiz gibi gazetecilik yapmak demek o zamanlarda
sadece hkmetin kpei olmak ve onun kkrtt tarafa havlamak olmutur.
Ancak Sovyet dneminden kalan bu durum halen bizim topraklarda hkm srmektedir. nk Krgzistanda yayn yapan medya trlerinin 80% u an devletin tekelindedir
(ayrca yerel medya kurumlar). Bunun iin de demokratik ynetim tarzn benimseyen
Krgzistan gibi bir lkede demokrasi hi de grlmemektedir. Zaten demokrasiyi hzlandracak temel unsurlardan biri olan medya kurumlar devletin elinde olduu srece bu
durum devam edecektir.
Krgz Medyasnn Gnmzdeki Durumu
Krgzistanda yayn yapan medya trlerini aratrdmz zaman Krgz medyasnn
iki dilde yayn yaptn grrz. zellikle geni kitlelere seslenerek, dilin kullanmn ve
geliimini dorudan etkileyen yazl, szl ve grsel medya trleri toplumsal sorumluluklarnn bilincinde olmal ve bir ulusun varl, kimlii ve onuru iin ok nemli olan
dil konusuna gereken hassasiyeti gstermelidir. Bu dier medya kurulular iin olduu
kadar Krgzistan medyas iin de ok byk bir nem arz etmektedir. Ancak, ne var ki,
sadece Kamu Yayncl yapan NTRK devlet kanal dnda ister yazl, isterse grsel ve
iitsel medya kurumlar dile gereken hassasiyeti gstermemektedir. Aada Krgzistan
Devlet statistik Kurumundan ve Ulusal Telekomnikasyon Ajansndan alnan 2009 ylndaki verilere baktmz zaman durumu aka grebiliriz.
Tablo 5 2008 Ylnda Mevcut Olan Yazl, Grsel ve itsel Kitle letiim Aralarnn Says6
Toplam
Baslan kitap, gazete, dergi ve bror says
Gazete says
Gazetelerin tirajlar her bin say
Dergi says
Yayn yapan yerel radyo, televizyon says
Radyo says
Televizyon says
900
198
980.5
79
66
37
29
Bunun iinde
Rusa olanlar
474
88
484.9
74
14
11
3
Bunun iinde
Krgzca olanlar
426
110
495.6
5
6
6
-
ki dilde
olanlar
44
20
26
Yukardaki verilerden de anlald gibi toplam 900 yazl basnn 474 Rusa ve
426 Krgzca olmaktadr. Grsel ve iitsel medya trlerine gelirsek toplam 66 radyo,
TVnin 14 Rusa, 6 Krgzca ve 44 de iki dilde yayn yapmaktadr. Ayrca Rusyann
Europa Plus, Avto radyo, Russkaya radyo gibi birka yerel radyo istasyonlar Krgzistana
direk Rusyadan yayn yapmaktadr. Bunun dnda yaptmz aratrmalara gre radyolarda sunulan mzikler zellikle de Rusa ve ngilizceden olumaktadr. Bu bir taraftan
Rus etkisinin ikinci taraftan da kresellemenin etkilerinin olduunun bir gstergesidir.
Bunun dnda yerel televizyon programlarna baktmz zaman televizyon kanallarnn
ounlukla Rusyadaki kanallardan transfer ettiini grrz.

rnein yaptmz aratrmaya gre Krgzistanda yayn yapan NTRK, KANAL 5,
NBT, NTS, TV Piramida kanallarnn yayna sunduu program dilleri aadaki gibidir:
NTRK kanalnn yayna sunduu 18 programn 9u Krgzca ve 9u da Rusadr.
Kanal 5 televizyon kanalnn yayna sunduu btn programlarn dili Rusa ve
sadece haber programlar (Kndem) hem Rusa hem de Krgzcadr. Kanal 5 kanalnn
Krgzistanda yayn yapmasna ramen programlarnn byk bir ounluunun Krgzca
deil de Rusa olmas dikkat ekicidir.
NBT televizyon kanalnn yayna sunduu programlar incelediimizde 27 programn
yalnzca 1 tanesi (aardktar) Krgzca olup geri kalan programlarn Rusa olmas dikkat ekicidir. Rusyadan yayn yapan STS kanalnn NBT kanal araclyla yayn yaptn da burada belirtmek gerekir. Ayn eyleri NTS iin de syleyebiliriz. Ayn ekilde
Rusyadan yayn yapan NTV kanal da NTS kanal yoluyla Krgzistana yayn yapmaktadr.
TV Piramidann haber programlar dnda Krgzca program yapmadn grmekteyiz.
Bunun dnda Rusyada uydu araclyla yayn yapan 1.KANAL, RTR, RTR kultura
ve ORT kanallar Krgzistann hemen hemen btn blgelerinde gsterilir. Elbette bu
durum Rusann daha da pekitirilmesini salar. Yaptmz bu aratrma sonucunda
Rusann Krgz medyas zerinde ak bir ekilde basknln rahatlkla grebiliriz.
Bunun dnda Krgzistanda yayn yapan Trk dilli Kitle letiim Aralarnn genel durumuna baktmz zaman ise bu medya aralarnn kendi iinde kapal kaldn fark edebiliriz. nk yaptmz aratrma sonucuna gre sadece 1 gazete (Zaman Krgzistan),
1 dergi (Diyalog Avrasya), 1 radyo (Manas FM), 1 de televizyon kanal (TRT Avaz) tespit
edilmitir. Bu iletiim aralarnn kapsad alana ve hedef kitlesine baktmz zaman ise
Zaman Krgzistan gazetesi haftada ancak 13 300 civarnda kar ve sadece Trk dilli kurumlara (rnein Trkiye Bykelilii, Trk Ticari ve yerleri, Anadolu Lisesi, SEBAT
ve Ayrk Liseleri, Atatrk-Alatoo ve Manas niversiteleri) datlr. Diyalog Avrasya
dergisi de ok az miktarda (yaklak 50-100) kar ve sadece Krgzistann elit gruplarna datlr. Manas FM radyosu da sadece Bikek ve y blgesinde dinletilir. Radyo
2000 ylnda yayna balamtr ancak kapsad alan ise halen Bikek ve y blgesi boyunca kalmaktadr. Ondan sonra 2008de yayna balayan TUMAR radyosunu ise bugn
Krgzistann her yerinde dinlemektedirler. TRT Avaz televizyon kanalnn geen 2009
ylnda yayna baladn biliyoruz. Ancak bu kanal hi deilse bir defa bile seyretmedik.
Burada ise ortak bilin yaratabilecek, ortak kltrmz tekrar canlandrabilecek
Trk dilli kitle iletiim aralarnn Rus dilli kitle iletiim aralarna kyasla ne kadar pasif
altn aka grebiliriz.
6 http://nas.kg/index.php?newsid=1143713829/
504
505
Trk Dnyas Entegrasyonunda Ortak Dil ve Alfabeye Gemede Medyann Rol

Jeopolitik adan baktmz zaman Krgzistann ne kadar nemli konumda olduunu ok iyi grebiliriz. nk lke Orta Asyann tam ortasnda bulunmaktadr ve Orta
Asyadaki dier lkeleri hem ticari adan hem de siyasi-ekonomik adan birbirine balamaktadr. Bundan dolay bugn dnyada dev lkeler olan ABD, in ve Rusya her yolu
deneyerek Krgzistana el koymaya almaktadr. Bunu geen aylarda Krgzistanda
gerekleen devrim, O blgesindeki etnik atma ve daha sonra gerekleen seim
sonras olaylardan ok iyi fark edebiliriz. Btn bunlarn hepsini gz nne aldmzda
bizim de Trk dilli halklarn bir araya gelmesinin ne kadar lazm olduunu fark edebiliriz.
Grld gibi gnmzde birka lkeler Orta Asyay siyasi stratejik amala kullanmaya abalamaktadr.
1. Bunlardan ilki Rusyadr. Rusya askeri ordu yani ordu gelitirme merkezi olarak ve
Ruslar bu blgelere yerletirerek blgede Rus halknn oalmasn salamak, bylece
de Orta Asyaya hakim olmak iin g sarf etmektedir.
2. kincil olarak da ABD Orta Asyada bulunan lkeleri demokratikletirmek ve bu lkeleri refah dzeye ulatrmak laf altnda kendi kar iin kullanmay dnmektedir.
Krgzistann bakentinde bulunan Manas havaalannda ABD askeri ssnn yerletirilmesi, daha sonra Rusyann yine Krgzistann Kant ehrine kendi askeri ssn yerletirmesi dediklerimizin ak gstergesidir. Daha sonra Haziranda olan O olaylarn btn
Amerikal kitle iletiim aralarnn krgzlarn zbeklere soykrm yapmas olarak nitelendirmesi ve BMnin eer durum iyilemezse NATO askerlerini blgeye getireceinden sz
etmeleri, daha sonra parti seimi srasnda ve sonunda belli bal parti liderlerinin srekli
gidip V.Putinle resmi olmayan grmeler yapmalar durumu aka ortaya koymaktadr.
3. ncl olarak baz islami lkelerdeki kar gruplarnn Orta Asyay kendi amalar dorultusunda kullanmaya almaktadr (rnein islam dininin son zamanlarda bu
blgede ok ykselmesi, bunun dnda vahabizm gibi eitli dinlerin bu blgelerde yaylmas. Ayrca zbekistanda Hizbut-Tahrir terr grubunun olumas).
4. Drdncl olarak ise in bu blgede baz stratejik amal faaliyetler yrtmektedir.
Bir taraftan inde kendi cumhuriyetini kurmak isteyen Sinzyan-Uygur ilindeki uygurlar
onlardan korktuu iin Orta Asyaya gndermektedir. Dier taraftan ise eitli yollarla
toprak sahibi olmaya almaktadr (Krgzistann Narn blgesindeki zng-Kuu blgesinin ine verilmesi). Baka bir ynden ise inlilerin ticaret amacyla Orta Asyaya
gelip burada kalmalar (Krgzistanda Yeni Evlenenleri Kayt altna alma Kurumunun verdii bilgilere gre son 2009 ylnda Krgz kzlar en ok inlilerle evlenmitir. Bu da ayn
zamanda siyasi stratejik faaliyetin bir trdr).
Bundan dolay Orta Asyada ve dier lkelerde bulunan Trk dilli cumhuriyetlerin bir
araya gelmeleri ve birlikte hareket etmeleri gerekecektir. Bunun iin elbette ortak dile ve
alfabeye ihtiya duyulmaktadr.
506
Bilindii gibi insanlarn toplumsallama srecinde nemli bir yer tutan dil renme
ve kullanma konusunda, pek ok kii ve kuruma sorumluluklar dmektedir. Aile, eitim
kurumlar bunlarn banda gelir. Ancak son yllarda, medyann, toplumsallama srecinde tad nem pek ok kurumun nne gemitir.
zellikle de basl, grsel ve iitsel medya dilin halk iinde yaylmasnda ve yaygn
bir ekilde kullanlmasnda nemli rol oynar. Gnmzde yeni iletiim teknolojilerinin
hzl geliimi dolaysyla toplumda medyann nemi artmaktadr. nk eskiden toplum
bireyleri bir eyleri ailede renirken bugn ise medya araclyla renmektedir. Bir
taraftan yazl basn, bir taraftan da grsel-iitsel medya ve internetle yaamn kuatan
birey artk her eyi medyadan renerek yapmaktadr, medya araclyla nasl yaayacana, ne giyineceine, ne ieceine ve ne kullanacana karar vermektedir. Bu durum
sadece gelimi toplumlarda deil, artk her yerde byledir. Toplum bireylerini motive
etme, belli bir tarafa ynlendirme, toplumu eitme, elendirme, isterse de belli bir kar
gruplarn ideolojisini topluma alayarak toplumu tamamen yok etme gcne en azndan
sahip olan medya artk gnmzde ok nemli konuma gelmitir.
Ayrca medya toplumsal uuru tekrar canlandrmada, toplumsal kltr-deerleri ykseltmede, toplum bireylerini bilinli hale getirmede ve toplum bireylerinin btnlemesini salamada da nemli rol oynar. Bundan dolay Trk topluluklar arasnda ortak kltr
ve bilincin yaratlmasnda medya olanaklarndan yararlanmamz gerekmektedir.
Bilindii gibi Krgzistanda bugn 80den fazla eitli millet yaamaktadr. Onlarn
says da gn getike oalmaktadr. Bunu aadaki tabloda grebiliriz.
Tablo 6 Krgzistanda Yaayan Farkl Milletlerin Genel Says Hakknda Bilgi
(Sovyet Dneminde ve Sovyet Dneminden Sonra)
Millet
Krgzlar
zbekler
Ruslar
Dunganlar
Ukraynallar
Uygurlar
atarlar
Kazaklar
Tacikler
Ahska Trkleri
Almanlar
Koreler
Azeriler
Beyaz Ruslar
eenler
1989 ylndaki
nfus kaydna gre
2229663
550096
916558
36928
108027
36779
70068
37318
33518
21294
101309
18335
15775
9187
2873
1999 ylndaki
nfus kaydna gre
3128148
664956
603189
51759
50442
46731
45438
42656
42641
33327
21469
19771
14026
3208
2612
2009 ylndaki
nfus kaydna gre
3674400
766700
439900
61200
22900
51900
33800
38600
48500
36700
11100
18100
16700
1700
2400
507
Yahudiler
Ermeniler
Moldovallar
Grcler
Osetinler
Dier halklar
5604
3975
2131
1143
758
39409
1564
1364
778
699
438
41300
600
1100
700
600
100
47600
SONU
Yukardaki tabloya bakarak belki de Rus dilinin bu denli nemsenmesinin temel nedeni de u durumdur diye dnebiliriz. nk eitli milletler eskiden Sovyet dneminden beri ortak dil olarak ayn dili Rus dilini konumulardr ve bundan sonra da konuacaklardr dememiz mmkn. Ancak byle dememiz yanltr. nk eskiden beri Orta
Asyada sadece Trk halklar yaamtr ve bundan sonra da yaayacaklardr. Ancak Trk
halklarnn yaayabilmeleri iin onlar arasnda dayanmann, ibirliinin olmas lazmdr.
Elbette dayanma ve ibirliinin yaplmas ve yrtlmesi iin de btn Trk halklarnn
anlayabilecei ayn alfabeye geilmeli ve ortak anlama dili olarak da ayn dil kullanlmaldr. Krgz alfabesinin kiril alfabeden latin alfabesine geilmesi gerekmektedir. Byle olduunda biz hem Ruslarn basksndan kurtulmu oluruz, hem baka Trk cumhuriyetlerine
ve ayn zamanda dnyaya alm oluruz. Aada Krgz alfabesinde kullanlan harflerin
latince ekli verilmitir.
Tabloda grld gibi kiril harflerinin latince karlklar verilmeye allmtr. Tabii
ki, bu bir tasarm olduundan imdilik geerli deildir. Bundan dolay arkadalarmzn
yapt almann eksikliklerini doldurarak Krgz Ulusal Dil Kurumuna tavsiye edeceiz.
Bunun dnda bugn lkemizde yayn yapan Trk dilli iletiim aralarnn oaltlmas
lazmdr. Ayrca Zaman Krgzistan gazetesi ve Diyalog Avrasya dergisi hi deilse Bikek ve y blgesinde satlmaldr. ok kaliteli baslp da belli bir elit grubun masasnn
kesinde kalacana kalitesi iyi olmazsa da geni halka ulalrsa, ayrca dergi ve gazete
araclyla Trk dilini reneceiz gibi sreli yaynlar baslrsa halkn ilgisini ekecektir.
nk Trke renmek isteyen ama altklar iin de kursa gitmeye zaman olmayan
birok insan vardr. Bundan dolay ad geen sreli yaynlar hedef kitlesini geniletmelidir. Bunun dnda Manas FM radyosu da Krgzistann hatta Orta Asyann Trk dilli lkelerine yayn yapmaldr. TRT Avaz kanal ise baka Rus kanallar gibi Krgz kanallaryla
ortaklaa yayn yapmaldr. Ayrca Trk dilli lkelerin televizyon kanallar kendi aralarnda
anlamalar yaparak yaynlarn btn Trk cumhuriyetlerine transfer etmelidirler.
Tablo 7 KIRGIZ ALFABES7
7 avkat Abdcaparov ve Tntkbek Turdubekov tasarm, 03.10.2010
508
509
KAYNAKLAR
. .. (2009), (Saylarda Krgzistan), Krgzistan
Devlet statistik Kurumu, Bikek
(1976), :
(Dncedeki durum: Dil zerinde Sovyet tecrbesi), s. 38392, Moskova.
29
2000 (Krgz Cumhuriyetinin Krgzistann resmi dili hakknda 2000 yl 29 Maysta kard
yasa)
.. (1977), : (SSCBda milli diller:
sorunlar ve zmler), oskova, Progress basn evi.
1989 . . , 1991 (Birleik Sovyetler Cumhuriyeti nfus saym materyallerinden 1989.y madde: Krgz Sovyet Cumhuriyeti, Bikek 1991)
. , (Krgzistanda dil durumu), http://www.
alumni.freenet.kg/
(1982), , (Sovyet Orta
Okullarnda Dil ve Eitim), Dil Sosyolojisi boyunca uluslararas dergi, say 33. s. 113118.
. (1976), (Krgz Sovyet Ansiklopedisi), 3.cilt,
Krgz Sovyet Ansiklopedisi Ba Editrl, Frunze

20 1998 .(Krgzistan Cumhurbakannn Krgz Cumhuriyetinin resmi dilinin gelitirilmesi hakknda 1998 yl 20 Ocakta ald kararname)

14 1994 (Krgzistan Cumhurbakannn Krgz Cumhuriyetindeki g srecini dzenleme boyunca alnan ller hakknda 1994 yl 14 Haziranda ald kararname)
.. (1990), : (Krgzistan
tarihi: ksaca ansiklopedik szlk), Krgz Sovyet Ansiklopedisi Ba Editrl, Frunze
ELLEK T., (2002), Dil ve zgrlk, http://www.anafilya.org/go.php?go=7d230900a011b eriim tarihi
18.11.2010
KASAPOLU H. (2004), Krgzistanda ki Dillilik, Trk Yurdu, Mart 2004, Cilt:24, Say:199, s. 45-49
KURUOLU H. (2005), Ulusal Kimliin nasnda Dilin nemi ve ki Dilli Bir lke: Krgzistanda Dil ve
Dile Bal Kimlik ve Radyo-TV Yayncl Sorunlar, Kltr ve Kimlik III. Kltr Aratrmalar Sempozyum
bildirisi, stanbul
ALLWORTH Edward (1964), Uzbek Literary Politics, The Hague, Mouton
ALLWORTH Edward (1967), Central Asia: A Century of Russian Rule, New York, Kolombiya niversitesi
Yaynlar
COMRE Bernard (1981), The Languages of the Soviet Union, Cambridge: Cambridge University Press.
LEWS E Glyn (1972), Multilingualism in the Soviet Union: Aspects of Language Policy and its Implementation, The Hague: Mouton.
MCLESH John (1972), The Soviet Conquest of Illiteracy, Alberta Bilimsel Aratrma Dergisi, s. 307326.
ROBSON Barbara (1984), Country Status Report: USSR, Washington DC: Center for Applied Linguistics.
SHORSH M. Mobin (1984), Planning by Decree: The Soviet Language Policy in Central Asia, Language
Problems and Language Planning say 8, s. 35-49.
SCHULTER B. (2003), Language and Identity: The Situation in Kyrgyzstan and the Role of Pedagogy,
Multilingual Education and Mother Tangue Education for National Minorities in Kyrgyzstan, Conference
Proceedings 5, Osh, Kyrgyzstan, 15-16 April
http://www.oxuscom.com/lang-policy.htm#table%202
ORTA ASYA
PAYLAILAMAYAN TOPRAKLAR
Esedullah OUZ
Afganistan ve Orta Asya Uzman
Ad Mac, stelesem de daha fazlasn sylemiyor. ri cssesiyle Bodyguard filmindeki Kevin Costneri andran Mac esrarengiz grnse de son derece konukan ve
sempatik bir Amerikal. Krgzistann bakenti Bikeke giden THY uanda yan yana
oturuyoruz. Mac Amerikan ordusunda bir binba ve sylediine gre Krgzistann Batken blgesinde Krgz askerlerini eitiyormu. Macin 5 arkada da arka koltuklarda
oturuyor ve dier yolcularn kalarnn atlmasna yol aacak kadar, -Amerikallara zg
bir ekilde- yksek sesle konuuyorlar.
Mac bir Amerikal iin Krgzistan hakknda ok ey biliyor. Bikekteki TRT muhabiri
bile Krgz parti liderlerinin isimlerini kartrrken o, Krgz politikaclarndan sanki yakn
dostuymu gibi sz ediyor. Ata-Meken partisi lideri mrbek Tekebayev hakknda yle
eyler anlatyor ki bir an Amerikal bir subayla deil de, lkesindeki siyaset kulisini ok
yakndan takip eden uyank bir Krgz gazeteci ile konuuyormu hissine kaplyorum.
Anlalan Mac, eitmenlik dnda baka iler de yapyor.
Macin Tekebeyave ilgisi yersiz deil. Krgzistanda parlamenter sisteme geiin mimar saylan Tekebayev ve partisi Bat yanls sylemleriyle tannyor. 10 Ekimdeki genel
seimlerde baraj ap parlamentoya girmeyi baaran dier drt parti ise Rusya yanls ve
parlamenter sisteme kar.
510
511
Orta Asyada byk gler arasnda yine byk bir oyun oynanyor. 19. yzylda
arlk Rusyas ile Byk Britanya arasnda kyasya bir rekabete sahne olan Orta Asyada
bu sefer Rusya, ABD, AB, in, Hindistan, Trkiye ve randan oluan kalabalk bir oyuncu
grubu sahnede. Tarihi pek yolu zerinde yer alan blgenin stratejik konumu ve muazzam
enerji kaynaklar bu lkelerin itahn kabartyor.
ABD, AB ve Trkiyeden oluan Bat kamp, Krgzistann parlamenter sisteme gei
abalarn desteklerken Rusya , bu lkenin elinden kayp gidebilecei korkusuyla, buna
kar kyor. Diktatrlklerle evrili Krgzistann Orta Asyada kk bir demokrasi
adasna dnme ihtimali, sadece Rusyay deil, in ve drt Orta Asya cumhuriyetini
de rahatsz ediyor.
Orta Asya, Rusya, AB, in ve Hindistann gelecekteki enerji ihtiyac iin hayati bir
neme sahip. Bunun farknda Orta Asya liderleri, bu gler arasndaki rekabeti kztrarak lke topraklarn ve enerji kaynaklarn ak arttrmada en yksek fiyat verene
peke ekiyor. Krgzistan kendi topraklarnda ABD ve Rusyaya ayn anda s salayarak iki cebini de doldururken Kazakistan ve Trkmenistan, Rusya, in, AB, Hindistan
ve ranla dev petrol ve doal gaz anlamalar imzalayarak enerji rekabetini krklyor.
zbekistanla Tacikistan da Batl lkere topraklarnda s tahsis ederek blge zerindeki
rekabetten nemalanmaya alyor.
Elbette, Orta Asya zerinde nfuz yarna giren her lkenin ncelii ve hedefleri
farkl. ABD ve Rusya blgenin bekiliine soyunurken, in ve Hindistan, Orta Asyann
muazzam enerji kaynaklarna gz dikmi durumda. in, Orta Asyann kalbinden Pekine
otobanlar, demiryollar ve boru hatlar ekerek blgenin enerji kaynaklarna birinci elden
ulamak istiyor. Bat dnyas ile kavgal ran ise blgede yeni ittifaklar kurarak tecritten
kurtulmaya alyor.
Trkiyenin Orta Asyayla ilgili hedefleri ise stratejik ve politik olmaktan ziyade ekonomik. On binlerce Trk vatandann yaad Orta Asyada Trk yatrmlar 20 milyar dolara yaklayor. Trk iadamlar blgede inaattan tekstile, gda sanayiinden otomotive,
beyaz eyadan elektronie kadar ok eitli alanlarda faaliyet gsteriyor. Astana, .Almat,
Bikek ve Akabattaki sper marketlerin raflar Trk mallaryla dolup tayor.
Trk irketlerinin ina ettii dev alveri merkezleri, oteller, yollar, modern havaalanlar ve saraylar, Orta Asya bakentlerinin ehrelerini deitirmi durumda. Trklerin
Orta Asyada gerekletirdii en son proje, Kazakistann en lks alveri merkezi saylan
ve grkemli bir trenle 5 Temmuzda al yaplan Han adr. 14 futbol sahas byklnde ve 102 metre yksekliindeki dev alveri merkezinin iinde maaza, butik,
restoran, elence parklar, kumlar Malezyadan getirilen yapay bir sahil ve yzme havuzu
yer alyor.
Trkiye Orta Asyada eitim alannda da nemli yatrmlara imza atm durumda.
Trkiyenin zel sektr ve devlet eliyle blgede at onlarca niversite ve lisede on binlerce renci eitim gryor. Orta Asya bakentlerinde dolarken hi beklemediiniz bir
512
anda akc Trke konuan bir Kazak, Krgz veya Trkmenle karlayorsunuz. 10 yl
nce Trkiyede dzenlenen Trk dnyasyla ilgili konferanslarda Orta Asyal bilim adamlar bildirilerini Rusa sunarken bugn tezlerini Trke anlatyorlar. Ayn ekilde Trk zirvelerinde Rusann yerini artk Trke alm durumda.
Peki ama, durum gerekten de grnd gibi mi? Orta Asyada konutuum Trkler
son derece karamsar bir tablo iziyorlar. Bikekte YKn at Manas niversitesinde
okuyan Trk renciler, ehir merkezine bile inmekten korktuklarn, Krgzlarn kendilerine ok kt davrandn anlatyorlar. Kimi Trk renciler, Krgzlarn zorla paralarn
ve cep telefonlarn gasp ettiini, polisin de kendilerini soyup soana evirdiini sylyorlar. Krgzistanda sk sk Trk iadamlar karlyor ve fidye karl serbest braklyor. 2010 yaznda byk atmalara sahne olan gneydeki O ve Celalabad kentlerinde
yaayan Trkler de benzer skntlardan sz ediyorlar. Manas niversitesinde okuyan ve
MHPli olduunu syleyen Trk renci Hseyin Demirci yaad hayal krkln buraya en koyu Turancy getir, bunca yl bouna rya grmm der szleriyle dile getiriyor.
Manas niversitesinde grdm manzara Hseyinin szlerini dorular nitelikte. Kampste Trk ve Krgz renciler ayr ayr oturuyorlar, en gzel kaynama arac olan spor
bile onlar bir araya getiremiyor. Bir yanda Krgz renciler kendi aralarnda basketbol
oynarken bir grup Trk renci futbol oynuyor. Trkler burada denize dklm petrol
gibi, kesinlikle yerli halka karmyor, karamyor. Trkiyede ska sz edilen soydalk kavram, burada anlamn yitiriyor.
Akabat, Almat, Astana veya Takentte de durum pek farkl deil. Trk lisesinde
okuduu iin akc Trke konuan zbek asll gen iadam Atabek Corakulov biz i
dnyasndaki dolandrclk hilelerini Trklerden rendik derken Akabatl Ayna Orazdurdieva Trklerin buraya gelmesinden sonra kt yola den Trkmen kzlarnn says
artt iddiasnda bulunuyor. Kazakistanda da Trklere kar belli bir soukluk seziliyor.
Nitekim, Almatda arabasna bindiim bir Kazak taksici, Trklerin son derece cimri insanlar olduunu ve her konuda kyasya pazarlk yaptn anlatyor. Bu iddialarn doru
olup olmamas bir yana, bunlar Orta Asyallarn Trklere bakn yanstyor
Orta Asyada yaayan Trklerin ou kk mteebbislerden oluuyor ve blgedeki
birok kentte zel sektrn nemli bir blm Trklerin elinde bulunuyor. Mesela, Akabat, Bikek veya Almatdaki en k restoranlar, casinolar, oteller ve maazalar Trkler tarafndan iletiliyor.Bu durum yerli halk rahatsz etmiyor da deil. Serbest piyasa ekonomisinin ileyiinden habersiz birok Orta Asyal, Trklerin kendi lkelerinde ekonominin
ke balarn tutmu olmasn hazmedemiyor. Trk mteebbisler Orta Asya kentlerinde
kurduklar iletmelerle gittike zenginleirken yerli halk olan Trkmenler, Kazaklar ve Krgzlar kendi lkelerinde srnmelerinin hakszlk olduunu dnyorlar.
Elbette, Trkiye ve Trklere sempatiyle bakan Orta Asyallar da yok deil. Bunlar,
Trk okullarnda okuyan renciler, onlarn aileleri ve bu okullarda alan yerli retmenler oluturuyor. Yine de blgede Trklerle ilgili hava genel olarak olumsuz. Buna
karn yzyl akn bir sre blgeyi smren Ruslar, Orta Asyallarn gzdesi. Krgzlar
513
hakknda son derece olumsuz grlere sahip bir zbek niversite hocas Ruslarla ilgili
fikrini sorduumda Biz her eyi Moskovadan beklemeye ylesine almz ki Ruslarn
her sz bize ok makul geliyor diyor. Bu, maalesef bir bireyin fikri olmaktan ziyade
Orta Asyada Moskova ile ilgili genel bak yanstyor. Nitekim, Krgzistanda geen yaz
meydana gelen atmalarda tm gzler Moskovaya dnyor, Krgz ynetimi Rusyann
blgeye asker sevk etmesini istiyor.
Prof. Balc, Orta Asyadaki eitim faaliyetlerini tm glklere ramen- srdreceklerini

