SRE VE KONU ADI

SAYFA NO

6. CLDN FHRST .. 1161

ON BRNC CZ. 1163
Mnafklarn i'tizarlarnn adem-i kabul.......................................................................... 1164
A'rabn kfr ve nifakta eed olduu.......................... ................... ................................ 1166
Muhacirin ve ensardan Allah'n raz olduu..................................................................... 1168
Ehl-i Medine'den bazsnn nifak zere inad etmekte olduu.......................................... 1168
Vib Teal'nn kullarma tevbesini kabul ettii............................................................... 1171
Mescid-i zrann ahkm.............................. ................................................................... 1173
Mescid-i kubaya dair tafsilt ........................... ......................... ................................... 1174
Cennete mstahak olan m'minlerin evsaf- memduhalar ............................................ 1177
Ehl-i irke istifarn caiz olmad ve Hz. brahim'in pederine istifarnn sebebi 1179
Tebk gazasna dair tafsilt ... ......... ,........................................................................... 1181
Resulllah'la gazaya gitmekten imtina caiz olmad..................................................... 1182
Emr-i harpte grlen meakkatin her zerresine sevap yazlaca.................................. 1183
Talebeye ve tahsil-i ilme dair tafsilt ........................... .............. ................................... 1184
Ehl-i kfre glzat lzm olduu ................................... ............... .................................... 1185
abm imanlarnn ziyadeyi kabul ettii............................................ ................................. 1186
Resulllah'n mmetine olan efkati ............................ ................ ................................ 1187

SRE- YUNUS.. 1189

Semavat ve arzn alt gn miktar bir zamanda halk olunduu....................................... 1190
Ay ile Gnein halk olmalarndaki hikmet....................................................................... 1194
Ehl-i cennetin dualar.................................................................... .................................. 1196
nsana zarar isabetinde duasna dair tafsilt................................... ................................ 1197
mmet-i Muhammed'in mem-i salifeye halef olduu..................................................... 1199
Allah'a iftira edenden ziyade zalim olmad......................................... .......................... 1201
Nasn ihtida mmet-i vahide olduu................................................... ............................. 1203
nsana zarardan sonra menfaat isabet ettiinde hli....................................................... 1205
nsann tuyannn zarar kendine olduu....................................................................... 1207
Seyyiehin cezas seyyienin misli olduu.......................................................................... 1209
Fasklar zerine azabn vacib olduu ............................. ............................................... 1212
'tikadda zanna ittiba' caiz olmad ............ ................................................................. 1214
Kur'an'dan bir sre getirmeleri teklif olunduu................................................................. 1216
Am-i hidayette klmak mmkn olmad ....................... 1218
Ehl-i maherin birbirlerini bilecekleri................................................................................. 1219
Her mmet iin bir resul olduu ..................................................................................... 1220
Her mmet iin bir ecel olup ecelinden tekaddm ve teahhr caiz olmad.... 1221
Zalim olan kimse azab grdnde btn dnya kendinin olsa feda edecei..... 1223
nsan iin mmkn olan drt mertebeye iaret ................ 1225
Yerde ve gkte ilm-i ilhiden zerre miskli bir ey kayp olmad.. 1227
Velinin ta'rifinde ulemann ihtilf..................................................................................... 1228
Allah'n veled ittihazndan mnezzeh olduu.................................................................. 1230
Hz. Nuh'un kavmine nesayihi.......................................................................................... 1232
Hz. Musa'nn Fir'avn'a kelm ve Fir'avn'n mdafaas.................................................. . 1234
Hz. Musa'ya man edenlerin dualar................................................................................ 1238
Hz. Musa'nn Fir'avn'n aleyhine duas ve kabul............................................................ 1240
Beni srail'in denizden getikleri ve Fir'avn'n gark olduu............................................... 1242
Fir'avn'n na'nn denizden dar atld.................. ...... ............................................... 1243
Kavm-i Yunus'un manlarna dair tafsilt .............. ........................................................ 1247
Allah Teal dilemi olsa ehl-i arzn cemiisinin man edecei.......................................... 1248
137

nsana isabet eden zarar Allah'dan baka def edecek bir kimse olmad 1252

SRE- HD 1253
Kitabn yetlerinin tafsil olunduu..................................................... .............................. 1254
stifara dair tafsilt ve ehl-i fazln hakkn vermek lzm olduu..................................... 1254

ONKNC CZ.. 1287

Btn hayvanatn rzk Allah zerine olduu....................................... ............................ 1257
nsann nail olduu ni'metin zevaline pek me'yus ve menfaatna pek mesrur olduu...... 1261
Mriklerin Resulullah'a keke senin zerine bir hazine nazil olsada biz de man
etsek dedikleri. 1263
Btn emeli dnya'ya masruf olann dnya'da ecrini tamam alaca. 1266
Din-i Muhammedinin hakkaniyetine delillerin cihetle takriri..... 1269
Haktan i'raz eden zlimlerin azabdan firar edemiyecekleri ............................................. 1272
Kfirlerle m'minlerin misl-i hariciyeleri.......................................................................... 1274
Nuh kavminin cihetle pheleri................................................................................... 1276
Hz. Nuh'un kavminin yannda olan fukaray tard et dediklerine cevab..... 1278
Kavm-i Nuh'un azab istedikleri .............................................................................. ......... 1280
Hz. Nuh'a gemi yapmasiyle emrin vrudu........................................................................ 1283
Tufan- Nuh'a almet olarak tandurun kaynamas .......................................................... 1284
Hz. Nuh'la olu Kenan arasnda ceryan eden muhavere ................................................ 1287
Tufann keyfiyet-i zuhuru....................................................... ........................................... 1288
Hz. Nuh'un selmetle gemiden indii ...... ... ...... ............................................................ 1291
Hz. Hud'un kavmini tevhide daveti................................................................................... 1293
Hz. Hud'un tevekkln iln ettii.................................................................................... 1296
Kavm-i dn her cabbara ittiba ettikleri ........................................... ................................ 1299
Hz. Salih'in davetine kavminin verdikleri cevap.................................. ........................... 1301
Hz. Salih'in devesini itlaf ettikleri ve sayha ile helklar...... ............................................ 1303
Hz. brahim'e bearetle resullerin geldii ve beyinlerinde cereyaneden musahabenin
tafsilt .. 1305
Hz. brahim'in Lt kavmi hakknda meleklerin muhaveresi.............................................. 1309
Meleklerin Hz. Lt'a gelip Lt'un tel ve kavminin hcumuna mdafaas.......... 1310
Meleklerin ihlk iin geldiklerini ve olacak ahvali beyanlar............................................. 1314
Kavm-i Lt'un helklarnn keyfiyeti................................................................................. 1315
Terazi ve kileden noksann mcib-i azab olduu............................................................. 1317
Hz. uayb'n nesayihi ve kavminin biz szn anlamayz demeleri .. 1320
Kavm-i uayb'n sayha ile helklar................................................................................. 1324
Yevm-i kyamette Fir'avn'n cehenneme kavminin nnde gidecei . 1326
Zalim olan karyeyi Cenab- Hakkn muahazas ac olduu.............................................. 1328
akilerin cehennemde halleri.................................. ........................................................ 1331
stikametin lzumu ve neden ibaret olduu ....................... ............................................ 1334
Zalerheye meyil ve muhabbetin mucib-i cehennem olduu............................................. 1336
Hasenatn seyyiata kefaret olduu.................................................................................. 1337
Ahalisi slih olan karyeyi Cenab- Hakkn ihlk etmedii................................................. 1340
ns u cinden cehennemi doldurmak zere kelime-i ilhiyenin tamam olduu...................1341
man etmiyenleri insafa davet ......................................................................................... 1343

SRE- YUSUF.. 1344

Kur'an'n arabi olmasndaki hikmet.................................................. ............................... 1344
Yusuf (A.S.) n r'yas .......................................... ........................................................ 1346
Hz. Yakub'un oluna r'yasn biraderlerine sylememesine dair nasihati .... 1346
Hz. Yakub'un r'yay tabiri .................................... .......................................................... 1347
138

R'yann hayyiz-i fiile kmasndaki safahatn bykl................................................ 1348

Biraderlerinin Hz. Yusuf hakknda maverelerinin neticesi............................................ 1349
Hz. Yusuf'u pederinden almak iin are dndkleri .................................................... 1350
Biraderlerinin Hz. Yusuf'u gtrp kuyuya attklar.......................................................... 1352
Hz. Yusuf'un biraderleri akamleyin alyarak babalarna geldikleri.. 1353
Kafilenin Hz. Yusuf'u kuyudan karp alp gtrdkleri................................................... 1355
Hz. Yusuf'u nezdine alan Aziz-i Msrn haremine vesayas............................................. 1357
Hz. Yusuf'un rtne bulu ve ilim hikmet verildii..................................................... 1358
Hz. Yusuf'u, Aziz'in hareminin daveti zerine cereyan eden vekay................................ 1358
Msr kadnlarnn Azizin haremini zem etmeleri zerine cereyan eden ahvl.. 1362
Azizin hareminin Yusuf (A.S.) hapisle tehdidi ve hazretin cevab . 1364
Hz. Ysuf'u hapse koyduklar ve hapse iki arkadala girdii........................................... 1367
Zindanda baz refiklerini imna daveti ..... ............................................................ ......... 1369
Zindanda arkadalarnn r'yalarn tabiri......................................................................... 1372
Msr melikinin r'yas....................................................................................................... 1373
R'yann tabiri iin Hz. Yusuf'a mracaatlar ve r'yay tabiri.......................................... 1374
Melikin Hz. Yusuf'u nezdine istemesi zerine verdii cevap............................................ 1375
Melikin hatunlardan suali ve hakikatin zuhuru................................................................. 1376

MN LGAT 1378

SRE- TEVBEnin devam

&&&&&

ONBRNC CZ

139

Vcib Teal ma'zur olanlarn harpten kalmalarnda zarar olmadn ve zr olmadan yalan
yere zr beyan ederek harbe gitmeyenlerin mazmum olduklarn beyandan sonra bu misilli
kimselerin dermeyan ettikleri zrlerinin merdud olduunu beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Harpten kalmak iin istizan eden mnafklar siz harpten kurtulup onlarn tarafna
dnp geldiinizde size birtakm zrler beyan ve nifaklarn saklamak iin harbe
gidemediklerine esef izhar ederler. Yalan yere zr beyan etmek iin onlar size
geldiklerinde Habibim ! Sen onlara hitaben Siz i'tizar etmeyin. Zira; itizarnzda biz sizi
tasdik etmeyiz ve sizin sznze inanmayz. nk; yalandr. Sizin kalbinizde gizli ve
beyninizde sakl olan 2106 haberlerinizden bazsn Allah-u Teal bize haber verdi demekle
onlarn itizarlarn reddet, Allah-u Teal ve Resl sizin amelinizi grr ve tevbe edip
etmediinizi bilir. Eer tevbe ederseniz tevbenizi kabul eder ve tevbe etmezseniz azab eder.
Allah-u Teal ve Resl amelinizi bildikten sonra sizi gaaibi ve hazr bilici olan Allah-u
Teal'nn huzuruna reddeder ve reddolunursunuz. Huzur-u ilhide her esrarnz meydana
kar. Binaenaleyh; batl itizarlarnzn cezasn grrsnz. nk; gizli ve aikr, hazr ve
gaaib hibir ey Vcib Teal'nn ilminden hari deildir. u halde sizin cmle amelinizi
Allah-u Teal size haber verir, gnahlarnzdan mahcup olursunuz, ve lkin fayda vermez,
her zerresi hesab olunur ve cezasn ekersiniz.] demekle onlara hakikati beyan et.
Mnafklarn bu i'tizardan maksatlar ehl-i imana olan buz ve adavetlerini saklamak ve
hyanetlerini meydana karmamaktr. nk; bunlar hain olduklarndan her zaman hyanetlerinin
zuhurundan korkarlar. Binaenaleyh; birtakm aslsz i'tizarlarla kabahatlarn rtmek isterlerdi.
Cenab- Hak bu yette onlarn i'tizarlarn reddetmesini Habibine emretmekle onlar rezil ve rsv
kld ve yalan itizarlarn kabulne almakta bir fayda olmadn onlara bildirdi.
Cenab- Hak herkesin a'mlini bilip grdn beyanla bidleri ibadete tcrib ve sleri
isyandan tenfir buyurmutur. nk; Allah-u Teal'nn bildiini bilince herkes amelini slaha sa'y
edecei gibi iyiler iyilie devam eder ve ktler de ktln terke sa'eyeder.

&&&&&
Vcib Teal mnafklarn i'tizarlarn beyandan sonra makam- i'tizarda dermeyan ettikleri
kelmlarndan bazlarn beyan etmek zere :

buyuruyor. 2107
[Ey mminler ! Siz harpten dnp mnafklarn yanlarna geldiinizde sizin onlardan
i'raz edip yz evirdiiniz iin yz evirmemenize sebep ararlar. Allah-u Teal'ya yemin
ederler ve sizi kandrmak isterler. Onlar sizi yeminle ikna' etmek isteyince siz de onlardan
i'raz edin ve iltifat etmeyin. Zira; onlar necistir. Tynetlerinde necaset olduundan te'diple
taharet kabul etmezler ve onlarn hirette makamlar Cehennemdir ve onlarn Cehennemce
girmelerinin sebebi kesbettikleri amelleri, kfr ve nifaklarnn cezasdr.] Zira; dnyada
kesbettikleri ktln cezas ktlktr.

140

Mnafklarn ve ehl-i imann onlardan i'raz etmelerinden korkularna binaen yeminle

kandrmaya altklar beyan olunmu ve onlarn sakndklar i'razla Cenab- Hak emir ve ferman
buyurmutur ki, korktuklar kuyuya dsnler ve hilenin harman olmadn bilsinler. Cenab- Hak
onlarn necis olduklarn bildirdi ki, onlar slaha almak beyhude olduunu ehl-i iman bilsinler.
nk; ayn- necis debagatla taharet kabul etmez. Tynetlerinde olan habasetin; onlara iltifata
mani olduu beyan olunmutur ki, her zaman mnafklar ehl-i imann iltifatndan mahrum olsunlar.
Aktan kfirlerin her zaman slah kaabildir. nk; meslei ma'lmdur ve lkin mnafkn hibir
zaman slah kaabil deildir. Zira; nifak gizli ve meslei ma'lm deildir.
Hulsa; mnafklarn yeminlerine inanmamak ve szlerine aldanmamak lzm ve onlar ayn-
necis olduklarndan ni onlardan i'raz etmek vacip ve onlarn amellerine ceza olarak hirette
makamlar cehennem olduu bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal mnafklarn yeminlerinden maksatlarn beyan etmek zere :

buyuruyor.2108
[Siz muharebeden geldiinizde mnafklar sizi raz ve honut klmak iin yemin eder
ve yeminleriyle sizi kandrmak isterler. Onlar yeminleriyle sizi kandrmak isteyince eer siz
onlardan raz olur ve yeminlerine aklanrsanz sizin rzanz onlardan Allah'n gazabn
defedemez. Zira; Allah-u Teal fsk olan kavimden raz olmaz.] nk; Allah'n emrine itaatla
ahlkn, necasete benzeyen ma'siyetten tathir etmeyen ve ahkm- eriattan km olan fasklar
Allah'n dmanlardr. Binaenaleyh; Allah-u Teal onlar sevmez. u halde sizin onlar sevmeniz
ve onlardan raz olmanz Allah'n onlardan azabm defedemez.
Fahri Rzi ve Nisbr'nin beyanlar vehile mnafklarn cisimlerinde necaset olduu gibi
rhlarnda dahi necaset olduundan cisimdeki necasetten nasl saknmak lazmsa rhta olan
necasetten daha ziyade saknmak ve temizlenmek lzmdr. nk rhta olan necaset; tabiat-
insaniyeye- de sirayet ettiinden rhan necaset kabilinden olan ahlk- zemimeden kanmak
daha evvel vaciptir. Binaenaleyh; ahlk- zemime sahipleriyle lfet etmekten eriat bizi
menetmitir. Hatta Reslullah Medine'yi terif buyurduunda ashabna Mnafklarla oturmayn ve
onlarla konumayn buyurmutur. te u hadisiyle Reslullah ahlkn sirayetine iaret ve
mmetini irad etmitir. Hele u bizim zamanmzda ahlkszln ne kadar teammm ettii
cmlenin malmudur. . Bunun da sebebi ahaliye piiv olanlarn bazlar ahlksz kimseler
olduklar cihetle onlarn ahlkszl halka sirayet ettii gibi lykyla terbiye olmamas sirayeti daha
ziyade takviye etmitir.
Hulsa; ehl-i iman kendilerinden raz klmak iin mnafklarn yemin ettikleri ve eer ehi-i
iman onlardan raz olurlarsa Allah-u Teal o misilli faskardan raz olmad cihetle mminlerin
onlardan raz olmalar Allah'n gazabn onlardan defedemeyecei bu yetten mstefad olan fevaid
cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal bilmum mnafklarn ahvalini beyandan sonra bilhassa bedevi olan
mnafklarn hallerini beyan etmek zere : 2109

buyuruyor.
141

[Bedevi ve adr altnda bulunan Araplarn kfr ve nifak Medine'de bulunanlarn

kfr ve nifaklarndan daha iddetlidir. Zira; onlar ehl-i ilimle lfet ve nsiyet
etmediklerinden Allah'n Resl zerine inzal buyurduu Kur'ann ahkmn ve hududunu
bilmemeye daha ziyade lyklardr. Zira; Huzur-u Risalede merref olmadklar gibi
nesyih-i Resl iitmediklerinden cahillerdir. Ve Allah-u Teal kullarnn kalplerinde olan
eyleri bilir ve teklifini tayinde hakimdir ki, her teklifi hikmete muvafktr.]
Fahri Rzi ve Hzin'in beyanlar vehile haymeniin olan bedeviler ehl-i ilimle nsiyet
etmedikleri cihetle vahetleri ve kasavet-i kalpleri fazla olduundan kfr ve nifak zere inat ve
srarlar daha ziyade olduu beyan olunmutur.

( )A ' r a b ; bedevi ve cahillere denildiinden Meden ve ehl-i ilme; A r a p denilir,

A'rab denilmez. Hatta meden olanlara A'rap denilse gazab ederler. Binaenaleyh; Reslullah'n
Araba muhabbet etmek imandandr buyurduu kavl-i erifi Arap hakkndadr, A'rap hakknda
deildir. u halde muhacirin ve ensara Arap denilir, lkin A'rap denilmez. nk; onlar mertib-i
din ve mezy-y insaniyede A'raba takaddm ettiklerinden tahkiri m'ir olan elfazla tabir etmek
onlar haklarnda lyk deildir. Zira; ashab- kiramn mmet-i Muhammediye iinde bir mevki-i
mmtazlar olduu gibi indallah dahi kadirleri l olduundan ehl-i bdiyeye reva grlen tabiri
onlara reva grmek mnasip olamaz. Arab'a Arap denildiinin sebebi: kavm-i Arap fesahat-
lisanlar sebebiyle muradlarn pek ak ifade ettiklerinden A r a p denilmitir. Amma dier kavimler
geri kendi lisanlaryla maksatlarn ifade ederlerse de Araplar derecesinde fesahata malik
olmadklarndan Arap tlakna lyk olamamlardr. Hatta baz hukemnn Rum kavminin
hikmetleri 2110 dimalarndadr. Zira; terkibat- acibeye kaadir deillerdir. Hintlilerin hikmetleri
evham ve hayaltlarndandr. Yunanllarn hikmetleri kalplerindedir. Zira; ulm-u akliyeyle itigal
ederler. Araplarn hikmetleri lisanlarndadr. Zira; lisanlar pek tatldr dedikleri mervidir. A'rab'n
beldeleri gaayet scak ve tabiatlar kibir ve fahrla dolu olup huda-y nabit gibi keyfemye
meydana geldiklerinden bir mrebbinin terbiyesi altnda bulunamadklar cihetle ahlk- fasidenin
son derecesine malik olduklarndan kfr ve nifaklar ehl-i karye ve Medine'nin fevkinde olduunu
Cenab- Hak bu yetle beyan buyurmutur. nk; huday nabit meyvalar ve otlarla bahelerde
meydana gelen ve terbiye altnda bulunanlar beyninde elbette fark vardr. Terbiye sfatnn
hereyde methali olduundan Cenab- Hak Kur'an'n birinci sresinde zat- ulhiyetinin lemlerin
Rabbisi olduunu ve lemin her cznn terbiye-i ilhiyeden mstefid bulunduunu beyan
buyurmu ve bu cihete dair tafsilt Sre-i Fatiha'da gemitir. [Cilt I, Sh : Onsekiz.]
Bedeviyetin levazmmdan olan cehillerini, hudud-u ilhiyeyi bilmediklerini beyanla kfr ve
nifaklaryla beraber cahil olduklarn sarahaten leme ilnla zemmetmitir.

&&&&&
Vcib Teal bedevilerin baz hallerini beyandan sonra baz snflarn hallerini beyan etmek
zere :

buyuruyor.
[A'rap'tan baz taife sarfettii paray ve fukaraya vacip ve nafile olarak vermi olduu
sadakay srf zarar sayar. Zira; hirete iman olmadndan sevabn itikad etmez ve ecir
beklemez, 2111 belki zarardan baka birey mid etmez ve ey mminler ! Sizin zerinize
musibetler ve bellar gelmesine intizar eder. Eer size musibet isabet ederse memnun olur
ve frsattan bilistifade size ihanetten de geri durmaz. Her ne kadar onlar size trl trl
belnn gelmesini beklerlerse de daire-i bel ancak onlar zerine deveran eder ve Allah-u
Teal kullarnn mnactn iitir ve niyetlerini bilir ve onlarn niyetleri zerine ceza verir. ]

142

()

Beyzav'nin beyan vehile

cmlesi du olduuna nazaran onlarn
ehl-i iman hakknda gzledikleri belynn kendi aleyhlerine nazil olmasyla du ve belyya
mstehak olan kendileri olduunu ilndr. Yahut mminler hakknda nazil olmasn arzu ettikleri
belynn kendilerine geleceini haber vermekle onlar tehdid etmitir.
Fahri Rzi'nin beyan vehile A'rab'n ehl-i iman iin bekledikleri belya ile murad;
mriklerin galebe edip ehl-i imann malp olarak perian olmalardr. Ayette beyan olunduu
vehile bu inhizam akbet kendilerine vki olmu ve perianlk ancak onlara mnhasr kalmtr. u
halde mnafklar; ehl-i iman iin kazdklar kuyuya kendileri dmtr.
u evsaf- zemime sahibi olanlar A'rap'tan bazlar olup cmlesi bu itikadda olmadklarna

()

iaret iin ba'za dellet eden

lafzyla varid olmutur. nk; fukaraya sadakasn zarar
addetmek ve ehl-i imana belynn gelmesini beklemek insafn harici olduundan bu misilli
insafszla cret eden A'rap'tan bazlardr, hepsi deildir. Belynn kendilerine dnmesi
kendilerinin kt niyetleri sebebiyle olduuna iaret iin Vcib Teal yetin hirinde szlerini iitici
ve niyetlerini bilici olduunu beyan buyurmutur.

&&&&&
Vcib Teal A'rap'tan kt olanlar beyandan sonra mmin olanlar da olduunu beyan etmek
zere : 2112

buyuruyor.
[A'rap'tan bazlar Allah-u Tealya ve yevm-i hirete iman ederler ve fukaraya
verdikleri sadakalarn indallah ibadet ittihaz ettii gibi Reslullah'n dus ve istifar
addederler ve agh olun, uyank bulunun ki, onlarn verdikleri sadakalar onlar iin ibadettir.
Halisen livehillh sadaka edenleri Allah-u Teal elbette rahmetine ithal eder. Zira; Allah-u
Teal kullarnn kusurlarn affedici ve merhamet buyurucudur.]
Vcib Teal sadakasn zarar addedip sevap mid etmeyenlerin hallerini beyandan sonra
iman ederek sadaka edenlerin rahmet-i ilhiyeye nail olacaklarn beyan buyurmutur. nk;
iman edenler sadakalarn ihls zere verdiklerinden elbette ecre nail olurlar ve sadakalarn
Reslullah'n dusna vesile addettiklerinden sadakalar haklarnda ayn- tevbe ve istifar olur.
Zira; sadaka edenlere Reslullah du ve istifar buyurdu. Binaenaleyh; sadaka alanlarn sadakay
verenlere du etmesi snnettir, ve lkin salevat lafzyla du etmez. nk salevatla du; enbiyaya
mahsus olduundan had- mmete salevatla du olmaz, belki sair elfazla du olur. Binaenaleyh;

( ) ile du olur, amma haddan bir kimseye

) denilmez.
(

Reslullah'a,

Sevabn itikad ederek sadaka edenlerin itikadlarnn shhatna ve sadakann ibadet

olduuna ehadet ve ehadetin kuvvetine iaret olmak zere harf- tenbih olan

( )ve edat-

( )lfzlaryla ( ) buyurmutur ve itikaad- sahih olmak zere

sadaka edenlerin rahmet-i ilhiyeye duhulleri muhakkak olduuna iaret iin tahkika dellet eden (
)lfz 2113 ve rahmet her taraflarn ihata ettiine iaret iin zarfiyete dellet eden ()
tahkik olan

143

()

lafzyla
varid olmutur. Yani yi bilin ve agh olun ki, o sadaka
onlar iin ibadettir. Binaenaleyh; Allah-u Teal onlar yaknda rahmetine ithal eder demektir.

&&&&&
Vcib Teal A'rap'tan mmin olanlarn rahmetine nail olacaklarn beyandan sonra onlardan
daha a'l olan ehl-i imann mertebelerini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Dinini muhafaza iin hicret eden muhacirler ve Reslullah'a Medine'de muavenet
eden ensar- kiramdan birinci mertebede olanlar ve onlara iyilikle ittib' edenlerin
amellerinden Allah-u Teal raz oldu ve onlar da Allah'n ihsan ettii nimetlerden raz oldular
ve Allah-u Teal onlar iin ebeden kalc olduklar halde altndan rmaklar akan cennetler
hazrlad. te u Allah'n onlardan raz ve onlarn da Allah'n ihsanndan raz olmalar ve
onlarn ebeden Cennet'te kalmalar byk bir necattr ki, insan iin bundan byk bir necat
olamaz.]
Fahri Rzi, Hzin, Nisbr ve Beyzv'nin beyanlar vehile muhacir ve ensardan s a b k
o l a n l a r la murad; kbleteyn ki, Beyt-i Mukaddes ve K'be'ye namaz klanlar veyahut Hudeybiye
vak'asnda hazr bulunanlar veyahut ashab- Reslullahhn hepsidir. Zira; onlar Reslullahn
sohbetiyle merref olduklarndan mmetin dier efradn sebkat etmilerdir. manda nisvandan
cmle ns sebkeden Hz. (Hatice) ve ricalden (Ebubekir) ve 2114 sbyandan (Ali) ve kleden
(Zeyd b. Harise) Hazaraldr. Badehu Ebubekir Hazretlerinin delaletiyle (Oyman b. Aftan), (Zbeyr
b. Avam), (Abdurrahman b. Avf), (Sa'd b. Ebi Vakkas) ve (Talha) slm olmulardr. Muhacirinden
bunlar slm' kabulde sairlerine sebketmilerdir. Ensardan (Es'ad b. Zrare), (Avf b. Malik), (Raf i
b. Malik) Hazarat slm iyeti kabulde sairlerine tekaddm etmilerdir. Zira; u saylan zevat
Medine'den hac iin geldiKerindc Arafat'tan Mina'ya inince (Akabe-i Ula) denilen mahalde
Reslullah'a biat etmilerdir. Ertesi sene on iki kii ve nc sene yetmi kii daha Akabe-i lda
biat ettiler ve Reslullah Kur'an ta'limi iin (Mus'ab b. Umeyr)'i Medine'ye gnderdi. (Mus'ab)
delaletiyle Medine'de birok kimseler slm oldular. Bu vukuatn cmlesi hicretten evveldir. Ayette

( ) la murad; hicrette ve nusrette sairlerine takaddm edenler olmak ihtimalden baid

deildir. nk; gerek hicret ve gerek Reslullah'a yardm etmek byk ibadet ve gzel mertebe
olduundan bunlarda sairlerine takaddm edenlerin elbette faziletleri vardr. Binaenaleyh bu yet;
Ebubekir Hazretlerinin her cihetten efdal olduuna dellet eder. Zira; din-i slm' kabulde, hicrette
ve Reslullah'a yardmda herkese takaddm ettiinden herkesten efdaldir ve lm-i Kelm'da beyan
olunan da budur. Zira; enbiyadan sonra efdal-i ns (Ebubekir) Hazretleridir.
hsan suretiyle ashaba tbi' olanlarla murad; ashabn imanlar vehile iman edip ily e
vmilky av onlara ittihza snnet-i Reslullah' ihya ve onlar hayrla zikrederek du edenlerdir. u
halde ashab- kiram hayrla yad etmeyen ve onlarn meth sensnda bulunarak du ile megul
olmayanlar bu yette beyan olunan vaad- ilhiye mstehak olmayacaklarna bu yet dellet eder.
nk; yette beyan olunan rza ve cennetlere dahil olmak ve korktuklar hereyden kurtulmak
mansna olan f e v z i a z m snf kimselere vaad olunmutur : B i r i n c i s i ; muhacirler,
i k i n c i s i ; ensar, n c s ; ihsan etmek suretiyle onlara tib' edenlerdir. Ashaba tbi
olan ahad-I mmetin onlara ihsan; haklarna tecavz etmemek, kadirlerini bilmek ve onlar
hayrla yad edip meth sena etmek ve dularyla 2115 megul olmaktan ibaret olduu cihetle
ihsan suretiyle ittib' etmek nimet-i ilhiyeye nail olmasnn art klnmtr. Binaenaleyh; u arta
riayet etmeyenlerin merut olan nimetlerden mahrum olmalarn icab eder. Bunun iindir ki
144

ashaptan herhangi bir zatn ismi zikrolunduunda

slm arasnda cardir.

( ) dusyla du etmek ehi-i

&&&&&
Vcib Teal mnafklar ve onlardan iman edenleri ve ehl-i imann ulularn beyandan sonra
Medine etrafnda bulunan mnafklarn hallerini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Sizin bulunduunuz Medine etrafnda Arap'tan bazlar mnafklardr. Medine
ahalisinden bazlar dahi nifak zere inad ve devam etmektedirler. Y Ekrem-er Rusl !
Kemal-i fetanetin ve ferasetinle beraber sen onlarn nifaklarn bilmezsin, lkin biz onlarn
nifaklarn biliriz. nk; onlar thmet mevkiinden ihtirazda ve nifaklarn gizlemekte gaayet
mahir olduklarndan sana bildirmezler, ancak bizim ilmimizden saklamak ihtimalleri yoktur.
Elbette biz onlara iki defa azab ederiz ve iki kere azaptan sonra Cehennem azabna
reddolunurlar.]
Bunlar dnyada ns beyninde rezil ve rsv olup, kabirde azab olunduktan sonra Cehennem
azabna reddolunacaklarna binaen Cehennem azabndan evvel iki kere azab olunacaklar beyan
olunmutur ki, biri dnyada dieri kabirdedir.
Medine ve etrafnda bulunan mnafklarn nifak det ettiklerinden nifaktan vazgeip tevbe

()

edemeyeceklerine iaret iin

buyurulmutur. nk m e r i d ; muannid
ve erir kimseye denir ki, nad ve erri kendine det ettiinden 2116 vaz geemiyecek bir tabiat
halini alm demektir. Binaenaleyh; mnafklarn nifakndan vazgemeyecek bir halde olduklar
beyan olunmutur.

&&&&&
Vcib Teal mnafklarn halini beyandan sonra tevbe edenlerin hallerini beyan etmek
zere :

buyuruyor.
[u zikrolunan kimselerden baka bir kavim var ki onlar gnahlarn itiraf ettiler,
bakalar gibi birtakm a'zar- kzibeyle i'tizar etmediler. Kendilerinden vki olan hatalarn
itirafla tevbe ettiler. Onlar iyi amellerini kt amellerine kartrdlar. Onlar tevbe edince
Allah-u Teal'nn tevbelerini kabul buyurmas me'mldr. Zira; Allah-u Teal tevbe edenlerin
gnahlarn rtmekle affedici ve derghna iltica edenlere ihsan edicidir.]
Vcib Teal mnafklarn bazlarnn slm' kabul etmelerinden ve kusurlarn itiraf
ettiklerinden dolay meth sena buyurmutur. nk; insan iin kusurunu bilip itiraf etmek byk
bir meziyettir. Mnafklardan bazlar da bu meziyeti iktisab etmilerdir.
Fahri Rzi ve Hzin'in beyanlar vehile bu cemaat (Tebk) gazasna gitmediklerine
nedamet ettiler Reslullah Medine'ye gelmeden biz nefsimizi diree balarz. Reslullah
zmedike biz nefsimizi salmayacaz demekle kendilerini Mescid-i erifin direine baladlar.
Reslullahn deti seferden terifinde hane-i saadetine girmeden Mescid-i erifte iki rek't namaz
klar, badehu hane-i saadeti terif ederlerdi. deti vehzere (Tebk) gazasndan avdetinde
Mescid'e girip namaz edadan sonra bal olanlarn hallerini sul edip hakikat- hl hikye edilince
145

Reslullah Allah'tan emir gelmeyince ben onlar salveremem. Zira; 2117 mslimnle beraber
gazaya gitmediler, byk kusur ettiler buyurmas zerine bu yetin nazil olduu mervidir. Ayet
nazil olunca Reslullah onlar sald. Onlar da Y Reslallah ! Elimizde olan malmz al, bizi tathir
et dediler. Reslullah Ben sizin malnz almakla me'mur deilim buyurunca bundan sonra

()

gelecek
yeti nazil olmutur.
Bunlar kabule ayan bir ekilde tevbe ettiklerinden tevbeleri kabul olunmutur. nk hakk
tevbe; gnahm itirafla gemie nedamet ve gelecekte ilemeyeceine azmetmektir. Yoksa yalnz
gnahn itiraf etmek kabule ayan tevbe olamaz. Bunlarn itiraf ettikleri gnahlar; amellerinin
iyisini ktsne kartrmak olduu beyan olunmutur. Zira; bunlar imanlarn zemm kadih, ta'n
ve tenia kartrmlardr. Yahut iyi amellerinin hepsini kt amellerine kartrmlard. Yahut
gazevt- saireye gitmelerini (Tebk) gazasna gitmediklerine kartrmlard. Yahut h a l t bu
yette cemetmek mansnadr. Buna nazaran man-y nazm: [Onlar iyi amelleriyle kt amellerini
kendi nefislerinde cemettiler.] demektir. nk; iyi amelin kt amele karmas suret-i hakikiyede
mmkn deildir, belki bir nefiste ikisinin cemolmas suretiyle mmkn olabilir. Yoksa hakikatta
meczetmek suretiyle mmkn olamaz. Zira amel; 'raz kabilindendir.

( ) kelimesi; kullardan sudurunda ekke dellet ederse de Vcib Teal !dan suduru
vcuba dellet eder, lkin Vcib Teal'ya birey vacip olmadna ve bir kimsenin Vcib Teal'y
bir-eyle ilzam edemediine ve abdin daima korku ve mid zere bulunmas lzm olduuna iaret

( ) kelimesiyle vrid olmutur. Halbuki,

tevbenin kabul muhakkaktr. nk; beyan olunduu vehile ( ) dan mstefad olan ek ve
iin tevbenin kabul ekke ve ricaya dellet eden

rica kullara aittir, Allah-u Teal'ya rci deildir. Zira; Allah-u Teal sekten mnezzehtir.

&&&&&
Vcib Teal tevbelerinin kabul olunacan beyandan sonra tevbelerinin tekemmlne iaret
etmek zere : 2118

buyuruyor.
[Y Ekrem-er Rusl ! Tevbe edenlerin mallarndan sadaka al ki, o sadaka sebebiyle
ilemi olduklar gnahlarndan onlar sen tathir edesin ve sen zektn verenlere hayrla
du et. Zira; senin onlara dun kalplerine sknet.ve rahattr. Sen onlara istifar et. nk;
senin istifarn onlara sebat ve karardr ve nefislerinin ztraptan selmetine sebeptir. Allahu Teal kullarnn mnactn iitir, niyetlerini ve hctn bilir.] u halde, Allah-u Teal onlarn
gnahlarn itiraflarn ve tevbeyle dularn bilir, iitir ve ona gre cezasn verir. Binaenaleyh;
insann daima gzel cezaya sebep olacak amele almas lzmdr. nk; ceza amele gre
olunca, amelin gzelini kesbetmek elzemdir.
Fahri Rzi ve Nisbr'nin beyanlar vehile insanlarn mal cem'ine hrs ve tama' ve mala
muhabbetlerinden hasl olan gnahlardan temizlenmesi ve ktlere mukaarenetleri sebebiyle
kalplerinde hasl olan kt ahlk ve Uygunsuzluktan taharet emr-i lzm olup bunlarn, derunlarna
arz olan gnahlardan tevbeyle ve zahirlerine arz olan habasetten sadakayla
temizleneceklerinden Cenab- Hak evvel tevbelerinin kabuln ve saniyen de mallarndan
sadaka alnmasnn lzumunu beyan buyurmutur.
Bu yetin sebeb-i nzul; (Tebk) gazasna gitmeyenlerdir. nk; onlar tevbeleri kabul
olunacan bilince Y Rasulallah ! Bizi gazadan meneden malmzdr. Malmz al, bize mani
olmasn demeleri zerine bu yetin nazil olduu mervidir. Yahut yet; mutlaka zekt hakkndadr.
Buna nazaran zekt; gnahlara kefarettir. Binaenaleyh; mam- A'zam indinde sabinin malndan
146

zekt lzm gelmez. Zira; sabilerin gnahlar olmadndan onlar iin kefaret lzm deildir, lkin
herhangi man murad olunursa olunsun sadakann gnaha kefaret olduuna yet sarahatla
dellet eder. Zira; gnahkrlarn mallarndan alnacak sadaka sebebiyle 2119 onlarn tathir ve
tezkiye olunacaklar yette aktan beyan olunmutur.
Medarikte beyan olunduu vehile sadakay alan kimsenin sadakay veren kimseye du
etmesi snnet olduuna yet dellet eder. Zira; zektn veren kimselere du etmesini Cenab-
Hak Reslne emretmitir. nk s a l t ; du mansnadr.

&&&&&
Vcib Teal tevbe edenlerin tevbelerinin kabul olunacam beyandan sonra sleri tevbeye
tevik etmek zere :

buyuruyor.
[Gnahlarn ikrarla tevbe edenler; Allah-u Teal kullarnn tevbesini kabul edip
mallarndan sadaka kabul ettiini ve Allah-u Tealnn tevbe edenlerin tevbelerini
ziyadesiyle kabul ve kullarna inan ve ihsan ettiini bitmediler mi?]
Yani; tevbeyle dergh- ulhiyete iltica edenler bilmediler mi ki, Allah-u Teal kullarnn
tevbelerini kabul ve gnahlarn afla sadakalarn dahi kabul ettiini? Elbette bildiler ve bilmek de
lzmdr. Zira; Allah-u Teal ihls zere tevbe edenlerin tevbesini her zaman kabul eder ve birrz
sadaka verenlerin sadakalarnn alnmasyla reslne emreder. Allah-u Teal zerine kulunun
tevbesini kabul etmek vacip deildir. Eer tevbeyi kabul etmek vacip olsa kabul etmedii takdirde
mezmum olmas lzm gelirdi. Lkin mezmum olmas batldr. u halde Allah-u Teal zerine
tevbe kabul vacip olmak da batldr. Binaenaleyh tevbeyi kabul; ltf-u ilhi olduuna iaret iin
tevvb ve rahim olduunu beyan etmitir.
Cenab- Hak sdkla tevbe edenlerin tevbelerini kabul buyuracan vaad etmitir. Zira; snin
isyanndan zarar ancak kendine 2120 ait olup Allah-u Teal'ya birey ait olmadndan isyandan
ibadete rc' edenin rc'unu kabul buyurur.
Hulsa; Allah-u Teal'nn kullarndan tevbe edenlerin tevbelerini ve hsn- rz ile fukaraya
sadaka edenlerin sadakalarn kabul edecei ve tevbe edeceklerin bu many bilmeleri lzm olup
bilmemek kabahat olduu ve Allah-u Teal'nn kullarna kemliyle merhamet edici olduu bu
yetten mste'fad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcip Teal tevbe edenlerin tevbesini kabul buyuracan beyanla tevbeye terib
buyurduktan sonra tevbe etmeyenleri tehdid etmek zere :

buyuruyor.
[Y Ekrem-er Rusl ! Tevbeden imtina' eden kimselere hitaben sen de ki, Siz
istediinizi ileyin, bildiinizden geri kalmayn. Zira; Allah-u Teal, resl ve mminler sizin
amelinizi grr ve bilirler ve siz yevm-i kyamette elbette gizli ve aikr hereyi bilen Allah-u
Teal'nn huzuruna reddolunursunuz. u halde, Allah-u Teal sizin her esrarnza ve iinize
muttali' olunca siz her ne ki, amel ettinizse onun hepsini birer birer size haber verir ve
amelinize gre mczt eder. u halde gemi gnahlarnza tevbe ve gelecekte iyi amel
147

ilemekle nefsinizi azaptan kurtarmak sizin iin lzmdr. Binaenaleyh; ilediinizi ileyin
demekle onlar tehdid et ki, akbetlerinin ne olacan bilsinler.]
Bu yet-i celilenin tevbe edenlere hitab olmas ihtimali vardr. Buna nazaran amele devam ve
amellerini slah .etmelerini emir ve tavsiyedir. nk; Allah-u Teal herkesin amelini grp bilince
ve akbet huzur-u ilhisine varp birer birer amellerini tekdir suretiyle haber verecek olunca kil
olan kimse elbette amel defterinin slahna gayret eder ve gzel defterle huzur-u Br'ye varmaya
sa'yeder ki, nefsini mehlekeden kurtarsn ve ebedi azaptan hals olsun.

()

( ) de

bulunan
lfz umum mansna olduundan Allah-u Teal'nn herkesin amelinden her cz'n
haber verecei ve hibir zerresi kaybolmayaca ve herbirine ayr ayr mczt edecei bu yetten
mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal mnafklarn ahvalini ve sdkla tevbe ederlerse tevbelerinin kabul olunacan
beyan ettii gibi gazaya gitmeyen baz kimselerin hallerini dahi beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Ehl-i Medine'den bir kavm-i ahar ve bir taife var ki onlar Reslullah'la gazaya
gitmediklerini irkin addettikten sonra hkm- ilhi ve kaza-i sbhnyi gzleyicilerdir. Ve
kbet-i emirlerinin ne olacan bilmezler. nk; onlar hakknda hkm- ilhi ikidir. Ya
Allah-u Teal onlar ta'zib eder, eer onlar isyan zere srar ederlerse. Veyahut Allah-u Teal
onlara tevbe muvaffak klmakla tevbelerini kabul eder. Zira; Allah-u Teal kullarnn hallerini
bilir ve ilmi vehzere hkmeder. Binaenaleyh; onlara verilen ceza ile hkm hikmete
muvafktr.] nk; ilmi kat'i zere bir hkmdr ki, hata ihtimali olamaz.

()

Fahri Rzi, Hzin ve Beyzv'nin beyanlar vehile bu yette

lfzndan mstefad olan
ekk ibada rci'dir. Zira; Allah-u Teal sekten mnezzeh ve mberrdr. Muharebeye gitmeyenler
ve sair masyi irtikb edenlerin korkuyla mid arasnda yaamas lzm olduuna iaret iin

()

ekke dellet eden

lafzyla varid olmutur. Hatta ashaptan baz kimseler u gazaya
gitmeyenler helk oldu dediler ve bazlar da Allah-u Teal mafiret eder midinde bulundular
ve bu tereddd ve ek elli gn devam etti 2122 badehu tevbelerinin kabulne dair yet nazil oldu.
Binaenaleyh; nsn ekki zail olmu ve ortadan dedikodu kalkmtr.
Bu yet (K'b b. Malik), (Mirare b. Rebi') ve (Hill b. meyye) haklarnda nazil olmutur.
nk; Beyzv'nin beyan vehile bu zevat (Tebk) gazasna gitmemilerdi. Reslullah avdetinde
gitmediklerinin sebebini sul buyurunca Hatiemizden baka bir zrmz yoktur demeleri zerine
bu yetin nazil olduu mervidir. Bu yetin nzulnden sonra Reslullah ns bunlarla konuup
grmekten ve ihtilttan menetti, hatta haremleriyle bile ihtilttan menetmitir. Yalnz (Hill b.
meyye)'nin haremi, (Hill) ihtiyar bir koca pir-i fani olduu cihetle yemeini getirmeye
Reslullah'tan izin istedi, Reslullah da ona izin verdi. Fakat bu kimseler zerine yeryz dar geldi.
Hatta (Hill) o kadar alad ki, gzlerine zaaf arz oldu. Bu hal zere bunlar niyetlerini tashih
ederek Allah'a umurlarn havaleyle zuhurata tbi' oldular. Binaenaleyh: elli gn sonra tevbelerinin
kabuln mbeyyin yet nazil oldu, onlar da hzn ve kederden hals oldular. Bunlar gazaya
gitmediklerine nedamet izhar ettikleri halde onlar hakknda ya tevbe etmek veya azab olunmak
beyan olununca mcerret nedametlerinin tevbe olmadna dellet eder. nk; bunlarn
nedametleri Reslullah eza eder zannylayd. Yahut nstan. utandklar iindi, yoksa gitmediklerini
gnah saydklarndan deildi. Eer gnah olduunu itiraf ederek nedamet olsayd tevbe-i sadka
olur ve elli gn kadar bir mddet de mtereddilhl olarak ye's matem, hzn ve elem iinde
148

kalmazlard. te bu elli gn iinde halkta birok dedikodular vki oldu. Onlar tevbelerini tashih
ettiler ve kabulne dair olan yet de geldi. u halde tevbe-i sadka; gnahn gnah olduunu itiraf
ederek tevbe olmak lzmdr; yoksa nsa kar irkin birey, olmak veya hapisten korkmak
veyahut akrabaya ve ahbaba kar mahcup olmak gibi garazlara binaen kusuruna nedametin
tevbe olamayaca bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal mnafklarn kt hallerinden baz ahar beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Mnafklardan bazlar dahi ol kimseler ki, onlar mminleri zararlandrmak ve
kendileri kfretmek, Allah'a ve Reslne bundan evvel iln- harbeden kimseyi gzlemek ve
ehl-i iman arasna tefrika koymak iin yeniden bir mescid bina ettiler ve onlar Bizim
mescid yapmaktan maksadmz olmad, ancak iyilik oldu diyerek elbette yemin ederler.
Allah da ehadet eder ki, onlar yeminlerinde muhakkak yalanclardr.]
Mescid-i Drar' yapanlar (Ehl-i kuba) iinde bulunan mnafklar olup (Mescid-i Drar) da
(Mescid-i Kuba) ya yakn bir mahalde idi. Bunu yapmaktan maksatlar; Mescid-i Kba'nn
cemaatn azaltmak ve mminler beynine tefrika koymakla zararlandrmakt.
Allah'la ve Reslullah'la muharebe eden (Ebu mir) in onlara gelip imam olmakla kfriyt ve
nifaklarn o mescidde icra edip ehl-i imana kar orada bir cemaat peyda etmek zere (Ebu Amir)
in gelmesine intizar ederlerdi. nk; Beyzv'nin beyan vehile (Mescid-i Drar) bina edenler on
iki mnafktr. (Mescid-i Kuba)y bina edip Reslullah o makam terif ederek mminlerin
ereflenmesine kar kendileri de bir eref tutarak mminlere kar bir mevki ittihaz etmek ve
Mekkelilerin (Darnnedve) si gibi oray bir (Darnnedve) yapp mminleri ikiye blmek ve
efkrlarn datmak zere yapmlard. (Ebu mir) rahip bir kfirdi ki, Allah'la ve Reslullah'la
muharebe ederdi. Bunlarla eskiden dostluklarna binaen Bir mescid yapn ben oraya geleceim,
eleeceim diyerek haber gndermiti. Fakat (Huneyn) muharebesinde mnhezim olarak firar
etti ve am'a gitti ki, Kayserle grp asker alacak, Medine'ye gelip Reslullah'la muharebe
edecekti ve o gidiinde garip, haip ve hsir olarak ld ve cann 2124 Cehennem'e smarlad. Ebu
mir bu gidiinde onlara haber gnderdi. Onlar dpbu haber zerine mescidi yapp onun gelmesine
intizar ettiklerini Cenab- Hak bu yetle haber verdi. Mnafklar u maksad- mel'anetlerini
setretmek zere Reslullah'a geldiler ve dediler ki, Y Reslallah ! Kr, topal ve alil kimseler var.
Onlarn kolaylkla namaz klmalar iin mescid yaptk. Terif buyursan namaz klsan da teerrf
etsek demeleri'zerine Reslullah Sefer tedarikindeyim, geleyim de namaz klarm inaallah
buyurdu. Tebk gazasndan avdetinde Medine'ye karib bir mahalde mnafklar istikbal ettiler ve
Reslullah' Mescid-i Drar'a davet etmeleri zerine bu yet nazil olunca Reslullah (Vahi)
Hazretleriyle dier zata mescidin yklp enkaznn yaklmasn emir buyurdu. Emr-i Reslullah
zerine mescid, Hz. Vahi tarafndan ykld ve enkaz yakld ve yeri herkesin plk mahalli oldu.
Reslullah Medine'yi terifinde (Ebu mir) Reslullah'a baz eyler sul edip Reslullah
cevap verince (Ebu mir) Herhangimiz yalancysak garip ve yalnz olarak vefat etsin deyip
Reslullah'n da min dedii ve bu dunn eseri olarak am civarnda (Kansirin) denilen
mahalde yalnz olduu halde helk olup cenazesi banda hi kimsenin bulunmad mervidir.
Bunlar her ne kadar Bizim maksadmz kr, topal gibi Mescid-i Reslullah'a gitmeye iktidar
olmayan mminlere bir iane ve yardm etmektir diyerek yemin etmilerse de Cenab- Hak onlar
tekzib etmi ve maksatlar fitne ve fesad olduunu beyan buyurmutur. nk; yette beyan
olunan drar, kfr ve tefrikadan ve (Ebu Amir) gibi bir dmann gelmesine intizarlar ayr ayr
149

birer fitneden baka birey deildi. Zamanmzda baz karyelerde bir cami varken bakaca yaplan
mescidlere de hemen mescid-i drar denilebilir. nk; camiin cemaatna ky halk kfi gelmezken
ve yalnz bir camiin mhimmatn ve imamn idareden cizken yeniden bir mescid bina etmek
ahaliyi tefrikaya drmek ve birok umur ve hususta ayrlk icad etmek ve yekdierine kar buz
ve adavet tohumu samaktan baka bir fayday mfid olmad grlmektedir. Binaenaleyh;
mescid oaltmaya sa'yetmektense cemaatn oaltmaya sa'yetmek elbette evldr. 2125

&&&&&
Vcib Teal Mescid-i Drar'n ne gibi maksada mebni yapldn beyandan sonra bu gibi
mefsedet zerine bina olunan mescidde namaz klmaktan Resln nehyetmek zere :

buyuruyor.
[Y Ekrem-er Rusl ! Sen Mescid-i Drar'da namaz klmak iin asla kaaim olma. Zira o
mescid; hud'a, tezvirat ve zarar iin bina klndndan senin onda bulunmana ve namaz
klmana ayan deildir. Ve zat- ulhiyetime yemin ederim ki, (Mescid-i Kuba) maharimden
itinab etmek ve rz-y Bar'yi kazanmak iin bina klnm bir mescid-i mukaddes
olduundan bina klnd gnden itibaren senin ky amma ve namaz klmana lyk ve
mnasip bir mescid-i muazzamdr ve o mescid-i takvada birtakm' erkekler vardr ki, onlar
taharete keml-i dikkatla muhabbet ederler ve Allah-u Teal keml-i dikkatla taharet
edenlere muhabbet eder ve onlar sever.]
Bu yette esas takva zerine bina klnan mescidle murad; Mescid-i Nebevi, olmak ihtimali
varsa da yetin evveli ve hiri Mescid-i Kuba olmasna dellet eder. Binaenaleyh; mfessirlerin
oklar (Mescid-i Kuba) olmasyla tefsir etmilerdir.
Ehl-i Kuba; tala istincadan sonra suyla istincaya devam ettiklerinden veyahut geceyle
cnp olarak uyku uyumadklarndan Cenab- Hak onlar meth sena buyurmu ve onlara
muhabbetini beyan etmitir. nk; Reslullah ehl-i Kba'ya Allah-u Teal sizi taharetinizden
dolay sena buyurdu. Taharete dair ameliniz nedir? buyurduunda onlar Suyla istinca ettiklerini
beyan etmeleri ktb- ahadiste mezkrdur. Zahirde taharet lzm olduu gibi batnda dahi
taharetin lzumuna yet-i celile dellet eder. nk; Cenab- Hak mnafklar (Mescid-i Drar) bina
etmeleri ve tefrika koymaya almalar ve sair ahlk- fasideleriyle zemmettikten sonra mminleri
sena buyurmas onlarn muttasf 2126 olduklar kfr, nifak, ehl-i iman izrar ve tefrika gibi ahlk-
fasidelerin zdd olan ahlk- hamideyle muttasf olmakla taharet-i batniyeyle tahir olmalarndan
dolay senaya mstehak olduklarna dellet eder ve insan iin lzm olan zahiri ve batn tahir
olmaktr. nk Allah'n sensna istihkak; her iki cihetle tahareti icab eder. Zira; zahiri ve batn
mlevves olan kimse sena-y ilhiye mstehak olamaz.

&&&&&
Vcib Teal Mescid-i Drar' ihdas eden mnafklarn halleriyle Mescid-i Kba'y ihdas eden
mminlerin hallerini beyandan sonra her iki frkann ahval-i maneviyelerini mahsusata tebih
tarikyla beyan etmek zere :

buyuruyor.
150

[Bnyan- dinini Allah'n gazabndan saklayan kaide-i muhkeme zerine tesis eden
kimse mi hayrldr, yoksa bnyan- dinini sel suyuyla ukurlam ve yklmaya yz tutmu
bir yar ucuna bina edip dc o bina sebebiyle nar- CehennemV den kimse mi hayrldr?
Elbette binasn salam temel zerine kuran hayrldr. Halbuki Allah-u Teal zalim olan
kavmi salh ve necatlarna irad etmez.]
T a k v a ; gnahlardan kanmak ve emrolunan eyi ilemekten ibaret olduu cihetle
yklmaz bir bur ve sarslmaz bir temel gibi olduundan takva zerine bina klnan her amelin zayi
olmayacana iaret olunmutur. Amma takvann gayr herey zerine bina klnan, esassz ve
yklmaya yaklam bir harabe zerine bina klman ebniye misilli her zaman yklmaya hazr gibi
zayi olacana dahi iaret olunmutur.

()

; kenar ve taraf mansnadr.

()

; alt

bo 2127 ukurlam olan bir

()

mahaldir ki yklmaya mheyyadr.

; dc ve dmeye yakn olan eydir. Buna nazaran
many nazm : [Binasn dc ve alt bo bir mahal zerine bina edip de o bina ile beraber
kendi de den kimse, salam temel zerine bina eden kimseyle bir olabilir mi? Elbette olamaz]
demektir. nk; rk temel zerine bina eden kimsenin ebniyesi her zaman yklp harab olmaya
hazr olduundan ebniyenin sahibi de ebniyeyle bereber enkaz altnda helk olur. Amma salam
temel zere ebniye ihdas eden bunun aksine ebniyesiyle beraber payidar olaca phesizdir.
te u tebihten anlald vehile (Mescid-i Kuba) ahalisi dinlerini salam bir usul ve
riydan hl bir itikad zerine bina ettikleri ve her ilerinde rza-y Baryi aradklar cihetle onlarn
dinleri ve amelleri salam temel zerine yaplm bir bina gibi, yklmaz bir saraya benzer. Amma
(Mescid-i Drar) ahalisi dinlerini birtakm evham ve hayalt zere tesis edip amellerini itikad- fasid
ve nifak zere bina ettiklerinden rk temel zerine yaplan ebniyeye benzer ki, her zaman harab
olmaya hazr ve fasiddir.
Cenafo- Hak bu yette ma'kul olan dini mahsus olan binaya tebih buyurmutur ki, ns
hakikati kemaliyle anlasn, bir diyecei kalmasn.
Hulsa; iki bina ki, birini yapan binasyla Allah'n rzasn kasdeder, dier birini yapan
binasyla kfr ve ma'siyet kasdeder. Elbette evvelki bani ve binas ikinci bani ve binasndan
hayrldr. Binaenaleyh; evvelki bina hayrl olduundan ibkas vaciptir, amma ikinci bina hasis ve
fesad zere bina klndndan yklmas lzmdr. Nitekim Mescid-i Drar da Rasulullahn emriyle
vklmstr.

&&&&&
Vcib Teal mnafklarn yaptklar (Mescid-i Drar) haklarnda ek olup Resluah'a' buz
ve adavete sebep olduunu beyan etmek zere : 2128

buyuruyor.
[Mnafklarn yaptklar (Mescid-i Drar) haklarnda ek olmakta devam etti, zail olmad.
ll kalpleri para para olup idrake kaabiliyetleri kalmadnda sekleri zail olur.] Zira; kalpleri
Cehennem ateiyle paralannca ekkedecek bir cihet kalmaz ve mescidin yklmas onlarn
Reslullah'a buz ve adavetlerini arttrd, fakat bu ek ve adavetin devam onlar katlolunmak veya
kabirde rmek yahut Cehennem ateiyle yanmak suretleriyle kalpleri para para oluncaya
kadar devam eder. Kalpleri paralandktan sonra sekleri ve adavetleri de kalmaz. [Kullarnn her
esrarna muttali' olan Allah-u Teal onlarn niyetlerini bilir ve onlarn mcscidlerinin yklmas
emri hikmete muvafktr.] Onlarn mescidi binadan maksatlar, ehl-i iman arasna fitne ve fesad
koymak idi. u halde bu maksad- mel'anete esas ve alet ittihaz ettikleri binay ykmak elbette
maslahata muvafktr. Zira; fesat zere bina olunan ey fasid olduundan bekas caiz olamaz.
Binaenaleyh; Mescid-i Drar'n yaplmasyla yklmas bir oldu. te bunun gibi fesad zere
messes olan herey her zaman payidar olamaz.
151

Fahri Rzi ve Hzin'in beyanlarna nazaran (Mescid-i Drar) bina eden mnafklar u
binalarna gayet mesrur ve marur olmulard ve Mescid-i Kba'dan baka bir mescid binasna
mbaeretleri halis mmin olmadklarna dellet etmiti ve Reslulah'n yklmasyla emredip
yklnca daima ek ve korku iinde bulunurlard. nk; kalplerindeki gizli nifaklarna Reslullahn
vakf olmas ve maksad- mefsedetlerini bilmesi onlar hayrete drm ve haklarnda rsv
edecek bir emrin dahi zuhur etmesi endiesi onlar rahatsz brakmt. nk; ii hile olann
akbeti daima ztrap ve teltan hli olamaz ve neticesi de yklp batan baa harab olmaktan
baka birey deildir. 2129

&&&&&
Vcib Teal mnafklarn hallerini beyandan sonra cihadn faziletini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Allah-u Teal mminlerden canlarn ve mallarn Cennet mukaabilinde satn ald ve
nefisleri bedelinde Cennet verdi.] nk; Allah-u Teal'nn rzas iin mallarn sarfederek
mcahede edip hayat- dnyay feda etmek suretiyle ehid olanlara almalarna mkfat olarak
Cennet'i ihsan etmek onlar iin ltf-u ilhidir.
Fahri Rzi ve Nisbr'nin beyanlarna nazaran Vcib Teal ile kullar beyninde vaki olan u
akitten maksad; Cennet olduuna iaret iin m a l - i m e b i ; can ve mal olmiL ve onun
mukabilinde para Cennet klnmtr. nk bir mal satmaktan maksat; mukaabilinde alnacak
para olduundan Cenab- Hakkn mminlerin mallarn ve canlarn Cennet mukaabilinde itira
ettiini beyan buyurmas u itiradan maksadn Cennet olmasna dellet eder. Mcerret Vcib
Teal'nn Cennet'i vaadine itimad ederek mal ve canlarn sarfa msaraat etmeleri keml-i imanlar

()

neticesi olup Cennet'e vusulleri muhakkak gibi olduuna iaret iin tahkika dellet eden
lfz
hususiyete dellet eden zarf- takdimle varit ve bu vesileyle ehl-i imana byk mjde vki olmutur.
nk; satc Allah-u Teal olduu gibi alc dahi Allah-u Teal'dr. u halde mminler ocuk
mesabesinde olduundan Allah-u Teal akdin her iki cihetine mtevellidir. Binaenaleyh; akdin
nakz ve feshi kaabil olmadndan salam bir akiddir ki, pazarlk bitmi semen olan Cennet lzm
gelmitir. Binaenaleyh, sdk u hulsla Allah'a ve Reslne itaat edenlerin taatlar rzaya muvafk
olduu takdirde onlar iin Cennet muhakkaktr.
Bu yetin sebeb-i nzul; ensar- kiramdan yetmi kii 2130 (Leyle-i Akabe)lde Reslullah'a
biat ettiklerinde (Abdullah b. Ravahe) Y Reslallah Rabbin ve nefsin iin dilediini art kl dedi.
Reslullah da Rabbim iin ibadet edip irketmemenizi ve nefsim iin de kendi nefsinizden ve
malnzdan menettiiniz eyi benden de menetmenizi art klarm buyurunca ensar- kiram
hazarat Biz bunu ilersek bizim iin ne vardr? demeleri zerine Reslullah Cennet vardr
dedi. Ensar- kiram da Biatimiz ticaret etti, bunu ikaale etmeyiz demeleri zerine bu yet nazil
olmutur. Bu yette i r a '; temsil kabilindendir. nk; hakikatta bey' ira'dan Cenab- Hak
mnezzehtir. Zira herey; Allah'n mlkdr. Bir kimsenin kendi mlkn itiras mmkn olamaz.
u kadar ki, kullarnn mallar ve bedenleriyle ibadetleri mukaabiline Vcib Teal'nn Cennet
vereceini vaad etmesi pazarlk suretinde bir al veri gibi olduundan insanlarn mallar ve
canlar mukaabilinde Cennet vermesine itira tabir buyurmutur. Yoksa hakikatta itira yoktur.

&&&&&
Vcib Teal mminlerin nail olduklar dereceye vasl olmalarnn sebebini beyan etmek
zere :

152

buyuruyor.
[Allah rzas iin o mminler dmanlarla mukaatele ederler. Binaenaleyh; katlederler
ve kendileri katlolunarak ehid olurlar ve u mukaatele bedelinde mminlere verilen Cennet
Tevrat, ncil ve Kur'an'da Allah-u Teal zerine sabit bir vaad-i ilhi oldu ki, vukuu kafidir ve
Allah-u Teal'dan ziyade ahdini kim fa edebilir? Hi kimse Allah'n ahdini ifas gibi ahdini
ifa edip yerine getiremez. nk; nakz- ahid kullardan bile ayp ve kabahattir. u halde
Allah-u Teal hakknda ahdini bozmak tasavvur olunamaz. Ey mminler ! Allah-u Teal'nn
vaadi birok te'kidlerle vki olup bozulmak ve o vaadden dnmek ihtimali olmaynca
Allah'la vaki olan mubayaanzda izhar- srr edin ve sevinin. nk; bir al veri ki, onda
klli ticaret var, bozulmak ve dnmek ihtimali yok ve sarfedilen para mukaabilinde alnacak
ey Cennettir. Buna ne kadar ferah olunsa deeri ve kymeti vardr. Binaenaleyh; byle krl
mubayaa zerine terettb eden netice izhar- admandir. te u ticaret olan Cennet'e
vusul sevilmeyen eylerin cemimden byk kurtulutur.]
Fahri Rzi'nin beyan vehile mminlerin bezlettikleri mallar ve bedenleri mukaabilinde
kendilerine vaad olunan Cennet'e istihkaklarnn sebebi; onlarn Allah-u Teal yolunda
dmanlaryla mcahede edip dmanlarn ldrp gaazi olmak veyahut kendileri lp ehid
olmaktr. te u sa'ylarna mukaabil Allah-u Teal onlara muhakkak olarak Cennetini vaad etti, o
vaadi yalnz bir kitapta deildir, belki Tevrat, ncil ve Kur'ann hepsinde mevcuttur. Bu vaadin
ktb- ilhinin cmlesinde mezkr ve enbiyann cmlesi ahit olduuna iaret iin u kitapta
mspet olduu beyan olunmutur. nk bu kitap; cmle kitaplarn ahkmn camidir.
Bu yette mminlerin anlarna ta'zm ve kadirlerini terfi' ve meziyetlerini leme iln iin
gaaipten hitaba iltifat olunmutur. nk; mertebe-i gaaipten izzet-i huzura ykselmek elbette
ereflerine dellet eder. Nail olacaklar derecenin pek byk olduuna iaret iin netice-i hkm
beyanda baide mevzu olan ism-i iaret varid olmutur. Zira fevz-i azm ukul- beerin idrak

()

edemeyecei bir mertebe-i uzm olduuna dellet etmesi iin azamet-i ana dellet eden
lafzyla varid olmutur ki, mcahitlerin nail olacaklar derecelerin en by olduuna dellet etsin.
Hulsa; ehl-i imann bedenleri ve mallar mukaabilinde vaad olunan Cennet'e nail olmalar
Allah-u Teal ile beyinlerinde cereyan eden pazarlk suretinde bir ahid ve mukaavele neticesi
olduu ve bu ahdzere mminler sebat ettike Allah-u Teal'nn vaadinde asla hulfolmayaca ve
bu bey' ira suretinde cereyan- 2132 muamele mminler iin bearet olduu ve ibadetinin
kabulyle Cennet'e dahil olmak ve btn mekrihten kurtulmak byk necat olduu bu yetten
mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal Cennet vaad ettii mminlerin evsaf- memduhalann beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Kendilerine Cennet vaad olunan mminler ol kimseler ki onlar gnahlarndan tevbe
ve Allah-u Teal'ya ibadet ve nimete kredici, cihad ve tahsil-i ilim iin seyahat ve
namazlarnda rk' ve scud edici ve nsa iyi olan eylerle emir, kt olan eylerden
nehyetmekle beraber hudud-u ilhiye ve ahkm- Kur'aniyeyi hfzcdicilcrdir. u halde
Habibim ! Mminleri sen tebir et.] Zira; u beyan olunan dokuz sfat kendisinde olan kimselere
Cennet vaad olunmutur. Binaenaleyh: onlar Allah-u Teal'ya ahidlerini ifa ederlerse Vcib Teal
vaadini incaz buyurur.
Yani; bilklliye ma'siyetten tevbe ve istifar edenler iin Cennet vardr. nk; kemlile tevbe
eden kimse gnahtan kurtulmu olduundan, gnah yok gibi Cennet'e girer. Tevbe-i halisa;
gemite iledii gnahlara nedamet etmekle beraber o gnah bir daha ilememesine azmettii
153

gibi maksad da rza-y Bri olmaktr. u minval zere tevbe eden Cennet'e mstehak olur, yoksa
tevbeden garaz Ns beni methetsin, zemmetmesin demek olursa geri yine tevbe olursa da
lkin tevbe-i halisa olamaz. O tevbe eden kimseler ki, onlar daima Allah'a ibadetle beraber vcib
Tea'nn verdii nimetlere kredicilerdir ve onlar a'd-y dinle mcahede ve tahsil-i ilim ve
hellinden mal kazanmak iin yeryznde seyahat ederler. Muattal ve tenperver olarak menafiden
mahrum olmazlar 2133 ve bu emekleri mukaabliinde onlar, iin Cennet vardr ve onlar
namazlarnda rk' ve scud edicilerdir ve yalnz kendi ibadetleriyle dahi kalmayp nsa iman,
ibadet ve ahlk- haseneyle emreder, gnahlardan nehyederler ve ahkm- ilhiyeyi muhafaza
ederler ki, eriatn tayin ettii ahkmn haricine kmazlar. te u saylan ve beyan olunan
sfatlarla muttasf olan ehl-i iman niam- ilhiyeyle Habibim ! Sen tebir et. Zira; bu a'mlin cmlesi
nza-i ilhiye muvafktr.
Mminleri u evsaf tahsile sevkeden eyin iman olduuna iaret iin, anlarna ta'zm ve

()

imanlarn tescil olmak zere zamir yerinde ism-i zahir olarak

lfz varid olmu ve u
evsaf cami olan mminlere verilecek nimetleri beerin akl idrakten ciz olduuna iaret iin

( )ile iktifa ve bu suretle Saylmakla

Fahri Rzi ve Kaazi'nin beyanlar vehile bu yette (
) ahkm-

verilecek nimetler ta'dad ve terkolunarak

tkenmez demeye dahi iaret olunmutur.

er'iyenin cmlesini cami olduu cihetle bundan evvel ta'dad olunan sfatlarn cmlesine amildir.
nk ahkm- kalbiye, itikaadiyat kabilinden ve ahkm- zahiriye; ibadt, muamelt ve ukuubat
kabilinden olduklar cihetle hudud-u ilhiye bu ahkmn cmlesini camidir.
S e y a h a t la murad; tahsil-i ilim iin talebe-i ulmun ve cihad iin guzt- mslimnin
seyahatlardr. Bunlar bir beldeden dier beldeye intikaal ederler ve bu intikal ve seyahatta tehzib-i
nefis ve tahsin-i ahlk gibi birok menafi de istihsal ederler. Rza-y ilhiye muvafk her nevi
seyahata yetin amil olmasnda bir mani de yoktur. Meru surette seyahat memduh olup
fevaidden hali olmad iin Cenab- Hak seyahati rk' ve scud gibi evsaf- memduha srasnda
saymakla seyahat eden kimseleri meth sena buyurmutur. nk; seyahat eden kimse birok
zarar ve iddete tesadf edeceinden onlara sabreder ve birtakm ulema ve sulehaya tesadf edip
onlardan mesail-i diniye ve hiret cihetinden istifade eyler ve birok acaip ve garaibe tesadfle
kudretullahn dekaaykn grmekle tefekkr eder ve ibret alr. Velhasl 2134 seyahat pimedik
insanlar piirir ve aclar tatlandrr ve fesad- ahlk slah eder. Binaenaleyh seyahat eden adam,
her vehile mstefid olur. nk; dnyaca tahsil eder ve hirete ibret ve basiret sahibi olur.

&&&&&
Vcib Teal kfirlerin dnyada olanlarndan teberri etmek lzm olduunu beyandan sonra
vefat edenlerinden dahi beraet etmek lzm olduunu beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Enbiyadan hibir nebiye ve mminlere mrikler iin istifar etmek sahih olmad,
velevse o mrik olan kimse istifar edecek nebinin akrabasndan olsun. Mriklerin
ashab- Cehennem olduklar, nebiye ve mminlere tebeyyn edip bildirildikten sonra onlar
haklarnda nebinin ve mminlerin istifar katiyen caiz olamaz.] Zira irk; mafirete mnafi
olduundan mrik hakknda mafiret taleb etmek memnu'dur.
Fahri Rzi, Kaaz ve Hzin'in beyanlarna nazaran bu yetin sebeb-i nzul; Ebu Talibin
imandan imtina' etmesidir. (Ebu Talib) vefat edecei zaman Reslullah Ebu Talib'in yanna gelip
kelime-i tevhidi sylemesini teklif edip (Ebu Talib) cevap vermeyince ResluHah Allah'tan Nehiy
varid olmadka sana istifar ederim- buyurmas zerine bu yetin nazil olduu mervidir. Fakat bu
154

rivayet zayftr. nk Ebu Talip; bidayet-i slm'da Mekke'de vefat etmitir. Bu sre ise Medine'de
en sonra nazil olan srelerdendir. Vcib Teal'nn Resln ve mminleri kfirlere istifardan
nehyin sebebi; kfirlerin ashab- Cehennemden olmasdr. u halde ashab- Cehennem velevse
istifar eden kimsenin akrabasndan olsa dahi istifarn caiz olmad bu yetten mstefad olan
fevaid cmlesindendir.2135

&&&&&
Vcib Teal din-i Muhammedde kfire istifarn memnu' olduunu beyan ettii gibi u
memnuiyet din-i Muhammedye mahsus olmayp belki din-i brahim'de dahi memnu olduunu
beyan etmek zere :

buyuruyor.
[brahim (A.S.) in babasna istifar olmad, ill babasna evvelce istifar edeceine
dair olan vaadine binaen oldu veyahut babasnn iman edeceine dair vaad etmesine
binaen oldu. Vakta ki, pederinin kfrzere srar edip Allah-u Teal'ya dman olduu
tebeyyn ettiinden pederine istifar terkle ondan vazgeti ve kal'- alka etti. Zira; brahim
(A.S.) n hzn ve h enini ve alamas oktur. Pederinden ve sair kfirlerden grm
olduu ezalara sabr ve tahamml ok ve herkese merhameti ve efkati gaalip bir zat-
eriftir.] Binaenaleyh; her ne kadar pederi Azer huunet ve glzat- kelmda bulunduysa da
brahim (A.S.) muttasf olduu hilmin icab merhamet ve efkattan geri kalmad.
u istifar; brahim (A.S.) la pederi beyninde gemi bir vaad ve mukaaveleden neet
etmitir. Amma o vaad ya brahim (A.S.) n istifar edeceini pederine vaadi veyahut pederinin
iman edeceine dair oluna vaadidir. Herhangi man murad olunursa olunsun brahim'in pederine
istifar; pederine Cenab- Hakkn iman tevfik etmesini istemekten ibarettir. nk; iman gemite
olan gnahn cmlesini mahvettiinden man etsin ve mafiret olunsun demektir ve imana
muvaffak olmasyla mafiret olunsun mansnca istifar; her kfir iin her zaman caizdir ve
cevaznda da bir mani yoktur. Geri brahim (A.S.) pederine u beyan olunan man suretinde
istifara msaraat etmise de olunun gayreti pederine hi te'sir etmemitir. Binaenaleyh; (zer)

()

in eski dvasna musrren vefat ettiine yetin

fkras dellet
etmektedir. 2136
Bu yet, kfr kafi olanlara istifardan nehiy mansn mutazammn olduu gibi kfr kafi
olan kfirlerden kaf- alka etmek dahi lzm olduuna dellet eder.

&&&&&
Vcib Teal mminleri mriklere istifardan nehiy buyurunca ehl-i imann kfr zere vefat
eden pederlerine ve akrabalarna bu yetten evvel vki olan istifarlarndan nai azab olunmalar
korkusu arz olduundan bu arz olan korkularn izale ve tesliye etmek zere:

buyuruyor.
[Vcib Teal bir kavmi hidayette kldktan sonra onlara ittikaas ve kamas lzm olan
gnahlar beyan edinceye kadar onlar idll eder olmad. Zira; Allah-u Teal kullarnn
slahn ve slahlarna taallk eden her umuru bilir ve ona gre mcazt eder.]
155

Yani; Vcib Teal bir kavme muharremtn hrmetini ve menhiyatn irkinliini beyan
etmedike slm' kendilerine hidayette kld kavmi dallette klmaz ve kabih olan eyin kubhunu
beyan etmedike muhaze etmez. nk; bir eyin iyi olup ilemeye ve kt olup ilememeye
lyk olduunu bilmek aklla olmayp er'-i erifle olduundan eriatla beyan olunmazdan evvel
iledii kubuhdan mes'l olmaz, ill ma'rifetullah mstesnadr. nk; marifetullah aklla
bilindiinden erin vruduna hacet yoktur. Binaenaleyh; eriatn vrudundan evvel bir kimse
Allah inkar veya irk ederse mesl olur, amma baka bir crm ilerse mesl olmaz. Zira; onun
crm olduuna dair sahib-i eriat tarafndan bir beyan vuku bulmad. Eer kubhunu beyandan
sonra ilerse elbet mes'ul ve muhaze olunur. u halde mriklere istifar her ne kadar kabihse
de kubhuna dair yet gelmeden evvel 2137 akrabalarndan olan mriklere istifar eden
mminlerin mes'ul olmadklarn Cenab- Hak bu yetle beyan buyurmu ve mminlerin kederlerini
izale etmitir.

&&&&&
Vcib Teal kfirlerden velev akrabas olsun mminlerin teberrisi lzm olduunu beyan
buyurunca baz mminlerin mrik olarak akrabalar olup icabnda onlardan muavenet me'mul
ettiklerinden teberriyle emrolunmas zerine byle mriklerden akrabas olan mminlere arz olan
hsn izale etmek zere :

buyuruyor.
[Semavat ve arzn mlk Allah-u Tealya mahsustur. Binaenaleyh; ihyas lzm
olanlar ihya ve imatesi lzm olanlar imate eder ve sizin iin Allah'tan baka bir dost ve
yardmc yoktur.]
u halde insan iin menfaat ve mazarrat Allah-u Teal'dandr. nk; yerlerin ve gklerin
maliki Allah-u Teal olunca yerlerde ve gklerde olan herey Allah'n izniyledir. Binaenaleyh; onun
izni olmakszn hibir kimseye hayr ve er vki olmaz. u halde mminler akrabalar olan
mriklerden kat'- alka etmekle onlara bir zarar gelmez. nk; mminlere mun ve nasr ve
ilerinde mtevelli ancak Hak Celle ve Al'dr ve Allah-u Tealnn yardm etmedii kimseye
gayrdan yardm mmkn deildir. nk her kimse yardm murad etse onun yardma iktidarn
Allah-u Teal halketmedike o kimse yardma kaadir olamaz. Zira; Allah-u Teal murad etmedii
eyi halketmedii gibi onun esbabn dahi halketmez. Binaenaleyh; insanlar ne kadar alsalar
fayda vermez.

&&&&&
Vcib Teal (Tebk) gazasnda vki olan hatann affn ilnla resln ve mminleri mesrur
etmek zere :

buyuruyor.
[Muhakkak Allah-u Teal Reslnden, muhacirin ve ensar ki, onlar pek mkl bir
saat olan gaza-y Tebk'te Reslullah'a itttb' etmilerdi. Onlarn cmlesinden sadr olan
hatay, Allah-u Teal affetti ve tevbelerini kabul eyledi ve u afv ve gnahlarndan tecavz
ashab- Reslullah'tan bir frkann Tcbk gazasna gitmemeye kalpleri meyletmeye
yaklatndan sonra vki olmutur. Allah-u Teal onlar esirgeyip rahmet edicidir.]
156

Yani; Allah-u Teal Reslnden sadr olan zelleyi ve muhacirin ve ensardan sadr olan hatay
affetti ve sol muhacirin ve ensar ki, onlar gaayet mkl denmeye seza ve lyk olan gaza-y
Tebk'te Reslullah'a ittib' eden mminlerdir. Fakat onlardan bir frkann kalplerine hemen harbe
gitmekten meyledip gitmemeye yakn bir hl ve tereddd gelmiti ve lkin bu tereddt zail olarak
gaza-y Tebk'e gitmilerdi. Binaenaleyh; Cenab- Hak da tevbelerini kabul etti.
Fahri Rzi, Kaazi ve Hzin'in beyanlarna nazaran Reslullah zerine tevbe ve affn mans
Gaza-y Tebk'ten tahallf eden mnafklara Reslullah'n izin vermesinden ibaret olan zelleden
Allah-u Teal tecavz etti demektir. Geri Reslullah'tan izin isteyen mnafklara Reslullah izin
vermise de bu izin evly terketmek kabilindendir. Yoksa gnahtr da o gnah affolundu mansna
deildir. Yahut tevbesinin kabulnde Reslullah' zikretmek mminlerin anlarna ta'zm iindir.
Amma muhacirin ve ensarn tevbelerinin kabulnn mans; Tebk gazas gaayet scak, bir
zamana tesadf ettiinden bazlar gidilmemesinden ve bazlar da gidilse bile Rum kavmiyle
muharebeye iktidarlar olmadndan bahsetmelerinden ibaret olan hatalarndan tecavzdr. 2139
Yahut mutlaka gnahlarnn affolunmasndan ibarettir. nk; Tebk gazasnda grm
olduklar mihnet ve meakkatlara ve darla sabr ve tahammlleri sebebiyle Ailah Teal onlarn
btn gnahlarn aff mafiret etti, demektir. Zira; gaza-y Tebk o kadar dar bir zamana tesadf
etti ki on kiiye bir deve isabet ettii gibi azck bir hurmayla birok kimselerin gnlerce idare
olunduklar mervidir. Hatta susuzluktan birok meakkat ektiklerinden bu gazaya saat- usret ve
askerine de cey-l usret denilmitir. Yani G bir saat ve g bir saatin askeri demektir. S a a t
la murad; mutlaka vakittir. Gazaya gitmeyenleri zem iin mutlakaa vakitten saatle tabir olunmutur.
nk saat; az bir zamanda isti'ml olunduundan bu kadarck zamana tahamml edemedikleri
cihetle tevbih olunmulardr. Zira; ihtiya zamannda ihtiyacn define almayanlar her zaman
tekdire lyk ve ayanlardr, ihtiyacn define alanlarsa her zaman metholunurlar. Binaenaleyh;
Tebk gazasna gidenlerin isimleriyle beraber Reslullah'n isminin bu yette zihrolunmas; onlar
medih ve anlarna riayet ve kadirlerini terfi olduu gibi gnahlarn zikretmeksizin tevbelerinin
kabuln beyan etmek; onlar tatyib ve taltif iindir. Tevbelerinin kabulne kalpleri mutmain olmak
iin esirgeyici mansna r a f ve ltf u ihsan edici mansna r a h i m ism-i celillerini dahi ilve
buyurmutur.

&&&&&
Vcib Teal gaza-y Tebk'e gidenlerden vki olan hatay affettiini beyandan sonra mmin
olduklar halde gitmeyenlerin tevbelerini dahi kabul buyurduunu beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Dahi Allah-u Teal Tebk'e gitmekten imtina' eden kimseye tevbeyi tevfik ederek
onlarn tevbelerini de kabul buyurdu ki, onlarn tevbelerinin kabul bir mddet tehir
olunmutu, yeryz o kadar vs'atla beraber zerlerine darald, kalpleri iti. Nefesleri dar
kar ve asla kalplerine ferah girmez oldu, dnya zerlerine daraldka darald ve onlar iin
btn dnya zindan oldu ve en nihayet zannettiler ve bildiler ki, Allah'n azabndan Allah'n
ltfuna snmaktan baka are yoktur. Binaenaleyh; dergh- ulhiyete iltica ile tevbelerini
ihls zere bina ettiler. Badehu elli gn geince tevbelerini kabul buyurdu. Zira; Allah-u
Teal kullarnn tevbelerini keml-i ehemmiyetle kabul ve tevbelerini kabul etmekle kullarna
merhamet buyurucudur.]
Fahri Rzi ve Hzin'in beyanlar vehile bu yette zikrolunan k i i yle murad; (K'b b.
Malik), (Hill b, Umeyye) ve (Mirare b. Rebi') dir. Bunlar ensardan mmin olduklar halde
Medine'de kaldlar, gaza-y Tebk'e gitmediler. Geri bundan evvel beyan olunduu vehile
Ebulbabe ve rfekaas da kalmlarsa da onlar Reslullah Medine'ye gelmeden daha evvel tib
157

mstafir olarak are aradklarndan tevbelerinin kabulne dair derhal yet nazil olmutu. Amma
bunlar derhal kusurlarnn affna dair are aramakta teksl ettiklerinden tevbelerinin kabul
taahhur etti. Dnya balarna zindan kesildi ve ne yapacaklarn bilemediler, atlar. Badehu
Reslullah'n damen-i pakinden istimdad ettiler ve niyetle tevbe etmeleri zerine bu yetin nazil
olduu mervidir.

&&&&&
Vcib Teal tevbenin kabuln beyandan sonra tevbeye muhta olan gnahlardan ehli
ifran menetmek zere :

buyuruyor.
[Ey mminler ! Gnahlar ilemekten korkun ve Allah'n 2141 emrine muhalefetten
saknn. G ve kolay herhangi halinizde olursa olsun Allah'n emrine itaat eden sadklarla
beraber olun.] Ve imannzda sebat edin. sznzde, iinizde dorularla beraber olun.
Bu yet birka cihetten doru sylemenin faydasna dellet eder. Zira: Allah-u Teal ehl-i
imana sadklarla beraber olmalarn tavsiye buyurur ki, Mmin olan doru syler demektir.
mann sdkta dahil olmas; sdkn fezailine dellet ynnden ve kfrn yalanda dahil olmas da
kfre ayp ynnden kfidir. Yani iman edenlere sadk denilir. Zira iman; sidik cmlesindendir ve
kfire kzip denilmek sahihtir. Zira kfr: kizib cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal Kesulullah'la gazada bulunmak vacip olduunu beyandan sonra Reslullah ile
gazaya gitmekten imtina' caiz olmadn dahi beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Ehl-i Medine ve onlarn etrafnda bulunan A'rabiler iin gazalarda Reslullah'tan
ayrlmak ve muhalefet etmek caiz olmad gibi kendi nefislerini muhafaza iin
Reslullah'tan i'raz etmek dahi caiz olmad.] Elbette Reslullah ile beraber bulunmalar
lzmdr. Binaenaleyh; Reslullah'n tahamml ettii mihnet ve zahmetlere tahamml etmeleri
lbttr. Bunun iin feda-y can etmek ve bezl-i emvale msaraat ederek Reslullah'n gittii
mahalle gitmek ve Reslullah yoluna rahatlarn feda etmek vaciptir. Belki her mminin
(Ebuhayseme) gibi olmas lzmdr.
Fahri Rzi ve Hzin'in beyanlarna nazaran Reslullah Tebk gazasna gidince
(Ebuhayseme) hurma bahesine geldi. Haremi koyu bir glgeye hasr serdi, etrafn sulad, souk
su getirdi ve ya hurma koydu. (Ebuhayseme) u nail olduu nimetleri ve 2142 Reslullah'n
iddet-i hararette yol zerinde gider olduunu dnnce derhal ayaa kalkarak Reslullah
meakkat iindeyken bu rahat benim iin hayr deildir dedi ve o nimetlerin cmlesini terkederek
devesine bindi ve arkadan Reslullah'a yolda yetiti. Reslullah (Ebuhayseme) nin bu
hareketinden ok memnun oldu ve hayrla du buyurdu. Uhud gazasnda Reslullah'la beraber
bulunmutu. Yezid'in hkmetine kadar muammer ve Reslullah'n dus eseri ok nimetlere nail
oldu. nk; Reslullah'n rzasn tahsil etti ve dusn ald. Binaenaleyh; payidar olaca
phesizdi ve ylece oldu.

&&&&&
158

Vcib Teal Reslullah'tan tahallf caiz olmadnn sebebini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Reslullah'n bulunduu mahalde bulunup emrine muhalefet caiz olmadnn sebebi;
onlar gazalarnda alk, susuzluk ve saire gibi her neye tesadf ederlerse rza-y Bar yoluna
tesadf ettiklerinden bu eylerin isabeti olmad, illa isabet eden eylerin mukaabilinde onlar
iin amel-i salih ve sevap yazld ve kezalik kfirlerin gayz u gazaplarn ve hzn
kederlerini icab eder bir mahalle ayak basnadlar ve dmandan kati esaret gibi bireye
isabet etmediler, ill o ey bedelinde onlara amel-i salih yazlr.]

[Zira Allah-u Teal erbab- ihsann ecrini zayi etmez.] Bunlar ise dini i'l sadedinde
grm olduklar alk, susuzluk ve yorgunluk meakkatlarn ve bastklar dman topraklar ve
dmana vermi olduklar hzn, gayz, gazap ve dmandan grdkleri katil, esaret ve tazyik gibi
eylerin cmlesi Allah-u Tealnn rzas 2143 iin olduundan ihsan kabilindendir. Binaenaleyh; bu
misilli amelde bulunan kimselerin herbiri erbab- ihsan zmresinden olduklar iin Allah-u Teal
emeklerini zayi etmez ve amellerinin hepsi amel-i salih yazlr. nk ihsan; lykyla Allah-u
Teal'ya ibadet etmek olup lykyla ibadet edenlerin ecirlerini zayi etmeyeceini Allah-u Teal bu
yette beyan buyurmutur. te ehl-i iman iin bu misilli fevaidi fevtetmek caiz olmadndan bu gibi
fezailin fevtini icab eden tahallf dahi caiz olamaz.
Her ne kadar bu yetin hkm zaman- saadete mahsus olup zaman- saadetten sonra
slm'n oalmasndan dolay emr-i harpte muhalefet caizdir diyenler varsa da esah olan zaruret
messettiinde hkmet tarafndan davet olunan ahs iin muhalefet caiz olmad ve hkmetin
davetine icabetin vcib- olduu tefsir kitaplarnn ekserisinde mezkrdur. nk; umur-u harpte
emrlmminin emrine itaat etmemek hkmet-i slmiyenin inkrazn mucip olduundan bu
hususta hkmetin emrine muhalefet caiz olamaz. Binaenaleyh; bu misilli emre muhalefetin ehl-i
slama ihanet olaca phesizdir.
Bir kimsenin maksad Allah'a itaat olup iinde rza-y Br'yi kasdettiinde; o kimsenin
yrmesi, oturmas, kalkmas ve sair harekt seknat ibadet yazlacana bu yet dellet eder.

&&&&&
Vcib Teal emr-i harpte isabet eden meakkatin her zerresine sevap yazlacan beyan
ettii gibi fisebilillh sarfolunan nafakann kne ve byne ve kat'olunan her zerresine dahi
sevap yazlacan beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Ehl-i iman gerek kk ve gerek byk nafaka infak ve harp iin az ve ok bir mesafe
kat'etmez, ill amellerinin en gzelinin cezasyla onlar cezalandrma iin Allah-u Teal
onlara sevap yazar.] Veyahut man-y nazm: [Allah-u Teal onlar bir cezayla cezalandrr ki o
ceza amellerinden daha gzel olur.] demektir.

159

Fahri Rzi ve Hzin'in beyanlar vehile n a f a k a - i s a i r e yle murad; bir hurma tanesi
ve onun daha bydr. Hatta deve balayacak bir ip paras olsa dahi ona sevap vardr.
K e b i r e yle murad; Tebk gazasnda Uz. Osman'n infak gibi birok ey infak etmektir.
nk; Hz. Osman (R.A.) n Tebk vak'asnda bin dinar sarfettii mervidir. Byk sarfiyatn
kendine gre sevaba istihkak olduu gibi kk sarfiyatn dahi kendine gre sevaba istihkaak

()

olduuna iaret iin ayr ayr.

kelimesi varit olmutur. u kadar ki, asl istihkakta her ikisi de
msavi ise de byn sevab byk ve kn sevab kk olacanda phe yoktur.
Binaenaleyh; kudreti olan bir mmin i'l-y kelimetullah iin sarfiyattan ekinmemelidir. nk; her
ne sarfetse zayi olmayp ecrine nail olacan hem de ecrin gaayet gzeline nail olacan Cenab-
Hak bu yetle beyan buyurmutur. u halde Allah-u Teal'nn rzas iin sarfiyat; her zaman
faydadan hl deildir.

&&&&&
Vcib Teal msaferetle husule gelen hicreti ve cihad beyandan sonra msaferetle husule
gelen tahsil-i ilme mteallik hkm- er'iyi beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Mminler iin tahsil-i ilim ve cihad hususunda hepsinin gitmesi sahih olmad. nk;
cmlesinin birden gitmesi emr-i maieti muhtel edecei cihetle hepsinin birden gitmesi caiz
olmad. Keke mminlerin her kabilesinden ve her beldesinden azck bir 2145 taife db-
diniye ve eir-i slamiyeden lzm olanlar renip ve tahsil-i ilimden sonra dnp
memleketlerine geldiklerinde kavm kabilelerinden inzar lzm gelenleri inzar etmek iin
gitmi olsalar hem kendileri ve hem de kavm kabileleri haklarnda ayn- nimet olur.
nk; sadet-i ebediyeye sle vesiledir ve me'ml ki, inzarla onlar menhiyattan korkarlar.]
Fahri Rzi ve Nisbr'nin beyanlar vehile ulm-u er'iyeyi tahsil etmek farz- kifaye
olduuna ve talib-i ilim olan kimsenin niyeti de halkn noksann ikml ve ahvalini slah olmak lzm
geldiine bu yet dellet eder. nk; bir beldeden ok az kimselerin tahsil-i ilim vazifesini ifa
etmeleriyle dierlerinden o vazifenin sukuutu farz- kifaye olmaktan baka birey deildir. Tahsil-i
ilim iin msaferetin lzumu ve seferden mtevellid olan meakkatlara tahamml tahsil-i ilmin

()

levazmndan olduuna iaret iin

kelimesi klfete dellet eden tef'ul babndan varid
olmu ve her limin hereyden evvel kendi kavmini irad ve slah etmesi emr-i lzm olduuna
iaret iin kendi kavimlerini korkutmak maksad- asl olmas yette sarahaten beyan olunmutur.
Msaferetle hasl olan ilimde bereket ve feyz olacana iaret iin elbette msaferetin lzumu
beyan olunmutur. nk t a h s i l i i l i m i i n k m a k la murad; beldelerinden kmak
olduu gibi r i c ' a t de beldelerine ric'at olduundan kmakla ric'at arasnda elbette msaferet
lzmdr. nk; msaferet olmasa huru olmaz ve huru olmaynca ric'at de olmaz. Kavim ve
kabilenin inzar da lzmdr. nk; inzarla akaaidlerini tashih edince imanlar tekemml eder.
Binaenaleyh; evamire imtisal ve nevahden itinab edecekleri ve Allah'tan korkacaklar me'ml-
kavidir. nk itikad- sahih; Allah'tan korkmann mene' ve asldr.
Beyzv'nin beyan vehile bu yet; amel hakknda haber-i vahidin hccet olduuna dellet
eder. Zira frka; en aa kii olup kiiden kan az bir taife bir veya iki kii olur, bu ise dah
kabilindendir. nk; bu taifenin szleriyle hazer lzm olunca bunlarn szleriyle amel etmek
vacip demektir. Amel vacip olunca 2146 onlarn szlerinin hccet-i er'iye olunduunda phe
yoktur. Havadis-i beeriyeyi mtehidn hazaratndan birinin kavaidine tatbika kaadir olmak
mansna fekahet-i fiddn ile megul ve bu manca lim bir kimsenin her beldede ve her kabilede
bulunmas farz- kifaye olduundan hkmetin ve ahalinin byle bir kimse bulundurmak ve
maietini te'min etmek zerlerine lzmdr. Eer byle bir kimse bulunursa o belde ahalisi
gnahtan kurtulmu olacaklar gibi eer bulundurmazlarsa cmlesi gnahkr olurlar. Amma
160

herkesin ilmihalini bilmesi farz- aynolduundan ilmihalini retmeyen kimse gnahkrdr. Zira;

(
)

dr- slm'da cehalet zr deildir. Ve

hadis-i erifi
de farz- aynolan ahkm- er'iyeyi taleb etmeye masruftur. Ahkm- er'iyeyi tahsil farz ve hayr-

()

mahz ve ibadet-i halisadr. Zira; Reslullah

buyurmutur.
Yani Allah-u Teal bir kimseye hayr murad ederse o kimseyi dinde fakh klar demektir. u
halde fekaahet; hayr- mahzdr.
Hulsa; ahkam- er'iyeyi tahsil farz ise de ehl-i imann kffesi zerine tahsil iin
memleketten kmak lzm olmayp belki baz kimselerin tahsil iin gitmeleri kifayet edecei ve
tahsili btn btn terketmek asla caiz olmad ve her kavim ve belde ahalisinin mklt-
er'iyeyi halledecek birer lim bulundurmas vacip olduu ve bilcmle ahalinin hurucyla ziraat ve
ticaret gibi medar- maiet olan esbabn terk ve tatili caiz olmad ve tahsil-i ilimden garaz halk
hakka davet olup ns zerine tekebbr olmamak lzm ve gerek ulm-u er'iye, gerek cihadn tatili
Mslmanlar hakknda ayn- mazarrat olduu bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal bilumum mriklerle mukaatelenin vcubunu beyandan sonra mukaatelede
esah olan cihet evvel harp mevkiine en yakn olan kimseler zerine ve sonra onlara yakn olan ve
daha sonra daha yakn olanlara vacip olup saha-i harp tevess' ettike vcubun da uzak
mahallere kadar imtidad edip gideceini beyan etmek zere : 2147

buyuruyor.
[Ey mminler ! Size yakn olan kfirlerle mukaatele edin ve kfirler esna-y harpte
sizde ecaat, kuvvet ve iddet bulsunlar ki, inhizama ve inkyada mecbur olsunlar ve siz iyi
bilin ki, Allah-u Teal'nn nusreti; evamirine imtisal ve nevhiden itinab eden mttekilerle
beraberdir.] Binaenaleyh; Allah'tan yardm isteyenler Allah'n emrine imtisal ve nehyinden itinab
etmek suretiyle ittikaa etmelidir. u halde ittikaas olmayanlar Allah'n nusretine mstehak
olamazlar.
Fahri Rzi ve Kaaz'nin beyanlar vehile ehl-i imana, mahal-ixikaametleri yakn olan
kfirlere efkat ziyade olmasna mebni hakka davet ve doru yolu gstermek iin onlarla
mukaatele vaciptir ve onlarn zararlarn kaldrmak uzakta olanlarn zararlarn defetmekten daha
mukaddem olduundan Cenab- Hak evvel onlarla mukaatelenin vcubunu beyan buyurmutur.
Onlar slm'a davetle komuluk hakkn yerine getirmek de vardr ki, uzakta olanlarn hukuk-u
civariyeti yoktur. Binaenaleyh; emr-i teblide Reslullah'a evvel akrabasndan balamakla
emrolunmutur. Kezalik mukaatelede dahi evvel akrabasndan sonra sair kabail-i Arap'tan ve
daha sonra am tarafnda Rumlardan balamtr ve ashab- izam da am cihetini bitirdikten
sonra Irak cihetine gitmilerdir. Velhasl bilumum kfirlerle birden muharebe mmkn
olmadndan evvel yakn olanlardan balayarak tedri tankyla icab ettike uzaklara gitmek
maslahat- slama muvafk olduunu Cenab- Hak bu yette beyan buyurmutur. nk; yakn
olanlarn serlerini defetmek daha evl olduu gibi yakn olanlarn ahvalini bildikleri cihetle
muharebede suhulet dahi olmak ve yaknda olanlar tarumar etmekle uzakta olanlara evket-i
slmiyeyi duyurmak ve onlarn kalplerine korku koymakla kuvve-i maneviyelerini krmak gibi
faydalar olduunda phe yoktur. Ve 2143 yakn olanlar terkle uzakta olanlarla mukaatele dar-
slmla (lar- kfr arasnda dier bir dar- kfr terketmek mazarrattan hi olmad cihetle caiz
olamaz.

&&&&&
Vcib Teal Kur'an'n srelerinden bazlar nazil olduunda mnafklardan sudur eden
szleri beyan etmek zere :
161



buyuruyor.
[Kur'an'n srelerinden baz sre nazil olduunda mnafklardan bazlar istihza
tarikyla u sre hanginizin imann ziyadelendirir? derler ve byle demekle Kur'an' ve
Reslullah' istihza ederler. Amma mminlere bu sre iman ziyade eder. nk; sre nazil
olunca ehl-i iman o srenin ahkmn itikaad etmekle elbette imanlar ziyadelenir. Halbuki
onlar ey'en feey'en Kur'an'n nzulne ferah ederler ve her ne zaman Kur'an nazil olursa
imanlar tezayd eder.]
Yani; Kur'an'dan bir sre nazil olduunda mnafklar birbirlerine u sre hanginizin imann
ziyade eder? derlerdi ve bundan maksatlar Kur'an' ve Reslullah' ve ashabn istihza etmek ve
elenmekti.
mann miktar cihetinden ziyadelenmesi asr- saadete mnhasrdr. Zira; asr- saadette
ahkm yeni nazil olup, tedricen husul bulduundan iman edecek ahkm gnbegn tezayd ettike
o ahkma iman eden ehl-i imann imanlar da ahkm nispetinde tezayd eder. Amma zaman-
saadetten sonra ahkm tamamyla tekemml edip tezayd etmek imkn olmadndan imann
ziyadelenmesi mmkn deildir. nk vahiy; Resuullah'n vefatyla kesildiinden m'mennbihte
tezayd yok ki, imanda tezayd olsun. Tedricen nazil olan srelerde ehl-i iman iin bir ok menafi'-i
diniyye ve dnyeviyyc bulunduundan ve yeni bir sre nazil olduunda evvelki sreler gibi birok
menfii mutazammn olduundan mminler hakknda ayn- bearet olduu cihetle mminlerin
istibar ettikleri beyan olunmutur.

&&&&&
Vcib Teal sreler nazil olduka mminlerin imanlar ziyadelendiini beyandan sonra
sreler nazil olduka kfirlerin kfrlerinin ziyadelendiini dah beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Amma ol kimseler ki, onlarn kaplerindc necasete benzeyen kfr ve nifak vardr.
Sre ve yetler nazil olduka inkr ettikleri cihetle eski kfrlerine u inkrlarndan hasl
olan kfrleri zammolduka kfrleri tezayd eder. Halbuki onlar kfir olduklar halde vefat
ettiler.]
Fahri Rzi ve Hzin'in beyanlar vehile bu yette m a r a z la murad; kfrdr. nk kfr;
kalpte fesad olduu cihetle bedende olan hastalk gibi ilca muhta olduundan kfre maraz
denmitir. K f r ; tabiat- insaniyenin nefret ettii kazurat kabilinden olduu cihetle r i c s
denmitir. nk r i c s ; necaset mansnadr. Binaenaleyh; kfrden necaset mansna ricisle
tabir lyktr. Belki kfr; necasetten ena'dr. Zira; necasetin zarar madddir ve kfrn zarar ise
manevdir. Necasetin zarar her zaman zevale ma'ruzdur ve kfrn zarar ebed olduundan
kfrn zarar elbette ena'dr. u halde insan necasetten nasl kanr ve saknrsa kfrden daha
ziyade kanmas lzmdr ve necaseti izaleye sa'yettiinden daha ziyade kfr izaleye almak
elzemdir.
Velhasl insann bedeni gibi rhu da hastal kabul eder. u halde cesedin marazdan hals
iin tedaviye mracaat etmek lzm olduu gibi rhun marazdan halsna dahi are aramak
lzmdr ki, rhta hastalk olan kfr, nifak ve ahlk- zemimeyi, iman, ihls ve ahlk tathirle izale
ve tedv etmelidir. 2150

&&&&&
162

Vcib Teal kalplerinde nifak olan kimselerin kfrlerini srenin nzul ziyadelendirdiini
beyandan sonra kfirlerin musibetten mtenebbih olmadklarn beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Onlar her sene bir kere veyahut iki kere mptel olduklarn grmezler mi de,
kfrzere devam ederler. Grm olduklar mesinden ibret almak lzmken bilkis
mesinden mtenebbih olmazlar m, u halde kfrzere srar etmeleri ayn- hamakat deil
mi? Sende birka defa mptel olduktan sonra vki olan kfr ve nifaklarna tevbe etmez ve
grdkleri mesibden ibret almazlar ve tezekkr edip dnmezler.] Halbuki insan iin vacip
olan vukuattan ibret almak ve kusurunu itiraf ederek tevbeyle dergh- ulhiyete mracaatla
gnahnn affn istirham etmektir. Reslullah iman etmeyen' mnafklar ibrete davet iin senede
bir veya iki kere emraz ve kaht u gal gibi musibetlerle mptel klar ve kati esaret gibi eylerle
de rezil ve rsv ederdi, lkin onlar da bunlarn hibirisini hesaba almayp mtenebbih
olmadklarn beyanla Vcib Teal tekdir etmi ve bu hallerinin emr-i mnker olduunu beyan iin
inkra dellet eden istifham- inkr ile irad- kelm buyurmutur. nk; akl olan kimsenin her
vukuattan ibret almas lzmdr ve ibret almayan tekdire mstehak olduu gibi mesibden de hli
olamaz.

&&&&&
Vcib Teal mnafklarn nifak ve inad zere devam ettiklerini beyandan sonra ayplann
beyan eden bir sre nazil olduunda vki olan hallerini beyan etmek zere :

buyuruyor. 2151
[Mnafklarn hallerini beyan eder bir sre nazil olduunda bazlar bazlarna bakarak
Sizi mminlerden bir kimse grr m? diyerek olduklar mahalden giderler. Allah-u Teal
onlarn kalplerini imandan sarf ve tayir etti. Zira; onlar vahiy nazil olan meclisten brakp
gitmeleriyle imandan nefret ve kfrzere devam ettiklerinden Allah-u Teal onlara iman
tevfik etmemekle kalpleri kfrzere mhrlendi. nk; onlar menfaat ve mazarrat
fehmetmez bir kavm-i cahillerdir.] Binaenaleyh; imann lzumu hakknda gelen delillere nazar
ederek iradelerini imana sarfetmezler ki, iman etmeye muvaffak olsunlar.
Fahri Rzi'nin beyan vehile mnafklarn hallerini beyan eder her ne zaman bir sre nazil
olsa, kendilerine mahsus ve ta'n istihzay ms'ir bakla birbirlerine bakarlar ve Sizin bu
baknz mminler tarafndan bir gren var m? Eer gren varsa byle hakaaret zere baknz
hakknzda zarar olur derler ve olduklar mahalden dalr giderler ki, bu srenin nazil olmasndan
honud olmadklar cihetle o meclisten firara mecbur olurlard. Elyevm ahkm- er'iyeden
memnun olmayan mnafklarn halleri de byledir.

&&&&&
Vcib Teal u srede beyan olunan ahkmn nsa tebliini Reslne emir buyurduktan
sonra Reslullahn kendi cinslerinden efkatli bir peder mesabesinde olduunu ve tabib-i hazkn
ebdan tedavi ettii gibi Reslullahn da ervah tedavi ettiini beyan etmek zere :

163




buyuruyor.
[Allah-u Teal hakk iin size kendi cinsinizden byk bir resl geldi ki, o resln hl
an; size meakkat verecek ey kendi zerine gayet ar olur ve sizin su-u akbete duar
olmanzdan 2152 endie eder. Ve sizin birtakm sevilmeyecek eylere tesadf etmenizden
korkar ve sizin bir cz' meakkat grmeniz o resl zerine gaayet byk birey olur.
Binaenaleyh; sizi meakkatli olan eylerden saknr, sizin imannz ve slah- halinizi
iddetle arzu eder. Zira; Reslullah mminlerin cemiini esirgeyici ve cmlesine ltuf ve
ihsan edicidir.]
Bu yet-i celile; u srenin mtemil olduu teklif-i kkay kabule mmet-i Muhammedi
tevik eder. nk Reslullahn mmetine re'fetini ve merhametini ve mmetinin imanna, slah-
haline hrsn, meakkatli olan eylerden esirgemesini beyan etmek; teklifinin cmlesi
merhametten hl olmadn beyan etmektir. Zira; bir efkatli peder evldn her ne kadar te'dibt-
kkayla te'dib ederse de pederin efkati ma'lm olunca evld indinde bu te'dibt ltuf ve
ihsandan ma'dud olur. Kezalik bir tabib-i hazkn hazakati ma'lm olunca vermi olduu ac ve
subetli ilc isti'mlden hasta ekinmez. Her ne kadar acysa da seve seve isti'ml eder. nk;
tabibin hazakatndan emindir. te bu sre-i celilede vki olan teklif ekseriyetle kfirlerle ktale ve
ceng cidale mteallik olduu cihetle nfus-u beer zerine mkl ise de Reslullahn efkat ve
merhametini, re'fet ve atufetini bilen kimselere gaayet kolaydr. Binaenaleyh; kabul edip mucibiyle
amel etmekten ekinmezler. Zira bu teklifi kabul; enva'- hayrat camidir.

&&&&&
Vcib Teal Reslnn evsafn beyandan sonra u teklifi kabul etmek lzmken kabulden
imtina edenlere kar Reslullahn vaziyetini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Eer onlar sana imandan iraz ederlerse onlarn bu ir azlarna kar y Ekrem'er
Rusl ! Bana Rabbim kfidir. Zira; 2153 ma'bud-u bilhak olmad, ill o Allah-u Teal oldu.
Binaenaleyh; benim umuruma kfi ancak odur. Ben ancak Allah-u Teal zerine tefviz-i
umur ederim demekle i'raz edenlere cevap ver ve Benim tefviz-i umur ettiim Allah-u
Teal; byk olan Ar- Al'nn rabbi ve sahibidir de ki iman etmeyenleri tehdid olsun.]

&&&&&

SRE- YUNUS
Bu sre-i erife; Mekke'de nazil olan srelerdendir. Yz dokuz yeti cmi'dir.

164


( )mteabihattandr. Ulem-y salifeye gre; mansn Allah-u Teal bilir. Binaenaleyh;
aslna ve kelm- ilhi olduuna imanla beraber te'vil lzm deildir. Amma ulem-y mteahhirne
gre ilminde rsuh olan ulemnn, mteabihatn mansn bilmesi ve baz mfsidlerin kavaid-i
er'iyeye muhalif te'villerine meydan vermemek iin hsn- tevcihle tevcihi caizdir. Buna nazaran
u harfler makama mnasip bir teville te'vil olunur ve denilir ki

( )insana ( )lebibe yani

()

kile ve
reide iarettir. Binaenaleyh; man-y nazm : [Ey risalet-i mmeye malik olup
herkesi doru yola irad eden insan- kil ! Sana hitab eder ve derim ki, sana inzal olunan u

()

srenin yetleri hakim olan kitabn yetleridir] demek olur. u halde

Reslullah'a hitap ve
baz evsaf- nebeviyeye iaretten ibarettir. Bu srede nazil olan yetlere ta'zm iin tazime yksek

()

mertebeye dellet eden

ism-i iareti varid olmutur.
Beyzv'nin beyan vehile k i t a p la murad; Kur'an veyahut Kukandan .u sredir. Kitabn
veyahut kitaptan u srenin yetleri birok hikmetleri mutazammn olduundan kitab; hikmetle

()

tavsif olunarak
denmitir. Yahut k i t a p la 2155 murad; u sre
olduuna nazaran hakim demek; yetleri nice hikmetleri mutazammn olduu gibi mensuh da deil
muhkem demektir. Binaenaleyh; man-y nazm: [u iaret olunan yetler nice yzlerce hikmeti
mutazammn, tayir ve ifsaddan hli olan kitabn yetleri] demektir.

&&&&&
Vcib Teal kitab hikmetle tavsif ettikten sonra kfirlerin Reslullah'a kitap nazil olduuna
taaccplerinin emr-i mnker olduunu beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Nasa sebeb-i taaccp olur mu? Bizim o nstan bir erkee Sen ns korkut ve
mminleri tebir et ki, onlar iin Rableri indinde yksek ve doru bir mertebe vardr
demekle vahyetmemiz.]
Yani; nsa ne oldu ki, kendi cinslerinden ve kavimlerinden bir recl- kmile bizim insanlar
haklarnda ayn- saadet olan ahkm vahyetmemize taaccb ediyorlar. Bu taaccpleri bir emr-i
mnkerdir. Zira; taaccbe ayan birey yoktur. nk; o recle vahyimiz Sen ns Cehennem'in
ahvalini beyan etmekle korkut ve Cehennem'e girmelerine sebep olan amelleri gstermekle
gnahlar irtikb etmekten onlar menet ve Cennet'in evsafn ve Cennet'e girmelerine sebep olan
ibadetleri ve o ibadetler sebebiyle Rableri indinde derect- liye olduunu beyanla onlar tebir
et demektir. u halde byle bir recl- kmile bu misilli ahkm vahyimize neden taaccp
ederler? Zira; onlar, resl olarak gnderdiimiz recln me'mur olduu inzar ve tebir taaccb
icab eden eylerden deildir. nk t a a c c p ; aklen uzak ve deten grlmemi bireye olur.
Halbuki bizim onlara irad iin gnderdiimiz resl, onlarn menfi-i diniye ve dnyeviyelerini
kendilerine tebli etmesi ma'kul birey olduu cihetle taaccbe mahal yoktur.
Mekke kfirleri emr-i nbvvetin hakikatini bilmediklerinden taaccp ediyorlard. Zira; Fahri
Rzi, Hzin ve Kaaz'nin beyanlar vehile onlar derlerdi ki, Ne acayip ey ki Allah-u Teal halka
gnderecek bir resl bulamad da, Ebutalib'in yetimini mi buldu? Bu szleriyle risaleti
Reslullah'a mnsaip grmyorlard. Zira; onlarn bu szleri fart- hamakatlarndan ve btn
himmetleri umur-u dnyaya mnhasr olduundan ve vahyi mansb- dnyaya kyas ederek
dnyaca zengin ve hatrl olan kimseye geleceini zannediyorlard. Bilmiyorlard ki, mansb-
165

nbvvet rtbe-i rhandir. Binaenaleyh; fezil ve kemltla ziynetlenmi, ahlk- hamideyle

tahalluk etmi ve kuvve-i kudsiyeye malik olan zat- erife risalet geleceini dnemiyorlard.
Maahaza Reslullah'tan evvel geen enbiya-y izam hazaratmn ekserisi Reslullah. gibi met'-
dnyaya iltifat etmemilerdi ve Reslullah ise Kurey nazarnda muteber olan ereflerin cmlesini
cmi'dir. u kadar ki, Reslullahn onlar gibi dnya emvaline meyli olmadndan Kurey'in byk
saydklar kimseler gibi zengin deildi. Emr-i nbvvetteyse maln azl ayn- nimettir. nk;
emvalin evvel kazanlmas ve sonra muhafaza edilmesi emr-i teblii haleldar eden ahvaldendir.
Mminlere ibadetleri mukaabilinde verilecek derecelerin yalan olmak ihtimali olmadn ve
ekk pheden r olduunu beyan iin mertebe mansna olan kadem; sdkla tavsif olunmu
ve mminlerin cadde-i tevhide ikdamlar olup, tevhidi ikrarda ayaklar sabit olduundan ind-i
ulhiyette mertebe-i liye sahibi olduklar beyan olunmutur. nk Beyzv'nin beyan vehile bu
yette k a d e m ; mertebe-i liye ve menzile-i refia mansnadr ve derect- liyeye ayakla
varldndan mertebeden kademle tabir olunmu ve bu dereceye nail olmak doru sz ve halis
niyetle olduuna iaret iin kadem sdkla tavsif olunmutur.

&&&&&
Vcib Teal Reslullah'a vahiy geldiine kfirlerin 2157 taaccplerini ve taaccbn bir emr-i
mnker olduunu beyandan sonra kfirlerin Reslullah'a ta'nettiklerini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Kfirler, u nbvvet dvas eden zat bir mahir shirdir dediler.]
Yani; iddet-i buz ve adavetle me'lf ve habaset-i tynetleri icab irkzere devam eden
kfirler Reslullah'tan birtakm harikulade mucizeleri ve bilhassa Kur'an- Azman' grp
murazadan ciz kalnca u risalet dvas eden kimse aktan bir shirdir. Fenn-i sihirde
mahareti vardr ve zamannda emsali yoktur demekle Reslullah'a iftira ve bhtan ettiler.

()

()

u man;
kraetine nazarandr.
Amma kraatna nazaran ism-i iaret
Kur'an'a iaret olup mans yledir : [u Kur'an, sihr-i zahirdir ve sihrolduu meydandadr.]
Binaenaleyh; bu manya nazaran kfirlerin ta'n Kur'an'adr. Reslullah'a deildir. Her hangi man
murad ve nasl kraet olunursa olunsun kfirlerin bu szleri acizlerini izhardan baka birey
deildir.

