Professional Documents
Culture Documents
โบราณคดีในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้
โบราณคดีในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้
โบราณคดีในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้
ภูมิหลังทางภูมิศาสตรและกลุมชาติพันธุในเอเชียตะวันออกเฉียงใต
ภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใตแบงออกเปน 2 สวนใหญ คือ ภาคพื้นแผนดินใหญ (Mainland) และ
ภาคที่เปนเกาะ (Island) กําหนดอาณาเขตของภาคแผนดินใหญตั้งแตเสนขนานที่ 30 ลงมาทางใตสุดแหลม
มลายู ประกอบไปดวย ประเทศไทย พมา เวียตนาม กัมพูชา ลาว และมาเลเซีย สวนภาคที่เปนเกาะนั้น รวมเอา
หมูเกาะทั้งหลายอันประกอบดวย หมูเกาะที่เปนประเทศอินโดนีเซียและฟลิปปนส ในอดีตชวงสมัยไพลสโตซีน
(Pleistocene) เมื่อประมาณ 3-4 ลานปมาแลว เอเชียตะวันออกเฉียงใตแบงออกเปน 3 ภาคใหญ คือ ภาคแผน
ดินใหญ (Mainland) แผนดินซุนดา (Sundaland) และหมูเกาะทั้งหลาย(Insular) ซึ่ง ดันน (Dunn and Dunn,
1977 : 1-5) ไดกลาวถึงสภาพภูมิประเทศและการเปลี่ยนแปลงระดับน้ําทะเลของภูมิประเทศทั้ง 3 ภาค คือ
ภาคแผนดินใหญ จากสมัยไพลสโตซีน เปนตนมามีการเปลี่ยนแปลงระดับน้ําทะเลหลายครั้ง น้ําทะเลเคยทวม
ขึ้นทางคาบสมุทรมลายู ชายฝงทะเลของแผนดินใหญอยูบริเวณภาคกลางและภาคตะวันออกของประเทศไทย
กอนที่น้ําทะเลจะลดระดับเชื่อมโยงกับ แผนดินซุนดา และน้ําทะเลไดลดระดับลงอีกครั้งหนึ่งทําใหแผนดินซุน
ดาเปนเกาะใหญ เชน ชวา สุมาตรา แยกออกจากแผนดินใหญ การลดลงของระดับน้ําทะเลทําใหเกิดหมูเกาะ
ทั้งหลายในบระเวณทิศตะวันออก เชน หมูเกาะฟลิปปนส ซึ่งการเปลี่ยนแปลงดังกลาวแบงออกเปน 5 ชวงระยะ
คือ
1. เมื่อประมาณ 35,00 - 25,000 ปมาแลวน้ําทะเลทวมแผนดินจมลงพื้นที่คงมีสภาพเชนเดียวกับปจจุบัน
2. ชวงระหวาง 25,000 และ 22,000 ปมาแลว ระดับน้ําทะเลลดลงอยางรวดเร็ว ต่ํากวาระดับปจจุบันประมาณ
100-120 เมตร
3. ระดับน้ําทะเลคงยังต่ําถึง 120 เมตร เปนเวลา 4,000 ป ซึ่งเปนชวงเวลา 22,000-18,000 ปมาแลว
-2-
การลําดับยุคสมัยทางโบราณคดีในเอเชียตะวันออกเฉียงใต
เนื่องจากความสนใจในการศึกษาทางโบราณคดีในเอเชียตะวันออกเฉียงใตมีกําเนิดมาจากนักวิชาการ
ตะวันตกโดยเฉพาะยุโรป ซึ่งในระบบการลําดับยุคสมัยกอนประวัติศาสตรจึงแบงชวงอายุจากชวงระยะเวลา
เกาสุดมายังชวงระยะเวลาใหมสุด โดยลําดับยุคสมัยจากพัฒนาการทางเทคโนโลยีของเครื่องมือ เครื่องใชเปน
หลัก โดยทั่วไปยุคกอนประวัติศาสตรแบงออกเปน 2 ยุค คือ
1. ยุคหิน (Stone age)
-3-
มนุษยรุนแรกในเอเชียตะวันออกเฉียงใต
ในการศึกษารองรอยของมนุษยรุนแรกในเอเชียนั้นยังไมพบรองรอยของออสตราโลพิธิคัสดังเชนใน
แอฟริกา สําหรับในเอเชียตะวันออกและเอเชียตะวันออกเฉียงใต ไดมีการคนพบโครงกระดูกของโฮโม อีเรคตัส
(Homo crectus) ในประเทศจีนและในชวา ในประเทศจีนมีซากหลักฐานที่สําคัญ คือ มนุษยแลนเทียนและ
มนุษยปกกิ่ง ซึ่งในเอเชียตะวันออกเฉียงใตเทาที่พบหลักฐานมนุษยที่เกาแกที่สุดคือ โฮโมอีเรคตัส ซึ่งพบในชวา
โดยเฉพาะที่ ทรินิล ซานกิราน งานดอง และวัดจัก ซากเหลานี้พบบริเวณที่ราบเชิงภูเขาไฟเดิม ไมมีหลักฐาน
ของเครื่องมือเครื่องใชแตมีกระดูกสัตวที่พบรวมกันคือ ชางสเตโกดอน แรด กวาง และอื่น ๆ (Day ,1977 : 285-
312)
จากการศึกษาโครงกระดูกและซากของกระดูกสัตวนักมานุษยวิทยากายภาพกลาววา มนุษยโฮโมอีเรค
ตัส ที่ชวามีลักษณะคลายกับพวกออสตราโลพิธิคัสในแอฟริกา สันนิษฐานวาโฮโมอีเรคตัสที่ชวาดํารงชีวิตอยู
เมื่อประมาณ 5 แสนป จนถึง 1 หมื่น 5 พันปที่แลวมา ซึ่งคนพวกนี้มีความสูงโดยเฉลี่ยประมาณ 150
เซนติเมตร ปริมาตรความจุสมองประมาณ 755 ถึง 1,300 ซี.ซี.
การคนพบซากของมนุษยรุนแรกในประเทศจีนและชวาทําใหเกิดขอเสนอที่เปนขอโตแยงกันอยูวา ถิ่น
กําเนิดของมนุษยยุคแรกควรอยูในแอฟริกาหรือในเอเชีย และโดยเฉพาะอยางยิ่งแนวความคิดเกี่ยวกับการ
อพยพของคนรุนแรกในเอเชียตะวันออกเฉียงใตที่พบในชวาหรือมนุษยชวา จากสมมติฐานที่วา โฮโม อีเรคตัส
ในชวาไดอพยพเคลื่อนยายมาจากผืนแผนดินใหญหรือทางตอนใตของจีน
วอน เคอนิคสะวาลดสันนิษฐานวา บรรพบุรุษของมนุษยชวาอพยพมาจากทางตอนใตของจีน โดยผาน
ทางไตหวัน ฟลิปปนสและบอรเนียวในสมัยไพลสโตซีน จนถึงสมัยโฮโลซีน เชนเดียวกับ ไวเดนวิชซึ่งไดศึกษา
เปรียบเทียบซากดึกดําบรรพของมนุษยปกกิ่งของมนุษยชวา โดยเสนอวา มนุษยทั้งสองกลุมมีลักษณะ
คลายคลึงกันซึ่งแสดงถึงความสัมพันธกันอยางใกลชิด อยางไรก็ตาม คอลเบอรทใหความเห็นวา ถิ่นกําเนิดของ
มนุษยชวานาจะอยูในพมามากกวาอินเดียหรือทางตอนใตของจีน และอพยพลงสูชวาโดยผานแผนดินซุนดา ซึ่ง
ปจจุบันกลายเปนดินแดนที่อยูใตทะเล
นักมานุษยวิทยากายภาพสรุปวา ฟอสซิลของมนุษยปกกิ่งและมนุษยชวาเปนมนุษยรุนแรกในเอเชียที่
สามารถปรับตัวใหดํารงอยูไดกับสภาพแวดลอมเมื่อหลายแสนปมาแลว อยางไรก็ตามในเอเชียตะวันออกเฉียง
ใตนอกจากมนุษยชวาและซากของลิงที่พบในบริเวณทะเลเกาของเทือกเขาปอนดองในพมา ซากฟนของลิง
ใหญที่พบททางภาคเหนือของประเทศไทย นักวิชาการยังไมพบหลักฐานของมนุษยรุนแรกในบริเวณอื่น ๆ อีก
