SRE VE KONU ADI

SAYFA NO

14. CLDN FHRST. 3078

YRMYEDNC CZ.. 3081
Kavm-i Lt'un helaklerine dair tafsilt................................. .................................................. 3082
Kavm-i d zerine gnderilen rzgra dair tafsilt................................................................ 3085
nsanlar iin vazife................................................................................................. ............... 3087
Mminlere va'zn menfaat verdii ve ins cinnin hilkatlerinden maksad ibadet olduu.3089

SRE- TR. 3092

Azabn vaki' olaca gn beyan.................................. ....................................................... 3092
Taraf- lhden ehl-i Cennet'e vuku' bulacak iltifat................................................................ 3094
Ehl-i Cennet'in m'min olan evldnn kendilerine iltihakiyle mesrur olacaklar 3095
Her kiinin kendi ameliyle merhun olaca.............................................................................3096
Ehl-i Cennet'in kendi aralarnda muhavereleri. .................................................................... 3098
Yevm-i kyamette kfirlerin hileleri faide etmeyecei............................................................ 3101

SRE- NECM..3105
Resulllah'n her sz vahy olduu....................................................................................... 3105
( ) lfznn mans ve Cenab- Hakkn vahyi........................................................... 3106
Sidre-i mnteha ve Sidre-i mnteha'y ihata eden ey......................................................... 3108
Kfirlerin zanna ittiba'lar....................................................................................................... 3110
Zannn hakikate ilim ifade edemedii.....................................................................................3113
Kebair ve fevahiin manlar................................................................................................. 3115
nsann nefsini tezkiyesi caiz olmad.................................................................................. 3116
nsana sa'yn lzumu ve sa'yinn semeresini grecei.......................................................... 3119
Ena ile ekna beynindeki fark ............................................................................................... 3122

SRE- KAMER.. 3125

Kyametin yaklad ............................................................................................ ............... 3125
nsanlarn kabirlerinden, dalm ekirge gibi kalkacaklar...................................................3126
Tufan- Nuh'un keyfiyyet-i zuhuru...................................................................... .................. 3129
Yevm-i nahs'n beyan........................................................................................................... 3130
Hz. Lt'un msafirlerini almak zere hanesine hcum edenlerin gzlerinin kr olduu 3135
Kader ve kazaya dair tafsilt................................................................................................. 3137
Kk byk her gnahn defterde yazl olduu ................................................................. 3139

SRE- RAHMAN3140
Talim-i Kur'an........................................................................................................................ 3140
Mizann intizam- leme hadim olduu.................................................................................. 3142
nsanlar iin arzda olan menafii tafsil ................................................................................... 3143
) yetinin otuz bir kere zikrindeki hikmet .. 3144
Rahman sresinde (

ncinin hilkatine dair tafsilt ................................................................................................... 3146
uunat- lhiyyeye dair tafsilt........................................................... ................................. 3147
silere ate ve eridilmi bakrla azab olunaca................................................................... 3149
Yevm-i kyamette mminlerin simalarndan bilinecekleri........................................................3151
Allah'dan korkan kimse iin iki Cennet olaca..................................................................... 3152
Cennet'te hatunlarn sfat ve renkleri.................................................................................... 3154
6

SRE- VAKIA. 3158

Kyametin vukuu.................................................................................................................... 3158
Kseler ve ibriklerle ehl-i Cennet zerinde hizmetilerin tavaf edecei........... 3160
Ehl-i Cennet arasnda selm alp vermek bak olaca................................................. 3161
Cennet'te kadnlarn bakir olaca........................................................................................ 3162
Ashab- imal'in azablarmm nev'i ve sebebi ........................................................................ 3163
Sularda olan menfaate teekkr etmeyenleri tevbih............................................................. 3167
Atein hilkatini ve menafiini beyan........................................................................................ 3167
Kur'ana dokunacak kimsenin tahir olmasnn lzumu............................................................ 3169
Mukarreblerin kimler olduu.................................................................................................. 3171

SRE- HADD.3173
Allah'n ilmi insanlar her nerede olsalar beraber olduu....................................................... 3175
manla beraber maln infak edenlere byk ecir verilecei................................................. 3178
Mekke'nin fethinden evvel infak edenlere byk ecir verilecei ........................................... 3180
Karz- hasenin artlar........................................................................................................... 3181
Mnafklarn mminlerden zya taleb edecekleri ve mminlerin cevab................................ 3182
Yehd ve Nasara gibi olmamalarn mmet-i Muhammed'e tavsiye.................................... 3186
Dnyann ahvalini tasvir........................................................................................................ 3188
Halk olunmazdan evvel her eyin levh-i mahfuzda yazl olduu..... 3190
Mizann evvel Hz. Nuh'a inzal olunduu........................ 3193
Demirin fevaidine mteallik tafsilt........................................................................................ 3193
Hz. sa'ya ittiba' edenlerin merhamet sahibi olduklar ve rhbaniyyet icad ettikleri ............. 3196

YRMSEKZNC CZ. 3198

SRE- MCADELE.. 3198
Havle hatun ile Resulllah'n muhaveresi ve zharn hkm-i er'isi....................................... 3198
kiinin fsltlarm bilmekde Cenab- Hakkn drdncleri gibi olduu.... 3203
Yahudilerin Resulullah'a tahiyyeleri Allah'n tahiyyesinin bakas olduu....... 3204
yilie dair fsltnn cevaz ve gnaha dair fsltnn adem-i cevaz ...................................... 3206
Mecalis ve mehafilde db- insaniyyenin beyan................................................................. 3207
Ehl-i ilmin erefinin ziyade olduu ........................................................................................ 3208
Resulullah'a mnacattan evvel sadakann nesh olunduu................................................... 3209
Yeminlerini meramlarn tervice kalkan ittihaz edenlerin azab.............................................. 3211
eytann cemaatinin haib hsir olacaklar.......................................................................... 3213

SRE- HAR. 3216

Yehd'dan Ben Nadir'in Resulullah'la muahedelerini nakz etmelerine binaen
diyarlarndan tard olunduklar ............................................................................................... 3217
Selmet-i mme iin mfsid bir kavmin memleketten tardnn caiz olduu............ 3217
Yahudilerin kendi hanelerini kendi elleriyle ykmalar istiraba ve ibrete ayan olduu ... 3218
A'day-i dini tazyikin rzay- lhye muvafk olduu............................................................... 3220
Emvl-i ganimetten hissesi olanlar beyan........................................................................... 3222
Resululah'n emr nehyine muhalefet mucib-i azab olduu............................................... 3223
Muhacirinin emvl-i ganimete istihkaklarn icab eden sfatlar..............................................3223
Cenab- Hakkn ensar- kiram senas.................................................................................. 3224
Evvel geen ehl-i imana sonra gelenlerin dualarnn lzumu ............................................... 3225
Mnafklarn Yahudilerle gizli konutuklar ve Yahudileri aldattklar.... 3226
eytann insan ifal ettii ve kibetleri................................................ .......... ..................... 3229

Ehl-i nrla ehl-i Cennet'in msavi olmayaca ve ( ) yetinin mans........3231

SRE- MMTEHNE..3234
Ehl-i kfr dost ittihaz etmek caiz olmad........................................................................... 3234
Ehl-i kfre dostluk dallet olduu ve ehl-i imandan dillerini ve ellerini ekmedikleri............. 3236
Hz. brahim'in iktidaya ayan det-i hasenesi olduu ........................................................... 3237
nsanlar arasnda rabta-i diniyyenin fevkinde bir rabta bulunmad..... 3238
Kfir olarak adavet etmeyen akraba ile lfetten nehy olunmad 3241
Dar- harbden hicretle imanlarn izhar eden kadnlar imtihan. ............................................ 3242
Mekke'nin fethi gnnde hatunlarn biatlerinin artlar............................................... ...........3246

SRE- SAF. 3248

nsanlarn ilemedikleri eyleri sylemeleri lyk olmad...................................................
Safbeste olup dmanla muharebe edenlerin muhabbet-i lhiyyeye mazhar olacaklar.
Hz. sa kavmini Resulullah'la tebir edib isminin Ahmed olduunu beyan........
Kfirlerin nur-u eriati sndrmek istedikleri ve Allah'n itmam...........................................
mann, insan azabdan kurtaracak bir ticaret olduu...........................................................
Hz. sa'nn ashab olan havariyyunla murad.........................................................................

3248
3249
3250
3251
3252
3254

SRE- CUMA. 3256

Bi'set-i Nebeviyye zamannda kavm-i Arab'n hli................................................................
Yehd kavmine lm istemelerini teklif...............................................................................
Mevtten firarn faide etmedii...............................................................................................
Cum'aya ve Cum'a namazna dair tafsilt .................................................. ........................

3256
3258
3259
3260

SRE- MNAFKUN 3262

Mnafklarn cisimlerinde olan gzelliin ehl-i imana teaccb verdii . 3265
Mnafklarn Eazz olanlar Medine'den ezeli olanlar karr dedikleri......................... 3267
Mal ve evldla itigali feraize tercih caiz olmad................................................................ 3268

SRE- TEGABN. 3269

nsann mmin ve kfir olarak iki ksma ayrld................................................................... 3269
Evvel geen milel-i saireden ibret almayanlar tevbih........................................................... 3271
Ehl-i kfrn ba's hakknda zu'm-u btllar............................................................................. 3272
Yevm-i kyametin yevm-i gabn olduu.................................................................................. 3274
nsana isabet eden her musibetin Allah'n izniyle isabet ettii............................................... 3275
Evld ve ezvac insana dman olduundan hazer etmek vacip olduu..
3276
Hayrl zevce ve evld insan hakknda ayn-i saadet ve ni'met olduu.. 3277
Nefsi buhlden saknmak felaha sebebdir............................................................................. 3278

SRE- TALK 3280

ddetin lzumu................................................................... ................................................... 3280
Talk zerine terettb eden ahkmn tafsilt ...................................................................... 3280
Talk verecek kimsenin ok dnmesi ve ihtiyata riayet etmesi lzm olduu..... 3281
Talkdan ric'ate dair tafsilt................................................................................................... 3283
tttika edenlerin hatr ve hayallerinden gemeyen yerden merzuk olacaklar...... 3284
Erbab- hayzdan olmayan ve hmile olan htnlarn iddetleri............................................... 3285

Mutllka olan htnlar kudreti nisbetinde hanede oturtmak ve iddetini ikml veya
hamilini vaz' edinceye kadar nafakalarn vermek vacib olduu. 3286
Talk veren zevle mutllka olan htn arasnda cereyan eden yedi nevi' hkmn
tafsilt................................................ .................................................................................. 3287
Allah'n ve Resulnn emrinden i'raz edenlere be nevi' azab............................................. 3290
Ehl-i iman hakknda drt nevi' hkm................................................................................... 3291

SRE- TAHRM. 3293

Tahrm yetinin sebeb-i nzul.............................................................................................
Yeminlerin kefaretini beyan...................................................................................................
Resulllah'n Hz. ie ve Hafsa'ya hitab.............................................................................
Resulllah ezvacna talk verdiinde Cenab- Hakkn daha hayrlsn halk edecei...
Cehennem zerinde bulunan meleklerin iddeti...................................................................
Tevbe-i nasuh'a dair tafsilt..................................................................................................
Ehl-i kfr nifaka glzetin lzumu.........................................................................................
Hz. Nuh'un ve Lt'un haremleriyle temsil..............................................................................
Firavun'un haremi siye ile temsile dair tafsilt....................................................................
Hz. Meryem'in menakb............................................................................. ...... ..................

3293
3294
3295
3296
3298
3299
3301
3301
3302
3304

MN LGAT 3305

SRE- ZARYATn devam

&&&&&

YRMYEDNC CZ

Vcib Teal meleklerin Sare'ye verdikleri cevab beyandan sonra Hz. brahim'in meleklere
vaki olan hitabn beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[brahim (A.S.) meleklere hitabederek Ey Resller ! Hal annz nedir ve niin
geldiniz, yalnz bize bir olan olacan tebire mi geldiniz, yoksa baka memuriyetiniz var
mdr? Haber verin bana dedi.]

&&&&&
Vcib Teal bu suale cevab olarak meleklerin szlerini beyan etmek zere :

) ( )
() ( )
(
buyuruyor.
[Melekler biz gnahkr ve sahib-i crm olan bir kavme gnderildik ki onlarn zerine
amurdan yaplm tala'r atalm, ki o talar msrifler iin Rabbin Teal'nn indinde
almetlenmi ve hazrlanmtr demekle memuriyetlerini haber verdiler.]
Yani; brahim (A.S.) n meleklere Siz niin geldiniz, memuriyetiniz nedir? demesine kar
inmekler Biz bir gnahkr kavmin zerine amurdan yaplm, piirilmi ta hali alm saks
paralarn atmak iin gnderildik, o talar zerinde almetler vardr ve Rabbn Teal indinde
harama tecavz eden msrifler iin hazrlanmtr demekle talsil zere memuriyetlerini haber
verdiler.
Tefsir-i Hzinde beyan olunduu vehile t a l a r n a l m e t i her kim hangi tala helak
olacakta onun isminin o ta zerinde yazl olmasdr. Binaenaleyh; o la baka bir kimseye isabet
etmez, ancak ismi yazl olan kimseye isabet eder. Yahut t a l a r n a l m e t i yle murad; o
talarn dnya ta olmadna almetin bulunmasdr. Melekler o talarn msrif olan bir kavme
atlacan beyan ettiler ki o kavim de Kavm-i Lt'dur. nk; onlar kendilerine taraf- lahden
ihsan olunan nimeti tecavz ederek insann halkolunmas iin yaratlan cevher-i nutfe-i insann
halkolunaca mahallin gayrya sarfla israf etmilerdi. Binaenaleyh;' bu gibi amurdan yaplm
talarla helake mstehak oldular.
K a v m i L t ' u n h e l k l e r i ne sebep; iki ey olduu bu yette beyan olunmutur :
B i r i n c i s i ; mcrim, k i n c i s i ; msrif olmalardr.
u halde bu iki sfat kendilerinde bulunan her kavmin helake mstehak olduklarna bu yet
dellet eder. Binaenaleyh; bu gibi helake badi olacak eylerden kanmak her insan iin lzm olan
vezaif-i diniyyedendir.

&&&&&
Vcib Teal brahim (A.S.) a meleklerin memuriyetleri kavim ihlk etmek olduunu beyandan
sonra meleklerin memuriyetlerini icraya baladklarn beyan etmek zere :

( )
()
buyuruyor. 5579

10

[Melekler memuriyetlerini icraya balaynca Biz Azimn o karyede mminlerden

olan kimseleri karp, onlar helakten muhafaza ettik. Fakat mslimlerden bir haneden
baka bulamadk, ancak bir hane halkn bulduk.]
Yani; melekler kavm-i Lt'u ihlke balaynca Biz helake mstehak olanlar olmayanlardan
ayrdk. Binaenaleyh; mminlerden olan kimseleri helakten muhafaza iin kavm-i Lt'un
karyesinden dar kardk. Lkin o karyede mslim olarak bir hane halkndan baka bir kimse
bulamadk ancak bir hane bulduk ve o hane halkn helakten istisna ettik.
Fahri Rzi ve Hzinin beyanlar vehile Lt (A.S.) n karyesinde mmin olan kimseler Hz.
Lt'un hanesi halk idi. nk; Hz. Lt'a iman eden kendi ocuklaryd. Hatta dier yetlerde beyan
olunduu vehile Lt'un haremi bile iman etmeyip helak olanlar iinde kalmtr. Fsk u fcurun ok
olduu mahalde itibarn ekseriyete olduuna bu yette dellet vardr. nk; karye-i Lt (A.S.)'da
Hz. Lt'un hane halk iman ve ibadet ettikleri halde onlarn ibadetleri, ekseriyetin iledikleri
kabahatlar zerine gelecek felketi defe kfi olmad beyan olunmutur. Amma halkn ekserisi
muti ve mnkaad olunca onlarn ibadet ve itaati arada bazlarnn isyan zere gelecek belya
kar gelir. Zira itibar; ekseriyetedir. Binanealeyh; ekser-i ahalisi salhla muttasf olan belde ahalisi
ok zaman saha-i selmette olur. Kezalik ekser-i ahalisi fesad- ahlka mbtel olan belde ahalisi
mahv u mnkariz olur. nk; ekserin hasenat ekallin seyyitndan tevelld edecek felkete kar
gelir, bilkis ekserin fesad ekallin salhna galebe eder. Zira; btn lem ve bilhassa bir belde
ahalisi ahs vahid menzilesindedir. Binaenaleyh; bir kimsenin bedeni menfeatten hali ve
mazarratla dolu olursa helak olur. eer mazarrattan hali menfeatla dolu olursa felahyb olur rahat
yaar, eer bedende menfeat ve mazarrat ikisi de bulunursa itibar galibedir. Kezalik bir karyede
meskn olan ahalide dahi hkm byledir. u halde hkm; ekseredir, ekalle deildir.
Bu yet; mmin ile mslim'in ikisi bir manya olduuna dellet eder. nk O karyede
mmin olanlar kardk, helakten 5580 kurtardk dedikten sonra o karyede mslim olarak bir
haneden baka bulamadk demek kan mminler o hanede bulunan mslimler demektir. u
halde mslimlerle mminler ikisi bir manyadr. E h l - i B e y t - i L u t (A. S.) la murad; iki
kerimeleridir veyahut on kii olduu mervidir.

()

[Biz Azimn o karyede ol kimseler iin almet terkettik ki o kimseler azab-

elimden korkarlar.]
Yani; kavm-i Lt'un karyesinde onlarn helklarna dellet eden almetler braktk ki il yevmil
kyam gelecek insanlara ibret olsun ve bilhassa ol kimselere ibret ve almet olur ki onlar hirette
actc azaptan korkarlar, binaenaleyh; bu gibi azaba dellet eden eylerden ibret alrlar.
Bu yette azabtan korkanlar iin t e r k o l u n a n a l m e t le murad; onlarn helklan iin
gnderilen talar ve kokar bir su olduu mervidir. Kavm-i Lt'un helakinden korkanlarn ve ibret
alanlarn azabtan korkanlar olduuna ve azabtan korkmayan kimselerin bu gibi almetlerden intifa
edemiyeceklerine dahi yet dellet eder. nk; Allah'dan ve Allah'n azabndan korkmayanlar hi
bir vukuattan mtenebbih olmazlar.

&&&&&
Vcib Teal kavm-i Lt'un helakinde ibret olduunu beyandan sonra kavm-i Musa'nn
helakinde dahi ibret olduunu beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[Musa (A.S.)' irsalde dahi leme ibret vardr. ol zamandaki o zamanda biz Musa'y
ak mucizeyle Firavun'a gnderdik.] te 5581 o zamanda cereyan eden vukuat; azabtan
korkan kimselere ibret ve nasihattir.

11

Bu yette S u l t a n M b i n ile murad; Musa'nn mucize-i bakireleridir ki birisi as dieri

yed-i Beyz'dr. Bu mucizeler herkes indinde zahir olup gizli bir ey olmadndan Sultan lfz
mbn ile tavsif ve mucizesiyle Musa (A.S.) herkese galebe ettiinden mucizeden galebe
mansna olan sultan lafzyla ta'br olunmutur.

&&&&&
Vcib Teal Musa (A.S.)'m u mucizeyle Firavun'a gnderildiinden sonra Firavun'dan vaki
olan muameleyi beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[Hz. Musa mucizesiyle Firavun'a gelip imana davet edince Firavun kendi kavmine,
istinad ettii mlkne ve askerine gvenerek imandan i'raz etti, Musa (A.S.)'a Sahirdir
yahut mecnundur dedi.] Halk ifal etmeye alt, bir takm iftiraya kalkt. Binaenaleyh; Musa
(A.S.)'a cinnet ve sihir gibi snna lyk olmayan eyleri isnadla kendi saltanatn muhafaza etmek
istedi. Bu muhafaza ise kendini herkesten byk gstermekle hasl olduundan Musa (A.S.)'a
iman edemedi. Zira; iman etmi olsa Hz. Musa'ya tbi olmas ve kendinin herkese kk
grnmesi icabedip bu suretle saltanatn muhafaza mmkn olamyaca cihetle Hakk' batl
gstermeye alyordu. Taht- hkmnde bulunan ahalinin bir ksm hakikati biliyorsa da
korkusundan, bir ksm da Firavun'u hakl zannederek itaat ediyorlard.
Firavun'un Hz. Musa'ya Sahirdir veya mecnundur demesiyle her halde cinnilerle temas
var demek istemitir. nk; onun zu'munca shir dahi sihrini cinnler vastasiyle yapar ve
harikulade gsterir ve mecnuna cinnler temas etmekle mecnun olur. u kadar ki sahir cinnilere
bilihtiyar temas eder, amma mecnun 5582 bil ihtiyar temas eder ve her ikisinden sudur eder
hrikalar cinnler vastasiyle olur. Binaenaleyh; Hz. Musa'nn izhr ettii hrikalar her halde cinniler
vastasiyle oluyor demekle halk Hz. Musa'nn davetine icabetten menetmeye ve halk nazarnda
kendi itibarn tutmaa alyordu. Halbuki srf iftira ve bhtan ediyordu. nk; Hz. Musa'nn,
Firavun'un isnad ettii sihir ve cinnetten ber olduunda phe yoktu. Zira; enbiya-y zmm
cmlesi bu gibi ayplardan mukaddestirler ve onlarn ellerinde grlen harikuladeler Allah-u
Teal'nn halk buyurmas iledir.

&&&&&
Vcib Teal Firavun'un iman etmemesi zerine helak olduunu beyan etmek zere :

()
buyuruyor.
[Firavun'un iman etmemesi zerine biz onu ve askerini azabmzla tuttuk. Onlar denize
attk. Halbuki Firavun kendinin levm olunaca gnahlar izleyicidir.]
Yani; bizim Reslmz Musa (A.S.) Firavun'u imana davet edip Firavun imandan i'rzla kendi
kuvvet ve askerine itimat edince biz Azimn onu ve askerini derhal azabla ahzettik, cmlesini
denize dktk ve denize atmakla Reslmzn davasn ve hakkaa Resl olduunu te'yd ettik.
Halbuki iledii gnahlarla kendi zemmolimuyordu. Fahri Rzi'nin beyan vehile Firavun .iledii
kfr fesad ve bay inadla denize garkolunmaya ve helake mstahak olmutu. Firavun'un
irtikbettii gnahlar sebebiyle akl sahipleri kendini levmediyorlard. Binaenaleyh; kibet helak
oldu

()

Yahut;
demek Firavun helaki zamannda nefsini levmedici ve iledii gnahlara
nedamet edici olduu halde helak oldu gitti demektir. nk Firavun; helaki zamannda dier

12

yetlerden de anlald vehzere nedamet edip imana msaraat etmise de o zamanda

nedamet menfaat vermemitir. Zira; kendi o zamana kadar kfr zere bulunduundan hal-i
ye'sinde kfrden tevbe makbul deildir. Binaenaleyh; Firavunun o zamanda nedameti kendine
fayda vermemitir.

&&&&&
Vcib Teal Resln tesliye etmek zere brahim, Lt ve Musa (A.S.) n vak'aarna
iaretten sonra kavm-i d'm helakini beyanla dahi tesliye etmek zere :

()
buyuruyor.
[Kavm-i d'de akl olanlar iin ibret vardr. ol zamanda ki o zamanda biz onlar zerine
mhlik rzgr gnderdik, onlar o rzgrla ihlk ettik.]
Yani; kendilerini ird iin gnderilen Resllerine iman etmeyen Ad kavminin helakinde
leme ibret vardr. Zira; menfeattan hal ve ayn mazarrat olan rzgr biz onlar zerine gnderdik
ve ihlk iin rzgr musallat kldmz zaman sen tezekkr et ve nasl helak olduklarn dn.
Halbuki onlar bulutlardan ve rzgrdan bir ok menfeatler beklerlerken gnahlarna mczat
olarak me'mullerinir hilaf zuhur edip helak olmulardr.

&&&&&
Vcib Teal kavm-i d'n helakine gnderilen rzgrn kuv vetini ve ne yaptm beyan etmek
zere :

()

buyuruyor.
[O rzgr, zerine urad eyadan hi bir eyi terketmez 5584 ill o eyay kurumu
ot paras gibi klar. Binaenaleyh; o eya havada savrulur toz kabilinden olur.]
Yani; kavm-i d' ihlk eden rzgr zrh ve gayr zrh urad her eyi bak gibi kesti hal-i
aslsi zere hi bir eyi terketmedi, ancak hepsini kurumu ot paralar gibi havada savurdu.
Fahri Rzi ve Hzin'in beyanlar vehile bu yette rzgrn urad ve zerinden getii
eylerle murad; emr-i lh ve izn-i subhn ile uramas ve isabeti matlb olan Ad kavminin emval
ve eyalar, balan ve baheleridir. Binaenaleyh; onlarn beldeleri haricinde olan eyaya rzgr
dokunmamtr. Yani; rzgr, dokunmaya memur olduu eylere dokundu ve onlar rm ot
gibi kld demektir. Yoksa btn lemi rm ot gibi kld demek deildir.
Kavm-i d'a isabet eden rzgr gayet souk olduundan dokunduu aalar yakt ve
bazsn adet ocakta yanm odun paralar gibi yakt. Bu afetin zaman; ubat'n ahirinde
Eyyam- acz denilen sekiz gndr.

&&&&&
Vcib Teal kavm-i d'm rzgrla helakini beyandan sonra kavm-i Semd'un helakini beyan
etmek zere :

()

buyuruyor.
[Kavm-i Semd'un helakinde dahi akl olanlar iin ibret vardr. ol zamanda ki o
zamanda onlara az bir zamana kadar eyanzla intifa edin, yaayn denildi.]

13

Fahri Rzi, Kaz ve Hzin'in beyanlar vehile az bir zamanla murad; gndr. Zira; Salih
(A.S.)'n devesini ldrdkten sonra onlara gn msaade olundu. Birinci gn yzleri sarard,
ikinci gn kzard, nc gn karard. te onlara verilen dnyada yaayabilecekleri mddet-i
kalle bu gndr ki renkleri 5585 deimi ve emare-i helak kendilerini brm ve lm
simalar kendilerinde grlmtr.

()

Yahut
ile murad; onlarn ecel-i muayyenleridir. nk; indellah her ahsn
ecel-i muayyeni olduu gibi her kavmin dahi ecel-i muayyeni vardr. u halde kavm-i Semd'a Siz
bir mddet malnzla intifa edin, yaayn demek ecel-i muayyeninize kadar yaayn demektir.

&&&&&
Vcib Teal kavm-i Semd'a verilen mhletten onlar ibret almayp bilkis tuyanlarn tedit
ettiklerini beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[Hz. Salih mlar imana davet ettike onlar Rab'larnn emrini kabulden istinkfla
tuyanlarn arttrdlar ve tekebbrlerini tezyd ettiler. Binaenaleyh; yksek sadal saika
onlar ihlk etti. Halbuki onlar azabn geleceini bilir ve nazar ederlerdi.] Yoksa gazab- lh
onlara gaflet zere gelmedi, belki azab gelirken bakp gryorlard. Binaenaleyh; Haberimiz
olmad haberimiz olsayd iman ederdik diyerek itizara mecalleri kalmad.

&&&&&
Vcib Teal kavm-i Semd'un azabn zuhurunu gzleriyle grdkleri halde hi bir eye kaadir
olamadklarn beyan etmek zere :

()

buyuruyor. 5586
[Azab- lh gelince Semd kavminin her ferdi bulunduklar mahalden kyame kaadir
olamadlar. Belki herkes olduu mahalle yapm gibi kaldlar, onlarn kendileri ciz olup
bir eye kaadir olamadklar gibi dier bir kimse tarafndan yardm da grmediler.]
Binaenaleyh; azabtan kamaa dahi kaadir olamadlar, helak olup gittiler. te bunlarn bu minval
zere helaklerinden kil sahiplerine ibret ve nasihat vardr. nk; Resllerine iman etmeyen ve
szn dinlemeyen ve eriat ile amel eylemeyen her- kavmin kibeti bu gibi felket olacana
dellet eder.

()

[u beyan olunan d ve Semd kavimlerinden evvel biz Nh kavmini dahi ihlk ettik.
Zira; onlar enva' kfr ve tuyan irtikb etmi ve tarik- istikametten km bir takm si
kimselerdi.] Binaenaleyh; irtikb ettikleri cinayetleri mukabilinde ceza olarak biz onlar da ihlk
ettik. Zira; kendilerini ird iin gnderilen resullerinin szn dinlemeyen ve eriat ile amel
etmeyen kavmin cezas helaktir.

&&&&&

14

Vcib Teal mem-i salifenin resullerine iman etmediklerine binaen helak olduklarn beyanla
kfirleri tehdit ettikten sonra btn kinat halketmeye kudret-i kmilesini beyanla putlara ibadet,
eden mrikleri tevbih etmek zere :

()

buyuruyor.
[Biz Azimn kendi kuvvet ve kudretimizle gkleri bina ettik ve byle azm cisimleri
binaya bizim kudretimiz vsidir.] Binaenaleyh; ibadetin ancak bize olup bizim gayrmza
olmamas lzmdr. Zira; bizim gayrmz her ey aciz olduundan ibadete istihkaklar yoktur.
nk; her eyi cada biz kaadir olduumuz gibi herkese de galibiz. badete istihkak ise galibtedir.
Malbta 5587deildir. Ve bizim, iimize karmaya ve emrimize muhalefete ve hkmmzde
mnazaaya hi bir kimsenin hakk olmad gibi muhalefete kudreti de yoktur. u halde cmlenin
ma'budu da biziz.

()

buyuruyor.
[Biz arz dedik, biz ne gzel deyiciyiz.]

Yani; bizim ma'bdn bilhak olduumuza kudretimizle semay bina ettiimiz dellet ettii gibi
arz dediimiz dahi dellet eder. nk; insanlarn ve cmle zrhun maietlerine elverili olarak
yer yzn ayaklar altna biz dedik. Binaenaleyh; her vehile kullanmaya slih bir hlde
dediimizden dolay biz ne gzel deyiciyiz. nk; herkesin menafime hadim byle cesm bir
dei demek bize mahsustur, bizim gayrmzdan byle bu kadar cesameti haiz dei
deyebilecek hi bir kimse yoktur. Binaenaleyh; kullarmzn ibadetlerine mstahak dahi biziz ve
bizden gayr ibadete lyk bir kimse yoktur.
Sem, olduu hal zere kaaim olup tebeddl ve teayyr kabul etmiyeceine iaret iin
binay, semaya ve arz dek mesabesinde her zaman tegayyurta maruz olduuna iaret iin feri
arza isnad buyurmutur. Bu yette arz demek semann yaratldndan sonra olduuna iaret
vardr. nk; hanenin demesi binasndan sonradr. Binaenaleyh; arzn hilkati semann
hilkatinden sonra ve demesi ise arzn hilkatinden sonradr.

&&&&&
Vcib Teal semann ve arzn icadyla kudret-i kahire sahibi olduunu beyandan sonra bu
ikisinin arasnda olan mevcudatla kudret-i kahiresini beyan etmek zere :

()
[Biz her eyden iki snf halkettik ki sizler bunlarn 5588 yaratlnda olan acaibi
dnp kudret-i kahire sahibi olduumuza istidlal edesiniz.]
Yani; mevcud olan eylerin her cinsinden iki nevi halkettik ki erkek, dii, yer, gk, gece,
gndz, ay, gne, kara, deniz, karanlk, aydnlk, iman, kfr gibi her eyi byle iki snf olarak
halkeden Hallk sizi ldkten sonra ihya etmeye kaadirdir. Zira; ayn maddeden meydana gelen
eyi iki ksma ayrmak ve onlar ayr ayr ahlka, dete ve ahkma tbi tutmak ve her birini
yekdierinden ayracak kadar almetler halketmek halik Teal'nn fil-i muhtar ve kudret-i kaahire
sahibi ma'budnbilhak olduuna dellet eder ve u mevcudat iki snf olarak ve her birini birer
sfat- mmtazeyle halketti ki siz bunlar tezekkr ve teemml etmekle haliknn kudretine ve
ibadete istihkakna istidlal edesiniz.

&&&&&

15

Vcib Teal her eyi halkettiini beyandan sonra kullarn vazifelerini beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[Her eyin halik Allah-u Teal olup ibadete lyk ancak zat- lhiyyeti olunca siz iman
ve ibadetinizle dergah- lhiyyete iltica edin ki azab- lh'den kurtulup mt ettiiniz
nimetlere nail olasnz ve u tebli ettiim ahkma sizin tbi olmanz ve muktezasiyle amel
etmeniz vcibtir. Zira ben; size taraf- lh'den gelmi korkutucuyum.]
Yani; ya Ekrem-er Rusl ! Bizim vahdaniyyetimizi, kudret-i kahire sahibi, mabudnbilhak
olduumuzu ve her eyi halkettiimizi beyan edince sen onlara hitaben de ki Siz her nevi
belydan Allah'n hfz u himayesine iltica ve azabndan rahmetine, kahrndan ltfuna firar edin ki
her trl mesaibten kurtulasnz, benim bu nasihatimi dinleyin. Zira; size taraf- lh'den
gnderilmi 5589 aktan korkutucuyum. Binaenaleyh; size efkatim icab tavsiye ediyorum. u
halde szm kemal-i ehemmiyetle dinlemeniz ve mansna dikkat etmeniz lzmdr. nk;
kbel-i lh'den size mazarrat verecek eylerden korkutucuyum ve korktuunuz eylerin
cmlesinden kurtaracak db- tarikat ve ahkm- eriat size beyan ediciyim.

&&&&&
Vcib Teal zat- ulhiyyetinin inayetine iltica etmek vcib olduunu beyandan sonra bu
ilticann lzumunu tekid etmek zere:

()

buyuruyor.
[Siz Allah'la beraber Allah'dan baka bir ma'bd ittihaz etmeyin. Zira ben; sizi fena
itikattan inzar ediciyim.]
Yani; siz Vcib Teal'dan baka bir ma'bdun vcudunu itikad etmeyin ki Allah'a
irketmeyesiniz. Zira; ben sizi fena itikattan korkutucuyum.
Bu yet evvelki yette zmnen beyan olunan tevhid'i ifade eder. nk Cenab- Hakkn
vcudunu ikrarla tevhid etmek; ta'tl ile teriki nefyetmektir. u halde bu iki yeti hem ta'tili hem de
teriki reddetmitir. Zira; evvelki yette Vcib Teal'ya iltica ve vcudunu ikrarla nib-i
ulhiyyete tevecch edin ki Allah' inkr edenlerden olmayasnz demek olduu gibi ikinci yette
dahi Allah'la beraber baka bir ilh'n vcudunu itikat etmeyin ki irketmi olmayasnz demektir.
Binaenaleyh bu iki yet; kelime-i Tevhd mansn ifade etmitir.
Bu yette tekrar yoktur. nk evvelki yette inzr; iman ve itaati terkedenlere rcdir, kinci
yette inzr; irkedenlere aittir. u halde her iki yetlerde inzarn merciler baka baka olduu
cihetle tekrar deildir.

&&&&&
Vcib Teal vahdaniyyetini beyandan sonra Resln tekrar tesliye etmek zere :5590

()

buyuruyor.
[Ey Habibim ! Kurey'ten evvel geen mmetlerin hali Kurey'in hali gibidir. Zira;
bunlar seni nasl tekzibederlerse evvel geen mmetler de kendilerine gelen Resllerini

16

ylece tekzibetmitir. Zira; mera-i salifeye bir resul gelmedi, ill o kavmi o resle sahirdir
veyahut mecnundur dediler.]
Yani; her kavim taraf- lh'den kendilerini ird iin gnderilen Resllerini lyk olmadk bir
takm evsafla tavsif ve an- nbvvete mnasib olmadk iftiralara cr'et ettiler. Hatta mem-i
salifeye bir nebi gelmedi, ill o neb hakknda sahir ve mecnun demek gibi hezeyanda bulundular.
Binaenaleyh; bunlardan iman edenler helakten ve azabtan kurtuldular, iman etmeyip temerrd
edenler helak olup gittiler. te Kurey kabilesi de tpk byledir. u halde Resllerine iman eden
kurtulacak, etmeyen helak olup gidecektir.

&&&&&
Vcib Teal mem-i salifenin Nebilerine kar sahirdir veya mecnundur, dediklerini beyandan
sonra mmetlerin hepsinin bu kelime zerine itim etmeleri teaccbe ayan bir emr-i mnker
olduunu beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[Onlar u sahirdir veyahut mecnundur szn birbirlerine vasiyyet mi ettiler? Zira;
cmlesinin bu kelimeler zerine ittifak etmeleri teaccbe ayan bir emr-i mnkerdir. Bunlar
vasiyyet etmediler, belki onlar bir takm tg ve bg kimselerdir.] Zira; o kelime zerine
ittifaklar vasiyyet ettiklerinden deildir, belki tynetlerinde olan habsetlerindendir.
nk;
tabiatlarnda olan 5591 habasetleri icab onlar daima bu gibi irkin szleri sylemekten
ekinmezler. Binaenaleyh; refah- halleri Allah' unutturmakla Resllerini tekzibe cr'et ettirmitir.
Her zaman grld vehile nimetin okluu insanlar tuyana sevkeder. Allah'n verdii
nimeti hazmeden tnet-i tbire sahibi gayet az buluhur. Binaenaleyh; her zamanda enbiyaya iman
eden az, iman etmeyen oktur, hakk kabul edenin az ve etmeyenin daha ok olduu meydanda
bir hakikattir ve iinde bulunduumuz zaman buna ahittir. Zira; devr-i dem'den beri emsali
grlmemi fenalklar zuhur ettii halde her fesada bin trl yardmc grlr. Halbuki o fesadn
izalesine alan gayet az bulunur ve fesadn izalesine alan tek bana me'ys olarak kalr, belki
ekseriyet arasnda menfur bile olur. Evet ! Erbab- fesat her gn zekkm iei gibi gn gn
renklerle alp marmakta ve erbab- namus ise goncas gemi gl yapra gibi yere dklp
ayaklar altnda inenmektedir.

&&&&&
Vcib Teal mriklerin hallerini beyandan sonra Reslne terettb eden vazifeyi beyan
etmek zere :

()

buyuruyor.
[Sen onlardan i'raz et. Zira; ey Habibim ! Sen onlardan i'raz etmekle levm olunanlardan
deilsin.]
Yani; onlar sana lyk olmayan sihir ve cinnet gibi bir takm evsaf- naksa isnd edince sen
onlardan yzn eviriver. Zira; sen yz dndrmekle melm olmazsn. nk; sen onlar ird
iin sa'yettike tuyanlarnda devamettiklerinden onlara ird ve nasihat tesir etmez. Binaenaleyh;
sen tebli vazifesini ed ettikten sonra onlarn ihtida etmemeleri zerine sen levmolunmaszm.
Onlarn ihtida etmemesi senden deildir, belki kendi su-u ihtiyarlarndan 5592 ne'et etmitir. u
halde mahzun olma. Zira; imandan i'raz ettiklerinden dolay levmolunacak onlardr. Sen deilsin.

17

Vcib Teal kfirlerden i'raz etmesini resulne tavsiye ettikten sonra nasihat onlara menfeat
verdii cihetle mminlere nasihata devam etmesini tavsiye etmek zere :

()

buyuruyor.
[Ya Ekrem-er Rusl ! Sen vaaz u nasihat et. Zira; vaaz u nasihat mminlere menfaat
verir.]
Yani; kfirlerden i'raz etmek lazmsa da- klliyyen terketmek de muvafk- maslahat
olmadndan nasihat etmen lzmdr. Zira nasihat; mminlere menfeat verir. nk nasihat; ya
kfirlerin ihtidasna sebep olmakla mmin olur veyahut bilfiil mmin olan kimselerin basiretlerini
tezyd ettii cihetle menfeat verir.
Fahri Rzi ve Nisbr'nin beyanlar vehile bundan evvelki yet nazil olunca Reslullah ve
eshab mahzun oldular. nk; Reslullah kfirlerden i'raz etmesiyle emrolununca vahiy mnkati
oldu ve azab hazrland zannettiler. Zira enbiyann bi'setlerinden maksat; evamir-i lhiyeyi tebli
etmek olduundan Reslullah'a kfirlerden i'raz et demek dinin tekemmln ve iman
etmiyenleri tazibi im ettii cihetle u zann tevld etmiti. te bu zann def'iin Reslullahn
vazifesinin henz hitam bulmadn beyanla Resln ve ashabn tesliye iin bu yetin nazil
olduu mervdir. Binaenaleyh; hznleri feraha tebeddl etmi ve mahzun kalpleri mesrur
olmutur. Nasihatin menfeati mminlere tahsis edilmekle kfirler tevbih olunmutur.

&&&&&
Vcib Teal Reslne vaaza devamn emirden sonra ins cinnin halk olunmalarndan
maksad- asl ibdet olduunu beyan etmek zere : 5593

()

buyuruyor.
[ns ve cinni ben halketmedim, ancak beni bilsinler ve bana ibadet etsinler iin
halkettim.]
Yani; cinnin efradndan her ferdini ve insanlarn efradndan her bir ferdini ben halketmedim,
ancak beni bilsinler ve bana tevhidle tezelll ederek ibadet etsinler iin halkettim.
Bu yette i n s c i n le murad; cemi efradlandr ki mmin, kfir cmlesi dahildir. Zira
ibadetle mkellef olan; her cmlesidir, yoksa yalnz mmin olanlar deildir. Binaenaleyh; ibadetle
mkellef olanlar mminlerdir, yet de mminlere mahsustur denilemez. Ayet; ins cinnin
yaratlndan maksad- aslnin marifet-i lhiyye ve ibadet-i subhniyye olduunu, marifet ve
ibadetin gayr insan mrn her neye sarfetse ziyana uradn beyan etmitir. Yani ins cinnin
hilkatinden maksat; Allah' bilip ibadet etmekten baka bir ey olmadn beyan ve Reslullahn
ins cinne meb'us olup melikeye meb'us olmadna dahi iaret olunmutur. nk; melekler de
ins cin gibi ibadet iin halkolunduklar halde bu yette melekler zikrolunmam ve gizli ibadet
alen ibadetten efdal olup cinnilerin ibadetleri bizlere nisbetle gizli olduundan cinniler takdm
olunmutur. nk ibadet-i hafiyye; riyadan rdir.
Bu yette i b a d e t le murad; Allah'a ta'zm ve kullarna efkat ve merhamettir. Zira her
eriatte ibadetin mans; Hakk'a ta'zm ve halka merhamettir. Hakk'a ta'zimin keyfiyeti ise eriat ve
eriat getiren resuln tarifiyle bilinir. Aklen bilinemez. Binaenaleyh; ibadet edecek kimsenin
ibadetini eriatn beyan vehile yapmas vcibtir ki eriatn beyan etmedii surette ibadet bid'at
olduundan makbul olmaz, ibadet hilkatin gayesi olduundan ibadeti olmayan insann behaim
zmresinden fark yoktur, belki behaimden daha fenadr. Zira; insan mkelleftir. Binaenaleyh
mkellef olduu ibadeti terketmitir. Amma behaim mkellef olmadndan mes'ul deildir. 5594

&&&&&
18

Vcib Teal insandan maksad- asl ibadet olduunu beyandan sonra insandan ibadetten
baka pek mhim olan eylerin murad olmadn beyanla mhim olmayan eylerin murad
olmayaca evleviyyetle sabit olacan beyan etmek zere :

()
buyuruyor.
[Ben onlarn hi birisinden rzk murad etmem ve beni itm etmelerini dahi murad
etmem.]
Yani; kendi nefislerini ve gayrdan merzuk etmelerini ve kullarmdan bakalarna taam
yedirmelerini murad etmem. nk; gerek gayrn rzkn vermeye ve gerek taam yedirmeye
iktidarlar yoktur. Zira; herkesin rzkn vermeye ben kefilim. Binaenaleyh; onlar benden bakas
rzk olamaz.
Bu yette Allah-u Teal beni itm etmelerini murad etmem demek Benim kullarm itm
etmelerini murad etmem; demektir. nk; Allah-u Teal tem yemekten mnezzeh olduu
cihetle zat- ulhiyetinin if mini murad etmek muhaldir, lkin mahluktn cmlesi Allah'n kullar ve
rzklarna kefil Allah-u Teal olduu iin keenne mahlukunu itm Allah-u Teal'y itm gibi
addolunarak itm, Allah'a isnad olunmutur. Yoksa hakikat mans murad olunarak Allah'a taam
nisbeti kfrolduundan hi bir vecihle caiz olamaz.
Bu gibi mecaz olarak baz ef'lin Allah'a isnad ehadis-i celilelerde dahi mevcuttur. nk; hads-i
kuds olarak Reslullah'n ;

()

buyurduu mervdir. Yani Cenab- Hak Bir kimse bir mmine ikram ederse bana ikram etmi olur
ve eer bir mmine iz ederse bana iz etmi olur buyurmutur. Geri bu hads Reslullah'dan
merv ise de hads-i kuds olduu iin lfz Reslullah'dan mans Cenab- Hak'tandr. Cenab-
Hak ezadan mnezzeh olduu halde mmine ikrama terib ve izdan tenfr iin mmine ikram
kendine ikram, izay da kendine iz olduunu altarkilmecaz beyan buyurmutur. 5595

&&&&&
Vcib Teal kullarndan rzk murad etmediini beyandan sonra rzk murad etmediinin
sebebini beyan etmek zere :

()
buyuruyor.
[Zira; Allah-u Teal cmle kullarnn rzkn verici kuvvet ve kudret sahibidir ve her eyi
muhkem bir kaadir kayyumdur.]
Binaenaleyh; herkesin rzkn vermek Allah-u Teal'ya mahsustur, Allah'n gayr bir rzk veren
yoktur. u halde cmle kullarn rzk Allah'dan olunca Allah-u Teal hi bir kimsenin rzkn
dierinden istemez ve it'm- taam gibi amel de talebetmez. Zira; kuvvet ve kudret sahibidir.
Binaenaleyh; gayrn rzkna ve ameline ihtiyac yoktur.

&&&&&
Vcib Teal ins cinnin yaratlndan maksad asl ibadet olduunu beyandan sonra Allah'n
gayr putlara ibadet eden zalimlerin zulmleri zerine terettb eden cezalarn beyan etmek zere:

19

buyuruyor. ,
[badetlerini ma'bdnbilhak olan Vcib Teal'ya yapmayp gayrya ibadet eden ve
Reslullah' tekzibeden zlimler iin dnyev ve uhrev azabtan byk nasibleri vardr.
Onlardan evvel geen ve Resllerini tekzibeden ashablarnn nasibleri olduu gibi bunlarn
da nasibleri vardr, belki bunlarn azabtan nasipleri daha oktur.]
Z a l i m l e r i n a s h a b ile murad; mem-i salifeden nebilerini tekzib eden muannid
kfirlerdir. Bunlar da onlar gibi nebilerini tekzib ettiklerinden yekdierinin ashab ve yarandr,
ma'siyette mterek olduklarndan her birinin bu cihetten azablar harn azabnn ayndr. 5596

()
[Onlarn zulmleri mukabilinde azab muhakkak olunca benden azabn acele olmasn
istemesinler.] Zira; er ve ge olacaktr. u halde isti'clde fayda yok, belki mazarrat vardr. Zira
isti'cl; felket ve helaklerini alelacele istemektir. nsann alelacele kendi belsn istemesi
mezmum olduundan Cenab- Hak isti'calden nehiy buyurmutur.

()


[Helk-i azm ol kfirlere mahsustur k onlara azabn vaad olunduu yevm-i kyamette
olucudur.] nk; hakk setredip batl tervi etmekle zulmettiklerinden azabn nzul o gnde
olacaktr. Ebussuud Efendi'nin beyan vehile u azaba mstehak olanlarn istihkaklarna sebep
kfrleri olduuna iaret iin zamir mevkiinde

( )ism-i mevsul varid olmutur.

&&&&&

SRE - TR
Mekke-i Mkerreme'de nazil olan srelerdendir. Krk dokuz yeti camidir.

( ) ( )
( )
( ) ( ) ( )
()

[Hz. Musa'nn kelm- lh ile merref olduu Tr dana ve deriden ak sahifelerde
yazlm Kur'ana ve Hacceden Hucccla ma'mur Kbe-i Muazzama'ya ve arz zerine ref'
olunmu semaya ve su ile dolu deryaya yemin ederim ki ya Ekrem-er Rusl ! Rabbin
Teal'nn azab aslere elbette vakidir.]
Yani; u mevcudata kasem ederim ki Rabbinin gnahkrlara va'detmi olduu azab elbette
vaki olacaktr, vaki olmamak ihtimali yoktur. Zira; snin isyannn cezasn grmesi adalet-i lhiye
icabdr. Bu yette zikrolunan mevcudatn her biri birer erefle merref olduundan Cenab- Hak
her birine yemin etmekle ereflerine iaret buyurmutur. nk Tr da; Hz. Musa'nn Vcib

20

Teal ile mklemesine mahal ve hitab- lh'nin Hz. Musa'ya tecellgh olduundan ve deri
zerine yazlan kitap; kullarn dnyev ve uhrev sedetlerine kfi ahkm cami' bulunduundan ve
beyt-i erif; Hz. Muhammed'in Cenab- Hakka hitabna vesile olduundan ve sema; Azametullah'a
dellet ettiinden ve derya ise Hz. Yunus'a bir mddet ibadethane olduundan kasem olunmaa
ayan olduklar cihetle Cenab- Hak bunlarn her birine kasem buyurmutur. 5598
K i t a b ile murad; Levh-i Mahfuz veyahut Tevrat- erif veyahut insanlarn amel defterleri
olmak ihtimali varsa da burada kitapla murad; Kur'an olmak ihtimali aleb olduu cihetle ekser-i
mfessirn Kur'an olmasyla tefsir etmilerdir. Kitabn ahkm ak olduuna iaret iin kitabn
deriden ak sahifelere yazld beyan olunmutur. nk; Kur'anda gizli bir hkm yoktur.
Kur'ann bidayet-i nzulnde kt mevcut olmadndan musaykal deri paralarna yazlmtr.
nk; o zamanda deri zerine yazlmak det olduundan Kur'amn yetlerinin dahi deri zerine,
saks ve tahta paralarna yazld mervdir. Kitabn anna ta'zm iin ta'zime dellet eden tenvin
ile nekre olarak varid olmutur. Kitap lafzyla Kur'an murad olunmak beynenns ma'rf olduundan
edt- ta'rfle izaha hacet olmadna iaret iin tariften r olarak zikrolunmutur.

()

[Vaki olan azab hi bir vehile def'edici yoktur.] nk; azabn vukuna irde-i lhiye
tealluk edince azabn define hi bir kimsenin kudreti tealluk etmez. Zira; Allah'n kudretine nisbetle
kullarnn kudreti yok mesabesindedir.

&&&&&
Vcib Teal elbette azabn vaki olacan beyandan sonra azabn vukuu zamann beyan
etmek zere :

() ( )

buyuruyor.
[Semann garib bir harekeyle hareket edip strab- elimle muztarib ve byk dalarn
kemal-i sr'atle havada yrd zaman sler zerine elbette azab vaki olacaktr.]
Yani; kfirler zerine azabn vukuu ol gnde olacaktr ki o gnlerde gkler iddetle hareket
eder, dalar bu kadar cesametiyle atlm pamuk gibi havada seyr-i seri'le seyreder. 5599
Fahri Rzi'nin beyan vehile o gnde azab- lh'den firar edecek ve snacak bir mahal
olmadn iaret iin semann hareket edecei, dalarn da havada gezecei beyan olunmutur.
nk; insann bana gelen bir musibetten saklanacak mahal sem ile arz olabilir. O gnde
bunun her ikisi de detlerinin hilaf iddetle hareket ve straba dnce yerde ve gkte emniyyet
zere karar edecek bir melce' kalmaz. Zira; her ikisi de kararsz seyr-i seri'le hareket edince
insann kararna mahel olamazlar.
Sema ile arzn bu harekesi dnyaya bir daha avdet etmek mmkn olmadna dellet eder.
nk; yer, gkler, ay ve yldzlarn cmlesi insann intifa iin yaratlmtr. Bunlar harab olunca
insann avdeti imkn olamaz. Zira; bunlar gidince dnya kalmaz ki avdet edilsin. nsann intifa'
olmaynca hepsi heba olup gidecektir.

( )iztrab ve iddetle hareket etmektir. ( )alelade yrr demektir. Semnn

harekesi arzn harekesinden iddetli olduuna iaret iin semnn harekesi iddet mansn ifade
eden temr lafzyla tbir olunmutur.

&&&&&
Vcib Teal azabn vukuunu ve vaki olaca zaman beyandan sonra azabn kimler zerine
vaki olacan beyan etmek zere :

21

() ( )

buyuruyor.
[Gkler ve dalar hareket edip yerlerinden ayrlnca o gnde azabn iddeti ve helakin
deheti ol kimselere mahsustur ki onlar nebilerini ve nebilerinin getirdii eriatlar
tekzibedici batla dalm gaflet iinde oynar bir takm kimselerdir.] Zira; hak sylemez ve
syleyeni dinlemez ahmak kiilerdir. nk; daima batla meyledip batlla lfet ettikleri iin hakka
yanamaz ve hakk kabul etmezler.

()

Dini tekzib eden kimselerin oynam olduklar batln okluuna 5600 iaret iin
kelimesi oklua dellet eden tenvn ile nekre olarak varid olmutur. nk h a v z ; btl bir eye
dalmak mansnadr. Binaenaleyh; mriklerin bir takm batl e faile itigallerinden havz lafzyla
ta'bir olunmutur.
Vcib Teal nebilerini tekzibedenlerin helak olacaklarn beyandan sonra o helakin muktezas
olan azabn gnn ve iddetini beyan etmek zere :

) ( )
(
buyuruyor.
[Enbiyay tekzibeden kfirler iin helk-i azm ol gnde olur ki o gnde mcrimler
iddetle Cehennem'e defolunur atlrlar, zebaniler tarafndan onlara te u ate; sizin
dnyada tekzib ettiiniz atetir; denilir.] nk; onlar dnyada Cehennemi nasl iddetli inkr
ettilerse, inkrlarnn iddetleri nisbetinde Cehennem'e iddetli atlrlar ve Cehennem'i re'yelayn
grp atein acsn tadnca dnyada tekzibettikleri balarna kaklr, yzlerine vurulur ki azab
zerine azab olsun. Baz rivayete nazaran kfirler Cehennem'e elleri ayaklar bal olarak atlrlar.

&&&&&
Vcib Teal zebaniler tarafndan ehl-i Cehennem'e ite u ate sizin dnyada tekzibettiiniz
ate denildiini beyandan sonra zebaniler tarafndan sorulacak sualin bakiyyesini beyan etmek
zere :

()

buyuruyor.
[Zebaniler tarafndan ehl-i Cehennem'e siz dnyada Kur'ana 5601 sihirdir deyip de
hakk grmediiniz gibi u iine atldnz ate de sihir midir yoksa dnyada hakk
grmediiniz gibi Cehennem ateini de grmyor musunuz? denilir.]
Yani; zebaniler tarafndan Dnyada size bu Cehennem'i ve ateinin iddetini beyan eden
vahye sihir diyordunuz. imdi iine girip acsn tattnz u ate de sihir midir, yoksa siz grmyor
musunuz? denilmekle ehl-i Cehennem tekdir olunurlar. nk; dnyada onlar nebilerini tekzib
etmekle ve nazil olan vahye sihir demekle enbiya- izama z etmilerdi. Ceza amel cinsinden
olmak kaidesine tevfikan hirette zebaniler onlar tevbih ederler ve ez olmak zere u
grdnz ate de sihir midir yoksa grmyor musunuz? demekle azabederler. Zira; bu szler
yara zerine tuz ekmek kabilinden azab zerine azabtr ve dnyada insanlarn muhaverelerinde
buna benzer szler cereyan eder. Mesel bir kimse bilklliye inkr ettii eye vakt- aharda
mbtel olunca dierleri tarafndan emtet olarak nasl bu da m olmad? Hani yle olmaz
diyordun, niin oldu, grdn m olmaz mym? gibi szler sylenir. te hirette dahi ayn
muamelenin ceryan edeceini Cenab- Hak bu yetlerle beyan buyurmutur.
22

&&&&&
Vcib Teal Zebaniler tarafndan sylenecek szlerin bakiyyesini beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[Zebaniler tarafndan kfirlere hitaben Ey kfirler ! Girin Cehennem'e ister sabredin,
ister etmeyin. Zira; sabredip etmemek sizin zerinize msavidir. nk; siz amelinizle
cezalanrsnz denilir.]
Yani; ey dnyada Resllerini tekzibeden ve nazil olan vahye 5602 sihir deyen kfirler ! Siz
inkr ettiiniz Cehennem'e girin, gireceksiniz, girmemek elinizde deildir. Binaenaleyh; Cehennem
ateine sabredin veya etmeyin. Zira; sizin zerinize sabr etmek ve etmemek msavidir ki her ne
yapsanz faydas yoktur, ancak sizin cezanz; ilediiniz amelinizin cezasdr. Binaenaleyh;
dnyada seve seve ilediiniz gnahlarnzn cezasn burada sevmeye sevmeye ekeceksiniz,
ameliniz mukabilinde ceza olduu iin fezi u feryd fayda vermez. nk fayda; dnyada iman
etmekteydi, onun da zaman gemitir. demekle Zebaniler ehl-i Cehennem'i tekdir ederler.

&&&&&
Vcib Teal ehl-i Cehennem'in hallerini ve onlara vaki olacak tekdirleri beyandan sonra ehl-i
Cennet'in hallerini beyan etmek zere :

( )

()
buyuruyor.
[Mttekler Rablarnm verdii nimetler ve rzkarla teezzz eder olduklar halde
Ccnnet'ler ve nimetler iinde karar edicilerdir, Hablar onlar azab- Cehennem'dcn vikaye
etti, saklad.]
Yani; Allah'a ve Reslne iman edip, imanlarnn muktezasnca amel ederek haram olan
eylerden nefislerini saknan mmin mttekler Rab'larnn verdii rzkarla teiezzz eder olduklar
halde kendilerine mahsus olarak halkolunan balar, baheler, kkler, saraylar ve gn gn
nimetler iinde karar ederler, onlar yalnz Rablerinin nimetine mstarak olmakla kalmazlar, belki
ihsan zere ihsan olarak Rab'lan onlar Cehennem azabndan dahi saklad ve korktuklarndan
kurtard, bu kurtulu onlar iin sedet-i uzmdr. nk insann kemai-i istirahat iki eyle hasl olur
: B i r i n c i s i ; umduuna nail olmak, k i n c i s i ; korktuundan kurtulmaktr. Binaenaleyh; insan
yalnz umduuna nail olmakla msterihlkalp olamayacandan Vcib Teal bu vette mtteklerin
nail 5603 olacaklar nimetleri beyanla beraber kibel endieleri dahi olmayacan beyan
buyurmutur.

&&&&&
Vcib Teal ehl-i Cennet'in nail olacaklar nimetin neticesi kolaylkla yemek ve imek
olduundan ehl-i Cennet'e yemek ve imekle olacak iltifat beyan etmek zere :

()
23

()

buyuruyor.
[Ey Ehl-i Cennet ! Amelini sebebiyle kola\ca yiyin ve iin, birbirine mlask ve bir
hizada sizin iin hazrlanm kkler, krsiler ve sandalyeler zerine oturueu ve dayama
olduunuz hakle eki rb'e devam edin. Biz mttakleri gzleri byk ve simalar gayet
gzel hurilerle evlendiririz.]
Yani; ehl-i Cennet Cennet'e girince taraf-? lh'den melekler vastasiyle msafiriere ikram
olmak zere denilir ki Ey ehl-i Cennet ! Dnyada gzel ameller ilemitiniz. O gzel amelleriniz
sebebiyle kolay kolay yiyin ve iin, yalnz yiyip imekle iktifa etmeyin, belki sizin iin hazrlanm ve
birbiri hizasna dizilmi saf olmu krsler ve sandalyeler zerine dayanc olduunuz halde yiyin
ve iin Ki rahatnz tamam olsun, Biz Azimn ehl-i Cennet'e byk gzl gzel yzl hurileri
tezv ederiz.

()

hazm kolay ve yemesinde zahmet yok demektir. nk: Cennet nimetlerinin

yemesinde glk olmad gibi yedikten sonra ikinlik vermek ve sanc irs etmek ve hazmda
zahmet ekmek gibi bir korku da yoktur. Su halde Cennet nimetlerinin akibeti bir takm zahmet ve
meakkata iukilb eylemez, binaenaleyh; dnya nimetlerine asla kyas kabul etmez. Zira; dnya
nimetlerinin kibeti endieden hali olamaz.
Vcib Teal bu yette ehl-i Cennet'in rahatlarnn tertibini beyanla insanlar gzel amellere
terib etmitir. nk; insana 5604 evvel mesken lzmdr. Meskenin en ls Cennet'tir. Yalnz
meskenin rahat temin etmediinden mtteklerin meskenleri Cennet olduunu beyandan sonra
ehl-i Cennet'in tefekkh edeceklerini beyan buyurmutur. nk fkihe; telezzz iin yenilen
meyvelerdir. Ve nimetlerin ulviyyetine iaret iin nimeti veren ehl-i Cennet'in Rablar olduunu
beyan buyurmutur. Zira nimet; o nimeti veren mn'imin bykl nisbetinde l olur, nimetten
telezzz eki rb'le olup fakat eki rk bazen zarar mucib olduundan hi bir vehile zarar
olmyacana iaret iin kolay olduu halde yiyip imeleriyle emrolunacan beyan buyurmutur.
Yiyip imek de rahat oturmakla olacandan krsler zerine oturacaklar beyan olunmutur.
Yemek ve imekle telezzz hasl olduktan sonra zevceye ihtiya messettiinden ehl-i Cennet'in
mal-i slihalar semeresi olarak halkolunan hurilerle tezevv edecekleri dahi beyan olunmutur.
u halde Cennet'te huzuzt- nefsniyyeden hi bir eyin noksan olmyacana bu yet dellet
eder.

&&&&&
Vcib Teal ehl-i Cennet'in me'klt ve merubattan istedik-eri eyler mevcut olacan
beyandan sonra onlarn telezzz yalnz me'klt ve meskenlerle kalmayp evld ahfadlar
kendileriyle beraber bulunmak suretiyle dahi mesrur olacaklarn beyan etmek zere :

buyuruyor.
[ol kimseler ki onlar iman ettiler ve onlarn evldlar kendilerine imanla ittiba' ettiler
ve biz onlarn zrriyetlerini Cennet'te kendilerine ilhak ederiz ve amellerinden hi bir eyi
noksan etmeyiz.]
Yani; kendilerine iman edip de ocuklar da Allah'a iman 5605 etmekle kendilerine ittib
ederlerse Cennet'te onlarn rahatlarn ikmal iin huzuzat- nefsniyelerini tamam verdikten sonra
zrriyetlerini kendilerine ilhak ve derecelerini terfi' etmekle rahatlarn temin ederiz, zrriyetlerini
kendilerine ilhak etmekten derecelerine asla noksan gelmedii gibi amellerinin ecrinden asla hi
bir ey noksan olmaz. Zira; onlarn her cihetle sr urlarn temin iin Cenab- Hak ltf u ihsanndan

24

ocuklarnn derecelerini kendi dereceleri makamna terfi' eder, yoksa pederlerin amellerinden
birer miktar bedelinde terfi' eder demek deildir ki pederlerin derecelerinden noksan mucib olsun.
Fahri Rzi ve Hzin'in beyanlar vehile pederle evld arasnda efkat ve merhamet dnyada
nasl car ise hirette dahi ylece car olduundan insann evld ve ahbab ile itima' edip sohbet
etmek dnyada nasl sruru mucib olursa Cennet'te dahi sruru mucib olacan beyan iin
Cenab- Hak bu yette ehl-i imann mmin olan zrriyetlerini kendilerine ilhak edeceini beyan
buyurmu ve evldn derecesi babann derecesinden noksan olsa dahi babaya husus ikram
olmak zere evldn dereceleri terfi' olunaca beyan olunmutur. u halde ehl-i Cennet'in
Cennet'te olan zevk u safalan evldlarn nisyn ettirmiyor. Kezalik dnyada evlda mahabbet
dier nimetlerin fevkinde sruru mucib olduu gibi hirette dahi evlda mahabbet sruru dier
nimetlerin fevkinde olacana iaret vardr. Binaenaleyh; dnyada maln sefahete sarfla evld
iyalini fakir olarak terkeden sfeha mezmum olduklar gibi evld iyalini halalinden gan olarak
terkeden suleha-y mmet de indallah ve indenns memduhlardr ve evlda terkettikleri maldan
sadaka sevabna nail olacaklar da mervdir. Binaenaleyh; bir kimsenin sls malndan ziyade
vasiyyeti caiz olamaz.
Mmin olan kimsenin bali olmadan vefat eden ocuklar imanda kendine tabidir, bali olup
da iman edenler de tabilerdir. u kadar ki el-yz billh irtidd ederse hal-i sebavette vefat eden
ocuklar irtidadda ona tbi olmazlar.
Hulsa; ehl-i imann mmin olan ocuklarnn kendilerine tbi olacaklar ve hirette her
mminin mmin olan zrriyetleri amelce pederlerinden noksan olsalar dahi dereceleri pederlerine
ikram olmak zere terfi' olunup pederlerinin yannda bulunacaklar ve 5606 evldn derecesini terfi'
sebebiyle pederin ecrinden noksan olmayaca bu yetten nstefad olan 'evaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal ehl-i Cennet'in ezher cihet refah ve seadete nail olacaklarn beyandan sonra
herkesin kendi ameliyle harolunacan beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[Her kii kendi kazand ameli ile merhundur.] Hayr ser o melin cezasn kendi grr.
Binaenaleyh; bir kimse dier kimsenin amelinin cezasyla miiczat olunmaz. nk; herkes kendi
kisbiyle uruahaze olunur. u halde mmin imanyla Cennet'e. kfir de kfryle Cehennem'e gider.
Zira; kendi amelinin rehinidir. nk rehin; rhine tabidir. Her ahs amelinin rehini olunca o ahs
ameline tabidir. Binaenaleyh; ameli onu alr ya Cennet'e veyahut Cehenneme gtrr demektir.
Bu yet bir kaide- klliyedir k efrad- insandan her ferde amildir. Binaenaleyh; sur
sehletel husul tark ile her fert zerine tatbiki kabildir. yle ki mesel insanlardan Zeyd'i ele alr
deriz ki Zeyd kendi ameliyle merhundur. Zira: Zeyd bir kiidir. ler kii kendi ameli ile merhundur.
Binaenaleyh: Zeyd kendi ameliyle merhundur. Kezaiik Ali, Veli, mer hep byledir. Mesel Ali
kendi ameliyle merhundur. Zira Ali bir kiidir. Her kii kendi ameliyle merhundur. Binaenaleyh: Ali
kendi ameliyle merhundur. te u minval zere yet ebd- beerin cmlesine mildir.
Fahri Rzi ve Hzin'in beyanlar vehile rehn; rhin yani dam mansna olduuna nazaran
mana-y nazm : [Her kii ameliyle daim] demektir. Su halde Eer ameli salih olursa Cennet'te
daim, eer ameli seyyi' olursa Cehennem "de mebbed demektir. nk; devam zere ameli
kendisiyle beraber olunca o amelin cezas da kendisiyle beraberdir. 5607

&&&&&
Vcib Teal ehl-i Cennet'in nimetlerinden bazlarn beyandan sonra baz ahar beyan etmek
zere :

25

( )

()

buyuruyor.
[Biz Azimn ehl-i Cennet'in nimetlerini meyvelerle ve arzularna muvafk etlerle
ziyade ederiz. Halbuki onlar ii arap dolusu kseleri mnavebe tariki ile birbirlerinden
alrlar ve latife suretiyle birbirlerinden almak iin yekdierini kendi zerine tercih ederek
Sen al ben alaym gibi niza ederler ki bu niza dnyada olan nizalar gibi hakiki niza
deildir, belki telezzz iin ird olunan ielif kabil indendir. Binaenaleyh; Cennet' te faydasz
laviyyt olmad gibi fena sz dahi olmaz.]
Yani; ehl-i Cennet'e verilen nimetler zerine meyvelerin her nev'i ile ve istedikleri etle
nimetlerini tezyd ederiz, onlar ii dolu arap kselerini mnavebe tariki ile alrlar. Asla Cennet'te
laviyytla itigal olunmad gibi yalan, gybet, birbirine smek ve kt sylemek gibi fena szler
de olmaz.
Fahri Rzi'nin beyan vehile ehl-i Cennet Allah'n misafirleridir. Hane sahibi misafirin rahatn
temin ettii gibi Cenab- Hak da misafirlerini enva'i nimetlerle taltif ederek rahatlarn temin
edeceini beyan buyurmutur. Geri bundan, evvelki yetlerde i'kihe ve sair nimetler
zikrolunmusa da bu yette itih ile beraber zikrolunarak ta'mm olunmutur. Cennet'te herkesin
her istedii her zaman meveud olduundan ehl-i Cennet'in itihlan onlara elem ve keder
icabetmez. nk; bir kimsenin bir eye istedii olur da o ey bulunmaz veyahut bulunur da
kudreti tealluk etmezse o zaman itih o kimseye elem ve keder verir. Yahut nimet var itih da
var ancak ha'stalk ve saire gibi bir maniden dolay o nimeti yemekten mahrum olursa o zaman
itihas bana bel ve arzusuna muvaffak olamadndan muazzeb olur. Amma itih olur, nimet
de bulunur ve o nimetten intifaa bir mani de olmazsa istiha 5608 ayn nimettir. u halde Cennet'te
arzu var, arzu olunan nimet de derhal hazr olduundan ehl-i Cennet'in itihalan asla kederi mucib
olmaz. Amma dnya bunun aksinedir. Zira; insan dnyada ok eyi arzu eder lkin eline gemez.
Binaenaleyh; mukteza-y beeriyyet muazzeb olur ve elem iinde kalr.
Cennet arab dnya arab gibi akl izale etmediinden ien kimse sapk supuk sylemez,
belki daima hikmet syler. Binaenaleyh; ehli Cennet'in szlerinde asla sakatat olmayacan
Cenab- Hak bu yetle beyan buyurmutur.

&&&&&
Vcib Teal ehl-i Cennet'e vki olacak iltifatn bakiyyesini beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[Ehl-i Cennet'in kendilerine mahsus olan olanlar hizmet iin onlarn etrafn tavaf ve
emirlerine intizar ederler. Keenne o hizmet iin hazrlanm olan olanlar effaf ve beyaz
berraklkta sadef iinde sakl el demedik inci gibidirler.]
Yani; ehl-i Cennet yiyecek, iecek ve saire gibi her trl nimete nail olduklar gibi gzel
hizmetilere dahi nail olurlar ki o hizmetiler onlarn etrafn dolar dururlar, onlar gzellikte en
ziyade parlak inciler gibi saf ve.berrak olurlar ki dnya hizmetileri misilli onlarda sevilmiyecek
eyler bulunmaz.
Baz mfessirnin beyanlar vehile ehl-i Cennet'in hizmetileri kendi amelinden halkolunup
memlkleri olduu gibi dnyann fenalndan bir eye temas etmediinden r-y faside ve efkr-
kasideden bir eyle dahi mlevves olmadklar cihetle onlarda insann ikrah edecei bir hal
bulunmaz. Binaenaleyh; efendilerine kar asla muhalefetleri olmaz ve onlar efendilerine mahsus
olup baka bir kimsenin itirak veya mdahalesine ma'rz olmadklarndan sadef iinde mahfuz
olan inciye benzerler. 5609

26

Bu yet kraat olunduunda huzur-u risalette bulunanlardan bir kimse Ya Reslallah !

Hizmet eden hizmetiler byle olursa bunlarn efendileri nasl olur? deyince Reslullah'n
Efendilerinin hizmetiler zerine faziletleri ayn on drdnde sair yldzlar zerine fazileti gibidir
buyurduu mervdir.

&&&&&
Vcib Teal ehl-i Cennet'in u nimetlerle mtenim olup rahatlar temin olunduktan sonra
aralarnda ceryan edecek sohbeti beyan etmek zere :

( )


()
buyuruyor.
[Ehl-i Cennet Cennet'e girip rahat edince birbirlerine sual eder olduklar halde bazs
bazsna tevecch eder ve herkes yekdierinin dnyadaki hallerinden, husus ve umum
amellerinden sual ederler, bu sual zerine bazlar cevabta derler ki Biz bundan evvel
dnyada evld iylimiz ve kavm kabilemiz iinde Allah'n adabndan korkardk, bu
korkumuz sebebiyle Allah'a isyandan ihtiraz ederdik. Binaenaleyh; ibadetle megul olur
Allah'n ltf u kereminden rahmetini mid ederdik.] Ehl-i Cennet birbirlerine byle demekle
beraber szlerine unu da ilve ederek derler ki:

( )

()
[Biz byle Allah'n rahmetini mid ederek ibadetle megul olunca Allah-u Teal bizim
zerimize ltf ihsan etti ve bizim isyanmz mafiret etmekle bizi scak azabtan vikaye
eyledi demekle Allah'n ltfunu makam- teekkrde zikreder ve derler ki Biz bundan
evvel dnyada ancak Allah-u Teal'ya du ve tezarrumuzu ona arz ve derghna iltica
ederdik, hfz u himayeyi ondan ister, azabtan kurtulmamz O'nun kereminden beklerdik.
Zira; Allah-u Teal in'm edici ve ihsan sahibidir ve kullarna merhamet O'na mnhasrdr.]
Binaenaleyh; O'nun gayrdan menfeat beklemek hamakattr. Zira; gayrlar cizdir, Allah-u Teal ise
her eye kaadir ve rahmeti boldur ve bilhassa dergaha iltica edenleri mstehak olduklar surette
ihsanndan mahrum etmez ve istediklerini verir esirgemez.
Hulsa; ehl-i Cennet Cennet'e girince birbirlerinin dnyadaki hallerinden sual edecekleri ve
bazlar cevabta Dnyada bizim halimiz azabtan korkmak ve rahmet-i lhiyyeyi mid etmekti.
imdi Allah-u Teal korktuumuz azabtan kurtard ve mid ettiimiz rahmetine isal etti.
Binaenaleyh; u derecelere nail olduk diyecekleri bu yetlerden mstet'ad olan fevaid
cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal ehl-i Cennet'in nail olacaklar nimetleri beyandan sonra o nimetlere nail olmann
tarklarn bu dnyada vaaz u nasihatla beyan etmek lzm olduunu Reslne emretmek zere :

()

buyuruyor.
[Cenab- Hakkn kullarna Cennet'te ihsan bol olunca ya Ekrem-er Rusl ! Sen umuma
vaaz u nasihate devam et ve benim tarafmdan sana vahyolunan ahkm kullarma tebli et
ve tebli esnasnda muhatablarn i'razndan ve senin hakknda ir ad ettikleri bir takm fena
szlerden ftur etme, mahzun olma. Zira; vaazn tesiri muhakkaktr. Binaenaleyh; devam ve

27

sebat lzmdr. nk; Rabbin Teal'nn sana verdii nimet-i vahyi sen kendi indinden
haber vermedin ki khin olasn. Khin deilsin. Her ne sylersen vahyile sylersin ve
kfirlerin sana mecnun dedikleri iftiradr. Zira; sen mecnun deilsin, akl- kmil ve re'y-i saib
sahibisin.] Halbuki mecnunun akl muhtel ve re'yi mebht olur. Sende ise gaibten haber vermek
iddias olmad cihetle kehanet olmad gibi cnndan bir eser de olmadndan cinnet de yoktur.
u halde 5611 dmanlarn taralndan isnd olunan eyler iftira ve bhtan olduu cihetle onlarn
szlerine mahzun olmayp mmetine nasihate devametmeniz lzmda-. te bu suretle
Reslullah'a vaazla emir; ulem-y mmete de emirdir. O halde avam- nsa zamann gsterdii
ahval zere her zaman nasihat: ulem zerine vcibtir. Binaenaleyh ahval-i zaman ahkm-
er'iyyeye tatbik ederek vaazetmek lzm olduundan ihmal etmek caiz olamaz. nk; halk
daima irada muhtatr ve bu ihtiyac temin etmek erbabna vazil'e-i diniyye olduundan ihmal
edenler gnahkrlardr.

( )
()

[Belki onlar sana airdir biz eyyamda ve aylarda zuhur edecek yeni havadislerle onun
helakini gzetiriz derler. Bu szlerine sen iltifat etme ve onlara de ki Siz benim helakimi
gzetin, ben de sizinle beraber gazab- lhye ve azab- siibhaniye mazhar olacanz
gzeticilerdenim.]
Yani; ey Habibim ! Kfirlerin senin hakknda khindir, mecnundur dediklerine ehemmiyet
vermeyip vazife-i teblie devamn lzm olduu gibi belki sana airdir. Binaenaleyh; sene, ay,
hafta ve bilhassa gnlerde zuhur edecek havadisleri ve o havadisle vefatn gzetiriz. Zira;
dnyada bir ok gen airler helak oldu bu da helak olur derler. Onlarn bu szlerine de iltifat
etme, sen onlara mukabele ederek de ki Siz istediiniz gibi benim helakime ve zamann
douraca havadise intizar edin. Ben de sizinle beraber zuhur edecek hdista intizr
edicilerdenim. nk her ey; Allah'n irde ve kudretine baldr ve hkm mfevvazdr. stediini
iler irdesiyle hkmeder kimse hkmne kar gelemez. u halde siz de biz de intizar edelim
bakalm hangimizin dedii zuhur eder demekle cevab ver.
Bu yette kfirleri tehdid vardr. Zira; Reslliann dmanlarnn helak olacaklarna va'd-
lhyi mutazammndr. Allah'n va'di ie yerini bulur geri kalmaz. 5612

()
[Kfirler sana isnad ettikleri szlerindeki tenakuzla onlarn akllar m emreder? Ve
yahut onlar mkbere ve inadda haddini tecavz edici bir kavim de bu tenakuzu inat iin mi
irtikb ediyorlar?]
Yani; ey Resl Mkerrem ! Onlarn szlerinde tenakuz vardr. Zira; senin hakknda
khindir dediler, sonra dndler mecnundur dediler. Bu ise tenakuzdur. nk khin demek;
fetnet, kiyaset ve dikkat- nazar sahibi demektir. Mecnun ise fikri muhtel, akl mestur ve uuru
mevve demektir. Bu ise yekdierini mtenkz iki szdr. Bu szleri bir delil-i nakl var da o
delile istinad ederek mi sylerler veyahut akllar bu kadar idrak ediyor da akllarnn muktezsn
ve emrettii eyi mi sylerler yahut delilde yok ve mukteza-y akl da yok hemen ancak tuyan ve
isyan zere musrr olduklarndan marurne lisanlarna ne gelirse onu mu sylerler? nk
aktan bir tenakuzu irtikbetmek; ya akl ermemekle veyahut inad ve istkibr tarki ile olur.

( )
()

28

[Yoksa o kfirler Peygamber Kur'n' kendi indinden bir takm klfet ve meakkatle
icadederek syler mi? diyorlar. Halbuki emr-i hal an onlarn dedikleri gibi deildir. Belki
onlar Peygambere ve Kur'na iman etmiyorlar. Binaenaleyh; bir takm iftiraya ve ta'netmeye
cesaret ediyorlar. Eer bu szlerinde devam ediyorlarsa ve szleri doru ie Kur'n'n misli
bir sz getirsinler.]
Yani; onlar irdir, khindir, mecnndur dedikleri gibi yoksa Kur'n' Muhammed (S.A.)
kendi mi icd etti? diyorlar. Bunlardan hi birisi dedikleri gibi deildir, belki onlar iman
etmediklerinden bu szlere cesaret ediyorlar. Eer szleri doru ise Kur'n'n misli bir kelm cd
edip getirsinler biz de grelim. Halbuki Kur'n' Reslullah'n icad etmesi mmkn deildir. Zira;
Reslullah araptan bir ferd-i vahidtir. Gerek arab, gerek acem bilcmle mmetlerin ciz olup
senelerce sa'yettikleri halde en ksa bir yetine bile nazire yapamadklar halde Kur'n' beni
beerden bir ahs nasl icd edebilir ve bunu icad mmkn mdr? Byle imkn 5613 olmayan
bir eyi Reslullah'a isnad etmek hased, adavet ve adem-i iman neticesidir. Zira; Kur'n' icad
etmek mmknse kfirlerin kendileri de evld- Araptan olduklar cihetle Kur'ann mislini icad
etsinler de grelim. Halbuki kendileri beli airlerdir. Badeten hutbe icdna ve kasideler kraatna
kudretleri vardr. Madem ki ir ve khin byle bir kitab icad edebilir diyorlar. Kendileri yapsnlar
biz de grelim. Halbuki getiremiyorlar. u halde Reslullah hakknda syledikleri iftira ve
bhtandr.
T e k a v v e l e ; klfetle sz sylemek ve icad etmektir. Kurn'n gayrdan aciz klp mislini
hi bir kimsenin getiremediinin sebebinde ihtilf vardr. B i r i n c i s i ; Kur'ann i'cz
feshatndandr ki beerden bu kadar fash kelmn sudru mmkn deildir. Binaenaleyh; hi
kimse en ksa bir yetine bile nazire yapmaa muvaffak olamamtr. k i n c i s i ; beerden byle
bir kelmn sudru mmkndr ve lkin Resl'nn risaletini tasdik iin Cenab- Hak Resl'nden
bakasnn lisann bu kadar fesahatl sz sylemekten ve akln idrkten ve kudretini byle bir
kelm getirmekten menetmitir ki Reslnn risaleti sabit olsun ve bu kelmn mucize olduunu
herkes bilsin.

()

[Yoksa onlar kemlilerini cd eden bir mcid bulunmakszn m halkolundular, yahut

kendi kendilerini mi halkedicilerdir?]
Yani; onlarn Reslullahn szn tasdik etmeleri lzmd. nk Reslullahn teklifi
Tevhid'e, hare ve risalete mtealliktir. Halbuki bunlarn cmlesinin doru olduuna kendi
vcudlarnda delil vardr. Zira; kendileri mahlklardr. Mahlk elbette bir halikn halk ile olur. Halik
ise irket kabul etmediinden elbette vhid olur. u halde kendi vcutlar vahdaniyete delildir,
kezalik iptida-y hilkat de hare byk bir delildir u halde kendilerinin vcudlar Reslullahn
davasna delil olunca derhal tasdik etmeleri lzmken bilkis tasdik etmediklerinden Cenab- Hak
onlar ilzam iin. Yoksa hlksz m halkolundular veyahut kendi ahslarn kendileri mi
halkettiler? buyurmutur ki bunun ikisi de olamaz. Binaenalyeh; bir hlikin halketmesiyle olduu
muhakkak 5614 olunca o halikn vcudunu ve vahdniyyetini tasdik etmek vcibtir, kendilerinin
vcudlarn bu dnyada halkedenin hirette dahi halketmeye kaadir olacanda phe
olmadndan hare iman etmeleri de lzmdr.

()
[Yoksa onlar yeri ve gkleri mi halkettiler? Hayr ! Onlar hi bir eyi halketmcdiler ve
edemezler, belki onlarn idrkleri ve imanlar yoktur.] nk; idrkleri olsayd semvt ve arzn
halikn idrk ve iman eder ve bu kadar ecsm- azmeyi halkeden halikn azametini tefekkr
ederek nefislerinin aczini bilir ve ibadetten i'rz etmezlerdi. Halbuki ibdetten i'rz ediyorlar. te u
i'rzlar; idrkleri olmadna dellet eder.

29

 ) i k a a n ; bir eyi yknen bilip phesiz iman etmektir. te mriklerin

(

idrakleri olmadndan halikn vcudunu yaknen bilip iman edemediler.

&&&&&
Vcib Teal vahdaniyetini delil-i enfsiyye ve fkiyyeyie ispat ettikten sonra mnkirlerin
aczlerini beyanla dahi ispat etmek zere :

()


buyuruyor.
[Yoksa ya Ekrem-er Rusl ! Onlarn indinde Rabbin Teal'nn rzk ve rahmet hazineleri
var da istediklerini nbvvetle taltif eder. istemediklerinden nbvveti men' mi ediyorlar
yahut onlar her umur zerine glib cebbiredendir de istedikleri gibi her umura tasarruf
ederler de sana nbvveti vermemek mi isterler?] unlardan hangisini iddia edebilirler? Hi
birisini iddia edemezler. Zira; her ikisinde de acizleri meydandadr. nk: Hazine-i nahiyeye mlik
olmadklar gibi irde-i nahiyeye kar da hi bir eye 5615 kaadir deillerdir. u halde sana
Allah'n vermi olauu nbvvete niin i'tiraz ederler ve i'tiraza nereden ve hangi cihetten
kendilerinde bir hak gryorlar, itiraza asla salhiyetleri olmad ve hazine-i lhiyede bir haklar
bulunmad halde Allah'n baz kullarna vermi olduu atiyyesine niin karyorlar ve karmaa
ne gibi bir istihkak tasavvur ediyorlar ve bu kadar cesareti nereden alyorlar? Yahut man-y nazm
yledir : [Yoksa onlarn indinde Rabbin Teal'nn ilim ve hikmet hazineleri var da hikmetin
iktizasna gre baz kimseye nbvvet verip baz ahardan nbvveti esirgeyimiveriyorlar
veyahut kendileri kuvvet ve kudret sahibi cebbireden de istediklerini arzular vehile
yapmaymveriyorlar?] demektir.

(
) M s a y t r ; galib, kaahir, tedbir-i umura malik, emri nafiz ve

saltanat sahibi kimsedir. Yani Onlar galib, kaahir ve saltanat sahihleri de istediklerine mansb-
nbvveti verip istemediklerini azletmek mi istiyorlar da onun iin mi senin nbvvetine raz
olmuyorlar? demektir.

()

[Yoksa onlar iin semaya merdiven var da o merdivenle semya kp meleklere

vahyolunan mugayyebt iiterek onu mu haber veriyorlar. Eer iitenler varsa iittiklerine
dair ak delil getirsinler de grelim.] Lkin bunu iddia edemezler. Zira; semaya merdiven yok ki
onunla semaya ktn iddia edebilsin, elbette bu iddiada bulunamazlar. nk; onlar hazinedar
olamadklar gibi hazinedar ktipleri dahi olamazlar ve ktiplerden iitmek imkn da yoktur. u
halde Reslullah hakknda syledikleri hep iftira ve bhtandr. Binaenaleyh; delilsiz davaya itibar
olmadndan iten varsa iittiine dair ak delil getirsin denilmitir. Zira; her dvada beyyine
lzm olduu gibi byle mhim dvalarda elbette beyyinenin art olduu beyan olunmutur. Bu
yetlerde nbvvete i'tiraz edenler iddetle tektir olunmulardr. Zira; getirilen deliller asla itiraz
kabul etmez. nk; muterizlerden hi birisi kendi kendine halkolunduunu veya semvt ve arz
halkettiini veya hazine-i lhiyeye veya kfirlerin irde-i lhiyeye kar koyacak kudrete mlik
olduunu veyahut merdivenle semaya ktn iddia edemez.

&&&&&
Vcib Teal u delillerle ilzam olunduktan sonra kendilerinin mertebe-i ukaldan sakt
olduklarna dellet eden baz dvalarn beyan etmek zere :

30

()

buyuruyor.
[Yoksa kz evld Allah-u Teal'nn da olan evld sizin midir?]
Yani; ey ukal zmresinden sakt olan sfeh taifesi ! Sizin kendi nefsiniz iin sevmediiniz
ve aa saydnz kzlar Allah'a tahsis edip de kerm ve erf grp vcudlaryla iftihar ettiiniz
olanlar kendinize mi tahsis ediyorsunuz? Halbuki bu davanz btldr. nk; Allah-u Teal evld
iylden mstani olduundan veled isnad etmek btldr. Bu gibi isndd sizin kfrnz mucib
olduu gibi veledin makbul olmayann Allah-u Teal'ya tahsis edip sizin indinizde makbul olan
kendinize tahsis etmeniz sefhetinizi ve mertebe-i ukaldan sukutunuzu ispat ve akl kiyasetten
mahrumiyetinize dellet eder. Halbuki kendi zu'munuzca zamann hukemsndansnz, bununla
beraber semvt ve arzn halikna lyk olan evsf idrkten cizsiniz. Binaenaleyh; sizden hi bir
dava mesmu' olamaz. nk; sfeh zmresindensiniz.

()
[Yahut vahyi tebli mukabilinde onlardan cret istiyorsun da onlar o cretin
denmesinden arsnyorlar m?] Byle bir ey var m ki onlarn inkrna ve nbvvetten
i'razlarna sebep oluyor. Byle zannediyorlarsa bu zanlar batldr. nk; tebli mukabilinde cret
talebi yoktur. Binaenaleyh; garmet yani 5617 denecek bir eyi de yoktur. u halde onlar tazyik
edecek madd ve manev bir ey olmadndan bu hususta hi bir vehile itizarlar kabul olunmaz.
Reslullahn onlara getirmi olduu eriat onlar iin ayn menfeat olduundan creti demez
deildir. Belki dnya vem fh cret olarak verilse deer. Lkin byle olduu halde hi bir cret
istenmemitir ve istenmez. Zira; umur-u diniyyeden olduu cihetle tebli ayn ibadettir. Abid ise
ibadetine dnyada cret istememitir. Binaenaleyh; hi bir nebi mmetinden tebli mukabilinde
cret istememitir. M a r e m ; denecek eydir. M s k a l ; ar demektir.

()
[Yoksa onlar indinde gayb var da onu mu yazarlar?]
Yani; ya Ekrem-er Rusl ! Senin nbvvetini inkr edenlerin indinde levh-i Mahfuzda olan
gaibe ilim var da vukuat oradan yazarlar halka onu mu izhr ederler, hireti inkrlarn ve hiret
olsa bile azab olunmayacaklarn oradan yazp da m bu btl davalarn iddia ediyorlar? Byle bir
eye zerre kadar ilimleri olmad halde nasl iddia ve nbvvetini inkra neden cesaret ediyorlar?
u halde bunlarn Resllerine imandan i'razlarna bir sebep yoktur. nk; Reslleri onlar
hidayete davet ettii gibi onlara ar gelecek ve demesi mkl olacak bir cret de teklif
etmemitir ve Resln davet ettii eriattan da mstani deillerdir. Zira; onlarn indinde ilm-i gayb
yok ki muhta olduklar ahkm ondan yazsnlar ve onunla amel etsinler de Resln getirdii
eriata muhta olmasnlar. Byle bir ilme mlik olmadklarndan ahkm- er'-iyyeye ve o ahkm
getiren Resle i'tiraza mecalleri yoktur.

()
[Yoksa ey Habibim ! O kfirler seni ldrmek iin hile mi murad ediyorlar?] 5618
Eer (Drn Nedve)de verdikleri karar zere hle murad ediyorlarsa iyi bilsinler ki kfirlerin
hilelerinin vebali kendilerine ait ve hileleri ayaklarna dolaan kendileridir. nk (Drn Nedve) de
Reslullah' katle dair verdikleri karara mukabil Bedir vak'asnda kendileri katlolunmular ve
Reslullah hakknda kazdklar kuyuya kendileri dmlerdir.
Baz mfessirnin beyanlar vehile kusuru olmayan bir kimse hakknda zulm olarak hile
yaplrsa o hilenin vebali ve seyyiesi, hileyi yapanlara ait olduuna bu yet dellet eder.

31

u halde bu yette Reslullah'a gadretmek isteyenleri tehdid olduu gibi bilcmle erbb-
hileye tenbih dahi vardr.
Kfirlerin hilelerinin vebali kendilerine ait olup har bir kimseye tecavz etmiyeceine iaret
iin hasra dellet eden zamir-i fasl ile varid olmutur, hilenin vebali anszn zuhur edivereceine

()

iaret iin de
lfz nekre olarak varid olmutur ki hile edenler daima korku zerine
bulunsunlar ve hileleri yanlarna kalacak zannetmesinler demektir.

[Yoksa onlar iin Allah'n gayr bir ilh m vardr?]
Yani; ey Resl- Zin ! Mrikler senin nbvvetini ve benim vahdniyyetimi inkr ederler.
Yoksa onlarn Allah'n gayr bir mabudlar var da onun emrini mi sylerler, ona ibadet ve umur-u
mhimmelerinde ona iltica ve senin nbvvetini inkrda ondan istine mi ederler? Halbuki yle bir
ilh olmak mmkn deildir. Zira; luhiyyet; irket kabul etmez. Binaenaleyh; delil-i akliyye ve
nakliyye ile vahdniyyet-i lhiyye sabittir. u halde vahdniyyete dellet eden delillere
bakmakszn irki itikad etmek hamkattan baka bir ey deildir.

()
[Zat- lhiyetimi onlarn erik itikad ettikleri eylerden 5619 tenzih ederim.]
Binaenaleyh; zat- lhiyyet bilmum nevkstan mnezzeh, mberr ve mriklerin itikatlarndan
mukaddestir.

&&&&&
Vcib Teal kfirlerin itikadlarn red ve ibtal edecek delilleri beyandan sonra onlarn inad
zere btl itikatlarna srar ettiklerini beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[Eer onlar semadan bir para dm grseler terakm etmi bulut paras derler.]
Yani; mriklerin Reslullah'a Sen davanda sdk isen semadan bize azap yadr demeleri
zerine kendilerinin istedikleri vehile semdan bir paras yere dse yine tasdik etmezler ve
derler ki u semadan den ey birbiri zerine ylm bulut parasdr. te o kfirler byle
demekle inadlarn meydana korlar. Zira; tabiatlarnda olan hased, iddet, inad, cehil ve
hamakatlar Hakk' kabulden onlar meneder. Binaenaleyh; eski inadlarnda devam ederler. u
halde bunlar o kadar s ve ta kimselerdir ki istedikleri vehile azabn semadan geldiini
gzleriyle grm olsalar dahi hakk teslim etmezler. Zira; kavm-i Arabn ekserisi zaman-
cahiliyyede hkem mezhebi zere olup her eyi tabiata isnd ederlerdi. Hatta bu yette
mezheblerinin merdd olduuna iaret olunmutur. nk; hkemca semann paras ayrlmak
mmkn olmadndan bu itikatta olanlar red iin Cenab- Hak semann paralanmas mmkn
olduuna iaret zmnnda onlar ilzam etmek zere semdan bir para yere dse dahi semadan
bir paradr demeyeceklerini ve belki mterakim bulut parasdr diyeceklerini beyan buyurmutur.

&&&&&
Vcib Teal kfirlerin inadlarn beyandan sonra sz tesir 5620 etmedii cihetle halleri zere
terketmek lzm olduunu beyan etmek zere :
32

()
buyuruyor.
[Onlar inkrlarnda devam ettike ya Ekrem-er Rusl ! Sen onlar olduklar hal zere
terket. Hatta onlar helak olacaklar ol gne mlaki oluncaya kadar ki o gnde onlar ihlk
olunurlar.]

()

[Onlarn helak olacaklar gn yle bir gndr ki o gnde hileleri onlardan hi bir eyi
defedemez, hileleri bir fayda vermedii gibi hi bir kimse tarafndan yardm da olunmazlar.]
Ancak hilelerinin vebali kendilerini rezl eder. Binaenaleyh; dnyada helak olduklar gibi hirette
dahi azabtan kurtulamazlar.
Bu yette kfirleri iddetle tehdid vardr. nk; Dnyada brak onlar, bildiklerini ilesinler,
helak olacaklar gne kadar demek onlarda salah midi kalmayp elbette helak olacaklarna
iaret olduu gibi insan iin korktuu eyden kurtulmak iki eyle olur. B i r i s i kendi tedbiri, d i e
r i bakalarnn yardmdr. Bu yette ise bunlarn kendi tedbirleri kendilerinden hi bir eyi def
edemiyecei gibi ahar tarafndan dahi yardm olunmayacaklar beyan olunmutur.
Vcib Teal kfirlerin hileleri onlardan hi bir eyi def edemiyeceini beyandan sonra onlara
kyametten evvel azabolunduunu beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[Muhakkak zalimler iin kyametin azabndan evvel azab vardr ve lkin ekserisi onu
bilmezler.] Yani; ol kimseler iin kyametin azabndan baka azab vardr ki onlar gerek
hukukullha ve gerek hukuk-u ibda riayet etmiyerek zulmettiler. nk; Allah'a ibadeti terkedip
putlara ibadet etmekle ibadetlerini mahallinin gayrya sarfla nefislerine zulmettikleri gibi ebn-y
cinsinden gayrlarn hukukuna tecavzle dahi Allah'n kullarna zulmettiklerinden hiret azabndan
evvel dnyada ve kabirde onlar iin azab vardr ve lkin bu zalimlerin ekserisi o azab bilmezler.
nk; chil ve gafillerdir, bazlar bilirse de inad ve istikbr ederek zulme devam ederler.

&&&&&
Vcib Teal kyametin azabndan evvel kfirlere azab olacan beyandan sonra o azabn
vukuuna kadar sabrn lzumunu beyan etmek zere :

()
buyuruyor.
[Ya Ekrem-er Rusl ! Sabret Rabb'n Teal'nn hkmne. Zira; sen bizim hfz ve
himayemizdesin, nimetine hamdle beraber Rabb'ini nekaisten tenzih et ve o tebihin her ne
zaman bir mekndan ayaa kalkarsan devam etsin ki ubdiyyetin vazifesini ve nimetin
krn ed etmi olasn.]
Yani; mrikler her ne kadar seni ihlk iin hileye ve mekr gadre teebbs etmilerse de
sen sabret onlar ihlkte acele etme ve Rabb'in Teal'nn onlar yevm-i mev'dlarna kadar
imhline intizar ve onlar tarafndan vaki olan hzn kedere tehamml et, hilelerinden korkma.
Zira; sen bizim hfz u himayemizdesin. nk; biz daima seni grr ve gzetiriz. Binaenaleyh;
33

onlar sana bir zarar i'rz edemezler, her ne zaman bir makamdan kalkarsan o zamanda Rabbin
Teal'nn nimetlerine hamdile beraber Rabb'ini nekaisten tenzih et ki o mecliste zelle vaki olmu
ise ona kefaret olsun. 5622 te bu yet-i celleye muvafk olarak bir kimse bir meclisten kalknca

) derse o mecliste sdr olan gnaha kefaret olaca Reslullah'tan merv olduu gibi
uykudan kalknca Reslullahn tebihe devam buyurduu dahi mervdir.
Reslullah' hfza i'tinnn nihayet derecede olduuna iaret iin a'yn lfz cemi' sigasyla
vrid olmutur. Cenab- Hak let-i cariha mansna gzden mnezzeh ise de bir eyi gzetmek
gzle olduundan Ey Habibim ! Sen bizim gzlerimizin murakabesindesin buyurmutur.

()
[Gecenin bazsnda ve yldzlarn gaybubet edecei zamanda Rabb'ine tebih et.]
Gecede yats namazn ve seher vaktinde sabah namazn ed et ki vazife-i ubudiyete devam
etmi olasn. Gecenin kllisinde tebihe devama kudret-i beer mtehammil olmadndan gecenin
bazsnda Cenab- Hakk' tenzih vazife-i ubdiy-yeti faya kfi olacana iaret iin baz mansna

()

dellet eden minn lafzyla

vrid olmu ve vakt-i seherde ibdet ve tebihin
faziletine iaret iin yldzlarn gaybubeti zaman tasrh olunmutur. nk i d b r n c m ile
murad; yldzlarn arkaland zaman demektir ki vakt- seherdir.

&&&&&

SRE- NECM = NECM

Mekke-i Mkerreme'de nazil olan srelerdendir. Altm iki yeti cmi'dir.

()
( )

[Gurb ettii vakitte Sreyy yldzna yemin ederim ki sizin sahibiniz Muhammed
(A.S.) tarik- hidayetten amad ve chil olup azmad.]
Yani; yldzlarn garb cihetinden indii zamanda o yldzlara yemin ederim ki sizin sahibiniz
Muhammed (A.S.), Hakk' kasdetmekten ve doru yoldan kmad, batla ittib etmedi, yolunu
arp azmad.
Fahri Rzi ve Hzin'in beyanlar vehile n e c m ile murad; Sreyy veyahut mutlaka yldzlar
olmak ihtimali olduu gibi eytan' semadan tardiin atlan yldzlar veyahut yevm-i kyamette
dklecek yldzlar olmak ihtimali dahi vardr. Yahut Necm ile murad; Kur'andr. nk; gecenin
karanlnda yolunu aran kimse yldzlarla ihtida edip yolunu dorulttuu gibi zulmt-
cehliinde yolunu aran kimseler Kur'anla ihtida ettiklerinden Kur'an yldza benzedii cihetle bu
yette Kur'andan necmile ta'bir olunmutur.
Buna nazaran man-y nazm : [Semdan nazil olduu vakitte Kur'ana yemin ederim ki sizin
sahibiniz yoldan kmad ve yolunu arp azmad.] demektir. Yahut necm ile murad; Muhammed
(A.S.)dr. Zira; yldzlarla ihtida olunduu gibi Muhammed (A.S.)la 5624 dahi dallette olan insanlar
ihtida ettii cihetle yldza benzediinden bu yette Reslullah'dan necin ile tbir olunmutur. Buna
nazaran man-y nazm : [Mrac'ta semdan nazil olduu zamanda Muhammed (A.S.) a yemin
ederim ki sizi ird iin taraf- lh'den gnderilen sizin sahibiniz tark- haktan ayrlmad ve btl
cihetine gitmedi] demektir.

&&&&&
34

Vcib Teal Resl'nn yoldan kmadn yeminle beyandan sonra Reslullah'n her ne
sylerse vahyile sylediini beyan etmek zere :

( )
()

buyuruyor.
[Yldzlara yemin ederim ki sizin Reslnz kendi arzu ve emeline muvafk batl sz
sylemez. Zira; onun syledii Kur'an olmad, ill taraf- lh'den vahyolunan eydir.]
Yani; sizin Reslnz sizin dediiniz gibi Kur'an' kendi nefsinden icd edip btl sylemez.
Zira onun syledii Kur'an, belki din hakknda syledii her sz vahiyden baka bir ey olmad.
Binaenaleyh onun syledii szler kendi tarafndan icadolunmu ve klfetle sylenmi szler
deildir. u halde her ne syierse syledii sz ancak vahiydir.
Enbiya-y zm iin itihadn cevazna bu yet dellet eder. nk; Enbiya-y .Kiram hazart
bir meselede itihad edip de o mesele kararlap taraf- lh'den o meselenin hata olduu
bildirmeyince o meselenin vahy-i mnzel mesabesinde olduuna ve o mesele hkknda o Resln
szleri vahiy olduuna yet dellet eder. Zira; itihad olunan mesele rza-y ilhye muvafk olmasa
derhaltaraf- ilh'den o meselenin hata olduuna tenbih vrid olurdu. nk; hata olduu beyan
olunmasa o hatann eriat olmas lzm gelir, bu ise btldr. Binaenaleyh; enbiy-y izm itihad
ettikleri bir meselede hat olursa derhal onun hata olduu taraf- lh'den bildirilir ki eriat hata
zere teesss etmesin. 5625
Reslullah'n bir ok mesilde itihad vkidir. nk; eshbyla istiare etmekle
emrolunmutur. stiare ise itihattan baka bir ey deildir. Zra; sarahaten nss, olan meselede
istiareye ihtiya olmaz. u haideTstiare ancak nass olmayan mesildedir. Nass olmayan
mesilde istiare demek Herkes itihadn syliyecek demektir. Kezalik Reslullah'n da
istiarede syledii sz ayn itihattr. u kadar ki huzur-u risalette itihadla kararlatrlan
meselenin hata olduuna dair bir tenbih-i ilh gelmeyince o itihadn isabeti ve meselenin hak
olduu tebeyyn eder. nk zaman; zaman- sedet ve vahiy zaman olduundan hata zere
takrir olunmaz Elbette vahyile hata beyan olunur. u halde hata olduu beyan olunmayan itihad
elbette haktr. Amma ahd- mmetin itihadnda hata olmak ihtimali vardr. Zra; vahiy gelmek
imkan olmadndan hatann bilinmesi mmkn olamaz. Binaenaleyh; avam- nsn mesaili
istinbt ve itihada iktidarlar olmadndan ulem-y mmetin itihadlarna tebeiyyetleri vcib
olmutur.

&&&&&
Vcip Teal Kur'an ve Kur'ann gayr Reslullah'n szlerinin vahiy olduunu beyandan sonra
vahyi ta'limin keyfiyetini beyan etmek zere :

() ( )
buyuruyor.
[Sizin Reslnze o vahyi kuvve-i ilmiyye ve ameliyyesi kav ve edd olan Cibril-i
Emin talm etti. O Cibrl-i Emn ki kuvvet ve aklda kemal ve manzarda heybet ve azamet
sahibidir. Binaenaleyh; Allah'n halkettii hey'et-i asliyyesi zere mstakim ve me'mur
olduu ilere kuvvetiyle mstevli oldu.] u halde Reslmzn syledii szlerin cmlesi sizin
zu'munuz gibi gemi mmetlerin kitablarna yazdklar yalanlar deildir. Zira; o szler taraf-
lh'den gnderilen Cibril-i Emn vastasiyle sylenen szlerdir, yoksa Reslullah'n kendi
tarafndan cd ettii bir ey deildir. 5626
Fahri Rzi ve Ebussuud Efendinin beyanlar vehile Cibril-i Emn'in getirdii vahiy her
cihetten mevsuk ve itimda ayan olduuna iaret iin Cibril-i Emn (edidl kuv) unvanyla tavsif

35

olunmutur. Binaenaleyh sylenen szn vskuna medar olan; kuvve-i mdrikenin, kuvve-i
hafzann, kuvve-i fhimenin ve sair kuvnn kuvvetli olmasdr. nk; kuvve-i mdrikesi zayf
olursa idraki ksa olur. Hafzas zayf olursa duyduunu belleyemez, fhimesi zayf olursa iittiini
anlayamaz. Binaenaleyh; szne itimad olunacak kimsede bu kuvvetlerin bulunmas art
olduundan vahye memur olan Cibril-i Emn'in kuvs tm ve her cihetle mevsuk olduuna iaret
buyurulmutur. Muallimin mevsuk olmas mteallimin de mevsuk olmasn mstelzm olduundan
bu yette Cibril'i sena olduu gibi Reslullah' da sena vardr. Cibril-i Emn'i hey'et-i asliyyesi
zerine Reslullahn bir kere yerde ve bir kere de gkte iki defa grd ve dier enbiya-y izamn
Cibrili hey'et-i asliyesi zere grmedikleri mervdir. nk; Cibril'in cmle enbiyaya vahyile Ben
dem suretinde geldii kaviyyen mervdir. Cibril-i Emn kavidir ve kuvvetine ise kavm-i Lt'un
karyelerini alt st ettii ve kavm-i Semd'un bir sayha ile ihlk eyledii delil ynnden kfidir.

()

Binaenaleyh; Cenab- Hak

unvanyla tavsif buyurmutur. nk m i r r e ; kuvvet
mansna olduundan z m i r r e demek kuvvet sahibi demektir.

&&&&&
Vcib Teal Cibril-i Emn'in kuvvetini beyandan sonra Reslullah'la Cibril-i Emn arasnda
cereyan eden vukuat beyan etmek zere :

) ( ) ( )

buyuruyor.
[O iddet ve kuvvetle kuvveti haiz olan Cibril-i Emn, ufk-u 'l olan gnein doduu
cihetten Reslullah'a grnd, sonra Cibril Reslullah'a yaklat. Hatta o derece yaklat ki
aralarnda olan mesafe iki yay miktar kald ve yahut daha yakn oldu.] 5627
Bu mahedt Cibril-i Emn'in hey'et-i asliyyesi zerine olmutur. nk; rivayt- mevskaya
nazaran Cibril-i Emin sair enbiya- kiram gibi Reslullah'a da Ben dem suretine temessl ederek
gelirdi. Fakat Reslullah Cibril-i Emn'i suret-i asliyyesi zerine grmesini ister ve mahabbet
ederdi. Bir gn Reslullah (Hra) danda ibadetle megulken Cibril ufk-u marktan suret-i
asliyyesi zere zuhur edince Reslullah derhal secdeye kapanr ve Cibril-i Emn de Ben dem
suretine temessl eder, Reslullah'a yaklar ve mlsk olur, Reslullah'n secdede alnna
yapan topraklar siler, ite bu yet; u manya nazaran Cebel-i Hra'da Cibril-i Emn'in beyan
olunan minval zere Reslullah'a mlakatn tasvir etmitir.
Baz ulem Bu yet; Leyle-i Mira'da Reslullah ile Allah-u Teal arasnda ceryan eden
vak'ay tasvir eder dediler. Buna nazaran man-y yet: [Leyle-i Mirc'da Muhammed (A.S.) ufk-u
a'lya kt. Sonra Reslullah Rabb'isine manev bir yaklamakla yaklat ki abidle Rabb- Teal
arasnda imknla vcb kavisleri miktar yakn oldu. Yani takarrub o dereceye vard ki arada abdin
mmkn ve Rabb-i Tealnn Vaciblvcud olmak mertebeleri kald. Binaenaleyh; ubudiyyetle
rbubiyyet mertebeleri muhafaza olundu] demektir. Yahut man-y nazm.: [Hz. Muhammed (A.S.)
vahyin kendine gelmesiyle mertebede sair insanlara nisbetle ufk-u 'lya yani semnn burlarna
kadar ykseldi. Sonra kendine gelen vahyi sret-i belada teblie balad ve mmetine teblile
yaklat. Hatta mmetiyle kendi arasnda kurbiyyet iki kavis yani iki yay miktar mesafe kald ki
birisi mertebe-i nbvvet dieri mertebe-i mmettir ki tbiiyyet metbuiyyet mertebeleri] demektir.
Yani ahkm tebli etmekle ve daire-i hidyete almakla mmetini de ykseltti lkin mmeti bittabi
kendi mertebesine kadar ykselemedi aralarnda bir miktar mesafe kald ki o mesafede mmet
olmak mertebesiyle nbvvet mertebesi arasndaki mesafedir.

()

36

[Rab'la abid arasnda kurbiyyet-i kmile hasl olunca Rabb'isi 5628 abdine vahyettii
eyleri vahyetti.] Veyahut [Reslullah'la Cibril-i Emin arasnda yaknlk hsl olunca Cibril-i
Emin Allah'n kuluna vahyettii eyleri vahyetti.] Yani Reslullah'a haber verdi.
Vahyolunan ahkmn azametine iaret iin ta'zm, tefhym ve oklua dellet eden

()

()

lfz vrid olmutur. nk

lfz muhkem bir manya dellet ettiinden vahyolunan ahkmn
hem byklne hem de okluuna dellet eder.
Velhasl Cenb- Hak vahyettii ahkm vahyetti ve Reslullah'da keml-i ta'zmle telakki
buyurdu, her ey mnkeif oldu, Reslullah grdn grd, bulduunu buldu. Bu vak'a Cibril-i
Emn'le Reslullah arasnda car olduuna nazaran Reslullah Cibril'in, Cibril olduunu gsterdii
mucizeyle yahut ilm-i zarur ile bildi.

()

[Gzyle grd eyi hayalta hamlederek kalbi tekzb etmedi ve Hak olduunu
tasdik etti.] Yahut [Kalb-i Nebevileri grdn tekzb etmedi] demektir. nk; kudsiyyt
evvelen kalb idrak eder sonra gze intikl eder. Yahut man-y yet: [Gzn grdn kalp inkr
etmedi. Binaenaleyh; gzn grdn kalb de tasdik etti] demektir.
Grlen eye gelince; ya Cibril'in hey'et-i asliyesidir yahut Allah-u Teal'dr. Allah-u Teal

()

olmasn Reslullah'n Rabb'ini grdn m? diyenlere cevab olarak

buyurmas te'yd eder. Buna nazaran man-y nazm : [Kalp grd, grd eyi inkr edip
tehayylta hamletmedi ve grd gibi tasdik etti] demektir. nk; Reslullah'n Ben Rabb'imi
kalbimle grdm buyurmas kalp gzyle grdn beyandr.

&&&&&
Vcib Teal Reslne vahyettiini ve gsterdiini gsterip, Reslnn de grdn tasdik
ettiini beyandan sonra mriklerin Reslullah'la mcadele ettiklerini beyan etmek zere :

() ( )
()
( )
buyuruyor.
[Siz Resln grd eyi tekzibeder de o Resln grd ey zerine mcadele mi
edersiniz? Zat- ulhiyetime yemin ederim ki o Resl grd eyi merre-i uhrda ikinci
defa olarak Sidre-i Mnteh indinde tekrar grd ve o Sidre-i Mnteh indinde mtteklere
va'dolunan Cennet-i me'v vardr.]
Yani; Reslullah'n grd eyi inanmaz da ekkeder, mcadeleye mi kalkarsnz? Bu
mcadeleniz lyk deildir. Zra; Reslullah grdn aynel yakn grd. Binaenaleyh; ekk
yoktur, Reslullah grd eyi Sidre-i mntehda ikinci defa olarak yine grd bunda da phe
yoktur. O Sidre-i mnteh indinde ervh- hedya ve mtteklere mesken olan Cennet-i me'v
vardr.
Reslullah'n grd Cibril-i Emin olduuna nazaran Reslullah'n Cebel-i Hr'da hey'et-i
asliyyesi zerine Cibril-i Emn'i ufk-u marktan zuhur ederek grd gibi Leyle-i Mirac'da Sidre-i
Mnteh indinde hey'et-i asliyyesi zere ikinci defa olarak grd mervidir, eer Reslullah'n
grd Allah-u Teal ise Reslullah'n Allah-u Teal'y kalbiyle yahut gzyle iki kere mahede
ettii mervidir.

37

te bu yet Reslullah'n mirac'da mahede ettii eyleri haber verince Kurey'in tekzib
ederek mcadeleye kalktklarn tekdir ve tevbih etmitir. nk; Reslullah Mi'racn haber
verince Kurey keferesi tekzib ettiler ve Beyt-i Mukaddes'in evsafndan ve am'dan gelen
kervanlarnn ahvalinden sual ettiler, Reslullah da olduu gibi haber verince mebht oldular.
Sidre-i Mnteh'ya gelince; yedinci semada am aac gibi manzaras gayet gzel bir aa
olup meyvesi fstk denilen eye benzedii ve Cennet'in rmaklar bu aacn kknden akt
mervidir. Mahluktn ilmi .oraya kadar bali olup onun maverasna tecavz etmedii cihetle
mnteh denilmitir. Sidre-i Mnteh 5630 indinde grd demek Reslullahsidre-i Mntehda
olarak Rabbsn mekndan mnezzeh olduu halde grd demektir. Binaenaleyh; Cenab-
Hakka mekn ispat lzm gelmez. nk Sidre-i mnteh; Reslullah'n meknn beyandr.

()

Velhasl
kelimesinden mstefd olan mekn mans Reslullah'a aittir. Vcib Teal'ya ait
deildir. Amma grlen Cebrail olduuna nazaran bu tevcihe hacet yoktur. nk; Cibril ve
Reslullah ikisi de Sidre-i Mntehda olduklar halde Reslullah'n Cibril-i -Emn'i suret-i asliyyesi
zere grmesinde bir mahzur olmadndan tevile hacet yoktur.

&&&&&
Vcib Teal Reslullah'la kendi veya Cibril arasnda vki olan mahedtn zamann beyan
etmek zere :

()
( )
buyuruyor.
[Reslullah ikinci defada grd eyi ol zamanda grd ki o zamanda Sidre-i
mntehy ihata eden eyi ihata etti, o zamanda o acaibi gren gz sana, soluna
meyletmedi, grd eyi tecavz etmedi, ancak grlmesiyle memur olduu eye nazar
etti ve ondan baka bir eye bakmakla gz tuyan etmedi.]
Yani; Reslullah'n Allah-u Teal'y mahadesi veya Cibril-i Emn'i grmesi ol zamanda vaki
olmutur ki o zamanda Sidre-i mntehy nr-u lh ihata etmiti, grlmesi lzm olan eyi
keml-i dikkat ve ihtimamla grdnden onu gren gz amad, sana soluna bakmad,
nazarnn hedefi; maksut olan ey oldu onun gayrya nazar etmekle nazarn ve vaktini zayi'
etmedi. Binaenaleyh; gz n'e at ve ne de baklacak eyin gayrya tecavzle tuyan etti hi birisi
vki olmad ancak grlecek ey grld.
Sidreyi ihata eden ey; melek veyahut melek emsali kular olduunda rivayetler varsa da
esah olan, Sidreyi ihata eden ey; bu dnyada avam- nsn idrk edemiyecei nr-u lh'dir.
nk; 5631 ihata eden ey melek veya ku olsa elfaz- mbhemeaen olan

()

( )lfz ile ta'bire

hacet olmazd. Binaenaleyh; ihata eden eyden

lafzyla ta'bir, ihata eden eyin azametine
ve ukul- beerin idrkten kaasr olduuna iaret iindir.
Bu yet-i celile; o makam- kudsde Reslullahn kemal-i ta'zm ve edeble grecei eyi
grdne dellet eder. Zira; akllar mahadesinde hayran olan nr-u izzeti grdnde kemal-i
edeble nazarnda sebat edip metanetini kaybetmediini ve gaseyan gelip nazarn kesmediini
beyan etmitir. Halbuki nr-u lh'nin da zerinde zuhur etmesiyle Hz. Musa'ya gaseyan gelip
secdeye kapand ve o esnada nazarn kestii dier yette bildirilmi ve Reslullah'a ise byle
bir hal arz olmadn bu yet beyan etmitir. Binaenaleyh; Leyle-i Mi'rac'da Reslullah grdn
tamamiyle grp noksan olmadna ve her ne haber verdiyse hepsi doru olduuna bu yet
dellet etmitir.