&&&&&
Vcib Teal beerden resl gnderildiine taaccb eden kfirlerin taaccplerine mahal
olmadn beyandan sonra delil-i kafiyeyle Sni'in vcudunu ve hari ispatla taaccplerini izale
etmek zere :

buyuruyor.
[Ey mminler ! Sizin Rabbiniz ol zat- ecell a'ldr ki, lem-i ulvi olan gkleri ve
lem-i sfli olan yeri alt gnde halkettikten 2158 sonra Ar- A'l zerine katr u galebe etti
ve cmle ecsam ihata eden Ar- Azama galebe edip taht- kahrna ald gibi cmle
mevcudatn umurunu tedbir eder olduu halde ccsamn cmlesini makhur ederek yed-i
istilsna ald.]
Fahri Rzi'nn beyan vehile bu yette a l t g n le murad; miktardr. Yani Alt gn miktar
bir zamanda halketti demektir. nk: ma'ruf olan gn emsin arz zerinde bulunmasyla hsl
olacandan lem halkolunmazdan evvel ve halkolunurken ems olmadndan ma'ruf olan gnn
166

bulunamayaca cihetle gn tabiri bu makamda miktara mahmuldr. Allah-u Teal bu lemi an-
vhidde halketmeye kaadirken alt gn miktar bir zamanda halkettiini beyanla kendinin fil-i
muhtar olduuna iaret buyurduu gibi kullarna her umur ve ahvalde teenni eylemelerine dahi
iaret ve tavsiye buyurmutur. Amma miktar beyanda alt adedini ihtiyarn hikmeti; Allah-u
Teal'ya mfevvazdr ve Ar- A'l zerine istivann man'y hakksi bir meknda karar etmek
olduundan Allah-u Teal'ya mekn ispat etmek lzm gelip halbuki Allah-u Teal mekndan
mnezzeh olduu cihetle muhaldir. Binaenaleyh; Allah-u Teal hakknda i s t i v ; istil-y tam ve
kahr u galebe mansnadr.

()

Tefsir-i Hzin'de beyan olunduu vehile

tedbir; avkb- umura nazar ederek
hereyin hal anna muvafk ve maslahata mutabk i yapmaktr. u halde man-y nazm:
[Allah-u Teal hereyi vech-i etem ve ekmel zere takdir eder ve o takdir sebebiyle herey vakt-i
muayyeninde miktar- muayyen zere ziyade ve noksan, ileri ve geri olmakszn saha-i vcudda
arz endam eder.] demektir. Emir; lem-i ulvi ve sflinin kffesine ve her zerresine amil
olduundan Cmle hadist takdirin haricinde zuhur edemez, belki cmlesi takdire muvafk olarak
zuhur eder demektir. nk; eyann ey'en ba'de ey'in ve halen ba'de halin zuhur edip
zatlarnda, sfatlarnda, zamanlarnda ve meknlarnda yekdierlerine mnasip veya mbayin
olmalar takdir-i ezeli iktizaydr. Binaenaleyh; her birini takdir eden Cenab- Hak'tr, hi kimse
karamaz. te bu cmleden olmak zere ey kfirler ! Sizin taaccb ettiiniz vahiy de Cenab-
Hakkn takdiriyledir. 2159
Binaenaleyh; istedii kuluna gnderir. u halde filna mnasip ve filna mnasip deildir
demekte bir man yoktur. Binaenaleyh; bu lem-i mkevventn icadna ve bu kadar acaip ve
garaibin zuhuruna taaccp etmiyorsunuz da Muhammed (A.S.) a gelen vahiy hakknda niin
taaccp ediyorsunuz? nk; vahiy gelmek ecz-y lemden bir cz' olduu halde bu kadar cesm
lemlerin halkolunmasnda taaccb etmeyip de bir cz'nde taaccbnze taaccb etmekten
baka birey demez.
Ebussuud Efendi'nin beyan vehile Cenab- Hakkn tedbir-i umurda devamna iaret iin
istimrara ve teceddde dellet eden

( )muzari syasyla varid olmu ve bu lem-i mkevventn esbab Ar- A'l'nn

harekesiyle husul bulup mahsulta kaabiliyeti olan lem-i sfliye, esbab- diye lem-i ulvden
nazil olduu cihetle Vcib Teal mahlkaatn cmlesini ihata eden Ar- A'l'ya istilsn beyan
buyurmutur ki, btn mevcudatn by olan Ar- A'l taht- kahrnda olunca sair eczalarn taht kahrnda olaca evleviyetle sabit olduuna iaret buyurmutur.

&&&&&
Vcib Teal azamet-i ilhiyeye dellet eden delilden bazlarn beyandan sonra baz ahar
dahi beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Allah'n izni olmakszn hi bir kimse bireye efaat edemez, ill izn-i ilhi olursa
efaat eder. Ey insanlar ! te ulhiyet sfatyla muttasf olan Allah-u Teal sizin Rabbinizdir.
Allah-u Teal sizin Rabbiniz olunca siz ibadetinizi ancak ona hasredin, onun gayrya ibadet
etmeyin. Vahdaniyetine ve ibadete istihkaakna dellet eden delili unutur da dnmez
inisiniz? Maahaza bu hususta oka dnp tezekkr etmeniz lzmdr.]
Yani; ey kfirler ! Siz m'budlarnzn size efaat edeceini itikad ve onlara ibadet edersiniz.
Halbuki bu itikaadnz batldr. Zira; hereyi tedbir edip maslahat ve hikmeti icab icad eden Allah-u
Teal olduundan Allah'n izni olmakszn hibir kimse hakknda birey efaat edemez, ancak
efaata Allah-u Teal'nn izin verdii kimse efaat edebilir.
Bu yet mutlaka efaatin varlna dellet etmekle mutlaka efaati inkr eden Mutezileyi
reddettii gibi Allah'n izni olmaynca hi kimsenin efaata cret edemeyeceini beyan ettii cihetle
167

Allah'n azametine dahi dellet eder. Vcib Teal azametine ve ulhiyetine dellet eden delilleri
beyandan sonra cmlenin ibadetine mstehak ancak kendisi olup kendinin gayr ibadete mstehak
bir kimse olmadn beyan buyurmu ve bu delili tetkik ederek lhiyeti itikad etmeyenleri tekdir
etmitir. nk; yetin hirindeki hemze; istifham- inkr ve tekdir iindir. Zira; bu kadar byk
nimetlere mstarak olan insanlarn o nimetleri halkedip kullarna veren Allah-u Teal'y
dnmemekten daha ziyade bir cinayet olamaz. nk; o nimetlerin krn eda ve nimetleri
ihsan eden ma'buda ibadet etmek her insan zerine farz- ayndr.
Bu yet; Allah'n mahlkatta icad ettii sanayi-i garibeyi tezekkr etmekle vahdaniyete ve
Allah'n kudret-i kmilesine istidlal etmek her mkellef zerine vacip olduuna dellet eder. Eer
tezekkr vacip olmasayd tezekkr etmediklerinden dolay tekdire mstehak olmazlard. nk;
vacip olmayan eyi ilememekten tekdire mstehak olmaz.

&&&&&
Vcib Teal bidayette icada dellet eden delilleri beyandan sonra nihayette olacak hirete
dellet eden delilleri dahi beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Ancak sizin cemiinizin merci iniz Allah-u Teal'nn huzur-u manevisidir. Allah'n
gayrnn huzuruna varmanz mmkn 2161 deildir. u rcuunuz Allah'n vaad-i
muhakkakdr, asla hilaf olmaz. Zira; Allah'n vaadinde hulf olmaz. Binaenaleyh; har neir
emr-i muhakkak olup tayir ve tebdil kabul etmez. Allah-u Teal halk icad eder ve
ldrdkten sonra tekrar iade eder. u halde iade edeceine iman edip amel-i salih ileyen
kullarn adaletle cezalandrmak iin icad eder ki, herkes amelinin mkfatn grsn.]
Yani; merdiniz ancak Allah-u Teal'nn huzurudur. Zira; Allah-u Teal bizatihi iptidaen
malkaat halkeder ve sonra Kahhar isminin muktezas herbirini i'dam eder. Badehu kullarna
vki olan tekliflerinin esrarn izhar iin tekrar onlar ihya ve iade eder. Onlar iade etmesinin
sebebi; vahdaniyetini tasdik ve resllerine iman ederek eriatlaryla amel eden ve etmeyenleri
amellerine gre ve adaletle cezalandrmaktr. Zira; gnah olanla olmayanlarn msavi kalmas
hikmete ve adalete mugaayirdir. nk a d a l e t ; sye azap, muti'a sevap vermektir. u halde
s ile muti' beynini ayrmak bihasebilhikme lzmdr. Tefrikin ise bu dnyada vaki olmad
meydandadr. Zira; kfir ve slerin rahat, bid ve zahitlerin mihnet ve meakkatlar her zaman ve
her yerde grlmektedir. u halde bidlerle sler beyni tefrik olunmak iin hiretin vcudu
muhakkaktr.
Fahri Rzi, Nisbr ve Hzin'in beyanlar vehile eer hiret olmasa lem hibir zaman
hercmercden ve fitnelerden hl olamaz. Zira; insanlar tab'an her iyi olan eyin kendinde
bulunmasna ve kt olan eyin bulunmamasna meyyal olduu cihetle daima gayrn hukuukuna
tecavzden hl kalmadklarndan her zaman lem fesaddan, zulm ve tuyandan kurtulmaz. u
halde herkesin teklif-i ilhiyeyi fera- kalple edas mmkn olamaz. nk; fera- kalple teklifi
yerine getirmek lemin intizamna baldr. Binaenaleyh; fitne ve fesaddan lemi muhafaza, zulm
ve tuyandan insanlar vikaaye ancak hiretin vcudunu ikrar ve hiretten korkmasyla
olabileceinden Cenab- Hak reslleri vastasyla kullarna hireti bildirmi ve itikad lzm
olduunu beyan etmitir. Zamanmzda ekser-i sfehda grld vehile hireti 2162 itikad
etmeyen kimse hereyi mubah grr ve her fenala mene' olur. Binaenaleyh; aklna gelen ve
hava-y hayvaniyesine muvafk olan her ktl ilemekten ekinmez, utanmaz ve adi
hakkaaniyetin hilfna olan eylere adalet nazaryla bakar ve adaleti gz grmediinden daima
kendine ve gayrlara zulmden hli kalmaz. lemin intizamnda padiahlarn vcud ve mehabetleri
kfi olamaz. Zira; hireti itikad etmeyince padiahlarda dahi ayn hl mevcuttur. nk; onlar da
ehavat- nefsaniyo sahibi olduklar cihetle ehas- sairede cereyan eden ahvalin bunlarda daha
168

kuvvetlisi cereyan edecei tabiidir. Binaenaleyh; hiret olmasa padiahlarn vcudlaryla dahi
lemin intizam mmkn olamaz.
hiretin vcuduna dellet eden delillerden Fahri Rzi pek ok zikretmise de biz burada bu
kadar zikirle iktifa ettik, ziyadeye hacet grmedik. Halbuki hiret emr-i mmkn olduundan
makduret-i ilhiye cmlesindendir. Zira; bu dnyada rhun bedene hullyle hirette hulul
beyninde fark yoktur. Madem ki bu dnyada hulul ediyor, hirette dahi hulul edeceinde tereddde
mahal yoktur. Binaenaleyh; dnyada rhun bedene hululn herkes nefsinde mahede edip
dururken hriette hulul edeceini inkr, hamakat neticesi olmaktan baka birey deildir. Dnyada
u bedeni icada kaadir olann hirette dahi icada kaadir olacanda phe olur mu? Bittabi'
olamaz. Binaenaleyh; dnyada itikad- sahihi ve a'mal-i salihay sevaba ve itikaad- batl ve kt
amelleri azaba rabtla insanlar hayra terib ve serden menetmitir ki, hi kimsenin bir diyecei
kalmasn.
Hulsa; Allah-u Tealnn dnyada insanlar icada ve i'dama kaadir olup biroklarn
nimetleriyle taltif edip dierlerini mihnet ve meakkatla ta'zib ettii gibi hirette dahi insanlar icada
ve amel edenleri sevapla taltif ve isyan edenleri azab etmeye kaadir olduu ve hirette insanlar
tekrar icad, ancak herkesin cezasn vermek iin olduu ve eer ceza-y hiret olmam olsa
lemde intizam olamayaca bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir. 2163

&&&&&
Vcib Teal hirette mutlaka cezann varln beyandan sonra kfirlerin cezalarnn
hakikatini ve keyfiyetini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[ol kimseler ki onlar kfir oldular, onlar iin scak sudan arap ve kfrleri sebebiyle
elem verici azap vardu.] Yani; dnyada isyan ederek Rablerinin gzel nimetleriyle telezzz ettiler
ve lkin krn eda etmediler. O nimetler bedelinde hirette harareti nihayete varm scak sudan
araplar vardr ve Reslullah'a iman etmeyip inat ve istikbar zere kfre devamlarna mukaabil
onlar actc azap vardr.
Fahri Rzi ve Beyzv'nin beyanlar vehile azaba istihkaklarnda mbalaya iaret iin
kfirlerin cezasn beyanda cmle-i ismiye varid olmutur. Amma mminlerin nail olacaklar
nimetlerin nihayesi olmadna iaret iin bundan evvelki yette mminlerin cezasnn
keyfiyetinden bahsolunmad. Kfirlerin cezalarnn sebebi; itikaad- batl olduuna iaret iin
onlarn cezas kfrlerine nispet olundu. Mminlerin amelleri adalet zere olup kfirlerin itikad ve
amelleri er'in hilfna zulmden ibaret olduuna iaret iin mminlerin cezasn beyanda adalet
zere olduunu beyanla iktifa olundu, kfirlerin cezasn beyanda adalet zikrolunmad. Halbuki
onlarn cezas da adalet-i ilhiye icabdr. Fakat dnyada amelleri adalete mstenid olmadndan
anlarn tahkir iin cezalarn beyanda adalet zikrolunmamtr.
Bu yet mkellef olan insanlarn iki ksm olup nc bir ksm olmadna dellet eder.
nk; yette ceza iki ksm zere tertib olundu. Eer nc bir ksm daha olsayd onun da
cezas tertib olunurdu. Zira makam; insanlar hirette iadeden maksat ve cezay beyan makam
olduu iin ka trl insan ve ka nevi ceza varsa onu zikretmek makam olduundan cezaya
mstehak olan her ksm zikretmek lzmd. Halbuki iadeden maksat olan cezay zikir ikiye
mnhasr olmutur ki, onlar da kfirlere mahsus azap ve mminlere mahsus sevaptr.
Binaenaleyh; nc bir ksmn cezasn beyan etmemek nc bir ksm olmadna dellet
eder. u halde Mu'tezile'nin Fasklar iin hirette Cennet'le Cehennem arasnda bir mahal var
dedikleri mezheb-i batllarn bu yet reddetmitir.

&&&&&

169

Vcib Teal insanlarn hilkatna ve har nere ve hairdan maksad olan tertib-i cezaya
iaretten sonra vahdaniyetin delili cmlesinden olan ems kamerin halkofunmalarndaki
hikmete iaret etmek zere :

buyuruyor.
[Allah-u Teal ol zat- eceli ldr ki, gnei zya sahibi ve kameri nr sahibi kld.
Senelerin ve aylarn hesaplarn sizin bilmeniz iin onlarn menzillerini ve burlarn takdir
ve tayin elti. Allah-u Teal gkleri, yerleri ve bilhassa ay ve gnei halketmedi, ill hakka
mukaarin olarak halketti. Zira; tafsil olunduu vehile herbirerlerinde gngn hikmetler ve
maslahatlar var ve herbirini insanlarn birok menfaatlarna hizmet eder kld ve Biz
Azman vahdaniyetimize dellet eden yetleri ilim sahibi olup hereyi iyi teemml eden
kavim iin tafsil ederiz.] Zira; onlar meseleyi tahkik eder, taklide tenezzl etmezler ve hakikati
bulup ona iman ederler.
Fahri Rzi ve Nisbri'nin beyanlar vehile meseleyi tahkik etmeyip taklidle iktifa edenler
behim derecesinde tahkikten r olduklar cihetle mertebe-i insaniyetten sakt olduklarna iaret
iin Vcib Teal delilin tafsili limlere mahsus olduunu beyan buyurmutur. Zira; delilden intifa'
eden onlardr. Dierleri delili tetkikle intifa' edemediklerinden onlara tafsilin faydas yoktur. Zira;
ilimden r cahillerdir. 2165
Vcib Teal vahdaniyetine ve kudretine dellet etmesi iin emsi ayn- zya kld ki, keml-i
zuhuruna ve kahr u galebesine dellet eder ve kamer nefsinde cism-i zulmn olduu halde
gneten ziyann aksiyle nr sahibi kld ve bunlardan herbirini umurunuzu tedbir ve ihtiyacnz
teshil iin herbirinin burlarn tayin buyurdu ki, sizler senelerin, aylarn hesabn bilip ziraat ve
ticaretiniz esnasnda zamanlarn ve hesaplarn bilesiniz. emsle kamerin halkolunmas insanlarn
menfaatlarn te'min iin olduuna bu yet dellet eder. nk; cmlesi insanlarn mabihil hayat
olan maietlerini tahsile sebeptir. Zira; her fasln zamanm bilmek ve onlarn mevsimine gre
mhimmat tedarik etmek ve mevsiminde ekmek ve dikmek gibi umur-u maietin cmlesi bunlara
merbuttur. Eer emsle kamer bu minval zere halkolunmam olsayd insanlar iin idame-i hayat
etmek mkl olurdu. Kezalik mumelt- ticariyede dahi bunlarn klli methali vardr. Zira;
muameltta mddet tayini behemehal lzmdr ve bu mddetin de aylar, gnler ve haftalarla
husule gelecei malmdur. Bunlarn u surette halkolunmas Vcib Teal'nn fail-i muhtar
olmasna dahi dellet eder. nk; ecsamn cmlesi maiyette msv ve eczada mteabih
olduklar halde emsi ziya ve kameri nr sahibi klmak ve dierlerine zulmeti tahsis etmek halikn
fail-i muhtar olmasna dellet eder. Eer tabiat iktizas olsayd cmlesi bir siyak zere olurdu. Zira;
tabiatn iktizas deimezdi. Eczada mtesavi olunca tabiata da msavi olaca bedihidir. Tabiat-
vahideden sudur eden eyin yeknesak olmas zaruridir. Halbuki vukuatn bunun aksine olmas fail-i
muhtarn vcuduna pek byk bir delildir ki, eyadan herbiri ayr ayr birer hassa ve suret zere
bulunup bir ekil ve suret zere bulunmuyor. Belki herey taraf- ilhiden kendine baholunan feyz
ve ekil zere zuhur ediyor ve kendinden maksud olan gaayeye doru gidiyor.

&&&&&
Vcib Teal kudret-i kmile ve vahdaniyet-i ezeliyesini lemin halkyla ispat ettii gibi ayl
neharn ihtilafyla dahi ispat etmek zere :

buyuruyor.

170

[Gece ve gndzn ihtilfnda ve Allah'n gklerde ve yerde halkettii mevcudatn

cmlesinde akbetten havfedip env'-i muharremattan kanmakla nefsini vikaaye eden
kavmiin kudret-i ilhiyeye dellet eden deliller vardr.] nk; insann menfaatlarna hizmet
eden gece ve gndzn ihtilf ve Allah'n halkettii rahmetler, sular, ormanlar, madenler ve otlakla
hayvanlarda olan sanayi-i garibe ve acibeden hirete iman olan kimseler ibret alr, tefekkr ve
teemmlle derecta nail olur. Zira; bu lem-i mkevvenatn herbirinde akl sahibi iin binlerce dersi ibret vardr ve bu derslerden ibret alanlarn madd ve manev mstefid olacana iaret iin bu
almetler mtteki olan kimselere tahsis olunmutur.

&&&&&
Vcib Teal vahdaniyete dellet eden delilleri beyandan sonra hirette kfirlerin hallerini
beyan etmek zere :

buyuruyor.
[ol kimseler ki, onlar hirette bize mlakat edeceklerini mid etmezler ve hayat-
dnyaya raz olarak kalpleri onunla msterih oldular ve onlar ol kimseler ki, bizim
vahdaniyetimize dellet eden yetlerimizden gaafillerdir. te onlarn kesbettikleri gnahlar
sebebiyle meknlar Cehennem ateidir.] nk; onlar hireti inkr ettikleri iin Cenab- Hakka
mlakat mid etmediklerinden hirete iltifat etmeyerek fan olan hayat- dnyaya raz 2167
olduklar gibi lezzet-i dnyayla iktifa ederek kalpleri sknet buldu, kudretullaha ve hirete dellet
eden delillerden gaflet zere vakit geirdiler. Zira; gabavet ve adem-i dirayetleri bunu inta etmitir.
Binaenaleyh onlarn kesbettikleri gnahlar sebebiyle makamlar Cehennem'dir.
Fahri Rzi ve Nisbr'nin beyanlar vehile bu yette Allah-u Teal'ya m l k a t la murad;
Allah'n sevabna ve ltfuna mlakattr veyahut ma'rifet-i ilhiyenin kemliyle inkiafna mlakattr.
nk; abdin hakikatta Cenab- Hakka mlakat mmkn olamaz. Zira; Allah-u Teal hadd
nihayeden mnezzeh olduu cihetle hakk mlakat muhaldir.
Bu yette r i c a ; korku ve iman mansna olduuna nazaran man-y nazm: [ol kimseler
ki, onlar Allah'tan korkmaz ve hirete iman etmezler. Onlarn mekn Cehennem] demektir. Bu
yette ehl-i Cehennem drt sfatla tavsif olunmutur. B i r i n c i s f a t ; Allah-u Teal'ya mlakat
mid etmemektir. Bu sfat; lezzet-i rhaniye olan ma'rifet-i ilhiyeyi arzu etmediklerine dellet eder.
k i n c i s f a t ; mcerret dnyaya raaz olmalardr. Bu sfat; btn himmetleri dnyaya
masruf ve meyi muhabbetleri lezzt- cismaniyeye ma'tuf olduuna dellet eder. n c s f
a t ; dnyaya kalplerinin mutmain olmasdr. Bu sfat; hiret korkusu olmadna dellet eder. D r
d n c s f a t ; yt- ilhiyeden gaafil olmalardr. Bu sfat; maneviyatla alkalar olmadna
dellet eder. u drt sfatn cmlesi birden nar- canime girmelerine sebep olduu gibi herbirerleri
ayr ayr nara girmelerine sebeb-i mstakil olabilir. Yani u sfatlarn herbirerleri Cehennem'e
duhullerine sebep olduu gibi mecmu sebeb-i mterek dahi olabilir.

&&&&&
Vcib Teal ehl-i kfrn hallerini beyandan sonra ehl-i imann hallerini beyan etmek zere :
2168

buyuruyor.
171

[ol kimseler ki, onlar iman ettiler ve amel-i salih ilediler. manlar sebebiyle onlar
Rableri Cennet'e isal eder bir doru yola sevk buyurur. Binaenaleyh; onlar nail-i emel
olurlar ki, env- nimetlere mahal olan cennetlerde onlarn bulunduklar saraylarn altndan
rmakla akar.] nk; onlar kuvve-i nazariye olan ma'rifetullah ve akaaid-i diniyeyi ve kuvve-i
ameliye olan a'ml-i saunay yerine getirmekle itikaad ve ameli tahsili lzm olan eyi tahsilde
kusur etmedikleri iin meratib-i adideye nail olmulardr. Zira; kalpleri ma'rifetullahla dolu olduu
gibi azalar da ibadet-i mevl ile megul olduundan Cenab- Hak onlar birinci mertebede tarik-
selmet ve istikaamete sl eder ve ikinci mertebede hirette Cennet'e sl edeceini beyan
buyurur.

&&&&&
Vcib Teal nc mertebelerine dahi iaret iin :

buyuruyor.
[Eh-i Cennetin Cennet'te Rablerine du ve mnacatlar Ey bizim Rabbimiz ! Seni
cmle nekaaisten tenzih ederiz demektir ve onlarn birbirlerine merhabalar selm alp
vermekle selmlamaktr veyahut meleklerin selmlarna nail olmaktr.]

&&&&&
Vcib Teal onlarn drdnc mertebelerini beyan etmek zere : 2169

buyuruyor.
[Ehl-i Cennet memul ettikleri nimetlerin nihayesine varnca mneatlarnn ve
dularnn hiri lemleri env'- ltuf ve keremiyle terbiye eden Rabbi Teal'ya
hamdetmektir.]
Yani; ehl-i Cennet Vcib Teal'nn acaip ve garaibini ve sr- rahmetini grp gzlerin
grmedii ve kulaklarn duymad nimetleri mahede edince zat- ilhiyi takdis ve vaad-i ilhiyi
hulf aibesinden tenzih etmek zere tebih etmeye srat ederler ve u minval zere Cenab-
Hakk tenzih edince birbirleriyle selmlar ve env- mekrihten hals olduklarna iaret ederler ve
bundan sonra nail olduklar nimetlere kr olmak zere Cenab- Hakka hamd sena ederler ve

()

derler ki:
Yani; Herkesin meth sens lemlerin Rabbi olan
Allah-u Teal'ya mahsustur ve Allah'tan baka hamde ehil yok demektir.
Vcib Teal kfirlerin ve mminlerin hirette hallerini beyan ettii gibi ehl-i kfrn dnyada
halleri Reslleri tarafndan beyan olunan azab- isti'cal etmek olup lkin Allah-u Teal ta'cil
buyurmayp vakt-i merhumuna kadar halleri zerine terkettiini dahi beyan etmek zere:

buyuruyor.
[Eer Allah-u Teal nsin kendilerine hayr isti'cal ettikleri gibi onlara erri isti'cal
etmi olsayd ecel-i mcv'udlarn kaza buyurur da mddet-i hayatlar tkenir biterdi. Ve lkin
2170 Allah-u Teal onlarn istedikleri azab- dnye\ iyeyi ta'cil buyurmuyor. Eer dnyada
onlara azab ta'cil buyursayd derhal ihlk ederdi, fakat istidrac olarak onlarn dnyada
azaplarn tc'hir eder. Binaenaleyh; Biz Aziman bize mlakat mid etmeyenleri
172

mtehayyir ve m tereddid olarak tuyanlarnda terkederiz ki, terkettiimiz mddette akln

bana alp istifar ve iman edenler etsinler ve iman etmeyip isyannda devam edenlerin
azaba istihkaklar zahir olsun.]
Yani; hireti inkr edip himmetlerini dnyaya hasredenleri, haddini tecavz eden isyanlar
iinde terkeder ve dnyada onlara msaade ederiz ki, hirette azaplar ziyade olsun. u halde
onlarn alelacele azab istemelerinin te'siri olmaz.
Fahri Rzi'nin beyan vehile zaman- saadette olan Kurey kfirleri mem-i salife gibi
Rasulullah'n onlar azapla korkutmasna kar Y Muhammed (S.A.) ! Eer senin dediin doru
ve nbvvetin sahihse zerimize semadan ta yadr ve azap getir demeleri zerine Allah-u
Teal eer onlarn istedikleri vehzere azab edecek olsa derhal ihlk edeceini ve lkin dedikleri
gibi olmayp onlara vakt-i merhununa kadar msaade edeceini beyan buyurmutur.

&&&&&
Vcib Teal azaplarn murad etmi olsayd derhal ihlk edeceini beyandan sonra insann
keml-i zaafa mptel olduunu ve asla sabr olmadn ve hali daima mtegayyir olup, sebat
olmadn beyan etmek zere :

buyuruyor.
[nsana env'- zarardan bir zarar dokunduunda yatt, oturduu veya kalkt halde
bize du eder, tazarru ve niyazda bulunur ve drt gzyle o zarardan kurtulmasn ister.
Vakta ki, biz o zarar ondan kaldrnca keenne o zarara dair bize hi du etmemi gibi
dudan vazgeiverir, isabet eden zarardan kurtulmasna dair dusn unutur, kcenne duya
ihtiyac yokmu gibi bir tavr taknr. te byle msriflere amelleri tezyin olunur.]
Yani; belynn geldiinde insann sabr azdr ve nimet-i ilhiyeye nail olduunda yoluyla
krn eda etmez. Zira; insana bir zarar geldiinde oturur, kalkar, yatar, gezer velhasl cemi-i
ahvalinde o zararn izalesi iin duya seirtir, o belnn nimete tebdil olunmasn sabrszlkla ister.
Fakat dus kabul olunup da belnn zerinden kalkmasyla hemen dudan ve kretmekten i'raz
eder, o zarar hatrna bile getirmez. Maahaza insana lyk olan belya sabr ve nimete
kretmektir.
u halde insan iin lzm olan gerek refah ve rahatnda, gerek iddet ve mihnetinde dudan
hli olmamaktr. Zira; Cenab- Hak dusn mzayaka zamanna hasredenleri zemmetmitir.
nk; refah halinde du edenlerin vakt-i mzayakada dular kabul olunacana dair Reslullah

buyurmutur. Yani Gam,

gussa ve iddet zamannda dusnn kabul kendisine meserret veren kimse rahat ve afiyet
zamannda duy ok etsin ki, vakt-i ihtiyata dus kabul olunsun demektir. u halde afiyet
zamannda dunn ok olmas musibet zamannda dunn kabulne sebep olaca bu hadis-i
nebeviyle de sabittir. Binaenaleyh; musibet zamannda du edip de afiyet zaman duy terketmek
mezmumdur ve musibet zamannda dunn kabul olunmamasna sebeptir.
Fahri Rzi, Hzin ve Nisbr'nin beyanlar vehile bu yet-i celile; insana lzm olan vezaif-i
ubudiyetten bazlarn beyan buyurmutur. B i r i n c i v a z i f e ; insan kaza-y ilhiye raz olarak
lisanyla ve kalbiyle musibete asla itiraz etmemektir. nk; Allah-u Teal malik-i mutlak
olduundan mlknde dilediini iler ve her ne ilerse ayn- hikmet ve sevaptr, batl ve abesten
mnezzehtir. Hi kimsenin itiraza salhiyeti yoktur. Binaenaleyh; insana lzm olan belyya kar
sabr ve sknet edip elem ve ztrab terk etmektir. k i n c i v a z i f e : musibet zamannda
Allah'n zikriyle megul olup duya devam etmektir. Zikirle itigal etmek duyla itigal etmekten
173

efdaldir. Zira zikir; hakla 2172 megul olmak ve du ise hazz- nefisle megul olmaktr.
Binaenaleyh zikir; dudan efdaldir; n c v a z i f e ; belnn zerinden kalkmasna
kretmek lzmdr. Zira; bely Cenab- Hakkn o kimsenin zerinden kaldrmamas ayn- adalet
olup kaldrmas ise fazl u ihsan olduundan bu nimet-i uzmaya elbette kretmek lzmdr. Du
zamannda insann yatmak, oturmak ve ayak zerinde bulunmak ahvalini tasvir etmek; herhalinde
insann du etmesi caiz ve lzm olduuna iarettir ki, nasl mmkn olursa yle du etsin
demektir. Binaenaleyh; dunn muayyen bir zaman ve mekn yoktur.
Vcib Teal bu yette insann iki haline iaret buyurmutur. B i r i n c i s i ; zaaf ve aciz
haliyle sabrnn az olmasdr. Bunun neticesi bel nazil olunca zaaf halinin onu duya ve inkyada
ve huzur-u kalple itaata sevketmesidir. Binaenaleyh; bel isabet edince yalvarmaya balar.
k i n c i s i ; gurur ve inat, srr ve ferahtr. Bunun neticesi o bel zail olup rahat bulunca
hemen gemi ztrab unutup Allah'n ihsanm bir tarafa atarak ehevat- nefsaniyesinin arzusunu
ilemeye sa'yetmek ve nimet-i ilhiyeyi inkrla kfr ve tuyana balamaktr. nk; nefisleri ve
eytanlar onlarn emr-i ilhiye muhalefetlerini ve reslne husumetlerini onlara gzel ve ziynetli
gsterir.
Bu yette Vcib Teal belnn zevaliyle duy terkedenleri ve nimetin krn eda
etmeyenleri msrif namryla zikir buyurmutur. nk; iptil zamannda tazarru'la inkyad edip bel
zail olunca unutuvermek zikrullahtan gaflet ve umur-u dinde haddini tecavz olduundan bu misilli
kimselere msrif denmitir. Zira; insana malm mahallinin gayrya sarfetmekte msrif denildii gibi
vcibat- diniyesini terketmekte dahi msrif denilebilir. nk m s r i f ; garaz- hasis urunda
bou bouna maln sarfeden kimseye denildii gibi sadt- uhreviyeye nispetle gaayet deersiz
ve d olan lezzt- dnyaya kymetli akimi, fehmini ve az-y sairesini sarfeden kimseye de msrif
denmek elyaktr. Zira; bu azalarn mahall-i masraf maiet-i dnyeviye ve sadt- uhreviye olduu
halde gaayet hasis ve hakir olan dnyaya sarfla hireti unutmaktan daha byk israf olamaz.
nk; mahall-i masruftan 2173 birine ziyade himmet etmekle israf ettii gibi dierini ihmal
etmekle byk zarar ettii iin yine israf etmitir.

&&&&&
Vcib Teal ez'i zarar isabet edince insanlarn tazarru' edip zarar zail olunca
unutuverdiklern beyandan sonra mem-i sahteyi ihlkint beyanla kfirleri tehdid etmek zere :

buyuruyor.
[Zat- ulhiyetime kasem ederim ki, slere kahr u gazabmz icab sizden evvel geen
mmetleri zulmettikleri zaman muhakkak ihlk ettik. Halbuki onlara resller geldi.
Mucizelerini izhar ettiler. Nbvvet dvalarn ispat iin mmetlerine getirdikleri
mucizelerini gsterdikleri zaman mmetleri iman eder olmadlar ve resllerinin tebli
ettikleri ahkm dinlemediler. te onlar bilklliye ihlk etmek suretiyle cezalandrdmz
gibi ccraimi irtikb eden her kavm-i gnahkr cezalandrrz.] Zira crm ve cinayet; cezay
muciptir.
Fahri Rzi ve Hzin'in beyanlar vehile rusl- kiramn gelmelerinden maksat; mmetlerine
doru yolu gstermek, zulm ve inad terkettirmek, insanlar arasna adaleti te'sis, hsn-
muaereti te'min ve Allah'a ubudiyetin yolunu takrir etmektir. Bunlar kabul ve resllerine iman
eden mmetler her zaman dnya ve hiret saadetlerine nail olmulardr. Bunun aksine iman
etmeyip env'- kabayihi irtikb ederek yoldan kanlar her zaman helk olup gitmilerdir. Zira
enbiya vastasyla vuku bulan tebligat; tenbih-i ilhidir. u tenbihle mtenebbih olanlar cmle
korkularndan kurtulup umduklarna nail olmu ve mtenebbih olmayanlar hib hsir dnya ve
hirette rezil ve rsv olmulardr.
Ebussuud Efendi'nin beyan vehile helk olanlarn helklerine sebep; crm irtikplar
olduunu sarahaten beyan iin ism-i 2174 zamir yerinde ism-i zahir olarak mcrim lfz varid

174

()

()

olmutur. nk;
yerine
denilse olabilirdi, fakat
crmlerini tasrih olmaz ve cezalarna balca sebep, crmleri olduu bilinemezdi.

&&&&&
Vcib Teal mem-i salifeyi zulmleri ve crmleri sebebiyle ihlk ettiini beyandan sonra
mmet-i Muhammediyeyi onlara halife kldn beyan etmek zere :

buyuruyor.
[mem-i salifeyi ihlk ettikten sonra ne gibi amel edeceinize nazar edip bilmek iin
yeryznde sizi halife kldk.] Onlar imtihan ettiimiz gibi sizi de imtihan edeceiz ve onlar
mptel kldmz eylerle sizi de mptel klyoruz ki, amelinize gre mcazat edeceiz.
Fahri Rzi'nin beyan vehile bu yette nazar lfz ilm-i hakk mansnda msterdr. Zira
hakikat- nazar; Allah-u Teal'da tasavvur olunmaz. nk; Vcib Teal'nn nazara ihtiyac yoktur.
Binaenaleyh n a z a r ; ilm-i hakkye tebih tarikyla zikrolunmusa da ilim mans murad

()

()

olduundan
denmise de
mans murad olunmutur.
Ehl-i Mekke'nin inat ve kibirleri haddini tecavz ettiinden yetin evvelinde tehdidi tedid iin
kasemle ve edat- tahkikle varid olmutur. Zira; muhatabn inkr ve iddeti derecesinde te'kid irad
olunmak muktez-y belagattr. nsanlar halife klmaktan maksat; a'ml-i haseneylc kullar
beyninde adaletin zuhuru ve lykyla lemin intizamdr.
Cenab- Hakkn kullarn imtihan mumelesiyle murad; kullarndan amellerinin keyfiyet-i
zuhurudur, yoksa amellerinin esasnn zuhuru deildir. nk; bir amel baz zamanda ibadet
olduu 2175 gibi ayn amel dier zamanda ma'siyet olur. Mesel bir kimsenin yetim bir ocua bir
tokat vurmas eer o ocuu te'dib ve terbiye kasdyla olursa ibadet olduu gibi ocua ihanet ve
eza kasdyla olduunda ma'siyet olur. u halde amelin esasnn zuhuruna itibar yoktur, belki
zuhurun keyfiyeti vehine ve ameli izhar eden kimsenin niyetine itibar vardr. Amma kat'i ve sarih
ma'siyeti izharda niyete itibar yoktur. nk masiyet olan birey; niyetle ibadet olamaz.

&&&&&
Vcib Tealnn insanlar halife klmaktan
amellerinden bazlarn beyan etmek zere :

maksadn

beyandan

sonra

insanlarn

buyuruyor.
[Onlar zerlerine bizim mans ak yetlerimiz okunduunda hirete iman etmeyip
bize mlakat mid etmeyen kimseler u Kur'an'n yerine baka bir Kur an getir veyahut
Bunu baka bir Kur'an'a tebdil et ki, biz de okuyalm derler.]
Yani; nebimiz lisanyla kfirler zerine bizim vahdaniyetimizi ve hirete dellet eden ve
mans zahir olan yetlerimiz okunduunda hirette bizim ihsanmza mlakat etmek mid
etmeyenler Y Muhammed (S.A.) ! Bize bir Kur'an getir ki, hiretten bahsetmesin veyahut bu
Kur'an'n hirete dellet eden yetlerini dellet etmeyenlere tebdil et ki, zihnimize muvafk olsun,
biz de okuyalm ve iman edelim derler.
Fahri Rzi ve Hzin'in beyanlarna nazaran kfirlerin bu szlerden maksatlar; Kur'an' ve
Reslullah' istihza etmektir. nk; zamanmz sfehsnda da grld vehile onlar
175

arzularnn hilfna olan eye itiraz ettikleri gibi baz yetleri de kendi hava ve heveslerine
uydurmak isterlerdi. Yahut Reslullah'tan bu sulleri ciddi olmak muhtemeldir. nk Kur'an;
onlarn ma'budlarn 2176 ve mezheblerini zemmettii cihetle mteezzi olduklarndan ma'budlarn
ve mezheplerini zemmetmeyen bir kitap gelmesini istemilerdir. Yahut Reslullah' ilzam iin
istemilerdir. nk; Reslullah istediklerini getirmi olsa onlar iin tekzib daha kolay olacandan
baka bir kitabn gelmesini taleb etmilerdi.

&&&&&
Vcib Teal kfirlerin bu sullerine kar Reslullah'n cevabn beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Y Ekrem'er Rusl ! Sen onlara Benim iin kendi tarafmdan Kur'an' tebdil etmek
caiz olamaz. Zira Kuran; Allah'n kelm olduundan tebdili ancak Allah'a mahsustur. Tebdil
etmek beerin kudretinde deildir. Binaenaleyh; ben ittib' edemem, ancak bana
vahyolunana tbi' olurum. Vahyolunan ahkmn haricinde hibir eye ittib' edemem ve
onun haricinde size birey syleyemem. nk; ben Rabbime s olursam byk bir gn
olan yevm-i kyametin azabndan korkarm. Maahaza vahyin haricinde birey sylemek ve
Kur'an' tebdil etmek Allah-u Teal'ya isyandr. syan ise azab muciptir. u halde azab
mucip olan ey benim iin caiz olamaz demekle cevap ver ki onlar istedikleri eyin caiz
olmadn bilsinler.]
Yani; ey kfirler ! Sizin istediiniz ey muhaldir. Amma baz yetin bazsyla nesholunmas
Allah'n vahyi cmlesindendir. Binaenaleyh; nesihle bu yete itiraz varid olamaz.
Baz ulema bu yetle Reslullah'n her hkm vahye mstenid olup itihadla
hkmetmediine istidlal etmilerse de esah olan; bu yet itihada mnafi deildir. nk;
Reslullah itihadla hkmettiinde o hkm takrir olunursa takrir de taraf- ilhiden 2177
vahiy demektir. Eer hata olsa derhal beyan olunur. Hata zere takrir olunmaz. u halde
itihad zere kararlamak da vahy-i ilhi cmlesinden olduu cihetle Reslullahn her hkm
vahye msteniddir. Amma kyas- fukaha zaman- saadetten sonra olduu cihetle vahye mstenid
olmak lzm gelmez. nk; Reslullah'tan sonra vahiy gelmek imkn yoktur. Binaenaleyh; hd mmetten itihadla imtiyaz eden fukahann kyasla bir hdiseye fetva vermeleri caizdir ki, kyas-
fukaha da edille-i er'iyeden ma'duddur. te bu esasa binaen mesail-i er'iyeden biroklar kyas-
fukaha ile istinbat olunmutur.

&&&&&
Vcib Teal Kur'an'n Reslullah tarafndan sylenmi birey olmadn beyandan sonra
taraf- ilhiden mnzel vahiy olunduunu beyan etmek zere:

buyuruyor.
[Y Ekrem-er Rusl ! Sen onlara de ki, Eer Allah-u Teal u Kur'an'n gayr birey
dilemi olsayd bu Kur an' sizin zerinize ben tilvet edip size ta'lim etmezdim ve Allah-u
Teal da bunu size gndermez ve bildirmezdi. Bundan evvel krk sene kadar bir mddet de
sizin iinizde bulundum, mr geirdim. Byle bireylere teebbs etmedim. Zira; Allah-u
Teal henz Kur'an' gnderip tilvetimi emretmemiti. urasn dnp taakkul etmiyor
musunuz ki, krk sene skttan sonra byle byk kitab getirmek ve tilvet etmek ind-i
176

ilhiden olmaynca olabilir mi?] Ve niin buralarn dnmeksizin sylersiniz ve baka bir
Kur'an getirilmesini veyahut baz yetlerini tebdil etmemi niin teklif edersiniz? Benim vazifem
bunu size tebli etmektir. Bunun haricinde 2178 me'muriyeim yok ki, onu ileyeyim ve sizin
dilediiniz gibi size istediinizi getireyim. Bunlardan hibirisi olamaz. nk; onlar yapmak benim
elimde deildir. Eer benim kudretim tahtnda olsayd vahiy gelmezden evvelki krk senede bir
defa bari birey tilvet ederdim. Halbuki tilvet etmedim. nk; bana vahiy gelmemiti. Vahiy
gelmeksizin byle evveln ve hirinin ulmunu cami' ve vaad vadi hv, dnya ve hiretin
saadetini kfil bir kitab- azmi kendi indimden getirmek benim iin mmkn olabilir mi? Maahaza
siz benim halimi bilirsiniz ki, ben bir kitap mtala etmedim ve bir kimseden ders okumadm. Siz
dnmez misiniz ki, bir muallimden ders okumayan ve bir staza tilmiz olmayan kimseden byle
ulm-u nefise, hakaayk, dekaayk, ahkm ve letaif-i ahlk cami' ve esrar- acbe zerine mtemil
olup ulema ve fuzal murazasndan ciz kald kitab kendi indinden getirebilir mi? Ve byle bir
kitabn vahiyle olup vahiy olmaynca olamayacan neden taakkul etmezsiniz?

&&&&&
Vcib Teal Kur'an'n Reslullah tarafndan yaplm olduunu kfirlerin iddia etmeleriyle
iftira etmi olduklarn beyandan sonra iftira alllah eden kimselerin cezalarn beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Yalan olarak Allah-u Teal'ya iftira eden veyahut yetlerini tekzib eden kimseden
ziyade zalim olur mu? Elbette olamaz. Zira; onlar felah bulmaz mcrimlerdir.] nk mcrim
olan; felhyab olamaz.
Yani; Allah'tan sadr olmayan bir eyin isnad iftira alllah olduu gibi Allah'n inzal ettii
Kur'an' bakasna isnad dahi iftira alllah olur. Binaenaleyh; sizin Kur'an' benim tarafmdan
yaplm bir kitab olduunu iddianz iftira alllah olduundan sizden zalim kim olabilir? Ve eer
sizin dediiniz gibi Kur'an' ben kendi 2179 indimden sylemi olduum halde Allah-u Teal'ya
isnad etmi olsam iftira alllah olmaz m ve benden daha zalim dnyada kn olabilir? Benden
byle zulm nasl bekler ve bana nasl isnad edersiniz? Halbuki sizin bu itikaadnzn butlanm ben
edille-i kafiyeyle ispat ettim. Binaenaleyh; sizin cmle lemden zalim ve cahil olduunuz meydana
kt. Hal utanmyorsunuz.
Fahri Rzi ve Ebussuud Efendi'nin beyanlar vehile bu yet bundan evvelki yetin hkm

()

zerine mteferri olduuna iaret iin tefri'a dellet eden

lafzyla varid olmutur. nk;
evvelki yette kfirler Reslullah'a Kur'an senin kendi indinden olduu halde Allah'a isnatla iftira
alllah ediyorsun demek istedikleri beyan olunmutu. Bu yette ise Reslullah iftiray kknden
nefyettii gibi kendilerinin iftira ettikleri cihetle herkesten ziyade zalim olduklarn beyan
buyurmutur. Binaenaleyh; onlarn Reslullah'a isnad ettikleri iftiray Reslullah onlarn zerine
tahmil etmitir.

&&&&&
Vcib Teal; Kur'an kfirlerin ma'budlann zemmettiinden dolay kfirlerin Reslullah'tan
Kur'an'n tebdilini istediklerini ve Allah-u Teal'ya iftira edenlerden daha ziyade bir zalim olmadn
beyandan sonra batl mabudlara Kur'an'n ta'n hakl ve onlara ibadet edenler hakknda zemmi
doru olduunu beyan etmek zere :

177

buyuruyor.
[Onlar Allah'n gayr mazarrat ve menfaati olmayan putlara ibadet ederler ve derler ki
u putlar indallah bizim efaatlarmzdr.]
Yani; kfirler felah bulmazlar. Zira; Allah'tan baka olarak menfaat ve mazarrat olmayan,
tatan ve aatan yaplm olan putlara ibadet gibi bir crm ve cinayeti irtikb ederler ve bu
cinayeti irtikplarnda da Bunlar bizim indallah efi'lerimizdir 2180 demekle itizar etmek isterler.
Halbuki ibadet; ta'zmin en ziyade by olduundan env'- nimetin bykleri kimden sadr
olursa ta'zim ona olmak lzm geldiinden ibadete lyk olan ancak Allah-u Teal'dr. Allah'n gayr
ibadete lyk zrhtan hibir kimse ve cemadattan hibir ey yoktur. Kfirlerin ibadet ettii cemadat
ise iladet edenlere ibadetlerinden dolay menfaata muktedir olamadklar gibi ibadet etmeseler
dahi mazarrata da muktedir deillerdir. Binaenaleyh; kfirlerin ma'budlarnn asla ibadete
istihkaklar yoktur. nk; ma'bud bidden her cihetle mkemmel olmak lzmdr. Bunlarn ibadet
ettikleri ma'budlar ise ibadet eden kfirlerden ezhercihet cizlerdir.
Fahri Rzi ve Nisbr'nin beyanlar vehile kfirlerin bazlar kendilerini Allah'a ibadete lyk
grmediklerinden putlara ibadetlerini Allah'a ibadete vesile addederler ve putlarn kendilerine
efaat edeceklerini itikad ederler ve bazlar da ilerinden byk tandklar kimselerin veyahut
meleklerin suretlerini ma'bud ittihaz eder ve ona ne kadar ibadet ederse o da ona o kadar efaat
edecek itikad ederlerdi. Nitekim zamanmzda nsn oklar hsnzannettikleri kimselerin
kabirlerine pek ok ta'zimle megul olurlar ve bu ta'zmi onlarn efaatna vesile addederler.
Halbuki kabre ta'zm o kabrin iinde olan kimseye ta'zm olmaz, belki ta'zm: eriata muvafk olarak
onun mesleine slkle Cenab- Hakka ubudiyet etmektir ve kfirlerden oklar Hulliye
mezhebinden olduklar cihetle ecsam- liyeden bazlarna ihiyetin hululn itikad ettiklerinden o
cismin suretine veyahut kendine ibadetle megul olurlar. u itikaadn cmlesi batl olduuna bu
yet dellet eder.

&&&&&
Vcib Teal kfirlerin itikadlan ve mezhepleri batl olduunu beyandan sonra onlar ilzam ve
tevbih etmek zere :

buyuruyor.2181
[Y Ekrem-er Rusl ! Sen kfirlere ilzam tarikyla de ki, Yerde ve gklerde mevcut
olmayan eyleri mi Allah'a haber veriyorsunuz? Allah-u Teal cemi-i sfat- nekaaisten
mnezzeh ve mukaddestir. Binaenaleyh; Cenab- Hak onlarn zatna erik ittihaz ettikleri
eylerden yce oldu.]
Yani; Habibim Menfaat ve mazarata muktedir olmayan birtakm cemadat ve suretlere ibadet
edenleri ilzam ve ilerini red ve inkr tarikyla onlara sen de ki Gklerde ve yerde vcuduna
Allah'n ilmi taallk etmedii eyleri mi Allah-u Teal'ya haber veriyorsunuz? Sizin efaat edeceini
mid ettiiniz putlar size efaat edemezler. Zira; efaat edecek olsalard Allah-u Tealnn ilmi
taalluk eder ve Allah-u Teal bilir. Halbuki onlardan efaat olmadndan ilm-i ilhi taalluk
etmemitir.
Fahr-i Razi ve Kaaz'nin beyanlar vehile bu yette hemze; istifham- inkr ve tevbih
mansn mutazammn olduundan kfirleri tevbih ve ef'llerini inkr vardr. nk; Allah-u
Tealnn bilmedii eyi mi haber veriyorsunuz? demek onlar terzil ve tekdir olduu gibi istihza
mans dahi mevcuttur. Zira; vcudu olan eyi Allah-u Teal elbette bilir. Eer bir eyin vcudunu
Allah-u Teal bilmiyorsa o eyin vcudu yoktur. Kfirlerin bazlar hirete iman etmediklerinden
baz yette hirete iman etmedikleri ve bazlar da hirete iman edip putlarn efaat edeceini
itikad ettiklerinden yetlerin bazsnda onlarn halleri beyan olunmutur. Binaenaleyh; kfirlerin
hirete imanlar olmadn beyan eden yetlerle iman olduunu beyan eden yetler arasnda
178

tenakuz yoktur. Zira; herbirinin mevzular baka bakadr. nk; yetin birinde beyan olunan bir
kavmin itikaad brnde beyan olunan dier bir kavmin itikaaddr. Binaenaleyh; ikisinin
mazmunu da dorudur ve birbirine mnafi deildir.

&&&&&
Vcib Teal puta ibadetin batl olduunu beyandan sonra puta ibadet etmek insanlarn
mezheb-i aslileri olmayp sonradan icad olunmu bir mezheb-i batl olduunu beyan etmek zere :
2182

buyuruyor.
[Ns olmad, ill mmet-i vahide oldu, sonra mezhepte ihtilf ettiler.]
Yani; ns ftrat- slmiye zere itim' etmi mmet-i vahideydi. Esas itibaryla bir din zere
toplanm bir cemaatken sonralar eytan itikaadt- batlay tezyin ve telkinatla aralarn ifsad etti.
Onlar da hava ve heveslerine tebaiyetle eytan'n ifaltna aldandlar. Binaenaleyh; mezhepe
beyinlerinde vki olan ihtilf zerine mteferrik cemaatlar zuhur ederek muhtelif m-.metler
oldular.
Fahri Rzi ve Kaaz'nin beyanlar vehile nsn mmet-i vahide olduu zamanda ihtilf varsa
da esah olan Hz. Adem zamannda mmet-i vahide olmutur. nk; Hz. dem ile evld bidayet-i
zamanda bir din zere mmet-i vahideydiler. Vakta ki, Kaabil, Habil'i katledince evld- Adem
beynine tefrikalar dt ve muhtelif cemaatlar hasl oldu. u halde nsn mmet-i vahide olmas
bidaye-i devr-i Ademdeydi. Yahut tufan- Nh'tan sonra ns mmeti vahide olmutur. nk;
tufanla bilumum ns garkolup ancak gemide bulunan ehl-i iman kaldndan ite o zamanda ns
din-i vahid zere mmet-i vahide olmutur. Badehu ns oaldndan efkr ihtilf ederek birok
milletler hasl olmutur.
mmet-i vahideyle muradn kfrzere ittifak etmi mmet-i vahide olmak ihtimalini dermeyan
edenler varsa da bu ihtimal aklen ve naklen baiddir. Zira; insanlarn yaratlmasndan maksad- asli
ibadet olduundan dnyada bulunan insanlarn bilmum kfrzere ittifaklar hibir zamanda vki'
olmam ve olmayacaktr. Zira; hi ibadetten hali olmak hikmet-i hilkata muhaliftir. u halde dnya
yz velev bir ahs tarafndan olsun Allah'a ibadetten hl olamaz ve Reslullahn hadis-i erifi de
bu many te'yid eder. nk; rivayet-i mevsukaya nazaran Reslullah Yeryz Allah'a ibadet
eden kullardan ve kendileri sebebiyle rzk nazil olan kimselerden hl kalmaz buyurmutur. u
halde nsn 2183 kfrzere ittifak ettii bir zaman olmaz ve olamaz. Amma din-i hak zere itim'
ettikleri zaman olduunu yet-i celile beyan buyuruyor. O ittifakta beyan olunduu vehile ya devr-i
dem'de veyahut devr-i Nh'ta vuku bulmutur. Bu iki zamanda velev az bir mddet iin olsun
btn dnyada mevcut halkn iman zere ittifak ederek mmet-i vahide olduklar muhakkaktr.

&&&&&
Vcib Teal insanlarn iptidaen mmet-i vahide olup sonra mezahipte ihtilf ettiklerini
beyandan sonra azaplarnn te'hiri ezelde yazlmam olsayd ihtilf edenlerin derhal ihlk
olunacaklarn beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Y Habibim ! Eer Rabbinden sebkat etmi bir kelime olmam olsayd onlar
beyninde ihtilf ettikleri mesele hakknda hkmolunur ve derhal helk olurlard.]
Yani; y Ekrem-er Rusl ! Rabbin Teal tarafndan ezelde slerin azap ve helkleri ta'cil
olunmayacana dair yazlm bir kelime sebkat etmemi olsayd ihtilf ettikleri mesailde haksz
179

olanlarn ihlkiyle derhal hkmolunurlard. Ve lkin Allah-u Teal batl irtikb edenlerin ceza-y
lyklar hirette olacana dair takdir-i ilhi sebkettiinden ekseriyetle sler bu dnyada helk
olmamlardr. Yahut bu yette sebkeden kelimeyle murad; rahmet-i ilhiyenin gazap zerine
sebketmesidir ki rahmet-i ilhiyenin gazap zerine sebki; slerin azaplarnn hirete te'hirine
veyahut vakt-i merhununa kadar imhaline sebep olmutur. Eer rahmet-i ilhiye onlarn
azaplarnn te'hirine sebep olmasayd derhal ihlk olunurlard demektir.
Yahut s e b k e d e n k e l i m e yle murad; teklif-i ilhiyenin bekasna dair kaza-y ilhidir.
nk; ibad zerine teklif-i ilhiyenin her ahsa nazaran mevtine kadar ve umum nsa 2184
nazaran kyamete kadar bak olacana dair hkm- ilhi olmasayd sler derhal ihlk olunurlar
da teklif onlar zerine bak kalmazd. Yani sler isyanlar ve kfirler kfrleri zerine derhal
hesaba ve muhazeye mbaeret olunsayd herkes amele ve imana mecbur olurdu. Binaenaleyh;
isyan edecek zaman gemeksizin makhur oluverseler teklif zail olur, bak olmazd. Halbuki
maksud; teklifin bekaasdr. sleri derhal ihlk ve bidleri ibkaa etmek teklifin esrarna mnafidir.
Zira; evamir ve nevhnin hkm biraz mhleti icab ettiinden ihlki ta'cil etmek hikmet-i teklife
muhaliftir. Binaenaleyh; slere Vcib Teal mhlet verir ki, tevbe ederse tevbesini kabul buyurun,
eer tevbe etmezse i'tizara mecali kalmasn.

&&&&&
Vcib Teal kfirlerin dav-y risalete dellet eden yetler taleb ettiklerini beyandan sonra
taleb ettikleri zaman syledikleri szlerini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Kfirler derler ki, Keke Muhammed (A.S.) zerine Rabbisinden Kur'an'dan baka
nbvvetine dellet eden yet nazil olsayd. Y Ekrem-er Resl ! Sen onlarn bu szlerine
cevap olarak de ki, Sizin istediiniz yet gaaiptir. Binaenaleyh; bize ma'lm deildir. Zira
gaaibe ilim; Allah-u Teal'ya mahsustur. u halde istediiniz eyin zuhurunu bekleyin.
Allah'tan zuhur edecek hkme ben de sizinle beraber intizar edicilerdenim.]
Yani; kfirlerin tynetlerinde olan habaset icab Reslullah'n nbvvet dvasnn sdkna
suret-i kafiyede dellet eden Kur'an'a kanaat etmeyerek derler ki Keke Muhammed'in
Rabbisinden dvasnn sdkna dellet eden bir yet nazil olmu olsayd da biz de iman edeydik.
Kfirler bu szleriyle adem-i imanlarn izhar 2185 ederler ve Kur'an bir kitaptr, kitap ise mucize
olmaz. Eer kitap mucize olsayd Ms ve s (A.S.) n kitaplar da. mucize olurdu. Halbuki onlar
haklarnda kitaplar mucize olmad demelerine cevap olarak Reslullah buyurmutur ki u sizin
istediiniz ey Cenab- Hakkn kudreti tahtndadr. Binaenaleyh; halkedip etmeyeceini biz
bilmeyiz. Zira; gaaiptir ve gaaibe ilimse Allah-u Teal'ya mahsustur. u halde sizin de benim de
taraf- ilhiden zuhur edecek hkme intizar etmemiz lzmdr. nk; sizin ve benim gaybe muttali'
olamadmz cihetle zuhurata tabi olmaktan baka aremiz yoktur demekle onlar ilzam etmitir.
Yahut, Siz istediinizi gzetin, ben de sizin hakk inkrnzdan dolay nazil olacak azab
gzeticiyim demektir. Bu manya nazaran kfirleri, azap nazil olacan beyanla Reslullah
tehdid etmitir. Yani sterseniz Kur'ann mucize olduunu tasdik edin ve dvamn sdkna
delletini kfi grn, bana iman edin. sterseniz iman etmeyin, azabn zuhuruna muntazr olun. ki
tariktan birini ihtiyarda muhayyersiniz. nk; iman ederseniz sizin iin necat ve saadet vardr,
eer iman etmezseniz sizin iin dnyada felket ve hirette azap vardr. u halde istediinizi
ihtiyar edebilirsiniz demekle cevap verilmitir.

&&&&&
Vcib Teal ikinci bir cevab beyan etmek zere :
180




buyuruyor.
[Nsa ktlk ve hastalk gibi bir bel isabet ettikten sonra Biz Azman onlardan o
zararn izalesiyle ihsanmz onlara tattrdmzda anszn onlar iin bizim yetlerimize bir
hile grlr ki, yetlerimize ta'n ve Reslmze ve eriatna itirazla hile yapmak isterler. Y
Ekrem-er Rusl Sen Allah'n yetlerini zahirinden karmaya alanlara de ki; Allah-u
Teal'nn tedbiri edid ve sizin gibi slerden ahz- intikaam mediddir. Zira; bizim hafaza
2186 meleklerimiz sizin hilelerinizi yazarlar. Binaenaleyh; hilelerinizden hibir ey kalmaz,
ill cezasn grrsnz.] nk; nimete kfrle mukaabele ettiinizden Allah-u Teal size
azapla mukaabele eder. u halde dnyada rezil ve rsv, hirette azab- ebed ile muep
olacaksnz.
Fahri Rzi, Beyzv ve Hzin'in beyanlar vehile Allah-u Teal Mekke ahalisini yedi sene
ktlkla mptel kld. Mallar ve mevaileri kalmad, btn helk olmak raddesine geldi ve env-
mzayakaya duar oldular. Badehu Allah-u Teal o zarar izale edince u belnn izalesine krle
Cenab- Hakka iman edip itaatla megul olmak lzmken bir de aksi hl zere grldklerini ve
yt- ilhiyeye ta'n ve birtakm aslsz itirazlarla megul oluverdiklerini ve env'- hileyle eriat-
Ahmediyeyi sndrmeye altklarn Vcib Teal bu yetle tasvir buyurmutur ve u manya
nazaran yette beyan olunan m e k i r le murad; kfirlerden sudur eden ta'n ve Reslullah' zem ve
belymn zerlerinden kalkmasn putlarna isnatla kfretmeleridir. te su tafsilttan anlald
vehile bunlarn istedikleri' yet gelmi olsa dahi iman etmeyeceklerine yet dellet eder. nk
yet; evvelki detleri vehile yine bir bahaneyle iman etmeyeceklerini m'irdir. Zira; Kur'an'dan
baka bir yet istedikleri iman etmek iin deildir, belki temerrd ve inat iindir. Halbuki helklerine
sebep olacak belymn zerlerinden kalkmasndan daha ziyade onlar ikaz edecek bir yet
olamaz. Bunlar ise belnn zerlerinden kalkmasyla mtenebbih olmak yle dursun env'- hiyel
ve desaisle ns ifale ve phe ilkaasna almlardr.

()

yette A l l a h ' n m e k r i yle murad; tedbir ve slerden intikamdr.

'daki r e
s l l e r le murad; kullarn amellerini yazan meleklerdir. Meleklerin onlarn amellerini yazmalarn
beyan; onlar tehdid ve hilelerinin te'siri olmayacan beyanla insafa davet etmektir. te bu gibi
tenbihat- ilhiye kullarna her zaman vki olur ve kullar da ya asla mtenebbih olmaz helk olurlar,
veyahut bazlar mtenebbih olmakla gazab- ilhi taahhur eder. 2187

&&&&&
Vcib Teal insanlar belydan hals edince birtakm hilelerle itiraza kalktklarn
beyandan sonra insanlar mesibden hals buyurmasn bir misal-i cz'i ile temsil etmek zere :

buyuruyor.
[Allah-u Teal ol zat- eceli aladr ki sizi karada ve denizde yrtr, hatta siz
denizde ve gemi iinde olup da gzel rzgr ve iinde olan kimseler o gemiyle
yrdklerinde o geminin gtrd kimseler ferahlannca anszn bir fena ve iddetli
rzgr gelmesiyle her taraftan dalgalar hcum edip iinde bu'unanlar kendilerini esbab-
helk ihata etti zannettiklerinde itaatlarn Allah-u Teal'ya hasreder olduklar halde ihls
181

zere Allah'a du ederler ve dergh- ulhiyete iltica ederek Zat- ulhiyetine yemin ederiz
y Rabbi ! Eer sen bizi u beliye ve helkten kurtarrsan elbette biz kredicilerden
oluruz demekle Vcib Teal'ya ahid verirler.] Ve gnahlarndan nedametle hemen ihsan-
ilhiye iltica ve u helkten kurtulmalarn Cenab- Hak'tan istirham ederler.

&&&&&
Vcib Teal u dular zerine onlar hals edince ahidlerinin ve yeminlerinin hilfna
onlardan sudur eden harekt- nalykay beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Vakta ki, biz onlara necat verince yeryznde bigayrhakkn tuyan ve fesada
msaraat ederler.] 2188
Yani; Cenab- Hakkn melekleri sizin hilelerinizi yazar, Allah-u Teal sizi gzetir. Nasl
gzetmesin? Allah-u Teal arz zerinde seyr seyahata size kudret vermekle sizi karada ve
denizde yrtyor ki, sizin ihls zere ameliniz olup olmadn bilmek ve iman zere sizin
sebatnz anlamak iin imtihan muamelesi yapar. Hatta size gemide olup da o gemiler iinde
olanlarla seyrine muvafk rzgr ve ltif hava vastasyla gemide bulunanlara arz olan rahattan
dolay ferahlandklarnda derhal hava tebeddl edip gemiyi iddetle tahrik edici fena rzgr esip
cmle rahatlar selbolunup her cihetten dalar gibi dalgalar gelip gemiyi alt st etmeye balaynca
hayatlarnn tehlikesini grdklerinde onlar zannederler ki, kendilerini helk ihata etti, asla necat
yoktur. te o zaman bilmum itikaad- batl terkle hemen itaat ve ihls zere duya msaraat
ederler ve bilirler ki, Allah'n ltfundan baka iltica edecek bir kimse yoktur. Binaenaleyh; btn
halktan kat'- mid eyleyerek halikn rahmetini istirham ve dularn yeminleriyle te'kid ederek Ey
Rabbimiz ! Eer u bizi ihata eden beliyeden kurtarrsan elbette biz nimetine kredicilerden
olacamza yemin ederiz. Zira bu nimet; unutulur nimetlerden deildir demekle dergh-
ulhiyete iltica edince vakta ki, Vcib Teal onlarn dularn kabul ve zararlarn defi' ve bellarn
refi'le necat verince mptel olduklar bellar unuturlar. Bir de grlr ki, onlar yeryzn ifsad
ederler ve musibetleri onlara asla ibret olmaz.
Fahri Rzi'nin beyan vehile bu yet insanlarn ihtiyar ilerini halkeden Allah-u Teal
olduuna dellet eder. nk; insanlarn deryada ve karada yrmeleri Allah-u Teal'ya nispet
olunmutur. Eer Mu'tezile'nin dedikleri gibi insanlar ihtiyari ilerini kendileri halketmi olsayd
ihtiyari ileri cmlesinden olan yrmeleri kendilerine isnad olunurdu da Allah-u Teal'ya isnad

()

()

olunmazd.
nazmnda
lfz necatn du zerine terettb ettiine ve ihls
zere vki olan dunn kabulne iaret iindir. nk; her taraftan kat'- mid ederek Allah'a

)
(

yalvarmann ihls zere olacanda phe yoktur.

Yeryznde bigayrhakkn kfr ve sair gnahlara tecavzle ihlstan kar ve tuyan ederler
demektir. 2189
Hulsa; insanlarn mzayaka zamannda ihls zere Allah-u Teal'ya iltica etmek detleri
olduu ve o mzayakann zevaliyle ekseriya hlsn zail olup devam olmad ve insanlarn daima
frsat esiri olup refah- halin galip zere tuyana sebep olduu bu yetten mstefad olan fevaid
cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal insanlarn tuyan ettiklerini beyandan sonra o tuyann zarar ancak kendilerine
ait olduunu beyan etmek zere:

182



buyuruyor.
[Ey ns ! Sizin fesadnzn gnah ancak size aittir. Zira; sizin fesadnz menfaat-
dnya iindir. Dnya ise hakir ve azck bir-eydir. Dnyadan sonra ancak sizin merciiniz
bizim huzur-u manevimizdir. Bizim huzurumuza rc' edince biz size cmle amellerinizi
haber verir ve herbiriylc mcazat ederiz.]
Yani; insanlarn nimetlere kretmek yerine kfran- nimet etmelerinin zarar ancak
kendilerinedir, zira; akbet huzur-u ilhiye varlacak ve amellerinden birer birer sul olunacaktr. u
halde dnya menfaati iin hireti feda etmekte bir man yoktur.

()

Beyzv'nin beyan vehile

bayin mef'ulnbihidir ve haber-i
mahzuftur. Mahzur veyahut dall demektir. Buna nazaran man-y nazm: [Sizin menfaat- dnyay

( ; ) fesad
) lfzdr. ( ) mukadder (
mansna mptedadr. Haberi (
)fiilinin meful- mutlakdr. Buna nazaran man-y nazm: [Sizin fesadnzn zarar
taleb iin fesadnz korkulu ve dalldir ki, doru yoldan kmaktr.] Yahut

ancak nefsinizedir. Binaenaleyh siz ancak menfaat- dnya ile intifa' edersiniz, hirette menfaatiniz
olmaz.] demektir.

&&&&&
Vcib Teal insanlarn btn fesadlar dnya menfaati iin olduunu beyandan sonra hayat-
dnyay bir misal-i acble temsil etmek zere :

buyuruyor.
[Hayat- dnyann sfat ve keyfiyeti bizim semadan inzal ettiimiz yamur suyuna
benzer ki, o suyla insann ve hayvanlarn yiyecekleri otlar birbirine karr. Hatta rahmet
suyuyla otlarn kkleri birbirine karnca yeryz ziynetlenir ve otlar yrmeye balar ve
ehl-i arz o biten otlar ve ekinleri bimeye, kaldrmaya ve meyvalar devirmeye kaadir
olduklarn zannederler. nk; bitip meydana geldiinden oldu, bitti farzederler. Halbuki
gece veyahut gndzde o nebat bir afet gnderip ihlk etmekle bizim emrimiz gelince biz
onu kknden kesilmi anz klarz. Binaenaleyh; o ekinler ve otlar dnk gnden bitmemi
gibi olur ki, insanlarn ve hayvanlarn intifa' edecekleri birey kalmaz. te fikr-i selim sahibi
olan kavim iin biz yetlerimizi u misal-i acp gibi tafsil ve temsil eder ve bu vesileyle
dnyann halini insanlara anlatrz ki, insanlar meylettikleri ve marur olduklar dnyann
hali srat- zevalde bizim semadan indirdiimiz ve env- nebatla karp ekle salih bir hale
geldikten sonra derhal helk ettiimiz otlar gibi olduunu bilsinler de o kadar muhabbet
etmesinler.]
Fahri Rzi'nin beyan vehilehayat- dnya nebatata tebih olunmutur. nk; arz zerine
yamurlar yanca yeni topraktan km henz nevnema bulmamsa da nemaya istidad olan
otlara yamur sular karnca yeryz ziynetini taknr deta yeni bir gelinin env'- ziynetlerle
tezeyyn ettii gibi nebatatn herbirinde zuhur eden beyaz, sar, krmz ve siyah ieklerle btn
183

2191 dnya ziynetlenir, balar ve bahelerde env- meyvalar zuhur eder. u halleri balarn ve
tarlalarn sahipleri grnce birok menfaatlara nail olacan mid eder. Sonra Allah-u Teal
iddetli rzgr ve dolu veyahut sel suyu gibi fetlerle gecede veya gndzde onu mahveder,
keenne dnk gnden bitmemi gibi olur, emekleri zayi olup btn haslat yok olunca sahibi son
derece mahzun olur. te u mahzun olan kimse gibi dnyaya marur olan ve muhabbet edenlerin
akbetleri hzn ve kederden baka birey olamaz. Zira; bu misilli kimselere lm gelip btn mal
ve mlkn terkedip emekleri zayi olup dnyaya hrsndan dolay amel-i salihten mahrum
olduunu grnce eseften baka bireye nail olamaz. Fakat o vakitte nedamet ve esef de fayda
etmez. nk; gemi geri dnmez.

&&&&&
Vcib Teal hireti terkederek dnyaya meyledenlerin hallerini temsil ettikten sonra hirete
terib etmek zere :

buyuruyor.
[Allah-u Teal kullarn Cennet'e davet eder ve diledii kuluna doru yola hidayette
klar.] nk; Allah-u Teal reslleri ve kitaplar vastasyla kullarn irad ve iradesini hayra
sarfeden kullarna doru yolu tevfik eder.
Fahri Rzi ve Hzin'in beyanlar vehile S e l m ; Allah'n ismi olup Cennet'te Allah'n
halkettii mlk olduu cihetle d a r , Allah'n ismine muzaf klnarak Cennet'e Darsselm
denmitir, veyahut Darsselm Abdullah lfz gibi Cennet'in alem-i ahssidir. Zira Cennet; cemi-i
ft ve mekrihten salim olduu iin Darsselm denilmitir. Yahut ehl-i Cennet'e Allah-u Teal ve
melekler selm hediye ettiklerinden Darsselm denilmitir.
Bu yet Cennet-i A'l'da gzlerin grmedii ve kulaklarn duymad nimetler mevcut
olduuna dellet eder. Zira; vcib 2192 Teal'nn dnyay zemmettikten sonra kullarn Cennet'e
davet etmesi bu dnyada grlmedik birok nimetler olduuna ve hereyin keml zere
bulunduuna dellet eder. nk; ziyafet ve ziyafetin mahalli ziyafet sahibinin azameti nispetinde
tasavvur olunaca tabiidir. Cennet'e davet eden Allah-u Teal ve Cennet'e davetini tebli eden
Reslullah ve davetin sofras Cennet ve davet olunan mahal Darsselm ve davete icabet edecek
ehl-i iman olunca bu ziyafetin azametini ve o ziyafette olacak ferah ve sruru ve bulunacak
nimetleri bu dnyada lykyla tasavvur etmek elbette mmkn olamaz. Binaenaleyh; bu davete
icabet etmek her mminin vazifesidir. Bu vazifeyi ifaya srat eden bahtiyardr. Zira; herhalde
ziyafet-i ilhiyeye nail olmakla sadet-i ebediveye vasl olacaktr.
Bu yette b i d a y e t le murad kullara verilen kudret ve rusl- kiram gndermek ve
kitaplar inzal etmekle irad etmektir. Yoksa bilfiil matluba sl etmek mansna deildir. u halde
insanlara kudret vermek, resl gndermek ve kitaplar inzal etmek suretiyle davet umum kullara
mildir ve bu manca davetten hi kimse hari deildir. Ancak davete icabet etmek herkese
myesser olamaz. Binaenaleyh; iradesini icabete sarf edenlere Cenab- Hakkn bilfiil icabetini
irade buyurup tevfik edeceine ve iradelerini icabete sarfetmeyenlere tevfik etmeyeceine ve onun
icabetini irade etmeyeceine iaret iin hidayeti meiyetle takyid buyurmutur. Hidayetin meiyetle
mukayyed olmas Allah'n emri ve iradesinin baka olmasna dellet eder. nk; Allah-u Teal
herkese hidayetle emreder ve lkin herkesin hidayetini murad etmez. Zira hidayet; abdin iradesiyle
husule geleceinden abid irade etmeyince Allah-u Teal dahi irade buyurmaz.
Hulsa; Allah-u Teal'nn cmle kullarn resller gndermek ve kitaplar inzal etmekle
Cennet'e davet ettii ve iradesini hidayete sarfeden kullarn tarik- mstakime hidayette kld ve
onlarn hidayetini murad buyurduu bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir. 2193

&&&&&
Vcib Teal kullarn Cennet'e davet ettiini beyandan sonra Cennet'te kullarnn saadetine
sebep olan eyleri beyan etmek zere :

184






buyuruyor.
[ol kimseler ki onlar iman ettiler ve evamire imtisal ve nevhden itinab etmek
suretiyle ibadetlerini lyk vehzere gzel gzel eda ettiler. Onlar iin gaayet gzel ecirler,
sevaplar ve Cennet'te nimetler vardr, birden ona ve ondan yedi yze kadar ziyadesi de
vardr.] nk birden ona kadar ve daha ziyade ecir verecei dier yetlerle dahi sabittir. [Ve bu
misilli ibadt- lhiyeyi lykyla yerine getirenlerin yzlerini Cennet'te toprak ve zillet ihata
etmez.] nk; Cennet'te olan nimetlerde mihnet ve meakkat olmaz ki, ehl-i Cennet'in yzlerinde
hzn ve kedere dellet edecek, toz, toprak, horluk ve irkinlie dellet edecek zillet bulunsun.
Elbette bulunmaz. Binaenaleyh; yzlerinde olan gzellii izale edecek ve keder verecek birey
bulunmayaca ve [te u nimetlere nail ve fetten salim olanlar ehl-i Cennettirler ki, onlar
Cennet'te daim ve baklerdir.] Zira; Cennet'te zeval yoktur, nimetlerine inkraz nz olmaz.
Binaenaleyh; onlar Cennet'te ebeden kalclardr.
Ehl-i Cennetin mertebelerinin byklne ve anlarnn yksekliine iaret iin ta'zme
dellet eden ism-i iaret varid olmutur. u hale Allah-u Teal ve Reslnn emirleri vehzere
lykyla ibadet edip yetlerin ahkmna riayet edenler iin derect- liyat olaca ve o dereceler
zerine bir de mertebe-i ulyya nail olacaklar bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

()

Fahri Rzi'nin beyan vehile bu yette

lfznn mansnda ihtilf vardr. Baz
ulema indinde ziyade yle murad; mafiret-i ilhiyedir. Yahut sevabn kat kat fazla olmasdr. 2194
Yahut amel mukaabili olmayarak Cennet'te verilecek nimetlerdir denmise do esah olan z i y a d e
yle murad; ru'yet-i ilhiyedir. Reslullah; H s n a yla murad; Cennet'tir. Z i y a d e yle murad;

()

()

Allah-u Teal'y mminlerin grmesidir buyurmutur.

lfznn ma'rife olup
lfznn nekre olarak varid olmas da z i y a d e yle muradn ru'ytullah olmasna dellet eder.

()

()

nk;
lfznn terifi ma'ruf olan Darsselm olmasna ve
lfznn nekresi
ma'ruf olmayan ve zikri sebkat etmeyen ru'yet olmasna dellet eder. Zira; ziyadeyi Cennet'te olan
nimetlerden bazsna hamletmek tekrar mucip olacandan Cennet'in baz nimetlerine hamletmek
caiz olamaz. nk; bu manca ziyadenin hamlolunduu nimetler hsnann mtemiltdan olan
nimetlerden ibaret olaca cihetle ayn man iade olunmu olur. Bu ise tekrardan baka bir ey
olmaz. Halbuki Kur'an; faydasz tekrardan rdir.

&&&&&
Vcib Teal ehl-i Cennet'in ahvalini beyandan sonra ehl-i narn ahvalini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[ol kimseler ki, onlar mrlerinde gnahlar kazanddar. Gnahn cezas kendi misli
ktlktr. Ve onlar mezellet topraklar ihata eder. Binaenaleyh onlar Allah'n azabndan
kurtaracak hibir hfzedici bulunmaz. nk; onlar nefislerinin tuyanndan emr-i ilhiye
iltifat etmedikleri gibi rusl- kiramn iradlarna dahi itibar etmedikleri cihetle gazab-
ilhiye mazhar olurlar ve yardmc da bulamazlar. Onlarda olan zulmet-i kfr sebebiyle
2195 keenne onlarn yzlern gecenin karanlndan bir para ihata etmi gibi karanlk olur.
Zira; bu karanl izale edecek nr-u iman olmadndan gecenin pek ziyade zulmeti gibi
185

karanlk iinde kalrlar. Hatta onlar grenler zannederler ki, her biri gecenin karanlndan
bir paradr ve zulmet-i isyan her taraflarn ihata etmi birer Cehennem kt olup
Cehennem'e giderler. te u ahvali beyan olunanlar ehl-i Cehennem ve Cehennem ateine
mlzmlardr ki, asla Cehennem'den ayrlmazlar. Zira; Cehennemide ebed kalclardr.]
Fahri Rzi'nin beyan vehile gnahn cezas onun misli olup ziyade olmadna yet dellet
eder. Zira; kusurun misliyle ceza vermek adalet-i nahiyedendir. nk; cezada gnahn ziyadesini
vermek zulmdr. Cenab- Hak zulmden mnezzehtir. Amma amel-i salih zerine ziyade sevap
vermek ltuf olduundan ehl-i iman amellerinden ziyade ecirlerle taltif ihsan- ilhidir ve ziyade
vereceini vaadle kullarn a'ml-i salihaya tevik buyurmutur. Binaenaleyh; ceza tarafnda adalet
iltizam olunmutur. Zira itimad; adaletedir. Adalet de msavattadr. Msavatn gayrda adalet
olamayacandan gnahn cezas ancak kendi misliyle olabilir. Ziyade olamaz. Binaenaleyh;
dnyada ukubatta crmle ceza beyninde nispet-i adileye riayet etmek mahkemelerin en byk
vazifeleridir.
Hulsa; seyyie sahiplerinin cezas gnahlarnn misli olup ziyade olmayaca ve gnahkrn
her tarafn zillet ihata edecei ve Allah'n azabndan onlar muhafaza edecek hibir kimsenin
bulunmayaca ve onlarn yzleri keenne geceden bir para gibi siyah olaca ve ehl-i seyyienin
ashab- Cehennem olup orada muhalled kalacaklar bu yetten mstefad olan fevaid
cmlesindendir. Burada ehl-i seyyie demek ehl-i kfr demektir.

&&&&&
Vcib Teal mminlerin ve kfirlerin hallerini beyandan sonra kfirlerle beraber ma'budlarn
da hasredeceini ve keml-i sefaletlerini beyan etmek zere : 2196

buyuruyor.
[Y Ekrem-er Rusl ! Zikret ol zaman ki, o zamanda Biz Azman bidlerle
ma'budlardan her iki frkay toptan hasreder, hesab etmek ve amellerine gre ceza vermek
iin kabirlerinden kaldrr ve maher yerine toplarz. Sonra mriklere hitaben Ey mrikler
! Siz meknnz olan Cehennemce mlzemet edin ve siz erikleriniz ve ma'budlarnrzla
beraber bulunun deriz. Binaenaleyh; bidlerle ma'budlar beyninde olan irtibat keseriz ki,
beyinlerinde rabta ve muhabbet kalmaz ve aralarn ayrr birbirinden tefrik ve temyiz
ederiz. Onlarn ibadet ettikleri erikleri Siz bize ibadet etmediniz. Zira; biz sizin ibadetinizi
bilmiyoruz. nk; idrakimiz yoktur. Hl byle olunca sizinle bizim beynimizde ahit
ynnden Allah-u Teal kfidir. Baka ahide hacet yoktur. Zira; muhakkak olarak biz sizin
ibadetinizden gafilleriz derler.]
Yani; Habibim ! ol gn hatrna getir ki o gnde biz sirkeden mriklerle onlarn
ma'budlarn toplarz. Hibir fert kalmaz. Ve onlar topladktan sonra biz bidlere ve ma'budlarna
hitaben Sizin hepiniz meknnza mlzemet edin ve olduunuz mahalde durun ve grn ki, kt
amellerinizin iktizas size ne gibi azaplar olacaktr deriz ve bidlerle ma'budlarn aralarndaki
bidiyet ve ma'budiyet rabtasn kaldrrz ki, beyinlerinde muhabbete dair birey kalmaz ve o
vakitte biz onlarn irkettikleri putlarna kudret verir, syletiriz. Binaenaleyh; o putlar kendilerine
ibadet eden mriklere hitaben derler ki Ey ahmak kiiler ! Siz bize ibadet etmediniz. Zira; bizim
uurumuz olmad gibi size badet edin diyerek bir emrimiz de yoktur, belki.siz kendi havanza ve
size irketmenizi emreden eytannza ibadet ettiniz demekle onlar terzil ederler ve Biz sizin
ibadetinizden gaafiliz, sizinle bizim 2197 beynimizde ahit ynnden Allah-u Teal kfidir. nk;
hazr ve nazrdr ve ilmi hereye vsi'dir derler.
Fahri Rzi, Kaaz ve Nisbr'nin beyanlar vehile yette mriklerin reksyle murad;
mriklerin Allah'n gayr olarak ibadet ettikleri putlar, melekler, yldzlar ve eytanlardr. nk;
186

mriklerin env' muhtelif olduundan herbir nev'in ayr ayr ma'budlar vardr. Mrikler
mallarnn bir ksmn ma'budlarna ayrdklarndan ma'budlarna onlarn erikleri denmitir. Ayet-i
celile bid olan mrikleri tehdid etmitir. Ancak ma'budlar tehdid olmaz. nk; ma'budlardan bir
ksm zevilukulden olmad gibi akl sahibi olanlar da onlara ibadetle emretmedikleri iin mes'ul
deillerdir.
Mriklerin ma'budlarna ibadet ettikleri halde ma'budlarn Siz bize ibadet etmediniz
demeleri yalan olmaz. Zira; onlarn emir ve iradeleriyle ibadet etmeyip kendi hava ve arzularyla
ibadet ettiklerinden kendi havalarna ibadet etmilerdir, yoksa ma'budun emriyle ma'buda ibadet
etmemilerdir ki yalan olsun.

&&&&&
Vcib Teal mrikler iin o makamda zuhur edecek ahvalin bazsn beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Ve arsa-i maherde her nefis dnyada geirmi olduu amelini izhar eder de Allah-u
Teal'nn zuhuruna reddolunurlar. Zira; Allah-u Teal her umurlarna mtevelli mevllardr
ve Hak Teal sabit ve bakdir, zeval ihtimali yoktur ve onlarn ma'bud ittihaz ettikleri putlar
kaybolur gider de Allah-u Teal'ya iftiralar batl olur ve ortada elleri tutacak birey kalmaz.
Cmle emekleri zayi olur, hib hsir ve hayret zere kalrlar.] 2198
Yani; mriklerin durduu makamda herkes kendi amelini bilir. nk; herkesin ameli aa
kar. Sakl birey kalmaz. Zira; amel defteri herkesin eline verilip kendi kraet ettiinde kimseye bir
diyecei kalmaz. Bundan sonra herkes amelinin cezasn grecei mahkemeye reddolunur.
nk; Allah-u Teal onlarn Rableri ve hakikatta ma'budlardr. Binaenaleyh; mriklerin ma'bud
ittihaz ettikleri eylerin cmlesi muzmah olur gider ve btn mitlerinin hilaf zuhur eder ve efaat
bekledikleri eylerden bilkis ihanet grrler. Zira fesad zere messes olan ey; elbette fasid olur.
Hulsa; maherde her nefis dnyada geirmi olduu amelini izhar edip gizli birey
kalmayaca ve herkesin huzur-u ilhiye reddolunaca ve Cenab- Hakkn onlarn sabit ve bak
mevl ve ma'budlar olduu ve onlarn ma'buddur diyerek iftira ettikleri ma'budlarnn kendilerinden
gaaip olup aradan zail olaca bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal kfirlerin fezhatndan bazlarn beyandan sonra mezheplerinin batl olduuna
aktan dellet eden delillerden bazlarn beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Y Ekrem-er Rusl ! Tevhidi inkrla sirkeden kfirleri ilzam iin sen de ki Ey kafirler !
Semadan yamurlar yadrp yerden otlar bitirip sizi merzuk eden kimdir? Veyahut sizin
kuvve-i hafzanza medar olan kulaklarnza ve gzlerinize malik olup onlar halkeden
kimdir? Ve meyyit hkmnde olan meniden hayat sahibi olan hayvanat sahra-y dnyaya
karan kimdir? Ve meyyit hkmnde olan nutfeyi hayat sahibi olan hayvanattan kim
karyor? Ve u lem-i esbab ve msebbebta tedbir-i umur eden kimdir? 2199 Bu suallere
kar onlar Elbette Allah-u Tealdr derler. nk; Allah-u Teal olduu gaayet aikr
187

olduundan inkra mecalleri yoktur. u umurun cmlesinin halik ve mdebbiri Allah-u

Teal olduunu ikrar edince y Reslallah sen onlara de ki irkeder de Allah'tan korkmaz
msnz ve Allah'n gazap ve intikaamndan ekinmez misiniz, u kadar kuvvet ve kudretinizi
tasdik ettiiniz Allah-u Teal'ya menfaat ve mazarrata muktedir olmayan putlar nasl erik
itikad edersiniz? demekle onlar tevbih et.]
Arzdan nebatatn hurucu semadan yamura tavakkuf edip rzkn husul her ikisiyle meydana
geldiinden rzkn sema ile arzdan meydana geldii beyan olunmutur. nsana gda olan hayvanat
dahi nebatatla meydana geldii iin insann rzk nebatata mnhasrdr. Allah-u Teal'nn tedbirinin
nihayeti ve kullarna in'm ve ihsannn hadd pyn olmadna iaret iin in'n- ilhiyeden
bazsn zikirden sonra cmlesine amil olan tedbir-i umurunu zikirle mecmunu hulsa
buyurmutur. nk; ayr ayr herbirinizi zikretmek pek uzundur.
Bu yette beyan olunan suallere cevabn Allah-u Teal olduunu beyanla varid olmas
kfirlerin Allah-u Teal'y ikrar ettiklerine dellet eder. u halde mriklerin ileri szlerine ve
szleri ilerine muvafk deildir. Zira; szleri hereyin maliki ve halik Allah-u Teal olduunu ikrar
ederken ileri bu itikadlarn reddeder. Zira; menfaat ve mazarrata muktedir olmayan birtakm
putlara ibadet etmek itikadlarn tekzib ettiinden mertebe-i insaniyeden saktlardr ve behim
zmresine ilhak olunmulardr.

&&&&&
Vcib Teal evsaf- ulhiyetten bazlarn beyandan sonra bu sfatlarn sahibi Allah-u Teal
olduunu beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Ey kfirler ! u itiraf ettiiniz zat- celil sizin Rabbiniz, hak ve sabit olan Allah-u
Teal'dr. Hl byle olunca haktan sonra 2200 birey olmaz, ill batl olur. u halde nasl
oluyor ki, haktan batla doru meyledip sarfolunuyorsunuz.] Haktan batla doru gitmek caiz
olur mu? Elbette olamaz. nk; kuvvet ve kudretini ve cmle hayratn ondan nazil olduunu ikrar
ettiniz. Allah-u Teal sizin cmle umurunuza mtevelli ve env- nimetiyle terbiye eden Rabbinizdir
ki, Rabbiniz olduu delail-i kafiyeyle sabittir. Zira; sizi halkeden, hayatnz veren ve merzuk edip
cmle umurunuzu tedbir ve maietinizin esbabn halketmekle hayatnz idame ve rahatnz temin
eden odur. Allah-u Teal'nn Rabbiniz olduu hak olunca onun maveras olan ma'budlarnz
batldan baka ne olabilir? Ma'budlarnz batl olunca elbette onlara ibadetleriniz de batl ve
dalldir. nk; haktan hari olan herey batldr. Bunlar batl olup zahir olunca nasl oluyor ki,
hakk batla tebdil ediyorsunuz ve hak dururken neden batla gidiyorsunuz?
Hulsa; herey ikiden hli olmayp elbette ya hak veya batl olduu ve hak olmayan eyin
elbette batl olacandan hakkaa ma'bud olan Vcib Teal'dan baka ma'bud ittihaz olunan
eylerin cmlesi batl olduu bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal rububiyetini ispat ettikten sonra taattan kanlar zerine azabn vacip olduunu
beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Allah-u Teal cmle kullarna Rab ve ma'budun bilhak olup cmle umurun halik ve
sabit olduu gibi taat- ilhiyeden kan ve zulm kendine det eden fasklar zerine Allah'n
azabn beyan eder kelimesi vacip oldu. O vacip ve sabit kelime; onlarn iman
etmeyecekleridir. Ve iman etmediklerinin neticesi onlarn ebed muazzap olmalardr.]
188

Fasklar iradelerini imana sarfetmeyeceklerinden dolay Allah-u Teal iman etmeyeceklerini

irade buyurduundan iman 2201 etmeyeceklerine dair kelimesinin hak ve sabit olduunu beyan
buyurmutur.

&&&&&
Vcib Teal kfirlerin mezheplerinin batl olduunu baz delille beyandan sonra ikinci bir
delille mezheplerinin butlanm beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Y Ekrem-er Rusl ! Putlar ma'bud ittihaz eden kfirleri ikinci merrede ilzam ve iskt
iin sen de ki, Ey kfirler ! Bu kadar mahlkaat iptidaen icad ve sonra ldrp tekrar iade
eden kimse sizin erikleriniz ve putlarnzdan mdr? O ma'bud olduklarn itikad ettiiniz
putlarnz byle eylere kaadir olabilirler mi? u sule cevap olarak sen onlara de ki
Mahlkaat evvel icad eden ve sonra ldrp iade eden ancak Allah-u Teal'dr. Hal byle
olunca ne acaip ifk iftira ediyorsunuz ki, ibadetinizi Allah'n gayr birtakm cizlere
sarfedip o cizlerin Allah-u Teal'ya erik olduklarn itikad ediyorsunuz. Halbuki sizin
ma'budlarnz evvel halketmeye ve sonra ldrp iade etmeye kaadir olmadklarndan
ibadete istihkaklar yoktur. Byle ibadete istihkaak olmayan eylere ibadet etmek iftira
deil midir?]
Fahri Rzi'nin beyan vehile kfirler her ne kadar hasr itikad etmiyorlarsa da harin
vcuduna delilleri kat'i olduu cihetle onlar ilzam etmekte hasr ikrar etmeleri art deildir. Zira;
hasrn vcuduna deliller gaayet ak olduundan onlarn inkrlar srf inad zere inkr olduu
cihetle itibardan sakt ve ilzam olunmalarna mani deildir. Hatta gaayet ak olduundan onlarn
verecekleri cevab vermeye taraf- ilhiden Reslullah mezun ve me'mur klnmtr. Binaenaleyh;
kfirlere sorulan sule Reslullah cevap vermitir. 2202

&&&&&
Vcib Teal vahdaniyete dair delil-i ahar beyan etmek zere:

buyuruyor.
[Habibim ! Mriklere hitaben sen de ki, Hakka hidayette klan sizin erikleriniz ve
ma'budlarnzdan mdr? Ve bu sulin cevabnda onlara niyabet tarikyla sen de ki, Hakka
hidayette klan Allah-u Teal'dr. nk; resller vastasyla hakka davet eden ve kitaplar
gnderip hakkn delillerini beyan eden ve hakka doru giden ve doru yollar gsteren
Allah-u Teal'dr, sizin putlarnz deildir. u halde hakka hidayette klan kimse mi ittib'
olunmaya lyktr, yoksa kendi hidayete vasl olamaz, ill gayrn hidayette klmasyla
hidayete vasl olan ciz bir kimse mi ittiba lyktr? Elbette hidayete sl eden kimse ittib'
olunmaya ciyaktr. u halde hidayete kaadir olmayan putlarn ma'bud olmalaryla nasl
hkmediyorsunuz?] Ve size ne oldu ki batl itikaada sapyorsunuz. Maahaza edna akl sahibi u
itikaadn batl olduuna hkmeder. Fahri Rzi ve Nisbr'nin beyanlar vehile saniin vcuduna
evvel insanlar ve sair mevcudat halketmesiyle ve saniyen de insanlar doru yola hidayette
klmasyla istidlal etmek Kur'an'da det-i cariyedir. nk insan; cesedle rhtan mrekkeptir.
Binaenaleyh; saniin vcuduna cesedin ahvalinden halkolunmas ve rhun ahvalinden hidayette
klnmasyla istidlal olunuyor ve cesedin halkolunmasndan maksad- asl ise rhun hidayeti ve
189

ma'rifet kesbetmesidir, yoksa cesedin lfet ettii yemek ve imek gibi telezzz- cismn deildir.
u halde cesedin yemek ve imek gibi madd eylerle megul olmas rhun ma'rifet tahsiline
vesile kabilindendir. Binaenaleyh; cesedin halkolunmas rhun hidayeti iin olduundan hilkattan
maksudun bizzat olan rhun hidayetidir. Cesedin halkolunmas maksudunbittebi' olduu cihetle
bundan evvelki yette saniin vcuduna cesedin halkolunmas ve bu yette rhun hidayette
klnmasyla istidlal olunmutur. nk; ikisinin de halik Allah-u Teal'dr, Allah'n gayr deildir.
Binaenaleyh; 2203 Allah'n gayr hibir ey ma'bud ittihazna ayan deildir. Zira; kullarn
hidayette klan zatn emrine ittib' etmek elbette lzmdr.
Tefsir-i Hzin'de beyan olunduu vehile geri putlar zeviluklden olmadklar cihetle hidayet
anlarndan dtilse de onlara ibadet edenlerin itikadlarna binaen gayrn hidayetiyle ihtida ederler
denilmitir, yoksa onlarn hidayet anlarndan olmad cihetle hidayetleri matlup deildir. Yahut
onlarn hidayet olunmalaryla tabir faraziyet kabilindendir. Yani htida etmek anlarndan farz
olunsa kendi kendilerine ihtida edemezler, belki gayrn hidayette klmasna muhtalar demektir.
Yahut r e k yla murad; kfirlerin reisleridir. Buna nazaran man-y yet: [Ey kfirler ! Sizi
reisleriniz batl itikaada davet ederler. Onlarn davet ettikleri batla ittib' ediyorsunuz da, hak olan
Allah'n davetine niin icabet etmiyorsunuz? Halbuki onlar kendilerini doru yola sevketmek
iktidarn haiz olmadklarndan gayrn hidayetine muhtalardr. u halde kendilerine ittib' eden
kullarn hidayette klan Allah-u Teal'ya m ittib' evldr, yoksa gayrn hidayetine muhta olan
reislerinize ittib' etmek mi evldr? u ciheti lykyla dnmeniz lzmdr. Hl byle olunca size
ne gibi ey arz oluyor ki birtakm cizlere ittib' eder ve onlarn ma'bud olmalaryla hkmedersirr
de kaadir kayyum olan Allah-u Teal'ya ittiba' terkedersiniz. Binaenaleyh; haliniz akl sahiplerini
hayrette brakyor. Zira; kendi iini gremeyen ve doru yolu bulmayan bir takm cizlere tebaiyet
etmek hayretle taaccpten baka birey icab etmez.]

&&&&&
Vcib Teal kfirlerin mezheplerinin butlann beyandan sonra mezheb-i batl ihtiyar
ettiklerinin sebebini beyan etmek zere:

buyuruyor.
[Onlarn ekserisi itikadlarnda ancak zanna tbi olurlar ve kat'iyet ifade eden ilimden
rilerdir. Zan ise haktan hibir eyi 2204 mfd olmaz. Allah-u Teal onlarn zan zere
iledikleri amellerinin hepsini bilicidir.]
Fahri Rzi'nin beyan vehile bu yette z a n n a i t t i b ' e d e n k i m s e l e r le murad;
srf taklidle iktifa etmeyip bir derece nazar ve temyize muktedir olanlardr. Ve lkin delili lykyla
tetkike muvaffak olamadklarndan sr- hariciyeyi esbabn zahirine isnad ederler de eyann
mucid-i hakksi olan Vcib Teal'dan gaflet ederler. Binaenaleyh; onlar birtakm hakir eyleri
ma'bud ittihazna tenezzl ederler. Zira; onlar fsid hayalt ve gevek delillerden neet eden
zanna ve tahmine tebaiyet ederler ve netice-i kafiye ifade eden ilm-i yakinden gaafillerdir. nk;
gaaibi hazra ve halik mahlka kyas etmek gibi birtakm mevhumatla megul olurlar. u halde bu
yet; usul- itikadda zanla iktifa edenleri tehdid etmitir. nk; usul- itikadda delil-i kafiyeden
ilm-i yakin tahsil etmek vacip olduuna aktan dellet eder ki, taklidle iktifa caiz deildir. Geri
itikaadiyatta ehl-i snnet iki ksm olup bir ksm E'ar ve dier bir ksm Matrid Hazretlerinin
mezheplerini taklid ediyorlarsa da onlarn taklidleri zan zere taklid deildir. Zira; onlarn taklidleri
iktida ettikleri imamlarn delillerini tetkik edip vaka mutabk bulmak suretiyle o delillerle istidlal
ettikleri iin onlara tbi ve mukallid deniyor, yoksa onlar mukallid deillerdir. u halde delili tetkikle
hak olan ahkmda tbi olmak mezmum deildir.

&&&&&
190

Vcib Teal; kfirler Kur'an' mucize deildir diyerek Kur'andan baka delil istediklerini ve
onlara verilen cevaplar beyandan sonra Kur'ann vahy-i mnzel olduunu beyan etmek zere :

buyuruyor. 2205
[u Kur an Allah'n gayrya isnadla iftira olunmaya lyk olmad ve lkin kendinden
evvel nazil olan kitaplar tasdik oldu ve evamir-i ilhiye ve nevh-yi subhniyeyi beyan
eden kitab tafsil ve lemlerin Rabbisi tarafndan nazil olduunda asla phe yoktur.]
Yani; ey kfirler ! Siz Kur'an'n Reslullah tarafndan iftira olduunu iddia ediyorsunuz.
Halbuki Kur'an Allah'n gayr bir kul tarafndan iftira olunur bir ey olmad. nk; Kur'an mucize
olduundan insanlar tarafndan icad mmkn deil ki, Muhammed (A.S.) tarafndan icad ve
Allah'a isnatla iftira olunmu olsun, iftira olamaz. Zira; Kur'an' getirebilmek beer iin mmkn
deildir ve lkin Kur'an kendinden evvel nazil olan Tevrat ve ncil'i tafsil eder bir kitab oldu. Eer
Kur'an sizin dediiniz gibi Muhammed (A.S.) tarafndan icad olunan birey olsayd Kur'an ktb-
sabkay tasdik eder olmazd. Zira; Muhammed (A.S.) tahsil-i ilmiin gurbete gitmedi, bir stazdan
ders okumad ve memleketi olan Mekke'de ulema bulunmad gibi mem-i salifenin ahvalinden
bahseder bir kitap da yoktu ki, ondan rendi densin. Byle esbaba tevessl etmeksizin Kur'an'n
itikaadiyatta kendinden evvel nazil olan kitaplarn ahkmna muvafk ve mem-i salifenin ahvalini
beyanda tarihe, vukuata tamamyla mutabk gelmesi taraf- ilhiden mnzel olduuna delil-i
zahirdir. Eer Kur'an'n, itikaadiyatta ve mem-i salifenin ahvalini beyanda cz'i bir muhalefeti
olsayd Tevrat ve ncil ulemas derhal itiraz eder ve muhalefetini beyan ederlerdi. Halbuki byle bir
muhalefet bulamadklarndan ktb- sabkaya mutabakatn beyana mecbur oldular ve ktb-
sabkada Reslullahn ne vehile zuhur edecei beyan olunmutur. Beyan olunduu vehile zuhur
etmesi ktb- sabkay tasdik olmutur ki, asla muhalefet yoktur.
Bu yet-i celile Kur'an'a ittib etmek vcib olduunu beyan eder. Zira zanna ittib'
menettikten sonra Kur'an'n taraf- ilhiden nazil olduunu beyan etmek; ittib' etmeye ayan bir
kitab olduunu beyan etmektir ve Kur'an gemi ve gelecek mugayyebat haber verip ulm-u
diniye ve dnyeviyeyi ve usul- itikaad ve furu-u 'amali cami' olduundan ve delilini tamamyla
tafsil ettiinden cemi-i mesaili tafsil eder taraf- ilhiden nazil olmu bir 2206 kitap olduuna delil-i
kavidir. nk; bu kadar tafsilt zere mtemil olan kitap eer Allah tarafndan olmasa elbette
ahkmnda tenakuz ve ihbarnda yalan zuhur ederdi. Halbuki byle bireyler zuhur etmedi. nk;
haberleri tamamen doru ve ktb- saireye muvafktr.

&&&&&
Vcib Teal Kur'an'n Reslullah tarafndan iftira olmasn red ve inkr etmek zere :

buyuruyor.
[Belki kfirler Muhammed iftira etti derler. Habibim ! Sen onlara cevapta de ki,
Kur'an'n misli bir sure getirin ve Allah'n gayr davetine muktedir olduunuz kimseleri
davet edin. Eer benim iftira ettiimi dvanzda sadksanz hepiniz birlikte aln, Kur'an'n
misli bir sre getirin, biz de grelim.] Eer getirebilirseniz dvanzda devam edersiniz ve ill bu
inat zere vki olan dvanzdan vazgemelisiniz demekle ciz olduklarn kendilerine beyan et.
Yani; Habibim ! Sen kfirlere Ben de sizin gibi beerim. Kur'an' benim icad ettiimi iddia
ediyorsunuz ve eer dvanz doruysa siz de benim gibi bir Kur'an icadna kaadir olursunuz.
191

Haydi, Kur'an'n misli bir sre icad edin de grelim. Madem ki beer icad edebilirmi. Siz de
beersiniz, icad edin. Eer sznz doruysa demekle onlar ilzam ve iskt et ki, ciz olduklarn
bilsinler. nk; fesahat ve belagatta ve hsn- intizamda Kur'an'a msv bir yet bile
getiremedikleri meydandadr.

&&&&&
Vcib Teal kfirlerin Reslullah' tekzib ettiklerini beyandan sonra tekzipleri cehillerinden
neet ettiini beyan etmek zere : 2207

buyuruyor.
[Belki kfirler Kur'ann ne olduunu bilmeden tekzib ettiler. Halbuki onlara Kur'an'n
te'vili de gelmemiti. Bunlarn tekzib ettikleri gibi bunlardan evvel geen mmetler de tekzib
ettiler. Habibim ! Sen nazar et zalimlerin akbetleri ne olacak.]
Yani; Reslullah kfirlere Kur'an' okuyunca onlar insaf etmediler, belki Kur'an'n ilmini ihata
edemedikleri sebebiyle tekzibe srat ve cret ettiler. Karhalanyla mansini lykyla
fehmetmediklerinden dnmeksizin bu yalandr demeye koutular ve henz kendilerine
Kur'an'da olan ahkmn ve mugayyebattan ahbarn te'viline dair birey gelmedii iin inkra
kalktlar. te aynyla bunlarn tekzipleri gibi mem-i salife de kendi kitaplarn ve resllerini tekzib
ettiler. Bunlarn ve bunlardan evvel geenlerin halleri byle olunca y Ekrem-er Rusl ! Sen nazar
et gr ki, zalimlerin akbetleri ne oldu. u halde onlar helk oldularsa seni tekzib edenler de ayn
helke mar'uz olacaklardr. Zira; amelde mterek olunca elbette cezada da mterek olacaklar
bedihidir.
Fahri Rzi ve Nisbr'nin beyanlar vehile Kur'an'n mtemil olduu ahkm tetkik
etmeksizin reddedenleri Cenab- Hak bu yette zemmetmitir. Zira; bir kimsenin duymu olduu
bir haberi tetkik etmeksizin tasdik veya tekzibe srat etmesi doru deildir. Binaenaleyh; insan
iitmi olduu bir kelmn mansn tamamyla tahkik etmeksizin ve mansn dnmeksizin
redde veya kabule msaraat caiz olamaz. Eer bilmezse bilen bir kimseden renmek vaciptir.
Hususan Kur'an gibi mhim bir meselede etrafyla dnmeksizin redde kalkmak felketi
muciptir. te Kurey kfirleri Kur'an'n mu'ciz olan lfznda ve mansnda tefekkr etmeksizin
reddettiklerinden sonralar tilveti tekerrr ettike mu'ciz olduunu bilmilerse de eski inatlarndan
dnememi ve inat zere inkrlarnda devam etmilerdir ki, aceleten 2208 inkrlarnn neticesi
olarak helk oldular, gittiler. Bu yette Kur'an'n mansn bilmeyenleri zem vardr. Zira; Kurey
ahkmn ve esrar- ilhiyi bilmeyip ahkm mahsstlarna bina ettikleri iin Kur'an' inzalden
maksad ve hikmetini dnmediklerinden tekzipleri sebebiyle helk olmulardr ki, iman
etmeyenlerin helk olacaklarn beyanla Reslullah' tesliye ve kfirleri tehdid etmitir. nk
mem-i salifenin resllerini ve kitaplarn tekzipleri sebebiyle helk olduklarn beyan etmek; bu
mmetin dahi tekzib edenlerinin helk olacaklarn beyan etmektir. Binaenaleyh; Kurey kfirlerine
Kur'an'a iman edin, eer iman etmezseniz akbetiniz helk ve hiriniz berbat olacak demektir ve
encamnda iman etmeyenler helk olmakla yetin srr zuhur etmitir.

&&&&&
Vcib Teal kfirlerin Kur'an' tekzibe srat etmeleri cehillerinden ne'et eylediini beyan
ettii gibi mfsidlerin fesadlar da yanlarna kalmayacan beyan etmek zere :

buyuruyor.
192

[Kur'an' tekzib edenlerin bazlar mrur-u zamanla Kur'an'n hakkaaniyetini tasdik

eder, adavet ve husumetten vazgeer, binaenaleyh iman eder ve bazlar da kfrnde srar
eder, iman etmez. Halbuki Rabbin Teal mfsidleri bilir ve onlarn herbirinin ifsadna gre
ceza verir.]
Yani; yeryznde fesad edenlerin fesadlar yanlarna kalmaz, elbette cezasn grrler. Zira;
Allah-u Teal onlarn ifadlarn bilir.

&&&&&
Vcib Teal Kur'an' tekzib eden kfirlerin cezalarn beyandan sonra onlara verilecek cevab
beyan etmek zere : 2209

buyuruyor.
[Y Ekrem-er Rusl ! Eer kfirler seni tekzib ederlerse sen onlara de ki, Benim
amelim bana ait ve sizin ameliniz de size aittir. Binaenaleyh; benim amelimden siz berisiniz
ve sizin amelinizden de ben beriyim.]
Yani; Habibim ! Onlar senin nasihatini dinlemez ve kfrlerinde inad ve seni tekzipte devam
ederlerse sen onlarn amellerinden tenzih ve teberri suretiyle de ki, Ey kfirler ! Benim amelim
bana mahsustur. Binaenaleyh; cezas bana aittir ve sizin ameliniz de size mahsustur, onun cezas
da size aittir. Zira; siz benim amelimden berisiniz. nk; asla methaliniz olmad gibi tasdik bile
etmiyorsunuz. u halde benim amelimden hasl olacak sevabn size tecavz yoktur ve ben de
sizin amelinizden beriyim. Zira; sizden sudur ettii iin benim methalim yoktur. u halde amelinizin
cezas size ait, bana tecavz yoktur. Binaenaleyh; zuhur edecek cezaya intizar edin
Bu yetin ktal yetiyle mensuh olmasn syleyenler varsa da esah olan rivayete gre bu
yet mensuh deildir. Lkin bu yette kfirlere verilen cevap insaf m son derecesidir ve bu cevap;
davet tamamyla vuku bulup ve vazife-i tebli bitamamiha ifa olunduktan sonradr. nk;
Reslullah umum ns hakka davet etmek ve tevhide irad eylemek iin gnderilmi bir resl
olduundan onlarn davete icabet etmelerinden mit kesilmedike bu cevap vrud etmez. Zira;
onlarn icabetlerinden me'yus olmadka byle cevap verip onlar davetten sarfnazar etmek
hikmet-i bi'sete muhaliftir. Zira hikmet-i bi'set; env- delili serdetmekle ve onlara her yolu
gstermekle hasl olur. Binaenaleyh; bu cevap onlarn icabetlerinden me'yus olduktan sonra olmak
lzmdr. Reslullah ahkm- ilhiyeyi tebliin ve davetin env'n icra ve bu hususta tesadf ettii
meakkatlara katlanarak her trl esbaba 2210 tevesslden geri durmad. Reslullah'n her
esbaba tevessl ve emr-i davette son derece sa'yndan sonra onlarn da son derece inat ve kfre
srar ve devamlarna binaen bu cevap varid olmutur.
Hulsa; umur-u hirette iyilerin ameli kendilerine ait olup ktlerin amelinden iyilere bir zarar
olmayaca ve herkesin kendi ameliyle harolunaca bu yetten mstefad olan fevaid
cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal iman etmeyenleri de ikiye taksim etmek zere :

buyuruyor.
[Kfirlerden bazlar Habibim ! Senin kelmn dinlerler, fakat sen sarlara sz
duyurmaya kaadir misin? Velevse o sarlarn idrakleri olmasn.]
Yani; y Ekrem-er Rusl ! man etmeyen kfirlerden bazlar sana buz ve adavetleri ve
dinine keml-i nefretlerinin iktizas iman etmezler ve lkin istihza suretiyle senin kelmn dinlerler.
193

Sen onlarn dinlediklerine iltifat eder ve imanlarna mid ederek Kur'an' okur ve eriatn ta'lime
sa'yedersin. Ve lkin onlar senin kelmn lykyla duymaz ve mansn fehmetmezler. nk;
onlar sarlardr. Sen sarlarn sarlklarna bir de idraksizlikleri inzimam ettii halde o sarlara
sz duyurmaya kaadir misin? nk akln yoluyla isti'mlden mahrum ve maksud olan many
fehme iradesini sarfetmediinden dolay idrakten ciz ve kuvve-i samias hakk iitmekten kaasr
olan kimselere nasl sz duyurabilirsin? Elbette duyuramazsn. nk; duymak istemez ki duysun.
Fahri Rzi ve Kaaz'nin beyanlar vehile bu misilli kimselerin kulaklarnda zahir-i halde
birey yoksa da hakikati duymadklar iin sar menziline tenzil olunmulardr. nk hakikatta
kelm iitmekten maksat; o kelmdan maksud olan many fehmetmek olduu cihetle o many
fetmetmek istemeyen kimseler iitmi, olsalar da iitmi sayamadklarndan behimden
ma'dudlardr. Zira; akllar vehimlerinin galebesiyle haleldar olduu iin 2211 onu hsn-
isti'mlden cizlerdir. Binaenaleyh; ahkm- er'iyenin biroklarn akllarna muhalif grdklerinden
ne kadar deliller getirilse dinlemezler ve dinleseler de intifa' etmezler. u halde behimden daha
ktlerdir. nk behim; obann sadasn iitir ve ondan intifa eder. Bunlarda ise o kadar bile
intifa' yoktur.
Bu yet-i celile; kuvve-i smiann kuvve-i bsradan efdal olduuna dellet eder. nk;
Cenab- Hak kuvve-i smiay akla msavi ve binaenaleyh; sem'in gitmesini akln gitmesine
mukaarin klmtr. Gitmeleri mukaarin olunca vcutlar da mukaarin olaca tabiidir.
Hulsa; insann iitmesinde muteber olan iittii elfazn mansm anlamak ve o elfazdan
maksad fehmetmek olup mansn fehmetmeksizin mcerret iitmenin faydas olmayaca bu
yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir. Binaenaleyh; ders okuyan mollalarn ve vaaz u
nasihat dinleyen kimselerin mcerret dinlemesine itibar yoktur. Ancak itibar; anlamasnadr. nk;
sylenen szden maksat ve man anlalmaynca dinlemekte fayda olmad meydandadr.