ทั้งที่มีหุบเขาตาง ๆ หรือที่ราบที่มีอายุตั้งแตสมัยไพลสโตซีนตอนตนหรือไพลโอซีน ทําใหมีหลักฐานในการอาง
อิงถึงมนุษยและเครื่องมือเครื่องใชของมนุษยรุนแรกอยูนอยมาก
-6-
ชุมชนลาสัตวและเก็บเกี่ยวพืชผล
นักโบราณคดีใชเครื่องมือเครื่องใชของมนุษยเปนหลักฐานในการศึกษามนุษยยุคแรกโดยเฉพาะอยาง
ยิ่งเครื่องมือหินซึ่งเปนเครื่องมือเริ่มแรกของมนุษย ศาตราจารยฮัลลัม โมเวียส (Movius, 1943) ไดสรุปความ
เห็นในการศึกษาเครื่องมือหินในเอเชียและเอชียตะวันออกเฉียงใตวา วัฒนธรรมเครื่องมือหินกรวดในเอเชีย
ตะวันออกและเอเชียตะวันออกเฉียงใตแตกตางกันมากกับสมัยหินเกา ในดินแดนแถบอื่นของโลกเกา เขาเรียก
เครื่องมือหินกรวดที่พบในภูมิภาคแถบนี้วาเปนกลุมเครื่องมือหินกรวดเอเชียตะวันออก ซึ่งมีรูปแบบเครื่องมือ
เปนแบบสับตัด (Chopper--chopping Tool Tradition) เครื่องมือหินเหลานี้มีอายุในสมัยไพลสโตซีนตอนกลาง
เครื่องมือหินกรวดรุนแรกนี้ไดพัฒนาการมาจากเครื่องมือหินของมนุษยโฮโมอีเรคตัส ซึ่งสามารถเปรียบเทียบได
กับเครื่องมือหินที่พบใกลกับซากของมนุษยชวาและมนุษยปกกิ่ง ดังนี้โมเวียสจึงสรุปวา เครื่องมือหินกระเทาะที่
ใชอยูในเอเชียตะวันออกและเอเชียตะวันออกเฉียงใตัเปนเครื่องมือแกนหินแบบเครื่องมือสับตัด
อยางไรก็ตามแหลงโบราณคดีสมัยไพลสโตซีนตอนปลายในประเทศจีน และสุลาเวสีตอนใตในชวา
กลับพบเครื่องมือสะเก็ดหินเปนสวนใหญ นักโบราณคดีในปจจุบันคือ โซลไฮมและโกลเวอร ไดใหความเห็นวา
วัฒนธรรมเครื่องมือหินในเอเชียตะวันออกเฉียงใตมี 2 รูปแบบคือ เครื่องมือแกนหินและเครื่องมือสะเก็ดหิน รูป
แบบของเครื่องมือสะเก็ดหินไดแพรกระจายจากจีนลงสูตอนใตผานแผนดิน ซุนดา สวนรูปแบบเครื่องมือแกน
หินกรวดยังคงมีการพัฒนาการอยูในแผนดินใหญดังนั้นจึงพบเครื่องมือแกนหินและเครื่องมือสะเก็ดหินขนาด
ใหญในผืนแผนดินใหญ สวนบริเวณหมูเกาะนั้นใชเครื่องมือสะเก็ดหินขนาดเล็ก
การขุดคนทางโบราณคดีของ ศาสตราจารยดักลาส แอนเดอรสัน (Anderson,1988:44-56) ทางภาค
ใตของประเทศไทยไดทําใหความเขาใจดังกลาวเปลี่ยนแปลงไปเนื่องจากพบวา นับตั้งแตสมัยไพลสโตซีนตอน
ปลายจนถึงสมัยโฮโลซีนนั้น ยังมีการผลิตและใชเครื่องมือสะเก็ดหินอยางตอเนื่อง เชนเดียวกับการขุดคนที่ถ้ํา
หมอเขียว จังหวัดกระบี่ ของรองศาสตราจารยสุรินทร ภูขจร (2534:12-16) ที่พบวามีการใชเครื่องมือสะเก็ดหิน
เทากับเครื่องแกนหินในชั้นวัฒนธรรมที่ 2 ถึงแมวาชั้นดินวัฒนธรรมแรกพบเฉพาะเครื่องมือแกนหินก็ตาม
จากชวงสมัยโฮโลซีนตอนตน พบเครื่องมือแกนหินจากหินกรวดทองน้ําหลายแหงภายในภูมิภาคทั้งใน
เวียตนาม ไทย มาเลเซีย และสุมาตรา นักโบราณคดีเรียกชื่อเครื่องมือเหลานี้ตามรูปแบบที่มีการศึกษาครั้งแรก
โดยโคลานี ที่เมืองหัวบินห ประเทศเวียตนามวาเปนเครื่องมือหินแบบฮัวบิเนียนเครื่องมือหินที่พบในเอเชีย
ตะวันออกเฉียงใตตั้งแตสมัยไพลสโตซีน จนถึงสมัยโฮโลซีนตอนตน จึงประกอบไปดวย
1. เครื่องมือแกนหิน ประเภทสับตัด (Chopper-chopping Tool)
2. เครื่องมือสะเก็ดหิน (Flake Tool)
3. เครื่องมือหินแบบฮัวบิเนียน (Hoabinhian)
-7-
แหลงโบราณคดีชุมชนลาสัตวและเก็บเกี่ยวพืชผล
-10-
ฐานของการใชสําริดจากการขุคนที่บานเชียงพบวามีอายุประมาณ 4,000 ปมาแลว อยางไรก็ตาม ยังมีขอถก
เถียงเกี่ยวกับอายุการทําสําริดในประเทศไทยวามีอายุถึง 2,000 ปกอนคริสตศักราชหรือ 4,000 ปมาแลวหรือไม
ศาสตราจารยชารลส ไฮแอม(Charles Higham) และศาสตราจารยอิจิ นิตตะ (Eiji Nitta) มีความเห็นตรงกันวา
อายุสมัยของการใชโลหะสําริดที่ราบสูงโคราชไมควรเกาแกไปกวา 1,400 ปกอนคริสตศักราชหรือประมาณ
3,400 ปมาแลว ซึ่งสอดคลองกับอายุของแหลงแรทองแดงที่ภโู ลน จังหวัดหนองคาย ที่มีรองรอยของการถลุงแร
มาใชเมื่อประมาณ 3,000 ปมาแลว
บริเวณลุมแมน้ําชีและแมน้ํามูลมีชุมชนเกษตรกรรมกอนประวัติศาสตรกระจายอยูโดยทั่วไปนอกจาก
การเพาะปลูกขาว การหาอาหารจากทรัพยากรธรรมชาติ ซึ่งเปนเศรษฐกิจการดํารงชีพ โดยหลักอีกทั้งยังพบวา
มีอุตสาหกรรมที่สําคัญของภูมิภาคนี้คือ การถลุงเหล็ก และการผลิตเกลือ ชุมชนโบราณในเขตลุมแมน้ํามูลที่มี
รองรอยของการถลุงเหล็กถูกคนพบมากกวา 30 แหง การขุดคนที่บานดงพลอง อําเภอสตึก จังหวัดบุรีรัมย พบ
วา (Nitta 1991 : 1-26, ชลิต ชัยครรชิต , 2535 : 68-90) นับตั้งแตประมาณ 2,200 ปมาแลว มีการถลุงเหล็ก
แบบทางตรง (Direct Process) ซึ่งเปนสินคาแลกเปลี่ยนที่สําคัญของบริเวณนี้และการมีอุตสาหกรรมการถลุง
เหล็กไดทําใหเกิดชุมชนกระจายในเขตลุมแมน้ํามูลอยางกวางขวาง นอกจากนั้นเมื่อประมาณ 1,700 ปมาแลว
ก็มีการผลิตเกลือซึ่งเปนสินคาสําคัญในชวงบางฤดูกาลและเปนสินคาสําคัญทางเศรษฐกิจอีกประเภทหนึ่ง สวน
พื้นที่ราบลุมแมน้ําเจาพระยาทางภาคกลางของประเทศไทยก็มีหลักฐานการตั้งถิ่นฐานของชุมชนหลายแหง
แหลงโบราณคดีบริเวณที่ราบชายฝงทะเลที่สําคัญคือโคกพนมดี อําเภอพนัสนิคม จังหวัดชลบุรี ซึ่งพบวาการตั้ง
ถิ่นฐานในระยะแรกเปนชวงที่น้ําทะเลสูงกวาปจจุบัน จึงมีการใชทรัพยากรทางทะเลเปนจํานวนมากอีกทั้งยังตั้ง
อยูใกลกับแมน้ํา ดังนั้นจึงพบวามีการบริโภค ปูปลา และหอย ซึ่งไดจากทะเล ปาชายเลนและแมน้ํา ขาวก็เปน
