Professional Documents
Culture Documents
Rilru Hrisel - by T.Upa Dr. C. Lalhrekima
Rilru Hrisel - by T.Upa Dr. C. Lalhrekima
THUPUI ZIR
RILRU HRISEL
- T.Upa Dr. C. Lalhrekima
www.mizoramsynod.org
RILRU HRISEL
RILRU HRISEL
( MENTAL HEALTH )
Rilru hrisel tih hi tawngkam mawi tak, ril tak, thu tam tak
pai, tawi tea sawi fiah kim mai theih loh a ni a. Vanram
kawtchhuah hnaih kuarna (vanram kawngkhar luhna khawp em
chu ni lo e!) khawpa thu ril leh pawimawh a ni. Mahni inhriat
chian te, mi dang nen inlaichinna tha siam dan te, chhungril
rilru so (emotion) kan nunpui dan te, harsatna kan tawh tuma
kan hmachhawn thiam theihnate hi rilru hriselin a ken a ni. Mi
rilru hrisel chuan a rilru so a thunun thiam a, mahni inhrechiangin
mi dang nen hlim takin an chengho thei a, nun kawnga
harsatnate huaisen takin a hmachhawn thei a. Thawkchhuak
nun, nun tangkai leh nun hlimawm tak a hmang thin.
Hriselna hian taksa (physical), rilru (mental) leh thlarau
(spiritual) damna piah lamah mi dang nena hlim taka nunho
theihna (social health) a keng tel vek a. Mizote hian taksa damna
leh thlarau damna hi chu kan ngai pawimawh khawp mai. Thlarau
damna atana camping / campaign / Bethel / Kelkang kal lo pawh
kan awm tawh awm lo e! Taksa damna pawh kan zawng nasa.
Kan damdawi In lian ber ni rih Aizawl Civil Hospital-ah ringawt
khuan ni kum 2015 chhung khan damlo mi 4,00,627 zuk inentir
a! Mizoram puma damdawiina inentir zawng zawng belhkhawm
ila a tam duh awm! Free clinic ni se kan tam viau zel!
Tawngtaidamthei tawh dek dek chu an awl hman hek lo! Mi thiam
ten an zir dan chuan taksa lam natna nei nia inhriaa inentir thin
zawng zawng zinga 40% hi chuan rilru lam daktawr mamawh
zawk an ni zuk ti a! Aizawl Civil Hospital-a rilru lam inentirnaah
chuan kum 2015 chhung khan mi 3347 chauh an kal thung.
Mizote hian rilru hriselna lam kan hriat dan leh kan thlir
dan a la dik tawk loh avangin rilru lam thiamte kan pan lo a ni
mai thei. Rilru lama harsatna nei deuh chu mi a emaw kan ti
ngawt zel. At leh at loh hi a tehfunga kan hmang ngawt maite hi
a dik tawk lo. Atna lo hi rilru lama harsatna a tam lutuk.
www.mizoramsynod.org
RILRU HRISEL
www.mizoramsynod.org
RILRU HRISEL
RILRU HRISEL
a. Mahni nih baka lan tum nan thil neih that (material) phena
bihruk kan tum a, mi hmuhsit lohna tur emaw tiin lem kan chang
a. Min hrechiang apiangin min nuih ru lawi si! A hlim theih loh.
Mizo thalai zingah mahni inhrechiang lo, mahni nihna
anga nun nachang hre lo kan tam ang em? Kan chhungkaw
dinhmun thleng hian hrechiangin pawm ila, zak lo leh chapo
loin awm ila, kan hlu mai. Mahni nihna hriat avanga chapopui
erawh rilru hrisel lo zia bawk a ni. Rethei pawh tha taka a retheih
hian an zahawm a, an intihretheih leh lutuk chuan an
khawngaithlak lo zo thei. Hmeltha pawh a intih hmelthat lutuk
chuan ngei an hlawh fo. Mahni nihna chapo pui hi a engzawng
pawhin a awm thei a, chapona hian mi a tichhe thei tih hriat
reng a tha.
A nihnaah a hlim : Khawvelah hian keimahni ang chiah
hi Pathianin mi dang a siam hauh lo. kan zavai hian hlutna bik
nei vek kan ni. Chutah chuan lungawi a tha. Mi rilru hrisel chu a
nihnaah leh a dinhmunah a lungawi a, a hlim mai thin. Mahni
nihna ang loa nun hi a hlimawm tluantling thei lo. Mahni nihna
ang loa nun hi a tawpah a ho tlat zel fo reng a ni!