&&&&&
Vcib Teal kfirlerin anlamak zere sz dinlemeyen ksmn beyandan sonra grmek zere
bakmayan ksmn beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Kfirlerden bazlar sana nazar edip nbvvetine dair delil ve emmareleri grrler ve
lkin hased ve inatlarndan nbvvetini inkr ederler. Sen sa'y gayretinle velevse onlarn
basiretleri grmez olsun o misilli krleri hidayette klp onlara yol gsterebilir misin ve
onlar doru yola sevketmeye kaadir olur musun?] Zira; onlarn gzleri her ne kadar grrse
de hakk grmeye sarfetmediklerinden hakikati idrakten ciz olduklar cihetle onlar krlerdir. Sen
bu misilli krlere velevse gzleri grmez olsun hakk gstermeye kaadir misin? 2212
Kfirlerin gzleri geri grrse de gzlerini hakk grmeye sarfetmedikleri cihetle a'm
menziline tenzil olunduklarndan gzleri mevcut olduu halde onlardan a'm ile tabir olunmutur.
u halde zahirde bir kimsenin gznn grmesine itibar yoktur, ancak itibar; gzden maksud olan
ibretin husuldr. Binaenaleyh; ibret nazaryla bakmayan gzlerin varlyla yokluu msavidir.
Hulsa; insan a'zsndan maksud olan ameli kesbedip a'zy maksada sarfetmedike o a'z
yok hkmnde olduu bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal a'zsn mahalline sarfetmeyenlerin kendi nefislerine zulmettiklerini beyan etmek
zere :

buyuruyor.
[Allah-u Teal nsa hi bireyle zulmetmez. Ve lkin ns kendi nefislerine
zulmederler.]
194

Yani; Allah-u Teal nsn akln, gzlerini, kulaklarn zulm olarak idrakten mahrum etmez
ve lkin ns kendi a'zlarn ifsad ve menfaatlarn fevtetmekle nefislerine zulmeder ve a'zlarn
maksuda sarfetmemekle nefislerini zulme koyarlar ve zulm cezasyla mcazat olunurlar.
Bu yet; ibadn kisibleri ihtiyar olup icbar olmadna dellet eder. Kyamette kendilerinin
duar olduklar azabn esbabn kendileri kazanmakla azaplar ayn- adalet olduu gibi kendi
nefislerine bu cihetle zulmetmi olduklar beyan olunmutur.

&&&&&
Vcib Teal hakk iitmeyen ve grmeyen kfirlerin hallerini beyan ettii gibi onlarn
harolunacaklarn dahi beyan etmek zere : 2213

buyuruyor.
[Y Ekrem-er Rusl ! Zikret ol zaman ki, o zamanda biz onlar hasrederiz. Keenne
onlar bu dnyada gndzden bir saat elemi gibi olurlar ve kendi aralarnda, birbirlerinde
bilirler. Fakat hireti ve Allah-u Tealnn cezasna mlkaat tekzib etmekle ihtida
etmeyenler muhakkak zarar ederler.] Zira; onlar tarik- salh ve sevaba slk etmediler ve
Allah'n kendilerine ihsan ettii a'zlarn hayrata sarfetmedikleri gibi ma'rifet ve idrake alet olan
akllarn cehalete sarf ettiler. Binaenaleyh; zarara mptel oldular.
Fahri Rzi ve Hzin'in beyanlar vehile slerden intikaamn almak iin Cenab- Hak onlar
elbette hasredeceini ve hasrettiinde o gnn dehetinden onlar dnyada ne kadar ok
yaasalar gndzden azck bir saat meksetmi gibi olup hatta birbirlerinden ayrlmamlar. ll
azck bir mddette ayrlm gibi birbirlerini tanyacaklarn ve mrlerini hava ve hevese
sarfettiklerinden dnyadan intifa' edemedikleri cihetle mddet-i hayatlarn azck bir zaman
farzederek unutacaklarn Cenab- Hak bu yetle beyan buyurmu ve maherde grecekleri
meakkatla beraber ok duracaklarna nazaran hakikatta dnyann mr az olduunu beyan
etmitir. Hatta mddet-i iftiraklar azck bir zaman gibi beyinlerindeki murafeye bile mani olmaz.
Sonra azab grnce birbirlerini unuturlar, iltifat keserler ve yekdierinin halini sormaya mecalleri
kalmaz. nk; herkes kendi derdiyle megul olur.
Yahut yetin beyan; dnya ile hiret arasnda kabirlerinde bulunduklar mddetin azlna
mahmuldr. Buna nazaran man-y nazm: [Habibim ! Sen ol gn zikret ki, Biz Azman o
gnde onlar kabirlerinden kaldrr arsa-i mahere cem'ederiz. Keenne onlar kabirlerinde
gndzden bir kuluk zaman kalm gibi olduklarndan dnyada beyinlerinde olan muarefelerine
bile halel gelmez. Binaenaleyh; birbirlerini tanrlar, beyinlerinde olan 2214 muhavereyi bilirler ve
crmlerini yekdierine atfederek senden oldu, benden olmad gibi mnazaaya giriirler. Lkin bu
mnazaa fayda etmez. nk; hireti dnyaya deitikleri iin zarar- azm grdler. Zira; bakyi
faniye, ou aza, iyiyi ktye deitiler ve mesalih-i hireti fevtetmekle ihtida etmediler.] nk;
zahire iltifatla hakikatten gaflet ettiler. Bu misilli kimselerin hallerini baz erbab- akl yle temsil
eder : Bir parlak sray grp cevahir-i nefise zannyla birok parayla satn alarak ok para
kazanacan sanarak cevahir bedestenine gtren kimsenin hline benzer. Bedestende onun
sra paras olup hibir kymeti haiz olmadn anlaynca emekleri ve mitleri boa gittiini ve
zarar- azme duar olduunu bilince nasl me'yus olursa dnyay iine yarar zannyla hirete
gidenler de o yolda me'yus olurlar.
Hlsa; gnahkrlar harolununca o gnn iddetinden dnyada ne kadar ok yaasalar
gndzden az bir saat menzilinde olaca ve dnyada olan muarefelerini unutmayp arsa-i
maherde birbirlerini bilecekleri, hireti ve Allah'a mlkaat tekzib edenlerin muhakkak zarar
ettikleri ve onlarn doru yola vasl olamadklar bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
195

Vcib Teal ihtida etmeyen kfirlerin azabn beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Y Ekrem-er Rusl ! Biz Azman onlara vaad ettiimiz azabn bazsn senin
vefatndan evvel sana gsteririz ve bazlarn gstermeden seni dr- hirete irtihal ettiririz.
Ve sana hirette onlarn azabnn ka tender katn gsteririz. Binaenaleyh; esef etme. nk;
dnya ve hirette elbette dmanlarndan intikaammz alacaz. Zira; onlarn mercileri
bizim huzur-u manevmizdir ve 2215 onlar huzur-u ilhiye rc' ettikten sonra Allah-u Teal
onlarn amellerine ehadet edicidir.] Binaenaleyh; amellerinin her cz'n bilir ve ona gre
mcazat eder.
Allah-u Teal vaadi vehile Bedir gazasnda ve sair hususatta kfirlerin azaplarn kati
esaretle reslne gstermitir ve hirette dahi dnya azabnn yzlerce ziyadesini gstereceinde
phe yoktur. Vcib Tealnn onlarn ilerine ehadetiyle murad; onlarn amellerini halk beyninde
izhar etmekle rsv etmek ve leme gstermektir.

&&&&&
Vcib Teal Reslullah ile mmetinin halini beyandan sonra mem-i salifeyle nebilerinin
hallerini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Her mmet iin bir resl vardr. Onlarn reslleri kendilerine geldiinde aralarnda
adaletle hkmolunur, onlar da zulmolunmazlar ve nebilerine itiraz suretiyle derler ki, Eer
sznzde doruysanz u vaad ettiiniz azap hangi zamanda olacaktr? ]
Yani; her mmete meb'us olan resl birtakm ak mucizelerle gelip mmetlerini imana davet
ettiklerinde iman edenler eder, tekzib edenler de tekzib eder. Binaenaleyh; reslle mmet
beyninde adaletle vki olan hkm neticesinde resle tbi' olanlar necat bulur ve tekzib edenler de
helk olur giderler. Helk olanlarn helkleri istihkaklar iktizas olduundan helkleri haklarnda
zulmolunmaz. Zira; kendi seyyielerinin cezasdr.
Yahut man-y yet: [Yevm-i kyamette her mmet iin bir resl vardr. O resl mmetinden
kfir olanlarn kfrlerine ve mmin olanlarn imanlarna ehadet eder ve bu ehadet zerine
mminlere necat ve kfirlere azapla hkmolunur. Bu hkm; adalete muvafk bir hkmdr.
nk; dnyada kfirler resllerinin 2216 vaad ettikleri azaba inanmaz ve istihza tarikyla Vaad
ettiiniz azap nerede kald, neden gelmiyor? Eer bu sznz doruysa vaad ettiiniz azap gelsin,
halbuki gelmiyor. u halde sznz doru deildir demekle] itiraz ederlerdi.
u manya nazaran yet yalnz Kurey kfirlerinden Reslullaha vki olan itiraz beyan
deildir, belki bilmum mmetlerden resllerine vki olan itirazlar beyandr. nk; her mmet
iinde nebilerine bu yolda itiraz vki oldu ve Vaad ettiiniz azaplar nerede kald, onun zaman ne
zaman ise geliversin demekle itiraz edenler bulunmutu ki bu misilli itirazdan hibir nebi hl
kalmamtr. u halde bu yet; Reslullah' tesliyedir.

&&&&&
Vcib Teal kfirlerin u itirazlarna cevab beyan etmek zere:
196









buyuruyor.
[Y Ekrem-er Rusl ! u itiraz eden kfirlere kar cevapta sen de ki, Ben kendi
nefsim hakknda menfaat ve mazarrata malik deilim. Ancak Allah-u Teal ne isterse o olur.
u halde size azabn gelecei zaman ben bilemem. Ancak Allah-u Teal bilir ve istedii
zaman gnderir. Zira; ezelde ne zaman geleceini takdir ettiyse ite o zaman muhakkak
gelecektir. Ben kendi nefsinde hayr ve er hibir eye kaadir olamaynca sizin istediiniz
azabn taciline nasl kaadir olurum ve onun vaktini nasl tayin ederim? Elbette tayin
edemem. Zira; tayinine dair bana henz vahiy gelmedi ki, ben size haber vereyim. u halde
acele etmeyin. Zira; her mmet iin bir ecel ve vakt-i muayyen vardr. O vakit geldiinde ne
bir saat ileri ve ne de bir saat geri olmaz. Elbette o saatta helkleri mukadder olan mmet ve
mmetten her ahs helk olur.] 2217 Binaenaleyh; sizin ta'ciliniz fayda etmez. Zira; ilm-i
ilhide tayin olunan zamana tahallf mmkn deildir, takdimini ve te'hirini talep de caiz deildir.
u halde ey kfirler ! Siz te'hir olunsun deseniz te'hir olunmaz ki, zararnz defedesiniz ve
takdimini istemenizle takdim de olunmaz ki, menfaatinizi celbetmi olasnz. Her iki cihette fayda
olmaynca acele etmeyin ve bekleyin. Elbette eceliniz gelecektir, bana vahyolunan da budur.
Bunun haricinde birey sylemeye me'zun deilim.
Bu yet maktul olanlarn veya bir afetle vefat edenlerin ecel-i mev'udlaryla vefat ettiklerine
dellet eder. Binaenaleyh; ecel birdir, ecelsiz kimse lmez. Zira; herkes kendi eceliyle vefat eder.

&&&&&
Vcib Teal kfirlere cevab- sniyi beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Y Ekrem-er Rusl ! Sen itiraz eden kfirlere de ki, Ey kfirler ! Sizin istediiniz
azab- ilhi size gece uykunuz iinde veya gndz gelirse ne re'yeder ve define ne gibi are
dnrsnz? Azap geldiinde nedametle feza' ve feryad etmekten ve eyvah demekten
baka ne yapabilirsiniz? Haliniz bundan ibaret olunca ey mcrimler ! Ne sebebe mebni
azabn alelacele gelmesini istersiniz ve acele etmekte faydanz nedir? Madem ki; fayda yok,
niin acele ediyorsunuz? Haber verin bana, ben de acelenizin sebebini bileyim yoksa azap
vki' olduktan sonra m iman edeceksiniz? Halbuki muhakkak azab isti'cl ediyordunuz. ]
Yani; eer maksadnz azap olduu zaman iman ederiz ve bundan dolay azab isti'cal ederiz
diyecekseniz azabn nzul zamannda imannz makbul deildir. nk; azab grnce iman-
icbr olur. Halbuki imanda muteber olan ihtiyardir, icbr 2218 deildir. u halde azab istemekte
sizin iin azaptan baka bir fayda yoktur.

()

Bu yette hemze; tevbih iin olduu gibi

lfz da tekdir iindir. Yani imdi iman
etmediniz de cannz boaznza geldiinde mi iman edeceksiniz. Gemi olsun demektir. Zira; o
vakit iman makbul deildir. nk; herey zamannda olmak lzmdr.

&&&&&
Vcib Teal kfirlerin dnyada azaplarn beyandan sonra duar olacaklar azab beyan
etmek zere :
197

buyuruyor.
[Dnyada grdkleri azaptan sonra hir ette kfirlere denilir ki, Azab- ebedyi tadn
ve grn ki, dnyada azab isti'cl etmek kolay mym? Ey zalimler ! Siz cezalanmaz, ill
kazandnz amelinizle cezalanrsnz.] yette u cmle onlar tahkir iindir. nk; onlar
dnyada eriat hafif addeder ve resllerini istihza ederek kendilerini byk saydklarna mukaabil
tahkir edilerek kendilerine azap teklif olunur. Zira; iman etmediklerinden kfrlerinin cezas ebed
Cehennem azab olduu kendilerine taraf- ilhden bildirilir ki, azab zere azab olsun.
Bu yet; insanlarn kendi ihtiyarlaryla iledikleri ilerinden mes'ul olacaklarna ve ef'l-i
ihtiyariyeleri mevcut olduuna dellet eder. nk kisb; kullara nispet olunmutur. Zira; insanlarn
ef'l-i ihtiyariyeleri olmasa da Cebriye taifesinin dedikleri gibi ef'l-i ibad, cebr ve zarur olsa Siz
kesbettiniz ve onun cezasn gryorsunuz denmezdi. Halbuki bu ve bunun emsali yetlerde
ef'li kesbetmek daima insanlara nispet olunur ve bu nispet ibadn kisb-i ihtiyarsi olduuna
aktan dellet eder.
Hulsa; hirette zalimlere Tadn azab- ebedyi denecei gibi siz cezalanmaz, ancak kendi
kesbettiiniz amelinizle cezalanrsnz. 2219 demekle de tahkir olunacaklar bu yetten mstefad
olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal Reslullah'n teblii zerine kfirlerden vki olan suli ve onlara verilecek cevab
beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Y Ekrem-er Rusl ! Kfirler senden haber isterler ve derler ki, Bu senin iddia ettiin
din hak mdr? Onlarn u sullerine cevap olarak sen de ki, Evet ! Rabbime yemin ederim
ki, benim hakkaaniyetini iddia ettiim din haktr ve siz de zerinize gelecek azab
defetmekle Vcib Teal'y ciz klamazsnz. Zira; Allah-u Teal istediini iler. Siz onu
menedemezsiniz.]
Kfirlerin sulleri dinin, Kur'an'n ve nbvvetin hak olup olmadndandr, cevapta bu sule
mutabk olarak cmlesinin hak olmasyla cevap verilmi ve bunlarn hak olduunu beyan yeminle
te'kid olunmutur. Yeminde Cenab- Hakkn reslne vermi olduu sidik, emanet ve kermt-

()

adide gibi nimetlere iaret iin terbiye ve ihsana dellet eden

ism-i erifi irad olunmutur
ki, Cenab- Hakkn Rab olduunu beyanla kfirler insafa davet olunmulardr. Bunlarn
hakkaaniyetinde pheye mahal olmadna ve hakkaaniyetleri muhakkak bulunduuna iaret iin

()

tahkika dellet eden

lfz varid olmutur.
Beyzv'nin beyan vehile bu suli Reslullah'a irad eden (Hayy b. Ahtab) denen bir
kimsedir. Zamanmzda bu gibi bir ok slm kisvesi altnda mnafklar ve sefihler vardr ve
birtakm evham u hayaltla ve vahi itirazlarla uraanlar her zaman grlmektedir.

( ) nk; ahkm- er'iyeyi hava ve hevesine uydurmak isteyenler ve arzuyu nefsaniyelerine muhalif olan ahkma itiraz edenler her millette bulunmakla beraber bu 2220
mmette dahi asr- saadetten bu ana kadar mevcut olduu gibi ilyevmilkyam dahi bulunacaktr.
Birok ahkm batl te'villerle mevzuundan karmak isterlerse de muvaffak olamamlar ve
olamayacaklardr.

&&&&&
198

Vcib Teal yevm-i kyamette azab grnce kfirlerden vki olacak halleri beyan etmek
zere :

buyuruyor.
[Eer zulmeden her nefsiin yeryznde olan hazine ve definelerin hepsi kendinin
mal olmas farzolunsa o nefis onun cmlesini grecei azaba mukaabil fed etmek ister ve
lkin o mal fed etmek fayda etmez ve onu azaptan kurtaramaz. O zalim olan ehas azab
grdklerinde nedametlerini saklarlar ve lkin nedamet fayda etmez. Binaenaleyh; azaptan
kurtulmazlar ve onlar zulmolunmayc olduklar halde beyinlerinde adeletle hkmolunur,
herkes ettiini bulur ve amelinin cezasn grr.]
Bu hkm mminlerle kfirler beyninde veyahut tbi'lerle metb'lar beyninde veyahut
zalimlerle mazlumlar beyninde olmak ihtimali varsa da esah olan; cmle akvam ve milletler
beyninde olan hkme mildir. Yeryznde olan cmle hazineler zalim olan ahsm olmas muhali
farz kabilindendir. Zira; bilmum definelerin ve btn yeryznde olan emlkin bir ahsn olmas
mmkn deildir. Binaenaleyh; man-y yet: [Zalim olan her nefis yevm-i kyamette ahval-i
kyameti ve azab- Cehennem'i grnce btn dnyann hazinesi kendinin mal farzolunsa onu
fed edip vermekten ekinmez. Ve cmlesini verip azaptan kurtulmak ister. Ve lkin fayda etmez]
demektir.

( ), ( )mansna olduuna nazaran man-y yet: [Zalimler

azab grnce nedametlerini aa 2221 atarlar ve izhra ederler, lkin fayda etmez] demektir. (
)ihfa yani gizlemek mansna olduunda man-y nazm: [Zalimler azab grnce
Bu yette

etb'larndan nedametlerini saklarlar.] demektir. Zira; reisleri etb'ndan nedametlerini

saklamasalar etba'lar onlar levm ve zemmederler. Binaenaleyh; azap zerine azap kabilinden

()

etb'n levmine duar olmamak iin nedametlerini gizlerler.

azdaddan olduu cihetle iki
manya ihtimali vardr. Yani saklamak veya aa atmak manlarn ifade ettii gibi burada
mannn her ikisi de muhtemeldir.
Hulsa; dnyada zulmeden her nefis hiret azabndan kurtulmak iin btn dnya ve
dnyada olan btn emval kendinin olsa azap karl vermek isteyip hibir zerre kadar gzne
grnmeyecei ve azab grdklerinde nedametlerini izhar edecekleri ve halbuki adaletle
hkmolunup asla zulmolunmayacaklar bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal btn dnyann emlki zalim olan kimsenin farzolunsa azap mukaabilinde
vermek isteyeceini beyandan sonra cmle emlk bir kimsenin olamayacan da beyan etmek
zere :

buyuruyor.
[Agh olun ve uyank bulunun ki, yerde ve gkte olan cmle mahlkat ve mevcudat
Allah'ndr. Binaenaleyh; Allah'n gayr bir kimse malik olamaz ki, azap mukaabilinde versin
de kurtulsun. Bu mmkn olamad cihetle sler elbette azap greceklerdir. Zira; Allah-u
Teal kudret-i tmme sahibidir. Zalimlerden intikaamn alr ve agh olun ve uyank bulunun
199

ki, Allah'n kullarna vaad ettii sevap ve azap cmlesi hak ve sabittir, ek ve pheden
rdir. Zira; vaad-i ilhide hulfolmaz ve lkin nsn ekserisi 2222 vaadin hak olduunu
bilmez. Binaenaleyh; iman etmez. Allah-u Teal'nn kudretinde nasl ek ederler ki, imana
meyletmezler. Halbuki Allah'n kudreti meydandadr. Zira; Allah-u Teal cmle zerrat- cihan
halkettii gibi bilhassa insanlar diriltir, ldrr ve ancak ldkten sonra dirilip Cenab-
Hakkn huzuruna rc' edeceksiniz.] Bu hl meydandayken nasl oluyor ki, inkra cret
edersiniz.
Bu yette vaadin anna ta'zm iin zamir mevkiinde ism-i zahir olarak lafza-i cell varid

()

olmutur. nk;
, denilse olabilirdi. Vcib Teal vaadi inkr edenleri ve iman
etmeyenleri cehaletle tavsif buyurmutur. Zira; bu makle mnkirler her ne kadar dnyaya
mteallik bir miktar ey bilirlerse de umur-u er'iyeden ve ahval-i hiretten gaafil olduklar cihetle
cehaletleri beyan ve onunla zemmolunmulardr.

&&&&&
Vcib Teal kfirlerin yevm-i kyamette zuhur edecek hallerini beyandan sonra Kur'an'n
fevaidini beyanla Kur'an'a temessk lzm olduunu beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Ey ns ! Rabbiniz tarafndan size birok faydalar cami' bir kitap geldi ki, o kitap iyi ve
kt amelleri beyan eden ameliyyta mteallik ilmi ve hayrata tevik ve gnahlardan tenfir
eden mev'izc zerine mtemil olduu gibi kalplerde olan kt itikaad, ek ve phe gibi
ahlk- seyyieyi izale eden hikmet-i nazariye ki, itikaadiyata mteallik olan ilmi ahlk zere
mtemil ifadr ve kullar doru yola sevkeder ve tarik- selmeti gsterir hidayet ve
bilmum mminlere ihsan- ilhi ve ltf-u subhni olan bir rahmettir.] Binaenaleyh; insanlarn
dnya ve hirette saadetlerine kfi 2223 ve kfildir. Zira; insanlar hasenata terib ve seyyittan
tenfir eder.
Bu yette m e v ' i z e yle murad; Kur'an'dr. nk; Kur'an'n her yeti insanlarn birok
menafiini beyan edip hayrata sevkedecek nasihatta bulunduu cihetle ayn- vaazdr. Kalplerde
olan maraz- cehli ve hastala benzeyen kt itikadlar ve ahlk- fasideyi izale ettii cihetle
Kur'an'a ifa denmitir. u halde Kur'an' getiren Reslullah tabib-i hazka ve Kur'an da o tabibin
vermi olduu ilca ve dev-y sfiyeye tebih olunmutur. nk; tabib-i hazk hastay, evvel
mazarrat olan me'klat ve merubattan meneder, saniyen de hastaln izale edecek ilc i't
eder. te Kur'an- Kerimle Reslullah evvel insanlar muharremattan nehyi ve saniyen de
menfaat olan me'murat yerine getirmekle emreder.
Vcib Teal bu yette insanlar iin mmkn olan drt mertebeye iaret buyurmutur. nk;
insana evvel lzm olan zahirini lyk olmadk birtakm gnahlardan tathir etmektir. Bunun
lzumuna Kur'an'n mev'ize olmasyla iaret etmitir. Zira mev'izenin mans; insanlar fenalktan
menetmek olduundan Kur'an insanlar fenalktan nehyeder bir mev'ize demektir. kinci merrede
insanlara lzm olan rhlarn akaaid-i btla ve ahlk- fasideden tathir etmektir. Bunun lzumuna

( ) lafzyla iaret buyurmutur. nk; Kur'an'a iman kalplerde olan eylere ifadr demek
Kalplerde hastalk mesabesinde olan itikaadat- batlay izale eder demektir. nc merrede
insana lzm olan nr-u hakla mnevver olup Allah'n gsterdii yola gitmek ve eriatn tutmaktr.

()

Bunun lzumuna da Kur'an'n

olmasn beyanla iaret etmitir. nk Kur'an; insanlara
.doru yolu gsterir ayn- hidayet demektir. Drdnc merrede insana lzm olan nevaksn ikmal

()

etmektir. Ve bunun lzumuna da

lafzyla iaret buyurmutur. nk.
Kur'an'n rahmet ve ihsan olduunu beyan etmek insanlarn o ihsandan nevaksn ikmal etmek
200

suretiyle istifadenin lzumuna iarettir. Zira; mminler Kur'an'dan istifade etmeseler onlar hakknda
rahmet olamayacandan behemehal istifadeleri lzm demektir. Kur'an'dan menfaat
grmek
2224 mminlere mahsus olduundan Kur'an'n rahmet olmas mminlere tahsis olunmutur. Zira;
kfirler iman etmedikleri iin istifade edemezler. Binaenaleyh; onlar hakknda rahmet olmaz, belki
iman etmediklerinden dolay haklarnda azab muciptir. nk; Kur'an ve enbiya-y kiramn ervah
gnein cirmi mesabesinde olup sair nsn rhlar ecsam- saire gibidir. emisden ziya almak
emse tevecch etmekle olup tevecch etmeyen kimse gneten ziya alamad gibi insanlardan
Kur'an'a ve peygambere tevecch edenler ziya alrlar ve nr-u eriatla mnevver olurlar, amma
Kur'an'a ve peygambere tevecch etmeyenler Kur'an'dan ve nr-u nbvvetten ziya alp istifade
edemezler. Zira; tevecch yok ki, ziysndan mstefid olsunlar.

&&&&&
Vcib Teal Kur'an'n mminlere hidayet ve rahmet olduu nu beyandan sonra Kur'an'n
nzulne ferah etmek lzm olduu nu beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Y Ekrem-er Rusl ! Sen nsa hitaben de ki, Kur'an Allah'n fazl ve insanyla geldi.
u halde Kur'an'n gelmesiyle ns ferah etsinler. Zira Kur'an; sizin cemettiiniz emval-i
dnyadan hayrldr.] nk; Kur'an'n mazmunu ve ahkmyla amelin sevab bakidir. Dnya
malysa fanidir. Dnya mal insann cismine ve Kur'an rhuna hizmet eder. Sadet-i rhan,
saadeti cismaniyeden efdaldir. u halde Kur'an rha hizmet ettii iin bedene hizmet eden maldan
elbette hayrldr.

( )lfzn takdim, hasr iindir. Yani insann ferahlanmasna ayan ancak rahmet-i

ilhiye olan Kur'an ve Kur'an'n ahkm olan din-i slmdr, yoksa daima zevale ma'ruz olan emval-i
dnya deildir. Zira ferah; rhun hl an olduu cihetle menei rha ait olan kemalt-
rhaniyeye ferah olabilir. Lezzet-i cismaniyenin esas, iki eye mnhasrdr: B i r i n c i s i ; 2225
me'klt, k i n c i s i ; menkhttr. Amma lm- cismn a'zann her tarafn ihata ettiinden
elemine nispetle lezzet gaayet az olduu cihetle feraha demez. Lezzet-i rhan ise vcudun her
tarafna sirayet ettii gibi kederden de salimdir. Binaenaleyh; ferah ve srr deer ve
ferahlanmaya ayandr.

&&&&&
Vcib Teal Kur'an'n haiz olduu mev'ize, ifa, rahmet ve hidayet gibi sfatlarn ve bu
sfatlar cami' olan Kur'an'n gelmesine ferahn lzumunu beyandan sonra kfirlerin ikrar ettikleri
hll hrmetin insanlara enbiya vastasyla geldiinden nbvvetin sbutunu ikrar etmeleri lzm
geldiini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Y Ekrem-er Rusl ! Senin nbvvetini inkr eden kfirlere sen de ki, Ey kfirleri
Allah'n size inzal ettii rzkta re'yiniz nedir? Bazsn kendinize hell ve bazsn haram
klmakla nasl tasarruf ediyorsunuz? Yoksa bu tasarrufa Allah-u Teal m izin verdi veyahut
siz kendiniz mi haram ve hell demekle Allah-u Teal zerine iftira ediyorsunuz haber verin
bana haliniz nedir?] nk; hl an bu ikiden hal deildir. Eer u dva ettiiniz hill hrmeti
size Allah-u Teal haber verdiyse elbette bu haber bir nebi vastasyla geldiinden nbvveti tasdik
etmeniz lzmdr ve eer Allah-u Teal size haber vermeksizin iftira ediyorsanz bu iftiradan
vazgemelisiniz. Zira; iftira alllah haramdr. nk; Allah-u Teal'nn sizin maietinize kfi ve
201

emzicenize elverili gndermi olduu rzk size mubah olduu halde nasl oluyor ki, bazsnn
haram olmasyla hkmedersiniz.
Fahri Rzi'nin beyan vehile insann rzk olan gerek mevai 2226 ve gerek hububatn
ekserisi bereket-i semaviyeyle husule geldiinden Cenab- Hak rzkn semadan nazil olduunu
beyan buyurmutur. Allah-u Tealnn insanlara mubah kld hayvanatn bazsn kfirler
kendilerine haram klmlardr. Binaenaleyh; bu yet bir cihetten kfirlerin mezheplerini iptal ve
kendilerini cehalet ve hamakatla itham etmitir. Zira; hell olan eyin hrmetini itikad etmek
cehaletten baka birey deildir. nk; hell olduunu bilmi olsa hrmetini itikad etmezdi.
Bir cihetten de yet-i celile nbvvetin tasdiki lzm olduunu beyan etmitir. Zira; hill
hrmet ancak resl vastasyla bilinebilir. nk; herey Allah'n mahlku ve mlk olduu cihetle
onu haram klp kullarn menetmek ve hell klp kullarna izin vermek Allah-u Teal'ya mahsustur.
u halde o eyin hell veya haram olduunu bilmek vahiyle olup vahiy de enbiya vastasyla
olabileceinden bunlar bilmek ancak bir nebinin vcuduna mtevakkftr. Binaenaleyh; nebinin
nbvvetini tasdik etmedike eyann hill hrmeti bilinmez.
Medarik'te beyan olunduu vehile yette hemze; istifham- inkrdir. Binaenaleyh; Allah'n
hill hrmetini beyan etmedii bir eye hell veya haram demek emr-i mnker olduundan caiz
olmadna ve bu misilli ahkmda gaayet ihtiyat lzm olup yakinen bilmedii hkmle hkmetmek
haram olduuna yet dellet eder.

&&&&&
Vcib Teal kfirlere bu gibi eylere izin vermediini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[ol kimseler ki, onlar Allah-u Teal zerine yalan olarak iftira eder, eyann bazsna
hell ve bazsna haramdr derler. Bunlarn yevm-i kyamet hakknda zanlar nedir? Yevm-i
kyamette 2227 ceza grmeyiz ve muhasebe olunmaz myz zannederler. Eer byle
zannederlerse bu zanlar fsid ve btldr ve Allah-u Teal hill hrmeti beyanla kullarna
muhakkak fazl u ihsan sahibidir. Ve lkin nsn oklar bu misilli nimet-i ilhiyeye
kretmezler.]
Kendi kendilerine bilmeyerek u helldir ve u haramdr diyerek iftiraya cret ederler.
Halbuki kendilerine ak mu'ciztla nebileri geldi, hill hrmeti beyan etti. u halde onlar iin
vazife; nebilerinin szn dinlemek ve kabul etmektir. nk; env'- del-ille nebileri hakka davet
ettiinden onlar iin kendi reyleriyle hkmetmek caiz deildir. Zira; enbiya gndermek Allah'n
kullar hakknda nimet-i uzms olduu cihetle o nimete kretmek kullar iin byk vazife
olduundan bu nimete kretmeyenler mezmumlardr. Bu nimetin kr ise iman etmek ve
eriatna yapmak ve mucibiyle amel etmektir. Nsn oklar iman ve nimete kr
terkettiklerinden Cenab- Hak kr terkettiler buyurmutur ki Ekserisi iman etmez kfirler
demektir.

&&&&&
Vcib Teal kfirlerin mezheplerinin batl ve emr-i nbvvetin hak olduunu beyandan sonra
Allah-u Teal'ya ve Reslne itaat eden kimselerin srrlarn ve slerin gumum ve humumlarn
beyan etmek zere :

buyuruyor.

202

[Y Ekrem-er Rusl ! Sen bir hl anda olmadn ve Kur'an'dan bir yet ve bir sre
okur olmadn ve siz bir amel iler olmadnz, ill Biz Azman'sizin zerinize o amelleri
ilediiniz zaman hazr ve ahidiz ve onu biliriz.] Siz her ne zaman ki, o amele baladnz, bize
o zamanda ameliniz ve haliniz ma'lmdur. Binaenaleyh; ihls zere amel edenler mesrur olsunlar.
Zira; amelleri zayi olmaz. nk; Allah-u Teal onu bilir ve nbvvetini inkrla sana iman
etmeyenler me'yus olsunlar. Zira; isyanlarnn cezasn greceklerdir. nk; Allah-u Teal
isyanlarn bilir, elbette unutulmaz. u halde onlara lzm olan nbvvetini tasdik edip ihls zere
itaat etmektir. Zira; itaatta srr, adem-i itaatta ise gumum ve humum vardr. Binaenaleyh; azck
akl olan kimse iin lzm olan sruru mucip olan amele sa'y etmek ve kaderi mucip olandan
kamaktr.
demektir.

)
(

Yani Siz o amele baladnzda biz zerinizde hazrz

&&&&&
Vcib Teal insanlarn amellerini bildiini beyandan sonra insanlara ilmi nasl lhikse
hereye ve cmle zerrat- cihana ilmi ylece lhik olduunu beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Y Ekrem-er Rusl ! Yerde ve gkte bulunan mevcudattan Rab bin Teal'nn ilminden
hibir ey kaybolmaz. Zira; o zerreden daha kk ve daha byk her ne varsa cmlesi
kitab- mbin olan Levh-i Mahfuz'da yazldr.] Binaenaleyh; dnya ve hirette, yerde ve
gklerde bulunan mahlk, gelmi, gemi, gelecek ve olacak herey ilm-i huzur-u ilhide mevcut
ve ilminden bir zerresi bile uzak olmaz. u halde herkesin ameline ilm-i ilhi lhik olduundan
elbette cezasn grecektir. Geri kalmak imkn yoktur. Binaenaleyh; herkes amelini er'a tatbik
etmek ve dnerek ilemek lzmdr.
Beyzv'nin beyan vehile bahis; ehl-i arza ait olduundan yette Vcib Teal arz sema
zerine takdim buyurmutur ve yetten maksad; ilm-i ilhinin hereyi ihata ettiini beyan etmektir.
Binaenaleyh; kk ve byk herey zikrolunmutur. K i t a b m b i n le murad; Levh-i
Mahfuz'dur. 2229

&&&&&
Vcib Teal ilminin hereyi ihata ettiini beyandan sonra itaat eden kullar iin korku ve
hzn gibi elemi mucip olan eyler olmadn beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Agh olun ve uyank bulunun ki Allah'n dostlar zerine korku olmad gibi hzn ve
keder dahi yoktur. Zira; onlar ol kimseler ki, iman ettiler ve imanlarnn icabtndan olan
emre imtisal ve nehiyden itinab etmekle daima ittikaa zere bulunurlar.]
Zira; onlar Allah-u Teal'ya ibadet ve Reslne itaat ederek eriata tevfik- harekt ettikleri
cihetle Allah'n dostlardr. Binaenaleyh; onlar zerlerine hibir eyden korkmak yoktur. nk
ileride kendilerine azab isabet etmeyeceine emniyet gelmitir ve onlar iin dnyada fevtolan
nimetlere hzn de yoktur. Zira; dnyada ne kadar nimet fevtoldu farzolunsa ondan daha a'lasna
nail olduklarndan gemi olan eylere asla hzn olmaz. nk; onlarn kuvve-i nazariyeden
ibaret olan itikadlar ve kuvve-i ameliyeleri olan a'mal-i salihalar mkemmeldir. Binaenaleyh; onlar
203

()

iin kederi mucip birey yoktur

bu yette ve emsali
velayete mteallik olan yetlerde veli denmeye ayan olan kimler olduunda ulema ihtilf
etmilerdir. Bu yette Cenab- Hakkn veliyi imanla ittika eden kimse olmasyla tarif buyurmasna
nazaran v e l i ; itikad- sahihle itikad ve amel-i salihle amel edip evamire imtisal ve nevhiden
itinab eden kimsedir. Bazlar da veliyi yle tarif ettiler : V e l i ; evamire imtisal ve nevhiden
itinapla beraber hubb-u fillh ve buz-u fillha devam eden kimsedir. Bazlar da v e l i ; feraizi
eda ile Allah'a takarrub edip ma'rifet-i ilhiyeyle kalbi dolup, grdnde Allah'n kudretini grp ve
iittiinde yt- ilhiyeyi iitip, sz Allah' sena ve z ibadet olup Allah' zikretmekten yorulmaz
ve kalbiyle Allah'n gayriyi tefekkr etmez.
te u sfatlar kendisinde bulunan kimse Allah'n velisidir. 2230 Binaenaleyh; Allah-u Teal
onun yardmcs olur ve byle olan kimseler iin hirette korku, keder yoktur. Amma dnyada insan
her ne kadar zengin ve her nimete nail olsa yine korku ve kederden salim olamaz. nk; dnya
nimeti her zaman zevale ma'ruz olduundan kederden salim deildir.
Yahut evliyaullah iin dnyada havf ve hzn olmaz. nk; velayet mertebesini ihraz eden
kimse indinde az, ok, var ve yok msv olduundan hibir eye endie etmez ki, korkusu veya
kederi olsun.

&&&&&
Vcib Teal veli olan kimseler iin havf ve hzn olmadn beyandan sonra onlar iin vki
olacak tebirat beyan etmek zere:

buyuruyor.
[man ve ittikaa ve a'ml-i salihaya malik olarak Allah-u Tea'ya kurbiyet kazanan
Allah'n dostlar iin dnyada ve hirette r'ya-y saliha ve env'- kerametle mjde vardr.
Zira; tebirat hvi vaad-i ilhiye dair vrud eden kelimat- ilhiyede tahalluf olmaz. te u
vaad-i ilhiye nail olmak necat- azm ve felh- dimdir.] Binaenaleyh; onlar iin korku, keder
gibi insanlar rahatsz edecek eyler yoktur.

()

Hzin'in beyan vehile bu yette

ile murad- ilhi; mminlerin grdkleri r'ya-y
saliha veyahut bir mmin iin baka kimse tarafndan grlen r'ya-y saliha olduu Reslullah'tan
mervidir. nk; sahabeden (Ubad b. Samid) Hazretleri bu yetteki

()

()

y ben

Rasulullahtan sordum
ile murad; Mminin grd r'ya-y salihadr buyurdu
demitir. Ayn tefsir Ebudderda' Hazretlerinden dahi mervidir. Reslullah'n Nbvvetten sonra
mbeirat bak kald, buyurduu ve Mbeirat nedir? Ya Reslallah ! denildiinde R'y-y
salihadr 2231 buyurduu mervidir. Yahut dnyada b r yla murad; zikri cemil ve sen-y
hasendir. Zira; Reslullah'n Bir kimsenin a'mal-i salihas zerine nsn meth sens onun
hakknda br-y ciledir buyurduu mervidir. hirette mmin iin b r Cennettir. Veyahut
mminler iin b r yla murad; rusl- kiram vastasyla ve ktb- semaviyede varid olan
tebirattr. Yahut kalb-i mmine varid olan mkefattr, yahut hal-i ihtizarda meleklerin tebiratdr
ve hirette fevz felah ve necat ve enva'- keramet ve selm- ilhiyle meleklerin tebiratdr. u
halde Allah'n dostlarnn dnyada ve hirette tebirat- ilhiyeye nail olacaklar bu yetten
mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal evliyas iin hzn olmadn ve onlar iin dnyada ve hirette env'- bearet
olduunu beyandan sonra kfirlerin szlerine endie etmemek lzm olduunu Reslne tavsiye
etmek zere :
204



buyuruyor.
[Habibim ! Kfirlerin seni tekzibe ve irke dair olan szleri sana hzn vermesin. Zira;
kahr u galebenin cemii Allah-u Teal'ya mahsustur. Allah'tan gayrda asla izzet yoktur.
Binaenaleyh; Allah-u Teal onlara kahrettii gibi sana da yardm eder. nk; Allah-u Teal
onlarn szlerini iitici ve kalplerinde olan niyetlerini bilicidir.] u halde onlarn senin anna
lyk olmadk szlerinin cezasn vereceinden senin iin esef etmekte bir man yoktur. Zira; izzet
Allah'n ve nusret de senindir.

&&&&&
Vcib Teal ululuk ve kahr u galebenin cemiinin kendine mahsus olduunu beyandan sonra
izzetin kffesi de kendine mahsus olduunu beyan etmek zere : 2232

buyuruyor.
[Agh olun ve uyank bulunun ki, gklerde ve yerde bulunan ins cin ve meleklerden
akl sahiplerinin cmlesi Allah'n kullar ve memlkeleridir. Binaenaleyh; cmlesi irade-i
ilhiyeye tbi' ve emrine itaat edicilerdir. Allah'n gayr putlar ve sair mahlkaat Allah'a
erik itikad edenler ve o d mahlklara Allah'n eriki diyerek aranlar hakikatta rekya
ittib' etmediler. Zira; hakikatta Allah'n eriki yok ki, ona ittib' etmi olsunlar. nk;
onlarn Allah'n eriki olduunu itikad ettikleri eyler Allah'n mahlklar olduklar cihetle
Allah'a erik olmak salhiyetini haiz deillerdir. u halde onlar tbi olmazlar, ancak
zanlarna tbi' olurlar ve onlar sylemezler, ill bu hususta yalan sylerler.] Zira; Allah'n
erikleri itikad ettikleri ve erikleridir dedikleri iddialarnda bir delil-i yrlniye istinad ve ittib'
etmezler, belki srf zann- fasidlerine ittib ederler. Binaenaleyh; itikadlar evham ve hayalttan
ibarettir ve fasid zerine bina klnan ey fasid olduundan mezhepleri fasid ve itikadlar batldr ve
Allah-u Teal'ya erik isnad etmeleri ancak yalandr ve yalana ittib' ise caiz deildir.
Bu yet; kahr-u galebenin cemii Allah-u Teal'ya mahsus olduunu ispat iin
sevkolunmutur. ns cinden akl sahiplerinin cmlesi Allah'n mahlklar olunca akl sahibi
olmayan sair mah-, lkaatn Allah'n mahlku ve memlk olacaklar evleviyetle sabittir. u halde
mahlkattan her neye ibadet etseler batldr. Zira; cmle mahlkaat ve bilhassa zevilukul Allah'n
kullar olunca cmlesi Allah'a ibadetle mkelleftirler. Binanealeyh; bidi ma'bud ittihaz etmek
elbette batldr. Zira; akl sahiplerinin ulhiyete istihkaklar olmaynca cemadatn istihkaak
olmayaca evleviyetle sabittir.

(') da bulunan ( ) lfz istifhamiye olmak ihtimali vardr. Buna nazaran man-y

nazm yledir : [eylerden 2233 hangi eye ittib' eder ol kimseler ki, onlar Allah'n gayr
birtakm mahlkaata Allah'n erikleri diyorlar. Onlar melikeye mi veyahut ins cinden birine mi
ittib ediyorlar? Herhangisine ittib' etseler ittiba' ettikleri eyler Allah'a tbi'lerdir. Binaenaleyh;
Allah'n gayr eyadan birine ittib' etmek hamakattan baka bir-ey deildir.]
Hulsa; yerde ve gkte olan mahlkaatn cmlesi Allann memlk ve kullar olduklar ve
onlar irkettikleri eylere tbi' olmayp zanlarna tbi' olduklar ve ancak yalan syledikleri bu
yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal izzet ve galebesini tarik- aharla dahi ispat etmek zere :

205




buyuruyor.
[Bilcmle ululuk Allah-u Teal'ya mahsustur. Zira; o Allah-u Teal ol zat- eceli ve
ldr ki, sizin iin geceyi karanlkla halketti ki, rahat edesiniz ve gndz gzleriniz hereyi
grr derecede aydnlk olarak halketti ki, mesalihinizi ru'yet ve havayic-i zaruriyenizi
tedarik edesiniz. te gece ve gndz u suret zere halketmekte iitmek anndan olan
kimseler iin Allah'n kudretine ve azametine dellet eder byk deliller vardr.]
Yani; Allah-u Teal ol zat- eceli ldr ki, geceyi yrmek ve gezmeye elvermez ve
mesalihi ru'yete muvafk olmadk bir surette icad etti ki, sizler sknet zere o gecede istirahat
edip vcudunuzun kvamn bulanz ve gndz seyr sefere ve mey hareket ve sa'y
amele elverili ve ziyal olarak halketti ki, maietinizin esbabn arayp mesalihinizi tesviye
edesiniz. u halde gecenin karanl ve gndzn aydnl her ikisi de sizin 2234 menfaatnz iin
halkolunmutur. Binaenaleyh; bu nimetlerin krn eda etmek zere iman etmek ve amel-i salih
ilemekle de imannz tezyin etmelisiniz. te u gecenin zulmetini ve gndzn ziysn insann
menfaatnda cemeden halikn azametine deliller vardr. Ve lkin kfirlerin gzlerinde olan perde ve
kulaklarnda olan rt bu delilleri grp iitmeye mani olduundan ve iradelerini iitmeye
sarfetmediklerinden kfrzere srar ederler ve Allah'n kudretini ve azametini lykyla takdir
edemezler. Binaenaleyh; imana da muvaffak olamazlar. nk; her ne kadar vahdaniyete ve
kudret-i ilhiyeye dellet eder yetler varsa da yalnz yetlerin vcudu fayda etmez, belki onlar
dnmek, dinlemek ve lykyla tetkik etmek lzmdr. Amma onlarda olan dekaayk tetkik
etmeyen kimseler iin yetlerin varl ve yokluu msavidir. Zira; bireyin vcudundan intifa
etmeyince o eyin varlyla yokluu arasnda fark olmaz. u halde insan iin hner o eyin
varlndan istifade etmektir, yoksa istifade etmeyince o ey istifade edemeyenlere nazaran yok
hkmnde olduundan Cenab- Hak kudretine dellet eden yetleri iitenlere tahsis buyurmakla
iitmeyenler haklarnda yok mesabesinde olduunu bildirmitir.

&&&&&
Vcib Teal kfirlerin batl itikadlarndan bazsn beyandan sonra baz ahar beyan etmek
zere :

buyuruyor.
[Mrikler; Allah-u Teal kendi iin veled ittihaz etti dediler. Allah-u Teal veled
ittihazndan mnezzehtir. Zira; ganiyy-i mutlaktr. nk; yerlerde ve gklerde olan
mevcudatn cmlesi onun mahlkudur. Binaenaleyh; veled ittihazna ihtiyac yoktur. Ey
mrikler ! Sizin indinizde u batl iddianz ispat eder deliliniz yoktur. Bilmediiniz eyi
Allah'a nasl isnad ediyorsunuz bu isnadnz doru olur mu?]
2235 Mrikler iftira olarak Melekler Allah'n kzlardr demekle Allah-u Teal veled ittihaz
etti demilerdi. Allah-u Teal veled ittihazndan mnezzeh olup ganiyy-i mutlak olduunu beyanla
mriklerin bu iddialarn u yetle reddetmitir. nk; veled ittihaz etmek ihtiya ve aciz eseridir.
Allah-u Teal ise ihtiyatan ve acizden mnezzeh bir halik- cihan ve kaadir-i mutlaktr. Kezalik
velede ihtiya, eser-i inkrazdr. Vcib Teal ise inkrazdan masun ezel, ebed, dim bir kayyum-u
mutlak olduu cihetle dahi veled ittihazna ihtiyac yoktur. Allah-u Teal yerde ve gkte olan cmle
eya kendine mahsus ve memlk olduunu beyanla gnasn ispat etmitir. nk; semavt ve
arzda bulunan mahlkun cmlesi kendinin olan zat elbette gandir.

206

Fahri Rzi, Kaaz ve Nisbr'nin beyanlar vehile bu yette Allah-u Teal'nn veled
ittihazndan mnezzeh olmasna delil gan olmasdr. nk ganiyy-i mutlak olmak; kendisinden
baz eczann ayrlmasndan mnezzeh olmay icab eder, veled ise pederinden, validesinden baz
eczann infisaiinden hasl olaca cihetle Vcib Teal'nn gnas veled ittihazna mnafidir. Kezalik
gan, ehvet ve lezzet gibi emmare-i huds ve ihtiya olan eylerden mstani olmay icab eder,
veled ise ehvet ve lezzet eseri olduu cihetle Cenab- Hakkn gnas veled ittihazna manidir.
Kezalik gan mesalihini ru'yet ve iini tedbir etmekte hare muhta olmamay icab eder, veled ise
tedbir-i umurda ve mesalih-i ru'yette muavenet iin istenildiinden Cenab- Hakkn her eyde gan
olmas veled ittihazna ihtiyac olmamasn icab eder. nk; velede ihtiyac olmayan kimse veled
ittihaz etmez. Vcib Teal'nn veledden mstani olmas valide ve pederden de mstani olmasn
icab eder. Bu yette dvalarna asla delil olmamakla kfirleri iddetle tevbih ve tekdir vardr. Yani
Dvanza deliliniz olmad ve hakikatini bilmediiniz halde Allah-u Teal'ya iftiraya nasl cesaret
ediyorsunuz ve bilmediiniz eyi isnad etmekten korkmuyor musunuz? demektir.

(' ) de bulunan ( )lfz nefyi te'kid iindir. u 2236 halde iddialarn ispat

eden hi delilleri olmad gibi delil aibesi bile yok demektir. Bu yette istifham onlarn itikadlarn
inkra dellet ettii gibi cehaletle itham da vardr ki, Bilmediinizi syler misiniz? demek
Bilmiyor cahilsiniz. Binaenaleyh; sylediinizi bilmeyerek sylersiniz? demektir. u halde yet;
usul- itikadda taklidin caiz olmadna dahi dellet eder. Zira; Allah-u Teal hakknda aynelyakn
bilmediklerini itikad etmelerini, Vcib Teal inkr ve reddetmekle beraber bilmediklerini Allah-u
Teal'ya isnad etmeleri zerine zem ve takbih etmitir. Binaenaleyh; itikaadiyatn delil-i kat'iye ve
ilm-i yakn zere mpteni olmas lzm olduuna yet sarahaten dellet etmektedir.

&&&&&
Vcib Teal cehalet zere kfirlerin an- lhiyete yakmayacak birtakm iftiralarda
bulunduklarn beyandan sonra bu misilli iftiraya cret edenlerin hallerini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Y Ekrem-er Rusl. Sen onlara de ki, Yalan Allah-u Teal'ya iftira eden kimseler
muhakkak felah bulmazlar.] Zira; yalanla iftira ettiklerinden dolay maksudlarna vasl olamazlar.
nk; sa'ylar semeredar olamaz. Binaenaleyh; Cehennem'den kurtulamayacaklarndan akbet
zarar grclerdir, nimet-i Cennet'i fevtetmilerdir. ftira alllaha cret eden kimselerden bazlar
mr olduka nimet iinde selmetle vakit geirdiinden btn derectna nail oldum zanneder.

&&&&&
Vcib Teal ite u zannn batl olduunu beyan etmek zere:

2237 buyuruyor,
[Onlarn u iftiralar ve ellerinde bulunan nimetleri menfa at- dnyadr. Zira; iftiralar
sebebiyle kfrlerini muhafaza eder ve kafirlere riyset ve mansba nail olurlar ve bunu da
kendilerine saadet zannederler. Bunlar ise gurur ve srr icab eden eylerden deildir. Zira;
her zaman zevale ma'ruz eya-y hasisedir. Ve onlarn marur olduklar mal ve mansblar
zail olduktan sonra mercileri bizim huzur-u manevmizdir. Bundan sonra biz onlara kfrleri
sebebiyle iddetli azab tattrrz.] Zira; kfrn cezas iddetli azaptr. u halde onlarn iftiralar
dnyaca kendilerine menfaat verir gibi olursa da akbeti onlar hakknda ayn- mazarrattr.
Binaenaleyh; akl olan kimse bu misilli mazarrat irtikb etmez. rtikb edenler elbette ahmaklardr.
207

Hulsa; Allah'a iftira edenlerin felhyab olamayacaklar, aldandklar azck dnya met'
olduu ve dnyadan sonra merci'leri Cenab- Hakkn huzuru olup badehu kfrleri sebebiyle
iddetli azab tadacaklar bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal iftira edenlerin felah bulmayacaklarn ve iftiralar mcerret menfi-i dnya iin
olduunu beyandan sonra Resln nusretle tebir ve kfirleri malbiyetle korkutmak zere :

buyuruyor. 2238
[Y Ekrem-er Rusl ! Nh (A.S.) n haberini kavmin zerine oku, haber ver onun ol
zamandaki szn ki, o zamanda Nh (A.S.) kavmine hitaben demiti Ey kavmim ! Eer
sizin zerinize benim hayatm ve yt- ilhiyeyle size vaaz u nasihatim ar olduysa ve
indallah benim nbvvet ve mertebemi ekemiyorsanz ben Allah'a mtevekkil oldum ve
cmle umurumu ona tefviz ettim. Binaenaleyh; siz btn tedbirinizi ve size yardm edecek
eriklerinizi toplayn ki, sonra tedbiriniz size keder olmasn ve gizli kalmasn. Hepsini
meydana karn, rtl bireyiniz bulunmasn ve badehu o tedbirinizi benim canibime
sarfedin, bana hi msaade etmeyin ve mhlet vermeyin, hemen ihlkimin aresine bakn.
Sizin bu tedbirlerinize ben tevekklle mdafaa edeceim, baka esbaba tevessl
etmeyeceim. Zira; Allah'a tevekkl bana kfidir, siz elinizden geleni geri koymayn
demekle kavmine vesyda bulundu.]
Fahri Rzi, Nisbr, Kaaz ve Ebussuud'un beyanlar vehile bu yette Nh (A.S.) n
makamyla murad; nbvvettir. Kavmi iinde hayatyla imrar- evkat etmesi olduuna nazaran
makam- Nh'un onlar zerine sakil ve ar olmasnn ve onlara byk gelmesinin sebebi; ok
yaamasyla beraber kavminin lfet ettikleri mezhebi iptal ve onun hilafn tebli ve teklif etmesidir.
nk; onlarn lfet ettikleri mezhebin hilafn teklif ve delili kafiyeyle ispat etmek elbette onlar
zerine ar olur. Zira; dnyayla megul olan kimselere vaaz u nasihat ve lfet ettikleri lezaizden
menetmek onlara elbet ar olacanda phe yoktur. Yahut makam- Nh'la murad; ayak zerinde
durmaktr. nk; baz rivayete nazaran Nh (A.S.) onlara ayak zerinde vaaz ederdi. u halde
Benim makaamm size ar gelirse demek Ayak zerinde vaazm size ar gelirse demektir.
u halde ayak zerinde vaaz etmek merudur. Zira; u manya nazaran bu yet ayak zerinde
vaazn cevazna iaret olduu gibi Hz. sa'nn da ashabna ayakta vaaz ettii mervidir. Kezalik
bizim Peygamberimiz Efendimizin dahi mhim mevkilerde ayak zerinde nsa tebligatta
bulunduu ve nasihat ettikleri ktb- siyerde mezkrdur.

()

Ayette
cmle-i artiyesinin cevab, 2239 Allah-u Teal'ya tevekkldr
veyahut emr-i tedbirlerini cemetmeleridir. Bunazaran man-y nazm: [Eer ben size ar
geliyorsam ben Allah'a mtevekkilim. Siz kendi tedbirlerinizi, tedbir sahiplerinizi tc eriklerinizi
velhasl bu hususa dair her neyiniz varsa cmlesini bir araya getirin ve hepsini benim katlim
hususuna sarfedin, hi noksan birey brakmayn ki, sonra niin yle yapmadk, byle yapsaydk
daha iyi olurdu diyerek gelecek bel zerine gam ve keder olmasn] demektir. nk; insan arzu
ettii maksadnn husulne lzm olan tedbirde noksan ederse o iin vcut bulmadn tedbirde
noksana isnad ederek mrnn hirine kadar tedbirde vki olan noksan zerine esef eder.
Binaenaleyh; insanlar baladklar iin husul iin lzm gelen tedbiri lyk vehzere noksansz
yapmak lzm olduuna ve noksan ederse akbet me'yus ve mkedder olacana bu yette Nh
(A.S.)n kavmiyle vki olan muhaveresini hikye etmekle Vcib Teal kullarn irad etmitir. Geri
tedbiri tam yapmak o iin elbette husuln icab etmezse de tedbirde kusur etmedii cihetle adem-i
husulne o kadar mteessif olmaz.
208

&&&&&
Vcib Teal Nh (A.S.) n muhaveresinden bak kalan beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Eer siz benim szm dinlemek ve nasihatimi kabul etmekten i'raz ederseniz benim
iin asla tel yoktur. Zira; ben sizden eret istemem. nk; benim cretim ancak Allah-u
Teal zerinedir ve ben Allah-u Teal'ya inkyad eden zmreden olmakla emrolundum.]
Binaenaleyh; sizin a'raznzdan bana zarar olmadndan bunun zerine bende bir endie de
yoktur. Zira; insan iki eyden korkar. Birisi; gayrn errinden, dieri; menfaatinin kesilmesinden.
Ben sizin errinizden korkmadm ve Allah'a mtevekkil olduumu bundan evvelki szmde size
syledim ve sizin szm dinlemediinizde bana zarar olmadn dahi imdi sylyorum.2240
Zira; sizden bir fayda beklemem ki, o faydann fevtinden korkmu olsam. u halde sizin
i'raznzdan benim iin asla tel yoktur. Zira; size tebliim mukaabilinde cretimi Allah'tan isterim.
nk: onun emrini tebli eder, eriatna davet ederim. u halde siz ister iman edin, ister etmeyin.
man ederseniz faydas size aittir. Binaenaleyh; iman edip etmediinizde bana bir fayda ve zarar
yoktur.

&&&&&
Vcib Teal Nh (A.S.) n daveti zerine kavminin cret ettikleri efl-i kabihay ve helklerini
beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Onlar Nh (A.S.) tekzib ettiler. Biz Azman Nh'a ve Nh'la beraber gemide
bulunanlara necat verdik, onlar helk olanlarn makamlarnda halife kldk, bizim
yetlerimizi tekzib eden ve nebileri tarafndan inzar olunan kimseleri suya garkettik. Ey
Habibim ! Nazar et, bak ki, nebilerini tekzib eden ve nebileri tarafndan inzar olunup da
kabul etmeyen aslerin akbetleri ne oldu?]
Yani; Nh (A.S.) keml-i efkati icab hakimane nasihatla onlar hakka davet etti, onlar ise
keml-i temerrd ve inadlar sebebiyle davetine icabet etmediler, belki tekzibe ve birtakm lyk
olmadk ef'le cret ettiler. Binaenaleyh; onlar tufanla gark ve Nh'a iman edenleri, Nhla beraber
tufandan gemi vastasyla hals ettik ve yeryzne onlar halife kldk. te Nh (A.S.) n kavmi gibi
Y Habibim ! Kavminden seni tekzib edenler helk ve iman edenler hals olacaklardr. u halde
bak gr ki, iman etmeyenlerin akbetleri ne oldu ve iman edenler nasl hals buldu? Her mmetin
hali bu minval zere cereyan etmektedir. nk iman; daima sebeb-i necat olduu gibi kfr de
daima sebeb-i helktir.
Fahri Rzi'nin beyan vehile Nh (A.S.) gemiyi Allah'n 2241 Cibril-i Emin vastasyla ta'limi
ve vahyiyle bu maksada mebni yapmt ve maksad da hasl oldu. Gemide bulunanlarn Hz. Nh
ve evld yali beraber olduu halde seksen kii olduu mervidir. Bu yet-i celile iman etmeyen
kfirleri tehdid ve Reslullah' ashabyla beraber tesliyedir. nk; nebileriyle beraber mminler
helkten kurtuldular ve iman etmeyenler helk olup gittiler. Binaenaleyh; Allah'a s olanlarn
akbetleri daima helk olduuna bu yet dellet eder.

209

&&&&&
Vcib Teal Nh (A.S.) la kavmi beyninde vki olan vak'ay ve kavminin helk olduunu
beyan ettii gibi brahim, Lt, Hd ve Salih (A.S.) n vak'alarna dahi icmalen iaret etmek zere:

buyuruyor.
[Nh (A.S.) n ba'solunduundan sonra kendi kavimlerine meb'us resller gnderdik.
O resller ak mucizelerle kendi kavimlerine geldiler. Fakat kavimleri evvelce tekziplerine
binaen iman eder olmadlar. man etmeyenleri ihlk ettiimiz gibi hudud-u ilhiyeyi tecavz
edenlerin kalplerini gaflet mhrleriyle mhrleriz.]
Yani; Nh (A.S.) dan sonra ns muhtelif mmetler ve birok cemaat oldular ve yeryzne
daldlar. Zira; mrur-u zamanla adetleri oald ve etrafa dald, muhtelif milletler olmakla
hkmetler tekil ettiler. Tarik- haktan ktlar. Nh (A.S.)n eriatn klliyen terkettiler.
BinaenalyehfBiz Azman onlar tarik- hakka davet eder birok resller gnderdik. Her resl
kendi kavmine dvasn ispat eder mucizelerle geldiler ve lkin onlar reslleri gelmezden evvel
hakk inkr ve hudud-u ilhiyeye tecavzle 2242 lfet edip bu lfetlerini terkedemediklerinden
kfrzere devama azmettiler. nk; tabiatlarnda olan fenalk ve detleri olan kibir azamet;
iman kabullerine mani oldu. Binaenaleyh; nebileri gelmezden evvelki hallerini nebileri geldikten
sonra tebdil edemediler ve bunun iin nbvvetten istifade myesser olmad. te bunlarn kalpleri
mhr- gafletle mhrlendii gibi hudud-u hiyeyi tecavz eden zalimlerin kalplerini de mhrler
ve akbet ihlk ederiz. Zira; onlar vdi-i dallde gezdiklerinden iradelerini asla hakk kabule
sarfetmedikleri cihetle kalpleri perde-i evhamla rtl olduundan tarik- suluktan mahrum ve
ebed bir gafletle marur ve nimet-i Cennet'ten mey'us olmulardr.
Bu yette nebileri gelmezden evvel mmetlerin tekzipleriyle murad; usul- itikaadiyeyi
tekzipleridir. Zira; her nebinin dininde usul- itikad birdir, deimez. Fakat babalarndan ve
dedelerinden iittikleri batl itikadlar irtikb edip itikaad- hakk terkettiklerinden nebileri gelip
itikaad- hakka davet edince pederlerinden iittikleri szlere itimad edip nebilerine itimad
etmeyerek batl hak zere tercih etmilerdir. u halde inkrlar usul- itikaadiyededir.
Binaenaleyh; usul- Hikadda muhtelif mezhepler ihdas ederek muhtelif milletler hasl olmutur.

&&&&&
Vcib Teal rusl-i kiramn bi'setlerini icmalen beyandan sonra bazlarn tafsilen beyan
etmek zere:

buyuruyor.
[Gemi mmetlerden resllerine iman etmeyenleri ihlkimiz akabinde o helk olan
mmetlerin resllerinden sonra Biz Azm-an Fir'avn'a, Fir'avn'n cemaatna, ulularna
Ms ve biraderi Hrn (A.S.) vahdaniyetimize dellet eden yetlerimizle resl olarak
gnderdik. Onlar ise iman etmekten istikbar ettiler. Binaenaleyh; crm sahibi bir kavim
oldular.] 2243
Yani; Fir'avn'n ve kavminin erafna biz Ms ve biraderi Harun'u gnderdik. Onlar tarik-
hakka davet edince Hz. Musa'ya tbi' olup iman etmeyi kendileri iin r ve ayp addettiler ve
kendilerini Ms (A.S.) a ittib'dan daha byk saydlar. Binaenaleyh: iddetli azaba mstehak ve
ashab- cinayetten oldular. nk: hakka ittib'da istinkf edenler her zaman azab iinde, her
210

saadetten mahrum ve env'- felkete duar, dnya ve hirette rezil ve rsv olmulardr. bunun
sebebi; kendilerinin meb'us olan nebiden byk ve dyaca nail olduklar erefi mertebe-i nbvvet
ve derece-i hiretten l grmeleridir. u halde sadet-i dareyni ekaavet-i ebediyeye deimek
suretiyle ehevt- nefsaniyelerine uib' ettiler.
Vcib Teal Ms (A.S.) resl olarak gnderdiini, Fir'avn ve etb'nn imandan istikbar
ettiklerini beyandan sonra Ms (AS.) n mucizesine itirazlarn beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Vakta k, onlara bizim tarafmzdan ittib'a lyk hak olan eriat geldiyse onlar u
Musa'nn getirdii ey ak bir sihirdir demekle itiraz ettiler.] Halbuki ok zaman Ms (A.S.)
n mucizesini kendi sihirleriyle mdafaa etmek istemilerse de mukaabe-eden ciz kaldlar.
Binaenaleyh; daima malp ve mnhezim oldular ve mucizenin galebesiyle hak olduunu bildiler,
lkin kendilerinde aslsz bir eref grdklerinden temerrd ve inad ettiler. Evvelce inkr etmilerdi.
Bu inkrlarndan bir trl dnemediler.

&&&&&
Vcib Teal kfirlerin itirazlarna kar Ms (A.S.) n mdafaasn beyan etmek zere :

buyuruyor. 2244
[Ms (A.S.) onlarn kelmlarn iittikten sonra imanlarndan me'ys olunca teessf
ve tevbih tarikyla onlara dedi ki, Hak olan mucize size geldiinde siz u gelen ey elbette
sihirdir der misiniz, sizin halinizi slh iin gelmi olan hakka sihirdir demeye utanmaz
msnz ve hak olan mucizeye sihir demeyi nasl yaktryorsunuz? Halbuki sahirler ebeden
felah bulmazlar.] Biz ise inayet-i ilhiyeyle felhyab olup size galip olarak eriatmz ta'mim edip
neredeceiz. Eer sizin dediiniz gibi shir olmu olsaydk felah bulmaz ve matlubumuza nail
olmazdk demekle Fir'avn'a ve kavmine kar mdafaa etmitir.

()

Fahri Rzi'nin beyan vehile

kavl-i erifi Ms (A.S.) tarafndan kfirlere
tevbihtir. Buna nazaran man-y nazra: [Sizi slah ve saadetinize hizmet eden ve hak olarak gelen
mucizeyle sabit olan eriat size geldiinde ta'yib ve ta'neder de dediiniz eyleri der ve aznza
gelen sz syler misiniz ve u benim size getirdiim mucize sihir midir? Sul ediyorum sizden,
dorusunu syleyin bana. Halbuki sahirler ebeden necat bulmazlar. Zira; sihir olan ey derhal
muzmahil ve mnkariz olduundan sahibi de rezil ve rsv olur. Eer benim mucizem sizin
dediiniz gibi sihir olsayd sizin sihirleriniz gibi mahvolur giderdi, halbuki mahvolmad ve sihir olsa
benim gibi bir peygamberden sudur eder mi ve sudur etse dier sihirleri iptal eder mi?
Gryorsunuz ki sizin sihirlerinizin cmlesini iptal etti.] u manya nazaran bu yette istifham
zerine istifham; onlar tehil zerine tehildir. nk; mucizenin sihir olmadna dellet eder
deliller mevcutken o del-ili dnmeksizin hak olan bireyin butlanyla hkmedivermek cehalet ve
hamakattan baka birey deildir.

&&&&&
Vcib Teal Hz. Musa'nn kelmn beyandan sonra kfirlerin kelmn beyan etmek zere :

211

buyuruyor. 2245
[Ms (A.S.) a hitaben kfirler dediler ki Sen bizi babamzn dininden dndrp de
arz zerinde padiahlk size mahsus olmak iin mi geldin? Halbuki biz sana iman
edicilerden deiliz.]
Yani; kavm-i Fir'avn Ms (A.S.) n kelmn iittikten sonra alsebililinkr vettaaccp dediler
ki, Y Ms ! Sen bizi ba ve ecdadmzn dininden dndrmek ve yer yznde padiahlk ve
byklk size mahsus olmak iin mi geldin? Biraderin ve sen, istediiniz mahalle gidin. Zira; biz
sizi tasdik edenlerden deiliz. nk: biz babalarmzn dinine sahibiz, onu terkedip size tebaiyet
edemeyiz ve arz- Msr bize mahsustur. Size vermeyiz. Zira; bizim, refah ve saadetimizi Msr
te'min ettii iin Msr'n saltanat bize aittir demekle Ms (A.S.) n davetine icabetten imtina

( ) Sen bizi dinimizden dndrmek iin mi geldin? demektir.

Fahri Rzi, Kaaz ve Nisbr'nin beyanlar vehile bu yette (
)lfz saltanat ve

padiahlk mansnadr. Umur-u dnyada insanlarn arzu ettikleri eylerin en by saltanat

ettiler.

olduundan saltanattan byklk mansna olan kibriylkla tabir olunmutur. nk; dnyada
bilmum padiahlarn azametleri ve nsn kendilerine tbi' olmalaryla ns zerine tekebbrleri
aikr olduu cihetle kibriy tabirini ayan grmtr.

&&&&&
Vcib Teal Fir'avn ve kavminin itirazlarn beyandan sonra Fir'avn'n tedbirini beyan etmek
zere :

buyuruyor.
[Fir'avn Sihir bilen her ahs bana getirin dedi. Fir'avn'n laan zerine etraf-
memleketten shirleri getirdiler ve sahirler Ms (A.S.) sahirlere hitaben Atnz atacanz
eyleri, elinizden, gsterin hnerinizi dedi.] 2246
Yani; Ms (A.S.) nucizelerini izharla Fir'avn' ve kavmim din-i hakka davet edince lisanla
olan murazalarnn cmlesinde ilzam olunup kfirler ciz kalnca fiilen murazaya mbaeret
ettiler. Binaenaleyh; Fir'avn vzerasna hitaben Sihir ilminde mahir olan her ahs bana getirin,
harite kimse kalmasn dedi. Fir'avn'n emrine imtisalen vkels etrafa adamlar gnderdiler ve
Fir'avn'n memaliki dahilinde olan shirlerin cemisini getirdiler Shirler peyderpey gelip toplannca
bir muayyen gn tayin ettiler ve o gnde mevki-i mahsusa ahali ve shirler ve heyet-i hkmet
cem'oldular. Ms (A.S.) Allah-u Teal'dan istine ederek shirlere hitaben Atn elinizde olan
sihirlerinizi, koyun meydana hnerinizi. Herkes grsn, ben de greyim dedi.

[Vakta ki, shirler ellerinde olan sihirlerini meydana koyup iplerini ve asalarn yere
atnca Ms (A.S.) Sizin getirdiiniz sihirdir, sihir ise hibir fayday mfid olmaz. Zira;
Allah-u Teal sihri iptal eder. nk; Allah-u Teal sizin gibi mfsidlerin amelini slah etmez
ve Allah-u Teal kendi kelimesiyle hak olan eyi sabit klar, velevse mcrimler kerih grsn,
istemesinler demekle shirlerin felhyab olamayacaklarn ve sihirleri batl olacan
onlara tefhim etti ve yle de oldu.] nk; onlar geldiler ve sihirlerini meydana koyup
kendilerinin okluuna bakarak galebe edeceklerini mid ettiler ve Fir'avn'dan atiyeler beklediler,
fakat Hz. Ms Allah'n emriyle asasn yere koydu. Bir de grld ki, Seharenin btn sihirlerini
lokma edip yuttu. Binaenaleyh; hak zahir olunca Fir'avn ve kavminin emekleri zayi oldu ve halk
212

arasnda rezil ve rsv oldular. O mahalden keml-i rezaletle me'yusen avdet ettiler. Allah-u Teal
Ms (A.S.) a vaadini incaz buyurdu ve emriyle hakk sabit ve mukarrir kld. Batl olan sihirleri
mahvoldu gitti. Amma ashab- crm olan kfirler bittabi byle olduunu istemediler. nk; nr-u
imandan mahrum olan kfirler nr-u imann parladn elbette istemezler. 2247
Hz. Musa'nn onlara emri; as ve ip gibi let-i sihir olmak zere ellerinde bulunan eyleri
yere brakmakla onlarn amellerinin fasid ve batl olduunu halka gstermek ve hakk izhar etmek
maksadyla olduu cihetle Sihir batldr, batl olan eyle Hz. Musa nasl emretti? eklinde varid
olacak sul merduddur. Zira; Ms (A.S.) sihirle emretmedi ki bu sul varid olsun, belki Ms
(A.S.) n emri; sihir iin hazrladklar lt yere koymalaryla hakk meydana karmak iin bir emir
olduundan batlla emir deil bilkis batl iptal iin emirdir.

&&&&&
Vcib Teal, mucizenin galebesinde Fir'avn ve avanesinin malp olmalar zerine terettp
eden neticeyi beyan etrnek zere:

buyuruyor.
[man etmedi Musa'ya, ill kendi kavminden baz delikanllar iman ettiler ve imanlar da
Fir'avn ve Fir'avnn vkels ve kavminin sair ileri gelenlerinin fitnesinden korkularyla
beraber bir cesaretten ibaretti. nk; Fir'avn zalim, gaddar ve hakk bilmez, tanmaz bir
mtekebbirdi ve bu hususta avanesi de kendine uygundu. Zira; Fir'avn kendi zu'munca
yeryznde byk ve herkesten yksek bir hkmdard. Bununla beraber Allah'n kullarna
ve bilhassa Beni srail'e zulm ve taadd, isyan ve tuyanda herkesten ileri gitmi
msriflerdendi. u halde iman edenler nasl korkmasnlar, elbette korkarlard. nk; arz-
Msr'da bulunan ahalinin cmlesine gaalip ve sefahette son derece ileri gitmi bir and ve
mtekebbirdi. Hatta keml-i kibrinden

( ) demeye bile cret etmiti.]

Fahri Rzi ve Hzin'in beyanlar vehile Ms (A.S.) a iman edenler Beni srailin
delikanllarndan bazlaryd. nk; Beni 2248 srail'in ihtiyarlar Fir'avn'dan ok zulm grdkleri
iin aikr olarak imana cret edemiyorlard. Yahut i m a n e d e n z r r i y e t le murad;
Fir'avnn kavminden hazinedaryla haremi ve Fir'avnn karemi (siye) ve kerimesi ve kerimesinin

()

sam taraycs gibi baz kimselerdir. Lkin

de bulunan zamirin Hz. Musa'ya rci
olmas gaalip olduundan iman edenlerin Beni srail'den olmas gaalip ve rcihtir. Maamafih
cem'inde inat yoktur. Binaenaleyh; her iki kavimden de iman edenler olabilir. Zira; iki kavimden de
iman edenler olmasnda yetin delletinde bir mani yoktur.
Yahut z r r i y e t le murad; Beni srail'in olan ocuklarn Fir'avnn katlettii zaman Beni
srail kadnlarndan bazlar ocuklarn katilden muhafaza iin Kptere gizlice feda etmilerdi.
Binaenaleyh; asl Beni srail fakat Kiptiler iinde nev nem bulmu ve herkes nazar nda Kpt
olarak tannp, lkin hakikatta srail'li olarak sakl kalanlardr. Binaenaleyh; onlar daima frsat
gzetirlerdi. Hz. Musa'nn zuhuru onlar iin byk bir rimet oldu. n-' k; insanlar her ne kadar
ecnebi elinde ok nimet grse de nispet-i asliyesine rabet etmek cibill olduundan derhal Ms
(A.S.) a imanla hemen mun ve zahr olmaya msaraat ettiler. Binaenaleyh; dnyada ve hirette
mes'ud oldular. nk; hakka mun olanlarn herzaman inayet-i ilhiyeden mstefid olacaklar
phesizdir.
Yahut zrriyetle murad; babas Kpt, anas Beni srail'den olanlardr. nk babas ayr,
anas ayr kavimden olanlara zrriyet tlak yi'dir.
Hulsa; Hz. Musa'ya gerek kendi kavminden ve gerek Fir'avnn kavminden az kimselerin
iman ettikleri, iman edenlerin de Fir'avn'dan ve vkelsndan son derece korku ve tel zere
iman ettikleri, Fir'avn ve cemaatnn fitnesinden havfetmemek onlarn ellerinde olmad, Fir'avnn
213

kendi zu'munca yeryznde en kav hkmdar olmak noktasndan l olduu ve Fir'avnn sfeha
ve msrifler zmresinden bulunduu bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir. 2249

&&&&&
Vcib Teal iman edenlerin Fir'avn'dan korktuklarn beyandan sonra ehl-i imann korkularn
izale iin Hz. Musa'dan sudur eden baz vesyy beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Ms (A.S.) kavmine dedi ki, Ey kavmim ! Eer Allah-u Teal'ya iman ettinizse ancak
Allah'a mtevekkil olun ve tefviz-i umur edin. Hkm- ilhiye raz ve emrine muti ve mnkad
iseniz tevekkl- tamla mtevekkil olmanz lzmdr.]
Ms (A.S.) n bu kelm yeni iman etmi olup Fir'avn'n zulmnden korkan ashabna imann
muktezasn ta'lim ve onlara Allah'n inayetini bildirmek ve tefviz-i umur edenlerin saha-i selmete
kacan beyan etmekle kavmine cesaret vermektir. u halde iman zayf olanlarn zalemeden
havf ve endielerini gidermek iin vesyda bulunmak merudur.
Beyzv'nin beyan vehile imana muallak olan tevekkln vacip olmasdr. Zira; mmin
olmayan kimseye tevekkl vacip olmaz. slm'a muallk olan hkm, tevekkln bilfiil husuldr.
Binaenaleyh; bu yette bir hkm iki arta ta'lik olunmamtr, belki iki hkm iki arta ta'lik
olunmutur. Zira tevekkln vacip olmas; bir hkm ve tevekkln bilfiil hasl olmas da ayr bir
hkmdr. u halde man~y nazm: [Ey kavmim ! Eer mminseniz Allah'a mtevekkil olmak
zerinize vaciptir ve eer Allah-u Teal'ya muti ve mnkadsanz bilfiil tevekkln husul lzm]
demektir.

&&&&&
Vcib Teal Hz. Musa'nn vaazndan mteessir olarak mminlerin szlerini beyan etmek
zere :

buyuruyor.2250
[Ms (A.S.) n nasihati ve tevekkl- tmm talimi zerine mminler dediler ki,
Ancak tevekklmz Allah-u Teal'yadr, Allah'n gayrya deildir. Ey bizi lutf ve keremiyle
terbiye eden Rabbimiz ! Sen bizi zulmle ma'ruf olan kavm-i Fir'avn'n fitnesine mahal klma
ve bizim zerimize onlarn tasallutuna meydan verme ve onlarn belasyla bizi mptel
klma, bizi dinimizden dndrecek kadar onlara kuvvet verme. Y Rabbi ! Sen ltf u
kereminle ve bol rahmetinle kfirlerden bize necat ver ve onlarn errinden bizi kurtar ki,
huls-u kalple sana ibadet edelim.]
Fahri Rzi ve Ebussuud Efendi'nin beyanlar vehile ehl-i imann sratle Ms (A.S.) n

()

nasihatini kabul edip hi tereddd etmediklerine iaret iin srat- icabete dellet eden
lafzyla varid olmutur. u halde akl olan ve bilhassa ehl-i imana lyk olan hakka derhal ittib'
edip doru sz kabul etmektir.
Bu yette insann havf ve endiesi zamannda Cenab- Hakka iltica etmek ve musibeti
zamannda du, tazarru niyazla karlamak lzm olduuna ve du edecek kimsenin de dudan
evvel Cenab- Hakka mtevekkil olmasna dellet vardr. nk; Hz. Ms ehl-i imana evvel
tevekkl tavsiye ve emrettikten sonra mminler de dular zerine tevekkl takdim etmilerdir.
Zira tevekkl; dunn kabulne vesiledir. u halde her mmin dergh- ulhiyete mracaatnda
Cenab- Hakka tevekkl ve itimad ettikten sonra duya mbaeret etmesi lzmdr. nk; istedii
214

eyi Cenab- Hakkn ihsan edeceini mid ederek istemek lzmdr. Hakka tevecch ve eraitine
riayet ve ihls zere du ederse reddolunmaz, amma mitsiz du ederse reddolunur.

&&&&&
Vcib Teal Ms (A.S.) a iman edenlerin tevekkllerini beyandan sonra Ms (A.S.) a
vahyini beyan etmek zere :

buyuruyor. 2251
[Biz Azman Ms ve biraderi Harun (A.S.) a vahyettik ve dedik ki Siz kavminiz
iin Msr'da mescidler bina edin ve o mescitleri Cenab- Hakka tevecche mahal kln, kble
ittihaz edin, namaznz mescitlerde eda ve ikaame edin. Y Ms ! Ehl-i iman sen hayrla
tebir et] ki, dnyada nusrete ve hirette Certnet'e nail olacaklarn bilsinler, kalpleri msterih
olsun ve bundan sonra onlara dmanlarnn tasallutu olmayacana emin olsunlar. Binaenaleyh;
zat- ulhiyetime tevecch- tamla tevecch etsinler.
Fahri Rzi ve Hzin'in beyanlar vehile Beni srail Fir'avn'n korkusundan Biz akta namaz
klamayz. Zira; Fir'avn grr ve duyarsa bizi meneder ve dinimizden bizi dndrr demeleri
zerine Cenab- Hak vahyetmi ve buyurmutur ki, Kavmin namaz iin Msr'da evler ittihaz edin
ve evlerin mihraplar kble olsun. Ms (A.S.) n eriatnda kble Beyt-i Mukaddes ise de e v l e r
d e k b l e yle murad; kble canibine almet vazetmektir.
Yahut Tefsir-i Hzin'de beyan olunduu vehile b y u t la murad; Beni srail iin yaplacak
evlerdir. Buna nazaran k b l e yle murad; evlerin birbirine mukadbil olmasdr. Yani Hanelerinizi
birbirine mukaabii olarak yapn ki, yekdierinize muavenet edesiniz demektir. u halde ehl-i iman
iin lzm olan bir karde veya bir kabile gibi haneleri bir yerde bulunmak ve birbirinin haline
muttali olmak, icabnda yardm etmek ve evleri birbirine muhaz ve kar karya olarak bina
olunmak lzm olduunu Vcib Teal bu yetle beyan buyurmutur.
Tefsir-i Medarik'te beyan olunduu vehile bir kavim iin ma'bed ittihaz evvel kavmin
reislerine ve byklerine ve bilhassa enbiya-y izam hazaratna tayin lzm olduuna iaret iin
Vcib Teal mescid yapmakla evvel Ms (A.S.) la biraderine emretmitir. badet kavmin
cmlesine ait vazife-i diniyyeden olduuna iaret iin kble ittihaz ve eda-y saltla emir cemi'
sygasyla varid olmutur. mmetini tebir etmek sahib-i eriata ait vezaif cmlesinden olduuna
iaret iin tebir etmek yalnz Hz. Musa'ya emrolunmutur. Mescid ittihazyla Hz. Musa'ya emrin
sebebi; Beni srail Ms (A.S.) n bi'setinden evvel kiliselerde ibadet ederlerdi. Ms (A.S.)
ba'solunup Fir'avn'a mukaabele edince Fir'avn tarafndan onlarn kiliseleri tahrib olunmas zerine
herkes kendi 2252 evlerinde birer mescid ittihaz edip mihrap vazederek gizlice ibadet etmeleriyle
emrolunmulardr. u halde bu yette k b l e lafzyla murad; hanelerindeki mescidlerdir. Beni
srail hanelerinde namaz klmalar zaruret zere mpteniydir. nk; Ms (A.S.) n eriatnda
namaz kilisenin gayrda caiz olmazd. Ve lkin Firavn'n errinden hals iin zaruret zere cevaz
verilmitir. Zira zaruret; memnu' olan eyleri daima mubah klar. Binaenaleyh; kilisenin gayrmda
namaz klmak memnu' iken zarurete binaen meru' olmutur. Bu yet-i celile drt hkm camidir.
B i r i n c i s i ; Hz. Ms ile biraderi kendi kavimleri iin Msr'da evler yapmakla Ms (A.S.) a
vahyolunduu, i k i n c i s i ; namazlarna bir kble ittihazyla memur olduklar, n c s ;
namaz ikaame etmeleri vacip olduu, d r d n c s ; ehl-i imann saadetle mbeer
olmalardr.

&&&&&
Vcib Teal Ms (A.S.) n daveti Fir'avn'a ve kavmine te'sir etmeyerek kfr- aslilerinde
srar edip Ms (A.S.) imanlarndan me'yus olunca aleyhlerine duya mbaeret ettiini beyan
etmek zere :
215





buyuruyor.
[Ms (A.S.) Y Rabbi Sen dnyada Fir'avn'la cemaatna mal ve ziynet verdin. Ey
Rabbimiz ! Onlar senin tarikndan dallette olsunlar. Zira; senin onlara verdiin nimetlerin
krn eda etmediklerinden azaba mstehak olsunlar dedi.] nk; onlarn icabetlerinden
me'yus olunca mazarratlarndan duy mnasip grmtr, fakat dunn kabul olunacan bilince
tuyanlarnn sebeb-i aslisi dnya met' ve dnyaya meyi ve muhabbetleri olduunu ve onun
krn eda etmediklerini beyan iin ziynetlerini dusna mukaddime klm ve bu kadar nimetin
krn ed 2253 etmediklerinden dalletleriyle du buyurmutur ki, hirette ahz- intikam
olunsun. nk; slah- hl ihtimali olmayan dmann aleyhine du caizdir. Onlarn slah- hl
etmeyeceini Musa (A.S.) vahiyle veyahut itihatla bildi. Binaenaleyh; helklerine du etti ve
dunn faydas onlarn azaba istihkaklarna iaret etmektir.
Yahut man-y yet: [Y Rabbi ! Sen onlara dnyada nimetler verdin. Onlar bu nimetleri
erre sarfla zuaf-y nsa fahr u mbahat etmekle senin tarikin olan tarik- haktan kmalar iindir.
Zira; mallar onlarn dalline sebep oluyor. nk; onlar mal sebebiyle tuyan ediyorlar] demektir.
u halde onlara mal verilmesinin sebebi istidratr, haklarnda nimet deildir. Zira; mallarn,
akllarn ve bedenlerini dallete sarfedip hidayete sarfetmediklerinden onlara mal vermek
dalletleri iin verilmi gibidir. u manlardan hangisi murad olunursa olunsun servet ve
samanlarnn tuyanlarna sebep olduu anlalr ve ekseriyet itibaryla refah- halin ve kesret-i
maln isyan ve tuyanlarna sebep olduu her zaman ve her mahalde grlmektedir. nk; nimet
ma hall-i lykna sarfolmaynca dnya ve hirette ayn- azaptr. u halde insan iin lzm olan
nimeti hellinden istemek olduu gibi o nimeti mahalline sarfetmeyi daha ziyade dnmek ve nail
olduu nimetin nev'ine gre krn edaya almak elzemdir.
Yahut bu yette dall; helk mansnadr. Buna nazaran many yet: [Y Rabbi ! Onlara
mal verdin ki, mallar tuyanlarna sebep olarak helk olsunlar. Dnya fesadlarndan hli olsun da
biare mazlumlar onlarn zulmnden kurtulsun. Nizam ve intizam yoluna girsin] demektir.

&&&&&
Vcib Teal Fir'avn ve kavminin mallar tuyanlarna sebep olduunu beyandan sonra Ms
(A.S.) n aleyhlerine dusnn keyfiyetini beyan etmek zere :

buyuruyor.2254
[Ey Rabbimiz ! Onlarn mallarn ihlk et ki, tuyana mecalleri kalmasn ve kalplerini
bala ki, iman edemesinler, azab- elimi grsnler dedi.]
Yani; Y Rabbi ! Mallarn mahvet ve kalplerini bala ki, azab- elmi grnceye kadar onlar
iman etmesinler demektir.
Bu yette Ms (A.S.) n dus iki maksada mptenidir. B i r i n c i s i ; mallarnn helk
olmasyla fakir olup bakalarna zulm ve taaddiye takatlar kalmasn ve i k i n c i s i de;
kalplerinde olan kasavetin tezyidiyle imana muvaffak olamasnlar ki, iledikleri kfriyt ve
zulmn.cezasn grsnler. Dnyada azab grdkten sonra iman ederler, lkin o vakitte iman
fayda vermez. Medarik'te beyan olunduu vehile t a m i s ; bireyin mahv ve helk olup sr
kalmamasdr, Hz. Musa'nn dus eseri olarak nukutlarnn naklaryla beraber ta olup air
mallarnn helk olduu mervidir.

216

Hz. Musa'ya yapm olduklar ezaya kar Vcib Teal'nn onlardan ahz- intikam etmesiyle
teeffi-i sadretmek arzusunda bulunmutur ve adem-i imanlaryla dunn sebebi; kaza-y ilhinin
bu minval zere sebkettiini bilmesidir. u halde du-y Ms; kader-i ilhiye muvafk dmtr.
nk; onlarn iradelerini imana sarfetmeyeceklerini bildii iin Cenab- Hak Fir'avn'n ve kavminin
iman etmeyeceklerini takdir buyurmutur. Hz. Ms Fir'avn'n halinden iman etmeyeceini
bildiinden bu minval zere du buyurdu ve dusnn kabulnn eseri ve onlarn iradelerini kfre
sarfettiklerinden irade-i ilhiye iktizas olarak garkoluncaya kadar iman etmediler. u halde
kfrzere vefat edecei yakinen bilinen kimsenin kfrzere vefatyla dunn cevazna bu yet
dellet eder. Mukadder olduu cihetle elbette vuku bulacak bireyle du etmekten maksat;
istihkaakn iln etmektir. Amma kfr istihsan suretiyle gayrn kfrne rza.olursa kfrdr, ancak
gayrn kfrne ve zulmne binaen ahz- intikam iin kfrne rza olursa beis yoktur, Hz. Musa'nn
dus da bu kabildendir. nk; iman etmeleri ihtimali kalmadndan Hz. Ms bir an evvel helk
olmalaryla du etmitir. 2255

&&&&&
Vcib Teal dunn kabuln beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Ms ve Hrn (A.S.) n dus zerine Allah-u Teal Dunz kabul olundu. stikamet
edin ve onlar din-i hakka davete devam ve sebat edin. Elbette cahillerin tanklarna tebaiyet
etmeyin, emr-i davette ftur getirmeyin. Zira; her ey in vakt-i merhunu vardr, acele
etmeyin dedi.] nk; vakit gelmeyince hibir ey vcut bulmaz. Bireyin hakikatini bilmeyen
cahiller arzu ettikleri eyin alelacele oluvermesini istediklerinden, halbuki vakti gelmeyince
acelenin faydas olmayacandan Cenab- Hak aceleden ve cahillerin mesleklerine slkten
nehyetmitir. nk; irade-i ilhiyeye kar isti'cl s-u edeptir.
Ayet-i sabkada beyan olunduu vehile du eden yalnz Ms (A.S.) ise de Hrn (A.S.) da

( )demekle itirak ettiinden ve ( )lfz da dunn kabuln rica ve ayr bir du

olduu cihetle her ikisi de duda mterek olduklarna iaret iin hitab- ilhi ikisine birden varid

( )diyen kimse beyninde fark yoktur. nk; her ikisi de

Cenab- Hak'tan istirham ve talepte bulunuyorlar. Zira; ( )lfznn mans Dumz kabul
buyur y Rabbi ! demektir. Binaenaleyh; mihrapta imam du ederken cemaatn ()
olmutur. u halde du edenle

demekle megul olmalar duyla megul olmalarndan efdaldir. Baz rivayete nazaran Ms (A.S.)
n dusndan sonra Fir'avn krk sene muammer olmu ve ondan sonra garkla helk olmutur.
Ms (A.S.) n dusnn eseri olarak mallar helk olduu gibi altn ve gmleri taa tebeddl
ettii, ekinleri, otlar ve zahireleri toprak nev'ine inklb ederek fakir dtkleri ve kalplerinin
kasaveti gittike tezayd ettii mervidir.
Hulsa; dunn kabulnde acele edenleri Cenab- Hakkn zemmettii, binaenaleyh; dunn
kabulnde acele etmek ve acele eden cahillerin tariklarna tebaiyet eylemek caiz olmad ve
acele 2256 etmek cehalet eseri olduu bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal Ms (A.S.) n dusnn kabuln beyandan sonra Ms (A.S.) n Msr'dan
kp Beni srail'le beraber deryay getiini beyan etmek zere :

217





buyuruyor.
[Biz Aziman Beni srail'i denizden geirdik. Fir'avn ve askeri bigayrhakkn
tekebbr ve zulmedici olduklar halde onlara tbi' oldular ve arkalarna dtler. Hatta
Fir'avn'a denize garkolmak ulanca Ben iman ettim ol zat- eceli a'lya ki, ondan baka
mabudun bilhak olmad, ill kendi zat- ulhiyeti oldu ve ona Beni srail iman ettiler. Ben de
onlarn iman gibi iman ettim ve ben Allah-u Teal'ya inkyad eden Mslmanlar
zmresindenim demekle imann izhar etti.]
Fahri Rzi'nin beyan vehile Beni srail Fir'avn'n zulmnden salim olarak Msr'dan
ktklarn Fir'avn haber alnca hemen vakit fevtetmeksizin arkalarna dp ta'kibe baladklarna

()

iaret iin bilmhle ta'kibe dellet eden

lfz varid olmutur.
nk; Ms (A.S.) n dus eseri Beni srail'in hals ve Fir'avn'n helki zaman gelince
Fir'avn'n gaafil olduu bir zamanda Cenab- Hak Beni srail'in Msr'dan kmalar iin emredip
onlar da emre imtisalen kp denize yaklanca Fir'avn arkadan att. Beni srail tela dtler ve
Ms (A.S.)a Arkamzda dman, nmzde deniz, nereye gideceiz? dediler. Ms (A.S.)
Denize gideceiz demesiyle emr-i ilhi zerine asay denize vurunca denizden Beni srail'in on
iki kabilesine on iki yol ald. Beni srail o yollardan selmetle getiler. Fir'avn bu hali grnce
Ms (A.S.) n mucizesi olduunu idrak etmeyerek kendinin istidrac 2257 zannyla denize
yrmeye cret etti ve Cibril-i Emin de bir ksrak zerinde nde bulunduundan Fir'avn'n at
ksran arkasndan sratle yrd, askeri de ona tbi' oldu. Askerin n denizi kmaya yaklat
ve arkas tamamen denize girince emr-i ilhi zerine deniz hemen birbirine kavutu. Binaenaleyh
askeri ve kendi bir ferd kalmakszn garkoldular. Fakat Fir'avn hayatndan midi kesince hal-i
ztrarnda mcerret tevhidi ikrarla halsn rica eder ve savt- bl ile alar olduu halde Ben
Beni srail'in iman ettii ma'buda iman ettim ve mslimn zmresindenim dedi ve imann izhar
etti. te denizin Beni srail hakknda yol olup Fir'avn ve askeri hakknda hal-i aslisinin avdeti Hz.
Musa'nn mucizesi olup harikulade ve fevkattabia ahval-i acibedendir. Kudretullaha nazaran bu
gibi eylerin ehemmiyeti yoktur. Binaenaleyh; kudretullah tasdik eden bir kimse bu gibi harikalar
tasdikte tereddd etmez ve bu gibi harikalar fenne dahi smaz. Esasen fenne sm olsa mucize
olmaz.
Fir'avn'n bu sz kalbindedir, lisannda deildir. Zira; boulurken sylemek mmkn olamaz
veyahut bu sz gark emmare-eri zuhur edince lisanyla sylemitir.
Bu yette beyan olunduu vehile Fir'avn defa iman etmitir. B i r i n c i s i ;

()

dedi.
k i n c i s i ; tevhidi ikrar etti, n c s ; mslmanlardan olduunu beyan eyledi. Fakat
ne are ki iman kabul olunmad. nk; bu iman hal-i ztrarndayd. Hal-i ztrarda ise iman; ilm-i
kelmda beyan olunduu vehile makbul deildir. Yahut Fir'avn'n iman hakk deildi, belki
garkolmak beliyesinden kurtulmak iindi. Hatta kurtulmu olsayd kfrne devam edecekti. Zira;
ihls zere olmadndan makbul deildir. Yahut iman srf vahdaniyeti ikrardan ibaretti. Hz.
Musa'ya iman yoktur. Halbuki meb'us olan nebiye iman etmeksizin mcerret tevhid, imandan
ma'dud olamaz. Yahut Fir'avn'n iman taklidden ibaret olup istidlali iman olmadndan kabul
olunmamtr. Zira; Fir'avn imann kendi tahkiki zerine bina etmemitir. nk; Fir'avn ekseri
szlerinden anlaldna nazaran sniin vcudunu mnkir dehriyyundan idi. 2258

&&&&&
Vcib Teal Fir'avnn iman kabul olunmadn beyan etmek zere:

218



buyuruyor.
[imdi mi iman ediyorsun? Halbuki bundan evvel muhakkak s oldun ve mfsidler
zmresindendin.]
Yani; Fir'avn helkini idrak edince imana msaraat ettii zaman gaipten bir nida suretiyle
kendisine denildi ki imdi mi akln bana geldi ey s ! mann zaman geti. Hayatndan midin
kalmad zaman m iman ediyorsun? Halbuki mddet-i hayatnda sen muhakkak isyanla
meguldn ve env'- fesadla lemi ifsad ediyordun. imdi can boaza geldi, hereyden mit
kesildi. Cenab- Hak'tan baka melce' olmadn bildin. Binaenaleyh; iman kendine sebeb-i necat
addediyorsun, fakat fayda yoktur.
Fahri Rzi, Hazin ve Nisbr'nin beyanlar vehile Fir'avn'a bu sz syleyen Allah-u Teal
idi, yahut Allah'n emriyle Cibril-i Ernin olmak ihtimali vardr. Her kimin tarafndan sylenirse soy
lensin bu sz imdiye kadar iman etmediinden dolay Fir'avn' tekdir ve tevbihtir. Binaenaleyh;
imann zaman getiinden dolay hal-i ztrapta vki olan iman reddolunmutur. nk; iman-
yeistir. man- yeis de makbul deildir.

&&&&&
Vcib Teal Fir'avnn garkolunaca zaman izhar- iman ettiini ve imann zaman
getiinden dolay reddolunduunu beyan etnek zere:

buyuruyor. 2259
[Bugn senin bedenini denizden karrm ki geride kalanlara sen ibret ve almet
olasn. Halbuki nstan oklar bizim yetlerimizden gaaf illerdir.]
Yani; ey Fir'avn ! imdi iman ediyorsun, fakat bu zamanda imann fayda vermez. u kadar
ki, bugn senden sonra kalanlara ibret ve almet olman iin ryan, miskin, zelil ve perian olduun
halde deniz kenarna Biz Azman seni karrz ki, grsnler ve grenler Dnk gn rububiyet
dvasnda bulunan azgn herifin birgn sonra hli byle olunca bizim halimiz ne olacak demekle
ibret alsnlar. Halbuki nstan bir oklar bizim ahz- intikaammza dellet eden bu misilli
yetlerimizden gaafillerdir.
Medarik'te beyan olunduu vehile bu yette b e d e n le murad; Fir'avn'n rhtan hli cesedi mlevvesidir. Suretine tagayyur arz olmakszn herkesin Fir'avn olduunu tanyabilecei ve
kisvesinden r bir surette denizden karrz demektir. Yahut b e d e n le murad; Fir'avn'a mahsus
olan kisvesiyle beraber bedenidir. nk; Fir'avn'n kendine mahsus kollar ksa altndan zrh
olduu ve onunla beraber denizin kenarna atld mervidir. [Son zamanda Msr'da bulunan lhid
eer bu Fir'avn'n lhdiyse bu yet-i celileye muvafktr. nk; yette bedeninin denizden tara
atld beyan olunmutur. u halde Fir'avn'n n Msr'a gtrlp evvelden hazrlanm lhdine
defnolunmas bad deildir.]
Fir'avn'n ulhiyetini itikaad edenlerin pheleri zail olmas iin yalnz Fir'avn denizden
kenara atlm askerinden hibir ferd kmamtr. nk; Fir'avn'n ulhiyetini itikaad edenler eer
Fir'avn'n leini grmeseler, askeri garkolmusa da kendi garkolmad. Zira; ilhtr ve berhayattr.
Bir taraftan kar gelir zannnda bulunurlard. te u itikaad- batl bilklliye izale etmek iin
Cenab- Hak Fir'avn'n aesini herkese gstermitir ki, herkes bu itikaddan vazgesin, hakikat
meydana ksn ve din-i hak zahir olsun, zalimlerin akbeti helk olduunu herkes bilsin, zulmden
ekinsinler, bidler de keml-i neatla ibadetine devam etsin. u halde Fir'avn'n leini denizden
karmakta Allah'n kullar iin birok menfaatlar olduundan Cenab- Hak Fir'avn gibi bir zalim ve
gaddarn leini denizden kardn beyan buyuruyor. Geri deniz her 2260 aeyi yzne atarsa
219

da eser-i gazap olarak Fir'avn'n askeri denizin iinde kalmtr. Ayetin hirinde ekser-i nsn
gafletini beyan etmek; mmet-i Muhammediye'yi gafletten men' ve gafletin her trl saadete mani
bir hal-i mezmum olduunu beyan etmektir.

&&&&&
Vcib Teal Fir'avn'n zulmnden Beni srail'i hals ve Fir'avn'n helkini beyandan sonra
Beni srail'in hlini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Zat- lhiyctime yemin ederim ki, Biz Azman Beni srail'i iskna salih bir
mahalde iskn ettik ve gzel rzklarla biz onlar merzuk ettik.]
S d k b i r m e k n la murad; onlarn raz olacaklar ve refah- hallerine kfi ve
dnyaca
aradklar bulunur, havas gzel ve env'- lezaiz mevcut meyva ve sair nimetlerle dolu
bir'muhaldir. nk; Fahri Rzi, Hzin, Nisbr ve Kaaz'nin beyanlar vehile meknn sadakati;
nimetin bol olmas, sinek ve pire gibi insana eza verecek eylerin bulunmamas veyahut bulunursa
da az bulunmasyla olur. u halde m e k n s d k la murad; Msr olmak ihtimali vardr.
Fir'avn'n helkinden sonra az bir mddette Beni srail'in Msr'a avdet ettikleri ve Fir'avn'n
terkettii balara, bahelere ve saraylara vaz'- yed ederek env'- nimete nail olduklar mervidir.
Yahut m e k n - s d k la murad; arz- am ve Kuds'tr. Zira; bu arazi ucuzluk, bolluk ve
bild- hayr berekettir ve bu arazinin nimeti gaayet bol olduu gibi insann gdasna yarayl ve
elverilidir. 2261

[lm-i Tevrat kendilerine gelinceye kadar onlar ihtilf etmediler. Rabbin Teal yevm-i
kyamette onlarn ihtilf ettikleri eyler hakknda beyinlerinde hkmeder. Zira; onlar nimete
kretmediler, bilkis kfrettiler.]
Yani; Beni srail kendilerine kitap gelmezden evvel emr-i dinde mttefiklerdi. Ve resllerinin
tebli ettii mesailde itima ederler ve Hz. Musa'nn sevkettii yola giderlerdi. Binaenaleyh;
kendilerine Tevrat gelinceye kadar mesail-i diniyede beyinlerinde ihtilf vki olmad ve itim'
zere halleri devam etti.
Fahri Rzi'nin beyan vehile Tevrat gelip ahkmna vakf olunca ihtilfa baladlar; ayr ayr
frkalar peyda oldu. Binaenaleyh; birok mezhepler zuhur etti ve tarik- haktan biroklar ayrld ve
hir zaman nebisine mteallik olan ahkm tayire kadar cret ve ilerine gelmeyen ahkm tahrif
ettiler. u cretlerine binaen Cenab- Hak kyamette ihtilf ettikleri mesail hakknda hkmedeceini
ve hakl olanlar haksz olanlardan tefrik ve temyiz eyleyeceini bu yette beyanla bu misilli
ahkm tayire cret edenleri tehdid buyurmutur.
Baz hadis-i erifte beyan olunduu vehile Beni srail usul- itikadda yetmi frkaya
inksam etmitir. u beyan olunan man bu yetteki Beni srail'in Hz. Ms zamanndaki Beni
srail olduuna nazarandr. Amma B e n i s r a i l le murad; asr- saadette mevcut olan Beni srail
olduuna nazaran man-y nazm yledir : [Biz Azman Beni srail'i am ile Medine arasnda
gzel beldelerde iskn ettiimiz gibi o beldelerde dnya nimetlerinin en a'ls olan incir, hurma ve
sair leziz nimetlerle merzuk ettik. Hatta onlar Kur'an gelinceye kadar hir zaman nebisi hakknda
ihtilf etmediler. Cmlesi hir zaman nebisinin evsafnda ve iman lzm olduunda ittifak
zereydiler. hir zaman nebisinin zuhurunu drt gzle beklerler ve zuhur edince derhal iman
edeceklerini an itikaadin sylerlerdi. Vakta ki ufk-u nbvvetten ems-i Risalet tulu' edince
220

hasedlerinden nai Reslullahn Tevrat'ta beyan olunan evsafn inkrla ihtilfa baladlar. Bazlar
iman ve bazlar da kfrettiler. Binaenaleyh; yevm-i kyamette senin Rabbin onlarn beyninde vki'
olan ihtilf hl Ve fasletmekle 2262 hkmeder ve sana iman edenleri Cennet'e, iman etmeyenleri
Cehennem'e ithal eder.] demektir. u manya nazaran onlarn ihtilflar Reslullah hakkndadr.
Ve bu ihtilflarnn sebebi; riysete fart- muhabbetleri ve Reslullaha oka hasedlerinin zuhuruna
bd olan Kur'ann nzuldr.

&&&&&
Vcib Teal kfirlerin Kur'an hakknda ihtilflarn beyandan sonra onlarn ihtilfndan nsa
arz olan ek ve pheyi .izale etmek zere :

buyuruyor.
[Eer sen sana inzal ettiimiz Kuranda ekedersen senden evvel nazil olan kitab
kraet edenlerden sul et ki, hakikati haber versinler. Zat- ulhiyetime yemin ederim ki,
Rabbin Teal tarafndan sana hak olan Kur'an geldi. u halde sen elbette ek edicilerden
olma.]
Fahri Razi, Hzin, Kaaz, Nisbr ve Taber'nin beyanlar vehile bu yette hitap;
Reslullah'adr. Lkin altariklfarz vettakdirdir. Buna nazaran man-y yet: [Y Ekrem-er Rusl !
Kur'an'da ve nbvvetinde ekketmen muhaldir ve lkin muhali farz kabilinden olarak bilfarz
vettakdir eer ekkedersen senden evvel nazil olan Tevrat' ve ncil'i okuyan ehl-i kitaptan sul et
ki, onlar Fir'avn'la Ms beyninde cereyan eden vak'alar' senin nbvvetini ve Kurann
hakkaniyetini sana haber versinler. Zira; senin nbvvetin ve Kur'an'n hakkaniyeti onlarn
kitaplarnda sabit ve muhakkak] demektir. Bu manya nazaran yet-i celile ehl-i kitab tevbih ve
tekdir iin sevkolunmutur. nk; farz- muhal olarak Reslullah Kur'an'da ve nbvvetinde
ekketmi olsa bu ekki ehl-i kitaptan izale etmekle emrolununca ehl-i kitabn asla 2263
ekketmemeleri lzm olduu halde ve phe eden ehl-i kitabn tekdire mstehak olacaklar
bedihidir. Zira; yakinen bildikleri halde inkr elbette gaayet irkindir.
Yahut hitap; zahirde Reslllah'a ise de hakikatta Kur'an'da ve nbvvette ekkedenlere
takrizdir. Yani; ekkedenler ehl-i kitaptan sul etsinler. Kur'an'n hakkaaniyetini ve Reslullah'n
risaletini onlar bilirler. Zira; kitaplar ve nebileri hakikat- hale ehadet etmilerdir demek olur.
Yahut hitap; zahirde Reslllah'a ise de hakikatta mmetinedir. nk bu misilli makamda
metbua hitap; tbi' olan mmete hitaptr. Yani Ey mmet-i Muhammedi Sizden herhangi biriniz
reslnze nazil olan Kur'an'da ve o Kur'an'n haber verdii vakalarda ekkederse ehl-i kitaptan
sul etsin ve onlar da haber versinler demektir.
Yahut hitap; cins-i insanadr. Zira; hitapta asl olan muhatabn muayyen olmasysa da
umuma ta'mim iin gayr-i muayyene dahi hitab etmek dettir. u halde bu yette hitap; hitaba ehil
olan her insanadr. Buna nazaran man~y nazm: [Ey kaabil-i hitab olan insan ! Sen Kur'an'da
ekkedersen senden evvel kitab okuyan ehl-i kitaptan sul etmekle derhal pheni izale et. Zira;
onlarn kitaplarnda hakikat- hl ma'lm] dernektir.
u manlardan her hangisi murad olunursa olunsun emr-i dinde phesi olup zihnine bir
halecan gelen kimsenin derhal ehl-i ilme mracaatla hemen phesini izale etmek zerine vacip
olduuna yet dellet ettii gibi akl olan kimseden ekkin suduru en byk cinayet olduuna da
iaret vardr. Zira; ekkin suduru tasavvur olunmayan nebiyy-i zian ekketmekten nehyolununca
ekkin suduru mmkn ve mutasavver olan kimselerin ekketmekten nehyolunacaklar evleviyetle
sabittir. Yani nsann ekketmesi o kadar irkin bireydir ki, enbiya-y kiramdan suduru muhal
olduu halde onlardan suduru. bile nehyolunmaya ayan demektir. Yoksa haa enbiya-y
izamdan byle bireyin suduru mtesavver deildir.
yette Yehd ulemasn ilimle tavsif olduu gibi iman etmediklerinden dolay tekdir de vardr.
Yani; Y Ekrem-er Ruslf Ulem-y Yehdun ilimleri sabittir. Hatta farz- muhal olarak 2264
221

Kur'an'n beyan ettii vak'alarda ekketmi olsan ve onlardan sul etsen senin ekkini izale
edecek kadar onlarda ilim vardr. Zira; o kssalar tamamen Tevrat'ta mezkrdur. Binaenaleyh; iyi
bilirler ve lkin ne faydas vardr ki, ilimleriyle amel edip de iman etmediler demektir.

&&&&&
Vcib Teal Kur'an hakknda ekketmekten nehyettii gibi tekzib etmekten dahi nehyetmek
zere :

buyuruyor.
[Sen elbette Allah'n yetlerini tekzib edenlerden olma ki, zarar edicilerden olmayasn.
Eer tekzib edenlerden olursan zarar grenler zmresinden olursun.] u halde gerek ek ve
gerek phenin insanlar byk zararlara duar edeceinde phe yoktur.
Bundan evvelki yette beyan olunduu vehile bu yetlerin cmlesinde her ne kadar zahirde
muhatap Reslullah'sa da murad; Reslullah'tan bakasdr. Zira; gerek Kur'an'da ek ve gerek
yetleri tekzib etmek gibi ef lin Reslullah'tan suduru muhaldir. Binaenaleyh; yetlerden maksat;
ek ve tekzib gibi ef le cret edenlere ta'rizdir. Yani Habibim ! Kur'an'da ekketmek asla caiz
deildir, eer ekkedenler olursa halleri, beyan olunduu vehzere' zarar- azimden ibaret olaca
phesiz demektir.

&&&&&
Vcib Teal Kur'an'da ek ve tekzib etmek caiz olmadm beyandan sonra iradelerini imana
sarfetmediklerinden dolay adem-i imanlarna kelime-i ilhiye sebkedenlerin iman etmeyeceklerini
beyan etmek zere :

buyuruyor. 2265
[Rabbin Teal'nn kelimesi zerlerine vacip olan kimselere btn yetler gelmi olsa
azab- elimi grmedike iman etmezler. Zira; onlar iradelerini kfre sarfedip devam
edeceklerine binaen Rabbi Teal'nn kfrzere vefat edeceklerine dair kelime-i ilhiye ve
irade-i subhniyesi sabit ve cri olduundan onlar iman etmezler. Binaenaleyh;
Reslullah'n teblii ve hakka daveti onlara asla te'sir etmez. nk; s-u iradeleri neticesi
kaza-y ilhi sebkettiinden tayiri mmkn deildir. Binaenaleyh; btn deliller ve yetler
taraf- risletten onlara gelse bile azab grmedike imana yaklamazlar. Azab- elimi
grnce iman ederler. Fakat o vakitte iman fayda etmez.] Zira; hal-i ye'ste iman makbul
deildir. nk iman; ihtiyar olmak lzm olduundan hal-i ye'iste iman ztrar olduu cihetle
dergh- ulhiyette kabul olunmaz. Binaenaleyh; bu misilli imann vcudu ve ademi msavidir.
Nitekim yukarda beyan olunduu vehile Fir'avn'n iman da bu kabil olmayan iman
cmlesindendir.
Yani; u kimseler ki, onlar zerine Rabbin Teal'nn hkm ve kfrzere srar edeceklerine
dair kelime-i ilhiye vaki oldu. Onlar azab- elmi grnceye kadar iman etmezler. Velevse onlara
hakka dellet eden her yet gelsin, birer birer mahede etsinler. Asla mteessir olmazlar.

&&&&&
Vcib Teal kfrzere kaza-y ilhi sebkedenlerin iman etmeyeceklerini beyandan sonra
iman zere kaza sebkedenlerin iman ettiklerini beyan etmek zere :

222





buyuruyor.
[Keke iman etmi ve iman menfaat vermi bir karye olsayd, byle bir karye olmad,
ancak kavm-i Yunus'un karyesi oldu. nk; onlar iman ettiler ve imanlar menfaat verdi.
Zira; onlar iman edince Biz Azman onlarn dar- dnyada rsvaln icab 2266 eden
azab onlardan kaldrdk ve ecel-i mev'udlar gelinceye kadar biz onlara msaade ettik ve
env'- nimetlerle mtena'im kldk. Ne olayd, helk ettiimiz karyeler ahalisi de iman ede
ve imanlar menfaat vere de helkten kurtulalard. Fakat azab grmeyince iman
etmediklerinden helkten hals olamadlar. Ancak Yunus (A.S.) n kavmi azap gelmeden
iman ettikleri iin imanlar menfaat verdi. Binaenaleyh; helkten kurtuldular.]
Fahri Rzi, Kaaz ve Hzin'in beyanlarna nazaran Yunus (A.S.) n karyesi Musul civarnda
(Ninova) kasabasyd. Ahalisi mrik ve zalimler olup irada ihtiyalarna binaen Vcib Teal onlar
hakka davet ve doru yola irad iin Yunus (A.S.) resl olarak gnderdi. Davete icabet etmedikleri
gibi istihza etmeleri zerine iman etmedikleri surette krk gne kadar azabn geleceini vahy-i
ilhiyle Yunus (A.S.) onlara haber verdi ve kavminin iinden kp tenha bir mahalle ekildi. Yunus
(A.S.) dan yalan sadr olmadn ve her syledii doru ktn bildikleri cihetle Yunus (A.S.)n
ilerinden ekildiini grnce azabn geleceini anladlar ve intizar zerine bulunuyorlard. Azabn
miad geldii gn semadan siyah bulutlar ve dumanlar etraf ihata etmeye balaynca derhal
nedamet ederek iman etmek zere Yunus (A.S.) aradlar, bulamadlar. Binaenaleyh; kavmin ileri
gelenleri bir da bana kp tazarru' ve niyaz etmeyi tensib ederek erkek, dii, oluk, ocuk, kr,
topal bilmum ahali tensib olunan mahalle giderek eski elbiseleri iinde Cenab- Hak'tan
kusurlarnn affn istirham ettiler, yalvardlar. Cenab- Hak dularn ve tevbelerini kabul buyurdu
ve gelecek azab onlarn zerinden kaldrd. nk; tevbeleri ihls zere olduundan merhamet-i
ilhiyeyi celbe vesile oldu. Geri Fir'avn da iman etmiti. Ve lkin iman azabn nzulnden sonra
olduu gibi ihls zere olmadndan kabul olunmamtr. Binaenaleyh; Fir'avn'n iman bunlarn
imanna kyas olunamaz. Dularnn keyfiyeti yledir : Y Rabbi ! Bizim gnahm: byktr ve
lkin sen daha byksn. Sen bize sana yakan ile, bize yakan ileme dedikleri mervidir ve
dular da yevm-i Aura'ya tesadf eden Cuma gn olduu baz tefsirde mezkrdur.
te insanlar skldklar zaman ihlsla Rablerine iltica edince Cenab- Hak onlarn dularn
kabul edip mzayakadan kurtaracana 2267 bu yet dellet eder. Zira; insanlar iin her zaman
du ayn- ibadet olup menfaattan hal olmazsa da musibet zamanlarnda rikkat- kalp sebebiyle
ihls ziyade olduundan dunn kabul suret-i seriada grld ok defa mahede
olunmaktadr.