ve hedefe ulaacaklarn sylyor. Prof. Balcnn sz bana nedense bir Latin ataszn anmsatyor: Ta delen suyun gc deil, damlalarn srekliliidir. Bakalm, Trkiye
ta delebilecek mi?
ki byk komu, in ve Rusya arasnda skp kalan Orta Asya Cumhuriyetleri kendi aralarnda da pek anlaamyorlar, balca anlamazlk konular ise su kaynaklarnn
kullanm ve zamannda Sovyet diktatr Stalin tarafndan geliigzel izilen snrlar. Bu
yzden her birinin toprann bir paras, dier cumhuriyetin snrlar iinde yer alyor.
Sovyet zamannda bu, pek sorun olmuyordu ama bamszlktan sonra cumhuriyetler
arasndaki snrlar anlam kazannca durum deiiyor.
Orta Asyann yeralt kaynaklar asndan fakir iki lkesi, Tacikistanla Krgzistan
son 20 ylda byk apl toplumsal hareketlerle sarslrken, zbekistan da kk sarsntlar geiriyor. Buna karn, blgenin grece daha zengin iki lkesi Kazakistanla
Trkmenistanda hibir toplumsal huzursuzluk gzlenmiyor.
Orta Asya liderleri hibir konuda anlaamasalar da ynetim ekilleri asndan birbirlerine benziyor. Hepsi iktidarda kalmann tek yolunun, lkeyi tek elden ve sk bir yumrukla ynetmekten getiine inanyor. Her lider Krgzistan istisna- lkesinde seimleri
iptal ederek, anayasay deitirerek ve grev srelerini 2020li yllarn ortalarna kadar
uzatarak mrboyu iktidarda kalmaya alyor. Buna karn her cumhuriyette durum
farkllk gsteriyor. Trkmenistanla zbekistanda youn bask hissedilirken, Tacikistan,
Krgzistan ve Kazakistan grece daha serbest ve aykr seslere belli bir dereceye kadar
msamaha gsteriliyor.
u anki haliyle Orta Asyann en fazla gelecek vaat eden lkesi ise, Kazakistan.
2010da AGTin dnem bakanln stlenen Kazakistan hkmeti Astana ve Almatda
arka arkaya zirveler ve uluslararas konferanslar dzenleyerek dikkatleri zerine ekerken
bu lkenin lideri Nazarbayevin Trk Dnyasn ekonomik ve kltrel adan birletirmeyi
ngren projeleri, Trklerin takdirini topluyor. Uzun zamandr tartlan Trk Dili Konuan lkeler birlii Konseyi, bizzat Nazarbayevin insiyatifiyle Trk Devlet Bakanlarnn
2010 Eyllnde gerekletirilen son Istanbul zirvesinden sonra Istanbul-Leventte faaliyete balyor. Konseyin genel sekreterliine getirilen emekli bykeli Halil Aknc, her
toplantda Semerkantsz, Buharasz ve Mervsiz bir Trk Dnyas dnlemez diyerek
zbekistanla Trkmenistan bu tr oluumlara katlmaya aryorsa da onlar imdilik
bundan uzak duruyor. Trkiyenin Trk Dnyas konusundaki en deneyimli diplomatlarndan biri olan Aknc, Trkmenistanla zbekistana ynelik arlarn srdreceklerini,
onlarn da eninde sonunda Trk Dnyasnn kurumlarna katlacaklarna inandn sylyor. Manas niversitesi rektr vekili Prof. Dr. Sebahattin Balc ise, kendisini ziyarete gelen Bikekteki Amerikan bykelisinin buralarda okul amakla galiba en doru ii siz
yapmsnz. Bu, askeri sler kurmaktan daha akllca ve kalc bir i dediini anlatyor.
514
515
KAFKASYANIN VE
TRK DNYASININ GELECE AISINDAN
TRKYE - ERMENSTAN LKLER
Araz ASLANLI
Kafkasya Uluslararas likiler ve Stratejik Aratrmalar Merkezi Bakan

Hazar niversitesi retim Grevlisi
GR
Son dnemlerde Trkiye`nin Kafkasya politikas ve genel olarak Trk Dnyas asndan yaanan nemli gelimeler arasnda en ok dikkat ekenlerden birisi Trkiye-Ermenistan ilikileridir. 20082010 yllar arasnda yaananlarn da gsterdii zere TrkiyeErmenistan ilikileri eitli hususlar itibariyle Trkiye-Azerbaycan ilikileri, Trkiye`nin
Kafkasya politikas, genel olarak Kafkasyann ve Trk Dnyasnn gelecei, bu balamda
da Trkiye ile Trk Dnyas arasndaki ilikiler asndan byk nem tamaktadr. Zira
hem Kafkasya`nn Trkiye-Trk Dnyas ilikileri bakmndan nemi, hem de TrkiyeErmenistan ilikilerinin Trkiye`nin Kafkasya`daki konumu asndan ciddi sonular dourabilecei hususu tartmaszdr. Genel olarak bakldnda Ermenistan`n konumu ve
zerinde kurulu olduu corafyann tad tarihsel deerler, Karaba sorununun halen
zme kavuturulamamas, Ermenistan`n Trkiye`ye ynelik iddialar, Trkiye`nin bu
konuda ataca admlarn Azerbaycan`da ve genel olarak Trk dnyasnda Trkiye`nin
imajn etkileme potansiyeli, Trkiye-Ermenistan ilikilerinin gelitirilmesinin sunabilecei ekonomik ve dier frsatlar, blgesel bar ve ibirlii ortamnn tm taraflara yapaca
katklar ve dier etkenler konunun derinlemesine irdelenmesini zorunlu klmaktadr.
516
517
Trkiye-Ermenistan ilikilerinin mevcut durumunun nedenleri

Trkiye-Ermenistan ilikileri bakmndan vurgulanmas gereken hususlardan birisi,
bu ilikilerin iyi olmasnn, Trkiye`nin Kafkasya politikasn ve Trk Dnyas ile ilikilerini
sadece Ermenistan`n Azerbaycan ile de ilikilerinin normal olmas halinde olumlu etkileyeceidir. Dier olumlu sonular Trkiye Grcistan ile sahip olduu ilikileriyle de almaktadr. Ama, blgenin genel olarak normallemesi tabii ki, hem Kafkasya`nn nemine,
hem de Trkiye`nin blgedeki etkinliine ve sahip olduu seeneklere katk yapacaktr
(buraya Kafkasya`da yksek savunma btelerinin refahn ykseltilmesine harcanmasn
da, ulatrma, doal kaynaklarn uluslararas piyasalara tanmas iin daha ksa gzergahlara sahip olunmasn da, Trkiye`nin douya giderken daha ksa yola sahip olmasn
da, her iki konuda alternatiflere sahip olunmasn da dahil etmek mmkn).
Vurgulanmas gereken ikinci husus komularla ilikiler konusundaki genel anlaytr.
Teorik olarak, her bir devlet dier devletlerle, zellikle de komularyla iyi ilikilere sahip
olmay nemsemektedir. nk dier devletlerle, zellikle de komularyla ne kadar az/
ok sorun yaanrsa, eldeki kaynaklar o kadar verimli/verimsiz alanlarda kullanlabilir.
Ama dier devletlerle, zellikle de komularla iyi iliki tek bana hedef ya da deer deildir. Sadece, bir ara amatr. Devletlerin bunun tesinde ve ncesinde varlk amalar ve
varlklarna ynelik tehditler vardr. Temel hedef, her halkarda varlk amalarna, buna
gre belirlenmi uzun vadeli stratejilere uygun davranmaktr. Bu dorultuda, mmkn
olduunca daha fazla devletle, bu arada komularla iyi iliki hedeflenmektedir. Ama, ne
olursa olsun, tm komularla iyi iliki halinde olunacak diye bir kural da yoktur. Bir devletin, varlk amalar gerektirdii zaman, ya da uzun veya ksa vadeli stratejilerine uygun
olduu zaman baka bir devletle, bu devlet komusu dahi olsa, iyi ilikiler ierisinde olmamas, hatta youn bir gerginlik yaamas da mmkndr. Devletlerin komularyla,
hatta ok uzanda bulunan baka devletlerle, karlar nedeniyle savaa girmelerinin
yakn tarihimizde ok sayda rnei bulunmaktadr. Kukusuz, savalarn insanlk dram
olarak grlmesi ve d politikada bu tr aralarn kullanlmasnn savunulmamas gerekir. Ama her eye ramen hibir zaman kimseye kar tavr konmamas anlay sadece
devletleraras ilikilerde deil, irketleraras ve kiileraras ilikilerde de kabul grmeyen
saf bir anlaytr.
Trkiye-Ermenistan ilikileri ve iki lke arasndaki snr kaps meselesi, her nedense
yukarda ifade edilenler bir kenara braklarak tek bana bir deermi gibi sunulmaya
allmaktadr. Olayn eitli boyutlar srekli olarak bir kenara braklmakta, sadece
komuluk, ticari iliki, Batnn istekleri ve benzeri kavramlar n plana karlarak
Trkiyenin bir an nce Ermenistan ile iyi ilikiler kurmas gerektii vurgulanmaktadr.
likinin mevcut durumunun birok nedeni ve ilikilerin birok dinamii bulunmaktadr. Uzun yllardan beri Ermenistan toplumunda yerletirilen Trkiye ve Trk dmanlnn yan sra, Sovyetleri Birliinin dalmas srasnda Ermenistann Azerbaycana ynelik
toprak talepleri paralelinde gelien bamszlk hareketi baarya ulam, ayn zamanda
Azerbaycana ynelik igal faaliyetleri, hem bu lkenin ierisindeki gelimelerin, hem de
518
d politikasnn belirleyici etkeni olmutur. Kukusuz, Trkiye de bu sreten nasibini almtr. Trkiye-Ermenistan ilikilerinin ilk dnemlerine baktmz zaman, Ermenistann
olumsuz tavrlarna ramen Trkiyenin ilikileri gelitirmeye ynelik politikalarn gzlemlemekteyiz. Ermenistan Parlamentosunun 23 Austos 1990da kabul ettii Bamszlk Bildirgesinin 11. Maddesinde, Trkiyenin Dou Anadolu Blgesi iin Bat Ermenistan ifadesine yer verilmi, ayn zamanda szde Ermeni Soykrmnn uluslararas
alanda tannmas abalar vurgulanmtr1. Ermenistan Anayasasnn 13. Maddesinin 2.
paragrafnda, Devlet Armasnda Ar Dann da bulunduu belirtilmektedir2. Ermenistan, eitli dnemlerde ortaya att, Trkiye ile Ermenistan arasndaki snr belirleyen
1921 tarihli Kars ve 1920 tarihli Gmr Antlamalarnn yrrlkte olmad iddiasn son
dnemlerdeki gelimelere ramen belirli lde halen savunmaktadr.
Ermenistann, Azerbaycana ynelik igalci politikasnn yan sra, daha bamszlk mcadelesi srasnda Trkiyeye kar aka saldrgan bir tavr ierisine girmesine
ramen, Trkiye Cumhuriyeti, Eyll 1991de incelemelerde bulunmak zere Kafkasya ve
Trkistan (Orta Asya) lkelerine heyetler yollarken, Ermenistan da ihmal etmemitir3.
16 Aralk 1991 tarihinde Ermenistann bamszln tanyan Trkiye, bamszlnn ardndan ekonomik glklerle karlaan Ermenistana insani yardmda bulunmutur. Trkiye, ayrca, topraklar zerinden Ermenistana insani yardm malzemesi gnderilmesine
imkan tanmtr. Ermenistan, Trkiye tarafndan, 25 Haziran 1992de kurulan Karadeniz
Ekonomik birlii rgtne kurucu ye olarak davet edilmitir. Ancak, Ermenistann srarla srdrd atmac tutum nedeniyle, Trkiyenin Ermenistan ile diplomatik iliki
kurmas mmkn olamamtr4.
Bu dnemlerde zaman-zaman szde soykrm iddialarn bir kenara brakmann
ve Trkiye ile iliki gelitirmenin gerekliliinden bahsedenler olmusa da, Ermenistan
genelde saldrgan siyasetini srdrmeye devam etmitir. Barda taran damla ise,
Ermenistann Trkiyeden en ok yardm ald dnemde (rnein, igalin hemen ncesinde Trkiye yetkilileri youn muhalefete ramen Ermenistana 100 bin ton buday yardmnda bulunmutur) Azerbaycann Kelbecer blgesini igal etmesi olmutur. Trkiye,
Nisan 1993 balarnda Azerbaycana ynelik igal giriimlerini srdren Ermenistan,
saldrlarn durdurmas konusunda uyararak, aksi takdirde ilikilerde doabilecek olumsuz gelimelerden sorumlu olmayacan aklamtr5. 3 Nisan 1993te Kelbecerin Ermenistan tarafndan tamamen igal edilmesinden sonra Trkiye yine Ermenistana ynelik, igalden vazgeme arlarn srdrm, bu arada ilikileri de kademeli olarak
snrlandrmaya balamtr. Ermenistann igalci tavrn srdrmesi zerine Trkiye,
Ermenistan ile olan snrn ve daha sonra hava koridorunu kapatmtr.
1 Bamszlk Bildirgesinin tam metni ve ilgili maddeler iin bkz: Ermenistan Dileri Bakanl resmi sayfas, www.armeniaforeignministry.com/
htms/doi.html (10 Nisan 2004).
2 Ermenistan Anayasasnn ilgili maddeleri iin bkz: Ermenistan Devlet Bakanl resmi sayfas, http://www.president.am/eng/?folder=lib&sub=
constitution&chapter=1 (10 Nisan 2004).
3 Nazmi Gl-Gken Ekici, Azerbaycan ve Trkiye ile Bitmeyen Kan Davas Ekseninde Ermenistann D Politikas, Avrasya Dosyas, Azerbaycan
zel Says, lkbahar 2001, Cilt 7, No 1, s. 381.
4 Trkiye-Gney Kafkasya likileri, Trkiye Dileri Bakanl resm sayfas, http://www.mfa.gov.tr/turkce/grupa/kafkasya.htm (8 Mart 2004).
5 Babakanlk Basn Yayn Genel Mdrl resm sayfas, http://www.byegm.gov.tr/YAYINLARIMIZ/AyinTarihi/1993/nisan1993.htm
(20 Ocak 2004).
519
Bu arada, 6 Nisan 1993te Ermenistan Savunma Bakan Vekili Vazgen Manukyann,

TASS ajansna yapt aklamada, Erivan Ynetiminin, snrlarn deimezlii ilkesini
kabul etmediini, bu ilkenin iki dnya sava sonucunda olumu olan Bat ve zellikle Avrupa snrlar iin geerli olduunu, eski Sovyet Cumhuriyetlerinin rastgele kalem
darbeleriyle izilmi olan snrlarnn ise ayn ilkeler erevesinde tannamayacan iddia etmesi, Trkiye yetkilileri tarafndan, Ermenistan ynetiminin Byk Ermenistan
hayalinin peinde olduunun gstergesi olarak kabul edilmitir6.
Trkiye iin Ermenistan ile ilikilerin olumsuzluu bir hedef olmam, bu nedenle
de sonraki srete Trkiye, defalarca Ermenistan ile ilikileri normalletirmek iin giriimlerde bulunmu, fakat olumlu sonu alamamtr. rnein, 1995te Ermenistandan
olumlu bir cevap gelir umuduyla, stanbul-Erivan arasnda uak seferlerine imkan veren H-50 hava koridorunun almasna izin verilmitir ve bu hava koridoru hala aktr.7. Ermenistann buna karlk att admlar Trkiyeye ynelik daha sert tepkiler eklinde olmutur. Ermenistan hem uluslararas kurulular ve yabanc devletler nezdinde
Trkiyeyi sulamaya devam etmi, hem de PKK terr rgtne destek vermitir. rnein, Trkiyenin terrler mcadele ile urat bu dnem, Ermenistann PKKya en youn askeri destek verdii dnem olmutur. Nitekim, Mays 1997de Kuzey Irakta PKKnn
fzeyle bir Trk helikopterini drmesinin ardndan 6 Haziran 1997de Genelkurmay
Bakanlnda yaplan basn toplantsnda Genelkurmay Bakanl Genel Sekreteri Erol
zkasnak tarafndan yaplan aklamada, Ermenistann PKKya fze temin eden ve gerekli eitimi veren devletlerden birisi olduu kesin istihbarat kaynaklarna dayanlarak
ifade edilmitir8. Yllar sonra (2008de) Trkiye Irakn kuzeyinde PKK terr rgtne kar askeri harekat dzenlerken blgeden kaan terr rgt elebalarnn ran zerinden
Ermenistana ve Ermenistann igal altnda tuttuu Azerbaycan topraklarna sndklar
bilgileri medyada yer almtr.
Ermenistan Trkiyeye ynelik saldrgan tavr resmi ve qayr-resmi dzeyde sreklilik
arzetmitir. rnein, Ermenistan Devlet Bakan Robert Koaryan 68 Eyll 2000 tarihleri arasnda New Yorkta gerekletirilen BM Binyl Zirvesinde (Milenyum Zirvesi) yapt
konumasn tamamen Trkiyeyi szde soykrm yapmakla ve bunu kabul etmemekle
sulamak zerine kurmutur.9 Kasm 2004 ierisinde nce, Koaryan, Avrupa Parlamentosu Bakan Joseph Borrelle yazd mektupta, Trkiyenin soykrm tanmamasnn,
onun AB yeliine engel tekil ettiini vurgulam, ardndan Ermenistan Dileri Bakanl, szde soykrmn uluslararas alanda tannmas abalarnn en st dzeyde sreceini aklamtr. Ayn gnlerde, Almanyada yaynlanan Die Welt gazetesinin sorularn
yantlayan Koaryan, szde soykrmn tannmasnn Ermeniler iin ok nemli olduunu
sylemitir. 9 Aralk 2004te Dileri Bakan Vartan Oskanyann AByi Trkiyeye daha
fazla bask yapmaya armas, konuya ilikin baka bir rnek tekil etmitir. Mevcut
6 http://www.byegm.gov.tr/YAYINLARIMIZ/AyinTarihi/1993/nisan1993.htm (26 ubat 2004).
7 Bkz, Dnemin TBMM Dileri Komisyon Bakan Karman nann 68 Birleim 28.2.2002 tarihli konumas, TBMM Tutanak Dergisi, Dnem 21,
Cilt 78, Yasama Yl 4, http://www.tbmm.gov.tr/tutanak/donem21/yil4/bas/b068m.htm (4 Nisan 2004).
8 Abdlhamit Bilici, Tehdit Nerede Biz Neredeyiz, Aksiyon, http://arsiv.aksiyon.com.tr/arsiv/153/pages/dosyalar/dos9.html (21 Mart 2004).
9 STATEMENT by H.E.Mr. Robert Kocharian President of the Republic of Armenia at the MILLENNIUM SUMMIT OF THE UNITED NATIONS New
York, September 7, 2000, http://www0.un.org/millennium/webcast/statements/armenia.htm
520
Ermenistan Devlet Bakan Serj Sarkisyann hem babakan olduu srada (rnein, 23
Ekim 2007de ABD ziyareti srasnda10), hem devlet bakanl srasnda (rnein, BM
Genel Kurulunda yapt konumalarda11, Erivanda dzenlenen resmi trenlerde12, basna yapt aklamalarda13, yabanc lkeleri ziyaretlerinde14) konuya byk nem atfettiklerini ve tm dnyada tannmas iin aba sarfedeceklerini aklamtr. Erivanda her yl
24 Nisanda dzenlenen resmi trenlerde Trk bayrann yaklm, hatta 2009 ylndaki
trende Trk bayra anma treninin gerekletirildii yere serilerek trende bulunanlarn bayra ayaklar altna almalar salanmtr.
Tm bunlara ramen, Trkiye iyi ilikilerden yana olmas sebebiyle yllardr gizli yrtt Ermenistan ile diyalog (baz Dileri yetkililerinden ve bilimadamlarndan oluan
ortak komisyon) almalarna 2008 ylndan itibaren farkl boyut kazandrmaya balamtr. 2008 yazndan itibaren Trkiye-Ermenistan ilikilerinde hzl gelimeler yaanmaya balamtr.15 En nemli gelimelerden birisi Eyll 2008`de Trkiye Cumhuriyeti
Cumhurbakan Abdullah Gln blge ve dnya medyasnda geni yank bulan, futbol
diplomasisi erevesinde Erivan ziyareti olmutur16. 2009 ylnn ilk aylarnda ise daha
ciddi gelimeler yaanmtr.
likilerin Gelitirilmesi Giriimleri
Bilindii zere Trkiye Ermenistan ile ilikilerini snrlar kapatma, uak seferlerini iptal etme ve hava koridorunu kapatma eklinde snrlandrrken ilikilerin gelitirilmesini
u koullara balamt17:
1. Ermenistandaki Soykrm saplants kalksn;
2. Ermenistan, Trkiyeye ynelik toprak talebinden vazgesin;
3. Ermenistan tarafndan igal edilmi Azerbaycan topraklar geri verilsin ve kaknlarn evlerine dnne msaade edilsin;
4. Azerbaycann dier blgeleri ile Nahvan arasndaki koridor alsn;
Ermenistan bu politikalar konusunda hibir geri adm atmamken, Trkiye daha
nce iyiniyet gstergesi olarak hem hava koridorunu am, hem de Ermenistana uak
seferlerini balatmt. Bunlar yeterli grlmemi olacak ki, Trkiye Cumhuriyeti Cumhurbakan Abdullah Gl Ermenistan ziyaret etmitir.
Trkiye-Ermenistan ilikilerindeki asl nemli gelime ise ABD Devlet Bakan Barak
10 http://www.milliyet.com.tr/2007/10/23/son/sondun40.asp
11 President Serzh Sarkisian Addresses UN General Assembly, http://www.asbarez.com/2008/09/26/president-serzh-sarkisian-addresses-ungeneral-assembly/
12 Armenians remember 1915 killings, http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/8017316.stm
13 Genocide Question Still Haunts Armenia-Turkey Relations, July 10, 2008, http://www.rferl.org/content/Genocide_Question_Still_Haunts_
Armenia_Turkey_Relations/1182898.html
14 Sarkisyan: Soykrm unutmadk, Radikal, 4 ubat 2009.
15 Erivanla grme trafii ok nemli, Hrriyet, 18 Temmuz 2008 ; Mensur Akgn, Azerbaycan ipotei kalkyor mu?, Referans,
23 Temmuz 2008 ; ERMENSTANLA SORUNLARIMIZ VAR, Hrriyet , 24 Temmuz 2008.
16 Erivanda gece mesaisi, Sabah, 8 Eyll 2008; Stephen Kinzer, Turkish-Armenian football diplomacy, 3 September 2008 http://www.
guardian.co.uk/commentisfree/2008/sep/03/turkey.armenia ; Turkish presidents football visit turns political, 06 September 2008, http://
www.france24.com/en/20080906-turkey-president-football-visit-armenia-sarkisian-gul ; Dorian Jones, Football Match Provides Opening
for Healing Turkish-Armenian Relations, 19 December 2008, http://www.voanews.com/english/archive/2008-12/2008-12-19-voa26.
cfm?moddate=2008-12-19
17 Erivan artlar, Hrriyet, 20 Ocak 2002.
521
Obamann Trkiye ziyaretinden sonra yaanmtr.18 Fakat, ayn gnlerde bile Ermenistan yetkililerinin Ermenistan ve Bat medyasndaki aklamalar onlarn resmi grlerinin
deimediinin nemli bir gstergesi olmutur. Buna ramen 2009 ylnn ilk aylarnda
nce snrlarn alacana ilikin geni bir haber bombardman yaplm (bunlar ierisinde zellikle, Trkiye-Ermenistan ilikilerinin gelitirilmesi iin svire yardmyla bir yol
haritas salayacak protokoller zerine almaya balandnn 22 Nisan`da aklanmas
nemli olmutu), daha sonra Trkiye`deki i muhalefetin ve Azerbaycann youn itirazlar zerine byle bir eyin aslnda hi planlanmad aklanmtr. En net aklama ise
Trkiye Cumhuriyeti Babakan Recep Tayip Erdoann bu konudaki skntlar gidermek
zere gerekletirdii Azerbaycan ziyaretinde yaplmtr19. Ama bu arada, Azerbaycan`n
d politikasnda Bat kart hava esmi, Trkiye ile enerji alanndaki ilikilerde ksmi gerginlik szkonusu olmu, tm bunlar hem Azerbaycann Rusya ile doalgaz anlamas
imzalamas, hem de Ankaradaki NABUCCO trenine sadece bakan dzeyinde katlmas
sonularn da dourmutur.20
Babakan Erdoann ziyaretinin ncesinde Azerbaycan basnnda sert Trkiye kart, ama zellikle de AK Parti kart hava esmi, Azerbaycandan Trkiyeye giden heyetler
hkmet kart sylem kullanarak zaman-zaman Trk i politikasna da mdahil olmular. Bu arada Trkiyenin Ermenistan ile gizli anlama yapt ve bu anlamann Azerbaycan Devlet Bakan lham Aliyeve Rus istihbaratnca szdrld iddias da yer almtr.
Trk yetkililer ise srarla bu tr bilgilerin doru olmadn ve Ermenistan ile yrtlen
mzakereler konusunda Azerbaycann da bilgilendirildiini iddia etmitir.
Erdoann Bak ziyareti ve Trk yetkililerin yapt aklamalar Azerbaycan-Trkiye
ilikilerinde gerginlii azaltc etki yaparken, Austos sonuna doru Trkiye-Ermenistan
ilikilerinde yeni gelimelerin yaanacann ipular ortaya kmtr. 28 Austos`ta Babakan Erdoan Azerbaycan Devlet Bakan lham Aliyevì arayp gelimeler konusunda
bilgilendirmi, ertesi gn Mstear Sinirliolu ve Bykeli nal evikz Bakye gnderip ayrntl bilgi verilmesini salamtr. 31 Austosta ise Trkiye ve Ermenistann,
svirenin arabuluculuuyla srdrdkleri abalar erevesinde parafladklar iki protokole (Diplomatik likilerin Tesisi Protokol ve kili likilerin Gelitirilmesi Protokol)
ilikin i siyasal istiareleri balatma hususunda mutabakata vardklar Trkiye, Ermenistan ve svire Dileri Bakanlklarnn internet sitelerinde duyurulmu, protokollerin
resmi olmayan metinleri Ermeni kaynaklarnca yaynlanmtr.
Bu srete Azerbaycandan ciddi tepki gelmemi, fakat CHP ve MHP bata olmakla muhalefet ve sivil toplum kurulularnn hkmete ynelik sert eletirileri szkonusu
olmutur. Eletirilerin en nemli odak noktalarndan birisini, protokollerin aslnda Babakan Erdoann Azerbaycan Parlamentosunda konuma yapmasndan nce, hatta ilk
18 Trkiye-Ermenistan-Azerbaycan sarmal , Beril DEDEOLU, Star, 15 Nisan 2009 ; Ermenistan ile ilikiler deiiyor mu? , Ali Faik Demir,
Taraf, 14 Nisan 2009.
19 brahim Karagl, Erdoan Bakye tam gvence verdi, Yeni afak, 14 Mays 2009; Erdoan: gal sona ermeden Ermenistan
snr
almaz,
http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetay&Date=13.5.2009&ArticleID=935713,
Erdogan
Reassures Azerbaijan on Turkeys Border Policy with Armenia, http://www.jamestown.org/single/?no_cache=1&tx_ttnews%5Btt_
news%5D=34986; Abdullah Karaku Erdoandan snr garantisi, Milliyet 14 Mays 2009.
20 Christian KOLTER , Frontire turco-armnienne et conflit du Haut Karabagh : la normalisation, une gopolitique?, http://www.caucaz.com/
home/breve_contenu.php?id=496&PHPSESSID=2d7a481ceaf6b1d6066c7b9943c7b239
522
aklamann yapld 22 Nisan tarihinden nce (CHPnin iddiasna gre 2 Nisanda, konuya ilikin grme trafiine gzatldnda mutlaka 1-3 Nisan tarihlerinde) imzalanm
olmas hususudur. Bu durum, Azerbaycan-Trkiye ilikileri asndan tartlan Azerbaycan yeterince bilgilendirilmedi mi, yoksa yeterince bilgilendirildi de oyunbozanlk m
yapyor, sorusuna cevap bulunmas asndan nemli hususlardan birisidir.
10 Ekim 2009daysa nihayet beklenen olay gereklemi ve biraz sancl da olsa Trkiye ile Ermenistan arasndaki daha nce paraf edilmi olan byk bir trenle svirede
protokoller imzalanmtr. Aslnda Trk d politikas asndan Ekim 2009a Gney
Kafkasyaya ilikin olarak iki nemli gelime beklentisi ile girilmiti. Bunlardan birincisi
Moldovyann bakenti Kiinevde gerekletirilen BDT Devlet Bakanlar Zirvesi srasnda, 8 Ekimde Azerbaycan ile Ermenistan arasda Karaba sorununa ilikin anlamann,
dieri ise 10 Ekimde svirede Trkiye-Ermenistan ilikilerinin normallemesine ilikin daha nce paraf edilmi protokollerin imzalanaca eklindeydi. Bunlarn ikisini paralel zikretmemin nedeni zellikle Trk yetkililerin (Cumhurbakan, Babakan, Meclis Bakan, Dileri Bakan ve s.) her frsatta ve srarla bu iki srecin birbirine paralel gelitiini,
birisinde ilerleme olmadan dierinde de bir gelimenin yaanmayacan ifade etmeleri
idi. Fakat, 8 Ekim ve 10 Ekim tarihinde yaananlar en azndan imdilik en st dzey yetkililerce ifade edilenlerin doru olmadn gstermektedir. Nitekim, Trk yetkililerin srarla
anlama imzalanacan bazen ima, bazen de aka ifade ettikleri Kiinevdeki AliyevSarkisyan grmesinde bir gelime yaanmazken, 10 Ekim 2009da Zrichte Trkiye
ve Ermenistan dileri bakanlar arasnda protokol imzalanmtr.
Protokollerin imzalanmas Ermenistan ierisinde ve diasporada olduu kadar,
Trkiyede (muhalefet, toplumun nemli bir kesimi) ve Azerbaycanda da sert tepki ile
karlanmtr. Azerbaycan Dileri Bakanl hemen yaynlad bildiride, Ermenistan igal altnda tuttuu Azerbaycan topraklarn terketmeden Trkiyenin bu lke ile ilikilerini
iyiletirmesinin Azerbaycann karlarna ve Trkiye yetkililerin verdii szlere kesin aykrlk tekil ettiini, Trkiye-Azerbaycan ilikilerinin ruhuna uygun olmadn, blgesel
bar ve gvenlik abalarn tehdit altnda koyduunu vurgulamtr 21. Daha da ileri giden
Karaba Azatlk Tekilat isimli sivil toplum kuruluu (Karaba sorununa ilikin en nemli
kurululardan birisi) Gl, Erdoan ve Davutolunun istenmeyen kiiler ilan edildiini
ve muhtemel Azerbaycan ziyaretlerinde protesto edileceklerini ifade etmitir.22
Fakat, daha sonrak srete Trk yetkililerin protokollerin TBMM`de onaylanmas konusunda daha ihtiyatl davranmalar, Azerbaycan`n tutumunu destekleyici aklamalar
yapmalar, Azerbaycan ile Trkiye arasnda karlkl yaplan st dzey ziyaretler ve verilen mesajlar ikili ilikilerdeki skntlarn nemli lde almasln salamtr. TrkiyeErmenistan ilikileri konusundaysa taraflar ilikilerin gelimemesi asndan birbirlerini
sulamaya devam etmitir.
21 Rsmi Bakdan Trkiy-Ermnistan protokollarna srt etiraz, http://www.anspress.com/index.php?a=2&lng=az&nid=6142