A in adjust thei : Mi rilru hrisel chu hun leh hmun inher
danglam ang zelin a invuah rem thiam a, a mize pui pangngai
erawh chu a hloh chuang lo. A nun kaihruaitu tur principle mumal
tak a nei a. chumi mil chuan a nun a hmang thin. Harsatna
tawh miah loh hi rilru hriselna a ni ngawt lo. Pawhfan kan han
pawt fan a, kan han thlah dula a ngai anga a let leh ang hian
harsatnain a chin viau pawha fan thei tlat, engemaw hnua ngai
awh leh theih hi rilru hriselna chu a ni zawk. Kan nupa kan
inhau ngai lo tih lam ni ngawt loin inhauh zawha inngaihdam
leh theihna, thihna leh lunngaihna tawh pawha ngai awh leh
thei hi rilru hrisel chu a ni zawk.
A rilru a thunun thei ( emotionally matured) : Mi rilru
hrisel chu A rilru a puitling a, a thinlung nona leh rilru nemna lai
chu awmze neiin a tilang a, a in control thei thin. A hlim leh
lawmin mawi takin a tilang a, a thinrim leh lungngaihna pawh
hriatthiam awm takin a tilang thei. A over ngai lo. Tunlai kan
www.mizoramsynod.org
RILRU HRISEL
www.mizoramsynod.org
RILRU HRISEL
RILRU HRISEL
RILRU HRISEL
www.mizoramsynod.org
RILRU HRISEL
10
RILRU HRISEL
11
RILRU HRISEL
12
ni e. Zep a ngai a, zep rei theih lohin a dul lam a kawh tual tual
mai si. Nupa kara nau pai hian an dul thang hi an chhuang a,
khawlaiahte hian zak hauh loin an kal sawi luai luai mai a nih hi!
Thil dik hi zahpuiawm hek loh!
Nupa ah chuan sex hi hlim taka hman nei tur a ni. Tirkoh
Paula pawhin, Pasal chuan a nupui hnenah a chan tur tawk
chu pe rawh se; chutiang bawkin nupui pawhin a pasal hnenah
a chan tur tawk chu pe bawk rawh se ( I Kor. 7 : 3) a tih kha. Mi
rilru hrisel chuan mahni lam chakna leh duhna ngawt ni loin a
kawppui rilru hlimna a ngaihtuahpui ngei tur a ni. Chuti ni loa
mahni duh hun hun ringawt, mahni duh chen chen ringawt, a
lehlam rilru puthmang ngaihtuahpui duh miah loh hi rilru hrisel
lo zia a ni.
Sex chungchangah hian sawi tur a va tam em!
Nun inbuk tawk a nei : Mi rilru hrisel chuan hnathawh,
hahdam leh intihhlim hun a insiam thiam a, nun inchawih tawk
takin a hmang thei. Taima takin hna a thawk thin a. A thatchhe lo
a, a awmawl satliah ngawt ngai lo. Hnathawh reng erawh a
hahthlak em avangin hahdam hun neih ngei tur a ni. Pathianin
hahdamna hun kan mamawh tih hriain hahdam nan zan min
siam sak. Chhun lama hnathawk peih si lo, zan lama mut tum
bawk si lo nun hi a hlim ngai lo. Mahni nuam tih zawng, kan
hlimpui tur hi tih ve zeuh zeuhte hian rilru a tihrisel thin. Inkhelh
te, thiante nena outing te, chhungkaw picnic te leh thlalai leh
kohhrana inhmante hi nun tihhlimna (recreation) hrisel a ni.
Hnathawh, hahdam leh intihhlim hi a inzat chiah tur tihna erawh
a ni lo.
Psychiatrist ropui ber Isua
Lal Isuan rilru hriselna a ngai pawimawh hle. Lal Isua
zirtirna thu zawng zawng hi rilru lama kan hriselna tur, vanram
kaina tur thu a ni. A zirna thu bakah a takin rilru lama harsatna
neite a ngai pawimawh hle.
www.mizoramsynod.org
RILRU HRISEL
13
RILRU HRISEL
14
Pathian tih mi, thil tha lo laka insum thei tumah an awm lo, a tih
hial Joba (Joba 1:8) pawh khan a thil tuar a rapthlak em avang
khan depression a nei ve alawm. (Joba bung 3 chhiar chiang
teh). Thalaite hlim tur min chah ngun bertu Thuhriltu pawh hian
Depression a nei chiang khawp! Thil engkim hi ho a ti a,
(Thuhriltu 1 : 2), thil zawng zawng hi ninawm a ti a, ( 1: 8), nun
hi a hua a, engkim mai hian an tilungngai a, (2 : 17), a thinlung
bei a tidawng ta hial a nih kha ( 2: 20).
Mahse Pathian tih mi, Pathian hre tlat ho chuan auh tur
dik an au a, tawngtaina tur dik hnenah tawngtai dan tur dikin an
tawngati a, an harsatna leh manganate an paltlang thei alawm.
