SRE VE KONU ADI

SAYFA NO

11. CLDN FHRST. 2330

YRMBRNC CZ.. 2333
Ehl-i kitabla mcadele-i hasenenin lzumu......................
Kur'an' inkr edenlerin zalim ve mubtil olduklar................................
Kur'an'n her zaman mucize olduu.......................................... .........
Hicrete msaade-i lhiyyenin vrudu.................................................
Hicrette rzk korkusu olmad...........................................................
Rzk kullarn arzusuna tabi' olmayp meiyyet-i lhiyyeye tbi'olduu.....

2333
2335
2336
2339
2341
2342

SRE- RM... 2347

Rm'un ehl-i Frs zerine galebesi.....................................................
Zahirde insann istinad ettii ey....................................................
Kyamette nsn frkalara ayrlp herkesin kendi emsaliyle bulunaca.....
Be vakit namaza dellet eden yet ve tebihin lzumu.............
nsann birbirine zt olan eczadan terekkb......................................
lemin intizam zevle zevce arasnda olan muhabbete baldr...
adenin ibtidaen icaddan daha kolay olduu.......................................
Allah'n dll ettii kimseyi hidayette klan bulunmad........
man- kisbnin muteber olup iman- ftrnin mutebe olmad....
Her frkann kendi mezhebiyle ferah ettii..........................................
Allah'a rabt- kalb etmek her trl istirahati mucibdir ...........
Ahlk- hamideden n beyan ve m saf i re riayet.................
nsanlarn gnahlarnn lemin fesadna, ft ve beliyyata sebeb olduu...
Rzgrlarn rahmet-i lhiyye cmlesinden olduu..............
Muannitlere sz duyurmak imkn olmad.......................................
hirette zlimlerin mazeretlerinin kabul olunmayaca........

2347
2351
2353
2355
2356
2357
2360
2363
2363
2364
2366
2368
2369
2372
2374
2377

SRE- LOKMAN.. 2379

Kur'an'n erbab- ihsana hidayet olduu.............................................
Bilcmle oyunlarn gazab- lhyi calip olduu...................................
Lokman'a hikmet verildii....................................................................
Hz. Lokman'n oluna nasihati................................... ........................
Ebeveyni hakknda insana vasiyyet olunduu....................................
Hz. Lokman'n oluna namazla emri ve kibirden nehyi .......
Hayvanat iinde merkebin sadas en irkin sada olduu.........
Ehl-i imann meslei kavi bir meslek olduu.......................................
Kelimat- lhiyyenin nihayeti olmad...............................................
hirette peder evldn ve evld pederin vebalini yklenmeyecei .
Mugayyebat- hamse'nin tafsilt........................................................

2379
2382
2386
2387
2387
2389
2390
2392
2394
2397
2399

SRE- SECDE.. 2401

Kur'an'n iki sfatla tavsifi.....................................................................
Kyamet gnnn mikdar bin sene olduu........................................
Meleklmevt'in ervah kabzndaki keyfiyyet........................................
Cenab- Hakkn ehl-i iman eyle senas.......................................
Faskla mminin msavi olamayaca ve Hz. Ali ile Velid'in mnazaalar....

26

2401
2405
2406
2408
2409

hiret azabna nisbetle dnya azabnn hafif olduu............ 2412

mmetlerin ihtilfnn yevm-i kyamette fasl olunaca........ 2414
nsanlarn ve hayvanlarn intifa' ettikleri nebatatla kudretullah'a istidlal
etmeyenleri tevbih ................................................. 2415

SRE- AHZB.. 2416

Bir kimsede iki kalb olmad.............................................................. 2417
Zhar'a mtaallik mesail ve ecnebi bir ocua olum demekle olu olmad.. 2419
Bir kimsenin kendisi, nesebinin gayriye nisbeti haram olduu.... 2421
Ezvac- mutahharatn cmle mminlerin valideleri olduu....... 2421
Enbiyadan misak alnd.................................................................... 2423
Mnafklarn ehl-i iman ifal iin szleri............................................. 2426
Zaman icab baz beldenin ismini deitirmekte bir beis olmad . 2427
Muharebeden firarn ecele faidesi olmad......................................... 2429
Resulullah'da iktidaya ayan haslet-i hamide olduu........... 2433
Ehl-i imamn her halde ahdinde sebat ve ahdini ifa ettii ........ 2434
Ben Kurayza Yahudilerinin ihlki....................................................... 2436
Resulullah'n ezvacm muhayyer kld.............................................. 2438

YRMKNC CZ2440
Ezvac- mutahharatn gnahlarna azab iki kat olduu gibi ibadetlerine sevabn da
iki olduu gibi ibadetlerine sevabn da iki olaca..
Kadnlara ziynetlerini gstermemek lzm olduu................
Allah'n ve Resulnn emrine kar mminler iin hyar olmad ..
Resulullah'a Hz. Zeyneb'in nikh olduu............................................
Resulullah'n hatemlenbiya olduu...................................................
Allah' ok zikretmek lzm olduu......................................................
Kfirlere ve mnafklara itaat caiz olmad........................................
Zifaf olmadan talk verilen hatuna iddet lzm gelmedii........
Hatunun Resulullah'a hibesi mihir makamnda olduu.........
Resulullah'n zevcelerinden istedii ile nsiyyette muhayyer olduu..
Bilizin Resulullah'n hanesine girmek caiz olmad...........
Hicb yetine dair tafsilt....................................................................
Salvat- erifenin zmu..................................................................
Ehl-i imana ezann byk gnah olduu ..........................
Tesettr- nisvann fevaidine ve onda olan hikmete dair tafsilt ...
Ehl-i imana gizli eza edenlerin hkm- er'isi.....................................
Ehl-i Cehennemin Cehennemde muhavereleri .......................
Cenab- Hakkn Hz. Musa'y kavminin iftirasndan tebriesi......
nsann emaneti kabul ve nefsine zalim olduu..............

2440
2442
2444
2446
2448
2449
2452
2452
2453
2455
2458
2460
2461
2462
2463
2464
2465
2466
2468

SRE- SEBE' 2469

Cenab- Hakkn hamde istihkak..............................................................................
Ahkm- eriati ibtle sa'y edenlerin cezalar iddetli azab olaca ...
lem-i mkevvenata bakarak hare istidlalin lzumu...............................................
Hz. Davud'a dalarn itaati ve elinde demirin yumuak olmas.............................
Hz. Davud'a zrh yapmasiyle emrin vrudu................................................
Hz. Sleyman'a bakr madeninin akd ve cinnilerin inkyad..............................
Hz. Sleyman'n vefatna aa kurdunun delleti.................................................
Kavm-i (Sebe') e dair tafsilt ..............................................................
(Seylelarim) e dair tafsilt...................................................................
27

2469
2471
2474
2475
2475
2476
2477
2479
2480

Kavm-i (Sebe') in mahall-i bereket olan karyelerin harab olmasna dualar sebebiyle
karyelerin harab olduu......................................... 2482
Mriklerin mezheblerini tafsil.............................................................................. 2484
Resulullah'n bilcmle insanlara resul olduu....................................................... 2487
Ehl-i kfrn gnalar inadlarna ve adem-i imanlarna sebeb olduu . 2491
yt- lhiyyeyi ibtale sa'y edenlerin kibetleri azab hsrandr.. 2494
yetleri inkr ve dini ibtale sa'y edenlere varid olacak hitab.... 2496
Din-i slm tedkik hakknda tefekkrn lzumu................................................... 2498
Btl olan putperestliin iade olunamayaca.................... 2500
Ehl-i kfrn hirette iman edecekleri ve lkin hirette imann faide etmeyecei. 2502

SRE- FTIR 2504

Meleklerin kanatlar olduunu beyan.............................................................
nsanlarn ni'met-i lhiyyeyi zikirle kretmeleri lzm olduu ......
Hayat- dnyaya marur olmamak ve eytann szne aldanmamak lzm olduu. ..
Kt amel sahibinin iyi amel sahibine msavi olamayaca........
Hile yapanlarn hilelerinin helak olduu.........................................................
Kfirle mmini ac ve tatl sulara tebih.........................................................
Allah Teal'nm isterse insanlar giderip yerine dier bir mahlk getirecei.....
Cenab- Hakkn insanlar gnahlardan t; vecihle tenf'ir ettii....
Her mmette bir nevi veya nzur eder ulema bulunduundan mmetlerin itizar
kabul olmad.......................................................
Farz olan zekt alenen vermek evldr.............................................
mmet-i Muhammediyyenin Kur'an'a vris olup ksma mnkasem olduu ...
Ehl-i Cennete Cennette meakkat ve yorgunluk gibi evleri dokunmayaca ....
Kfirlerin ebeden muazzeb olmalarna sebeb ebeden kfre nivvetleridir..
Zlimlerin birbirine vaadleri gururdan ibaret olduu..........
Hile. sahibinin ayana dolat.........................................................
nsanlar gnahlar sebebiyle muahaze olunmu olsalard yer yznde hi bir hayvan
terk olunmazd.............................................

2504
2506
2507
2508
2511
2513
2517
2518
2519
2522
2523
2525
2528
2529
2531
2534

SRE- YASN 2535

Kur'an'n inzlindeki hikmet.................................................................
sar'n hayra mul ve Levh-i mahlz'da her eyin yazl olduu
Antakya ahalisinin Hz. sa'nn elilerini tekzibleri..............
Resullere biz sizinle tee'm ederiz dedikleri.....................................
Habib Neccar'n kavmine nesayihine dair tafsilt...............................

2536
2540
2541
2543
2544

MN LGAT

2547

28

SRE- ANKEBUTun devam

YRMBRNC CZ
&&&&&
Vcib Teal mrikleri iradn tarikini beyandan sonra ehl-i kitab iradn tarikini beyan
zmnnda :

buyuruyor.
[Ey mminler ! Ehl-i kitapla mcadele etmeyin, ill gzel tanklarla mbahase edin.
Ancak ol kimseler ki, onlar ehl-i kitaptan zulmedenlerdir, onlarla mcadele edin.]
Yani; ey ehl-i iman ! Rabbinizin emrini yerine getirdikten sonra ehl-i kitabn kitabullah
muhafazaya dikkat edip kitaptan ahkm istinbat eden ulemasyla iddetli ve glzatll mbahase
etmeyin, ill gaayet gzel tariklar intihab ederek mbahase edin ki, onlarda olan huunete liynetle
ve gazaplarn hazmla mukaabele edin. nk; onlar insaf ve adalet zere hareket edince sizin
de iddeti terkedip mlayim bulunmanz lzmdr. Ancak ehl-i kitaptan ol kimseler ki, cizye ve
hara vermekten imtin'la, Allah'a veled isnadetmekle Ve Allah'n -h- eli baldr demekle
zulmettiler. Onlarla iddetli mbahase ve onlar ilzam ve iskt edin, 4218 zulm udvandan
vazgeinceye kadar uran. Zira; haksza hakk kabul ettirinceye kadar almak lzmdr.
Hzin'in beyan vehile bu yette m c a d e l e - i h a s e n e yle murad; Kur'an' onlara
tefhim, yetleriyle hakka davet, delillerini mlyemetle beyan ve onlarn fikirlerini defaten istihfaf
ederek dallete nispet etmemektir. nk: ehl-i kitap bir kitaba iman ettikleri cihetle mriklere
kyas olunmaz. Elbette Allah'n kelmndan, ahkmndan, enbiyann ahvalinden ve vahy-i lhiden
haberdar olduklarndan kendileri limane ve insafla hareket ederler. u halde onlarn bu
hareketlerine kar ulem-y slmiyenin mcadeleyi terkederek db- mnazaraya riyetle
hakimane mbahase edip hakk meydana koymaya almas lzmdr. Amma onlardan birtakm
muannidler cizye kabul etmez ve Hz. sa h-- Allah'n olu demek gibi zulmde devam
edenlerle iddetli mcadele lzmdr ki, onlar ilzamla tarik- istikaamete davet edilsin.
Z a l i m l e r le murad; cizyeden imtina' eden ve zimmeti kabul etmeyen ve ahdi nakzedenler
olduuna nazaran man-y nazm : [Ey mminler ! Siz cizye ve zimmeti kabul edenlerle gaayet
mlayim ve tatl lisanla mbahase edin. Ancak ehl-i kitaptan ol kimseler ki, onlar zimmetten
ktlar ve cizyeden imtina' ve ahdi nakzetmekle zulmettiler. Onlarla iddetli mcadele edin, hatta
icabederse klca sarln.] demektir. Binaenaleyh bu yet; ehl-i kfrle mbahasenin cevazna ve
mbahasenin usuln ve itikaadiyatn esasn tahkik iin vaz'olunan ilm-i kelm taallmn
lzumuna ve db- mnazarann kavaidine riayet lzm olduuna dellet eder. Bu yetin
muharebe yetiyle mensuh olduunu beyan edenler varsa da yette zimmlerle mcadelenin
gzelini intihab etmekle emir olduu gibi zimmetten kanlarla iddetli mcadeleyle dahi emir olup

29

iddetli mcadele ise klla muharebe olduundan mensuh deildir, belki muharebeyi emreden
yete muvafktr. Binaenaleyh; mensuh demeye ihtiya yoktur.

&&&&&
Vcib Teal ehl-i kitapla gzel mbahasenin cevazn beyandan sonra mcadelenin
tanklarn beyan etmek zere : 4221

()
buyuruyor.
[Ey mminler ! Cizye kabul edip zimmette devam eden ehl-i kitaba siz deyin ki, Ey ehli kitap ! Taraf- lhiden bize ve size inzal olunan kitaplara biz iman ettik, bizim ve sizin
ma'budumuz birdir ve biz o ma'buda inkyad ederiz demekle onlara mukaabele edin.]
Yani; ehl-i kitap kendi kitaplarndan size bir mesele haber verirlerse siz onlar tasdik veya
tekzib etmeyin, onlara yle mukaabele edin, deyin ki Biz, Rabbimiz tarafndan kullarn slah iin
bize ve size inzal olunan kitaplara iman ettik. Nasl iman etmeyelim? Bizim ve sizin ma'budumuz
birdir, ayrlk yoktur. u halde kitabn cmlesini inzal eden ancak o ma'buddur. Binaenaleyh; biz o
ma'budun emirlerine ve kitaplarna keml-i ehemmiyetle inkyad ederiz deyin ki, onlarn
hiddetlerini teskin etmi olasnz. u halde yette ehl-i kitaba ta'riz vardr. nk; onlar
ruhbanlarn erbab ittihaz ettiklerinden Allah'a inkyadlar lyk vehzere deildir.
Hzin'de beyan olunduuna nazaran mam- Buhr'nin Ebu Hreyre Hazretlerinden rivayet
ettii bir hadiste Reslullah Ehl-i kitap kitaplarndan size birey haber verdiklerinde tasdik veya

()

tekzib etmeyin. Belki

yet-i kerimesini nihayetine kadar kraat edin buyurmutur.
nk; onlarn haber verdikleri ey doruysa tekzib caiz olmad gibi batlsa tasdik de caiz olmaz
ve onlar incitmek de caiz deildir. Binaenaleyh; eslem-i tarik Biz kendi kitabmza ve sizin
kitabnza iman ettik demektir. nk; baz rivayette Yahudiler Tevrat' branice okur, ehl-i slama
Arapaya tercmeyle beyan ederlerdi. Cenab- Hak bu yette onlara suret-i hasenede mukaabele
etmek lzm olduunu beyan etmitir. Binaenaleyh; Mslmanlarla muahedesi olup muharip
olmayan ehl-i kitaba bu yette beyan olunduu vehile 4220 slb-u hakmaneyle mukaabele ve
mlyemetle mdafaa olunmas tenbih ve tavsiye buyurulmutur.

&&&&&
Vcib Teal ehl-i kitaba kar nasl syleneceini beyandan sonra Kur'an' Reslne inzal
ettiini ve ehl-i kitaptan Kur'an'a iman edenler ve etmeyenler bulunduunu beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Habibim ! Gemi resllere kitap inzal ettiimiz gibi biz sana da Kur'an gibi muazzam
bir kitab inzal ettik.]

[Binaenaleyh; ol kimseler ki, biz onlara kitap verdik. Onlar sana verdiimiz kitaba
iman ederler.]

30

[Ve u ehl-i Mekke'den de Kur'an'a iman edenler vardr.]

()

[Halbuki biz yetlerimizi inkr etmez, ill kfirler inkr ederler.]
Yani; mminler elbette ktb- sabkaya iman ederler. Zira; Habibim ! Ktb- sabka gibi biz
sana Kur'an' inzal ettik ki, o Kur'an ktb- sabkann hak olduunu tasdik ve enbiyann cmlesine
iman ta'rif eder. u halde Kur'an'a iman eden ktb- sabkaya ve enbiyaya iman eder. nk;
Kur'an, onlara iman emrediyor. Hl byle olunca ol kimseler ki, biz onlara kitap verdik. 4221
Onlardan (Abdullah b. Selm) ve onun arkadalar gibi ehl-i kitap Kur'an'a iman ederler ve u
Araplardan bazlar da Kur'an'a iman ederler. Zira; bizim yetlerimizi inkr etmez, ill kfirler inkr
ederler. Yahut yetin mans yledir : [Habibim ! Enbiya biraderlerine kitap inzal ettiimiz gibi
sana da inzal ettik. ol kimseler ki, biz onlara kitap verdik. Onlar kendi kitaplarna iman ederler ve
onlardan bazlar da Kur'an'a iman ederler ve bizim yetlerimizi inkr etmez, ancak ehl-i kitaptan
ve Araplardan kfir olanlar inkr ederler.] demektir.
Hzin ve Beyzv'nin beyanlar vehile kendilerine kitap verilen ehl-i kitapla murad; zaman-
saadetten evvel gemi olan ehl-i kitaptr. nk; onlarn cmlesi kitaplarnn beyan vehile gerek
Reslullah'a ve gerek Kur'an'a iman ederlerdi. Binaenaleyh; bu yette ehl-i kitabn Kur'an'a iman
ettikleri beyan olunmutur. Amma Reslullah'n zuhru ve Kur'an'n nzul zerine biroklar
hased ederek iman etmemilerdir ve bir ksmnn

)
(

da iman ettiini Cenab- Hak

cmle-i ltifesiyle beyan
buyurmutur. u halde ehl-i kitabn cmlesinin Kur'an'a iman inzalden evvel kitaplarnn beyan
vehile imandr.
B a z l a r n n i m a n yla murad; Reslullah'n bi'setinden sonra imandr.

&&&&&
Vcib Teal Kur'an' inzalini beyandan sonra Kur'an'n vahyolduunu ispat iin Reslullah'n
Kur'an vahyolunmazdan evvelki ahvalinden bazlarn beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[Y Ekrem-er Rusl ! Sen Kur'an'n inzalinden evvel bir kitap okur ve sa elinle yaz
yazar olmadn. Eer vahiyden evvel okur yazar olsaydn mrikler senin hakknda phe
ederlerdi.]
Ve derlerdi ki ; Muhammet ! (S.A.) ktb- sabkadan istinsah etti ve eski kitaplar okudu.
Bu ahkm onlardan rendi. Binaenaleyh: getirdii vahiy deildir. te bu szleriyle mrikler
ta'nederlerdi. Su halde vahiyden evvel okuyup yazmak olmaynca bu gibi isnadta cr'et edenler
ohnusa da dinletememilerdir. nk: bu isnadn esbabndan okumak ve yazmak gibi biey
olmadkndan herkes nazanda yalan olduu zahirdir. Halbuki Kur'an ek ve pheye mahal
deildir. Zira: Kur'an'n nazm- bedii, man-y garibi ve slb-u hakimi mu'ciz ve harikuladedir.
Binaenaleyh; erbab- akl Kur'an"n vahyolduunda tereddd etmez. Amma akl mflisi ve kendini
ukaldan zanneden humakaa ve sfeha gruhu ekkedor ve i'razda bulunur.
Beyzv'nin beyan vehile Ku'an'da sek edenlerin kfirler olduklarna iaret kin Cenab- Hak

()

buyurmutur ki, ek icabeder esbap bulunmayarak sekkettiklerinden nubtl

unvanyla zemmolunmulardr.

31






()
[Belki Kuran kendilerine ilim verilen eldln kalplerinde hak zerine dellet eden delili vazha ve yt- beyyinedir, bizim hakka dellet eden yetlerimizi inkr etmez, ill zlimler
inkr ederler.]
Vcib Teal Kur'an'n ehl-i ilmin kalplerinde mahfuz olduunu beyanla tahrif olunmayacana
iaret etmitir. Binaenaleyh; Kur'an'n dier kitaplara nisbetle hfz gaayet kolay olduu cihetle
kyamete kadar hafzlarn kalplerinde mahfuz kalacak ve hibir kimse deil bir kelimesini, tek bir
harfini bile tayir edemeyecektir. Amma ehl-i ilhad ve birtakm mfsidler Kur'an' okutmamaya ve
hfzn menetmeye alrlarsa da murad- lhye kar hib hsir olmaktan baka birey
kazanmazlar. nk; Kur'an'n hmisi Allah'tr. Binaenaleyh; Kur'an' inkr edenleri Cenab-
Hakkn zulmle tavsif buyurmas ehl-i slm iin teselli ynnden kfidir.
Zira; zlimlerin akbetleri daima rsv olmaktr. Zlimle 4223 mubtl ikisi bir manya
olduundan bundan evvelki yette yetleri inkr etmez, ill mubtller inkr ederler denmesine ve
bu yette nkr etmezler, ancak zlimler inkr ederler demek mnafi deildir. nk: her mubtl
zalim ve her zlim mubtldir.

&&&&&
Vcib Teal Kur'an'n vahyolduunu beyandan sonra kfirlerin phelerini beyan etmek
zere :

()
buyuruyor.
[Kfirler Keke Muhammed (S.A.) zerine nbvvetine dellet eder Rabbisinden bir
yet nazil olmu olayd dediler. Habibim ! Sen onlara de ki Sizin istediiniz yetler
Allah'n indindedir. Ben ancak sizi azapla korkuturum, yoksa sizin istediiniz yeti
istediiniz zaman getirmeye me'mur deilim demekle cevap ver.]
Yani; y Ekrem-er Rusl ! Senin mucizatna kanaat etmeyen mrikler dediler ki Ne olayd
Hz. Muhammed zerine Rabbisi tarafndan Salih (A.S.)n devesi ve Ms (A.S.)n asas gibi
nbvvetine dellet eder almetler olayd da biz de iman edeydik demekle nbvvetine itiraz
ettiler. Onlar byle deyince sen de onlara de ki yetlerin cmlesi Allah-u Teal indinde mahfuz ve
kabza-i kudretindedir. Allah-u Teal isterse halkeder, isterse etmez. Benim vazifem ancak iman
etmediiniz surette azab- lhiyle sizi inzar etmektir. u halde sizin istediiniz gibi baka mucize
benim elimde deildir. Zira; mucizeyi halkedecek Allah-u Teal'dr Binaenaleyh; mmetin her
istedii mucizeyi getirmemekten nebi mes'l olmad gibi nbvvetine dahi bir halel gelmez.
nk; bir kere nebinin nbvvetini ispata kfi mucizesini meydana koyduktan sonra tekrar be
tekrar inat zere mucize isteyenlere istedikleri mucizeyi getirmeye me'mur deildir, eer mmetin
her 4224 istediini getirecek olsa ahkmn tebli ve eriatn te'sis haleldar olur. Zira; had-
mmetin istedii tkenmez ve herkes aklna geleni istemekten geri durmaz ve onunla megul eder
dururlarsa arada maksat fevtolur.

&&&&&
Vcib Teal Reslnn mucizesi kfi olduundan baka mucize isteyenleri tevbih etmek
zere :

32



()
buyuruyor.
[Habibim ! Nbvvetinde ekkederler de onlar zerine tilvet olunan kitab bizim senin
zerine inzal ettiimiz mucize ynnden onlara kifayet etmedi mi? Elbette kifayet eder. Zira;
u tilvet olunan kitapta iman olan kavim iin byk nimet ve mev'ize vardr.]
Yani; ey Resl- Zian ! Mrikler senin nbvvetinde ekkederler, baka mucize isterler de
bizim Cibril vastasyla senin zerine inzal ettiimiz kitap onlar zerine tilvet olunuyor.
Nbvvetine dellet eder mucize ynnden onlara kfi olmad m? Halbuki Kur'an baka
mucizeden mstanidir. Zira; btn muarzlar ciz kldndan mucizelerin etem ve ekmelidir, her
zaman ve her saatta meydan- mbarezede mu'terizlerine meydan okuyup duruyor. Binaenaleyh;
her zaman her beldede ilyevmilkyam sabit ve nazil olduu gn gibi herkesi malp edip duruyor,
kafiyen inkraz bulmaz ve galebesini kaybetmez. Amma mucizt- saire byle deildir. Zira; onlar
baz zamanda mevcut, dier zamanda mnkariz olur. Kezalik bir beldede mevcut, dier beldede
yok olur. Mesel as-y Musa'nn mucize olmas Hz. Msnn hayatyla merut olduu gibi Hz.
Msnn hayatnda dahi icab- hale gre harikulade halini iktisabeder. Yoksa Kur'an gibi her an,
her saat mucize olmaz. u halde Kur'an gibi bir mucize meydandayken onun gayr bir mucize
istemek inat ve eser-i hamakattr. Zira; Kur'an'n inzalinde ve bizzat Kur'an'da iman edenler iin
rahmet-i azme ve nasihat- vefire vardr. nk; Kur'an, iman eden insanlar sadet-i dareyne sl
eder. Binaenaleyh; Kur'an taraf- lhide kullarna byk ihsandr. Kur'an'a iman etmeyip mucize
olduunu kabul etmeyen kfirler hakknda rahmet olmak yle dursun helaklerine bd
olduundan onlar haklarnda iman etmediklerinden felkettir. nk; Kur'an'dan intifa' etmek
imanla mukayyeddir. u halde iman etmeyen intifa' edemez.
Fahri Rzi'nin beyanna nazaran bu yette Reslullah'n nbvvetinin umum olduuna iaret
vardr. Zira; Reslullah'n mucizesi umum olarak zuhr etmitir. Mesel Kur'an' iitmedik bir
kavim olmad gibi Kur'an'n vasl olmad bir belde dahi yoktur. Binaenaleyh; Reslullah'n
nbvvet davas her yerde sabit ve mucizesi her yerde bariz ve muarazasndan herkes ciz
olduundan herkesin iman etmesi vcibtir. nk; Kur'an' mucizelikten iskaat eden onun mislini
veya bir ksa sresini getirebilmeli. Getiremeyince hak olduunu bilip davetine icabet etmek
vcibtir.

&&&&&
Vcib Teal Kur'an'n mucize ynnden kfi olduunu beyandan sonra u mucizeyle sabit
olan risalete iman etmeyenleri tehdid etmek zere :

buyuruyor.
[Ey Resl- Mkerrem ! man etmeyen muannitlere sen de ki, Ben nbvvet
davasnda sdkm ve sdkma mucizem de kfidir. Ey mrikler ! Madem ki, bu mucizeye
kanaat etmiyorsunuz ! u halde sizinle benim beynimde ahit ynnden Allah-u Teal kfi
oldu, baka ahit istemez. Zira; Allah-u Teal gklerde ve yerde olan hereyi bilir.]
Binaenaleyh; sizin benim nbvvetimi inkrnzn hi te'siri yoktur. nk; Allah-u Teal benim
resl olduumu, 4226 sizin inadnz, benim size Kur'an' tebli ettiimi ve sizin ne gibi
mukaabelede bulunduunuzu bilir ve ehadet eder. u halde siz ister tasdik edip saadete nail
olun, isterseniz tekzib edin ekaavetiniz zere dim olun. Bana asla zarar yoktur. Zira; Allah-u
Teal yerde ve gklerde olan cmle esrar ve bilhassa sizin ve benim halimizi bilir, sakl birey
yoktur demekle onlar ilzam et.
33

&&&&&
Vcib Teal mrikler, ehl-i kitap ve Resl arasnda cereyan eden ahvali beyandan sonra
gerek mriklerin ve gerek ehl-i kitabn mezheplerinin batl olduunu beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[ol kimseler ki, onlar btla iman ve Allah-u Teal'ya kfrettiler. te onlar dnya ve
hirette zarar edenlerdir.]
Yani; ol kimseler ki,, onlar eytan'a iman ve onun emrine imtisal, hava ve heveslerine
tebaiyetle Allah'n gayrya ibadetle kfrettiler. te onlar iman kfre deitiklerinden zarar ettiler ve
zarar ancak onlara aittir. nk; onlarn kfrnden Allah'a bir noksan arz olmad gibi kfrlerinin
zarar kendilerinin gayrya tecavz de etmez. u halde kfrlerinin zarar kendilerine mnhasrdr.

&&&&&
Vcib Teal kfirlerin azab isti'cl ettiklerini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Habibim ! Kfirler azabn aceleten gelmesini senden ister ve Vaad ettiiniz azap
gelecekse geliversin derler.] 4227

[Eer onlara azabn gelmesi iin ta'yin olunmu bir vakt-i muayyen olmam olsayd
onlarn istedikleri vakit, azap gelirdi. Ve lkin ta'yin olunan vakit, muayyen olduundan o
vakte te'hir olunmutur.]

()

[Ve onlarn haberi olmad ve bilmedikleri halde onlara azap elbette fc'eten gelir.] u
halde acele etmesinler. nk; er ge azap elbette gelecektir. Fakat ta'yin olunan zaman bekler.
Binaenaleyh; kfirlerin isti'cllerinin te'sri yoktur.
Beyzv'nin beyan vehile bateten gelecek azabn yevm-i Bedir gibi azab- dnya olmak
ihtimali olduu gibi herkesin mevti olmak ihtimali de vardr. nk; herkesin eceli malm olsa
ecelinin vaktini bildiinden tevbeye itimad eder, env'- fsk u fcuru ilerdi ve yeryzn zulm
tuyan kaplard. Binaenaleyh; Cenab- Hak herkesin ecelini gizli kld ki, her saatte eceline
muntazr olsun.
Hzin'in beyanna nazaran bu yet (Nadr b. Haris) hakknda nazil olmutur. nk; (Nadr) n
Eer sznde sadksan y Muhammedi Bizim zerimize semadan ta yadr demesi zerine bu
yetin nazil olduu mervidir.

()
34

[Habibim ! Onlar senden azabn aceleten gelmesini isterler. Halbuki Cehennem kfirleri
elbette ihata edecektir.]
Yani; kfirler kendi mezheplerinin hak olduunu ve onunla azaptan kurtulup selmet
bulacaklarn mid ederek Habibim ! Senden azabn aceleten gelmesini isterler. Halbuki taraf-
lhiden onlara mev'd ve hazr olan Cehennem o kfirleri elbette ata edecektir ve bugn
Cehennem'de onlarn yerleri muayyendir. nk: 4228 bu dnyada Cehennem'in tabakalarn
icabeden seyyit her taraflarn ihata etmitir. u halde onlar bu dnyada Cehennem bilfiil ihata
etmemise de bilkuvve ihata etmi demektir. Zira; onlarn irtikb ettikleri cinyt ayn-
Cehennem'dir.
Kfirlerden hi bir fert hari kalmayp Cehennem'in cmlesini ihata edeceine iaret iin her
ferde mil olan ihata lfz varid olduu gibi ihatann sebebi, kfr olduunu beyan iin ism-i

( )lfz dahi varid olmutur. nk; kfirlerin zikri

getiinden (
) yerinde ( )gelse man sahih olurdu ve lkin Cehennem'e
istihkaklarnn sebebi kfr olduuna iaret olmazd. u halde kfirleri Cehennem'in ihatasnn
sebebi kfrleri olduunu beyan iin (
) lfz gelmitir.
zamir yerinde ism-i zahir olarak

&&&&&

Vcib Teal Cehennem azabnn kfirleri ihatasnn keyfiyetini beyan etmek zere :

()
buyuruyor.
[Zikret Habibim ! ol gn ki, o gnde onlar stlerinde ve ayaklarnn altndan azab-
Cehennem rtecek ve taraf- lhiden bir melek Tadn amelinizin cezasn diyecek.] u
halde o gn ve o gnde ihata edecek azab bunlarn hatrlarna getir ki, mtenebbih olsunlar.
Yani; kfirlerin stlerinden ve altlarndan her taraflarn Cehennem azab brd zaman
Cehennem onlar ihata edecektir. u beyan olunan azap cisimlerine mahsustur ve yalnz bununla
kalmayp azab- ruhan ile dah muazzep olacaklardr. Zira; taraf- lhiden onlara Tadn
amelinizin azabn denilecektir. Binaenayh, bu sz onlara ihanetle elem-i ruhanyi muciptir,

()

vcutlarnn hibir zaman azaptan hl kalmayacana' iaret iin

lfz varid olmutur.
nk
g a i y : bireyi tamamyla setredip rtmek mansnadr. Binaenaleyh; Onlar azap setreder
demek Azaptan hl bir cihetleri ve zamanlar olmaz demektir.

&&&&&
Vcib Teal mriklerin ve ehl-i kitabn ayr ayr hallerini ve herbirerlerinin itaata rabet
etmedikleri cihetle azab- Cehennem'e mstehak olduklarn ve Cehennem azab her taraflarm
ihata edeceini beyandan sonra kfirlerin ehl-i iman ezaya musir olmalarna binaen Cenab- Hak
hicrete msaade ettiini beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
35

[Ey benim mmin kullarm ! Benim arzm genitir. stediiniz mahalle gidebilirsiniz.
Sizin iin msaade vardr. Ancak bana ibadet edin.]
Yani; ey benim Allah'a ve Reslne iman eden halis kullarm ! Eer siz imannzn muktezas
olan amelinizi eriatnzn beyan vehile ed etmeye bir beldede frsat bulamaz ve muktedir
olamazsanz o beldede karar etmeyin, belki o beldeden ibadetinizi edaya msait dier bir beldeye
hicret edin. Zira; benim arzm vsi'dir. Her nereye gitseniz sizi istiab eder. u halde huzur-u kalple
eda-y ibadet edebileceiniz bir beldeye nakletmeye me'zunsunuz. Binaenaleyh; her yerde ve her
beldede ibadetinizi ancak bana hasredin.
Tefsir-i Taberi ve Hzin'in beyanlarna nazaran yetin mans yle olmak muhtemeldir :
[Eer bir beldede ma'siyet ilerseniz veyahut bir zlim tarafndan ma'siyetle emrolunursanz ey
mmin kullarm ! O beldeden kan. Zira; arzm vsi'dir. stediiniz yere 4230 gidebilirsiniz. Fakat
her nerede olsanz ibadetinizi bana hasredin. nk; benden baka ibadete mstehak yoktur.]
demektir. Allah-u Tlah Teal arzn vs'atn beyanla rzkn vs'atna iaret etmitir. Yani Ey
mmin kullarm ! Eer bir beldede ibadetinizi edada glk grrseniz ibadet kolay olan dier
beldeye gidin. Pederlerinizden mevrus olan mallarnzdan ve lfet ettiiniz beldelerinizden
ayrldnza mahzun olmayn. nk; arzm geni, rzkm bol ve her taraf benim mlkmdr. Siz
de benim kullarm olduunuz iin her nereye giderseniz Allah'n kullar Allah'n mlkne gidecektir.
u halde her nereye gitseniz ibadetinizi bana hasretmeniz lzmdr. Zira; benim mlkmde sakin
olup nimetlerimden yiyip rahat edeceiniz cihetle ibadetinizi mlkn ve nimetin sahibine tahsis
etmeniz vcib. demektir.
Tefsir-i Medarik'te beyan olunduu vehile beldelerde ve arzn kt'alarnda tef avut vardr.
nk; baz beldede fitne ve fesat az olduundan ibadet suhuletle eda olunur. Zira; ahalisi salha
maildir. Baz beldede er ve fesat ok olduundan ibadeti edada mklt ekilir. Binaenaleyh;
ahalisi salha meyyal olan beldeyi intihab etmek elbette evldr. (Sehil) Hazretleri yetin mans
bir beldede bid'atlar ve ma'siyetler zuhr ederse o beldeden daha itaatli bir beldeye nakletmek
lzm buyurmutur. Binaenaleyh; Fahri Rzi'nin beyan vehile dar- harpte oturmak haramdr,
ancak dar- slama kmaya msaade olur ve dar- slmda rahat olacan bilirse.
Tefsir-i Hzin'de beyan olunduuna nazaran bu yet Mekke'de kalan zuaf-y mminin
hakknda nazil olmutur. Yani Mekke'de imannz izhar ve ibadet etmekte mzayaka grrseniz
Medine'ye hicret edin. Zira; arzm geni demektir. Yahut Biz Mekke'den hicret edersek sefalet
eker, fakr- hle duar oluruz diyenler haklarnda nazil olmutur. Yani Korkmayn, hicret edin.
Zira; arzm vsi' ve rzkm bol, a kalmazsnz demektir. Nisbr'de beyan olunduu vehile
ibadn zat- ulhiyetten kinaye olan mtekellim zamirine muzaf olmas ehl-i iman terif ve
mriklere ta'riz iindir.
Hulsa; din hususunda hicret edecek kimsenin rzk iin endie etmemesi lzm olduu ve her
nereye gitse rzk kendini 4231 bulaca ve Allah'n arz ve rzk bol olup cmlesini istib ettii ve
her nerede bulunsa ibadeti Allah'a hasretmek lzm olduu bu yetten mstefad olan fevaid
cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal ehl-i imana hicretle emredip hicret ise memleketlerini, ahibby ve ihvan terki
mucip olduu cihetle ehl-i imana hicret kerih olmasna binaen insanlarn en kerih grdkleri mevtin
bile vukuunu beyanla mminleri tesliye ve kederlerini tehvin etmek zere :

()

buyuruyor.
[Her nefis lm tadacaktr ve ldkten sonra ancak bizim huzurumuza irca'
olunursunuz.]
Yani; ey mminler ! Siz nefsinize tebaiyet edip ahbab yaran, akraba, taallkaattan ve
memleketten ayrlmay mucip olan hicreti kerih grmeyin, ancak kalbinizi bana raptedin. Zira her
nefis; lm tadacaktr, lmn acsn tattktan sonra elbette bizim huzur-u manevmize

36

reddolunacaksnz. Binaenaleyh; hicretten endie etmemek lzmdr. nk; kbet-i emirde bu

dnyadan hicret kafidir ve terketmesi ar olan vatan, ahbab yaran cmlesi terkolunacaktr.
Bu yet-i celile her ahsn leceini beyanla ibadete tevik iin bir dstur-u hakimdir ki, her
ahs iin her zaman ve her yerde cereyan kafidir. Binaenaleyh; her ahs kendi nefsi iin tatbik
edip demeli ki Ben bir nefsim. Her nefis lm tadacak. Binaenaleyh; ben de lm tadacam.
te byle deyip ibadete sa'yetmelidir. Bu kaaide; sr sehletlhusul tarikyla efrad- insann
kffesinde cardir. Mesel Zeyd bir nefistir. Her nefis lm tadacaktr. Zeyd lm tadacaktr.
demektir. 4232

&&&&&
Vcib Teal bilmum kullarnn huzuruna rc' edeceklerini beyandan sonra huzuruna rc'
eden mminlerin nail olacaklar dereceleri beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[ol kimseler ki, onlar iman ettiler ve imanlarnn muktezas olan amel-i salihi ilediler.
Onlar elbette biz Cennet'ten l kklerde ve saraylarda ikaamet ve iskn ederiz ki, o
saraylarn altndan nehirler cereyan eder. Onlar da ebed Cennet'te kalc olduklar halde
istirahat ederler. Dnyada gzel amel ileyen millerin ecri olan Cennet-i A'l ne gzel
oldu.]

()

[Cennet-i A'l'da kendileri iin saraylar hazrlanan erbab- amel ol kimseler ki, onlar
mriklerin ezalarna sabrettiler ve ancak Rablerine itimad- tamla itimad ederler.]
Yani; Cennet'te ikaamet edecek ve gzel ecre nail olacak miller ol kimseler ki, onlar umum
teklif-i lhiyenin meakkatna ve dmanlarnn ezalarna, vatanlarndan hicrete, akran, ahbap ve
akrabalarnn firkatna sabrettiler. Yalnz sabrla da iktifa etmediler, belki ancak Rablerine her
ilerinde itimad ettiler. Binaenaleyh; onlar ancak Allah'a rapt- kalbedip msivdan alkay kestiler
ki, hereyi Allah'tan beklerler, Allah'n gayrdan birey beklemezler.

( )Elbette biz onlar ikaamet edecekleri bir menzile inzal ederiz demektir. (
) urfenin cem'idir. G u r f e ; l kk ve yksek saray demektir. Nisbr'nin beyan vehile

bu yet-i celile; kfirlerin her taraflarn Cehennem'in ihata edeceini beyan eden yete
mukaabildir. Yani Mriklerin her taraflarn Cehennem atei ihata ettii gibi mminlerin de her
4233 taraflarn Cennet-i A'l'nn nimetleri ve yksek saraylar ihata edecek demektir.

&&&&&
Vcib Teal ehl-i imann sabrn ve tevekkln beyandan sonra sabra ve tevekkle sebep
olan eyi beyan etmek zere :

()
buyuruyor.

37

[Yeryznde hareket edip yryen birok hayvanlar rzkn gtremez ki, gerek o
hayvanlar, gerek sizi Allah-u Teal merzuk eder. Zira; Allah-u Teal szn iitir ve her
halinizi bilir.]
Yani; ey hicrette rzktan korkan mminler ! Siz rzk iin mahzun olup endie ekmeyin. Zira;
Allah-u Teal rzknz elbette verecektir. nk; yeryznde hareket eden hayvanattan pek oklar
uur ve idrakten ciz olduundan rzkn kesbedemedii gibi eline geen rzk yannda alp
gtremez. Halbuki Allah-u Teal hem o hayvan hem de sizi merzuk ediyor. u halde rzk iin
hicreti terketmekte ve keder eylemekte bir man yoktur Binaenaleyh; bu gibi eyleri dilinizle
sylemediiniz gibi kalbinizle de dnmeyin. Zira; Allah Teal sznz iitir ve kalbinizde olan
esrarnz bilir. Binaenaleyh; rzknzda ve sair hususatnzda Allah'a itimad edin ve iinizi ona
smarlayn. nk; ihtiyacnz defe kaadir odur, onun gayr yoktur. Esbab- rzka teebbs etmek
tevekkle mni deildir. Binaenaleyh; iftinin hububat ekmesi ayn- tevekkldr. nk; hububat
eker, ekinin bitmesini Allah'tan bekler ve kalbini Allah'a balar. Zira; Allah'tan baka ekini bitirmeye
kaadir kimse olmadn bilir. Hayvanat iinden karnca, fare ve insandan baka rzkn saklar ve
toplar bir hayvan olmad Medarik'in cmle-i beyanatndandr. u halde hayvanat iinde insandan
ve karncayla fareden daha ziyade haris bulunmad ve akbet korkusu ancak bunlar istil ettii
anlalmaktadr.
Beyzv ve Medarik'in beyanlarna nazaran Mekke'de iman eden mminleri mriklerin pek
ok ikence etmelerine kar 4234 Reslullah Medine'ye hicret etmelerine iaret edince Biz diyar gurbette nasl maiet edelim? Oturacak evimiz, istifade edecek malmz, ticaret edecek paramz,
halimizi bilecek akraba ve ahbabmz yok. demeleri zerine bu yetin nazil olduu mervidir. u
halde onlarn bu szlerini redle Cenab- Hak Hayvanattan oklar gittikleri yere rzkn
gtremezler ve lkin her nereye gitseler onlar ve sizi Allah-u Teal merzuk eder. Binaenaleyh;
hicret edeceiniz mahalle rzknz gtremediinizden korkmayn. Allah-u Teal sizi merzuk eder
buyurmu ve hicret edenlerin a kalmayacaklarn beyanla hicrete tevik etmitir.
Vcib Teal mminlerin hallerini ve nail olacaklar dereceleri ve herkesin rzkn veren kendisi
olduunu beyandan sonra kfirlerin hallerini ve iftiralarn beyan etmek zere :

()
buyuruyor.
[Zat- ulhiyetime yemin ederim ki Habibim ! Eer sen mriklere sual edip, desen ki
Semvt ve arz kim halketti, gnei ve ay kim muti' kld? Onlar Elbette bu ileri yapan
ve bunlar halkeden Allah-u Teal'dr derler. Hl byle olduunu bildikleri halde Allah'a
nasl iftira ediyorlar ve Allah'a ibadeti terkle putlara ibadet ederek nasl irkediyorlar?] Yerin
ve gklerin halik Allah-u Teal olduunu bilince ibadetlerini ona hasretmek lzmken Allah'a itaati
terketmeleri ne kadar garip bireydir ki, tevhidi terkedip irki irtikb ederler. te bu halleri ayan-
taaccp ve istiraptr. nk; Allah'n azamet ve kudretini bilerek onu terkedip ehass-i mevcudat
olan putlara ibadet etmeleri taaccp olunmayacak birey deildir. 4235

&&&&&
Vcib Teal mahlkaatn zikredip mahlkat iinden bilhassa insann bekaas rzka muhta
olduundan rzka mteallik baz ahkmn beyan etmek zere :

()
38

buyuruyor.
[Allah-u Teal kullarndan dilediine rzk bol ve dilediine dar verir. Zira; Allah-u Teal
hereyi ve herkesin halini bilir, her ahsn rzkn kendi nasl isterse ona gre o ahsa rzk
verir, hi kimse karamaz.]
Yani; rzk kullarn arzularna tbi' deildir, belki Allah'n iradesine ve meiyetine tbi'dir. Zira;
Allah-u Teal kullarndan istediinin rzkn bok istediinin dar verir. nk; Allah-u Teal herkesin
mesalihini, mefasidini ve rzknn miktarn bilir ve muhta olan kulunun esbabna teebbs
zerine rzkn nasibi miktar halkeder. u kadar ki, rzkta kullar iin esbaba tevessl lazmsa da
sebebin rzkta te'sir-i tmm yoktur. Lkin abdin iradesini sarfla esbabna tevessl ettikten sonra
rzkn husul irade-i lhiyeye menuttur. Binaenaleyh; insan ok zamanda birok esbaba tevessl
ettii halde eline hibir ey gemez ve iddetle mzayaka iinde kalr. Eer esbapta te'siri olsayd
daima halkolunur ve hibir sebep te'sirsiz kalmazd, lkin vukuut bunun aksine ahittir.

&&&&&
Vcib Teal rzkn esbabn halik kendi olduunu beyanla mrikleri ikaz etmek zere :

buyuruyor.
[Habibim ! Eer sen mriklere sul edip, desen ki Semadan suyu inzal edip arz
ldkten sonra o su sebebiyle ihya eden kimdir? Onlar Elbette Allah-u Teal'dr derler.]
4236

()

()

[Y Ekrem-er Rusl ! Onlarn bu kararlan zerine sen de ki

Yani Meth
sena ve lmek Allah'a mahsustur. nk; kullarna nimet veriyor ve mnkirleri ilzam
ediyor demekle mriklerin hakikati itiraf ettiklerine kret, belki onlarn ekserisi
syledikleri szlerin mansn taakkul etmezler.] Zira; szleri irke mnafidir.
Yani; habibim ! Semadan yamur suyunu inzal eden kim olduunu, ruhtan hl ceset
menzilinde olan topra kuruduktan sonra o yamur suyuyla kimin ihya ettiini sen onlardan
sorsan btn mevcudatn mucidi Allah-u Teal olduunu ikrara mecbur olarak derler ki Gerek
yamuru yadran, gerek lm arz ihya eden ancak Allah-u Teal'dr. Ve bu szleriyle
kendilerini ilzam ederler de haberleri olmaz. nk; onlar Allah'n mahlkaatndan gaayet di
birtakm ciz ta ve aa parasna ibadet edip onlar Allah'a erik itikaad ettikleri cihetle szleri
ef'llerine mnafidir. u halde kendi szleriyle tuttuklar meslekleri arasnda tenakuz vardr. Zira;
bir taraftan Allah'n azametini ikrar, dier taraftan gaayet ciz mahlklara ibadet etmeleri elbette
tenakuzdur. Binaenaleyh; bunlarn kendi kendilerini ilzam etmeleri ayan- kran olmasna binaen

()

Habibim ! Sen Allah'a hamdet, de ki

Yani Hamd sena ehl-i irki kendi szleriyle
ilzam eden Allah-u Teal'ya mahsustur. Bil ki, Habibim ! Onlarn ekserisi syledikleri szn
mansnn, kendilerini ilzam ettiini idrak etmezler. nk; szleriyle ikrarlarn putlara ibadetleriyle
inkr ederler ve bu kadar ak tenakuzu anlamazlar, bu ise kil an deildir. nk; kilin an
syledii sz dnp mucibiyle amel etmektir. u halde syledii szn mansn
dnmediklerinden akl olmayan behim menzilindedirler.

39

Beyzv'nin beyan vehile bu yette hamd; mriklerin hakk itiraf etmelerine binaen olduu
gibi bu misilli dalletten Cenab- Hakkn muhafazas zerine olmak ihtimali dahi vardr. Buna
nazaran Ekserisi idrak etmezler demek Habibim ! Sen bu hale 4237 hamdet, fakat senin niin
handettiini onlarn ekserisi bilmezler demektir.

&&&&&
Vcib Teal kendinin halik olup kullarnn rzkn verdiini ve kfirlerin bu hali ikrarlaryla
beraber Allah'n gayrya ibadet ettiklerini beyandan sonra gayra ibadetlerinin sebebi dnyaya meyi
rabetleri olduunu ve dnyann ise hi deeri olmadn beyan etmek zere :

buyuruyor.
[u hayat- dnya olmad, ill oyuncak oldu.] 4238

()

[Halbuki dar- hiret eer bilmi olsalar hayat- dimidir.]
Yani; mriklerin ve sair slerin marur olduklar hayat- dnyann bekaas olmayp zevale
ma'ruz olduu cihetle olmad, ancak bou bouna bir meguliyet ve oyuncaktan ibaret oldu.
nk; dnya ocuklarn bir oyun ittihaz edip bir miktar oynadktan sonra bkp bozup daldklar
gibi insanlar da dnyada az bir mddet dner dolar, megul olur, sonra vefat eder. Toplad
mallar dalr, evltlar ayrlr, yerinde kimse kalmaz herbiri ayr bir yere gider. Halbuki dar- hiret
hayat- ebediyedir inkt' yoktur. Zira; lm yok, herey devaml, ft ve avarzdan salim ve sruru
daimdir. Eer ehl-i dnya hiretin devamn bilselerdi dnyay hiret zerine tercih etmezlerdi.
Dnyann indallah kadri olmadna iaret iin hakaarete dellet eden
Yani u deersiz, hakir dnya oyuncaktan ibaret demektir.

()

( )lfz varid olmutur.

Beyzv'nin beyan vehile bu yette

lfznda h a y v a n ; hayat
mansna masdardr. hiretin hayatnda mbala iin hayat yerinde hayevan varid olmutur.
Zira; hayevann mansnda hayata lzm olan hareke ve ztrap mans mevcut olduundan dar-
hiretin hayatn beyanda hayat zerine hayevan tercih olunmutur. u halde yetin mans:
[Dnyann zevali sratli olduundan ehi- dnyann karar olmayp az bir zaman muammer
olduktan sonra mevtle intikaal zarur olduundan adet hayat- dnya ocuklarn oyunlar gibidir.
Amma dar- hiret byle deildir. nk; oradan baka bir mahalle intikal olmadndan herey
hakk ve hayat sermeddir.] demektir.
La'b ile lehiv beyninde fark; Fahri Rzi'nin beyan vehile L a ' b ; batl irtikptr. L e h i v ise
haktan i'razdr. Her oyunda batl irtikp olur ki, faydasz olan ey naza- eri'de hep btldr.
Oyun; haktan i'raz dahi mutazammndr. nk; oyun zaman oyunla megul olan kimse hakla
megul olamaz.
te dnyada bu mannn her ikisi de mevcut olduundan lehv la'b ile tavsif olunmutur.
nk; dnyaya tevecch- tamla ibadetten hli geirdii zaman haktan raz ettii cihetle dnya
lehivdir. D n y a y a t e v e c c h ; menfaattan r olan eyi bir mddet-i muvakkata ihtiyar
etmi olduu cihetle o dnya la'btr. Binaenaleyh; bu yette dnyaya lehv la'b denmitir. u
manlar dnyadan bir maksad- sahih murad etmeyip hemen dnyay nefsine let ettii takdirde
demektir. Amma eriatn ta'rifi vehzere umur-u dnyay vazifesi olan ubudiyete mani tutmamak
suretiyle hellinde mal kazanmak meru ve memduhtur. Yani Dnyay hiretin derectna vesile
klmal, yoksa emeli yalnz dnyaya hasrederek hiretin fevtine sebep klmamal demektir.

&&&&&

40

Vcib Teal ibadeti terke sebep olan hayat- dnyaya rabet ve btn emeli ona hasretmek
olduunu beyan ettii gibi tevhidi terke sebep dnyaya iddetle muhabbet olduunu dahi beyan
etmek zere :

buyuruyor. 4239
[nsanlar gemiye bindiklerinde Allah-u Teal iin hulsu din ile du ederler.]

()

[Vakta ki, onlar denizden necat bulup karaya ktklar yerde grlr ki, onlar
irkediyorlar.]
Yani; dnyaya lzumundan ziyade iddetle muhabbet ederek hireti bilklliye arkaya atp
nisyan eden kimseler denizde gemiye bindiklerinde onlar dini halisenlivehillh klar olduklar
halde Allah'a mnacat eder yalvarrlar ve irki tamamen terkederek. ar duru Mslman olurlar,
putlara ibadet hatrlarndan gemez. Binaenaleyh; ihls zere ubudiyet ederler. nk; deryada
olan helakten ve iddetten Allah'n gayr kurtaracak bir kimse olmadn bildiklerinden ancak
Allah'a iltica ederler. Vakta ki, biz onlara necat verip karaya kardk m? Derhal hal-i asllerine
avdetle bir de grlr ki, irkederler. Deryada olan ilticalarn unutup, irke devam ederler.
Bu yet; ehl-i irkin bir hl zere bulunmayp balar skldnda tevhid, skntlar geince
irke avdet ettiklerini beyanla zem iin varid olmutur. irke devam ettiklerine iaret iin istimrara

()

dellet eden muzari suretiyle

varid olmutur. Bu hl alelekser gemide frtnaya
tutulan insanlarda grlr ki, gemide iddeti grnce mslim, kfir cmlesi son ilticann Cenab-
Hakka olduunu bilir ve hepsi birden Allah Allah sadasn brigh- ehadiyete arzederler. O
iddet geince bir de grlr ki, herkes eski dininde devam ediyor.

&&&&&
Vcib Teal onlarn niin irkettiklerini beyan etmek zere :

()
buyuruyor.4240
[Bizim onlara verdiimiz nimetlere kfretmek ve onunla az bir zaman telezzz eylemek
iin irkederler. Binaenaleyh; yaknda irkin zararn bilirler.]
Yani; onlarn irke devamlar bizim onlara verdiimiz nimet-i necata ve emval-i dnyaya
kfretmek ve putlara ibadetle bir mddet birbirlerine muhabbet ve dnya met'yla intifa' eylemek
iindir. Onlarn halleri byle olunca u kfr ve dalletlerinin akbetini bilirler ve yaknda irkin

( )daki ( ;)ta'lil iin olduuna nazarandr. Amma

Beyzv'nin beyan vehile ( )emir olmak ihtimaline nazaran (
) emri ehl-i kfr
azabm grrler. u man

tehdit iindir. nk; hakikatta kfrle emir caiz deildir. u halde yetin mans: [Bizim verdiimiz
nimetlere onlar kfr ve o nimetlerle intifa' etsinler. Kfrlerinin acsn elbette yaknda bilirler.]
demektir. Yani Onlar kfretsinler bakalm, ne yapacaklar. Akbet zararn grrler demek olur.
Makaam- tehditte bu misilli kelmn isti'mli insanlarn muhaverelerinde dahi oktur. Mesel
bir kimse dierini arap imekten menetmek iin birok nasihatta bulunur. Fakat arab isti'mal
eden kimseye nasihatinin asla te'sir etmediini grnce hiddet eder ve tehdid etmek zere Haydi
41

arabn i, zevkine bak ! Sen yaknda onun zararn grrsn. Fakat badeharablbasra. O vakit
nedamet edersin. Amma nedamet fayda etmez demekle hiddetini izhar eder. imdi bu kimsenin
Haydi arabn i demesi hakk bir emir deildir, belki onu tehdid iin sylenmi bir sz olduu

()

gibi bu yette Cenab- Hak ehl-i kfr tehdit iin

buyurmutur. Yani onlara nasihat
edildi, dinlemediler. Karada irkeder, gemiye biner, iddeti grnce hakk bir mmin gibi ihls
zere Allah'a yalvarr. Gemiden kp selmeti bulunca eski haline avdetle irkine devam eder. te
bu gibilere Cenab- Hak gazabn izhar ederek Kfretsinler onlar bizim nimetlerimize ve telezzz
etsinler, fakat akbet zararn grrler buyurmutur ki, kfrle emir deildir, belki onlar tehdit iin
bir emirdir.

&&&&&
Vcib Teal ehl-i kfrn gemide korku iinde bulunduklar 4241 hallerini beyan ettii gibi
hl-i emniyette bulunduklar hallerini dahi beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Mrikler bizim nimetlerimizi inkr ederler de kendi beldeleri olan Mekke'yi hurmet-i
azme ve emniyet-i tmme sahibi kldmz bilmediler mi? Elbette bildiler ve onlarn
etrafndan ns birbirlerini nehb gaarat eder, birbirlerini esir alr, kapar, kaarlar. Bunlar
grmyorlar m? Ve kendileri Mekke sayesinde emin ve istirahat zere oturuyorlar, onu
bilmediler mi?]

()

[Onlar u nimetleri grdkten sonra batla iman ederler de Allah'n nimetine mi

kfrederler? Onlara verdiimiz emniyet ve istirahata kar btl olan putlara iman edip
nimetlerimize kfretmekten utanmazlar m?]

()

Ns etraflarndan kaplp karlyor, Araplar

birbirlerini nehb gaarat ve katlediyorla veya esir alp gtryorlar. Bunlar onlar grmyorlar m?
Kendilerinin beldelerini bu gibi vahiyane cinayetlerden emin kldmzdan m putlar bize erik
klyorlar demektir. u halde Mekke ahalisi etraflarnda olan kabaile nisbetle env'- nimet iinde
olduklar halde o nimetlerin kadrini bilip krn eda etmek lzmken bilkis onlar kfrn en fenas
olan irki irtikpla nimet-i lhiyeye kfredip btl putlara iman etmeleri tevbih ve tekdire ayan
olduuna iaret iin istifham- inkr ile

( )varid olmutur.
&&&&&

Vcib Teal mriklerin zulmleri nihayete vardn beyan etmek zere : 4242

buyuruyor.
[Allah-u Teal'ya yalan olarak iftira eden veyahut hak olan ey kendine geldiinde o
hakk tekzib eden kimseden daha ziyade zlim kim olabilir? Elbette kimse olamaz.]

()

42

[Kfirler iin Cehennem'de makam olmad m? Elbette oldu.]

Yani; Allah-u Teal'ya irk ve veled isnadetmekle yalan olarak iftira eden kimseden daha
ziyade zlim kim olur? Veyahut hak olan resl ve kitap kendine geldiinde o hakk tekzib ederek
iman etmeyen kimseden daha ziyade zulm irtikb eden kim olur? Elbette bu gibi cinayetleri irtikb
eden kimseden daha ziyade zlim olamaz. Bu misilli cinayetleri irtikb eden kfirler iin
Cehennem'de ikaamet mahalli olmad m? Elbette onlarn, Allah'a iftira ve Resln tekziplerinin
cezas olarak Cehennem'de mahalleri vardr.
Ehl-i kfrn Cehennem'de makamlar; kendi istihkaklar ve Cehennem'e girmelerine sebep;
kfrleri olduuna iaret iin ehl-i kfrn isimleri

(
) lafzyla varid olmutur.

&&&&&
Vcib Teal kfirlerin ahvalini beyandan sonra mminlerin hallerini beyan etmek zere :

()
buyuruyor.
[ol kimseler ki, onlar bizim dinimize yardm iin mcahede ettiler. Elbette biz onlara
doru yolumuzu tevfik ederiz. Halbuki Allah'n muaveneti erbab- ihsanla beraberdir.] 4243
Yani; sol kimseler ki, bizim dinimize yardm ve Reslmze muavenet iin mriklerle
mcahede ettiler. Elbette o mcahede edenlere mkfat olmak zere biz onlar hidayette klar ve
amellerine sevap veririz ve rza-y lhimize onlar sl edecek tarik- mstakimi tevfik ederiz. Zira;
Allah'n muaveneti mcahede ve sair tat eda ile ihsan edenlerle beraberdir.
Tefsir-i Hzin ve Medarik'te (Fazl b. yaz) dan naklen beyan olunduuna nazaran m c a h e
d e yle murad; ilim talebi iin sa'y gayrettir. Buna nazaran man-y nazm: [Sol kimseler k; onlar
ilim tahsili iin sa'y gayret ettiler. Elbette biz onlar tahsil-i ilim tariknda hidayette klarz.]
demektir.
M c a h e d e yle murad; snnet-i nebeviyeyi ikaame, ilimle amel ve gnahna tevbe etmek
mansna olmak muhtemeldir. Fahri Rzi'nin beyanna nazaran man-y yet: [ol kimseler ki,
onlar bizim vahdaniyetimize dellet eden delillere nazarda ve mensini teemmlde sa'y gayretle
takatlarn sarfettiler. Elbette biz onlar itikaad- sahiha sl ederiz.] demektir. M u h s i n i n le
murad; ibadt eraitine riayet ederek eda eden kimselerdir.

SRE - RM
Mekke-i Mkerreme'de nazil olan srelerdendir. Altm yeti hvidir.

()

(
) Bu misilli srelerin evvellerinde bulunan harflere mteallik mebahis defaatle beyan

olunduu cihetle burada tekrarna lzum grlmemitir.

( )

( )

43

[Rm kavmi arz- Araba cn yakn bir mahalde malp klndlar. Halbuki Rm ahalisi
malp olduktan sonra be on sene iinde elbette gaalip olurlar.]
Yani; ey ibadete mdavim ve nbvvete lyk olan insan- kmil ! Rm askeri kendi
arazilerinin yakn mahalli olan am civarlarnda Fars askeri tarafndan malp klndlar, ey
mminler ! Siz Rm askernin malp olmasna me'yus olmayn. Zira; onlar malp olduktan
sonra le dokuz sene arasnda yani pek yakn bir mddette Rm askeri Fars askeri zerine
gaalip olurlar. Binaenaleyh; siz imdi malp olduklarna me'yus olmayn.
Beyzv, Hzin, Medarik ve Taberi'nin beyanlar vehile bu yetin sebeb-i nzul; Fars
askerinin Rm askerine galebesi zerine Mekke mriklerinin ehl-i imana kar izhar- adman
etmeleridir. nk; Kisr ile Kayser arasnda muharebe alr. O 4245 vakitte iki memleket
arasnda hudut olan am ve Filistin civarlarnda ki, arz- Araba en yakn mahalde Acem ordusuyla
Rm ordusu muharebe ederler. Rm ordusunun malp olduu Mekke'de ayi olunca mrikler
ehl-i imana Rumlar sizin gibi kitab, ehl-i Faris bizim gibi kitap tanmaz mmidirler. u halde bizim
gibi mm olan ehl-i Frs sizin gibi kitab olan ehl-i Rm'a nasl galebe ettilerse bizimle muharebe
ederseniz biz de size galebe ederiz demekle mminlere amata edince mminlerin mahzun ve
me'yus olmalar zerine ehl-i iman mesrur etmek zere bu yetin nazil olduu mervidir.
Bu yetin nazil olmas zerine Ebubekir Hazretleri Kurey'in meclisine gider ve der ki Siz
ehl-i Frsn galebesine memnun oldunuz ve lkin bu ferahnzn mddeti gaayet azdr. Zira;
yaknda ehl-i Rm'un Frs zerine galebe edeceine dair yet nazil oldu. Hz. Sddyk'm bu sz
zerine (beyy b. Half) Yalan syledin der. Ebubekir Hazretleri Sensin yalanc, beynimizde
mbahase edelim demesi zerine sene zarfnda Rm askeri Frs zerine galebe ederse
(beyy b. Half) Ebubekir Hazretlerine on deve ve eer Rm galebe etmezse Ebubekir Hazretleri
(beyy b. Half) e on deve vermek zere beyinlerinde bir mukaaveleye giriirler. Bu mukaaveleyi

()

Ebubekir Hazretleri Reslullah'a haber verince Reslullah

; le dokuz arasna
dellet eder. Sen git mddeti uzat, deveyi oalt buyurur. Ebubekir Hazretleri gider, mddeti
dokuz seneye ve deveyi de yze ibl eder ve o minval zere mukaaveleyi imza ve yekdierinden
kefil almak suretiyle kararlatrrlar. Bu mukaveleden yedi sene sonra vuku bulan muharebede
Rumlar ehl-i Fris zerine galebe eder. Hatta Rumlar ehl-i Fris'in payitahtna kadar giderler.
Binanealeyh; mminler ferahnak ve mrikler de me'yus olurlar, Ebubekir Hazretleri mukaavele
mucibi (beyy b. Half) in veresesinden yz deveyi alr, huzur-u Risalete gelir ve Y Reslallah !
Al bunu sadaka et demesi zerine Reslullah bu yz deveyi fukaraya tasadduk eder. Geri bu
mukaavele kumar ise de u vak'a kumarn haram olduunu beyan eden yet nazil olmazdan evvel
olduu cihetle Reslullah msaade etmiti. Ehl-i Frs'n malp olduu zaman (beyy 4246 b.
Half) Uhud vak'asnda Reslullah'tan ald bir yaradan mteessiren Mekke'de vefat edip can
Cehennem'e gittiinden Ebubekir Hazretleri mukaavelenin muktezas olan develeri vereseye
intikaal eden terekesinden alm ve verese de biltereddt vermilerdir. Rumlarn ehl-i Frse
galebesinin sebebi; Acem askerinin kumandan (ehriman) isminde bir kimsenin baz esbaba
mebni firar ederek Rm askerine karp ehl-i Fris'in plnlarn haber vermesi ve (ehriman) n
Rm ordusuna frka kumandan olmas olduu mervidir. Rumlarn ehl-i Frse galebeleri hicretin
yedinci senesi (Hudeybiye) de Reslullah'a vasl olmutur. u halde bu yet; Reslullah'n
nbvvetine dellet eden mucizt- nebeviye kabilindendir. Zira; yet; ileride olacak bir vak'ay
haber verdii cihetle gaipten haber olduu gibi haber verdii vehile vak'ann zuhru mucizeden
baka birey deildir.
Bu yette Ebubekir Hazretlerinin mukaavelesiyle mam- A'zam Hazretleri dar- harpte riba
v.s. gibi ukuud-u fasidenin cevazn istidlal etmilerse de sair eimme bu vak'ann, kumarn haram
klnmasndan evvel olmasyla cevap vermiler ve ukuud- fasidenin her yerde fasit olduuna
hkmetmilerdir.

&&&&&
Vcib Teal ehl-i Frsn galebesinden sonra Rumlarn galebe? edeceklerini ba'delbeyan
evvel ve hir hkm kendinin olduunu beyan etmek zere :

44

buyuruyor.
[Ezelen ve ebeden hkm; Allah'ndr.]

Yani; Rm'un Frs zerine galebesinden, evvel ve sonra hkmn cmlesi Allah'ndr. Zira;
gaalip olduklarnda onlar gaalip klan ve malp olduklarnda onlar malb eden Allah-u
Teal'dr. nk; cmlesi irade-i lhiye neticesi olduu cihetle Allah'n gayrnn hi te'siri yoktur ve
hereyde te'sir Allah'a mnhasrdr. Binaenaleyh;
insanlar vazifeleri olan esbab- diyeye
teebbsle 4247beraber esbabn te'sirini Cenab- Hak'tan beklemek lzm ve kat'i olduuna bu
yet dellet eder. Buna her ahs kendi nefsinde yzlerce ahit ve misal bulur. nk; ok defa
insanlar bir iin esbabnda hi noksan brakmakszn hazrlar ve lkin Allah-u Teal halketmeyince
msebbep olan ey husul bulmaz. Eer esbapta te'sif olmu olsayd esbap hazrlannca
msebbep derhal hasl olurdu. Halbuki baz zamanda emir bilkis olur. Mesel ifti nadas yapar,
tohumu atar, fakat ekin bitmez. u halde te'sir; Allah'n olduuna phe yoktur.

&&&&&
Vcib Teal ehl-i kitap olan Rumlarn mrik olan ehl-i Frs zerine galebesinde mminlerin
ferahlarn beyan etmek zere :

( )

buyuruyor.
[Ehl-i Rm'un Frs'e galebe ettii gnde Allah'n Rm'lara nusretine mminler ferah
ederler.]

[Allah-u Teal diledii kimseye yardm eder.]

()



[Zira; Allah-u Teal dmanlarna ve dostlarna merhamet sahibidir.]
Yani; Rumlarn galebe ettikleri gnde kendileri gibi kitab ve peygamberleri tanyan Rumlara
Allah'n nusret etmesine mminler ferah ederler. Zira; kitab olan Rumlarn mrik olan ehl-i Frs
zerine galebesinden kendilerinin de Mekke mriklerine galebe edeceklerine tefe'l ettikleri gibi
yette haber verildii vehile vukuutn zuhr etmesi mminlerin sdkna ve imanlarnn kuvvetine
dellet ettii cihetle dah ferahlarn mucip olmu ve ehl-i irk ayn derecede keder etmilerdir.
Mminlerin ferah 4248 erbab- dinin kuvvet bulmasnadr, yoksa mriklerin ferahlar gibi gayret-i
cahiliye iktizas deildir, Allah-u Teal diledii kuluna nusret eder. Zira; cmleye gaalip ve
merhameti mmeye mildir.
Fahri Rzi'nin beyan vehile bu yette beyan olunan mminlerin ferahlar; kitab olan
Rumlarn galebesine ferah ettikleri gibi (Hudeybiye) de yaplan ahidname icab bilkuvve Mekke
mriklerine kendilerinin galebelerine ferahlarna dahi mildir.
Beyzv'nin iareti vehile Cenab- Hakkn baz zamanda dostlar zerine dmanlarn
musallat klmakla dostlarn intibaha davet edip herkese gaalip olduuna ve bir kimseye ihtiyac
olmadna iaret iin nusretini beyan akibinde Aziz ism-i erifi ve dier zamanda dostlarn,
dmanlar zerine musallat klmakla dostlarna merhamet ettiine iaret iin Rahim ism-i ltifi
varid olmutur.

45

()


[Rm'un Frs zerine galebesi Allah'n vaadidir ve bu vaadin vukuu muhakkaktr. Zira;
Allah-u Teal vaadinde hulfetmez. nk; Allah'n yalan olarak haber vermesi muhaldir,
velkin nsn oklar Allah'n, vaadinde hulf etmeyeceini bilmezler.] Binaenaleyh; mrikler
gibi vaad-i lhiye iman etmezler. Zira; gaflet ve cehaletleriyle beraber inatlar her taraflarn ihata
ettiinden vaadin mezysn ve kimin vaadi olduunu dnmeksizin tekzib ederler. Halbuki
vaad, Allah'n vaadi olduunu ve Allah'n vaadinde hulfetmeyeceini tefekkr etmi olsalar tekzib
etmezler. u halde Allah'n vaadinde hulf olmad ve binaenaleyh; vaad-i lhiye itimat lzm
olduu ve lkin nsn ekserisi bu ciheti teemml edip bilemedikleri bu yetten mstefad olan
fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal kfirlerin vaad-i lhiyi bilmediklerini beyandan sonra ilimlerinin hemen dnya
umuruna mnhasr olduunu ve insana elzem olan umur-u hiretten gaafil bulunduklarn beyan
etmek zere : 4249

()

buyuruyor.
[Kfirler hayat- dnyadan baz umur-u zahireyi bilirler. Halbuki onlar umur-u hiretten
gaafillerdir.]
Yani; kfirlerin ilmi umur-u dnyaya ve emr-i maietlerine mnhasrdr. Binaenaleyh; kesb-i
ticaret ve bey' iraya dair mumele-i dnyay ve ekinin ne zaman ekileceini, biileceini ve
saire gibi eyleri bilirler, bunlar bilmekle beraber bunlarn vesile olaca umur-u hiretten
gaafillerdir.
Beyzv ve Medarik'in beyanlar vehile vaad-i lhiyi tekzibeden kfirlerin dnyay dahi

(

)

lykyla bilemediklerine iaret iin

varid olmutur. nk;
d n y a n n z a h i r i ; nimetleriyle telezzz etmek, oyunlaryla oynamak ve meydanda olan
menfiiyle intifa' etmektir.
D n y a n n b t n ysa dnya hiretin mezraas olduu cihetle dnyay hirete vesile ittihaz
etmek, ibadet, taat ve a'ml-i salihayla itigal etmektir. Kfirlerin zhir-i dnya ile iktifa ettiklerini
beyan etmek onlar zemmetmektir. nk; dnyann zahiriyle iktifa edenlerin behaimden farklar
yoktur. Zira; huzuzat- nefsaniyesine mteallik dnya menfaatini behaim de bilir, onu arar, bulur ve
intifa' eder. Dnyann mazarratlarn bilerek ondan ihtiraz etmek, fn olduunu anlamak ve
dnyada hirete azk kazanmak dnyann btn ciheti olduu Beyzv'nin cmle-i
beyanatndandr.

()

Kfirlerin dnyada bildikleri gaayet az olduuna iaret iin

lfz tahkire ve taklile
dellet eden tenvinle varid olmutur. hiretten gaflet mriklere mnhasr olduuna iaret iin

(



)

hara dellet eden zamir-i faslla

varid olmutur.
Yani; Onlar ancak hiretten gaaf iller demektir ki, Gaflet; hireti mnkir olanlara mnhasr
demektir. Geri hiret iin lykyla azk hazrlamadklarndan gaafillerse de hirete iman 4250
ettikleri iin mminlerin gafletleri hakk bir gaflet deildir. Binaenaleyh; hiretten hakk gaflet
hireti inkr edenlere mahsustur. Zira; onlar hiret iin asla tedariktta bulunmazlar.

&&&&&
46

Vcib Teal mriklerin hireti inkr etmelerinin tefekkr etmediklerinden ileri geldiini beyan
etmek zere :

buyuruyor.
[O kfirler hireti inkr ederler de tefekkr edip dnmediler mi? Ve kendilerine
hereyden yakn olan nefislerini ayna mesabesinde tutsalar da dnselerdi grlmesi
mmkn olan hereyi grrler ve bilirlerdi ki, Allah-u Teal semvt ve arz ve onlarn
arasnda olan mahlkaat halketmedi, ancak hakka mukaarin ve bir vakt-i muayyene
mlbis olarak halketti.]

()








[Halbuki nstan oklar Rablerinin cezasna tesadf edeceklerini elbette inkr ederler.]
Yani; kfirler kendi nefislerinde tefekkr edip dnmediler mi? Halbuki kendi nefisleri mir't-
lem olduu cihetle dnyaya ve hirete mteallik deliller onda mevcut olduundan tetkik etselerdi
Cenab- Hakkn iptidaen icada kaadir olduu gibi ldkten sonra da iadeye kaadir olduunu, har
neri ve amellerinin cezasn greceklerini nefislerinden istidlal ederlerdi. nk; nefislerinde
Rablerinin kudret-i kmile sahibi olduuna dellet eder birok deliller vardr. Mesel Cenab- Hak
insann hayatna hadim olan gday yemek iin azn, azndan mideye gidecek yollarn, midede
o taam hazmedecek kuvlarn, taamn ie yarayann 4251 bedene sarfedecek ve o ie
yaramayan tortusunu taraya atmak iin aletleri ve yollar halkettiini ve ie yarayanlar kana. suya
ve nutfeye tefrika memur letleri dnselerdi hireti inkra cesaret etmezlerdi ve unu da bilirlerdi
ki, Allah-u Teal u grlen gkleri ve yerleri batl olarak halketmedi. ancak hak olarak halketti ve
bir vakt- muayyene kadar devam edip o vaktinde nihayet bulmak zere icadettiini bilirler ve
herkesin ameline gre ceza verileceine iman ederlerdi. nk; lme numune olan uyku ve
hare numune olan uyanmay hergn nefsinde mahade eden bir kimsenin har inkr etmesi
ancak dnmediinden ileri geldiinde phe yoktur. Binaenaleyh; nstan oklar kendilerine en
yakn olan nefislerinde mevcut olan delili tetkik etmediklerinden yevm-i kyameti ve o kyamette
Rablerinin cezasna mlakatlarn inkr ederek Dnya bak hiret yoktur derler.
Vcib Teal insann nefsinin, yerlerin, gklerin ve onlarn arasnda mevcut olan mahlkaatn
bihakkn vahdaniyete ve kyamete dellet ettiine iaret iin bunlarn halkolunmas hak zere
olduunu beyan buyurmutur. nk; hakka mukaarin olunca fesat olmaz ve fesat olmaynca
maksada lykyla dellet eder ve lkin bunlar yoluyla tetkik edebilmek lzmdr. Binaenaleyh; bu
delilden lykyla istidlal edemeyenler Halik ve hireti inkra cr'et etmilerdir.

&&&&&
Vcib Teal insann nefsinde ve etraf- lemde mevcut delilleri tefekkr etmeyenleri tevbihten
sonra gemi milletlerden ibret almayanlarn hallerini takbih etmek zere :

47

buyuruyor.
[Har inkr edip Dnya bakdir diyenler yeryznde seyr sefer ederek
kendilerinden evvel geen d, Semd ve Firavun gibi 4252 birtakm milletlerin akbetlerinin
neye mncer olduuna nazar ibretle bakmadlar m, onlarn haberlerini grmediler mi?
Maahaza evvel geen milletlerin kuvvetleri bunlardan daha ziyade ve iddetliydi.
Binaenaleyh; onlar madenler ve pnarlar karmak, ekin ekmek ve sair suretlerle intifa'
etmek iin topran altn stne evirdiler ve yeryzn onlar Mekke ahalisinden daha
ziyade imar ettiler. Zira; balar, baheler, saraylar ve kkler yaptlar.]

[Ve evvel geen milletlere reslleri mucizelerle geldiler, hak' ka davet ettiler ve onlar
imandan i'raz ettiler.]