พืชเศรษฐกิจที่สําคัญอีกประเภทหนึ่งของการดํารงชีพ ชารลส ไฮแอม (Higham, 1989 :85) ตั้งขอสังเกตวา
การเกษตรกรรมเพาะปลูกขาวทําใหชุมชนที่ตั้งถิ่นฐานถาวรดังเชนโคกพนมดีมีการเติบโตของประชากรเพิ่มขึ้น
อยางรวดเร็ว การพบหลักฐานการรูจักทําภาชนะดินเผา ขวานหินขัด เบ็ดตกปลา ฉมวกที่ทําจากเปลือกหอย
และกระดูก แสดงใหเห็นวา โคกพนมดีเปนชุมชนหมูบานขนาดใหญที่มีสภาพแวดลอมเปนแบบที่ราบชายฝง
ทะเล และมีการตั้งถิ่นฐานตั้งแตประมาณ 4,000 ปมาแลวจนถึงราว 2,000 ปมาแลว
บริเวณลุมแมน้ําแควนอยและแควใหญ มีแหลงโบราณคดีที่สําคัญคือ บานเกา อําเภอเมือง จังหวัดกาญจนบุรี
ซึ่งพบวาเมื่อประมาณ 3,500-4,000 ปมาแลว มีชุมชนขนาดใหญที่ตั้งอยูใกลกับแมน้ําแควนอย มีการใชขวาน
หินขัด ภาชนะดินเผาหลายรูปแบบและมีการใชภาชนะดินเผาแบบสามขา (Tripod pottery)
สําหรับชุมชนที่มีพัฒนาการของการใชโลหะพบอยูในเขตจังหวัดลพบุรีในชวงประมาณ 3,000-2,500 ปมาแลว
โดยเฉพาะแหลงทองแดงเมื่อ 2,500-1,500 ปมาแลว ที่โนนปาหวาย โนนหมากลา โนนกกหวา และวัดใหม
จังหวัดลพบุรี การพบหลักฐานของการผลิตทองแดงประกอบไปดวย แมพิมพทําดวยดินเผาและแมพิมพสําหรับ
หลอวัตถุโลหะ
-11-
บริเวณที่ราบลุมดินดอนสามเหลี่ยมปากแมน้ําแดงเขตอาวบัคโปในประเทศเวียตนามเปนพื้นที่กระจายตัวของ
ชุมชนเกษตรกรรม วัฒนธรรมดองซอน (Dong Son culture) ซึ่งเปนวัฒนธรรมการทําโลหะสําริดระหวาง 500
ปกอนคริสตศักราชถึง 100 ปกอนคริสตศักราช (พุทธศตวรรษที่ 1-5) วัฒนธรรมนี้พบครั้งแรกที่ดองซอนใน
จังหวัดธานหัว ประเทศเวียตนาม ลักษณะที่สําคัญของวัฒนธรรมดองซอนคือการทํากลองมโหระทึกสําริด
(Bronze Drum) (ชิน อยูดี, 2529 : 81-82) หลักฐานพัฒนาการของการหลอสําริดวัฒนธรรมดองซอนแบงออก
เปน 3 สมัย คือ สมัยแรกมีประเพณีของการฝงศพที่มีเครื่องปนดินเผาอยูรวมดวย แตพบขวานสําริด มีด และ
หัวลูกศรสําริดนอยมาก ระยะนี้เปนชวงรวมสมัยกับสมัยโกมุน(Go Mun) ของลุมแมน้ําแดงมีอายุประมาณ
1,000-500 ปกอนคริสตศักราช(3,000-2,500 ปมาแลว) สมัยที่สองพบหลักฐานเครื่องใชสําริดจํานวนมากอัน
ประกอบไปดวย ดาบสองคม ดาบ ภาชนะสําริดขนาดใหญ และกลองมโหระทึก อายุในชวง 500-1 ปกอนคริสต
ศักราช (2,500-2,000 ปมาแลว) สมัยที่สาม เปนสมัยที่พบเครื่องใชแบบจีนอยูรวมกับหลุมฝงศพ เครื่องใชแบบ
จีนประกอบไปดวย ตราประทับ เหรียญเงินตรา กระจกเงาสําริดและหัวขวานปลายหอก ซึ่งหลักฐานเหลานี้ตรง
กับรูปแบบในสมัยราชวงศฮั่นของจีน ราวพุทธศตวรรษที่ 5 (Higham, 1989 : 195)
นอกจากในประเทศเวียตนามกลองมโหระทึกวัฒนธรรมดองซอนยังคนพบทั่วไปในภูมิภาคเอเชียตะวัน
ออกเฉียงใต บริเวณที่พบหลักฐานกลองมโหระทึก อยูในเขตทางตอนใตของจีน ในประเทศไทยและหมูเกาะอิน
โดนีเซีย โดยเฉพาะในประเทศไทยพบกลองมโหระทึกในเขตลุมแมน้ําโขง แมน้ํามูล ทางภาคตะวันตกในเขต
จังหวัดกาญจนบุรี รวมทั้งทางภาคใตบริเวณชายฝงทะเลที่พบอยูในเขตหลายจังหวัด
ฟรานซ เฮเกอร (Franz Heger) จัดแบงรูปแบบกลองมโหระทึกที่คนพบในเอเชียตะวันออกเฉียงใตเปน 4 รูป
แบบ คือ
1. เฮเกอร 1 (Heger Type 1) เปนรูปแบบดองซอนที่พบในประเทศเวียตนาม มีลวดลายลักษณะยอย
3 กลุม ลักษณะเดนคือ มีลวดลายรูปคนและรูปสัตว หรือคนแลนเรือเปนสวนประดับ หนากลองมีรูปกบอยู 4
ดาน
2. เฮเกอร 2 (Heger Type 2) เปนกลองขนาดใหญ หนากลองโปงเปนแผนสําริดครอบอยูบนตอน
กลางและตอนลางที่กลมกลืนกัน หนากลองมีรัศมี 8 แฉก
3. เฮเกอร 3 (Heger Type 3) สวนบนกลางและลางกลมกลืนกัน หนากลองมีรูปกบโดยทั่วไปมักมีกบ
หลายตัวเกาะกันเปนชั้น มีหูขนาดเล็กเพื่อแขวนไวกับฐานตั้ง
4. เฮเกอร 4 (Heger Type 4) มีลวดลายแบบจีนหนากลองไมคอยมีรูปกบขนาดเล็กทําในประเทศจีน
และยังมีการใชในจีนทางตอนใตปจจุบัน
รูปแบบกลองมโหระทึกที่พบบริเวณที่ราบลุมสามเหลี่ยมปากแมน้ําแดงเปนรูปแบบเฮเกอร 1 ซึ่งเปนตนกําเนิด
ของกลองมโหระทึกวัฒนธรรมดองซอน ไดถูกคนพบทั่วไปในเอเชียตะวันออกเฉียงใต เชน ลุมแมน้ําโขงในเขต
อําเภอดอนตาล จังหวัดมุกดาหาร เมืองปาเซ แขวงสวันนเขต แขวงจําปาสักในประเทศลาว และที่
-12-
บานนาโพธิ์ไทย จังหวัดอุบลราชธานี ทางภาคใตพบในเขตจังหวัดสุราษฎรธานี จังหวัดชุมพรและเกาะสมุย
ชารลส ไฮแอม (Higham, 1989 : 201-202) และ อิจิ นิตตะ (Nitta, 1994:9-23) ไดสรุปวา การทํากลอง
มโหระทึกวัฒนธรรมดองซอนในเวียตนามไดรับการถายทอดทางเทคโนโลยีและรูปแบบจากจีนในสมัยราชวงศ
จิวและราชวงศฮั่น ระหวาง 700 ปกอนคริสตศักราชถึงคริสศตวรรษที่ 2 (200 ปกอนพุทธศักราชถึงพุทธ
ศตวรรษที่ 7) และวัฒนธรรมดองซอนไดเผยแพรเขามาในเอเชียตะวันออกเฉียงใตสวนอื่นโดยสองเสนทางคือ
เสนทางแรกคือ เสนทางลุมแมน้ําโขง ระหวางลาวและกัมพูชา โดยผานสตึงเตร็งผานขึ้นไปถึงปากเซ สวันนเขต
เวียงจันทน หลวงพระบางไปยังทางใตของจีน นอกจากนั้นจากลาวยังเขาสูจําปาสักและลุมแมน้ํามูล อีกเสน
ทางหนึ่งคือการลองลงไปทางใตทางชายฝงทะเลลงสูภาคใตของประเทศไทยคาบสมุทรมลายูและหมูเกาะอิน
โดนีเซีย
จากชวงระยะ 200 ปกอนพุทธศักราชเปนตนมา การติดตอระหวางทางตอนใตของจีน วัฒนธรรมดอง
ซอนในเวียตนามและสวนอื่นของภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใตเปนไปอยางกวางขวาง การพบหลักฐาน