&&&&&
Vcib Teal kavm-i Yunus'un ihtiyarlaryla ihls zere iman ettiklerini beyandan sonra
imanda ikrah caiz olmadn beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Eer Allah-u Teal dilemi olsayd yeryznde olan kimselerin cemii iman ederdi.
man etmeleri iin ns y Ekrem-er Rusl Sen ikrah m ediyorsun?]
Yani; Habibim ! man etmeyenlerin iman etmediklerine mahzun olma. Zira; Rabbin Teal
isteseydi yeryznde bulunanlarn hepsi iman ederlerdi ve asla kfir kalmazd. Binaenaleyh;
insanlar beyninde itikad ve din hususunda asla ihtilf olmazd. Ve lkin hikmet-i ilhiye kfr ve
iman, dallet ve hidayet zere insanlarn ihtilfn icab ettiinden insanlarn ef'li u hikmet zere
223

zuhur ediyor ki, teklif-i ilhiyenin srr zahir olsun, Cennet'i ve Cehennem'i dolsun ve irade-i
ilhiye yerini bulsun. Binaenaleyh; iman etmek zere hi bir kimseyi ikrah etmek caiz deildir. u
halde ns iman edinceye kadar sen ikrah m ediyorsun? Zira; herkesin kendi iradesini imana
sarfetmesi zerine irade-i ilhiye taallk etmedike hibir kimse mmin olamaz. Binaenaleyh;
ikrahn asla te'siri olmaz. u halde nsn imanlarna tama' ederek nefsini yorma.
Fahri Rzi'nin beyan vehile irade-i ilhiyenin hilfna bir ey zuhur etmeyeceine iaret iin

()

()

bu yette zamir
fiili 2268 zerine takdim olunmu ve
varid
olmutur.
Reslullah kavminin imanna haris olduundan u hrsn izale iin bu yetin nazil olduu
mervidir.

&&&&&
Vcib Teal iradesi taallk etmeyince ikrahla iman hasl olmayacan ispat etmek zere :

buyuruyor.
[Allah'n izni olmadka hi bir nefis iman etmeye muvaffak olmaz. man ancak izn-i
ilhiyle myesser olur. Zira; ef'l-i ibadn kllisi Allah'n iradesiyle hasl olur. radenin
haricinde birey husul bulmaz ve Allah-u Teal akl olmayp iman etmeyenler zerine
azabm vaz' eder.] Zira; onlar medar- teklif olan akllarn mevzi-i lyknda isti'mlle teemml
tefekkr ederek iman etmediklerinden azaba mstehaklardr. Binaenaleyh; Vcib Teal tab'-
beerin nefret edecei azab onlara lyk grr.
R i c s ; necis mansna olduu gibi azap, gazap ve rayiha-i kerihe manlarna da gelir.
Burada azap ve gazap mansnadr. u halde man-y nazra: [Allah-u Teal azabn ve gazabn
akln man'a sarf etmeyen kimseler zerine nazil klar] demektir. nsan iradesini imana sarfedince
Allah-u Teal imann irade edip halkettiinden her mminin iman Allah'n iradesi ve izniyledir.
Binaenaleyh; izn-i ilhi ve irade-i subhn olmadka hibir ey vcut bulmaz. Fakat abid iradesini
sarfla mkelleftir. Allah'n azab akl olmayanlar zerine demek; akln hayra sarfetmeyenler
zerine demektir. nk; akln hayra sarfetmeyince ekseriya env'- kabayihi iler ve azaba
mstehak olurlar.

&&&&&
Vcib Teal akllarn mahalline sarfetmeyen kimseleri aklszlkla itham ettikten sonra
itikaad- hakk iktisapta tefekkr lzm olduunu beyan etmek zere :2269

buyuruyor.
[Y Ekrem-er Rusl ! Sana iman etmeyen kfirlere sen de ki, Siz gklerde ve yerde
bulunan ve vahdaniyet-i ilhiyeye dellet eden yetlere ve acaip ve garaibe nazar- ibretle
nazar edin, grn ki, ne acp ve garip sanatlar vardr. Onlarn her cmlesi, belki her zerresi
vahdaniyet-i ilhiyeye birer burhan- kfidir ve lkin imana iradesini sarfetmeyen kavme
vahdaniyete dellet eden almetler ve ns inzar edip azaptan korkutan resller menfaat
vermez.] nk; onlar iradelerini kfre sarfedeceklerinden dolay adem-i imanlarna irade-i
ilhiye taallk ettiinden btn deliller ve bilcmle resller onlara nasihat etseler fayda etmez.
Binaenaleyh; iman etmezler.
Fahri Rzi'nin beyan vehile ma'rifet-i ilhiye leme nazar- sahihle hasl olacandan ve
lem de bizlerin mahedemize nazarla iki olup biri lem-i ulv ki, semvt, dieri lem-i sfli ki,
224

arz olduu cihetle Cenab- Hak bu yette semavat ve arza nazar etmekle emretmitir. Nazardan
maksat; gklere ve gklerde olan yldzlara ve onlarda olan acb ve garb sanatlara ve
menfaatlarna ve yerlerde olan anasr- erbaann ahvaline, aalara, otlara ve madenlere bakarak
Vcib Teal'nn vahdaniyetine istidlal etmektir. nk; mahlkatta ve bilcmle mkevventn her
zerresinde Vcib Teal'nn cemi-i sft- kemliyeyi cami' ve sft- nekaaisten mnezzeh olduuna
dair dellet vardr. Binaenaleyh; insanlara lzm olan vazife lemin her cz'ne nazar ederek
herbirinden birer ders-i ibret almaktr.

[Onlar nazar etmezler, ill kendilerinden evvel geen mmetlerin gnleri gibi bir gne
nazar ederler.] 2270
Yani; Habibim ! Senin mmetin b lem-i mkevvenata nazar- ibretle bakmazlar. Zira; onlar
kendilerinden evvel gemi olan mmetlerin nebilerinin dvetine icabet etmeyip herbirerleri birer
gn azapla muazzep ve kahr- ilh ile helk olduklar gn gibi bir gn gzetirler ki, onlar gibi
bunlar da dvetine icabet etmiyorlar. Binaenaleyh; hsran- ebedye duar olacaklardr. Eer
bunlar sana murazadan vazgemezlerse.

[Sen onlara de ki, Siz helkinize intizar edin, ben de sizinle beraber intizar
edicilerdenim.]
Yani; y Ekrem-er Rusl ! enin kavmin sana murazada devam ederler. Sen onlara
Benim helkimi siz dinleyin, ben de sizin helkinizi bekleyicilerdenim. Bakalm hangimizin dedii
olacaktr. Elbette u ikiden birisi zuhur edecektir. u halde mem-i salifenin helk olduklar gn
gibi helk olacanz gn bekliyorsunuz. Binaenaleyh; iman etmediiniz takdirde elbette helk
olacaksnz de

&&&&&
Vcib Teal iman etmeyenlerin helk olacaklarn beyandan sonra rusl- kiramn ve onlara
iman eden mminlerin helkten hals olmalar det-i ilhiye cmlesinden olduunu beyan etmek
zere :

buyuruyor.
[man etmeyen mmetlerin helkinden sonra biz resllerimize ve o resllere iman
eden mminlere necat verir ve azaptan hals ederiz. Ve onlar hals ettiimiz gibi mminleri
birtakm belydan hals etmek bizim zerimize hak oldu. Binaenaleyh; ehl-i iman biz
azaptan kurtarrz.] nk; sleri irad iin gnderdiimiz resllerin ve o resllere tebaiyet eden
ehl-i imann azaba 2271 istihkaklar yoktur. Binaenaleyh; Habibim ! Sana ve sana tebaiyet eden
ehl-i imana necat vereceiz. Zira; iman edenlerle etmeyenler beynini tefrik etmek adalet-i
ilhiyemiz iktizasndandr. te u adalete binaen mminlere biz elbette necat verir, slerle beraber
helk etmeyiz. nk; mmin imann semeresini ve s de isyann akbetini grmek adalettir.
Binaenaleyh; mminlere selmet ve slere nedamet ve felket vardr.
Vcib Teal usul- itikadda delili tetkik lzm olduunu ve kfrzere srar edenlerin helk
olacaklarn ve ehl-i imana necat vereceini beyandan sonra kfirlerin emr-i dinde ek ve
evhamlarn izaleye sa'y ve ibadet-i ilhiyeyi gizli eda etmekten aikr olarak edaya intikaal
eylemek lzm olduunu beyan etmek zere:

225




buyuruyor.
[Y Ekrem-er Rusl ! Sen bilmum nsa ve bilhassa senin dininde ekkedenlere
hitaben de ki, Ey isyanla gaflet anndan olan insanlar ! Eer siz benim dinimde
ekkederseniz Allah'n gayr sizin ibadet ettiiniz putlara ben ibadet etmem. Zira; onlarn
ibadete ve ulhiyete istihkaklar ma'bud olmaya salhiyetleri yoktur ve lkin ben ol Allah-u
Teal'ya ibadet ederim ki, o Allah-u Teal sizin rhunuzu kabzla isyannz icab ihlk eder
ve cmle sft- kemliyeyi cami' ve sft- nekaaisten mnezzehtir ve ben Allah-u Teal'ya
inkyad eden mminler zmresinden olmakla emrolundum ve sizin iman edip o zmreden
olmanz hakknzda hayr bilirim.]
Fahri Rzi ve Hzin'in beyanlar vehile bu yet Reslullah'n itikadda ve amelde dininin
hulsasn beyan etmitir. Yani Allah-u Teal Reslne yle demekle emrediyor : Ey ns ! Benim
dinimin 2272 hulsas budur. Aklnza tatbik ve delilini ayn- insafla tetkik edin ki,
ekketmeyesiniz. nk; benim dinim cmle dinlerin ekmeli ve kyamete kadar umum nsn
merciidir. u halde mezhep ve mesleklerin ereflisidir. Zira; tevhid zere bina klndndan erilik
yoktur. Binaenaleyh; sizin iin ekketmek mnasip deildir. Belki ekke lyk olan sizin dininizdir.
nk; elinizle yaptnz putlara ibadet edersiniz. Halbuki siz putlardan ezhercihet l ve
ereflisiniz. Zira; siz muktedirsiniz, onlar cizdir. Ma'kul olan ednnn a'lya ibadetidir. Yoksa
'lnn ednya ibadeti deildir. u halde siz ma'kuln hilafn irtikb ettiiniz cihetle tereddde
ayan sizin mezhebinizdir. Benim eriatmda herey ak ve ma'kul olduu iin tereddde mahal
yoktur.
tikaad- fasidi izale etmek itikaad- hakk kesbetmek zerine mukaddem olduuna iaret iin
Reslullah, Allah'n gayrya ibadet etmediini Allah'a ibadet etmek zerine takdim buyurmutur.
Zira; habaseti tathir etmek tezyinattan mukaddemdir. nk; hanenin sprnts paklanmaynca
denmez. Binaenaleyh; hane-i kalbi itikad- batldan tathir etmeyince imanla tezyini mmkn
olamaz.
lmn mehabeti cmlenin kalbinde gaayet derin bir te'sir icra ettiinden bu yette Allah-u
Tealnn evsafndan imate sfat rhlarn kabzetmek sfatdr zikrolunmutur. Yani; kfirlere
Sizi ldren Allah'a ibadet ederim demek kfirlerin helk olacaklarn ve helk edecek Allah-u
Teal olduunu hatrlarna getirmekle onlar insafa davet etmektir.
Dinin esas iki olup B i r i n c i s i ; itikad, i k i n c i s i ; a'z-y cevarihle ibadet olduuna
iaret iin Reslullah, Allah-u Teal'ya ibadetini beyandan sonra itikaad- hakkaa sahibi olan
mminler zmresinden olmakla taraf- ilhiden me/mur olduunu beyan buyurmutur. Yani Ben
mminler zmresindenim, siz de mmin zmresinden olun ki, aramzda mnaferet kalmasn
demektir.

&&&&&
Vcib Teal Reslnn mminler zmresinden olmakla emrolunduunu beyandan sonra
batldan din-i hakka meyletmeye me'mur olduunu dahi beyan etmek zere : 2273

buyuruyor.
[Batldan hakka meyledici olduun halde yzn din-i mbne dndrmek ve ikaame
etmekle me'mursun. u halde elbette mrikler zmresinden olma.]
Yani; ben taraf- ilhiden din-i hakka tevecch edip mrikler zmresinden olmamakla
me'murum. Binaenaleyh; ben, kalbim ve bilcmle vcudumla istikaamet zere din-i slm'a
ynm dndm ve o dini ikaameyle insanlar tarik- savaba irad edeceim.
226

Beyzv'nin beyan vehile dinde i s t i k a a m e t ; feraizi eda ve kabayihten kanmakla

olur. Din iin ynn dndrmekle murad; ibadette kbleye tevecch olmak muhtemeldir. Buna
nazaran man-y yet; [Habibim ! Sen namazda ynn kbleye dnmekle dinin ahkmn sana,
soluna iltifat etmeksizin ed et ve batl olan eyleri terkle hakka meyletmekle me'mursun ki, ihls-
tm ve masivadan bilklliye i'razla zat- ulhiyetime tevecch etmi olasn] demektir. u manya
nazaran namazda keml-i huu ve huz' lzm olup bedenle K'be'ye ve kalple Cenab- Hakka
tevecchn lzumuna bu yet dellet eder.
yette zahirde hitap Reslullah'a ise de hakikatta hitap mmetinedir. Zira; Reslullah asl
yaratlnda hak zere bulunup batl zere asla bulunmadndan batldan hakka meyledecek;
batl zere bulunmu kimselerdir ve kezalik irkten nehiy de mmetini nehiydir. Zira; Reslullah'tan
irk mutasavver deil ki, nehyolsun. Binaenaleyh irkten nehyetmek; mmetini nehyetmektir. Zira;
Reslullah hal-i sabavetinden zaman- nbvvetine kadar asla mriklere itirak etmemitir ve
daima irkedenlerin aleyhlerinde bulunmutur.

&&&&&
Vcib Teal zat- ulhiyetine tevecch lzm olduunu beyan 2274 ve emrettikten sonra
kendinden bakasna du caiz olmadn ve bakasna du eden kimsenin zlimler zmresine
iltihak etmi olacan beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Y Ekrem-er Rusl Allah'n gayr sana menfaat ve mazarrat vermeyen eylere sen
du etme. Eer onlara du edersen sen zalimlerden olursun.] Zira; menfaat ve mazarrata
muktedir olmayan birtakm ciz mahlkaata du etmek ve onlardan birey istemek caiz olamaz.
nk; elinden hayr ve er birey gelmeyen cemadata yalvarmakta bir fayda yoktur. Binaenaleyh;
bu misilli cizlerden birey istemek mahall-i lyknn gayrdan istimdad olduu cihetle zulm
olduundan bunu ileyen kimseler zalimlerden olur.
Fahri Rzi ve Hzin'in beyanlar vehile bundan evvelki yette olduu gibi bu yette dahi
hitap zahirde Reslullah'a ise de hakikatta Reslullahtan bakalarnadr. Zira; Allah'n gayrdan
birey istemek; Reslullah hakknda mutasavver deildir. u halde bu yet-i celile putlara ibadet
edip onlardan istimdad edenlere ta'rizdir. Yani; Reslullah cmle mahlkaatn efdali olduu halde
farz- muhal olarak byle yolsuz bir muamele kendisinden sudur etse zalimler zmresine ilhak
muhakkak olunca dierlerinin zalimler zmresine ilhak olunaca evleviyetle sabit olur.
Binaenaleyh; evliyaullahtan zannolunan kimselerin kabirlerinden istimdad etmek.ve onlardan
muavenet beklemek memnu' olduuna bu yet aktan dellet eder. u halde birok chelann
onlarn kabirlerini beklemeleri ve onlarda tasarruf var zannetmeleri ve hereyi onlardan mid
etmeleri ve onlarn kabirlerine iltica ederek yalvarmalar bat bir itikad v faydasz yorgunluktan
ibarettir. Hatta bu misilli lm kimselerden istimdad edip onlarn ianeye iktidarlar olduunu itikad
edenlerin ulhiyeti itikaadyla beraber putperestlik edenlerden farklar olamaz. Hatta bazlar yle
fena itikaada 2275 giriftar olmulardr ki, ziyaretgh olan mahallerde medfun olan zata kar rk'
ve scudla namaz klmaya kadar cret ederler. Halbuki namazda ta'zm; ancak Allah-u Teal'ya
mahsus olduundan bu misilli ta'zmi Allah'n gayrya lyk gren kimseler tekfir olunurlar. Amma
mazannadan olan zatlarn kabirlerini ziyaret caiz olduu gibi onlarn hrmetine Allah-u Teal'ya
du ve Allah'tan istimdad etmek ve namaz klarsa Allah-u Teal'nn rzas iin klmak suretiyle
ziyaret merudur ve sevab da vardr. Zira; indallah makbul olan kimsenin ind-i ulhiyette olan
kurbiyetini vesile ittihaz ederek onun hrmetine Cenab- Hak'tan birey istemek ve ondan hi bir
ey beklemeksizin Allah'a du etmek caizdir.
Amma aln defini ekmekte ve susuzluun defini suda aramak gibi esbab- diyeye
tevessl etmek ihlsa mani deildir. Zira; Allah-u Teal esbab kendi halkedip ve ona mracaatla
emrettii iin esbaba mracaat ayn- ibadettir. Binaenaleyh; insanlar maiet hususunda Cenab-
227

Hakkn tayin ettii esbab- meruadan bazsna tevessl ederek Cenab- Hak'tan rzk istemek
meru ve memduhtur ve sair hususat- dnyeviyede dahi hal byle olduu gibi hirette derecata
nail olmak iin eriatn beyan ettii feraizi, vcibat, snen ve dab yerine getirmek, sair nevafil ve
hayrata sa'yetmek de umur-u hirette esbaba tevessl kabilindendir.
Baz hastalarn ifay Cenab- Hak'tan isteyerek tekkeye mracaatla orada bulunan
kimselerden efsun talebetmek ve muska yazdrmak, o mahallin tuzundan ve ekmeinden bir
miktar yemek suretiyle o tekkede yatan kimsenin hrmetini Allah'tan ifann husulne vese ittihaz
etmek tedaviye ve mualeceye mracaat kabilinden olduu cihetle bu misilli mracaatta beis
yoktur. Zira: efsun meru olduu gibi ekmeini yemek ve suyunu imek de tabibin ilcn isti'ml
etmi gibidir. Binaenaleyh; ifasn Cenab- Hak'tan bilmek suretiyle esbaba tevessl merudur. u
halde ifay Cenab- Hak'tan istemek suretiyle tabibin ilcn imekle tekkenin ekmeini yemek ve
suyunu imek beyninde bir fark yoktur.

&&&&&
Vcib Teal putlarn menfaat ve mazarrata muktedir 2276 olmadklarn beyandan sonra
kendi zat- ulhiyetinin kaadir kayyum olduunu beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Eer AHah Teal sana bir zarar verirse senden o zarar kaldracak kimse yoktur. ll
kendi zat- ulhiyeti vardr. Eer sana bir hayr murad ederse onu menedecek bir kimse
yoktur. Zira; Allah'n kullarna fazl u ihsann men'e kimse muktedir olamaz, belki, btn
insanlar toplansalar Allah'n ihsanndan bir zerresini bile reddedemezler. nk; nimetini
almak ve vermek AHah Teal'ya mahsustur. Zira; herey Allah'a msteniddir. Allah'tan
bakalar ciz olduklarndan birey vermeye kaadir olamadklar gibi almaya dahi kaadir
olamazlar. Amma AHah Teal her kemlt cami' ve nekaaisten mnezzeh olup btn
mevcudat kendi mahlku ve mlk olduu cihetle her kuluna istediini vermeye ve istedii
zaman almaya kaadirdir. nk; fil-i muhtardr. Kimse iine karamaz, her istediini kendi
yapar. Binaenaleyh; kullarndan diledii kimseye hayrla serden istediini isabet ettirir ve
tevbe eden kullarnn tevbelerini kabulle gnahlarn setredici ve ibadetlerine sevap
vermekle merhamet buyurucudur.] Zira; merhameti bol, ihsanna kimse karmaz ve mafireti
bol, affna kimse dil uzatamaz.
Vcib Teal insanlar iin hayr, maksudun bizzat olup er, maksudun bilaraz olduuna iaret
iin hayr iradeye erri mess kelimesine talik buyurmutur.
Hayr; ancak fazl- ilhi olup Allah-u Teal zerine vacip olmadna iaret iin zamir
mevziinde ism-i zahir varid olmutur. nk; zamirin mercii olacak hayr lfz gemi olduundan
zamir gelse manya halel gelmez ve lkin o hayrn fazl- ilhi olup insanlarn istihkaakyla
olmadna dellet etmezdi.
Allah-u Teal'nn kullar hakknda murad buyurduu ey 2277 zahirde baz kimseler
hakknda zarar gibi grlr, fakat o fiil hadsiz ve hesapsz faydalar ve menfaatlar zerine mtemil
olur. Mesel iddetli yamur baz kimselerin hanelerini tahrip ettii cihetle onlar haklarnda zarar
gibi grlse de btn memlekette otlar, ekinleri bitirip dalan ve ovalan ma'mur edip umum ahali
ve hayvanat mstefid olduklar cihetle hayr- klliyi mutazammn olur. Ve hayr- kll zmnnda
zarar- cz'yi ihtiyar caizdir.

[Y Ekrem-er Rusl ! nsanlara hitaben sen de ki, Sizin Rabbinizden hakk sarih olan
Kur'an geldi, ahkm- eriat te'sis etti. Binaenaleyh; eer bir kimse Kur'an'a yapmakla
228

ihtida ederse kendi menfaatna ihtida eder ve eer bir kimse ihtida etmez dc eriatn harici
dalleti ihtiyar ederse kendi mazarratna dalli ihtiyar eder. Halbuki ben sizin her iinize
kefil ve vekil deilim.] Zira; benim vazifem ahkm- ilhiyeyi size tebli edip doru yolu
gstermektir. Benim szm dinlemek ve mucibiyle amel etmek size ait bir vazifedir, isterseniz
ihtida eder, menfaat grrsnz ve isterseniz dalleti ihtiyar eder mazarrat grrsnz demekle
kendilerine hakikat- hali beyan edersin.
Bu yette h a k la murad; din-i slm'dr. Buna nazaran man-y yet: [Ey ns ! Sizi irad ye
ahvalinizi slah edecek ve ilyevmilkyam hak ve sabit ve cmle umurunuza kfi olan din-i slm
size geldi. sterseniz O dine tebaiyet eder doru yolu tutar nefsinizi azaptan vikaaye edersiniz,
isterseniz din-i slm'a tebaiyet etmez, haktan kar, nefsinizi Cehennem azabna duar edersiniz.
Zira; ben size vekil deilim. nk; iyilik ve ktlk size ait] demektir.

[Ey Habibim Sana vahyolunan Kur'an'a sen rttiba' ve 2278 emrolunduun vehzere
nsa tebli ve esna-y teblide tesadf edecein ezalara sabrla mukaabele et. Zira; Allah-u
Teal'nn sana nusret verip galebe etmenle hkmedinceye kadar sabra mlzametin
lzmdr. nk; Allah-u Teal hakimlerin hayrlsdr.] Zira; hkmnde hata olmaz, ilmi tamdr
ve ilm-i tam zere bina klnan hkmde yanl olmak tasavvur olunmaz.

&&&&&

SRE- HD
Mekke-i Mkerreme'de nazil olan srelerdendir. Yz yirmi yeti camidir.

[u sre; yetleri muhkem ve metin bir kitab azimdir. O kitabn yetleri takviye
olunduktan sonra cemi' ef 'li, hikmeti mutazammn ve ahval-i ibada muttali' olan zat- eceli
a'l tarafndan ahkm tafsil olundu.] Binaenaleyh; yetlerine asla noksan tr olmaz ve
ahkm, gaayet salam ve tahribi gayr- kaabil bir binay muhkem gibidir ki, enbiya-y sabkaya
nazil olan kitaplar gibi nesih arz olmaz. u halde hkm ilyevmkyam bakdir ve ahkm ibadn
haline muvafk surette tafsil olunmutur. nk; kullarnn cemi' ahvaline tamamyla muttali olan
hakm-i mutlak tarafndan tafsil olunduu iin itikaad- hakka, ahkma, vaaz u ibrete ve durub-u
emsale mteallik olan yetler birer birer tafsil olunmu, asla noksan kalmamtr. Zira; evamir ve
nevhyle yetleri takviye olunduktan sonra sevab ve ikab taraf- ilhiden lyk vehzere beyan
olunmu ve hakla batl beynini tefrik ve iktiza zerine yetleri nazil olarak kullarn muhta olduu
deliller ve mesail-i saire hulsa edilmi ve sair srelerle dahi ahkm tafsil olunmutur.
Kitabn gaayet muhkem ve yetlerinin hikmete muvafk ve kullarn slaha elverili olduunu

( )ve ( )isimleri varid olmutur. nk; ( )22

80 ii yerinde olup ve hikmete muvafk olduunu ve (
) de hereyden haberdar olduunu
i'r ettiinden (
) ve ( )tarafndan varid olduunu beyan etmek; Kur'an'n ahkmnn
beyan iin esm-i hsna iinden

hikmete ve mesalih-i ibada muvafk olduunu beyan etmektir.

229

( )lfzna mteallik tafsilt Sure-i Yunus'ta getii iin burada iade olunmamtr. nk;

orada beyan olunan tevcihat burada dahi caridir. [bu cildin ikibin yzellidrdnc sayfasnda
mezkrdur.]
Yahut man-y yet: [Batldan muhafaza olunduktan sonra hell, haram, ibadet ve kabahat
tafsil olundu] demektir. nk; Cenab- Hak Kur'an' tebdil ve tayirden ve batl olan eylerden ve
yetleri arama ahkm bozacak eylerin karmasndan muhafaza edeceini beyanla
ilyevmilkyam Kur'an'n muhafaza-i ilhiye altnda olduunu iln buyurduu cihetle muhkem
klnd gibi hell ve harama dair olan mesail yetler zmnnda tafsil olunmakla kullar iin hall-i
mkilt etmek kolaylam ve herbir mesele mahall-i muayyeninde tafsil olunmutur.

&&&&&
Vcib Teal yetleri tafsilin sebebini beyan etmek zere:

buyuruyor.
[Kitabn yetleri tafsil olundu ki, sizler Allah'n gayrya ibadet etmeyip ancak Allah-u
Teal'ya ibadet edesiniz. Zira; ben sizin iin gnahlardan azapla sizi korkutmak ve
sevaplardan Cennetle mjde etmek iin taraf- ilhiden geldim. Binaenaleyh; sizi korkutucu
ve tebir ediciyim. u halde irki terkle tevhide devamnz lzmdr.]
Bu yette Kur'an'n yetlerinin tafsilindeki hikmet; tevhid olduuna dellet vardr.Zira; t a f s i
l ; Allah'n gayrya 2281 ibadet etmemekle tefsir olunduundan Kur'ann hulsas tevhid olup her
ahkm tevhidin zmnnda dahil olduuna iaret olunmutur. Bu yet Allah'n gayrya ibadetten
insanlar men'i mutazammn olup Allah-u Teal'ya ibadete terib zere mtemil olduu cihetle
yetin hirinde her iki kaziyenin neticesine iaret vardr. nk; Reslullah Allah'n gayrya ibadet
edenleri azapla korkutucu olmas ve Allah-u Teal'ya ibadet edenleri sevapla tebir etmesi bu
iareti te'yid eder. Zira; enbiyann bi'setinden maksat da sleri azapla korkutmak ve bidleri
sevapla tebir etmektir.
Hulsa; Kur'ann yetleri taraf- ilhiden tafsil olunup hibir meselede phe kalmad ve
tafsil olunan mesailin hulsas ise ibadetin ancak Allah'a mnhasr olup Allah'n gayrya ibadet caiz
olmad ve Reslullah'n, Allah'n kullarn ma'siyetleriyle korkutucu ve ibadetlerinin sevabyla
mjde edici olduu bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal teklif-i ilhiyey beyana balamazdan evvel ma'rifet-i ilhiyenin tahsili lzm
olduunu beyandan sonra tekliften bazlarn beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Rabbinizden mafiret isteyin. Sonra ma'siyetinize nedametle Rabbinize mracaat
edin ki size dnya menfaatini ve maln ok versin. Ta ki, lnceye kadar istirahat edin.]
Yani; Kur'ann yetleri iki eyle tafsil olundu. B i r i n c i s i ; tevhid, i k i n c i s i ; sizin istifar
ve tevbe etmenizdir. u halde siz velinimetiniz olan Rabbinizden evvel gemi gnahlarnza
mafiret talep ve saniyen de btn ma'siyetinize nedametle dergh- ulhiyete mracaat edin ki,
dnyada bol nimetlere ve menafi-i marziyenize nail olup lnceye kadar rahat ve refah- halle vakit
geirin. Zira istifar; gzel nimetlere nail olmaya vesiledir. 2282

230

Fahri Rzi ve Hzin'in beyanlar vehile bazlar i s t i f a r la murad; gnahlara mafiret

istemek ve t e v b e yle murad; ilemekte olduklar gnahlar terkle dergh- ulhiyete mracaat
etmektir dediler. Buna nazaran man-y yet: [Siz gemi gnahlarnzn affn Rabbinizden
istirhamdan sonra hl-i hazrda ilemekte olduunuz gnahlar terkle dergh- ilhiye rc' edin ki,
Allah-u Teal size mevtinize kadar bolca rzk versin] demektir. Yani; kaht u gal gibi belyy
istifarla karlayn ki, dnyada darlk grmeyesiniz. stifarn tevbe zerine mukaddem olduuna
iaret iin bu yette istifarla emir, tevbeyle emir zerine takdim olunmutur.
Bu yet; istifarn vs'at- rzka sebep olduuna dellet eder ve Reslullah'n

( ) --Dnya mminin zindandr.-- buyurduu hadis-i erifi bu yete

mnafi deildir. Zira; hirette mmin iin hazrlanan nimetlere nispetle mmin dnyada ne kadar
bol nimete nail olsa dahi yine dnya mmin hakknda zindan menzilesinde demektir. Binaenaleyh;
yetle hadis beyninde mnafat yoktur. Zira; yetin meali Dnyaya nispetle size vs'at ve rahat
versin demektir. Hadisin meliyse hirette mmin iin mevcut nimetlere nispetle dnyada ne
kadar rahat ve bolluk iinde olsa zindanda gibi olur demektir. Kezalik Kfir de dnyada ne kadar
mzayaka iinde olsa dahi hirette grecei azaba nisbetle dnya onun hakknda Cennet gibidir
demek olur.
Baz bid ve zhidlerin istifara devam ettikleri halde zyk- maiete duar olmalar
derecelerinin yksek olmasna ve gnahlarnn kefaret olunmasna sebep olduu cihetle bu yete
mnafi olmaz. Zira; mmin rif-i billah olduu cihetle rzk dar olsa dahi kalbi geni ve sruru daim
ve taksim-i ilhi olan rzkna raz olduundan rzknn darl onun hakknda esefini mucip olmaz.
Met- dnyann hasis ve deni ve arkasnn kesilir ve tkenir olduuna iaret iin intiha ve inkt'a

()

dellet eden
lafzyla varid olmutur. nk arkas kesilip tkenen ey; daima hakir ve zelil
olur.
Hulsa; gnahlara istifar ve tevbe etmek bol rzka ve refah- hale sebep olaca bu yetten
mstefad olan fevaid cmlesindendir. 2283

&&&&&
Vcib Teal insanlarn ef'linden dnyaya mteallik olan istifar ve tevbe gibi eyleri
beyandan sonra menafi-i hiretten bazlarn beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Rabbiniz her amel sahibine amelinin sevabn verir ve eer siz haktan i'raz ederseniz
yevm-i kyametin azabnn sizin zerinize nazil olmasndan korkarm.]

Yani; iyi ameli olan herkesin amelinin ecrini dnyada veyahut hirette elbette Rabbiniz verir.
Binaenaleyh; hibir kimsenin ecrinden noksan kalmaz ve eer tafsil zere Kur'an'da vrud eden
tevhid, istifar ve tevbe gibi ahkm kabul etmekten imtina' ederseniz ben sizin zerinize byk
gn denmeye yn olan kyamet gnnn azab nazil olmasndan korkarm. nk; ahkm-
ilhiyenin muktezas ameldir. Amelden imtin'nn neticesi de azab- elimdir. u halde sizin iin
vazife azaptan kurtulmak iin emr-i ilhiye imtisal etmektir.
Bu yet-i celile; istifar ve tevbe edenlere verilmesi vaad olunan met'- haseni tafsil olmak
zere sevkolunmutur ki, fazl sahibine yani amel-i salih sahibine dnyada veyahut hirette ecir
verileceini beyan etmitir. Binaenaleyh; dnyada baz amel-i salih sahibinin zyk- maiete duar
ve baz fask ve facirin de bol rzka nail olmasyla itiraz varid olmaz. nk; ehl-i fazln fazl
muhakkak verilecektir. Fakat behemehal dnyda olmak lzm deildir. Dnyada ibadeti ok olan
kimsenin amelinin ve salh- halinin dnyada mkfatn grmesi ihtimali olduu gibi behemehal
hirette sevabm alacak ve derecat da yksek olacaktr.
Cenab- Hak erbab- fazln mkfatn tamamen vereceini vaadle kullarn kesb-i fazilet
etmeye tevik etmi ve kesb-i faziletten i'raz ve ahkm- eriat kabulden istinkf edenleri
kyametin azabyla tehdid buyurmutur. Ekseriyet itibaryla erbab- fazln mkfat- dnyeviyesini
231

verdii grlmektedir ve dnyada 2284 verdii nimetlerin krn eda edince hirette mkfat
noksan olmaz.
Hulsa; mmin muvahhidin dnyada ve hirette mkfat- haseneye nail olaca ve haktan
i'raz edenler haklarnda yevm-i kyametin azabndan korkulaca bu yetten mstefad olan fevaid
cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal bidlerin ibadetine ecir vereceini ve ibadetten i'raz edenlere azab olunacan
beyandan sonra herkesin hirette mercii huzur-u manev-i ilhi olduunu beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Dar- hirette ancak merciiniz Allah-u Teal'nn huzurudur. Allah'n gayrnn huzuru
deildir. Binaenaleyh; iyilerin iyilii zerine sevap vermek ve ktlerin ktl zerine
azab etmek Allah-u Teal'ya mahsustur, Allah'n gayr bir kimse mczt edemez. Zira;
Allah-u Teal hereye kaadirdir.] nk; Allah-u Teal'nn emrine imtisal edenlere sevap vermek
ve emrine imtisal etmeyip kfre ve gnaha srar edenlere azab vermek Vcib Teal'ya mahsustur.
Tevbe ve istifar edenlerin rzkn tevsia kaadir olan ancak Allah-u Teal'dr, Allah'n gayr deildir.
Bu yette bidleri ibadete terib ve sleri isyandan tenfir ye azapla tehdid vardr. nk;
elbette herkesin mercii huzur-u ilhi olduunu beyan etmek huzur-u ilhiye yz aklyla varmaya
ve yznden siyah lekeyi silmeye tevik olduu gibi Allah'n hereye kudretini beyan etmek; iyi
amele ecir vermeye ve kt amele mcazata kaadir olduunu beyanla sleri korkutmak da vardr.

&&&&&
Vcib Teal hakk kabulden aktan i'raz edenleri yevm-i 2285 kyametin azabyla
korkuttuktan sonra gizli i'raz etmekle aktan i'raz etmek beyninde fark olmadn beyan etmek
zere :

buyuruyor.
[Agh olun ve uyank bulunun ! Onlar hakka meyletmekten kalplerini evirirler ki,
ilerini Allah'tan saklasnlar. nk; o kfirler kalplerinde olan birtakm batl itikad ve kt
niyetlerini Allah-u Teal'dan kendi zu'mlarnca sakl tutarlar. Halbuki agh olun iyi bilin ki,
onlar deklerine gelip elbiselerini balarna rttkleri zaman Allah-u Teal onlarn gizli ve
aikr her neleri varsa onlarn cmlesini bilir. Zira; Allah-u Teal kalplerinde gizli olan
esrarn hepsini bilicidir.]
Yani; kfirler kalplerinde kfr ve Reslullah'a adaveti saklar, bildirmemek isterler ve lkin iyi
bilsinler ve mtenebbih olsunlar ki, onlar yataklarna gelip yorganlarn balarna ektiklerinde
kalplerinde gizledikleri eyleri ve Reslullah hakknda syledikleri irkin szlerini Allah-u Teal bilir.
Zira; Allah-u Teal ahval-i kalbe muttalidir, binaenaleyh; ind-i ilhide gizli ve aikr cmlesi
msavidir.
Fahri Rzi ve Hzin'in beyanlar vehile (bn-i Abbas) Hazretlerinden rivayet olunduuna
nazaran bu yet (Ahnes) isminde bir kimse hakknda nazil olmutur. Zira, (Ahnes) gaayet tatl
szl ve sznn intizamna riayet eder ve Reslullah'n sevecei szleri syler, fakat Reslullah'
sevmez ve sevmediini de bildirmez ve sever gibi grnrd. Allah-u Teal bu yette onun ve
emsalinin hallerini tasvirle zemmetmi Ve Reslullah' sevmediklerini gizlediklerinde bir fayda
olmadn beyan buyurmakla onlar insafa davet etmitir. Yahut bu yet mriklerden bir cemaat
hakknda nazil olmutur. Zira; onlarn detleri hanelerine gelip yataklarna yatacaklarnda Biz
232

perdeleri indirip, kaplar kapayp, yorgan zerimize rtp, Reslullah'a adavetimizi gizleyip,
szmz 2286 syleyince Allah-u Teal ile peygamberlik dvasnda bulunan Muhammed (S.A.)
bizim halimizi bilmezler, biz iimize devam ederiz derlerdi. Allah-u Teal bu yetle onlarn hallerini
tasvir etmekle cmle srlarn bildiini ve saklamalarnda fayda olmadn bildirmitir ki,
itikadlarnn batl olduunu bilsinler. nk; Vcib Teal bilmum insanlarn kalplerinde olan esrar
ve lisanlarndan kan szlerini bilir. Binaenaleyh; Allah-u Teal'dan sakl hi kimsenin bireyi
bulunamaz. Hatta yorganlarnn altnda dndkleri eyleri dahi bilir.

(
) Reslullah'tan adavetlerini gizlemek iin
kalplerini haktan dndrrler ve kalplerinde olan adavetin hilafn lisanlanyla sylerler demektir.
ONBRNC CZ'N SONU
&&&&&

ONKNC CZ
Vcib Teal istifara devam, eden kimselerin rzk bol olacan, gizli ve aikr hereyi
bildiini beyandan sonra cmle mahlkatn rzk kendi taraf- ilhisinden sl olunduunu beyan
etmek zere :

buyuruyor.
[Yeryznde olan bilcmle hayvanatn rzk Allah-u Teal zerinedir, ancak Allah-u
Teal'nn gayr hibir kimse velev ufack olsun bir hayvann rzkn veremez ve Allah-u Teal
her hayvann mahall-i kararn ve ldkten sonra defnolunaca mahalli bilir ve ona gre
herkesin rzkm mahalline sl eder. Zira; herbiri Levh-i Mahfuz'da yazldr.] Binaenaleyh;
hibir kimsenin rzknda ve defnolunaca mahalde yanllk olmaz. nk; Allah-u Teal'nn
ilminden hari birey olmaz ki, yanllk olsun ve Allah-u Teal kk, byk; erkek, dii cmle
hayvanatn gecede ve gndzde meskenlerini bildiinden her zaman herkesin ihtiyacn bilir ve
analarn karnnda ve babalarn belinde ve kularn yumurtalarndaki zerrtn cmlesini bilir ve ona
gre rzklarn halkeder, yerli 2288 yerince verir ve hayvanat da herbiri bir nevi esbabla araya
araya Allah'n onlar iin halkettii rzk bulur ve herkes kendi vcuduna, tabiatna ve mizacna
muvafk olan bilir ve onu yer, giyer, ondan intifa' eder, harine tecavz etmez ve edemez. u
halde rzkn ahvali hayvanatn ahvaline muvafktr. nk; muvafk olmasa gda olamaz. Hatta
baz hayvan hakknda gda olan rzk dieri hakknda ayn- zehir olur ki, yerse helk olur. u halde
bu ne acb ve garb bir kanun-u ilhidir ki, intizamna asla halel gelmez. Dndke ukul- beer
idrakten ciz olduunu itiraftan baka bir are bulamaz. Zira; her nevi hayvann rzk kendi nev'ine
mnhasrdr, dier nev'in rzkna el uzatamaz. Tabii ve zaruri bir inhisar altndadr. Birka nev'in bir
nevi rzk yemeleriyle bu cihete itiraz varid olmaz. Zira; bunlardan herbiri kendilerine mahsus olan
rzkta ayrlrlar.

()

Bu yet-i celiledeki
lfzn firak- dlleden Mu'tezile vcuba dellet ettiini istidlal
ederek Kullarn rzkm vermek Allah-u Teal zerine vaciptir demilerse de, ehl-i snnet indinde
Allah-u Teal zerine birey vacip olmaz. nk; Allah'n fevkinde bir hkim yok ki, Allah zerine
birey vacip klsn. Belki Vcib Teal'nn hayvanatn rzkn tekeffl buyurmas mcerret fazl- ilhi

()

ve ltf-u subhndir. Ve
lfzndan mstefad olan vcup da vaad-i ilhi icabdr. nk;
vaad-i ilhide tahallf olmaz. Yani Allah-u Teal kullarnn rzkn vermeyi vaad ettii cihetle
233

vaadinden dnmez demektir. Vcuba dellet eden lfzla irad olunmak kullara vaad olunan rzkn
vusul muhakkak olduuna ve tevekkl- tammn lzumuna iaret iindir. Keenne vacip olan eyin
elbette vcudu lzm olduu gibi vaad-i ilhi altnda olan eyin elbette vcut bulup geri
kalmayacana iarettir.

()

()

Bu yette
lfz
mansna olduuna nazaran man-y nazm yledir: Efrad zirhun herbirinin rzk Allah'tandr. Allah'n gayrdan deildir demek olur.
Bu yet-i celile hkm hvidir. B i r i n c i s i ; yeryznde olan bilcmle hayvanlarn
rzkn Cenab- Hakkn tekeffl buyurmasdr. k i n c i s i ; hayvanattan herbirinin bulunduklar
yerlerini ve kararghlarn bilmesidir. n c s ; 2289 efrad- zirhtan herbirinin Levh-i
Mahfuz'da yazk olmasdr. Binaenaleyh; insanlarn rzk hususunda gayrn hukukuna tecavz
veyahut uzun boylu arbedeler kararak kendini ve hasmn rahatsz etmek rzknn ziyade veya
noksan olmasnda bir te'siri olmayacandan bu gibi eylerden ihtiraz etmesi lzmdr. Ancak
insann esbabna tevesslle beraber Cenab- Hakka itimad edip suret-i meruada sa'yetmesi
vaciptir.

&&&&&
Vcib Teal malmatn cmlesine lim olduunu beyandan sonra mmknatn cmlesine
kaadir olduunu beyan etmek zere:

buyuruyor.
[Allah-u Teal ol zat- eceli ldr ki, sizin amel cihetinden hanginiz ziyade gzel
olduunu imtihan iin semavat ve arz alt gn miktar bir zamanda halketti. Halbuki Ar-
A'l su zerinde muallkt.]
Yani; ey mrikler ! Allah'n kudretini nasl inkr edersiniz? Bunu inkra cret etmemek
lzmdr. Zira; o Allah-u Teal lem-i ulv olan gkleri ve lem-i sfl olan yerleri sizin maietinize
ve hayatnza elverili olarak alt gn miktar bir zamanda icad etti. Bunlarn cmlesi haliknn
vcuduna ve kudret-i kmilesine dellet ederken nasl oluyor ki, halikn kudretini inkra cret
edersiniz? Halbuki sema ile arz halketmezen evvel suyla Ar- A'l'y halketti ve Ar- A'l ile su
arasnda bir hail yok ve Ar- A'l su zerinde muallkt ve bu lemi Allah-u Teal u grdnz
suret-i acbe zere halketti ki, sizin dnyada mrnz olduka imtihan muamelesi buyursun ve
ameli gzel olanlarla olmayanlar beynini tefrik etsin. Amel cihetinden ve daha ziyade ihls zere
2290 amel edenler bilinsin ve herkes kendi halini bilsin, haline gre cezasn bulsun.
Fahri Rzi'nin beyan vehile gkler zatlarnda ve sfatlarnda birbirine muhalif olduuna
iaret iin semavt cemi' sygasyla varid olmutur. Amma yerlerin zatnda ve sfatnda tabakaat
bir siyak zere olduundan arz mfred olarak varid olmutur. Gkler baba menzilesinde olup yer
ana mesabesinde olduundan baba menzilesinde olan semavatn erefine binaen sema takdim
olunmutur. nk; semadan bereket nazil olmaynca yerden bir-ey hasl olmaz. Binaenaleyh;
arz semaya daima muhtatr. Sema ise muhtacnileyhtir. Muhtacnileyh olan ey muhtaca
nispetle daima efdal ve ereflidir.
Suyla Ar- A'l'nn yerler ve gklerden evvel halkolunduuna bu yette dellet vardr.
nk, yerleri ve gkleri halkettiinde Ar- A'l'nn su zerinde bulunmasn beyan etmek; arla
suyun evvel halkolunduunu beyan etmektir. Yani; Aada su, yukarda Ar- A'l vard
demektir. Yoksa Ar- A'l suyun zerine konmu mansna deildir.
Vcib Teal bu lem-i mkevvenatn halkolunmasnda hikmet kullarna imtihan muamelesi
olduunu bu yetle beyan buyurmu ve imtihan muamelesini lemin halkolunmasna illeti ga-iye
olarak beyan etmitir. Zira; lemin hilkatndan maksad- asli ma'rifet-i ilhiyedir. Binaenaleyh;
ma'rifet-i ilhiyeye lem-i mkevvenat vesiledir. nk; insanlarn vcuduna ve maana lem-i
mkevvenat vesile ve esbab kabilinden ve vahdaniyet-i ilhiyeye delil ve emmare olduundan
234

halikn vcuduna ve vahdaniyetine bu mevcudatla istidlal olunur. Vcib Teal'nn ef'li mualleletn
bila'raz deilse de hikem-i mesalihi mutazammn olduundan illet suretinde varid olanlar hikem-i

()

mesalih mansnadr. Binaenaleyh;

hilkat- lemde olan maslahata iarettir.
Bu yette imtihan muamelesi mecazdr. Zira Allah-u Teal kullarnn hallerini bilir.
Binaenaleyh; Allah-u Teal hakiki imtihandan mnezzehtir. nk imtihan; ahvali bilinmeyen
kimsenin andr. Allah-u Teal ise kullarnn hallerini tamamen bildiinden imtihana ihtiyac yoktur.
u halde Cenab- Hakkn imtihan 2291 mumelesi kullara hallerini bildirmek iindir. Herkesin ilim
ve amel mertebelerinde daima sa'yetmesi umur-u lzmeden olduuna tenbih ve iaret iin

lfz ism-i tafdil sygasyla varid olmu, hsn ve kubh itibaryla efrad- mkellef
birbirlerinden farkl olduuna iaret iin imtihan muamelesi ihtiyar olunmutur. u halde bu leme
arz- vcud eden insanlardan ameli kabih olanlarla hasen ve ahsen olanlar elbette birbirinden
temeyyz eder. Ve amel, amel-i kalbe ve amel-i cevariha amil olduundan imtihan; kuvve-i ilmiye
itikaadiyat ve kuvve-i ameliye ameliyat nn cmlesine amildir. Binaenaleyh; her
insann her iki cihetin tahsiline sa'yetmesi elzemdir. Zira; her iki cihetten sul olunacaktr. u halde
her iki cihete almakla rza-y ilhiye nail ve selmete vasl olmak insann menfaati
iktizasndandr.
Hulsa; Allah-u Teal'nn yeri ve gkleri alt gn miktar bir zamanda halkettii ve bu lem
halkolunduunda Ar- A'lnn suyun fevknda bulunduu ve lemi halketmekteki hikmet;
mkellefini imtihan olduu bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal efrad- beerin iptils hiretin vcuduna delil olduundan hireti inkr eden
kfirlerin hallerini beyan etmek zere:

buyuruyor.
[Allah-u Teal hakk iin y Ekrem-er Rusl ! Sen onlara Siz ldkten sonra elbette
dirileceksiniz dersen o kafirler Bu sz veyahut Kur'an sihirden baka birey deildir
derler.]
Yani; Habibim ! Ahireti inkar eden kfirlere sen eer dersen ki Ey kfirler ! Vefatnzdan
sonra siz elbette kabrinizden kalkacaksnz ve amelinizin cezasn greceksiniz. Buna cevaben o
kfr ihtiyar eden kfirler u Kur'an veyahut u sz olmad, ancak aktan bir sihir oldu. nk;
onlar kfr ihtiyar ettiklerinden iman etmemeye karar vermilerdir. Binaenaleyh; hireti beyan eden
sze ve Kur'an'a sihirdir demeye cesaret ederler ve akbetinden endie etmezler. Zira hireti
beyan eden kelm; hakikati haiz olmadk mansz bir sz zannyla hkmsz addederler ki,
itikadlarnn hilfna ve kulaklar nsiyet etmedik bir kelm olduundan sihir demeye cesaret
ederek derhal oyuncak kabilinden insanlar aldatmak iin tertib olunmu bir sihirdir demekle
imandan i'raz ederler. Halbuki Kur'an'a muraza iin birok zaman uratklar halde ksa bir
srenin bile mislini getirmekten ciz kaldklar ve en nihayet muraza ve muharebeye mncer
olduu meydandadr. Eer onlarn dedikleri gibi kul tarafndan tertib olunmu birey olsayd itiraz
edenler de Kur'an'n baz srelerinin mislini tertib edebilirlerdi, halbuki yapamadlar.
Hulsa; taraf- risaletten Siz ldkten sonra dirileceksiniz denildiinde kfirlerin Bu sz
sihirden baka birey deildir dedikleri bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&

235

Vcib Teal, Reslullah'n Kurey kabilesine vaad ettii azabn taahhurundan dolay Kurey
kfirlerinin istihza suretiyle Reslullah'a Nerede kaldn, azap neden gelmiyor? dediklerini ve
kbet-i hallerini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Zat- ulhiyetime yemin ederim ki, onlardan vaad olunan azab biz az bir zaman te'hir
edersek cehalet ve hamakatlarndan nai Vaad ettiiniz azaba ne gibi ey mani oldu,
neden gelmiyor? Eer dediiniz gibi azap gelecek olsayd gelirdi demekle istihza ederler.]
Zira; bu kelmdan maksatlar; Reslullah' tekzib, istihza ve.zmnnda isti'cal de vardr ki, Azap
gelecekse gelsin, ne olacaksa olsun. Kuru vaattan birey hasl olmaz demek istemilerdir.

( ) bu yette az bir zaman mansnadr. Zira 2293 mmet; her ne kadar

insanlardan cemaat mansnaysa da burada azck, mahdud ve muayyen bir zaman mansnadr.
u halde Azap elbette gelecek ve lkin baz maslahata binaen bir mddet-i muvakkata te'hir
olununca yokluuyla hkmetmek lzm gelmezken hkmeder ve istihzaya kadar cret ederler
demektir.
Yahut bu yette m m e t ; man-y aslisi olan nstan bir cemaat mansnadr. Buna
nazaran man-y yet: [Eer biz onlara vaad olunan azab bir mmet-i ma'lmenin gelmesine te'hir
edersek Vaad olunan azaba mani nedir, neden gelmiyor? derler. nk; det-i ilhiyenin
cereyan s mmetin yerine gelecek olan mmetin gelecei zaman hulul etmedike o s mmeti
ihlk etmez. u halde mriklerin helki mmet-i Muhammediyenin zuhuruna kadar te'hir olundu]
demektir. Binaenaleyh; mmet-i Muhammed meydana gelince mrikler helk oldu gitti ve
bilhassa Ceziret-l Arap'ta bir ferd-i mrik kalmad ve ran hkmeti tamamen mnkariz oldu,
mrikler krld ve yerlerine ehl-i slm kondu.
Hulsa; s cemaatn helkini icab eden azap o cemaatn yerine gelecek itaatli mmetin
zuhuruna kadar te'hir olunmak det-i ilhiye iktizasndandr. nk; bir mmet gelmeden mmet-i
mevcudeyi ihlk etmek lemin harabna bd olup halbuki vakt-i muayyenine kadar lemin ma'mur
olmas murad- ilhi iktizasndan olduu cihetle yeni mmet gelmeyince eski mmeti ihlk etmez.
Binaenaleyh; s olan bir millet gazab- ilhinin teehhrne marur olmayp isyann bilip Allah'n
inayetine iltica etmeli ki, azaptan kurtulsun.

&&&&&
Vcib Teal azabn te'hirini istihza ettiklerini beyandan sonra azap geldiinde hibir eyin
mani olamayacan ve istihzalarnn azab kendilerini ihata edeceini beyan etmek zere :

buyuruyor. 2294
[Agh olsunlar ve uyank bulunsunlar ki, onlara azap geldii gn onlardan mndefi
olmaz ve istihzalarnn azab onlar ihata eder.] Binaenaleyh; onlar iin mev'ud olan azap
onlardan bakalarna sapmaz ve biraz hafif bile olmaz, mukadder olan azap neyse tam tamna
gelir ve Reslmzn tehdidi yerini bulur ve onlar da irklerinin cezasn grrler. u halde siz
azabn temhirinden ve onlarn tuyanndan mteessif olmayn.
A z a p la murad; dnyev ve uhrev her ikisi olmak muhtemeldir. Lkin yetin evkinden
fehmolunan azab- dnyadr. Zira; Reslullahn tehdidi her ikisine amilse de kfirlerin sulleri ve
ve istihzalar azab- dnyann te'hir olunmas zerinedir. Binaenaleyh; bu yette a z a p la murad;
azab- dnya olmak ihtimali galiptir. Maamafih her ikisi de murad olunmakta bir mani yoktur. u
halde her ikisine mil addolunmak evldr. Zira; lfzn ikisine amil olduu halde iinden birine
tahsis etmekte taksir vardr.

236

&&&&&
Vcib Teal kfirlerin kendilerine nazil olan azabn taahhurundan dolay istihza ettiklerini ve
istihzalarnn azab elbette kendilerine vasl olacan beyandan sonra insanlarn mnkir-i nimet
olduklarn beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Zat- ulhiyetime kasem ederim ki, insana dnyaca rzknda bolluk verip de sonra o
nimetleri elinden aldmzda ihsn- ilhiden iddetle kat- mid eder ve btn nimetlerimizi
hi grmemi gibi inkr ederek me'yus olur.]
Yani; biz nev'-i insana nimet-i dnyadan ltf u keremimiz icab birok rzk verip onun
lezzetini tattrdmzda o nimetleri hikmetimiz icab onun eiinden alnca o insan btn
nimetlerimizi unutur ve gemi nimetlerimizi inkra cret ve rahmetimizden kat'- mid ederek
iddetle me'yus olur. Halbuki rahmet-i 2295 ilhiyeden kat'- mid etmek byk gnahtr.
Binaenaleyh; insana lyk olan nimet-i ilhiye mevcutken kretmek ve bir belya mptel
olduunda sabrederek ikinci bir nimete muntazr olmaktr. nk nimet; insan iin mcerret ltf-u
ilhi olduu cihetle gider, tekrar gelir. u halde nimet-i ilhiyeden kat- mid etmek caiz olamaz.
Zira; Allah-u Teal kaadir kay yumdur, her zaman herkesin halini bildii gibi her vakit hereyi
vermeye kaadir olduundan rahmet-i ilhiyeden midini kesmek hibir zaman doru deildir.
Hulsa; insann evvelce nail olduu nimet zail olunca rahmet-i ilhiyeden iddetle me'yus
olduu bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal insann, nimetin zevaline me'yus olduunu beyanla zarardan sonra isabet eden
menfaata son derece mesrur olduunu beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Zat- ulhiyetime kasem ederim ki, eer insana isabet eden bir zarardan sonra biz
nimet ihsan eder ve o nimetin lezzetini tattrrsak benden zarar gitti demekle iktifa eder.
Zira; insan kendine gelen azck nimete ok ferah ve iftihar edicidir. Halbuki zarar gidip
menfaat gelince o nimetin krne msaraat etmesi lzmdr.]
Yani; insan ciz klacak ve perian edecek bir bel geldiinde son derece me'yus olduu
gibi o belnn gitmesine de gaayet ferah eder, hatta Benden mesaib zail oldu demekle gayrlara
iftihar ederek srrn izhar eder. nk; insan o belnn zevaline ve nimetin gelmesine
kendinden bir liyakat ve istihkak grdnden nimetini hazmedemeyerek gayrlara iftihara cr'et
eder ve belki o nimeti hayra sarfedecekken erre sarfle zulm taaddiye balar. nk; Tefsir-i
Hzin'de beyan olunduu vehile f a h u r ; fahr 2296 mbahat ve menakbn saymakla
kendinde olan kudreti bakalarna zulm suretiyle uzatmak ve kendinde herkesten ziyade bir
istihkak grmekten ibarettir. Binaenaleyh; o gibi insanlar bu misilli iftiharle zemmolunmutur.
Servet ve samana malik olan insanlarn ekserisinde bu hl mahede olunmaktadr. Binaenaleyh;
ok zaman gemeksizin nimeti zail ve kendi perian olur. Zira kr ed olunmayan nimet; her
zaman zevale ma'ruzdur.
Beyzv ve Ebussuud'un beyanlar vehile insanlarn bu dnyada grdkleri nimet ve mihnet
hirette grecekleri sevap ve azaba numune kabilinden olduuna iaret iin z e v k ve m e s s
237

kelimeleri varid olmutur. nk z e v k ; bireyin tadn tatmak, m e s s ise bireyin iptida isabet
etmesidir. u halde dnyada grlen nimet, lezzetve mihnet cmlesini tatmak kabilndendir, hakk
deildir. Zira; nimetin hakikati Cennet'te ve mihnetin hakikati Cehennemidedir. Binaenaleyh;
hirette olacak nimetlere ve Cehennem'de olacak zahmetlere nispetle dnyann nimet ve zahmeti
tadmlk kabilindendir. Zira; nimet-i dnya her ne kadar ok olsa tkenir ve arkas kesilir ve zahmet
ne kadar iddetli olsa bir vakit olur ki o zaman zail olur. Amma hiret devaml olur ve' zeval
bulmaz.

&&&&&
Vcib Teal insann nimete mesrur ve zevalinden me'yus olduunu beyandan sonra bu hl
insanlarn cmlesinde olmayp bazlarnda olduunu beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Cmle insanlar nimete mesrur ve zevalinden me'yus olurlar, ill sol kimseler ki, onlar
mesaibe sabrettiler ve amel-i salih ilediler. te onlar iin ma'firet-i azm ve byk ecirler
vardr.]
Yani; insanlar her iyilii kendilerinden bilirler. Ancak ol kimseler ki, onlar isabet eden
bellara sabrla o belnn defini Allah'tan isterler. Ve amel-i salihe de devamla beraber nimetin
2297 zamannda krn edaya srat ederek hayrat ve hasenata mdavemet ederler. te u
belyya sabrla mukaavemet, nimet ve rahat, emn afiyeti krle karlayan kimseler iin
gnahlarn setir ve sair ktlklerini mahvla byk dereceler vardr ki, rza-y ilhimize nail
olmakla vasl- meram olurlar.
nsann sabr; Allah-u Teal'ya iman ve kaza-y ilhiye keml-i inkyad neticesi olduu
cihetle mmin-i kmil kendine vki olan belnn defini Allah-u Teal'dan istedii gibi her nimetin
sahibi Allah-u Teal olduundan cmle nimetlerin krnden ibaret olan a'ml-i salihsn da Allahu Teal'ya ubudiyet noktasndan ed eder.

()

Bu yette istisna; Kaznin beyan vehile

yetinde bulunan insan lf
zindandr. Zira; insan muarrefnbillm olduu cihetle mmin ve kfir cmle insanlara mildir. Ve
bilklliye rahmet-i ilhiyeden me'yus olanlar s olan kimseler olduundan Cenab- Hak salih olan
kullarn onlarn amellerinden mstesna klmtr. Zira; suleha daima rahmet-i ilhiyeden mitvar
olur.
Hulsa; insanlar iin dnyann ve nimet-i dnyann bir karar olmad ve mihnetten nimete,
gnadan fakra, shhattan maraza tebeddl ve tagayyr gibi ahvalin cereyan lemde her zaman
insanlar zerinde cereyan eden halattan olduu ve nimet mihnete tebeddl edince ekser-i insann
rahmet-i ilhiyeden bilklliye midini kestii gibi gemi nimetleri de bilklliye unuttuu ve
mihnetten nimete intikaal edince kendinde o nimete bir istihkak grmek suretiyle Cenab- Hakk
nisyan edip nimetin krn terkettii ve fakat varla kr ve yoklua sabretmeyenler
insanlardan s olanlar olup muti' olanlar nimete kr ve mihnete sabrettiklerinden byk
mafirete ve yksek derecelere kesb-i istihkak ettikleri bu yetten mstefad olan fevaid
cmlesindendir.
te bu yetler insanlarn ahvalini tasvirle belya sabr ve nimete kretmeyenleri
zemmetmi ve belya sabr ve nimete kredenleri sena etmekle mafiret-i ilhiyeye ve Cennet'te
byk derecelere nail olacaklarn beyanla Cenab- Hak kullarn a'ml-i salihaya terib ve a'ml-i
seyyieden tenfir etmitir. 2298

&&&&&
Vcib Teal insanlarn ve bilhassa kfirlerin baz ahvalini beyandan sonra onlarn s-u
hallerinden Reslullah'a arz olan hznn iddetini ve onlarn baz yaramaz szlerini ve
Reslullahn vazifesi ancak onlar inzar etmek olup hereyin veklet-i ilhiye altnda olduunu
beyan etmek zere:

238







buyuruyor.
[Y Ekremer Rusl ! Kfirlerin Keke Muhammed (S.A.) zerine hazine inzal olunsa
da tbi olanlara ini ak etse veyahut onunla beraber risaletini tasdik eder bir melek gelseydi
biz de man ederdik. Byle birey nazil olmad cihetle iman etmeyiz dediklerinden ni
kalbin daralr, mahzun olur ve keml-i teessrnden ve imanlarna tama'dan nai
vahyolunan ahkmn bazsnn tebliini vakt- hara terketmen me'mldr ve lkin onlarn
szlerinden sen mteessir olma. Zira; sen ancak onlar azab- Cehennemle korkutucusun,
u halde onlara kar me'muriyetin onlar inzar etmektir. nk herey zerine vekil; Allah-u
Teal'dr.]

Yani; Habibim ! Sen mriklerin imanna muhabbetinden dolay vahyolunan ahkmdan

onlarn sevmedii eylerin bazsnn tebliini me'mul ki vakt- hara terkedersin ve onlarn Keke
Muhammed (S.A.) zerine bir hazine nazil olmu olsayd da kendine ve etb'na yedirse veyahut
onunla beraber bir melek gelse de risaletini tasdik etseydi gibi nlyk szlerinden mteessir
olarak kalbin daralr ve gnlne sknt gelir. Sen tel etme ve onlarn istihza edecekleri
korkusuna binaen vahyolunan ahkmdan bazsnn tebliini vakt- hara terki hatrna getirme.
Zira; senin vazifen ancak onlar inzar etmektir. Yoksa onlara kabul ettirmeye me'mur deilsin ki
kabul etmediklerinden dolay mahzun olasn. nk; vahyolunan ahkm kabulden fayda ve
adem-i kabulden 2299 zarar grecek onlardr. Binaenaleyh; sen onlarn hezeyanna kulak asma.
nk; Allah-u Teal herey zerine vekil ve onlar gzeticidir. u halde onlarn lyk olduklar
cezay verir ve senin intikaamn onlardan alr.
Fahr-i Rzi, Nisbr ve Hzin'in beyanlarna nazaran yetin sebeb-i nzul yledir:
Mekke'de bulunan mrikler Reslullah'a Sen bize u Kur'an'dan baka bir Kur'an getir ki, o
Kur'an'da mabudlarnza sebb etmetmek gibi kt szler olmasn ki, biz sana iman edelim
dediler. Bunlarn u vaadlerine kar Reslullah onlarn ma'budlarna ta'n eden yetlerin onlar
zerine tilvetinden imdilik sarfnazar ederek sevdikleri yetleri onlar zerine tilvet ve ahkmn
teblile onlar daire-i itaat ve imana aldktan sonra dierlerini tebli etmek suretini iltizam etmek
hatrna gelmesi zerine bu yetin nazil olduu mervidir. Buna nazaran Cenab- Hak inzal olunan
yetlerin ahkmn behemehal tebli etmek lzm olup onlarn sevmedikleri ahkm tebliin te'hiri
caiz olmadn beyan buyurmutur.
Yahut kfirlerin Y Muhammed ! Senin dvan doru ve Rabbin Teal hereye kaadirse
keke senin zerine Rabbin Teal tarafndan bir hazine inzal olunsun da zengin ol ve sen onun
indinde dediin gibi makbulsen Mekke dalarn altn yapver de sana inanalm demeleri ve
bazlar da Eer sen hakkaa reslsen keke seninle beraber bir melek geleydi ve risaletine
ehadet edeydi demeleri zerine Reslullah'n kalb-i nebevileri muztarip ve mahzun olmakla
beraber onlarn kabul etmeyeceklerini ve tebli zamannda birtakm yolsuz szler sarfyla ahkm-
ilhiyeye tecavz edeceklerini bildiinden kabul etmeyecekleri eyleri imdilik tebli etmemek
hatr- nebevilerine hutur etmesi zerine Cenab- Hak kfirler ister sevsin isterse sevmesin cmle
ahkamn tebliin behemehal lzm olduunu Reslne beyan buyurmutur. u halde kfirlerin
ta'nna ve baz yetleri istihza ve Kur'an' istihfaflar korkusuna binaen baz ahkmn tebliini te'hir
caiz olamaz. Binaenaleyh; zamanmzda baz kimselerin itirazlarndan havf ve endie suretiyle
vaaz eden kimsenin sfehann sevmedikleri ahkm terketmeleri ve sktla geitirmeleri caiz
deildir. nk; onlarn istihzalarndan ve istihfaflarndan hasl olacak zarar; 2300 onlarn itirazlar
korkusuna binaen teblii terkten hasl olacak zarardan ehvendir. u halde iki zarar cem' olduunda
zararn ehvenini ihtiyar etmek kavaid-i er'iyemiz icabndandr. stihza ettikleri yetlerin ve itiraz
ettikleri hkmlerin sahibi Allah-u Teal olduu cihetle ondan kullarnn ve bilhassa Reslnn
mteessir olmamasn tavsiye buyurmutur ki, istihzadan mutazarrr olacaklar istihza edenlerin
kendileridir. Binaenaleyh; baz slerin kabul etmeyeceklerini bildiinden nai ahkmn tebliini
terketmek lzm gelmez.

( ) kelimesi asl mans itibaryla ek ve rica iinse de, burada kelmn mansna dikkat
ve hilafndan men' ve te'kid iindir. Ve bazan da emri ve nehyi te'kid iin olur. Mesel bir kimse
239

kendi oluna birey emrettikten sonra o emri te'kid ve hilafndan nehyiin Lelle kusur edersin
dediinde bunun mans Emrime dikkat et, sakn hilafn ihtiyarla kusur etme demektir.
u halde yetin mans: [Sakn kfirlerin istihza ve baz ahkm sevmedikleri ve lyk
olmadk szleri sylerler korkusuna binaen vahyolunan ahkmn bazsnn tebliini te'hir etme,
teblie devam ve dikkat et] demektir.
Beyzv'nin beyan vehile bu yette bilfiil Reslullah'n baz yetin tebliini terkeylediine

()

veyahut vakt- hara te'hir ettiine dellet yoktur. nk;

kelimesi terkin vukuunu ve ileride
olmas me'ml olduunu intizara ve gzetmeye mevzudur. Binaenaleyh terkin vukuuna intizar
etmek; bilfiil vukuunu icab etmediinden yette bilfiil terkin vukuuna dellet yoktur. u kadar ki,
sebeb-i nzulde beyan olunduu vehile baz ahkmn tebliini imdilik te'hir etmek hatr-
nebevilerine hutur etmesi u tenbih-i ilhiye vesile olmaktan bad deildir ki u hatra-i nebeviye
mmet-i Muhammed'den bir takm sfehann istihzasna ve itiraz korkusuna binaen baz ahkm
terk, nisyan veyahut sktla geitirmek gibi eylerin aciz olmadn beyan etmek gibi birok
ahkm- ilhiyeyi beyana sebep olmutur. nk; enbiya-y izamn szleri ve ileri mmetleri
hakklnda delil olduu gibi baz ahval-i beeriyenin onlar zerine cereyan dahi ahkm beyana
sebep ve delil olur. Mesel nisyann namazda sehv-i secdeyi beyana sebep olduu gibi 2301
sebeb-i nzulde beyan olunan hatrann da bu yetin nzulne sebep olmu ve teblii te'hirin caiz
olmad beyan olunmutur.
Hulsa; baz sler tarafndan itiraz veya istihza vaki olur korkusuna mebni tebliin terki veya
te'hiri caiz olmad ve kfirlerin Keke Reslullah zerine bir hazine nazil olsa veyahut risaletne
ehadet eder bir melek gelseydi de biz de inanm olsaydk dedikleri ve bu szlerinden
Reslullah'n kalb-i nebevileri muztarip ve mahzun olduu, Reslullah onlar ancak inzar edici
olduu cihetle mahzun olmak lzm gelmedii ve herey zerine Allah-u Teal'nn vekil olduu,
binaenaleyh; onlarn lyk olduklar cezay verecei bu yetten mstefad olan fevaid
cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal kfirlerin Reslullah'a itirazlarn ve kalb-i nebevilerinin ztrabn beyandan
sonra kfirlerin baz szlerini ve kfirleri i'caz ve ilzam iin Reslullah'n teklifini beyan etmek zere
:

buyuruyor.
[Belki Kurey mrikleri Muhammed (S.A.) Kur'an' kendi indinden icatla Allah-u
Teal'ya iftira etti derler. Sen onlara Eer benim getirdiim iftira ise Kur'an'n misli iftira
olarak on sre siz de getirin ve eer yalnz getiremezseniz Allahn gayr muktedir
olduunuz kimseleri arn eer szynz doruysa suretlerin icadna aln demekle
ilzam et]
Yani; y Ekrem-er Rusl ! Kfirleri Kur'an ciz klnca Muhammed (S.A.) Kur'an' kendi
indinden icad ve te'lif etti ve lkin fikrini tervi iin Kur'an'a vahiydir demekle Allah'a iftira eyledi
derler. Onlar iskt ve ilzam iin sen onlara de ki, Sizin zu'munuzca Kur'an' ben icad edince siz
de benim gibi beer ve icada 2302 daha ziyade meraklsnz. Binaenaleyh; Kur'an'n misli ve ksa
srelerden on sre getirin ki, o sreler de icad olunmu olsun ve eer sznz doruysa kendiniz
yalnz icad edemezseniz Allah'n gayr muktedir olduunuz kimseleri de yannza arn, icadna
aln, grelim icad edebilir misiniz demekle onlar insafa davet et. Zira; onlarn zu'mlarnca
senin Kur'an' kendin icad ettiin doru ve szlerinde sadklarsa Kur'an'n emsalini onlarn da icad
etmeleri lzm gelir.
Beyzv'nin beyan vehile Reslullah, muraza eden kfirlere evvel on sre getirmelerini
teklif eyledi. Fesahat, belagat ve hsn- intizamda Kur'an'n misli on sre getirmekten ciz olunca
onlar zerine teshilt gstermekle Kur'an'n misli bir srecik bari getirmelerini teklif etti. u halde
240

bu yette on sre getirmelerini teklif dier yette bir sre getirmelerini teklife mnfi deildir.
Zira;tekliflerin zamanlar bakadr. nk; bir zamanda Kur'an'n mislinden on sre getirilmesini
teklif buyurdular. u teklif olunan eyi getirmekten ciz olunca dier bir zamanda da bir sre
getirmelerini teklif buyurmulardr. Binaenaleyh; yetler beyninde tenakuz yoktur. nk; tekliflerin
zamanlar bakadr. Tenakuzda ise zamanda ittihad arttr. Kur'an; fesahat ve belagatla beraber
umur-u gaybiyeden de haber verdii iin emsalini getirmekten insanlar ciz klmtr. Yahut mu'ciz
olmasnn sebebi; ulm-u kesire zere mtemil olup mislini getirmeye insanlarn muktedir
olamamas ve Cenab- Hakkn bu misilli kelm sylemekten insanlarn kudretlerini selb ve izale

()

()

etmesidir.
lfz cemi olduu halde
lfznn mfred olarak gelmesi srelerden
herbiri itibariyledir. Yani On sre getirin ki, herbiri fesahat ve belagatta Kur'an'n misli olsun
demektir.
Bu yette emir ve teklif; Kur'an'a itiraz edenleri ta'ciz ve iskt iindir, yoksa vcub iin
deildir. Zira; Kur'an'n misli on sre getirmek yle dursun bir sre, belki bir yet bile
getirebilmekten cizlerdir. Binaenaleyh; ok zaman altklar halde deil bir sre, bir yetin bile
mislini getiremediler. Binaenaleyh; acizleri eseri olarak szleriyle murazalar klla muharebeye
intikaal etmitir.
Hulsa; kfirlerin Reslullah'a Kur'an' kendi icad ediyor ve 2303 lkin kelmn tervi iin
Allah kelmdr diyerek Allah-u Teal'ya iftira ediyor dedikleri ve onlar ilzam iin Reslullah'
Ben icad edersem sizin de benim gibi icad etmeniz lzm gelir. Zira; siz de benim gibi beer ve
fusahadansnz. Haydin on sre de siz icad edin gznzde sadksanz ve eer yalnz icad
edemezseniz Allah'n gayr olarak armasna muktedir olduunuz kimseleri de arn dedii bu
yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.
Her zamanda hakka kar buz ve itiraz edenler mevcut olduu gibi zaman- saadette
Kur'an'a itiraz ve iptaline sa'yedenler pek ok olduuna bu gibi yetler dellet etmektedir. Yalnz bu
hl asr- saadette kalmad, belki o gnden bu gne kadar ayn itiraz devam etmektedir ve bu itiraz
kfirlere mnhasr olmayp ismi ve kisvesi slm olanlardan dahi ok itiraz edenler her zamanda
grlmektedir. nk; insanlardan hakk kabul etmeyenler arzusuna muvafk olmayan ahkma
itiraz ederler ve bu gibiler de her yerde tesadf olunan eylerdendir. Fakat daima bu misilli
kimselerin itirazlar kendi aleyhlerine dner. Binaenaleyh; Kur'an ve ahkm yerinde kalr.

&&&&&
Vcib Teal Kur'an'a itiraz eden kfirlere on adet sre getirmelerini emrettiini beyandan
sonra emrolunduklar sreleri getirmekten ciz olduklar surette mminlere terettb eden vazifeyi
beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Sizin onlara teklifiniz zerine eer onlar sizin teklifiniz vehile davet ettiiniz eye
icabet etmezlerse siz iyi bilin ki, Kur'an ilm-i ilhiye mukaarin olarak nazil oldu. Zira; Allah'n
gayrlarn ilmi Kur'an' inzale kfi gelemez. Ancak ilm-i ilhiyle nazil olabilir ve urasn da
iyi bilin ki, ma'budun bilhak yok, ancak Vcib Teal vardr. Allah-u Teal vahid-i hakiki
olunca siz Allah'n emrine muti' ve mnkad msnz? Elbette itaat ve inkyad zere olup ihls
vehile ibadetinize devamnz lzmdr.] 2304
Yani; ey mminler ! Sizin istediiniz sreleri getirmekten kfirler ciz olup size cevap
veremezlerse siz Kur'an'n ancak ilm-i ilhiyle inzal olunup Allah'tan bakasnn bu inzale kaadir
olamadn bilirsiniz. Binaenaleyh; ilminiz vehzere devam edin ki, yakininiz kuvvet bulsun ve
itikaadnza asla ek tr olmasn. Zira; kfirlerin fesahatlaryla ve keml-i belatlaryla beraber
Kur'an'a murazadan ciz kalmalar sizin Kur'an'n taraf- ilhiden nazil olduuna imannz takviye
eder ve urasn da iyi bilin ki, Allah'n gayr ma'budun bilhak yok, ancak ibadete lyk Allah-u
241

Teal vardr. Hl byle olunca siz Allah-u Teal'ya inkyadnza ve ihlsla ubudiyetinize devam
etmez misiniz? Elbette devam etmelisiniz.
u man; ibu yetin bundan evvelki ye,tin mans zerine mteferri olup hitabn da
Reslullah'a ve etb'na olduuna nazarandr. Amma bu yette hitap kfirlere olduuna nazaran
man-y yet Fahri Rzi'nin beyan vehile yledir: [Ey mrikler ! Kur'an'a muraza iin icadna
alacanz srelerin tertibinde size muavenet iin davet ettiiniz kimseler sizin davetinize icabet
etmezlerse iyi bilin ki, Kur'an beerin icad deildir, ancak Allah'n ilmiyle inzal olunmu bir kitaptr.
Zira; beerin icadyla olsayd siz ve sizin davet ettiiniz kimseler de icad edebilirdiniz. cad
edemeyince bilin ki, Kur'an ancak Allah'n ilmi ve kudretiyle inzal olunmutur. Ve urasn da bilin
ki, Allah'tan maada ma'budun bilhak yoktur, erik ve nazirden mnezzehtir. Binaenaleyh; sizin irki
itikaadnz batldr. u halde Allah-u Teal vahid-i hakk olup Kur'an onun tarafndan nazil olunca
siz, Allah'a itaat edicerden olmaz msnz? Elbette itaat eden Mslmanlardan olmalsnz.]
Bu yet ve bunun emsalinde olan yetlerdeki istifham; inkyad etmeyenleri tekdir iindir. Zira;
slm'a duhuln esbab mevcut olup adem-i duhule zrn olmadna dellet ettiinden dahil
olmayanlar tevbihe mstehak olduklar iin istifham suretiyle varid olmak dettir. u halde muti'
olan ehl-i slama nazaran hitap, devam iindir. nk; mminler de Kur'an'n taraf- ilhiden
mnzel olduuna ve vahdaniyet-i ilhiyeye ilim mevcut olduu cihetle onlara emretmek icad iin
dedir. Zira; evvelden hasl olan bir eyin tahsiliyle emir caiz olamaz. Binaenaleyh; ilimleri ve
itikadlar zerine devam lzm olduunu tavsiyedir. 2305
Hulsa; kfirler Kur'an'n mislinden emrolunduklar sreleri getirmeyince ehl-i iman iin
Kur'an'n taraf- ilhiden inzal olunduu ilme ve tevhide devam lzm olup itaat ve inkyad zere
bulunmak vacip olduu bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir. u halde 1300 ksur
senedir Kur'an'a itirazlar ve inkrlar te'sir edemeyip salam ve metin kale gibi herkese galebe
ederek sabit kalmas Kur'an'n vahy-i ilh olduuna byk bir delil olup iman etmeyenlerin
hamakatlarndan baka bireye dellet etmez.

&&&&&
Vcib Teal kfirlerin Kur'an'a murazadan ciz kaldklarn beyandan sonra murazaya
almalarndan garazlar haset, riyset ve met'- dnyaya rabetleri olduunu beyan etmek
zere :

buyuruyor.
[Bir kimse hayat- dnyay ve ziynetini murad ederse onlara amellerinin cezasn
dnyada tamamyla veririz, asla amellerinin ecrinden noksan olmad halde ifa ederiz.]
Yani; bir kimse dnyada ameliyle met'- dnyay murad eder de Allah'n rzasn taleb etmez
ve amel zerine terettb eden emval ve evld gibi dnyann ziynetinden olan birtakm mzahrefat
murad ederse biz onlara amellerinin ecrini dnyada tamamen veririz. Binaenaleyh; onlarn
amellerinin ecrinden asla noksan verilmek suretiyle zulmolunmazlar. u halde onlar fukaraya vki
olan in'm ve ihsanlarnn ve sair amellerinin her cz'nn balian ma bel ecrini alrlar. nk;
Allah-u Teal onlarn amellerine dnyada arzular vehile mkfat olarak mal, evld, ahfad, shhat
ve afiyet verdii gibi rzklarn tevsi' ve mihen meakkati tahfif eder.
Beyzv'nin beyanna nazaran bu yet mriler veyahut 2306 mnafklar hakkndadr. Lkin
yetin mazmunu kimlere sadk olursa hkm onlarda cridir. nk itibar; hkmn illetine ve
sebebine olduundan o illet nerede bulunursa hkm de orada bulunur. u halde Ameliyle yalnz
dnya menfaatini veya nsn methetmesini murad ederse mkfatn dnyada alr. hirete birey
kalmaz demektir.

&&&&&

242

Vcib Teal amellerini srf dnya met'na hasredip hiretten kat'- mid edenlere dnyada
amellerinin ecrini tamamen verdiini beyandan sonra bu misilli kimselerin hirette ecirden mahrum
olup amelleri batl olduunu beyan etmek zere :

buyuruyor.
[te u amelleriyle srf dnyay murad edenler iin hirette ateten baka birey yok.
Onlar iin ancak ate vardr. Dnyada iledikleri eylerin kllisi mahvoldu. Zira; amellerinin
hepsi btldr.]
Yani; amelleriyle srf met'- dnyay murad ederek rza-y ilhiyi terkedenler ol kimseler ki,
onlar iin hirette ateten baka bir ey yoktur. Zira; amellerinin ecrini ancak dnyada
istediklerinden dnyada aldlar, hirete ecri mahvoldu, birey kalmad. nk; amelleriyle rza-y
ilhiyi murad etmediklerinden o amel batl oldu. Binaenaleyh; hirette gnahtan baka birey
kalmadndan Cehennem azabna mstehak olmulardr. Zira; amel iin sevaba nail olmak ihlsa
merbuttur. O halde amelde ihls olmadka hirete sevap olamayacandan btn emekleri zayi
ve bilmum ihlsa mukaarin olmayan amelleri batdr ki, emr-i ilhi zerine ilenilmeyen amel batl
olduu cihetle her zaman yok hkmndedir.
Harite bunun misali yledir; bir kimsenin meydanda birok 2307 zahiresi olur. Onu drer,
devirir, srer, savurur. Ancak fena rzgr vurduundan hi tane kmaz. Eli boa kar ve me'ys
olur. Binaenaleyh; ekmi olduu emekleri ve mihnetleri ayn- azap olduu gibi eli boa kp
midinin hilaf zuhur ettiinden bir hzn- daimiye mptel olur. te bunun gibi.amellerini riy
rzgrlarna vurduran kimselerin de hirette ayn hl ve azaba maruz olacaklar phesizdir.
Fahri Rzi ve Hzin'in beyanlarna nazaran bu yet kfirler hakkndadr. nk; yetin
hirinde beyan olunan amelin haptolmas ve btl olup bu misilli amel sahipleri iin ateten baka
bir-ey olmadn beyan kfirler hakknda olduuna dellet eder. Zira; mmin ne kadar fask olsa
dahi fsk miktar muazzep olduktan sonra elbette onun iin Cennet vardr. Binaenaleyh; mmin
hakknda hirette ateten baka birey yok denilemez. u halde yet-i celilenin mmin ve kfir
cmlesine mil olduunu syleyenler varsa da yalnz kfirler murad olunmak ciheti rcihtir. Geri
amelin birinci ksm olan ibadet kfirlerde shhati vehzere bulunamazsa da ikinci ksm ki, ebny cinsine muavenetten ibaret olan fukaraya in'm, ihsan, kpr, han ve yollar yapmak, kaldrm
demek, akrabaya riyet etmek, nehirler ve kanallar amak, urur ve fesadn nn almak ve iki
kimse beynini slah etmek gibi a'ml-i saliha kfirlerde dahi bulunabilirse de asl iman
olmadndan batl ve zayi olur. Faydasn gremez. Amma u ta'dad olunan ameller her
mminden sadr olduundan esas iman mevcut ve hsn- niyete makrun olup riza-y Bar'yi
kasdettii cihetle amel eden kimse hirette ecre nail olur. Fakat u kadar ki mmin olduu halde
riy ile amel ederse o amelin ecri olmad gibi hirette azap ve vizr vebalden baka birey
olmaz. u halde mrailerin riy ile iledikleri amellerin mucib-i azap ve nedamet olacana yet-i
celile dellet eder.
Hulsa; ameliyle yalnz dnya met'n murad edenlerin dnyada ecirleri tamamen verilecei
ve noksan kalmayaca ve hirette onlar iin ateten baka birey olmad ve amellerinin zayi ve
batl olduu bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir. 2308

&&&&&
Vcib Teal emelini hayat- dnyaya sarfedenlerin hallerini beyandan sonra ameliyle hiret
murad edenlerin halleri bunlara kyas olunamayacan beyan etmek zere :

243

buyuruyor.
[siler zannederler mi ki, Rabbisinden dvasn ispat edercesine delili ve ahidi olan
kimse, ameliyle yalnz hayat- dnyay murad eden kimse gibi olur ve ikisi mertebede
indallah msavi olur mu? Elbette olmaz. Eer byle zannederlerse bu gibi zanlar fasiddir
ve Rabbisinden dvasnn doru olduuna delil-i aklsi olan zatn deliline Kur'an gibi bir de
taraf- ilhiden ahid tbi olur, o delil-i aklyi te'yid ederse delili olmayanlar msavi olamaz
ve delil-i aklye tabi olan Kur'an'dan evvel kendisine iktida olunan ve iman edenlere ayn-
rahmet olan kitab- Ms ki, Tevrat- erif de dvasnn sdkua ehadet ederse byle bir
takm byk delillerle dvasn ispat eden kimseyle delilsiz dvaya kyam eden kimseler
msavi olabilirler mi? Elbette olamazlar. te u beyyine zerine dvasn ispat edenler
Kur'an'a iman ederler ve hak zere bulunurlar.] Binaenaleyh; Kur'an'a iman eden mminlerle
iman etmeyip btn himmetleri dnyaya masruf olan kfirler elbette msavi olamaz.
Fahri Rzi ve Kaaz'nin beyanlar vehile b e y y i n e yle murad; Reslullah'n getirdii kak
ve savab zere dellet eden delil-i akliye ve ilm-i yakn ve mucizat- bahiredir. B e y y i n e s a h
i b i yle murad; Reslullah ve Reslullah'a tbi' olanlardr. Yahut ehl-i kitaptan Reslullah'a iman
edenlerdir. Kur'an'dan evvel gelen k i t a b M u s a ile murad; Tevrat- eriftir. Tevrat'n hkm
cri olduu zaman din ve dnyaya mteallik cmle'ahkmda merci ve muktedbih olduu cihetle
imam olduu gibi insanlar hakka sevkedip hirette fevz necata sebep olan a'ml-i salihaya irad
ettii iin Tevrat; rahmet sfatyla yad 2309 olunutur. nk; Tevrat'n beyan ettii adalet ve
hidayet rahmet-i ilhiyenin nzulne sebep olduu cihetle zamannda Tevrat leme ayn- rahmet
olmutur. Buna nazaran man-y yet: [Delil-i akliyeyle ilm-i yakin sahibi olup sdk- dvasna
beyyine ikaame eden eden bu delil-i akliyesine de taraf- ilhiden sdk- dvasna dellet eden
Kur'an ve Tevrat gibi ahid-i tbi olan ve o ahid ki, zamannda leme rahmet ve muktedbih
olmu olan ahidlerle dvasn ispat ve takviye etmi olan Reslullah ve etb'yla, maksad ancak
dnyadan ibaret olanlar ve delilsiz dvaya kyam edenler msavi olabilirler mi? Elbette olamazlar.
Zira; ahidle dvaya kyam edenler Kur'an'a iman ederler ve emellerini dnyaya hasrederlerse
iman etmezler. Binaenaleyh; mminle kfir elbette mertebede msavi olamazlar] demektir.
a h i d le murad; Kur'an olduuna nazaran Kur'an delil-i akliyeye tbi olmutur.Yahut a
h i d le murad; Cibril-i Emin'dir. Zira; Cibril-i Emin Reslullah'a Kur'an' tilvetle Reslullahn
getirmi olduu delil-i akliyeye tbi olur ve sdk- nbvvetine ehadetle umurunu takviye ederdi.
Yahut a h i d le murad; lisan- Reslullah'tr. nk; Reslullah lisanyla Kur'an' tilvet
ederken lisan kalbinde olan gizli ahkm izhara let ve dva-y nbvveti ispat iin hasma kar
delili serd beyan etmek lisanla olduu cihetle lisan- nebi; dvasna ahid menzilinde klnmtr.
Yahut delil-i akliyeye tbi olan ahidle murad; email-i Reslullah'tr. Reslullahn
emailine nazar eden emailini dikkatla temaa edince hakka nebi olduunu bilirdi. nk;

()

Reslullahn yznde olan halvet ve sair evsaf nbvvetine ahid-i dildi. Buna nazaran
de olan zamir Reslullah'a rci olup man-y nazm da yledir : [Dvasnn sdkna dellet eden
delil-i akliyeye Reslullahn zatnda yaratlm olan evsaf- Reslullah ahid-i dil olarak tbi olur.
Gerek tbi' ve gerek metb' cmlesi nbvvet davsnn sdkna dellet ederlerdi] demektir.
Tevrat- erifte evsaf- Reslullah beyan olunup nbvvetinin sdkna dellet ettii iin
Tevrat'n ahid olduu dahi beyan olunmutur. u kadar ki, Kur'an'n ehadetini kfi grmeyenlere
2310 kar ikinci bir ahid makaammda Tevrat'a mracaat olunduu cihetle Tevrat'n ehadeti her
ne kadar evvel nazil olmusa da Kur'ann ehadetine tbi klnmtr. nk; Reslullahn
nbvvetine dellet eder mucizesi Kur'an olup Kur'an'la nbvvet dvasn ispata kyam edince
Tevrat'n nbvvet-i Reslullah'a delleti ahid-i tbi kabilindendir.
Bu yette din-i Muhammednin hakkaniyyetine dellet eden deliller cihetle takrir
olunmutur. B i r i n c i s i ; dinin shkatna delil-i akliyenin delletidir. k i n c i s i ; Kur'ann
ehadette delil-i akliyeye tbi olmasdr. n c s ; Kur'an'dan evvel Tevrat'n din-i
Muhammednin kakkaniyetine ehadetidir. u beyan olunan delil din-i Muhammednin shhatna
dellette itim edince din-i Muhammednin shhatnda ekketmek caiz olamadndan ekketmek
kfrdr. Binaenaleyh; suret-i katiyede iman etmek lzmdr.

244

te yedinde u deliller bulunup bu delillere itimad edenler din-i slm'n hakkaaniyetine ve

Muhammed (A.S.) a iman ederler. manlarn beyan hususunda imanlarnn devamna iaret iin

()

devam ve istimrara dellet eden

muzari sygasyla varid olmutur.
Hulsa; dinin shhatna elinde beyyine bulunanlara beyyinesiz birtakm dvada bulunan ve
btn himmetini dnyaya sarfedenlerin msavi olamayacaklar ve din-i Muhammednin shhatna
Kur'ann ve Tevrat'n ehadetlerinin delil-i akliyeye tbi olduklar ve bu delil sahiplerinin Kur'an'a
iman ettiklari bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal Kur'an'a iman edenlerle iman etmeyenlerin msavi olmayacaklarn beyandan
sonra iman etmeyenlerin cezasn beyan etmek zere :

buyuruyor. 2311
[Cemaattan her kim ki, Muhammed (A.S.) a kfrederse Cehennem onun mahall-i
vaididir.]
Yani; enbiya-y izama ve bilhassa hir zaman nebisine muhalefetle kfreden hangi cemaat
ve hangi dine mensup olursa olsun onun mahalli hirette Cehennem'dir. Binaenaleyh; varaca
mahal Cehennem ateidir ve kfreden kimseye vaad olunan mahal Cehennemdir, Cehennem'e

()

duhulne illet ve sebep de kfrdr. nk mtak olan

zerine onun mahalli Cehennem
atei olmak hkmnn terettb; me'haz-i itikak olan kfrn sebeb ve illet olmasn icab eder.
Binaenaleyh kfr; Cehennem'e girmeye sebeptir.

[Hl byle olunca Habibim ! Sen onlarn Cehennem'e dahil olacaklarnda ve Kur'an'n
ahkmnda ekketme. Zira; Kur'an ve Kur'an'n ahkmndan onlarn Cehennem'e duhulleri
Rabbin Teal tarafndan hak ve sabittir. Binaenaleyh; ekketmeye mahal yoktur. Ve lkin
nsn ekserisi o Kur'an'a iman etmezler.]
Yani; kfredenlerin Cehennem'e duhulleri Kur'an'da beyan olununca sen onlarn duhulnde
ekketme. Zira; vad-i ilhi yerini bulacaktr. nk; canib-i ilhiden inzal olunan Kur'an ve onun
ahkm hak ve sabittir. u halde tereddde mahal yoktur. Lkin nstan gaflete dalp hava ve
heveslerine tbi' olanlarn ekserisi iman etmezler. nk; fikirleri muhtel ve ibret nazarlar az
olduundan imana meyletmezler.
Fahri Rzi'nin beyan vehile bu yette hitap Reslullah'a ise de murad Reslullah'n gayr
bilcmle hitaba ayan olan insanlaradr. Zira; Reslullah'ta ek olmaz ve lkin Reslullah'a
emretmek; mmetine emir ve nehyetmek; mmetine nehyetmek olduu cihetle Vcib Teal bu
yette her ne kadar Resln zahirde sekten nehyediyorsa da hakikatta mmetini nehiy
buyurmutur. nk; dorudan doruya had-i mmeti nehyetmekten Reslullah' nehiy
vastasyla mmetini nehyetmekte mbala vardr. Zira; 2312 Reslullah mertebe-i risaleti haiz
olduu ' halde nehyolununca had- mmetin nehyolunaca evleviyetle sabittir.
Hulsa; cemaatlardan hangi cemaat kfrederse Cehennem'e dahil olaca ve onlarn
Cehennem'e duhullerinde ekketmek caiz olmad ve taraf- ilhiden nazil olan Kur'ann hak ve
sabit olduu ve nsn ekserisi hava ve hevesine tbi ve fikri mevve olduundan iman etmedii
bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

245

&&&&&
Vcib Teal kfirlerin dnyaya hrslar batl olduunu beyandan sonra Allah-u Teal'ya iftira
edenlerden ziyade bir zalim olmadn ve o zalimlerin Rablerine arzolunduklarnda ahidlerin te
unlar Rableri zerine yalan syleyenlerdir diyeceklerini ve zalimler zerine lanet edeceklerini
beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Yalan olarak Allah'a iftira eden kimseden ziyade zalim kim olabilir? Elbette kimse
olamaz. Zira; Allah'a iftira etmekten daha byk bir gnah tasavvur olunamaz ki, iftira eden
kimseden daha ziyade zalim bir kimse tsaavvur olunsun. te u Allah'a iftira edenler yevm-i
kyamette ya kendileri veyahut amelleri Rablerine arzolunduklarnda o makamda bulunan
ahidler onlar rsv ve fezhatlarn leme iln iin derler ki te unlar Rableri zerine
yalan syleyenlerdir. Agh olun ve uyank bulunun ki, Allah'n laneti zalimler zerinedir.]
Fahri Rzi ve Kaaz'nin beyanlar vehile Allah-u Teal'ya iftira; Allah'n gnderdii resln
tekzib eylemek, Allah'a erik itikad etmek, Allah' inzal etmedii eyi inzal etti ve inzal ettii eyi
inzal etmedi demek, hell kldn haram, haram kldn hell itikad etmek gibi eylerle olur.
Bunlarn cmlesi bigayrhakkn 2313 Cenab- Hakkn hukukuna tecavz olduu cihetle zulmn
nihayetnnihaye irkin olandr. Binaenaleyh; bu misilli iftiraya cret edenlerden daha ziyade bir
zalim olamayacan Cenab- Hak bu yetle beyan buyurmu ve kullarn bu misilli zulme cret
etmekten tehdid etmitir.
Bu misilli zalimlerin Rablerine arzolunmalaryla murad; yevm-i kyamette ve arsa-i maherde
sul iin tevkif olunmalar veyahut defter-i a'mllerinin arzolunmasdr. a h i t l e r le murad; o
makamda bulunan melekler veyahut enbiya-y izam hazarat veyahut a'za-y cevarihleridir. te bu
misilli zalimlerin muhasebeleri zamannda u beyan olunan ahidler tarafndan bunlar rezil ve
rsv klmak ve cinayetlerini leme iln etmek iin denilir ki te u t ve biler ol kimseler ki,
bunlar dnyada Rablerinin gnderdii resl tekzib ve ahkmn tayir etmek suretiyle Rablerine
iftiraya cret etmek gibi bir cinayet-i azmeyi irtikb eden kimselerdir. Agh olun ki, Allah'n
rahmetinden uzak olmak zalimler zerinedir demekle bunlar terzil ederler. Binaenaleyh; Allah'n
izzet-i huzurundan tardolunur ve rahmet-i ilhiyeden uzak klnrlar.
Ebussuud Efendi'nin beyan vehile zalimlerin zulmle enaatlarn beyan ve crmlerini
sarahaten iln ve maher halkna kar rsvalklarn meydana koymak iin zamir mevziinde ism-i

( ) lfz varid olmutur. nk; ( ) yerinde ( )denilse

many ifade ederdi ve lkin zulm gibi enaatlarn izhar olmazd. Amma (
)

zahir olan

ayn
denilince lanete istihkaklarna sebep zulmleri olduu sarahatla iln olunmutur ki, herkes
zulmden itinab etsin.
Hulsa; Allah'n Resln tekzib ve ahkmn tayir ve kitabn inkr etmek suretiyle Allah'a
iftira edenlerden ziyade zalim bir kimse olmad ve o zalimlerin yevm-i kyamette huzur-u ilhiye
arzolunduklarnda melekler ve enbiya (A.S.) ve aza-y cevarihleri tarafndan onlarn yalanc
olduklarna ehadet ederek cinayetlerini aleme iln edecekleri ve bu ehadetten sonra Allah'n
laneti zalimler zerine olduunu beyan edecekleri bu yetten msefad olan fevaid cmlesindendir.
2314

&&&&&
Vcib Teal bu misilli zalimlerin lnet-i ilhiyeye duar olacaklarn beyandan sonra onlarn
irtikb ettikleri irkin sfatlarndan bazlarn dahi beyan etmek zere :

246

buyuruyor.
[O zalimler ol kimseler ki, onlar Allah'n yolundan kullarn menederler ve din-i hakta
erilik ararlar. Zira; onlar hireti inkr ederler.]
Yani; o zalimler kfr ve dalli irtikpla nefislerine zulmettikleri gibi na tarik- hak olan din-i
slm'dan menederler ve hakka dellet eden delille beraber din-i slm'a erilik isnad etmek
suretiyle halkn zihnine birtakm pheler ilkaa ederek ahkm- Islmiyede erilik ihdas etmek
isterler ki, ns ifal etsinler ve dinlerinden dndrsnler. nk; onlar hirete inanmaz birtakm
kfirlerdir.
Beyzv'nin ve Ebussuud Efendi'nin beyanlar vehile hirete iman etmeyen kfirlerin

()

kfrleri te'kid ve kfre ihtisaslarn beyan iin yetin hirinde

zamiri tekrar zikrolunmu ve
ns din-i slama duhulden men'e almalar ve dine dahil olanlar dinden dndrmek ve irtidad
ettirmek suretiyle ehl-i dini eri klmak istedikleri devam zere detleri olduuna iaret iin

()

ve
lfzlar muzari sygalaryla varid olmutur. hireti inkr eden
kimselerden hibir vehile iyilik beklenmedii gibi din hakknda daima erilik aramak ve ahkmna
itiraz etmek ve ahkmn arzusuna uydurmaya yeltenmek ve ehl-i imana phe ilkaa etmekle
zihinlerini teviten hl kalmazlar.
Hulsa; Allah-u Teal'ya iftira eden zalimlerin det-i kerhelerinden birisi devam zere
Allah'n kullarn tarik- ilhiden menetmek ve din-i mbinin delilinde erilik aramakla ns ifal
eylemek olduu ve halbuki onlar hirste iman etmeyip kfir olduklar bu yetten mstefad olan
fevaid cmlesindendir. 2315

&&&&&
Vcib Teal Allah'a iftira eden zalimlerin evsaf- zemime ve ahlk- kerihelerini beyandan
sonra bu misilli cinayt irtikb edenlerin azab- ilhiden firara mecalleri olmadn beyan etmek
zere :

buyuruyor.
[te iftira alllah ve ns din-i slm'a duhulden menetmek gibi gnahlar irtikb eden
sler yeryznde gayrdan ciz klar galebe sahipleri olmadklar gibi Allah'n gayr bir
kimse onlar iin dost olmad ki, onlar azaptan kurtarsn. Hi kimse onlar azaptan
kurtaramad gibi azaplar iki kat olur.] Binaenaleyh; Allah-u Teal ahz- intikaam iin onlar
ihlk etmek murad ettiinde dnyada ve yeryznde azaptan ve bilhassa helkten kurtulmakla
onlar Allah' ciz klamadklarndan Allah-u Teal nasl murad ederse murad- ilhi zere helk ve
muazzap olurlar. Zira; azab- ilhiden firar edemezler. nk; onlar Allah-u Tealnn mlknde ve
kabza-i kudretindedirler. Kendileri azaptan kurtulamadklar gibi onlar azaptan kurtaracak dostlar
da yoktur. Geri onlarn birok dostlar ve batl ma'budlar varsa da Allah'n azabna kar
gelebilecek dostlar yoktur ki, o dostlar onlar azaptan kurtarsn, elbette kurtaramaz.
Fahri Rzi'nin beyan vehile onlar Allah-u Teal'y dnyada ciz klamadklar gibi azaplar
devam zere iddetli olmas iin hirete te'hir edilmi ve hirete te'hir olunmasyla beraber tevbe
lzmken tevbe etmedikleri cihetle azaplar iki kat tertib olunmutur. Yahut azaplarnn iki kat
olmasnn sebebi; hem Allah'a hem de hirete kfretmeleridir. Yahut kendileri dll olduklar gibi
gayrdan idll ettiklerinden azaplar iki kat olmutur. nk yette beyan olunduu vehile kendileri
kfr ihtiyar ettikleri cihetle halk din-i mbine duhulden menetmek detleri olduundan cinayetleri
iki olduu gibi azaplar da iki kat olacaktr. nk; insann 2316 iledii cinayetten hibirisi cezasz
247

kalmaz. Elbette her gnahnn cezasn ayr ayr grecektir. Binaenaleyh; kfrn cezas ayr ve ehli iman tarik- haktan menetmeye almalarnn cezas da ayrdr.
Hulsa; iftira alllaha cretle ns din-i slama duhulden menedenlerin azaptan hals iin
hiyel ve desaisi mnkati' olup Allah' ciz klamadklar ve kendileri azaptan hals olamayacaklar
gibi onlara yardm edecek bir dostlar ve efaat edecek fi'leri de olmayaca ve irtikb ettikleri
cinayetleri iki olduundan azaplarnn da iki kat olaca bu yetten mstefad olan fevaid
cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal haktan i'raz eden kfirlerin haiz olduklar evsaf- zemimeden dierlerini beyan
etmek zere :

buyuruyor.
[u beyan olunan gnahlar irtikb edenler hakk iitmeye ve grmeye kaadir
olamazlar. te bunlar madd ve manev nefislerine zarar ettiler ve bigayrhakkn Allah'a ve
Reslullah'a yapm olduklar iftiralar kendilerinden kayboldu, faydasn gremediler.]
Yani; Allah'a iftira eden ve din-i slm'a duhulden halk menetmeye alan slerin basar ve
basiretleri kapal olduundan kulaklar hakk duymaz ve gzleri hakk grmez ki, amel etmek ve
tabi olmak suretiyle intifa' etsinler, asla intifa' edemezler. te u esasa binaen bunlar grr vo iitir
olduklar halde hakka keml-i buzlarndan nai hakk grmek ve iitmek sfatlar kendilerinde
mevcutken iitmediklerinden gzleriyle grmeye ve kulaklaryla duymaya kaadir deiller gibi
kudretleri nefyolunmutur.
Yani; grrler ve duyarlar ve lkin ca'l olarak krleir ve 2317 duymazdan gelirler. u halde
a'ma deillerdir, lkin a'ma muamelesi ve sar deillerdir, lkin sar muamelesi yaparlar.
Binaenaleyh; mevcut kuvvetlerini ve havass- zahirelerini mahalline sarfetmediklerinden kudretleri
yok hkmnde klnmtr. nk; hakk bildii halde hakszl irtikb eden insanlar hava ve
hevesinin arzusuna gre akln uydurduu hakszl terke muktedir olamad, lemde her zaman
grlen ahvaldendir. Binaenaleyh; kfirler Kur'an' grr ve duyarlar, lkin kabulyle intif'a
muktedir olamadklarndan grmeyen krler ve duymayan sarlardan hi farklar yoktur.
Binaenaleyh; yette kulaklar ve gzleri yok denilmedi, belki iitmeye ve duymaya muktedir deiller
denilmitir ki, kuvve-i smia ve bsralarnn varlna iaret olunmutur.
Yahut Beyzv'nin beyan vehile onlar ma'bud ittihaz ettikleri putlarnn onlara yardm
edecek kadar dost olmadklarnn illet ve sebebini beyan iin bu yet varid olmutur. u halde
iitmeye ve grmeye muktedir olmamak onlarn ma'budlarnn sfatdr. Buna nazaran man-y
yet: [Kfirlerin Allah'n gayr dost ittihaz ettikleri ma'budlar onlarn hakk dostlar deillerdir. Zira;
o putlar grmeye ve duymaya muktedir olmadklarndan ellerinden birey gelmez ki, bunlara dost
muamelesinde ve yardmda bulunsunlar, bulunamaz ve yardm edemezler. Binaenaleyh; dost
ittihazna ayan deillerdir.]
Bu misilli tglerin nefislerine zarar etmelerine gelince: Bunlar Allah-u Teal'ya ibadeti
putlarna ibadete deitikleri iin rahmet-i ilhiyeden nefislerinin nasibine mani olduklar cihetle
nimet bedelinde nikmete mstehak olmulardr. Binaenaleyh; Allah'a iftira ve dine phe ilkaa
etmek gibi birtakm emek ve amelleri zayi olup memllerinin hilaf zuhur edecei cihetle onlar iin
hasretle nedametten baka birey kalmamtr.. nk; onlarn ma'budlarnn efaat edeceini
itikadla ibadetlerini ayn menfaat olacak mid ettikleri halde btn mitlerinin yalnz mazarrat
olarak zuhur edivermesi ayn- mazarrat olduundan onlarn nefislerine zarar ettikleri ve zarardan
baka bireye tesadf edemeyecekleri beyan olunmutur. nk; Allah'n verdii nimeti mahalline
sarf etmediklerinden sermaye-i asliyelerinden tamamen ziyan etmilerdir.
te insanlarn gayet kymetli olan mrlerini ve azalarn 2318 mevzi-i lykna sarfla
zarardan kendini muhafaza etmesi lzmdr. nk; herkes iin mevt, muhakkak olduu gibi
248

hirette sulle cevap da muhakkaktr. u halde kr ve zarar dahi muhakkak olduu cihetle kr
mmknken zarar irtikb etmek edn akl sahibinin an deildir.
Hulsa; kfirlerin iitir ve grr olduklar halde hakk iitmeye ve grmeye sarf- makderet
etmediklerinden iitmeye ve grmeye muktedir olmadklar ve bunlarn hakka tebaiyet
etmediklerinden dolay nefislerine zarar ettikleri ve iftira eyledikleri eyler kendilerinden gaaib olup
bir fayda gremeyecekleri bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal kfirlerin grmeye ve iitmeye muktedir olamadklarn beyandan sonra
neticesini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[phesiz hirette onlardan daha ziyade zarar grecek kimse olamaz.] Zira; onlar
Cennet'te olan makamlarn Cehennem'e ve fayday zarara deitikleri iin bunlarn herkesten
ziyade zararlar meydandadr.
Bu yet bundan evvelki yete netice makaamndadr ve takrir-i kelm yledir : sler
hirette ziyade zarar edicilerdir. Zira; onlar hakk duymaya ve grmeye kudretlerini sarf etmediler.
Her kim ki, hakk grmeye ve duymaya kudretlerini sarfetmez, elbette onlar hirette ziyade zarar
edicilerdir. Binaenaleyh; slerin hirette ziyade zarar edici olduklarnda phe yoktur.

&&&&&
Vcip Teal kfirlerin hirette rezil ve rsv olacaklarn beyandan sonra mminlerin hallerini
ve nail olacaklar derecelerini beyan etmek zere : 2319

buyuruyor.
[ol kimseler ki, onlar ihls zere iman ve imanlarnn muktezas olan a'ml-i saliha
ilemekle ubudiyet noktasnda bihakkn vazifelerini edaya mdavemet ve kalplerinde
Cenab- Hakka itimad- tamla beraber tazarru ve niyaz ettiler ve Cenab- Hakka tefviz- umur
etmekle kalpleri msterih olarak Allah'n dnya ve hiret ihsanna mitvar oldular. te
bunlar ebeden Cennette kalclardr.] nk; Cenab- Hakkn emrine imtisal ihsan- ilhiye
sebep olduundan Cennet-i Al'nn nimetleriyle mtena'im ve taraf- ilhiden ltufdide olurlar.
Cenab- Hak bu yette sfatla mminleri tavsif etmi ve o sfatlarn neticesi Cennet'e nail
olmak olduunu beyan buyurmutur. Birinci sfatlar; iman, ikinci sfatlar; amel-i salih, nc
sfatlar; kemal-i tevazu ile Rablerine itaat ve inktyad etmektir.