()

38

[Zat- lhiyyetime yemin ederim ki Muhammed (A.S.) muhakkak Rabb'smn byk

yetlerini grd.] Binaenaleyh; acib ve garaibten her ne haber vermise dorudur.
Yani; Leyle-i Mirac'da Muhammed (A.S.) n gz amad, hayret edip etrafa dalmad. Yemin
ederim ki Rabb'isinin yetlerinin byklerini grd ve mmetine bir oklarn haber verdi, haberleri
dorudur, hilaf yoktur.
Fahri Rzi ve Hzin'in beyanlar vehile Vcib Teal'nn azamet ve kudretine dellet eden
almetleri pek oktur, saylmaz, tkenmez derecededir. Fakat Reslullahn bunlardan grd
pek byklerinden bazlar olduuna iaret iin baz mansna dellet eden min lfz vrid
olmutur. Kbr lfz da bu many teyid eder. Zira; byklerini grd demek Grmedii
kkler de var demek olur.

&&&&&
Vcib Tealresulnn Mirc'tan haber verdii eylerin doru olduunu beyanla Reslnn
risaletini te'yid ettikten sonra 5632 risalete lzm olan vazife halk Tevhid'e davet olup Tevhide
davet ise mriklerin ibadet ettikleri putlar zemmetmekle tamam olacan beyan etmek zere :

( )
()

buyuruyor.
[Ey mrikler ! Haber verin bana ibadet ettiiniz Lt ve Uzza ve bunlardan daha aa
grdnz Ment gibi putlarn bir eye kudretleri var mdr?] Siz onlardan pek byk
bildiiniz Lt ve Uzza'ya ve mertebede aa ve muahhar grdnz Menat'a ibadet
ediyorsunuz, bunlarda ne gibi bir meziyyet gryorsunuz ki ma'budnbilhak olan Vcib Teal'ya
erk olduklarn itikat ve benim size haber verdiim Kudretullah'a dellet eden acib ve garaibi
inkr ediyorsunuz?
Fahri Rzi ve Kaz'nin beyanlar vehile L t ; Taif'te Ben Sakife veyahut (Nahle) de
Kurey'e mahsus bir byk putun ismidir. L t ; esasen bir racln ismi olup o racl Huccac'a
yedirip iirmekle ok hrmet ederdi. Vefat edince onun suretini tatan yaptlar ve ibadete
baladlar, gittike bu hal ilerledi. Hatta yle bir hle geldi ki halk Kabe gibi onu da tavaf eder
oldular. U z z a ; bir aacn ismi olup (Ben Gatfan) taifesinin mabududur. Reslullah Hz. Halid'i
gnderdi. Halid (R.A.) onu krd. Halkn gz nnden kaldrd ve o gibi mabudlarn ciz olup hi
bir eye kaadir olmadklarn halka anlatt. M e n a t ' a gelince; (Ben Hzeyl) ve (Huzaa)
kabilelerinin ibadet ettikleri bir tatr. Ment, mrikler indinde Lt ve Uzza'dan mertebede aa ve
sonra olduuna iaret iin Vcib Teal onu muahhar ve dn mansna olan uhr ile tavsif
buyurmutur. nk Lt; insan suretinde olup insan ise cmle mahluktn hulsas olduu gibi
ebna-y cinsine ziyade hrmet eden bir adamn sureti olduu cihetle araplar fazla hrmet
ettiklerinden birinci mertebede ma'budlaryd. Uzza ise mahlukt iinde intifa olunan aa
cinsinden olduu cihetle ikinci mertebede idi. Ment' ise bu gibi fezilden r ve daha aa
grdklerinden Cenab- Hak yette bu tertibe iaret buyurmutur. 5633
u tafsilta nazaran yetin mans: [Ey kfirler ! Haber verin bana re'yiniz nedir? u ibadet
ettiiniz ciz mahluklarda ne gibi bir meziyyet ve menfeat gryorsunuz ki ibadet edersiniz, zillet
ve hakaretlerini grmyor musunuz ki bana erik olduklarn itikad ve benim kudret ve azametime
dellet eden yetlerimi inkr ediyorsunuz. Sizin iin haliknz terkle bu gibi ciz eylere ibadet
etmek ayp deil midir.]

&&&&&
Vcib Teal ehl-i Mekke'nin ibdet ettikleri putlarn menfeat ve mazarrata iktidarlar olmayan
bir takm ciz eylerden ibaret olup onlara ibadet ise btl olduunu beyandan sonra Melike
Allah'n kzlardr dediklerini red ve ibtal etmek zere :

39


()

( )
buyuruyor.
[u cemdat kabilinden olan putlara ibadetinizle beraber daha byk cinayetiniz Allahu Teal'ya veled isnd ve veledin de sizce makbul olan olan kendinize ve makbul olmayan
kz Allah-u Teal'ya tahsis etmenizdir. te u taksim mmkn farzolunsa bir taksim ki
ziyade zulmdr.]
Yani; ey mrikler ! Sizin sevdiiniz olan evld size mahsus da sevmediiniz kz evld
Allahu Teal'ya m mahsustur, byle mi taksim ediyorsunuz? u taksim mmkn deildir. Zira;
Allah-u Teal erkek ve dii ocuktan mnezzehtir Binaenaleyh; Allah'n veled'i olmak muhaldir.
Fakat farz- muhal olarak veledi olduu farz olunsa bile sizin taksiminiz dahi ziyade zulm
mstelzim bir taksimdir. Siz nasl oluyor ki Halik Teal'ya veled isnd Ve iyisini kendinize, ktsn
Cenab- Hakka tahsis ediyorsunuz? Halbuki Cenab- Hak emre-i huds olan zevce ittihazndan
ve veled dourmaktan mnezzehtir. nk; bu gibi eyler kuvvet-i ehvniyye 5634 icbtndan
nevks kabilinden olduu cihetle Cenab- Hak bunlardan mukaddestir.

&&&&&
Vcib Teal zat- lhiyyeti hakknda kfirlerin bir takm nevks isnad ettiklerini beyandan
sonra ma'bd ittihaz ettikleri eylerin hakikatlar olmayp mcerred kendilerinin ma'bd ittihaz
etmelerinden ibaret olduunu beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Sizin ma'bd ittihaz ettiiniz putlar olmad, ill sizin ve babalarnzn nm verdiiniz
bir takm isimlerdir, onlar hakikatte ma'hd deillerdir. nk; Allah-u Teal bunlarn
ma'bd olduuna dair bir. delil inzal etmedi, onlar kendi kendilerine ma'bd ittihaz ettiler.
Yoksa bunlarn ma'bdiyetlerine taraf- lh'den bir hccet inzal olunmamtr. Zira;
mrikler tbi olmazlar, ill zanna ve nefislerinin arzu ettikleri eye tbi olurlar.]
Binaenaleyh; itikad- hakka malik olamazlar.
Yani; ey mrikler ! Siz putlara ma'bd dediniz. Halbuki onlar hakikatta ma'bd deildir, belki
o putlar siz ve sizin babalarnzn tesmiye ettiiniz bir takm isimlerden ibarettir. Zira; onlarn
ibadete mstehik ma'bd olduklarna dair Allah-u Teal bir hccet inzal etmedi. Binaenaleyh; o
mrikler zanna ve nefislerinin arzusundan baka bir eye tbi olmazlar ve nefislerinin arzusuna
hakk fed ederler. Herkes kendi nefsinin arzusuna tbi olarak istediini ilerse iledii ey btl
olur. Bu makam; hitab makam ise de mriklerin cinayetlerini tdd srasnda i'raza ayan
kimseler olduklarn iln iin hitaptan gaibe iltifat olunmutur. Yani Bunlar hitaba ayan zevil'ukl
deil belki behim gibi ehevt- nefsaniyelerine tbi kimseler demektir. Binaenaleyh; mertebe-i
hitaptan saktlardr. 5635
Bu yette z a n ile murad; usul- itikatta zandr. Zira; usul- itikatta zanna ittiba' caiz
olmadndan, zanlarna ittiba'la zemmolunmulardr. Yoksa fru-u mlde zanna ittiba' caizdir.
Binaenaleyh; ilm-i fkhta zanna ittiba'la memuruz. u halde yetin manas: [Mriklerin ma'bud
ittihaz ettikleri putlar hakknda Allah-u Teal tarafndan bir hccet nazil olmad onlarsa itikdiytta
zanna ve ameliyatta heva-y nefsaniyelerine tbi oldular] demektir. Binaenaleyh; mrikler iki
cihetle zemmolunmulardr: B i r i n c i s i ; itikadiyatta zanna ve hissin vehmiyatna ittiba'
etmeleridir. k i n c i s i ; ameliyatta heva-y nefse ittiba' etmeleridir. Halbuki amelde eriata ittiba'

40

etmek lzmdr. Heva-y nefis ise daima eriatn hilaf olduundan btldr. nk amelin muktazay eriat olmas icabeder.

&&&&&
Vcib Teal zanna, hev ve hevese ittiba etmek btl olduunu beyandan sonra, putlara
ibdet edenler iin daha ziyade cinayet olduunu beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[Zat- ulhiyetime yemin ederim ki onlarn Rab'larndan kendilerine hidayet geldi.]
Yani mrikler iin zanna ve heva-y nefse ittiba asla caiz deildir. Zira; onlarn Rablarndan
itikdyt ve ameliyatta doru yolu gsterir Kur'an'la Resl geldi ve Resl'n risaletini te'yd eder
mucizelerini de grdler. Binaenaleyh; onlar iin zanna ve heva-y nefse ittibaa ihtiya olmad
halde ittiba' etmekle cina-yet-i azme ilemilerdir. Zira; kitap gelip doru yolu beyan ve Resl gelip
onlar ird ettikten sonra zanna ve nefsin arzusuna ittiba' etmek asla mazeret kabul etmez.
nk; kitab putlarn ma'bud olmadn beyan ve Resl de kitabn beyantn lisan- belile halka
tebli eder. Binaenaleyh; putlara ibadet edenler iin mazeret kaps kalmaz. 5636

&&&&&
Vcib Teal putlara ibadet edenlerin md ettikleri efetn ellerine gemiyeceini beyan
etmek zere :

( )
()

buyuruyor.
[Yoksa insan iin her istedii mevcut mudur? Dnya ve hiretin mlk Allah'a
mahsustur.] Binaenaleyh; istedii eyi istedii kuluna verir.
Yani; yoksa kfirler, insan iin her istedii vardr ve istediine nail olur mu ve putlara ibadetle
mid ettikleri sefeta nail oluruz mu zannederler, insan her emeline vsl olacan m mid eder?
Eer byle mid ederlerse bu midleri yanltr. Zira dnya ve hiret; Allah'a mahsus ve Allah'n
mlkdr. Allah-u Teal diledii kuluna istediini verir, dilemediine de vermez. Binaenaleyh; insan
her istediine nail olamaz. Zira; dnya ve hirette Allah-u Teal'nn izni olmadka hi bir kimse bir
eye malik olamaz, ancak onun izni ve insanyla nail olur. nk; mlkn sahibi odur. Mlkn
sahibi tasarrufa izin vermedike dnya ve hirette velev bir zerreye olsun tasarruf kimin haddidir?
u halde Allah'n gayrdan bir ey istemek sahibinin gayrdan istemek olduu cihetle caiz olamaz.
Binaenaleyh; putlardan menfeat mid etmek ve efaat beklemek ayn hamakattr. Zira; akl olan
kimse akldan zerre kadar hissesi olmayan cemdttan bir ey beklemez.

&&&&&
Vcib Teal her eyin ztna mahsus olduunu beyandan sonra izni olmadka hi kimsenin
efet makbul olmayacan beyan etmek zere :

()


buyuruyor.

41

[Gklerde bulunan bir ok meleklerin efatlar hi bir kimse hakknda azck bir eye
fayda vermez, ill Allah-u Tealnn diledii ve raz olduu kimse iin efatlarna Allah-u
Teal izin verdikten sonra meleklerin efatlar fayda verir.]
Yani; kfirler meleklere ve melek suretinde olan putlara ibadet eder ve onlardan efet
beklerler. Halbuki semvtta mevcut ve kurb-u lh erefiyle merref olan bir ok meleklerin
efeatlar hi kimseyi mun klp fayda vermez, ancak Allah-u Teal diledii ve efeat olunmasna
raz olduu kimseye efeat etmelerine izin verdikten sonra efeat ederlerse menfeat verir ve
Allah'n izin verdii efeat makbul olur. Binaenaleyh; ta ve aatan yaplm hakr ve zell olan
putlar efeata ehil olmadklar gibi farz- muhal olarak efeatlar farzolunsa bile fayda vermez.
nk; makbul- lh olan meleklerin izn-i lh olmadka efatlar fayda vermeyince putlardan
efeat mit etmek hamakattan baka bir ey deildir. Ve gabvetin en aa derecesidir. nk;
semvtta olan meleklerin uluvv- mertebesiyle beraber izn-i lh olmadka efeatlar makbul
olmaynca ehass-i mahlukttan olan putlarn efeate ehil olmadklar gibi efeat etmeleri
farzolunsa bile efeatlarnm kabul olunmayaca evleviyyetle sabit olur. Meleklerin okluuna

()

iaret iin kesrete dellet eden

lfz varid olduu gibi mertebelerinin l olduuna iaret iin
herkese ulviyyeti malm olan semvtta mevcut olduklar zikrolunmutur.

&&&&&
Vcib Teal kfirleri cemdta ibadet etmeleriyle tevbh tikten sonra onlarn biz cemdata
ibadet etmeyiz. Zira; cemdt melek suretinde yapp ona bakarak melei hatra alr ve melee
ibadet ederiz demelerini reddi iin :

()

buyuruyor.
[ol kimseler ki hirete iman etmezler. Onlar elbette meleklere 5638 kz tesmiye
ederler. Halbuki onlar iin meleklere ve meleklerin sfatlarna asla ilimleri yoktur.]
Yani; meleklere Allah'n kzlardr demekle ns tesmiye edenler hirete iman etmeyen
kimselerdir. Halbuki bu szlerini bir ilme mstenid olarak sylemiyorlar. Zira; bu hususa dair
onlarn hi ilimleri yoktur.
Fahri Rzi ve Hzin'in beyanlar vehile bunlar her ne kadar hireti zahirde ikrar ederlerse de
hakikatta hirete imanlar yoktur. nk; hirete iman olan kimse meleklere Allah'n kzlar
demeye cesaret edemez. Zira; meleklere Allah'n kzlar demek Allah-u Teal hakknda muhal olan
veled nisbet etmek olduu gibi melekler erkeklik, diilikten de mnezzeh olduklar halde onlara dii
demek iki cihetten zulm olduundan bu szleri cinayetin by ve ukubet icbeden enaatin en
fensdr. Binaenaleyh: hirete iman olan kimse bu szn icabettii azabtan korkusuna binaen
byle sylemeye cesaret edemez. Halbuki sylyorlar. O halde hirete imanlar olmadna bu
szleri dellet eder. Zira; umr-u btlada hkm zahirde deliline isnd olunur.

()

[Onlar bu hususta tbi olmazlar, ill zanlarna tbi olurlar. Halbuki zan hakikattan bir
eye ilim ifade edip mun klamaz.]
Yani; kfirler, melekler Allah'n kzlar olduklarn iddia ederler. Halbuki bunlarn Allah-u
Teal'ya ilimleri yok, nk; irkediyorlar, hirete ilimleri yok, nk; kfr gibi cinayeti irtikb edip
azab- hiretten korkmuyorlar, meleklere ilimleri yok, nk; meleklerde erkeklik ve diilik olmad
42

halde diilik isnd ediyorlar. u halde bunlar ancak zann- fsidlerine ittiba' ederek sylyorlar.
Halbuki zan; hi bir eyin hakikatim kef ve izah edemez. Zira; her eyin hakikati ilimle idrak
olunur. Zanla hakikat idrak olunamadndan bir eyin hakikatini idrak hususunda zanna i'tibar
yoktur. Binaenaleyh zanna i'tibar; hatas zahir olmadka ancak fru-u a'mldedir. Eer hatas
zahir olursa fru-u a'mlde dahi zanne i'tibar yoktur. 5639

&&&&&
Vcib Teal kfirlere tebli ve Hakk'a davet etmek tesir etmediini beyandan sonra haktan
i'rz edenlerden i'rz olunmak lzm olduunu Reslne tavsiye etmek zere :

( )

buyuruyor.
[Ya Ekrem-er Rusl ! 'rz et ol kimseden ki o kimse zikrimizden i'rz edip yz evirdi
ve o kimse hayat- dnyadan baka bir ey murad etmez. te u dnyaya iddetle meyi
rabet onlarn ilimden bali olduklar mertebedir.] Binaenaleyh; sen onlardan i'rz et. Zira;
onlara sz tesir etmediinden klla mukabele etmek lzmdr.
Yani; ey Habibim ! Senin ol kimseden i'rz edip iltifattan iskaat etmen lzmdr ki o kimse
bizim zikrimiz olan Kur'an'dan ve Hakk'a dellet eden delillerimizden i'rz etti ve olanca himmet ve
gayretiyle ancak hayat- dnyay murad eder, hireti, har neri inkrla hemen dnyaya
muhabbet ve himmetini sarfeder. Binaenaleyh; insanlar iin mev'd olan saadetten hi birini nazar itibare almaz. te u hayat- dnyay murad edenlerin ilimden mertebe ve mansblar ve vasl
olduklar ancak dnyaya rabetleridir. Meziyyet ve gayeleri bundan ibaret olan kimselere nasihat
ve Hakk'a davet tesir etmeyince bunlardan i'rz etmek lzmdr ki onlar klla slha muhtatrlar.
Fahri Rzi, Nisbr ve Hzin'in beyanlar vehile kfirlerden i'rz mutazammn olan
yetlerin ktal yetleriyle mensuh olduunu baz ulem beyan etmilerse de sahih olan i'rzla emir,
ktal yetine muvafktr. nk; Reslullah evvel Tevhid'e davet ederek Zikrullah'la emretti. Bunu
dinlemeyip mstefd olmayanlar kat' delillerle ikna alt, bundan da mstefd olmayanlar
Cehennem azabyla tehdid etti, bu tehdidtla dahi mtenebbih olmayanlara klla mukabeleyle
emrolundu. Binaenaleyh; erbb- fesdn rkn kesmekle suleh-y mmeti fesattan kurtarmak
usul ittihaz olundu. Elyevm milletler arasnda cri olan usul de 5640 budur. Zira; milletler evvel
szle yekdierini ikna edip hakk kabul ettiremezlerse kibet hakk tantmak iin silha sarlrlar.
Enbiyay zm ise ervah- insniyenin tabibleridirler. Mesel ecsama tabib olanlar evvel hastay
muayene ederler. Eer gda ile devas mmkn ise gdadan baka bir ey vermezler. Eer gda ile
tedavi fayda vermezse hafif tedavi ile tedavi ederler, onunla da mmkn olmazsa kuvvetli illara
mracaat ederler, bununla da tedavi mmkn olmazsa ameliyat icrasna karar verirler. te
Resl ! lah da evvel gda-y rh olan zikirle balad. Bununla yola gelmeyenlere delil-i kat'iyye
sertetti, delil de kfi gelmeyenleri hiret azabyla tehdid etti ve tehdid dahi fayda etmeyenlere
alt- harp olan klla emrolundu, lemi onunla islha balad. u halde etbb-y rh olan enbiya
ile etbb-y ecsm olan doktorlarn maraz- manev ile cismaniyi tedavide tertibleri ekil itibariyle
msavidir.
Bu yette Reslullah'a kfirlerden i'rz etmesiyle emir mmetine dahi emirdir. Binaenaleyh;
kemal-i gaflet ve nisyanla ehevat- nefsaniyye ve dnyeviyyesine himmetini hasrla Zikrullah'dan
i'rz eden fasklardan ve Kur'ann ahkmndan i'rz eden kfirlerden sleh-y mmetin i'rz
etmelerini dahi mirdir. Amma bunlarla ihtilt edecek esbb zuhur ederse zarur ihtilt etmek
lzmdr. Zira zaruretler; haram olan eyleri mubah klar. nk; iktisadiytta ve muamelt-
sirede ihtilt zaruridir. Fakat bu ihtilt kendi ihtiyar ile seve seve bir ihtilt deildir, belki zamann
icbtndan olarak zarur zuhur eden ilcat zere kendi maslahat- ahsiyyesi veyahut maslahat-
mme iin kerhen irtikbolunmu bir ihtilftr. Binaenaleyh; bu gibi ihtilflarda er'an gnah yoktur.

43

&&&&&
Vcib Teal kfirlere lisn- belile davet fayda vermeyince i'rzla emirden sonra i'rzn
sebebini beyan etmek zere :

()

buyuruyor. 5641
[Ey Resl Mkerrem ! Sen Hakk' dinlemeyen mnkirlerden i'rz et. Zira; senin
Rabb'in tark- tevhidinden kanlar ve senin hidayetinle ihtida edenleri herkesten ziyade
bilir.] Binaenaleyh; onlarn yola gelmiyeceklerini ve Tark- Hakk kabul etmiyeceklorini bildii iin
sana onlardan i'rz etmekle emretmitir. u halde onlarn dalletinden sen mahzun olma. Zira; sen
emr-i teblide kusur etmedin ve lyk vechzere vazfe-i teblii yerine getirdin. Ne are ki onlarn
tiynetlerinde olan habaset, Hakk' kabullerine mani oldu ve Rabb'in Teal tark- selmet olan
Tevhid'den ktklarn bilince onlarn dalletinden senin tel etmene mahal kalmamtr. Amma
senin hidayetinle ihtida edip doru yol tutanlar bildiinden onlarn amellerine gre gzel ceza ile
mcazaat eder.

&&&&&
Vcib Teal dallette ve hidayette olanlar lykyla bildiini ve bildiinden dolay i'rzla
emrettiini beyandan sonra kudret-i kaahiresini beyanla Resln tesliye etmek zere :

()
buyuruyor.
[Semavt ve arzda olan mahluktn cmlesi Allah-u Teal'yc mahsustur ki ameli
sebebiyle ktlk edenleri kt ceza ile ve iyilik edenleri iyi ceza ile cezalandrsn.]
Yani; Allah-u Teal dallette ve hidyette olanlar bilir. Zira; semvat ve arzda olan
mevcudatn cmlesi kendine mahsus ve onun mlkdr ve her ey kudret-i kahras altnda
mahkmdur. Binaenaleyh; sznde, iinde ktlk edenleri amellerinin muktezas istihkaklar
vehile kt ceza ile cezalandrr, kezalik amelini Cenab- Hakk' grr gibi kemal-i db, huu' ve
hud' ile ed etmekle ihsan edenleri Cennet'le cezalandrr herkesin halini bilmesinin neticesi;
ameline gre ceza vermektir, bu vesileyle iyiler 5642 ktlerden ayrlrlar ve herkes mstehak
olduu cezay bulur ki hi kimsenin ktlk cihetinden ettii yanna kalmaz, iyilik cihetinden sa'yi
de boa gitmez. h s a n ile murad; amelde ihsandr. H s n ile murad; Cennettir. A m e l d e i
h s a n ; ibadeti eriatn beyan ettii erait dairesinde eda etmektir. u halde amelini er'a tevfkle
ed edenlerin Cennet'le mczat olunacaklarna yet dellet eder.

&&&&&
Vcib Teal amelde ihsan edenleri Cennet'ten ibaret hsn ile ve kt amel iliyenleri
amellerinin muktezasyla mcazaat edeceini beyandan sonra amelde ihsan edenlerin kimler
olduunu ve ihsanlarnn keyfiyetini beyan etmek zere :

44

buyuruyor.
[Muhsinler ol kimseler ki onlar byk gnahlardan ve mrvveti iskat eden
fuhiyttan kanrlar, ancak fcceten zerlerine arz olan gnah- sareden ictinb
edemezler, kk gnahlar Allah-u Teal mafiret eder. Zira; Rabbin Tealnn mafireti
boldur.]
Yani; Allah'n hsn ile mcazaat edecei kimseler ol kimseler ki onlar Allah'n gadabna
sebeb olacak, hirette azab icabedecek, dnyada hadd-i er'yi mstelzim olacak byk
gnahlardan itinb ettikleri gibi mrvveti iskat eden fuhiyttan dahi ictinb ederler. Ancak
defaten arz olan kk gnahlardan itinb edemezler. u kadar ki o kk gnahta vaki olunca
derhal tevbe ettikleri cihetle kk gnahta vaki olmakla ihsan mertebesinden sakt olmazlar.
Gnah- sarenin ihsan mertebesinden iskta sebep olmayacana iaret iin gnah- sare
mansna lemem istisna olunmutur.
Fahri Rzi ve Hzin'in beyanlarna nazaran K e b i r ; bir gnah ki ileyen kimse iin
hirette Cehennem azab olduu beyan olunan gnahtr. F e v a h i ; ileyen kimseye dnyada
hadd-i 5643 er' icra olunaca beyan olunan zina, rb- hamir ve sirkat gibi gnahlardr.
L e m e m ; kebireden ma'dud olmayan gnahlardr, yahut ilenmesi kasd olunmu fakat
ilenmemi veya ilenmi de derhal tevbe olunan gnahlardr. Gnah- sare, kebre mertebesine
bali olmadka farz olan namazlar ve oru gibi ferizi ed ile mafiret olunur.
Gnah- kebrenin ta'rifinde ulem ihtilf etmilerdir. Hakknda nehiy vrid olan gnahlarn
kebre olduu ibn Abbas Hazretlerinden mervdir. Yahut rza-y lahye muhalif olan her gnah
azamet-i lhi'yeye nisbetle kebiredir. Yahut hakknda gazab ve lanet gibi iddet varit olan gnahlar
kebredir ki irk, zina, livta, rb- hamir, yalan yere ehadet etmek, yetim maln yemek,
sihretmek, afif olan bir kimseyi zinaya nisbet eylemek, anasna babasna eza ve muharebede saff harpten firar etmek kebir cmlesindendir ki bykl nisbetinde azabn iddetini icbeder.
Bu yet; muhsinlerin ihsannn ancak kendi nefislerine olduunu beyan etmitir. Zira yet;
muhsinlerin ihsann ta'rif makamnda vrid olduu cihetle kebre ve fahieyi irtikbtan ictinb
ancak kendi nefislerini nr- Cehennem'den vikaaye etmekten ibarettir. u halde bunlar merz-i
lhye muhalif olan eylerden ihtiraz ettikleri cihetle Cenab- Hak onlar Cennetle taltf
buyuracan beyan buyurmutur. stifar edenlere Allah'n mafireti boldur. Allah'tan mafiret
istemiyenleri elbette Allah-u Teal mafiret etmez. Ancak istifar edenlerin gnahlarn mafiret
buyuracan Cenab- Hak bir ok yetlerde beyan buyurmutur.

&&&&&
Vcib Teal rahmetinin vs'atini beyandan sonra herkesin ahvalini bildiini beyanla kullarnn
a'mline ve ahvaline gre mcazaat. edeceini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Allah-u Teal sizi sizden ziyade bilir. nk; sizi topraktan 5644 halketti.] u halde
neden bilmesin? Elbette sizin her halinizi ve tavrnz iyi bilir. Binaenaleyh; mafirete mstehk
olanlar ve olmayanlar bildiinden ilminin muktezasna gre herkesin cezasn verir. Allah-u
Teal'nn bu hitab Hz. dem'in topraktan halk olunmas i'tibariyledir. nk; bu yette hitb edilen
insanlar geri nutfeden halkolunmularsa da esas cmlenin pederi Hz. dem olup, Hz. Adem'de
topraktan halkolunduu cihetle cmle insanlar bilvasta topraktan halkolunmulardr. Yani Allah
Teal sizi iyi bilir. Zira; sizi topraktan halketti. Her kimse ki sizi topraktan halkede, elbette iyi bilir. O
halde Allah Teal sizi iyi bilir demektir.

45

[Allah Teal sizin halinizi iyi bilir. Zira; validelerinizin karnnda mahbus ve idrkten r
ceninler idiniz.] O cenn halinizde bir sfattan sfat- uhrya nakletmek suretiyle enva'- terbiyeyle
terbiye ve u lyk olduunuz mertebe-i insaniyete sl ile size lutf u ihsan etti.Binaenaleyh; elbette
Cenab- Hak sizin halinizi bilir ve ona gre istihkaknz verir.

&&&&&
Vacip Teal insann ess itibariyle topraktan halkolunduunu ve analarnn karnnda bir
takm necasetler iinde cenn olarak bulunduklarn beyandan sonra bu minval zere meydana
gelen insann haline yakan nefsini hi bir eyle sena etmemek olduunu beyan ve tavsiye etmek
zere :

()

buyuruyor.
[Nefsinizi tezkiye etmeyin. Zira; Allah Teal ittika' eden kimseyi sizden ziyade bilir.]
Yani; sizin evveliniz topraktan halkolunup ahiriniz bir takm mzahraftla kark
validelerinizin karnnda cenn olarak dnyaya gelip gn gn terbiye-i lhiyye ile u 5645
mertebe-i insaniyyete geldikten sonra bir ok nekaisle muttasf olduunuz halde nefsinizi medh
sena etmeyin. Zira; Allah-u Teal muharremttan ictinabla nefsini azabtan vikaye eden kimseyi
sizden ziyade bilir. u halde sizin tezkiyenize hacet yoktur.
nsann sebeb-i necat ancak ittika olduuna iaret iin Cenab- Hak Sizden mttek olan
kimseyi Allah-u Teal bilir buyurmakla insann evsaf iinden ittikay tasrh buyurmutur ki lzm
olan ittikadr, tezkiye-i nefis deildir. nk; menhiyyttan ictinb ederek nefsini azabtan vikaaye
etmeyen kimse nefsini tezkiyeden zarar grr, fayda grmez. u halde ittiks olmayan kimsenin
tezkiyesi ayn mazarrattr.
Beyzv'nin beyan vehile insann nefsini tezkiyesi; eyle olur: B i r i n c i s i ; gnahtan
tebriedir. k i n c i s i ; kendisinde ziyade hayr dava edip dier insanlara Ben sizden hayrlym.
demektir. n c s ; nefsinin mehasin-i 'ml ile mzeyyen olduunu iddia etmek ve Ben iyi
amel ilerim demektir. u beyan olunan cihetten hi birisiyle insann nefsini senas caiz
olmadn Cenab- Hak bu yetle beyan buyurmutur. nk mutlaka tezkiyeden nehyetmek; u
beyan olunan eylerin kffesiyle tezkiyeden nehyetmektir. Yani Nefsin ndallah tezkiye olunan
mttek olandr, mttek olan da Allah-u Teal bilir. Binaenaleyh sizin tezkiyenizde menfeatiniz
yok demektir.
Ayetin sebeb-i nzulne gelince; eshabtan baz kimselerin nefislerini bir takm a'ml-i sliha
ile tezyin edip onunla kendilerini sena etmeleri zerine bu yetin nazil olduu mervidir. Buna
nazaran man-y yet: [Bir kimse iledii amelini gayra gstermek suretiyle riy ve ahara iittirmek
suretiyle sm'a ederek bakalarnn indinde iledii ameli ta'ddla nefsini tezkiye etmemeli]
demektir. u halde bir kimsenin nefsini tezkiyesi haramdr.

&&&&&
Vcib Teal tezkiye-i nefsin caiz olmadn beyandan sonra nazar ve basiret sahiplerinin
ibret almas, mtekebbir ve muannid olanlar tekdir etmek iin : 5646

()
( )
buyuruyor.
[Ya Ekrem-er Rusl ! Sen bakp grdn m ol kimseyi ki o kimse sana mandan i'rz
etti ve vaadettii malndan azcn verdi de bakisini kesiverdi.]

46

Yani; ol kimseyi grdn m ki o kimse evvel iman etmeye meylettii halde sonra imandan
donuverdi ve vereceini vaadettii malndan az bir miktarn verdi bakisini vermekten vazgeti
sznde durmad.
Beyzv'nin beyan vehile bu yet (Velid b. Mugre) hakknda nazil olmutur. nk (Velid)
zahirde Reslullah'a ittiba' eder ve nasihatini dinler ve kelm- Reslullah'dan haylice mteessir
olurdu. Mriklerden bazlar b ve ecdadmzdan eyhlerimizin dinini terkle onlar tadll mi
ediyorsun? deyince Velid Muhammed (S.A.) in haber verdii azabtan korkuyorum. O gibi
azablar ben gtremem. demesi zerine o mrik Malndan bana u kadarn verirsen senin
azabn ben gtrrm demekle pazarla giriti ve Velid'i ifal etti. Derbeder Velid de buna
inand, teklifini kabul eyledi. Binaenaleyh; Reslullah'a man ve ittiba'dan i'rz etti ve onu ifal eden
kimseye vaadettii maln bir miktarn verdi bakisini vermedi buhletti ve bununla kendisini
mafurzznb addederdi. te Cenab- Hak bu yetle Velid'in halini tasvir ve zemmetmitir. Buna
nazaran yetin mans: [Ey Resl mkerrem ! Grdn m ol ahs- lemi ki o sana imanndan
yzn dndrd ve kendi gibi bir mrikin szne aldand, o mrike vermesini vaadettii malnn
bir ksmn vermekten imtina etti. Yani sznn sebat yoktur. Sana imandan nasl nkl etti ise
mrike maln vermekten dahi ylece nkl etti.] demektir.
Bir eyi kesivermektir. Velid verecei maln bir ksmn verip dierini kestiinden ekd
denmitir. 5647

&&&&&
Vcib Teal Velid'in halinden bazsn beyandan sonra ba'z- hr beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[O ahs- lem indinde gaibe ilim mi var ki o gaibe ilimle kendinin vebalini bakasnn
gtreceini biliyor da onun iin mi aldanyor?] Halbuki gaibe ilmi yok ve olmadn kendi de
bilir. u halde gnahnn bakasna ykleneceini neyle biliyor, esbab- ilimden hangisine istinad
ederek aldanyor? Halbuki bu itikadn kllisi btldr. Zira; hi bir kimse dierinin vebalini
yklenmez. u halde bir kimsenin bilmedii bir eyde kendi gibi bir chil-i le-min szne
aldanmamas lzmdr, ilme istinad etmeyen bir eye inanmak doru olmadndan aldanmasnda
ma'zr grlmez. nk; aldanmak hi bir eyde ve hi bir zamanda kabule ayan bir mazeret
tekil etmez.

&&&&&
Vcib Teal o ahsn gaibe ilmi olmad gibi enbiya-y sabkann kitaplarna bile ilmi
olmadn beyan etmek zere :

()
( )

buyuruyor.
[Yoksa o ahs- leme haber verilmedi mi Hz. Musa'ya nazil olan Tevrat'm
levhalarndaki ahkm ve Hz. brahim ki Allah'n emrettii ahkmm cmlesini itmam ve fa
etti.] Bu ahs da Hz. brahim'i iltizam eder. Binaenaleyh; ona nazil olan sahifelerde mevcut ahkm
haber verilmedi mi? Elbette haber verildi, lkin bu ahsn onlarda olan ahkma vukufu yoktur.
nk; onlarda bir kimsenin gnahn baka bir kimsenin yklenmiyeceine dir ahkm mevcuttur.
Ve bunlarn itikatlarnn batl olduu dahi o sahifelerde beyan olunmutur. 5648
Beyzv'nin beyan vehile brahim (A.S.) in sabrnn okluuna ve bakalarnn tahamml
edemiyecei eylere tahamml ettiine iaret iin brahim (A.S.) n ahdini vefa ettii sarahaten
beyan olunmutur. nk; brahim (A.S.) nr- Nemrd'a gs gerdi ve hi bir kimseden istimdd
etmedi, olunu kurban etmeyi teahhd etti, ahdini yerine getirdi, her gn bir fersah mesafe gider
misafir arar bulursa ikram eder, bulmazsa oru tutard. Binaenaleyh; Hz. brahim ahdini vefa ile

47

sena olunmutur, kendine nazil olan evmir-i lhiyye ve nevhi-i subhniyyeyi tamamen yerine
getirir, asla noksan brakmazd. Yoksa yalanc mddeler gibi deildi. nk yalanclar hi bir
zaman syledii sz yerine getirmez, ahdini fa etmez ve mtbet davasnda bulunur halbuki
mtbet etmez. Musa (A.S.) n kitab olan Tevrat Yahudiler vastasiyle mrikler arasnda mehur
olmasna binaen zikirde Suhuf-u brahim zerine takdim olunmutur.
Vcib Teal ahs- lemin brahim ve Musa (A.S.) n kitaplarnda olan ahkma vukufu
olmadn beyandan sonra mezkr kitaplarda olan ahkmdan bazsn beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[Suhuflarda olan ahkm: gnahkr bir nefsin vebalini dier bir nefis gtrmez.]
Yani, gerek Suhf-u brahim'de, gerek Kitb- Musa'da mezkr olan ahkmdan birisi; bir
kimse dier bir kimsenin gnahn gtremez. Zira; Amr'in gnahnda Zeyd'in medhali olmaynca
Zeyd'in ondan mes'ul olup onun azabn ekmesine bir sebeb yoktur. Binaenaleyh; Amr'in
gnahndan Zeyd mes'ul olsa u mes'uliyyet zulmden baka bir ey olmaz. Bu ise tecviz olunur
ahvalden deildir.
te ahs- lemin suhuflarda olan bu ahkma vukufu 5649 olmadndan malnn bir miktarn
vermekle gnahn bakasna tahmil edeceini zannederek aldanm ve bir miktar mal da
vermitir.

&&&&&
Vcib Teal bir insan iin gayrn ameliyle kendi mazarratn defetmek suretiyle intifa' etmek
caiz olmadn beyandan sonra celb-i menfet suretiyle dahi bakasnn ameli ile intifa' mmkn
olmadn beyan etmek zere :

() ( )

buyuruyor.
[nsan iin hi menfeat yok, ill sa'yinin menfeati vardr ve her ferd sa'yinin semeresini
elbette grr.]
Yani; her insan nail olmaz, ancak kendi sa'yinin sevabna nail olur. Gayrn amelinin sevabna
nail olamaz, gayrn menfeatndan intifa edemeyince errinden de mazarrat grmez ve herkes
kendi sa'yinin faydasn elbette muhakkak olarak grr, erre sa'yetmise de onun cezasn da alr.
Baz mfessirnin beyanlar vehile Cenab- Hak bu yetle bilmum insanlar sa'ye tevik ve
sa'yi olmayan bir kimsenin menfeattr olmayacan, her sa'yeden kimsenin elbette sa'yinin
faydasn greceini beyanla atletten menetmi ve almayan kimselerin bakalarnn
almasndan mstefid olamyacaklarn beyanla yaamak ve hirette sedete nail olmak iin
insann mr olduka dnyaca maietine ve hirete de meru' ve mukannen olan ibadt-
mefrzaya almak lzm olduunu beyan buyurmutur. u halde emeksiz bir ey olmaz, olsa da
insan intifa etmez. Binaenaleyh; herkesin emeinin gayr bir eyden intifa' edemiyeceine bu yet
dellet eder.
Bu yet-i celleye Enbiyann, sulehnn efaatlar, meleklerin istifarlar, mminlerin dus,
geride kalan evld ahvadn 5650 vefat etmi olan babalar ve dedeleri iin vermi olduklar
sadakalar ile intifa; sa'yinin gayr ile yani sa'y olmayan eylerle intifa diyerek vrid olan sualin
cevab yledir : Enbiyann efaatndan, meleklerin istifarndan, ihvann dusndan ve evldn
sadakasndan intifa'n sebebi; mndr. Binaenaleyh; bunlardan intifa'; imana ve salh- hle
sa'yinin semeresidir. Eer mna sa'yetmemi olsayd enbiya efaat ve melekler istifar etmezdi.
u halde bu intifa; ancak imann neticesidir, iman da mminin sa'yinin mahsuldr, evld
ehibbann du ve sadakalarndan intifa etmek dahi imann sevab olduu gibi evld ve ahbab
kisbe sa'yin dahi semeresidir. Bunlarn hi birinden kfirler intifa edemezler. Zira; manlar olmad

48

iin enbiya efeat, melekler de istifar etmezler ki intifa etsinler. Kezalik evld ehibbann du ve
sadakalarndan hirette intifa dahi mana mevkuf olduundan imana sa'yi olmayanlar bunlardan
dahi hirette intifa edemezler. Amma dnyada kfir ve mmin herkes evld, ahbab ve yaranndan
intifa eder. Zira; onlar kesbiin sebkeden sa'yinin semeresidir. te suhf-u mezkrede bu mesil
mevcud olunca (Velid b. Mugire) ve onun emsali iyi bilmelidirler ki herkes gnahn ahar bir
kimseye tahmil edemedii gibi gayrn aml-i hayriyyesinden de intifa edemez. Zira sa'yetmek
lzmdr. Sa'yolmayan yerde semere olmaz. Binaenaleyh; ekmeden hi bir ifti ekin biemez.
Kezalik bir hatun nikahlanmadan veyahut hellinden bir cariye almadan hi bir kimse meru'
surette ocuk sahibi olamaz. Binaenaleyh; lemde her intifa bir sa'yin mahsuldr. Sa'yetmeksizin
hi bir kimse hi bir eyden dnyada ve hirette intifa edemez.
Dnyada sa'yin semeresi grld herkese ma'lmdur. Dnya hirete nmne olduu
cihetle herkes amelinin ve sa'yinin cezasn iyi ve kt hirette dahi greceine yette dellet
vardr. nk; her ferdin hiret iin sa'yettii ameli eer hayrise suret-i haseneden tasvir olunup
derect- Cennet olarak o kimse amelini grr ve sebkeden sa'yi sayesinde rahat eder, eer ameli
er ise irkin bir surette tasvir olunup derekt- Cehennem olarak onu grr ve sebkeden sa'yi
neticesi muazzeb olur durur. Binaenaleyh akl olan bir kimse iin lzm olan; amelini derect-
Cennet olarak grmesine sa'yetmesi lzmdr.5651
Kfirler dnyada hayr olan amellerinin cezasn dnyada grrler hirete kalmaz. Zira; kfr
hirette hayr cezasn grmeye mani olduundan ml-i hayriyyesinin mkfaatn rzk bol ve
bedeni afiyette olmak gibi eylerle dnyada alr hirette bir diyecei kalmaz. Hattannafklardan
(Abdullah b. bey) Bedir gazasnda Amm-i Reslullah Hz. Abbas uryn kalnca bir gmlek
vermiti. Abdullah'n vefatnda Reslullah'n hirete msab olaca bir hasenesi kalmas iin
kefen olmak zere bir gmlek gnderdii mervidir. hirette herkesin sa'yinin faydasn greceini
beyan; mminler iin bearet ve kfirler iin tekdir ve tevbihtir. Zira; mmin ml-i hasenesinin
sevabn gzel olarak grnce mesrur ve ferahnk olaca gibi kfirin de 'ml-i seyyiesini
grnce gamnk ve mahzun olaca tabiidir.

&&&&&
Vcib Teal herkesin sa'yi miktar fayda greceini beyandan sonra sa'yinin faydasn etemm
ve ekmel olarak vereceini beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[nsan evvel sa'yinin cezasn grdkten sonra sa'yinin daha etemm ve ekmeli ile
cezalanr.]
Yani; insan amelini grp mesrur veya mahzun olur, herkes kendi amelini bildikten sonra
mmin olan kimse amelinin daha etemmi ve daha ziyadesiyle cezalanr. Amma kfir ayn ameliyle
ceza grr. Zira; melinin cezas azab olduundan onu amelinden ziyadesiyle cezalandrmak
zulm olduu cihetle kfirin amelinin cezas ameli miktar olur ziyade olmaz. Fakat mminin
amelinin cezas sevab ve Cennet olduundan amelinin miktar ihsan olunduktan sonra daha
ziyade ihsan etmek ayn ltuf olduu cihetle ziyadesi kendi hakknda nimettir. Binaenaleyh; yette
beyan olunan ceza-y evf mminler hakkndadr.
Fahri Rzi'nin ve Ebussuud Efendinin beyanlar vehile insan 5652 vefat ettii dakikadan
itibaren amelinin cezasn grmeye balarsa da cezann ekmeli kyamete ve Cennet'e te'hr

( )lfz varid olmutur. Yahut a'mlin cezasn Cennet'te grdkten

sonra cezann etemmi r'yetullah ile hasl olacana iaret iin ( )lfz vrid olmutur.
olunacana iaret iin

&&&&&
Vcib Teal herkesin amelinin cezasn greceini beyandan sonra her eyin merci' ve
mntehas huzur-u lh olduunu beyanla sleri tehdit etmek zere :

49

()

buyuruyor.
[Herkesin ve her eyin mntehas Rabb'in Teal'nn huzurudur.]
Yani; suhuf-u mezkrede beyan olunan mesailden birisi de cmle mmkintn merci' ve
mntehas Rabb'in Teal'nn huzurudur. nk; mmkintn kffesinin mucidi Vcib Teal olduu
cihetle kibetleri de onun irde- lhiyesine rcidir, mkellef olanlarn hesablar ve cezalarnn
muameleleri dahi huzur-u lh'de olacaktr. Binaenaleyh; cmlenin mercii her hususta vcibl
Vcud'dur.
Yahut m n t e h a ile murad; fikrin mntehasdr. nk; insanlarn fikirleri her yere ceveln
eder ve her eyde mmkn olduu kadar imal-i nfuz eder, lkin Vcib Teal'nn ztna gelince
orada tevakkuf eder ve a'ml, nfuzdan aczini itirafa mecbur olur. Binaenaleyh; insanlar her ey
hakknda mbahaseye giriebilir, fakat Allah-u Teal zikrolununca onun hakikatini bu dnyada
idrak mmkn olmadndan uki- beer onda tevekkufa mecburdur, orada dayanr kalr. Yahut
man-y yet: [Ya Ekrem-er Rusl ! Sen kfirlerin muamelelerinden mahzun olma. Zira; Rabbn
Teal'nn huzur-u manevsi cmle kinatn mnteh ve mercileri olduu cihetle onlarn
muamelelerinin de mntehasdr. u halde 5653 dvalarnn halli Rabb'inin huzurunda olunca
Rabb'n onlardan intikamn alacak ve cezalarn tertib edecektir. Binaenaleyh; her ne kadar tuyan
ederlerse etsinler senin mahzun olmaman lzmdr] demektir.

&&&&&
Vcib Teal cmle umurun mntehs olduunu beyandan sonra diyanet-i slmiyyenin esas
kudret-i lhiye ve irde-i sbhaniye olduunu ispatla tabiiyynu reddetmek zere :

() ( )
buyuruyor.
[Ve o Allah-u Teal ki insanlar gldrr, alatr, ldrr, diriltir.]
Yani; Allah-u Teal yle bir Kadir kayyumdur ki bir madde ve bir ahsta iki zdd cemi' ve
icd eder. Binaenaleyh; bir ahs hem alatr, hem de gldrr. Halbuki alamak ve glmek iki ey
ki birbirine zttr, bir ahs hem ldrr hem diriltir. Halbuki lmek ve dirilmek iki ey ki birbirine
zttr. te bu iki ztt iki vakitte bir ahsta icd etmek kudret ve irde ile olacandan Vcib
Tealnn fil-i muhtar olduuna dellet eder. nk; tabiiyynun dedikleri gibi eer her ey
tabiatn iktizasyla olmu olsayd ahs- vahidde iki zd olan alamak ve glmek olmazd. Zira;
ahs- vhidde tabiat- vahide olduu cihetle tabiatn iktizas bir olurdu. Yani insann tabiatnda
alamak varsa glmek olmaz, glmek varsa alamak olmazd. Halbuki ikisi de vardr. u halde
tabiatta tesir yoktur, tesir ancak Fil-i Muhtarn kudret ve irdesindedir. Kezlik ahs- vhid'in
tabiatnda lmek varsa dirilmek olmaz, dirilmek varsa lmek olmazd. Halbuki lyor ve diriliyor.
Binaenaleyh; bu da Fil-i Muhtarn tesiriyle olup tabiatn tesiriyle olmadna dellet eder.
Fahri Rzi ve Hzin'in beyanlar vehile bu yet-i celle; insann her fiili hatta glmesi ve
alamas Allah'n halk, kaza ve kaderiyle olduuna dellet eder. nk; glmesi ve alamas
Allah'n 5654 halk ile olunca sair ef linin Allah'n halkyla olaca evleviyyetle sabit olur. Allah'n
gldrmesi ve alatmas hirette gldrp alatacana masruf olmak ihtimali vardr. nk;
Allah-u Teal Cennet'te mminleri gldrecek ve Cehennem'de kfirleri alatacaktr. Fakat yetin
dnyaya ve hirete mil olmasnda bir man yoktur. nk; her ikisinde de kullarn gldrr ve
alatr. Yahut glmek ve alamak; srr ve hzn mansnadr. u halde gldrr demek
mesrur eder; Alatr demek Mahzun eder demektir. Yahut glp alamak insana mahsus
deildir. Zira; Allah-u Teal mahluktnm cmlesini hallerine mnasib vehile gldrr ve alatr.

50

Mesel gkleri yamurlarla alatr, yer yzn otlar ve ekinlerle gldrr, sair mahluktta dahi hal
byledir.
Bu yet; insanlarn baz zamanda glmeleri ve alamalar meru olduuna dellet ve ehadisi
nebeviyede bu many te'yd eder. nk; bir hutbesinde Reslullah'n, Eer siz benim bildiimi
bilseniz az gler ok alarsnz buyurduu ve huzurda bulunan eshbn ellerini yzlerine tutarak
oka aladklar Buhr ve Mslim'de mezkrdur. Eshabtan (Cabir b. Semre) nin Ben Reslullah
ile yzden ziyade oturdum. Huzur-u nebevilerinde eshb zaman- cahiliyedeki db ve ahlklarna
nteallik iirler sylerler ve glrler, Reslullah'n da onlarla beraber bazan tebessm ettii
grlrd buyurduu mervidir. te gerek bu yet ve ehdis-i celile ve gerekse

) yeti glmek ve alamak insan iin

(

meru' olduuna

dellet eder.
Kezalik madde-i vahide olan ahsn mevti ve hayat kabil olmas fail-i muhtar olan Vcib
Tealnn eseri olup tabiatn eseri olmadna dellet eder. nk; eer tabiatn eseri olsayd
maddenin tabiatnda mevt varsa hayat olmaz, hayat varsa mevt olmazd.

&&&&&
Vcib Teal fil-i muhtar olduuna delil-i ahar beyan etmek zere :

() ( )

()
buyuruyor.5655
[Ve Allah-u Teal analarn rahimlerine pederlerin sulbnden dklen meni
damlasndan erkek ve diiden ibaret olan iki zevceyi halketti ve bu dnyada icd Allah-u
Teal zerine olduu gibi insanlar hesab iin hirette diriltmek de onun zerinedir.]
Binaenaleyh; herkes amelinin cezasn grmek iin hirette insanlar ihya edecek ve herkesin
ameline gre cezasn verecektir.
Yani; madde-i vahide olan nutfeden birbirine muhalif erkek ve dii iki snf halketmek Allah'n
fil-i muhtar olduuna ve kendi ihtiyar ile istediini erkek, istediini dii halkettiine ve tabiatn
tesiri ile olmadna yet dellet ve vukuat da ehdet eder, bunlar ukalnn fehmi idrkten
cizdir. Binaenaleyh; sr- lemi gzleriyle gren kimse edn akl sahibi olursa bunlarn
cmlesinin eser-i fail-i muhtar olduunu teslime mecbur olur. Zira; bir nutfeden erkek ve dii
birbirine muhalif iki zdd halkettii gibi o nutfeden birbirine muhalif gzler, kulaklar, burun ve az
gibi azalar halketmek Kudretullah'a ve Allah'n Fail-i Muhtar olduuna dellet eder. Eer
tabiiyynun dedikleri gibi tabiatn tesiriyle olsayd tabiatn iktizas erkekse ancak erkek, diiyse
ancak dii olup baka olmamak lzm gelirdi. Halbuki her ikisi de oluyor. u halde hi bir ey
tabiatn tesiri ile deildir.
Cenab- Hakkn vaadi vehile ne'et-i uhr olan hiret meczm ve muhakkak olduuna iaret

()

()

iin vaadi incza ve cezme dellet eden

lfz ile vrid olmutur. nk
lfz;
kullar hakknda her ne kadar vcuba dellet ederse de Vcib Teal hakknda vcub mans
mmkn olmadndan burada vadinin her halde yerine geleceine dellet eder, yoksa
mu'tezilenin dedikleri gibi vcub-u alellha dellet etmez. Zira; Allah-u Teal zerine hi bir ey
vcib olmaz. nk; Allah'n fevkinde Allah'dan byk bir hkim yok ki Allah-u Teal zerine vcib
klsn da Elbette sen bunu ilemeye borlusun desin.

&&&&&
Vcib Teal Fil-i Muhtar olduuna delil-i ahar beyan etmek zere : 5656

51

() ( )
buyuruyor.
[Ve Allah-u Teal kullarn zengin klar, daha ziyade servet verir ihtiyatan kurtarr ve o
Allah-u Teal ki (i'r) isminde olan yldzn Rabbisidir.] Ey kfirler ! Siz (i'r) denilen yldz
gayet parlak olduundan ona ibadet eder ve her eyi ondan beklersiniz. Halbuki Allah-u Teal o
yldzn Rabb'isidir. Binaenaleyh; sizin mabud tandnz yldz da sizin gibi mahlk ve cizdir. u
halde size de gnay ve serveti halkeden Allah-u Teal'dr, (i'r) yldz deildir. Zira Allah-u Teal
d esbab ve vastaya mracaat eden kullarn in ettii gibi bazan da zahirde esbaba mracaat
etmeksizin kulunu bizatihi gan klar bir ok emval verir ihtiyatan kurtarr.
n ; ihtiyac defedecek kadar servet olup ikna ise ihtiyac defi'den daha fazla mala itlk
olunduu cihetle in ile ikna beyninde fark vardr. Yani; Allah-u Teal kullarnn ihtiyalarn
defedecek kadar mal vermekle in ettii gibi daha ziyade vermesiyle de ikna edem demektir.
Binaenaleyh; insanlar zengin olur : Btn ihtiyatan kurtulur, daha zengin olur : Servetin esasn
tekil eden koyun, sr, deve, altn ve gm gibi emvali iddihar eder. Bunlarn cmlesini ihsan
eden Allah-u Teal olduuna yet dellet eder.
(i'ra) nn evvelindeki lm'n cins iin olmas bu makama daha mnasiptir. nk; ehl-i
ncm indinde (i'r) yldz ikidir : B i r i s i ; Yemn, d i e r i ; amidir, Yemen'de (Ebu Huzaa)
kabilesi onu gayet parlak olmasna binaen mabud ittihaz etmilerdi, bunu (Ebu Kebee) namnda
eraflarndan birisi det ederek dier putperestlere muhalefet etmiti. Cenab- Hak bu yetle
onlarn itikatlarn ibtl etmitir. Geri Yemenlilerin Yeman olan (i'r) y mabud tandklarna
nazaran (i'ray- Yeman) murad olmak ihtimali varsa da elif lmm cins iin olup Cmle i'rmn
Rabb'isidir demek daha evldr. Zira; Cenab- Hak cmle mahluktn Rabb'isidir. Yoksa
rbubiyyeti yalnz (i'ray- Yemani) ye mahsus deildir. 5657

&&&&&
Vcib Teal insanlar alatan, gldren, ldren, dirilten, bir maddeden erkek ve dii muhtelif
eyleri halkeden zat- lhiyyeti olduunu beyandan sonra bu ef'li halkeden hallka kretmek
vcib olup kretmeyenlerin ihlk olunduunu beyan etmek zere :

() ( )
buyuruyor.
[Allah-u Teal d- l olan kavm-i Hd'u ve d- Saniye olan Kavm-i Semud'u ihlk
etti. Binaenaleyh; bu iki kavimden hi bir kimseyi ibk etmedi.] Zira her iki kavim de Cenab-
Hakka itaattan kp nail olduklar nimete kretmediklerinden helake mstahak oldular ve Allah-u
Teal da istihkaklar vehile ihlk etmitir. Zira; nimete kretmeyen milletler her zaman helake
maruzlardr.

()
[d ve Semd kavimlerinden evvel Allah-u Teal Nh kavmini ihlk etti. Zira; onlar her
kavimden ziyade zlim ve talerdi.]
Binaenaleyh; helake her kavimden ziyade mstahak olduklarndan lemde emsali
grlmedik bir surette Cenab- Hak onlar ihlk etti. Kavm-i Nh'un zulm ve tuyanlarnn ziyade
olmasnn sebebi; onlar irkte cmle akvam sebketmekle beraber Hz. Nh'a ezada her milletten
ziyade ileri gittiklerinden zulm tuyanda herkesten ziyade oldular. Onlar kfrn en kts olan
irki icad ettiklerinden onlardan sonra il yevmil kyam irkedenlerin vizr veballeri onlarn

52

defterlerine yazlmaktadr, onlarn zulm ve tuyanlar ziyade olduundan gazab- lhye mazhar
oldular gittiler.

( )
()

[M'tefike ahalisi olan kavm-i Lt'u Allah-u Teal ihlk etti ve memleketlerinin altn
stne evirdi, onlar ve memleketlerini azablardan ihata eden eyler ihata etti ve her
taraflarn trl 5658 trl azablar brd. Binaenaleyh; helakten kurtulmalarna ihtimal
kalmad.]
Beyzv'nin beyan vehile M ' t e f i k e ; Hz. Lt'un kavminin karyeleridir. E h v ; yukar
kalktktan sonra yere dt demektir. Onlar ihata eden azabn iddetli ve umum olduuna iaret

()

iin umuma ve iddete dellet eden

lfz ile tbir olunmutur. u beyanata nazaran man-y
yet: [Ahali-i M'tefike ki onlar Lt (A.S.) n karyeleri ahalisidir. Allah-u Teal onlarn karyelerini
altn stne evirmek ve semaya kaldrp drmek suretiyle ihlk etti. Binaenaleyh; azab ve
gadab onlar yle ihata etti ki o azabn tarifinden ukl- beer cizdir, hadsiz, hesabsz gazab-
lh onlar brd. Binaenaleyh; ondan kurtulmak ihtimali kalmadndan bilmum helak olup
gittiler.]

&&&&&
Vcib Teal insanlar zerine cereyan eden vukuattan bazlarn beyandan sonra onlar
icmlen iade ve nimet-i lhiyyede tereddd edenleri tekdir etmek zere :

( )
()

buyuruyor.
[Allah-u Teal bir takm zlimlerin fesadn yer yznden kaldrnca ey insan ! Sen
Rabb'in Teal'nn nimetlerinden hangisinde ek ve tereddt edersin? te u ahkm size
beyan eden Muhammedi (A.S.) evvel geen enbiya-y izm zmresinden olarak sizi azabtan
korkutucu bir nezir-i mbndir.]
Yani; u beyan olunan nimetler saylp grlnce sen Rabb'in Teal'nn nimetlerinden
hangisinde ekkedersin, hi birinde ek caiz deildir. Zira cmlesi meydadadr ve inkra mecal
yoktur. u sizin Reslnz bundan evvel geen enbiya gibi sizi azabtan korkutucudur. Bu man
nezr ile muradn Reslullah olduuna gredir. Amma n e z r ile murad; Kur'an olduuna gre
u Kur'an 5659 bundan evvel nazil olan kitaplarn milletleri inzar ettii gibi sizi muharremt
irtikbtan inzar edici olduu cihetle Kur'an da evvel geen inzart cmlesin dendir. demektir.
Fahri Rzi ve Beyzv'nin beyanlar vehile u tadd olunanlardan nikmet olanlar varsa da
onlarda vaaz u nasihat ve ibret-i messire olduu cihetle cmlesi nimetten ma'dd olarak beyan
olunmutur. nk; husus bir kavme nazil olan bel geri o kavim hakknda nikmet ise de umum
nsa tenbih ve slahna sebep olduundan umm hakknda nimet olmutur. sleri kahr u tenkl
etmek enbiya ve ehl-i iman iin dmanlarndan intikam almak olduu cihetle btn mminler
hakknda nimet olduunda phe yoktur. Bu yette hitab Reslullah'a olmak ihtimali olduu gibi
kbil-i hitab olan her ahsa hitabolmak ihtimali rcihtir. nk; tadd olunan nimetleri her ahs
biliyor. Binaenaleyh; Reslullah'a tahsiste bir fayda yoktur.

&&&&&
Vcib Teal Reslullahn enbiya-y saire gibi mmetini inzr edici olduunu beyandan sonra
inzr olunan eyler zmresinden olan kyametin yakn olduunu beyan etmek zere :

53


() ( )

buyuruyor.
[Zaman yakn olmak sfatyla muttasf olan kyamet yaklat. Allah-u Teal'nn gayr
onu refi' ve izle edici olmad. Allah-u Teal da onu bir an bile tehir etmez elbette vaktinde
vuku bulacaktr ve yakndr, onun vaktini Allah-u Teal'dan baka hi bir bilen yoktur. Zira;
Allah'n gayr o gnn vaktini bilen ve onun vaktini Allah dan maada kefeden olamaz.]
Kyametin saat getike yaklatna iaret iin zife denilmitir. nk z i f e ; yaklan
mansnadr.

()

[Hak olduunda ekkeder de Kur'andan m teaccb edersiniz?] 5660

Yani; bu kadar nimetleri size ta'dd eden ve doru yolu gsteren Kur'anda ekkeder de onun
ahkmnda m teaccb edersiniz? Yahut h a d s ; kyametten haber mansnadr. Buna nazaran
man-y yet: [Siz u kyametin haberinden mi teaccb edersiniz?] demektir. Yahut [Kyamette
vaki olacak harin haberinden mi teaccb edersiniz?] demektir.

()
[Ve Kur'an'n haberine gler de halinize alamazsnz.] Halbuki size lyk olan halinizi
dnp alamaktr, yoksa glmek deildir. Zira; sizin iin haber verilen ahkma
yapamadnzdan dolay alamak lzmken glmek doru deildir.

() ( )
[Halbuki siz gafilsiniz, hamakat ve cehaletinizle evmir-i Nahiyeye tekebbr ediyor,
cmle ahkm- lhiyeye gafletinizle beraber bakalarna Kur'an iittirmemek iin tegann
ile vakit geiriyorsunuz. Bu gibi n lyk hallerinize tevbe ve kefaret olmak zere Allah-u
Teal'ya secde ve ibadet edin ki Allah-u Teal gemi gnahlarnz affetsin.]
Yani; siz halinizden gaflet edici olduunuz halde glyor alamyorsunuz. Halbuki size
yakan alamaktr. Binaenaleyh; vki olan kusurlarnzn afvn istirham olmak zere secdeye
kapann ve ibadetinizi Allah-u Teal'ya hasredin ve Allah'n gayrya ibadetinizi ter kedin ki
gnahlarnza kefaret olsun.

&&&&&

SRE - KAMER
Mekke-i Mkerreme'de nazil olan srelerdendir. Elli be yeti camidir.

()
[Saat denilen kyametin zaman yaklat ve ona almet olmak zere kamer iki ak
oldu.]
Yani; kyametin vukuu yaklat ve kamer ak oldu hiretin tedarikine bakn.

54

Fahri Rzi, Hzin ve Kaz'nin beyanlar vehile ehl-i Mekke Reslullah'dan nbvvetinin
sdkma dair mucize istediklerinde Reslullah parmayla kamere iaret buyurunca kamer iki ak
oldu. Hatta Cebel-i Hrnn Kamerin iki akk arasnda kald mervidir. te bu yet-i celile
mucizt- nebeviyyeden akk- kamer mucizesini beyan buyuruyor. akk- Kamer mucizesi lemin
harab olacana ve kyametin vukuna pek byk bir delildir. nk; lem-i ulvnin en ziyade
kuvvetlisi olan kamer iki para olunca lemin dier eczalarnn paralanaca evleviyyetle sabit
olur. Paralanmaya kabiliyeti olanlarn harab olacanda ise phe yoktur. Kamerin paralanmas
gklerin hark, iltiym kabul etmez zu'm- btlnda bulunan hkemnn itikadlarn red ve ibtal
etmitir.

&&&&&
Vcib Teal Reslnn mhim mucizelerinden akk- Kamer'i beyandan sonra kfirlerin iman
etmediklerini beyanla temerrdlerini zikretmek zere : 5662

()
buyuruyor.
[Eer mrikler nbvvetin sdkna dellet eder byk almetler ve daha acb
mucizeler grseler nbvveti tasdikten i'rz ederler ve derler ki Bu almetler evvelden beri
devam edip gelir bir sihirdir. Ara sra baz kimseler yed'inde byle zuhur eder. Binaenaleyh;
hakka ve hakikata dellet eder bir ey deildir.] te kfirler byle demekle kfrzere srar
ederek temerrdlerini meydana korlar, o harikulade olarak nbvvet davasnda bulunan ztn
mucizesi olduunu tasdike yanamazlar. nk; kfr ve temerrdde ve batl irtikpta o kadar ileri
gitmilerdir ki btn almetler gsterilse iman etmek ihtimalleri yoktur.

[Reslullah' ve onun yed'inde zuhur eden mcizt tekzib ettiler, heva ve heveslerine
ve nefislerinin arzusuna ittiba' ettiler.]
Yani; kfirler nr-u nbvveti tasdik etmediler, belki tekzib ettiler. Zira onlar eytann
tezyintyla nefislerinin istedii eylere ittiba' ettiler. nk onlarn tynet-i fasidelerinin iktizas;
havalarna ittiba etmektir.
Beyzv'nin beyan vehile hakk reddedip batl irtikb hususunda bunlarn hem dl hem de
mudili olan b ve ecddlarna ittiba etmek eskiden beri lfet ettikleri det-i kadme ve
mstemirreleri olduuna iaret iin gerek tekzb ve gerek ittiba' her ikisi de mazi sigasyla vrid
olmutur.

()

[Vcudu muhakkak olan her ey phesiz vkidir.]

Yani; herkesin nefsinde hayr, err, ibadet ve ma'siyet her ne 5863 olursa olsun fiile kp
kararlaan ey elbette sabit ve muhakkaktr. Binaenaleyh; bil phe vki olacaktr. Zira; bir
gayeye mntehi olmak lbddr. Amma dnyada hayr olursa neticesi nusret, eer er olursa
neticesi de hizln ve rsvalk olur. Ancak nefs-i insanda tekarrur eden ey hirete mteallik
olduunda hayrolursa neticesi seadet ve Cennet'te rahattr. er olursa neticesi ekavet ve
Cehennem'de azabtr, gayesine mntehi olan her ey sabit ve mukarrerdir.
Bu yet-i celile kfirlerin Reslullah'n mucizesine Gelip geici bir sihirdir, karar ve sebat
olmaz dediklerine cevab olduuna nazaran man-y yet yledir : [Ey kfirler emr-i Reslullah
sizin itikadnz gibi gelip geici ve zail olucu bir ey deildir. Zira; Emr-i Reslullah'n her ferdi sabit
ve mukarrerdir. Binaenaleyh; her emrinin hakkniyyeti kemaliyle vazh olacak ve hak olduu

55

herkes tarafndan teslim edilecektir. Hatta bir zaman gelecek ki din-i Muhammedi cmle edyn
zerine zahir ve galib olacak] demektir.

&&&&&
Vcib Teal'ya kfirlerin inad ve istikbarlarndan bazlarn beyandan sonra baz'- ahar beyan
etmek zere :

( )
buyuruyor.
[Zat- lhiyyetime yemin ederim ki gemi mmetlerin haberlerinden kfr ve
ilhad'dan men' ve zecri mtazammn hikyeler geldi, o haber vaaz u nasihatta nihayete bali
olmu vukuattan haber veriyor, o mem-i salifenin haberleri; lykyla dinliyenler iin sekten
ve pheden r hikmetlerdir. Bu hikmeti mtazammn olan haberlerin fevkinde daha doru
bir haber olamaz.] Binaenaleyh; bu haberleri iitenlerin ibret alp, mtenassh olmas lzmdr. Bu
haberlerden ibret almayanlar baka eyden ibret almaz ve yola gelmezler. 5664

()
[Halleri byle olunca korkmaktan hangi korkutmak onlar in edebilir.] Hi bir inzr
onlar in edemez. Zira; onlar nihayet' derecede dallete mnhemik olduklarndan hangi bir
inzar olsa onlara fayda vermez. nk; nasihattan mteessir deiller ki inzr fayda versin.

[Onlar muhalefet ettikleri takdirde ya Ekrem-er Rusi ! Sen de onlardan i'raz et.]
nk; nasihat fayda vermez. [u halde ktal yetine imtisal ederek onlar klla hakka davet
etmek lzmdr.]
Yani; kfirleri kfr ve tuyan zere temekkn ve takarrurdan ve bay fesat zere
inadlarndan vazgeirmek iin onlar doru yola ird ve tarik- hakka davet eden Kur'anda mem-i
slifenin hallerinin ve kfr ve inad zere srarlarndan dolay balarna gelen felketlerin haberleri
muhakkak geldi ki o haberlerde bunlar men' ve zecredecek hikyeler ve nasihatler vardr. Zira;
bunlarn halleri aynyla onlarn halleri gibi olduundan onlarn balarna gelen belnn bunlarn da
balarna geleceinde phe yoktur. Binaenaleyh; bunlarn onlardan ibret alp mtenebbih
olmalar lzmdr. nk; onlarn hikyelerinde olan vedt ash'ab- ibrete birer ders olmak lzm
ve vcibtir, o hikyeler akl olanlara vaazolmakta nihayete bali olmu birer hikmettir. Halbuki
onunla beraber kfirlere inzar asla fayda vermez. Binaenaleyh; sen onlardan i'raz etmelisin.
nk; sz dinlemeyen kimselere her zaman sz duyurmak mkl olduundan onlardan yz
evirmek daha muvafktr. 5665

( )

( )
[Zikret ey Resl- Zin ! ol gn ki o gnde srafil onlar bilmedikleri bir eye davet
eder. Gzleri zell ve hakir olduu halde kabirlerinden karlar, davet eden kimsenin daveti
tarafna sr'at edici olduklar halde keenne dalm ekirge gibi perian bir surette giderek
davete icabet ederler.]

56

Yani; hev ve heveslerine ittiba' edip nefislerinin arzusuna her eyi feda eden kfirler srafil
(A.S.) n onlar bilmedikleri ve esasn grmedikleri bir eye davet ettii gnde onlarn gzleri zell
olarak kabirlerinden karlar keenne onlar dalm ekirgeler gibi etrafa salm perian bir halde
denizin dalgas misilli temevvc ederek davet olunduklar tarafa sr'at edici olduklar halde arsa-i
mahere giderler.
Fahri Rzi ve Kaz'nin beyanlar vehile onlarn davet olunduklar ehvl-i kyametin emsali
dnyada grlmediinden onlarn davet olunduklar edaid-i kyamete ey-i mnker denilmitir.
Yani grlmedik ve bilinmedik bir ey demektir. nk kfirler dnyada emsalini grmedikleri
gibi vukunu da inkr ederlerdi. nsann srr, keder, izzet ve zilletine gz sair azadan ziyade
dellet ettiinden gzleri huu ederek gelirler denilmitir.
Onlarn okluklar, perianlklar ve dank bir surette gelecekleri ekirge alaylarna tebih
olunmu ve srafil'in davetine icabetten baka bir are olmadna iaret iin sr'atle icabet

()

edecekleri beyan edilmitir. nk

dikkatle bakarak boynunu uzata uzata sr'atle
yryc kimseler demektir ki vakit geirmeksizin davete icabet edeceklerini beyandr.

&&&&&
Vcip Teal kyametin iddetini beyandan sonra o gnn iddetinden nsa arz olacak ahvli
beyan etmek zere :

()

buyuruyor. 5666
[Kfirler kyamet gn hakknda u gn mkl bir gndr derler.]
Yani; srafil sr vastasiyle insanlar mahere davet ettiinde o gnn iddetini gren kfirler
u gn gayet mkl ve g bir gndr demekle kyametin iddetini ikrar ederler.
Hzin'in beyan vehile o gnde mminler kfirlere nisbetle selmette olup kyametin
iddetinden mteessir olmayacaklarna iaret iin kyametin iddetini beyan edenlerin kfirler
olduu beyan olunmutur. nk; kfirler isyanlar icab her trl zulmt iinde kalp Cehennem
atei kendileri iin hazrlandn iitince bizzarre feryad ederek o gnn dehetini beyanla
eseflerini izhar edeceklerdir.

&&&&&
Vcib Teal Kur'an'da vaaz mtezammn mem-i slifenin bir ok haberleri geldiini
beyandan sonra o haberlerin bazsn tafsil etmek zere :

()
buyuruyor.
[Kurey kavminden evvel Kavm-i Nh tekzib ettiler. Binaenaleyh; abd-i ehassmz olan
Nh (A.S.) tekzib ettiler, dediler ki Nh mecnundur. Yalnz mecnun demekle de iktifa
etmediler. Enva'- eza ilenuh (A.S.) tebliden de menettiler.]
Yani; ey Habibim ! Kurey kabilesinin seni tekzib ettiklerine mahzun olma. Zira; onlardan
evvel Nh kavmi Hz. Nh'u tekzib ettiler, o tekzibedenler mnkariz oldu. Onlardan sonra gelenler
Abd-i Muhlisimizi tekrar tekzibettiler ve o tekzibleri ile iktifa etmeyerek mecnundur demeye kadar
cr'et ve buna da kanaat etmeyerek Nh (A.S.) halk hakka davetten menettiler, o da enva'- ez
ile men' olundu. Hi bir trl sz duyuramad.
Bu yet Hz. Nh'un dava-y nbvveti ispata kfi bir ok mucizeler izhar edip kavmi
muarazadan ciz kalarak mecnundur 5667 dediklerini ve cinnet ise hi bir kilin kabul
etmeyeceini beyanla Nh kavminin hamakatlarn beyan etmitir. nk; Nh (A.S.) n her sz

57

yzlerce hikmeti cami' olup insanlarn sebeb-i necatlar olan ahkm beyan ettii halde onu
cinnetle itham etmek hamakattan baka bir ey deildir.

&&&&&
Vcib Teal kavm-i Nh'un tekziblerini beyandan sonra Nh (A.S.) n dusn beyan etmek
zere :

()

buyuruyor.
[Hz. Nh'un kavmi kendini tekzib etmeleri zerine Nh (A.S.) Rabbi'sine du etti ve Ya
Rabbi ! Ben malubum, hakk duyuramadm, onlar bana galebe ettiler u halde sen benim
iin onlardan intikam al demekle kavminin halini Cenab- Hakkn intikamna havale etti.]
Yani; Nh (A.S.) kavmi ok seneler tekzibedip szn dinlemedikleri gibi enva- eza ile de
tebliden menedince onlarn imanndan midini kesmesi zerine baka islh aresi kalmadndan
Rabbisine du etti ve Ya Rabbi ! Kavmim bana galebe etti, ben malub oldum, szm
dinletemedim. Kudretimi emr-i teblie sarf ettimse de fayda etmedi. Binaenaleyh; sen bana yardm
et, onlardan intikamm al. Bildiin gibi terbiyeni ver demekle Rabb'sna iltica etti.
Beyzv ve Fahri Rzi'nin beyanlar vehile Nh (A.S.) kavminin her ferdini ayr ayr davet
eder ve davet ettii her ahs kudret-i miktar Nh (A.S.) der serdi. Nihayet bir hale geldi ki
kavminin imanndan tamamen me'ys oldu. te o zaman kavminin helakine duya balad, yoksa
onlarn hallerinden mustarib olmasa ve imanlarndan azck midi olsayd helaklerine du etmezdi.
5668

&&&&&
Vcib Teal Nh (A.S.) n dusn beyandan sonra o du zerine vki olan ahvli beyan
etmek zere :

( )

buyuruyor.
[Nh'un dus zerine biz gklerin kaplarn iddetli dklc yamur sular ile atk
ve yerleri pnar olarak kaynattk.]

()
[Bunun zerine iki su Allah'n ezelde takdiri vehzere biribirine kart.]
Yani; Nh (A.S.) mmetinin imanndan nevmd olup dusyla bizden yardm talebedince Biz
Azimn iddetli dklen su ile semann kaplarn atk ve iddetle devam zerine semadan
sular dkld, arzn gzlerini atk yerden sular kaynayp akmaya balaynca ezelde takdir
olunduu vehzere iki su birbirine kart ve kavm-i Nh'un helakine sebebolacak miktar buldu,
onlarn helaklerine dair takdir-i lh yerine geldi.
M n h e m i r ; iddetle dklen yamur suyu demektir. Arzn kllisi keenne pnar olup
akm gibi yerden kaynayan sularn okluuna iaret iin arzn pnar olarak kaynad beyan
olunmutur. ki suyun birbirine karmas ezelde Cenab- Hakkn takdiri vehile olduu beyan
olunmutur ki Takdir olunan miktardan ziyade ve noksan yoktur dernek olur.

&&&&&
Vcib Teal sular tuyan edip her taraf ihata edince Nh (A.S.) n tevbiiyle beraber
haklarnda cri olan ahvli beyan etmek zere :
58

()

buyuruyor. 5669
[Biz Nh'u ve Nh'a tbi olan mminleri tahtalardan yaplm gemi ve geminin
tahtalarn rabteden mhlar zerinde gtrdk.] Binaenaleyh; onlar helakten kurtulmu ve
Nh'a iman etmiyenler helak olup gitmilerdir.
Yani; tufanla helak olan kavm-i Nh'tur. Amma Nh (A.S.) ve ona tbi olan ehl-i iman biz
tahtalar zerinde ve tahtalar birbirine rabteden rabtalar ve geminin sair tetimmt zerinde
gtrdk, bu suretle onlar helakten kurtardk. Binaenaleyh; dnyada imanlarnn faydasn
grdler, hirette dahi grecekleri evlevi-yetle sabittir.

()
[O gemi su zerinde bizim emrimiz dairesinde bizzat hfzmzla yrr ve emrettiimiz
cihete gider. Zira; onun cereyan bizim gzmz nnde olmutur. Binaenaleyh; bizim
hfzmzdan hri deildir, biz bunu kendisine kfrolunan Hz. Nh'a mkfaat olarak iledik
ki iman etmeyip kfredenlere ceza olsun.] Zira; Hz. Nh mmeti hakknda byk bir nimet ve
rahmet olduu halde bu nimetin krn iman ederek ed etmediklerinden helake mstahak
olduklar cihetle helak oldular; zira; nail olduu nimetin kadrini bilmiyenler daima felkete
maruzlardr, onlarn helklar Hz. Nh iin menfeat olduuna binaen menfeat mansn ifade eden
lm varid olmutur. nk Nh (A.S.) n dmanlarndan intikam alnd iin elbette onun
hakknda menfeattr.

&&&&&
Vcib Teal Hz. Nh'u ve etban helakten kurtarp kavmini ihlk ettiini beyandan sonra Nh
(A.S.) n gemisini almet olarak dnya yznde terkettiini beyan etmek zere :

() ( )
buyuruyor.
[Zat- ulhiyetime yemin ederim ki biz sefine-i Nh'u 5670 muhakkak leme almet
olarak terkettik. Bizim almet olarak terkimiz zerine ibret alan ve bunun ne gibi san'atlara
muhta olduunu dnenler var mdr? Bu almetten ibret alan olmaynca benim azabm
ve inzrmn keyfiyeti ne acb ve ne byktr.]
Yani; biz Nh kavminin helakini ve gemi vastasiyle ehl-i imann helakten kurtulmalarn ve
Hz. Nh'un gemisini onlardan sonra gelen mmetlere ibret ve almet olarak muhakkak terkettik.
Bunlar tezekkr edecek bir kimse var mdr, beyan olunan hidayetlerle ihtida edenler var mdr?
Tezekkr edip ihtida eden olmaynca Resllerine iman etmeyenlere benim azabm nasl oldu ve
onlar ne acb surette ihlk olundular ve benim inzrmn sureti nasl oldu?
Bu yet; ehl-i tefekkr ibrete terib ve sleri de tehdd etmitir. nk; kavm-i Nh'un
helakine dair olan almetleri yer yznde terketmekten maksad- asli; gelecek milletlere ibret ve
onlara vaaz u nasihat olmaktr. Fakat bu nasihatla mtenassh olacak var mdr?

()
[Zat- lhiyyetime yemin ederim ki vaaz u nasihati Biz Azimn Kur'an okuyacak
kimselere kolay kldk. Fakat bu Kur'an ile mtenassh olacak var mdr?]
Yani; biz Kur'an nasihata elverili ve insanlarn hfzna yarayl gayet kolay kldk. Lkin o
nasihattan ibret alacak var mdr? Cenab- Hak bu yetle Kur'an renmeye, talim ve teallme,
59

tedris ve tedefrse insanlar terib etmitir. Zira; Kur'an kk ve byk, Arap ve Acem cmle
insanlarn lfzn ezber etmekle, mansn anlamaa gayet kolay kldm beyan buyurmutur.
Ezberlemesi ve anlamas kolay olduunu beyan etmek Onun vaaz ile mtteiz olmak, kssalar
ve hikyelerinden ibret almak lzm olduunu beyan etmektir. Kur'ann suhuletini beyandan sonra
Bununla mtteiz olacak var mdr? diye sual etmek mtteiz olmayanlar tekdir etmektir. nk;
Kur'an ezberlemeye ve 5671 mansn anlamaya kolay klnd halde ondan mstefid olmayan
tekdire mstehaktr.

&&&&&
Vcib Teal kavm-i Nh'un helklarn beyandan sonra d kavminin helakini beyan etmek
zere :

()

buyuruyor.
[d kavmi kendilerine ird iin taraf- lh'den gnderilen Hd (A.S.) tekzibettiler,
tekzibleri zerine benim onlara azabm ve inzrm nasl oldu?]
Yani; Hd (A.S.) kavmine tebligatta bulundu, vaazetti, doru yolu gsterdi. Fakat kavmi
dinlemedi tekzibetti. nk; onlar ellerinde bulunan mallarna ve sair kuvvetlerine gveniyorlard.
Binaenaleyh; kibir ve azametleri onlar imandan menetti. u halde onlarn bu azametlerine gre
benim onlara azabm nasl oldu ve inzrmn keyfiyyeti nasl zuhur etti, Resllerinin nasihatini ve
inzartn dinlemedikleri iin helaklerinin keyfiyeti ne acb oldu. Erbab- ukuln bunlar dnmesi,
ibret almas, zamann Resln dinlemesi, iman ve eriatyla amel etmesi lzmdr. Aksi surette
helklar muhakkaktr.

&&&&&
Vcib Teal azabn vukuunu icmlen beyandan sonra tafslen beyan etmek zere :

()



buyuruyor.
[Biz Azman onlar zerine yksek sesli gayet souk rzgr bir gnde gnderdik ki
o gnn eameti onlarn cmlesini ihte etmiti.]
Yani; biz kavm-i d zerine bir rzgr gnderdik ki o 5672 rzgrn sesi gayet iddetli ve
kendi pek souktu. O rzgr yle me'um bir gnde onlar zerine geldi ki o gnn eameti onlarn
helaklerine kadar devam etti,, zerlerinden bir an bile kesilmedi.
Beyzv'nin beyan vehile d kavminin helak olduu gn ayn son arambas olduu
mervidir. Din-i Muhammedde byle me'um bir gn yoktur. Ancak kadnlar arasnda ayn son
arambasn iyi bir gn saymadklar belki buradan alnma ve bundan galat olsa gerektir.

&&&&&
Vcib Teal kavm-i Hd zerine nazil olan azabn iddetini beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[Ad kavmini ihlk iin gnderilen rzgr gayet iddetli olduundan onlar yerlerinden
skt kard. Keenne o ns hurma aalarnn kkleri gibi l olarak arz zerine serilmi
ve yerlerinden baka mahalle naklolunmu olarak helak olmulardr.]

60

Fahri Rzi ve Kaz'nin beynalar vehile rzgrn iddetine kar bunlar ukurlar kazdlar,
ilerine girdiler, maaralara iltica ettiler ve rzgr kaldrmasn iin ar eylere sarldlar. Fakat hi
birisinin fayda etmediini ve rzgrn her birini hurma kk gibi yerinden skp karp baka yere
attn ve rhsuz olarak her birini bir yere serdiini Cenab- Hak bu yetle beyan ve d kavminin
dalsz budaksz hurma aac gibi cesetlerinin cesametine dahi iaret buyurmutur. nk; m n k
a i r ; daldan budaktan r ve kknden sklm bir ceset demektir. Rzgrn kafalarn koparp
srf cesetleri kaldna iaret iin hurmann daldan budaktan hal kkne ve gvdesine tebih
olunmulardr. Keenne dal buda alnm hurma aacnn gvdesi gibi yer yzne uzanp
kaldlar demektir. te byle fec bir halde helak olmalarnn sebebi; iman etmeyip Resllerine
itaat etmemeleridir. Kur'anda helaklerinin beyan olunmasndan maksat; halk insafa davet ve
Hakk'a ittiba' etmek lzm olduunu tavsiye etmektir. 5673

()
[Hal an byle olunca benim Ad kavmini ihlkla azabm nasldr ve onlar ihlkla
onlardan sonra gelenlere inzrmn keyfiyeti nasldr ve ne acb bir gazabla zuhur etmitir.]

()
[Zat- lhiyyetime yemin ederim ki Kur'an vaaz u nasihat iin kolay kldk; fakat
Kur'ann vaaz u nasihati ile mtenassh olucu var mdr?]
Yani; Kur'an env'- delili cami' olduundan cmle akvamn akllarna mlayim ve fehm
idrkine kolay kldk ki herkes dnyevi ve uhrev menfeatini kolayca rensin zahmet ekmesin.
Zira Kur'an: hn-i nzulnden il yevmil kyam beer zerine car olacak havadisin ahkmm cami
olduundan lfz okumaa, mans anlamaya, amel etmeye gayet kolay klnmtr ki herkes
mstefd olsun, her cihetten nasibini alsn ve hirette Ben anlayamadm demekle itiraza mecali
kalmasn.

&&&&&
Vcib Teal Ad kavminin helakini beyandan sonra Semd kavminin helakini beyan etmek
zere :

)
( )

(
buyuruyor.
[Semd kavmi Salih (A.S.) n lisanndan kan inzrt tekzibe ettiler ve Allah-u
Teal'nn gnderdii vahyi ve Salih (A.S.) n tebliini reddettiler, asla ehemmiyet vermediler.
Dediler ki Bizim kendi cinsimizden bir beere mi akraba ve teallukt olmad cihetle ferd-i
vhid olan bir ahsa m ittib edelim? Eer biz byle kavm kabileden r tek bana bizim
gibi beer olup bakaca bizden fazla meziyyeti olmayan bir ahsa ittiba edersek bu surette
5674 byk bir hatada ve azb- edd iinde kalrz ve mukteza-i akln haricine km
oluruz.] te byle demekle Salih (A.S.) a ittibadan i'rz ettiler.
Bunlarn zu'munca Resl melekten olup beerden olmadn beyan etmek iin istifham-
inkar suretiyle

()

demilerdir. Koca bir kavmin bir ahsa ittiba etmesi acb ve

()

mstekreh olduuna iaret iin onlar

dediler. Yani Biz bu kadar ahal bir tek
ahsa m ittiba edeceiz byle eyi akl kabul eder mi? Zira; koca bir kavmin bir ahsa ittiba'

61

dalldr, azab- elimdir demekle kibirlerini izhr ettiler. nk; kavm-i Semd gayet mtekebbir ve
and olduklarndan Salih (A.S.) a ittiba kendilerine pek ar ve r addetmilerdi, onlar eref
haysiyeti dnya malnda ve a'vn etba'da zannettikleri iin servet smn olmayanlara i'tibar
etmezler ve bu gibi itikadlarn kibeti felket olduunu dnmezlerdi.

&&&&&
Vcib Teal kavm-i Semd'un Hz. Salih'i tekzibe dair syledikleri szlerini beyandan sonra
istihzalarn beyan etmek zere :

()
buyuruyor.
[Bizim iimizden Salih (A.S.) a m vahiy ilkaa olundu? Belki Salih (A.S.) ziyade yalanc
ve kendini beenmi bir adamdr demekle adavetlerini meydana koymulardr.]
Yani; Semd kavmi bizim aramzda zengin ve hatrl bir ok kimseler vardr. Salih (A.S.) ise
kimsesiz tek bana bir zattr. Hal byle olunca vahye ve nbvvete elyk bir ok kimseler varken
taraf- lh'den vahiy hemen Salih zerine mi geldi, vahye elyk olan kimseler dururken vahiy,
Salih'i mi buldu? Byle akim harici ey olmaz, belki Salih (A.S.) Cenab- Hakk'a iftira etmi, yalan
sylemekte nihayete varm, kendini beenmi bir zattr. 5675 Binaenaleyh; (Bana vahiy geldi)
diyerek yalanclkla bizim zerimize tefevvuk etmek ister demeleriyle Salih (A.S.) n nbvvete
elyk olmadn beyan etmilerdir ki Salih (A.S.) n snna lyk olmadk bir takm hezeyanda
bulunmular ve bu gibi hezeyanlar kibet helklarna sebep olmutur. E i r ; hodbin yani kendini
beenmi mtekebbir ve azgn bir kimse demektir.

&&&&&
Vcib Teal Semd kavminin Peygamberleri hakknda lyk olmadk eyleri sylediklerini
beyandan sonra syledikleri szlerin ancak kendi haklarnda sylenmesi lyk olduunu beyanla
Salih (A.S.) tesliye etmek zere :

()

buyuruyor.
[Onlar yarn yalanc ve kendini beenmi kim olduunu bilirler.]
Yani; Semd kavmi Peygamberlerinin anna lyk olmayarak Yalancdr ve kendini
beenmitir dediler. Onlar yaknda azabn geldii gn bilirler ki yalanc ve kendini beenmi
kimdir? Sen misin, yoksa kendileri midir? Onlar Hakk'a davet eden, doru yolu gsteren
Peygamber mi yalancdr, yoksa kibir ve inadlar kendilerini Hakk'a ittiba'dan menederek nebilerini
tekzibe alanlar m yalancdr? Onlar azabn geldii gn bilirler ve azab da elbette gelecek ve
gelmesi yakndr, lkin o gnde bilmek fayda vermez. u halde azab gelmeden dnmek ve iman
etmekle kendilerini azaptan kurtarmak lzmdr.

&&&&&
Vcib Teal Salih (A.S.) n kavminin syledikleri szleri ve Nebilerini istihzalarn beyandan
sonra mucize olan devenin onlara fitne olduunu ve aralarnda suyun nbete balandn beyan
etmek zere : 5676

62

( )
()


buyuruyor.
[Biz Azimn onlara mehur nkay imtihan olarak gnderdik. Binaenaleyh; ya
Salih ! Sen onlarn deveye yapacaklar muameleye intizar et, sana ve deveye yaptklar
eziyetlere sabret, haber ver onlara ki ma'hd kuyunun suyu deveyle onlar arasnda taksim
olunmu ve nbete balanmtr. u halde herkes nbetinde suya hazr olup lzumu kadar
alr ve nbetinin gayrda su bana gelmez.]
Baz rivayete nazaran Semd kavmi Salih (A.S.) dan mucize istediler. Salih (A.S.) da Allah'n
izniyle bir tatan deve kmasna du etti. detin hilaf ta yarld, bir deve kt ve nbvvetini
onunla kavmine isbat ettiyse de iman etmediler. Cenab- Hak onlarn su kuyusunu deveyle onlar
arasnda taksim etti ve bir gn suyun nbeti onlarn dier gn devenin oldu ve nbet gn
kuyudan sularn almak ve hayvanlarn sulamak zere kuyu basna hazr olmalarn ve devenin
nbeti gn de kuyu bana gelmemelerini kendilerine Salih (A.S.) vastasiyle tenbih ettirdi. Ancak
kavm-i Semd kuyunun bir gn yalnz bir deveye tahsis olunup dier gnde btn nsa ve
hayvanlarna tahsis olunmasndan ikyete ve tenbih-i lhyi dinlemeyerek tecavzta
balamlarsa da deve onlar kuyuya yanatrmadndan mustarib oldular, mzayaka grmeye
baladlar.

&&&&&
Vcib Teal kavm-i Semd'un deve yznden grdkleri ztrab ve mzayaka zerine
ilerinde ecetle mehur olan (Gaddar)a ikyetle vki olan cinayetlerini beyan etmek zere :

() ( )

buyuruyor. 5677
[Semd kavmi Nkadan muztarib olunca ondan ikyet ve nka hakknda ne yapmak
lzm olduuna dair istiare etmek zere arkadalar (Kudr) ardlar ve nkann
kendilerini dilgr ettiini syleyince Kudr klcn ald deveyi yaralad ve vesy-y lh'yeyi
dinlemedi ve taksime riayet etmiyerek deveyi ldrmeye cr'et etti. Onlar byle yapnca
benim azabm ve onlardan sonra geleceklere inzrtm nasl oldu ve Resllerine iman
etmeyenlerin halleri neye mncer oldu.]
T e a t i ; bir eyi almaktr. Binaenaleyh onlar (Kudar) ile istiare edince Kudr klcn ald
deveyi ldrd, yahut deveyi tuttu ldrd veyahut deveyi ldrmek iin kavminin verdii creti
ald deveyi ldrd demektir. nk; Kudr Semd arasnda n alm bir ok vak'alarda bulunmu
bahadrlkla mehur en eci' bir kimse olduundan kavminin deveden ikyetleri zerine
gadablanp derhal klla deveyi itlafa kotu ve sair vekyia kyas ederek ecaatim gstermesiyle
kavminin helakine sebep oldu.

&&&&&
Vcib Teal nkay ldrdkten sonra onlar zerine nazil olan azab beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[Biz Azimn zerlerine Cibril'in bir sadsn gnderdik. Onlar da al sahibinin
hayvant iin aln etrafna toplam ve hazrlam olduu ot kurusu gibi oldular.]

63

Yani; Semd kavmi nbetlerine riayet etmeyip deveyi itlaf edince biz zerlerine mhlik ve
dehetli bir sad gnderdik ki onlar koyun al veya hayvant- saire mandrasnn etrafnda
kurumu ve dklm ot dkntleri gibi oldular ve rhsuz olarak her biri yere serildiler.
H e i m ; ot kurusu, m u h t a z r ; hayvant al 5678 mansnadr. Yani O sadnn
iddetinden keenne Semd kavmi cansz ot kurusu gibi yere dkldler demektir.

()
[Zt- lhiyyetime kasem ederim ki Biz Kur'an okumaya, ezberlemeye, ahkmn
anlamaya ve mucibiyle amele kolay kldk, lkin kolaylndan istifade ederek vaazyla
mtteiz olan var m?] nk; Kur'ann nefsinde kolay olmas fayda etmez. Belki insan iin fayda;
onun suhuletinden intifa etmek iin almas lzmdr.

&&&&&
Vcib Teal Semd kavminin helakini oeyandan sonra kavm-i Lt'un helakini beyan etmek
zere :

( )
() ( )

buyuruyor.
[Lt (A.S.) n lisnndan vki olan inzart Lt kavmi tekzibettiler. Biz zerlerine iddetli
sad sahibi ve talarla karm onlara savurur rzgr gnderdik. ll Lt (A.S.) n evldn
Biz o rzgrdan muhafaza ettik. nk; bizim tarafmzdan onlara nimet olsun iin vakt-
seherde l-i Lt'a necat verdik ve kavmine isabet eden beldan onlar kurtardk. te Lt
(A.S.) n etbn helakten kurtardmz gibi nimetimize kreden her ahs biz gzel ceza ile
cezalandrrz.]
Yani; Lt (A.S.) n kavmi Hz. Lt'tan vki olan meviz nesayih ve inzart tekzibedip imandan
i'rz ettiler. Binaenaleyh; biz zerlerine iddetli sada verici talarla karm rzgr gndererek
memleketlerinin altn stne evirmekle onlar ihlk ettik, ancak Lt (A.S.) a man eden evldn
ve sair ittib edenleri bizim tarafmzdan ni'met olmak zere vakt- seherde helakten kurtardk,
5679 iman edip nimetimize kredenlere bylece her zaman biz beldan ve helktan necat veririz.
Vcib Teal l-i Lt'u dnyada helakten halslarnn kendileri iin nimet olduunu beyan
etmitir. Zira; slerle beraber onlar da helak olup imanlarnn semeresi ile hirette taltif etmek
olabilirdi. Fakat dnyada onlar helakten halsla taltif buyurmas ayrca bir nimet olduunu ve
nimetine kredenleri her vakit bylece taltif ettiini beyanla insanlar ibadete ve nail olduu
nimetin krn edaya terib etmitir. nk nimete kredenin dnyada helakten ve hirette
azabtan kurtulacan vaadetmek; herkesi kre terib etmektir.

&&&&&
Vcib Teal Lt kavminin kssasna icmlen iaretten sonra baz cihetlerini tafsil etmek zere
:

()

buyuruyor.
[Zat- lhiyyetime kasem ederim ki bizim iddetli azabmz beyanla Lt (A.S.) onlar
inzr etti ve lkin onlar inzrtta ekkettiler inanmadlar.]

64

Yani; Lt (A.S.) muhakkak onlar inzr etti, enva- azabmz ve iddetle onlar tutacamz
beyanla korkuttu ve Lt (A.S.) n onlar ird iin son derece gayretine ramen onlar da
inzartnda ekkettiler ve kendilerine kanaat gelip iman etmediler. Binaenaleyh; helk olup gittiler.
Vcib Teal Lt (A.S.) n inzr ve tebli ettiini bizzat kasemle beyan buyurmasyla Lt (A.S.)
n teblide kusur etmediini beyan ve mmetine kar tebrie etmitir. B a t ; Cenab- Hakkn
iddetle ahzetmesidir. Binaenaleyh bat; azab- dnya ve azab- hir etin her ikisine de mildir.
Zira; enbiya-y izm mmetlerini her ikisiyle de korkutmulardr. 5680

&&&&&
Vcib Teal kavm-i Lt'un sebeb-i helakleri olan cinayetlerinden bazlarn beyan etmek
zere :

()

buyuruyor.
[Zat- lhiyyetime yemin ederim ki onlar Lt (A.S.) dan misafirlerinin teslimini istediler
ki maksatlar misafirlere det-i kabhalar olan cinayetlerini ilemektir. Bunun zerine biz
meleklerimiz vastasiyle onlarn gzlerini kr ettik ve dedik ki Siz imdi azabm ve inzrm
tadn.]
Yani; Lt (A.S.) n hanesine misafir suretinde melekler gelince kavm-i Lt, Lt (A.S.) dan
misafirlerin teslimini istemek iin derhal kapya gelip, misafirleri teslim etmesinde srar ve ieriye
girince biz onlarn gzlerini yzleriyle beraber klarak gzlerini grmez ettik ve Benim azabm ve
inzrm tadn dedik.
Fahri Rzi ve Kaz'nin beyanlar vehile Cbiril-i Emn arkadalaryla beraber Lt (A.S.) a
misafir suretinde gelince det-i kerheleri zerine misafirlere tasallut iin kapya geldiler. Lt (A.S.)
misafirlerini siyanet iin ieriye koymamak istediinde Cebrail (A.S.) Brak ya Lt ! Korkma
girsinler. Onlar bize ulaamaz. Zira; biz Allah'n Reslleriyiz demesi zerine Lt (A.S.) ekildi.
Onlar haneye girince Cibril'in bir tokatyla gzleri grmez oldu, kmak iin kapy bulamadlar. Lt
(A.S.) ellerinden tutup dar kard. te o vakit taraf- lh'den Haydin imdi tekzibettiiniz
azabm ve inzartm tadn denilmitir.

()


[Zat- lhiyyetime yemin ederim ki sabah vaktinin evvelinde yani seher vaktinde
onlara bir azab geldi ki o azab onlar tamamen ihlk edip nra teslim edinceye kadar karar
ve devam etti.] O vakitte bizim tarafmzdan onlara hitaben denildi ki : 5681

()
[Vakt- seherde onlara bizim tarafmzdan azab gelince Siz Hz. Lt'un lisn ile haber
verilen azab ve inzart tekzib ediyordunuz. imdi o tekzib ettiiniz azab tadn, grn ki
Lt (A.S.) n doru sylediini bilesiniz denildi.]

()
[Muhakkak biz Kur'an, okumaya ezberlemeye ve ahkmyle amele kolay kldk. Fakat
bunu dnp istifade edecek var mdr?]

65

Resllerin her cmlesini tekzibetmek azabn nzulne sebeb olup her birinin kssasn
Kur'anda zikretmek; ibretle mtteiz olmak lzm olduuna iaret iin bu yet her kssann hirinde
tekrar olarak zikrolunmutur ki gaflet ve sehiv olmasn, her birinden maksadn ibret olduu bilinsin,
herkes mem-i slifenin hallerine ve sebeb-i helaklerine bakarak mtenebbih olsun. Yani Biz Nh
kavmini u yolda ihlk ettik, onlarn helaklerini ve sebebini Kur'anda zikrettik, Kur'an biz vaaz iin
kolay kldk, fakat bunu dnecek kimdir? Kezlik d kavmini de byle helak ettik, helaklerini
Kur'anda zikrettik, Kur'an zikre kolay kldk, fakat bunu dnecek kimdir? Kavm-i Semd'un
helakini beyan ettik, fakat bundan mtenebbih olacak kimdir? Lt kavmini de helak ettik, Kur'anda
zikrettik, Kur'an dnenler iin kolay kldk, fakat bunu dnecek kimdir? demek olur.

&&&&&
Vcib Teal sleri tehdid ve Resln tesliye iin enbiya-y izamdan bazlarnn kssalarna
iaret ettikten sonra Firavun'un ve avenesinin hallerini ve kibet maruz kaldklar felketlerini
beyn etmek zere :

( )
()

buyuruyor. 5682
[Zt- lhiyyetime yemin ederim ki l-i Firavun'a Musa (A.S.) vastasiyle bir takm
inzrt geldi. Onlar bizim yetlerimizin kllisini tekzibettiler. Binaenaleyh; biz onlar yle bir
ahizle ahzettik ki her emrine glib ve muktedir bir ztn ahzi gibi ahzettik.] nk; onlar bizim
inzratmz dinlemediler, Hz. Musa'ya iman etmediler, isyan ve tuyanlarndan asla
vazgemediler. Nihayet helakleri takarrr etti, yle bir azabla azabettik ki yer yznde onlardan
kimse kalmad. nk; Hz. Musa'ya mucize izhr etmesini teklif ve srar ettikleri halde izhr
olunan mucizelere sihirdir dediler ve inkrla imana yanamadlar. Binaenaleyh; Biz onlardan
iddetle intikammz aldk ve cmlesini denize garkettik.
Vcib Teal Firavun'u ve kavmini iddetle muahaze ettiini onlarn iki fiili zerine tertib
buyurmutur. B i r i n c i s i ; inzrt gelmesi ki onlara inzrt muhakkak olarak geldi velkin
inzrt dinleyip kabul etmekle mstefid olmamalardr. k i n c i s i ; hakka dellet eden ve
bilhassa Musa (A.S.) n Hakka nebi olduuna dellet eden yetleri tekzib etmeleridir. te u iki
sebep hangi millette bulunursa Allah'n intikamna mazhar olacana yet dellet eder.

&&&&&
Vcib Teal mem-i slifenin ahvlini beyandan sonra Kurey mriklerini tevbih ve tekdir
etmek zere :

()

buyuruyor.
[Ey ehl-i Mekke ! Sizin kfirleriniz u ahvli beyan olunan kavm-i Nh, d, Semd, Lt
ve l-i Firavun'dan daha m hayrldr,
yoksa sizin iin ktb- semviyede beraet mi
yazldr?]
Halbuki siz u ta'dd olunan milletlerden daha ziyade kavi olamazsnz. Zira; onlarn
servetleri, ch ve mansblar, evket ve celdetleri, kuvvet ve kudretleri sizden daha ziyadedir.
yle olduu halde onlar gazab- lh'den kurtulamadlar. u halde siz hi necat bulamazsnz ve
sizin iin azabtan kurtulmanza beraet de yoktur. 5683
Binaenaleyh; sizin iin iman ve itaat etmekten baka are olmadndan hemen itaata sr'at
etmeniz lzmdr.

66

&&&&&
Vcib Teal ehl-i Mekke'nin mem-i Slifeden zayf olduklarn ve ellerinde bir beraet-i
zimmet mazbatas olmadn beyandan sonra onlarn bu hususa dair itikadlarn reddetmek
zere :

) ( )

(

buyuruyor.
[Yoksa kffr- Mekke kemal-i hamakatlarndan n Biz mctemi' bir cemaat ve
mttefik bir kavmiz re'yimiz birbirimize muvafktr. Binaenaleyh; biz birbirimize yardm eder
bir kitle olduumuzdan dmanlarmza galebe eder sarslmaz bir kavmiz mi? derler. Eer
byle derler ve bu itikatta bulunuyorlarsa bu szleri ve itikatlar btldr. Zira; yaknda o
cemiyet malub olur ve harp zaman harpten arkalarn dnerler.]
Yani; mrikler cemiyetlerine marur olarak kendilerinin glib olacaklarn itikad ediyorlarsa
yakn vakitte onlarn cem'iyyetleri elbette mnhezim olur, muharebede arkalarn dnerek firar
ederler. Zira; onlarn gururlar srurlarna mani ve detleri olan zulm ve butlana srarlar dahi
helaklerine sebep olur.
Fahri Rzi ve Beyzv'nin beyanlar vehile Cenab- Hak bu yetteki va'dini yevm-i Bedir'de
ihsan buyurmutur. nk; ehl-i islma nazaran kfirler bir cemaat- azme olduklar halde bozulup
katlolunan ve esir olanlardan maada bakiyyetssyflar muharebeden arka dnerek firar ettiler.
Hatta Hz. mer (R.A.).dan Bu yet nazil olduunda Reslullah'n bu nusret ne zamandr
buyurduu ve sonra Bedir gn adr altnda Cenab- Hakka iltica ederek zrhn giyip

( nazmn

okuduu mervidir. Binaenaleyh; bu yetin

mazmunu o gn tamamiyle zuhur etmitir. Zira; ehl-i irkin cemiyetleri mnhezim oldu ve askir-i
islmiyyeye kar arkalarn dnp firar ettiler. 5684

&&&&&
Vcib Teal Bedir'de mnhezim olduklarn beyandan sonra o gnde grdkleri azabtan daha
ziyade grecekleri azabn kyamette olacan beyan etmek zere :

()
buyuruyor.
[Belki kyamet gn onlar ta'zb iin vakt-i mev'uddur ve kyamet gnnde mev'ud
olan azab onlarn yevm-i Bedir'de grdkleri azabtan daha iddetli ve daha acdr.] nk;
kyametin azab bir beliyye ki ondan kurtulmak yoktur. Ve azab- dnyann kat kat fevkindedir.
Binaenaleyh; dnya azablarna asla kabil-i kyas deildir.

()


[Mcrimlerin cmlesi dnyada dallette ve hirette nr- Cehennem'dedir.]
Yani; evmir-i lhiyyenin haricinde olan bir takm cinayetleri ileyen mcrimlerin her ferdi
dnyada Haktan uzak ve hirette alevli ateler iinde olacaklardr. Zira; onlar dnyada Cennet'in
tariki olan a'mal-i haseneden hari olduklar gibi hirette dahi iddetli azaba mstaraklardr.

&&&&&
67

Vcib Teal mcrimlerin iddetli azabla muazzeb olacaklarn beyandan sonra azabn
zamann ve keyfiyyetini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Zikret ol gn ki o gnde onlar yzleri zerine Cehennem ateine ekilirler.] 5685
Yani; ya Ekrem-er Rusl ! Sen kyamet gnn hatrna getir ki o gnde onlar yzleri zerine
Cehennem'e tarholunurlar ve o zamanda denilir ki:

()
[Tadn siz Cehennem'in dokunmasn denmekle kendileri tahkir olunurlar.]
Yani; Ey kfirler siz bizim resulmz tekzibetmitiniz, imdi tadn Cehennem ateinin size
dokunmasn ve yakmasn, grn tekzibinizin yanl olduunu, bilin size Reslmz tarafndan
haber verilen eylerin doru olduunu, anlayn denmekle mcrimler tahkir olunurlar.

)sahb; iddetle bir eyi ekmek ve mess; dokunmak mansna olduu gibi ( s a k a r ) da
Cehennem'den bir tabakann ismidir. u halde man-y nazm: [Yevm-i kyamette kfirler yzleri
zerine Cehennem ateinin iine ekilirler ve onlara sakar isminde olan Cehennem tabakasnn
atei size dokunmasndan hasl olan azab tadn denilir] demektir.

&&&&&
Vcib Teal mcrimlerin hallerini beyandan sonra her eyin takdir-i lh ile olduunu beyan
etmek zere :

()

buyuruyor.
[Biz her eyi takdir-i sabk zere halkederiz.]
Yani; bizim ilmimizin kemali, kudretimizin mul ve irdemizin umum icab semvt ve
arzdan ve onlarda mevcut olan eyadan her eyi biz kadere mlbis olarak miktar- muayyen
zere halkettik ve o mevcudatn her birini ezelde takdir ettiimiz vehzere mev'ud ve muayyen
olan zamanda keyfiyyet-i ma'lmeye muvafk surette meydan- aleniyyete ve sahra-y vcde
karrz. Binaenaleyh; her bir mevcut ezelde sebkeden kadere mutabk olur, 5686 ezelde takdir
olunan miktarn ve muayyen olan zamann hilfnda hareke, ve vcud bulmak muhaldir.
Bu yet-i celile; kaderin vcuduna suret-i kat'iyyede dellet ettiinden eriat- islmiyyede
kadere man vcibtir. Binaenaleyh; kaderi inkr caiz deildir. Hatta kaderi inkr eden kimse tekfir
olunur.
Kaderin vcuduna dellet eden bir ok ayt ve ehdis-i celle mevcut olduundan bilcmle
ahlf- kiram, eslf- izm, ashb ve tabiin rdvnullahi teal aleyhim ecman hazart kaderi isbat
zere ittifak etmilerdir. u halde lyezalde zuhur edecei vechzere ezelde ilm-i lh'nin ve
irde-i subhniyenin tealluku kaderdir ve lyezalde ezelde takdir olunduu vechzere zuhuru
kazadr veyahut emir ber akistir. Yani ezelde Cenab- Hakk'n ilminin tealluku ve ilminin tealluku
zere irde-i lhiyye'ye iktiran ederek Levh-i Mahfuz'a yazlmas kazadr ve o kaza olunduu
vechzere lyezalde zuhur kaderdir.
Ezelde kaza olunup lyezalde o kaza vechzere zuhur etmesinden abdin fiilinde mecbur
olmas lzm gelmez. nk; ezelde abd'in o fiiline irdenin tealluku lyezalde abdin irdesini o
fiile sarfedeceini Allah-u Teal bildii iin yle takdir buyurdu. Yoksa Allah-u Teal ezelde takdir
68

ettiinden dolay abid onu ilemeye mecbur olmad, belki abd'in kendi irdesini sarfla lyezalde
ileyeceini bildiinden Cenab- Hak yle takdir etmiti. u halde ezelde takdire sebep; lyezalde
abd'in irdesini sarfdr, yoksa ezelde takdir etmek lyezalde abdi mecbur etmi deildir. Zira; farz muhal olarak ezelde ilm-i lh tealluk etmese ve takdir olunmasayd lyezalde abid ve abdin fiili
bu minval zere zuhur ederdi. nk; abid irdesini o fiile sarf edecek ve onu ileyecek. u halde
ezelde takdir olunduundan dolay bu minval zere zuhur etmi deildir, belki bu minval zere
zuhur edeceinden ezelde o minval zere takdir olunmutur.

&&&&&
Vcib Teal her eyi kadr-i muayyen zere halkettiini beyandan sonra her eyi halketmesi
gayet sr'atli olduunu beyan etmek zere : 5687

()

buyuruyor.
[Bizim icadmz ve iimiz olmad, ill fiil-i vahid oldu ve o kadar sr'atlidir ki keenne
gzle bir kerre bakmak gibidir.]
Yani; bizim mahlukt icadmz ve icd hususunda emrimiz muavenet ve mualecesiz bir
kelimeyle emretmekten ibaret oldu, sr'atte keenne gz ucuyla bir kere bakmak gibi kolaydr. te
o bir kelime de knn kelimesidir. Yani; icad murad olunan bir eye ol emrini vermekten ibarettir.
Binaenaleyh; ol emri tealluk eden her ey derhal olur ki sanki o eyin vcuduna gz ucuyla bir
kere bakvermi gibi olur.
Vcuduna irde tealluk eden eyin bir emirle husul bulup tekrara hacet olmad gibi
halkolurfacak eyin byklnn ve kklnn tesiri olmadna iaret iin emrin bir kelime
olduu beyan olunmutur. Zira; Cenab- Hakk'n kudretine nisbetle Ar- A'zam' halkla ufack bir
karncay halketmek beyninde fark yoktur. Binaenaleyh; mahlukattan ulv, sfl, ecsm ve ervah
her hangisinin icadna irde-i lhiye tealluk ederse knn yani ol emrinin zuhuru ile derhal olur
muavenete, muleceye ve tekrara hacet yoktur.
Hulsa; Vcib Tealnn ilmine ve kudretine nisbetle bilcmle mahluktn vcdu emr-i lh
ve kaza-y subhn zere umum zaman ve meknda ancak bir fiilden ibarettir, belki suret-i seriada
gz ucuyla bir kere bakmak gibidir. Fiil-i lh'nin u suretle sr'atini temsil beerin aklnn idrak
edebilecei surette bir temsildir, yoksa Cenab- Hakkn kazasnn sr'atinin knhn ukul- beer
idrakten acizdir. Binaenaleyh; fi'l-i lh'nin kemal-i sr'ati beerin idrak edebilecei lemh-i besarla
yani gz ucuyla bakmakla temsil olunmutur ki akl- beer sr'atte ancak onu idrak edebilir.

&&&&&
Vcib Teal mriklerin Cehennem'de hallerini ve her eyin kadere merbut ve her eyin
vcd bulmae gz ucuyla bakmak kadar sr'atli olduunu beyandan sonra kfirleri tehdid etmek
zere : 5688

( )

()
buyuruyor.
[Zat- lhiyyetime yemin ederim ki sizin emsalinizi biz muhakkak ihlk ettik, lkin
onlarn ihlkinden ibret alan var mdr? Her eyi ki onlar ilediler cmlesi defterlerinde
yazldr.]
Yani; Zt- lhiyyetime kasem ederim ki ey msrif mrikler ! Kfr inad ve fsk u fcurda
sizin emsaliniz olan kfirleri enva- belya mbtel kldk ve mem-i salifeden bir ok milletleri ihlk
ettik, lkin onlarn ihlkinden ve onlar zerine ceryan eden vekyi-i mhlikeden ibret alanlar var

69

mdr? Zira; vukuattan maksat insanlar ibrete ve insafa davettir ve insanlar iin de vukuattan ibret
almak ehem ve elzemdir. u halde vukuattan ibret almamak ne garib ve irkin bir manzaradr,
onlar dnyada ihlk ettiimiz gibi hirette dahi enva- azabla muazzeb klacaz. Zira; her ne
isledilerse cmlesi hafaza meleklerinin yedlerinde bulunan amel defterlerinde yazl olduundan
amellerinin cezasn greceklerdir.

()

[Kk ve byk cmle amelleri yazldr.] Hi bir zerresi kaybolmaz. nk; gerek Levh-i
Mahfuz'da, gerek amel defterlerinde sabittir. Binaenaleyh; her birerlerinin ayr ayr cezasn
greceklerdir.

&&&&&
Vcib Teal kfirlerin cezalarn beyandan sonra mminlerin nail olacaklar derecelerini
beyan etmek zere :

()
( )


buyuruyor.5689
[Muharremttan ictinb eden mttakler dar- hirette bostanlar, baheler ve o
bahelerde akan nehir zerinde yaplm kkler ve saraylar zerinde rahat edicilerdir,
onlar raz ve honud olduklar halde bir makamda otururlar ki o makamda her eyi
halketmeye kaadir ve tedbir-i umura malik bir muktedir melik huzurundadr.] O melikin
kudreti onlara her eyi bol vermekle ihtiyalarn defe kfidir. nk; kudret-i kmile sahibi
olduundan hi bir ey onu ciz klamaz.
Yani; haram olan evlerin cmlesinden kanmak, menhiyyt terk ve evmirin cmleline
imtisal etmek suretiyle ittika eden ve nefislerini azabtan saknan mttakler Cennetlerde ve
rmaklar kenarnda bulunacaklar ve karar edeceklerdir ki o mekn her eye mlik olan Vcib
Teal'nn kurbiyyet-i maneviyesiyle erefyb olmu ve kalplerin raz ve rahat edecei bir mahall-i
mbarektir.