เครื่องมือเครื่องใชของจีนในสมัยราชวงศจิวตอนปลายและราชวงศฮั่น แสดงถึงการติดตอไปมาหาสูกันระหวาง
จีนกับวัฒนธรรมดองซอน ซึ่งเกิดขึ้นตั้งแตชวง 200 ปกอนพุทธศักราชและวัฒนธรรมดองซอนคือการไดรับการ
ถายทอดการทํากลองมโหรทึกจากจีน ทั้งนี้เนื่องจากพบวา กลองมโหระทึกรูปแบบกอนวัฒนธรรมดองซอนที่
เรียกวา “ฟรี-เฮเกอร 1 (Pre-Heger Type I)” หรือรูปแบบที่จีนเรียกวา “หวั่นเจียปา” อายุประมาณ 300-100 ป
กอนพุทธศักราชไดคนพบในมณฑลยุนนาน[1]
หลักฐานของโบราณคดีในดินแดนตอนในเขตลุมแมน้ําชีและแมน้ํามูลไดยืนยันถึงการติดตอกับสังคมภายนอก
อยางกวางขวาง เพราะนอกจากการพบกลองมโหระทึก แบบเฮเกอร 1 แลว ประมาณ 500 ปกอนคริสตศักราช
หรือพุทธศตวรรษที่ 1 เปนตนมานั้น ยังพบกลองมโหระทึกแบบเฮเกอร 2 ซึ่งมีอายุหลังพุทธศตวรรษที่ 7 และยัง
พบลูกปดที่ทําจากหอยมือเสือเชนที่โนนชัย และลูกปดจากหอยเบี้ยในบริเวณลุมแมน้ําชีตอนบน ทรัพยากรดัง
กลาวเปนทรัพยากรธรรมชาติที่มาจากทางชายฝงทะเล การพบหลักฐานทรัพยากรทางทะเลในดินแดนตอนใน
ระหวางตนพุทธศักราชเปนตนมาแสดงใหเห็นถึงการติดตอกันระหวางชุมชนชายฝงทะเลกับชุมชนโบราณเขต
ลุมแมน้ําตอนในของภูมิภาค และชุมชนชายฝงทะเลที่ติดตอกับชุมชนลุมแมน้ําโขง ลุมแมน้ํามูล แมน้ําชีก็คือ
ชุมชนชายฝงทะเลเวียตนามกลุมวัฒนธรรมดองซอนนั่นเอง
-14-
พัฒนาการของฟูนัน
ความรูเกี่ยวกับฟูนันมาจากบันทึกของราชฑูตจีนชื่อ คังไถ (K’ang T’ai) และ จูยิง (Chu Ying) ซึ่งเดินทางไปฟู
นันราวพุทธศตวรรษที่ 8 ในเอกสารไดกลาวถึงฟูนันวาประกอบดวยชุมชนที่อยูตามแนวลําน้ําทั้งหมด 7 ชุมชน
ดวยกัน ฟูนันมาจากคําภาษาเขมรโบราณวา “บนัม” หรือภาษาเขมรปจจุบันวา “พนม” อันหมายถึงภูเขา
ศาสตราจารยชอง บวสเซอลิเย (Jean Boisselier) สันนิษฐานวาศูนยกลางดั้งเดิมของฟูนันอาจตั้งอยูแถบลุม
แมน้ําเจาพระยา บริเวณเมืองอูทอง สุพรรณบุรี เนื่องจากพบโบราณวัตถุที่แสดงถึงการไดรับอิทธิพลรูปแบบศิล
ปอมราวดีทางภาคใตของอินเดียระหวางพุทธศตวรรษที่ 7-9 โบราณวัตถุที่พบประกอบไปดวย ลูกปด เครื่อง
ประดับทําดวยโลหะ และเศษของเครื่องถวยชาม เชนเดียวกับที่พบที่เมือง ดอกแกว (Oc Eo) แหลมโคชินไชนา
ทางทิศตะวันออกเฉียงใตของประเทศเวียตนาม
เอกสารจีนกลาวถึงฟูนันตอนหนึ่งวา ฟูนันประกอบไปดวยชุมชนอยูแนวลําน้ําทั้งหมด 7 ชุมชนดวยกัน
โดยมีเมืองหลวงชื่อ “วยธปุระ” มีเจาเมืองที่เรียกวา “บรรพตภูบาล” หรือราชาแหงภูเขา ภูเขาศักดิ์สิทธิ์ของฟูนั
นอยูหางจากชายฝงทะเลเขาไป 200 กิโลเมตร ซึ่งแสดงใหเห็นวาฟูนันเปนชุมชนที่มีการติดตอทางทะเลกับภาย
นอก บันทึกของถังไถกลาวถึงราชาองคแรกของฟูนันวา เปนผูที่เดินทางมาจากอินเดียหรือแหลมมลายูหรือหมู
เกาะอินโดนีเซีย ไดมาแตงงานกับนางพญาพื้นเมืองและตั้งตนขึ้นเปนกษัตริยพระองคแรก
ธิดา สารยา (2536 : 96-97) กลาวถึงฟูนันวาเปนความเคลื่อนไหวของพัฒนาการชุมชนชายฝงทะเลที่
มีการติดตอกับภายนอก โดยเฉพาะทางทะเลโดยมีกิจกรรมทางการคาเปนแรงผลักดัน การขุดคนทางโบราณ
คดีที่ออกแกว แหลมโคชินไชนาซึ่งเปนแหลงโบราณคดีที่สําคัญของฟูนันไดแสดงใหเห็นถึงการปรับตัวของ
สังคมที่มีพื้นฐานทางเกษตรกรรมดั้งเดิมมาเปนการติดตอคาขายทางน้ํามากขึ้น
อยางไรก็ตาม หลักฐานทางโบราณคดีที่เกี่ยวกับพัฒนาการของฟูนันซึ่งเปนชุมชนที่ติดตอกับอารยธรรมอินเดีย
พบอยูไมมากนักโดยเฉพาะอยางยิ่งไมปรากฏรองรอยของศาสนสถานขนาดใหญภายในภูมิภาค แต
ศาสตราจารยวัน เลียร (Van Liere) ไดเสนอวารองรอยของคูน้ําคันดินที่ปรากฏมากมายตามอาณาบริเวณดิน
ดอนสามเหลี่ยมลุมแมน้ําโขง ลุมแมน้ําชี แมน้ํามูลทางภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย และภาค
กลางของประเทศไทย และหลักฐานบนผิวดินที่เกี่ยวของกับคูน้ําคันดิน คือรองรอยของชุมชนเกษตรกรรมที่
สัมพันธกับฟูนัน ซึ่งการเพิ่มขึ้นของประชากรและการเพิ่มผลผลิต กระตุนการเขามาตั้งหลักแหลงตลอดจนการ
เติบโตของวัฒนธรรมเขมรโบราณในภูมิภาคตะวันออกเฉียงเหนือแสดงใหเห็นวามีการกระจายตัวของประชากร
จากชายฝงทะเลเขาสูดินแดนตอนใน
บันทึกของพระภิกษุจีนชื่อ อี้จิง ไดเขียนไวในพุทธศตวรรษที่ 13 วา ฟูนันไดเคยรุงเรืองในระหวางพุทธ
ศตวรรษที่ 10-11 โดยเฉพาะอยางยิ่งความรุงเรืองทางพุทธศาสนา จารึกภาษาสันสกฤต จากแควนบาตีใน
-15-
ประเทศกัมพูชา ไดกลาวถึงพระเจารุทธวรมันซึ่งสงราชฑูตไปยังประเทศจีนหลายครั้งรวมทั้งไดรวบรวมพระ
คัมภีรทางพุทธศาสนาประทานและสงไปยังประเทศจีน และเมื่ออาณาจักรเจนละไดเขารุกรานฟูนันและ
รวบรวมฟูนันเขาเปนสวนหนึ่งของอาณาจักรเจนละ ศาสนาพราหมณลัทธิไศวนิกายจึงถูกเผยแพรเขามาแทนที่
พุทธศาสนาที่เคยนับถืออยูแตเดิม
เจนละและเขมรโบราณ
คําวา “เจนละ” ปรากฏในบันทึกของจีนที่กลาวถึงอาณาจักรเขมรโบราณ แตไมพบคําในภาษา
สันสกฤตหรือภาษาเขมรโบราณที่ตรงกับคําดังกลาว จดหมายเหตุจีนสมัยราชวงศสุย (พ.ศ.1132-1161) ได
กลาววา เจนละเปนอาณาจักรที่อยูทางตะวันตกเฉียงใตของหลินยี(จามปา) เดิมอาณาจักรนี้เปนประเทศราช
ขึ้นตออาณาจักรฟูนัน พระเจาแผนดินทรงพระนามวาจิตรเสน ไดขยายอาณาจักรออกไปและไดเขายึดฟูนันไว
ในอํานาจ นอกจากนั้นยังไดกลาวถึงราชธานีของเจนละอยูใกลกับภูเขาลิงคบรรพต ยอรช เซเดส กําหนดอาณา