&&&&&
Vcib Teal kfirlerin ve mminlerin hallerini beyandan sonra herbirini birer misal-i haric ile
temsil etmek zere :

249

buyuruyor.
[u iki frkann misali; kr ve sar, gzl ve iitir kimselerdir.] Zira; kfirler gz
grmeyen kre ve kula duymayan sara ve mminler de gz gren ve kula duyan kimselere
benzerler. [u halde bu iki frka misal ynnden msavi olabilir mi? Bunlar msavi olur
zanneder de beyinlerinde olan fark dnmez misiniz?] 2320
Yani; halleri tafsil zere beyan olunan frka-i mmine ve frka-i kfirenin halleri krle gzl ve
sarla kula iiten kimselerin hallerine benzer. nk hakk grmeyen bir kfir; cahil ve gz
grmeyen kr gibidir, hakk gren ve tebaiyet eden mmin de gz grp hereyi aktan tetkik
eden kimse gibidir. Kezalik kfir yt- beyyinat dinlemediinden kula duymayan kimseye
benzedii gibi mmin de yt- beyyinat dinleyip kabul ettiinden kula iiten kimse gibidir. u
halde gz grp de krlenen kfirle hi grmeyen a'm beyninde netice itibaryla asla fark
olmadndan kfir a'mya tebih olunmutur. Gz grp hakka tbi olan mmin de gz gren
kimseye tebih olunmutur. Binaenaleyh, hakk grp tbi' olanlarla grmeyenler msavi
olamazlar ve msavi olmadklar meydanda olduu halde msavi olur zanneder de msavi
olmadklarn dnmez misiniz? Mkellef olan kimseler iin beyinlerinde olan fark dnmemek
bir emr-i mnkerdir ve mkellef iin kabahattir.
Fahri Rzi ve Nisbr'nin beyanlar vehe a'mya ve sarla benzeyen kfrn zararn
izale, grmek ve iitmeye benzeyen imann menfaatim celbetmek ve maraz- kfrn ilc iman
ihtiyar edip esbabn tahsile sa'yetmek olduuna iaret iin tevbihe ve tekdire dellet eden hemze-i
istifham varid olmutur ki, kfrle iman beyninde olan fark ve delilini tetkik etmeyenlerin
mezmum olduklarna dellet eder. Zira; her kilin imann menafime dellet eden delilleri tetkik
etmesi emr-i ehemdir. Binaenaleyh; tetkik etmeyip gaafil kalanlar elbette mezmumlardr.
Hulsa; kfirlerin a'm ve sara benzedikleri gibi mminlerin de gz grr ve kula duyar
kimseye benzedii ve bu iki frkann mertebede msavi olamadklar ve beyinlerinde olan
msavatszl tezekkr etmek lzm: olup tezekkr etmeyenlerin mezmum olduklar bu yetten
mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal Kur'an'n hakkaaniyetine dellet eden baz delilleri beyandan sonra o delilleri
te'kid iin enbiya-y izam hazaratndan bazlarnn kssalarn beyan etmek zere : 2321

buyuruyor.
[Zat- ulhiyetime yemin ederim ki, Biz Azman Nh (A.S.) kavmine irad iin resl
olarak gnderdik. Zira; insanlar menfaat ve mazarratlarn lykyla tezekkr
edemediklerinden irada muhtatrlar. Ve Nh (A.S.) kavmine hitaben dedi ki, Ben sizin
isyannz sebebiyle size nazil olacak azabn esbabn beyanla muhakkak sizi
korkutucuyum.] nk; Menafii-i diniye ve dnyeviyenizi mnasip vehile dnemediinizden
dolay size her zaman inzar lzm olduundan Cenab- Hak beni mansb- risaletle size gnderdi.
Ben de vazife-i inzar ifa ediyorum. Dinleyin szm demekle kavmine nesayiha balad ve dedi
ki:

[Siz eyadan hibir eye ibadet etmeyin ve ancak Alah-u Teal'ya ibadet edin. Zira;
ben sizin zerinize elem verici gnn azabndan korkarm] diye kavmini tevhide davet ederek
kabul etmeleri lzm olduunu syledi ve aksi surette azabn nzlyle inzar etti.
Yani; Nh (A.S.) taraf- ilhiden kavmine nebi gnderildiini ve vazifesi azap icab eden
ma'siyetlerden korkutmak olduunu beyandan sonra onlarn me'lf olduklar irki terkle tevhide
davet etmek zere dedi ki, Ey kavmim ! Siz Allah'n gayrya ibadet etmeyin. Ancak ibadete lyk
olan Allah-u Teal olduu cihetle ibadetinizi Allah'a hasredin. Zira; Allah'n gayrya ibadete ehil bir
kimse olmadndan her kime, her neye ibadet etseniz o ibadet batldr. Binaenaleyh; u batl
meslei terkedin. nk; actc yevm-i kyametin azabnn sizin zerinize nazil olmasndan
250

korkarm demekle Nh (A.S.) kavmine tevhidi tarif etti ve yevm-i kyametin azabndan
korkutmakla nasihatta bulundu. 2322
Beyzv'nin beyan vehile actmak her ne kadar filhakika Vcib Teal'nn sfatysa da

()

actmak ve azapta mbala iin

azaba veyahut azabn gn olan yevm-i kyamete sfat
klnmtr.
Tevhidi terketmek yevm-i kyamette azab- elme sebep olacana ve o azap da korkulacak
bir azap olduuna ve Hz. Nh'un bu hakikati kavmine anlattna yet dellet eder.
(bn-i Abbas) Hazretlerinden rivayet olunduuna nazaran Nh (A.S.) krk yanda
ba'solunmu ve sekiz yz elli sene kavmini tevhide davet etmitir. Tufandan sonra altm sene
daha muammer olarak mecmu sinni dokuz yz elliye bali olmutur. Baz rivayete nazaran sinni

()

bin drt yze bali olduu mervidir.

nk; o zamanlar insanlarn tekessr ve dnyann her tarafna dalmas matlub
olduundan ok yaamak hikmete muvafkt. Binaenaleyh; insanlar da ok yaarlard.
Hulsa; Nh (A.S.) n taraf- ilhiden resl olarak kavmine gnderildii ve kendinin vazifesi
inzar olduunu kavmine beyan ettii ve ibadet ancak Allah-u Teal'ya olup Allah'n gayrya ibadet
caiz olmad ve Allah'n gayrya ibadet ettikleri surette yevm-i kyametin actc azabndan
korkulduunu kavmine suret-i nshnede beyan ettii bu yetten mstefad olan fevaid
cmlesindendir,

&&&&&
Vcib Teal Nh (A.S.) n kavmine tebligatn beyandan sonra kavminin Nh (A.S.) a kar
itirazlarn beyan-etmek zere :

buyuruyor.
[Kavm-i Nh'tan kfirlerin ileri gelenleri dediler ki, Y Nh ! Biz seni bizim gibi beer
gryoruz ve sana tbi1 olanlar biz grmeyiz, ill bizim erazilimizdir ki, onlarn rezaletleri
vehle-i lda 2323 herkese zahirdir ve biz sizin iin bizim zerimize bir fazilet ve meziyet
grmyoruz, belki biz sizi yalanclar zannediyoruz.]
Yani; Nh (A.S.) kavmini din-i hakka ve tarik- savab oian tevhide davet edip canib-i ilhiden
kullarn tarik- hakka irad iin gnderilmi nebi olduunu beyan edince kavminin bykleri ve
kfrzere srar edenleri Biz seni bizim gibi beer evsaf- insaniyeyle muttasf gryoruz.
Binanealeyh; bizden ziyade sende bir meziyet ve beeriyetin harici bir sfat yok ki, sen risalet
dvasnda bulunasn ve Allah-u Teal tarafndan gnderilmi Allah'n vekili olasn demekle risalet
dvasn tekzibe cret ve bu cretleriyle keml-i cehaletlerini izhar ettiler. nk; beeriyeti risalete
mnafi zannetmilerdi. Halbuki bu zanlar fasiddir.
Fahri Rzi ve Nisbr'nin beyanlar vehile kavm-i Nh itirazlarn phe zerine bina
ettiler ;
B i r i n c i p h e l e r i ; beyan olunduu vehile beeriyetin risalete mnafi olmasn
zannettiler ve dediler ki, Ebna-y beerin yekdierinden fark yoktur, velevse baz cihetten fark
olsa bile bir tanesinin cmle lemin kendine itaati vacip olur derecede bir mertebeyi haiz olarak
kffe-i beere faik olmas caiz olamaz, bu suretle beeriyeti risalete mnafi addettiler. Halbuki bu
pheleri ne kadar zayftr. Zira; beere resl ancak beerden olmak ayn- nimettir. nk;
mmetle resl yekdierini bilir ve lisann anlar, szn dinler, phesini izale eder, O resl
mucizesini izharla ispat- mddeya kyam eder, gayrlar o mucizeye mu-razadan ciz kalnca o
resln risaleti sabit olur. Binaenaleyh; gayrlarn o nebiye itaatlar da vacip olur. Amma beerin
gayrdan beere resl gndermek hikmet-i risalete mnafidir. Zira; beerin gayr mahluk beere
251

resl olsa o resl emr-i davette nsiyet edemeyecei cihetle hikmet-i risalet muhtel olur.
Binaenaleyh; resl gndermekten maksat fevtolaca phesizdir. uras gariptir ki, bunlar
beeriyet, risalete mnafidir derler de hacer ve ecer kabilinden olan putlarn ulhiyete mnafi
olduunu dnmezler ve onlara ibadet ederlerdi.
k i n c i p h e l e r i ; Nh (A.S.) a tbi' olanlarn fukara grhu olmasdr. Binaenaleyh;
dediler ki Y Nh ! Sana 2324 tbi' olanlar bizim esafilimiz ve erazilimizdir ki, onlarn rezaletlerini
herkes ilk defa grnce bilir, hallerini tetkika hacet kalmaz. nk; rezaletleri meydandadr. u
halde onlar her kim grse aa adamlar olduklarn bilir ve sefaletleri gze arpar, delile hacet
kalmaz. Eer sen hakkaa nebi olsan ve dvan da doru olsayd ukaldan ve eraftan da tbi'
olanlar bulunurdu. Bu szleriyle Hz. Nh'un etban tahkir ettiler. Halbuki bu pheleri de cehalet-i
mahzdan ibarettir. Zira dinde rif'at; derece, mal, mansb; haseb ve neseble deildir. Belki
menasb- diniye; Allaha kurbiyetle olur. Kfirler ise btn erefi malda ve mansbda ve a'vn
etban kuvvetinde grdklerinden Nh (A.S.) a Senin fakr- halin var ve sana tbi' olanlarsa
birtakm fukara, kuyumculuk ve planclk gibi sanayi-i hasiseyle megul hakir kimseler olduklar
cihetle sana yardmlar olamaz. u halde nasl oluyor ki, nbvvet dvasna kyam ederek herkesi
kendine itaata davet ediyorsun demekle emr-i nbvvetin dnya erefine mpteni olduunu iddia
ettiler.
n c p h e l e r i ; nbvvetle mal ve mansbt dnya ve a'van ve etb' gibi ziynet-i
dnya beyninde mlzemet ve mnasebet gzetmeleridir. Binaenaleyh; dediler ki Biz sizde
servet-i dnya, mansb, a'van ve etb' gibi ve sair insanlara dnyaca eref baheden mezydan
bizim zerimize fazla bir meziyet grmyoruz ki bizden ziyade nbvvete ehil ve erbab olasnz.
Ve bizim size tbi' olmamz lzm gelse byle bir meziyetiniz olmaynca biz seni nasl tasdik
edelim demekle Nh (A.S.) n nbvvetine itiraz tekrar ettiler. Bu pheleri de dier pheleri
gibi cehl hamakattan ibarettir. nk eref ve meziyet; mal, cah ve mansb gibi birtakm
mzahrefat- dnyeviyeden ibaret deildir. Belki meziyet; Allah-u Teal'ya iman ve tevhide devam
ve amel-i salihle beraber kalpte ittikaadr.
te u beyan olunan pheleri ki, Nh (A.S.) n beer ve etb'nn fukara olmasn ve
Nh (A.S.) n mal ve mansb gibi eylere rabet etmemesini nbvvete mani addettiklerinden
dediler ki, Biz seni etb'nla beraber nbvvet iddiasnda yalanclardan zannediyoruz. Zira;
beerden resl olmaz. Olsa etb' ve 2325 eraftan olduu gibi nbvvet dvasnda bulunan zatn
sair beer zerine fazilet ve meziyeti olur. Sende ise fazla bir meziyet yoktur.

&&&&&
Vcib Teal onlarn bu szleri zerine Nh (A.S.) n mdfaasn altariklhikye beyan
etmek zere :

buyuruyor.
[Nh (A.S.) kavminden cevab- ye's alnca keml-i tahassr ve teessfle kavmine
hitaben dedi ki Ey kavmim ! Haber verin bana benim Rabbimden dvam tasdik eder bir
beyyine zerine olur ve sizi bihakkn iskt edecek delile malik olursam ve Rabbim kendi
ind-i ulhiyetinden nbvvetimi te'yid edecek bir nimet ihsan eder de o nimet de sizin
zerinize hafi olursa dvam ispat edecek beyyineyi sizin de grp kabuln arzu
etmediiniz halde ben sizi o beyyineyle ilzam edebilir miyim? Elbette ilzam edemem. Zira;
kabulne asla meyletmiyorsunuz. nk; benim ilzamm sizin o delilin shhatini tetkik
ederek iradenizi kabulne sarfetmenizle olur. Halbuki siz benim taraf- ilhiden getirdiim
mucizemi nazar- itibara almayarak birtakm vh murazalarla urayorsunuz demekle
kavmini tekdir etti.]
B e y y i n e yle murad; Nh (A.S.) n mucizesidir. R a h m e t le murad; Cenab- Hakkn Nh

()

(A.S.) a vermi olduu nbvvet ve sair mezy-y liyedir.

O nbvvet ve
rahmet sizin zerinize gizlendi demektir. Yani; Allah'n bana verdii nbvvet size hafidir. Ben
252

onu delille ispat ediyorum. Siz kabulnden imtina' ediyorsunuz. u halde ben sizi nasl ilzam
ederim demektir. Onlarn mucizeyi kerih grmeleri mucizenin shhatim tetkik etmeksizin
kabulnden imtina' etmeleridir.
Hulsa; Nh (A.S.) kavminin halinden me'yus olunca onlara 2326 Ben dvam ispata kfi
bir beyyineye malik olur ve Rabbim onu bana kendi tarafndan ltfeder de o da size haf olur.
Kabuln ihtiyar etmezseniz ben size ne yapabilirim ! dedii bu yetten mstefad olan fevaid
cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal Nh (A.S.) n u hitabesini beyandan sonra kavminin baz phe ve zanlarn
izale iin irad ettii hitabesini altariklhikye beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Ey kavmim ! Ben sizden cret istemem. Zira; benim cretim ancak Allah-u Teal
zerinedir.]
Yani; Nh (A.S.) n kavmi Y Nh ! Sana tbi' olanlar fukara grhudur ve sen de fakirsin !
Fukaradan resl olmad gibi resle tbi' olanlar da fukara olmaz demilerdi ve bu
kelmlarndan maksatlar Nh (A.S.) n nbvvet dvas mala tama'ndan ve bu vesileyle elimizde
olan malmz alacaktr demek istediklerindendi. Onlarn u zanlarn defi' ve izale etmek iin
onlarn malna tama' olmadn ve ahkm- ilhiyeyi tebli mukaabilinde bir cret taleb etmediini
alenen beyan etmee lzum grm ve beyan etmi ve bu babta zanlarnn fasid olduunu
kendilerine tefhim de etmitir. Yani Zahir-i hale nazar ederek s-u zanda bulunuyorsunuz, bu ise
doru deildir. Zira; risaleti teblide ben cret istemem. nk; cretim Allah-u Teal zerinedir.
Binaenaleyh; sizden hibir ey beklemem. Sa'yim hiret ve sizin menfaatiniz iindir. u halde
zann- fasidinize tebaiyetle sadet-i hiretten nefsinizi mahrum etmeyin demektir.
Hulsa; ahkm- er'iyeyi teblide cret taleb etmemek bir emr-i.ehem ve bu misilli tebliat-
er'iyenin creti manev olup Allah-u Teal'dan ecr-i uhrev istemek lzm olduu bu yetten
mstefad olan fevaid cmlesindendir. 2327

&&&&&
Vcib Teal Nh (A.S.) n kavminin Y Nh ! Sen banda olan fukara grhunu tardet.
Zira; biz onlarla beraber bulunmay kendimize r ve ayp addederiz demeleri zerine Nh (A.S.)
n onlara vermi olduu cevab beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Ben hirete ve Rablerine iman ve hirette Rablerinin huzuruna mlakat edeceklerini
itikad eden kimseleri yanmdan tardedici deilim ve lkin sizi birtakm kavm-i cheladan
gryorum.]
Yani; kavm-i Nh'tan mtekebbir ve maldar olanlar Nh (A.S.) a tbi' olanlar kk
grdklerinden Nh (A.S.) a Sen bunlar yanndan tardet demeleri zerine Nh (A.S.) Ben
onlar tardedemem. Zira; onlar hirette Rablerine mlki olacaklarna iman ettiler. u halde iman
edenleri ben nasl tardederim. nk; onlara Allah-u Teal iman tevfik etmesiyle Allah'n makbul
kullarndan oldular. Binaenaleyh; indallah onlarn kadri ve meziyetleri vardr. Sizin zahir-i hle
nazar ederek onlar esafilden grdnz gibi deildir. u halde sizin arzunuza tebaiyet ederek
ben tardetsem huzur-u ilhide benden ikyet ederlerse ben ne cevap veririm ve ellerinden
yakam nasl kurtarrm. Zira; bunlar tardedenlerden Allah-u Teal elbette intikaamn alr. u
halde ben onlar tardedenlerden deilim. Ve lkin sizi cahil kimseler gryorum. Zira; imanlar
253

sebebiyle onlarn kazanm olduklar ereflerini bilmediinizden onlarn tardolunmalarn teklif

ediyorsunuz ve onlar iman etmekle btn rezaleti zerlerinden attklar halde siz zahir-i hle
bakarak nefsinize marur olup onlara erazil diyorsunuz. Binaenaleyh; siz haddinizi bilmez birtakm
cahillersiniz demekle kavminin byklerini cehaletle itham ettii gibi kfr, mm-r rezail olmak
itibariyle rezalet, iman etmeyenlerde olup iman eden fukara grhunda olmadn kavminin
byklerine tefhim etmitir.
Beyzv'nin beyan vehile Hz. Nh'un kavmini cehaletle 2328 ithamnn sebebi; hirete cahil
olmalardr veyahut indallah makbul olan ehl-i imana erazil tabir etmeleridir veyahut Nh (A.S.) a
ehl-i imann tardn teklif etmeleridir. nk; bu sebeplerin cmlesi cehalet neticesidir.
Hulsa; ehl-i iman her zaman himaye lzm olduu ve ehl-i imana buzedenlerin cehaletle
ithama lyk olduklar bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal Nh (A.S.) n ikinci cevabn altariklhikye beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Ey kavmim ! Bana tbi' olanlar ben tardedersem beni Allah'n azabndan kim
kurtarabilir, hi dnmez misiniz?]
Yani; Ehl-i imann tardn benden taleb eden kavmim ! Sizin arzunuz vehzere ben onlar
meclisimden tardedersem tardmdan dolay terettb edecek azaptan halsma kim yardm edebilir.
Nasihatimi dinleyip de tezekkr etmez misiniz? Ben onlar tardettiimde vki olacak azab defa
muktedir olamadnz bilseniz de bu teklifi yapmasanz olmaz m? Niin dnmeden sylersiniz
ve dnmeden sz sylemek insan iin ayp deil mi? demekle kavminin taleplerini reddeylemi
ve bu teklif; cahilane bir teklif ve dncesiz bir sz olduunu beyanla kavmini tekdir eylemitir.
Beyzv'nin beyan vehile iman; enbiya huzurunda ehl-i imann hsn- kabulne bir vesile
olduu ve esasen btn nesayih iman etmelerini arzuya binaen olduu halde bilkis ehl-i imann
imanlarn, tardlarn icab eder esbaptan addetmeleri hamakattan baka birey deildir. 2329

&&&&&
Vcib Teal Nh (A.S.) n kavmine vermi olduu dier cevab altariklhikye beyan etmek
zere :

buyuruyor.
[Ben size Allah'n hazneleri yanmdadr demiyorum ki, benim ve etb'mn fukaralk !
aryla itiraz ve benim faziletimi inkr edesiniz. Binaenaleyh; ben etb'm ina edemem.
nk; bir fakiri ina etmek Allah'a mahsustur ve ben size gaaibi bilirim demiyorum ki, siz
beni tekzib edesiniz. u halde onlar tardetmediim kbet-i hallerini bildiimden deildir.
Zira; gaaibi bilemem ki, akbetlerinin ne olacan bilsem ve lkin zahir halleri iman ve itaat
olduundan kabul etmiimdir ve batn hallerini ve akbetlerini Allah-u Teal bilir.
Binaenaleyh; ben batna ve kbet-i ahvale binaen hkmedemem. Zira; gaaibi bilmem ve
ben size meleim demiyorum ki, siz benim beer olmama itiraz edesiniz. u halde
beeriyetimi itirafla beraber nbvvet dvasnda bulunduuma neden itiraz ediyorsunuz?
Ve sizin gzlerinizin tahkir ettii kimseler hakknda onlar iin Allah-u Teal hayr halketmez
ve onlara elbette hayr vermez demiyorum. Zira; onlarn nefislerinde olan hayr, erri ve
254

ihls Allah-u Teal bilir, ben bilmem ki, ona gre bir hkm vereyim. Eer bilmeden sizin
arzunuza gre onlar tardedersem tardettiim takdirce muhakkak ben zalimler zmresinden
olurum.] u halde sizin gzlerinizin onlar tahkir etmesi benim tardm mucip olamaz ve akl
olanlar iin zalimler zmresine dehalet ayn- felkettir. Hl byle olunca siz bana zalim olmam
nasl teklif ediyorsunuz? Benim size teklifim hayrdr. Bunun mukaabilinde siz bana er teklif
ediyorsunuz. Hayra erle mukaabele lyk olur mu?
Fahri Rzi ve Kaaz'nin beyanlar vehile bu yette kavm-i Nh'tan ehl-i imana erazil
diyenleri terzil ve tahkir vardr. Zira; onlar fukara grhunu bil tetkik iman ediverdiler diyerek 2330
zemmetmilerdi. O zem aynyla kendilerine rc' etmitir. nk; Nh (A.S.) onlarn fukaray
tardetmesini teklifleri tetkike mstenid olmayp srf gzlerinin hakir grmesiyle iktifa ettiklerini ve
tetkik olunduunda bunlarn tardn icab eder bir halleri olmadn ve bil tetkik tardolunmalarn
teklif, zulmle teklif olduunu ve dnmeksizin byle bir teklif-i gayr- lykta bulunduklarn ve
onlarn kbet-i hallerini bilmek Allah-u Teal'ya mahsus olduunu ve kavmin bykleri bilmedikleri
eyi teklif ettiklerini gaayet zarifane bir surette kendilerine tefhim buyurmakla onlarda eser-i akl
olmayp srf cehalet zere irad- kelm ettiklerini beyanla kendi kelmlarn aleyhlerine evirmi ve
kendi szleriyle kendilerini ilzam ve tahkir etmi Nh (A.S.) n etb'na isnad ettikleri evsaf-
zemimenin cmlesini kendilerine redle ak bir surette, ayplarn meydana koymutur.

( )( ) ve ( )
eder ve kk grr demektir.

demektir ki Sizin gzleriniz onlar tahkir

Hulsa; Nh (A.S.) kavminden nbvvete itiraz edip fukara ashabn tardetmesini teklif
edenlere gaayet beli ve messir bir vaaz ederek Tebli zere ben sizden mal istemiyorum ve
ben birok mala malikim de demiyorum. Zira; mal almak ve vermek hususlarnda benim iin bir
garaz da yoktur ve gaaibe ilim de iddia etmiyorum ki, etb'm ina edeyim ve meleim demiyorum
ki, size tekebbr edeyim, belki mesleim tevazudur. Binaenaleyh; fakirler ve miskinlerle lfetten
teha etmem, mera ve seltin meclislerinde de bulunmak istemem. Benim halim byle olunca
etb'mn fukara olduunu ve benim onlarla lfet ettiimi bana niin ayp gryorsunuz? Sizin
vehle-i lda gzlerinizin tahkir ettii fukara grhuna Allah-u Teal hayr vermez demiyorum ki,
siz onlarn tardn bana teklif edesiniz. Belki onlar iin Allah-u Tealnn hirette hazrlad nimetler
sizin marur olduunuz dnya nimetlerinden daha hayrldr. Zira; hiret nimetleri ebeddir ve
zevalden mahfuzdur. Dnya nimetleriyse fni ve her zaman zevale ma'ruzdur. Onlarn nefislerinde
olan amellerini Allah-u Teal bilir. Eer sizin sznzle ben onlar tardedersem zalimler
zmresinden olacam phesizdir demekle kavmini reddetmitir. te u nesayihten 2331
anlald vehile insan karsnda olan kimseyi hakir grmemeli. Zira; onun hakknda murad-
ilhi ne olduunu bilmediinden tahkiri icab eder bir sebep bilmedii cihetle tahkiri ancehlin bir
tahkir olur. Halbuki onun hakknda Allah'n nazar ve byk ltfu olmas ve tahkir eden kimseden
daha ziyade makbul bir kimse bulunmas her zaman muhtemel olduundan insanlar yekdierine
lyk vehzere hrmetle mkelleftirler. Binaenaleyh; sebepsiz tahkir; haramdr.

&&&&&
Vcib Teal Nh (A.S.) n kavmine vki olan nesayihini ve vuku-u hali beyan hakknda
serdetmi olduu szlerini ve cevabn beyandan sonra kavm-i Nh'un, Nh (A.S.) a kar szlerini
altariklhikye beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Kavm-i Nh; Nh (A.S.) a hitaben dediler ki, Y Nh ! Bize husumet ettin ve
husumeti oalttn. Eer szn doruysa vaad ettiin azab bize getir, grelim.] Kavm-i
Nh bu szleriyle iman etmeyeceklerini suret-i kafiyede beyan etmiler ve Bizimle mcadele ettin
ve mcadeleyi uzattm. Binaenaleyh; bizi de usandrdn. Eer nbvvet dvasnda ve gelecek olan
255

azap hakknda szn doru ve sen de doru syleyicilerdensen vaad ettiin azab getir grelim
demekle Nh (A.S.) a itiraz ettiler.
Fahri Rzi ve Nisbr'nin beyanlar vehile bu yet; emr-i dinde mcadelenin cevazna
dellet eder. Zira; Nh (A.S.) kavmiyle birok mcadelede bulunduuna ve phelerini izale iin
deliller serdedip uratna, tevhide ve hirete mteallik birok mbahase ettiine yet dellet
etmitir. Enbiya-y izam hazaratnn cmlesinin meslekleri bylece cereyan etmitir. Zira; onlar
mmetleriyle din hususunda birok mcadele ve mbahase ederek phelerini izaleye
almlardr. Ezcmle bizim peygamberimiz Kurey kavmiyle ok zaman mcadele ettikten sonra
lisanla mubahase 2332 te'sir etmeyince netice klla muharebeye mncer olmutur. Binaenaleyh;
mbahaseyle hallolunamayan mklt muharebeyle halledilmitir ve lemde vukuat da bylece
hallolup gitmektedir. nk; iki devlet arasnda zuhur eden mkltn halli, evvelemirde
mbahaseyle balar, mbahaseyle hallolmaynca nihayet muharebeyle hallolunduu her zaman
grlen ahvaldendir. Enbiya-y izamn irtihallerinden sonra vazife-i tebli onlara varis olan ulem-y
mmete intikaal ettiinden mmetin ulm-u er'iyeye vakf olanlar ve emr-i tebli ve nasihati
iltizam edenleri her mmette hilfgiran tarafndan birok hcuma maruz kalmak lemde car olan
ahvaldendir. nk; ahkm- er'iye isyana mnhemik olan kimselerin arzusuna muhalif
olduundan elbette itirazdan hli kalmazlar ve kendi arzularna muvafk surette te'ville ahkm-
ilhiyeyi mevzuundan karp tahrif ve tayir etmek isterler.

&&&&&
Vcib Teal Nh (A.S.) n kavminin mbahasenin uzamasndan ikyet ettiklerini beyandan
sonra Nh (A.S.) n kavmine vermi olduu cevab beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Nh (A.S.) kavmine hitaben dedi ki, Size azab ancak isterse Allah-u Teal getirir,
ben deilim. Halbuki siz Allah' ciz klamazsnz. Binaenaleyh; istedii zaman size azab
getirir. ]
Yani; Hz. Nh'un kavmi Nh (A.S.) n devam zere dine davet etmesiyle mbahasenin
uzamasndan ikyet ettiler ve itab tarikyla dediler ki Y Nh ! Sen cidali oalttn. Vaad ettiin
azap varsa getiriver grelim. Onlarn bu szleri zerine cevap olarak Ben deilim size azab
getirecek, ancak Allah-u Teal'dr. sterse size derhal getirir. Halbuki siz azab defi'le Allah' ciz
klamazsnz ve azaptfen firar edip kurtulamazsnz. Zira; Allah-u Teal size azab getirmeye
kaadirdir. u halde sizin isti'clinizde bir 2333 fayda yoktur. Gelecek gelir ve irade-i ilhiye yerini
bulur, siz tel etmeyin demekle kavmine cevap vermitir.

&&&&&
Vcib Teal Nh (A.S.) n kavmine bylece cevap verdikten sonra cevabna unu da ilve
ettiini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Eer Allah-u Teal sizin dallinizi m ur ad ederse, ben size nasihat murad etsem de
nasihatim menfaat vermez. nk; siz kfrzere iradenizi sarf ettiinizden dolay Allah-u
Teal sizi idllle ih lk iniz i murad ederse ben size nasihat etmek murad eylesem dahi
256

nasihatim menfaat vermez. Zira; kibir ve inadnzdan nasihat dinlemez ve sz duymazsnz.

Halbuki sz dinlemek ve Allah'n emrini duymak ve mucibiyle amel etmek insanlar iin bir
vazife-i diniyedir. nk; Vcib Teal sizin Rabbinizdir. Ancak onun huzur-u manevsine
rc' edeceksiniz.] Binaenaleyh; baka merciiniz yoktur. Her umurunuzun mtevellisi odur. u
halde Onun gnderdii resln szn dinlemeniz ve nasihatini kabul etmeniz lzmdr.
Beyzv'nin beyan vehe bu yet Nh (A.S.) n, kavmine kar irad ettii szleri
altariknnasha olup altariklcidal olmadna dellet eder. u halde Hz. Nh'un bu sz, kavm-i
Nh'un Nh (A.S.) n szlerine Faydasz bir cidal demelerine cevaptr.
Bu yet-i celile; irade-i ilhiyenin hilaf ma bir eyin hudusu muhal olduuna dellet eder.
Zira; Allah-u Teal'nn dalletini murad ettii kimselere nasihat menfaat vermeyeceini beyan
etmek Murad- ilhi hilfna birey olmayacan beyan etmektir ve ilm-i kelmda beyan olunan
mesail-i itikaadiyemiz de bundan ibarettir.
yetin hirinde ancak huzur-u ilhiye rc' olunacan ve baka bir merci' olmadn beyan
etmekle Nh (A.S.) kavmini nasihati dinleyip kabul etmek lzm olduunu beyanla insafa davet
2334 ettii gibi kabul etmedikleri surette huzur-u ilhide mcazat greceklerine iaretle tehdid
etmitir.
te Allah-u Tea'nn iradesi hilfna kulun iradesi husul bulmayacana ve menfaat
vermeyeceine ve herkesin akbet mercii huzur-u manevi-i ilhi olduuna nazaran herkesin
merciini dnerek vazife-i diniyesini ifaya almas lzm olduuna bu yet dellet eder.
Hulsa; Allah-u Teal kavm-i Nh'un iradelerini dalle sarfetmeleri sebebiyle idllini murad
edince nasihat- Nh'un onlara menfaat vermiyecei ve akbet rc'lar huzur-u manev-i ilhiye
olup baka merci' bulunmad bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal kavm-i Nh'a nasihat fayda vermeyeceini beyandan sonra onlarn Nh (A.S.).a
vki olan iftiralarn beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Onlar, nasihat kabul etmezler, belki derler ki, Nh (A.S.), tebli ettii ahkm kendi
indinden icad ettii halde Allah-u Teal'dan vahiydir diyerek iftira etti ve bu iftiradan
maksad kelmn tervi etmektir. Bu szleriyle byk bir iftiraya cret ederler. Y Nh !
Onlara cevap olarak de ki Eer ben sizin dediiniz gibi kendi icad ettiim ahkm Allah'a
isnad etmekle iftira etmisem bu iftiramn gnah ve crm benim zerimedir. Halbuki ben
sizin nispet ettiiniz gnahlardan beriyim. Zira; nefsimden icad ederek Cenab- Hakka
birey isnad etmedim ki, iftira etmi olsam.]
nsann bir iftiraya uradnda o iftiradan beraetini iddia ve iln etmek caiz ve meru
olduuna bu yet dellet eder. Zira; Nh (A.S.) kavmi tarafndan vki olan ftiradan ber olduunu
iln etmesini emrettiini Cenab- Hak bu yette beyan buyurmutur.
Hulsa; Nh (A.S.) a kavmi ftira etti dedikleri ve Nh 2335 (A.S.) tarafndan Eer iftira
etmisem o iftirann gnah bana aittir. Halbuki sizin bana isnad ettiiniz crmlerden beriyim
dedii bu yetten mstefad -olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal kavm-i Nh'un ftira etti dediklerini ve Nh (A.S.) n onlara cevabn beyandan
sonra itiraz edenlerden iman eden olmayacan beyan etmek zere:

257





buyuruyor.
[Canib-i ilhiden Nh (A.S.) a vahyolundu ve denildi ki Senin kavminden iman etmez,
ancak evvelce iman eden kimseler iman ederler. u halde sen onlarn iman
etmediklerinden
ve sair kt ef linden me'yus olma. ]
Yani; kavm-i Nh'un inkrda iddetleri ve imandan bilklliye i'raz etmeleri zerine taraf-
ilhiden Nh (A.S.) a vahyolundu ve denildi ki Senin kavminden elbette iman etmez, ancak
bundan evvel iman eden ok az kimseler iman ederler. Binaenaleyh; onlarn inkrlar ve kfre
devamlar ve seni istihzalar gibi irkin ilerine sen me'yus ve mahzun olma. nk; kt ilerinin
cezas onlara ait olduu cihetle kederini icab eder birey yoktur demekle Nh (A.S.) Cenab-
Hak tesliye buyurmutur. u halde kt ileri irtikb eden kimselere nasihat ettikten sonra nasihat
kabul etmeyip devam ettikleri surette onlarn haline mahzun olmak lzm olmadna bu yet
dellet eder.
Hulsa; Nh (A.S.) a kavminden evvelce iman edenlerden baka iman eden olmayaca
vahyolunduu ve onlarn ef'line kederden de Nh (A.S.) n nehyolunduu bu yetten mstefad
olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal Kavm-i Nh'un imanlarndan mit kesilince onlarn helklerinin tekarrur ettiini
ve Nh (A.S.) n mmetiyle beraber helkten necatlarnn sebebini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Y Nh ! Bizim hfzmz ve nezaretimizle sen bir gemi yap ve o geminin nasl
yaplacan vahyimizle biz sana bildiririz ve sen zalimlerin halslar hakknda bize du
etme. Zira; onlar suya garkolmaya mahkmlardr.]
Yani; Nh (A.S.) ahkm- ilhiyeyi kavmine teblide son derece sa'yetti ve lkin kavmine
asla te'sir etmedii gibi tuyanlarn ve zulm dvanlarn arttrd cihetle irade-i ilhiye kavm-i
Nh'un helklerine taalluk edince Cenab- Hak Nh (A.S.) a kendine tbi olan ehl-i imanla beraber
helkten halslarna vesile olacak geminin yaplmasn emretti ve buyurdu ki Y Nh ! Bizim
himayemiz altnda ve vahyimizle bir gemi ina et ve kfrzere srar edip zulmle me'lf olan
zalimlerin necatlar hakknda bana el kaldrp du etme. Zira; onlarn tufanla garkolunmalar
muhakkaktr. Binaenaleyh; onlarn halslarna dunn te'siri yoktur. Zira; onlarn s-u ihtiyarlar
icab mukadder olan ey geri kalmaz. Binaenaleyh; yorma kendini. Hemen are-i necatn olan
geminin yaplmasna sa'yet ki bir an evvel vcuda gelsin.
Fahri Rzi ve Nisbr'nin beyanlar vehile bu yette gemi yapmakla emir, vcub iindir.
Zira; nefsi ve etb'n helkten kurtarmaya baka bir vesile olmadndan sefineyi icad etmekle
hals vacip olmutu. Binaenaleyh; her ahs- kil iin nefsini helkten muhafazaya sa'yetmek
vaciptir. vcib olan bireyin mukaddemat ve sebebi dahi vacip olduundan gemi tedarik etmek de
vacip olduu cihetle bu makamda emir, vcub iindir.

()

Cenab- Hak aza-y cevarihten mnezzeh olduu cihetle bu yette

demek Bizim
hfzmzla demektir. nk; insanlara nazaran bireyi hfzetmekte gzn, sair azann hepsinden
2337 ziyade methali olduundan Vcib Teal tebih tarikyla Sen gemiyi, bizim gzlerimizle yani
hfzmzla icad et buyurmutur ki, Gzlerle hfzolunmu gibi biz seni ve senin sefineni hfzeder
ve geminin san'atna dair olan keyfiyeti biz sana vahyederiz demektir. Hfzda mbalaya iaret
258

iin 'yn lfz cemi' sygasyla varid olmutur ki, gemi yaplrken hibir kimse mani olup zarar
edemeyeceine iarettir. Keenne be on gzle gzetilmi gibi hfz ve dmanlarnn errinden
himaye olunacana iaret buyurmutur. Zira; Allah-u Teal vcudunu murad ettii bireyin elbette
vcut bulaca ve hibir kimsenin mani olamayaca zahirdir. Binaenaleyh; Hz. Nh'un gemisinin
vcudunu irade buyurduu cihetle elbette vcut bulmu ve ondan sonra o gemi leme numune
olmutur. nk; Hz. Nh'un gemisinden evvel lemde henz gemi icad olunmadndan sefine-i
Nh leme numune oldu ve ondan sonra gemi vastasyla deryada seyrsefer etmek det
olmutur. Zira; herey zamanna mevkuf olduundan geminin icad Nh (A.S.)n zamanna tesadf
etmitir.
Hulsa; Cenab- Hakkn Nh (A.S.) a gemi yapmasyla emrettiini ve kemliyle
hfzedeceini ve geminin keyfiyetini vahiyle beyan buyurduu ve kavm-i Nh'un garkolunacana
binaen onlarn helkten halslarna du etmekten Nh (A.S.) n nehyolunduu bu yetten
mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal emr-i ilhisi zerine Nh. (A.S.) n gemiyi yapmaya baladn beyan etmek
zere :

buyuruyor.
[Nh (A.S.) gemiyi yapard ve lkin her ne zaman kavminin bykleri Nh (A.S.)
zerine urarlarsa Nh (A.S.) istihza ederlerdi.]2338
Fahri Rzi ve Kaaz'nin beyanlar vehile Allah'n vahyi ve Cibril-i Emin'in tarifi vehzere
Nh (A.S.) gemiyi yapmaya balad ve lkin geminin yaplaca mahalde aacn ok olmas lzm
olduundan gemi yaplan mahal iin aacn ok olduu ve memleketin haricinde bir mahal intihab
olunmutu, baz mesalih iin kavminin bykleri o mahalle gelip Hz. Nh'u gemi yapmakla megul
grnce istihza ederler ve derlerdi ki Ey Nh ! Nbvvetten vazgetin, dlgerlie mi baladn.
Nebiyyi muhtarken imdi bir dlger paras m oldun. Byle mertebe-i nbvvetten kt bir san'ata
birden bire nasl oldu da iniverdin demekle elenirlerdi.
Hzin'in beyanna nazaran Nh (A.S.) n gemiyi iki veyahut drt senede bitirdii ve
aalarnn abanoz aalarndan olduu ve geminin tabakas olup alt tabakasnda yrtc
hayvanat ve ha-erat ve orta tabakasnda hayvanat- ehliye ve st tabakasnda kendisi ve
maiyetinde olan ehl-i iman bulunduu mervidir.
yet-i celilede Nh (A.S.) n gemiyi yapmakla megul olduu ve kavminin istihza ettii suret-i
kat'iyede beyan olunmusa da yaplmasnn mddetine ve geminin keyfiyetine dair yette sarahat
veya iaret olmadndan bu hususlara dair hkm vermektense

()

demek bizim iin daha evldr. nk; mddet vaz'nn keyfiyetine

zaruriyt- diniyeden birey taalluk etmedii cihetle bu hususta uzun uzadya bahse girmeye hacet
olmad gibi bir fayda dahi yoktur. Binaenaleyh; bu bapta vki olan rivayetleri b makama
dercetmekten sarfnazar ettik. nk asl maksat geminin vahy-i ilhiyle yapld ve o gemi
vastasyla ehl-i imann hals olup ehl-i kfrn helk olduklarn beyanla sleri itaata ve imana
davet etmek ve bu gibi vekaayii kendilerine bildirmekle insaf ve ibret lzm olduunu tavsiye
etmektir. Geminin yapld mddetin az veya ok olmasnda ve geminin suretini beyanda u
beyan olunan maksad ifadeye dahi te'siri yoktur. Nh (A.S.) n gemisini inkr etmek kfrdr.
Zira; Kur'an'da kat'i surette beyan olunduundan gemiyi inkr Kur'an'n ahkm- kafiyesini inkr
etmektir. Amma geminin yapld mddetin bir sene veya iki sene veyahut daha ziyade olduuna
dair ihtilfa birey lzm gelmez. nk; mddete dair Kur'an'da bir sarahat yoktur. 2339
lemde en evvel yaplan gemi Nh (A.S.) n gemisi olup emsali sebketmediinden, bir
numunesi ve modeli de mevcut olmadndan vahiyle ve Cibril-i Emin'in tarifiyle yapldna iaret
olunmutur. Modelsiz bir eyi meydana getirmek insanlar iin mkldr. Binaenaleyh; lemde
emsali sebketmediinden gemi Nh (A.S.) n kavmine gstermi olduu mu'cizt- sairesine ilve
olunmu bir mucizesidir.
259

Hulsa; Nh (A.S.) n gemi yapt ve gemiyi yaparken kavminden yanna gelenlerin istihza
ettikleri bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal Nh (A.S.) n kavminin istihzalarna kar vermi olduu cevab beyan etmek
zere :

buyuruyor.
[Nh (A.S.) Eer siz bizi istihza ederseniz sizin bizi istihza ettiiniz gibi elbette biz de
sizi istihza ederiz. Hl byle olunca kendisini rsv edecek azap kime gelirse yaknda siz
onu bilirsiniz ve onun zerine daimi bir azap nazil olduunda onu grrsnz dedi.]
Yani; Nh (A.S.) n kavminin bykleri kendisini istihza ettiklerinde Sizin bizi imdi istihza
ettiiniz gibi biz de bir zaman olur ki, sizi istihza ederiz. Zira; siz 'dnyada tufana garkolunacanz
gibi hirette Cehennem ateiyle yanacaksnz. te o vakitte biz de sizi istihza edeceiz. Rezil ve
rsva edecek azabn kimlere geleceini ve kimin zerine ebed azap nazil olacan yaknda
bilirsiniz demekle kavmine cevap vermiti. Nh (A.S.) n bu cevbn Cenab- Hak tufan
vastasyla kavmini garkedip azab- ebedye sl etmek suretiyle tasdik etmitir.
Fahri Rzi, Kaaz ve Nisbr'niri beyanlar vehile 2340 a z a b - e v v e l le murad; azab dnya ve a z a b s a n i yle murad; azab- hirettir. nsanlar istihza etmek Nh (A.S.) a lyk
olmadndan Nh (A.S.) n stihza ederiz buyurmas onlarn kelmna mukaabele suretiyle
zikrolunmutur, yoksa hakikaten istihza edeceine mebni deildir. u halde Siz bizi istihza
ettiiniz gibi bizden de size istihza cezasn grr ve istihza olunmaya lyk kendiniz olduunu
bilirsiniz demektir.
Yahut bu makamda s u h r i y e ; tehil etmek mansnadr. Buna nazaran man-y yet: [Siz
bizi gemi yapmakla tehil ederseniz biz de sizi tehil ederiz] demektir.
Nh (A.S.) bu kelmyla kavmini tekrar tehdid etmitir. Zira; Sizin bizi istihza ettiiniz gibi bir
zaman gelecek ki, o zamanda istihzaya mstehak olan siz olacaksnz ve rsv ve rezil klacak
azabn kimlere geleceini ve azab- ebednin kime nazil olacam yaknda bilirsiniz demek;
Azaba mstehak olan herhalde sizsiniz demek olduu cihetle Nh (A.S.) n bu szleri onlar
tehdid etmektir.
Bu yet-i celilede herkesin azab kendi ameli cinsinden olacana dellet vardr. Zira; Siz
bizi maskara ederseniz zaman gelince biz de sizi maskara ederiz ve sizin bizi istihzanzn ayn
istihzaya maruz kalrsnz demek Kendi amelinizin aynn grrsnz demektir ve akbet onlar
rsv edecek azabn geleceini ve o azabn ebed olacan ve o azap geldiinde hakikati
bileceklerini beyan buyurmutur.

&&&&&
Vcib Teal geminin hitamnda emr-i ilhinin zuhurunu ve vaad olunan azabn vaktinin
geldiini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Nh (A.S.) geminin levazmatm tedarikte devam ettii gibi 2341 kavmi de kfrde
srar ettiler. Hatta onlarn helkine dair olan emrimiz geldi, tufana almet olan tandr suyla
kaynamaya balad. Biz, Nh (A.S.) a Hayvanatn her nev'inden ikierini ve ehl yalini ve
iman eden mminleri gemiye ykle, ill helk olmalaryla kavl-i ilhimiz sebkedenler gemiye
260

yklenmezler. Zira; onlar gemiye binmeye ehil deillerdir dedik. Halbuki Nh'la beraber
iman etmedi, ancak az kimseler iman etmitir.]
Yani; Nh (A.S.) n kavminin helki iin tayin olunan zaman gelip onlarn helkleri hakknda
olan emrimiz gelince ekmek frnndan su kaynamaya balad ve biz Nh'a her snf hayvandan
nesli mnkariz olmasn iin bir erkekle bir diiyi gemiye almasn emrettik ve ehl-i beytinin
cmlesini gemiye alp ancak helklerine irade-i ilhiyemiz taallk edenleri gemiye alma dedik ve
kendine iman edenlerin gemiye alnmasn tavsiye ettik. Halbuki Nh'a iman edenler gaayet azd.
Fahri Rzi, Nisbur, Kaaz ve Hzin'in beyanlarna nazaran Nh (A.S.) n bulunduu
memleket (Kfe) ve suyun galeyan eyledii mahal de mescidin mahalliydi, frndan suyun
kaynamasn iptidaen Nh'un haremi grd ve Hz. Nh'a haber verdi. Frndan suyun kaynamas
tufana almetti ve baz rivayette tandr yekpare bir tatan olup Hz. dem'in ekmek tandryd ve
elden ele naklolunmak suretiyle Hz. Nh'ta bulunuyordu.
Bazlar Hz. Nh'un mevkii Hind'de ve bazlar da am'da (Aynverde) denilen mahalde
olduunu beyan etmilerse de yette Nh (A.S.) n bulunduu mevkii tayine dair bir iaret

()

olmadndan
demekle iktifa etmek bizim iin daha evldr. Zira; mahallini tayine
bir hkm- er'i taallk etmez. Nun (A.S.) la gemiye binenler yetmi dokuz kii olup Hz.
Nh'un olu ki (Hm), (Sm), (Yfes), de onlarn haremleri ve biri de Hz. Nh'un mmine olan
haremi ve yetmi iki kii de hariten iman edenlerdir. u halde mecmu yetmi dokuzdur. Bir de
metb'-u muazzamlar Hz. Nh olduundan sefine-i Nh'a insandan binenler ve helkten necat
bulanlar seksen kii olduu mervidir. bu adetlerin ziyade ve noksan olmak ihtimali de vardr.
nk; gemiye binenlerin ka kimse olduuna dair yette sarahat yoktur. 2342
u kadar ki Nh (A.S.) a iman edenlerin gaayet az olduu aktan beyan olunmutur.
Hulsa; kavm-i Nh'un helkine dair emr-i ilhinin geldii, tufana almet olan suyun ekmek
tandrndan kaynad, Allah-u Teal'nn Hz. Nh'a o zamanda mevcut olan hayvanatn her
nev'inden birer ift hayvanla ehl yalini gemiye almasn emrettii ve ancak helklerine hkm-
ilhi taallk edenlerin gemiye alnmadklar, iman eden kimselerin alndklar ve fakat iman
edenlerin de gaayet az olduklar bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal tufann zaman geldiini ve gemiye alnacaklarn alnmasyla emrettiini
beyandan sonra gemiye binmeleriyle emrettiini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Nh (A.S.) gemiye binecek olan evld yaline ve ehl-i imana hitaben Geminin
yrmesi ve bir mahalde durmas Allah'n ismine mukaarin olduu halde binin gemiye. Zira;
Rabbim kullarnn gnahlarn mafiret edici ve ltf u ihsan etmekle merhamet
buyurucudur dedi.]
Yani; tufana almet zuhur edince Allah'n vahyiyle Nh (A.S.) ehl-i imana hitaben dedi ki,
mannz sebebiyle gemiye girmeye me'zunsunuz. Gemiye binin ve lkin o geminin su zerinde
yrmesi ve emin bir mahalde durmas Allah'n ismine mukaarin ve mlbistir. Zira; benim Rabbim
istifar edenleri mafiret buyurucu ve derghna iltica edenlere merhamet edicidir.

()

Fahri Rzi ve Nisbr'nin beyanlar vehile bu makamda ehl-i imann

diyerek
gemiye binmeleriyle emir; vcub iin olduu gibi fevridir. Yani alelacele ve derhal gemiye binilmek
iindir ki te'hiri caiz deildir. nk; nefsi helkten vikaaye iin 2343 emir olduu cihetle ta'cil
olunmak icab ettiinden gemiye bineceklerin alelacele binmeleri vacip olmutur.

( ) , ()

Beyzv, Fahri Rzi ve Kaaz'niri beyanlar vehile

ye taalluk ettii
surette man-y nazm: [smullahla teyemmn ve teberrk edici olduunuz halde sefineye binin]
261

demektir. Bu manya nazaran gemiye binenler besmeleyle binmekle me'murlardr. Binaenaleyh;

insanlarn hayr olarak baladklar hereye besmeleyle balamak lzm olduuna bu yet dellet
eder. Zira; Nh (A.S.) n ehl-i imana gemiye binmelerini emri besmeleyle varid olmas ve Kur'an'da
Cenab- Hakkn bize beyan; umur-u hayra balamak besmeleyle olacan bize tavsiye ve tenbih
etmektir. Binaenaleyh; ehl-i imana lyk olan iine besmeleyle balamaldr.

( ) lfznn ( ) ve ( ) lfzlarna taallk ettiine nazaran man-y

yet: [Siz korkmayn, sefineye binin. Zira; sefinenin su zerinde cereyan ve bir emin mahalde
durmas Allah'n ismiyledir. Allah'n ismiyle yryen ve devran eden eyden zarar gelmez]
demektir. nk; Cenab- Hakkn ilmi hereyi muhit ve kudreti herkesin fevkinde ve. hereye amil
olunca birtakm ciz kullar birliine ve byklne ve kudret-i kaahiresine iman ederek ismini
necatna vesile ittihaz edip zatna iltica edince elbette zarardan muhafaza ve fetten vikaaye
edecei phesizdir.
Baz rivayette Cenab- Hak Nh (A.S.) a vahiy buyurdu ki, Nh (A.S.) geminin yrmesini
isterse besmeleyle yrtr, durdurmak isterse besmeleyle durdururdu ve yetin zahiri de bu
many te'yid eder. nk; man-y nazm: [Geminin yrmesi ve bir yerde durmas ism-i ilhiye
mukarin ve mlbesetle] demektir. u halde yrmesi ve durmas besmeleyle hasl olacan
sarahaten beyan etmektir.
Hulsa; vakt-i mev'du hulul.edince Hz. Nh'un gemiye bineceklere hitaben Allah'n ismiyle
gemiye binin ve geminin yrmesi ve durmas Allah'n ismiyledir dedii ve ism-i ilhiyle cereyan
eden eyden korkulmayacana iaret ettii ve benim Rabbim 2344 gnahlar mafiret ve
kullarna merhamet edicidir buyurduu bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal gemiye binmeleriyle emrettiini beyandan sonra geminin su zerindeki hlini
beyan etmek zere :

buyuruyor.
[inde olan ehl-i imanla beraber gemi dalar gibi dalgalar iinde yrr ve gezerdi.]
Yani; emr-i ilhinin vrudu zerine Nh (A.S.) n tertip ve tayinine gre gemiye binmeye
me'zun olanlar besmeleyle gemiye bindiler. Halbuki sefine-i Nh yksek dalar gibi dalgalar iinde
kendi derununda bulunan insanlarla beraber helkten mahfuz olarak cereyan ederdi. Zira; himayei ilhiye altnda olduundan her trl fetten mahfuzdu.
Fahri Rzi'nin beyan vehile Nh tufannda rzgr ve frtnann gaayet iddetli olduuna bu
yet dellet eder. Zira; dalar gibi dalgalar iddetli frtna neticesidir. Geminin etrafn dalgalar ihata

()

edip gemi onlarn iinde yrdne iaret iin ihataya dellet eden
lafzyla varid olmutur.
nk; zarf olan dalgann mazruf olan gemiyi ihatas iktiza eder. Binaenaleyh; Gemi dalgalar
iinde yzd demek olur.
Baz rivayete nazaran geceli ve gndzl Allah-u Teal krk gn gkten rahmet yadrd ve
yer altnda olan sular tamamen yeryzne kard. Binaenaleyh; yeryzn kamilen su ihata etti,
hatta su en yksek dalardan krk arn yukar ykseldi ve her ey su altnda kald ve gemiye
binenlerden maada bilcmle insanlar helk oldular ve hayvanlar mahvoldu. Zira; kavm-i Nh'un
erri onlar da ald, gtrd. Geri hayvanatn kusuru olmadndan onlarn helk olmamas hatra
gelirse de ekserisi insanlarn menfaati iin halkolunduundan insanlar helk olunca menfaatlarna
hadim 2345 olan eyler de beraber helk olmutur. nk; intifa' edecek insan kalmaynca intifa'
olunacak eyin kalmasnda bir fayda yoktur.

&&&&&

262

Vcib Teal Nh (A.S.) sefineye bindikten sonra olu Kenan'la arasnda cereyan eden
mklemeyi beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Nh (A.S.) olunu ard. Halbuki olu tek tenha bir kede duruyordu. te o
zamanda oluna keml-i efkat ve merhametle Ey olancm ! Bizimle gemiye bin ve
kfirlerle beraber olma demekle olunu yanna almak istedi.]
Nh (A.S.) n u armas bvvetin efkati ve merhametinin galeyan sebebiyledir. Zira;
olunu me'yusane yalnz bana mtereddid bir halde grnce bittabi' son defa olarak bir daha
davet etti ki, tam firkat zaman olduu iin iman kabul ve davete icabet etmesi me'ml- kav idi
ve gemiye binmesini emrettii gibi kfirlerle beraber olmaktan dahi nehyetti. Zira; kfirlerin akbeti
suret-i kafiyede helk olduundan olunun onlarla helkini arzu etmiyordu, fakat ne are ki, tevfik-i
ilhi yar olmaynca akbet iman kabul etmedi. Binaenaleyh; kfirlerle beraber helk oldu, gitti.
Olu iradesini imana sarfetmeyince pederinin nasihati fayda etmedi. Zira; her pederin evldnn
iyiliini arzu etmesi insanlar iin zaruri bir hl olduundan ekseriya pederler evldna nasihatta
bulunur. Ve lkin o 'evltta kaabiliyet ve istidad art olduundan ok kere grld vehile
nasihatlar fayda etmez. Binaenaleyh; Ken'n'da nasihati kabule kaabiliyet olmadndan Nh
(A.S.) n nasihati te'sir etmemitir. nk; Ken'n son derece mtemerrid ve inadda ileri gitmi ve
pederini tahtie etmekte dier kfirlerden geri kalmam ve onlarla beraber kfriytta terik-i mesa
etmi ve o fikrinden vazgeememiti. Binaenaleyh; pederinin nbvveti ona fayda vermedi.
Hemfikir olduu kfirlerle beraber helk oldu, gitti. 2346
Hulsa; Nh (A.S.) gemiye bindikten sonra olu Ken'n tenha bir keye ekilmi olduu
halde ona gemiye binmesini emrettii ve kfirlerle beraber olmayp irhan ederek ehl-i imanla
beraber gemide bulunmasn tavsiye eyledii bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal, Ken'n'n pederinden u nasihati iitince pederine kar vermi olduu cevab-
reddi beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Ben daa giderim, o da beni sudan saklar dedi.]
Yani; Nh (A.S.) h Gel olum bizimle beraber, sefineye bin ve iman et, nefsini helkten
kurtar, kfirlerle helk olma demesi zerine Ken'n kfrnde inad ve srar ederek ben daa iltica
ederim, o da beni suya garkolunmaktan muhafaza eder, ben de' helktan bu vesileyle
kurtulurum demekle pederini reddetti.
Ken'n'n bu kelm keml-i cehl inadna dellet eder. Zira; Allah-u Tealnn ve pederi gibi
bir nebiy-yi muazzamn kanad altna ilticay terkederek hfz u himayeden ciz, uur ve idrakten
hl ve hibir eye muktedir olmayan daa iltica edeceini beyan etmek hamakattan baka birey
deildir. Halbuki pederinin mucizelerini her zaman mahede ettii ve senelerce pederinin gemi
yapmakla megul olduunu grd ve tufann emmareleri zuhur ettii halde bir ciz dan
himayesine iltica ile helkten halsnn aresini aramak inattan baka birey deildir.
te insanlarn da kaadir kayyum olan Vcib Teal'nn himayesini unutup da insanlar ve
saire gibi cizlerin himayesine iltica ettikleri ve akbet me'yus olduklar her zaman grlen
halattandr. 2347
Vcib Teal Ken'nn bu sz zerine Nh (A.S.) n kelmn hikye etmek zere :
263






buyuruyor.
[Nh (A.S.) Bugn Allah'n azabndan kurtarc hibir ey yoktur, ill kullarna rahmet
edici Allah-u Teal vardr. Zira; Allah'tan baka Allah'n azabndan hibir kimseyi kurtaracak
yoktur dedi. Ve Nh'la olu arasn dalga kapatt. Binanealeyh; Ken'n garkolanlar
zmresinden oldu.]
Yani; Nh (A.S.) Ken'n'a bugn Allah'n azabndan kimse kurtulamaz, ill Allah'n
merhamet ettii kimse kurtulur dedi ve oluna merhamet-i ilhiyeye snmaktan baka helkten
halsnn aresi olmadn beyanla merhamet-i ilhiyeye iltica etmesini tavsiye etmise de fayda
etmedi, aralarna dalga girdi. Binaenaleyh; Ken'n garkolan kfirlerden oldu. Zira; evldn nefsine
hayr olmaynca pederin sa'yi semeresiz kald. Hatta Ken'n'n daa ilticaya bile eli demedi.
Binaenaleyh; olduu yerde tufan galebe etti ve helk oldu. nk; yette pederiyle konuurken
dalgann ihata ettii ve garkolunanlarn zmresine kart beyan olunmutur ki dalara firar
edecek kadar bir zaman bulamamtr. Zira; helkine hkm- ilhi lhik olaca zaman gelince bir
an bile taahhur etmez.

&&&&&
Vcib Teal tufann vukuunu ve ehl-i imann gemiye bindikten sonra cereyan eden ahvali
beyan etmek zere :

buyuruyor. 2348
[Taraf-i ilhiden yeryzne Ey arz ! Sen suyunu yut ve ey sema ! Sen de suyunu tut
denildi. Binaenaleyh; su ekilmeye balad ve emr-i ilhi yerini buldu ve gemi de Cd
isminde bir da zerinde karar etti ve Nh tarafndan uzak olsun kfirler denildi.]
Yani; tufann vukuuyla yeryzn kamilen su ihata edip kfirler tamamen helk olduktan
sonra akl sahibi bir kimseye nida eder gibi Cenab- Hak tarafndan yere ve ge nida olunarak
Ey arz ! Sen suyunu i denilince yeryz suyunu snger gibi emdi ve semaya Ey sema ! Sen
de suyunu kes yani Yamur yadrma denilince sema yamuru kesti. Zira; kfirlerin helkinden
ve mminlerin necatndan ibaret olan hkm- ilhi ve vaad-i sbhni yerini buldu ve emr-i ilhi
kaza olundu, noksan kalmad. Sular azalp gemiyi kaldramaz bir hale gelince gemi Musul'a yakn
Cd isminde bir da zerinde karar etti ve Nh (A.S.) tarafndan Uzak olsun zalimler ve defolsun
gitsin kfirler denildi.
Fahri Rzi, Kaaz ve Hzin'in beyanlar vehile Cenab- Hak bu yette sem ile arza hitab
etmek suretiyle, keml-i azamet ve kudretini beyan buyurmutur. nk; semaya ve arza emri
nafiz olunca hereye emrinin nafiz olaca evleviyetle sabittir.
Hz. Nh'un gemiye bindii Receb'in onuncu gn ve gemiden indii Muharrem'in onuncu
gn olup gemi zerinde bulunduu mddetin alt ay olduu mervidir. Gemiden indii gn helkten
kurtulduklarna teekkr olarak oru tutmutur ki, Muharrem'in onunda oru tutmak bizim
eriatmzda dahi snnet olmutur.
Vcib Teal'nn sema ile arza hitab, lem-i ulv ve lem-i sflide olan mahlkat iin baka
ma'budun bilhak ve hakim-i mutlak olmayp ancak kendisi olduuna dellet eder.
Allah-u Teal'nn tufandan krk sene evvel kavm-i Nh'un neslini kestii iin helk olanlarn
iinde ocuk olmad mervidir. Hayvanat- sairenin gnahlar olmad halde insanlarla beraber
helk olmalaryla sul varid olamaz. Zira; hayvanattan maksat; insanlarn intifa' etmesi ve
hizmetlerinde istihdam etmeleri iin olduundan intifa edecek olan insanlar helk olunca
264

hayvanlarn kalmasnda bir fayda olmayp abes olacandan insanlarla beraber hayvanlar da helk
olmulardr, yoksa hayvanlarn helki 2349 kusurlarndan dolay deildir ki, Bkusur olan
hayvanlar neden helk oldu? diyerek sul varid olsun.
Beyzv'nin beyan vehile

()

( ) beli'den me'huzdur. B e l i '

de bireyi sorup (emip)

almaktr.
kali'dan me'huzdur. K a l i ' de bireyi ekip tutmaktr. u halde kavm-i Nh
helk olup suya ihtiya kalmaynca Cenab- Hak yere suyunu em ve semaya da suyunu ek ve tut
emrini verince onlar derhal emr-i ilhiye imtisal etmiler ve tufan meselesi de bitmitir.

()

yetin hirinde
fkra-i celilesi kelm- Nh'u hikye
olmayp kelm- ilhi olduuna nazaran many nazm: [Kavm-i Nh'un helkinden sonra helk
olmakla helk oldular ve uzaklamakla rahmet-i nahiyemizden uzaklatlar. Zulm det eden
kavm-i zlimler denildi] demektir ve bir daha rahmet-i ilhiyeden hisseyab olmayacaklarna iaret
iin tard helk olmalarndan b u ' d la tbir olunmu ve onlarn helklerine balca sebep olan
zulm olduuna iaret iin zalim olduklar aktan beyan edilmitir. nk; kavm-i Nh ibadetlerini
Allah'n gayrya yapmakla nefislerine zulmettikleri gibi Hz. Nh'a eza ve sair nsa taadd ve
tecavz gibi zulmlerden de ekinmemilerdir.
Bu fkra-i ahire; Hz. Nh'un kelm olduuna nazaran Kavm-i zalim rahmet-i ilhiyeden
uzak olsunlar demekle dudan ibarettir. Binaenaleyh; zalimlere rahmetten uzak olmak gibi
mazarratlarna dunn caiz olduuna bu yet dellet eder. nk; caiz olmayan birey Nh (A.S.)
gibi bir nebiyy-i muazzamdan sudur etmeyecei gibi Cenab- Hak da hikye buyurmaz. u halde
Allah-u Teal'nn hikyesi cevazna dellet eder. Binaenaleyh; zalimlere beddu etmek caizdir.
Zira; zulmn maddeten ref'i vacip olduundan maddeten ref'i mmkn olamaynca meneviyat
tarikyla zulmnn ref'ine duyla tevessl etmek merudur.
Hulsa; tufann vukuundan sonra arza ve semaya sularn ekmeleri taraf- ilhiden
emrolunduu ve emr-i ilhi yerini bulduu ve geminin (Cd) denilen da zerinde karar ettii ve
Nh (A.S.) n zalimler aleyhine du eyledii bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir. 2350

&&&&&
Vcib Teal Nh (A.S.) n olu Ken'n hakknda vki olan tazarruunu beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Nh (A.S.) tazarru etti ve dedi ki, Y Rabbi ! Olum Ken'n benim ehlimdendir ve sen
de ehlime necat vermeyi vaad etmitin ve vaadin de haktr, yalan olmaz. Halbuki sen cmle
hkimlerin ziyade iyi hkmedenlerisin. Zira; sen iyi bildiin iin hkmn elbette maslahata
ve hikmete muvafk olur demekle Ken'n'n helkten halsn istirham etti.]
Yani; yukardan beri beyan olunduu vehile vukuat meydana gelip Ken'n garkolununca
Nh (A.S.) Ken'n'n garkolunmasndaki hikmetin ne olduunu anlamak istedi. Zira; Cenab-
Hakkn ehline necat vereceini vaadi Nh (A.S.) pheye drmt. Binaenaleyh; sule kyam
etti ve dedi ki Y Rabbi ! Olum Ken'n ehl yalim zmresindendir. Sen de ehlimin necatn
vaad buyurmutun. Halbuki vaadinde hulf olmaz. Zira; hkimlerin ahkemisin. u halde Ken'n'n
helkine sebep nedir?

&&&&&
Vcib Teal Hz. Nh'un bu suli zerine:

265





buyuruyor.
[Nh (A.S.) n olu Ken'n'n kendi ehlinden olduunu beyanla Vcib Teal'ya
mracaat edince Cenab- Hak Ey Nh ! Senin olun Ken'n senin ehlinden deildir. Zira;
ameli gayr- salihtir. 2351 Yani kt amel sahibidir. Hl byle olunca esasna ve
lednniyatna ilmin olmayan eyi sen bizden sorma ve isteme ve senin cahiller
zmresinden olmaman iin bundan evvel ben sana bildirmitim ve vaaz suretinde beyan
ettim. ] Binaenaleyh; bu misilli sualden hazer etmen lzmdr.
Fahri Rzi ve Hzin'in beyanlar vehile maneviyata taallk eden hadisatta muteber olan
karabet; karabet-i diniye olup karabet-i nesebiye olmadna bu yet dellet eder. Zira; (Ken'n)
nesep cihetinden Nh (A.S.) n olu olduu halde Vcib Teal Ken'nn Nh (A.S.) n ehlinden
olmadn aktan beyan buyurmutur. Binaenaleyh; bizim eriatmzda ihtilf- din, irse manidir.
u halde karabette muteber olan din hususunda karabettir.
(Ken'n) fskla ve kfrle megul olduu cihetle Nh (A.S.) n amelinden olduu halde ameli
gayr- salih olduu beyan olunmutur. nk; amel-i s' yani kt amel denmeye sezadr ki, fskla
lfeti salhna mani olduundan gayr- salih denmi ve kfirle mmin arasnda bir mnasebet-i
kaviyye olmadna iaret olunmutur.
Yahut gayr- salih olan Nh (A.S.) n sulidir, Buna nazaran man-y yet: [Y Nh ! u
sualin amel-i gayr- salihtir. Zira; kfir olan Ken'n'n ehlinden olduunu beyanla azaptan halsn
istiyorsun. te u kfirin halsn istemek veyahut helkinin hikmetini taleb etmek bir amel ki, salih
deildir. Binaenaleyh; hakikatini bilmediin eyi bana sul etme. Maahaza cahiller zmresinden
olmaman iin bundan evvel altariklvaaz ben sana haber vermitim.]

()

Vcib Teal evvelce

yetiyle zalimlere efaat
etmekten nehyettiinden Nh (A.S.) iin evl olan olu Ken'n hakknda sul etmemek lzmken
u sul-i evly terk kabilinden olduuna iaret zmnnda cahiller zmresinden olmamas iin
evvelce vaaz ettiini beyan buyurmutur ki, enbiyadan zellenin suduru caiz olduuna nazaran Nh
(A.S.) dan u sul zelle kabilindendir. 2352

&&&&&
Vcib Teal hikmetini bilmedii eyden nehiyle itab buyurunca Nh (A.S.) n derhal istifara
msaraat ettiini altariklhikye beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Nh (A.S.) Ey Rabbim ! Bilmediim eyi sul etmekten sana snrm. Eer sen beni
mafiret edip merhamet buyurmazsan ben zarar ediciler zmresinden olurum demekle
Cenab- Hakka iltica ve zellesinin affn istirham etti.]
Yani; Nh (A.S.) olu Ken'n'n ehl-i beytinden olduunu beyanla Cenab- Hakka tazarru
edince Vcib Teal ehlinden olmadn beyanla itab etmesi zerine Nh (A.S.) i'tizar ederek dedi
ki, Y Rabbi ! Bilmediim eyi sul etmekten ulhiyetine snrm. Eer benden sadr olan zelleyi
mafiret etmez ve fazl u kereminle merhamet buyurmazsan ben zarar ediciler zmresinden
olurum demekle aff- ilhiyi istirham etti. Fakat bu zarar amelde zarardr, itikadda zarar deildir.
Zira; enbiya-y izam hazarat itikadda zarardan masumlardr. u beyan olunan zelleden sonra bir
daha emsaline rc' etmeyeceini ve rc' etmemek iin Allah'n ianesine muhta olduunu u
266

kelmyla Nh (A.S.) beyan buyurmu ve gemi olan zelleden istifarla nefsini zarardan
saklamaya msaraat etmitir. Binaenaleyh; bir kimseden sudur eden gnah bir dahi ilememeye
niyet etmekle gemi olan gnahn affn istirham etmek vacip olduuna bu yet dellet eder. Zira;
Nh (A.S.) n kendisinden sudur eden zelleye tevbe ve istifar etmekle beraber bir dahi
ilemeyeceine Cenab- Hakka iltica ettiini Vcib Teal'nn bu yette bize hikye buyurmas bize
o meslee slk etmemizi beyan iin bir derstir.
Yahut Tefsir-i Medarikte beyan olunduu vehile Ken'n pederine sadk veled-i salih gibi
grnrd. Zira; Ken'n mnafk olup pederinden kfrn sakladndan Nh (A.S.) onu mmin
2353 zannyla ehlinden addetmi ve bu vesileyle necatn talebeylemi veyahut helkinin
hikmetinden sul etmiti. Ken'n tufann zuhurunda kfrn izhar etmitir veyahut evvelden
kfrn izhar eder ve pederi de onun kfrn bilirdi ve lkin son defa olarak merhameti icab bir
daha imana davet edip gemiye girmesiyle azaptan necat bulmasn arzu etmise de Ken'n'n hli
bu arzunun husulne msaade etmemitir. Zira; mahalde kaabiliyet olmaynca hakka davet ve
hayr t fayda vermedi. Binaenaleyh; Ken'n kfrnde srarla helk oldu, gitti.
Hulsa; evltta salha meyil ve kaabiliyet olmaynca pederin efkat ve merhameti fayda
etmeyecei bu yetin fevaidi cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal, geminin (Cfd) da zerinde kararndan sonra Nh (A.S.) a vki olan hitabn
beyan etmek zere:

buyuruyor.
[Gemi karar edip yeryznn suyu ekilip kaabil-i isti'ml bir hle geldiinde canib-i
ilhiden Y Nh ! Gemiden yeryzne selmetle, senin ve seninle beraber bulunan
mmetlerle cmleniz zerine nazil olan bereketlerle inin ve seninle beraber bulunan
mmetlerin zrriyetlerini dnyada biraz mddet yaatrz. Sonra bizim tarafmzdan,
ma'siyetleri sebebiyle actc azap onlara isabet eder. ]
Yani; Y Nh ! Sen ve seninle beraber olan mmetler bizden selmet ve senin zerine
nazil olan bereketlerle in ve o selmet ve bereketler seninle beraber olan mmetler zerine de
nazil olsun ve o mmetlere dnyada nimetler vermekle yaatrm. Sonra gnahlar sebebiyle
bizden onlara azab- elm dokunur denilmitir. 2354
Fahri Rzi ve Kaaz'nin beyanlar vehile b e r e k e t le murad; tazayd eden hayr
mansna ise de bu makamda her trl tezayde ve nemaya amil olduu gibi bilhassa nesilde
berekettir. Zira; tufanla gemide bulunanlardan maada bilcmle insanlar helk olup insann
tekessrne hereyden ziyade ihtiya olduundan insann neslinde bereket; matlub-u asldir.
Binaenaleyh; tufandan sonra mevcut olan insanlarn kffesi Nh (A.S.) n neslinden oalm ve
bu cihetle Hz. Nh eblbeer olan dem (A.S.) n sanisi olduundan eblbeer-i sni denmeye
seza olmutur, Nh (A.S.) la gemide bulunan birka kimseye mmetler denildiinin sebebi; akbet
onlarn zrriyetleri mteferrik cemaatlar olmasdr. Zira; nesl-i Nh'tan meydana gelen insanlar
dnya yznde pek ok mmetler ve kabileler oldular. u kadar ki, onlar dnyada birok zaman
yaadktan sonra Allah'n nimetlerine kretmeyip birtakm gnahlar irtikb edeceklerine binaen
azab- elimle helk olacaklar da beyan olunmutur.
Gemide bulunduklar mddet hibir fete tesadf etmeyip selmet zere bulunduklarna
iaret iin selmetle inin emri varid olduu gibi yeryznde gerek zrriyet ve gerek maiet
hususunda birok berekete nail olacaklar dahi beyan olunmutur. u'kadar ki, zrriyetleri bir ok
zaman yaadklar gibi doru yoldan sapanlar azaba duar olacaklar dahi beyan olunmu ve
bylece s olanlar da helk olmulardr. Binaenaleyh; birok mmetlerin helkleri Kur'an'da beyan
olunmaktadr. Hatta bu yette a z a p la murad; Beyzv'nin beyan vehile kavm-i Hd, Salih, Lt
ve uayb'e nazil olan azab- dnyevdir. Zira; u zikrolunan akvam, nesl-i Nh'tan olduklar halde
267

zamanlarnda kendilerine ba's olunan nebilerine iman etmediklerinden dolay Cenab- Hak
herbirini bir nevi azapla helk etmitir. Bu misilli sleri ihlk edeceini Hz. Nh'un gemiden inecei
zaman Vcib Teal beyan ve Vaadettiini bu yette beyanla mmet-i Muhammed'e bu misilli azab
icab eden ma'siyetlerden kamalarn tavsiye buyurmutur.
Yahut a z a p la murad; azab- hirettir. Buna nazaran man-y nazm: [Biz onlar dnyada
bir mddet yaattktan sonra hirette bizden onlara azab- elm dokunur] demektir.
Hulsa; taraf- ilhiden Hz. Nh'a gemiden inmesiyle 2355 emrolunduu ve gemiden inmesi
selmet ve berekete mukaarin qlduu, selmet ve bereketin yalnz Nh (A.S.) a mahsus olmayp
gemide bulunan mmeti de o bereketten hisseyab olduklar, iyilerin maiyetinde bulunanlarn
onlarn bereketlerinden mstefid olacaklar, Nh'la beraber bulunanlarn dnyada bir mddet
yaadklar ve onlarn zrriyetlerinden gnah ileyenlerin azab- elme duar olacaklar bu yetten
mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal Nh (A.S.) n kavmiyle vki olan kssalarn beyandan sonra Nh'la kavmi
beyninde vki olan vukuatn hulsasn beyan etmek zere:

buyuruyor.
[te Nh (A.S.) n kssasn ve kavmiyle vki olan mbahesat ve kbet-i emirde helk
olduklarn beyan etmek gayb haber vermek kabilindendir. Y Ekrem-er Rusl ! Biz
Azman sana o kssay vahyederiz. Sen ve senin kavmin Kur'ann nzulnden evvel Hz.
Nh'un vukuatn ve kavmiyle olan mbaheselerini tafsil zere bilmiyordunuz. u halde sen
kfirlerin ezalarna sabret. Zira; akbette dmanlarna zaferyab olmak, galebe etmek ve
sadet-i uhreviyeye nail olmak mminlere ve mminlerin mttekilerine mahsustur.]
Binaenaleyh; sen akbete intizar et. Zira akbet; ehl-i imanndr.
Yani; habibim ! u sana haber verdiimiz ve sana vahyettiimiz Nh'un kssas gaaipten
haber cmlesindendir. Biz haber vermezden evvel sen ve senin kavmin bu kssay bilmezdiniz. u
halde sen sabret. Zira kbet-i emir; mttekilerindir.
Fahri Rzi'nih beyan vehile gerek Reslullah ve gerek kavm-i Kurey'in kssa-i Nh'u
bilmedikleriyle murad; tafsiltn 2356 bilmedikleridir. Zira; kavm-i Nh'un helki lemde mehur
olduundan icmalini bilmedik kimse yoktu. Lkin tafsiltn bilmiyorlard. nk; kavm-i Kurey
cahil olup Reslullah da ktb- sabkay okumamt. Binaenaleyh; kssann hretine binaen
icmalen duymularsa da tafsiltn Kur'an'n nzulnden sonra bilmilerdir.
Hz. Nh'un kssasn beyandan sonra Cenab- Hakkn reslne sabretmesini emri; sabrn
zafere, galebeye ve srura vesile olduuna iaret iindir. nk; Nh (A.S.) sabretti ve akbet
dmanlarna galebe eyledi, onlarn helki ve kendinin necatyla mesrur oldu. Yani Habibim ! Sen
de Nh (A.S.) gibi sabret ki, akbet dmanlarna galebeyle mesrur olasn demektir.
Her zaman kbet-i hasene ehl-i hak ve ehl-i ittikaann olduuna bu yet dellet eder. Geri
batln bir mddet-i kalilede frceyab olup parlad ve hakka galebe eder gibi grlrse de
neticede hakkn galebe ettii ve batln mahv muzmahil olduu grlmektedir.

&&&&&
Vcib Teal Nh (A.S.) n ehl-i imanla helktan kurtulduklarn ve kfirlerin suya garkla helk
olduklarn beyandan sonra bu srede beyan olunan ksas- enbiyadan ikincisi olan Hd (A.S.) n
kavmiyle vki olan mbahasatn ve kbet-i hallerini beyan etmek zere:

268




buyuruyor.
[Biz. Azman d kavmine kendi kabilelerinden biraderleri Hd'u onlar irad iin
resl olarak gnderdik. Hd (A.S.) onlara hitaben Ey kavmim ! badetinizi Allah-u Teal'ya
hasredin. Zira; Allah'n gayr sizin mabudunuz yok, ancak ibadete lyk Allah-u Teal vardr.
Binaenaleyh; Allah'n gayr bir takm putlara ibadetle siz Allah-u Teal'ya iftira ediyorsunuz
dedi.] 2357
Yani; tufan- Nh'tan sonra kalan insanlardan zuhur eden evlt oaldka tarik- haktan
karak tevhidi kaybedip Allah'a irketmeye balamalar zerine onlar tevhide irad ve hallerini
slh iin biz (d) kabilesine nesepte biraderleri olan Hd (A.S.) gnderdik ve vahiyle kavmini
irad etmesini emrettik. Hd (A.S.) onlar tevhide davet etti ve Allah'n gayr ibadet edecek ma'bd
olmadn onlara bildirdi, vahdaniyeti ikrar etmelerini kendilerine teklif etti ve dedi ki u hakikat
size beyan olunduktan sonra sizin irketmeniz Allah-u Teal'ya iftiradan baka birey deildir. Yani
siz ahvalden bir hl zere olmadnz, ancak iftira eder oldunuz demekle kavmini tevhih etti.
Fahri Rzi ve Hzin'in beyanlar vehile d kavmi Arap'tan bir kabile olup Yemen
civarlarnda bulunurlard. Hd (A.S.) nesepte onlarn kabilesinden olduu cihetle onlarn biraderi
olduu beyan olunmutur. Geri dinde birader deilse de nesepleri (d) isminde bir kimseye
mntehi olup cmlesi bir rktan olduu cihetle nesep noktasndan birader denmek sahih olmu ve
bu suretle biraderleri olduu beyan olunmutur.
Hd (A.S.) n kavminin biraderi olduunu beyan etmekte. Kurey kavmine ta'riz vardr. Zira;
onlar Reslullah'a Sen de bizim neslimizdensin ve bizim gibi bir adamsn. u halde sen bize nasl
peygamber olabilirsin? derlerdi. Cenab- Hak Hd (A.S.) n kavminin kendi cinslerinden
biraderleri olduunu ve enbiya-y kiram hazaratnm hep insanlardan bulunduunu ve Muhammed
(A.S.) n Kurey kabilesinden bir zat- erif olmas nbvvetine mani olmadn beyanla Kurey'e
ta'riz etmitir. nk; Hd (A.S.) kavminin biraderi olduu halde onlara peygamber olup kendi
cinslerinden olmas nbvvetine mani olmaynca Muhammed (A.S.) n Kurey'in cinsinden olmas
mani olmayacana dellet etmitir.
Hulsa; Hd (A.S.) n kavmine resl olarak ba's olunduu ve kavmini Allah'a ibadete ve
tevhide davet ettii ve Allah'n gayrya ibadetin Allah'a iftiradan baka birey olmad bu yetten
mstefad olan fevaid cmlesindendir.2358

&&&&&
Vcib Teal Hd (A.S.) n kavmini tevhide davet ettiini beyandan sonra bakiye-i kelmn
beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Ey kavmim ! u tebli ettiim emr-i ilhi zerine ben sizden cret istemem. Zira;
benim cretim beni halkeden Hallk- Azman zerinedir. Siz benim szmde
ekkeder ve halimde tereddd eder de ef 'l-i kabihanza nazar edip kendi halinizi
dnmez misiniz? dedi.]
Yani; Szm dinleyin, nasihatimi kabul edin ve vaazmla mttaiz oun. Zira; ben sizden
cret istemiyorum. u halde hasb bir nasihattir. Niin dinlemiyorsunuz ve neden
dnmyorsunuz? demekle kavmini tevbih etti.
Bir mniyye zerine irad olunan nasihatin matlup vehzere te'siri olmadndan her nebi
kendi kavmine nasihatinin bir garaz- hasise mebni olmayp bir maksad- lyi ve mmetin
269

menfaatini aramaktan baka birey olmadn beyan ve bu szleriyle nsn s-u zannm
kaldrmaya ve nasihatlarnn lyk vehzere te'sir etmesine sa'yetmilerdir. nk; dnyaya
tama'dan hl olan nasihatin herkese hsn- te'sir hasl edeceinde phe yoktur. Amma bir
garaz- hasiseye binaen vaki' olan nasihatta te'sir az olur. Zira; garaza binaen sylenen sz her
zaman o garaz imha eder ve neticesi de akm kalr. Binaenaleyh mmete nasihat; daima garazdan
hl olmak te'sirinin artlar cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal Hd (A.S.) n birinci merrede kavmine tevhidi teklifini beyandan sonra ikinci
merrede vki olan teklifini altariklhikye beyan etmek zere :

buyuruyor.2359
[Ey kavmim ! Allah'a istifar edin, sonra tevbe edin ki, Allaih Teal size vakt-i
ihtiyacnzda ok rahmet gndersin ve kuvvetinize bir kuvvet daha ziyade eylesin. Mcrim
olduunuz halde teklif-i ilhiyeyi kabulden i'raz etmeyin demekle kavmine nasihat etti.]

( ; )byk taneli ve birbiri akabinde yaan yamurdur. K u v v e t ; malda ve evltta

isti'ml olunur. Zira; insann takatim tezyid eden hereye amildir. Cenab- Hakka istifar ve
gnahlarn ikrar ederek tevbe etmek; gkten bereketi ve yerden kuvveti celbe sebeb-i kav
olduuna yet dellet eder. nk kavm-i Hd; Hd (A.S.) n nasihatini dinlemeyip kfrlerinde
srar edince Hd (A.S.) mertebe-i nbvvetin efkati icab kavmine Ey kavmim ! Allah'a istifar ve
gemi olan gnahlarnza tevbeyle dergh- ulhiyete rc' edin ki, Allah-u Teal size byk taneli
yamurlar gndersin, yerden bereketler hasl olsun ve evlt versin ve o bereketler ve evlt
sebebiyle kuvvetinize bir misli kuvvet dahi zammolunsun ve kfrzere srar ederek Allah'n
emrinden i'raz eden mcrimlerden olmayn demekle emr-i ilhiye imtisal lzm olduunu kavmine
tavsiye etmitir.
Fahri Rzi ve Hzin'in beyanlarna nazaran Hd kavminin arazileri mnbit ve bereketleri ok
ve nimetleri bol olduu halde onlar davet-i Hd'a icabet etmeyip kfre srar etmeleri zerine
Cenab- Hak rahmetlerini kesip sene ktlkla mptel kldndan idareden ciz olduklar gibi
hatunlarnn rahimlerini kapatp nesilleri inkraza yz tuttuu zaman Hd (A.S.) u nasihati onlara
irad etmitir ki, hulsas; ktln zail olmasn ve kadnlarn ocuk getirmesini istifar ve tevbe
etmelerine ta'lik buyurmutur. Yani Siz hatalarnza istifarla Allah'a iman edin ve mptel
olduunuz irkten vazgein ve imdiye kadar kalbinizi ve kalbnz telvis ederek ilediiniz
gnahlardan tevbe ve nedametle Rabbinizin kapsna iltica edin ki, Allah-u Teal arzunuza muvafk
yamurlar ve evltlar versin. Binaenaleyh; kuvvetinize bir misil daha kuvvet zammolunsun ve
nesliniz mnkariz olmasn demekle kavmini itaate tevik etmitir.
Hd (A.S.) n bu kelm sadet-i dnyeviyenin cmlesini 2360 camidir. nk; sadet-i
dnyeviye iki eyle hasl olur: B i r i n c i s i ; dnya nimetinin ok olmas, i k i n c i s i ; o nimetle
intif'a kuvvetin bulunmasdr. Zira; nimet olmazsa intifa' mmkn olamad gibi nimet bulunur da
o nimeti isti'mla kudret olmazsa yine intifa mmkn olamaz. u halde sadet-i dnyeviyenin her
nev'i bu ikide mnderi olduundan Hd (A.S.) kavmini imana teribi iin saadetin btn env'n
cami' olan nimetin husul ve o nimeti isti'male kudret ancak istifarla olacan kavmine haber
vermitir. Bu yet-i celile istifarn ve gnahlardan tevbenin rzkn vs'atna ve evldn kesretine
sebep olduuna dellet eder. Geri yet Hd (A.S.) n kavmini terib iin irad ettii nasihati beyan
ediyorsa da Cenab- Hakkn Kur'an'da beyan istifarn mmet-i Muhammed hakknda dahi vs'at rzka ve kesret-i evlda sebep olacan beyanetmektir. Binaenaleyh; insanlar daima kalplerinin
en derin cihetlerinden Cenab- Hakka istifar ve vahid-i hakk olan Rablerine arz- ubudiyet
etmelidirler ki rzklar bol ve ocuklar ok olsun.
270

Beyzv'nin beyanna nazaran kavm- Hd ashab- zrrdan olduklarndan yamurun ve

evldn ok olacan beyanla terib etmitir. nk; zer'iyat, ba ve bahe daima yamurlarla ve
yardmla olabildiinden Hz. Hd kavmini imana yamurla ve ok evltla tevik etmitir ki, bu
nimetler dahi gnahlara istifar ve Allah'n inayetine iltica etmekle, hasl olacan beyan ve
kavmini insafa davet ve istifara yapmalarn tavsiye etmitir.
Hulsa; istifar ve gnahlara tevbe vs'at- rzka ve kesret-i evlda sebep olaca ve
insanlara lzm olan gnaha srar etmeyip nedamet etmek lzm olduu bu yetten mstefad olan
fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal Hd (A.S.) n u teblii zerine kavminin serke-an mdafaalarn beyan etmek
zere : 2361

buyuruyor.
[Kavm-i Hd Y Hd ! Sdk- dvana dellet eder sen bize bir ahit getirmedin, senin
mcerret bir sznle biz ma'budlarmz terketmeyiz. Halbuki biz sana imanedenlerden
olmadk dediler ve bu szleriyle Hd (A.S.) imanlarndan nmid ettiler.]
Yani; Hd (A.S.) kavmini tevhide davet ve putlara ibadeti terketmelerini emredince kavm-i
Hd mdafaalarnda Y Hd ! Sylediin szn sdkna dellet eder bize bir beyyine getirmedin
ki, szn dinleyelim ve kabul edelim. Sen bize ak bir beyyine getirmeyince biz ne szn dinler,
ne de iman ederiz dediler. Kavm-i Hd'un bu szleri mcerret inat ve kibirden ibaretti. nk;
Hd (A.S.) onlara dvasnn sdkna dellet eden mucizesini izhar etti ve lkin onlarn kibir ve
gururlar mucizeyi inkra ve u sz sylemeye evketti. Zira; mucizeyi kabul ederek imana
meyletmediklerinden mucize-i bahireyi inkra cret ettiler. Binaenaleyh; sebeb-i necatlar olan
imandan mahrum oldular ve dediler ki:

[Sana birey demeyiz, ill ma'budlarmzdan bazs sana cnunla isabet etti deriz.]
Zira; sen ma'budlarmza seb ve onlara ibadetten bizi menettiinden onlar bu derdi sana verdiler.
Binaenaleyh; sen byle bir takm akla smaz ve havsala almaz dvalara kyam ediyorsun, yoksa
sen bizim iimizde bym ve bildiimiz bir zat olduun iin biz sana bir fenalk isnad edemeyiz.
Yalnz ma'budlarmza sebbettiin iin onlar kstrdn, hep ektiin onlardandr, dediler ve Hd
(A.S.) n szlerini doru dinlemedikleri gibi holarna gitmediinden putlarn te'sirine hamlettiler,
bilmediler ki putlar kendilerini mdafaadan ciz bir takm ta ve tahtadan ibarettir. 2362

()

()

Beyzv'nin beyan vehile

; isabet mansnadr.
; bu yette cnun
mansnadr. u halde man-y nazm : [Biz sana birey demeyiz, ancak ma'budlarmza
sdnden baz ma'budumuz sana cnunla dokundu deriz] demektir.
Hulsa; Hd (A.S.) n kavmini imana davet ettii ve kavminin inad ederek mucizesini inkrla
iman etmeyeceklerini beyan ve Hd (A.S.) a bir de cinnet isnad ettikleri bu yetten mstefad olan
fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal Hd (A.S.) n kavminin vermi olduu cevab- ye's zerine kavmine vermi
olduu cevab hikye etmek zere :

271




buyuruyor.
[Hd (A.S.) kavmine Ben muhakkak Allah' ahit klarm ve siz de ahit olun ki, ben
Allah'n gayr sizin irkettiiniz eylerden suret-i katiyede beriyim. Beni katliin siz itim'
edin, hileniz neyse yapn, asla bana msaade vermeyin dedi ve kavminin zu'm-u batllarn
reddetti.]
Yani; Hd (A.S.) kavminin, cahilane kelmlarna cevap olmak zere Ben sizin
ma'budlarnzdan beraetime ve onlarn errinden selmetime Allah' ahit klarm ve Allah'n gayr
sizin irkettiiniz ma'budlarnzn zararlarndan benim beraetime siz de ahit olun. Zira; ben onlarn
hibirisini tanmam. u halde siz bana asla mhlet vermeden toparlann, hemen helkime dair
kararnz neyse onu yapn, hilelerinizden birey brakmayn. Ne yapacaksanz birdenbire yapverin
ve sonra bana mhlet vermeyin demekle kavmini reddetti.
Beyzv ve Hzin'in beyanlar vehile Hd (A.S.) n bu szleri nbvvetine dellet eder bir
byk mucizedir. nk kavm-i Hd; Cebabireden birtakm zalim ve gaddar birok frkalar ve
ubeleri hv cemat- kesire olup Hd (A.S.) n kanna susam 2363 hemen katline bir bahane
aradklar srada onlara kar yalvarmak iktiza ederken bilkis Haydi, ne yapacaksanz yapn,
elinizden geleni geri koymayn demek Hd (A.S.) n bir byk hamisi olup tam bir itimada malik
olduuna dellet ettiinden bu szleri dvasnn shhatna burhan- kaat'dr. Zira; bu sz zerine
onlar itim' edip ihlkine bir are bulamayp ciz kalnca dvasnn sahih olduunda phe
kalmaz.
Hd (A.S.) kavminin hamakatna bu kelmyla iaret etmitir. nk; onlar Ma'budlarmza
sebbettiinden dolay onlarn bazsnn sana isabetinden byle oldun demelerine kar szlerini
cesurane ve kilne irad edip gaayet manidar kelmlaryla onlar reddetmesiyle onlarn
isnadlarnn ahmakasna bir isnad olduu tebeyyn etmitir. Zira; Siz putlarnzdan daha kuvvetli
ve muktedir olduunuz halde birey yapamaynca putlarnz hibir ey yapamaz. te bu kadar
ak bir eyi idrakten ciz birtakm cahil ahmak kiilersiniz demektir. Hd (A.S.) n bu kelm
imanlarndan bilklliye kat'- mid ettiine dellet eder. Zira; Elinizden geleni geri koymayn ve
zaman da fevtetmeyin, ileyin demek aralarnda btn mnasebetin kat'na dellet eden ve son
noktada sylenecek szlerdir.
te her asrda hakka kar birtakm fasklar itiraza kalkr ve iptaline sa'yedenler bulunur. Ve
lkin hakkn karsnda makhur olur ve kk kalrlar ve hakk iptal iin dndkleri hileler ve
kurduklar plnlar kendi ayaklarna dolar ve kazdklar kuyuya kendileri der ve iinden
kamazlar. Zira; hak daima ldir. Binaenaleyh; hakka kar kl ekenin ektii kl kendine
urar.

&&&&&
Vcib Teal Hd (A.S.) n bundan evvelki sznden fehmolunan itimad- tmmn suret-i
aleniyede iln ettiini beyan etmek zere:

buyuruyor. 2364
[Benim ve sizin Rabbimiz olan Allah-u Teal'ya ben muhakkak tefviz-i umur ettim.
Binaenaleyh; birey yapamazsnz. Zira; hayvanattan hibir hayvan olmad, ill Allah-u
Teal o hayvana malik ve o hayvan her vcuduyla Allah'n yed-i kudretindedir. Binaenaleyh;
Allah-u Teal onu istedii yerde istihdam ettiinden Allah-u Teal murad etmeyince hibir
hayvan bir kimseye zarar edemez. nk; Rabbim srat- mstakim zerinedir.] Kullarna
zulmetmez, herkesin ameline gre mczt eder. u halde ben sizden ekinmem. Zira; Allah'n
iradesi taallk etmedike bana birey yapamazsnz ve yahut [Benim Rabbimin dini srat-
272

mstakim zeredir. Sizi de srat- mstakime hamleder, bana zarar etmenize msaade etmez.]
demekle kavmine kar Allah'a itimadn beyan ve Allah'n kudretini onlara tarif etmitir.
Hd (A.S.) u kelmyla onlarn kendi hakknda yapacaklar gadr zulmden
ekinmeyeceini ve Allah'a itimad- tamla tefviz-i umur ettiinden kavminin hileleri ve helkine dair
yapacaklar tedbirleri te'sirsiz kalacan aktan iln etmitir. Binaenaleyh; almalar semeresiz
kalmtr.

) nazm- celili temsil kabilindendir. Zira; bir kimsenin dizgini dier

(

bir kimsenin elinde olduunda Filnn nasiyesi filnn elindedir. ektii yere gider demek Arap
indinde dettir.
N s i y e ; aln sadr. Burada her hayvann harekt Allah'n kudretindedir. Allah-u Teal
izin vermeyince birey yapamaz demektir. te u esasa binaen Hd (A.S.) yalnz olduu halde
kavminin okluundan, kuvvet ve evketinden endie etmeyerek pervaszca Ben sizden
korkmam, bildiiniz elinizdedir, neye muktedirseniz yapn, geri koymayn dedi ve kavmi de ok
altklar halde hibir zarar ikaa edemediler. Zira; Hd (A.S.) siyanet-i ilhiye altnda olduundan
kavminin zarar ikaa etmesi mmkn deildi.
te iman- kav ve Allah'a itimad- tmm olan her mminin hali, Allah'a tefviz-i umur etmek
ve hibir kimseden endie etmemektir ve bilhassa asakir-i slmiyeden iman kav olanlar
dmana kar ftursuz gider. Amma iman zayf ve belki de hi yok 2365 birtakm behaim srs
btn dndkleri dnya ve kendi nefisleri olduundan onlarn dmana kar merdane gitmesi
yle dursun, firara sebep arar ve karaltya kaar ve bozgunlua sebep olur ve Mhaf e mensup
olduu ordunun helkine bd olur ve bu hal her zaman grlmektedir. Amma alelekser asakir-i
slmiyenin imanlar kav olduundan bihakkn baklr ve yoluyla tedbir edilir ve kumanda heyeti de
kav olursa zafere nail olduklar tarihlerde malmdur.
Hulsa; Hz. Hd'un kavmine kar Cenab- Hakka tefviz-i umur ettiini beyan ve bilmum
hayvanlarn kuvvet ve kudretleri Cenab- Hakkn yed-i kudretinde olup Allahn izni olmadka hibir
kimsenin dierine zarar edemeyecei ve Rabbi Teal'nn dini doru bir din olduundan o dine
slk edenlerin a'dnn errinden mahfuz kalacaklar bu yetten mstefad olan fevaid
cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal Hd (A.S.) n tevekkln beyandan sonra kavmine vki olan hitabn beyanetmek zere :

buyuruyor.
[Eer siz benim szm dinlemez, i'raz ederseniz bana bir zarar olmaz. Zira; irsal
olunduum ahkm ben size tebli ettim. Binaenaleyh; bende bir kusur kalmad. nk; her
nevi delil irad ederek emr-i teblide btn kudretimi sarf ettim. Eer siz iman etmezseniz
benim Sabbim sizin yerinize dier bir kavmi getirir ve siz imandan i'raz etmenizle Cenab-
Hakka bir zarar edemezsiniz. Zira; Rabbin hereyi hfzedicidir.] Ki, benim tebliimi ve sizin
imandan i'raznz bildiinden i'tizara mecaliniz kalmad. Rabbim isterse sizi helk eder, yerinize
baka bir kavmi hlife klarak emlkinize onlar varis klar. Benim iin tel yoktur. Zira; ben 2366
vazifemi ifa ettim. man etmediinizden dolay zarar size aittir. nk; Cenab- Hak a'malinizin her
cz'n hfzettiinden her cz'ne mczt greceksiniz.
Bu yette Hd (A.S.) n vcuh-u adideyle kavmini tehdidi vardr. B i r i n c i s i ; imandan i'raz
ettikleri takdirde vazife-i risalet tamamen kendilerine tebli olunduundan zararn kendilerine ait
olduunu beyan etmesidir. k i n c i s i ; iman etmedikleri surette onlar ihlkle yerlerine
kendilerinin gayr bir kavmi Rabbi Teal'nn istihlf edeceini beyandr. n c s ; Cenab-
Hakkn her eyi ve bilhassa onlarn amellerini hfzedici olduunu beyan etmesidir.
273

te Hz. Hd'un kavmine teblii vehile ahlk sukut eden ve hadisattan ibret alp
mtenebbih olmayan milletleri ve kabileleri, belki karyeleri ve karye iinde baz tuyan eden aileleri
Cenab- Hakkn baz belya ile mptel klp intibaha davet ettikten sonra mtenebbih olanlara
msaade buyurduu ve mtenebbih olmayanlar hatr ve hayallerine gelmeyen fetlerle helk edip
yerine baka millet, kabile ve aileleri varis kld lemde her vakit vki olan ahvaldendir ve tarihler
de buna ahittir.

&&&&&
Vcib Teal kavm-i Hd'un imandan i'raz ettiklerini beyandan sonra helk olduklarn beyan
etmek zere :

buyuruyor.
[Vakta ki, bizim onlarn helkine dair olan emrimiz gelince Hd'a ve beraberinde olan
mminlere bizim tarafmzdan ltuf ve ihsan olarak necat verdik ve onlar azab- hiretten
kurtardk.]
Yani; Hd (A.S.) n kavmi gaflette devam ve kfrde srar etmeleri zerine bizim onlarn
azap ve helklerine dair olan 2367 emrimiz gelince kfrde temerrd edenleri ihlkle Hd'a iman
eden ehl-i imana Hd (A.S.) la beraber bu dnyada helkten necat verdik ve bu necat bizim
tarafmzdan onlara ltf u ihsandr ve bunlarn necatlar yalnz azab- dnyaya mnhasr kalmad.
Zira; gerek Hd'u ve gerek mminleri hiretin iddetli azabndan da hals ettik. Binaenaleyh;
imanlar sebebiyle dnyada ve hirette mes'ud oldular.
Fahri Rzi, Hzin ve Beyzv'nin beyanlarna nazaran kavm-i Hd'a gelen azap; iddetli ve
scak rzgrd. Yedi gn esti, sekizinci gn onlar ihlk etti ve rzgr o kadar kuvvetliydi ki, d
kavminin vcutlarnn cesametiyle beraber am aacn devirir gibi ayaklarn yerden keser ve yz
st drrd. Yahut rzgr az ve burunlarndan girer ve aalarndan kar, barsaklarm
dker, o anda canlar kard. Yahut rzgr gaayet scak olduundan dokunduu kimseyi yakmak
suretiyle ihlk ederdi.
Bir kavme umumi azap nazil olduunda mmine ve kfire mil olurken kavm-i Hd'a nazil
olan azaptan ehl-i imann kurtulmas ltf-u ilhi olduundan Cenab- Hak necatlarn taraf- ilhiden
ihsan ve eser-i merhamet olduunu beyan buyurmutur.
Azaptan hals olan ehl-i imann drt bin kii olduu rivayet olunmutur. A z a b g a l i z le
murad; azab- hirettir. nk azab- hiret; azab- dnyaya nispetle elbette iddetlidir. Kfirler
dnyada azapla helk olduklar gibi hirette dahi muazzab olacaklarna iaret olunmutur. Zira
mminlere dnyada necat verdiini beyan buyurduu gibi azab- hiretten dahi hals ettiini beyan
etmek; kfirlerin azab- hiretle dahi muazzeb olacaklarn beyan etmektir. Kfirlerin helkinden
sonra Hd (A.S.) n ehl-i imanla beraber Mekke'ye hicret edip ecel-i muayyenlerine kadar
ibaadetle megul olduklar mervidir.
Hulsa; kavm-i Hd'a mukadder olan azabn geldii ve Hd (A.S.) la beraber ehl-i imann
helkten hals olduklar ve ehl-i imann azaptan hals merhamet-i ilhiye eseri olduu ve
mminlerin dnya azabndan kurtulduklar gibi hiretin iddetli azabndan dahi hals olduklar bu
yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir. 2368

&&&&&
Vcib Teal kavm-i Hd'un helkini beyandan sonra onlarn helklerine sebep olan
ma'siyetlerini beyan etmek zere :

274

buyuruyor.
[u ahvali tafsil zere beyan olunup akbet helk olan d kabilesidir ki, siz onlarn
harite sr ve harabelerini gryorsunuz. Onlar Rablerinin vahdaniyetine dellet eden
yetlerini inkr ve Rablerinin gnderdii resllerine isyan ve muannid olan her cebbarn
szne ve emrine ittib' ettiler.] Binaenaleyh; gazab- ilhi zuhur ederek berbat oldular, gittiler.
Vcib Teal bu yette kavm-i Hd'un helklerine sebep beyan buyurmutur: B i r i n c i s i
; vahdaniyet-i ilhiyeye ve Hd (A.S.) n dvasnn sdkna dellet eden yetleri inkr etmeleridir.
k i n c i s i ; kendilerini irad ve menfi-i diniyede dnyalarn beyan iin taraf- ilhiden
gnderilen resllerine s olup dvetine icabet etmemeleridir. n c s ; kabilelerinin ileri
gelen zalimlerine ittib' etmeleridir. u halde zlime ittib'n neticesi helk olduuna bu yet dellet
eder.
Fahri Rzi ve Beyzv'nin beyanlar vehile rusl- kiramn cmlesi; enbiya-y izamn
kffesine iman vacip olduunu beyan ettikleri cihetle resllerden birini inkr ve isyan, cmlesine

()

isyan mesabesinde olduundan bu makamda

lfz cemi' sygasyla varid olmutur.
nk; kavm-i Hd her ne kadar yalnz Hd (A.S.) a isyan etmilerse de Hd (A.S.) onlar rusl-
kiramn cmlesine itaatla emrettiinden kendi reslleri olan Hd (A.S.) a isyan; cmle enbiyaya

( ) cemi' sygasyla varid olmutur.

( ) zalim, t demekse de burada kavmin ileri gelen zalimleri demektir.

isyan mucip olduundan

nk; her kavimde fukara grhunun aniya ve zalemeye ittib' etmeleri det olduundan kavm-i
Hd'un kkleri byklerine ittib edip hakk terkettikleri beyan 2369 olunmutur ki, helklerine
sebep olan gnahlarndan birisi de budur ve bu tlere tebaiyetleri dnya ve hiret rezil ve rsv
olmalarna sebeb-i kav olmutur. te hakka davet eden zata tebaiyeti terkle birtakm zalim ve
gaddara tebaiyet edenlerin her zaman akbetleri helk ve harab olaca bu yetten mstefad olan
fevaid cmlesindendir ve bunun yzlerce misali her zaman grlmektedir.

&&&&&
Vcib Teal kavm-i Hd'un helklerine sebep olan gnahlarnn yetleri inkr ve resllerine
isyan ve zalimlere ittib'larndan ibaret olduunu beyandan sonra dnyada ve hirette onlarn
duar olduklar hallerini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[d kavmi u dnyada ve yevm-i kyamette lanete metb' klndlar. Yani dnyada ve
hirette lanet onlara tabi klnd ki, rahmet-i ilhiyeden uzak olmak onlardan ayrlmaz, onlar
takib eder durur. Agh olun ve uyank bulunun ki, d kabilesi Rablerine kfrle nimetlerini
inkr ettiklerinden Rablerinin rahmetinden tardolundular, tekrar agh olun ki, helk, kavm-i
Hd olan Ad kavminin zerine olsun.]

()

Fahri Rzi ve Kaaz'nin beyanlar vehile

kelimesinin ve d kavminin zikirlerinin
tekerrr onlarn hallerinin fenaln beyan ve rsvalklarn leme iln ve onlarn halinden herkesi
iddetle ibrete davet iindir.
Bunlarn helk olduktan sonra helkleriyle ve rahmet-i ilhiyeden baid olmalaryla du, helk
olmazdan evvel helke mstehak olduklarn beyan iindir. d kavmini, kavm-i Hd olduklarn
2370 beyanla tarif etmek; d- rem'den ihtiraz iindir. nk d; ikidir. Birinci d; kavm-i Hd

275

olandr. kinci d; rem'dir. Burada d ' la murad; kavm-i Hd olduu beyan olunmutur ki, d-
rem deil demektir.
Hulsa; d kavmine dnyada ve hirette lanet tbi olup rahmet-i ilhiyeden baid olduklar ve
d kavminin Rablerine kfrettikleri ve d kavminin rahmet-i ilhiyeden uzak olmaya mstehak
olduklar bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal bu srede beyan olunan ksas- enbiyadan ncs olan Salih (A.S.) n
kssasn beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Semud kavmine biz biraderleri Salih (A.S.) gnderdik. Salih (A.S.) onlara Ey
kavmim ! Allah'a ibadet edin. Zira; sizin iin Allah'tan baka ma'bud yoktur dedi.]
Yani; kavm-i dn helkinden sonra Semud kavmi kfr ve tuyanla zuhur ederek tarik-
istikaametten ktlar ve bir takm hacer ve seerden yaplm putlar ma'bud ittihazna balaynca
onlar slah ve doru yolu gstermek iin Salih peygamberi biz onlara gnderdik. Zira; Salih (A.S.)
onlarn kendi kabilelerinden biraderleri ve onlar slaha elyakt, onlar tevhide davet ederek Ey
kavmim ! Allah'a ibadet edin. Zira; sizin Allah'tan gayr ma'budunuz yoktur. Binaenaleyh; ibadetinizi
Allah'a hasredip irketmemek lzmdr demekle kavmini tarik- tevhide davet etti, doru yolu
onlara gsterdi ve iki vehile onlara tevhidin delilini zikretti ve dedi ki:

[Ve Allafi Teal ki, bizi topraktan yaratt, toprak zerinde 2371 sizi yaatt.]
Binaenaleyh; ibadetinizi ona hasredip irketin emeniz lzmdr. Zira; Allah'a ibadet farz- ayndr ve
Allah'n gayrya ibadet kfr ve irk-i mahzdr. u halde her kilin kfrden ihtiraz etmesi lzmdr.
Kavm-i Semud'un arzdan halkolunmasyla murad; cmle insanlarn peder-i aslisi olan Hz.
dem'in topraktan halkolunmasdr Yahut; nutfelerinin madde-i asliyesi topraktan halkolunmasdr.
nk; insann halkolunduu nutfe gdadan hasl olup gda da topraktan hasl olduu cihetle
bilcmle insanlar topraktan hasl olduundan Salih (A.S.) kavmine hitaben Allah-u Teal sizi
topraktan icad etti buyurmutur.

( ) arz zerinde sizi yaatt demektir. Yahut size yeryzn imara kudret verdi
ve imarn emretti demektir. Bu makamda ( ;)taleb iindir. Cenab- Hak'tan taleb ise vcub
iin olduundan insanlar zerine arz imar etmek vaciptir. Esasen vakt-i merhununa kadar
dnyann imar murad- ilhidir ve insanlar yeryznde halife kldnn hikmeti de budur.
Beyzv'nin beyan vehile bu yette

()

( ) , ()

mansna olmak

ihtimali vardr.
; bir kimse maln dier bir kimseye lnceye kadar intifa' edip ldkten
sonra kendine avdet etmek zere vermesine denir. Buna nazaran man-y yet: [Allah-u Teal
mlkn mr olduka size teslim etti, mevtinizden sonra yine mlk kendine rc' eder] demektir.
Hulsa; Cenab- Hakkn insanlar topraktan halkettii ve yeryznde mr verdii veyahut
yeryznn imarn emreyledii bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&

276

Vcib Teal insanlarn bidaye-i icadlar Cenab- Hakkn ltf u ihsan olduu gibi herkesin
ecel-i muayyenine kadar muammer olmalar dahi Allah'n ltfu olduundan herkes zerine vacip
olan kusurlarna ve gnahlarna tevbeyle bab- ulhiyete rc' etmek olduunu beyan sadedinde :
2372

buyuruyor.
[Allah'n gayr hibir eyin ve bir kimsenin ibadete istihkaak olmaynca gemi
kusurlarnza istifar edin ve nedamet-i klliyeyle gnahlarnza nedamet ve gelecekte tarik istikaametten ayrlmamak zere dergh- ulhiyetine mracaat ederek tazarru ve niyazla
gnahlarnzn affn Vcib Teal'dan isteyin. Zira; Rabbim sizin tevbenizi bilmek ve
feryadnz iitmek cihetinden size yakndr. Binaenaleyh; Rabbim ltf u keremiyle du
edenlerin dularn kabul eder, dedi.]
Fahri Razi ve Nisbr'nin beyanlar vehile bu yette insanlar istifara ve tevbeye terib
vardr. Zira; Vcib Teal'nn kullarnn tevbe, tazarru ve niyazlarn bilir ve iitircesine kurb-u
maneviyle kullarna karib olduunu beyan etmek; bihakkn feryad figaann ve ah eninin boa
gitmeyeceini beyan etmek olduundan kullarn tevbeye tevik ve muhta olduu eyi her zaman
Vcib Teal'dan istemek lzm olduuna tenbih vardr. nk; insanlar her zaman ciz
olduklarndan daima muavenete muhtalardr ve bu ihtiyac defedecek ancak Vcib Teal
olduundan kullarn Vcib Teal'nn inayetine avu aacaklar muhakkak olduu cihetle enab-
Hak du ile derghna mracaat edenleri bo dndrmeyeceini beyanla kullarn duya terib
etmitir.

&&&&&
Vcib Teal Salih (A.S.) n u davetine kavminin vermi olduu cevab hikye etmek zere :

buyuruyor. 2373
[Salih (A.S.) n davetini iitince kavmi dediler ki Y Salih ! Bundan evvel sen hize
mstear ve emin bildiimiz bir adamdn ve senin ileride iimize yarayacana ricamz ve
midimiz vard. imdi sen bizim babalarmzn ibadet ettikleri ma'budlarmza ibadet
etmekten bizi nehiy mi ediyorsun ve bizi eslfmzn dtndan nehyetmek sana yakr m?
Halbuki biz senin davet ettiin vahdaniyette ve bizim ma'budlarmzn butlannda ek ve
phemiz vardr ki, o ek kalbimize halecan vericidir ve bu davet ettiin eyden kalbimiz
muztarib ve tereddd iindedir.]
Fahri Rzi ve Kaaz'nin beyanlar vehile Salih (A.S.) Semud kabilesinden gaayet kil ve
mer'iylhtr bir zat- erif olduundan Semud kavminin dinlerine yardm ve mezheplerini takviye
ve mesleklerini takrir edecek midindeyken bilkis dinlerini iptale ve mezheplerini tezyife
balaynca Ey Salih ! Biz senden byle mid etmezdik. Btn btn me'mlmzn hilfna
zuhur ettin. Zira; senden nusret ve muhabbet beklerken buz ve adavet zuhur etti. Binaenaleyh;
y Salih ! Sen ne yapyorsun, eslfmzn dininden bizi men mi ediyorsun? Dorusu senin davet
ettiin dinde biz ekkediyoruz dediler. nk; Salih (A.S.) fukaralarn zenginletirir, zayflarna
yardm eder, hastalarn ziyaret ve herbirinin hallerini ve hatrlarn sul ederdi. Binaenaleyh; her
halinden memnun olduklarndan kendilerine pek byk istinadgh olacan mid ederler ve ileride
daha byk iler beklerlerken birdenbire en gocunduklar dinlerini iptale balaynca taaccb ettiler
ve kendilerinin mptel olduklar babalarn taklidi ileri srdler. Halbuki hibir zaman itikaadiyatta
taklid caiz olmamtr. Bunlar ise dinlerine bir delil irad edemeyip ancak taklide istinad ettiklerini
beyan edebilmilerdir.

277

()

mitli ve ileride hayrl ilere yarayaca me'mul ve rica olunur demektir.

Filhakika Salih (A.S.) onlarn beklediinden daha ziyade hayrl ie yarad ve me'mllerinden daha
ziyade fevkalde olarak zuhur etti. Fakat ne are ki, onlar takdir edemediler. nsanlarda aleleker
menfaatini takdir edemeyerek mazarratna sahip olmak ve onun iin byk mbahaseler,
arbedeler karmak ve hatt mukaateleye kadar ii ilerletmek ve env'- 2374 fecayii irtikb etmek
grlr ve enbiya-y izamn eriatlarna ve davetlerine muhalefet eden insanlar; menfaati terk ve
mazarrat irtikb eden insanlardr.

&&&&&
Vcib Teal Salih (A.S.) n kavminden u szleri iitince onlara vermi olduu cevab beyan
etmek zere :

buyuruyor:
[Ey kavmim ! Haber verin bana, ben Rabbimden ilm-i yakin zere olursam ve
Rabbimden bana rahmet olarak nbvvet ihsan olunursa ne yaparsnz? Rabbimden
dvamn sadk olduunu ak beyyine olunca ben Allah'a isyan edersem bana kim yardm
eder ve beni azabndan kim kurtarabilir?] demekle dvasnn doru olduunu beyan
buyurmutur. [Eer sizin bana teklifinizi ben kabul edersem siz bana zarardan baka birey
teklif etmemi olursunuz. Teklifiniz ancak zararm ziyade etmi olur. Bu suretle ben de sizin
gibi helke mahkm olanlardan olurum. u halde ben size hayr teklif ettiim halde siz bana
niin zarar teklif ediyorsunuz] demekle kavminin dinlerinin zarardan baka birey olmadn
beyan buyurmu ve onlar insafa davet etmitir. Fakat ne are ki, iradelerini hayra
sarfetmediklerinden kfrlerinden vazgemediler ve akbet helk oldular. nk; irtikb ettikleri
cinayet-i kfrden kurtulamaynca o kfr onlar ald gtrd.
Hulsa; Salih (A.S.) n Ben Rabbimden ak mucize zere olur, Rabbim de bana rahmetini
ihsan ederse ne yaparsnz? Ve ben s olursam Allah'n azabn defetmek iin bana kim yardm
eder. Ve siz bana zarardan baka ne yapabilirsiniz? dedii bu yetten mstefad olan fevaid
cmlesindendir. 2375

&&&&&
Vcib Teal Salih (A.S.) n kavmine mucizesini izhar ettiini ve mucizeye tecavzden
menettiini altarikl hikye beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Ey kavmim ! u sizin grdnz benim nbvvetime sizin iin almet olduu halde
Allah'n devesidir, terkedin o deveyi kendi haline, yesin Allah'n arznda otlarn ve o deveye
ktlkle yapmayn. Eer ktlkle yaprsanz yakn bir azap sizi ahz ihlk eder.
Yapmayn ki, sizi azap tutmasn, szm dinleyin, ktlkle deveye dokunmayn
demekle kavmine nasihat etti.]
Fahri Rzi'nin beyanna nazaran Salih (A.S.) n kavmi, nbvvetine ve dvasnn doru
olduuna mucize istemeleri zerine Salih (A.S.) Cenab- Hakka du ve istedikleri mucizenin
zuhurunu niyaz edince Salih (A.S.) n dvasnn sdkna dellet eder ve kavminin istedikleri
vehzere Cenab- Hak byk bir tatan deveyi kard. Mucize bu minval zere zuhur edince
Salih (A.S.) deve hakknda kavmine baz nesayihte bulundu ve devenin serbest gezmesi, istedii
yerde yiyip imesi lzm olduunu, deveye mdahale etmeleri mazarrat ve muhataray mucip
278

olacan beyan etti. nk; nbvvet dvasnda bulunan zattan mucize istemek det olduundan
onlar da mucize talebinde bulundular ve istedikleri vehzere mucize zuhur edince iman etmeleri
lzmd. Zira; Salih (A.S.) peygamber olduuna dvasn anl bir surette ispat etti ve lkin kavmi
imana meyletmediler ve irtikb ettikleri kfrzere srar ettiler.
Mucizeyi, bayram gn kavmin hepsi bir yerde olduklar halde istedikleri mervidir. Devenin
st gaayet ok olduundan birok kimseler onun style idare olurlard, deve serbest
gezeceinden onlara meakkati dahi yoktu. Lkin onlar iman etmeyip kfrzere srar edince
deveye bir zarar edeceklerini Salih (A.S.) 2376 hissettiinden onlara, deveye ktlk
kasdetmemelerini ve eer ktlk kasdederlerse helklerine sebeb olacan dahi beyan
buyurmutu.
Salih (A.S.) n u tenbihinde iddet vard. nk Deveye messetmeyin dedi. M e s ise
ufack dokunmaktan ibarettir.