&&&&&

SRE - RAHMAN
Mekke-i Mkerreme veya Medine-i Mnevvere'de veyahut bazsnn Mekke-i Mkerreme'de
ve bazsnn Medine-i Mnevvere'de nazil olduunda ihtilf vardr. Yetmi alt yeti camidir.

() ( )
[Rahman Teal kullarna Kur'an retti.]
Yani; dnyada ve hirette kullarna in'm ve ihsan edici Allah-u Teal hir zaman Peygamberi
olan Muhammed (A.S.) a ve onun vastasyla kullarna ktb- semviyyenin hulsas olan Kur'an
ta'lm etti.
Beyzv'nin beyan vehile bu sre; dnya ve hiret nimetlerini ta'dda mnhasr olduundan
esma-i husn iinden mn'im ve muhsin mansna olan Rahman ismiyle sreye ibtidr olunmu
ve nimetler iinden rtbede a'l ve kadr menzilede eref olan Kur'an takdim edilmitir. Zira
Kur'an; din-i Muhammedi'nin esas ve er'-i erifin menei ve vahy-i lh'nin by ve ktb-

70

semviyyenin izzet ve rif'atte yksei ve hulsas olduu ve belagat ile cmle lemi i'cz ettii
cihetle kendini ve sair kitaplar tasdik ettirmitir. Binaenaleyh; cmle nimetler zerine takdime
ayandr.

( )lfznn mef'ul sansi zikrolunmamtr. nk takdir-i kelm; (

) demektir. Yani
Ta'lim-i Kur'ann efrad- beerden her ferde mil olduuna iaret iin

renmek murad eden her insana Kur'an retti demektir. 5691 Binaenaleyh; Kur'ana iman
etmeyenler ve renmek istemeyenlerle i'tiraz vrid olmaz.
Vcib Teal dnyada insan iin nimetin en by olan Kur'an talm ettiini beyandan sonra
ni'met-i dnyeviyyenin esas olan hilkati beyan etmek zere :

() ( )

buyuruyor.
[Allah-u Teal insan halketti ve o insana beyan retti.]
Yani; Allah-u Teal insan za-y zahire ve batmasyla halketti ve hayvanat- saireden insan
temyiz eden lisan ve o lisanyla hasl olan beyan, kitabeti ve szn hara anlatmay, taraf-
lhden gelen vahyi Cibril-i Emn'den almay ve ahkm- er'iyyeyi renmek gibi hususat insana
retti ve u evsf insanda halketmekle mahlukt- saireden temyz etti.
Fahri Rzi ve Hzin'in beyanlar vehile i n s a n la murad; Hz. Adem olduuna nazaran b e y
a n ile murad; her eyin isimleri ve her lgattir. nk; dem Aleyhisselm baz rivayete nazaran
yediyz lisan bilir ve tekellm ederdi. Yahut insanla murad; cmle indandr, beyanla murad; insann
kendi lisann bilmesi, szn hara anlatmas, bakalarnn szlerini anlamasdr. Yahut insanla
murad; insan- kmil olan Reslullah'tr ve beyan ile murad; gemi ve gelecek ahvali ve hill
hrmete mteallik cmle ahkm Cenab- Hakk'n Reslne beyandr. nk; Cenab- Hak
Reslne zaman- nebevilerinden il yevmil kyam beer zerine arz olacak ahvalin cmlesinin
hkmn beyan ve Reslullah'da mmetine tebli buyurmutur. Geri bu yette insanla muradn
Hz. dem veyahut bizim Peygamberimiz olmak ihtimali beyan olunmusa da bu makam; mutlaka
insanlara Cenab- Hakkn ihsan ettii ni'metleri beyan makam olduundan burada insanla murad;
cmle insanlar olmak makama daha muvafktr. Binaenaleyh; gerek 5692 hilkat ve gerek beyan
ta'lm cmle insanlara mil olduundan baz insana tahsiste bir fayda yoktur.

&&&&&
Vcib Teal nim- dniyyenin en by olan ta'lm-i Kur'an ve nim- dnyeviyyenin esas
olan hilkati ve ta'lim-i beyan beyandan sonra menfeat herkese mil olan nim- semviyyenin
byklerinden emis'le Kamer'i zikirle onlarn menfeatlarna iaret etmek zere :

()

buyuruyor.
[Gnele ay kendi menzillerinde ve burlarnda hesab- muayyen zere yrrler.]
Yani; Allah-u Teal'nn insanlara vermi olduu nimetler cmlesinden birisi de emisle
kamerin hesab- muayyen zere ceryan edip fsl- erbaann hasl olmasyla insanlara bir ok
menfeatlar temin etmeleri, aylarn, gnlerin ve senelerin malum olmasdr. nk; gne olmasa
zulmet zail olmaz lem daima karanlk olur, meyveler ve sair gdalar hasl olmaz, ay olmasa aylar,
haftalar, seneler bilinmez. Ziraat ve felhat zamanlar bilinmedii gibi insanlar usul- hesaba da
vakf olmazlard, binaenaleyh; mumelt- ticariye de mmkn olamazd. Zira; muameltta sened
alp vermenin her halde bir mddetle tayin olunmas zarurdir. Bu ise aylarn ve gnlerin
bilinmesine mevkuftur. u halde emis'le kamer Cenab- Hakkn insanlara ihsan ettii nimetlerin

71

pek byklerindendir ki bularn insanlara temin ettii menfeatlar saylmaz ve tkenmez bir
haldedir.

&&&&&
Vcib Teal emisle kamerin menfeatlarna iaretten sonra yldzlarla aalarn menfeatna
iaret etmek zere :

()

buyuruyor.
[Yer zerinde yatan otlar, ayak zerinde dikilen otlar ve aalar Allal Teal'ya secde
eder ve cmlesini yaratan mevllarna ta'zm zere bulunurlar.]
Beyzv'nin ve Fahri Rzi'nin beyanlar vehile N e c m ile murad; ayaksz yerde serili olan
otlar ve e c e r le murad; ayak zerine kalkan otlar ve aalardr. Bunlarn s e c d e leriyle murad;
mkellef olan insann itaati gibi bunlarn da memur olduklar cihete doru nev nema bulup emr-i
lhye msahhar olmalardr. Yahut bizim idrak edemediimiz bir surette Allah-u Teal'ya tevazu'
ve secde etmeleridir. Yahut her birinin glgelerinin yerde serili olmasdr.
Vcib Teal insanlara vermi olduu nimetleri ta'dd srasnda otlar ve aalar zikretmitir.
Zira otlar; cmle hayvantn rzknn esasdr. Eer otlar olmasa hi bir hayvan yaayamaz ve
bilhassa insan kat'iyyen idame-i hayat edemez. nk; insann rzk nebatata ve nebatattan has]
olan hububat, st ve et gibi eylere mnhasr olduundan nebatat olmasa insan iin yaamak
mmkn deildir. u halde vcud nimetinden sonra insan iin en byk nimet rzk olduundan
Cenab- Hak hilkattan sonra insann rzknn esas olan otlar zikretmi ve insann baka-y hayatna
hadim olan otlarn secdelerini beyanla insann Cenab- Hakka secde etmeye daha elyk olduuna
iaret buyurmutur.
Fahri Rzi'nin beyan vehile bu yette Vcib Tealnn fil-i muhtar olduuna dellet vardr.
emis'le kamer'in hesab- muayyen zere ceryanlar ve aalarn nefsinde olan arlklar onlarn
tabiatlar sklet merkezi olan sfliyyet iktiza ederken yukar gitmesi fail-i muhtarn ihtiyaryla
olduuna dellet eder. nk; eer tabiat vastasyla olmu olsayd tabiatnn iktizas merkez-i
siklete gitmesidir. u halde tabiatn hilaf cnib-i ulviyete doru gitmesi fail-i muhtarn ihtiyaryla
olduunda phe yoktur. 5694

&&&&&
Vcib Teal insana ihsan ettii semav ve arz baz nimetlerini beyandan sonra baz- ahar
beyan etmek zere :

( )
()

buyuruyor.
[Allah-u Teal semy yukar kaldrd ve sizin adalete dikkat edip adalet haricine
kmamanz iin adaleti meydana koydu.]
Yani; Vcib Teal semay mahal cihetinden yksek kld ki arzn en yksek dalarndan daha
yksektir ve mertebe cihetinden dahi yksek kld ki sema ahkm- lhyenin menei ve kazayay-
lhyenin masdar, meleklerin meskeni ve enbiya-y izm zerine nazil olan vahyin mehbiti olduu
cihetle semnn mertebesi arzn mertebesinden yksektir ve insanlarn yekdierine kar
tecavzn menetmek iin adaleti de vazetmitir ki herkes mstahak olduu hakkndan mahrum
olmasn, hak sahibi hakkna nail olsun. Zira, lemin intizam adaletle, adalet de istikametle
kaaimdir, binaenaleyh; her eyde adaleti tecavzde lemin intizamn ihll bulunduundan Cenab-
Hak her umurda adaleti tecavzden menetmitir. u man mizan ile muradn adalet olduuna
nazarandr. Amma Fahri Rzi'nin beyan vehile m i z a n ile murad; let-i vezn olan terazi ve lek
olduuna nazaran man-yi nazm: [Allah-u Teal let-i vezn olan terazi ve lei vazetti ki siz

72

terazi ve lekte tecavz etmeyesiniz] demektir. Zira mizan; cmle halkn hukukunu temine hadim
olup muameltn shhatna yardm ettii iin intizam- lem mizana riayetle hsl olacandan
Cenab- Hakkn mizan vazetmesi kullarna pek byk bir nimet olduundan bu makamda sair
nimetler arasnda mizan da ta'dt olunmutur. nk mizan; gerek adalet mansna, gerek terazi
mansna olsun her ikisi de halk zulumdan men'ettii gibi insafa ve herkesi hakkna raz olmaya
davet ettii iin ebna-y beerin rahatlarn temin eder, binaenaleyh mizan; intizam- leme hadim
olduu cihetle insanlar iin en byk nimetler srasnda ta'dt olunmaya ayandr.
Hulsa; Cenab- Hakkn semy gerek mahal ve gerek mertebe 5695 cihetinden yksek
halkettii ve insanlar zulmden vikaye iin aralarna adaleti ve teraziyi vazeyledii bu yetten
mstefad olan fevaid cmlesindendir.
Vcib Teal mizanda tuyan nehyettikten sonra mizan ikame ve zarar etmemeyi vasiyet
etmek zere :

()

buyuruyor.
[Siz mizan adaletle ikame edin ve tarttnz eyde noksan etmeyin.]
Yani; ey ahkm- lhiyeyle mkellef olan kimseler ! Aranza Allah'n koymu olduu vezni
adalet ve insaf diresinde isti'ml edin ki yekdierinize zulmetmeyin ve tarttnz eylerde noksan
vermeyin ki birbirinizin hukukuna tecavz etmi olmayasnz. Zira mizan; ahali arasnda
muameltn iyi cereyan etmesi iin Cnib-i lhden ihsan olunmu bir kanun-u lhdir.
Binaenaleyh; onu kemal-i ehemmiyetle icraya sa'yedip tebdil ve tayir ile mevzuun lehini deitirip
gazab- lhye sebep olacak ef'alde bulunmayasnz.
Mzan'n ehemmiyetine iaret iin bu srede mzan tekrar zikrolunmutur. Zira mizandan
maksat; halk arasnda msavaat te'sis ve erbab- hukukun haklarn noksansz kendilerine isal
etmekle insanlarn istirahatlarn temin etmektir, buna cmle insanlarn riyet ve dikkat etmeleri
vcibtir. Binaenaleyh; hilfnda hareket etmek hukuk-u ns ihll ettiinden beynenns intizam ve
muamelenin hsn- ceryann ihll ettii cihetle gazab- lh'yi muciptir. nk; gayrn hukukunu
teraziyi doru tartmamak ve kileyi hakkyla lmemek suretiyle almak zulm olduu gibi
emniyetsizlii de mucib olduundan kaht u gal gibi azab- dnyeviyye ve nar- Cehennemle azab uhrevye sebep olaca dier nuss-u celilelerle dahi sabittir. 5696
Vcib Teal mizanda adaletin vcubunu beyandan sonra adaleti icra edeceimiz mahalli
beyan etmek zere :

( )

()

()
buyuruyor.
[Allah-u Teal ins cinnin menfeat iin arz vaz'eyledi ki o arzda insann telczzz
edecei bir ok meyveler vardr ve bilhassa hurma aalar vardr ki o hurmalar yapraklar
ve sair lifleriyle meyvesini rter perdeler sahibidir, arzda insanlarn gdas iin yaratlm
buday, arpa gibi yeil yaprak ve ryiha-i tayybe sahibi daneler de vardr.]
Yani; Cenab- Hak insanlarn ve cmle zrhun menfeatlar iin arz dedi ki cmlesi onda
rahat ederler ve her arzu ettikleri eylerin cmlesini arzda bulurlar, onlarla hayatlarn idme ve
Rab'larnn verdii nimetlerin krn ed ederler. Zira; o arz zerinde enva- meyveler vardr ki
onlarla telezzz ederler ve bilhassa meyvesini setreder perde sahibi hurma aalar vardr ki onun
menfeat umuma mildir. Zira; meyvesi yaza ve ka yarayl, fusl- erbaann kffesinde
bulunur, herkesin ihtiyacn defeder ve arz zerinde yeil yaprakl, gzel ryiha sahibi daneler de
vardr ki insanlarn hayatlarna hadimdir.
73

Fahri Rzi'nin beyan vehile e n a m ile murad; insan olduuna nazaran arz zerinde
insann intifa mahluktn cmlesinden ok olduuna iaret iin arzn insanlar iin vaz'olunduu
beyan olunmutur. Zira; insan hem arzla hem de arzn zerinde mevcut olan hayvant ve saireyle
intifa eder. Hayvant ve saire ise yalnz arzn zerinde olan eylerle intifa eder. Amma yette
enam ile murad; mutlaka arz zerinde olan ins cin ve sair zrh murad olunduunda bir cinse
tahsis olunmadndan u tevcihe hacet yoktur.

()

Meyvenin yer yznde okluuna iaret iin

lfz oklua dellet eden tenvin ile
nekre olarak varid olmutur. 5697 Meyve alelekser aalarda hasl olduu cihetle fkihe lfz
bil'iltizam aaca dellet ederse de aalar iinden edliyetine iaret iin hurma aac, ayrca
zikrolunmutur. Evvelen fkiyeyi, saniyen hurmay, salisen daneyi zikir; aa tabakadan yukar
tabakaya doru terakki iindir. Zira; fkihe yani meyve mcerred telezzz iin olup gdas zaruret
zamanna mahsus olduundan insann giydii elbise, zerine ziynet iin giymek gibi olduu cihetle
menfeat yalnz telezzzdr. Hurmada ise hem telezzz hem de tegadd olduundan zm gibi
daima iki menfeat cami' olduu cihetle mutlaka sair meyvelerden efdaldir. Arpa ve buday gibi
hububata gelince; btn kre-i arz zerinde bulunan insanlarn her yerde ve her zaman gdas
olduu cihetle bnye-i insannin kvam ve mizac- insanye gayet muvafk olduundan insanlarn
yedikleri eylerin cmlesinden efdaldir. Binaenaleyh; arpa ve buday gibi hububat Cenab- Hak
her yerde halketmitir. Fkihe baz zamanda ve baz kimse indinde bulunup, dier zamanda ve
baz- har indinde bulunmadndan nekre olarak varid olmutur. Amma hububatn her zaman
bulunup, herkese maruf olduuna, hurmann ise ya ve kurusu her zaman bulunup herkesin
bildiine iaret iin hab ve nahil lfzlar elif lm ile ma'rife olarak vrid olmulardr. nk herkesin
her zaman muhta olduu ey; elbette ma'ruf olur.
Bu yette arzn insanlar iin vaz'olunduunu, meyvelerin, hurmalarn ve hububatn arzda
bulunduunu beyan; insanlarn bu gibi menfeatlar arzdan istihsl iin almas lzm olduuna
dellet eder. nk insann sa'yi olmakszn arzdan bir ey hasl olmaz. Zira; aa dikmezse
meyve olmad gibi yere tohum atmazsa ekin de bitmez. Binaenaleyh; arzn feyzini istihsal iin
insann sa'yi lzmdr.

&&&&&
Vcib Teal umuma mil olan nimetlerinden bazlarn beyandan sonra mkellef olan ins
cinnin cmlesine imtinan tarki ile hitabetmek zere : 5698

()

buyuruyor.
[Ey ins cin ! Rabbinizin hangi nimetlerini tekzibedersiniz?]
Yani; ey insanlar ve cinler ! Rabbinizin size ihsan etmi olduu nimetlerinden hangisini inkra
cesaretle kfran- nimet edersiniz, srenin ihtidasndan buraya kadar saylan nimetlerden hangisini
tekzib edebilirsiniz? Elbette hi birisini inkr ve tekzib edemezsiniz. nk; cmlesi meydanda,
herkesin grd, bildii, bir oklarnn kendinde bilfiil mahede ettii hakayk cmlesinden
olduu cihetle azck akl sahibi olan bir kimse bittabi' tekzibe cr'et edemez.
Fahri Rzi'nin beyan vehile bu srede u yet otuzbir defa zikrolunmutur. Bu gibi nusus-u
cellede zikrolunan adedlerin hikmetini bilmek sahib-i eriattan iitmeye mevkuf ise de ukul-
beerin idrak edebilecei ve makama mnasib olarak hikmet beyannda da beis yoktur. Mesel bu
srede u yetin otuzbir defa zikrolunmasndaki hikmet; her yetin evvelinde nimetler ayr ayr
zikrolunduu iin evvelinde zikrolunan nimeti hatrlatmak nimetin kadrini takdire ve krn ifaya
davet iindir. Yahut Cehennem'in yedi tabakasnn kaplarnn kapanmas ve Cennet'in sekiz
tabakasnn kaplarnn almas ins cinden ehl-i man iin her biri bir nimet olup onbei ins ve
onbei cin iin otuz nimete mukabil yet otuz kere tekrar olunmutur. Geri srede yet otuzbir
kere zikrolunmusa da mertebe-i tekrar bir adedinden sonra balad iin tekrar eden otuzdur.
Allah'n nimetlerini tekrar iin zikrolunan yette nimetleri inkr eden mnkirlerin tevbihinin
iddetine dellet etmek zere esma-i husn iinden malikiyyete dellet eden Rabb ism-i erifi varid

74

olmu ve mnkirlerin tekzibleri yetin evvelinde beyan olunan nimet zerine terettb ettiine iaret
iin yet daima f lafzyla varid olmutur.
u beyanata nazaran man-y nazm : [Ta'dd olunan nimetleri gzleriniz grr, kulaklarnz
duyar, aznz tadarken 5699 hangisni inkra kadar cr'et edersiniz ve tekzibe cesaretiniz neden
ileri geliyor?] demektir.
Vcib Teal bundan evvel ta'dd olunan nimetleri inkr edenleri tekdir ettikten sonra dier
nimetleri ta'dd etmek zere :

( )

( )
()

buyuruyor.
[Allah-u Teal insan atete pimi kiremit gibi kuru amurdan halketti ve cinnlerin
pederini atein alevinden halketti. Asl yaratlnz byle olunca ey ins cin ! Rabb'inizin
nimetlerinden hangisini tekzib edersiniz?]
Yani; Allah-u Teal eb'lbeer olan dem'i sada sahibi ve kurumu atete yanm saksya
benziyen amurdan yaratt ve gzel bir surete malik kld. u halde insanlarn asl nikatlarn
dnerek Allah-u Teal'ya imanla beraber ok kretmeleri lzmdr, Allah-u Teal cinnlerin
babalar olan blisi saf beyaz ve krmzlkla karm ate alevinden halketti. u halde nasl oluyor
ki bu gibi nimetleri inkra cesaret eder ve hangilerini tekzibedersiniz?
Fahri Rzi'nin beyan vehile s a l s l ; o kadar kurumu ki cam gibi ses karr hale gelmi
amur demektir. F a h h r ; atete pimi saks ki testi ve ibrik bu kabildendir. C n n ; cinnilerin
babalardr, Hz. dem insanlarn babalardr. M r i c ; saf alevdir. u halde insanlarn babas
kuru amurdan, cinnilerin babas safi ateten halkolunmutur. Binaenaleyh insann kaln, karanlk
kat bir amurdan halkolunup cinnin beyaz, saf, parlak ve latf bir cisimden halkolunduu halde
insann efdal olmas insanlarn Cenab- Hakka daha ziyade kretmelerini mstelzimdir. Hz.
Adem'in maye-i asliyyesi toprak olup sonra yapp yurulmu ve daha sonra kiremit paras gibi
kurumu amurdan ve evldnn m-i mhn yani hakir nutfeden halk olunduu cihetle baz yette
5700 salsalden, baz yette topraktan ve baz yette hame-i mesnnden yani kokmu amurdan
halk olunduunu beyan eden yetler beyninde mnafaat yoktur. Zira; her bir yet ayr bir zamanda
vaki olan halleri beyan ettiinden hepsi dorudur. nk; hilkat- dem etvrdan etvra nakil
suretiyle husul bulduundan her bir yetin mercii baka bakadr. Binaenaleyh; yetler beyninde
asla ihtilf yoktur. u halde bu nimetlerin hangisi inkr ve tekzib olunabilir?

&&&&&
Vcib Teal insle cinnin yaratllarna dair olan nimetlerini beyandan sonra bunlarn
haricinde olan baz nimetlerini beyan etmek zere :

( )
()

buyuruyor.
[Allah-u Teal iki marib ve iki merkn Rabb'sdr. yle olunca Rabb'nzn hangi
nimetlerini tekzibedersiniz?]
Yani; [Allah-u Teal gnein yazn ve kn doduu merklarn, yazn ve kn indii
mariblerin Rabb's olunca ey ins cin ! Bu marklar ve maribler zerine terettb eden
nimetlerden hangilerini inkr ve tekzibe kadar cesaret edersiniz?]
Bir eyin iki tarafna malik olan ekseriyyetle kllisine malik olduundan Cenab- Hak bu
yette markla maribe malik olduunu beyanla btn dnyaya malik olduunu beyan

75

buyurmutur. nk; marka ve maribe malik olan Allah-u Teal'nn onlarn arasna da malik
olaca evleviyyetle sabittir. Binaenaleyh; bu yet Cenab- Hakk'n mevcudatn kffesinin maliki ve
reisi olduuna ve o mevcudatta insanlar iin halkolunan menfeatlarn halik ve Rabb'isi olduuna
dellet eder. Binaenaleyh; fusul- erbaann ve fusul- erbaadan her fasla mnasib yenecek ve
iilecek nimetlerin meydana gelmesi ve itidal zere havann hasl olmas, bunun emsali nice nice
yzbinlerce nimetlerin mark ve marib vastalaryla hasl olduuna iaretle insanlarn bu gibi
nimetleri inkrlar 5701gayet irkin olduunu beyanla bu nimetlerin krn ed etmek vcib
olduunu beyan buyurmutur.

&&&&&
Vcib Teal markla maribin Rabb'isi olduunu beyandan sonra onlarn arasnda olan
denizleri zikirle denizlerde olan nimetlere iaret etmek zere :

( )

( )
()
buyuruyor.
[Allah-u Teal iki denizi birbirine gnderdi. Onlar da mlki olurlar, lkin aralarnda
mani vardr, birisi dierine galebe etmez. Hal byle olunca Allah-u Tealnn nimetlerinden
hangisini tekzib edersiniz?]
Yani; Allah-u Teal suyu tatl olan denizle suyu ac olan denizi gnderdi ki o denizler birbirine
mcavir oldu, her ikisi yekdierine dokunduu halde aralarnda kudret-i lhyeden hil ve mani var
ki onlarn yekdierine ular muttasl olmakla beraber btn btn birbirine karp birisi brn
ibtl edemez, kuvvetine, tab'ma ve hssiyetine halel getiremez. Binaenaleyh; her biri kendi
hssiyetini ve tab'n muhafaza eder. Yani; ac su acln, tatl su da tatlln muhafaza eder. u
halde ey ins cin Rabb'inizin nimetlerinden hangisini tekzibedersiniz?
Fahri Rzi ve Kaz'nin beyanlar vehile i k i d e n i z le murad; Suyu ac ve tatl olan
denizlerdir. Yahut bahr-i Rumla bahr-i Fristir. Yahut Bahr-i Rumla Bahr-i Hind'dir. Yahut Bahr-i
Muhdle ondan ayrlan paralardr.
Hulsa; denizlerin birbirine mcaveretleriyle beraber her birinin kendi mevkiinden taarak
dierlerine galebe ve kendi mevkiinde bulunup tuyan ederek halk izrr etmemesi ve her birinin
kendi hssasn muhafaza ile halkn menafiine hadim olmas inkr gayr- kabil nimet-i lhiyye ve
merhamet-i subhniyye cmlesinden olduu bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.
5702

&&&&&
Vcib Teal iki denizin birbirine muttasil olmalaryla beraber herkesin mevkiinde
mevcudiyetini muhafaza edip hara galebe etmemesi nimet-i lhiye cmlesinden olduunu
beyandan sonra denizlerin baz menfaatlann beyan etmek zere :

( )
()



buyuruyor.
[O iki denizden inci ve mercan kar. Hal byle olunca Rabbinizin nimetlerinden
hangisini inkr edersiniz?]
Yani; insanlarn ziynetlerinden en kymetli inciler ve mercanlar denizlerden kp Allah-u Teal
da bunlar sizin iin halkederek sizler de bununla tezeyyn edince Rabbinizin bu gibi nimetlerinden
hangisini tekzibe cesaret edersiniz? nk; gzleriniz grdnden inkra mecaliniz yoktur.
Fahri Rzi'nin beyan vehile incinin ac suda hasl olup tatl suda olmad mehur ise de
sahih olan sadef denilen balk evvel Nisan yamurundan hasl olan inciyi tatl sudan alr. Badehu

76

hmil hatunlarn hamlin icb baz eyi ziyadece arzu ettii gibi sadef de inciye hmil olduktan
sonra hamlin icab tuzluluk arzu ederek suyu ac olan denize ekilir ve inci bydke sikletinin
icab ac su iinde kalp inci arayclar ac su iinde bulduklarndan incinin ac suda olmas hret
bulmutur ve yette her iki su da hasl olduunu beyan etmitir. Zira; sedef inciyi tatl sudan alyor
ac suda bytyor. Binaenaleyh; incinin her iki su ile de hasl olduunu bu yet beyan etmitir.
Eer hreti gibi hakikaten ac suda hasl olursa iki denizin birbirine mlki olmasyle bir deniz
hkmnde olduu cihetle yetin mans dorudur ve vaka mutabktr.
Vcib Teal bundan evvelki yetlerde topraktan dem'i ve ateten cinni halkettiini beyan
ettii gibi bu yette de inci ve mercan gibi gayet kat ve sert eyleri cvk sudan halkettiini beyanla
anasr- erbaadan bu nn acb ve garb mahluklara esas olduunu beyan buyurmakla kudret-i
kahire sahibi olduunu isbat etmitir. 5703

&&&&&
Vcib Teal denizlere ve denizde olan insanlarn baz menfeatlarna iaretten sonra denizler
zerinde yryen gemilere iaret etmek zere :

()

()

buyuruyor.
[Allah-u Teal iin deryada yaplm, yksek gemiler vardr ki onlar dalar gibi sudan
yukardadr, siz onlara biner istediiniz yerlere seyr sefer edersiniz, yklerinizi ykletir
gtrrsnz. u halde Allah'n size vermi olduu nimetlerden hangisini tekzibedersiniz?]
Yani; srenin evvelinden buraya gelinceye kadar ta'dd olunan nimetlerden bir oklar varsa
da o nimetler cmlesinden Allah-u Teal'nn dalar gibi deryada yksek gemileri de vardr. Onlar
deryada sizin menfeatnza hizmet etmek zere cereyan ederler.
Her ne kadar deryada ceryan eden gemilerin sahipleri varsa da onlar sahib-i mecaz olup
sahib-i hakksi Allah-u Teal olduuna iaret iin Vcib Teal onlar kendi zatna nisbet etmi ve
gemilerin dalar gibi azametli olduunu beyanla denizlerin azametine iaret eylemitir. Zira;
deryada cesamet olmasa dalar gibi gemileri kaldramyaca herkese malum olan bir hakikattir,
gemileri insanlar yapar ve iletirlerse de mevadd-i essiyesi olan tahtalar, ivileri, demirleri
Cenab- Hak halkettii iin gemileri kendine isnad buyurmutur.

&&&&&
Vcib Teal nimetlerini beyandan sonra o nimetlerin kr olan ibadete terib etmek zere :

( )
()

()

buyuruyor.
[Arz zerinde olan her kimse helak olucudur. Azamet, an ve 5704 kullarna ltf u ihsan
sahibi olan Rabb'in Tealnn zat- ulhiy-yeti bakidir. Hal byle olunca Rabbinizin
nimetlerinden hangisini tekzibedersiniz ? ]
Yani; arz zerinde karar eden ins cin ve belki cmle hayvant ve mahlukt fan ve helake
maruzdur. Akibet cmlesi helak olacaktr, cellet, azamet, ikram ve inam sahibi olan Rabb'in

77

Tealnn zat- lhiyyeti bakidir. Yani mahlukta arz olan avarzn cmlesinden Rabbn Teal
mnezzehtir. u halde mahluktn helaki sebebiyle hiret meydana gelip insana hayat- ebediyye
hasl olaca cihetle helak insan iin nimet olduu gibi Allah-u Teal'nn bekas da nimettir.
Binaenaleyh; u nimetlerden hangisini tekzibedersiniz?
Fahri Rzi ve Kaz'nin beyanlar vehile mahluktn cmlesi fan ve helake maruz olduklar
halde tehdidden intifa edecek akl sahihleri olduu cihetle akl sahihlerine mahsus olan ( ) lfz vrid olmutur ki zevilukl fan olunca bakalarnn fan olaca evleviyyetle sabit olduu
gibi zevilukl bakalarnn zerine tercih ve talib de vardr.
Hulsa; insanlarn fan ve az zamanlarn ok ibadete sarf etmek lzm olduu, elinde
bulunan emvale ve maiyyetinde bulunan evlda ve ahbaba itimad etmek caiz olmad, belyya
sabrn lzumu, dnyaca itibar sahibi olan byklere yakn olmakta fayda olmad, cmle
mahluktn helake maruz olduu ve ancak baki olan Vcib Teal olduundan dnyada ve hirette
ancak itimat zat- lhiyyete olup itimad etmek lzm olan Vcib Teal'ya ibadetten hal kalmamak
lzm geldii bu yetten mstefd olan fevid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal zat- ulhiyyetinin bekasn beyandan sonra cmle mahluktn kendine muhta
olduunu ve herkes muhta olduu eyi kendinden istediini beyan etmek zere :

( )

()
buyuruyor. 5705
[Gklerde ve yerde bulunan zrhun cmlesi muhta olduklar eyi Allah-u Teal'dan
isterler, Allah-u Teal da istediklerini verir. Zira; Allah-u Teal her gn gn gn eyler ihdas
eder. Hal byle olunca Allah-u Teal'nn hangi nimetlerini tekzib edersiniz?]
Yani; baki olan Allah-u Teal'dan gklerde ve yerde bulunan melekler ve ins cin cmle
mahlukt vcudlarnm shhatini, din ve dnyalarn, kusurlarnn mafiret olunmasn, ibadet
edecek vcudlarnn kuvvetini ve sair muhta olduklar eylerin cmlesini Allah-u Teal'dan isterler.
nk; irde-i lhiye haricinde hi bir ey vcud bulamyacandan herkes muhta olduu her
eyi Cenab- Hak'tan istemekten baka bir are olmadn bildiinden ondan ister, onun kudretine
iltica eder. O halde her ahs muhta olduu eyi Allah-u Teal'dan istemekle mkelleftir. Zira;
Allah-u Teal her gn kaza ve kaderine muvafk olan eyleri icd eder. Binaenaleyh; bazlarn
ihya, bazlarn imte, bazlarn zengin, bazlarn fakr, bazlarn azz ve bazlarn zell klar.
Bazlarn sahih, bazlarn hasta, bazlarn mesrur ve bazlarn mahzun etmekle du edenlerin
dularna icabet etmek ve istediklerini istihkaklarna gre vermek gibi nice yzbinlerce acb ve
garb eyler icad eder. Binaenaleyh; her gn unt- lhiyye saylmaz ve tkenmezdir. Hal an
byle olunca ey ins cin ! Rabb'inizin hangi nimetlerini tekzibe cesaret edersiniz?
Fahri Rzi ve B'eyzv'nin beyanlar vehile bu yet Yehd taifesini red iin nazil olmutur.
nk; Yahudiler Allah-u Teal Cumartesi gn hi bireyi icd etmez derler. Bunlarn u
itikadlarn yet-i celile ibtal etmi ve Allah-u Teal'nn unu ve icad her vakit cri olduunu
beyan buyurmutur. e ' n ile murad; mukaddert- lhiyyeyi vakt- merhununa sevketmekten
ibarettir denildiine nazaran Her ey ezelde takdir olundu. Binaenaleyh; imdi e'n olmaz
diyerek i'rd edilen sual merduddur. Zira u tevcihta nazaran ezelde mukadder olan eyin vakit
ve zamannda hasl olmas; e'n-i lh'dir. nk; ezelde takdir ettiini lyezalde icd ediyor ve
bilhassa kullarn gzleri nnde her gn binlerce uunt- lhiyye zuhur edip durmaktadr. Allah-u
Teal n- vahidde birbirine muhtelif binlerce eyi icad eder. Zira; unattan 5706 bazlarn icad
dierlerini icada mani deildir. nk; Allah-u Teal bir fiili icad ederken dierini icada mani
bulunsa aciz olmas lzm gelir. Halbuki Allah-u Teal cizden mnezzeh kudret-i kmile sahibidir.
Amma bizlerin bir -ii ilerken dierini ileyemediimiz kemal-i aczimizdendir.

78

(bn Uyayne) den rivayet olunduuna nazaran b t n z a m a n ; indallah iki gndr : b i r i

s i ; mddet-i dnyadr, d i e r i ; zaman- hirettir. Vcib Teal'nn dnyada unt; emir, nehiy,
icad, ihya, imte, vermek, almak, aslb- b'dan erhm- mmehta insanlarn maye-i asliyyeleri
olan nutfeleri isal etmek, erham- mmehttan dnyaya insanlar karmak, dnyada mrn ikml
edenleri kabirlerine sevketmek ve sair acib ve garaibi icd eylemektir.
Baz mfessirnin beyanlar vehile hkmdarn birisi vezirine bu yetin mansn sual etmesi
zerine veziri bir gn dnmek zere msaade ister. Vezir ne cevap vereceini dnrken
maiyyetinde bulunan klesi vezirin ne dndn sual eder vezir hakikati beyafl edince kle bu
sualin cevabn msaade ederse tcdrn huzurunda vereceini syler. Vezir msaade edip
huzura gelince kle yeti tefsire balar ve der ki Ey Melik ! Allah'n e'ni; geceyi gndze,
gndz geceye koymak, lden diriyi, diriden ly karmak, hastalara if vermek, sa olanlar
hasta etmek, afiyette olanlar mbtel klmak, mbtel olanlar saha-i selmete karmak, fakiri
zengin, zengini fakr, kaviyi zayf, zayf kav klmaktr deyince hkmdar vezirine vezret
elbisesini karmasn emredip kleyi vezir tayin edince kle efendisine Ey efendi ! ite bu da
Allah'n bir e'nidir demekle meclise hitab verilir. Velhasl uunt- lhiyye; her gn binlerce
eyleri icad etmektir.

&&&&&
Vcib Teal kullarna ihsan ettii eyleri beyandan sonra bu nimetlerin krn ed lzm
olduunu beyan etmek zere :

( )

()

buyuruyor. 5707
[Sizin iin dnya untndan yaknda fari oluruz. Ey ins cin ! Hal byle olunca
Rabb'inizin nimetlerinden hangisini tekzib edersiniz?]
Yani; srenin bidyesinden buraya gelinceye kadar ta'dd olunan nimetler zerine kredip
etmediinizi size gstermek iin biz unt- dnyeviyyeden feragat eder, unt- kyamete
balarz. Binaenaleyh; krnzn sevabn ve kr etmeyeni erin cezasn veririz. u halde sizin
iin vcib olan; Allah'n size vermi olduu nimetlerin krn ed edip ind-i lh'de mahub
olmamaktr.
Fahri Rzi ve Beyzv'nin beyanlar vehile ins cin arz zerinde sakil olduklarndan sakaln
denmitir. Bu yet-i celile; ehl-i tat tata tevik ve ehl-i ma'siyeti ma'siyetten tenfr etmitir. nk
Vcib Teal yevm-i kyamette herkesin cezasn vermek iin dnyadan yaknda feragat edeceini
beyan edince azck akl olan bir kimse huzur-u lh'de mesruriyetini mucib olacak a'ml-i salihaya
sa'yedip mahzun olmasn icabeden fena amellerden ihtiraz eder. Binaenaleyh bu yet-i celile;
slihler zmresine tebiri ve fsklar zmresine tehdidi mtazammndr. Tehdid ile tebirin mercileri
baka olduu cihetle bir yette itimmda mani yoktur. Binaenaleyh; bir yet hem tehdidi hem de
tebiri mutazammin olur.

&&&&&
Vcib Teal unat- uhreviyyeye iaretle sakalna hitabettikten sonra sakaln tefsir ve
onlarn ciz olduklarn kendilerine tefhim etmek zere :

( )
)

(
buyuruyor.

79

[Ey ins cin cemaat ! Eer siz sema vaat ve arzn etrafndan kp gitmeye kaadirseniz
kn gidin. Halbuki siz kmaya kaadir olamazsnz, ill bir kuvvet ve kudretle kabilirsiniz
ki o kudret 5708 de sizde yoktur. Haliniz byleyken Rabb'inizin nimetlerinden hangisini
tekzib edersiniz?]
Yani; ey ins cin cemaat ! Eer siz memur olduunuz teklif-i lhiyemden kamak ve
kahrmdan kurtulmak maksadna binaen ibadeti terketmek isterseniz, yerin ve gklerin etrafndan
bir yol bulup yerin ve gklerin haricine kmaya kaadir olursanz derhal kn ve lkin kamazsnz,
ancak bizim tarafmzdan size ihsan olunan bir kudretle kabilirsiniz. Halbuki bizim tarafmzdan
size verilmi byle bir kudret de yoktur. Binaenaleyh; dnyada yerden ve gkten kmak suretiyle
kahrnzdan kurtulamadnz gibi hirette dahi azabmzdan kurtulamazsnz. u halde
Rabb'inizin size doru yolu gstermek ve eri yola gitmemek zere tenbihi, kusurlarnzn aff,
delil-i akliyye ve nakliyyeyle irad gibi bir takm nimetlerinden hangisini tekzible inkra cesaret
edersiniz.
Fahri Rzi'nin beyan vehile etraf- lemden kp kamak mmkn olsa cinnilerin hali
kamaa insanlarn hallerinden daha ziyade msait olmasna binaen bu yette cinnler takdim
olunmu ve azabtan kurtulmaya baka are olmayp ancak kudret-i lhiy-yeye iltica etmek
olduunu beyanla Cenab- Hak ins cinhi itaata davet etmitir. Yani azabtan kurtulmak iin ne
kadar are arasalar, hileler dnseler aff- lh'den ve kudret-i subhniyeden baka are
olmadn beyanla evmir-i lhiyeye imtisalin lzumuna iaret olunmutur.

&&&&&
Vcib Teal ins cinnin dnyada ve hirette azabtan kurtulmalarna kudret-i lhiyeden gayr
bir are olmadn beyandan sonra azabtan halas olamayanlarn azablarnm keyfiyetini beyan
etmek zere :

( )





()
buyuruyor.
[Ey ins cinn ! Sizin zerinize dumanla karm atein alevi gnderilir. u halde o
ateten kurtulmak iin siz hi bir kimseden 5709 yardm gremezsiniz. Hal byle olunca
Rabb'inizin nimetlerinden hangisini tekzibedersiniz?]
Yani; ey ins cin ! Allah'n kudretinin gayr sizi azabtan kurtaracak bir ey olmaynca yevm-i
kyamette kt amellerinizin cezas olarak sizin zerinize iddetli atele karm duman ve atete
eritilmi banzdan dklmek zere bakr gnderilir, siz de bu ateten ve eritilmi bakrdan
kurtulmak iin bir yardmc bulamaz, yardm gremezsiniz. Cenab- Hakkn hiret azabn size
beyan etmesi bir nimet olduu gibi itaat edenlerle isyan edenlerin cezalarn ayr ayr tertib etmek
dahi bir nimet olunca Rabb'inizin u nimetlerinden hangisini tekzib edersiniz? nk; Allah-u
Teal'nn gnah iliyen kullarn tehdidle gnahtan vazgemelerini tenbih buyurmas, zlimlerden
intikam alacan ve mazlumlar mes'ud edeceini beyan etmesi kullar hakknda ayn ni'mettir, bu
ni'metlerin hi birisinin inkr kabil deildir. Binaenaleyh; hireti grmeden evvel bu nimetlerin
krn ed ile azabtan kurtulmann aresini aramak insanlar zerine vcibtir.
Hulsa; ins cinden sler zerine dumanla karm atein alevi ve atele eritilmi balarna
dklmek zere bakr gnderilecei ve bu azabtan kurtulmak iin slerin bir yardmc
bulamyacaklarn Cenab- Hakkn beyan buyurmas kullar hakknda nimet olup bu nimetleri
tekzibe mecal olmad bu yetten mstetad olan fevit cmlesindendir.

&&&&&

80

Vcib Teal ateten alev gndermekle slere azab edeceini beyandan sonra yevm-i
kyametin iddetini beyan etmek zere :

( )
)

(
buyuruyor.
[Kyamette sem yarld vakitte zeytinya gibi krmz olur. Hal byle olunca
Rabb'inizin nimetlerinden hangisini tekzibedersiniz?]
5710 Yani; gazab- lhi'nin iddetinden mteessir olarak gk yarlp para para olduunda
sema alm gl gibi krmz olur ve eritilmi zeytin ya gibi gn gn renklere girer, sema bu hale
girince sizin iin hiret tedariki mmkn olamaz. Hal byle olunca Rabb'inizin size bunlar beyanla
hiret iin tedariktta bulunmasna tenbihi gibi nimetlerden hangisini inkr edersiniz? Elbette hi
birini inkr edemezsiniz. Zira; bu gibi azablar haber vermekle kullarn intibaha davet etmitir. u
halde inkr yle dursun bu misilli nimetlerin krn ed me-i ubudiyetten ve levzm-
imandandr.
Bu yette f lfz baz ehdis-i cellede beyan olunduu vehile bundan evvelki yette ins
cin zerine gnderilecei beyan olunan atein, kyametten evvel Yemen cihetinden zuhur edip
ns mahere sevkedecek ate olmasna dellet eder. Zira f lfz; takibe dellet ettiinden o
atein evvel vaki olup akbinde semann yarlmas hasl olacana dellet eder. Semann yarlmas
ise kyamette vaki olacaktr. Bu yette artn cezas mukadderdir. Yani Kyametin dehetinden
sema yarlp para para olarak zeytin ya gibi eriyip kzard vakitte siler o gnn iddetli
azabndan kurtulmak iin yardmc bulamadklar gibi firara meydan da bulamazlar. demektir. u
halde artn cezas; firar edemiyeceklerini beyandr.

&&&&&
Vcib Teal semnn yarldnda silerin firar edemiyeceklerini ve yardmc
bulamyacaklarn beyandan sonra kyamet gnnde cereyan edecek baz halleri beyan etmek
zere :

( )

()
buyuruyor.
[Semann yar ildii kyamet gnnde insle cin gnahlarndan sual olunmazlar. nk;
henz sual mevkiine gelmemilerdir. Hal byle olunca Rabb'inizin nimetlerinden hangisini
tekzib edersiniz?] 5711
Yani; o gnn iddetinden gkler paralanp ns mahere sevkolunmak zere kabirlerinden
kalkp herkes kendi ameline muvafk bir surette mahere giderken insle cinden hi bir kimsenin
gnhndan sual olunmaz. Zira; herkes yoldadr, sual zaman deildir.
te Allah-u Tealnn bu ahvali haber vermesi ve bu haberin herkesin o gnde azabtan
kurtulmak iin are aramasna sebep olmas insle cin haklarnda ayn nimet olunca bu nimetlerden
hangisi tekzib olunabilir? Yahut Beyzv'nin beyan vehile herkesin simasndan gnahkr olduu
malm olduu cihetle sual mevkiine varmakszn suale hacet yoktur. nsle cin yekdierinin
gnahndan sual olunmaz. Zira; herkesin gnah kendi defterinde grlecektir.

&&&&&
81

Vcib Teal semnn yarlaca gnde ceryan edecek ahvalden bazsn beyan etmek zere :

()


()
buyuruyor.
[Sahib-i crmolanlar simalaryla bilinir. Zira; hzn almetleri yzlerinde grlr.
Binaenaleyh; zebaniler tarafndan onlar alnlarnn salaryla ayaklarndan tutulurlar. Hal
byle olunca Rabbinizin nimetlerinden hangisini tekzib edersiniz?]
Yani; herkesin simas, gnahkr olup erbb- crm ve cinayetten olduunu bildirir ve cinayet
erbabndan olunca onlar zebaniler tarafndan aln salarayla ayaklar birbirine balanarak
Cehennem'e atlrlar.
C i n a y e t e r b a b n n s i m a l a r yla murad; gnahlarnn eseri olarak yzlerinde
olan siyahlk, gzlerinde olan irkinlik ve her taraflarn hzn kederin ihata etmesidir. Bu gibi
alim ile onlar ehl-i arasd indinde malm olurlar, hi kimsenin sualine hacet messetmez. Zira;
herkes onlarn crm ve cinayet sahipleri olduunu bilir ve onlara ihanet ve hakaret olrrak zere
Cehennem'e 5712 alnlarndan ve ayaklarndan tutularak atlrlar. te Vcib Teal'nn ehl-i isyann
isyanlar sebebiyle yzlerinde bir takm irkinlikler zuhur edip herkes nazarnda rezil ve rsva
olacaklarn ve akibet kemal-i hakaretle Cehennem'e atlacaklarn beyan buyurmas akl olanlar
iin nimet olup hiret iin tedariktta bulunmaya sebeb olunca Rabb'inizin u nimetlerinden
hangisini tekzibeder ve inkra cesaret edersiniz?
Alnlarndan ve ayaklarndan tutulmaya gelince; mfessirnden bazlar silerden bir ksmnn
alnlarndan, bir ksmnn da ayaklardan atlmasyla tevcih ettiler, bazlar da silerin ayaklar
alnlarna balanmak suretiyle tortop bir ktk mesabesinde kemal-i hakaretle atlacaklarn beyan
olmasyla tevcih ettiler. u manlardan hangisi murad olunursa olunsun Cehennem'e atlacak
kimselere ihanet mans mevcuttur.

()

lfznda bulunan f lfz tertibe ve sebebiyyete dellet ettiinden slerin

alnlarndan ve ayaklarndan atlmalarnn sebebi; mcrimlerin simalarnda grlen crmleri
olduuna dellet eder. u halde silerin kemal-i rezaletle Cehennem'e atlmalarna illet; kendi
cinayetleridir. Binaenaleyh; bu cmle makablinde olan cmlenin neticesidir ve takrir-i kelm
yledir : Ehl-i crm alnlarndan ve ayaklarndan tutulurlar. Zira; onlarn crm sahibi olduklar
simalarndan bilinir. Her crm sahipleri ki simalarndan biline, onlar alnlarndan ve ayaklarndan
tutulurlar. O halde crm sahibi olanlar alnlarndan ve ayaklarndan tutulurlar demektir.

&&&&&
Vcib Teal silerin Cehennem'e ayaklaryla aln salarndan tutulup atlacaklarn beyandan
sonra Cehennem'de onlara olacak muameleyi beyan etmek zere :

( )
( )
()


buyuruyor. 5713
[Ehl-i Cehennem Cehennem'e atlnca onlara hitaben u Cehennem mcrimlerin
tekzibettikleri Cehennem'dir, o mcrimler Cehennemin ateiyle gayet scak su arasnda
dolarlar. Rabb'inizin silere azab byle iddetli olduu halde size doru yolu gstermekle
bu gibi azablardan kurtarnca Rabb'inizin nimetlerinden hangisini tekzibedersiniz? denilir.]
Yani; o mcrimler Cehennem'e atldklarnda zebaniler tarafndan onlara hitaben tekdir
suretiyle denilir ki te u iine atldnz Cehennem ol Cehennem ki onu dnyada mcrimler
82

tekzibederlerdi. Zira onlar ehevt- nefsaniyelerine tbi olup dnyay hiret zerine tercih
ettiklerinden her lezzeti dnyada grrlerdi. O crm ve cinayet sahibi olanlar Cehennem ateiyle
Cehennem'de kzdrlm ve hararette nihayete varm scak su arasnda iki tarafa koarlar.
nk; ateten firar eder scak suya tesadf ederler, su hararette nihayet dereceye vard iin
sudan firar ederler iddetli atee tesadf ederler ve bir tarafta azab teeddt edince dier tarafa
iltica eder, ilelebed bu minval zere muazzeb olur dururlar.
n ; Cehennem'den bir dere olup o dereye ehl-i nrdan akan irinler ve sar sular toplanr ve
o suretle akar. Ehl-i Cehennem o derede kalp Cehennem ateine atld (Ka'b Ahbar)
hazretlerinden mervdir. Ehl-i Cehennem'in crmlerini ve cinayetlerini leme tehir iin zamir

()

mevzi'nda ism-i zahir olarak

lfz vrid olmutur. Zira
zamir vrid olsayd sahib-i crmolanlar crmle tehir olmazd.

( )bedelinde

&&&&&
Vcib Teal ehl-i crmn cezalarn beyandan sonra ehl-i taatn mkfaatlarn beyan etmek
zere :

( )
()

buyuruyor. 5714
[Rabb'snn huzurunda kyamdan korkan kimse iin iki Cennet vardr. u halde
Rabb'nzn nimetlerinden hangisini inkr ve tekzibedersiniz? ]
Yani; bu dnyada ins cinden mkellef olan her ahs ki hirette Rabb'snn huzurunda
hesab vermek ve a'mlinin cezasn grmek iin kyamdan havfeder ve o gnn sual ve
cevabndan korktuu iin a'ml-i slihaya sa'yederek o gnde makbul olacak ibadetle saadetin
esbabn hazrlar. te o kimse iin iki Cennet vardr. Zira Cennet'ten birisi; ibadetine mkfaat olup
dieri ise gnahlar terkine mukabildir. nk ins cinne btn teklif; iki eyle olur: B i r i n c i s i ;
evmire imtisal, k i n c i s i ; menhiyat terketmekledir. Binaenaleyh; bu iki teklifi kabul edip riyet
edenler iki Cennet'le taltif olunurlar.
Yahut iki Cennet'ten birisi cismn dieri rhanidir. nk; mmin dnyada ehevt-
nefsaniyesini cismiyle terkederek ibadet ve itaat zahmetlerine tahamml ettii iin hirette cismiyle
telezzz eder, itikadta riayet, ahlk- haseneye tehalluk ve ahlk- rezleden ictinbettii iin rhla
telezzz eder. Binaenaleyh; byle olan kimse iin Cennet ikidir ki biri akide-i sahihine dieri de
amel-i hlisine mkfattr. Yahut Cennet'in birisi; ameline mkfattr, dieri ise ihsan- lhdir.
Velhasl gnahkrlar iin nasl ki azab iki olup birisi azab- nr dieri scak su ise ehl-i Cennet iin
de Cennet iki olup biri rhan, dieri cismndir. Binaenaleyh; bu yette Cennet'in iki olduu ve ehli Cennet'in her iki cihetle telezzz edecekleri beyan olunmutur.
Ehl-i Cennet'in, Cennetler kendi mlkleri olup keyfe mye tasarruf edecekleri cihetle

()

temellke dellet eden lam ile

varid olmutur ki herkesin nail olduu Cennet'e baka bir
kimse tarafndan mdahale olmaz ve nimetleri herkesin kendine mahsustur. Asla memnu' deildir.

&&&&&
Vcib Teal ehl-i Cennet'e Cennet'in iki olduunu beyandan sonra Cennetlerin baz sfatlarn
zikirle kullarn ibadete tevik etmek zere : 5715

( )
()


buyuruyor.

83

[O iki Cennet bir ok nimet sahibidir. Hal byle olunca ey ins cin Rabb'inizin
nimetlerinden hangisini tekzib edersiniz?]
Yani; Cenab- Hakkn huzurunda kyamdan korkan kullan iin hazrlad Cennetler, bir ok
aalar ve meyveler sahipleridir. nk; her Cennet'te yzbinlerce aalar ve onlarda hatr u
hayale gelmedik meyveler mevcuttur. Onlarn okluuna iaret iin oklua dellet eden tenvin ile

()

lfz nekre olarak vrid olmutur ki aalarn ve meyvelerin nevilerini saymakla

tkenmeyeceine dellet etsin.
Beyzv'nin beyan vehile bu makamda e f n n ; aacn dallan mansna olduuna
nazaran Cennetler aalarn dallaryla dolu ve yapraklar gayet revnakl, glgeleri pek ziyade
latf, her cihetle ferahfeza ve manzaras bakanlar usandrmaz demektir. Zira; yapraklar acb ve
meyveleri garb olup yiyenler iin zahmet yok ancak lezzet ve meserret vardr. u halde bu gibi
nimetlerin hangisi inkr olunur?

&&&&&
Vcib Teal Cennet'in baz nimetlerini beyandan sonra baz ahar beyan etmek zere :

( )
()


buyuruyor.
[O iki Cennet'te cereyan eden iki nevi pnar vardr. Byle olunca Rabb'inizin
nimetlerinden hangisini tekzib edersiniz?]

( )
()
[O iki Cennet'te her bir meyveden ikier nevi mevcuttur. u halde Rabb'inizin
nimetlerinden hangisini inkr edersiniz?] 5716
Yani; o Cennet'in her birinde bir nevi pnar var ki o pnar sahibinin arzusuna tbidir. Sahibi
nereye isterse oraya akar, levni, ta'm ve ryihas asla bozulmaz. nk; safiyeti ebeddir ve
ienler iin gayet lezizdir, o iki Cennet'te her nevi meyveden biri kuru dieri ya veya renkleri
baka baka ikier snf meyveler vardr ve sahibinin arzusuna tbidir. stedii meyve istedii
zaman ve meknda mevcuttur. Binaenaleyh; getirmek, gtrmek ve aacndan devirmek
zahmetleri yoktur.

&&&&&
Vcib Teal Cennet'in baz evsfn beyandan sonra ehl-i Cennet'in baz hallerini beyan
etmek zere :

( )




()

buyuruyor.
[Ehl-i Cennet Cennet'te dekler zerinde dayanc olduklar halde telezzz ederler ki o
deklerin i yz kaln dibadandr, Cennet'in ermi meyveleri, ekledecek kimselere gayet
yakndr. Hal byle olunca Rabb'inizin nimetlerinden hangisini tekzib edersiniz?]
Yani; Allah'dan korktuklar iin sedet esbabna tevessl edenler Cennet'e girince itikatlar ve
amelleri mucibince hazrlanm olan dekler zerine ittik edici olduklar halde Cennet

84

nimetleriyle telezzz ederler ki o deklerin i yzleri yeil ve kaln atlastandr, Cennet'in

meyveleri, yiyecek olan kimselere oturduklar, kalktklar, yattklar yerlere gayet yakndr,
yemesinde hi zahmet yoktur. nk; nasl arzu ederlerse arzularna gre zuhur eder.
Fahri Rzi'nin beyan vehile ehl-i Cennet'in her biri iin bir ok dekler olduuna iaret

zmnnda
lfz cemi' sigasyla varid olmutur. Ehl-i Cennet'in deklerinin d yzleri bu
dnyada tarifi kabil olmayan kumalardan olduuna iaret iin i 5717 yzleri beyan olunup d
yzleri beyan olunmamtr. Zira d yzleri dnya kumalarna benzemediinden ukul- beer
idrakinden kaasrdr, i yzleri beyan olunduu vehile erefli olunca d yzlerinin daha ziyade
erefli olacanda phe yoktur.
Ehl-i Cennet'in kalplerinin ve cisimlerinin kemal-i rahatlarna iaret iin fevkalde rahatla
dellet eden dek zerine dayanmalar zikrolunmutur. nk dek zerine dayanmak; kemal-i
rahata ve kalben huzura dellet eder. Cennet'in aalar dank olsa da ehl-i Cennet arzu
ettiklerinde meyvelerin zahmetsiz yaklat sarahaten beyan olunmutur ki aalarn onlarn
zerlerini tavaf edip duracana iarettir.

&&&&&
Vcib Teal Cennet'te olan nimetlerden bazlarn beyandan sonra baz ahar beyan etmek
zere :

( )

()

buyuruyor.
[O Cennet'lerde gzlerini zevlerine hasretmi asla baka bir kimseyi nazarndan
geirmez kadnlar vardr ki onlar zevlerinden evvel ins cinden hi bir kimse
messetmemitir. Hal byle olunca Rabbi'nizin nimetlerinden hangisini tekzibedersiniz?]
Yani; ehl-i iman ve erbab- ibdet iin hazrlanm olan Cennet'lerde nazarlarn ancak
zevlerine hasretmi, zevlerinin gayriyi hatrndan geirmez ve bakalarna bakmaz htnlar
vardr ki onlar zevlerinden evvel insandan olan hatunlar insten ve cinden olan hatunlar cinden
hi bir erkek messetmemitir. Binaenaleyh; ehl-i Cennet'in hatunlar gzleriyle zevlerinin gayrya
bakmadklar gibi kalpleriyle dahi zevlerinin gayrya mahabbet etmezler ki zevle zevceden her
birinin kalpleri yekdierine kar emn ve mahabbetleri daim olur. u halde Rabb'inizin
nimetlerinden hangisini tekzibe cr'et edersiniz? 5718
yet-i celilede taife-i nisvann tesettr memduh ve yekdierine kar mehabbetlerinin
devam ancak tesettrde olduuna iaret olunmutur. Kadnlarn mecliste ahar bir kimse
tarafndan ismi zikrolunmak tab'an kerh, deten mezmm ve er'an mstehcen olduuna iaret

(
)

iin bu yette hatunlar sfatlar olan

lafzyla zikrolunmutur. Binaenaleyh; erkek
meclisinde bir kimsenin hareminin ismi gayr tarafndan zikrolunmas makbul bir ey olmadndan
kinaye tarkyla zikrolunmak islmiyyet arasnda det hkmndedir. Cennet'te kadnlarn ahlk
gayet safvet zere olduu ve nazarlarn bakalarna atfetmedikleri kendi ihtiyarlar ile olup

(
)

zevlerinin menetmesiyle olmadna iaret iin ihtiyara dellet eden

lfz vrid
olmutur. Yani Kendileri kasr- nazar ederler, yoksa zevlerinin gayra bakmaktan menettikleri iin
deil demektir. Bu hal ise onlarn kemal-i iffet, taharet ve derect- liye sahipleri olduuna dellet
eder. Cennet-i lda insanlarn simalar gayet gzel olduundan herkes kendi hellinden gayrya
bakmaya ihtiya grmez.

(
)

yette
mutlak olarak zikrolunduundan nisvann cmlesine hatta Hurilere
mil olmak ihtimali alebtir. Binaenaleyh yet: Cennet'te olan nisvnn cmlesinin ayn hal ve
sfatta olacaklarna dellet eder.

&&&&&
85

Vcib Teal insanlar iin lzumu zaruri olan meskeni evvel beyan etmekle beraber yalnz
mesken kfi olmayp teferrc ve tenezzh olunacak mesregh olan balar, baheleri, pnarlar,
tenezzh olunacak mahallerde yenilecek meyveleri, yiyip itikten sonra yatacak mahalde nefis
dekleri ve o dekler zerinde telezzz olunacak hatunlar beyandan sonra o hatunlarn
evsafndan baz ahar beyan etmek zere :

( )
()

buyuruyor. 5719
[Cennet'te mminler iin hazrlanan hatunlarn yanaklar krmzlkta keenne yakuta,
vcudlar berrak ve beyazlkta hlis mercana benzerler. Hal byle oulnca Rabb'inizin
nimetlerinden hangisini tekzib edersiniz?]
Ebussuud Efendi'nin beyan vehile bu makamda m e r c a n ; incinin ufa ve beyaz
mansnadr. u halde Cenab- Hak bu yette ehl-i Cennet'in hatunlarn gzellikte iki eye tebih
buyurmutur ki effaf ve yzleri krmzlkta yakuta ve gayet beyaz olmakta incinin ufana tebih
eylemi ve krmz ile beyaz birbirine kartndan insanlar iin pek makbul olan renkte
olacaklarn beyan buyurmutur.

( )


)



(
[Allah-u Teal'ya ibadetle kullarn ihsanlarnn cezas olmad, ill Allah'n onlara ihsan
oldu. Cenab- Hak ibadetinize mkfaat olarak ihsan edince Rabb'inizin nimetlerinden
hangisini tekzib edersiniz?]
Yani; insanlarn eraitine riayet ederek ibadetlerini edada ihsanlarnn karl ancak Cenab-
Hakkn onlara nimetlerini ihsandr.
Fahri Rzi'nin beyan vehile e v v e l k i i h s a n ile murad; amel olduuna nazaran i k i n c
i i h s a n ile murad; Cennettir. Ve eer evvelki ihsan ile murad; marifet-i lhiyye ve tevhid-i
subhni olursa ikinci ihsan ile murad; Cennet'te iskn ve cemal-i b kemlini mahade ettirmektir.
Yani; Tevhid'in cezas olmad, ill Cennet oldu demektir.

( )
()

[Bundan evvel beyan olunan iki Cennet'in dnunda iki Cennet dahi vardr. Hal byle
olunca Rabb'inizin nimetlerinden hangisini tekzibedersiniz? ]
Yani; bundan evvel iki Cennet beyan olundu. Herkesin amali 5720 ve ahlk mtefvid
olduu gibi onun mkfaat olan Cennet'lerde dahi tef avut vardr. Binaenaleyh; derecede ve
mertebede evvelki Cennetlerden aa tabakada iki Cennet dahi vardr ki o Cennet'lere nail olanlar
iin de her istedikleri mevcuttur, arzularndan hi bir ey noksan olmaz, ancak mertebede fark
vardr. Mesel biri st tabaka, dieri alt tabakadr.

( )
()


[O iki Cennet hadravatn iddetinden siyaha mail yeildirler. u halde Rabb'inizin
nimetlerinden hangisini tekzibedersiniz?]
Yan; evvelki beyan olunan iki Cennet'te nasl balar, baheler ve aalar oksa ikinci
derecede beyan olunan Cennet'lerde dahi yere denmi yeil .otlar ve havaya ser ekmi

86

grnr, revnakl aalar vardr. Otlarn ve aalarn fevkalde istekli olduundan yapraklar
siyaha mail kuvvetli ve nadretlidir ki bakanlara srr verip siyaha mail cansz sararm deil
demektir. nk; Cennet'in aalarnn suya ve timara ihtiyac olmadndan bir karar zere durur
bozulmaz.

( )

()

[Ehl-i iman iin hazrlanm olan Cennet'lerde iddetle kaynayc iki pnar vardr ki
bakanlara ferah verir.] nk; pnarlarn suyu gayet ok ve kuvvetli olduu cihetle fskiye gibi
havaya feveran eylediinden bakanlar zevk alr, mesrur olur. Binaenaleyh; bu dnyada bile zengin
olan kimseler bir ok paralar sarfyla zevk edip, elenmek iin fskiyeler yaparlar, zevk u sefa
ederler. Halbuki dnyann her eyi haraba merref ve zevale maruz olup endieden hal deildir.
Cennet'te ise her ey daima mamur ve ebediyyen baki olduu cihetle elbette safs dnyann
safsna kyas kabul etmez. [Hal byle olunca Rabb'inizin nimetlerinden hangisini tekzib
edersiniz?]

( )
()


[O iki Cennet'te iinde bulunanlarn telezzz edecei her nevi 5721 meyve var,
meyvelerin iinde bilhassa herkesin sevdii hurma ve nar dahi mevcuttur. u halde
Rabb'inizin nimetlerinden hangisini tekzib edersiniz?]
F k i h e ; mutlaka meyve olduu cihetle hurma ve nar fkihede dahil olduklar halde
ereflerine iaret iin her ikisi de ayrca zikrolunmulardr. nk; hurma hem gda hem de
meyvedir. Nar ise hem mevye hem de devadr. Bu ikisi mevcut olan yerde bilmum meyvelerin
mevcut olacana dahi iaret olunmutur. nk; birisi bild- bride dieri bild- hrre
meyvelerinden olduklar cihetle her tarafta bulunan meyvelerin Cennet'te bulunacana dellet
ettii gibi bunlarn biri tatl dieri eki olmakla ikisinin arasnda olan ta'mlar dahi mevcut olduuna
dellet eder. Binaenaleyh; bunlar zikirle dierlerini zikirden iktifa olunmutur.

( )
()


[Zikrolunan drt Cennet'te batnlar hayr zahirleri gzel hatunlar vardr. Hal byle
olunca Rabb'inizin nimetlerinden hangisini tekzib edersiniz?]
Yani; bundan evvelki yetlerde zikri sebkeden ve ehl-i iman iin hazrlanan nimetler iinde
ehl-i Cennet'e mahsus hatunlar vardr ki onlarn dernlar sade hayr ve ahlk- hamide ve zahirleri
zevlerinin memnun olaca hsn- ceml ve gzel simalardr.
Bu yette hayrat lfz ahlk- haseneyle, hisn lfz zahirde gzellikle tefsir olunmutur. Bu
many ezvac- mutahharttan (mm Seleme) (R.A.) dan rivayet olunan bir hadis-i erif de te'yd
eder. nk mm Seleme Ben Reslullah'a ya Reslallah ! Cenab- Hakkn

(
) kavlinden bana haber ver dediimde Reslullah ;
( ) buyurdu demitir. Yani Hayrat demek; onlarn ahlk
hayr ve hisan demek; yzleri gzel demektir.

( )
()

[Bundan evvel beyan olunan Cennet'lerde ehl-i Cennet iin 5722 hazrlanm huriler
vardr ki onlar adrlar iinde daima mesturelerdir, zevlerine kemal-i mahabbetlerinden

87

daima zevlerine hasr- nazar ederler. Bakalarna bakmazlar. u halde Rabbinizin

nimetlerinden hangisini tekzib edersiniz?]
Cennet-i alada ehl-i Cennet iin konaklar, saraylar olduu gibi tenezzh iin adrlar da vardr
ve baz rivayete nazaran o adrlar yekpare incidendir, sahibi iin o adrlar iinde huriler vardr.
Arzu ettikleri zaman o adrlar iinde arzular vehile icra-y ahkm ederler. Binaenaleyh; baz
yette kusur (kkler) ve baz yette Hym (adrlar) zikrolunmasnda mnafaat yoktur. nk;
ehl-i Cennet iin her ikisi de mevcut olduundan baz yette kkler ve baz yette de adrlar
zikrolunmutur. Huriler; insann aml-i salihsna gre Cenab- Hakkn herkesin rahat iin halk
buyurduu kadnlardr. Onlar kimlerin amelleri mukabilinde halk olunmusa onlara mahsus ve
gayrn faarruzundan masunlardr. Zira; ancak zevcinin maldr, bakas itirak edemez. nk; her
nefis hayr ve er olsun ameli ne ise onunla merhune olduundan herkesin amelinden halkolunan
nimet onun maldr gayra tecavz etmez.

( )

()



[Cennet'te olan hurilere zevlerinden evvel ins cinden hi bir kimse dokunmamtr.
Hal byle olunca Rabb'inizin nimetlerinden hangisini tekzibedersiniz?] u halde Cennet'te
olan huriler bakir kz olarak zevlerine teslim olunurlar, yoksa evvelden bir koca grm dul
olmazlar. Bu yetin lfz aynen sebketmise de evvelki yet o yetten evvel zikrolunan iki
Cennet'te olan nisvana, bu yette ikinci defada zikrolunan iki Cennet'te bulunan nisvana mahsus
olduundan lfzda tekrar olsa da manda tekrar yoktur.
Yahut evvelki yet dnyadan varan hatunlar hakknda, ikinci yette ise Huriler hakknda
olduundan tekrar yoktur. 5723

( )
()


[Ehl-i Cennet yeil ve renkli dekler, gayet nefs ve acib yataklar ve yastklar zerinde
oturucu olduklar halde telezzz ederler. Hal byle olunca Rabb'inizin hangi nimetlerini
tekzib edersiniz?]
Yani; ehl-i Cennet kendileri iin hazrlanan ve amelleri zerine terettb eden yeil yastklar,
gzel dekler, acb ve nefis yaratlm ipekten yataklar zerinde oturucu ve yastklara dayanc
olduklar halde Rab'larnn ihsan ettii nimetlerle tena'um ederler.
R e f r e f ; yastk ve dek mansnadr ki zerinde oturup koltuunda dayanacak eylerdir.
nsanlar tab'an yeillie mail olup sevdiklerine binaen Cenab- Hak refrefi yeillik mansna olan

( ) lafzyla tavsif buyurmutur ki yeil kumatan olacaklarn beyan etmitir. A b k a r i y

y i n ; gayet acb ve nefs olan eye denir ki o yastklarn ve deklerin gayet acb ve nefs

()

olduunu beyandr. Hatta araplar

nin cin taifesinin beldelerinden bir acb belde
olduunu zanneder ve acb addettikleri eyleri o beldeye nisbet ettiklerinden iyi. olan eylere
abkari demek onlarca darb- mesel hkmn almtr. Binaenaleyh; Vcib Teal Cennet-i alnn
tefritnm acb olduunu ispat iin :

( )buyurmudur.

()

buyuruyor.
[Ya Ekren-er Rusl ! Cellet, azamet, ikram ve ihsan sahibi olan Rabbin Teal'nn ismi
yce, baki ve daim oldu.] Bakalarnn isimleri gibi zail olucu deildir. Binaenaleyh; Cenab-
Hakkn ismi zikrolunan yerde bereket feyezan eder. Hatta ehl-i Cennet'ten teklif sakt olduu
halde zikrullah bakidir. Binaenaleyh; ehl-i Cennet daima Allah' zikrederler.

88

&&&&&

SRE - VAKIA
Mekke-i Mkerreme'de nazil olan srelerdendir. Doksan alt yeti camidir.

()
( ) ( )
[Ya Ekrem-er Rusl ! Zikret ol zaman ki o zamanda kyametin vukuat vki olur, o
gnde kyametin vukuatn tekzib edip inanmayc bir nefis bulunmaz. O kyamet silerin
mertebelerini indirici ve itaatli olan kimselerin derecelerini ykselticidir.]
Yani; ey Nebiyyi Zin ! Zikret ol gn ki o gnde Rabb'in Teal tarafndan mev'ud olan
kyametin byk vukuat vcd bularak belay- azme meydana gelip herkes indinde zuhur edince
o vukuat tekzib eder bir kimse bulunmaz. nk; o gnde vuku bulacak hareketi sebebiyle yksek
dalar toz olup dnyann her taraf havada savrulduunu, al olanlarn sfil, sfil olanlarn l
olduunu herkes grnce bunu inkr ve tekzibe hi kimsenin mecali olmaz, kyamet hakknda vki
olan haberlerin cmlesini vukuat tasdik edince hi kimsenin bir diyecei kalmaz, kyamet yle
dehet ve heybetiyle zuhur eder ki dnyada kibredip kendini herkesten byk addeden bir ok
kimselerin dereceleri herkesten aa iner ve kendini hakr grp tevazu'la ibadet eden bir ok
kimselerin mertebeleri yukar kar. Binaenaleyh; o gnde azizler zell zeliller azz olur, herkes
lyk olduu dereceyi bulur.
Kyametin vukuu muhakkak olduuna iaret iin kyametten Vaka ile tbir olunmu ve
kyametin vukuu defaten vki olacana iaret iin bir kereye dellet eden vak'a lfz vrid
olmutur. 5725

&&&&&
Vcib Teal kyametin vukuunu beyandan sonra o gnde vuku bulacak umur-u azmeden
bazlarn beyan etmek zere :

) ( )
( )

(
buyuruyor.
[Zikret ey Habibim ! ol zaman ki o zamanda zelzele olmakla arz iddetle hareket
ettiinde ve dalar kavut gibi ufatlp dalar, ovalar salm ve datlm havada gezen
zerreler misali toz olup savrulduunda yksek mahaller engin ve engin mahaller yksek
olur.] Nihayet maher kurulup herkes mstahak olduu mertebesini bulur.
Yani; kre-i arz kemal-i iddetle salland zaman arz ve arz zerinde bulunan bilcmle
mahlukt yklr. Binaenaleyh dalar, ovalar cmlesi ufack zerrt gibi toz olur. u halde insann
gvendii dnyamn akibeti bundan ibaret olunca insana lzm olan; o gnn dehetini hatrndan
karmyarak vazife-i budiyeti yerine getirmenin ve ibadetinde kusur etmemenin arelerini
dnmektir.
R u c c e t ; iddetli harekeyle salland, b s s e t ; gayet ufack tozlar gibi ufaland adet
kavut veya un gibi ezildi demektir. H e b ; pencereden giren gnein ziyas iinde grnen
zerrttr.

( ) dalm demektir. u halde man-y yet: [Kyamette iddetli hareke ile yerler
89

sallanrcasna sallandnda, dalar ufack tozlar gibi ufalandnda, arzn ve dalarn eczalar
gnein u'lesinde grlen zerreler gibi dalm zerrelerden ibaret kalr] demektir.

&&&&&
Vcib Teal kyametin iddetini beyndan sonra o gnde halkn ahvlini beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[O gnde ey insanlar ! Siz snf olursunuz.] 5726
Bu yette Vcib Teal snfn bazs bazsndan olduu cihetle esnaftan ezvala ta'br
buyurmutur.

&&&&&
Vcib Teal kyamette insanlarn snf olacan icmlen beyandan sonra snftan her
birerlerini tafsil etmek zere :

( )
)
( ) ( )
() (
buyuruyor.
[nsanlar kyamette snf olunca snftan b i r i s i ; amel defterleri sa
taraflarndan verilen eshab- meymene'dir ki o eshab- meymenenin grecekleri keramet ve
nail olacaklar nimet ne gibi ey bilir misiniz? Elbette bilemezsiniz. nk; onlarn nail
olacaklar nimetlerin mahiyeti bu dnyada anlalamaz. snfdan k i n c i s i ; amel
defterleri sol taraflarndan verilen eshab- me'emedir ki onlarn grecekleri azab ve duar
olacaklar gazab- lh ne gibi ey bilir misiniz? Elbette bilemezsiniz. Zira; onlarn mbtel
olacaklar azabn knh hakikati bu dnyada bilinemez, snftan n c s ; ol
kimselerdir ki onlar bu dnyada ibadt ve taatta herkes zerine tekaddm ve sebkat
ettiklerinden hirette dahi Cennet'e girmekte herkesi sebkat edicilerdir. te u evsafla
muttasf olan kimseler Cennt- namde mukarreblerdir.]
Fahri Rzi ve Kaz'nin beyanlar vehile e s h a b - m e y m e n e ; kendi nefisleri hakknda
daima hayr ilediklerinden ymn berekete nail olacaklar cihetle ashab- meymene nvann
almlardr. nk meymene; ymn bereketten alnd cihetle ymn berekete nii olacaklara
ashab- meymene itlak sezadr. A s h a b - m e ' e m e ; dnyada daima kendi haklarnda er
ilediklerinden defterleri sol taraflarndan verilip haklarnda zuhur edecek eamet olduu cihetle
onlara ashab- me'eme denmitir. 5727
Vaad-i lh'ye kurbiyyetin dereceleri mtefavit olduundan sbiknun kurbiyetlerini beyan
dierlerinin kurbiyetine mani olmaz. nk; sabikun bilfiil kurbiyete nail olduu zaman ashab-
Yemin henz arsa-i maherden Cennet'e yeni tevecch etmi olurlar ve dier bir snfn derecesi
daha geride olur. Ba'deh onlar da kurbiyyete nail olurlar. Binaenaleyh; kurbiyyet yalnz sabikuna
mnhasr deildir.
Bu yette sabikun'un nail olacaklar derecelerin ukul-u beerin idrakinden ciz olduuna
iaret iin Sabikun'dan sabikun'la haber verilmitir. nk Sabikun'dan ayn sabikunla haber
vermek; Onlarn hirette ahvalinden ve grecekleri nimetlerden bu dnyada haber vermek
mmkn deil demektir. Zira bir kimsenin hviyyet ve ahsiyyetini ayn ahsiyyetle tarif etmek; o
kimseyi medh sena etmektir, bu gibi sena her lisanda cridir. Mesel bir kimse hkmdarn

90

ahvalinden sual eder. Dier bir kimse de cevabnda hkmdarn ahlk- hamdesini ve ahval-i
mardiyyesini hkmdara lyk eceat ve celdetini, ahaliye efkat ve merhametini ve dmanlara
galebesini bertafsl beyan etmek mmkn olmadna iaret iin Hkmdar hkmdardr
demekle iktifa eder. Yani hkmdar, noksansz bir hkmdar olmakla tarif edebilirim demektir.
te yette de Cenab- Hak Sabikun sabikundur buyurmutur ki onlarn anlarna ta'zm,
meziyyet ve mertebe-i liye sahibleri olduklarna iaret etmitir.
Ehl-i Cennet iin Cennet'ten maksat; nimetiyle tena'um olduundan Cennt- name muzaf
klnmtr. Bu yette ehl-i tefsir bir ok man beyan etmilerdir : Mesel hicrette sabk olanlar
Cennette sabklardr. Yahut islm kabulde sebkat edenler rza-y lh'ye sebkat etmilerdir. Yahut
salevt- hamseye devamda sebkat edenler Cennet nimetlerine nail olmakta sebkat etmilerdir
veyahut gnahna tevbeye sebkat edenler kabulnde sebkat etmilerdir.

( )

( )
() ( )
[mem-i slifeden bir ok cemaatla mmet-i Muhammed'den 5728 az bir cemaat
altndan incilerle rlm krsiler zerinde kar karya oturup dayanc olduklar halde
sohbet ederler.]
Yani; Hz. dem'den bizim Peygamberimize gelinceye kadar geen enbiyann ve
mmetlerinin adedi ok olduundan onlardan sbikun bu mmetin sabklarndan daha oktur.
Onlar ve bunlar altndan ve inciden yaplm kkler ve saraylar zerinde kar karya oturur
muhabbet ederler, oturduklar krsileri hem oturmalarna hem de dayanmalarna kfi derecede
vasi'dir. stedikleri gibi otururlar, dayanrlar, asla skntlar olmaz.
Beyzv'nin beyan vehile enbiya-y sbikann adetlerine gre hey'et-i mecmusna nazaran
mmetlerinin ok olmas itibariyle her birinin mmetinin ok olmas lzm gelmediinden
Reslullahn Benim mmetim sair enbiyann mmetinden ok olur buyurduu hadis-i erifi bu
yete muhalif olmaz. nk; yette beyan olunduu vehile her ne kadar bu mmetin sabklar
mem-i slifenin sabklarndan az ise de nefsinde bu mmetin az olmas lzm gelmez. Zira;
enbiyadan herbirinin mmetine nisbetle bu mmetin onlardan ad'f- mudaf ok olduundan
hadis-i erifin mazmunu vaka mutabktr.

()


( )
[Ehl-i Cennet zerlerine ellerinde kulpsuz ve oluksuz bardaklar ve kulplu ve oluklu
ibrikler ve pmardan akan leziz araptan kselerle herkesin amelinden halkolunmu daim
hizmeti olanlar tavaf eder dolarlar ve her ne zaman her ne arzu ederlerse istedikleri
vehile hizmette hzrlardr.] Hizmetlerinde velev cz'i bir ey hususunda olsun asla kusur
etmezler, onlar herkesin amelinden halkolunduu cihetle amele gre gzel yzl, tatl szldrler,
bir siyak zere bulunurlar, halleri asla tebeddl etmez. nk; lm, hastalk ve kocalk gibi
tebeddlat mucib ahvalden masunlardr.
Bu yette v i l d n ile murad; hizmetilerdir ve ehl-i Cennet'in ameline gre
halkolunmulardr, yoksa bazlarnn dedikleri gibi herkesin hal-i sebvetinde vefat eden ocuklar
deildir. nk; eer murad bu olsayd ocuu vefat etmeyenlerin hizmetisi olmamak lzm
gelirdi. Bu ise btldr. Zira; yetin umumuna muhaliftir ki yet Cennet'e giren her kimsenin
hizmetisi olacana dellet eder. Bazlar da bu yette vildn ile muradn; etfal-i kefere olmasn
beyan etmilerse de bu da sahih deildir. nk; etfal-i kefere ehl-i a'rftan veyahut babalarna
tebeiyetle ehl-i nrdan veyahut ehl-i Cennet olduklarna dair ulemnn kavilleri muhteliftir.
E k v b ; oluksuz ve kulpsuz billur kselerdir. E b r k ; ibrikin cem'idir. b r i k ; kulplu ve
oluklu olan bardaktr. K e i s ; ii arap dolu kasedir. M a n ; kaynar pnardr. Eer sudan olursa
ceryan garb deildir. Zira; suda ceryn dettir. Amma sair araptan olursa ceryan garbtir.
91

nk; lezz arapta cereyan det olmadndan arabn kaynar pnardan olmas gara-ibten
ma'duddur. Ve bu makamda manin keis karnesiyle araptan cereyan eder pnar olmas aleb-i
ihtimaldir.

&&&&&
Vcib Teal ehl-i Cennet'in telezzz edecei eylerden bazlarn beyandan sonra Cennet
araplarnn dnya araplarna muhalif olduunu beyan etmek zere :

( ) ( )

()
buyuruyor.
[Ehl-i Cennet'in itikleri araptan balar armaz, akllarna halel gelmez, onlara hizmet
eden vildn istedikleri meyveleri ve arzu ettikleri etleri getirirler onlar da istedikleri kadar
yerler.]
Fahri Rzi'nin beyan vehile meyvenin ekli zaruri olmayp arzuya tbi olduundan htiyar
ettikleri fkihe var denmitir ! Amma et gda nevinden olduu cihetle alk zamannda ekli lzm
olduundan itiha ettikleri ku eti var denmitir. nk itiha; ihtiyardan kuvvetlidir. 5730

) ( ) ( )

(
[Ehl-i Cennet'in amellerine ceza olarak onlar sedef iinde gizli, gne grmemi, saf,
berrak, effaf inciler gibi beyaz ve gzleri byk huriler tavaf ederler. te bu nimetlerin
cmlesini biz onlarn amellerine ceza olarak verdik ve rahatlarn temin ettik.]
Yani; ehl-i Cennet'in harite hizmet eder glmnlar olduu gibi dahilde ve bilhassa dekte
telezzzleri iin arzularna muvafk evsaf- matlubeyi cami' huriler vardr ki o hurilerin gzleri gayet
byk, vcudlar gayet beyazdr. Hatta gne grmemi sakl inciler gibi saf ve berraktr. Bunlar
ehl-i Cennet'in amellerine mkfattr.
Cennet'e girmek fazl- lh ile ise de Cennet'te nimetlere nail olmak ve terfi-i derect
insanlarn kendi amellerinin cezas olduuna bu yet dellet eder. Binaenaleyh; her mminin
ml-i slihaya almas lzmdr. nk byk derecelere nail olmak; ancak amel sayesindedir.
Amel mukabilinde ceza vermek Allah-u Teal zerine vcib deildir. Zira; abd her ne kadar ok
amel ilese Allah'n verdii nimetin krn ed mmkn olmadndan amele gre ceza vermek
de ltf u ihsandr. Binaenaleyh; Mutezile'nin Abdin ameli mukabilinde sevab vermek Allah-u Teal
zerine vcibtir yollu itikadlar merduddur.

&&&&&
Vcib Teal ehl-i Cennet'in nimetlerinden bazlarn beyandan sonra Cennet'te fena sz
olmayp ancak selm iitildiini beyan etmek zere:

( )

()

buyuruyor.
[Ehl-i Cennet Cennet'te btl sz ve gn h yazlacak kelm iitmezler, ancak bir sz
iitirler ki o sz de her tarafta iitilir selmdr.] 5731 Yani; ehl-i Cennet Cennet'te nail olduklar
nimetlerle telezzz ettikleri vakit mansz ve faydasz sz iitmedikleri gibi birbirlerine Gnah

92

iledin demek gibi szleri de iitmezler. nk; Cennet'te gnah yok ki yekdierini gnahla itham
ederek Sen gnah iledin desinler. Zira; Cennet dr- teklif olmadndan gnah sz
sylenmez ki iitsinler. Ancak ehl-i Cennet Cennet'te birbirlerinin yekdierine selmn ve
meleklerin selmlarn iitirler.
Fahri Rzi'nin beyan vehile selm iki taraftan tet olunacana iaret iin selm lfz iki
kerre zikrolmutur. nk; selm bu dnyada nasl alnp, verilirse hirette dahi onun ayndr.
Binaenaleyh; gerek ehl-i Cennet'in birbirine, gerek meleklerin ehl-i Cennet'e selmlar iki taraftan
olacana iaret olunmutur. u halde (Selmnaleykm) ve (Aleykmsselm) lfzlaryla
yekdierine iltifatn Cennet'te dahi cereyan edeceine yet dellet eder.

&&&&&
Vcib Teal sbkunun ahvalini beyandan sonra ashab- yeminin halini beyan etmek zere :

( )
()

( )
( ) ( )

( )
() ( )
buyuruyor.
[Defter-i amallerini sa taraflarndan alan eshab- yemn kimlerdir? Onlar Allah-u
Teal'dan ne kadar ltf u kereme nail olurlar bilir misiniz? Onlar Cennet'te dikenleri
temizlenmi, glgesi ok ve dallar birbirine karm sidr aacnn altnda rahat ederler,
onlar muz aacnn altmda dahi bulunurlar ki meyvesi btn dallarna rlm, meyveden
hali bir yeri bulunmaz, o aalarn glgesi gayet ok ve uzun asla noksan olmaz. Ehl-i
Cennet daima o aalar ve glgeler altnda rmgzr olurlar, yalnz glgeyle kalmazlar
yle bir suya nail olurlar ki o su istedikleri mahalle akar, azalmaz ve tkenmez daimi bir
karar zere bulunur, bir ok meyvelere malik olur ki o meyveler asla inkitaa uramaz, bir
5732 kimse tarafndan men'olunmaz, her zaman bulunur istimaline hi bir kimse mani
olamaz. Ve yksek deklere nail olurlar ki o dekler yatp oturmaa gayet elverilidir.]
S i d r ; yapraklan kk bir aatr ki gzel kokuludur. M e n d u d ; dikenleri kesilmi
demektir yani ashab- yemn sidr aacnn altnda bulunurlar ki o aacn dikenleri kesilmi dnya
aalarna benzemez demektir. nk; ashab- yemn'in aml-i saunalar aacn dikenine
benzeyen riy, sum'a menn' ve ez gibi eylerden hal olduundan ihlslar neticesi altnda
glgelendikleri aalarn keyfe keder verecek dikenlerden ve sair przden hal ve saf olaca
beyan olunmutur.
T a l h ; muz aac veyahut mm- gayln denilen aa ki gayet gzel rayihal pek ok iei
olur. Muz aac olduuna nazaran kknden dallarnn ucuna kadar meyveden hal hi bir yeri
bulunmaz. nk; eshab- yemn mrlerinin her dakikasn ibdetten hal klmadklarndan
onlarn nail olduklar aalarn hi bir taraf meyveden hali olmaz. Hatta meyvesinin kabuu bile
olmaz her taraf zahmetsiz yenir.
Onlar bir glge altnda bulunurlar ki o glge her tarafa uzanr, asla zail olmaz, her zaman bir
karar zere bulunur. nk; eshab- yemn mrleri olduka ibadta mlzim olduklarndan zll-i
lh onlar zerine devamldr. Zira; gne olmadndan glge her taraf ihata eder ve her ahs
hakknda msavidir. Hatta Cennet'te gayet cesm bir aa olup ehl-i Cennet istedikleri zaman o
aacn altna teferrce karlar ve bazlar dnyadaki alglar isteyip gnlnden geirdiinde,
Allah-u Teal'nn bir rzgr halkedip aacn dallarna dokununca yapraklarnn her biri dnyada
grlen ve grlmeyen alglarn sadlarn verecei ve herkesin ondan istedii kadar zevkiyb
olaca ibn Abbas hazretlerinden mervdir.

93

Ehl-i Cennet bir suya malik olurlar ki o su istedikleri mahalle istedikleri vehzere akar asla
glk ekmezler, o su azalmaz, tkenmez. nk; ashab- yemn her nereye gitseler amellerini
terketmeyip kre-i arzn neresinde bulunsalar emr-i lh'ye imtisal ettiklerinden Cennet nimetleri
de onlar takib eder istedikleri yerde bulunur. 5733
Ashab- yemn ok meyveye nail olurlar ki o meyveler dnyada grld gibi mevsime tbi
deildir. Her zaman her meyve bulunur, tkenmez ve herkese hell olur. Binaenaleyh; baz
kimseye hell, bazsna haram olmak gibi memniyyet olmaz, hi bir kimseden esirgenmez,
kurumak ve rmek gibi eyler de olmaz.
Ashb- yemn yksek dekler zerinde otururlar. Zira; cmle ahkmdan yksek olan
ahkm- Kur'aniyyeyi iltizm edip onunla amel ettiklerinden amellerine mkfaat olarak yksek
dekler zreinde oturur, rahat ederler.
Fahri Rzi'nin beyan vehile Vcib Teal bu yette meyvesiz olan sidr aac ile meyvesi
gayet ok olan talh (Muz) aacn zikirle Cennet'te meyveli ve meyvesiz aalarn hepsinin
bulunacana iaret buyurmutur. Aatan maksat ikidir: B i r i n c i s i ; meyve, k i n c i s i ; hsn manzara ve glgedir. Binaenaleyh; Cennet'te her ikisi de mevcuttur.
Baz rivayete nazaran yetin sebeb-i nzul; Taif te her nevi meyvenin bolluu ile beraber
sidr aacnn okluu ashb- kirama hayret verip bu gibi meyveli ve meyvesiz aac ok
bahelere malik olmak iin temenniytta bulunmalar zerine bu yetin nazil olduu mervidir.

&&&&&
Vcib Teal ehl-i Cennet'in me'klt ve merubat cihetinden mlik olacaklar nimetleri
beyandan sonra menkht cihetinden dahi malik olacaklar nimetleri beyan etmek zere :

( ) ( ) ( )

()
buyuruyor.
[Biz hirette dnya hatunlarn ihya ve icad ederiz, onlar yeniden icd eder gibi
icadmz muhakkaktr. Binanealeyh; biz onlar bakir klarz, onlar da zevlerine kemal-i
mahabbetle mahabbet ederler ve ashab- yemn iin onlar bir siyak zere hepsini otuz
yamda klarz, erkek kadn ehl-i Cennet'in cmlesi otuz yanda tvan delikanl olurlar.
Dnyada olduu gibi kocamak 5734 yoktur, zev zevce yekdierine kar tatl dilli gzel
szl olmak meziyyetini haiz olurlar.] Kadnlar iin bakir olmak ve kocasna mahabbet etmek en
ziyade bir meziyyet ve her pheden ar, tarafeynin yekdierine kar mahabbetini clib
olduundan Cenab- Hak Cennet-i lda bulunacak kadnlar bekret ve zevlerine mahabbetle
tavsif buyurmutur.

)kadnlardan kinaye olduu cihetle ( )zamiri, fr-

merfuann dellet-i iltizmiyeyle dellet ettii kadnlara irca olunmutur.

&&&&&
Vcib Teal ashb- yeminin nail olaca nimetleri beyandan sonra eshab- yeminden mem-i
salifeden ve mmet-i Muhammed'den olacaklarn beyan etmek zere :

( )

()

buyuruyor.
[Ashab- yemn mem-i mziyeden byk bir cemaat ve mmet-i Muhammed'den dahi
byk bir cemaat olacaktr.] Veyahut [Ashab- Yemin mmet-i Muhammed'in sabklarndan
bir cemaat ve lhiklarndan da bir cemaattr.] nk; ehl-i Cennet'in sls veya nsf mmet-i

94

Muhammed'den olacana dair ahadis-i celile mervdir. Hatta Reslullahn Bana mmetler
gsterildi. Ben enbiyadan bazlarn bir racl, bazlarn iki veya racl mmetle grdm. Sonra
bana bir cemaat-i azme gsterildi ben kendi mmetim zannettiimde Hz. Musa'nn mmeti olduu
haber verildikten sonra dier ufuka nazar edince dehetli bir sevd- azam grdmde bu senin
mmetindir dediler buyurduu ibn Abbas hazretlerinden mervdir. te bu rivayet; mmet-i
Muhammed'in Cennet'te her nebinin mmetinden ziyade olacana dellet eder. nk; dnyada
Reslullah'dan ziyade ok mmete malik bir neb gemedii meydanda bir hakikat olduu cihetle
Cennet'te dahi mmetin her nebinin mmetinden ziyade olacanda phe yoktur. 5735

&&&&&
Vcib Teal ashab- yeminin hallerini beyandan sonra ashab- imalin hallerini beyan etmek
zere :

() ( )

()
( )

buyuruyor.
[ekavetle me'lf olduklar cihetle kitaplar sol taraflarndan verilen ashab- imal
kimlerdir, onlarn halleri nedir bilir misiniz? Onlar alevli Cehennem atei, scak ve hararette
nihayete varm kaynar su iinde, siyah dumandan hasl olmu kasavetengz glge ve elem
verici azab iinde ebeden muazzeb olurlar ki onlarn bulunduu dumandan glge matlup
olan soukluk vermedii gibi naili deildir. Binaenaleyh; azab tan baka bir ey grmezler.]
Yani; ashab- imal'in havalar yanar ate ve sular ma-i hamim ki kaynar sudur. Hatta bir
kere yutunca barsaklarn dker ve onlar yahmum isminde dumanla dolmu karanlk iinde
kalm bir takm siler ki onlar daima muazzeb olurlar.
Eshb- imalin azablarnm iddetine iaret iin onlarn azablarn beyan hakknda vrid olan
elfz, mbalea sigasiyle vrid olmutur. nk S e m m ; bir ate ki btn menfezlere sirayet
eder. H a m m ; bir su ki hararette son dereceye varmtr. Y e h m m ; bir duman ki karanlk ve
insan bunaltcdr. O dumann glgesi sair glgelere benzemez. Zira; glgede memul olan serinlik
olmad gibi menfeat da yoktur. Binaenaleyh; yette azabn tertibine husn- riyet vardr. nk;
ehl-i Cehennem hararetleri mted olup nefes almak iin hava arzu edince bir rzgra tesadf
ederler ki Semm yani iinde ate yanar rzgrdr, iddet-i azb sebebiyle cierlerinin ateini
sndrmek iin suya seyirtirler ve bir suya tesadf ederler ki hammdir, yani kaynar sudur, btn
hararetlerini sndrmek iin glge ararlar, bir blge bulurlar ki o da Yehmm yani skntl
dumandr. Yehmm'un dumanla dolu Cehennem'den bir tabaka olduu da mervidir. te u
tafsilttan anlald vehile eshab- imal'in bir 5736 azaptan kurtulmak iin azabtan azaba atlp
halaslarna bir are bulamayacaklar bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal eshab- imalin azablarndan bazlarn beyandan sonra bu azaba istihkaklarnn
sebebini beyan etmek zere :

( )
)
( )
(
()
buyuruyor.

95

[Zira; onlar hiretten evvel dnyada gnah zerine musirr olmular ve gnah- kebre
zerine dahi srar etmilerdi. Kendi aralarnda Biz lp toprak ve rm kemik
olduumuzda m dirileceiz, bizden evvel gemi rm ve toprak olmu babalarmz da
m dirilecek? demekle hireti inkr ederlerdi.]
Yani; eshab- imal hirette azab olunmazdan evvel bu dnyada kemal-i gaflet ve iddet-i
inadlarndan gnah ilemeye hevesli ve ma'siyetten lezzet alrlar, ilerler, Tevhid'e muhalefetle irk
zere srar ederlerdi. Ve kyamete mteallik vahy-i lh geldiinde kendi aralarnda hireti istib'd
ederek Biz lp toprak ve rm kemik olduumuzda m ihya olunup kabrimizden kalkacaz,
bizler vefat ettikten sonra m ba'solunacaz, bizden evvel gemi babalarmz da m dirilecek?
diyerek hireti ve hari inkr ederlerdi. te u yette beyan olunan ma'siyete mnhemik olmalar,
gnah- kebireye srar etmeleri ve hireti inkrlar bundan evvelki yette beyan olunan azablarna
sebeptir. Binaenaleyh ashab- imalin u azaba istihkaklar; usul- itikadiyeden enbiyay tasdik
etmemelerinden ve Tevhid'e muhalefet edip irketmelerinden ve hireti inkr eylemelerinden
ne'et ettii bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.
Ashab- imalin gnahlarnn byk olduuna iaret iin zenb bedelinde hins lfz vrid
olmutur. nk H i n s ; zenbin 5737 fevkinde bir gnahtr, byk gnaha devamlarn iaret iin
srar lfz varid olmu ve devam ettikleri byk gnahn irkolduuna iaret iin Hins lfz azamet
ile tavsif olunmutur. nk hins; byk gnah olduu halde azametle tavsif etmek daha byk
olduuna iarettir. Bunlarn hireti inkrlar gayet iddetli olduuna iaret iin istifham- inkr varid
olmutur.
M t r e f ; rahat edici ve dnyaca esbab- istirahatlar mkemmel olan kimselerdir.

()

u halde eshab- imali Vcib Teal'nn

olmalaryla zemmi; nail olduklar
nimetlerin krn ed etmediklerine iarettir. nk mtref; nimet sahibi olan kimse olunca nimet
sahibi olmak zemmi icabeder bir ey olmad halde makam- zemde gelmesi elbette o nimetin
krn ed etmedikler indendir.

&&&&&
Vcib Teal ashb- imalin hari inkr ettiklerini beyandan sonra o inkrlarn reddetmek
zere :

) ( )

buyuruyor.
[Ya Ekrem-er Rusl ! Sen onlarn hireti ve hari inkrlarna kar cevap olarak Evvel
geenler ve sonra gelenler cmlesi kyametin vakt- ma'lmunda kabirlerinden kalkp
cem'olacaklardr de.]
Yani; ey Habibim ! Hari inkrda iddet gsteren eshab- imale sen de ki Ey kendilerinin ve
pederlerinin ldkten sonra dirileceklerini inkr eden kimseler ! mem-i slife, mmet-i
Muhammed, babalar, evldlar, evvel geenler, sonra gelenler velhasl kffesi dnyann hitm olan
kyamet gnnde ve malm olan vakitte hepsi cem'olunacaklar ve harolunmadk hi bir kimse
kalmayacaktr ve cezasn grmek iin herkes dirilecektir demekle harin muhakkak olduunu
onlara beyan et. 5738
Fahri Rzi'n beyan vehile mnkirlerin ba's inkrlarna mukabil cem'olacaklarn beyanla
cevab gayet kuvvetlidir. nk mkt- malmda cem'olmak; ba'stan sonra olduu cihetle elbette
yalnz ba'sla cevabtan daha kuvvetlidir, onlarn vakt- muayyende itim edeceklerhv beyan; bir
ok acaibe iareti mtazammndr. nk; uzun mddet topran altnda kalan erimi ve rm
kemiklerden sarf- nazar deil l olmak hatta diri olduu halde uzun mddet mahbus olsa bile
yrmeye kudreti olamazken bir sada ile hepsinin birden bir anda mahere itim edivermeleri

96

garaibtendir ve hi birisinin or mahalde unutulmamas ve herkesin ispat- vcut etmesi elbette

ukul- beere hayret verecek eylerdendir.

&&&&&
Vcib Teal hari inkr edenlere Rasulullah tarafndan verilen cevbn tetimmesini beyan
etmek zere :

( )

)
() ( ) (
() ( )
buyuruyor.
[Siz kabrinizden kalkp arsa-i mahere itima ettikten sonra ey hidayetten uzak, dallet
iinde olan, resuln risaietini, hireti inkr ve tekzibeden kimseler ! Alk sebebiyle bir
aatan yersiniz ki o aa zekkm aacdr. Binaenaleyh; o aatan yediiniz zekkmdan
karnlarnz dolar. Halbuki alnza hi faydas olmaz, belki onu yedikten sonra alnz
artar, onun zerine Cehennem ateinden kaynam sudan iersiniz. Lkin o su hararetinizi
kesmek yle dursun bilkis hararetinizi ziyadelendirir. Zira; o sudan bir nevi hararet
icbeder illete mbtel olan devenin hemen her ne bulursa itii gibi elinize geince iddeti hararetinizden fayda edecek zannyla hemen iersiniz. te u beyan olunan enva- azab
sizin konuunuz ve yevm-i ceza olan kyamet gnnde sizin cezanzdr.] Binaenaleyh;
dnyada inkr ettiiniz eylerin cmlesini re'yelayn greceksiniz ve her biriyle ayr ayr muazzeb
olacaksnz. 5739
Fahri Rz'nin beyan vehile u beyan olunan azabn cmlesi hairden sonra olacana

()

iaret iin zamanen sonra olmaya dellet eden

kelimesi varid olmutur. Bunlarn u beyan
olunan azablara dr olmalarnn sebebi; tarik- mstakimden kp rusl- kiram ve hireti

)
(

tekzibederek dalleti irtikb etmeleri olduuna iaret iin

varid
olmutur.
Z e k k m ; tad ac, yaplmaz derecede scak, ryihas fena, manzaras siyah, gayet
irkin, Cehennem'de bir nevi meyvedir. Ehl-i Cehennem takarlarnn fevkinde ala mbtel
olunca onu yerler, lkin ala hi faydas olmaz, zira gda deildir, yedike azablar ziyadelenir
yalnz azabla karnlar dolar, karnlar dolunca su imek lzm geldiinden scak su ierler.
Hararetleri arttndan hararet hastalna tutulan devenin her ne bulursa itii gibi ne bulurlarsa
ierler. H m ; insann istiskasna benzer bir hastala tutulup harareti mted olarak ok su ien
deveye itlk olunur. u halde tebih hrs- eddle imektedir. N z l ; misafir iin hazrlanan
konuktur. Ehl-i Cehennem'in azablarna istihza iin nzul denilmitir. nk nzul; msafire ikram
ve iltifat iin hazrlanan misafirhaneye dendiinden Cehennem ve azab ile nzuln mnasebeti
olmad halde ehl-i Cehennem'e Cehennem sizin nzlnzdr demek elbette tahkir iindir.
Zira; misafirhanede mid edilen ikramdr; yoksa azab deildir.

&&&&&
Vcib Teal ashb- imalin hirette dr olacaklar azablarn bazlarn beyandan sonra
onlarn mnkir-i ni'met olduklarn balarna kakmak ve kudret-i kahiresiyle tasarruf kendine
mahsus olduunu beyan etmek zere :

97


( ) ( )

()
buyuruyor.5740
[Ey mrikler ! Niin hari inkr edersiniz. Biz Azimn kuvvet ve kudretimizle sizi
halkettik tasdik etmez misiniz, evvelen sizi icada kaadir olan hirette ihyaya kaadir olmaz
m? Elbette kaadir olur. u halde evvelen icdda pheniz var m ki iadede phe
ediyorsunuz? Nazar edip grmez misiniz ki sizin vcudunuzdaki meniyi htunlarn rahmine
nasl dkersiniz. Biz size kudret vermesek siz o meniyi dkmeye kaadir olabilir misiniz?
imdi biz size sual eder deriz ki bir damla irkin sudan ibaret olan meniden ilim ve idrak
sahibi olan insan u suret-i hasene zerine biz mi halkettik, yoksa siz mi halkettiniz?]
Elbette kendi aczinizi bildiinizden dolay bizim halkettiimizi ikrar ederisiniz. u halde evvelen
nutfeden insan halketmeye kaadir olan elbette hirette dahi ayn insan iadeye kaadir olur.

&&&&&
Vcib Teal hilkati beyandan sonra hilkatin levazmndan olan mevti beyan etmek zere :

( )

()
buyuruyor.
[Biz Azimn beyninizde mevtinizi takdir ettik. Binaenaleyh; hi bir kimsenin mevti
vakt-i muayyenini fevtetmez. Takdir olunduu dakikada lr ve biz sizi ihlkla sizin
emsaliniz bir kavme tebdile ve bilmediiniz bir surette sizi icadda hi bir kimseye malb
deiliz.] Zira; hem sizi emsalinize tebdile hem de bilmediiniz bir surette sizi icada kaadiriz.
Yani; Biz kudretimiz ve ilm hikmetimiz iktizas beyninizde ecelinizi bir vakt-i muayyenle
takyd ve takdir ettik. Binaenaleyh; kk, byk, gen ve koca vakt-i muayyeni gelmeyince lmek
yoktur. Amma vakti gelince de bir dakika tehir olmaz elbette lr, biz hi bir kimseye kar malb
ve ciz deiliz, kudret ve 5741 kuvvette Bize hi bir kimse sebkedemez. Binaenaleyh; eceli gelince
bizim tayin ettiimiz vakitte ecelini bir dakika bile takdim veya tehire hi kimse kaadir olamaz.
nk; irdemiz cmlenin irdesine, kudretimiz cmlenin kudretine glibtir. u halde biz bir
kimseye malb olmaynca sizi emsalinize tebdile ve bilmediiniz bir surette icada kaadiriz,
vefatnzdan sonra da sizi hatr u hayalinize gelmeyen bir surette icada neden kaadir olmayalm?
Elbette kaadiriz. Bunlar bildiiniz halde hireti ve hari neden inkra cesaret edersiniz?

()

[Halbuki ne'et-i ly muhakkak bildiniz. btidaen hilkatinizi bilince hiret hususunda

biraz dnmeniz lzmd. Keke dnseydiniz hasr inkra cesaret etmezdiniz.]
Yani; ey insanlar ! Hasr inkra neden cesaret ediyorsunuz? Halbuki ibtidaen nutfeden sonra
kan ve et parasndan halkoluduunuzu ve pederlerinizin belinden analarnzn rahminden
dolaarak nasl yaratldnz muhakkak bildiniz, bu minval zere halk olunduunuzda pheniz
yoktur. Binaenaleyh; bu cihetleri dnseydiniz hari inkra cesaret etmezdiniz. nk; dnyaya
geldikten sonra tufliyetten sabvete, sebavetten ebabete, ebabetten eyhhate doru bir ok
mesafe kat'ederek ecele doru gitmek suretiyle bir ok ahval-i garibenin ahidisiniz, bu ahval-i
garibe zere sizi icada kaadir olann ne'et-i uhrda dahi icada kaadir olaca evleviyyetle sabittir.
u halde bu gibi ahvali halka kaadir olan Allah-u Tealnn ne'et-i uhry halka kaadir odluunu
neden dnmezsiniz?
98

&&&&&
Vcib Teal insann hilkatini beyandan sonra otlarn hilkatini beyanla hari ispat etmek
zere :

()

( )
( ) ( )

()

buyuruyor.5742
[Siz grmyor musunuz yere attnz tohumlar, o tohumlar siz mi ekip bitiriyorsunuz
yoksa biz mi bitiriyoruz? Eer murad etmi olsak biz onu kurumu ot klarz. Siz ise bu hale
teaccb ve teessf ederek Ektiimiz tohumlardan zararlandk ve intifadan mahrum olduk
dersiniz.]
Yani; ey hireti inkr eden mnkirler ! Tarlay nadas edip tohum olarak topraa kartrdnz
daneleri grmyor musunuz? Haber verin bana ki o daneleri siz mi bitiriyorsunuz, yoksa biz mi
bitiriyoruz? Her halde onu bitirmek bizim kudretimize mnhasrdr. Binaenaleyh; sizin kudretiniz
onu bitirmeye kfi deildir. Zira; irde-i lhiyemizin haricinde bir ey meydana gelmek imkn
olmadndan bizim irdemiz o tohumlarn bitmemesine tealluk edince siz ne kadar bitmesine
alsanz fayda etmez. Eer istersek o daneler bittiinde biz onu rzgr nnde savrulur kurumu
ot klarz ki asla faydasn gremezsiniz. Baz senelerde hslatn danesiz sam algn olmas bu
kabildendir.
Haslatn fete uradndan mteessir ve mteessif olarak Haslatmz fete urad, telef
oldu, zararlandk, rzkmz kesildi ve intifadan mahrum olduk demekten baka elinizden bir ey
gelmez, byle demeniz de bir fayda te'min etmez. Zira; haslat fete uraynca sizin iin eseften ve
alktan baka bir ey olmaz. u halde hasr neden inkr edersiniz. O daneleri yerden bitiren ve
fetten muhafaza eden vcibl Vcud olunca kabrinizden sizi kaldrp ihya etmeye ve otlar gibi
bitirmeye kaadir olmaz m?

&&&&&
Vcib Teal hare dellet eden delilden insann yaradlna ve birinci mertebede insann
hayatna hadim olan me'kltn bitirilmesine mteallik delili zikirden sonra mertebe-i saniyede
insann hayatna hadim ve taamn hazmna medar olan suyun yaratln beyan etmek zere :

( )
( )
()

buyuruyor. 5743
[Ey hari inkr eden insanlar ! Siz nazar edip grmez misiniz itiiniz sular? Haber
verin bana ki o sular buluttan siz mi inzal edersiniz, yoksa biz mi inzal ederiz? Her halde o
sular bizim inzal ettiimizi ikrar ve sizin inzal etmeye iktidarnz olmadn teslim edersiniz.
nk; kudretinizin o sulardan bir damlasn bile inzale kfi olmadn bilirsiniz, eer
istemi olsak o kemal-i afiyetle telezzz ederek itiiniz sular Biz iilmez derecede ac
klarz. Halbuki Biz sizin rahatnz iin ac klmadk. Bu hallere teekkr etmez misiniz?]
Keke teekkr etseydiniz. Zira; mnasib olan bu gibi nimetlere teekkr etmektir. nk; insann
hayatna hizmette merubatn me'klttan fark yoktur.
te bu gibi nimetlere teekkr etmeyenleri Cenab- Hak bu yetle tekdir ve tevbh etmitir.
nk; insann asla sa'yi karmayan nimetlere kretmemesi kabahatin en bydr. Suyun

99

insanlara menfaati saylmaz ve tkenmezse de imek faydasnn dier faydalarna nisbetle ehem
ve elzem olduuna iaret iin yalnz imekte olan faydasn zikirle iktifa olunmutur.

&&&&&
Vcib Teal insann baksna hizmet eden me'klt ve merubat zikirden sonra baka-y
insana hadim olan atei zikretmek zere :

( )
()

( )
buyuruyor.
[Siz dnp de grmyor musunuz ol atei ki o atei yakyorsunuz. Haber verin
bana o atein aacn siz mi icad ediyorsunuz, yoksa biz mi icad ediyoruz? Her halde kendi
aczinizi bilir bizim icad ettiimizi ikrar edersiniz. Halbuki biz dnya ateini Cehennem
ateine hatra ve dalara, ovalara konan misafirlere menle a t kldk ki onlar o atele
yemeklerini piirir ve ilerini grrler.] 5744
Beyzv'nin beyan vehile e c e r le murad; akmakla ate kan aatr. nk; araplarn
adeti bu aac tarlar ve enliksiz llerde bu aac akmakla ate uyandrrlar, ihtiyalarn
defederlerdi. Cenab- Hak bu ate kan aac zikirle iki faydaya iaret buyuruyor ki b i r i s i ;
Cehennem ateini hatrlatmak, k i n c i s i ; insanlara nimet olduundan krn hatrlatmaktr.
Yahut aala murad; mutlaka atein mye-i asliyesi olan aatr. nk; aa olmazsa ate de
olmaz. Her hangi man murad olunursa olunsun atein asl olan aa ve aatan hsl olan ate
insan iin pek byk nimet olduundan Cenab- Hak bu nimeti beyanla kullarna imtinn edip
nimet srasnda ta'ddla insanlar bu nimetlerin krn edaya davet buyuruyor. nk; insan ate
olmasa gdasnn pek ounu ihzar edemez. u halde ate hayat- insana hadim olan nimetlerin
bydr.
te u tafsilt zere kuru topraktan yeil aac, yeil aatan kzl atei icada kaadir olan
Allah-u Teal lm insanlarn rm kemiklerinde harareti ve hararet vastasiyle hayat icad
edip insanlar ihyaya ve mahere cemetmeye kaadir olmaz m? Elbette kaadirdir. Binaenaleyh; her
kilin hari itikad edip hiret tedarikine almas lzmdr.
Bu yette Vcib Teal icada dellet eden elfaz iinden bedayi' ve garaibe dellet eden ina
lfzn zikretti. nk; aac ve aata atei halketmekte ukul- beere hayret verecek nice
yzlerce garb sanatlar vardr. Dndke hayret etmemek elden gelmez.

&&&&&
Vcib Teal hari inkr edenleri reddetmek zere insann hilkatini ve hayatn idme eden
rzkn envn ve o rzk yekdierine mezcile gda-y insaniyi husule getiren atei zikirle harin
imknn ispat ettikten sonra her mmini vazife-i ubudiyyete davet etmek zere :

()

buyuruyor. 5745
[Ya Ekrem-er Rusl ! Azametle muttasf olan Rabb'ini lyk olmadk nekisten tenzih
et.]
Zira u zikrolunan nimetlerin cmlesinin krn ed; tebihle ta'zime muhtatr. yette
tebihle emir; Reslullah'a ise de Reslullah'a emir mmetine de emir olduundan cmle ehl-i
iman Cenab- Hakka tebih etmekle memurdur. Zira; u beyan olunan nimetler Reslullah'a
mahsus olmayp herkese mil olduundan onun krn edadan ibaret olan tebih de cmle

100

mminlerin vazifesidir, Reslullah mmetinin metbuu olduu cihetle metbua emrin tbia da emir
olduu kavid-i usl iktizasndandr.
Geri tebih kalpte itikad ve lisanda zikirle olursa da yalnz itikadla iktifa olunmayp lisanla da
devam etmek lzm olduuna iaret iin bu yette isim lfz zikrolunmutur. nk ismi zikir;
ancak lisanla olur ve Allah-u Teal'y azametle tavsif; sft- sbtiyye ve Selbiye'yi camidir. Zira
kemal-i azamet; sfat- kemaliyenin cemisinin sbutunu ve sfat- Selbiye'nin cemisinden
mnezzeh olmasn icabeder.

&&&&&
Vcip Teal vahdaniyyetine, kyametin vukuuna ve harin vcudne dellet eden delillerden
bazlarn beyandan sonra kyameti inkr edenleri kasemle ikna etmek zere :

() ( )
buyuruyor.
[Yldzlarn doduu ve indii yerlere yemin ederim eer bilmi olsanz o yemin pek
byktr.] Zira; o yemin edilen yldzlarn mevkileri kudret-i lhiyenin azametine ve hikmetinin
kemline ve rahmetinin kesretine dellet ettiinden yemin edilen ey byk olunca yeminin de
byk olacanda phe .yoktur.
Y l d z l a r n m e v k i l e r i yle murad; marib ve marktr. Zira marib; yldzlarn
eserlerinin zevaline ve mark ise 5746 eserlerinin zuhuruna dellet ettiklerinden gerek marib ve
gerek mark bir messir-i hakikinin vcudne dellet eder. Yahut m e v a k i ' ile murad; yldzlarn
burlardr. Yahut Beyzv'nin beyan vehile n c m ile murad; Kur'an ve mevak ile murad;
Kur'ann kulb-u ibddaki mevkeridir. Zira; 'yldzlar insanlarn yollarn dorultmaya ve
ihtidalarna sebep olduu gibi Kur'an da insanlarn dnyev ve uhrev menfeatlarna ihtidaya sebep
olduu cihetle Kur'ann ahkmna ve Kurana ncm denilmitir.

()

Bu yette
cmlesi mnkirleri tevbih iin getirilmi cmle-i mu'terizadr. nk
man-y yet: [Bu yemin byktr. Eer bykln bilseniz ta'zm edersiniz. Lkin ta'zm
etmediiniz bilmediinizdendir.
nk; bilseniz herhalde ta'zm ederdiniz.] demektir. Bu
makamda
zahir ve
olmutur.