()







[Binaenaleyh; onlar ihlk etmekle Allah-u Teal onlara zulmetmedi ve lkin iman
etmemekle onlar kendi nefislerine zulmettiler.]
Yani; insanlara lzm olan vezaiften birisi emsalinden ibret almaktr. Mekke mrikleri gibi
emsallerinden ve onlarn harabelerini daima grdkleri halde o harabelerden ibret almayanlar
tevbih etmek suretiyle Cenab- Hak buyuruyor ki: Onlar yeryznde seyrsefer edip de
kendilerinden evvel geenlerin akbetleri helake mncer olduunu grmediler mi? Halbuki onlarn
sr- inkrazlarn grdler, bildiler ve lkin nazar- ibretle nazar etmediklerinden behim gibi
ibretten mahrum oldular. Maahaza onlarn harabelerini grdkleri milletlerin Mekke ahalisinden
kuvvetleri daha iddetli ve servetleri daha oktu. Binaenaleyh; cnlar yeryzn deldiler, madenler
kardlar, nehirler yardlar, arazileri suladlar, balar, baheler meydana getirdiler ve arzdan her
nevi mmkn olan menfaatlarla intifa' ettiler. Mekkelilerde ise bu kuvvetlerden hi birisi yoktur.
Onlar yeryzn bunlardan daha ok imar ettikleri halde helak olup gidince bunlarn helak
olacaklar evleviyetle sabittir. u halde mriklerin ve bilhassa hireti inkr eden bilmum
insanlarn evvel geenlerden ibret almalar lzmdr. 4253 Zira; evvel geenler s-u akideleri ve
zulm tuyanlar sebebiyle gazab- lhiye mazhar olduklar gibi bunlarn da mazhar olacaklar
phesizdir. Halbuki onlar slah ve tarik- hakka ir'ad iin onlara mucizelerle reslleri geldi. Onlar
resllerinin davetlerine icabet etmediklerinden azab- dnya ile muhaze olundular ve beldelerinin
alt stne evrildi, onlar ihlk ve beldelerini tahrib etmekle Allah-u Teal onlara zulmeder olmad
ve lkin onlar env' fesad irtikp ve zuafaya zulm taaddiyi reva grmekle nefislerine zulmeder
olduklarndan helake mstehak olmulard. Binaenaleyh; haklarnda intikaam- lhi zuhr etmitir.
Bu yet-i celilede insann istinad edecei eylerin cmlesi mem-i salifede mevcut olduuna
dellet vardr. nk Fahri Rzi'nin beyan vehile insan; eye itimad eder : B i r i n c i s i ;
insann kendinde ve etb' u a'vannda olan kuvve-i cismiyedir. Zira; insann hereye mbaereti
kuvve-i cismiyeyle hasl olur.

)

(

mem-i salifenin kuvve-i cismiyeleri mkemmel olduu

nazm- celiliyle beyan buyurulmutur. k i n c i s i ; kuvve-i maliyedir. nk; kuvve-i maliye btn
teebbsat teshil eder ve mem-i salifenin kuvve-i maliyeleri tamam olduu

(
) cmle-i ltifesiyle beyan olunmutur.

n c s ; kuvve-i zahriye ki, cesim kaleler ve byk ebniyelerdir. mem-i salifede bu

)
(

gibi kuvvetzzahrn mkemmel olduuna

lfz-
erifiyle iaret olunmutur. u halde bu kadar kuvvet ve kudret mem-i salifenin helaklerine mani

48

olamaynca Mekke ahalisinin helakine mani olacak birey yoktur. Ancak resllerinin davetlerine
icabetle tib mstafir olurlarsa gazab- lhiden kurtulabilirler.
Bu yette Beyzv'nin beyan vehile Mekke ahalisini tehekkm vardr. Zira; Mekke ahalisinin
nimetlerinin azlyla beraber emr-i taayyleri daima taraya ihtiyala hasl olduu halde
servetlerine marur olmalar gln birey olup iftihar etmelerine demez. nk; Mekke-i
Mkerreme vadisi dnyaca ziraat ve felhat gibi esbab- servet ve imarete elverili olmadndan
havayic-i beeriyeyi o vadi-i mbarekten istihra mmkn olmad ve 4254 beerin muhta
olduu herey daima taradan geldii cihetle Kurey'in iftihar edecek dnya met'ma mteallik
bireyleri bulunmad halde hariten gelen nimetlere marur olmalar hamakattan baka birey
deildir. Amma Mekke'nin indallah muhterem bir mahal ve mukaddes bir toprak olmas umur-u
diyanetten olup Mekke ahalisi onu mu'tekid olmadklarndan o arz- mukaddesin maneviyatndan
da hi mstefid olmadklar cihetle mrikler iin Mekke vadisi menfaat- dnyadan hl bir kuru
dere denilmeye sezadr.

&&&&&
Vcib Teal gemi milletlerden ibret almayanlar tevbih ettikten sonra onlarn kibet-i
hallerini beyan zmnnda :

()

buyuruyor.
[Mrikler gaflette, Rablerine ma'siyette, resllerini tekzipte ve Allah'n halis kullarna
zulm taaddi ve env- ezay reva grmekte srar etlikten sonra Allah'a, resllerine ve iman
eden mmin kullarna ktlk edenlerin akbetleri ebed azaptr, bu azabn sebebi Allah'n
yetlerini tekzip ve o yetleri istihza etmeleridir.]
nk; ktl kendilerine det edenlerin akbetleri ktlktr. Zira; seyyienin cezas
seyyiedir.

( )( ; ) lfznn cemidir. ( )lfz; ziyade irkin mansnadr. Ziyade

irkin olan ey de Cehennem'dir. Buna nazaran man-y nazm : [ Allah'a kfr ve reslne tekzibi
ve mminlere zulm tuyan det ettikten sonra ol kimseler ki, onlar bu gibi ktlkleri irtikb
ettiler. Onlarn akbetleri en ziyade irkin olan Cehennem'dir, Cehennem'e girmelerine sebep de
onlar Allah'n yetlerini tekziple beraber o yetleri istihza etmeleri.] demektir.
Hulsa; lemde mevcut mahlkaata nazar- ibretle 4255 bakmayanrn mezmum olduklar ve
gemilerden ibret almayanlarn kibetleri helak olduu ve bu helak taraf- lhiden onlara zulm
olmayp belki onlarn kendi nefislerine zulmleri sebebiyle helake mstehak olduklar, ma'siyet gibi
ktlkleri irtikb edenlerin akbetleri en irkin olan Cehennem olduu ve Cehennem'e girmelerine
sebep; sair gnahlaryla beraber Allah'n yetlerini tekzip ve istihza etmeleri olduu bu yetlerden
mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal Cehennem'e girmek, kabirden kalkp dnyadan hirete gitmekle olacana
binaen har beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[Allah-u Teal iptidaen mahlkaat icadeder. Dnyann inkrazndan sonra insanlara
hayat vermekle iade eder ve hal-i aslileri zere avdet ederler, iade olup sul, hesap

49

grdkten sonra ancak Allah'n huzur-u manevisine irca' olunursunuz.] Binaenaleyh; halinizi
ve amelinizi slaha almalsnz ki her ayptan salim olarak huzur-u Br'ye gelesiniz.

&&&&&
Vcib Teal insanlarn ba'delvefat iade olunacaklarn beyandan sonra gnahkr kullarn
hallerini beyan etmek zere :

()









buyuruyor.
[Kyamet kaaim olduu gnde gnahkr olanlar rahmet-i lhiyeden mitlerini keserler,
mtchayyir ve me'yus olarak skta mlzim olurlar.]

[Halbuki onlarn Cenab- Hak erik olduklarn itikaad ettikleri na'budkrndan hibirisi
onlara efaat eder olmad.]

()

[Ve o gnde efaat edecek itikaadnda bulunduklar erikleri efaat etmeyince o

eriklere onlar kfrederler.] Zira; bekledikleri fayday gremeyince o putlara smek ve
kfretmekle teeffi-i sadretmek isterler. nk; dnyada onlar sebebiyle dalleti irtikb edip onlarn
kulu kurban olduklar putlar hirette efaat edecekleri midine mebni olduundan efaat
edemediklerini grnce onlar red ve inkr etmekten baka areleri olmaz.
Hulsa; kyamet kaaim olduu gnde gnahkrlarn rahmet-i lhiyeden namid olacaklar ve
dnyada ibadet ettikleri eriklerinden asla efaat eden olmayaca ve onlarn eriklerine
kfredecekleri bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal yevm-i kyamette mcrimlerin azab grnce rahmetten kat' mid edeceklerini
beyandan sonra kyamet kaaim olunca insanlarn birbirlerinden ayrlacaklarn beyan etmek zere:

()

buyuruyor.
[Kyamet kaaim olduu gnde mmin, kfir birbirlerinden ayrlrlar.] Zira; mminin
mercii Cennet, kfirin mercii Cehennemdir. Binaenaleyh; muhasebeleri icra olunca insanlar
cemaat cemaat ayrlr. Herkes kendi emsaliyle bir frka dieri ayr bir frka olur, herkes fevc fevc
makamlarna giderler. nk; herkes 4257 kendi ameline gre ceza greceinden bir amelde
itirak edenlerin cmlesi bir frka, dier amelde itirak edenler dier bir frka olarak her frka
makamlarna giderler.

(
)

Kyamet gnnn iddetine iaret iin

lfz bu yette tekrar zikrolunmutur. nk;
tehditte iddete ihtiyac olan eyi tekrar zikretmek dettir. Yani Kyamet kaaim olduu gn ki, ite
o gnde ns frka frka ayrlr demektir.

&&&&&
Vcib Teal kyamette insanlarn frka frka ayrlacaklarn beyandan sonra frkalarn
yekdierinden ne yolda tefrik olunacaklarn beyan etmek zere :

50

()

buyuruyor.
[Amma ol kimseler ki, onlar iman ettiler ve amel-i salih ilediler. Binaenaleyh; onlar
Cennet'te bahe iinde ikram olunurlar.]
Yani; dnyada amel-i saliha muvaffak olan mminler Cennet'te gaayet meserretli bahe
iinde mesrur klnrlar.
Ehl-i Cennet'in ikram olunacaklar baheler gaayet ferahfeza ve meserreti icabeder herey
mevcut olduuna iaret iin
olmutur.

(
)

lfz ta'zme ve teksire dellet eden tenvinle varid

(
) , ()

mansnadr. Yani kram olunurlar demektir. nk;

Taber'de beyan olunduu vehile a h b e r e ; srr ve gptadr. Yani Ehl-i Cennet bahelerde bir
ikramla ikram olunurlar ki, o ikram onlarn srurlarn ve bakalarnn gptalarn mucip olur. nk;
env'- nimetlerle mtena'imler ve gzel manzaralara nazar ederler demektir.
Hzin'de beyan olunduuna nazaran bazlar bu yette ehl-i 4258 Cennet'in ikramlarn sima'
ile tefsir etmilerdir. nk Cennet'te herkesin telezzz edecei neamt ve sadalar mevcuttur ve
herkes istedii vehile telezzz eder. Hatta baz aalarn dallarn ve yapraklarn rzgr tahrik
ettike herbiri bir gn avaz ve sada verip ehl-i Cennet'in onunla telezzz edecekleri (Ebu
Hreyre) Hazretlerinden mervidir.

()




[Amma ol kimseler ki, onlar Allah'a ve Reslne kfrettiler, bizim yetlerimizi ve
hirete mlakatlarn tekzibettiler. te onlar azab- Cehennem'de daima hazr bulunurlar.]
Zira; kfrlerinin cezas ancak Cehennem'dir. Binaenaleyh; onlardan azap ebeden kaybolmaz.
Bu yette kfirin yalnz kfr Cehennem'de azabna kfi olduuna iaret iin kfrn zikirle
iktifa olunmu, dier seyyiatn zikre hacet grlmemitir. Ayetleri tekzip ve hireti inkr kfrde
dahilse de tekzip cinayetlerin pek by olduundan anna ihtimam iin ayrca zikrolunmutur.
Hulsa; imanla amel-i saliha muvaffak olanlarn Cennet'te ikram olunacaklar ve kfirlerin
Cehennem'de azab- daimle muazzep olacaklar ve bu vesileyle mminlerin kfirlerden
ayrlacaklar bu yetlerden mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal lemin icadn beyanla; kudret-i kmilesini ve yevm-i kyameti beyanla; intih-y
emirde kuvvet-i kaahiresini beyandan sonra cemi-i nekaaisten mnezzeh olduunu beyan etmek
zere :

()











buyuruyor.
[Akama ve sabaha dahil olduunuzda Allah-u Teal'y cemi-i nekaaisten tenzih edin.]
4259

51

[Yerde ve gklerde hamd sena ancak Cenab- Hakka mahsustur. Allah'n gayr
bihakkn hamde mstehak bir kimse yoktur.]

()




[kindi ve le vakitlerinde tesbih edin, namaz kln. Vaktinizi boa geirmeyin.]
Yani; Allah'n kudretini ve azametini bilince akama dahil olduunuzda akam namazn ve
sabaha dahil olduunuzda sabah namazn eda ve tesbih etmekle Vcib Teal'y nekaaisten tenzih
edin. nk; semvat ve arzda ehl-i sema ve ehl-i arzn ibadet ve taatlar ve hamd senalar
Allah-u Teal'ya mahsustur. Semvt ve arzda Allah'n gayr hamde mstehak hibir kimse yoktur
ve ikindi vaktinde ikindi, le vaktine dahil olduunuzda le namazn eda ile nekaaisten tenzih
ve Rabbinize hamd sena edin ki, Allah'n verdii nimetlerin krn eda etmi olasnz.
Beyzv'nin beyan vehile bu yet zahirde ihbar ise de hakikatta emirdir. Binaenaleyh;
Sabah ve akam vakitlerinde Cenab- Hakk nekaaisten tenzih edin demektir. Sabah ve akam
vakitlerinde kudret-i lhiye ve azamet-i subhniyenin sair vakitlerden daha ziyade zuhr ettii
cihetle tesbihle emr-i lhi bu vakitlere tahsis olunmutur, ikindiyle le vakitlerinde nimet-i
lhiyenin teceddd ok olduundan hamdetmek yani nimete kreylemek hususunda bu iki vakit
zikrolunmutur.
Taber, Beyzv ve Hzin'in beyanlarna nazaran (bn-i Abbas) Hazretlerinin Kur'an'da be

(
) akam ve yats



namaz, (

) ikindi, (

vakit namaz bulur musun? denildiinde bu yeti okuyup

(
) sabah

) le namazdr demekle cevap verdii mervidir. Hzin'de beyan olunduu vehile

namazlar,

tesbihin u be vakte tahsis 4260 olunmas Allah'n kullarna ltf u ihsandr. Zira; amelin efdali
devaml olandr. nsan ise cemi-i evkaatn tesbihe sarfa muktedir deildir. nk; insan taayy
edecei me'klt ve merubatn ve sair ihtiyacn kisbe mecbur olup bunlar kisb ise vakte muhta
olduundan bir insann cemi-i evkaatn ibadete sarfetmesi mmkn olamayacana binaen
ibadete evkatn bazs tahsis edilmi ve binaenaleyh; be vakti eda eden kimsenin cemi-i evkaatn
ibadetle geirmi gibi olacana dahi iaret olunmutur. Zira; yirmi drt saatte farz olan namaz on
yedi rekttr.
Her rekt bir saat tesbih makaamnda olduu cihetle tesbihten hl yedi saat kalr. O yedi
saat da uykuya mahsup olup uykuda olan kimse hakknda kalem skit olduundan keenne her
saat tesbih etmi gibidir.
Hulsa; Cenab- Hakkn evvel icada, saniyen iadeye ve kullarn muhasebeye kaadir
olduunu bilince sabah, akam, yats, le, ikindi vakitleri insann tesbih etmesi vcib ve be vakit
namazn farz olduu bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal tesbihin lzumunu beyandan sonra tesbihe istihkaakin beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[Allah-u Teal diriyi lden ve ly diriden karr ve lye mabih bir surette
koruduktan sonra arz ihya eder, yeertir ve lden diriyi kard gibi sizi kabrinizden ihya
eder. u halde kurumu otlarn topraktan kt gibi sizler de kabrinizden karsnz.]
52

Yani; Cenab- Hak diri olan insan l olan nutfeden ve l olan nutfeyi diri olan insandan
karr ve yeryzn koruyup lm ceset menzilinde olduktan sonra bahar gnlerinde
yamurlarla otlar ve ekinler bitirmekle ihya eder ve nasl ki, bu dnyada 4261 lmlerden dirileri
ihya ederse yevm-i kyamette sizi de kabrinizden ihya eder ve siz de otlarn topraktan ihra
olunduu gibi ihra olunursunuz. u halde ldkten sonra tekrar dirileceinizde phe etmemeniz
lzmdr. Binaenaleyh; Cenab- Hak be vakitte tesbihe mstehaktr.
Fahri Rzi ve Hzin'in beyanlar vehile h a y y ile murad; mmin ve m e y y i t le murad; kfir
olmak muhtemeldir. Buna nazaran man-y yet: [Allah-u Teal kfirden mmini ve mminden
kfiri ihra eder.] demektir. Yani; Pederi kfir, olu mmin ve olu kfir, pederi mmin olur. Buna
misal olarak harite binlerce kimseler grlmektedir. u zamanda birok sulehadan nice dinsizler
domaktadr. Bu yet; Vcib Teal'nn tesbihe istihkaakna delildir ve takriri yledir : Allah-u
Teal be vakitte tesbihe mstehaktr. Zira; Allah-u Teal diriyi lden karr. Her kimse ki, diriyi
lden kara, tesbihe mstehaktr. Allah-u Teal tesbihe mstehaktr. Kezalik ly diriden
karmakta ve ldkten sonra arz ihyada takrir bu minval zeredir. nk; onlar da ayr ayr
delillerdir.

&&&&&
Vcib Teal lden diriyi ve diriden ly ihra ettiini beyanla tesbihe istihkaakn ve hamdin
kendine mahsus olduunu beyandan sonra kudret-i kaahiresine dellet eden baz delillerini beyan
etmek zere :

()


buyuruyor.
[Allah-u Teal'nn vahdaniyetine ve kudret-i kaahiresine dellet eden almat
cmlesindendir. Sizi topraktan halkedip sonra sizin derhal insan olarak yeryzne
dalmanz.]
Yani; Allah-u Teal'nn sizin vefatnzdan sonra ihya etmeye kaadir olduuna dellet eden
delil ve almt cmlesindendir. Sizin aslnz olan dem'i topraktan halketmesi yalnz dem'le
iktifa etmeyip dem'i ve haremi Havva'y halkettikten sonra nagehn 4262 onun zrriyetinden siz
bir halden hal-i uhraya nakille beer olarak oaldnz ve yeryzne daldnz, sizin suretlerinizi
gzel olarak icadetti ve sizi bu minval zere halkedip yeryzne datan ye u suret zere
halketmeye kaadir olan Allah-u Teal ldkten sonra sizi ihya etmeye dahi kaadirdir. nk Fahri
Rzi'nin beyan vehile insan topraktan ahsen-i suret zere halketmesi; Allah'n kudretine dellet
eden delillerin pek bydr. Zira; topran an kuru, karanlk, souk ve ar olmaktr. nsan ise
bunun tamamen zddna rutubetli, nrlu, hararetli ve hafiftir. u halde kurudan ya, karanlktan
nru, souktan sca ve skletten hafifi halketmek elbette kudret-i kmileye aktan dellet eder.
Kezalik hareket eden insan sknet zere olan topraktan halketmek kudret-i kaahireye dellet
eden delil cmlesindendir.
Fahri Rzi ve Nisbr'nin beyanlar vehile insann esas suyla topraktan halkolunduu
cihetle baz yette sudan ve dierinde topraktan halkettiini zikretmek ecza-y mhimmini
zikretmektir, yetler beyninde de mnafat yoktur. Binaenaleyh; bu iki cz'- mhimmini zikretmek
baka eczas olmamasn icabetmez ki, hukemann insan anasr- erbaadan yani su, toprak,
ateve havadan mrekkeptir dedikleri szleri yete muhalif olsun. nsann esas suyla topraktr.
Havayla ate bu iki cz piirmek ve yekdierine imtiza ettirmek iin sonradan arz olduu cihetle
Kur'an'da insann havayla ateten halkolunduu zikrolunmam ve ecz-y asliye olan toprakla
suyu zikirle iktifa olunmutur, insann anasr- erbaadan halkolunmasnda kudretin eseri daha
ziyade grlr. nk yekdierine zd olan drt eyden bir vcut meydana getirip onlarn tabiatlar

53

baka baka olduu halde cmlesini bir mizaca tbi klmak vehatta su ile atei birbirine raptetmek
Allah'n kudretinin kemline pek byk delil olduunda kimsenin phe etmemesi lzm gelir.

&&&&&
Vcib Teal kudretine dellet eden insann topraktan halkolunmasn beyandan sonra nev'-i
insann bekaasna hadim olan izdivacn faydasn ve kudretine dellet eden delil cmlesinden
olduunu beyan etmek zere : 4263

buyuruyor.
[Allah-u Teal'nn kudretine dellet eden delil cmlesinden dir sizin iin kendi
cinsinizden zevceler halketmesi. Zira; siz o zev elerle lfet ve nsiyet edesiniz ve
kalbinizin onlara meyletme siyle sknet bulanz, erkek ve kadn sizin beyninizde muhab
bet ve yekdierinize efkat ve merhamet halketmesi de kudretul laha dellet eder delil
cmlesindendir.]

()

[te u kendi cinsinizden zevceler ve o zevcelerle beyninizde lfet halketmesinde

tefekkr edip dnen kavim iin vahdaniyete ve kudret-i kmileye dellet eder deliller
vardr.]
Yani; ey insanlar ! Sizin lfet ve nsiyet ederek aranzda ocuk meydana getirmekle
nev'inizin ilyevmilkyam bekaasn te'min ve lemin i'marn ikml ve maietinizi tanzim iin sizin
kendi cinsinizden menfaatnza hizmet eder zevceler halketmesi; Cenab- Hakkn kudret-i
kmilesine dellet eder almt cmlesindendir. nk kendi cinsinizden zevcelerle, lfet
yekdierinize rapta ve birbirinize meyi muhabbete sebep olduu gibi Allah-u Teal zevle zevce
arasnda efkat ve merhamet halketti ki, aile tekilt kolay olsun ve birbirlerini ft ve beliyttan
esirgesinler, emr-i taayyte birbirine muavenetle maiet hususunda mzayaka ekmesinler.
nsanlarn zevceleri kendi cinslerinden olmas ltf-u lhidir. Zira; kendi cinsinden olmak;
muhabbete vesiledir. Eer cinsinin bakasndan olmu olsayd lfet ve muhabbet yle dursun
beyinlerinde nefret ve mbayenet olur ve lemde intizam olmazd. Amma kendi cinsinden olunca
aralarnda evvelden bir karabet ve lfet olmad halde az bir zaman mlakatla Allah-u Teal'nn
zevle zevce arasnda halketmi olduu muhabbet sayesinde 4264 birbirlerine annelerinden,
babalarndan ve kardelerinden daha kymetli olurlar. te az bir mddet zarfnda izdiva sebebiyle
bu kadar muhabbeti halketmek; Allah'n azametine ve kudretine pek byk bir delildir. Bunlarn
cmlesinde erbab- tefekkr iin kudretullah'a dellet eden deliller vardr. Zira; dnyann kvam
nev'-i insann bekaasyla, nev'-i insann bekaas nesil meydana getirmekle, neslin meydana
gelmesi tezevvle, tezevv ise muhabbetle olduu gibi tezevvcn bekaas da zevle zevce
beyninde atufet, merhamet ve hsn- imtizaca baldr. u halde kvam- lem; zevle zevce
beyninde Vcib Tealnn halkettii muhabbete merbut olduundan lemin ma'mur olup vakt-i
merhununa kadar devam, nev'-i insann bekaas, lemin intizamnn sslesas ve mihver-i
lykmda cereyan zevle zevce beyninde olan muhabbet ve hsn- imtizatr. Yoksa insanlarn
hayvanat- saire gibi irtibatsz urada burada bulumasyla lemde intizam ve rahat olmayaca
gibi nev'-i insanda bekaa da olmaz. nk; meydana gelen ocuun babas kimdir ve onun
meakkatini kim tekeffl edecek? Zira; erkekle kadn arasnda irtibat olmaynca ocuun babas
ma'lm olmaz ki, meakkatini tekeffl eden bulunsun. nsan ise hayvanat- saire gibi
keyfemettefak yetiir bir mahlk olmadndan birok terbiye ve meakkata muhtatr.
Binaenaleyh; insanlar hayvanat- saireye kyasla aradaki irtibat kaldrmaya alanlar hiss-i

54

insanden tecerrd etmi ve hikmet-i lhiye hilfna birtakm vahiyane hareketle kendilerini
yormaktan ve kibet hib hsir olmaktan baka birey kazanmazlar. Evet ! Az bir zaman iin
kendi fikirlerinde baz kimseler de bulabilirlerse de buz zerine temel koymak kabilinden
serizzevaldir.
Taife-i nisvann erkeklerin menfaati iin halkolunduuna iaret iin Vcib Teal menfaata

( )lafzyla ( )buyurmutur. nsann kendi cinsiyle lfet sknete sebep olup

kalpten vareste olduu cihetle Cenab- Hak ( )makamnda ()

dellet eden

ztrab-
buyurmutur. Yani Allah-u Teal zevcelerinizi kendi cinsinizden halketti ki, kalbiniz rahat olmakla
sknet bulup ztrab- kalpten kurtulasnz demektir.
Zevle zevce beyninde olan muhabbet ve irtibatta kudretullaha 4265 dellet eder birok delil

( )lfzndaki yt cemi' suretiyle varid olduu Ebussuud Efendi nin

olduuna iaret iin

cmle-i beyanatndandr.

&&&&&
Vcib Teal kudret-i lhiyeye dellet eder delil-i etfsiyeyi beyandan sonra insann
nefsinden hari olan delillerden bazlarm beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Allah-u Tealnn kudretine dellet eden almetler cmlesindendir gkleri ve yeri
halketmesi. Ve sizin lisanlarnzn ve renklerinizin muhtelif olmas.]

()




[te u hilkatta ve ihtilfta erbab- ilim iin kudretullaha dellet eder almetler vardr.]
Yani; gkleri ve gklerde olan yldzlarn birbirine ziyalarnn muhalefetiyle beraber Allah'n
halketmesinde ve arz bu kadar cesametiyle, dalar, dereleri, byk nehirleri, denizleri, meyveli ve
meyvesiz env'- ecar, madini, hayvanat ve bilhassa mir't- lem olan insan hv olarak
halketmesinde, lisan ve renklerinizin ihtilfnda kudretullaha dellet eder almetler vardr. nk;
bir kavmin lisan dierine muhalif olduu gibi bir ahsn sadas dahi dierine muhalif olmakta ve
insanlarn herbirinin rengi dierine muhalif olmakta kudret-i kmileye dellet eder binlerce deliller
vardr. Zira; u grlen lem-i ulvnin intizam, lem-i sfl olan arzn bedayi zerine mtemil
olmasyla beraber insanlarn lisan ve renklerinin birbirine muhalif olmasnda dnyay ve hireti
dnen ve hidayete muvaffak olan erbab- dirayet, fetanet ve ilm irfan sahipleri iin kudret-i
lhiyeye dellet eden almetler vardr. 4266
Hulsa; semvt ve arzn birtakm acaip zere halkolunmasnda ve insanlarn lisanlarnn ve
renklerinin muhtelif surette zuhrunda Cenab- Hakkn fil-i muhtar ve vhid-i hakk olduunda
erbab- ilim iin dellet eder deliller bulunduu bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal insann levazmatndan olan lisanlarnn ve renklerinin muhtelif olmas kudret-i
kaahireye dellet ettiini beyandan soma insann lzm- gayr- mfarikndan olan uykuyla erzak
kisbin kudretullaha delletini beyan zmnnda :

55

()




buyuruyor.
[Gecede, gndzde sizin uykunuz ve bu iki zamanda sizin fazl- lhiden rzknz
islemeniz Allah'n kudretine dellet eder almt cmlesindendir. Zira; gerek uykuda ve
gerek maieti talepte iitmek anndan olan kavmiin birok almetler vardr.]
Yani; Vcib Teal'nn emvat ihyaya kaadir olduuna dellet eder almetler cmlesindendir
ki: gece ve gndzde bedeninizin rahat iin uyku uyumanz. Zira; kuv-y tabiiye ve nefsaniyenin
istirahat uykuyla olduu cihetle umur-u dnya ve umur-u hiret cmlesini tanzim, uykunun
muvenetiyledir. Binaenaleyh; insan iin uyku kudrete dellet eden ltf-u lhi cmlesindendir.
Zira; uyku olmasa beden rahat edemeyecei cihetle btn iler de muattal kalacandan uyku
dnyann imarna hadim bir ihsan- lhidir. Kezaiik gecede ve gndzde insann maietini
talebetmesinde keml-i inkyadla emr-i lhiyi iiten ve dinleyenler iin kudretullaha dellet eden
almetler vardr.
Beyzv'nin beyan vehiie uykuyu ve rzk talep; geceyle gndzn her ikisinde olmak
muhtemel olduu gibi yette uyku 4267 geceye ve maieti talep de gndze masruf olmak ihtimali
de vardr. Lkin leyi neharn her ikisi de bir arada zikrolundu ki her iki zamann, iktizasna gre
hem uykuya hem de kesb-i maiete salhiyetlerine iaret olunmutur. nk; ekseriyet itibaryla
uyku geceye ve kesb-i maiet gndze tahsis olunmusa da aksini iltizamda imtina' da yoktur.
Zira; baz kere icab- maslahat uykuyu gndze kesb-i maieti geceye tahsis edenler de olur.
nk; insanlarn maietlerinde esbap muhteliftir.
Fahri Rzi'nin beyan vehile insann bedeninin istirahatn aramak taleb-i maiet zerine
mukaddem olduuna iaret iin bu yette uyku maiet talebi zerine takdim olunmutur. Zira kesbi maiet; bedenin kvamna mevkuftur. nk; beden kvamn bulmaynca kisible megul olmak
mmkn olmadndan kvam- bedene hadim olan uykuya ihtimam olunmak lzmdr.
nsan rzkn kendi kisbinden bilmeyip Allah'n fazlndan bilmesi lzm olduuna iaret iin
rzkn talep, fazl- ilhiden talebetmesiyle takyid olunmutur. nk; ahdin rzk behemehal ltf-u
lhidir, yoksa abdin ak ve zeksnn rzknn husulnde tesiri yoktur. Zira; ok kil ve zeki olan
kimselerin hsn- tedbire tevessl ettikleri halde karnlarnn a ve ok ahmak ve gabi kimselerin
servet saman sahibi olduu her yerde mahede olunan eylerdendir.

&&&&&
Vcib Teal insann araz- lzmndan ve araz- mfarkndan kudretine dellet edenlerden
bazlarn beyandan sonra semvt ve arzn arazlarndan bazlarn beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Allah'n kudretine dellet eden almetler cmlesindendir : Sizi minvehin korkutmak
ve minvehin mit vermek iin 4268 semadan size imek gstermesi ve semadan yamur
suyunu inzal edip kurumu arz ihya etmesi.]

()

56

[Zira; u imekte ve kuruduktan sonra yamur suyuyla lm ceset menzilinde olan

arz ihya etmesinde akl olan kavmiin Vcib Teal'nn vcuduna, vahdaniyetine ve kudret-i
kaahire sahibi olduuna dellet eder almetler vardr.]
Yani; Cenab- Hakkn kudretine dellet eden almetlerden birisi de size gkyznde havann
grltsyle beraber imek parltsn gstermesidir. Bu imekten sizin iin saika isabetinden
korku olduu gibi hayrl yamur yap haslatn istifade edeceine dahi mit vardr. Semadan nazil
olan yamur sularyla kurumu ve lm ceset menzilinde olan yeryzn ihya etmesi dahi
kudretullaha dellet eden almetler cmlesindendir. Zira; bunlarn cmlesinde akl olup idrak
anndan olan kavmiin kudrete dellet eder deliller vardr. nk; Fahri Rzi'nin beyan vehile
bulutlar rahmet suyunu hamil olduu halde onlardan atein kmas ve sada vermek anndan
olmayan yumuak pamua benzeyen bulutlardan sadann kmas, dehetli grltlerin zuhr
etmesi elbette fil-i muhtarn vcuduna dellet eden delil cmlesindendir. Zira; suyla ate
yekdierine zt iki unsur olduu halde cism-i vhid olan bulutta iki zdd cemetmek elbette kudret-i
kaahireye dellet-i vazhayla dellet eder. nk; gerek imek, gerek gn grlts ve gerek
saika muttariden her zaman vki olur eylerden deildir. Zira; bazan havann kesif bulutlarla rtl
ve yamur da yad halde bunlardan hibirisi olmaz ve bazan da hepsi mevcut olur ve kezalik
baz beldede olur, dierinde olmaz. u halde bunlarn cmlesi fil-i muhtarn ihtiyaryladr, tabiatn
iktizas deildir. Zira; tabiatn iktizas olsa her zaman olurdu veyahut olmazd.

&&&&&
Vcib Teal semvt ve arzn levazmatndan kudretine 4269 dellet eden asarndan
bazlarn beyandan sonra baz ahar beyan etmek zere :

[Allah'n kudretine dellet eden almt cmlesindendir : Semnn direksiz ve arzn
ivisiz emr-i lhi ve hikem-i sbhn ile kaaim olup mevzi-i muayyeninde durmalar.]

()






[Siz bu gibi sr- lhiyede kudretinin keml-i nfuzunu tefekkr edip vefatnzdan
sonra sizin arzdan kalkmanz icabeder bir davetle Allah-u Teal sizi davet ettiinde vakit
fevtetmeksizin bir de grlr ki kabrinizden karsnz.]
Yani; semvt ve arzn istinatsz, emr-i lhiyle kaaim olmalar ve herbiri mevzi-i
muayyeninde tebeddl ve tahavvl etmeksizin devam etmeleri fil-i muhtarn vcuduna dellet
eden delil cmlesindendir. nk; sem ile arzn bulunduklar meknn gayr bir meknda
bulunmalar mmkn olduu halde ancak o meknda bulunup har mahalle tecavz etmemeleri
yalnz fil-i muhtarn onlarn o meknda bulunmalarn emretmesiyle ve o noktada sebat etmelerini
irade buyurmasyla olduuna dellet eder. nk; tabiatn iktizasyla olamaz. Zira; onlarn,
bulunduklar meknla dier mekn beyninde fark olmadndan birinde bulunup dierinde
bulunmamas tercih bilmreccahtr. Tercih bilmreccah ise batl olduundan tabiatn iktizas
olarak da batldr. Zira; batl mstelzim olan elbette batl olur. Amma o meknda bulunmalar fil-i
muhtarn iradesiyle olduundan tercih bilmreccah lzm gelmez. te semavat ve arz vakt-i
muayyenine kadar kaaim olup vakt-i muayyenini ikmalden sonra davet-i lhiyenin zuhruyla
herkesin vakit fevtetmeksizin kabrinden kalkaca beyan olunmutur. nk; davet-i lhiyeye
icabet etmemek o gnde mmkn olmadndan elbette icabet olunur. 4270

&&&&&
57

Vcib Teal vahdaniyetine dellet eden delillerin hulsasn beyan etmek ^ere :

()








buyuruyor.
[Gklerde ve yerde oian cmle zruh Allah'ndr, onun mahlku kullardr. Binaenaleyh;
onlardan herbirerleri Allah-u Teal'ya muti'lerdir.] Zira; Allah'n emrini kemi tevazu'la iitir,
dinler ve inkyat da ederler. nk hepsinde Allah'n tasarrufu mstakildir, eriki olmayp herkesin
mercii olduu cihetle cmlesi itaata mecburdur. Binaenaleyh; vazifeleri Allah'n emrine inkyad
etmektir. u halde vazifesini bilip itaat edenler mkfatn grr, vazifesine devam etmeyip itaattan
imtina' edenlerin de s-u ceza grecekleri phesizdir.

[Semvt ve arz kendinin mahlku olan Allah-u Teal ol zat- eceli a'ldr ki iptidaen
halk icad ve sonra iade eder ve onun zerine halk iade etmek iptidaen icattan daha
kolaydr.]
Yani; Allah-u Teal ol kaadir kayyum ki evvel mahlkat kudretiyle icad ettikten sonra
muktez-y kahr halk ifna, ba'dehu adaletini icra ve itaat edenleri slerden tefrik etmek iin
kabirlerinden kaldrmakla iade eder ve onun zerine iade, ukul- beere nispetle iptidaen
icadetmekten daha kolaydr. nk; iade yalnz srafil'in bir sadasyla olduu cihetle insanlarn akl
onun daha kolay olduunu idrak eder.
Beyzv'nin beyan vehile Cenab- Hak zerine icat ve iade ikisi msavi olup hibirinde
glk yoktur. Binaenaleyh; bu yette ade icattan daha kolay demek nsanlarn kudretine ve
usul- cariyelerine nispetle demektir. nk; iptidaen icat nutfeden mudgaya, mudgadan cenine,
ceninden tufuliyete ve sair birtakm tebeddlatla bir halden hal-i uhrya nakletmek suretiyle birok
4271 mertebelerden sonra tmmlaza bir insan olarak zuhr eder. Amma iade kn kabrinizden,
kalkn ayak zerine; gelin mahere demekten ibaret olan bir sayhayla husul bulduundan
insanlara nispetle iade daha kolay olduu cihetle bu yette iadenin kolay olduu beyan
olunmutur. Zira; zorluk ve kolaylk beere nispetledir, yoksa Vcib Teal'ya nispetle zor ve kolay
olmaz. Binaenaleyh yette Ehven demek; Beerin idrakine nazaran demektir.

&&&&&
Vcib Teal icat ve iadeye kaadir olduunu beyandan sonra kudret-i kmilesini ispat
makamnda :

()



buyuruyor.
[Allah-u Teal'ya cmle mahlkat muti' ve mnkaddr. Zira; Allah-u Teal iin kudret-i
mme ve hikmet-i tmme gibi aciban sfat vardr ve eseri semvat ve arzda zuhr
etmektedir, Allah-u Teal cmleye gaalip ve bilmum ef'li hikmeti mutazammndr.]
Binaenaleyh; cmle mahlkat kudret-i kaahire altnda makhurdur, bilmum zerrt- kinat
ilmi ihata etmitir, onlar hakknda ef'li hikmetten hl deildir, insanlarn topraa karm olan
eczalarn ve meknlarn bildiinden onlar cem' te'life kaadirdir. Binaenaleyh; kyamette

58

insanlarn eczalarn cemetmek veyahut ma'dum olanlar iade eylemek suretiyle ihya eder ki
herkes amelinin cezasn grsn.
Fahri Rzi ve Hzin'in beyanlar vehile bu yette Vcib Teal'nn m e s e l - i a ' l syla
murad; kelime-i tevhid olduu bn-i Abbas Hazretlerinden mervidir. Buna nazaran Beyzv'nin
beyan vehile mesel-i a'l; vahdaniyet sfatdr. u halde man-y nazm: [Allah Teal ehl-i sema
ve ehl-i arz taraflarndan semada ve arzda tevhid sfatyla tavsif olunmaktadr.] demek olur. nk
ehl-i sema ve ehl-i arzn lisannda kelime-i tevhid zikrolunmaktan hl deildir. 4272

&&&&&
Vcib Teal semvt ve arzda sfat- ulys zikrolunmakla insanlar ihya ve iadeye kaadir
olduunu beyandan sonra bir misl-i aharla dah kudretini ispat etmek zere :

buyuruyor.
[Allah-u Teal vahdaniyetini sizin kendi nefsinizden bir misalle size beyan eder. yle
ki: Sizin mlk- yeminle malik olduunuz kle ve cariyelerinizden bizim size verdiimiz
rzkta size erik olan var m ki siz o rzkta onlarla mterek ve msavi olasnz?]

[Siz kendi nefsinizden ve hr olan emsalinizden korktuunuz gibi onlardan da
korkasnz.] Byle ey olur mu? Yani memlk malike msavi olur mu ve sizinle rzkta mterek
olsalar raz olur musunuz? Elbette klelerinizin sizinle mterek olmalarna raz olmazsnz. u
halde Allah-u Tealnn kullarnn ve edna mahlk olan eya-y hasiseden ibaret putlarn ma'bud
olmakta zat- ulhiyete mterek olmalarna nasl raz olur ve itikad edersiniz?

()





[te bylece akl sahibi olan kavmiin biz vahdaniyetimize dellet eden delilleri tafsil
ederiz.]
Yani; Allah-u Teal ltuf olarak vahdaniyetini ve irket kabul etmediini size bir misalle izah
eder ve der ki Ey insanlar ! Siz ciz ve her zaman zat- ulhiyetime muhta olduunuz halde mlk
kuvvetiyle malik olduunuz kle ve cariyelerinizden bizim size verdiimiz rzkta size hibir erik
olan var m ve onlarn size 4273 erik olmalarna raz olur musunuz ve onlarla kendinizi msavi
addeder misiniz? Ve sizinle ortak olan erik ve kardeinizin rzknz taksimlerinden korktuunuz
gibi memlklerinizin erik olmasndan korkar msnz? Elbette korkmazsnz. Zira memlk;
efendiye emvalinin hukukunda msavi olamaz. Binaenaleyh hr olan bir kimse kardei veya orta
gibi dier hr'n itirakinden korktuu gibi bir efendi klesinin kendine itirakinden korkmaz. u
halde ey mrikler ! Kendiniz abd-i ciz olduunuz halde memlknzn itirakine raz
olmuyorsunuz da semvt ve arz halik olan Allah-u Teal'ya mahlku olan birtakm cizlerin nasl
msavi ve erik olduklarn itikad edersiniz? Sizin kleleriniz de sizin gibi beer olduklar halde
beerin beere msavatna raz olmazsnz da mahlkun da halika msavatna nasl raz olur ve
ibadete nasl mstehak grrsnz? te u misaliyle tafsil ettiimiz gibi kudretimize ve
vahdaniyetimize dellet eden delilleri kullarmza ve bilhassa akl sahiplerine tafsil ederiz.
Fahri Rzi'nin beyan vehile bu temsilde birka cihetten te'kid olduu gibi ehl-i irki tekdir de
vardr. nk; zat- ulhiyetinde irketin caiz olmadn, aczi meydanda olan beerde irketin caiz
59

olmadn beyan eder bir misalle temsil buyurmutur ki Mrikler keml-i aciz ve noksanyla
beraber nefsinde memlknn erik ve msavi olmasna raz olmaynca Allah'n kullarnn Allah'a
erik ve msavi olmasna nasl raz oluyorlar ve mnasip gryorlar ve birtakm ciz putlar Allah'a
nasl msavi addederler? demektir ki bu da iddetle tevbihi mutazammndr.

&&&&&
Vcib Teal memlkn malike msavi olamayacan bir misalle beyandan sonra mahlk
olan putlar halika ibadette mterek klanlarn itikad- batllarnn sebebini beyan etmek zere :

buyuruyor. 4274
[Malik memlke msavi olmaz, belki irkle nefsine zulmedenler ilim ve idraksiz hava ve
heveslerine ve nefislerinin arzusuna ittib' ettiler.]

[Nefsine ittib' ve zulm irtikpla Allah'n idll ettii kimseyi kim hidayette klabilir?]

()





[Ve dallette olan kimselerin yardmclar da yoktur.]
Yani; mahlk halika msavi olamaz ve lkin irkle nefsine zulmeden zalimler delilsiz ve
ilimsiz arzu-yu batllarna ittib' ederek yanl yola gittiler ve hudud-u lhiyeden ktlar.
Binaenaleyh; mahlkun halika erik olduunu itikat ve iradelerini dallete sarfla Allah Teal onlar
idll etti. u halde onlar doru yola vasl olamazlar. Zira; Allah'n idll ettii kimseyi kim hidayette
klabilir? Elbette o zalimleri kimse hidayette klamaz. nk; iradelerini dalle sarfla dalletlerini
Allah-u Teal halkettiinden doru yola vusul onlara myesser olmaz. Halbuki dalletleri sebebiyle
onlar mstehak olduklar azaptan kurtaracak yardmclar da yoktur. nk; onlar Allah'a ibadeti
terkedince Allah da onlardan muavenetini kesmitir.
Hulsa; mriklerin irki bir delile ve ilme mstenit olmayp ancak hava ve heveslerine
ittib'dan ibaret olduu ve iradesini dallete sarfettii cihetle Allah'n idll ettii kimseyi hidayette
klacak bir kimsenin bulunmad ve bu gibi zalimleri azaptan kurtaracak bir yardmclar dah
olmad bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal vahdaniyetinin delillerini tamamyla izah ve temsil edip cadde-i tevhitten
sapanlarn doru yoldan sapmalarnn sebebi havalarna ittib' olduunu beyandan sonra vhidi hakk 4275 olan Allah-u Teal'nn dinine tevecch lzm olduunu beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Ma'budun bil hak ferd-i vhid olunca Habibim ! Cemi-i edyan- batlay terkedip din-i
hakka meyleder olduun halde yzn din-i slama tevcih ve ikame et ve istikamet zere
adaleti icra et.]

60

[Siz Allah'n hilkatna dikkat ve devam edin ki o hilkat Allah'n ns kendi zerine
halkettii din-i hak ve din-i slm'dr.]

[Zira; Allah'n halk iin tebdil ve tayir yoktur.]

[te tevecch lzm olan din, Rabbin Teal'nn sana inzal ettii din-i mbin; tarik-
tevhide sl eder salam ve doru bir dindir. Binaenaleyh; bu dine tevecchle 'devamnz
lzmdr.]

()

[Ve lkin nsn ekserisi bu dinin hak olduunu bilmezler.]

Ve bilmedikleri cihetle bu dine temessk etmediklerinden akbet helak olurlar.

()

Allah'n dini demektir. Allah-u Teal insan bidayeten din-i hak zere
halkettiinden insann ftrat- asliyesi din-i hak ve din-i slmdr. nk; akl kendi bana brakm
4276 olan ancak o dini kabul eder. Fakat bir takm mevani' ve ehevat- nefsaniye araya girince
tarik- haktan batla meyleder ve lkin bu meyil ftrat- asliye deil belki ftrat- asliye zerine
arzdir.
Hzin'in beyanna nazaran Buhr ve Mslim'in ittifakyla (Ebu Hreyre) Hazretleri
Reslullah'n Dnyaya hibir ocuk domaz, ancak ftrat- asliye zerine doar buyurup bu yeti
kraatla emrettiini rivayet etmitir. F t r a t la murad; ezelde Hz. Adem'in zahrndan zerre misali
zrriyetini karp herbirerlerinden iman edeceklerine dair alm olduu ahiddir. Zira; dnyaya
gelen her sabi o ahdzere gelir ve o ahid de din-i haktr lkin bu iman- ftriye itibar yoktur. Ancak
muteber olan iman; taraf- er'den emrolunan iman ki abdin kisbiyle hasl olan imandr. nk
indallah makbul olan iman; abdin fiili ve ihtiyaryla meydana gelen imandr. Binaenaleyh; hibir
kimse hilkat- asliyesiyle me'cur olmaz. u halde her insana lzm olan; ftrat- asliyesi olan iman
takviye etmektir, yoksa onu tebdil ve tayi etmek deildir.

(
)

Binaenaleyh;
demek Allah'n hilkat- asliyesini tebdil sahih ve caiz
olmaz demektir ki O hilkati tebdil etmek insan iin lyk olmaz demek olur. Yahut Tefsir-i

( ) cmlesi lfzda ihbar ise de mans

ina ve nehiydir. Binaenaleyh; man-y nazm : ( ) Yani, [Allah'n
Hzin'de beyan olunduu vehile her ne kadar

ftrat olan iman- ezelye mlzimetle imannz takviye edin, ftrat- asliye olan tevhidi irke ve
ibadeti ma'siyete tebdil etmeyin.] demektir. Zira ftrat- asliye olan din; din-i mstakimdir.
Binaenaleyh; Onu gayr- mstakim olan bir dine tebdil caiz deil demek olur. Yahut Fahri

()

Rzi'nin beyan vehile

demek Allah'n mahlku, Allah'n kullardr.
Allah'n kullarn Allah'n gayrya kul olmaya tebdil etmek caiz deil demektir. Binaenaleyh kullarn
ma'budu; ancak Allah'tr, Allah'n gayr ma'bud yoktur. u halde herkesin ibadetini Allah'a has
klmas lzm olup bunun tebdili caiz olamaz.

&&&&&
Vcib Teal edyan- batlay terk ve din-i ftrye tevecch 4277 mirden sonra o dinle ancak
rza-y Bari'yi kasdetmek lzm olduunu beyan etmek zere :

61

( )





buyuruyor.
[Siz Allah'a rc' eder olduunuz halde dini ikame ve ftrat- lhiyeye mlzemet
etmekle beraber Allah'tan korkun ve muayyen olan vakitlerde namaz ikame ve eda edin ve
mriklerden olmayn, o mrikler ol kimseler ki onlar usul- itikadda dinlerini tefrik ettiler
ve onlar ayr mezhepler ihdasyla frka frka oldular.]

()





[Her frka ve cemaat kendi mezhebini doru zannyla slk etmi olduu meslekiyle
felhlanrlar.]
Yani; siz vehe-i azimetinizi dini ikameye tevcih edin, fakat bu tevcihiniz kusurlarnza tevbe
ve Cenab- Hakka tazarrula derghna rc' eder olduunuz halde olsun ki ibadetinizde Rabbinizin
rzasna tevecch- tamla tevecch etmi olasnz ve bu tevecchle beraber bilmum gnahlardan
kanmakla Allah'tan korkun ve nefsinizi azaptan vikaye ve kalbinizde olan tevecch ve Allah'n
azabndan korkunuzu takviye iin zahir azanzla eraitine riayet ederek be vakitte farz olan
namaz edaya msarat ve mdavemet edin, din ve mezheplerini tefrik eden mriklerden olmayn
ki onlardan bazlar putlara, bazlar yldzlara, bazlar da hayvanattan bazlarna ibadetle frka ve
cemaatlar tekil ettiler, mezhepler ihdas etmekle ayr ayr kabileler oldular. Hatta her frka kendi
itikadn doru zannyla iftihar eder, ferahlanr.

&&&&&
Vcib Teal tevhidini ispat ettikten sonra tevhidi inkr eden 4278 mriklerin baz halette
tevhidi ikrar ettiklerini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Nsa bir zarar isabet ettiinde Rablerine rc' ve iltica ederek du eder ve ancak
zerlerinden zarar kaldracak Rableri olup ondan baka zarar kaldracak bir kimse
olmadn ikrar ederler.]

(
[Zararn isabetinden sonra Rableri onlara kendi tarafndan ltf ihsann zarardan
kurtarmakla tattrdnda bir de grlr ki onlardan bir frka Rablerine ibadette irkederler.]
Yani; nsa hastalk, ktlk ve saire gibi bir fet dokunduunda Cenab- Hakkn birliini ikrarla
dergh'na iltica ederek huzur-u kalple Rablerine du ederler. nk; iddet zaman herkesten
mitlerini keserek o zararn defini ancak Cenab- Hak'tan istirham etmek zere elini derghna
aarlar ve o belnn zerlerinden kaldrlmas iin yalvarrlar. Zira; musibetin izalesine aresaz
olacak imdad- lhi olduunu bilirler, ondan, gayr ma'bud olmadn ikrar ederler. iddet zaman
tazarrudan sonra Allah-u Teal onlara kendi tarafndan ltuf olarak iddeti kaldrmakla rahmetini
tattrnca nagehn onlardan bir frkann hemen Rablerine irkettikleri grlr.
te bu hal ekseri insanlarda mevcuttur. nk; insanlar baz musibetin zevalini baka
sebeplerde arar. Fakat hibirinden te'sir gremeyince son aresini Rabbinden arar ve her yerden
62

midini keser, fakat Rabbinden midini kesmez ve itikad- hakka sarlr. Lkin o iddet zail olunca
bu hallerin cmlesini unutur. u kadar ki ehl-i iman Cenab- Hakka iltica edip iddet zail olduktan
sonra geri halini deitirir, isyan ve tuyan ederse de tevhidi irke tebdil etmez ve Rabbini
unutmaz, azaptan korku ve endie kalbinden kmaz. Amma mriklerin hali bunun aksinedir.
4279Hulsa; insanlarn ahvalinde sebat olmayp iddet zaman Rablerine tazarru etmiken o
iddet zail olunca derhal duy terkle bazlar sirk ve bazlar isyan ettikleri ve bu minval zere
halleri daima tebeddlata maruz olup bir karar zere olmad bu yetten mstefad olan fevaid
cmlesindendir.

()

[Onlar bizim verdiimiz nimetlere kfretmek iin musibetten hals olunca irkederler.
Haliniz byle olunca ey mrikler ! Verdiimiz nimetlerle intifa' edin, akbetinizin ne
olacan siz yaknda bilirsiniz.]
Yani; sirkeden frka bizim ltfumuzdan verdiimiz nimetleri inkrla kfretmek iin irkeder.
Onlar kfretmek iin irkedince Habibim ! Sen bizim tarafmzdan onlara de ki Ey mnkir-i nimet
olan kfirler ! Nail olduunuz nimetlerle intifa' edin, yaayn ve onlarla telezzz edin. Siz yaknda
nimeti inkrla irkinizin akbetini ve banza gelecek vehameti bilir ve azab grnce kusurunuzu
ikrara mecbur olursunuz, fakat fayda etmez.

u man

( )da bulunan ()

( )lfzna taallk ettiine nazarandr. Amma Beyzv ve

olunduu vehile ( )daki ( )tehdid iin lm- emir olduuna

bundan evvelki yetteki

Medarik'te beyan
nazaran man-y nazm yledir : [Biz kfirlere verdiimiz nimetlere onlar kfretsinler ve
nimetlerimizle intifa' eylesinler. Yaknda kfrlerinin zararn elbette bilirler ve akbet azabn
grrler.] demektir.

(
[Yoksa biz onlara bir hccet veya bir kitap m inzal ettik de o hccet veya kitap onlarn
irkettikleri eyi trf ve irketmelerini onlara emreder, syler mi?] Byle ellerinde ihticaca ve
itizara salih bir hccetleri veyahut onlara irkle emreder bir kitaplar var m? Varsa bunlardan birini
meydana koysunlar. Halbuki 4280 bunlardan hibirisi de yoktur. Binaenaleyh; irkleri bir delile

()

(
) , (
)

()

mstenit deildir. yette

kelimesi
mansna ve
takdirinde melik mansna olduuna nazaran man-y nazm: [Belki biz onlar zerine saltanat
sahibi bir melik inzal ettik ki o melik gerek kendi ve gerek yazd kitap onlarn irkettiklerini ve sair
isyanlarn syler ve bize haber verir ki onlarn amellerinden bir zerresi cezasz kalmaz. Her
cmlesine ceza veririz.] demektir.

&&&&&
Vcib Teal nsn nimetleri inkrla kfrettiklerini ve kfrlerinin vehametini yaknda
bileceklerini, onlarn kfrn emreder bir hccet olmadn yahut onlar zerine bir melik nazil olup
onlarn irklerini haber verdiini beyandan sonra nsn dier cihetten sebatszlklarn beyan etmek
zere :

63


()

buyuruyor.
[Biz nsa rahmetimizi tattrdmzda onlar o nimete ferah eder, mesrur olurlar ve eer
nsa kendi kisbiyetleri sebebiyle ktlk, hastalk ve sair belya gibi bir ktlk isabet ederse
bir de grlr ki onlar derhal her ey den kat' mid ederler.]
Bu yette r a h m e t le murad; ucuzluk, bolluk, shhat- beden, afiyet ve sair bilcmle
nimetlerdir. S e y y i e yle murad; ktlk, darlk, hastalk ve sair bilcmle belyadr. u halde many yet: [Biz nsa ucuzluk, bolluk, shhat- beden ve env- nimetlerden ibaret olan rahmetimizi
tattrdmzda onlar o nimetlere ferah ederler. Hatta o nimetlerin husulne sebep olan vesaile
tevessllerine iftihar ederler, eer onlara kesbettikleri gnahlar sebebiyle belya isabet ederse
onlarn derhal hereyden mitlerini kestikleri grlr.] demektir. Ekseri insanlarn hali byledir.
Binaenaleyh; yetin srr her zaman zuhr etmektedir. nk 4281 insanlarn pek oklarna bir
nimet geldiinde ferahndan ne yapacan arr ve keml-i srurla mesrur ve musibet geldiinde
hiddetlenir, me'yus olur, belki ibadetini bile terkeder. Halbuki insana lyk olan nimet ve nikmet
zamanlarnda ubudiyet noktasnda sebat etmek ve ibadetinde ancak rza-y Bri'yi aramak ve
rzadan baka birey murad etmemektir. Maatteessf ekseriyetle insanlarn ahlk bunun
aksinedir. Binaenaleyh; yette beyan olunduu vehile bu gibi sfatlarla muttasf olanlar
mezmumlardr. u halde insana lyk olan nimete nail olduunda Rabbsna kretmek ve
belyya mptel olduunda sabreylemek ve Rabbsnn rahmetini beklemektir.

&&&&&
Vcib Teal insann nimete mesrur ve musibete me'ys olduunu beyandan sonra iyilik ve
ktln cmlesi Allah'n halkyla olduunu beyanla belyya mptel olanlarn nimet-i
lhiyeden kat' mid etmemelerini tavsiye etmek zere :

()




buyuruyor.
[O kfirler bizim kudretimizi inkr ederler de Allah-u Teal'nn diledii kuluna rzk bol
ve diledii kuluna dar verdiini grmediler ve bilmediler mi? Hem grdler, hem de bildiler.
te u baz kimsenin rzkn bol ve baz kimsenin rzkn dar klmakta mmin-i kmiller iin
Allah'n kudretine ve vahdaniyyetine dellet eder almetler vardr.] nk mmin olan kimse
Allah'n baz kulunun rzkn bol ve baz kulunun rzkn dar verdiini grnce Cenab- Hakkn her
zaman istedii kulunun rzkn ve nimetini tevsi' edeceine kalbi mutmain olur ve ztraptan
kurtulur. Binaenaleyh; onun indinde nimet ve nikmet, hepsinin halik Allah-u Teal olduunu bildii
cihetle msavi olur. nk; nimet ve nikmet elbette hepsi bir hikmete mpteni olduunu itikad
ettiinden varla ok mesrur ve yoklua ok me'yus olmaz. Zira mmin-i kmilin 4282 an; her
halinde Allah'a rapt- kalp etmektir. Allah'a rapt- kalp etmek; her trl istirahat muciptir.

&&&&&
Vcib Teal diledii kuluna rzk bol verdiini beyandan sonra o rzkn mesarifini beyan etmek
zere :
buyuruyor.

64

[Rabbin Teal istediine rzk bol verince Habibim ! Bizim sana verdiimiz rzktan
akrabann hakkn ve lyk olduu miktar ver ki hukuk-u karabeti eda etmi olasn.] Zira;
onlara riayet; ecanibe riayetten daha evldr. Binaenaleyh; sana verdiimiz rzktan onlarn
hukukuna riayet etmek ve ihtiyalarn defedecek miktar onlara vermekle mesrur et. [Ve akrabaya
riayetten sonra fakr fakaya mptel olan miskine ihsan et.] Zira; akrabadan sonra riayete ayan
olan fukaradr. [Ve fukaradan sonra riayete ayan olan yolculardr.] Binaenaleyh; onlara riayet et ki
vatanndan evld yalinden ve yaran ahbabndan uzak dtkleri iin hrmete lyktrlar. u
halde Akrabaya ve bulunduu beldenin fukarasna riayetten sonra merhamete lyk olan
misafirler demektir. Lkin misafirlerin misaferetleri suret-i meruada olmak arttr. Zira; hilf-
eri', fsk u fcur, yol kesmek ve adam soymak gibi bir maksada mebni misaferet edenlere riayet
etmek deil, belki mmkn olursa ihanet etmek ve mefsedetlerine mani olmak lzmdr.

[te u beyan olunan akraba, fukara ve misafirlere rza-y Br'yi kasdederek maln
sarfedenler iin bu suretle sarfetmek dnyada ve hirette hayrdr.] nk bu minval zere
sarfetmek; nail olduu nimetin krn eda olduu cihetle dnyaca nimetinin te-zaydne sebep
olduu gibi hirete dah ecr mesbta nail olaca cihetle hirette de hayr olur.

()




[te er'in emrettii veh zere emvalini sarf eden kimseler ancak felaha dahil olarak
korktuundan kurtulup umduuna nail olanlardr.]
Bu yette beyan olunan snfa riayetin vcibolmas; zekta malik olacak kadar gna lzm
deildir. Belki azck bir mala malik olmak kfidir. nk; bunlarn hukukuna riayet sairler zerine
mukaddem olduuna iaret iin yette bunlar sarahaten zikrolunmu ve riayet olunacak maln
miktar zikrolunmamtr.
badette itibar; abdin niyetine olduuna ve nefs-i fiile olmadna iaret iin u sadakann
Allah'n rzasn niyet edenler iin hayrl olduu beyan olunmutur. nk; Fahri Rzi'nin beyan
vehile riya ile cemi-i maln infak eden kimse rza-y Br iin bir rek sadaka edenin sevabna
nail olamaz. Binaenaleyh; mmin iin ibadetinin cmlesinde niyetini tashih etmesi lzmdr. Zira
amelin hkm; abdin niyetine baldr. Niyet sahih olursa amel de sahih, niyet fasit olursa amel de
fasit olur.
Vcib Teal bu yette ahlk- hamideden n beyan buyurmutur : Bunlardan akrabaya
riyet; cmle milletlerin kabul ettii haslet-i hamidedir. Fukaraya ve yolcu misafire riayet; geri
dier milletlerde dahi bulunabilirse de millet-i slmiyede bunlara riyet cmle milletlerden ziyade
ve hemen slmiyet'in rkn- a'zam gibi bir meziyet-i liyedir. Zira; slmiyet'in ulvv- cenabndan
olmak zere buhln en ziyade mezmum bir haslet-i deniyye olduunu ve hatta buhln sahibini
Cehennem'e kadar alp gtreceini beyan eden yt- beyyinta ve ahadis-i nebeviyata iman
eden mmin elbette fukaraya hrmet ve yolculara riyet eder, bu fiilinden bu ve bunun emsali
yetler icab sevap ister ve ibadet niyetiyle riyet eder. nk; ahkm- slmiye bunlarn ibadet
olduunu ve bunlarla rz-y Br'yi aramak lzm geldiini beyan etmitir. Binaenaleyh; hangi
slm memleketinde hangi mmine misafir olunsa mmkn olduu kadar misafir olan kimse bir
hrmete nail olur. Birok beldelerde az ok bir servete malik olan kimselerin misafirhaneleri
bulunur ve gelen misafiri reddetmez, 4284 kabul eder, yedirir, iirir, rahat ettirir, bedelinde para
almaya tenezzl de etmez ve ancak rza-y Br'yi mid eder, cretini Allah'tan ister, dnyada ve
hirette Cenab- Hak da ecrini verir. Amma avrupa detini tahsin edenler ve ahkm- er'iyeden
gaafil olanlar bu gibi dt- slmiyeyi takbih ve insanlar buhul gibi bir denaete tergib etmekten
ekinmezler, lkin ahkm- slmiyeye iman eden mmine onlarn sz asla te'sir etmediinden
dnyada emekleri zayi olduu gibi hirette dah vizr vebalden hl kalmazlar. u halde bu misilli
kimseler dt- slmiyeden tecerrd ettikleri gibi hiss-i insanden dah tecerrd etmilerdir. Zira;

65

insanlarda, hrmeti ve kendine riyeti sevmek cibill bir eydir. Bunu sevmeyen elbette hiss-i
insanden mcerrettir.
Bu yette hitap; Reslullah'a ise de Reslullah'a hitap mmetine dah hitap olduu cihetle
akrabaya, fukaraya ve misafirlere riayet etmekle hitap; umuma amildir. u beyan olunan snf
insanlara riyet felaha sebeptir, bunlarn felaha sebep olduunu beyan, baka amellerin felaha
sebep olmasna mani deildir.

&&&&&
Vcib Teal akraba, fukara ve misafire riyetle emrettikten sonra az verip mukabilinde ok
gzetmek caiz olmadn beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Emval-i nstan ziyade almak iin vermi olduunuz atiye in dallah ziyade olmaz.]

()



[Amma Allah'n rzasn murad ederek vermi olduunuz zekt indallah ziyade olur.
Binaenaleyh; rza-y B iin atiye 4285 verenler atiyelerinin ecirlerim hirette ez'f- muzaf
alrlar ve dnyada mallar bereketten ve teleften mahfuz kalr.]
Yani; nsn emvalini celbetmek iin az verip ok alanlarn indallah ecri olmad gibi dnyada
malnn bereketi dahi olmaz. nk az verip ok almak; riba olup riba da haram olduundan hibir
zaman ribann kart malda ymn bereket olmaz, belki asl maln telef olmasna sebep
olacana birok yetler ve ahadis-i nebeviye dellet eder. Amma Allah-u Teal'nn rzasn tahsil
iin malm sarfedenler ve bilhassa farz olan zekt rza-y lhiyi murad ederek verenler ve ite bu
niyetle maln masrafna sarfedenler ecirlerini kat kat alrlar. Binaenaleyh; hirette sadakalarnn
ecrini fazlasyla aldklar gibi dnyada dah o sadaka mallarnn nev nemasna ve fetten
mahfuz kalmasna sebeptir.
Taber'de ve Hzin'de beyan olunduu vehile yetten maksat; ziyade ivaz gzetmek iin
hediye vermek mansna olmak muhtemeldir. Buna nazaran man-y yet: [ Sizin emva'l-i nstan
ziyade almak kasdyla verdiiniz hediyenin indallah ecri olmaz. nk; Allah-u Teal'nn rzas iin
vermeyip mukabilinde ziyade birey almak iin verildiinden emeli dnyaya mnhasr olduu
cihetle dnyaca ald krdr. hirette eline birey gemez. Amma zekttan Allah'n rzas iin
verilen eyin ecrini ez'f- muzaf alr.] demektir. Nisbr'nin beyanna nazaran yet; hibe veyahut
ziyade ivaz almak kasdyla hediye hakknda nazil olmu ve ziyade ivaz almak kasdyla hediye
vermek mubah olsa bile hirette ecri olmayacan Cenab- Hak bu yetle beyan buyurmutur.
Hulsa; rz-y Br'yi kasdetmeksizin dnya mniyesiyle verilen ey gerek sadaka, gerek
hediye olsun hirette ecir olmayaca ve eer riya olursa hirette ecir olmamakla beraber azap da
olaca ve livehillh verilen sadakann dnyada ve hirette ecri kat kat fazla olaca bu yetten
mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal insanlarn ameli hsnniyete nakrun olmas lzm olduunu beyandan sonra
insanlar ldkten sonra ihya edeceini beyanla hsnniyete ve ihlsa tergibetmek zere : 4286

66

buyuruyor.
[Allah-u Teal ol vciblvcuttur ki iptidacn sizi icadettikten sonra rzknz verdi.
Sonra sizi ldrdkten sonra ihya eder.]

[Ey mrikler ! Sizin eriklerinizden ve Allah'la eriktir diyerek ibadet ettiiniz
ma'budlarnzdan u beyan olunan eylerden hibirini iead etmek, rzk vermek, ldrmek
ve diriltmekten birini ileyen ve yapabilen var mdr? Bunlardan hangisini yapmaya
iktidarlar var ki ibadet edersiniz?]

()

[Allah-u Teal mriklerin irklerinden tenezzh etti ve onlarn isnad ettikleri eylerin
cmlesinden l ve beri oldu.]
Yani; Allah-u Teal sizi icada, rzknz vermeye ve ldrp sonra ihya etmeye kaadirdir. Sizin
irkettiiniz eylerin bunlardan hibirine kaadir olan var mdr? Elbette yoktur. u halde Cenab-
Hak sizin isnadatnzn cmlesinden mnezzeh ve ldir.

&&&&&
Vcib Teal zat- ulhiyetinin erikten mnezzeh olduunu beyandan sonra irkin ve sair
gnahlarn lemin fesadna sebep olacan beyanla insanlar gnahlardan tehdit etmek zere :

()







buyuruyor.
[Ns kendi elleriyle kesbettikleri amellerinin baz cezasn 4287 tadp da fena
amellerinden rc' etmeleri iin kesbettikleri gnahlar sebebiyle denizde ve karada fesat
zuhr etti.]
Yani; nsn kendi elleriyle kesbettikleri gnahlar sebebiyle deryada ve karada kaht u gal ve
berr beyabanda otlarn ve ekinlerin bitmemesi, meyvelerin fta uramas, hayvanlarn telef ve
insanlarn hastala mptel olmas gibi bir takm fesat zuhr etti ki ns baz amellerinin cezasn
grsnler. Me'ml ki iledikleri gnahlardan rc' ederler de grdkleri ceza; hallerini slha sebep
olur.
Beyzv'nin beyan vehile cezann tamam ve mkemmeli hirette olacana ve dnyada
insan ne kadar gnahnn cezasn grse de cezasnn bazsn grm olacana iaret iin Vcib
Teal bu yette nsn gnahlar mukabilinde grecekleri ceza ne kadar byk olsa hirete nispetle
ba'z olduunu beyan buyurmutur. F e s a t la murad; kaht u gal, yamurun azl, yangnn ve
sair ftn okluu, bereketin yokluu, zulm ve taaddinin tezayd ve dalletin tekessrdr.
Binaenaleyh; zamanmzda bu yetin srr tamamyla zuhr ettii cmlenin malmu bir hakikattir.
nk; nsn diyanet cihetinden ahvali tebeddl ettii, env'- fesadn meydan ald, galann
btn bild istil ettii ve nimetlerin kllisinde bereketin zail olduu, birok sebeplerle hayvanatn

67

ve nfus-u beeriyenin telef olduu inkr gayr- kabil bir hakikattir ve bunlarn cmlesine
insanlarn iledikleri gnahlar sebep olduunu Cenab- Hak bu yette beyanla kullarn
ma'siyetten tenfir etmitir.

&&&&&
Vcib Teal insanlarn gnahlar sebebiyle fesadn zuhrunu beyandan sonra gnahkrlara
emsallerinin helak olduklarn beyanla gnahta srar ettikleri surette onlar gibi bunlarn da helak
olacaklarn beyan etmek zere :

buyuruyor.4288
[Habibim ! Sen mriklere de ki Yeryznde seyredin, bakn harabelerine, grn ki
sizden evvel geenlerin akbetleri nasl oldu.]

()





[Evvel geenlerin ekserisi sizin gibi mrik olmulard.]
Yani; Habibim ! irk zere srar eden kfirlere kendileri gibi mriklerin hallerini beyanla irad
iin sen de ki Siz yer yznde seyrsefer edin, nazar edin, grn ki sizden evvel geen
mriklerin helaki nasl oldu ve onlarn harabelerinden ibret aln. nk; irkleri ve gnahlar
sebebiyle onlar nasl helak oldularsa sizin de onlar gibi helak olacanzda phe etmeyin.
Fahri Rzi'nin beyan vehile irkin helake sebep olduu gibi sair gnahlarn dah helake
sebep olduuna iaret iin bu yette Vcib Teal helak olan mmetlerin ekserisi mrik olduunu
beyan etti ki mrik olmayanlarn dah sair fsk u fcur sebebiyle helak olduklarna iarettir. Mesel
Yehd'dan ashab- sebit mrik olmadklar halde yevm-i sebte riayet hakknda erar-i lhiye
muhalefetlerinden dolay helak olmulardr. u halde helake sebep yalnz irk olmayp irkten
maada gnahlarn dah helake sebep olduu bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal kfrn helake sebep olduunu beyanla kfrden tenfir ettikten sonra mmini
imannda sebata ve devama tevik etmek zere :

()

buyuruyor.
[Allah-u Teal'nn reddetmeyecei ve elbette irade-i lhiye taallk ettii cihetle vukuu
muhakkak olan kyamet gn 4289 gelmeden evvel din-i slm' ikameye ve yzn o tarik-
istikamet olan dine tevcihe devam et ki o gn geldiinde ns frka frka olacaklar.]

()
[Zira; kfredenlerin kfr kendi mazarratlar madr ve imanla amel-i Salih ileyenlerin
amelleri kendi menfaatlar iin istirahat edecek mahal hazrlar.]

68

Yani; Habibim ! Tarik- tevhidden kan efkr- faside erbabnn akbetleri vahim olunca bizim
tarafmzdan adaleti ikaame etmek zere nazil olan din-i mbne yzn tevcihe ve adalet zere o
dinin ahkmn ikaameye devam et. ol gn gelmeden evvel ki o gn elbette taraf- lhiden
gelecektir ve asla reddi mmkn deildir. Zira; gelmesine irade-i lhiye taallk ettiinden elbette
vuku bulacaktr, o gnde ns amellerinin muktezas olarak frkalara dalacaklardr. Binaenaleyh;
eer bir kimse 'kfrederse kfrnn zarar kendi aleyhinedir ve onun kfrnden hasl olacak vebal
gayra tecavz etmez. u halde ehl-i kfr ayr bir frka olur ve eer bir kimse amel-i salih ilerse
amelinin sevab kendine ait olduundan onun sevabndan dieri mstefid olmaz. Binaenaleyh;
mminler de ayr bir frka olur ve mmin olan frka imanla beraber amel-i salihleri sebebiyle
nefislerinin rahat iin kabirlerinde ve Cennet'te yatacak mahal hazrlarlar ve amelleriyle o mahalli
tesviye ederler.
Beyzv'nin beyan vehile kfrn zarar ancak kfire ve imann menfaati ancak mmine olup
mazarrat ve menfaatin gayra taallk etmeyeceine iaret iin yette gerek kfire ve gerek mmine

( ) yani Kfr ancak

kendinedir ve mminler hakknda da ( ) yani Ancak kendi nefisleri iin yer
mteallik olan frkada zarflar takdimle kfir hakknda

hazrlarlar denilmitir.
R e d d i m m k n o l m a y a n g n le murad; yevm-i kyamettir. nk; kyamete
irade-i lhiye taallk ettiinden elbette vki olacaktr. Binaenaleyh; hibir kimse tarafndan
reddolunup geri konamaz. Ve o gnde iman fayda etmediine iaret iin Vcib Teal o gn
gelmezden evvel dini ikameyle emretmitir. Zira dar- hiret; dar- ceza olduundan o gnde
teklif-i lhiye sakttr ki iman ve amel makbul deildir. Reslullah'a hitap mmetine hitap olduu
cihetle yette hitap; mmetin her ferdine amildir.

&&&&&
Vcib Teal kyametin elbette kaim olacan beyandan sonra kyametin kaim olmasndaki
hikmet ve esrar beyan zmnnda :

()

buyuruyor.
[man eden ve amel-i salih ileyen kimseleri fazl u kereminden gzel cezayla
cezalandrmak ve kfirleri kfrleri sebebiyle fena cezayla cezalandrmak iin yevm-i
kyamet kaim olacaktr. Zira; Allah-u Teal kfirlere muhabbet etmez.]
Yani; kyamet elbette vki olur, reddolunmaz ki Allah-u Teal imanla amel-i salihe muvaffak
olan kullarn fazl u kereminden gzel ceza ile ve kfirleri kfrlerinin icabettii ceza ile
cezalandrsn. nk; Allah-u Teal kfirleri sevmez. Zira; onlar irad edecek resl ve kitap geldii
halde iman etmediler Cezadan maksat; hsn- ceza olduuna iaret iin fazlndan mminleri
cezalandracan zikirle kfirlerin cezasn zikirden iktifa ve kfirleri sevmediini dah ilveyle s-u
cezann maksad- asli olmadna iaret etti. Allah'n sevmediini beyan; buz ve gazabn
nihayesidir. Abdin ameline sevap; istihkaknn kat kat fevknda olduuna iaret iin ecr mesbat,
fazl- lhi olduunu beyan etmitir. nk; abid her ne kadar bid ve zahid olsa da yine inayet-i
lhiyeye muhtatr. 4291

&&&&&
Vcip Teal fesat ve helakin ma'siyet sebebiyle olduunu beyandan sonra salhn zuhrunu
beyan etmek zere :

69

()

buyuruyor.
[Allah-u Teal'nn kullarna rahmet ve re'feti cmlesindendir: Env'- rahmetini mjdeci
olduklar halde rzgrlar gndermesi. Size baz rahmetini tattrmak ve emr-i lhisi
vehzere deryada gemilerin yrmesi, fazl- lhiden rzknz talebetmek iin size mjdeci
rzgrlar gnderdi ki ltf-u lhiden mstefid olasnz ve bunlarn cmlesini kretmeniz
iin size ihsan etti.]
Yani; Allah'n kudretine dellet eden almt cmlesindendir: Menafiinize hizmet edecek
rzgrlar size gndermesi. nk; Allah Teal'nn rahmetinin nzul, fazl u ihsannn vusul
yamurlar sebebiyle bolluk ve ucuzluk olacan size mjde eden sabah, imal ve kble
rzgrlarn size mjdeci olarak gnderir ki o rzgrlar sizin env'- rahat ve nimetinizi mbeir ve
sizin iin emmare-i salhtr ki onlar sebebiyle Cenab- Hak size baz rahmetini tattrsn ve kendi
emri vehzere deryada gemiler cereyan etsin ve siz o gemiler vastasyla fazl- ilhiden rzknz
arayn ve nail olduunuz nimetlerin krn eda edin.
Rzgrlarn insanlar hakknda ayn- nimet olduunu Cenab- Hak bu yette beyan etmitir.
nk; Fahri Rzi'nin beyan vehile eer rzgr esmemi olsa taaffnatn zuhruyla hastalk
peyda olur ve oalr ve hastaln kesretiyle de insanlarn yaayamayaca aikrdr.
Binaenaleyh; rh-i saba, poyraz ve le rzgrlar insanlarn menfaatlarna hadim ve lemin
salhna bd olan eltaf- lhiye cmlesindendir. u halde sizi bir ok fenalklardan muhafaza
etmek ve taraf- lhiden feyezan eden rahmetinden size tattrmak ve muktez-y emri zere
gemilerin cereyan ve sizin suret-i meruada rzknz aramamanz iin beyan olunan rzgrlar
size gnderdi ki u nimetlere kredesiniz. 4292
Kre-i arzda herkesin bulunduu mevkie nispetle drt cihet vardr ki onlar da ark, garp,
imal ve cenuptur. Bunlardan herbiri bir rzgrn mahallidir. Binaenaleyh; rh-i sabann mevkii ve
mecras arktr, vcud-u insana gayet nafi'dir. Kble rzgrnn mevkii bizlere nispetle cenuptur ve
ekseri kble rzgr yamura mukaddime olur. Poyraz denilen rzgrn mevkii ve mecras imaldir
ve fevaid-i azmesi vardr. Haslata gayet nafi' ve vcud-u insana da zindelik verir ve rih-i debur ki
maripten eser. Bu rzgr hereye muzrdr. Haslat kurutur ve insanlarn asabn gevetir, azap
rzgrdr. Binaenaleyh; gazab- lhi ile helak olan milletlerin ekserisi bu rzgrla helak olmutur.
u halde bu yette mbeir olduu beyan olunan r z g r la murad; garp rzgrnn bakas
olduu mfessirnin cmle-i beyanatlarndandr.
Hulsa; rzgrlarn kudret-i lhiyeye ve vahdaniyet-i subhniyeye dellet eder almet
cmlesinden olduu, rzgr sebebiyle hasl olan nimetlerden insanlarn tatmas, deryada gemilerin
cereyan, bu sebeple hasl olan fazl- lhiden insanlarn rzkn aramas hikmetine mebni Cenab-
Hakkn rzgrlar mbeir olarak gndermesi kre ayan nimet-i lhiyeden olduu bu yetten
mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal vahdaniyetine dellet eden baz delilleri beyandan sonra nbvvete mteallik
baz mesaili ve enbiya-y sabkann mmetleriyle vuku bulan mebahisinden bazsn beyanla
Resln tesliye etmek zere :

buyuruyor.
[Zat- ulhiyetime yemin ederim ki habibim ! Senden evvel biz kendi kavimlerine
birtakm resller gnderdik.] 4293

70





[Biz reslleri gnderince o resller mmetlerine mucizele riyle geldiler.]

[Resller mucizelerini izhar edip mmetlerini din-i hakka davet edince sol kimselerden
biz intikam aldk ki onlar resllerini tekziple crm ve cinayet irtikb ettiler.]