22 Gl, rdoan v Davudolu Azrbaycan n arzuolunmaz xslr elan edildi, http://www.anspress.com/index.php?a=2&lng=az&nid=6166
523
SONU
Gnmzde Trkiye-Ermenistan ilikilerinin gelitirilmesi abas doal karlanabilir.
Keza ayn blgeyi ve ayn kaderi paylaan lkelerin iyi ilikiler ierisinde olmasnn arzulanmas ok doaldr. Trkiye-Ermenistan ilikilerinin normallemesinin blgesel ve
kresel ekonomik projeler asndan olumlu sonular douraca da ortadadr. Fakat, ilikilerin oturaca temel ilkeler, ilikilerin gelitirilmesi srecinin aamalar, atlacak admlarn eitli boyutlar itibariyle douraca sonular dikkate alnmadan, ilikilerin gelitirilmesi srecinin Trkiye`nin d politika stratejisinde oturaca ereve belirlenmeden,
salt iyi ilikiler syleminden hareket edilmesi ok sakncaldr.
ncelikle, Karaba sorunun tm boyutlar, zm srecinin zorluu, kamuoylarnn
hassasiyeti ve gelinen nokta dikkate alndnda Trkiye-Ermenistan ilikilerinin gelimesinin sorunun zmne katkda bulunaca, hele Trkiyenin Ermenistan ile ilikilerini
gelitirmek suretiyle bu lkenin Karaba sorununa ilikin kararlarn etkileyecei tezi ciddi derecede temelsiz olduu grlmektedir. Bu hem Trkiyenin d politika aralarnn
yetersizliinden kaynaklanmaktadr23, hem de mevcut durum itibariyle Ermenistanda her
hangi bir ynetimin Trkiye ile ilikileri normalletirmenin riski ile Karaba sorununda
taviz vermenin riskini ayn anda stlenebilmesi mmkn gzkmyor.
Trk yetkililerin Karaba sorunu artk zlyor, Kiinevde anlama olacak tezlerini ileri srerek ve dier etkenleri dikkatd brakarak Ermenistan ile ilikileri gelitirme politikalarna meruiyet salamaya altklar grlmektedir. Kiinevde anlama
olmayaca nceden de akland halde aksini defalarca iddia eden Trk yetkililerin bu
beklentileri ortaya kmadktan sonra Dileri Bakan Ahmet Davutolu 11 Ekim 2009da
TRT1de katld Politik Alm programnda ortaya att baka tez 2009 ylnda Azerbaycan ve Ermenistan Devlet Bakanlar arasndaki grme saysnn okluunu ne
srerek bunun sorunun zlmek zere olduunun ve artk donmu sorun olmadnn
gstergesi olduunu iddia etmitir. Ama sorunun tarihesine bakldnda benzer grme younluklarnn gemi yllarda da sk-sk yaand, hatta ok youn grme trafiinin yaand baz yllarda hibir ciddi sonucun dahi elde edilmedii bile grlmtr.
Szde soykrm iddialarnn ortaya kn, tarihsel geliimini, gnmzde hala
nasl bask arac olarak kullanlmaya alldn orta dzeyde bile bilen herkes, Trkiye-Ermenistan ilikilerine ilikin protokollerin bu iddialar bitirmeyeceini, eer olursa
ok az derecede zayflatacan tahmin edebilir. Sorunun tabii ki, Ermenistan ynetimi
boyutu vardr. Ama diaspora boyutu, yabanc devletlerin bizzat kendi karlar asndan
sorunu gndemde tutma gayretleri boyutu gzden karlamaz. Art zaten, Ermenistan
ynetimi de szde soykrm iddialarndan vazgemeyeceklerini defalarca vurgulamaktadr. Ermenistan Dileri Bakan Edvard Nalbandyan daha 16 Eyll 2009da Ermenistan
23
524
Trkiyenin blgesel ve kresel olanaklar, Ermenistanda sahip olduu etki aralar, Ermenistanda Trkiyeye kar zel antipatinin mevcut
olmas ve dier etkenler dikkate alndnda Ermenistanda en azndan 2 nesil deimeden bunun olanakszl ok aktr. Ayrca, Trkiye ok
sevildii, davasna sahip kt lke ve blgelerde (rnein, Filistin) bile nemli konularda kararalma srecini etkileyemiyor iken, Ermenistanda
bunu baaracan iddia etmek ciddi olamaz. rnein, en yakn ilikilere sahip olduu, stratejik mttefiki Azerbaycanda Karaba konusunda
taviz verilmesi gerektiini kabul ettirmesi bir yana, byle bir tezi gndeme getirmesi dahi mmkn olabilir mi?
Parlamentosunda yapt konumada, Erivan ynetimi olarak soykrmn uluslararas

alanda tannmas politikasndan vazgemeyeceklerini vurgulamtr24. Soykrm gereinin sorgulanamayacan yenileyen Nalbandyan, Devlet Bakan Sarkisyann daha
nce defalarca soykrm politikasnn tartma d bir konu olduunu vurguladn hatrlatm ve Ben de bizzat Trkiyedeyken ayn gr dile getirdim demitir.
Protokollerin imzalanaca gn ulusa sesleni konumas yapan Ermenistan Devlet
Bakan Sarkisyan Trkiye ile herhangi bir ilikinin, 1915 olaylaryla ilgili Ermeni iddialarn phe altna alamayacan ne srmt25. Sarkisyan Trk-Ermeni ilikilerinin,
hibir ekilde Karaba sorunun zm sreciyle balantl olmadn da vurgulamtr. Sarkisyan, Ekim banda New Yorkda yaymlanan haftalk The Armenian Reporter
gazetesine yapt aklamada, 1915 olaylaryla ilgili Ermeni iddialarnn Ermenistann
resmi gndeminden dmeyeceini, hem de Azerbaycan topraklarnn Ermenistan tarafndan igali sorununun zm kapsamnda Azerbaycan Devlet Bakan lham Aliyev
ile Kiinevde herhangi bir belgenin imzalanmasnn sz konusu olmayacan da ifade
etmiti.26 Trkiye-Ermenistan protokolnn imzalanaca gn erken saatlerde Dileri
Bakan Yardmcs avar Koaryann, mevcut Trkiye-Ermenistan snrnn soykrm
sonucunda olutuunu ne srmesi ve artlar deitii takdirde var olan snrn yeniden sorgulanabileceini aklamas27 da Ermenistanda konuya bakn ok deimediinin gstergelerindendir.
Trkiye-Ermenistan ilikilerinde iyiletirme abalar, bu balamda nemli lde
Ermenistan rahatlatma grevini yerine yetirmekte (bylece Ermenistan Trkiyenin
ileri srd artlar yerine getirmeden Trkiye ile ilikilerini gelitirerek skmlktan
kurtulabilmektedir) ve Trkiye-Azerbaycan ilikileri asndan psikolojik mayn grevi
yerine yetirmektedir. Aslnda Trkiye gibi en azndan blgesel adan nemli bir devletin, kendisine kar srekli saldrgan davranan ve politikalarnn uygulanmasna engel
tekil eden kk bir komusuna ynelik ileri srd negatif taleplerin bile hibirisi
gereklemeden ve ciddi bir ekonomik kar yokken, bu devletle iliki gelitirmesi beklenmemelidir. Bu balamda, hava koridorunun almas, uak seferlerinin balatlmas,
diplomatik ilikinin nhazrlklarnn yaplmas, karlkl ziyaretler ve protokollerin imzalanmas bile karlksz tavizler olarak deerlendirilebilir. Trkiye-Ermenistan ilikilerinde
Eyll 2008den itibaren yaanan gelimeler Ermenistann 2008 Austosunda dt
skntdan kurtulmasn, adeta nefes almasn salamtr, bu lkedeki muhtemel i karklklar nlemitir. Bu sre ayn zamanda Ermenistanda ilk defa ciddi boyutta balayan
kendilerini ve d politikalarn sorgulama araylarnn zayflamasna neden olmutur.
Tabii ki, ne Trkiye-Ermenistan ilikileri Trkiye-Azerbaycan ilikilerinin temel belirleyici unsuru, ne de Trkiye-Azerbaycan ilikileri Trkiye-Ermenistan ilikilerinin tekba24 Nalbandyan: Soykrmdan vazgemeyiz, http://www.ntvmsnbc.com/id/25001172/
25 Sarkisyan: Normalleme benim tercihim, http://www.ntv.com.tr/id/25008939/
26 Ermeni iddialar gndemden dmeyecek!, http://www.ntv.com.tr/id/25006381/ ; Syleinin tam metni iin baknz: President Serzh
Sargsyan answered questions posed by the editors of the Armenian Reporter, http://www.president.am/events/news/eng/?id=738 ve http://
www.reporter.am/go/article/2009-10-01--all-the-countries-that-have-not-yet-recognized-the-armenian-genocide-will-do-so-sooner-orlater--an-interview-with-president-serge-sargsian
27 Koaryan: Snr soykrm sonucu olutu, http://www.cnnturk.com/2009/dunya/10/10/kocaryan.sinir.soykirim.sonucu.olustu/547040.0/index.html
525
na belirleyicisi deildir. Fakat, Trkiye-Ermenistan ilikileri hem Azerbaycan kamuoyu

iin (tarihsel hafza ve kardeliin en nemli gstergesi olmas bakmndan), hem de
Azerbaycan topraklar zerindeki Ermenistan igalinin ortadan kaldrlmas iin uygulanan stratejinin sonu vermesi bakmndan byk nem verilen konulardan birisidir. Bu
konudaki olumsuz gelime artk rnekleri grld zere Trkiye-Azerbaycan ilikilerinde en nemli boyutlardan birisi olan snrsz ve koulsuz destek ve gven boyutunun
ortadan kalkmas anlamna gelmektedir. Nitekim QAFSAM (Kafkasya Uluslararas likiler
ve Stratejik Aratrmalar Merkezi) tarafndan 2007 ve 2009 yllarnda iki farkl sipari zerine yaplan kamuoyu yoklamalarnn sonular Trkiyenin imaj, Trkiyeye gven oran
ve en ok gvenilen konulara ilikin olarak ciddi olumsuz deiimi ortaya koymaktadr.
Trkiye-Ermenistan ilikilerinin gelitirilmesi abalar ile Trkiye Azerbaycana ilikin
olarak en temel dayana olan kamuoyunu kaybetme riski ile karlam, bu Trk cumhuriyetleri ve Trkiyenin kamuoyu desteine sahip olduu dier dost ve akraba lkeler
iin de olumsuz rnek tekil etme riski dourmutur. Zira en yakn mttefiki olduunu
aklad Azerbaycan`n en hassas konusunda sanki duyarsz davranyormu gibi bir
grntnn ortaya kmas, Trkiye`nin Trk Dnyasnda imajn olumsuz etkilemesi kanlmaz olmaktadr.
Tekrar ifade edilmesi gerekir ki, Trkiye-Ermenistan ilikilerinin gelitirilmesi, blgedeki genel normalleme Kafkasya`nn geleceine ve Trkiye`nin Trk Dnyas ile ilikilerine mutlaka katk yapacaktr. Fakat, Trkiye-Ermenistan ilikilerinin temel ilkeleri,
ilikilerin gelitirilmesi srecinin aamalar, atlacak admlarn eitli boyutlar itibariyle
douraca sonular dikkate alnmadan, ilikilerin gelitirilmesi srecinin Trkiye`nin d
politika stratejisinde oturaca ereve belirlenmeden admlar atlmas sakncal olacaktr.
ORTAK TRK ENFORMASYON ALANININ,

ORTAK ULUSLARARASI ENFORMASYON
TEKLATININ OLUTURULMASI VE LETM
ARALARININ KURULMASI PERSPEKTF
Ph.D. Vqar Ziferolu ALYEV
Bak Devlet niversitesi, Gazetecilik lmi Aratrma Merkezi Mdr
Medyann nemi ve byk tesiri, gnmzn tartlmaz gereklerindendir. Teknolojik

gelimeler, medyay sratle byyen bir gc haline getirmitir. Bugn dunyann ynetici
gc merkezleri, medyann bilgilendirme ve ynlendirme tesirinden dolay ona muhtatrlar. Devletleraras psikolojik, siyasal ve kltrel savalar, artk silah ve mermi ile deil,
medya ile yaplmaktadr. Uluslaras holdingler yeni pazarlar elde etmek iin medyann gcnden yararlanmakda, acmasz rakabet savanda medyann gcne dayanmaktadrlar.
20. yzyln sonu, 21. yzyln balangcnda dnyada devam eden kreselleme sreci, tm alanlar olduu gibi, gazetecilii de etkileyerek bu alanda geleneksel yntemlerin yenilenmesine ve sistematik deimelerin gereklemesine sebep oldu. Toplumsal iletiim aralarnda yerlemi prensipler yerini daha yeni prensiplere brakmaktadr.
Bilginin toplanmasnda, ilenip hazrlanmasnda yeni metotlarn uygulanmas, medyann
idare edilmesi emalarnn deimesi vb. Toplumsal letiim Aralarnn yeni kaliteye
gemesine, toplumda onlarn rlnn gclenmesine sebep oldu. Medya rn deierek, dinamik interaktif multimedyaya dnt (4, s. 71).
526
527
Yeni dnya gazetecilii ok ynldr. Bununla birlikte, onun gelimesinin genel eilimleri gzlemlenmektedir ve son derece nemli olan milli hususiyyetler de korunmaktadr. Basnn, radyo ve televiziyonun daha da kommersiya aracna dntrlmesi, yeni
teknik olanaklarn her yerde tatbik edilmesi, Trk dili konuan lkelerin medyalarna yeni
grevler yklemektedir.
ada haberleme teknolojileri noktasnda ortak haberleme ann kurulmas, toplumlarn bilgi al verii ve gndelik hayatn yapsnn deimesinde nemli sebeplerdir.
Kresel haberleme alannn intensiv bir ekil almas prosesi, zamanmzda pozitif deiikliklerle birlikte olumsuz zellikleriyle de devam etmektedir. rnegin, siyaset,
nemli lde ve ehemiyyetli derecede bilgi-haber aknnn paylalmas zerinde kurulur ve bylece kamuoyunu ynlendirebilmek iin byk imknlar elde edilir. Politik ve
ekonomik rakabet, siyasi ve iktisadi sava, sk sk bilgi savana dnyor, haber ile
manipilasyon halleri, gn gnden daha da keskinlemekte ve bu durum artk doal hale
gelmektedir. Ve bylece haber kirliliiyle, toplumun haber ekolojisi problemleri ile
ba-baa kalmak zorunluluunu yaamaktayz. Ayrca, bireye veya topluma daha byk
tehlike ise, haberleme resurslarnn ve yeni teknolojilerin maksatl kullanlmasndan gelir. letiimin kalitesi ve istikameti kasden bozulur ve bylece enformasyon hakimiyyeti,
gerek bir kuvvet anlam kazanr, kim enformasyona sahipse, o, dnyay ynetebilir
deyiminin doru olduu grlr.
Bu bakmdan, gnmzde uluslararas gazeteciliin balca zelliklerinden ve geliim
meyillerinden sz aarken, ilk nce regional informasyon kurulularnn olutrulmas
zerinde durmak lazmdr. Bugn bu yap, dnyann eitli blgelerinde kendini ak bir
ekilde gstermekdedir. mumafrika Haber Ajans PANA, Avropa Metbuat Ajanslar
Alyans EAPA, Asiya ve Pasifik lkeleri Haber Ajanslar Tekilat OANA, Arap Haber
Ajanslar Federasiyas FANA, Latin Amerikas zel Haber Ajans ALASEI, Latin Amerikasi Milli Haber Hizmetleri Tekilat ASIN, Bloklara Bal Olmayan lkelerin Haber
Ajans vb. bunlardan sadece birkadr (2). Adlarndan da grld gibi, bu tekilatlar
biri birine yakn olan lkelerin haber ajanslarn z sralarnda birletirmektedirler.
Uluslararas enformasyon kurulular sralarnda birleen haber ajanslarnn, temsilcisi olduu lkeler hakkndaki objektif enformasyonlarn uluslararas alanda yaylmas
iinde byk ve esiz hizmetleri vardr. Ayn zamanda bu tekilatlar, bu lkelerin birbirleriyle informasyon al verii ve haberleme desteinin gerekli dzeyde tekilini temin
etmekle birlikte, onlar birbirine daha da yaknlatrr ve tantr.
Yukarda belirtilenleri dikkate alarak Trkdilli lkelerin ortak uluslararas enformasyon
alannn kurulmasnda ortak uluslararas enformasyon tekilatnn ne kadar nemli olduunu grmek mmkndr. Ortak uluslararas enformasyon tekilatnn veya ortak iletiim aralarnn kurulmas halinde, Trk toplumlarna hariten uygulanan enformasyon
basksnn ve manipulyasyonunun kars alnm olur.
528
Bu konuyla ilgili baz ortak almalar bulunmaktadr, hazrda faaliyyette olan Trk
Dilli Haber Ajanslar Birlii (TKA) rnek gsterilebilir.
26-27 Kasm 1992de Ankarada yaplm Trkdilli lkeler Arasnda letiimde birlii Konferansnda Anadolu Ajans (Trkiye), AzerTAC (Azerbaycan), Kaztag (Qazakistan),
Kabar (Krgzstan), Trkmenpres (Trkmenistan) ve TAK (KKTC) haber ajanslar kendi inisiyativleriyle kurucu ye olarak Ajanslar Birlii oluturmular. zbekistann UZA,
Krmn QHA, Bakurdistann BANFORM, Tataristann TATAR HABER AJANSI da bugn Trkdilli Haber Ajanslar Birliinin yeleridir (5).
Trk Dilli Haber Ajanslar Birlii (TKA), Trk dnyas ile ilgili haberlerin birinci elden,
doru ve tarafsz olarak dnyaya ulalmas, tekilat yesi haber ajanslar arasnda haber
al-verii ve teknik alanda ibirlii, karlkl bilinlendirme imknlarnn geniletilmesi
amacyla kurulmutur (5).
Tabii ki, Trkdilli Haber Ajanslar Birliini de, adlar yukarda belirtilen uluslararas
enformasyon kurulular srasnda grmek isterdik. Bunun iin ise yaplmas gereken
ok i var.
lk nce tekilatmzn uluslararas tekilatlarla ibirlii meseleleri her zaman dikkat
merkezinde bulundurulmal ve bununla ilgili yaplmas gerekenler dzenli bir ekilde yerine getirilmelidir. Yukarda adlar geen enformasyon kurulularnn neredeyse tamam
Birlek Devletler Tekilatnn ekonomik ve sosyal konseyi yannda ve UNESKOda (B
veya C kateqorileri zere) tartmac konumundalar ve bu stat de onlarn faaliyyetlerinde kendilerine art puan getirerek onlara eitli imknlar saglamaktadr (2).
Trkdilli Haber Ajanslar Birliine gelecekte hkmetleraras tekilat statsn
kazandrmann da son derece nemli bir ilerleme olacan belirtmek gerekir. Aslnda
byle bir format artk uygulanmaktadr. Latin Amerikas Milli Enformasyon Hizmetleri
rgtnn (ASN) byle bir stats var ve bu rgt, sralarnda yalnz haber ajanslarn
deil, devlet basn kurulularn da biraraya getirmektedir. Bu, ayn zamanda Trk dilli
lkelerin tekilata resmen yardm etmeleri iin de elverili ortam oluturuyor demektir.
Trkdilli Haber Ajanslar Birliinin Trk Dilinde Konuan lkelerin Devlet Bakanlarnn IX. Zirve Topalntasnda imzalanan Nahivan Beyannamesi ile kurulmu - Trk Dilinde
Konuan lkelerin Emektalk uras ile yakn bir ibirlii iinde olmas da bu istikamette
grlen ilere son derece byk destek salayabilir.
Sonu olarak, ortak iletiim tekilatnn son derece byk nem tadn tekrar vurgulamak isterim. Gnmzde hangi corafyada yaadna baklmakszn, Trk toplumu
kadar Batnn veya Rusyann enformasyon basks ve manipulyasyonuna maruz kalan
ikinci bir toplum yoktur, diyebiliriz. Hakikatlarmz, dorularmz tam olarak dnyaya
duyurmak iin medya alannda ortak almalarmz artrmal, kresel enformasyon alannda kendimize zg pay sahibi olmaya almalyz.
529
KAYNAKLAR
1. Memmedli C., Jurnalistikann Masir nkiaf Meylleri. Bak, 2006
2. Veliyev H., Beynelxalq Jurnalist Tekilatlar (Ders kitab). Bak, 2005
3. . ., , ,
, 2005, -5
4. . . : . ., 2002
5. http://www.tkaonline.org/
TRK DNYASINDA
RETM STRATEJLERNN NEM
Gkhan BAHECK
Avrasya Ekonomik likiler Dernei Genel Sekreteri
19. yzyl sonlarile 20.yzyl balarnda Osmanlda olduu gibi, Orta Asya Trk topluluklarnda da retim alannda yenilik araylarngrrz.
Osmanl Devletinde, Tanzimatla birlikte Batdan yntem alma faaliyetlerinin baladn biliyoruz. Ayn zaman dilimlerinde, Bakde, Kazanda ve Krmda da retimde
ceditcilik olarak nitelendirilen yenilik hareketleri karmza kyor.
Trkiyede olduu gibi, Orta Asya Trk topluluklarnda ve Azerbaycanda geleneksel
medrese sisteminden, yeniliki okullamaya gei hareketleri balar.
Ancak yzyllarn geleneksel yapsn deitirmek okta kolay olmamtr. Direniler, gr ayrlklar hep yaanmtr. Hatta ok daha eskilere gidersek, Semerkantta
Ulubeyin ve rasathanesinin bana gelenleri hatrlarz. Oradan da eski yeni atmasnn
dramatik sonular grlebilir.
Gerek Trkiyede ki gerekse Orta Asya ve Kafkaslarda ki retimde yenilikilik hareketleri birbirlerini de etkilemilerdir. Kazanda, Krmda, Bakde yaymlanan kitaplar,
karlan gazeteler, stanbula ulaabiliyor, okunuyor ve anlalabiliyordu. Ayn ekilde
stanbulda yaymlananlarda o merkezlere ulaabiliyor ve etki gsterebiliyordu.
530
531
Gerek stanbulda ki, gerek dier Trk merkezlerinde ki yaymlarda eitim retim
meselesinin n planda olduu grlr. Mesela Krmda Tercman gazetesini karan
Gaspral smail Bey, her eyden nce bir eitimcidir. Gaspral smail Bey stratejisini de
u kelimeyle zl bir ekilde ortaya koymutur: DLDE, FKRDE, TE BRLK. Bu
gr ylesine isabetli ve etkili olmutur ki gnmzde de Trk Dnyasnn bir parolas
haline gelmitir.
Bir hususa daha dikkat ekmekte yarar var. Trkiyede, Orta Asyada ve Kafkaslarda
Trk topluluklar, bilimden ve an gelimelerinden uzak kaldklar iin, halk kitleleri yeniliklere kar banaz bir tavr taknmladr. Ancak yeniliklerin ncleri olan aydnlarda,
halk anlamak yerine sulamay ve horgrmeyi benimseyerek atmalar krklemilerdir. te bu halk ve aydn yabanclamas btn Trk Dnyasnn sorunlarndan biri olarak
sre gelmitir.
Evrensel bir konu olan retime Trk slam dnyasnn vaktiyle byk katklar salad bilinmektedir. Mesela bn-i Sina, Farabi, Ali Kuu gibi byk bilginlerimizin eserleri
ve yntemleri, Bat dnyasnn da yolunu aydnlatmtr.
Trk Dnyasnn ortak miras olan mzelerin bu anlamda deerlendirilmesi, Trk