) lfz zaide olduundan ( ) demek ( )mansnadr. Yahut mesele

(
) lfz vrid
meydanda olduu iin kaseme ihtiya olmadn beyan zmnnda (
&&&&&

Vcib Teal kasemin cevabn beyan etmek zere :

( )
)

( )
() (
buyuruyor.
[Reslulah zerine nazil olan ey hakla btl beynini tefrik eder Kur'andr, ahkmyla
amel edenlere dnya ve hirette menfeat byk olduu cihetle kermdir. nk; Kur'ana
iktid edenleri dnyev ve uhrev menfeatlarna ird eder, Kur'an ind-i lhde mahfuz ve
eytann ahzinden masundur. Binaenaleyh; kyamete kadar ahkm tegayyrden ve elfaz
tebeddlden mahfuzdur, Kur'ana dokunmaz, ancak hadesten ve necasetten tahir olanlar
dokunur. Zira Kur'an; lemlerin Rabbs olan vcibl Vcud tarafndan nazil olmu bir kitap
olduundan ona yapacak kimse abdestli 5747 necasetten temiz ve tahir olmal ki kitabn

101

kudsiyyetine riayet etmi olsun.] Zira; abdesti olmayan ve cnb olan kimsenin Kur'ana
yapmas gnahtr.
Kur'an; lemlerin her zerresini ey'en feey'en terbiye eden Rabbl'alemn tarafndan nazil
olduu iin Kur'an sihir ve kehnet deildir. nk; btn lemi envai terbiyeyle her trl
menfeatlarna isal eden Allah-u Teal tarafndan nazil olan Kur'an sihir ve kehanet olmaz.
K u r ' a n ; dnyada ve hirette kraat olunduu iin Kur'an denilmitir. Kur'ana mracaat
edenlerin mkillerini hallettii iin Kerm denilmitir. Hatta fakh olan kimse mesele-i fkhiyyesini
isbat iin mracaat ederse meselesini Kur'anla istidlal eder. Velhasl hakm hikmetini, edb dabn
Kur'anla te'yd ederler. Her kim hangi ihtiyala mracaat derse Kur'an o ihtiyac defi' ve meseleyi
hail fasleder. O halde; Kur'an unvanna lyktr. Yahut Kur'an okumakla lisan ve dinlemekle
kulak lezzet alp yorulmad ve ok okumakla eskimedii ve tekrarla melal vermedii cihetle kerm
denmitir. Her szn bykl syleyenin bykl ile lldnden Kur'ann bykl
lemlerin Rabb's tarafndan nazil olduunu zikirle beyan olunmutur.

&&&&&
Vcib Teal Kur'an, Kerm olmakla tavsif ettiini ve tahriften masun olduunu ve
messetmenin ancak thir olanlara caiz olduunu beyandan sonra Kur'an tekzib edenleri tevbih ve
tekdir etmek zere :

() ( )
buyuruyor.
[Ey mrikler siz iftira ederek Allah'n u kelm ile mdahane mi edersiniz ve kelm-
lhden nasibinizi onu tekzib etmek mi klarsnz?]
Yani; u kulaklarnzla dinlediiniz kelm- lhyi hakr bir 5748 ey addederek zahiriniz bir
trl batnnz bir trldr. Onunla mdahene mi edersiniz? Halbuki kemal-i ta'zmle iradndan
intifa etmeniz lzmken kelm- lhden rzknz onu tekzib etmek mi klarsnz? kil iin
kelmullahtan rzkn; dnyev ve uhrev menfeatn renmek ve envai hidayetiyle ihtida etmek ve
cam olduu ahkm teemml ve tefekkrle amel etmek klmas muvafk-l akl- hikmet iken aksini
iltizam etmek kabihtir.
Baz mfessirnin beyanlar vehile r z k t e k z i b ile murad; rzkn krn ed
etmemektir. nk; Allah'n verdii nimetin krn ed etmek herkes zerine vcibtir. u vcubu
terkeden elbette gnahkr olur, rzk Allah'dan bilmek vcibtir. Binaenaleyh; Allah'n verdii rzk
gayrya isnd etmek kfrdr, kfr olduunu (Yezid b. Halidil Chen) hazretlerinin rivayet ettii
bir hadis-i erif isbat eder. yle ki Hudeybiye'de gece yaan yamurdan sonra Reslullah ashab
ile beraber sabah namazn ed akibinde cemaata tevecch ederek Rabbiniz ne buyuruyor bilir
misiniz? demesi zerine eshab- kiram Rabb'imizin dediini Rabb'imizle Resul bilir cevabn
verdiler. Reslullah Allah-u Teal buyuruyor ki kullarm sabaha dahil olunca bana mmin olanlar
olduu gibi kfir olanlar da vardr. Amma mmin olanlar ol kimseler ki semadan yer yzne
yaan yamuru bizim fadl ihsanmzdan bilir, baka esbaba isnad etmez. te o kimse bana
mmin yldzlara kfirdir, amma kfir olan ol kimseler ki yaan yamur lan yldzlardan bilir. te o
kimse yldza mmin bana kfirdir. buyuruyor dediini marnileyh rivayet etmitir. te bu hadisi erif; insann nail olduu nimetlerin cmlesini Allah-u Teal'dan bilmesi ve onun ihsan olduunu
itikad ve krn ed etmesi vcib olup aksini itikad eylemesi kfr olduuna dellet eder, aksini
itikad edenler bu yetle tevbih olunanlardr.
M d h i n ; yalanc olmak, szn doru olmadn itikad ederek doru gibi syleyip iiten
kimseyi inanmaya meylettirmek, doru itikad etmedii eyi doru gibi gstermek ve mlyemetle
geitirmektir.

&&&&&

102

Vcib Teal beyan olunan ahkm tekzibedenleri tevbihten 5749 sonra u ahkmdan
mtteiz olmayanlar ve akibetini dnmeyenleri tevbih etmek zere :

()
( )

buyuruyor.
[Rhlarn boazlara gelip can kmak zere bulunduu vakti keke dnm olsanz
ilediiniz gnahlarn pek oklarndan vazgeersiniz. Halbuki vefat etmek zere hazrlanan
kimsenin rhu boazna geldiinde ne gibi zahmetler ektiini siz etrafnda nazar eder
grrsnz.] u halde sizden evvel vefat edenlerin o hallerinden ibret almanz lzmdr.
Ebussuud Efendi'nin beyan vehile bu yet, hari inkr edenlerin davalarn ibtal iin
sevkolunmutur. nk; insanlarn zatlar, yiyecekleri, giyecekleri ve iecekleri kudret-i lhiye
altnda olduu tamamen beyan olunduktan sonra inad ve temerrdleri btl olduu meydandadr.

()

[Halbuki bizim ilmimiz, kudretimiz ve tasarrufumuz o muhtazr olan kimseye sizden

daha ziyade yakndr, lkin siz onu grmezsiniz.] nk; biz hal-i sekertnda onun ektii
elemi ve zerinde cereyan eden ahvali tamamiyle biliriz. Binaenaleyh; istersek rhunu pek kolay
istersek pek glk ektirerek alrz. Zira; cmlesi yed-i kudretimizdedir, istihkak her ne ise onu
noksansz veririz. Fakat siz bunlarn hi birini idrk edemezsiniz. nk; ef limize cahilsiniz ve
sekert- mevtte onun zerine nazil olan azabtan bir zerresini bile defa kaadir deilsiniz.

&&&&&
Vcib Teal meyyit-i muhtazrn baz ahvalini beyandan sonra hari inkr edenleri ilzam
etmek zere : 5750

()
( )
buyuruyor.
[Eer siz dediiniz gibi hair ve neir yok da ceza grmeyecekseniz ve bu sznzde
sadk iseniz o muhtazrn boazna gelen rhu cesedine geri iade etseniz, niin iade
etmiyorsunuz? Keke iade edebilseniz.] O rhu, boazna dayanp kmak zere bulunan
kimse sizin indinizde ne kadar kymettardr. Eer muktedir olsanz bir nefesine dnya ve mfhy
fed edersiniz, lkin bir dakika bile teahhuruna kaadir olmazsnz. u halde hakikat sizin dediiniz
gibi deildir. Belki her eyin mutasarrf- hakikisi Allah Zlcell'dir. Binaenaleyh; iman etmek ve
har nere inanmak lzmdr.

&&&&&
Vcib Teal hari inkr edenleri ilzam edecek baz delili ba'delbeyn insann vefatndan
sonra cri olacak baz ahvali beyan etmek zere :

() ( )
buyuruyor.
[Amma eer rhu bedeninden ayrlan ahs masivdan fergatla kurbiyyet-i maneviyye
hasl etmilerden olursa onun iin lm ayn rahat ve rahmettir, ryiha-i tayyibe sahibi misk
anberdir, nimeti daim Cennet'tir ve rzk- tayyib, rhat- ebeddir.]

103

nk dnyada grm olduu meakkati arn cmlesinden hals olmutur. Zira; mmin-i
kmilin Cennet'te yerini grmeyince ve reyhan- Cennet'ten bir dal gelip onun. ryihsn
koklamaynca rhu kabzolunmayacana dair mteaddit ehdis-i celile vardr.
Bu yette mukarrabn ile murad; kalbinde itikad- hak, lisannda ezkr- tayyibe ve a'zsnda
a'ml-i saliha olan kimselerdir. nk insann bihakkn ubdiyyet noktasnda bulunmas; ancak bu
eyle olabilir. Bu ey de yekdierine baldr.
Zira; kalbinde itikad- hak olmasa lisanda kalbe dellet eden zikir ceryan etmez ve lisanda
zikr-i sadk olmasa kalpte itikad ve lisanda zikri tasdik eder a'zda a'ml-i saliha olamaz. u halde
a'ml, lisan- sadka lisan- sadk da kalpteki itikad- hakka dellet eder. Binaenaleyh; her biri
dierinin tercmandr.

) ( )
(
[Eer vefat eden kimse eshab- yeminden olursa ona taraf- lh'den denilir ki ey
ashab- yeminden olan zat ! Senin emsalin ashab- yemin taraflarndan sana selm vardr.]
te eshab- yemine byle denmekle taltif olunur. Bu manya nazaran ehl-i Cennet'ten ashab-
yemin olanlar birbirlerine selm ve merhaba hediyye ederler.
Yani; vefat eden meyyit yukarda beyan olunan ashab- yeminden olursa onun iin hereyden
selmet vardr. Hatta taraf- lh'den ona mjde olarak Ey ashab- yeminden olan zat ! Senin iin
emsalin olan ashab- yemin taraflarndan sana selmlar vardr. denilir. Yahut yette hitab;
Reslullah'adr. nk eshab- yemin Cennet'e girip rahat edince Reslullah iin endie kalmaz ve
o kimseyi rahatlatrmak iin tel olmaz, buna nazaran man-yi yet: [Eer meyyit ashab-
yeminden olursa ya Ekrem-er Rusl ! Ashab- yemn taraflarndan senin iin selmet vardr. Zira;
onlarn azabtan kurtulmalar iin efeata ihtiyalar kalmaynca sen de onlar azabtan kurtarmak
endiesinden vareste olursun.] demektir.

() ( )
()
[Amma eer mteveffa tarik- istikametten hari ve hireti tekzibeden zmreden olursa
onun iin hazrlanm Cehcnnem'in scak suyundan konuk ve Cehennem'e idhl etmek
vardr.] nk; ehl-i Cehennem'in gdalar zekkmdur, zekkmu yiyince hasl olan harareti
defetmek iin itikleri su, kaynar scak sudur. Zira; dalleti irtikblarna ve hireti tekziblerine ceza
olarak onlara msafirhanelerindeki ikramlar bunlardr. 5752

()
[te u meyyit iin beyan olunan ahkm; Haktr.] Yalan olmak ihtimali yoktur. Hal byle
olunca :

()

[Ey Nebiyyi Mkerrem ! Azametle muttasl' olan Rabb'in Teal'nn ismini tenzih ve
takdis et.] Zira; u frka hakknda beyan olunan ahkm ltf-u lh'dir. Bu ltfa kar teekkr
etmek lzm olunca sen tebih et ve Rabb'ini nekaisten tenzih et ki nimetin krn ed etmi
olasn.

&&&&&
104

SRE - HADD
Medine-i Mnevvere'de nazil olan srelerdendir. Yirmi dokuz yeti camidir.

[Tesbih etti Allah-ui Teal'ya gklerde ve yerde olan cmle mahlukat.]

()
[Zira; Allahii Teal her ey zerine galip ve her ii hikmete muvafktr.]
Yani; gerek rh sahibi olsun, gerek rh sahibi olmayarak Cemdat kabilinden olsun yerde ve
gklerde mevcut olan cmle mahlukat Allha Teal'ya tesbih ve nekisten tenzih ettiler. Nasl
tenzih etmesinler, elbette tenzih ederler. Zira; o Allah-u Teal ki herkese galip ve her ey zerine
kaadirdir, hi kimsenin kar koymaya iktidar yoktur, her ne ilerse ii hikmete muvafktr.
Binaenaleyh; cmle mahrukatn vazifesi; ona tesbih etmektir. nk; izzet, cellet ve hikmet zere
i ilemek ona mahsustur. Mahlukatta izzet olsa bile Allah'n icad ile olduundan arazdir, izzet-i
zat deildir.
Fahri Rzi'nin ve Ebussuud Efendi'nin beyanlar vehile t e s b i h i n m a n s ; noksan
olan eyleri Allah-u Teal'dan uzak addetmek, zatnda, sfatnda, eflinde, ahkmnda ve 5754
isimlerinde nekisten tenzih etmektir. Binaenaleyh; akl sahiplerinin tesbihi; Vcib Teal'y lyk
olmadk eylerden tenzih ederek noksan olan eyleri Allah-u Teal'ya isnad etmekten saknmak,
erik nazrden, cisim ve araz gibi eylerden mnezzeh olduunu kalble itikat etmek ve lisanla
sylemektir. Amma akl sahibi olmayan mevcudatn tesbihlerine gelince; her birinin, haliknn
kudret-i kahire ve sfat- kmile sahibi olup cemi' nevkstan beri olduuna dellet etmeleri onlarn
tesbihidir. nk tesbih; nekisten mnezzeh olduunu isbat etmek olduu cihetle mahluktn her
zerresi Vcib Tealnn nekisten mnezzeh olduunu isbatta kfidir. Yahut onlardan her biri bizim
anlayamyacamz bir lisanla syler ve tesbih ederler, lkin biz onun farknda olamayz. u halde
semada olan ay, gne, sair yldzlar, melekler, yerde olan hayvanat, dalar, talar, otlar, sular ve
aalar cmlesi Cenab- Hakk'a mut ve her birerleri lisan- hal veyahut lisan- kaal ile tesbih ve
Cenab- Hakk'n azametine dellet ederler, ite u dellet; ayn tesbihtir.
Fahri Rzi ve Beyzv'nin beyanlar vehile tesbih'in bir vakt-i muayyeni olmayp her zaman
caiz olduuna iaret iin srelerin bazsnda tesbih lfz mazi sigasiyle bazlarnda mzari
sigasyle varid olmutur. u halde Cenab- Hakk'a her eyin inkiyad ebed olup bir vakitle
mukayyed olmadna dellet eder. Binaenaleyh mkellef olan insan iin mmkn olan; her vakitte
Allah-u Teal'ya tesbih etmek vazife-i diniyyedendir.
Tesbihin Allah-u Tealnn rzas iin olmas lzm olduuna iaret iin tahsise dellet eden
lm lfz ile varid olmutur. Vcib Teal'y zatnda tesbih mahlukttan hi bir eye benzetmemekle
olduu gibi sfatnda tesbih; cemi-i sft- kemliyeyle tavsif ve sft- nekisten tenzih etmekle olur.
Ef'alinde tesbih ise her fiilinde tesiri tam olup o fiili halketmesi baka bir eye muhta olmamak ve
mahluktn cmlesinde bizzat messir olduunu itikad etmekle olduu gibi ahkmnda tesbih;
ahkm- er'iyyenin cmlesi maslahat zere mtemil olup hayr- mahzdan ibaret olduunu tasdik
etmekle olur.
Bu yette Vcib Teal cmle eyann zat- lhiyyetini takdis ettiini beyandan sonra tesbihe
istihkakn beyan zmnnda kendisinin azz ve hakim olduunu beyan buyurmutur. nk vcib
5755 Teal'n azz olmas; her eyin kendine muti olmasn icabeder. Cmle mahluktn inkiyad
ise Allah'n her ey zerine galib olup herkesi daire-i itaatna almasyla olduundan Cenab-
Hakk'n izzet ve hikmetini beyan etmek; nekisten mnezzeh olduunu beyandan ibaret olduu
cihetle izzet ve hikmetini beyan; tesbihe istihkakn] beyan etmektir. Yani Allah-u Teal cmle
105

eyann tesbihine mstehaktr. Zira; azz ve hakimdir. Her kimse ki azz ve hakm ola, cmlenin
tesbihine mstehaktr. O halde Allah-u Teal cmlenin tesbihine mstehaktr demek olur.

&&&&&
Vcib Teal her eyin kendine tesbih ettiini beyandan sonra tesbihe lyk olduunu delil-i
aharla beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Gklerin ve yerin mlk Allah-u Teal'ya mahsustur.]
Yani; yerde, gklerde ve bilmum mevcudatta icd, i'dm, onlar terbiye ve sair hususatta
tasarruf-u kll ve hakiki Allah-u Teal'ya mahsustur. Geri Allah'n gayr kullarn da baz
mevcudatta tasarruflar varsa da onlarn tasarrufu arz olduundan hakiki tasarrufa nisbetle
hkm yoktur. Binaenaleyh; dnya mlk her zaman elden ele intikal etmekte olduundan
insanlarn mlk daima zevale maruzdur ki elden ele gezer. Vcib Tealnn mlk ise ezelen ve
ebeden sabittir, zeval ihtimali yoktur. u halde cmle mevcudatn malik-i hakikisi Allah-u Teal
olduundan herkesin takdisine mstehaktr. nk; hi kimseye muhta deildir, herkes ona
muhtatr.
Vcib Teal her eyin tesbihine mstehak

olduunu delil-in aharla beyan etmek zere :

5756

buyuruyor.
[Allah-u Teal lleri diriltir, dirileri ldrr.]

()
[Halbuki Allah-u Teal her ey zerine ve bilhassa ly diriltmeye ve diriyi ldrmeye
kaadirdir.]
Yani; Vcib Teal nutfe gibi hayat eseri olmayan ve cemadt kabilinden olan eylere can
vermekle ihya eder, hayat anndan olan eylerin canlarn almakla ldrr ve bunlarn cmlesine
kudret-i tmme ile kaadirdir. nk; hayat, memat icada kaadirdir ki nutfelere can vererek
ukaldan klp, lisan verip sylettii, bir takm ibdtla mkellef kld gibi onlar ldrp tekrar
sual ve cevab iin ihya etmeye dahi kaadirdir. Binaenaleyh; cmle mahlukatn tesbihine lyk
ancak odur, ondan bakas hi bir kimse takdise lyk deildir.

&&&&&
Vcib Teal cmle mahlukatn tesbihine lyk olduunu dier bir delil ile dahi isbat etmek
zere :

()

buyuruyor.
[Vcib Teal her eyin evvelidir ve hereyden sonra bak ve ebedi kalcdr, zatna
mevcudatn cmlesi delil olduu cihetle zahir ve knh hakikatini idrakten ukul- beer
ciz olduu cihetle btndr.] Zira; gzle grlmekten mnezzehtir. [Halbuki Allah-u Teal her
eyi bilicidir.] Zira; gizli ve aikr cmlesi ind-i lhi-yetinde msavidir.

106

Yani; Vcib Teal cmle eyay icad edip eyann her biri sonradan meydana geldii iin
vcud-u lh her eyden mukaddem 5757 ve ezelen mevcuttur. Binaenaleyh; Allah-u Teal'y
sebketmi bir ey yoktur. Allah-u Tela ezelen ve ebeden baki olup intihas olmadndan hirdir.
nk; cmle eya helak olur. Vcib Teal ise helakten mnezzehtir. Zira; vcudu sabittir
zevalden masundur. Binaenaleyh; cmlenin tesbihine mstehaktr, Vcib Teal'nn vcudne
cmle zerrt- cihan dellet ettii cihetle vcudunu inkra mecal olmadndan zahir ve hakikatini
havass- hamseden birisiyle idrk etmek mmkn olmadndan btndr. nk; knhn ukul-
beer idrakten acizdir, Allah Teal her eyi bilicidir. Binaenaleyh; ind-i lh'de gizli hi bir ey
yoktur.
Fahri Rzi'nin beyan vehile man-y yet: [Allah-u Teal evveldir. Zira; kendinden evvel bir
ey yoktur. nk; eshabn kllisi kendisinden balar, hirdir. Zira; kendisinden sonra kimse
yoktur. nk; msebbebtn kllisi kendisinde nihayet bulur.] demektir.
Vcib Teal semavt ve arza malik olduunu beyandan sonra malikiyyetinin baz ahkmn
beyan etmek zere :

buyuruyor.
[O Allah-u Teal semvt ve arz alt gnde yaratt.]

[Bundan sonra mahluktn en by olan ar- a'l zerine isti'l etti ve kahr u galebe
altna ald.]
Yani; Cenab- Hak u grlen azamet ve celletiyle gkleri ve yeri alt gn miktar bir
zamanda halketti, bundan sonra cmle mahlukt ihata eden ar- a'l zerine galebe ederek her
emrine itaat eder bir hale koydu.
Baz erbab- tefsirin beyan vehile Vcib Teal mahlukt bir 5758 gnde, belki bir dakikada
ve hatta n- vahidde halketmeye kaadirken alt gnde halk kullarna teenniyi ta'lm iindir, hilkatin
pazar gn balayp Cuma gn nihayet bulduu mervdir. Ar- a'l mahluktn cmlesinden
byk olduu halde ar isti'l edince dier mahlukt isti'l edecei evleviyyetle sabit olduundan
ara istilsn beyan dier mahlukt istilsn beyan mstelzim olduu cihetle ar zerine istily
beyanla iktifa olunmutur. s t i ' l ; kahr u galebe mansnadr. Geri i s t e v nn many
lugavsi; istikrar yani bir meknda karar klmak mansna ise de istikrar Cenab- Hakka isnad
etmek mekn iktiza edip mekn ise Vcib Teal hakknda muhal olduundan istev mecaz olarak
istil mansnda istimal olunmutur. nk; istikrar mans murad olunsa man-y nazm : [Allah-u
Teal ar- a'l zerinde temekkn ve takarrr etti] demek olur ki bu man Vcib Tealnn bir
mekna ihtiyacn mstelzim olacandan muhali mstelzimdir. Zira; Vcib Teal emare-i huds
olan ihtiyatan mnezzehtir. nk; Vcib Teal kadm olduu cihetle hadis olan ara ihtiyac
muhaldir. Binaenaleyh; istevnn istil mansna te'vili zarurdir.
u mahlukt bu kadar cesametiyle beraber yoktan var eden zat- lhiyyet cmle
mahluktn tesbihine mstehaktr. Zira; her cmlesinin halik ve malik-i hakikisidir.

&&&&&
Vcib Teal ar zerine istly- tmmn beyan etmek zere :

buyuruyor.

107

[Allah-u Teal arza giren ve arzdan kan eyann cmlesini, semadan inen yamurlar,
semaya kan buhar ve ibdtn her birini bilir.]
Yani; Allah-u Teal insanlar tarafndan ekilen tohumlarn her bir danelerini ve ekilmeksizin
hud-y nbit olarak kendi kendine biten otlarn tohumlarn arza duhuln, o tohumlardan hasl
olan otlarn arzdan ktn, sair mahlukttan arza giren ve kan, yer 5759 yznden semya
kan buhar, insanlarn semya doru giden a'ml-i salihalarn ve semadan yer yzne inen
yamurlarn her bir danelerini bilir. Binaenaleyh; ilminden hi bir ey gaib olmaz. Zerrt- cihann
cmlesine ilmi lhik olduundan yamurlar lzumu kadar inzal eder, herkesin ameline gre ceza
ve sevab verir. Allah-u Teal sizin a'mlinizi ve iinizi bilir, nasl bilmesin.

[te o Allah-u Teal'nn ilmi sizinle beraberdir.] Zira; siz hangi meknda olsanz ilmi
sizden ayrlmaz, kudretinden hari deilsiniz. nk; yerde, gkte, karada ve denizde her nerede
olsanz Allah'n ilmi ve kudreti size lhiktr. Binaenaleyh sizin iin lyk olan; daima iyilik
tarafna.sa'y ile riza-y lh'yi aramaktr. nk; Cenab- Hak herkesin ne gibi amel ilediini her
yerde ve her zamanda bilince insanlar irkin amelden saknmaldrlar. Zira; Allah-u Teal herkesin
amelini bildii gibi ceza verince ameli iyi olmal ki mkfatn dahi iyi grmeli. u halde yet-i celi !
e; ehl-i tt tate terib ve si olanlar gnahtan tenfr eder.

()

[Halbuki Allah-u Teal sizin cmle amelinizi grcdr.]
Yani; Allah-u Teal'nn ilmi her yerde sizinle beraber olunca her yerde iyi ve kt amelinizin
her cz'n grc ve ona gre amelinizin cezasn vericidir.
B a s a r ; vcib Tealann sft- sbutiyesindendir. Cenab- Hak her eyi her zaman grr.
Lkin bizim gibi bir let vastasiyle deil, belki basar kendisinde bir sft- sabitedir

()

Fahri Rzi'nin beyan vehile Vcib Teal

yetiyle cemi' mmkint ve
kainata ma'bd olduunu ve bundan sonraki yetle ar- a'lnn, semvt ve arzn lh ve hliki
olduunu, bundan sonra ilminin ve kudretinin bizimle beraber olup bir an bile bizi nazarndan uzak
bulundurmadn beyanla kendini tesbih etmemizi davet etmi ve tesbihe mstahak olduunu iln
buyurmutur.
5760 Hulsa; Vcib Teal yeri ve gkleri alt gn miktar bir zamanda halk ve bundan sonra
ar- a'l zerine istil buyurduu, arz iine giren ve kan, semdan inen ve semaya kan her
eyi tamamiyle bildii ve biz nerede olsak ilmi ve kudreti bizimle beraber olduu ve a'mlimizin
cmlesini grp amele gre ceza verecei bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal semvt ve arzn mlk kendine mahsus olduunu beyandan sonra meselenin
ehemmiyetine binaen te'kd iin tekrar ve yetin hirindeki hkme mukaddime olmak zere :

()
buyuruyor.
[Gklerin ve yerin mlk Allah-u Teal'ya mahsustur, yerde ve gklerde olan ilerin
cmlesi ancak Allah-u Teal'ya raci' olur.]

108

Allah'n gayr hi bir kimseye rci' olmaz. Zira; semavat ve arzda mutasarrf- hakiki O'dur,
onun gayr deildir. Binaenaleyh; yerde ve gkte cereyan eden umurun cmlesi onun icad ve
ifnsyla hasl olduundan cmle umurun mercii odur. O halde esbb- vesilden hi bir eye
havadis isnad olunmaz. nk; her eyde messir-i hakiki mlkn sahibidir. Zira; evvelen icad,
saniyen, saniyen ifna, salisen tekrar ba's ve iade etmek suretiyle tasarruf ona aittir.
Bu yette cmle umurun Allah-u Teal'ya rci olmasnn delili ve illeti semavt ve arza malik
olmasdr ve takriri, kyas mantki zere yledir : Semvt ve arzn cmle umuru Allah-u Teal'ya
rci'dir. Zira; Allah-u Teal semvt ve arzn malik-i hakikisidir. Her kimse ki semvt ve arzn
malik-i hakikisi ola, semvt ve arzn cmle umuru ona rcidir. Binaenaleyh; semvt ve arzn
umuru Allah'a racidir.

&&&&&
Vcib Teal semvt ve arzn umurundan Allah-u Teal'ya rci olanlarndan bazlarn beyan
etmek zere : 5761

()

buyuruyor.
[Allah-u Teal geceyi gndze, gndz geceye idhal eder. Halbuki Allah-u Teal
kalplerde olan gizli kuruntular bilicidir.]
Yani; Allah-u Teal k ve bahar gnlerinde gecenin baz eczasn gndze idhl etmekle
gnleri uzatr. Yaz ve gz gnlerinde gndzn baz eczasn geceye idhal ederek geceleri uzatr
ve gndzleri ksaltr. nk bilmum hayvantn ve bilhassa insanlarn maietlerine muvafk ve
hikmet-i maslahata mutabk olan; geceyle gndzn uzayp ksalmasnda olduundan Cenab-
Hak kullarnn menfeatlarna muvafk olarak halk buyurmutur, baz yerlerde ifrat zere uzun, baz
yerlerde tefrit zere ksa olur, Allah-u Teal sizin kalplerinizde olan gizli esrarnz bilir.
Binaenaleyh; Cenab- Hakkn huzurunda gizli iiniz olmaz ve her iiniz hayr er cezasz kalmaz.
Zira; amelinizin her cz'n bildiinden ilminin muktezas zere muamele eder.
Hulsa; hikmetinin icab Allah-u Tealnn geceyi gndze, gndz geceye katt ve
kalplerde olan esrar bildii bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal vahdaniyyetine ve cmlenin takdisine mstahak olduuna dellet eden
delillerden bazlarn beyandan sonra vahdaniyyetine imann ve emr nehyine itaatin lzumunu
beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Allah'a ve Reslne iman edin, Allah'n sizi halfe kld emvalden muhta olanlara
verin.] 5762
Yani; bilmum ef'linizi bilici olan Allah-u Teal'ya, sizi ird iin gnderdii Reslne iman ve
imann muktezas olan itaat- tmmeyle itaat edin, Allah'n kendi zat- lhiyyeti tarafndan sizi halk
kld emvalden fukara, zuaf ve eytm ermile infak edin ki fevz necat bulanz. Zira insann
helakten hals; emr-i lh'ye itaatladr.
Fahri Rzi'nin ve Ebussuud Efendi'nin beyanlar vehile insann elinde bulunan mal
hakikatta halik olan Allah'ndr. Kullarn o malda tasarruf iin Allah-u Teal kendi tarafndan halk
kld ki izn-i er'ye muvafk olarak intifa etmek zere ellerine teslim etti. u halde elinde bulunan
109

malda tasarrufu vekilin tasarrufu gibi olduundan maln sahibi ne emrederse ona itaat etmek
lzmdr. Binaenaleyh; maln sahib-i hakikisi olan Allah-u Teal muhta olanlara infakla emredince
o emre itaat lzmdr. nk kulun yedi; yed-i emnettir. u halde sahibinin emrettii mahalle
tevdii lzm gelip muhalefet caiz deildir. Mlkn sahibi yle emrediyor ve emri vehzere hareket
etmek de kolaydr. Zira; gayrn malndan o gayrn izniyle amel etmek elbette kolaydr.
Binaenaleyh; Allah-u Teal kuluna ariyet suretiyle teslim etmi ve tasarrufuna izin vermi olduu
malnn bir miktarn muhta olanlara infk etmesini emredince muhalefet kstahlktr. u kadar ki
o maln hepsini infk etmeyip kendinin ve evld iylinin nafakasnn fazlasndan bir miktarn

()

infk lzm olduuna iaret iin bazsna dellet eden

lafzyla vrid olmutur.
Yahut insanlarn ellerinde bulunan mallar kendilerinden evvel geenlerden irs tariki veya
suver-i saireyle intikal edip bu gn mutasarrf olanlar dnk geenlere halef olduklarndan emvale
mstahlef ve insanlara halef denmitir. u halde her mal sahibinin kendilerinden evvel geenlere
bakarak ibret almalarn ve onlardan nasl intikal etmise kendilerinden de o yolda intikal edeceini
dnerek infak etmelerini Cenab- Hak emretmitir. u i n f a k ile murad; vcib olan zekt ve ftra
olmak ihtimali varsa da lfzn umumundan mstefad olan vcib ve nafile cnle hayrat ve
mberrta amil olmaktr.
Hulsa; Allah'a ve Reslne imann vcib ve Allah'n kendilerini halife klp tasarrufuna izin
verdii maldan bir miktarn 5763 muhta olanlara infakn lzm olduu bu yetten mstefad olan
fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal iman ve infakla emirden bu emre imtisal edenlere byk ecir vereceini beyan
etmek zere :

()

buyuruyor.
[Hal byle olunca sizden ol kimseler ki iman ve infak ettiler. Onlar iin byk ecir
vardr.]
Yani; iman ve infakla emrolununca sizden ol kimseler ki iman ederek ihls zere ef'l
akvl ile imanlarn te'kd ve tezyin ettiler, riya ve sm'a gibi mmine lyk olmadk eylerden ber
oldular, ihls zere ellerinde bulunan mallarndan fukaraya infk ettiler. Onlar iin byk ecir
vardr. nk; emr-i lhye imtisal ettikleri cihetle vaad-i lhye nail olacaklardr. Binaenaleyh;
muhta olanlara infak eden kimse infak sebebiyle malna noksan arz olacak zannetmemelidir.
Zira; noksan olmak yle dursun belki mal ziyadelenir. nk Cenab- Hakkn infak zerine
vadetmi olduu byk ecir; dnyev ve uhrev mecur olacan vaadetmek olduu cihetle her
ikisine de mildir.
Fahri Rzi'nin beyan vehile ecr-i kebir iman ve infakn mecmuuna vaadolunduu cihetle
yalnz imanla iktifa edip infk etmeyenler iin ecir olursa da byk olamaz.
Hulsa; imanla infak edenler iin dnyev ve uhrev pek byk ecir olduu bu yetten
mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal iman ve infakla emirden ve emre imtisal edenler iin byk sevap olduunu
beyandan sonra iman etmeyenleri tekdir etmek zere :

buyuruyor. 5764
[Size ne oldu ve hangi ey arz oldu ki iman etmiyorsunuz?]

110

[Halbuki sizi ird iin gnderilen besili, Hft\lim meniz iin sizi davet eder.]

()
[Halbuki eer mminseniz Rabb'iniz sizden ahd misk ald.]
Yani; ey insanlar ! Sizi imandan menedecek ne gibi bir mani arz oldu ki siz iman
etmiyorsunuz. Sizin Reslnz imann lzumuna dellet eder akl ve nakl delillerle Rabb'inize
iman iin sizi davet ediyor. man etmeniz iin vuku bulan davete icabet vcibken niin iman
etmiyorsunuz? Halbuki eer inanrsanz Rabb'iniz iman etmeniz iin sizden ahd misk ald. man
zere vaad-i kavi verdikten sonra vadinizden niin dnyorsunuz?
Fahri Rzi'nin beyan vehile Vcib Teal bu yette iman etmeyenleri iki cihetle tevbih
buyurmutur: B i r i n c i s i ; bir takm delil-i kat'iyyeyle Resln suret-i ciddiyede davet etmesidir.
nk; bir takm muciztla, tilvet-i Kur'an ve ahkmn beyanla vki olan davete derhal icabet
lzmken icabet etmemek byk bir kusur olduundan tekdiri mcibtir.
k i n c i s i ; Cenab- Hakkn iman edeceklerine dair alm olduu ahd misktr. nk;
iman edeceine ahdedip ikrar verdikten sonra o ikrarndan dnmeyi icabeder bir ey olmad
halde ikrarndan dnmek; meziyyet-i insaniyyeye mnaf olduu cihetle tevbih icab eder. Halbuki
ikrarnda sebatn icabeden delil meydanda iken o delili nazar- ehemmiyete almayarak
ikrarndan dnmek elbette zemmi mcibtir. A h d m i s k ile murad; Hz. dem'in zahrndan
zrriyetini karp Ben sizin Rabb'iniz olmadm m? sualine cevabta verdikleri ahd misk
olduunu syleyenler varsa da Reslullah'n davetini kabul icabeden delille ri ortaya koymak ve o
delillere nazarn ahd misk olmasn ekser-i mfessirin beyan etmilerdir. nk iman icabeden
delilleri ortaya koymak; o delillere nazar etmek anndan olan kimseler iin 5765 ahd misk
mesabesindedir. Belki yeminle olan ahd misktan daha kavidir. Maahaz ikisi de mevcut
olduundan her ikisini murad etmekte bir mani voktur.

&&&&&
Vcib Teal iman etmiyenleri tevbih ettikten sonra iman edenleri kfr karanlndan iman
aydnlna karacan beyan etmek zere :

buyuruyor.
[O Allah-u Teal sol zat Eceli a'ldr ki sizi zulmt- kfrden nr-u imana karmak
iin kendi abdi olan Resl zerine ak ve meydanda olan yetlerini indirdi.]

()
[Halbuki Allah-u Teal sizi esirgeyici ve in'm ihsan edicidir.]
Yani; size imanla emreden Allah-u Teal ol zattr ki o zat- celillkadir sizi zulmt- cehilden
nr-u ilme, zulmt- kfrden nr-u imana karmak iin kendi kulu olan Muhammed (A.S.)
zerine ahkm- er'iyyeye dellet eden ayt- Kur'aniyyeyi inzal etti. u halde size mnasib olan;
o yetlerin delletlerinden istifade ederek zulmt- irkten kmaktr. Halbuki Allah-u Teal
muhakkak ve elbette kfrden ve sair gnahlardan esirgeyici ve ird iin Resl gnderip doru
yolu size gstermekle merhamet buyurucudur. nk; siz kfr iinde cehaletle perian bir
haldeyken kendi raz olduu ahkmn beyan iin Resln gnderip dnyev ve uhrev menfaet
ve mazarratnz size retmek sizin iin Rabbinizin merhameti ve ltfudur.

111

Hulsa; Allah-u Tealnn Resl zerine Kur'an inzalden 5766 maksad- aslsi kullarn
kfrden imana karmak iin olduu, Allah-u Teal Resl gndermek ve kitap inzal etmekle
kullarn kt eylerden esirgeyici ve iyi eyleri ihsanla merhamet buyurucu olduu bu yetten
mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal iman ve infakla emredip iman etmeyenleri tevbih ettikten sonra infak etmeyenleri
tevbih etmek zere :

buyuruyor.
[Size ne oldu ki elinizde olan malnzdan fsebilillah infak etmiyorsunuz?]

[Halbuki semvt ve arzn miras Allah-u Teal iindir.]

Yani; Allah'n size verdii maldan siz niin Allah'n rzasn tahsil zmnnda infak etmiyor ve
infakmza mani nedir ki infaktan kayorsunuz? Eer malnzn bekasn mid ediyorsanz bu
midiniz yanltr. Zira; gklerin, yerin, gklerde ve yerde olan mevcudatn mlik-i hakikisi ve vrisi
Allah-u Teal'dr. Binaenaleyh; emvalinizde tasarrufunuz hl-i hayatnzda arz olduu gibi
vefatnzda ise asla alkanz kalmayacandan fseblillh infk sizin iin hayrldr. Zira; vefatnzla
meccnen kalmaktan ise hal- hayatnzda infak daha evl deil midir?

&&&&&
Vcib Teal infak etmeyenleri tevbihten sonra Mekke'nin fethinden evvel infakn ba'del fetih
infaktan hayrl olduunu beyan etmek zere : 5767

buyuruyor.
[Sizden Mekke'nin fethinden evvel intak edip bilfiil mukatele eden, fethinden sonra
infak ve mukatele edene msavi olmaz. Zira; fetihten evvel infak ve mukatele edenlerin
dereceleri fetihten sonra infak ve mukatele edenlerin derecelerinden daha byktr. nk;
fetihten evvel ihtiya fazla ve muhatara ziyade olduundan ihtiya zamannda Reslullah'a
muavenet, bedenle mukatele ve malyla fsebilillh infk ederek hizmet etmek dine nusrette
tesiri ziyade olduundan Mekke'nin fethiyle islmiyyetin kuvvet bulduu ve yardmcnn
oald zamanda hizmet edenlerin ecirleri elbette msavi olamaz.] nk; her eyin kymeti
ihtiya nisbetindedir. Binaenaleyh; a olan kimse indinde ekmein kymeti, tok olan kimseye
nisbetle daha ziyadedir. Zira; an ihtiyac iddetlidir.
Ebussuud Efendi'nin beyan vehile imanla beraber infak zerine byk ecri vaadettikten
sonra infak edenlerin zamanlar ve ahvali icab derecelerinin farkn bu yette beyan; ibadetin
efdlini aramaa tevik iindir. Ktalde yani muharebede infak baka zamanda infaktan ehem
olduuna iaret iin ktal, infak zerine atfolunmutur. nk; infak olmadka muharebe olamaz.
Zira; esliha, mhimmt- harbiyye, efradn elbisesi, erzak, mekkre ve nakliy-yt bunlarn cmlesi
emvali sarfla hasl olduundan muharebenin rkn- mhimmi infaktr. Maln infakla beraber
bedeniyle mucahede edenlerin derecelerinin ulviyyetine ve mertebelerinin gayet byklne
iaret iin bu'd- meratibe dellet eden

) lafzyla iaret olunmutur.

(
112

Fahri Rzi'nin beyan vehile bu yet islmiyyeti sebkedenlerin efdl olduklarna dellet eder.
Zira; islmiyyeti leme onlar neredip garb olduu bir zamanda ilsna altklarndan, izzet ve
kuvvetini onlar tanttklar iin sairlerinden ziyade fazl u meziyyetleri olduunda phe yoktur. Hatta
Reslullahn Ashabma 5768 sebbetmeyin. Zira; ashabmdan birinin bir lek miktar infakna
sizden birinizin Uhud dann miktar inf aknz mudil olamaz. buyurmas da ashabn sair nsdan
efdl olduuna dellet eder yetin Hz. Ebu Bekir hakknda nazil olduu merv ise de itibar lfzn
umumuna olduundan u evsf kendisinde bulunan kimselerin cmlesi bu faziletten hisseyb
olurlar.

&&&&&
Vcib Teal feth-i Mekke'den evvel infak edenlerle sonra infak edenler arasndaki fark- azmi
beyandan sonra her ikisine de Cennet vadettiini beyan etmek zere :

()
buyurdu.
[Gerek fetihten evvel, gerek sonra infakla beraber muharebe edenlere Allah-u Teal ve
Cennet'in derecelerini vaadetti. Halbuki Allah-u Teal sizin evvel ve hir amelinizi bilici va
ona gre ceza vericidir.] u kadar ki Feth-i Mekke'den evvel iman edenlerle sonra iman edenler
beyninde fark- azm vardr.
Hulsa; malndan infak etmeyip buhledenlerin tevbihe ayan olduklar, semavt ve arzn
miras Allah-u Teal'ya mahsus olup Mekke'nin fethinden evvel infakla beraber muharebe
edenlerlo fethinden sonra infakla muharebe edenlerin dereceleri arasnda byk fark olduu ve
her iki snfa Allah-u Tealnn Cennet vadettii ve kullarnn her amellerinden haberdr olduu bu
yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal her m'mine Cennet vaadettiini beyandan sonra Cennet'e nail olmann baz
esbabn beyan etmek zere :

()

buyuruyor. 5769
[Kimdir o kimse ki malm kendi rzas ile Allah-u Teal'ya karz- hasen olarak vere de
Allah-u Teal da ona kat kat mkfatn vere, o kimse iin gzel ecir vardr.] Bu yet; hsn-
rza ile infak etmeye ns terib iin sevkolunmutur. nk; dini i'l iin muharebede infak ve
fukara-y mslimne muavenet her zaman aniy zerine lzmdr.
Fahri Rzi'nin beyan vehile bir kimse karzan dierine vermi olduu para aynen onun eline
gelip muavenette bulunduundan dolay sevab fazla olduu gibi f sebilillah infak olunan maln
fazlasyla mkfatn grp zayi olmayacana binaen bu misli rzay Bari iin infak olunan mala
karz denilmitir. Karzn hasen olabilmesinin art; on'dur: Hsn- rza ile olmak, Allah-u Teal'nn
rizas iin infak etmek, hellinden ve malnn makbulnden olmak, hal-i hayatnda kendinin muhta
olduu zamanda ehil olan fukaraya vermek, mmkn mertebe gizli vermek, eza etmemek, riya
kartrmamak, verdii her ne kadar ok olsa bile onu gayet az addetmek, nefsini aziz ve fukaray
zelil grmemektir. te u evsaf haiz olan infak; karz- hasendir. Ancak bu evsaf haiz olmayan
mfak makbul olur ve sahibi de ecir alrsa da hasen olamaz, hasbeten lillh infak eden byk sevab
alr ve o sevab ziyadesi ile olduundan kerm denilmitir. nk bu gibi ecir; sahibi iin fevz

113

necat ve bis-i sedet olduundan kerim denmeye ayandr. Zira; sahibini korktuu eylerin
cmlesinden hals etmek suretiyle ayn keremdir.

&&&&&
Vcib Teal hsn- rzas ile maln fsebilillh sarfeden kimseye byk ve gzel ecir
olduunu beyandan sonra o ecrin zuhur edecei gn beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Amellerinin kerm olan ecrin sol gnde zuhur eder ki o gnde erkek ve dii cmle ehl-i
imann amellerinin nru ve ziyas 5770 onlarn nlerinde ve sa taraflarnda sa'yeder olduu
halde ya Ekrem-er Rusl ! Sen ve grmek anndan olan kimseler grrsnz.]
Yani; ey nebiyy-i muazzam ! Tebirt kabilinden olarak ol gn hatra getirmelidir ki o gnde
erkekleri ve kadnlar onlarn infak ve sair ibadetlerinin ziyas nlerinde ve sa taraflarnda
parlayarak onlar Cennet'e alp gtrdn grrsn. Onlarn nr-u iman ve ibadetle merref
olarak grmek kendileri iin bis-i necat ve saadet olduu gibi nebileri iin de bis-i srr ve
mefharettir.
Fahri Rzi'nin beyan vehile hl-i imann amel defteri nlerinden ve sa taraflarndan
verileceine binaen ibadet nrunun parlamasn beyanda bu iki cihet zikrolunmutur. Herkesin
nru o gnde ibadeti miktardr. Binaenaleyh; Reslullah Baz mminin yevm-i kyamette ziyas
Medine'den Sana'ya kadar bir mesafeyi ihata ve bazlarnn ziyas da hemen ayaklarnn ucuna
kadar imtidad eder. buyurmutur. te bu hadis-i erif de herkesin nru ameli miktar olacana
dellet eder. Bu nra ihtiya; arsa-i maherde ve srat zerindedir.

&&&&&
Vcib Teal ehl-i imann ibadetlerinin nru parlayacan beyandan sonra o gnde melekler
tarafndan nail olacaklar iltifat beyan etmek zere :

()
buyuruyor.
[Ey ehl-i iman ! Sizin iin bu gn mjde vardr ki ebedi, iinde kalc olduunuz halde
altndan nehirler akar Cennet'ler vardr. te u Cennet'lere duhl sizin iin fevz-i azm yani
byk kurtulutur.] Her trl sedete nail olmaktr. nsan iin bundan daha byk felah
olamayacandan u duhule fevz-i azm denmitir.
Fahri Rzi'nin beyan vehile bu yet-i celile; kmil olan mminlerin yevm-i kyamette
kyametin iddetini grmiyeceklerine dellet eder. nk; onlarn nrlarnn parlamas ve Cennet'le
5771 tebir olunmalar bilklliye kyametin mihnetinden kurtulduklarna delildir. Zira; Cennetle
tebir olununca onlar iin hi bir endie kalmaz ki iddet grsnler.

&&&&&

114

Vcib Teal yevm-i kyamette ehl-i imann halini beyandan sonra mnafklarn hallerini beyan
etmek zere :

buyuruyor.
[Ey Resl- mkerrem ! ol gn zikret ki o gnde erkek ve kadn mnafklar ehl-i
imana hitabederek Ey mminler ! Bizim tarafmza tevecchle nazar edin de nrunuzdan
biz de ziya alalm demekle mminlere yalvarrlar.]

[Onlarn mminlerden ziya istemesi zerine taraf- lh'den denilir ki Dnn arkanza
arayn nru bakalm bulur musunuz?]
Yani; bundan evvelki yette beyan olunduu vehile ehl-i iman nr-u iman ihata edince onlar
o ziya ile Cennet'e berk- htf gibi yry ettiklerinde kyametin iddeti ve nifak u ikaklarnn
karanl iinde kalan o nfus-u habsenin her taraflarn zulmet ihata ettii zaman hatra getirin ki
ite o zaman ehl-i nifak mminlere yalvarrlar ve derler ki Ey ehl-i iman ! Nazar- inayetle bize
nazar edin de biz de nrunuzdan bir miktar istifade edelim, sayenizde sayebn olalm, ar gidin
acele etmeyin de biz de size uyalm. te mnafklar byle demekle ehl-i imandan merhamet
talebederler. Fakat u recdan asla fayda grmezler. nk; herkesin ziyas kendi iman ve
amelinin nru olduu cihetle ancak kendisine mahsus olduundan bakalar o nrdan istifade
edemez. te o zaman taraf- lh'den yahut mminler veya melekler tarafndan 5772 mnafklara
hitaben Arkanza yani dnyaya dnn a'ml-i saliha ilemekle nr- lh'nin esbabn arayn
veyahut nrun taksim olduu mahalden geldiniz, oraya dnn nru oradan arayn denilmekle
onlara cevab- yeis verilir. nk; onlarn nrdan istifadeleri mmkn deildir. Zira nr amei-i salih
ve itikad- sahih eseri olup mnafklarda ise bunlardan hi birisi olmadndan onlar o nrdan
istifade edemezler. Zira; ekmeyen bimez ve almayan bulmaz. Onlara dnn de nr arayn
demek istihza iindir ki ns arasnda tahkir ve terzil olunsunlar. Dnyaya dnmeleriyle emir murad
olduu takdirde bu emir onlar ta'cz iindir. nk; dnyaya dnmeleri muhal olduundan muhal
olan bir eyle emir onlar ta'zb iindir. Onlar dnyada mminleri istihza ederlerdi. Ona mukabil
oalarak hirette onlar da istihza olunurlar.

&&&&&
Vcib Teal mnafklara verilen cevap zerine aralarnda cereyan edecek ahvali beyan
etmek zere :

()
buyuruyor.
[Mnafklar mminlerden nr ummak isteyerek srata gelince grrler ki kendileriyle
mminler arasnda bir divar ekilmi mminleri gremezler. O divarn bir kaps var ki i
tarafnda rahmet-i lh'ye doludur. nk; mminlerin bulunduu Cennet'tir, o kapnn d
tarafnda azab- lh doludur. nk; mnafklarn bulunduu Cehennem'dir.]
Vcib Teal kendine iman eden hlis kullarn ziyafet~i rahmaniyyesine alarak rahmet
deryasna mstarak klmakla taltif ve ehl-i ibdeti nifak ve ikakla megul olan erbab fsk u

115

fcurdan temyiz eder ki erbab- fesad kahr- lh'si altnda h figna duar eder. nk; hlis ile
mnafkn makamlarn tefrik etmemek adalete mnafdir. Binaenaleyh; ehl-i iman Cennet'le
rahatgzr ve ehl-i nifak Cehennem'de rahmetinden uzak klmak ve azabna dr etmekle tahkir
ve terzil eder. 5773 Hulsa; mnafklar mminlerden nr talebedince aralarna bir divar yani bir
perde ekilip yekdierini gremez bir hale gelecei ve o divarda bir kap olup mminlerin o
kapdan girecekleri ve kapnn i taraf rahmetle dolu Cennet olup d tarafnda mnafklar kalarak
orasnn Cehennem ve ayn azab olaca bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal mminlerle mnafklar arasna ekilecek duvar beyandan sonra o perdenin
ekilmesini mteakib vki olacak ahvli beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Mnafklar mminlere nida ederek, derler ki Ey ehl-i iman ! Dnyada biz de sizinle
beraber olmadk myd? Mminler onlara cevabta Evet ! Siz de bizimle beraber
bulundunuz, lkin siz kendinizi nifak sebebiyle fitneye koymakla helak ve mminlere bel
isabetine intizar ve din-i islmn hak olduunda phe ettiniz, lm size gelinceye kadar
btl emelleriniz sizi marur etti demekle mnafklarn dnyadaki hallerini beyan ederler.]
Yani; mminlerle mnafklar arasna duvar ekilince mnafklar mminlere tazarru ederek
derler ki Ey ahkm- lhiyyeye itaat eden mminler ! Dnyada biz de sizinle beraber bulunmadk
m, ekmek yiyip su imedik mi? u halde burada bizden niin ayrlyorsunuz ve biz neden zulmt
ve azab iinde kaldk, sizin nail olduunuz nimetlerden neden mahrum olduk? Mnafklarn byle
demeleri zerine mminler cevap olarak Evet ! Dnyada siz de bizimle beraber bulundunuz ve
lkin siz mminlere husumet ve Reslullah'a buz u adavet etmekle nefsinizi fitneye atarak ihlk
ettiniz ve ehl-i imann inkrazn gzettiniz, din-i Muhammedde 5774 ekkederek bir takm btl
emeller ve evham u haylt lm gelinceye kadar sizi marur etti. te u ef'linize ceza olarak
btn nimetlerden mahrum olduunuz halde zulmt iinde kaldnz derler ve dnyada her ne
kadar zahirde mminlerle beraber olsalar da batnda ve itikad- amelde ayr olduklarndan dolay
hirette ayr dtklerini beyan ederler.
Fahri Rzi'nin beyan vehile bu yette Vcib Teal mnafklarn Cehennem'e duhullerine
drt sebep beyan buyurmutur : B i r i n c i s i ; kfr ve sair gnahlar ilemekle nefislerini ihlk
etmeleridir. k i n c i s i ; Reslullahhn vefat ve islmn inkrazyla nefislerinin halsna intizar
etmeleridir. n c s ; Rasulullah'n nbvvetinde, kyamette ve ahval-i hirette
ekketmeleridir. Drdncs; tul- emelle marur olmalardr. nk tul- emel; insana hireti
unutturur, kalbe kasavet verir, hrs ve tama' arttrr. Bunlarn cmlesi envai hayrattan
mahrumiyyete ve azb- Cehennem'e sebeptir.
E m r u l l a h ile murad; lm olduuna nazaran mnafklar u beyan olunan evsaf-

()

mezmumeye lnceye kadar devam ettiklerine iaret iin intihaya dellet eden
lfz vrid
olmutur.
Bu yeti celile; uzun mesafenin, sadnn iitilmesine mani olmadna dellet eder. nk;
Cennet'le Cehennem arasnda uzak mesafe odluu halde ehl-i Cehennem ve ehl-i Cennet
aralarnda muhavere cereyan edeceini bu yetle Cenab- Hak beyan buyurmutur.

&&&&&
Vcib Teal mnafklar evham hayalta dren kimler olduunu beyan etmek zere :
116

()

buyuruyor.
[Sizi Allah-u Teal'ya eytan marur etti.]
Yani; ey mnafklar ! Sizi bir takm evham hayaltla aldatan 5775 ve ifal eden eytandr.
Zira; eytan size Allah-u Tela'nn afv edici ve kerm olduunu beyan ederek istediinizi ileyin
nk; Allah affeder. demekle Allah'n affna sizi marur etti. G a r r ile murad eytandr. nk
eytan; ilmine marur olarak Hz. Adem'e secdeden istinkf ettii iin garr denmitir.

&&&&&
Vcib Teal ehl-i imanla mnafklar arasnda cereyan edecek muhavereyi beyandan sonra
yevm-i kyamette onlardan azabn mndefi' olmayacam beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Ey mnafklar ! Haliniz byle olunca o gnde sizden fidye alnmaz ki nefsinizi azabtan
kurtarasnz ve kfrlerini izhar eden kfirlerden dahi fidye alnmaz ki onlar da kendilern
azabtan kurtar alar.]
Yani; cmle esrarn meydana kt kyamet gnnde gnahlara fidye ve kefaret kabilinden
olan iman ve tevbe sizden kabul olunmaz ki o tevbe sebebiyle azabtan kurtulasnz, kezlik ol
kimselerden de kabul olunmaz ki onlar alen kfir olmulard. Zira; o gnde iman ve tevbe fayda
etmez ! nk; teklif sakttr. man ve tevbe teklif kabilinden olup kyamet gn ise teklifin
zaman deildir. Mnafklarn kfr gizli olup kfirlerin kfr alen olduundan her ikisi de kfirler
ise de yekdierine kfr icrada mugayir olduundan ikiden birini har zerine atfetmek sahihtir.
Binaenaleyh; kfirin mnafk zerine affolunmasndan mnafk] n kfir olmamas lzm gelmez.

()

[Cehennem atei sizin meknnzda-, Cehennem sizin veliy-yi akrbinizdir. Cehennem

ne irkin varlacak mahaldir.] u halde 5776 sizin yardmcnz, r s v a y lnz, muininiz
alamanz ve areniz ise ebeden Cehennem'de yanmanzdr. nk; ef liniz sebebiyle
Cehenem'e lyksnz, ahvaliniz atee liyakatinizi beyanda kfidir. Binaenaleyh; sizin iin hakiki bir
yardmc yoktur.

&&&&&
Vcib Teal kfirlerin ve mnafklarn hallerini beyandan sonra mminlerin ibadette
tekaslleri zerine itb etmek sadedinde :

buyuruyor.
[Yakn olup zaman geldi mi ol mminler Allah'n zikri ve Cenab- Hak tarafndan nazil
olan Kur'an iin kalplerinin korkaca ve hayet edecei zaman.]
Yani; mminlere zikrullah ve Kur'an iin kalplerinin korkaca ve rikkat edecei zaman
gelmedi mi, hal m teksl zere bulunacaklar? Halbuki teksl zaman geti, kalplerin hayet
edecei zaman hulul etti. nk; islmiyyet takarrr ve delilleri tavazzuh eyledi. Tereddde mahal

117

kalmad. Binaenaleyh kalplerin mutmain olarak alaca ve hayet zere bulunaca bir
zamanda niin hayet zere ibadete devam etmiyorlar?
Ebussuud Efendi'nin beyan vehile ehl-i islm Mekke'de ibadete pek ciddiyetle altklar
halde Medine de o kadar alkan olmadklarna binaen eski hal zere almalarn tenbih iin bu
yet nazil olmutur.
Fahri Rzi'nin beyanna nazaran yetin mnafklar hakknda nazil olmas muhtemel ve
mervidir. Buna nazaran man-y yet: [Lisanlaryla iman izhar edip kalplerinde kfr saklayan ii
mnafk d mmin olan kimselerin Allah'n zikrine ve hak olarak nazil olan Kur'ana kalplerinin
hayetle iman edecekleri ve kalplerinin mutmain olaca, tereddtten feragat edecekleri zaman
gelmedi mi?] demektir. Fakat (bn Mes'ud) hazretlerinin slm olduumuzla bu yetin nzul
arasnda drt sene vardr buyurduu 5777
mervdir. Bu rivayete nazaran yet mminler hakknda nazil olmutur. nk; hicretten sonra
ashb- kiram kolaylkla maiete ve rahata vasl olunca baz nafile ibadetlere ftur ve keseln arz
olduundan bu yetle itb olunmulardr. Ve yetin hiri de bu rivayeti teyd eder.
Z i k r u l l a h a h u u ' un mans; evamir ve nevahiye tamamiyle inkiyd etmektir. Hak
olan K u r ' a n a h u u ' un mans; mevizine i'tin etmek ve ahkm ile mil olmaktr.

()
[Mminler kendilerinden evvel geen ol kimseler gibi olmasnlar ki onlara bundan
evvel kitap verildi amel etmediler. Yehd'a Tevrat, Nasarya ncil verildii halde ameli
terkettiler. Zira; onlar zerine zaman uzad ve zamann uzamasyla kalpleri kasavetlendi.
Gerek Zikrullahn ve gerek kitaplarnn ahkm tesir etmez oldu. nk; onlardan oklar
tat- lh'yeden hariler ve evmir-i lh'yeye imtisalden beriler, hudud ve ahkmna
riayetten rlerdir.] Bunlarn cmlesi kasvet-i kalp neticesidir.
Fahri Rzi'nin beyan vehile mmet-i Muhammed'den evvel kendilerine kitap verilen
kimselerle murad; Yehd ve Nasara'dr. E m e d le murad; kendileriyle nebileri arasnda mddetin
uzamasdr. nk; nebinin vefat sebebiyle nr-u nbvvetin ziyas uzadka mmette kasvet-i
kalp, atalet ve ibadette teksl oalr. Yahut gafletle mrlerinin uzamasdr. nk; gaflet iinde
yaadka kasvet-i kalp hsl olur. Yahut tul- emeldir. Bu sebeble kasvet-i kalp oalr. Emed'le
u manlardan hangisi murad olunursa olunsun kasvet-i kalbe sebep olacana iaret iin
sebebiy-yete dellet eden f lafzyla vrid olmutur.
te Cenab- Hak mddetin uzamasyla kasvet-i kalp hasl olarak kitaplarnn ahkmndan
mteessir olmayp ehevt- nefsaniyelerinin galebesiyle ihtilfa den ve ahkm tayirle bir 5778
takm bid'atlar icad eden Yehd ve Nasar gibi olmamalarn mmet-i Muhammed'e bu yetle
tavsiye ve bu gibi bid'atlar icadna sebep ise zamann uzamas olduunu beyan buyurmutur. Yani
zamann uzamas kitabnzla amelinize mani olmasn. Binaenaleyh; kitabnza inkiydnza,
nebinize imannza ve dininize riayetinize devam edin, mmet-i Musa ve s gibi olmayn
demektir. u halde yetin lfz haber ise de mans in ve nehiydir.

&&&&&
Vcib Teal kasavetle lm olan kalplerin Zikrullah'la ihya olunacan beyandan sonra
zikirle kalbin ihysn yamurla arzn ihysna tesbih etmek zere :

()
buyuruyor.

118

[Ey ehl-i iman ! yi bilin ki Allah-u Teal yer yzn ldkten spnra rahmetler
vastasiyle ihya eder. Muhakkak biz sizin iin hidayetinize dellet eden yetleri lykyla
dnp istidlal etmeniz iin size beyan ettik.]
Fahri Rzi'nin beyan vehile yet-i celle; lm kalbin zikre devamla ihya olunacan
kuruduktan sonra yamur sebebiyle ihya olunan arza tesbih iin sevkolunmutur. u halde nasl ki
lm arz rahmet sebebiyle ihya olunuyorsa kasavet sebebiyle kurumu kalpler rahmete benziyen
Zikrullah'la hayat bulur. Kalbin hayat ma'kult kabilinden olduu cihetle kalbin ihysn arzn
ihysna tesbih ma'kul mahsusa tesbih kabilindendir. Emvtn ihyas da arzn ihysna
mabihtir, bunlarn cmlesine dellet eden yetler taraf- lh'den kullarna beyan olunmakla
tarik- hakka ird olunmutur, beyan olunan yetler cmlesinden birisi de arzn ihysdr. Bunlarn
her birini beyan; insanlarn dnmesi iindir. nk akl olan kimse iin lzm olan; ayt-
beyyint dnp mev-izini kabul etmek ve yetlerin iaretlerini anlayp hikyelerinden ibret
almaktr. 5779
Bu yet; ehl-i iman Zikrullah'a terib ve kasvet-i kalpten tenfr etmitir. nk; Allah-u Teal
rahmetle kurumu topraktan otlar bitirip gn gn iekler ve meyveler halk ettii gibi Zikrullah
sebebiyle kalbte ieklerin envai mesabesinde trl ibadetler ve ihlslar meydana getirir.
Binaenaleyh; mmin olan kimsenin zikrin meyvesini toplamak iin almas lzmdr.

&&&&&
Vcib Teal kalb-i insana tesir eden Zikrullah' beyandan sonra merhamet ve rikkat eseri olan
ibadet-i mliyyeye dahi terib etmek zere :

()
buyuruyor.
[Sadaka veren erkekler ve diilerin ve Allah-u Teal'ya karz- hasen mesabesinde
fukaraya nafile sadaka verenlerin dnyada ecri iki kat ve hirette sevaplar gayet gzel
olur.]
Fahri Rzi'nin beyan vehile s a d a k a ile murad; zekt gibi vcib olan, k a r z ile murad;
nafile olandr. u halde gerek vcib ve gerek nafile sadakann ecri iki kat olup gl gtan, mihnet
meakkattan hali keremle muttasf olacan beyanla Vcib Teal aniyy fukara ve zuafaya
muavenetle ihtiyalarn defettirmek suretiyle rahatlarn temine tevik etmitir. N a f i l e ; bor
olmayarak yalnz ihsandan ibaret olduu cihetle karz- hasene tebih olunmutur. nk;
insanlarn yekdierine kar karz bor olmayarak mcerret muavenet-i itimaiyye esasna mbteni
olduu gibi karz- hasen tbir olunan nafile sadaka da ayn haldedir. Karzn hasen olmasna
gelince; yukarda beyan olunduu gibi tay-yib vehile olan maldan niyyeti hlisa ile mstahak olan
fukaraya vermektir. Ecrin iki kat olmas; sadakay malndan ayrmakla uhdesine terettb eden
vazifeyi fa ettii cihetle ibadet olduu gibi fukarann ihtiyacn defetmek de ayrca bir ibadet
olduundan her iki ibadet mukabilinde bir sadakann ecri iki kat olaca beyan olunmutur. 5780

&&&&&
Vcib Teal mn inlerle mnafklarn hallerini beyandan sonra mminlerle kfirlerin hallerini
beyan etmek zere :

119

buyuruyor.
[ol kimseler ki onlar Allah'a ve Resllerine ihls zere iman ettiler. te onlar ancak
hakiki iman eden sadklardr ve nebilerini tekzib eden mmetler aleyhlerine ahidlerdir,
Rab'lar huzurunda ehadetleri makbuldr, onlar iin hirette ecr-i azm ve nr-u vasi'
vardr.]

()

[ol kimseler ki onlar Rab'larna kfrettiler, kendilerini irad iin taraf- lh'den
gnderilen Reslleri ve o Resller vastasiyle inzal olunan kitaplar ve kitaplarn yetlerini
tekzib ettiler. te u kfr ve tekzib ile me'lf olanlar Cehennem ashabdrlar.]
Yani; ol kimseler ki onlar Allah'n vcudunu ve vahdaniyyetini tasdik, kendilerini doru yola
sevk iin gnderilen Resllerine iman, zahir-i bedenleriyle amelleri ed etmekle imanlarn te'kd ve
ihlslarn te'yd ettiler. te onlar hakikatta kemal-i sadkatla sdklardr. nk; enbiyay derhal
tasdika msaraat ve tekzibten ictinab ettiler, u nebilerini tasdik edenlerin Rab'lar indinde
ehadetleri makbuldr. Binaenaleyh; huzur-u lh'de her neye ehdet etseler red olunmazlar.
nk; Allah'n emirlerine imtisal ve nehiylerinden itinabla adalet mertebesini ihraz ettiklerinden
ehadetleri kabule ayandr, onlarn bu amellerine mkfat olarak byk Rab'lar indinde
hazrlanm ecir ve cnib-i lh'den mev'd olan nr vardr. Zira; muttasf olduklar iman ve
sadkatin semeratn toplamaya ayandrlar. Amma ol kimseler ki onlar kfrle muttasf oldular,
cmle yetleri tekzib ettiler. te onlar Cehennem'e mlzim ve musahiblerdir. nk; onlar
kfrleri ve 5781 tekzibleri sebebiyle ebedi Cehennem'de kalacaklar cihetle daima Cehennem'e
nusahiblerdir. Binaenaleyh; Cehennem'den ayrlmazlar.
Hulsa; Allah'a ve Resllerine iman edenlerin sadakat mertebesini ihraz ettikleri,
makbulehde olduklar ve kfredenlerin Cehennem'e mlzim olacaklar bu yetten mstefad
olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal kfir ve mmin insanlarn hallerini beyandan sonra kfirlerin marur olduklar
dnyann halini beyan etmek zere:

buyuruyor.
[Ey mkellef olan insanlar ! Siz iyi bilin ki hayat- dnya; ehl-i gafletin oynad bir
takm btl oyuncak ve mddet-i mrlerinde nefislerini faydasz meakkata duar eden
lehviyyttan ibaret olduu gibi eytann kendilerine tezyin ederek nefislerinin arzu ettii
taam, gzel elbise ve hayalt kabilinden olan lezzt- vehmiyye ve ehevt- hayvaniyyeden
ibaret olan ziynettir. Hayat- dnyanz; sizin beyninizde yekdierinize kar mal
mansbnz, servet samannzla iftihar etmekten ibaret ve emval evldnzla birbirinize
kar oalmak, muavenet ve mzaharette adedinizi teksir etmektir.] Halbuki bunlardan hi
birinin karar olmad cihetle sevinmeye deer bir ey deildir.

&&&&&
Vcib Teal dnyann baz evsfn beyandan sonra herkese malm olan bir suret zere
dnyann halini temsil etmek zmnnda:

120

buyuruyor. 5782
[Hayat- dnyann sfat ve hal an ol yamura benzer ki o yamur yaar otlar,
ekinleri bitirir. Biten otlarn ve ekinlerin kesreti, gzellii kfirleri teaccbe sevkeder, sonra
bir fetin isabetiyle o kfir grr ki o otlar ve ekinler kuruyup, sararm solmu, yzne
baklmaz bir hale gelmi, bununla da kalmaz onun kurularn rzgr savurur ince saman
p olarak havaya uar, hi faydasz mahv nbd olur gider.] te insann dnyada
geirmi olduu hayatn hali de bylecedir. Zira; baks yok, zevali ise ser'dir. Binaenaleyh; nimeti lhiyyeyi mnkir olan silerin mddet-i mrleri ve dnyada zevkiytla geirmi olduklar sefahat
evvelinde revnakl grnse de hirinde kurumu otlar gibi mahvolur hi birinden fayda grmez.
nk; sermaye kabilinden olan mrn ticaret kabilinden olan a'ml-i slihaya sarfetmedi ki
fayda grsn, belki onun mr kendi hakknda vebalden baka bir ey olamaz.

[Halbuki hir ette iddetli azab vardr.]
Yani; hayat- dnyas lu'b ve lehivden ibaret olanlarn dnyada amelleri ve btl olan eylere
sa'y gayretleri heba olur, bu zarar u ziyanla da kalmazlar. Zira; onlar hakknda hirette iddetli
azab vardr. nk; bunlar grrler ki marur olduklar mallar gitmi, lezzeti kalmam ve btn
sa'yleri heba olmu. Artk onlar iin ebeden hasretten baka bir ey kalmaz. Zira; maln Allah'n
gazab edecei yerlere sarfettiinden onun iin azab zerine azabtan baka bir ey olmaz.

[hirette Allah'n evliysna mafiret-i azme ve erbab- tata rizay- subhn vardr.]
Yani; Allah-u Teal'ya itaat edenlerin gnahlarn mahv, hatelerini setir ve rza-y lh vardr
ki o rzann miktarn Allah'tan gayr kimse bilmez.
Vcib Teal dnyann halini beyandan sonra hirette ahvali ikiye taksim etmitir ki insanlar
iin hirette ya azab- edd veyahut 5733 mafiret-i rdvan vardr. Bu ikiden baka bir ey
olmayacan Vacibl vcud suret-i kafiyede beyan etmitir. Mafiret ve rzann kesret ve
azametine iaret iin mafiret ile rdvan, tazime dellet eden tenvin ile varid olmutur.

&&&&&
Vcib Teal dnyann hslat hirette ya azab veyahut mafiret olduunu beyandan sonra
hayat- dnyann azck bir menfeattan ibaret olduunu beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[Hayat- dnya olmad, ill marur olanlara azck bir menfeattan ibaret oldu.]
Yani; dnyaya itimad ederek ancak dnyaya sa'yedip hiretten i'raz edenler iin hayat-
dnya azck dnya metamdan ibarettir. nk dnya; hud'a ve yalan mahalli olduundan yalan ve
hile ile dnyaya sarlan ve gvenenler helake mstehak olduklar gibi izzet ve srurdan ve envai
nimetten mahrum olacaklar phesizdir.
Fahri Rzi'nin (Sa'd b. Cbeyr) hazretlerinden rivayeti vehile dnyann mezmum olmas;
insan hiretten megul klp derect-hirete'mani olduu takdirdedir. Amma dnya, rza-y lh'yi
tahsile ve hireti talebe vesile olduu takdirde memduhdur. nk; ebed bir hayata ve rahata
vesiledir. Zira sebepler; mekasdn hkmn haiz olduu cihetle hirete vesile olan dnya hiret
hkmndedir. Binaenaleyh; eer dnya Cennet'e vesile olursa Cennet gibi memduh, Cehennem'e

121

vesile olursa Cehennem gibi mezmum olaca phesizdir. nk; lilvasil hkmlmakasddr.
Yani; vesileler iin maksatlarn hkm vardr.

&&&&&
Vcib Teal dnyay ve dnyann akibetini, hireti ve hiret 5784 zerine terettb edecek
menfeat ve mazarrat beyandan sonra derect- hirete terib etmek zere :

buyuruyor.
[Sizi terbiye eden Rabb'inizden gnahnzn mafiret olunmasna srat edin ve bir
Cennet'i tahsile srat edin ki o Cennet'in vs'ati ve genilii yerle gn vs'ati kadardr, o
Cennet Allah'a ve Resllerine iman eden mminler iin hazrlanmtr.]
Yani; ftrat- hidayet zere sizi terbiye eden Rabb'inizden gnahnzn af ve mafiret
olunmasnn esbabn tahsile msaraat edin ve bir Cennet'e msaraat edin ki o Cennet'in bolluu
semavt ve arzn bolluu gibidir, o Cennet ol kimseler iin hazrlanmtr ki o kimseler Allah'a ve
Resllerine iman etmilerdir. te o Cennet'i tahsile sa'yedip, birbirinizle msabaka edercesine
sr.'at edin ki haib hsir olmayasnz.
Fahri Rzi'nin beyan vehile m a f i r e t e m s a b a k a ile murad; tevbe etmek,
gnahlardan kanmak ve ibadete almak gibi mafiret icabeden esbaba msaraat etmektir.
nk gerek mafiret, gerek Cennet'in her ikisine de nai] olmak; cemi gnahlardan saknmak ve
tatn kllisi ile megul olmakla olur.
Her eyin tul arzndan daha ziyade olduundan Cennet'in vsatnda mbalega iin arz
zikrolunmustur ki arz semavt ve arz miktar olan Cennet'in, tl kat' ender kat fazla olacana
iaret edilmitir. Mcerred imam olan kimsenin tat olmasa dahi Cennet'e gireceine bu yet
dellet eder. nk Cennet'in yalnz Allah'n ve Resllerine iman edenler iin hazrlandn beyan
srasnda yalnz imann zikrolunup da tatn meskt kalmas Cennet'e duhulde mcerret imann
kfi olacana dellet eder. Amma sair taatn terkinden dolay ikab olunmas, ba'del'ikb Cennet'e
girmesine mani deildir. u kadar ki iman zere vefat etmek arttr. Binaenaleyh; evvel iman edip
de sonra iman terkeden murtede yet amil olmaz.

&&&&&
Vcib Teal Cennet'e girmek fazl- lh olduunu beyan etmek zere :

()
buyuruyor.
[te u nimet-i Cennet mcerret fazl- lh'dir. Diledii kuluna verir. Zira; Allah-u Teal
byk ihsan sahibidir.]
Yani; u Cennet ve nimetleri ve Cennet'e girmek yalnz Allah'n ltf u ihsandr. Binaenaleyh;
diledii kuluna verir. Zira; kuldan sebketmi ve bu nimeti ieb eden bir ey bedelinde deildir. u
halde kullarn Cennet'e koymak Allah-u Teal zerine vcib deildir. Belki mcerred inayet-i
lhiyedir. Fakat bu inayet dier yetlerle de beyan olunduu vehile emrine imtisalle itaat eden
kullarna vki olur, yoksa silere inayet olmaz, belki silere ihanet olur. u halde nefs-i Cennet'e

122

girmek amel mukabili deil fazl- lh'dir, lkin Cennet'te verilecek derect amel mukabilidir.
Binaenaleyh amel; mucib-i Cennet deilse de mucib-i derect ve nimettir.
Fahri Rzi'nin beyna vehile Vcib Teal Cennet'te kullarna verecei atyyenin azametine
iaret iin kendisinin fazl- azm sahibi olduunu beyan buyurmutur. nk; atiyyenin sahibi fazl-
azm ve ihsan- vsi' sahibi olunca onun atiyyesi de kendisinin azametiyle mtensib olaca
tabiidir. Binaenaleyh; fazl- azm sahibi olduunu beyan; atyyesinin bykln beyan
mstelzimdir.

&&&&&
Vcib Teal mafiret icabeden esbaba tevessl emrettikten sonra her eyin levh-i mahfuzda
yazl olduunu beyan etmek zere : 5786

()
buyuruyor.
[Gerek yer yzne, gerek nefsinize bir musibet isabet etmez, ill o musibeti ve
nefsinizi biz halketmezden evvel o musibet Levh-i mahfuzda yazldr. Zira; vukuundan evvel
musibeti levh-i mahfuzda isbat etmek Allah-u Teal zerine gayet kolaydr.]
Yani; kaht u gal gibi yer yznde, hastalk, fakr u faka gibi nefsinizde olan musibetler
olmad, ancak o musibeti biz halketmeden daha evvel levh-i mahfuzda yazldr. Zira u mesaibi
yazmak; Allah-u Tealnn ilmi dahilinde olduu iin kolaydr.
Fahri Rzi'nin beyan vehile y e r y z n d e m u s i b e t ; kaht u gal, yamurlarn
yamamas, meyvelerin noksan olmas, aalar bcek yemesi, otlarn az bitmesi, rzgrn
haslat yakmas, ekinleri don almas, tufan ve seyelp gibi eylerin vcud bulmas, zelzele gibi
afetlerle baz beldelerin harabolmas, alk ve susuzluk gibi fetlerin birbiri arkasnda gelmesidir.
N u f u s u b e e r d e m u s i b e t ; hastalk, evldn lm, fakr u faka, evld iyalin itaat
etmemesi ve bir takm gnahlara cr'etle nefsini mehlekeye atmasdr. te musibetlerin cmlesi
halkolunmadan evvel ilm-i lh'de dahil ve Levh-i mahfuzda yazldr, bunlar vukuundan evvel
yazmak Allah-u Teal zerine kolaydr.

( ) deki zamir; arza ve enfse rci olmak ihtimali varsa da musibete rci olmak

evldr. Zira bu makamda maksud olan; musibettir. nk arzda ve enfste musibet olmad, ill
halkolunmazdan evvel kitapta yazld demek O musibet halk olunmadan evvel demektir ki her
halde arz veya enfs halkolunmadan demekten evldr.
Hulsa; yerde ve nufus-u beerde vaki olan musibetlerin cmlesi vukuundan evvel Levh-i
mahfuzda yazl olup bunlar yazmak 5787 ise Cenab- Hak zerine gayet kolay olduu bu yetten
mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal mesibin cmlesi Levh-i mahfuzda yazldn beyandan sonra vuku bulmadan
evvel cmle vukuat yazmann hikmetini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Sizin nimet-i dnyadan elinize gelmeyen ve ulaamadnz lezzt ve ehvetinizin
fevtine esef ve Allah'n size vermesiyle elinize gelen nimetlere ferah etmemeniz iin
musibetlerin cmlesi vukuundan evvel Levh-i Mahfuza yazlmtr.] u halde gemie esef ve
gelecee ferah etmekte asla fayda yoktur. nk; fevti mukadder olan eyin elbette fevtolacan
ve gelmesi mukadder olan eyin elbette geleceini bilen bir kimse geene esef, gelecee ferah

123

etmez. Zira; esefte, srr ve ferahta fayda olmadn bilir ki gidecek olan ey esef etse de etmese
de gider, gelecek olan ey de ferah etse ve etmese herhalde gelir nk; mukadderdir.

&&&&&
Vcib Teal herkesin nail olduu nimet sebebiyle fukara zerine tekebbr icadedecek kadar
ferah etmemesi lzm olduunu beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[Halbuki Allah-u Teal dnya nimetiyle iftihar eden her mtekebbiri sevmez.]
Yani; bakas olmayp her zaman zevale maruz olan 5788 mzehraft- dnyeviyyeye
marur olarak iftihar edici kibredenlerin hi birisini Allah-u Teal sevmez.
Fahri Rzi'nin beyan vehile hereyin m u k a d d e r olmas; nsn rahat iindir.

(
)

Reslullah'r
kavl-i erifi de bu
many teyid eder. Yani Bir kimse kaderde olan srr- lh'yi bilirse onun zerine musibetler kolay
olur demektir.
Bir kimsenin nail olduu nimete ferah etmesi gemie esefinden daha kt olduunu beyan
ve iaret iin Allah'n verdii nimete iftihar eden kimseye mahabbet etmediini beyan ferah
akabinde varid olmutur. urasn bilmeli ki krle beraber nimet zerine ferah memduhtur. Zira
mezmum olan ferah; kibirle beraber olan ferahtr. Yani mezmum olan ferah bir ferahtr ki haddini
tecavz ederek kibre bd olandr. Binaenaleyh; nail olduu nimetin krn ed ile beraber ferah
mezmum deildir.

&&&&&
Vcib Teal mtekebbir-i fahurun mahabbet-i lh'yeye nail olamayacan beyandan sonra
mtekebbir-i fahurun baz evsafn beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Mtekebbir-i fhr ol kimseler ki onlar Allah'n verdii nimette buhl ve fukaraya
tasadduktan imtina ederler, akran ve emsallerine tefevvuk edecek kadar nimet ellerine
gelince gayet imsaklerine binaen sair nasa da buhletmeleriyle emrederler.] Ki buhl gibi sfat-
mezmmede kendilerine bir takm arkadalar bulsunlar ki buhulden arz olacak r yalnz
kendilerine lhik olmasn ve dier bahiller arasnda bunlarn da isimleri kaybolsun. nk; Bel
umum olursa tayyib olur fehvasnca herkesle beraber zemmolunmak kendilerine o kadar tesir
etmesin. u halde bunlar 5789 fukaray dnya nimetinden mahrum etmeye altklar gibi
aniyy da hiret nimetinden mahrum etmeye alrlar.

&&&&&
Vcib Teal bunlarn buhlnn zat- lh'sine zarar vermeyeceini beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[ol kimseler ki Allah'n emrine arkasn dner ve nimetine krden i'raz eder. Onun
i'raz Allah-u Teal'ya asla zarar vermez ve n- ulhiyette bir ey noksan etmez. Zira;
Allah-u Teal muhakkak gan, her fiilinde nemdh ve senaya mstehaktr.] nk; Allah-u
Teal bizatihi kullarnn tatndan mstanidir ki ibadetin menfeat ve terkinden hasl olan mazarrat

124

ibda ait olduundan Cenab- Hakkn zatna nisbetle abdin ibadetinin vcudu ve ademi msavidir.
Binaenaleyh bhilin buhlnden arz olacak ayp; ancak bhile aittir, Allah-u Teal'ya bir ey rci'
olmaz.
Fahri Rzi'nin beyan vehile Vcib Teal bhilin buhln bildii halde bhile mal ihsannda
yine senaya lyk ve hamde mstahaktr. Zira an- ulhiyete lyk olan; rahmet kaplarn herkese
amak, nimet derysn umum kullarna tamim ve bezletmektir. Amma o nimetten dnyev ve
uhrev istifade edip etmemek abdin vazifesidir. u manya iaret iin Cenab- Hak kendinin gan
ve hamd olduunu beyan buyurmutur.

&&&&&
Vcib Teal buhln mezmum olduunu beyandan sonra cmle kullarn doru yola sevk ve
ird etmek zere Rusl- kiram gnderdiini beyan zmnnda : 5790

buyuruyor.
[Zat- ulhiyetime yemin ederim ki biz azamet-i anmzla kullarmz ird iin ak
mucizelerle Rasullerimizi gnderdik, onlar zahir ve bahir delillerle te'yd ettik,
Resllerimizle beraber ibdn ahvaline evfk olan ahkm beyan eder kitap da inzal ettik ki o
kitaptan, sebeb-i necdlar olan ahkm- er'iyyeden istifade etsinler, enbiya-y kiramla
beraber mizan da inzal ettik ki ns muamelelerinde adaletle kaim olsunlar.] Herkes hakkna
raz olup gayrn hukukuna tecavz etmesin, yekdierini noksan veya ziyade muamele etmekle

( ) dr. Yani slmda ne bir taraftan,

zararlandrmasn. Zira;
ne de iki taraftan zarar yok demektir.

Fahri Rzi ve Hzin'in beyanlar vehile gerek enbiyay gndermek, gerek kitab ve mizan,
inzal etmek; cmlesi nsn adaletle kaim muamele yapmas iindir. Zira; enbiya halka doru yolu
gsterir ve menfeatlarna ird ederler, kitap da menafi-i dnyeviyye ve uhreviyyeyi nsa beyan,
mizan ise yekdierine ziyade ve noksanla tecavzden muhafaza eder. u halde bunlarn hepsi
halkn rahatn ve muameltta adaleti temine ve intizam lemin lyk vehzere cerynna
hadimdir.
Baz rivayete nazaran mzan; evvel Hz. Nh'a nazil olmutur. nk; Cibril-i Emin mizanla
geldi, Hz. Nh'a teslim etti ve kavminin mizanla muamele yapp yekdierini ziyade veya noksan
al veriten himaye etmeleri lzm olduunu tavsiye etti.

&&&&&
Vcib Teal kullarna ahkmn tebli edecek Resllerini gnderdiini ve ahkmn beyan
eder kitabn inzal ettiini beyandan sonra ahkm teblie vasta ve let olan klcn madde-i
asliyyesi 5791 olan demiri inzal ettiini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Biz Azimn demiri inzal ettik. Zira; demirde iddet-i azme ve ns iin menfaat-
kesire vardr.]
Yani; hakk kabul etmeyen muannidlere hakk kabul ettirmek iin biz demiri inzal ettik. Zira
cadde-i eriattan kmlar ve din-i mbinden ayrlmlar hakka davet hususunda demirde

125

mihnet-i azme ve savlet-i edide vardr. nk; btn alt- harbiyyenin top ve tfek gibi edevt-
nriynin cmlesi demirden olup cemi' sanayi' demire muhta ve cmle alt- smaat demirden
hasl olduundan ns iin demirde bir ok menfeat vardr. Binaenaleyh; demirden intifa etmedik bir
kimse olmayp cmle nsn intifa ettiine iaret iin ns lfznda bulunan elif lm, istiraka
mahmuldr. nk insann hey'et-i itimiyyesi drt ey ile kaim olur ki iftilik, terzilik, ev yapmak
ve saltanattr. Bu drdn her birinin bir ok teferruatyla beraber her birini bir snfn derhte
etmesiyle intizam- lem husul bulur ve bunlarn hi birisi demirsiz tamam olmayp her biri demire
muhta olduundan cmle ns demirden intifa etmektedir.

( ), ()

Bu makamda
mansna olduuna nazaran man-y yet: [Biz demir
madenlerini icad ve madene mteallik ilimleri vahy ilham ile insanlara talim ettik] demektir. Hatta
Hz. dem Cennet'ten yer yzne indiinde beraberinde demirden mamul rs, kerpeden ile alet-i
harpten topuz, elbise dikmek iin ine ve alet-i ziraatn mevcut olduu mervidir.

( )kendi mansna olduuna nazaran demirin esbab inzal olunduu cihetle ()

vrid olmutur. nk; demirin kendi nazil olmazsa da demir madeninin husulne sebep olan
rutubet ve rutubetten hasl olan buhar, hararet ve burudetin cmlesi semdan nazil olmutur. u
halde Demiri inzal ettik demek Demirin esbabn inzal ettik demektir. 5792

&&&&&
Vcib Teal demirde nsn bir ok menfeatlar olduunu beyandan sonra demiri inzalden
maksad- ahar beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[Resllerinden gib olduklar halde Allah-u Teal'nn dinine ve Resllerine yardm eden
kimseleri bilmek iin demiri icad ve esbabn inzal etti. Zira; Allah-u Teal herkes zerine
kavidir.] nk; emrine hi kimse muhalefet edemez, dininden i'raz edenlerden ahz- intikama
kudreti kfidir, ihlkini murad ettii kimseleri derhal ihlk eder.

[Ve Allah-u Teal mlknde uludur.] nk; Allah-u Teal cmleye galip olup mlkne
kimse itirak edemez.
Fahri Rzinin beyan vehile bu yette beyan olunan Rusl- kiram, kitap, mizan ve demir
bunlarn cmlesi yekdierine merbut lzm ve melzm kabilinden mtenasiptir. nk Rusl-
kiram; kanun-u lhyi ve ahkm- subhniyi Allah'n kullarna teblie memurlardr. Lkin ahkmn
mazbut olmas ve Resln vefatndan sonra mmetin elinde kalmas iin bir kitaba ihtiya
olduundan Resln elinde kitap bulunmas lzmdr. nk kitab; kanun-u eriatn ve ahkm-
diniyyenin dsturu, hudud-u eryyeyi cami' ve adi ihsan ile mirdir. Bu kitabn emrettii adaleti
yerine getirmek ve ns zulmden vikaye etmek elde bir let-i tesvnin bulunmasyla
olabileceinden let-i msavaat olan mizana ihtiya olduu cihetle Cenab- Hak Rusl- kiram ve
kitaplaryla beraber mizan dahi inzal buyurmutur. Gerek kitabn ahkmn ve gerek mizan tatbik
ve halk arasnda icraya muhalefet edenleri kabule mecbur etmek ancak klla husul bulacandan
Cenab- Hak demiri icad buyurmu, muannid ve mnkirleri klla yola getirmesini emretmitir.
nk nsn muamelesi; ya halik ile olur, onun tarki kitaptr veya mahluktan ehl-i insafla olur,
onun tariki mizandr yahut mahluktan hakk kabul etmeyen mtemerridlerle olur, onun tarki kltr.
Zira nsn hali; bu ten hali deildir. B i r i n c i k s m ; sbikun grhudur ki onlarn
muameleleri kitabullah 5793 iledir. k i n c i k s m ; muktasdlardr ki onlarn muameleleri mizan
iledir. n c k s m ; zalimlerdir ki onlar hakka davet ve zulmden vazgeirmek iin kl

126

lzmdr, o da demirden hasl olur. Velhasl kitaba ve mizana itaat etmeyenleri te'db iin klcn bir
emr-i mhim ve elzem olduuna Cenab- Hak bu yette iaret buyurmutur. Binaenaleyh; klc
isti'ml reis-i hkmetin an olduundan ahkm- er'iyyeyi kabulden imtina edenlerle mizan
adaleti haleldar eden zalimleri yola getirmek iin kl isti'ml edip halk doru yola sevketmek
hkmet ve reisi zerine vcibtir. u halde bu yet-i celilede ulem ve mer mertebelerine iaret
vardr. nk kitabn ahkmn beyana ve nas teblie memur; erbab- kitap olan ulemdr ve
ulemnn beyan ettikleri ahkm- er'iyyeyi kabulde temerrd eden kefere, zaleme ve silere kl
isti'ml etmekle vazifedr erbab- seyfolan mer ve hkmdrndr ve klca ihtiya kitaptan
sonra olduuna iaret iin kitap demir zerine mukaddem olarak varid olmutur.
Bu yette k i t a p ; kuvve-i nazariyyeye, m i z a n ; kuvve-i ameliyyeye ve d e m i r , def-i
mazarrat ve celb-i menfeata iarettir. Zira insan iin evvel lzm olan; i'tikad- haktan ibaret olan
meslih-i rhaniyedir. Saniyen gd-y cismaniyeye hadim olan muameltta adalete ve nimet-i
lhiyeye kr kabilinden olan ibadettir. Salisen def-i mazarrat ve celb-i menfeata riayettir.
Binaenaleyh; yette bu tertibe riayet olunmutur.
Hulsa; Vcib Teal'nn ns tark- hidayete ve itikad- hakka davet iin Resller gnderdii,
bu cihetle nsn itizara mecalleri kalmad, nsa dnyev ve uhrev menfeat ve mazarratlarn
beyan eder kitab, nsn muamelede zulm ve gadirden vikaaye ve hukuk noktasndan tesavyi
temin iin mizan inzal buyurduu, ns arasnda adaleti temin ve muhalefet edenleri te'db iin
klcn esas olan demiri halk eyledii bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal icmlen rusl-u kiram irsal ettiini beyandan sonra bazlarn irsal ettiini
tahsisen beyan etmek zere : 5794

buyuruyor.
[Zat- luhiyyetime yemin ederim ki Biz Azimn Nh'u ve brahim'i kullarmz ird
iin Rasul olarak gnderdik, nbvveti ve kitab onlarn zrriyetlerine mnhasr kldk.]
Yani; biz ns ird iin Rasullerimizi ve bilhassa o rasuller iinden Hz. Nh'u ve brahim'i
gnderdik, bu iki nebiye kemal-i ta'zmimizden onlardan sonra nbvveti onlarn zrriyetlerine ve
nazil olan kitaplar onlarn neslinden olan nebilere tevdi' ettik. te bu iki ztn snlarna ta'zm iin
ayrca zikrolunmulardr.
ukadar ki Hz. Nh'un kavmi iinde niza' ve ceng cidal oalp tarik- haktan ktklarndan
tarik- mstakime sevkedecek mrid-i kmile muhta olduklar bir zamanda onlar ird iin Hz.
Nh'u ve irk dallete sapp putlara ibadete daldklarndan slah- ahvle kemal-i ihtiyalarna
binaen Hz. brahim'i Cenab- Hak ltf u ihsan olarak gndermitir. Lkin onlar mbtel olduklar
maraz- rhanlerine nebileri tarafndan vki olan tedaviyi kabul ve hsn- isti'ml etmediklerinden
kibet helak olup gitmilerdir. nk; enbiynn gsterdii tarki kabul etmeyenlerin her zaman
helake mahkm olduklar pheden ri bir hakikattir.

&&&&&
Vcib Teal kitabn ve nbvvetin Hz. Nh'la brahim (A.S.) n zrri yetine mnhasr
klndn beyandan sonra onlarn zrri-yetlerininin de iki ksma ayrldklarn beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[Onlarn zrriyetlerinden bazlar tarik- hakka ihtida ve oklar tarik- haktan kmakla
kfr ihtiyar etmilerdir.] 5795

127

Yani; hidayet-i lhiyeyle mhted olanlar onlarn zrriyetlerinden bazlardr, hidayeti kabul
etmeyip tarik- dalleti ihtiyarla cadde-i savabtan kanlar onlarn zrriyetlerinden pek oklardr.
Ebussuud Efendi'nin beyan vehile bu yet; her asrda dalli ihtiyar edenlerin ihtida
edenlerden daha ok olduuna dellet eder. nk; Hz. Nh'tan sonra dnya yzn ihata eden
insanlarn cmlesi Nh (A.S.) neslindendir. Bu yette ise her iki nebinin neslinden pek az
kimselerin ihtida ettii ve ok kimselerin fsk u fcurla me'lf olduklar zikredilmi ve dalli ihtiyar
edenlerin daima ok olduklar sarahaten beyan olunmutur. nk; her asrda bunlarn neslinden
baka kimse yoktur ve fsk olanlar da oktur.

&&&&&
Vcib Teal ebl'enbiya olan Nh ve brahim (A.S. hazertn irsal ettiini beyandan sonra
onlarn arkasndan gelen nebileri ve bilhassa s (A.S.) n baz ahvalini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Nh ve brahim'i gnderdikten sonra onlarn ardnca birer birer yekdierine tbi ve
arkasndan gelmek suretiyle Resllerimizi gnderdik. Meryem (R.A.) nn olu sa (A.S.) da
onlarn arkasndan gnderdik ve ona ncil namnda olan kitabmz verdik.]

[Hz. sa'ya ittiba' edenlerin kalplerinde birbirlerine kar mahabbet, esirgemek ve
merhamet halkettik.]
Yani; Hz. Meryem'in olu sa (A.S.) n kemal-i safveti, rknn necabeti ve tnetinin kemal-i
tahareti neticesi ona imanla ittiba eden mminlerin kalplerinde birbirlerine kar efkat ve
merhamet koyduk, bu merhamet sebebiyle onlar birbirlerine gayet mahabbetli, tevn ve tensur
zere bulunduklar gibi umum halka kar dahi mlayimlerdir. 5796 Hatta katili affederler,
kendilerini deni dmezler, sene smezler, umum nsa da merhametli bulunurlar. Ekseri
nasar taifesinin mtevaz bulunduklar da u merhametin eseridir.

[Onlar Cenab- Hakka kemal-i ihls ve mahabbetlerinden rehbniyyet icad ettiler.]
Fahri Rzi'nin beyan vehile R e h b a n i y y e t ; ibadette ve riyazetta mubalea ederek da
balarnda maaralarda nstan uzlet etmek, eski libas giymek, fitneden nefislerini ve dinlerini
kurtarmak iin tenha mahallerde ibadetle itigl etmektir. Rehbaniyyeti ihtiyarlar vcib olmayp
nafile olarak iltizam ettiklerini beyan iin kendilerinin icad ettikleri beyan olunmutur. Hatta ibn
Mes'ud hazretlerinden merv olan bir hadis-i erif de bu many te'yd eder. nk; Reslullah
Ben srail 73 frkaya ayrldlar. Kllisi nrdadr, ill frka mstesnadr. Onlardan bir frka Hz.
sa'ya iman, yardm ve urunda Allah'n dmanlaryla ehit oluncaya kadar mukatele ettiler. Dier
bir frkann mukateleye kudretleri olmad, lkin emr-i bil ma'rf ve nehy-i anilmnkerle megul
oldular, dier bir frkann gerek ktal, gerek emr-i bilma'rfa iktidarlar olmadndan dalar banda
uzletle ibadeti ihtiyar ettiler buyurmutur. te u nc frka rehbaniyyeti icd ve ihtiyar eden
frkadr. nk; mlk ve cebbire Tevrat ve ncil'i tahrif ve tayir edip ahkm- er'iyyeyi hev ve
heveslerine uydurmak istedikleri zaman bu frka-i nciye dalar bana ekilmeye mecbur
olmulardr.

&&&&&

128

Vcib Teal Rehbaniyyeti icad ettiklerini beyandan sonra icaddan maksatlarn beyan etmek
zere :

buyuruyor.
[Onlarn icad ettikleri Rehbaniyyeti biz kitaplarnda ve dinlerinde farz klmadk, lkin
onlar riza-y lh'mizi taleb kastyla icad ettiler.] nk; biz farz klmaynca Rehbaniyyet emr-i
mendubtur. Mendub olan eyi ilemekten maksat ise hemen rza-y Bryi aramaktr. Amma vacibi
ilemekten maksat; hem rzay taleb, hem de uhdesine terettb eden borcundan kurtulmakla
Allah'n azabn defetmektir.

&&&&&
Vcib Teal rehbaniyyeti icaddan sonra riayet edemeyenleri zemmetmek zere :

buyuruyor.
[Rehbaniyyeti icaddan sonra onlara iktida edenler Rehbaniy-yete hakkyla riayet
edemediler.] Halbuki riayet etmeleri lzmd. nk; kendileri iltizam etmilerdi.
Fahri Rzi'nin beyan vehile bu yet; kullarn fiili Allah-u Teal'nn mahluku ve ibdn
meksbu olduuna dellet eder. Zira; re'fet ve rahmetin Allah'n mahluku olduu beyan olunduu
gibi Rehbaniyyeti onlarn kendileri icad ettikleri dahi beyan olunmutur. Bunun her ikisi de Allah'n
halk ve onlarn kisbiyle olduuna dellet eder.
Baz rivayete nazaran Hz. sa'dan sonra mlk- zaman Tevrat' ve ncil'i tayir ile kendilerine
muhalefet eden ulemy katletmek kastetmeleri zerine ulem dalara ve maaralara firarla
ihtiyar- uzlet etmiler ve mrur-u zamanla din-i sa'dan rc ederek bazlar Yahudi, bazlar
Muhammedi, bazlar da birer meslek-i ahar ittihaz etmilerdir.

&&&&&
Vcib Teal Nasrnn baz ahvalini beyandan sonra iman edenlerin ecrini verdiini beyan
etmek zere : 5798

()
buyuruyor.
[Rehbaniyyete riyetten sonra iman edenlerin ecirlerini Biz Azimsn verdik, lkin
onlardan oklar bizim Reslmze ittiba' ve imandan harilerdir.] nk; hr zaman
Peygamberinin bi'setinden sonra Rehbaniyyete i'tibar olmadndan iman edenler hem bi'setten
evvelki Rehbaniyyetin hem de sonraki imann ecrini aldlar. Amma iman etmeyenler dinlerinin
muktezasndan ktklar iin Rehbaniyyetten de fayda grmezler. nk ahir zaman
peygamberine iman; din-i sa'nn muktezsndan olduu cihetle onu terkettiklerinden fsk
olmulardr.

&&&&&
Vcib Teal kavm-i sa'dan iman edenlerin ecirlerini verdiini beyandan sonra ehl-i imana
ittika ile emretmek zere :

129



()
buyuruyor.
[Ey mminler ! Allahn nehyinden ictinabla ittika edin, emrine muhalefetten hasl
olacak azabndan korkun ve ahir zaman Peygamberi olan Resl- Zina iman edin ki Allahu Teal rahmetinden size iki nasib versin ve sizin iin imannz bereketiyle halketsin ki o nr
sebebiyle sratn karanlklarnda siz yryesiniz ve imannz sebebiyle gemi olan
gnahlarnz Allah-u Teal mafiret etsin. Zira; Allah-u Teal kullarnn kusurlarn af ve
gnahlarn mafiret edicidir.]
Yani; ey Hz. sa'ya iman edenler ! Allah'dan korkun ve hr zamanda gnderdii Reslne
dahi iman edin ki rahmetinden size iki nasib versin. Zira; birisi Hz. sa'ya imannza dieri de Hz.
5799 Muhammed'e imannza mkfattr. Sizin iin imannz sebebiyle mikt- nbvvetten
mstefad olan nru halketsin de o nr sebebiyle sratn zulmetinde telsz yryesiniz veyahut
imannz sebebiyle sizi hidayette klsn ki o nr-u hidayetle siz tarik- hidayete slk edip doru
yola gidesiniz, bu vesileyle tevbelerintei kabul ve gnahlarnz mafiret ede. Zira; Allah-u Teal
gnahlar mafiret ve tevbeleri kabul ile kullarna merhamet buyurucudur.

&&&&&
Vcib Teal Reslne imanla emrin hikmetini beyanla Ben srail'in nbvvet bize
mnhasrdr dedikleri itikadlarn reddetmek zere :

buyuruyor.
[Muhammed (A.S.) a iman edenlere Allah-u Teal iki nasib vereceini vadetti ki ehl-i
kitap Hz. Muhammed'e iman etmedike fazl- lh'den kendilerine bir ey celbine kaadir
olamyacaklarn bilsinler.]

()
[Ve bilsinler ki fazl, Allah'n yed-i kudretindedir. Binaenaleyh o fazl istedii kuluna
verir. Zira; Allah-u Teal byk fazl u ihsan sahibidir.] Fazln istediine verir ve hi bir kimse
karamaz.
Fahri Rzi'nin beyan vehile bu yette

), ()

) kavimdeki l lfz zaittir. u halde (

(

mansnadr. nk bu yet-i celile; Ben srail'in nbvvet hakknda mbtel

olduklar btl itikadlarn reddiin nazil olmutur. Zira; onlar Nbvvet, rislet ve kezlik vahyin
nzul bize mahsustur, bu fazileti Allah-u Teal bize vermitir, bizim gayrmz olan milletlere
vermez, bununla bizi erefyb ederek btn lem zeine bizi 5800 tafdl etmitir itikadnda
bulunurlard. te onlarn bu itikadlarn reddiin Allah-u Teal bu yeti inzal buyurmu ve demitir
ki Biz Ben srail'in gayr olan arap milletinden Hz. Muhammed'i Resl gnderdik ve cmle nasa
Hz. Muhammed'e iman etmelerini emir ve bilhassa ehl-i kitaba iman ederlerse iki cihetle ecir
vereceimizi vaadettik, iman etmeyenleri azabla tehdid eyledik, bundan maksat ehl-i kitab bilsinler
ki onlar Allah'n fazilet ve nimetlerini ve bilhassa nbvvet, risalet ve eriat bir kavme tahsise
kaadir deillerdir ve unu da bilsinler ki fazl ve nbvvet; Allah'n yed-i kudretindedir diledii
130

kavme ve o kavim iinden diledii ahsa verir kimse itiraz edemedii gibi hi bir kimse kendi
kavmine veya kendi ahsna mnhasr klamaz. nk; emnet Allah'ndr, istedii kuluna tevdi'
eder. Zira Allah'n fazl byktr. Arap ve acemden her kimi isterse fazln ona isal eder. Bu gibi
faziletler bir kavme mnhasrdr demek Allah'n mlknde tasarrufuna i'tiraz olduundan haddini
tecavzden baka bir ey deildir.

YRM YEDNC CZ'N SONU

&&&&&

YRMSEKZNC CZ
SRE- MCADELE

Medine-i Mnevvere'de nazil olan srelerdendir. Yirmi iki yeti camidir.

()


[Muhakkak kabul etti Allah-u Teal ol Hatunun dusn ki, o hatun y Ekrem-er Rusl !
Kocas hakknda seninle konutu ve Allah-u Teal'ya itik etti. Halbuki Allah-u Teal sizin
muhaverenizi iitir. Zira; Allah-u Teal cmle kullarnn szlerini iitici ve hallerini
grcdr.]
Yani; ya Ekrem-er Rusl ! Zevcinin zhrndan dolay del'aatla sana mracaat edip seninle
konuan ve sana danmasna karlk sen arzusu vehile cevap vermeyince Allah-u Teal'ya
tazarru ve niyazla itik ve du eden htnun dusn muhakkak Allah-u Teal kabul etti. Halbuki
Allah-u Teal onunla sizin konutuunuzu iitir. Zira Allah-u Teal iitici ve grcdr.
Fahri Rzi, Kaz, Hzin ve Ebussuud Efendi'nin beyanlar vehile bu yet Sa'lebe'nin kz
Havle hakknda nazil olmutur. nk; 5802 Havle'nin zevci Smit olu E v s birgn zevcesi
namazn bitirince baz teklifte bulunmas zerine Havle teklifi kabulden imtina' edince Evs gazab
ederek hatuna Sen bana validemin arkas gibisin dedi. Meer bu sz zaman- cahiliyede talk
olduundan iftiraka sebep olduunu bilince Evs Hazretleri bu szne nedamet etti ve haremine
hitaben Ben zannederim ki sen bana haram oldun dedi. Bunun zerine Havle (R.A.) derhal
huzur-u nebiye gelip meseleyi istif ta etti ve Y Reslallah ! Zevcim Evs beni aldnda ben gen,
gzel, mal, etb' ve a'van sahibiydim. imdi malm yedi, genliimi soldurdu ve yam kocatt.
Bugn beni zhar etti. Bizim ikimizi cem'eder indinizde bir hkm- er' var mdr? dedi.
Reslullah Sen ona haram oldun buyurunca Havle Y Reslallah ! Allah'a yemin ederim ki
talk lfzn sylemedi ve zevcim bana cmle nstan hayrldr ve ocuklarmn babasdr.

131

ocuklarm ona terketsem bakan olmaz. Zayi olurlar. Ben alsam maietlerine mtekeffil olamam,
alktan lrler. Binaenaleyh; bu meseleye bir are bul ya Reslallah ! deyince Reslullah
Benim zannm sen zevcine haram oldun ve bu meseleye dair bana birey nazil olmad
buyurmusa da Havle skt etmedii gibi mracaatndan da feragat etmeyerek Y Reslallah !
Tazarru ve niyaz eder ve fakr u fkam, bkesliimi ve ocuklarmn hallerini Allah'a arzederim
diye tazarrua balad ve Y Rabbi ! ikyet ve tazarru ederim. Benimle zevcim arasn telif eder
ahkmn resulnn zerine inzalle masum olan ocuklarma merhamet buyur diyerek huls-u
kalple du etmesi zerine Cenab- Hak bu yeti inzal buyurdu.
Havle hatun ensardan Kur'ana iman eden sahabe-i kiramdandr. Halktan kat'- mid ederek
dergh- ulhiyete iltica ettiinden Cenab- Hak dusn kabul buyurmutur. Binaenaleyh;
mahlktan kat'- mid ederek dergh- ulhiyete iltica edenlerin dierlerinden ziyade dularnn
kabul olunacana bu yet dellet ettii gibi Havle'nin de ind-i lhde kadrinin l olduuna da
dellet eder.
Bu yette Havle ile Reslullah arasnda cereyan eden muhaverede yetin nzulne intizar

()

olunduuna iaret iin intizar mansn ifade eden

kelimesi ve muhavere devam ettike
5803 Allah-u Tealnn ilmi mstemir ve szlerinin her cz'ne ilm-i lh lhik olduuna iaret iin
istimrara dellet eden muzari sygas vrid olmutur. Ziyade-i mahbete dellet ve hkm- er'yi
lhiyet vasfyla ta'lil ve hkmn kuvvet ve metanetine iaret iin bu yette lfza-i cell iki defa
zikrolunmutur.

&&&&&
Vcib Teal muhavere eden htnun muhaveresini beyandan sonra muhaverenin menei
olan zharn hkmn beyan ve minvehin zhara cr'et edenleri zemmetmek zere :

buyuruyor.
[Sizden sol kimseler ki onlar kendi haremlerini analarnn arkasna benzetir. Onlarn
haremleri analar olmad. Zira onlarn analar olmad, ill onlar douran hatunlar oldu.]

[Muhakkak zhar eden kimseler szden merdd ve haktan uzak olan yalan
sylerler.]

()

[Halbuki Allah-u Teal muhakkak kullarnn kusurunu affedici ve istifar edenlerin

gnahlarn setredicidir.]
Ebussuud Efendi'nin beyan vehile mezheb-i Hanef'de z h r ; menkhas olan haremini
validesinin veya hemiresinin, hala veya teyzesinin arkasna, karnna veya uyluuna tebih
etmekten ibarettir. Zhar cari olan htnun zhr eden kimsenin menkhas olmas arttr.
Binaenaleyh; cariyesine zhr olmaz. Menkha zimmiye olsun mslime olsun, sire, blia,
mecnune veya 5804 kile olsun, zifaf olunmu veya olunmam olsun cmlesi ahkmda msavi
olup farklar yoktur ve u beyan olunduu vehile haremini hurmet-i mebbedeyle kendine haram
olanlardan birine tebih haber kabilinden olduu cihetle yalan olduu gibi byle lzumsuz ve belki
zararl bir sz kil olan kimsenin sylemesinin aklen ve deten, nazar- eri'de mnker ve yalan
olduunu beyanla Cenab- Hak bu gibi szlere cr'et edenleri zemmetmitir. te zaman-

132

cahiliyede bir kimse Sen bana anam gibi veyahut anamn arkas gibisin demi olsa onlarn
itikaadnda o htn valideleri gibi hurmet-i mebbedeyle haram olurdu. Cenab- Hak bu yette
onlarn itikatlarn reddetmitir. u halde man-y yet: [Ey kavm-i Arap ! Sizden ol kimseler ki
onlar kendi haremlerini validelerinin arkasna tebihle analar gibi ebed haram olduunu itikaad
ederler. Halbuki bu tebih sebebiyle haremleri analar gibi hurmet-i ebediyeyle haram olmaz. Zira
onlarn analar onlar dnyaya getiren htnlar olur, yoksa mcerret bir btl szle haremleri
analar olamaz ve zhr edenler iddet-i tuyan ve kemal-i ifratlarndan szden merdd olan
sylerler. Maamafih Allah-u Teal kullarndan bu gibi vaki olart kusurlarn af ve istifar edenlerin
gnahlarn mafiret edicidir.] demektir.

()

Bu yette
lafzyla hitap; kavm-i Arabi tevbih ve detlerini takbih iindir. nk zhr;
hassaten ehl-i cahiliye yeminlerinden olup dier akvamda olmadndan zhardan lzm gelen zem
ancak onlara aittir. u halde yet; zhrn affa muhta bir hata ve istifara muhta bir gnah
olduuna dellet eder. nk zhr beyan akbinde Allah'n afvv ve gafur olduunu beyan; affa
muhta olan eyin zhr olduunu beyan etmektir.
Hulsa; zhr edenlerin zhr sebebiyle haremleri analar olmayp ancak analarnn onlar
douran htnlar olduu ve zhr edenlerin szden merdd ve hakikatta yalan olan syledikleri ve
bu gibi szlere nedamet edenleri Allah'n af ve mafiret edecei bu yetten mstefad olan fevaid
cmlesindendir. 5805

&&&&&
Vcib Teal zhr beyandan sonra zhrn vukuunda icab ettii hrmetten halsn aresini
beyan etmek zere :

()
buyuruyor.
[ol kimseler ki onlar kendi haremleriyle sohbeti terketmek iin zhr ederler ve zhar
icab eden btl sz syledikten sonra o szden nedametle rc' ederler. Binaenaleyh
onlarn zhrnn cezas; zev ve zevce birbirine dokunmakszn bir kle azad etmektir. e
u ceza ile size vaazolunmu olur ki kefaretten korktuunuz iin bir daha cesaret
etmemenize sebep olur. Halbuki Allah-u Teal sizin cmle a'mlinizi bilir.]
Bu yette azad olunacak klenin mslim, gayr mslim, sahih ve gayr sahih cmlesi caiz

()

olduuna iaret iin

lfz mutlak olarak vrid olmutur. Kefaretin lzumu; zhrn ir-
insaniyeye yakmaz bir cinayet olduuna dellet eder. nk; insan hayvanat- saireden nutukla
mmtaz olduundan daima insan sznden mes'ldr. Binaenaleyh Allah'n hall kld haremini
kendine haram klmak; yemin eden kimsenin kendi hakknda cinayet olduu gibi hatunun
hukukuna dhi tecavz olduu cihetle hatun hakknda byk zulmetmi olur. Hatta hatun hakknda
zulmetmi olduundan zhar eden kimse kefareti vermekten imtina' ederse hkimeri' hapseder,
eer hapisle de vermezse darpla kefareti vermeye icbar eder. Zira; hatunu hukukundan menetmek
zulmdr. Zulmn ise ref'i vcibtir.
Vcib Teal u kefaretin vaazolduunu beyan buyurmutur. nk kefaret; zharn cinayet
olduuna dellet eder. Kefaret ise o cinayete dek olduundan cinayeti irtikba manidir. Vaaz ise
muharremat irtikptan men'ettii cihetle kefaret erbb- cinayete ayn- vaazdr. nk; cinayeti
ilememesine sebeptir.
Hulsa; zhr edip de nedamet eden kimsenin zevcesiyle temas 5806 etmeden kefaretini
vermesi vcib olduu ve eer kefareti vermekten imtina' ederse hakimin cebretmesi lzm geldii
ve kefaretin insanlara ayn- vaaz olduu ve Allah-u Teal'nn zhar ve kefaretinin verilip
verilmediini bildii bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

133

&&&&&
Vcib Teal zharn kefareti kle azad etmek olduunu beyandan sonra kle azad etmeye
iktidar olmayanlar hakknda kefaretin ne yolda tedarik olunacan beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Zharn kefareti kle zad etmek olunca eer zhr eden kimsenin kle azadna iktidar
olmazsa onun cezas zevle zevce birbirine temas etmeden aras faslasz iki ay oru
tutmaktr.]

[Eer zhar eden kimse iki ay oru tutmaya da muktedir ol mazsa altm fukaraya
yemek yedirmektir.]

[u kefaretle hkm; sizin Allah'a ve resulne iman etmeniz iindir.] nk kefaret;

bir hkm er'dir. Bu hkm- er'-yi kabul; cemi-i ahkm- diniyede Allah-u Teal'ya iman ve
bilmum evmir ve nevhde resuln tasdik ve zaman- cahiliyede olan dt ve rsuma dair
ahlknz terketmeniz iindir.

()
[u ahkm- mezkre Allah'n kullarna beyan ettii 5807 hudut lardr. Bu hududu kabul
etmeyip inkr eden kfirler iin actc azap vardr.] nk u beyan olunan ahkm; kullarn
ahvalini slah iin inzal olunmu kanunlardr. Bu kanunlar kabul etmeyenler kfirlerdir. Kfirler iin
de elem verici azap vardr.
T e t b ' ; aras kesilmeksizin iki ay ikmal etmektir. nk kefaretten maksat; zhar gibi
faydasz ve zararl bir sz sylemekle htnun hukuk-u zevciyetini pyimal etmekle hasl olacak
zulm men'iindir. Bu men'de ceza iddetle olacandan tetb' art klnmtr. Zira; tetb'da
tesir ziyadedir. Binaenaleyh; iki ay ikmal etmeden arada bir gn fasla verse yeniden balamas"
lzmdr. nk; art olan tetb' bulunmaynca merut olan kefaret olamaz. u halde zhar eden
kimsenin zharna ceza olarak bir kle azad etmesi vcibken kleyi bulamayan kimsenin arasn
kesmeden ve karsna temas etmeden evvel iki ay oru tutmas lzmdr. Eer kocalk veya
hastalk gibi bir zre mebni oruca iktidar olmazsa altm fakirin karnn doyuracaktr. Vcib Teal
kullarna ltuf ve ihsan olarak zharn kefaretini her ahsn iktidarna gre vcib klmtr.
Bu yette Vcib Teal hkmn lzumu, imana vesile olacan beyan buyurmutur. nk;
zaman- cahiliyede zhar talkn eeddi olduu cihetle telfi kaabil olmadndan zhar vki olunca
kar kocadan ebediyen ayrlrd. u halde zhardan lzm gelen hrmeti kaldrmak ancak ahkm-
slmiyeden olduu cihetle bu hkmn vcib olabilmesi dt- cahiliyeyi terkle Allah' ve resuln
tasdik icab eder. Zira; bu hkme iman ve kabul iin cahiliyede cari olan detin terki zaruridir.
u beyan olunan ahkmn hudud-u lhiyeden olduunu beyanla bu hududun haricinde
kalanlar tehdid olduu gibi bu gibi hududu kabul etmeyenlerin kfir olduklarna dahi iaret
olunmu ve hududu kabul etmeyen kfirlerin azaplarna illet de kfrleri olduu beyan edilmitir.
nk; azap hkmnn mtak olan kfire ta'lik olunmas itikakn me'hazi olan kfrn illet
olmasn icab eder.