()






[Halbuki mminlere yardm etmek bizim zerimize hak ve sabit oldu.] Binaenaleyh;
mminlerin dmanlarndan intikam alp helak etmekle biz onlara yardm ettik. Zira; ehl-i imana
yardm etmeyi biz vaad ettik ve irademiz taallk ettiinden onlara yardm lzm oldu.
Tefsir-i Hzin'de beyan olunduu vehile bu yette Reslullah'n akbet dmanlar zerine
galebe edip zaferyab olacana iaretle Cenab- Hak resln tesliye buyurmutur. nk
mminlere nusret; Resln nusretle tebir etmektir. Cenab- Hak mminlere yardm edeceini
beyanla mminlerin birbirlerine dah yardm etmeleri lzm olduuna iaret etmitir. Beyzv ve
Hzin'in beyanlarna nazaran (Ebudderd') Hazretlerinin Reslullah'tan rivayet ettii bir hadis-i
erif de bu many te'yid eder. Zira; Reslullah Bir Mslim dier Mslim biraderinin rz ve
namusuna dokunacak sz reddetmekle muavenet ederse Cehennem azabn o kimseden
reddetmek Allah-u Teal zerine hak olur buyurduktan sonra bu yeti tilvet ettii mervidir.
Hulsa; Cenab- Hakkn Reslullah'tan evvel kendi kavimlerine birok resller gnderdii ve
o resllerin kendi kavimlerine ak mucizelerle geldikleri ve resllerini tekziple crm irtikb
edenlerden Cenab- Hakkn intikam ald ve mminlere yardm etmek Vcib Teal zerine hak
olduu bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir. 4294

&&&&&
Vcib Teal rzgrn kudret-i lhiyeye dellet eden almt cmlesinden olduunu beyandan
sonra rzgrlarn kudret-i lhiyeye dellet ettii cihetleri tafsil etmek zere :

buyuruyor.
[Allah-u Teal ol kaadiri muhtardr ki kendi ltfundan rzgrlar gnderir, o rzgrlar
buhar ve dumanlar tahrik ederek bazlarn bazlaryla imtizacettirir. Hatta onlar skr, bulut
halini kesbederler, rzgrlar o bulutlar tahrikle Cenab- Hak diledii veh-i semann zerine
der.]

[Ve Allah-u Teal o bulutlar ince, kaln, uzun ve ksa semann yznde para para
klar.]

[Bulutlar deyip cevv-i semay ihata ettikten sonra sen grrsn ki yamur taneleri,
o bulutun aralarndan kar.] te gerek semann yznde acp ekilde bulutun grlmesinde
71

olsun ve gerek bulutun arasndan rahmet tanelerinin dklmesinde olsun Cenab- Hakkn fail-i
muhtar olmasna dellet-i vazha vardr.

(
[Ve o yamur sularndan Cenab- Hakkn diledii kullarna isabet ettiinde bir de
grlr ki onlar mesrur olurlar. nk; yamurun yamasn ucuzluk ve bollua almet
addettiklerinden rahmetin yamasn bearet sayarlar.]

[Halbuki onlar kendi mer'a ve mezraalar zerine yamur 4295 nazil olmadan mitlerini
kesmilerdi.] nk; bir mddet rahmetin inkt'ndan ye'se dmek ve tel arttrmak insanlarda
dettir. Binaenaleyh bu yetin mazmununa masadak olmak; ekseri insanlarda ve bilhassa
yamura ihtiya fazla olan beldeler ahalisinde grlmektedir. Zira; rahmetin nzul biraz zaman
kesilince mitsizlie dmek insanlarda tabiat- saniye gibi olmutur.

( ), ()

Taber'nin beyan vehile

mansnadr. Yani Semann yznde
Cenab- Hak bulutlan kt'a kt'a klar ki ufak ve byk dalar gibi grlr demektir. V e d i k ;
yamur taneleridir ki bulutun aralarndan dklr.
b l i s ; bireyden midini kesmektir

( )mitsiz olurlar demektir. nk

&&&&&
Vcib Teal rahmetin inzalinin keyfiyetini beyandan sonra rahmetin nzulnn har ispata
mukaddime olduunu beyan etmek zere

()






buyuruyor.
[Allah-u Teal'nn kullar zerine her zaman vuku bulmakta olan inayetini grnce ey
mkellef olan insan ! Sen rahmet-i lhiyenin eserlerine nazar et, bak ki yeryz kuruyup
lm ceset menzilinde olduktan sonra nasl ihya eder, otlar ve ekinleri bitirmekle nasl
yaatr, yeryz gzelliini nasl taknr. te u arz ihya eden Allah-u Teal hirette mevtay
da ihya eder. Ve Allah-u Teal hereye kaadirdir.]
Yani; kurumu ruhsuz ceset menzilinde olan arz rahmetiyle dolu otlar ve ieklerle tezyin
etmeye kaadir olan Cenab- Hakkn ldkten sonra insanlar ihya etmeye de kaadir olduu
evleviyetle sabittir. Zira; arzda hayat halkeden Cenab- Hak ecz-y insanda 4296 dah hayat
halkeder. nk; kudret-i lhiyenin te'siri cmle mmknatta msavidir. Birinde icra ettii ayn
te'siri dierinde dah icra eder.

&&&&&
Vcib Teal insann sebatszln beyan etmek zere :

72

(
buyuruyor.
[Zat- ulhiyetime yemin ederim ki eer biz mazarratl rzgr gnderir de onlar da
otlarn ve ekinlerini sararm grrlerse ekinleri sarardktan sonra kfreder ve evvelce
verdiimiz nimetlerin cmlesini derhal inkr ederler.] nk; hallerinde sebat ve kalplerinde
itmi'nan yoktur.

()

[Zira habibim ! Sen lm olan kimselere sz iittiremezsin. nk; onlarn hakk
iitmekten btn hissiyatlar kapal lm mevta menzilindelerdir. Binaenaleyh; onlara sz
duyurmak ihtimali yoktur ve sen, sarlar arkalarn dnp gittikleri zaman o sarlara
armay iittiremezsin ve ne kadar arp, barsan onlar duymadklar gibi kfirler de
hak sz duymazlar.]

[Halbuki y Ekrem-er Rusl ! Sen krleri dalletlerinden kurtarc olmadn.]

Yani; kfirler hayrl rzgr esip yamurlar yadnda mesrur ve yamur kesilince derhal
me'yus olurlar. nk; hallerinde sebat yoktur. Binaenaleyh; zat- ulhiyetime yemin ederim ki biz
onlarn haslatlarna zarar verecek rzgr gnderip de haslatlarn yanm ve sararm grnce
onlar derhal kfreder ve evvelce 4297 verdiimiz nimetleri bilklliye inkr ederler. nk; Allah'a
itimatlar yoktur. Zira; onlar btn idraktan r nevt menzilinde olduklarndan habibim ! Sen
lmlere sz duyuramazsn, sz syleyecek kimseye arkalarn dnerek giden sarlar sz ve
arp barmay iitmezler ki sen kfirlere szn iittiresin. Halbuki ey Resl- Zian ! Yoldan
km olan krleri sen doru yola koyamazsn.

( ; )muzr olan rzgra ve ( ;)nfi' olan rzgrlara tlak olunduundan yette (

)muzr olan rzgr gnderdiimizde onlar kfrederler demektir. Reslullah'n
( ) kavl-i erifi de r i y a h ; menafii mutazammn olan
rzgrlara ve r h ; mazarrat mutazammn olan rzgra denildiine dellet eder. Zira; hadisin
mans Y Rabbi ! Rzgrlar bizim iin menfii mutazammn riyah kl da mazarrat mutazammn
olan rh klma demektir. nk; Fahri Rzi'nin beyan vehile menfaatti olan rzgrn env' ok
olduundan cemi' lafzyla riyah varid olur. Amma mazarrat mutazammn olan rzgr gayet az
olduundan mfret lafzyla rh varid olur. Zira, menfaatl olan; her beldede ve her zaman olur.
Hatta az bir mddet kesildiinde derhal bir skntnn arz olduu da meydanda bir hakikattir.
Amma mazarratl olan; baz beldede ve baz zamanda olur.
yet-i celilede hakk duymayan kimseleri son derece zem vardr. Zira; iitmek anndan
olmayan mevtaya ve iitmek hissinden mahrum olan sarlara tebih olunmulardr. Filhakika
hakk kabul etmeyen muannitlere sz duyurmak ve dinletmek imkn olmaz. Hatta sarlara
duyurulabilir ve lkin muannitlere duyurulamaz. nk; batl hak itikad ettiinden her ne sylersen
fayda etmez.

&&&&&

73

Vcib Teal ehl-i irkin hakk iitmediklerini beyandan sonra hakk iitenlerin ancak ehl-i iman
olduunu beyan etmek zere :

()







buyuruyor. 4298
[Hakk iitmez, ancak bizim yetlerimize imar eden kimseler iitirler. Zira; onlar muti'
mslmanlardr.]
Yani; hakk iitenler ancak mminlerdir. nk onlarn imanlar; iittikleri szn mansn
dnmeye ve hak olduu surette kabule sevkeder. Binaenaleyh; onlar sylenen sz dinler ve
mucibiyle amel ederler. Zira; kalplerinde olan itikaad- hak ve tevekkl- tam onlar daima hakka
sevkeder. Binaenaleyh; onlarn kalplerinde olan itikad- hak meyve veren aa gibi daima ef'l-i
hasene ve a'ml-i salihaya sebep olur ki itikad olmayandan asla hayr sadr olmaz. nk; kalpte
her trl hayratn kk mesabesinde olan itikat yoktur ki meyve versin. u halde itikad- haktan
mahrum olann a'ml-i salihadan da mahrum olduunda phe yoktur.

&&&&&
Vcib Teal hakk kabul etmeyenleri mevtaya tebihten sonra ezminenin gelip gemesiyle
insanda halketmi olduu ahvalden bazlarn beyanla iptidaen icada kaadir olduu gibi kyamette
muhasebe iin kullarn ihyaya dah kaadir olduunu beyan etmek zere :

buyuruyor.
[ Allah Teal ol kaadir kay yum ki sizi zayf olan nutfe-i hakireden halketti. Sonra o
zaaf- bedende sizin iin kuvvet halketti ki o kuvvet gn be gn artt. Hatta nev nemanz
kemline geldi, bali oldunuz, delikanllnz mddet-i medide devam etti ve o kuvvetten
istifade ettikten sonra tekrar za'fiyet halketti ki sinniniz krk geti, inhitata yz tuttunuz ve
kocalnz halketti ki bilmum kuv ve letlerinize zaaf arz oldu.] 4299

[Zira; Aliah Teal kullarnda diledii halat halkeder fil-i muhtardr.]

()



[Halbuki Aliah Teal kullarnn her halini bilir ve kullarnn asl mayalarn halkettii
gibi unlarn kuvlarnda gngn ahvali dah halketmeye kaadirdir ve bu haller meiyet-i
Ilhiyeye baldr.] Yoksa insanlarda tabi bir hal deildir. Binaenaleyh; bunlarn cmlesini sizde
halketmeye kaadir olan Aliah Teal sizi, ldkten sonra da ihyaya kaadirdir. u halde bu gibi
halleri nefsinizde mahede edip dururken nasl oluyor ki hirette ihya olunacanza iman
etmezsiniz. Halbuki u ahvalinize lykyla dikkat etseniz ldkten sonra bayat bulacanzda asla
ekketmezsiniz.

&&&&&
74

Vcib Teal insanlar ldkten sonra ihya edeceini beyandan sonra mcrimlerin kyamette
olacak hallerini beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[Emvat ihya edip mahere cemetmek iin mev'd olan yevm-i kyamet kaaim
olduunda mcrimler dnyada bir saatten ziyade meksetmediklerine yemin ederler. te
bylece hirette yalan yere yemine cr'et edecekleri gibi dnyada dahi hireti inkr eder,
yalan syler ve ifk iftiraya cr'et ederler.]
Yani; ey Resl- Ekrem ! Zikret kyametin kaim olaca gn ki o gnde vuku bulacak azabn
iddetinden mcrimler arr ve birbirlerine yemin ederler ve derler ki Dnyada biz bir saatten
ziyade durmadk. Halbuki onlarn bu yeminleri yalandr. nk; onlar dnyada ok muammer
oldular, evld ahfat yetitirdiler. Fakat hirette grdkleri azaba nispetle dnyadaki mrlerini bir
saat addederler. 4300
Hulsa; Cenab- Hakkn, insanlarn kuvvetten zaafa ve zaaftan kuvvete nakletmek suretiyle
mrlerini imrar eyledii ve dilediini halketmeye kaadir ve her eye ilmi lhik olduu ve kyamet
kaim olduunda o gnn iddetinden mcrimlerin arp dnyada bir saatten ziyade
durmadklarna yemin edecekleri ve onlarn yalan yere yemin etmek her zaman detleri olduu bu
yetlerden mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal mcrimlerin u yeminlerine kar erbab- ilm iman tarafndan verilecek cevab
beyan etmek zere :

buyuruyor.
[ns cinden ve melikeden kendilerine ilm iman verilen o kimseler derler ki Biz
Allah'a yemin ederiz ki siz ilm-i lhide ve Levh-i Mahfuz'da yevm-i ba'solan kyamete kadar
dnyada ve kabrinizde durdunuz.]

[te u iinde bulunduunuz gn sizin dnyada inkr ettiiniz ba's gndr.]

()


[Ve lkin siz bu gnn hak olduunu bilmediniz.]
Yani; ehl-i azabn dnyada kallarn gayet ksa addedip yalan yere yemin ettiklerini iiten
ehl-i iman onlarn yeminlerini redle derler ki Siz dnyada kitabullah olan Levh-i Mahfuz'da sabit
ve ilm-i lhide muhakkak olarak ok zaman durdunuz. Hatta dnyada ve kabrinizde yevm-i hare
kadar meksettiiniz Levh-i Mahfuz'da sabittir. Binaenaleyh; her ne kadar inkr etseniz de 4301
inkrnzn, faydas yoktur demekle yalan yere yemin ettiklerini yzlerine vururlar ve te u gn
75

sizin dnyada inkr ettiiniz gn ki Cenab- Hak reslleri vastasyla size vaad etmiti. Siz ise iman
etmediiniz gibi haber veren reslleri de tekzib etmitiniz demekle iskt ederler. Kfirlerin
dnyada gaayet az kaldklarna yeminlerinin sebebi biraz daha mddet istemek ve Cehennem'e
sonra girmek ve mmkn olduu kadar azabn te'hirini mid etmekten ibarettir.

&&&&&
Vcib Teal ehl-i Cehennem'in szlerini ehl-i imann reddedeceklerini beyandan sonra yevm-i
kyamette kfirlerin tevbelerinin kabul olunmayacan beyan etmek zere :

()







buyuruyor.
[Yevm-i kyamette ol kimselerin mazeretleri menfaat vermez ki onlar zulmettiler ve
onlardan raz olunacak birey istenmez. Binaenaleyh; rzay mucip olan ibadet ve tevbe gibi
eyleri ileyecek olsalar bile makbul olmaz. Zira hiret; dar- teklif olmadndan zamannn
gayrdr.]
Yani; yevm-i kyamette zalimler ok i'tizarda bulunurlarsa da mazeretleri menfaat vermez ve
onlardan Cenab- Hakkn raz olaca ve onlardan azab kaldraca tevbe ve taat gibi eyler
istenmez. nk; tevbenin ve ibadetin zaman gemitir. Zira; bunlarn zaman ve mekn dnya
idi. Binaenaleyh; dnyada enbiya ve kitaplar vastasyla onlardan talep olunmu fakat kabul
etmemilerdi. hirette ise bu gibi teklifler olmadndan taraf- lhiden onlara Tevbe edin de
kusurunuzu affedelim denmez.
edin denmez demektir.

( ) onlara Rabbinizi tevbeyle ve taatla rza

()

()

nk; a t e p ; rza mansna olup

deki
de talep mansna
olduundan Rzay icabeder birey onlardan talep olunmaz demektir. 4302
Hulsa; hirette zalimlerin i'tizarlar menfaat vermeyecei ve taraf- lhiden onlara Tevbe
edin veyahut ibadet edin diye bir teklif vuku bulmayaca bu yetten mstefad olan fevaid
cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal ehl-i Cehennem'in mazeretlerinin kabul olunmayacann sebebi dnyada onlara
Rusl- kiran tarafndan hereyin bildirilip noksan kalmamas olduunu beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Zat- ulhiyetime yemin ederim ki u Kur'an'da biz nsa her trl darbmeseli beyan
ettik, hibir meselede noksan kalmad.] Binaenaleyh; dnyada bunlar kabul etmeyenlerin
hirette i'tizarlar kabul olunamaz.

()
[Allah-u Teal hakk iin habibim ! Sen onlara bir yet getirmi olsan ol kimseler
Elbette siz olmadnz, ill mubtil oldunuz derler ki onlar kfirlerdir.]

76

Yani; kfirler iin yevm-i kyamette asla i'tizara mecal yoktur. Zira; zat- ulhiyetime yemin
ederim ki biz nsa Kur'an'da durub-u emsalin her nev'ini beyan ettik. Mesel yevm-i kyamette
ba'solunacan, ba'solunanlarn amellerinin cezasn greceklerini, amel-i salih sahiplerinin nail
olacaklar dereceleri, mcrimlerin mstehak olduklar azab, beyinlerinde cereyan edecek
muhaverelerini ve mazeretlerinin kabul olunmayacan beyan ettiimiz gibi tevhidin ve kyametin
hak olduunu dah beyan ettik. u halde onlar iin Biz bunu duymadk diyecek bir mesele
kalmad ki i'tizara mecalleri olsun. Hatta habibim ! Sen ehl-i kfre btn peygamberlerin getirdikleri
mucizeleri getirsen onlar Ey resller ! 4303 Siz olmadnz, ill mubtil oldunuz. Doru ve hak
olarak birey getirmediniz derler. ite din tamayanlarn halleri byledir ki btn enbiyann
getirdikleri dinlere ta'nederler ve hepsine mubtil nazaryla bakarlar. nk; diyanetten nasipleri
yoktur. Binaenaleyh; hereyi sylemekten ekinmezler.

()






[te bylece hak talebinde bulunmayan cahillerin kalplerini Allah-u Teal mhrler ki
hakk duymaya asla meyletmezler. nk; onlar iradelerini dallete sarfedip doru yol
aramadklarndan Allah-u Teal onlarn iradelerine gre kalplerini kapatr.] Binaenaleyh;
hakk duymaz ve aramazlar. nk bilmez ve bilmediklerini dah bilmez cehl-i mrekkep iinde
olduklarndan ilmi hi kimseye vermek istemezler. Cehl-i mrekkep ise cemi-i zamanda hakk
idrake manidir.

&&&&&
Vcib Teal kfirlerin hallerini beyandan sonra Resln tesliye etmek zere :

()







[Habibim ! Sen sabret. Zira; Allah'n vaadi haktr ve hirete iman etmeyenler seni
hiffete hamletmesinler.]
Yani; y Ekrem-er Rusl ! Mriklerden vki olan ezaya sen sabret. Zira; Allah'n sana nusret
edeceine ve dinini cemi'-i edyan zerine l klacana ve dmanlarn kahr tedmir edeceine
dair vaadi haktr. Binaenaleyh; bu vaad-i lhi elbette vki olacaktr ve hirete iman etmeyenler
seni cehle ve hiffete hamletmesinler.
Erbab- dalletin detleri ekseriya erbab- ilim ve hidayeti istihfaf etmek olduundan Cenab-
Hak istihfaftan nehyettii gibi istihfaf edenlerin erbab- imandan olmadklarn dahi beyan
buyurmutur. nk; erbab- din, ilmi olan erbab- ilmi ve iman olan, erbab- iman istihfaf yle
dursun herhalde ta'zm ve tevkirle karlar. Zira; imann an budur.

SRE - LOKMAN
Mekke-i Mkerreme'de nazil olan srelerdendir. Otuz drt yeti hvidir.

()

Mteabihatn te'vilini tecviz edenlere ve Nimetullah Efendi'nin beyanna nazaran
kmil olan Reslullah'a,
olduuna iarettir.

( )insan-

( )ltf-u lhiye liyakatna ve (

) Reslullah'n meyyed minindillh
77


()




[Ey meyyed minindillh olup Cenab- Hakkn ltf u ihsanna lyk ve mstchak olan
insan- kmil ! Sana hitabederim ki u srenin yetleri hikem-i mesalih zere mtemil olan
kitabn yetleridir.]

()




[Rabbisine ibadet etmekle ihsan eden muhsinlere rahmet ve doru yolu gsterir
hidayet olduu halde u yetler kitab- azmin yetleridir.]
K i t a p la murad; Kur'an'dr. Kur'an'n ahkm, emirleri, nehiyleri, hikyeleri, mev'izeleri ve
durub-u emsali hikmeti 4306 mutazammn olup hikmetten hl bir hkm olmadna iaret iin
kitap hikmetle tavsif olunarak kitab- hakim denilmitir. Kur'an; kullara doru yolu gsterir ihsan-
lhi olmasna binaen hidayet ve rahmet olduu beyan olunmutur. M u h s i n l e r le murad;
ibadetini Allah'a hasredip Allah'n gayr ibadete mstehak kimse olmadn itikadla erknna ve
eraitine riayet ederek ubudiyetini eda eden kimselerdir. Kur'an'dan intifa' edecek ancak muhsinler
olduuna iaret iin Kur'an'n hidayet ve rahmet olmas erbab- ihsana tahsis olunmutur.

&&&&&
Vcib Teal Kur'an'n muhsinlere hidayet ve rahmet olduunu beyandan sonra muhsinlerin
kimler olduunu beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[Muhsinler ol kimseler ki onlar farz olan namazlarn vakt-i muayyeninde erknna ve
eraitine riyet ederek eda ederler ve farz olan zektlarn fukaraya verirler ve onlar yalnz
ibadet-i bedeniye olan namaz klmak ve ibadet-i maliye olan zekt vermekle iktifa etmezler,
belki a'mlin tenkit ve insanlarn tecziye olunaca yevm-i hirete iman ederler.]

()

[te u ibadetleri eda eden muhsinler Rablerinden kendilerine inzal olunan hidayet-i
Kur'an zerinedirler ve ancak u evsafla muttasf olanlar; korktuundan kurtulup
umduuna nail olanlardr ve bunlar ihsan sahipleridir.] nk; bu misilli ibdt eda edenler
indallah makbul ve marz olduklarndan rnertebe-i felah ihraz etmilerdir.
Beyzv ve Medarik'in iaretleri vehile muhsinlerin eir-i slmiyeden riyet ettikleri birok
a'ml-i salihalar olduu halde 4307 namaz ve zektla hirete imann sair ibadetler zerine
meziyetlerine iaret iin yette sarahaten bunlar zikrolunmutur. nk; namaz yevmiye be defa
tekerrr edip zahmetinin okluuna binaen insanlarn mi'yardr. Binaenaleyh; mminlerin
oklarnda sair ibadetten ziyade namazda teksl grld gibi zekt da insann ruhunun yars
mesabesinde olan emvalden tefrik olunaca iin nfus-u beeriyeye edas ar olduundan
Cenab- Hak ehl-i imann felahna sebep olan hsal-i hamide srasnda zikretmitir. Kezalik hiret
emr-i gayb olduundan hirete iman; mezy-y insaniyenin, necata ve felaha sebep olan ef'lin
esas olduundan hasr ve kasrla beyan olunmutur.

78

Hulsa; namaz, zekt ve hirete iman insanlarn fevz felahna sebep olan erkn-
mhimme-i slmiyeden olduu bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal Kur'an'n hikmet zere amil olduunu ve ehl-i imann baz evsafn beyandan
sonra Kur'an' birtakm lehviyata deitiklerini beyan zmnnda :

buyuruyor.
Nstan bazlar ancehlin tarik- lhiden halk men' ve idll etmek iin faydasz szleri
satn alr ve Allah'n yetlerini maskara ittihaz eder.]

()

[te yetleri maskara ittihaz edenler iin ihanet eder azap vardr. nk; hakk batla
deimekle hakka ihanet ettiklerinden onlara nazil olan azap; ihanet edecek azaptr.]
Yani; Allah'n nimetine kfreden ve ltf-u lhinin hukukunu unutan nstan bazlar fezil-i
kemlt ve env'- hidayet zere 4308 mtemil olan yt- lhiyeyi faydasz haberlere tebdil
ederler ki o haberler insan vazifesi olan hakka ittib'dan megul eder. Bu misilli eracif-i kzibeyi
yt- beyyinat zerine tercih etmekten maksatlar; tarik- lhi olan din-i slm'dan ns ancehlin
idll ve yt- lhiyeyi istihzalarna let klmaktr. te Kur'an' istihza ve yalan szleri Kur'an
zerine tercih edenler iin Kur'an' istihzalarna bedel onlara ihanet edecek azap vardr. Zira; batl
tervi iin hakk iptale sa'yedenler elbette hakir olarak muazzep olacaklardr.

()

Beyzv'nin beyanna nazaran

ile murad; insan lyk olan ibadt eda
etmekten meneden aslsz haber, yalan sz ve insan gldrecek oyunlardr. u halde insan
ibadetten meneden tavla, dama ve iskambil gibi oyunlarn cmlesi levhelhadiste dahildir.
Binaenaleyh; bunlar ihtiyarla ibadeti terkedenlerin azab- mhne nazaran bu yette mstehak
olduklarna bu yet dellet eder. Yahut Tefsir-i Hzin ve Medarik'te beyan olunduuna nazaran l e
h v e l h a d i s le murad; teannidir. L e h v - i h a d i s i s a t n a l m a k la murad; teanni ve
sair alglara para verip dinlemektir. u halde bilmum alglar, arklar ve trkler bu yette
dahildir. nk; cmlesi insan lyk ve Allah'n rzasna muvafk olan amelden meneder. Bu gibi
eyler kalbi ifsat, mal ifna ve gazab- lhiyi celbeden ef'l-i kabiha cmlesindendir.
Vcib Teal bu yette oyun ve saire gibi batl olan eyleri hak zere tercih edenleri cihetle
zemmetmitir: B i r i n c i s i : Faydasz l'biyat itira yani ihtiyar etmeleridir. k i n c i s i : Kendileri
tarik- hakka slk etmedikleri gibi tarik- hakka slk edecek erbab- irfan idll edip
menetmeleridir. n c s : u muamelelerinin er'a ve akla mstenit olmayp ancak mmlhabais olan cehle mpteni olmasdr. te u evsafla mptel olanlar hirette bir azaba mstehak
olacaklar ki o azap onlara ihanet edecektir.
Beyzv, Medarik ve Hzin'de beyan olunduuna nazaran bu yet; mriklerden (Nadr b.
Haris) hakknda nazil olmutur. nk; Nadr daima am ve Acem cihetlerine ticaret iin
seyrsefer ettiinden Acemler tarafndan yaplm yalan haberler ve ksas u 4309 hikytla dolu
birtakm kitap satn alp bu yalan haberleri dinletmek zere Kurey'i bana toplar, onu okur,
mriklere dinletir ve onlar Kur'an' dinlemekten meneder. Muhammed ( S.A.) size d ve Semud
kavimlerinden haber veriyorsa ben de size (Rstem), sfendiyar) ve Acem Meliklerinin hikyelerini
haber veriyorum demekle onlar ifal etmesine binaen Cenab- Hak onu ve emsalini zemmetmek
iin bu yeti inzal etmitir.

79

&&&&&
Vcib Teal yalan haberleri Kur'an zerine tercih eden mfsitlerin ahvalinden bazlarn
beyandan sonra evsaf- zemimelerinden baz ahar beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[O batl olan lehviyat itira eden kimse zerine bizim hakka dellet eden yetlerimiz
tilvet olunduunda kendini l addederek o yetleri iitmemi gibi arkasn dner ki keenne
kulaklarnda arlk var da o arlk iitmesine mani oluyor gibi bir halde bulunur. O kfirin
hali byle olunca habibim ! Sen onu elem veren azapla tebir et.]
Yani; habibim ! Birtakm eracfi Kur'an zerine tercih eden mrik zerine bizim
vahdaniyetimize dellet eden yetlerimiz tilvet olunduunda hi iitmeyen kimse gibi kibr gurur
ederek arkasn dner, asla okunan yetlere iltifat etmez, kendini mstani addeder. Keenne onun
hali kulaklarnda sarlk olan kimsenin hali gibidir ki asla ban kaldrmaz ve tilvet olunan cihete
ynn bile dnmez. Halbuki onun iitmesi iin yetlerin kiraren miraren kraat olunduuna iaret

()

iin istimrara dellet eden muzari sygasyla

lfz varid olmutur.
Ebussuud Efendi'nin beyan vehile Kur'an'dan i'raz eden 4310 kfirin i'raz ve Kur'an' iittii
halde iitmemi gibi kendini l addedip tekzib ettiine mukabil tehekkm iin azapla inzar
bedelinde azapla tebir zikrolunmu ve denilmitir ki Onun hali byle olunca y Ekrem-er Rusl !
Sen de onu azapla tebir etmekle azabn her tarafn ihata edeceini ve azaptan
kurtulamayacan kendine bildir.
Fahri Rzinin beyan vehile Kur'an'dan i'raz eden kimseyi Cenab- Hak drt cihetle
zemmetmitir. B i r i n c i s i ; Muhta olduu Um hikmetten i'raz etmesidir. k i n c i s i ; Sebeb-i
necat olan Kur'an' dinlemekten kibretmesidir. n c s : Ayetleri iittii halde iitmez gibi
durmasdr. D r d n c s : Kulanda sarlk olmad halde kendisini sar menzilinde
klmasdr.

&&&&&
Vcib Teal kfirler iin azab- elim olduunu beyan ettii gibi mminler iin cennat- naim
olduunu dahi beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[ol kimseler ki imanla beraber amel-i salih ilediler. Onlar iin ebeden kalc olduklar
halde nimetlerle dolu Cennetler vardr.]

[Bu Cennetler Allah'n hak ve sabit vaadidir.]

()




80

[Halbuki Allah-u Teal cmle ef'li hikmet zere mtemil, herkese galip bir uludur.]
Binaenaleyh; vaadi haktr, asla tebeddl ve tagayyr kabul etmez.
Yani; Allah'n varln ve birliini tasdik ve ikrarla iman edip Kur'an'n muktezas zere amel-i
salih ileyen kimseler iin 4311 nimetle dolu Cennetler vardr. Zira; onlar dnyada imanla
batnlarn ve a'ml-i salihayla zahirlerini tasfiye ettiklerinden hirette env'- nimetle mtena'im ve
esnaf- keremle mkerremlerdir. Binaenaleyh; onlar Cennetlerde ebed kalc olduklar halde o
nimetlerle daima telezzz eder, mahrum olmazlar ve Allah'n onlara vaadi hak olduu cihetle asla
hulf olmaz, elbette vaadini incaz eder. Zira; Allah Teal herkese galip olduundan vaadini incaza
kaadir olduu gibi vaadini ifaya mani olacak bir kimse de yoktur ve her fiili hikmeti mutazammm bir
hakm-i mteldir.
Cennet'te ihzar olunan nimetlerin sebeb-i adsi; imanla beraber amel-i salih olduuna bu yet
dellet eder. Geri Cennet'e girmek fazl- lhiyse de derecat; abdin ameline gre olacaktr. Bu
yette onlar iin Cennet nimetlerinin varlyla hkm; imanla amel-i saliha ta'lik olunmutur.
A m e l i s a l i h le murad; indallah makbul ve marz olan ameldir. Nimet-i lhiyenin

()

Cennette vs'atna iaret iin

lfz cemi' sygasyla varid olmutur ki niam- lhiyenin
okluunu beyanla kullarn ibadete tevik ve Cennet'i vaad-i lhiyle te'yid etti ki mminler mesrur
olsunlar. nk; vaad-i lhide hulf olmaz. Ehl-i iman indinde Cennet ma'lm ve muayyen
olduuna iaret iin ma'rife olarak varid olmutur. Zira; ehl-i iman bilek iman ettiklerinden Cennet
onlar indinde ma'lmdur.

&&&&&
Vcib Teal aziz ve hakm olduunu delil-i hariciyeyle beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Allah-u Teal sizin grdnz vehzere gkleri direksiz yaratt ve yeryz sizinle
beraber sr'atla hareket etmesi iin arz zerine yksek dalar koydu.] 4312

[Ve yeryznde her hayvandan datt, arz zerine dedi ki herbirinde grlen acayip
ve garaipten ibret alnd gibi her birerlerinin hilkatnda olan hikmet yerini bulsun.]

(
[Ve biz semadan yamur suyunu indirdik, onunla otlardan ve ekinlerden her nevi
menfaatl olan eyleri bitirdik.]
Yani; Allah-u Teal izzet ve hikmet sahibidir. Zira; Allah-u Teal direksiz gkleri halketti ki
direksiz olduunu siz gryorsunuz. u halde semann arza ve sair bir mahalle istinad etmeden bu
kadar cesametle onu durdurmak kahr galebeye ve kudret-i kmileye dellet eder. Direksiz
gkleri halkettii gibi arz zerine yksek dalar koydu ki sizinle arz sr'atla hareket etmesin. Zira;
sizinle beraber arzn hareketi kerihtir. nk; sr'atla hareket sizi rahatsz edeceinden sizin
hissedeceiniz derece sr'atli hareket etmemesi iin arz zerine dalar koydu ve arzn insanlar
81

nazarnda skneti ve ztraptan selmeti insanlarn isti'mal ve istirahatlarna muvafktr. nk;

arzn hareketi varsa da insann hissedecei derecede olmadndan insann nazarna nisbetle arz
sakin denmitir .Allah-u Teal vervzneher nevi hayvanat datt ki insanlar herbirinde sanayi-i
Ilhiyeyi grsn ve kudret-i Ilhiyeye imanla intif' mmkn olanlardan intifa' etsin ve herbrinden
maksud olan hikmet yerini bulsun, dnya yz ve bilhassa ssz ller, yksek dalar enliksiz
kalmasn. Cmle hayvanat arzn sknetinden istifade eder. Zira arz; hayvanata nazaran sakin
olup hayvanat mteharrik olunca hayvanat maietine elverili yerlere giderler ve ecel-i muayyenine
kadar oralarda imrar- evkat ederler. nk; arzn her taraf her hayvann isknnkabiliyetli
deildir. Binaenaleyh; herbiri tarz- maietine ve bedeninin kvamna muvafk bir kt'ada elemeye
mecburdur. Biz Azman sema canibinden yamur sularn yeryzne inzal ettik ve onunla her
nevi nebatat ve birbirine mmtezi otlar ve meyveler bitirdik ki insanlar ve sair hayvanlar intifa'
etsinler.
Otlarn menfaatinin okluuna ve emziceyi slahna ve bnye-i hayvaniyeyi takviye ettiine
iaret iin Vcib Teal nebatat kerem 4313 sfatyla tavsif etmitir ki insanlar niam- lhiyeye
teekkr etsinler.
Beyzv'nin beyan vehile Vcib Teal bu yetle bundan evvelki yette beyan olunan izzet
ve hikmetini ispat etmitir. nk direksiz o kadar cesametiyle beraber gkleri durdurmak ve
yeryzne insan da beraber olduu halde hayvanat datmak ve onlarn herbirinin maietine kfi
otlar bitirmek ve otlarn bitmesine esbab- diye kabilinden olan yamur sularn inzal etmek,
yerden havaya kan buharlardan bulutlar halkederek o bulutlar tabaka-i zemherire temas
ettirmesiyle yamur sularn halketmek ve arzn hareket etmek anndan iken hayvanatn rahatlar
iin cesm dalar arz zerine halkla arza insanlarn rahat edecekleri miktar kadar sknet vermek
Cenab- Hakkn kudret-i kahiresine ye herkese galebesine ve bilmum ef'linde hikmet sahibi
olduuna aktan dellet eder. nk; eflkin harekesiyle tabaka-i nariyede zarur bir hareket
olduu gibi tabaka-i nariyeye temasla tabaka-i hava ve tabaka-i havaya temasla tabaka-i m' ve
tabaka-i m'ya temasla tabaka-i arzn sratla harekesi lzmken Cenab- Hakkn arz zerine cesm
dalar halketmesiyle arzn harekesine itidal vermesi elbette kudretine ve hikmetine dellet eder.

(
)

Tefsir-i Taber'de beyan olunduu vehile

demek Semann noktai
istinad direk vardr ve
lkin sizin greceiniz derecede deildir, yani direk vardr fakat siz gremezsiniz demektir.

(
) , (
)
) ,

( )mansnadr.

demektir. Yani

()

mukadderdir.

u halde man-y nazm : [Allah-u Teal arz zerine dalar koydu ki arz sizinle beraber saa
ve sola meyledip sallanmasn.] demektir.

( ) arz zerine her hayvandan dedi demek Arz zerine hayvanat datt
demektir.

&&&&&
Vcib Teal kudret ve hikmetine dellet eden delilleri beyandan sonra Allah'a sirkeden
mrikleri ilzam ve iskt etmek zere: 4314

()





buyuruyor.

82

[Ey mrikler ! u iittiiniz ve grdnz mahlkat Allah'n halkdr. Allah'n gayr

olarak sizin ibadet ettiiniz ma'budlarnz ne gibi ey halkettilerse gsterin bana, ben de
greyim.] Zira; ibadete istihkaklarn itikad edip onlara ibadet ediyorsunuz ve umur-u
mhimmenizde onlara mracaat edersiniz. Ma'budun an icadetmektir. u halde eer bunlar sizin
dediiniz gibi ulhiyetin levazmndan icada muktedirlerse gsterin bana ne gibi ey icadettiler?
Halbuki onlar hibir ey icadna kaadir deillerdir. [Belki irki irtikpla zulmeden zalimler
aktan dallet iindedirler.] Zira; ibadetlerini mahallinin gayrya sarlettikleri iin taat- lhiyeden
kmlar ve irkle zulm det etmilerdir.

()

Nisbr'nin beyan vehile bu yette

emri; mrikleri ta'ciz iindir. nk;
onlarn ma'budlarnn birey icadetmek imkn yok ki onlarn gstermesi mmkn olsun. u halde
onlara Gsterin bana icadettikleri eyleri demek; onlara acizlerini bildirmek ve iskt etmek iin
bir emirdir, zulmle irki irtikpla yoldan ktklar dah sarahaten beyan olunmutur ki onlarn
mezhepleri akim ve er'in harici bir mezhep olduunu herkes bilsin ve onu irtikbetmekten
ekinsin. Binaenaleyh; Ebussuud Efendi'nin beyan vehile mriklerin irk sebebiyle nefislerine
ve sair nsa zulmettiklerine, onlarn irtikbettikleri irkin ayn- zulm olduuna, onlarn
ma'budlarnn birey icadna muktedir olamadklarna ve meslekleri zulmle dalletten ibaret
olduuna iaret iin zamir mevziinde ism-i zahir olarak

( ) varid olmutur. nk;

( ) dense olabilirdi. Lkin zalim olduklarn beyanla zem olmazd.

&&&&&
Vcib Teal kendinin hikmet sahibi olduunu beyandan sonra Lokman gibi kullarndan
bazlarna hikmet verdiini beyan etmek zere ; 4315

buyuruyor.
[Zat- ulhiyetime yemin ederim ki biz Lokman'a hikmet verdik ve Allah'a kret dedik.]
Yani; biz muhakkak olarak Lokman'a ilim verdik ve o ilimle amel etmesini tevfik ve Allah'a
kretmesini kendine emir ve tavsiye ettik ki verdiimiz hikmetin krn edaya msaraat etsin ve
bu vesileyle insan nail olduu her nimetin krn edann vcibolduunu bilsin, krn edaya
sr'at etsin.
Beyzv'nin Hzin'in ve Ebussuud Efendi'nin beyanlar vehile Lokman; (Br) isminde bir
zatn ismidir. (Br); (Nhur) un (Nhur) da (Azer) in olu olup Eyp (A.S.)n hemirezadesi
olduu mervidir, bin sene yaada Dvd (A.S.) zamanna ulat, Hz. Dvd'dan ahz- ilim ettii
ve Dvd (A.S.)n bi'setinden evvel nsa fetva verir mft olduu dahi mervidir. Lokman'n hikmet
sahibi bir hakm olduuna bu yet dellet eder. Lkin nebi olup olmadnda ihtilf vardr. Bu
ulema da Lokman'n bir siyah abd- Habe ve dlger olduunu rivayet etmilerdir. Lokman;
Hikmete ne sebeple nail olduu suline cevabnda Doru sz sylemekle ve emaneti eda
etmekle ve lzumsuz eyleri terkle nail olduunu beyanla cevap vermitir.
Beyzv'nin beyanna nazaran h i k m e t ; ulm-u nazariyeyi iktisapla nfus-u beeriyenin
tekemml ve meleke-i tmmenin husulyle takat- beeriyenin miktarn tata sarf ve gayret
etmektir. u halde h i k m e t ; ilimle ameldir. Hatta ikisini cemetmeyen kimseye hakm denmez.
H i k m e t ; ma'rifetullahla beraber tedbir-i umurda isabete medar olan kalpte bir nrdur.
Binaenaleyh; o kimse gzle mahsusat idrak ettii gibi kalple ma'kult dahi idrak eder.
Hz. Lokman'n hikmetinden birisi; senelerce Davud (A.S.) a musahabet eder. Hz. Dvd zrh
yapar, asla sul etmez. Zrh bitirip zerine giyince Y Dvd ! Ne gzel harp libas giyindin
demesi zerine Hz. Davud'un Skt hikmettir, fakat ileyen 4316 azdr buyurduu mervidir. Hz.
Dvd bir koyun keser, koyunun en iyi uzvundan ikisini getirmesini Lokman'a emreder. Lokman
koyunun diliyle yreini getirir. Dier bir vakitte en kt uzvundan ikisini getirmesini emrettiinde

83

ayn azalar getirir. Dvd (A.S.) Hayvann en l uzvunu istedim bunlar getirdin. En fena uzvunu
istedim, yine bunlar getirdin. Sebep nedir? dediinde Lokman cevabnda Bu iki uzuv eer iyi
olursa hereyden iyidir, eer kt olursa hereyden ktdr demi ve binaenaleyh; lisanla kalbin
her iyilie let olduklar gibi her ktle dah let olduklarna iaret etmitir.
Cenab- Hak bu yette hikmeti; Allah'a krle ta'rif etmitir. nk kr; her ibadeti camidir.
Zira kalbin kr; Allah' ma'rifet, lisann kr; hamd sena, azann kr; ibadettir. Binaenaleyh;
bir kimse sznde, iinde, nsla muaeretinde ve tatnda hikmete riayet etmedike hakm
olamaz.

&&&&&
Vcib Teal Lokman'a krle emrettikten sonra krn menfaati akir olan kimseye rci
olacan beyan zmnnda :

()

buyuruyor.
[Eer bir kimse krederse kendi nefsine kreder, eer kfrederse Allah-u Teal onun
krne muhta deildir. Zira; Allah-u Teal herkesten gan ve zatnda mahmuddur.
Binaenaleyh; onun kretmesiyle etmemesi beyninde fark yoktur ve kretmemesinden
Cenab- Hakka bir noksan arz olmaz.]
Yani; bir kimse Allah'n verdii nimete krederse krnn menfaati kendinindir. Zira;
krle nail olduu nimetin hakkn eda ettii gibi kr, nimetinin devamna ve tezaydne
sebeptir. Binaenaleyh; krden mstefid olacak kreden kimsedir ve eer bir kimse kfran-
nimetle Rabbna kfreder, verdii nimetin hakkn eda etmezse kfran- nimetin zarar kendine
aittir. Zira; 4317 Allah'n hi kimsenin krne ihtiyac yoktur, herkesten gan ve zatnda
mahmuddur. Binaenaleyh; kullarndan hibir kimse kretmese zat- ulhiyetine hi bir zarar
gelmez.
Fahri Rzi'nin beyan vehile insan iin her zaman krn tekerrr lzm olduuna iaret

()

zmnnda kr istimrara dellet eden muzari sygasyla

varid olmutur. Lokman'n hayr kesir sahibi olduuna bu yet dellet eder. nk; Vcib Teal hikmet verdii kimseye hayr-
kesir verildiini dier yette beyan etmitir.

&&&&&
Vcib Teal Lokman'a hikmet verdiini beyandan sonra Lokman'n hikmetlerinden bazlarn
beyan etmek zere :

()


buyuruyor.
[Habibim ! Zikret ol zaman ki o zamanda Lokman oluna vaaz eder olduu halde dedi
ki Ey olancm ! Allah'a irketme. Zira irk; byk zulmdr.]
Yani; y Ekrem-er Rusl ! Zikret ol zaman ki o zamanda Lokman oluna vaaz eder olduu
halde dedi ki Ey oulcuum ! Allah'a ibadetinde gayriyi irk etme. Zira Allah'a irketmek; pek

84

byk zulmdr. nk irk; Kaadir Kay yuma mahlkatndan en ciz eyleri msavi tutmak
olduu gibi ibadeti mahallinin gayrya sarf etmektir. Lokman'n olunun ismi

( )veya

( )veyahut ( )olduu Beyzv'nin cmle-i beyanatndandr. Olunun irk zere

bulunup validesiyle beraber pederinin vaazyla iman ettikleri Nisbr'nin beyanat cmlesindendir.
yet de irk zere olduuna dellet eder ki Lokman oluna vaaznda irkin zulm olduunu beyan
ve irkten nehyile balamtr.
Bu yette Vcib Teal Hz. Lokman'n, meratib-i insaniyenin alsn ihraz ettiini beyan
etmitir. nk; insann mertebe-i 4318 bls kendinin kmil olup bakasn mkemmil olmasdr.
u halde Lokman'n nefsinde kmil olduunu; bundan evvelki yette hikmet verdiini beyanla,
bakalarnn nevaksn ikmal ettiini de bu yette vaaz ettiini zikirle beyan etmitir.
Hulsa; Lokman'n oluna vaazettii, vaaznn hulsas olunu irkten nehyedip irkin zulm-
azm olduu cihetle caiz olmad ve insana lzm olan evvel evldna nasihat etmek olduu bu
yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal ibadete mstehak ancak kendi olup kendinin gayrya ibadet caiz olmadn
beyandan sonra baz surette insann kendi misilli insanlara itaati vcibolduunu beyan etmek
zere :

buyuruyor.
[Biz insana anasna, babasna ihsan etmesini tavsiye ettik.]

[Zira; insan validesi zaaf zerine zaafyla karnnda gtrd.]

[Ve iki sene validesi stn emzirdi ve iki seneden sonra stten ayrd.] Binaenaleyh;
ebeveynine hizmet etmesini vasiyet ettik ve dedik ki:

[Ey insan ! Sen bana ve valideynine kret.]

()



[Zira; hirette ancak benim huzuruma rc' edeceksin.] 4319 nk; benim huzurumdan
baka varlacak yer yoktur. Binaenaleyh; bana ve valideynine kredip etmediini ben sul
edeceim.
Yani; biz insana anasna, babasna itaati, onlarla hsn- muaereti, sohbeti, onlarn
huzurunda hsn- edebe riayeti ve onlarn cemi-i hukukunu muhafazay vasiyet etmekle
vcibkldk, bilhassa insan iin birtakm mihnet ve meakkatlara katlanan validesinin hukukuna
daha ziyade riayet etmesini tavsiye ettik. nk; validesi insan iptiday vcudunda zaaf zere
zaaf ve env'- meakkatla zerinde gtrd. Zira; insann validesinin karnnda nev nemas
tezayd ettike validesinin zayflamas da o nispette tezayd eder. Binaenaleyh; hamil zaman
validesinin zaaf zerine zaaf fazlalanr ve bu zaaf insann validesinden ayrlncaya kadar devam

85

eder. nsan validesinden ayrldktan sonra validesi onu muhafazaya ve terbiyesine devam eder.
Hatta iki sene stn emzirir ve iki sene hitamnda stten keser ve lkin stten kesmekle onun
yakasn brakmaz, belki son derece terbiyesine ve muhafazasna devam eder. Ve bu hal bula
vasl oluncaya kadar gider, bula vasl olunca biz insana deriz ki Ey insan ! Bilesale bana
kret. Zira; ben seni halkettim. Ve env'- nimetle mtena'im kldm. Binaenaleyh; bu nimetlerin
krn eda etmek senin zerine vcibtir, peder ve validene dah kret. Zira; onlar senin
vcuduna sebep olduklar gibi seni beslediler, byttler. u halde onlarn sana bu kadar
hizmetlerine kar sen de onlara hizmet etmekle kret. Eer kretmezsen ceza greceksin. Zira;
hirette merciin ancak banadr. Binaenaleyh; kredip etmediini ben sul edeceim. Eer
kretmezsen mcazat edeceim demekle insana vesyda bulunduk.
Beyzv'nin beyan vehile sabiyi emzirmek mddetinin iki sene olduuna bu yet dellet
eder. nk emzikten kesilmek mddetinin iki sene olmasn beyan; emzik mddetini beyandr.
Anann zahmeti babadan ziyade olduu cihetle anaya riayetin vcibolmasnn sebebi; yette
validenin ocuu zaaf zerine zaafyla gtrmesi olduu beyan olunmutur ki valideye riayete
daha ziyade ihtimam etmek lzm olduuna iarettir. Bu many Reslullah'n Ben kime iyilik
edeyim? diyerek sui eden bir kimseye Anana, sonra anana, sonra anana ve sonra babana
riayet et buyurduu 4320 hadis-i erifi te'yideder. u halde pedere nispetle validenin hukuku
mekkettir. Validenin ve pederin salklarnda onlara kr; hizmet ve riayettir. Amma vefatlarnda
onlara kr; hayrla du etmektir. nk; Hzin ve Medarik'te beyan olunduuna nazaran bu
yetin tefsirinde (Sfyan b. Uyeyne) Bir kimse be vakit namaz eda ederse Allah'a kretmi olur
ve eer be vakit namaz arkasnda valide ve pederine hayrla du ederse ebeveynine krn
eda etmi olur. buyurmutur.
nsann vcudunu Cenab- Hak halkettii cihetle zatna kr vcibkld, insann vcuduna
sebep ebeveyni olduu gibi hsn- terbiyesine dikkat ettikleri cihetle de ebeveyne kr
vcibklmakla Allah-u Teal ebeveyne kr kendine kre msavi olarak zikretmitir.

&&&&&
Vcib Teal ebeveyne itaatin vcibolduunu beyandan sonra valideyne itaati terketmek lzm
olan cihetleri beyan etmek zere:

buyuruyor.
[Ey insan ! Senin bilmediin eyde validen ve pederin bana irketmek zere sana srar
eder ve seninle mcahede ederlerse sen onlara bu hususta itaat etme.]

[Ve sen onlarla dnyada er'an caiz ve aklen makbul olan eylerde musahabet et.]

[Ve sen her umurunda bana mracaat eden kimseye ittib' et.] 4321

()






[Dnyann inkrazndan sonra bizim huzur-u manevmize rc' edeceksiniz. Siz rc'
edince ben sizin ilemi olduunuz amelinizi haber veririm.]
86

Yani; ana ve babaya itaati vasiyetle vcibkldk, lkin itaat; irke bd olmamak arttr.
Binaenaleyh; ey mkellef olan insan ! Sen hl zihin olarak ilmin lhik olmayan eyde ebeveynin
sana irketmeyi teklif ve bu tekliflerini kabul ettirmek zere seninle mcahede ederlerse sen onlara
itaat etme. Zira Halika ma'siyet olan yerde mahlka itaat olmaz. u halde onlarn teklif ettikleri irki
kabul etme, reddet, onlara itaat etme, isyan et ve lkin dnyada sair hukuklarn muhafazaya
dikkat et, er'an caiz ve aklen mstahsen olan eylerle onlara musahabet et, hilimle, sabrla
muamele, hsn- hizmet, yemek yedirmek ve gzel libas giydirmek gibi eylerle onlara riayet et ki
zerine terettb eden vacibi eda etmi olasn. Onlarn Halika isyanla olan bilmum emirlerine itaat
etme, belki her umurunda bize rc' ve din-i hakka ittib' eden ehl-i hakkn tanklarna ittib' et.
nk; dnyann inkrazndan sonra akbet merciiniz banadr. Binaenaleyh; ben ebeveynin
irkinden ve senin tevhidinden her cmlenize sul eder, kk, byk, hata, sevap cmle
a'malinizi size haber veririm ve herbiriniz hayr er amelinize gre cezanz grrsnz.
Beyzv'nin beyanna nazaran bu yetin sebeb-i nzul; (Sa'd b. Ebi Vakkas) Hazretlerinin
slm olmasdr. nk; (Ebubekir) Hazretlerinin delaletiyle (Sa'd) Hazretleri slm olunca validesi
gn ekmek yemedi, irtidad etmesi iin ok srar etti ve alad. Validesine slm'
terketmeyeceine
kat'i cevap vermesi zerine bu yetin nazil olduu mervidir. Bu rivayete

()

nazaran
ile murad; Ebubekir'dir.
Nisbr ve Kaz'nin beyanlar vehile bu iki yet Hz. Lokman'n oluna vaaz arasnda
cmle-i mu'terizedir. Cmle-i mu'terizeden maksat; ikidir. B i r i n c i s i : Valideyne itaat 4322
Cenab- Hakka itaata tbidir. Yani ebeveyne itaat Allah'a itaat gibi vcibtir. k i n c i s i : irkin pek
byk gnah olduunu te'kiddir. Yani irk o kadar byk bir cinayet ki hatta o cinayetle itaatlar
vcibolan ebeveyn emretmi olsalar dahi bu hususta onlara itaati terketmek lzm demektir.
Hulsa; insann meru surette valideynine bedeniyle hizmet ve itaati lzm ve umur-u dinde
ve ma'kultta peygambere itaat vcibolduu ve u halde umur-u dine mteallik olan yerde dine,
umur-u dnyaya mteallik olan yerde ebeveyne itaatin vcibolduu bu yetlerden mstefad olan
fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal kullarnn cmle a'mlini haber vereceini beyandan sonra Lokman'n oluna
Allah'n nezdinde kulunun hibir gizli ameli olmadn sylediini beyan etmek zere :

()
buyuruyor.
[Ey oulcuum ! Senin amelinden bir haslet ki eer kklkte ve arlkta bir hardal
tanesi kadar olursa ve o miktar ameli iledikten sonra sen bir ta iine girmi yahut semaya
km veya arz iine girmi, gizli ve karanlk bir mahalle saklanm olsan Allah-u Tlah
Teal o hasleti huzuruna getirir ve onu senden sul eder. Zira; Allah-u Teal her esrara
muttali latf ve hereyi bilir bir habrdir.] nk; ilmine mani bir hil yoktur. Binaenaleyh; senin
amelini ve bulunduun mevkii bilir.
Yani; Lokman'n oluna nesayihine kar olunun Ben kimsenin gremeyecei tenha
mahalde gnah ilersem Allah-u Teal bana ne yapar? demesi zerine Lokman tekrar nasihata
balar ve der ki Ey oulcuum ! Eer senin ilediin haslet ister hayr ister er ve hardal tanesi
kadar cssesi kk olsun, ta iinde gayet 4323 gizli ve sakl bir mahalde yahut semavatta veya
arzn iinde olsun Allah-u Teal onu getirir, senden sul eder. Zira Allah-u Teal latiftir, kudreti
hereye nafizdir ve gizli ilerin cmlesini bilir. nk; habrdir. Hz. Lokman'n bu kelm usul-

87

itikadiyeden Cenab- Hakkn ilmini ve kudretini beyanla olunu tehdit ve hireti itikadn lzumunu
ve s-u a'mli terkle hsn- a'mle almak vcibolduunu ilnla insafa ve itikad- hakka davettir.

&&&&&
Vcib Teal Hz. Lokman'n oluna dier nasihatim beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[Ey oulcuum ! Namaz eda et. Aklen ve er'an mstahsen olan ma'rufaa emret ve
mnker olan eylerden ns menet ve ibadetini edada ve nasihatnda tesadf edecein
meakkatlara sabret. Zira; u ta'dad olunan umurdan herbiri taraf- lhiden maksud olan
ilerdendir.] nk; Allah-u Teal kullar zerine bunlardan herbirini vcibklmtr.
Yani; Lokman olunu irkten men ve kudret-i lhiyenin hereye te'sirini ve ilminin cmle
eyay ihatasn beyanla tehdid ettikten sonra fezail-i a'mlle nefsini tezyin etmesini tavsiye etmek
zere oluna demitir ki Ey oulcuum ! Sen Allah'n rzasn tahsil iin namaz ikame et. Zira
namaz; insan gnahtan nehyeder, sen nefsinde a'mli eda ile tekemml ettikten sonra
bakalarnn noksann ikmal iin Allah'n rzasna vesile olan ma'rufatla emir ve rzaya muhalif ve
akla kabih olan mnkerattan nehyet ve sana hastalk, fakirlik, hzn keder ve bilhassa
emribilmarufta hayra dellet ettiin kimseler tarafndan grecein ezalara sabret. 4324 Zira; u
ta'dad olunan eyler Allah'n kullar zerine vcibkld umurdandr.
Bu yet; gemi mmetlerde dah namazn meru ve makbul bir ibadet olduuna dellet
eder. nk; Lokman'n oluna namazla emretmesi namazn meru olduuna dellet eder. u
kadar ki her mmette namazn heyetleri baka bakadr.

&&&&&
Vcib Teal Hz. Lokman'n oluna emrettii me'murat beyandan sonra nehyettii menhiyat
beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Ey olum ! Sen nstan yzn dndrme ve yeryznde ki birle yrme.]

()





[Zira; Allah-u Teal her kibredeni ve gayrlara nefsinde bir byklk grp iftihar edeni
sevmez.]
Yani; Lokman oluna ikame-i salt, emribilmaruf ve nehyi-anilmnkerle emrettikten sonra
olunu gayrlarn nevaksn ikmalinden dolay tekebbr etmesine ve nefsinde kmil olmasna
binaen kendinde bir byklk grmekten nehyetmek zere diyor ki Ey olum ! Ns sana sz
sylediklerinde onlardan yzn evirip tekebbr etme. Keml-i tevazula szlerini dinle, onlar sz
sylerken ehemmiyet vermeyerek baka eyle megul olma, yz erilii gsterme. nk; nsla
hsn- muaeret lzmdr. Yeryznde ferahl ve kibirli yrme, Allah'n sana verdii nimeti
hazmet ve hafiflik ederek nimetine marur olma. Zira; Allah-u Teal nefsinde azamet grmekle
kibredenleri ve nimetiyle gayra tekebbr edenleri sevmez. nk; elinde bulunan nimetin
88

cmlesini, 4325 Allah-u Teal verdiinden byklk Allah'a mahsus olduu cihetle kullar iin
tekebbr; Allah'n gazabn davet eder.
te beyan olunan ahkmn cmlesiyle amel etmek bizim zerimize de vcibtir. Geri bu
yetler Lokman'n oluna nasihatim hikyeyse de mem-i salifenin ahvalinden Kur'an'da Cenab-
Hakkn bize haber verdii ahkmn bizim hakkmzda da ayn- eriat olup onunla amel etmemiz
vcibolduu kavaid-i usuliyemiz iktizasndandr. u halde u beyan olunan evamir ve nevh bizim
hakkmzda dah ayn- emir ve nehiydir.
Ebussuud Efendi'nin beyan vehile mtekebbir olan kimselerin detleri beenmedikleri
kimselerden yzlerini evirmek ve yeryznde azametle yrmek olduundan Lokman olunu bu
iki haslet-i zemimeden nehyetmitir.

( )S'r; Taber'de beyan olunduu vehile devenin boynunda kp boynunu bir

tarafa ediren yaradr. Bu makamda Fukara gruhu sz sylediklerinde tekebbr ederek yzn
onlardan baka tarafa eme ve onlarn szlerini dinlemekten nefretini izhar etme demektir.

)kibirle beraber ferahtr. Yani Mtekebbir ve ferahl olduun halde yrme demektir.
&&&&&
Vcib Teal Hz. Lokman'n olunu kibirle hafif surette yrmekten nehyettiini beyandan
sonra gerek iinde, gerek sznde vasat ihtiyar etmek lzm olduunu tavsiye ettiini beyan
etmek zere :

()




buyuruyor.
[Ey olum ! Yrmekten, sr'atla hiffet arasm ihtiyar et, sz sylerken yava sesle
syle. Zira; sadann gayet irkin olan himarn sadasdr.]
Yani; Lokman olunu kibirle yrmekten nehyedince sr'atla ve ecine yrmenin zdd olan
gaayet zaaf izhar ederek yrmek 4326 de mezmm olduu cihetle ikisinin arasnda yrmek
lzm olduunu beyan etmek zere oluna hitabederek diyor ki Ey olum ! Sr'atla
mtekebbirane yrme, gaayet zaaf izhar ederek teenni de etme. Belki bu ikinin ortasn ihtiyar
ederek yr ki kibirden ve zaaftan bir eser grlmesin. u halde hemen sekinet ve vakar zere
alelade yr, sz sylerken sadan uzun karma. Zira; sadann gaayet irkini himarn sadasdr.
Binaenaleyh; yksek sesle sz syleme ki sadan merkebin sadasna mabih olmasn. Zira;
merkebin sadas cmle ukal ve hayvanat indinde kerihtir.
Binaenaleyh; Cenab- Hakkn eref ve keml zere halkettii insann, hayvanatn aas ve
mahlkatn sflisi olan merkebe nefsini velev sesle olsun tesbih etmesi Halikn aziz ve erif olarak
halkettii vcudu zayf ve zelil klmasdr. u halde yksek sylemekte bir maksad- sahih
olmadka bara bara sylemek mekruhtur. Amma esna-y muharebede dman tehdid etmek,
yanl yola giden bir kimseyi dndrmek iin arkasndan armak gibi bir maksad- sahihe mebni
olursa yksek sada caiz olabilir. Fahri Rzi'nin beyan vehile insann maksadna vusul ayakla
olup ayakla ulaamayaca mahalde bulunan kimseye sadasyla armak det olduundan Vcib
Teal bu yette her ikisini cemettii gibi her ikisinde dah ifrat ve tefritin caiz olmayp bunlarn
vasatnda hareket etmek lzm olduunu Lokman'dan hikye suretiyle bize beyan etmitir.
Tefsir-i Hzin'de (mam- Sevr) den naklen beyan olunduuna nazaran hereyin sadas
Allah' nekaisten tenzih mansna tesbih olabilir. ll himarn sadas tesbih olmaz. Zira merkebin
sadas; eytan' grdnde olduu cihetle hayra almet deildir. Binaenaleyh; merkep
anrdnda istize etmek lzm olduu ktb- er'iyemizde mezkrdur.

89

&&&&&
Vcib Teal Hz. Lokman'n oluna nesayihini beyandan sonra insanlara vki olan nimetlerini
beyanla ibadete ve nimetlere kre tergibetmek zere : 4327

buyuruyor.
[Grmez misiniz, Allah-u Teal gklerde olan ay, gne, yldzlar ve bulutlar gibi
mevcudat, yerde olan hayvanlar, denizler, nehirler ve madenleri sizin menfaatnza tahsisle
size muti' ve mnkad kld, gizli ve aikr nimetlerini sizin zerinize itmam etti.]
Yani; ey insanlar ! Siz grmez ve bilmez misiniz ki Allah-u Teal lem-i ulv olan semavatta
ve lem-i sfli olan arzda bulunan bilmum mevcudat size hadim ve menfaatnza tahsisle size
mnkad ve onlardan herbirinin size hizmetleri sebebiyle maietinizi kolay kld. nk; semada
bulunan ay, gne ve sair yldzlarn devran zerine yeryznde otlarn bitmesi ve bulutlardan
yamur yamasyla hububatn nev nema bulmas, meyvelerin kemle gelmesi, mrur-u
zamanla yerde olan madenlerin intif'a salih bir hal kesbetmesi, denizlerde gemilerin seyrsefer
edip batmamas, insanlarn nehirleri istedikleri mahallere alp gtrmesi, hayvanlarn herbirinin
birer nevi intif'a tayin olunmas, mesel devenin yke, kzn ifte, atn binite, koyunun ekle ve
sair hayvanatn bu minval zere bir menfaata ta'yin olunup hatta vahilerin bile bir ok menfaatlar
te'mini insanlarn maietlerini teshil iin taraf- lhiden ihsan- sbhndir ve herbiri Vcib Teal'nn
vahdaniyetine ve kudret-i kahiresine delil-i zahirdir, bu nimetlerin herbirine mukabil kretmesi
vcibolduundan bu vcubu eda etmeyen insanlar Allah-u Teal bu yetle tevbih etmitir. nk
yette h e m z e ; istifham- inkr olduundan bu kadar meydanda olan nimetleri grmemek emr-i
mnker demektir.
Medarik'te beyan olunduuna nazaran bu yette n i m e t - i z a h i r e yle murad; gz, kulak,
lisan ve sair aza-y hariciyedir. N i a m - b a t n a yla murad; akl, kalp, fehim ve sair aza-y
zahiriyenin kuvlardr. Mesel gz; nimet-i zahiredir. Onda grlmeyen bir kuv vardr ki gzn
ziyasn verir. Lisan; nimet-i 4328 zahiredir, onda tekellme iktidar veren bir kuv vardr. Sair
azalarda dah hl byledir. nsann azas tam, sureti gzel ve rzk bol olmak nimet-i zahire
cmlesinden olduu gibi hsn- ahlk da nimet-i batna cmlesindendir. u tafsilta nazaran
man-y nazm : [Siz grmediniz ve bilmediniz mi? Allah-u Teal size gklerde ve yerde olan
mahlkat muti' ve menfaatnza hadim kld da nimet-i zahire olan gzlerinizi, kulaklarnz, sair
azanz ve hsn- suret ve diyanetinizi sizin zerinize itmam etti, nimet-i btna olan kuvlarnz
size noksansz verdi. u halde bu nimetlerin krn ifa etmek sizin zerinize vcibklnd.]
demektir.

&&&&&
Vcib Teal tevhide dellet eden delilleri beyandan sonra tevhid-i lhide mcadele edenlerin
mcadeleleri bir delile mstenid olmadn beyan etmek zere :

()

buyuruyor.

90

[Nstan bazlar ol kimse ki o kimse delil-i aklye mstenit ilmi ve resln iradna
mstenit hidayeti ve kitaba mstenit delil-i naklisi olmadan vahdaniyet-i lhiyede mcadele
eder.]
Yani; vahdaniyet-i lhiyeye itiraz eden nstan bazlardr, onlarn itirazlar bir delil-i ilmye
mstenit deildir. nk; onlarn mcadelesi delil-i aklden istidlal olunmu veyahut bizim
tarafmzdan ilhamla kefolunarak kendilerine verilmi bir ilme mstenit olmad gibi bir resln
iradyla hidayete ve bizim vahyile gnderdiimiz insanlar nrlandran bir kitaba dah mstenit
olmadndan mcadeleleri kr krne babalarn taklide mstenittir. Binaenaleyh; onlarn
mcadelesi itibardan sakttr. Zira; delilsiz mcadeleye ve itikadiyatta taklide itibar yoktur.

&&&&&
Vcib Teal mriklerin vahdaniyet hakknda mcadeleleri 4329 bir delile mstenit olmadn
beyandan sonra mcerret taklide mstenit olduunu beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Mriklere Allah'n inzal ettii Kur'an'a ittiba' edin denil diinde onlar Biz Kur'an'a
ittib' etmeyiz, belki babalarmz slk etmi bulduumuz mesleklerine ittib' ederiz
dediler.]

()

[Onlar babalarnn mezhebine ittib' edeceklerini sylerler de velevse babalarn eytan

Cehennem azabna davet etse ve babalarnn mezhebi Cehennem azabn mucip olsa dah
babalarnn mesleine mi ittib' edecekler?]
Yani; delilsiz irki irtikbeden mriklere nasihat tarikyla Siz Allah'n inzal ettii kitaba ittib'
edin. Zira o kitap; sizin ahvalinizi slah eder, dnyev ve uhrev menfaatinizi size gsterir.
Binaenaleyh; o kitaba ittib'mz vcibtir denildiinde onlar cevapta Biz Allah'n inzal ettii kitaba
ittib' etmeyiz, belki babalarmz hangi din zere bulduksa ona ittib' ederiz. Zira; babalarmzn
dini evvelden beri slk olunmu bir dindir derler ve pederlerinin dininden ayrlmayacaklarn ve o
dine raz olduklarn suret-i kafiyede sylerler. Habibim ! Sen onlara sul et de ki Velevse eytan
babalarn Cehennem azabna davet ederse dah babalarna m ittib' ederler? te mrikler bu
szleriyle aktan irki ihtiyarla eytan'n davetine icabet ettiler. nk; pederlerini eytan
Cehennem'e davet ettii cihetle pederlerinin gittikleri yolun Cehennem yolu olduu halde bunlarn
da o yolu kabul etmeleri Cehennem'i mucip olan tarik- eytan' kabuldr.

&&&&&
Vcib Teal mriklerin halleri eytan'a ittib'dan ibaret 4330 olduunu beyandan sonra
mminin hali Allah'a itimat ve kavi bir meslee slk etmekten ibaret olduunu beyan etmek
zere :

buyuruyor.

91

[Bir kimse ibadetinde ihsan edici olduu halde dinini ve cmle umurunu ihls zere
Allah'a tefviz ve cmle vcuduyla Allah'a inkyad ederse muhakkak o kimse salam bir
ahde yapm olur.]

()

[Ve bilmum ilerin akbeti ancak Allah'a rcidir.]

Yani; bir kimse erait ve erknna riayet ederek Allah'n azabndan korkar ve amel-i salih iler
olduu halde Allah'a imanla inkyad eder ve nefsini Allah'a teslimle tefviz-i umur ederse kesilmez
ve krlmaz salam bir tarika yapmtr. nk; cmle umurun akbeti ancak Allah'a rci olduu
cihetle Allah'a itimad eden kimse elbette salam ve akbeti emin bir tarika yapm demektir.
Binaenaleyh; herkesin kbet-i emrini dnmesi ve salam bir meslee slk etmesi lzmdr.
Zira; herkesin a'mli birer birer huzur-u lhide tetkik olunacak ve iyisi ktsnden ayrlacaktr.
Beyzv'nin beyan vehile bir kimsenin vehini Allah'a teslimle murad; kalbi ve kalbyla,
cemi-i uur ve idrakiyle canib-i lhiye tevecch ederek maadadan kat' alka eyleyip hereyde
Veip Teal'ya istinadetmektir. Fakat yalnz tevekkl ve tevecch kfi olmayp me'mur olduu
a'mli lykyla eda etmek lzm olduuna iaret iin a'mlinde muhsin olmak art olduu beyan
olunmutur. nk mminin amelinde ihsan etmesi; Allah-u Teal'y gryor gibi amel ve inkyad
etmektir. Binaenaleyh; ihsan zere eda olunan amel; indallah makbul olan ameldir.
U r v e - i v s k a ile murad; tarik- lhidir ki o tarika slk eden kimseyi rza-y lhiye sl
eder bir meslektir, daimdir ve inkta' yoktur. u halde man-y yet: [Canib-i lhiye tevecchle
arz- inkyad eden kimse Allah' grm gibi ihls zere 4331 ibadete devam ve cmle
ilerini Allah'a tefviz ederse rza-y lhiye sl eder bir tarika slk etmitir ki o tarik
krlmaz ve kesilmez.] demektir.

&&&&&
Vcib Teal mminin halini beyandan sonra kfirin halini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Eer bir kimse kfrederse habibim ! Onun kfr sana hzn vermesin. Zira onlarn
mercii; ancak bizedir.]

[Binaenaleyh; biz onlarn amellerini onlara haber veririz.]

()




[Zira; Allah-u Teal insanlarn kalplerinde olan esrar bilir.]
Yani; bir kimse vahdaniyete dellet eden delilden sarf- nazarla kfrederse habibim ! Onun
haktan i'razla kfr irtikb sana hzn vermesin. Zira; onun Allah'a inkyad etmemesinden
dnyada ve hirette sana bir zarar gelmez. Binaenaleyh; onun kfrne senin hznetmen lzm
deildir. nk onlarn mercii; ancak bizim huzurumuz olduundan biz onlarn kk ve byk
bilcmle amellerini ihbarla herbirinin ayr ayr cezasn veririz. nk; Allah-u Teal gizli ileri ve
kalpte olan esrar tamamen bilir. u halde y Ekrem-er Rusl ! Onlarn kfrlerine senin tel
etmen lzm deildir. Zira; bir ey ki onu Allah-u Teal bilir ve hayr er onun cezasn verecek
odur. O halde kullar iin mahzun olmaya mahal yoktur. te bu yet-i celileye nazaran birtakm din
aleyhinde bulunan yaramaz insanlarn ef'aline ehl-i imann vcutlarna zaaf 4332 iras edecek
kadar hznetmelerine mahal yoktur. Zira din Allah'n dinidir ve dini iptale ve birtakm ahkmn
ehevat- nefsaniyelerine muvafk olmadndan tayire alanlar da Allah'n kullardr, Allah-u
92

Teal'nn ilmi cmlesine lhiktir. u halde ehl-i imana lzm olan; mmkn olduu kadar tarik-
hakk beyandr. Fakat dinsizleri din-i hakk kabule icbar yoktur. cbara iktidar da olmaynca buz-u
fillhla iktifa olunur ve buz-u fillh da ehl-i iman iin bir meziyettir. Fakat fazlaca mahzun olmakta
bir fayda da yoktur.

&&&&&
Vcib Teal kfirlerin kfrnn zarar ancak kendine olduunu beyandan sonra dnyada kfir
ne kadar muammer olsa hirete nispetle o mrn az olduunu ve eedd-i azaba duar olacaklarn
beyan zmnnda :

()




buyuruyor.
[Biz kfirleri azck bir zaman dnya met'yla intifa' ettiririz ve az bir zaman muammer
olup menfi-i dnya ile intif'dan sonra biz onlar iddetli ve ar bir azaba muztar klarz.]
Yani; dnyada kfirlere dnya met'yla intifa' etsinler iin az bir zaman mr verdikten sonra
ecel-i mev'udlar gelir, biz onlar gayet iddetli olan Cehennem azabna duhule mecbur ederiz.
Zira; onlar dnyada enbiyay tekziple hireti inkr ettiklerinden keml-i hacaletleriyle beraber biz
onlar iddetli olan Cehennem'e girmelerine icbar ederiz, onlar da mecbur olarak girerler.
A z a b - g a l i z la murad; ebeden devamla beraber atein iddetli ve ehl-i Cehennem'in
birbirine skmasdr.

()


[Zat- ulhiyetime yemin ederim ki habibim ! Sen onlara 4333 Yerin ve gklerin halik
kimdir? diyerek sul etsen onlar Elbette Allah-u Teal halketti derler. Onlarn u ikrarlar
zerine Hamd; Allah'a mahsustur de, belki onlarn ekserisi tevhidi bilmezler.]
Yani; y Ekrem-er Resl ! Sen kfirlere sul etsen, desen ki Gkleri ve yeri kim halketti,
bunlar halketmeye kimin kudreti vardr? Onlar hakikati ikrara mecbur olarak derler ki Bu
mevcudatn cmlesini Allah-u Teal halketti. nk; bu lem-i ecsamn halik Allah Teal
olduuna deliller pek vazh, inkra mecal yoktur. Onlarn u ikrarlar zerine sen Allah'a hamdet.
Zira; onlarn hakikati ikrar etmeleri senin davan tasdik olduundan senin iin onlarn ikrarlar bir
nimet olduu cihetle o nimete mukabil hamdetmek lzmdr ki hamdin Allah'a mahsus olduunu
beyan; onlarn putlarnn hamde ve ibadete istihkak olmadn dah beyan mstelzimdir.

()

Binaenaleyh; onlarn Halik ikrarlar zerine sen

de ki onlar mu'tekidatlarnn batl
olduunu bilsinler, belki onlarn ekserisi bu ikrarlarnn itikatlarna muhalif olduunu bilmezler.
Binaenaleyh; ikrar ederler, halbuki ikrarlarnn kendilerini ilzam ve iskt ettiini bilmezler.

&&&&&
Vcib Teal semavat ve arzn halik Allah-u Teal olduunu kfirlerin ikrar ettiklerini
beyandan sonra halikyyetin levazmatn beyan etmek zere :

93

)








(
buyuruyor.
[Yerde ve gkte olan mevcudat Allah'ndr. Zira; Allah-u Teal gan ve nefsinde
mahmuddur.]
Yani; semvt ve arz Allah'n mahlku olunca semavat ve arzda bulunan sair mevcudat dah
Allah'ndr, Allah'tan baka mevcudatn sahip ve maliki yoktur. nk; bir kimsenin mlknde hasl
olan haslat nasl mlk sahibinin olursa semvt ve arzda 4334 hasl
olan mevcudat da Allah'ndr. Binaenaleyh; herkesten gan ve ihtiyatan beri ancak Allah-u
Teal'dr. Zira; Allah'n gayr mevcudat elbette Allah'a muhtatr, lkin Allah'n hibir kimseye ve
hibir eye ihtiyac olmadndan zatnda ve sfatnda mahmuddur. nk; kullarndan her ferdin
ihtiyacn defile ihsan ettiinden herkesin hamdine mstehaktr. Binaenaleyh; ezelen ve ebeden
mahmuddur. Maamafih kullarn hamdinden Vcib Teal'ya bir menfaat ait deildir. Belki
hamdinden menfaat; hamdeden kimseye aittir.

&&&&&
Vcib Teal cmle mevcudat kendinin olduunu beyandan sonra acayib-i sun'-u lhinin
nihayeti olmadn beyan etmek zere :

)











(
buyuruyor.
[Eer yeryznde olan aalar kalem olmu olsa ve denizin o kadar vs'atyla beraber
yedi deniz daha uzasa mrekkep olsa ve bilmum halk Allah'n acayibatn yazm olsalar
kelimt- lhiyenin mutazammn olduu many tketemezler ve Allah'n kelimt tkenmez.
Zira; Allah-u Teal mlknde herkese gaalip ve cmle ef'li hikmetten hli deildir.]
Yani; eer yeryznde olan her aatan mteaddit kalemler olsa ve bahr-i muhitin o kadar
cesametiyle beraber o bahr-i muhite yedi denizden de uzatlsa, dklse ve o sularn cmlesi
mrekkep olsa, bilmum halk da Allah'n kelimatn o kalemler ve mrekkeple yazm olsalar
Allah'n kelimat tkenmez. nk; kelimat- lhiyenin nihayeti yoktur. Zira; Allah-u Teal
mlknde ve saltanatnda cmleye gaalip, ef'li binlerce hikmeti mutazammndir, dndke
ukul- beer idrakinden cizdir buna hergn vki olan hadsiz, hesapsz vukuat ahittir. Zira;
zahirde re'yimize 4335 muvafk olmayan bir fiilin akibinde seveceimiz bir ok hikmetler zuhr edip
bizim de memnun olduumuz meydanda bir hakikattir.
Tefsir-i Hzin'de beyan olunduuna nazaran yetin sebeb-i nzul; Kurey kabilesinin
Muhammed (S.A.) in getirdii Kur'an tkenir demeleridir. Yahut Yahudilerin bir sulleri zerine

()

nazil olmutur. nk;

yeti nazil olunca Yahudiler Y
Muhammed ! Sen enbiyaya verilen ilmin gayet az olduunu sylyorsun. Halbuki Tevrat'ta
hereyin ilmi mevcuttur. Senin szn yani bu yet Tevrat'a mnafidir deyince Reslullah
Tevrat'ta zikrolunan Allah'n ilmidir. Zira; Allah'n ilmi tkenmez. Amma Kur'an'da nazil olan bu
yet kullarn ilmine mtealliktir. Zira; Allah'n ilmine nispetle kullarn ilmi elbette azdr buyurmas
zerine bu yetin nazil olduu mervidir.