Devlet ve Topluluklarnn birbirleriyle etkileimini salamasnn yansra, yetien nesillerin kendi kltrlerini daha yakndan tanyarak, yaantlaryla ilikili karmda bulunmalarn salayacaktr. ( insanlar kendilerinden bir para grmedikleri hibir eye ilgi
gstermezler veya kendilerinden bir para grrlerse ilgileri artar, benimserler ve merak
ederler. Merakla birlikte renme sreci de balam olur. te bizim ortak paralarmzdan biri de Trk Dnyas mzeleridir)
Eer mzeler bizlerin toplumsal hafzamz ise ve kltrmzn paralarn yanstyor iseler bu mzeleri bilimsel faaliyetlerimize ynelik kullanarak, gelitireceimiz doru
stratejilerle, bilgiyi talep eden insanlara daha kolay benimsetebilir ve daha etkili bir retim gerekletirmi oluruz.
Verdiimiz bu rnek sadece retimde kullanlan farkl bir yntemin bizlere, yani Trk
Dnyasnn geleceine ne kadar katk salayabileceini gzler nne sermektedir. Buna
benzer yntemleri gelitirmeli ve kendimize zg klarak toplumsal ve evrensel deerlere
katkda bulunmalyz.
Bugn Trk Dnyas, o parlak zamanlarnn ilham ile yine evrensel deerlere nemli
katklar salayabilir. te bu bakmdan btn Trk Dnyasn kapsayacak, haliyle de btn insanla ynelik retim stratejilerini ortaya koyacak strateji merkezlerine ihtiya
vardr. Byle bir merkez dardan aldklarn adapte etmek kadar, Trk Dnyas sosyolojisini temel alarak, zgn yntemleri de gelitirebilmeli ve evrensel retim kurumlarna
sunabilmelidir.
Anlattklarmz bir rnekle somutlatracak olursak, gnmzde eitim retim drt
duvar arasndan km ve kendisine yeni yaam alanlar arayna girmitir. Bunu en
somut rneini ise mze eitimi olarak karmza kmaktadr. Mzeler artk tm eitim
retim faaliyetlerinin gerekletirilebildii ve tm retim yntemlerinin kullanlabildii
alanlar haline gelmitir.
Mze Eitimi Temel eitimde ve yaam boyu eitim srecinde yaantlara dayal, ok
ynl renme salayan ve yaam alan olarak mzelerin etkin kullanmn ieren eitim
trdr. Doal oluumu ierisinde, nceleri tarihi yaplarda koleksiyonlarn koruyup sergileyen mzeler, giderek ada mzecilik doal oluumu ierisinde mzecilik anlay ile
yeniden yaplanm, bunun tesinde saklayacaklar eserlere gre tasarm yaplm yeni
binalarda, yer alan yaygn eitim kurumlar durumuna gelmilerdir (Atasoy, 1994). Gnmzde mze eitimi yorum, aklama ve programlar sunarak ya da anlar, duygular
ve dnceler oluturma yoluyla, izleyenlerin yaantlaryla ilikili anlam karmalarn
salayarak, koleksiyonlardan renmelerini salama sreci olarak tanmlanabilir (Moffat and Wollard, 1999).
Bura da zellikle u cmleye dikkatinizi ekmek istiyorum: izleyenlerin yaantlaryla
ilikili anlam karmalarn salayarak cmlesi neden ortak retim stratejileri merkezleri kurmamz gerektiine iaret etmektedir.
532
533
TRK DNYASININ
ENTEGRASYONUNDA DL VE ALFABE BRL
Davut BAYRAKLI
Trkolog
Birlemi Milletlerin hazrlad raporlara gre, dnyada be yz milyona yakn insan

Trk dilini kullanarak bir birleriyle anlamaktadr. Bununla birlikte, dnyada smrge dillerini saymadnz takdirde Trke, bugn iin konuulan dnya dilleri sralamasnda
nc srada yer almaktadr. Ancak tm bu realitelerin dnda bir baka gerek daha
var; Trke konuan ve Trk soylu olan bu halklar hala ortak bir alfabe etrafnda birlemi deillerdir. 21. Yzylda, konuulduu alan olarak geni bir corafyaya yaylan bir
dili kullanan halklarn Alfabe ve Dil Birlii meselesini zememi olmalarnn elbette
baz siyasi ve sosyal nedenleri vardr. Ancak bugn iin hem Trk Dnyasnda, hem de
Trkiye Cumhuriyetinde yaanan olumlu gelimeler, tarihsel anlamda byk Trk halknn ayrmasna neden olan bu sorunun zlme vaktinin geldiini gstermektedir. 1991
Ylnda Sovyetler Birliinde yaanan dalma sreci neticesinde bamszln kazanan
Trk Devletleri, bamszlk sonras siyasi, askeri, ticari, iktisadi, dini, sosyal ve toplumsal konularda birok meselelerle kar karya kalmtr. Ancak bu meselelerin iinde en
nemlisi Dil ve Alfabe Birlii sorunudur. Nfus okluu ve corafya bykl gz
nne alndnda, yakn bir gelecekte gereklemesi arzulanan Trk Dnyas Entegrasyonu iin hayati nem tayan bu meselenin zm, u an iin en ncelikli srada yer
almaktadr. Bugne kadar Trk halklar zerinde yaplan bilimsel almalar, geni bir
corafyaya yaylan ve nfus olarak yz milyonu aan Trk halklarnn dil ve alfabe
meseleleriyle bir birleriyle olan balarnn koparldn ortaya koymutur. Tarihsel olarak
birbirinden ayrma srecini bu alanda yaayan halklarn, 21. yzylda bir araya gelebil-
534
535
mesi, zlenen Trk birliini kurmas yine dil ve alfabe birliini salamasyla oluacaktr.
Bu nedenle bugn iin dnyada en ok konuulan diller sralamasnda yer alan Trke,
kk ve tarihi bir olan ve Trke konuan Trk soylu halklarla arasnda yaanan bu alfabe
sorununu zmelidir. 1991 ylnda yaanan bamszlk kazanmlar neticesinde yeniden
gndeme gelen Dil ve Alfabe Birlii meselesi, tarihsel perspektiften bakldnda, 1917
Bolevik devrimiyle kurulan Sovyet Rusyadan arlk Rusyasna kadar uzanmaktadr.
arlk Rusyasyla balayan ve Sovyetler Birlii zamannda da devam etmi, Kafkasya
ve Trkistanda yaayan Trk halklar sistemli olarak Trk-slam kimliinden koparlmak
istenmitir. Bu dncenin bir rn olarak da Trk halklar dil ve kltr tahribat almalarna maruz braklmtr. arlk Rusyas kendi snrlar iinde bulundurduu Trk
halklarnn eitimi noktasnda bilinli olarak bir geri brakma ve Rus kltr empoze etme
politikas uygulam, bu dorultuda baz blgelerde atrd okullarda Rusann renilmesi ve Rus kltrnn yaygnlk kazanmasna aba harcamt. Sovyet Rusyasnda da
durum pek farkl olmam ve Trk halklar yine bask ve iddete maruz kalmtr. Sovyet
Rusyas, zellikle konuulan dil ve bu dile bal olarak kullanlan alfabe zerinde deiik
oyunlar oynam, dil ve kltrne sahip kmaya alan, tm Trk halklar arasnda ortak
olarak okunabilecek bir gazete karma hayaline dayanan ortak bir alfabe dncesine
sert tepki gstermitir. Bu adan Trk halklarnn aydnlarn sistemli bir ekilde ldrmeye varacak derecede iddete dnk bir yol izleyen Rus zihniyeti, Trkistanda yaayan
Trk halklarnn kulland alfabeler zerinde de baz deiiklikler yaparak, iki halkn yaz
dilinde bir birini anlamasn engellemeye almtr. Sonrasnda da byk bir oyunun
kk hamleleri olan siyasi hamlelerle Trk halklar arasnda suni kavgalar icat edilerek,
sanal kavramlardan iddete dnk kavgalar karmlardr.
Bu adan iinde yetitirdii bilim adamlarn adeta bir toplum mhendisi gibi kullanarak, ilmi almalar sonucunda elde ettii verileri tm insanlk iin iyiye ve gzele
kar kullanmay tercih etmemitir. Bunun yerine, kendi smrgelerini hafza olarak idi
etmek, ynetimi altndaki halklarn kendi tarihleriyle, kltrleriyle olan balarn kopararak onlar birbirine dman etmek iin kullanmtr. Bu adan da bilimin, insanlk onurunu yceltecek olan damarlarn kesmi ve bilimsel ycelii ayaklar altna almtr. Ayn
yzyllarda kurulan Trkiye Cumhuriyeti ise tamamen farkl bir yol tutmu ve bu adan
da ne kadar isabetli bir seim yaptn dnyaya gstermitir. Yeni kurulan Cumhuriyet
milli kklerine bal kalarak, kendi tarihi, dili ve kltr ile ilgili almalara hz vermi,
bu alanda yaplan her trl faaliyeti de desteklemiti. Bu almalar esnasnda Sovyet
Rusyasnn kendi iindeki halklarn da gz ard etmeyen Atatrk, bir gn bu halklarn
mutlaka bamsz kalacaklarn biliyordu. te tam bu aamada Trk inklplar yaplmaya
balanm ve baz alardan yapld tarihte tam olarak anlalamayan devrimler hayata
geirilmiti. Atatrkn Trk Dnyas zerindeki dncelerinin bir neticesi olarak yeni
kurulan Trkiye Cumhuriyetinin Latin Alfabesine gei yapmas; Sovyet Rusyasnn
tam bu aamada smrgesi altnda bulundurduu Trk halklarn zorla Kiril Alfabesine
geirmesi; zaman kaybetmeden eitim ve retimde de baz kkl reformlara gitmesi o
dnemde yaplmak istenenler hakknda bize nemli ipular vermektedir. 1920li yllarn
sonunda Trk halklarnn aydnlarn/ziyallarn hedef alan katliamlar; Trk Halklarnn dil
536
ve kltr uurundan koparlarak paralanmasn, bylece daha kolay ynetilmesini ve

gelecekte bu karde topluluklarn hayata geirebilecekleri entegrasyon srecini engellemek amacn gtmtr. Hkmettii topraklarda bask ve dikta rejimi uygulamas yapan
Sovyetler Birlii Trk halklarna, Trk kltr, Trk dili ve milli uur yerine yeni rejimin
Sovyet Sosyalist kltrn ve edebiyatn alamaya almtr. Bu almalar yaparken Trk halklarna, Trk kltr, Trk Dili ve Edebiyat ile ilgili olarak tarafl ve yanl
bilgiler ykleyerek bir yandan da, halklar ayrtrma politikasna devam etmitir. Bugn
iin gelinen noktada bamszln kazanan Trk Cumhuriyetleri ve Trkiye Cumhuriyeti,
Trk Dnyasnn, gl bir birlik kurarak 21. Yzyldaki yerini almasn istiyorsa, ncelikli
olarak Dil ve Alfabe Birlii Meselesini zmek mecburiyetindedir.
Yaklak olarak be yz milyon insann konutuu bir dilin ortak bir alfabesi olma
zorunluluu bugn iin yadsnamayacak bir gerek olarak karmzda durmaktadr. Bu
konuda hem Trkiyedeki hem de Trk Dnyas lkelerindeki aydnlara/ziyallara byk
grevler dmektedir. zellikle Trk dnyas arasnda oluturulacak ortak alfabenin harflerinin seiminde ve bu alfabenin kullanlaca Trk lehe zerinde titiz almalar yapmak gerekmektedir. stanbul Trkesi ve dier Trk leheleri zel bir deerlendirmeye
tabi tutulup, bu konuda uzman olan bilim adamlarnca gerekli almalar yaplmal ve
neticede tm Trk dnyasnda kullanlacak ortak bir dil ve alfabe tespit edilmelidir. u
an iin stanbul Trkesinin gsterdii gelimelere bakldnda tm Trk dnyasnda
kullanlacak ortak dil olmaya aday olarak grlmesi de gz nne alnmal ve bu gerekten hareketle bu ihtiyaca cevap verebilecek bir alfabe oluturulmaldr. En azndan bu
adan Trk aydnnn hazrlkl olmas ve bu konuda zerine decek almalar yapmas
elzemdir. Neden stanbul Trkesi? Sorusuna imdiden cevaplar bulunmal, ayrca alternatif lehelerinde taranarak meselenin reel manada zmne katk salayacak veriler
elde edilmelidir. stanbul Trkesinde yer almayan ve yer ald lehelerde kullanllk
zorluuna sebebiyet veren yardmc fiilden fiil tretme durumu da gz nne alnmal
ve bu konuda stanbul Trkesinin kullanll zerinde durulmaldr. Tabi bizim burada
verdiimiz konunun sadece bir yndr, bunun dndaki eksi ve art durumlar net olarak ortaya koymal, bu adan gerekli bilimsel almalar yapmalyz. Alfabe meselesinin
bir medeniyet dairesi meselesi olduu unutulmamaldr. Bu nedenle Trk alfabesinin ait
olduu medeniyet dairesi de bellidir. Bugn geldiimiz noktada bu konuda gerekli almalar yaplmakla birlikte bu alandaki eksikliklerimizde zaman ierisinde giderilmelidir.
Alfabenin bir ilim ii olmad gereinden hareketle, sesleri ifade edecek, btn ses farkllklarn tespit edeceimiz bir alfabe ortaya koyarak, transkripsiyon alfabemizi oluturmalyz. Atatrkn alfabe devriminde dikkate ald hususlarda tekrar gz nnde bulundurularak kullanl ve kolay renilebilir bir alfabe oluturulmaldr. Bunun aksini ortaya
karacak bir alfabe tercihi hem dilde sesten kaynaklanan baz zorluklar getirecek hem
de baz kelimelerin zaman iinde lmesine neden olacaktr. Bu nedenle seslere uygun ve
basit bir alfabe iin titiz bir alma yapmak zorundayz. Ortak olarak oluturulmas planlanan bu alfabede Arapa ve Farsadan gelen grtlak harfleri de dikkate alnarak tespitler
de bulunulmaldr. Ama daha ncede belirttiimiz gibi, alfabenin basit ve kolay renilir
olma zellii ldrlmeden bu i yaplmaldr. Yine ortak alfabe meselesinde bugn kul-
537
lanlan Latin harflerinin stnde durulmal, baz seslerin altna ve ya stne koyulacak
iaretlerle bu konuda eksiklii iddia edilen noktalarn bertarafna allmaldr. zellikle
Rus zihniyetinin yapt alfabe deiikliklerindeki mantk tekrar tekrar gzden geirilmeli
ve farknda olarak ya da olmayarak ayn hataya dlmemelidir. Yazmzn banda da
belirttiimiz gibi Rusya, her Trk halkna bir alfabe uydurarak karde halklarn bir birini
anlamasn engellemitir. Farkl Trk lehelerinde konuan halklarn kulland alfabelerde temel olarak yer alan ve en ok kullanlan seslerde deiiklikler yaparak Kazaklarn
Krgzlar, Tatarlarn uvalar, zbeklerin Gagavuzlar anlamasna mani olmutur. Bylece ortaya otuza yakn alfabe karan Rusya hedefine ulamtr. Bunun bir baka ispat da
dnyada otuz alfabesi olan ikinci bir dilin olmamasdr. Meseleye bu adan bakldnda
ne demek istediimiz daha kolay anlalacaktr. Bu nedenle alfabe ve alfabede yer alacak
harf meselesi seimlerinde ok dikkatli olmal ve bu konuda yaplacak tespitlerde de gramer asndan kural olarak kabul edilecek prensiplerin batan belirlenmesi lazmdr. lk
be on yllk srete baz skntlarn yaanaca bir gerekse de, sonraki srete sorun
kalmayacan hep birlikte greceiz. Alfabe birlii salanmad srece dil birlii, siyasi
birlik, iktisadi ve sosyal birlik, ortak kltr uuru gibi meselelerde bir birliin olumasndan sz etmemiz mmkn deildir. Bu birliklerin ortaya kmas iin ilk olarak alfabede
birlik salanmaldr. Eer bu noktada bir birlik meydana getirebilirsek, bir sonraki aamada ortak dil birlii kendiliinden gelecektir. Zira alfabede birlik salanmas zaman iinde
ortak bir dil ihtiyacn douracak ve kendisine kar kaytsz kalmanz imknsz klacaktr.
Bu nedenle ortak dil birilii iin ve dier meseleler iin elzem olan ilk adm, birinci aama
alfabe birliidir. Eer bu dediklerimiz gerekleirse Gaspral smailin dile getirdii dilde,
fikirde, ite birlik dncesi de gerekleecektir.
Blgesinde, Orta Douda ve Orta Asyada gn getike glenen ve sz sahibi olan

Trkiye Cumhuriyeti, Trk dnyasnn entegrasyon srecinin hzlanmas iin elindeki
tm imkanlar seferber etmek mecburiyetindedir. Zira gl bir Trk dnyas, her zaman
iin gl bir Trkiye demektir. Bu adan Trkiye Cumhuriyeti bata olmak zere tm
bamsz Trk devletleri ellerinde bulunan akademisyen, aratrmac, yazar ve eitimcileriyle bu konu zerinde youn bir alma programlarna balamal ve projeler retilip
gelitirilmelidir. Yine bu kapsamda Trk Dnyas devletleri kendi aralarnda oluturacaklar resmi ve zel kurum ve kurulularla yeni proje ve almalara destek verip, bu alanda
almaya aday olan kii ve kurumlar tevik etmelidir. Devletler arasnda yaplacak olan
ortak projeler ve almalar, dil ve alfabe birlii meselesinde daha ksa zamanda bir zm yoluna gitmemize vesile olarak, nmzdeki dier entegrasyon srecinin de mspet
manada ksalmasna vesile olacaktr. Askeri, ticari ve siyasi baarlar da yine bu srecin
ardndan daha az, ama daha disiplinli almalarla gelecektir.
Yine Trk dnyas lkeleri kendi leheleri ve alfabeleriyle ilgili almalarn balatarak
bu konuda karlkl projeler retilmeli, retilen proje ve almalar belli bir kstasa tabi
tutulup derecelendirilmelidir. Neticede de en iyi almalar desteklenerek Dil ve Alfabe
Birlii konusundaki amazlar zme kavuturulup, Trk dnyasnda beklediimiz ve
arzuladmz entegrasyon sreci hzlanmaldr. Dil ve Alfabe birlii meselesinin bir baka
boyutu da elimizde olan dilin deerini bilmekten gemektedir. Bugn Trkenin dnyadaki tek matematik dil olduu gereine vurgu yaparak, meselenin bu ynn ortaya
karmalyz. Aslnda baz Trk Cumhuriyetlerinin 1991 ylndan bu yana yaptklar almalarla dil ve alfabe birliinde ilk admlar zaten atlmt. Biz bugn iin, bu kk admlara yenilerini eklemek ve bu alandaki admlarmz hzlandrmak zorundayz. 1991 ylnda
Azerbaycan, 1993 ylnda Trkmenistan ve zbekistan, 1994 ylnda da Karakalpakistan
Latin alfabesine geme karar almlard. Gagavuz Trkleri ve Krm Trkleri de bu yeni
alfabeyi kullanmaya balayarak baz sreli yaynlarn yeni alfabede basmaya balamlardr. in bir baka boyutu da Trkiyenin Latin harflerine ok daha nceden gemesi ve
bu konuda daha tecrbeli olmasdr. Bu adan Trkiye, Latin harflerine geen Trk Cumhuriyetleriyle ilikilerini bu mesele asndan daha derinletirmeli ve alfabe deitirecek
dier Trk Cumhuriyetlerine de bu konuda yardmc olmal ve destek vermelidir.
538
539
2010 YILI
AHMET ZEK VELD TOGAN YILI VE MRASI
Kutluhan YAZICI
Avrasya Sivil Toplum birlii Dernei Ynetim Kurulu Bakan Yrd.
Trk lkeleri Kltr Bakanlar Konseyinin, Ahmet Zeki Velidi Togan Yl olarak ilan
ettii 2010 ylnn bu son aynda; mehur Bakurt bilim ve ilim adamnn kltrel mirasn tantmak amacyla dzenlenen etkinliklerden biri olan bu sempozyumu dzenleyen
Avrasya Ekonomik likiler Dernei ve Avrupa Lefke niversitesi ile bu etkinlii tebli,
sunum, gr ve dnceleriyle katlan tm katlmclara Trk Dnyas adna teekkr
ediyorum.
Bylesine anlam ve neme sahip bir sempozyumun bir katlmcs olmaktan duyduum onuru vurgulamak istiyorum ve daha da onurlandm husussun ise; merhum
Ahmet Zeki Velidi TOGAN Trk Milletine brakt ve her yaayan nesile emanet ettii
kltrel ve ilmi mirasn sizlerle paylaacak olmamdr.
Bu vesile ile Merhum Ahmet Zeki Velidi TOGAN rahmetle anmak, yaayan neslini de
saygyla anmak istiyorum.
Tarihe mal olmu, tarihi yazan ve tarihin yazd bir ahsiyeti ksack bir teblide anlatmann zorluundan kaamayan bir kardeiniz olarak, Merhum TOGAN bu oturumun
balna ve ieriine uygun olarak sunmann gayreti ve heyecan iinde olacam, sizleri
en kalbi duygularmla selamlyorum.
540
541
Mensubu bulunduu milletinin deerlerine vakf olabilmek ve bu deerleri btn hcrelerine kadar yaabilmek, skntl ve buhranl bir sre geiren corafyasnn dertleri
ile megul olabilmek ideali ile kynden kaarak Kazan diyarna g eden 18 yanda ki
bu gen, doumunun 120 nci ylnda, bu lkyle kt kutlu yry, miras brakt
eserleri, ilmi gr ve dnceleri ve hepsinden daha nemlisi mcadele azmi ve iradesi
ile Trk Dnyasnn ortak iletiim dili olmutur.
Merhumun lks, Trk dnyasnn lks olmutur.
Bugn dnya corafyasnn her kilometre karesinde yaayan ve kendini Trk addeden insanolunun ortak dilidir, Merhum Ahmet Zeki Velidi TOGAN .
Trk denen gzel millet yaadka, bu milletin ortak dili Trke yaadka, merhum
Ahmet Zeki Velidi TOGANda yaayacaktr.
O sadece Trk dnyasnn deil, saduyu sahibi tm evrensel aktrlerin ve insanlnda ortak iletiim dili olmutur. Mensubu olduu milletin ve corafyann hak ve hrriyet mcadelesinde verdii katk, ayn zamanda Trk anlamalar, Trk tanmlar noktasnda evrensel dnce ve grlere nemli bir mihmandarlk yapmtr ki; bu katk,
dnya uluslarnn zgrlk mcadelesinde en az Fransz htilali kadar bir anlama sahiptir
ki; bu anlam, Trkn, dnya barna verecei nemli mesajlarn evrensel aktrlerce alglanmasnda tarihi bir ilev stlenmitir.
Merhum Togan Trkoloji bilimine ve tarihilie ynelten pek ok sebepten birisidir
dnya bar
Ona gre; Tatar aydnlarnn yeniden dirilii, kleletirilmi ve yoksullatrlm Avrasya Trklnn yeniden ada medeniyetler seviyesine kendi abas ile ulamasna
gzel bir rnek olacaktr. Ruslarn ok iyi bildii fakat insanln henz farkna varamad
Yurtta Sulh Dnyada Sulh lks, dnyann barnn salanmas ve insanln zgr
ve eit geleceinin kurulmas anlamnda ok iyi ilenmeli ve retilmeliydi
Ve bilinmelidir ki, uzlamac ve nimet-klfet leinde tm dier milletlerden ok
daha paylamc olan Trkler, ho grsnn ve barlnn kurban olmu ve bu nedenle tarihi dnemlerde kleletirilmilerdir. Rus emperyalizminin Trk topraklar zerine kurduu imparatorluk, Trklerin hogr ve uzlamac felsefesinden domutur. Zeki
Velidi Togan bu durumu ve mankurtlamay eitli makalelerinde ve tarih kitaplarnda
zelikle vurgulamaktadr.
Togann Trk tarihinin ve medeniyetinin insanlk tarihindeki yeri ve neminin zellikle Avrupa ve Rusyada aratrlmamas, bilinmemesine kzm olmas ve Avrupa niversitelerinde Trk-Mool tarihine ilikin Krs kurmas gerekten de takdire ayandr.
Mehur Alman bilim adam Prof. Dr. P. Kahle, Tannm arkiyatlardan Karl Jahn
gibi bilim adamlarnn alglamas da zaten bu yndedir.
Aslnda ok kimsenin yorum ve tasdiine de ihtiyac olmayan bir yaam izgisi.
542
Babasndan ald ilk tahsil, kynden kaarak geldii Kazan Kasimiye medresesinde ki eitimi, fazla deil bir sene sonra ayn medresede Trk Tarihi ve Arap edebiyat
muallimi olarak almaya balamas,
1908 ylndan itibaren eitli Trk dergi ve gazetelerinde makaleler yaynlatmaya balamas,
1912 ylnda, ilk kitab olan Trk ve Tatar Tarihi eserini neretmesi,
1913-1914 yllarnda eski elyazmalarn aratrmak amacyla Orta Asyaya yapt iki
seyahat, sonrasnda 1923 ylnda Orta Asya yoluyla Rusyadan ayrlan Ahmet Zeki Velidi
Togan, artk muhaceretteki ilm faaliyetlerine balam ve bilim alanndaki almalar,
Bu dnemde o bir taraftan birok yeni tarih kaynak ortaya kararak, makale ve kitaplar yaynlarken, dier taraftan da Viyana niversitesinden ald doktora,
Muhaceret yolunda kefettii bn Fadlan Seyahatnamesi zerine yapt doktora
almas,
Umumi Trk Tarihine Giri, Ouz Destan, Tarihte Usul, Kuran ve Trkler,
Yeni Trkistan ve Yakn Mazisi gibi Trk bilimi iin daimi mracaat kitab olacak eserleri,.
Birok uluslararas konferans,
Yabanc dillerde yapt birok yayn,
Bilimsel aratrmalardaki stn baarlarndan dolay Avrupann baz ilm kurumlarna ye seilmi olmas,
ran Eitim Bakanlndan Altn Nian verilmesi,
2008 ylnda hayatnda nemli yer alan Saint-Petersburg ehrinin Saint-Petersburg
niversitesi Dou Diller Fakltesinde Trkiyat Aratrmalar Merkezi almas ve avlusuna bstnn konulmas,
Uluslararas bilim dnyasnda daha yaygn olarak tannmasnn ve alglanmasnn en
nemli ve somut ara ve sonular olmutur.
1953 ylndan balayp, vefatna kadar kurucusu olduu stanbul niversitesi slam
Aratrmalar Enstits bakanln yrtmesi,
Aralk 1990da Ahmet Zeki Velidi Togann doumunun 100. yldnm dolaysyla
Bakurdistann bakenti Ufada yaplan uluslararas ilmi konferansla bilim adamnn ilmi
mirasnn renilmesinde yeni bir dnem balamasyla, Velidi Okumalar adn tayan
bu ilm konferanslarn bir gelenek haline gelmesi,
Eserlerinin geen asrn doksanl yllarndan balayp bata memleketi Bakurdistan
olmak zere birok lkede tekrar yaynlanmaya balanmas,
Hatralar adl eserinin, Trke dnda Bakurta, Rusa, ksmen zbeke ve Japonca yaynlanmas,
Bakurdistan Cumhuriyeti Milli Ktphanesin artk Bakurdistan Cumhuriyeti Ahmet Zeki Velidi Togan Milli Ktphanesi adn alarak bilginin adn yaatmas,
543
Onun hakknda Bakurta, Rusa ve Trke birok edebi eserler yazlmas, belgesel
filimler hazrlanmas,
Hayatnn son yllarnda byk projesi olan ok ciltli Trk Kltr El Kitab zerinde
ki almalar,
Uluslararas Trk Kltr Tekilat TRKSOYun 2010 yln adna atfetmi olmas bir
dizi etkinlikle anmas da, merhumun Trk-slam tarihi aratrmaclar ve uzmanlarnn ortak iletiim deerlerinin en st ve nc noktasnda bulunduunun en somut gstergeleri
olmutur.
Gazneliler, Karahanllar dneminden sonraki Asya Trklnn, tarih kitaplarndan
karlp atld, orta retimde eski Yunann site savalarnnbile isimleri ve tarihleriyle
retildii, 19/20yy. boyunca Trkistanda,Azerbaycanda yaanan olaylardan bu blgelerdeki Rus ve in emperyalizminekar verilen savalardan tek kelime sz edilmedii.
Bir dier deyile,Kay boyu Anadoluya geldikten sonra, Asyada Trk kalmamasna
bir eitimdzeninin uyguland bir ortamda, bir corafya da verdii bu mcadele insan,
bu sreten sonra Trk Tarihini yazan Trktr, onun eserlerine ve mirasna sahip kan
ve bir rneini burada yaatan nesil de Onu tarihe yazan nesil olarak, Gemi ile gelecein ortak iletiim deerine sahip kmaktadr.
Saduyulu evrensel deerlerin sahip kt Trk, Nesiller boyu srdrlen Tarihi
kkleri yok sayma politikas ve eitiminin bir sonucu olarak kendi z milletinin zindanlarna layk grlrken ite bugn her kilometre karesinde ortak bir deer olarak kabul
grm ve gnl erlerinin yad- olmutur.
Kim bilebilir di ki, bir gn Ruslara kar verdii kimlik mcadelesini, z gardalarna
da verecek diye
Evet bugn artk merhuma, tarihi, tarih yazan adam, tarihin yazd adam, byk
Trkolog, slam aratrmacs gibi hitabetlerde bulunsak da, her eyden en nemlisi Trkistan Mill Birliinin kurucusu ve ilk bakan olarak verdii mcadele azim ve iradesi
Onu bir Trk kahraman, bir destan kahraman olarak ortak iletiim deerimiz noktasna
tamaktadr.
O artk bir Ouzkaan, bir Bilgekaan, bir Kutluk-Kaan, bir Alparslan, Bir Osman
Bey, Bir Atatrktr.
Ekim 1917 Devrimi, Trkistann zgrl iin yeni bir umut olmu ve zellikle Trk
ve Mslman kongrelerinde n plana kan aydnlar sosyalist devrimin zgrlk teminatlarndan yararlanmay ve Trkler ile Ruslarn eit halklar olarak yaamasnn anayasal
hak olarak uygulanmasn planlamlardr. Bu planlama kltr blnmelerin durdurulmas ve Trk tarih ve dil birliinin yeniden kazanlmasn esas almtr.
Zeki Velidi, Rus basklar ile Trkler tarafndan kurulmu olan blgesel ve yerel
muhtar hkmetler olan Krm Muhtar Hkmeti, kendi liderliindeki Ufa Btn Rusya
Mslman Trk-Tatarlar Muhtar Hkmeti Trkistan Muhtar Hkmeti ve Ala- Orda
544
Kongresinin bamsz Trk cumhuriyetleri ile ittifak kurmasn istiyordu.