134

te bu yetlerin sebeb-i nzul olan (Havle) hatunun kocas olan (Evs) i Reslullah
huzuruna arp buyurdu ki Seni, bu zhar gibi fena sz sylemeye kim evketti? Evs
cevabnda 5808 eytan evketti, ya Reslallah ! Bundan kurtulmann aresi var mdr? dedi.
Reslullah bu hususta nazil olan u drt yeti okudu ve Bir kle azadna kudretin var mdr?
suline (Evs) cevapta kudretinin olmadn beyan edince Reslullah ki ay oru tutabilir misin?
buyurdu. Evs yine cevaben Ya Reslallah ! Gnde yemek yemezsem gzm yorulacak ve
kendimi leceim zannederim dedi. Reslullah iki defa yette beyan olunan kefaretin nc
snfn beyanla Altm ! fakir karn doyurabilir misin? buyurunca (Evs) cevabnda Ya
Reslallah ! Sen muavenet edersen doyururum demesi zerine Reslullah on be lek hurma
verdi. On be lek de Evs Hazretleri kendi tedarik ederek altm fakire taksimle zharn kefaretini
eda etti. te slmiyette en evvel vuku bulan zharn kefareti budur. Geri (Evs) bir gazap zerine
birok gnl endiesine duar olarak meakkat ekmise de insanlarda cari olan mhim hdisenin
hkm- er'sinin taraf- lh'den beyanna vesile olmutur.
Ebussuud Efendi'nin beyan vehile hudud-u lh'yenin haricinde bulunmann iddetine ve
glzatna iaret iin hududa itaat etmeyenlerden

( )lafzyla tbir olunmutur.

&&&&&
Vcib Teal zharn ahkmn beyandan sonra bu ahkma tebaiyet etmeyenleri tehdid etmek
zere :

()

buyuruyor.
[ol kimseler ki onlar Allah-u Teal'ya ye resulne adavet ederler. Onlar kendilerinden
evvel gemi olan, Allah'a ve resulne adavet edenlerin delil olduklar gibi delil klnrlar.
Halbuki Biz Azmn doru yolu ve ahkm beyan edici yetlerimizi muhakkak inzal ettik
ve kfirler iin hakir ve zelil klc ve ihanet edici azap vardr.] 5809

()

Fahri Rzi ve Ebussuud Efendi'nin beyanlar vehile

Allah'a ve Reslne adavet
ve eza etmek ve meakkat vermektir. A l l a h ' a a d a v e t ; Allah'n dostlaryla muharebe ve
dinine muhalefetle mminlere mmanaat ve Reslullah'a muhalefetle eza ve itirazla meakkata

()

duar etmektir.
Zelil ve hakir klndlar ve lanet olundular demektir. u halde man-y
yet: [Sol kimseler ki, onlar hudud-u lh'yi kabul etmemekle Allah'a ve resulne adavet ve
muhalefet ve hudud-u lhyeyi kendi arzularna muvafk te'villerle bid'atlar icad ve Allah'n velileri
olan mminlerle muharebeye veyahut lisanlaryla husmete kyam ederler bunlar kendilerinden
evvel geip bu misilli fenalklarla megul olanlarn dnya ve hirette rezil ve rsv olup helak
olduklar gibi helak olunur ve lanete duar olurlar. Halbuki bunlara doru yolu gsterecek ve
maksada aktan dellet edecek yetleri biz inzal ettik. Hudud-u lhiyeyi kabul etmeyerek Allah'a
ve resulne muhalefet eden kfirler iin rezil ve rsv ve ihanet edici azap vardr ki o azap onlarn
izzetini izale eder ve kibr gururlarn giderir] demektir.

()

Bu yette
ism-i mevsulnn tahkir iin olduuna slas dellet eder. nk; Allah'a
ve resulne adavet edenlerin hakr, ahmak ve sz anlamaz kimseler olaca tabiidir. Bunlarn
hamakatna iaret iin yt aktan dellet etmekten ibaret olan beyyintla tavsif etmitir. yetleri
inzal ettiini beyan; mcerret adavet edenleri zem iin sevkolunmu bir cmle hliyemr. nk bu
kadar ak yetleri inkr ederek yetlerin nazil olduu zat- erifi tekzibe kalkmak; onlarn
habset-i tynetlerine dellet eder.
Reslullah'a muhalefet edenlerin Reslullah'a ihanet kasdetmelerine binaen

135

( ) kabilinden onlara nazil olan azabn da ihanet edici bir azap

olduu beyan olunmutur.

&&&&&
Vcib Teal emr-i lhye muhalefet edenlerin rezil ve rsv olacaklarn beyandan sonra o
rsvaln zamann beyan etmek zere : 5810

()

buyuruyor.
[Azab- mhin onlara ol gnde lhik olur ki, o gnde Allah-u Teal onlarn cmlesini
kabirlerinden kaldrr ve birer birer onlara amellerini haber verir. Zira; Allah-u Teal onlarn
amellerini sayd ve onlarsa kendi iledikleri amellerini unuttular. Halbuki Allah-u Teal
herey zerine hzrdr.] Binaenaleyh; huzur-u lh'den hibir ey kaybolmaz ki onlarn amelleri
kaybolsun, elbette olamaz. nk; ilm-i lh kk ve byk, gizli ve aikr amellerinin her
czne lhik olduu gibi melekler vastasyla muntazam defterlere de yazlmtr. u halde hibir
zerresi kaybolmaz.
Fahri Rzi ve Ebussuud Efendi'nin beyanlar vehile dnyada riyaset ve servet vastasyla
helakten kurtulanlar olabilirse de hirette byle eylerin te'sir edemeyeceine binaen cmlesi

()

kabirlerinden kalkp hibir istisna olmayacana iaret iin

lfz varid olmu ve cmlenin
a'mlinin kendilerine haber verilecei beyan olunmu ve onlarn kemal-i fezahatlarna ve rsv
olacaklarna ve o rsvalktan utandklarna binaen bir an evvel kendilerinin Cehennem'e gitmelerini
arzu edeceklerine iaret iin kendilerinden sudur eden gnahlarn almeleinns haber verilecei
beyan edilmitir. Burada a'ml; a'raz kabilindendir. Allah-u Teal nasl haber verir? eklinde
varid olan sule cevap olmak zere Allah-u Teal onlarn amellerini zaptederek haber verecei
beyan olunmutur. Geri onlar amellerini unuturlarsa da Allah-u Teal o amellerin saat ve
dakikasn, zaman ve meknn ve vuktn her trl safahatyla haber vermesiyle onlarn i'tizara
mecalleri olamaz. Zira; bilirler ki cmle kusur kendilerindendir ve duar olduklar azap
istihkaklardr. Binaenaleyh; hasretleri ve nedametleri artmakla azaplar artar.
Hulsa; Allah-u Teal'ya ve resulne adavet edenlerin mem-i 5811 slife gibi rezil ve rsv
olacaklar ve halbuki ahkm- er'iyeyi ve tarik- hakk aktan beyan eder yetleri inzal ettii ve
bilcmle ns kabirlerinden kaldrp arsa-i mahere cemedecei gnde ihanet edici azabn onlara
lhik olaca ve o gnde kk, byk bilmum amellerini Allah'n onlara haber verecei ve
amellerini Allah'n adet tahtnda dere ve zaptettii ve onlarsa amellerini. unutmu bulunacaklar ve
Allah-u Tealnn ilmi hereye hzr olup ilminden hibir ey hari kalmayaca bu yetten
mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal ilminin hereye hzr olacan beyandan sonra hereye ehadetine delil
makamnda :

buyuruyor.
[Ya Ekrem-er Rusl ! Sen bilmez misin? Elbette bilirsin. Allah-u Teal yerde ve
gklerde olan eylerin cmlesini bilir.]

136

Yani; Allah-u Tealnn bilmum mevcudat zerine ahit olduu uzak addolunur birey
deildir. Zira; ey Resl- Mkerrem ! Sen bilmez misin? Allah-u Teal gklerde olan bilmum
mevcudat ve yerde olan bilmum mahlkat elbette bilir. nk; Allah'n btn mahlkatta ef li
muhkem ve noksansz hereyi hadd-i lyknda muntazamdr. Byle ef'li muhkem ve noksansz
olan zat- ltifin ilmi elbette eyann her cz'ne lhik olur.

&&&&&
Vcib Teal semavat ve arzda olan hereye lim olduunu beyandan sonra herey iinden
insann gizli addettii eyleri de bildiini beyanla insanlar hal-i salha davet etmek zere :

buyuruyor. 5812
[ kiinin gizli sz sylemeleri olmaz, ill Allah-u Teal onlarn drdncs gibi
onlardan daha ziyade bilir ve be kiinin gizli sz ve fsltlar olmad, ill Allah-u Teal
onlarn altncs gibi olur ve kiiden az ve be kiiden ok kimselerin gizli konumalar ve
fsltlar olmad, ill Allah-u Teal'nn ilmi onlarla beraberdir.] Onlar her nerede olurlarsa
olsunlar ve her nerede konuurlarsa konusunlar, fark yoktur. Zira; Allah-u Teal her ne suretle
olsa cmle esrar bilir.

()
[u fsltlarndan sonra yevm-i kyamette Allah-u Teal onlara amellerini haber verir.
Zira; Allah-u Teal hereyi bilicidir.]
Yani; Allah-u Teal veya be kii yahut daha ziyade veya noksan kimseler arasnda vki
olan esrar ve gizli szleri bilir ve sonra dnyann eceli mnkazye olup amellerin cezasn tertib
iin hazrlanm olan yevm-i kyamette onlara amellerini haber verir ki herkes amelini bilsin ve
Allah-u Teal'ya kar hibir kimsenin bir diyecei kalmasn ve Allah-u Teal hakknda syleyecek
birey bulamasnlar. nk; insanlar frsat dtke itirazdan vazgemez, ancak Allah-u Teal
amellerinin her czn haber verince amellerini kendileri bildikleri gibi cmle halik da bildiinden
hi kimsenin itiraza mecali kalmaz.
Hzin'in beyanna nazaran bu yette le be zikrolunup da drt adedinin terkolunmasnn
hikmeti; Allah-u Teal'nn tek adede muhabbetine iarettir. nk; Reslullah ;

( ) hadis-i erifinde Allah-u Teal'nn tek olan eylere muhabbet ettiini

beyan etmitir ve Reslullah'n da tek adede riyet buyurduklar mervidir. Yahut maverede
adedin tek olmasnn lzumuna iaret olunmutur. nk; ift adette reyler msavi olunca
meselenin halli imknsz olur. Amma tek adet olduunda meselenin halli kolay olur. nk; kii
arasnda vki olan maverede ikisi birer birer rey beyan ettiklerinde ncleri hakem olmakla
meseleye karar verebilir. Kezalik be adedinde drd ikier ikier birletiklerinde beincileri hakem
olur. te u maksada binaen mahkeme 5813 erknnda daima tek adede riyet olunmaktadr.
Yahut adedi takyid; yetin sebeb-i nzul olan vak'ann kii meyannda vuku bulmasna
mebnidir. nk yet; Reslullah hakknda gizli konuan mnafklar iin nazil olmutur.

&&&&&
Vcib Teal hereyi bildii gibi insanlarn gayet gizli konutuklarn da bildiini beyandan
sonra gizli szden nehyolunan kimselerin hallerini beyan etmek zere :

137

buyuruyor.
[Ey Habibim ! Nazar edip grmez misin? ol kimseler canibine ki onlar gizli
konumaktan ve fsltdan nehyolundular. Sonra nehyolunduklar gizli konumaya tekrar
avdet ederek ehl-i imann hukukuna tecavz edeceklerine ve sair ileyecekleri gnahlara ve
Reslullah'a muhalefetle isyanlarna dair gizli konuurlar ve ehl-i imann kalbini mteessir
ve mteessif klarlar.]
Ebussuud Efendi'nin beyanna nazaran bu yet; Yahudiler ve mnafklar hakknda nazil
olmutur. nk; onlar gerek huzur-u nebide ve gerek baka yerlerde ehl-i iman grdklerinde
ez etmek zere gz ve kaslaryla iarep edip ehl-i mana garip bir tavrla bakarak fsltyla
konutuklar ve mminlerin de bunlarn hallerinden mahzun olduklar cihetle Reslullah mminlere
kar gizli konumaktan men' buyurmutu. Lkin onlar nehy-i Reslullah' dinlemeyerek
nehyolunduklar eye avdet etmeleri zerine Cenab- Hak bu yeti inzal buyurmutur.
Reslullahn bizzat nehyettiini dinlemeyerek srar etmeleri taaccbe ayan olduuna iaret
iin taaccbe dellet eden hemze-i istifham varid olduu gibi bunlarn avdetlerinin defeatla vuku
bulduuna iaret iin istimrara dellet eden muzari sygas varid 5814 olmutur. Sebeb-i nzule
nazaran fsltnn menh olmasnn sebet gayra eza vermesidir. nk gayra eza; zulmdr. Zulm
ise c mi' edyanda haramdr.
Bunlarn ma'siyetlerinin pek byk olduuna iaret iin mi siyet lfz Reslullah'a muzaf
klnmtr. nk; Reslullah ma'siyet, hd- nsa ma'siyet gibi olmaz, elbette byk olur. R
sulullah' risalet unvanyla zikretmek; bunlarn enaatlarnn zindeliine dellet iindir.

&&&&&
Vcib Teal Yehd ve mnafklarn fena hallerinden bazla m beyandan sonra dier bazsn
beyan etmek zere :

buyuruyor.

[Ey Resl- Mkerrera Onlar senin huzuruna geldiklerin Allah'n du etmedii

kelimeyle sana du ederler.]
Yani; mnafklar ve Yahudiler senin huzuruna geldikleri val sana bir selm verirler ki, o selm
Allah'n sana vermedii bulandr. nk; Ebussuud Efendi'nin beyan vehile Yahudiler huzur-u

()

Reslullah'a geldiklerinde selm yerinde

olduundan mans lm zerine olsun demektir.

derlerdi. S a m ; lm mansna

[Onlar kendi nefslerinde Keke bizim sylediimiz sz biyle Allah-u Teal bize azab
edeydi, lkin azab etmedi. Anladk Muhammed (S.A.) peygamber deildir. Eer peygamber o
bizim sylediimiz fena szmz sebebiyle Allah-u Teal bize eder ve onun intikamn alrd.
Halbuki azab etmiyor, bildik peygamber deildir derler.] Ve bu sz istihza yollu sylerlerdi.
5815

138

Bu yetlerin Yehd ve mnafklar hakknda nazil olduu mfessirn beyninde mehursa da

)bedelinde ( ) demek Yahudilerden vuku bulduuna binaen yetin bu fkralar

yalnz Yahudiler hakknda olsa gerektir. nk; Reslullahn aleyhine bu gibi hileyle duya cr'et
eden Yahudilerdir ve bu kelmn onlara mnhasr olmas vukuata muvafktr. te Cenab- Hak
Yahudileri huzur-u risalette birka cihetle rsv ediyor. B i r i n c i s i ; Allah'n izin vermedii bir
szle Reslullah'n aleyhine du, ettiklerini leme iln buyurmutur, k i n c i s i ; onlarn kendi
nefislerinde gizli syledikleri szlerini aa vurmakla onlar rsv etmitir.

&&&&&
Vcip Teal Yahudilerin bu szlerinin cezasn beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[Onlara Cehennem kfidir, o Cehennem'e dahil olurlar. u halde onlarn varacaklar yer
olan Cehennem ne fena oldu?]
Yani; onlar Reslullah'a sahte selmla du edip dnyada kendilerine azap gelmediini
beyanla Reslullah'n peygamber olmadna istidlal etmelerine mukabil Cenab- Hak Cehennem
azabyla mukabele buyuruyor. Yani onlar bu dnyada azap gelmediinden kendi szlerinin doru
olduunu iddia ederler. Halbuki onlara hiret azab olan Cehennem kfidir. Baka azaba hacet
yoktur. Zira; onlar Cehennem'e dahil olurlar. Binaenaleyh; onlarn varacaklar yerleri olan
Cehennem ne irkin mahaldir?
Hulsa; Yahudilerin Reslullah'a Allah'n izin vermedii bir szle selm verdikleri ve bu
szlerinden dolay kendilerine azap gelmedii iin Reslullah'n peygamber olmadn iddia
ettikleri ve hirette dahil olacaklar Cehennem'in onlara kfi ve Cehennemin varlacak en ziyade
irkin bir yer olduu bu yetten mstefad olan fevaid cmiesindendir. 5816

&&&&&
Vcib Teal Yahudi ve mnafklar gizli szleriyle zemmettikten sonra gizli konuulmas caiz
olan eyleri beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Ey mminler ! Siz gizli konutuunuzda gnahla, gayrn hukukuna tecavzle ve
Reslullah'a ma'siyetle konumayn belki enva- hayrat calib olan iyilik ve haram olan
eylerden saknmaktan ibaret olan takvadan konuun.]
Yani; ey ehl-i iman ! Fsltlar sebebiyle Yehd ve mnafklar zemmolundularsa siz fsltnzda
onlarn mesleklerine slk edip de gnah olan eylerle ve bakasna zulme bd olacak tecavzle
ve Reslullah'a muhalefet ve itaatsizlikle ma'siyete dair olan eylerle fslt yapmayn, belki env'-
hayrat mucip ve env- mesbat clib ve zulm udvnn zdd ve mminlerin salhn d olan
iyilikle ve bilcmle gnahlardan ve bilhassa Reslullah'a ma'siyetten saknmaktan ibaret olan
takvadan konuun.
Aleni sylenmesi caiz olmayan eyin gizli sylenmesi de caiz olmad ve bilkis aleni
sylenmesi caiz olan eyin gizli sylenmesinin de caiz olduuna bu yet dellet eder.

139

Binaenaleyh; mminler iyilikle ve takva ile fslt yapabilirler. nk; bakasnn iitmesinden
saknacak birey olmaynca gizli ve aikr her iki suretle konumakta beis yoktur. Zira; hi kimseye
zarar olmad gibi belki hayrla nasihat olduu cihetle Vcib Teal kullarna bu gibi gizli szlere
msaade buyurmutur.
Hulsa; gnah, zulm ve Reslullah'a ma'siyetle fsltnn caiz olmad ve hayr- mahzolan
eylerle fsltnn caiz olduu bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

()
[Ey mminler ! Korkun ol Allah-u Teal'dan ki muhasebe ve mcazat iin onun Cnibi ulhiyetine varp cem'olunacaksnz.] 5817
Yani; ey mminler ! Cmle gnahlardan ve bilhassa bakasnn hukukuna tecavzden ve
Reslullah'a muhalefetle isyanndan saknn ve bu gibi gnahlara dair fslt yapmak haram olduu
cihetle bunlardan kanmak zerinize vcibtir. Zira; Allah-u Tealnn huzuruna cem'olunup hesap
vereceksiniz. Binaenaleyh; huzur-u tlh'ye varacanz aklnzdan karmayn ve her vakit
Allah'tan korkun.

&&&&&
Vcib Teal tencinin mezmum olan ksmlarn beyandan sonra o gibi mezmum fsltlarn
nereden geldiini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Mminlere hzn vermek iin fslt ancak eytan'dandr.]

Yani; gnah, zulm ve resule isyan gibi eylerle fslt ancak eytann insanlar iva ve
tevikindendir ve eytan'n onlar bu gibi fsltlara teviki, ehl-i imana keder vermek iindir. nk;
slm'n henz kuvvet bulmad bir zamanda ehl-i imana gz ka oynatarak dmanlarn
yekdieriyle fsltlar mminleri huylandrr ve kendi aleyhlerine sylendiini zanla mteessif
olurlard. Ve eytan da bu halleri bildiinden dmanlar fsltya sevkederdi.

&&&&&
Vcib Teal eytann tahriktyla dmanlarn gizli konumalarndan mminlerin mahzun
olduklarn beyandan sonra her ne kadar mahzun olurlarsa da mutazarrr olmadklarn beyanla
ehl-i iman tesliye etmek zere :

()


buyuruyor.5818
[Halbuki eytan mminleri hibir eyle zararlardrr olmad, ill Allah'n izniyle zarar
mstesnadr. Ancak tefviz-i umur ediciler Allah-u Teal zerine tefviz-i umur etsinler.] Zira;
menfaat ve mazarrat cmlesi Allah'n izniyledir. Allah'n irdesinden hari birey yoktur ve bilhassa
eytann ehl-i iman hakknda tasnm ettii zararlar dahi Allah'n irdesi haricinde olmaynca
hemen herkes iini Allah'a smarlasn.
Bu yette irde-i lhiyenin dnda hibir kimseye zarar erimeyecei cihetle cemi-i
umurunda ve her halinde cmle insanlarn ve bilhassa ehl-i imann Allah-u Teal'ya rapt-

140

kalbetmesi tavsiye olunmutur ve ehl-i snnet itikad da budur. nk; hereyin irde-i lhiyeye
mstenid olduu ve irdenin haricinde hibir eyin vcut bulmadi zaruriyt- diniyemizdendir.
Hulsa; ehl-i iman mahzun etmek iin dmanlarn gizli konumalarnn menei eytann
vesvesesi olduu, fakat eytann onlara zarar edemedii ve ancak izn-i lhiyle vki olan
zararlarn mstesna olduu ve tefviz-i umur etmek isteyenlerin umurlarn Allah-u Teal'ya
smarlamalar lzm geldii bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal meclislerde gizli konumak mezmum olup ekseriya eytann ivasyia olduunu
beyandan sonra alelekser gizli konumak meclislerde vuku bulduundan meclislerde db-
insani-yeyi tavsiye etmek zere :

buyuruyor.
[Ey mminler ! Meclislerde size genileyin dendiinde genileyin de Allah-u Teal da
sizi geniletsin.]
Yani; ey ehl-i iman ! Dar olan meclislerde bir kimse tarafndan Geniletin meclisi
denildiinde siz yznz emeksizin ve mklt gstermeksizin derhal meclisi geniletin ve
hariten gelen 5819 kimseye o mecliste yer verin ve meclisin fyuzatndan onu da faydalandrn,
mahrum etmeyin. Eer siz taradan meclisinize gelen kimseye yer vererek sekil grmezseniz
Allah-u Teal umum arzularnzda sizin zerinize bolluk halkederek btn darlklarnzda bolluk
ihsan eder.
Fahri Rzi'nin beyan vehile yetin sebeb-i nzul; ashab- Reslullah kelm- nebeviyi
lykyla iitmeye ve mucibince amel etmeye gayet haris olduklarndan herkes Reslullah'a yakn
olmak arzusuyla meclisin ilerisine geer ve baz ihvanndan yer almasn isteyenler olduundan
meclisin ilk safnda bulunanlarn imtina' etmesiyle arada hasl olan gceniklii kaldrmak ve
yekdierine efkat ve atfetle muamele etmek lzm olduunu beyan etmek zere bu yet nazil
olmu ve insanlar arasnda meclislerde hsn- daba riyetle emr ferman buyurulmutur. Bu
emir, sevilmedik baz eye tahammln lzumuyla emr-i mutazammndr. nk; ashaptan
tasavvuf ehli ynden ma'mul kisve giyerler ve baz aniya, mecliste bu gibi fukaraya temastan
ekinirlerdi. Cenab- Hak bu yeti nizalle huzur-u nebide cmlesinin msavi olduunu ve mminler
beyninde tevazuun lzumunu ve yekdierine riyet ve hrmet etmek emr-i ehem ve birisinin dier
birinin ihtiyacn defetmesinin elzem ve bilhassa mecliste yekdierine yer gstermek ve azck dar
oturmakla mmin birderinin yerini geniletmesi meclisin dabndan olduunu tavsiye etmitir.
Ekseri ulema t e f e s s h le murad bir mminin dierine hayr sl ve kalbine srr ithl
etmesiyle tefsir edip yalnz meclise hasretmediler ve u tefsiri Reslullah'n ;

)(

buyurduu hads-i erifi de te'yid eder. Yani (Bir kul mmin birderine muavenette daim olduka
Allah-u Teal o kula muavenette daim olur) demektir. u halde yetin mans : [Allah'n kullar
zerine hayr ve rahat kaplarn genileten kimsenin zerine Allah-u Teal dnya ve hirette
env'- nimetini tevsi' eder.] demektir. Lkin lfz- yete muvafk olan man-y evvel olduundan
man-y evvel tercih olunmutur. M e c l i s le murad; meclis-i ilim ve zikirle mavereye mteallik
meclislerin cmlesine mildir. 5820

141


()

[Size Meclisten kn dendiinde derhal kn ki Allah-u Teal ol kimselerin
derecelerini yukar kaldrsn ve dahi ol kimselerin derecelerini kaldrsn ki onlara ilim
verildi. Halbuki Allah-u Teal sizin cmle a'mlinizi bilir ve bildii vehile mcazat eder.]
Yani; mecliste darlk hissedilince Meclisten kn dendiinde Allah'tan sevab mid edecek
hemen meclisten kn ve yerinizi bakasna terkedin ve meclisten kmanz kendiniz iin hakaret
addetmeyin, hemen kn ki Allah-u Teal sizden mmin olanlarn ve kendileine ilim verilenlerin
derecelerini yce klsn. Zira Allah-u Teal sizin gizli ve aikr her amelinizi bilir ve amelinize gre
cezasn verir. u halde emre imtisal ederek sizin ktnz bilir ve u tevazuunuza mnasip
sevap verir ve derecenizi l klar ve emre imtisal etneyip kmadnz da bilir ve ona gre de
cezanz verir.
Fahri Rzi'nin bn-i Abbas Hazretlerinden rivayeten beyanna nazaran

( ),

( )mansnadr. Buna nazaran man-y yet: [Ey ehl-i iman ! Hariten gelene riyet ve
hrmet olmak zere size Kyam edin denirse derhal kyam edin, teksl etmeyin. Hemen ihvan-
dininize hrmette bulunun ki Allah-u Teal sizden ehl-i iman ve ehl-i ilim olanlarn derecelerini terfi
etsin.] demektir. Yahut man-y nazm: [Namaz, cihad ve sair a'ml-i hayriye iin size kyamla
emrolunursa derhal kalkn, emrolunduunuz eyin levazmatyla megul olun, hazrlk yapmakta
msamaha etmeyin ki emre imtisalinizden dolay Allah-u Teal sizden ehl-i iman ve ehl-i ilim
olanlarn derecelerini l klsn. Zira; Allah-u Teal kyam edip etmediinizi bilir ve ona gre
mcazat eder] demektir.
Bu yette ehl-i ilmin sair ehl-i imandan ziyade bir erefi olduuna dellet eder. Zira ehl-i iman
zikrolunduktan sonra ehl-i ilmi onun zerine atfla ayrca zikretmek onun fazilet ve meziyet sahibi
5821 olduuna iaret iindir. Fakat i l i m le murad; amele mukarin olan ilimdir. Zira; amelsiz ilmin
vebalden ibaret olduunda phe yoktur.
Emre imtisal eden ehl-i imana ve ehl-i ilme verilecek derecenin azametini ve knh
hakikatini bilmek Allah-u Teal'ya mahsus olup ukul- beerin idrakten ciz olduuna iaret iin
derect lfz ta'zime dellet eden tenvinle nekre olarak varid olmutur.

&&&&&
Vcib Teal db- meclise mteallik ahkm beyandan sonra mmet tarafndan peygambere
vuku bulacak mracaatn ahkm ve dabn beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Ey mminler ! Reslnzle gizli konumak dilediinizde gizli sznzden evvel
sadaka verin. Zira; u sadaka sizin iin hayrl ve kalbinizi temizlemekte te'siri ziyadedir.]
nk; sadakada fukara ve zuafnn ihtiyalarn te'minle kalplerini mesrur ettiiniz gibi kendi
kalplerinizi eytann vesveselerinden ve hubb-u dnyadan taharette ziyadedir.
Bu yette Vcib Teal Reslullahn anna ta'zim buyurmutur. nk; Reslullah'la
konuacak kimsenin konumadan evvel sadaka vermekle mkellef olmas an- risalete ta'zimdir
ve sadakayla emir; fukarann hatrn tatyib iindir. nk; sadakada birok menfaat olduu gibi

142

ok szden dahi men' vardr. Zira; konuacak kimsenin szden evvel sadaka vermekle me'mur
olmas ok kimsenin konumasna manidir. Kezalik sadakayla emirde mminle mnafk beynini
tefrik vardr. nk; mmin Reslullah'a gizli szn arz etmeden evvel me'mur olduu sadakay
verir, mnafksa sadakadan gz yummakla szn syler ve nifakn izhar eder.
Fahri Rzi'nin beyanna nazaran bu yetin sebeb-i nzul erbb- ihtiyacn szyle
Reslullahn evkat- mhimmelerini igal etmeleridir. 5822 nk; ok zamanda Reslullah'la
konuanlar sz uzatarak, umur-u mhimmenin fevtine bdi olmakla Reslullah'a ez ederlerdi.
te bu gibi ahs szlerle Reslullahn vaktini zayi etmemek iin Cenab- Hak bu yeti inzal
buyurmutur. Yahut mnafklar sahte mnacatlarndan men iin bu yet nazil olmutur. nk;
mnafklar Reslullah'a takarrubla halka kendilerini byk gstermek zere Reslullah'la sk sk
mnacata devamla Reslullah' iz'c ve rahatsz ederlerdi. te bu gibi iz'cttan Reslullah'
muhafaza iin bu yet nazil olmutur. Zira; mnafklar gayet bhil olduklar cihetle sadakayla
emrolununca mnacat terkedecekleri phesizdir. Sadakayla emrin vcub iin olmas zahirdir.
nk; emirden zahir olan vcuptur. Lkin bu yetin hkm bundan sonra gelecek yetle
nesholunmutur. Ancak neshin vakti nehardan bir saat sonradr veyahut on gn sonra
nesholunmutur. Binaenaleyh; bu yetin hkm on gn cri olmutur. Hz. Ali Kur'anda bir yet
vardr ki benden evvel ve sonra hi kimse amel etmemitir. Zira bu yet nazil olduunda bir
dinarm vard. Onunla on dirhem aldm, her ne zaman ki Reslullah'la mnacat kasdettim, bir
dirhem sadaka verdim. Badehu mnacat ettim. Dirhem tkendi, yet de nesholundu
buyurmutur. Billzum mnacat vcib veya mendup olmadndan mnacata ihtiya olmad
cihetle sadaka vermeyenler zemmolunmazlar.
Bu yette mnacat iin lzm olan sadakann miktarna gelince: Herkesin kudreti
nispetindedir. Binaenaleyh; muayyen bir miktar yoktur ve lfz- yet de mutlaktr ki aza ve oa
amildir.

&&&&&
Vcib Teal sadakaya kudreti olmayan fukara iin sadaka lzm olmadn beyan zmnnda :

()

buyuruyor.
[Eer siz sadaka edecek birey bulamazsanz tel yoktur. Zira; Allah-u Teal sizi
yarlayc ve esirgeyicidir.] 5823
Yani; ey mminler ! Eer siz fakr u faka sebebiyle Reslullah'la mnacatnzdan evvel
sadaka edecek birey bulamazsanz mahzun olmayn. Zira; Allah-u Teal sadaka vermediinizden
dolay vki olan kusurunuzu setredici ve bu kusurdan dolay terettb edecek azaptan sizi'
esirgeyicidir.

&&&&&
Vcib Teal mnacattan evvel sadaka vermek lzm olduunu beyandan sonra sadakay
kullarnn zerinden kaldrdn beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[Korktunuz mu gizli konumadan evvel sadaka vermekten? Siz fakr u fakdan
korkunuzdan dolay sadakay vermediinize nedamet ederek huls-u kalple vuku bulan
tevbenizi Allah-u Teal kabul buyurdu. Allah-u Teal tevbenizi kabul edince zerinize farz

143

olan namaz edaya ve zekt vermeye msaraat edin, Allah-u Teal'ya ve resulne itaat edin.
Zira; Allah-u Teal sizin cemi-i a'mlinizi bilici ve ona gre mcazat edicidir.]
Yani; mnacatnzdan evvel sadaka vermediinizde namaz ve zekt ed, cemi-i evamir ve
nevahide kemal-i ihlsla Allah'a ve resulne inkyad etmekle cebr-i mft edin. Zira; Allah-u Teal
hepsini bilir. Binaenaleyh; mmkn olduu ve kudretinizin yettii kadar itaatta bulunun ve zerinize
terettb eden dier vazifelerinizi ifada kusur etmeyin.
Bu yette mkellef olanlardan herbirinin her mnacat iin bir sadaka vermesi vcib olduuna

()

iaret zmnnda
lfz cemi' sygasyla varid olmutur. Sadaka vermekten korkarsanz
namaza ve zekta msaraatla ikame edin demek Sadaka vermemekte beis yok demektir.
Buysa vcubun neshinden yani 5824 kalkmasndan ibarettir. Binaenaleyh bu yet; bundan evvelki
yette beyan olunan sadakann vcubunu neshetmitir. Sadakann vcubundaki hikmet; mminle
mnafk beynini tefrik olduuna nazaran maksadn husulnden sonra hkm nesholunmu ve
ihtiya kalmamtr.

&&&&&
Vcib Teal mnafklarn hallerini leme iln ve rsvalklarn suret-i aleniyede beyan etmek
zere :

()

buyuruyor.
[Ya Ekrem-er Rusl ! Bakmaz ve grmez misin? ol kimselere ki onlar Allah'n gazab
ettii Yehd kavmini dost ittihaz ettiler. O mnafklar sizden de ve Yehd kavminden de
deillerdir. Onlar yalan olduunu bildikleri halde yalan zerine yemin ederler, asla
ekinmezler.]
Yani; onlar birok cinayetlerinden dolay Allah'n gazabna mstehak olan Yehd kavmini dost
ittihaz ederek musahabette bulunurlar ve beraber mminleri zemmederler ve zahirde sizden gibi
grnerek Yehd'la birleirlerse de ne Yehd'dan ve ne de sizdendirler. Zira; hibirinize
malolmazlar. Halbuki yalan olduunu bilerek slmiyet davas zerine yemin de ederler. nk
Mslmanlar kandrmak iin yalan sylemekten ekinmezler. u halde bu yeminleri onlara bir
fayda te'min etmedii gibi Allah'n azabndan da bireyi defedemez. Binaenaleyh; dnya ve
hirette hib ve hairlerdir. Bunlarn yalan zerine devamlarna iaret iin istimrara dellet eden
muzari sygas varid olmutur.
Fahri Rzi'nin beyan vehile yetin sebeb-i nzul; mnafklardan (Abdullah b. Nebtel)
Reslullah'la oturur ve huzur-u nebiden ald havadisi Yahudilere gtrrd. Birgn Reslullah'n
hcre-i saadetinde huzur-u risaletine eytan bakl bir adamn 5825 gelecei haber verildi.
Ba'dehu gzleri gk bir erkek geldi. Reslullah Bana niin sversin? demesi zerine
svmediine yemin etti ve bu yet de nazil oldu.
Mnafklar her zamanda hibir yere malolmazlar. nk; sabit bir itikatlar olmadndan
daima mtereddit ve hangi taraf galip olursa o tarafa temayl etmek suretini iltizamla vakitlerini
geirirlerdi. te zamanmzn mnafklar da ayn haldedir. Kfriyt tahsin eder, fakat ben kfirim
diyemez. Mslmanl zemmeder, ancak ben Mslman deilim diyemez. D ve ismi Mslman
grnr. Halbuki kalbinde slmiyete buzdan baka birey olmad gibi cami ve kilisesi de yoktur,
ayn- behaim gibi gezer.

&&&&&
Vcib Teal mnafklarn baz hallerini beyandan .sonra onlar iin iddetli azap
hazrlandn beyan etmek zere :

144

()
buyuruyor.
[Allah-u Teal onlar iin iddetli azap hazrlad. Zira; amelleri kt oldu. Onlarn
amelleri olan nifak ne kt eydir?]
Yani; yalan yere yeminleri onlar Allah'n azabndan kurtaramaz. Zira; cmle hallerini bilen
Allah-u Tdal onlar iin iddetli azap hazrlamtr. nk; habaset-i tynetleri icab det ettikleri
nifak gayet ktdr.
Vcib Teal bu yette mnafklarn Yahudilerle dostluklarn ve ehl-i imann esrarn Yehd'a
gtrdklerini beyanla mnafklarn errinden hazer etmek lzm olduunu ehl-i imana tavsiye
buyurmu ve slmn esrarn mnafklara bildirmemenin ehem olduunu tenbih etmitir. nk;
mnafklarn dostlar sizin dmannz olan Yahudilerdir demek Esrarnz onlara ifa etmeyin,
eer ifa ederseniz mesainiz boa gider, akim kalr demektir. 5826 Binaenaleyh; dostunu,
dmann farketmek' insan iin byk bir meziyettir.
Bu yette istifham; taaccp iindir. nk; Allah'n gazab ettii bir kavmi dost ittihaz etmek
taaccbe ayan bir haldir. Binaenaleyh; Ceriab- Hak bu yette mnafklar drt cihetle
zemmetmitir. B i r i n c i s i ; onlar sizden de Yehd'dan da deil demek her iki kavme kar
yalanclk ve riyakrlk ediyorlar demektir. k i n c i s i ; yalan zerine yemin etmek detleri

()

olduunu beyan etmek zemmin nihay esidir. n c s ;

cmle-i
haliyesiyle bunlar her ne cinayet ilerlerse ankasdn ve an ilmin ilerler, yoksa ancehlin vki olan
hatalardan deil demektir. Binaenaleyh; onlar her neye cr'et ederlerse inat ve istikbar zerine
cr'et ederler. D r ' d n c ; bunlarn amellerinin pek irkin olduunu'beyan buyurmutur ki
zemmin nihayesine iaret etmitir.

&&&&&
Vcib Teal mnafklarn fena hallerinden dier bazsn beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[Onlar yeminlerini kalkan mesabesinde tuttular. Binaenaleyh; Allah'n kullarn
tarikndan menettiler. Halleri byle olunca onlar iin zelil klc azap vardr.]
Yani; o mnafklar kendilerini ve mallarn muhafaza iin yeminlerini nefislerine ve mallarna
kalkan gibi beki ittihaz ettiler ve yalan yere yemin etmekten ekinmediler. Binaenaleyh; fesaddan
hali kalmayarak dier insanlar tarik- hak olan din-i slama duhulden menettiler. Bylece kendileri
hakka tbi olmadklar gibi tbi olacaklara da mani olunca onlar iin hirette ihanet edici azap
vardr. Zira; yalan yeminle ism-i lhiyi istihfaf ettikleri iin amellerine mukabil onlarn azab
kendilerini istihfaf edeceine iaret zmnnda Cenab- Hak azaplarn ihanetle tavsif buyurmutur.
5827
Bu yette cmle vardr ve tertib zere ilki ikinciye ve ikinci ncye sebep ve delildir.
nk mnafklarn azaplarna sebep; halk hak yolundan menetmeleridir ve tarik- haktan
menetmelerine sebep de yalan yere yemin etmeleridir. nk avam- ns yeminleriyle kandrmak
onlar hakka ittibadan menetmektir. u halde mantka kyasn takriri yledir : Mnafklar iin
azab- mhin vardr. Zira onlar ns tarik- haktan menettiler. Her kimler ki nas tarik- haktan
menedeler, onlar iin azab- mhin vardr. Binaenaleyh; mnafklar iin azab- mhin vardr
demektir. kinci kyasn takriri de yledir, Mnafklar ns tarik- haktan menettiler. Zira; onlar
yalan yere yeminlerini kalkan ittihaz ederek ns kandrdlar. Her kimseler ki yalan yere yeminlerini
kalkan ittihaz ederek ns kandralar. Binaenaleyh; mnafklar ns haktan menettiler demektir.

145

Bu yette baz ulem azab- edidi azab- kabirle ve azab- mhini azab- hiretle tefsir
etmilerdir. Buna nazaran yette tekrar yoktur. Geri azabn her ikisini de azab- hirete
sarfetmekte de azabn birisi iddet, dieri ihanetle tavsif olunduu cihetle tekrar mndefiyse de
ancak azabn birini kabre dierini hirete sarfetmek sevk- nazma daha ziyade muvafk
olduundan baz ulemann tevcihi yan- tevcihtir.
Hulsa; mnafklarn yalan yere yemini kendilerine siper addettikleri ve yeminleriyle ns
tarik- haktan meneyledikleri ve onlar iin ihanet edici azabn mevcut olduu bu yetten mstefad
olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal mnafklar iin iddetli ve ihanet edici azap olduunu beyandan sonra onlarn
mallar ve evld kendilerinden o azab defedemeyeceini beyan etmek zere :

()
buyuruyor.
[Emval ve evld onlardan Allah'n azabndan hibir eyi 5828 elbette defedemez. te
u evsafla muttasf olanlar ebed kalc olduklar halde Cehennem'e musahiplerdir.]
Yani; mnafklar mallarna ve olanlarna gvenirler. Halbuki mallar ve evld onlardan
Allah'n azabndan hibir zerresini bile elbette defedemez. te u evsaf- zemimenin sahibi olan
mnafklar Cehennem ateinin sahipleridir. Zira; onlar ebeden Cehennem'de kalclardr.
Mnafklardan azabn knden ve bynden hibir zerresini defedemeyeceine iaret

()

iin siyak- nefiyde gayet azla dellet eden temnnle nekre olarak
lfz varid olmutur.
u halde onlar iin asla necat midi olmadndan are-i necat midi olmadndan are-i
necat olan ihls zere imana tevessl etmeleri lazmdr. nk ltf-u lhiyi clib olan a'malin
ess; ihls zere imandr. Binaenaleyh; iman olmadka Allah'n ltfuna istihkak olamaz.

&&&&&
Vcib Teal mnafklarn ashab- Cehennem'den olduklarn beyandan sonra Cehennem
ateinin zuhur edecei gn beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[Onlar Cehennem'e musahib olurlar ol gnde ki o gnde Allah-u Teal cmlesini toplu
olduklar halde kabirlerinden kaldrr. Onlar o gnde Allah'a kar yalan olarak yemin
ederler, nasl ki bu dnyada size yemin etmilerdi ve zannederler ki kendileri bir doru
itikad zerinedir. Agh olun ve uyank bulunun ki onlarn ii ancak yalanclktr.] Zira; onlar
yalan sylemek zere azmetmi ve yalan sylemeyi det edinmi birtakm kimselerdir ki btn
szleri yalana mnhasrdr, yalandan baka birey bilmezler. Binaenaleyh; dnyada yalan
syledikleri gibi hirette de huzur-u lhde yalan sylemekten ekinmezler fakat fayda etmez.
5829
Hulsa; mnafklar Cenab- Hakkn mtemian kabirlerinden kaldraca ve bu dnyada
yalan yere yemin ettikleri gibi hirette de yemin edecekleri ve kendilerinin itikad- hak zere

146

olduklarn zannettikleri ve halbuki onlarn ancak yalanc olduklar bu yetten mstefad olan fevaid
cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal mnafklarn yalanc olduklarn beyandan sonra yalan irtikplarnn hikmetini
beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[eytan onlar zerine galebe ederek Allah'n zikrini unutturdu. te u grh-u ekiya
eytan'n cemaat ve etbadr. Agh olun ki muhakkak ve ancak eytan'n cemaat zarar
edicilerdir.]
Yani; mnafklar o derece marur oldular ki, bu dnyada yalan yeminle Mslmamz diyerek
mallarn, canlarn kurtardklarndan hirette de yle olacak zannyla huzur-u lh'de yalan yemine
cr'et ederler. Binaenaleyh; hidayet-i lh'yeye vesile olan zikrullah unutturdu. te u evsafla
mevsuf olan grh-u ekiya eytann askeridir. Agh olun ve uyank bulunun ki ey mminler ! u
eytan'n cemaat ancak zarar edicilerdir. Binaenaleyh; kat'iyen ticaretleri yoktur. Zira; bunlarn
btn hareketleri zarar inta eder. nk; ticaretin esbab olan imana ve amel-i salihe teebbs
yoktur.
Vcib Teal bu yette mnafklar eytan'n cemaat olup netice-i sa'ylar zarar olduunu
beyanla tekrar zemmetmitir. nk; mnafklarn ehl-i imana ihanete ve fitne ilkasna dair dersi
eytan'dan aldklar beyan olunmutur. 5830

&&&&&
Vcib Teal eytann cemaatnn hsranda olduunu beyandan sonra o hsrann sebebini
beyan etmek zere :

( )


()
buyuruyor.
[ol kimseler ki onlar muhakkak Allah'a ve Reslne muhalefet ve adavet ederler. te
onlar en ziyade zelil ve hakir olan kavmin zmresindedirler. Allah-u Teal hkmetti ve dedi
ki Ben ve benim gnderdiim resullerim elbette dmanlarnz zerine galip oluruz. Zira;
Allah-u Teal kuvveti ve kudreti her yere amil bir uludur.]
Yani; ol mfsitler ki onlar habset-i tynetleri icab Allah'a ve resulne ve Allah'n kitabnda
beyan ettii ahkmna muhalefetle hudud-u lhiyeyi tecavzle adavet ettiler. te u adavet
edenler Allah'n en ziyade zelil ve hakr kld cemaattandr. Zira; Allah-u Teal Levh-i
Mahfuzunda yazd ve dedi ki Ben ve benim kullarm irad iin gnderdiim resullerim elbette ve
elbette dmanlarna galiptir. Zira; Allah-u Teal dostlarna yardmda kav ve irde ettii ey
elbette vcut bulur bir uludur. Byle kav ve cmleye galip olan Allah'a ve resulne muhalefet
edenler elbette hakr ve zelil olurlar.
u mcrimlerin cinayetlerini aktan beyan etmek iin ism-i mevsul varid olmutur. nk
mevsuln slas; daima o mevsuln hakikatim beyan ettiinden u zilletlerine illet ve sebebin
Allah'a ve resulne muhalefet olduu beyan olunmu ve bunlarn cinayetleri Allah'a muhalefet
olduu cihetle en ziyade zelil olacaklar beyan edilmitir. nk Cenab- Hakka muhalefet; elbette
147

zilleti icab eder. Zira; iki hasmdan biri ne kadar kuvvetli olursa dier zebun olan da o kadar zayf
olduundan Allah'n kuyvet ve azameti gayr- mtenahi olunca slerin zilletlerinin de gayr
mtenahi olaca tabiidir.
Allah'n galip olacan Levh-i Mahfuz'da yazmas yemin 5831 mesabesinde olduundan

()( )

cevap
ve
te'kidle varid olmutur ki gerek Levh-i Mahfuz'da yazlmas, gerek Allah'n
ve resullerinin galebesi kat' olduuna iaret olunmutur.
Hulsa;, Allah'a ve resulne muhalefet edenlerin gayet zelil olacaklar, Allah'n veresullerinin
galip olacaklarnn Levh-i Mahfuz'da yazld ve Allah'n kav ve azz olduu bu yetten mstefad
olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal muhalefet edenlerin lyk olduklar cezalarn beyandan sonra onlara kar
mminlerin vazifelerini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Ya Ekrem-er Rusl ! Sen Allah'a ve yevm-i hirete iman eden mminleri Allah'a ve
Reslullah'a muhalefet eden kimselere muhabbet eder bir kavim olarak bulmazsn. Velevse
o muhalefet edenler mminlerin babalar veya olanlar veya birderleri yahut kavim ve
kabileleri olsun yine muhabbet etmezler. te u Allah'n dmanlarna muhabbet etmeyen
mminlerin kalplerine iman yazld.]

Yani; mmin olan kfire lykyla muhabbet etmez, velevse o kfir mminin babas, olu veya
birderi yahut kendi kavim ve kabilesi, akraba ve taallkat olsun. Zira; Allah'n ve resulnn
muhabbetine kar hi te'siri olmaz. nk; mminin kalbinde iman yazl ve sabit olduundan
kfire muhabbete manidir.
Bu yette mazmum olduu beyan olunan m u h a b b e t le murad; onlara nasihat ve hayr
murad ederek derun-u kalpten muhabbet etmektir. Yoksa onlarla ihtilt etmeye ve dnyaca
muamele yapmaya ve icab- halde onlarla muaerete mul yoktur. 5832
Binaenaleyh haram olan muhabbet; onlar candan sevmek olduundan elyevm cari olan
muamele deildir. nk; dnya umurunda insanlarn yekdierine kar ihtiyalar derk olduu
cihetle ihtiyalarn def hususunda slm, Hristiyan tefrik olunmakszn umur-u dnyada
birbirleriyle muameleye msade-i er'iye vardr Ancak zamanmzda grld vehile bize zimmi
gibi grn. hakikatta bizimle muharib olan dmana muavenetleri grld surette onlarla
mumele-i dnyeviyeyi kesmek alavere hususunda yanlarna yanamamak Mslmanlarn
menfaatna daha muvafktr. nk; iimizde tebamz olan Hristiyanlar Mslmanlardan
kazandklarn Mslmanlara atmak iin kuruna verdikleri gn gibi meydanda olduu cihetle u
zamanda onlarla muameleye de haram denilebilir.
Bu yette imann kalpte olduuna dellet vardr. Binaenaleyh; ulema-y kelmdan
mtekaddimn imann tasdik- kalbiden ibaret olmasna istidlal etmilerdir. Buna nazaran ikrar-
lisan erkn-: imandan hari olduu cihetle kalbinde iman mevcut olan bir kimse lisanyla ikrar
etmeksizin vefat etse mmindir, lkin lisanla ikrar vcib olup bu vacibi terkettiinden gnahkr olur.

[Allah-u Teal ehl-i iman kendi indinden nr-u kalple takviye buyurdu.] Binaenaleyh;
kuvvet-i kalple mminler mansur ve muzaffer oldular.

148

Ebussuud Efendi'nin beyan vehile r h bu yette nru veya Kur'an veyahut dman
zerine nusret manlar: Buna nazaran man-y nazm : [Allah-u Teal mminleri kendi dinden
nr-u kalple ve nr-u Kur'anla ve dmanlar zerine lebe ve nusretle takviye buyurdu] demektir.
nk; nr-u imanla mnevver olan bir kalpten din dman olan kfirin muhabbeti kalknca Allahu Teal kuvvet-i
kalp ve nr-u basiret sebebiyle nusretini ihsan etmekle ehl-i imam takviye
buyurmutur.

&&&&&
Vcib Teal ehl-i imana dnyada verdii baz nimetini 5833 beyandan sonra hirette verecei
nimetlerini beyanla mminleri maksad- aksaya tevik etmek zere :

buyuruyor.
[Allah-u Teal o mminleri altndan nehirler cereyan eden Cennet'lere ithal eder. Onlar
ebedi Cennet'te kalc olduklar halde Allah-u Teal onlardan raz ve onlar da Allah-u
Teal'dan raz olurlar.]

Yani; imanlar sebebiyle Allah-u Teal onlar suyu ok kklere, saraylara, balara ve
bahelere ithal eder ki o balarn ve bahelerin altndan rmaklar akar ve bu kadar zevk u safa
zere onlar ebeden Cennet'te kalrlar ve Allah-u Teal kusurlarn affetmek ve birok nimetler
vermekle onlardan raz olur ve grm olduklar ltuf zerine onlar da Allah-u Teal'dan raz
olurlar. Rzay lh her mertebelerin fevknda ve arzu edilen nimetlerin en by olduuna iaret
iin bu yette Cennet'e duhul zikirden sonra tarafeynin yekdierinden raz olacaklar
zikrolunmutur.

&&&&&
Vcib Teal mminlerin dmanlar olan kfirlere muhabbeti terketmeleri zerine Allah-u
Tealnn mminlere ihsan etmi olduu drt mertebe ki imanlarnn kalplerinde yazl olmasndan
ve rh ve nusretle te'yid etmesinden, Cennet'e ithal ve rzasna nail olmalarndan ibarettir. Bunlar
zikirden sonra kfirlere muhabbeti terki icab eden esbaptan dier bazsn zikretmek zere :

()

buyuruyor.
[te u kfirlere muhabbeti terkeden mminler Allah'n sevgili kullar ve cemaatdr.
Agh olun ve uyank bulunun ki ey 5834 mminler ! Allah'n dostlar ve cemaat ancak necat
buluculardr ve necat bulmak bunlara mnhasrdr.] Binaenaleyh; Allah'n dostu olmayan
kfirlere necat tecavz etmez. Zira; onlarda sebeb-i necat olan iman yoktur.

(
)

Ehl-i imann ulvv- mertebesine iaret iin bu'd-u meratibe dellet eden
lfz
varid olmu ve btn korktuklarndan kurtularak umduklarna nail olmaktan ibaret olan fevz necat
ve felahn mminlere mnhasr olduuna iaret iin hasra dellet eden zamir-i fasl varid olmutur.
Fahri Rzi'nin beyan vehile yet-i celilenin (Htb b. Eb Beltea) hakknda nazil olduu
mervidir. nk; (Htb) Reslullah'n Mekke'nin fethine hazrlandn Mekke ahalisine ihbar
etmeye teebbs etmi ve yolda mektubu tutulmutur.
Bu yet-i celilenin hulsas; ehl-i iman kfire muhabetten men ve zecretmektir, bu hkmde
fasklar da dahil olup onlara da muhabbet caiz deildir. nk; fsk fsk sebebiyle Allah-u
Tealya si olduundan Cenab- Hak ona muhabbet etmez, belki buzeder. u halde Allah'n
buzettii bir kimseye mminin muhabbeti muvafk olamaz.

149

&&&&&

SRE - HAR
Medine-i Mnevvere'de nazil olan srelerdendir. Yirmi drt yeti camidir.

()
[Tebih etti Allah'a gklerde ve yerde olan cmle mevcudat. Zira; Ali ahu Teal cmle
dmanlarna galip ve ef'li muhkem hikmet sahibidir.]
Yani; semavat ve arzda bulunan cmle mahlukat Allah-u Teal'y cemi-i nekaisten tenzih etti.
Zira; Allah-u Teal cmleye galip bir uludur, kullarnn umurunu hikmet zere tedbir eder.
Binaenaleyh; cmle mahlkatn takdisine lyktr.
Ins cin. ve melekler gibi lisana malik olanlarn tebihleri lisarlaryla Cenab- Hakk
nekaisten tenzih ve cemi-i sft- kemaliyeyle muttasf olduunu beyan etmektir. Amma sylemek
anndan olmayan sair mahlkatn tebihleri; onlarda dahi Cenab- Hakkn kendilerine mnasip
lisan halketmesiyle olmak ihtimali varsa da o n l a r n t e s b i h l e r i yle murad; lisan- halle
tebih olmas rcihtir. nk; cmle zerrt- ciha, haliknn nekaisten mnezzeh cemi-i kemltla
muttasf olduuna dellette ah id-i dildir ve tebihin mans da budur.

&&&&&
Vcib Teal izzet-i kahire ve hikmet-i bahire sahibi olduunu beyandan sonra sr-
izzetinden ve ahkm- hikmetinden bazlarn beyan etmek zere : 5836

buyuruyor.
[Aziz olan Allah-u Teal sol zat- eceli a'ldr ki, ehl-i kitaptan kfir olanlar iptida-y
hairde kendi diyarlarndan kard.]
Yani; izzet ve hikmet sahibi olar Vcib Teal izzet ve hikmeti sr cmlesinden olarak
Yehd taifesinden Reslullah'a iman etmeyen kfirleri evlerinden ve memleketlerinden ilk defada
am'a ihra etti.
Ebussuud Efendi'nin beyan vehile e v v e l - i h a i r le murad; birinci defada am'a tard
teb'd olunmalardr. kinci defada Ceziretlarap'tan Yehd'un tard teb'idleri Hz.mer zamannda
vuku bulmutur. nk hair, bir cemaat bir mekndan dier mekna gndermektir.

()

Fahri Rzi, Kaz, Nisbr ve Hzin'in beyanlar vehile

kavl-i erifine kadar bu yetlerin sebeb-i nzul; Reslullah Medine'yi terif edince Medine'nin
yaknnda (Zhre) isminde bir karyede sakin Harun (A.S.) n neslinden (Ben Nadyr) kabilesi
huzur-u risalete gelerek Reslullahn leh ve aleyhinde bulunmamak zere msalaha akdettiler ve
Bedir gazasnda Reslullahn galip olduunu grnce hir zaman peygamberi olduunu kendi
aralarnda tasdik etmiken Uhud gazasnda Mslmanlarn malp olduunu grnce
Reslullah'a adavet izhar ederek musalahay bozdular. Hatta reisleri. (K'b b. Eref) yannda krk

150

kiiyle gizlice Mekke'ye gitti ve mriklerle Reslullah aleyhine ittifak akdetti ve bu ittifaklarn
Cibril-i Emin Reslullah'a haber verince Reslullah evvel K'b'm ldrlmesini emretti ve K'b'm
st birderi (Muhammed b.Mesleme) (Ayle) denilen mevkide K'b' katledince Reslullah (Ben
Nadyr) kabilesini muhasara ve Medine'den kp gitmelerini emretti. Onlar da harp tedariki grmek
maksadna mebni on gn mhlet istediler ve mnafklarn da Korkmayn, biz size muavenet
ederiz demeleri zerine onlardan da imdat bekliyorlard. Reslullah yirmi bir gn muhasara etti.
5837 Mnafklardan imdat gelmedi ve Allah-u Teal da kalplerine korku verdi ve her cihetten
mitleri kesildi, sulha tlib olurlar, lkin Reslullah maslahat onlarn Medine'den
tardolunmalarnda grd iin Medine'den kmalarndan baka bir eye raz olmad. Onlar da
terk-i diyara raz oldular, fakat Reslullah hanelerini ve akarlarn ve sair emval ve eyalarn
terketmelerini ve ancak bir deveye ne ykleyebilirlerse onu gtrp bakasna el uztamamalarn
ve lt- harpten hibir ey almamalarn teklif etti. Onlar da u urta raz olarak birer deveyle ne
gtrebildilerse onunla bazs am'a ve birka aile de Hayber'e gittiler ve onlarn mallarn
Reslullah muhacirine taksimle muhacirinin maietlerini ensar- kiram zerinden kaldrd. nk;
muhacirinin mallar Mekke'de kald iin nafakalar ekseriya ensarn muvenetiyle husule
geliyordu. te u minval zere Yehd'dan (Ben Nadyr) in terk-i diyara mecbur olmalar zerine
vak'ay tafsil etmi ve mmet-i Muhammed'e sermaye olmak zere Cenab- Hak bu yetleri inzal
buyurmutur.
Ceziretlarap'tan evvel tardolunan ehl-i kitaptan bunlar olduu iin evvel-l hair tbir
olunmutur. Yahut har- sn; kyamet olduundan buna evvel-i hair denmitir ve bu tevcih arz-
am'n arz- maher olmasna dellet eden eserleri te'yid eder. nk; evvel-i hair am'a olunca
evvelin ikincisinin de am'a olmas zahirdir. Zira; evvelin sanisinin ancak o evvelin yerinde olmas
icab eder. Reslullahn Yahudilere Medine'den kn emrini verdiinde

()

Yehd'un Nereye kalm? sullerine cevapta

buyurduu da
mervidir. Binaenaleyh; bn-i Abbas Hazretleri Bir kimse arz- maherin arz- am olacanda
phe ederse bu yeti okusun buyurmutur.
Bu yet ehl-i slm'n selmeti iin bir kavmin memleketlerinden tardolunmalarnn cevazna
dellet eder. nk; evliya-y umur maslahat- mmeyi mfsid ve mlhidlerin tard u teb'dinde
grnce biltereddd teb'd ederler ve teb'dleri ve er'an caizdir. Zira; umum menfaat iin hususi
mazarratn ihtiyar olunmas kavaid-i er'iyemiz iktizasndandr. 5838

&&&&&
Vcib Teal Yehd'dan (Ben Nadyr) in Medine'den ihracna iaretten sonra ihracn
keyfiyetini ve onlar ihra etmenin ehl-i iman hakknda byk nimet olduundan nimetini ta'dad
etmek zere :

buyuruyor.
[Ey mminler ! Siz Yehd'un Medine etrafndan kacaklarn zannetmezdiniz ve onlar
da kendi kal'alarn Allah'n gazabna mani olacak zannetmilerdi. Halbuki bu zanlar
yanlt. Zira; Allah'n azab onlara zan ve tahmin etmedikleri cihetten geldi.]
Yani; ey mminler ! Yehd'un kuvvet ve evketlerine ve mallarnn kesretine ve kalelerinin
metanetine bakarak onlarn Medine'den kp gideceklerini zannetmediiniz gibi zahir-i hale
bakarak onlarn terk-i diyar edecekleri hatrnza bile gelmezdi ve onlar da zannettiler ki kaleleri
Allah'n azabn meneder. Halbuki bu zanlarn cmlesi fasiddi. Zira; onlarn asla hatrlarna
gelmeyen yerden Allah'n bels ve emri onlara geldi. Binaenaleyh; zanlar boa gitti. Yahut ehl-i

151

imann zannetmedii cihetten Allah'n nusreti ve inayeti geldi ki (Ben Nadyr) Yahudilerinin
gitmesiyle onlarn hilelerinden kurtuldular.

()

[Allah-u Teal Yahudilerin kalplerine korku koydu. Binaenaleyh; onlar kendi elleri ve
mminlerin elleriyle hanelerini harab etmeye baladlar. Ey gz sahipleri ! Bu hallerden ibret
aln.] Zira; bu gibi haller ibrete ayandr.
Yani; onlarn zannetmedikleri cihetten Allah'n kahr geldi. Zira; mhim vak'alarda ilerini
tedbir eden reisleri katlolununca 5839 kuvvetleri zaafa tebeddl etti ve evketleri krlmaya
balad iin Allah-u Teal kalplerine korku ve tel verdi. Binaenaleyh; emniyetleri btn btn
selbolunduundan kendi evlerini kendi elleriyle ykmaya baladlar ve mminler de onlara
muavenet olmak zere evleri tahripte onlara yardm ettiler. Yahudilerin tahripten garazlar;
Mslmanlara kalmasn ve Mslmanlarn tahripten garazlar ise onlarn saklanacaklar haneleri
bir an evvel izale olunsun ve gzleri nnde nice senelerdir yapp yourduklar ve vcutlarndaki
rhlar mesabesinde kymetli olan hanmanlarn tahriple azaplarnn ziyade olmas ve slm'n
ulviyetini onlara gstermekti. Yahudiler metin kalelerine, mallarnn okluuna, kuvvet ve
kudretlerine istinad ederek ehl-i slm hie sayarken ve ehl-i slm da kendilerinin zaafna bakarak
Yehd'dan tehai ederken birdenbire Cenab- Hakkn resulne inayeti zuhur ederek zayf
saylanlarn kav ve kav saylanlarn zayf olup ahvl, ni olarak tebeddl ediverince basiret
sahiplerinin bu ahvalden ibret almalarn ve meseleyi derin dnp sathi gememelerini Cenab-
Hak ehl-i basirete tavsiye buyurmutur. nk; Yahudiler kuvvetlerine itimad ederken kuvvetin
faydas olmadn anladlar ve akl sahibi olan bu vak'ay gzyle grnce bilsin ve grsn ki
kuvvete itimadn faydas yokmu. Binaenaleyh; kav kuvvetine, zhid zhdne, lim ilmine, gan
gnasna ve metb' etb'ma itimad etmesin. Zira; Allah'n gayrya itimadda fayda olmadn u
vak'a tamamyla izah etmitir.
Yahut ibretle emrin mercii; kfrn ve nakz- ahidle gadretmenin akbetidir. Buna nazaran
ibretle emrin mans Ey mminler ! Siz Yahudilerden ibret aln. Zira; Yahudiler Muhammed (A.S.)
a kfrleriyle beraber ehl-i slama nakz- ahidle gadretmek istediklerinden dnyada terk-i diyar
ederek mallarn ve yurtlarn ehl-i slama terke mecbur oldular. Binaenaleyh; gzyle gren ve
aklyla idrak eden erbab- iz'n bu vak'ay gz nne getirsin ve nakz- ahdin neticesi neye mncer
olduunu aklyla dnsn ki kendisi byle akbet fena netice verecek yolsuzlua cesaret
etmesin demektir. u halde yet; akl ve iz'n olan kimsenin vukuattan ibret almas vcib
olduuna dellet eder. Zira said olan kimse; gayrn halinden ibret alan kimsedir ve kil olan da
hereyi bir ders-i ibret olarak kabul edendir. Bu yette beyan olunan vak'ada en ziyade ibret
alnacak ey; Yehd'un kendilerini hfzeder midinde bulunduklar ve fevkalde itimad ettikleri
hanelerini kendi elleriyle tahribe balayverirleridir. Bu hdise kudret-i lhiyenin kemaline ve
hikmet-i lhiyenin metanetine pek byk delildir ki en ziyade hami saydklar evlerini kendi elleriyle
tahrib etmeleri ayan- istiraptr.
Mminlerin tahriplerine gelince; Yahudiler evlerini ieriden mminler de kalelerini dardan
tahrib etmilerdir. Yahut Yahudileri tahribe evke sebep mminler olduklar cihetle hem kendileri
hem de mminler tahrib etmi oldular.
Hulsa; Allah'n gayrya itimadn 'faydas olmad, Allah'n murad ettii azaba hibir eyin
mani olamayaca, kfrn ve nakz- ahdin neticesinin fena olduu, insanlarn zann hilfna ahvalin
derhal tebeddl ettii ve akl basiret sahiplerinin bu gibi vakayiden ibret almalar vcib olduu bu
yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&

152

Vcib Teal Yahudileri Medine'den ihra ettiini beyandan sonra eer ihra onlar hakknda
mukadder olmam olsa dnyada azap olunacaklarn beyan etmek zere :

()
buyuruyor.
[Eer Allah-u Teal o Yahudiler zerine vatanlarndan tard teb'd olmalarn mukadder
klmam olsayd elbette dnyada bakaca azab ederdi ve onlar iin hirette Cehennem
azab vardr.]
Yani; o Yahudiler zerine Allah-u Teal terk-i diyar etmelerini ve vatanlarndan uzak
olacaklarn Levh-i Mahfuz'da yazmam olsayd elbette onlar dnyada katil, esaret ve sair env'-
azapla azab ederdi ve onlar iin hirette atele azap vardr. Lkin Allah-u Teal onlara azab-
dnyevyle azab etmedi. Zira; vatanlarndan 5841 uzak olmalarn mukadder klmt. Terk-i vatan
ise dier azaplara mukabil bir nevi azab- dnyevdir ki, insanlar iin kahren memleketlerinden
tardolunmak kadar acs unutulmaz bir azap olamaz. nk; lm olsa kurtulur, lkin terk-i diyar
etmek lm gibi deildir. Zira; lfet ettii eylerin cemisini ve mrnn haslat olan servet ve
sairesini terkettii cihetle herbirinin hatrasyla gnlerce muazzep olduu gibi tab'-, beere muhalif
olan zillet ve hnmanm terketmek hatrdan kar bir hakaret deildir. Binaenateyh kahren
vatandan tardolunmak cmle azaba mukabil olduuna bu ayet dellet ettii gibi bununla kalmayp
onlar iin behemehal hirette azab olacana dahi dellet eder. C i l ' ; rezaletle vatandan uzak
klnmaktr.

&&&&&
Vcib Teal Yahudilerin mptel olduklar tard u teb'di beyandan sonra bu belnn baz
esbabn beyan etmek zere :

()
buyuruyor.
[u Yahudiler zerine nazil olan bel onlarn Allah-u Teal'ya ve resulne muhalefetleri
sebebiyledir. Her kimse ki Allah-u Teal'ya muhalefet ederse Allah-u Teal ona azab eder.
Zira; Allah'n ikab iddetlidir.]
Yani; Yehd'dan (Ben Nadyr) kabilesinin terk-i vatan zilletine ma'ruz kalmalarnn sebebi;
intikam sahibi olan Allah-u Tealann ve Reslnn emirlerife muhalefet edip hkmlerine itaattan
malardr. Eer bir kimse Allah'a muhalefet ederse, Allah-u Tel ona azab eder. Zira emrine
muhalefet edenlere Allah'n azab iddetlidir.
Allah'a muhalefet Reslullaha muhalefeti miistelzim olduun dan yetin ikinci fkrasnda
resulne muhalefet zikrolunmamtr. 5842 nk; Allah'a muhalefet resule ve resule muhalefet
Allah'a muhalefeti mstelzimdir. Zira; resuln emri Allah'n ve kezalik Allah'n emri resulnn emri
olduu cihetle birine itaat dierine itaatin ve birine muhalefet dierine muhalefetin ayndr. Ayet-i
celile her ne kadar Yahudiler hakknda nazil olup onlarn muhalefetlerini ve muhalefetelri zerine
terettb eden cezay beyan ediyorsa da Allah'a ve resulne muhalefet eden silerin cmlesi
hakknda ahkm cari olduundan bilmum insanlar muhalefetten menettg gibi muhalefet
edenlerin bu gibi bellara mptel olacaklarnrdah beyan etrnitir.
Ebssuud Efendi'nin beyan vehile bu yet-i celile tarik- brhan suretiyle maksada dellet
eder. Binaenaleyh; kyas- mantkyi takrir yledir : Yahudiler u azaba mstehaklardr. Zira onlar

153

Allah'a ve Reslne muhalefet ettiler. Her kimseler ki Allah'a ve Reslne muhalefet edeler, onlar
azaba mstehakardr. O halde Yahudiler u azaba mstehaklardr demektr.

&&&&&
Vcib Teal Yahudilerin vatanlarndan tard u teb'dlerine karar verildiini beyandan sonra
karar- vki zerine Reslullah ve ashab tarafndan vuku bulan tazyikin rza-y lh'ye muvafk
olduunu beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[Ey mminler ! Dmanlarnzn pek kymetli olan hurma aalarnn bazlarn sizin
kesmeniz veyahut kesmeksizin kk zerinde kaim olduu halde terketmeniz izn-i
lhiyledir ve aalarn kesmek zere varid olan izn-i lhi emre muhalefet edip ahkm-
lhi'yeden km ve davete icabet etmeyen fasklar hakir ve zelil klmak iindir.]

Fahri Rzi'nin beyan vehile Reslullah ashabyla beraber (Ben Nadyr) in karyelerini
muhasara etmek, hurmalarn 5843 kesmek, bostanlarn yakmak ve ykmak suretiyle onlar
tazyika balaynca Yahudiler Y Muhammed (S.A.) ! Sen davanda salh murad ederim derken
imdi fesada baladn. Rabbin TeaI sana boyle mi emrediyor? demeleri zerine ashap ihtilfa
baladlar. Bazlar aalarn kesilmesi ve bazlarnn da kesilmemesi cihetini ihtiyarla fikirler
arpnca meselenin rza-y lhye muvafk olduunu beyan etmek ve ihtilfa nihayet vermek
zere bu yet nazil olmutur.
Yahudilerin hurmalarnn hepsi kesilmeyip belki bazlar olduuna iaret iin ba'za dellet

( )lfz varid olmu ve aalar kesip kesmemenin her ikisi de msaade-i er'iyeyle
olduuna iaret iin tahyire dellet eden ( )kelimesi varid olmutur. Binaenaleyh; dmanlar
eden

tazyik ve hasretlerini tezvid iin balarn ve bahelerini yakmak ve ykmak caiz olduu gibi hali
zre terketmek de caizdir. Bu yetten istidlal ederek eimme-i Hanefiyenin itihad da bu minval
zeredir. Yani dmanlarn evketlerini krmak ve cemaatlarn datmak ve onlara azab etmek
neye mtevakkfsa onu ilemek' merudur. Kfirlerin bu gibi felketlere mstehak olmalarnn

()

sebebi; kendi gnahlar olduuna iaret iin zamir mevziinde ism-i zahir olarak
lfz
vrid olmu ve anlarn tahkir iin fskla tehir ve tescil olunmulardr. nk f s k ; tarik- haktan
kmaktr. Tarik- haktan kanlar dnyada ve hirette her trl cezaya mstehaklardr.

&&&&&
Vcib Teal kfirlere nazil olan azab beyandan sonra onlardan alman emvalde muamelenin
ne yolda olacan beyan etmek zere :

()
buyuruyor.5844
[Yahudilerden Allah-u Tealnn resul zerine reddettii emvali itinam etmek zere
siz atla ve sair binitlerle lgar etmediniz. u halde o emval-i ganimeti almak iin seyr-i seri'le
emeiniz gemedi ve lkin Allah-u Teal peygamberlerini diledii kimselere musallat klar.
Zira; Allah-u Teal herey zerine kadirdir.]

154

Yani; (Ben Nadyr) Yahudilerinin mallarndan Allah'n resulne iade ederek verdii eyann
kffesi hassaten Reslullahndr. Binaenaleyh; Reslullah diledii mahalle sarf ve istedii
kimselere sadaka eder. u halde sizin mdahaleye hakknz yoktur. Zira; siz o mal tahsil ve
cem'etmek iin at ve deveyle sr'at ederek gidip meaukat ekmediniz ve lkin Allah-u Teal
resullerini diledii kimselere musallat klar, zahmetsiz ve meakkatsiz onlarn mallarn ve yurtlarn
resullerine teslim eder. Zira; Allah-u Teal resullerinin dmanlarn kahr u ihlke ve mallarn
dostlarna red ve teslime, dmanlarn kalplerine havf ve endie ilkasna ve bunlarn emsali
mmkn olan herey zerine kadirdir.
Bu yette Yehd'un ellerinde bulunan mallarna bihakkn mstehak olmayp kfrleri
sebebiyle bigayrihakkn mutasarrf olduklarna ve bihakkn Reslullah'a. ve ehl-i slama lyk

()

olduuna iaret iin red ve iade mansna olan

kelimesi varid olmutur. nk; Vcib
Teal ns ibadet iin halkettii gibi nsn ellerinde bulunan mallarn da ibadete vesile olmak iin
halkettiinden silerin ve bilhassa kfirlerin ellerinde bulunan mallar bihakkn mminlere lyk olup
kfirlerin ellerinde bulunmas ibadete sarfolunmadndan dolay ariyet ve bilistihkak mutasarrf
olmulardr. Binaenaleyh; kfirlerden alarak mminlere teslimine red ve iade denilmitir. Sanki
siler muti' olanlarn haklarn gasbetmiler de sonra sahibine iade olunmu gibidir.
(Ben Nadyr) in terkettikleri emvalin kffesi Reslullah'a mahsus olduuna iaret iin umuma
dellet eden ma-i artiyye varid olmu ve bu cmle-i artiyenin cezas kelmda mukadderdir ki

( ) yani Yehd'un terkettii emval ancak Reslullah'a mahsus olup bakasna

tecavz etmez demektir.

()

Fahri Rzi'nin beyan vehile

cmlesi Yahudilerin mallarnn Reslullah'a
mahsus olmasna illet ve sebeptir. 5845 nk; ashab- kiram (Ben Nadyr) in Reslullah'a
devrolunan emvali Hayber'den alman emval-i ganimete kyasla muhasarada hazr olan guzat
beyninde taksim olunacak zannmda bulunmalar zerine Cenab- Hak bu zanlarnn yanl ve
(Ben Nadyr) in terkettii emval, ganimet olmayp Allah'n resulne atiyesi olduunu ve emval-i
ganimetler emvai-i fey' beyninde fark bulunduunu beyan buyurmutur. nk e m v a l i g a n i
m e t ; atla, deveyle uzak yola gitmek ve kfirlerle muharebe etmekle ve birok zahmetlerle alman
emvaldir. Ben Nadyr'in emvaline gelince; zahmetsizce hasl oluvermitir. Zira; yukarda beyan
olunduu vehile Ben Nadyr'in karyeleri Medine'ye iki mil mesafede olup oraya gitmek iin
ashabn binite ihtiyalar olmadndan yaya olarak gidiverdiler. Hatta Reslullah'tan baka binitli
yoktu, Reslullah bir deveye binmiti. Geri Ben Nadyr muhasara ve onlarla cz'i muharebe vuku
bulmusa da az zaman iinde Allah-u Tealnn onlara korku ilkasyla terk-i diyara raz
olduklarndan mukatele olmam menziline tenzil olunarak onlarn metruktna fey' tbir
olunmutur. nk; kfirlerin ellerinden harp ve darpla alnan emvale g a n i m e t ; ve
meakkatsiz alnan emvale fey' tbiri ta'birat- er'iyedendir. te Ben Nadyr'in emvali zahmetsiz
ele getiinden Cenab- Hakkn resulne atiyesi olduu cihetle tasarrufunu Reslullah'a tahsis
buyurmutur. Yani Ey mminler ! Siz Ben Nadyr zerine hcumunuzda sair gazalarda grlen
zahmet gibi zahmet ekmediinizden ve binite muhta olmadnzdan onlarn metruktn taksime
istihkaknz yoktur demek olur. Ancak Reslullah muhacirinin ihtiyalarn nazar- dikkata alarak
(Ben Nadyr) in emvalini muhacirin beyninde taksim ve ensar- kiram zerinden muhacirinin
meakkatlarn kaldrmakla her iki snfa riyet buyurmutur. Yalnz ensardan kimse ki (Ebu
Dcne) ve (Sehl b. Hanif) ve (Haris b. Samme) nin ihtiyalarna binaen onlar da taksimde dahil
ve mterek klmtr.

&&&&&
Vcib Teal ehl-i Kur'ann terketmi olduu emvalin resulne ait olduunu beyandan sonra o
gibi emvalin masrafn beyan etmek zere :5846

155

buyuruyor.
[Ehl-i Kur'ann emvalinden Allah'n resul zerine red ve iade ettii ey; Allah-u Teal
ve Resl' ve Resl'nn akrabalar, yetimler, miskinler ve yolcular iindir ki, bu minval
zere taksim sizden zenginler beyninde tedavl eder bir ey olmasn iindir.]
Yani; muharebesiz ve mukatelesiz kfir olan karyeler ahalisinin her nevi emvalinden Allah'n
resulne iade suretiyle ihsan ettii emval-i fey'den evvel bir hissesi Allah-u Teal'ya mahsustur.
Allah'n hissesiyle K'be-i Muazzama ve sair mesacid-i slmiye tamir olunur. Saniyen bir sehmi
Reslullah'a mahsustur ki onunla Reslullah hal-i hayatnda evld iyaiinin nafakasn tedarik
buyurur ve Reslullahn vefatndan sonra sehm-i nebevileri imam- zamana masruf olur yahut
asakir-i slmiye ve hudut kalelerine sarfolunur. Allah-u Teal'nn ve Reslnn hisselerinden
sonra emval-i mezkreden bir hissesi Reslullahn akrabas (Abdlmuttalib) ve (Him)
evldnadr ki Reslullah'a karabet-i nesebiyeleri olanlara sarfolunur. Bundan sonra birer hisse
yetimlere ve fakirlere ve zrt yolculara sarfolunur. u minval zere taksimin hikmeti; zaman-
cahiliyede olduu gibi sizden zenginler beyninde tedavl eder birey olmamasdr. nk; zaman-
cahiliyede bu gibi emvali zenginler servetine, eraf erefine ve erbab- mansb mansplarna
istinad ederek taksim ederler ve ihtiya erbabn nazar- itibara almazlar ve haklarn zayi etmekle
insanlar arasnda intizam muhafazaya yegne hadim olan adaleti ihll ederlerdi. te u det-i
cahiliyeye ittib' olunmasn iin Cenab- Hak Kur'anda bizzat taksimle kullarna hakikati beyan
buyurmutur.
Vcib Teal'nn bu taksimi insanlar arasnda yekdierinin hukukuna tecavz etmemek ve
herkesin hukukunun mahfuz olmas ehem olduunu beyan iindir. Emval-i fey'in bir hissesi Allahu Teal'ya mahsus demek Mesalih-i mslimnden sedd-i sura 5847 yani harp cephelerine ve
nehirler almak suretiyle umumun intif'na ve kprler yapmak ve bunlarn emsali gibi menfaat-
umumiyeye sarfolunur demektir, yoksa haa Allah'n ihtiyac var da bir hisse de ona ayrlr
mansna deildir.
Bu yet; bundan evvelki yetin beyan mesabesinde olduundan edat- atf terkolunmutur.
nk; atfta ma'tufla ma'tufunaleyh beyninde mugayeret olmak lzmdr. Binaenaleyh; burada
mugayeret olmad iin atf terkolunmutur.

&&&&&
Vcib Teal emval-i fey'in resulne raci olduunu ve Kur'anda masrafn beyandan sonra her
hususta ve bilhassa emvali taksim hususunda resulnn emir ve nehyine ittib' lzm geldiini
beyan etmek zere :

()
buyuruyor.
[ol eyi ki size peygamberiniz emretti, derhal o emre imtisal edin ve ol ey ki ondan
sizi peygamberiniz nehyetti, derhal ondan vazgein ve Reslullahn emrine ve nehyine
muhalefette Allah'tan korkun. Zira; Allah'n azab iddetlidir.] u man

()

emir mansna olduuna nazarandr. Amma

156

( )de bulunan

( )vermek mansna olduuna nazaran

man-y yet: [Ey mminler ! Emval-i fey'in mansn bildikten sonra sizin zerinize vcib olan;
resulnz emval-i fey'den size her ne verirse derhal onu aln. Zira; hakknz odur. Binaenaleyh;
verdii eyi az grmek gibi bireye cr'et ederek mcadeleye kalkmayn. nk taksim; Allah'n
emriyle Reslne aitolduundan her ne verirse onu kabul ve skt etmek vazifenizdir ve
Reslnz sizi her neden nehyederse nehyettii eyde her halde sizin iin bir mazarrat
olduundan derhal onu terketmeniz lzmdr. nk; Reslullahn nehyi hikmetten hal olmad
iin hemen vakit fevtetmeksizin ondan vazgemek her mmin iin bir vazife-i diniyedir 5848 ve
Reslullah'a muhalefette Allah'tan korkun. nk; muhalefet edenlere Allah'n azab iddetlidir.]
Kur'anda en ziyade mcmel ve mfid bilmum ahkm cami olan yetlerden birisi de bu
yettir. nk bu yet; kavlen ve fiilen emr nehyi resule mil olduu gibi btn menhiyat ve
memurata da mil olduundan ahkm- er'iyeyi bu yet tamamyla camidir. Zira; dnyev ve
uhrev insanlarn ahvaline mteallik bir hkm olsun da emir veya nehyi resulden hari olsun,
olamaz. Binaenaleyh; elbette bunlardan birinin mtemiltndan olaca aikrdr. nk; gerek
Kur'anda, gerek hadste beyan ve onlardan istinbt olunan ahkmn cmlesi bizlere zat-
nebevilerinden geldii iin herbiri onun emr nehyinde dhildir.
Geri bu yet emval-i fey' hakknda nazil olmusa da itibar elfazn umumuna olup sebebin
hususuna olmadndan sebeb-i nzul olan emval-i fey'in ahkm da yetin umumunda dahildir.
Hulsa; Reslullah her ne emrederse onu tutmak ve her ne verirse taksimde ona raz olmak
ve her neden nehyederse derhal ondan menhi olmak mmeti zerine vcib ve emr nehyine
muhalefette Allah'tan korkmak ve nefsini azaptan saknmak lzm ve muhalefet edenlere Cenab-
Hakkn azab iddetli olduu bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal emval-i fey'in masrafn beyandan sonra o masraftan bazlarnn haiz olduklar
sfatlarn beyanla an ereflerini leme iln ve ihtiyalar cihetinden emval-i fey'e istihkaklarn
beyan etmek zere :

()



buyuruyor.
[Emval-i fey' fukara-y muhacirin iindir ve onlar ol kimselerdir ki, kfirler tarafndan
cebren ve kerhen memleketlerinden 5849 ve mallarndan karldlar. Halbuki onlar
Allah'tan rzk ve rza taleb ve onlar Allah'n dinine ve resulne bihakkn yardm ederler. te
u evsaf haiz olanlar imanlarnda doru ve sdklardr.]
Yani; emval-i fey'e mstehak olanlar beyan olunmusa da onlarn iinden en ziyade
mstehak olanlar ol kimselerdir ki, onlar Mekke kfirleri tarafndan cebren ve kahren Mekke'den
Medine'ye hicrete mecbur edilerek hicret ettiler ve dnyada rzk ve hirette rza-y lh'yi taleb
eder olduklar halde memleketleri olan Mekke'den evlerinden ve mallarndan ihra olundular ve
dinini tervc ve i'l-y kelimetullah etmekle Allah'a ve ahkm- er'iyeyi ner ta'mim ve takviye
hususunda bezl-i can ederek Resl'ne yardm ederler. te bunlar zahir ve btn manlarnda
sadk olanlardr.
Fahri Rzi'nin beyan vehile bu yette Vcib Teal muhacirinin istihkaklarna illet ve sebep
olmak zere onlarda mevcut olan alt sfat beyan buyurmutur : B i r i n c i s i ; fakir olmalar, k i
n c i s i ; muhacir olmalar, n c s ; memleketlerinden ihra olunmalar, d r d n c s ;
dnyada rzk ve hirette rza taleb eylemeleri, b e i n c i s i ; Allah'a ve resulne yardm etmeleri,
a l t n c s ; imanlarnda sadk olmalardr. u evsafn cmlesi onlarn anlarna ta'zimi icab
ettiinden Cenab- Hak bunlarn emval-i fey'e istihkaklarnn ziyade olmasna bu evsaf sebep
olarak zikretmi ve bu vesileyle anlarn i'l buyurmutur. nk gerek fakr ve gerek
diyarlarndan cebren ihrala hicret, maiete ihtiya hasl eden esbaptandr. Bundan sonra hem
emr-i dnyay hem de emr-i hireti arayp muattal olmadklarn ve bunun ikisini cemetmek kmil
157

olan kimselerin anndan olduu cihetle u sfatn onlarda bulunduunu beyanla anlarna ta'zim
buyurmutur. Bundan sonra Reslullahn ihtiyac zamannda mallar ve canlaryla her nevi
muavenette bulunduklarn beyanla meziyet-i merdne sahipleri olduunu iln etmi ve bunlarn
harite grlen i ve hareketleriyle imanlarnda sadk olduklarn beyanla anlarn i'l
buyurmutur. nk; imanlarnda sadk olduklarn beyanla nifaktan ve nusretlerini beyanla buhl
cebanet gibi denaetten, rzk ve sevap taleb ettiklerini beyanla kesel 5850 ataletten tebrie
etmekle u evsaf haiz olan zevat Cenab- Hak bizzat sena buyurmutur.

&&&&&
Vcib Teal muhacirinin baz evsafn beyanla senadan sonra ensr- kiram sena etmek
zere :

()

buyuruyor.
[ol kimseler ki onlar muhacirinden evvel Medine'yi ve iman kendilerine vatan ittihaz
ettiler. Onlar kendilerine hicret eden kimseleri candan severler ve muhacirine emval-i
fey'den verilen eyden dolay nefislerinde ihtiya, ztrap ve tevi gibi birey bulmazlar ve
hatrlarna gelmez ve kendilerinde ihtiyac- azim olsa da garipleri ve muhacirleri kendi
nefsleri zerine ihtiyarla tercih ederler ve ol kimse ki kendi nefsinin hrs u buhlnden
himaye olundu. te onlar ancak fevz necat bulucular dr.]
Yani; ol kimseler ki onlar muhacirin hicret etmeden evvel Medine'yi kendilerine mekn ittihaz
ederek, kararlam mekn menzilinde sabit imanla iman ettiler. Onlar dindalar olan ehl-i
imandan kendi taraflarna hicret edenlere halisan livehillh muhabbet eder ve muhabbetin eserini
harite muhacirine muavenetle fiilen izhar ederler ve hicret eden mmin birderlerine kemal-i
muhabbetlerinden Reslullahn muhacirine vermi olduu emval-i fey'den dolay kendi nefslerinde
haset, buz u adavet gibi ahlk- zemimeden birey bulmazlar ve ensar- kiram muhacirine fart-
muhabbetlerinden kendilerinin iddetli ihtiyalar olsa da onlar kendi zerlerine ihtiyarla takdim ve
tercih ederler ve ol kimse ki, nefsinin hrs u tamamdan hfzolunarak nefsine muhalefetle
itihsndan menetti. te u evsaf cami olup db- mrvvet ve 5851 uhuvveti muhafaza
ederek fisebilillh ihvanna yemek yedirip hanesinde oturtmakla ihtiyalarn defeden zevat-
marnileyhim korktuklarndan kurtulup umduklarna nail olmakla fevz necat buluculardr.
Bu yette ensar- kiramn imanlar sabit olduuna iaret iin iman lfz dar zerine
atfolunmutur. nk; ensar imanlarn kendilerine hmi ve hafz klarak vatan addettiler. nsann
vatan kendini muhafaza ettii gibi onlarn imanlarnn da kendilerini muhafaza ettii beyan
olunmutur. Ensarn ulvv- cenap ve ahlk- hamde sahibi olduklarn beyan iin Cenab- Hak
her ikramn ve mrvvetin esas olan muhabbetlerini beyandan sonra muhabbetlerinin eserini
harite izhar ettiklerini beyan iin muhacirin hakknda asla eser-i ibirar ve buz u haset gibi
bireyler gstermediklerini beyan buyurmutur.
Muhacirine verilen emval-i fey'den ensarn hatrna ihtiyatan ne'et eden evsaf- zemimeden
birey gelmemitir. Ensarn muhabebtlerinin hakiki olduunu beyan iin kendilerinin eedd-i
ihtiyalar olduu halde muhacirini kendi zerlerine takdim ettiklerini beyan buyurmutur. nk;
ensar- kiram muhacirleri her eylerine mterek kldklar gibi hatta haremi iki olan birinin,
rzasyla tatlik ederek muhacirinden birine tezvic ettii de mervidir. En nefis mallarnda muhacirini
kendilerine tercih ettikleri bu yetin sarahatyla beyan olundu ve yetin sebeb-i nzul de bu
many te'yid eder. Zira sebeb-i nzul; Ben Nadyr tardolununca Rasulullah Emvalinizde eskisi
gibi muhacirini erik klarsanz emval-i fey'den size de hisse vereyim, isterseniz muhacirini
malnza kartrmayn, emval-i fey'i yalnz onlara taksim edeyim buyurunca Malmz da taksim

158

ederiz, emvali fey'i de muhacirlere taksim ederiz, biz birey almayz demeleri zerine b yet
nazil olmutur.
Vcib Teal bundan evvelki yette muhacirini alt sfatla sena buyurduu gibi bu yette dahi
ensar alt sfatla sena buyurmutur. B i r i n c i s i ; imanlarn vatan mesabesinde tutarak
kendilerine hmi addetmeleri, k i n c i s i ; muhacirine muhabbetleri, n c s ; muhacirine
verilen atiyyeden haset ve buz gibi nefislerinde birey bulmamalar, d r d n c s ; kendi
5852 ihtiyalar olsa dahi muhacirini kendi zerlerine tercih etmeleri, b e i n c i s i ; buhulden
nefislerini muhafaza etmeleri, altncs; u sfatlarn eseri olarak dnya ve hirette fevz necat
bulmalardr.
Bu yette fevz necata sebepten birisi de uhtan nefsini vikaye olduu beyan olunmutur.
nk u h h ; bir hrs- edidle buhul ki mptel olan kimseyi irtikb- mahrime kadar sevk ve
buhln en fenasn intc eder bir hlet-i rhiye ve nefsiyedir. Binaenaleyh; byle muharremat
irtikba sebep ve esas olan eyden nefsini muhafazaya muvaffak olan kimse elbette necat
bulucudur.
Baz ulema nefsi uhhtan vikayeyi yle tefsir ettiler : Allah'n nehyettii eyi almayan ve
Allah'n emrettii eyi vermekten ekinmeyen kimse nefsini uhh denilen buhulden muhafaza
etmi olur. Bu many Hz. Cabir'in Reslullah'tan rivayet ettii bir hadis-i erifi de te'yid eder.
Reslullah ;

)
)

buyurmutur.
(Yani Siz zulmden saknn. Zira zulm; yevm-i kyametin karanlklardr ve siz hrsla
buhlden ekinin. Zira hrsla buhul; sizden evvel geenleri ihlk etti. nk buhul ve hrs; evvel
geen mmetleri kanlarn dkmeye ve haram olan eyleri hell addettirmeye kadar gtrd
demektir.) te bu hadis-i erif uhhun insan iin mhlik bir maraz- edid olduunu beyan etmitir.
Nefsi mhlik olan u marazdan nefsini vikaye eden kimsenin felah bulacan Cenab- Hak bu
yette beyan buyurmutur. Binaenaleyh; u mhlik marazdan kil olan kimsenin tevekkisi vcibtir.

&&&&&
Vcib Teal evvel muhacirini ve saniyen ensr sena ettikten sonra mminlerden imanla
sebkedenlere muhabbet eden ehl-i imn sena etmek zere :

()
buyuruyor. 5853
[ol kimseler ki onlar iptida hicret eden muhacirlerden sonra geldiler. Rablerine
mnacatlarnda onlar derler ki Ey bizim Rabbimiz ! Bizi ve bizden evvel iman ederek
imanlaryla bizi ileri gemi olan ihvan- dinimizi mafiret et ve bizim kalplerimizde ol
kimselere haset, buz u adavet gibi fena ahlk halketme. Ey bizim Rabbimiz ! Zira; sen
kullarn esirgeyici ve yarlgaycsn.] Binaenaleyh; bizi ve cmle ehl-i iman rahmetinle yarla
ve bizlerden insanlk icab sdr olan gnahlarmz setret ve kalbimizde bilmum mminlere kar
buz halketme ki rabta-i uhuvvete halel gelmesin ve ehl-i iman yekdierine kar uhuvvetin
icabatn mumuhafaza etsin demekle du ederler.
Fahri Rzi ve Ebussuud Efendi'nin beyanlar vehile bu yet ashaptan sonra ilyevmilkyam
gelen ehl-i imana mildir. nk; Ashaptan sonra gelenler sz, iiyemilkyam gelenlere

159

mildir. Sonra gelenlerin ashaba ve ashaptan sonra gelip ve du eden kimseden evvel geenlerin
cmlesine ta'zmle riyete borlu olduuna bu yet dellet eder. nk; ashaptan ve sair
kendinden evvel geen ehl-i imana buzeden, bu yetten hari demektir. Zira; Allah-u Teal ehl-i
iman bu srede e taksim buyurmutur. B i r i n c i m e r t e b e ; muhacirin, i k i n c i m e r t e
b e : ensar, n c m e r t e b e ise bunlara tbi olup ta'zim ve riyetle du edenlerdir. u
halde bir mmin muhacirinden veya ensardan olmazsa bu yette ta'rif olunduu vehzere cmle
ehl-i imana du ve kendinden evvel geenlere muhabbet ve ta'zim edenlerden olur. u
mertebeden birinde bulunamayann elbette ehl-i iman mertibinden hari olaca phesizdir.
Binaenaleyh; ashaptan muhacir ve ensardan olmayan bir kimsenin bari nc mertebede
bulunan mmilerirt zmresinden olmaya almas vazife-i diniyedendir. Sonra gelenlerin evvel
geenlere du etmeleri ve onlarn kadirlerini takdir ederek onlara ta'zim ve muhabbet etmesi
kadirinaslk ve onlardan bize mteselsilen gelen an'ent- diniye nimetine kretmektir. Mminler
iin dularnda evvel geen ihvan- dinlerini unutmamak ve mnacatlarnda kendilerine terik
ederek mnacat etmenin mrvvet ve db- uhuvvetten olmasna yet dellet eder.
Bu yet-i celile; evvel geenlere ta'zim ve muhabbet eden ve 5854 cmle ehl-i imana du ile
megul olan mminleri meth sena iin sevkolunmutur.

&&&&&
Vcib Teal mminlerin mertebe zerine olduklarn ve herbirerlerinin haiz olduu
mahasin-i ahlkiyeyi beyandan sonra ehl-i slm'n mahasin-i ahlk meydanda olduu halde
kfirlerle mnafklarn aralarnda cereyan eden fena hallerinin ve yalan szlerinin taaccbe ayan
ahvalden olduunu beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[Grmedin mi y Ekrem-er Rusl ! ol kimseleri ki onlar nifak ettiler. Ehl-i kitaptan kfir
olan kardelerine onlar derler ki Allah hakk iin eer siz Mslmanlar taraf mdan ihra
olunur sanz biz de sizinle beraber karz ve sizinle ktal hakknda aslen ve ebeden hi
kimsenin szne bakmayz ve emrine itaat etmeyiz ve eer siz ktal olunursanz elbette biz
size yardm ederiz. te mnafklar byle demekle Yahudileri aldattlar. Binaenaleyh; Allah-u
Teal ehdet eder ki onlar u szlerinde elbette yalanclardr.]

Yani; Medine'de bulunan mnafklar Yahudilerle gizlice grrler, Reslullah aleyhinde

konuurlar ve gizli adavetlerini yekdierine anlatrlar ve mnafklar Yahudilere kar yeminle
te'minat verirler ve derlerdi ki Eer Muhammed (A.S.) ve ashab tarafndan siz vatannzdan
karlrsanz biz de sizinle beraber karz. Zira; muhabbetinizden ayrlmayz, her nereye
giderseniz biz de sizinle oraya gideriz. Korkmayn, sizi ve bizi Medine'den karmak kolay deildir,
sizin hakknzda ktal ve sair zararnza dair her kim bize ne sylerse biz onun szne asla itaat
etmeyiz. Eer siz mukatele olunursanz elbette biz size yardm ederiz, asla szmzden 5855
dnmeyiz derler ve bu gibi sahte szlerle Yahudileri adavet-i Reslullah'a tevik edip,
kandrrlard. Allah-u Teal onlarn bu szlerinin hep yalan olduunu beyan buyurdu ve bu kadar
yalana cr'etlerinin taaccbe ayan birey olduuna iaret iin yetin evvelinde taaccbe dellet
eden hemze-i istifhamla rad buyurmu ve demitir ki Ya Ekrem-er Rusl ! Grmez ve bilmez
misin ol mnafklarn hallerini ki, onlar neler sylerler ve kfriyatta kendi kardeleri olan ehl-i
kitaptan kfirleri nasl marur ederler? Bu kadar sahte kandr taaccbe ayan bir haldir.
Mnafklarla Yahudilerin gizli sohbetleri ve kfrde itirakleri olduuna iaret iin Cenab- Hak
Yehd'la mnafklara ihvan tbir buyurmutur. Bu haberlerinin cmlesinin yalan olduunu
vukuundan evvel haber vermek gaipten haber kabilindendir. Zira; u mukaveleleri zerine ok
160

vakit geirmeksizin (Ben Nadyr) Medine'den karldklar halde mnafklar bu szlerinden

hibirisinde sebat etmedikleri cihetle vukuat haber-i lhiye muvafk olarak zuhur etmitir. nk;
mnafklar Biz de sizinle beraber gideriz dediler. Halbuki Yahudiler gittikleri halde onlar
gitmediler ve yardm ederiz dedikleri halde yardm etmediler.

&&&&&
Vcib Teal mnafklarn yalanc oluklarna icmlen ahadet ettikten sonra onlarn yalanlarn
tafsil etmek zere :

()

buyuruyor.
[Zat- ulhiyetime yemin ederim ki, eer Yahudiler Medine'den karlsa mnafklar
onlarla beraber kmazlar. nk; vaadleri yalandr ve eer Yahudiler mukatele olunsalar
mnafklar Yahudilere asla yardm etmezler. Ve eer farzmuhal kabilinden mnafklar
Yahudilere yardm etmeye balasalar ehl-i slm'n hcumuna kar arkalarn dnerek firar
ederler ve onlarn firarndan sonra Yahudiler yardm olunmazlar.] te mrr-u zamanla
grld ki ahval aynyla Cenab- Hakkn haberi gibi zuhur etti. nk; ihbarat- lh'yede asla hilaf
olmaz.
Vcib Teal mnafklarn Yahudilere yardm edemediklerinin sebebini beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[Ey mminler ! Mnafklarn kalplerinde sizden korkular Allah'tan korkularndan daha
ziyadedir, szden Allah'tan ziyade korkmalarnn sebebi; onlarn fehimsiz bir kavim
olmalardr.]
Yani; ey cemaat- mslimn ! Zat- ulhiyetime yemin ederim ki mnafklarn kalplerinde sizin
mehabetiniz kemaliyle yerletiinden sizden korkular Allah'tan korkularndan daha ziyadedir. Zira;
Allah-u Teal onlarn kalplerine sizin tarafnzdan korku ilkaa ettii cihetle zahirde onlar Allah'tan
korkar gibi grnrlerse de hakikatta ehl-i imandan daha ziyade korkarlar. Onlarn sizden daha
ziyade korkularnn sebebi; onlarn azamet-i lhiyeyi hakkyla bilip kadrini takdir edememleridir.
Halbuki Cenab- Hak cmle eyann halik olduu cihetle ancak Allah'tan korkmak lzmken
mnafklar idrak edemediklerinden bilkis Allah'n kullarndan Allah'tan ziyade korkarlar. Bu ise
cehalet ve hamakattan baka bir-ey deildir.
Mnafklarn korkular yalnz korku olmayp hzn ve ztrapla kark iddetli bir korku

()

()

olduuna iaret iin

yerinde
varid olmutur. nk r e h b e ; hzn ve
ztmpla beraber iddetli korkudur, yoksa yalnz korku deildir. Zira; ashab- izamn ecaat ve
celdetleri ve Reslullah'a kemal-i itaatlar ve dinlerine son derece ihtimamlar sebebiyle
dmanlar olan mnafklarn gzlerinde Cenab- Hak onlar fevkalde 5857 mehabetli
gsterdiinden mnafklar yalnz korkuyla kalmayp belki korkuyla beraber ztrab- elm ve hzn-
tavil ifinde bulunduklarna bu yet dellet eder.
te bu yetten fehmolunduu vehile bu kadar korkunun menei; ashab- Reslullahn
kuvve-i maneviyeleri neticesi Allah'n halkettii mehabet sebebiyle dmanlarna gayet ar ve
byk grnmeleridir. Binaenaleyh; nusreti halkedecek olunca Cenab- Hakkn; dmanlar
gznde asakir-i slmiyenin mehabetini de halkedeceinde phe yoktur.

161

&&&&&
Vcib Teal mnafklarn ve Yahudilerin ashab- Reslullah'tan korktuklarn beyandan sonra
korkunun neticesini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Toplu olduklar halde Yahudiler ve mnafklar sizinle kavga etmezler, ill kaleyle etraf
evrilmi kylerde veya duvar arkasnda kavga ederler.]

[Onlarn kendi aralarnda kuvvetleri iddetlidir.] Binaenaleyh; birbirleriyle kavga
ettiklerinde gazaplar iddetli olur. u halde onlarn zaaf u cebnetleri size kardr, yoksa kendi
aralarnda ecaatlar vardr.

[Sen onlar toplu ve reyleri bir araya gelir zannedersin. Halbuki onlarn kalpleri
danktr.] Reyleri asla bir araya gelmez. Binaenaleyh; herbiri bir arzuda bulunurlar. 5858

()

[u ihtilfn sebebi onlarn dnyev ve uhrev menfaat ve mazarratlarn, salh ve

felahlarn bilmez idraksiz bir kavim olmalardr.]
Yani; ey ehl-i iman ! Allah'n sizde halketmi olduu mehabet sayesinde mnafklar ve
Yahudiler toplu olduklar halde ak mahalde sizinle muharebe edemezler, ancak kaleyle etraf
evrilmi kylerde veya duvar arkasnda muharebe ederler. Zira; Allah-u Teal onlarn kalplerine
korku ilkaa ettiinden akta muharebeye cesaret edemezler. nk; kuvve-i maneviyeleri krktr.
Binaenaleyh havf ve dehet onlarn her taraflarn ihata ettiinden kaacak duvar arkas veya kale
bedeni ararlar ki gazab- lh'den kendilerini kale veya duvar muhafaza eder zannnda bulunurlar.
Halbuki bu zanlar fasiddir ve onlarn sizden korkular kendilerinin zayf olduklarndan deildir.
Belki Allah'n onlarn kalplerine korku ilkaa ettiindendir. Zira; onlar kendi aralarnda ceng cidal
ettiklerinden yekdierine kar azaplar iddetli ve kuvvetlidir ve ilk defa grdnde sen onlar
mttefik zannedersin. Halbuki onlarn maksatlar ve itikatlar muhtelif olduundan kalpleri
periandr. Binaenaleyh; szleri bir araya gelmez, akbette me'yus ve mnhezim olurlar. u
ihtilflarnn sebebi; onlarn menfaatlarn bilmez fehimsiz bir kavim olmalardr.
Bu yet ehl-i iman muharebeye teci' iin sevkolunmutur. Binaenaleyh Mslmanlara lzm
olan; daima Mslmanlar dmanlar aleyhine teci' ve muharebeye tevik etmektir ve bilhassa
ocuklara itikad- hakk ve akaid-i slmiyeyi ve ilmihali retmekle beraber ecaat ve besaletten
bahsederek bytmek ve silh kullanmasn ve muhafaza-i nefis ve mdafaa-i hukuk kaziyelerini
retmek ve slmm mezysndan bahsederek yetitirmek vazife-i diniye-i Islmiyedendir.
Cenab- Hak bu yette kfirleri drt eyle zemmetmitir : B i r i n c i s i ; slmlara kar
korkak olup aktan muharebeye cesaret edemeyerek kale veya duvar arkas aramalardr. k i n c
i s i ; kendi aralarnda birbirlerine buz u adavetlerinin iddetli 5859 olmasdr. n c s ;
zahirde toplu grnmekle beraber kalplerinin muhtelif olup reylerinin bir araya gelmemesidir. D r
d n c s ; bu hallerin cmlesine sebep menfaat ve mazarratlarn farketmez anlaysz bir
kavim olmalardr. u halde ehl-i imann, kfirlerin zemmolunduklar sfatlarn hilfnda aktan
muharebeye cesaretli ve kendi aralarnda yekdierine muhabbet ve merhametli, kalpleri mttefik,
reyleri toplu, menfaat ve mazarratlar farkeder bir kavim olmalar lzmdr ki kfirlerde bulunan
fena haller onlarda bulunmasn.

162

&&&&&
Vcib Teal mnafklar ve Yahudileri drt eyle zemmettikten sonra onlarn hallerini evvel
geenlerin hallerine tebihle meseleyi kemaliyle izah etmek zere :

()
buyuruyor.
[Yehd ve mnafklarn halleri yakn vakitte geen ve ehl-i Bedir'in ihlk ettikleri
Kurey kfirlerinin halleri gibidir. Zira; onlar kfrlerinin azabn dnyada tattlar ve hirette
de onlara elem verici azap vardr.]
Yani; Yehd'la ittifak eden mnafklarn sfatlar yakn vakitte onlardan evvel geen kfirlerin
sfatlar gibidir. Zira;,evvel geenler kfrlerinin ve fesatlarnn azab olarak zell, hakr, rezil ve
rsv olmay bu dnyada nasl tattlarsa bunlar da ylece tadarlar ve Bedir gazasnda Kurey
kfirleri nasl kltan getilerse bunlar da ylece kltan geerler ve hirette onlar iin actc azap
vardr.
Bu yet-i celile; evvel geenlerin sonra gelenlere bir ders-i ibret olmas lzm olduuna
dellet eder. nk; hibir zalim ve mfsit yoktur ki dnyada yapm olduu zulmn ve fesadn az
ok cezasn grmesin. Elbette grr ve grdkleri de her zaman re'-yel'ayn mahede
olunmaktadr. nk; batl meslee slk eden 5860 her ne kadar ilk defa parlak grnrse de
akbet elbette hakr ve zell olduu gibi hirette ayrca zulmn azabn grecei de phesizdir.
Zira; dnyada grd azap zulmne mukabil olamaz ve olamayacandan herhalde hirette
azab bakidir. Binaenaleyh; her kavmin kendinden evvel geen kavimlerin ve milletlerin hallerini ve
her ahs da kendinden evvel geen ehasn fena hallerini ve o hallerinin vermi olduu fena
neticeleri nazarndan uzak tutmamas ve onlara bakarak halini slaha almas lzmdr.

&&&&&
Vcib Teal Yehd ve mnafklarn hallerini kendilerinden evvel geen silerin hallerine
tebihle izah ettikten sonra eytan'n haline tebihle bir kat daha izah etmek zere :

()
buyuruyor.
[Yahudileri marur ve Reslullah'a buz u adavete ve nakz- ahde tevik eden
mnafklarn halleri eytan'n ol vaktindeki haline benzer. Zira; eytan o vakitte bir insana
Kfir ol dedi. Vakta ki o insan kfir olunca eytan insana hitaben Ben senden beriyim.
nk; ben lemlerin Rabb'isi olan Allah'tan korkarm dedi]
Yani mnafklarn Yahudilere Korkmayn, biz size muavenet ederiz. Eer siz Medine'den
karsanz biz de sizinle beraber karz diyerek (Ben Nadyr) Yahudilerini' isyana tevik edip de
sonra onlara zerre kadar muavenet etmemeleri eytan'n insana Kfir ol. Ben sana her yerde ve
her iinde yardm ederim ve dmanlarna kar dururum, istediini ile diyerek azdrp kfir
olduktan sonra Ben senden beriyim, zira ben Allah'tan korkarm demesine benzer. nk;
eytan'n ivasna aldananlarn akbet halleri nasl vahim olursa mnafklarn szlerine aldanan
(Ben 5861 Nadyr) in akbetleri de ylece vahim olmutur. Zirar memleketlerinden ayrldlar,
mallarn terkettiler, dnya ve hirette rezil ve rsv oldular ve hibir taraftan muavenet grmediler.
Bu yette i n s a n la murad; cins-i insandr. u halde eytan'n ifaltna aldanan btn
insanlara amil olur ve kfir olan her ahsn zmnnda bu makule insaniyet tahakkuk eder.

163

eytan'n bu gibi insanlardan teberrisi yevm-i kyamette olacaktr. Yahut hal-i vefatlarndadr. Yahut
i n s a n la murad; Ebu Cehil olduuna nazaran eytan'n teberrisi Bedir gnnde olmutur. nk;
o gn eytan Kurey'i Bu kadar kudret ve evketinizle size galip olacak kimse yoktur diyerek
tevik ettii gibi ayn gnde Kurey malp olunca Ben sizden beriyim, zira; sizin grmediiniz
eyleri ben gryorum. Binaenaleyh; ben size yardm edemem demitir.

&&&&&
Vcib Teal eytanla ifal ettii kimselerin hallerini beyandan sonra akbet hallerini beyan
etmek zere :

()

buyuruyor.
[eytan'la eytan'n szne aldanan kimsenin akbetleri; muhakkak Cehennem'de
muhalled olduklar halde kalmalardr ve u akbetin Cehennem olmas; zalimlerin
cezasdr.]

Yani; insan eytan'n aldatmasyla kfir olduktan sonra onlarn her ikisinin kibetleri;
muhalled olduklar halde ebeden Cehennem'de kalmaktr. Zira; bunlarn her ikisi de zalimlerdir. u
ceza; zalimlerin cezasdr. Yani bunlarn Cehennem'de olmalar zalimlere ceza olduundandr,
yoksa bunlara mansus bir ceza deildir. Zira her zlimin cezas; Cehennem'de muazzep olmaktr.
Binaenaleyh bunlar da Cehennem'de muazzep olacaklardr

&&&&&
Vcib Teal Yahudilerle mnafklarn hallerini eytan'a ve 5862 eytan'a tbi olanlara
benzediklerini beyandan sonra zat- ulhiyetinden korkulmasn beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Ey ehl-i iman ! Allah'tan korkun ve her nefis hiret iin ne gibi amel gnderdi? Ona
baksn.]

()

[Allah'n emrine muhalefetten korkun ve hkmne raz olun. Zira; Allah-u Teal sizin
her amelinizi bilir.]
Yani; ey mminler ! Sizin imannzn muktezas Allah'tan korkmaktr. Binaenaleyh; Allah'n
haram kld eylerden ihtiraz ederek mntakim olan zat- ulhiyetten korkun ki' Allah'n
azabndan hals olasnz ve akl idrakle halkolunan nl'us-u beeriyeden her nefis yevm-i
kyamet iin ne gibi amel hazrlad ve hirete ne gnderdiyse ona baksn? Ve Allah'n emrine
muhalefetten itinab etsin. Zira; Allah-u Teal sizin kk ve byk, iyi ve kt her amelinizi bilir ve
amelinize gre ceza verir.
Bu yette ittikann ehemmiyetine binaen te'kid olmak iin ittika ile emir tekrar zikrolunmutur.
Yahut ittika ile evvelki emir, vcibatn edsna ve ikinci emir, menhiyatn terkine masruf
olduundan yette tekrar yoktur.
hiret dnyaya nispetle yarnki gne mabih olduundan hiretten yarn mansna olan

)kelimesiyle tbir olunmu ve o gnn azamet ve dehetine iaret iin ( )kelimesi ta'zime
164

dellet eden tenvinle nekre olarak varid olmutur. Yani Yarnki gn nasl bir gndr ki, o gnn
ihata edecei ahvali bugnde yani dnyada ukul- beer idrakten cizdir. nk; dnyann
bidyesinden nihyesine kadar ins cin zerine cereyan eden havadisin cmlesinin muhakemesi
o gnde grlecek, cezas o gnde 5863 verilecek, ehl-i Cennet ve ehl-i Cehennem o gnde
birbirinden ayrlacak, ebedi srr, gurur, humm ve gumm o gnde vaki olacaktr. Binaenaleyh; o
gn; ihata edecei umura nazaran her gnlerden byktr demektir.

&&&&&
Vcib Teal mminlere ittika ile emrettikten sonra ittikann levazmndan olan baz mesaili
beyan etmek zere :

()
buyuruyor.
[Ey mminler ! Siz Allah'n hukukunu unutan ol kimseler gibi olmayn ki onlar Allah'n
hukukunu unuttular da Allah da onlara kendi nefislerinin menfaat ve mazarratn unutturdu.
te bu gibi nisyana mptel olan kimseler ancak fasklardr.]
Yani; ey ehl-i iman ! Siz ol kimseler gibi olmayn ki onlar Allah'n zikrini, emr nehyini ve
emr nehye lzm gelen vazifeleri unuttular. Binaenaleyh; Allah-u Teal da onlara kendilerince
gayet kymetli olan nefislerinin menfaat ve mazarratlarn unutturdu. Halbuki imann icab; hukuk-u
lhiyeye riyetle nefsini kahr- lhiden kurtarmaktr. Binaenaleyh; bu hukuka riyeti terkedenler
birtakm menhiyat irtikpla nefislerini mehlekeden mehlekeye atarlar. Zira; nefsini bilen Rabb'isini
bilir ve Rabb'ini bilen nefsini bilmi ve riyet etmi olur. te bu makule nefsini zulmle ihlk
edenler hudud-u lhiyeden km birtakm cani ve fsklardr.
Nefsini Allah'n unutturmas; menfaat verecek eyi iitmez ve grmez bir halde nefsini
Cehennem azabndan kurtaracak eyleri ilemeyerek mtemerridne yaamaktr. Bu gibi Allah'n
hukukunu unutmakla kendi nefislerini unutanlar cadde-i itaattan km ve fsk u fcurun kemline
varm birtakm silerdir. 5864

&&&&&
Vcib Teal fasklarn hallerine iaretten sonra ehl-i nrn ehl-i Cennet'e msavi olmadn
beyan etmek zere :

()
buyuruyor.
[Ehl-i nrla ehl-i Cennet msavi olmaz. Zira; ehl-i Cennet fevz necat buluculardr.]
Yani; o zaman fsk u fcurla megul olmu ve Allah-u Teal'y inkra veya ahkmn kabul
etmemekle kfre cr'et ederek Cehennem ateine istihkak kesbetmi ve ateinden ayrlmayacak
derecede Cehennem'in musahiplerinden olanlarla ibadet ve taatla megul olup, kulluunu bilmi
ve tarik- hakk tutmu olmasyla Cennet'e istihkak kesbedip ebedi Cennet'te kalanlar ve Cennet'in
musahipleri msavi olmaz. Zira; birisi nr, dieri ise nr iindedir. Ve itaati sebebiyle dergh-
ulhiyete kurbiyet peyda ederek aty-y lhiyeden hisseyb olan ehl-i Cennet her istediklerine
nail olucular ve her korktuklarndan kurtulmak suretiyle necat buluculardr. Binaenaleyh; ehl-i
Cennetle ehl-i Cehennem birbirine msavi olamazlar.

165

&&&&&
Vcib Teal Kurann baz ahkmn beyandan sonra Kur'andan mteessir olmayan insanlar
tevbih etmek zere :

buyuruyor.
[Eer u ahkm ve hakayk cami olan Kur'an biz da zerine indirmi olsaydk ya
Ekrem-er Rusl ! Sen o da Allah'tan korkucu ve Allah'n korkusundan yarlm grrdn.]
nk; Kur'anda o kadar te'sir vardr ki teessr anndan olmayan cesim bir da zerine inzal
edilmi olsayd o da Kur'ann ahkmyla mkellef olmad halde mteessir olurdu. Binaenaleyh;
ahkmyla 5865 mkellef olan insanlarn Kur'andan mteessir olmayp AllaH'tan korkmamalar
kalplerinin byk dalardan daha kat olmasna dellet eder. Buysa kemal-i cehalet ve
hamakatlarndan ne'et etme bir haldir.
Ebussuud Efendi'nin beyan vehile bu yet; Kur'ann ulvv- ann beyan, nesyih ve
mevizinde olan te'sirin kuvvetini temsil iin sevkolunmutur.