94

&&&&&
Vcib Teal ilminin ve kudretinin kemlini zikirden sonra kfirlerin hari inkrlarn iptal etmek
zere :

(
buyuruyor.
[Ey insanlar ! Sizin iptidaen icadnz ve ldkten sonra dirilmeniz olmad, ill bir ahs
gibi oldu. Zira; Allah-u Teal sylediiniz sznz iitir ve ilediiniz amelinizi grr ve
bilir.]
Yani; Allah-u Tealnn kudretine nispetle sizin dnyada halkolunmanz vefatnzdan sonra
kyamette muhasebe iin kabrinizden kalkp mahere gelmeniz ahs- vahidi icat gibidir. nk;

()

()

gerek iptidaen icadnza, gerek ba'smza bizim irademizle

emrimiz kfidir. u halde
emri sadr olursa derhal vcut bulursunuz. Zira; Allah-u Teal mesmtn kllisini iitir, grlecek
eylerin cmlesini grr, bilir, halkolunacak eyleri halkeder ve iitilen eylerden bazsn iitmek
dierini iitmeye mani deildir. 4336
Kezalik mevcudat icadetmek hara dah mani deildir. Zira; cmle lemi halketmeye kaadir
olan Allah-u Teal'nn mevtay ihyaya dah kaadir olaca evleviyetle sabittir.

[Habibim ! Sen grmedin mi? Allah-u Teal geceyi gndze ve gndz geceye ithal
eder, gnei ve ay msahhar kildi, bunlarn herbiri vakt-i muayyenine kadar cereyan eder.]

()





[Ve Allah-u Teal her trl amelinizi bilir.]
Yani; Allah'n vahdaniyetine ve kudret-i kmilesine dellet eden acayibattan geceyi gndze
ithal ettiini, gnele ay msahhar kldn sen grmedin mi? Zira; Allah-u Teal bahar aylarnda
sizin erzaknza hadim olan otlar, ekinleri, meyveleri terbiye ve tezyid ve nev nema bulup
kemline yetmek iin gecenin baz eczasn gndze ithalle gndz uzatr, gz ve k aylarnda
gndzn baz eczasn geceye ithalle geceyi uzatr, sizin maietiniz ve sair meslihiniz iin ay ve
gnei menfaatnza muvafk ve muti' kld, bunlardan herbirinin deveran vakt-i muayyenine kadar
cereyan eder ve Allah-u Teal cmle a'mlinizi bilir. Zira; zerrat- cihandan hi bir zerre ilm-i
lhiden kaybolmaz.

&&&&&
Vcib Teal kudret-i kahiresine dellet eden baz acayibat beyandan sonra u acayibat
icadeden Cenab- Hakkn ezelen ve ebeden sabit olduunu beyan etmek zere :

95

buyuruyor. 4337
[u iitmi olduu vs'at- ilmin ve kudret-i tmmenin sahibi olan Allah-u Teal ezelen,
ebeden sabit ve kayyum-u mutlaktr, Allah'n gayr mriklerin ma'bud tesmiye edip ibadet
ettikleri, gece, gndz du edip ardklar eyler batldr. Binaenaleyh; asla ibadete
istihkaklar yoktur.]

()

[Ve Allah-u Teal zatnda ldir. Zira; sft- alyye sahibidir, nefsinde byktr. Zira;
cemi' ileri ve acayib-i sanayii ve garaib-i hikmeti nekaisten beridir.] Binaenaleyh; Allah-u
Teal hereyden l ve cmle mevcudat zerine galip ve kahirdir.
Yani; u sft- sbutiyeyle Vcib Tealnn muttasf olmas kendinin ezel ve ebed olup
zevale ma'ruz olmamasdr. Amma mriklerin Allah'n gayr olarak du ve ibadet ettikleri
ma'budlar birtakm ciz mahlk ve eyay hasise olup her zaman zevale ma'ruz olduklarndan
batldr, Allah-u Teal ise ancak sfatnda l, zatnda byktr, mriklerin ma'budlar ise ulviyet ve
byklkten hlidirler.

&&&&&
Vcib Teal kudret-i kmilesi zerine dellet eden delilden baz ahar beyan etmek zere :

()



buyuruyor.
[Habibim ! Sen grmedin mi? Almt- lhiyeden bazsn size gstermek iin Allah'n
nimeti olan rzgrlar sebebiyle deryada gemiler yryorlar. te u gemilerin suya
batmakszm denizde yrmelerinde belya sabr ve nimete kreden her kimse iin
vahdaniyetine ve kudretine dellet eden deliller vardr.] 4338
Yani; almt- semaviye gibi kudretullaha dellet eden gemilerin deryada cereyanlarn sen
grmedin mi? Cenab- Hak acayib-i kudret ve garaib-i san'atn size gstermek iin kullarnn
taayy ve telezzz zmnnda halkettii nimetlerle deryada gemiler yrr, gemileri batmaktan
hfzederek rzgr halkla gemilerin cereyan sayesinde bir beldede mevcut nimeti dier beldeye
alp gtrmekle o beldeyi mstefid etmekte din-i hakka temessk ve ibadetinde ve tarik-
taayynde tesadf ettii zahmetlere sabr ve Allah'n verdii nimetlere kreden her kimse iin
kudret-i lhiyeye deliller vardr. nk; belya sabrla nimete kreden kimse kudrete ve
vahdaniyete dellet eden yetleri tefekkr etmekle istifade eder. Amma belya sabretmeyen,
nimete kretmek bilmeyen kimse yetleri teemml etmediinden intifa' edemez.
Beyzv ve Medarik'in iaretleri vehile bu yette s a b b a r - e k r la murad; mmindir.
Zira; mmin bel ve iddet zaman kudret-i lhiyeye dellet eden delilleri tezekkr etmekle o
bely defe Allah'n kudreti kfi olduuna kanaat ettiinden belya sabrla ref'ini Cenab- Hak'tan
bekler ve nimet zaman o nimeti halkeden Cenab- Hak olduuna iman kav olduu cihetle
kreder. u halde belya sabr ve nimete kretmek; mminin sfatdr. Zira Fahri Rzi ve
Nisbr'nin beyanlarna nazaran Reslullah man iki snftr. Bir nsf sabr, dier nsf krdr
buyurmu ve buna nazaran

( ) demek ( ) demektir.
96

Hulsa; deryada Allah'n verdii nimetlerle gemilerin cereyan vahdaniyet-i lhiyeye ve

kudret-i subhniyeye dellet eden delil cmlesinden olduu ve bu delille istidlal ederek edaide
sabr ve belya tahamml eden ve taraf- lhiden feyezan eden nimetlere kretmek anndan
olan kimseler olduu bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal deryada gemilerin cereyannda kudretine dellet olduunu beyandan sonra bu
delillerle istidlal baz kimselere nazaran pek ge husule geldiini ve hasl olduktan sonra
serizzeval olduunu beyan etmek zere : 4339

buyuruyor.
[nsanlar deryada bulutlar gibi cesm dalgalar glgelik gibi ihata ettiinde onlar
dinlerinde Allah'la ihls eder olduklar halde keml-i tazarrula Cenab- Hakka du ederler.]

()

[Vakta ki Allah-u Teal onlar denizin iddetinden halsla karaya kardnda onlardan
bazlar Cenab- Hakka tevecchlerinde adalet ederler ve bizim yetlerimizi inkr etmez,
ancak her gaddar olanlar ve kfran- nimet edenler inkr ederler.]

Yani; insanlar deryada dalar gibi glgeleyici dalga ihata edip dalgalar iinde mestur
kaldklarnda hereyden kat' midederek Allah'a iltica ederler ve dini Allaha' tahsis eder, btn ve
saili ortadan kaldrr, hemen hereyi Cenab- Hak'tan bekler olduklar halde Allah'a du ve Allah'tan
istimdad ederler. Vakta ki onlarn tazarru ve niyazlar ve tevecch- tamlar zerine Allah-u
Teal'nn onlar deryann iddetinden kurtarp karaya kardnda onlardan bazlar ahdinde sebat
ve tazarruunda devam ederek ifratla tefrit beyninde matluba sl edecek bir yol tutar ve bizim
vahdaniyetimizi inkr etmez, ancak ahdini nakzeden gaddar ve Allah' nisyan eden kfir inkr eder.
Tefsir-i Hzin'de beyan olunduuna nazaran bu yet, Ebucehil'in olu (krime) hakknda nazil
olmutur. nk Mekke'nin fetih gn (krime) Yemen canibine firar etmek zere sahil-i bahre iner,
bir gemiye biner. Gemide iddetli frtnaya tutulunca Allah'a ahdeder ve eer Allah-u Teal
frtnadan kurtarrsa dnp huzur-u risalete gelip iman edeceine yemin eder, haremi de
Rasulullah'tan affn istirham edip getirmek zere Yemen cihetine nder. krime de ahdinde sebat
ederek haremiyle beraber avdetle huzur-u risalete dehaletle iman ettii gibi imannda sebat eder.
Marnileyh bilhare slmiyetin tealisine ok hizmet etmitir.

()

&&&&&
Vcib Teal vahdaniyetine dellet eden delilleri beyandan sonra bilmum insanlara ittika ile
vasiyet etmek zere :

97

buyuruyor.
[Ey isyan ve nisyana meyleden insanlar ! Siz Rabbinizin emrine imtisal ve nehyinden
itinapla ittika edin ve iddetli azabndan korkun.] Zira, Allah'n intikam edit, gazab edittir.
[Ve ol kyamet gnnden korkun ki o gnde ne baba evlttan, ne de evlt baba tarafndan
mcazat olunur.] Zira; herkes vizr vebalini kendi eker, hi kimse dierinin gnahn yklenmez,
ancak herkes kendi kesbettii ameliyle mahpus kalr. Halbuki bu dnyada pederin evldna ne
kadar efkati olduu ma'lmken hirette o kadar efkat ve merhamete kar peder evldn
zerinden gayet az bir eyi dah ceza olarak kendi zerine almaz. [Ve kezalik evlt da pederine
ne kadar muti' olsa pederinin gnahndan bir zerresini bile almaz.] u halde dnyada
herkesin kendini azab- lhiye sebep olacak gnahlardan saknmas lzmdr. Zira; hirette hi
kimse aharn gnahn kabul edip ykten kurtaramayacandan herkesin bu dnyada kendinin
azaptan kurtulmak aresini dnmesi elzemdir.
Hulsa; dnyada birbirine yariar ve en efik pederle en muti' olan olu aralarnda hirette
asla birbirinin derdine ve elemine itirak edemeyecekleri ve herkesin kendi derdiyle megul
olaca bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

[Pederin oluna ve olunun pederine muavenet edemeyecei gn gelecektir. Zira; o
gnn gelecei vaad-i lhiyle sabittir. Vaad-i lhi ise haktr, elbette vuku bulacaktr.] nk;
vaad-i lhide hulfolmaz.

&&&&&
Vcib Teal vaadinin hak olduunu beyandan sonra insanlara lzm olan vezaifi beyan etmek
zere :

()


buyuruyor.
[Allah'n vaadi hak olunca sizi elbette dnya marur edip aldatmasn ve Allah'n affna
sizi eytan marur etmesin.] Baba olunun ve olu babasnn gnahndan mes'l olmayp
herkes kendi gnahnn cezasn kendi ekecei birgn gelecei muhakkak olunca sizi hayat-
dnya marur etmesin. nk; fani ve zevale ma'ruz olduundan insan ne kadar muammer olsa
akbet dnyadan irtihal edecek ve yle bir gn gelecektir. Binaenaleyh; dnyann lezzetine aldanp
da hireti unutmayn ve sizi Allah'n affna eytan da marur etmesin. nk eytan; insan evvel
yle aldatr : Gnah ile, sonra tevbe edersin ve tevbeye elin demese bile Allah'n mafireti
boldur, elbette mafiret-i lhiden size de bir hisse kar. u halde dnyada huzuzat- nefsaniyen
feda etme, istediini ile, frsat fevtetme, her gnaha cesaret et demekle insanlar masye
tevik eder ve cesaret verir. te eytan'n bu gibi ifaltna aldanmayn.
Fahri Rzi'nin beyan vehile insan; ksmdr:
B i r i n c i s i : nsan binefsih dnyaya meyleder, hayat- dnya onu marur ettiinden
Mevlsna vusulden ve hiret amelinden megul eder. Binaenaleyh; Cenab- Hak bu yetin fkra-i
lsyla insann bu ksmn hayat- dnyaya aldanmaktan nehyetmitir.
k i n c i s i : Kendi kendine dnyaya meyletmez lkin seyran onu vesveseyle aldatr. Zira;
ona dnyay ve dnyann nameru lezzetlerini tezyin eder, birok mitler ve emeller baheder
ve 4342 Sen haram ve hell dnyay kazan. nk; dnyay kazanamayan hireti kazanamaz.
Binaenaleyh; hemen emelini dnyaya hasret demekle insana cesaret verir. nsan da bu tatl
hlyalara aldanr ve vehe-i azimetini dnyaya tevcih eder. Cenab- Hak bu ksm insanlar yetin
fkra-i ahresiyle eytann ifaltna aldanmaktan nehyetmitir.
n c s : Dnyaya ve eytan'a aldanmaz, ancak eriatn ahkmna tevfik- hareket
eder, meru surette dnyaya sa'y ile beraber azimetini hirete tevcih eder ve her a'malinde rza-y
Bari'yi arar. Bu nc ksm insanlar indallah makbul olan insanlardr. Cenab- Hak da evvelki
98

ikiden nehyile ncye tevik etmitir. nk; evvelki iki ksmda dahil olmayan elbette nc
ksm tekil eder. Zira dnyaya ve eytana aldanmayan; vazife-i ubudiyetini bihakkn eda eden
insanlardr.
Hulsa; mr olduka insann nail olduu nimet, refah ve saadete marur olmamas,
eytan'n ifaltna aldanmamas vazife-i ubudiyetten olduu bu yetten mstefad olan fevaid
cmlesindendir.

&&&&&
Vcip Teal kyametin iddetine binaen kyametten korkmak lzm olduunu ve dnyann
bekas olmad cihetle aldanmak caiz olmadn beyandan sonra kyametin zaman insanlar iin
malm olmadn beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Kyametin ilmi indallah mahfuzdur, Allah'n gayr hibir kimse kyametin ne zaman
kaim olacan bilemez.]

[Ve Allah-u Teal istedii zaman istedii beldeye rahmetini inzal eder, Allah'tan baka
yamurun ne zaman ve nereye yaacan kimse bilemez, ancak yamurun ilmi Allah'a
mfevvazdr.] 4343

[Ve Allah-u Teal hatunlarn rahminde olan ocuu erkek veya dii olduunu hilir,
Allah'tan baka rahm-i mmehatta olan ocuklarn olan veya kz, tammlaza veya naks
olduunu hibir kimse bilemez.]

[Ve hibir nefis yarn ne kazanacan bilemez.] Zira; hibir kimse bugnden yarn hayra
m veyahut erre mi tesadf edeceini bilmedii gibi ticaret veya zarar edeceini dahi bilmez.
Binaenaleyh; kr edeceim zannyla balad iten zarar eder veyahut emir berakis olur.

[Ve hibir nefis kre-i arzn neresinde leceini bilmez.] nk; mevtin ne zaman
geleceini bilmediinden birok sebeplerle istedii yere gider, ecel-i mev'du nerede gelirse orada
lr ve defni mukadder olan topraa defnolunur, bunu lemde hibir bilen olmaz. Binaenaleyh;
herkes tasarrufunun hilfnda birok esbapla gider ve mevti mukadder olan memleketi bulur, orada
kalr.

()



[Zira; Allah-u Teal hereyi bilir ve haberdar olur.] nk; Allah-u Teal eyann kllisini
bilir, ilmi hereyi ihata etmitir. Eyann batnn dah bilir. Zira; hereyin halik olduundan bilmum
mahrukatnn knhn bilir.

99

Yani; kyametin hangi senenin hangi gn ve saatnda olacan Allah'tan baka kimse bilmez.
Binaenaleyh; insanlar her saatta kyamete muntazr olup tedarik zere bulunmaldr. Yamurun ae
zaman ve nereye yaacan Allah'tan baka hibir kimse bilemez. nk; yamurun halik Allah-u
Teal olduundan ilmi Allah'a mfevvazdr. Geri rasathanelerde baz ltla emmarattan istidlal
ederek baz eyler sylenirse de bunlar tahmin ve zan kabilinden olduu cihetle ok zaman
tesadf etmez. Kezalik rahm-i mmehatta olan ocuun kz veya olan, siyah veya beyaz,
azasnn tam veya noksan olduunu Allah'tan baka kimse bilmez, ancak onun ilmi Allah'a
mahsustur. Zira; o ocuu halkeden odur, herkesin yarnki gn kazanacan ancak Allah-u Teal
bilir. Allah'n gayr hibir kimse yarnki gn ne gibi eylere tesadf edeceini bilmez ve kezalik
hibir kimse hangi beldede ve ne zaman vefat edeceini bilemez. Zira; mevti halkeden Allah-u
Teal olduundan nerede halkedeceini kimse bilemez. Binaenaleyh; birok kimseler hatr u
hayaline gelmeyen sebeplerle adn anmad bir beldeye gider ve ecel-i mev'duna orada tesadf
eder ve takdir-i lhi yerini bulur. u halde herkes her saatta lrne muntazr olmak lzmdr.
ite Cenab- Hakkn ilmini zatna tahsis ettii mugayyebat- hamseyi bu yette saymakla
bunlara beerin ilmi lhik olamayacan beyan etmitir. Binaenaleyh; Reslullah'n

( ) yani Gaybn anahtarlar betir buyurup bu yeti okuduu Buhari ve

Mslim'in ittifaklaryla (bn-i mer) Hazretlerinden rivayet olunduu Tefsir-i Hzin'de mezkrdur.
Beyzv ve Hzin'in beyanlarna nazaran bu yet; ehl-i Bdiye den (Haris b. Amr) hakknda
nazil olmutur. nk; (Haris) bir gn Reslullah'n huzuruna gelerek der ki Y Reslallah !
Kyamet ne zaman kaim olacak? Ben yere tohum ektim. Yamur ne zaman yaacak? Haremimin
hamli var, doacak ocuk erkek midir, dii midir? Yarnki gn ben ne ileyeceim? Ve nerede vefat
edeceim? demesi zerine bu yetin nazil olduu mervidir.
te Cenab- Hak bu yetle insanlara lzm olan; herkes kendi vazifesiyle megul olup
vazifesinin harici eylerle itigal etmemesini tenbih ve tavsiye etmitir. nk insan iin lzm olan;
kyamete iman etmektir, yoksa kyametin zamanndan sul etmek deildir. Arz zerine tohumu
ekmek insann mkellef olduu vazifesidir, yoksa biteceine karmak deildir. nsann vazifesi;
rahm-i 4345 mmehata nutfeyi koymaktr, yoksa doacak ocuun olan veya kz olacan
dnmek deildir. nsann vazifesi; rzkn kazanmak iin almaktr, yoksa neticeyi dnmek
deildir. nk; Nisbr'nin beyan vehile eer Allah-u Teal insann yarnki gn kazanacan
bildirmi olsa esbabna tevessle halel geldii gibi ataletine sebep olur ve Cenab- Hakka itimad
etmez. Amma yarnki gn ne kazanacan bilmemesi almasna ve Rabbine itimad- tmmna
sebep olacana binaen Cenab- Hak herkesin rzkn gizlemitir. nsan iin muhakkak olan lme
hazrlanmaktr, yoksa lecei memleketi dnmek deildir. nk lm, her yerde birdir ve
muhakkaktr.
Beer iin gayba ilim mmkn deildir, ancak baz mugayyebat Cenab- Hakkn sevdii
kullarna ilham tarikyla bildirmesi mstesnadr.

&&&&&

SRE- SECDE
Mekke-i Mkerreme'de nazil olan srelerdendir. Yirmi dokuz veyahut otuz yettir.

()







( )
[u sre ve Kur'an kendisinde asla phe olmadk bir kitap ki lemlerin Rabbisi
tarafndan mnzeldir.]

100

Yani; u sre bir kitabn tenzilidir ki o kitapta hibir vehile phe yoktur. Zira o kitap; lemleri
kemline sl etmekle terbiye eden Rabbi Teal Hazretleri tarafndan kullarn slah iin inzal
olunmutur.
Nisbr'nin beyan vehile kitabn anna ihtimam ve kullarn mtalsna tevik iin Vcib
Teal kitab iki cihetle tavsif etmitir. B i r i n c i s i : Kitabn hak olduunda asla ek olmamak, k i
n c i s i : Alemlerin Rabbisi tarafndan mnzel olmaktr. nk; ahkmnda phe olmamasyla
beraber lemlerin Rabbisi tarafndan mnzel olmas lemlerin acayibini cami olup mtalya ayan
olduuna iaret olduundan nfus-u tahire sahipleri mtalasna rabet edip dekaykma vakf
olmay arzu edecekleri phesizdir. Zira lemlerin Rabbisi tarafndan nazil olduunu beyan; cmle
lemin terbiye-i esasiyesine, dnya ve hiret menfi ve mesalihine mteallik mesailin bu kitapta
beyan olduunu i'r etmektir. Binaenaleyh dikkatle dnen esrarna muttali olmak arzu eder.
4347

&&&&&
Vcib Teal Kur'an'n taraf- lhiden mnzel ve pheden r bir kitap olduunu beyandan
sonra mriklerin Kur'an' inkr etmelerini altariklinkr vettaaccp beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Onlar Kur'an'n taraf- lhiden mnzel olduunu inkr ederler. Belki onlar
Muhammed (S.A.) Kur'an' kendi tarafndan icadeyledi ve lkin kelmn tervi iin Allah'a
isnadederek iftira etti derler.]
Yani; Kur'an'n tavk- beerden hari mu'ciz bir belagat mutazammn olduunu bildikleri
halde Muhammed (S.A.) Kur'an' kendi icat ve tervi iin Allah'a isnatla iftira etti demeleri
taaccbe ayan bir haldir ki bu szleri bilerek Reslmze bir iftiradr. nk; mrikler fesahata
malik erbab- lisandan olduklar halde Kur'an' red ve inkr etmeleri mcerret inat ve istikbardan
ibarettir. Zira; onlar lisan- Arabn belagat ve mezayasna vakf olduklarndan Kur'an'n tavk-
beerden hari belagat zerine mtemil olduunu bildikleri halde kendilerini Kur'an'a imandan
hl addettikleri taaccp olunacak bir hamakattr.

&&&&&
Vcib Teal mriklerin Kur'an' inkrlarm beyandan sonra Kur'an'n hak olduunu ispat
etmek zere :

buyuruyor.
[Belki habibim ! Kur'an Rabbin tarafndan mnzel haktr.]

Yani; y Ekrem-er Rusl ! Kur'an mriklerin dedikleri gibi senin icadettiin bir iftira deildir,
belki seni env'- nimetiyle terbiye eden Rabbin Teal tarafndan gnderilmi bir kitab- 4348
haktr. Binaenaleyh; ahkm sabit ve tagayyrden salimdir. Zira; il-yevmilkyam hki ve inhiraftan
rdir. nsanlarn mucibiyle amel etmemelerinden kitabn hkmne bir noksan tr olmaz.
Cenab- Hak kfirlerin inkrlarn iki cihetle reddetmitir. nk; kfirlerin ftiradr
demelerini; phe olmadn beyanla reddettii gibi Kur'an'n hak olduunu beyanla dah
reddetmitir.

&&&&&
Vcib Teal Kur'an'n hak olduunu beyandan sonra Kur'an' inzalin hikmetini beyan etmek
zere :

()

101

buyuruyor.
[Habibim ! Bir kavmi senin inzar etmen iin biz Kur'an' inzal ettik ki o kavme senden
evvel inzar eder bir nebi gelmedi. Me'ml ki o kavim senin inzarn sebebiyle tarik- batl terk
ve tarik- hakka ihtida ederler.]
Beyzv ve Hzin'in beyanlar vehile bu yette kendine resl gelmeyen kavimle murad;
kavm-i Arap'tr. nk; bizim peygamberimizden evvel onlar iradedecek bir resl gelmediinden
onlar mm bir kavimdiler. Binaenaleyh; son derece irada muhta olduklar bir zamanda Hz.
Muhammed (S.A.) ba'solundu. Tefsir-i Hzin'de (bn-i Abbas) Hazretlerinden rivayet olunduu
vehile kavm-i Araba nebinin gelmedii z a m a n la murad; Hz. sa ile bizim nebimiz arasnda
gemi olan zaman- fetrettir. Yoksa kavm-i Arap Hz. smail'e mensup olduklar cihetle eriat-
smail ve brahim (A.S.) ile millerdi. Binaenaleyh Bu yette onlara nebi gelmedi demek
Zaman- fetrette gelmedi demektir. Yoksa devr-i dem'den beri onlara nebi gelmedi mansna

()

deildir. Ebussuud Efendi'nin beyan vehile

kelimesinden mstefad olan rica Resluliah'a
aittir. Yani Kur'an'n inzalindeki hikmet; habibim ! Senin kendilerine bir nebi gelmeyen kavmin
hidayetlerini rica ve mid eder olduun halde onlar inzar etmekliindir demektir.
Fahri Rzi'nir beyan vehile bu yette Reslullah'n kavm-i Arabi inzara tahsis olunmas
kavm-i Arabn irkle me'lf olup her trl fenaln onlarda reva bulduundan inzara ihtiyalarnn
ziyade olmasna mebnidir. Binaenaleyh; dier akvam inzara me'mur olmamas lzm gelmez.
nk; bir kavmi zikretmek o kavimden bakasn nefyetmeyi icabetmez. Bilhassa bizim nebimizin
ins cinne meb'us olduuna dair Kur'an'da birok yt- beyyinat mevcuttur.
Bu yette resln gelmedii zamanla murad; zaman- fetret olunca, ehl-i kitap da dahildir.
nk; Hz. sa'dan sonra ehl-i kitap dalleti irtikb ettiler. Bizim nebimizden baka nebi de
gelmedi. Binaenaleyh; kendilerini inzar edecek bir nebi gelmedi demek; onlar hakknda dah
sahih olur. u halde ehl-i kitap da bu yetin mealinde dahillerdir ve Reslullah'n onlara da meb'us
olduu bu yetle sabittir.

&&&&&
Vcib Teal Kur'an'n inzalindeki hikmetin Reslnn irat ve inzara muhta olan kavmi inzar
etmesi olduunu beyandan sonra vahdaniyetine mteallik olan delili beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Allah-u Teal ol zat- eceli a'ldr ki semvt ve arz onlarn mabeyninde olan
mahlkat alt gn miktar bir mddette icadetti.]

[Allah-u Teal lem-i mkevvenat icadndan sonra ar- 'l zerine istil yani kahr u
galebe elti.] 4350

[Sizin iin Allah'n gayr bir dost ve efaat edecek bir efiiniz yoktur.]

()

102

[irki irtikbeder de hi dnmez misiniz?]

Yani; ey s insanlar ! badetinizi Allah'a hasredin. Zira; Allah-u Teal yeri, gkleri ve onlarn
arasnda olan mevcudat alt gn miktar bir mddette icadetti, bu kadar cesametiyle bu lemi
icada kaadir olan zat elbette ibadete mstehaktr, Allah-u Teal bu lemi icattan sonra lemin
cesamette en by olan ar- 'l'y taht- kahrna ald, kudret-i kahiresi onda nafiz ve car oldu.
Ar- 'l kudret-i kahiresi altnda olunca onun madununda olan mahlkatn kahr altnda olaca
evleviyetle sabittir. u halde sizin iin Allah'tan baka umurunuzda tasarruf edecek ve tedbiri sizde
nafiz olacak bir dostunuz olmad gibi Allah'n azabndan sizi kurtaracak bir efaatiniz da yoktur.
Binaenaleyh; her umurunuzda mtevelli Allah-u Teal olduu gibi gazabndan sizi kurtaracak da
odur. Hal byleyken siz hl Allah'n gayr birtakm ciz mahlkat ma'bud ittihaz edersiniz. Siz
birtakm gnahlar irtikbeder de banza gelecei hi dnmez misiniz?

()

Bu yette (Sure-i A'raf) ta beyan olunduu vehile

kelimesinin asl mans;
istikrar ve bir mahalde karar olup bu man ise Allah-u Teal hakknda muhal olduundan kahr u
galebe mansna te'vil olunmak vcibolduu cihetle burada
olduu beyan olunmutur.

( )kahr u galebe mansna

&&&&&
Vcib Teal mevcudat icatla onlar zerine kahr u galebesini beyandan sonra emr-i lhinin
semadan yeryzne vcudunu beyan etmek zere : 4351

()









buyuruyor.
[Allah-u Teal emr-i dnyay gkten yere indirir, sonra o emirler sizin saydnz
gnlerden bin sene miktar bir gn olan yevm-i kyamette Allah-u Teal'ya rc eder ve
herbirinin hkmn verir.]
Yani; Allah-u Teal elbette kullarnn ibadetlerine mstehaktr. Nasl mstehak olmasn, Allahu Teal bu dnyada lem-i esbap olan semadan lem-i msebbep olan arza melekler vastasyla
veya vastasz emr-i dnyay tedbir ve kaza ve kaderin icabatn inzal eder, kullarnn maietlerine
ve sair hususatlarna mteallik emirlerini tedbir ve ahkmn inzal ve ibadet etmelerini emreder ve
zaman be zaman ve nen fenen tedbir-i lhinin eserleri grlr, tedbir-i lhi yerini bulduktan
sonra o emr-i lhi zere kullarnn amelleri sizin ta'dad ettiiniz senelerden bin sene miktar olan
yevm-i kyamette Allah'a rc' eder ve herkesin ameline gre Allah-u Teal hkm verir.
Hzin'de ve Medarik'te beyan olunduu vehile bu yette m i k t a r b i n s e n e o l a n
g n le murad; yevm-i kyamettir. nk; Vcib Teal dnyada kullarnn emrini tedbir eder ve
kullar da yeryznde amel ederler. Yahut kullar emrin hilfna hareket ederler ve bu a'mlin eseri
Vcib Teal'ya miktar bin sene olan yevm-i kyamette arzolunur. nk; herkesin muhakemesi ve
ameline gre cezasnn tertibi o gnde vuku bulacandan emr-i lhinin eseri o gnde huzur-u
lhiye arzolunaca beyan olunmutur.
Allah'n kullarn slah iin gnderdii kitaplar ve ahkm- sairesi melekler vastasyla sema
canibinden geldiinden semadan arza inzal ve tedbir ettii ve o emirlerin eseri, amel olunup
olunmad yevm-i kyamette zahir olacana binaen miktar bin sene olan gnde huzur-u lhiye
uruc edecei beyan olunmutur. Baz kimseler hakknda yevm-i kyamet bin sene miktar olup
dier baz 4352 sler hakknda elli bin sene miktar olacana binaen bu yette bin sene miktar
olaca ve dier yette elli bin sene miktar olaca beyan olunmutur. u halde miktarn azl ve
okluu ehasa nispetle olduundan yetler arasnda taruz ve tenakuz yoktur. nk yevm-i

103

kyamet; baz ehas hakknda bin sene miktar ve baz ehas hakknda elli bin sene miktardr, ehli salh hakknda ise az bir saat miktar olduu hadis-i nebev ile sabittir.

()





[te bu lem-i ulv ve lem-i sfli olan yerleri ve gkleri halkeden, ar- iy istil
eden, kullarna yardm ve umurlarnda tasarruf kendine mnhasr olan ve kinat tedbir
eden Ailah Teal gaibi ve hazr bilir. Binaenaleyh; dmanlarndan intikamn alr,
dostlarna merhamet eder.]
Yani; Ailah Teal bu lemleri icadetti. Zira; lemde gaip ve aikr her ne varsa cmlesini ilmi
ihata ettiinden herbirinde olan esrar ve hafyy bilir ve herbirine akllar hayran olacak hikmetler
vaz'eder. Binaenaleyh; dmanlarnn umumuna galip ve dostlarnn kaffesine merhameti amildir.
Ebussuud Efendi'nin beyan vehile u srenin evvelinden beri zikrolunan evsaf- lhiyenin
keml-i azametine iaret iin bu'd-u meratibe mevzu olan

( )lfz varid olmutur.

&&&&&
Vcib Teal vahdaniyetine dellet eden delil-i fkiyeyi beyandan sonra vcud-u insande
kudret-i Saniaya dellet eden delilleri beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[lemin umurunu tedbir eden Ailah Teal ol zat- eceli 'Idr ki halkettii hereyin
hilkatini gzel kld ve insan amurdan icatla balad.]
Yani; Allah-u Teal hereyin icadn gzel kld. nk; eyadan herhangi eyi halketmise
hikmete ve maslahata muvafk olarak halketrnekle herkesin istidadna ve liyakatna gre yaratt.
Ezcmle hayvanattan herbirini bir suret ve ekil zere halketti ki her hayvann ekli haline ve
istimaline muvafk ve azalar maietlerine elverili bir miktar- muayyen zerinedir. Hatta her
hayvanin let-i mdafaasn ve rzkn celb iin kuvve-i calibe ve cazibesini kendiyle beraber
halkettiinden herkes kendi rzkn celbetmekte mklt ekmedii gibi hasmna bir kuvve-i
musellaha gibi kar durur, insann hilkatna amurdan iptida etti ki Hz. dem'i topraktan halketti ve
sair mahlkatn hilkatim insann menafiine muvafk kld ve hayvanlara maiet olmak iin arz ot
bitirmeye muvafk ve insann nefesine havay cereyan eder kld.

()

[dem'i topraktan halkettiktcn sonra dem'in neslini hakir bir sudan halketti.] Hatta o
nutfe necaset mevkiinden kar. Binaenaleyh; herkesin istikrah ettii bir sudan byle erif ve zarif
bir insan halketmek kudretullaha dellet-i vzhayla dellet eder. nhann zrriyeti insandan infisal
ettiinden infisal mansn mfid Man nesil denmitir. Slle dah nesilden me'huzdur.

()



104

[Allah-u Teal insann neslini nutfeden halkettikten sonra azalarn tam kld ve kendi
halkettii ruhundan insana nefh ve sizin iin kulaklar, gzler ve kalpler halketti ki
kulanzla hakk iitmek, gznzle hakk grp ittih' etmek ve kalplerinizle delili 4354
tetkik edip dnmek zere bu nimetleri size ihsan olarak halketti. Binaenaleyh; cmle
nimetlere kretmek lzmken siz gayet az kredersiniz.] Halbuki her nimetin krn
tamamyla ifa etmek lzmdr.
Hzin'in beyan vehile insan evvel hakk iitmek, ba'dehu iittiini gzyle grmek ve
grd eyleri kalbiyle tefekkr etmek lzm olduuna iaret iin kula, gzleri ve kalbi Cenab-
Hak tertip zere zikretti. nsan saday her taraftan iittiine binaen semi' mfret olarak
zikrolunmutur.
Beyzv'nin beyan vehile bu yette ruh lfz ta'zm ve terif iin Vcib Teal'ya rci zamire

()

izafetle
varid olmutur. Ruhun Cenab- Hakka izafeti ruhun bir mahlk-u acib olup
Rabbi Teal'nn huzuruna mnasebeti olduuna iaret iindir. nk; insan hayvanat- saire gibi
Vcib Teal'ya ecnebi olmayp ma'rifet ve ibadet cihetinden melektiyete mnasebeti
meydandadr. Vcib Teal insann bidaye-i halinde kabil-i hitap olmadna iaret iin bidaye-i
ahvalini gaib suretiyle beyan buyurmutu. Azas tekemml ettiinde kabil-i hitap olup kretmeye
liyakati olduu zamanki ahvalini beyan, hitap suretiyle varid olmutur.

&&&&&
Vcib Teal insanlarn bidaye-i nikatlarnda sebkeden niam- lhiyeye krlerinin gayet az
olduunu beyandan sonra kfran- nimet ettiklerini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Kfirler Topraa karp kaybolduktan sonra m yeniden meydana gelip adam
olacaz? dediler.]

()




[Belki Rablerine mlakat inkr ederler.] 4355

Yani; Reslullah'n kyameti, kyamette insanlarn yeniden hayat bulacaklarn ve maherde

cem'olunacaklarn beyan edince mriklerle har inkr eden mnafklar dediler ki Biz vefat
ederek topraa karp kaybolduumuzda m yeniden hayat bulup eski halimiz gibi bir adam
olacaz, byle ey olur mu? Bizim vcudumuz ryp topraa kartmzda yeniden meydana
gelmek nasl mmkn olur? Kfirler byle demekle hirette hayat inkr edenler ve yalnz hayat
inkrla iktifa etmezler, belki ahval-i hiretin, bilhassa sevap veya ikabla Cenab- Hakka mlakat
edeceklerini dahi inkr ederler.
Medarik'te beyan olunduu vehile d a l l e t bu yette gaybubet mansnadr. Binaenaleyh;

(
) demek ( ) yani Biz helak olup topraa kararak toprak iinde yok
ve kaybolduumuzda m hayat bulacaz? demektir.

()

Ebussuud Efendi'nin beyan vehile bu yette

kelimesi terakki iindir. Yani kfirlerin
hirette hayat bulacaklarn inkrlar hasebiyle dah hirette ziyade duar olacaklar edaid,
kfrlerine intikl etmekle kfrlerinin iddetine iaret olunmutur.
Beyzv'nin beyan vehile bu yet ( beyy b. Half) hakknda nazil olmutur. nk; bu gibi
eyleri ileri srmekte (beyy b. Half) mriklerin hepsinden cesurdu, syleyen (beyy) ise de

105

dier mrikler de bu sze raz olup itikatta mterek olduklarndan bu sz cmlesine birden
isnadolunmu ve

( )cemi' suretiyle varid olmutur.

&&&&&
Vcib Teal mriklerin har inkrlarn beyandan sonra onlarn mezheplerini redle cevap
vermesini Reslne emretmek zere i

()


buyuruyor. 4356
[Habibim ! Har inkr edenlere cevap olarak sen de ki, Ey mrikler ! Sizin ruhlarnz
kabza taraf- lhiden tevkil olunan meleklmevt sizin eceliniz geldiinde sizi ldrr, bunu
inkra mecaliniz yoktur. nk; her zaman vukuunu gryorsunuz. Meleklmevt sizin
ruhunuzu aldktan sonra Rabbinizin huzur-u manevsine irca' olunursunuz.] u halde sizin
iin lm muhakkak olduu gibi ldkten sonra hayat ve hesap iin huzur-u lhiye rc' da
muhakkaktr. Binaenaleyh; inkrda faydanz yoktur. Belki sizin iin fayda; iman etmek ve iman
sebebiyle azaptan kurtulmaktr, yoksa kfrzere srar edip de azab- ebedye duar olmak deildir.
nsanlarn ruhlarn almaya mvekkei olan melein insanlarn ecellerinden asla gaflet
etmediine iaret iin meleklrnevtin ervah kabza tevkil olunduu beyan olunmutur. nk;
Taber ve Tefsir-i Hzin'de beyan olunduuna nazaran btn dnya onun nazarnda bir avu ortas
gibi yahut bir kse gibi olduundan herkesin eceline mteallik sahifesini bilir ve dakika
fevtetmeden eceli gelen kimsenin ruhunu derhal kabzeder ve kabzolunan ruh said ise rahmet
meleklerine, eer ak ise azap meleklerine teslim eder. u halde dnyann her taraf
meleklmevte nispetle msavidir. Onun iin uzak yakn yoktur. Binaenaleyh; yzbinlerce nfusun
ervahn dakikasnda kabza muktedir olduundan An- vhidde vefat eden birok kimselerin
ervahn kabza nasl yetiebilir? suli varid olmaz. nsanlarn ervahn almaya tevkil olunmu bir
melek olduu ve o melek herkesin vefat edecei gn, saati, dakikay bildii ve herkesin ecel-i
muayyeninden takaddm ve taahhur caiz olmad muhakkaktr. O melein ismi (Azrail) ise de bu
yette umum mansn mfid olarak meleklmevt unvanyla zikrolunmutur. Ervah kabzettii yani
Herkesin cann ald kafidir, bunu inkra mecal yoktur. Fakat ervah kabzn keyfiyeti yani
Nasl kabzeder, hepsini kabzeden yalnz Azrail midir veyahut Azrail'in emrine mheyya yannda
birtakm hizmeti melekler var da onlar vastasyla m alr? Bu cihetler ahval-i hiretten olduu
cihetle bu dnyada bizim iin bunu grmek ve anlamak mmkn deildir. Esasen bu cihete hkm
de taallk etmez. Yalnz bizim iin lzm olan 4357 insanlarn ruhlarn almaya mvekkel bir melek
vardr, ervah kabza me'murdur, kabzediyor, bunda tereddt yoktur. Amma nasl kabzeder? Bu
cihetin itikada taallku yoktur. Binaenaleyh; bilmekte bir fayda olmad gibi bilmemekte de bir
zarar yoktur.

&&&&&
Vcib Teal har inkr edenlerin huzur-u lhiye rc' edeceklerini beyandan sonra huzur-u
lhiye rc ettikleri zamandaki ha-i perianlerini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Y Ekrem-er Rusl ! Eer sen ol zaman grm olsan ki o zamanda har inkr eden
mcrimler Rablerinin huzurunda keml-i hacaletlerinden balarn eer ve hi kimsenin

106

yzne bakamazlar. te o zaman grsen pek acp ve garip bir emir grrsn ki onlarn o
zamanda olacak hal-i perianleri bu dnyada tasavvur olunur eylerden deildir.]

()










[le o vakitte onlar nedametlerini izhar ederek derler ki Y Rabbi ! Biz inkr ettiimiz
eyleri gzmzle grdk, kulamzla duyduk. Dndr bizi dnyaya, biz gzel amel
ileyelim. Zira; bizim ek ve phemiz kalmad, altariklyakin iman ettik.] nk; Rusl-
kiram her ne dediler ve kitaplar her ne yazdlarsa onlarn cmlesini yakndan mahede eyledik.
u halde ey bizim Rabbimiz ! Eer bizi dnyaya dndrrsen biz gzel ameller ileriz demekle
tazarru' ederler. Gnahkrlarn o ahval-i edideyi grnce imana keml-i ciddiyetlerine ve devam
edeceklerine, dnyaya dnmeye keml-i rabetlerine ve dularnn kabuln keml-i arzularna

(

)

iaret iin devam ve sebata dellet eden cmle-i ismiye suretiyle

diyecekleri
Ebussuud Efendi'nin cmle-i beyanatndandr. Lkin imann mahalli dar- teklif olan dnya olduu
4358 cihetle hirette iman makbul deildir. Zira hiret; dar- teklif deil ki imanlar kabul olunsun.
manda muteber olan; gaybdr, ayn deildir. Binaenaleyh; hirette azab mahede ettikten sonra
iman muteber olmaz.
Vcib Teal hirette mcrimlerden vki olacak tazarrular zerine taraf- lhiden varid olacak
cevab beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[Eer nsr cemiisinin hidayetlerini biz dilemi olsaydk her nefse hidayeti tevfik
ederdik, lkin insle cinnin cemisinden elbette Cehennem'i dolduracama dair benden
hkm vki oldu ve o hkm sabittir. Binaenaleyh; hkm- lhi tayir kabul etmediinden
elbette Cehennem ins cinnin slerinden dolacaktr demekle Cenab- Hak dnyaya
dnmek isteyen slerin szlerini reddeder.]
Yani; bizi dnyaya dndr diyenlere cevap olarak Cenab- Hak buyuruyor ki Eer ben sizi
dnyaya dndrecek olaydm dnyada siz iradenizi hidayete sarfederdiniz, ben de sizin
hidayetinizi halkederdim, lkin siz iradenizi kfre sarfettniz, ben de iradeniz vehile kfrnz
halkettim, Cehennem'e girmenize hkmm sabit ve lhik oldu. Binaenaleyh; sizin iin dnyaya
ric'at mmkn deildir. Zira; iradesini kfre sarf eden insle cinden elbette ben Cehennem'i
dolduracam demekle benden hkm sadr oldu. u halde benim hkmm tayir kabul etmez ve
dnyaya dnmek iin tazarru fayda etmez. nk; noksan tedarik zaman gemitir. Cehennem
ins cinnin mecmuundan dolup yalnz insan yahut yalnz cinne mahsus olmadn beyan etmek
iin

( )lafzyla te'kid olunmutur. 4359

&&&&&

Vcib Teal slerin dnyaya ric'atlarn reddettikten sonra zuhr edecek hitab beyan etmek
zere :

()





107

buyuruyor.
[u mlakat gnnz unutmanz sebebiyle tadn Cehennem azabn. Zira; siz nasl
bugnnz unuttunuzsa muhakkak biz de size nisyan muamelesi yaparak sizi terkederiz.
Binaenaleyh; Amel ettiiniz kfrnz sebebiyle ebed azab tadn demekle cezalarn
tertibederiz.] Zira ceza; amel cinsinden olaca cihetle onlarn yevm-i mlakatlarn unutmalarna
mukabil Cenab- Hak da onlar unutulmu birey gibi Cehennem'de terkolunacaklarm beyan
etmitir. nk; nisyan Vcib Teal hakknda muhal olduundan bu makamda n i s y a n ;
terketmek mansnadr. Zira unutulan ey; daima metruk olur. u halde nisyana terketmek demek
lzm olduundan nisyan zikredip terki murad etmek melzum olan nisyan zikir ve lzm olan terki

(
)

irade kabilindendir. Buna nazaran

demek Biz sizi unutulmu bir ey gibi
bilklliye azap iinde terkettik demektir.
Fahri Rzi'nin ve Ebussuud Efendinin beyanlar vehile azab tatmalaryla mriklere hitap;
yevm-i mlakatlarn nisyanlarna s-u amelleri sebep olduuna iaret iin nisyanlar ve s-u
amelleri hitaba sebep olarak beyan olunmu ve ehl-i Cehennem'in keml-i hakaretlerine iaret iin
azab tatmakla emir tekrar zikredilmi ve azab- huld ki ebed azaba sebep kendi amelleri olduu
sarahaten beyan olunmu ve onlarn Cehennem atei iinde unutulmu bir ey gibi asla iltifat

(
)

olunmayacana iaret iin

cmlesi edat- te'kitle varid olmutur. Geri n i s
y a n ; evvel olup sonra unutulan yerde istimal olunursa da kyametin delili keml-i vuzuhla zahir
olduu cihetle evvel delillerle hakikat ma'lm olmuken o delillere nazar terketmeleri 4360
unutmak menziline tenzil olunarak onlarn kyameti unuttuklar beyan olunmutur.

&&&&&
Vcib Teal ehl-i kfrn halini beyandan sonra ehl-i imann hallerini beyan etmek zere :

()


buyuruyor.
[Bizim yetlerimize ancak ol kimseler iman ederler ki onlar yetler kendilerine
zikrolunup vaaz olunduklarnda derhal btn azalaryla secdeye kapanrlar ve Rablerinin
hamd senasna mlbis olduklar halde nekaisten tenzih ederler. Halbuki onlar gerek
secde ve gerek tesbihlerinde kendilerini byk addedip kibretmezler.] Zira; onlar bizim
yetlerimizin inzarat ve tebiratyla nasihat olunduklarnda azab- lhiden korkularna binaen
keml-i tevazula yzleri zerine secdeye kapanr, en l ve aziz olan yzlerini trab- mezellete
srer, nail olduklar nimetlerin krn eda ederler ve bu secdeleriyle yetleri kabul, muktezasyla
amel ve yetlerin emr nehyine inkyadettiklerini izhar ederler ve yalnz secdeyle iktifa etmezler.
Belki kendilerini nimetleriyle terbiye eden Rablerinin nimetlerini sayar ve sena eder olduklar halde
tesbih ederler.
Buhr ve Mslim'in ittifaklar vehile beyan olunduuna nazaran bn-i mer Hazretleri
Reslullah secde olan sre'yi kraat ettiinde secde eder ve hazr bulunan cemaat da secde
ederlerdi buyurmutur. Secdenin faziletine gelince : Reslullah Ademolu secde yetini tilvet
edip de secde ettiinde eytan alar, geri kaar ve der ki ; (Helak bana olsun ki demolu
emrolunduu vehile secdeyi eda etmekle Cennet'e girdi. Ben emrolunduum secdeden imtina'
etmekle Cehennem'e dahil oldum) dediini beyan etmitir.
Cenab- Hak bu yette ehl-i iman eyle sena buyurmutur : 4361
B i r i n c i s i : Taraf- eriattan varid olan nasihatla mtenassh olarak derhal taalll ve
tereddd etmeden secdeye kapanmalar, i k i n c i s i : Hidayet ve iman gibi manev nimetleri ve
Allah' zikretmek iin lisan ve hakk duymak iin kulak gibi madd nimetleri mlhaza ederek

108

Cenab- Hakk nekaaisten tenzihle hamd sena etmeleri, n c s : Bu misilli ibadetten

istikbar etmeyip keml-i huzu zere edaya msaraat etmeleridir.

&&&&&
Vcib Teal ehl-i imann baz evsafn beyandan sonra baz ahar beyan etmek zere :

()





buyuruyor.
[Secde ve tesbih eden mmin-i kmillerin yanlar yataklarndan uzak olur. Halbuki
onlar Allah'n azabndan korktuklarna ve rahmet-i lhiyeyi mid ettiklerine binaen
Rablerine tazarru ve niyaz ederek ibadet ederler ve onlar bizim verdiimiz rzklarndan
muhta olanlara infak ederler.]
Yani; iman- kmil sahibi ol kimseler ki onlar salt- leyle yani teheccd namazna devam
ettiklerinden onlarn yanlar yatacak deklerinden uzak olur. Zira; yatakta yatmazlar ki yanlar
deklerine yakn olsun. Onlarn halleri; Rablerinin gazabndan korktuklar, rahmet ve mafiretini
mid ettikleri iin du ile beraber ibadet etmektir. Binaenaleyh; bir taraftan korku bir taraftan
tama'la du ederler, yalnz du ve namaz gibi ibadet-i bedeniyeyle iktifa etmezler, belki bizim
onlara verdiimiz rzk- sr ve manevden muhta olanlara infak eder ve mallarndan birer
miktarn sarfederler.
Hzin ve Beyzv'nin beyanlarna nazaran bu yetten maksat; gece klnan namaz ve
bilhassa tehecct namazdr. nk; yatak zaman gece olup yanlar yataa uzak olmas ibadetten
kinaye olunca ibadetin efdali de namaz olduundan gece namazyla tefsir olunmutur. (Muaz b.
Cebel) Hazretlerinin Rasulullah'n bu yeti gece 4362 namazyla tefsir ettii rivayeti de bu many
te'yid eder. (Muaz b. Cebel) Ben Reslullah'tan Cennet'e girmeye sebep olacak bir amelden sul
ettiimde Reslullah Y Muaz ! Byk bireyi sul ettin dedikten sonra hls zere Allah'a
ibadet etmek, irketmemek, namaz klmak, oru tutmak, zekt vermek ve hacce gitmek Cennet'e
duhule sebeptir buyurdu. Bundan sonra Y Muaz ! Ben sana ebvab- hayra dellet edeyim mi?
Oru Cehennem ateine kalkandr, sadaka ve gecede namaz klmak gnahlara kefarettir.
buyurdu ve bu yeti okudu dedii Tefsir-i Hzin'de mezkrdur. Dier bir hadiste Reslullah Gece
namazna devam sizin zerinize lzmdr. Zira gece namaz; sizden evvel geen sulehann
detleridir buyurduu mervidir.
Geceyle uykuyu, scak ve rahat yata terkederek tenha mahalde riyadan r gecenin iinde
eda olunan namazn Allah'a kurbiyet, gnahlara kefaret ve yedinde olan dertlerin tardna sebep
olacana dair birok ahadis-i celile merv olduu gibi gece namazna devam edenleri medih
hakknda bu yet kfi olup yet-i sabkada beyan olunan ehl-i imann mahasinlerinden bakiyesini
beyan olduu Fahri Rzi'nin cmle-i beyanatndandr. Hz. Enes Bu yet ensardan bir cemaat
hakknda nazil olmutur. Zira; biz ensardan bir cemaat akam namazn Reslullah'la mescidde
eda ettikten sonra hanelerimize gitmezdik ve yats namazna kadar mescidde namazla megul
olurduk. Binaenaleyh; o cemaat sena hakknda bu yet nazil oldu buyurmutur.
Vcib Teal bu yette bundan evvelki yet gibi ehl-i iman eyle dahi sena buyurmutur:
B i r i n c i s i : Geceyle namaz, i k i n c i s i : Cenab- Hakkn gazabndan korku ve rahmetinden
mitvar olarak duya devam, n c s : Allah'n verdii rzktan ehl-i ihtiyacn ihtiyacn
defetmeleridir.
Hulsa; rza-y Bari iin secdeye kapanmak, Cenab- Hakk nekaisten tenzih, kibretmemek,
geceyle namaza devam, beynelhavf verrica duya dikkat ve Allah'n verdii rzktan fukaraya infak
etmek ehl-i imann haslet-i hamidelerinden olup bunlara devam eden mminlerin meth-i lhide
dahil olduklar bu iki yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir. 4363

109

&&&&&
Vcib Teal ehl-i imann a'ml-i saliha ve haslet-i hamidelerini beyandan sonra bu a'mllerine
mkfat olarak verilecek derecelerin bu dnyada insanlar iin bilinmesi mmkn olmadn beyan
etmek zere :

()


buyuruyor.
[Hibir nefis ameline ceza olarak gzlerinin dinlenecei ve mesrur olaca ne gibi
nimetler kendisi iin hazrlandn ve dnyada kendinden gizlendiini bilmez.] Halbuki
teheccd namaz ve sair a'ml-i salmalarna mkfat olarak gzlerin bakmakla duyamayaca,
gayra iltifata mahal kalmayaca ve gzlerin baktka lezzet alaca gizlenmi ne kadar nimetler
var ki onlar ancak Allah-u Tlah Teal bilir. Binaenaleyh; bu dnyada o nimetleri hi kimse
bilemez. nk mmin-i kmilin ekser-i a'mali; tehecct namaz misilli gizli olduu gibi onun iin
hazrlanan nimetler ve ikramlar da gizli ve indallah mahfuzdur. O nimetleri dnyada beerin
bilmemesi nimetlerin azamet-i anlarna iarettir ki o nimetlerin emsali dnyada olmad gibi
beer iin tasavvuru da mmkn deil demektir.

()

()

()

Beyzv'nin beyan vehile

deki
lfz
mansna mevsuldr. Buna
nazaran man-y nazm: [Hibir nefis kendi iin hirette hazrlanp gizlenen eyleri bilmez. Yani hi

()

bir nefis ol eyi bilmez ki o ey kendileri iin hazrland ve gizlendi.] demektir. Yahut
lfz-
istif hamiyedir. Buna nazaran man-y nazm : [Hibir nefis amelleri mukabilinde kendileri iin

(
)

hangi ey hazrland ve gizlendi, onu bilmez.] demektir.

gzlerin dinlenecei
ve rahat edecei nimet demektir. nk; insann sruru gznde her azadan ziyade zahir
olduundan btn vcudun mesrur olaca nimetlerden gzn rahat edecei ve mesrur olaca
beyan olunmutur. 4364

&&&&&
Vcib Teal mminin ve kfirin hallerini beyandan sonra mminle kfirin msavi
olamayacan ve msavat itikad edenlerin itikatlarnn batl olduunu beyan etmek zere :

()








buyuruyor.
[Siz kfr itikad eder de mmin olan bir kimse fask olan kimse gibi mi olur
zannedersiniz? kisi msavi olamazlar.] Zira mminin akbeti; fevz felahtr, kfirin akbeti ise
azap ve helaktir. Binaenaleyh; cins-i mmin, cins-i kfire msavi olamaz. nk; birisi ehl-i Cennet
ve ikramdr. Dieri ehl-i Cehennem ve ihanettir. u halde ikisini bir yerde cem'etmek mmkn
deildir. Tefsir-i Hzin ve Nisbr'de beyan olunduuna nazaran bu yet Hz. Ali ile (Velid b. Ukbe)
haklarnda nazil olmutur. nk; bir mesele hakknda beyinlerinde vuku bulan niza'da (Velid) Hz.
Ali'ye Sen skt et. Zira; sen sabisin. Benim lisanm senden uzun, sngm senden keskin,
kalbim senden eci ve etb'm senden oktur deyince Hz. Ali'nin Y Velid ! Sen skt et. Zira;
fasksn demesi zerine bu yetin nazil olduu mervidir.
Bu yette hemze; iki frkann msavi olmalarn red ve inkr iin istifham- inkrdr. Msavi
olmalar evvel inkr olunduktan sonra msavi olmadklar sarahaten beyan olundu ki bundan
sonra gelecek tafsilta esas olsun.

&&&&&
110

Vcib Teal mminle faskn msavi olamadklarn icmalen beyandan sonra tafsilen beyan
etmek zere :

()


buyuruyor.
[Amma ol kimseler ki onlar Allah'a ve Reslne iman ettiler ve rza-y lhiye muvafk
amel de ilediler. Onlar iin amelleri sebebiyle hazrlanm konaklar ve istirahat mahalli
Cennetler varlr.]
Yani; ol kimseler ki onlar Allah'a, resllerine, kitaplarna ve hirete iman, tarik- tevhide bezl-i
makderet edip imanlarn a'ml-i saliha ilemekle tezyin ettiler. Onlar iin amelleri sebebiyle rahat
mahalli olarak Cennetler ve misafir iin hazrlanm konaklar vardr. nk; onlar imanlaryla
itikad- batl red ve a'ml-i salihalaryla ahlk- seyyieleri tardettikleri iin Cenab- Hakkn ikramna
nail olmaya istihkak kesbettiklerinden itlifat- lhiye ve ikram- subhniye nail olacaklardr.

(
;) istirahat iin herkesin kasdedip varaca mahaldir. Binaenaleyh; ehl-i Cennet

dnyadan rihletie Cennet-i 'l'y kasdedip vardklar iin Cennet'e me'v denilmitir. Dnyada
evlerin sr me'v olup Cennet-i 'l'mn hakk me'v olduuna iaret iin Cennet lfznn me'vaya
muzaf klnd Ebussuud Efendi'nin cmle-i beyanatndandr.

( ) misafir iin hazrlanan nimetlere ve konak mahalline denir. Binaenaleyh; ehl-i Cennet

Cenab- Hakkn misafirleri olduklarndan onlar iin hazrlanan nimetlere ve konaklara Cenab- Hak
bu yette nzul buyurmutur ki nimetlerin hazr olduuna iarettir. Bu nimetlere nail olmann
sebebi; amel-i salih olduu yette sarahaten beyan olunmutur. nk; yette imanla amel art
olarak varid olduu gibi Cennet ve nzul de ceza olarak varid olmutur. u halde art olan imanla
amel bulunmaynca ceza olan Cennet ve nzul de bulunmayacandan imanla ameli olmayan
kimselerin bu nimetlerden mahrum olacaklarna yette sarahat vardr.

&&&&&
Vcib Teal mminlerin varacaklar mahallin Cennet olacan beyandan sonra kfirlerin
varacaklar mahallin Cehennem :>lacan beyan etmek zere : 4366

buyuruyor.
[Amma sol kimseler ki onlar kfrettiler. Onlarn varacaklar mahalleri atetir.]

[Ve onlar her ne zaman ateten kmak murad ederlerse tekrar atee iade olunurlar.]

()



[Ve taraf- lhiden onlara Dnyada tekzib ettiiniz Cehennem azabn tadnz denir.]
Yani; ol kimseler ki onlar iman terkle ktb- lhiyede varid olan evamir ve nevhinin
muktazasndan ktlar. Onlarn hirette mercileri Cehennem ateidir ki mebbed olarak onlar o

111

ate iinde kalrlar. Hatta her ne zaman ki onlar Cehennem'in kenarna yaklap kmak isterlerse
derhal keml-i hakaretle Cehennem'e iade olunurlar. Allah'n emriyle zebaniler tarafndan onlara
Dnyada Rusl- kiram tarafndan size haber verildiinde tekzib ettiiniz Cehennem'in azabn
tadn denilir. Bu sz onlarn azaplarn tedit ve hasretlerini tezyit iin sylenir ki yaralar zerine
tuz ekmek kabilinden hakaret iin sylenecek bir szdr.
Fahri Rzi'nin beyan vehile ehl-i narn tekzipleri; ikidir. B i r i n c i s i : Dnyada asl azab
tekzibetmeleridir. Bunun mukabilinde Cehennem azabnn esasn tadarlar. k i n c i s i :
Cehennem azabn grnce onun fevknda azap olunmasn inkr ederler. Bunun mukabilinde her
ne zaman tattklar azabn fevknda azap yok derlerse onun fevknda ve daha iddetli bir azap
tadarlar.
Ebussuud Efendi'nin beyan vehile her ne zaman kmak murad ederlerse tekrar iade
olunacaklarn beyan etmek; onlar iin 4367 Cehennem'in me'v olacann keyfiyetini beyan
etmektir. nk; onlar Cehennem'in alevi st tabakaya karr. Bu frsattan bilistifade onlar
Cehennem'den kmak murad edince tekrar onlar Cehennem'in alt tabakasna iade olunurlar.

&&&&&
Vcib Teal ehl-i Cehennem'in azaplarnn iddetini beyandan sonra slere dnyada vki
olacak azab beyan etmek zere :

()


buyuruyor.
[Zat- ulhiyetime yemin ederim ki elbette biz byk azap olan hiret azabnn aas
olan dnya azabn onlara tattrrz. Me'ml ki onlar gnahlarndan rc' ederler.]
Yani; ehl-i Cehennem olan slere elbette biz bu dnyada kaht u gal, kati esaret ve
beldelerini dmanlarna teslim gibi kolay ve hiret azab olan byk azaba nispetle kk ve
edna olan dnya azabn tattrr ve onlar isyanlarndan rc' etsinler iin zelzele, ft- saire ve
env'- belya ile mptel klarz. Dnya azabnn mddeti ksa ve iddeti az olmasna binaen
azab- edn denmitir. nk; hiret azabna nispetle dnya azab hem yakn hem hafiftir. hiret
azab ise hem edit hem de medittir. Binaenaleyh; hiret azab iddetli ve ebed olduundan azab ekber denmitir. hiret azab dnya azabna kafiyen kyas olunamaz. Zira; dnyada bir kimse
tahammlnn fevkmda bir azaba mptel olursa vefat eder kurtulur. Eer tahamml edecei
derecede olursa hafif' demektir. Amma hiret azab tahammln fevkmda iddetli olduu gibi
mddeti de uzundur/lm v.s. gibi bir sebeple kurtulu da yoktur.
te Cenab- Hak kullarn insafa davet etmek ve ma'siyetten dnmeleri iin dnyada baz
belya ile mptel kldn bu yetle beyan etmitir. Geri dnya azab her ne kadar hafifse de
insanlar re'yelayn mahede ettiklerinden gnahtan vazgemek hususunda 4368 te'siri ziyade
olduu phesizdir. Bu davaya hastalarn halleri ahid-i dildir.

()

Nisbr ve Fahri Rzi'nin beyanlar vehile

kelimesinin dellet ettii rica mans
kullara aittir. Zira; Cenab- Hak ricadan mnezzehtir. u halde dnyada kullara azap; ma'siyetten
tevbe etmeleri iindir.
nk; insanlarn belyadan mtenebbih olmalar me'mldr. Amma mtemerrid olanlarda
asla ibret olmaz. Mesaibden mtenebbih olarak ma'siyetten dnmek; kil andr ve tevfik-i lhidir.
Binaenaleyh; ma'siyetten tib ve mstafir olmak insanlar iin tevfik-i lhi ve bir meziyet-i liyedir,
fakat herkese myesser olmaz.

&&&&&

112

Vcib Teal gnahtan rc' etmek iin kullarna baz dnya azabn tattrdn beyandan
sonra mcrimlerden elbette intikamn alacan beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[Rabbisinin vahdaniyetine ve kudretine dellet eden yetler zikrolunup vaaz
olunduktan sonra o yetlerden i'raz eden kimseden daha ziyade zalim kim olabilir? Elbette
ondan daha zalim kimse olamaz. Biz muhakkak bu gibi zalim mcrimlerden intikammz
alrz.] nk azab- lhiyi tadp, mevaizini dinleyip ibret almayacak yetleri terkle zulmettiinden
intikam- lhiye mstehaktr. Zira; yetleri dnmek, man ve maksad anlamak lzmken
dnmeksizin eski inadna binaen kabulnden istinkf etmeleri azab mucip olan zulmdr. u
halde Cenab- Hak, onlar azab- edndan ibret almaynca azab- ekberle intikamn alacana
iaret etmitir.

&&&&&
Vcib Teal mcrimlerden intikamn alacan beyandan 4369 sonra gemi milletlerden
intikamn aldn beyanla vadini te'kid etmek zere :

buyuruyor.
[Zat- ulhiyetime yemin ederim ki biz muhakkak Ms (A.S.) a kitap verdik. u halde
habibim ! Sen bizim va'dimize mlakatnda phe etme.]

()



[Biz o kitab Beni srail'e doru yolu gsterir hidayet kldk.]

[Ve bizim emrimizle ns hidayette klar Beni-srail'den muktedabih imamlar halkettik.]
Yani; y Ekrem-er Rusl ! Sen bizim vaadimizi incaz edeceimizi kaviyyen mid et. Zira;
senin kitabnda ehl-i fsk ve ehl-i dalletten intikammz alacamza dair her ne va'dedersek
va'dimizi incaz edeceiz. nk senden evvel geen enbiyay kiramn kitaplarnda va'dimizin
cmlesini incaz ettiimiz gibi sana va'dimizin cmlesini dahi incaz edeceimizde phe yoktur. te
va'dimizi incaz cmlesinden biz muhakkak Ms (A.S.) a Tevrat isminde olan kitab- kmili verdik
ve onda her ne va'dettikse va'dimiz yerini buldu. Hl byle olunca habibim ! Kur'an'da sana
va'dettiimiz eylere mlki olacana phe etme, Ms (A.S.) da Tevrat'n va'dinde ekketmedi.
Zira; her ne vaad ettikse aynen vuku buldu, Tevrat' biz Beni srail'e malm-i dnyeviyelerine sl
eder, doru yolu gsterir hidayet kldk, Beni srail'den birok imamlar halkettik ki onlar Tevrat'n
ahkmna yapmakla doru yolu 4370 tuttular ve bakalarn bizim emrimiz vehile doru yola
sevkederlerdi. herkes onlara emin olduklarndan iktda ettikleri cihetle avam- nsa imam oldular.
Habibim ! Senin mmetinin imamlar da ashabndr. Bu many Reslullah'n Benim ashabm

113

yldzlar gibidir. Herhangisine iktida ederseniz doru yola vasl olursunuz buyurduu hadisi te'yid
eder.

(
)

Beyzv ve Hzin'in beyanlar vehile

zamiri kitaba rci' olduuna nazaran
man-y nazm: [Habibim ! Ms (A.S.) a verdiimiz kitaba mlakatnda ekketme.] Veyahut [Ona
verdiimiz kitaba mlki olduu gibi sen de kitabn olan Kur'an'a mlakatndan phe etme.]
demektir. Eer zamir Hz. Musa'ya rci olursa man-y nazm: [Habibim ! Sen leyle-i Mi'ra'ta Ms
(A.S.) a mlakatnda ekketme.] demektir. Reslullah'n leyle-i Mi'ra'ta Hz. Musa'ya mlki olduu
Mi'ra hadisinde mezkrdur.

()



[Onlar dinlerinde sabr ve sebat edip dmanlarndan vki elan ezaya metanetle
mukabele ettiklerinde halk doru yola sevkederler, onlar bizim yetlerimize iman ettiler.
nk; yetlerin Cenab- Hak tarafndan vahy-i mnzel olduunu yaknen hileliler.
Binaenaleyh; imanda asla tereddd etmediler.]
Bu yet-i celileyle Cenab- Hak Beni srail'e muktedabih olan zevat meth sena etmekle
mmet-i Muhammed'e de Sabredin ve Allah'n va'di hak olduunda phe etmeyin ve Allah'n
yetlerine altariklyakn iman edin demekle sabr ve iman tavsiye ve Allah'n va'dinin vukuuna
intizar etmelerini tenbih etmitir. Bu yette ve emsalinde Reslullah' mlakata sekten nehiy;
mmetini nehiydir. Yoksa Reslullah'tan ek ihtimali yoktur. Zira; Reslullah'n Rabbisinin va'dine
yakni muhakkaktr.

&&&&&
Vcib Teal Beni srail eimmesini belya sabr ve yetlere iman etmekle sena ettikten
sonra mmetler arasnda olan ihtilfn yevm-i kyamette hail faslolunacan beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[Y Ekrem-er Rusl ! Senin Rabbin mmetlerin aralarnda cereyan etmi olan mesaili
yevm-i kyamette hail fasleder. nk; mmetler resllerine itirazla umur-u dinde ihtilfa
der ve beyinlerinde birok meseleler ihdas eder, mezhepler meydana getirirler.] te bu
ihtilfn kllisini yani gerek nebiyle mmeti aralarnda ve gerek mmetin frkalar aralarnda
ihtilflar kyamette hkm- kat'iyle fasleder. Binaenaleyh; hakk batldan ve muhkk mubtilden
tefrik eder. Zira kyamet; iyiyi ktden ve a'mlin salih olann seyyi' olanndan semek ve ahkm-
kafiye ve dile icra etmek iin hazrlanm bir gndr. u halde mazlumun hakk zalimden o gnde
alnaca cihetle Beni srail eimmesinin kendilerine vaki olan taarruzlara sabrla mukabele ve
akbete intizar ettikleri gibi bu mmetin de muktedabihlerinin akbete intizarla sabretmeleri lzm
olduuna yet dellet eder. Lkin bu gibi ahkmn te'siri ve mucibiyle amel diyanete mu'tekid olup
hakk arayanlar iindir, amma hibir dinle alkas bulunmayan ve diyanetin esasna kail olmayan
serserilere asla te'siri olmaz. nk; esasn :tikad etmediinden onlara kitabn yetlerini
dinletmek mkldr. Bu gibi dinle lfeti olmayanlar mriklerden daha fenadrlar. nk; hemen
hava-y nefsanlerine ittib'dan baka birey dnmeyip hakk da kabul etmediklerinden onlara
hak sz duyurmak ve ahkm- eriat dinletmek mkldr.

&&&&&
Vcib Teal yevm-i kyamette hakla batl beynini tefrik edeceini beyandan sonra Reslnn
kavmi olan Kurey kavmini tevbih etmek zere :

114

buyuruyor.
[Onlar gaflet ettiler de kendilerinden evvel geen birok milletleri ihlk ettiimiz onlar
hidayette klmad m? Halbuki helak olan mmetlerin meskenlerinde yrrler, onlarn
harabelerini grrler. Zira; u helak olan mmetlerin harabelerinde hidayete bir ok
almetler ve deliller vardr.] nk; Kurey'ten evvel geen kabileleri ihlkimizde ibrete ayan
eserler olduu halde onlarn harabelerini seyr seferlerinde grmeleri hidayetlerine yani doru yol
aramalarna kfi deil mi?

()

[Hal gaflette devam ederler de hak sz iitmezler mi?]

Halbuki, iitmeleri lzmdr. nk; bunlar gibi mallarna marur ve servet samanlarna
mftehir d, Semud ve Lt kavimleri gibi kibir ve gururlarna aldananlar ihlkimiz onlar gafletten
ikaz etmedi mi, doru bir yol tutmak lzm olduunu onlara anlatmad m, bunlardan her cihetle
daha kuvvetli olan kurun-u maziyeyi ihlkimiz bunlara ders-i ibret olmad m ve bu gibi vukuattan
ibret almak ehem ve elzem deil mi, helak olan milletlerin harabeleri bizim kudretimize, kahr u
gazabmza, dmanlarmzdan intikam alacamza almet deil mi, hakka dellet eden delilleri
tetkik etmemek byk bir cinayet deil mi, cehalet ve gafletten kurtulmak arelerini dnmek
insanlar iin bir vazife-i mhimme deil mi? Halbuki kil olan kimseye lyk olan gafleti
terketmektir, yoksa dallette devamla helak olup gitmek deildir.
Nisbr'nin iareti vehile Kurey kabilesinin akllarn hsn- istimal etmediklerine ve
binefsihi akllaryla idrake kudretleri olmadna ve bu cihetten behaim menzilinde olduklarna
iaret iin Vcib Teal bu yette makam- tevbihte itmezler mi? buyurmutur. Yani Akllaryla
idrak anlarndan deil lkin kulaklaryla iitmek de mi anlarndan deil? demektir. Binaenaleyh;
bu yet Kurey kabilesini ve onlarn hallerinde olan insanlar idraksizlik ve dncesizlikle zem ve
takbih etmitir.
Hulsa; insanlara lzm olan evvel geen milletlerin helakinden ibret almak, onlarn sebeb-i
helak ve felketlerini dnmek lzm olduu bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.
4373

&&&&&
Vcib Teal gemi milletlerden ma'siyetleri sebebiyle biroklarn ihlk ettiini beyandan
sonra yamur sularyla arz ihya ettiini ve menfaat ve mazarrat cmlesi yed-i kudretinde olduunu
beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[Onlar gaflet ettiler de grmediler mi? Kurumu, ottan kesilmi arza yamur sularn
sevkeder, onunla yerden otlar karrz ki o otlardan onlarn hayvanlar ve kendileri yerler.]

()


[Onlar yeryznde gezerler de biten otlar, ekinleri ve meyveleri grmezler mi?]

115

Yani; kudretimizi inkr eden mrikler gaflet ederler de bizim semada bulutlar halkedip o
bulutlar vastasyla gayet kuruluktan otu kesilmi kuru topraklara yamur sularn kifaye miktar
sevkedip o sular sebebiyle otlar ve ekinleri bitirdiimizi grmediler mi ki o otlar ve ekinlerden
onlarn hayvanlar ve kendileri yer, idame-i hayat ederler, bunlar grmezler mi? Bu gibi acp
san'atlarmz grp bildikleri halde kudret-i kahiremizi nasl inkr ederler .e bu delillerden tarik-
tevhide niin istidlal etmezler?
Bu yette Cenab- Hak hayvan insan zerine takdim etmitir. Tnk; otlar insann
yemesinden evvel hayvanatn ekline salih olup hayvanatn ekli otlara mnhasr olduu cihetle
hayvanat takdime ayandr. Zira; insann gdas nebatata mnhasr deildir. Tnk hayvann st,
eti ve meyvelerle idame-i hayat edebildiinden insann taayy nebatata mevkuf deildir.
Binaenaleyh; halatn idame otlara mnhasr olan hayvan insan zerine takdim etmitir : Bu yette
beyan olunan eyler gzle grlen almetler 4374 olmasna binaen Cenab- Hak grmediklerini

(

)

beyanla tevbih etmitir.

susuzluktan veyahut hayvanlar yediinden otu
kesilmi olan arza denildii Kaz, Taber ve Medarik'in cmle-i beyanatndandr. Yoksa ot bitmeyen
arz demek deildir, belki bitmi ve lkin tkenmi demektir.
Hulsa; Allah-u Teal'nn otu tkenmi araz zerine yamur sularn sevkedip o sular
sebebiyle yerden otlar kard, insanlarn ve hayvanlarn o otlarla taayy ettikleri ve bu gibi
sanayi-i Ilhiyeye insanlarn nazar edip grmeleri ve bunlardan ibret almalar lzm olduu bu
yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal yevm-i kyamette nebilerle mmetleri ve mmetlerin kendi aralarnda vki olan
ihtilf hail fasledip muhkla mubtil olanlar tefrik edeceini beyan edince hireti inkr eden
mrikler tarafndan sylenen sz beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[Eer sznz doruysa bu fetih ve ihtilf halletmek ne zaman olacaktr? derler.]
Yani; habibim ! Sen mriklere yevm-i kyamette muhikla mubtil beyni faslolunacak dediinde
onlar Eer va'diniz doru ve haberinizde sadksanz u sylediiniz fasl- hukuk ne zaman
olacak, vaktini bize haber verin de biz de bilelim ve o vakit iin hazrlanalm, sizin iman ettiiniz
gibi biz de iman edelim demekle istihza ederler.
Tefsir-i Hzin'de beyan olunduuna nazaran y e v m i f e t i h le murad; yevm-i kyamettir.
nk; Reslullah yevm-i kyamette olacak fasl- hukuktan haber verince ashab- kiram mriklere
Bizim iin bir gn vardr. O gnde sizinle bizim beynimiz faslolunacak. Biz mtena'im ve msterih
olacaz demilerdi. Bu 4375 sz zerine mrikler istihza tankyla u sylediiniz fetih ne
zaman olacaktr? dediler. Y e v m i f e t i h le murad; feth- Mekke olmak ihtimalini de
syleyenler varsa da yetin sabk ve lhiki y e v m - i f e t i h le murad; kyamet gn olmasn
te'yid etmektedir.

&&&&&
Vcib Teal mriklerin .szlerini hikyeden sonra o gnde imann makbul olmadn ve
menfaat vermeyeceini emretmek zere :

()
buyuruyor.

116

[Y Ekrem-er Ksl ! Sen onlara do ki Yevm-i fetih olan kyamette sol kimselerin
imanlar menfaat vermez ki onlar kfir oldular ve onlara mhlet de verilmez.]
Yani; habibim ! Yevm-i kyameti istihza edenlere sen de ki Yevm-i faslolan kyamette
dnyada mrlerini kfrle geirmi olan kfirlere o gnde iman etmeleri menfaat vermez ve
onlara geirmi olduklar amellerini tedarik ve kaza etmek iin msaade dahi olunmaz. Evet !
Eer msaade olunsa derhal iman eder ve eair-i slmiyeyi tasdik ve kabul ederler, lkin o gnde
iman makbul olmadndan msaade de olmaz. nk; imann mahallinin gayrdr, zaman
fevtolan eyi tedarik de mmkn olamaz.

&&&&&
Vcib Teal kfirlere gsterilen doru yolu kabul etmeyip inat ve srarlarnda devam
ettiklerine binaen Reslne hitab ederek :

()



buyuruyor. 4376
[Habibim ! Mrikler irklerinde srar edince sen onlardan i'raz et ve sana lyk
olmadk szlerine iltifat etme ve onlarn srarlarn hidayete muvaffak olamayacaklarna delil
addederek sana vaad ettiimiz nusretimize ve dmanlarna galebeye intizar et. Zira; onlar
da sana galebe edeceklerine intizar etmektedirler.]
Hzin ve Medarik'te beyan olunduuna nazaran Reslullah'n bu sre'yle (Tebareke) sre'sini
kraat etmeksizin uykuya yatmad Cabir Hazretlerinden mervidir ve bu sre kraat olunan
haneden eytan'n firar ettii dahi rivayet edilir.
Reslullah'n mriklerden i'raz ktal yeti nazil olmazdan evvele ma'tuftur. Ktal yeti nazil
olduktan sonra mrikleri imana davet etmi ve kabul etmedikleri surette klcyla muharebeye
me'mur olmutur.

&&&&&

SRE- AHZAB
Medine-i Mnevvere'de nazil olan srelerdendir. Yetmi yeti hvidir.