Azerbaycan Cumhuriyeti, Buhara Halk Cumhuriyeti ve Harezm Halk Cumhuriyeti ile
Bakurdistann ve Tataristann birlemesini ve Leninin bu plan kabul etmesini nermitir. Ancak, Sultan Galiyevin Sosyalist Turan Devleti ve Turar Rsklovun Trkistan Sosyalist Cumhuriyetler Birlii planlarn da reddetmemitir. Bylece Zeki Velidi
Togan, halknn ve Trkln zgrl ve eitlii iin, tarihi ve Trkolog kimliinin
zerine siyasi liderlii de koyarak Bakurt temsilcisi grevi ile Boleviklerin meclisine
katlmtr.
Rus devrimini Trklere ve Mslmanlara ynelmi bir diktatrle dntren bu
uygulamalara Togan ok sert tepki gstermi ve Bolevikleri, Rus olmayan milletleri ve
zellikle Trk Tatarlarn kleletirmekle sulamtr.
Bu iddialar ve yerinde tespitler sonucunda Togan, Trkiye ve Japonya ajan olmakla sulanm ve devrim kart faaliyetleri gereke gsterilerek dnemin Mslman
limlerinin devrime kar rgtlenmesini engellemek gerekesiyle hakknda tutuklama
karar karlmtr.
Bu karardan sonra Togann Rusyada barnmas imknsz hale gelmi ve 1925te
Trkiyeye iltica etme karar almtr. Togan; bir tarihi, bir folklorcu ve bir Trkolog gzyle devrimin Rus olmayan btn halklarn tarihi ve kltrel dokusunu paralamaya
baladn ve bunun planl bir devlet politikasna dntn 1920lerde ok derinden
hissetmi ve Bolevik devrimin en ateli savunucularndan olan Tatar komnistlerine
mmkn olduunca anlatmtr.
Hatta Bolevik devrimcilerin Trklere ait mezar talarn ve trbeleri yok ederken bunlarn fotoraflarn ekmi ve 1923ten sonra Avrupadaki meslektalarna ve baz nl
Trkologlara bu durumu belgeleriyle anlatt ortaya kmtr.
Togan, Trk dnyas ve Trk halklar arasnda hibir ayrm yapmadan dnya Trkln temsilen 1924te Berlinde Trkistan Mill Birlii adndaki dernei kurarak mensubu olduu milletinin siyasi ve kltrel haklarn savunmaya devam etmitir.
Trkln Mukadderat zerine adl eseri, arlk ve Boleviklik rejimlerinin
Trkistan nasl yamalandn ve Trklere ait kltr varlklarnn nasl yok edilmek istendiini ayrntlaryla ortaya koymaktadr.
Krml smail Gaspralnn dilde, fikirde, ite birlik fikirlerini yaatan ve Tatar ceditiliini adalatrarak bilimsel tarihe mal eden ve Trkoloji biliminin Trkleri incelemesine yeni metotla yaklalmasn salayan dnya apnda bir ahsiyettir.
Avrupa niversitelerinin yksek renim metotlarn ve bilim disiplinlerini renerek
Trk ve Mslman dnyasnda eitimi ve bilimi ynlendirmek ve Trk tarih aratrmalarn bilim disiplinleri kapsamnda yeni yntemlere balamay ama edinmitir.
545
Bu oturumun ana konusu olan ortak iletiim dilimiz, Trk dilini ve Trkiye Trkesini,
Trkln mukadderat olarak deerlendirmitir. Tpk Gaspral smail Beyin Osmanl
Trkesini, Trk dnyasnn anlayaca mterek bir edeb dil haline getirme mcadelesini, Trkln var olma nedeni grmesi gibi
Yani merhum Ahmet Zeki Velidi Togan, Bakurt ulusunun kahraman yiidi olarak
nam alan bu destan abideletiren ve 2010 yln Ahmet Zeki Veli Togan Yl olarak
Trkiyede ve Trk Cumhuriyetlerinde bilimsel etkinliklerle anlmasna vesile olan, TRKSOY tekilatnn,
Trk dnyas ortak iletiim dili ve deerleri zerine aratrmalar, almalar yapmak
zere Trk Cumhuriyetlerindeki dil enstitlerinin, dil kurumlarnn desteiyle uluslar aras aratrma enstits kurulmal ve bu aratrma enstitleri merhum TOGAN gibi, Trk
dnyas ortak iletiim deerlerinin mirasna sahip kmal ve bu mirasn gelecek nesillere
aktarmn ideal edinmelidirler.
Trk dnyasnn yetitirdii aydnlarn anlnda, Trk genliinin kendi medeniyet

kurucularnn yeterliliini ve bilim insan dzeyini tanmasnda ok ynl yararllklar gsterdii hakikatinin bir tezahr de bu sempozyum olmutur ki;
Trk halklarnn btn ortak iletiim deerleri belirlenmelidir.
Bu fark edi ve bu byk gelimede bir nebzede olsa emei ve katks olanlara, en
kalbi tebriklerimi sunuyorum.
Trk halklar birbirinin edebi eserlerini okumal, okutmaldr. Okul kitaplarnda her
Trk deeri hak ettii yeri almaldr.
Trk dnyas ortak edebiyatnn kaynak eserleri destanlar, masallar, ninniler, ataszleri ve merhum TOGAN gibi her cumhuriyette ayr ayr yaymlanmaldr.
Bu edebi eserlerin btn Trk dnyasnn ortak rnleri olduu bilinci yaygnlatrlmaldr.
Trk dnyas air ve yazarlarnn eserleri dier lehelerde de yaymlanmaldr. Bu
eserler ortak Trk alfabesiyle yaymlanmal, sayfann bir tarafnda zgn metin karsnda ise aktarmas bulunmaldr.
Trk cumhuriyetlerinin radyo ve televizyon yaynlarnn Trk halklar tarafndan izlenmesi salanmaldr. Yaynlar Trk dili ile yaplmaldr. Televizyonlarda Trk halklarnn
filmleri merhum TOGAN gibi ortak deerler zgn ekilleriyle anlatlmal ve izletilmelidir.
Trk dnyasndaki sanat ve kltr ilikileri karlkl olarak gelitirilmeli, glendirilmelidir. Mzik, sinema, tiyatro gibi sanat trleri ortak iletiim dilinin gelimesine yardmc olmaldr.
Trk halklar arasnda iletiimi artracak ve gelitirecek bir baka unsur ise internettir.
nternette Trk halklarnn ortak deerleri paylalmaldr.
Bugn googledan arama yaparken Ahmet yazdmzda birinci srada Ahmet
Kaya deil,
Ahmet Zeki diye aradmzda Ahmet Zeki OK deil,
Ahmet YESEV, Ahmet Zeki Velidi TOGAN kmaldr. te ortak deerlerimizi
Googleda bile hak ettii deere tamak bilincinde olabilecek bir nesil iin almalarmz yrtmeliyiz ve bu deerlerin mcadelesine uygun bir mcadele lks belirlemeliyiz.
Bakurdistan glistan,
Burada domu,
Burada bym
Bakurt denen aslan
546
547
DEEN AVRASYA VE
ANGHAY BRL RGT:
HAYALLER VE GEREKLER
Zharmukhamed ZARDYKHAN
Kazakistan KIMEP retim Grevlisi
Kurulu tarihi 1990l yllarn ortalarna kadar uzanan ve gnmzde Dnya nfusunun neredeyse drtte birini kapsayan anghay birlii rgt () ve faaliyetleri
oktan beri dnyann siyasi gndemini megul etmekte olan bir konu haline gelmitir.
Dnyann en kalabalk nfusu ve en hzla byyen ekonomisiyle blgesel ve global bir
Sper Gce dnlmesinden korkulan in Halk Cumhuriyeti ile SSCBnin dalma srecini atlatarak tekrar gl ve nfuzlu bir Dnya gcne haline gelmeye heveslenen Rusya Federasyonunun bu rgtn kurucular ve en etkin iki yesi olmas itibaryla bata
ABD olmak zere, Avrupa Birliinin, blgesel lkelerinin ve Islam Dnyasnn bu rgt
yakndan takip etmesi de beklenilen bir durum olagelmitir. Trkiye ve Trk Dnyas
asndan nn zel nemi, Tacikistann yansra, Orta Asya Trk Cumhuriyetlerinden
Kazakistan, Krgzistan ve zbekistann bu rgte ye olmasyla drudan balantl olmaktadr.
rgt isminin dnya kamuoyuna yansmas ise blgesel bir gvenlik ve ibirlii teebbs olmasndan te, Souk Savan sona ermesinden sonra dnyann tek hakim
gc olduununa inanlan ABDnin kurduu hegemonyasna kar etkin ve muhalif bir
bloun kurulmas olarak yer ald. Her ne kadar nn kurulu tarihi ve genilemesi 11
548
549
Eyll saldrlarndan nce yer alm olsa da, rgtn ABDnin yrtt ve terr bahane
ederek Orta Asya ve Ortadou blgelerinde nfz kurmay amalad iddia edilen Irak ve
Afgananistandaki savaa kar in ve Rusyann ortak ve kar bir hareketi olarak algland. Hatta, Hindistan ve Iran gibi lkelerin rgte gzlemci statsnde katlmas da ABDye
ve Batya kafa tutan yeni bir bloun douu olarak anlmaya balad.
Halbuki, ye lkelelerin st dzey yneticilerinin ska telaffuz ettii laflar gzard
edip iin aslna bakacak olursak, ilevsellik, uyumluluk ve etkinlik asndan anghay
birlii rgtnn ok derin ve uzun vadede pek de aktif ve belirleyici bir rol oynamasn engelleyecek bir temeli olduu grlebilir. zellikle, ksa vadedeki olumlu ve imaja
ynelik tavrn bir kenara koyarsak, rgtn iki temel tann, yani Rusya ve inin, Orta
Asya zerindeki rekabeti onlarn tamamlayc ve paylac yanna stn gelmesi pek de
muhtemeldir.
Kurulu aamasnda blgesel gvenlik ve terrle mcadele konularndaki ibirliine
younlaan bu rgtn misyonu ileriki yllarda siyasi ibirlik, ekonomik, bilimsel, kltrel ve evresel ilikilere kadar genilemesi ve youn ve karmak ilevsel ve kurumsal
yapya brnmesi, rgtn etkin faaliyeti asndan da sorular yannda getirmitir. Bu
makale ite bu hususlar gznnde tutarak, in, Rusya ve Orta Asya devletleri asndan
anghay birlii rgtn ele alarak baz sorular yantlamaya almaktadr.
26 Nisan 1996 tarihinde in Halk Cumhuriyeti ile komular olan eski Sovyet Cumhuriyetlerinden Kazakistan, Krgzstan, Tajikistan ve Rusya Federasyonu arasnda imzalanan Snr Blgelerinde Askeri Gvenin Derinletirilmesi Anlamas ile kurulmu olan
anghay Belisinin ortak hedefi, 100 kilometrelik snr blgesini snr muhafzlar dndaki ordu mensuplar ve askeri tehizattan karlkl olarak arndrmak, kar taraf hedef
alabilecek her trl askeri tatbikattan kanmak ya da snrlandrmak olmutu.1 Ayrca,
taraflar herhangi olumsuz askeri faaliyetlerin nn kesebilmek amacyla dier taraflarn
askeri tatbikatlarna gzlemci olarak katlabilecekti.2
Aslnda, in ile snr olan eski Sovyet cumhuriyetlerinin biraraya gelerek mzakereler
yrtmesinin temelinde SSCBnin dalma srecinde oluan dankln giderek byyen ve etkin siyasi, askeri ve ekonimik bir gce dnen in Halk Cumhuriyeti tarafndan
kendi lehine kullanlmasn engelleyecek bir yasal ereve oluturma gayesi yatyordu.3
Bu durum arlk ve Sovyet dnemlerinden beri sregelen ve zaman zaman ak atmaya bile sebep olan snr ve toprak iddialarn varl gznne alnrsa, yerinde bir teebbs olarak grnmektedir.
Aslnda, Orta Asya devletlerinin anghay Belisine etkin olarak katlma abalarnn
altnda da muhtelif avantajlar da yok deildi. Birincisi, anghay Belisi blgenin zerindeki hakimiyeti su gtrmez bir gerek olan blgenin iki baat gc olan Rusya ile
inle birarada iletiim kurabilecei yegane ortam olabilirdi. kincisi, Anlama husularnn
1 L. K. Bakayev & N. O. Urpekov, Voennaya i vneshniaia bezopasnost Kazakhstana na poroge XXI veka (Almaty: 1998) 41.
2 PRC: 5-nation military agreement signed in Shanghai, Xinhua (26 April 1996).
3 Chien-peng Chung, The Shanghai Co-operation Organization: Chinas Changing Influence in Central Asia, The China Quarterly, No. 180
(December 2004) 990.
550
gereklemesi bamszla yeni kavuan bu devletleri silahlanma yknden ve gereksiz

gerginlik yaratma ihtimalinden kurtaracakt. Son olarak da, anghay Belisinin askeri bir
slahszlanma anlama olmasnn dnda, iktisadi ibirlii olana da mali sknt eken
bu yeni devletlere ok cazip gelebilirdi.
Austos 1995te gerekletirilen Bikek zirvesinde imzalanan bildiride, taraflar kendi
topraklarn anghay Belisinin herhangi bir yesinin egemenliini, gvenliini ve kamu
dzenini tehdit edebilecek eylem ve tekilatlanma iin kullanlmasna izin vermeyeceini
taahht etmitir.4 te yandan, her ne kadar gayr-resmi olarak yaplm olsa da, taraflarn
blclk ve slami fundamentalizmi knamas, bata in ve Rusya olmak zere, blgedeki birok rejimin menfaatine uygun geliyordu.
rgtn genilemesi ve taraf devletlerinin d siyasetine daha baskn bir rol edinme
sreci Vladimir Putinin nce Babakan, sonra da Bakanlk grevini stlendii 2000 ylndan balamtr. in asl, Putinin Kuzey Kafkasyada terre ve blcle kar yrtmekte olduu kanl savaa Batdan yeterince destek alamay ve hatta knanamas
yatyordu. te rgtn asli amalar dna sapmas ve dar kapsaml bir rgt olmaktan
kma sreci bu dneme rastgelmekteydi. Bunun gstergesi de, in yada Rusya ile ortak
snr bulunmayan, fakat lke iindeki muhalefeti u ya da bu ekilde slami hareketlere
balamay alkank haline getirmi olan zbekistann Duambe Zirvesine katlmas saylabilir. Ayn balamda, insani mdahale ve insan haklarnn korunmas bahane edilerek
taraf devletlerinin i ilerine karlamayaca ilkesinin tekrar teyit edilmesi de tesafs
olamasa gerek.5 Blgesel snr gvenlii sorununu zmeye ynelik kurulmu olan dar
amal rgtn geni siyasi destek ve merulatrma aracna dnlmesi de Moolistan, Hindistan ve ran gibi blge devletler arasnda katlma arzusu yaratmtr. Bu tarihten
itibaren, anghay Belisinin ad anghay Forumuna evrilmitir.
Bu aamada, birbirinin i ilerine karmama sz veren in ve Rusyann yaknlamas, her iki tarafn Tibet, Dou Trkistan ve Kuzey Kafkasya gibi sorunlu blgelerinde
yrtt baskc ve sert siyaset ve mdahalesine karlkl olarak desteklemesi anghay
Forumu erevesinde de sregelmitir.6 Orta Asya devletleri de kendi asndan blclk ya da lke btnlnn ihlali sorununa blgesel bazda gvenceler alm olmas da
ilerine geliyordu.
Fakat 2000den, yani Vladimir Putinin Rusya Federasyonu Bakanlna geldii yldan itibaren, bu ana kadar dar ve pratik kapsaml bir blgesel anlama zemini olan anghay Forumun ok tarafl, geni kapsaml ve kark yapl bir uluslararas rgte dnm sreci balam oldu. 2001 anghay Zirvesiyle resmiyet kazanan anghay birlii
rgt ()nn kuruunu, Haziran 2002 Saint Petersburg zirvesinde kabul edilen
Beyannamesi ve Blgesel Terrle Mcadele Ajansnn kurulu anlamas izledi.7 rgtn genileme teebbslerinin sonucu olarak zbekistann ne katlmas da ayn yl
gereklemi oldu.
4 Panorama No. 33 (27 Austos 1999).
5 Panorama (Almaty), No 27 (9 Haziran 2000).
6 Amalendu Misra, Shanghai 5 and the emerging alliance in Central Asia: The closed society and its enemies. Central Asian Survey 20, No. 3
(2001), p. 307.
7 Murat Laumulin, The Shanghai Cooperation Organization as Geopolitical Bluff? A View from Astana (Paris: 2006), p. 4.
551
Bylece, Souk Savan sona erii ve SSCBnin dalma srecini izleyen yllarda giderek ykselmekte olan in Halk Cumhuriyetinin blgedeki siyasi ve iktisadi stnl
onun ba kurucular arasnda olduu uluslararas bir rgt erevesinde resmiyet kazanm oldu. Rusyann giderek azalan nfsunun yansra, Orta Asya Cumhuriyetlerinin
toplam nfusunun sadece 50 milyon olduu gznnde bulundurursak, 1.5 milyar nfusu ve Avrasya topraklarnn yzde 60n kapsayan bu rgtte inin tartmasz stnl
pekimi oldu.8
Peki, Bata ABD olmak zere, Batnn dnya hakimiyetine bir bakaldr ya da domakta olan yeni bir Sperg olarak sunulan bu ittifakn zemini ne kadar salam? Siyasi, kltrel ve iktisadi entegrasyon szkonusu mu? ne ye devletlerinin karlar
ne denli uyuuyor? Uzun vadede kar atmas olasl gl m? te bu sorulara
cevap verebilmek iin rgte ye devletlerinin uzun ve ksa vadeli karlarn aratrmak
gerekmektedir.
Uluslararas arenaya yeni yeni almakta olan ve bamszlklarn pekitirmeye uraan Orta Asya Cumhuriyetleri asndan nn ekicilii, Rusyann neredeyse tek bana etkinlii ele geirdii Bamsz Devletler Topluunun (BDT) aksine inin Rusyaya
kar dengeleyici bir unsur olmasnda yatmaktadr.9 Orta Asya devletleri, en azndan tek
bana etkili olamad baz hayati konularda Rusya ile inin ekismesi yada kar atmasndan lehine bir sonu karma umudunu besliyordu. Ayrca, bamszln yeni kazanm her devlet gibi, etkin ve nfuzlu bir uluslararas rgtn kurucu yeleri arasnda
olmalar, Orta Asya bakanlarnn neredeyse kiisel bir iftihar konusu haline gelmitir.10
ktisadi adan baklacak olursa, Batnn gznde demokrasi ve insan haklar karnesi
olduka zayf olan Orta Asya Cumhuriyetleri iin hem Rusya, hem de inin herhangi bir
n koul ya reform basks olmakszn mali yardm isteyecebilecei bir kaynak olarak
grlmtr. Bu durum genel olarak baskc ve gayr-demokratik Orta Asya rejimleri iin
zel nem tayordu.
Tarihleri boyunca blgesel ve uluslararas entegrasyona katlmamay tercih eden in
Halk Cumhuriyetinin bu denli katlmac blgesel almnn arkasnda somut ve uzun vadeli karlarnn olmas kanlmazd. Belli ki, inin Orta Asyaya giderek glenen ilgisi
ve katlm, blgede gittike artan hakimiyeti ve etkisinin bilincinde olmasndan kaynaklanyordu.11
Aslnda in d siyasetini Rus ya da Amerikan siyasetinden ayran en nemli zellii,
askeri, siyasi ve iktisadi boyutlarnn hibir zaman ayr ayr unsurlar olarak alglanmamasdr. Bu btnselliin en belirgin taraf, hibir zaman bu unsurdan biri lehine dierinden vazgeilmemesi ve uzun vadeli siyasetini bunu gznnde tutarak yrtmesidir.12 Bu
durum haliyle inin anghay birlii rgt erevesinde yrtt siyasetin de temel
ta olmutur. Buna ek olarak da, inin son yllarda gelitirdii Yeni blgeselciliin Av8
9
10
11
12
552
Chien-peng Chung, The Shanghai Co-operation Organization: Chinas Changing Influence in Central Asia, 994.
Annette Bohr, Regionalism in Central Asia: New Geopolitics, Old Regional Order, International Affairs 80, No. 3 (May 2004) 488.
Zharmukhamed Zardykhan, Kazakhstan and Central Asia: Regional Perspectives Central Asian Survey 21, No. 2 (2002) 168.
Chien-peng Chung, The Shanghai Co-operation Organization, 989.
Russell Ong, Chinas security interests in Central Asia, Central Asian Survey 24, No. 4 (December 2005) 425.
rupa Birliinin yanstt ve kimlik ve ideolojinin ne kt geleneksel blgeselcilikten

fark, kar odakl olmasnda yatmaktadr.13
Bu adan baklacak olursa, inin anghay birlii rgt aralyla blgedeki
Amerikan hegemonyas ve onun peinde srkledii demokratikleme ve iktisadi kresellemesini engelleyecek siyasi ittifak oluturma abasn grebiliyoruz. Doal olarak,
in ABDnin blge lkelerle stratejik ittifak kurma teebbslerini kendi siyasi ve iktisadi
gvenliine bir tehdit olarak alglamaktadr.14 Fakat, giderek bymekte olan ekonomisi
iin hayati nem tayan Orta Asya doal kaynaklarna ulama ve kontrl bakmndan
hem ABDyi hem de Rusyay kendine rakip olarak grmektedir.15
Gvenlik asndan baklacak olursa, inin anghay birlii rgt ve anlamalar
araclyla Dou Trkistandaki blc hareketleri kontrol altna almak en nemli karlar arasnda yer almaktadr.16 Bu durum, Dou Trkistan nfusunun byk bir blmn
oluturan Uygurlarn en kalabalk ve etkin diaspora gruplarnn ne ye Orta Asya
devletlerinde bulunduunu ve saylar yarm milyona vardn gznne alacak olursak,
pek de nemsiz saylamayacaktr.17
Rusyann blge siyasetinin in siyasetinden ayran en temel husus, siyasi ya da gvenlik karlar uruna, iktisadi karlarnn rahatlkla gzard edilebilmesidir. Bunu, rnein, Rusyann farkl devletlere uygulad farkl doal gaz fiyatlarndan grebiliyoruz.
in dier ilgin yanysa, Rusyann bir taraftan SSCBnin dal srecini izleyen yllarda
kaybettii nfuzun geri kazanlmas ve blgeye etki kurmaya uraan ABD ve AB gibi
aktrlerin katlmn snrlama abasna kout olarak gibi in karlarn blgede pekitirecek almlarna heveslenmesi.
Her ne kadar Rusya ve in de tartmasz iki lider olsa da, Rusya asndan Orta
Asya geleneksel etki alan olarak kabul edilmekte ve inin giderek artan mdahalesi herkesten ok Rusyay rahatsz etmektedir. Bir zamanlar Rusyadaki baz milliyeti evrelerin az alkanl haline getirdii Hint Okyanusunda botlarmz ykama hevesinde
gnmzde pek bir eseri kalmam gibi grnd bu zamanda, Rusyann Arka bahesi sayld ve d siyaseti asndan neredeyse Son kalesi olarak grd Orta Asyada
giderek glenen inin rol aslnda Rusyann en ok ekindii fobyas oluvermitir.18
Hele Rus nfusunun korkun bir hzla azalmakta olmas ve in nfusunun neredeyse
onda biri haline gelmi olmas bu tedirginlii pek de haksz klmamaktadr.
Aslnda, Orta Asyada giderek artmakta olan in etkisinin farknda olan Rusyann
olumlu ve umutlandrc siyasi ve diplomatik sylemlerine karn, nn ileyen bir
iktisadi ortakla dnmesine engel koymas sreklilik kazanmaktadr.19 Son yllarda
Rusyanin BDT, Avrasya ktisadi Topluluu ve Gmrk Birlii erevesinde canlandrmaya alt ekonomik entegrasyonun temel ama inin saldrgan iktisadi siyaseti13
14
15
16
17
18
19

Amalendu Misra, Shanghai 5 and the emerging alliance in Central Asia: The closed society and its enemies 310.
Laumulin, The Shanghai Cooperation Organization as Geopolitical Bluff, 10.
Sergey Luzyanin, Central Asia in Trilateral Cooperation: Regional Potential and Resources of SCO, China Report 43, No. 2 (2007), 238.
Laumulin, The Shanghai Cooperation Organization as Geopolitical Bluff, 4, 12.
553
ne engel olma ura olduundan bahsedilmektedir.20 Her ne kadar Rus devlet adamlar
resmi sylemlerinde anghay birlii rgt erevesindeki entegrasyondan iftiharla
bahsetse de, Rusya asndan rgtn ortaya kard en nemli handikap, inin artk
Rusyay atlatarak dorudan Orta Asyaya mdahale olana bulmas olmutur.21
Sonu olarak, bata ok dar amal ve ilevsel bir anlama zemini olan anghay
Belisinin giderek geni amal ve karmak yapl anghay birlii rgtne dnme
sreci, rgt iindeki uzun vadeli temel kar atmalarn giderek gz nne sermektedir. Hem karmaklaan yaps, hem de giderek artmakta olan anlama ve beyannameleri
muazzam saysna ramen ye devletleri tarafndan gzard edilmekte ya da rgt beyanlarna uymayan iki tarafl anlamalarla zlyor olmas, rgt amacnn ou zaman
gsteri ve bir d siyaset amal olduu izlenimizi uyandrmaktadr.22 Hele anghay birlii rgtnn yakn zamanlarda Krgzstann O blgesinde alevlenen etnik atmas karsndaki suskunluu ve aresizlii, rgtn ilevsellik sorununu bir kez daha
sorgulamaya sebeb olmutur.
KUZEY KIBRIS TRK CUMHURYETNE

AMBARGO NASIL DELNEBLR?
Necdet SVASLI
Ortadou Gazetesi Yazar - Trk Dnyas Uzman
Avrasya Ekonomik likiler Derneinin KKTCnde dzenledii 21.Yzylda Trk

Dnyas Uluslararas Sempozyumunu gazeteci ve Trk Dnyas Uzman olarak batan
sona izleme frsatm oldu. ok iyi izlenimler edindiimi hemen belirteyim. Bylesine
geni kapsaml, baarl bir sempozyumun dzenlenmesi kolay bir i deildir. Dernek
Bakan Hikmet Eren ile toplanty ortaklaa dzenleyen Lefke Uluslararas niversitesi
Rektr ve ekibine teekkr etmek gerekiyor.
Bir anlamda Trk Dnyasnn buluma noktas haline gelen KKTCndeki
sempozyumda, konumaclar ok nemli konular zerinde grlerini akladlar. Bizim
en ok dikkatimizi eken, Trk Dnyasnn ortak hareket etme noktalarnn yeniden
masaya yatrl oldu. rnein, ortak alfabe, ortak ticaret birlii, basn ve iletiimde ortak
alma, KKTCne her alanda destek verilmesi konular hi kukusuz toplantya ayr bir
renk katt.
20 Laumulin, The Shanghai Cooperation Organization as Geopolitical Bluff, 12.