&&&&&
Vcib Teal bu temsili aktan beyan etmek zere :

()
buyuruyor.
[te u misalleri Biz Azimn nsa beyan ederiz ki ns kendi hallerini teftile
dnsn ve mtenebbih olsunlar.]
Yani; Kur'ann; teessr anndan olmayan dalara te'sir edeceine ve saireye dair durub-u
emsali nisyn anlarndan olan insanlara biz beyan ederiz ki, onlar hilkat- asliyelerinde olan
tezelll dnsnler de ubudiyet mertebesinin neden ibaret olduunu bilsinler ve
halkolunmalarndan maksadn vazife-i ubudiyet olduunu idrakte ibadetlerine devam etsinler.
Hlsa; Kur'ann ahkmyla dalar mkellef olmadklar halde Kur'an kendilerine nazil olmu
olsa onlarn mteessir olup Allah'n korkusundan yarlmaya mstaid olmas Kur'ann ahkmyla
mkellef olup da kasavet-i kalplerinden dolay mteessir olmayan insanlarn hallerinin ayan-
taaccp olduu bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal Kur'an azametle tavsif ettikten sonra sfat olan Kur'ann azameti o sfat tayan
mevsfun azametine dellet ettii cihetle mevsfun azametini erh ve izah etmek zere : 5866

()
buyuruyor.

166

[O Allah-u Teal'dan baka ma'budnbilhak yoktur, ancak ma'budnbilhak odur. Gizli,

aikr hzr ve gaibin her zerresini bilir. O Allah-u Teal ki dnyada mmin ve kfir bilcmle
mahlkatna hirette yalnz mminlere ihsan edicidir.]
Yani; u hakayk cami olan Kuran inzal eden Allah-u Teala ol mevcud-u hakikidir ki
kendinden baka ulhiyete mstehak kimse yoktur, ancak cmle kullarn ibadetlerine ma'bud odur,
ondan baka ma'bud yoktur. Zira; o Allah-u Teal ki hiss-i beerden gaip olan ve hiss-i beerle
idrak ve mahede olunan ecsam ve avarz cmle eyay bilir. Binaenaleyh; ilminden hibir zerre
bile hari deildir. O Allah-u Teal ki dnyada herkese ve hirette yalnz mminlere in'm boldur.
Zira; hiret nimetinden kfirlerin nasibi yoktur.

[O Allah-u Teal ki ma'budnbilhak olmakta erik ve naziri yoktur, Ancak, kullarn
ibadetine mstehak odur ve btn mahlkata mlik-i hakiki odur. Binaenaleyh; mlknde
eriki ve nazri olmadndan galebe-i tam kendine mnhasrdr ve noksan icab eden
eylerin cmlesinden mnezzeh her kemalin sahibi, her fet ve ayptan salimdir.
Binaenaleyh; evsaf- lhiye tebeddl ve tagayyr etmediinden mahlkat zerine arz olan
avarzn cmlesinden beridir ve sevdii kullarn azab- Cehennem'den emin klcdr,
resullerinin ellerinde mucizeler halketmekle davalarn tasdik edicidir, cmle mahlkatmn
hallerini bildiinden hepsini gzetici ve hfzedicidir ve o Allah-u Teal ki, cmle muradt
zerine galip olup hibir kimse onu malb edemez. Zira; murad ettii ey elbette vcut
bulur, istedii eyden onu kimse ciz klamaz ve mahlkatn diledii ey zerine cebreder.
Zira; cebrettii ey 5867 zahirde kullar hakknda zarar gibi grnrse de btnda ve
hakikatta onlar hakknda ayn- menfaatta ve cmleden byk ve uludur.]

()

()

Vcib Teal hakknda

ve
sfatlar sfat- mdihdr. Zira; azamet icab
eden sft- kemaliyenin cmlesini cami olduundan bu sfatlar kendine isnad; lykna ve
mstahakkna isnaddr. Amma nas hakknda tekebbr ve tecebbr sfat- zemdir. Zira; nsn her
hali acz meskenetten ibaret olduundan ceberut ve tekebbr gibi bykle dellet eden evsaf
kendileri iin iddiaya salhiyetleri olmad cihetle onlar hakknda bu gibi iddialar noksan olur.
nk; nefislerine ne kadar keml isnad etseler yalan iddia etmi olacaklarndan caiz olamaz.

&&&&&
Vcib Teal Zt- Ulhiyetini lyk ve muttasl' olduu evsafla tavsif ettikten sonra nevksn
cmlesinden beri olduunu beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[Allah-u Teal mriklerin irk ve sair isnad ettikleri eylerin cmlesinden mnezzeh
ve mukaddesdir.] Zira; Allah-u Teal onlarn erik ve nazr dedikleri eylerin cmlesinden li ve
beridir.
Vcib Teal mriklerin isnad ettikleri eylerden mnezzeh olduunu isbat etmek zere :

buyuruyor.

167

[O Allah-u Teal hikmetinin iktizasna muvafk suretde eyann cmlesinin halik ve her
birini yokdan var ederek yaratcsdr.] 5868
Yani; Allah-u Teal mriklerin isnad ettikleri eylerden nasl beri olmasn? Elbette beridir.
Zira; O Allah-u Teal mahlkatn cmlesini hikmetine muvafk icad edici ve ekl-i muhtelifeyle her
birini dierinden mmtaz surette yaratcdr ve mahlkatn her birini mikdar- muayyenle takdir
ettii gibi o mahlkun hl anna muvafk ve yaayabilecei bir surete mutabk olarak her birini
yerli yerine koydu. Binaenaleyh; Vcib Teal ehl-i dallin isnad ettikleri noksanlarn cmlesinden
mnezzeh ve mberrdr.

[O Allah-u Teal cmle eyay, onlarn eklini ve heykellerini bir an- acb ve garb
zere tasvir eder ki o suretlerin ve sahihlerinin nizam ve intizamnda cmle erbab- ukul
hayrette kalr.]

[Allah-u Teal iin bir ok gzel isimler vardr] ki, o isimlerin her biri gayet gzel ve
yksek manya ve sft- liyeye dellet eder ve o isimlerin eseri mahlkat zerinde zuhur
eder.

[Gklerde ve yerde olan cmle mahlkat cemi'-i nekaisden Vcib Teal'y her zaman
takdis ve tenzih eder.] Zira; mahlkatn her bir ferdinin her zerresi nice yzbinlerce lviyyeti lhiyeye dellet ettiinden Allah'n isimlerinin eseri her birinde ayr ayrzuhur ederek
tebih etmekte berdevamdrlar.

()
[O Allah-u Teal ilminin teallk ettii mevcudatn cmlesi zerine glib ve umum ef'ali
hikmete muvafktr.] Hi bir kimse tarafndan mdafaa olmakszn irde ettii eylerin her birini
yerli yerince icra edicidir.

&&&&& 5869

SRE MMTEHNE
Medine-i Mnevvere'de nazil olan srelerdendir. On yeti cami'dir.

[Ey m minler ! Benim dmanm ve sizin dmannz dost ittihaz etmeyin.]

Yani; ey ehl-i iman ! Vezif-i imandan karak bana adavet eden dmanm ve imannzdan
dolay size husmet eden dmannz her biriniz dost tutmaynz. Zira; muktazay- iman dostluk
yle dursun onlardan gayet uzak olmak lzmdr. nk; iki zd bir yerde itima' edemez.

168

Fahri Rzi'nin beyan vehile bu yette Cenab- Hak iman kfirlere muhabbetten
men'etmitir. Ancak samimi dostluktan men'etmek zahirde alveriten ve sair muamele-i
dnyeviyeden men'etmeyi icab etmediinden keyfiyet, ktb- fkhiyede beyan olunan kfirlerle
m'minlerin muamelesi caiz olduuna dair mesail bu yete mnafi deildir. nk bu yette nehiy
olunan; hakiki muhabbettir. Al verite ve sair dnyaya mteallik olan hususatta hakiki muhabbet
lzm gelmediinden ahz u i'tada onlarla ihtilt caizse de zamanmzda bilmum kfirlerin umur-u
dnyada dahi Mslmanlara ihanet ve hiynetleri zahir olduundan zaruret messetmedike
onlardan bir ey almamak ve onlara para kazandrmamak her Mslman zerine lzmdr.
Tefsir-i Hzih'de beyan olunduu vehile bu yet (Hatb b. Ebi 5870 Bel'tea) hakknda nazil
olmutur. nk; Reslullah Mekke zerine gaza etmek tedarikine balad zaman Mekke'den
Abdlmuttalib'in azadl cariyelerinden (Sre) isminde bir hatun Medine'ye gelmiti Mekke'ye avdet
edeceinde (Htib) Sre'yi ararak Reslullahn Mekke zerine gaza edeceinden bahisle
Mekke ehalisinin hazer etmeleri tavsiyesini muhtevi, yazd, bir mektubu merkmeye verdi ve on
dirhem de cret vererek Sre'yi yolcu etmesi zerine Cibril-i Emin vukuat haber verince
Reslullah derhl (Ali), (Ammar), (Talha) ve (Zbeyr) (R.A.) hazaratm (Ravza-i Hh) denilen yere
gnderib Sre'den Htib'in mektubunu alb kendini brakmalarn emretti. Marnileyhim hazarat
da emr-i Reslullah'a imtisalen Sre'yi ta'kible (Ravza-i Hh) denilen mevki'de merkmeyi bulup
mektubu isterler. Sre'nin inkr zerine her tarafn arayb bulamaynca Hazret-i Ali'nin klcn
ekib boynunu vuracak olmas zerine Sre mektubu sann arasndan karp teslim eder.
Mektubu huzur-u saadete getirirler. Reslullah Htb'a bu mektubu niin yazdn sul edince
Htb Ya Reslallah ! Mslman olal irtidad etmedim ve senin iin hayr taleb etmekden geri
durmadm. Ancak ben Kurey iinde garib olub hsm ve akrabam syanet edecek bir kimsem
bulunmadndan u mektub vesilesiyle onlarn muhabbetlerini celbedeyim ve bu mnasebetle
akraba ve teallkatm erlerinden hals olsunlar iin yazdm, maksadm bundan ibarettir, yoksa
onlara yardm deildir, bilirim ki benim mektubum onlardan hi bir eyi def edemez. Zira; olacak
olur muradullah yerini bulur geri kalmaz. Mektubtan garazm haa size ihanet deildir, belki onlara
zahirde bir sadakat gstermektir dedi ve Reslullah da onun szn tasdik edince bu yet-i
Cehle nazil olmutur. Yani benim ve sizin dmanmz olan kfirleri dost ittihaz etmeyiniz
demektir.
Bu yet her ne kadar Htib'in ehl-i Mekke'ye kar yazd mektub zerine nazil olmusa da
yetin hkm Htp'la Mekke kfirlerine mahsus deildir, belki cmle mslmanlara ve kfirlere
amildir. Zira i'tibar; elfazn umumunadr sebebd nzuln hususuna deildir. 5871

[Onlara muhabbetin esbabndan olan mektubu ve esrar- Reslullah' ulatrrsnz.]
Yani; siz ehl-i kfre muhabbetinizi anlatacak mektubu ve esrar- Reslullah' onlara
gndererek dost ittihaz etmeyin ve onlarla evvelden sebketmi dostluunuz sebebiyle mektup
gndererek dostluunuzu yenilemeyin demektir.
Bu cmle, kfirlere dostluk izhr eden ehl-i iman tekdir iin sevkolunmu zemmi beyan eder
bir cmledir.

&&&&&
Vcib Teal kfirleri dost tutmaktan nehyettikten sonra bu nehyin sebebini beyan etmek
zere :

buyuruyor.

169

[Halbuki onlar size gelen hakka ve Rabbiniz olan Allah-u Teal'ya imannzdan dolay
muhakkak kfrettiler. Onlar bil'esle Resl ve bittebi' sizi Mekke'den karrlar.]
Yani; ehl-i Mekke muhakkak kfr ihtiyar ettikleri cihetle sizin imannz onlarn nazarnda
kusur grlerek gerek peygamberinizi ve gerek sizi kendi diyarnz ve vatannz olan Mekke'den
karrlar. u halde onlar sizi, hak olan imarnz ayb addederek memleketinizden karnca siz
onlarn batl olan kfrlerini cinayet addederek husumet etmek lzmken nasl oluyor da onlara
muhabbet izhar ediyorsunuz?
Bu yette H a k ile murad; Kur'an ve din-i slmdr. Yahut Reslullah'tr. Kfirler bunlarn
hepsine kfretmiler ve kfr dalli terkle hak olan peygamberin getirdii Kur'an'a iman edenleri
imanlarndan dolay dman saymlar ve yurtlarndan karmlardr. Kfrle iman pene pene
daima arpmaktan hi bir zaman hal kalmam ve il yevmilkyam da arpacaklardr.
Binaenaleyh; kfirler mslmanlara husmet ederek yurtlarndan karrlar ve her zaman da
karmak isterler. Mslmanlarn da 5872 dinlerini, rz ve namuslarn ve memleketlerini muhafaza
iin onlar dman bilerek daima mukabele-i bilmisilde bulunmalar vazii'e-i diniyeleri icabndandr.

&&&&&
Vcib Teal kfirleri dost bilmekden nehyin sebebi onlarn kfrleri ve ehl-i iman
imanlarndan dolay vatanlarndan karmalar olduunu beyandan sonra rza-y lh'yi arayanlarn
ehl-i kfr gizli ve aikr dost ittihaz etmemeleri lzm olduunu beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Eer siz benim gsterdiim tarikmda cihad ve rzam taleb iin onlara muhabbetinizi
gizler olduunuz halde beldenizden karsanz onlar dost ittihaz etmeyin. Halbuki ben sizin
onlar hakknda gizlediiniz dostluunuzu ve akta Mslmanlara verdiiniz ikrarnz
bilirim. Binaenaleyh; onlara muhabbetinizi gizlemekte bir fayda yoktur.]
Yani; ey ehl-i iman ! Eer siz dinimi tervi ve kelime-i tevhidi i'l ve tarik- hak olan din-i slm
takviye ve rzam taleb yolunda vatannzdan mcadele iin karsanz dmannz olan kfirlerle
dostluu terk etmek lzmdr. Zira; onlarla karde geinmek ve dost olmak lyk deildir. Hl
byleyken siz onlara muhabbetinizi gizler ve onlar tarafna meyledersiniz. Binaenaleyh; ben sizin
gizlediiniz muhabbetinizi ve izhar ettiiniz her eyi bilirim.
Bu yette Vcib Teal fisebilillh mcahede ve rzay aramakla kfirlere muhabbetin
birlemeyeceini beyan buyurmu, gizli ve aikr kfirlere muhabbeti ve muhabbet eden kimseleri
bildiini beyanla muhabbetini saklayanlar tehdid etmitir. nk fisebilillh mcahede; ibadet olub
kfirlere muhabbet ise kabahat olduundan ikisinin bir yerde bulunmas caiz olamaz. 5873

&&&&&
Vcib Teal fisebilillh mcahede etmek ve rza-y Bar'yi aramak iin terk-i diyar eden
kimselerin kfirlere muhabbetleri lyk olmadn beyandan sonra bu gibi efali ihtiyar edenlerin
dalleti irtikb etmi olacaklarn beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[Eer sizden bir kimse kfirlere muhabbeti ilerse muhakkak o kimse doru yoldan
kmtr.] Zira; maksada ulatracak yolu terkle byk hatada vaki' olmu ve adalet-i lh'yeyi
brakmtr. nk; Allah'n nehyetmi olduu bir eyi irtikptan ziyade bir hata olamaz.

170

Binaenaleyh; her akl ve iz'an sahibi olan kimseye lzm olan; Allah'n nehyettii eyden saknmak
ve ihtiraz etmektir. u halde rza-y lh'ye nail olmak; dman dman, dostu da dost bilmektir.

&&&&&
Vcib Teal ehl-i kfre dostluun dallet olduunu beyandan sonra dostlukta velev umur-u
dnyada olsun asla fayda olmad gibi onlarn ehl-i imandan ellerini ve dillerini kesmeyeceklerini
beyan etmek zere :

()
buyuruyor.
[Eer kfirler size zaferyab olsalar size dman olduklarn izhar ederler ve zulmle
ellerini, svmekle dillerini size uzatrlar ve isterler ki siz kfir olasnz.]
Yani; ey m'minler ! Gznz an, aldanmayn. Eer onlar size bilfarz vettakdir zaferyab
olarak galib gelseler sizin iin 5874 kalblerinde olan adaveti izhar ederler ve ahkmn derhal
icraya balarlar. Binaenaleyh; ellerini katil ve darb gibi enva'- zulm ve cefa ile, dillerini enva'-
fuhiyat ve kt szlerle uzatrlar. u halde sizin onlara muhabbetiniz ne ellerini, ne de dillerini
sizden men'eder. Nasl men'edebilir? Elbette edemez. Zira; onlar nefislerinde daima sizin
dininizden rucu' ederek mrted olup kfrde onlarla karde olmanz ezcn dil arzu ederler. u
halde sizin kfrnz keml-i ciddiyyetle arzu edenler, kfir olmadka size dost olmayacaklar
meydanda iken siz onlara nasl oluyor ki dost olmak istersiniz.
Fahri Rzi'nin ve Ebussuud Efendi'nin beyanlar vehile bu yette her eyden evvel kfirlerin
dndkleri, arzu ve emellerinin, m'minlerin dinlerini terkle kfir olmalarndan ibaret olduuna

()

iaret iin zaman- maziye dellet eden

lfz mazi sigasiyle vrid olmutur. nk mazi
lfz; her ne kadar edat- artla muzari' mansn ifade ederse de zaman- maziye delletinden hal
kalmad cihetle kfirler zaferyb olsalar da olmasalar da u arzudan hi bir zaman vazgemezler
demektir. Binaenaleyh; size daima adavet zere bulunanlara siz her ne kadar muhabbet etseniz
de hi menfeatiniz olamaz.
Hulsa; ehl-i imann her ne sebeb ve mlhazaya mebni olursa olsun kfirlere muhabbetleri
kfirleri adavetten vaz geiremeyecei ve frsat bulduka kfirlerin ellerini vurmaktan ve dillerini
svmekten ekmeyecekleri ve kfirlerin gaye-i emelleri, ehl-i imann irtidad edib kfir olmalar
olduu ve kfir olmadka hi bir vehile adavetten vazgemiyecekleri ve mminlerin onlara
muhabbetlerinin hi faydas olmad bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal yetin sebeb-i nzul olan (Htib) n mektubunu eshab- kiram tutub getirince
Reslullahn Htb'a Ya Htp ! Niin byle yaptn? demesi zerine Htp Bu mektuba cr'et
etmesinin Mekke'de olan evld ve ahfadm, akraba ve teallkatn himaye etmek maksadna
mebni olduunu i'tizar makamnda 5875 beyan edince evldn ve akrabann yevm-i kyamette
faydas olmadn beyan etmek zere :

()

buyuruyor.

171

[Size akraba ve evldnz elbette menfeat vermez. Allah-u Teal yevm-i kyamette
beyninizi fasleder ve her eyi ki siz ilediniz, onu Allah-u Teal grr ve bilir.]
Yani; ey m'minler ! Evld ve akrabanz esrar- Reslullah' kefe sebeb olacak kadar kymeti
haiz deillerdir. Binaenaleyh; onlar himaye sadedinde kfirlere dostluk caiz olamaz. Zira;
insanlarn a'malini tenkid iin hazrlanan yevm-i kyamette size onlarn asla menfeatleri olmaz.
nk; o gnde Allah-u Teal onlarla sizin beyninizi tefrik ve herkesin ameline gre mcazat eder.
u halde evlt ve akrabanza meyi muhabbetiniz sizi kfirlerle dostlua sevketmesin. Zira; Allahu Teal sizin cmle a'malinizi grr ve bilir ve hayr er herkesin ameline gre ceza verir.
Bu yette her ne sebebe mebni olursa olsun kfirlere dostluk izhar edenleri son derecede
tekdir vardr. nk; evld ve insana en yakn olan akrabay himaye iin dostluk caiz olmaynca
baka esbaba mebn dostluun caiz olmayaca evleviyetle sabit olur.
Bu yet-i celile her ne kadar asr- seadette bulunan (Htp) ve onun emsali m'minlere hitab
ise de ahkm her zamana ve her zamanda bulunan cmle m'minlere mildir. Binaenaleyh;
esrar- slmiyeyi dmanlara fa eden kimselerin cmlesi bu yetlerin hkmnde dahil ve her
zaman cezaya mstehaktr. Zira; ehl-i slmm mazarratna alan kimse fesada sa'y ile din-i slm
aleyhine hiyanet ettiinden cezann en arna lyktr.
Hulsa; akrabann ve evldn yevm-i kyamette faydas olmad ve evld ile baba ve akraba
beynini Cenab- Hakkn yevm-i kyamette fasledecei ve her ahsn amellerini Vcib Tealnn
grb bildii ve ona gre ceza verecei bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir. 5876

&&&&&
Vcib Teal evld ve akrabay himaye sadedinde olsa da kfire dostluk caiz olmadn
beyandan sonra bu gibi ilerde brahim (A.S.) n iktidaya ayan olduunu beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Muhakkak brahim ve brahim ile beraber bulunan ehl-i imanda sizin iin iktidaya kfi
det-i hasene vaki' oldu.]
Yani; ey m'minler ! Sizin iin iktidas lzm olan; brahim (A.S.) la brahim (A.S.) n
maiyyetinde bulunan ve din-i brahim'le mtedeyyin olan ehl-i imann haslet-i hamdeleridir. nk;
onlarn ei'al marzi-i lh'ye muvafktr. Binaenaleyh; sizin ef'alinizin de marzi-i lh'ye muvafk
olmas brahim (A.S.) n ef'aline mutabakatla olacandan brahim (A.S.) n fi'li size muktedabihtir.

&&&&&
Vcib Teal brahim (A.S.) n ef'ali insanlara tarik- hasen olduunu beyandan sonra brahim
(A.S.) n ef'alinin neden ibaret olduunu beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Zira; brahim ve ashab kendi kavim ve kabilelerine biz sizden ve sizin ibadet ettiiniz
ma'budlarnzdan beriyiz nk; siz faydasz bir takm ta ve aa paralarn Allah-u
Teal'ya erk addederek onlar ma'bud ittihaz etmi mriklersiniz. Bizim mriklerle iimiz
olmad gibi mriklerin ma'bud ittihaz ettikleri putlarla da iimiz yoktur dediler.]
Yani; brahim (A.S.) da sizin iin haslet-i hamide vardr ol zamanda ki, o zamanda onlar
akraba ve teallktlarndan ve onlarn 5877 ma'budlarndan teberri ettiler. te u teberrileri sizin
iin iktidya ayan bir det-i hasenedir.

172

Bu yette beyan olunan brahim (A.S.) n ve ashabnn mriklerden teberri etmekten ibaret
olan hasletleri rza-y lh'ye muvafk olduundan Cenab- Hak ashab- Muhammed (A.S.) a da bu
hasleti iltizam etmelerini tavsiye ediyor ki velev akrabadan olsun kfiri esirgemek yle dursun
kfirden kamak ve onlarn ef'alini irtikb etmemek lzm olduunu beyan buyurmutur. nk;
brahim ve ashab, kendi kavim ve kabilelerinden, akraba ve teallkatlarndan mrik
olduklarndan dolay ayrlverdiler. Cenab- Hak da bunun iyi bir haslet olduunu bize beyan
buyurmutur. Binaenaleyh; bizim de bu hasleti iltizam etmemiz lzmdr.

&&&&&
Vcib Teal brahim (A.S.) n ve ashabnn ikinci hasletlerini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[brahim (A.S.) ve ashab kfir olan kullarna Ey kfirler; biz sizin dininize muhakkak
kfrettik ve bizimle sizin beyninizde ebeden buz u adavet zahir oldu. Siz yalnz Allah-u
Teal'ya iman edinceye kadar bu adavet devam eder dediler.]
Yani; brahim (A.S.) ve ashab kfir olan kavimlerine dediler ki Ey kavmimiz ! Biz sizin batl
ma'budlarnza kfrettik. Zira; onlara kfretmek ehem ve elzemdir, sizinle bizim beynimizde siz
yalnz Allah-u Teal'ya iman etmedike l yevmilkyam buz u adavet zahir oldu. Binaenaleyh;
aramzda lfet ve nsiyet etmek ihtimali yoktur. Zira; beynimizde mnasebet-i kavmiye varsa da
mnasebet-i diniye kalmamtr ve mnasebet-i diniye olmadka mnasebet-i kaviye ve karabet
lfete kfi deildir. nk; dini olmayan iltifata ayan olamaz. te bizim sizinle detimiz budur, siz
erik ve nazrden mnezzeh olan Allah-u Teal'ya iman edinceye 5878 kadar bu det devam
edecektir. te Hz. brahim ve ashab byle demekle kendi akraba ve kavimlerinden alkay
kesiverdiler. Binaenaleyh; ehl-i imana lyk olan da budur ve muhabbetin avdetini imanlarna ta'lik
ettiler ve eer Allah'a iman ederseniz o vakit adavet muhabbete ve buz lfete inklb eder.
Zira lfetin sebebi; uhuvvet-i diniyedir. Binaenaleyh; uhuvvet-i diniye olmadka lfete,
mnasebt- saire kfi olamaz demekle kendi kabilelerini i'tibardan iskat ettiler.
Evet ! Devr-i Adem'den beri insanlar bir araya getiren ve hey'et-i ictimaiyeye intizam veren
alka-i diniyedir ve dinden baka her ne suretle olursa olsun hi bir mnasebet bir hey'et-i
itimaiye meydana getirerek insanlar kitle-i vahide halinde tutamamtr. Binaenaleyh; insanlar bir
araya getirecek ve bir gayeye sevkedecek ancak dindir. u halde rabta-i diniyenin fevkinde bir
rabta olmadndan rbta-i diniyesini ihll eden milletlerin her zaman mnkariz olduunu tarih
isbat etmektedir. nk din; insanlar daima salha sevkettiinden mtedeyyin olan kavmin
temessk ettikleri din batl olsa dahi hey'et-i mecmuay bir kayd altnda bulundurup cmlesi o
kaytla mukayyed olduundan o kayde riayet ettike hey'et-i itimaiye kuvvetini kaybetmedii
cihetle daima toplu bulunur ve ta'kib ettii gayeye vsl olur. Amma alka-i[ diniyeye riayet
ksaldka hey'et-i itimaiye arasnda rabta zlr ve tefrikalar husule gelir, efkr dalr, sz bir
araya gelmez ve bu cihetle hey'et-i itimaiye kuvvetini kaybeder. Ta'kib ettii gayeye vasl olamaz,
kibet felketten felkete srklenir ve en nihayet helak olarak lemde nam nian kalmaz.

&&&&&
Vcib Teal brahim (A.S.) n ve ashabnn iktidaya ayan olan detlerini beyandan sonra
iktidaya ayan olmayan bir szn beyan etmek zere :

173

buyuruyor. 5879
[brahim (A.S.) ve kavminin detlerinin cemisine iktida edin, ill brahim'in pederine
hitaben syledii szne iktida etmeyin. Zira; brahim mrik olan pederine Elbette ben
senin iin istifar ederim ve ben Allah'n azabndan hi bir eyi senden def etmee malik
deilim demiti.] te bu sz iktidaya ayan deildir. Zira; bu sznde istifara lyk olmayan
kimseye istifar edeceini vaadetmi olduundan bu szne iktida etmemek lzmdr.
Fahri Rzi ve Hzin'in beyanlar vehile brahim (A.S.) evvelce pederine istifar vaadetmi
olduundan u vaadine binaen istifar edeceini sylemitir. Yahut bu vaad kfire istifar
nehyolunmadan evvel vuku' bulmutur. brahim (A.S.) n u istifar ederim sz gerek vaadine
binaen olsun, gerek kfire istifarn nehyinden evvel olsun Cenab- Hak mmet-i Muhammed'e
det-i brahim'in cmlesini kabul edin fakat kfire istifar; velevse pederi olsun kabul etmeyin
buyuruyor. nk; ashab- Reslullah kfire muhabbetten nehy olunmutur. u halde brahim
(A.S.) n pederine istifar edeceini vaadetmesi, evvelden aralarnda gemi olan bir vaadin ifsn
beyan veyahut kfire istifarn nehyinden evvel olduu cihetle kendi hakknda bir kusur tekil
etmez.

&&&&&
Vcib Teal brahim (A.S.) n det-i hasenesine iktida olunmasn tavsiye ve yalnz kfire
istifarda iktida lzm olmadn beyandan sonra det-i hasene kabilinden brahim (A.S.) ve
ashabnn kfirlere mdafaa hususunda Cenab- Hakka iltica ettiklerini hikye tarikiyle beyan
etmek zere :

()

buyuruyor.
[Ey bizim Rabbimiz ! lerimizi ancak sana tefviz ettik ve ancak sana itaatle cnib-i
ma'nevine tevecch ettik ve hirette merdimiz ancak sanadr, senin huzurundan gayri bir
merciimiz yoktur.] 5880
Yani; brahim (A.S.) ve ashab kfirlere adavetlerini aktan beyan etmiler ve iman
etmedike kfirlerle lfet edemeyeceklerini ve onlarn mesleklerinden beri olduklarn yksek sesle
iln ettikten sonra Dnya ve hirette merciin ancak Vcib Teal olduunu kalbleriyle i'tikad ettikleri
gibi lisanlariyle da ikrar ettiler ve bununla maksatlar; maddi ve ma'nevi dmanlarna mdafaa
olduunu beyan zmnnda dediler ki, Ey bizi her eyde kemalimize isal ve isti'dadmza gre
terbiye edici Rabbimiz ! Dnyevi ve uhrevi cmle umurumuzu sana tefviz ettik, ancak senin emrine
imtisal ve nehyinden ictinabla sana tevecch ederek her cihetle necatmz senden istedik ve
ancak hirette de merciimiz sanadr, senden gayri iltica edecek bir kimse yoktur u manya
nazaran bu sz brahim (A.S.) la ashabnn Cenab- Hakka tezarru'larnn keyfiyetini beyandr.
Geri bu ilticann, Vcib Teal'nn mmet-i Muhammed'e de bu minval zere mnacat etmelerini
ta'lim olmas ihtimali varsa da bu ihtiml zayftr. nk sevk-i kelm; brahim (A.S.) n det-i
hasenesinin ve o det-i haseneye iktidarn lzumu hakknda olduundan bu mnacatta onun
kelmndan ve deti cmlesinden olmas daha mnasiptir ve bunda mmet-i Muhammed'e iktida
etmeleri tavsiye olunduu cihetle ta'lim de hsldr. Binaenaleyh; baka tevcih ve ihtiml dermeyan
etmeye lzum yoktur.

&&&&&
Vcib Teal brahim (A.S.) n mnacatndan dier ksmn beyan etmek zere:

174



()

buyuruyor.
[Yarabbi ! Bizleri ol kimselere fitne klma ki, onlar kfir oldular ve bizden vaki' olan
kusurlarmz setret. Zira; sen mlknde glib ve emrinde hakimsin.]

Yani; brahim (A.S.) evvelki mnacatna ilve ederek eshabiyle beraber dediler ki Yarabbi !
Kfirleri bizim zerimize 5881 musallat klma ve bizi onlara fitne klb onlarn elleriyle bize azab
etme ki, kendilerinin hak ve bizim btl zere olduumuzu zannetmesinler've demesinler ki (bunlar
hak zere olsalard muazzeb olmazlard) Ve bizim beeriyetimiz muktezas vki' olan cmle
kusurlarmz affet. Zira Sen; herkese galipsin hi bir kimse Sana kar duramaz ve Sen cmle
umurunda hkimsin hkmne kar hi bir kimse i'tiraz edemez ve i'tiraz etse hkm olmaz.
Binaenaleyh; Sana tefviz-i umur edenleri kurtarmak ve du edenlere icabet etmek, cizleri kav ve
kavleri ciz klmak Sana mahsustur. u halde dmanlarmza bizi malb ve onlarn elleriyle bizi
helak etme ki, kfirlere kar zelil ve gln olmayalm ve bu vesileyle dinimize ta'netmesinler.
Vcib Teal brahim (A.S.) ve ashabnn iktidaya lyk gzel detleri olduunu ve o gzel
detlerinden ba'zlarn beyandan sonra o detlere iktidann mmet-i Muhammed iin gayet hayrl
olduunu beyan zmnnda, bir takm te'kidatla tekrar tavsiye etmek zere :

buyuruyor.
[Zat- Ulhiyetime yemin ederim ki brahim ve ashabnda sizin iin muhakkak det-i
hasene oldu ve o det-i hasene ol kimseye menfeat verir ki, o kimse Allah'tan ve yevm-i
hiretten korkar.] nk; Allah'tan ve yevm-i hiret'ten korkmayan kimse det-i brahim'e iktida
etmediinden ondan intifa' edemez. Binaenaleyh; det-i brahim'den intifa' edecek kimseler ancak
Allah-u Teal'ya ve Ahirete iman edip Allah'n ni'metinden midvar olan ve hiret'te derecata nail
olacan gzeten ehl-i imandr. Amma Allah'tan korkmayan ve hiret'e iman etmeyen ve bunlara
ehemmiyet vermeyen kimseler det-i brahim'e iktida etmez ki intifa' etsin. 5882
Fahri Rzi'nin beyan vehile ehl-i iman iin det-i brahim'e iktidada bir ok faydalar
olduundan det-i brahim'i iltizam etmek ehem olduuna iaret iin Cenab- Hak bu yetle iktiday
tekrar tavsiye buyurmu ve ehemmiyetine binaen kasemle te'kid ve takviye etmi ve bu gzel
detlere iktida; Allah'a ve Ahiret'e imann neticesi olduunu da ilve buyurmutur.

&&&&&
Vcib Teal brahim (A.S.) n gzel detlerine iktidann gzel i'tikad neticesi olduunu
beyandan sonra iktida etmemenin kt i'tikad neticesi olduunu beyan etmek zere :

buyuruyor.
[ol kimse ki det-i brahim'e iktidadan i'raz ederse Allah-u Teal muhakkak onun
iktidasndan gan ve cmle fi'linde senaya lyktr.]
Yani; millet-i brahim'in gzel detlerine uymakta bir ok faydalar olmasna binaen iktida
edilmesi iddetle tavsiye olunmutur. Bu tavsiyeyi ehemmiyete almayp da iktidadan istinkf
edenler olursa Allah-u Teal onun iktidsndan gandir. Yani onun iktidasna ihtiyac yoktur ve iktida

175

edenler hakknda da hamddir. Yani onlara ihsan boldur. Zira; sevdii kuluna dilediini ihsan eder
esirgemez. Binaenaleyh; herkesin medh senasna lyktr.
Ebussuud Efendi'nin beyan vehile bu yette det-i brahim'e iktida etmeyerek kfirlere
muhabbet edenlere tehdid vardr. Yani kfire adavet hususunda brahim (A.S.) n ve ashabnn
tutmu olduklar meslek ashab- Muhammedin haline muvafk olub dnyevi ve uhrevi faydas
kendilerine id olduu cihetle bu meslei ihtiyar etmeleri tavsiye olunmutur. u halde ister ihtiyar
etsin ister etmesinler, zira menfeat ve mazarrat kendilerine rci'dir. Binaenaleyh; bildiklerini
ilesinler. nk; Allah-u Teal onlarn iktidalarna muhta deildir. Onlar iktida etseler de
etmeseler de her halde mahmud ve memduhdur. O halde isteyen kfirlerle 5883 dostluu terkedip
Allah-u Teal'ya dost olsun, isteyen de kfirlere dostlukta devam etsin Allah'n gazabna mstehak
olsun. Herkesin irdesi kendi elindedir.

&&&&&
Vcib Teal ehl-i iman kfirlere dostluktan nehyedince ehl-i iman kfirlere iddetle adavet
etmilerse de kfirler iinde akraba ve evld olanlarn derunlar hznden hli olamad cihetle
Cenab- Hak akrabalarnn iman etmeleriyle aralarnda olan adavetin muhabbete inkilb edeceini
beyanla ehl-i iman tesliye etmek zere :

()
buyuruyor.
[Yakn zamanda me'mldr ki Allah-u Teal sizinle ve adavet ettiiniz kfirler arasnda
onlarn imanlar sebebiyle muhabbet halkeder ve Allah-u Teal va'dini incza kaadirdir ve
gnahtan tevbe edenlerin kusurlarn afvv ve kendine itaat edenlere merhamet edicidir.]
Yani; ey ehl-i iman ! Akrabanzdan olan kfirlere adavetinizden mahzun olmayn. Zira; yakn
vaktta onlarn din-i slm kabul etmesiyle aranzda olan dmanlk dostlua inkilb eder. nk;
adavet icab eden kfr zail olunca eski muhabbetiniz avdet eder. Mani' gidince memnun avdet
etmesi kavaid-i er'iye iktizasndandr. Allah-u Teal adavet yerine muhabbet halketmee kaadirdir
ve akrabanza adavette iddetinizden dolay vaki' olan kusurlarnz setredici ve emr nehyinde
itaat edenlere ihsan edicidir.
Bu yette Vcib Teal m'minlerle akrabalarn slmiyette birletirecei zamann yaklatn
beyanla kalblerinde olan hzn izle ettii gibi m'minleri zmnen iddet-i adavetten de
hehyetmidir. Yani Adavet etmeli ve lkin ifrat etmemeli demektir. Zira; her eyde ifrat mezmum
olduu gibi ileride bir yerde itimai me'ml olan kimseler hakknda adavette ifrat daha ziyade
mezmumdur. nk; ileride birletiinde yekdierinden mahcub 5884 olmalarn icab eden eyden
saknmak lzmdr. Nasl ki yle de oldu. Zira; adavet olunan kfirlerden oklar din-i slama
meyletmeye baladlar ve slmla ihtilt ederken Mekke'nin fethiyle (Ebu Sf-yan), (Haris) ve
(Sheyl) gibi bir ok kimseler slm oldular, beyinlerinde adavet, muhabbete inklb ve hatta
aralarnda nikh ve muamelt- saire cereyan etti ve ahvalin tebeddlyle kalbleri yekdierine
kar muhabbetle doldu ve el ele ba baa vererek din-i slama hizmetle Reslullah'a muni ve
zahr oldular.
Bu srede kfire muhabetten nehiy; adavetle emri mtezammndr. Bu yette ise zmnen
adavetten nehyolduu cihetle zahirde tenakuz gibi bir ey anlalrsa da hakikatta tenakuz yoktur.
nk adavetle emir; asl adavete raci'dir ki, kfire adavet lzmdr. Amma bu yette nehyolan;
iddettir. Binaenaleyh; ileride birlemesi me'ml olanlara adavetin iddetinden nehiydir. u halde
iddet ve ifrattan nehiy, aslndan nehyi mstelzim olmaz. Binaenaleyh; yetler beyninde tenakuz
yoktur. Yani kfire asl adavet lzmdr ve lkin onlarn iinde iman etmesi me'ml olanlara
adavette iddet lzm deil demektir.

&&&&&

176

Vcib Teal bilmum kfirlerden alkay kesmkle emirden sonra akraba ve evlddan adavet
ve mukateleye cesaret etmeyenlere ikram ve ihsan yoluyla sla-i rahme rhsatn beyan etmek
zere :

()
buyuruyor.
[Allah-u Teal sizi ol kimselerden nehyetmez ki, onlar sizinle dinde mukatele
etmediler, diyarnzdan karmadlar ve Allah-u Teal sizi ihsan ve adalet etmekten
nehyetmez. Zira; Allah-u Teal adalet edicileri sever.] 5885
Yani; Allah-u Teal sizi ol kfirlerle ihtilttan men'etmez ki, onlar adavetlerini izhar ederek
din hususunda sizinle mukateleye girimediler ve sizi diyarnzdan srb karmadlar. te bu
misillilere ihsandan ve adaletden men'etmez. Zira; insanlar arasnda adalet edenleri Allah-u Teal
sever. nk; onlardan adalet ve ihsannza mani' olacak bir muamele vaki' olmamtr.
Fahri Rzi ve Hzin'in beyanlarna nazaran bu yetin sebeb-i nzul; Hazret-i Ebu Bekir
(R.A.) n kerimesi Esma (R.A.) n validesi (Bint-i Abd-l'uzza) mrike olduu halde bir ok hediyyeyle kerimesi Esma'nn evine gelince Esma anasn evine almad gibi hediyyesini de kabul
etmedi ve Her ne kadar validem isen de Allah-u Teal bizi mriklerle lfetten nehyetti.
Binaenaleyh; Reslullah'tan istizan etmedike ben seninle lfet ve muhabbet edemem diyerek
Reslullah'dan istizan etmesi zerine bu yet nazil olmutur. Buna nazaran yetin mans: [Ey
m'minler ! Size zarar kastetmeyen akrabanza sla kasdiyle riayet etmenizde beis yoktur] demek
olur.
Yahut bn-i Abbas'm rivayetine nazaran bu yet (Huza) kabilesi hakknda nazil olmutur.
Zira (Ben Huza) Reslullah'la mukatele etmemek zere musalha akid ve ahidlerinde sebat
ettiler: Binaenaleyh; Cenab- Hak onlara ihsan etmi ve haklarnda adalete msaade buyurmutur.
Buna nazaran man-y nazm: [Ey m'minler ! Sizinle muahede aktedip ahidlerinde sebat edenlere
ihsannzdan ve onlara adaletinizden Allah-u Teal sizi nehyetmez.] demektir. Zira mazarret
grlmeyen kimseye iyilik etmekte bir mani' yoktur. u manya nazaran ehl-i slmla sulh zere
bulunan btn muahidler bu yetin ahkmndan mstefid olduklarndan ihtilt etmek ve onlardan
zarar grlmediinden dolay zarar ras etmemek ve menafi'-i mtekabilede bulunmak, muamelt-
cariyeye girimek ve hatta fukaralarna sadaka vermek bile caizdir.
Hulsa; din hususunda ehl-i imanla mukatele ve memleketlerinden ihraca tesaddi etmeyen
kfirlerle ihtilttan men'olmad ve onlara iyilik etmenin caiz olduu bu yetten mstefad olan
fevaid cmlesindendir. 5886

&&&&&
Vcib Teal kfirlerden ihsana lyk olanlar beyandan sonra ihsana liyakati olmad gibi
buz u adavete mstehak olanlar beyan etmek zere :

()
buyuruyor.
[Ancak Allah-u Teal sizi ol kimselerden nehyeder ki, onlar din hususunda sizinle
mukatele ettiler ve memleketinizden sizi kardlar ve sizi karmaya muavenet ettiler. Allahu Teal onlarla ihtilt ve onlara dostluktan sizi men'eder. Eer hir kimse onlara dostluk
177

ederse ite u dostluk eden m'minler ancak zalimlerdir.] Zira; dostluu mevzi'-i lyknn
gayriye vaz'ederek bu hususta varid olan nehy-i lh'nin haricine ktlar. Her kimse ki nehyin
hilfna hareket ede, elbette zlimdir. Binaenaleyh; mukateleye hazr olan kfirlere dostluk eden
m'minler elbette zlimlerdir.
Yani; size zarar etmeyen ve mukateleye hazr olmayan kfirlere iyilikden Allah-u Teal sizi
nehyetmez. Belki ol kfirlere iyilikten ve onlara dostluktan nehyeder ki onlar sizinle dininiz
hakknda muharebe etti, vatannzdan kard ve karanlara yardm etti. te bu makle kfirlere
iyilikten Allah-u Teal sizi nehyeder ve bu gibi kfirlerle dost olanlar muhabbetlerini mahall-i
lyknn gayriye vazettiklerinden zlimlerdir. Zira; kanun-u lh'nin haricine ktlar. Binaenaleyh;
Allah'n azabna mstehaklardr.
Hulsa; ehl-i imana dini ve dnyevi zarar eden ve zarar etmesi melhuz olan kfirlerle dostluk
caiz olmad ve dostluk edenlerin zlim olduklar bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal m'minlerle mukatele eden ve etmeyen kfirlerin ahkmn beyandan sonra dr-
harpten dr- slama hicret eden hatunlarn ahkmn beyan etmek zere : 5887

buyuruyor.
[Ey m'minler ! Size muhacire olarak imanlarn izhar eden hatunlar geldiklerinde
onlar imtihan edin. Allah-u Teal onlarn imanlarn daha iyi bilir.]
Yani; ey m'minler ! Dar- harpten hicret edib imanlarn izhar ederek size gelen kadnlar siz
imtihan edin ve hallerini grn ki bakalm zann- galibiniz vehzere iman etmiler midir ve kalbleri
lisnlarna muvafk mdr? Yoksa sahte olarak kalblerinde kfr gizleyib de yalnz lisanlarnda m
iman izhar ediyorlar? Nr-u feraset ve imtihanla onlarn hallerine muttali' olun ki aldanmayasnz
ve hallerine gre muamele edesiniz. Maamafih esrar- kulba muttali' olan Allah-u Teal onlarn
imanlarnn hakiki olub olmadn bilir. u halde imtihan sizin onlarn hakiki hallerine ttlnz
iindir. Zira; Allah-u Tealnn imtihana ihtiyac yoktur.
Fahri Rzi ve Hzin'in beyanlar vehile bu yette i m t i h a n la murad; Yemin olmak ihtimali
vardr. nk; bn-i Abbas hazretlerinden rivayet olunduuna nazaran Reslullah, imann izhar
ederek hicret eden hatunlara, hicreti; zevcine buzundan veya dnyaya hevesinden ve hicret ettii
memleketi kendi memleketinden daha ziyade sevdiinden veyahut bir vukuat ilediinden dolay
hicret etmeyib ancak Allah'a ve Reslne muhabbetinden ni hicret ettiine yemin teklif eder.
Yemini kabul edenlerin imanlarnn hakiki olduunu bilir, onlar kabul ederek dr- kfre reddetmez
ve yemini kabul etmeyenlerin imanlarnn sahte olduu anlaldndan onlar reddederdi. te u
fi'l-i Reslullah dellet eder ki imtihanla murad; Yemindir.

&&&&&
Vcib Teal hicret eden hatunlarn imtihan edilmelerini emrettikten sonra imtihan zre
yaplacak muameleyi beyan etmek zere :

buyuruyor. 5888

178

[Siz onlar imtihan etmekle emrolunuma imtihan neticesinde eer kendilerinin m'mine
olduklarn bilirseniz onlar kfirlere reddetmeyin velevse o kfirler onlarn zevleri olsun.
Zira; o hatunlar kfir olan zevlerine ve kfir olan zevleri o hatunlara hell olmaz.] Ne
kadnlar kocalarna ve ne de kocalar kadnlarna hell olur. Hi birisi o birine hell olmadndan
beyinlerinde zevciyet muamelesi cri olamaz. nk; ihtilf- din sebebiyle firkat hasl olduundan
her birerinin dierinden intifa' etmesi haram olur.
Bu yette cmleler ayr ayr manya dellet ettiinden tekrar yoktur. Zira birinci cmle; ihtilf din sebebiyle nikh- evvelin zevaline ve ikinci cmle de iddet bittikden sonra tecdid-i nikhn caiz
olmadna dellet ettiinden cmlelerin ifadeleri baka bakadr. Binaenaleyh; zahirde tekrar gibi
grlrse de hakikatta tekrar yoktur, belki ihtilf- din sebebiyle hsl olan hrmetin iddetine
dellette mbaladr. mam- afii'ye gre iddetin inkzasiyle firkat hasl olduundan iddeti
bitmeden evvel zevci mslman olursa onun zevcesidir. Zira; mni' gidince memnu' avdet eder.
nk; ikisi de m'min olduklarndan aradan hrmet kalkar ve zevciyet avdet eder ve yekdierine
hell olur. Amma mam- A'zam'a gre firkat, ihtilf- dareynledir. u halde zev m'min olarak dar-
slm'da zevceye iltihak etmedike hatun baka kocaya varabilir.

[Onlarn kocalarna ini'ak ettikleri eyi verin.]
Yani; size muhaceretle gelib imanlarn izhar eden kadnlarn imanlar tebeyyn edib onlar
hfzettikden sonra zevleri gelib o hatunlara sarfettikleri mehirlerini isterlerse, sarfettikleri mehri
onlara verin. Zira; hatundan grecei menfaat mukabilinde mehir 5889 mazarratn ihtiyar etmiti.
Beyinlerinde hsl olan firkat sebebiyle menfaat zail olunca mehri vermek suretiyle mazarrat izle
etmek adalete muvafktr. Zira mazarrat; menfaat mukabilidir. u halde kadndan grecei
menfaattan mahrum olunca mazarratn defetmemek adalete muhalif bir emr-i kabihtir.
Binaenaleyh; mehri vermek hususunda vaki' olan emr-i lh tarafeyn hakknda adaleti
mutazammndr.
Fahri Rzi, Hzin ve Ebussuud Efendi'nin beyanlarna nazaran yetin sebeb-i nzul;
Hudeybiye musalhasndan sonra (Haris) kz (Sbey'a) namnda bir hatun mmine olarak huzur-u
Nebiye dehalet etti ve arkasndan zevci geldi, Reslullah'tan karsnn kendisine teslimini istedi ve
dedi ki, Ya Muhammed (S.A.V.) sen bizden firar edib gelen olursa reddedeceini henz yazs
kurumayan ahidnmede art kldn. art gereince haremimi reddetmeniz lzmdr demesi
zerine bu yet nazil olmutur. Binaenaleyh; Reslullah O artn erkekler hakknda olub
kadnlarn bundan mstesna olduunu ve ancak sarf ettii mehri istemeye hakk bulunduunu
beyanla mehrini verdi ve hatunu muhafaza ile Hazret-i mer (R.A.) e nikh etti. u vak'a
Rasulullah Hudeybiye'den nakletmeksizin vukua gelmitir. Hudeybiye musalahas ise kfirlerden
Medine'ye her kim gelirse Rasulullah onu Mekke'ye iade etmek fakat Medine'den Mekke'ye geleni
iade etmemek artlarn cami' idi. Henz Hudeybiye'den ayrlmadan Cenab- Hak bu artn
erkeklere mahsus olduunu bu yetle beyan buyurmutur.

&&&&&
Vcib Teal dar- harpten slm olarak hicret eden hatunlar muhafaza ve zevleri tarafndan
onlara verilmi olan mehrin iade olunmasn emrettikten sonra bu gibi kadnlar nikh etmekte bir
mani' olmadn beyan etmek zere :

buyuruyor.5890
179

[O hatunlarn mehrini verdiinizde nikh etmekte sizin zerinize gnah yoktur ve siz
kfire olan hatunlarn nikhn elinizde tutmayn.]
Yani; ey ehl-i iman ! Dar- harpten iman ederek size hicret eder kadnlarn zevleri tarafndan
istenilen mehirlerini vermek artiyle onlar nikh etmekte sizin zerinize gnah yoktur. Zira; onlarn
slmiyeti, dar- harpte kalan zevcleriyle kendilerinin beynini tefrik ettiinden aralarnda tefrika hsl
olmakla dar- harpteki kocalarnn bunlarla alkalar kalmamtr. Yalnz zevlerinin onlara vermi
olduklar mehri istemeye haklar vardr. Onlarn taleb ettikleri mehri verdikten sonra sizin iin onlar
nikh etmek mubahtr ve dar- harpte kfrzere kalan hatunlarnzn nikhn elinizde tutmayn
tatlik edin. Zira; onlar mrike olduklar cihetle necistirler, m'minler ise temizdir. Necisle temiz
beyninde zddiyet olduundan ikisinin bir yatakta bulunmalar caiz olamaz. Binaenaleyh; mslime
olan bir kadn kfire olan kocasna reddolunmad gibi kfire olan kadn da m'min olan bir
kimsenin taht- nikhnda kalamaz.
Bu yetten istidlal ederek mam- A'zam hazretleri mslime olarak hicret eden hatun hmil
olmadka iddete bile lzum grmeyerek derhal nikhn cevazn ictihad etmilerdir.
Bu yet nazil olunca eshaptan bazlar Mekke'de mrike olarak kalan hatunlarndan
vazgeib alkalarn kesmilerdir. nk; aralarnda din rabtas kalmaynca zevciyet rabtasiyle
intifa' etmek ihtimali kalmamtr ki, nikhn muhafaza etsin. Zira nikhtan maksad; tarafeynin
yekdierinden intifa etmesidir. u halde intifa' caiz olmaynca yalnz nikh tutmakta zarar vardr
fayda yoktur.

[Kfire olarak kalan zevcelerinize sarf ettiiniz mehri isteyin ve kfirler de iman edib
hicret eden hatunlarna sarfettikleri mehirlerini istesinler.]
Yani; iman kabul etmeyerek dar- harpte kalan hatunlarnzdan 5891 kat'- alka edince
onlara vermi olduunuz mehri onlar nikh edenlerden istemek hakknzdr ve kezalik kfirlerin de
iman kabul edip dar- slama iltihak eden hatunlara sarfetmi olduklar mehirleri onlar nikh eden
ikinci zevten istemek haklardr. nk; zevciyet alkas kesilip menfeat ihtimali kalmaynca
menfeat mukabilinde sarfolunan emvali alsn ki zev zarar- klliye duar olmasn ve menfeat zail
olunca zarar da zail olsun ki, adalet yerini bulsun ve tarafeynin yekdierine kar bir diyecei
kalmasn.

&&&&&
Vcib Teal iman ederek dar- slama hicret eden ve dar- harpte kfr zere kalan hatunlarn
ahkmn beyandan sonra o hkm hulsa olarak beyan etmek zere :

()
buyuruyor.
[Ey mminler ! u yetin bidayesinden buraya kadar zikrolunan mesil Allah'n
hkmdr. Binaenaleyh; Allah-u Teal bu hkmle beyninizde hkmeder. Zira Allah-u Teal;
her halinizi bilicidir ve ilminin iktizas zere hkmeder ve hkm hikmete muvafktr. nk;
hakimdir.] Elbette hkm hikmetten hali kalmaz. Binaenaleyh; sizin bu hkme itaatiniz vcibtir.
Hulsa; dar- harpten dar- slama imann izhar ederek hicret eden hatunlar imtihan etmek
ve imtihandan sonra imanlarnn hakiki olduu anlalrsa dar- harbe ve kfir olan zevcine
reddetmeyip muhafaza etmek ve m'mine olan hatunla kfir olan zevci yekdierine hell olmamak
ve hicret eden hatunun mehrini isterse kfir olan zevcine vermek artiyle o hatunu nikhla almak
caiz ve m'min olan bir kimsenin mrike karsn nikh altnda tutmayb talk vermek ve talk
verdikleri kadnlarn mehrini onlar nikh eden kfirlerden almak meru' olduu ve u beyan olunan
ahkmn kffesi bu yetlerden mstefad olan fevaid cmlesindendir. 5892

180

&&&&&
Vcib Teal u ahkm beyandan sonra kfire olan hatunu nikh eden kfir mehrini
vermekten imtina' ederse onun hkmn beyan etmek zere :

()
buyuruyor.
[Eer siz zevcelerinizden kfirlere bir ey sizi fevt eder de siz de o kfirlere galebeyle
ikab eder ve galebe ederseniz siz zevceleri kfir elinde kalp da mehrini almayanlara o
hatunlara sarfetmi olduklar mehrin mislini verin ki zev zarar- klliye uramasn ve ol
Allah-u Teal'dan korkun ki O Allah-u Teal'ya siz iman edicisiniz.]
Yani; ey m'minler ! Sizin zevcelerinizden dar- harpte kfire olarak kalanlarn veyahut dar-
slmdan dar- harbe kfire olarak iltihak edenlerin mehrini onlar tezevvc eden kfirler tarafndan
vermemekle velev cz'i bir ey olsun sizi fevtedip de siz de onlara gaz ile galebe ettiinizde
emvl-i ganimeti taksimden evvel onlarn zevcelerine mehir olarak verip de alamadklar eyin
mislini verin ki zev zarar- klliye uramasn. Zira; zararn mmkin olduu kadar izle olunmas
lzmdr; nk; zevcesi gitti, bri vermi olduu mehri gitmesin ki onunla dier bir zevce tedarik
edebilsin ve siz ol Allah-u Teal'dan korkun ki O Allah'a iman ettiniz. Zira mann muktezas;
Allah'n emrini yerine getirmektir.
Muhacirinin haremlerinden kfirlere iltihak eden altdr. Reslullah onlarn zevlerine emvl-i
ganimetten mehirlerini vermitir. Eer ahidnamede erkekler gibi kadnlarn da iadesi dercolunmu
ise bu misilli mehrin verilmesi vcibtir ve eer kadnlarn iadesi dercolunmamsa mehri vermek
menduptur.
Bu yetin mensuh olub olmadnda ihtilf vardr. Mensuhtur diyenlere nazaran elyevm bu
yetle amel vcib olmaz ve mensuh deildir diyenlere nazaran amel vcibtir. Lkin bu zamanda
amel mmkn olmadndan mensuh olmas rcihtir.

&&&&&
5893 Vcib Teal Hudeybiye musalhas zerine tehadds eden baz hdisenin ahkmn
beyandan sonra Mekke'nin fethi gn kadnlarn biatlerinin artlarn beyan etmek zere :

()
buyuruyor.
[Ey Nebiyy-i Muazzam ! Sana Allah'a irketmemek, sirkat etmemek, zina etmemek,
ocuklarn katletmemek, elleri ve ayaklar arasnda bhtan olan eyi iftira ederek
getirmemek ve ma'ruf olan eyde sana isyan etmemek zerine biat eder olduklar halde
m'mine olan hatunlar geldiklerinde sen onlara biat et ve onlar iin Allah-u Teal'ya istifar
et. Zira; Allah-u Teal kullarndan ihls zere iman edenlerin gnahlarn afivv ve tevbe
edenlere ihsan edicidir.]

181

Yani; ey Nebiyy-i zn ! Senin huzuruna biat iin m'mine olan kadnlar gelib seninle
muahede ve cmle ahkm- er'iyeyi ve teklif-i lhiyeyi kabul ederlerse; erik ve nazrden
mnezzeh olan Allah-u Teal'ya irketmemek ve bigayr-i hakkin gayrn maln alarak hrszlk
yapmamak, evli veya, bekr olsun zina etmemek, kz ocuklarn diri olarak veya sair suretle
ldrmemek ve bir bhtan getirmemek ki o bhtan elleri ve ayaklar arasnda iftira olur, akln ve
er'in gzel addettii eyle sen emrettiinde sana si olmamak zere biat ederlerse sen de onlara
biat ve onlarla muahede et ve biattan evvel gemi gnahlarna onlar iin istifar et. Zira; Allah-u
Teal u minval zere iman edip sana biat eden kullarnn gnahlarn mafiret edici ve tevbelerini
kabul ile onlara merhamet buyurucudur.
Fahri Rzi ve Hzin'in beyanlarna nazaran Mekke'nin fetholunduu gn Reslullah San'
zerinde ve Hazret-i mer biraz aasnda bulunduklar bir zamanda bu yet nazil olmutur. O
gnde 5894 Reslullah'a biat eden kadnlarn adedinin drtyz elliyediye bali olduu mervidir.
Biatn keyfiyetinde bir ok rivayet mevcutsa da esah olan keyfiyet; biat szyle olub musafaha
suretiyle olmamtr. Zira; Buhr ve Mslim hazaratnm ittifaklariyle Hazret-i Aie Reslullah'n eli
malik olmad bir kadnn eline dememi ve Reslullah biati szyle yapt buyurmular ve ekser
mfessirin bu rivayeti tercih etmilerdir. nk ekser nususa muvafk olan; Hazreti ie'nin
rivayetidir. Zira; Reslullah'n helli olmayan bir kadna hi bir suretle messetmediine dair rivayet
pek oktur. u halde baz mutasavvf ann hatunlar irad sadedinde ecnebiye olan hatunlara
rabta nvaniyle tevecch edeceim diyerek temas etmesinin ve onlara mrid sfatiyle bir takm
yolsuz muamelede bulunmasnn butlannda phe olamaz. nk; o kimseyi her ne kadar byk
bir adam tasavvur etsek bile nbvvet mertebesine vasl olmas ihtimali yoktur. u halde bir nebi
iin caiz olmayan bir ey o nebinin mmeti iin nasl caiz olabilir? Elbette caiz olamaz. Bu yette M
a ' r u f ile murad; me'murat ve menhiyyat olduuna gre man-y nazm: [Me'muratta emrine
imtisal ve menhiyatta nehyinden ictinb etmekle sana si olmamak zere biat ederlerse sen de
onlara biat et] demektir. Yahut M a ' r u f ile murad; Bir musibetin isabetinde sabretmek ve kendi
aleyhine du etmemektir. u halde musibete sabretmemek, yakasn yrtmak, san ban yolmak
ve aleyhine du etmek isyandr. M a ' r u f ; Kadnlarn mahremi olmayan bir kimseyle
konumamas ve tenha mahalde bulunmamasdr. Bunun hilfna hareketleri isyandr.
Bu yette zikrolunan artlar kadnlar terib edecek mesailden olduu cihetle tasrih
olunmutur. Binaenaleyh bunlar zikretmek; dier ahkmda biata mnafi olmad gibi belki salt
ve zekt gibi muazzamat- diniyenin ve erkn- slmiyenin biatta zikrolunmamas bunlara riayetin
lzumu meydanda bir hakikat olduundandr. nk; u zikrolunan mesailde biat' lzm olunca
sair eair-i slmiyede biatn lzm olaca evleviyetle sabit olduundan zikre hacet olmad
cihetle zikrolunmamtr. 5895

&&&&&
Vcib Teal srenin evvelinde kfirlere m'minlerin dost olmas muvafk olmadn tavsiye
buyurmutu. imdi kelmn bida-yesi nihayesine mnasib olmak san'atna muvafk olarak srenin
hirinde dahi m'minlerin kfirlere dost olmamasn tavsiye etmek zere :

()

buyuruyor.
[Ey m'minler ! Siz dost olmayn bir kavmile ki, o kavim zerine Allah-u Teal gazab
etti ve kfirlerin ashab- kuburdan me'yus olduklar gibi onlar da hiretten me'yus oldular.]
Yani; ey ehl-i iman ! Siz Allah'n gazab ettii Yehd kavmiyle mushabet edip dost olmayn.
Zira; onlar peygambere iman etmediklerinden hiretten me'yus oldular. Nasl ki kabre gidenlerin
geri gelmesi muhal olduu cihetle kfirler ashab- kuburdan me'yus oldularsa bunlarn da hiret
sevabndan nasibedr olmalar muhal olduundan hiret ni'metlerinden me'yus olmulardr. Zira;
Yehd kavmi Tevrat'ta email-i Reslullah' grdkleri ve Reslullah' emailine muvafk olarak
bulduklar cihetle hir zaman nebisi olduunu bildikleri halde inkr ettiklerinden hirette muazzeb
182

olacaklarnda bheleri yoktu fakat inad edib iman etmedikleri cihetle bittabi' hiretten me'yus
olmulardr ve sair kfirlerin ekserisi hirete iman etmediklerinden hirette sevab beklemezler.
Bu yeti- celilenin baz fakr faka sebebiyle Yahudilerin bahelerinin meyvelerinden ve sair
servetlerinden mstefid olmak emeliyle Yahudilere dostluk edib ehl-i slmm ahvalinden Yahudilere
haber veren m'minler hakknda nazil olduu mervidir. u halde Allah-u Teal onlar ve onlarn
emsalini bu gibi irkin eyleri irtikb etmekten nehyetmitir. u sebeb-i nzule nazaran A l l a h ' n
g a z a b e t t i i k a v i m ile murad; Yahudi'lerdir ve srenin evvelinde (Htb b. Bel'tea)
tarafndan Mekke mriklerine yazlan mektub mnasebetiyle Vcib Teal mutlaka 5896 kfirler ve
bilhassa Mekkelilerle dostlukdan nehyettii cihetle srenin ahirinde Yahudilerden nehye
sarfolunmak nazm- yete daha muvafktr ve Kur'anda gazab- lh'nin ekseriya Yahudiler
hakknda isti'ml olunmas da bu rivayeti te'yid eder. Amma gazab- lh'nin bilmum kfirlere
nazil olacana ve sebeb-i nzuln hususuna i'tibar olmayb elfzn umumuna i'tibar olunduuna
nazaran yet, kfirlerin hepsiyle dostluk caiz olmadna dellet eder.

&&&&&

SRE - SAF
Medine-i Mnevvere'de nazil olan srelerdendir. Ondrt yeti hvidir.

()
[Tebih etti Allah-u Teal'ya gklerde ve yerde olan cmle mevcudat. Zira; Allah-u
Teal mlknde herkese galib ve emrinde hakimdir.]
Yani; semevat ve arzda bulunan cmle mahlkat Allah-u Teal'nn cemi' sfat- kem aliyeyle
muttasl ve noksan sfatlarn cmlesinden mnezzeh olduuna dellet ve ehadet ettiler. nk;
Allah-u Teal murad ettii eylerin cmlesine galib ve cemi' tedbir ve takdirinde ileri muhkemdir.
Binaenaleyh; Vcib Tealnn hi bir fi'li bozulmaz. nk; ileri her trl hikmete muvafk
olduundan bilcmle avarza mukavemet eder ki hi bir vecih ve behaneyle iine tezelzl arz
olmaz.
Vcib Teal'y mevcudatn takdisi ve nevkstan tenzihi dimi olduuna iaret iin Tebih lfz
Mazi sigasiyle vrid olmutur.

&&&&&
Vcib Teal mahlkatn kendine tesbit ettiini beyandan sonra ehl-i imana lyk olmayan baz
ahvali beyan etmek zere :

()

buyuruyor.5898
[Ey m'minler ! Niin ilemeyeceiniz eyi sylersiniz?]
Yani imann muktezas; ahdi vefa etmekken yerine getiremeyeceiniz ve ifa edemeyeceiniz
eyi niin syler ve teahhd altna girersiniz?
Fahri Rzi ve Hzin'in beyanlarna nazaran bu yetin sebeb-i nzul; ashaptan bazlar
Allah-u Teal'ya a'malin hangisi sevgili olduunu bilmi olsak ileriz demeleri zerine yevm-i

183

Uhud'da Allah-u Teal, ind-i ulhiyetinde a'da-y dinle muharebenin sevgili olduunu beyan edince
bu sz syleyenlerden bazlar dmanla muharebeyi ar grmeleri zerine Cenab- Hak bu
yetle onlar tekdir etmitir. Buna nazaran man-y yet: [Ey m'minler ! Tahamml
edemeyeceiniz eyi niin vaadedersiniz?] demektir. u halde insan iin ifa edemeyecei eyi
va'detmek her zaman mezmumdur ve yalan olarak yapmad bir eyi yaptm ve sylemedii eyi
syledim demek de bu yete dahil ve mezmumdur. nk ilemedii bir eyi iledim demek; ayp
olduu cihetle bu gibi eylere utanmadan cesaret etmek ve sylemek mrvveti ihll eden yalan
cmlesinden olduu iin ehl-i imana lyk deildir. Binaenaleyh; vadettii bir emr-i hayri terketmek
mezmum olduu gibi ileyemeyecei bir eyi vaad etmek de mezmumdur.
Hulsa; yapmad ve yapamayaca bir eyi yaptm veyahut yapacam demenin insan iin
lyk olmad bu yet'ten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal insanlarn ileyemeyecei eyleri vaadetmeleri mezmum olduunu beyandan
sonra u mezmumiyetin derecesini beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[lemeyeceiniz eyi sylemeniz indallah gazab ynnden byk oldu.] 5899
Yani; ey m'minler ! leyemeyeceiniz eyi ileyeceiz diyerek vaadetmeniz indallah gnah
ynnden pek byk oldu. Zira; insan iin ahdini fa etmek lzm olduundan fa edeceini
vaadedip de sonra o vaadi yerine getirmemek r ve ayptr ve indallah byk gnahtr.

&&&&&
Vcib Teal gaza ederiz deyip de sonra gazay kerih grenleri zem ve tekdir ettikten sonra
gaza edenlere muhabbet ettiini beyan etmek zere :

()




buyuruyor.
[Muhakkak Allahii Teal muhabbet eder ol kimselere ki onlar birbirine rabtolunmu
binalar gibi sarfolduklar halde fisebilillh dmanla muharebe ederler.]
Yani; Allah-u Teal muhakkak raz olur ol kimselerden ki, onlar din-i lh'yi i'l ve kelime-i
tevhidi ner ta'mim iin a'da-y dinle mukatele ve bir hatt- hareket zere ki yaplm ve birbirine
balanm binalar gibi muhkem ve yekdierinden ayrlmaz bir halde safbeste olarak devam ederler
ve zahirde bedenleriyle kirele tahkim edilmi duvar gibi yekdierine bal ve btnda kalpleri
kelime-i tevhid zere ittifak etmi zlmez bir halde birbirlerine yardm etmekle evketlerini
muhafaza ederler. Binaenaleyh; btn ehl-i iman muhkem yaplm metin ve yklmaz bir kal'a
mesabesinde olduklarndan aralarnda ihtilf ve ihtill olmakszn szleri ve zleri bir olarak
dmanla mukatele ederlerse Cenab- Hakk raz ve honud edeceklerine bu yet dellet eder.
te bu esasa binaen saff- ktalden firar etmek diyanet-i slmiyede byk gnahtr. nk firar;
kuvvet-i slmiyeyi ihll edib asakir-i slmiyenin bozulmasna ve dmann galebesine sebeb
olduundan rza-y lh'ye muhaliftir. Binaenaleyh; saff- slmdan firar eden kimse si ve
mcrimdir.
Hulsa; muhkem ebniyeler gibi yekdierine
merbut ve saff olarak fisebilillh dmanla
muharebe edenlerin Allah'n muhabbetine mazhar olacaklar bu yetten mstefad olan fevaid
cmlesindendir.

&&&&&
184

Vcib Teal a'da-y dinle muharebe edenlere muhabbet ettiini beyandan sonra ktali
terketmek emr-i Reslullah'a muhalif olduu cihetle Reslullah'a eza olup gazab- lh'ye bais
olacan beyan etmek zere :

()
buyuruyor.
[Zikret ya Ekrem-er Rusl ! ol vakti ki, o vaktta Musa (A.S.) kavmine hitaben Ey
kavmim ! Bana niin eza ediyorsunuz? Halbuki siz benim Allah'n size gnderdii Resl
olduumu suret-i kafiye ve muhakkakada biliyorsunuz. u halde eza etmemek lzmken
neden ezaya cesaret edersiniz? dedi. Vakta ki onlar Hak'tan meyledince Allah-u Teal da
onlarn kalblerini Hak'tan meylettirdi ve Allah-u Teal taatinden kan kavmi hidayette
klmaz.]
Yani; ya Ekrem-er Rusl ! Sen mmetinden ktali arzu etmeyenlerin hallerini birderin Musa
(A.S.) n kavminden emrine muhalefet ederek ktali terkedenlerin hallerine kyasla o zaman
hatrna getir ki senin mmetin de onlardan ibret alsnlar ve Allah'n Reslne muhalefetin o resule
eza olduunu bilsinler ve zikret ol vakti ki o vakitte Musa (A.S.) kavmine hitaben Ey kavmim ! Bir
takm mfteriyat isnad ederek emrime muhalefetle ktali terketmek ve bir nevi' taama
sebredemeyiz ve Allah' aktan bize gster demek gibi vahi eylerle bana niin iz ediyorsunuz?
Halbuki kat'i surette benim taraf- lh'den sizin dnyevi ve uhrevi menfeat ve mazarratnz beyan
etmek ve sizin sebeb-i necatnz olacak doru yolu size gstermek iin gnderilmi Resl
olduumu bilirsiniz. u halde emrime imtisal ve bana ta'zim etmeniz lzmken 5901 niin eza
ediyorsunuz? demekle kavmini insafa da'vet etti. Vakta ki kavm-i Musa nasihat dinlemeyerek
doru yoldan knca Allah da onlarn kalblerini hakk kabulden meyi ettirdi. Binaenaleyh; batla
meyletmekle dallette kaldlar ve gazab- lh'ye mstehak oldular. Zira; tarik- haktan km olan
kimseleri matluba isal eder derecede Allah-u Teal hidayette klmaz. nk; kul irdesini batla
sarfedince Allah-u Teal kulun irdesi vechzere halkettiinden kulun ef al-i ihtiyariyenin hi
birinde mecbur olmas lzm gelmez.
Fahri Rzi ve Ebussuud Efendi'nin beyanlar vehile fklarn hidayetten mahrum
olmalarnn sebebi; ancak kendilerinin fsk ve haktan meyle sebeb-i asl de yine fsklar

(
)

olduundan dolay zemmolunduklarna iaret iin zamir mevkiinde

lfz ism-i zahir
olarak varid olmutur. Enbiya-y izama iznn azametine, akibetinin vehametine ve en nihayet
kfre badi ve azab- ebediye sebeb olduuna bu yet dellet eder. nk; enbiyann emrine itaat
etmeyerek isyanla lfet eden kimseleri Allah-u Teal sevmediinden doru yola sevketmeyeceini
beyan buyurmutur. Binaenaleyh; onlar doru yola gitmeye niyet etmedikleri cihetle Allah-u Teal
onlar hakknda doru yolu nasib etmez.

&&&&&
Vcib Teal Hazret-i Musa'nn kavmine vki olan szn beyanla emr-i Resle muhalefetin
ktln beyandan sonra Hazret-i sa'nn Ben srail'e hitaben szlerini de beyanla kibetin
vehametine tenbih etmek zere :

buyuruyor.

185

[Ya Ekrem-er Resl ! Zikret ol vakti ki o vaktta Hazret-i Meryem'in olu sa (A.S.) Ben
srail'e hitaben Ey Ben srail ! 5902 Benden evvel nazil olup nmde bulunan Tevrat'
tasdik ve benden sonra gelecek bir Reslle sizi tebir edici olduum halde ki o Resln
ismi Ahmed'dir ben size Allah'n resulym demekle kavmini hakka da'vete balad.]
Yani; ey Resl- Mkerrem ! ol vakti tezekkr etmekle kavmin sana yapm olduklar izdan
mahzun olma ki o vaktta Meryem olu sa (A.S.) Ben srail'e Ey Ben srail ! Ben size benden
evvel nazil olan ve benim huzurumda bulunan Tevrat'n ahkmn ve taraf- lh'den gelmi bir
kitab olduunu tasdik edici olduum halde Allah'n Reslym, dnyevi ve uhrevi menfaatinizi size
beyan edeceim ve ben sizi bir Resl ile tebir ediciyim ki o resul benden sonra gelir ve ism-i erifi
Ahmed'dir dedi ve bu szyle kendinin Allah'n resul olduunu kavmine tebli etti.
Reslullah'n medh senas ok olduu iin ismi Ahmed olmutur. Zira A h m e d 'in mans;
Hamd senas ziyade ok demektir. Binaenaleyh; nsn lisannda Reslullah'n senas sair
enbiya-y izamdan daha oktur.

&&&&&
Vcib Teal sa (A.S.) n risalet da'vasini izhar edince kavmi, da'vasnda sadk olduuna
dellet eder mu'cize taleb etmeleri zerine sa (A.S.) mu'cizesini getirince kavminin syledikleri
szlerini beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[Risalet da'vasi zerine vakta ki sa (A.S.) da'vasnm doru olduuna dellet eder
mu'cizeleriyle gelince onlar u sa (A.S.) n getirdii ey meydanda bir sihirdir dediler.]
Halbuki sa (A.S.) n onlara getirmi olduu mu'cizeleri ondan evvel geen enbiya-y kiram
getirmemilerdi. Lkin kavminin ekavetleri ve kalblerinde olan kasavetleri bu sz sylemeye
onlara cesaret verdi ve mu'cizeye sihirdir demekten ekinmediler. Yahut bu yet Hazret-i sa'nn
5903 kelmndan olduu halde bizim resulmz murad olmak ihtimali vardr. Buna nazaran many nazm yledir : [Benden sonra bir Resl gelecek ki o Resln ism-i erifi Ahmed olacaktr.
Vakta ki o Resl kavmine mu'cizeleriyle geldiinde o Resln kavmi u mu'cize diyerek getirdii
ey ak bir sihirdir diyecektir] demektir. Her ne kadar bu man muhtemelse de yetin evkine
nazaran man-y evvel zahir ve rcihtir. nk; sa (A.S.) n risalet da'vas zerine kavminin
mu'cize istedikleri zahirdir. Binaenaleyh kavminin talebi zerine mu'cize getiren Hazret-i sa'ya
shirdir diyenlerin onun kavmi olmas sevk-i kelma daha mnasiptir.

&&&&&
Vcib Teal Hazret-i sa'nn risalet da'vasn izhar ettiini ve da'vasn te'yid iin getirmi
olduu mu'cizesine sihirdir diyerek iftira ettiklerini beyandan sonra bu gibi iftirada bulunanlardan
daha ziyade zlim olmadn beyan etmek zere :

buyuruyor.
[slama da'vet olunduu halde Allah-u Teal zerine yalan iftira eden kimseden daha
ziyade zalim kim olabilir?] Elbette byle iftiraya cr'et edenden daha ziyade zalim olamaz.
nk; sebeb-i necat olan slama da'vet olunduu halde da'vet eden zata ve o zat gnderen
Allah-u Teal'ya iftira ettii iin her zlimden ziyade zlimdir.

()
[Halbuki zalim olan kavmi Allah-u Teal hidayette klmaz.]

186

Yani; insanlardan hangi insan ki hudud-u lh'yenin haricine kmaktan ve haddini tecavz
etmekten daha ziyade zalim olabilir ol kimseden ki, o kimse kullarn irad iin Allah'n gnderdii
resul vastasiyle slama da'vet olunduu halde yalan olarak 5904 Allah'a iftira eder ve resuln
getirdii mu'cizeye sihirdir demekle nebinin da'vetine icabetten imtina' eder. Bu gibi kstahla
cr'et edenden daha ziyade zlim olabilir mi? Elbette olamaz. nk mu'cizeye sihirdir demek; o
mu'cizeyi getiren resul tekzib olduu gibi Allah-u Teal'ya dahi iftiradr. Bunun her ikisi de zulmn
niha-yesidir. Binaenaleyh; bu gibi zulm irtikb edenler hidayete vasl olup doru yolu bulamazlar.
nk; Allah-u Teal zlimlere hidayetini tevfik etmez. Zira; doru yol aramaz ve irdelerini sarf
etmezler ki Allah-u Teal onlara hidayetini halketsin.

&&&&&
Vcib Teal kfirlerin mu'cizeye sihir diyerek iftira ettiklerini ve bu iftiralar sebebiyle ziyade
zalim olduklarn beyandan sonra iftiradan maksadlarn aklamak zere :

()
buyuruyor.
[Onlar azlarndan kan szlerle Allah'n nru olan eriatini sndrmek isterler.
Halbuki Allah-u Teal kendi nrunu itmam eder sndrmez velevse kfirler istemesinler.]
Yani kfirlerin iftiradan ve tekzipten garazlar; Allah'n kullarn irad iin gndermi olduu
eriat nrunu azlarndan kan batl szleriyle sndrmektir. Halbuki her eye kaadir olan Allah-u
Teal halk menfaat ve mazarratna irad eden eriatnn ziysn itmam eder, sndrmez, bu
itmam kfirler isterse arzu etmesinler. u halde kfirlerin sa'yleri boadr. nk; Allah'n murad
her zaman onlarn muradlarna galiptir.
Bu yette Nr-u Kur'an sihir diyerek ibtl etmek isteyenlerin hallerini, gnei frkle
sndrmek isteyenlerin hallerine tebihle istihzaya iaret iin Efvh lfz varid olmutur. nk;
kuvvet ve metanette cesim dalar gibi salam olub yklmak ihtimali olmayan Kur'ann pek kolay
syleniveren bir szle ibtalini irde etmek frkle gnein ziysn sndrmeye almaya
benzediinde phe yoktur. Binaenaleyh; bu gibi vahi emellerle uramak hamakat ve belki de
cinnettir. eriatn anna ta'zim iin eriat- garradan Nr'la tbir olunmutur. Zira Nr; herkesin
hidayetine ve yolunu bulmasna sebeb olduu gibi eriat da temessk edenlerin hidayetine sebep
ve vesiledir. Reslullahn kffe-i mkellefine meb'us olduuna iaret iin eriat mansna olan Nr
Allah-u Teal'ya muzaf klnmtr. nk eriat; Allah'n nru olunca o nrdan zya almak
isteyenlerin cmlesini ihata eder mstesnas olmaz. Binaenaleyh Reslullahn eriat; cmle ins
cirme eriattr.

&&&&&
Vcib Teal kfirlerin nr-u Kur'an sndrmek istediklerini beyandan sonra Nr-u Kur'andan
ibaret olan din-i slmn snmeyib bilcmle edyn zerine glib ve zahir olacan beyan etmek
zere :

()
buyuruyor.

187

[O Allah-u Teal ki, Resln ayn hidayet olan Kur'an ve Hak olan Din-i slm'la
gnderdi ki o din-i slm edynn kllisi zerine galib olsun velcvse mrikler onun
galebesini istemesinler.]
Yani; dinini itmam etmek murad eden Allah-u Teal ol Zat- Zlcelldr ki, o Allah-u Teal
dinini cmle edyn zerine izhar etmek ve glib klmak hikmetine binaen ahir zaman peygamberini
Kur'an ve sair mu'cizatla ve din-i Hak olan millet-i slmiyeyle kullarn irad iin gnderdi velevse
mrikler bu dinin zuhurunu istemesinler. Din-i slmda mcerred tevhid esas olduundan kfirler
ve bilhassa tevhide muhalif irkle lfet eden mrikler o dinin yer yznde intiarn arzu etmezler.
nk; i'tikadlarna muhaliftir.
Reslullah'a hased edenlerin balcas Kurey mrikleri 5906 olduuna iaret iin
Reslullah'tan bahsolunan bu yette dinin zuhurunu kerih grenlerin mrik olduklar sarahaten
zikrolunmutur. Amma bundan evvelki yette mutlaka eriattan bahsolunup Reslullah'tan
bahsolunmad cihetle eriat istemeyenlerin mutlaka kfirler olduu beyan olunmutur. nk
eriat; cmle ns hakknda ni'met olup onu istemeyen elbette kfran- ni'met etmi olduundan

( ) varid olmutur.
&&&&&
Vcib Teal din-i slmn cmle edyn zere zuhurunu beyandan sonra bu din-i mbinin
tervicine m'minleri terib etmek zere :

()

()
buyuruyor.
[Ey m'minler ! Size dellet edeyim mi bir ticaret zerine ki o ticaret sizi elem verici
azaptan kurtarr? O ticaret; sizin Allah-u Teal'ya ve Reslne iman ve malnzla, cannzla
fisebilillh mcahede etmenizdir. Eer bilirseniz u iman ve mcahede sizin iin hayrldr.]
Yani; ey m'minler ! Din-i slmn edyan- saire zerine galebe edeceini size beyan ettikten
sonra cmle ehl-i imana hitab ederim ki ey ehl-i iman ! Sizi Cehennem azabndan kurtaracak bir
amel ki o amel ayn ticarettir. Onun zerine ben size dellet edeyim ve haber vereyim mi? te sizi
kurtaracak ticaret; sizin Allah'a ve Reslne iman etmenizdir. Zira; iman olmaynca sizi hi bir amel
azaptan kurtaramaz, iman; sizin sebeb-i necat ve halsnzdr ve sizi azaptan kurtaracak ticaretten
dier birisi de malnz ve cannzla dmanlarnza kar mcahede etmenizdir. Zira; namus-u
milliyye ve satvet-i slmiyeyi muhafaza ancak din dmanlarn kahr u tenkil etmekle olacandan
siz mcahede edin ki dnyada 5907 dmann klcndan ve hirette Cehennem azabndan
kurtulasnz. te u beyan olunan iman ve mcahede; bilirseniz sizi iin hayrldr.
Fahri Rzi ve Nisbr'nin beyanlar vehile bu yet ehl-i iman mcahedeye tevik etmitir.
badet; rza-y lh'yi celbe vesile olduu cihetle mukabilinde ivaz, ticarete benzediinden amele
Ticaret denmitir. Binaenaleyh; tacir umur-u ticarette ekmi olduu zahmet ve meakkat
mukabilinde fakr u faka beliyyesinden kurtulduu gibi bid de ibadetinde grm olduu klfet ve
meakkat mukabilinde rza-y lh'ye vasl olur ve azaptan kurtulur. Kezalik ticaret zahmetini
ekmeyen kimse fakr u faka ve bir takm ihtiya altnda ezildii gibi iman ve mcahede zahmetini
ekmeyen kimse de Allah'n gazab ve Cehennem azab altnda ezilir.
Bu yette emre imtislin vcubuna iddetle dellet etsin iin emir makamnda Cmle-i

()

()

ihbariye varid olmutur. Zira

lfz
mansnadr. Binaenaleyh imanla emir;
imanda sebatla emir olduundan ehl-i imana imanla emir, hasl tahsil denilemez. Geri emrolunan

188

iman hsl ise de sebatla emir, hsl olan imanla emrin bakasdr. yette ise emir, asl imanla emir
deildir. Belki hsl olan imanda sebat etmeleriyle emirdir.
Amma yette hitab mnafklara veya Nasra veya Yehd'a olduuna nazaran imanla emir
hsl tahsil ile emirdir diyerek sul asla varid olmaz. nk; bu surette man-y yet: [Ey zahirde
iman edip de btnda kfr gizleyen mnafklar ! Sizin iin necat verecek ticaret; zahiriniz gibi
batnnzda da iman edib kalbinizden nifak kararak malnz ve cannzla a'da-y dine kar
mcahede etmenizdir ve ey Musa'ya ve sa'ya iman eden Yehd ve Nasra ! Sizin iin ticaret;
Msa ve sa (A.S.) a iman ettiiniz gibi Muhammed (A.S.) a da iman edip a'da'-y dinle mcahede
etmenizdir] demektir.
Hulsa; insana azab- elimden necat verecek amelin evvelen man ve saniyen dmanla
mcahede olduu bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal insan azaptan kurtaracak amelin iman ve mcahede olduunu beyandan sonra
o amel zerine hsl olacak menfeatleri beyan etmek zere :

()
buyuruyor.
[Allah-u Teal sizin gnahlarnz mafiret eder ve sizi Cennetlere idhal eder ki o
Cennet'lerin altndan rmaklar akar ve gzel meskenlere idhl eder ki, o meskenler Aden
Cennetlerindendir. te u beyan olunan ni'metler insanlar iin fevz-i azimdir.]
Yani; siz usl- i'tikadnzda iman edip, fru'-u a'malinizde dmanla mcahedeye devam
ederseniz Allah-u Teal sizin gemi gnahlarnz affeder ve gnahlarnz sebebiyle sizi rsva
etmez, gnahlarnz affedince sizi Cennet'lere koyar ki, o Cennet'lerin altndan rmaklar akar ve
sevilmeyecek eylerin cmlesinden pk ve temiz, her trl rahat cami' ve enva'- zinetlerle
mzeyyen meskenlere idhl eder ki o meskenler ikamet mahalli olan Cennetlerdedir. te u
ni'metlerin cmlesi Allah'n kullan iin byk zaferdir ki abdiin bunun fevknda zafer olamaz.
mann ve mahedenin gzel neticeleri u zikrolunan ni'metler olunca akl olan kimselerin bu
ni'metlere vesile olacak amele almalar lzmdr.
Vcib Teal bu yette iman ve mcahede zerine terettb eden eyi ki:
B i r i n c i s i : Gnahlar mafiret,
k i n c i s i : Cennet'lere idhl,
n c s : Gzel konaklar vermektir.

&&&&&
te bunlar beyandan sonra drdnc ihsann beyan etmek zere :

()

buyuruyor. 5909
[Sizin iin muhabbet ettiiniz baka bir ticaret daha var ki, o ticaret Allah'tan nusret ve
yakn vaktta bir ftuhattr ve ey Habibim ! Sen m'minleri dnyada nusretle ve hirette li
derecelerle tebir et ki ehl-i iman mesrur olsunlar.] nk; insanlarda Allah'n nusretiyle bild-
kfr fethetmek kadar surr verecek daha byk bir ey olamaz. Zira nusret: Cenab- Hakk'n
kullarna inayeti ve nazar eseri olduu cihetle elbette srr muciptir. Binaenaleyh: nusret ve
ftuhatn insanlarn daima muhabbet ettikleri bir ey olduuna iaret bu yette ( ) istimrare dellet

189

eden muzari' sigasiyle varid olmutur. Geek nusret, gerekse neticesi olan ftuhat ehl-i iman iin
beareti havi olduundan yetin hitamnda Cenab- Hak ehl-i mn tebir etmesini Resl'ne
emretmitir.
hiret ni'metlerinin erefine iaret iin Cenab- Hak bu yette hiret ni'metlerinden ibaret olan
mafiret ve Cennet'e idhl edeceini ve Cennet-i Adnde gzel saraylar vereceini beyandan sonra
dnya ni'metinden ibaret olan nusret ve ftuhat beyan buyurmutur ki hiret ni'metlerinin beyann
dnya ni'metlerini beyan zerine takdim etmitir.

&&&&&
Vcib Teal nusret ve ftuhatla ehl-i iman tebir ettikten sonra nusretin Reslullaha
muavenetle husule geleceini m'minlere tavsiye etmek zere :

buyuruyor.
[Ey m'minler ! Siz Allah'n dinini i'lda Reslne yardmc olun. Nasl ki Meryem olu
sa (A.S.) eshab olan Havriyyine hitaben Allah'n dinini i'lda bana yardmc kimlerdir?
dediinde ashab- sa olan Havriyyun Allah'n dinine yardmc bizleriz dediler.] Onlar gibi
siz de Allah'n dinini i'lda Reslne yardmc 5910 olduunuzu alenen syleyin ve filen yardm
edin ki imannzn muktezasn yerine getirmi olasnz. nk imann muktezas; iman ettii
resuln eriatini ner ilnda her m'minin mal ve canyla almasdr. te ashab- sa (A.S.) bu
vazifeyi yoluyla ifa etmek iin altklar gibi Hazret-i Muhammed (A.S.) a iman edenlerin de din-i
Muhammedyi il hususunda almalar lzmdr.
H a v r i y y u n ile murad; Hazret-i sa'nn hlis ahbaplardr ki onlar nifak aibesi
olmakszn iman ederek mal ve canlaryla Hazret-i sa'ya yardm etmi ve din-i sa'y ner ilna
almlardr ve bunlarn ibtidaen oniki kii olduklar mervidir. Bunlara Havriyyun denilmesinin
sebebi; Lekesiz m'min olduklardr. nk H a v r i y y u n ; Hur'dan mtaktr. Hur da lekesiz
beyaz mansna ise de bu makamda hlis beyazn man-y lzimisi olan nifak aibesinden ri
lekesiz m'minler demektir. Bunlarn san'atlarnn amar ykayclk olduuna dair baz rivayet
varsa da zayftr ve san'ata tealluk eder buraca bir hkm olmadndan san'atlarn tedkike de
lzum yoktur. Maksad; huls zere iman ederek Hazret-i sa'ya bihakkn yardm ettiklerini beyanla
mmet-i Muhammed'e din-i Muhammedyi ner ilnda siz de onlar gibi aln demektir.

&&&&&
Vcib Teal Havriyynun sa (A.S.) a iman ve yardm ettiklerini beyandan sonra Ben
srail'in iki ksm olduklarn beyan etmek zere

buyuruyor.
[Ashab- sa iman edib din-i sa'y beynenns ner ta'mime balaynca Ben srail'den
bir taife iman etti, dier bir taife kfir oldu.] Binaenaleyh; iki frka oldular, beyinlerinde mukatele
vuku' buldu ve ihtilf uzadka uzad. 5911

&&&&&
Vcib Teal neticede iman edenlerin kfir olanlara galebe ettiini beyan etmek zere :

190

()
buyuruyor.
[Biz Azimn ol kimseleri dmanlar zerine takviye ettik ki onlar sa (A.S.) a iman
ettiler ve biz takviye edince onlar da dmanlarna glib oldular.] Zira; cemi' zamanda hak
batl zerine galebe eder, ancak o hakk lykiyle isti'ml etmek lzmdr. u halde Hazret-i
Muhammed'e iman eden m'minlerin kfirler zerine galebe edecekleri phesizdir ve lkin ehl-i
imann muktezay- imanlar zerine hareket etmeleri ve esbab- mdafaay vakt zamannda
yoluyla hazrlamalar dmanlar zerine galebenin cmle-i eritindendir. nk; muktezay- iman
zere hareket etmedike eser-i iman zayf olacandan dmann galebesi muhtemeldir. Esbab-
mdafaada teksl gsterilirse kezalik yoluyle mdafaa edilemeyeceinden dmann galebesi
muhakkak gibidir ve nitekim galebe de ediyorlar. Zira; Cenab- Hak msebbebat esbaba ta'lik
buyurmutur. Ef'l-i ihtiyariyenin cmlesinde sebepsiz bir ey hsl olamaz. u halde gerek
ma'neviyat ve gerek maddiyat her iki cihete de i'tina etmek elzemdir. nk; itimaiyatta mcerred
ma'neviyatn veya yalnz maddiyatn te'siri olamaz. Binaenaleyh; tel ve terakkide her ikisi de
lzmdr.

&&&&&

SRE - CUMA
Medine-i Mnevvere'de nazil olan srelerdendir. Onbir yeti cami'dir.

()
[Gklerde ve yerde olan cmle mevcudat Allah' tenzih eder. O Allah-u Teal ki her
eyin maliki ve cmle nekaisten mnezzeh ve mlknde herkese glib emrinde hakimdir.]
Yani; yerde ve gklerde bulunan mevcudat ister zirh isterse cemdt kabilinden olsun
cmlesi Allah-u Teal'y cemi'-i nekaisten tenzih eder. Zira bilmum mahlukat; haliknn cemi'-i
sft- kemaliyeyle muttasl' ve sft- nekaisten mnezzeh olduuna dellet eder. O Allah-u Teal
mevcudattan her birinin malik-i hakikisidir ve emarat- hudus ve imkndan n ve thirdir, her ey
zerine galebesi zahirdir ve lemde cri olan ef'alinde emri muhkem ve her bir fi'li zahir ve btn
yzlerce hikmeti mtezammndr.
Ebussuud Efendi'nin beyan vehile u evsafn cmlesi Allah-u Tealnn vahid-i hakiki
olduuna dellet eder. nk; her cmlesinin Cenab- Hakka tebihleri ve cmlesine malik olmas
ve noksan olan eylerin cmlesinden beri olarak herkese glib ve ef'linin hepsi hikmete muvafk
olmas vahdaniyete dellet eder.

&&&&&
Vcib Teal vahdaniyetini beyandan sonra nbvveti beyan etmek zere : 5913

()



191

buyuruyor.
[O Allah-u Tcal ol Zat- Eceli Aladr ki okuyub yazmak bilmeyen kavmiin de o
kavmin kendilerinden ne'el eden Resl onlar ird iin gnderdi ki, o Resl onlarn
zerine Allah'n yetlerini tilvet eder ve onlar necaset-i kfrden tathir eder ve Allah'n
kitabn ve ilmini retir. Her nekadar resul gelmezden evvel onlar ak bir dallet iinde
bulunmularsa da resul geldikten sonra dalletten kurtulmulardr.]
Bu yetle m i y y i n ile murad; Kavm-i Arap'tr. nk mmi; Okuma yazma bilmeyen
kimsedir. Reslllahhn bi'setinden evvel kavm-i Arab akvam iinde en ziyade cahil bir kavim
olduundan mm denmitir. R e s l ile murad; Bizim Peygamberimiz Muhammed-l Mustafa
sallallahu Teal aleyhi ve sellem efendimizdir. nk; Reslullah onlarn kendi einslerindendi ve
ilerinde byd, onlarn her halini bilir, onlar da Resluliah'n her halini bilirlerdi, okuma ve yazma
bilmediklerinden her eyleri eehalet zere teesss etmi vahi bir hl ve dallet iinde yuvarlanp
gidiyorlard. Bir mride son derecede muhta olduklar bir zamanda Cenab- Hak aleyhissalt
vesselam efendimizi onlara gnderdi. te o Resl onlar zerine Allah'n gnderdii Kur'ann
yetlerini okudu ve din-i Hakka da'vet etti, hakla batl retti, hell ve haram bildirdi ve onlar kfr
dallet gibi kt eylerden tathir etti ki i'tikad, ameli, zahiri ve batn cmle rezden onlar
temizledi ve o Resl onlara menafi'-i diniye ve dnyeviye !erini cami' olan Kur'an ve Kur'ann havi
olduu meani ve hikmeti ta'lim etti. Onlarn bu gibi ta'lim ve teallme ihtiyalar vard. Bundan
evvel i'tikatlar gayet bozuktu. nk; putlara tapar mriklerdi, amelleri gayet irkin olup nehb-
garat, yamaclk, vurub krmak, cenk cidal, darb u etim, kati itlaf gibi hunharlk ve enva'-
rezalet ve zillet iinde yuvarlanb gidiyorlard. te u vakit iddet-i ihtiyalarna 5914 binaen Cenab Hak ltf u kereminden ird ve hl-i salha da'vet iin Resln gnderdi ve o Resl de nr-u
nbvvetle onlar tenvir etti. Az zaman iinde onlar lemde en ziyade medeni bir kavim olub eriat Muhammediyeyi leme ner ta'mime baladlar ve dnyann her tarafna eriat sofrasn
serdiler ve ahkm- eriattan her taraf hissedar ettiler, lemde emsali sebketmedik hrikalar
meydana getirdiler ve eriat sayesinde yle bir hkmet meydana getirdiler ki ceziretlarap'tan
zuhur ederek berk- htf gibi az bir zaman iinde Asya ve Afrika kt'alarn ve Avrupa'nn ba'z
aksamn ihata ediverdiler ve her belde adalet-i eriattan nasibedr oldu ve nr-u nbvvetle
tenevvr etti. Binaenaleyh; lem eriat zyasiyle doldu ve herkes rahat neden ibarettir ve adalet
nedir bildi.

&&&&&
Vcib Teal Resln kavm-i Arab'a gnderdiinibeyandan sonra o Resln Arabn gayri,
sair ekvama dahi Resl olduunu beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[O Resl onlardan sonra gelenlere dahi gnderdi. Arabn gayriler de Araba o Resle
imanda ve eriatn ahkmn kabulde lhik ve tbi oldular. Zira; Allah-u Teal herkes zerine
glib ve her ii yerli yerinde bir hakm-i mutlaktr.] Binaenaleyh; istedii kulunu istedii kavme
gnderir, hi kimsenin i'tiraza hakk yoktur.

()
[Zira; u beyan olunan emr-i nbvvet Allah'n fazldr, diledii kuluna verir. nk;
Allah-u Teal byk ihsan sahibidir.]
Yani; Allah-u Teal Arabn gayri milletlerde emr-i imanda ve ahkm- eriati kabul ettikleri
takdirde Resln onlara dahi gnderir. Zira; irdesi herkesin irdesine glib ve ileri hikmeti
mtezammn azz ve hakimdir. u emr-i nbvvet ise mcerred Allahn fazl u ihsandr.
Binaenaleyh; istedii kuluna verir ve diledii kimselere irad iin o kuTunu gnderir ve o kulunu

192

dierlerinden mmtaz klar ve hi kimsenin bir diyecei olamaz. Zira; mlknde mutasarrftr ve
gayrin i'tiraz hakk yokdur. nk; fazl- zm sahibidir. u halde dnyada istedii eyi istedii
kuluna verdii gibi hirette de eriatiyle mil olanlarn amellerine gre sevab ve mil olmayanlara
gnahlar mikdar ceza verir. Sen bunu neden byle yapdn? demeye hi kimsenin hakk olmad
gibi i'tiraz etse dahi faydas olmaz. Zira; ihsann sahibi odur.
Hulsa; Reslullahn Arab'a meb'us Resl olduu gibi imanda ve eriati kabulde Arab'a tbi
olan cmle ekvama dahi meb'us olduu ve Allah-u Tealnn emrinde herkese glib ve ef'ali
hikmetten hli olmad ve emr-i nbvvet fazl- lh olub istedii kuluna verdii ve Allah-u
Tealnn byk ihsan sahibi olduu bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal nbvvetin ihsan- lhi olub istediine verdiini beyandan sonra nbvvet-i
Muhammediyyeyi inkr eden kfirlere ta'riz etmek zere :

buyuruyor.
[ol kimseler ki onlar Tevrat'n ahkmiyle mil olacaklarn zmin olduktan sonra amel
etmediler. te onlarn sfatlar kitap ykn gtren merkebin sfat gibidir.] nk; onlar
evvel Tevrat'la amel edeceklerine ikrar verib teahhd altna girdikleri halde sonra nakz-
ahdederek Tevrat'la ameli terkettiler. te onlarn hlleri; kitap ykn gtrp de o kitaptan asla
intifa' etmeyen merkebin hali gibidir. nk; merkeb kitab gtrr ve lkin iinde ne gibi ahkm
var onu bilmez ve amel etmez. Binaenaleyh; ekmi olduu zahmete mukabil asla fayda grmez,
ite Kur'ana ikrar verip de mcib ve muktezasyla amel etmeyenlerin hlleri de ayni bu merkebin
hli gibidir. nk; Kur'ann ahkmiyle amel 5916 etmedikleri cihetle verdikleri ikrarn arlndan
baka menfeatleri yoktur.
Fahri Rzi ve Hzin'in beyanlar vehile bu yet-i Celile her nekadar Tevrat'la amel etmeyen
Yehd kavmini zemmediyorsa da kendi kitabyla amel etmeyen milletlerin cmlesini zemmetmitir.
Bilhassa Kur'an'a iman edip de amel etmeyen mslmanlar daha ziyade zem vardr-. Zira; darb-
mesel her nekadar Yehd hakknda vrid olmusa da Kur'anda vaki' olduundan Kur'anla amel
etmeyenlere Siz de bu merkeb gibi olmakta Yehd'dan geri deilsiniz demek mansn m'irdir
ve bu suretle amel etmeyenlere ta'rizdir.

&&&&&
Vcib Teal kitablariyle amel etmeyenleri merkebe tebih ettikten sonra onlarn sfatlarnn
gayet irkin olduunu beyan etmek zere

()
buyuruyor.
[Ne kt oldu ol kavmin sfat ki onlar Allah'n yetlerini tekzib ettiler. Halbuki Allah-u
Teal zlim olan kavmi hidayette klmaz.]
Yani; sol kimselerin halleri gayet fena oldu ki o kimseler Allah'n vahdaniyetine inanmadlar ve
Muhammed Aleyhissalt vesselamn nbvvetinin sdkma dellet eden yetlere yalandr
demekle nefislerine zulmettiler ve doru yola gitmediler. Binaenaleyh; Allah-u Teal zlim olan
kavmi doru yola sevketmez. Zira; zlimler gerek kendileri ve gerek bakalar hakknda lyk

193

olmadk eyleri ilediklerinden hidayet-i lh'yeye mstehak olamazlar. nk hidayet: ltf-u lh

olub ltfa istihkak ise ubudiyet iktizas olduu cihetle ubudiyet vazifesini lykyle eda etmeyenler
ltfolan hidyete mazhar olamazlar.
Fahri Rzi ve Nisbr nin beyanlar vehile bu yette t e m s i l den maksad; Allah'n
kitabyla amel etmeyenlerin cehl 5917 hamakatlerini izhar olub eriatla arnel etmeyenlerin
hamakatta hayvanat iinden merkebe benzediklerini suret-i aleniyyede beyandr ve merkeb
hamakatta cmle hayvanattan ziyade olduundan bu makle kimseleri temsilde merkeb varid
olmutur. Yahut hayvanat iinde merkeb cmlesinden ziyade zelil ve hakr olduu cihetle
kitaplaryla amel etmeyenlerin zll hakaretini temsilde merkeb ihtiyar olunmutur.
Yehd taifesinin ihtida etmemelerinin sebebi; nefislerine ve bakalarna zulmetmeleri
olduuna bu yette dellet vardr. Zira bir hkmn mtak zerine ta'lik olunmas; me'haz-i itikak
olan zulmn illet olmasn i'ar eder. nk; bu yette onlarn adem-i ihtidas zlim olmalar
zerine ta'lik olunduundan kaide-i mezkre zulmn illet olmasn icab eder. Binaenaleyh zulm;
onlarn dnyada adem-i ihtidalarna ve hirette ebedi Cehennem'de kalmalarna sebeb olmutur.

&&&&&
Vcib Teal zulmlerinden dolay Yehd'un hidayetten nasibedar olmadklarn beyandan
sonra onlar da'vay- kzibelerinde ilzam ve iskt etmek zere :

()

buyuruyor.
[Ya Ekrem-er Resiil Sen Yehd kavmine hitaben de ki Ey Yehd ! Eer siz sair nsn
dnunda Allah'n dostlar olduunuzu batl olarak i'tikad ediyorsanz ve sznzde doru
iseniz Allah'tan lmnz isteyin.]
Yani; ey Resl- Ekrem ! Yehd kavmini ilzam etmek zere bizim tarafmzdan vekleten
onlara de ki Ey Yehd ! Sizin i'tikadnzca eer sair nsn dnunda Allah'n evliyas olduunuzu
da'va ediyorsanz ve eer bu da'vanzda sadk iseniz Allah'n dostlarna hazrlad nimetlerden
hissedar olmak zere lmnz Allah'tan isteyin. nk; Allah'n dostlarna hazrlad
ni'metlerine bir an evvel vasl olmak lmle olacandan her halde lmnz istemelisiniz ki, her
trl rahata nail olasnz. Zira: lm dr- gururdan dr- surra ve dr- mihnetten dar- rahata
intikale vesile olduundan u vesile-i haseneye tevessl etmek iin durmayp lm istemelisiniz
Bu yet-i Celile; Yehd kavmini ilzam iin inzal olunmutur. nk; onlar biz Allah'n
dostlaryz. Binaenaleyh; Cennet'te ni'metler bizimdir. Sair ns bu ni'metlere nail olamazlar. Zira;
onlar Allah'n dostlar deillerdir diye bir takm aslsz da'valar serdetmekle chel-y ns
aldatrlard. te Cenab- Hak onlar bu yetle imtihana da'vet edip buyuruyor ki Ey Yehd !
Dediiniz doruysa lmden kanmamanz ve hemen lmnz istemeniz lzm gelri. nk;
hiretten korkunuz yoktur. Doru sylyorsanz haydi lm isteyin. te Cenab- Hak Yahudilere
bu suretle hitab etmekle da'valarnn yalan olduunu nsa iln ediyor. nk; onlar ebeden lm
isteyemezler.

&&&&&
Vcib Teal Yahudilerin ebeden lm istemeyeceklerini beyan sadedinde :

()
194

buyuruyor.
[Onlar elleriyle kesbettikleri gnahlar sebebiyle lm asla istemezler ve Allah-u Teal
zlimleri bilicidir.]
Yani; her ne kadar Yehd kavmi bizler Allah'n oullar ve dostlaryz iddiasnda
bulunurlarsa da bu da'valarnn mcerred yalan olduunu bildiklerinden teklif olunan lm asla
isteyemezler. Zira'; onlar kisb-i yedleri olarak bir ok gnah gnderdiklerinden o gnahlarn
azabndan korktuklar cihetle deil lmlerini istemek hatta ebeden dnyada kalmak isterler. Zira;
kitablarn ahkmn tayir ve enbiya-y izam tekzib etmek gibi lemde 5919 baka milletlerin
cesaret edemedikleri bir takm kfriyt ve cinayta cr'et ettiklerinden kendileri iin hazrlanan
azab bilirler. Binaenaleyh; o azaba serian varmalarna vesile olan lm istemezler. Yehd
kavminin ancak kendilerinin Allah'n dostu olduklarn iddialar da zulmdr ve u iddialarnda
zlimlerdir. Allah-u Teal zlimleri bilir ve herkesin ameline gre cezasn verir. Binanealeyh;
herkesin iledii zulm yanna kalmaz cezasn grr. Yehd taifesi Allah'n bildiini ve herkese
ameline gre ceza vereceini bildiklerinden lm isteyemezler. nk; hainler korkak olurlar.
Yehd kavminin ise cinayetleri pek ok olduundan lmden sonra balarna gelecek ukubetleri
dnerek ebeden lmek istemezler.

&&&&&
Vcib Teal Yahudileri ilzam iin da'valar doruysa lm istemelerinin kendilerine teklif
olunduunu ve ebeden lm istemediklerini beyandan sonra onlar her nekadar lm
istemezlerse de lmn onlar arayacan beyan etmek zere :

()
buyuruyor.
[Ey Habibim ! Sen Yehd'a hitaben de ki, lm ol ey ki siz ondan kaarsnz.
Elbette o ey size ulaacaktr ve ldkten sonra siz ,gizli ve aikr olarak her eyi bilen
Allah'n huzuruna reddolunursunuz. Binaenaleyh; sizin cmle a'malinizi Allah-u Teal size
haber verir ve her birinin cezasn grrsnz.]
Yani; ey Nebiyy-i muhterem ! Korkularna binaen lm istemekten imtina' eden Yehd
kavmine sen de ki, lm u ey ki ilediiniz gnahlarnz sebebiyle siz onu istemez ve ondan
kaarsnz. Halbuki muhakkak lm sizi bulur ve sizin firarnz asla fayda vermez. nk; lmden
kurtulmu ve kurtulacak bir ferd yoktur. Zira; herkes lmn acsn tadacaktr. Siz ondan
kaarsanz 5920 o sizden kamaz ve sizi arar bulur ve lmden sonra mahere sevkolunarak hafi
ve cel, zahir ve btn cmle eyay bilici olan Allah-u Teal'nn huzuruna reddolunursunuz. Cenab Hak huzurunda sizin kitablar tayirinizi benim Tevrat'ta olan evsafm sakladnz ve sair
gnahlarnz haber verir ve her birinin ayr ayr cezalarn grrsnz. u halde hayra almanz
lzmdr. nk; leceksiniz ve amelinizin cezasn da greceksiniz. Binaenaleyh gnahtan
saknmak ve ekinmek; ubudiyetin en byk vazifesidir

&&&&&
Vcib Teal Yahudileri zemmettikten sonra Cuma namazna riayetin lzumunu tavsiye etmek
zere :

()
195

buyuruyor.
[Ey m'minler ! Cuma gn Cuma namaz iin ezan okunduunda Zikrullahtan ibaret
olan hutbeyi iitmeye ve namaz edaya koun, ezan vaktinde al verii terkedin. Zira; u
alverii terkle Cuma namazn edaya sa'yetmek sizin iin hayrldr. Eer bilirseniz sizin
iin u sa'yiz ayn menfaattir.]
Yani; Cuma gn ezan okunduunda Hab tarafndan okunan hutbeyi dinlemek zere cami'-i
erife sr'atle gitmek ve dnya muameltn terketmek lzmdr. Zira; hatibin vaaz u nasayihini
huls-u niyyet, sknet ve vekrla iitmek vcibtir. Binaenaleyh; umur-u dnyadan al verii
bunun zerine tercih ederek hutbeyi iitmeye almazsanz gnahkr olursunuz. Zira al veri;
kullarla muamele olup, hutbeyi dinlemekse Allah'la muamele olduundan Allah'la muameleyi
sairleri zerine tercih etmek elbette lzmdr. te u tercih ve sr'at bilirseniz sizin iin hayrldr.
Fahri Rzi ve Hzin'in beyanlar vehile Cuma gn Cuma namaz iin ns itima'
elliklerinden o gne Cum'a denihni ve 5921 Cuma namaznn erefine binaen o gne ayrca bir
eref verilmitir. btidaen ed olunan Cuma namaz Medine'de (Salim b. Avf) oullarnn hanesine
ed olunan Cuma namazdr. nk; rivayet-i mevskaya nazaran Reslullah Medine'yi
teriflerinde Rebilevvelin onikinci isneyn gn (Kuba) ya nazil oldu ve Cuma gnne kadar orada
istirahatle mescid-i Kba'y ina buyurdu. Ba'dehu Cuma gn Medine'yi terifle (Salim b. Avf)
oullarnn hanesinde halk toplayp Cuma namazn ed ettiler. te slmiyette ilk klnan Cuma
namaz budur.
nsann gndzleri meguliyetinin en ziyade ehemmiyetlisi muamele-i ticariye olduu iin
bey'i terkedin denilmitir. Buna kyasla namaza mnafi olan her eyi terketmek mkellef zerine
vcibtir. nk; maiet iin ehemmiyeti meydanda olan al verii namaz vakti terketmekle me'mur
olunca sair muamelenin terkedilecei evleviyetle sabit olur.
Cuma namaz ktb- fkhiyede beyan olunan eraiti cami' olan her mkellef zerine farz-
ayndr. C u m a n a m a z n a s a ' y ile murad; sknet ve vekrla yryb gitmektir.
Reslullahn det-i nebeviyyeleri de byleydi. Buhr ve Mslim'in beyanlar vehile (Eb Hreyre)
(R.A.) Hazretlerinin rivayetiyle Reslullah :

)
)
buyurmutur. Yani namaz iin kameti iittiinizde namaz edaya yryn, sekinet ve vekar
zerinize lzmdr. Ve namaza ulamak iin sekinet ve vekrnz ihll eder derecede sr'at
etmeyin, ulaabildiinizi imamla beraber ed edin, ulaamayp baki kalan mamn selmndan
sonra ikml edin demektir. Gerek hutbe ve gerek namaz her ikisi de Zikrullah zerine mtemil
olduu cihetle bu yette zikrullah ikisini de amildir. nsanlar iin Cenab- Hakkn verdii ni'metlerin
krn eda etmek lzm olduundan Allah-u Tealnn verdii vcud ni'metinin krn ed
etmeleri iin Cuma gn Cuma namazn vcib klmakla o gn mmet-i Muhammed 5922
hakknda bir yevm-i mbarek klmtr. Hatta taharet-i kmileye ve sair eraitine riayet ederek
Cuma namazn ed eden kimse iin her iki Cuma arasnda vaki' olan kusurlarna kefaret
olacana dair bir ok ehadis-i sahiha mevcuttur. Bu yetle Cuma namaz farzolduundan bil zr
terketmek caiz olamaz. Binaenaleyh; terkeden gnahkr olur. Haftada bir gn farzolmasndaki
hikmet; herkes birbiriyle grp barsnlar, slmiyete id mesaili konusunlar, yekdierinden
uzaklamasnlar, birbirini grmekle lfet hsl olsun ve m'minler daima kitle-i vahide halinde
bulunsunlar, ahvl-i lemden ve bilhassa birbirlerinin halinden haberdar olsunlar.
Hulsa; Cuma namaz iin ezan okunduunda Cuma namazn ed ve hutbeyi dinlemek iin
sa'yetmek vcib ve o zamanda al veri vesaire gibi dnyaya mteallik muameleyi terketmek
lzm ve ilm irfan olanlar iin bunun hayrl olduu bu yetten mstefad olan fevaid
cmlesindendir.