()

[Ey Nebiyy-i Zian ! Allah-u Teal'ya ittikaya devam et, kfirlerle, mnafklarn szlerine
iltifat etme. Zira; Allah-u Teal senin nbvvete liyakatini bilir ve hakknda ihsan hikmetine
muvafktr.] Binaenaleyh; dmann olan kfirlerin ve mnafklarn re'y-i fasitlerine itibr etme.
Yani; ey mekrim-i ahlk itmam, emr-i eriat ikmal, ahval-i ns slah iin meb's ve
nbvvet sfatyla muttasf olan nebiyy-i mkerrem ! Allah'a itaatta devam, feraiz ve vacibatn eda
ve hukuk-u sairesini bihakkn ifa ve rza-y lhiye muhalif olan eylerin cmlesinden nefsini
saknmakla ittika et, sana suret-i aleniyede adavet eden kfirlere ve zahirde iman edip batnda
kfrn saklayan mnafklara asla itaat etme. Zira; sana teklifleri doru olmadndan onlarla
istiare edip re'ylerini kabul etme ve Allah'n sana vermi olduu nimetlere krle rza-y lhiyi
aramakta devam et. nk; Allah-u Teal her iin mefasit ve mesalihini ve kfirlerin szlerinden,
re'ylerinden garazlarn, fikirlerinde olan fesad ve amellerinde oan fenal bilir. Gerek senin ve
gerek sana tabi' olan ashabn haklarndaki tedbir-i lhi hikmete muvafktr. Binaenaleyh; kfirlerle

117

mnafklarn reylerine mracaat ve kabule ihtiyacnz yoktur. Hemen Cenab- Hakkn emrine
imtisaliniz 4378 vcibtir. Zira; Allah'n emrinde elbette maslahat, nehyettii eyde de elbette
mefsedet vardr ki onu nehyetmitir. Binaenaleyh; cmle insanlar bireyden nehyetseler ve Allah-u
Teal da o eyi emretse Allah'n emrine imtisal vcibolup insanlarn nehyine itibar olmadna
iaret iin Cenab- Hak zatn hikmetle tavsif ettii Fahri Rzi'nin cmle-i beyanatndandr. nk
maslahat ve menfaat; hakimin emrindedir, insanlarn nehyinde deildir
Beyzv'nin ve Medarik'in beyanlarna nazaran Cenab- Hak Reslnn anna ta'zm ve
ulvv- mertebesine tenbih iin nbvvetle tavsif ederek

()

()

) unvanyla hitabetmi
(

ve ism-i ahssi olan

ve
isimlerinden birisiyle nida etmemitir. Zira ism-i
lemiyle nida: ta'zmi m'r olmaz. Fahri Rzi ve Kaz'nin beyanlar vehile Reslullah'n ihtimam
ettii ittika ile emir; devamn emir olduu gibi mmetine de emirdir.
Beyzv, Hzin, Medarik'e ve Ebussuud Efendi'nin beyanlarna nazaran bu yetin sebeb-i
nzul yledir : (Ebusfyan) maiyetinde baz kimselerle Medine'ye geldi. Reslullah onlara aman
verdi. Huzur-u risalette onlar Y Muhammedi (S.A.) Sen bizim ma'budlarmza ta'netme ve
ma'budlarmza ibadet edenlere efaat edeceklerini beyan et ki biz de senin ma'buduna ta'n
terkedelim ve senin hakknda birey sylemeyelim dediler. Onlarn bu teklifleri Reslullah
zerine gayet ar geldi ve huzur-u risalette hazr olan Hz. mer Msaade buyur y Reslallah !
Bunlar ben katledeyim demesi zerine Reslullah Y mer ! Bunlara ben aman verdim.
Katletmek olmaz, lkin sen bunlar Medine'den kar buyurmasn mteakip bu yet nazil olmu
ve emr-i Reslullah zerine Hz. mer onlar Medine'den tardetmi ve onlar da makhur olarak
Mekke'ye ekilip gitmilerdir.
Ayette k f i r l e r le murad; Mekke'den gelenler ve m n a f k l a r la murad; Medine'de
bulunan (Abdullah b. beyy), (Tu'me) ve onlarn emsalidir. Lkin itibar lfzn umumuna olduu
cihetle lfz- yet bilmum kfirlere ve mnafklara amildir. 4379

&&&&&
Vcib Teal kfirlerin kelmna ittib'dan nehyettikten sonra kendi kelmna ittib'n
vcibolduunu beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[Y Ekrem-er Ksl ! Rabbinden sana vahyolunan ahkm- Kur'an'a ittib' et. Zira;
Allah-u Teal sizin amelinizin her cz'n bilir.]
Yani; habibim ! Seni birok nimetleriyle terbiye ve nbvvetle taltif eden Rabbinden dinini
te'yit ve her ilerini tedbir ve ahval-i ns slah iin sana vahyolunan Kur'an'n ahkmna ittib' et.
Zira; sana ahkm vahyeden Allah-u Teal sizin ve onlarn sahih ve fasit cmle a'mlinizi
bildiinden halinizi slaha kfi ve kfirlerin szlerini dinlemekten munidir, emr nehyini size
vahyeder. Binaenaleyh; sana adavet eden dmanlarn nlyk szlerine ve hiyel desaislerine
iltifat etme.
Ebussuud Efendi'nin beyan vehile bu yette emrine imtisalin vcub-u mekket olduuna
iaret iin rububiyet unvann tasrih etmitir. nk mrebbi-i hakk tarafndan vahyolunan ahkm
elbette kullarn menfaatna her eyden ziyade hadim olduu cihetle imtisal etmek iddetle vcibtir.
Reslullah'a ittib'la emir; mmetine dahi emirdir. Zira metb'a emir; elbette tbi'a da emir
olduunda phe yoktur. Vcib Tealnn vahye ittib' vcibolduunu beyan etmesi; ehl-i imana
nusret edecei va'dini mutazammndr. nk vahye ittib' emrettikten sonra kullarnn a'mli-ni
bildiini beyan etmek; mminlerin a'ml-i saliha ve kfirlerin efkr- fasidelerine lyk olan cezay

118

vereceini beyan etmektir. Binaenaleyh; vahyolunan ahkma ittib' etmek artyla bu yet
mminleri tebir ve kfirleri tehdid etmitir. u halde yette cmle-i ahre vahye ittib'la emri ta'lil
ve mucibiyle amelin vcubunu te'kid iin sevkolunmutur. nk emre ittib' edenleri ve
etmeyenleri bildiini beyan etmek; vahye ittib'a terib ve ittib' etmeyenleri tehdit olacanda
phe yoktur. 4380

&&&&&
Vcib Teal ahkmna ittib' etmek vcibolduunu beyandan sonra zatna itimadn
vcibolduunu beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[ini smarla Allah zerine, yetiir Allah-u Teal iini smarlamaya.]
Yani; habibim ! Allah'a ittikaya devam ve vahyine ittib' ettiin gibi her iini Allah'a tefvizle
beraber itimad- tamla itimad et. Zira; Allah Teal her iine veklet ynnden kfi oldu.
Binaenaleyh; kfirlerin teklifini kabule ihtiyacn yoktur. nk; onlarn errinden seni muhafazaya
Allah-u Teal kfi ve cmle umurunu tedbire vekildir. u halde sana mazarrat kasdedenlerden asla
tel etme.
Hulsa; Allaha ittika vcibolup kfirlerin ve mnafklarn reylerine iltifat caiz olmad ve vahyi lhi olan ahkm- Kur'an'a ittib' lzm olup Allah'a itimad- tamla itimadn vcibve Allah-u
Tealnn, kullarnn umuruna vekil ynnden kfi olduu bu yetten mstefad olan fevaid
cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal Reslne takva ile emrettikten sonra takva bulunan kalpte takvadan gayr birey
bulunamayacan beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Allah-u Teal bir kimsenin sadrnda iki kalp halketmedi.]
Binaenaleyh; takva bulunan kalpte takvann gayr birey bulunamaz. u halde iman bulunan
kalpte kfr bulunmad gibi Allah'tan korkan Allah'n gayrdan korkmaz. nk; bir insanda iki
4381 kalp yok ki birinde iman, dierinde kfr, birinde Allah'tan korku, dierinde Allah'n gayrdan
korku bulunsun. Zira; bunlardan herbiri hara zd olduundan ikisinin bir mahalde bulunmas
mmkn olmaz. u halde bir kimse hem mmin, hem de kfir olamaz.
Tefsir-i Hzin'de beyan olunduuna nazaran yet-i celile; Kurey'in (Ebu Muammer) denilen
kimse hakknda iki kalbi olduunu itikad etmelerini reddetmitir. nk; Ebu Muammer gayet kil,
iittiini unutmaz ve kendinin iki kalbi olup birisiyle sylenen sz dinleyip dieriyle hfzettiini iddia
eder ve Benim kalbim Muhammed (S.A.) n kalbinden fazl u idrakte ziyadedir der ve Kurey de
bunu tasdik ederlerdi. Cenab- Hak (Ebu Muammer) hakknda Kurey'in itikatlarn red iin bu yeti
inzalle hakikati beyan etmitir. Hatta (Bedir) vak'asnda mrikler mnhezim olunca (Ebu
Muammer) ayakkablarnn biri ayanda dieri elinde firar ederken bunu gren Kureysilerin
ayakkabnn biri elinde olmasnn sebebini sorunca Ebu Muammer'in akl bana gelir. Bu hali
zerine kendi de, grenler de iki kalbe malik olmadn bilirler. Zira; iki kalbe malik kimsede bu.
kadar gaflet olmaz. Buna nazaran man-y yet: [Gerek mmin, gerek kfir hi bir kimse iin Vcib
Teal iki kalp halketmedi. nk kalp; nefs-i insaniye taallk eden ruh-u hayvaninin madeni ve
bilcmle kuva-y beeriyenin menbadr. Binaenaleyh; taaddd olamaz.] demektir.

119

&&&&&
Vcib Teal bir ahsn iki kalbe malik olmadn beyandan sonra bir hatunun dier bir
kimseye hem zevce hem de valide olmayacan ve bir kimsenin dier kimseye hem oul hem de
ecnebi olmayacan beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Zevcelerinizden zhar ettiiniz hatunlarnz Allah-u Teal sizin valideleriniz klmad.]
4382

[Ve sizin oul ittihaz edip olum diye ardnz kimseleri Allah-u Teal size z
olunuz klmad.]

[te u gerek zhar ve gerek gayrn evldn oul ittihaz et mek mcerret aznzdan
kan bir szdr.]

()




[Halbuki Allah-u Teal hak syler ve kullarn doru yola evkle hidayette klar.]
Yani; ey mminler ! Siz zevcelerinizden zhar ettiiniz hatunu valideniz oldu zannetmeyin.
Zira; sizin zhar ettiiniz kadnlar Allah Teal size valideniz klmad. Binaenaleyh; bir kimsede iki
kalp olmad gibi iki validesi de olmaz. nk; insan bir anadan doar, iki anadan domaz ki iki
validesi olsun. Kezalik gayrn evldn velet ittihaz ettiinizde o velet sizin velediniz oldu
zannetmeyin. Zira; Allah-u Teal sizin velet ittihaz ettiiniz kimseyi size velet klmad. nk; bir
kimsede iki kalp olmad gibi iki baba da olmaz. Zira; det-i lhiye bir ahsn bir pederin
sulbnden nazil olmasdr, iki pederin sulbnden nazil olmas deildir. Zira; gerek zhar ve gerek
gayrn olunu oul ittihaz etmek mcerret sizin aznzdan kan bir szdr. Bu misilli sznzle
gayrn ocuunu kendinizin ocuu oldu zannetmeyin. nk; mcerret bir szle insann zevcesi
kendi validesi ve bakasnn ocuu kendi ocuu olamaz. Halbuki Allah-u Teal hak syler ve
doru yola sizi irad eder. Binaenaleyh; siz kendi kelmnz terkle Allah'n kelmna itimadedin.
Zira doru kelm; Allah'n kelmdr, yoksa sizin zevcenize anamz oldu demenizle ananz olmaz.
nk; anamz dediiniz sz doru deildir.

(
) sizler zhar edersiniz demektir. Z h a r ; bir kimsenin kendi zevcesine

Sen bana benim validem gibisin 4383 veyahut Validemin zahrna yani arkasna benzersin gibi
bir tabirle haremini validesinin bir uzv-u mhimmine tesbih etmek mansnadr. Lisan- eri'de bu
tebihe zhar denir.
Zharn hkm- er'isi; bu tebihle o kimseye zevcesi haram olur. Binaenaleyh; o hrmet zail
oluncaya kadar o kimse haremine yakn olup intifa' edemez. Bu hrmetin izalesine gelince : Sure-i
Mcadele'de beyan olunaca gibi zhar denilen yeminin kefaretini vermekle olur.
Zharn kefareti; muktedirse bir kle azad eder, eer kle azadna muktedir olmazsa aras
faslasz iki ay oru tutar, eer oruca da muktedir oimazsa altm fakirin karnn doyurur.
te u beyan olunan suretlerden birisiyle zharn kefaretini edadan sonra zevcesi kendisine
hell olur. u halde beyan olunduu vehile haremini validesine tebih etmekle haremi validesi

120

olmak lzm gelmediini Cenab- Hak bu yette beyanla zaman- cahiliye dt ve itikadn red ve
iptal etmitir. nk; zaman- cahiliyede zhar talk- galiz addettiklerinden bir kimse zhar ettii
haremini validesi gibi ebed haram oldu itikad ederlerdi. te eriat- Muhammediye bu itikad- batl
iptal etmi ve mukteza-y beeriyet zhar eden olursa kefaret vermek suretiyle hrmeti izale
etmitir.
Haremini validesine tebihten hrmetin lzumuna gelince insanlar nazarnda validenin bir
hrmet-i mahsusas ve kymeti vardr, hareminin de ayrca bir kymeti varsa da haremi ehevat-
beeriyesini tatmine bir let olduu cihetle haremiyle vki olan muamele validesiyle olamadndan
validenin hrmeti daha yksek, daha faziletkrdr. Binaenaleyh; hareminin kymeti validesinin
kymetine ve hrmetine kyas kabul etmediinden hareminin mhim bir uzvunu validesinin uzvuna
tebihte validesinin hrmetine tecavz olduundan bu tebihini eriat bir crm addederek
kefaretle o crmn cezas olan zevcesinin kendine haram olmasn izaleyi emretmitir ki huzuzat-
nefsaniyesini kazaya let olan hatunla vnmesine validesini kartrmasn.

(


) Allah-u Teal sizin evltlnz kendi olunuz

klmad demektir. nk e d ' i y ; de lfznn cemidir. 4384 D e ; bir kimsenin bakasnn

sulbnden domu olan bir ocuu kendine oul ittihaz etmesidir. Zira; zaman- cahiliyede bu
misilli velet ittihaz olunan ocuk velet ittihaz eden kimsenin hakk olu olur itikad ederlerdi. Vcib
Teal bu yetle onlarn itikatlarn reddetmitir.
Tefsir-i Medarik'te beyan olunduuna nazaran bu yet (Zeyd b. Harise) hakknda darb-
meseldir. nk; (Zeyd) Hazretleri ( (Ben Kelp) kabilesinden hal-i sahavetinde esir oldu. Hz.
Hatice iin biraderzadesi (Hakim Huzam) satn ald. Reslullah Hz. Hatice'yi nikh edince Hatice
( R.A.) Reslullah'a hibe etti. (Zeyd) in pederi ve amcas Reslullah'tan istemeleri zerine
Reslullah (Zeyd) i muhayyer kld. Zeyd Reslullah' ihtiyar etti, pederiyle amcasn istemedi.
Reslullah'n zir-i cenahnda bulunmasn ihtiyar edince Reslullah azadederek kendine velet
ittihaz etti. Binaenaleyh; Reslullah'n olu demekle hretyab oldu. Bundan sonra beyan
olunaca vehile (Zeynep R.A.) (Zeyd) e tezvic olundu. Bilhare Zeyd, Hz. Zeyneb'e talk verip
Reslullah Zeyneb'i tezevvc edince mnafklar bunu Reslullah'a ta'niin frsat addederek
Muhammed olunun haremini almaktan nehyederken kendi olunun haremini ald demeleri
zerine Cenab- Hak Zeyd Reslullah'n olu olmadn ve bir kimse bakasnn ocuuna olum
diye armakla olu olmayacan beyan hakknda bu yeti inzalle mnafklarn tann red ve
cahiliye itikadn iptal etmitir. nk; Hzin'de beyan olunduu vehile t e b e n n i yani gayrn
evldn oul ittihaz etmek ns beyninde mer'iylicra bir det-i makbuleydi. Hatta bir kimsenin velet
ittihaz ettii ocuk onun olu olmakla hret bulur, vefatnda sulben olu gibi varis olurdu.
Binaenaleyh; Reslullah bu yetin nzulnden evvel Zeyd'i velet ittihaz etti ve Hz. Hamza ile
Zeyd'i birbirine karde klmt. Cenab- Hak bu yetle bakasnn olunu dier birisi velet ittihaz
etmekle onun hakk veledi olamayacan beyan buyurmutur.

&&&&&
Vcib Teal velet ittihaz etmekle velet olmayacan beyandan sonra yolun dorusu herkesi
kendi babasna nispet etmek olduunu beyan etmek zere : 4385

buyuruyor.
[Velet ittihaz ettiiniz kimseleri babalarna nispet edin. Zira; insanlar babalarna nispet
etmek indallah savap ve adalettir.]

121

[Babalarna nispet etmek adalet olunca eer babalarn bilmezseniz onlar dinde sizin
kardeleriniz ve azatllarnzdr.] Dinde kardelerinizin ismi olan (Abdullah) ve (Abdurrahman)
gibi isimlerle ve mevaliden olanlar da filnn mevls demekle yadedin, yoksa babas olmadk bir
kimseye nispetle Filnn oludur demeyin.

[Ve sizin nehiy gelmeden evvel babalarnn gayrya nispetle hata ettiiniz yerlerde
gnah yoktur ve lkin sizin kalplerinizin gnah olacak eyleri kasdetmesinde gnah vardr.]

()




[Halbuki Allah-u Teal kullarnn gemi gnahlarn mafiret ve gelecekte merhamet
eder.]
Yani; kendinize velet ittihaz ettiiniz kimselerin neseplerini kendinize nispet etmeyin. Zira;
mcerret bir sznzle gayra mensup olan ahsn nesebi sizin olmaz, belki onlarn babalarn
bilirseniz babalarn nispet ederek arn. Zira; adalet babalarna nispetledir. nk herkesi
mevzi-i lykna vaz'etmek; babasna nispet etmektedir. Eer babalarn bilmezseniz onlar sizin
dinde kardelerinizde. u halde karde ismiyle arn, pederinin gayrya 4386 nispetle filnn olu
diyerek armayn veyahut onlar sizin azatl klelerinizdir. u halde mevlsnn ismiyle Filnn
azatls diyerek arn ve nehiy gelmezden evvel ve sonra sizin sehiv ve nisyanla vaki olan
hatanzda zerinize gnah yoktur. Yahut pederinin gayrya pederi zannyla nispet edip sonra hata
olduu bilinen mahalde sizin zerinize gnah yoktur, lkin gnah; sizin gnah olan eyi
kalplerinizin kasdetmesiyledir. Allah-u Teal kullarnn gnahlarn mafiret ve ltf u ihsan etmekle
merhamet eder. Bir kimsenin kendisini pederinin gayrya bilerek nispet etmesi haramdr. nk;
Hzin'de beyan olunduuna nazaran (Sa'd b. Eb Vakkas) Hazretlerinden Buhr ve Mslim'in
rivayetleri vehile Reslullah Bir kimse bilerek kendisini pederinden baka bir kimseye nispet
eder ve ben filnn oluyum derse o kimse zerine Cennet haram olur buyurmutur. nk;
sulben pederinin gayrya nispet Allah'n halkettii nispeti beenmemek olduundan elbette byk
gnahtr.
Beyzv'nin beyan vehile (tebenni) nin yani Olum diyerek bir kimseyi oul ittihaz
etmenin f indinde hi hkm yoktur, Imam- A'zam indinde kendi klesine olum diyerek iddia
ederse azad olur, eer memlk olmaz ve nesebi mehul olursa iddia eden kimseden nesebi sabit
olur. Eer sinnen nesebin sbutu mmkn olursa.
Hulsa; bir kimseyi gerek kendi gerekse bakalar tarafndan pederinin gayrya nispet etmek
caiz olmad ve herkesi pederi malm ise pederine nispet etmek ma'lm deilse karde unvanyla
armak lzm olduu ve hata olarak bir kimseyi nesebinin gayrya nispet etmek gnah olmayp
ancak ankasdin nesebinin gayrya nispet etmek gnah olduu bu yetten mstefad olan fevaid
cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal herkesi kendi nesebine nispet etmek lzm olduunu beyandan sonra
mminlerin nebilerine itaatlar kendi nefislerine itaatlarndan daha elzem olduunu beyan etmek
zere : 4387

buyuruyor.
[Nebiyy-i Zian, mminlere nefislerinden daha elyaktr ve nebinin zevceleri mminlerin
valideleridir.]

122

Yani; nebinin mminlere nfuzu, hkmnn te'siri ve itaatinin vcubu kendi nefislerine
itaattan evldr. Binaenaleyh; nefisleri bireye davet ederken nebilerinin dier bireye daveti vuku
bulsa derhal nebinin davetine icabet etmek vcibtir. Zira; insanlarn alelekser nefisleri helaki mucip
olan eye davet eder. Amma nebi daima sebeb-i necata davet ettiinden elbette nebinin davetine
icabet lzmdr ve nebinin zevceleri zerine mminler tarafndan ta'zmin vcibolmasnda ve
nikhn caiz olmamasnda valide menzilindedirler. Binaenaleyh; Reslullah'n vefatndan sonra
ezvac- mutahheratn nikh hi bir kimseye hell olmamtr. u halde bir mmetin nebilerinin
hukukuna riayet ve zatn muhafaza etmeleri kendilerini muhafaza ve haklarna riayet etmekten
evldr. nk; kendi nefislerine riayette menfaat- ahsiyelerine riayet vardr, amma nebilerinin
hukukuna riayette umuma ve maslahat- mmeye riayet vardr. Maslahat- mmeye riayetin
maslahat- ahsiyeden evl olacanda ise phe yoktur.
Beyzv'nin beyanna nazaran Reslullah (Tebk) gazasna gitmek iin nsa emretti, nstan
bazlar Anamzdan ve babamzdan istizan edelim demeleri zerine bu yetin nazil olduu

()

mervidir. yette
kraati dahi vardr. Yani Reslullah dinde nsn babas
demektir. Binaenaleyh; ns dinde bir baba evld olduklar cihetle bilcmle mminler dinde
kardetirler ve nebinin mmeti zerine efkati mminlerin kendilerine efkatlarndan daha
ziyadedir. u halde nebilerinin bireyle emrinden sonra derhal o eyi ilemek vcibolup ebeveyne
istizana hacet yoktur. nk; nebinin emri vahye mstenit olduu cihetle herhalde mmetin
salhn muciptir. Amma ebeveynin reyinde salh, zayf bir ihtimalden ibaret olduundan herhalde
nebinin emrine imtisalin takdimi vcibtir.
Kezalik Reslullah'n nazar taallk eden bir eyden mmetin 4388 nazarn kesmesi vcibtir.
Binaenaleyh; ezvac- mutahherata nazar- Reslullah taallk ettii cihetle mmetinin nazarn
kesmesi lzm olduu iin Vcib Teal ezvac- mutahherat mmetine haram klm ve ebeden

(
)

nikh caiz olmamakta valideleri menziline tenzil ederek bu yette

buyurmutur. u halde e z v a c m u t a h h e r a t ; ehl-i imann iki eyde valideleri
menzilindedir : B i r i n c i s i : Haklarna riayet ve keml-i ihtiramla tazim etmelerinde, k i n c i s i :
Nikhlarnn haram olmasndadr. Amma hususat- sairede ezvac- mutahherat mminlere
ecnebilerdir. Geri bundan evvelki zhar yetinde Zevcelerinize valideme benzersin demekle sizin
valideniz olmaz. Zira; Allah-u Teal onlar size valide klmad. Binaenaleyh; yalnz bir szle
valideniz olmu olmaz denmise de ezvac- mutahherat Vcib Teal mminlere valide
kldndan yetler beyninde mnafat yoktur. Zira; insann validesi olmayan bir kadn bir szle
onun validesi olmaz. Lkin Allah'n insana valide kld kadn onun validesi olur. nk itibar;
er'a ve Allah'n kelmnadr. Binaenaleyh; Allah'n valide kld validernizdir, valide klmad
deildir.

&&&&&
Vcib Teal Reslnn bilmum mminlere peder-i mfik olup ezvacnn da valideleri
olduunu beyandan sonra her ne kadar mminler arasnda uhuvvet-i diniye cariyse de dinde
uhuvvetin mirasa te'siri olmayp mirasta uhuvvet-i diniyeyle beraber karabet-i nesebiyenin art
olduunu beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Karabet-i nesebiyeyle karabet sahiplerinin bihasebilkarabe erkek ve dii Allah'n
kitabnda takdir olunan esham muktezas bazs bazsna daha evl ve akrebdir.
Binaenaleyh; karabet-i nesebiyeye malik olanlar karabeti olmayan mminler ve

123

muhacirlerden emr-i mirasta evldrlar, ill istediiniz dostlarnza meru olarak ma'ruf
vehile vasiyet etmeniz mstesnadr.] 4389

()



[Zira u veh-i ma'ruf zere vasiyet Kur'an'da ve sair ktb- lhiyede mezkr ve
mspettir.] Binaenaleyh; vasiyet olunan kimse kitab- lhide sabit olan ahkm muktezas vasiyet
olunan miktar alr, fazla veya noksan almaz.
Yani; mminlerin Reslullah dinde babalar ve ezvc- mutahherat da analar olmakla
mminler beyninde uhuvvet-i diniye ve slmiye mevcutsa da bu uhuvvetin irse te'siri yoktur. Zira
karabet sahibi olan zevilerham; irs hususunda kitabullahta beyan olunduu vehile karabet-i
nesebiyesi olmayan mmin muhacirlerden evldrlar. Hatta irs hususunda akrabann karabette
derecelerine gre bazs bazsndan evldr. Ancak ma'ruf surette dostlarnza vasiyet etmeniz
mstesnadr. Binaenaleyh; terekenin slsn tecavz etmemek artyla istediiniz kimseye
vasiyet edebilirsiniz. Zira; bu suretle vasiyet kitabullahta mezkr ve yazldr. Hatta vasiyet
mslimle zimm beyninde bile cereyan eder. Mesel bir mslim zimmiye ve bir zimmi mslime
vasiyet edebilir.
Beyzv'nin beyan vehile bu yet iptida-y slm'da car olan tevars meselesini
neshetmitir. nk; sadr- slmda karabetin irse te'siri yoktu, belki irs; akd-i muvalt etmekle,
hicretle ve beyinlerinde uhuvvet akdetmekle yekdierine varis olurlard. Bu yetin nazil olmasyla
tevars karabete raptolunduu cihetle hicretin, uhuvvet ve muvalt akdetmenin tevarste te'siri
kalmamtr. Zira; karabet-i nesebiyede akd-i muvalt zerine kuvvet ve hakk tercih vardr.
Hulsa; Reslullah mminlere kendi nefislerinden daha evl olduu, zevceleri de mminlerin
valideleri menzilinde olduklar ve ll'erhamn irs hususunda bazs bazsndan evl ve vasiyetin
mstesna olduu ve bu vasiyet meselesi kitabullahta mezkr ve yazl olup ma'ruf vehile insann
istedii kimseye vasiyet edebilecei bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal sre'nin bidayesinden buraya gelinceye kadar 4390 Reslne baz ahkmn
beyandan sonra cmle enbiyadan misak aldn beyan etmek zere :

()












buyuruyor.
[Y Ekrem-er Rusl ! Zikret ol zaman ki o zamanda biz enbiyann cmlesinden ve
bilhassa senden, Nuh, brahim, Ms ve Meryem olu sa'dan risaleti tebli, mmetlerini
din-i hakka davet ve cmlesi yekdierini tasdik edeceklerine dair vaad- kav ve ahd misak
aldk, onlar da ikrarlarnda sebat ederek emant kemaliyle eda ettiler.]
Fahri Rzi'nin beyan vehile enbiyadan alnan m i s a k - g a l i z la murad; emr-i risaleti
yoluyla eda ve mmetlerini ibadete davet edeceklerine dair iddetli ikrardr.

[Enbiyadan ikrar aldk ki sadklar sdklarndan sul olunsunlar ve Allah-u Teal

enbiyaya iman etmeyen kfirlere azab- elimi hazrlad.] Binaenaleyh; enbiya mmetlerine
124

ahkm tebli ettiklerinden mmetlerinin imanlarndan sul etmek ve kfirlere azab- elimi
hazrlamak iin enbiyadan ahd rnsak alnmtr.
M i s a k ; Beyzv'nin iareti vehile yeminle te'kid olunan bir pazarlktr. Binaenaleyh;
Cenab- Hak enbiyann cmlesinden risaleti lykyla eda edeceklerine ve mmetlerini dine davet
edip nesayih-i lzmede bulunacaklarna ikrar ald ve ikrarlarn yeminleriyle takviye ve te'kidettiini
bu yetle beyan buyurdu. Msakn iki kere zikrolunmasndaki sebep; B i r i n c i s i : Asl msakn
vukuunu beyan, k i n c i s i : Msak glzatla tavsif iin olduu cihetle tekrar olmad gibi
enbiyadan alman ahdin gayet kuvvetli olduunu dah beyandr. Bu yette isimleri tasrih olunan be
4391 nebinin anlarna ta'zm ve kitap sahibi ll'azim peygamberan- ziandan olduklarna iaret
iin icmalen enbiyay zikirden sonra bunlar ayrca zikrolunmulardr ve bizim nebimizin
dierlerinden efdal olduuna iaret iin sairleri zerine takdim edilmitir. Allah-u Teal'nn
enbiyann tebli-i ahkm ettiklerini bildii halde sul etmesi; iman etmeyen kfirleri ilzam iindir.
nk; cmle ns huzurunda enbiyann sdkn sulle karar ettirip zat- ulhiyet de sdklarn
tasdik edince kfirler iin i'tizara meydan kalmadndan mlzem ve mebhut olurlar.

&&&&&
Vcib Teal enbiyadan ahd misak aldn beyan ettii gibi ehl-i iman zerine vki olan baz
nimetlerini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Ey mminler ! ol zamanda sizin zerinize nazil olan Allah'n nimetlerini zikredin ki o
zamanda dmannz olan askerler size gelmiti.]

[Dman askeri size gelince biz onlar zerine iddetli rzgr ve sizin grmediiniz
askerler gnderdik ki dmanlarnz tahamml edemeyerek firar ettiler, siz de kurtuldunuz.]

()





[Halbuki Allah-u Teal sizin amelinizi grr.]
Yani; ey mminler ! Zikredin ol zaman ki o zamanda Kurey ve (Gatafan) kabileleri,
Yehuddan (Ben Kureyza) ve (Ben Nadir) askerleri Medine'nin civarna geldiler, sizi tehdidettiler.
te 4392 o zamanda Allah'n sizin zerinize feyezan eden nimetlerini zikirle kredin. Zira; onlar
gelince erlerinden sizi kurtarmak iin biz onlar zerine iddetli rzgr ve meleklerden sizin
grmediiniz askerler gnderdik ki sizi malbiyetten ve beldenizi onlarn tasallutundan kurtardk.
Halbuki Allah-u Teal sizin cmle a'malinizi grr. Taber, Beyzv ve Hzin'in beyanlar vehile bu
yet (Hendek) gazasn tasvir iin nazil olmutur. Hendek vak'as yle zuhr etmitir: Yehd'dan
(Hayy b. Ahtab); maiyetinde bir cemaatla Mekke'ye giderek Kurey'i Reslullah'a muharebeye
tevik eder, Yehud'la Kurey Reslullah aleyhine muharebeye ittifak ettikten sonra Yahudiler
dner. (Gatafan) kabilesine gelirler. Onlarla da ayn ittifak yaparak, Medine'ye dnerler. Kurey ve
Gatafan kabileleri ve Medine civarndaki Yahudiler muharebe tedarikine balarlar. Reslullah
dmanlarn tedarikini iitince ashabyla istiare ederken (Selman- Faris) nin iaretiyle Medine
etrafna hendek kazmaya baladlar. Reslullah alt kiiye tlen krk arn yer vermek zere

125

ashabna taksim etti ve bu minval vehile Medine'nin etrafna ve dman karsna hendek kazld.
On bini mtecaviz dman askeri
M'eaine etrafna ve hendein gerisine adrlar kurdular.
Reslullah da bin slm askeriyle mnasip bir mevkii ordugh ittihaz etti. ki taraf askeri sapan
ta ve ok atmak suretiyle birbiriyle bir aya karib mukateleye devam etmilerse de mhim bir
muharebe zuhr etmedi, fakat souk ok, Medine'de ise zahire yok, binaenaleyh; slm askeri
iddetli mzayaka grmeye balad. Bu iddete binaen Reslullah (Gatafan) kabilesinin reisleri
(Uyeyne) ve (Haris) i ard. Kureye itirak etmeyerek dnp gitmek artyla Medine'nin o
seneye mahsus hurma haslatnn te biri Gatafan kabilesine verilmek zere mukavele
akdedilerek bir de ahidname yazlmt. Lkin imza olunmazdan evvel Reslullah (Sa'd b. Muaz)
ve (Sa'd b. Ubade) ile istiare etti. Onlar da Y Reslallah ! Zaman- cahiliyede bile biz bunlara
bir tane hurma vermezdik, biz imdi bunlara kltan baka birey vermeyiz dediler. (Gatafan)
reisleri de avdet ettiler. Bu srada huzur-u risalete (Naim b. Mes'ud) geldi ve dedi ki Y Reslallah
! Ben iman ettim, lkin benim iman ettiimi henz kavmim bilmez. 4393 Ben bunlar ifal etsem

()

olur mu? Naim'in bu istifsar zerine Reslullah

yani Harp hud'adr.
Bildiin elindedir, her ne yaparsan isabettir buyurdu. (Naim) bunun zerine kalkt. Evvelce
beyinlerinde olan dostlua binaen ( Ben Kureyza) Yahudilerinin nezdine gitti ve dedi ki Siz beni
bilirsiniz, ben sizin dostunuzum. Siz Kurey'le ittifakta hata ettiniz. Zira; onlarn memleketleri
uzaktr. Harpte muzaffer olsunlar olmasnlar brakr giderler. Burada siz kalrsnz ve Muhammed'e
yalnz mukabele edemezsiniz. Binaenaleyh bu ittifaknz sizin felketinizi muciptir. u halde sizin
iin elem olan Kurey'in resasndan rehin istemektir ki eer bu vak'adan sonra Mslmanlar size
hcum ederlerse Kurey rehinleri sebebiyle size itirak ve muavenet etsinler deyince Yahudiler
bu sz savap grdler ve rehin istemeye karar verdiler. Naim oradan kalkt, doru Kurey'in reisi
(Ebu-sfyan) a gitti ve ona da Yahudiler sizinle ahidlerini nakzettiler. Sizden yirmi be kimseyi
rehin isteyip aldklar kimseleri Muhammed (S.A.) e teslim ve i'dam etmek artyla onunla akd-i
ittifak ettiler dedi ve bu haberi getirdiini kimseye sylememelerini rica ve tenbih ederek onlara da
veda etti.
Naim'in bu ihbar zerine Kurey kabilesi ztraba derek sznn shhatini tahkik etmek
zere Yahudilere haber gnderdiler, dediler ki Biz buraya geleli bir aya yakn bir zaman oldu, hal
bir harb etmedik. Yarn hazr olun, Muhammed (S.A.) le beraber harbe girielim. Yahudiler
Kurey'in byle bir haberi zerine Yarn Cumartesidir. Btn dnya yansa biz bireye
bakmamakla beraber siz erafnzdan yirmi be kii verirseniz ittifakmz bakdir. bu rehineleri
vermediiniz takdirde siz gidip Muhammed (S.A.) in klc altnda biz kalacamzdan biz sizinle
ittifaktan yaz geeceiz diye cevap verdiler. Kurey Yahudilerin bu szlerini iitince Naim'in
szn tasdikle kalplerine halecan dt ve ric'ata karar verdiler. te tam o saatte yette beyan
olunduu vehile Allah-u Teal iddetli bir rzgr verdi ki o rzgr adrlarn ykt, tencere, tava ve
saire alt edevatlarn yerinden sprd, biroklarn krd, paralad ve heyecanamiz ve
dehetengiz grltlerle me'mur olduklar vazifeyi icraya balaynca mrikler ne yapacaklarn
ardlar. 4394
Onlarn bu hal-i perianlerinde Reslullah ashabna Kurey'in ahvalini tahkika kim gider
gelirse Cennet'te refikmdr dedi, defa bu sz tekrar ettii halde alk ve susuzluktan
kimsenin takati kalmad gibi gecenin karanl, souun deheti ve dmann havf hayeti
sebebiyle hibir kimse Ben gider, gelirim diyemedi. Reslullah ashaptan (Huzeyfe) Hazretlerini
ard. Tefsir-i Hzin'de beyan olunduu vehile Hz. Huzeyfe demitir ki Reslullah beni
ardnda benim yerimden kalkmaya vaktim yoktu, lkin Reslullah'a Buyur y Reslallah !
dedim ve hemen huzur-u risalete geldim. Reslullah bana Git y Huzeyfe ! Dmann ahvalini
tefti et, bana haber getir, lkin birey yapma dedi ve zerimi elleriyle svazlad ve du etti de
bende bir iktidar hasl oldu. Okumu ve yaym aldm, dman tarafna getim, hamamda gezer gibi
gezdim ve hibir ey sezdirmedim. Hatta Ebusfyan'n adrnn yaknma geldim, Ebusfyan'
grdm. Eer okumu atm olsam isabet ederdi, fakat Reslullah birey yapma demesine binaen
atmadm ve herkesi prtel kendi nefsiyle urayor ve hemen firar ediyorlar grdm. Geldim, bu
hali Reslullah'a haber verdim. Reslullah da gld.

126

Hz. Huzeyfe'nin beyan vehile mriklere arz olan umumi havf zerine hemen o gece
adrlarn ykarak Medine etrafndan ekilip gittiler. te Hendek vak'as da bu suretle hitam buldu
ve mrikler de muharebe etmeksizin makhur ve mnhezim olarak defolup gittiler.

&&&&&
Vcib Teal gazve-i Hendek'te mminlere vki olan nimetini beyandan sonra Medine-i
Mnevvere etrafnda dmanlarn ne suretle ve nerelerden geldiklerini tasvir etmek zere :

()






buyuruyor. 4395
[Ey mminler ! Zikredin sol zaman ki o zamanda dmanlarnzdan (Gatafan) kabilesi
sizin st tarafnzdan yani Medine'nin ark cihetinden geldiler, Kurey kabilesi sizin alt
tarafnzdan yani garp cihetinden geldiler, dnn ol zaman ki o zamanda sizin iddetle
korkunuzdan gzleriniz dna dnd ve doru bakmaktan bir tarafa meyletti, kalpleriniz
boazlarnza tkld ve o zamanda Allah'a trl trl /anlarla zannettiniz.] Halbuki zannnzm
bazs sahih ve baz ahar fasitti. nk; hlasnz mtefavittir. Baznzn ihls kuvvetli olduundan
Allah'a itimad ziyade olmasna binaen vaad olunan nusretin vukubulacan zan ve mideder ve
Allah Tealnn va'dinde hulf olmadn bilir ve baznzn ihls zayf olduu cihetle Vcib
Tealnn va'dini ifa edeceinde tereddd eder ve gngn zanlara zahib oluyordunuz. Bu yet-i
celile; Hendek vak'asnda Medine'yi dmanlarn muhasara etmek zere hcum ederek ehl-i
imann st ve alt cihetlerinden her taraflarn sarp dmana nispetle ehl-i slm'n adedi az olduu
gibi mhimmat- harbiyeleri dah zayf olduundan ehl-i slm'a arz olan korkunun gayet iddetli
olduunu tasvir etmitir. nk; insanlarn gzlerinin doru bakamayp dna dnmesi ve a
bakmas ztrabn son derecesini iktiza ettii gibi kalplerin boazlara kabarmas da tel ve
korkunun en nihayesine dellet eder. Zira kalbin boaza doru kabarp nefesi daraltmas; iddetli
korku sebebiyle insanlarn ierisine den titreme dolaysyla kalbi iip nefesini daraltmas dettir.
Binaenaleyh; insan o haldeyken sz sylemeye mecali olmaz. te byle birtakm ztrabat iinde
ehl-i imann her tarafn evham ihata ettiine iaret iin Cenab- Hak ehl-i imann gngn zanlara
dtklerini bu yetle beyan buyurmutur. yet her ne kadar Hendek vak'asn tasvir ediyorsa da
Hendek vak'asndan sonra ehl-i imana binlerce Hendek vak'asnn emsali vki olmu ve
cmlesinde ehl-i imann ztrab yetin tasviri vehile vuku bulmu ve bazsnda dman
muharebeyle mndefi' olmu ve bazsnda bilmuharebe defolup gitmi, ehl-i iman da erlerinden
kurtulmutur.

&&&&&
Vcib Teal Hendek gazasnn bidayesinde ehl-i slama arz 4396 olan ztrab beyandan
sonra bu ztrap ehl-i imana imtihan kabilinden olduunu beyan etmek zere :

()





buyuruyor.
[te o mahalde snand mminler ve iddetle sallanmakla sallandlar.]
Yani; o gnde ve o mahalde taraf- lhiden mminler mptel klndlar, imtihan muamelesi
olundular ve birok meakkata duar oldular. Hatta iddetle tahrik olundular ve zelzele gibi
alkandlar, yerlerinden rgandlar. nk; korkunun iddetinden ruhlar cesetlerinden kmaya
yakn bir hale geldi, itikadnda sabit olanlar, zayf ve mtezelzil olanlardan ayrldlar. nk; itikad
kavi olanlar sebat ve metanet gsterdiler ve zayf olanlar mtereddit bir halde bulundular ki
insanlarda bu hal her zaman mahede olunmaktadr. Zira; bir musibet geldiinde iman kav
127

olanlar metin ve zayf olanlar mtereddit bir vaziyet alr, hakl ve haksz hangi taraf galip olursa o
tarafa gemeye hazr bulunur ki bu hl almet-i nifaktr.

&&&&&
Vcib Teal mminlerin imtihan olunduklar zamanda mnafklardan bazlarnn ehl-i imana
yeis ve ftur vermek zere syledikleri baz szlerini beyanla mnafklar zemmetmek zere :

()


buyuruyor.
[Zikret habibim ! ol zaman ki o zamanda mnafklarla kalplerinde maraz olanlar
Allah-u Teal ve Resl bize vaad etmediler, ancak aldatacak bir gurur vaad ettiler
demekle vaad-i lhiye itimad etmediler.]
Yani; y Ekrem-er Rusl ! kret Allah'n nimetine ve zikret 4397 ol zaman ki o zamanda
mnafklarla mminlerden henz iman kuvvet bulmam ve kalpleri metanet kesbetmemi
bulunanlar dediler ki Allah-u Teal ve Resl bize btn dmanlarna zaferyab olacan ve bu
dinin etraf eknafta intiar edeceini vaad ediyorlard. Bu vaadleri olmad, ancak bizi aldatmaktan
ibaret oldu. Yoksa bu vaad esasl bir vaad deildir. te mnafklar bu gibi szlerle itimatszlk
gsterdiler.
u tafsilta nazaran bu yet bundan evvelki yetteki zunnu tafsil ve tefsirdir. Hzin'in
beyanna nazaran mnafklarn bu szlerinin sebebi; hendek kazarken (Selman- Faris) nin
hafriyatnda bir byk ta zuhr eder, ta kramadklarn Reslullah'a haber vermeleri zerine
Reslullah gelip klng alp birinci defada taa vurduunda bir para kopar ve tatan kan
kvlcmlar parlaynca Reslullah Subhnallah; (Hyare) ehrini ve (Medayin) de Acem
padiahlarnn beyaz kklerini grdm buyurdu. kinci vurduunda tan bir paras daha kopup
ayn ziya parlaynca Subhnallah; Kayser'in saraylarn grdm buyurdu. nc defa klng
vuruunda ta tamamen paralanr ve Reslullah Subhnallah; Yemen'de San'a'y grdm
buyurdu ve bunun her ne de mmetinin gaalip olup malik olacaklarn haber verdi. te o
zaman mnafklardan (Mu'teb b. Kueyr) ve (bn-i Sell) ve emsali Muhammed (S.A.) bizi
aldatacak ey haber veriyor. Halbuki biz kapmzn azna gelen dmana bamz kaldrp
bakamyoruz ve ne yapacamz ardmz bir zamanda Rum'un ve Faris'in fetholunacan
haber vermek gln bir ey ve bizi aldatmaktan ibarettir dediler.
te iman zayf olanlardan her vakit byle szler iitilir, amma iman kavi olup Allah'n kuvvet
ve kudretine itikad- tamla iman eden mmin her zaman Rabbinin ltfundan mitvar olduu cihetle
halini deitirmez, kalbi metin, kendi eci' olduundan tereddde dmez. u halde Cenab- Hak
bu yette u vak'aya iaret buyurmu ve mnafklarn szlerinden Resln ve mslmanlar
haberdar etmekle mnafklar ns arasnda rsv etmitir ki her zaman Mslmanlar bu gibi
mnafklarn szlerinden me'yus olmasnlar. 4398

&&&&&
Vcib Teal Hendek vak'asna ve orada bulunan mnafklarn szlerine iaretten sonra
mnafklarn mslmanlar ifal iin syledikleri szlerini beyan etmek zere :

128

buyuruyor.
[Zikret habibim ! ol zaman ki o zamanda mnafklardan bir taife dedi ki Ey ehl-i
Medine ! Sizin iin dmana mukavemet ihtimali yoktur. Zira; onlar ok, siz azsnz, onlar
kuvvetli, siz zayfsnz. Binaenaleyh; dnn hanelerinize, rahat edin evlerinizde. Bouna
bekleyip nefsinizi heder etmeyin. Evinizde oturursanz dmann errinden mahfuz
kalrsnz. Mnafklar byle demekle ehl-i iman ifale altlar.] te eh'l-i imann zaafa yz
tuttuu zamanda kalplerine zaaf verecek, sz sylemek mnafklardan kalma eski bir dettir ki her
zamann mnafk o deti mhim bir silh olarak kullanrlar ve birok zamanlarda dah maksad
olan mefsedete vasl olurlar. nk; lem hibir zaman mslih ve mritten hal kalmamtr.
Binaenaleyh; her millet arasnda mmin, mnafk, muslih ve mfsit mevcuttur.
Amalika'dan (Yesrib) isminde bir kimse .Medine'de oka eletiinden Medine'ye Yesrip
denilmise de Reslullah Medine'yi terifinden sonra Medine'nin ismine Tayyibe denmitir.
Binaenaleyh; zaman icab baz beldenin ismini deitirmekte bir beis yoktur. nk; Reslullah'tan
vuku bulan bireyde bizim iin tereddd etmek caiz deildir.

( ) sizin iin dmana mukavemete takat ve

karar yok, hemen firar edin demektir. ( )dnn demektir. Bundan maksatlar; Beyzv
Y e s r i p ; Medine'nin ismidir.

ve Nisbr'nin beyanlar vehile Evlerinize dnn demektir. Yahut Muhammed (S.A.)in dini
zerine ikametiniz mmkn deildir. Dnn dininden, irki kabul edin ki dmanlarn errinden
kurullasnz demektir. Yahut Asakir-i slmiye iinden asakir-i mrik iine dnn, banz
selmet bulsun demektir. Herhangi maksat zere sylemi olsalar esas szlerinden garazlar ehli slm ifal etmek ve kuvvetlerini zaafa uratmaktr.

&&&&&
Vcib Teal mnafklarn bu szlerini beyandan sonra bu gibi szlerin te'siriyle imannda zaaf
olanlarn evlerine dnmek zere Reslullah'tan izin istediklerini beyan sadedinde :

()



buyuruyor.
[Onlardan bir frka Reslullah'tan istizan ederler ve i'tizar ederek derler ki Bizim
evlerimiz aktr, ehl lyalimizi besleyecek kimse yoktur. u halde bize izin ver gidelim,
evlerimizi muhafaza edelim. Halbuki onlarn haneleri mahfuzdur, ak deildir. Ve lkin
onlar bu istzanlaryla murad etmezler, ill muharebeden kamak murad ederler.]
Binaenaleyh; Cenab- Hak bu yette onlar tekzib etmitir.
Yani; mnafklardan bir taife ehl-i imandan zayf olanlara Sizin iin dmana mukavemet
ihtimali kalmad. Zira; Muhammed (S.A.) ve ashab herhalde dmanlarnn elinde helak
olacaklardr. u halde siz Muhammed (S.A.) in dininden dnn ve hanelerinize ric'at edin ki,
dmannzn tasallutundan kurtulasnz demeleri zerine mminlerden henz imanlar
kararlamam olan bir frka tereddde derek Reslullah'tan istizan ettiler ve evlerinin perian,
ailelerinin akta olduundan bahseylediler. Bundan maksatlar ise harpten firar etmek olduunu
Cenab- Hak beyanla szlerinin yalan olduunu meydana koydu.
te zamanmzda dmanla muharebe olurken dman karsna gitmemek iin birtakm
hiyel desaisle, yalan szler sylemekle ve kendine hastalk isnad ederek iftira ile askerlikten firar
edenlerin zaaf- iman sahibi olduklar bu yetle sabittir. nk; 4400 imannda kuvvet olan kimse
bu gibi eylere tenezzl etmez ve dman karsna merte kmaktan ekinmez. Zira; Allah'a
itimad- tamm vardr ve sevabn da itikad ettiinden seve seve gider.

129

()

[Eer mnafklar zerine Medine'nin ve hanelerinin etrafndan girilmi olsa da sonra
ehl-i slmla muharebeye dair onlardan bir fitne istenilse derhal onlar o fitneyi verirler ve
fitne ika'mdan ekinmezler. Hatta onlar o fitneyi icra etmekte durmazlar, ill az bir zamanda
dururlar.]
Yani; mrikler tarafndan Medine'nin etrafndan onlar zerine girilmi olsa da sonra onlardan
irtidad edip irki kabul ederek ehl-i imanla muharebeye dair bir fitne istenilmi olsayd derhal
kabulle fitneyi verirlerdi ve icrasnda meksetmezler, ill az bir zaman meksederlerdi.
Nimetullah Efendi bu yeti yle tefsir ediyor : Medine'nin etraf kalelerle kapal olsa bunlar
zerine Medine'nin etrafndan ve civarndan girmi olsalar. Yani Medine'ye giremeseler de
etrafnda kalsalar ve cemi-i cihattan kalelerle muhafaza olup dman etrafta kalp Medine'ye
giremeyeceklerine emniyet hasl olduktan sonra mminler arasna fitne koymak ve
hezimetlerinden bahis, firara tevik ve imandan irtidad etmek gibi mminlere ftur ve zaaf verecek
eyleri dmanlar bunlardan isteseler bu mnafklar derhal istedikleri fitneyi istenildii vehzere
eda ederler ve o fitneyi icrada durmazlar, hemen ancak az bir zaman dururlard. Yani; Bunlarn bu
fitneyi ortaya atmalar mminlerin zayf grld zamana mnhasr deildir, belki ehl-i iman galip
olsalar dah bu misilli fitnelerin ika'na almaktan geri durmazlar demektir. Geri Nimetullah
Efendi'nin bu tevcihi bizim yanmzda bulunan baka tefsirlerde grlememise de zamanmz
mnafklarna ve bilmum mnafklar zemme bu man daha mnasiptir. Yani Bilmum
mnafklar frsat hi fevtetmezler, elbette Mslmanlar aleyhinde bulunurlar demektir ki vaka
mutabk olan da budur. 4401

&&&&&
Vcib Teal metanet-i kalbe malik olmayanlarn hallerini beyandan sonra onlarn evvelden
ahid verdiklerini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Zat- ulhiyetime yemin ederim ki bundan
dnmeyeceklerine dair Allah'a ahid vermilerdi.]

evvel

onlar

dmana

arka

()


[Halbuki Allah'n ahdinden hirette sul olunacaktr.]
Yani; mevki-i harpten mnafklarn ifaltna aldanp da hanelerine avdet etmek zere istizan
edenler Hendek gazasndan evvel Uhud vak'asnda vki olan hatalarna nedamet ederek
dmandan yzlerini evirmeyeceklerine dair Allah'a ahdetmilerdi. Halbuki Allah'n ahdi ifa olunup
olunmadna dair hirette sul vardr.
Tefsir-i Hzin'de beyan olunduuna nazaran Reslullah'tan istizan edenler Araptan (Ben
Haris) ve (Ben Seleme) kabileleridir. Bunlarn Uhud vak'asnda cebanet gstermelerinden baz
mazarrat grlmesine binaen nedamet ederek Allah'a yeminle bundan sonra bulunduklar
muharebede dmana asla arka dnmeyeceklerine ahdetmilerdi. Hendek vak'asnda
Reslullah'tan istizan etmekle ahidlerini nakzettiklerinden Cenab- Hak zemmetmekle beraber
ahdin nakzndan sul olunacaklarn dahi beyan etmitir. Binaenaleyh; ehl-i iman Kur'an'a imanla

130

cemi' ahkmn eda etmeye ahdetmi olduklarndan ahkm- Kur'an'dan her hangisini eda
etmekten nkl ederlerse o hususta ahd-i lhiyi nakzetmi olduklarndan mes'l olacaklarna bu
yet dellet eder. nk; yetin frka-i ahiresi bir kaide-i klliye olduu cihetle btn ahidlerin

(
)

mes'l olduuna dellet eder. Frka-i ahire

4402 demektir. Mesel
dmanla mcahede ahkm- Kur'an'dan mmin iin ahd-i lhide dahildir. Mcahedeye muktedir
olan bir kimse bil-zr nkl ederse mes'l olur ve takriri yledir : Mcahede ahd-i lhidir her
ahd-i lh mes'ldr. Binaenalyeh; mcahede mes'ldr. Yani fa edilip edilmediinde sul var
demektir.

&&&&&
Vcib Teal zaaf- kalbe malik olan kimselerin muharebeden firar iin isti'zan ettiklerini
beyandan sonra firarn ecele faydas olmadn beyan etmek zere :

()
buyuruyor.
[Habibim ! Sen istizan edenlere de ki Eer siz lmden veyahut katilden firar
ederseniz firarnz elbette size menfaat vermez. Hal byle olunca firar ettiiniz takdirde siz
yaayamaz, ancak az bir mddet yaarsnz ki ecel-i muayyeniniz gelince elbette vefat
edersiniz.]
Yani; y Ekrem-er Rusl ! Harpten avdet etmek zere senden istizan edenlere sen de ki
Eer eceliniz gelmise sizin iin firarnz asla menfaat vermez ve eer eceliniz gelmemise
harpte bulunmakla vefat etmezsiniz. Binaenaleyh; lmden veya katilden firar elbette size menfaat
vermez ve firar ettiiniz takdirde yaayamaz ancak az. bir zaman yaarsnz ki ecel-i muayyeniniz
gelinceye kadar dnya ile intifa' edersiniz. nk; her ahs iin lm muhakkaktr, ancak lmek
iin iki tarik vardr. B i r i n c i s i : Bir kazaya uramakszn ecel-i mev'duyla lmektir. k i n c i s i :
Gark olmakla veya yanmakla, damdan dmekle, klla veya kurunla veyahut v.s. bir afat veya
kaza ile lmektir. yette her iki tarika iaret olunduu vehile ecel-i muayyeniyle lmek
mukadderse zamanndan bir dakika bile taahhur etmeden lr. Kezalik bir kaza ile lmek
mukadderse o kazann vukuuna irade-i 4403 lhiye taallk ettii dakikadan velev bir saniye olsun
takaddm ve taahhur mmkn olamaz. u halde hibir zamanda hibir kimse iin ecelden firarn
faydas olmayacan Cenab- Hak bu yetle suret-i kafiyede beyan etmitir. Binaenaleyh; ecel
birdir. Ecelsiz kimse lmez ve ecelden firar etmek de fayda vermez. u halde muharebede sebat
etmek lzm olduu gibi herkesin btn mrnde ecelini unutmayp onun tedarikiyle megul
olmas lzmdr.
Vcib Teal firarn ecele faydas olmadn beyandan sonra firarn menfaati olmadn tafsil
etmek zere :

buyuruyor.
[Habibim ! Sen firar edeceklerden sul et, de ki Eer Allah-u Teal size bel ve
musibet gibi bir ktlk nurad ederse Allah'n gazabndan sizi kim muhafaza eder veyahut
eer Allah-u Teal size ltf u ihsan gibi bir iyilik murad ederse kim mani olabilir?]

131









[Ve onlar kendileri iin muavenet edecek bir dost ve efaat edecek bir yardmc
bulamazlar.]
Yani; habibim ! Muharebeden firar etmek iin istizan edenlere sen de ki Eer Allah-u Teal
size katlolunmak, esir gitmek, kaht u gal ve mihnet ve bel gibi bir musibetin isabetini murad
ederse Allah'n bu gibi gazaplarndan sizi muhafaza edecek kimdir ve sizi intikam- lhiden
kurtarmak kimin haddidir? Ve eer Allah-u Teal size ok mr vermek ve shhat- beden, afiyet ve
her beldan selmet gibi bir ihsan murad ederse onun ihsanna kim mani olabilir? Elbette kimse
mani olamaz. Binaenaleyh; herkesin hereyi Allah'tan beklemesi lzmdr. Zira; Allah'n iradesine
bir hail yoktur. u halde harpten firar iin birtakm hiyel desais dnenler 4404 ve i'tizar edenler
kendi nefislerine menfaat verecek bir dost ve onlardan zarar defedecek bir yardmc da
bulamazlar. u halde onlarn, Cenab- Hakkn himayesine iltica ederek muharebeye devam
etmeleri ve hile dnmemeleri elzemdir.

&&&&&
Vcib Teal kahrndan hibir ferdin kurtulamayacan beyandan sonra istizan eden zuafay
ifal edenleri tehdidetmek zere :

buyuruyor.
[Allah-u Teal, sizden Reslullah'a muavenetten halk menedenleri ve ehl-i Medine'den
kardelerine Gelin bizim yanmza, gitmeyin Muhammed (S.A.) in yanma. Zira; Muhammed
(S.A.) ve ashab helak olacaklarndan onlarn maiyetinde sizin helak olmanzda fayda
yoktur diyenleri bilir.]

( )



[Ve onlar harbe gelmezler, ill sizin zerinize keml-i buhllerinden az kimseler gelir.]
Zira; Mslmanlara iyilik olmasna iddet-i buhulleri muavenetlerine mani olduundan harbe
gelmez, onlardan ancak az kimseler riya iin gelir, azck bir mddet bulunur, bir hileyle firar
ederler.
Fahri Rzi'nin beyanna nazaran halk Reslullah'a nusretten menedenlerin kimler olduunda
iki ihtimal vardr : B i r i n c i s i : Mnafklardr. Zira; mnafklar ensar- kirama Muhammed (S.A.)
iin nefsinizi mehlekeye atmayn. Onu Kurey nasl olsa ashabyla beraber helak edecek. u
halde siz bizim yanmza gelin, terkedin onu derlerdi ve onlardan muharebeye hazr olanlar da
gayet az olurdu. nk; onlar mminlerin zaferyab olmalarna iddetle buhleder, asla raz
olmazlard ve keml-i hasetlerine 4405 binaen ashab- Reslullah' birtakm hiyel desaisle
menetmeye alrlard. k i n c i s i : Yahdilerdir. nk; bilmum Yahudiler ehl-i Medine'ye
Terkedin Muhammed (S.A.) i, gelin bizim yanmza, zira; Kurey onu nasl olsa katledecek, siz
yalnz kalacaksnz ve onlarla aranz bozulacak. Binaenaleyh; birok zarar greceksiniz derlerdi.
Allah-u Teal bunlar bildiinden bu yetle Reslullah'a muhalefet edenleri tehdid etmi ve onlar
her ne kadar gizli ifalta alrlarsa da Allah-u Teal onlar alen rezil ve rsv etmekle
ilyevmilkyam s-u namlar insanlar arasnda kalmtr.
M u a v v i k y n Beyzv'nin beyan vehile te'hir ediciler demektir. Yani Reslullah'a
muaveneti te'hir edenleri Allah-u Teal bilir ve icabna gre ceza verir demektir. E i h h a ; sahih
lfznn cem'idir. a h i h ; gayet bahil demektir. Yani Onlarn harbe gelmedikleri ve gelecekleri
132

menettikleri; Reslullah'a nusrete gayet bahil olduklarndan demektir. nk; onlar ehl-i slama
muavenete buhulle yardm etmedikleri gibi nafakada dah buhleder, mallaryla da muavenet
etmezlerdi. Binaenaleyh ehl-i slmn zaferyab olmasn asla arzu etmediklerinden Cenab- Hak bu
yette

( ) yani gayet bahil olmalaryla zemmetmitir.

&&&&&

Vcib Teal mnafklarn gayet bahil olduklarn beyandan sonra buhullerinin sebebi
cebanetleri olduunu beyan etmek zere:

buyuruyor.
[Harp emmareleriyle mnafklara korku geldiinde habibim ! Sen onlar gzlerinin ii
dna dner olduu halde sana nazar ederler grrsn ki keenne lm kendisini ihata
etmi bir kimse gibi gzlerinin ak karasn brm ve havf hayet kendilerini sarm
ztrab- elim iinde olurlar.] 4406

[Onlar bu hl zere korktuktan sonra o korku kendilerinden zail olduunda keskin

lisanlar size musallat olurlar. nk; hayr zere gayet Dahillerdir.]

[te u evsaf- mezmumeyle muttasl olanlar hakikatta iman etmediler. Binaenaleyh;

Allah-u Teal onlarn amellerini iptal etti.]

()


[Halbuki bunlarn amellerini iptal etmek Allah-u Teal zerine gayet kolay oldu.]
Yani; y Ekrem-er Rusl ! Dmanla muharebe kaplar alp mnafklara harp korkusu
geldiinde sen onlar keml-i ztrap ve hayetlerinden gzlerinin ii dna km ve karas
beyazna karm grrsn ki keenne mevt her tarafn ihata etmi muhtazar haline gelmi
yerinden kmldamaz bir cenaze gibi olurlar. Bundan sonra dmann inhizamyla o korku gidince
onlar keskin bir lisanla size gelir emval-i ganimet zere kanatlarn aar, size musallat olurlar ki
emval-i ganimetten taksim isterler ve sizden ziyade mstehak olduklarn byk sadalar ve
grltlerle iddia ederler, kendilerinin cesaret ve ecaatndan, fedakrlklarndan, sizin
kusurunuzdan bahsetmekten utanmazlar. Bu ef'le cr'etlerinin sebebi; hayra buhl ve mala
keml-i hrs ve tama'larndan emval-i ganimetin kendilerinden bakasna gitmesini istememeleridir.
te u evsaf haiz olanlar iman etmediler. Geri zahirde iman etmi gibi grnrlerse de hakikatta
onlarda ihls zere iman yoktur. nk; imanlar zahirde canlarn ve mallarn kurtarmak iin bir
hileden ibarettir. Binaenaleyh; Allah-u Teal onlarn amellerini iptal etti. Zira; Allah-u Teal zerine

133

bu misilli hile edenlerin 4407 amellerini iptal etmek gayet kolaydr. nk; maksatlar fasittir, fesat
zerine bina klman amelin de fasit ve zayi olacanda phe yoktur.

(




) keskin lisanlaryla size ok sz sylerler demektir.

nk; Beyzv'nin ve Nisbr'nin beyanlar vehile s e l k ; eliyle daya ve diliyle sz

bastedip demek ve ok yaymaktr ki herhalde eza mansn mutazammndr. Mnafklar harp
zaman en korkak bir kavim olduklar halde harp bitip korku zail olduunda emval-i ganimet almak
iin en cesur bir kavim gibi meydana kar, sze balar ve ehl-i imana lisanlaryla eza eder ve
iddetli lisan kullanrlar. Hatta Biz olmam olsaydk muzaffer olamazdnz. Bizim sayemizde
mansur oldunuz. Binaenaleyh, emval-i ganimetten bize ok vermelisiniz gibi uzun szler sylerler
ve grltler yaparlar. H a y r ; mala, a'ml-i salihaya, din-i kmileye ve gzel szlere amildir. u
halde mnafklar bunlarn cmlesine iddetle bahillerdir ve her zamann mnafklarnn halleri de
byledir. Zamanmzda Anadolu'nun bir ksmn dman igal edip ahali hereyden mahrum
dmann aya altnda ezildii ve vatanperverlerin kelleleri koltuklarnda can feda ederek
altklar zaman urada burada nefsini muhafazayla naz nimet iinde ses karmayp
saklananlar ve mcahitler aleyhine sz sarfedip sp sayanlar Anadolu'da dman tamamyla
imha edilip muzafferiyet kazanldktan sonra sahte naralarla muzafferiyeti kendilerine mal ederek
en ziyade fedakran- millet ssn takndlar, ileri getiler ve bihakkn fedakrlar geride
braktklar gibi birtakm mnafka hareketleriyle onlar itham etmekten bile ekinmediler.
Binaenaleyh bu yette beyan olunan evsaf; yalnz asr- saadet mnafklarna mahsus olmayp
belki her zamann mnafklarnn halleri de byledir.
Bu yet; be hkm havidir : B i r i n c i s i : Korku zaman mnafklarn lm emmareleri her
tarafn ihata eden meyyit-i muhtazar gibi olduklardr. k i n c i s i : Korku gidince btn zaferi
kendilerine mal ederek keskin szle ehl-i imana musallat olduklardr. n c s : Bunlarn
hakikatta mmin olmadklardr. D r d n c s : manlar olmayp 4408 niyetlerinin fesadna
binaen Allah-u Teal onlarn amellerini iptal ettiidir. B e i n c i s i : Onlarn amellerini iptal etmek
Allah-u Teal zerine kolay olduudur.

&&&&&
Vcib Teal mnafklarn cebanetlerini, cinayetlerini ve hakikatta mmin olmadklarn
beyandan sonra korkularnn iddetini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Mnafklar mriklerin cemaatn Medine etrafndan gitmediler zannederler ve eer
ahzap gelir harbe giriirse onlar arzu ederler ki kendileri A'rab iinde bedevi bulunsalar,
gelip gidenlerden sizin haberinizi sul etseler memnun olurlar ve byle olmasn isterler.]

()

[Eer mnafklar sizin iinizde bulunmu olsalard onlar mukatele etmezler, ill
onlardan riya iin az kimseler mukatele ederlerdi.]
Yani; mnafklar ehl-i imana keml-i buz u adavetlerinden Kurey ve Gatafan kabilelerinden
ve Yehd'dan itim' etmi olan cemaat (Hendek) vak'asnda Medine civarndan gitmediler
zannederler ve gittiklerini istemezlerdi ve o cemaat gittikleri surette tekrar gelmelerini ve
kendilerinin Bdiye'de A'rab iinde bulunup gelip gidenden sizin halinizi, haberlerinizi sul etmesini
ve sizin inhizamnza dair haberlerinizi iitmesini isterler, eer mnafklarn arzular vehzere
134

cemat- merkume tekrar gelmi olsalar da onlar da sizin iinizde farzolunsalar mukateleye itirak
etmez, 4409 ill onlardan az kimseler itirak ederlerdi, onlarn itiraki de zahirde her trl
ihtimlta kar bir nmayi ve grnmek iindir, yoksa rza-y Bari'yi tahsil iin ihls zere itirak
deildir. Belki emval-i ganimete ve saireye itirak etmek ve Mslmanlar galip olduklar surette
biz de sizinle beraberiz demek iindir. nk; btn muharebeye itirak etmemekte nifaklar
meydana kaca cihetle ehl-i iman tarafndan zarar grmeleri muhtemeldir.

&&&&&
Vcip Teal mnafklarn hallerini beyandan sonra Reslnde iktidaya ayan haslet-i hamide
olduunu beyan etmek zere :

()


buyuruyor.
[Zat- ulhiyetime yemin ederim ki sizin iin iktidaya ayan Allah'n Reslnde
muhakkak haslet-i hamide ve ahlk- hasene vardr ki o haslet Allah'n sevabn mid edip
rzay- lhiyi tahsile sa'yile yevm-i hirete iman ve Allah' ok zikreden kimseler iindir.]
Yani; zatma yemin ederim ki muhakkak sizin iin Allah'n Reslnde haslet-i hasene vardr, o
haslete iktidanz lzmdr, o haslet; Allah'n sevabn mid eden, hiretten korkan ve Allah' ok
zikreden kimselere mahsustur. nk; Allah'n sevabn mid etmeyen, yevm-i hirete iman
olmayan ve Allah' zikretmek hatrna gelmeyen kimseler Reslullah'a iktida etmediklerinden intifa'
edemeyeceklerine binaen Reslullah'n det-i hasenesiyle intifa' bunlara tahsis olunmutur.
Reslullah'n beeriyete menfaat olarak iktida olunacak hasletleri saylmaz ve tkenmez derecede

()

oksa da Beyzv'nin beyanna nazaran bu yette

ile muradn, Reslullah'vn harpte
sebat ve mihan meakkata sabr u tahamml etmesidir. nk; bundan evvelki yet umur-u
harpte 4410 Reslullah'a itirak etmek istemeyen mnafklar zem hakknda olmas bu yette

)ile muradn harpte sebat olduuna dellet eder. Zira; Reslullah'n Uhud gazasnda mbarek
dii ehit oldu, yza yaraland, amcas Hz. Hamza ehit oldu, yle dehetli vak'alar ve iddetli
mesaip zuhr etti ki bunlarn cmlesine gs gerdi ve halini asla deitirmedii gibi hibir
kimseye ikyette dahi bulunmad. Ve azm metanetine asla halel getirmedi, belki o halde bile
kavminin slahna du etti. te Cenab- Hak mmetine bu hasletlerle Reslne iktiday tavsiyeyle
behemehal iktidann lzumunu beyan etti ve bu vesileyle mmetinin necat Reslne iktida
etmekte olduunu bildirdi. Binaenaleyh; insanlar iin en mhim vazife; Reslullah'n snnetine
ittib' etmekle sebeb-i necatlarna tevessl etmek ve bu vesileyle merhamet-i lhiyeye mazhar
olmaktr.

&&&&&
Vcib Teal mnafklarn hallerini beyandan sonra mminlerin hallerini beyan etmek zere :

()

135

buyuruyor.
[Vakta ki mminler Medine etrafn ahzabn ihata ettiini grdler ve dediler ki te u
ahzabn gelmesi Allah'n ve Reslnn bize vaad ettikleri eydir, Allah-u Teal ve Resl
va'dinde sadk oldular. nk; haber verdikleri gibi vukuat meydana geldi demekle
imanlarn takviye ettiler. Zira; u grdkleri halleri onlara ziyade etmedi, ill imanlarn,
Allah'a ve Reslne inkyatlarn ziyade etti.]
Yani; Reslullah'n haslet-i hamidesinin mminlerde yapm olduu te'sirin neticesi olarak
ehl-i irkin cemaatlarn Medine'nin etrafn kuatm grnce mminler dediler ki u bizim 4411
grdmz ey Allah'n ve Reslnn bize vaad ettii nusretin ve env'- ganaimle fevz felahn
zamandr, bize gelen ahkmn cmlesinde Allah-u Teal ve Resl sadklardr. Mminlerin
keml-i metanet ve i'l-y kelimetullah ile devamlar sebebiyle u grdkleri eyler onlara ziyade
etmedi, ill onlarn imanlarn ve inkyatlarn ziyade etti.
Tefsir-i Hzin'de beyan olunduu vehile mminlerin u tasdikleri yalnz Hendek vak'asna
iaret deildir. nk; mminler Allah'n ve Reslnn sdkn bu vak'adan evvel de bildiklerinden
bu szleri cemi-i vekayia ve ahkma iarettir. nk; Nimetullah Efendi'nin ve Beyzv'nin
beyanlar vehile bu vak'adan evvel Reslullah Ahzabn itimayla sizin zerinize emir mtet
olur, fakat akbet sizin menfaatnza onlarn mazarratlarnadr diyordu. Dier bir hadisinde
Reslullah Ahzap ya dokuzuncu veya onuncu geceden sonra size gelirler buyurdu.
Reslullah'tan iittikleri gibi vak'a zuhr edince ashab- kiram Allah-u Teal ve Resl sadktr
dediler. Mminlerin bu szleri mnafklarn Allah-u Teal ve Resl bize gurur vaad ettiler
dedikleri szlerine mukaabildir. u kadar ki bu szleriyle mminler imanlarn takviye ve mnafklar
da imanlar olmadn izhar ettiler.

&&&&&
Vcib Teal mminlerin Hendek vak'asnda ve sair vak'alarda grm olduklar eylerin
imanlarn ziyade ettiini beyandan sonra ehl-i imann ahdlerini ifa ettiklerini beyan etmek zere :

buyuruyor.
['l-y din iin sa'yeden mminlerden birok recller vardr ki Allah'la ahdettikleri
eyleri ifa etmekle sadakat ettiler.] Zira; Allah'a kar verdikleri ahid ve nezirlerini ifada kusur
etmediler ve her yerde Reslullah'la beraber sebat ederek taraf- risaletten kendilerine tayin
olunan mahalde saff- ktalde dmana kar gs gerdiler ve ferman- risalete inkyad ettiler.
4412

[u mezy-y lyeyi cami olan mminlerden bazlar ecelini kaza edip ehit oluncaya
kadar alt ve erbet-i ehadeti iti, Rabbisinin rzasna kavutu, bazlar da mertebe-i
ehadete intizar ettiler lkin mukateleden selmetle kt, ikinci bir muharebenin vukuuna
intizar etti.]

()

[Ve ahidlerinden hibir ey velev azck bir tebdille dahi tebdil etmediler.]
Yani; din-i lhinin ann i'l iin azmeden ehl-i imandan birok ahdinde sebat eden bahadr
ve ecaat- kmile sahibi erkekler vardr ki onlardan (Hamza), (Mus'ab b. Umeyr) ve (Enes b.

136

Nadr) ( R.A.) gibi nezirlerini ve ecellerini kaza edinceye kadar sa'yedenler oldu. Binaenaleyh; a'dy dinle mukateleden dnmeyeceklerine dair verdikleri ahidlerinde sebat ettiler, mminlerden
bazlar (Osman), (Talha) v.s. gibi zevat da mukateleye devamla mertebe-i ehadete intizar ettiler,
bunlar keml-i metanet ve sebat ve imanlarnda ihlslarna binaen grdkleri meakkata ramen
ahidlerinden hibir ey tebdil etmediler. Binaenaleyh; galip olduklarnda ahidlerinde nasl sebat
ettilerse malp olduklarnda dah ayn sebat gsterdiler.
N a h b ; Beyzv'nin beyan vehile nezir mansnaysa da bu makamda mevt mansnda
msta'meldir. nk; ziruh olan mahlk iin ecelini ifa etmek vcibolan nezir gibi lzm
olduundan Nahbini, yani nezrini kaza etti demek Mevtini kaza etti demektir. Cenab- Hak bu
yette Reslullah'n ashabn ve onlarn isrine ittib' eden bilcmle ehl-i iman sena ettii gibi
mnafklarn sebatszlkla mttehem olduklarna da ta'riz etmitir.

&&&&&
Vcib Teal mminlerin ve mnafklarn hallerini beyandan sonra onlarn herbirinin mstehak
olduklar neticeyi beyan etmek zere : 4413

buyuruyor.
[Ehl-i iman ahidlerinde sebat, mnafklar da ahidlerini nakzettiler ki Allah-u Teal
sadklara sdklar sebebiyle hsn- ceza vere ve mnafklara da nifaklar sebebiyle dilerse
azab ede veyahut onlar zerine tevbe tevfik etmekle tevbelerini kabul ede.]

()




[Zira Allah-u Teal tevbe edenlerin tevbelerini kabulle mafiret ve gnahlarn afla
merhamet eder.]
Yani; sadklar; ahidlerini vefa ve nezirlerini kaza ile sadakat ettiklerinden sadakatlarna
mnasip bir ceza ile Allah'n cezalandrmas iin, mnafklarn da nifaklar sebebiyle ahidlerini
nakzettiklerinden nakz- ahde mnasip bir ceza ile cezalandrmak ve dilerse ta'zip yahut tevbe
ederlerse tevbelerini kabul etmek iin mminler ahidlerinde sebat ve mnafklar da ahidlerini
nakzla tebdil ve tayir ettiler. Zira; Allah-u Teal tevbeye muvaffak olanlarn gnahlarn setredici
ve tevbelerini kabulle onlara merhamet buyurucudur.
Tefsir-i Taber'de beyan olunduuna nazaran bu yetin Bedir vak'asnda mriklerle mukatele
etmek zere ahdedip sebat eden ehl-i iman hakknda nazil olduu mervidir.
Hulsa; mminlerden birtakm kimseler olup onlar Allah'la ahidlerinde sebat ettikleri, onlardan
bazlar mertebe-i ehadet ihraz edip mevtini kaza edinceye kadar i'l-y kelimetullah iin
altklar, bazlar da mertebe-i ehadeti ihraz etmeye intizar ederek dmanla mcahedeye
devam ettikleri, ahidlerinden hibir ey feda etmedikleri gibi hallerini asla tebdil eylemedikleri,
mnafklar ise bunlarn aksine olduu, mminlerle mnafklarn bu hallerindeki hikmet; Allah-u
Teal'nn sadklar, sdklar sebebiyle hsn- cezayla mcazat ve nifaklar sebebiyle ta'zip
veyahut 4414 tevbe ederlerse onlar zere tevbelerini kabul etmek olduu bu yetten mstefad
olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal mminlerin ahidlerinde sebatlarn beyandan sonra kfirleri reddettiini beyan
etmek zere :

137

buyuruyor.
[Allah-u Teal kfirleri iddet-i gayzlaryla beraber ehl-i iman zerinden reddetti.
Binaenaleyh; kfirler mid ettikleri zafere ve mminler zerine galebe gibi kendilerince bir
hayra nail olamadlar.]

[Allah-u Teal mminler tarafndan kfirlerle ktale kfidir.] Binaenaleyh Hendek
gazasnda melekler ve rzgrla kfirleri tardettiinden mminlerin ktaline hacet messettirmedi.

()


[Zira Allah-u Teal; istediini icada kaadir ve bilmum dmanlarna galiptir.]
Yani; Allah-u Teal ol kimselerin kahr u galebelerini mminler zerinden reddetti ki onlar
Kurey, Gatafan ve Yehd'dan mrekkep on bini mtecaviz kfirlerdi, mminlere iddetli
gazaplaryla beraber keml-i cesaretle Medine etrafna gelerek ehl-i iman tazyike balamlard.
Onlarn okluklar, kuvvetleri ve ehl-i imana iddet-i adavetleriyle beraber Cenab- Hak onlar
melekler ve iddetli rzgrla tardetti. Binaenaleyh; onlar haib hsir olarak dndler ve mid
ettikleri eylerden kendilerince hibir hayra nail olamadlar. nk; Allah-u Teal mminlerin
onlarla 4415 ktaline kfi imdad ettiinden mminlerden hibir kimsenin onlarla mukatelesine
ihtiya messettirmeden cmlesini defetti. Zira; Allah-u Teal zatnda kuvvet sahibi, dostlarna
kuvvet verir, herkese gaaliptir ve sevdii kullarna muavenet eder.

&&&&&
Vcib Teal Hendek vak'asnda rsv olarak mrikleri memleketlerine reddettiini beyandan
sonra mriklere muavenet eden Ben Kureyza Yahudilerinin ihlkini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Allah-u Teal ehl-i kitaptan mriklere zahir olup muavenet eden kimseleri muhkem
kalelerinden indirdi.]

[Ve onlarn kalplerine korku koydu.]

()





[Onlardan erkek frkasn siz katledersiniz, kadnlar ve ocuklar frkasn siz esir
edersiniz.]

[Ve Allah-u Teal sizi onlarn arazilerine, memleketlerine ve mallarna varis kld.]