( )lfz mutlak zikrolunduundan her nevi ktle mildi. Binaenaleyh;

Deveye
nasl olursa olsun ktlk kasdyla ufack bir dokunmanz size byk zarar getirir demek
olduundan deveye zarar kasdyla dokunmaktan herhalde hazer etmelerini tenbih ve tavsiye
etmiken maatteessf onlar mtenebbih olmadlar ve deveyi itlafa cret ettiler ve neticede helk
oldular.
Baz rivayete nazaran deve kendi gibi bir cesamete bir boduk [Deve yavrusu.] botlad.
Bodukla beraber dalarda gezerdi. Birgn gelmez birgn gelir, suya azn koyunca kuyunun
suyunu tamamen imedike azn kaldrmaz ve suyu itikten sonra kuyunun banda durur ve
herkes gelir istedikleri kadar stn saarlar, kaplara doldururlar, ierler ve iddihar ederlerdi. Fakat
deve yaz gnnde derelerin srtlarnda serin mahallerde otlar ahalinin hayvan derelerin ilerine
scak mahallere kaar ve k gnlerinde derelerin ilerinde scak mahallerde otlar, ahalinin
hayvanat da souk mahallere giderdi. Bu hl ise ahalinin houna gitmiyordu. Binaenaleyh; deveyi
ldrmek hususunu mavere ettiler.

&&&&&
Vcib Teal kavm-i Semud'un ba'delmavere deveyi itlaf ettiklerini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Deveyi, ihlk ettiler. Bunun zerine Salih (A.S.) kavmine hitaben Yaayn gn
evlerinizde. te u gn mhlet size yalan olmadk bir vaaddir dedi.] 2377
Yani; Salih (A.S.) n tenbihini dinlemediler, deveyi ihlk ve ihlkten sonra da etini taksim
ettiler, devenin boduu (Kaare) isminde bir daa firar etti, orada kayboldu. Salih (A.S.) bu ac
vukuat duydu ve onlara Siz beldenizde gn yaayn. gnden sonra sizin iin azap
muhakkaktr. Birinci gn yznz sararacak, ikinci gn kzaracak ve nc gn kararacak
demekle onlara azabn vukuunu ve yalan olmadk bir vaad olduunu beyan buyurmu ve beyan
ettii vehile almetler zuhur etmitir.
u tafsilt vahy-i ilhi mnderecat olduundan yalan olmad sureti kafiyede beyan
olunmutur. nk; vahy-i ilhide hulf olmaz. Deveyi ldren Semud kavminden (Kdar) isminde
bir kimse olduu halde cmlesinin rzas ve reyleriyle olduundan deveyi itlaf mecmuna isnad

()

olunarak
lfz cemi' sygasyla varid olmutur. nk, ma'siyete rza; ayn- ma'siyet
olduundan geri bilfiil deveyi itlafta kavmin hepsi bulunmad ve lkin bulunmu gibi ldrenlerden
ve onlarn fiillerinden memnun olduklar iin bel cmlesine beraber gelmi ve itlaf fiili cmlesine
isnad olunmutur.
Bu yet-i celile; hkm camidir : B i r i n c i s i ; Salih (A.S.) n kavminin mucize olan
deveyi itlaf etmeleridir. k i n c i s i ; Salih (A.S.) n onlara kendi beldenizde ve hanelerinizde
gn yaayn demesidir. n c s ; helklerine gn kalp gnden ziyade
yaayamayacaklarna dair vaadin doru bir vaad olup yalan olmadn beyan etmesidir.

279

&&&&&
Vcib Teal almetlerin zuhurundan sonra azabn nzuln beyan etmek zere :

buyuruyor.2378
[Vakta ki, bizim azaba dair olan emrimiz gelince Biz Azman tarafmzdan ihsan
olarak Salih'e ve Salih'le beraber iman edenlere azaptan ve o gnn rsvalndan necat
verdik. Onlar helkten kurtardk. Zira; Habibim ! Senin Rabbin mminleri azaptan halsa
kaadir ve dmanlarna gaaliptir.]
man edenlerin halslarna sebep; imanlar olduunu beyan iin iman ettikleri sarahaten
zikrolunmu ve Cenab- Hakkn onlar azaptan kurtarmas yalnz ltf-u ilhi olduunu beyan iin
taraf- ilhiden halslar ayn- rahmet olduu da beyan edilmitir.

( ) azap gnnn rsvalndan hals ettik demektir. Yahut yevm-i

kyametin rsvalndan kurtardk demektir. nsanlar felketten kurtaracak ztn kuvvet ve kudret
sahibi olup herkese gaalip olmas lzm olduundan Cenab- Hakkn kavi ve aziz olduu beyan
olunmutur. nk; kuvveti olmayan cizin ahar belydan hals etmeye kaadir olamayaca
aikrdr. Binaenaleyh; Cenab- Hak Hz. Salih'le beraber ehl-i imana necat verdii kavi ve aziz
olduunu beyanla ispat etmitir.
Hulsa; kavm-i Salihin helkine dair emr-i ilhinin geldii ve Salih (A.S.) la ehl-i imana
helkten ve o gnn rsvalndan necat verdii ve bu necat ltf-u ilhi cmlesinden ayn- rahmet
olduu ve Allah-u Teal'nn sileri ihlke ve bidlere necat vermeye kudret ve kuvvet sahibi
bulunduu ve dmanlarndan intikam almaya kaadir ve gaalip olduu bu yetten mstefad olan
fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal Semud kavmine azabn geldiini beyandan sonra azabn keyfiyetini beyan
etmek zere :

buyuruyor.
[Peygamberlerine iman etmedikleri sebebiyle nefislerine 2379 zulmeden kimseleri
dehetli sayha tuttu. Binaenaleyh; onlar sabah vakti evlerinde l olarak bulundular.
Keenne berhayat olarak o hanelerde hi sakin olmamlar gibi bulundular. Agh olun ki,
Semud kavmi Rablerine kfrettiler. Tekrar agh olun ki, rahmet-i ilhiyeden uzak olmak
Semud kavmi iin mevcuttur.]
Yani; ehl-i imana necat verecek ve kfirler zerine nazil olacak azabn zaman gelince
gecenin nsfnda Cibril-i Emin emr-i ilhi zerine dehetli bir sayha edince o dehetli sada kfirleri
ihlk etti ve sabah vakti kfirler hanelerinde keenne hi sakin olmamlar gibi meyyit olarak
bulundular ve dnyaya hi gelmemi gibi hayatlarndan bir eser grlmedi. Agh olun ki, Semud
kavmi, env'- nimetleriyle terbiye eden Rablerine kfrettiler ve onlarn hallerinden mtenebbih
olmak lzmdr. nk rahmet-i ilhiyeden uzak olmak; Semud kavminin kfrleri sebebiyle
istihkaklardr.
Fahri Rzi'nin beyanna nazaran sayhann keml-i mehabetinden hepsinin dleri patlamak
suretiyle lmlerdir. Yahut sayhayla beraber berk- edid zuhur ederek cmlesini yakmak
suretiyle helk olmulardr. Yahut sayhann iddetinden dalgalanan havann onlar iddetle
280

arpmasndan helk olmulardr. Velhasl sayhayla helkleri nass- Kur'an'la sabit olup lkin
helkin keyfiyeti ihtilafldr.
Bu yet-i celile Semud kavminin keml-i sr'atla helk olduklarn beyan eder. Zira; bir gece
iinde o beldede hi ikaamet etmemi gibi lvermek iddetle ve tez vakitte helk olduklarna
aktan dellet eder.
Semud kavminin helklerine sebep; Rablerine kfretmeleri olduunu Cenab- Hak sarahaten
beyn buyurmutur ki, insanlar kfr irtikptan tehdid olsun ve onlarn fezhatlarn leme iln iin
esm-y hsna iinden R a b ism-i erifi varid olmutur. nk; Rab ismi env'- nimetle terbiyeyi
m'ir olduundan Cenab- Rabb-l lemine kretmek vacipken onlarn kfretmeleri cinayet-i
azme olduundan helklerini mucip olduu gibi rahmet-i ilhiyeden uzak olmalarn dahi mucip
olduu beyan olunmutur.
Hulsa; Semud kavminin helki iddetli sayhayla olduu ve 2380 sayha gelince hi dnyaya
gelmemi gibi meyyit olarak bulunduklar ve onlarn Rablerine kfredip rahmetinden uzak olduklar
bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal bu srede beyan olunan ksas- enbiyadan drdncs olan brahim (A.S.) n
kssasn beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Zat- ulhiyetime yemin ederim ki, muhakkak bizim resllerimiz brahim (A.S.) a
mjdeyle geldiler. Selm sylediler. brahim de onlara selmla mukaabele eyledi.]
Yani; kavm-i Semud'un helk ve inkrazlarndan sonra Lt (A.S.) n kavminin tuyanlar
tezayd ettii cihetle helklerinin zaman hulul ettiinden bizim resllerimiz kendine bir veled ihsan
olunacan ve kavm-i Lt'un helk olacaklarn tebirle brahim (A.S.) a geldiler. brahim (A.S.) a
mlakatlar esnasnda Bizden selmet senin zerine olsun. Zira; sana ta'zm iin selm ederiz.
dediler. brahim (A.S.) da onlara mukaabele olarak Benim tarafmdan da size selm olsun dedi.
Fahri Rzi ve Hzin'in beyanlarna nazaran r u s l k i r a m la murad; melikedir.
Adedinin yedi veya dokuz veyahut on bir olmasna dair rivayet mevcutsa da esah olan (bn-i
Abbas) Hazretlerinin rivayeti vehile tr ki, onlar da Cebrail, Mikil ve srafil'dir. Bunlar gzel
delikanl suretinde geldiler ve yette beyan olunduu vehzere brahim (A.S.) a selm verdiler.
Bu rivayetin shhati kaaideye de muvafktr. nk; rusl lfz cemi'dir. Ekall-i cemi' de
olduundan brahim (A.S.) a gelen rusln olduu muhakkak ve ten yukar olduu
mekktr.
B r a ile murad; ocuk olacam beyandr. Zira; brahim (A.S.) la zevcesi Sare (R.A.)
ocuklar olmaktan mitlerini 2381 kestikleri cihetle meleklerin shak ve shak'tan sonra Ya'kub
(A.S.) iri doacaklarn beyan etmeleri onlar hakknda byk tebiratt. Yahut b r a ile murad;
Lt (A.S.) n necat ve kavm-i Lt'un helkini haber vermeleridir. nk; brahim ve Lt (A.S.) n
arzular o kavm-i habisin habasetlerinin izalesi ve yeryznn onlarn fesadndan hl kalmas
olduundan arzularna muvafk olarak kavm-i Lt'un helk olacaklarn meleklerin haber vermeleri
brahim (A.S.) hakknda byk bir mjde olduundan bu cihetle de meleklerin bra ile geldikleri
beyan olunmutur.
Bu yet-i celile msafir olan kimsenin vazifesi selmla balamak ve hane sahibinin vazifesi
de selmla mukaabele etmek olduuna dellet eder. Zira; brahim (A.S.) a melekler hereyden
evvel selmla mklemeye baladklar gibi brahim (A.S.) n da onlara selmla mukaabelede
bulunduunu Cenab- Hak beyan buyurmutur. Kur'an'da Vcib Tealnn beyan bize ta'lim iin
olduunda phe yoktur. nk; selm lfznda selmetle du olduu gibi selm tet eden iki
kimse arasnda muhabbet olup adavet olmadna dellet ettiinden diyanet-i slmiyede ehl-i
imann yekdieriyle selm alp vermeleri meru klnm ve selm vermek snnet ve selm almak
farz olmutur. Binaenaleyh; selm alp vermek rza-y ilhiye muvafk eski bir merasim-i diniye ve
281

peygamberan- izam hazeratndan ve meleklerden mevrus bir usul- kadime olduuna bu yet
dellet eder. u halde selmn gayr, merasim bid'attr.

&&&&&
Vcib Teal meleklerle selm alp verdikten sonra brahim (A.S.) n msafirlere ikramn
beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Meleklerle selmlatktan sonra kebap olmu bir dana 2382 getirmekte brahim (A.S.)
meksetmedi. Hemen msafirlere ikram olmak zere bir dana getirdi, Vakta ki, brahim (A.S.)
msafirlerin ellerini pimi danaya uzatmadklarn grnce onlarn taam yemediklerini
sevmedi ve onlardan korktu. Melekler brahim (A.S.) n korktuunu bilince Korkma y
brahim ! Biz korkacak kimseler deiliz. Zira; taraf- ilhden Lt kavmine gnderilmi
reslleriz demekle brahim (A.S.) n korkusunu izale ettiler.]
Fahri Rzi'nin beyanna nazaran on be gnden beri brahim (A.S.) a msafir gelmemiti.
Vakta ki, grmedii gzel imali msafirler gelince hane-i saadetinde hazr bulunan pimi ve
kzarm, ya damlar bir dana kebabn getirmekle msafirlere taamla ikrama kotu ve ald,
getirdi. Fakat msafirlerin yemediklerinden huyland (phelendi). nk; msafirlerin hane
sahibinin taamn yememesi hane sahibini pheye drmek dettir ve sevilmediine emmaredir.
Binaenaleyh; brahim (A.S.) onlarn taama el uzatmadklarn gnce Acaba bir ktlk m
murad ediyorlar? diyerek korktu ve melekler korktuunu bilince hakikat- hli beyan ettiler.
brahim (A.S.) msafiri sever ok ikram eder, son derece sehya malik ve ulvv- cenab
sahibi bir nebiyy-i ziand. Hatta msafir gelmedii gnlerde yollara kar msafir arar ve yolda
giden msafirleri ikram etmek zere hanesine evirirdi. te u detine binaen ve msafirler
gelince zaman geirmeksizin tandrda [Anadolumuzun ekseri kylerinde maruf ve msta'mel olan
bir nevi yere kazlm ocaktr.] kzarm hazr bulunan dana kebabn alm getirmiti ve elyevm
badiyede Araplar beyninde aziz msafire bu nevi kebapla ve brahim (A.S.) n meslei zere ikram
etmek det-i mehuredendir.
Msafire ikram; eriat- Muhammediyede dahi mehur ve dt- mstahsenedendir.
Maatteessf zamanmzda bulunan birtakm akldan r ve mecnnvr menhus, dnya ve hiret
mflisleri msafirperverlie ta'n eder ve Avrupa'y taklit ve Avrupa'da msafire bakmadklarndan
bahsederler. Allah-u Teal'y bilmez ve peygamberi tanmaz ahlk- seyyieyi ahlk- hasene gibi
tanr kimseler Allah'n msafirperverlii sevdiinden ve peygamberan- 2383 kiramn sevmek
detleri olduundan bahsetmezler. nk; bilmezler ki, bahseylesinler. eriat nedir, insaniyet
neden ibarettir? Haberleri bile yoktur, cahil ve birtakm dt- efrenciyeyi tahsin eden kimselerdir
ve bu gibilere sz duyurmak ihtimali de yoktur. Zira; cehli mrekkeptir. Bilmez ve bilmediini dahi
bilmez ve bilirim iddiasnda olduu gibi kendini ukaldan sayar. Binaenaleyh; kimsenin szn
dinlemez. u kadar ki, firenklerin azndan bir-ey duymusa onu beller ve onunla amel etmek
ister. nk; Mslmanlktan km, aktan firenk olamam ve olamadna esef eder. Camisiz
ve kilisesiz arada kalm birtakm ukal tasladrlar. Ne are ki, bu gibiler millet-i slmiyenin
ahlkn ifsad etmilerdir.
brahim (A.S.) n msafirlerden korkusu ne kadar kalbindeyse de ziyadece korktuundan
korku almetleri yznde belli olduu cihetle melekler korkusunu idrak ederek korkmamasn
tavsiye etmilerdir.
Elyevm badiyeniin olan akvam arasnda bir haneye gelen msafirin yemesinden ve
imesinden memnun olurlar ve eer yemez ve imezse onu iyi saymazlar ve dman olmak
ihtimalini verirler. O gibi msafirlerden ekinirler. nk; Bir fincan kahvenin krk sene hatr
saylr darbmeseli akvam arasnda mehur olduundan yiyen ve ien msafirlerden korkmazlar.
te brahim (A.S.) da msafirlerin taam yemediklerinden korkmutu. Lkin melekler derhal hakikati
282

beyanla o korkuyu izaleye altlar. Binaenaleyh msafir; hane sahibine hakikati beyanla
phesini izale etmek lzmdr.

&&&&&
Vcib Teal meleklerin brahim (A.S.) la konutuklar srada perde arkasnda bulunan Sare
(R.A.) nn halini beyan etmek zere : 2384

buyuruyor.
[brahim (A.S.) n haremi Sare (R.A.) perde arkasnda ayak zerinde duruyordu. u
muhavere zerine gld. Biz Azman melekler vastasyla Sare'yi shak ve shak'n
arkasndan Y'kub'un doacaklarn beyanla tebir ettik.]
Sare (R.A.) brahim (A.S.) n haremi ve amcasnn kzdr. Bu muhaverede perde arkasnda
bulunuyordu. Yahut brahim (A.S.) eriatnda tesettr- nisvanla emir olmadndan mecliste hazr
ve brahim (A.S.) msafirlerle oturuyor, Sare de msafirlere hizmet etmek zere ayakta duruyordu.
Glmesine sebep; meleklerin brahim (A.S.) a korkma demelerinden mesrure olmasdr. Yahut
baz rivayete nazaran melekler huzur-u brahim'e gelmezden evvel Sare (R.A.) brahim (A.S.) a
Sen amcan olu Lt'u yanna getir. Zira; Lt'un kavmi gnah ilemekte, crm ve cinayette ileri
gittiler. Binaenaleyh; onlara yaknda gazab- ilhi nazil olacak. Lt onlarn iinde bulunmasn
demiti. kisi arasnda gemi olan u szler akabinde meleklerin Sare'yi tasdik ve szn te'yid
etmelerinden zaruri Sare'ye bir glmek geldiinden glmt. Yahut bir taraftan kavm-i Lt'a azap
gelecei beyan olunurken dier taraftan da onlarn son derece gaflette olmalarndan glmtr.
Yahut brahim (A.S.) n birok etb', a'van, hizmetkrlar, iftileri ve obanlar mevcutken bu
kadar kalabalk arasnda msafirden korktuuna glmtr. Zira; birok etb' arasnda
kiiden korkmak dette glnt. Yahut meleklere taam gelince Biz taam parasz yemeyiz,
parasn veririz demilerdi. brahim (A.S.) da Bizim taamn paras evvelinde Allah'n ismini zikir
ve hirinde hamd sena etmektir deyince Cebrail Mikil'e Bu zat Allah'n dost ittihaz etmesine
ayandr demesi zerine Sare glmtr. Velhasl Sare (R.A.) meleklerle brahim (A.S.) n
sohbetlerinden memnun olduu cihetle glmtr ve gld kafidir. Zira; sarahta- nassla sabittir.
Amma hangi noktasna gld, o 2385 ciheti mekktr ye insanlarda sevdii eye glmek dettir.
Hz. Sare de haslet-i insaniyesini icra etmitir.
Hulsa; meleklerle brahim (A.S.) m konutuu zaman Sare'nin ayak zerinde bulunduu ve
onlarn muhaveresine gld ve melekler vastasyla Cenab- Hakkn brahim (A.S.) shak ve
shak'n arkasndan Ya'kub (A.S.) n dnyaya geleceklerini beyanla tebir ettii bu yetten
mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal meleklerin brahim (A.S.) ve Sare'yi ocuklar olacan beyanla tebir etmeleri
zerine Sare (R.A.) n szn beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Sare (R.A.) Helk bana olsun ki, ben kadn olduum halde ocuk doururum mu ve
u zat- erif de ihtiyar olduu halde benim kocamdr. Muhakkak u sylediiniz sz elbette
bir acp eydir ki, detin hilafdr dedi.]

283

Fahri Rzi ve Kaaz'nin beyanlar vehile bu muhavere esnasnda brahim (A.S.) yz yirmi
yanda ve Sare doksan dokuz ya-ndaydlar. Binaenaleyh; Sare (R.A.) keml-i hacalet ve
taaccbnden nai Nasl olur ki, benim gibi ocuktan kesilmi bir kadn ocuk dourabilir?
Halbuki kocam da sinn-i eyhuhattedir. u halde bu sylemi olduunuz ey gaayet gafriptir dedi.
u kadar ki, Sare'nin taaccb dete nazarand. Yoksa kudret-i ilhiyede taaccp deildi.
Zira; kudretullah ve hereyin kudretullah tahtnda olduunu ve kudretullaha kar bir mani
olmadn bilirdi. Binaenaleyh; Sare'nin taaccb kudretin te'sirinde deildi. Fakat dette ihtiyar
kadndan ocuk meydana gelmediinden kendi gibi bir ihtiyardan olan doacan melekler haber
2386 verince bu harikuladeden istirab ettii iin taaccbn izhar etmitir. Binaenaleyh; Sare'nin
bu taaccbnde gnah yoktur.
Hulsa; melekler brahim (A.S.) a Sare'den olu olacan tebir edince bu tebiri iiten Sare
(R.A.) nm iki ihtiyar pir-i faniden ocuk doacana istirab ve hacaletini izhar iin kendine helkle
du ettii ve kendinin ihtiyar kadn olup zevci brahim (A.S.) n da eyh-i fan olduunu zikirle
istirabnn meneini beyana msaraat eyledii ve u tebirat gaayet acp dette istiraba ayan
olduunu beyan ettii bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.
dette ocuk rutubetten hasl olup gerek brahim (A.S.) ve gerek haremi Sare yalarnn
kemline vusulne binaen bilklliye rutubetleri ekilip kurumu aa menzilinde olduklar halde
bunlardan ocuk doaca detin hilaf ve hatra gelmeyen birey olduu cihetle Sare (R.A.) Bu
ne garip eydir? dedi ve garabetini de kendinin acz yani amelden kalm ihtiyare ve zevcinin de
eyh-i fan olmasn beyanla ispat etmitir.

&&&&&
Vcib Teal Sare'nin taaccbn- beyandan sonra Sare'nin taaccbne kar meleklerin
szlerini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Melekler Y Sare ! Sen Allah'n emrine taaccp m edersin? Allah'n rahmeti ve
berekt sizin zerinizedir ey ehl-i beyt-i nbvvet ! Zira; Allah-u Teal'nn ef'li memduh ve
cmlenin mahmududur ve Allah-u Teal ulu ve eref sahibidir. Binaenaleyh; itaat ve
inkiyad eden kullarn arzularna sl eder dediler.]
brahim (A.S.) zerine meleklerin gelip gittiini mahede ederken ve birok harikulade
mucizelerin zuhurunu grd halde meleklerin beyan ettii harikuladeye Sare'nin taaccbn
melekler ok grdklerine iaret iin inkra dellet eden hemze-i 2387
istifhamla emr-i ilhide Sare'nin taaccbn inkr ve taaccple karladlar ve dediler ki
Sen Allah'n emrine taaccp m ediyorsun? brahim (A.S.) n ehl-i beyti zerine Allah'n ltf u
ihsan ve enva' - nimetlerini cami' bereketlerin nazil olduunu beyanla Sare'nin taaccbne mahal
olmadn beyan etmilerdir. Yani Allah'n rahmeti ve bereketleri sizin zerinize nazil olduunu
her vakit grp durduun halde ve birtakm harikalarn zuhurunu Cenab- Hakkn size tahsis
buyurduunu bilirken neden taaccp ediyorsun? Bu misilli harikalar grmediin birey midir ki,
taaccbe sebep oluyor? dediler.
Ehl-i beyt tabiri hanedan- brahim'i meth sena iindir. Allah-u Teal'nn mahmud, mecd
kerem, fazl u ihsan sahibi bir ulu olduunu beyan etmek Y Sare ! Allah-u Teal hereye kaadir
bir hallk- lem olunca sana bir olan halkedip seni bu nimetle dahi mtena'im klacandan m
taaccp ediyorsun? demektir.
Hulsa; melekler Sare'nin taaccbnden taaccp ettiler ve Siz ehl-i beyt-i nbvvet
olduunuz iin Allah-u Teal size herkesten ziyade birtakm nimetler vermesi yeni grlm birey
mi ki demekle Sare'nin taaccbnn nn aldlar. Bu misilli harikalara nail olamayan had-
nsa nazaran bu gibi harikaya taaccbn ok grlmeyeceine dahi iaret etmilerdir.

284

&&&&&
Vcib Teal u szlerden sonra brahim (A.S.) dan korku gidip sknet geldiini ve Lt
kavmi hakknda mcadeleye giritiini ve hilimle muttasf olduunu beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Vakta ki ibrahim'den korku gitti ve mesrur olaca mjde gelince brahim (A.S.) kavm-i
Lt hakknda bizim resllerimizle 2388 sz sylemeye balad. Zira; brahim (A.S.)
muhakkak sabrl ve bir ite acele etmez ve gnahlara ok teessf edici ve her halinde
Allah'a rc' edicidir.]
Yani; melekler tarafndan brahim (A.S.) a korkmamas tavsiye olunup shak (A.S.) n
Sare'den doaca da tebir olununca Hz. brahim'den korku gitti, yerine srr geldi ve kavm-i
Lt'un slah- hl edecekleri midine binaen Lt kavmi hakknda meleklerle mcadeleye balad ve
onlar hakknda efaat etmek istedi. Zira; brahim; ahz- intikamda acele etmez, halimdir.
Binaenaleyh; bilcmle musibetlere sabredici ve nstan sadr olan gnahlara ok keder edici ve
cemi' ilerinde Allah'a rc' edicidir.
Fahri Rzi ve Hzin'in beyanlar vehile brahim (A.S.) n mcadelesi; meleklerledir, Cenab-
Hak'la deildir. Bu mcadele halka rikkat- kalbinden ve efkat merhametinden ve efaat-
hasene kabilinden olduundan mcadele-i mstahsenedir, yoksa indeeri' mezmum olan
mcadele deil ki, brahim (A.S.) nasl mcadele eder unvannda sul varid olsun, bu sul varid
olmaz. nk mcadele; meleklerle mezhepte mcadeledir. Zira; melekler taraf- ilhiden kavm-i
Lt'un ihlkine me'mur olduklarn beyan edince brahim (A.S.) emr-i ilhi emr-i mutlak olup emr-i
mutlak da acele icab etmeyeceine binaen te'hiri caiz olacan ileri srd ve Bir mddet-i
muvakkatada te'hir ederlerse belki kavm-i Lt slah- hl ederler demiti. Melekler ise ihlkla emir,
fevr yani aceleyi icabettiini beyan etmeleriyle bir mbahase kaps ald. Binaenaleyh; bu
mbahase meru bir mbahase olduundan brahim (A.S.) hakknda Gayrmeru mbahaseye
cret etti diyen zndklarn szleri merduddur.

( )deki h i l m ; ok sabretmek ve kusur eden kimseden intikaama srat etmeyip

intikaamn te'hir etmektir. (
) h enini ok olup nsn kt hallerine teessf etmektir. (
)rc' edici demektir ki, cmle umurunda Allah'a mracaat edici olduunu beyandr.
brahim (A.S.) u sfatlarla tavsif etmek; mcadelenin meneinin halka rikkat- kalbi ve efkat
merhameti eseri olduunu beyandr. Yahut brahim (A.S.) 2389 kavm-i Lt'un ihlkiyle emrin
eraitinden sual etmiti. Melekler ihlkin artlarn beyan edince brahim (A.S.) ihlkin artlar
henz tahakkuk etmediinden bahsetti. Melekler de artlarn tahakkuk edip ihlkin zaman
geldiinden bahsettiler. te mbahase bu cihetle cereyan ettiinden brahim (A.S.) hakknda caiz
bir mbahasedir, yoksa tecviz olunmadk bir mbahase deildir. Eer tevciz olunmadk bir bahis
olmu olsayd mcadeleyi beyandan sonra Cenab- Hak brahim (A.S.) hilmle, inabeyle tavsif
buyurmaz ve sena etmezdi.
brahim (A.S.) n kendi halm olduundan meleklerden de kavm-i Lt hakknda halm
olmalarn taleb etmitir. nk; bir insan hangi sfat ve tabiat zere olursa herkesin o sfat ve
tabiat zere olmasn arzu eder. Binaenaleyh; kavm-i Lt'un ihlki hakknda meleklerin acele
etmeyip teenni ile davranmalarn teklif etti. Melekler bu teklifi kabul etmeyip acele edeceklerini
beyan edince dayanamayp h enine balad cihetle Cenab- Hak
sena etmitir.

285

()

olduunu beyanla

Melekler Hz. brahim'in teklifini kabul etmeyince h enine suratla beraber bu azabn kavm-i
Lt'tan defi hakknda Cenab- Hakka rc' ettiini beyan iin Vcib Teal inabe sfatyla dahi
brahim (A.S.) sena buyurmutur.
Hulsa; Hz. brahim'den korku zail olup mjde gelince kavm-i Lt hakknda mbahaseye
giritii, hilim, h enin ve Cenab- Hakka rc' sfatlaryla muttasf olduu ve her mminin bu
sfatlarla muttasf olmas lzm geldii bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal brahim (A.S.) n mcadelesi zerine varid olan emr-i ilhiyi beyan etmek zere :

buyuruyor.
[brahim (A.S.) meleklerden Lt kavminin ihlkinin 2390 te'hirini taleb edince melekler
brahim (A.S.) a Ey brahim ! Lt kavmi hakknda mcadeleden vazge, terket mcadeleyi.
Zira; Rabbin Teal'nn onlarn helklerine dair olan emri geldi. Onlarn ma'siyette
devamlarndan dolay kaza-y ezel zuhur edecektir. nk; hkm- ilhi hilfnda birey
olmak ihtimali yoktur. Binaenaleyh; onlara reddine ihtimal olmayan bir azap gelecektir.
Boa yorulma, vazge mcadeleden dediler.]
Yani; melekler Onlarn slhn gzetmekte fayda yoktur. Zira; slah- hale teebbsleri yok
ki, slah olsunlar da azap reddolunsun. Eer slah- hl edecek olsalard Cenab- Hak azaplarna
kat'i hkm vermezdi demekle mcadeleyi brakmasn brahim (A.S.) dan rica ettiler ve bu
mcadelede srarn faydas olmayacan iki cihetle ispat ettiler ki, B i r i n c i s i ; bunlarn ihlkine
emr-i ilhinin gelmesi, i k i n c i s i de reddolunmaz bir azabn onlara gelici olmasdr. Bu iki delilin

()( )

herbirini
ve
lfzlar gibi edat- te'kidle takviye ve tevsik ettiler.
Hulsa; meleklerin brahim (A.S.) a Vazge bu srardan y brahim ! Zira; onlarn
helklerine dair Rabbin Teal'nn emri geldi ve onlara reddi mmkn olmadk bir azap gelecektir
dedikleri bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal, melekler kavm-i Lt'un helkine dair sudur eden emr-i ilhinin kat'i olduunu
beyandan sonra brahim (A.S.) a ved' edip Lt (A.S.) n hane-i saadetine geldiklerini beyan etmek
zere :

buyuruyor.
[Vakta ki, bizim resllerimiz Lt (A.S.) a gelince Lt (A.S.) onlarn gelmesini iyi
saymad
ve onlar muhafaza hususunda takati darald ve u gn bir mkl gndr demekle
mzayaka iinde kaldn izhar etti.] 2391
Yani; brahim (A.S.) n msafirleri ve Allah-u Tealnn reslleri olan melekler Hz. brahim'e
vedayla Lt (A.S.) n huzuruna gelince Lt (A.S.) onlarn gelmesini iyilie almet addetmedi ve
rhu darald ve Bugn mkl bir gndr dedi.
286

Fahri,Rzi ve Kaaz'nin beyanlar vehile melekler gen ve parlak delikanl suretinde msafir
geldiklerinden dolay Lt (A.S.) sklmt. nk; msafirlerin halleri kavm-i Lt'un arzularna
muvafk olup onlar ktlk kasdederlerse mdafaadan ciz kalacan zannetmesine binaen esef
edip daralyordu. Gelenlerin melek olup kavminin helki onlarn elinde bulunduunu bilmiyordu.
Binaenaleyh; bu surette msafirlerin gelmesini iyilie almet saymadndan kalbi darald, me'yus
ve mkedder oldu. nk; msafirler gaayet gzel ve tenasb- a'zya malik, letafet ve melhat
sahibi gen ve sakalsz beni demden delikanl suretinde geldiklerinden muhafazalar hususu Lt
(A.S.) a pek g gelmiti ve msafirleri hanesinden de karamad. Yani Gidin, siz burada
olamazsnz diyemedi. nk; msafiri adi insaf olan bir kimse bile reddedemez, nerede kald ki,
Lt (A.S.) gibi bir peygamber-i zian reddetsin. Elbette reddedemedi ve kavminin habasetini ve
hcum edeceklerini bildiinden byk bir mklt ve subet iinde kald. Zira; msafirlere gidin
dese olmaz ve kavmine siz durun dese durmaz, binaenaleyh; nefsi darald ve ne yolda idare
edeceini dnyordu.

()

kuvvet ve kudret mansna olduuna nazaran man-y nazm: [Msafirleri

muhafaza hususunda kudreti tkendi ve mdafaaya kuvveti kfi olamayacan bildiinden
msafirlerin gelmesi Lt (A.S.) a keder verdi] demektir.
Hzin, Medarik ve Nibr'nin beyanlarna nazaran le vakti bir tarlada i ilerken
msafirler Lt (A.S.) n yanna geldiler ve msafir olmak istediler. Lt (A.S.) bittabi' reddedemedi
Binaenaleyh; hanesine gtrmeye karar verdi. Yola ktlar, fakat Lt (A.S.) msafirlerle kavmi
arasnda bir mnasebet gremediinden kavminin halini.bir nebze anlatmak istedi ve dedi ki Bu
karye ahalisinin hallerini bilir misiniz? Msafirler Nedir halleri? diye sul ettiler. Lt (A.S.)
Yeryznde bu karye ahalisinden 2392 erir bir ahali yoktur demesi zerine Cibril-i Emin
arkadalarna ahit olun demi, meer Allah-u Teal Lt (A.S ) kavminin aleyhine drt defa
ehadet etmedike ihlk etmeyin buyurmutu. u halde birinci merrede kavminin aleyhine Lt (A.
S.) n ehadetine ahit olun demek istemitir. Bu minval zere defa dahi ehadet vuku bulmu
ve Lt (A.S.) n hanesine karyenin arka tarafndan kimse grmeksizin gelip girdiklerinde Lt (A.S.)
n kfire haremi Hz. Lt'la beraber delikanlnn haneye geldiklerini komularna haber verir.

&&&&&
Vcib Teal, bu haber zerine kavminin msafirleri yakalamak zere hcum ettiklerini beyan
etmek zere :

buyuruyor.
[Lt (A.S.) n kavmi msafirlerin geldiini ve msafirlerin kendi efkr- fsidelerine
muvafk olduunu haber almca Lt (A.S.) n hanesine girmek zere sratle geldiler. Bundan
evvel de detleri kt amel ilerlerdi. Msafirlere de ayn ameli ilemek zere geldiler.]

()

ska ska birbirini kakarak seirtmektir. nk; onlar msafirleri haber

alnca ilerinden birok kimseler birbirlerine basarak ve kakarak hane-i Lt'un etrafn evirmiler,
ieriye girmek iin hanenin etrafn dolarlar, girmeye frsat ararlar ve Lt (A.S.) a hile yapmak
isterlerdi. Zira; bunlar eriattan km, akln ve naklin kabul etmedii livata gibi bir gnah ilemeyi
kendilerine det edinmi birtakm erazil olduklarndan r, namus ve hayay bsbtn terkederek
aktan fuhiyat iler ve perva etmez bir hale geldiklerinden eceli gelen kimsenin kan gzn
bryerek ne yaptn bilmedii gibi bunlarn da helk olacaklar zaman geldiinden kudurmu
kelpler gibi aktan saldrmaya balamlard ve Lt (A.S.) a eza etmekten ekinmediler, nasihat
dinlemediler ve akbet canlarn Cehennem'e gnderdiler. 2393
Lt kavminin bu msafirler gelmezden evvel de byle fuhiyata meyi muhabbetleri olup
frsat dtke ilemekten hl kalmadklarna ve her zaman bu ktlk iin sa'yettik ! erine iaret

( )muzari sygasyla varid ve bunlarn kt amelleri

yalnz livataya mnhasr olmayp birok daha kt amelleri ilemek detleri olduuna iaret iin (
zmnnda istimrara dellet eden

287

 ) lfz cemi' sygasyla nazil ve evvelden beri detleri kabahat olduuna iaret iin gemi
) kelimesi varid olmutur.
zamana dellet eden (
Hulsa; msafirler Lt (A.S.) n hanesine gelince fuhiyata mnhemik olan kavmi koa koa
Lt (A.S.) n hanesi etrafna geldikleri ve bundan evvel detleri seyyiat ilemek olduu bu yetten
mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal Lt (A.S.) n kavmine mdafaadan ciz olduunu grnce msafirlerin keml-i
muhafazasna gayret ve hamiyetinden nai irad etmi olduu kelmn beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Kavm-i Lt msafirlere su-i kasdetmek zere hane-i Lt'a hcum edince Lt (A.S.)
keml-i gayretinden kavmine nasihata balad ve dedi ki, Ey kavmim ! u sizin zevceleriniz
benim kzlarmdr. Sizin iin onlar tahir ve temizdirler, size onlar helldir. Binaenaleyh;
haram ve bilhassa byle akim ve naklin kabul etmedii bir habaseti irtikba sizin iin
ihtiya yoktur. htiya olmad halde bu cinayeti irtikb etmekte Allah'tan korkun ve bu gibi
kt fiili ilemekten vazgein ve msafirlerim hakknda leme kar beni rsv ve
msafirlerime kar mahcub etmeyin ve sizden hi mi akl banda bir kimse yoktur?
demekle kavmini irada alt ve insafa davet etti.]
Beyzv, Fahr-i Rzi ve Hzin'in bayanlarna nazaran bu yette b e n a t la murad; Lt (A.S.)
in kavminin zevceleridir: nk; her nebi mmetinin dinde pederi olduundan Lt (A.S.) n
kavminin nisvanna Benim kzlarmdr buyurmas sahihtir. Yahut b e n a t la murad; sulben kendi
kerimeleridir. nk; bundan evvel kendi kavminden kerimelerine talib olanlar olmusa da
kavminin ahlk- seyyielerinden dolay vermemi ve kerimelerine onlar kfv saymamt. Ve lkin
imdi msafirleri muhafaza urunda kerimelerini tezvie edeceini onlara syledi. Yeter ki,
msafirlere taarruzdan vazgesinler. Geri Lt'un kerimeleri mmine ve tezvicini teklif ettii
kimseler kfirlerse de eriat- Lt'ta mmine bi. hatunu kfir bir kimseye tezyicyetmek memnu'
deildi. Binaenaleyh; u teklif de eriata muhalefet olmadndan sahihti. Mmine hatunu kfirlerin
tezevvc din-i slmn zuhuruna kadar imtidad etmitir. Hatta bunun hrmetini beyan eden yet
nazil olmazdan evvel Reslullahn kerimesi Zeynep (R.A.) y mrik olan (Eb-il s) ve dier
kerimesini Ebuleheb'in olu (Atebe) tezevvc etmilerdi. Sonra bu hkm nesholundu.
Binaenaleyh; bizim eriatmzda kfir olan bir kimse mmine olan bir hatunu nikh edemez.
Baz rivayete nazaran kavmi Lt, Lt (A.S.) n hanesine girmiler ve lkin msafirlerin
bulunduu hcreye girememilerdir. Zira Cibril-i Emin kapnn arkasna elini tutmu ve kapy
krmlarsa da Cibril-i Emin elini yzlerine srnce gzleri grmez olmu. Bunun zerine Lt
(A.S.) evine birtakm sahirler koymu, leme fitne ilkaa ediyor diyerek ekilip gitmilerdir.
Hulsa; Lt (A.S.) n msafirleri kurtarmak iin her trl esbaba tevessl ettii, taife-i nisvana
iaret ederek Bunlar benim kzlarmdr dedii, hell olan hatunlardan kaza-y ehvet etmek daha
tahir olduunu beyanla fena fiilden vazgemelerine alt, Allah'tan korkun, msafirlerim
hakknda beni rsv etmeyin ve sizden hibir akll kimse yok mu? dedii bu yetten mstefad
olan fevaid cmlesindendir. 2395

&&&&&
Vcib Teal.Lt (A.S.) n Kzlarm size nikh edeyim demesi zerine kfirlerin szlerini
beyan etmek zere :

288

buyuruyor.
[Lt (A.S.) n mdafaasna ve nasihatna kar kavmi, Y Lt ! Allah'a yemin ederiz,
sen bilirsin ki, senin kzlarnda bizim hakkmz ve onlara ihtiyacmz yoktur. Bizim ne murad
ettiimizi suret-i kafiyede sen bilirsin demekle nasihatim ve teklifini reddettiler.]
Maksatlarnn fuhiyat olup fuhiyattan vazgemeyeceklerini beyan ve maksatlarnn tervi
olunmasnda srar ettiler.
nsanlarn mptel olduklar kt fiilden vazgemesi ekseriya mkl olduundan Cenab-
Hak'tan iptildan muhafazasn istirham etmek bir vazife-i diniyedir. ptildan sonra da nefsini
kesirle arzusuna mtabaat etmemek cihetine sarf- makderet etmekle nefisle mcahede vaciptir ve
ill akbeti helk ve rsvalktr. Binaenaleyh; ileride beyan olunacaa vehile kavm-i Lt'un da
akbetleri helk ve rsvalktan ibaret oldu.
Bu yet-i celile Lt (A.S.) n nikhla kendi kzlarn teklif ettiine dellet eder. Zira; kavmi Hz.
Lt'un unlar benim kzlarmdr, size tahir ve temizdim demesine cevap olarak Senin kzlarna
bizim ihtiyacmz ve onlarda hakkmz yoktur diyerek cevap vermilerdir. Bu cevaplar, Hz. Lt'un
kendi kerimelerine iaret ettiine dellet eder.

&&&&&
Vcib Teal Lt (A.S.) n kavmi sz dinlemeyip maksatlarn tervite srar edince Lt (A.S.) n
szn beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Lt (A.S.) Sizi defedecek kadar bende bir kudret olmu 2396 olsayd ben sizi def
ederdim] veyahut [Size mukaavemt edemeyince kavi ve muhkem kaleden daha iddetli
olan himaye-i ilhiyeye iltica ederim. Zira; esbab- maddiyeden benim iin bir are kalmad,
ancak Cenab- Hakkn himayesi vardr dedi.]
Yani; Lt (A.S.) kavmine sz duyuramaynca Cenab- Hakka ikyet etti ve dedi ki Keke
benim iin sizi defe kfi kuvvet, silhm ve muavenet edecek etb'm olsayd. Onunla size
mdafaa ve errinizi defederdim. Yahut Sizi defe bende kfi kuvvet olmaynca ben de metin kale
ve muhkem bir bina menzilinde olan himaye-i ilhiyeye iltica ederim. nk; bundan baka arem
kalmad demekle Cenab- Hakka tazarru ve niyaz etti.
Bu kelmdan Lt (A.S.) n maksad; msafirlere i'tizarn izhar etmekti. Yani Onlar defe
muktedir olsam defederdim ve lkin muktedir deilim, binaenaleyh; ma'zurum demektir.
R k n e d i d le murad; kavim ve kabile olduuna nazaran man-y yet: [Keke
benim iin onlar defe kfi kavim ve kabilem olmu olsayd onlarla sizin errinizi defederdim ve
lkin sizi defe kfi kuvvetim, kavm r kabilem olmaynca ben ne yaparm] demektir.

()

()

R k n - e d i d le murad; hfe- ilh olup

lfz
mansna olduuna nazaran
many yet: [Sizin errinizi defe kfi madd kuvvetim olmu olsayd onunla errinizi defederdim ve
lkin madd yle bir kuvvete malik deilim, belki metanet ve resanette sabit dalarn kav bir
kesine benzeyen ve daha iddetli olan hfz- ilhiye ve himaye-i sbhnye snrm dedi.]
nk insanlar esbab- maddiyeye tevesslle beraber inayeti ilhiyeden her vakit istimdad eder.
Binaenaleyh; Lt (A.S.) esbab- maddiyeyle hasmlarn defe almakla beraber esbab-
maneviyeye dahi almtr.
Hulsa; msafirlere hcum eden sfehnn errini defe kfi kudreti olmadn beyanla aczini
izharla himaye-i ilhiyeye iltica ettii bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir. 2397

&&&&&
289

Vcib Teal, Lt (A.S.) dan u kelm iitince meleklerin Lt (A.S.) tebir ettiklerini beyan
etmek zere :

buyuruyor.
[Kavmi hcum edince Lt (A.S.) in kapdan ieriye koymayp onlar kapnn dnda Hz.
Lt kapnn iinde mcadeleyi son derece ileri gtrp onlar iskta ve defe takati
kalmaynca melekler dediler ki Y Lt biz Rabbin Teal'nn kavmini ihlk iin gnderdii
reslleriz. silerin erri sana ulamaz, sen tel etme. Binaenaleyh; sen evld yalin ve
ehl-i beytinle gecenin bir miktarnda karyeden k, git ve sizden hibir kimse arkasna
dnp bakmasn ve helk olan kavminin hallerine iltifat etmesin, ill haremin bakacaktr.
Zira; kavmine isabet eden azap haremine dahi isabet edecektir demekle Lt (A.S.) tesliye
ettiler.]
Sfehann erri Lt (A.S.) a ebeden isabet edemeyeceine iaret iin te'yide dellet eden

)lafzyla varid olmutur. Yani Onlarn erri sana ebeden ulamaz ve bize ular zannyla elem
ekip mahzun olma, koyuver onlarla bizi kendi halimize, biz onlarn iini grrz dediler. Melekler
bu te'minat verip melek olduklarn ve vazife-i me'muriyetlerini beyan edince Lt (A.S.) mdafaay
brakt. sler ieriye girince Cibril-i Emin yzlerine elini srd ve hepsi a'm olup girdikleri, kapy
bulamaynca birbirini yaslayarak gle dar ktklar ve Lt evine birtakm sahirler koymu, fitne
yapyor dedikleri mervidir.
Melekler kavm-i Lta azap iin gelip Lt (A.S.) la ehl-i imann azaptan halslar karyeden
kmakla olacan beyanla Lt (A.S.) n hareketini tayin edince Lt (A.S.) karyeden kmak
tedarikine balar ve sabaha yakn bir zamanda karyeden kar ve kavmine azap nazil olur.
Meleklerin tenbihi zerine hi kimse dnp arkasna bakmaz, ill Lt (A.S.) n kfire olan haremi

()

2398 kavminin iniltilerine ve azabn grltsne dayanamaz, arkasna dner.

diyerek
feryada balaynca kavm-i Lt'un Makine mahsus olan talardan birisi bana isabet etmekle
derhal helk olur.
Bu yette i l t i f a t ; tahallf mansna olduuna nazaran Lt (A.S.) n haremi muhalefet
edip karyeden kmad cihetle karyede kfirlerle beraber helk olmutur.
l t i f a t ; arkaya dnp bakmak mansna olduuna nazaran geriye bakmaktan nehyin
hikmeti; Lt (A.S.) la karyeden kanlarn karyede akraba ve taallkatlar, mallar, kymetli eyalar
ve belki evld ve ahfadlar olup mddet-i mrlerinde o karyede merzuk olduklarndan
muhabbetleri sebebiyle geriye bakarlarsa ihlk olunan zalimlere acmak gibi rza-y ilhiye muhalif
bir halin zuhurundan muhafaza etmektir ve bsbtn o zalimlerin meskenleri olan karyeden kat'-
alka edip bir daha ynlerini dnmemelerini tavsiyedir ki, fart- muhabbetle ynlerini dnmek
gazab- ilhiyi icabettini beyan etmektir. nk; kahr- ilhiye mstehak olanlara acmak ve
merhamet etmek; hikmet-i ilhiyeye itiraz mansn mutazammndr.
Kahr- ilhiyle makhur olan sye merhamet onun isyanna raz olduunu i'r ettiinden
onun mstehak olduu cezaya mstehak olacana binaen Cenab- Hak karye-i Lt'tan kanlarn
o karyeye bir daha yzlerini dnmekten menetmitir. Zira; dnerlerse kalben alkay kesemezler.
Halbuki rza-y ilhiye muvafk olan bilklliye o karyeden alkay kesmeleridir.
Hulsa; meleklerin Hz. Lt'a Sen emin ol, korkma. Zira; biz Rabbin Tealnn reslleriyiz.
Sana ve senin hanen dahiline onlarn erri ebeden isabet etmez dedikleri ve gecenin bir
ksmnda evld yaliyle beraber karyeden kmak lzm olduunu Lt (A.S.) a beyan ettikleri ve
karyeden kanlar iin kvm-i Lt'a acmak suretiyle arkaya bakmaktan menolunduklar ve ancak
Lt (A.S.) n kfire olan haremi mstesna olduu ve kfirlere isabet eden azabn ona da isabet
edecei bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.2399

&&&&&
290

Vcib Teal meleklerin kelmlarnn bakiyesini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Onlarn azaplarnn vaad olunduu vakit sabah vaktidir. Sabah vakti yakn olmad
m?]
Yani; Y Lt ! Sen tevabiinle beraber geceden karyeyi terkederek k. Zira; onlarn
helklerinin vakti sabahtr deyince Lt (A.S.) Sabah uzaktr. Ben daha evvel helklerini isterdim
demesi zerine Cibril-i Emin Sabah yakn olmad m? Sabah vakti yakndr dedi. nk sabah;
o gecenin sabahdr ve o sabah da yakn olduunda phe yoktur, lkin insanlar iin vcudunu
arzu ettii bir eyin bir an evvel olmasn istemek cibill bir eydir. Bilhassa kavm-i Lt Allah-u
Teal'ya isyanda pek ileri gidip Lt (A.S.) a da ok eza ettiklerinden Hz. Lt onlarn helklerinde
dakika fevtolmasn istemedii cihetle sabahn uzak olduundan bahsetmi ve melekler de Sabah
yakn deil mi? demilerdir.
Sabaha karb bir zamanda onlara azap gelerek helk olduklarna yet dellet eder. Baz
rivayette afak vakti azabn geldii beyan olunmaktadr. yette sabah vakti ki, sabahn evvel vakti
olan afakta helklerine dellet eder. Zira; azaplarnn vaad olunduu vaktin sabah olduu tasrih
olunmutur. Sabah da afaktan balar.

&&&&&
Vcib Teal Lt (A.S.) karyeden ktktan sonra azabn geldiini beyan etmek zere:

buyuruyor.
[Vakta ki, bizim azabmza dair olan emrimiz gelince melekler vastasyla onlarn
karyelerinin altn stne evirdik ve onlarn karyeleri zerine amurdan yaplm birbiri
arkasnda talar yadrdk ve o talarda bunlarn helkleri iin hazrlandna dair almetler
vardr. Hatta Rabbin Teal indinde hangi ta kimin namna mahsus olduu ma'lm
olduundan hibir ta hazrlanm olduu kimsenin bandan bakasna isabet etmemitir
ve bu misilli musibet zalimlerden uzak deildir.]
Fahri Rzi ve Kaaz'nin beyanlar vehile Cibril-i Emin kanadn karyenin altndan takar,
semaya kaldrr ve o derece semaya yakn kaldrr ki, ehl-i semann, onlarn horozlarnn ve
kelplerinin seslerini iittikleri mervidir.
Bu yette iki cihetle mucize vardr. B i r i n c i s i ; o kadar cesamette koca bir karye iklimini
koparp semaya yakn bir mahalle kadar kaldrmak ve civarnda olan karyelere ve bilhassa Lt
(A.S.) a yakn bir mahalde olduu halde ona ve hibir kimseye zarar isabet etmeyip o kadar uzak
kaldrd halde altn stne evirinceye kadar su bardaklarnn dklmemesi harikuladenin
byklerindendir. Mucizenin i k i n c i s i ; o kadar yksek mahalden yere brakld halde
civarnda olan beldelere asla hareket arz olmamasdr. nk; olduka cesametli bir ta yksek
bir mahalden dtnde etrafn epeyce sallayp sarsnt yapt ma'lmken koca bir kasabann
dayla, tayla ve haneleriyle gkyzne kaldrp yere dtnde etrafna hibir sarsnt
vermemesi elbette harikulade bir hl olup o hal de mucizeden baka birey olamaz.

()

; Farisden lisan- Araba naklolunmu bir kelime olduuna nazaran tala

omurdan yaplm sert bir eydir, yahut Cehennemden geldiine iarettir, yahut s i c c i l ; sicilden
me'huzdr. S i c i l de kitap mansna olduuna nazaran Ezelde yazlm olan kitapta mukadder
olan eylerden yadrrz demektir.

291

M e n d u d ; birbirine yapm demektir. Yani halkolunduu zaman bazs bazsna

yaptndan mendud denmitir. Yahut m e n d u d ; birbirine tbi olur ve birbiri arkasndan gelir
demektir. u halde kavmi Lt'un karyesine yaan talar yamur 2401 damlalar gibi faslasz

( ), ()

birbiri arkasnda semadan nazil olduu iin mendud denilmitir,

nin
sfatdr ki almetlenmi demektir. Talarda olan almet, Beyzv'nin beyanna nazaran beyaz ve
krmz izgilerdir. Yahut talarda bir sima var ki, o sima bu dnyann talarnda olmad gibi, azab
iin halkc lunduu o simadan anlalmaktayd. Yahut o talarda ta atan melein ismi vard. Yahut
o tata helk olacak kimsenin ismi vard. Velhasl kavm-i Lt zerine semadan yaan talarda
garip almet olduuna yet dellet-i kafiyeyle dellet etmekteyse de almetin keyfiyeti yette
muayyen olmadndan almetin nasl olduuna dair mfessirn beyninde ihtilf vki olmutur.
Bu yet-i celilede Cenab- Hak zalimlerin cmlesini tehdid etmitir. nk; zalim lfz cemi'
ve muarrafnbillm olduundan istirak mansn da ifade ettii cihetle efrad- zlimden her ferde
amildir, yoksa bir kavmin zalimlerine mnhasr deildir. nk mtak zerine talik olunan bir
hkmn sebebi; o mtak olan kelimenin me'haz-i.itikaakdr. u halde bu belynn sebebi
zulmdr. Amma o zulm ister kendi nefislerine isterse gayrlara olsun. Binaenaleyh; zulm
nerede varsa bu misilli belya ile hkm de orada vardr. Zira; sebep neredeyse msebbip de
orada mevcuttur. u halde adalet; nimeti celbettii gibi zulmn de belya ve musibetleri
celbettiine bu yet dellet eder. Hatta Reslullah'n Cibril-i Emin'den Bu zalimlerle murad
kimdir? diye suline Cibril (A.S.) Senin mmetinin zalimleri de dahildir. Zira her zlim; gazab iin
halkolunan taa ma'ruzdur ve o ta da saat be saat o zalim zerine dmek zere yaklar ve lkin
sen ilerinde bulunduka azab- dnyev te'hir olunmutur buyurduu ktb- er'iyemizde
mezkrdur.
Hulsa; kavm-i Lt'a azab- ilhinin geldii ve karyelerinin altn stne evirdii ve semadan
onlar zerine sk taneli yamur gibi almetli amurla akldan pimi talarn yad ve bu gibi
azaplarn zalimlerden uzak olmad bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir. 2402

&&&&&
Vcib Teal bu srede beyan olunan ksas- enbiyadan altncsn beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Y Ekrem-er Rusl ! Zikret ol zaman ki, o zamanda (Medyen) karyesi ahalisine kendi
cinslerinden biraderleri uayb (A.S.) resl olarak kavmini irad etmek zere gnderdik.
uayb (A.S.) kavmine hitaben Ey kavmim ! Allah'a ibadet edin. Zira; sizin iin Allah'n gayr
ma'bud yoktur. u halde ibadetinizi ancak Cenab- Hakka hasredin demekle kavmini
tevhide davet etti.]
uayb (A.S.) nesepte (Medyen) ahalisiyle birletii iin nesepte onlarn biraderleridir. Onlar
gayrn hukukuna tecavzde pek ziyade ileri gittiklerinden hallerini slah iin bir mrid-i kmile
ihtiyalarna binaen Cenab- Hak onlar slah iin uayb (A.S.) gnderdi. nk; emr-i slahta bir
kavmin bildikleri ve haline tamamyla vakf olduklar bir zatn te'siri ziyade olduundan kendi
ilerinden ne'et eden uayb' gnderdi ki, sz ziyade te'sir etsin.
Beyzv'nin beyanna nazaran (Medyen) brahim (A.S.) n oullarndan birinin ismidir. O
karyeyi bina ettiinden karye onun ismiyle tesmiye olunmu ve onun neslinden gelenlere Medyen
ahalisi denmitir.
Tevhid, ss-lesas olup cmle umurun mercii ve usul- itikaadiyatn ehem ve elzemi
olduundan bilcmle enbiya-y kiram hazarat mmetlerini hereyden evvel tevhide davet ederler.
te u esasa binaen uayb (A.S.) da hereyden evve kavmini tevhide davet etmitir. nk; her
ibadetin kabul tevhide takavvuf ettiinden tevhid, mertebede cmle itikaadiyat ve ibadetten
mukaddemdir. Binaenaleyh; enbiya-y izam mmetlerini hakka davette daima tevhidi takdim
etmilerdir.
292

&&&&&
Vcib Teal uayb (A.S.) n kavmini tevhide davet ettikten 2403 sonra sair a'mle davet
ettiini altariklhikye beyan etmek zere:

buyuruyor.
[Ehl-i Medyen beynennas meru olan muamelenin hikmetini ve hsn- cereyann ihll
eden terazi ve kilede hrszl det edince uayb (A.S.) onlara hitaben Kileyi ve teraziyi
lp noksan tartmayn. Zira; ben sizin iin bir hayr gryorum ki, o hayrn krn ifa
etmek zere kile ve teraziyi tam yapmanz lzmdr ve ben yevm-i kyametin herkesi ihata
eden azabnn sizin zerinize nazil olmasndan korkarm demekle kavmini adalete davet
etmitir.]

Yani; Ey kavmim ! lnz ve tartnz siz noksan etmeyin. Zira; ben sizin rzknz bol ve
env'- nimetimle mtena'im gryorum ve sizin zerinizde Allah'n lutf ve ihsan oktur.
Binaenaleyh; siz vacip olan o nimetin krn'ifa ve adi insaf dairesinde muameltnzda
msavata raz olarak gayrn hukukuna tecavz etmemek ve icabna gre muamelenizde halka
ihsan etmekle nimetinizin ziyadelenmesine ve devamna almaktr. Yoksa lde ve terazide bir
cz'i eyi almakla Allah'a s olmak ve nasa zulm ve gadretmekle nimeti elden kaybetmek
deildir. nk kr ed olunmayan nimet; her zaman helke ve zevale ma'ruz ve mahkmdur.
Halbuki sizi ihtiyatan kurtaracak servetiniz olduundan halkn elinden bir miktar ey almaya
ihtiyacnz da yoktur. Benim efkatim ve me'muriyetim icab size Allah'n emrini al vehinnasiha
tebli ediyorum. Eer 'szm dinler ve nasihatimi kabul ederseniz sizin iin saadet olur ve eer
szm dinlemezseniz hibiriniz hari kalmakszn her ferdinizi ihata eden yevm-i kyametin
azabnn sizin zerinize nazil olmasndan korkarm. Zira; nsn hukukuna tecavzden
vazgemezseniz gayretullahn zuhuruyla gazab- ilhinin sizin zerinize gelmesi muhakkaktr.
nk; sizin yaptnz hrszlk lemin intizamnda methaldar olan muameltta te'siri olduu
cihetle kahr- ilhi ve gazab- sbhnyi caliptir. Binaenaleyh; bu hatadan tevbeyle dergh- 2404
ulhiyete iltica ederek azaptan halsnzn aresini aramanz lzmdr demekle kavmini tarik-
necata davet etmitir. nk lemin intizam; muamelta ve muamelt ise herhalde lye ve
tartya tbi'dir. u halde insanlar arasnda cereyan eden muamelatta emniyet-i tmme kile ve
terazide adalete riyet etmektedir. Bunlarda hrszlk ise matlub olan emniyeti selbe'ttiinden
intizam- lemi haleldar eder. Binaenaleyh; usul- itikaadiyattan olan tevhide davetten sonra
uayb (A.S.) kavmini kile ve terazide hiyanetlikten menetmitir.

&&&&&
Vcib Teal uayb (A.S.) n kavmini kilede ve terazide noksan vermekten nehyettiini
beyandan sonra kilede ve terazide tamam vermelerini, nehyini te'kid iin emrettiini
altariklhikye beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Ey kavmim ! Adaletle kilenin ve terazinin hakkn verin ve nsn eya ve emteasnda
hakkn noksan vermeyin ve yeryzn ifsad edici olduunuz halde nsn hukukunu
yemeyin.]

293

Yani; uayb (A.S.) kavminin me'lf olduklar det-i kerihelerinden nehyettikten sonra o nehyi
te'kid ve takviye etmek zere kavmine hitaben dedi ki Ey kavmim ! Siz lnn ve tartnn hakkn
verin ki, alrken ziyade, verirken noksan yapmayn. Zira; ziyade alp, noksan vermek gayrn
hukukuna tecavz olduu cihetle haramdr. Amma verirken mteriye bir miktar fazla vermek
caizse de me'murunbih deildir. Yani menduptur, vacip deildir. Gayrn maln almak ve gasb u
gaart etmek ve yol kesmek gibi ifsadatla yeryzn ifsad edip mfsidlerden olmayn.
Fahri Rzi ve Hzin'in beyanlar vehile noksan yapmak muamelenin cemiinde haramdr.
Mesel pazarlk zere ald maln 2405 parasn verirken bir miktar noksan teklif etmek caiz
olamaz. Zira; pazarlk bittikten sonra noksan teklif etmek zulmdr. Okkada ve kilede noksan;
muamelede intizam ihll ve ns beyninde emniyeti selbettii cihetle lemi ifsad ettiinden gayrn
maln almak ve nehb gaarat etmekten fark yoktur.
Vezinde ve kilede noksandan nehiy baka, bu yette adaletle lp tartmakla emir baka
olduundan evvelki yetle bu yette tekrar yoktur. Kezalik bu yetteki

)
(

) cmlesiyle
(

evvelki yetteki
cmlesinde de tekrar yoktur. nk; evvelki yette nehyolunan
noksan, kile ve vezne mahsustur, bu yette bahis ten mstefad olan noksan, cemi eyaya mildir.
Yani; keyl olsun ve olmasn kezalik vezn olsun ve olmasn cmlesine amildir. Binaenaleyh;

)cemi-i hukukta noksandan nehyolduu cihetle umumidir, baz eyaya mahsus deildir.

Bu yette ifayla emirde fayda vardr: B i r i n c i s i ; ziyadeye terib, i k i n c i s i ; insan

zerine vacip olan eyi beyan, n c s ; adaletin matlb olduunu ilndr.
Hulsa; terazide ve kilede hakkn vermek vacip ve muamelede adaletin lzm olduu ve
hibir hukukta noksan vermek ve yeryznde fesadla sa'yetmek caiz olmad bu yetten
mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal uayb (A.S.) n kavmini noksan vermekten nehyettiini beyandan sonra
kavmine vki' olan dier nesayihini beyan etmek zere :

buyuruyor. .
[Eer Allah'a bihakkn iman ederseniz kile ve terazide noksan muameleden hasl olan
hrmetten ihtiraz ettikten sonra hellinden bak kalan sizin iin hayrldr. Halbuki ben sizin
zerinize beki 2406 deilim.] Zira; ben Allah'n bana vahyettii ahkm size teblie me'murum.
Benden tebli ve sizden de imtisal etmek matiubdur.
man; ecr mesubata nail olmann art olduundan uayb (A.S.) bakiyenin hayrl olduunu
iman etmelerine ta'lik buyurmutur. Yahut M'min olursanz demek Benim szme
inanrsanz demektir. Buna nazaran man-y nazm: [Beni szmde doru bilir ve tasdik
ederseniz haram terkten sonra bak kalan sizin iin hayrldr. Binaenaleyh; dinleyin szm,
rkedin haram. Zira; dnyada alacanz eyden haram terkettiinizden dolay hiret iin
kazanacanz sevap daha hayrl] demektir.
Fahr-i Rzi ve Beyzv'nin beyanlar vehile Ben sizin zerinize hafz deilim demek Sizi
irtikb ettiiniz gnahlardan hfzedici deilim, ancak vazifem onun gnah olduunu size
bildirmektir demek olur. Yahut Ben sizin cmle a'mlinizi hfzedip herbirine mcazat edici
deilim demektir. Yahut Siz mptel olduunuz kilede ve terazide hrszl terketmediinizden
dolay elinizden gidecek nimetlerinizi hfzedici deilim, ben ancak nasihat ediciyim. Sizi kt
amellerinizden men'e benim iin kudret yoktur. Benim vazifem teblidir. u vazifemi edadan sonra
ben ma'zurum. Binaenaleyh; sizin a'mlinizden mes'l olmam demektir. nk bilmum
enbiyann vazifeleri; mmetlerine savab tebli ve hata olan yollar beyan etmektir. Binaenaleyh;
enbiya- izam tebli vazifelerini edadan sonra kabul edip etmemek hususunda vazife mmete

294

intikal eder ve kabul eden saadet yolunu, kabul etmeyen ekaavet yolunu tutar ve enbiya mes'l
olmaz.
Hulsa; uayb (A.S.) nasihatinin nihayesinde Eer imannz varsa haram terkettikten
sonra hellinden size kalan sizin iin hayrldr. Bu hayr ihtiyarnz lzmdr, benim vazifem size
nasihat etmek ve ahkm size bildirmektir. Binaenaleyh; sizin zerinize beki deilim dedii bu
yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.
Vcib Teal uayb (A.S.) n bu kadar ikdam ve gayretine ve kavmine vki olan tebligatna
kar kavminin szlerini hikye etmek zere: 2407

buyuruyor.
[uayb (A.S.) kavmini vahdaniyet-i ilhiyeye davet ve ibadetlerini ancak Allah-u
Teal'ya hasredib putlara ibadeti terketmelerini emredip lekte ve terazide noksan
vermekten menedince kavmi uayb (A.S.) a istihza tarikyla dediler ki Y uayb !
Babalarmzn ibadet ettikleri ma'budlarmza ibadeti ve malmzda dilediimiz gibi tasarrufu
terk etmemizi sana namazn m emrediyor? Zira; kil olan bir kimse bunu sylemez. Sen ise
kil ve kmil bir zatsn. Binaenaleyh; byle ey senden sudur etmez. u halde bunu sana
namazn emretmek gerektir demekle uayb (A.S.) istihza ettiler.]
Fahri Rzi ve Beyzv'nin beyanlar vehile uayb (A.S.) ok namaz klard ve namaz ok
olduundan namazn istihza tarikyla Byle szler akl olandan me'ml olmaz, senin de akln var.
u halde bu gibi eyleri sana namazn m emreder? dediler.
Bundan evvelki yetlerde beyan olunduu vehile uayb (A.S.) onlara hulsa olarak iki
eyle emretmiti: B i r i n c i s i ; tevhid, i k i n c i s i ; hukuk-u nasa tecavzden men'dir. Onlar da
Birinciyi terketmek mnasib olamaz. Zira; babalarmzn ma'budlardr. kinciyi terketmek de
olamaz. Zira; malmzda tasarruftur. nk; herkes mlknde istedii gibi tasarrufa me'zundur. Biz
az verir ok alrz ve ok verir az alrz. Sen ne karyorsun demekle nasihat- uayD'i
dinlemeyeceklerine sz verdiler ve dediler ki Bu senin iin deildir. Zira; sen halm, kil ve
kmilsin. Kmil olan kimselerden byle naks szler beklenmez. Bunu herhalde senin evhamt,
haylt, vesvesat, hatrat ve daima megul olduun namazlarn emreder. nk; gerek
ma'budlarmza ibadet ve gerek malmzda tasarruf herkesin kabul ettii eylerdir. Binaenaleyh;
hibir kimse dierini bu hususlarda menedemez. Zira; insann itikad kendine mahsus olduu gibi
ameli de kendine 2408 mahsus olduundan gayrn mdahaleye hakk yoktur. u halde sen niin
mdahale ediyorsun? Mdahale ise senden hi me'mul deildir. nk; sen akl banda belli bal
bir kimsesin. Binaenaleyh; bunu sana emreden senin namazndr demekle uayb (A.S.) n
nesayihini ehemmiyete almayacaklarn izhar ettiler. Kelmlarnn hirinde Sen halm ve redsin,
yani kilsin demek Sylediin szler ma'kul deildir. Zira; bizim aklmza mlayim gelmiyor
demektir.
Bazlar bu yette n a m a z la murad; dindir dediler. Buna nazaran man-y nazm: [Bu gibi
ahkm sana dinin mi emrediyor?] demektir. Namaz her eriatta eir-i diniyenin pek by
olduu iin din bedelinde namaz zikrolunmutur.
Hulsa; uayb (A.S.) n kavmine emrettii tevhidi ve nehyettii hukuk-u nasa tecavz ve
yeryznde fesada sa'yetmelerinden menettiini kabul etmeyip reddettikleri bu yetten mstefad
olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal uayb (A.S.) n kavmi nasihatini dinlemeyip reddettiklerini beyandan sonra
uayb (A.S.) n tekrar nasihata baladn beyan etmek zere :

295

buyuruyor.
[uayb (A.S.) kavmine Ey kavmim ! Eer ben Rabbimden dvamn sdkna dellet
eder hccet ve hidayet zere olursam ve beni, kendi indinden nbvvet ve ilm ma'rifet ve
hell rzkla merzuk ederse benim Rabbime hyanet ve emrine muhalefet etmem caiz olur
mu, bu hususa dair re'ymiz nedir? Syleyin dedi.]

[Halbuki ben sizi nehyettiim ahkmda size muhalefet etmek ve sizi rtehyettiim eyi
kendim ilemek murad etmem.] 2409

[Zira; ben hibir eyi murad etmem, ancak muktedir olduum kadar slah murad
ederim ve size nasihattan maksadm, iktidarm nispetinde ancak sizi slahtr.]

[Ve benim slaha muvaffak olmam baka bireyle olmaz, ancak Allah'n inayetiyle
olur.]

[Tevfik Allah'tan olunca ben ancak Allah'a itimad ettim ve ancak her umurumda ve
halimde Allah'a rcu' ederim.]
Yani; uayb (A.S.) tekrar nasihata balayarak kavmine hitaben dedi ki Ben dvamn doru
olduuna dellet eder beyyine ve mucize zerine olur ve Rabbim tarafndan hell rzkla merzuk
olursam benim iin Rabbimin emrine muhalefet caiz olur mu, benim hakkmda re'yiniz nedir? Bana
'da'vay- nbvvetimi ispata kfi mucize ve hellinden ok rzik ve mal verirse rhan ve cisman,
dnyev ve uhrev b:lmum sadta malik olursam, vahy-i ilhiye muhalefet, emr nehyinde
hyanetlik caiz olur mu? Halbuki ey kavmim ! Sizi nehyettiim eylerde ben size muhalefet etmek
istemiyorum. Benim maksadm muktedir olduum kadar sizi slah etmektir. Benim hakka isabete
muvaffak olmam olmaz, ill Allah'n ianesiyle olur. nk; benim itimadm ancak Allah-u
Teal'yadr. Ve her umurumda Allah'n muavenetine mracaat ederim. Zira; mevlm istediim eyi
halketmeye kaadir ve hereyin vcut bulmas onun kudreti ve avn inayetiyledir. Binaenaleyh;
benim vazifem Allah'n emir ve nehyini size tebli etmektir. u vazifeyi yoluyla eda ettikten sonra
sizin muhalefetinize merak etmem. Zira; ceza grecek sizsiniz. 2410
Fahri Rzi, Hzin ve Kaz'nin beyanlar vehile b e y y i n e yle murad; uayb (A.S.) n
yedinde zuhur eden mucizedir. R z k la murad; Cenab- Hakkn hell olarak vermi olduu
maldr. Merzuk olduunu beyandan maksad; ihtiyac olmadn ve tebli mukabilinde cret
istemediini ve cret isteyecek kadar ihtiyac olmadn beyan etmektir. uayb (A.S.) n rzk

()

gayet ok ve bol olduuna iaret iin

lfz kesrete dellet eden tenvinle nekre olarak
varid olmutur.
uayb (A.S.) kavmine her ne emreder ve her neden nehyederse kendinin dahi mkellef olup
muhalefet etmeyeceini beyan etmitir ki nasihatinin te'siri olsun ve maksadnn ancak kavmini
slahtan ibaret olduunu beyan etmitir ki kavmi fesad zere olduklarn bilsinler ve uayb (A.S.) in
teklif ettii tevhidi ve nsn hukukuna tecavzden ve yeryznde fesada sa'yetmekten menetmesi
ayn- slah olduuna kanaatlar hasl olsun ve bununla uayb (A.S.) n maksadnda bir fenalk
olmadn bilsinler de iman etsinler.
Beyzav'nin beyan vehile uayb (A.S.) n u kelmnda insanlar iin pek l bir tenbih
vardr. yle ki kil olan bir kimsenin iledii eyin cmlesinde hukuk-u selseye riayet etmesi
296

vaciptir. Bu haktan a'l ve ehem olan h a k k u l l a h tr ki tevhid-i ilhi ve irkten tenzihtir. k i n

c i s i ; hakk- nefistir ki ibadetle nefsini tezyin ederek azab- Cehennem'den muhafaza etmektir.
ncs; nsn hukukudur ki ns zulm ve gadrden muhafaza ederek haklarn yerine
getirmekle adalet etmektir. nk u b u d i y e t i n hulsas; iki eydir ki Allah'a ve hukukuna
ta'zm ve riyet etmek ve Allah'n kullarna efkat ve merhamet eylemektir. uayb (A.S.) n nasihati
ise bunun ikisini de cami olduundan tariklarn en ziyade dorusudur.
uayb (A.S.) slah iktidarnn miktarna ta'lik etmitir ki iktidar ancak tebli olup icbar
etmeyeceini beyandr.
Ayetin hirinde tevfiki Allah'n ianesine hasr ve ancak Allah'a itimad etmek tevhidden ibaret
olduundan yet-i delile ayn- tevhidin mansn ifade etmitir. nk; itimada ayan ancak Allah-u
Teal olup Allah'n gayr itimada ayan kimse olmadn 2411 beyan etmektir ki ulhiyet ancak
Allah'a mahsus olup Allah'n gayr ulhiyete mstehak kimse olmadn beyan etmektir ki bu da
ayn- tevhiddir.
yetin hirinde ancak Allah'a rc' olunaca beyan olunduundan bu yet; dnyev ve
uhrev insanlara lzm olan ahkmn cmlesine icmalen beyan etmitir. nk; usul- itikad olan
tevhid ve furu-u a'mlden matlup slah olduu ve slah ise her trl a'ml-i salihada car olup
hirete de iaret olunca yette ahkmn cmlesine iaret olunmutur.
Hulsa; insan her iinde tevfiki Cenab- Hak'tan istemek ehem olduu ve cmle umurunda
Allah'tan muavenet taleb ve cemi-i ahvalinde Allah'a tevecch- tamla tevecch etmek lzm ve
kfirlerden kat'- mid etmek ve onlarn adavetlerine mbalt etmemek ve onlara daima istina
gstermek insanlar iin mhim bir vazife olduu bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal uayb (A.S.) n kavmine vki olan nasihatinin te'siri olmadn beyandan sonra
onlardan evvel geen mmetlere nazil olan azaplarn emsalinden birisi de bunlara nazil olacan
beyanla tehdid ettiini altariklhikye beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Ey kavmim ! Benimle sizin beyninizde olan adavet Nh, Hud ve Salih (A.S.)
hazaratmn mmetlerine ve cemaatlarna isabet eden azabn misli size isabet etmesine
sebep olmasn. Halbuki Lt kavmi ve onlarn helki size uzak olmad. Binaenaleyh;
dierlerinden ziyade onlardan ibret almalsnz. Rabbinize vki olan kusurlarnzdan istifar
ve sonra Vcib Teal'ya tevbeyle rc' edin. 2412 Zira; Rabbim tevbenizi kabulle merhamet
buyurucu ve tevbeyle kendine rc' edenlere muhabbet de edicidir demekle kavmine
tehdidi mutazammu nasihatta bulunmutur.]
Yani; uayb (A.S.) kavminin taassubunu ve sz dinlemediklerini grnce merhameti ve
efkati icab kavmine hitaben dedi ki Ey kavmim ! Sizin kalplerinizde bana olan buz ve
adavetiniz mem-i salifeye isabet eden azabn mislinin size isabetini celbetmesin. Zira; kavm-i
Nh sizin gibi hakk kabul etmediklerinden tufana garkolundular. Kavm-i Hd ve Salih nebilerine
iman edip szlerini dinlemediklerinden herbiri birer nevi azapla helk oldular gittiler. Onlarn
nebilerine olan adavetleri azaplarna sebep olduu gibi sizin bana adavetiniz de helkinizi
cezbetmesin ve evvel geenlerden ibret almazsanz kavm-i Lt'tan bari ibret aln. Zira; onlar
zamanlar ve meknlar itibaryla size uzak deillerdir. Binaenaleyh; onlara isabet eden azabn size
isabeti de uzak deildir. u halde onlardan ibret alarak Rabbinize istifar ve gemi olan
gnahlarnzn affn istirham ve istifardan sonra tevbeyle derghna rc' edin. Zira; Rabbim
istifar edenlere merhamet ve tevbe edenlere muhabbet edicidir. nk; kusurunu ikrarla istifar
ve tevbe edenler Cenab- Hakka kesb-i- ma'rifet ettiklerinden dolay muhabbet-i ilhiyeye mazhar
297

olacaklarn Cenab- Hak bu yette beyan buyurmutur. nsann tarik- mstakimden kmas
kabahattir, fakat ktktan sonra doru yola avdet etmemek kabahat zere kabahat olduundan
fenaln fenaln bildikten sonra srar etmek kadar daha fena birey olamaz, amma fenal bilir
ve ona nedamet ederek dner ve Rabbinden kusurunun affn dilerse kusuru affolunduu gibi
Rabbi de muhabbet eder.
Hulsa; insana lzm olan gemi mmetlerin helklerinden ibret almak ve kendi
ma'siyetlerinden tevbe edip Cenab- Hak'tan mafiret istemekle rza-y ilhiyi tahsile sa'yetmek
olduu ve ehl-i hakka buz ve adavetten ihtiraz lzm geldii ve ihtiraz olunmadnda adavetin
mesaibe sebep olaca bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir. 2413

&&&&&
Vcib Teal uayb (A.S.) n nesayihini beyandan sonra kavminin o nasihatlara kar
itirazlarn beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Kavmi uayb Hazretlerine hitaben dediler ki Y uayb ! Senin sylediin szlerin
oklarn biz anlamyoruz, ve biz seni iimizde zayf gryoruz. Eer senin kavim ve kabilen
olmam olsayd biz seni tala ldrrdk. Zira; sen bizim zerimize galip deilsin
demekle uayb (A.S.) tehdid etmek istediler.]
(Medyen) ahalisi uayb (A.S.) n davet ettii tevhidi, kilede ve terazide noksann haram
olduu hakkndaki beyann anlamadklarndan bahsetmilerdir. nk u davet; me'lf olduklar
irkin, hava ve heveslerinin hilfna olduundan anlamak istememiler ve bir ktlk
kasdederlerse uayb (A.S.) n def edemeyeceine iaret iin ilerinde uayb (A.S.) n gaayet zayf
olduundan bahsetmilerdir.
uayb (A.S.) n onlarn ma'budlarna ta'nndan dolay tala ldrlmeye lyk olduuna
iaret iin Eer senin kavm kabilen olmasayd ve onlarn hatrlarna riayet etmemi olsaydk
seni tala ihlk ederdik ve lkin onlarn vcutlar ve hatrlar seni ihlke mani oldu demekle tehdid
etmilerdir ki maksatlar Bundan byle ma'budlarmza ta'netmediin gibi emvalimizde
tasarrufumuza dahi mdahale etme. Eer eski halin zere rmdahale edersen biz senin hakkndan
geliriz. Zira; sen bizim sana kasdettiimiz ktl defedecek kadar bizim zerimize galip deilsin.
nk; kuvvetin bize kfi deildir demek istemilerdir.
Beyzav'nin beyan vehile uayb (A.S.) kemal-i talkat ve belagat zere kendi lisanlaryla
nasihat ettii halde Biz senin szlerinin ounu anlayamadk demek kemal-i belhet ve
hamakatlarna dellet eder. Yahut bu sz istihza tarikyla sylemilerdir. Yahut uayb (A.S.) a
kemal-i nefretlerinden dolay szn 2414 dinlemedikleri iin hakikatta da anlamamlardr. nk;
insanlar sevmedikleri kimsenin szn iitmek istemezler ve iitseler de dinlemek istemezler,
dinleseler de anlamak istemedikleri her zaman ve her kavimde grlmektedir. Binaenaleyh; uayb
(A.S.) n kavmi uayb (A.S.) n kelmn anlamak zere dinlemedikleri cihetle anlamadklarndan
bahsetmilerdir. uayb (A.S.) n kavmi Senin kavmin ve tarafn olmam olsa biz seni tala
ldrrz ve sen bize galip deilsin demeleri sefihane bir mukaabeledir. nk; delil-i akliye ve
nakliyeye delille mukaabeleden ciz olan sefihlerin smek ve dmek gibi birtakm dab ihll
eden eylerle mukaabele etmek detleridir. Zira; nazikne delil serdeden kimseye mukaabele o
delili nazikne cerhetmek ve hilafn ispat etmekle olacandan byle delil-i hakka kar Seni
deriz, ldrrz demek acizden baka birey deildir.
Hulsa; uayb (A.S.) n kavmi nebilerinin kelmndan oklarn anlamadklarn ve uayb
(A.S.) kendilerine mdafaadan ciz ve zayf grdklerini ve kabilesinin hatrna riayet ettiklerini ve
eer riayet etmemi olsalar uayb (A.S.) tala ldreceklerini ve uayb (A.S.) n onlara galip
olmadklarn beyan ettikleri bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

298

&&&&&
Vcib Teal uayb (A.S.) n kavminin tehdidini beyandan sonra uayb (A.S.) n irad ettii
nutkunu beyan etmek zere :

buyuruyor.
[uayb (A.S.) kavmi tehdid edince uayb (A.S.) onlara hitaben dedi ki Ey kavmim !
Benim akraba ve taallukaatmn hatr iin beni katletmediinizi ve bana ezay onlara
hrmetinizden 2415 dolay terkettiinizi sylyorsunuz. Benim kavm ve kabilemin kuvveti
ve erefi size Allah-u Teal'dan daha m kuvvetli ve ereflidir, Allah'n kuvyet ve kudretini
nazar- itibara alarak onun kahrndan korkmak daha evl deil mi? Siz Allah-u Teal'y
unutulmu bir ey gibi arkanza atlm ittihaz ettiniz. Halbuki Allah'n emirlerine ve
nehiylerine dikkat etmeniz lzmdr. Zira; benim Rabbim sizin cemi' a'mlinizi bilir ve
amelinize gre ceza verir. ]
Allah'n reslne itimad etmemek Allah'a itimadszl mucip olduundan onlarn itikadna ve
irklerine nazaran keenne Cenab- Hakk unutulmu ve arkaya atlm birey mesabesinde
kldklarn beyanla tekdir olunmulardr. uayb (A.S.) kavminin Allah-u Teal'y brakp da kavm
kabilesini nazar- itibara aldklar gayet cahilane bir muamele olduunu beyanla kavminin ne
derece ahmak olduklarn meydana koymu ve Allah-u Teal'nn cmle amellerini ve bilhassa bu
gibi cahilane tecavzlerini bildiini beyanla tehdid etmitir ki kfrlerinden vazgesinler ve iman
etmekle helkten hals olsunlar, lkin onlarda kabiliyet olmadndan Hz. uayb'in nasihatlar te'sir
etmedi, akbet olacak ey oldu ve murad- ilhi yerini buldu. Nasihat dinlemeyenler her zaman
helke ma'ruzlardr. Binaenaleyh; bunlar da helk olmulardr.

&&&&&
Vcib Teal, uayb (A.S.), kavminin kfrzere srar edip sz duymadklarn grnce son
sz olmak zere onlara irad ettii nutk-u beliini altariklhikye beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Ey kavmim ! Bulunduunuz hal zere kudretinizin yettii kadar amel edin. Ben de
hlim zere amel ederim. Rsv edecek azabn kimlere geldiini ve yalanc kimler olduunu
siz yaknda 2416 bilirsiniz. Binaenaleyh; siz gelecek azab bekleyin, ben de sizinle beraber
bekleyeceim.] Siz bana zarar etmek iin ne kadar kuvvetiniz varsa sarfedin, ekinmeyin.
Elinizden geleni geri koymayn. Bildiinizi ileyin, ben de Allah'n verdii kuvvetle iime devam ve
tebligatm icra edeceim. u halde ok zaman gemeksizin azap kimlere gelecek ve sznde
yalanc olanlar kimler olduunu bilirsiniz. Fakat i iten geecektir. Bu gnk kuvvetinize marur
olmayn, iin sonuna intizar edin. Zira itibar; akbetedir, ben de sizinle beraber koete intizar
edeceim. Bakalm hak kimin yedindedir demekle kavmine azabn nazil olacan beyan
buyurmu ve beyan olunduu vehzere azap da nazil olmutur. nk; enbiyam izamn bu gibi
mesaili beyanlar vahy-i ilhiye mstenid olduundan hilaf olmak ihtimali olmaz.
uayb (A.S.) n bu kelm kavminden grm olduu kstahane muamelelerden kfrzere
srar edecekleri anlald cihetle onlara nazil olacak azab ve kendilerinin yalanc olduklarn
beyanla son are olarak dnmelerini tenbih ve tavsiyedir.
299

Hulsa; Hz. uayb'in son defa olmak zere kavmine Ey kavmim ! Madem ki siz sz
dinlemediniz. Bildiinizi ileyin ve olduunuz hal zere amel edin, ben de bulunduum hl zere
amel ederim, siz yaknda rsv edici azabn kimlere geldiini, yalanc kim olduunu bilirsiniz ve siz
akbete intizar edin, ben de intizar ediciyim dedii bu yetten mstefad olan fevaid
cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal uayb (A.S.) n kavmine irad ettii son nasihatini beyandan sonra onlara azabn
geldiini beyan etmek zere :

buyuruyor.2417
[Vakta ki Medyen ahalisi iman etmediklerinden onlar ihlk iin bizim azabmz
geldiyse biz azman uayb (A.S.) a ve maiyetinde olan mminlere fazl u ihsan olan iman
ve taatlar sebebiyle azaptan necat verdik ve kendilerine kfrle ve gaynlara kilede ve
terazide noksan vermekle zulmeyleyen ve ahalinin hukukunu pyimal eden zalimleri Cibril-i
Emin'in iddetli sadasyla mu-haze ettik ve sayha onlarn kulaklarna gitmekle onlar tuttu.
Binaenaleyh; kendi evlerinde ve memleketlerinde keenne o memlekette hi sakin olmam
gibi l oldular ve hayattan asla eser grlmedi.]
Fahri Rzi, Nisbr ve Hzin'in beyanlar vehile s a y h a yla murad; Cibril-i Emin'in iddetli
sadasdr. Gece vakti memleketlerin zerinde yksek sada ile sayha edince cmlesi hanelerinde
helk oldular ki sabah vakti hepsi lm olduklar halde grldler. Keenne o beldede n sakin
olmam gibi bir hal zere bulundular. nk bu hal; vefat eden kimse her kim olursa olsun vefat
edince keenne hanesinde hi ikaamet etmemi gibi grlrse de bunlarn o kadar azgm sz
dinlememeleriyle beraber birdenbire cmlesinin helk oluvermesi daha ziyade tesirli olduundan
keenne o beldeye ve o evlere sahip olmam gibi olduklar aktan beyan olunmutur. te bu gibi
birok milletlerin reslleriyle olan mbahaselerini ve akbet helklerini Cenab- Hakkn Kur'an'da
bize beyan etmesi birok ahkm cami olduu gibi mmet-i Muhammede ibret ve onlarn
helklerine sebep olan fena amellerden tevakki etmelerini tavsiye etmektir.
bn-i Abbas Hazretlerinden rivayeten Tefsir-i Hzin'de beyan olunduu vehile sayhayla
helk olan mmet; ikidir: B i r i n c i s i ; Salih (A.S.) n mmetidir. k i n c i s i ; uayb (A.S.) n
mmetidir. u kadar ki Salih (A.S.) n mmetine sada memleketlerinin altndan ve uayb (A.S.) n
mmetine memleketlerinin stnden geldii mervidir. 2418

[Agh olun ve uyank bulunun ki rahmet-i ilhiyeden uzak olmak Medyen ahalisi
iindir. Nitekim Semud kavmi rahmet-i ilhiyeden uzak olduklar gibi.]
Medyen ahalisinin azab ve helkleri Semud'un helkine mabih olduundan Cenab-i Hak
Medyen'i Semud'a tebih buyurmutur. Zira; asl helk olmakta her ikisi msavi olduklar gibi
sayhayla helk olmakta dahi ikisi birbirine msavi ve mabihlerdir. Binaenaleyh; helk olan
mmetler iinden tard, teb'id ve rahmet-i ilhiyeden uzak olmakta Medyen'in Semud'a benzedikleri
beyan olunmutur.
Hulsa; uayb (A.S.) n kavmi de Semud kavmi gibi nasihat dinlemedikleri, akbet sayhayla
helk olduklar, geceyle sada gelip sabah vakti hanelerinde hep vefat etmi bulunduklar keenne o
beldede hi sakin olmamlar gibi hayattan eser grlmedii ve Semud'un rahmetten uzak
olduklar gibi bunlarn da rahmet-i ilhiyeden uzak olduklar bu yetten mstefad olan fevaid
cmlesindendir.

300

&&&&&
Vcib Teal bu srede beyan olunan ksas- enbiyadan yedincisi olan Ms (A.S.) n
kssasn beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Zat- ulhiyetime kasem ederim ki biz azman Ms (A.S.) yetlerimizle ve
Musa'nn nbvvetine aktan dellet eden mucizeyle Fir'avn'a, Fir'avnn vkelsna ve
cemaatna gnderdik. Fir'avn'n cemaat da Fir'avnn emrine ittib' ettiler. Halbuki Fir'avnn
emri doru deildi.] Zira Fir'avn; Allah' mnkir bir dehriydi.
Yani; biz Ms (A.S.) yetlerimizle ve ak hccetle Fir'avn'a ve Fir'avn'n kavmine resl
olarak gnderdik. Fir'avnn 2419 cemaat Ms (A.S.) a tbi' olmadlar. Fir'avn'n emrine ittib'
ettiler. Halbuki Fir'avn'n emri doru olmad. u halde cemaat tarik- mstakimi terkle tarik-
sefahete ittib' irtikbla cehalet ve dalletlerini meydana koydular.
Fahri Rzi ve Kaz'nin beyanlar vehiyle y e t l e r le murad; Ms (A.S.) n mucizeleridir.
S u l t a n la murad; as ve yed-i beyz gibi mucizat- kahire ve gaalibesidir. nk s a l t a n
a t ; galebe mansna olduundan mucize iinden mucizeyi izhar eden nebinin hasmna o mucize
sebebiyle galebe ettiinden mucizeye sultan denilmitir. Ms (A.S.) n mucizeleri dvasnn
sdkna aktan dellet ettii iin m b i n denmitir. nk; Ms (A.S.) n mucizelerinden gerek
as ve gerek yed-i beyz herkesin grecei ve hak olduunu bilecei ve asla tereddd
etmeyecei raddede aktan hakkaaniyete ve Ms (A.S.) n nbvvetine delletle galebesini dahi
te'min etmilerdir.
te aktan dvasnn doru olduuna dellet eden mucizeleriyle taraf- ilhiden gnderilip
Fir'avn' hakka davet ettii halde Fir'avn davete icabet etmedii gibi Fir'avn'n etb' da icabet
etmediklerinden Fir'avn'n emrine ittib' ettiler. Halbuki Fir'avn sanii inkr ettiinden her emri
dallet ve mazarrattan ibaret olduu azck akl olanlar iin malmdu. nk; Fir'avn Allah' mnkir
bir dehr olduundan kendi itikadnda her memleket ahalisi o memleketin padiahna ta'zm ve
ibadetle megul olmas vacipti. Mesalih-i ibad ve intizam- lem bununla hasl olur, eer rey
padiahlarn ma'bud tanmaz ve ona ibadet ve itaatla megul olmazsa kvam- lem mihverinden
kar demekle btn reayasn kendine ibadete davet eder ve keml-i iddetini icra ve nas
ibadetine icbar ve ikrah ederdi. Hatta kendinin Allah olduuna dair tefevvuhata dahi cret eyler ve
bu misilli hezeyanna halkn itikad etmesini emreder ve bu gibi batlla emrine Fir'avn'n kavmi de
ittib' ettiklerini Cenab- Hak bu yette beyan buyurduu gibi bu emrin doru olmadn dahi
beyan buyurmutur. nk; byle itikad- batl sahibinin emri elbette doru olamaz. Fakat ne are
ki Fir'avn'n kavmi gayet cahil ve akllar noksan olduundan her eyi Fir'avn'dan bekler ve
Fir'avn'n emrine itaattan baka birey bilmezlerdi. Geri ilerinde kil ve hakikati bilenler varsa da
2420 Fir'avn'n kahr altnda ezildiklerinden meydana kamyorlard. Binaenaleyh; Fir'avn istedii
gibi herkesi istihdam ederdi ve zulm temd etti, rey zerine tasallutu uzad ve tahamml
olunmaz bir hale gelince gayret-i ilhiye zuhur eyledi. Ms (A.S.) vastasyla kendisi ve devleti
mahv u muzmahil oldu.
Ms (A.S.) n mucizeleri; as-y Ms, elinin gzleri kamatrr derecede beyaz olmas,
Msr arazisinin tufana garkolmas, ekirge yamas, N suyunun Beni srail'e su olduu halde
Fir'avn'n kavmine kan olmas, meyvelerine noksan ve fet erimesi ve kurbaa yap btn
tedariktlarn yemesi gibi herkesin grp bilecei eyler olduundan mucizelerinin meydanda

()

olduu beyan olunduu gibi mucizesinin okluuna dahi iaret iin

cemi' sygasyla varid
olmutur. nk; ta'dad olunan mteaddid mucizeler Ms (A.S.) n yedinde zuhur etmitir.
Hulsa; Hz. Musa'nn ak ve galip mucizelerle Fir'avn'a ve cemaatna resl olarak taraf-
ilhiden gnderildii, Fir'avn'n cemaat emr-i Fir'avn'a ittib' edip Ms (A.S.) n davetine icabet

301

etmedikleri ve halbuki Fir'avn'n emri doru olmad bu yetten mstefad olan fevaid
cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal dnyada Fir'avn'n emri doru olmadn beyandan sonra hirette halini dahi
beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Yevm-i kyamette Fir'avn kavminin nne geerek kavmini alr, Cehennem'e gtrr.
Cehennem ne irkin mahal ki Fir'avn ve kavmi ona girerler. Dnyada ve hirette Fir'avn ve
etb' lanet olunurlar. Ne kt adamlar ki bu kt atiyye olan lanet onlara verilmitir.] 2421
Yani; Fir'avn dnyada kavminin nne dp dalle gtrd gibi yevm-i kyamette dahi
Cehennem'e giderken kavminin nne der, Cehennem'e alr, gtrr. Cehennem'e girenlerin
irkin olduklar gibi girecekleri Cehennem dahi gayet irkin bir mahaldir. Fir'avn ve etb' o irkin
mahalle girecekler ve ebed orada kalacaklardr. Fir'avn ve cemaat gerek dnyada ve gerek
hirette lanet olacaklarndan lanet onlara tbi' klnmtr. Zira; Allah-u Teal melekler ve rusl-
kiram ve suleh-y enam taraflarndan onlar daima lanetle yadolunmulardr. Keenne lanete kadar
istihkaklar vardr ki her nereye gitseler lanet onlarn arkasndan gidiyor, yakalarn brakmyor.
nk; dnyada daima lanet icabeden ilerle megul olduklarndan lanet onlardan ayrlmad gibi
iman etmeden hirete gittiklerinden hirette dahi lanet onlardan ayrlmaz demektir. u lanet ne
irkin bir vergidir ki onlara verilmitir. Zira lanet; rahmet-i ilhiyeden uzak olmay ve ebed ltf-u
ilhiden mahrumiyeti icabettiinden insan iin bundan daha byk bir musibet olamaz.
Binaenaleyh; atiyye olan lanet kt olduu gibi o atiyye kendilerine verilen Fir'avn ve cemaat dahi
ktlerdir.
Beyzv'nin beyan vehile bu yet Fir'avn'n emri reid yani doru olmadna delildir.
nk; akbeti Cehennem ve lanet olan kimsenin emri doru olamayaca tabiidir. Yahut bu yet
emrifir'avn'n reid olmadn tefsirdir. Yani r e i d ; akbeti emin ve memduh mansna
olduundan Fir'avn'n emri reid deil demek akbeti emin ve memduh deil demektir.
Bu yet Fir'avn'n emri reid olmadna delil olduuna nazaran takriri yledir: Fir'avn'n
emri doru deildir. Zira; Fir'avn kyamette kavminin nne derek Cehennem'e alp gtrecektir.
Her kimse ki kyamette kavminin nne dp Cehennem'e gtre, onun emri doru deildir.
Binaenaleyh; Fir'avn'n emri doru deildir.
V i r d gelmek ve m e v r i d ; gelinecek mahal demektir. Mevrid; esasen suba gibi harareti
sndrecek mahal ise de Cehenneme mevrid denilmesi Fir'avn ve etb'n tahkir ve tehakkm
iindir. Zira; Cehennem harareti sndrmeyip bilkis tedid ettiinden Cehennem hararetinizi
sndrecek mahaldir, haydi gelin demektir ki onlara tehekkmdr. 2422
R i f d ; vermek, m e r f u d ; verilen ey demektir. Bu makamda Fir'avn'a ve etb'na verilen
ey; lanettir. Binaenaleyh; Verilen lanet de kt, onu vermek de kt demektir ki verilen

( ) ateten ibaret olan gelinecek mahalle

gelmek ne irkin oldu demektir. (
) lanetten ibaret olarak verilen eyi
kimselerin ktlklerine delildir.

vermek ne kt oldu demektir. Yani irkin olan laneti vermek ne irkin atiyyedir demek olur.
Hulsa; dnyada bir kavmi dallete sevkeden kimsenin hirette o kavmi Cehennem'e
gtrmekte kavmin nnde delil olaca ve lanete istihak kesbedenlerin lanet, dnyada ve hirette
yakalarn brakmayaca ve lanetin en kt bir atiyye olduu ve bu kt atiyyenin Fir'avn'e ve
kavmine verildii ve onlarn mesleine slk eden her kavme bu kt atiye olan lanetin verilecei
bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
302

Vcib Teal bu srede enbiya-y izam hazara tnn bazlarnn kssalarna iaret ettikten
sonra cmle kssalarn hulsasna iaret etmek zere :

buyuruyor.
[te u zikrolunan haberler gemi mmetlerin karyelerinin ve karyelerinde bulunan
ahalinin ahvaline ve vukuatlarna dair haberleridir. Biz azman bu yetlerle onlarn
haberlerini Kur'an'da habibim ! Senin zerine hikye ediyoruz. Sen de mmetine haber
verirsin ki onlar da o karyelerin ahalisinin hallerinden ibret alsnlar, kfrlerinden
vazgesinler. Zira; o karyelerden bazlar ma'mur ve bazlar da haraptr.] Binaenaleyh; o
harabelere nazar ederek ibret almak insanlar iin en mhim bir vazifedir.
Fahri Rzi, Kaz ve Hzin'in beyanlarna nazaran bu yette k a i m le murad; dam olmadan
harabelerde dikilen duvarlardr. 2423
H a s t le murad; bklliye sr zail olan harabelerdir. Buna nazaran man-y yet: [Y
Ekrem-er Rusl ! u sana haber verdiimiz kssalar mem-i salifenin karyelerinin haberleridir. Biz
onlar sana haber veriyoruz ki kavmin onlardan ibret alsn. Zira; gemi mmetlerden s olanlarn
karyelerinden bazlarnn harabeleri damsz duvar olarak ayak zerinde duruyor ve bazlarnn
harabelerinden asla eser kalmam, biilmi ve srlm ekin gibi mahvolmu, lemde nian
kalmam] demektir. u halde sonra gelenlere vazife; onlarn hallerinden ve asarndan ibret
almaktr ki ma'siyetlerinden vazgeerek helkten hals olsunlar. Bu misilli kssalar zikirden
maksat; avam- nsn delil-i akliyeden yoluyla istifade etmeleri iindir. Zira; srf delil-i akliyeden
intifa' etmek insan- kmile mahsus olduundan herkes intifa' edemez. Amma delil-i akliye
zikrolunup da mem-i salifenin kssalarn zikirle izah ve takviye olunduunda herkes anlayabilirler.
Binaenaleyh; delil-i akliyeden lykyla istifade etmek arzu edenler kendilerinden evvel geenlerin
hallerinden aldklar basiretlerin inzimamyla daha ziyade delilden istifade edeceklerinde phe
yoktur. nk; mem-i salifenin kssalarnda enbiyann delilleri ve mmetlerinin o delillere itirazlar
ve pheleri ve o phelere nebilerinin vermi olduklar musip cevaplar ve mmetlerini ikna' ve
ilzam iin serdettikleri akl ve nakl delilleri mevcut olduundan bunlarn cmlesini nazar- tetkikten
geiren bir kimse iin deliller tamamen aa kar ve anlalmadk bir ciheti kalmadndan iman
etmeyenlerin i'tizara mecalleri kalmaz. u halde Kur'an'da enbiya- salifenin vukuatlarn beyan
etmek; mmet-i Muhammedi delil-i akliyeye sl iindir. Bu garip vak'alar iitip kfrzere srar
edenlerin akbetleri ne olduunu ve ne olacan ve mminler ne gibi fetlerden kurtulmu ve
kurtulacan bilirler. Binaenaleyh; yevm-i kyamete bir diyecekleri kalmaz. mem-i salifenin
ahvalini beyan; mmet-i Muhammed'i insafa ve ibrete davet ettii gibi birtakm ahkm da cmi'dir
ve haberler arasnda cami' olan ahkm bizim iin eriattr. Zira; enbiyay sabkann eriatlarn
Cenab- Hakkn bize beyan bizim iin eriat olduu kavaid-i usuliyemiz iktizasndandr. 2424

&&&&&
Vcib Teal mem-i salifeden bazlarnn harabelerinin ayak zerinde srf duvar olduu
hlde durduklarn ve bazlarnn da bilklliye nabedid olduunu beyandan sonra onlarn
helklerine sebep kendi nefislerine zulmleri olduunu beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Biz onlara zulmetmedik ve lkin onlar nefislerine zulmettiler. Binaenaleyh; onlara
Allah'tan baka ma'bud ittihaz ettikleri putlar menfaat vermedi. Ve hibir eyden onlar gan
klamad. Rabbin Teal'nn azab onlara geldii zaman ma'budlar onlardan azab defi'le
ihtiyatan kurtaramad ve o putlar onlara helkten baka birey ziyade edemediler, ancak
helklerini ziyade ettiler.]
303

Yani; mem-i salifeyi ihlk ve beldelerini tahrip ve eserlerini lemden mahvettiimizden

dolay biz onlara zulmetmi olmadk. Zira bu helk; onlarn kendi istihkaklardr ve lkin onlar bizim
mahlklarmzdan hibir eye muktedir olmayan, tatan ve aatan yaplma putlar ma'bud ittihaz
ve onlar ibadete ehil zannyla ibadet edip indelhce onlardan efaat beklediklerinden ve menfaat
md ettiklerinden dolay nefislerine zulmettiklerinden azaba mstehak oldular ve bizim azabmz
onlara geldii zaman onlarn ma'bud ittihaz ettikleri putlar hibir bely onlardan defi ve onlar
azaptan hals edemedii gibi ihtiyatan da kurtaramad ve putlara ibadet eden kfirlere kahr u
tedmir ve helkten baka bir ey ziyade edemediler, ancak keml-i iddetle helklerini
icabettirdiler. nk; kfirler iman etmedikleri cihetle helke mstehakken putlara ibadetleri
sebebiyle, helkleri ve onlardan menfaat beklerken ayn- mazarrat olmas onlar iin helk zerine
helk ve azap zerine azap olduundan bu yette helklerinin ziyade olduu beyan olunmutur.
Zira menfaat beklenen birey in mazarrat olmas; azap zerine azap olduunda phe yoktur.
Bu yet-i celile; hkm camidir : B i r i n c i s i ; 2425 kfirlere azabetmekle Cenab-
Hakkn zulmetmeyip onlarn kfr irtikblar sebebimle kendi nefislerine zulmettikleri, i k i n c i s i ;
Allah'n gayr, du edip ibadet ettikleri ma'budlarnn onlardan hi bir zarar def edemedikleri,
n c s ; putlarn onlara helkten baka birey ziyade edemedii ve ancak helklerini ziyade
ettikleridir.
Hulsa; helk olan mmetlerin helkleri taraf- ilhiden zulmolmayp ancak irk sebebiyle
kendi nefislerine zulmettiklerinden dolay helk olduklar ve Allah'n gayr ibadet ettikleri putlar
onlardan hi bir bely defedemedii ve belki onlarn azabn ziyade ettikleri bu yetten mstefad
olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal helk olan mmetlerin helkleri kendilerinin zulmleri sebebiyle olduunu
beyandan sonra her zalimi ahzedeceini ve muhazesinin gayet ac olduunu beyan etmek zere:

buyuruyor.
[Ahalisi zalim olan bir karyeyi ihlk ettii zaman Rabbin Teal'nn ihlki bu minval
zeredir. Zira; Rabbin Teal'nn ihlki iddetle actcdr.]
Yani; y Ekrem-er Rusl ! Rabbin Teal'nn ahz- intikaam gemi mmetlere mahsus
deildir. nk; zulm kendine det eden her karye ve belde ahalisini her zaman bylece ihlk
eder ve intikamn alr. Zira; Rabbin Teal'nn zalimlerden intikam iddetli ve acs ziyadedir.
Binaenaleyh; zulm det eden her kimse ve her karye ahalisi hemen tevbeyle kusurlarnn affn
istirhamla helkten halsn aresini aramaldr ve ill zulmlerinin onlar helke doru
gtrdnde phe yoktur.
Fahri Rzi ye Beyzv'nin beyanlar vehile zalimleri ihlk ve hanmanlarn tahrib etmek
det-i ilhiyeden olduuna ve zalimlerin akbetten her zaman korku zere bulunmalar lzm 2426
bulunduuna bu yet dellet eder. Binaenaleyh; zalimlerin akbetleri daima helan ve felket olduu
ve byk konaklarda az zaman iinde baykular tnedii her vakit grlmektedir. u halde
hariteki vukuat her saat yetin mealini tasdik etmektedir. nk; zalimlerden evlt evldna birka
batn payidar olmu yoktur, belki zalimin kendi akbeti berbat olur. Kendi harab olmazsa vefatyla
hanman ve evld harap ve perian olduu her zaman grlen eylerdendir. Binaenaleyh;
dnyada payidar olmak ve hirette selmet bulmak isteyen kimsenin daima zulmden ihtiraz zere
bulunmas lzmdr. nk; beyan olunduu vehile zulm gerek kendi nefsine ve gerek gayra
olsun az ve ou zalimin dnyada harabiyetine ve hirette azaba duar olmasna sebeb olaca
kafidir.
Hulsa; zalimlerden ahz- intikam etmek Cenab- Hakkn det-i cariyesi olduu ve zalim
zulm terketmedikce Allah'n azabndan kurtulamayaca cihetle her zaman akbeti vehametten
hl olamayaca ve Allah'n zalimlerden intikam iddetli olduu bu yetten mstefad olan fevaid
cmlesindendir.
304

&&&&&
Vcib Teal zalimleri ihlk ettiini beyandan sonra bu misilli vukuat Kur'an'da zikrin
faydasn beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Helk olan mmetlere nazil olan azab zikirde hiret azabndan korkanlar iin ibret
vardr. u yevm-i hiret bir gn ki o gnde hesab iin ns toparlanrlar ve o gn bir gndr
ki o gnde insanlar birbirini ve amellerini grr ve ehadet ederler.]
Yani; Kur'an'da gemi mmetlerin vukuatlarn beyan etmekte hirette Allahn azabndan
korkanlar iin almet ve ibret alacak deliller vardr. nk; gemi vukuat insanlar iin birer 2427
vaazdr. u halde insanlara lzm olan bu gibi vaazlardan mttaiz olup mucibiyle amel etmektir.
Zira; helk olan mmetlerin helklerine sebep olan gnahlarn onlara da sebep olacanda phe
olmadndan o misilli ma'siyetlerden kanmak lzmdr. Fakat ibretle nazar etmek hirete iman
olup hiretten korkan kimselere myesser olacana bu yet dellet eder. Binaenaleyh; hirete
iman olmayan kimse vukuattan asla ibret almaz. nk; kendi ef'linden ceza greceine
inanmadndan ibrete ihtiya grmez ki ibret alsn. hirete iman etmeyen kimseler Allah'n
vcudunu inkr ettikleri cihetle helk olan mmetlerin helklerini Esbab- felekiye neticesidir ve o
gne mahsus bir hdisedir, yoksa mmetlerin gnahlarndan deildir diye itikad ettiklerinden
vukuattan matlub olan ibrete atf- ehemmiyet etmezler. nk; vcud-u Br'yi ve hireti itikad
etmeyince onun iin hell ve haram cmlesi msv olduundan asla akbet endiesi olmaz ve
hibir fenalktan ekinmez ve hibir eyden utanmaz. Binaenaleyh; vukuattan mteessir olmaz ki
ibret alsn ve mtenebbih olsun.

( ) te u yevm-i hiret bir gn ki o gn nsn hesab iin

cemolunduu gndr. (
) te u hiret gn bir gn ki o gnde ehl-i arz ve

ehl-i sem hazr bulunur, yekdierine ehadet ederler demektir. O halde vevm-i kyamette insanlar
birbirinin amellerine ehadet edeceklerinden o gne
y e v m i m e h d denilmitir. Yahut yevm-i kyamette insanlarn amellerine ehl-i sem
ve ehl-i arz hatta herkesin kendi azalar ehadet edeceine binaen o gne yevm-i mehd
denilmitir. Binaenaleyh; o gnde herkes gnahn inkr etmek isterse de fayda vermez. Zira;
ahidlerin ehadetleryle sabit olacaktr ve herkesin ameline gre ceza grecei phesizdir.
Bu yette hiretin iki sfat beyan olunmutur. B i r i n c i s i ; o gnde nsn itim' edecei,
i k i n c i s i ; herkesin ameli ahidlerin ehadetleriyle sabit olaca ve herkesin hazr
bulunacadr.

&&&&&
Vcib Teal hiretin baz evsafn beyandan sonra hiretin 2428 te'hirinin sebebini beyan
etmek zere :

buyuruyor.
[Biz yevm-i hireti te'hir etmeyiz, ill bizim indimizde hesab ma'lm olan mddet-i
muayyenine kadar te'hir ederiz.]
Yani; yevm-i hireti te'hirimiz hibir sebebe mebni deildir, ancak mddet-i muayyenesinin
tkenmesi iindir. Zira; dnyann sayl mddeti hitam bulmaynca dnyann mr tamam
olmadndan dnyann mr tamam oluncaya kadar hiret te'hir olunacak ve o sayl hesabn
bittii dakikada hiret vcut bulacaktr. u hlde dnya mddet-i hayatn ifna etmeyince hiret
305

vcut bulamaz. Zira; ind-i ilhide mukadder olan gn gelmedike o gnde olacak vukuat elbette
olamaz. nk; herey vakt-i merhununa muallktr. Binaenaleyh; sayl gnlerin adedini
yetirmedike hiret gn gelmez.