บริเวณของเจนละอยูทางแถบลุมแมน้ําโขงตอนกลางในแขวงจําปาศักดิ์ โดยมี “เศรษฐปุระ” เปนศูนยกลาง ศา
สนสถานหลักของอาณาจักรนี้คือ วัดภู ซึ่งเปนที่ประดิษฐานของเทพเจาภัทเรศวร กษัตริยที่สําคัญของเจนละ
คือ ภววรมัน ซึ่งทรงมีอํานาจอยูที่เมือง ภวปุระ ทางตอนเหนือของทะเลสาบใหญ และเปนผูรวบรวมเอาฟูนัน
เขาเปนสวนหนึ่งของเจนละ
พระญาติที่สําคัญของภววรมันคือ จิตรเสน ซึ่งเปนกษัตริยทรงพระนาม มเหนทรวมัน ไดขยายอํานาจ
ไปยังดินแดนตาง ๆ ปรากฏหลักฐานจารึกของเจนละในยุคตน ที่วัดศรีเมืองแอม อําเภอเขาสวนกวาง เขต
จังหวัดขอนแกน จารึกถ้ําเปดทอง จารึกปากแมน้ํามูล และจารึกที่พบในเขตจังหวัดปราจีนบุรีในประเทศไทย
เปนเปฌ)ฌ เปเปเนอักษรปลลวะภาษาสันสกฤตที่กลาวถึง เจาชายจิตรเสน หรือมเหนทรวมัน ที่ไดรบชนะคน
พื้นเมืองและสถาปนาศิวลึงคไวตามเมืองตาง ๆ เพื่อเปนเครื่องหมายแหงชัยชนะ จารึกดังกลาวอยูในชวงราว
พุทธศตวรรษที่ 12 (กรมศิลปากร, 2529 : 147-167)
จากการศึกษาทางโบราณคดีของนักโบราณคดีฝรั่งเศสที่บริเวณวัดภู จําปาศักดิ์ ในระหวาง พ.ศ.2533-
2534 พบหลักฐานประติมากรรมมีจารึกกลาวถึงพระเจามเหนทรวมัน นอกจากนั้นยังพบฐานของศิวลึงคและ
ทับหลังสมัยสมโบรไพรกุก ซึ่งมีอายุราวพุทธศตวรรษที่ 12 ซึ่งอยูในชวงตนของเจนละอยางไรก็ตามนักวิชาการ
บางทาน (ธิดา สาระยา , 2535 : 69-73 ) ใหความเห็นวาศูนยกลางที่เปนจุดกําเนิดของเจนละนาจะมีมากกวา
หนึ่งแหงซึ่งอีกบริเวณหนึ่งคือทางภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทยในเขตจังหวัดอุบลราชธานี
จดหมายเหตุสมัยราชวงคถังของจีนกลาวถึงเจนละในชวงตอมาวา พระเจาอีศานวรมันที่ 1 ไดปราบปรามฟูนัน
ไวไดทั้งหมดในระหวาง พ.ศ.1170-1192 และไดยายเมืองภวปุระลงมาทางตอนลางของแมน้ําโขงบริเวณที่เรียก
ในปจจุบันวา สมโบรไพรกุก ราชธานีแหงใหมนี้มีชื่อวา อีศานปุระ จนถึงพุทธศตวรรษที่ 13-14 เกิดสงคราม
-16-
กลางเมืองขึ้นเจนละจึงไดแยกออกเปน 2 สวน คือ เจนละบก และเจนละน้ํา เจนละบกอยูทางแถบแมน้ําโขง
ตอนกลางมีศูนยกลางอยูที่เศรษฐปุระบริเวณปราสาทวัดภู จําปาศักดิ์ ในประเทศลาว และบริเวณลุมแมน้ํามูล
ภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย เนื่องจากพบศาสนสถานระหวางพุทธศตวรรษที่ 12-14 อยูหลาย
แหงเชน ทับหลังที่ปากมูลในเขตอําเภอพิบูลมังสาหาร ปราสาทภูมิโปน ปราสาทบานจารย ปราสาทเบ็ง จังหวัด
สุรินทร ศาสนาสถานดงเมืองเตย อําเภอคําเขื่อนแกว จังหวัดยโสธร การพบหลักฐานดังกลาวทําใหนักวิชาการ
ทางประวัติศาสตรและโบราณคดี สรุปวา แถบวัดภู จําปาศักดิ์และภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย
คือสวนหนึ่งของเจนละ และเปนเจนละบกเมื่อราวพุทธศตวรรษที่ 13-14 (นิคม มุสิกะคามะ, 2536 : 66, ธิดา
สาระยา,2535 : 99) สวนเจนละน้ํา จากการสํารวจหลักฐานทางโบราณคดีพบวาอยูทางตอนใตของประเทศ
กัมพูชาปจจุบัน โดยเฉพาะเขตคีรีวงศและเขตตาแกว ซึ่งไดพบโบราณวัตุระหวางพุทธศตวรรษที่ 13-14 โดย
เฉพาะอยางยิ่งชุมชนโบราณเหลานี้อยูในเขตเมืองออกแกวทางภาคใตของประเทศเวียตนามปจจุบัน
อาณาจักรเขมรโบราณ
การรวมตัวของเขมรโบราณเริ่มตนเมื่อราวกลางพุทธศตวรรษที่ 14 เมื่อพระเจาชัยวรมันที่ 2 ไดรวบรวม
บานเมืองตาง ๆ เขาเปนสวนหนึ่งในพระราชอํานาจของพระองค อยางนอยก็ครอบคลุมบริเวณตอนเหนือของ
ทะเลสาปใหญ จารึกสดกกอกธม กลาวไววา พระองคเสด็จกลับจากชวาเพื่อมาครองเมืองอินทรปุระ ตอจากนั้น
ก็เสด็จเขาครองเมืองหริหราลัย การที่พระเจาชัยวรมันที่ 2 ประดิษฐานลัทธิเทวราชา ซึ่งเปนศาสนาพราหมณที่
เกี่ยวของกับลัทธิไศวนิกายที่เขาพนมกุเลน ทําใหกษัตริยเขมรโบราณในสมัยเมืองพระนครตั้งอยูบนรากฐาน
ทางศาสนาที่มั่นคง เมืองหริหราลัยซึ่งปจจุบันอยูใกลกับหมูบานรอลั่วเปนที่ประทับของกษัตริยเขมรสืบตอมา
จนถึงสมัยพระเจายโศวรมันที่ 1 ไดสถาปนาเมืองพระนคร (Angkor) เมืองแรกในราวกลางพุทธศตวรรษที่ 15
เมืองพระนครแหงแรกนี้มีกําแพงลอมรอบกวางใหญ มีเขาพนมบาแค็งเปนจุดศูนยกลางเรียกวาเมืองยโศธรปุระ
ปจจุบันยังพบรองรอยคูน้ําคันดินบางสวน
กษัตริยที่มีบทบาทการขยายเมืองที่สําคัญไดแกพระเจาราเชนทรวรมันที่ 2 ซึ่งไดขยายอาณาเขตและ
สรางปราสาทแปรรูปในปลายพทุธศตวรรษที่ 15 จนถึงกลางพุทธศตวรรษที่ 16 พระเจาสุริยวรมันที่ 1 ขึ้นครอง
ราชยที่เมืองพระนครและไดสรางปราสาทเขาพระวิหารประดิษฐานศิวลึงค ทรงพระนามวาศรีศิขรีศวรระหวาง
พรมแดนประเทศไทยและกัมพูชาปจจุบัน สวนชวงตนพุทธศตวรรษที่ 17 นั้น พระเจาอุทัยทิตยวรมันที่ 2 ได
สรางปราสาทปาปวน ตอมาพระเจาสุริยวรมันที่ 2 ซึ่งครองราชยราว พ.ศ.1645-พ.ศ.1690 ไดกอสรางปราสาท
นครวัด (Angkor Wat) ซึ่งเปนสถาปตยกรรมอันยิ่งใหญของเขมรโบราณ
ในป พ.ศ.1720 เมืองพระนครไดถูกยึดครองโดยอาณาจักรจัมปา พระเจาชัยวรมันที่ 7 ไดขับไลกองทัพ
จามผูรุกรานและสถาปนาเมืองพระนครหลวง หรือ พระนครธม (Angkor Thom) ขึ้นโดยมีปราสาทบายนเปน
ศูนยกลาง ในสมัยพระเจาชัยวรมันที่ 7 ระหวาง พ.ศ.1724-1762 เปนยุคของความรุงเรืองของเขมรโบราณ
-17-
เพราะไดมีการขยายอาณาเขตและสรางศาสนสถานไวเปนจํานวนมากดังเชน การขุดบารายเพื่อการชล