138

[Ve Allah-u Teal sizi bir arza varis klar ki siz o arza asla ayak basmadnz.] 4416

()



[Halbuki Allah-u Teal her eye kaadirdir, kudretine delil olarak bunlarn cmlesini size
verir ve dmanlarnz ihlk eder.]
Yani; Allah-u Teal mriklerin ktallerine kifayet ettikten sonra mriklerin muavinleri olan
Yahudilerin menetlerine kifayet iin onlar cesm kalelerinden aa indirdi, kalplerine korku koydu
ve onlardan harbe muktedir olan erkekleri siz katleder, kadn ve ocuklarn esir edersiniz ve Allahu Teal onlarn balarn, bahelerini, tarlalarn, evlerini ve mallarn size verir, onlara sizi varis
klar ve sizi bir arza daha varis klar ki o arz asla grmediniz ve ayak basmadnz. Zira Allah-u
Teal hereye kaadirdir.
Bu yet; Medine civarnda Yehd'dan mriklere muavenet eden (Ben Kureyza) gazasn
tasvir eder. Beyzv, Hzin, Taber ve Medarik'in beyanlarna nazaran gazann tafsilt yledir :
Hendek vak'asnda mrikler mnhezim olarak ric'at edince asakir-i slmiyeyle beraber
Reslullah Medine-i Mnevvere'ye gelip herkes elbiselerini deimek ve toz topraklarn silmek
zereyken Cibril-i Emin geldi. Y Reslallah ! Siz silhnd kardnz, lkin melekler henz
silhlarn karmadlar. Binaenaleyh; Allah-u Teal Kureyza kabilesine seferini emretti deyince
Reslullah hemen elbisesini giyindi iten ve itaat eden ikindi namazn Ben Kureyza kalesi
nnde klsn diyerek dellla nida ettirdi. Reslullah sanca Hz. Ali'ye verdi ve emr-i risalete
imtisalen asakir-i slmiye tecemmu' ederek ikindi namazn Ben Kureyza kalesinin etrafnda
kldlar ve kalelerini yirmi be gn muhasaradan sonra Yahudiler teslime mecbur oldular.
Reslullah kimin hkmne raz olacaklarn sul etti. Onlar da (Sa'd b. Muaz) Hazretlerinin
hkmne raz oldular. (Sa'd) Hazretleri rahatszlna binaen Medine'de kalmt. Medine'den
getirildi ve (Sa'd) Hazretleri kendinin hkmne raz olup olmayacaklarn tarafeynden sul etti.
Tarafeyn raz olduklarn syleyince Sa'd Mukatele eden ricalin katilleri ve kadnlarla ocuklarn
esir olmalaryla hkmetti. Bu hkm zerine Kureyza Yahudilerinin erkekleri kltan geti ve
4417 kadnlarla ocuklar esir edildiler, mallar ve arazileri guzat- mslimne verildi ve Medine
Ben Kureyza endiesinden kurtuldu.

()

Yahudiler mriklere muzaheret ettiler demektir. nk; yukarda beyan

olunduu vehile Ben Kureyza mriklerle ittifak ederek Hendek vak'asnda mriklerle beraber
ehl-i iman aleyhine muharebeye kyam ve mriklerle terik-i mesa etmilerdi. Cenab- Hak
Reslne intikamn almasn emretti. nk slmiyetin tamamyla teesss; Medine etrafnn
Yehd'dan temizlenmesiyle olacandan onlardan temizlenmek ve ehl-i slmn onlarn
endielerinden kurtulmak zaman gelmiti, zaman fevtetmek de maslahata muvafk deildi. Zira;
mttefikleri mn-hezimen ric'at edip Yahudilerin ne yapacaklarn ardklar bir zamanda onlarn
iini bitirmek diyanet-i slmiyenin i'ls iin esasat cmlesinden olduu cihetle Cenab- Hak derhal
onlar zerine gaza etmesini habibine emretti.

( ) saysayann cem'idir. S a y s a y a ; muhkem kale ve snacak yerdir.

nk; onlarn kendilerine gre muhkem bir kaleleri vard, ehl-i slama kar silha sarldktan

(

)

sonra mriklerin firar etmeleri zerine mezkr kaleye ekilmilerse de

fahvasnca her taraflarn korku ihata etmiti. te tam o zamanda asakir-i slmiye etraflarn sard.
Bir mddet muhasaradan sonra teslime mecbur olarak (Sa'd) n hkmne raz oldular ki u halde
bir ksmnn katil ve dier bir ksmnn esir olunmasna kendileri raz oldular demektir. te bu gibi
eyler kudret-i lhiyenin kemline dellet eder. nk; ne garip tecelli-i sbhn ve ne acp sun'-u
lhidir ki dnk gn sel-i seyfedip muktedir olsalar bir ferdini brakmayacaklar slm askerlerine
bugn kendileri teslim olup kendi hkmlerini kendileri vermekle onlarn kllar nne boyunlarn
birrza uzatyorlar. nk; bu hkm veren (Sa'd) Hazretleri ise de onlar (Sa'd) n hkmne raz
olduklarndan kendi hkmlerini kendileri vermi oldular ve bittabi (Sa'd) n hkmne rzadan
baka da areleri yoktu. 4418 E h l - i i m a n n a y a k b a s m a d k l a r a r z la murad;
139

Faris ve Rm arazileri gibi ilyevmilkyam ehl-i slm elinde fetholunacak arazilerdir. nk; o
zaman henz slm askerinin aya basmayan birok arazilere Cenab- Hak ehl-i slm varis
klmakla bu yetin srr zuhr etmitir ve ilyevmilkyam da edecektir.

&&&&&
Vcib Teal Resln Yahudilerin endiesinden kurtardn beyandan sonra aile tekiltm
tanzim etmek zere :

()








buyuruyor.
[Ey Nebiyy-i Zian ! Sen zevcelerine hitaben de ki Eer siz hayat- dnyay ve
ziynetini murad ederseniz gelin, ben sizin raz olacanz vehzere mt'a vereyim ve sizi
snnet vehzere talk- ric'yle tatlik edeyim.]

()

[Ve eer siz Allah', Resln ve dar- hireti murad ederseniz Allah' ve Resln raz
etmi olursunuz. Zira; sizden rza-y lhiyi dnya met' zerine tercih ederek ihsan
edenlere Allah-u Teal byk ecir hazrlad.]
Yani; ey dnyay terkle iftihar eden Nebiyy-i Zian ! Senden dnya met'na rabet ederek
kisve ve nafakada fazla talepte bulunan ezvac- mutahheratna de ki Ey zevcelerim ! Eer siz
hayat- dnyay ve ziynetini, arzu ettiiniz taam ve elbise isterseniz gelin ben size mt'a vereyim
ve mt'ay verdikten sonra tarafeynin rzasyla size talk vereyim ki o talkta asla bid'at olmasn ve
4419 snnet vehzere olsun ve eer siz dnyay istemez de Allah'n ltfunu, Reslnn rzasn
ve dar- hirette ehl-i iman iin hazrlanan sevab- hireti isterseniz sizin iin elbette hayrl olur.
Zira; sizden rza-y lhiyi talebeden erbab- ihsana Allah-u Teal hirette byk ecir ihzar etti
demekle zevcelerini dnya ile hiret beyninde muhayyer kl.
Kaz ve Hzin'in beyanlarna nazaran bu yetin sebeb-i nzul; ezvac- mutahheratn
Reslullah'tan ziyade nafaka ve ziynet iin elbise istemeleridir. nk; ezvac- mutahherat
Reslullah'tan ziyade nafaka ve ziynet iin fazla elbise istemekle beraber yekdierine gayretle
Reslullah' rahatsz edecek baz muamelede bulunmalar zerine Reslullah bir ay yanlarna
gelmedi ve ashap arasnda Cenab- Risaletin haremlerine talk verdii ayi olunca Reslullah'tan
Hz. mer sul etti ve talk vermediini ashap arasnda iln etti. Bunun zerine Cenab- Hak bu
yeti inzalle ezvac- Reslullah' muhayyer kld ve bu yet nazil olduunda Reslullah'n taht-
nikhnda bei Kurey'ten ve drd Kurey'in gayrdan dokuz hatunu vard. Kurey'ten olanlar;
Ebubekir'in kerimesi (Hz. Aye), Hz. mer'in kerimesi (Hafsa), Ebusfyan'n kerimesi
(mmhabibe) ve Ebumeyye'nin kerimesi (mmseleme) ve Zem'a kerimesi (evde) ( R.A.) dr.
Kurey'in bakasndan olanlar; Cah kerimesi (Zeynep) Ben Esed'dendir. Haris kerimesi
( Meymune) Hilliye kabilesindendir. Hayy b. Ahtab kerimesi (Safiye) Hayber Yahudilerindendir.
Hris'in kerimesi (Cveyriye) Ben Mustalktandr. ( R.A.) Bu yet nazil olunca Reslullah ezvac-
mutahherata birer birer tebli etti ve herbirini muhayyer kld ve cmlesi Allah'n rzasn, Resln
ve dar- hireti istemekle daire-i saadette kaldlar.

) gelin, ben size mt'a vereyim demektir.

(

(


)

M u t ' a ; talk zaman zev tarafndan hatuna verilen bir kat elbisedir.
Bu yette s e r a h ; talk mansnadr. Fakat talkn snnet ve bid'at iki ksm olduundan
140

Cenab- Hak Resl talk verirse snneti vehzere olmak lzm olduuna iaret iin talk
mansna olan serah cemille tavsif etmitir ki indallah talkn makbul olan snnet vehzere olan
talk 4420 olduuna iarettir. Snnet olan talk; hatunun hal-i taharetinde ric'i olarak bir talk
vermektir ki, tarafeynden nedamet vuku bulursa ric'at edebilsin.
te t a l k - r i c ' i ; sarih talk lfzyle veyahut beynenns sarih makaamnda isti'ml
olunan elfazyla bir veya iki talk vermektir ki, icabnda zev ric'at ederse hatun baka kocaya
gidemez. Bid'at olan talka gelince; yekten talk ikaa etmektir. Talk, hayz halinde olursa
bid'atn daha eeddidir.

&&&&&
Vcib Teal ezvac- mutahherat muhayyere kldktan sonra Reslullah'a eza verecek
eylerin cmlesinden men'le hsn- daba davet etmek zere :

()





buyuruyor.
[Ey Nebiyy-i Ziann hatunlar ! Eer sizden biriniz herkesin sevmeyecei fena bir
muamele getirir, irkin bir i ilerse onun iin azap iki kat klnr. te u fena amel
ileyenlere azab iki kat klmak Allah-u Teal zerine gayet kolaydr.]
Yani; ey hir zaman nebisinin haremleri ! Eer sizden biriniz fenal meydanda ve gnah
olduu herkese malm olan bir crm ilerse ona azap iki kat olur. Zira; sair kadnlar zerine
sizin erefiniz olduu cihetle asl gnah irtikbnz bir azaba sebep olduu gibi erefinizle beraber
ilemeniz de ayrca bir azaba dah sebep olduundan sizin iin bir gnaha iki azap vardr ve bir
gnaha iki azap vermek Allah-u Tealnn zerine kolaydr.
Bu yette nisann nebiye izafeti ezvac- mutahherata ta'zm iin olduu ve mutlaka
gnahlardan itinab etmek herkese lzm olduu gibi onlara herkesten daha ziyade lzm
olduuna iaret iindir. nk; her zaman sohbet-i nebi ile merref olduklarndan 4421 btn
mezy-y insaniyenin en a'ls onlarda bulunmak icabeder. Binaenaleyh; onlarn azaplarnn iki
kat olmasndaki hikmet; Fahri Rzi'nin beyanna nazaran ikidir :
B i r i n c i s i : Nisvan- saire gibi gnahn esasnda olan mefasitten dolay azap olunduklar
gibi eref-i nebiyi ihll etmekle kalb-i nebevilerini rencide ettikleri iin dah azab olunurlar.
Reslullah'n herkese kendi nefsinden daha evl olmas nsla sabit olduu halde bakasn
Reslullah zerine tercih etmek cinayetini irtikb etmek de vardr.
k i n c i s i ; ezvac- mutahherat cmle mmetin valideleri mesabesinde olduklar cihetle
hrre ve sair nisvan ise cariye mesabesinde olduklarndan hrrenin cariyeye nisbetle ukuubeti iki
kattr. Binaenaleyh; ezvac- mutahheratn ukubetleri iki kattr. Hatta enbiya-y izamn kerimelerinde
dahi hl byledir. u halde Bir gnaha iki azap zulmdr. Halbuki Cenab- Hak zulmden
mnezzehtir. Binaenaleyh; ezvac- nebinin azaplar da bir olmak lzm gelir. denilemez. nk
beyan olunduu vehile asl gnah; gnah olduu gibi nbvvetin erefini ihll etmek de ayrca bir
gnah olduundan iki gnaha mukaabil iki azap demektir, fakat esas bir gnah olmak itibaryla bir
gnaha iki azap denilmitir.
Hzin'in beyan vehile bu yette f a h i e yle murad; zina olduuna nazaran yet faraziyata
mahmuldr. Buna nazaran man-y yet: [Ey nisvan- nebi ! Bilfarz- vettakdir sizden zinaya cr'et
eden olsa onun azab iki kat olur.] demektir. nk; ezvac- mutahherat fuhiyattan beridir. Zira;
Vcib Tealnn mansb- nbvveti bu misilli muayyebattan hfzedecei aklen ve naklen
ma'lmdur.
F a h i e nin Reslullah'a naizelik ve kt ahlk mansna olduu bn-i Abbas
Hazretlerinden mervidir. Buna nazaran man-y yet: [Ey nisa-y nebi ! Sizden biriniz Reslullah'a
eza verecek ahlkta bulunursanz azabnz iki kat olur.] demektir.

141

Bu yette f a h i e yle murad; irkin olduu er'an, aklen ve rfen zahir olan ma'siyet
olduuna iaret iin Vcib Teal fahieyi mbeyyine lafzyla tavsif etmitir. Ezvac- mutahheratn
4422 Reslullah'n taht- nikhnda bulunmalar ve sohbet-i Neb ile merref olmalar Allah'n
azabn defedemeyeceine iaret iin Cenab- Hak yetin hirinde azabn iki kat olmas Allah'n
zerine kolay olduunu beyan etmitir. nk; Allah-u Teal iin her ey kolaydr, kudretullaha
nisbetle g birey olamaz.

YRMBRNC CZ'N SONU

YRMKNC CZ
Vcib Teal ezvac- mutahherattan masiyetin suduru takdirinde azabn iki kat olacan
beyandan sonra baka kadnlara nispetle ibadetlerinin sevab da iki kat olacan beyan etmek
zere :

()

buyuruyor.
[Ey ezvac- nebi ! Eer sizden bir kimse Allah'a ve Reslne itaat eder ve amel-i salih
ilerse ona amelinin sevabm iki kere veririz ve onun iin gzel rzk hazrlarz.] nk;
Allah'a ve Reslne kemal-i tevazula inkyad zere vcibolan a'mali tamamen ilemekle
muharremat bilklliye terkedip vcibat zerine nafile amel ilve ederek devam edince bir kere asl
taat zerine ve bir kere de kanaat ve hsn- muaeretle Reslmzn rzasn talebe sa'yine
mukabil ecir veririz ve a'mal-i salihas sebebiyle mstehak olduu sevap zerine Cennet ve
Cennet'ten rzklar hazrlarz ki o rzk ayn- keramet ve ltf u ihsandr.
Nimetullah Efendi'nin beyan vehile Cennet'te rzk ikidir: B i r i n c i s i : Rzk- srdir ki
nefislerinin istedii ve gzlerin telezzz ettii gda-y cismandir. k i n c i s i : Rzk- 4424
manevdir ki cemal-i lhiyi mahede esnasnda arz olan gda-y ruhan ve halei-i maneviyedir.
Rzk- hiret kisib, tahsil etmek, ekin ekmek, ba dikmek ve ahardan gzetmek gibi
meakkatlardan salim olmasna binaen Cenab- Hak hiretin rzkn kerem ile tavsif etmitir.
nk; dnyada bile kerim olan kimsenin kereminde ikram olunan kimseye meakkat olmad
gibi Cennet-i A'lnn rzknda ehl-i Cennet'e asla meakkat olmadndan Cennet'in rzk kerim
denmeye ayandr.

&&&&&
Vcib Teal ezvac- mutahheratn sevaplar ve gnahlar iki kat olduunu beyandan sonra
gerek sevap ve gerek azaplarnn iki kat olmasnn sebebini beyan etmek zere :

buyuruyor.

142

[Ey nisa-y nebi ! Eer ittikaa eder Allah'tan korkarsanz siz nisvan- lemden hi birisi
gibi olmadnz. Zira; siz erefte cmlesinden ziyadesiniz. Binaenaleyh; siz ricale sz
sylediinizde kemal-i huzu' ve liynetle sylemeyin ki kalbinde maraz ve fenalk olan
kimsenin tama'n celbetmeyesiniz.] nk; gayet yumuak ve ltif sylemek kalbinde fsk u
fcura meyli olan kimsenin tamam celbeder. u halde liynetle ve cazibeli bir sesle sylemeyin ki
fask olan kimse size tama' etmesin.

()

[Ve sz sylemek icabettiinde er'a muvafk ma'ruf vehile kalbinde fsk u fcur
hastal olanlarn tama'n celbetmeyecek derecede syleyin.]
Yani; ey ezvac- mutahherat ! Siz nisvan- lemden hibir hatuna kyas olunmazsnz. Zira;
sizin taht- nikhnda bulunduunuz Reslmz cmle enbiyann efdali olduu cihetle onun
erefiyle merref olduunuzdan sizin erefiniz nisvan- sairenin erefinden elbette ziyadedir.
Binaenaleyh; o ereften gaflet etmeyip onun muktezasn yerine getirmek, hava ve hevesinizin
arzusunu terketmek lzmdr. u halde size lyk olan; takva ile tezeyyn etmektir. Binaenaleyh;
ey ezvac- nebi ! Eer siz vcibat eda ve muharremattan itinab etmek suretiyle ittika etmek
isterseniz sznz size mahrem olmayan bir kimseyle konumak iktiza ettiinde sznz
ecanibe kar ince ve ltif surette tatl sylemeyin ki kalbinde ma'siyet hastal olan kimse sizin
sznzde grd letafet sebebiyle size tama' etmesin, er'an makbul olan sz syleyin lkin
sylediiniz sz fitneye sebep olmasn. Yani Cazibeli ve ecanibi pheye drecek bir halde
edal ve naz istina ile sylemeyin demektir.
Vcib Teal bu yette ezvac- mutahherat ma'siyetten nehyettii gibi ma'siyetin
mukaddematndan dahi nehyetmitir. nk; bireyin sebebinde o eyin hkm vardr.
Binaenaleyh; bir gnah nasl haram ise o gnaha sebep dahi ylece haramdr. Geri bu yet
ezvac- mutahherat hakknda nazil olmusa da Cenab- Hak bu yetle cmle ehl-i iman
kadnlarna indeliktiza ecnebiyle konumann dabn beyan ettii gibi kadnlarn sadalar dahi
namahrem olup iktiza etmedike ecanibe sz sylemek caiz olmadna iaretle ehl-i slm
kadnlarna bir ders-i edep vermitir. Hatta ecaniple sze zaruret ve ihtiya messettiinde bile
nezaketli ve cazibeli sylemek caiz olmadn beyan etmitir. Binaenaleyh; ecaniple konuacak
hatunun glzatl ve bir derece huunetli yani sert sylemesi lzm olduu Hzin'in cmle-i
beyanatndandr.

&&&&&
Vcib Teal ezvac- mutahherata ecanibe sz sylemenin dabn beyandan sonra taife-i
nisvana lzm gelen vezaif-i saireyi beyan etmek zere :

buyuruyor.4426
[Siz evinizde karar edin, tara kmayn ve cahiliye-i l kadnlarnn ziynetlerini izhar
ettikleri gibi ziynetinizi izhar etmeyin.]

[Ve namaznz eda edin, zektnz verin, Allah'a ve Reslne itaat edin.]
Yani; ey ezvac- nebi ! Siz hanelerinizde karar edin, sknet ve vakar zere evlerinizde
ikamet etmek sizin zerinize vcibtir, zaruret messetmedike ecanibe grnmeyin ki kendi

143

mertebenize riyet etmi olasnz, eer zaruret icabeder de hanenizin haricine karsanz cahiliye
zamannn kadnlar gibi ziynetinizi izhar edip ecanibe gstermeyin ki onlarn tama'larn tahrik
ederek fitneye sebep olmayasnz, farz olan namazlarnz artlarna riyet ederek eda edin ki
erkn- dinden mhim olan vazifenizi yerine getirmi olasnz, farzolan zektnz eda edin ki
denaet-i buhulden nefsinizi tathir ettiiniz gibi dnyaya iddetle muhabbet marazndan kurtulmu
olasnz, Allah'a ve Reslne itaat edin ki dnyada ve hirette necat bulanz.
Beyzv'nin beyan vehile bu yette cahiliye-i l ile murad; Hz. Adem ile Nuh (A.S.)n
aralarnda geen zamandr. Yahut Hz. brahim'in dnyaya geldii zamandr. nk o zamanda
det; hatunlarn incilerle ziynetlenmi libaslar giyip mele-i nsta ricale arz- endam etmek ve
kalabalk yerlerde bulunmak ve erkeklerle ihtilt ederek istediine arz- teslimiyet etmekti. te bu
misilli behim iar det-i keriheden Cenab- Hak mmet-i Muhammed'i nehyetmitir. C a h i l i y e
i l ile murad; Hz. Adem'le Nuh aras veyahut Nemrud zaman olunca c a h i l i y e t - i u h r
yla murad; Hz. sa ile bizim peygamberimiz arasnda geen zamandr. Yahut c a h i l i y e i l
ile murad; slmiyetin zuhrundan evvel, c a h i l i y e i u h r ile murad; slmiyet in
zuhrundan sonraki fsk u fcur zamandr ki mmet-i Muhammediyeye zaaf tr olup diyanete
riyet azald hir 4427 zaman demektir. Her ne kadar beyan olunduu vehile cahiliye-i lda
birka ihtimal varsa da slmiyet devrinde mehur olan cahiliye; slmiyetten evvelki cahiliye
olduundan bu yette c a h i l i y e - i l ile murad; asr- saadetten evvelki cahiliye devri olmak
ihtimali galiptir. Geri cahiliye devirleri hep fena ise de cahiliye-i l devri hepsinden fena olduu
cihetle Cenab- Hak ezvac- mutahherat nehiyde cahiliye-i ly tasrih etmitir. nk; Nimetullah
Efendi'nin beyan vehile slm'n zuhrundan evvel cahiliye kadnlar env'- ziynetle tezeyyn ve
erkeklerle bil perva lfet ve nsiyet eder, istedii yerde gezer, gayet mlayim ve letafetli bulunur,
erkeklerin meyledecei her trl esbab- gayr- meruaya tevessl eder ve istedii kimseyle
istedii zaman suret-i gayr- meruada grebilirlerdi. Binaenaleyh; Cenab- Hak o gibi det-i
kabihadan mmet-i Muhammed'i suret-i kafiyede nehyetmitir. Geri yet-i sabka gibi bu yette
dahi hitap ezvac- mutahherata ise de maksat bilcmle ehl-i imann hatunlarna db- diniye ve
vazife-i er'iyelerini beyan ve tavsiye etmektir. nk; ezvac- nebi cmle ehl-i imann zevcelerine
numune ve muktedabihlerdir. Zira; Reslullah'a hitap hassa-i nebi olmayan yerlerde mmetine
hitap olduu gibi ezvacna hitap da mmetinin ezvacna hitap olduunda phe yoktur.
Binaenaleyh; Reslullah'n zevcelerine vcibolan eyin onlara da vcibve Reslullah'n
zevcelerine haram olan eyin onlara da haram olaca evleviyetle sabittir.
Tefsir-i Hzin'de beyan olunduu vehile slmiyetten sonra cahiliye detine tevessl
edenlerin bulunacana yette iaret vardr. nk; nehyolunan birey vuku bulacana binaen
nehyolunur. Zira; vuku bulmayacak eyden nehiyde bir fayda olmaz, zamanmzdaki hal buna pek
gzel ahittir. nk; zamanmzdaki kadnlar eski arafla tara kmazlar; belki araf hem yeni,
hem de gayet ssl ve parlak olduu gibi ekserisi sair ziynetlerini izhardan dah ekinmezler.
Byk ehirlerin ahvaline vakf olanlar indinde bu hususlar ma'lmdur. Halbuki araf dfi' olacak,
clib olmayacak ki araftan maksat hasl olsun. imdi ise emir bilkistir, hatta arafn altnda
bulunan elbise eski olsa o kadar aranmaz, fakat arafn yeni ve parlak olmas herhalde lzmdr.
4428 Setrin lzumuna ve muhassenatna mteallik mebahis bu sre'de hicap yetinde geleceine
binaen bu makamda bahsolunmamtr.

&&&&&
Vcib Teal ezvac- mutahherata ve onlara tebaiyetle ezvac- ehl-i imana vki olan emir ve
nehyin menfaati onlara ait olduunu beyan etmek zere :

()
buyuruyor.
[Ey ehl-i beytinnebi ! Allah-u Teal sizden necasete benzeyen gnahlar gidermek ve
sizi tamamyla tathir etmek murad eder.]

144

Yani; ey kemal-i keramet ve necabet zere yaratlm olan ehl-i beytinnebi ! Kullarnn
ahvalini slah eden Allah-u Teal menh olan eyleri ve eytan'n ivsn sizden gidermek ve kt
ahlk izale etmekle sizin kemal-i taharetle tathirinizi murad eder. Binaenaleyh; sizin hakknzda
varid olan evamir ve nevahinin menfaati size aittir. nk; emirler sizin ibadetle tezeyyn edip
sevap almanz ve nehiyler de sizin fena amellerden tatahhur etmeniz iindir.
R i c s in asl mans necaset ise de bu makamda necasete benzeyen gnah mansnadr.
Binaenaleyh; ehl-i iman ve bilhassa ehl-i beyti gnahtan tenfir iin Vcib Teal mecaz olarak
gnahtan ricsile tabir etmitir ki herkes nefret etsin, irtikb etmesin. nk necaset; tab- beerin
sevmedii ve nefret ettii bireydir.
Hzin'in beyan vehile e h l - i b e y t le murad; ezvac- nebi ve evlddr. Yahut sadaka
kendilerine haram olan Himilerin cmlesine amildir. Fakat her kim murad olunursa olunsun,
murad- lhi kullarn gnahlardan tathir etmektir.

&&&&&
Vcib Teal ezvac- mutahherata hitaben baz ahkmn 4429 beyandan sonra bilcmle
ahkmla mkellef olduklarn beyan etmek zere :

()





buyuruyor.
[Ey ezvac- nebi ! Allah'n yetlerinden ve hikmetinden evlerinizde okunan yetleri ve o
yetlerin ahkmn siz zikirle tefekkr edin, onlarn mucibiyle amelinizden Allah'tan ecir
isteyin. Zira; Allah-u Teal kullarna ltf u ihsan edici ve kullarnn cemi' ahvalini bilicidir.]
E v l e r i n d e t i l v e t o l u n a n e y le murad; Kur'an ve ahdis-i nebeviyedir. H i k
m e t le murad; Kur'an'n ahkmdr. Bunlar zikirle emir; ahkm dnmek ve muktezasyla amel
etmekle emirdir. nk; yalnz zikirde bir fayda yoktur, belki fayda dnmekle beraber amel
etmektir. Kullarn cemi' amellerinde ihlsn lzumuna iaret iin Cenab- Hak yetin hirinde ltif
ve habir olduunu beyan etmitir. Zira ltif olduunu beyan; ibadetini kabul ettii kullarna ltf
edeceini ve habr olduunu beyan; amel etmeyenleri s-u ceza ile mcazat edeceini beyandr.

&&&&&
Vcib Teal ezvac- nebi hakknda riyeti vcibolan ahkm beyandan sonra rical ve nisvan
bilmum insanlar hakknda riyeti vcibolan ahkm beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
145

[Hkm- lhiye inkyad ve emr-i lhiye arz- teslimiyet eden erkekler ve kadnlar ve
tasdiki vcibolan ahkmn cemiini tasdik eden rical ve nisvan, bilmum taat- lhiyeye
mdavemet eden erkekler, kadnlar, cemi szlerini doru syleyip yalan irtikb etmeyen
rical ve nisvan, ibadetin ve menhiyat terkin zahmetine sabreden erkekler ve kadnlar, a'zay cevarihleri ve kalpleriyle Allah'a ve Reslne tevazu ve tezelll eden rical ve hatunlar,
zerlerine vcibolan sadakay veren zkr ve nas, zerlerine farz olan orucu eda eden
erkekler ve kadnlar, mahall-i avretlerini haram olan zinadan muhafaza eden rical ve nisvan
ve Allah' lisanlaryla ve kalpleriyle ok zikreden erkeklerin ve hatunlarn gnahlarna
mafiret ve ibadetlerine mkfat olarak Allah-u Teal hirette byk sevap hazrlad.]
Bu yette beyan olunan on sfat cami olan erkek ve kadn bilmum mkellefine taraf-
lhiden byk vaad vardr. nk; gnahlar setretmekten ibaret olan mafireti beyandan sonra
ecr-i azm hazrladn beyan etmek; u evsafla muttasf olanlar iin tebirat- azmeyi havidir.
Tefsir-i Hzin'de beyan olunduuna nazaran bu yetin sebeb-i nzulnde birok rivayet varsa
da cmlesinin hulsas; baz nisvan tarafndan Y Reslallah ! Kadnlarda hi mi hayr yok? Biz
kendimizden korkuyoruz. Zira; Allah-u Teal Kur'an'da ricali hayrla zikrediyor, halbuki bizi
zikretmiyor demeleri zerine bu yetin nazil olmasdr. u halde bu yette beyan olunan fezaile
salik olan kadnlar erkeklerle beraber sena buyurmakla kadnlar da taltif ettii gibi ehl-i imann
cmlesi mukteza-y imanda msavi olmalarna dahi iaretle herkesin istihkakna nail olacan
beyan etmitir.

&&&&&
Vcib Teal bilmum ehl-i iman iin Allah'a ve Reslne muhalefet caiz olmadn beyan
etmek zere :

buyuruyor. 4431
[Allah-u Teal ve Resl bir emri hkmettiinde mmin ve mmineden hibir kimse
iin kendi emirlerinde muhayyerlik olmad.]

()








[Ve eer bir kimse Allah'a ve Reslne isyan ederse aktan bir dallet ihtiyar etmi
olur.]
Yani; Allah-u Teal ve Resl bir meseleye hkmettiklerinde erkeklerden hibir mmin ve
kadnlardan hibir mmine iin kendi emirlerinden Allah'n ve Reslnn hkmnn hilafn irtikb
etmek caiz ve sahih olmad. Zira; Allah-u Teal'ya ve Reslne isyan eden kimse doru yoldan
muhakkak kmtr.
Bu yette Allah'n ismini zikretmek Reslne ta'zim iindir. nk; yalnz Reslnn
hkmne muhalif olan kimse dalleti irtikb etmi olur, fakat Reslnn emrini kendi emrine
mukarin klp hkmde ikisi msavi olduunu iln etmek; elbette Reslnn anna ta'zimdir.
Medarik'te beyan olunduu vehile Reslullah'a isyan; iki eyle olur: B i r i n c i s i : Emrini
reddederek bilklliye muhalif olup kabul etmemektir. Bu ksm isyan; dalletin nihayeti ve kfr-
sarihtir. k i n c i s i : Emrini kabul ve risaletini tasdikle beraber emrinin mazmununu ilemekte
teksl gsterip isyan etmektir. Bu ksm isyan; fsktr, gnahtr, fakat kfr deildir.
Taberi, Nisbr, Beyzv ve Hzin'in beyanlarna nazaran bu yet (Cah) kerimesi (Zeynep)
ve biraderi (Abdullah) haklarnda nazil olmutur. nk; Reslullah azad edip oul ittihaz ettii
(Zeyd) Hazretlerine Zeyneb'i tezvice talip olduunda (Zeynep) ve biraderi Abdullah (Zeyd) in
kendilerine kfv olmadndan bahisle nikhna muhalefet etmeleri zerine onlarn Reslullah'a
146

muhalefetleri caiz olmadn beyan hakknda bu yetin nazil olduu mervidir. Bu yet nazil olunca
(Zeynep) ve biraderi derhal muvafakat ettiler. Reslullah da Zeyneb'i Zeyd Hazretlerine nikh etti,
Zeyneb'e on dinar, altm dirhem gm, elli lek zahire, otuz lek hurma ve bir kat elbise
gnderdi. Bundan sonra 4432 gelecek yetlerde beyan olunaca vehile ahiren Zeyd Zeyneb'e
talk verdi ve Reslullah da nikh ederek ezvac- mutahherat meyanna ithal etti.
Bu yet her ne kadar (Zeynep) ile biraderi haklarnda nazil olmusa da bilmum mminler
hakknda da ahkm caridir. Binaenaleyh; hibir kimsenin emr-i Reslullah'a muhalefeti hibir
vehile caiz deildir. Eer muhalefet ederse tarik- istikametten km ve ak bir dallet irtikb
etmi olaca bu yetle sabittir. Dalleti irtikb edenin gerek bir kavim gerekse bir ahs olsun
felhyab olamayaca aikrdr. Bir zamandan beri emr-i Reslullah'a ve eriat- Ahmediyeye
muhalefet eden Mslmanlarn balarna gelen felket ve tedenni buna ahit ynnden kfidir.
Hulsa; Allah' m ve Reslnn hkmne muhalefet caiz olmad, muhalefet edenlerin ak
bir dallet irtikb etmi ve tarik- haktan km olacaklar bu yetten mstefad olan fevaid
cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal Zeyd'in Zeyneb'i tezevvcnden sonra vki olan baz havadisi beyan etmek
zere :

buyuruyor.
[Zikret habibim ! ol zaman ki o zamanda sen ol kimseye diyordun ki o kimse zerine
iman tevfikle Allah-u Teal in'm etti ve azad edip Zeyneb'i tezvicle sen de in'm ettin.
Zevceni zerinde tut, tatlik etme ve zevcen hakknda ittika et demekle nasihatta
bulunduun vakti hatrnda tut ve ne gibi havadis cereyan ettiini dn.]

[Ve habibim ! ol zaman dn ki o zamanda Allah'n izhar edecei eyi sen nefsinde
saklyordun.] 4433

[Ve o zamanda sen nsn levminden korkardn. Halbuki korkmaya elyak Allah-u
Teal'dr.]
Yani; ey Resl- Zian ! ol zaman hatrnda tut ki o zamanda senin ve Allah'n in'm ettii
Zeyd'e sen diyordun ki Y Zeyd ! Sen zevcen Zeyneb'i zerinde tut, talk verme ve hereye
kaadir olan Allah'n gazabndan kork ve zevcen Zeynep hakknda ittika et. Zira; bkusur ve affe
olan bir hatuna talk vermek hatadr. Binaenaleyh; fuzl mfarakat Allah'n gazabna sebeptir,
Habibim ! Sen ol zaman da zikret ki o zamanda Allah'n izhar edecei bir emri sen nefsinde
saklyordun ve nsn levminden korkuyordum Halbuki korkmaya herkesten ziyade lyk olan Allahu Teal'dr.
Bu yet Reslullah'la (Zeyd) arasnda cereyan eden bir muhavereyi tasvir eder. nk;
(Zeynep (R.A.) vakit vakit kendi erefiyle nesebinden bahseder ve Zeyd'in kendine kfv
olmadn ileri srmekle Zeyd'i rahatsz ederdi. Binaenaleyh; Zeyd zevcesi Zeynep'ten
Reslullah'a ikyet etti ve talk vereceini syleyince Reslullah Sen haremine talk verme ve
bu kadar szleri kusur sayma, bkusur hatuna talk vermekte Allah'tan kork dedi. Lkin ekser-i

147

ehl-i siyerin beyanlarna nazaran evvelce Allah-u Teal reslne Zeyd'in talk vereceini ve
Zeyneb'in ezvac- mutahherat meyanma gireceini haber vermiti, fakat Reslullah bu esrar
nefsinde gizlemi ve kimseye dememiti. Gizlemesinin sebebi de Zeyd'i gcendirmek istemez,
Olunun talk verdii hatunu alacak diyerek nsn levminden korkar, bu esrar gizler ve vakt-i
merhununu beklerdi. nk; insann kendine mubah olan bireyin halk lednniyatn bilmediinden
levmedeceklerine binaen onlarn levmine meydan vermemek iin gizlemek caiz olduundan
Reslullah henz vukuat meydana gelmeden bu esrar izhar etmek istemezdi, lkin mmet-i
Muhammediye iin mhim bir hkm- er'inin vaz'ma ve il yevmilkyam kullarn amel etmeleriyle
ltf-u lhiye nail olmalarna sebep olacak bir hdiseyi izharla hkmn vaz'edip insanlar arasnda
dstur-l amel olacandan Allah'n izhar edecei eyi Reslullah'n nsn levmine meydan
vermemek iin saklamas muvafk olmadn ve Allah'n vaz'edecei ahkma kar nsn levminin
hi hkm ve ehemmiyeti olmadn Allah-u Teal bu yetle beyan etmitir. nk bu mesele
sre'nin bidayesinde beyan olunduu vehile zaman- cahiliyede mer'i olan bir det-i cahiliyenin
ref ilgasna sebep olmutur. Zira; zaman- cahiliyede bir kimse dierinin olunu oul ittihaz
ederse onun olu olur ve onun haremini babal alamaz itikadnda bulunurlard. te Cenab- Hak
bu deti iptale ve oul ittihaz edilen kimsenin hakk oul olmadn herkese iln etmeye vesile
olacak bu hdiseyi ihdas edeceini, Zeyd'in talk vereceini, Zeyneb'in ezvac- mutahherat
arasna girmekle erefyab olacan ve bu vesileyle det-i cahiliyenin refi' ve ilga olunacan
Reslne haber vermiti. Reslullah da vakt-i merhunu gelinceye kadar bu esrar gizliyordu. te
Cenab- Hak bu yetle bunu tasvir ve tafsil buyurdu.
Reslullah'n bu esrar bildii halde' Zeyd'e Sen haremini muhafaza et, talk verme ve
Allah'tan kork buyurmas emribil-maruf olduu cihetle mansb- nbvvete lyk bir emr-i
mstahsendir. nk; ii Allah-u Teal yapacaktr. Reslullah'a ise vazife emr-i bilmaruftur.
Reslullah'a Sen nstan korkarsn, halbuki korkmaya lyk Allah-u Teal'dr demek Ns
korkmaya lyk deiller demektir. Yoksa haa Sen nstan korkar da Allah'tan korkmazsn
demek deildir. nk; Reslullah'n her zaman Allah'tan hayet ettii ve Reslullah'tan ziyade
Allah'tan korkar bir kimse bulunmad nusus-u saireyle sabittir.

&&&&&
Vcib Teal vukuutn evvelini beyandan sonra neticesini beyan etmek zere :

buyuruyor. 4435
[Vakta ki Zeyd Zeynep'ten hacetini kaza ve musahabetini ikml etmekle talk verdiyse
habibim ! Biz sana Zeyneb'i tezvic ettik ve mubah kldk ki mminler zerine evltlklar
haremlerinden ilerini bitirip hacetlerini kaza ederek talk verdiklerinde onlarn
mutallkalar olan hatunlar almakta glk olmasn.]

()


[Allah'n levh-i mahfuz'da yazl olan emri elbette ilenir, geri kalmaz, hkm nafiz olur,
yerini bulur.] Binaenaleyh; Zeyd'in Zeyneb'e talk verecei ve bizim sana nikh edeceimiz levh-i
mahfuz'da sabit olduundan elbette vuku buldu.
Cenab- Hakkn Reslne Zeyneb'i tezvici; mhim bir mesele-i er'iyeyi kullarna beyanla
ihtiyalarn te'min etmek iindir, yoksa Reslnn ehvetini kaza iin deildir. Zira; Cenab- Hak
Reslne Zeyneb'i tezvicinin hikmetini beyanda mminlerin oul ittihaz ettikleri kimselerin
mutallaka haremlerini almak murad ettiklerinde onlar zerine glk olmasn iin olduunu beyan

148

etti ve u beyan bu meselenin ehl-i iman zerinden gl kaldrmak ve suhulet vaz'etmek iin
meydana geldiini bildirdi ve Reslullah'n arzusu zere meydana gelmediini sarahaten beyan

)
(

iin
buyurmutur. Yani Biz sana Zeyneb'i
tezvic ettik ki mminler zerine subet ve glk olmasn iin demektir.
Hz. Zeyneb'i Reslullah'a Cenab- Hak tezvic ettiinden tarafeynden vekile ve ahide hacet
kalmamtr. nk; nikhn iki tarafna Allah-u Teal mtevelli olunca resm-i ma'ruf zere akd-i
nikh etmeye hacet olmakszn Zeynep ( R.A.) Reslullah'n zevcesi ve helli olmu ve izn-i lhi
zerine Reslullah zifaf olmu ve ziyafet vermitir. Binaenaleyh; Zeynep sair ezvac- mutahherat
zerine mfaharet ederek Sizin nikhnz velileriniz akdetti, benim nikhm ise Rabbim akdetti
demekle mbahatta bulunduu mervidir.
Hulsa; Zeyd Hazretlerine Allah-u Tealnn iman tevfik ve Reslnn sohbetiyle erefyab
etmekle in'm ettii gibi 4436 Reslullah'n azad etmek ve olum demek ve Zeyneb'i tezvic etmek
gibi birok nimetlerle in'm ettii ve Reslullah'n Zeyd'e Haremine talk verme, ittika et
demekle nesayihte bulunduu, Zeyd'in talk vereceini ve Zeyneb'in ezvac- mutahherat
meyanna gireceini Reslne Cenab- Hak haber vermise de Reslullah'n nstan hayetine
binaen bu esrar bir mddet saklamak istedii ve Zeyd'in talk vermesiyle Cenab- Hakkn
Reslne Zeyneb'i nikh ettii ve nikhn hikmeti mminler zerinden, oulluklarnn
mutallkalarn nikh etmek caiz olduunu beyanla subeti kaldrmak olduu ve mukadder olan
emr-i lhinin elbette vuku bulduu bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal Reslne Zeyneb'i nikhnn hikmetini beyandan sonra Resln tesliye ve akl
zayf olanlar tarafndan bu meseleyi Reslullah hakknda r addedilmesini defeylemek ve bu
meselenin hkm- lhi iktizasndan olduunu beyanla mnafklarn tann red ve iptal etmek
zere :

buyuruyor.
[Allah'n Reslne farz kld eyde Nebiyy-i Zian zerine glk olmad.]

[Allah'n mubah kld eylerde gnah olmamak Cenab- Hakkn Reslnden evvel
geen enbiya hakknda mesnun kld snnetidir.]

()



[Allah'n emri miktar- muayyen zere hkm- kafidir, tayir kabul etmez.] 4437
Yani; daima vahy-i lhiyle meyyed ve her halinde ilhamat- lhiyeye muntazr olan Nebiyy-i
Zian zerine gerek mnakehattan ve gerek sair eylerden Allah'n farz ve mubah kld eyde
gnah ve glk yoktur. Zira; zamanlar birbiri akibinde gelmesi ve ahvalin tebeddlyle Resl
zerine ilenmesi emrettii eylerde r olmaz. nk; Cenab- Hakkn emriyle olup Cenab-
Risaletin Hod be hod kendi re'yiyle olmadndan ona ilemekte ayp olmaz, belki ilememekte
ayp ve gnah olur. Zira; emr-i lhiye muhalefet elbette gnahtr. Halbuki bu gibi ahval
Reslullah'a mahsus deildir. nk; Cenab- Hak Reslnden evvel geen enbiya-y izam
hakknda dah bu misilli ahvali car kld cihetle enbiya hakknda bunlar dt- lhiye
cmlesindendir. Mesel Hz. Davud'un yz menkhas ve olu Sleyman (A.S.)n yz

149

menkhas ve yedi yz cariyesi vard ve bizim nebimize de dokuza kadar menkhay hell
klmtr. u halde bu misilli ahval bizim nebimize mahsus yeni bir hdise deil ki Reslullah iin r
olsun. Allah'n emri ezelde takdir olunmu bir hkm- kafidir, asla tayir kabul etmez. te bu
kabilden olarak Zeynep ( RA.) y Zeyd'in talk verip iddetini ikmal ettikten sonra Reslne tezvici
emr-i lhi ve hkm- kafiyle mahkm ve mukadder olduundan mnafklarn tanna mahal yoktur.
Bu yette f a r z Beyzv'nin beyan vehile taksim ve takdir mansnadr. Buna nazaran
man-y nazm : [Allah'n Reslne farz kld eyde Resl zerine hara yok demek Allah'n
Resl iin taksim ve takdir ettii eyi ilemekte nebi zerine gnah yok.] demektir.

(

) demek, ( ) yani Allah'n emri bir hkm ki kafi demektir.
&&&&&

Vcib Teal Reslnn hassasn beyandan sonra bilmum enbiya-y izam hazaratn
methetmek zere :

()




buyuruyor.4438
[Enbiya-y izam ol zatlar ki onlar meb'us olduklar mmetlerine Allah'n vahyetmi
olduu ahkm tebli ederler. Onlar Allah'tan korkarlar ve Allah'tan gayr hibir kimseden
korkmazlar, ancak korkular Allah'tandr ve herkesin ahvalini muhasebe ynnden Allah-u
Teal kfidir.] Binaenaleyh; hibir kimsenin defterinde yanllk ve karklk olmaz.
Yani; Allah'n risaletini teblie me'mur olan enbiya-y kiram Allah-u Teal tarafndan
kendilerine vahyolunan emr nehyi ve onlarn muktezas olan farz, vcib, snnet ve haram
geldike peyderpey mmetlerine aynen tebli ederler ve onlarn hsal-i hamidelerinden biri de
kendilerine taraf- lhiden hell klman eylerde Allah'n gayr bir kimseden korkmamak ve
bilmum ahvallerinde ancak Allah'tan korkmak, binaenaleyh; nsn levminden yahut katletmek ve
dvmek gibi eylerle nsn tehditlerinden asla ekinmemektir. nk; Allah-u Teal onlara
yardmc olduu cihetle bilcmle dmanlarnn serlerini ve mekr hilelerini defe kfidir. u halde
Allah'n gayrdan korkmaz, ancak Allah'tan korkarlar. Zira; Allah-u Teal kullarnn muhasebesine
kfidir.

&&&&&
Vcib Teal bilmum enbiya-y izam hazaratn sena ettikten sonra Reslullah'n Zeynep
Hazretlerini tezevvcnden dolay mnafklarn ta'n varid olmadn beyan etmek zere :

()



buyuruyor.
[Muhammed (S.A.) sizin ricalinizden hibir kimsenin babas olmad, lkin Allah'n
Resl ve enbiyann htemi oldu ve Allah-u Tealnn ilmi hereyi muhit oldu.]
Yani; ey mminler ! Sizin peygamberiniz Muhammed (S.A.) sizin bali olan erkeklerinizden
gerek Zeyd ve gerek sairlerinden 4439 hibirinin nesepte babas olmad ki babasyla oul
beyninde sabit olan musaheret ve olunun terkettii hatunu alamamak gibi ahkm, sabit olsun,

150

lkin Muhammed (S.A.) Allah'n sizi iradetmek iin gnderdii Resl ve enbiyann htemidir ve
Allah-u Teal mlknde car olan ahvalin hafi, celi ve nbvvete lyk olan ve olmayan bilici oldu
ki Reslnn nbvvete lyk olan kemltn bildiinden emr-i risaleti ona tevdi etti.
Beyzv'nin beyan vehile geri Reslullah'n (Tahir), (Kasm) ve (brahim) isminde nesl-i
necibi dnyaya gelmise de hal-i sahavetlerinde vefat ettiklerinden onlara recl denilmek sahih
olmad cihetle Cenab- Hak.bu yette Reslnn mmetin ricalinden hibir kimsenin babas
olmadn beyan buyurmutur. Hz. Hasan ve Hseyin ( R.A.) bu yetin nzulnde henz bali
olup rical idadna girmemilerdi. Hatta rical idadna girmi olsalar bile Reslullah'n sulben veledi
olmayp veledinin veledi olduklarndan Reslullah'n hakk veledi olmadklar cihetle onlarn
ricalden olmalar bu yete mnafi deildir. Esasen yet-i celile; Zeyd Hazretlerinin Reslullah'n
olu olmadn beyanla nsn itikadn iptal ve ta'nlarn red iin nazil olmutur. nk; Tefsir-i
Hzin'de beyan olunduuna nazaran yetin Zeyd'le zevcesi Zeynep beyninde vki olan
mnaferetin temadisi zerine Zeyd'in talk verip zevcesi iddetini ikmal ettikten sonra Reslullah'n
Zeyneb'i tezevvc etmesi zerine ns Reslullah olunun mutallkasm tezevvc etti. Halbuki
ns bu misilli tezevvcten nehyeder. u halde fi'li kavline muvafk deildir demekle ta'netneye
balaynca onlarn ta'nlarn red iin bu yetin nazil olduu mervidir. Geri Reslullah (Zeyd)
Hazretlerini oul ittihaz etmise de sre'nin evvelinde beyan olunduu vehile bir kimse aharn
olunu oul ittihaz etmekle hakk olu olmadn bu yetle dah beyan etmitir. Binaenaleyh;
ecnebiye Olum demekle musaheret yani Karabet sabit olmaz demektir. nk olunun
nikh ettii hatunu olu talk verdikten sonra pederin nikh edemeyecei eriat- slmiye
ahkmndandr. nk; hurmet-i musahere yni hurmet-i karabet hasl olduundan olunun yatt
dee pederi yatamaz. Kezalik pederinin nikahlad bir hatun pederinin vefatyla mahlle
veyahut pederinin talk vermesiyle mutallaka olsa, olu 4440 nikh edemez. nk; hurmet-i
musahere olunun iritif'na manidir. Binaenaleyh; olu pederinin yatm olduu yataa yatamaz.
Yani Pederinin intifa' ettii kadndan intifa' edemez demektir. Amma ecnebi bir kimseyi evltlk
ittihaz edip ona Olum demekle karabet-i hakkiye hasl olmadndan onun mahlle veya
mutallkasn almasna bir mani olmad gibi kezalik olan da babalnn mahlle veya
mutallkasn alabilir. nk; nikha ve intifaa mani hakk bir karabet yoktur. Reslullah
enbiyann htemi demek Reslullah'tan sonra bir nebi ve resl ba'solunmayacak demektir.
nk; Nimetullah Efendi'nin beyan vehile Reslullah mekrim-i ahlk itmam iin
ba'solunduundan beer iin lzm ve mmkn olan ahlk- hamideyi itmam edince noksan
kalmamtr ki bir nebi daha gelsin de o noksan ikmal etsin. yle ey olamaz. Zira; eriatta
noksan yoktur. u halde enbiyann bi'setleri nevaks- ahkm ikmal iin olduu cihetle havadis ve
ahval-i beerin ahkm Reslullah tarafndan ikmal olununca dier bir nebinin ba'solunmasna
hacet kalmamtr. Kezalik Reslullah ukul- beerin tekemml ettii bir zamanda
ba'solunduundan eriat- Ahmediye ukul- beerin idrak edecei ahkmn kffesini cami olduu
cihetle baka ahkm vaz'ma ve dier bir nebinin gelmesine ihtiya yoktur. nk; her ey ihtiya
zere mpteni olduundan ihtiyacn haricinde zuhr eden eyde fayda olmaz. Geri Hz. sa nazil
olacaksa da Beyzv'nin beyan vehile eriat- Ahmediyeyle mil olup kble-i slama tevecch
edecei cihetle ayr bir nebi ba'solunacak deildir. Binaenaleyh; Reslullah'n htemlenbiya
olmasna sul varid olmaz. sa (A.S.) eriat- slmiyenin ahkmn icraya me'mur olduu cihetle
btn ahkm Kur'an'dan istinbat edeceinden mmet-i Muhammediyeden bir kimse gibi demektir.
Fakat .llazim Rusl- kiramdan olmasna bir mani de yoktur. nk ncil Kur'an'la mensuh
olduundan onunla amel caiz deildir, baka kitap da nazil olmayacak ki onunla amel etsin. u
halde ktb- semaviyeden indallah merz ve dsturulamel Kur'an mevcut olduu cihetle onunla
amel edecei muhakkaktr. Kur'an'la amel etmesi nbvvetine mani olmad gibi Reslullah'n
htemlenbiya olmasna dah mnafi deildir. Bunun emsali de mesbuktur. nk; enbiyay 4441
sabkadan biroklar dier bir resln kitab ve eriatyla amel etmiler ve o eriatn ahkmn
teblie me'mur olmulardr.

&&&&&
Vcib Teal Reslnn baz hassasn beyandan sonra bilmum mminlere Allah' zikretmek
vcibolduunu beyan etmek zere :

151

()

buyuruyor.
[Ey mminler ! Siz Allah' ok zikredin, akamda ve sabahta Allah' tebihle tenzih edin
ki rza-y lhiyi tahsille hirette derecelere nail olun.]

Ebussuud Efendi'nin beyan vehile Allah' zikriin bir vakt-i muayyen ve bir hadd nihaye
olmadna iaret iin Cenab- Hak ok zikrolunmasn emretmitir. nk; zikretmek iin sair
ibadt gibi bir zaman ve mekn tahsisi yoktur. Binaenaleyh; insan her zaman zikirle megul
olabilir. u halde ta'zime mnafi olmayan her mahal ve zaman; zikrin zaman ve mekndr. Buna
nazaran man-y yet: [Ey mminler ! Siz Allah' her halinizde ve cemi' zamannzda keml-i
ta'zimle ok zikredin, gecede, gndzde, akamda, sabahta an- ulhiyete lyk olmayan
eylerden tenzih iin Allah'a tebih edin.] demektir. Akamla sabah ibadete ehadet zamanlar
olup efdal-i evkat olduuna iaret iin sarahaten zikrolunmulardr.

&&&&&
Vcib Teal kullarna kendini zikirle emirden sonra zikre mstehak olduunu beyan etmek
zere :

()

buyuruyor. 4442
[O Allah-u Teal ol zat- eceli 'ladr ki o zat sizin zerinize rahmetini inzal eder ve
melekler istifar ederler ki sizi zulmat- kfrden nr-u imana karsn da dnya ve hirette
daire-i necata girin. Zira; Allah-u Teal mminlere merhamet eder oldu.]
Yani; Allah-u Teal'y zikretmek vcibtir. Zira; Allah-u Teal sizi zulmat- kfrden nr-u
imana ve zulmat- fsktan nr-u ibadete karmak iin tarik- hidayeti size gstermekle merhamet
eder. Binaenaleyh; sizi slah ve doru yola irad iin resller ve kitaplar gnderdi, Allah'n melekleri
de size istifar ederler. Zira; Allah-u Tealnn merhameti cmlesinden olarak onlarn istifarla size
du etmelerine izin verdi, bunlarn cmlesine sebep; sizin imannzdr. nk; Allah-u Teal iman
edip emrine imtisal eden mminlerin cemiine merhamet sahibidir.
Ebussuud Efendi'nin beyan vehile bu yet Allah'n zikri lzm olduuna delil ve ilettir. Zira;
Allah'n cmle lemden gani olduu ve hibir kimseye ihtiyac olmad halde kullarna merhamet
etmesi her zaman Allah'n ltfuna muhta olan kullarn zikre devam etmelerini mstelzimdir,
meleklere, kullarna istifara izin vermesi Cenab- Hakkn kullarna merhameti icabdr. nk;
melekler mstecabdda'vedirler. u halde meleklerin istifarna mstehak olan mminler iin
merhamet-i lhiye muhakkaktr ki meleklerin onlar iin istifarlarna izin veriyor. Binaenaleyh;
Cenab- Hak bizzat ve bilvasta ehl-i imann salhna itina buyuruyor demektir. u halde takrir-i
kelm yledir : Allah-u Teal kullarnn devam zere zikrine mstehaktr. Zira; Allah-u Teal
kullarna merhamet eder. Her kimse ki kullarna merhamet ede, kullarnn zikrine mstehaktr.
Binaenaleyh; Allah-u Teal kullarnn devam zere zikrine mstehaktr demek olur.

&&&&&
Vcib Teal dnyada mminlere merhametini beyandan sonra hirette merhametini beyan
etmek zere :

()





152

buyuruyor. 4443
[Allah-u Teal'ya mlki olduklarnda Allah'n mminlere hediyesi selmdr ve onlar
iin Allah-u Teal Cennet ve Cennet'te gzel ecirler hazrlad.]
Yani; mminlerin Rablerine mlki olduklar gnde taraf- lhiden onlara hediye; selmdr.
Zira selm; hayra dellet ettiinden mminlerin cemi' mekrihten salim, ft ve beliyatn
cmlesinden kurtulduklarna dellet ettii cihetle hereyden evvel selmla taltif olunurlar ve Allah-u
Teal onlar iin ecr mesbat hazrlad ki o sevapta asla meakkat yoktur. Zira; o sevap kerim
olduundan meakkat bulunmaz.
Beyzv'nin beyan vehile m m i n l e r i n R a b l e r i n e m l k i o l a c a k l a r
g n le murad; melekl-mevt ruhunu kabzetmek iin geldii gn veyahut kabirlerinden kalktklar
kyamet gn olmak ihtimali varsa da esah olan Cennet'e girip mekndan mnezzeh olarak
Rablerinin cemaliyle merref olduklar gndr. Selmetle mlakat hereyin fevknda olduundan
Cenab- Hak selmla taltif edeceini beyan etmitir. nk Fahri Rzi'nin beyanna nazaran ehl-i
imann selmla iltifat olunduklarnn hikmeti; onlar dnyada Vcib Teal'y ok zikretmekle
ma'rifet-i lhiye hasl olup o ma'rifet vesilesiyle an- ulhiyete yakmayacak nekaisten tenzih
ederek merhamet-i lhiyeyi celbetmilerdi. Bu ma'rifet devam ederek hirette Rablerine mlki
olunca iki tandk kimsenin mlakatlarnda yekdierine selmla iltifat etmek det olduu gibi bu
det hirete de intikal edip mlakatn evvelinde selm- lhiyle iltifata nail olacaklardr.

&&&&&
Vcib Teal Reslnn hususiyet-i ahvalini beyandan sonra bilmum ehl-i imanla olacak
muamelesini beyan etmek zere :

( )

()


buyuruyor. 4444
[Ey Nebiyy-i Zian ! Biz seni mmetin zerine ahit ve ehl-i iman Cennet'le tebir ve
ehl-i irki Cehennem'le inzar ve Allah'n izniyle kullarn Allah'n tarikna ve tevhidine davet
eder ve zulmat- irki nr-u nbvvetle izale edici olduun halde kullarmz irad iin
gnderdik ki sen mmetinden tasdik edip hidayeti ihtiyar ve tekzibedip dalleti
irtikbedenlere ehadet edesin.] Zira; mmetin hakknda ehadetin makbul olduundan baka
ahide ihtiya yok, senin ehadetin kfi olduu cihetle seni ahit olarak gnderdik. Binaenaleyh;
sen iman edenleri Cennet'le tebir, etmeyenleri Cehennem'le inzar ve Allah'n kullarn emr-i lhi
vehile eriatna ve tevhidine davet edesin. Zira; biz seni yanar bir ra gibi lemi ziyalandrc bir
nr olarak gnderdik.
Hzin'in beyan vehile Reslullah'n tuluyla zulmat- irk gidip nr-u iman geldiinden
Reslullah'a tebih tarikyla sirac denmitir. nk s i r a c n man-y aslisi amdandr. amdann
ulesiyle zulmet-i leyi zail olduu gibi Reslullah'n terifiyle de zulmat- kfr zail olmutur.

&&&&&
Vcib Teal Reslnn mbeir olduunu beyandan sonra ne ile tebir edeceini beyan
etmek zere:

()






buyuruyor.

153

[Habibim ! Sen mminler iin Allah-u Teal tarafndan Cennet'te byk ltuflar ve
ihsanlarla tebir et ki vazife-i teblii eda etmi olasn.] Ebussuud Efendi'nin ve Kaz'nin
beyanlar vehile bu yette f a z l - k e b i r le murad; bu mmetin sair mmetler zerine
faziletlerinin ve amellerinin ecri ziyade olmasdr.
Ruhul Beyan'da zikrolunduuna nazaran bu yet nazil olunca Reslullah'n Hz. Ali'yi ve
(Muaz b. Cebel) i ns din-i hakka davet ve iman kabul edenlere ahkm- dini ta'lim etmek iin
Yemen'e gnderdii bn-i Abbas Hazretlerinden mervidir. u halde 4445 bu yet ve gerek
Reslullah'n halka nsihat iin vaiz gndermesi muktedir olan kimsenin nsa vaaz etmesi lzm
olduuna dellet eder. Binaenaleyh; bn-i Mes'ud Hazretlerinin her Perembe akamlar nsa vaaz
ettii mervidir.

&&&&&
Vcib Teal Reslne mminlere riyet ve fazl ihsanla tebir etmesini emirden sonra
mnafklara ve kfirlere mdarat etmemesini tavsiye etrnek zere :

()

buyuruyor.
[Habibim ! Kfirler ve mnafklara itaat etmemekte devam et, onlarn szlerini dinleme,
teblide mdarat ve onlara muhalefetinden dolay onlar tarafndan sana gelecek ezay sen
terket ve mteezzi olma, iini Allah'a tefviz et, korkma. Zira; seni ve umurunu muhafaza ve
sana vekil ynnden Allah-u Teal kfi oldu.] Binaenaleyh; onlarn hibir eyine mbalt etme.
Beyzv'nin beyan vehile Allah-u Teal bundan evvelki yette Resln be sfatla tavsif
etti. Bu yette de onlarn herbirine mnasip birer hitapla mukabele buyurdu. Mesel Reslnn
mbeir sfatna mnasip tebirle emretti. Nezir sfatna mnasip kfirlere mlayim bulunmaktan
nehyetti. nk; inzara salbet-i diniye lzmdr ve d olmasna mnasip mtevekkil olmasyla
emretti. Sirac- mnir olmasna mnasip iktifa ile emretti. nk; Allah-u Teal cemi' halk zerine
Reslnn ziyasn ulelendirince Allah'n muvenetiyle iktifa etmek lzm gelir.

&&&&&
Vcib Teal Reslnn zevceleriyle vki olan baz mesaili beyandan sonra mminlerin
zevceleriyle beyinlerinde cereyan edecek muameleden bazlarn beyan etmek zere : 4446

buyuruyor.
[Ey mminler ! Siz mmine olan kadnlar akd-i nikh edip de onlara cima' etmeksizin
talk verdiinizde sizin iin onlar zerine ta'dad ettiiniz iddet yoktur.]

()








[Temas etmeksizin talk verdiiniz kadnlar zerine iddet olmaynca onlara mt'a yani
bir kat elbise verin ve onlar incitmeden haklarn menetmeksizin gzellikle hanenizden
karn.] Zira: iddet hakknz olmaynca iddetini ikmal edinceye kadar hanenizde beklemeye lzum
yoktur.

154

Yani; ey mminler ! Siz eref-i imanla merref mmine olan kadnlar nikh edip sonra
hasbelicab onlarla bir tenha odada bulunarak mumele-i zevciye suretiyle temas etmekden talk
verdiinizde onlarn zerinde sizin iddet hakknz yoktur. Zira iddet; cima'nm neticesi olan hatunun
hamlinde ocuk olup olmadn tayin iin olup bu pheye sebep olan cima' vuku bulmadnda
iddete ihtiya olmad cihetle onlar zerine iddet lzm gelmez. u halde onlarn talkla mnkesir
olan kalplerini tatyib iin bir kat elbise verin ve gzellikle evlerinizden karn, dier bir zevce
gitmelerine mani olmayn. nk; sizin hanelerinizde beklemelerine bir sebep kalmad gibi zevc-i
hara gitmesine de mani olmaya hakknz yoktur. Binaenaleyh; onlar bigayrhakkn bekletmek
zulmdr.
Beyzv'nin beyan vehile cima' etmi olduu kadnn talktan sonra erbab- hayzdan ise
hayz grnceye kadar, eer erbab- hayzdan deilse ay iddet beklemeleri erkeklerin hakk
olduuna iaret iin Vcib Teal bu yette iddeti erkeklerden nefyetmitir. nk iddetten maksat;
hatunun rahminde ocuk olup 4447 olmadnn anlalmasdr. Eer ocuk varsa nesebi babann
olmasna binaen ocuk babann olduu cihetle iddet zevcin hakkdr. Binaenaleyh; zifaf olmadan
talk verilen hatunun iddet beklemesi hatunda ocuk olmad malm olmasna mebnidir. nk;
cima' olmad ki ocuk olsun.
M u t ' a ; mehir takdir olunmadan nikh olup zifaf olmakdan talk verilen hatuna zev
tarafndan verilen bir kat elbisedir. Eer mehir takdir olunmusa zifaftan evvel talk verildiinde
takdir olunan mehrin nsf lzm gelir. Bu surette mt'a vcibdeildir. Amma zev isterse mehrin
nsfn verdii gibi bir de mt'a verir. Zira; zevcin semahatna bir mani yoktur. Mut'a vermek

(

)

menduptur ve ricale yakan da semahattr.

T e s r i h ; bu yette talk zerine
mrettep olduundan talk mansna deildir, belki tahliye-i sebil yani hatunun gitmesine
mmanaat etmemek, msaade etmek mansnadr. S e r a h - c e m i l ; zrar etmeksizin yol
vermektir.
Hulsa; nikh olunup da zifaf olmakszn talk verilen hatunlara iddet beklemek lzm
gelmedii ve eer mehir takdir olunmusa nsf- mehir lzm gelip mehir takdir olunmamsa mt'a
lzm geldii ve erkeklere lzm olan, bu kabilden talk verilen kadnlar zrar etmeksizin
hanelerinde bekletmeyip msaade etmeleri lzm olduu bu yetten mstefad olan fevaid
cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal umum mminlere dair baz mesaili beyandan sonra Reslne mubah olan
hatunlarn kimler olduunu beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Ey Nebiyy-i Zian ! Biz Aziman mehr-i muaccellerini 4448 verdiin hatunlarn ve
Allah'n sana mnasip grerek ihsan edip mlk- yeminle malik olduun cariyelerini sana
hell kldk. Binaenaleyh; onlarla intifa'da senin iin bir mani yoktur.]

[Ve sana muavenet ve itaat etmek zere Mekke'den seninle beraber hicret eden amcan,
halan, dayn ve tezyen kzlarn nikhla almak murad edersen sana hell kldk.]

155

[Ve mmine olan bir hatun eer nefsini mehirsiz Nebiyy-i Zian'a hibe eder ve eer
Nebi de o hatunun nikhn murad ederse o hatunu mminlerin dnunda habibim, sana
mahsus olarak mubah kldk.] Zira; mehirsiz mcerret hatunun nefsini hibe etmesi ve senin
kabulnn nikh olmas sana mahsus bir ltf-u lhidir. Binaenaleyh; sair mminler iin caiz
olmayp senin iin caiz olan hassalarndan birisi de budur. Amma kfire olan bir hatun velevse
nefsini hibe etmi olsun, fir- nbvvete lyk olmadna iaret iin Cenab- Hak Reslne
nefsini hibe eden hatunun mmine olmas lzm olduunu beyan etmitir.

[Biz muhakkak zevceleri ve cariyeleri hakknda ehl-i iman zerine farz kldmz
ahkm biliriz ve o ahkm lykyla eda edip etmediklerini dahi bildiimizden onlarn
kabiliyet ve istidadlarna gre onlara drde kadar mubah kldk.] nk; ziyadesini mubah
klm olsak hukuk-u zevciyete lykyla riyet edemeyeceklerini bildiimizden ziyadesini mubah
klmadk. 4449

[Habibim ! Bizim sana mubah kldmz ve zatna mahsus olan hassalarn ve sair
mminlere mubah kldmz bildirdik ki senin zerine glk olmasn.] Zira; biz senin zahir
ve batn ahvalini biliriz ki sende hukukullaha msamaha olmad gibi hukuk-u ibada tecavz ve
bilhassa hukuk-u zevciyeye dahi asla tecavz olmaz. Binaenaleyh; emr-i nikhta mminlere vki
olan hara sana vki olmad ki mminlere drtten ziyade nikh caiz olmad halde sana dokuza
kadar mubah oldu.

()



[Halbuki Allah-u Teal kullarnn gnahlarn setreder ve hukuk-u ibada riyeti
kendilerine tevfik etmekle merhamet buyurur.]
Hzin'in beyan vehile Reslullah'n amcalar, halalar Kurey'ten, daylar, teyzeleri (Ben
Zhre) kabilesindendir. Bu yette Reslullah'a hell olarak nefsini hibe eden hatunla murad; mehir
istemeksizin nefsini hibe ve Reslullah'n taht- nikhnda bulunmasn arzu eden hatundur. Amma
had- mmet hakknda hatunun nefsini hibe etmesiyle nikh olsa ve mehir tesmiye olunmasa
dahi mehir lzm gelir. Zira; nefsini hibe etmesi mehir makamna kaaim olmak Reslullah'a
mahsus hassa- nebidir. Bununla beraber nefsini hibe etmek suretiyle nezd-i Reslullah'ta hatunun
bulunup bulunmadnda ihtilf varsa da (bn-i Abbas) Hazretlerinin rivayetine nazaran nefsini hibe
eden hatun ind-i Reslullah'ta bulunmamtr. Yalnz hatunun nefsini hibe etmesi kfi olmayp
Reslullah'n nikhn murad etmesi dahi art olduu yette beyan olunmutur. Binaenaleyh;
nefsini hibe eden hatunu Reslullah'n kabul buyurmas arttr. Reslullah'a evl olanlar bu yette
Cenab- Hak beyan buyurdu. Binaenaleyh; Mehrini verdiin hatunlarn ve cariyelerin sana hell
oldu buyurmutur. Zira mehir; kadnn hakk olduu cihetle mehri verilen hatunlarn kalpleri 4450
rahat olduu gibi cariyeleri de kendi mlk olduundan istedii gibi tasarruf eder, hi kimsenin
mdahaleye hakk yoktur. Amma hatun nefsini hibe etmekle mehrini iskat ederse ona kimse birey
diyemez. nk; mehir hatunun hakk olduu cihetle kendi hakknda tasarrufta mstakildir.
Reslullah'a akrabalarnn hell olmas Reslullah'la beraber hicret etmeleriyle merut
klnmtr. nk hicret edenler etmeyenlerden efdal olduu gibi o zamanda Medine'de maiyet-i
156

Reslullah'ta erkek, kadn ehl-i slm'n oalmas matlup ve slmiyetin teesss ve takarrr
etmesi maslahatna muvafk olduundan hicrete fazlaca ehemmiyet vermek ve tevik olmak zere
akraba-y Reslullah'tan olan kadnlarn Reslullah'a nikhlarnn hell olmas hicretle merut
olduu beyan olunmutur. Nikhta hicretin art olmas da Reslullah'a mahsus hassa-i
nebeviyedendir ve bu artn hicretin farz olduu zamana mahsus olup sonra bu artn mensuh
olduu dahi mervidir.
yetin sebeb-i nzul; Kaz, Hzin ve Medarik'in beyanlarna nazaran yledir : Reslullah
amcas Ebu Talib'in kz (mmhani) yi tezevvc iin talip olmutu. mmhani i'tizar edip
Reslullah da i'tizarm kabul edince bu yetin nazil olduu ve mmhani Bu yetle ben
Reslullah'a hell olmadm. Zira; henz hicret etmemitim dedii mervidir.
Bu yet; kadnlarn mehrini vermek lzm olduuna, mehrinde hyanet ve gadretmek caiz
olmadna dellet eder. Zira; Cenab- Hak Reslne Mehrini verdiin zevcelerini biz sana hell
kldk buyurmasyla mehrin verilmesi elbette lzm olduuna iaret etmitir. Binaenaleyh; mehr-i
muaccelini vermeyen zevcine hatunun nefsini teslimden imtina' hakkn haiz olduu ktb-
fkhiyemizde mezkrdur.

(
)

(
)

Yani
Allah-u Tealnn sana emval-i ganimetten ihsan ettii cariyelerini senin zerine hell kldk
demektir. nk fi'; emval-i ganimetten ihsan olunan nimet mansnadr.
Hulsa; Reslullah'n mehrini verdii zevceleri ve mlk- yeminle malik olduu cariyeleri ve
Reslullah'la beraber hicret eden 4451 amcasnn, halasnn, daysnn ve teyzesinin kzlarnn
nikhlarnn Reslullah'a hell klnd ve Reslullah'a nefsini hibe edip Reslullah da nikhn
murad ettii mmine hatunun bilmehir Reslullah'a hell olmas hassa-i nebi olduu ve
mminlerin zevceleri ve cariyeleri hakknda farz kld eyi isti'dad ve liyakatlarna gre farz klp
hukuk-u zevciyete riyet edip etmediklerini Allah'n bildii ve bu ahkmn meruiyeti Reslullah'n
zerinden subetin kaldrlmas iin olduu ve bu gibi ahkm vaz' ile Cenab- Hakkn kullarna
merhamet buyurduu bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal nisvandan Reslne hell olanlar beyandan sonra ezvac- mutahheratla
muaeretten Reslullah'a hell olanlar beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Habibim ! Zevcelerinden istediinle beytuteti te'hir edersin, dilediini nefsine zam ve
celbetmekle sohbet edersin.]

[Ve firandan uzlet ettiin zevceni istersen celbedip onunla lfet ettiinde senin
zerine gnah yoktur.] Zira; zevcelerinden istediinle istediin zaman nsiyet ve dierinin
nsiyetini te'hir etmek Cenab- Hakkn sana bir ltfudur.

( )ircadandr. r c a ; tehir etmek mansnadr. ( )kendine zammetmek,

yatana almak mansnadr. Bu yetin nzulnden evvel zevceleri beyninde taksime riyet etmek
Reslullah zerine vcibti. Bu ise Reslullah' tazyik olup vahy-i lhiyi telkkide kalb-i nebevileri
ztraptan salim olamayacana binaen Cenab- Hak Resl zerinden vcubu kaldrd ve 4452
Resln bu yetle muhayyer kld ve buyurdu ki Habibim ! Sen zevcelerinden istediin kimsenin
taksimini te'hir eder ve istediin kimseyi nefsine zammeder, nsiyet edersin. te bu suretle
Resln muhayyer klmakla ztrabn izale ve Bir mddet-i muvakkata yatan terkettiin

157

kimseden istediini getirir, onunla nsiyet edersin. Bu hususlarda senin zerine gnah yoktur,
buyurmakla Reslnn salhiyetini tevsi' etti. Fakat Reslullah muhayyer olmakla beraber ezvac
beyninde taksime riyet etmekle iltifatndan hi birini uzak tutmad ve bu hususta ltfundan hi
birini mahrum etmedi.
Hzin'in beyan vehile yette uzlet; talk mansna olduuna nazaran Talk- ric'iyle talk
verdiin zevceni istersen geri alr, nsiyet edersin demektir. Bu yette zevceleri beyninde taksime
riyette Reslullah'n muhayyer olmas hassa-i nebidir. nk; ahad- mmet hakknda bu
muhayyerlik olmayp taksime riyet vcibolduundan terkeden kimse hatuna zulmettii cihetle
gnahkr olur. Amma Reslullah zerine vcibolmamas; Cenab- Hakkn Reslne bir ltfu
olduu gibi Reslullah'n vcibolmayarak taksime riyeti Reslullah tarafndan fazilet ve
zevcelerine ayrca bir ltuf olduunda phe yoktur, ancak iinden bazlarnn mumele-i
zevciyelerini terketmi olsa zulm olmaz. Zira; bu sre'de bundan evvel beyan olunduu vehile
yet-i hyarda ezvac- nebi muhayyere klndklarnda bu artla muhayyer klnmlard. Yani Allah'
ve Resln ihtiyar eden; taksime riyet hakkn terketmek artyla muhayyer klnmlard. Onlar
da bu artla Reslullah' ihtiyar etmekle taksim haklarn Reslullah'n reyine havale ettiklerinden
taksim hakkn davaya salhiyetleri kalmamtr. Byle olduu halde beyan olunduu vehile

()

()

Reslullah taksimi asla terketmemitir. Bu yette

talk,
imsak mansna
olduuna nazaran man-y yet yledir : [Habibim ! Sen zevcelerinden istediine talk verir ve
istediini nezdinde tutarsn.] demektir ki talk verip vermemekte muhayyersin demek olur.
Reslullah ezvac- mutahherattan (evde) Hazretlerine talk vermek murad etmiti. evde
Hazretleri Y Reslallah ! Bana talk verme ki yevm-i kyamette ben de ezvacn meyannda 4453
harolunaym, ben nbetimi Hz. Aye'ye terkettim dedi, Reslullah da ricasn kabulle talkn
terk ve ezvac- mutahherat meyannda ibkaa etmekle mesrur etti.

&&&&&
Vcib Teal Resln muhayyer kldn beyandan sonra Reslnn muhayyer olmas
zevceleri hakknda hayr olduunu dah beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Habibim ! te u zevcelerinin ilerini saha tefviz edip taksim hususunda seni
muhayyer klmamz zevcelerin gzlerini dinlendirip rahat ettirmeye gayet yakn bir tariktir,
ii sana tefviz etmemiz onlarn kalplerini mahzun etmez ve sen onlarn kllisine her ne
verirsen raz olurlar.] nk; verdiin eyi zerine vcibolmayarak vermek senin tarafndan ltf u
ihsan olduundan onlarn kalpleri rahat olur, mahzun olmazlar. Zira; Reslullah zerine taksime
riyet vcib' olmad halde ezvac beyninde taksime riyet edip cmlesini msavi tutmas onlar
mumele-i Reslullah'tan honut ve raz edip herbiri Reslullah'n ltfundan memnun olurlard.
Amma eer taksime riyet Reslullah zerine vcibolmu olsayd her ne yapsa zerine vcibolan
eyi eda etmi olduundan ltfetmi olmazd. Binaenaleyh; evde ( R.A.) dan baka ezvac-
mutahheratn cmlesinin nbetine Reslullah riyet ederdi. Amma evde yukarda beyan
olunduu vehile nbetini Hz. Aye'ye terkle hakkn iskat ettiinden onun nbetine tesadf eden
gnde Cenab- Risaletmeb Efendimiz Hz. Aye ile sohbet ederdi. Bir zevcenin nbet hakkn
dierine terkle kendi hakkn iskatn cevazna Sevde'nin hakkn terkedip Reslullah'n da kabul
etmesi delildir. 4454

158

[Allah-u Teal sizin kalplerinizde olan esrar bilir. Halbuki Allah-u Teal cmle esrar
bildii gibi vki olan hatalarnzn cezasn te'hir eder. nk halimdir, hilimle muamele
eder.]
Hulsa; Reslullah'n ezvac beyninde taksim hususunda istediiyle sohbet etmekte
muhayyer olup zerine taksime riyet vcibolmamas ve istediini lirasyla merref edip
istediinin firam te'hir etmeye ve vakt-i aharda te'hir ettiini takdim etmeye taraf- lhiden me'zun
olmas ve bu muhayyerlik ezvac- mutahheratn rahatlarn ve mahzun olmamalarn mucip olmas
ve Reslullah zerine taksime riyet vcibolmadndan Reslullah her ne verse ltuf ve ihsan
etmi olduu cihetle onlarn raz olmalar bu yetlerden mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal Reslnn zerine ezvac hakknda taksime riyet vcibolmadn ve ezvacn,
dnyay ve ziynetini ihtiyar etmekle Allah'n rzasn ve Resln ihtiyar etmek beyninde muhayyer
klp onlar da Allah' ve Resln ihtiyar ettiklerini beyandan sonra ezvac- mutahherat taltif ettiini
beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Habibim ! Ezvacn seni ihtiyar ettikten sonra sana bu dokuz dan baka nisvandan bir
fert hell olmaz.]

[Senin iin ezvactan hibir zevle bunlar tebdil etmek de hell olmaz, velevse o nikh
etmek istediin hatunlarn hsn sana acep vermi olsun.]
Yani; taht- nikhnda olan zevlerinden birine talk verip de onun yerine baka birini almak
senin iin hell olmaz. 4455

[Ancak mlk- yeminle malik olduun cariye mstesnadr.] Binaenaleyh; bu dokuz

zevcelerinden baka cariye bulundurabilirsin.