&&&&&
Vcib Teal hiretin vcut bulaca zaman beyandan sonra hirette olacak ahvalin bazsn
beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Y Ekrem-er Rusl ! Zikret ol gelecek gn ki o gnde hibir nefis sz sylemez,
ancak sz sylemesine Allah'n izin verdii kimse syleyebilir. Binaenaleyh; ns iki
ksmdr: B i r i n c i s i ; ak, i k i n c i s i ; saiddir.]
Yani; ol gelecek bir gn zikretmek ve hatrda tutmak lzmdr ki o gnde herkes skta
mdavemet eder. Sylemesine izn-i ilhi olmadka hibir kimsenin sz sylemek haddi deildir.
Zira; her ahs kendi derdiyle megul olduundan azn amaya mecali 2429 olmaz; ancak
sylemesine izn-i ilhi olan kimse syleyebilir. te o gnde ns iki ksmdr:
B i r i n c i s i ; dnyadan imansz gidenlerdir ki onlar vehamet-i akbetle gittikleri iin saadet-i
hiretten mahrum olan akilerdir. k i n c i s i ; dnyadan imanla giden, fevz felaha ve bittabi'
saadet-i hirete nail olan saidlerdir.
Kyametin birok mevkifleri, mevkileri ve nsn birbirine muhalif ttirok halleri olduundan
kyamette nsn sz syleyeceklerine ve birbirleriyle muhasama ve mcadele edeceklerine dellet
eden yetlerin meali bu yete mnafi deildir. nk nsn sz syleyeceine ve birbirleriyle
muhasama edeceklerine dellet eden yetler baz mevkie ve zamana nazaran vuku' bulacak
ahvali beyandr. Bu yetle bunun emsali herkesin skt edeceine dellet eden yetler ise dier
mevki'de vuku' bulacak ahvali beyan ettiinden yetler beyninde asla tenakuz yoktur. Zira;
tenakuzda zamanda ve meknda ittihad lzmdr. yetlerde ise sz syleyecekleri zaman ve
mekn bakadr ve sylemeyip skta mlzemet edecekleri zaman mekn yine bakadr. Yahut
Beyzv'nin beyanna nazaran skta dellet eden yetler, a'zar- batla beyanndan skt
edeceklerini ve sz syleyeceklerine dellet eden yetler ise hakl ve doru sz syleyeceklerini
beyan iindir.
Bu yette beyan olunan iki ksmda ocuklar ve mecnunlar da dahildir. nk a k i yle
murad; ehl-i Cehennem ve s a i d le murad; ehl-i Cennet olduundan ocuklarla mecnunlarn
elbette bu iki mahalden birinde bulunacaklarna binaen yet-i celile nsn cemiine amildir.
Hulsa; yevrri-i kyamette hibir kimse sz sylemeyip ancak sylemesine izn-i ilhi olan
kimsenin syleyebilecei ve nsn iki ksm olup biri said dieri ak olaca bu yetten mstefad
olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal nsn iki ksm olduunu icmalen beyandan sonra her ksmn hirete mteallik
baz ahvalini beyan etmek zere: 2430

buyuruyor.
[ol kimseler ki dnyadan imansz gittiler, onlar Cehennem'dedirler ve onlar iin
Cehennem'de irkin sadalar ve merkep gibi anrmak vardr ki Cehennem'de ebeden kalc
olduklar halde gkler ve yerler devam ettii mddet onlar Cehennem'de ikamet ederler, ill
ol kimseler ki Rabbin Teal onlarn Cehennem'den kmalarn murad ederse onlar
306

Cehennem'den karlar. Zira; Rabbin Teal dilediini ileyicidir. Hi kimse kar koyamaz.
Murad ettii ilerin cmlesini yerine getirir, asla noksan olmaz. nk; fil-i muhtardr.
stedii eyi istedii vechzere icrasna bir mani' yoktur ve olamaz.] Zira; diledii zaman
kahrn izhar eder. Binaenaleyh; sleri' Cehennem'e ithal eder ve diledii zaman ltfunu izhar
eder, istediini Cennet'e koyar, hibir kimse birey diyemez. nk hepsi onun mahlku ve
mlkdr.
akiler iin Cehennem'de irkin sadalar olup,' merkepler gibi anracaklar beyan olunmutur.
nk; onlar Cehennem ateine girince nefesleri daralr, soluklar aadan yukar ve yukardan
aaya inip ktka merkebin anrmas gibi sadalar hasl olacana bu yette dellet vardr.
Ehli Cehennem'in Cehennem'de ikametleri semvt ve arzn devamna talik olunmas ebed
Cehennem'de kalacaklarndan kinayedir. Zira; Araplar ebed olan bireyi semvt ve arzn
devamna tebih ettiklerinden dolay yet-i celile onlarn tebihleri vechzere inzal olunmutur,
yoksa gkler ve yerler kyamette mahv u mnkariz olaca cihetle devamlar kalmayacaktr. Ehl-i
Cehennem'in Cehennem'de ikametleri ise ebed olaca muhakkaktr.
Yahut s e m a v a t ve a r z la murad; hiretin semvt ve arzdr. Bu ma'nya nazaran
tebihe hacet yoktur. Zira; hiret ebed'olduundan semvt ve arz da ebeddir.2431 Yahut
semvt ve arzla murad; st ve alt taraflardr. nk; bu iki cihet dnyada ve hirette bakdir.
Beyzv'nin beyan vehile ehl-i Cehennem'in Cehennem'de devamlar dnyada bulunan
semvtla arza ta'lik olunsa bile onlarn devamnn kesilmesi kyamette kendilerinin mnkariz
olmasndan ehl-i Cehennem'in azabnn kesilmesi lzm gelmez. nk; yette ehl-i Cehennem'in
Cehennem'de muhalled olacaklar sarahatla zikrolunduu cihetle azaplarnn ebed olaca yetin
mentku ve ibaresiyle sabit ve kat'idir. Azabn devam semvt ve arza taalluku sebebiyle onlarn
inkrazyla azabn kesilecei yetin mefhum-u muhalifiyle sabit olduundan zanndir. Zanla sabit
olan; hkm- kafiye muraza edemeyecei kavaid-i usuliyemizdendir ve Hanefiye indinde nusus-u
celilede mefhum-u muhalif, muteber de deildir.
Bu makamda i s t i s n a ; hulddandr ve mstesna olanlar ehl-i imann fasklardr. Zira;
onlar her ne kadar Cehennem'e gireceklerse de gnahlar miktar yandktan sonra imanlar
sebebiyle Cehennem'den kp Cennet'e gireceklerdir. u halde ak, kfire ve mmin faska
amildir.
Yahut i s t i s n a ; Cehennem'de atele ebed muazzep olmalarndandr. Zira; kfirler atele
muazzep olduklar gibi soukla ve tabaka-i zemherir ve sair env'- azapla dahi muazzep
olacaklarndan istisna; atele azaptan istisna ve mstesna olanlar da kfirlerdir. nk; onlar
zerine Allah'n azab saylmaz ve tkenmezdir. Buna nazaran man-y yet: [Ehl-i ekaavet
Cehennem ateinde ebed bulunurlar; ill ol zaman mstesnadr ki o zamanda onlar atein gayr
azapla muazzap olur ve ateten karlar] demektir.
a k lfz; ehl-i imann fasklarna amil olduuna nazaran bir ahsta ekavet ve saadet
her ikisinin bulunacana yet dellet eder. Zira; bir mmin iman sebebiyle said olduu gibi fsk
sebebiyle ak dahi olur. u halde bir kimse minvechin said ve minvechin ak demektir.
Binaenaleyh; ekaveti sebebiyle muazzep olduktan sonra saadeti sebebiyle Cennet'e gider ve
ebed Cennet'te kalr.
Yahut i s t i s n a ; ehl-i Cehennem'in irkin sadalar olmasndandr. Buna nazaran man-y
yet: [Ehl-i Cehennem iin irkin sadalar 2432 ve merkepler gibi anrmak vardr, ill ol kimseler ki
meiyet-i ilhiye onlarn irkin sada ile barmamalarna taalluk ederse onlar barp armazlar]
demektir.
Hulsa; ak olan insanlarn ebed Cehennem'de kalacaklar ve ancak Cehennem'den
kmalarna irade-i ilhiye taalluk edenlerin Cehennem'den kacaklar ve ehl-i Cehennem'in irkin
sadalar olup merkepler gibi anracaklar ve Cenab- Hakkn her dilediini ileyici olup bir mani
olmad bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal akilerin hallerini beyandan sonra saidlerin hallerini beyan etmek zere :

307

buyuruyor.
[Amma ol kimseler ki dnyadan imanla gittiler. Onlar yerler ve gkler devam ettike
ebed kalc olduklar halde Cennet'tedirler, ill onlarn Cennet'ten daha a'l ve yce
mahallere kmalarn Rabbin Teal murad ettii zaman mstesnadr. Zira; onlar o zaman
Cennet'ten daha a'l bir mertebeye bali olurlar ve ehl-i Cennet'in cmlesine arkas
kesilmez ve tkenmez atiyyeler verilecektir.]
S a d e t ; iman ve imann muktezasyla amel ederek imanm muhafaza eden kimselerin
sfatlardr. Onlar Cennet'te devam zere bulunurlar, ancak ol zaman mstesnadr ki o zamanda
cemalullah mahede gibi Cennet'ten daha a'l bir mertebede bulunmalarn Allah-u Teal murad
ederse o zamanda onlar Cennet'ten daha yksek bir mertebede bulunurlar.
Yahut istisna; fasklara aittir. nk; ehl-i imann fasklar gnahlar miktar yanacaklarndan
Cehennem'de bulunduklar mddet Cennet'te devam edemeyecekleri phesizdir. Buna nazaran
man-y yet: [Ehl-i Cennet Cennet'te devam edeceklerdir. ll 2433 ol kimseler ki onlarn fsklar
sebebiyle Cehennem'e girmelerini Rabbin Teal'nn murad ettii zaman onlar devam
edemeyeceklerdir. Zira; onlar evvel Cehennem'e girip gnahlar miktar muazzep olduktan sonra
Cennet'e girecekleri iin dorudan doruya Cennet'e girenler gibi devam zere bulunamayacaklar]
demektir. nk; iptidaen Cennet'e girenlere nazaran bunlarn Cennet'te devamlar noksandr.
Geri girdikten sonra bunlar da Cennet'te ebed kalacaklardr ve bir daha kmazlar, sevaplar da
kesilmez.

()

Bir atiyye ki arkas kesilmez demektir. nk; ehl-i Cennet'e

verilecek atiyye ve ni'metler tkenmeyecektir. Zira; Cennet nimetleri dnya nimetleri gibi zevale
ma'ruz deildir. Binaenaleyh; her zaman her nimet mevcuttur ve herkes istedii nimeti istedii

()
sfatyla tavsif olunmutur. nk; m e c z u z kesilmi mansna olduundan (
)
zaman bulur. u halde ehli Cennet iin asla endie yoktur. Binaenaleyh; atiyye

demek Arkas kesilmez ve tkenmez demektir. Yani; Cennet'in havas daima msavi, hararet ve
brudet gibi eyler olmad gibi fusul- erbaa dahi olmadndan ekip, dikmek zahmetleri yok ve
nimeti bir mevsime tbi' olmad cihetle her zaman bir siyak zere nimetleri bulunur. nk;
hararet yok ki haslatn ve nimetlerini yaksn ve souk yok ki aalar yapran dksn de
meyveden kalsn. Bunlardan hibiri olmayp daima bir karar zere olduundan nimetleri dahi
daima bir karar zere bulunur, arkas kesilmez ve bir fetten korkmaz.

&&&&&
Vcib Teal putlara ibadet edenlerle ak ve said olanlarn hallerini beyandan sonra kfirlerin
hallerini daha ziyade izah etmek zere : 2434

buyuruyor.
[Y Ekrem-er Rusl ! ekketme sen u kfirlerin ibadetlerinden. Zira; onlarn ibadetleri
kendilerinden evvel geen babalarnn ibadetleri gibidir. Biz Azman onlarn azaptan
nasiplerini tamam olarak veririz, asla noksan olmaz.]
Yani; nstan kfredenlerin ahvali sana beyan olunduktan sonra u mriklerin ibadetlerinin
batl olduunda ve babalarnn ibadetleri gibi onlarn zerine azap celbine vesile olacanda
habibim ! Sen phe etme. Onlarn putlara ibadetleri babalarnn ibadetleri gibidir ve biz azaptan
onlarn nasiplerini vereceiz, asla noksan olmayacaktr. u halde babalarnn ibadetleri gibi
308

bunlarn ibadetleri de batl olup azaba sebep olaca beyan olunmutur. Zira; bir-eyin sebebinde
itirak msebbibinde de itiraki icab ettiinden kahr- ilhiye sebep olan irkte babalarna itirak
edince o irkin sebep olduu kahr u gazapta dahi itirak edeceklerinde phe yoktur.
Zaman- saadette bulunan mriklerin ibadetleri mcerret babalarn taklitten ibaret olup bir
delile mstenit olmad beyan olunmutur ki babalarnn ibadetleri helklerine nasl sebep olduysa
bunlarn ibadetleri de helklerine sebep olacana iaret olunmu ve ma'bud ittihaz ettikleri putlar
babalarn helkten kurtaramadklar gibi bunlarn ma'budlar da bunlar helkten
kurtaramyacana dahi iaret edilmitir. nk; babalarnn putlar onlar helkten kurtarmaktan
nasl cizse bunlarn ma'budlar da ayn- aciz zerinedirler.
Bu yette beyan olunan ma'nlara nazaran n a s i p l e r i yle murad; azaptan nasipleridir.
Amma nasipleriyle murad; rzktan nasipleri olduuna nazaran man-y yet: [Y Ekrem-er Rusl !
Sen bunlarn batla ibadet ettikleri halde helklerinin taahhurunda ekketme.. Zira; onlarn nasipleri
olan rzklarn noksansz tamam verdikten sonra ihlk edeceiz. nk; pederleri gibi bunlarn da
akbetleri helktir, lkin rzktan nasiplerini tkettikten sonra helk olacaklar] demektir. Yani;
dnyada mukadder olan nasiplerini tamamen verinceye kadar helk olmazlar. Binaenaleyh; her ne
zaman ki nasipleri tkenir, ite o zaman helk olurlar. 2435

&&&&&
Vcib Teal mriklerin halleri babalarnn halleri gibi olduunu beyandan sonra Hz.
Musa'nn ve kavminin hallerini beyan etmek zere:

buyuruyor.
[Zat- ulhiyetime kasem ederim ki Ms (A.S.) a biz Tevrat gibi bir kitab- azmi verdik.
Binaenaleyh; Musa'nn kavmi Tevrat'ta ihtilf ettiler. Eer bunlarn azaplarnn te'hirine dair
kelime-i ilhiye sebketmemi olsayd derhal azab olunmalaryla hkmolunurdu. Halbuki
senin kavmin de Kur'an'n hak olduunda ek verici bir ztrap iindedirler.]
Yani; y Ekrem-er Rusl ! Mekke ahalisinin Kur'an'da ihtilf ettiklerine nazar edip de mahzun
olma. nk; hasn her zaman hali byledir. Zat- ulhiyetime yemin ederim ki Biz Azman
Ms (A.S.) a mmetinin slahna kfi byk bir kitap verdik. Zira; o zamanda kfr ayi' oldu ve
ceng cedel oald ve adalet billliye mahv muzmahil oldu. te o zaman biz Tevrat' verdik ve
ahkmyla amel etmelerini emrettik. Bizim emrimiz zerine onlar taraf nidan Tevrat'ta ihtilf olundu.
nk; bazlar Tevrat'a iman etti ve bazlar etmedi. Binaenaleyh; beyinlerinde ihtilf vaki' oldu. u
halde nebilerine itiraz ve kitaplarnda ihtilf senin kavmine mahsus bir hl deil ki sen mahzun
olasn. Eer kfirlerin azaplarnn te'hirine dair kelime-i ilhiyemiz sebketmemi olsayd onlarn
helkiyle derhal hkmolunur, hakl ve haksz beyinleri tefrik olunurdu, lkin azaba istihkaklar
olduu hlde azaplarnn te'hirine irade-i ilhiyemiz taalluk ettiinden derhal helk olmamlardr.
Halbuki senin kavmin Kur'an'da ek iindedirler ki o ek onlarn her tarafm ihata etmitir.
Binaenaleyh; ne yapacaklarn arm muztarip bir halde bulunurlar.
Bu yetten maksat; Reslullah' tesliyedir. Zira; kavm-i Kurey Kur'an'da ekkettiklerine
Reslullah mahzun olunca Cenab- 2436 Hak Hz. Msnn kavminin Tevrat'ta ekkettiklerini
beyanla habibini tesliye buyurmutur. nk; Bel umumi olunca tayyib olur fahvasnca her
mmetin hali kitaplarnda ihtilf ve nebilerine muraza olduunu beyan; Reslullahn hzn ve
elemini izale edeceinde phe olamaz.
nsanlar her asrda muhteliflefkr olduundan milletler iinde kitaplarna iman ve ahkmyla
amel edenler bulunduu gibi birtakm iman etmeyenler ve iman eder gibi grnerek mu'teriz
bulunup ahkmyla amel etmeyenler de bulunmak her zaman cardir.
Hulsa; Hz. Musa'ya bir byk kitap verildii ve mmetinin kitapta ihtilf ettikleri ve onlarn
azaplarnn te'hirine irade-i ilhiye sebketmemi olsa derhal azaplaryla hkmolunaca ve
309

Reslullahn kavminin de Kur'an'da ek iinde bulunduklar bu yetten mstefad olan fevaid

cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal Hz. Musa'nn kavminin Tevrat'ta ihtilf ettiklerini beyandan sonra herkesin
amelinin cezasn vereceini beyanla resln tekrar tesliye etmek zere :

buyuruyor.
[Efrad- insandan her ferdin cezasn Rabbin Teal tamamyla elbette ifa eder. Zira;
sizin a'mlinizin cmlesini bilir ve ilminin muktezas zere ceza verir.]
Yani; gerek enbiya-y izam tasdik eden mminler ve gerek tekzib eden kfirler olsun her
ferd-i insann amellerinin hayr ve er cezasn yevm-i kyamette Rabbin Teal tamamen verir,
hibir amelleri cezasz kalmaz. Zira; Rabbin Teal sizin gizli ve aikr cmle a'nlinizi bilir.
Binaenaleyh; abdin amelinden hibir zerresi bile cezasz terkolunmaz. Zira; herkes gittii yolun
neticesini grecek ve ktlk olarak ettiini bulacaktr.
Fahri Rzi'nin beyan vehile bu yet-i celile rububiyetin eseri 2437 kyamette aynelyakin
grleceine dellet ettii gibi kullarn ubudiyetlerinin eseri dahi ancak kyamette hasl olacana
dellet eder. nk; kyamette herkesin amelinin cezas hayr er tamamyle verileceini Cenab-

( ), i k i n c i s i ; (
), n c s ; lm- kasem, d r d n c s ; () , b e i n c i s i ; (), a l t n c
s ; kasemin cevabna dahil olan (), y e d i n c i s i ; te'kid-i nn-u meddededir. Bu edat-
Hak bu yette yedi adet edat- te'kid'le takviye buyurmutur ki b i r i n c i s i ;

te'kidin cmlesi hkmn kuvvetine dellet eder. u halde Cenab- Hak herkesin ettiini bulacan
birok edat- te'kidle irad buyurmutur. Binaenaleyh; bu yet sleri tehdid ve muti' olanlar ibadete
terib etmitir. nk; amelinin cezasn greceini te'kidat ve kat'iyetle bilen bir kimse ameli
ktyse terke ve iyiyse daha ziyadesine gayrete kendisinde bir his ve hareket uyanacanda
phe yoktur.

()

()

()

Beyzv'nin beyan vehile bu yette

nafiye ve
tenvinle
mansna
olduuna nazaran man-y yet: [rad- insandan hi bir ferd olmad, ill Rabbin Teal onlarn
amellerinin cezasn tamamen verir] demektir.
Hulsa; insann her ferdinin amelinin cezasn Cenab- Hakkn tamamyla verecei ve hi bir
amelin hayr er cezas noksan kalmayaca ve Vcib Teal'nn herkesin amelini ferden ferden
bildii ve bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal mminlere nimetleri va'dini ve kfirlere tehdidini tafsil zere beyandan sonra
cmle ahkmn hulsas bir kelimeye rci' olup o kelimenin de istikametten ibaret olduunu beyan
etmek zere :

buyuruyor.
[Y Ekrem-er Rusl ! Taraf- ilhiden emrolunduun 2438 vechzere istikamet et ve
tevbe edenler de seninle beraber istikamet etsinler ve muktez-y er'in haricine kmayn.
Zira; Allah-u Teal sizin amelinizi grr ve bilir.]

310

Yani; emrolunduun vechzere istikamet etmek vaciptir ve tevbe edenler de habibim !

Seninle beraber istikamet etsinler ve siz emr-i ilhi haricine kp tuyan etmeyin. Zira; Allah-u
Teal sizin her amelinizi grc ve bilicidir.
Fahri Rzi ve Kaaz'nin beyanlar vehile istikamet- akaid-i diniye ve a'ml-i salihay yoluyla
yerine getirmeye ve vahy-i ilhiyi kemhve hakkih teblie ve ahkm- er'iyeyi tamamyla beyan
ve vezaif-i ubudiyetin kffesini edaya, hukuk-u ilhiye ve hukuk-u ibad muhafazaya, halikla ve
mahlkatla olacak muamelenin cmlesinin hsn- icrasna amil olduu iin lyk olduu
vechzere istikamet g olduundan Reslullah'n Sre-i Hd beni kocaltt buyurduu mervidir
ve muhaddisnin beyanlar vehile Sre-i Hd'la murad; bu yet-i celiledir.
Reslullah'a istikametle emirden murad; devam ve te'kid iindir. Zira; Reslullah bihakkn
istikamet ettiinden istikametle emir devama ve te'kide mahmuldr.
Kaz, Hzin ve Medarik'in beyanlar vehile t u y a n ; tekebbr ve hudud-u er'iyeden
kmak mansnadr. Binaenaleyh; Cenab- Hak insanlar hudud-u er'iye haricine kmaktan ve
kibretmekten bu yetle nehyetmitir. Buna nazaran man-y yet : [Y Ekrem-er Rusl ! Allah'a
iman edenlerin akbetleri fevz felah ve helkten hals ve kfredenlerin akbetleri azap ve helk
olduunu bilince Rabbin Teal tarafndan emrolunduu vechzere akaid-i diniye ve a'ml-i salihay
lyk vechzere ifaya ve ahkm- er'iyeyi tamamyla teblie ve vazife-i ubudiyeti ve hukuk-u
ilhiyeyi ve hukuk-u ns edaya devam et ve seninle beraber tevbe edenler de devam etsinler ve
siz hudud-u er'iyenin haricine kmayn ve hibir kimseye tekebbr etmeyin ve herkese tevazu'
edin ve her ferdin hukukunu yoluyla eda edin. Kur'ann hell dediini hell ve haram dediini
haram itikad edin ve ahkm- er'iyeyi terkle isyan etmeyin] demektir. Zira; Allah-u Teal her
amelinizi bilir ve muktezasnca cezasn verir. Binaenaleyh; her fiilinizi o fiilde istikamet neyse o
vechzere ilemeniz lzmdr. u halde eriatn her emri istikameti mutazammndr. Mesel
abdestle emir; cemi' eraitini, snnetlerini, mstehablarn, feraiz ve vcibtm, dabn yerine
getirmekle emirdir. Bu da abdestte istikamettir. Her emr-i ilh kendi muhitinde istikametle emre
amildir ve her emirde bu minval zere istikamet g olduundan Reslullah istikametin pek g
olduundan bahsetmitir.
Bu yette t e v b e e d e n l e r le murad; irkten ve kfrden tevbe edip iman edenlerdir.
nk; kfrden tevbe etmeyenlerin furu-u a'mlde istikametlerine itibar yoktur.
stikamet bilmum edyanda muteber olup asla nesih tr olmayan ahkmdandr.
Binaenaleyh; cemi-i milletler istikametle iftihar eder ve herkes kendine istikametten bir hisse
ayrmak ister, fakat ameliyatna gelince gayet az ve istikamet sahibine nadiren tesadf olunur.
Hulsa; Reslullah'n ve Reslullah'la beraber tevbe edenlerin emrolunduu vehile
istikamete devamla emir ve cmle insanlarn kavanin-i er'iye haricine kmaktan ve tekebbr
etmekten nehyolunduklar ve Allah-u Teal'nn insanlarn istikamet ve adem-i istikamete dair cmle
amellerini bilip grd ve bu cihetle bu yetin drt mes'ele-i mhimmeyi ihtiva ettii bu nazm-
celilden mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal istikametle emrettikten sonra istikametin baz mteferritn beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Siz zalimlere meyletmeyin ki vcudunuza ate yapmasn. Halbuki Allah'n gayr
sizin dostunuz yoktur. Binaenaleyh; 2440 zalimlere meylettikten sonra hibir kimse
tarafndan yardm olunmazsnz.]
Yani; ol kimselere edn meyille meyletmeyin ki onlar zulmettiler ve azck iltifatla iltifat
etmeyin ki sizin vcudunuza ate dokunmasn. Eer zalimlere azck iltifat ederseniz Cehennem
atei sizi yakar. Halbuki Allah'n gayr Cehennem ateinden sizi kurtaracak dostunuz yoktur.
311

Binaenaleyh; zalimlere muhabbet ettikten sonra sizi ateten kurtaracak yardmc bulunmaz ve
yardm olunmazsnz.

) R u k n ; Fahri Rzi, Kaz ve Hzin'in beyanlar vehile azck meyille

(

kalpte muhabbet etmek mansnadr. Veyahut onlarn zulmlerine rza gstermektir. Buna nazaran
man-y nazm: [Zalimlere kalbinizde muhabbet eder ve zalimane ilerine rza gsterirseniz
Cehennem atei sizi yakar. u halde onlara muhabbet etmeyin- ki ate sizi yakmasn. Eer
yakarsa sizi kurtaracak Allah'n gayr bir dostunuz olmad gibi bir kimseden yardm da
gremezsiniz] demektir. Yahut [Onlara mdahene edip zalimane emirlerine itaat etmeyin] demektir.
nk; onlara meyi muhabbetiniz ve ilerini taklidiniz, onlarn zikirleriyle telezzznz ve
kendilerine ta'zminizden dolay duar olacanz azaptan sizi kurtaracak dostunuz ve yardmcnz
yoktur. u halde onlara muhabbetinizden zararnz vardr, faydanz yoktur. Velense o zalim
kardeiniz olsun.

()

Bu makamda
kelimesi istib'd yani bireyi uzak addetmek iindir. u halde man-y
nazm : [Siz zalime azck bir meyille meylettikten sonra o meylinizden hasl olan azaptan sizi
hals edecek bir yardmc bulmanz ne kadar uzaktr] demek olur.
Zulm; cemi-i edyanda haramdr. Binaenaleyh; bilmum milletler ve fertler zulmden nefret
ederler. Zira; cmle insanlar nazarnda makbul ve lemin intizamna hadim olan adaletin zdd
olduu cihetle lemin harabiyetine ve milletlerin inkrazna sebep olduundan Cenab- Hak
zulmetmek yle dursun zulmedenlere meyletmekten dahi nehyetmitir.
Hulsa; zalimlere velev azck olsun bir meyille meyletmek ve onlara iltifat etmek caiz
olmad ve eer azck bir meyille 2441 meyledilirse o meylin Cehnenem ateine sebep olaca
ve o meyilden hasl olacak azaptan Allah'n gayr kurtaracak bir dost bulunmayaca ve
meylettikten sonra meyledenlerin bir kimse tarafndan yardm olunamayacaklar ve yardm
olunmalar pek uzak olduu ve u beyan zere bu yetin be mesele-i mhimmeyi ihtiva ettii bu
yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal istikametle emrettikten sonra istikamet cmlesinden ibadetin a'zam olan
namazla emretmek zere :

buyuruyor.
[Y Ekrem-er Rusl ! Gndzn iki taraflarnda sabah ve akam namazlarn ve
gecenin baz saatlarnda yats namazn eda et. Zira; sevablar gnahlar giderir. u beyan
olunan istikamet ve ikame-i salt nasihat kabul edenlere iyi bir nasihattir.]
Yani; habibim; Sen ve sana iman eden m'minler cmleniz zalimlere meyletmeyin de btn
a'z-y cevarihinizle her vaktinizde Cenab- Hakka tevecch edin ve bilhassa neharn iki tarafnda
vacip olan sabah ve akam namazlarn ve gecenin yakn zamannda olan yats namazn eda
edin. Zira; u zamanlar evailden hl ve vesvese-i evhamdan r olduundan namaznz ayn-
hasenedir ve riydan r olan haseneler gnahlar giderir. te u zikrolunan istikamet ve ikame-i
salt vaaz kabul edip dinleyenler iin byk bir vaazdr.
Fahri Rzi'nin beyan vehile havari taifesi insan zerine vacip olan iki vakit namaz olup
neharn iki tarafnda birisi sabah dieri akam namaz olduunu bu yetle istidlal etmilerse de
mezhepleri icm'- mmetle batl olduu gibi bu yetle dahi batldr. nk; bu yette neharn iki
tarafnda namazla emrolunduu gibi 2442 gecenin baz saatlarnda dahi namazla emrolunmutur.
u halde bu yette vakitte saltla emr-i sarih olduundan havaricin iki vakit dedikleri aktan
batldr. Hatta baz ulema be vakit namazn vcubuna bu yetle istidlal etmilerdir. Zira; gndzn
taraflar leyle ikindidir. le vakti kuluk, ikindi vakti a olduundan le ve ikindi neharn iki
312

()

()

taraflardr.
lfz da cemi' olup cem'in en aas da olduundan
demek; gecenin gndze yakn olan saatinde demektir. Gecenin gndze yakn olan
saatiyse sabah, akam ve yats olup bu vakitte salt edayla emir olduundan yet-i celile be
vakit namaz edayla emri mutazammindir. Binaenaleyh; yet-i celile be vakit namazn vcubuna
dellet eder. u halde

( ) iki vakit salt- nehan ki leyle ikindiye (

) salt- leyl ki akam, yats ve sabah namazlarna amildir. O halde bu yet; namazn iki

vakit olduunu bu yetle istidlal ederek itikad edenleri red ve mezheplerini iptal etmitir. Halbuki
namazn be vakit olduu icm'- mmetle sabittir. nk; zaman- saadette be vakit namaz
noksansz eda olunduu gibi asr- saadetten bu ana kadar tevatrle naklolunmu ve inkr gayr-
kabil bir hakikat bulunmu olduundan namazn be vakit olduunu inkr eden kfir olur ve
namazn be vakit olduu bu yetle sabit olduu gibi dier yetler ve ehadis-i celilelerle dahi
sabittir.

()

Bazlar yeti yle tevcih etmilerdir :

ile murad; sabah, le ve ikindidir.
Zira; le zevalden sonra olduu iin ikindiyle beraber neharm bir tarafnda sabah da br

()

tarafndadr.
akamla yats demektir. Bu tevcihe nazaran dahi yet namazn
be vakitte vacip olduuna dellet eder.
Bu yette h a s e n a t la murad; be vakit namazdr ve namaz gnahlara kefarettir
denilmise de rza-y ilhiye muvafk olan amelin cmlesine hasene lfz amil olduuna binaen
er'a muvafk olan ibadetin kffesine amil ve bilcmle ibdtn insanlarn gnahlarna kefaret

()

olmas rcihtir. nk; H a s e n a t cemi' sygasyla beraber istiraka dellet eden

ile
varid olduu cihetle 2443 h a s e n a t , efradnn cmlesine amil olduu cihetle hasenatn; cmle
gnahlara kefaret olmasna dellet eder. u kadar ki s e y y i t la murad; zulm ve taadd ve
hukuk-u ibadn gayr olan gnahlardr. Zira; hukuk-u ibadda hak sahipleriyle helllamadkca
affolunmayaca dier nususla sabittir. Binaenaleyh hasenat; zulm ve taadd ve hukuk-u ibada
kefaret olamaz.
(Ebuhreyre) Hazretlerinin rivayetiyle Reslullah ;

()

buyurmutur. Yani
Byk gnahlardan ictinab edersen bir vakit namaz, dier namaza kadar ikisinin arasnda gemi
olan gnahlara kefarettir demektir.
Fahri Rzi, Hzin ve Kaz'nin beyanlar vehile bu yetin ensardan bir kimse hakknda nazil
olduu mervidir. nk; o kimse Reslullah'a gelir ye Y Reslallah ! Ecnebiye bir hatunu ptm.
Ve lkin cim' etmedim, benim halim ne olur? demesi zerine Reslullah skt eder ve o kimse
mlhazaya varnca bu yet nazil olmutur. Bunun zerine Reslullah o adama Bizimle ikindi
namazn eda ettin mi? buyurur. O kimse de Evet y Reslallah deyince Reslullah bu yeti
kraat buyurur. Huzur-u risalette bulunan ashap tarafndan Bu yet bu adama m mahsustur ya
Reslallah? demeleri zerine Reslullah'n Umum nsa amildir buyurduu mervidir.
Hulsa; be vakit namazn edas vacip ve hasenatn gnahlara kefaret ve u beyan olunan
ahkmn dnen ve va'z kabul edenler iin byk bir nasihat olduu bu yetten mstefad olan
fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal istikamet ve ed-y saltla emrettikten sonra gerek istikamet ve gerek ed-y
saltta lzm gelen subete sabrn lzumunu tavsiye etmek zere :

buyuruyor. 2444
313

[Y Ekrem-er Rusl ! Sen sabret. Zira; Allah-u Teal ihsan sahiplerinin ecrini boa
gidermez.]
Yani; habibim ! Ahkm- er'iyeyi teblide kavminden vki olan ezaya ve tat edada ve
ma'siyetten itinapta hasl olacak me-akkatlara sabret, sabretmek Allah'tan gelene rza ve ihsan
olduundan sabra mlzmet lzmdr. Zira; ihsan sahiplerinin ecrini Allah-u Teal muhakkak zayi
etmez.
Beyzv'nin beyan vehile saltn sabr u ihsan kabilinden olduunu tasrih iin zamir
mevkiinde ism-i zahir olan

( )lfz varid olmutur. nk; ()yerinde (

denilse olabilirdi, fakat salt ve sabrn rza-y ilhiye muvafk ihsan cmlesinden

olduunu i'rla sabra ve salata bir kat daha tevik ve terib iin

()

zamiri yerinde

)lfz varid olmutur.

( )lfz cemi' muarrafunbillm olduundan az ve ok ihsan sahiplerinin cmlesine

amil olduu cihetle ihsan kendisinden sudur eden her ahsn ecri zayi olmayacana bu yet
dellet eder, amma ihsan gerek mkellef olduu ibadetin lykyla eda etmek suretiyle ve gerekse
ebn-y cinsine muavenet suretiyle olsun cmlesi, ecrin zayi olmayacanda mterektir.
Vcib Teal sabrn ihsan cmlesinden olduuna iaret iin sabrla tavsiye ve emirden sonra
muhsinlerin ecirleri zayi olmayacan beyanla ta'lil buyurmu, ve ihsan, ihls zere amel
olduundan ihls zere eda olunmayan salt ve sabra i'tibar olmadna dahi iaret olunmutur.
Hulsa; sabrn lzm olup ihsan cmlesinden olduu ve ihsan sahibinden hibir kimsenin
ihsan mukabilinde verilecek ecrin zayi olmayaca ve herkes kendisinden sudur eden ihsann
mkfatna nail olaca bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal istikametle ve saltla emredip hasenatn da seyyita kefaret olduunu beyanla
ibadete tevik ve tesadf edilecek meakkatlara sabr lzm olduunu tavsiye buyurduktan sonra
2445 istikamet ve ibadetten imtina' edenlerin helk olduklarn beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Keke sizden evvel geen mmetlerden yeryznde fesattan meneder ilm irfan, fazl
u ihsan sahibi kimseler olmu olsalard onlar helkten kurtulurlard ve lkin onlardan necat
verip helkten kurtardmz azck kimselerdir.]
Yani; sizden evvel geen mmetlerin helkleri; onlardan rey tedbir, ilm iz'n sahibi
kimseler olmadndan ne'et etmitir. Binaenaleyh; ey mmet-i Muhammedi Sizden evvel ihlk
ettiimiz mmetlerden yeryznde fesaddan nehiy ve mnkiratn terkine sa'yeder rey, tedbir ve
akl- kmil sahibi kimseler olmu olsa da onlar gnahlardan menetselerdi Biz Azman onlar
ihlk etmezdik ve lkin onlardan mnkerat men'e. alan az kimseler olduu iin helkten
kurtulanlar da o az kimseler olmutur.
Beyzv'nin beyan vehile b a k i y y e ; ilim, irfan, akl- kmil ve hsn-ii tedbir mansnadr.
nk bir kimse kazancnn iyisini saklayp geriye alkoymak det olduundan ilim ve akl gibi

()

fazilet olan eye bakiyye denmek dettir. Binaenaleyh; bu yette

demek ilim
sahipleri demektir.
Yahut bakiyye; nefsi azaptan syanet mansnadr. Buna nazaran man-y nazm: [Eer
mem-i salifede nefsini helkten vikaye ederek fesaddan kaanlar ve ibadetle Allah'n rahmetine
314

snanlar olmu olsayd onlar helk olmazlard ve lkin onlardan az kimseler helkten nefislerini
vikaye ve halk gnahlardan menedenler olduundan biz o az kimselere necat verdik] demektir.
Bir millet iinde emribilmaruf ve nehyianilmnker eden ok olursa o milletin helk
olmayacana bu yet dellet eder. nk; Cenab- Hak emribilmarufla meguliyeti az olan
milletleri helk 2446 ettiini beyan etmitir. Zira; fesaddan ns meneden ok olunca milletin
ekserisi hal-i salh zere olacanda phe yoktur ve ekserisi salih olan millet de helkten hals
olur. nk hereyde i'tibar, ekseredir.
Hulsa; mem-i salifeden ilm irfan sahiplerinin gayet az olduu, eer halk irtikb ettikleri
masden ve ahlkszlktan menedenler ve ilm irfan sahipleri olmu olsyad helkten
kurtulacaklar, maatteessf akl sahipleri olmadndan ma'siyete devamlar helklerine sebeb
olduu ve azck kimselerin helkten necat bulduklar bu yetten mstefad olan fevaid
cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal mem-i salifenin helkleri; ilerinde fesaddan nehyeder akl sahipleri
olmadndan olduunu beyandan sonra zalimlerin ehevt- nefsaniyelerine ittib'la emribilma'ruf
u terkedip ashab- crmden olduklarn beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Nefislerine zulmeden kimseler ehevat- nef saniyelerinin arzu ettii nimetlerin
esbabn tahsile sa'yile emribilma'ruf ve nehyianilmnkeri terkettiler de ashab- ceraim ve
cinayetten oldular.]
Yani; mem-i salifeye lyk olan emribilma'ruf ve nehyianilmnkerle ve yekdierini irada
gayretle yeryznden fesad kaldrmakla nefslerini helkten kurtarmakken bilkis hudud-u
ilhiyeden karak gerek kendi nefslerine ve gerek gayrlara zulmeden zalimler ehevat-
hayvaniyelerine tebaiyetle riyset-i mansb ve sair lezaiz-i dnyeviyenin esbabn tahsile sa'yile
btn btn haktan i'raz ettiler ve gnahkr oldular. Binaenaleyh; helk oldular, gittiler.

()

Beyzv'nin beyan vehile

t e r e f ; nimet mansna olduu gibi itraf;
in'am olunmak mansnadr ki Zalimler in'm olunduklar nimetin zahirine ittib' ettiler demektir.
u 2447 halde Nefislerinin arzu ettii eylerin esbabn tahsile sa'yettiler ve arzularnn hilfna

( ), ()

olan eylerden i'raz ettiler demek olur.

mansnadr.
Vcib Teal bu yetten mem-i salifenin helklerine sebep olan ey olduunu beyan
buyurmutur : B i r i n c i s i ; beyinlerinde zulmn ayi olup zulmden itinab etmemeleridir.
k i n c i s i ; eriatn hilaf hava ve heveslerine tbi' olmalardr. n c s ;
emribilma'ruf ve nehyianilmnkeri terketmeleridir. Binaenaleyh; herhangi milletin bu sebep
kendilerinde bulunursa helklerine bd olacana iaret olunmutur.
Tarihe dikkat olunursa helk olan mmetlerin sebeb-i helklerinin hemen balcas hava ve
hevese tebaiyet ki herkesin aklna geleni ilemesi ve bu uurda arzusunun hilfna ahkm-
er'iyeyi ayaklar altna almas ve zulm det hkmne koymas ve akll olanlarn sfeh grhuna
nasihati terketmeleri olduu grlr. u halde bu yet-i celile bilmum helk ve mnkariz olan
mmetlerin sebeb-i inkrazlarn icmalen beyan buyurmutur.
Hulsa; zalimler neyle mtena'im olursa nail olacaklar ni'metin esbabna tbi' klndklar ve
ancak o esbabn caiz veya gayr- caiz, hell veya haram olmasna baklmadan tebaiyet ettikleri ve
bu cihetten mcrimler zmresinden olduklar bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal zalimleri zulm sebebiyle ihlk ettiini beyandan sonra zulmetmeyen bir kavmi
velev kfir olsalar bile kfr sebebiyle ihlk etmediini beyan etmek zere :
315



buyuruyor.
[Y Ekrem-er Rusl ! Ahalisi muslih olup mfsid olmayan karye ahalisini irk
sebebiyle Rabbin Teal ihlk eder olmad.]
Yani; bir karye ve belde ahalisi muamelelerinde rifkla muamele eder, birbirlerinin hukukuna
tecavz etmez, nsn hakkn zya'dan muhafaza eder ve sulh u salh zere geinirlerse velev
2448 kfir olsalar dahi o belde ahalisini kfrleri sebebiyle ihlk etmek Rabbin Teal'nn detinden
deildir. nk kfr; Allah'n hakkna tecavz olup kullarnn hakkna tecavz olmadndan Vcib
Teal keml-i rahmetinden kendi hukukuna tecavz edenin azabn ve intikamn hirete te'hir
eder. Zira; kadirdir. stedii zaman intikamn alabileceinden acele buyurmaz. Amma kullar ciz
olduu cihetle onlarn hukukuna tecavz edenlerden bu dnyada intikamn alr ve ihlk eder. Bu
srede zikri gemi olan Nh, Hd, Salih, brahim, Lt, uayb ve Ms (A.S.) n kssalarna ve sair
ahvale nazaran ehl-i snnet indinde yetin mans budur. nk onlarn cmlesinin helklerine
sebep; zulmleridir, kfrleri deildir.
Beyzv'nin beyan vehile bu yette z u l m le murad; kfr ve irktir. Zira irk; Allah'n
vahdaniyetine iftira olduundan zulm tlakna sezadr. Binaenaleyh yetin mans: [Kfr
sebebiyle Cenab- Hak bir belde ahalisini ihlk eder olmad] demektir. Bazlar yete yle man
verdiler: [Bir karye ahalisinin muameleleri doru olursa Rabbin Teal zulmederek o karye ahalisini
ihlk etmez. Zira; Rabbin Teal zulmden mnezzeh olduu cihetle ihlke istihkak
kesbetmeyenleri ihlk etmez, eer ihlk ederse zulmetmi olur, halbuki zulmden mnezzehtir]
demek olur.
K a r y e e h l i n i n m u s l i h o l m a l a r yla murad; ahalinin muameleleri doru olup
yekdierinin hukukuna tecavz etmemek ve herkes kendi hakkna raz olmak ve kfir olsalar bile
ahlk cihetinden muntazam olmaktr. Amma ahlk sukut eder, hill hrmet ortadan kalkar, herkes
istedii yere el uzatr bir hale gelir ve yekdierinin hukukuna tecavz temd ederse Cenab- Hak
imtihan iin baz belya ile mptel klar ve intibaha davet eder. Eer mtenebbih olurlar, salh-
hale rc' ederlerse helkten kurtulurlar ve eer hukuka tecavzde devam ederlerse helk olurlar.
Hulsa; bir karye ahalisinin muamelesi doru olup sulh salh zere bulunurlar ve
yekdierinin hukukuna tecavzden ictinab ederler ve birbirlerini zrardan ihtiraz zere olurlarsa
Cenab- Hakkn onlar ihlk etmeyecei ve mcerret kfr; helke sebepn 2449 olmayp ancak
helke sebep olann zulm ve taad olduu ve zulm det eden bir memleket ahalisinin payidar
olmayaca bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal zulmn helke sebeb olduunu beyandan sonra nsn edyanda ihtilfnn
sebebini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Y Ekrem-er Rusl ! Rabbin Teal istemi olsayd bilcmle ns bir mmet klard ve
lkin ns edyanda daima ihtilf zeredirler, ill ol kimseler ki, Rabbin Teal merhamet
buyurdu, onlar ihtilf etmezler.]

[Ancak Allah-u Teal oniar ihtilf iin halketti.] Veyahut [Ancak tevhid ve ma'rifet iin
halketti ve lkin onlar ihtilf ettiler.]
316

Vcib Teal bu yette nsn daima dinde ihtilf zere bulunduklarn beyan buyurmutur.
Zira; nsn bazs hak ve bazs da batl zere bulunur ve bazlar da ne yapacan bilmez bir kr
douudur gider. Ancak Cenab- Hakkn merhamet buyurduu kimseler ihtilf etmezler. nk;
onlar doru yola ihtida ettiklerinden ihtilfa hacet kalmaz. Nsn iradelerini bir din zere
sarfetmeyip ayr ayr dinlere sarfedeceklerini bildiinden Allah-u Teal cmle nsn bir din zere
olmalarn murad buyurmad. Binaenaleyh; ns birok mmetler ve frkalar oldu. Mesel; Yehd,
Nasr, Mecus, Mrik ve slm olup onlar da saylmaz ve tkenmez frkalara ayrldlar.
Fahri Rzi ve Kaz'nin beyanlar vehile bu yet (emrin) 2450 radenin ayn olmadna ve
emir iradenin gayr olup iradeyi mstelzim olmadna dellet eder. nk; Cenab- Hak nsn
cmlesine imanla ve mmet-i vahide olmalaryla emretti ve lkin cmlesinin iman zere mmet-i
vahide olmalarn murat buyurmadn bu yetle beyan buyurdu. u halde her emir bulunan yerde
irade bulunmaz. Zira; ef'l-i ihtiyariyede irade-i ilhiye abdin iradesine tbi' olduundan Allah-u
Teal bir kfire imanla emreder, fakat kfir iradesini imana sarf etmedii iin Allah-u Teal dahi
irade buyurmaz. u halde emir var irade yoktur. Amma asl iman kfire nazaran mmkn
olduundan kfire imanla emir teklif-i mlyutakla emri mtazammn olmaz. Zira, iradesini sarfla
tahsili mmkndr, ancak iradesini sarfetmeyerek tahsil etmeyeceini Allah-u Tealnn bildii iin
tahsili mmteni'dir. u halde kfirin iman mmkinbizzat mmteni bilgayrdr.
Hulsa; Cenab- Hak murad buyurmu olsa nsn mmet-i vahide olaca ve lkin onlar
iradelerini bir din zere olmasna sarfetmediklerinden Cenab- Hakkn murad buyurmad ve
nsn daima dinde ihtilf zere bulunduklar ve ancak Allah'n merhamet buyurduu kimselerin
ihtilf etmedikleri ve Allah-u Teal'nn onlar halk ancak ihtilf edip mem-i muhtelife olmalar iin
olduu bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal ns ihtilf iin halkettiini beyandan sonra ihtilf zere terettb eden neticeyi
beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Y Ekrem-er Rusl ! Nsn isti'dadna gre beyinlerinde ihtilf halketmekle Rabbin
Teal'nn kelimesi tamam oldu. te o kelime de udur: ns cinden elbette ben
Cehennem'i doldururum. Hibir ferd-i s harite kalmaz, cmlesini Cehennem'e ithl
ederim demekten ibaret olan kelime-i ilhiyesi tamam oldu.]
Vcib Teal bu kelimesini meleklere beyan buyurmu ve 2451 demisti ki Zat- ulhiyetime
kasem ederim ki elbette ben ins cinnin cemiinden Cehennem'i doldururum ve bu kelimeyi
meleklere vaad buyurmu olduundan o va'd-i ilhinin nsn dinde ihtilflar sebebiyle olduu
cihetle Cenab- Hakkn va'di yerini bulduunu bu yetle beyan buyurmutur. nk; bu srenin
yukarsnda beyan olunduu vehile insanlar ve cinler iki ksm olup onlar da ehl-i saadet ve ehl-i
ekavet olduundan saadet ehliyle Cennet dolaca gibi ekavet ehliyle de Cehennem dolacaktr.
u kadar ki Cennet ve Cehennem'in yalnz insanlardan veyahut yalnz cinlerden deil belki her iki
snftan da dolacaklarn Vcib Teal bu yetle beyan buyurmutur. Buna sebep de nsn dinde
ihtilf edip bir ksm din-i hakk ihtiyar ve dier bir ksm da din-i batl irtikb etmeleridir.
Binaenaleyh; hereyde tefrika, insanlar mehlekeye ilka ettii gibi dinde tefrikann dahi mehlekeye
ilka ve felkete duar edeceine bu yet dellet eder.
Hulsa; ins cinnin cemiinden Cehennem'in dolacan beyana mteallik va'd-i ilhinin
nsn dinde ihtilafyla yerini bulduu ve bu vesileyle u kelimenin tamam olduu bu yetten
mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&

317

Vcib Teal bu srede beyan olunan kssalarn iki cihetle faydasn icmalen beyan etmek
zere :

buyuruyor.
[Rusl- kiramn kssalarndan habibim ! Sana haber verdiimiz vukuatn her biriyle
biz senin kalbini takrir eder ve sabit klarz ve u srede sana tevhid zere dellet eden akl
ve nakli deliller ve ibret alnacak vaaz ve mminleri a'ml-i salihaya irad edecek zikirler
geldi.]
Rusl- kiramn kssalaryla Reslullah'n kalbini t e s p i t le 2452 murad; vezaif-i risaleti
edada kalbini kuvvetli klmaktr. nk; enbiyann kssalarnda mmetlerinden grdkleri ezaya
sabrettikleri ve her trl meakkata gs gerdikleri ve bir an tebliden ftur getirmedikleri ve
vazifelerine daima ikdam ettikleri ve m'min olanlarn helkten hals ve kfirlerin helk olduklar ve
kibet enbiya-y izamn zafer bulduklar mevcut olduundan bu vukuatlar beyan etmek; elbette
Reslullah' teci' ettii gibi kalb-i nebevilerinin de msterih olacanda phe yoktur. Binaenaleyh;
Kurey kavminden vki' olan ezaya sabr ve tahammle muktedir olur. nk; musibet umum
olursa tahamml elbette hafif olaca bedihidir. Zira; insanlarn duar olduklar iptilda kendine
marik olanlar grnce mteselli olmak detleridir.
H a k ' la murad; delil-i akliye ve nakliyedir. nk; bu srede vahdaniyete dellet eden
birok deliller serdedilmi ve bilhassa enbiya-y zm hazaratnn mmetleriyle vki' olan
mbahaselerinde her trl delil-i kafiye ve iknaiye beyan olunmutur.
M e v ' i z e yle murad; ns seyyit- dnyadan vazgeirecek ve hirete terib edecek emri
ve nehyi mutazammn birok vaazlar ve tenbihler bu srede nazil olmutur.
Ma'rifet-i ilhiyeyi mucip olan delili iitmek fayda vermeyip ancak o delilleri kabul edecek
kalpte kabiliyet-i kmile olmak lzm olduuna iaret iin Vcib Teal bu yette kalbin slhn ve
takrir ve takviyesini icabeden eyleri haber verdiini beyan buyurmutur.
u hlde bu srede Vcib Teal kalb-i nebeviye kuvvet verecek delilleri beyandan sonra
kalbe girecek ve intifa' edecek vaazlar zikretmek gaayet erefli bir tertibi mutazammndr.
Hulsa; bu srede zikrolunan ksas- enbiyadan maksat; Reslullah'n kalbine kuvvet ve
yakinine ziyade, vezaif-i risaleti edada sebat ve kfirlerden grd ezaya sabra sevketmek
olduu, ma'rifet-i ilhiyeye dellet eden delillerin ve m'minlere menfaat verecek vaazlarn
zikrolunduu bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal bu srede hirete terib ve masden tehdid ve mem-i maziyenin vukuatlarn
zikirle ibret-i messire olacak 2453 vaazlarn nihayeye bali olduunu beyandan sonra iman
etmeyenleri tekrar tehdid ve insafa davet etmek zere :

buyuruyor.
[Y Ekrem-er Rusl ! Sen iman etmeyen kfirlere de ki Ey kfirler ! Bu kadar delil
size kfi gelmeyince ve meviz size te'sir etmeyince siz kudretinizin yettii ve elinizden
geldii kadar bil diinizi ileyin ve elinizden gelen eyi geri koymayn. Biz de bildiimizle
amel ederiz. Binaenaleyh; siz amelinizin sonucunu gzleyin, biz de amelimizin sonunu
gzleyeceiz.] Zira; akbette hakl ve haksz meydana kar ve herkes amelinin cezasn grr.

318

Yani; madem ki size sz te'sir etmiyor. Siz haliniz zere amel edin, biz de halimiz zere amel
ederiz. Bakalm kim hakldr. in encamnda belli olur. Ve siz bize bir bel gelecek diyerek
bekleyin, biz de size gelecek bely bekleriz demektir.
Bu yet-i celile temerrd eden kfirleri tehdid iin sevkolunmutur. nk; sz duymayan ve
nasihat kabul etmeyen kimselere Haydi, bildiinizi ileyin, siz sonra ne olacan bilirsiniz demek
insanlar arasnda det olduu gibi bu misilli szler tehdid makamnda da isti'ml olunur.

&&&&&
Vcib Teal kfirleri tekrar tehdid etmek zere :

buyuruyor.
[Gklerde ve yerde gizli olan eylerin ilmi Allah-u Teal'ya mahsustur ve cmle iler
ancak Allah-u Teal'ya irca' olunur. Binaenaleyh; Allah-u Teal'ya ibadete devam et. Zira;
ibadete ehil 2454 odur ve Allah-u Teal'ya tefviz-i umur et. Zira; her iin velisi odur ve
Rabbin Teal sizin amelinizden gafil deildir.]
Yani; yerin ve gklerin gizli esrarnn ilmi Allah-u Teal'ya mahsustur. Allah'n gayr hi bir
kimse gayba muttali' deildir, ancak gayb o bilir ve kullarn cmle umuru ancak ona rci'dir. Zira;
cmlenin mercii odur. Onun gayr bir merci' yoktur, Allah-u Tealnn ilm-i tmm ve kudret-i
kmilesi olup hereyin mercii olunca ona ibadetine devam et. Zira; onun gayr ma'budun bilhak
yoktur ve cmle ilerini ona tefyiz et ve kfirlerin kfr zere inatlarndan mahzun olma. nk;
Allah-u Teal sizin amelinizin her cz'n bilir ve ilminin icab herkesin amelinin cezasn verir, hi
bir amel cezasz kalmaz.
Bu yet-i celile; insan iin lzm olan vezaifr mhimmeden n beyan etmitir.
B i r i n c i
v a z i f e ; hereyden evvel Vdcip Teal'y sft- kemliyesiyle bilmek
olduundan Vcib Teal bu yette yerin ve gklerin esrarn bildiini beyanla ilminin kemalini ve
cmle umurun kendine rci' olduunu beyanla kudret-i kahiresine iaret etmekle kullarnn zat-
ulhiyetini bylece bilmeleri ve tasdik etmeleri lzm olduuna tenbih buyurmutur. nk; Cenab Hakk knh ve hakikatyla bu dnyada bilmek insan iin mmkn olmadndan sfat-
zatiyesiyle bilmek lzmdr.
k i n c i v a z i f e ; Cenab- Hakkn vcudunu ve sft- kemliye sahibi olduunu bilip
tasdik ettikten sonra ibadet edip msivadan kat'- alka ederek cmle umurunu Rabbisine tefviz
edip hereyi mevldan bilmek ve beklemek lzm olduuna iaret iin Vcib Teal ibadetin
lzumunu ve tevekkln vcubunu emir ve tenbih etmitir.
n c v a z i f e ; ileride bana gelecei dnmektir. nk; u hayat- dnya
bittikten sonra dnyada iledii ameli saadet veya ekavet suretinde mi zuhur edeceini
bilemediinden daima iini er'a tevfik etmeye sa'yetmek lzm olduuna iaret iin kullarnn
amellerinden gafil olmadn beyanla Vcib Teal, a'ml-i saliha tahsilinin lzm olduuna tenbih
etmitir. 2455
Hulsa; Allah-u Teal'nn gklerin ve yerin gaybn bildii ve cmle umurun mercii kendisi ve
binaenaleyh; ibadetin lzumu ve kendisine tefviz-i umur etmek ehem ve elzem olduu ve kullarnn
hibir amelinden gafil olmayp hepsini bildii bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

SRE- YUSUF
Mekke-i Mkerreme'de nazil olan srelerdendir. Yz on bir yeti camidir.

319


Mteabihatn te'vilini tecviz edenlere nazaran

( )insan- kmile, ( )liyakatna ve (

)serair-i ilhiye bayran refa iaret olmasna binaen mans, [Ey esrar- ilhiye bayran
ref i'lya lyk olan insan- kmil ! Sana hitabeder ve derim ki, ite u srede sana inzal
olunan yt- beyyint fesahat ve belagat ak, helli, haram ve sair ahkm zahir olan
kitabn yetleridir.]
Fahri Rzi'nin beyanna nazaran Kur'an'da hidayet ve dallet, hill hrmet, gemi
mmetlerin ahvali, durub-u emsal ve ahval-i dnya ve hiret aktan lyk vechzere beyan
olunduu cihetle Kur'an'a; kitab- mbin denmitir. Yani Ahkm beyan eder bir kitab- kmil
demektir.

&&&&&
Vcib Teal kitab mbin olmasyla tavsif ettikten sonra kitabn Arab olduunu ve inzalden
maksad beyan etmek zere:

buyuruyor.2457
[Biz o kitab sizin taakkul edip mansn anlamanz iin lisan- Arap zere kraat
olunduu halde inzal ettik.]
Beyzv'nin beyan vehile Kur'an lfz ism-i cins olup aza ve oa tlak sahih olduundan
Cenab- Hakkn reslne inzal buyurduu kitabn mecmuna Kur'an denildii gibi ba'z yetlere ve
srelere dahi Kur'an denir.
Kur'ann Arab olmas Reslullah'n kavm-i Araptan olup ilk tebligat Araplara olduundan
Araplarn kolaylkla mansn anlayp dier akvama din-i slm'n ner ve ta'mimine suhuletle

()

muvaffak olmalar iin olduuna iaret etmek zere buyurmutur.

kelimesi
Vcib Teal'nn kelmnda kat'-i vcut mansn ifade ettiinden man-y nazm : [Sizin suret-i
kafiyede mansn anlamanz iin biz Kur'an' Arab olarak inzal ettik ki sizin iin tereddde ve Biz
mansn anlamadk, anlam olsaydk iman ederdik gibi itiraza ve i'tizara mahal kalmasn]
demektir.
n z a l ; bir halden dier hale ve yukardan aaya intikal olup kadim olan eyde bu intikal
olmad gibi Arabiyet ve Farisiyet dahi olmadndan firak- dlleden Mu'tezile bu ve bunun emsali
yetlerle Kur'ann hadis ve mahlk olduuna istidlal etmilerse de inzal ve Arab olmak; manya
dellet eden elfazn sfat olup hurufattan mrekkeb olan elfazn hadis ve mahlk olduunda phe
ve niz' yoktur. Zira ehl-i snnetin kadim olduunu iddia ettikleri Kur'an; bu elfazn medlul ve
zatullahla kaim olan ma'ndr. Yoksa bizim mushaflarmzda yazl ve lisanlarmzda tilvet olunan
elfazn kadim olduunu hi kimse iddia etmez ve iddia ederse bedahetin hilafn iddia etmi olur.
Bu srenin sebeb-i nzul; Fahri Rzi, Hzin ve Nisbr'nin beyanlar vehile ulem-y Yehd
Mekke mriklerine Evld- Ya'kub'un am'dan Msr'a nakletmelerinin sebebini ve Yusuf (A.S.) n
kssasn Muhammed (A.S.) dan sul edin demeleri zerine Mekkeliler Reslullah'a sul edince
bu srenin nazil olduu mervidir. 2458

&&&&&

320

Vcib Teal Kur'an' lisan- Arab zere inzal ettiini beyandan sonra Yusuf (A.S.) n
hikyesini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Habibim ! Bizim sana u Kur'an' vahyimiz sebebiyle gemi mmetlerin kssalarnn
gayet gzelini biz sana hikye eder, haber veririz. Halbuki bizim sana Kur'an' vahyimizden
evvel sen kssa-i Yusuf ve onun mutazammn olduu caibttan muhakkak gafillerden
olmutun.] Zira; buna dair henz sana vahiy gelmemiti.
Yani; ey Resl- Ekrem ! Senin anna ta'zm ve nbvvetini te'yid iin biz senin zerine
iitilmesi gayet gzel ve menfaati ok ve vaaz u nasihati herkese amil olan kssa-i Yusuf'u u
Kur'an' vahyimiz sebebiyle sana haber veririz. Halbuki bizim bu kssay sana vahyimizden evvel
sen bundan haberdar deildin.
Fahri Rzi, Nisbr ve Kaz'nin beyanlar vehile kssa; haberin bazsnn bazsna tbi'
olarak gelmesidir. Binaenaleyh; mem-i maziyenin ahvali haber zerine haber olarak geldiinden k
s s a denilmitir.
Yusuf (AS..) n haberi; ibreti, durub-u emsali, din ve dnyev birtakm faydalar, padiahlarn
ahvalini, malikin ve memlkn hallerini, ulem ve fudalnn menakbn, taife-i nisvann hilelerini,
dmann ezasna sabr ve kusur sahiplerinin kusurlarnn affn mutazammn olduundan Cenab-
Hak kssalarn ahseni olduunu beyan etmitir. nk; enbiya-y izamn herbirinin kssalar birok
fevaidi mutazammndr, lkin Yusuf (A.S.) n kssas daha ok camial, acaip ve garaibi
cmlesinden ziyade olduu iin cmle kssalarn gzeli olduu beyan olunmutur.

&&&&&
Vcib Teal ahsen-i ksas vahyettiini icmalen beyandan 2459 sonra Yusuf (A.S.) n
kssasn tafsil etmek zere :

buyuruyor.
[Y Ekrem-er Rusl ! Zikret sol zaman ki o zamanda Yusuf (A.S.) pederine Ey
babam ! Ben on bir yldz ve ay ve gnei bana secde ederler grdm dedi.]
Yani; Yusuf (A.S.) birok acaibata iaret olan u r'ysn pederine hikye ettii zaman ve
r'yay hatrlamak lzm ve onu zikretmek birok fevaidi mutazammndr. Binaenaleyh; habibim !
Sen o zaman zikret demektir.
Kaz ve Medarik'in beyanlar vehile Yusuf lfz; lisan- brandendir. Arab deildir. Fakat
Muarreb olduu iin bu gibi baz kelimatn baka lisandan bulunmas Kur'an'n Arab olmasna
mnf deildir. Yusuf (A.S.) n ryas sabiyy-i kil olduu halde Cuma gecesi vki olduu mervidir.
R u ' y e t le murad; r'yadr. Uyank halinde ru'yet deildir.
R'yann tabiri; On bir yldzla murad; biraderleri, emsle murad; validesi yahut validesi vefat
ettiinden teyzesidir. Kamerle murad; pederidir. Rya zamannda Hz. Yusuf'un on iki yanda
olduu Hzin'in cmle-i beyanatndandr. S e c ' d e yle murad; biraderleri, pederi ve validesinin
tevazu'la emrine itaat etmeleridir, yahut hakikaten secdedir. nk; o zamanda insanlarn
birbirlerine secdeleri selm makaammda detti. u halde secde; secde-i ta'zmdir. Secde-i ibadet
deildir. Zira; cemi' edyanda Allah'n gayrya ibadet caiz deildir.

321

()

Yldzlar akl sahipleri olmadklar halde yette zevilukulde isti'ml olunan

zamiri
secde edecek kimselerin zevilukulden olduklarna binaen cem'-i nzekker sygasyla varid
olmutur. Yusuf (A.S.) evvel yldzlar grd gibi saniyen yldzlarn secdelerini grdnden
ru'yette tekerrr yoktur. Zira b i r i n c i 2460 ru'yet; yldzlarn zatn, i k i n c i ru'yet; yldzlarn
secdelerini grdn beyan olduu cihetle tekrar yoktur. Yani Ben yldzlar grdm ve
yldzlarn bana secde ettiklerini dahi grdm demektir.
emsle kamer; yldz cmlesinden olduklar halde ereflerine iaret ve anlarna ta'zm iin
yldzlardan sonra ayrca zikrolunmular valide ve pederine biraderlerinden sonra mlakat
edeceine iaret iin emsle kamer yldzlardan sonra gelmitir.

&&&&&
Vcib Teal Yusuf (A.S.) n pederine rysn hikye ettiini beyandan sonra Ya'kub (A.S.) n
ryann mutazammn olduu acaibata binaen oluna vki' olan nasihatini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Ya'kub (A.S.) oluna dedi ki Ey oulcuum ! Biraderlerine r'yani haber verme.]

[Eer ryam haber verirsen onlar sana gerei gibi hile ederler, haber verme ki hile
yapmasnlar.]

[Zira; eytan insana adaveti meydanda bir dmandr.] Binaenaleyh; kardelerini senin
hakknda hileye sevkeder. u halde haber verme ki eytan frsat bulmasn demekle oluna
vesyda bulundu.
Yani; Ya'kub (A.S.) ryay tabirden oluna keml-i efkatim izhar ederek nasihata balad ve
dedi ki Ey oulcuum ! Bu r'ya senin hakknda birok fevaidi mutazammn olduundan 2461
biraderlerine haber verme ki sana hased etmesinler. Eer haber verirsen r'yam tabirle hasedleri
galeyan eder. Sana hile yaparcasna hile eder ve helkine sa'yederler. Zira; eytan insanlara
adaveti meydanda bir dmandr. Binaenaleyh; bu r'ya vastasyla kardelerinle senin aranz
amaya frsat bulur.
Fahri Rzi'nin beyanna nazaran Ya'kub (A.S.) Hz. Yusuf'ta grd zek ve almet-i
nbvvetten nai fevkalde muhabbetine biraderleri raz olmadklarn bildiinden bu r'yay
sylerse gayretlerinin ve Yusuf'a kar ibirarlarnn tezayd edeceini fehmettiinden rysn
biraderlerine sylememesini tavsiye etmiti.
Fahri Rzi ve Kaz'nin beyanlar vehile r'ya; uyku halinde rhun bedeni tedbirden
minvechin feragat etmesiyle lem-i melekta mnasebetinden dolay birtakm suretlerin kuvve-i
muhayyeleye nakedip kuvve-i muhayyeleden hiss-i mtereke aksetmesinden ibarettir.
Binaenaleyh; lem-i melekuttan akseden r'ya elbette sadktr. Amma baz.ervah- habiseden
akseden r'ya evhamdan ibaret olduu cihetle kziptir. u halde insanlarn nevm halinde
grdkleri r'ya iki ksmdr. Yusuf (A.S.) n r'yas sadk ksmndandr ki eseri birok seneler sonra
Msr'da zuhur etmitir. Binaenaleyh; Reslullah R'ya-y sadka Allah'tan ve kt r'ya
eytan'dandr. Sizden biriniz sevdii bir ryay grrse hi bir kimseye haber vermesin, ancak
sevdiine haber versin ve sevmedii ryay grdnde sol tarafna defa tkrsn ve eytan'n
errinden Allah'a iltica etsin, o r'ya elbette zarar vermez buyurmutur. yi r'yay grdnde
Allah'a hamdetmek ve kt r'yay grdnde eytan'dan istiaze eylemek lzm olduuna ve
r'yaya kil ve dost olan bir kimseye ta'bir ettirmek umur-u mhim meden bulunduuna dair
ahadis-i celile mezkr ve mervidir.
322

Hadis-i erifte beyan olunduu vehile kt r'ya grldnde sol tarafna tkrmek ve
eytan'dan istizeyle beraber sadaka vermek def'-i belya sebeb olduu gibi r'yada grd erri
defe ve selmete sebeptir.
Ebussuud Efendi'nin beyan vehile Yusuf (A.S.) n biraderlerinden (Yehuza), (Rubil),
(em'n), (Lvey), (Reyaln), (Denye), (Yecur), Yusuf (A.S.) n teyzesi (Liya) dan tevelld
etmilerdir. (Vedan), (Neftali), (Cad) ve (Air) namndaki drd de (Zlfe) ve (Belher) isminde iki
cariyeden tevelld etmilerdir. On bir yldzla tabir olunan bunlardr. Hz. Yusuf'un liebeveyn biraderi
(Bnyamin) ile kendisi (Rahil) den tevelld etmilerdir. (Rahil) i pederleri teyzeleri (Liya) nm
vefatndan sonra veyahut hal-i hayatnda tezevvc etmitir. nk; eriat- Ya'kub'da iki kardein
bir kimsenin nikh. altnda cem'i caizdi. Dier biraderleriyle peder ve valideleri Msr'a gelip secde
ettikleri zaman Bnyamin Hz. Yusuf'un yannda bulunduu cihetle birlikte secde edenler iinde
olmadndan yukarda on bir birader ta'dad olundu. Bnyamin de inzimam edince secde eden
biraderler on iki olmak lzm gelir. Halbuki yette on birdir diyerek itiraz varid olmaz. Yahut dier
on bir birader iinden birinin vefatyla Bnyamin de secde edenler meyannda dahil olmak
muhtemeldir.
Hz. Ya'kub Ryan biraderlerine haber verme, sana
hile ederler deyince Yusuf (A.S.) n Hanedan- nbvvette hased olarak bu gibi eye cesaret
eden olur mu? gibi hatrna gelen bir sule pederi eytann kardeler arasna byle fitneler
koyacan beyan etmesiyle cevap vermitir.

&&&&&
Vcib Teal Hz. Ya'kub'un olunu, rysn kardelerine haber vermekten nehyettiini
beyandan sonra ryay ta'bir'ettiini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[te u r'yay gsterip seni kardelerinden mmtaz kld gibi Rabbin Teal feyz-i
ilhisi olan nbvvetle seni ihtiyar eder, zatna has klar ve r'yalarn tabirini sana ta'lim
eder.]

[Ve Rabbin Teal senin zerine ve senin vastanla l-i Ya'kub zerine nbvvet
vermekle ni'metini itmam eder ve senin zerine 2463 nimetini itmam bundan evvel byk
pederlerin brahim ve shak (A.S.) zerlerine nbvvetle nimetini itmam ettii gibidir.]

[Zira; Rabbin Teal nbvvete lyk olan kimseyi bilir ve her-eyi ve bilhassa
nbvveti mevzi-i lykna vaz'eder.]
Yani; Ya'kub (A.S.) Hz. Yusuf'a biraderlerine rysn sylememesini tavsiye ettikten sonra
ryay tabire balar ve der ki Ey olum ! u r'ya ile Rabbin Teal seni kardelerin arasnda
mmtaz kld gibi ns arasndan seni nbvvete intihabyla byk Riyset ve yksek mertebe
olan nbvvet ve izzetle dahi mmtaz eyler ve baz ryann ta'birini ve enbiyann ve mmetlerinin
ve ktb- semaviyenin haberlerini sana ta'lim eder ve nice ma'nlara seni vakf klar ve Rabbin
Teal senin ve evld- Ya'kub'dan sairlerinin zerine nbvvetle ni'metini itmam eder. Zira; mansb nbvvet; mertebelerin en a'lsdr. Binaenaleyh; sair ns rtbede, dnyada ve hirette enbiyann
tbi'leri olup mertebeleri de aadr. Sana ni'metini itmam edecei gibi Rabbin Teal senden evvel
byk babalarn brahim ve shak Hazretlerine nbvvetle ve sair env'- nimetleri ihsanla onlar

323

zerine de nimetini itmam buyurdu. nk; Rabbin Teal herkesin liyakatini bilir ve iini hikmete
muvafk iler.
Hzin ve Kaz'nin beyanlar vehile i c t i h a ; bireyi kendine tahsis edip ihtiyar etmektir.
Binaenaleyh; Allah'n Hz. Yusuf'u ictibas; nbvvetle feyz-i ilhisine tahsis ve ihtiyar etmesidir.
T e ' v i l - i a h a d i s le murad; r'ya tabiri ve ktb- mnzelenin yetlerini tefsir ve
enbiyadan rivayet olunan hadisleri tevcih ve mahlkatn cesetlerine ve rhlarna mteallik delilleri
tetkik etmektir. R'yay tabir; akbet rc' edecei many beyan olduundan r'yay ta'bire rc'
mansna olan te'ville tabir olunmutur. nk te'vil; evlden alnmtr. Evi de rc' mansnadr.
N i m e t i i t m a m la murad; sadet-i diniye ve dnyeviyeyle evlt, emval, cah, mansib,
hadem haem, a'van ve etb' sahibi, kulb-u nsta memduh olmak, herkes nazarnda byk ve
ulum-u kesireye ve ahlk- hamideye muvaffak klmaktr. Bu 2464 yette nimeti itmam bunlarn
cmlesine amil olduu gibi nbvvete dahi amildir. Yalnz nbvvet murad olduuna nazaran
evld- Ya'kub'un hepsinin nebi olacaklarna iaret vardr. R'yada yldzlarn biraderlerle te'vil
olunmas dahi nebi olmalarn m'irdir. nk; yldzlarn ziyasyla lem intifa' ve ihtida ettikleri
gibi enbiya ile de insanlar intifa' ve ihtida ettikleri cihetle yldzlarn enbiya ile te'vil olunmas
muvafktr. Binaenaleyh; Yusuf (A.S.) n biraderleri hakknda suizanetmekten ve fena sylemekten
son derece tevakki etmek lzmdr. nk; nebi olmalar muhtemel olduundan nebiye ta'netmek
kfrdr. u halde onlara ta'netmek byk mahzuru mucip olmak ihtimaline binaen her halde
hsnzan lzmdr. Amma biraderlerinin Yusuf (A.S.) hakknda vki olan muameleleri
nbvvetlerinden evvel olduu cihetle ba'dennbvve ma'sum olmalarna mni' deildir.

&&&&&
Vcib Teal Yusuf (A.S.) n r'ysn beyandan sonra r'yann mutazammn olduu acaibatn
hayyiz-i fiile kmasnda geirmi olduu safahatn byklne iaret etmek zere :

buyuruyor.
[Zat- ulhiyetime yemin ederim ki Yusuf ve Yusuf'un biraderlerinde sairlerin
mkltn halledecek ve sullerine cevap olacak birok almetler vardr.] nk; kssa-i
Yusuf (A.S.) da birok havadisin fetvalarna cevap vardr. Mesel Hasedin neticesi nedir?
suline cevap hacalet ve mahcubiyettir ve Sabrn neticesi nedir? suline cevap; selmettir ve
Kederin neticesi nedir? suline cevap; ferahtr ve Meakkatin neticesi nedir? suline cevap;
rahattr ve Hilenin neticesi nedir? suline cevap; felkettir ve Firkatin neticesi nedir? suline
cevap; itim' ve lfettir diyerek kssa-i Yusuf'la bunlarn cmlesine cevap verilir. nk; u saylan
fetvalar ve daha nice acaip ve garaip Yusuf (A.S.) n sergzetini beyan eden bu sure-i celilede
mnderictir. Kssa-i Yusuf'ta Reslullah'n nbvvetine, dininin i'lsna ve akbet mriklerin
Reslullahn emrine itaat edeceklerine dellet vardr. Zira; Reslullah bir kimseden okumadan ve
ktb- sabkay mtala etmeden Hz. Yusuf'un vak'asn aynyla haber vermesi vahyile haber
verdiine dellet ettii gibi biraderlerinin gayretine kar Yusuf (A.S.) a Cenab- Hakkn muaveneti
mriklerin Reslullah'a ezalarna mukaabil reslne Vcib Tealnn muavenet edeceine ve
akbet kfirlerin emr-i Reslullah'a itaat edeceklerine dahi dellet eder.
Ya'kub (A.S.) n r'yay tabirinin eseri seksen sene sonra zuhur ettii gibi Yusuf (A.S.) n
biraderleri emrini redde sa'yetmilerse de kadere kar bir te'siri olmayp akbet mukadder olan
zuhur ettii gibi Cenab- Hakkn reslne va'd ettii nusretin zuhuru her ne kadar taahhur ederse
de elbette zuhur edeceine ve emr-i resl iptale sa'yedenlerin gayretleri semeresiz kalacana,
an- Reslullah'a bir nakisa getiremeyeceklerine ve hakk iptale gayret edenlerin hep emekleri
boa gideceine dahi dellet vardr.

&&&&&
Vcib Teal Hz. Yusuf'un kssasnn azametine iaretten sonra biraderlerinin pederlerine,
Yusuf (A.S.) a ve biraderi Bnyamin'e ibirarlarn meydana koyarak birbirlerine ikyet ettiklerini
beyan etmek zere :

324

buyuruyor.
[Zikret y Ekrem-er Rusl ! u zaman ki o zamanda Yusuf (A.S.) n biraderleri Allah'a
yemin ederiz ki Yusuf ve biraderi babamza bizden daha muhabbetlilerdir. Halbuki biz
cemaatz. Binaenaleyh; bize muhabbet daha evldr ve lkin pederimiz onlara muhabbet
ediyor. Zira; pederimiz umur-u dnyada ve bilhassa bu 2466 muhabbette ak bir hata
iindedir demeleriyle kalplerinde olan ibirarlarn meydana koydular.]
Yani; Yusuf (A.S.) n biraderleri Biz sinnen byk ve pederimizin btn mesalihini ve umuru dnyaya mteallik her iini grr bir cemaat olduumuz halde bize muhabbet edecekken bilkis
kk yata olan, bir ie yaramayan Yusuf'a ve biraderine bizden daha ziyade muhabbet ediyor.
Zira; pederimiz bu hususta ak bir hatada bulunuyor. Binaenaleyh; pederimizin bu haline biz
tahamml edemeyiz dediler. Pederlerinin Yusuf (A.S.) a muhabbetini nefrete tebdil etmek
hususunda maverenin mukaddimesini meydana ve brudetlerini ortaya koydular.
Tefsir-i Hzin'de beyan olunduu vehile Ya'kub (A.S.) n Hz. Yusuf'a muhabbeti sairlerinde
gremedii rd ve salh Yusuf (A.S.) da grd gibi validesi vefat edip kk olarak kald iin
zaruri bir muhabbetti. Muhabbet-i zaruriye ve kalbiye ise beer iin tebdili mmkn olmayan
eylerdendir. Amma muhabbet-i hariciye ve ihtiyariyede evldnn cmlesi Hz. Ya'kub indinde
msaviydi. Fakat evld- Ya'kub'un henz tecrbeleri tekemml etmeyip halleri bu cihetleri tetkike
msait olmadndan pederlerini muhabbet-i zaruriyede dallete nispet ettiler. Bu dallden
muradlar; umur-u dnyada dalldir; yoksa umur-u dinde dall deildir. Zira; enbiya-y izam umuru dinde dalle nispet etmek kfrdr.

&&&&&
Vcib Teal Yusuf (A.S.) n biraderlerinin ibirarlarn beyandan sonra ibirarn neticesini ve
maverelerinin hulsasn beyan etmek zere :

buyuruyor.
[ldrn Yusuf'u veyahut uzak bir beldeye atn. Pederinizin yz tamamen size
dnsn, sizden gayr yzn tevcih edecek bir 2487 kimse bulamasn. Yusuf'u ldrp
veyahut uzak bir beldeye attktan sonra siz taib mstafir bir kavm-i salih olursunuz
dediler.]
Yani; Yusuf (A.S.) n r'ysndan sonra pederinin muhabbeti tezayd edince biraderlerinin de
gazap ve adavetleri arttka artt ve pederlerinden Hz. Yusuf'u uzaklatrmaya karar verdiler. Fakat
bu kararlarn infaza muvaffak olabilmek iki eyden birisiyle hasl olacan dermeyan ederek
dediler ki Yusuf'u katledin, szn bitirin veyahut uzak ve sadas iitilmedik bir arza atn ki
unutulsun, zayi' olsun. Pederiyle bir daha grmek nasip olmasn. te o vakit pederinizin yz
Yusuf'tan hl kalr ve yalnz size tevecch eder. nk; size muhabbetine baka bir mani' kalmaz.
Binaenaleyh; btn muhabbeti size mnhasr kalr ve bu ikiden birini iledikten sonra tevbe eder,
sulehadan olursunuz demekle kat'i karar verdiler.
Yusuf (A.S.) n katlini veya uzak bir beldeye tardn syleyen (em'un) olup dierlerinin yani
(Yehuda) dan maadasnn raz olduklar Nisbr ve Kaz'nin cmle-i beyanatndandr.
Fahri Rzi'nin beyan vehile s a l i h n le muradlar; gnahlarn bilerek tevbeyle sulehadan
olmalar, pederlerinin hizmetine kemliyle ehemmiyet vermeleri ve pederlerinin Yusuf (A.S.) a
muhabbetinden dolay ibirarn zail olup ezcandil ie sarlmalardr. Yani; Hz. Yusuf ortadan
kalkarsa aradan teevv kalkp her ilerin yolunda cereyan edeceini murad etmilerdir.

325

&&&&&
Vcib Teal u ktale itirak etmeyen bulunduunu beyan etmek zere :

buyuruyor.
[hve-i Yusuf'tan bir sz syleyen dedi ki ldrmeyin Yusuf'u ve onu kuyunun dibine
koyun ki baz yolcular bulsun ve alsn 2468 gtrsnler. Eer isteyecekseniz byle yapn. ]
Bu szyle kardelerine katli terkettirip iin ehven tarikna iaret etti.
Yani; Yusuf (A.S.) n biraderleri katle veya tarda karar verince ekseriyetin bu kararna muhalif
olan (Yehuza) Yusuf'u katletmeyin. Zira; katil en byk cinayettir ve cezas ardr. Binaenaleyh;
terkedin katli. Eer kararnzda devam edip Yusuf'a bir ihanet etmek isterseniz kuyunun derin ve
kimsenin gremeyecei cihetine atn ki baz yolcular onu bulsun ve gtrsnler demekle
kardelerini katilden men'le zarurattan ehvenini ihtiyar cihetine imale etti. nk; (Yahuza)
cmlesinin by ve rey tedbirde akl ve dirayette hepsinden ziyadeydi.
Kaz ve Hzin'in beyanlar vehile c b b kuyu mansnadr. G a y a b e ; rtl derin
mahalli demektir.Yani; Kuyunun derin ve grlmez mahalline atn demektir. Kuyunun,

()

beynlerinde ma'ruf bir kuyu olduuna iaret iin ta'rife dellet eden
ile irad
etmilerdir. Ma'ruf kuyuyu ihtiyarn sebebini dahi beyan ettiler ki yolcularn o kuyuya konak verip
Hz. Yusuf'u bulup gtrmeleridir.
Kuyunun mahalli (rdn) civarnda Ya'kub (A.S.) n hanesine fersah mesafede yolcularn
konak mevkii ve mehur bir kuyu olduu mervidir. S e y y a r e ; misafir yolcular demektir. l t i k a
t ; yol zerinde adam bulmaktr. Yani Kuyuya atn ki kuyuya gelen yolcular bulsunlar demektir.
Vcib Teal kuyuya atmak re'yinde ittifak ettikten sonra hile aramaya ve pederlerinin elinden
Yusuf'u kurtarmaya areler taharrisine baladklarn beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Yusuf (A.S.) n biraderleri pederlerine dediler Ey babamz ! 2469 Sana ne oluyor ve
ne gibi sebep var ki Yusuf zerine bize emin olmuyorsun. Halbuki biz Yusuf'a hayr murad
ve nasihat ederiz.]

[Yarn gnder Yusuf'u sahraya. Bol meyvelerden yesin, oynasn. Halbuki biz Yusuf'u
elbette afattan hfzederiz. ]
Yani; Yusuf'un kardeleri pederlerinden pederlerine ikyet ve pederlerinin haline esef eder
gibi dediler ki Ey babamz ! Senin haline biz esef ediyoruz. Sana ne oluyor ve biz sana ve Yusuf'a
ne gibi kusur ettik ki Yusuf zerine bize emin olmaz ve Yusuf'u bize inanmazsn, buna bir sebep
bilemiyoruz. Biz senin evldnz, Yusuf da bizim biraderimiz ve gzmzn nru kardeimizdir.
Halbuki biz Yusuf'a efkat eder hayr t verir elbette nasihat ederiz. Binaenaleyh; yarn gnder
Yusuf'u bizimle, kalm dalara, meyvelerden istedii kadar bol bol yesin ve istedii oyunlardan
oynasn. Gz gnl alsn. Halbuki biz onu elbette muhafaza ederiz demekle pederlerinden
msaade istediler.

326

Fahri Rzi'nin beyan vehile u szleri pederlerinin Yusuf (A.S.) zerine biraderlerinden
korktuuna ve biraderlerinin de onu hissederek bu korkuyu izaleye altklarna dellet eder.
Binaenaleyh; Ebussuud Efendi'nin beyan vehile pederlerini kandrarak msaade almak ve
maksatlarna nail olmak iin szlerini kuvvete dellet eden cmle-i ismiye ve te'kide dellet eden

( )ve ( )ve Yusuf'a rci' zamiri takdimle hfzn nasihatini cemiine isnad ederek
(
) , ( ) cmleleriyle irad ettiler ve pederlerine

vaad-i kav verdiler.

()

; hayvanatn bahar gnlerinde mer'ada bl ot yemeleri mansna ise de insann

rzknda vs'ata ve istediini yemeye muktedir olmasnda dahi isti'ml olunduundan bu makamda
istedii meyvalardan istedii kadar yer, telezzz eder demektir. I a ' b 'la murad; msabaka ve ok
atmak gibi muharebeye mukaddime ve let olan eylerdir. 2470

&&&&&
Vcib Teal Hz. Yusuf'un biraderlerinin pederlerine vki olan srarlarnakar Yakub (A.S.)n
olu Yusuf'u biraderleriyie gndemeye mmaat gsterip ve lkin gndermek istemediine iki
sebep sylediini beyan etmek zere:

buyuruyor.
[Ya'kub (A.S.) Sizin Yusuf'la gitmeniz bana muhakkak hzn verir ve sizin gafil
olduunuz halde Yusuf'u kurt yemesinden ben korkarm dedi.]
Yani; Ya'kub (A.S.) mahdumlarnn Yusuf'u sahraya gtrmek zere srarlarna kar onlarla
gndermek istemediine iki zr beyan etti ve Sizin Yusuf'la sahraya gitmeniz bana muhakkak
hzn verir, iftirakna dayanamam, binaenaleyh; bir an bile gzmden ayrmak istemem ve
korkarm ki siz ondan gafil olduunuz halde Yusuf'u kurt yer, muhafazasnda kusur ve gaflet
edersiniz demekle gndermeye rabet etmediinin sebeplerini beyan etti.
Fahri Rzi'nin beyanna nazaran Ya'kub (A.S.) rysnda Hz. Yusuf zerine bir kurdun
hcum ettiini grp, arz- Ken'n'da kurdun ok olmasna binaen kurdun yemesinden korktuunu

()

dermeyan etmitir ve lkin

yani Bel sze baldr fahvasnca
korktuu cihetten haber getirdiler. Binaenaleyh; nsan hayr saynmal ie ve hayr gelmeli baa
dedikleri darbmesel de bu vak'aya mutabktr. Hzin'de beyan olunduu vehile biraderleri
pederinden izin almasn Hz. Yusuf'a tavsiye etmeleri zerine Yusuf (A.S.) da msaade istedi ve
pederi de msaade etti.

&&&&&
Vcib Teal Ya'kub (A.S.) n iki cihetle i'tizarna kar 2471 mahdumlarnn pederlerine
vermi olduklar cevab beyan etmek zere:

buyuruyor.
[Ya'kub (A.S.) n mahdumlar Biz kuvvetli bir cemaat olduumuz halde eer Yusuf'u
kurt yerse bu takdirde elbette biz zayiinden ve zarar edenlerden oluruz dediler.]

327

Yani; Yusuf (A.S.) n pederleri Korkarm siz gaflet edersiniz, Yusuf'u kurt yer demesi
zerine pederlerinin u szn bad addederek hilelerini setretmek tarikyla Ey baba ! Biz kav bir
cemaat olduumuz halde eer Yusuf'u kurt yer de biz gaflet edersek zarar edenlerden, malmz
ve mevaimizi muhafazadan ciz zuaf grhundan oluruz. u halde bu diyarlarda eleemeyiz.
Ey pederimiz ! Senin aklna gelen ey ne kadar uzaktr. Eer dediin olursa bizim aleyhimize
hsranla duya mstehak oluruz demekle ecaat izhar ettiler ve pederlerinin i'tizarndan ikinciye
cevapla iktifa ve evvelkine cevaptan skt ettiler. nk; evvelki i'tizar olan Hz. Yusuf'a
muhabbet; onlarn gayz u gazap ve hasedlerine sebeb olup onlarca ma'lm olduundan Niin
mahzun oluyorsun, neden ayrlamyorsun? gibi eylerle cevap vermediler ki keenne o ciheti
ehemmiyete almamlardr. Zira; maksatlarn te'mine o cihetten imaz- aynetmek lzm geliyordu.
Binaenaleyh; muhabbetinden dolay pederini muhaze etmek ve o cihetten mnakaaya meydan
vermek istemediler.

&&&&&
Vcib Teal u beyan olunan mnakaalar bittikten sonra Ya'kub (A.S.) n msaadesi
zerine mahdumlarnn Yusuf'la beraber gittiklerini ve Yusuf (A.S.) ibadethanesi olan kuyuya
koyduklarn beyan etmek zere: 2472

buyuruyor.
[Vakta ki biraderleri Yusuf'la beraber gittiler ve Yusuf'u kuyunun karanlk mahalline
koymak zere cem'oldular ve arzularn ilediler, maksatlarn icra ettiler.]

[Biz Yusuf'a vahyettik ve Y Yusuf ! Merak etme. Elbette kardelerin bilmedikleri
halde sen onlarn u ilerini haber verirsin demekle tesliye ettik.]
Yani; mahdumlarnn srarlar zerine Ya'kub (A.S.) msaade edince onlar Yusuf (A.S.) la
sahraya gittiler ve evvelce vermi olduklar karar vehile Yusuf (A.S.) ma'ruf kuyunun derin
mahalline atmak zere kuyunun bana toplandlar ve azmettikleri eyi ilediler ve biraderlerini
kuyunun iine koydular. te o vakit biz vahyettik ve dedik ki Merak etme. Elbette sen saha-i
selmete kar ve bunlarn u yolsuz ilerini onlara haber verir mahcub edersin. Halbuki onlarn
haberleri olmaz ve seni bilmezler. Zira; senin rif at ann ve lvv- merteben onlarn seni
bilmesine mani olur demekle biz Yusuf'u tesliye ettik.
Beyzv ve Medarik'in beyanlar vehile kuyuya atnca Yusuf (A.S.) su zerine iner ve
kuyunun bir tarafnda olan tan zerine kar. O vakitte Yusuf (A.S.) n bu kuyudan hals
olacan, o kardelerinin u ilerini kendilerine haber vereceini, o kardeleri zerine emr
olacan ve r'ysnn eseri zuhur edeceini m'ir vahyettiini Cenab- Hak bu yetle beyan
buyurmutur. V a h y ile murad; vahy-i hakikidir. Geri Yusuf (A.S.) o zaman on iki yanda olduu
rivayet olunmaktaysa da hadaset-i sin vahye mani .deildir. nk; Yahya ve sa (A.S.) a dahi hal-i
sahavetlerinde vahiy gelmitir. Vaka kuyunun iinde vahyini tebli edecek mmet yoksa da kalbini
tatmin iin vahiy gelmek ve ileride 2473 mmetine tebli etmek caiz olduu Fahr-i Rzi ve Hzin'in
cmle-i beyanatndandr. Yahut v a h y ile murad; ilham olmak muhtemeldir.
Beyzv'nin beyan vehile kuyuya vazedeceklerinde kanla boyayp pederlerine gtrmek
zere gmleini karmlarsa da Cibril-i Emin vahyile geldiinde brahim (A.S.) Nemrud atee
attnda Cennet'ten Cibril-i Emin bir harir gmlek getirip giydirmiti ve o gmlek gm zarf iinde
irsen Ya'kub (A.S.) a intikal etmi, Ya'kub (A.S.) da o gmlei teberrk tankyla Yusuf (A.S.) n
boynuna takm ve Hz. Yusuf'u biraderleri kuyuya koyacaklarnda gmleini karmlarsa da
gm zarf almak tella hatrlarna gelmediinden boynunda kalmt. te Cibril-i Emin vahyile
gelir, derhal o zarf iinden harir gmlei karr giydirir.
Fahri Rzi, Kaz ye Medarik'in beyanlar vehile u vahyin eseri Msr'da zuhur etmitir.
nk; Yusuf (A.S.) nice mddet sonra Msr'a Aziz olup zahire almak zere biraderleri huzuruna
328

geldiklerinde Hz. Yusuf biraderlerini bildi, biraderleri ise onu bilmediler. te o zaman biraderlerine
Sizin baba bir kardeiniz varm, kuyuya atm, babanza kurt yedi demisiniz demekle onlarn
ef'lini haber verdi. Onlar ise Azizin, biraderleri Yusuf (A.S.) olduunu bilmediler.
Yahut Nisbr'nin beyan vehile yetin mans: [Biz vahyettik ve lkin biraderleri bizim
vahyettiimizi bilmediler] demektir. u halde vahyi bilmi olsalar gazaplar daha ziyade artacana
binaen vahy-i ilhi biraderlerinden gizlenmitir.
Geri Yusuf (AS..) n biraderlerinden pederlerine yalan sylemek ve pederleriyle biraderleri
beynini tefrik etmek gibi ba'z hatalar sebketmise de yukarda beyan olunduu vehile nebi
olmalar ihtimaline binaen onlar zem ve suzan etmek kafiyen caiz deildir. nk; nebi olduklar
surette bu hatalar nbvvetlerinden evvel vki olmutur. Enbiyann gnah- kebireden masum
olmalar nbvvetlerini izhardan sonradr. Amma nebi olmadklar surette bu gibi tevcihata hacet
yoktur. nk; had- mmet hibir vakit hatadan hli olamaz. 2474

&&&&&
Vcib Teal Yusuf (A.S.) biraderleri kuyuya indirdikten sonra pederlerine gelip Yusuf'u kurt
yedi dediklerini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Yusuf'un kardeleri alayarak akam vakti pederlerine geldiler.]

[Ve dediler ki Ey babamz ! Biz msabaka eder olduumuz halde gittik ve Yusuf'u
eyalarmzn yannda braktk.]

[Binaenaleyh; Yusuf'u kurt yedi.]

[Halbuki sen bizim szmze inanmazsn velevse doru sylemi olalm demekle
pederlerini endie iinde braktlar.]
Yani; Yusuf (A.S.) biraderleri kuyuya koyduktan sonra akamn karanlnda alaarak
pederlerine geldiler. Pederleri onlara niin aladklarn ve koyunlarna bir kaza olduundan m
aladklarn ve Yusuf'un nerede olduunu sul edince dediler ki Ey babamz ! Biz birbirimizle
hangimiz daha ziyade ileri gider olduumuzu bilmek iin msabaka eder olduumuz halde gittik ve
biraderimizi eya ve emteamz yannda terkettik. Msabakaya dalm ve gaflet etmiiz.
Binaenaleyh; Yusuf'u kurt yedi ve sen de o yolda tee'm etmitin. Aklna gelen bana geldi. Biz
sana doru sylemi olsak dahi sen bize inanr ve tasdik eder olmadn 2475 demekle hilelerini
setretmek ve bu bil pederlerinin tee'mnden ne'et ettiine iaretle musibetin pederlerinin
halinden ve suzannndan ileri geldiini beyanla kabahati zerlerinden atmak istediler.
Teisir-i Hzin'de ve Medarik'te beyan olunduu vehile karanlkta yz yz grmediinden
i'tizara cesaret ziyade olduu iin pederlerinin huzuruna akam vakti gelmesini intihab etmilerdir.

&&&&&
Vcib Teal Yusuf'un kardelerinin pederlerine kar irtikb edecekleri yalan takviye etmek
iin Yusuf (A.S.) n gmleini kana boyanm olarak getirdiklerini beyan etmek zere :
329

buyuruyor.
[Ve onlar Yusuf (A.S.) n gmleine yalan olarak srlm bir kanla geldiler.]

[Ya'kub (A.S.) Bu sizin sznz doru deildir, belki sizin nefsiniz bu emri size tezyin
etti. gzel gsterdi, nefsinize uydunuz bu irkin emri ilediniz.]

[Binaenaleyh; benim iim sabr- cemildir.] Zira; sabr- cemilden baka are yoktur.

[Sizin lisannzla vasfedip sylediiniz ey zerine Allah'tan yardm istenir. Benden
sabr, Allah'tan yardm dedi.] 2476
Yani; pederlerinin kolayca szlerine inanmayacan bildiklerinden biraderlerinin gmleini
bir koyun kanna boyadlar ve yalandan srlm kanla pederlerine geldiler ve gmleini ortaya
koydular. Pederleri gmlei eline ald ve kann insan kan olmadn bildi ve dedi ki Bu sznz
yalandr, belki bu irkin ii sizin nefsiniz size tezyin etti. Binaenaleyh; nefsinize uydunuz, bunu
ilediniz. u halde benim iin sabr- cemilden baka are yok, ancak sabr- cemil vardr ve sizin
sylediiniz emir zerine Allah'tan yardm talebolunur demekle szlerinin doru olmadn ve
nefislerine uyduklarn ve bu iptilnn aresi gzel sabr olduunu ve bu iin akbetine Allah'tan
yardm istediini beyan etti.
Fahri Rzi ve Hzin'in beyanlarna nazaran yalanlarn doru gibi gstermek zere bir kuzu
keserler, gmlei kana srerler ve lkin yrtmak hatrlarna gelmez. Pederlerine getirince Hz.
Ya'kub gmlei alr, yzne ve gzne srer. Fakat yrtk olmaynca Subhnallah ! Ne acip ve
halim bir kurtmu olumu yemi de gmleini yrtmam dedikten sonra szlerinin yalan
olduunu, bu byk ii onlara nefisleri tezyin ve teshil ettiini, bu iin akbetinde selmeti bulmak
iin sabr- cemil lzm geldiini ye Allah'n inayetine ilticadan baka are olmadn syledi.
nk; Ya'kub (A.S.) mahdumlarnn szlerinin yalan olduunu gmlein salam olmasyla bildii
gibi olunun r'yasyla da bilmiti. Zira r'ya; Hz. Yusuf'un, kbet-i hasene sahibi olduuna dellet
ediyordu. S a b r - c e m i l ; ikayetsiz ve fezi' u feryad etmeden sknetle sabretmektir. Zira
kaza-y ilhi zerine sabr vaciptir ve lkin zalimin zulm zere sabretmek vacip deildir. Belki
zulmn define almak vaciptir. Ya'kub (A.S.) n olunun sa olduunu bildii ve iddetle taharri
edip olunu o beldan kurtarp zulm defetmek lzm olduu halde sabrnn sebebi; Fahri Rzi'nin
beyan vehile iki eydir:
B i r i n c i s i ; bu vesileyle Msr'a gidip melce-i enam olmas ve bu bel sebebiyle
derecatnn terfii mukadder olduundan Cenab- Hakkn taharriye msaade etmemesidir.
k i n c i s i ; taharriye balamak olunun hayatna suikasde sebep olmasdr. nk;
mahdumlarnn Yusuf (A.S.) hakknda hasedleri ve gayz u gazaplar pek ok olduundan taharriye
2477 balanrsa Yusuf'u katletmek ihtimali galip olduu cihetle taharriden feragatla sabra
mlzemet ve Allah'n inayetine iltica etmi ve u halde pederinin sabr olunun hayatn muhafaza
eylemitir. Yusuf (A.S.) n r'ysnn icab akbeti pek parlak olacana kalbi msterihti ve lkin ne
gibi tecelliyat olacan bilmemekle beraber iftirakna tahamml edemediinden hzn ve esefi
ziyadeydi.

&&&&&

330

Vcib Teal Yusuf (A.S.) n makam- mbareki olan kuyudan Msr canibine azimetinin
keyfiyetini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Kuyunun yaknna bir yolcu kafilesi geldi. Su getiricilerini su almak zere kuyuya
gnderdiler ve o kimse kuyuya geldi ve kovasn kuyuya sald.]

[Ey mjde ! Zamann geldi, gel buraya, ite u kuyudan kan bir olandr demekle
kendi kendini tebir etti.] nk; Yusuf (A.S.) kovaya sarlm ve kovayla beraber kmt.

[Kafile halk satlk bir met' olmak zere Yusuf'u sakladlar.]

[Hlbuki AHah Teal onlarn amellerini bilir.]
Yani; Yusuf (A.S.) a ma'bedhane olan kuyunun civarna Medyen'den gelip Msr'a gitmek
zere bir yolcu kafilesi geldi. 2478 Malik b. Zar isminde su getirici adamlarn kuyuya su
almak.zere gnderdiler. (Malik) kuyuya geldi ve kovasn kuyuya salnca Yusuf (A.S.) kovaya
sarld. Malik kovay ekti, fakat su yerine keml-i sabahat ve melhatl bir olan knca Malik

) diyerek bard. Yani Bu ne mjdedir ey mjde ! Gel buraya,

(

zamann geldi. te su kuyudan kan bir olandr dedi ve Hz. Yusuf'u ald, kafileye gtrd.
(Malik) ve sair kafile halk Yusuf'u ticaret iin satacak bir met' makamnda ve emanet diyerek
satmak ve parasn taksim etmek zere ittifak ettiler ve bu yolda iin hakikatini saklamak ve
sylememek zere karar verdiler. Halbuki cemi-i seraire muttali' olan Allah-u Teal gerek Yusuf'un
biraderlerinin ve gerek kafilenin amellerini bilir.
Hzin ve Kaz'nin beyanlar vehile v a r i d ; kafilenin nnde gidip kafilenin konak yerini,
suyunu ve ateini hazrlayan kimseye denir. Bu kafilenin varidi de (Malik b. Zar Huza) olduu
mervidir. B r ; sruru mucip olan bireyi ihbar iin isti'ml olunan bir kelimedir. Yahut kafilede
Malik'in arkadalarndan birinin ismi (Br) olduundan onu armtr. B i z a ; satvermek iin
emanet edilen maldr. nk; baz rivayete nazaran Malik'le dier bir refiki Yusuf (A.S.) kuyuda
bulduklarn kafilenin sair efradndan sakladlar ve Kuyunun yannda bulunan kimseler bu kleyi
bize emanet ettiler. Msr'da satp parasn gndereceiz demelerine binaen Yusuf (A.S.) a biza
yani satlmak zere emanet edilmi mal denilmitir. Kafile Hz. Yusuf'un kuyuda gn
ikaametinden sonra geldii ve gnden sonra kuyudan kt mervidir.

&&&&&
Vcib Teal Yusuf (A.S.) kafilenin Msr'da sattklarn beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Kafile erkn Yusuf'u noksan bir paraya ki saylr birka 2479 dirheme sattlar ve
Yusuf hakknda rabetsizlik gsterenlerden oldular.] nk; yolda bulduklarndan her ka
331

kurua verseler kr olduu iin ehemmiyet vermediler. Zira; bulduklar eyi hakir grmek ve
kymetini bilmemek her ne olsa kr addetmek ve sahibi kar diyerek alelacele elden karmak
insanlarda dettir. Binaenaleyh; Yusuf (A.S.) hakknda kafile yle yaptlar ki az paraya deitiler.
u man; satanlarn kafile efrad olduuna nazarandr. Amma satanlarn Yusuf (A.S.) n biraderleri
olduuna nazaran man-y yet: [hve-i Yusuf, Yusuf'u noksan bir paraya sattlar ki birka saylr
dirhem ve zyf akedir.] Yani; Kam bir kleleri olduunu iddia ederek rabetsizlik gsterdiler
demektir. Kervan kuyunun yanna konunca ihve-i Yusuf ne var ne yok diyerek Yusuf (A.S.) n
halinden haber aramak zere kuyunun banda kafilenin yanlarna gelip biraderlerini kuyudan
km grnce Bu bizim klemizdir, kat deyip kafileye az bir parayla sattklar mervidir.
Kafileyle gidip pederlerinden uzak olmas matlub olduundan parann azna ve ouna bakmayp

()

hemen kafile, ne vermise aldklarndan

denmitir ki Yusuf
hakknda kardeleri ihtiyasz ve ehemmiyetsiz bulundular demektir. Yahut kafile, kam kle
denilince ihtiyasz ve rabetsiz bulundular ki az parayla alsnlar.
Tefsir-i Hzin'de beyan olunduu vehile s e m e n - i b a h s la murad; haram, o ayar
aa ve kymeti noksan bir paradr. Ve o zamanda krk dirhemden yukar olan paray tartmak ve
krktan aa olan saymak det olduu cihetle Yusuf (A.S.) bedelinde alman para krk dirhemden

()

aa olduuna iaret iin

yani saylm bir para denmitir.
Z h d ; bir eye rabet etmemektir. Binaenaleyh; bu yette evvelki manya nazaran zahidi
nle murad; kafile olursa yolda bulduklarn ve kam bir kle olduunu itikad ettiklerinden
sahiplerinin usanm olduklarn grdkleri cihetle rabetsiz grndler, az bir parayla aldlar ve
Msr'da az bir ticaretle sattlar demektir. Eer zahidinle murad; biraderleri olursa keenne kam
bir kle olduundan kafileye kar rabetsiz grndler ve azck bir para aldlar, dnverdiler
demktir. Fakat kardelerinin Bu 2480 bizim klemizdi, fakat kamtr demelerine kar Yusuf
(A.S.) hakikati syleyecek olursa katlederler korkusuna binaen skt etmitir.

&&&&&
Vcib Teal Yusuf (A.S.) kafilenin alp Msr'a gtrdklerini beyandan sonra Msr'da
cereyan eden ahvali beyan etmek zere:

buyuruyor.
[Ehl-i Msr'dan Yusuf (A.S.) satn alan kimse haremine Sen bunun yatacak ve
oturacak makaamn gzel yap, yiyeceine, giyeceine dikkat et, ikramda bulun, me'ml ki
bu zat aklyla ve dirayetiyle bize menfaat eder veyahut biz onu velet ittihaz ederiz demekle
tenbihatta bulundu.]

&&&&&
Vcib Teal Aziz-i Msr'n Yusuf (A.S.) da grd almet-i necabet ve emmare-i salh
zerine haremine tenbihat- lzmeyi icra ettiini beyandan sonra:

buyuruyor.
[te biz azman Yusuf (A.S.) n pederinden ve biraderinden iftrak ederek kk
yanda diyar- gurbete derek kuyunun dibinde ihtiyar- uzlet edip ktktan sonra azizin
nazar- dikkatini, efkat ve merhametini Yusuf zerine tevcih ve katilden kurtarp saha-i
selmete kardmz gibi Yusuf (A.S.) a yeryznde keml-i kudret ve vs'at verdik ki
kendi ihtiyaryla tasarruf eylesin, Biz ona r'ya tabirini, kitaplarn te'vilini ve enbiyadan varid
332

2481 olan hadislerin tevcihini ta'lim ettiimiz iin arz- Msr'da tasarrufa iktidar verdik ki
adaletle hkme muvaffak olsun.]

[Halbuki cmle kullarnn ilerini tedbir eden Allah-u Teal emri zerine galip ve
istedii kulunu l ve istediini zelil klar ve dilediini iler, iradesine kimse kar koyamaz
ve lkin nsn ekserisi Allah'n galebesini ve emrinde istikllini ve mlknde tasarrufunu
bilmez.] Binaenaleyh; ihve-i Yusuf gibi birok eylere teebbs eder lkin irade-i ilhiyeye kar
hibir te'siri olmaz. Akbet hacaletini mucip olur. Zira; Allah-u Teal emrinde galiptir.
Beyzv ve Hzin'in beyanlar vehile s e y y a r e yani deveciler Yusuf (A.S.) Msr'da
satmak iin pazara karnca Msr'n maliye nazr ve bavekili (Ktfr) Hz. Yusuf'u alr ve yette
beyan olunduu vehile haremi (Rail) e veyahut (Zleyha) ya son derece ikram etmesini, iltifatta
bulunmasn ve muhterem tutulmasn tenbih eder. Bu tenbihine iki sebep beyan eder ki birisi;
Yusuf (A.S.) da grd akl, zek ve salh- hl sebebiyle iftliklerinde ve sair ilerinde menfaat
greceini mid etmesidir, dieri de (Ktfr) bilveled olduundan kendine oul ittihaz edeceini
mlhaza etmesidir.
bn-i Mes'ud Hazretlerinin had-i nstan en ziyade ferasetli olan kiiden B i r i n c i s i ;
Aziz-i Msr'dr ki ferasetiyle Yusuf (A.S.) bildi ve haremine ikram etmesini tavsiye etti. k i n c i s i
; Hz. uayb'n kerimesidir ki ferasetiyle Ms (A.S.) bildi, pederinden Hz. Musa'y isticar etmesini
istedi ve isticar olunanlarn hayrls olduunu beyan etti. n c s ; Ebubekir Hazretleridir ki
Hz. mer'in hilfete liyakatini bildi ve yerine halife intihab etti buyurmutur.
Yusuf (A.S.) Msr' terifinde Msrda hkmdar (Amalika) kavminde (Reyyan b. Velid)
isminde bir kimse olduu mervidir. Bundan sonra gelecek yetlerde beyan olunaca vehile
vukuatn 2482 cereyanndan sonra Yusuf (A.S.) kendine vezir tayin eden budur ve Yusuf (A.S.) a
iman edip din-i hak zere Hz. Yusuf'un hayatnda vefat ettii Kaz'nin cmle-i beyanatndandr.

&&&&&
Vcib Teal Yusuf (A.S.) n Msr'da (Ktfr) n konanda karar ettiini, (Ktfr) n da haremine
an- Yusuf'a ihtimam lzm olup her trl ikramla iltifat olunmasn emreylediini beyandan sonra
Hz. Yusuf'un bula vasl olduunu ve ilm hikmet verdiini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Vakta ki Yusuf (A.S.) sinn-i bula vasl olunca biz ona ns beyninde hikem ve emr-i
dinde ilim verdik. te bizim Yusuf'a ilim ve hikem verdiimiz gibi her m'min-i mttekiyi ve
ihsan sahiplerini gzel mkfatla cezalandrrz.]
Yani; vakta ki Yusuf (A.S.) cisminin ve akl ferasetinin kuvvet bulduu otuzla krk arasndaki
sinn-i vukufa bali olunca biz ona ilim ve hikmet verdik ki amelle meyyed olan ilimdir ve ahadisi
te'vile ilim de verdik. te Yusuf'a ilim, amel ve hikmet verdiimiz gibi cmle erbab- ihsan hsn-
ceza ile cezalandrrz.
Tefsir-i Hzin'de beyan olunduu vehile e d le murad; delikanlln nihayeti ve vcudun
ve akln tekemml zaman olan otuz yanda olmaktr. Buna nazaran Yusuf (A.S.) ns
beyninde adaletle hkm ve fasl- hukuka otuz yanda me'zun klnmtr. Yahut edle murad;
on sekizle otuz ya arasdr. Yahut sinn-i buldur.
Yusuf (A.S.) a verilen hikem ve ilim, kezalik amelinde ittika, hal-i sabaveinde belya sabr ve
ihsanla megul olduundan bu misilli hsn- mkfata nail olduuna iaret iin Cenab- Hak yetin
hirinde erbab- hsan bu gibi gzel cezalarla cezalandrrz buyurmutur. nk; muhsin;
amelinde ittika ve belya sabredip 2483 kazaya raz olan m'min-i muhlistir. u halde bu sfatlar
her kini' de bulunursa ihsan- ilhiye nail olacak demektir.
333

&&&&&
Vcib Teal Yusuf (A.S.) n Azizin konanda istirahat buyurduu zaman Azizin haremi
tarafndan vki olan teklifi ve o teklife kar Hz. Yusuf'un mdafaasn beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Yusuf (A.S.) kendi evinde bulunduu kadn Yusuf'u, nefs-i Yusuf'tan talebetti.]

[Ve o kadn konan kaplarn kapad. Haydi gel ya Yusuf ! Ben senin iin hazrm
dedi.]

[Yusuf (A.S.) Ben senin teklifini kabulden Allah'a snrm. Zira; senin zevcin benim
seyyidimdir ki makaamm gayet gzel kld ve bana ikram etmeyi sana emretti dedi.]

[nk; zalimler felah bulmaz] demekle imre-i Azizin davetini reddetti.
Yani; Yusuf (A.S.) Aziz-i Msr hanesine gtrp rahatn te'min edip rdne bali olduktan
sonra Yusuf (A.S.) hanesinde eletii Azizin haremi Yusuf'u, nefs-i Yusuf'tan talebetti ve arada
vasta istihdam etmedi. Bizzat kendi Yusuf'la birlemeyi Yusuf 2484 (A.S.) dan istedi, bulunduklar
sarayn birok kaplarn kapad, Yusuf (A.S.) teklifini izhar etti ve Y Yusuf ! Tez gel yanma, ben
senin iin hazrlandm. Arada mani' kalmad. Binaenaleyh; sr'atle gel, benimle birle dedi. Yusuf
(A.S.) hatunun u davetine icabetten imtina' ederek Senin teklifini kabulden ben Allah'a snrm
ve beni bu gibi ef'lden muhafaza etmesini Allah'tan isterim. Zira; senin zevcin Aziz benim
efendimdir ki benim makamm terfi'le gzel kld ve bana ikram olunmasn sana smarlad. Byle
efendinin haremine hyanetle ktlk eder miyim? Elbette bu gibi irkin ef'le ben cret etmem.
Zira; zina ile nefsine zulmeden zalimler felah bulmaz demekle Azizin hareminin talebini reddetti.
Geri Yusuf (A.S.) n hsn- ceml ve melhatndan hatun mteessire olup keml-i ak ve
muhabbet her tarafn ihata edip tahamml edemez bir hale geldiinden Hz. Yusuf'u ehevat-
nefsaniyesine uydurmak zere env'- hiyel ve desaise teebbs ederek tam frsat bulduu bir
zamanda btn esbab Hazrlam ve arzusunu izhar etmitir, lkin Yusuf (A.S.) da Allah'a iltica
ederek talebini red ve bu gibi ef'lin zulm olduunu ve zulm irtikb edenlerin azaptan
kurtulamayacaklarn beyan eylemi ve bu kelmyla Azizin haremine nasihat ve insafa davet
etmek istemitir.

()

Kaplarn mteaddid olduuna iaret iin ebvab; cemi' sygasyla varid olduu gibi
kelimesi de kesrete dellet eden tef'il babndan varid olmutur ve Yusuf (A.S.) Msr'da halk
arasnda Azizin abdi olmakla mehur olduundan Aziz benim seyyidimdir demitir, yoksa Yusuf

()

(A.S.) hrdr, hi kimsenin memlk olmaz ve olmamtr. Yahut

zamiri Allah-u Teal'ya
rci'dir. Buna nazaran man-y nazm: [Ben Allah'a iltica ederim. Zira; Allah-u Teal benim Rabbim
ve halikmdr ve Azizin kalbini bana meylettirmekle benim rahatm te'min ve makaamm l kld]
demektir.
Fahri Rzi'nin beyan vehile Yusuf (A.S.) hatuna vermi olduu cevapta abdiin lzm olan
vazifelerin tertibine gayet gzel riyet etmitir. nk abdiin birinci derecede vazife; Allah'n

()

emrine itaat ve nehyinden ictinabetmek olduuna iaret iin Yusuf (A.S.) cevabna
kelimesiyle balamtr. kinci 2485 derecede abdiin riyet lzm olan; hukuk-u ibad olduuna
334

iaret iin hatunun teklifini redle cevabnn ikinci safhasnda Azizin nimetiyle mtena'im olup
hukukuna riyet vacip olduunu beyan etmitir. nc derecede herkesin nefsini zulm gibi
zarardan vikaaye etmesi vacip olduunu beyan ve Zleyha'ya zina gibi ef'l-i kabihadan
vazgemesini tavsiye etmitir. Geri zinada azck bir lezzet varsa da dnyada rsval ve hirette
byk azab mucip olduundan kil olan iin bu gibi fenala tenezzl etmek yakmadna iaret
etmitir. te bu yet-i celile; Yusuf (A.S.) n keml-i nezahet ve iffetine dellet eder. nk davet
eden hatun; o zamanda dnyada en byk hkmdarn vezir-i a'zamnn haremidir. Yusuf (A.S.)
zerine zahirde hkime ve gayet-i hsne malik olduu gibi davetine icabette maddeten bir mani'
olmayp esbab- mlakat da hep mevcut olduu ve Yusuf (A.S.) n da tabiat- beeriyesinin tam
galeyan ve galebe edecei bir zamanda necabet-i nebeviye ve taharet-i ftriyeleri bu esbabn
cmlesini redle damen-i pakini meharimden muhafazas pek byk iffet ve nezahet-i an sahibi
olduuna delil-i kafidir. Binaenaleyh bu yet; insanlarn daima nefslerini bu gibi meharimden
muhafaza etmesi vacip olduuna dahi dellet eder.

&&&&&
Vcib Teal Azizin hareminin Yusuf (A.S.) nefsine davet edip Hz. Yusuf'un daveti
reddettiini beyandan sonra Yusuf'la Zleyha arasnda cereyan eden ahvali beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Zat ulhiyetime yemin ederim ki Azizin haremi Yusuf'la ihtilt etmek ve Yusuf da onu
defetmek ve ondan firar etmek kasdetti. Eer Yusuf (A.S.) zinann hrmetine dair Rabbisinin
delillerini grmemi olsayd ayet ki Zleyhayla birlemek kasdederdi ve lkin Rabbisinin
burhann grmek Yusuf'u davet eden hatunla itim'dan menetti.] 2486

[Biz azman Yusuf'u bylece iffetinde sabit kldk ki ondan seyyidine ihanet gibi
ktl ve zina gibi fahay defedelim.]