&&&&&

196

Vcib Teal Cuma namaznn vcib olduunu beyandan sonra Cuma namazn ed eden
kimselerin vazifelerini beyan etmek zere :

()
buyuruyor.
[Farzolan Cuma namaz ed olununca yer yzne siz daln ve Allah'n fazl u
kereminden rzknz arayn ve rzknz taleb esnasnda Allah' ok zikredin ki felah
bulanz.]
Yani; Cuma gn size farz olan Cuma namazn artlarna riayet ederek ed edip de
namazdan fari olunca ey m'minler ! htiyacatnz te'min ve hastalarnz ziyaret, cenazelerinizi
teyi', ticaret ve sair hususatnz temiyet etmek, rzknz aramak iin yeryzne ve etraf- arza
daln ve ihsan sahibi olan Allah-u Teal'nn ltf u kereminden ve fazl u ihsanndan rzknz
arayn ve fazl- lh'den rzknz aramak sizin iin bir emr-i mubahtr, siz 5923 felahyab olub
korktuunuzdan kurtulmak ve umduunuza nail olmak iin her halinizde ve cmle zamannzda ve
bilhassa rzknz aradnzda Allah' ok zikredin ki matlubunuza nail olasnz ve rzknzda
bereket bulasnz. Bu yette intiar ve rzk aramakla emir; ibaha iindir. nk; Cuma namaz
vaktinde al veriin haram olduunu beyandan sonra yer yzne dalp, rzk aramakla emrin
ibha iin olmas kavaid-i usl iktizasndandr. Zira; bir eyin hrmetini beyandan sonra varid olan
emrin ibha iin olduu ulema'-y usuliyece mukarrerdir. Binaenaleyh; Cuma namazn edadan
sonra yer yzne dalp, rzk aramak farz deil belki mubahtr. bn-i Abbas hazretlerinin;
istersen Cuma namazndan sonra mescidden k, istersen otur, istersen ikindi namazna kadar
nafile namaz kl buyurmas da u emirlerin ibha iin olmasna dellet eder.
Hulsa; Cuma namazn edadan sonra yer yzne dalmak ve rzk aramak mubah ve
felhyab olmak iin Allah-u Teal'y ok zikretmek lzm olduu bu yetten mstefad olan fevaid
cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal Cuma namaznn farz olduunu ve namaz edadan ve ne yapmak lzm geldiini
beyandan sonra rzk iin namaz terketmek caiz olmadn beyan etmek zere :

()
buyuruyor.
[Onlar ticaret ve oyun grdklerinde ticaret ve oyun cihetine gider veseni minberde
hutbe okur veya mihrapta namaz iinde ayakta dikili olduun halde terkederler. Ya Ekrem-er
Rusl ! Sen onlara de ki Allah-u Teal indinde olan sevab sizin heves ettiiniz oyun ve
ticaretten hayrldr ve Allah-u Teal rzk vericilerin hayrlsdr.]
Fahri Rzi ve Hzin'in beyanlarna nazaran bu yetin sebeb-i nzul; Medine'de kaht
galann en iddetli zamannda am 5924 tarafndan erzak ykl (Dihyetlkelbi) nin kervan geldi.
Meer o zamanda kervan tabi ve el pmak ve birbirine elleri vurmak ile hasl olan akrtlarla
karlamak det olduundan bir ksm ehali det-i belde zerine ferah ve sevinlerinden hasl olan
ne'e sebebiyle tabi ve alklaryla kervan karlaynca Reslullah'la beraber mescid-i erifte
Cuma namaznda bulunan ahali mescidden dar kotular. Reslullah ise bir rivayete nazaran
minberde ayak zerinde hutbe okuyor ve dier bir rivayette namaza balanm mihrapta
bulunuyordu. Maiyyet-i Nebevilerinde yedi veya onbir, dier bir rivayette oniki kii kalmt. Bunlar
meyannda Ebu Bekir ve mer (R.A.) da mescidde sebat edenlerdendi. te bu vak'a zerine yet

197

nazil olmutur. Buna nazaran man-y yet: [Ey Habibim ! senin cemaatin me'klt ve merubata
iddet-i ihtiyalarndan (Dihyetlkelbi) nin kervannn gelmesini ve onun getirdii erzak grdkleri
vakitte seni minberde ayak zerinde hutbe okur veyahut mihrapta Cuma namaz klar olduun
halde terkederek o grdkleri kervan ve ticaret ve duyduklar oyuncak tarafna giderler. Sen onlara
de ki sizin hutbeyi dinlemekten ve Cuma namazn klmakdan alacanz sevab ve ecir Allah-u
Teal indinde oyundan ve ticaretten daha hayrldr, hakiki rzknz halkeden ve veren Allah-u
Teal olduu iin size kervaniyle ve esbab- saireyle rzk verenlerin cmlesinden hayrldr.
Binaenaleyh; ona mtevekkil olub rzknz ondan istemeniz ve onun ibadetine devam etmeniz
lzmdm] demektir.
Bu yette namaz brakp da kervan ve onu karlayan ehalinin oyunlarn ve alglarn
grmek zere mescidden dar kan ehl-i imana itb- lh vardr. Hatta bunun zerine
Reslullah Eer mescidde olan cemaatin hepsi km olsalard onlar zerine semadan ta yaar
ve bu dereleri ate mahvederdi buyurmakla namaz terkin hatay- azm olduunu beyan
buyurmutur. Binaenaleyh; bu yetten anlald vehile insan her ne zaman Allah'n gayriye
i'timad ederse eli bo yz karadr. nk Allah'n gayriye i'timad etmek; daima zarar mucib
olduundan emr-i lh'ye muhalif her ne yapsa elbette yzne arplr. u halde insann her
zaman tevekkl Cenab- Hakka olmal ki emei boa gitmesin.

&&&&&

SRE MUNAFKN
Medine-i Mnevvere'de nazil olan srelerdendir. Onbir yeti cami'dir.

()
[Ey Nebiyy-i muazzam ! Mnafklar sana geldiklerinde biz ehadet ederiz muhakkak
sen Reslullah'sn dediler ve Allah-u Teal bilir ki sen Allah'n Reslsn ve mnafklarn
yalanc olduklarna Allah-u Teal ehadet eder.]
Yani; (Abdullah b. beyy b. Sell) ve emsali mnafklar sana geldiklerinde hile, hud'a ve
enva- te'kidatla szlerini tezyin ederek Senin elbette Allah'n Resl olduuna biz ehadet
ederiz dediler ve onlar her nekadar hud'a ederlerse de Allah-u Teal senin kendi tarafndan
kullarn irad iin gnderdii Resl olduunu bilir ve cemi'-i esrara muttali' olan Allah-u Teal
mnafklarn kalblerinde olan i'tikadlarnn hilafm syleyerek yalanc olduklarna ehadet eder.
Zira imann hakikati; kalbin lisana muvafk olmasdr. Binaenaleyh; i'tikadlarnn hilfna sylemek
yalandan baka bir ey olmadndan onlar iin fayda vermez, belki ayn zarardr. Evet ! Sen
Allah'n Reslsn demeleri hakikatta dorudur fakat onlarn i'tikadnda yalandan baka bir ey
olmadndan Cenab- Hak yalanc olduklarn beyan buyurmutur ki sizin sylediiniz hakikatta
doru ise de siz kendi i'tikadnzca elbette yalancsnz demektir. 5926
Mnafklarn hud'as; kendi zumlarnca syledikleri szn yalan olduunu bildirmemek ve
huls-u kalple sylendiine iaret iin szlerini bir ok edat- te'kidle syledikleri gibi ehadet
lfzn dahi ilve ettiler. nk ehadet; ansamimlkalp sylenen yerde isti'ml olunur.
Ebussuud Efendi'nin beyan vehile bu makam her nekadar zamir makam ise de
mnafklarn nifaklarn tasrih ve leme kar onlar terzil ve keml-i mezemmetle zemmetmek ve
yalana cesaretlerinin sebebi kalplerindeki nifaklar olduunu alenen beyan etmek zere zamir
mevziinde ism-i zahir olarak

( ) lfz varid olmutur.

198

&&&&&
Vcib Teal mnafklarn ehadetlerinin yalan olduunu beyandan sonra mminlere kar
iman ettiklerini ve doru mmin olduklarn beyan sadedinde yapm olduklar yeminleri mal ve
canlarn vikaye iin yapp hakiki olmadklarn beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[Mal ve canlarn muhafaza iin mnafklar yeminlerini kalkan ittihaz ettiler.
Binaenaleyh; yalandan ibaret olan yeminleriyle ns ibadetten ve tark- lh'den men'
ettiler. Ne irkin oldu onlarn bu amelleri.] Zira; iledikleri ey kt ameldir.

()

[Onlarn u yalana cr'etlerinin sebebi; evvelen zahirde iman ettiler, sonra kendi
emsalleri yanlarnda kfrlerini izhar ettiler. u kt amelleri zerine Allah-u Teal kalblerini
kapattndan hakk fehmetmez bir hale geldiler.]
Yani; bir takm te'kidatla ehadet suretinde yemin eden 5927 mnafklar yeminlerini kendi
canlarn mslmanlarn klcndan ve mallarn garttan, ocuk ve kadnlarn esaretten
kurtarmaya siper ve kalkan ittihaz ettiler ve bununla mslmanlar aldatmak istediler. Nefislerini
yalandan ibaret olan yeminleriyle hals edince ns Reslullah'a imandan ve Allah-u Teal'ya
itaattan ve kffarla mcahededen ve sair umur-u hayriyeden men' etmeye altlar. Zira; onlarn
nifaklar ve sair insanlar tarik- lh olan hayr yollardan men'etmeleri gibi amelleri gayet irkin
oldu. Onlarn u kt amellerinin sebebi; evvelen m'minlere kar imanlarn izhar edib mal ve
canlarn kurtardktan sonra kendileri gibi mnafklarn yanlarnda kfrlerini izhar ederek Din-i
slm ve Mslmanlar istihza etmeleridir. Binaenaleyh; u kt amelleri zerine taraf- lh'den
kalblerihe mhr basldnda kalbleri kr olarak kapand ve hakk grmez olduu cihetle Kur'an
anlamaz, hak olan sz duymaz ve nr-u Nbvveti tanmaz bir hale geldiler. nk; niyetleri
daima ktlk olub irdelerini erre sarf eder, hayr aramaz, hayr yola gitmez ve iyi iten lezzet
almaz olduklarndan niyetleri ve irdeleri vehzere Allah-u Teal amellerini halketmi ve kalplerini
kapatmtr. Bunlarn amelleri zahirde yalan olan yemine mukrin olup kalbleri nifak ve kfrle dolu
olduundan alenen kfrn izhr eden kfirlerden daha kt olduklarna iaret iin amellerini
beyan akibinde gayet irkin olduu sarahaten beyan olunmutur. Mnafklar her ne kadar kfr
zere sabitler ve ondan ayrlmamlarsa da zahirde m'minler gibi kelime-i ehadeti getirip ehl-i
imann kyafetini tadklarndan Cenab- Hak onlar evvelen iman ve sonra kfrle tavsif
buyurmutur.
Vcib Tealnn onlarn kalblerini mhrlemesi; onlarn kt niyetli olduklar ve daima haktan
i'raz etmek kasdnda bulunduklar cihetle batl olan arzular zerine onlar terketmekden ibarettir.
Binaenaleyh; bunlar Allah-u Teal'ya kar ma'zur olamazlar. Yani Yarabbi ! Bizim iman
etmediimiz bizim kalbimizi mhrlediindendir. Eer sen bizim kalbimizi mhrleyib, iktidarmz
elimizden almam olsaydn biz de iman ederdik diye i'tizar edemezler. nk; bunlarn su-u
niyetleri kalplerini Allah'n halleri zerine terketmek suretiyle mhrlemesine sebep olmutur,
yoksa 5928 Allah'n mhrlemesi bunlarn su-u amellerine sebeb olmamtr ki i'tizara yol
bulsunlar.
Bu yetten anlald vehile insanlarn yeminlerini araz- fasidelerine let etmeleri ve ns
emr-i hayrdan men'eylemeleri mezmm olduu gibi gnah irtikb etmek kalbin kasavetine ve
hakk kabul etmemesine sebeptir.

199

Hulsa; mnafklarn detleri yeminlerini arz- fasidelerine alet ve ns hayr yollardan

men'ettikleri ve binaenaleyh; amellerinin gayet irkin olduu ve bunun sebebi ise lisanlariyle ikrar
edip kalblerinde kfr sakladklar ve bu amelleri zerine onlar terkle Cenab- Hakkn kalblerini
nhrleyib hakk anlamaz bir hale geldikleri bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal mnafklarn kt amellerinden bazlarn beyandan sonra baz ahar beyan
etmek zere :

()
buyuruyor.
[Ya Ekrem-er Rusl Sen mnafklar grdnde onlarn cisimlerinde olan gzel
manzara sana teaccb verir ve eer onlar sz sylerlerse zlerinde olan tatllk sebebyle
sen onlarn szn dnlersin, sanki onlar duvara dayanm idraksiz bir aa parasdr.
Onlar her iittikleri sesi kendi mazarratlarna zannederler. Onlar senin kavi ve byk
dmanndr. Binaenaleyh; onlardan hazer zere ol ve du ederek de ki Allah-u Teal
onlar ihlk etsin, ne cayip ik u ifitrada bulunub yalan sylyorlar.]
Yani; ey Nebiyy-i muhterem ! Mnafklarn cisimlerinde olan semizlii ve tenasb- a'zayi,
gzel suratlarn, zahirdeki kyafetlerini grdnde teaccb edersin ve bu halleri seni teaccbe
sevkeder, sze balarlarsa szlerinde olan fesahat ve belagattan dolay 5929 szlerini dinlersin.
Sanki onlar duvara dayanm menfeattan ri ve ii bo aa parasdrlar. Zira; kalblerinde iman
olmadndan aa parasndan farklar yoktur. Binaenaleyh; onlar iltifata ve ikrama, szlerini
dinlemeye ve vcudlarnda olan gzellikten dolay reaccbe ayan deillerdir. Onlar her iittikleri
sesi kendi mazarratlarna dair bir sz zannederler. Hain olduklarndan her zaman korku iinde
rahatsz yaarlar ve bir ses iittiklerinde kendi haklarnda bir fenalk var zanniyle vcutlarna
titreme arz olur, nefesleri daralr ve daima endie iinde bulunurlar. Ey Resl- Ekrem ! Onlar
ancak senin kavi dmanlarndr. Su halde senin hazer zere bulunmakln lzmdr. nk;
korkak dman ok zamanda sebepsiz hcum eder. Binaenaleyh; zahirine bakarak emin olmamak
ve szlerine bakarak aldanmamak lzmdr. Ve onlar kalblerinde olan nifak ve lisanlarnda olan
yalan sebebiyle aleyhlerine duya mstehak olduklarndan sen onlarn aleyhlerine du et ve de ki
Allah-u Teal onlar ihlk etsin, ne acayip iftira ederek yalan syIeyib haktan ayrlyorlar. Byle
demekle onlarn helaklerine duy yerine getir ki, mstehak olduklar cezay grsnler.
Mnafklardan Abdullah b. bey) ve (Mubes b. Kays) ve (Cedd b. Kays) ve bunlarn emsali
hakikatta gzel manzarayay ve tatlk sze maliktiler. Hatta (Abdullah b. bey) kendi kavmiyle
huzur-u risalete gelir, sz syler ve syledii szler dinlenirdi. Cenab- Hak onlarn szlerinin sahte
olup dinlemee ayan olmadn Reslne beyan buyurmutur.
Bu yette her ahsn zahir haline bakarak gbta etmemek ve her szn zahirdp tatllna
aldanmamak, korkak olmamak, dman dman bilip ondan hazer etmek ve ehl-i Islama zarar
meydanda olan kimselerin mazarratlarna du etmek lzm olduuna dellet vardr.
Mnafklarn imandan ve sair menfaattan hl olduklarna iaret iin mnafklar mahlkat
iinden duvara dayanm aa parasna tebih olunmulardr. nk h u b - u m s e n n e
d ; Dama kiri olarak konamayan ve bir ie yaramayan duvara dayanm aa parasdr ki.
mnafklar ve kfirler de ayn haldedirler. Zira; bunlar aa gibi asl yaradllarnda ie yaramak ve
intifa' olunmak kabiliyetini haiz olduklar halde kfr ve nifak irtikb etmeleriyle menfaattan
kesilmi, kurumu, rm ve duvara dayanm aa parasna benzedikleri beyan olunmutur.

200

&&&&&
Vcib Teal mnafklarn baz ahvalini beyandan sonra baz ahar beyan etmek zere :

()
buyuruyor.
[Onlara Gelin size Reslullah istifar etsin denildii vakit balarn eerler ve
istifardan i'raz ederler grrsn. Halbuki onlar kendi zuum-u batllarnda Reslullah'n
istifarndan kibredicidirler.]

()

[Onlar zerine senin kendileri iin istifar edib etmemen msavidir. Zira; Allah-u Teal
onlar elbette mafiret etmez. nk; Allah-u Teal fsk olan kavmi hidayette klmaz.]
Yani; onlarn cinayetleri zuhur ettiinde mcerred nasihat kasdiyle Reslullah veyahut
m'minler tarafndan gelin kusurunuzdan tevbe ve i'tizar edin, Reslullah sizin iin istifar etsin
denildiinde onlar, bu sz zerine balarn eer, boyunlarn bker ve istifardan kibredici
olduklar halde i'raz ederler grrsn. Ya Ekrem-er Rusl ! Onlar iin senin istifar edib etmemen
kendileri iin msavidir. nk; cinayetlerinden nedamet ederek istifarn arzu etmediklerinden
Allah-u Teal ebeden onlar mafiret etmez. Zira; Allah-u Teal taattan km ve fskla me'lf olan
kavmi hidayette klmaz.
Fahri Rzi'nin ve Ebussuud Efendi'nin beyanlar vehile bunlarn hidayetten nasibedr
olamamalar; daire-i salhtan tecerrd 5931 ederek fsk u fcuru ihtiyar etmeleridir. nk; mtak

()

olan
lfzna hidayetden nasibleri olmamak hkmn ta'lik etmek; me'haz- itikak
olan fskn hidayet olunmamalar hkmne illet olmasn icab eder.
u halde bunlarn hidayetten mahrum olmalarnn sebebi; kendilerinin fsklar ve irtikb
ettikleri gnahlardr. Binaenaleyh; insan her zaman gnahtan saknmal ki hidayetten nasibedr
olmal ve Cenab- Hakkn eltfndan hissesine istihkak kesbine almaldr.
Hulsa; insana hak yolunda vaki' olan nasihati dinlemek lzm olup nasihat dinlemeyenlerin
mezmm ve sahib-i kusur olan kimsenin kusurunu i'tiraf etmesi elzem ve kusurunu i'tiraf etmek o
kusurun affna sebep ve gnahn insann salhna ve terekkiyat- ma'neviyesine mani' olduu bu
yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal mnafklarn hallerinden dier bazsn beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[O mnafklar ol kimseler ki onlar yekdierine Reslliahn yannda bulunan
ashabn fukarasna yiyecek ve saire vermeyin ki Reslliahn bandan dalsnlar derler
201

ve birbirlerine bu gibi vesayada bulunurlar. Halbuki yerin ve gklerin hazineleri Allah-u

Teal'ya mahsustur. Binaenaleyh; istedii kulunu merzk eder ve lkin mnafklar onu
bilmezler.] Ve zannederler ki kendileri fukara-y mslimine bir ey vermezlerse alk ve ihtiya
sebebiyle Reslliahn maiyyetinden dalacak ve kimse kalmayacak. Halbuki herkesin rzkn
veren Allah-u Teal onlar baka sebeple merzk eder hi kimse karamaz. nk; yerin ve
gklerin hazinesi onundur. 5932 Binaenaleyh; fukaraya aniyann bir ey vermemesinden
fukarann mzayakaya duar olmalar lzm gelmez.
Mnafklarn bu sz kendi emsali mnafklara sylemeleri ihtimali varsa da muhacirinin
fukarasn infak eden ensar- kirama sylemi olmalar vukuata daha muvafktr. nk; mnafklar
bhil olmakla beraber Reslullah'a ve ashabna buz u adavetlerine binaen fukara-y ashab
beslemek yle dursun gizli ve aikr ihanetten geri durmazlard. Binaenaleyh; muhacirinin
fukarasn infak eden ensar- kiram olduundan bu szn onlara sylenmi olmas lzm gelir.
u iki ihtimlden hangisi olursa olsun mnafklarn bu gibi szler syledikleri ve ifsdta
altklar muhakkaktr. Zamanmzda bulunan mnafklar da ayni haldedir. Zira; dat-
slmiyeden olan cd u sehay ve an'anatmzdan olan misafirperverlii zemmetmek ve Avrupada
fukaraya bizdeki gibi baklmadndan bahsetmekten ve bu gibi kaps ak misafirperver zevatn
zihinlerini ifale almaktan hi bir zaman hli kalmazlar. Bununla beraber Avrupa'da eytam ve
zuafa sandklar olduundan dahi bahsile kendi szlerini kendileri nakzederler. Esasen bu szleri
hakiki bir tetkike mstenid olmayp unu bunu taklidle sylendiinden bu gibi eylere cr'et edenler
szlerindeki tenakuzu idrakten ciz azna ne gelirse syler bir takm cheladan ibarettir.
Hulsa; mnafklarn fukaray infak edenlere ifsad tarikiyle Siz Reslullah'n yannda
bulunanlara infak etmeyin ki onlar dalsn ve Reslullah yalnz kalsn dedikleri, halbuki yerin ve
gklerin hazineleri Allah-u Teal'ya mahsus olub istedii kulunu istedii kadar merzk ettii ve
mnafklarn bu gibi hakayk bilmez bir takm cuneladan oaret olduklar bu yetten mstefad olan
fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal mnafklarn ifsad suretiyle syledikleri szlerden bazlarn beyandan sonra
dier bazsn beyan etmek zere : 5933

()
buyuruyor.
[Onlar dediler ki Elbette biz Medine'ye dneriz. Herhalde kavi olanlar Medine'den zelil
olanlar karr. Onlar byle demekle Medine'den muhacirini karmasn kendi aralarnda
kararlatrdlar ve bununla ehl-i iman tehdid etmek istediler. Halbuki izzet ve kuvvet Allah-u
Teal'ya, Reslne ve Allah'a ve Reslne iman eden m'minlere mahsustur. Binaenaleyh
nusret; Allah'n ve dmanlarna galebe ve muzafferiyet; Reslnn ve mminlerindir ve
lkin mnafklar keml-i cehaletlerinden bunu bilmez kendilerinde izzat var zannederler.]
Binaenaleyh; bu gibi bir takm hezeyanda bulunurlar.
Fahri Rzi ve Ebussuud Efendi'nin beyanlar vehile mnafklarn kiyaset ve fehimlerinin

) yani anlamazlar
(
) yani
kavliyle zemmetmi ve keml-i cehalet ve hamakatlarna iaret iin bu yette (

azlna iaret iin Cenab- Hak onlar bundan evvelki yetde

bilmezler kavliyle zemmetmitir. Geri her ikisi de zemmi m'ir elfzdan ise de zemmin
merci'leri baka bakadr.
M'min olan kimse her zaman nr-u iman sayesinde izzetle muttasf olduundan m'min
nefsinde olan izzeti zillete tebdil etmeyerek izzet ve vekarn muhafaza edip Cenab- Hakkn
tevfkna teekkr etmelidir. zzet, Cenab- Hakka mahsus olduu cihetle izzeti Cenab- Haktan

202

isteyib baka kapdan aramamaldr ve mminler diyanetlerine keml-i ciddiyyetle riayet ettikleri
surette Allah'n inayeti ve nusreti m'minlere mahsus olub kfirlerle mnafklara tecavz
etmediinden ehl-i iman iin vazife; diyanete riayet ederek metanetlerini kaybetmemekle her eyi,
esbab- zahireresine tevesslle beraber Allah'n inayetinden beklemektir.
Bu szleri mnafklar Ben (Mustalk) gazasnda sylemilerdir. 5934 nk; Hzin ve Fahri
Rzi'nin beyanlar vehile yetin sebeb-i nzul yledir : Ben Mustalk gazasnda (Cehcah)
isminde bir zat Hazret-i mer'in hizmetkryd ve (Sinan) isminde ensardan bir zat da mnafklarn
reisi (Abdullah b. Ubey b. Sell) un hizmetkr olup (Mreysi') isminde bir suyun banda her
ikisinin suyu sen alacaksn ben alacam diye niza'lar zerine Cehcah Sinan'a bir tokat vurur.
Sinan efendisi olan (Abdullah b. Sell) e ikyet edince Abdullah ensar- kirama hitaben
Muhammed (S.A.) in yannda bulunan fakir muhacirlere muavenet etmeyin, yiyecek ve giyecek
vermeyin ki, onlar bandan dalsn ve Muhammed (S.A.) yalnz kalsn dedi. Zira; (Cehcah) da
muhacirdi (Ubey b Sell) bu suretle an- risalete ve ehl-i imana lyk olmadk bir takm itale-i
lisanda bulundu ve ashaptan (Zeyd b. Erkam) Abdullah'n u ifsadatn ve fena szlerini
Reslullah'a haber vermesi zerine Reslullah arp sul edince sylediini inkr ederek
iddetle yemin etmesi ile ashab- Reslullah Zeyd hazretlerini tekzib ve mnafk tasdik ettiler.
Zeyd bu tekzibe dayanamad. Cenab- Hakka kendinin ehl-i iman tarafndan tasdik olunmasn
tezarru' ve niyazda bulundu. Bunun zerine Vcib Teal srenin evvelinden buraya gelinceye
kadar yetlerini inzal ile Zeyd'i tasdik ve mnafk tekzib buyurdu. Bu yetler nazil olunca (Abdullah
b. Ubey) e Senin hakknda iddetli yetler nazil oldu. Reslullah'a git senin iin istifar etmesini
istirham et denildiinde omuzunu silkerek boynunu dndrd Ve elbette Medine'ye dnnce
aziz olanlar zelil olanlar karr demesi zerine bu yet nazil olmutur. Bu yetler nazil olunca
Reslullah Zeyd hazretlerine Ya gulm ! Allah-u Teal seni tasdik etti buyurmulardr.
Baz rivayete nazaran Medine'ye girecei vakit Abdullah'n olu babasna i'tiraz ederek
Allah'a, Reslne ve m'minlere izzeti ikrar etmezsen seni ldreceim demi, babas da
olunun ciddiyetini grnce elinden kurtulamayacan anlaynca; izzetin Allah'a, Reslne ve ehl-i
imana mahsus olduuna ehadetle cann kurtarm ve Reslullah da (Ubeyy) in oluna hayrla
du etmitir. nk; olu halis mslman olup pederinin nifakna hi bir vehile raz deildi.
Hulsa; mnafklarn Medine'ye dnnce yerli ve izzeti olanlarn yabanc ve zelil olanlar
elbette Medine'den karr dedikleri ve halbuki izzetin Allah-u Teal'ya, Reslne ve m'minlere
mahsus olduu ve mnafklarn keml-i cehaletlerinden bu hakikati bilmedikleri bu yetten
mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal mnafklarn kt hallerini tafsil zere beyandan sonra ehl-i iman tesliye ve
mnafklara ta'riz olmak zere :

()

buyuruyor.
[Ey m'minler ! Emval evldnz sizi Allah'n zikrinden ve zerinize farz olan ibadeti
edadan megul etmesin. Eer bir kimsenin emval ve evld ferizi edadan onu megul
ederse onlar ancak zarar grcler ve hsranda kalclardr.]
Yani; ey ehl-i iman ! Emval evldnzn muhabbeti ve onlarn ilerini tedbir sizi Allah'n
rzasn tahsile vesile olan ibadet-i lhiye ve tat- Sphaniyeden ve din dmanlaryla mcahede
ve sair amelleri ilemekten alkoymasn ve ol kimseler ki, mal ve evld sebebiyle ibadeti ve
bilhassa Allah' zikri terkederek ef'alini emval ve evldnn ilerine hasretti. te onlar ancak dnya
ve hirette zarar grcdrler. nk; sermaye-i aslolan mrn bekas olmayan dnyann
deersiz umuruna sarfla baki ve ebedi olan hiaret ni'm etlerine vesile olan ibadt ihml ettii
cihetle onlar iin zarardan baka bir ey olamaz.
203

Fahri Hzi, Hzin ve Ebussuud Efendi'nin beyanlar vehile insann zerine farz ve vcib
olan ibadetin terkine sebeb olan meguliyetin haram olduuna bu yet dellet eder. nk; farz
terketmek haramdr binaenaleyh; onu terke bdi olan ef'l ve harektn da haram olaca
aikrdr. Zira; sebebler ve vesileler iin de meksdn hkmn ahzedecei kavaid-i fkhiye
iktizasndandr. O 5936 halde vcib oian ibadeti terketmek haramdr. Onun terkine vesile olan
emval ve evld gibi eylerle meguliyet de haramdr ve bu hrmeti irtikb edenlerin ebedi zarara
duar olacaklar tabiidir. Zira; bakiyi faniye deimilerdir.
Amma ibadeti terke ve feraizi edaya mani' olmayan meguliyet haram olmad gibi belki
memduhtur. nk evld ve emval; dnyann zineti olup insann hayatna ve dnyann vakt-i
merhununa kadar i'marna hadim olduu cihetle eriatn beyan vehile ibadt- mefrzay terke
sebeb olmayarak onlarla megul olmak ve onlarn umurunu temiyet etmek de ayn ibadettir.
Binaenaleyh; emval ve evldn umurunu tesviye etmek hsrana sebeb deildir. Belki hsrana
sebeb olan; onlarn umuruyla meguliyeti ibadt zerine tercih ve bu sebeple ferizi ihml
etmektir. Yoksa vakt- muayyeninde borcu olan ibadtn ed ile beraber onlarla meguliyet,
vazifesi dairesinde bir meguliyet olduu iin memduh ve ni-yet-i hlisaya mukrin olduunda ayn
ibadettir. Evld ve emval meguliyeti dnya meguliyetlerinin en ehemmiyetlisi olduundan
bunlarla meguliyeti ihml etmek de caiz olamaz. Zira; bu evld ve onlarn maietlerine id olan
emval ile meguliyeti terkeden insan iin dnyada vazife kalmaz ve ona muattaldan baka bir ey
denmez. u halde meselenin rhu; mal ve evltla meguliyeti feraiz-i diniyesi zerine tercih
ederek ibadeti terkedib etmemektir. Eer bunlar tercihle ibadeti ihml ederse zarar- ebediye
duar olacanda bhe yoktur. Amma vazife-i diniye olan ibadeti tercihan eda ile beraber bunlarla
meguliyet; saadettir.
Hulsa; her m'minin emval ve evldnn umurunu feriz-i diniye zerine tercih etmesi caiz
olmad ve onlarn umurunu tesviyeyi ibadeti edaya mani' saymamak lzm ve ibadeti umur-u
dnyaya tercihan eda etmek vcib olduu, evld emvalin umuruyla itigali feriz-i diniyyeyi
edaya mani' addetmenin husran- ebediye sebeb olaca bu yetten mstefad olan fevaid
cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal emval ve evldn ilerini tedbiri ibadete tercih etmek caiz olmayb zarardan ibaret
olduunu beyandan sonra emval zerine terettb edecek ticareti beyan etmek zere : 5937

()


buyuruyor.
[Siz infak edin bizim merzuk ettiimiz emvalden ol zamandan evvel ki sizden birinize
lm almetleri gelip de Ya Rabbi ! Keke yakn bir zamana kadar benim lmm te'hir
etsen de ben de malmn sadakasn versem ve emrine imtisal eden salihlerden olsam
demeden evvel infak edin ki, hir mrnzde mhlet istemeye hacet kalmasn.]
Yani; ey m'minler ! Mal ve evldnzn kibetini ve onlarn umurunu ibadet zerine
tercihinizde olan zarar bildiniz ve bundan evvelki yetten anladnzsa mal ve evlddan size
verdiimiz rzktan muhta olan fukaraya verilmesi lzm gelen zektn eceliniz hulul ederek lm
almetleri gelib fezi' ve feryad barnza kp de Ya Rabbi ! Ne olur az bir zaman msaade ve
yakn bir vakte kadar ecelimi te'hir etsen de rzan tahsil iin me'mur olduum vehzere malmn
zektn ve sair sadakalarn versem ve slihler zmresinden olsam diye tazarru' etmeden evvel
verin ki byle mhlet istemeye hacet kalmasn. Zira; lm yakanza yaptktan sonra yalvarmak
ve Allah'tan mr istemek fayda vermez. lm gelmeden evvel herkesin tedarikini yapmas
lzmdr.
Fahri Rzi, Nisbr ve Hzin'in beyanlar vehile ba'z ulema bu yetin mnafklar hakknda
nazil olduunu beyan etmilerse de sahih olan m'minler hakknda nazil olmutur. Zira; ehl-i
imandan kusur eden kimse lm grnce kusuruna nedamet ederek az bir zaman daha yaayp

204

da geirmi olduu amelleri tedarik etme ! ister, fakat ne fayda. Evet ! M'min-i kmil her trl
tedariktta bulunduundan te'hirini istemez, istemezse de nefsini bir takm telvistla mlevves
eden m'min o telvisatn izale iin azck bir vakit kendine msaade olunup da tedariktta
bulmmak ister. 5938 Hususan ehl-i snnet i'tikadnca kk gnahlara azab olduundan m'min
olmakla masun olmak lzm gelmez ki kusurunu tedarik ve noksann ikml iin lmnn te'hirini
istemesin, elbette ister. nk; kusur sahibi olanlara azab olub lm geldiinde hali de ma'lm
olunca elbette kendine azck bir zaman msaade olunmasn arzu etmekten hali kalmaz.

()

Bu yette i n f a k l a e m i r ; vcub iindir. Zira

emri mutlak zikrolunmutur.
Mutlak zikrolunan emrin vcub ifade ettii kavaid-i usliye iktizasndandr.
Hulsa; lm gelmeden evvel malnn zektn vermenin vcib olduu ve sadakt-
mefrzesini vermeyip de msamaha edenlerin lm geldiinde lmlerinin bir mddet te'hirini arzu
ettikleri fakat zaman getii iin bu arzunun fayda etmeyecei bu yetten mstefad olan fevaid
cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal hiret iin tedariksiz olan kimselerin lm gelince mhlet isteyeceklerini
beyandan sonra ecel geldiinde asla te'hiri caiz olmadn beyan etmek zere :

()
buyuruyor.
[Ecel geldii vakitte hi bir nefsi Allah-u Teal elbette te'hir etmez ve sizin her amelinizi
Allah-u Teal bilir ve amelinize gre ceza verir.] Binaenaleyh; herkes eceli gelmeden evvel
bann aresine ve gemi ibadetinin kazasna ve hiret iin tedarikine bakmal ki faydasz
zamanda are aramaya muhta olmasn. Zira; ecel geldiinde te'hiri mmkn deil ki are arasn
ve aramakta fayda olsun ve Allah-u Teal hayr er her ilediinizi bildiinden ilmi vehile ceza
verir. Bineanaleyh; hi bir amel cezasz kalmaz.
Hulsa; ecel geldiinde hi bir kimsenin eceli te'hir olunmad ve Allah-u Teal'nn herkesin
amelini bilib ona gre ceza verecei bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&

SRE TEGBN
Medine-i Mnevvere'de nazil olan srelerdendir, nsekiz yeti cami'dir.

()
[Tenzih eder Allah' gklerde ve yerde bulunan cmle eya. Zira; mlk Allah'ndr ve
cmle mevcudatn hamd senas ona mahsustur. nk; Allah-u Teal her eye kaadirdir
ve her kemlat kendine mahsustur.]
Yani; Allah-u Teal'nn byklne lyk olmayan noksanlardan semevat ve arzda bulunan
cmle mahlkat ve btn zerrat- cihan Allah-u Teal'y takdis ederler. Zira; bilmum mlk Allah'a
mnhasrdr ve ondan baka hi bir mlkn malik-i hakikisi ve mutasarrf yoktur ve her medh
sena edicilerin medh senalarna mstehak ancak odur, onun gayri hakikat i'tibariyle medhe
ayan bir kimse yoktur. nk; btn lemlere ni'metini ihsan eden ve cmle rh sahiplerinin
205

rzkn veren odur. Onun gayri bir ihsan sahibi yok ki medh senaya mstehak olsun ve Allah-u
Teal her ey zerine kaadirdir ve kudretinden hari hi bir ey yoktur ve kudret-i kmile sahibidir.
Binaenaleyh; btn zerrat- cihan Allah'n nekaisten mnezzeh olduunu Allah'n kendilerinde
halkettii lisanlaryla tebih ve zikrederler. Yahut mahlkatn her birerlerinin yaratlnda olan
acayip ve garaib vastasiyle Cenab- Hakkn kudret-i kmile sahibi olduuna lisan- hl ile dellet
ederler. nk; mahlkattan her birinin hilkatna nazar- dikkatle baklnca akllara hayret verecek
nice yzbinlerce sanayi'-i garibe 5940 mevcud olduu grlr ve bu sanayi'-i garibenin her birisi
birer lisanla tebih vazifesini fa etmekte olduundan cmle mahlkat gna gn lisanlarla Allah'
tebih etmektedirler.

&&&&&
Vcib Teal hamd sena kendine mahsus olup cmle mahlkata malik ve her eye kaadir
olduunu beyandan sonra u da'vay beyan ve isbat etmek zere :

buyuruyor.
[O Allah-u Teal sizi icadla yokken varlnz meydana koydu ve en gzel suretle sizi
yaratt.] Ve cemi'-i kemalta mebde' ve ilm irfana mahal kld. Sizi byle gzel suret zere icad
edip ilm irfan sahibi klnca Allah-u Teal her eye kaadir ve herkesin hamdine mstehaktr.
Vcib Teal insanlar halkettiini beyandan sonra onlarn iki ksma ayrldklarn beyan etmek
zere :

()

buyuruyor.
[Allah-u Teal sizi halkedince sizden baznz hviyyet-i btlasna aldanarak hakk
setredip kfr irtikpla kfir oldu ve ba'zmzda hava ve hevesini terkederek nefsini ilm
irfanla tezyin ve nr-u imanla tenvir ederek iman ihtiyarla m'min oldu. Halbuki Allah-u
Teal sizin ilediiniz amellerinizin her zerresini bilici, her cz'n grc ve amelinize
gre hesabn grb cezasn vericidir.] u halde size lyk olan; imam ihtiyarla m'min olup
ibdt- saireyle nefsinizi tezyin ederek ni'met-i lh'yeye krle Allah'n kir kullar zmresine
dahil ve gzel cezaya nail olmak arelerini aramaktr. 5941
Bu yet-i Celile; insanlarn iki ksma mnkasem olup nc bir ksm olmadna dellet
eder. Zira insanlar ikiye ayran; iktisb ettikleri sfat- iman ve sfat- kfrdr. Bu iki sfattan baka
nc bir snf tekil edecek sfat yoktur. Zira; kfrle iman arasnda baka bir sfat yok ki o sfat
ihtiyar edenler nc bir ksm olsunlar.
lm-i Kelm'da beyan olunduu vehile i'tikadmzda bu minval zeredir ki, insan ya m'min
ya da kfir olur, bu ikinin haricinde nc bir snf yoktur ve olamaz. Binaenaleyh; hirette dahi
dar- mcazat ikidir ki, ya m'min olup dr- ni'met olan Cennet'e girer y kfir olup dr- nikmet
olan Cehennem'e girer. Bu iki darn arasnda nc bir dr- ceza yoktur. nk; o darn
vcudunu icab eder insanlarda baka sfat yoktur ve olamaz ki, nc bir dr- ceza bulunsun.
Hulsa; i'tikad cihetiyle insanlar iki ksm olub bir ksmnn kfir dierinin m'min olduu ve
bunlarn haricinde nc bir ksm bulunmad ve Allah-u Tealnn insanlarn her amelini grb
bildii bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal insan halkettiini beyanla kudret-i kmile sahibi olduunu isbat ettikten sonra
insann karar kld arz halkettiini ve insanlarn suretlerini gzel kldn beyanla hamde
mstehak ve kudret-i tamme sahibi olduunu beyan etmek zere :

206






()

buyuruyor.
[Cenab- Hak gkleri ve yeri hakka mukrin olarak yaratt ve sizi tasvir etti, suretinizi
gzel kld ve ancak kyamette merdiniz odur.]

Yani; Allah-u Teal lem-i ulv olan gkleri ve lem-i sfli olan yer yzn hakka ve hikmete
mukrin olarak gayet muhkem ve ukul- beere hayret verir derecede salam, acb ve garb 5942
san'atlar zerine mil olarak halketti ve sizin suretinizi zahirde tasvir etti ve gayet gzel kld ve
btnnz hilfet-i lhiyeye kabiliyetli ve ahlk- lhiyeyle tehallka lyk ve evsaf- lhiyeyle
ittisafa muvafk surette halketti. Binaenaleyh; siz zbde-i kinat ve hulsa-i mevcudat ve nmune-i
lem olduunuzdan uzun boylarnzda ve tenasb- 'zada ve gzel manzarda mahlkat iinde en
yksek tabakada bulundunuz. u halde bu gzel vcudunuzu ve a'za-y mdrikeniz olan gz,
kulak, akl ve saireyi Allah-u Teal'ya ibadette ve bu ni'metlerin krn edada isti'ml etmelisiniz
ki yevm-i kyamette gzel suretiniz irkinlie tebeddl etmesin. Zira; yevm-i kyamette merciiniz
ancak zahir ve batnnza muttali' olan Allah-u Tealnn huzur-u ma'nevisidir, baka merci' yoktur.
Binaenaleyh; bu gzel vcudu rza-y lh'ye sarfla rznn hilfna olan gnahlara sarftan
saknmak lzmdr ki bir takm irkin gnahlarla huzur-u lh'ye varp mahcub ve ni'met-i
lh'yeden mahrum olmamalsnz.
Fahri Rzi'nin beyan vehile insanlar iinde bir takm irkin surette olanlarn irkinlikleri kendi
cinslerinden olan sair insanlara nisbetle olub hayvanat- sireden her halde gzel surete malik
olduklar cihetle o gibi irkin suratl insanlarla bu yete sul vrid olmaz. Zira; onlar her ne kadar
kendilerinin emsali insanlara nisbetle irkinlerse de mahlkat- saireye nisbetle gzel manzaraya
maliktirler. Binaenaleyh; Allah-u Teal insanlarn suretlerini gzel yarattn bu yette beyan
buyuruyor. Halbuki u adam insan olduu halde irkindir denilemez.
Hulsa; Allah-u Tealnn gkleri ve yeri hak ve hakikate mukrin olarak halkettii ve insanlar
tasvir edib suretlerini gayet gzel kld ve kyamette mercii ancak onun huzuru olduu bu yetten
mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal cmle eyaya malik olduunu mahlkatn kllisini halketmesiyle isbat ettikten
sonra ilminin btn eyay ihatasn beyanla dahi isbat etmek zere : 5943

()

buyuruyor.
[Allah-u Teal semevt ve arzda olan her eyi ve sizin gizli ve aikr cmle umurunuzu
bilir. Zira; Allah-u Teal kalblerde olan esrar bilicidir.]
Yani; bilinmesi anndan olan eyler ister lem-i ulv olan gklerde ister lem-i sfl olan
yerde olsun ve gerek sizin gizlediiniz veya alenen izhr ettiiniz amelleriniz olsun Cenab- Hak
bunlarn cmlesini bilir. nk; Allah-u Teal kalblerde gizli esrar bilicidir. Kalblerde gizli esrar
bilince ondan daha ak olan eyleri bilecei evleviyetle sabit olur. Zira; ilminin bilmesinin anndan
olan eyann cmlesine nisbeti msavidir. Binaenaleyh; gizli ve aikr her eye ilminin teallku
birdir, birbirinden fark yoktur ve eer msavi olmasa tercih-i bil mreccah lzmgelir. u halde
akl olan herkese lyk olan; rza-y lh'ye muhalif olan gnahlarn cmlesinden kanmaktr.
nk; Cenab- Hak amelinin her zerresini bilir ve ona gre mczt eder.
Bu yet-i Celilede Allah'n kullarn ibadete tevik vardr. Zira; Allah-u Tealnn ilminin,
amelinin her cz'ne lhik olduunu bilen bir kimse elbette amelinin ziyade olmasna gayret eder

207

ki sevab ok olsun. yette sileri tehdid de vardr. Zira; gnahlarn her zerresini Vcib Tealnn
bildiini ve ona gre ceza tertib edeceini bilen bir kimsenin gnahtan hazer etmesi lzm gelir.

&&&&&
Vcib Teal her eyin malik-i hakikisi ve herkesin hamdine ve medh senasna ehil olup
mevcudatn cmlesinin halik olduunu beyanla ma'budn bilhak ancak kendi olub kendinden
baka ibadete mstehak bir kimse olmadn beyandan sonra .ubudiyeti terkederek Allah'n gayri
bir takm kt eyaya ibadet eden kfirleri tekdir etmek zere : 5944

()

buyuruyor.
[Size ol kimselerin haberi gelmedi mi ki? Onlar bundan evvel kfir oldular da dnyada
kfrlerinin zararn tattlar. Halbuki hirette onlar iin actc azap vardr.]
Yani; ey hakk inkr edip irad iin gnderilen Resl tasdik etmeyen kfirler ! Size ol
kimselerin haberi gelmedi mi ki? Onlar taraf- lhimizden kendilerine gnderilen Nh, Hud ve Salih
(A.S.) gibi peygamberleri tasdik etmeyerek kfir olmulard onlarn haberini dinlemeniz ve
onlardan ibret almanz lzm deil mi? Zira; onlar sizden evvel kfir oldular da bu dnyada anszn
helak olmak suretiyle kfrlerinin azabn tattlar ve onlar iin hirette knh hakikatini
bilemediiniz bir surette actc byk azab vardr.
Bu yette ehl-i Mekke'yi ve onlar gibi kfrde srar eden milletleri tehdit vardr. nk;
kendilerinin tutmu olduklar yolun kibeti vahm olduu lemde tecrbe olunmam ve emsali
gememi bir ey deildir. Zira; kavm-i Nh tark- kfr ihtiyarla gark, kavm-i Hud ve kavm-i Salih
ve sairenin rzgrla ve zelzeleyle helak olunduklar malm ve herkesin an'antla duyub iittikleri
eylerdir. u halde sonra gelenlerin evvel geenlerin hallerinden ibret almalar lzmken ibret
almayarak onlarn tutmu olduklar yolu tutmak ve akbetinde olan felketi grmemek hamakatten
baka bir ey olmadndan Cenab- Hak bu gibi btl yollara gidenleri tekdir buyuruyor.
Hulsa; Kur'ann nzulnden ve bizim peygamberimizin bi'setinden evvel geen mmetlerin
kfr irtikplar sebebiyle dnyada helak ve hirette muazzeb olacaklarna dair haberlerden ibret
almak lzm olduundan ibret almayanlarn tekdire ayan olduklar bu yetten mstefad olan
fevaid cml esindendir.

&&&&&
Vcib Teal Resllerine iman etmeyen milletlerin dnya ve 5945 hirette muazzeb olduklarn
beyandan sonra mbtel olduklar azabn sebebini beyan etmek zere :

()
buyuruyor.
[u azabn sebebi; Reslleri onlara ak mu'cizelerle geldiler. Onlar kendilerini irad
iin gelen Resllerin iradlarn kabul etmeyerek bizim gibi beer midir bizi doru yola
sevk edib irad edecek? dediler ve enbiyann iradn kabul etmeyerek kfir oldular ve
onlar hakka ve doru yola da'vetlerine icabetten i'raz ettiler ve yzlerini dndrdler.
Halbuki Allah-u Teal onlarn imanlarndan gan oldu. nk; Allah-u Teal her eyden gan,
her fi'linde mahmud ve herkes tarafndan senaya mstehaktr.]
Yani; u kfirlere dnya ve hirette nazil olan azabn sebebi sol eydir ki, onlara mu'zizt-
bahire ve beyyint- vzhayla nebiler gelib doru yola da'vet ettiklerinde onlar mu'cizeye muraz
etmek isteyip murazadan ciz kalnca mugalata ederek keml-i hayret ve teaccblerinden bizim

208

gibi beer midir bize doru yolu gsterecek ve bizi hidayette klacak? Haa beer kendi gibi beeri
irad edebilir mi? Elbette irad edemez dediler. Binaenaleyh; derhal enbiya-y kiram ve onlarn
taraf- lh'den getirdikleri eriatlarn inkrla kfr ihtiyar ve tekliflerini kabulden i'raz ettiler. te
onlarn dnyada helaklerinin ve hirette azablarnn sebebi budur. Halbuki Allah-u Teal onlarn
imanlarndan ve inkiyadlarndan mstanidir. nk; Allah-u Teal her eyden gan ve her fi'linde
senaya mstehaktr, hi bir kimseye, hi bir eye ihtiyac yoktur. Binaenaleyh; enbiyann
da'vetlerine icabetle iman edenlerin imanlarnn faydas ve iman etmeyenlerin adem-i imadan
zarar ancak kendilerine aittir. Cenab- Hakka hi bir ey raci' deildir.
Fahri Rzi ve Ebussuud Efendi'nin beyanlar vehile bu yette azabn sebebini beyanla
beraber iman etmeyen kfirleri 5946 hamakatla itham vardr. Zira; taraf- lh'den kendilerini irad
iin gnderilen Resllerin mu'cizelerini, yoluyla tedkik edememek ve beerin kendi gibi beeri
iradnn daha kolay olacan idrak etmemek hamakattan baka bir ey deildir ve yetin hirinde
Cenab- Hakkn her eyden mstani olduunu beyanda kfirleri tehdit vardr.
Vcib Teal bu yette kfirlere azabn sebebini beyan bu-yurmudur :
B i r i n c i s i ; Beeriyeti irada mnafi grmeleridir.
k i n c i s i ; Kfr ihtiyar etmeleridir.
n c s ; Enbiyann da'v etlerinden yzlerini dndrb icabet etmemeleridir.
Bu sfatn her birerleri yekdierine delil, lzm ve melzm kabilindendir. nk beeriyeti
hidyete mnfi grmeleri; kfrlerine ve kfrleri de da'veti kabulden i'razlarna sebeptir.

&&&&&
Vcib Teal Resllerin da'vetlerine kfirler icabet etmeyip kfrlerinde srar ettiklerini
beyandan sonra hireti ve Reslleri tarafndan beyan olunan hari inkr ettiklerini beyan etmek
zere:

()
buyuruyor.
[Kfirler ldkten sonra dirilmeyeceklerini iddia ettiler. Ya Ekrem-er Rusl ! Sen onlara
Elbette ba'solunacaksmz. Ben Rabbime yemin ederim ki, elbette siz ldkten sonra
kabrinizden kalkacaksnz ve sonra sizin amelleriniz size haber verilecektir ve u sizin
kabrinizden kalkmanz ve amellerinizin size haber verilmesi Allah-u Teal zerine gayet
kolaydr de.]
Yani; Mekke mrikleri ldkten sonra dirilmeyeceklerini alenen iddia ve i'tikad ettiler ve
Resllerinin ldkten sonra dirilecekleri yolundaki beyann reddederek u i'tikd- btllarn
meydana koymaktan ve elbette ba'solunmayacaklarn iddiadan 5947 haya etmediler. Ya Ekremer Rusl ! Sen onlarn u btl i'tikadlarn reddetmek zere de ki Elbette siz ldkten sonra
dirileceksiniz ve beni terbiye edip cmle kemalta isal eden Rabbime yemin ederim ki elbette siz
kabrinizden dirilip kalkacaksnz ve sonra maherde toplanp birer birer sizin amelleriniz size haber
verilerek her birinden sul ve hesab olunup cezasn greceksiniz. u kabrinizden kalkmanz,
mahere gitmeniz ve amelinizin birer birer haber verilib cezasn grmeniz size g grnrse de
bunlar Allah-u Teal iin pek kolaydr. Zira; Allah-u Teal kudret-i kmile sahibidir.
Ebussuud Efendi'nin beyan vehile u i'tikadn fesadna iaret iin i'tikad- batlda isti'mal

()

olunan
kelimesi varid olmutur.
Ayet-i Celilenin, harin vcuduna delleti kafidir ve kfirler ldkten sonra dirilmeyi ve
mahere cem'olup hesap ve ceza grleceini iddetle inkr ettiklerinden Cenab- Hak onlarn
dirilip kabirlerinden kalkacaklarn ve amellerinin kendilerine birer birer haber verileceini yemin ve
edt- te'kitle beyan buyurmutur.

209

Hulsa; mriklerin elbette ba'solunmayacaklarn i'tikad ettikleri ve taraf- lh'den Reslne

onlarn ba'solunacaklarn yemin ve edat- te'kidle beyan etmesini emir buyurduu ve onlar
ba'solunduktan sonra amellerinin kendilerine haber verilecei ve u insanlar ldkten sonra
diriltmek ve amellerini haber vermek gibi eylerin Allah-u Teal iin kolay olduu bu yetten
mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal mmet-i Muhammed'den evvel geen mmetlerin helaklerine sebep; iman
etmemeleri ve hari inkr etmeleri olduunu beyandan sonra mmet-i Muhammed'e imanla
emretmek zere :

buyuruyor.
[Siz Allah-u Teal'ya, Reslne ve sol nra benzeyen Kurana iman edin ki o Kuran biz
inzal ettik ve Allah-u Teal sizin amel ettiiniz her eyi bilir.]
Yani; mem-i slifeye nazil olan ukubet ve bellar onlarn iman etmeyip kendilerine irad iin
gnderilen peygamberlerini tekzib ettiklerinden ne'et ettiini bundan evvelki yetlerden anlaynca
siz Allah-u Teal'ya ve Reslne ve Resl zerine inzal ettiimiz Kur'ana iman edin ki, gemi
mmetlere gelen bellar size gelmesin ve Allah-u Teal sizin iman edip etmediinizi, Kur'anla
amelinizi ve Kur'ann emr nehyine ne derecede i'tina edib amel ettiinizi bilir ve cmlesinin
mukabilinde mstehak olduunuz cezay verir.
Fahri Rzi, Ebussuud Efendi ve Nisbr'nin beyanlar vehile Kur'an ile cehalet ve dallet
karanlklar zail olup temessk edenlerin hidayet yolunu bulduuna iaret iin Kur'an Nr ile tbir
olunmutur. nk; karanlk gecelerde insanlar yollarn nr ve zya ile bulduklarndan Kur'an Nra
tebih edilmitir.
Bu yette iman olunmas lzm olan eylerin cmlesi icmlen zikrolunmutur. nk; Allah'a
ve Reslne imanla beraber Kur'ana iman zikrolununca bunlarn haricinde iman edecek bir ey
kalmaz. Zira Kur'an; iman olunmas lzm olan her eyi cami' olduundan Kur'an'a iman eden
cmlesine iman etmi olur. Allah'a, Reslne ve Kur'an'a iman etmenin farz- ayn olduuna bu
yet dellet ettiinden yet, muazzamt- i'tikdiyenin cmlesini cami' ve her birine imanla mirdir.
Ayetin hirinde ehl-i iman ibadete terib ve ehl-i kfr ve isyan da kfr ve isyandan tenfir
vardr. nk Cenab- Hakkn insanlarn her hallerini ve amellerini bildiini beyan etmek; iyileri
iyilie teviki ve ktleri de ktlkten tenfiri mtezammn olduu zahirdir.

&&&&&
Vcib Teal. kullarnn amellerinden haberdar olduunu beyandan sonra haberdar olmasnn
eseri zuhur edecei gn ve o gnde zuhur edecek ahvali beyan etmek zere : 5949

()

buyuruyor.
[ol gn zikredin ki, o gn insanlarn arsa-i mahere itima' edecekleri gn olduu
iin Allah-u Teal o gnde sizi cem'eder. te o gn nsn bazsnn bazsna gabnettii
gndr ve eer bir kimse Allah'a iman eder ve gzel amel ilemekle imann takviye ederse

210

Allah-u Teal o kimsenin gnahlarn setreder ve o kimseyi altndan rmaklar akar

Cennet'lerine koyar ki onlar o Cennet'lerde ebeden kalcdrlar, asla o Cennet'lerden
ayrlmazlar. te u Cennet'e girmek ve ebeden orada kalmak fevz-i azimdir.] Yani korkulacak
eylerin cmlesinden kurtulmak ve umduu eylerin hepsine nail olmaktr ki bundan daha byk
necat olamaz.
Yevm-i kyamete yevm-i teabn denilmitir. Yani nsn birbirini aldatnasnn meydana
kt gn demektir. nk; her mminin Cehennem'de bir makam olduu gibi her kfirin de
Cennet'te bir makam olduundan m'minin Cehennem'deki makam kfire ve kfirin Cennet'teki
makam m'mine terkolununca kfirin aldand zuhur ettii cihetle o gne gabin gn denmitir.
Kezalik m'minlerden amelde kusur edenler yksek derecelerden mahrum olduklar cihetle
amelde kusur etmeyip vazifesini bihakkin ed ettiinden derecat- liyata nail olanlara nisbetle
mabn addolunurlar. Zira; ayni isti'dad haiz olduklar halde dierlerinden geri kalmaktan ve bir
takm ni'metlerden mahrum olmaktan daha ziyade aldanmak ve gabin olmaz. u halde iman edip
de imann gzel amelle tezyin eden kimsenin gnahlarnn kefaret olunup Cennet'e girmesi onun
hakknda ni'met olduu gibi iman etmeyip kfir olmak veyahut iman edip de amel etmeyen mmini faskn rza-y lh'den ve niam- subhniden mahrum olmalar gabinden baka bir ey
olmadnda bhe yoktur ve ni'mete nail olanlarn u neyl-i vusulleri kendi haklarnda byk
kurtulutur.
Hulusa; yevmi- itima' olan yevm-i kyamette Vcib Tealnn 5950 insanlar cem'edecei ve
o gnde insanlarn aldandklar cihetler zuhur edeceinden o gne yevm-i teabn denildii ve
iman edip amel-i salih ileyenlerin gnahlarn Allah-u Tealnn affedip setredecei ve n'min
kullarn altndan rmaklar akar Cennetlere idhl edecei ve onlarn ebeden Cennet'te kalac klan
ve gnahn kefaret olunmasiyle Cennet'e girmenin insanlar iin en byk hals olduu bu yetten
mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal ehl-i Cennet'in baz ahvalini beyandan sonra kfirlerin ahvalini beyan etmek
zere :

()

buyuruyor.
[ol kimseler ki, vahdaniyet-i lhyemizi inkrla kfir oldular ve Hakka dellet eden
yetlerimizi tekzib ettiler. te onlar Cehennem'de ebedi kalc olduklar halde Cehennem
ateine mlzimlerdir ve Cehennem pek fena varlacak mahaldir.] nk; enva- azapla
doludur ve ondan daha fena varlacak bir mahal tasavvur olunamaz. Zira; kfr gibi gayet fena bir
ameli irtikbn neticesi elbette Cehennem gibi son derece kt bir mahalde muazzeb olmaktr.
Vcib Teal bundan evvelki yetlerde imanla emredip yevm-i kyamette amellerine gre ceza
vereceini ve nk; amellerinin cmlesinden haberdar olduunu beyandan sonra iman edenleri
ve amel-i salih ileyenleri Cennet'ine idhl edeceini ve onlarn gnahlarnn affolunmasyla
Cennet'e girmelerinin fevz-i azm olduunu beyan buyurmutu.
Bu yette m'minlerin imanlarna mukabil kfirlerin kfrn ve amel-i slih mukabilinde
yetleri tekziplerini ve kfrn cezasnn Cehennem olduunu ve ehl-i imann fevz necat
mukabilinde bunlarn varacaklar Cehennem'in en kt bir mahal olduunu beyan buyurmutur.
5951 Bu yetler insanlarn hirette duar olacaklar gabn-i fahii tafsil ve beyandr. Zira;
mazlumlarn zlimlerden intikamlarn almalar ve zlimlerin zulmleri sebebiyle mstehak
olduklar enva- azap zlimler haklarnda ayn gabindir. nk; zulm yerine adi ihsan yapm
olsalard byk sevaba ve enva- ni'metlere nail olmalar mmknken aksini iltizamla Cehennem'e
mstehak olmalar elbette gabindir. Yani aldanmaktan baka bir ey deildir.

211

&&&&&
Vcib Teal m'minlerin ve kfirlerin hallerini beyandan sonra her eyi halk eden kendi Zat-
Ulhiyeti olduunu beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[Musibetlerden hi bir musibet isabet etmez ve havadisten hi bir hdise meydana
gelmez, ill cmlesi Allah'n izniyle isabet eder ve meydana gelir ve bir kimse Allah-u
Teal'ya iman ederse Allah-u Teal onu hidayette klmakla kalbini nrlandrr. Halbuki Allahu Teal her eyi hatta iman edenlerin imanlarn ve iman etmeyenlerin kfrlerini bilir.]
Yani; insanlar zerine nazil olan belydan ve arz olan havadisten ve zuhur eden hayr
serden hi bir ey kendi bana vucd bulup meydana gelmez, ancak o ey Allah'n irdesiyle
vucd bulur. nk; her eyi yaratan Allah-u Teal olduundan kul irdesini sarfettikten sonra o
eyin vucd bulmas ancak Allah'n halketmesine ve izin vermesine baldr. Binaenaleyh; bir
kimse Allah'a iman ederse kendine isabet eden bellara sabra ve ni'metlere kre onun kalbini
Allah-u Teal hidayette klar ki, fakr u faka, kaht u gal ve emraz u veba gibi belya geldiinde
sabretmeye Allah-u Teal onu muvaffak klar ve kezalik ucuzluk, bolluk, shhat ve afiyet gibi
ni'metlerin geldii zaman kretmeye muvaffak klmakla kalbini nrlandrr. Zira; Allah-u Teal
herkesin imann, 5952 kfrn, ibadetini ve kabahatini bilir, ameline gre meazat eder. nk;
Allah-u Teal her eyi bilicidir. Binaenaleyh; kullarnn niyetlerine muvafk olarak ihsan eder ve bu
cmleden olmak zere iman eden m'minin kalbini doru yola sevketmekle mkfat buyurur.
nsana her ne isabet izn-i lh ile olunca insan iin nazil olan musibetlere keder etmekte bir
fayda yoktur. u kadar ki insan daima iini er'a tevfik ederek hareket eder ve esbaba tevesslde
kt eylere sebepten saknr ve himaye-i lh'yeye iltica ederse bundan sonra gelecek belyaya
sabr ve rzdan baka are olamaz. Amma baz belyann esbabna tevessl ederse mesel birini
ldrerek hapsolmak gibi bu surette nefsini levmetmek lzmdr. Zira; hapsin sebebini kendi
ilemitir.
Hulsa; insana her ne isabet ederse izn-i lh ile olup izn-i lh haricinde hi bir kimseye bir
ey isabet etmedii ve Allah-u Teal'ya iman eden kimsenin kalbini Allah-u Teal'nn hidayette
kld yani doru yola sevkedecei ve Allah-u Teal'nn her eyi bilip ilminin muktezas vehzere
muamele edecei bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal her eyi bildiini beyandan sonra kendine ve Reslne itaatin vcubunu ve
itaattan i'raz edenlerin i'razlarndan Reslne bir zarar olmadn beyan etmek zere :

( )


()

buyuruyor.
[Allah-u Teal'ya ve onun Reslne itaat edin. Zira; itaat etmek vcibtir. Binaenaleyh;
eer itaattan ir'az ederseniz sizin i razn dan Reslmze bir zarar yoktur. nk
Reslmz zerine vcib olan; ancak ak bir lisanla kendine inzal ettiimiz ahkm size
tebli etmektir.] u vazifr-i teblii ifa ettikten sonra sizin 5953 itaattan i'raznzdan Reslmze bir
zarar olmaz. Zira; vazifesini yerine getirdii iin zerinde bir bor kalmamtr ki zarar olsun. Adem-

212

i itaatinizden mazarrat ancak size rci'dir. [Ve ancak Ma'budn bilhak Allah-u Teal'dr. Allah'tan
baka Ma'budn bilhak yoktur, ibadete mstehak odur, onun gayri ibadete mstehak olamaz. u
halde m'minler ancak Allah-u Teal'ya mtevekkil olsunlar ki istirahat edip, kalbleri mutmein
olsun.] nk; her eyin Halik Allah-u Teal olduu iin ona tefviz- umur etmek lzmdr.
Ebussuud Efendi'nin beyan vehile bu yette Resl lfzn Zat-i Ulhiyetinden kinaye olan
Nun-u azamete muzaf klmakla Vcib Teal kfirlere kar Reslnn ann i'l buyurmutur.
nk Reslullahn risaletini inkr eden mriklere kar bizim Reslmz diyerek Zatna muzaf
klp kendinin gnderdii Resl olduunu ve vazifesi ancak ahkmn kullarna tebli olup tebli
ettikten sonra kabul ve adem-i kabulden fayda ve zararn ancak mriklere aid olduunu ve kabul
etmedikleri takdirde Reslne bir zarar olmadn beyan buyurmas; Reslullah hakknda pek
byk bir eref olduunda phe yoktur.
Hulsa; Allah'a ve Reslne itaatin vcib olduu ve eer itaattan i'raz ederlerse zarar ancak
kendilerine aid olup Reslullah'a bir zarar olmayaca ve Reslullah zerine vcib olan; ancak
ahkm tebli olup ak bir lisanla tebli ettikten sonra Resl zerinde bir bor kalmad ve
Ma'budn bilhak ancak Zat-i Ulhiyeti olub ondan baka ibadete mstehak bir kimsenin
bulunmad ve ehl-i imann ancak Vcib Teal'ya tefviz- umur etmeleri lzm olduu ve Allah-u
Teal'dan bakasna tefviz- umur etmenin caiz olmad bu yetten mstefad olan fevaid
cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal mminlere lzm olan tevekkl beyandan sonra tevekkle mni' olan esbaptan
bazlarn beyan etmek zere :

()
buyuruyor.5954
[Ey m'mmler ! Sizin zevcelerinizden ve ocuklarnzdan size dman olanlar vardr.
Binaenaleyh; sizin onlardan hazer etmeniz lzmdr. u hazerinizle beraber onlarn
kusurlarn affederek hatalarn setrederseniz sizin iin zarar yoktur. Zira; Allah-u Teal
kullarnn kusurlarn setredici ve muhta olanlara merhamet buyurucudur.]

()
[Ancak mallarnz ve evldnz size bely- azimdir ve mtevekkil olanlara Allah-u Teal
indinde byk sevap vardr.]
Yani; ey m'minler ! Sizin evldnzdan ve haremlerinizden bazlar umr-u diniye ve umur-u
dnyeviyenize mdahale suretiyle Allah'n emrine itaattan ve nehyine itinaptan sizi men'ettikleri
cihetle sizin dmannzdr. Bu gibi evlt ve kadnlarn erlerinden kanmak zerinize vcibtir. u
halde size dman olan evlt ve ezvcnzdan i'raz zere bulunmalsnz ki, sizi dnyevi ve uhrevi
menfeatlerinizden men'etmesinler. Yani onlara ok muhabbetiniz sizi bir takm hayrattan geri
koymasn. Hazer etmek lzm olmakla beraber evldnzdan ve zevcelerinizden size kar vki'
olan kusurlarn affederek gnahlarn setretmek suretiyle onlarla gzel muamele etmenizde beis
yoktur. Zira; cmle esrarnz bilen Allah-u Teal sizin evldnza ve zevcelerinize muhabbetinizden
dolay vaki' olan kusurlarnz ve evld u ezvacmzm ba'zlarnn sizin ibadetinize mani'
olduklarndan dolay onlarn gnahlarn setredici ve cmlenize dnya ve hirette ihsan edicidir.
Bununla beraber emval ve evldnz size bely- azimdir. Zira; sizin kalblerinize bunlarn
muhabbetlerini koymakla eytan bunlar tezyin eder ve onlara muhabbetiniz sizi yksek
derecelerden geri brakr. u halde siz onlara marur olmayarak byk mertebelere istihkak

213

kesbetmek arelerini aramanz lzmdr ki, onlara muhabbetiniz sizi Allah'a itaattan men'etmesin.
Zira; evld ve ezvca bakmayarak ibadete sr'at edenler iin indallah byk ecir vardr.
Fahri Rzi ve Hzin'in beyanlarna nazaran bu yetin sebeb-i nzul; ashab- Reslullah'tan
evld ve ezvcna muhabbetinden dolay hicret edemeyip bir mddet Mekke'de kaldktan sonra
hicret 5955 edince kendinden evvel Medine'ye hicret edenlerin bir ok mesail-i diniye
rendiklerini grmesi ve hicretin teehhrne sebeb olan evld iyaline itb etmek istemesi
zerine bu yet nazil olmutur ki evld ezvc ibadetin teehhrne sebeb olduklar cihetle
dman olmularsa da onlardan vki' obn hatay affetmenin de caiz olduu beyan olunmutur.
Geri mal, evlt ve ehl iyl dnyann ziyneti ve lemin intizamnn mihver-i lyknda
deveran etmesine en byk hadimlerden ise de ana ve babasna itaat etmeyen evlddan ve
kocasna itaat etmeyen kadndan daha ziyade insan iin dman olamaz. nk; itaatsiz evld
insann gnln daima rencide ettii gibi iini sekteye uratmak ve maln itlaf etmek ve
bakasnn hukukuna tecavz eylemek suretiyle o kimseden elem ve keder getirmek gibi maddi bir
ok zararlara dahi duar eder. Kezlik ahlksz kadn bir ev iinde ylandan daha ktdr. Bunlarn
dnyaca zararlar yannda hirete de zararlar olacanda bhe yoktur. Binaenaleyh; Cenab-
Hak bu gibi evlt ve ezvcn insana dman olduundan dolay erlerinden hazer etmek lzm
olduunu beyan buyurmutur. Ancak erlerinden ihtiraz lzm olan evlt ve ezvcn hepsi olmayp
bazlar olduuna iaret iin baz mansna olan min lfz varid olmutur ki, ekserisinin iyi
olduuna da iaret olunmutur. nk; dnyann vakt-i merhnuna kadar i'mar insanlarla olup
insanlar da tenaslle meydana geldiinden her halde insann husul izdiva muamelesine muhta
olduundan erkek ve diinin yekdierine ihtiyac- beeriyesine binaen nikh meru' klnarak zev
ve zevce yekdierine rabtolunmu ve lemin imarna beraberce almak bir emr-i zaruri olmutur.
Binaenaleyh; zevcine itaatli kadn insann yargar mahrem-i esrar, btn kalbinin ve vcudunun
istirahatna ve hiret amelinin ziyade olmasna vesile olduu cihetle bu vasftaki kadn kocas iin
ayn- saadet ve ni'mettir. Kezalik hayrl evld ve hell mal insann rahat, gznn nru ve
kalbinin srrdr. Binaenaleyh; Cenab- Hakkn bunlardan bazlarnn dman olduunu beyan
buyurmas hepsi deil demektir. Amma haramdan hasl olan veya insan tuyana sevkeden
emvalin, sahibi hakknda bel ve fitne olduunda bhe yoktur. Zira; yzlerce misali her zaman
grlmektedir. 5956
Hulsa; evldn ve ezvacn bazlar hayrsz olup insana dman olduundan onlardan hazer
lzm olduu ve vaki' olan kusurlarn affnda beis olmad ve Allah-u Tealnn kullarnn kusurunu
mafiretle merhamet buyurduu ve emval evldn fitne olduu ve Allah-u Teal'ya itaat edenler
iin Allah-u Teal indinde byk sevab olduu bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal emval, evld ve ezvacdan bazlarnn insanlar hakknda bel ve fitne olduunu
beyandan sonra bu gibi fitneye sebeb olan eylerden kanmak ve saknmak lzm olduunu
beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[Muktedir olduunuz kadar Allah'a ittika edin, emir ve neh-yini iitin ve itaat edin ve
Allah'n size hayr olarak verdii maldan nefsiniz iin infak edin ve nefsinizin buhlnden
kendinizi vikaye edin. Zira; nefsinin buhlnden saknanlar felah buluculardr.]
Yani'; malnz, evld ve ezvacnz sizin iin fitne olunca siz muktedir olduunuz kadar onlarn
errinden Allah-u Teal'ya iltica edin. Binaenaleyh; nefsinizin vikayesini aramak ve onlarn erriyle
Allah'a asi olmaktan saknmak zerinize vcibtir ve bu gibi ma'si-yete sebeb olan eylerden
saknmakla Allah'tan korkmak lzmdr ve Allah'n kitabnda beyan ettii vaaz u nasihatleri ve

214

Reslnn irdatn dinleyin ve emr nehyine itaat edin. Zira; dinlemek ve itaat etmek zerinize
vcibtir, size iaesi lzm olan kimselere ve sair muhta olan fukaraya infak edin ki, nefsiniz iin
hayr olsun. Yani u infakla emre imtisal ederek nefsiniz iin hayr olan eyleri ileyin ki bir takm
fitne ve fesat olan eylerin erlerinden hals olasnz. Zira; bir kimse ki emre imtisal ve nehiyden
ictinab ve 5957 infak lzm olanlara infakla nefsinin buhlnden kendini vikaye etti. te u ahlk-
hamideyle mttasf olanlar korktuklarndan kurtulmak ve umduklarna nail olmakla fevz necat
bulucudurlar. nk; nefsin buhlnden ve daha sair habasetinden nefsini temizleyen kimseler
elbette kermt- lhiyeye ve derect- liyta nail olurlar.
Bu yette i t t i k a nn mans; Allah'tan korkmakla rza-y lahnin hilfna olan eylerden
nefsini muhafaza etmektir. Allah'tan korkunca onun kelmn dinlemek ve itaat etmek lzm
olduundan Cenab- Hak ittika ile emrettikten sonra dinleyin ve itaat edin buyurmutur. Nefsini
terbiyede emvali sarfn te'siri olduu iin infakla emretti ve infakn hayrl olacan beyan
buyurduu gibi nefsini iddetle buhulden saknan kimseleri felhyb olacaklarn da beyan
buyurmutur.
Hulsa; insanlarn muktedir olduklar kadar ittikaya dikkat etmeleri vcib ve Allah'n kelmn
dinleyip itaat etmek lzm ve nefisleri iin hayrolan emvalden infak etmenin ehem ve elzem olduu
ve bir kimse nefsinin buhlnden kendini vikaaye ederse felaha dhil olaca bu yetten mstefad
olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal infakla emrettikten sonra infakn faydalarn beyan etmek zere :

()
buyuruyor.
[Eer siz emvalinizi masarif-i er'iyesine sarfetmekle infak ederseniz ve niyet-i
halisanz sebebiyle u infaknz indallah karz- hasen olursa birden yediyze kadar Allah-u
Teal bu infaknzn sevabm sizin iin katlar ve bu infaknz sebebiyle Allah-u Teal
gnahlarnz mafiret eder. Halbuki Allah-u Teal azck amelinize ok sevap vericidir. Zira;
ekrdur ve kusurunuz zerine azabnz ta'cil etmez. Zira; halimdir.] Binaenaleyh; Allah-u
Tealnn 5958 rzas iin infak etmekten ekinmeyin. nk muhta olanlara muavenet yolunda
sarf edil en maln birine yediyze kadar sevab verilecek olunca mmkn olduu kadar sarfetmek
lzmdr ve akl olan bir m'min de bu gibi sarftan geri durmaz.
K a r z - h a s e n ; m'minlerin birbirine, ihtiyacn defiin karlnda bir menfaat
gzetmeksizin dn verdikleri paraya denir. Allah-u Tealnn ihtiyac olmad cihetle kullarnn
Cenab- Hakka karzan para vermesi mmkn ve mutasavver olmadndan bu gibi ayat- beyyinat
ve ehadis-i Nebeviyatta Allah-u Teal'ya karz- hasenle murad; Fisebilillh hayrat ve mberrta
sarfedilen paralara ve rzay Bariyi tahsil iin muhta olanlara ve. asakir-i Islmiyenin tehizatna
ve diyanet-i Islmiyenin kuvvet ve evketine ve let-i harb gibi menfi-i ammeye aid olan
eylerden yalnz Allah-u Teal'nn yoluna sarfedilen emvale karz- hasen denmitir. Bu gibi rza-y
Bar iin sarfolunan emvalin ecrini kat kat fazla vereceini ve bu vesileyle sarfeden kimsenin
gnahn mafiret edeceini Cenab- Hak bu yette beyan buyurmutur.

&&&&&
Vcib Teal karz- hasen kabilinden olan sarfiyatn sevabn fazla fazla vereceini beyandan
sonra, sevab vermek o sevaba sebep olacak ameli bilmeyi icab ettii cihetle ilminin her eye
mil olduunu beyan etmek zere :

215

()

buyuruyor.
[Allah-u Teal gizli ve aikr cmle amalinizi bilici, herkese galip ve her ii hikmete
muvafktr. Binaenaleyh; hikmetten hal bir ii olmaz.]
Vcib Teal kendi rzas iin sarfolunan emvalin ecrini ziyade vereceini ve sarfeden
kimsenin gnahn mafiret edeceini beyan edince gerek ecri ziyade vermek ve gerek gnah
mafiret etmek ilme ve kudrete muhta olduundan gizli ve aikr cmle amelleri 5959 bildiini ve
kendinin hereye kaadir ve herkese glib izzet-i tamme ve kudret-i kmile sahibi olduunu ve
azck amele ok ecir vermek ve gnah mafiret etmek gibi efl-i lh'yenin hikmetten hli
olmadn beyan buyurmutur. nk hakm olduunu beyan etmek; her iinin hikmete muvafk
olduunu beyan etmektir.

&&&&&

SRE - TALK
Medine-i Mnevvere'de nazil olan srelerdendir. Oniki yeti cami'dir.

[Ey nebiyy-i Zian siz kadnlara talk vermek murad ettiinizde onlarn iddetlerinin
vakti olan taharet zamanlarnda tatlik edin ve iddeti sayn ki, iddete taalluk eden
hkmlerde hata etmeyesiniz.]
Yani; ey Nebiyy-i Mkerrem ! Sen ve senin mmetinden her biriniz nikh- er' ile kendinize
mahsus olub, size balanm olan karnza talk vermek murad edip kayd- er' olan nikhtan
azad etmek ve rbta-i. lfeti ortanzdan kaldrmak istediinizde onlarn iddetlerinin zaman olan
taharetleri vaktinde tatlik edin ve beyninizde zevciyeti icab eden rabtay kaldrn ve tatlik ettiiniz
kadnlarn iddetlerini sayn ki iddetin ahkmna riayet edesiniz.
Fahri Rzi'nin beyan vehile Reslullahn cellet-i an ve azamet-i mansbna iaret iin
Cenab- Hak bu yette evvelen Reslne ve sonra mmetine hitab etmitir.
Ktb- fkhiyede beyan olunduu vehile zevcin hatuna talk vermesi kadnn hayzdan
temizlendii zamanda evli olup hayz vaktinde talkn bid'at olduuna iaret iin Cenab- Hak
talk iddetle takyid buyurmu ve iddetin ahkmna riayet etmek mutallka olan kadndan ziyade
talk veren zev zerine lzm olduuna iaret iin kadnn iddetini saymay kocasna emretmitir.
nk; iddette hatunun nafakas ve skns ve ocuun zayi' olmas gibi 5961 eylerden zarar
grecek zev olduu cihetle iddeti sayann da zev olmas lzmdr. Hayz halinde talk kadn
hakknda zarar olduundan o zamanda talk bid'at olmutur. nk; hayz halinde talk
verildiinde talk kendisinde vuku' bulan hayz iddete mahsub olmadndan kadnn iddetini drt
hayzla ikml etmesi lzm geldii cihetle kadn u zarardan synet iin Cenab- Hak taharet
halinde talk vermekle emretmitir. nk; slmiyette hi bir kimsenin zarar tecviz olunan
eylerden deildir.
Bu yetin sebeb-i nzul; (Abdullah b. mer) hazretlerinin haremine hayz halinde talk
vermesi olduu mervidir.
Hulsa; talkn esas meru' ve hl-i taharette olmas snnet ve hl-i hayzda olmas bid'at
olduu ve talkten sonra zevle zevceden her biri yekdierini zarardan muhafaza iin iddetin
keml-i ehemmiyetle saylmas lzm geldii bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

216

&&&&&
Vcib Teal haremine talk vermek isteyenlere talk vermenin meru' olduunu ve
b'dettalk tarafeyni zarardan vikaye iin kadnn iddetini saymak lzm geldiini beyandan sonra
talk zerine terettb eden baz ahkm beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Rabbiniz olan Allah-u Teal'dan korkun ve talk verdiiniz hatuna zulmetmekten
ekinin ki iddetleri bitmedike onlara mahsus olan evlerinden karmayn ve onlar da sizin
rzanz olmadka kmasnlar, ill zinaya cesaret eder ve fuhiyat ilerlerse karlar.]

Yani; aile arasnda tehadds eden imtizacszla binaen grlen lzum zerine taht-i
nikhnzda olan karnza talk verdiinizde onlarn iddetlerini uzatmak ve nafakalarn vermemek
gibi eylerle onlar zararlandrmaktan Rabbiniz olan Allah-u Teal'dan 5962 korkun. Zira; o Ailah
Teal sizi ve kadnlar keml-i terbiyeyle terbiye edip indinde cmleniz msavi olduu cihetle
karnn kocasn ve kocann da karsn zararlandrmasna raz olmadndan talk verdiiniz
kadn zrar ederseniz onun mukabilinde Allah'n kahrndan korkun ve o talk verdiiniz kadnlar
talk vermeden evvel kendilerinin bulunduklar evden iddetini ikml edinceye kadar karmayn.
Zira; iddetten evvel onlar bulunduklar odalarndan karmak zulm olduundan o gibi zulmden
tevakki etmek lzmdr ve onlar da o evlerden kmasnlar, ill ol zamanda ksnlar ki talk veren
zevlerine ve zevlerinin dier ailelerine, evld akrabalarna dil uzunluu yapar ve bir takm ak
ahlkszlkta ve kt szlerde bulunurlarsa ite o vakit ailenin rahatn te'min iin karlar ve
karlmalar da lzmdr. Zira; aile arasnda imtizac bozacak ahlk- fsidede veya namusu
haleldar edecek ak fuhiyatta bulunmak suretiyle haneden karlmasna istihkak kesbettiinden
bu gibi sebeblerle karlmas zulm olmad cihetle bu gibileri iddetini ikml etmeden evvel
evinden karan zevler nazar- eri'de mes'l olmaz.
Fahri Rzi ve Ebussuud Efendi'nin beyanlar vehile talk verilen kadnlarn iddetlerini ikml
edinceye kadar zevcin hanesinde kendilerine mahsus olan odada ikamet etmek hukuk-u
merualan olduuna iaret iin Cenab- Hak Odalar mansna olan byt lfzn hatunlardan ibaret
olan zamire muzaf klm ve onlar evlerinden karmayn ve onlar da akmasnlar buyurmutur.
Kar ve koca arasnda zevciyet devam ettike zevciyetin hukukuna raiyet vcib olduu gibi
grlen lzum zerine vaki' olan talk sebebiyle zevciyetin zevalinden sonra dahi ayn suretle
iddetin hitmna kadar riayet etmek vcibtir. Binaenaleyh; oturduklar evin bakasnn mal olmas
yahut bir gaasbn gasbetmesi veya evin yklmas veya kadnn ahlkszl gibi kmas iin bir
zaruret messetmedike karmak haramdr ve lkin u beyan olunan eyler gibi kmasn icab
eder bir sebebe mebni karsa indallah zev mes'l olmaz.
Cenab- Hak bu yette zevle zevce arasnda tefrika vukuunda her iki tarafa lzm olan
vezaifi beyanla tarafeynin hukukunu muhafaza ve her birinin ahar zerine zulm ve teaddisini
men'etmi ve bu babda hukuku ihll etmenin gazab- lhye sebeb olacana iaret iin yetin
evvelinde ittika ile emretmitir ki bundan sonra gelecek ahkma riayet lzmdr. Eer riayet
olunmazsa azabn nzulnden Allah-u Teal'ya iltica etmek elzemdir demeye iaret etmi ve enva ni'metleri bilhassa hatunu vermekle insan iin mmkn olaY her kemale isal eden Zat- Ulhiyeti
olduuna iaret iin Allah'a ittika edin O Allah-u Teal ki, sizin Rabbinizdir buyurmutur.
Hulsa; talk vermi olduu kadn ddeti bitinceye kadar evinden karmamann vcib
olduu ve eer karsa kadn istihkakndan men'le zulmetmi olaca ve kadnn da iddetini ikml
etmeden kmamas lzm olduu ve kadnda fuhiyata cesaret veyahut aile arasnda
imtizaeszla sebeb olacak kt ahlk bulunursa karlmasnda beis olmad bu yetten
mstefad olan i'evaid cmlesindendir.

&&&&&

217

Vcib Teal zevle zevce beyninde vki' olan talk ve talk zere terettb eden iddeti ve
iddete riayeti ve iddet zamannda hatunun sknsn ve ikmet ettii evde iddetin hitmna kadar
hatun iin oturmak lzm olduunu beyandan sonra u beyan olunan ahkma riayet etmeyenler
haklarnda vaki' olacak zarar beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[u beyan olunan ahkm Allah'n kullarna beyan ve riayet olunmasiyle emrettii
hudududur. Eer bir kimse Allah'n beyan ettii hududunu tecavz eder ve riayetten uzak
tutarsa nefsine zulmetmi olur. Ey talk veren kimse ! Sen ileride ne gibi ey olacan
bilmezsin. Me'ml ki Cenab- Hak kadna talk verdikten sonra sende kadna kar bir
muhabbet halketmekle nedametini icd 5964 eder. Binaenaleyh; kadna dnersin ve
aranzda bir ok faydalar husule gelir ve hsn- imtiza peyda olur.]
Yani; ey kadna talk veren kimse ! u taik hakknda beyan olunan ahkm- lh'ye kullar
iin Allah-u Tealnn eriatnda beyan ve ta'yin buyurup riayet edilmesini emrettii hudud-u
lh'yedir. Binaenaleyh bu hududa riayet etmek; kullar zerine vcibtir. Eer bir kimse u
hududdan birini yerine getirmez ve hilafn ilerse muhakkak nefsine zulmetmi olur. Ey talka
cesaret eden kimse ! Sen talktan sonra ne olacan bilmezsin. Me'ml ki talktan sonra Cenab-
Hak muhabbet halkeder ve aranzda lfet hasl olur da tekrar bir araya gelirsiniz. u halde
talkdan sonra kar kocann yekdierinin kalbini kracak muamelede bulunmamas lzmdr.
Ebussuud Efendi ve Nisbr'nin beyanlar vehile Allah'n ta'yin ettii hududu tecavz etmek
kul iin bir cinayet-i azme olduuna iaret zmnnda Zamir mevziinde Hudd lfz Ism-i Zahir
olarak varid olmutur. nk hudud lfzn ism-i zahir olarak tekrar irdn hikmeti; zulmn illetinin
hududu tecavz etmek olduuna iarettir. Yani ahkm- lh'ye haricine tecavz eden kimse kendi
nefsine gadretmi olur. nk ahkm- lh'yeyi terketmek; dnyada felketini ve hirette
mcztn mucib olacandan nefsi iin zulmdr.

()

Vcib Teal talk verecek kimsenin ok dnmesine iaret ve tenbih iin

yani
ileride ne olacan bilmezsin. u halde ahkma dikkat et ve ok dn acele etme
buyurmutur. nk; ok zamanda talktan sonra me'ml ki, Allah-u Teal muhabbet halkederek;
beyninizde olan nefret lfete tebeddl eder, aradan adavet kalkar yerine muhabbet gelir, bu gibi
ahvl her zaman grlmektedir. Binaenaleyh; gazab ve hiddet zere talk verenlerden nedamet
etmeyen hemen yok gibidir. te u esasa binaen talk verecek kimsenin bir talkla iktifa etmesi
lzmdr ki, icabnda karsna dnerek iki talkla zabtedebilsin. talk birden vermek kerahettir.
nk; talka nedamet ederse hlleden baka are kalmaz ve hlleyi de herkes kabul
etmediinden mr olduka nedamet ve tehassr zere bulunur.
Bundan evvelki yette beyan olunan ahkm kar koca arasnda hsl olan imtizacszlktan
dolay beyinlerinde tefrika vukuunda tarafeynin yekdierini zrar etmemeleri ve istirahatlerini te'min
eden ahkma amil olduu cihetle gayet yksek tabakadan olduuna iaret iin yksek dereceye

()

ve uzak mertebeye dellet eden

lfziyle iaret olunmutur. nk bu srenin evvelinden
buraya gelinceye kadar beyan olunan ahkm; ahvl-i itimai-yeye ve bilhassa kar koca arasnda
vuku' bulacak ahvale mteallik olduu cihetle ahkm- er'iyenin en yksek tabakalarndandr. Zira
insann kendinden bakasiyle muamelesi; esas i'tibariyle tr:
B i r i n c i s i ; Allah'la kendi arasnda cereyan eden muamele-i ubudiyettir.
k i n c i s i ; Kendi evld, ailesi, baba ve anasyla olacak muameledir.
n c s ; Ailenin haricinde akraba ve komular ve sair ebna-y cinsiyle olacak
muameledir.
te burada beyan olunan talka mteallik mesil-i aile arasnda vuku' bulacak ahvalin
ahkm ve esbab- istirahatlerini te'min iin nazil olan kavaid-i ictimaiyeye mteallik olduu cihetle

218

en yksek tabakay tekil eden ahkm cmlesindendir. H u d u d ; Haddin Cem'idir: H a d d ; iki

ey arasn ayran ve birbirine karmasna mani' olan sura denirse de ahkm- er'iye helli ve

()

haram birbirinden ayrd iin

denilmitir.
Hulsa; u srenin evvelinden beri beyan olunan ahkmn kullar iin ta'yin olunan hudud-u
lh'ye cmlesinden olduu ve bu hududa riayet ehem ve elzem olduundan riayet etmeyenlerin
kendi nefislerine zulmetmi olacaklar ve talk verecek olan kimsenin kibette ne gibi eyler zuhur
edeceini bilmediinden talkda gayet ihtiyata riayet edilmesi lzm olduu bu yetten mstefad
olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal bundan evvelki yette talk veren kimsenin 5966 nedmeti halinde talktan
rucuuna iaret etmiti. imdi bu yette ric'ati veya tefrikay tafsil zere beyan zmnnda :

buyuruyor.
[Talk verilen hatunlar iddetlerinin nihayetine yakn bir zamana bali olup onlar iin
ta'yin olunan iddetin mddeti bitmek zere bulunduu vakitte isterseniz gler yz, tatl dil
ve mnasip bir nafakayla ric'at ederek yannzda zevceniz olmak zere alkoyun veya
isterseniz haklarn vermek ve zarardan esirgemek suretiyle talktan hasl olan firkatta
devam edin. Gerek ric'at ve gerek firkat hangi cihet ihtiyar olunursa sizden adalet sahibi
olan kimselerle o ciheti ihad edin ki thmette vaki' olmayasnz.] Zira; ric'at veya frkata
ahid bulundurmazsanz sonra aranzda niza' vki' oiub mes'ele mahkemeye aksettii zaman halli
mkl olur. te u eklde vki' olmamak iin hakikati hidler huzurunda tesbit edin. [Ve ey
hidler ! Siz de ehadetinizi Allah-u Tealnn rzas iin ikame ve ed edin ki, tarafeynden birini
iltizam ederek ehadette kusur etmeyin. te u ric'at veya hsn- muameleyle firkat ve bunlar
hidlerin huzurunda beyan etmek ve ahidlerin ehadetlerini gzel ed etmelerinden ibaret olan
ahkmn cmlesiyle Allah-u Teal'ya ye yevm-i hirete iman eden kimse va'z kabul ve teemml ve
tefekkr eder.]
Yani; talk verilen hatun iddetini ikmle yalat bir zamanda siz muhayyersiniz. sterseniz
ric'at, yani hatuna yaklamak veya lisanla Ben haremimden vazgemem demek gibi ilm-i fkhta
beyan olunan esbaptan birisiyle vermi olduu talktan nedametle baki kalan bir veya iki talkla
hatunu imsak edersiniz. Ancak er'an lzm gelen bilcmle hukukunu muhafaza etmek, eya ve
emtiasn vermek ve sudur eden talka nedametle onlarn yklan gnllerini ta'mir etmek arttr.
Yahut aranzda rbta-i muhabbet ve alka-i lfet kalmad surette nazar- eri'de mu'teber olan;
tatlk ettiiniz hatunlara eyasn tamamen vermek ve iktidarnz nisbetinde 5967 yedinizde
bulunan eyalarndan fazla mrvvet ederek zararlandrmakszn ayrlmaktr ki, sizde haklar
kalmad gibi kalblerinde olan hzn ve elemleri ve sizden incinmeleri mmkn mertebe zail
olsun.
Ric'at ve firkat suretlerinden herhangisi ihtiyar olunursa sizden adalet sahibi olan kimselerin
huzurunda olsun ve mes'eleye onlar ahid km ki ric'at ettiiniz surette talk verdii hatunla tekrar
birleiyor diyerek herkesin zem ve ithamna ma'ruz kalmayasnz ve ayrldnz surette beyninizde
mnazaaya meydan kalmasn. nk; ahid olmad surette ric'at ederse herkes tarafndan
boad hatunu yannda bulundurmakla zinay ve haram irtikb ediyor diyerek itham olunduu
gibi firkat sureti ahidler huzurunda olmasa kariyle kocadan birinin vefatiyle lenin veresesi talk
vaki' olmad ve aralarnda zevciyet bakdir diyerek irs da'vasna kyam etmekle niza' kaplar alr
ve tarafeyn o nizan kat' iin bir ok zararlar grr. ahidler de ehadet etmek icab ettiinde
onlara tevdi' olunan ehadeti lyk vehzere muhafaza edip ledelhcce rza-y Br iin
saklamayarak gzel ed etmeleri vcibtir ki, hak yerini bulsun ve tarafeyn zarardan mahfuz kalsn.

219

te u esasa binaen Cenab- Hak ahidlere hitab ederek Ey ahidler ! Siz ehadeti icabnda
Allah-u Teal'nn rzas iin ikame edin buyurmutur. u beyan olunan ahkmla yevm-i hirete ve
Allah-u Teal'ya iman eden kimseler mtenassih ve mttez olurlar. nk; Allah'a ve hirete
iman olmayan kimse bu gibi ahkma iltifat etmez ve ehemmiyet vermez ki mtteiz olsun.
Bu yette e c e l ile murad; talk verilen hatun iin ta'yin olunan iddet mddetinin hitmdr. O
mddet hitam bulunca zevcin hatunu imsak etmesi yani kemafissbk zevcesi olmak zere
hanesinde alkoymakla klliyen mfarekat etmek beyninde muhayyer olmas; hatun bir veya iki
talkla tatlik olunub hi olmazsa bir talk bak kalan hatunda olur, yoksa talkla tatlik olunan
hatunda zevcin asla alkas kalmadndan o hatunda zev muhayyer olamaz ve zevcin muhayyer
olduu hatunda bir veya iki talk baki olmakla alkas olduu gibi talkn da sarahaten talk
lfziyle vuku' bulan talk- ric' olmas arttr.
u tafsilt zere talkta ric'at mmkn olmakla beraber hatun 5968 iddetini bitirmeden evvel
zev tarafndan hatuna yakn olmak veya muamele-i zevciyenin mukaddematndan fi'len bir ey
yapmak yahut lisanla ben haremimden vazgemem veya talktan ric'at ettim gibi bir szle
ric'at etmek de lzmdr. Amma bunlardan birini yapmakszn hatun iddetini ikml ederse talk,
beynnete inklb eder, zevcin ricat fayda vermez. Binaenaleyh; hatunun re'yine mracaatle iznini
tahsile ve izin verdii surette tecdid-i nikha muhta olur. Bu surette hatun eer izin vermezse
zevcin alkas kalmaz ve dier bir zevceyle nikhlanabilir. u halde beyinlerinde mfrakat hasl
olur ve yekdierine kar mnasebat- zevciye klliyen kesilir ve hukuk-u zevciyeye id olan
mes'uliyetten aralarnda hi bir ey kalmaz. te u esaslara binaen gerek ric'atn ve gerek klliyen
mfarekatn ahidler huzurunda olmasn Cenab- Hak emrediyor ki mnaaza vukuunda mes'eleyi
ahidler hail fasletsinler ve ahidlerin de dil kimselerden intihab edilmesini emir buyurmutur ki
tarafeynin birini iltizamla yanl ehadet ederek hak zayi' etmesinler ve bu gibi ilerin
mahkemelerde yoluyla hkmolunabilmesi ancak ahidlerin adalet ve insaflarna bal olduundan
Cenab- Hak ahidlere ehadetlerini Allah-u Teal iin ed ve ikame etmelerini emir buyurmutur.
u beyan olunan ahkmn gayet ehemmiyetli ve riayet lzm olduuna iaret iin Cenab-
Hak bu ahkma riayet ve bu ahkm kabul edenlerin Allah'a ve yevm-i hirete iman edenler
olacan beyanla ahkma riayet etmeyenlerin azab- lh'ye mstehak olacaklarna da iaret
etmitir.
Hulsa; talk- ric' ile mutallka olan hatun iddetini bitirmeden evvel talk veren zevcin
ric'atle hatunu alkoymak yahut ric'at etmeyip klliyen mfrekat etmek beyninde muhayyer, ric'at
ve mfarekat mes'elelerini adaletle mttasf ahidler huzurunda yapmak lzm ve ahitlerin de
ehadeti hi kimsenin hatrna bakmakszn ancak Allah rzas iin eda edip saklamamalar vcib
ve bu ahkma riayet edenlerin Allah'a ve yevm-i hirete iman edenler olduu bu yetten mstefad
plan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal bundan evvelki yetlerde bir ok ahkmn 5969 beyandan sonra o ahkma
iayetle ittika edip hilafndan ictinab edenlere mkfat ihsan edeceini beyan etmek zere :

( )


buyuruyor.
[Allah-u Tealnn ahkmna riayetle ittika eden kimse iin Allah-u Teal hzn ve
elemden kurtulmasna sebep halkeder, me'ml etmedii ve hatr u hayline gelmeyen
cihetten merzk eder.]
Yani; bir kimse bundan evvel beyan olunan ahkmn cmlesine riayet eder ve bid'at olan
talk birden vermekten ve hatunu zararlandrmaktan ve iddeti iinde ikamet ettii evden
karmaktan ve hudud-u lh'yeyi tecavzden saknmakla nefsini gazab- lh'den muhafaza
ederse o kimse iin Allah-u Teal korktuu eylerden ve bilhassa zevle zevce arasnda hsl
olacak fitnelerden kurtulmasna sebeb ve mahall-i hals halk ve esbab- imtiza ve istirahat

220

te'minle her ikisini seadete sl ve hatrna gelmeyen ve hayalinden gemeyen yerden merzk
eder.

()

[Eer bir kimse Allah-u Teal'ya iini havale eder ve bel balarsa Allah-u Teal o
kimsenin her iine kfidir. Zira; Allah-u Teal her emrini mahalline ulatrcdr. nk;
Allah-u Teal her ey iin bir mikdar- muayyen halketti. Binaenaleyh; bilmum gam, gussa,
ferah ve surr Allah'n ta'yin ettii mikdar tecavz etmez.]
Yani; bir kimse bakasna arz- ihtiya etmeyerek zat- ulhi-yetine tefviz-i umur eder ve
esbabn iledikten sonra Allah'a tevekkl- tamla mtevekkil olursa onun her iinde Allah-u Teal
kfi ve kfildir. Binaenaleyh; Allah-u Teal o kulunu bakasna muhta etmez. Zira; Allah-u Teal
kullar hakknda vki' olan takdirini mahalline muhakkak sl ve enirini infaz edicidir. nk; Allah-u
Teal kullarnn ef'linde ve ir her eyde bir mikdr- 5970 muayyen takdir buyurmutur. Her
ey o mikdar tecavz edemez ve her eyin kaabiliyetine ve isti'dadna gre bir vakt- muayyeni ve
ecel-i kafisi olduundan hi birisi o vakt- muayyenin ilerisine gidemez.
Fahri Rzi ve Hzin'in beyanlarna nazaran bu yet (Avf b. Malik-l Eca) hakknda nazil
olmutur. nk; Avf hazretlerinin olunu dman esir etmesi zerine huzur-u Reslullah'a
gelerek olunun esaretinden ve fakr u ihtiyacndan ikyet edince Reslul-

()

lah musibete sabr ve metanet ve Allah'a ittika ve

kelime-i
tayyibesine devam etmesini tavsiye buyurmutu. Avf hazretleri emr-i Reslullah'a imtislen
Reslullah'n nasihatini kabul ve kelime-i mezkreye devam etti. Bir gn Avf'in olu dman ifal
ederek yz devesini ve dier bir rivayette bir sr koyununu ve baz eyasn itinam ederek gelip
pederinin kapsn ald. Avf hazretleri kapy ap da olunu bir ok emvl-i ganimetle gelmi
grnce huzur-u Risalete gelerek olunun geldiini ve bir ok emval-i ganimet getirdiini syledi
ve olunun getirdii emvalin kendine hell olup olmadn istift etti. Reslullah o maln hell
olduunu haber verince bu yet-i celile nazil olmutur. Yani demek oluyor ki (Avf b. Malik) in
Allah'a ittika ve olunun esaretinden hsl olan hzn ve eleme sabr tehamml ve

( ) kelime-i tayyibesine devam etmesi zerine Allah-u Teal me'ml

etmedii cihetten emval-i ganimete nail klmakla fukaralkdan hasl olan ihtiyacn defi' ve olunun
esaretinden hsl olan gussa ve kederini onun kurtuluuyla izle ve olunu esir eden dmanlara
gaflet halketmekle olunu kendine kavuturmasiyle gummunu surra ve fakrn gnaya tebdil
buyurarak korktuu eylerin cmlesinden kurtarp umduuna nail klmtr.
u vaad-i lh cmle ehl-i takva hakknda cridir. nk; i'tibar lfzn umumuna olup sebeb-i
nzuln hususuna olmadndan ittika sfat kimde bulunursa u tebirta mstehak olur. Hatta
Reslullah'n Ben Kur'anda bir yet bilirim ki ns o yeti ezber ederek devam etseler kfi olur
buyurub bu yeti tekrar be tekrar okuduu mervidir. 5971
Hulsa; ittika insanlarn korktuklar eylerin cmlesinden kurtulmasna' ve hatrna gelmeyen
cihetten merzk olmasna sebeb olaca ve Allah-u Teal'ya mtevekkil olan kimsenin ilerine
Allah'n kfi olduu ve Allah-u Teal'nn her emrini infaza kaadir olup bilfiil emrini infaz ettii ve her
ey iin Cenab- Hakkn bir mikdar- muayyen takdir buyurduu bu yetten mstefad olan fevaid
cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal kadnlarn hayz grenlerinin iddetini beyan buyur unca huzur-u risalette bulunan
ashaptan (Muaz b. Cebel) Ya Reslallah ! Hayz erbabnn iddetini bildik. Erbab- hayzdan
olmayanlarn iddeti nedir? ve dier bir kimsenin dahi sabiyye olanlarn iddeti nedir? ve bir
bakasnn da karnnda ocuk olanlarn iddeti nedir? demeleri zerine u sul olunan hatunlarn
iddetlerini beyan etmek zere :

221

buyuruyor.
[Talk verdiiniz nisvandan ol hatunlar ki onlar hayzdan kesilmekle ocuk
getirmekten me'yus oldular. Eer onlarn iddetlerinde phe ederseniz onlarn ve hi hayz
grmeyen sabiyye hatunlarn mddet-i iddetleri aydr ve zerleri ocuklu olan hatunlarn
gerek mutalleka olsun ve gerek kocalar vefat etmi olsun iddetleri zerlerinde olan
ocuklar douruncaya kadardr.]
Yani;' elli ellibe yan tecavz etmekle hayzdan ve ocuktan midi kesilmi me'yus ve yal
olan kadnlara ve henz sinn-i rde bali olmam sabiyye olanlara talk verip de iddetinde
ekkederseniz onlarn iddetleri eer talk ayn bidyesine tesadf ederse o ayn ihtidas ve ayn
ortasna tesadf ederse gn hesabiyle aydr. Ve zerinde ocuk bulunan hatunlar gerek
mutallaka olsunlar ve gerek kocalar vefat etmi olsun onlarn iddetleri zerlerinde 5972 olan
ocuu douruncaya kadardr. Binaenaleyh; gerek ocuu dourmas firkattan yani talktan veya
vefattan bir ok zaman veya az bir zaman sonra olsun vaz'm mteakib dier bir kocaya varabilir.
nk iddetini ikmlde i'tibar; ocuun dnyaya gelmesinedir. Hamil zaman gerek az gerek ok
olsun. Zira iddetten maksad- asl; nesebi zayi' olmaktan muhafaza ve hatunun rahminin evvelki
kocasndan kalma ulk'tan hl olduunu bilmektir ve bu maksat ise hamlini vaz'etmesiyle hsl
olduundan hamil sahibi olan hatunlarn iddetini beyanda vaz- hamilden baka bir mddet
ta'yinine ihtiya grlmemitir.
Hulsa; ya elliyi getiinden veya sahavetinden dolay hayz sahibi olmayan hatunlar
kocalar boadnda iddetlerinin ay olub zerinde ocuk olanlarn iddetlerinin o ocuu
douruncaya kadar olduu bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal iddete mteallik baz ahkmn beyandan sonra o ahkma riayet edenlerin
mkfatn beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[Allah'a ittika eden kimsenin iinde Allah-u Teal kolaylk halk eder.]

[te u beyan olunan ahkm; Allah'n emridir. Sizin amel etmeniz iin Allah-u Teal
size emrini ve emrinin muktazas olan ahkmn inzal etti.]

()
[Eer bir kimse Allah'a ittika ederse Allah-u Teal onun gnahlarn kefaret eder ve
onun sevabn bytr.] 5973
Yani; bir kimse ahkm- lh'yeye riayetle Allah'tan korkar ve ahkmn hilfna harekete
cesaret etmezse Allah-u Teal onun dnyevi ve uhrevi ilerinde kolaylk halkeder. Binaenaleyh; o
kimse daima hayra muvaffak olur ve ilerinde asla subet grmez. te u beyan olunan ahkm
amel etmeniz iin Allah-u Teal size inzal etti ki o ahkma gre iinizi tanzim edesiniz ve bir kimse
ki Reslullah'n da'vetine icabetle iman ve emr-i Reslullah'a imtisal ile ibadet ve ahkma riayet
etmek suretiyle ittika eder ve Allah'tan korkarsa Allah-u Teal onun gnahlarn affeder. Zira

222

hasenat; seyyiat giderir ve Allah-u Teal onun ameline mukabil sevabn bytr ve ecrini kat
ender kat vermekle byk ihsan eder.
Bu yette gerek insann ilerinde suhulet grmesi ve gerek gnahnn affolunmas ittika
etmesine ta'lik olunmutur. nk i t t i k a nn man-y aslisi; muharremattan ekinmek ve Allah-u
Teal'dan korkusuna binaen gnah ilememek ve emirlere imtisal etmektir. u halde evamire
imtisal ve nevhiden itinb etmek ayn-i ittika demektir ve bu sfat- ittika kimde bulunursa o
kimsenin sevabnn byk olaca da vaadolunmutur.
Hulsa; ahkm- lh'yeye riayetle ittika eden kimsenin ilerinde Allah-u Teal'nn kolaylk
halkedecei ve u beyan olunan ahkmn kullarn ameli iin inzal olunduu ve bu ahkmla amel
etmek sebebiyle ittika edenlerin gnahlarnn kefaret olunaca bu yetten mstefad olan fevaid
cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal ittika edenlere byk ecir olduunu vaadettikten sonra ittikann levazmndan
olan ahkm beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Ey m'minler ! Talk verdiiniz kadnlar kudretiniz nisbetinde sakin olduunuz
hanelerde iskn edin ve onlar zerine tazyikt yapmak iin hanelerinizden karmakla srar
etmeyin. Zira; iddetleri iinde hanenizden karmak onlar hakknda ayn-i mazarrattr.]5974

[Eer onlar hamil sahibi olurlar yani zerlerinde ocuk bulunursa hamillerini
vaz'edinceye kadar infak edin ki sizin ocuunuzu tadklar halde nafakalarn
bakasndan tedarike muhta olmasnlar.] Zira; onlarn nafakas sizin zerinize vcibtir.

[Onlar ocuu dourunca sizin iin dourduklar ocuklarnz emzirirlerse onlara
emzirdiklerinin cretini verin ve beyninizde ocuun umur ve hususunda istiare ederek
er'a muvafk ve hayr olan eyi yekdierinizde emredin ve er'an gzel saylan eylerle
birbirinizi kandrn ve rzalam ki rznn gayri bir ey teklif ederek ocuun terbiyesine
halel getirmeyin.]

( )

[Eer ocuu emzirmek hususunda ocuun anas size glk gsterirse anasndan
baka bir kadna emzirtin ki ocuk alkla zayi' olmasn ve zengin olan serveti nisbetinde
kadn ve ocuu infak etsin.]

[Ve eer bir kimsenin rzk dar olursa Allah'n verdii rzk nisbetinde ocua ve
ocuu emziren kadna infak etsin.] Zira;

[Allah-u Teal hi bir nefse teklif etmez, ill verdii bolluk ve kudret nisbetinde teklif
eder.] Binaenaleyh; o kimse fakr u zaruretinden korkmasn. nk; 5975

223

()
[Allah-u Teal yaknda fukaralk zahmetinden sonra zenginlik rahatn ve kolayln
halkeder.] Binaenaleyh; zorluk kolayla, mihnet rahata, zaruret vs'ata ve darlk bollua tebeddl
eder.
Vcib Teal bu yette yedi nevi' hkm beyan etmitir :
B i r i n c i h k m ; nsanlarn talk verdikleri hatunlar iddetini ikml edinceye kadar kendi
hanelerinde oturtup onlar evlerinden dar karm.ak suretiyle daraltmamak ve
zararlandrmamaktr. nk talk verilen hatunun iddeti; talk veren zevcden rahminde ocuk
varsa zevcin ocuunun nesebini muhafaza iin haps-i nefsedip baka kocaya varmamas
mcerred zevcin hukukunu muhafaza etmektir. Zevce zevcin menfaati urunda iddet
beklediinden onlarn oturacaklar mahalli zevcin te'min etmesi vcibtir. Binaenaleyh; zev
gazabna tebaiyyet ederek iddetini ikml etmeden evinden karmak kadn zrar olduundan
haramdr. Zira; kendi menfaati mukabilinde haps-i nefisle zararlanan kadnn zararna mukabil
onun sknsn ve nafakasn temin etmek lzmdr. nk menfaat; mazarret mukabilidir. Geri
boad bir kadn beslemek ve evinde oturtmak zev iin bir zararsa da nesebini muhafazadan
ibaret olan menfaata mukabil bu zarar ihtiyar zaruridir. Kezalik iddetini ikml edinceye kadar hapsi nefsetmesi kadn iin bir zarardr. Bu zarara mukabil nafakasn ve sknsn zevcin temin
etmesiyle bu zararn telfi olunmas kadn hakknda bir menfaattir. Binaenaleyh; zarar ve menfaat
her ikisi de yalnz bir tarafa mnhasr olmayb her iki tarafn zararlar mukabilinde menfaatleri ve
kezalik menfaatleri mukabilinde zararlar olduu cihetle bu hkm- lh ayn-i adalettir.
Binaenaleyh; Cenab- Hak insanlara ve bilhassa eriat-i Muhammediyeyi kabul eden ehl-i imana
hitab ederek siz boadnz hatunlar kudretiniz nisbetinde kendi oturduunuz mahallerde
oturtun ve onlar zerine tazyikat icra etmek iin onlar evinizden karmakla zararlandrmayn
buyuruyor.
k i n c i h k m : Talk verilen kadnn zerinde ocuk olmakla hamil sahibi olursa
hamlini vaz'edinceye kadar onun 5976 nafakasnn talk veren kimse zerine vcib olmasdr.
nk; kadnn hamlini vaz'edinceye kadar haps-i nefsetmesi mcerred zevcin menfaati iin
olduu cihetle zevcin zerine onun nafakas vcib olmutur. Binaenaleyh; zev bu nafakay
vermekle kadna hizmet etmi olmayp ancak ocuunu muhafaza sebebiyle kendi nefsine hizmet
etmi olduu cihetle nafakay vermek, uhdesine terettb eden vazifeyi yerine getirmekle kendini
vebalden ve kadn da gadirden kurtarmakla ittika ve emr-i lhye imtisal etmi oluyor.
Binaenaleyh; Cenab- Hak bu gibi hdiselerle mbtel olanlara hitaben Eer boadnz kadnlar
hamil sahibi olurlarsa hamillerini vaz'edinceye kadar siz onlarn nafakasn verin buyurmutur.
n c h k m ; Eer kadnlar dourduklar ocuklarn emzirecek olurlarsa ocuu
emzirmesi mukabilinde cretlerini vermeleri ve ocuun terbiyesi hususunda ana ve babann
istiare etmeleri ve ma'rufat dairesinde yekdierine emretmeleri vcibtir. nk; talk sebebiyle
aralarnda olan rabta-i nikh zail olunca boanan kadn yabanc olduundan emzirmesine mukabil
crete mstehak ve cret istemee hakk vardr. Zira; ocuun iaesi ve sair masarifi babas
zerine vcibtir. nk; ocuun nesebi pedere id olduundan neekkati dahi pedere aittir.
Binaenaleyh; kadn ocuun anas olduu cihetle meccnen emzirmesine cebrolunmaz ve cret
istemekten de men'olunamaz. u halde tarafeynin er'a, akla vedet-i nsa muvafk surette
yekdierine emretmek, mlayim bulunmak ve rzalarn tahsil etmek lzmdr ki yekdierini
gazaplandrmak suretiyle ocuun hukuku zayi' olup emr-i terbiyesi haleldar olmasn. nk;
pederi nafakasn ve cretini vermemekle ocuun validesini zrar etmek kasdederse anas da
babasna kzarak ocuk hakknda merhametsizlik eder ve ocuun terbiyesine ve emzirmesine
dikkat etmez. u halde arada zayi olan ocuk ve ocuun hukuku olur. te u esasa binaen peder
ve valide yekdierine kar hsn- muamelede bulunurlar ve herkes hakkna raz olur ve ahar
zarardan vikaye ederse ocuun rahatn te'min etmi olurlar. Binaenaleyh; Cenab- Hak bu gibi
ocuklarn pederlerine hitab ederek Eer boadnz hatunlar ocuklarnz emzirecek olurlarsa
yabanc kadn gibi onlarn cretlerini verin ve 5977 beyninizde ma'ruft vehzere istiare ve
birbirinize mlyemetle emredin buyurmutur.

224

D r d n c h k m ; Eer ocuun anas emzirmek mukabilinde cretini pederin

altndan kalkamayaca bir surette teklif eder ve sz dinlemeyerek subet gstermekte inad
ederse zev kudreti nisbetinde baka bir kadna emzirtmekte muhayyerdir. Zenginin serveti ve
fakir olan kimsenin de kudreti nisbetinde infak etmesi vcibtir. nk; cretde tarafeyn
yekdierinin kudretine riayet etmesi ve kudretleri nisbetinde teklifatta bulunmas lzmken kadnn
zevcin kudreti fevkinde teklifte bulunarak ii gletirmesi zevcin muhayyer olmasn icab
ettiinden zev kudreti nisbetinde baka bir kadna mnasib cretle emzirtebilir. Zira Hak;
babanndr, kadnn bir ey demeye ve men'etmeye hakk yoktur. nk; emsalinden ziyade cret
istemekle hakkn iskat etmitir. Binaenaleyh; ocuun babas istediine emzirtebilir. te u esasa
binaen Cenab- Hak bu gibi mklt ihdas edenlere hitab ederek Eer hatun tarafndan fazla
cret istemekle gle tesadf ederseniz o ocuu anasndan baka bir kadna emzirtebilirsiniz
buyurmutur.
B e i n c i h k m ; Zengin olan kimseye zenginlii nisbetinde ve rzk dar olana da
Allah'n verdii rzk nisbetinde infakn vcib olmasdr. nk; herkes elinde bulunan mikdar
yapar ve onun fevkinde bir ey yapamaz, yaparsa da bir ok zahmetlerle yapabileceinden
Cenab- Hak herkesin hline gre yapmasn beyan buyurmutur. nsanlarn halleri de ikiden hl
olamaz ki Zengin veya Fakirdir. Binaenaleyh; Vcib Teal ocuu emzirecek kadna cret ve
nafaka olarak verilecek eyin verecek kimsenin haline gre olacan beyan sadedinde gn ve
vs'at sahibi olan kimse gnasndan ve rzk dar olup fakr olan kimse de Allah'n o kimseye verdii
tzk nisbetinde infak etsin buyurmutur.
A l t n c h k m ; beinci hkmn illetidir ki Allah-u Teal hi bir nefse teklif etmez, ill
verdii kudret nisbetinde teklif eder. nk kudretin fevkinde teklif mmteni'dir. Zira; bir insana
yapamayaca bir eyi teklif etmek abesten baka bir ey deildir. Mesel fakr olub yevmiye
kazanc be kuru olan bir kimseye sen yevmiye yz kuru vereceksin demenin faydasz bir ey
5978 olacanda phe yoktur. nk; be kurutan baka bir eye malik olmayan kimsenin yz
kuru vermesi mmkn deildir. Binaenaleyh byle bir teklif caiz olmadndan bu gibi teklif
abesten baka bir ey olamaz. Zira bir fayday mfid olmaz.
Y e d i n c i h k m ; Vcib Teal'nn glkten sonra kolaylk halk etmesidir. nk; ekseri
ahvlde insanlardan haddini bilmeyen ve kendinde varlk gren insanlara haddini bildirmek ve
aczini i'tiraf ettirmek zere Allah-u Teal insanlarn ilerinde glk halketmekle acizlerini ikrarla
imtihan ettikten sonra o ite kolaylk halketmekle mesrur etmek det-i lh'ye cmlesinden
olduuna bu cmle-i celileyle iaret buyurmu ve fakir olanlarn fakr u zaruret mkltndan
kurtulmakla servet, gn ve kolaylk rahatna nail olacaklarn beyan etmitir. Binaenaleyh; fakir
olanlar, zenginler gibi ziyadece mrvvet edemediine me'yus olmasn. Zira fakrndan sonra Allahu Teal ona da gna verir ve arzusu vehile infak eder demektir.
Hulsa; kocalar tarafndan talk verilen kadnlarn talk veren kimsenin kudreti nisbetinde
iddetini ikml edinceye kadar onun evinde ikamet etmesi lzm olduu ve talk veren kimsenin
iddetini ikml etmeden kadn ikmet ettii evden karmakla zrar etmemesi ve talk verilen kadn
gebe olursa ocuu douruncaya kadar nafakasnn boayan kimse zerine vcib olduu ve
ocuu emzirmek bedelinde kadnn crete mstehak olduu ve o creti vermenin peder zerine
vcib ve boanan kadnla boayan kocann ocuu emzirmek ve rahat ettirmek gibi ocuk
hakknda menfaat olan eyleri dnerek istiarenin lzm ve vcib olduu ve eer ocuun anas
emzirme karlnda emsalinden ziyade cret isterse zevcin baka bir kadna ocuu
emzirtmesine msaade olduu ve herkese kudreti nisbetinde emzirtmek vcib olub Allah-u
Teal'nn her nefse kudretinin fevki nda bir ey teklif etmedii ve her zorluktan sonra Allah-u
Teal'nn bir kolaylk halkedecei bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal zevle zevcenin bir arada bulunmalarna ve bu 5979 ictima'dan sonra
aralarndaki muhabbetin nefrete inklb etmesiyle vuku' bulan ayrla ve bu ayrlktan sonra
yekdierine kar olan haklarna ve aralarndan hasl olan ocuun nafakasna ve kadnn iddetine
ve cretine mteallik ahkm beyandan sonra bu gibi ahkm- er'iyeye riayet etmeyenler
hakknda cereyan eden ve edecek ahvali beyan etmek zere :

225


()
buyuruyor.
[ok karye ahalisi Rablerinin ve onlar irad iin gnderdii Resllerinin emirlerinden
i'raz eder ve emirlerin haricine karlar. Binaenaleyh; Biz Azimn onlar kk ve byk,
az ve ok ilerinden muhasebe ederiz ve hi grlmedik ve hatr u hayallerine gelmedik
azapla azab ederiz.] u halde :

( )

[Ehl-i karye gnahlarnn vebalini ve iddetini tadar ve emrinin sonu zarar olur,
zarardan baka bir ey gremez. Binaenaleyh; Allah-u Teal onlar hakknda iddetli azabn
hazrlad.]
Yani; ok karye ve belde ahalisi nefislerine ve eytana uyarak hakikatte kendilerini yaratan ve
terbiye edip nemlandran Rablerinin emrine ve kullarn irad iin taraf- lh'sinden gndermi
olduu Resllerinin emirlerine itaat etmeyerek isyan ederler. Onlar bu minval zere isyan edince
biz onlar iddetli hesapla muhasebe ve dnyada hatr u hayallerine gelmeyen ve emsali
grlmeyen alk, susuzluk, dmann klc ve saire gibi byk azapla azab ederiz. Binaenaleyh;
o karye ahalisi gnahlarnn iddetini ve azabn tadarlar ki bedenlerinden o azab grmedik hi bir
yerleri kalmaz ve o gibi kylerin ahalisinin kibet-i emirleri yani ilerinin sonu zarardan ibaret
olmutur ve onlar iin hirette Allah-u Teal 5980 iddetli azap hazrlamtr. nk; Allah'n ve
Resllerinin emirlerine muhalefetin ve isyann neticesi zarar olup, o zarar zerine bir takm azaplar
husule geldii iin onlarn kibet-i emirlerinde zarardan baka bir ey yoktur. Binaenaleyh; bu
misilli karye ahalisini karlayacak dnya ve hirette azaptr ve azaptan baka bir ey gremezler.
Hesap ve azab- edid hirette olacaksa da bunlarn olaca muhakkak olduuna iaret iin
mazi sigas vrid olmutur.