Pathian tih rawh, chu chu mihring zawng zawngte tih tur a ni
mai tiin rilru hrisel tak pua hlim taka kan nun kan hman theihna
tur thuchah hnuhnung min hnutchhiah zawk a ni. Lalpa tih chu
finna bul a ni miau a, mi fing chu a rilru hirsel ngei ngei dawn si a.
__________
PART II
RILRU HRISEL NANA KAN TIH TUR
Rilru hrisel kan neih theih nan, ni tin nuna kan inzir theih
dan tur tlem han tar lang ila. Sawi kim tak tak sen erawh a ni lo
ang.
Taksa hriselna ngaihpawimawh tur. Taksa leh rilru hi
a inzawm tlat. Taksa in fit zek zawkte rilru hi a hrisel duh bik.
Rilru helhkam ngah leh harsatna nei ten taksa natna an nei duh
bawk.
Taksa insawizawi hi uar tur a ni. Insawizawi hian chuap
leh lungte a tihchak bakah endorphin an tih mai, kan rilru
tizangkhai thei leh min tiphur thei chemical chu thluak atangin a
siam chhuak thei. Lungngaihna, lungkham leh hlauhthawn bakah
nun nguina hnehna tha tak chu insawizawi hi a ni. Kawtkaia
motor dah, tawite kalna turah pawh scooty ken tum zel, thu
www.mizoramsynod.org
RILRU HRISEL
15
RILRU HRISEL
16
hram se! Ka mitin blue film a enchak, kan khilai teh ang tih lam
zawng rilru hrisel lohna bul a ni zawk!
Tangkai ve rawh : Hlawh hmuh nan kher loa hnathawh
hian kan thinlung a hlim a, rilru a nuam a, kan inchhuang ru thin.
Chu chu kan rilru hian a ngeih. Mi dang tan tangkai la. Hnatlang,
khawtlang thil, kohhranah inhmang ve la. Mi tanpui hi rilru hian a
ngeih.
I hlimpui tur thil tih ching ve la. Nuam tih avang liau
liaua thil tih hi a tha ve. Hahdam hun insiam ve la. Infiam hun
insiam ve rawh. Engto nei hauh loa hun thawl neih ve zeuh
zeuh hi rilruin a ngeih.
Lawmna tur zawng rawh : Thil lawmawm i tawnte
ngaihtuah tam la. Mi sualna te, thil dik lo te, lungngaihna lam te
aiin mi thatna te, thil tha te, lawmna tur lam ngaihtuah hi practice
la, zir theih a ni. Hawi vel la, lawmna tur a tam lutuk. Lawm
lohna tur ringawt ngaihtuah hi a awl viau. Ngaihtuahna chhe
zawk a lo luh veleh ngaihtuah dan tha zawk a awm em tiin thlir
dan dang zawn tur a ni.
Thil thlir zau rawh. A hrehawm leh nuam lo ngawt thlir
chuan nun hi a hahthlak. Min tihlumtu a nih loh chuan min
tichaktu a ni, tih thufing pakhat a awm. Harsatna te, buaina te
kan tawh hian, kan thihpui a nih si loh chuan nakin zela min
tichaktu a lo ni ngei thin.
Thian kawm rawh. Ina tawm reng a, mahni pindan
atanga tihfel mai theih hi a tam khawp. Tunlai phei chuan bazar
kal ngai loin on-line in thil tam tak a chah theih a, mahni bed
room atangin nula a rim theih ta. Mahse rilru hrisel tur chuan a
taka mi bula awm a, titi a, nuih ho te a tha. Computer leh phone
ringawta thian kawm loin, hmaichhanah thian kawm ang che.
Titi ve rawh : Chhungkaw chaw ei lai ten tawng ve la,
nuihzate siam ve la, nui ve bawk bawk la. Chaw ei khamah
chhungte bualahte thu vein I thil tawnte sawi ve siam siam rawh.
I harsatnate mi dang hrilh hreh lo la. In titi dun avanga thil tha
www.mizoramsynod.org
RILRU HRISEL
17
www.mizoramsynod.org
RILRU HRISEL
18
_____________
PART III
RILRU LAM NATNA (MENTAL ILLNESS)
Rilru lam natna, mental disorder hi thil thar a ni lo.