()


[Ve Allah-u Teal herey zere gzetici oldu.] Binaenaleyh; her iki tarafn hukukunu
muhafaza eder.
Yani; Allah-u Teal ezvac- mutahherat dnya ve ziynetini ihtiyarla Resln ihtiyar edip kifaf
miktar nafakaya kanaat etmek beyninde muhayyer klp onlar da Allah'n rzasn ve Resln
ihtiyar edince Cenab- Hak onlarn hsnniyet ve rzalarna mkfat olmak iin onlar zerine dier
hatun almaktan veyahut onlarn birine talk verip ezvac- mutahherat arasndan karmakla yerine
dierini almaktan Resln menetmi ve ancak mlk- yeminle malik olduu cariye bulundurmaya
msaade buyurmutur. nk; Allah-u Teal herey i gzetici olduundan herkesin hukukuna
riyet ve tarafeynden mukabele-i bilmisil kaidesine tevfikan herkesin salhiyetini ta'yin ve bir hadle
tahdid eder. Binaenaleyh; Reslne dokuza kadar msaade ve onlar beyninde taksime riyeti
reyine havale edince buna mukabil ezvac- mutahherat tatyib iin Resln de dokuzdan ziyade
bir hatun almaktan ve onlardan birine talk vermekle mahzun ve sohbetinden mahrum etmekten
Resln menetmi ve Reslyle ezvac arasnda lzm olan tarafeynin yekdierine kar
hrmetini te'min buyurmutur. Binaenaleyh; ezvac- mutahherat Reslullah'n taksimine ve

159

ihsanna raz olduklar gibi Reslullah da bu dokuzdan baka bir hatun almamakla me'mur
olmutur.
Fahri Rzi'nin beyan vehile bu yette menolunan tebdil; det-i cahiliyeden olan tebdil
usuln ilgadr. nk; zaman- cahiliyede iki ahbap isterlerse zevcelerini mbadele ederlerdi.
Cenab- Hak bu yette mbadele gibi tab'- beere mugayir olan 4456 det-i keriheyi menetmitir.
Binaenaleyh; zaman- cahiliyede car olan bu mbadele det-i kerihesine bu yetin nazil olmasyla
hitam verilmitir. Geri yette hitap; zahirde Reslullah'a ise de, hakikatta mmetinedir. nk
metba hitap; tbie de hitaptr.

&&&&&
Vcib Teal Reslnn zevceleriyle muaeretine dair ahkmn beyandan sonra mmetinin
Resllerine kar alacaklar vaziyeti ve lzm olan hrmeti beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Ey mminler ! stizan etmeden nebinizin hcrelerine girmeyin, ill Reslnz
tarafndan size izin verilir ve taam yemenize msaade olunursa izin verilen mahalle taamn
vaktini gzetmeyici olduunuz halde girin, fakat taam vaktini gzlemeyim.]

[Ve lkin Reslullah tarafndan davet olunduunuzda derhal hane'i saadetlerine girin.]

[Hane-i saadette hazr olan taam yiyince orada sylenecek szleri dinlemeden hane-i
saadetten kn, daln.]

[Zira; u sizin davetsiz hane-i saadete girmeniz ve taamdan sonra szleri dinlemeniz
Nebinize eza verir ve Nebiniz de size kn evimden demekle sizden haya eder.] 4457

[Halbuki Allah-u Teal hak olan eyi size beyan etmekten haya muamelesi yapmaz.]
Binaenaleyh; sizin hakknzda menfaat olan eyi size beyan eder. u halde sizin iin salh;
davetsiz girmemektir ve girdiinizde taam yeyince hemen kmaktr.
Yani; ey mminler ! Hi bir vakit siz Reslnzn hcrelerine girmeyin. Ancak vaktini
gzetmez olduunuz halde size izin verilmek vakti mstesnadr. Davet olunmakszn me'zun
olduunuz bir taam olursa onu yemek iin girersiniz. Fakat o taamn da piecei ve hazrlanaca
vakti gzetip durmazsnz, lkin taraf- risaletten davet olunduunuzda derhal davetine icabetle
hane-i saadete girin. Sizin iin hazrlanan taam yiyip alnz defedince derhal daln. Taam
yediiniz hcrede oturup kalmayn ve orada birbirinizin szyle nsiyet eder ve ehl-i beyt-i
nbvvetin szlerini dinleyici olduunuz halde elemeyin. Hacetinizi kaza edince derhal kn.
Zira; sizin hane-i saadette meksedip kalmanz Cenab- Nbvvetpenahnza eza verir ve Nebiniz
160

de sizi karmaktan utanr. Halbuki Allah -Teal. size hakk beyan etmekten haya muamelesi
yapmaz., Yani sizi karmak haktr ve lkin Reslnzn kendi hanesinde olduunuz cihetle
kn hanemden diyemez, ancak Allah-u Teal sizin kmanz emreder.
Hzin, Beyzv ve Medarik'te beyan olunduuna nazaran bu yet; Reslullah'n taam vaktini
gzeten baz kimseler hakknda nazil olmutur. nk; birtakm kimseler Reslullah'n taam
vaktini gzetir ve hcre-i saadete bilizin girerler. Taamn pimesini ve hazrlanmasn beklerler ve
taam yer, sz uzatr, bir mddet hane-i saadette kalrlard ve bu muameleden Reslullah da
mteezzi olurdu. te Cenab- Hak bu yetle onlar ve onlarn emsalini bu gibi mnasebetsiz
muameleden nehyetmi ve bu misilli ulviyet-i insaniyeye mnafi olan ahlk- mezmumeden
mminlerin teberri etmeleri lzm olduunu bildirmitir. Binaenaleyh; bu yetle Cenab- Hak daba
riyet etmeyenleri te'dip, vazifesini bilmeyenlere vazifesini ta'lim ve terbiyenin harici muamelede
bulunanlar terbiyeye davet etmitir. Dier bir rivayete nazaran bu yet Hz. 4458 Zeyneb'in Velme
cemiyetinde nazil olmutur. nk; Mslim ve Buhar'nin ittifaklaryla Hz. Enes buyurmulardr ki
Reslullah'n Medine'yi teriflerinde on yanda olduum halde ben Reslullah'a hizmeti oldum.
Tam on sene hizmet ettim. Binaenaleyh; benden ziyade Reslullah'n ahval-i dahiliyesine vakf
olan yoktur. Reslullah Zeynep ( R.A.) ya zifaf olduunun sabahnda taam ihzariyle ns davet etti.
Fevc fevc ns geldi, taam yediler, gittiler. Badehu bir cemaat taam yedikten sonra sze baladlar
ve uzattlar. Reslullah onlarn bu muamelelerini sevmedi. Hane-i saadetten kt. Ben de beraber
ktm. Hz. Aye'nin hcresi nne geldik. Reslullah onlar gitti zannyla avdet etti ve grd ki
kmamlar. Tekrar gitti, geldi. nc defa gidip gelince ktlar. Reslullah da hcre-i saadete
girdi ve bu yet nazil oldu demitir. Sebeb-i nzul herhangisi olursa olsun yet-i celile; bilmum
insanlara ve bilhassa Kur'an'a iman eden ehl-i imana byk bir terbiye dersi vermitir. nk; bu
gibi bir kimsenin taam vaktini gzetip o vakitte billzum gelip iz'c edenler ve iini bitirdikten
sonra malyaniyle itigal edip fazla elemekle hane sahibini rahatsz edenler zaman- saadete ve
o birka kimseye mnhasr.deildir, belki her zaman ve her yerde bulunduundan Cenab- Hak
bilmum ehl-i imana hitabederek cmle mminleri bu gibi hallerden nehyetmitir. Geri yette
Nebinin evine bilizin girmeyin denilmise de yetin nzulne sebep; hcre-i saadette kalan
kimseler olmasna binaen hcre-i saadet zikrolunmutur, yoksa bu hkm hcre-i saadete mahsus
olduundan deildir. u halde bilmum hanelere ve insanlara amildir.

( ) n a ; vakit mansnadr. ( ), ( ) , ( )masdardr

ve zamiri taama rci'dir ( )bakmak mansnaysa da bireye bakmak o eyi gzetmek
icabettiinden burada ( ), ( )mansna yani taamn vaktini gzetmeyici
olduunuz halde demektir. ( ) da bulunan t a a m la murad; Nimetullah Efendi'nin
beyan vehile hazrlanm taam demektir. u halde yetin mans : [Ey mminler ! Nebinizin
hcrelerine hibir vakitte girmeyin; ancak Nebiniz 4459 tarafndan hazrlanm bir taama sizin iin
izin verildiinde taamn vaktini gzetmeyici ve taamn vaktinden evvel girmeyici olduunuz halde
girmeniz mstesnadr. Zira; izn-i Reslullah zere girmekte zarar yok.] demektir.
Hulsa; bu yet sekiz hkm havidir : B i r i n c i s i : Reslullah'n hcrelerine girip taam
vaktini beklemek caiz olmamas, i k i n c i s i : Reslullah'n hazrlanm taam yemek zere izin
verdiinde girmek caiz olmas ve sair mminlerin hanelerinde dah hkm- er'inin byle olmas,
n c s : Taamn vaktinden evvel girip onun pimesini gzetmek caiz olmamas, d r d n
c s : Reslullah tarafndan davet vuku bulduunda derhal girmek lzm olmas, b e i n c i s i :
Davet olunan taam yiyince derhal o meclisten dalmak lzm gelmesi, a l t n c s ; Taamdan
sonra o makamda uzun uzadya lfa balayp hane sahibini iz'c etmek caiz olmamas, y e d i n c i
s i : Bu misilli muamelenin Reslullah'a eza verip Reslullah'n onlar karmaktan utanmas, s e k i
z i n c i s i : Allah-u Teal hakk beyan etmekten haya muamelesi yapmamasdr. Fakat davet
olunan mahalde oturup sohbet edip etmemek rf dete ve hane sahibinin haline ve hanenin
tahammlne tbidir. nk yette ok oturmak caiz olmadnn illeti ve sebebi; Reslullah'n
ezalanmas olduu beyan olunmutur. u halde hane sahibinin ezalanmad ve belki oturulmasn
arzu ettii surette zarar yok demektir. Mesel ekseriya bild- slmda misafirhanelere ve geni
olan evlere vuku bulan davetlerde hane sahiplerinin hatrlarna eza gelmek yle dursun bilkis

161

davetten maksat muhabbet etmek olduundan o gibi mahallerde istedii gibi oturmakta beis
yoktur. Zira hane sahibi oturmakla memnun olur, belki baz mahallerde taam yiyince kalkp gitmek
deten mezmum bile olur.

&&&&&
Vcib Teal hane-i saadete girmenin dabn ve davet vukuunda davete icabetin lzumunu
beyan ettii gibi ehl-i beyt-i Reslullah'tan birey istenildiinde vera-y perdeden istenilmek lzm
olduunu dahi beyan etmek zere :4460

buyuruyor.
[Ey mminler ! Ezvac- mutahherattan birey istediinizde o eyi onlardan perde
arkasndan isteyin.]

[te u perde arkasndan istemeniz sizin ve ezvac- nebinin kalplerinize ziyade

taharettir.]

[Ve sizin iin ak bir surette ezvac- mutahherattan birey istemekle Reslullah'a eza
etmeniz sahih olmad.]

[Ve sizin Reslullah'tan sonra ezvc- mutahherat nikh etmeniz caiz olmad.]

()

[Zira; ite u gerek Reslullah'a ezanz ve gerek ezvacn nikh etmeniz Allah-u Teal
indinde pek byk gnah oldu.]

[Ey mminler ! Eer siz bir ey i lisannzla izhar eder veyahut kalbinizle saklarsanz
ondan korkun.] 4461

()


[Zira; Allah-u Teal hereyi bilir ve ona gre ceza verir.]

[Ezvac- Reslullah'n babalar, oullar, kardeleri, olan kardelerinin oullar,
kzkardelerinin oullar, kendileri gibi Mslman hatunlar ve kendi mlk- yeminle malik
olduklar cariyeleriyle perdesiz grmelerinde onlar zerine gnah yoktur.]

162




[Ey ezvac- mutahherat ! u ta'dad olunanlarn gayr bir kimseyle perdesiz
grmekten nefsinizi saknn ve Allah'tan korkun.]

()



[Zira; Allah-u Teal hereye hazr ve nazrdr.] Binaenaleyh; sizin nasl grtnz
grr, bilir, ona gre ceza verir.
te bu yetlerle Cenab- Hak taife-i nisvana setrin lzumunu ve setirde erkek ve kadnlar iin
kalplerinde temizlik ve taharet olduunu beyanla Reslnn kadrini l ve ann terfi' etmitir.
Hz. Aye'den Mslim ve Buhar'nin rivayetlerine nazaran yet-i hicabn yani kadnlarn
mesture bulunmalarna dair olan bu yetin sebeb-i nzul yledir: Ezvac- mutahherat baz
akamlar Medine kadnlaryla beraber hal meydanla tenezzh iin karlard, Hz. mer de Ya
Reslallah ! Ezvacnz perde altna alsanz. Zira huzur-u risaletinize her nevi insanlar gelir,
giderler derdi, lkin taraf- lhiden bir emir gelmediinden Reslullah Hz. mer'in bu szn
sktla geitirirdi. Birgn ezvac- mutahherattan Hz. evde det vehzere tenezzhe ktnda
Hz. mer Y Sevde ! Biz seni bildik dedi. Bu szden maksad hicap hakknda emr-i lhinin
gelmesine hrsndan neet etmiti, ashaptan 4462 bir kimse de Reslullah vefat ettiinde Hz.
Aye'yi ben elbette nikh ederim, demesi zerine bu yetin nazil olduu mervidir. Bu yette
ezvac- Reslullah'n mesture olmasyla emr-i lhi geldii gibi Reslullah'tan sonra nikhlarnn
caiz olmadn dah beyanla Cenab- Hak Reslnn kalbini tatmin etmitir. nk; sre'nin
evvelinde beyan olunduu vehile ezvac- Reslullah bilmum mminlerin valideleri olduu cihetle
evldn validelerini nikhla almas caiz olmad gibi harem-i Risaletpenahiye had- mmetten
hibir kimse mnasip olmadndan hibir ferdin haremine dahil olamayacan beyanla ezvac-
mutahheratn herbiri zevce-i risalet erefini ebeden muhafaza edecekleri suret-i kafiyede iln
olunmutur. Binaenaleyh; Reslullah'n vefatndan sonra ezvacdan birini nikh ederim diyerek
alenen sylemek cr'etinde bulunan veyahut bu gibi eyleri kalplerinde saklayan kimselerin
azab- ilhiden korkmalar lzm olduu beyan olunmutur. nk; Allah-u Teal hereyi
bildiinden bu gibi esrar bilmekle lyk olduu cezay verecei phesizdir. u halde nefsini
azaptan kurtarmak isteyen kimselerin gerek hal-i hayatnda ve gerek hal-i irtihalinde Reslullah'a
eza verecek ahkm- eriata mugayir bir harekette bulunmamas lzmdr. Hicap yeti nazil olunca
akrabay Reslullah Bizler de perde arkasndan m konuacaz? demeleri zerine Cenab- Hak
kadnlar iin yedi snf kimselerle konuurken perde lzm olmadn beyanla akrabann
hareketlerini ta'yin etmitir. nk; kadnlarn pederleri, oullar, biraderzadeleriyle
hemirezadeleri ve kendi biraderleri
mahrem olduklar cihetle beyinlerinde nikh car
olmadndan perdeye hacet olmad gibi kendileri misilli sair Mslman kadnlar ve mlk-
yeminle malik olduklar kleleri ve cariyeleriyle dah konumakta perdeye lzum olmad beyan
olunmutur Binaenaleyh; u zikrolunanlarla perdesiz konumakta gnah yoktur ve bunlardan
baka ricalle konumaktan kadnlarn nefislerini saknmalar ve bu gibi eylerden muhafaza
etmeleri lzm olduuna iaret iin Cenab- Hak yetin hirinde ittika ile emrettii gibi herey
zerinde hazr ve nazr olduunu, perdeye riyet edip etmediklerini ve kimlerle konutuklarn
bildiini beyanla perdeyi ihll etmek isteyenleri tehdidetmitir. Bundan bir iki yet sonra perdenin
lzumunu ve 4463 fevaidini beyan hakknda tafsilt geleceine binaen burada bu kadarla iktifa
olunmutur. Hatunun amcasyla days pederi makamnda mahrem olduklarndan yette bu iki snf
zikrolunmamtr.

( ) emr-i setre dikkatin lzumuna ve setri ihll etmek katiyen caiz olmadna
iaret iin gaipten hitaba intikal olunmutur.
Tefsir-i Hzin'de ve Kaz'de beyan ounduu vehile hatunun klesi kendine mahrem olup
olmadnda ihtilf vardr. Bazlar Mahremdir, bazlar da Namahremdir, perdeli bulunmak

163

lzmdr dediler. te u ihtilfa binaen Fahri Rzi hatunun klesine kar ak bulunmasnda
mahzur ve beis yoktur, eer mahzur olursa klesine kar mesture olmak lzm olduunu beyan
etmitir. Fakat Hanefiye indinde klesi ecnebi gibi olduundan mesture olmas lzmdr. Geri bu
yet; ezvac- Reslullah hakknda nazil olmusa da umum mminlerin hakknda hkm- lhi
byledir ve sair nisvan iin ayr bir hkm yoktur.

&&&&&
Vcib Teal Reslnn hane-i saadetinde had- mmet tarafndan lzm olan ihtiram
beyandan sonra mele-i a'l ve mele-i ns iinde ihtiram olunduunu beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[Allah-u Teal Nebisi zerine meth sena eder ve meleklerde rahmetle du ederler. Ey
mminler ! Siz Nebiniz zerine annn i'lsna du edin ve selm ihda etmekle selm edin.]
Yani; Allah-u Teal ve melekler Nebiyy-i Zian zerine env'- rahmet ve kerametle i'tina
ederler ve Reslullah'n an erefine ta'zim ve kadr-i lilerinin terfiine melekler du ederler. Allahu Teal ve melekler env'- kerametle ikramda bulununca ey mminler ! Siz de Reslnze hayrla
du edin. Bilhassa ismini 4464 iitince salevat- erife getirin ve selmetle dah du edin ki hirette
ecr mesbta nail olun ve selmet bulun.
Nimetullah Efendi'nin beyan vehile Reslullah'n ismini iiten her mmin zere salevat-
erife getirmek vcibolduuna bu yet dellet oder. Binaenaleyh; Reslullah'n hal-i hayatnda
nasl ta'zim lazmsa hal-i vefatnda ism-i celili zikrolunduunda dah keml-i ta'zim ve ihtiram lzm
olduuna dellet eder. nk; Reslullah cmle mkellefin veliy-yi nimeti ve tarik- istikamete
sevkeder bir mrid-i kmili olup ehl-i iman imana davet eden ve hidayetlerine yegne sebep olan
Reslullah olduundan bu misilli cesm nimetlerin krn salevat- erifeyle eda etmek her
mmin zerine lzmdr. Binaenaleyh; Reslullah'a salevat- erifeyle du ve selm ihda ederek
ism-i erifini iitince bir ta'zim-i mahsusla ta'zime msaraat etmek her mmin zerine vcibtir.
Beyzv'nin beyan vehile enbiyaya tebaiyetle had- mmet zerine salevat getirmek caizse de,
istikll zere salevat rf- eri'de Rusl- kirama mahsus olduundan had- mmete salevatla
du caiz deildir. Rusl- kirama salevat; anlarnn i'l olunmasna dudr. Amma salevat-
erifeyle dunn vcubu bizim Reslullah'tan aldmz feyz-i din mukaabilinde krle hirette
ecir ve mkfata nail olmaklmz iindir. Salevat- erife vesilesiyle birok ecre nail olacamza
bu yet dellet ynnden kfidir. Zira; Cenab- Hakkn emrettii eyi ilemekte elbette sevap
vardr.

&&&&&
Vcib Teal Reslne salevatla emirden sonra bilkis Reslullah'a eza edenlerin cezalar
lanet olduunu beyan etmek zere :

()


buyuruyor.

164

[ol kimseler ki onlar Allah'n emrine muhalefet ve Reslne birtakm nalyk ahvali
isnada cret etmekle z ederler. Onlara Allah Teal dnyada ve hirette lanet eder. Yani
dergh- 4465 ulhiyetinden tard u teb'd etmekle rahmetinden mahrum eder ve onlara
ihanet edici azab hazrlad.] nk; onlar Allah'n ve Reslnn raz olmadklar efli ilemekle

()

muhalefet ettiklerinden lanete ve azab- mhne mstehak olmulardr.

z '; actmak
mansna olduu cihetle Allah-u Teal hakknda man-y hakksi muhaldir. u halde Allah-u
Teal'ya nazaran z ' ; zeyr ve sa (A.S.) Allah'n olu ve melekler Allah'n kzlar demek gibi
merzsinin hilafn ilemektir. Reslullah'a z ' ; airdir demek gibi an- nbvvete lyk olmayan
eyleri isnadetmektir. Yahut z ' ile murad; Reslullah'a zdr ve Cenab- Hak ezadan
mnezzeh olduu halde ismini zikretmek Reslne ta'zim iindir. nk Reslne zy Allah'a z
mesabesinde klmak; elbette Reslne ta'zmdir.
Bu yette Allah'a zya ve Reslne zya mukabil azap da iki nevi zikrolunmutur.
B i r i n c i s i : Allah'a zya mukabil lanettir. k i n c i s i : Reslullah'a zya mukabil ihanet edici
azaptr.

&&&&&
Vcib Teal Reslne z edenlerin duar olacaklar cezay beyandan sonra Reslnn halis
mmetlerine z edenlerin cezalarn beyan etmek zere :

()


buyuruyor.
[ol kimseler ki onlar ehl-i imandan erkek ve kadnlara ilemedikleri gnah isnatla z
etmekle mmin ve mmineleri incittiler. Onlar muhakkak bhtan ykn ve ak gnah
yklendiler.]
Yani; ol kimseler ki onlar mmin olan erkeklere ve mmine 4466 olan kadnlara ilemedikleri
ef'l-i zemimeyi isnadetmekle z ederler. Onlar env'- ukubt cami olan bhtan ve ak byk
gnah yklendiler ki bigayrhakkn afif, afife ve kusursuz olan ehl-i iman incittiklerinden azab-
ilhiye mstehak oldular. nk kusuru olmayan insana bigayrhakkn z etmek; mucib-i azaptr.
Tefsir-i Hzin'de beyan olunduuna nazaran Medine'de gece tara kan hatunlar takibeder
birtakm sfeha zuhr etti. Onlardan hatunlar rahatsz olup zevlerine haber vermeleri zevlerinin
de Reslullah'a ikyet etmeleri zerine o makule evba gruhunu nalyk ef'lden nehyetmek
zere Cenab- Hakkn bu yeti inzal buyurduu mervidir. Geri u rivayete nazaran bu yet
Medine'de vuku bulan baz hdiseye binaen o makule kimseleri nehyetmek iin nazil olmusa da
ilyevmilkyam insanlar arasnda zuhr edecek bu misilli havadisin cmlesine amildir.
Binaenaleyh; sokak aralarnda geceleri fuzuli silh atmak ve nara vurmakla insanlar rahatsz
edenlere velhasl her nevi ezay irtikbedenlere amildir.
Hulsa; erkek ve kadn bilmum ehl-i imana ezann haram olduu, bu misilli haram irtikb
edenlerin byk gnah ilemi olduklar bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal bigayrhakkn insanlara ifk u iftira ve sair hususatla eza eden sefihleri
menettikten sonra bilmum hatunlara lyk olan kyafetlerini taknmalarn tavsiye etmek zere :

165

buyuruyor.
[Ey Nebiyy-i Zian ! Sen zevcelerine, kerimelerine ve sair mminlerin zevcelerine de ki
onlar brglerini zerlerine brsnler.]4467

[Zira; onlarn brglerini zerlerine brnmeleri onlarn bilinip de eza olunmamalarna
ziyade yakndr.]

()



[Halbuki Allah-u Teal onlardan evvelce vki olan kusurlarn affedici ve hallerine
mnasip mesalihi temiyetle merhamet buyurucudur.]
Yani; ey kullarmz irad iin meb's ve meyyedninindillh olan Nebiyy-i Zian ! Evvel
kendi ezvac- mutahheratna,kerimelerine ve saniyen sair mminlerin haremlerine nasihat tarikyla
de ki onlar brglerini zerlerine brnsnler. Zira; u brglerini brnmeleri onlarn bilinmekle
sfehann taarruzundan kurtulup z olunmamalarna en yakn bir meslektir. Halbuki Allah-u Teal
bu yetin nzulnden evvel burgusuz gezmelerinden dolay vki olan kusurlarn setreder ve
hallerine mnasip ahkm inzalle merhamet buyurur. nk; hasbel-icab tara kan kadnda
araf olmaynca sfeha gruhu onlar ak grp tamaa dtkleri gibi pheli ve iffetini ihll
eden kadnlardan zannyla arkalarna derek rahatsz edeceklerine binaen Cenab- Hak
kadnlarn araf brnp mesture olmalarn emretmi ve hikmeti de brgl olan kadnn kim
olduu bilinmemekle suizandan ve sfehann takibinden kurtulmalar olduunu beyan etmitir. u
halde tesettrn meruiyetindeki hikmet; fitne kapsn kapamak, nesebi ziya'dan muhafaza etmek,
zevceyi zevce rabtl bakasnn taarruzundan kurtarmak, aile tekiltna intizam vermek, evldn
terbiyesine ve dnyann imarna erkek dardan, kadn ieriden almaktr.
te bu yet-i celileyle Cenab- Hak afife olan kadnlar setir sebebiyle sfehann s-u
zannndan ve taarruzlarndan mahfuz klmakla kalplerinin rahat olacan beyan etmitir. nk;
burgusuz gezen hatunun ekli ve kyafeti grld cihetle kalbinde fesat olan kimselerin tamam
celbedip o vesileyle takibederek akbet fitneye bd veyahut halk arasnda gft gyu mucip
olarak birtakm rahatszl mucip olaca ve bu rahatszlk zevle zevce arasnda imtizaszla
mncer olup bilhare tefrikay dahi inta 4468 ettii ok defa grlmektedir. u halde setirle emir;
btn insanlara kalplerinin rahatn ve aile arasnda imtizacn esasm ve biare ocuklarn
Terbiyesini te'min etmekle ve insanlarn yekdierine husumetten zde olmakla lemin intizam
zere cereyanna bvk bir hadim ve kanun-u daimdir. Zira; kadnn rtl bulunup ecaniple
ihtilttan memnu' olmas zevcin emniyetini ve kalbin pheden vareste olmasn mucip
olduundan zevle zevce beyninde muhabbetin devamna ve nesebin s-u zandan beri olmasna
ve aile hayatnn rahatla gemesine sebeptir.
te nisvann tesettr hakknda insanlarn her cihetle fevaidini mucip ve insaniyete byk bir
hizmet ve bilhassa kadnlar hakknda bir ltuf oldugunu idrakten ciz, hava ve hevesine tbi ve
kuvve-i behimiyesi kuvve- insaniye ve mdrikesine galip olan kimseler Avrupa'nn yaramaz ve
hayvan merepli ve gayret-i insaniyesini zayi etmi birtakm insanlarn dt- kerihelerini talisinle
tesettr- nisvana itiraz ederek tesettr- nisvan; hrriyet-i nisvan selp, mddet-i hayatnda hapis,
faydasz tazyik ve onlar mertebe-i insaniyeden iskat etmek ve hukuk-u medeniyeden karmak
gibi birtakm vesvese-i eytaniye dermeyan ederler. Halbuki tesettr; kadnlarn hrriyetlerini
muhafazaya yegne hadimdir. nk; hatunlar ocuk getirmekle ve hamil meakkatlaryla megul
olduu cihetle emr-i maietini lykyla te'min edemediinden behemehal maiet hususunda bir
erkein himayesinde bulunmas zaruridir ve onun maietini tedarike zevci borludur. Halbuki imdi
kadn hak sahibi, erkek borludur. Bunun hrriyet hangisindedir? zdiva meselesinde zevcin
zevceyi veyahut zevcenin zevci himayesi birinin mir, brnn me'mur olmas heng-i intizamn
yoluyla cereyan etmesinde emr-i lzm ve zaruridir. u halde hangisi mir ve hangisi me'mur
olacak? Eer kadn mir olsun denecekse, ftrattaki noksana ne denilecek? Eer ftrat tebdil

166

mmknse bu iddia doru olabilir. Mesel ocuk dourmay erkekler alp onlarda olan kuvvet,
kudret, ecaat, celdet, dirayet ve zeky kadnlara vermek mmknse bunun aresini dnmeli
ve br vakit iin erkeklii kadnlara vermeli kadnl da erkekler almaldr. Kadnlar erkekler kadar
veyahut daha ziyade ykseltmeye alanlar evvel ftrat tebdile almaldrlar, yoksa ftrat 4469
deimedike herkesin meziyeti kendindedir. Bu evhamla yaayanlarn kendilerindeki meziyeti
ariyet suretiyle bakalarna verip onlarda olan ftrattaki noksan kendim alacam diye kadnlar
merasimde takdim etmek, arabada sa tarafa bindirmekle Allah'n verdii ulviyeti sfliyete tenzil
eylemek hamakattan baka birey deildir. nk; ftratta rical hakimdir ve nisvann pek ok
hususatta ricale ihtiyac aikrdr. Bu kadar bedahete kar Ben bunun aksini yrteceim diye
uramak hamakat ve safdil kadnlar aldatmaktan baka ne olur?
u halde ftraten hatun erkee muhta olup zev hatunun muhafazasna me'mur olunca
btn me'net ve meakkati zerine ald hatundan zevcin de bir isteyecei vardr. O da, iffet,
taharet ve thmetten beraettir. ffeti muhafazada bile kadn yine zevcinin himayesine muhtatr.
nk; kadn ecanibin taarruzuna mdafadn ciz kald gibi meakkatee uzak mahalle
misaferete tahamml olamaz ve tahamml farz olunsa tahammle mani birok halleri vardr. O
halleri deitirmek mmkn mdr? u halde behemehal idame-i hayat bir recle muhta olunca
o recln muhabbetim celbetmesi ve onun hsn- zann altnda yaamas zaruri deil midir? O
kadnn refah saadetle vakit geirmesi zevcinin muhabbetinin devamna iffetinn pheden hal
olmasna bal deil midir ? imdi o hatun ak olarak istedii yerde gezer ve istedii kimselerle
grrse zevcin hsn- zannm idame edebilir mi ve pheden kurtulur mu? Halbuki onun rahat,
refah ve saadeti zevcin hsn- zannna bal deil mi? Eer istedii yerde gezer, herkes ile
grr'de zevcine phe gelir, kalbi rahatsz olursa bu phey izale ve kalbinin rahat olmas
setirden baka neyle olabilir? Eer phe gelmezse lde gezen behimle onun ne fark vardr?
Serbest gezmesiyle hasl olan thmet zevle zevce arasndaki muhabbetin lnefrete tebeddlne
ve nefret de akbet firkata sebep olursa bundan en ok zarar grecek kadn deil midir? nk;
firkat vuku bulunca kadnn himayesine iltica edecek velsi ya bulunur ya bulunmaz. Eer
bulunursa velisinin himayesi altnda me'yusane vakit geirmesi ve aile tekiltndan mahrum
olmas m hrriyettir; yoksa zevcinin muhabbetinin idamesiyle evld ahfat yetitirmek ve onlarn
muradn grmek ve bir aile reisi olarak 4470 yaamak m hrriyettir ? Eer himye edecek velisi
yoksa sokkata kalacak ve binnetice ununbunun hizmetiliine arz- ihitya. edecek veyahut
sfehann taarruzuna uruyacak,sefalete decek... Bu levha-i sefalet mi hrriyettir ? Evet,
mesture olanlarda dahi baz iffetini ihll edenelr bulunabilir, fakat serbestlie nisbetle nadir olduu
gibi bizim iin vazife, setir hususunda Allah'n emrini yerine getirmektir. Allah'n emrini yerine
getirdikten sonra vki olan ey me'sl olunmayaca malmdur.
u tafsilta nazaran slm kadnlarnn hrriyeti erkeklerden daha ziyadedir. nk, yalnz
mesture bulunup dahil-i beytte aile tekilatyla megul olmasna mukabil zev nafakasn, kisvesini
ve sknsn temin etmekle mkellef olduu gibi ikisinden hasl olan ocuklarn nafakalarn tedarik
ve her cmlesinin refah- sdetlerini temin etmekle dahi mkelleftir. Bu uurda esbab- maiet
yznden her trl mezahime gs germek gece, gndz onlarn rahatn dnmek ve onlarn
muhafaza ve himayelerini der'uhte etmek gibi saylmaz ve tkenmze meakkat ve dncelere
kar slmiyette kadnn mkellef olduu ey yalnz zevcinin muhabbetini ihll etmemekle kalbini
tatmin etmektir, imdi erbab- insaf dnsn ! Hrriyet kimdedir ? Kadn zevcine mi, yoksa zev
kadna m hizmet ediyor?
Hulsa; hatunlarn brg brnmeleri vcibolduu ve brgl olunca ecanbn o kadnn kim
olduunu bilemediklerinden dolay taarruzdan vareste olup ezadan kurtulduklar ve hatunlarn
mesture olmalaryla fitne kaplarnn kapanaca bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal zatna, Reslne ve mminlere alenen z edenlerin cezalarn beyandan sonra
gizli ezada bulunanlarn cezalarn beyan etmek zere :

167

()
buyuruyor. 4471
[Zat- ulhiyetime yemin ederim ki eer mnafklarla kalplerinde fsk u fcur hastal
olan fasklar ve Medine'de ehl-i iman iz'c iin yalan neredenler bu misilli ahlk-
fasidelerinden vazgemez ve nihayet vermezlerse elbette biz sana onlarla mukateleyi
emreder ve seni mcahedeye tevik ederiz, mukateleden sonra habibim ! Onlar sana
mcavir komu olamazlar, ancak az bir mddet komu olabilirler.]
Yani; habibim ! Zatma yemin ederim ki eer mnafklar gizli hyanet ve nifaklarndan ve zaaf iman eseri kalplerinde birtakm fsk u fcura meyi muhabbeti olup afife kadnlar yoldan karp
zina etmek kasdyla takibedenler fsklarndan ve Medine'de ehl-i iman rahatsz etmek ve asakir-i
slmiye ve saire hakknda birtakm yalan haberler neredenler bu hallere bir nihayet verip
vazgemezlerse elbette biz sana onlarla ktali emreder, seni onlara musallat klarz, bundan sonra
onlar seninle komu olup sana mcavir olamazlar, ancak az bir mddet mcavir olurlar.
Bu yette beyan olunan snfn da bir cemaat olmas muhtemeldir. nk; mnafkta sfat nifak olduu gibi kalbinde fsk u fcura meyi muhabbetle beraber yalan haberler de
neredebilir. Binaenaleyh; u evsaf- mezmumenin de bir ahsta itima edebilir. nk;
Tefsir-i Hzin'de beyan olunduu vehile asakir-i slmiye gazaya gittiklerinde Medine'de
mnafklar Askerin hepsi katlolundu, dman Medine'yi istil ediyor, banzn aresine bakn
gibi ehl-i imann kuvve-i maneviyesini kracak, ye's ftura drecek, korku ve endie verecek
eyleri nerederlerdi. Bununla beraber Medine'de mnafklar zahirde m'min batnda kfir olup
daima gizli olarak ehl-i slm aleyhine urarlard, ayrca imanlarnda sebat olmayan fasklar vard
ki onlar da fsk u fcur kasdyla ehl-i imana z ederlerdi, dier bir ksm ahali de vard ki onlarn
ileri de yalan haber neretmek ve una buna iftira etmekle ifsadatta bulunmakt. Cenab- Hak bu
yette onlarn cmlesini iddetle tehdid etmi ve bu fesadatlarndan vazgemedikleri surette ktalle

()

emredeceini te'kidle beyan ettii gibi bu'diyete dellet eden

kelimesiyle dah kbet-i
emirde vatanlarndan tardolunacaklarn ve Reslullah'n komuluundan 4472 mahrum
klnacaklarn da beyan eylemitir. Zira; insan iin vatanndan tard olunmak gibi bir bel olamaz.
nk; vatandan tardolunmakta bilmum ma'lftn, emlk arazisini, evini, ban, akraba ve
taallkaatn, ahbab yarann ve mrnn mahasalini terketmek gibi birok musibetler
olduundan Cenab- Hak mfsitleri tard u teb'idle tehdid etmitir. te memleket dahilinde birtakm
eracif neriyle kitle-i slmiyeyi iz'c edenleri, fitne ve fesatla megul olanlar sahibl'emir olan
kimse tarafndan onlar tardla fesatlarnn izale olunmasna yette iaret vardr.

()

[Mminlere eziyet edenler mel'un olduklar halde tardolunurlar, eracif neriyle megul
olanlar her nerede bulunurlarsa iddetle tutulur ve katlolunurlar.] Binaenaleyh; onlar iin
hibir yerde rahat mmkn olamaz. Zira; ehl-i iman arasnda onlarn yerleri yoktur. Binaenaleyh;
onlar iin are-i hals; irtikb ettikleri ahlk- zemimeden vazgemek ve hakk Mslman olmaktr.
Bu gibi Mslman simasnda bulunan, Mslman aleyhinde uraan, fitne ve fesada alan
mnafklar her zamanda mevcut olduundan Cenab- Hak onlar her nerede olurlarsa tutulup
katlolunmalaryla emretmitir. Binaenaleyh slmiyete yakan; pk nasyedir. nk; mlevves
nasyenin ehl-i slm arasnda yeri olmad bu yetle sabit olmutur.

&&&&&

168

Vcib Teal bu misilli erbab- fesad salha davetten sonra icabet etmezlerse tardetmek ve
her nerede bulunurlarsa tutup katletmek lzm olduunu ba'delbeyan bu gibileri tard veya katil yeni
bir det olmayp eski bir det olduunu beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[Bu misilli mnafk, fask ve mfsitleri tard, ahiz ve katletmek bundan evvel geen
mmetlerde Allah'n detidir elbette Habibim ! Sen Allah'n deti iin tebdil bulamazsn.]
Zira; det-i lhiye nesih kabul etmez. nk det-i lhiye; emr nehyile sabit olmu nesih ve
tayir kabul eden ahkm kabilinden deildir. Binaenaleyh bu misilli mnafklar hakknda car olan
det-i lhiye; her zaman rahmetinden uzak tutmakla mel'n olduklar halde kahr u tedmir etmektir.
Vcib Teal mnafk ve mfsitlerin dnyada hallerini beyandan sonra hireti beyanla tehdid
etmek zere :

buyuruyor.
[Y Ekrem-er Rusl ! Ns sana kyametten sul ederler. Sen onlara cevapta de ki
Kyametin ilmi ancak ind-i lhidedir.]

()





[Habibim ! Sana kyameti ne gibi ey bildirebilir? Me'ml ki kyamet yakn olur.] nk;
Allah-u Teal'dan baka kyametin vaktini ve vukua gelecei zaman bilen yoktur ve olamaz. Zira;
ilmi Allaha mnhasrdr. Geri Vcib Teal kitaplarnda cmle enbiyaya kyameti haber verdi,
ancak zamann hibir kimseye haber vermemitir. Binaenaleyh; kyameti ne gibi ey bildirebilir?
Elbette hibir ey kyameti bildiremez, lkin kyametin yakn vki olmas me'mldr. Medarik'te
beyan olunduu vehile mrikler istihza tarikyla, Yahudiler de imtihan suretiyle kyametin
zamanndan sul etmeleri zerine bu yeti inzalle kyametin aceleten vukuunu isteyenleri tehdid
etmitir.

[Allah-u Teal izzet-i huzurundan tardla kfirlere lanet etti. 4474 ve ebeden
Cehennem'de kalc olduklar halde onlar iin Cehen nem ateini ihzar etti.]

()




[Kfirler kendilerini Cehennem'den kurtaracak bir dost ve yardmc bulamazlar.]
Yani; kyameti ta'cil edenler akbeti bilmediklerinden ta'cil ederler, yoksa kyamette balarna
gelecei bilseler ta'cil etmezler. Zira; Allah-u Teal kfirleri rahmetinden uzak klmakla lanet ettii
gibi onlar iin ebed Cehennem ateini hazrlad. Halbuki kfirler ateten kurtaracak bir dost ve
yardmc da bulamazlar. u halde ta'cil etmeleri balarna gelecei bilmemelerindendir.

&&&&&
169

Vcib Teal kfirlerin Cehennem'e girdiklerinde beyinlerinde cereyan edecek muhavereyi

beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[Zikret habibim ! ol gn ki o gnde ehl-i Cehennem'in ate iinde yzleri bir taraftan
dier tarafa dndrldnde onlar Ne olayd, biz Allah'a ve Reslne itaat etmi olaydk
derler.]

()

[Ehl-i Cehennem keml-i tazarru' ve tahassr zere derler ki Ey bizim Rabbimiz ! Biz
seyyitlerimize ve byklerimize itaat ettik, onlar da bizi idll ettiler, yolumuzu arttlar.]
te byle demekle tazarru' ederler ve szlerine unu da ilve ederek derler ki: 4475

()






[Ey bizim Rabbimiz ! Byklerimize azaptan iki kat ver ve onlara byk lanetle lanet
et ki ebeden o azaptan kurtulmak midi olmasn.] te kfirler bu szleriyle kendilerini idll
edenlerden intikam almak isterler. nk; onlar Cehennem'in azabn grnce Allah'a ve Reslne
itaat etmediklerine ve onlara itaat mukabilinde ulularna ve byklerine itaat ettiklerine nedamet
ederler ve byklerinin kendilerini idll ettiklerini ve idll ettiklerine bedel azaplarnn iki kat
olmasn ve rahmet-i lhiyeden iddetle uzak olmalarn isterler, lkin bu nedametleri fayda etmez,
onlar azaptan kurtaramaz. Azaplarnn iki kat olmasn istemelerinin sebebi; biri kendi dalletleri,
dieri de bunlar idll etmelerine mukabil olmasdr.

&&&&&
Vcib Teal zatna ve Reslne itaatsizlik edenlerin lanet olunduklarn beyandan sonra Ben
srail'in Hz. Musa'ya iftira ettikleri gibi mmet-i Muhammed'in de Resllerine iftira etmemelerini
tavsiye etmek zere :

buyuruyor.
[Ey mminler ! Siz Ben srail'den ol kimseler gibi olmayn ki onlar Ms (A.S.) a z
ettiler. Onlarn zlar zerine iftira ederek syledikleri eyden Allah-u Teal Ms (A.S.)
tebrie etti.]

()



[Halbuki Ms (A.S.)ndallah kerim, cah ve mansb sahibiydi, indallah dus makbul,
her istedii verilirdi.] Binaenaleyh; Ben srail'in iftiralarn meydana koymakla Hz. Musa'y leme
kar tebrie etmitir.

170

Fahri Rzi, Hzin ve Kaz'nin beyanlar vehile Ben srail'in Hz. Musa'ya iftiralarnda
rivayet vardr. B i r i n c i s i : Sure-i Kasas'ta beyan olunduu vehile Karun, Hz. Musa'ya iftira
4476 etmek zere bir fahieyi para vermekle tevik etmiti. Allah-u Teal hatuna doru
syletmekle Hz. Musa'y tebrie etmitir. k i n c i s i : Ben srail akta guslederler ve avret
mahallerini setretmezlerdi. Hz. Ms bundan tehai eder ve onlardan tenha bir mahalde
guslederlerdi. Ben srail Hz. Musa'nn tenha mahalde guslettiini grnce Hz. Musa'nn
vcudunda illet olmasa bizimle beraber guslederdi. Vcudunda illet olduundan bizimle beraber
bulunmuyor dediler. Cenab- Hak bu isnatlarndan Ms (A.S.) tebrie murad eder. Birgn Hz.
Ms elbisesini bir ta zerine koymu guslederken iddetli bir rzgr halkeder. Rzgr ta
yuvarlar, elbise taa dolar. Ta elbiseyi Ben srail'in kalabalk olduu bir mahalle yuvarlar,
gtrr, Hz. Ms libasn almak zere arkasndan koar ve herkes vcud-u Musa'y grrler ki ilel
emrazdan salimdir. n c s : Hz. Ms biraderi Harun'u katletti dediler. nk; Ms
(A.S.) biraderiyle beraber Tr'a gittiklerinde Harun vefat ettiinden Ben srail Hz. Ms biraderini
katletti demilerdi. Allah-u Teal Harun (A.S.) ihya edip biraderinin katilden beraetine ehadet
etmesiyle Cenab- Hak bu isnatlarndan dah tebrie etmitir.

&&&&&
Vcib Teal Ben srail'in resllerine iftiralarn beyandan sonra ehl-i imana doru
sylemelerini tavsiye etmek zere :

( )

buyuruyor.
[Ey mminler ! Muharremat irtikptan nefsinizi saknn ve sz gayet doru syleyin
ki Allah-u Teal sizin amellerinizi slah ve gnahlarnz mafiret etsin.]

()






[Ve eer bir kimse Allah'a ve Reslne itaat ederse 4477 muhakkak o kimse byk
korkularndan kurtuldu ve btn metalibine nail oldu. nk azaptan kurtulmak ve umduu
sevaba nail olmak; fevz-i azimdir.]
Bu yette ittika ve doru szn a'mli slaha ve gnahlar mafirete sebep olduu beyan
olunmutur. u halde insanlarn haramdan kanmakla doru sylemeye dikkat etmeleri lzmdr.

&&&&&
Vcib Teal Reslnn hsn- dabn beyanla mminleri mekrim-i ahlka iraddan sonra
teklif-i lhiyenin emr-i azm olduunu beyan etmek zere :

buyuruyor.

171

[Biz gklere, yere ve dalara teklif-i lhiyemizden ibaret olan emaneti kabullerini
emrettik. Onlar da bu emaneti gtrmekten ekindiler ve emaneti yoluyla eda edememekten
korktular, insan emaneti kabul etmekle edasna cr'et etti.]

()



[Zira insan; son derece nefsine zulmeder iddetle cahil ve kbet-i umuru idrakten
cizdir.]
Hzin'in beyan vehile bu yette e m a n e t le murad; teklif-i lhiyenin cmlesine amildir.
Semavat ve arza teklif kabul etmelerini emrin mansnda birka ihtimal vardr. B i r i n c i s i :
Teklifin azametini tasvirdir. Yani semvt ve arzn bu kadar cesametleriyle beraber onlar idrak
sahibi olsalar da emaneti kabul teklif etmi olsaydk kabulden imtina' ederler ve akbetin
vehametinden korkarlard, lkin insan akbeti dnemediinden kabul etti demektir. k i n c i s i :
Semvt ve arza Cenab- Hak 4478 fehm idrak vermekle onlara emaneti kabul teklif etti ve
onlar da emaneti yoluyla eda edemeyeceklerini beyanla kabulden i'tizar ettiler, Hz. dem'e teklif
olununca derhal kabul etti. Yahut s e m v t ve a r z n i m t i n a ' yla murad; kaabiliy
etlerinin olmamas, insann kabulyle murad; kaabiliyet ve istidad sahibi olmasdr.

()








[Biz kadn ve erkek mnafklar ve mrikleri ta'zibetmek. erkek ve kadn mminler
zerine tevbelerini kabul etmek iin insana teklifin kabuln emrettik. Zira; Allah-u Teal
kullarnn kusurunu affeder ve tevbelerini kabul etmekle merhamet buyurur.]
Yani; Allah-u Teal insana emaneti tahmil etti ki kfrn saklamak ve Mslmanlara hyanet
etmekle bilmum cinyt irtikb eden mnafklar emanete hyanetlerinden ve mrikleri de
tevhidi ihll ettiklerinden dolay ta'zip ve mminlerin tevbelerini kabul etsin, amellerine mukabil ecr
mesbt versin. te slere azap etmek, itaat edenlere sevap vermek hikmetine mebni emaneti
insana tahmil etti.

&&&&&

SRE - SEBE'
Mekke-i Mkerreme'de nazil olan sre'lerdendir. Elli drt yeti havidir.

[Hamd sena sol Allah'a mahsustur ki yerde ve gklerde mevcut olan bilcmle
mahlkat kendinindir.]

172

[Ve hirette dah herkesin medh senas ancak o Allah'a mahsustur.]

()




[Zira; o Allah-u Teal'nn ef'li hikmetten hali deildir. nk hakimdir ve kullarnn
amalini tamamen bilir. Zira; habrdir.]
Yani; hamdetmek anndan olan her ferdin hamdi ve medh senas ol Allah-u Teal'ya
mahsustur ki semvt ve arzda mevcut bilcmle mkevvenatta icad, i'dam, ibkaa, ifna, ihya ve
imate cihetlerinde tasarruf onundur. Binaenaleyh; ondan gayr hibir kimsenin hamde bizzat
istihkak yoktur. nk; dnyada gerek lem-i ulv ve gerek lem-i sfliden insanlara feyezan eden
nimetler Zat- Br'den feyezan ettii cihetle kullarnn krne mstehak olduu gibi hirette dah
hamd sena kendi zat- ulhiyetine mahsustur. 4480 Zira; nasl ki dnyada insanlara saylmaz ve
tkenmez nimetleri veren odur, hirette dahi her trl nimetler kullarna onun tarafndan vasl
olduu cihetle hirette de hamde lyk ve mstehak odur, Allah-u Teal dnyada ve hirette ilerini
muhkem kld gibi cmle mahlkatn ahvalini tamamen bilir.
Hulsa; dnyada ve hirette kullarna her nimet kendisinden varid olduu cihetle dareynde
bizzat hamde mstehak olduu, dnya ve hirette onun gayr bizzat hamde mstehak bir kimse
olmad bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal hereye ilmi lhik olduunu icmalen beyandan sonra, hereyi ilminin ihata ettiini
tafsilen beyan etmek zere :

()







buyuruyor.
[Allah-u Teal yere giren rahmet sular, defineler ve emvat gibi her zerrat ve yerden
kan otlar, ekinler, pnarlar, madenler ve hayvanlarn cmlesini bilir ve semadan nazil olan
yamur, kar, dolu gibi env'- berekt ve hayvanatn rzklarn, semaya kan melekleri,
kullarn amellerini, ruhlarn, yerden semaya doru giden duman ve buharn cmlesini bilir.
Zira; Allah-u Teal kullarnn muhta olduu bereketleri inzal etmekle merhamet edici ve
nimetlerin krn edada vki olan kusurlarn afla mafiret buyurucudur.]
Yani; Allah-u Teal yere giren, yerden kan, semadan inen. semaya kan eyann her
ferdini, her cz'n bilir ve semadan nazil olan bereketlere ve arzdan hasl olan nimetlere
kreden kullarna merhamet eder ve nimetlerin krn edada kusur edenlerin kusurlarn afla
mafiret buyurur.
Fahri Rzi'nin beyanna nazaran r a h m e t - i l h i y e : semdan bereketleri inzal edip
yerden bereketleri bitirmeye 4481 masruftur. M a f i r e t i l h i y e de kullarn ruhlar
amelleriyle beraber semya ktnda mafirete masruftur.

&&&&&
Vcib Teal dnyada ve hirette hamde istihkakn ve ilminin hereyi muhit olduunu
beyandan sonra kfirlerin hireti inkrlarn ve bu inkra cevab beyan etmek zere :

173

buyuruyor.
[ol kimseler bize Kyamet gelmez dediler ki onlar kfir oldular. Habibim ! Sen onlara
cevapta de ki Evet ! Size kyamet gelecek ve gayba lim olan Rabbime yemin ederim ki
elbette size kyametten ibaret olan saat gelecek. te y Ekrem-er Rusl ! Sen byle
demekle itikadlarn reddet.]

[Allah-u Teal gayb bilir. Zira; semvt ve arzda zerre miktar bir ey Allah'n ilminden
kaybolmaz.]

()

[Ve zerreden kk, zerreden byk hibir ey olmad, ill cmlesi Levh-i Mahfuz'da
mnderitir.] Binaenaleyh; vaad-i lhide yanl olmaz. u halde vaad ettii kyamet elbette
olacak ve size gelecek olduu cihetle inkrnz merduttur.
Yani; Allah-u Teal Resl vastasyla hireti vaad edince kfirler istihza tarikyla Bize
kyamet gelmez, hiret yoktur demeleri zerine onlarn bu inkrlarn red ve davalarn iptal etmek
zere Cenab- Hak Reslne cevab ta'lim suretiyle de ki habibim ! 4482
Kyameti inkr eden kfirlere sen cevapta Ey kfirler ! Yerde ve gkte bulunan mevcudattan
zerre miktar hibir ey ilminden gaaip olmayan, kk, byk hereyi levh-i mahfuzunda yazl
olan Rabbime yemin ederim ki kyamet elbette size ve umuma gelecek. Zira; Rabbim kyametin
geleceini haber verdi. Rabbimin haberinde ise hulfolmaz, elbette vki olur demekle onlar ilzam
et.
Beyzv ve Medarik'in beyanlar vehile kfirlere kar kyameti ispatta Vcib Teal'nn liml gayb olduu zikrolunmutur. nk; kyamet mugayyebatn en haf ve en byklerinden olduu
cihetle kyameti ispatta Vcib Teal'nn semvt ve arzn her zerresine ilminin lhik olduunu
beyan etmek kyamet hakknda haberinin doru olup phesiz olduuna binaen kyameti ispatta
Cenab- Hakkn limlgayb olduu beyan olunmutur.
Fahri Rzi'nin beyan vehile Vcib Teal'nn semvta; ervaha ve arza ilmini beyanla;
ecsama, ecsamn eczalarna ve onlarn meknlarna lim olduuna iaretle harn ve hiretin
imknna ve vki olacana iaret olunmutur. nk; ecsam ve ecsamn eczasn bilince onlarn
hayat bulup iadesi mmkn olacanda phe yoktur.
Hulsa; kfirlerin kyameti inkr ettikleri ve Reslullah'n kyametin geleceini yeminle
te'kidederek kfirlerin inkrlarn reddettii, semvt ve arzn eczasndan hibir zerresi ilm-i
lhiden gaaip olmad ve zerreden byk ve kk her ne varsa cmlesi levh-i mahfuz'da yazl
olduu bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal kyametin vki olacan beyandan sonra vukuunun hikmetini beyan etmek zere
:

()

174

buyuruyor.
[man edip amel-i salih ileyen mminleri cezalandrmak iin kyamet gelecektir. te o
imanla beraber amel-i salih ileyenler iin mafiret-i azm ve meakkatsiz gzel rzk vardr.]
4483
Yani; Vcib Teal hereyi, hatta insanlarn amellerini dahi levh-i mahfuz'da yazd ve ispat etti
ki Allah'n vahdaniyetine, Reslnn risaletine imanla beraber amel-i salih ileyen kimselerin
amellerinin cezasn versin. nk; kyamet olmasa herkes amelinin cezasn tamamyla istifa
edemez. Zira; dnyada ne kadar hsn- ceza grse bekas olmadndan ameline ceza kfi
olamaz. te u imanla amel-i salih ileyenler iin vki olan kusurlar mafiret ve bol rzk var ki, o
rzk- kerimdir, yani sahibine zahmet vermez.
Fahri Rzi'nin beyan vehile Vcib Teal iman mukabilinde mafiret ve amel-i salih
mukabilinde rzk- kerimi zikretti. nk; mminin her ne kadar gnah ok olsa da akbet
Cehennem'den kp Cennet'e gireceine binaen her mmin iin iman sebebiyle mafiret vardr,
rzk- kerim de amel-i salihe mnasiptir. Zira; Allah'n rzas iin amel eden kullarn rzk- kerimle
mesrur etmek an- ulhiyete lyktr ve hiret rzknda kisb meakkati ve tkenmek korkusu
olmadndan mminlere verilecek rzk, kerem sfatyla tavsif olunmu ve mafiret mminlere
mahsus olup birka ksma mnkasem olmadndan baka bir sfatla temyiz olunmamtr. Amma
mutlaka rzk; mmine ve kfire m olduundan birok aksam bulunduu cihetle mminlere
mahsus olan rzkn sairlerinden tefrik olunmas iin bu yette kerem sfatyla tavsif olunmutur.
nk; slerin rzk Cehennem'de zakkum aac ve emsali birtakm fena eyler olduu cihetle
onlarn rzknda kerem sfat yoktur.

&&&&&
Vcib Teal kyametin vcudundaki hikmet; kullarnn amelleriyle cezalanmalar olduu ve
ehl-i imann cezas rzk- kerim olup mafiretle taltif edeceini ve ehl-i kfr azapla
cezalandracan beyan etmek zere :

()
buyuruyor.
[ol kimseler ki onlar bizi ciz klmak kasdyla yetlerimizi 4484 iptale sa'yettiler. te
u bizim yetlerimizi iptale sa'yedenler iin elem verici fena azaptan azap vardr.]
Yani; kyametin vukuu muhakkak ve levh-i mahfuz'da hereyi biz ispat ettik ki bizim
vahdaniyetimizi ikrar ve kudretimize dellet eden yetlerimize iman edenleri hsn- ceza ile ve bizi
ciz klmak emeliyle yetlerimizi iptale sa'yedenleri actc fena azaplarla cezalandralm, herkes
sa'yinin cezasn grsn, amel-i abes olmasn.
R i c z ; azabn gayet irkini ve eni mansnadr. u halde yetleri iptale sa'yedenlerin
sa'yleri pek byk cinayet olduundan onlarn azaplarnn iddetine iaret iin Cenab- Hak
azaplarnn enaat mansn mutazammn olan riczden olacan beyan etmitir.
Hulsa; ahkm- eriat iptale sa'yedenlerin cezalar pek iddetli olaca bu yetten mstefad
olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal yetlerini iptale sa'yedenlerin cezalarnn iddetini beyandan sonra dnyada dahi
sa'ylerinin batl olacan beyan etmek zere :

()






175

buyuruyor.
[Habibim ! Rabbin Teal tarafndan kendilerine ilim verilenler sana inzal olunan
Kur'an'n ancak hak olduunu ve ef'linde mahmud ve cmleye galip olan Rabbin Teal'nn
tarikna insanlar hidayette kldn bilirler.]
Yani; habibim ! Seni tekzibeden kfirler yetlerimizin iptalini ne kadar sa'yetseler sa'yleri
batldr. Zira; sol kimseler Rabbin Teal'nn sana inzal ettii Kur'an'n ancak hak olduunu ve
'haktan hari bireyi mutazammn olmadn bilirler ki onlara ilim verildi. Binaenaleyh; kendileri
erbab- ilini ve irfandandrlar, onlar o 4435 kitabn tarik- haktan inhiraf edenlerden intikam almaya
kaadir ve zatnda bilmum medh senaya mstehak olan zat- eceli al'nn tarik- mstakimine
dellet ettiini dahi bildiklerinden iptale sa'yedenlerin sa'yleri semeresiz kalr. nk; erbab- ilme
onlarn tekzipleri ftur vermedii gibi daha ziyade kuvvet verir.
Hzin, Kaz ve Medarik'in beyanlar vehile yette kendilerine ilim verilen e r b a b i l i m
le murad; ashab- Reslullah veyahut ehl-i kitabn ulemas olmak muhtemel ise de Kur'an'a iman
eden bilcmle ulema murad olunmak daha ziyade muvafktr. nk; ashab- Reslullah ile ehl-i
kitabn ulemas beraber murad olunmakta bir mani de yoktur. Zira maksat; Kur'an'n hak olduunu
bilip ona iman etmektir. u halde Ashaptr veyahut Ehl-i kitap ulemasdr diyerek tefrikte bir
man olmad gibi yette tefrika dellet eder bir delil de yoktur. Binaenaleyh; mutlaka Kur'an'n
hak olduunu bilip iman eden ehl-i ilme din-i Muhammedi'ye tan'eden kfirlerin veyahut slm
kisvesine brnm mnafklarn ta'nlarnn hi te'siri olamaz ve erbab- ilme onlarn te'sir
edemeyeceini Cenab- Hak bu yetle ispat etmitir. nk; hakka kar batl az bir zaman iinde
parlar gibi grnrse de daima muzmahildir. Binaenaleyh; ulemann kalbinde yakin zere sabit
olan itikad- hk hariten birtakm mfsitlerin itirazlar ve ta'nlaryla mtezelzil olmaz.
Bu yette Kur'an'n hak olduunu bilmeye sebep olan ilimle murad; ilm-i din olduundan
ulm-u felsefiye ve sanayi-i garibeye mteallik ilim sahiplerinin itikaad- hakka muvaffak
olmamalaryla sul varid olmaz. Zira; ulm-u smaiyye itikaad- hakka hadim deildir, belki umur-u
dnyaya hadimdir. u halde ulm-u dnyaya lim olmakla ulm-u dine ve itikaad- hakka lim
olmak lzm gelmez.

&&&&&
Vcib Teal ehl-i ilmin Kur'an'n hak ve doru yola sl ettiini bildiklerini beyandan sonra
kfirlerin tekzibe dair syledikleri szlerini beyan etmek zere :4486

()





buyuruyor.
[Kfirler dediler ki Biz size bir recle dellet edelim ki o recl size haber verip diyor ki
(Sizin her eczanz dalp para para olup topraa kartnzda yeniden hayat bulup hal-i
aslniz zerine olacaksnz) demekle ldkten sonra dirileceinizi sylyor.]
Yani; Reslullah kfirlere olduktun sonra dirileceklerini, har ve kyameti haber verince bu
haberi havsalalar almadndan Reslullah' istihza maksadyla bazlar bazlarna dediler ki Biz
size bir recl gsterelim mi ki o recl size garip bir ey haber veriyor ve haber verdii ey muhal
olduu halde mmkn addediyor ve vki olacan suret-i kafiyede sylyor ve (Siz vefat edip her
eczanz dalp topraa kartnzda tekrar dirilip bir mahlk-u cedid olacaksnz demekle
Birtakm akln almayaca muhalttan bahsediyor. Halbuki o recl nbvvet davasnda
bulunuyor. Nebi olan kimse byle muhalttan bahseder mi? dediler ve bundan maksatlar an-

176

nebeviye nakisa bulmak ve imandan imtina' etmektir. Halbuki evvel nasl icad olunduklarn
dnmemekle cehaletlerini meydana koymular ve hamakatlarn leme iln etmilerdir.
Medarik'te beyan olunduu vehile yette r e c l le muradlar; Reslullah'tr. Reslullah
beyinlerinde ism-i lemsiyle mehur olduu halde recl tabirleri, syledii sz kendi zu'mlarnca

(
)

beenmediklerinden biimemezlik iindir.

T e m z k ; tefrik olunup dalmak
mansna yani Eczalarnz dalp topraa karp yok olduktan sonra elbette yeniden insan
olacaksnz demektir. Kfirler szlerine unu da ilve ettiler, dediler ki: 4487

[Muhammed (S.A.) u syledii szlerinde Allah'a yalanla iftira m ediyor, yoksa

kendisinde cinnet var da cinnler lisann yle mi sylyor?]
Yani; mrikler Reslullah'n kelmn gaayet garip addettiklerinden dediler ki lp topraa
karp yok olduktan sonra tekrar dirilip insan olmak inanlr birey deildir. u halde Muhammed
(S.A.) bu szyle ya Allah-u Teal'ya yalan olarak bile bile iftira ediyor, yahut cinnete mptel
olmu, byle birtakm hayalttan bahsediyor. Acaba bunun hangisidir? Yalanla iftira m, yoksa
cinnet mi? demekle an- nebeviye lyk olmadk isnadatta bulundular.
Hulsa; kfirlerin Reslullah'n hara mteallik haberini istib'd ettikleri ve Reslullah'n
beyanatn iki eye hamledip Ya iftiralllah veyahut sar- cinnettir dedikleri ve bu szleriyle
hamakatlarn meydana koyduklar bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal mriklerin ve mfsitlerin Reslne isnadettikleri iftira ve cinnetten Reslnn
beri olduunu beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Kfirlerin Reslullah'a isnadettikleri iftiralllah ve cinnet yoktur, belki hirete iman
etmeyen mrikler peygamberlerinin szn tasdik etmediklerinden azab- ebedde ve
hidayetten gaayet uzak bir dall iindedirler.] Binaenaleyh; onlar iin asla necat yoktur. nk;
onlarn kibirleri nebilerinin haberini tasdiklerine mani olduundan hidayete yaklamak ve doru
yolu tutmak ihtimali yoktur, dalletleri hidayete gaayet uzak olduu cihetle bu misilli hezeyan
bilperv sylemeye cesaret etmilerdir.
Medarik'te ve Beyzv'de beyan olunduu vehile Vcib Teal bu yette mfsitlerin Reslne
isnadettikleri eyleri redle 4488 kendilerine daha esna' olan dall-i badi ispat etmi ve iftirann
kendilerinde olduunu beyan buyurmu ve dalletlerinin sebep olduu azab dall zerine
takdimle azaba istihkaklarnn kemaline iaret etmitir. nk dallet; behemahal azaba meddi
olacandan ikisi keenne bir zamanda oluyor gibi dall ve azap beraber zikrolunmutur. Zira;
dallette olan kimse itikadyla ve ameliyle ayn- azap iinde yol tutmu gidiyor, halbuki kendinin
haberi yoktur. u halde onun ef'li ayn- azap demektir.

&&&&&
Vcib Teal Reslne iftira edenlerden intikamn almaya kaadir olduunu beyanla birtakm
azviyata cesaret edenleri insafa davet etmek zere :
177

buyuruyor.
[Har inkr eden mfsitler kr oldular da nlerinde, arkalarnda, altlarnda, stlerinde
ve her cihetlerini ihata eden semay ve menfaatlar iin ayaklar altna denmi arz
grmediler mi ve bunlar grlmeyecek bir ey mi?] Her gn arzdan hasl olan nimetlerle
telezzz ve taayy ettiklerini bilmiyorlar m? Semadan nazil olan bereketlere bakp
dnmyorlar m? Bu kadar byk deliller meydanda olduu halde nasl oluyor ki har inkr
ediyorlar, emvat ihya etmek, semay ve arz icaddan daha kolay deil mi? Bunlar halka kaadir
olan hallk ufack insanlar ihyaya kaadir olmaz m? Halbuki Alah Teal'ya nispetle byk, kk,
zor, kolay olmaz. Zira; kudret-i lhiyeye nispetle zerreyi halketmekle btn dnyay halketmek
beyninde fark yoktur, cmlesi msavidir. nk; zorluk ve kolaylk bizlere nispetledir. u halde bu
kadar cesm mahlkat halkettiini her gn mahede eden insanlar har- emvat inkr ederler de
Allah'n kahrndan korkmazlar m? 4489

()



[Eer biz har inkr edenlerin ihlkini murad edersek onlarla arz Kaarn gibi batrrz
veyahut semadan bir kt'asn onlar zerine drmekle ihlk ederiz. te u semvt ve arz
icada kaadir olan Allah-u Teal'nn kudretini tefekkrde Allah'a rc' ve gnahlarna tevbe
eden her kul iin almet ve ibret vardr.] nk; gazab- lhiyi mucip olan esbab terkle canib-i
lhiye rc' eden abdin teemml ok olduu cihetle bu misilli kimselerden intikam almaya
kudretine birok deliller vardr.
Ebussuud Efendi'nin beyan vehile kfirlerin Reslullah'a azviyatlarnn ve yetleri
tekziplerinin iddetli azab mucip olduunu ve eer kfirler bu hal zere srar ederlerse azabn
gayet byne mstehak olduklarn kendilerine teblile tehdid iin Cenab- Hak bu yeti inzal
etmitir. nk; bu yette insanlar her nereye gitseler arzla sema arasndan kmaya ve kap
kurtulmaya bir yol bulamayacaklarn ve isyana devam edince Allah'n azabndan korkmalar lzm
geldiini, dnyada helaklerini murad ederse yere batrmak veya semadan bir para drmekle
helak edeceini beyan; elbette onlar tehdittir.
Hulsa; insanlar iin semvt ve arzda olan acibata nazar etmek lzm olup o delile nazar
etmeyenleri Allah-u Teal isterse yere batrmak veyahut semadan bir para drmekle ihlk
edecei bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal lem-i mkevvenatta olan acyibata nazarn lzumunu beyandan sonra
acyibt- lhiye cmlesinden olarak Dvd (A.S.) a vermi olduu baz fezili beyan etmek
zere :

buyuruyor. 4490
[Zat- ulhiyetime yemin ederim ki biz kendi ltfumuzdan Dvd (A.S.) a nbvvet,
kitap ve gzel sada gibi faziletler verdik.]

178

[Verdiimiz fezil cmlesinden olarak cemdt ve hayvanattan bazdarn biz Davud'un

emrine muti' kddk, dedik ki Ey dalar, ey kular ! Siz Dvd (A.S.) la beraber tesbihe rc'
ve onunla beraber bizi nekaaisten tenzih edin. Dalar ve kular da emrimize imtisalen
tesbihe devam ettiler.]

()

[Ve biz Dvd iin demiri yumuak kddk.] Binaenaleyh; demir elinde amur gibi yumuak
olduu cihetle atesiz ve ekile dmeksizin demirden eliyle istediini yapard.
Medarik'te ve Hzin'de beyan olunduuna nazaran Hz. Dvd her ne zaman tesbih ederse
etrafnda olan dalar, o havalide bulunan kular onunla beraber tesbih ve tehlile devam ederler ve
onlarn herbiri Hz. Davud'un emrinden kmazlard.
Dalarn ve kularn tesbihlerinin keyfiyeti; Hz. Davud'a mucize olarak Cenab- Hak dalarda
ve kularda tesbihe dellet eder sadalar halkedip Dvd (A.S.)n o saday iitmesidir. Yahut
Beyzv'nin ikinci tevcihine nazaran dalarn, kularn acp ve garp halleri Cenab- Hakk
nekaisten tenzihe dellet etmeleri ve bunlarn mtemil olduu acyibtta tefekkrn Hz. Davud'u
tesbihe sevketmesi ayn- tesbihtir denmise de bu manca tesbih Hz. Davud'a mahsus
olmadndan bunlarn t e s b i h l e r i yle murad; hakk tesbihtir ve onu anlamak da mucize olarak
Hz. Davud'a myesser olmu ve ondan evvel geen enbiyaya myesser olmamtr. Fahri Rzi'nin
beyan vehile Dvd (A.S.) a itaat eden cemadattan yalnz dalar deil, belki birok ahcar ve
ecar itaat ettii gibi hayvanat- vahiyeden dahi birok itaat edenler vard. Lkin dalar keml-i
cesamete ve kular hayvanat- saireden ziyade kamaya malik olmakla beraber itaat edince
sairlerinin itaatlar 4491 evleviyetle sabit olduundan bu ikiyi zikirle iktifa olunmu ve dierlerinin
zikrine hacet grlmemitir.
Tefsir-i Hzin'de beyan olunduu vehile Dvd (A.S.) a demirin muti' olmasnn sebebi
yledir: Hz. Dvd mtenekkiren gezer ve grd kimselere Davud'un hkmetinden memnun
musunuz, zulm var mdr, Dvd nasl adamdr? diyerek sul ve ald havadise, ahalinin
arzusuna gre hkmetini tanzim ve ahsna ait olan cihetlere dikkat ederdi. Birgn adeti vehile
gezip sul ederken insan suretinde bir melee Dvd nasl adamdr? dediinde melek yi
adamdr, fakat kendinin ve yalinin nafakasn beytlmalden alyor deyince Hz. Dvd Cenab-
Hakka maietini kendi eliyle kazanmak iin bir sebep halketmesine dair du etmesi zerine Vcib
Teal demiri emrine muti kld ve zrh yapp satmasn ilham etti. Ondan sonra Hz. Dvd
demirden zrh yapp satmakla taayy ederdi. Reslullah'n Dvd (A.S.) ancak elinin emeini
yer ve onunla taayy ederdi buyurmas da bu many te'yid eder.

&&&&&
Vcib Teal Hz. Davud'a demiri muti' kldn beyandan sonra demirin istimali hususunda
varid olan emrini beyan etmek zere :

()



buyuruyor.
[Biz demiri Davud'a istedii gibi isti'mal etmeye msahhar kldktan sonra dedik ki Y
Dvd ! Sen demirden genie zrh yap ve zrhn dkntsn dar yap ki sng ve mzrak
onun deliklerinden ilemesin, dmann silhna mukavemet etsin. Ve onlar irad iin
dedik ki Siz 'ml-i salihe ve ahlk- marziye ileyin. Zira; ben sizin amelinizi grr ve
bilirm.] Binaenaleyh; iyilerini kabul ve ktlerini reddederim demekle biz Dvd (A.S.) a ve

179

etb'na verdiimiz nimetlerin krn ifa etmek iin 'ml-i salihaya sa'yetmelerini tavsiye ettik.
4492

) S b i g ;
(

bol gmlek yani Zrhn bol ve giyen kimsenin her

(
)

tarafn ihata edecek bir halde olmasyla emirdir.

T a k d i r ; dar
yapmak, s e r d ; zrhn dokuntusu dar olmaktr. Yani; Zrhn kendini bol ve dkntsn dar
yap demektir. Zrh lemde evvel icad eden Dvd (A.S.) dr ve bir zrh drt bin dinara satt ve
evld yalinin nafakasn ondan tedarik edip bakiyesini sadaka ettii mervidir. Yahut Tefsir-i

(
)

Hzin'de beyan olunduu vehile

demek Vaktin cemimi zrh yapmaya
sarf etme, belki kuut-u yevmiyeni tahsil edecek kadar bir vaktini zrh yapmaya tahsis ve takdir et,
ta'yin ettiin vakitte zrh doku, bak kalan vaktini ibadete ve umur-u ibad temiyete sarf et
demektir.

&&&&&
Vcib Teal Dvd (A.S.) a ihsann beyandan sonra Sleyman (A.S.) a ihsann beyan
etmek zere :

buyuruyor.
[Biz Sleyman (A.S.) a rzgr msahhar kldk ki o rzgr kuluk vakti bir aylk yol,
leden sonra bir aylk yol kat'eder ve biz Sleyman'a bakr ve tun madenlerini akttk.]

[Ve cinnlerden Sleyman (A.S.) huzurunda i iler birtakm kimseleri msahhar kldk
ki onlar Rablerinin izniyle Sleyman (A.S.) a itaat ederlerdi.] 4493

()








[Ve onlardan bizim emrimizden harice meyleden olursa biz ona Cehennem azabn
tattrrz.]
Yani; biz ltf u ihsan olarak Sleyman (A.S.) a rzgr msahhar kldk ki rzgr Sleyman
(A.S.)n emrine muntazr ve hkmne muti' idi. Binaenaleyh; o rzgr emri vehile istedii yere
krssn ve krs zerinde etb'm ve askerini alr, gtrrd ve o rzgrn kuluk vakti
kat'edecei mesafe bir aylk ve leden sonra kat'edecei mesafe bir aylk ki, yevmiye iki aylk
mesafe kat'ederdi. Hatta Sleyman (A.S.) am'da sabah taamn yer ve le vakti (Istahr) da
seyr-i seriyle am'a bir aylk mesafedir bulunur, leden sonra (Kabil) e varr, orada beytutet
ederdi ki oras da bir aylk mesafedir. Binaenaleyh; sabah Samda, le zeri (Istahr) da ve
akam Kabil de karar ettii mervidir, biz Sleyman (A.S.) a bakr madenini suyun akt gibi
akttk, cinnilerden baz kimseleri ona msahhar kldk ki onlar huzur-u Sleyman'da i iler ve
Rablerinin izniyle onlar emr-i Sleyman'a muntazr ve hkmne razlard ve eer onlardan bir
kimse bizim emrimizden meyleder ve rza-y Sleymanye muhalefette bulunursa biz ona azab-
Cehennem'i tattrrz.
Ebussuud Efendi'nin beyan vehile bu yette a z a b - s a r le murad; cinnler zerine
mekkel olan melein elinde bulunan ateten kamy iinde hainlik edene vurmasdr, yoksa
hirette Cehennem atei deildir. Binaenaleyh; Sleyman (A.S.)n i iin istihdam ettii cinnlerin

180

asla emrine muhalefet etmeyip daima hkm altnda mahkm olduklarn Cenab- Hak bu yetle
beyan buyurmutur.
Hzin'in ve Beyzv'nin beyanlar vehile a y n e l k t r ; bakr madeni olup Yemen'de
bulunduu ve pnardan su kaynad gibi bakrn kaynad ve Cenab- Sleyman'n istedii kadar
isti'ml ettii mervidir. u halde pederine demir msahhar klnd gibi oluna da bakr madeni
msahhar klnmtr.

&&&&&
Vcib Teal Sleyman (A.S.) a rzgr ve cinnleri msahhar kldn beyandan sonra
cinnlerin Hz. Sleyman iin ne gibi ameliyatta bulunduklarn beyan etmek zere : 4494

buyuruyor.
[Cinnler Sleyman (A.S.) iin diledii mescitleri ve yksek binalar ve istedii suretleri
ve byk cesamette havuz gibi taam anaklarn ve gayet byk yerinden kalkmaz sabit
kazanlar yaparlard.] te bu nimetlerin krn eda etmelerini tavsiye olmak zere biz onlara
dedik ki:

[Ey l-i Dvd ! Bu nimetlere kr olarak amel edin.] demekle vesyda bulunduk.

()



[Ve benim kullarmdan skrediciler gayet azdr.]
Yani; biz Sleyman (A.S.) a cinnleri muti' kldk ki o cinnler Sleyman (A.S.)n istediini
yaparlar, gzel mescitler, yksek kaleler ve muhkem konaklar meydana getirirlerdi.
Hzin'de ve Medarik'te beyan olunduu vehile bu yette m e h r b le murad; mescitlerdir.
Mescitten mihrapla ta'bir; cz'- mhimmiyle ta'birdir. Yahut m e h r b le murad; byk
kalelerdir. nk; byk kalelere muharebe zaman iltica olunup onlarn let-i muharebeden
ma'dud olmalarna binaen kalelerden mehrble ta'bir olunmutur. Hz. Sleyman'n yaptrd
kalelerin en mhimmi (Beyt-i Mukaddes) kalesidir ki (Buhtun-nasr) n tahribine kadar devam etmi
ve birok muharebelerde mukavemet eylemitir.
Cinnlerin Hz. Sleyman'n arzusuna muvafk yaptklar eylerden birisi de suretlerdir. nk;
o zamanda suret yapmak mubah olduundan Sleyman (A.S.)n emriyle birok suretler yaparlar
ve istedikleri yerlere koyarlard. Hatta Sleyman (A.S.)n 4495 krss altnda iki aslan sureti,
krsnn stnde iki kerkes kuu sureti yaptklar ve daha arzu edilen eyleri i'ml ettikleri mervi
ise de Sleyman (A.S.)n istedii vehile suretler yaptklarn bu yet-i celileyle Cenab- Hak beyan
etmitir. Binaenaleyh; Sleyman (A.S.)n eriatnda suret yapmak caiz olduu ve Sleyman
(A.S.)n da istedii vehile suretler yaptrd kafidir. Amma bizim eriatmzda nesholunmu ve
mcessem suret yapmak haram klnmtr.
Cinnlerin Hz. Sleyman'n istedii vehile yaptklar eylerden bir nev'i de taam anaklar ki
onlar gaayet cesm ve birok askerin taamna kifayet edecek miktarda olduuna yet dellet eder.
nk; asker usulleri her zamana gre deiir. O zamanda askerin taam hususunda tertibat ne
yolda olduuna dair tarih mazbut deilse de anaklarn gaayet cesm olduunu Vcib Teal'nn bu
yette beyanndan birok kimselerin bir sofrada beraber bulunduu anlalmaktadr. Bizim
zamanmzda ise dokuz kiinin bir manga olarak bir sofrada bulunup taam yedikleri ve anaa
karavana denmek usul car ve mu'tedildir.