[Zira Yusuf (A.S.) bizim halis kullarmzdandr.]
Yani; Yusuf (A.S.) Azizin hareminin davetini reddettikten sonra hatun Yusuf (A.S.) la itim'
etmeyi muhakkak kendi ihtiyaryla kasdetti. Eer zinann hrmetine dair Rabbisinin burhan ve
delillerini grmemi olsayd Yusuf da, Zleyha ile birlemeyi kasdederdi ve lkin Rabbisinin
delillerini grmesi o kasddan menetti. te bizim u suretle zinann hrmetine deliller gsterip onu
s-i kasddan muhafaza etmemiz ondan gnah ve zina gibi fahay menetmek iindir. Zira; Yusuf
(A.S.) bizim nbvvetle ihtiyar ettiimiz ve ibadetini Allah'a tahsis eden halis kullarmzdandr.
Bu yet-i celilede mfessirnin birok tahkikatlar vardr. Hulsas; Yusuf (A.S.) dan kasdn
vki' olmamasdr. nk; yet-i celilenin sarahati Rabbisinin burhann grmemi olsayd
kasdederdi ve lkin burhan grd kasdetmedi demektir.'Yusuf (A.S.) kasdetmi olsa kasd zaruri
olduundan mes'ul olmaz. nk; kasdn iki ksm vardr.
B i r i n c i s i ; klbe gelen hatrat azmeylemek ve eserini harite izhara sa'yetmektir. te
Azizin hanmnn kasd bu kabildendir. nk; kalbine gelen zinahn harite eserini izhara alt
iin mes'uldr. Zira; harite fiiliyatnn husulne sa'y ettiinden zaruret halinden km ihtiyariyet
halini iktisab etmitir. Hemmin yani kasdh i k i n c i s i ; mcerret nefs-i beere arz olup harite
eseri izhata allmayan bir hatradr ki her zaman her beere arz olan eydir. Bu kabil hatratn
eserini izhar sadedinde azim ve fiiliyatn meydana getirmek iin esbab taharri olunmazsa
mcerret kalbe gelmesi zaruri lp ihtiyari olmadndan abid 2487 mes'l olmaz. u halde Yusuf
(A.S.) hakknda hemm yani kasd olsa bu kabil hatrat zaruridendir. nk; harite btn esbab
335

mevcut olduu halde asla meyil gstermedii sarahat- nsla sabittir. Fahri Rzi'nin beyan vehile
bu yette Cenab- Hak; Yusuf (A.S.) n drt cihetle taharet ve iffetine ehadet etmitir.
B i r i n c i s i ; Yusuf (A.S.) dan gnah mansna olan su menetmesidir.
k i n c i s i ; zina mansna olan fahay menetmesidir.

()

ncs;
kavlinde zatna muzaf klmasdr.
D r d n c s ; halis kullarndan olduunu beyan etmesidir. Eer Yusuf (A.S.) dan
sukasd mansna hemm sudur etmi olsayd Cenab- Hak taharetine ehadet etmez ve
burhann gstermekle muhafaza etmezdi. Eer imree-i Azizin teklifi zerine beeriyet noktasndan
kalb-i nebevilerine bir hatra gelmise zaruridir. Beer iin hatra gelmemek de mmkn deildir ve
hatra gelmemekten gelip de menetmek memduhtur. nk; insan arzuyu nefsansiyle beraber
muharremat terketmekten sevap alr ve memduh olur, yoksa arzu-yu nefsn olmayan eyi
terkinden dolay sevap almaz. u kadar ki ilemedii iin azap da grmez.
Bu yette b u r h a n la murad; zinann hrmetine dair delilleri grmesi ve bulunduklar

()

odann duvarna
ibaresinin yazmasdr. Yahut Cibril-i Emin'in gelmesidir.
Herhangi surette olursa olsun Hz. Yusuf'un ma'sum olmasna ve Cenab- Hakkn sair enbiya-y
izam gibi Yusuf (A.S.) da bu gibi muharremattan muhafaza ettiine dellet eder. nk cmle
enbiya; ismet-i ilhiyeyle ma'sumlardr.
Hlsa: imree-i Aziz davet etmi ve birlemek kasdetmise de Vcib Tealnn Yusuf (A.S.)
muhafaza ettii bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal Yusuf (A.S.) n hatunun davetinden firar ettiini beyan etmek zere : 2488

buyuruyor.
[kisi beraber kapya doru msabaka ederek kotular, hatun Yusuf (A.S.) tutmak
zere arkadan gmleini yrtt. kisi kap nnde hatunun zevcini buldular.]

[Hatun Senin ehline ktlk murad eden kimsenin cezas olmad, ill ya
hapsolunmak yahut actc denekle dp azabetmek oldu dedi.]
Yani; hatunun davetine kar Yusuf (A.S.) kapya doru firar etmek kasdedince hatunla
beraber kapya doru msabaka edercesine koutular. Yusuf (A.S.) ileride hatunun errinden
daha hzl kamakta olduu cihetle hatun arkadan yakalamak zere gmleini tuttu ve yrtt. kisi
beraber kapya geldiklerinde kapnn nnda hatunun efendisi olan (Ktfr) buldular. Azizin haremi
zevcini grnce suunu rtmek zere derhal ikyete balad ve dedi ki Senin ehline
sukasdeden kimsenin cezas; ancak hapis veya azab- elimle azab olunmaktr.
Tefsir-i Hzin'de beyan olunduu vehile Yusuf (A.S.) Rabbisinin burhann grnce kap
kurtulmak iin kapya doru firar etmesi zerine hatun brakmamak maksadyla arkasndan tutar,
fakat Yusuf (A.S.) da dinlemeyip ileriye doru hcum edince gmleini arkasndan yrtt. (Ktfr)
hatunun akrabasndan birisiyle kap nnde oturur buldular. te o zaman hatun kendi kabahatini
Hz. Yusuf'a tahmil etmek zere ikyete balar ve lkin Yusuf (A.S.) a fart- muhabbetinden
ikyetini cezann tayiniyle kartrr ki (Ktfr) hiddetle katledivermesin iin Hz. Yusuf'un hayatna
zarar vermeyecek surette Senin ehline sukasd edenin cezas? sulinden sonra kendi iki
suretle ceza beyan eder ki (Ktfr) bu ikiden birini yapsn ve Yusuf (A.S.) da berhayat kalsn. 2489
Zira; berhayat olunca bir zaman emeline nail olmak midi kesilmez. S i c i n le murad; saray
dahilinde bir odada bir iki gn hapsolunmakt. Yoksa uzun boylu hapsolunmas deildi ve Hz.

336

Yusuf'a son derece muhabbetine binaen hapsi azab zere takdim etmitir ki (Ktfr) hapse imale
etmekti.

()

()

()

u man;
lfz
olduuna nazarandr. Amma
lfz istifham
olduuna nazaran man-y nazm: [Senin ehline sukasdedenin cezas hapsetmekten veyahut
azab- elimle azaptan baka ne olur?] demektir. A z a b - e l i m le murad; denekle dmektir.

&&&&&
Vcib Teal hatunun zevcine kar Yusuf (A.S.) itham etmek istediini beyandan sonra
Yusuf (A.S.) n cevabn beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Yusuf (A.S.) zerinden itham kaldrmak zere Zleyha beni, benim nefsimden
talebetti ve beni fena fule davet eden kendisidir. Benim kusurum yoktur dedi ve hatunun
kendi akrabasndan bir ahit ehadet etti ve]

[Eer Yusuf'un gmlei n tarafndan yrtlmsa Zleyha sadktr, Yusuf (A.S.)
yalanclardandr.]

[Ve eer Yusuf'un gmlei arka tarafndan yrtlmsa Zleyha yalancdr ve Yusuf
sadklardandr.] demekle ahit meseleyi halletmek istedi.2490
Yani; kap nnde (Ktfr) a tesadf edip Zleyha (Ktfr) a ikyette Hz. Yusuf'u itham etmek
isteyince Yusuf (,.S.) u itham zerinden kaldrmaya teebbs etti ve Benim kusurum yoktur
zira; Zleyha arada vasta istihdam etmeden benimle vika benim nefsimden istedi, env'- hiyel ve
desaisi isti'ml etti, frsat buldu ve beni yakalamak arzu etti. Ben yakay ele vermemek ve
errinden kurtulmak iin katm. O benim arkamdan tuttu, brakmamak istedi demekle tebrie-i
zimmet edip herbiri yekdierine atf- crmle szleri taaruz edince hatunun kendi akrabasndan
(Ktfr) n yannda bulunan ahit meseleyi halletmek ve kabahat sahibini meydana karmak zere
ehadet etti, Bakalm Yusuf'un gmleine. Eer gmlek n taraftan yrtlmsa Zleyha sadk,
Yusuf yalanclardandr ve eer arka tarafndan yrtlmsa Yusuf dorulardan, Zleyha yalancdr
demekle meseleye hkmetti.
Fahri Rzi ve Hzin'ih beyanlar vehile Cenab- Hakkn bu vak'ada ahidi, kabahat sahibi
olan hatunun akrabasndan halketmesi Yusuf (A.S.) dan thmeti kaldrmakta kimsenin phesi
kalmasn iindir, Yusuf (A.S.) n gmleiyle beraeti gerek (Ktfr) ve gerek hatunun akrabas ve sair
saray halk indinde sabit olduu gibi hatunun env'- ziynetlerle tezeyyn etmesi ve Yusuf (.S.) n
firar ederek kap nne kmalar ve hatunun ak bir itham yapmayp mcmel bir szyle ithama
kalkmasyla dahi sabit olmutur.

&&&&&
Vcib Teal ahidin ehadeti ve hkm zere gmlein yrtn taharri neticesinde grlen
ahvali beyan etmek zere :

buyuruyor.
337

[ahidin hkm zere vakta ki (Ktfr) Yusuf (A.S.) n gm eini arka tarafndan
yrtlm grnce haremine u fiil ve buna ceza talebi sizin hilenizdendir. Zira; sizin hileniz
byktr dedi.] 2491

[Ey Yusuf ! Geiver bu szden, sakla bu esrar, syleme kimseye. u esrar
beynimizde gizli kalsn ve ey Zleyha ! Sen de gnahn istifar et. Zira; sen muhakkak
istifara muhta hata edenlerdensin demekle Yusuf (A.S.) a ricada ve hatuna nasihatta
bulundu.]
Yani; ahit ehadet edip taharri neticesinde (Ktfr) gmlein arkadan yrtlm olduunu
grnce evvelden beri Yusuf (A.S.) da grd iffet ve taharet indinde bir kat daha kuvvet bulmas
zerine haremine tevcih-i hitab ederek u fena i ve buna ceza istemek sizin hilelerinizdendir.
Zira; hileniz pek byktr demekle haremini tekdir ettikten sonra Yusuf (A.S.) a tevcih-i hitab
ederek Y Yusuf ! 'raz et bu szden, bir daha syleme. Zira; bizim indimizde senin beraetin
tahakkuk etti. Sakla bu esrar demekle ricada bulunduktan sonra haremine tekrar tevcih-i
hitabederek Sen hatana istifar et. Zira; sen muhakkak hata edenlerdensin. Binaenaleyh; zerine
istifar vacip oldu ve bir daha byle hatada bulunma demekle nasihat etti.
Beyzv'nin beyan vehile hitab; Zleyha ve cemi-i nisvanadr veyahut yalnz Zleyha'yadr.

()

Lkin hilede cmlesi mterek olduklarndan cemi' sygasyla

varid olmutur. nsan
yerlere ve gklere nispetle zayf bir mahlksa da nisvann hilesi gayet ince ve kulub- ricale
taalluku ziyade ve nfus-u beerde te'siri byk olduundan hilelerinin azm olduu beyan
olunmutur. Hatta nisvann hilesi erkeklerin muvacehesinde olup eytan'n vesvesesi gizli
olduundan kadnlarn hileleri eytan'n hilesinden daha byktr.

&&&&&
Vcib Teal; her ne kadar (Ktfr) ve hareminin akrabas u esrar saklamak istemilerse de
ancak iki duda tecavz eden sz elbette ayi' olur fahvasnca bu vak'ann Msr'da ayi'
olduunu beyan etmek zere ; 2492

buyuruyor.
[Msr'da kadnlardan bir taife Azizin haremi kendi hanesinde bulunan bir delikanly o
delikanlnn nefsinden taleb ve o delikanlya zina gibi bir fena fiili teklif etmi. u halde o
delikanl muhabbet cihetinden Azizin hareminin her tarafn ve bilhassa kalbini ihata
eylemi ve cismini muhabbetle doldurmu, binaenaleyh; sabra tahamml kalmam,
aktan teklife cesaret etmi, yanl bir yol takib ediyormu. Zira; biz Azizin haremini yoldan
km meydanda bir dallet iinde gryoruz demekle Azizin haremini zemmettiler.]
Beyzv, Fahri Rzi ve Hzin'in beyanlar vehile Azizin haremini levmeden hatunlar
hkmdarn perdedar, ekmekisi, sakisi, zindancs ve hayvanat mdrnn haremleridir ki
saraya mensup olan be kimsenin aileleridir.

()

Fahri Rzi'nin beyan vehile e g a f ; kalbi ihata eden ince deridir. u halde
demek; Kalb zere bulunan derinin kalbi ihata ettii gibi Azizin hareminin kalbini kendi gulmmn
muhabbeti ihata etmi, bo yeri kalmam. Binaenaleyh; tarik- savaptan km ve hataya
dm demektir.

&&&&&
338

Vcib Teal; Zleyha bu kadnlarn kendini levmettiklerini iitince kendini ma'zur gstermek
zere zemmeden kadnlar da'vet edip Yusuf (A.S.) onlara gsterdiini beyan etmek zere:

buyuruyor.
[Vakta ki Azizin haremi kadnlarn zemmini ve hilelerini iitince onlara davetciler
gnderdi ve misafirler iin oturup dayanacak koltuklar hazrlad.]

[O misafir kadnlardan herbirine meyve yemek zere birer bak verdi.]

[Ve Y Yusuf ! k misafirler yanna, grn bunlara dedi.]

[Vakta ki Yusuf (A.S.) kt. Misafir olan kadnlar onu grnce tekbir aldlar ve
hayretlerinden bakla ellerini kestiler.]

[Kadnlar Allah-u Teal acizden ve noksandan mnezzeh oldu dediler] ve szlerine

unu da ilve ettiler.

[u grdmz delikanl beer olmad, zira; u gulm olmad ancak ahlk- kerime
sahibi bir melektir dediler.]
Yani; ehir dahilinde Azizin hareminin Yusuf (A.S.) a vki olan teklifi ayi' olup ba'z
kadnlarn kendini zemmettiklerini ve Hz. Yusuf'u grmek iin yaptklar hilelerini iitince Zleyha
kendinin bu muhabbeti zaruri olduunu gstermek zere bir byk ziyafet tertib ederek kendini
zemmeden hatunlara ve sair eraf haremlerine davetciler gnderdi, onlar iin o zamann deti
vehile sandalya ve koltuklar, dayanp oturacak mahaller ve her krsnn yannda masalar
zerine ayva, elma ve nar gibi bakla 2494 kesilib yenecek meyveler hazrlad. Her kadnn eline
birer keskin bak verdi ve kadnlarn baklar ellerine alp meyvelerden yemeye balayacaklar
zaman evvelce gzel elbiselerle tezyin etmi olduu Yusuf (A.S.) a k y Yusuf ! Misafirlerin
karsna arz- ceml et, gster kendini, grsnler seni. Muhabbetimde ma'zur addetsinler beni
dedi. Yusuf (A.S.) kp kadnlar hsn- cemalini ve kadd kametini ve gzel simasn grnce
hayret ve dehetlere mstarak olup tekbir almaya baladlar ve ne yapacaklarn ardklarndan
ellerini kestiler. Hatta Yusuf (A.S.) seyr temaadan kendilerine arz olan ztraptan ellerinin
kesildiini bilmediler ve dediler ki Bu misilli acaibat halkeden hallk aciz ve noksan gibi
eylerden mnezzeh oldu. Zira; u grdmz suret beer deildir. nk; beerde byle bir
sima grmedik. Binaenaleyh; u grdmz sima olmaz, ancak bir gzel melektir dediler.
Fahri Rzi, Kaz ve Hzin'in beyanlar vehile Zleyha'y zemmeden hatunlarn zemden
maksattan; Hz. Yusuf'u grmeye bir hile olduundan onlarn zemmine mekir yani hile denilmitir.
Yahud evvelce Zleyha onlara esrarn sylemi ve saklamalarn rica etmi olduu halde onlar
Zleyha'y zemle emanet olan srr ifa ederek hile yaptklar iin onlarn bu ifalarna mekir
denmitir. Yahut hafi surette zemmetmeleri hileye mabih olduundan onlarn zemlerine mekir
denmitir. Zleyha'nn mekrinden emin olmad iin Yusuf (A.S.) a Zleyha Y Yusuf ! k
339

bulunduun mahalden deyince derhal kmtr. Yusuf (A.S.) o zaman insanlarn hsn- cemlde
en gzeli olup emsali bulunmadndan hakikatta hsn- cemlini grenlere hayret verecek bir
simada olduundan gren kadnlar Hz. Yusuf'u grnce onu halkeden Cenab- Hakka, tekbire ve
nekaisten tenzihe msaraat ettiler. O zamanda Msr ahalisi putperest mriklerse de Allah' ikrar
ettiklerine bu yet dellet eder.
Geri cins-i beer, cins-i melekten efdalse de taife-i nisann kalplerinde en irkin mahlk
eytan olduu gibi en gzel mahlk da melek olmak merkz olduundan Yusuf (A.S.) melee
tebih etmilerdir ve bu tebihlerinin ikinci bir sebebi de onlar Yusuf (A.S.) n cemlini
seyrederken Yusuf (A.S.) onlara asla iltifat 2495 etmeyip zerinde heybet-i nbvveti ve mehabeti risaleti ve simay iffet ve tahareti muhafaza ettiini grnce onlar melee tebih etmilerdir.
nk; melekte kuvve-i ehvaniye ve gazabiyeye dair bir ey olmayp taamlar tevhid-i ilhi ve
araplar Allah' sena etmek olduunu bilip Yusuf (A.S.) da evsaf- beeriyeden bir ey
grmediklerinden evsaf- beeriyeden ahlk- melektiyeye intikal ettiini iddia ederek ta'zm
suretiyle u delikanl olmad ill melek oldu dedikleri Fahri Rzi'nin cmle-i beyanatndandr.

&&&&&
Vcib Teal; Zleyha'nn Hz. Yusuf'u hatunlara gsterip hayretlerini grnce Zleyha
kendinin ma'zure olup levme lyk olmadn ve belki levme ayan olan onu levmeden kadnlar
olduunu ve iin saklanacak bir ciheti kalmayp aktan meylettiini ye lkin Yusuf (A.S.) n ona
asla meyletmediini sarahaten sylemek zaman geldiinden bu hususa dair olan her esrarn
sylediini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[te u grdnz zat- erif ona muhabbetimden dolay beni levmettiiniz zattr
dedi.] Ve szne unu da ilve etti:

[Allah'a yemin ederim ki muhakkak ben nefsinden onu istedim ve iittiiniz teklifte
bulundum ve lkin o ismetini muhafaza etti ve bana asla meyletmedi demekle Yusuf (A.S.)
n ismetine ehadet etti.]

[Allah'a yemin ederim ki eer bu zat benim emrettiim eyi 2496 istemezse elbette
hapsolunur ve elbette mahpushanede hakir ve zelil olanlardan olur demekle tehdid etti.]
Yani; Zleyha Yusuf (A.S.) hatunlarn bir defa grte mest hayran olduklarn, kendinden
daha ziyade fart- muhabbet gsterdiklerini grnce onlarn hallerinden cesaret alarak hereyi
meydana koymak zaman geldiinden dedi ki te u grdnz zat onun hakknda muhabbetle
beni levmettiiniz zattr. imdi benim muhabbette ma'zur olduumu ve sabra takatim kalmadn
anladnz ki bu zata muhabbette ben levme mstehak deilim ve Allah'a yemin ederim ki ben onu
nefsinden talep ve muvasalat arzu ve bu hususta lzm gelen tedbirlerin cmlesine teebbs ettim
ve lkin muvaffak olamadm. Zira; ismetini muhafaza etti ve Allah'a yemin ederim ki eer benim
teklifimi kabul edip emrettiim eyi ilemez, eski iffetinde srar ederse elbette hapsolunur ve uzun
mddet mahpushanede kalr, elbette zelil ve kkler zmresinden olur demekle hereyi aa
att ve tehdidatta bulundu.
Beyzv'nin ve Ebussuud Efendi'nin beyanlar vehile bu sz keml-i tahassrle meramna
nail olamadna teessfnden syledi ve davet ettii hatunlardan muavenet istedi. Binaenaleyh;
Nimetullah Efendi'nin tefsirinde ve Hzin'de beyan olunduuna nazaran misafir kadnlarn cmlesi
Zleyha'ya muvafakat etmesini Yusuf (A.S.) a tavsiye ve srar ettiler ve Zleyhann emrine
340

muhalefet caiz olmadn ve muhalefet ederse iin akbeti fena olacan sylediler. Binaenaleyh;
Zleyhann misafirlerden gzettiinden ziyade misafirler gayrette bulundular. Fakat Hz. Yusuf'a
kar bu gibi gayr- meru' teklif ve szler asla te'sir etmedi.
Medarik'te beyan olunduu vehile Elbette sairnden olursun demek Zindanda katiller,
hrszlar ve firar etmi kleler arasnda bulunursun. u halde sen uyku, yiyecek ve iecek
bulamazsn demektir.
Yani; Ey Yusuf ! Sen muhabbetinle kalbimi aldn ve efendisinden firar eden kle gibi
benden firar ettin, iftiraknla beni lm derecesine koydun. te u fiilleri harite ileyenlerin
cezasn ben sana gsterir ve hapsettiririm. nk; erir zerinde emr olarak benim gibi hasn,
stesna bir kadnn teklifini kabul etmeyen 2497 kimse zindanda a ve susuz hasr zerinde
elbette zelil olur demekle tehdidatn uzatmsa da Yusuf (A.S.) a asla te'siri olmadn grnce
ismetine ehadet etti ve Yusuf (A.S.) zerinde asla phe brakmad.

&&&&&
Vcib Teal Zleyha'nn srarn ve Yusuf (A.S.) n iltifat gstermediini beyandan sonra Hz.
Yusuf'u bunlarn errinden kurtulmak iin Rabbisine iltica ettiini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Ey Rabbim ! Bunlarn bana gsterdikleri zindan, teklif ettikleri fena fiilden daha
ziyade muhabbetlidir dedi.] Ve szne unu da ilve etti:

[Ey Rabbim ! Eer bunlarn hile ve serlerini sen benden defetmezsen ben bunlara
meyleder ve cahiller zmresinden olurum demekle mnacatta bulundu.]

[Yusuf (A.S.) n dus zerine Rabbisi dusn kabul etti. Hilf- meru' teklifte bulunan
kadnlarn hile ve serlerini ondan menetti. Zira; Rabbisi duy iitir ve du eden kimsenin
halini bilir ve istediini verir.]
Yani; Zleyha ve misafir olan kadnlarn srarlarn grnce Yusuf (A.S.) Cenab- Hakka
ilticadan baka bunlarn errinden kurtulmak imkn olmadn bildi ve Ey benim Rabbim !
Bunlarn beni tehdid ettikleri zindan, bana teklif ettikleri fena fiilden daha 2498 muhabbetlidir.
Benim iin bunlara muvafakat etmektense zindana gitmek hayrldr. Binaenaleyh; eer sen
bunlarn errini benden defetmezsen beeriyetim icab ben bunlara meyleder ve ilmiyle mil
olmayan cahiller zmresinden olurum demekle tazarru' ve niyazda bulundu ve ibu istirham
zerine Rabbisi dusn kabul ve kadnlarn serlerini ondan defetti. Zira; Cenab- Hak mnacaat
iitir ve mnacat eden kimsenin halini bilir.
Fahri Rzi, Beyzv ve Hzin'in beyanlar vehile her ne kadar fena fiili teklif eden Azizin
haremiyse de dier kadnlar da onun fikrine itirakle teklifini kabul etmesinde srar ettiklerinden
Yusuf (A.S.) dusnda cmlesinin errinden kurtulmasn dercetmitir.
Hatunlarn davet ettikleri ey her nekadar dnyaca lezzetli ve zindan meakkatlysa da
fuhun lezzeti n ve arkasnda dnyada zem ve hirette azap gibi elemi mucip olup zindann
meakkati dnyada methe ve hirette sevap gibi sadet-i uzmya vesile olacana binaen zindan
bana bunlarn teklifinden daha hayrldr dedi ve kadnlar zindanla tehdid ettikleri iin Yusuf (A.S.)
zindan istemitir. Geri onlarn zulmen hapsetmeleri de teklif ettikleri fiil gibi ma'siyetse de iki
zarar cem'olsa ehveni ihtiyar olunur kaidesine tevfikan hapsolunmak onlarn teklif ettikleri fena
fiilden ehven olduu cihetle hapsi tercih etmitir.
341

Beyzv'nin beyan vehile eer Yusuf (A.S.) halsna baka surette du etmi olsayd
Cenab- Hak o suretle hals ederdi. Binaenaleyh; insan daima dusnda isteyecei eyi iyi intihab
ve kbet-i haseneye du etmeli ve Reslullah'n akbet talebini sabr talebi zerine tercih
buyurmas dahi bu many te'yid eder.
Herkesi dman, eytan ve kadn errinden kurtaracak ancak Allah-u Teal olduundan
Yusuf (A.S.) kadnlarn errinden halsn Cenab- Hak'tan istirham etmitir. nk; eer bunlarn
errinden kurtulmak iin baka are olsayd ona tevessl ederdi.
Vcib Teal; Aziz ve a'vannn Zleyha'nn fart- muhabbet saikasyla birtakm hiyel ve
desaise tevessl ettiini, Yusuf (A.S.) n ismetini grnce ns beyninde deveran etmekte olan
ytn 2499 rin almak ve Zleyha'y iffetli ve Yusuf (A.S.) haa kabahatli gstermek zere
istiare edip Hz. Yusuf'un bir mddet haps olunmasna karar verdiklerini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[u vukuat cereyan ettikten sonra Azize ve a'vanna, Yusuf (A.S.) n beraetine
almetleri grdkten sonra elbette Yusuf'u bir zamana kadar hapsetmek zahir oldu ve
kararlat.]
Yani; u beyan olunan vukuat cereyan ettikten sonra Yusuf (A.S.) n beraetine ahidin
ehadeti, hatunlarn ellerini kesmeleri, Hz. Yusuf'un davete icabetten imtin' ve gmlein arkadan
yrtlmas gibi Hz. Yusuf'un beraetine ve Zleyha'nn fart- muhabbetine dellet eden birtakm
almetleri grp vak'ann saklanacak bir ciheti kalmaynca onlar iin Yusuf (A.S.) bir mddete
kadar hapsetmek ciheti zahir oldu. Binaenaleyh; elbette bir mddet zindana konulmas kararlat
ve Yusuf (A.S.) da zindan ibadethane ittihaz etti. nk; Fahri Rzi ve Hzin'in beyanlar vehile
Azizin haremi ok defa srar edip maksadna nail olamaynca Azizi tahrik etti ve Bu gulm ns
beyninde beni rsv etti. Herkes beni levmeder oldu. Benden bu itham kaldrmak iin ya bunu
hapset veyahut bana msaade et, sokaa kaym, kendi beraetimi kendim iln edeyim demesi
zerine Aziz bu szlerin arkas kesilip ns arasnda gf tg kalkncaya kadar hapsetmeyi
mnasip grd.
Medarik'te beyan olunduu vehile (Ktfr) kabahatin Zleyha'da olduunu bilirse de
Zleyha'ya meftun, malp ve btn zimam Zleyha'nn elinde olduundan Zleyha'nn emrine
mutiydi. Zleyha da muhabbetinin icab hapsetmesini tavsiye ediyordu ki Yusuf (A.S.) n hapis
sebebiyle teklifini kabule rabet gstereceini md ettii gibi kabul etmediinde gz grmezse
de hi olmazsa mahpushaneden haberini duymakla teeffi'i sadredeceine binaen haps
olunmasn irae etmekten geri durmuyordu. Binaenaleyh; Aziz, Yusuf (A.S.) hapsetti. 2500

&&&&
&
Vcib Teal Yusuf (A.S.) n mahpushaneyi terifinde iki kii beraber zindana girip ikaametleri
esnasnda r'ya tabir ettirdiklerini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Yusuf'la beraber zindana iki delikanl girdi.]

[O ikiden biri Ben, beni ileride arap olacak zm suyu skar grdm dedi.]

342


[Ve o ikiden dieri Ben kendimi bamn zerinde ekmek gtryorum grdm ki o
ekmekten ku yiyor dedi.]

[Y Yusuf ! Bize r'yalarmzn tabirini haber ver. Zira; biz seni erbab- ihsandan
gryoruz dediler.]
Yani; Yusuf (A.S.) n hapsine karar verilip hapse gtrdklerinde hkmdarn ndemasndan
iki delikanl beraberinde zindana girdiler ve bir mddet sohbetten sonra her biri birer r'ya grdler
ve r'yalarn ta'bir ettirmek iin huzur-u Yusuf'a dahil oldular. O iki kiiden biri Ben kendimi zm
skar grdm ki o zm ileride arap olacak dedi. Dieri de Ben kendi bamda ekmek gtrr
grdm ki yrtc ku o ekmekten yer. u r'yalarmzn ta'birini bize haber ver ey Yusuf ! Biz
seni r'ya ilmine limlerden gryoruz demekle r'yalarnn ta'birini istirham ettiler. nk; Fahri
Rzi'nin beyan vehile Yusuf (A.S.) n 2501 zindanda hastalar iyde ve mahzunlar mesrur edip
ibadetine mdim olduunu grdklerinden Y Yusuf ! Sen hem dinde hem dnyada ihsan
sahibisin dediler. Zira bir kimse; hacet istemek iin dier kimseye gittiinde iini bitirmek iin o
kimsenin muttasf olduu ahlk- hamideleri zikretmek hacetini kazada te'sir ettiinden bunlar da
Yusuf (A.S.) a r'yalarn ta'bir ettirmek iin Sen erbab- ihsandansn dediler.
Beyzv ve Hzin'de beyan olunduu vehile Msr'da bu iki kimse, hkmdarn
ndemasndan birisi ekmekisi dieri araps olduklar hlde padiah istemeyenler tarafndan
aulamak (zehirlemek) zere rvet verdiklerinde arap kabul etmeyip ekmeki kabul ederek
taam zehirlediinde huzur-u melike gelince arap Ekmek zehirlidir yeme der. Ekmeki de
arap zehirlidir ime der. Melik skye arab imesini emreder. Sk ier, bir zarar grlmez.
Ekmekiye ekmei yemesini emreder. Ekmeki yemekten imtina' eder. Bir hayvana yedirir, hayvan
telef olur. Ekmekte zehir olduu taayyn ederse de yekdierine atf- crm ettiklerinden hakikat-
hl anlalmak zere hkmdar bunlar her ikisinin de zindana konulmasn emreder ve bu vak'a
da Yusuf (A.S.) n zindana terifi zamanna tesadf ettiinden beraber girdikleri beyan olunmutur.
Yusuf (A.S.) ilmini neretmeye ve halk irada balayp r'ya tabirine lim olduunu iln
edince bu iki kii grdkleri r'yay ta'bire gelirler. Binaenaleyh; r'yay ta'bir etmek ve ta'bir
ettirmek meru ve erbab- ilim ve ihsana ta'bir ettirmek lzm olduuna bu yet dellet eder.

&&&&&
Vcib Teal ryay ta'bire balamazdan evvel Yusuf (A.S.) n serdettii mukaddemat beyan
etmek zere :

buyuruyor.
[Sizin merzuk klndnz taam size gelmez, ill o taam size gelmezden evvel ben onun
nev'ini ve lezzetim size haber veririm.] 2502

[te u size gelmezden evvel gelecek taamn neden ibaret olduunu size haber
vermem Rabbimin bana ta'lim buyurduu ilimlerdendir.]

343

[Ben bir kavmin milletini terkettim ki onlar Allah'a iman etmezler. Halbuki onlar hireti
kfirlerdir.]
Yani; Yusuf (A.S.) bunlarn r'yalarn ta'bire balamazdan evvel din-i hakka da'vet etmek
zere mu'cize izharna balad ve dedi ki Alnz giderecek, mizacnza kuvvet verecek ve
hayatnz idameye hadim olacak rzknz siz gelmezden evvel o taamn nev'ini, miktarn rengini
ve tadn size haber veririm. te u size gelmeden evlerinizde haremlerinizin sizin iin hazrlayp
gnderecekleri taam benim size haber vermem Rabbimin bana ta'lim ettii ilimlerdendir. Ben bu
ilimle nbvvetimi ispat eder ehl-i dalli hidayete da'vet ederim. Zira; ben Allah'a iman etmeyen ve
halbuki hirete kfreder bir kavmin milletini terkettim demekle mucizesini izhar etti.
Fahri Rzi'nin beyan vehile bu yette t a a m la murad; ryada grlen taam olduunu
beyan edenler varsa da esah olan hanelerinden yemek iin gelecek taamlardr. nk; Yusuf
(A.S.) bu iki kimsenin szn dinleyeceklerini ve davetini kabul edeceklerini mid ettii iin
sullerine cevap vermezden evvel taraf- ilhiden mucizeyle meyyed resl olduunu beyanla
onlar din-i hakka davet etmek ve salbolunacak ekmekinin salbinden evvel iman etmesini arzu
eylemek ve mhimmat- diniyeyi mhimmt- dnyeviye zerine takdim etmek lzm olmasna
mebni baz mugayyebattan haber vermekle onlara resl olduunu bildirmi ve din-i hakka davet
etmitir.
O zamanda Msr ahalisi ve bilhassa Aziz'in hane halk kfir 2503 olduklarndan onlarn
iinden kp gittii iin Terkettim demitir. Yoksa Onlarn milletinde bir zaman dahildi de ter
ketti mansna deildir. Zira; enbiya-y kiram hn-i tevelldlerinden n- irtihallerine kadar tevhid
zere bulunmulardr ve Azizin hane halk hireti iddetle inkr ettikleri iin te'kide dellet eden
zamiri te'kid iin iki defa zikretmitir.

&&&&&
Vcib Teal Yusuf (A.S.) n mucizesini izhar ederek mahpushane halkm din-i hakka da'vet
ettiini beyandan sonra Hz. Yusuf'un enbiya neslinden olduunu beyan ettiini zikretmek zere :

buyuruyor.
[Ben tarik- tevhide sulukta babalarm brahim, tshak ve Ya'kub (A.S.) n milletine ittib'
ettim.]

[Zira biz cemaat- enbiyaya; Allah-u Tealya hibir eyi erik klmak caiz ve sahih
olmad.]

[u tevhid zere olup irketmemek bize ve sair ns zerine Allah'n fazldr.]

[Ve lkin nsn ekserisi bu fazilet zerine kretmezler.]
Yani; Yusuf (A.S.) ns tevhide ve din-i hakka davete balaynca ns zerinde sznn te'siri
ziyade ve iyi dinlemelerine 2504 medar olmas iin kendinin enbiya neslinden olduunu beyana
balad ve dedi ki Allah'a iman etmeyen ve hirete kfir olan kavmin milletini terkettim; ancak
babalarm Hz. brahim, Ya'kub ve shak'n milletine ittib' eyledim. Zira; onlar llazim, taraf-
ilhihiden gnderilmi resllerdir. Binaenaleyh; ben onlarn milletlerine ittib' ve mesleklerine slk
ettini. Onlarn meslekleri de tevhiddir. Zira biz mair-i enbiyaya; Allah-u Teal'ya hibir eyi erik
etmek sahih olmaz ve lkin bu fazilet-i tevhidin kadrini bilip iman etmek suretiyle krn eda
etmezler.
344

Fahri Rzi, Kaz ve Hzin'in beyanlar vehile Hz. Yusuf zindan halkn, mucizesini izhar
ederek tevhide da'vet edip davetine icabet olunmasna medar olmak iin enbiya neslinden
olduunu izhar etmitir. nk; brahim, shak ve Ya'kub (A.S.) gibi ns beyninde hret-i ayialar
dnyaca mertebe-i aliyyeleri ve hiret-e derece-i refialar ma'lm olan zevat- .kiramn neslinden
olunca byle nesl-i necip sahibinden fenalk olmayacana bir derece itimad ziyade olduundan
kendinin nesl-i enbiyadan olduunu beyan maslahat- da'vete muvafk grmtr ki davetine
sr'atle icabet etsinler. Pederlerinin milletine ittib'dan maksad; usul- itikadda ittib'dr, yoksa
furu-u a'mlde ittiba' deildir. Zira furu-u a'ml; her nebinin eriatnda nesih suretinde tebeddl
ettiinden her nebinin eriatnda ayr ayr hkmler bulunur. Binaenaleyh; her nebinin eriatnda
usul- itikad birdir, asla tebeddl kabul etmez fakat furu-u a'mlde ayr ayr ahkm mevcut
olduundan sonra gelen nebinin evvel geenlerin eriatlarna ittib' etmesi vacip deildir.
Cmle insanlar iin irk hi bir vehile caiz olmad halde Yusuf (A.S.) n Bizim iin irk
caiz olmaz diyerek irkin adem-i cevazn kendilerine hasrn hikmeti; pederleri ve kendi llazim
peygamberan- ziandan olduklar hlde bunlar iin caiz olmayan eyin had- ns iin caiz
olmayacann evleviyetle sabit olmasdr. irkin hibir vehile caiz olmadna iaret iin Siyak-

()

()

nefiyde umum ifade eden nekre ve istiraka dellet eden

lafzyla
varid
olmu ve Yusuf (A.S.) sznde fazl- ilhinin enbiyaya ve umum nsa amil olduunu beyan
etmitir. 2505 nk; Beyzv'nin beyan vehile enbiyaya ahkmn inzalle Vcib Teal ihsan
ettii gibi sair ns irad ve slah iin enbiya-y izam gndermekle de ihsan etmitir. Lkin nsn
ekserisi bu gibi byk nimetlerin kadrini bilmediklerini beyanla muhataplarna ta'riz etmilerdir.
Vcib Tealnn gerek enbiyaya ve gerek had-i nsa fazl u ihsan; vahdaniyetine dellet
eden delilleri nasbedip yetler inzal etmesidir. Vahdaniyetin krn eda ise o delile nazarla
vahdaniyete istidlal ederek iman etmektir. Halbuki nsn ekserisi bu delile atf- nazar edip istifade
etmediklerinden iman etmedikleri cihetle ihsan- ilhinin krn eda etmezler. nk; delile
nazar etmeyince iman kmil olamaz. Binaenaleyh; ekseri insanlarn ihtida edemedikleri lykyla
delili tetkik edemediklerindendir. Lykyla isti'ml olunmayan nimet her zaman heder ve zayi'
olduundan delil-i tevhid onlar hakknda zayi'dir. nk; kymeti bilinip istifade olunmamtr.

&&&&&
Vcib Teal Yusuf (A.S.) n zindanda ba'z refiklerini imana davet iin serdettii
mukaddematndan ba'zlarn beyandan sonra ba'z ahar beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Ey zindan arkadalarm ! Mteferrik ve perian ma'budlar m hayrl, yoksa vhid-i
kahhar olan Allah-u Teal m hayrldr?]

[Halbuki siz Allah'n gayrya ibadet etmez, ancak birtakm isimlere ibadet edersiniz ki
o isimleri siz ve babalarnz tesmiye etmitir.] 2506

[O isimlerin ma'bud olmasna dair Allah-u Teal hibir delil inzal etmedi.]

[Bab- ibadet ve her eyde hkm olmad, ancak Allah-u Teal'ya mahsus oldu.]
345




[Binaenaleyh; emretmedi, ancak zatna ibadetle emretti.]

[te u beyan olunan tarik- tevhid; ancak din-i haktr.]

[Ve lkin ekser-i ns tevhidin hak olduunu bilmezler.] Demekle vahdaniyetin hak
olduunu beyan etti.
Yani; Yusuf (A.S.) zindanda ns din-i hakka davete balad. Ve tevhidin delilini nasbetmek
Allah'n kullarna ihsan olup imanla krn eda etmediklerini beyandan sonra szne unu da
ilve ederek dedi ki Ey benim zindan arkadalarm ! Soruyorum sizden, birtakm altm, gm,
bakr ve tatan yaplm mteaddid ve mteferrik putlar m hayrldr, yoksa cmle leme galip olup
asla malp olmaz ve herkese galip ve vhid-i hakk olan Allah-u Teal m hayrldr? Dnn,
cevap verin. Elbette Allah-u Teal hayrldr. Zira; siz ibadet etmez, ancak Allahn gayr kendinizin
ve babanzn adn taktnz birtakm ma'bud dediiniz isimlere 2507 ibadet edersiniz. Zira; onlarn
size ma'bud olmalar sizin ma'bud demenizle oluyor, yoksa hakk ma'bud deillerdir. nk; sizin
ma'budlarnzn ma'bud olduuna dair Allah-u Teal bir hccet inzal etmedi ki onlar ma'bud olsun.
Binaenaleyh; onlar da ne zaten ve ne de sfaten ulhiyete istihkak yoktur, ancak sizin onlara ilh
demenizden ibarettir. Zira emir ve nehye ve ibadete lyk olan ma'bud hakknda hkm ancak
Allah'ndr. Allah'n ma'bud olmadklarn beyan edip ma'bud olduklarna dair delil inzal etmedii
eylere siz nasl ibadet edersiniz ve sizin ma'bud demenizle onlar ma'bud olurlar m? Elbette
olamazlar. Binaenaleyh; Allah-u Teal ancak kendine ibadetle emir ve kendinin gayrya ibadetten
kullarn nehyetti. u halde hkm sahibi olan Allah-u Teal ibadeti zatna hasredince zatnn gayr
ibadet elbette caiz olmaz. te u beyan olunan tarik- tevhid; bir din-i haktr ki sabit ve din-i
mstakimdir ve lkin nsn ekserisi tevhidin hak olduunu bilmezler ve irki irtikbederler.
Fahri Rzi'nin beyan vehile nbvveti ispat; ulhiyeti ispata tevakkuf ettiinden Yusuf
(A.S.) nbvvetini da'va ve mucizesini izhardan sonra ulhiyeti ispata msaraat etti ve lkin ekser-i
nsn detleri Allah' ikrarla beraber putlara ibadetle irkettiklerinden putlara ibadetin butlann
ispat iin Sizin mteferrik, perian ve kahr- ilhi altnda makhur olan ma'budlarnz m hayrldr,
yoksa vhid-i hakk ve kahhar olan Allah-u Teal m hayrldr? demekle tefrikann hereyde batl
olduu gibi ulhiyette dahi batl ve vhid-i hakkye ibadetin hayrl olduunu ispat etmitir.
Binaenaleyh; mteaddid lihenin batl ve mnker olduunu beyan iin istifham- inkr olan hemzei istifhamla irad- kelm etmitir.
Putlar nefsinde erbab olmadklar hlde mrikler onlar erbab itikad ettiklerinden onlarn
itikadlarna binaen Yusuf (A.S.) onlara erbab demitir, yoksa nefselemirde erbab deillerdir ve
putlarda asla haya- olmad halde kfirlerin itikadlar zere farzmuhal olarak hayr olsa bile
Onlar m hayrl, yoksa Vcib Teal m hayrl? diyerek Vcib Teal ile mukaayese suretiyle irad kelm etmitir. Yani Putlarda asla hayr yoktur. Bilfarz vettakdir sizin itikaad- batlnz vechzre
hayr olduu farzolunsa acaba hangisi 2508 hayrl demektir. Allah'n kahhar ve putlarn ciz
olduunu beyandan sonra onlarn hakikatlar ulhiyete istihkaktan r birtakm isimlerden ibaret
olup o isimleri de ancak onlarn ve babalarnn taktklar isimler olduunu ve ibadetlerinin ancak
kendilerinin tesmiye ettikleri isimler bulunduunu beyanla mezheplerini iptal etmitir.
Yusuf (A.S.) sznn bidayetinde iki arkadana hitabederek balam ise de nihayetinde
bilcmle zindanda mevcut olanlara ta'mim etmitir ki din-i hakka daveti umumi olsun ve
ma'budlarnn ma'bud olduuna dair Allah-u Teal'nn akl ve nakl bir delil inzal etmediini beyanla
putlara ma'bud demek ancak kendilerinin hava ve heveslerine tbi' olarak ihdas ettikleri eylerden
ibaret olduunu beyan etmitir. Allah-u Teal'nn izin vermedii ve emretmedii herey batl
346

olduunu beyan iin hereyde hkm; ancak Allah'n olduunu ve Allah-u Teal'nn da byle
bireye izin vermediini beyan eylemi ve Allah-u Teal'nn emri ancak kendine ibadet olduunu
tasrihle Allah'n gayrya ibadetin butlann zikirle putperestlere hakikati anlatmtr. Binaenaleyh;
kelmnn nihayetinde beyan olunan ahkmn din-i hak ve sabit olduunu ve dier edyamn
butlann ispat ve nsn ekserisi bu hakikati bilmediklerini zikirle zindanda bulunanlar cehille itham
edip hakikati bilmek iin sa'yn vacip olduuna tenbih ve tavsiye etmitir.
Hulsa; Yusuf (A.S.) n mucizesini izharla' zindan halkna da'vete balad, u hutbe-i
beliinde tevhidin vcubunu ve kfirlerin ma'bud dedikleri eyler birer isimden ibaret olup ulhiyete
istihkak olmad, hak olan din; ancak tevhid zere messes olan din olduu, Allah-u Teal ancak
zatna ibadetle emrettii, her hkm Allah'a mahsus olduu, nsn ekserisinin bu hakikatlara cahil
olduunu beyanla zindan halkn cehille itham ettii ve cehil zr olmayp hakikati renmek
mmkn olduu halde renmeyenlerin azaptan kurtulamayacaklar bu yetten mstefad olan
fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal Yusuf (A.S.) n ehemmi mhim zerine tercih 2509 ederek halk din-i hakka
davete baladn beyandan sonra saillerin r'ysn ta'bir ettiini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Ey zindan arkadalarm ! Sizden biriniz ki evvelce melikin arapcsdr. O, yine eski
hali gibi seyyidine arap iirir. Amma dier melikin ekmekisi aslr ve bann etini kular
yer. Sizin is- if tifta ettiiniz emir; hkm- kafiyle hkmolundu. Hilaf olmak ihtimali yoktur.
Binaenaleyh; mesele hitam bulmutur demekle ryalarn bu minval zere tabir etti.]
Yani; Yusuf (A.S.) tevhide daveti bitirdikten sonra arkadalarnn r'yalarn ta'bire balad ve
dedi ki Ey benim zindan arkadalarm ! Sizden biriniz ki hkmdarn arapcsdr. O, yine eski
deti vehile hkmdarna arap verir ve sksi olur, me'muriyetine asla halel gelmez. nk;
efendisine sadakat etmitir. Amma har ki hkmdarn ekmekcisidir. O efendisine hyanetinden
dolay aslr ve sizin istif ta ettiiniz eye; hkm- kat'iyle hkmolundu. Zira; rusl- kiramn
azlarndan kan elbette vki' olur. nk; vki' olmasa syledikleri sz yalan olur. Halbuki
resllerin lisanndan yalan kmaz. Zira; onlarn lisanlarndan yalan sudur etmek hikmet-i risalete
muhalif olduundan rusl- kiram yalandan masumlardr. Binaenaleyh; onlarn azndan kan ey
elbette vki' olur.
Fahri Rzi, Hzin'in bn-i Mes'ud Hazretlerinden rivayeten beyanlarna nazaran Yusuf (A.S.)
n ta'biri zerine Biz yalan syledik, r'ya grmedik, senin ilmini tecrbe iin geldik demilerdir.
Bu szleri doru olup ryalar uydurma olmak ihtimali olduu gibi r'yalar doru olup biri hakknda
ta'biri sevmedikleri iin Yalan syledik demek ihtimali de vardr.
Ta'birden gn sonra ta'bir vehile r'yann eseri zuhur 2510 eder. Sk gider
kemfissabk Melike sk olur ve ekmeki de Melikin ekmeini zehirledii iin salbolunur.

&&&&&
Vcib Teal, sk zindandan karken skye Yusuf (A.S.) n mazlumen mahpus olduunu
Melike haber vermesini emanet edip sakinin unuttuunu beyan etmek zere :

buyuruyor.

347

[Yusuf (A.S.) r'ya ta'bir ettiren iki arkadatan necat bulacan zannettii arkadana
Beni seyyidin olan hkmdara zikret. Mazlumen mahpus olduumu ve hapsimin mddeti
ok uzadn syle ki beni zindandan kurtarsn demekle zindanda halsna bir are taharri
etti.]

[Yusuf (A.S.) n bu emri zerine sk gider. Fakat sknin, bu hali Melike zikretmesini
eytan skye unutturdu.]

[Binaenaleyh; Yusuf (A.S.) zindanda yedi sene daha kald.]
Bu yette eer ta'bir vahiyle olmusa zan; ilm-i yakn mansnadr ve eer itihatla olmusa
zan; kendi mansnadr. Zira; ictihadda kat'iyet olmaz denilmise de enbiyann ictihadlarnda hata
olursa derhl tenbih olunup hata zere takrir olunmadklarndan ictihadlarnn takarrr kat'
olmasn ifade ettii cihetle zan; herhalde ilm-i yakn mansnadr. Yahut zanneden; sknin
kendisidir. Buna nazaran man-y nazm : [Yusuf (A.S.) u kimseye Beni Melikin yannda zikret
dedi. O kimse r'ysn tabirden 2511 istidll ederek kendinin zindandan kurtulacan
zannediyordu] demektir. u tevcihe nazaran zan; kendi ma'nsna msta'meldir. nk; bu
sknin Yusuf (A.S.) n risaletini tasdik etmediinden onun hakknda ta'bir ilm-i yakn ifade etmez,
ancak zan ifade eder.
eytan'n Melikin huzurunda sakiye unutturduunun hikmeti, Yusuf (A.S.) n sk ve Melik
gibi ciz mahlklradan halsn temenni etmesidir. Geri bir zarar ve bely defetmekte avam-
nsa nazaran mahlkattan istimdad etmek caizse de mansb- nbvvete evl olan mahlktan
istimdad etmemektir. Zira; enbiya-y izam her umurlarnda Allah'a itimad ederek daima Allah'tan

()

istine ederler. te Yusuf (A.S.)

lfzn terkederek ii skye havale etmesi hakknda
zelle olduundan sk zindandan ktktan sonra yedi sene daha zindanda kalmtr.
Kaz, Hzin ve Nimetullah Efendi'nin beyanlar vehile Reslullahn Allah-u Teal biraderim
Yusuf'a merhamet buyursun. Eer skye beni hkmdarn yannda zikret demeseydi evvelce
mahpushanede kald be seneden sonra yedi sene daha kalmazd buyurduu kavl-i erifinde
dahi eytan'n unutturmasna sebep; kuldan istimdad etmesi olduuna iaret vardr. u halde
Yusuf (A.S.) n skden yardm istemesi iki eye sebep oldu : B i r i n c i s i ; eytan'n skye
unutturmakla hazzn almas, i k i n c i s i ; tl- mddet zindanda meakkatinin uzamasdr.
Yusuf (A.S.) n skye sylemezden evvel be sene ve syledikten sonra yedi sene mddet
hapsolup zindanda ikametinin mecmu on iki sene olduu baz hadisin delaletiyle sabit olduu
mfessirnin cmle-i beyanatlarndandr.

&&&&&
Vcib Teal Yusuf (A.S.) n mddet-i medide zindanda kaldktan sonra zindandan kmak
zaman hulul ettiinden kmas iin hazrlanan esbaptan Melikin r'yas halsna sebep
olduundan o r'yay beyan etmek zere : 2512

buyuruyor.
[Msr'n byk padiah Ben yedi semiz yal sr grdm. Onlar dier yedi zebun
sr yedi ve yedi adet yeil ekin snblesi (ekin baa) grdm. Onlar dier yedi kuru
snble yedi.]
348



[Ey ulu kiiler ! Eer r'ya ta'bir eder oldunuz ve ilm-i ta'bire aina iseniz benim
r'yam hakknda bana fetva verin ve r'yam ta'bir edin dedi.]

[Huzurunda bulunan vkels ve sair ulema ve fuzal Ey padiah ! Senin r'yan
ebatlden ibaret ta'bir kabul etmez. Halbuki biz bu gibi batl ryalarn ta'birine lim deiliz
dediler.]
Fahri Rzi, Kaz ve Hzin'in beyanlar vehile Melik-i Msr rysnda grd ki yedi adet
semiz sr bir kuru nehirden karlar, dier yedi zayf sr o mahalden zuhur ederek semiz
srlar yerler, karnlarna girer ve hibir eser grlmez. Yedi yeil ekin baan dier kurumu,
tanesi olmayan yedi ekin baa yeil olanlar kaybederler, yeiller gider, kurular kalr. Melik bu
r'yay grnce bir ztrab iinde uykudan uyanr. R'yann ehemmiyetini idrak eder; vzerasndan
ta'birini ister. Onlar ta'birden ciz kalnca memlekette bulunan mneccimleri, khinleri ve ulemay
toplayp ta'bir ettirmeye karar verirler, onlar getirip Melikin r'ysnn ta'birini onlardan istif ta
ederler. Onlar da Bu bir kark r'yadr. Biz bu gibi kark r'yay ta'bire lim deiliz dediler.
nk; r'yann ta'biri Yusuf (A.S.) iin mukadderdi ve onun 2513 zindan terkine vesile olacakt.
Zira; Allah-u Teal murad ettii eyin esbabn kendi hazrlar. Binaenaleyh; hi bir kimsenin ta'bir
haddi deildi.
Kaz'nin beyan vehile r'yay ta'bir; suver-i hayaliyeden man-i nefsaniyeye ve man-i
nefsaniyeden a'yan- hariciyeye intikaldir.
A d g a s ; batl r'yalar demektir. Muabbirler cehillerini setriin Ta'bir olunan sadk olandr.
Batl r'ya ta'bir kabul etmez demekle r'yann batl olmasyla hkmettiler. Lkin Melik bunlarn
szne itimad etmeyip r'yann ehemmiyetini idrak ederek herhalde r'yann ta'birini arzu
ediyordu. nk; Fahri Rzi'nin beyan vehile Melik r'yada zayf ve naksn kavi ve kmil zerine
galebe ettiini grdnden ztraptan hl olmad gibi bunda bir ey var diyordu ve lkin nasl
zuhur edeceini bilmediinden muztaripti.

&&&&&
Vcib Teal; ite tam Melikin endie ve hayrette olduu zamanda sknin Yusuf (A.S.)
hatrna gelerek r'yann tabirini Hz. Yusuf'tan sul etmek iin Melik'ten istizan ettiini beyan etmek
zere :

buyuruyor.
[Zindan arkadalarndan necat bulup bir mddet sonra Yusuf (A.S.) i tezekkr eden
kimse Ben size r'yann ta'birini haber vereyim. Gnderin beni Yusuf'a dedi.]

[Sakiyi talebi vehile zindana gnderdiler. Zindana geldi ve 2514 Ey Yusuf, doru
syleyici zat ! Fetva ver bize. Yedi semiz sr ki onlar dier yedi zebun sr yer. Ve yedi
yeil ekin baa ki onlar dier yedi kurumu ekin baayla arprlar. Kurumu
snbleler yeil olanlara galebe ettiler. Ta'bir et bu r'yay. Tabirle me'ml ki ben nsa rc'
ederim, umarm ki onlar senin kadrini bilirler dedi.]
349

Ya'ni; Melik r'ysn ta'bir ettirmek iin toplam olduu cemaat r'ysn ta'birden ciz
olunca Yusuf (A.S.) n zindandaki sahiplerinden ve Melik huzurunda zikretmeyi vaad edip unutan
ve necat bulup zindandan kan sknin bir mddet sonra Yusuf (A.S.) hatrlayarak sk huzur-u
Melik'e gelir ve Zindanda r'ya ta'birine lim mazlumen mahpus bir zat vardr. Ben size bu
r'yann ta'birini haber veririm. Gnderin beni Yusuf'a demekle hkmdardan izin istedi.
Hkmdar da izin verdi, zindana geldi. Hz. Yusuf'la grt. Melikin r'ysn hikye ve ta'birini
istirham etti ve Ben nsa r'yann ta'biriyle dner, haber verirsem umarm ki onlar senin kadrini
bilir ve halsna sebep olur dedi.
Fahri Rzi ve Kaz'nin beyanlar vehile m m e t le murad; zamandan bir cemaattr. Yani bu
yette mmet; mddet mansnadr. Sknin hitab yalnz Melikeyse de ta'zim iin hitapta cemi'

()

sygasyla
demitir, yahut Melike ve Melikin vkelsna hitabetmitir.
Sknin her ne kadar r'yann ta'birinde Yusuf (A.S.) a itimad varsa da sair fuzal r'yann
ta'birinden ciz olduklarn grd iin Hz. Yusuf'un da ciz olmak ihtimaline binaen ricaya ve

()

ekke dellet eden

kelimesiyle irad- kelm etmitir. Kezalik Yusuf (A.S.) ta'bir ettiinde
nsn kadrini bilmek ihtimali olduu gibi bilmemek ihtimali de olduundan

( ) yani Memul ki ns kadrini bilirler demitir ki bu cihete de kat'i bir

te'minat verememitir. Zira; evvelce r'yay ta'bir ederse hals edeceine dair padiahla bir
) demitir.
mukaveleye girimemiti. Binaenaleyh; kat'i te'minata cesaret edemediinden (
2515

&&&&&
Vcib Teal Melikin araps Yusuf (A.S.) a gelerek r'yay hikye edip ta'birini istediini
beyandan sonra Yusuf (A.S.) n r'yay ta'bir ettiini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Yusuf (A.S.) Sizin detiniz vehile yedi sene ekersiniz. Haslattan kaldrdnz
baa iinde terkeder, ancak yiyeceiniz kadar azck birey srer savurur, yersiniz.]

[Bu ucuz ve bol senelerden sonra yedi sene ktlk gelir. O ktlk seneler, ucuzlukta o
seneler iin hazrladnz haslat yer, ancak tohumluk iin hazrladnz azck bir miktar
kalr.]

[O ktlk senelerden sonra bir sene gelir ki o sene ok yamur yaar. Ns yamur
suyundan doyar ve muavenet olunurlar, o sene ns zmden pekmez skarlar demekle
ryay tabir etti.]
Yani; Melikin sksi r'yay ta'bir ettirmek zere huzur-u Yusuf'a gelip r'yay arzedip ta'birini
talebedince Yusuf (A.S.) r'yay tabire balad ve dedi ki Siz eski detiniz vehile aleddevam yedi
sene haslat ekersiniz. O haslattan kaldrdnz snblesinde terkeder ve tanelerini
karmazsnz, ill o senelerde ihtiyacnza kfi yiyeceiniz kadarn baandan karr, yersiniz,
350

dierini kurt yememesi iin baanda muhafaza etmek zerinize vaciptir. te Melikin grd
semiz srlar ve yeil snbleler bu senelerdir ve bu ucuz, bol yedi seneden sonra yedi sene
iddetli ktlk gelir ki ot, ekin bitmez. Bu yedi ktlk senelerde evvelki bol senelerde sakladnz
haslat yersiniz. te Melikin grd zebun srlar ve kuru baaklar bunlardr. Ancak tohumluk
iin muhafaza 2516 Edip sakladnz az birey kalr ve u yedi ktlk senelerden sonra bir sene
gelir ki o senede yamur ok olur. Ns yamura doyar ve yamurla muavenet olunurlar ve o
senede zm, karnup gibi pekmez, zeytin ve susam gibi yaa elverili meyveler de ok olur ki ns
pekmez yaparlar ve ya skarlar ve hayvanlarndan st saarlar
Hzin, Medarik ve Kaaz'de beyan olunduu vehile

( ) det-i mstemirre mansnadr.

()

emir mansna ihbardr. Mbala iin haber suretinde emrolunmutur. Yani

detiniz vehile yedi sene son derece gayret ve iddetle ekin ekin, msamaha etmeyin, hemen
sa'yedin ki gelecek ktlk senelerde meakkat ekmeyesiniz demektir ve ihtiyalarndan ziyade
kalacak haslat snblesinde terketmelerini emretti ki kurt yemekle zayi olmasn. Zira; snble
iinde mddet-i medide muhafaza olunup harite o kadar muhafaza olunamayacana iaret
etmitir.
Fahri Rzi'nin beyan vehile yedi sene ktlktan sonra bereketi gayet ok bir ucuzluk sene
geleceine dair r'yada iaret olmad halde vahyile Cenab- Hak ktlktan sonra ucuzluu beyan
ettii iin Yusuf (A.S.) ktlktan sonra bol ve bereketi ok bir sene geleceini tebir etmitir.

&&&&&
Vcib Teal sakinin r'yay ta'bir ettirdiini beyandan sonra hkmdarn Yusuf (A.S.) la
grmek istediini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Melik Getirin Yusuf'u bana greceim dedi.] 2517

[Melik grmek arzu ederek kavaslarndan birini gnderip gndermi olduu eli
huzuru hazrete gelince Hz. Yusuf eliye hitabederek Dn geri efendine sul et ! Baklarla
ellerini kesen kadnlarn halleri ne oldu? Efendin onlarn hallerini tahkik etsin. Zira; herkes
nazarnda benim beraetim tebeyyn etmedike ben zindandan kmam ve benim mazlumen
mahpus olduum Melik indinde taayyn etsin. nk; benim Rabbim o kadnlarn hilelerini
ve benim beraetimi bilir. Fakat Melik de bilsin demekle Melik'in elisini geri dndrd.]
Yani; sk gelip ryann ta'birini haber verdii zaman Melik ta'birin ryaya muvafk olup derin
bir ilme mstenid olduunu grnce Yusuf (A.S.) n kendini bizzat grmek ve daha ziyade ryay
tahkik etmek iin Getirin Yusuf'u bana, greceim dedi ve elisini gnderdi. Fakat Yusuf (A.S.)
mazlumen mahpus olduu herkese taayyn etmedike kmayacan beyan ve iftira eden
hatunlarn hallerini Melik'in tahkikna havaleyle eliyi Melik'e irca' etti ve kadnlarn hallerini sul ve
kendinin berizzimme olduunu ve kadnlarn hilelerini Cenab- Hakkn bildiini beyan etti.
Kaz ve Medarik'in beyanlar vehile Yusuf (A.S.) beraeti tamamen tezahr etmesini,
mazlumen hapsolunduu bilinmesini, kusurun nerede olduunun grlmesini arzu etti ki iin
hakikati ve iyz tamamyla anlalmadan karsa hasudlar tarafndan Melik'e tezvirat edip bunun
hapsolunduu mhim bir meseleden dolayyd diyerek itham olunmasn ve bu gibi tezvirat yollan
tamamen kapansn ve herkes nazarnda iffet ve istikaameti tahakkuk etsin iin ilk teklifte
zindandan kmaya rabet gstermedi. te Yusuf (A.S.) n bu muamelesini Cenab- Hakkn

351

Kur'an'da bize beyan insann thmet mevkiinde bulunmamas lzm olduu gibi ayet bulunacak
olursa nefsinden thmeti kaldrmaya sa'yetmesi lzm olduuna iarettir.
Reslullah'n Yusuf (A.S.) n sabr ve sebatna taaccb ettim. Eer ben onun yerinde
mddet-i medide zindanda kalm olsaydm derhal icabet eder, kardm buyurduu mervidir.
Yusuf (A.S.) kadnlarn halini sulde teeddben Azizin haremini 2518 zikretmemitir. Halbuki Yusuf
(A.S.) n hapsine yegne sebep oydu ve lkin ahsiyattan taharruz ve yalnz onu rsv etmekten
ictinab etmitir ki bir ahs leme kar rsv etmek doru olmadna iaret iin kadnlardan bir
cemaatn hallerini Melikin tahkikine havale etti. Zira; mecmunu tahkik mcmeldir. Filn ve filna
gibi tafsilt yoktur.
te Fahri Rzi'nin beyan vehile bu yet ilmin faziletine dellet eder. nk; Yusuf (A.S.) n
ilmi zindandan halsna ve birok meratibe nail olmasna sebep olmutur. Binaenaleyh; ilim her
yerde insann sebeb-i necat ve bais-i izzetidir. Bu yette kadnlarn keydi yani hileleriyle murad;
yukarda beyan olunduu vehile davet mevkiinde Yusuf (A.S.) a Zleyha'nn emrine itaat ve
teklifini kabul et, eer kabul etmezsen bana byk bellar gelir dedikleri gibi harite de ns
arasnda Hz. Yusuf'u itham etmek iin bir takm aslsz szler datmalardr.

&&&&&
Vcib Teal Melikin elisi Yusuf (A.S.) dan ald cevab Melike getirdiini ve Melikin
kadnlar isticvab edip kadnlarn ehadetleriyle beraetin tahakkuk ettiini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Melik, nisvana hitaben Sizin hal annz nedir? u zamanda ki o zamanda siz
Yusuf'un nefsinden talebettiniz dedi. Hatunlarn cmlesi birden Allah' nekaisten tenzih
ederiz. Biz Yusuf zerine ktlkten birey bilmeyiz dediler.]

[Azizin haremi imdi hak zahir oldu. Ben Yusuf'u nefsinden talebettim. Halbuki Yusuf
(A.S.) muhakkak ve elbette sadklardandr demekle hakikati ikrar etti.] 2519
Yani; Melikin elisi gelip Yusuf (A.S.) hakikat- hali nisvandan tahkik etmekle beraeti
tahakkuk etmeyince kmyor demesi zerine Melik, Azizin haremini ve onun da'vet edip ellerini
bakla kesen kadnlar huzuruna celple cmlesine hitabederek Sizin haliniz nedir u vakitte ki o
vakitte siz Yusuf'u nefsinden istediiniz zaman emart- fesaddan ne gibi ey grdnz? Ve
Yusuf'tan fska dair ne zuhur etti? Ve Yusuf'la mlakat talebine neden cret ettiniz? Ve o gnde
grdnz vukuat neden ibarettir? Hakikati syleyin saklamayn deyince kadnlarn cmlesi bir

()

azdan
Allah' nekaisten tenzih eder ve Yusuf gibi bir afifi halkndan dolay Allah'n
kudretine taaccb ederiz ve Yusuf (A.S.) zerine biz ktlkten bir ey bilmeyiz. Allah'tan korkarz.
Bir ktlk isnad edemeyiz dediler. Azizin haremi iin saklanacak bir ciheti kalmadn ve
hakikatin meydana ktn grnce ikrara mecbur olarak Melike hitaben te imdi hak zahir
oldu ve hakikat meydana kt. Ben Yusuf'u nefsinden taleb ettim, mlakatna ok hileler
dndm ve env'- esbaba tevessl eyledim, lkin muvaffak olamadm. Zira; Yusuf (A.S.) doru
syleyenlerdendir. nk; benim arzuma muvafakat etmedi demekle Yusuf (A.S.) m iffet ve
istikametine ehadet etti.

352

Melikin hitab zahirde hatunlarn mecmuna ise de hakikatta Azizin hareminedir. Zira; hileye
tevessl eden ve zindana evkine sebep olan yalnz Azizin haremidir. Lkin mecliste mahcup
olmamak ve hali mestur kalmak iin nezaket zere Melik mecmuna hitabetmitir.

&&&&&
Vcib Teal Yusuf (A.S.) n hatunlardan hakikati Melikin tahkikine havale ettiini ve tahkikat
neticesine kadar zindandan kmayacan sylediini beyandan sonra u tahkika havalesinin
sebebini beyan etmek zere :.

buyuruyor. 2520
[Yusuf (A.S.) a Melikin tahkikaatm ve beraetine hatunlarn ehadetlerini Melikin elisi
tekrar gelip haber verince Yusuf (A.S.) te tahkikata havale ve neticesine kadar benim
zindandan kmadmn hikmetini Aziz bilsin ki ben onun gyabnda Azize bir hyanetlik
etmedim ve kaplar kapanp zevcesi bana gayr- meru teklifte bulunduunda Azizin
sevmeyecei eyi ben ilemedim, Aziz bilsin ki hainlerin hilesini Allah-u Teal hidayette
klmaz ve onlar maksatlarna sl etmez demekle beraeti zuhur edinceye kadar zindanda
kararnn sebebini syledi.]
te u man; bu sz, Yusuf (A.S.) n sz olduuna nazarandr. Amma bu sz Azizin
hareminin sz olduuna nazaran man-y nazm: [u ikrar ve hakikati beyanmn sebebi;
Yusuf'un gyabnda ben Yusuf'a hyanet etmediimi bilsin. Halbuki Allah-u Teal hainlerin hilesini
hidayette klmaz. Zira; hyanet edenler hyanetleri sebebiyle matluplarna vasl olamazlar.
Binaenaleyh; Yusuf'a her ne yaptmsa huzurunda yaptm; Zindana gittikten sonra zemmetmedim.
Ve lkin huzurunda Yusuf'a kar kurduum tuzaklar ve hileler beni maksadma sl etmedi ve
akbet hilelerim kendi ayama dolat, leme rsv oldum.] dedi ve kendinin hilekrlna ehadet
etti.

ON KNC CZ'N SONU

MN OSMANLICA - TRKE SZLK
-AAb- Hayat: Hayat suyu
Aceze: Dknler, gszler
Adem-i liyakat: Liyakatsizlik
Adem-i mstemirre : Sabit det, srekli det
Ahd- mmet: mmetten biri
Ahar: Baka, dier, ikinci
Ahbar : (Ha) ile Bilginfer, srail oullar bilginleri, Mrekkebler
(H) ile Haberler, Hikyeler, Tarihler
Ahfad : Torunlar
Ahlf: (Ha) ile Andlar, yeminler, Yardmclar
(H) ile Bizden sonra gelecek plan halefler
Ahlf- Kiram : erefli halefler
Akall- kalil: En az, azn az
Akim: Ksr, ocuk yapmaz, sonu kmaz, verimsiz
Aktar- Alem : Alemin drt buca
Almat- Adide: Bir ok almetler
353

Altarik-i tedbir: Tedbir yoluyla

Alvehizan: Zan zerine
A'mal-i Zahire : Grnen iler
And: inat
Ara-y Faside: Fasid, bozucu oylar, reyler
Arz- Tih : Msr ile am arasmda Tur-i Sina'nn bulunduu yarmada da bir l
Asdik: Doru ve gerek dostlar
Ashab- zam: Byk ve ulu arkadalar
Ashab- Sebt: Yahudi kavmi
Asm: Temiz, namuslu, gnahtan ekinen
Aslb: Beller, Soylar, Kuaklar
Atlet: sizlik, bo oturma
A'van : Yardmclar
Ayt- Beyyinat: Delil, burhan ayetleri
A'zb- sti'cal: Acele, abuk azab
A'zm- Ceraim: Byk sular

-BBaid: Uzak, Beklenmedik, umulmaz

Bahl: Pinti, cimr
Bahir: Parlak, Gzel, ak, belli
Bahr : Denize ait, Denizcilikle ilgili
Basolunmak: Allahn Peygamber gndermesi.
Bedel-i Hun : Kan bedeli
Belde-i Uhr : Baka belde
Berahin-i Katiyye: Kat' deliller
Berhin-i Vazha : Ak, besbelli burhanlar
Berahn-i Uzma : Byk deliller.
Berdevam: Sren, srp giden, srekli
Berr: Karaya ait, kara ile ilgili
Bild- Islmiye : islm beldeleri
Bi'set: Gnderme, Bir peygamber gndererek halkn dine arlmas
Bi'set-i Nebeviye: Hz. Muhammed Peygamberin gnderilmesi
Buz-u Fillah : Allah iin dmanlk
Buhl : Pintilik, cimrilik
Butlan : Hakszlk, bo olma, Hkmsz olma
Ble: Beli kimseler
Bnvvet: Oulluk, evltlk
Bra: Mjde, ncil

-CClib : Kendine doru eken, ekip alc, ekici

Cebabire: Zorlayclar, Zorbalar, Zulm edenler
Cebnet: Korkaklk, yreksizlik
Cedd-i A'l: Ulu, erefli Cedd
Celdet: Yiitlik
Celb-i Menfaat: Menfaati gerektirme, menfaati ekme
Celi: Ak, meydanda, Parlak, aikr, Bir yaz eidi
Cemadt: Canllardan ve bitkilerden gayri cisimler
Cerim: Sular, su pahalar
Cevhir-i Mcerred: Mcerred cevherler, Kark ve katk olmayan cevherler
Cibyet: Toplama, derleme ; Gelir toplama ; Vakf kiras toplama
Cife: Le
354

Cihet-i Uhra : Baka cihet (yn)

Dallet: Azma, Doru yoldan kma
Dmen-i Pak: Temiz Etek
Darsselm: kinci kat cennet ; Badad ehri
Defaten: Bir defada, birden
Dehr: Zaman ve dnyaya ait, onunla ilgili; Dnya olaylarnn tabiattan olduuna inanp,
ahirete inanmayan adam.
Delil: Deliller
Delil-i din-i Mbin: Ak, belli dinin delilleri
Delalet: Yol gsterme, klavuzluk; Delil ve almet olma; z, iaret; Bilinen bir eyin baka bir
eyi de bildirmesi (uzaktaki dumann atee delleti)
DesisDesyis: Desiseler, gizli hileler oyunlar
Dest-i Emsl : Benzer el
Durb- Emsl: Atalar sz, Ataszleri

-EEbdan: Bedenler
Eb-i Evvel: lk baba (Hz. Adem)
Eb-i Sni: ikinci baba (Hz. Nuh)
Ebras: Vcdunda hastalktan ileri gelen, lekeler olan
Ebvb- Rzk : Rzk kaplar
Ebyt: Beyitler, iki msradan meydana gelme manzum paralar
Ecanib: Ecnebiler, yabanclar
Ecel-i Mev'd : Normal lm
Ecille-i mmet: mmetin ileri gelenleri
Ecr Mesbat: Allah tarafndan verilen mkfatlar, sevablar .
Ecsm: Cisimler, gvdeler, bedenler
Eda-y Ubudiyet: Kulluun yerine getirilmesi
Edevat- Harbiye: Harple ilgili takmlar
Edille-i Selse : deliller
Edna: Pek aa, en baya, ok alak; Az, pek az
Edviye : llar
Edyan: Dinler
Edyan- Batla: Hkmn kaybetmi dinler
Edyan- Saire : Dier dinler
Ef'al-i Kabiha : irkin, yakksz iler
Efl-i Nbeca: Uygunsuz iler
Efkr- Kaside: Tasarlanan fikirler
Ehass- A'za: Uzuvlarn balcas
Ehass- Ns : nsanlarn en sekini
Ehl-i A'raf : A'raf ehl
Eknim-i Selse : Hiristiyanlm, baba, oul ve rh-l-Kuds'ten ibaret l inan
Ekl: Bir ey yeme, yenilme
Ekser-i Evkt: Vakitlerin ou
Ekser-i Sfeha : Zevk ve elenceye dklerin ou
Elfz- Galize : Kaba szler
Elsine-i Ns : nsanlarn dili
Elyak : ok yakk lyk
Emarat- Nifak: ki yzllk, mnafklk almetleri
Emavir-i ilhi: ilhi emirler
Emkine: Mahaller, mevkiler, yerler, haneler, evler, meknlar
Emmare : Emreden, emredici, cebreden (ehvani haller de, gnah ve su ilemede)
Emr-i Kital: ldrme emri
Emr-i Mnker : Reddedilen emir
355

Emvl: Mlkler, para ile alnan eyler

Emvl-i Ganaim: Dmandan alman mlkler
Emvl-i Metruke : Terk edilmi mallar
Emvat: ller
Emzice: Tabiatlar, huylar
Emzice-i nsaniyye: nsanlk mizalar
Enhar- Erbaa : Drt nehirler
Enva-i Adide : Bir ok eitler
Enva-i Ceza: Cezann eitleri
Enva-i Fevakih : Meyvalarn eitleri
Enva-i Kabayih: Gnahlarm eitleri
Ercf: Yalan szler, dzmeler, uydurmalar
Erzil: Reziller, yzszler,
Erbab- tkan: Cenb- Hakk'a yakn kimseler
Ered : Doru yola daha yakn olan
Erzel: Alak, soysuz ; En alak
Esf-i Ns: Halkn en aa, en baya takm
Esbt: Evlt ve torunlar
Esfel-i Sfilin: Cehennem
Eslf : Bir memurluk veya hizmette birinden nce bulunmu olanlar,yerlerine geilen kimseler
Esn-y Salat: Namaz vakti
Esrar- Rubbiyet: Allah'a ait srlar
Esamm: Sar, iitmez
E'ar: Daha gzel iir syleyen
E'r: iirler
Eedd-i Zulm : Zulmn en iddetlisi
Ehas- Sire: Dier ahslar
Ehr- Hcum : Hcum aylar
Esna': En fena, en kt
Eref-i A'za : Organlarn en ereflisi
Evmir: Emirler
Evc': Arlar, sanclar, szlar
Evhamat: Esassz eyler, kuruntular
Evkat- Hamse : Be vakitler
Evsaf- Celile: Byklerin vasflar
Evsf-i lzime : Lzumlu vasflar
Evsaf- Zemme: Fena vasflar
Eyyam: Gnler, gndzler
Eyyam- Ma'dude: Saylm gnler
Ez'f- Muzafa : Kat kat, pek ok
Ezhercihet: Her cihetten
Ezmine: Zamanlar

-FFart- Hamakat: Ahmaklk arl

Fart- nhimak: Bir eyin zerine fazla dme taknl
Fart- Muhabbet: Sevgi de arlk
Fekhet: Ltfecilik, ho mizalk
Fekhet-i Fiddin : Dinde ltifecilik
Fevhi: Ahlksiz kadnlar
Fevaid-i Uhra : Dier faideler
Fevk: st, st taraf, yukar
Fevt: Bir daha ele geirmemek zere kaybetme, elden karma, karma
Feyz-i Kebr: Byk gelime
356

Fezhat: Rezillik, rsvalk

Fezil-i A'ml: Amellerin faziletleri
Fez: Fezaya ait
Frak- Dlle: Saptm, dallete dm, iman etmeyen frkalar
Frka-i Nciyye : Selmet yolunu bulmu frka, Mslman gurubu
Firkat: Aynlk
Fiten: Fitneler
Fr-u A'ml: Amellerin parlakl
Frt: Fer'in cem'i olan Fru'un cem'i
Ftur: Zayflk, geveklik

-GGabvet: Kaim kafalhk anlayszlk

Gabvet-i Mcesseme: Byk aptallk
Gabi: Kaln kafal, bn
Gadr: Vefaszlk ; Acmazlk; Hakszlk
Gala : Pahallk
Gart: Yamalar, apullar
Gr- erif : erefli maara (Hz. Peygamber'le Hz. Ebu Bekr'in gizlendikleri maara)
Gayur : Pek gayretli; Kskan ; Hamiyetli; Dayankl
Glzt- Kelm: Szlerin kabal
Gulv: nt, saldrma ; (Ed) Bytmenin ikinci derecesi takn sz
Gumum: Gamlar, kederler
Gn : Trl, renk renk
Gne : Trl, gidi, tarz
Gunne : Genizden gelen ses
Gunde: Uyumu, uyuklam
Gunde-i hk-i rahmet: Merhum olmu, lm
Gr : Mezar, kabir ; Mehur pehlivan Rstem'in lakab
Gurb: Karga
Guram': Alacakllar ; Dmanlar ; Fecrin ilk aydnl
Gurbet: Gariplik ; Vatan d, ydel
Grl: Olmam zm, koruk
Gureba : Garibler
Guref: ardaklar, kkler (Sre-i Guref; Kur'an'n 39. suresi)
Gr-hane : Trbe
Gristan: Kabristan, Mezarlk
Gr-ken : Mezar kazan, mezarc
Gurm: Bor, diyet gibi eyleri deme; Vergi
Gurrn: Grleyen
Gurb : Bir gk cisminin batnda grnmez olmas
Gusle: Ykama suyu
Gusas: Kederler, zntler
Gusn : Aa dallar, filizler
Gzin: Seiilmi, sekin

-HHabis-i Nefs : Nefsin ktlkleri

Habset-i Tynet: Yaratln ktlkleri
Habaset: Ktlk, alaklk
Hacer: Ta
Hadd-i ser'i: eriata uygun olarak verilen ceza
357

Hadis: Huds eden, kan, meydana gelen

Hafif-l akl: Hafif akll, kararsz
Hib : Mahrum ; mitsiz, kederli ; Zarar ve ziyana urayan
Halik : Mahluklar, insanlar; Satn alnan kadn hizmeti
Hal-i gabvet: ocukluk hal
Hlt- Garibe: Garib haller
Halk- Ecsm: Cisimlerin meydana gelii
Harset: Ekincilik, iftilik
Harekt- Nlyk: Layk olmayan hareket
Hsir: Zarara, ziyana urayan
Havass- Mdrike: idrk edilen duygular
Havyi: htiyalar, gerekli eyler
Havsala-i Beer: insann takati
Hayr- Mahz: Tam hayr
Hazk: iinin ehli, usta
Hazravat: Yeillikler
Hedm: Ykma, harbetme
Hsal-i Hamide: Sekin huylar
Hsl-i Memduha-i Kesir: ok vlen huylar
Hdemat- kka: Zahmetli, eziyetli iler
Hikem-i Hfiyat: Gizli eylerin sebepleri, hikmetleri
Hikem-i Meslih: lerin sebepleri, hikmetleri
Hin-i Bi'set: Gnderilme zaman
Hn-i cb: Icb zaman
Hin-i Vasiyyet: Vasiyyet zaman
Hn-i Vefat: Vefat zaman
Htta: Memleket, diyar, lke
Hiyel: Oyunlar, aldatmalar
Hiyel-i Fukaha: Fakihlerin aldatmalar
Hizb-i lah: Allah'n emrine uyan kimseler
Hud'a: Oyun, hle, aldatma
Hulul: Gelip atma ; Girme
Hulliyyt: Altn, gm, prlanta gibi znet eyalar
Husuf: Ay tutulmas
Hmm: Gamlar, kaderler
Huunet: Sertlik, kabalk ; natlk
Huteba: Hutbe okuyanlar
Hutur: Hatra gelme, akla gelme
Hutut-u Mnhaniye: Eri hatlar, yollar
Hccet-i Kta: Keskin delil
Huzuzt- Nefsni: Nefsn hazlar
Hmmet: Pek ziyade ihtiyarlk
Hrre-i Bali : Akl bana gelen hr kadn

-bd: Abidler, kullar ; badet edenler

bhe : Mubah klma, helal klma
bdet-i Evsan: Putlara ibadet
badet-i Mesnne: det edilmi ibadet
bk : Dim, devaml ; Yerinde evvelki halinde brakma; Snf geememe
btina: Bir eyin zerine bina etme, kurma, bir eye dayanma
cb- Maslahat: icab
cma- mmet: Byk fakihlerin, dinle ilgili bir mevzuda birlik olmas;
Mecaz olarak : Btn halk cmal: ihtisar etme, ksaltma; z hulsa
358

ctisar: Cesaretlenme
tinab: Saknma, ekinme, uzaklama
ddihar: Biriktirme ; Ktlkta yksek fiatla satmak zere topla yp saklama
fakat: iyi olma, iyilie dnme
fr: Kalba dkme ; ekillendirme
na: Zengin etme ; Muhta brakmama
tinam: Yama ve talan etme ; Zahmetsiz bir kazan gzyle bakma
va: Azdrma, azdrlma, ayartma
hdas: Meydana getirme, ortaya karma
hticac: Delil, vesika, ahit
k'r- Maas: Gnahlarn derinletirilmesi
hticacat: Delil vesika, ahit gstermeler
ktidas: Kutsiyet kazanmak
ktitf: Meyve toplama, devirme
lct: Mecbur etmeler, zorlamalar
lhh: zerine dmek, zorlama ; Israr etme, direnme
lka: Brakma, terk, atma
llm-i Lednni: Allah bilgisine ve srlarna ait olan ilim
lzam: Cevap veremez hale getirme, susturma
mrar- Hayat: Hayatn geirme
mtidd: Uzama, uzanma ; Uzay
.
mtisal: cb edeni, gerekeni yapma, bir misale gre hareket etme ; Alman emre boyun eme
nfak : Nafaka verip geindirme besleme
nfisl: Ayrlma ; Me'murluktan azledilme, karlma
nhiraf: Dnme, sapma ; Doru yoldan kma ; Deime, bozumla ; Krklk ; Krlma,
gcenme
nhitat: Dme ; Yalla yz tutma, ihtiyarlk ; Kuvvetten dme ; Bir iin inmesi
nhizam: Hizmete urama, bozulma, yenilme
nkisam: Taksim olma, blnme
nkyad- tam: Tam olarak kendini teslim etme
nirah: Alma ; Aklk, ferahlk
nta: Netice verme, neticelendirme ; Dourma
ntifa': Snme
ntibah: Uyarma ; Gz akl ; Sinirlerin ve uzuvlarn harekete gemesi
ntizam: Zam olunma, katlma
rde-i Bahir: Ak emir
rz : Yz evirme ; ekinme, Saknma
rkp: Bindirme, bindirilme
rtifa: Ykselme, ykseklik
rtihl: Gme, getme ; lme
rtikb: Kt bir i ileme ; Yiyicilik, rvet yeme
rtia: Rvet alma, rvetilik
s'af: Birinin isteini kabul edip yerine getirme
sal: Buldurulma, vardrma, ulatrma, ulatrlma
'sr: Gletirme, Fakirleme,
skat: Skt ettirme, susturma ; Mnakaada cevap veremiyecek hale getirme ; Kandrma,
raz etme
sm-i Mevsl: "O ey ki, o kimse ki" manalarn anlatan kelimeler
stib: iine alma, iine sma ; Tutma, kaplama
stiane: Yardm isteme
stiaze: "Ezu bi'llhi mine eytnir-rcm" veya "nez billh" "el-iyz bi-llh" gibi szler
syliyerek Allah'a snma ; Snma
stib'd: Uzak grme, ihtiml vermeme
stibsar: basiretli olma, hesapl hareket etme Isti'cl: acele etme
sti'dd: Kabiliyet ; Anlayllk ; Aklllk
stifza: Feyizlerime, feyiz alma
359

stifra: Odalk alma, odalk yapma ; Yataa alma, beraber yatma

stifsar: Sorma, Sorulma
Istirab: Garib bulma, ama
stirak: Dalma, iine gmlme ; Kendinden geip dnyay unutma ; Boulma ; Fazla
mbala
stihbab: Mstehap grme, bir eyi iyi, gzel sayma stihfaf: Ehemmiyet vermeme, kk
grme
stihkak: Hak kazanma
stihra: karlma, karma ; Netice karma ; Mana karma anlama
stihvz: Galip gelme, zafer kazanma
stika': Olmasn bekleme, olacak diye endieye dme
stikbar: Byklenme, kendini byk grme
stilm: pme veya el srme ; Kabe'nin tavaf srasnda "Hacer-l Esved" in elle okanmas
ve izdiham dolaysyle bizzat e srlemiyorsa, okama iaretinin yaplmas ve uzaktan el ile
selmlama
stima: (Hemze ile) I Birinin ziyaretine gitme
stimrar : Srme, devam etme
stimale: Gnl ekme ; Teselli etme, avutma
sti'mal: Kullanma
stimrar: Srme devam etme
stinbat: Bir son veya iten gizli bir mana karma
stinfk: Nafaka peyda etme
stinak: Abdest alrken veya temizlik iin buruna su ekme ; iddetli koklama
stirdad: Geri alma, geri isteme
stitat: Takat, G yetme
stiva: Msavi olma ; Kaplama, rtme
stizah: Bir eyin ak olarak bildirilmesini isteme, aklama isteme
stzh- Keyfiyet: Bir eyin iyi veya kt olmas cihetinin aklanma-masmn istenmesi
stizan: zin isteme ; Danma
hd: ehdet ettirme, ahit olarak gsterme
tibah: phelenme
tira: Satn alma
't: Verme, verilme
tb: (Elif ile) Kolsuz, yakasz kadn gmlei
tb: (Ayn ile) Azarlama, darlma
tb : Azarlama, tersleme
t'b: Yorma, yorulma
t'm: (Elif ile) ikiz dourma
tm: (Ayn ile) Yemek yedirme, yemek verme, verilme
tle-i lisan: Dil uzatma, svp sayma
tkan: Muhkem, salam klma ; nanma, emn olma
tlf: Telef etme, mahvetme ; Lzumsuz yere harcama ; Yoketme, bozma
tlf- Nefis: Nefsini ldrme
tmam: Tamamlama, bitirme
'tis: As kullanma, asaya dayanma
'tisam: El ile tutma, tutunma ; Gnahtan saknma ; Temiz olma
tizar: zr dileme
tmnn- Kalb: Kalbden inanmak '
Ittiba: Tbi olma, uyma
ttihaz: Edinme, edinilme ; Kabul etme ; 'tibar etme ; Kullanma ; Kurma, dnme
'vicac: Eri br olma, eilme ; Doru hareket etmeme
z'c : Yerinden koparma ; Rahatsz etme, can skma

-K360

Kabayih: Yakksz irkin eyler

Kabyih-i Ef'l: Hareketlerin irkinlikleri
Kabih: irkin, yakksz, fena, ayp
Kadeh: Bardak, kk bardak, ki barda
Kffe: Hep, btn, cmle
Kfir-i Mtemerrid: Dikkafal kfir
Kaht: Ktlk, kuraklk
Kall: Az ey, ok olmayan
Karabet: Yaknlk, hsmlk
Karbet-i Nesebiye: Ayni soydan gelmek suretiyle meydana gelen asl hsmlk
Karye: Ky
Ksib: Kazanan
Kavid-i Arabye: Arab kaideler
Kavanin-i 'er'iyye: er' kanunlar
Kebir: Byk gnahlar "Allah'a irk komak, faizle al-veri ve i yapmak zina etmek, adam
ldrmek"
Kerh: renme, tiksinme
Kesb-i yed: Elinin kudretiyle kazanma
Kbel-i ilhi: lahi taraf
Klde: Gerdanlk, akarsu
Kllet: Azlk ; Ktlk
Kssa-i ma'hde: Zikredilen kssa
Kyas- Fukaha: Hakknda ak yet veya hads bulunmayan meselelere dir, zerine yet ve
hads olan benzerlerine'gre lim'ler tarafndan verilen hkm
Kisb: Kazan
Kitle-i Vhid: Birlik olan kitle
Kizb-i Mahfe: Tam yalan

-LL-bdd: Gerekli, gerek, lzm

Lhik: Yetiip ulaan ; Eklenen
La-ya'kil: Akl banda olmayan, yaptn bilmez, dalgn
La-yuadd: Saylmaz, saysz, pek ok
L-yuhs: Saylmaz, hesaba gelmez
Lehviyyat: Oyun, elence gibi eyler
Leziz-i Ahiret: Ahiretin lezzetleri
Livta: Erkekler arasndaki cinsi sapklk
Liynet: Yumuaklk

-MM-i Tahr: Temiz su

M-bih-il-Hayt: Hayata vesile olan
Ma'dud: Sayl, saylm ; Muayyen, belli
Ma'dm: Yok olan, mevcut olmayan
Ma'fvv: Affolunmu, suu balanm
Mamum: Gaml, kederli ; Bulutlu, kapal, skntl
Mahall-i me'men: Gvenilir yer
Maharim: Haramlar
Mahmul: Haml olunmu, yklenmi
Mahlka: Benimsenen, alman kaside, iir
Mak'ad- aksa: Son oturulacak yer, en byk toplant yeri
Makarr: Karar edilen, durulan yer ; Oturulan yer ; Ocak, merkez ; Pytaht, Bakent
Makbul- -ehde: ahadeti kabul edilmi, edilen
361

Makderet-i ilhi: ilahi kuvvet

Makhur: Kahrolmu, malub olmu ; Allah'n gazabna uram
Maalkerahe: Kerahetle, istemiyerek
Ma'ml: 'ml edilmi, yaplm
Mansb- Nbvvet: Peygamberlik hizmeti
Ma'reke: Sava meydan
Maslp: Aslarak ldrlm
Masruf: Sarf olunmu, harcedilmi ; evrihni, dndrlm
Matrd: Kovulmu, vazifesinden karlm
Ma'tuf: Eilmi ; Yneltilmi
Ma'th: Bunam, bunak
Manet: Yardm ; Azk, yol yiyecei
Mazanne: Bir eyin vcdunun zannolduu yer. ; Ermi sanlan
Mazmum: Zammolunmu, ilve olunmu
Ma'zur: zrl, zr olan
Mebhis: Bir eyin bahsolunduu yerler ; Aratrma, aratrma yerleri, mnkaa yerleri
Me'cr: Ecir ve sevab verilmi olan
Medyun: Borlu, verecekl
Meftih-i Gayb: Gayb anahtarlar
Mefruat: Kilim, seccade, koltuk
Mefrz: Farz klnm
Mehlik: Helak olacak yerler, tehlikli yerler veya iler.
Me'haz: Bir eyin alnd, karld yer; kaynak
Mekrim: Keremler, cmerdlikler, iyi ahlklar
Mekr: Hile
Me'klt: Yiyecekler
Melbsat: Libaslar, giyecek eyler
Melce': iltica edecek, snacak yer
Melhuz: Mlahaza edilen, dnlebilen, hatra gelen
Me'lfat: Allmlar
Me'ml: mit olunan, umulan,! beklenilen
Menfi': Menfaatler, karlar
Menfi-i Kesre: Bol ganimetler, ok menfaatler
Menafi-i mahsusa: Hussi menfaatler
Menasik-i hacc: Hac olmak zere mekkeye gidenlerin Kabe'yi ziyaret etmeleri, Arafat'da
vakfeye durma, kurban kesme, ihram giyme muayyen bir yerden bir yere yrme, gibi yaplan
ibdet rknleri ; Bunlarn yolunu, usln gsteren kitap
Mensuh: Nesh olunmu, hkmsz braklm, hkm kahdrlm
Meratib: Mertebeler, rtbeler, dereceler
Mertib-i isti'dad: sti'dad mertebeleri
Merhn: Rehn edilmi dn alnan bir eye kar, garanti olarak verilen ey ; Muayyen
zaman, bir eye bal
Merkz: Dikilmi, saplanm ; Tabiatnda, yaratlnda bulunan
Merre: Defa, kere
Mesabe: Derece, rtbe
Mesib: (Ayn ile) zor iler, mkller
Mesil-i Diniyye: Dinle ilgili meseleler
Meslih-i Dnyeviyye: Dnya ile ilgili iler
Meserret: Sevin, en
Mestim': itilmi, duyulmu
Menet: lmeyecek kadar yiyecek iecek ; Zahmet, meakkat
Mevni': Manler, engeller
Mevrs: Miras kalm, ana babadan gemi Mevsl : Vaslolunmu birlemi, kavumu
Meyyit: lm
Mezya-y insaniye: nsanlk meziyetleri
Mihan: Skntlar
362

Mkt: Mekke yolu zerinde baclarn ihrama girdikleri yer

Mikat: ine kandil lmba gibi eyler koymak iin duvarda yaplan o-yuk, hcre
Muhaze: Azarlama, kma ; Tenkd
Mukab: Cezalandrlm
Muhid: Antlama yapanlardan her biri ; slm hkmetine bir para deyerek kendini himaye
ettiren (hiristiyan veya bir baka dinden kimse)
Muarref: Ta'rif edilmi, etrafyla bildirilmi ; Bildik, belli, bilinen
Muattal: Ta'til edilmi, braklm ; Bo, isiz
Muayyebat: Ayp ve iren eyler
Muayyenat- askariye: Asker erzak
Mubah: lenmesinde sevap ve gnah olmayan ey
Mu'cizat- zahire: Grnen mucizeler
Mufahham: (Ha ile) Kmrlemi, kmr hlini alm
Mufahham: (H ile) Sayg, byklk, ululuk kazanm, i'tibarh
Mufazzel: Tafdl edilmi, bakalarna stn tutulmu.
Muhakkik: Tahkik,eden, soruturucu
Muhal: Mmkn olmayan, olamaz, olmaz
Muhalled: Tahld olunan, daim
Muharremat: eriate haram ve yasak olan eyler
Muhasama: ki taraf arasndaki dmanlk
Muhikk: hkak eden, hakk yerine getiren ; Hakl, doru
Mhlik: Helak eden, ldren, ldrc
Muhsenat: Haramdan saknan temiz, namuslu kadnlar
Muhtasar: Ksaltlm, ksaltma
Muhtedi: Hilekr, dalevareci
Mhtezz: Titreyen, ihtiraz eden
Muin: ne eden, yardmc
Mukrin: Bitiik, yaklam, erimi
Mukrr: krar eden, doruyu syleyen ; Fkhda; (birinin, kendisinde hakk olduunu haber
veren kimse)
Muktedabih: ktid edilen, uyulan ; nde bulunan, kendisine uyulan (mam Reis)
Munkarz: nkraz bulan, biten arkas gelmeyen,, snen, zrriyeti tkenmi, kesilmi olan
Musb: sbet etmi, rastlam, zerine dm ; Musibete uram
Musraa: Pehlivanlk, greme
Musirr: srar eden, direnen, ayak direyen
Musb: isabet eden, rast gelen, yanlmayan
Muslh: Isllh eden, iyiletiren, arabulucu
Mut: taat eden, boyun een, ; Bal ; Rahat
Mu'terif: 'tiraf eden, kendi kusur ve kabahatini gizlemiyerek syliyen, anlatan
Mttehiz: ttihaz eden, kabul eden, sayan Muttali' : renmi haber alm bilgili, haberli
Mu'tekid: 'tikad eden, inanan, dn btn
Mu'tekif: Bir ibadethaneye ekilip namaz niyaz ve ibdetle megul olan ; Ramazanda
mi'de i'tikfa ekilen
Mu'tezile: Kaderi inkr edip "kul ettiklerinin yaratcsdr" diyen ve Allah sfatlarn kadim
saymakta ehl-i snnetten ayrlan ve vsf bin At yolunda olan kimseler ki, "kaderiyye" de bunun
kollarndandr
Muzmerat: Gizli, sakl rtl, dar vurulmam, ide sakl eyler
Muztarr: aresiz kalm, zorlanm
Mblt: Kayrma, himaye ; Dikkat, tin ; Dikkat ve dnme ile kayglanma
Mubassr: Gzetici, bekleyici
Mbtil: ptl eden, hkmsz brakan
Mclese: Birlikte, beraber oturma
Mcavir: Komu ; Tekkeye ekilip oturan ; Yurdunu ve diyarn terk ederek zamann
Harameyn-i erifeyn'de ibdetle oturan
Mcazat: Karlk ; Bir sua kar ceza ektirme
Mdahane: Dalkavukluk
363

Mdrt: yze glme, dost gibi grnme

Mdebbir: Tedbir alan, tedbirli dnce ile hareket eden
Medd': Tediye olunmu; Ed olunmu ; Ma'n, mefhum,
Mfarekat: Ayrlma, uzaklama ; Bir yerden ayrlma ; Boanma
Mheyya: Hazr, hazrlanm
Mkefat: Hakikat ehline Allah srlarnn grnmesi, kendileri Allah nurunu grmeleri ;
Meydana karma
Miknet: Kuvvet, kudret
Mlki: Buluan, kavuan, gren
Mlzemet: Bir yere veya kimseye smsk balanma ; Gidip gelme ; Bir ile devaml megul
olma ; Staj grme
Mmselet: Benzeme, benzeyi
Mmt: Yoldalk, beraber gitme ; Suyunca gitme, uysallk gsterme
Mmted: mtidd eden, uzayan, sren; srekli
Mnacebet: Asl bulunma, soy temizliini iddia etme
Mnkehe: Nikahlanma
Mnkat': Kesilen, kesilmi ; Arkas gelmeyen, son bulan ; Ayrlm
Mnkerat: eriate yaplmas yasak edilen eyler
Mnzel: nzl olunmu, aa indirilmi
Mr: iki yzl kimse
Mrtefi': Ykselen, yksek, yce
Mrtekib-i kebir: Byk yakksz i yapanlar, rvet yiyenler
Msamma': itilmi, duyulmu
Mstafir: istifar eden, gnahlarnn balanmasn Allah'tan dileyea
Mstahsen: Gzel saylm, beenilmi
Msteb'ad: Uzak grlen, olaca sanlmayan
Mstelzm: stilzam eden, gerektiren, gereken
Msterid: rad edilmesini, doru yolun gsterilmesini istiyen
Mstear: Kendisiyle maverede bulunulan kendisine i danlan; Vekletlerde vekilden
sonraki mir
Mtefavit: Birbirinden farkl, eitli olan, aralannda fark bulunan
Mteferri': Teferru' eden bir kkten ayrlan ; Bir kkle ilgili olan
Mtemerrid: Dikbahlk eden, dikkafal
Mtenassh: Nasihat kabul eden, t dinleyip uslanan
Mtenebbih: ntibah eden, uyanan, uyank uslanan, akimi bana toplayan
Mtteki: ttika eden, dayanan, dayanm
Mvalt: Dostluk, dostne muamele, karlkl muamele, himaye, muavenet
Mzahrefat: Sprntler, pislikler

-NNbedid: Grnmez, belirsiz, kayp

Nakz- Ahd: Yemini bozma
Nr- Cahm: Cehennem atei
Nasr: Yardm eden
Nazar- istidll: Yol gsterme bak
Nedb: Yara eseri kalan organ
Nehar: Gndz
Nehb: Yama, apul
Nekre-g: Gln szler syleyen, tuhaf fkralar, hikyeler anlatan
Nesayih-i Beli: Ak nasihatlar
Nevh: Yasak eyler
Nevhid: Turun memeli kzlar
Nevks: Noksanlar, eksikler
Nevkis: Balarn daima nne een adamlar .
364

Nezfet-i Kmile: Olgun, temizlik

Niam- Bakiye: Kalan ni'metler
Nik bed: yi, kt
Nikmet: iddetli ceza
Ni'met-i Uzma: ok byk ihsan, ok byk saadet
Nisyan: Unutma
Nukul: Nakiller, hikyeler, rivayetler.
Nutfe: Dl suyu, sperma ; Duru, saf su ; Meni

-RRsih: Salam, temeli kuvvetli ; Bilgisi (din bilgisi) ok geni olan

Recl- Kmil: Olgun erkek
Refah-i Bak': Bak rahatlk
Refakat: Refiklik, arkadalk
Remmal: Remil dken, fal aan, kayptan haber vermek iddiasnda bulunarak dolandrclk
eden (adam)
Remiy: Atma, tfek atma
'
Revbt: Balar ; Mnasebetler ; Ballklar ; Tertipler, sralar, usuller, dzenler
Rz-i Bari: Allah'n rzas
Rikkat- Kalp: Kalp incelii
Rububiyet: Efendilik ; Allah'a itlik
Rub'-u Mesken: Oturulacak yerin drtte biri
Resa: Reisler
Rtbe-i Ruhani: Ahiretle ilgili olan derece

-SSabvet: ocukluk, sablik

Sibe: Ba bo braklm hayvan
Shir: Sihir yapan
Sil: (Sat ile) saldran
Sil: (Sul'den) Sul eden ; Dilenci ; (Seyeln'dan) akcSalbet-i Diniyye: Din salaml
Salavat- Mefrze: Farz ohnant Hz. Muhammed iin edilen dualar
Sarf- Makderet: Kuvvet sarfetme
Savt- Bl: Yksek ses
Sebk: Bir eyi eritme, kalba dkme ; brenin tarz ve tertibi
Sebkat: Geme, ilerleme
Sefhet: Zevk ve elenceye ar derecede dknlk ; Aklszlk ; Harvurup harman
savurma
Sefh: Zevk ve elenceye dkn, parasn pulunu israf eden aklsz
Sefk-i Dima': Kan dkme, kan dkclk
Sehfet: Zayflk, hafiflik ; Geveklik
Senim: Hisse sahibi
Sehl: Kolay
Sekmet: Hastalkl olma
Sekinet: Rahat, sakinlik
Sekert- mevt: Can ekiirken gelen baygnlk, dalgnlk
Semahat: Cmertlik, el akl, iyilikseverlik
Sev-i Tark: Yol beraberlii
Sevb: Bez ; Elbise
Sia-i Hazz: Holanma rahatl
Sibak: Bir eyin st taraf, gemii ; Ba, balant
365

Sinn-i bul: Bul ya

Sret: Bir kimsenin ii, hli, tavr, gidii, ahlk ; Hal tercmesi
Siyak: Szn gelii, ifde ekli
Sudur: Sdr olma, meydana karma, olma
Subet: Glk, zorluk
Suret-i Seciyye: Seciyyenin sureti, karakter tarz
Surt-i uhra: Baka suret, dier tarz
Suver-i Muhtelife: eitli ekiller
Sfeha: Sefihler, zevk ve elenceye dkn olanlar
Skn: Oturulacak yer
Slk: Bir yola girme, bir yol tutma ; Bir tarikata intisb etme
Snnet-i Diniye: Dinin nizm, Dinde Hz. Muhammed'in szlerine, ilerine ve tasviblerine
uymak

-TTaaffn: ryp kokma

Taahhd: (1) zerine alma, yaplmas iin sz verme ; Bir iin yaplmas iin resm olarak
szleme
Taakkul: Akl erdirme, zihin yorarak anlama ; Hatrlama
Ta'ahhur: Sonraya, geriye kalma ; Gecikme
Taalll: Vese ve bahane arama, yalandan bahanelerle bir iten kamm
Taallm: renme, ders alarak renme, elde etme
Taammm: (Umumdan) umm olma, ummileme ; (mme'den) sark sarma ; (Amm'den)
amca olma
Taannd: inat etme, direnme, ayak direme
Taassubat- Btla: Btl taassublar
Taayy: Yaama, geinme
Tavn: Yardm etme
Tabib-i Hzik: iinin ehli olan doktor
Tib: Tvbe eden
Tab' Salim: Salam tabiat, iyi huy
Ta'cil: Acele ettirme, abuklatrma
Ta'dad: Sayma, say ; Birer birer syleme, sayp dkme, saym
Tafzz: Gm kaplama
Tagaddi: Gdalanma, beslenme
T: Azgn, isyan eden
Tagayyb: Kayb olma, grnmeme
Tagayyurat- Garibe: Garib deimeler
Talb: Bir iliik Ve ilgiden dolay bir kelimeyi baka bir ma'nay da iine alacak ekilde
kullanma ; Baba ile anneye "ebeveyn" denilmesi gibi
Tahaddr: (Ha ile) Yoku aa inme ; Yukardan aa akp gitme
Tahaddr: (H ile) rtnme (kadn hakknda, tesettr gibi)
Tahallf: (1) Geride kalma, arkada braklma, (2) Uygun gelmeme
Tahavvl: Deime, bir hlden bir hle girme
Tahls: Kurtarma, kurtarlma
Tahmil: Ykleme, ykletme, ykletilme ; Bir ii birinin zerine brakma
Tahrim: Haram klma, kmma
Tahzir: (Zl ile) Sakndrma, sakndrlma ; Men etme
Tahzr: (Dat ile) Hazrlama ; l hazrlama ; Yeillendirme
Tahzr: (Z ile) Men' etme, nlenilme
Taife-i Nisa: Kadn kafilesi
Takarrb: Yaklama, yanama ; Vakti yakn olma
Takarrr: Karar bulma, kararlama, karar klma ; Yerleme
Takbih: irkin grme, beenmeme
366

Taksirat: Kusurlar
Takyid: art koma ; Balama ; (S) Harfe nokta ve hareke koyma
Tams: (se ile) det grme, ayba
Tams: (sin. ile) Yoketme, belirsiz etme
Ta'n: Svme, ayplama
Tanzifat: Temizlik ileri
Tarassud: Gzleme, bekleme, dikkatle bakma, gzleme
Tak: Taravetli, taze
Tark: Yol
Tark- Tedri: Basamak hlindeki yol, derece derece, basamak basamak ilerleme
Tarz- Taayu: Yaama ekli, yaama yolu
Tasadd: Bir ie girime, balama
Tasadduk: Sadaka olarak verme, verilme
Tasmim: Tasarlama, kat'i olarak niyetlenme
Tasrif: stedii yolda idare Allah, Hak.) ; Gramerde bir kelimenin ekimi
Tathir: Temizleme
Tatahhur: Temizlenme
Tav'an: steyerek, kendi isteiyle
Tavk- Beer: hsan gc
Ta'zib-i Haps-i Matar: Yamurun habs edilmesinden ileri gelen azab (yamursuzlukdan
mtevellid ztrab)
Ta'zr-i er'i: er' azarlama, tekdir etme.
Tebaiyet: Tab' olma, uyma
Tebeddlt- Acibe: Acayip deiiklikler
Teberr: Sevmeyip yz evirme
Teb'id: Uzaklatrma ; Kovma
Tebir: Mjde verme
Tecemmu': Toplama, ylma
Tecemml: Sslenme
Tedeyyn: (dn'den) Dine bal olma ; (deyn'den) Borlanma
Tedmir: Yok etme, mahvetme, tepeleme
Te'dibat- akka: Zahmetli terbiye etmeleri, meakkatle yola getirme, terbiye etme
Teehhl: Ehlileme ; Evlenme
Teemml: yice, etraflca dnme
Teenni: Yava hareket etme ; lerisini dnerek dikkatli davranma
Tefavt: ki eyin birbirinden farkl olmas ; ki ey arasndaki fark
Tefevvuk: ste kma, ykselme
Tefevvh: Aza alma, syleme ; Mnasebetsiz sz syleme, dil uzatma
Tefrit: Tersine arlk, ortalamann ok altnda kalma,
Tefrid: Dnyadan geip yalnz Allah ile megul olmak.
Tefviz-i Umur: lerin datm, havalesi
Tegavvut: Byk abdest bozma
Tehzib: slah etme, dzeltme, temizleme
Teklif-i akka: er'i cevaz bulunmayan ve teklif kaidelerine de uymayan vergi
Teksl: enme, tenbellik, ilgisizlik
Tekeffl: Birine kefil olma, kefalet etme, feyz verme
Telbs: Aybn, kusurunu rterek bir eyi sahtelendirme ; Sret-i haktan grnerek hile edip
aldatma ; Oyun, hile
Telvis: Bulatrma, kirletme, pisletme
Temadi: Srme, srp gitme, uzama
Temerrd: Dikballk, inat, direnme
Temekkn: Mekanlama, yer tutma, yerleme
Temessk: (I) Tutunma, sarlma (2) Bor senedi
Temiyet: Yrtme, yrtlme ; Meydana gelmesini kolaylatrma
Tenezzh: Gezinti

367

Tenfr: (nefret'ten) Nefret ettirme, irendirme, tiksindirme, tiksindirilme ; (nefr'den) Savaa

toplama; asker toplama
Tenkil: Uzaklatrma ; bret olacak bir ceza verme ; Tepeleme
Tergib: Arzu ettirme, istek verme, isteklendirme
Terhib: (Ha ile ) Birine "merhaba" deme, hal ve hatr sorma
Tervi: Kymet ve itibarn artrma ; Geirme ; Tutma, destekleme
Tesdid: Hayrl ie doru yneltme; Uzunluuna dorultma, dorultulma
Teshil: Kolaylatrma
Tealiye: Teselli verme, avutma
Tesmiye: Ad koyma, isim verme ; Besleme ekme
Tee'm: Uursuz sayma
Teeff-i Sadr: c aldktan gnln rahatlamas
Tevi: Kartrma, karma kark etme
Tevars: Mirasa konma ; Birinden dierine irsen geme
Tevbih: Tekdir, azarlama
Tevcihat: Rtbe Vermeler, verilmi rtbeler
Tevkir: Gzel karlama, arlama, ululama
Tevsik: Salamlatrma, vesikalandrma
Tezekkr: Hatra getirme ; Bir meseleyi konuma
Tezvi: Eklendirme

-UUhde: Sz verme, bir ii zerine alma (2) Vazife (3) Yapma, becerme
Umre: Hac mevsiminin dnda Kbeyi ve Mekke-i Mkerremenin mbarek yerlerini ziyaret
etme
Ukl-i Beer: nsan akllar
Umur-u Din: Din ileri
Umur-i Mhimme: Ehemmiyetli iler
Umur- Snaat: Sanat iler

-bvvet: Babalk, atalk

mm-l- Habis: arap, iki, habasetlerin anas
mm-l Maasi: Gnah anas gnahlarn anas
mem-i Salife: Gemi mmetler
mniyye: mit ; stek, arzu ; Niyet, kuruntu
stz: stad

-VVakt- Merhun: Beklenen a ve zaman

Vas: Bir lnn vasiyetini yerine getirmeye me'mur edilen kimse ; (mmiye mezhebine
gre) Ha Ali (R.A)
Vech-i Meru': Kanuna uygun taraf
Vehle-i l: lk balang, birdenbire (2) rkilme, rkme
Vettakdir: Takdir zere
Vesy: Vasiyetler, bir kimsenin, ldkten sonra yaplmasn istedii eyler
Yldan: Yeni domu ocuklar ; Kullar, kleler
Vik' : Cim'a ; Sava, ceng, harb
Vizr- Vebal: Gnah ve azab

-Y368

Y: Ey, hey!
Yaban: Medeniyetten uzak insansz yerler
Yaban: Almam, yabans
Ybis: Kuru
Yd: Anma, hatrlama
Ydigr: Anmlk, hatra, hediye
Yafes: Nuh aleyhisselamn oullarndan birinin ad
Yafta: Yaktrma, damgalama
Yaz: Esmer, yavuz, yaman
Yahu: Ey o, ey muhatabm!
Yahudi: Yakup aleyhisselamn oullarndan Yehudann neslinden gelen rk
Yahya: Kuranda ad geen bir peygamber
Yakaza: Uyanklk
Yakazaten: Uyanklk halinde
Yakn: Kesin bili
Yed-i Atfet: Merhamet eli
Ycc Mcc: Kurnda sz edilen dzen tanmaz iki topluluk
Yed: El
Yed-i beyz: "beyaz el" mnasnda Musa aleyhisselamn bir mcizesi
Yed-i kudret: Kudret eli
Yegn yegn: Birer birer
Yegne: Tek, bir
Yehd: Yahudiler
Yeis: mitsizlik
Yek: Bir, tek
Yekem: Tek gzl
Yekdier: Bir bakas
Yekdil: Tek gnl
Yeknesak: Devaml ayn hlde olan, tekdze
Yekpre: Tek para
Yeksan: Dmdz, yerle bir
Ymn: Uur, bereket

-ZZecr: nleme, yasak etme ; Zorlama ; Kovma ; Eziyet, skma

Zecr-i Azm: Byk eziyet
Zekvet: Kavrama ; abuk anlama
Zelle: Srb kayma ; Hata, peygamberlerin sehvedip yanlmalar.
Zevc-i ahar: (Vefat veya boanmadan sonraki) baka zev
Zevi-l ukul: Akl olanlar, insanlar. Tasavvufta, halk zahiren, hakk btnen grenler
Zihar: Karlkl yardmlama ; Hukuk (eskiden) hocasnn karsn mebbeden mahremi olan
bir kadnn bakmak caiz olmayan bir uzvuna tebih eylemesi (cahiliyyet zamannda Araplar arasnda car ve talk envamdan ma'dud idi. eriat- slmiye tarafndan bu nevi talk menedilmi ve
zecr iin zhr eden kimseye kefaret vazolunmutur)
Zikr-i Melzm: Lzumlu anma
Zimm: Yular, hayvan yular
Zir-i cenh: Kanatn alt
Z-rahim: Hsmlk, akrabalk
Zuaf-y Avam: Aa tabakann zayflan
Zuhurat: Hesapta olmayan, Umulmadk hadiseler
Zulmet: Karanlk
Zu'm: Batl zan ; phe
Zuyf: Misafirler, konuklar
369

370