ประทาน การสรางถนนหนทาง สะพาน ที่พักคนเดินทาง และอโรคยาศาลาทั่วราชอาณาจักร และชวงปลาย
พุทธศตวรรษที่ 20 กองทัพไทยจากกรุงศรีอยุธยาไดเขาโจมตีเมืองพระนครหลวง ชาวเขมรจึงอพยพมาตั้งเมือง
ใหมที่ศรีสันธอร กรุงพนมเปญ
สําหรับความสัมพันธระหวางภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทยกับอาณาจักรเขมรโบราณ จาก
การศึกษาหลักฐานททางโบราณคดีพบวามีชุมชนที่พบลักษณะที่มีวัฒนธรรมรวมสมัยกับเขมรโบราณในเขตลุม
แมน้ํามูลและกระจายอยูโดยทั่วไปในเขตลุมแมน้ําชี ปรากฏหลักฐานจารึกที่กลาวถึงมเหนทรวรมันจิตรเสนตั้ง
แตพุทธศตวรรษที่ 12 และศาสนาสถานแบบเขมรโบราณอยางตอเนื่องนับตั้งแตพุทธศตวรรษที่ 15 เปนตนมา
หลักฐานจารึกที่พบไดกลาวถึงพระเจาสุริยวรมันที่ 1 พระเจาสุริยวรมันที่ 2 และพระเจาชัยวรมันที่ 7
ศาสตราจารย ม.ร.ว.สุริยวุฒิ สุขสวัสดิ์ (2537 : 18) เสนอวาชุมชนแบบเขมรที่อยูในเขตลุมแมน้ํามูลเปนที่ตั้ง
ของราชวงศมหิธรปุระที่เปนราชการวงศนอกเขตพระนคร นอกจากนั้นยังพบรองรอยสถาปตยกรรมและศิลปะ
วัตถุประมาณพุทธศตวรรษที่ 18 ในชวงสมัยพระเจาชัยวรมันที่ 7 หลายแหง เชน จากเสนทางเมืองพระนครถึง
เมืองพิมาย และโบราณสถานแบบบายนหลายแหงในภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทยไปจนถึงบาง
สวนของภาคกลาง ศาสนสถานเหลานี้ปรากฏเปนศาสนสถานที่สรางไวตามเมืองตาง ๆ ที่ระบุไวในจารึก
ปราสาท พระขรรคซึ่งพระเจาชัยวรมันที่ 7 ไดโปรดใหสรางขึ้นตามเสนทางจากเมืองพระนคร พรอมกับอโรคยา
ศาลาและที่พักคนเดินทาง
จัมปา
ชื่อของอาณาจักรจัมปาปรากฏขึ้นในชวงพุทธศตวรรษที่ 8 ซึ่งเชื่อกันวานาจะกอตัวจากชวงระยะเวลา
ดังกลาว แตไมปรากฏหลักฐานเกี่ยวกับการเผยแพรวัฒนธรรมอินเดียหรือหลักฐานเกี่ยวกับกษัตริย เชน อาณา
จักรฟูนัน คําวาจัมปา ปรากฏในจารึกราวกลางพุทธศตวรรษที่ 12 (สุภัทรดิศ ดิศกุล, 2535 : 118-119) อยางไร
ก็ตามมีการพบจารึกภาษาสันสกฤตที่มีอายุระหวางพุทธศตวรรษที่ 8-9 กลาวถึงราชวงศแหงศรีมาร ซึ่ง
สันนิษฐานวาบานเมืองจัมปาก็เกี่ยวของกับชาวอินเดียที่เดินทางเขามาในภูมิภาคนี้เชนเดียวกัน ศาสตราจารย
ม.จ.สุภัทรดิศ ดิศกุล กลาวถึงจัมปาวา อาณาจักรจัมปาเกิดขึ้นจากชนชาติจามที่มีเชื้อชาติมลายูไดกอตั้งอาณา
จักรขึ้นทางภาคกลางของเวียตนามตั้งแตราวพุทธศตวรรษที่ 6-7 ไดรับอารยธรรมอินเดีย ดังนี้จึงนับถือศาสนา
พราหมณเปนหลักและก็มีการนับถือพุทธศาสนาดวย จัมปาไดรบพุงกับจีน และเขมรโบราณหลายชวงเวลา
เมื่อเวียตนามเปนอิสระจากจีนก็ตองรบพุงกับเวียตนาม และถอยรนลงทางตอนใตจนกระทั่งตกเปนสวนหนึ่ง
ของเวียตนามในราวพุทธศตวรรษที่ 20
หลักฐานโบราณสถานที่เกี่ยวของกับอาณาจักรจัมปาปรากฏหลงเหลืออยูหลายเมือง เชน เมืองมิเซิน
เมืองคงเดือง เมืองดองเซิน เมืองนินดินห เปนตน แตหลักฐานทางดานสถาปตยกรรมหลงเหลืออยูนอยมาก
-18-
หลักฐานกอนพุทธศตวรรษที่ 13 มีเพียงจารึกภาษาสันสกฤตและภาษาจามสมัยโบราณ สวน
สถาปตยกรรมที่ปรากฏเหลืออยูสวนใหญ อยูในชวงพุทธศตวรรษที่ 13 เปนตนมา นักประวัติศาสตรศิลปะและ
โบราณคดีแบงชวงหลักฐานทางโบราณคดีจามเปน 4 สมัยคือ (สุริยวุฒิ สุขสวัสดิ์, 2530 : 2-3)
1. หลังป พ.ศ. 1200 ระหวางพุทธศตวรรษที่ 13-14 เปนชวงระยะที่นับถือศาสนาพราหมณหรือฮินดู
ลัทธิไศวนิกายศาสนสถานตาง ๆ เชน ประสาทฮัวลาย ก็ไดรับอิทธิพลจากเขมรสมัยกอนเมืองพระนคร
2. สมัยอินทรปุระ ระหวางพุทธศตวรรษที่ 15 ถึงกลางพุทธศตวรรษที่ 16 ทางตอนเหนือของอาณาจักร
จัมปามีอํานาจ ปรากฏศาสนสถานทางพุทธศาสนาลัทธิมหายานจํานวนมากที่เมืองดงเดืองรวมทั้งอิทธิพลของ
จีนและอินโดนีเซีย
3. สมัยเมืองวิชัย พุทธศตวรรษที่ 16-21 เมืองหลวงของจัมปายายลงมาทางตอนใต มีสงครามมากมาย
เกิดขึ้น ในระหวางพุทธศตวรรษที่ 18 อิทธิพลของเขมรโบราณกลับเขามาอีกจนถึงพุทธศตวรรษที่ 19-20 เวียต
นามและจีนเขารุกรานและเริ่มไดรับอิทธิพลจากจีนและเวียตนาม
4. พุทธศตวรรษที่ 21 เปนตนมา เวียตนามไดเขายึดเมืองวิชัย สิ้นสุดของอาณาจักรจัมปา อิทธิพลของ
เวียตนามเขามาแทนที่ทั้ง ศิลปะ และสถาปตยกรรม
-19-
ไดเขามามีอิทธิพลเหนือสะเทิมทําใหเกิดการผสมผสานกันทางรูปแบบวัฒนธรรมเกิดขึ้น หลักฐานทางโบราณ
คดีที่สําคัญของเมืองสะเทิม คือ กําแพงเมืองและคูระหวางกําแพงเมืองมีปอมหรือพระราชวัง
อาณาจักรพุกาม หรือ พมาโบราณ
พุกามรุงเรืองขึ้นในระหวางพุทธศตวรรษที่ 14 แตหลักฐานทางโบราณคดีที่ชัดเจนกลับอยูในชวงตั้งแต
พุทธศตวรรษที่ 16 เปนตนมา หรือนั้บตั้งแตการปกครองภายใตสมัยการปกครองของพระเจาอนิรุทธเปนตนมา
วัฒนธรรมโบราณของพุกามแบงออกเปน 2 สมัย คือ สมัยมอญ ระหวางพุทธศตวรรษที่ 16-17 เปนยุคสมัยที่
อาณาจักรพุกามมีชัยชนะเหนืออาณาจักรมอญ มีการผสมผสานระหวางสถาปตยกรรมปยู มอญและพมาเขา
ดวยกัน รูปแบบของสถาปตยกรรมเปนรูปสถูปทรงกระบอก ทรงลอมฟาง ทรงระฆังลังกา สมัยพมา พุทธ
ศตวรรษที่ 17-18 วัฒนธรรมมอญเสื่อมหาย พบหลักฐานทางโบราณคดีที่เปนอิทธิพลของศิลปะอินเดียแบบปา
ละ-เสนะ
อาณาจักรทวารวดี
อาณาจักรทวารวดีเปนชื่อบานเมืองแรกของบริเวณลุมแมน้ําเจาพระยาทางภาคกลางของประเทศไทย
ที่มีการติดตอกับอารยธรรมของอินเดีย ทั้งรูปแบบทางการคาชายฝงทะเลและการรับวัฒนธรรมจากอินเดียโดย