21 Russell Ong, Chinas security interests in Central Asia, 435.
22 Murat Laumulin, The Shanghai Cooperation Organization, 6.
554
21.Yzylda Trk Dnyas Sempozyumunun KKTCnde yaplmasnn da ayr bir

neminin olduunu grdk. Uluslararas ambargo altnda yalnzla itilen, iki toplum
liderlerinin adadaki zm iin toplantlarda bir araya geldii gnlerde denk gelen bu
toplant bir anlamda KKTC, yalnz deildir. Arkasnda Trk Dnyas vardr mesajlar ile
glendirilmi, yreklendirilmi oldu. nk Kbrsl Rumlar, adaya tam olarak egemen
olmak, Trk varln silmek iin aba gsteriyorlar. Bunda AB lkeleri bata olmak zere,
555
dnyadan da destek alyorlar. Bylesi bir ortamda KKTCnde yaplan bu sempozyum, hi

kuku yok ki, adadaki kardelerimiz iin nemli olmutur.
nk Uluslararas Ercan Havalimanna uu izni verilmiyor. Bu uular zel havayollar

ve sivil toplum kurulular niye delemesin ki
Dorusunu sylemek gerekirse, Kbrsl kardelerimiz bylesine kapsaml ve Trk

Dnyasnn buluup kucaklaaca toplantya hasret kalm grnyordu. Hepsinin
yzndeki glckler,memnuniyet ve toplantlara olan ilgi bunu ok net biimde
yanstyordu. Demek oluyor ki, KKTCnde bu tr etkinlikler ara verilmeden ska
yaplmaldr.
Avrasya Ekonomik likiler Dernei, bylesine gzel, kaliteli ve tutarl bir toplanty
gerekletirerek, aslnda bu konuda atlmas gereken en byk adm atmtr. Biz, Dernek
Bakan Hikmet Erene, bu toplantlarn devamnn dier Trk Cumhuriyetlerinde de sra
ile yaplmas gerektiini syledik. Avrasya Ekonomik likiler Dernei, zaten bu konuda
kararl, her yl bir Trk Cumhuriyetinde bu toplantlarn devam yaplacak. Hikmet Eren de
bize bunu sylerken, bundan sonraki toplantnn adresi olarak Azerbaycan gstermiti.
Burada en nemli konu, KKTCnin, uluslar aras ambargodan nasl kurtulmas

gerektii konusudur. Sempozyumdaki konumaclarn nemli bir blm bu konuda
gr bildirerek, bundan sonra izlenmesi gereken yol haritasn da ortaya koydular. Biz de
her zaman KKTCne uygulanan ambargonun, krlmadan, dklmeden delinebileceine
inanyoruz.
Birok lke, kendilerine uygulanan ambargolar, zellikle sivil toplum kurulularnn
(STK) almalar ile deliyorlar, her eyi normale eviriyorlar. Tayvan, buna somut bir
rnektir. in Halk Cumhuriyetinin basks ile dnyann birok lkesi tarafndan bir devlet
olarak tannmayan Tayvan, sivil toplum rgtleri kanal ile hareket ederek, dnyann her
yeri ile ticari ilikilerini srdrmektedir. Tayvan Trkiye de tanmyor. Ancak, ticari ve
benzeri ilikileri srekli artyor.
Kreselleen dnyada artk, hibir lke ambargolar uygulansa dahi, yalnzla
mahkm edilemiyor. Bir ekilde bu deliniyor. Yeter ki istenilsin. rana yllardr uygulanan
ambargo neyi deitirdi? Kba, ABDnin ambargosu altnda yllarca kald, ne deiti?
Bunlara daha birok somut rnekler verebiliriz.
Durumu bu adan deerlendirdiimiz zaman, KKTCne uygulanan ambargonun da
imdilik sivil toplum kurulularnca delinebilecei gereini gryoruz. Trk Dnyas,
bunu balatmakta bir ilki de gerekletirmi olacaktr. Bunun iin cesur olmak, olumlu
admlar atmak ve adada yalnzla itilmek istenen kardelerimize can simidi olmak iin bu
uygulamay balatmak gerekmektedir. Hep vurguladmz gibi, bu konuda Trkiyedeki
sivil toplum kurulular daha aktif rol oynayarak bu yolu sonuna kadar aabilirler. Bugne
kadar KKTC iin allmyor mu, aba gsterilmiyor mu? allyor, aba gsteriliyor
ama yetmiyor.
Aslna baklacak olursa, KKTCnde yaplacak iler ok. Fakat kimse nn gremiyor.
Altyap eksiklikleri giderilmemi. Yatrmcnn gelmesi risk tayor. Bu olumsuzluklarn
mutlaka ortadan kaldrlmas gerekiyor. Bizim iin vaz geilmez bir toprak paras olan
KKTC iin, bu konularda da ne yaplmas gerekiyorsa yapmak durumundayz, nc
olmak durumundayz. stelik bu bize neye mal olursa olsun. KKTC iin, bunun hesab
bile yaplmamaldr.
Bir nemli bulduumuz konuyu daha gndeme getirelim:
KKTC, iklim bakmndan dnyann en nemli toprak parasna sahip bulunuyor. Tarma
ve hayvancla elverili topraklar ok. Eer, su sorunu zlebilirse, KKTC, bir anlamda
dnyann tarm ve hayvanclk ambar konumuna da gelebilir. Bu topraklarda 12 ayn 10
ay gne gryor ve ok deerli bitki rtleri ile de dikkat ekiyor. Turizm potansiyelinin
yan sra KKTCnin tarm ve hayvanclk potansiyelinin de gz ard edilmemesi gerektii
grndeyiz.
Avrasya Ekonomik likiler Dernei ile Lefke Avrupa niversitesinin ortaklaa
dzenledii ve 4 gn sren bu sempozyum, ite bu nedenle byk nem tam oluyor.
En azndan Trkiyeden bir sivil toplum rgt, Trk Dnyasn burada buluturup,
kucaklatrarak, Kbrs Trklerinin var olduunu ortaya koymu ve dosta dmana Kbrsl
soydalarmzn asla yalnz olmadklarn ve olmayacaklarn adeta haykrmtr. Bu,
rnek bir harekettir, dier baz kurum ve kurulular tarafndan izlenmesi ve srdrlmesi
gerekir.
21.Yzylda Trk Dnyas Uluslararas Sempozyumunda bu konuyu ska dile getiren

konumaclarn bu konumalar sadece szde kalmasn. Bunun gereklemesi iin her
lke sivil toplum rgtleri glgesinde alma yapsn. Bunun iin de bir koordinasyon
kurulunun olumas gerekiyor. Trkiye, bu konuda etkin bir alma ile bu koordinasyonu
yapabilecek konumda olan bir lkedir. Yavru vatan, bizim iin bir namus, bir onur, bir
Trklk davas ise, bu adm ncelikle bizim atmamz kanlmaz hale geliyor.
KKTCnde bulunduumuz sre iinde, baz yetkililerle grme frsatmz oldu.
Hemen hepsi, devletlerine uygulanan ambargodan yakndlar. KKTCnde mthi bir turizm
potansiyeli olmasna ramen, ambargo nedeni ile bu potansiyelden istifade edilemiyor.
556
557
AZERBAYCAN BASININDA K.K.T.C.

Rizvan GENBEROV
Trkiye - Azerbaycan Medya Aratrmalar Merkezi Bakan
GR
Geleneksel olarak, kitle iletiim aralar toplumlarn hayatnda belirleyici rol oynarlar.
nsanlar genel olarak dnyay, olay ve olgular deerlendirirken belirli kalplar kullanarak
bak alarn bu kalplara gre olutururlar. Yol gsterici rol oynayan bu kalplarn sunduu bak asyla neyin doru, neyin yanl, neyin olumlu veya neyin olumsuz saylacana karar verirler. Gnmzde bu kalplar genelde kitlesel medya tarafndan retilmekte
ve sunulmaktadr. Bu nedenle, Azerbaycan basnnda KKTC konusunda ne tr alglama
kalplarnn sunulduu sorusu bu aratrma asndan temel niteliktedir. lk nce bu almada KKTC-Azerbaycan ilikilerinin tarihsel geliim srecine ksaca deinilecek, daha
sonra aratrmann temel kuramsal erevesi tartldktan sonra Azerbaycan basnnda
KKTC konusunu ieren haber-yorum yazlar analiz edilecektir.
Genel olarak bakldnda, Azerbaycan-KKTC ilikilerinin tarihsel temelleri yaklak son
yirmi yllk bir dnemle snrlandrlabilir. Sovyetler Birlii`nin zlmesi, Azerbaycan`n
kendi bamszln ilan etmesi ve ilk olarak Trkiye tarafndan resmi olarak tannmas
ile balayan bir srece odaklanarak Azerbaycan-KKTC ilikilerini tartmak mmkndr.
Ortak tarihi ve gemiini kendine esas alan Trkiye ve Azerbaycan srekli dostane ilikiler gelitirmek iin aba sarfetmitir. 1992 ylnda Azerbaycanà bal Nahvan zerk
558
559
Vilayeti parlamentosu KKTC`nin bamszlnn resmen tannmasna ilikin karar kabul

etmitir. Fakat tm dnya lkeleri gibi Azerbaycan da henz resmi olarak KKTC`nin bamszln tanmamtr.
KKTC ile Azerbaycan arasndak ilikilerde nemli bir eik olarak 2004-2005 yllar
aktif giriimlere sahne olmutur. 2004 ylnda Annan Plan`nn tartld ve adann her
iki tarafnda referandum dznelendii zaman KKTC ile ilikilerin gelitirilmesi ynnde
Azerbaycan`da birtakm admlar atlmaya baland. Hatta 2004 ylnda Trkiye`ye ziyarette bulunan Azerbaycan Devlet Bakan lham Aliyev gazetecilere yle deme vermiti: Eer 24 Nisan`da adada yaplan referandumda Trkler Annan planna evet derse,
Azerbaycan KKTC`nin tecritten kurtulmas iin giriimde bulunan lkelerin arasnda n
srada olacaktr. Hatta bu deme dnemin Trkiye ve Azerbaycan basnnda Azerbaycan KKTC`yi tanyacak szleriyle yank bulmutu. Bu dnemde KKTC kurucu Devlet Bakan Rauf Denkta, dnemin Dileri Bakan Serdar Denkta`n bakanlnda bir heyet
Bak`ye davet edildiler ve onlar Devlet Bakan lham Aliyev tarafndan da arlandlar.
Daha sonra Azerbaycan`dan KKTC`ye bir zel havayolu irketinin giriimiyle dorudan
uak seferleri balatld. Fakat bu giriim de dnemin konjenkturu erevesinde atlan ve
uzunmrl olmayan bir adm gibi tarihe gemitir.
KKTC ile ilikiler erevesinde nemli saylacak bir baka giriim ise 2007 ylnda dnemin cumhurbakan Mehmet Ali Talat`n Bak`de dzenlenen Trk Devletleri
Kurultay`na davet edilmesi olmutur. Gnmzde KKTC`nin resmi temsilcisi bulunan
Azerbaycan KKTC`de kltr merkezi dzeyinde temsil olunur. 1
Medya metinlerini nasl okumal: Sylem analizi
Medya, iinde varolduu toplumsal ve tarihsel koullardan soyutlanamayacak nitelikte karmak ilikiler yumann merkezinde yer alr. Benzer ekilde, iletiimin de kendi bana ayaklar zerinde durabilecek bir disiplin olarak deerlendirilmemesi gerekmektedir.
Bu erevede eletirel ekonomi politik yaklama ve kltrel almalarda egemen
olan kuramsal ereveye paralel olarak toplumsal yaplama iinde medyann konumunu
anlamaya alan bir yaklam seilerek2 Azerbaycan basnnda KKTC konusu deerlendirilebilir. Her iki kuram, bizi, medyann iinde bulunduu toplumsal yapy da dikkate
almamz gerektirir.
Medya metinleri, kulland dil dolaysyla gerekliin ina edildii metinlerdir.
Bennettin szleriyle haber, yanstr grnd realitelere mdahale eder ve onlar ekillendirir.3Bundan baka, medya, bir bolukta faaliyet gstermez. Belirli kurallar,
yasalar tarafndan snrlandrlmtr. Haber ierikleri bylece, medya rgtleri ynetimi
tarafndan da belirlenebilmektedir.
1 Knl amilkz, 26 Yal Kadim Diyar, (http://mediaforum.az/articles.php?article_id=20091113043852381&lang=az&page=04)

2 Aye nal, Haberi Okumak, Temuin Yaynlar, stanbul, 1999, s. 32.
3 W. Lance Bennet, Politik llzyon ve Medya, ev. S.Say, Nehir Yaynlar, stanbul. (2000), s. 26.
560
Medya metinleri, dilsel sreler ierisinde oluan, dilin geni olanaklarndan yararlanlarak retilen bir metindir. Dil, anlamlarn ina edildii bir edir ve haber sylemi
yaplacak bir zmlemede anahtar ereveyi oluturmaktadr. Haber metninin dilini, kelimenin geni anlamyla siyasal dil olarak da nitelemek mmkndr. naln4 iaret ettii
herhangi bir yazda trnak iaretlerinin kullanlmas, szcklerin her zaman ayn anlama
gelmediklerini, birden ok anlama iaret edebileceini gstermektedir.
Azerbaycan basnnda KKTC konusu bu almada sylem analizi kullanlarak deerlendirilecektir. Sylem analizi medya metinlerini balamla ilikilendirerek analiz etme
yntemidir. Medya metinlerinde kullanlan dilin sadece olay ve olgular aktaran bir ara
olmadna dayanan sylem analizi, anlamlar ina eden, gereklikleri kurgulayarak yeniden reten bir dil anlayndan hareket etmektedir. Bu almada, haber metinlerinde
kullanlan dille Azerbaycan`da KKTC`ye bak arasnda dorudan bir iliki olduu kabul
edilmektedir. Dil, anlamlarn ina edildii bir edir ve haber sylemi sz konusu anlamlarn zmlenmesinde anahtar ereveyi oluturmaktadr.
Bu alsmada esas itibariyle haber medyas olarak nitelendirilen, sylemsel alan odak
alnmstr. Medya kavram, televizyon, radyo, gazete, dergi, internet ortamndaki portallar
vb. tmn kapsamaktadr. Ancak biz bu alsmada esas olarak gazetelerin internet basksndak haberler, keyazlar ve yorumlar temel aldk. Tarihsel olarak 2005-2010 yllar
arasn kapsayan, belirli analitik kategoriler erevesinde snrlandrma yapld.
Azerbaycan basnnda KKTC-Azerbaycan ilikilerinin gelitirilmesine katkda bulunacak ne tr nerilerin sylemsel olarak kurguland nem tamaktadr. Bu nem hem de
Azerbaycan basnnn sadece genel kamuoyunu yanstmasndan deil, hem de mlkiyet
yaps nedeniyle siyasal gclerin eilimlerini grnr klmasndan kaynaklanmaktadr.
KKTC`nin gelecei konusunda olumlu tutum ve gr sergileyen glerin nemsedii konulardan biri de KKTC`nin devlet olarak alglanmasdr. Kuramsal olarak basn byle
algi kalplarn oluturma ve topluma yaymada merkezi rol oynamaktadr. Azerbaycan
basnnda KKTC`nin devlet olarak alglanmasna katkda bulunacak veya byle alglama
kalplarn yok edecek ne tr sylem gelitirildii de aratrma asndan belirleyici konu
balklarndan birini oluturmaktadr. Buna paralel olarak, KKTC`nin Trk Dnyasnn doal bir yesi olarak grlp grlmedii, Azerbaycan basnnda bu konuda ne tr bir
yaklam sergilendii de incelenmektedir. Ayrca, KKTC`nin tecritten kurtarlmas iin gerekli ortak abalar ve bu abalarn gelitirilmesinde Azerbaycan`n rol konusu da nem
tamaktadr.
Gemiten Gnmze Azerbaycan Basnnda Kbrs Konusu
arlk Rusyasnn 18. yzyl balarndan itibaren igal etmeye balad Azerbaycan
corafyasnda, 19. yzyln sonlarndan itibaren yaynlanmaya balayan gazete ve dergilerde zaman zaman Trk Dnyas ile ilgili haberlere rastlanmaya balamtr. Burada zellikle, Anadolu ve Balkanlar hakkndaki bilgilere zel arlk verdii dikkat ekmektedir. Bunun
4 Aye nal, Medya, Dil ve ktidar Sorunu: letiim almalarnda Medya ve Siyaset likisini Nasl Tartmalyz?, G. . letiim Dergisi, (3),
1999, s. 14-35.
561
balca nedenlerinden biri ise 1878 sonras yaanan olaylar ve 1912 tarihinde balayan Balkan Savadr. Dolays ile 1917 Bolevik Devrimi`ne kadar Azerbaycan basn Kbrs konusunu gndemine almasa da ama Balkan Trklerinin yaad olaylara zel nem vermitir.
28 Mays 1918 tarihinde ilan edilen Azerbaycan Cumhuriyeti ksa bir sre sonra 27 Nisan
1920 tarihinde sona erince Azerbaycan basnndak Kbrs konusu da dier Trk dnyas
blgeleri ve meseleleri gibi gndemden dmtr.5
Sovyetler Birliinin hkim olduu 1920-1990 yllar arasnda, Azerbaycan basnnda
Kbrs konusunda hibir nesnel haber ve makale yaynlanmamtr. Bu dnemde, zellikle 1931 ylnda Adada Rumlarn kardklar isyanlar; 1960 sonras Trklere yaplan
katliamla, meselenin BMdeki seyri ve nihayet Trkiyenin 1974 Kbrs Bar Harekat
dnemindeki olaylarla ilgili olarak Azerbaycan basn Moskovadan gnderilen haberleri
yaynlamak zorunda kalmlardr. Bu yazlarn bazlarnn altnda Azerbaycanl yazarlarn
ismine rastlanmakla birlikte, bunlar da Sovyetler Birliinin muhabir sfatyla d lkelere gnderdii KGB ajanlarnn makaleleri olmutur.6 Sovyetler Birliinde 1985 sonras
Gorbaovun balatt yeniden yaplanma dneminde ve 1988 ylndan itibaren kitlesel
halk eylemlerinde Kbrs Trklerinin desteklendiini gsteren gelimeler olmutur. Gsterilerde datlan, sokaklara ve alanlardaki duvarlara yaptrlan ktlarda da, halkn
mcadele sahasnda nder grd kiilerin yaynladklar gizli ve az sayda baslan gazetelerde de, BM tekiltnn ve dnya devletlerinin KKTCini tanmamas knanmtr. 7
Azerbaycanda Kbrs meselesinin asl nem kazanmas Aralk 1991de Kbrs Cumhurbakan danmanlarndan Ahmet Gaziolunun Azerbaycana gelmesi ile olmutur. Geri, Azerbaycanda hl Sovyetler Birliinin etkisi devam ettiinden ve bamszln iln
etmesine ramen, henz snrlar Sovyet askerleri koruduundan, Ahmet Gaziolunun
Azerbaycana geliini resmi gazete ve dergiler deil, Azerbaycan Halk Cephesinin
gazeteleri ve bu kurumla paralel yayn yapan gazeteler yazmlardr. (amil, 128)
Azerbaycan basnnn, 1992-1993 yllarnda, Kbrs tantma konusunda en baarl dnemini geirdiini syleyebiliriz. Bu dnemde resmi ve iktidar gazeteleriyle beraber, bamsz ve muhalif gazeteler de Kbrsn yakn tarihi ile ilgili yazlar yazmlardr. Bu yazlarn
hemen hemen hepsinde Kbrs Trknn haklarnn savunulmas aka vurgulanmtr.8
Annan Plan`na Tepkiler
Azerbaycan basnnda yaplan deerlendirmelerde Annan Plan KKTC`nin aleyhine bir
durum olarak nitelendirilmektedir. zellikle yorum yazlarnda Annan Plan ve Trkiye`nin
bu plan onaylamas kinayeli bir slupla eletirilmektedir: Hatta plann uygulamaya konulamam olmas KKTC`nin bekas asndan olumlu deerlendirilmektedir.....Kofi Annan
hazrlamt, Kuzey Kbrs Trk Cumhiuriyeti`ni Yunanistanà satmak iin. Kardeimiz
Trkiye de sevinerek bu Yol haritasn kabul etmiti. Allah bizlere acd iin Yunanlar
kendileri bu haritadak yolla gitmek istemediler, sonuta Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti
biraz daha yaayabildi.9
5
6
7
8
9
562
Ali amil, Kuzey Kbrs, Bak, 2001, s.126

Ali amil, a.g.e. 126.
Ali amil, a.g.e. 128.
Sebahattin imir, Azerbaycan kamuoyunda Kbrs, Orkun dergisi, (http://www.orkun.com.tr)
Agil Abbas, Romaya ve Mabede Aparmayan Yollar, Adalet, 26 Mays 2009.
Buna paralel olarak Kbrs mzakerlerinde yaanan sre, Annan Plan erevesinde
cereyan eden olaylar Trkiye`nin Ermenistan`la ilikiler kurma abalarna eklemlenmekte
ve her iki sre arasnda neden-sonu ilikisine ynelik benzerlikler kurulmaktadr: Trkiye Kbrs sorununun zmnde yeni yaklam ortaya koydu, Annan Plann destekledi,
peki bundan dolay uluslararas kamuoyu Trkiye`nin isteklerine daha m ok nem verdi?
Bat devletleri nceki gibi Kbrs Rumlarn destekliyor. Halbuki adadak Rumlar Annan
Plann reddetmitiler. imdi Abdulla Gl Yerevanà giderse, Bat dnyas soyqrm
konusunda Ermenileri brakp, Trkiyeden mi yana tavr alacak?10
Bat Dnyas ve ifte Standart
Kbrs konusu Azerbaycan basnnda ayn zamanda Bat dnyasna kar bir kzgnlk
syleminin temel bileenlerinden birini oluturuyor. Bu anlamda Batnn ifte standartlar
uyguladn ve Kbrs meselesinde samimi olmadn dile getiren ok sayda metne rastlamak mmkndr. Bu metinlerde haber kaynaklar ve uzmanlardan alntlar yaplarak
anafikir desteklenmeye allyor; Bat bu konuda ikili ifte standart uyguluyor. Neden
Kosova`y tanmaya hazrlanyorlar?! KKTC`nin bu hakkn ise tanmak istemiyorlar. Bat
yine kendi i yzn gstermektedir.11
Genel olarak bakldnda haber-yorum yazlarnda KKTC meselesinde dnyann
bak Batnn ifte standart, Kbrsà hakszlk, adaletsizlik ve dier kelimelerle
anlamlandrlmaktadr:12
Kbrs Meselesine Trkiye Merkezli Yaklam
KKTC meselesinin zmszle girmesi ve bir sorun olarak devam etmesine ilikin gazete metinlerine hakim olan yaklamlardan biri de, tm bu sorunlarn temelinde
Trkiye`nin hedef olarak seilmi olmasdr. Trk askerlerinin adadan karlmak istenmesi, uluslararas toplantlar ve orgnizasyonlarda Trkiye`den saysz taleplerin gndeme getirilmesi, Bat dnyasnn ifte standart uygulamas vb. asl hedefin Trkiye olmas
dncesiyle aklanmaktadr: Baz glerin amac Kbrs meselesini zmek deildir.
Onlar, Trkiye`nin zayflamas, her taraftan kuatlmasn, lkenin iten blnerek gcn kaybetmesini istiyorlar. Byle olunca Anadolu`yu daha kolay igal edecekler.13 Gerek budur ki, Trkiye`yi zayflatmak istiyorlar.14
Benzer yorumlar Azerbaycan Parlamentosu`nun resmi yayn organ Azerbaycan gazetesince de paylalmaktadr: Kprs sorununun zlmemesi, hatta karde lkenin Avrupa Birlii`ne giden yolunda eitli yapay engellerin ortaya atlmas zellikle Trkiye`nin
potansiyeline Avrupadaki tedirgin yaklamn gstergesidir.
Kbrs konusuna deinilen haber ve yorum yazlarnn byk ounluunda Trkiye merkezli bir yaklam benimsenmekte ve yaplan deerlendirmelerle Trkiye`nin Bat
10
11
12
13
14
Bizim Yol gazetesi, 24 Haziran 2008 .