Thiamna sang zelah a natna awmzia leh a hmingte an vuah
chiang thiam chho zel a ni mai. Bible (Thuthlung hlui) ah pawh
a lang nual. Lal Nebukanezara chu ramsa ang maiin a khawsa
(Daniala 4:33). He a natna leh a awmdan hi tun laia Psychiatrist
hovin Psychosis an tih ang hi a ni mai. Lal Saula, Israel lal ropui
pawh kha rilru buai chang nei a ni. A at a chhuah tum phei chuan
Davida pawh thah tumin feiin a khawh vak mai a nih kha. A
awmdan chhui chiangtute chuan Manic-Depressive Psychosis
(Bipolar Disorder) niin an sawi. A thih dan pawh mahni intihlum
(suicide) a ni ( I Samuela 31:4). Juda Iskariot-a pawh a inawkhlum
bawk (Mathaia 27:3-10). Heng bakah hian rilru puthmang dik lo
chi hrang hrang, Mental Disorder-a awm thin- hlauhthawnna
(anxiety), thinrimna, inngeihlohna, itsikna, thikna, duhamna,
mahni hmasialna, mahni inthunun zawh lohna, uirena, zu leh
sa duh na, dawt sawina, tharum thawhna leh a dang tam takte
Bible-ah kan hmu tam hle.
Rilru buaite kan hmuh dan hi a dang thluah mai. Hmanlai
chuan rilru buaite chu eng thlarauin emaw a luhchilh niin an
ngai lian hle a. An awmdan leh tawng hmang atangin thlarau
tha leh thlarau sual luhchilh angin an thliar hrang tawp thin. Rilru
lam buaite chuan thiltihtheihna engemaw tak neia an rin avangin
an zah a, an hlau bawk a, an tibuai ngai lo. Hei vang hian Davida
pawh kha Gath lal Akisia lak atanga a nun chhan nan a a der
chiam mai ( I Samuela 21:12-14).
Damdawi lam thiamna sang zelah he ngaihdan hi chu a
bo tial tial a, thlarau sual hnathawh lam ni lovin thluak hnathawh
fel loh vang a ni tih a lang chiang tulh tulh. Tunlaiah pawh rilru
lam natna neite kan hmuh dan a la dik tawk lem lo. Mental
www.mizoramsynod.org
RILRU HRISEL
19
RILRU HRISEL
20
nei niin an sawi. England lal George III pawh at chang nei (Manic
episode nei thin) a ni. French mi ril Jean Jacques Rousseau-a
pawh khan ngaihdan dik lo pui pui, mi reng reng hian amah do
leh hua, a chhiatna tura thil ti niin a ngai thin. Hla phuahtu ropui
Mozart-a pawh khan Requiem a phuah vel laiin a miin turin an
hrai tlatin a inngai. Beethoven pawh kha pa rethei ve te a ni a,
hetiang rinna dik lo hian a tibuai nasa a, a chenna a thlak kual
sek a, a rualin in pali te a luah thin. Hla phuah thiam Keats-a
pawh natna khirh nei tlata inhria, Hypochondriac a ni a; chhan
awm lem lova nuih leh tah vakte pawh a nei thin an ti. Abraham
Lincoln-a te, Sigmund Freud-a te ngei pawh Depression nei an
ni a. Zanriah hnuhnung kil lai lem ziaktu Leonardo Da Vincy te,
lehkhabu ziaktu lar Agatha Christie te pawh phungzawl (Epilepsy)
nei an ni. Mahse heng mite hi an zahpuiawm lova, an
hmuhsitawm loh hlawm teh asin!
Rilru lam natna tam zawkte hi chu enkawl ngai leh enkawl
theih a ni tih pawh kan hre lo a ni mai thei. Chuvang chuan heng
mental disorder chungchang hi kan inzirtir tam a, kan hriat tam
a tul hle tawh a ni. Tanpuina dika kan inpuih thuai chuan mi
tangkai lo tur kha mi tangkaiah an chhuak thei a, mi a tur a a lo
thei a, thi mai tur kha rei tak hlim takin a dam leh thei si a.
Rilru natna (Mental Disorder) chi hrang lar zual
Rilru lam natna hi chi tam tak a awm. A langsar zual
tlem lo tar lang ila:
1. Organic Mental Disorder : Thluak natna avanga rilru
lama harsatna, lua hliam tawrh avang te, thluaka ser
leh bawk awm avang te, thluak sawng avangtea rilru
lama harstana awm thin chi hrang hrang. Tunlaia kan
hriat lar tak Alzheimers Disease leh a dang tam tak.buai.
2. Alcohol & Substance Related disorder : Ruihtheih thil
avanga harsatna chi hrang hrang, rui buai, nghei buai,
ngawl veil eh a dangte
3. Schizophrenia, etc. : Mi a kan tih ber ho ang chi hrang
hrang. Ngaihdan leh rin dan dik lo, hriat dan dik lo,
www.mizoramsynod.org
RILRU HRISEL
21
www.mizoramsynod.org
RILRU HRISEL
22
RILRU HRISEL
23
www.mizoramsynod.org
RILRU HRISEL
24
www.mizoramsynod.org
RILRU HRISEL
NOTES
www.mizoramsynod.org
25