ตรง ชื่อทวารวดีปรากฏจากบันทึกการเดินทางของพระสงฆจีนชื่อ เหี้ยนจัง กลาวถึงประเทศที่อยูระหวางศรี
เกษตรและอีสานปุระวา “โถลอปอติ” บันทึกของอี้จิงก็กลาวถึงประเทศ “ตูเหอปอตี่” วาอยูประมาณทางภาค
กลางของประเทศไทยปจจุบัน หลักฐานทางโบราณคดีของชื่อ ทวารวดี ไดจากเหรียญเงินซึ่งพบที่จังหวัด
นครปฐม อูทอง สุพรรณบุรี และ อินทรบุรี จังหวัดสิงหบุรี บนเหรียญเงินเหลานี้มีคําจารึกเปนภาษาสันสกฤต
อักษรปลลวะวา “ศรีทวารวตี ศวรปุณยะ” แปลวา “บุญของพระราชาแหงทวารวดี”
หลักฐานทางโบราณคดีที่เกี่ยวของกับอาณาจักรทวารวดีพบอยูโดยทั่วไปทางภาคกลางบริเวณลุมแม
น้ําเจาพระยา ตลอดไปจนถึงบางสวนทางภาคเหนือและภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย รองรอยของ
ชุมชนโบราณแบบทวารวดีขนาดใหญ คือ บริเวณเมืองนครไชยศรี หรือนครปฐมโบราณ มีสถาปตยกรรมที่
สําคัญ คือวัดพระเมรุและเจดียจุลประโทน นอกจากนี้ยังพบหลักฐานโบราณวัตถุ พบชุมชนรวมสมัยที่คูบัว
จังหวัดราชบุรี อูทอง สุพรรณบุรี ลพบุรี สิงหบุรี จันเสนโบราณและเมืองบนจังหวัดนครสวรรค
จากการขุดคนทางโบราณคดีในบริเวณภาคกลางของประเทศไทยพบวาเมืองโบราณสมัยทวารวดีมีรูป
แบบและพัฒนาการทางวัฒนธรรมที่ติดตอกับอารยธรรมอินเดีย และมีพัฒนาการขึ้นเปนบานเมือง ตั้งแตพุทธ
ศตวรรษที่ 12 เปนตนมา บานเมืองเหลานี้พัฒนาการมาจากชุมชนโบราณที่เกิดขึ้นกอนหนานี้ และไดมีการ
พัฒนาการขึ้นเปนเมืองที่มีคูน้ําคันดินลอมรอบที่เรียกกันวาเมืองแบบทวารวดี ชุมชนโบราณเหลานี้มีพัฒนาการ
ตอเนื่องจนถึงสมัยอยุธยา
-20-
วัฒนธรรมทวารวดีไดแพรกระจายจากลุมแมน้ําเจาพระยาทางภาคกลางของประเทศไทยไปทั่วทุกภูมิ
ภาคโดยเฉพาะอยางยิ่ง จากชุมชนโบราณที่โคกสําโรง และบานหมี่จังหวัดลพบุรี และเมืองศรีเทพ เพชรบูรณซึ่ง
เปนเมืองสําคัญจากลุมแมน้ําปาสักไปสูลุมแมน้ํามูล และลุมแมน้ําชีทางภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศ
ไทย ซึ่งไดพบเมืองโบราณที่มีคูน้ําคันดิน โบราณวัตถุและหลักฐานเสมาหินซึ่งเปนโบราณวัตถุตามคติทางพุทธ
ศาสนา เสมาหินที่พบมีหลายแหงที่ปรากฏภาพสลักพุทธประวัติและชาดกทางพุทธศาสนา รองศาสตราจารย
ศรีศักร วัลลิโดม (2533 : 345-346) เสนอความเห็นวาเสมาหินวัฒนธรรมทวารวดี ในภาคตะวันออกเฉียงเหนือ
มีหนาที่ 3 อยาง คือ กําหนดเขตศักดิ์สิทธิ์โดยลอมรอบเขตพิธีกรรมทางพุทธศาสนา การสรางขึ้นเพื่อพุทธบูชา
แลวนําไปปกไวในเขตศักดิ์สิทธิ์ และเสมาหินขนาดใหญที่ทําหนาที่แทนพระสถูปเจดีย
ศาสตราจารยชอง บวสเซอริเย แบงพัฒนาการของวัฒนธรรมทวารวดีออกเปน 3 ระยะคือ ระยะแรก
เปนวัฒนธรรมทวารวดีแบบดั้งเดิมนับถือ พระพุทธศาสนาลัทธิเถรวาท ระยะที่สอง แสดงถึงอิทธิพลจากทาง
ภาคใตซึ่งนับถือพุทธศาสนาลัทธิมหายานและไดแพรไปทางภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย และ
ระยะที่สามเมื่อพุทธศาสนาลัทธิมหายานเสื่อมลง พุทธศาสนาลัทธิเถรวาทจึงกลับมาปรากฏในวัฒนธรรมทวาร
วดีอีกครั้ง จากการศึกษาประติมากรรมทางพุทธศาสนา วัฒนธรรมทวารวดี นักประวัติศาสตรศิลปะแบงรูป
แบบออกเปน 3 แบบคือ รูปแบบแรกราวพุทธศตวรรษที่ 11-13 ไดรับอิทธิพลศิลปะอินเดียแบบคุปตะและหลัง
คุปตะ รูปแบบที่สองระหวางพุทธศตวรรษที่ 13-16 พุทธศาสนามหายานไดแพรเขาไปในภาคตะวันออกเฉียง
เหนือ ประติมากรรมที่เปนรูปเคารพจึงเปนคติมหายานมีการพบรูปพระโพธิสัตวจํานวนมากรูป แบบที่สาม
ระหวางพุทธศตวรรษที่ 15-18 ไดรับอิทธิพลศิลปะขอมเขมรโบราณแบบบาปวน
จากการพบหลักฐานทางสถาปตยกรรมและชุมชนโบราณ วัฒนธรรมทวารวดีชวงระยะแรกในเขตลุมแมน้ํา
เจาพระยา ทําใหเกิดขอถกเถียงกันวา ศูนยกลางของอาณาจักรทวารวดีอยูบริเวณใด นักโบราณคดีบางทานให
ความเห็นวา ทวารวดีเปนเพียงอาณาจักรเล็ก ๆ ที่มีเมืองลพบุรีเปนเมืองหลวง บางทานเห็นวาศูนยกลางของ
อาณาจักรทวาวรวดีอยูที่เมืองนครปฐม เนื่องจากเมืองนครปฐมโบราณเปนเมืองที่มีคูน้ําลอมรอบขนาดใหญ ได
พบศาสนสถานและเหรียญจารึกที่กลาวถึงอาณาจักรทวารวดี แตอยางไรก็ตามเหรียญเงินที่มีขอความจารึก
กลาวถึงทวารวดียังพบที่อูทอง จังหวัดสุพรรณบุรี และอินทรบุรี จังหวัดสิงหบุรีเชนเดียวกัน อยางไรก็ตามการ
พบศาสนสถานและศิลปะวัตถุหลายรูปแบบและหลายชุมชนโบราณกระจายโดยกวางนี้ นักโบราณคดีบางทาน
ใหความเห็นวา วัฒนธรรมแบบทวารวดีอาจแพรหลายโดยกวางขวางในชุมชนโบราณที่มีการพัฒนาการขึ้นใน
บริเวณลุมแมน้ําเจาพระยาตอนลางในชวงระหวางพุทธศตวรรษที่ 12-16 แตยังไมมีอํานาจทางการเมืองแบบ
รวมศูนยหากเปนเพียงรูปแบบของเมืองเบ็ดเสร็จที่เกิดขึ้นพรอมกันและตางก็มีอิสระตลอดจนพัฒนาการทาง
วัฒนธรรมรวมกัน เนื่องจากสามารถติดตอคาขายและแลกเปลี่ยนวัฒนธรรมอยาง
-21-
สะดวกทั้งทางบกและทางทะเล รวมทั้งชุมชนที่อยูตอนในซึ่งหางไกลออกไป เมืองเหลานี้ตางก็มีองค
ประกอบที่สมบูรณในตัวเองทั้งทางดาน เศรษฐกิจ ความเชื่อ ศาสนาและศิลปกรรมซึ่งเมืองทั้งหมดเหลานี้คือ
ชุมชนโบราณที่พัฒนาการขึ้นเปนบานเมืองวัฒนธรรมทวารวดีนั่นเอง
อาณาจักรศรีวิชัย
จุดเริ่มตนของชื่ออาณาจักรศรีวิชัยมาจากการอานศิลาจารึกหลักที่ 23 ซึ่งมีศักราชกํากับวาปพุทธศักราช 1318