Adalet gazetesi, 16 ubat 2008.
Olaylar gazetesi (http://www.olaylar.az/haber/dunya_edaletsizlik_.html)
Seyfeddin Altayl, Kbrs Meselesi, Adalet, 23 Ocak 2010.
Yeni Musavat gazetesi, http://www.musavat.com
563
dnyas karsnda yalnz braklmamas nerisi savunulmaktadr. Bu tr deerlendirmeler haber ve yorum yazlarnn balklarna da yansmaktadr. Trkiye`den Avrupa
Birlii`ne sert yant`15, Trkiye Avrupa`dan vazgeer, Kprsdan yok16 vb. balkl haberlerde Trkiye`nin Kbrs konusunu kendi strateji devlet meselesi olarak grd dile
getirilmektedir.
Buna paralel olarak, lke basnnda Kbrs meselesine karde lke olarak Trkiye`nin
meselesi imi gibi bakan haber-yorum yazlarna da rastlamak mmkndr. Bu anlamda
Azerbaycan-Trkiye ilikilerinin kuvvetli temeller zerinde kurulmas ve Kbrs konusunun da bu ilikiler dnda dnlemeyecei gerei vurgulanmaktadr. Resmi haber
kaynaklarna atfen Azerbaycan`n gemite olduu gibi, bundan sonra da uluslararas
alanda tm admlarn karde Trkiye ile mzakere ederek ataca ifade olunmaktadr.17
Kbrs Meselesinde Trk Dnyasnn nemi
Azerbaycan basn Kbrs konusunda Trk Dnyasnn yeterince cesur ve aktif olmad kanaatindedir. zellikle, ou haber metninde Trkiye`nin Kbrs konusunda yalnz
brakld kanaatinin hakim olduu sylenebilir: Trkiye Anadolu`da yalnzdr, Azerbaycan ise Kafkaslarda. Asya Trkleri hala derin uykudadr..18
Haber ve yorum yazlarnda KKTC Trk Dnyasnn bir yesi olarak grlmekte, fakat
Kbrs konusunda Trk Cumhuriyetlerinde yeterli dzeyde hassasiyet gsterilmedii vurgulanmaktadr. Bu sylem KKTC`yi temsil eder nitelikte haber kaynaklarnca da dorulandrlarak gelitirilmektedir.19 Bir baka sylem ise KKTC meselesinin yalnz Trkiye`nin
sorunu olarak grlmemesi, genel olarak Trk Dnyasnn kendini savunma hakk olduunu iermektedir20
Azerbaycan - KKTC likileri
Haber ve yorum analizlerinin analizi ortaya koymaktadr ki, hem iktidar, hem de muhalefet basn hi fark gzetmeksizin Azerbaycan-KKTC ilikilerinin gelitirilmesine ynelik olumlu sylem kullanmaktadr. Bu konuda 2005 ylnda iki lke arasnda uak seferlerinin balatlmas ve dnemin scak temaslarndan vgyle sz edilmektedir.
ki lke arasnda turizm alannda ilikilerin gelitirilmesi, KKTC niversitelerinde
Azerbaycanl rencilerin eitimi ve retim yelerinin faaliyeti ikili ilikiler asndan
basn tarafndan nemsenmektedir. 21
15
16
17
18
19
20
21
564
Bizim Asr gazetesi, (http://bizimasr.media-az.com/arxiv_2002/dekabr/287/eks.html)

Hafta-ii gazetesi, 26 Kasm 2009.
Bizim Asr gazetesi, (http://bizimasr.media-az.com/arxiv_2004/15/aktual.html)
Hafta i gazetesi, 2 Eyll 2010.
Olaylar gazetesi, (http://www.olaylar.az/haber/dunya_edaletsizlik_.html)
Bizim Yol gazetesi, 2 Kasm 2007.
Ayn zamanda genel sylemsel eilim olarak ikili ilikilerin KKTC`nin Azerbaycan`n
desteine duyduu ihtiya balamnda nemsendiini de vurgulamak lazmdr. Bu sylem haber balklarna da dorudan yansmaktadr. 22
Ayn zamanda KKTC`li yetkli kaynaklara atfen de bu dnce gelitirilmektedir. 2007
ylnda dnemin KKTC Dileri Bakan Turgay Avc`nn Biz iyi biliyoruz ki, Azerbaycan
her zaman yanmzdadr szleri de basn tarafndan Azerbaycan`n KKTC`ye verdii nemi gstermek asndan sk kullanlmtr.23 Haklarmz korumaya Trk cumhuriyetlerinin yeterli ekonomik gc ve byk jeopolitik nemi var. Bu potansiyeli gerekletirmek
grevi ise Trkiye ile Azerbaycanà der.24 Resmi Azerbaycan gazetesine gore Kbrs
gerei dikkate alndnda Ankara blgede gvenebilecei gerek mtefikinin Azerbaycan olduunun farkndadr25
Muhalefet gazetesi Yeni Msavatn sayfalarna tad haberde ise haber kaynana
atfen Azerbaycan-KKTC ilikilerinin yeterli dzeyde gelitirilmemesinden yaknlmakta ve
Lefkoa`da temsilcilik almas nerisi gndeme getirilmektedir. 26
KKTC`nin Devlet Olarak Alglanmas
Azerbaycan basn her ne kadar Kbrs ile ilikileri Trkiye merkezli yaklamla deerlendirmi olsa da, KKTC`yi bir devlet olarak alglamakta ve yle yanstmaktadr. zellikle bir ok haber metin ve balklarnda KKTC`nin bir millet, devlet kavramlaryla
tantlmas dikkat ekicidir. KKTC Cumhurbakan D. Erolu`nun Kbrs trklerinin en
byk qruru Trk milletinin bir paras olmaktr szleri Azerbaycan basnnda yaygn
kullanlan atflardan biri olmutur.27
KKTC`nin Azerbaycan kamuoyunda devlet olarak alglanmasna ilikin metinler rutin
gelimeler erevesinde her yl tekrarlanarak lke basnnda yer bulmaktadr. 15 Kasm
KKTC`nin bamszlk yldnm kutlamalar her yl ayn dnemde haber metinlerine
konu olmaktadr.
Benzerlik ve zdelik Sylemi
Kuzey Kbrs`la Azerbaycan arasnda birtakm benzerlikler ve zdelikler kurulmaktadr. Bu sylemin kamuoyu asndan ok nemli olduu vurgulanabilir. Byle bir yaklam gazete sayfalarndan halkn diline dnm zdelik kalplardr.
Azerbaycan`da olduu gibi KKTC`de de toplu mezarlklar var ve Ermenilerin Azerbaycanllara kar uyguladklar vahetin benzeri Kbrs`da Rumlar tarafndan Trklere
kar uygulanmtr.28
22
23
24
25
26
27
28
Bizim Yol gazetesi, 2 Kasm 2007.

Azad Eliyev, Azerbaycan hemie yanmzdadr, Hafta i, 23 Kasm 2007.
Yeni Musavat gazetesi, http://www.musavat.com.
Azerbaycan gazetesi, Strateji terefdaln yeni merhelesi, 17 Kasm 2007.
Yeni Musavat gazetesi, http://www.musavat.com.
Hafta i gazetesi, 22 Ekim 2010.
Orhan hl, Ermeniler oyunu pozurlar, Tezadlar, 1 Austos 2009.
565
Trk olmak; Kbrsta, Hocalda, Anadoluda ve Balkanlarda soykrma urayp karlnda yapmad soykrmla sulanmaktr.29 Kbrs ve Azerbaycan Trkiyenin hibir
zaman gzard edemeyecei krmz izgidir.30 Karaba meselesi Kbrs meselesi ile
jeopolitik bakmdan iliilidir. Kbrs gibi Karaba da Trkiye`nin kendi problemlerinden
biridir.31 TC Babakan Yardmcs Cemil iekè atfen Azerbaycan`n igal altndaki Karaba topra Kbrs gibi Trkiye`nin milli mcadelesinin bir parasdr.32
Azerbaycan`dan Kbrs meselesine bak ayn zamanda ortak dman kalb erevesinde de kurgulanmaktadr. Bu anlamda Yunan ve Ermeni her iki halk asndan
tekiletirilerek, Bat dnyasnn onlardan yana tavr taknmas eletirilmektedir: Azerbaycan iin Ermeniler nasl kullanlmsa, Avrupann emperyalist poltikas uygulayan
devletleri de Yunanistan` ayn ekilde kullanmtr. 33
sinde resmi devlet gazetesi Azerbaycan sayfalarnda Neden iyi niyet sergileyen taraf
cezalandrlmaktadr!? sorusu ortaya konularak Her bir Trkn vatan Azerbaycan, her
bir Azerbaycanlnn veteni Kuzey Kbrs ve Trkiye`dir denilmektedir.38
Haber Kaynaklar
Azerbaycan basnnda KKTC konulu haber ve yorum yazlarnda Azerbaycan devlet
yetkililerinin ve yerli uzmanlarn yan sra, KKTC`li st dzey yetkililerin haber kayna
olarak yanstlmas da nemli sylemsel unsurlardan biri olarak dikkat ekmektedir. Rauf
Denkta, Dervi Erolu, Mehmet Ali Talat, KKTC bakanlar, eitli dnemlerde Bak`de
grev yapm KKTC temsilcileri dzeyinde verilen demeler lke basnnca itibar edilen
mesajlar olarak haber metinlerine girmitir.
Muhalefet-Hkmet Basnnn Yaklam Farkllklar
KKTC`nin Tannmas
KKTC asndan hayati nem tayan ve zaman zaman Trkiye ile Azerbaycan kamuoyunda tartma konusu olan konulardan biri de KKTC`nin bamszlnn tannmas olmutur. Azerbaycan basn konuya resmi devlet politikas erevesinde ok ihtiyatl yaklamaktadr. Haber ve yorum yazlar irdelendii zaman KKTC`nin tannmasnn Azerbaycan asndan da arzuolunan ve nemli bir gelime olaca kaydedilirken, Azerbaycan`n
uluslararas basklar ve Karaba sorunu da ayn syleme eklemlenmektedir. KKTC`nin
Azerbaycan tarafndan tannmamasna ilikin sitemli yaklamlar da basna yansmtr.
Ancak arlkl olarak lke basnna hakim olan kanaat, KKTC`nin bamszlnn Azerbaycan tarafndan tannmamasnn anlalr nedenleri olduu ve bu yzden KKTC ve Trkiye
kamuoyundan anlay gstermeleri ynnde olmutur. Nitekim, KKTC ve Trkiye`den
haber kaynaklarnn bu anlay sergileyen demelerine haber metinlerinde zel vurgu
yaplmtr.
Azerbaycan imdiye kadar KKTC`ni tanmad iin biz onlara kar tutumumuzu deitirmi deiliz.34 Turgay Avc: Bizi iyi biliyoruz, Azerbaycan her zaman yanmzdadr.
Fakat sizden daha ok ey istemek doru deildir.35 Karaba meselesi olmasayd, Azerbaycan KKTC-ni tanyabilirdi... Trkler olarak hepimiz bamz dik tutmalyz36
KKTC`nin Tecrit Sorunu
KKTC`nin tannma sorununun yansra maruz kald uluslararas tecrit politikas
Azerbaycan basnnda eletirel tutumla gndeme alnmtr. Bu metinlerde genellikle
mevcut durum adaletsizlik, Bat`nn ifte standart, Trkiye`yi zayflatma giriimlerinin tezahr olarak yanklanmtr.37 KKTC`de yaplan referandum sonular ereve29
30
31
32
33
34
35
36
37
566
Nurullah Aydn, Trk olmak,o kadar zor mu!, Tezadlar, 24 Eyll 2009
Orhan hl, a.g.m.
Azerbaycan gazetesi, 1 Haziran 2010
Seyfeddin Altayl, a.g.m.
Adalet gazetesi, 20 Ekim 2009.
Azad Eliyev, a.g.m.
Adalet gazetesi, 3 mart 2007.
Hkmet denetiminde olan gazeteler ile muhalif partilere yakn veya dorudan onlarn mlkiyeti ierisinde faaliyet gsteren gazetelerin KKTC konusuna yaklamnda
nemli tespitler yapmak mmkndr. KKTC`nin genel sorunlar erevesinde her iki basn cenahnda ortak sylemin yaygn olduunu sylemek mmkndr. Ancak zellikle
ikili ilikilere bak, Azerbaycan`n resmi politikasna ilikin deerlendirmelere odaklanldnda yaklam farkll dikkat ekmektedir. KKTC ile ilikilerin gelitirilmesine ynelik
muhalif basn hkumetten daha giriimci admlar beklerken, hatta genel KKTC sorunu
erevesinde Trkiye`nin politikalarna eletirel bakarken, devlet gazetelerinde ihtiyatl
bir dil kullanlmakta, Trkiye`yi rencide edici sluptan kanlmakta, muhalif basnn gndeme getirdii eletiriler Trkiye ve KKTC kaynakl demelerle geersiz klnmaktadr.
SONU
Bu almada Azerbaycan basnnda KKTC konusunun hangi sylemsel unsurlarla
yanstld, Kuzey Kbrs meselesine ilikin ne tr alglama kalplarnn sunulduu aratrld. Genel olarak medya metinlerinin imaj oluturma ve dnce erevelerini kurma
ynndeki potansiyeli dikkate alnarak Azerbaycan kamuoyunda KKTC ile ilgili hangi temel kanaatlerin yaygnlat incelendi.
zetlemek gerekirse aadak temel husular vurgulamakta fayda vardr:
- Azerbaycan basnnda KKTC bamsz bir devlet, Trk Dnyasnn doal bir yesi
olarak alglanmaktadr.
- Bat Dnyas her zaman olduu gibi KKTC konusunda ifte standart uygulamakta
ve dnya bu adaletsizlii zmek istememektedir.
- Sorunun zm iin Trkiye`yi yalnz brakmamak ve Trk Dnyasnn aktif destei gerekmektedir.
- KKTC`ye olan yakn ilgi Trkiye`ye olan yakn ilgiyle dorudan ilintilidir.
- kili ilikiler alannda KKTC`nin Azerbaycan`n desteine ihtiyac vardr ve Azerbaycan bu ynde kararl admlar atmaldr.
38
Resmiyye Rzal, Akdenizin Koynunda Dokkuz Min llik Tarih zi, Azerbaycan, 17 Kasm 2009.
567
- KKTC sorunun zmnde KKTC ve Trkiye`nin en yakn mttefiki Azerbaycan`dr.

- Kuzey Kbrs`la Azerbaycan arasnda birtakm benzerlikler ve zdelikler vardr.
Dman ortaktr ve her iki lkenin birbirine destei ok nemlidir.
- KKTC`nin bamszl mutlaka tannmal, ancak Azerbaycan` uluslararas alanda
Karaba sorunu nedeniyle zor duruma drecek admlardan kanlmaldr.
KAYNAKLAR
Agil Abbas, Romaya ve Mabede Aparmayan Yollar, Adalet, 26 Mays 2009.

Ali amil, Kuzey Kbrs, Bak, 2001, s.126
Aye nal, Medya, Dil ve ktidar Sorunu: letiim almalarnda Medya ve Siyaset likisini Nasl Tartmalyz?, G. . letiim Dergisi, (3), 1999, s. 14-35.
Aye nal, Haberi Okumak, Temuin Yaynlar, stanbul, 1999, s. 32.
Azad Eliyev, Azerbaycan hemie yanmzdadr, Hafta i, 23 Kasm 2007.
Knl amilkz, 26 Yal Kadim Diyar, (http://mediaforum.az/articles.php?article_id=2009111304385
2381&lang=az&page=04)
Nurullah Aydn, Trk olmak,o kadar zor mu!, Tezadlar, 24 Eyll 2009
Orhan hl, Ermeniler oyunu pozurlar, Tezadlar, 1 Austos 2009.
Resmiyye Rzal, Akdenizin Koynunda Dokkuz Min llik Tarih zi, Azerbaycan, 17 Kasm 2009.
Robert A. HACKETT, Bir Paradigmann nemini Yitirii: Haber Medyas almalarnda Yanllk ve Nesnellik, Aye
Sebahattin imir, Azerbaycan kamuoyunda Kbrs, Orkun dergisi, (http://www.orkun.com.tr)
W. Lance Bennet, Politik llzyon ve Medya, ev. S.Say, Nehir Yaynlar, stanbul. (2000), s. 26.
Gazeteler
Azerbaycan, Adalet, Bizim Asr, Bizim Yol, Hafta i, Olaylar, Yeni Musavat
MEDYA VE TRK DNYASINDA

BLG TAKASI
Ayfer Ik AKSU
Global Yorum Genel Yayn Ynetmeni
02 - 05 Aralk 2010 tarihleri arasnda Avrasya Ekonomik likiler Derneinin Lefke

Avrupa niversitesi ile KKTCde dzenledii 21. Yzylda Trk Dnyas konulu uluslararas sempozyum, Trk dnyasnda imdiye kadar yaplanlardan farkl bir alma olarak
ortaya kt. Sadece Trk dnyas corafyasndan deil dnyann deiik corafyalarna
dalm Trklerin temsilcilerinin de katld bu etkinlikte sadece tek dil konuuldu. Hani
dnyada en fazla konuulan beinci dil olarak nitelendirdiimiz Trke, imdiye kadar
tank olduum uluslararas etkinlikler iinde ilk kez tek dil olarak karmza kt.
imdiye kadar yaplan bu tr faaliyetlerin dili ne yazk ki (her ne kadar srekli olarak
Trk dnyasnn ortak dili Trke diyerek bbrlensek de) ya Rusa oldu, ya ngilizce
ya da Rusa ve ngilizce, aralarna Trkeyi de katarak. in zc yan, Japonyada gelen, Finlandiyadan gelen ABDden gelen Macaristandan gelen katlmclar, Trk dnyas, Trk dili, Trk kltrn vb. konu alan toplantlarda Trke sunumlar yaparken, eski
Sovyet corafyasndan gelen katlmclarda bunu gremiyorduk. Bu yzden KKTCdeki
bu toplant belki de bir dnm noktas olacak.
Byle bir adm atma yrekliliini gsteren Avrasya Ekonomik likiler Dernei ile
Lefke Avrupa niversitesini bu cesaretlerinden dolay kutlamak gerek. Kutlanmas ge-
568
569
reken bir baka grup ise dzenleyicilerin cesaretine ortak olan ve tek dilde birleen katlmclar ve sunumcular. Gerek Avrasya Ekonomik likiler Dernei gerekse Lefke Avrupa
niversitesinin bu tr etkinlikleri artrarak srdrmelerini diliyorum.
Sadece Trkenin (leheleri ile birlikte) konuulduu bu etkinlik, elbette konusu itibariyle de nemliydi, her ne kadar medyamzn gznden kam dahi olsa. ok farkl
corafyalardan katlmclarn bir araya geldii sempozyumda, Trk Dnyasnn yeni yzyldaki durumu konuuldu, siyasi, ekonomik, ticari bir takm hesaplar yaplmadan.
KKTCdeki 21. Yzylda Trk Dnyas sempozyumuna katlan isimlerden birisi de
Krmdan. Krm Tatar Trklerinden gen bir bilim insan, ayn zamanda gazeteci. Krm
Haber Ajans Mdr ve ayn zamanda Krm Mhendislik ve Pedagoji niversitesinde
retim yesi olan Dr.Gayana Yksel ile sempozyumun yapld yerde kalmad sohbetlerimiz. Zaman zaman kaldmz otelin lobisine zaman zaman da Girnenin sokaklarna
tat. Dr. Gayana Yksel ile sohbetlerimizde, bir kez daha, sempozyumda da dile getirdii
hususlarn zerinden getik. imdi bu sohbetlerimizden ksa bir blmn sunmak istiyorum okuyucularmza.
A. Ik Aksu: Sayn Yksel, mesleiniz nedeniyle sorularm da medya zerine olacak.
Ancak, elbette bu, Trk Dnyas ve medya olacak. Medya nedir diyerek balamak istersem sohbetimize...
Gayana Yksel: Basit bir ifadeyle medya iin enformasyon takasn salayan mekanizmalarn btn diyebiliriz.
Teknolojinin hzla gelitii, buna paralel iletiim aralarnn da srekli yenilendii
gnmzde yazl ve grsel medya kendini yenilerken, sanal dnya olarak adlandrlan
internet medyas da sahnede hzla yerini ald. Yazl ve grsel medyann yanna son 15-20
yldr internet medyas da arln hissettirerek yerleti.
letiim teknolojisindeki gelimeler ve yenilikler, enformasyonun retimi ile kiiler,
toplumlar, kurumlar ve lkeler arasnda bilgi aktarm ve takasn kolaylatrr ve hzlandrrken, son 20 ylda Trk dnyas da bundan etkilenmitir.
amzda enformasyon aralarnn nemini herkes biliyor. Artk medya sadece haber ve bilgi vermiyor, insanlarn dnyaya bakn oluturuyor, yaam tarzn etkiliyor ve
onlarn baz kararlar almalarna neden oluyor. Medya her milletin kendi dilini, rf ve adetlerini, tarihini ve baka deerlerini koruyabilmeleri iin nemli bir aratr.
A. Ik Aksu: Nedir, enformasyon takasndan kastnz?
Gayana Yksel: Enformasyon takas derken; bilgi ak srecine katlanlar arasndaki
enformasyon rnleri alveriini anlatmak istiyorum. Bu srete yazl basn, radyo, televizyon, haber ajanslar ve her trl internet kaynaklarndan sz edebiliriz.
A. Ik Aksu: Trk dnyas asndan bakacak olursak peki, enformasyon takas ya
da bilgi alverii asndan neredeyiz?
570
Trk halklar arasndaki enformasyon takasnn geliimi, 1991 ylnda SSCBnin dalmasndan sonra mmkn oldu. O dnemde dnyann siyasi haritasnda yeni ortaya kan
Azerbaycan, Kazakistan, Krgzistan, Trkmenistan, zbekistan gibi Trk devletleri, yeni
iletiim ana katld. Hi zaman kaybetmeden zerk cumhuriyetler de bu ada yer alarak
milli kimliini aramakta olan dier Trk topluluklar ile irtibat kurdu.
Bu irtibatta ana unsurlar sadece dil ve kltr ortakl deil, etno-genetik yaknlk,
tarih ve bu sahip olunan dier ortak zelliklerdir. Trklerin tarihte ve dnyada mstesna
yeri olduunu, Trk birliini savunan ve bu grleri sakin ve dengeli bir ekilde dile
getiren siyasi partiler, sivil toplum rgtleri ve oluumlar, Trk dnyasnda enformasyon
takasnda nemli bir ilev grmekle birlikte enformasyon alannn ok ynl olmas ayn
konuda farkl grleri tayan ok sayda medya aktr de sahada yerini ald.
Aslnda Trk halklar arasnda enformasyon ak, SSCBnin dald ve elektronik
basnn yaygnlamaya balad 1990l yllardan ok nceleri de vard. Ancak sz konusu dnemlerde medyada arlkl olarak farkl corafyalarda yaayan Trk topluluklarnn
hayatlar ve kltrlerini ele alan zel aratrma konularn okuyucuya aktaran bilgiler yer
alyordu. Bu konuda gerek manada halen gnmzde de deerli bir kaynak olarak yararlanlabilecek olan Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrlnce yaynlanan Basnda
D Trkler Bibliyografyasn burada zikretmeden gemek byk eksiklik olacaktr.
Sovyetler Birliinin dalmasnn ardndan Trk dnyas sahasnda deyim yerindeyse tam bir medya bombardman ile kar karya kaldk. Ancak zamanla bu hz giderek
dt ve nihayetinde son yllarda Trk dnyasnn sorunlarna arlk veren incelemelerin
yer ald zel sosyal, siyasi, bilimsel, etnografik yaynlar kendilerine yer ama imkanna
kavutu. Gnmzde de bu tr, genellikle aylk, aylk gibi periyotlarla kan sreli yaynlarn varlklarn devam ettirdiklerini gryoruz.
Konuya sesli ve grntl medya asndan veya daha bilinir adyla radyo ve televizyonlar asndan baktmzda, genel olarak Trk topluluklarnn hayatn anlatan programlara arlkl olarak yer verildiini grmekteyiz. Bu tr yaynlara yer veren kanallarda
ise gerek Trkiye gerekse dier Trk devletlerinde ncelii resmi kanallar almaktadr.
Konumlar itibariyle baz zel televizyon kanallarnn da yayn kuaklarnda Trk dnyasna geni yer verdiklerini sylemek ve onlarn da hakkn yememek lazm. Bu medya
kurulularnn adn zikretmek istemiyorum, ancak 2009 ylnda yayna balayan Trk
Mzik Birliinin (TMB) adn anmadan gemek de olmaz. Dier kanallarn yaynlarndan
farkl olarak bu kanal, adndan da anlalaca gibi ok farkl corafyalara yaylm Trk
topluluklarnn mziklerine yer verirken, tannm sanatlarn yannda gen sanatlara
da kucak ayor.
A. Ik Aksu: Siz, niversitedeki grevinizin yannda Krm Haber Ajansnn da ynetiminde yer alyorsunuz. Ajansnz, dier ajanslar ile enformasyon takas noktasnda
ibirlii yapyor mu? Byle bir ibirlii var ise Trk dnyasndaki hangi ajanslarla yapyorsunuz?
571
Gayana Yksel: 1992 ylnda Trk dnyas haberlerinin doru ve tarafsz olarak verilmesi, haber ajanslar arasnda enformasyon alverii, teknik altyapnn glendirilmesi
amacyla Trkiyenin ev sahipliinde Azerbaycan, Kazakistan, Krgzistan, KKTC, zbekistan ve Trkmenistann katlmyla Ankarada Trke Konuan lkeler Haber Ajanslar
Birlii (TKA) kuruldu. Zaman iinde gzlemci olarak TKAya katlan Bakurdistan Cumhuriyeti Haber Ajans (Bainform), Krm Haber Ajans (QHA) ve Tataristan Cumhuriyeti
Haber Ajans (Tatar-inform), 2008de Bakde toplanan TKA Genel Kurulunda bu organizasyona ye olarak dahil oldular.
Bakdeki toplantnn ardndan TKA, internet sitesi kurarak faaliyete balad. Her ye
ajansn kendi lehesinde haberlerini sunaca TKA internet sitesinde (www.tkaonline.
org) ayrca Rusa ve ngilizce de yer alyor. Burada sadece, TKAnn zamanla yazl ve
grsel medyann Trk dnyas ile ilgili enformasyon ihtiyacn eksiksiz karlayacak bir
konuma geleceine inanyorum.
A.Ik Aksu: Enformasyon takasnda belki de en nemli unsur internet, TKAnn bu
adan nemli bir rol oynayabilecei dncesine biz de katlyoruz, peki genel olarak
internetle ilgili sizin grleriniz nelerdir?
Gayana Yksel: Sanal dnya; eriilebilirlik, retim ve tketim ucuzluu, geni kitlelere ulamas, devlet snrlarndan kaynaklanan kstlamalarn olmamas, arivleme, tekrar
tekrar yaynlanma, kitlelerin olaylar zerinde grlerini yanstabilmesi gibi artlara sahip. Ayrca, internet tm bilgi kaynaklarna hzl ve kolay eriimi salamas asndan da
vazgeilmez bir hale geldi.
Ancak, yazl ve grsel medya ile ajanslarda olduu gibi burada da dezenformasyon
(bilgi kirlilii) en byk risk. Enformasyon takasnda dikkat edilmesi gereken nemli nokta da bu. Geni bir enformasyon a olan internet medyasnda bilgilerin de ok dikkatli
szlmesi gerekiyor.
Ayfer Ik Aksu: Verdiiniz bilgiler iin teekkr ederiz.
Gayana Yksel: Bu imkn tandnz iin ben teekkr ediyorum.