( )Emr-i lh'den i'raz edip o emrin haricine kt demektir. Hesab- edd ve azab bu

emri kabulden i'raz zere terettb ettiinden hesabn ve azabn illetidir ve kys- takriri yledir :
Biz ehl-i karyeyi iddetli muhasebe ederiz. Zira; ehl-i karye Rablerinin emirlerinden i'raz ettiler.
Her kimseler ki Rablerinin emrinden i'raz edeler, biz onlar iddetli muhasebe ederiz. Binaenaleyh;

()

ehl-i karyeyi biz iddetli muhasebe ederiz demektir.

Emsali grlmemi herkese
mehul bir azapla azab ederiz demektir. Bu azabn sebebi de emr-i lh'den i'raz etmektir ve
kyas- takriri yledir : Ehl-i karyeyi biz emsali grlmedik azapla azab ederiz. Zira; ehl-i karyeRablerinin emrinden ktlar. Her kimseler ki Rablerinin emrinden kalar, onlar biz emsali
grlmedik azapla azab ederiz. O halde ehl-i karyeyi biz emsali grlmedik azapla azab ederiz
demektir. Kezalik amellerinin vebalini tatmak ve akibet-i emirlerinin zarar olmasnn illeti de emr-i
lh'yi tecavz etmektir.
Bu yette Vcib Teal kendinin ve resullerinin emirlerinden i'raz edip emrin haricinde i
yapan ve emre itaat etmeyen ehl-i karye iin be suretle azab edeceini beyan buyurmutur :
B i r i n c i s i ; iddetli muhasebedir. nk; muhasebenin iddeti hesabn doru
olmamasndan ne'et ettii cihetle hesapta sktrmak ayni azab olduu gibi ileride muazzeb
olacana da dellet ettii cihetten de azaptr.
k i n c i s i ; Emsali grlmedik azapla azab olunacaklardr. Zira; insan iin Rabbisinin
emrine itaat ve peygamberinin da'vetine icabet etmemekten daha byk bir cinayet olmadndan
5981 en byk ve kimsenin bilmedii azapla azab olunacaklarn beyan buyurmutur.

226

 n c s ; Ehl-i karye kendi amellerinin vebalini tadacaklardr. nk; emrin haricinde

her ne ileseler eriata muhalif olduu cihetle o muhalif amelin iddetini ve acsn elbette tadarlar.
D r d n c s ; kibet-i emirlerinin zarardan baka bir ey olmayb ancak zarar
olmasdr. nk; insan kendini halkedip cmle ni'metlere garkeden Rabbisinin ve O Rabbisinin
kullarn irad iin gnderdii resullerinin emirlerine itaat etmeyince o emirlerin haricinde her ne
yapsa zarardan ibaret olur. Zira; gerek emr-i lh ve gerek emr-i Resl ayn-i menfeat olduu
cihetle onun hilfnda hareketinin elbette ayn mazarrat olacanda bhe yoktur.
B e i n c i s i ; Emr-i lhi hilfnda hareket edenlere hirette Allah-u Teal'nn iddetli azap
hazrlamasdr. nk; Rabbisine isyan eden bir kimsenin dnya ve hirette istihkak azaptan
baka bir ey deildir. Binaenaleyh her nereye gitse onu karlayacak; zll meskenet ve azaptr.
Hulsa; emr-i lh'den kan bir kavmin cezas iddetli muhasebe ve emsali grlmedik azab
olduu ve o kavim fena ilerinin vebalini tadaca ve ilerinin sonu zarardan ibaret olaca ve onlar
iin iddetli azabn hazrland bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal emr-i lh'ye kar isyan edenlere vaki' olacak azab beyandan sonra o azaptan
halsn aresini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Ittika edin Allah-u Teal'ya akl sahibi olan m'minler !]

()
[Muhakkak Allah-u Teal size Kur'an inzal etti.] 5982

[Ve size Resl gnderdi ki, o Resl sizin zerinize ak yetlerini okur.]

[O Resl m'min olanlar ve amel-i salih ileyenleri dallet karanlklarndan hidayet
aydnlklarna karsn.]
Yani; gnahkrlar zerine hesab- edd ve azab- medd nazil olacak olunca ey akl sahibi
m'minler ! Siz Allah-u Teal'ya isyan etmekten nefsinizi vikaye ve Allah'n gazabndan hayet edin
ve gnahnz sebebiyle helak olmaktan korkun ve korkmanz lzmdr. Zira; Allah-u Teal menfaat
ve mazarratnz, dnyevi ve uhrevi halsnz size bildirecek Kur'an inzal etti ki siz onunla amel
ederek gazaptan kurtulasnz ve rahmete nail olasnz. nk; Kur'an size yarayacak cmle
ahkm beyan ettiinden onunla amel etmek Allah-u Teal'ya ittikann ayndr. Binaenaleyh
Kur'anla amel eden; uhdesine terettb eden vazife-i ittikay fa etmi olur ve size Allah-u Teal
Resl gnderdi, o Resl sizlere Allah-u Teal'nn helli ve haram beyan eden yetlerini tilvet
eder ki, ihls zere iman edip salh zere amel edenleri zulmet-i kfrden nr-u imana ve zulmet-i
pheden nr-u yakne ve zulmet-i cehilden nr-u ilme karmakla irad etsin.
Bu yette hitab ehl-i imana olduu cihetle i t t i k a ile murad; kfrden baka gnahlardan
saknmaktr. nk ehl-i imanda kfrden ittika esasen hasl olduu iin kfrden ittika ile emir
onlar hakknda hsl tahsil olduu cihetle bu makamda ittika; kfrn gayri gnahlardan ittika edin
demektir. Yani imannz sebebiyle kfrden ittika ettiiniz gibi sair gnahlardan da ittika edin
mansnadr.
Vcib Teal bu yette drt nevi' hkm beyan etmitir :
227

B i r i n c i s i ; Akl rahibi olan ehl-i imann gnahlardan ittika etmelerinin vcib olmasdr.
nk; ehl-i iman nasl ki imanlan 5983 sebebiyle kfrden nefislerini vikaye ettilerse imann
muktazas sair gnahlardan da nefislerini muhafaza etmeleri lzmdr.
k i n c i h k m ; Allah-u Teal'nn ehl-i imana ahkmm beyan iin Kur'an inzal etmesidir.
nk; ehl-i imann hell ve haram, cevaz ve adem-i cevaz bilmeleri muhkem bir kitabla
olabileceinden kullarna ltf u ihsan ve zikr-i cemil olan Kur'an, amel etmeleri iin inzal ettiini
beyan etmitir.
n c h k m ; Kur'an nsa tilvet edecek Resl gnderdiini beyan etmesidir.
nk; taraf- lh'sinden halkn menfaat ve mazarratn beyan iin gndermi olduu kitabn
halka tebli edecek bir vasta lzm olduundan Cenab- Hak Reslne teblia ve kitabnn
ahkmn nsa retmeye me'mur ettiini beyan buyurmutur.
D r d n c h k m ; Resl gndermekten maksad- asl O Resln Kuran ta'lim
etmesiyle ehl-i iman zulmat- dalletten nr-u hidayete karmak olduunu beyan etmesidir. u
halde bu yette keml-i tertibe riayetle beraber Vcib Teal insann vazife-i asliyesini ve o vazifeyi
faya lzm gelen esbab ve vazifeyi edadan maksad beyan buyurmutur. nk insan iin her
eyden evvel lzm olan; emre tamamiyle imtisal ve nehiyden kemaliyle itinaptan ibaret olan
ittikadr. Zira; ittikann maddi ve manevi, dnyevi ve uhrevi insan her beldan kurtaracana iaret
iin Cerab- Hak her eyden evvel ittika ile emretmitir. ttikann akl sahibi olan m'minlerde
omas lzumuna iaret iin ittika ile emrini akl sahibi olan m'minlere tevcih buyurmutur. Bundan
sonra ittikann ahkmn alacak ve ahkm mazbut olarak kalacak bir kitabn vcudu lzm
olduundan Cenab- Hak ittikann ahkmn beyan eden Kur'an- Kerim'i insanlara inzal ettiini
beyan buyurmutur. Kur'an insanlara tebli ve ahkmn beyan edecek bir Resln vcudu lzm
olduu cihetle insanlar zerine ahkmn aktan beyan edici yetlerini tilvet eder Resl
gnderdiini beyan buyurmutur. Resln gayet byklne ve anna ta'zim lzm olduuna
iaret iin Resl lfz ta'zime dellet eden tenvinle Nekre olarak vrid olmutur. Kur'an inzal etmek
ve Reslu gndermekten maksad; ehl-i iman zulmat- cehilden nr-u irfana 5984 karmak
olduunu beyanla Kurann muktezsiyle amel ve Resle ittiba'm vcib olduuna iaret
buyurmutur.

&&&&&
Vcib Teal ehl-i iman ittikaya da'vetten sonra ittikann hsl edecei neticeleri beyan etmek
zere :

()

buyuruyor.
[Bir kimse ki Allah-u Teal'ya iman eder ve amel-i slih ilerse o kimseyi Allah-u Teal
altndan rmaklar akar Cennetiere idhl eder ve onlar da ebeden kalc olduklar halde
Cennet'e girer ve rahat ederler. Hli byle olan kimse iin Allah-u Teal ne gzel rzk
halketti ve rzk ne gzel oldu.]

Yani; Allah'n yt- beyyinatnda beyan ettii vehile iman edip de riyasz ihls zere amel
eden kimseyi Allah-u Teal Cennetler idhl eder ki, o Cennet'lerin altndan rmaklar akar ve enva'
zevk u saf ay cami'dir ve nefsin her istedii vardr. Amel-i salihle beraber iman eden m'minler
ebedi zevk u safa iinde Cennet'te kalclardr. Zira; Cennet'in ni'meti dimdir. Dim olan ni'mete
nail olan kimse ise o ni'metten mahrum olmaz. M'min kulunun rzkn Allah-u Teal ne acayib
gzel kld. nk; Allah-u Teal onlar dnyada ibadet ve hirette sevabla merzuk klmtr ki
bundan daha gzel rzk olamaz.
Bu yette Cenab- Hak Cennet'e girip zevk u safaya nail olmay amel-i slihle beraber iman'a
ta'lik buyurmutur. nk; amelden mcerred imanla m'min olan kimse Cennet'e girer ve lkin
derecat- liyata nail olamaz ve imandan ri olan amele i'tibar yoktur. Binaenaleyh hem Cennet'e
girmek hem de byk derecelere nail olmak amel-i slihle beraber iman sahibi olan m'minlere

228

myesserdir. te u esasa binaen Cenab- Hak altndan rmaklar cereyan 5985 eden kkleri,
saraylar, balar ve baheleri amel-i slihle beraber iman eden kullarna vaadetmi ve bu gibi
kimselerin rzklarnn gayet gzel olacan da ilve eylemitir. nk; Cennet'in ni'metleri
tkenmez ve arkas kesilmez, her saatde her m'min istediini yer, istediini giyer, istedii yerde
gezer ve arzu ettii kimseyle lfet eder. Bundan daha ziyade gzel rzk olabilir mi?
Bu yette Vcib Teal insanlar imana ve amel-i salih ilemeye iki cihetle tevik
buyurmutur :
B i r i n c i s i ; M'min millere insanlarn sevecei ve gnlnn elenecei bol sularla
altndan nehirler cereyan eden Cennetlere idhl edeceini ve onlarn da o Cennetlerde ebedi
kalacaklarn beyan etmesidir. nk; byle bir saadet-i ebediyeye sebeb olacak imana ve amele,
cz akl olanlarn sa'yedecekleri phesizdir.
k i n c i s i ; man ve amel-i slihi olan kimselerin rzklarnn gayet gzel olacan beyan
etmesidir. Zira; akl olan kimsenin gzel rzkn esbabna sa'yedecei tabiidir.
Hulsa; Allah'a imanla beraber amel-i slih ileyen kimselerin Cennetlere dahil olacaklar ve
ebeden Cennet'te kalacaklar ve o gibi kimselerin nzklarn Allah-u Tealnn gzel klaca bu
yetten mstefad olan fevaid crnlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal ehl-i iman Cennet'e idhl edeceini ve rzklarn gayet gzel klacan
beyandan sonra istedii kulunu saadete sle kudret-i kmile sahibi olduunu beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Allah-u Teal ol Zat- Ecell A'l'dr ki, O Zat- Ltif yedi kat gkleri ve arzdan da o
gklerin emsali yedi iklimi halketti.] 5986

[Yer ve gkler arasnda vahy-i lh ve emr-i subhni nazil olur ki, o nazil olan emirler
sebebiyle Allah'n her ey zerine kaadir olduunu siz bilesiniz.]

()
[Ve unu da bilmelisiniz ki, Allah-u Teal muhakkak ilmiyle her eyi ihata etmitir.]
Yani; Allah-u Teal imanla beraber amel-i slih ileyen kimseleri Cennet'ine idhl eder ve
rzklarn gzel klar. Zira; Allah-u Teal ol Zat- Eceli A'l'dr ki, kudret-i kmilesi icab Zatna
id olan yedi sft- kadm esi adedince yedi tabaka gkleri halketti, meleklerle ervh-
mcerredeye mesken kld ve lem-i sfl olan arzdan gkleri adedi kadar yedi iklim olan arz
halketti ve Allah-u Tealnn her eye kaadir olduunu sizin bilmeniz iin yerle gkler arasnda
kaza-y lh'nin cereyan zere emr-i lh nazil olur. nk; semadan melek vastasiyle enbiyaya
vahiy gelip kullara tebli olunduu gibi Sema-y lydan Arz- sflaya Allah'n emirleri her zaman
nazil olur. Hatta yaan yamurlar ve yerden hsl olan otlar, aalar ve hayvanlar cmlesi emr-i
lh ile vucd bulur ve kudret-i lh'yeyle her birerleri hey'etleri ve isti'dadlar vehile halkolunur.
nk; lem-i semadan yer yzne inen maddi ve manevi feyz u bereketten lem-i sfl olan arz
ve arzda bulunan mahlkat isti'dad ve kabiliyetlerine gre mstefid olurlar. Binaenaleyh; semadan
yaan yamurlar sebebiyle yer yznde bir takm acaib ve garaibi cami' ve akllara hayret verecek
eyler halkolunduu cihetle yer yznn semaya merbut olduu grlr.
Sema cihetinden yer yzne inen emirler, kaza ve kader mahlkat hakknda daima zuhur
edip durduundan lem-i sfliyat tebeddl, ve tegayyre ma'ruzdur ki her zaman
herkesin

229

grd 5987 vehile mahlkattan bazlar hayata, dier bazlar da memata, bazs selmete ve
dier bazs helake mahkm olur.
Allah-u Tealnn emrinin, kaza ve kaderinin u minval zere cereyan etmesi ve insanlarn
bunlarn eserlerini gna gn acb ahvl zere grmesi ve her gn bin trl ahvlin tebeddl
etmesi; Allah'n kudret-i kmilesini ve kudretinden hari bir ey olmadn ve ilminin her eyi ihata
edip ilminden hri bir ey bulunmadn sizin bilmeniz iindir. Yani bunlarn her birinden Allah'n
kudretini ve ilminin ihatasn insanlar istidlal etsinler iin her birinin srn harite gstermitir.
Vcib Teal bu yette eserden messire istidlalin vcib olduuna iaret buyurmutur. nk;
gklerle yer kudret ve ilmin eseridir. Bunlarn haikolunmas insanlarn Allah-u Tealnn her eye
kaadir ve ilmi her eyi ihata ettiini bilmeleri iin olduunu beyan etmek: eserden messire istidlal
lzm olduunu beyan etmektir. nk; kudreti olmayan bir zat bu kadar cesamet sahibi olan
gkleri ve yeri halk edemez. Kezalik ilmi olmayan bir kimse semavat ve arz halkedemedii gibi
onlarda olan sanayi'-i acibeyi icad edip meydana getirmesi mmkn olamaz. Zira; ilmi olmayan
cahildir, kudreti olmayan cizdir. Binaenaleyh; ciz ve childen bir ey sudur edemez. Halbuki
Allah-u Teal u grlen asr- ulviye ve sfliyeyi ve bunlarn aralarnda olan bir ok mevcudat
meydana getirmitir. Bunlarn her birinde olan sanayi'-i garibe kudretsiz ve ilimsiz
olamayacandan mahlkatn her zerresi Allah-u Tealnn ilmine ve kudretine aktan dellet eder.
Fahri Rzi'nin beyan vehile lem-i ulvide olan yedi yldzdan her birlerinin te'siri yer
yznde ayr ayr birer iklimde zuhur ettiinden ve her iklime zuhurat i'tibariyle ayrca bir arz
tabakas denmeye seza ve lyk olduundan yedi iklime yedi kat arz denmitir. Binaenaleyh-;
Cenab- Hak bu yette Allah-u Teal yedi kat semay ve onlarn misli arzdan da halketti
buyurmutur ki sema yedi olduu gibi arz da yedi demektir. Vcib Teal semann arza; arzn da
semaya adet cihetinden mabehetleri olduu gibi devam ve intizam cihetinden de yekdierine
merbut olduuna dahi onlar arasnda emr-i lh'nin nazil olduunu beyanla iaret etmitir.
Hulsa; Allah-u Teal'nn yedi kat gkleri ve onlarn emsali yedi iklim yerleri halkettii ve
bunlarn aralarnda emr-i lh'nin gelip gidip cereyan ettii ve bunlar halketmekten maksad;
Allah teal'nn her eye kaadir ve her eyi ilmi ihata ettiini insanlarn bilmesi iin olduu bu
yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&

5989

SRE - TAHRM
Medine-i Mnevvere'de nazil olan srelerdendir. Oniki yeti cami'dir.

()
[Ey Nebiyy-i muazzam ! Zevcelerinin rzalarn taleb eder olduun halde Allah-u
Teal'nn sana hell kld eyi niin sen nefsine haram kldn? Halbuki Allah-u Teal
kullarnn kusurlarn affedici ve i'tizarlarn kabul ile merhamet buyurucudur.]
Yani; ey nbvvet sfatiyle mttasf olan Nebiyy-i zian ! Zevcelerinin rzalarn taleb ederek
nuktezay- hikmet Allah-u Teal'nn sana hell kld ni'meti ve o ni'metin hrmetine dair nehy-i
lh varid olmakszn niin kendine haram kldn? Halbuki cmle kullarnn niyetine muttali' olan
Allah-u Teal kullarnn kusurlarn setredici ve i'tizar edenlerin i'tizarlarn kabul ile ltf u ihsan
buyurucudur.

230

Fahri Rzi ve Hzin'in beyanlar vehile bu yetin sebeb-i nzul; Reslullahn cariyesi
(Mariye) ile halvette bulunmasna Hazret-i (Hafsa) (R.A.) validemiz muttali' olup Reslullah'a baz
ma'ruzatta bulunmas zerine Reslullah (Mariye) yi kendine haram kld ki (Hafsa) nn gnl
incinmesin ve Reslullah bu srr ezvac- mutahherattan bakalarna sylememesini, Ebu Bekir ve
mer hazretlerinin bu mmetin halifeleri olacaklarn tenbih ve tavsiye etti. Hafsa ise Hazret-i ie
(R.A.) ile gayet sk grtklerinden ve sadakat zere geindiklerinden u srr Hazret-i ie'ye
5990 syledi ve ie (R.A.) da Reslullah (S.A.) a syleyince fahr-i kinat efendimiz hazretleri
hiddet ve gazab ederek yirmidokuz gn ezvac- mutahheratn cmlesinden uzletle beraber Hazreti Hafsa'-y ric' olarak bir talkla tatlik etti ve Hazret-i mer, kerimesi Hafsa'ya hitaben Eer evld Hattapta hayr olsayd Reslullah seni tatlik etmezdi demesi zerine u vukuat beyan iin bu
yet nazil olmutur. u rivayete nazaran van-yt yet: [Ey Nebiyy-i zian ! Allah'n sana hell
kld cariyeni sen nefsine niin haram klarsn?] demektir.
Dier bir rivayete nazaran sebeb-i nzul yledir; ezvac- mutahharattan (Cah) kz
(Zeyneb) (R.A.) n hcresinde Reslullah bal erbeti imiti. Hazreti ie ve Hafsa (R.A.) ittifak
ederek Reslullah'a Ya Reslallah ! Aznda sakz kokusu vardr demeleri zerine Reslullah
Bal erbeti itim bir daha azma bal koymayaym buyurunca bu yet nazil olmutur. Buna
nazaran man-y yet: [Ey Nebiyy-i zian ! Allah'n sana hell kld bal sen nefsine niin haram
klyorsun?] demektir.

()

Bu yette itaba mevzu' olan

lafzyla Reslullah'a hitap, itap iin deildir. Zira;
Reslullah'n hell olan eyi nefsine haram klmas evly terk kabilinden olduu iin istifham-

( )lafzyla hitap evly terk zerine tenbihtir. Binaenaleyh; ( ) lfz

mitafeye ve ( )lfz da itabe dellet eder. u hale gre tbirler arasnda mbayenet vardr
inkr olan

denilemez. nk; itap yok tenbih vardr.

Burada Reslullah'n hell olan eyi haram klmasyla murad: nefsini o eyle intifa'dan
menetmektir. Yoksa Allah'n hell kld bir eyi hakikatta haram klmak ve haram i'tikad etmek
deildir. nk; Allah'n hell kld bir eyi hi kimse haram klamaz. u kadar ki her insan iin
mubah olan bir eyle kendini intifa'dan men'etmek olabilir, ite u esasa binaen Reslullah
hakikatta bir eyi haram klmam, belki o eyle intifa'dan Zat- Nebevilerini men'etmeye ve intifa'
etmemeye azmetmitir. Binaenaleyh; hakikatta haram klmak olmadndan Allah'n hell kldn
Reslullah nasl haram kld? diye sul vrid olamaz.
Birinci rivayete nazaran Hazret-i Hafsa zerine vaki' olan 5991 Talk, ric' olduu cihetle Cibril-i
Emin gelip Ya Reslallah ! Hafsa ok oru tutar, namaz klar ve Cennet'te senin hatunlarn iinde
dahildir. Binaenaleyh; Hafsa'ya ric'at et demesi zerine Reslullah ric'at buyurdular. Binaenaleyh;
bir mddet-i muvakkate ezvac- mutahherattan ayrlm gibi olan Hafsa (R.A.) tekrar ezvac-
rautahherat arasna dahil olmutur. Bu misilli makamda istifham- inkr; nehiy mansna

)
(

olduundan man-y nazm :

[Yani; Allah'n hell kld eyi sen
haram klma.] demektir ki, yukarda beyan olunduu vehile sen nefsini o eyle intifa'dan
men'etme demektir. u halde insanlar iin Allah'n hell kld eyle intifa'dan insann nefsini
men'etmesi nazar- eri'de makbul bir ey deildir. Hatta mam- A'zam indinde, hell olan bir eyi
insann nefsine haram klmas, yemin olduundan kefaret lzm gelir. u halde hell olan bir eyi
nefsine haram klmak insan iin bir crm oluyor ki, kefaretini vermekle o crmn cezasn grm
oluyor. Binaenaleyh; Allah'n hell kld eyle mmkn olduu kadar intifa' etmek memduhtur ve
nefsini onun intifamdan mahrum etmek de mezmumdur.
Hulsa; Allah'n kullarna hell kld eyi bir kimsenin nefsine haram klmas caiz olmad
ve hatta haram klarsa mam- A'zam indinde kefaret lzm geldii ve Allah-u Teal'nn, kullarnn
kusurunu affederek i'tizar edenlere merhamet buyurucu olduu bu yetten mstefad olan fevaid
cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal hell olan eyle intifa'dan nefsini men'etmekten Resln zmnen nehyettikten
sonra bu kabilden olan yeminlerin kefaretini beyan etmek zere :
231

buyuruyor.
[Muhakkak Allah-u Teal sizin iin yeminlerinizin kefaretini 5992 vermekle tahlilini farz
kld ve Allah-u Teal sizin Mevlnz ve yardmcnzdr. Zira; Allah-u Teal sizin hakknzda
menfaat olan eyi bilicidir ve sizin iin farz olmasiyle hkmettii ey hikmetten hal
deildir.]
Yani; Allah-u Teal sizin yeminlerinizin kefaretini vermekle o yeminle balanm olduunuz
eyi zmeyi vcib klmakla yemini meru' kld ve Allah-u Teal sizin yardmcnzdr.
Binaenaleyh; her neye hkmederse onda elbette sizin menfaatiniz vardr. Hatta yemininizden
lazm gelen hrmeti kefaretle kaldrmanz emrinde de menfaat olduu cihetle bu emri size
muavenetten baka bir ey deildir. Ve Allah-u Teal sizin menfaatnza muvafk olan eyi bilir, ona
gre hkmeder, hkmnde asla hata olmaz ve hkm kullar hakknda menfaati mutazammndr.
Vcib Teal bu yette hkm beyan etmitir :
B i r i n c i s i ; nsandan vaki' olan yeminin tahlilini farz klmasdr. Yani yeminle insann
balam olduu eyi zmesini emretmitir. nk; insan bir eyi ilerim veya ilemem
yahut bir eyi yerim veya yemem diyerek yemin ettiinde yeminle balanmtr. te o ban
kefaretle zlmesini Cenab- Hak emrediyor ki, yeminden hals olsun. Mubah olan bir eyi
nefsine haram klmak mam- A'zam'a gre yemin olduuna nazaran o yeminden hsl olan
hrmeti kaldrmak ve o eyi hell klmak kefaretle olduundan Cenab- Hak kefaretle emretmitir.
k i n c i h k m ; Cenab- Hakkn kullarna yardmc olmasdr. nk; Allah-u Teal
kullarnn her ilerini bilip kendilerini yaratarak mkellef kldndan derghna iltica edenlere
inayetini esirgemez ve her eyi halkeden Allah-u Teal olduu iin kulun kulluk vazifesi; esbabna
tevesslle beraber Allah'n yardmna daima iltica etmektir. Zira; Cenab- Hak kullarnn Mevls,
Muin ve nasrlardr.
n c h k m ; Vcib Teal'nn kullarnn her hllerini bilici ve ilminin icab kullarnn
hllerine muvafk hkmedici olmasdr. Zira; Cenab- Hak herkesin istihkak ve isti'dadn
bildiinden herkesin istihkakna gre halkeder. 5993

&&&&&
Vcib Teala Reslullah'n hell olan bir eyi nesine haram kldn beyandan sonra u
haram klmann sebebini ve nasl haram klndn ve vak'amri asln beyan etmek zere:

buyuruyor.
[Ey m'minler ! Zikredin siz sol vakti ki o vaktta sizin Nebiniz zevcelerinden bazsna
gizli bir sz syledi ve o szn bakalarna sylenmemesini ve harice datlmamasn
tavsiye ve tenbih etti.]

()
[Vakta ki Reslullahn zevcelerinden o gizli sz sylemi ve ifa olunmamasn
tenbih etmi olduu (Hafsa) o sz kendinden bakasna syledi ve Allah-u Teal (Hafsa)
nm sylediini Reslne izhar etti ve bildirdi ise Reslullah (Hafsa) nm ifa ettii srrn
bazsn (Hafsa) ya ta'rif etti ve bazsn ta'rif etmekten vazgeti. Vakta ki Reslullah (Hafsa)

232

ya, srr ifa ettiini haber verdi ise (Hafsa) Reslullah'a bunu sana kim haber verdi dedi.
Reslullah da cevabnda Bunu bana her eyi bilici ve haber verici olan Allah-u Teal haber
verdi dedi.]
Yani; ol vakti zikredin, hatrnzdan karmayn ki sizin peygamberinizin zevcelerinden baz
olan Hafsa'ya esrar olarak peygamberiniz (S.A.) cariyesi (Mariye) yi nefsine haram kldn, Ebu
Bekir ve mer (R.A.) nm bu mmete halife olacaklarn haber verip bu esrar kimseye
sylememesini tenbih ve tavsiye etmiti. Vakta ki (Hafsa) keml-i ferahndan bu esrar
saklayamayarak Hazret-i ie'ye haber verince Allah-u Teal Hafsa'nn, esrar Hazret-i ie'ye
haber verdiini Reslne bildirince Reslullah Hafsa'ya gazab ederek ie'ye haber verdii
esrardan bazs olan 5994 Mariye'yi tahrim ettii cihetini sylediini Hafsa'ya bildirdi ve esrarn
dier ksm olan hilfet mes'elesini sylediini Hafsa'ya bildirmekten i'raz etti. Vakta ki Reslullah
Hafsa'ya srr ifa ettiini syleyince Hafsa Ya Reslallah ! Bunu sana kim haber verdi? dedi.
Reslullah da her eyleri bilici ve haber verici olan Allah-u Teal'nn haber verdiini Hafsa'ya
syledi. Bundan evvel beyan olunduu vehile Reslullah Hafsa'y bu vak'a zerine talk- ri' ile
ve bir talkla tatlik etmi ve sonra Cibril-i Emin'in beyan zerine ric'at edip kabul buyurmutur.
Fahri Rzi'nin beyan vehile habr, alm lfzndan daha ziyade manya dellet ettiinden
alm lfzndan sonra habr varid olmutur. nk alm; bilici demektir. Habr ise bilici ve bildiini
haber verici demektir. u halde habr lfznda hem bilmek hem de bildiini haber vermek
olduundan iki manya dellet eder. Binaenaleyh; habrde almden daha ziyade man mevcuttur.
Hulsa; iki kimse arasnda vaki' olan esrarn bakasna haber verilmesinin nazar- eri'de
makbul olmad ve o esrar syleyen kimseyi itab caizse de itabn vcib olmad ve Allah-u
Teal'nn Reslne baz mugayyebat haber verdii bu yetten mstefad olan fevaid
cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal Reslnn yeminini ve yemin zre lzm gelen kefareti ve Reslullahn rzas
hilfna yemini haber veren Hafsann haber verdiini Reslne bildirdiini beyandan sonra
Reslullah tarafndan ie ve Hafsa'ya vaki' olan hitab beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Ya ie ve Hafsa ! Eer siz Allah-u Teal'ya tevbe edip, kusurunuza nedamet ederek
dergh- Ulhiyete mracaat ederseniz sizin iin hayrl olur ve kalblerinz gnahtan
temizlenir.] 5995

()


[Ve eer siz Reslullaha muhalefette devamla Reslullah zerine yekdierinize
yardmc olursanz Allah-u Teal muhakkak Reslnn yardmcsdr ve Cenab- Hakkn
yardmndan sonra Cibril-i Emin ve m'minlerin slih olanlar ve melekler Reslullah'a
yardmclardr.]
Yani; ey ie ve Hasa ! Sizden sdr olan gnahtan huls-u niyyet ve sanimiyyet zerine
Reslullah'a keml-i muvafakatnza dellet eder surette nedamet ve tevbeyle Reslullah' raz
etmek hususunda dergh- Ulhiyete iltica ederseniz kalbiniz temizlenir ve zerinize vcib olan
eyi ilemi olursunuz. Zira; Reslullah'n faz olmad eyi ilediinizden kalpleriniz muhakkak
haktan meyletti. nk; siz Reslullah'n emanet ettii esrar izhar etmekle eza ettiinizden kalb-i
Reslullah' rencide ettiniz. Size vcib olan; emr-i Reslullah'a imtisal etmek iken bu imtisali
terkinizden dolay tevbeye muhta gnah ilediniz. u halde tevbe ederseniz gnahnz affolunur.
Eer birbirinizi arkalayarak Reslullah'n rzas hilfna devam ederseniz bu devamnzla
Reslullah'a bir zarar yapamazsnz. Zira; sizin birbirinize yardmnzdan sonra Allah-u Teal,
233

Cibril-i Emin, m'minlerin sulehs ve melekler Reslullah'a her zaman ve her eyde yardm
ettikleri gibi bu hususta da yardm edicilerdir. u halde siz her ne kadar muhalefet etseniz
Reslullah'a bir keder arz olmaz. nk; Reslnn her umuruna mtevelli ancak Allah-u
Teal'dr. Binaenaleyh; muhalefetinizin faydas yoktur.
ite u esasa binaen Reslullah'n eriatyla lyk vehzere amel edenlere her nekadar
muhalefet edenler olsa da Allah-u Teal yardmclar olduundan muhalefet edenler malp ve
eriatyla mil olanlar galiptir, gerektir ki onlar bihakkin eriata yapm olsunlar. Binaenaleyh; her
ne zaman hangi kavim ki eriata dayanm onlar galip olmular ve eriattan kan milletler zelil ve
hakir olarak muzmahil olmu gitmilerdir.
Hulsa; Hazret-i Hafsa ve ie (R.A.) nn vaki' olan 5996 kusurlarndan tevbeye da'vet
olunduklar ve eer birbirlerine yardmla muhalefette devam ederlerse muhalefetlerinden bir fayda
gremeyecekleri ve zira; Allah-u Tealnn ve Cibril-i Emin'in ve evvel iman eden sulehsnn ve
sair meleklerin Reslulah'a yardmc olduklar bu yetten mstefad olan fevaid cmlesin dendir.

&&&&&
Vcib Teal Hazret-i Aie ile Hafsa'ya itabn beyandan sonra bilmum ezvac- mutahharata
ta'riz etmek zere :

()

buyuruyor.
[Eer Peygamber (S.A.) sizin gnahnzdan dolay sizi tatlik ederse yakn zamanda
onun Rabbisi ona sizi sizden daha hayrl zevcelere tebdil eder ki o zevceler Reslne
tamamiyle itaat edici ve kalpleriyle Cenab- Hakka ve Reslne iman etmekle beraber itaatta
devaml ve bilmum hayrata sa'yedici ve her vaktta Reslne huzu' ve huu' zere
tevazu'da bulunarak bilmum gnahlardan tevbe edici ve keml-i ihlsla Allah-u Teal'ya
ibadet edici ve ok zamanda oruca devamla haram olan eylerden saknc seyyib ve bakir
zevceler halketmekle Resln mesrur eder, size talk vermekle me'yus etmez.] Ve bu gibi
zevceleri halketmek Cenab- Hakkn kudretine nisbetle gayet kolaydr. Binaenaleyh; size talk
vermekten Reslulah'a bir keder arz olmaz.
Fahri Rzi'nin beyan vehile bu yette seyyiple bakiri zikir; vukuat ayniyle beyan etmektir.
nk; o zamanda mevcud olan ezvac- mutahheratta her iki snftan da mevcud olduundan
tebdil vaki' olsa ayni surette olacan beyanla geleceklerin gideceklerden hi bir vehile noksan
olmayacan ve bu vesileyle Reslullah'n kalb-i Nebevilerinin rahat olacan beyan buyurmutur.
Seyyibat zikir; makam- medihte zikrolunmutur. Zira; baz seyyip ReslIlah 5997 indinde ahlk-
hamde cihetinden bakirden daha ziyade makbul olabilir.
Ezvac- mutahherat her ne kadar Reslullah'a zevce olmak erefiyle merrefe olduklarndan
o zamanda dnyada bulunan kadnlarn hepsinden hayrl iseler de kendilerinden vuku' bulan baz
kusur zerine tatlik olunmakla Reslullah'tan ayrlnca o erefin kendilerinde kalmayacana gre
onlarn bedelinde yerlerine gelecek kadnlarn daha hayrl olacanda bhe yoktur. Zira;
mutallaka olanlar Reslullaha eref-i zevcyetten mahrum olmu ve yerlerine gelenler o erefi
ihraz etmi olduklar cihetle ikinci gelenlerin hayrl olacaklar aikrdr.
Bu yette makam- medihte beyan olunan sfatlarla murad; ezvac- mutahharata u evsaf
cami' olmalar lyk ve bu evsafn kendilerinde bulunmasna gayret etmeleri lzm olduunu
tavsiyedir. Yani siz de byle olmalsnz demektir. Ezvac- mutahharatn eer Reslullah size
talk verirse diyerek talklar ta'lik olunmaktan Reslullah'n Hazret-i Hafsa'ya bilfiil talk
vermemi olmas lzm gelmez. nk; mecmuunun talk muallk olmaktan iinden bazsnn
mutallka olmamas lzm gelmez. Binaenaleyh; Hazrte-i Hafsa'nn talkna dair beyanatn bu
yetteki ta'lika mnafat yoktur.

234

Bu yette beyan olunan sfatlarn btn kadnlarda bulunmasna iaret vardr. nk; ezvac-
mutahharat eshaptan olduklar cihetle bu mmetin muktedabihleri olunca bu mmetin kadnlarnn
da o sfatta olmalar lzm olduunda phe yoktur.
Hulsa; Reslullah'n hatunlarna talk vermesi farz ve takdir olunsa ok zaman gemeden
onlarn yerlerine Cenab- Hakkn Reslne daha hayrllarn halkedecei ve hayrl kadnlar
Reslullah'a muti' ve mnkad, Allah'a ve Reslne huls-u kalple mmine, geceleri namaza ve
gndzleri oruca devaml, gnahlarndan tevbe eder bide ve zahide olacaklar ve enva' hayrata
sa'yeder seyyip ve bakir her iki snftan da bulunacaklar bu yetten mstefad olan fevaid
cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal Reslne baz umurda muhalefet edenleri tehdid 5998 ettikten sonra cmle ehl-i
iman tehdd ve nefislerini Cehennem'den vikaye etmelerini tavsiye etmek zere :

buyuruyor.
[Ey m'minler ! Nefsinizi, evld iyalinizi Cchennem'den vikaye edin. Zira
Cehennem'in tutruu; insanlar ve kibrit talardr.]

()

[Cehennem zerinde me'mur melekler vardr ki, onlar gayet sert ve ac szl,
Cehennem'e girenlere enva' azabmla ta'zibe kuvvetleri kfi ve Allah'n emrine asla isyan
etmezler, me'mur olduklar eyi ilerler asla o emrin haricine kmazlar.]

( )lfz tkayeden emirdir ve nefsinizi, giinaiylardan saknn demektir. ( )Evld

iyl cmlesine amildir. Evld iyali Cehennem ateinden vikaye etmek; adb- er'iyeyle te'dib
eylemek, ibadete ve enva'- hayrata onlar sevkedip Allah-u Teal'ya ubudiyetin yollarn retmek
ve er'an menhi olan ve caiz olmayan eylerden onlar men'etmekle olur.

( )Cehennem'in tutruu yani atei yakmak iin atein nnde yaklan geven ve
ra gibi kuru yanacak demektir. H i c a r e ; baz eserlerde grld vehile kibrit talardr. Zira;
onlar iyi yand gibi harareti de yanmak anndan olan her eyden ziyadedir. u halde
Cehennem'in tutruu kibrit taiyle insanlarn cesedleri olacam beyan; azabn iddetine iaretle
insanlar gnahlardan men'de mbala vardr. nk; tutruu odun olan atele kibrit ta olan
ate beyninde elbette fark oktur.

()

Cehennem zerinde melekler vardr ki baz hadis-i erifte beyan

olunduuna nazaran o melekler ondokuzdur ve onlara Zebani denir, Cehennem ilerini grmee
me'murdurlar. Bunun bu dnyada emsali hapishane mdrleridir. Amma onlarn 5999
maiyyetlerinde hizmetileri bir ok melekler de bulunabilirler, mesel hapishane mdrlerinin
maiyyetlerinde gardiyanlar bulunduu gibi.

( )(Gayet sert szl, ehl-i Cehennem'e huunetli

()

ve ac syleyici demektir.
Ehl-i Cehenneme her trl azaba muktedirler demektir ki
kendilerine asla yumuaklk, glmek, ltife etmek gibi eyler arz olmad gibi kalplerinde ehl-i
Cehennem'e asla merhamet yoktur, cisimleri gayet byk ve kuvvetleri gayet acptir. Hatta birisinin
bir defada yetmibin kiiyi birden Cehennem'e atmaya kudretleri kfi olduu baz ehadis-i celilede
rivayet olunmaktadr. Bununla beraber zebaniler Allah-u Teal'ya asla isyan etmezler ve me'mur
olduklar vazifeleri neyse onu devam zere yaparlar ve vazifelerinden bir kimsenin efaatiyle veya

235

kendilerinin efkat ve merhametleriyle azck bir eyde msamaha etmezler ve Allah'n

gazabndan korktuklar iin me'mur olduklar eyleri iler ve onun haricine kmazlar.
u tafsilta nazaran man-y yet: [Ey m'minler ! Nefsinizi ve evld iyalinizi adb-
er'iyeyle te'dip edip hayra almak ve serden kanmak, Allah'n emrettii eylerin cmlesini
tutmak ve nehyettii eylerin cmlesini terketmek suretiyle Cehennem ateinden esirgeyin ki
nefsinizi ve ehlinizi Cehennem azabna duar etmeyesiniz. Zira Cehennem'de yanacak ey;
insanlarn cisimleriyle her eyden ziyade hararetli olan kibrit talardr ve o Cehennem zerinde
acibekil ve garibttavr melekler vardr ki, onlarn ehl-i Cehennem'e szleri gayet sert ve ac
olup asla merhamet eseri yoktur ve enva' azaba muktedirdir, cisimleri pek byktr kuvvetleri ehl-i
Cehennem'in zapt u raptma kfidir. Bununla beraber Allah-u Teal'ya asla isyan etmezler ve
me'mur olduklar eyleri ilerler.] demektir.
Bu yet-i Celilede Cenab- Hak Cehennem'in ateinin kuvvetini ve zerinde olan meleklerin
iddetini beyanla insanlar insafa ve kendi nefislerine merhamete da'vet etmi, nefislerini ve evld
iyallerini Cehennem ateinden vikaye etmelerini emir ve tavsiye buyurmutur.
Hulsa cmle ehl-i imana lzm olan vazife-i diniye; kendilerini ve evld iyallerini
Cehennem azabna sebep olacak gnahlardan saknmak 6000 lzm olduu ve Cehennem'e
me'mur olan zebanilerin ehl-i Cehennem'e asla merhamet yz gstermeyecekleri ve o zebaniler
Allah-u Teal'ya si olmayp her neyle emrolunurlarsa onu yerine getirecekleri ve Cehennem atei
ir atelere nisbetle pek iddetli olup onun yakacak odunu ise kibrit talaryla insanlarn cisimleri
olduu bu yetten istifade beklenen fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal bilmum ehl-i imana hitaptan sonra kfirlere hitap etmek zere :

()

buyuruyor.
[Ey kfirler ! Bu gnde i'tizar etmeyin. Zira; amelinizle cezalandnz iin i'tizar iniz
makbul deildir.]
Yani; hidayete sl iin gnderilen Resllere iman etmeyip kfrde srar ve inad eden
kfirler ! Cehennem ateini gznzle grp bheniz kalmad gnde i'tizar etmeyin. Zira; siz
dnyada ancak amel ettiiniz gnahlarnzn cezasyla cezalanyorsunuz. Gnahnzdan baka bir
ceza ile cezalanmyorsunuz ki, i'tizarnz kabul olunsun.
Fahri Rzi ve Hzin'in beyanlar vehile eriatla amelin ve imann, gnahlara tevbenin ve
i'tizarn mahalli dnya olup bu gibi amellerin mahalli olan dnyay getikten sonra hirette iman ve
amel kabul olmad gibi gahlardan i'tizar dahi kabul olunmaz. nk; hiret dar- teklif
olmadndan bunlarn hi birinin mahalli deildir ve kfirlerin ancak kendi kfrleri ve sair amelleri
mukabilinde ceza grp amellerinden ziyade azapla zulmolunmayacaklarna iaret iin hasra

()

()

dellet eden
lfz varid olmutur. nk; burada
ancak cezalarnn amellerine gre
olacana ve amellerinden ziyade olmayacana delalet eder.
Hulsa; yevm-i kyamette kfirlerin i'tizarlarnn kabul 6001 olunmayaca ve cezalarnn
mikdar ancak gnahlarnn mikdarnda olaca ve gnahlarndan ziyade ceza grmekle
zulmolunmayacaklar bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal hirette kfirlerin i'tizar ve tevbelerinin kabul olunmayacan beyandan sonra
tevbenin ve i'tizarn mahalli olan dnyada tevbe etmelerini ehl-i imana emir ve tavsiye etmek
zere:

236

buyuruyor.
[Ey mminler ! Siz nasihat edici tevbeyle tevbe edin. Yakn zamanda Rabbinizin, sizin
gnahlarnz kefaret edip de altndan nehirler cereyan eden Cennetlere sizi idhl etmesi
me'mldr.]

( ) nsana nasihat edici tevbe demektir. nk n a s i h a t ; inam ibadete

terib ve gnahlardan men'etmekten ibaret olduu cihetle hakiki bir tevbede herhangi gnaha
tevbe etmise tevbe eden kimsenin tevbesi o gnahdan men'ettii cihetle o tevbeye nasuh denir.
Eer tevbesinde sebat ederse o gnah bir daha ilemeye tevbesi daima mani' olur. Amma tevbe
eder de sonra tevbeyi bozar ve tekrar gnah ilerse tevbe, nasuh olamaz. Zira; tevbesi nasihat
etmi olsayd tevbe ettii gnah tekrar ilemezdi. Halbuki iledi. Binaenaleyh; tevbesi nasuh
olamad.
K e f a r e t ; tevbe sebebiyle gnahn rtlp o gnahtan dolay sahibinin ceza
grmemesidir. Tevbe sebebiyle gnahn affolunmas fazl- lh olup tevbenin kefareti mucib

( )kelimesi varid olmutur. Binaenaleyh; insann

korkuyla mid arasnda olmas lzmdr. Zira; tevbe edince tevbesinin kabul muhakkak deildir. (
)kelimesinin ifade ettii 6002 rica mans Allah'n kullarna aittir, yoksa Allah-u Teal
olmadna iaret iin tamaa dellet eden

indinde her ey muhakkak olduundan Cenab- Hakkn ilmine nazaran hi bir eyde rica tasavvur
olunmaz. Zira; ilm-i lh'de ve ind-i subhnde her ey kafidir. Binaenaleyh; Vcib Teal'ya

()

nisbetle
kelimesi muhakkaka ve kullarna nisbetle ricaya dellet eder.
Bu yette Ebussuud Efendi'nin ve Nisbr'nin beyanlar vehile tevbeyle emr-i lh; derhal
insann ilemi olduu gnahtan tevbe etmesi vcib olduuna dellet eder. Zira mutlak olan
emirde ilm-i uslde beyan olunduu vehile asl olan; fevren yani derhal vucup ifade etmektir. u
halde bu yette tevbeyle emr-i lh bir eyle mukayyed olmayp bil kayd art tevbeyle
emrolunduuna nazaran kk ve byk bir gnah ileyen kimsenin derhal tevbe etmesi vcib
olur, tevbeyi te'hir caiz olmaz. Binaenaleyh; gnah iledikten sonra tevbeyi te'hir ederse asl
gnah ilemekle gnahkr olduu gibi tevbeyi te'hirinden dolay ikinci bir gnahla da gnahkr
olur.
Tevbenin tamam olmas; eer tevbe Allah'la kulu arasnda vaki' olan gnahtan olursa o
gnah terketmek ve ilediine piman olmak ve bir daha ilememesine keml-i ciddiyetle niyet
etmekle tevbe tamam olur. Amma ilenilen gnah kul hakkna mteallik olursa hak sahibi olan
kimseyle helllamak tevbenin eraiti cml esindendir. Bir ok gnah olan kimse o gnahlarn
bazsndan tevbe etse kabul olur, dierlerinden tevbe etmemesi bazsndan tevbenin kabulne
mani' olmaz.
Her mkellef zerine vcib olan, zaman fevt etmeden gnahna tevbe etmektir. nk;
Mslim hazretlerinin (Aser b. Yesar Mzen) den rivayetine nazaran Reslullah ;

( ) buyurmutur. Yani Ey ns ! Allah-u Teal'ya tevbe edin. Zira;

ben bir gnde yz kere tevbe ederim demektir. Reslullahn bu kelmnda tevbeyle emir olduu
cihetle mmetine tevbenin vcib olduunu beyan ve kendileri ma'sum olduklar halde yevmiye yz
kere dergh- Ulhiyete mracaatlarn mmetine ilnla tevbeye tevik buyurmulardr.
u tafsilta nazaran man-y yet: [Ey m'minler ! Mutlaka 6003 gnahlardan kalplerinizi
temizlemek imannzn muktazas olup kalplerinizi temizlemekse kendinizden vaki' olan
kusurlarnza nedametle tevbe ve dergh- ulhiyete mracaatnzla olacandan huls-u kalple
Allah'a tevbe edin ki o tevbe sizi bir daha gnah ilemekten men'etmekle nasihat edici olsun ve

237

ma'siyetten men'etmekle nasihat ettii gibi kalbinizi nasl temizlerse zahir a'zanz da ibadet-i
lhiyeyle tezyin edici olsun ve siz gnahlardan kat'- alka ederek tevbe ederseniz sizin
gnahnz Rabbinizin affedib altndan nehirler akar Cennet'lere idhl edecei me'mldr]
demektir.
Hulsa; gnahkr olan kimseler zerine zaman fevtetmeksizin tevbenin vcib olup gnahn
kefaretine ve Cennet'e girmeye sebep olduu bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal huls-u niyyetle tevbe edip tevbesinde sebat eden kullarn Cennet'e idhl
edeceini beyandan sonra kullarn Cennet'e koyaca zaman beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Allah-u Teal kendine iman ve tevbe eden kullarn ol gnde Cennet'e idhl eder ki, o
gnde Nebiyy-i Ziann ve beraberinde bulunan ehl-i iman rsva etmez ve ehl-i imann
imanlarndan hsl olan nrlar kendi huzurlarnda ve sa taraflarnda parlar ve o nr onlar
ihata eder.]

()

[Ve o nra garkolunduklar gnde ehl-i iman derler ki Ya Rab ! Bizim nrumuzu itmam
ve bize mafiret et. Zira; sen her eye kadirsin.] te ehl-i iman byle demekle Cenab- Hakka
niyaz ederler. 6004

) H z i y ; bir kimseyi rsva ve leme kar rezil ve mahcub

(
etmektir. N e b i ile murad; Bizim Peygamberimiz Muhammed alehissalt vesselam efendimizdir.
Allah-u Teal Nebisini hizyetmez demek yevm-i kyamette efaatini red ile leme kar mahcup
etmez, belki dnyada dinini i'l ve ann li kld gibi hirette de efaat-i mmesini kabul ederek
ann li klar demektir.

( ) e h l - i i m a n n n r l a r yla murad; iman ve

amellerinden hsl olan nrlardr. Nrlarnn nlerinde ve sa taraflarnda sa'yetmesiyle murad;
Yevm-i kyamette yrdklerinde nlerinde ve durduklarnda sa taraflarnda o nrun
parlamasdr. Ve bilhassa srat zerinde o nr onlar saha-i selmete karmak iin nlerinden
yeder gtrr.

( ) Nrlarnn itmamiyle tezarruun mans; mnafklarn nrlar snp

karanlkta kaldka m'minler Allah-u Teal'ya iltica ederek derler ki Ey bizim Rabbimiz ! Bizim
nrumuzu itmam et, sndrp bizi karanlkta koyma ve bizim varacamz yere kadar nrumuzu
divam ettir ki nrla adman olarak varalm, karanlk iinde kalp perian olmayalm demektir.
u tafsilta nazaran man-y yet: [Allah-u Teal tevbe eden kullarn altndan rmaklar akar
Cennet'e koyaca gnde bizim Peygamberimiz Muhammed aleyhissalt vesselam efaatini red
ile leme kar mahcup ve Reslullah'la beraber iman eden m'minlerin gnahlarn meydana
koymakla rsva etmez ve o m'minlerin iman ve amellerinden hsl olan nrlar, yrrken
nlerinde ve durduklar zaman sa taraflarnda parlar ve o vaktta mnafklar karanlk iinde
kaldklarnda m'minler Cenab- Hakka nrlarnn snmeyip devam etmesini arzu ederek derler ki:
Ey bizim Rabbimiz ! Bizim nrumuzu devamiyle itmam et, sndrp de bizi mnafklar gibi
karanlkta koyma, gnahlarmz mafiret et bizi rsva etme. Zira; sen muhakkak her eye ve her
ey iinden de bizim gnahlarmz mafiret ve affetmee kaadirsin. nk; her eyin halik

238

olduun cihetle bizim gnahlarmz mafiret ve nrumuzu itmam etmek gibi mmkinattan olan
eylerin cmlesine kaadir olacan evleviyetle sabittir] demektir. 6005
Hulsa; yevm-i kyamette Veip Tealnn Resln, efaatini reddederek mahcup ve
m'minleri, gnahlarn izharla rsva etmeyecei ve m'minlerin nrlarnn kendilerini saha-i
selmete karaca ve o gnde m'minlerin, nrlarn itmam ve gnahlarnn mafiret olunmas
hususunda Cenab- Hakka iltica ile Cenab- Hakkn her eye kaadir olduunu beyan edecekleri bu
yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal m'minlerin tevbesini kabul ile Cennet'e idhl edeceini ve hirette onlar rsva
etmeyeceini beyandan sonra m'minler iin kfirler hakknda yaplacak muameleyi beyan etmek
zere :

()

buyuruyor.
[Ey Nebiyy-i muazzam ! Kfirler ve mnafklarla mcahede et ve onlarla muamele
zerine szde ve ite iddetli ve glzatl bulun, onlarn hirette meknlar Cehennem'dir ve
Cehennem en kt varlacak mahldir.]
Bu yette hitap; bizim Nebimizedir ve Nebinin evvelinde bulunan (Elif lam); ta'zim ve tefhim
iin olduundan Ey Nebiyy-i muazzam ! Sana hitap ederim demektir. K f i r le murad; alenen
kfrn iln eden kimse olup m n a f k sa kalbinde kfrn saklayp zahirde m'min grnen
kimse olduundan kfirle mnafk beyninde fark olduu cihetle burada her ikisi de ayr ayr
zikrolunmutur.
Fahri Rzi ve Hzin'in beyanlar vehile bu emr-i lh slmiyetin kuvvet bulup onlara
mdrat zaman getiinde vaki' olmutur. Kfirler her denaeti irtikb ettiklerinden glzat ve
huunete ayan olduklarna iaret edilmi ve ehl-i Cehennem olduklar 6006cihetle Reslullahn
iltifatna mstehak olmadklar beyan olunmutur.
u tafsilta nazaran man-y yet: [Ey Nebiyy-i muazzam ! Sana hitap ederim ki slmiyet
kuvvet bulup evket-i nebeviyyen kfirlerle mnafklara klla mukabele edecek bir hale
geldiinden sen kfirler ve mnafklarla muharebe ederek dinine davet et. Zira; onlara mlyemet
zaman gemitir. Binaenaleyh; klla ve lisan- belile mcahedeye devam et ki dinin li olsun.
Zira; onlara klla evket-i slmiyeyi gstermedike din-i slmm ilsna mani' olmaya
almaktan vazgemezler ve onlar zerine hudud-u lhiyeyi ikame etmekte gerek szle eriatn
ahkmn beyanda ve gerek elinle hadd-i er' icrasnda iddetli bulun, asla merhamet etme.
nk; merhamete ayan deillerdir ve onlarn varacak mahalleri Cehennem'dir. Binaenaleyh;
senin tarafndan ehl-i Cehennem ayan- iltifat olamaz. Ne irkin mahaldir onlarn varacaklar
Cehennem] demektir.
Hulsa; kfirlerle mcahedenin lzm olduu ve mnafklarla kfirlerin mcahedede farklar
olmad ve onlar iin yumuak bulunmak mnasip olmayp sert bulunmak icab ettii ve onlarn
yerleri Cehennem olup Cehennem'in ise en irkin bir mahal olduu bu yetten mstefad olan
fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal kfirlerin mahallerini beyandan sonra kfirin m'mine velev karabet suretiyle
olsun mnasebetinin faydas olmadn beyan etmek zere :

239

()
buyuruyor.
[Allah-u Teal misl olarak Nh ve Lt (A.S.) n haremlerini 6007 beyan etti. O kadnlar
kullarmzdan iki salih kulumuzun taht- nikhlarndaydlar. Onlar hiyanet edip iman
etmediklerinden o iki kulumuz haremlerinden Allah'n azabn defedemediler ve o kadnlara
Cehennem'e dahil olanlarla siz de dahil olun denildi.]
Hazret-i Nh'un haremi (Vaile) ve Hazret-i Lt'un haremi (Vahile) ismindeydiler. Fahri Rzi ve
Hzin'in beyanlar vehile bunlar zahirde zevlerine kar iman izhar ederler ve nifaklarn
gizlerlerdi. Hatta Hazret-i Nh'un haremi Nh (A.S.) a haa cinnet isnad eder ve mecnundur
demekten ekinmezdi. Hazret-i Lt'un haremi (Vahile) ise Lt (A.S.) n msafirlerini dier yetlerde
beyan olunduu vehile kavminin sefihlerine ve cebbiresine haber verirdi. Bunlarn her ikisi de
zevlerinin nasihatlerini dinlemezler ve gizli olarak hiyanetten de geri durmazlard. te bunlarn u
hiyanet] eri zerine vaki' olan azab- lh'den hi bir eyi zevleri nbvvet mertebesini haiz
olduklar halde def'edemediklerini beyanla Cenab- Hak zevciyet mnasebetinin azab defi'de
fayda vermediini misl olarak kfirlere beyan buyurmakla nesep ve sair karabetle bir m'mine
hatta bir nebiye mnasebetin kfirden azab def'iin fayda etmeyecini beyan buyurmutur.
Abdin Rabbisi indinde makbul olmas; ancak salhla olacana iaret iin Nh ve Lt (A.S.)
n bu yette salhla mttasf olduklarn Cenab- Hak beyan buyurmu ve Hazret-i Nh ve Lt'un
anlarna ta'zim iin ibd Vcib Teal Zatna muzaf klmtr. Kfire efaat caiz olmadn ve
efaat edilse bile fayda etmediini ve insanlar iin en kuvvetli mnasebet zevciyyet mnasebeti
olduu halde, onun bile faydas olmadn beyanla kfrn her trl fevaide mani olacan
kfirlere tefhim ve bu vesileyle kfrden vazgemek lzm olduunu Cenab- Hak bu yetle tenbih
buyurmutur.
u tafsilta nazaran man-y yet: [Allah-u Teal Hazret-i Nh'un haremi (Vaile) ve Hazret-i
Lt'un haremi (Vahile) nin hallerini tebih tarikiyle kfirlerin hallerine misal olarak kfirlere beyan
buyurdu. Bu kadnlar kullarmzdan nbvvet mertebesini haiz iki salih kulumuzun taht- nikhnda
olduklar halde zahirde iman izhar ederlerse de batnda nifaklarn gizlemekle hiyanetten 6008 geri
durmadklar cihetle o iki salih kullarmz bunlarn hiyanetleri zerine terettp eden azaptan azck
bir cz'n bile defedemediler. nk kfr; her trl menfeata mani'dir. Binaenaleyh; taraf -
lh'den vefatlar zamannda onlara Cehennem'e girenlerle beraber siz de girin denildi]
demektir ki kibet mertebe-i Nbvveti haiz zevatn zevceleri olmak fayda vermeyip kfrleri;
onlar ehl-i nardan klmtr.
Hulsa; kfirlerin mmine, hatta bir nebiye bile her ne vehile olursa olsun mnasebetlerinin
onlara gelecek azab defi'de faydas olmad ve Hazret-i Nh ve Lt'un haremlerini bu mes'eleye
misl olarak Vcib Teal'nn kfirlere beyan ettii ve bu iki Nebinin kfire olan haremlerinden
Allah'n azabndan hi bir eyi defi'de muni klamadklar ve kibet onlara Cehennem'e girenlerle
beraber siz de girin denildii bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal Hazret-i Nh ve Lt'un haremlerinin hallerini ve kfirlerin hallerini temsil tarikiyle
bilbeyan bu iki hatunun kfire olmalar zevlerinin nr-u nbvvetlerinden istifadeye mani'
olduunu beyandan sonra kfirin kfrnn m'mine zarar vermeyeceini Firavun'un haremi
(Asiye) nin haliyle temsil ederek ehl-i imana beyan etmek zere :

240




()
buyuruyor.
[Allah-u Teal Firavun'un haremini misl olarak sol kimselere beyan etti ki onlar iman
ettiler. Zikret ol vakti ki o vaktta Firavun'un haremi Ya Rab ! Benim iin kendi indinde
Cennet'te bir oda bina et ve Firavun'dan, Firavun'un amelinden ve zlim olan kavmin
errinden beni kurtar dedi.]
ki Nebinin haremlerinin ehl-i Cehennem olup kfirlerle 6009 kfrde devam ettike ehl-i
imana mnasebetleri fayda vermedii gibi Firavun gibi bir kfirin haremine m'mine olduundan
dolay Firavun'un kfr aralarnda mnasebet-i zevciyyet olduu halde zarar vermeyip ehl-i
Cennet olduu ve bu vak'alann her ikisi ma'ksen birbirine benzediinden Cenab- Hak burada
emsal olarak kfirlere evvelkileri ve m'minlere ikinciyi darb- mesel tarikiyle beyan etmitir.
nk;Hazret-i Nh'tan haremi (Vaile) nin kfr sebebiyle fayda grmedii gibi Firavun'un
kfrnden haremi (Asiye) (R.A.) da iman sebebiyle zarar grmemitir. Zira; garabette u misaller
birbirine mnasiptir ve her iki misl de hatunlar hakknda olduu gibi birisi bir Nebinin mahreminde
ve taht- nikhnda olduu halde ehl-i Cehennem olmu ve nr-u nbvvetten asla istifade
etmemi, dieri de bir kfirin taht- nikhnda olduu halde kendinin iman sebebiyle zevci olan
kfirin kfrnden zarar grmemi ve ehl-i Cennet'ten olmutur. Binaenaleyh; her ikisi de insanlarn
ahvl-i garibeleri cmlesindendir.
Firavun'un haremi siye Firavun'un kfrnden istikrah ederek Ya Rab ! Firavun ve onun
amelinden ve kavm-i zalimden beni kurtar ve Cennet'te bana bir ev yap diyerek Cenab- Hakka
tazarru' etmitir. Bu tazarruun vakti; Fahri Rzi ve Hzin'in beyanlarna nazaran siye'nin Hazret-i
Musa'ya iman etmesiyle Firavun tarafndan katline kyam edildii zamandr. nk; Hazret-i
Musa'nn mu'cizesini grnce siye (R.A.) yksek sesle aktan iman etmesi zerine Firavun
irtidad etmesini siye'ye emretmise de siye Firavun'un emrine itaat etmediinden Firavun gazab
ederek Asiye yi armhla ldrmeye kyam ettii zaman Asiye bu mnacatta bulunmu ve Allah-u
Teal onun dus eseri olarak rhunu kabzedip, armhn acsn duyurmam ve rhu
kabzolunurken Cennet'te kkn gstermi ve keml-i surrla vefat etmitir.
u rivayet Hazret-i siye'nin beni Firavun'dan, amelinden ve kavm-i zalimden kurtar diye
du etmesine ve dusnn kabul de me'ml- kavi olmasna nazaran bu rivayetin doru olmas
ihtimali vardr, lkin kat' bir hkm verilemez. Yalnz kat' olan hkm; siye'nin m'mine olmas
ve Ya Rab ! Bana Cennet'te bir oda yap, Firavun'dan, amelinden ve zalim olan kavminden beni
6010 hals et diyerek istirhamatda bulunmasdr. Amma u istirhamn vakti ne zaman olursa
olsun ona hkm teallk etmez.

( )N e c a t ; bir kimsenin fena olan bir eyden kurtulmasdr. Firavun ve kavminin

amelleri fena olduundan siye o fena kavimden ve amellerinden kurtulmasn Cenab- Hakdan
istirham etmitir.
u tafsilta nazaran yetin mans: [Kfirin m'mine mnasebetinden fayda olmad gibi
m'minin kfire mnasebetinin de zarar olmadn darb- mesel olarak Allah-u Teal Firavun'un
haremini m'minlere beyan etti. Yani gnahkr olan bir kimseye muti' olan kimsenin taat fayda
vermedii gibi muti' olan bir kimseye de bakasnn gnah zarar vermez.] demektir. Binaenaleyh;
beyinlerinde karabet-i nesebiye ve sebebiye olsa dahi zarar ve fayda etmeyeceini ehl-i imana ve
ehl-i kfre teribi ve tehdidi mtemil olarak u iki darb- mesel ile Cenab- Hak son derecede
aklkla beyan buyurmutur. Binaenaleyh; zikredin ol zaman ve hatrnzdan karmayn ki o
zamanda Firavun'un haremi Rabbisine iltica ederek Ey benim Rabbim ! Kendi ind-i Ulhiyetinde
benim iin Cennet'te bir ev ihsan et ki o evde ben rahat edeyim ve beni Firavun'dan, amelinden ve
zalim kavmin errinden kurtar demekle tazarru' ve niyazda bulundu. nk; o zamanda siye
Firavun gibi bir kfirin zevcesi olduu halde onlarn kt amelleri altnda eziliyordu.

241

siye (R.A.) nm onlarn amellerinden raz olmadna iaret iin Firavun'dan kurtulmasna
du ederken amelinden kurtulmasn da dusna ilve etmitir. Ve yalnz Firavun'dan kurtulmakla
iktifa etmeyip kavm-i zlimden halsna du etmekle Firavun'un kavminin de Firavun gibi zalim
olduklarna iarette bulunmu ve Hazret-i siye'nin u dusn Kur'anda beyanla Cenab- Hak bir
kadnn kocas zalim olursa onun zalim olan kocasndan kurtulmasna du etmesi caiz olduuna
iaret buyurmutur.
Hulsa; m'min olan bir kimse iin, kfire mukarenetinin zarar vermedii ve buna misl
olarak Firavun'un haremi siye'yi Cenab- Hakkn beyan buyurduu ve bir kimse siye gibi zlim
elinde ve tazyik altnda olsa mnacatda bulunmas lzm olup 6011 mnacatn faydadan hali
olmad bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal ehl-i imana darb- mesel olarak Firavun'un haremi siye'nin halini beyandan
sonra ikinci darb- mesel olarak Hazret-i Meryem'in halini beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[Allah-u Teal darb- mesel olarak ehl-i imana mra'm kerimesi Meryem'in halini beyan
etti. O Meryem keml-i necabet ve kerameti ve eteinin tahareti, iffet ve ismetinin son
dereceye vasl olmas kendini erkeklerle grmekten ve grlmesi caiz olmayan mahallini
bir kimseye gstermekten hfzetti ve o dereceye bali oldu ki, zamanndaki kadnlarn
hepsinden ibadette ziyade ve belki enbiyadan maada ricalin cmlesine ibadette faik oldu ve
onun keml-i iffeti zerine Biz Azimn gmleinin yakasna kendi rhumuzdan frdk.
Binaenaleyh; o rh sebebiyle olu sa (A.S.) a hmil oldu ve Meryem kelime-i lh'yenin
cmlesini ve enbiya-y izama nazil olan kitaplarn hepsini tasdik ve her birine iman etti ve
doru yola keml-i mcahedesi ve tat- lhyede keml-i ihls ve bilmum mhimmatnda
Cenab- Hakka tevekkl- tmm sebebiyle ibadet ediciler zmresinden oldu.] Fahri Rzi ve
Hzin'in beyanlar vehile sa (A.S.) n nbvvetine mukaddeme olarak Hazret-i Meryem'in elinde
bir ok harikuladeler zuhur etti.
Vcib Teal Meryem (R.A.) y bu yette sfatla sena etmitir :
B i r i n c i s i ; Keml-i iffet ve ismet sahibi olmas, k i n c i s i ; Tasdiki vcib olan kelimat
ve kitablarn cmlesini tasdik etmesi, n c s ; bidler zmresinden olmasdr. 6012
u iki darb- meselle Vcib Teal ezvac- mutahherat dahi olduu halde bilmum kadnlarn
bu sfatlar zere bulunup ahlk- rezileden uzak olmalar lzm olduuna ve ricalden mahremi
olmayan bir kimseyle grmek caiz olmadna ve mahremleriyle hsn- muaeret, terbiye ve
adabn muhafaza vcib, nifak, cenk cidal gibi eylerden ihtiraz etmek lzm olduuna iaret ve
tenbih etmitir.

YRMSEKZNC CZ'N
VE
ONDRDNC CLDN SONU
MN OSMANLICA - TRKE SZLK
242

-AAb- Hayat: Hayat suyu

Aceze: Dknler, gszler
Adem-i liyakat: Liyakatsizlik
Adem-i mstemirre : Sabit det, srekli det
Ahd- mmet: mmetten biri
Ahar: Baka, dier, ikinci
Ahbar : (Ha) ile Bilginfer, srail oullar bilginleri, Mrekkebler
(H) ile Haberler, Hikyeler, Tarihler
Ahfad : Torunlar
Ahlf: (Ha) ile Andlar, yeminler, Yardmclar
(H) ile Bizden sonra gelecek plan halefler
Ahlf- Kiram : erefli halefler
Akall- kalil: En az, azn az
Akim: Ksr, ocuk yapmaz, sonu kmaz, verimsiz
Aktar- Alem : Alemin drt buca
Almat- Adide: Bir ok almetler
Altarik-i tedbir: Tedbir yoluyla
Alvehizan: Zan zerine
A'mal-i Zahire : Grnen iler
And: inat
Ara-y Faside: Fasid, bozucu oylar, reyler
Arz- Tih : Msr ile am arasmda Tur-i Sina'nn bulunduu yarmada da bir l
Asdik: Doru ve gerek dostlar
Ashab- zam: Byk ve ulu arkadalar
Ashab- Sebt: Yahudi kavmi
Asm: Temiz, namuslu, gnahtan ekinen
Aslb: Beller, Soylar, Kuaklar
Atlet: sizlik, bo oturma
A'van : Yardmclar
Ayt- Beyyinat: Delil, burhan ayetleri
A'zb- sti'cal: Acele, abuk azab
A'zm- Ceraim: Byk sular

-BBaid: Uzak, Beklenmedik, umulmaz

Bahl: Pinti, cimr
Bahir: Parlak, Gzel, ak, belli
Bahr : Denize ait, Denizcilikle ilgili
Basolunmak: Allahn Peygamber gndermesi.
Bedel-i Hun : Kan bedeli
Belde-i Uhr : Baka belde
Berahin-i Katiyye: Kat' deliller
Berhin-i Vazha : Ak, besbelli burhanlar
Berahn-i Uzma : Byk deliller.
Berdevam: Sren, srp giden, srekli
Berr: Karaya ait, kara ile ilgili
Bild- Islmiye : islm beldeleri
Bi'set: Gnderme, Bir peygamber gndererek halkn dine arlmas
Bi'set-i Nebeviye: Hz. Muhammed Peygamberin gnderilmesi

243

Buz-u Fillah : Allah iin dmanlk

Buhl : Pintilik, cimrilik
Butlan : Hakszlk, bo olma, Hkmsz olma
Ble: Beli kimseler
Bnvvet: Oulluk, evltlk
Bra: Mjde, ncil

-CClib : Kendine doru eken, ekip alc, ekici

Cebabire: Zorlayclar, Zorbalar, Zulm edenler
Cebnet: Korkaklk, yreksizlik
Cedd-i A'l: Ulu, erefli Cedd
Celdet: Yiitlik
Celb-i Menfaat: Menfaati gerektirme, menfaati ekme
Celi: Ak, meydanda, Parlak, aikr, Bir yaz eidi
Cemadt: Canllardan ve bitkilerden gayri cisimler
Cerim: Sular, su pahalar
Cevhir-i Mcerred: Mcerred cevherler, Kark ve katk olmayan cevherler
Cibyet: Toplama, derleme ; Gelir toplama ; Vakf kiras toplama
Cife: Le
Cihet-i Uhra : Baka cihet (yn)
Dallet: Azma, Doru yoldan kma
Dmen-i Pak: Temiz Etek
Darsselm: kinci kat cennet ; Badad ehri
Defaten: Bir defada, birden
Dehr: Zaman ve dnyaya ait, onunla ilgili; Dnya olaylarnn tabiattan olduuna inanp,
ahirete inanmayan adam.
Delil: Deliller
Delil-i din-i Mbin: Ak, belli dinin delilleri
Delalet: Yol gsterme, klavuzluk; Delil ve almet olma; z, iaret; Bilinen bir eyin baka bir
eyi de bildirmesi (uzaktaki dumann atee delleti)
DesisDesyis: Desiseler, gizli hileler oyunlar
Dest-i Emsl : Benzer el
Durb- Emsl: Atalar sz, Ataszleri

-EEbdan: Bedenler
Eb-i Evvel: lk baba (Hz. Adem)
Eb-i Sni: ikinci baba (Hz. Nuh)
Ebras: Vcdunda hastalktan ileri gelen, lekeler olan
Ebvb- Rzk : Rzk kaplar
Ebyt: Beyitler, iki msradan meydana gelme manzum paralar
Ecanib: Ecnebiler, yabanclar
Ecel-i Mev'd : Normal lm
Ecille-i mmet: mmetin ileri gelenleri
Ecr Mesbat: Allah tarafndan verilen mkfatlar, sevablar .
Ecsm: Cisimler, gvdeler, bedenler
Eda-y Ubudiyet: Kulluun yerine getirilmesi
Edevat- Harbiye: Harple ilgili takmlar
Edille-i Selse : deliller
Edna: Pek aa, en baya, ok alak; Az, pek az

244

Edviye : llar
Edyan: Dinler
Edyan- Batla: Hkmn kaybetmi dinler
Edyan- Saire : Dier dinler
Ef'al-i Kabiha : irkin, yakksz iler
Efl-i Nbeca: Uygunsuz iler
Efkr- Kaside: Tasarlanan fikirler
Ehass- A'za: Uzuvlarn balcas
Ehass- Ns : nsanlarn en sekini
Ehl-i A'raf : A'raf ehl
Eknim-i Selse : Hiristiyanlm, baba, oul ve rh-l-Kuds'ten ibaret l inan
Ekl: Bir ey yeme, yenilme
Ekser-i Evkt: Vakitlerin ou
Ekser-i Sfeha : Zevk ve elenceye dklerin ou
Elfz- Galize : Kaba szler
Elsine-i Ns : nsanlarn dili
Elyak : ok yakk lyk
Emarat- Nifak: ki yzllk, mnafklk almetleri
Emavir-i ilhi: ilhi emirler
Emkine: Mahaller, mevkiler, yerler, haneler, evler, meknlar
Emmare : Emreden, emredici, cebreden (ehvani haller de, gnah ve su ilemede)
Emr-i Kital: ldrme emri
Emr-i Mnker : Reddedilen emir
Emvl: Mlkler, para ile alnan eyler
Emvl-i Ganaim: Dmandan alman mlkler
Emvl-i Metruke : Terk edilmi mallar
Emvat: ller
Emzice: Tabiatlar, huylar
Emzice-i nsaniyye: nsanlk mizalar
Enhar- Erbaa : Drt nehirler
Enva-i Adide : Bir ok eitler
Enva-i Ceza: Cezann eitleri
Enva-i Fevakih : Meyvalarn eitleri
Enva-i Kabayih: Gnahlarm eitleri
Ercf: Yalan szler, dzmeler, uydurmalar
Erzil: Reziller, yzszler,
Erbab- tkan: Cenb- Hakk'a yakn kimseler
Ered : Doru yola daha yakn olan
Erzel: Alak, soysuz ; En alak
Esf-i Ns: Halkn en aa, en baya takm
Esbt: Evlt ve torunlar
Esfel-i Sfilin: Cehennem
Eslf : Bir memurluk veya hizmette birinden nce bulunmu olanlar,yerlerine geilen kimseler
Esn-y Salat: Namaz vakti
Esrar- Rubbiyet: Allah'a ait srlar
Esamm: Sar, iitmez
E'ar: Daha gzel iir syleyen
E'r: iirler
Eedd-i Zulm : Zulmn en iddetlisi
Ehas- Sire: Dier ahslar
Ehr- Hcum : Hcum aylar
Esna': En fena, en kt
Eref-i A'za : Organlarn en ereflisi
Evmir: Emirler

245

Evc': Arlar, sanclar, szlar

Evhamat: Esassz eyler, kuruntular
Evkat- Hamse : Be vakitler
Evsaf- Celile: Byklerin vasflar
Evsf-i lzime : Lzumlu vasflar
Evsaf- Zemme: Fena vasflar
Eyyam: Gnler, gndzler
Eyyam- Ma'dude: Saylm gnler
Ez'f- Muzafa : Kat kat, pek ok
Ezhercihet: Her cihetten
Ezmine: Zamanlar

-FFart- Hamakat: Ahmaklk arl

Fart- nhimak: Bir eyin zerine fazla dme taknl
Fart- Muhabbet: Sevgi de arlk
Fekhet: Ltfecilik, ho mizalk
Fekhet-i Fiddin : Dinde ltifecilik
Fevhi: Ahlksiz kadnlar
Fevaid-i Uhra : Dier faideler
Fevk: st, st taraf, yukar
Fevt: Bir daha ele geirmemek zere kaybetme, elden karma, karma
Feyz-i Kebr: Byk gelime
Fezhat: Rezillik, rsvalk
Fezil-i A'ml: Amellerin faziletleri
Fez: Fezaya ait
Frak- Dlle: Saptm, dallete dm, iman etmeyen frkalar
Frka-i Nciyye : Selmet yolunu bulmu frka, Mslman gurubu
Firkat: Aynlk
Fiten: Fitneler
Fr-u A'ml: Amellerin parlakl
Frt: Fer'in cem'i olan Fru'un cem'i
Ftur: Zayflk, geveklik

-GGabvet: Kaim kafalhk anlayszlk

Gabvet-i Mcesseme: Byk aptallk
Gabi: Kaln kafal, bn
Gadr: Vefaszlk ; Acmazlk; Hakszlk
Gala : Pahallk
Gart: Yamalar, apullar
Gr- erif : erefli maara (Hz. Peygamber'le Hz. Ebu Bekr'in gizlendikleri maara)
Gayur : Pek gayretli; Kskan ; Hamiyetli; Dayankl
Glzt- Kelm: Szlerin kabal
Gulv: nt, saldrma ; (Ed) Bytmenin ikinci derecesi takn sz
Gumum: Gamlar, kederler
Gn : Trl, renk renk
Gne : Trl, gidi, tarz
Gunne : Genizden gelen ses
Gunde: Uyumu, uyuklam

246

Gunde-i hk-i rahmet: Merhum olmu, lm

Gr : Mezar, kabir ; Mehur pehlivan Rstem'in lakab
Gurb: Karga
Guram': Alacakllar ; Dmanlar ; Fecrin ilk aydnl
Gurbet: Gariplik ; Vatan d, ydel
Grl: Olmam zm, koruk
Gureba : Garibler
Guref: ardaklar, kkler (Sre-i Guref; Kur'an'n 39. suresi)
Gr-hane : Trbe
Gristan: Kabristan, Mezarlk
Gr-ken : Mezar kazan, mezarc
Gurm: Bor, diyet gibi eyleri deme; Vergi
Gurrn: Grleyen
Gurb : Bir gk cisminin batnda grnmez olmas
Gusle: Ykama suyu
Gusas: Kederler, zntler
Gusn : Aa dallar, filizler
Gzin: Seiilmi, sekin

-HHabis-i Nefs : Nefsin ktlkleri

Habset-i Tynet: Yaratln ktlkleri
Habaset: Ktlk, alaklk
Hacer: Ta
Hadd-i ser'i: eriata uygun olarak verilen ceza
Hadis: Huds eden, kan, meydana gelen
Hafif-l akl: Hafif akll, kararsz
Hib : Mahrum ; mitsiz, kederli ; Zarar ve ziyana urayan
Halik : Mahluklar, insanlar; Satn alnan kadn hizmeti
Hal-i gabvet: ocukluk hal
Hlt- Garibe: Garib haller
Halk- Ecsm: Cisimlerin meydana gelii
Harset: Ekincilik, iftilik
Harekt- Nlyk: Layk olmayan hareket
Hsir: Zarara, ziyana urayan
Havass- Mdrike: idrk edilen duygular
Havyi: htiyalar, gerekli eyler
Havsala-i Beer: insann takati
Hayr- Mahz: Tam hayr
Hazk: iinin ehli, usta
Hazravat: Yeillikler
Hedm: Ykma, harbetme
Hsal-i Hamide: Sekin huylar
Hsl-i Memduha-i Kesir: ok vlen huylar
Hdemat- kka: Zahmetli, eziyetli iler
Hikem-i Hfiyat: Gizli eylerin sebepleri, hikmetleri
Hikem-i Meslih: lerin sebepleri, hikmetleri
Hin-i Bi'set: Gnderilme zaman
Hn-i cb: Icb zaman
Hin-i Vasiyyet: Vasiyyet zaman
Hn-i Vefat: Vefat zaman
Htta: Memleket, diyar, lke
Hiyel: Oyunlar, aldatmalar
247

Hiyel-i Fukaha: Fakihlerin aldatmalar

Hizb-i lah: Allah'n emrine uyan kimseler
Hud'a: Oyun, hle, aldatma
Hulul: Gelip atma ; Girme
Hulliyyt: Altn, gm, prlanta gibi znet eyalar
Husuf: Ay tutulmas
Hmm: Gamlar, kaderler
Huunet: Sertlik, kabalk ; natlk
Huteba: Hutbe okuyanlar
Hutur: Hatra gelme, akla gelme
Hutut-u Mnhaniye: Eri hatlar, yollar
Hccet-i Kta: Keskin delil
Huzuzt- Nefsni: Nefsn hazlar
Hmmet: Pek ziyade ihtiyarlk
Hrre-i Bali : Akl bana gelen hr kadn

-bd: Abidler, kullar ; badet edenler

bhe : Mubah klma, helal klma
bdet-i Evsan: Putlara ibadet
badet-i Mesnne: det edilmi ibadet
bk : Dim, devaml ; Yerinde evvelki halinde brakma; Snf geememe
btina: Bir eyin zerine bina etme, kurma, bir eye dayanma
cb- Maslahat: icab
cma- mmet: Byk fakihlerin, dinle ilgili bir mevzuda birlik olmas;
Mecaz olarak : Btn halk cmal: ihtisar etme, ksaltma; z hulsa
ctisar: Cesaretlenme
tinab: Saknma, ekinme, uzaklama
ddihar: Biriktirme ; Ktlkta yksek fiatla satmak zere topla yp saklama
fakat: iyi olma, iyilie dnme
fr: Kalba dkme ; ekillendirme
na: Zengin etme ; Muhta brakmama
tinam: Yama ve talan etme ; Zahmetsiz bir kazan gzyle bakma
va: Azdrma, azdrlma, ayartma
hdas: Meydana getirme, ortaya karma
hticac: Delil, vesika, ahit
k'r- Maas: Gnahlarn derinletirilmesi
hticacat: Delil vesika, ahit gstermeler
ktidas: Kutsiyet kazanmak
ktitf: Meyve toplama, devirme
lct: Mecbur etmeler, zorlamalar
lhh: zerine dmek, zorlama ; Israr etme, direnme
lka: Brakma, terk, atma
llm-i Lednni: Allah bilgisine ve srlarna ait olan ilim
lzam: Cevap veremez hale getirme, susturma
mrar- Hayat: Hayatn geirme
mtidd: Uzama, uzanma ; Uzay
.
mtisal: cb edeni, gerekeni yapma, bir misale gre hareket etme ; Alman emre boyun eme
nfak : Nafaka verip geindirme besleme
nfisl: Ayrlma ; Me'murluktan azledilme, karlma
nhiraf: Dnme, sapma ; Doru yoldan kma ; Deime, bozumla ; Krklk ; Krlma,
gcenme
nhitat: Dme ; Yalla yz tutma, ihtiyarlk ; Kuvvetten dme ; Bir iin inmesi
248

nhizam: Hizmete urama, bozulma, yenilme

nkisam: Taksim olma, blnme
nkyad- tam: Tam olarak kendini teslim etme
nirah: Alma ; Aklk, ferahlk
nta: Netice verme, neticelendirme ; Dourma
ntifa': Snme
ntibah: Uyarma ; Gz akl ; Sinirlerin ve uzuvlarn harekete gemesi
ntizam: Zam olunma, katlma
rde-i Bahir: Ak emir
rz : Yz evirme ; ekinme, Saknma
rkp: Bindirme, bindirilme
rtifa: Ykselme, ykseklik
rtihl: Gme, getme ; lme
rtikb: Kt bir i ileme ; Yiyicilik, rvet yeme
rtia: Rvet alma, rvetilik
s'af: Birinin isteini kabul edip yerine getirme
sal: Buldurulma, vardrma, ulatrma, ulatrlma
'sr: Gletirme, Fakirleme,
skat: Skt ettirme, susturma ; Mnakaada cevap veremiyecek hale getirme ; Kandrma,
raz etme
sm-i Mevsl: "O ey ki, o kimse ki" manalarn anlatan kelimeler
stib: iine alma, iine sma ; Tutma, kaplama
stiane: Yardm isteme
stiaze: "Ezu bi'llhi mine eytnir-rcm" veya "nez billh" "el-iyz bi-llh" gibi szler
syliyerek Allah'a snma ; Snma
stib'd: Uzak grme, ihtiml vermeme
stibsar: basiretli olma, hesapl hareket etme Isti'cl: acele etme
sti'dd: Kabiliyet ; Anlayllk ; Aklllk
stifza: Feyizlerime, feyiz alma
stifra: Odalk alma, odalk yapma ; Yataa alma, beraber yatma
stifsar: Sorma, Sorulma
Istirab: Garib bulma, ama
stirak: Dalma, iine gmlme ; Kendinden geip dnyay unutma ; Boulma ; Fazla
mbala
stihbab: Mstehap grme, bir eyi iyi, gzel sayma stihfaf: Ehemmiyet vermeme, kk
grme
stihkak: Hak kazanma
stihra: karlma, karma ; Netice karma ; Mana karma anlama
stihvz: Galip gelme, zafer kazanma
stika': Olmasn bekleme, olacak diye endieye dme
stikbar: Byklenme, kendini byk grme
stilm: pme veya el srme ; Kabe'nin tavaf srasnda "Hacer-l Esved" in elle okanmas
ve izdiham dolaysyle bizzat e srlemiyorsa, okama iaretinin yaplmas ve uzaktan el ile
selmlama
stima: (Hemze ile) I Birinin ziyaretine gitme
stimrar : Srme, devam etme
stimale: Gnl ekme ; Teselli etme, avutma
sti'mal: Kullanma
stimrar: Srme devam etme
stinbat: Bir son veya iten gizli bir mana karma
stinfk: Nafaka peyda etme
stinak: Abdest alrken veya temizlik iin buruna su ekme ; iddetli koklama
stirdad: Geri alma, geri isteme
stitat: Takat, G yetme

249

stiva: Msavi olma ; Kaplama, rtme

stizah: Bir eyin ak olarak bildirilmesini isteme, aklama isteme
stzh- Keyfiyet: Bir eyin iyi veya kt olmas cihetinin aklanma-masmn istenmesi
stizan: zin isteme ; Danma
hd: ehdet ettirme, ahit olarak gsterme
tibah: phelenme
tira: Satn alma
't: Verme, verilme
tb: (Elif ile) Kolsuz, yakasz kadn gmlei
tb: (Ayn ile) Azarlama, darlma
tb : Azarlama, tersleme
t'b: Yorma, yorulma
t'm: (Elif ile) ikiz dourma
tm: (Ayn ile) Yemek yedirme, yemek verme, verilme
tle-i lisan: Dil uzatma, svp sayma
tkan: Muhkem, salam klma ; nanma, emn olma
tlf: Telef etme, mahvetme ; Lzumsuz yere harcama ; Yoketme, bozma
tlf- Nefis: Nefsini ldrme
tmam: Tamamlama, bitirme
'tis: As kullanma, asaya dayanma
'tisam: El ile tutma, tutunma ; Gnahtan saknma ; Temiz olma
tizar: zr dileme
tmnn- Kalb: Kalbden inanmak
'
Ittiba: Tbi olma, uyma
ttihaz: Edinme, edinilme ; Kabul etme ; 'tibar etme ; Kullanma ; Kurma, dnme
'vicac: Eri br olma, eilme ; Doru hareket etmeme
z'c : Yerinden koparma ; Rahatsz etme, can skma

-KKabayih: Yakksz irkin eyler

Kabyih-i Ef'l: Hareketlerin irkinlikleri
Kabih: irkin, yakksz, fena, ayp
Kadeh: Bardak, kk bardak, ki barda
Kffe: Hep, btn, cmle
Kfir-i Mtemerrid: Dikkafal kfir
Kaht: Ktlk, kuraklk
Kall: Az ey, ok olmayan
Karabet: Yaknlk, hsmlk
Karbet-i Nesebiye: Ayni soydan gelmek suretiyle meydana gelen asl hsmlk
Karye: Ky
Ksib: Kazanan
Kavid-i Arabye: Arab kaideler
Kavanin-i 'er'iyye: er' kanunlar
Kebir: Byk gnahlar "Allah'a irk komak, faizle al-veri ve i yapmak zina etmek, adam
ldrmek"
Kerh: renme, tiksinme
Kesb-i yed: Elinin kudretiyle kazanma
Kbel-i ilhi: lahi taraf
Klde: Gerdanlk, akarsu
Kllet: Azlk ; Ktlk
Kssa-i ma'hde: Zikredilen kssa
Kyas- Fukaha: Hakknda ak yet veya hads bulunmayan meselelere dir, zerine yet ve
hads olan benzerlerine'gre lim'ler tarafndan verilen hkm
250

Kisb: Kazan
Kitle-i Vhid: Birlik olan kitle
Kizb-i Mahfe: Tam yalan

-LL-bdd: Gerekli, gerek, lzm

Lhik: Yetiip ulaan ; Eklenen
La-ya'kil: Akl banda olmayan, yaptn bilmez, dalgn
La-yuadd: Saylmaz, saysz, pek ok
L-yuhs: Saylmaz, hesaba gelmez
Lehviyyat: Oyun, elence gibi eyler
Leziz-i Ahiret: Ahiretin lezzetleri
Livta: Erkekler arasndaki cinsi sapklk
Liynet: Yumuaklk

-MM-i Tahr: Temiz su

M-bih-il-Hayt: Hayata vesile olan
Ma'dud: Sayl, saylm ; Muayyen, belli
Ma'dm: Yok olan, mevcut olmayan
Ma'fvv: Affolunmu, suu balanm
Mamum: Gaml, kederli ; Bulutlu, kapal, skntl
Mahall-i me'men: Gvenilir yer
Maharim: Haramlar
Mahmul: Haml olunmu, yklenmi
Mahlka: Benimsenen, alman kaside, iir
Mak'ad- aksa: Son oturulacak yer, en byk toplant yeri
Makarr: Karar edilen, durulan yer ; Oturulan yer ; Ocak, merkez ; Pytaht, Bakent
Makbul- -ehde: ahadeti kabul edilmi, edilen
Makderet-i ilhi: ilahi kuvvet
Makhur: Kahrolmu, malub olmu ; Allah'n gazabna uram
Maalkerahe: Kerahetle, istemiyerek
Ma'ml: 'ml edilmi, yaplm
Mansb- Nbvvet: Peygamberlik hizmeti
Ma'reke: Sava meydan
Maslp: Aslarak ldrlm
Masruf: Sarf olunmu, harcedilmi ; evrihni, dndrlm
Matrd: Kovulmu, vazifesinden karlm
Ma'tuf: Eilmi ; Yneltilmi
Ma'th: Bunam, bunak
Manet: Yardm ; Azk, yol yiyecei
Mazanne: Bir eyin vcdunun zannolduu yer. ; Ermi sanlan
Mazmum: Zammolunmu, ilve olunmu
Ma'zur: zrl, zr olan
Mebhis: Bir eyin bahsolunduu yerler ; Aratrma, aratrma yerleri, mnkaa yerleri
Me'cr: Ecir ve sevab verilmi olan
Medyun: Borlu, verecekl
Meftih-i Gayb: Gayb anahtarlar
Mefruat: Kilim, seccade, koltuk
Mefrz: Farz klnm
Mehlik: Helak olacak yerler, tehlikli yerler veya iler.

251

Me'haz: Bir eyin alnd, karld yer; kaynak

Mekrim: Keremler, cmerdlikler, iyi ahlklar
Mekr: Hile
Me'klt: Yiyecekler
Melbsat: Libaslar, giyecek eyler
Melce': iltica edecek, snacak yer
Melhuz: Mlahaza edilen, dnlebilen, hatra gelen
Me'lfat: Allmlar
Me'ml: mit olunan, umulan,! beklenilen
Menfi': Menfaatler, karlar
Menfi-i Kesre: Bol ganimetler, ok menfaatler
Menafi-i mahsusa: Hussi menfaatler
Menasik-i hacc: Hac olmak zere mekkeye gidenlerin Kabe'yi ziyaret etmeleri, Arafat'da
vakfeye durma, kurban kesme, ihram giyme muayyen bir yerden bir yere yrme, gibi yaplan
ibdet rknleri ; Bunlarn yolunu, usln gsteren kitap
Mensuh: Nesh olunmu, hkmsz braklm, hkm kahdrlm
Meratib: Mertebeler, rtbeler, dereceler
Mertib-i isti'dad: sti'dad mertebeleri
Merhn: Rehn edilmi dn alnan bir eye kar, garanti olarak verilen ey ; Muayyen
zaman, bir eye bal
Merkz: Dikilmi, saplanm ; Tabiatnda, yaratlnda bulunan
Merre: Defa, kere
Mesabe: Derece, rtbe
Mesib: (Ayn ile) zor iler, mkller
Mesil-i Diniyye: Dinle ilgili meseleler
Meslih-i Dnyeviyye: Dnya ile ilgili iler
Meserret: Sevin, en
Mestim': itilmi, duyulmu
Menet: lmeyecek kadar yiyecek iecek ; Zahmet, meakkat
Mevni': Manler, engeller
Mevrs: Miras kalm, ana babadan gemi Mevsl : Vaslolunmu birlemi, kavumu
Meyyit: lm
Mezya-y insaniye: nsanlk meziyetleri
Mihan: Skntlar
Mkt: Mekke yolu zerinde baclarn ihrama girdikleri yer
Mikat: ine kandil lmba gibi eyler koymak iin duvarda yaplan o-yuk, hcre
Muhaze: Azarlama, kma ; Tenkd
Mukab: Cezalandrlm
Muhid: Antlama yapanlardan her biri ; slm hkmetine bir para deyerek kendini himaye
ettiren (hiristiyan veya bir baka dinden kimse)
Muarref: Ta'rif edilmi, etrafyla bildirilmi ; Bildik, belli, bilinen
Muattal: Ta'til edilmi, braklm ; Bo, isiz
Muayyebat: Ayp ve iren eyler
Muayyenat- askariye: Asker erzak
Mubah: lenmesinde sevap ve gnah olmayan ey
Mu'cizat- zahire: Grnen mucizeler
Mufahham: (Ha ile) Kmrlemi, kmr hlini alm
Mufahham: (H ile) Sayg, byklk, ululuk kazanm, i'tibarh
Mufazzel: Tafdl edilmi, bakalarna stn tutulmu.
Muhakkik: Tahkik,eden, soruturucu
Muhal: Mmkn olmayan, olamaz, olmaz
Muhalled: Tahld olunan, daim
Muharremat: eriate haram ve yasak olan eyler
Muhasama: ki taraf arasndaki dmanlk

252

Muhikk: hkak eden, hakk yerine getiren ; Hakl, doru

Mhlik: Helak eden, ldren, ldrc
Muhsenat: Haramdan saknan temiz, namuslu kadnlar
Muhtasar: Ksaltlm, ksaltma
Muhtedi: Hilekr, dalevareci
Mhtezz: Titreyen, ihtiraz eden
Muin: ne eden, yardmc
Mukrin: Bitiik, yaklam, erimi
Mukrr: krar eden, doruyu syleyen ; Fkhda; (birinin, kendisinde hakk olduunu haber
veren kimse)
Muktedabih: ktid edilen, uyulan ; nde bulunan, kendisine uyulan (mam Reis)
Munkarz: nkraz bulan, biten arkas gelmeyen,, snen, zrriyeti tkenmi, kesilmi olan
Musb: sbet etmi, rastlam, zerine dm ; Musibete uram
Musraa: Pehlivanlk, greme
Musirr: srar eden, direnen, ayak direyen
Musb: isabet eden, rast gelen, yanlmayan
Muslh: Isllh eden, iyiletiren, arabulucu
Mut: taat eden, boyun een, ; Bal ; Rahat
Mu'terif: 'tiraf eden, kendi kusur ve kabahatini gizlemiyerek syliyen, anlatan
Mttehiz: ttihaz eden, kabul eden, sayan Muttali' : renmi haber alm bilgili, haberli
Mu'tekid: 'tikad eden, inanan, dn btn
Mu'tekif: Bir ibadethaneye ekilip namaz niyaz ve ibdetle megul olan ; Ramazanda mi'de
i'tikfa ekilen
Mu'tezile: Kaderi inkr edip "kul ettiklerinin yaratcsdr" diyen ve Allah sfatlarn kadim
saymakta ehl-i snnetten ayrlan ve vsf bin At yolunda olan kimseler ki, "kaderiyye" de bunun
kollarndandr
Muzmerat: Gizli, sakl rtl, dar vurulmam, ide sakl eyler
Muztarr: aresiz kalm, zorlanm
Mblt: Kayrma, himaye ; Dikkat, tin ; Dikkat ve dnme ile kayglanma
Mubassr: Gzetici, bekleyici
Mbtil: ptl eden, hkmsz brakan
Mclese: Birlikte, beraber oturma
Mcavir: Komu ; Tekkeye ekilip oturan ; Yurdunu ve diyarn terk ederek zamann
Harameyn-i erifeyn'de ibdetle oturan
Mcazat: Karlk ; Bir sua kar ceza ektirme
Mdahane: Dalkavukluk
Mdrt: yze glme, dost gibi grnme
Mdebbir: Tedbir alan, tedbirli dnce ile hareket eden
Medd': Tediye olunmu; Ed olunmu ; Ma'n, mefhum,
Mfarekat: Ayrlma, uzaklama ; Bir yerden ayrlma ; Boanma
Mheyya: Hazr, hazrlanm
Mkefat: Hakikat ehline Allah srlarnn grnmesi, kendileri Allah nurunu grmeleri ;
Meydana karma
Miknet: Kuvvet, kudret
Mlki: Buluan, kavuan, gren
Mlzemet: Bir yere veya kimseye smsk balanma ; Gidip gelme ; Bir ile devaml megul
olma ; Staj grme
Mmselet: Benzeme, benzeyi
Mmt: Yoldalk, beraber gitme ; Suyunca gitme, uysallk gsterme
Mmted: mtidd eden, uzayan, sren; srekli
Mnacebet: Asl bulunma, soy temizliini iddia etme
Mnkehe: Nikahlanma
Mnkat': Kesilen, kesilmi ; Arkas gelmeyen, son bulan ; Ayrlm
Mnkerat: eriate yaplmas yasak edilen eyler

253

Mnzel: nzl olunmu, aa indirilmi

Mr: iki yzl kimse
Mrtefi': Ykselen, yksek, yce
Mrtekib-i kebir: Byk yakksz i yapanlar, rvet yiyenler
Msamma': itilmi, duyulmu
Mstafir: istifar eden, gnahlarnn balanmasn Allah'tan dileyea
Mstahsen: Gzel saylm, beenilmi
Msteb'ad: Uzak grlen, olaca sanlmayan
Mstelzm: stilzam eden, gerektiren, gereken
Msterid: rad edilmesini, doru yolun gsterilmesini istiyen
Mstear: Kendisiyle maverede bulunulan kendisine i danlan; Vekletlerde vekilden
sonraki mir
Mtefavit: Birbirinden farkl, eitli olan, aralannda fark bulunan
Mteferri': Teferru' eden bir kkten ayrlan ; Bir kkle ilgili olan
Mtemerrid: Dikbahlk eden, dikkafal
Mtenassh: Nasihat kabul eden, t dinleyip uslanan
Mtenebbih: ntibah eden, uyanan, uyank uslanan, akimi bana toplayan
Mtteki: ttika eden, dayanan, dayanm
Mvalt: Dostluk, dostne muamele, karlkl muamele, himaye, muavenet
Mzahrefat: Sprntler, pislikler

-NNbedid: Grnmez, belirsiz, kayp

Nakz- Ahd: Yemini bozma
Nr- Cahm: Cehennem atei
Nasr: Yardm eden
Nazar- istidll: Yol gsterme bak
Nedb: Yara eseri kalan organ
Nehar: Gndz
Nehb: Yama, apul
Nekre-g: Gln szler syleyen, tuhaf fkralar, hikyeler anlatan
Nesayih-i Beli: Ak nasihatlar
Nevh: Yasak eyler
Nevhid: Turun memeli kzlar
Nevks: Noksanlar, eksikler
Nevkis: Balarn daima nne een adamlar .
Nezfet-i Kmile: Olgun, temizlik
Niam- Bakiye: Kalan ni'metler
Nik bed: yi, kt
Nikmet: iddetli ceza
Ni'met-i Uzma: ok byk ihsan, ok byk saadet
Nisyan: Unutma
Nukul: Nakiller, hikyeler, rivayetler.
Nutfe: Dl suyu, sperma ; Duru, saf su ; Meni

-RRsih: Salam, temeli kuvvetli ; Bilgisi (din bilgisi) ok geni olan

Recl- Kmil: Olgun erkek
Refah-i Bak': Bak rahatlk
Refakat: Refiklik, arkadalk

254

Remmal: Remil dken, fal aan, kayptan haber vermek iddiasnda bulunarak dolandrclk
eden (adam)
Remiy: Atma, tfek atma
'
Revbt: Balar ; Mnasebetler ; Ballklar ; Tertipler, sralar, usuller, dzenler
Rz-i Bari: Allah'n rzas
Rikkat- Kalp: Kalp incelii
Rububiyet: Efendilik ; Allah'a itlik
Rub'-u Mesken: Oturulacak yerin drtte biri
Resa: Reisler
Rtbe-i Ruhani: Ahiretle ilgili olan derece

-SSabvet: ocukluk, sablik

Sibe: Ba bo braklm hayvan
Shir: Sihir yapan
Sil: (Sat ile) saldran
Sil: (Sul'den) Sul eden ; Dilenci ; (Seyeln'dan) akcSalbet-i Diniyye: Din salaml
Salavat- Mefrze: Farz ohnant Hz. Muhammed iin edilen dualar
Sarf- Makderet: Kuvvet sarfetme
Savt- Bl: Yksek ses
Sebk: Bir eyi eritme, kalba dkme ; brenin tarz ve tertibi
Sebkat: Geme, ilerleme
Sefhet: Zevk ve elenceye ar derecede dknlk ; Aklszlk ; Harvurup harman
savurma
Sefh: Zevk ve elenceye dkn, parasn pulunu israf eden aklsz
Sefk-i Dima': Kan dkme, kan dkclk
Sehfet: Zayflk, hafiflik ; Geveklik
Senim: Hisse sahibi
Sehl: Kolay
Sekmet: Hastalkl olma
Sekinet: Rahat, sakinlik
Sekert- mevt: Can ekiirken gelen baygnlk, dalgnlk
Semahat: Cmertlik, el akl, iyilikseverlik
Sev-i Tark: Yol beraberlii
Sevb: Bez ; Elbise
Sia-i Hazz: Holanma rahatl
Sibak: Bir eyin st taraf, gemii ; Ba, balant
Sinn-i bul: Bul ya
Sret: Bir kimsenin ii, hli, tavr, gidii, ahlk ; Hal tercmesi
Siyak: Szn gelii, ifde ekli
Sudur: Sdr olma, meydana karma, olma
Subet: Glk, zorluk
Suret-i Seciyye: Seciyyenin sureti, karakter tarz
Surt-i uhra: Baka suret, dier tarz
Suver-i Muhtelife: eitli ekiller
Sfeha: Sefihler, zevk ve elenceye dkn olanlar
Skn: Oturulacak yer
Slk: Bir yola girme, bir yol tutma ; Bir tarikata intisb etme
Snnet-i Diniye: Dinin nizm, Dinde Hz. Muhammed'in szlerine, ilerine ve tasviblerine
uymak

255

-TTaaffn: ryp kokma

Taahhd: (1) zerine alma, yaplmas iin sz verme ; Bir iin yaplmas iin resm olarak
szleme
Taakkul: Akl erdirme, zihin yorarak anlama ; Hatrlama
Ta'ahhur: Sonraya, geriye kalma ; Gecikme
Taalll: Vese ve bahane arama, yalandan bahanelerle bir iten kamm
Taallm: renme, ders alarak renme, elde etme
Taammm: (Umumdan) umm olma, ummileme ; (mme'den) sark sarma ; (Amm'den)
amca olma
Taannd: inat etme, direnme, ayak direme
Taassubat- Btla: Btl taassublar
Taayy: Yaama, geinme
Tavn: Yardm etme
Tabib-i Hzik: iinin ehli olan doktor
Tib: Tvbe eden
Tab' Salim: Salam tabiat, iyi huy
Ta'cil: Acele ettirme, abuklatrma
Ta'dad: Sayma, say ; Birer birer syleme, sayp dkme, saym
Tafzz: Gm kaplama
Tagaddi: Gdalanma, beslenme
T: Azgn, isyan eden
Tagayyb: Kayb olma, grnmeme
Tagayyurat- Garibe: Garib deimeler
Talb: Bir iliik Ve ilgiden dolay bir kelimeyi baka bir ma'nay da iine alacak ekilde
kullanma ; Baba ile anneye "ebeveyn" denilmesi gibi
Tahaddr: (Ha ile) Yoku aa inme ; Yukardan aa akp gitme
Tahaddr: (H ile) rtnme (kadn hakknda, tesettr gibi)
Tahallf: (1) Geride kalma, arkada braklma, (2) Uygun gelmeme
Tahavvl: Deime, bir hlden bir hle girme
Tahls: Kurtarma, kurtarlma
Tahmil: Ykleme, ykletme, ykletilme ; Bir ii birinin zerine brakma
Tahrim: Haram klma, kmma
Tahzir: (Zl ile) Sakndrma, sakndrlma ; Men etme
Tahzr: (Dat ile) Hazrlama ; l hazrlama ; Yeillendirme
Tahzr: (Z ile) Men' etme, nlenilme
Taife-i Nisa: Kadn kafilesi
Takarrb: Yaklama, yanama ; Vakti yakn olma
Takarrr: Karar bulma, kararlama, karar klma ; Yerleme
Takbih: irkin grme, beenmeme
Taksirat: Kusurlar
Takyid: art koma ; Balama ; (S) Harfe nokta ve hareke koyma
Tams: (se ile) det grme, ayba
Tams: (sin. ile) Yoketme, belirsiz etme
Ta'n: Svme, ayplama
Tanzifat: Temizlik ileri
Tarassud: Gzleme, bekleme, dikkatle bakma, gzleme
Tak: Taravetli, taze
Tark: Yol
Tark- Tedri: Basamak hlindeki yol, derece derece, basamak basamak ilerleme
Tarz- Taayu: Yaama ekli, yaama yolu
Tasadd: Bir ie girime, balama
Tasadduk: Sadaka olarak verme, verilme
256

Tasmim: Tasarlama, kat'i olarak niyetlenme

Tasrif: stedii yolda idare Allah, Hak.) ; Gramerde bir kelimenin ekimi
Tathir: Temizleme
Tatahhur: Temizlenme
Tav'an: steyerek, kendi isteiyle
Tavk- Beer: hsan gc
Ta'zib-i Haps-i Matar: Yamurun habs edilmesinden ileri gelen azab (yamursuzlukdan
mtevellid ztrab)
Ta'zr-i er'i: er' azarlama, tekdir etme.
Tebaiyet: Tab' olma, uyma
Tebeddlt- Acibe: Acayip deiiklikler
Teberr: Sevmeyip yz evirme
Teb'id: Uzaklatrma ; Kovma
Tebir: Mjde verme
Tecemmu': Toplama, ylma
Tecemml: Sslenme
Tedeyyn: (dn'den) Dine bal olma ; (deyn'den) Borlanma
Tedmir: Yok etme, mahvetme, tepeleme
Te'dibat- akka: Zahmetli terbiye etmeleri, meakkatle yola getirme, terbiye etme
Teehhl: Ehlileme ; Evlenme
Teemml: yice, etraflca dnme
Teenni: Yava hareket etme ; lerisini dnerek dikkatli davranma
Tefavt: ki eyin birbirinden farkl olmas ; ki ey arasndaki fark
Tefevvuk: ste kma, ykselme
Tefevvh: Aza alma, syleme ; Mnasebetsiz sz syleme, dil uzatma
Tefrit: Tersine arlk, ortalamann ok altnda kalma,
Tefrid: Dnyadan geip yalnz Allah ile megul olmak.
Tefviz-i Umur: lerin datm, havalesi
Tegavvut: Byk abdest bozma
Tehzib: slah etme, dzeltme, temizleme
Teklif-i akka: er'i cevaz bulunmayan ve teklif kaidelerine de uymayan vergi
Teksl: enme, tenbellik, ilgisizlik
Tekeffl: Birine kefil olma, kefalet etme, feyz verme
Telbs: Aybn, kusurunu rterek bir eyi sahtelendirme ; Sret-i haktan grnerek hile edip
aldatma ; Oyun, hile
Telvis: Bulatrma, kirletme, pisletme
Temadi: Srme, srp gitme, uzama
Temerrd: Dikballk, inat, direnme
Temekkn: Mekanlama, yer tutma, yerleme
Temessk: (I) Tutunma, sarlma (2) Bor senedi
Temiyet: Yrtme, yrtlme ; Meydana gelmesini kolaylatrma
Tenezzh: Gezinti
Tenfr: (nefret'ten) Nefret ettirme, irendirme, tiksindirme, tiksindirilme ; (nefr'den) Savaa
toplama; asker toplama
Tenkil: Uzaklatrma ; bret olacak bir ceza verme ; Tepeleme
Tergib: Arzu ettirme, istek verme, isteklendirme
Terhib: (Ha ile ) Birine "merhaba" deme, hal ve hatr sorma
Tervi: Kymet ve itibarn artrma ; Geirme ; Tutma, destekleme
Tesdid: Hayrl ie doru yneltme; Uzunluuna dorultma, dorultulma
Teshil: Kolaylatrma
Tealiye: Teselli verme, avutma
Tesmiye: Ad koyma, isim verme ; Besleme ekme
Tee'm: Uursuz sayma
Teeff-i Sadr: c aldktan gnln rahatlamas

257

Tevi: Kartrma, karma kark etme

Tevars: Mirasa konma ; Birinden dierine irsen geme
Tevbih: Tekdir, azarlama
Tevcihat: Rtbe Vermeler, verilmi rtbeler
Tevkir: Gzel karlama, arlama, ululama
Tevsik: Salamlatrma, vesikalandrma
Tezekkr: Hatra getirme ; Bir meseleyi konuma
Tezvi: Eklendirme

-UUhde: Sz verme, bir ii zerine alma (2) Vazife (3) Yapma, becerme
Umre: Hac mevsiminin dnda Kbeyi ve Mekke-i Mkerremenin mbarek yerlerini ziyaret
etme
Ukl-i Beer: nsan akllar
Umur-u Din: Din ileri
Umur-i Mhimme: Ehemmiyetli iler
Umur- Snaat: Sanat iler

-bvvet: Babalk, atalk

mm-l- Habis: arap, iki, habasetlerin anas
mm-l Maasi: Gnah anas gnahlarn anas
mem-i Salife: Gemi mmetler
mniyye: mit ; stek, arzu ; Niyet, kuruntu
stz: stad

-VVakt- Merhun: Beklenen a ve zaman

Vas: Bir lnn vasiyetini yerine getirmeye me'mur edilen kimse ; (mmiye mezhebine gre)
Ha Ali (R.A)
Vech-i Meru': Kanuna uygun taraf
Vehle-i l: lk balang, birdenbire (2) rkilme, rkme
Vettakdir: Takdir zere
Vesy: Vasiyetler, bir kimsenin, ldkten sonra yaplmasn istedii eyler
Yldan: Yeni domu ocuklar ; Kullar, kleler
Vik' : Cim'a ; Sava, ceng, harb
Vizr- Vebal: Gnah ve azab

-YY: Ey, hey!

Yaban: Medeniyetten uzak insansz yerler
Yaban: Almam, yabans
Ybis: Kuru
Yd: Anma, hatrlama
Ydigr: Anmlk, hatra, hediye
Yafes: Nuh aleyhisselamn oullarndan birinin ad
Yafta: Yaktrma, damgalama
Yaz: Esmer, yavuz, yaman
Yahu: Ey o, ey muhatabm!

258

Yahudi: Yakup aleyhisselamn oullarndan Yehudann neslinden gelen rk

Yahya: Kuranda ad geen bir peygamber
Yakaza: Uyanklk
Yakazaten: Uyanklk halinde
Yakn: Kesin bili
Yed-i Atfet: Merhamet eli
Ycc Mcc: Kurnda sz edilen dzen tanmaz iki topluluk
Yed: El
Yed-i beyz: "beyaz el" mnasnda Musa aleyhisselamn bir mcizesi
Yed-i kudret: Kudret eli
Yegn yegn: Birer birer
Yegne: Tek, bir
Yehd: Yahudiler
Yeis: mitsizlik
Yek: Bir, tek
Yekem: Tek gzl
Yekdier: Bir bakas
Yekdil: Tek gnl
Yeknesak: Devaml ayn hlde olan, tekdze
Yekpre: Tek para
Yeksan: Dmdz, yerle bir
Ymn: Uur, bereket

-ZZecr: nleme, yasak etme ; Zorlama ; Kovma ; Eziyet, skma

Zecr-i Azm: Byk eziyet
Zekvet: Kavrama ; abuk anlama
Zelle: Srb kayma ; Hata, peygamberlerin sehvedip yanlmalar.
Zevc-i ahar: (Vefat veya boanmadan sonraki) baka zev
Zevi-l ukul: Akl olanlar, insanlar. Tasavvufta, halk zahiren, hakk btnen grenler
Zihar: Karlkl yardmlama ; Hukuk (eskiden) hocasnn karsn mebbeden mahremi olan
bir kadnn bakmak caiz olmayan bir uzvuna tebih eylemesi (cahiliyyet zamannda Araplar arasnda car ve talk envamdan ma'dud idi. eriat- slmiye tarafndan bu nevi talk menedilmi ve
zecr iin zhr eden kimseye kefaret vazolunmutur)
Zikr-i Melzm: Lzumlu anma
Zimm: Yular, hayvan yular
Zir-i cenh: Kanatn alt
Z-rahim: Hsmlk, akrabalk
Zuaf-y Avam: Aa tabakann zayflan
Zuhurat: Hesapta olmayan, Umulmadk hadiseler
Zulmet: Karanlk
Zu'm: Batl zan ; phe
Zuyf: Misafirler, konuklar

259