ที่พบทางภาคใตของประเทศไทยในเขตจังหวัดนครศรีธรรมราชหรือสุราษฎรธานี จารึกมีขอความที่กลาวถึง
“พระเจากรุงศรีวิชัย” และเมื่อนําไปประกอบกับบันทึกของภิษุอี้จิง (I-Ching) ซึ่งไดไดเดินโดยทางเรือจากเมือง
กวางตุงมาศึกษาพระธรรมวินัยในป พ.ศ.1214 ไดกลาวถึงเมื่อเดินทางเรือมาได 20 วัน ไดแวะอาณาจักรโฟชิ
(Fo-Shih) ทานไดแวะศึกษาไวยากรณภาษาสันสกฤตอยู 6 เดือนกอนที่จะเดินทางไปอินเดีย หลังจากศึกษาที่
อินเดียอยู 10 ป ไดกลับมาที่โฟชิอีกครั้ง ซึ่งขณะนั้นไดกลายเปนอาณาจักร ชิลิโฟชิ (Shih-li-Fo-Shih) ไปแลว
ศาสตราจารย ยอรจ เซเดย สรุปวาอาณาจักรเชลิโฟชิ ก็คือ อาณาจักรศรีวิชัยอันเปนอาณาจักรหนึ่งที่มีอํานาจ
ทางการเมืองมั่นคง มีอาณาเขตกวางขวางครอบคลุมหมูเกาะตาง ๆ บริเวณตอนใตของคาบสมุทรมาเลย
ตลอดขึ้นมาถึงดินแดนบางสวนของคาบสมุทร โดยมีศูนยกลางการปกครองอยูที่เมืองปาเล็มบัง เกาะสุมาตรา
ประเทศอินโดนีเซีย
นักโบราณคดีหลายทานมีความเห็นสอดคลองกับศาสตราจารยยอรจ เซเดย เนื่องจากไดพบศิลาจารึก
8 หลักบนเกาะสุมาตรา มีอยู 2 หลัก กําหนดอายุในชวงเดียวกับการเดินทางมาถึงของภิกษุอี้จิง อยางไรก็ตาม
นักวิชาการ เชน ราเมชจันทร มาชุมดาร ควอริทช-เวลส และหมอมเจาจันทรจิรายุ รัชนี มีความเห็นวาศูนยกลาง
ของ ศรีวิชัยควรจะอยูบนคาบสมุทรมาเลย โดยเฉพาะหมอมเจาจันทรจิรายุ รัชนี มีความเห็นวา จารึกที่กลาวถึง
อาณาจักรศรีวิชัยที่พบที่ไชยา สุราษฎรธานี นั้น เปนจารึกภาษาสันสกฤตซึ่งตรงกับบันทึกของภิกษุอี้จิง ในขณะ
ที่จารึกที่พบบนเกาะสุมาตราเปนภาษามลายูโบราณ และเมื่อพิจารณาถึงการเดินเรือเพียง 20 วัน ของภิกษุอี้
จิงควรถึงแคเมืองไชยา สุราษฎรธานี และคงไมผานเสนศูนยสูตรไปถึงเกาะสุมาตรา รวมทั้งทางภาคใตของ
ประเทศไทยก็ไดพบโบราณวัตถุ โบราณสถาน ซึ่งมีลักษณะที่เรียวา “ศิลปกรรมแบบศรีวิชัย” กําหนดอายุในชวง
ระหวางพุทธศตวรรษที่ 13-18
ลักษณะศิลปะแบบศรีวิชัยสวนมากเปนศิลปะที่เกี่ยวเนื่องกับพระพุทธศาสนา ลัทธิมหายาน จึงมักพบพระรูป
พระโพธิสัตว เชน พระโพธิสัตวอวโลกิเตศวร พระศรีอาริยเมตไตรยโพธิสัตว พระโพธิสัตวไวโรจนะ และศิลปะ
วัตถุที่เกี่ยวเนื่องกับศาสนาพราหมณในลัทธิไวษณพนิกาย นอกจากนั้นยังพบรองรอยของสถาปตยกรรมตลอด
จนโบราณสถานในชวงระยะเวลาเดียวกันนี้ ทั้งในปาเล็มบัง เกาะสุมาตรา และคาบสมุทรมาเลยทางภาคใต
ของประเทศไทย
-22-
อยางไรก็ตามปญหาเกี่ยวกับอาณาจักรศรีวิชัยที่ยังเปนประเด็นของการศึกษาคนควาจาก นักวิชาการยังมีขอ
ถกเถียงกัน 2 ประเด็นที่สําคัญคือ
1. รูปแบบทางการเมือง เมืองตาง ๆ บนคาบสมุทรหรือหมูเกาะตางมีพัฒนาการและมีความสัมพันธ
ทางสังคม เศรษฐกิจและการเมือง ในลักษณะที่เปนสมาพันธรัฐ ที่มีศูนยกลางของอํานาจที่เปลี่ยนไปตามการ
ผันแปรทางการเมืองและเศรษฐกิจ
2. รูปแบบทางศิลปวัฒนธรรม เมืองตาง ๆ เหลานี้มีวัฒนธรรมรวมกัน คือ การนับถือพุทธศาสนาลัทธิ
มหายาน ซึ่งแสดงออกดวยรูปแบบที่เรียกวา “ศิลปกรรมแบบศรีวิชัย”
จากหลักฐานทางโบราณคดีที่พบโดยกวางจากปาเล็มบัง เกาะสุมาตรา อินโดนีเซีย มาจนถึงคาบสมุทร
มาเยและทางภาคใตของประเทศไทย ไดมีขอสรุปเกี่ยวกับศรีวิชัยคือ “ศรีวิชัย” ไมใชชื่ออาณาจักรที่มีศูนยกลาง
ของอํานาจในทางการเมืองและควบคุมเศรษฐกิจอยูเมืองใดเมืองหนึ่งเพียงแหงเดียว แตศรีวิชัยเปนชื่อกวาง ๆ
ทางศิลปะ และวัฒนธรรมของบานเมืองที่เปนศูนยกลางทางการคาทางทะเลแถบคาบสมุทร กลุมบานเมืองหรือ
แวนแควนตาง ๆ เหลานี้มีวัฒนธรรมรวมกันคือ การนับถือพุทธศาสนามหายานและมีรูปแบบศิลปกรรมแบบศรี
วิชัยเชนเดียวกัน แวนแควนและบานเมืองทั้งบนผืนแผนดินใหญและหมูเกาะเกี่ยวของกันในลักษณะของสห
พันธรัฐที่มีศูนยกลางอํานาจเปลี่ยนแปลงไปตามความผันแปรทางเศรษฐกิจ
ความสําคัญของศรีวิชัยที่ปรากฏจากจดหมายเหตุของจีนสมัยราชวงศถังคือเปนศูนยกลางการคาขาย
สินคาขามสมุทรทางฝงทะเลตะวันตกและตะวันออก ผานชองแคบมะละกา ดังนั้นจึงไดพบ ลูกปดจากดินแดน
ทางตะวันตกและเครื่องถวยจีนสมัยราชวงศถัง ซึ่งพบเรื่อยลงมาทั้งที่เกาะสุมาตราและทางภาคใตของประเทศ
ไทย แตในที่สุดความรุงเรื่องทางการคาของศรีวิชัยก็ลดลงเมื่อจีนไดพัฒนาเรือที่คาขายและทําการคาขายโดย
ตรงกับบานเมืองที่อยูชายฝงทะเลตั้งแตพุทธศตวรรษที่ 16 และการเปลี่ยนแปลงครั้งนี้ไดทําใหเมืองทางแถบ
คาบสมุทรทางภาคใตของประเทศไทยรุงเรืองขึ้นอีกครั้งหนึ่ง
สําหรับทางภาคใตของประเทศไทย พบหลักฐานทางโบราณคดีที่เปนบานเมืองและแควนหรือรัฐรวม
สมัยอาณาจักรศรีวชิ ัยคือ (สุจิตต วงษเทศ และคณะ, 2531 : 58-70) แควนไชยา มีขอบเขตตั้งแตอําเภอทาชนะ
อําเภอไชยา อําเภอเมือง และอําเภออื่น ๆ ในเขตจังหวัดสุราษฎรธานี มีไชยาเปนศูนยกลาง พบศาสนสถาน
และศิลปกรรมหลายแหง เชน ที่วัดแกวไชยา พระพุทธรูปและพระพิมพตาง ๆ แควนนครศรีธรรมราช มีขอบเขต
ในเขตจังหวัดนครศรีธรรมราช ชื่อที่ปรากฏตามหลักฐานและเอกสารตาง ๆ คือ “ตามพรลิงค” แควนสทิงพระมี
ขอบเขตจากบริเวณรอบทะเลสาบสงขลาถึงจังหวัดพัทลุง พบรองรอยโบราณศิลปวัตถุสถานที่นับถือศาสนา
พราหมณและพุทธศาสนา แควนปตตานี มีขอบเขตครอบคลุมพื้นที่จังหวัดปตตานีและจังหวัดยะลา พบรอง
รอยเมืองทาที่สําคัญคือตรังและเมืองตะกั่วปา