ULUSLARARASI SEMPOZYUM
02 - 05 Aralk 2010
Lefke K.K.T.C.
Prof. Dr. Ahmet Zeki Velidi TOGAN Ansna
PROGRAM
1.GN 02 Aralk 2010 Perembe
Yer: Lefke Avrupa niversitesi Akll Bina Konferans Salonu
10.00: Al Treni
Sayg Duruu ve stiklal Mar
10.00: Al Konumalar:
Hikmet EREN / Avrasya Ekonomik likiler Dernei Ynetim Kurulu Bakan
Prof. Dr. Ahmet Blend GKSEL / Lefke Avrupa niversitesi Rektr
10.15: Protokol Konumalar:
Mehmet ZAFER / Lefke Avrupa niversitesi Mtevelli Heyet Bakan
smail KAVUNCU / Trk Dnyas Belediyeler Birlii Bakan Vekili
Mustafa AK / Ankara Keiren Belediye Bakan
Prof. Dsen KASENOV / TRKSOY Genel Sekreteri
Ganira PAAYEVA / Azerbaycan Milli Meclisi Milletvekili
Zorlu TRE / K.K.T.C. Tarm Bakan Bakan
Nazm AVUOLU / K.K.T.C. Milli Eitim Bakan
Kaya TRKMEN / Trkiye Cumhuriyeti Lefkoa Bykelisi
rsen KK / K.K.T.C. Babakan
Dr. Hasan BOZER / K.K.T.C. Cumhuriyet Meclisi Bakan
Dr. Dervi EROLU / K.K.T.C. Cumhurbakan
10.45: Prof. Dr. Zeki Velidi Togan Hizmet dlleri Takdimi
572
573
BRNC OTURUM
(11.00 12.20)
(Dr. Fazl Kk Oturumu)
TRK DNYASI VE K.K.T.C
Oturum Bakan: Dr. Umut ARIK / Lefke Avrupa niversitesi retim yesi
Raportrler: Dr. Ali ASKER / kbal VURUCU
Prof. Dr. Ata ATUN / Yakn Dou niversitesi retim yesi
Trk Dnyasnda KKTCnin Yeri
Do. Dr. Soyalp TAMELK / Gazi niversitesi retim yesi
Trk Cumhuriyetlerinin KKTCyi Tanma Olgusu ve Esaslar
Rzvan GENBEROV / Trkiye Azerbaycan Medya Aratrmalar Merkezi Bakan
Azerbaycan Basnnda KKTC
Yrd. Do. Dr. Elif Asude TUNCA / Uluslararas Kbrs niversitesi
maj ve Alg Kavramlar erevesinde Krgzistanda KKTCye Bak
Dr. Hatem CEBBARLI / Azerbaycan Cumhuriyeti Milli Meclisi Strateji Aratrmalar Merkezi Bakan Yrd.
Trk Birliinin Oluumunda Nahvan Zirvesinin nemi
Fevzi TANPINAR / K.K.T.C. D Basn Birlii Bakan
Kbrs Trk Halknn Varolu Mcadelesinde Belleksizleme: Trk Dnyas Kapsamnda
Tehditler ve Frsatlar
KNC OTURUM
(13.30 14.50)
(Cengiz Aytmatov Oturumu)
ETM VE TARH ODAKLI LKLER
Oturum Bakan: Prof. Dr. Umay Trke GNAY / K.K.T.C. YDAK yesi
Raportrler: Dr. Ali Asker DEMRHAN / Yrd. Do. Dr. Nazm MURADOV
Prof. Dr. Olcabay KARATEV / Krgzistan Trkiye Manas niversitesi retim yesi
Trk Kaanlklar ve Gnmz Trk Halklarnn Devlet Ynetim Sistemi
Do. Dr. Mehmet HASGLER - Yrd. Do. Dr. M. Blent ULUDA / Lefke Avrupa niversitesi retim yesi / Onsekiz Mart niversitesi retim yesi
Orta Asyada Tarihin Gncel Politikalara Etkisi
Dr. Hayat EM / Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi retim yesi
Trk Dnyasnda Ortak Tarih Bilinci Yaratma almalar
Cavid ALYEV / Azerbaycan Dernekleri Federasyonu Ynetim Kurulu yesi
21. Yzyl Trk Dnyasnn Byk renci Projesi: Sorunlar ve zm nerileri
aatay AKENGN / EkoAvrasya Dergisi Editr
Trk Dnyasnda Ortak retim Stratejilerinin Kullanlmas ve Gelitirilmesinin Gereklii
Esadullah OUZ / Newsweek Trkiye Dergisi
Afganistan Trkleri
Dr. Fazl Ahmet BURGER / Kabil niversitesi retim yesi

Afganistan Sorununun Orta Asya Trk Cumhuriyetlerine Olan Etkileri
574
575
NC OTURUM
(15.00 16.20)
(Macan Cumabay Oturumu)
SOSYO-EKONOMK VE YNETSEL LKLER
Oturum Bakan: Yrd. Do. Dr. Krad ZORLU / Ahi Evran niversitesi retim yesi
Raportrler: Yrd. Do. Dr. Abbas KARAAALI / Dr. Hatem CEBBARLI
Oturum Bakan: Sinan OAN / TRKSAM Bakan

Raportrler: Dr. Hayat EM / Dr. Ahmet DEMRC
Burak BALKAN - Mustafa AKSEL / T.C. Babakanlk D Ticaret Mstearl

Trk Dnyasnda Uluslararas Ticaretin Geliimi, Sorunlar ve zm nerileri
Araz ARSLANLI / Kafkasya Uluslararas likiler ve Stratejik Aratrmalar Merkezi Bakan

Kafkasyann ve Trk Dnyasnn Gelecei Asndan Trkiye Ermenistan likileri
Yrd. Do.Dr. Fahri SOLAK / Dr. Ercan SARIDOAN / Marmara niversitesi retim yesi
Kresel ktisadi Krizin Trk Cumhuriyetlerine Etkisi
Dr. Ali ASKER / 21. Yzyl Trkiye Enstits

Trkiye - Azerbaycan likilerinin Pragmatist Boyutu
Dr. ntikam BEROV / Azerbaycan Hazar niversitesi retim yesi

Trk Cumhuriyetleri Arasnda Ekonomik birliinin Gelitirilmesinde KOBlerin Rol ve
Yeni Buluuluk Konseptinin Deerlendirilmesi
lham SMALOV / Azerbaycan Trk Halklarnn Emekdalk Merkezi Bakan

Dalk Karaba Sorunu Mzakere Yoluyla zlebilirmi?
Dr. Murad SGENDEROV / Azerbaycan Kafkas niversitesi retim yesi

21. Yzyla Balarken Trk Cumhuriyetlerinin Ekonomik Dnm abalar: Uygulamalar, Politikalar ve Stratejiler
Dr. Ali Asker DEMRHAN / T.C. Maliye Bakanl Maliye Yksek Eitim Merkezi Bakan
Yardmcs
Trk Dnyasnda Ekonomik birlii
Hasan Selim ZERTEM / USAK Stratejik Aratrmalar Merkezi
Hazar Havzas: Enerji Kaynaklar - Ekonomik Yansmalar
Dr. Bedia TRKYILMAZ / Krkkale l Salk Mdr
Trk Dnyas likilerinde Salk Projeleri
576
DRDNC OTURUM
(16.30 17.50)
(Arif Nihat Asya Oturumu)
SYAS VE DPLOMATK LKLER
Dr. Zardymukhamed ZARDYKHAN / Kazakistan KIMEP retim yesi

Deien Avrasya ve angay birlii rgt
Do. Dr. Glim SHADYEVA / KazakTrkMunay
Trk Dnyasnda Etnik atma Tehlikesi ve nleme Yollar
Dr. Hasan OKTAY / Kafkas Stratejik Aratrmalar Merkezi Bakan
Kafkaslarda Barn nndeki Engeller ve Ermenistan
Dr. Kairzhan ABDYKHALYKOV / Kazakistan El Farabi niversitesi Uluslararas likiler
Fakltesi Dekan Yrd.
21. Yzyln Yeni Jeopolitik artlar erisinde Trkiye Kazakistan likileri
2.GN 03 Aralk 2010 Cuma
577
BENC OTURUM
(09.30 10.50)
(Gaspral smail Oturumu)
KRESEL KRZ - YATIRIMLAR VE SEKTREL LKLER
Oturum Bakan: Dr. smail SAF / Uluslararas Karadeniz Hazar Denizi birlii Vakf
Trkiye Bakan
Raportrler: Do. Dr. Glim SHADYEVA / Murat AKSEL
Prof. Dr. Nebi ZDEMR / Hacettepe niversitesi retim yesi
Trk Dnyas Asndan Kltr Ekonomisinin / Endstrilerinin ve Medyann levi
Do. Dr. Okan YELOT / Marmara niversitesi retim yesi
Krm Tatar Trklerinin Tarihi ve Gncel Sorunlar Perspektifinde Sosyo-Kltrel Yaps,
Ukraynadaki Etnik Bara Katklar ve Trkiyedeki Akrabalaryla Kltrel likileri
Do. Dr. ule AKER / Dou Akdeniz niversitesi retim yesi
Kreselleme Srecinde Trk Dnyasnda Ortak Pazar Gereksinimi
Yrd. Do. Dr. Abbas KARAAALI / Giresun niversitesi retim yesi
Krgzistann Geleceinde D Yatrmlarn nemi
Dr. Vuqar ALYEV / Azerbaycan Bak Devlet niversitesi Gazetecilik lmi Aratrmalar
Merkezi Mdr
Trk Devletlerinin Uluslararas Ortak letiim Tekilatnn kurulmas
Levend KORO / Dnya Bankas Kosova Temsilcilii
Kosovann Blge lkelerden Yabanc Yatrm ekme Politikalar
578
ALTINCI OTURUM
(11.00 12.20)
(Prof. Dr. Zeki Velidi Togan Oturumu)
SOSYAL VE KLTREL LKLER
Oturum Bakan: Prof. Dr. Cemalettin TAKIRAN / Gazi niversitesi retim yesi
Raportrler: Yrd. Do. Dr. Ali Fuat ARICI / Topugl NAMAMATOVA
Prof. Dr. Selahattin TURAN / Osmangazi niversitesi Eitim Bilimleri Enstits Mdr
21. Yzylda Eitim ve Okula likin Yeni Bak
Ekber KOALI / Dnya Gen Trk Yazarlar Birlii Bakan
Trk Dnyasnn likilerinde Kltrn nemi
Yrd. Do. Dr. Necati YKAN / Akdeniz niversitesi retim yesi
Trkiyenin Orta Asya ve Kafkasya Politikas
Yrd. Do. Dr. Nazm MURADOV / Lefke Avrupa niversitesi retim yesi
Zeki Velidi Togan ve Trkoloji Muhiti
Yrd. Do. Dr. Celalettin KARADA / Atatrk niversitesi retim yesi
Trk Dnyas El Sanatlar ve Kltrel likilerimizdeki Rol
Bahtiyar ABDUKARMOV / Anadolu Ajans zbekistan Temsilcilii
zbekistan ve Krgzistan Arasndaki Milli Etnik likiler ve Anlamazlklar
kbal VURUCU / 21. Yzyl Trkiye Enstits
Kreselleme Srecinin Toplumsal Btnlemeyi Dntrc Etkisi: Kazakistan Halk
Asamblesi rnei
579
YEDNC OTURUM
(13.30 14.50)
(Yusuf Akura Oturumu)
SVL TOPLUM KURULULARI
Oturum Bakan: Prof. Dr. Olcabay KARATEV / Krgzistan Trkiye Manas niversitesi
retim yesi
Raportrler: Yrd. Do. Dr. Necati YKAN / Dr. Elnur AGAYEV
Ferman SALMANLI / Azerbaycan nsan Haklar Enformasyon Merkezi Bakan
Trk Devlet ve Topluluklarnn Entegrasyonunda Sivil Toplum Kurulularnn Rol
Dr. Mansura RASULOVA / Azerbaycan EkoAlyans evre Vakf Bakan
Trk Dnyasndaki evre Sorunlarnn zmnde Sivil Toplum Kurulularnn Rol
Av. zcan PEHLVANOLU / Rumeli Balkan Federasyonu Ynetim Kurulu yesi
Trk Dnyas ve Balkan Trkleri Arasndaki likilerde Sivil Toplum Kurulularnn Rol
Seyit TMTRK / Dnya Uygur Kurultay Bakan Yardmcs
Dou Trkistann Durumu ve Blgede Yaanan Olaylarn Trk Dnyasna Yansmasnda
Sivil Toplum Kurulularnn Rol
Dr. Ahmet DEMRC / Trk Tarm Orman Sen Genel Bakan
Trk Dnyas Sivil Toplum Kurulular Arasndaki likiler
Veyis GNGR / UETD Hollanda ube Bakan
Kreselleme ve Trk Dnyas Sivil Toplum rgtlerinin Yeni Vizyonu
Yrd. Do.Dr. Levent ERASLAN / Krkkale niversitesi retim yesi
Trk Dnyas Sivil Toplum Birlii zerine Temel Tartmalar
580
SEKZNC OTURUM
(15.00 16.20)
(Ali Bey Hseynzade Oturumu)
DL VE LETM ODAKLI LKLER
Oturum Bakan: Prof. Dr. Trel YILMAZ / Ahi Evran niversitesi BF Dekan
Raportrler: Yrd. Do. Dr. Celalettin KARADA / Dr. Vuqar ALYEV
Do. Dr. Zhazira AGABEKOVA / L.N. Gumilev Avrasya Milli niversitesi retim yesi
Trk Halklarnn Kendi Aralarnda Kolay Anlamas in Latin Alfabesine Duyulan htiya
Yrd. Do. Dr. Ali Fuat ARICI / Dumlupnar niversitesi retim yesi
Trk Dnyas ve Trke retimi
Mrteza SULOOCA / Yeni Balkan Gazetesi Genel Yayn Ynetmeni
Aznlk Trk Medyalarnda: Makedonya rnei
Topugl NAMAMATOVA / Krgzistan Trkiye Manas niversitesi Aratrma Grevlisi
Trk Dnyas Entegrasyonunda Dil ve Alfabe Ortakln Gerekletirmede Medyann
Rol: Krgzistan rnei
Dr. Gayana YKSEL / Krm Mhendislik ve Pedagoji niversitesi retim yesi
Trk Dnyasnn Enformasyon Balantlar
Ahad SALHOV / TRKSOY R.F. Bakurdistan Kltr Bakanl Temsilcisi
2010 Ahmet Zeki Velidi Togan Yl ve Miras
Dr. emseddin KZEC / Trkmeneli Kltr Merkezi
Trk Dnyas ve Kitle letiim Aralar
581

ULUSLARARASI SEMPOZYUMU
SONU BLDRS
K.K.T.C. Cumhurbakan Sayn Dr. Dervi Erolunun katlmyla 02 05 Aralk 2010 tarihleri arasnda Lefke Avrupa niversitesi Akll Bina Konferans Salonunda dzenlenen sempozyuma Trkiye, KKTC, Azerbaycan, Krgzistan, Kazakistan, Trkmenistan, Afganistan,
Krm, Dou Trkistan, Kosova ve Makedonyadan bilim adamlar katlmtr.
Sempozyumun K.K.T.C.de yaplmasnn Kbrs Trklerine destek eklinde algland,
Trk dnyasnn en gney ucundaki paras olarak Kuzey Kbrsn varolma mcadelenin selamland kaydedilmitir.
Pek ok ynyle ilklerin yaand sempozyumda Trk Dnyasnn 21. Yzyldaki durumu eitli ynleriyle ele alnm, ortaya kan tehditler ve frsatlar deerlendirilmi, gerekletirilebilecek projeler bilimsel ynden irdelenmitir. Sempozyum sonunda aadaki
tespitler zerinde odaklanlm ve belirtilen kararlar alnmtr:
Sempozyumun K.K.T.C.de yaplmas Kbrs Trklerine destek eklinde alglanm ve
Trk dnyasnn en gney ucundaki paras olarak Kuzey Kbrsn varolma mcadelesinin
alt izilmitir. Ayrca sempozyum K.K.T.C.nin bylesine kapsaml ve uluslararas bir toplantya ev sahipliini en iyi ekilde yapabildiini de btn dnyaya gstermitir.
Katlmclar, bu organizasyonun her iki ylda bir tekrarlanmasnn ok yararl olaca
konusunda fikir birliine varmlardr.
Bir sonraki toplantnn ncelikle bata Nahivan, Krm, Kazan veya Almanya olmak
zere Trk Dnyasnn gzide bir kesinde ve/veya Trklerin youn olarak yaad lkelerin birinde gerekletirilmesi ynnde gr ve neriler tartlm; bunlarn en ksa srede
karara balanmas gerektii ifade edilmitir. Ayrca birincisi KKTCde yaplan bu toplantnn
gelenekselletirilerek her yl yaplmas hususu da konusunda da karara varlmtr.
Bundan byle K.K.T.C.nin Trk devlet ve topluluklar arasnda gerekleecek her trl
organizasyonda ve ortak kurulularda yer almas salanmaldr.
niversiteler, dolaysyla bilgi adas olan K.K.T.C., Trk Dnyasnn Silikon Vadisi benzeri Silikon Adas haline getirilebilir. Bu ynde gerekli admlar bir an nce atlmaldr.
Sempozyum katlmclar Azerbaycan Cumhuriyetine ait topraklarn Ermenistan tarafndan haksz ve hukuksuz biimde igal edilmesini iddetle knama karar almlardr. Bu
igal sebebiyle yurtlarndan ayr braklm, ezilmi ve rselenmi Azerbaycan Trklerinin
sorunlarnn bir an nce zlmesi iin Trk dnyasna mensup lkelerin her platformda
birlik ve beraberlik ierisinde olmas gereklilii ifade edilmitir. zellikle Hocal Soykrmnn
diaspora almalar erevesinde objektif biimde anlatlmas ve dnyann aydnlatlmas
srecinde tm Trk cumhuriyetlerinin kurum ve kurulularyla sz konusu sreci desteklemeleri uygun olacaktr. Katlmclar Azerbaycann igal edilmi topraklar ve Karaba Blgesi
sorununun BM kararlarna uygun bir biimde zmlenmesi konusundaki istek ve srarlarn
belirtmilerdir. 2011 ylnn Trk Dnyasnda Karaba yl olarak ilan edilmesi ynnde karara varlmtr.
zellikle Trk Cumhuriyetlerinden bu sempozyuma katlanlar, Trklere kar hakszca
yrtlen Szde Ermeni Soykrm iddialarna kar kararl bir eklide mcadele etmenin
gereine bir kez daha vurgu yapmlardr.
582
583
Katlmclar Trk Dnyasnn nemli lkeleri olan zbekistan ve Trkmenistann da

Trk Dnyasnn bu tr faaliyetlerde yer almas konusunda arzu ve isteklerini beyan etmilerdir.
Trk dnyasndaki devlet ve topluluklarda ortaya kan etnik temelli atmalar ya da
suni kavim mcadelelerinin hem insanlarn hayatna zarar verdii, hem de karde halklar arasnda derin ayrlk ve krgnlk yaratt gereinden hareketle bu tr karde kavgalarnn sona
ermesi iin Trk Devlet bakanlarnn ve Sivil Toplum Kurulularnn (STK) daha hassas ve
dikkatli olmalar kanlmazdr.
Sempozyuma katlanlar, Afganistann kuzey blgesinde yaayan Trklerin sorunlaryla
ilgilenilmesi; onlarn hak ve karlarnn korunmas bir kardelik grevi olarak deerlendirilmitir.
Sempozyum katlmclar Trk Dnyasndaki sorunlarn zmnde etkili bir unsur
olarak Trklk bilinci ile ortak dil ve tarih olduu konusunda hem fikir olmulardr. Bu
erevede ortak Tarih kitaplar yazm projesinin aciliyeti teyit edilmitir. Bir an nce byle bir
alma yaplp okullarda okutulmaldr.
Katlmclar, artk Trk dnyasnda ibirliine ynelik daha ok ekonomik arlkl proje
ve toplantlarn gerekli olduu konusunda fikir birliine varmlardr. Zira bu husustaki veriler
ilikilerin gerek potansiyelini yanstmadn gstermektedir. zellikle enerji odakl retim
sisteminin reel sektr asndan ilerleyen dnemlerde soruna yol aabileceinin unutulmamas gerekmektedir. Bu sebeple sosyo-ekonomik ve ynetsel ilikiler balkl proje ve almalarn n plana karlarak bu konuda uzman kiilerin bylesine organizasyonlara yksek
dzeyde katlmas son derece faydal olacaktr. Bu balamda, ortak KOB iletmeleri ibirlii,
insan odakl almalar ve uzmanlk bankas kurulmas fikri sempozyumda tartlmtr.
Katlmclar Latin alfabesine geiin ortak dil ve iletiimi daha ok kolaylatraca konusundaki dnce ve tercihlerini yenilemilerdir.
Trk dnyasndaki dernek, vakf, sendika, meslek odas gibi STKlar arasndaki ibirliinin artmas ve st birliklerin oluturulmas, Sivil Toplum Kurulularnn st dzeye karlmasnn toplumlarmzdaki entegrasyon srecini hzlandraca kanaatini paylamlardr.
Bamsz bir devlete sahip olmayan Trk Toplumlar ve Topluluklarndaki gelimeler izlenmeli, temel ve evrensel insan hak ve zgrlkleri bata olmak zere, hak ve zgrlklerin
korunmas ve gelitirilmesi salanmaldr. Trk Dnyasnn bir paras olan Dou Trkistan
meru ve yasal bir hak olarak gndeme getirilmeli ve bu blge in ile Trkiye ve hatta Trk
dnyasnn kprs olarak deerlendirilmelidir. Dou Trkistan meselesinin barl ve uluslararas yaklamlarla zlebilmesi, in ile ilikilerin en yksek seviyeye karlmasn da
salayacaktr. Bu sebeple sz konusu blgedeki gelimeler Trk Dnyas tarafndan da ciddiyetle takip edilmelidir. zellikle Trkiyenin dnem bakanln yapt CICA ve Kazakistann
dnem bakanln yapt AGT nezdinde giriimlere zemin hazrlanmaldr.
Iraktaki Trkmenlerin lkedeki deiim srecinde olumsuzluklar yaamamas, Irakn
btnleme, normalleme faaliyetlerinden dlanmamas ve varolularn devam ettirmeleri
iin etkili lobi ve diplomatik iletiim abalar srdrlmelidir.
Ahska Trklerinin vatanlarna dn sreci aklc ve gereki bir bak asyla irdelenmelidir. Bu konuda Grcistan yetkili makamlar yeterli bilgi ve belge ile daha da aydnlatlmal;
belirli blgelerden Grcistana deil de baka lkelere g eden Ahska Trklerinin akbeti
konusunda hassas davranlmaldr.
584
585

Yüzyilda Türk Dünyasi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Yüzyilda Türk Dünyasi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

uluslararas

21. YZYILDA TRK DNYASI

Prof. Dr. Ahmet Zeki Velidi TOGAN

ORTA ASYADA TARHN GNCEL POLTKALARA ETKS........................................................121

TRK DNYASI SVL TOPLUM BRL ZERNE DNCELER............................................309.

TRK DNYASINDA ORTAK TARH BLNC OLUTURMA ALIMALARI..............................473

KAFKASLARDA BARIIN NNDEK ENGELLER VE ERMENSTAN..........................................317

HAZAR HAVZASI: ENERJ KAYNAKLARI VE EKONOMK YANSIMALARI ................................ 481

HOCA AHMET YESEV FELSEFES VE 21.YZYILDA TRK DNYASI YANSIMASI....................321

KOSOVANIN YABANCI YATIRIM EKME POLTKALARI..........................................................489

TRK DNYASINDA EKONOMK BRLNDEN BTNLEMEYE.........................................331

TRK DNYASI ENTEGRASYONUNDA DL VE ALFABE ORTAKLIINI GEREKLETRMEDE

AZERBAYCAN EKONOMSNN KTSAD KALKINMASINDA ENERJ

ORTA ASYA PAYLAILAMAYAN TOPRAKLAR...........................................................................511

TRK CUMHURYETLER ARASINDA EKONOMK BRLNN GELTRMESNDE

KAFKASYANIN VE TRK DNYASININ GELECE AISINDAN

GNMZDE TRK DNYASININ ENFORMASYON BALANTILARI.......................................373

ORTAK TRK ENFORMASYON ALANININ, ORTAK ULUSLARARASI ENFORMASYON

21. YZYILA BALARKEN TRK CUMHURYETLERNN EKONOMK DNM ABALARI:

TRK DNYASINDA RETM STRATEJLERNN NEM.......................................................531

TRK BRLNN OLUUMUNDA NAHVAN ZRVESNN NEM........................................399

TRK DNYASININ ENTEGRASYONUNDA DL VE ALFABE BRL.........................................535

TRKYE - AZERBAYCAN LKLERNN PRAGMATST BOYUTU............................................405

2010 YILI AHMET ZEK VELD TOGAN YILI VE MRASI...........................................................541

TRK DNYASINDA ALFABE TARTIMALARI...........................................................................409

DEEN AVRASYA VE ANGHAY BRL RGT: HAYALLER VE GEREKLER................549

YZYILIN DRAMI AZERBAYCANDA GMEN (KAKIN) SORUNU..........................................415

KUZEY KIBRIS TRK CUMHURYETNE AMBARGO NASIL DELNEBLR? .............................555

ANKARA - PEKN LKLER VE DOU TRKSTAN.................................................................429

AZERBAYCAN BASININDA K.K.T.C............................................................................................559

TRK DNYASINDA BR ETM VE DEER UNSURU OLARAK HOGR.............................441

MEDYA VE TRK DNYASINDA BLG TAKASI.........................................................................569

TRKYE VE TRK CUMHURYETLER ARASINDAK DI TCARETN GELM,

21. YZYILDA TRK DNYASI ULUSLARARASI SEMPOZYUMU PROGRAMI..........................573

TOPLUMSAL KLTREL PLATFORMDA TRK BRL.........................................................459

21. YZYILDA TRK DNYASI ULUSLARARASI SEMPOZYUMU SONU BLDRS................583

Avrasya Ekonomik likiler Dernei Ynetim Kurulu Bakan

21. Yzylda Trk Dnyas Uluslararas Sempozyumu

21. Yzylda Trk Dnyas Uluslararas Sempozyumunun Kuzey Kbrs Trk

Avrasya Ekonomik likiler Dernei ve niversitemiz ibirliince dzenlenen

21. Yzylda Trk Dnyas Uluslararas Sempozyumu

21. Yzylda Trk Dnyas Uluslararas Sempozyumu

Burada bizi en ok mutlu eden, Trk Dnyasndan KKTCye gelenlerin yaptklar

TRK DNYASININ KALB KKTCDE ATTI

21. Yzylda Trk Dnyas Uluslararas Sempozyumu

21. Yzylda Trk Dnyas Uluslararas Sempozyumu

21. Yzylda Trk Dnyas Uluslararas Sempozyumu

21. Yzylda Trk Dnyas Uluslararas Sempozyumu

21. Yzylda Trk Dnyas Uluslararas Sempozyumu

21. Yzylda Trk Dnyas Uluslararas Sempozyumu

AHMET BLEND GKSEL

TRK DNYASINDA KKTCNN YER

21. Yzylda Trk Dnyas Uluslararas Sempozyumu

21. Yzylda Trk Dnyas Uluslararas Sempozyumu

Kbrsl Trklerin Var Olu Sreci

21. Yzylda Trk Dnyas Uluslararas Sempozyumu

Trkiye Cumhuriyeti, 1878 ylnda ngilizlerle yapt kira anlamasndan sonra

Lozan Sulh Muahedenamesi, 1942, TBMM Matbaas, Ankara, Trkiye

21. Yzylda Trk Dnyas Uluslararas Sempozyumu

21. Yzylda Trk Dnyas Uluslararas Sempozyumu

21. Yzylda Trk Dnyas Uluslararas Sempozyumu

21. Yzylda Trk Dnyas Uluslararas Sempozyumu

21. Yzylda Trk Dnyas Uluslararas Sempozyumu