181

Sleyman (A.S.)n diledii vehile yaptklar eylerden birisi ve o taamlarn piecei tencere
yani kazanlardr ki o kazanlar ordughlarda sabit olup yerlerinden kalkmazd. nk; yette

( ), ()

mansna olduundan kazanlarn ordughta yemek pimek iin

konduu mahalde daima durduuna dellet eder. Geri bu kadar cesm karavanalara birka yz
kii nasl toplanr, nasl yenir gibi insan bunu bad addederse de zamanmzda ikiyz, yz kiinin
alafranga usul bir sofrada masa banda toplandn gren ve bilen bunu istib'd etmez. nk;
o zamanda birok kimsenin bir sofrada yemek yemelerinde elbette bir usul vard. Fakat bizce o
usuln keyfiyeti ma'lm olmamaktan yle bir usuln olmamas lzm gelmez. te beyan olunduu
vehile u zamanda ikiyz veya yz kiinin bir sofrada yemek yiyecekleri bu usul meydana
gelmedii bir zamanda sylenmi olsayd insanlar keyfiyetini dnemediinden defaten istib'd
ederlerdi, halbuki vukuunu zaman ispat etmitir. Kezalik bundan evvelki yette beyan olunduu
vehile Sleyman (A.S.) rzgr vastasyla 4498 kuluk vakti bir aylk, leden sonra bir aylk ki bir
gnde iki aylk mesafe kat'ettiini havsala-i beer biraz dnr ve belki iman zayf olan kimse
istib ad da ederdi. Fakat zamanmzdaki tayyareler o meselenin keyfiyetini tamamen izah etmi ve
istib'da mahal kalmamtr.
Vcib Teal Dvd (A.S.)n sllesine ch, mansp, saltanat ve bu kadar nimetleri ve
kimseye myesser olmayan servet-i azmeyi verince onlar kre terib etmek iin Ey l-i Dvd !
Size verilen nimetlere kr iin amel edin buyurdu ve nimetin krn edaya devamn lzumunu
beyan iin kullarndan kreden lerin gayet az olduunu beyan etti. yette k l l e t le murad:
krn lykyla eda edenlerin azldr, yoksa mcerret kredenler az demek deildir. nk;

()

kreden oktur, fakat hakkyla kreden azdr. te bu manya iaret iin

lfz varid
olmutur. nk e k r ; mbala mansna olduu cihetle mbala suretiyle yani, Lyk
vehzere kredenler az demektir.

&&&&&
Vcib Teal Sleyman (A.S.)n saltanatn beyandan sonra dnyaca bu kadar kuvvet ve
kudretiyle beraber onun da lmden kurtulamadn ve keyfiyet-i vefatn beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Vakta ki Sleyman (A.S.) zerine biz mevtle hkmettikse hizmet eden cinnler iin
unun mevtine hibir ey dellet etmedi, ancak arzn hayvanatndan asa-y Sleyman'yi
yiyen hayvan dellet etti.]

()



[Vakta ki Sleyman (A.S.) istirahat iin yere yattysa tebeyyn etti ki eer cinnler gayb
bilmi olsalard onlar Sleyman 4497 (A.S.)n vefatndan sonra o hidemt- kka ve azab-
muhanette devam etmezlerdi. Halbuki devam ettiler, u halde gayb bilmiyorlar.]
Yani; Sleyman (A.S.)n mevti iin mukadder olan vakit gelip biz vefatna hkmedince onun
vefatm cinnlere, evld iyaline ve etb'na haber veren ve dellet eden olmad, ill hayvanat-
arzdan onun asasn yiyen aa kurdu dellet etti. nk; o hayvan asasn yiyip asa krlnca
Sleyman (A.S.) iin istinad edecek birey kalmad. Vakta ki dayand asa yere dmesiyle Hz.
Sleyman da yere yatnca tebeyyn ve tahakkuk etti ki hal an yledir : Eer cinnler gayb

182

bilmi olsalard birok zaman o meakkatli hizmetlerde ve onlara ihanet edici azap iinde eleip
kalmazlard. Halbuki hidemat- kkada devam ettiler, u halde gayb bilmiyorlar.
Nimetullah Efendi'nin ve Kaz'nin beyanlar vehile Hz. Sleyman'n keyfiyet-i vefat yledir :
Pederi Dvd (A.S.) Hz. Musa'nn adr kurup istirahat ve ibadet ettii mevkie (Beyt-i Mukaddes) i
bina etmeye balad ve itmam etmeksizin vefat edeceinde Beyt-i Mukaddes'in itmamn veliahd
bulunan olu Sleyman (A.S.) a vasiyet etmesine binaen Hz. Sleyman on yanda saltanata
geti ve drt sene sonra pederinin vasiyeti zerine Beyt-i Mukaddes'in binasn itmama balad.
Kendinde olan kuvve-i kudsiye sayesinde cinnleri istihdamla insanlarn yapamayaca hidemt-
kkay onlara yaptrd ve ezhercihet gayret etmise de itmamna az bir zaman kalnca kbel-i
haktan vefat edecei kendine haber verildi. Fakat Beyt-i Mukaddes'i itmam etmeden irtihalinin
zaman gelmesine bittabi' mahzun oldu ve ancak beytin itmamna kadar vefatnn setrolunup halka
bildirilmemesini Rabbinden istirham etmesi zerine Cenab- Hak dusn kabul buyurdu. Kendine
mahsus billurdan yaplm kkne girdi ve asasna dayand, ibadete balad, esna-y ibadette
teslim-i ruh etmise de asaya dayand cihetle yere dmediinden herkes onu ayakta duruyor
zannetmekle vefatn kimse bilmedii gibi vefat hi kimsenin hatrna bile gelmedi. nk; Hz.
Sleyman'n levazmt- 4498 beeriyesini, yiyecek ve ieceini yanma alarak nstan aylarca uzlet
edip hi kimseyle ihtilt etmeksizin ibadetle megul olmak evvelden beri deti olduundan herkes
eski detine hamletmi ve lm hatrlarna gelmemiti. O zamanda asaya dayanarak ibadet
etmek caiz olduundan asa zerine dayanmas da det-i sabkaya muvafk olduu cihetle tl-
mddet vefat ettii halde asa zerinde kalaca grlm birey olmadndan hi kimsenin
phesini d olmad. Halbuki cinnler biz gayb biliriz diyerek halk aldatyorlard. te bu minval
zere vefatnn zuhru cinnlerin gayb bilmediklerini halka bildirmitir. nk; iddialar vehile
gayb bilmi olsalard Hz. Sleyman'n vefatn bilir ve o meakkatli hizmetlerde devam edip
durmazlard. Beyt-i Mukaddes ikml olunarak arzusu yerini bulup vefatn ilnda bir mahzur
olmad zaman hulul edince yette beyan olunduu vehile asa-y Sleyman'yi kurt yemi
olduundan asa krlp yere dnce ona istinad eden Hz. Sleyman da makam- lsine yatar ve
herkes bilir ki vefat etmitir. Ancak vefatnn mddetine dair yette sarahat yoktur. u kadar ki
yette Cinniler bilmediler, bilmi olsalard azab- mhinde meksetmezlerdi denildiine nazaran
uzun mddet meksettikleri fehmolunmaktadr.
Sleyman (A.S.)n vefatnda elli yanda olup Ben srail saltanatna on yanda malik
olarak drt sene sonra Beyt-i Mukadddes'i binaya baladna nazaran Beyt-i Mukaddes'in inaat
otuz alt sene devam etmitir. Vefatnn bir mddet halka haber verilmediinin iki hikmeti vardr.
B i r i n c i s i : Beyt-i Mukaddes'i cinnlere bina ettirmek, k i n c i s i : Cinnlerin gayb bilmediklerini
halka bildirmektir. nk; cinnleri zapt u rabt altna almak ve istedii gibi istihdam etmek
Sleyman (A.S.) a mahsus bir mucize ve hassadr. Zira; Cenab- Hak onlar Hz. Sleyman'a
msahhar kld. Eer vefatn bilselerdi hi kimseye itaat etmez, derhal dalrlard ve hibir
kimsede de onlar zaptetmek kudreti yoktu.

&&&&&
Vcib Teal Hz. Davud'a ve evldna verdii nimetleri ve o nimetlere kretmelerini tavsiye
ettiini beyandan sonra ehl-i sebe'in kfran- nimet ettiklerini beyan etmek zere : 4499

buyuruyor.
[Zat- ulhiyetime yemin ederim ki evld- Sebe'in eletikleri beldelerinde onlar iin
muhakkak byk almet ve ok nimetleri vard. Zira; onlarn memleketlerinin biri sanda,
dieri solunda iki Cennetleri yani balar ve baheleri vard. Onlar o Cennetler sayesinde
refah ve saadetle vakit geiriyorlard.]

183




[Ve onlara ilham tankyla Rabbinizin rzkndan yiyin ve nimetlerine kredin dedik.]

()


[Ve sakin olduunuz beldenin suyu ve havas gzel bir beldedir ve Rabbiniz de
gnahlarnz mafiret eder dedik.]
Yani; zatma yemin ederim ki Ahfad- kahtandan (Sebe') denen kimsenin evld iin
meskenlerinde Rablerinin kudretine dellet eder nimetler ve almetler vard. O almetler iki
Cennettir : Biri; beldelerinin sa, dieri; sol tarafnda beldelerini ihata etmi ba ve baheleri
bulunuyordu. Taraf- lhiden onlara nebileri vastasyla veyahut ilham tarikyla Rabbinizin verdii
rzktan yiyin, iin, Allah'a kredin denildi ve u sakin olduunuz beldeniz b havas
cihetinden gayet gzel, eza verecek sinek, pire gibi eylerden safdir, tib ve mstafir olursanz
rabbiniz de gnahlarnz mafiret eder. u halde her cihetle kretmeniz ve ibadetle megul
olmanz lzmdr denilmekle nesayihte bulunuldu.
Beyzv'nin beyan vehile ( Sebe') (Yecb) isminde bir kimsenin oludur. Yecb (Ya'rib) in
ve Ya'rib de (Kahtan) n oludur. Sebe'in on olu olup bu makamda zikrolunan kavm-i Sebe' o on
olandan hasl olan ahalidir. Bunlarn beldeleri; Yemen'de 4500 San'a'ya konak mesafede
(Ma'rib) isminde bir belde olduu mervidir.
Fahri Rzi'nin beyan vehile o beldenin havas, suyu gayet gzel olup sivrisinek, pire ve sair
muziyat olmadna iaret iin Cenab- Hak o beldeye belde-i tayyibe unvanm vermekle sena
buyurmutur ki stma ve saire gibi havann fenalndan ne'et eden hastalklar da olmadna
iaret olunmutur. O beldede dnyaca aranlan her nimet mebzul olduuna iaret iin Vcib Teal
krle emretmitir. nk kr; nimet mukabili olduundan krle emir, nimetin tam olmasn
m'irdir.
Nisbr'nin beyanna nazaran b e l d e n i n t a y y i b e o l m a s yla murad; beldenin

()

orakl olmayp haslat ok vermesidir.

demek; Nimete kredenleri Rabbiniz
mafiret eder demektir.
Kaz'nin beyan vehile bahelerin sada ve solda olmasyla murad; beldenin sanda ve
solunda olmak ihtimali olduu gibi herkesin hanesinin sanda ve solunda olmak da muhtemeldir.
Fakat hangi suretle olursa olsun dnyaca tab'- beerin sevdii her eyin mevcut olduuna ve
memleketin her taraf gl, glistan bulunduuna yet dellet eder.

&&&&&
Vcib Teal kavm-i Sebe'in nimetlerini ve ona mukabil krle emrettiini beyandan sonra
onlarn hatalarn beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Sebe' kavmine bizim krle emrimiz zerine onlar krden i'raz ettiler. Binaenaleyh;
biz de onlar zerine (Arim) isminde olan derenin sularn gnderdik.] 4501

()

184

[Ve onlarn gayet menfaattar olan iki bahelerini faydasz iki baheye tebdil ettik ki o
iki baheler misvak aacnn kl gibi kl sahibi ve lgn ve mersin aacndan az bir
aacn sahibidir.] Yani; menfaattar ve her meyveye malik olan iki baheyi ie yaramaz misvak,
lgn ve mersin aacndan az bireye malik ve menfaattan hal iki baheye tebdil ettik.

[te u menfaatl baheleri menfaatsz baheye tebdil; kfrlerinin cezasdr,
kfrlerinin cezasyla biz onlar cezalandrdk.]

()


[Ve biz bu cezann emsaliyle cezalandrmaz, ancak iddetle kfran- nimet edenleri
cezalandrrz.]
Fahri Rzi'nin beyan vehile arim lfznda ihtimal vardr: B i r i n c i s i : (Kstebek)
denilen hayvan ki yerin altndan topra drterek kazar ve yer altnda gezer. te toprak kendine
msahhar olan bu hayvan onlarn mesdud olan su deposunu iinden birok yerlerini delmekle
onlarn sularn tutamaz bir hale getirip su deposu yklmakla balarnn ve bahelerinin tahribine

()

ve selin hcumuna bu hayvan sebep olduundan

denilmitir. k i n c i s i :
Arim, Belks'n yapm olduu eddin kapa olan tan ismidir. O tan mahallinden oynamasyla

()

sel suyu hcum ettiinden

denmitir. ncs: O suyun ve eddin bulunduu
derenin ismidir. Yahut Nisbr'nin beyan vehile iddetli yamurdur.
Nimetullah Efendi'nin beyanna nazaran arim; kire ve alyla dondurulma bir ta ki gayet
salam ve dkme mermer gibidir. Nisbr, Taber, Kaz ve Nimetullah Efendi'nin beyanlar vehile
kavm-i Sebe'in beldelerinin arkasndaki byk derenin nne Belks muhkem bir sed ina etti ki
orada pnarlar ve yamur sularn 4502 hapisle iddihar etmiti. O eddin arkasna terakm eden
sular deta byk bir gl halinde olurdu. Belks, o edde kap koydurmutu. Biri st tabakadr
ki, evvel onu aarlar. Su aaya inince orta tabakada bulunan kapy aarlar. Oradan da daha
aa inince alt tabakada bulunan kapy aarlar ve herkes bir intizam zere balarn ihtiyac
kadar sular ve asla niza' olmazd. te o sayede balar, baheleri ma'mur, arazileri ok haslat
verir ve ezher cihet dnyaca refah ve saadete nail olmularken Cenab- Hak onlara nebileri
vastasryla bu nimetlerin krn eda etmelerini emretti, lkin onlar krden i'razla tuyan ettiler,
sz dinlemez ve hakk kabul etmez bir hale geldiler. Onlarn kfran- nimet etmeleri zerine
Cenab- Hak kstebek denilen hayvan mezkr edde musallat kld. Kstebek, eddin aralarn
deldi ve her tarafn gevetti. Sed suya mukavemet edemeyerek ykld. Balarn, bahelerini
tahrip ve nimetleri nikmete tebeddl etti. Hatta haneleri kumlara kart ve gazab- lhinin
zuhruyia perian bir halde helak oldular. Bunun sebebi; Cenab- Hakkn emrine muhalefetle nail
olduklar nimetin krn eda etmemektir. te bu misilli vekaayii Cenab- Hakkn Kur'an'da bize
beyan etmesi kullarn intibaha davetle nimete kre ve emrine itaata terib ve aksinden hazer
etmek lzm olduuna tenbihtir. Binaenaleyh; bu haller her zaman kura ve kasabtta ve her nevi
insanlar zerinde cardir. nk; her zaman grld vehile her kim ki kfran- nimet ederse
nimeti nikmete tebeddl eder ve birok fetlere ma'ruz kalr. u tafsilta nazaran man-y yet:
[Bizim kavm-i Sebe'e, krle emredip onlar da krden i'raz edince biz onlar zerine arim
seddiyle bal olan suyu irsal ettik, balarn ve bahelerini o sel suyuyla tahrip ve her nimetle dolu
olan iki Cennetlerini dikenli alya, lgn ve sair faydasz aaca tebdille yaramaz bir orman haline
getirdik. te bizim u tebdilimizin sebebi: onlarn kfrleridir. Zira; bu misilli ceza ile biz
cezalandrmaz, ancak iddetle nimeti inkr edenleri cezalandrrz. Binaenaleyh: kavm-i Sebe'
iddetle kfran- nimet ettiklerinden onlar bu gibi tahribatla mptel kldk ve akbet mnkariz
olmulardr.] demektir.

185

H a m t ; misvak aacna dendii gibi dikenli ve meyvesiyle 4503 intifa' olunmayan her aaca
dah denir. S e d i r ; yaprayla cenaze gaslinde isti'ml olunmakla intifa' olunur bir aatr. E s l ;
lgn aac dedikleri aatr. te meyveli aalarn meyvesiz aalara tebdilini beyanla Cenab-
Hak balarnn eski haline gelmeyerek harabiyetin devamn beyan etmi ve u zikrolunan
aalarn iinde en iyisi (sedir) aac olduundan onlardan ahz- intikamn iddetine iaret iin
sedir aacn klletle tavsif etmitir ki son derece hib ve hsir olduklarn beyandr. Bu vukuatn
Hz. sa ile bizim Nebimiz arasnda olduu mervidir.

()

()

Bu yette
cmlesinde bulunan
lfz sebebime olduundan seylil'arimi
gndermeye sebep; krden i'raz etmeleri olduuna ve seylil'arimi irsal; i'razn neticesi olduuna
dellet eder ve takrir-i kelm yledir : Biz kavm-i Sebe' zerine seylil'arim gibi bir feti
gnderdik. Zira; onlar nimete krden i'raz ettiler. Her kavim ki nimete krden i'raz ede, biz
onlar zerine fet gndeririz. Binaenaleyh; kavm-i Sebe' zerine biz seylil'arim gibi bir feti
gnderdik demektir. u halde krden i'raz eden her kavim ve her ahs hakknda car bir
dstur-u a'zamdr. Mesel nail olduu nimete kretmeyen her ahsa tatbik olunur ve denir ki u
adam fete ma'ruzdur. Zira; nimete kretmiyor. Her kimse ki nimete kretmeye, fete ma'ruzdur.
u adam fete ma'ruzdur.

&&&&&
Vcib Teal kavm-i Sebe'in beldelerini tahrib ettiini beyandan sonra onlarn misaferetlerinde
rahatlarn ve sonra o rahatlarnn zevalini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Ve Biz Azman ehl-i Sebe' ile, bizim kendisinde bereket ve bol rzk halkettiimiz
an karyeleri arasnda birbirine grnr ve yolcular asla amaz, azk istemez; meydanda
balk, bahelik karyeler halkettik.] 4504

[Ve biz o karyelerde onlarn seyrseferlerini mukadder kldk.] Hatta kuluk taamn bir
karyede yer ve kay llesini yani kuluk uykusunu dier karyede uyur, akam zeri dier bir
karyeye konar, yatar ve her karyede her trl nimetleri bulur. Bu nimetleri onlara ihsan etmekle
beraber ilham tarikyla onlara dedik ki :

()

[Siz o karye arasnda gecelerde ve gndzlerde ihtiyacnz ve ticaretiniz iin
dmandan ve mziyattan emin olduunuz halde yryn, korkmayn demekle onlarn her
trl rahatlarn te'min ettik.] Binaenaleyh; onlarn beldelerinde her nimeti ve afiyeti verdiimiz
gibi hal-i seferlerinde dahi ayn nimeti verdik.

[u nimetler zerine onlar Y Rabbi ! Bizim seferlerimiz arasn uzaklatr ki biz de
aza ve edd-i rahle muhta olalm ve mesafenin uzaklna binaen memleketimize fukara
gelmesin, biz de rahat olalm dediler.] nk; memleketlerinde olan nimet ve bol rzk
sebebiyle etraftan fukarann hcumuna tahamml edemediklerinden nimetlerinin kadrini

186

bilmedikleri ve fukarann hukukunu tanmadklar cihetle etraflarnda olan karyelerin harab olup
yollarn uzaklamasn ve fukarann gelemeyecei bir hale gelmesini istediler.

[Onlar u dularyla nefislerine zulmettiler. Binaenaleyh; biz onlar helak ederek
kendilerinden sonra gelenlere kssa ve hikye kldk ki onlar kendilerinden sonra gelen
akvama havadis ve darb- mesel oldular.] Keml-i taaccp ve hayretle herkes onlardan 4505
bahseder. nk; nimetin ve rahatn sklete ve meakkata tebdilini istemek kadar taaccbe ayan
bir hamakat olamaz. Bunlarn refah ve saadetlerinin tebdilini istemeleri; Ben srail'in men ve selva
yerinde sarmsak ve soan istemeleri gibidir.

[Ve onlarn bu dularn kabulle nimetleri zeval bulunca biz onlar datr gibicesine
dattk, perian ettik, herbirini fakir ve zelil olarak bir beldeye attk.]

()



[te u mran harabe ve nimeti nikmete tebdilimizde Allah'n kudreti zerine belya
sabreden ve nimete kreden her kimse iin almetler vardr ki akl olan kimselerin ibret
almalar lzmdr.] Fakat meakkata sabr ve nimete kr olmayanlar bu gibi eylerden
mtenebbih olmazlar.
Beyzv'nin beyan vehile k u r a n n z a h i r e o l m a s yla murad; karyelerin birbirine
grnd gibi yollarn zerinde olup yolculara dahi grnmesidir. B e r e k e t l i o l a n k a r y e
l e r le murad; am yolu zerinde olan karyelerdir. Gecede, gndzde ve her vakitte emniyet-i
kmile olduuna iaret iin cemi' evkata amil olan gece ve gndz zikrolunmutur.
Tefsir-i Hzin'de beyan olunduu vehile Yemen'den am'a giden yol zerinde ma'mur ve her
trl nimetlerle dolu, birbirine gayet yakn balar ve baheler her taraflarn ihata etmi karyelerin
mevcut olduuna ve am'dan Yemen'e, Yemen'den am'a giden yolcularn keml-i emniyet ve
refahla gidip geldiklerine bu yet dellet eder. O yol zerinde drt bine yakn karye bulunduu
mervidir. Binaenaleyh; bu yet kavm-i Sebe'in misaferetlerinde dah refah ve saadet zere olup,
sonra o saadetin zevalini istemeleriyle Cenab- Hakkn dularn kabul etmekle nimetlerinin
nikmete ve ma'murelerinin harabeye tebdil olunduuna dellet eder. Bu taleplerinin sebebi;
Nimetullah Efendi'nin beyanna nazaran fukarann ok gelmesi ve nimetlerinin kadrini takdir
edememeleridir.
Fahri Rzi'nin beyanna nazaran bu taleplerinin b i r i n c i s e b e b i ; Nimetin okluundan
kendilerine arz olan kibir ve gururlar sebebiyle fukarann hukukuna riyet etmeyip hakir
grmeleridir. k i n c i s e b e b i ; Nimetlerine itimad edip Allah'a itimad etmemeleridir.
Ebussuud Efendi'nin ve Medarik'in beyanlarna nazaran nimetlerinin zevalini istemelerinin
sebebi; rahattan usanmak ve sair kabilelerin atlara ve develere binerek azk tedarik edip uzak
mahallere gidip geldiklerine gpta etmek ve birtakm meakkatla seyrseferde yemeye ve imeye
itihalarnn ziyade olacan tasavvur etmektir.
Herhangi sebebe mebni olursa olsun bunlarn byle bir talepte bulunduklar ve taleplerinin
kabulyle kendilerinin perian olduklar kafidir, insanlarn bulunduklar halin kadrini bilmeyerek bu
gibi temenniyatta bulunduklar ok kere vki olur. Hatta her ahs dnrse bu gibi yolsuz talepte
bulunduunu kendi de idrak eder. u kadar ki bazs suret-i msta'celede hedef-i icabete tesadf
eder talebinin hata olduunu bilir, nedamet de eder, fakat nedameti fayda etmez ve bazs da
hedef-i icabete isabetine tesadf etmez.

187

()

()

Bu yette
cmlesindeki
; sebebiye olup zulmlerinin onlarn lemde havadis
kabilinden olduklarna ve zulmlerinin neticesi ahali beyninde hikye ve darb- mesel olduklarna
dellet vardr ve takriri yledir : Biz kavm-i Sebe'i lemde hikye kldk. Zira; onlar nefislerine
zulmettiler. Her kimseler ki nefislerine zulmede, biz onlar hikye ve havadis kabilinden klarz.
Binaenaleyh; biz kavm-i Sebe'i hikye kabilinden kldk demektir.
Bu iki yet; sekiz hkm havidir : B i r i n c i s i : Kavm-i Sebe'in karyeleriyle kendilerinde
bereket ve vs'at- rzk olan am karyeleri arasnda birbirine muttasl herkesin grebilecei
derecede ak karyelerin bulunmasdr. k i n c i s i : Kavm-i Sebe'in o karyelerde
seyrseferlerinin mukadder olmasdr. 4507 n c s : Taraf- lhiden onlara bir nebi
vastasyla veyahut ilham ve dellet-i hal tarikyla gecelerde ve gndzlerde her trl korkudan ve
mziyattan emin olduunuz halde o karyelerde seyrsefer edin denilmesidir. D r d n c s :
Ben srail'in (menn ve selva) dan yani bldrcn etiyle kudret helvasndan usanp da soan ve
sarmsak istedikleri gibi bunlarn da seyrseferde karyelerin yakn olmasyla rahattan usanp
Yollarmz uzat y Rabbi ! diyerek du etmeleridir. B e i n c i s i : Bu dular sebebiyle
nefislerine zulmetmeleridir. A l t n c s : Bu zulmleri sebebiyle onlarn helak olup lemde yalnz
hikyelerinin kalmasdr. Y e d i n c i s i : Bu dular sebebiyle Cenab- Hakkn onlarn herbirini fakr
sefalete mptel klarak birer birer datp perian etmesidir. S e k i z i n c i s i : ite bu gibi
havadisi Cenab- Hakkn Kur'an'da beyannda ibadtn meakkatna ve menhiyat terkin
zahmetine sabreden ve nail olduu nimetin kadrini bilip lykyla kreden her kimse iin Allah'n
kudretine ve fil-i muhtar olduuna almetler ve delillerin bulunmasdr.

&&&&&
Vcib Teal ehl-i Sebe'in isyanlarn beyandan sonra onlarn isyanlar eytan'n ben dem
hakknda s-u zannn tasdike vesile olduunu beyan etmek zere :

()



buyuruyor.
[Zat- ulhiyetime yemin ederim ki muhakkak blis ben dem zerine zannn tasdik etti
ve doru buldu. Zira; ben dem hep blis'e ittib' ettiler, ill mminlerden az bir frka
eytan'a ittib' etmediler.]
Yani; zat- ulhiyet hakk iin u hsran ve kfran iinde helak olan kavm-i Sebe' zerine blis
zannn doru buldu. nk; blis, cins-i beerin babas bulunan dem'e Ben senin evldndan
bir ksmn idll ederim demiti ve lkin bu sz zan zere 4508 sylemisti. te kavm-i Sebe' ve
kavm-i Sebe'in emsali insanlar Rablerine isyanla eytan'a ittib' edince blis dll ederim dedii
zannm tasdik etti. Yani slerin isyanlarn blis tasdik etti. nk; ekserisi kfran- nimet ederek
eytan'a tbi oldular, ill mminlerden halis olan bir frka eytan'a ittib' etmediler. eytan'n zann
ve sz de ekserisini idll etmekti, yoksa Kllisini idll ederim dememiti.
Beyzv'nin beyan vehile eytan'a ittib' etmeyen mminlerden bir frka ki frka-i halisadr.
nk; mminlerden bir oklar eytan'a ittib'la Rablerine isyan etmektedir. u halde eytan
kfirleri idll ettii gibi mminlerden bir ksmn da idll ettiinde phe yoktur. u kadar ki
mminleri idlli ehl-i kfr idllinden ehvendir. Zira kfirleri idlli; usul- diniye ve itikadiyede olup
mminleri idlli ise fru-u a'mldedir. Binaenaleyh kfirleri idlli; ebeden Cehennem'de
kalmalarna, mminleri idlli ise; bir mddet-i muvakkata Cehennem'de kalmalarna sebeptir.

188

[Halbuki eytan iin ben dem zerine icbar edecek kat'i bir hcceti olmad, ancak
hirete iman eden mminlerle hirete ek-keden mrikler beynini halk nazarnda bizim
tefrik ve temyiz etmemiz iin eytan onlara musallat oldu.]

()



[Habibim ! Rabbin Teal hereyi hfzedicidir.] Binaenaleyh; ilminden hibir ey gaip olmaz.
Yani; eytan'n cmle ben dem ve bilhassa kavm-i Sebe' zerine kahr u galebesi yoktur.
nk; eytan'n ben dem'i icbar edecek ve vesvesesini kabul ettirecek kadar elinde kat'i bir
hcceti olmad; ill eytan'n musallat olmasnn hikmeti; hirete iman edenlerle etmeyip
ekkedenlere ilmimiz taallk etsin de halk nazarnda halleri ma'lm olsun ve cezalarn tertib
edelim iindir. 4509
Beyzv'nin iareti vehile bu makamda Vcib Tealnn ilminin taallkunun mans; harite
halk nazarnda mminle kfirin tefrik ve temyiz olunmasdr. nk; Vcib Tealnn indinde eytan
musallat olmasa dah mmin ve kfir ma'lmdur. u halde onlarn cezalarn tertiple hi kimsenin
bir diyecei kalmaz ve herkes kendi gnahn bilir.
Allah-u Tealnn hereyi hfznn mans; Allah-u Teal mminin imann, kfirin kfrn,
hirette ekkedenlerin ekkini ve muhlis olanlarn ihlsn bilir, herkesin ameline gre ceza verir
demektir.

&&&&&
Vcib Teal mminlerin ve kfirlerin hallerini beyandan sonra mriklerin mezheplerinin batl
olduunu beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Y Ekrem-er Rusl ! Mriklere sen de ki Ey mrikler ! arn ol kimseleri ki
Allah'n dnunda onlarn ma'bud olduklarn siz zu'metmitiniz.] u halde arn onlar, size
yardm etmekle sizin zararlarnz defi' ve menfaatlarnz celbetsinler. Zira ma'budun an; kendine
ibadet eden kullarnn her trl ihtiyalarn defetmektir.
Nimetullah Efendi'nin beyan vehile bu yette emir; mrikleri ilzam, tehekkm ve hamakatla
itham iindir. nk; kfirler ma'budlarn ibadete lyk grnce hereyi ma'budlarndan
beklemeleri lzmdr. Halbuki ma'budlarnn bunlarn ihtiyacna dair birey bilmediklerini ve o
ihtiyac defe kudretleri olmadn beyanla onlarn hamakatlarn kendilerine ikrar ettirmektir.
Fahri Rzi'nin beyanna nazaran mriklerin ittihaz ettikleri mezhep drttr: B i r i n c i m e z
h e p l e r i : Allah-u Teal semy ve semda olan mahlkat halkedip arz ve arzda olan
mevcudat ehl-i semnn hkm altnda mahkm etmek ve arza mensup olan insanlarn semda
olan yldzlara ibadetleri lzm olup 4510 Allah-u Teal ehl-i semnn ma'budu ve ehl-i sem da
ehl-i arzn ma'budu olduunu itikad etmektir.

&&&&&
Vcib Teal bu mezhebin butlann beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Ey mrikler ! badet ettiiniz ehl-i sem semvt ve arzda zerre miktar hayr erre,
menfaat ve mazarrata malik olmazlar.]
189

u halde onlar nasl ma'bud ittihaz edersiniz? nk; ma'budda iktidar lzm olduundan
hibir eye malik olmayan cizler ma'bud olamaz. Mriklerin i k i n c i m e z h e p l e r i ;
Semvt yalnz Allah'n mahlku olup arz Allah'la yldzlarn mtereken mahlklar olduundan
yldzlarn da ibadete mstehak Allah'n erikleri olduunu itikad etmektir.

&&&&&
Vcib Teal bu itikadn butlann beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Ey mrikler ! O sizin ibadet ettiiniz eylerin yerde ve gkte Allah-u Teal'ya asla
itirakleri olmad.] Zira; semvt ve arzn icadnda ve mlknde irketleri yoktur. Binaenaleyh;
onlarn ibadete istihkaklar olamaz. nk; onlar da sizin gibi mahlk olduklarndan bir mahlkun
dier mahlka ma'bud olamayaca bedihidir.
Mriklerin n c m e z h e p l e r i ; Semvt ve arz ve bunlarn aralarnda olan
bilcmle mahlkat Allah-u Teal'nn olup Allah-u Teal hereyi yldzlara tefviz ettii cihetle 4511
havadisin cmlesi yldzlardan sadr olmakla yldzlarn Cenab- Hakka muin ve zahir olup ibadete
mstehak olduklarn itikad etmektir.

&&&&&
Vcib Teal bu itikadn butlann beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[Allah-u Teal'ya mriklerin ma'budlarndan bir mun ve zahir olmad.] Zira; Allah-u
Teal mlknde istikll zere mutasarrf olduu cihetle hi kimsenin muavenet ve muzaheretine
ihtiyac yoktur. nk; Allah-u Teal halik, dierleri hep mahlk olduundan halik mahlkun
muavenetinden, mnezzehtir. Eer mahlkun muavenetine muhta olsa halikn mahlk ve
mahlkun halik olmas lzm gelir, bu ise muhaldir.
Mriklerin m e z h e p l e r i n d e n d r d n c s ; Melike, enbiya ve sair byk
addolunan kimselerin suretlerine ibadet edip o putlardan veyahut putlar kendilerinin suretinde olan
zevattan ibadetlerine mkfat olarak efaat edeceklerini itikad ederek putlara ibadet etmektir.
Vcib Teal bu itikadn butlann beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Allah'n ind-i ulhiyetinde hi kimsenin efaati menfaat vermez, ancak Allah-u Teal
kimin efaat etmesine izin verirse o kimse gayrlara efaat eder, efaati da menfaat verir,
yoksa mriklerin itikadlar gibi herkes ve herey efaata ehil deildir.] Allah-u Tealnn
efaate izin verecei kimseler; baz ahadis-i erifede beyan olunduu vehile enbiya, evliya,
ulema, heda ve sair ind-i 4512 ulhiyette eref ve haysiyeti olan kimselerdir. u halde
mriklerin ibadet ettikleri putlar efaata ehil olmadklarndan ne'zun olamazlar. efaata ehil
olanlar Rablerinden efaata izin isteyip me'zun olarak efaat edince azamet-i lhiyeden
kendilerine nz olan korku ve mehabet sebebiyle tavakkuf ve intizar zere bulunurlar.

190

[Hatta efaat edenlerin ve efaat olunanlarn kalplerinden korkular zail olunca
birbirlerine sul ederler ve Rabbiniz ne dedi? derler.]

[Onlar da cevapta Hak syledi ve efaata izin verdi ve raz olduu kullarna efaat
olunacak derler.] Yahut [Bizim size efaatimiz kabul olundu demekle cevap verirler.]

()

[Halbuki Allah-u Teal ulviyet ve byklkle muttasftr.] Binaenaleyh; efaata izin
isteyenler ve efaat olunacaklar cmlesi azamet-i lhiyenin mehabetinden elbette korkarlar.
Yani; efaata izin isteyen kimseler zuhr edecek ferman- lhiyi bilmediklerinden kendilerini
ve efaat edecekleri kimseleri korku ihata eder ve emr-i lhinin zuhruna keml-i havf hayetle
intizar ederler. Hatta ferman- lhinin zuhruyla korku kendilerinden zail olup kalpleri. mutmain
olunca birbirlerinden sul ederler ve derler ki Rabbiniz ne dedi? Onlar da cevabnda Hak dedi
derler ki Raz olduu kimseler iin efaata izin verdi demektir.

&&&&&
Vcib Teal kfirlerin ma'budlarnn menfaat ve mazarrata malik olmadklarn beyandan
sonra zat- ulhiyetinin hereyi halik ve insanlara her nimeti ve bilhassa mbihilhayat olan 4513
rzklarn ihsan ettiini beyanla ibadetine kullarn terib ve gayra ibadet edenleri tevbih etmek
zere :

buyuruyor.
[Habibim ! Mrikleri ilzam iin sen de ki Ey mrikler ! Semvt ve arzdan sizi kim
merzuk eder?]

[Habibim ! Bu sulin cevabnda sen Allah-u Teal merzuk eder de.] nk; onlarn
kibir ve gururlar Allah'n rzk olduunu ikrarlarna manidir, lkin her ne kadar lisanlaryla ikrar
etmezlerse de rzklarn veren Allah-u Teal olduunu bilirler. Binaenaleyh; cevab muayyen
olduu cihetle sen syleyiver ve szne unu da ilve et, de ki:

()

[Muhakkak biz veyahut siz elbette hidayet zerineyiz veyahut ak bir dallet
iindeyiz demekle sizin hidayette ve onlarn dallette olduklarn beyan et.]
Yani; biz frka-i muvahhide ve siz frka-i mrikeden birimiz doru bir tarik zerinedir, dieri
de batla sl eder tarik- dallettedir.

()

Hzin'in beyan vehile bu yette

lfz ek iin deil, belki insaf zere kfirleri hakka
davet iindir. nk hidayette olanlarla dallette olanlar meydandadr. Zira; biri Cenab- Hakkn

191

kaadir ve rzk olduunu ikrar, dieri ise bunlar inkr ederek hereyden ciz birtakm cemadata
ibadet ediyor. Elbette frka-i l ehl-i hidayet, frka-i saniye ise ehl-i dallettir.
Bu yette Vcib Teal ehl-i hidayetin ulviyetine ve ehl-i 4514 dallin zulmet iinde olduuna

( )lafzyla (

) ve dalli; sicn-i
girdaba dellet eden ( )lafzyla (

) suretinde irad buyurmutur.


)





(
iaret iin hidayeti, ulviyete dellet eden

[Habibim ! Sen mriklere de ki Bizim crmmzden siz mes'l deilsiniz, biz de

sizin amelinizden mes'l deiliz. Zira; herkes kendi amelinden mes'ldr, hi bir kimse
dierin amelinden mes'l deildir demekle onlara cevap ver.] Ve cevabna unu da ilve et,
de ki:

)







(
[Habibim ! Sen onlar ilzam etmek iin Bizim Rabbimiz yevm-i kyamette beynimizi
cemeder, sonra adaletle sizinle bizim beynimizde hkmederek aramzda olan niza'lar
kaldrr ve hakl haksz meydana kar ve hakl olanlar Cennetine ve haksz olanlar
Cehennemine koyar. Zira; Rabbimiz bize nazaran mkl meseleleri halletmek ve hakk
batldan ayrmakla hakikati kefedici ve hkmettii eyin knhn bilicidir demekle
mrikleri insafa davet et.] u yette irh-i inan vardr. Yani mriklerin hiddetini
celbetmeyecek derecede onlara mdrt ve msadeyle cevap verilmitir :
Mesel birinci yette Sizden veyahut bizden birimiz hidayette, dieri dallette denilmitir.
Halbuki frka-i muvahhidenin hidayette olduunda phe yoktur. Fakat Reslullah Elbette biz
hidayetteyiz demi olsa mriklerin hiddetini celbedeceine ve sz dinlemeyeceklerine binaen
Reslullah onlar yumuatmak ve szn dinletmek iin hidayet ve dalleti terdidle Siz veya biz
demekle hidayet ve dalleti mterek zikretmitir.
Kezalik ikinci yette Reslullah crm kendi frkasna ve 4515 ameli mriklere nispet

()

()

ederek kendilerinden
ve mriklerden
ile ta'bir etmitir ki kfirleri
insafa davet etmektir. Halbuki crm sahibi mriklerdir. nk; irkten daha ziyade bir crm
olamaz, fakat Reslullah Siz mcrimsiniz demi olsayd onlarn hiddetini celbeder ve davetten
maksat da fevtolurdu.
nc yette yevm-i kyamette her zmrenin cem'olunacan ve Cenab- Hakkn frkalar
arasnda adaletle hkmedip niz' kaldracan ve hakl haksz orada meydana kp hi kimsenin
bir diyecei kalmayacan beyanla hem hiretin vukuuna, hem de btn mkltn
hallolunacana iaretle akbette olacak eyi beyan etmitir.

&&&&&
Vcib Teal kfirleri ilzam etmek zere verilecek cevaplar beyandan sonra mriklerin
hatalarn beyanla acizlerini izhar etmek zere

buyuruyor.

192

[Y Ekrem-er Rusl ! Sen mriklere de ki Ey mrikler ! Haber verin, gsterin bana

ol eyleri ki onlar siz Allah-u Teal'ya erik klarak ilhak ettiniz. Onlar m sizi halketmekle
merzuk etti ki siz onlar ibadetinize ehil ve mstehak gryorsunuz? Halbuki hakikat sizin
itikadnz gibi deildir.]

()




[Belki size hereyi ihsan eden Allah-u Teal'dr ki o Allah-u Teal herkese galip ve her
ne ilerse hikmet zere iler bir aziz ve hakimdir.] Binaenaleyh; ibadetinizi ona hasretmeniz
lzmdr. nk; Allah-u Teal sizin haliknz olduu gibi hayatnz ve bekanz te'min eden ve
rzknz veren de odur. u halde birtakm ciz ma'budlarnz hangi sfatla Vcib Teal'ya erik
klar ve onlara ibadet edersiniz ve hibir vehile harekete kaadir olamayan ciz cemadat azz ve
kav ve cmle ef'li env'- hikmeti cami olan haliknza nasl erik klar ve niin dnmezsiniz?

&&&&&
Vcib Teal tevhidi beyandan sonra risaleti beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Habibim ! Biz seni gndermedik, ill bilmum nsa risalet-i mme ile gnderdik ki sen
onlardan iman edenleri Cennet'le tebir ve kfredenleri Cehennem'le korkutur olduun
halde umumuna ahkm- dini tebli edesin.]

()

[Ve lkin nsn oklar bu hakikati bilmezler.]

Yani; y Ekrem-er Rusl ! Seni risalete intihapla umum insanlara Resl gnderdik ki onlar
daire-i eriatna alarak tarik- istikamete sevkedesin ve onlara ubudiyetin yollarn ta'rifle env'-
ibadete irad ve ibadetini lykyla eda edenleri Cennet'le ve ibadetine gre Cennet'in dereceleriyle
tebir, imandan ve ibadetten imtina' edenleri Cehennem'le inzar edesin. nk biz seni
gndermedik, ancak kffe-i nsa iyiliklerle tebir ve ktlklerle inzar etmek maksadna mebni
gnderdik, lkin nsn oklar irsalden hikmeti, iraddan maksad ve resle ittib'n sebeb-i necat
olduunu bilmezler. Binaenaleyh; tarik- dalleti irtikpla resle ittib'dan imtina' ederler. Zira
cehalet; onlar muhalefete sevkeder.
Tefsir-i Hzin'de beyan olunduu vehile bu yette ns; Arap, Acem, siyah, beyaz cmle
efrad- beere amildir.

)
(

4517 lfz risaletin umumi olmasna ve cmle nsa mulne dellet eder.
Buhr ve Mslim'in ittifakyla (Cbir) Hazretlerinden rivayet olunan bir hadiste Reslullah
Benden evvel geen enbiyaya verilmeyen be ey bana verildi: B i r i n c i s i : Bir aylk mesafede
dmanlarmn korkusuyla mensur klndm. k i n c i s i : Yeryznn her taraf benim iin mescit
klndndan mmetim her yerde namaz klabilirler. n c s : Emval-i ganimet bana ve
mmetime hell oldu. D r d n c s : Bana efaat- mme verildi. Beincisi: Her nebi kendi
kavmine meb's oldu, ben umum nsa ba'solundum buyurdu. te bu hadis yetteki
lfznn

( )mansna olduunu te'yid etmitir.

()






193

)
(

[Onlar risaletten maksad bilmezler ve kyameti inkr ederek derler ki Eer sznzde
sadksanz u vaadettiiniz kyamet ne zamandr? Ve hangi vakit olacaksa oluversin.] te
mrikler bu szleriyle isti'cl ederler, bundan maksatlar inkrdr.
Beyzv'nin beyan vehile bu yette hitap; Reslullah'a ve mminleredir. nk; Reslullah
kyametin vki olacandan bahsettii gibi Reslullah'a iman eden mminler de bahettiklerinden
kyameti inkr edenler bu sz Reslullah'a syledikleri gibi kyamete iman eden mminlere dah
sylerler ve elyevm kyameti inkr eden sfeha ehl-i iman bu gibi szleriyle istihza ederler.

&&&&&
Vcib Teal kfirlerin inkrlarna cevab beyan etmek zere :

)







(
buyuruyor.
[Habibim ! Sen kyameti inkr edenlere de ki Sizin iin 4517 kyamet gnnn md
vardr. O vaad olunduu gnden kyamet az bir saat geri kalmaz ve az bir saat ileri de
gitmez.]
Yani; kyamet, ta'yin olunan zamandan ne ileri gider, ne de geri kalr. Elbette vaktinde
olacaktr ve siz de o vakitten takaddm ve taahhur edemezsiniz. Binaenaleyh; ey mrikler ! Sizin
isti'cliniz de fayda etmez.
Nimetullah Efendi'nin beyan vehile kyamet insanlarn ecelleri gibidir. nsann eceli
geldiinde velev gz ap yumacak kada: bir vakit takaddm ve taahhur kabul etmedii gibi
kyamet de fc'eten geldiinde velev bir dakika olsun takaddm ve taahhu: kabul etmez. u halde
kyametin vaad olunduu zaman size geldiinde sizin o zamandan taahhurunuzu veyahut
takaddmnz; talepte faydanz olmaz. Yani ta'yin olunan zamandan taahhur iin mhlet
istemekle taahhur veya isti'cl etmekle takaddm edemezsiniz.

&&&&&
Vcib Teal kyametin geleceini beyandan sonra kfirleri baz szlerini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Kfirler Biz u Kur'an'a ve Kur'an'dan evvel geen kitaplara elbette iman etmeyiz
dediler.]
Yani; hirete iman etmeyen kfirler keml-i buz u adavetlerine binaen dediler ki Biz
Muhammed (S.A.) in getirdii Kur'an'a ve Kur'an'dan evvel geen Tevrat ve ncil gibi kitaplara dah
iman etmeyiz. te kfirler byle demekle kafiyen iman etmeyeceklerini beyan etmilerdir. nk;
Kur'an'da olan evamir ve nevhnin mutazammn olduu teklif-i kkay ve ahval-i ahreti kabul
etmediklerinden inkra cr'et etmilerdir.
Nimetullah Efendi'nin beyan Vehile Mekke mrikleri Yehd ve Nasara ulemasndan
Kur'an'n beyan vehile Tevrat 4519 ve ncil'in itikadiyt ve ahval-i hireti ne yolda beyan ettiini
sordular. Onlar Kur'an'n beyanna muvafk cevap verince Kur'an' tekzib ettikleri gibi ktb-
saireyi de tekzibe kalktlar. nk b sulden maksatlar; kendi arzularna muvafk ve Kur'an'a

194

muhalif cevap almakt. Onlar da Kur'an'a muvafk bulunca yette beyan olunduu vehile hepsini
birden inkra cr'et ettiler. nk; insanlarda sevmedikleri eyi te'yid ve ona muavenet eden eyi
sevmemek dettir. Binaenaleyh; Mekke mrikleri Kur'an' sevmedikleri gibi Kur'an' te'yid eden
ktb- sabkay dah sevmediklerini beyan ettiler.

&&&&&
Vcib Teal kfirlerin Kur'an' inkrlarm beyandan sonra yevm-i kyametteki hallerini beyan
etmek zere :

buyuruyor.
[Habibim ! Zalimler Rablerinin huzurunda sul ve cevap iin mevkuf olduklar zamanda
sen onlar grm olsan emr-i acp grrsn.]

[Onlar huzur-u lhide durunca bazlar bazlarna sze rc' eder ve birbirine siteme
balarlar.]

()

[Onlardan dnyada zayf addolunan fukara gruhu mtekebbir olan ve kendilerini

byk addeden aniya gruhuna Eer siz olmasanz ve bizi idll etmeseniz biz m'min
olurduk derler.]
Yani; y Ekrem-er Rusl ! Eer sen zalimleri Rablerinin huzurunda sul ve hesap iin
mahpus olduklar zaman onlarn 4520 hallerini grsen pek garip ve sefil bir halde grrsn ki
onlardan bazs bazsna sze balar ve yekdierine atf- crm etmek zere dnyada hademe ve
sefil addolunan fukara ve avam tabakas cah, mansp, servet ve samanlar sayesinde kendilerini
byk addeden reislerine derler ki Siz olmam olsaydnz biz enbiyaya ve kitaplarna iman
ederdik, siz bizi idll ederek bu hallere giriftar ettiniz.

&&&&&
Vcib Teal fukara gruhunun bu szleri zerine reislerinin onlara cevabn beyan etmek
zere :

()

buyuruyor.
[Reisler etb'larna dediler ki Size hidayet geldikten sonra biz sizi hidayetten menettik
mi? Belki siz iman terkle gnah irtikb eden mcrimlerden oldunuz.]
Yani; dnyada zuafadan ma'dud olan fukara gruhu zengin ve mtekebbir olanlara Siz bizi
imandan menettiniz deyince mtekebbir olanlar derler ki Nebiniz vastasyla size hidayet gelip
doru yol gsterdikten sonra biz sizi imandan menettik mi ve sizi menetmek iin kuvve-i cebriye
isti'ml eyledik mi? Belki siz kendiniz iman terkle ashab- crmden oldunuz ve bizi kendi

195

re'yinizle taklid ettiniz demekle cevap verirler. te u muhaverenin ayn dnyada dah ok kere
vki olur. nk; birka kimse bir araya gelir bir cinayet ilerler, sonra o cinayet meydana kp
yakay ele verince birtakm senden oldu benden olmad misilli faydasz mnakaaya baland
gibi hirette dah ayn halin cereyan edeceini Cenab- Hak bu yette beyan etmitir.

&&&&&
Vcib Teal resann szlerini beyandan sonra onlara kar zuafann szlerini beyan etmek
zere : 4521

buyuruyor.
[Zayf addolunan fukara gruhu mansplar ve servetleri sayesinde kendilerini byk
addeden resaya derler ki Sizin bizi idlliniz yalnz lisannzla imandan menetmeniz
olmad, belki bizim Allah'a kfretmemizi ve erikler klmamz sizin bize emrettiiniz zaman
gecede, gndzde ve her zamanda hile ve hud'anz bizi imandan menetti.] te fukara
gruhu bu szleriyle resann cevaplarn reddederler.
Yani; fukara gruhu resaya atf- crm ederek Bizi bu hale giriftar ederi sizsiniz
dediklerinde resa Biz size birey demedik, belki siz kendiniz bu halinize sebep olan crm
ilediniz deyince onlar resaya tekrar derler ki Sizin bizi ifal ve idlliniz yalnz lisannzla
olmad, belki gece ve gndzde hileniz bizi bu hale koydu. Zira; sizin bizi aldatmanz bir vakte ve
bir sebebe mnhasr olmad. nk; her trl esbaba tevessl ettiniz, ashab- servet ve itibardan
olduunuz cihetle muktedabihtiniz, biz size iktida ediyorduk. Binaenaleyh; siz bize Allah'a kfr,
erik ve nazirleri olduunu itikad etmemizi emrettiniz. Biz sizin sznze inandk ve arkanza
dtk. u halde ey reisler ! Sizin (B iz sizi menetmedik) dediiniz yalandr. Zira; siz bizi imandan
menetmeye altnz demekle resann szlerini reddederler.
te bu yetlerin delleti vehile dnyada insanlarn haksz muamele ve zulm zerine
ittifaklar ve muhabbetleri hirette nefret ve adalete ve yekdieriyle mcadeleye sebep olacaktr.
Hatta umur-u dnyada dahi gayr- meru harektn neticesi alelekser mnazaa olduu grlr.
nk; iin evvelinde bir masa banda yekvcut gibi altklar halde neticesinde bir takm
husumetler ve adavetlerle ayrldklar her zaman grlen eylerdendir.
Mrikler Vcib Tealnn vcudunu ikrar ederlerse de birtakm ciz mahlklara ibadetle
ibadete istihkakta
onlar Cenab- 4522 Hakka erik itikad etmekle Allah'n vcudunu inkr
etmilerdir. nk; muhdes olan mahlka erik olan zatn dah muhdes olaca tabii olduu cihetle
ma'budnbilhak olamayaca tabiidir. u halde Allah'a mahlktan erik itikad edenler Allah'n
ulhiyetini inkr etmilerdir.
Vcib Teal yevm-i kyamette ehl-i Cehennem aralarnda cereyan edecek muhavereyi
beyandan sonra onlarda zuhr edecek ahvali beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Kfirler azab grnce nedametlerini gizlerler.]

[Ve biz kfirlerin boyunlarna bukalar takarz.]

196


()




[Onlar cezalanmaz, ill iledikleri amelleriyle cezalanrlar.]
Yani; ehl-i Cehennem'in kendilerinden sadr olan gnahlarn eameti sebebiyle zerlerine
nazil olan azab grdklerinde geirmi olduklar nimetlere nedametlerini izhar ederler ve biz o
slerin isyanlarn, boazlarna bukalar klar, takarz. Binaenaleyh: seyyitlarn boazlarnda
takl herkes grr ve bu ceza onlarn kendi kazandklar gnahlarnn cezasdr. Zira; sler
cezalanmazlar, ancak kendi amelleriyle cezalanrlar.

()

s r a r ; azdaddan birbirine muhalif ve zt iki manda isti'mal olunur.

Binaenaleyh; bireyi izhar etmek mansna olduu gibi gizlemek mansna dah olur. u halde bu
yette iki mandan hangisi muad olunsa makaamn msaadesi vardr. 4523
Zira; slerin azab grnce nedametlerini izhar etmesi muhtemel olduu gibi gizlemeleri dah
muhtemel olduundan mannn her ikisi de sahihtir. nk; nedametlerini izharla esef ederler
veyahut kendi kusurlaryla kendilerini ta'yib etmemek iin gizlerler ki azab olsun.

&&&&&
Vcib Teal ehl-i Cehennem'in baz ahvalini beyandan sonra Resln tesliye etmek zere :

()

buyuruyor.
[Biz hibir karyede bir nebi gndermedik, ill o karyenin zenginleri o nebilere Sizin
gnderildiiniz ahkma biz kfiriz dediler.]

()

[Ve o zenginler Bizim emval ve evldmz sizden oktur. Binaenaleyh; biz muazzeb
olmayz dediler.]
Yani; kfirlerin gnahlarnn eameti kendilerini elbette ihata eder. Zira; biz bir karye ahalisini
inzar edici bir nebi gndermedik, ill o karyenin zengin, cah ve mansp sayesinde rahat edenleri
servetlerine marur olarak Biz resllerin gnderildikleri ahkm inkr eder, kabul etmeyiz dediler.
Zira; kibir ve gururlar Rusl- kiramn davetine icabetlerine mani olmutur, onlar dnyaca
kendilerinin itibarlarna istinad ederek dediler ki Nbvvet ve risalete elyak olan bizleriz. nk;
evlt ve emval cihetinden sizden daha ziyadeyiz, emvalimizle istediimiz metalibi elde ederiz,
evldmzla gelecek belya kar dururuz. u halde dnyada her nimet bizde olup muazzep
olmadmz gibi hirette dahi muazzep olmayz. Zira; Allah-u Tealnn dnyada bize nasl ikram
ettiyse hirette dah ylece ikram edeceinde phemiz yoktur. nk; eer Allah-u Teal
dnyada bizim dinimize ve amelimize 4524 raz olmasayd bize bu kadar nimetleri vermezdi. u
halde bu nimetleri bize vermesi bizden raz olduuna dellet eder. demekle kibir ve gururlarn
izhar ettiler.
Geri bu yette her nebinin mmetlerinden bu gibi itiraz ve szler sadr olduunu beyanla
Cenab- Hak mmet-i Muhammedi bu misilli mala ve evlda istinad ederek kibir ve gururdan
menetmise de insanlarda mal ve evltla gurur ve onlara itimatla tuyan etmek her zaman grlen
ahvaldendir. nk; emval ve evlt sebebiyle hasl olan kibir ve gurur ehevt- nefsaniyeye
inhimake ve ehevt- nefsaniye ise dnya met'ndan hissedar olamayan fukara gruhunu
istihfafa vesile olduuna iaret iin Cenab- Hak enbiyaya mukabele edenlerin servet ve nimetle

197

mtena'im olanlar olduunu beyan etmitir. nk; ekser-i mehafilde, byk meclislerde ve mhim
ilerde alelekser sz sahibi olanlar zenginlerdir.
Beyzv'nin beyan vehile bunlarn hirette muazzep olmayacaklarn iddialarnn sebebi;
ikidir : B i r i n c i s i : Azab klliyen inkr etmeleridir. u halde azap olmaynca kendileri muazzep
olmadklar gibi hibir kimsenin de muazzep olmayacan itikad etmilerdir. k i n c i s i : Azabn
olaca farz olunsa bile kendilerinin muazzep olmayacaklarn itikad etmeleridir. nk; onlar
Allah-u Teal bizi dnyada mal ve evltla i'zaz ve ikram ettiinden hirette azapla ihanet etmez
demekle kendilerini azaba mstehak grmemilerdir. u halde hireti dnyaya kyasla dnyada
muazzez olanlarn hirette dah muazzez olacan iddia etmilerdir.

&&&&&
Vcib Teal mal ve evlda istinatla marur olanlarn bu iddialarnn batl olduunu ve dnya
met'nn gurura deer bir kymeti olmadn beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Y Ekrem-er Rusl ! Sen mallaryla marur olan gafillere de ki Benim Rabbim diledii
kuluna rzk ok, dilediine az verir, 4525 bazsna rzk bol verip, bazsna dar vermek
kullarn imtihan ve iptil iindir.]

()

[Ve lkin nsn ekserisi bu hikmeti bilmediinden mal ok olan marur ve mal az olan
me'yus olur.] Halbuki bir kimsenin rzk bol olmas Allah'n rzasn mstelzim olmad gibi
rzknn dar olmas da Allah'n gazab eseri olmasn mucip olmaz, belki rzkn dar olmas
hesabnn kolay olmasn, rzkn ok olmas hell olursa hesabn uzun ve zor olmasn ve haram
olursa hzn- ebed ve azab- elimi mucip olur. Binaenaleyh; mriklerin itikatlar batldr. Zira;
rzkn vs'at rzaya ve izzete dellet etmedii gibi darl da gazabullaha dellet etmez ki dnyada
rzk bol olann hirette mreffeh olmas lzm gelsin. Belki aksi daha galiptir. nk; ekseri maldar
olanlarn aki ve fakir olanlarn da said olduklar grlr. Eer insann fsk fakrini ve amel-i salihi
gnasn mucip olsa meiyet-i lhiyenin methali olmamak lzm gelir. nk; zengin olmak iin
amel-i salih kfi olduundan bilmum suleha zengin ve fasklar da fakir olurlard. Halbuki ahval-i
lem byle deildir. Zira rzk; meiyet-i lhiyeye tbidir. Binaenaleyh; Cenab- Hak meiyetine
tbi olduunu bu yette beyanla mriklerin itikatlarn red ve iptal etmitir.

&&&&&
Vcib Teal ehl-i kfrn mallar ve evltlaryla iftihar edip istedikleri metalibi elde edeceklerini
beyandan sonra maln ve evldn Alah'a kurbiyete vesile olamayacan beyan etmek zere:

buyuruyor.
[Ey malna ve evldna marur olan kfirler sizin marur olduunuz emvaliniz ve
evldnz bizim indimizde sizi bize yaklatran deildir, ill imanla amel-i salih ileyen
kimsenin ameli onu bize yaklatrr.] 4526

198

[nk; imanla beraber amel-i salih ileyen kimseler iin amelleri sebebiyle cezalar iki
kattr ve daha ziyadedir.]

()

[Halbuki onlar Cennet-i A'l'da ehl-i iman iin hazrlanm olan konaklarda eminlerdir.]
Zira; azap korkusu ve rzkn tkenmesi gibi hibir eyden korku ve endie yoktur.
Yani; ey mal ve evld sebebiyle btn himmeti onlardan bekleyip hiretten midini kesmi
olan mnkirler ! Sizin her metalibimize kfidir dediiniz malnz ve evldnz sizi bize yaklatrr
eylerden deildir. Halbuki siz bize kurbiyet tahsil etmek ve rzamz aramakla me'mursunuz ve
sizin itimad ettiiniz malnz ve evldnz sizin amelinizi slah edip matlubunuza sal edemez. Zira;
sizin onlar sayesinde tuyan ederek bizden uzaklamanza sebep olur. nk; evld serde
istihdam ve mal batla sarf etmekle kurbiyetten mahrum olursunuz. Ancak iman edip evldm tarik tevhide evkle hayrda istihdam ve maln hayra sarfla amel-i salih ileyen mminlerin amelleri
bize karib olmalarna sebep olur. te hirete iman edip emval ve evldn hayra sarfedenlerin
amelleri sebebiyle ecirleri istihkaklarndan kat kat fazla olmakla beraber anlar Cennet'in
konaklarnda emin olarak istirahat ederler. nk; bilcmle mziyattan ve kederden eminlerdir.
Hulsa; mal ve evlt insann ind-i ulhiyete yaklamasna sebep olamayaca ve ancak
imanla amel-i salih ve evld terbiye-i eriatla terbiye ve salh- hali talimle maln ve evldn
hayrata sarfeden kimsenin ameli kurbiyete sebep ve onlarn amelleri sebebiyle cezalarnn iki kat
olaca ve Cennet'in konaklarnda her trl korku ve kederden emin olacaklar bu yetten
mstefad olan fevaid cmlesindendir.

()

[ol kimseler ki onlar bizim kudretimize ve ahkm- er'iyemize ta'n ve reddetmekle

bizi hudud-u lhiyemizi ikameden ciz klmak iin sa'yederler. te su bizi ciz klmak
kasdyla sa'yedenler azab- ebedde hazrlanmlardr.] nk; onlar bizim kullarmz slah iin
inzal ettiimiz yetlerimizi iptale ve ahkmn icraya mani olmak iin sa'y eder ve kullarmz doru
yola sevk eder, kavanni icradan ciz klmaya altklarndan azab- ebedye mstehaklardr.
Binaenaleyh; batla sa'y ile yetlerin fevaidinden gaafil olanlar azab- Cehennem'de hazrlardr,
ebeden azaptan kurtulmalar da yoktur. nk; batla sa'y edenlerin her zaman akbetleri hsran-
ebeddir.

&&&&&
Vcib Teal dnyada mallarna marur olarak batla sa'y edip dnyaya kyasla hirette dah
mtena'im olacaklarna dair iddialarnn batl olduunu beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Y Ekrem-er Rusl ! Malna marur olan mnkirlere sen de ki Kullarnn isti'dat ve
istihkakna muttali' olan Rabbim diledii kulunun rzkn bol, dilediinin rzkn dar verir.]
Binaenaleyh; rzkn bolluu almet-i saadet, darl alnet-i ekavet olamaz. Hatta ahs- vhid

199

mrnn bir ksmnda bol rzka nail olduu halde dier bir ksmn da dar rzkla mzayaka iinde
geirir. u halde rzkn saadet ve ekavete almet olamayaca aikrdr.

[Halbuki rzknzdan sizin infak ettiiniz eyin bedelini Allah Teal hem dnyada hem
de hirette halkeder. nk; rza-y Br iin infak olunan eyin halefini yerine koyar, halef
siz brakmaz.]

()


[Zira; Allah-u Teal rzklarn hayrls ve devamlsdr.] 4528 nk; Allah tan baka
insanlardan baz kimseler dier baz kimselerin rzklanna vesile olurlar ve lkin onlarn sebep
olduklar rzk. Allah' m onlarn yedinde halkettii rzktan olduu cihetle Allah-u Teal cmle
rzklarn hayrls denmitir.
Fahri Rzi ve Hzin'in beyanlar vehile Reslullah, Mslim ve Buhri nin bilittifak (Ebu
Hreyre) Hazretlerinden rivayet ettikleri bir hadisle bu yeti tefsir etmitir. yle ki Reslullah
Kullarn iinde bulunduklar hibir sabah olmaz, ill o sabahta iki melek (Y Rabbi ! Maln hayra
infak eden kimseye o maln halefini; infak etmeyip imsak eden kimseye o maln telefini ver) diyerek
du ederler buyurmutur. Meleklerin bu dularnn eseri harite grlmektedir. nk; maln
hayra sarfeden ve fukaraya yedirenlerin, mn'im olup misafire ikram edenlerin mallarnda bereket
ve bahl olanlarn mallar ok olsa dah mallarnda bereketsizlik daima mahede olunmaktadr.

()

Medarik'te beyan olunduu vehile bu yette

ile murad; it'm- taam edenler demektir.
Mesel padiahn askerine efendinin klesine, hane sahibinin misafirlerine ve zenginin fukaraya
it'mlar gibi bir kimse dierinin rzkna vesile olursa da o rzkn halik Allah-u Teal olduu cihetle
rzklarn hayrlsdr. Zira; dierlerinin rzk olmas ariyet ve srdir, yoksa hakk rzk deillerdir.
Fahri Rzi'nin beyan vehile rzkm hayrl olmas; drt eyledir : B i r i n c i s i : htiya
zamanndan te'hir etmemektir. k i n c i s i : Herkesin ihtiyac kadar vermektir. n c s :
Dnyada muhasebeyle tazyik etmemektir. D r d n c s : Verdii rzk mukabilinde cret
istememektir. te Cenab- Hak kaadir kayym, gan ve kerim olduundan bu mannn cmlesi
zatnda mevcut olup kullarnn rzkn her zaman herkesin nasibi miktar verdiinden rzklarn
hayrlsdr.
Hulsa; abdin zengin veya fakir, rzknn bol veya dar olmas Allah'n meiyetine mteallik
mesailden olup kullarn methalleri olmad, kullarn fukaraya ve sair hayrata infakma mukabil
Allah'n halef halkedecei ve Allah-u Teal'nn cmle rzklarn hayrls olduu bu yetten
mstefad olan fevaid cmlesindendir. 4529

&&&&&
Vcib Teal dnyada malna marur olan kfirlerin hirette hallerini beyan etmek zere :

()


buyuruyor.
[Zikret habibim ! ol gn ki o gnde Allah-u Teal bidlerle ma'budlarn cemiini
mahere cemeder, sonra Allah-u Teal meleklere hitaben u mrikler dnyada size mi
ibadet ederlerdi? demekle sul eder.]

200

[Cenab- Hakkn bu suline kar melekler Y Rabbi ! Seni cemi' nekaisten tenzih
ederiz. Zira; mriklerin dnunda bizim velimiz, mevlmzsn, halimizi herkesten iyi bilirsin
derler.] Ve szlerine unu da ilve ederler :

()








[Belki onlar eytan'a ve taife-i cinne ibadet ederlerdi. nk; mriklerin ekserisi
eytanlara iman edicilerdir.] Zira; onlar batl olan eylere davet eden eytanlardr ve eytanlarn
davetlerine icabetle iman etmilerdir. Binaenaleyh; eytan'a ibadet ve sana irketmekle megul
oldular, biz onlar idll etmediimiz gibi onlarn ef'line buz ederdik demekle melekler tebrie-i
zimmet derler.
Bu yette melekler mriklerin cinne ibadet ettiklerini mutlak zikredip cinnlere imanlarm
ekseriyetle takyid edecekleri beyan olunmutur. nk ibadet; zahirde grld cihetle kfirlerin
cinne ibadetlerini grdkleri gibi mutlaka ibadet ettiklerini ve ancak iman ahval-i kalbiyeden olduu
cihetle kalp haline muttali' olamadklarna iaret iin ekserisinin iman ettiklerini beyan edeceklerdir.
4530 Tefsir-i Hzin'de beyan olunduu vehile mrikler meleklert ve putlara da ibadet
ettikleri halde yalnz cirme yani eytana ibadet ettiklerini beyan etmilerdir. nk; Allah'n gayr
her neye ibadet etmilerse ona ibadeti eytan'n idlli ve o ibadeti tezyini sebep olup eytana itaat
ettiklerinden eytan'a ibadetlerini zikredecekleri beyan olunmutur.
Hulsa; Cenab- Hakkn yevm-i kyamette bidlerin ve ma'budlarn cmlesini mahere
cemedecei ve meleklere u mrikler dnyada size mi ibadet ettiler? diyecei ve bu sul
zerine meleklerin tesbih edip Y Rabbi ! Mriklerin dnunda sen bizim velimiz ve mevlmzsn,
belki mrikler cinne ibadet ve ekserisi onlara iman ettiler diyecekleri bu yetten mstefad olan
fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal meleklerin mriklerin hallerine raz olmadklarn beyandan sonra o gnde hibir
mrikin dieri hakknda menfaat ve mazarrata malik olamayacaklarn beyan etmek zere :

buyuruyor.
[O gnde sizin baznz baznzn menfaat ve mazarratna malik olamazsnz.]
Yani; cmle insanlar mahere cemolununca btn esrarn zuhr edip vahdet-i hakkiyenin
tamamyla anlald gnde sizin baznz baznza menfaatinin celbine ve mazarratnn define
veyahut menfaatini elinden almaya ve mazarrat ikama malik olamaz. Zira her umur;
vciblvcud'a mfevvazdr. nk; dar- hiret. dar- sevap ve ikab olduundan sevab verecek,
ikab yapacak ancak Allah Teal'dr. Allah'n gayr sevaba ve ikaba kaadir yoktur.
Fahri Rzi'nin beyan vehile bu yette hitapta drt ihtimal vardr : B i r i n c i s i : Yalnz
meleklerin muhatap olmalardr. Buna nazaran bu yet; mriklerin azab zere tzib olunacaklarn
beyan etmitir. Zira; ma'bud ittihaz ettikleri meleklerin menfaat 4531 ve mazarrata malik
olmadklarn son derece muhta olduklar bir zamanda beyan etmek elbette tahassrlerini
muciptir. nk; keml-i itmi'nanla menfaat bekledikleri eyin aksi zuhr edivermesi keml-i
teessf mucip olacanda phe yoktur. k i n c i s i : Mele/clerie beraber kfirlerin de muhatap
oimaiandzr. Buna nazaran man-y yet: [Sizin baznz ki ma'bud ittihaz ettiiniz melekler baznza
ki bid olan mriklere menfaat ve mazarrata malik olamazdnz.] demektir.
n c s : Muhatabn meleklerle cinnler olmalardr. nk; meleklerle cinnlerin bazlar
bazlarnn menfaat ve mazarratna malik olamaynca mriklerin menfaatlarna malik

201

olamayacaklar evleviyetle sabittir. D r d n c s : Muhatap kfirlerdir. nk; dnyada onlar

kendilerinin a'van ve etb'laryla iftihar eder ve menfaat beklerlerdi. hirette pek itimad ettikleri
kimselerden asla menfaat olmayacan beyan etmek onlar tamamyla ye'se drmektir.

()

[Biz yevm-i kyamette zalimlere Siz dnyada tekzib ettiiniz Cehennem ateinin
azabn tadn deriz.]
Yani; onlarn her taraftan mahrum ve me'yus olduklar zamanda biz sfat- kahrmz icab
daire-i eriattan km olan zalimlere hitabederek deriz ki Size resllerimiz ve kitaplarmz
vastasyla haber verildiinde tekzib ettiiniz Cehennem ateinin azabn tadn. te byle hitab
etmekle kahrmz izhar ederiz, onlar da tekzib ettikleri Cehennem'i re'yelayn grr ve azabn
tadarlar. Azaba istihkaklarnn sebebi; irtikb ettikleri zulm olduuna iaret iin zalim olduklar
sarahaten beyan olunmutur.

&&&&&
Vcib Teal zalimlerin zulmlerini tafsil etmek zere :

buyuruyor. 4532
[Onlar zerine resllerimiz vastasyla delleti ak yetlerimiz tilvet olunduunda
derler ki Ayetleri tilvet eden u zat olmad, ancak sizi babalarnzn ibadet ettikleri dinden
menetmek ister bir recl oldu.] te zalimler byle demeleriyle temerrtlerini izhar ederler.

[Ve u okunan yetler de olmad, ill yalan ve iftira oldu derler.]
Yani; biz o zalimlere Cehennem azabn tadn deriz ve bizim bu gibi kahrmzn zuhruna
mstehaklardr. nk; onlar zerine bizim onlarn hallerini slaha ak bir surette dellet eden
yetlerimiz tilvet olunduunda o yetleri okuyan Reslmze iddet-i adavetlerine binaen u
nbvvet davasnda bulunan zat olmad, ill sizi babalarnzn ibadet ettikleri dinden menetmek
ister bir recl oldu ki, o sizi dininizden dndrmek ve kendi dinine koymak murad eder demekle
Reslmze halkn buz u adavetini celb etmeye alrlar, bununla da iktifa etmeyerek derler ki
u okunan yetler olmad, ill yalan bir iftira oldu. te byle demekle yetlerimize dahi
ta'nederler, bu gibi ta'nlaryla Cehennem azabna duar olmulardr. Bu misilli szler lemde ehl-i
hakka her zaman sylenen tefevvhat cmlesindendir. nk; her asrda o asrn modasna gre
din dmanlar bulunmak, zuafay idll etmek, ahkm- dini birtakm yaldzl ve eytan'n ilkaa ettii
vesveselerle tezyife uramak ve diyanetine ihtimam eden erbab- dini hamakatla itham ederek
buzetmek ve muktedir olursa hakaretten geri durmamak her millette ve her mmette zamanna
gre muhtelif kisvelerle zuhr eder. te bu gibi din dmanlar edyan- sairede bulunduu gibi din-i
Muhammedye itiraz edenler daha ok ve zaman- saadetten bu zamana kadar iptaline alarak,
sndrmek isteyenler hi eksik olmamtr, ilyevmilkyam da olmayacaktr. Lkin hepsi de hib
hsir olmu ve din-i Muhammedyi ypratmak imknn bulamamlardr ve zaman- saadette
syledikleri szlerin bir ksmn Cenab- Hak bu yette beyan etmitir. 4533

&&&&&
202

Vcib Teal bu szlerinin bir ksm- aharn dah beyan etmek zere :

()
buyuruyor.
[ol kimseler hak olan Kuran kendilerine geldiinde u Kur'an olmad, ill ack bir
sihir oldu dediler ki onlar kfir oldular.] Ve bu szleriyle Kur'an'a adavetlerini izharla iman
etmeyeceklerini beyan ettiler.
Yani; kfirler Reslmze iddet-i adavetlerine binaen hak olan Kur'an kendilerine gelip
harikulde-i acibeden olduu cihetle murazasndan ciz kalnca onlar u Kur'an olmad, ill ak
bir sihir oldu dediler ve bu szleriyle teeffi-i sadrederek iman etmemek iin bir takm nalyk
tefevvhata kalktlar. Binaenaleyh; akllarna ne gelirse lisanlaryla ylece sylediler.

&&&&&
Vcib Teal kfirlerin Kur'an'a iftiralarn beyandan sonra bu iftiralar bir delile mstenid
olmayp srf adavet ve cehalet evkyla sylenmi bir sz olduunu beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[Biz mriklere onlarn ders edecekleri kitaplardan bir kitap gndermedik, senden
evvel onlara bir nebi de gndermedik.]
Yani; biz mriklere ders okuyacak bir kitap vermedik ki o kitapta bunlarn irklerinin caiz
olduuna dair bir mesele bulsunlar. Byle bir kitap kendilerine verilmeyince her ne syleseler kendi
iftiralarndan ibarettir. nk; bir delile ve kitaba mstenid deildir, habibim ! Senden evvel biz
onlara bir nebi gndermedik ki haa irkin doru bir mezhep olduunu ondan renmi olsunlar.
4534 Byle bir kitaptan veya nebiden almadklar bireyi sylemeleri kendi icatlar cehalet ve
sefahetleri neticesi bir cereyandan ibarettir. nk; ne bir kitaba istinatlar ve ne de bir nebiden
istim'lar olmaynca srf kendi tefevvhatlarndan ve b ve ecdatlarn taklitten ibarettir.

[Mriklerden evvel geen mmetler de resllerini tekzib ettiler ve kitaplaryla amel
etmediler.]

[Halbuki Mekke mrikleri gemi mmet ve milletlere verdiimiz mansp, servet, eya,
emtea, tl- mr, kuvvet ve evketin onda birine bali olamazlar.]

203

[Onlar benim resllerimi tekzib ettiler.]

()



[Onlar resllerimi tekzib edince o kadar kuvvet kudretleri, servet samanlaryla
beraber onlar ihlk edince benim dmanlardan intikamm ve onlarn ef'lini inkrm nasl
oldu onlar o kadar kuvvetleriyle ihlkim nasl zuhr etti?] Evvel geen milletleri bu kadar
kuvvetleriyle ihlk edince Kurey mriklerini ihlk edeceim evleviyetle sabittir.

( )daki zamirin Arabn mriklerine, (

) zamiri mem-i
salifeye rci olduuna nazarandr. Amma Fahri Rzi'nin ikinci tevcihindeki beyan vehile (
)zamiri mem-i salifeye, ( )zamiri Arabn mriklerine rci olduuna nazaran manu man

y nazm yledir : [Arabn mriklerinden evvel geen milletler resllerini tekzib ettiler. Halbuki
4535 evvel geen milletler Araba verdiimiz fezilin onda birine bali olamadlar. Zira; kavm-i
Araba gnderdiimiz Nebi cmle enbiyann efdali, kitab ktb- semaviyenin cmlesinin efdali,
hepsini nsih ve menfaati umuma ait olup mem-i salifenin kitaplar ve eriatlar hususdir, Arap
iinde neb's olan Nebi bilmum milletlere meb's, eriat ilyevmilkyam bak. hakkaniyetine
delilleri ve berahini kafidir, tayir olunmak ihtimali olmad gibi bir muarzn itirazyla red dahi
olunmaz. te u saylan nimetlerin onda birine mem-i salife bali olmadklar ve onlara onda
birini vermediimiz halde onlarn resllerimizi tekziplerine binaen ihlk edince bu kadar zahir, kat'i
ve cesm nimetleri kendilerine verdiimiz kavm-i Arap Reslmz ve kitabmz tekzib edince
onlar ihlk edeceimiz evleviyetle sabittir.] demek olur.
Beyzv ve Hzin'in beyanlar vehile m i ' a r ; r yani onda bir mansnadr ki Bizim
onlara verdiimizin onda birine bali olamadlar demektir.

&&&&&
Vcib Teal kfirlerin azaba istihkaklarnn sebebi yetleri inkr ve Rusl- kiram tekziple
irki irtikb etmeleri olup irki irtikplar ise asla bir delile mstenit olmad gibi bir nebiden iitmek
de olmayp hemen cehalet zere bir cereyandan ibaret olduunu beyandan sonra ehl-i irki
eye davet etmesini Reslne emretmek zere :

buyuruyor.
[Y Ekrem-er Rusl ! Sen mriklere de ki Ben size bir hasletle emrediyorum ki o
haslet sizin ikier ikier ve birer birer olduunuz halde Allah-u Teal'nn rzas iin kaim
olmanzdr.]

[Allah iin kaim olduktan sonra sizin sahibiniz olan Reslnz Muhammed (S.A.) de
cinnetten hibir ey olmadn tefekkr etmenizdir.]

()





204

[Zira; sizin sahibiniz olmad, ancak o gnde gelecek iddetli azapla sizi korkutucu
oldu.]
Yani; habibim ! Senin tilvet ettiin yetleri inkrla sana Kendi icad etti diyerek ftira etti
diyen mriklere sen de k Ey mrikler ! Ben size bir hasletle vaaz ediyorum ki o haslet sizin
ikier ikier ve birer birer Allah rzas iin kaim olmanzdr. Asla taassup gstermek ve mcadele
etmeksizin kelime-i tevhide itim' etmenizi nasihat ederim. Zira; bu nasihatim sizin menfaatiniz
iindir. nk bu haslete devam; sizin dnya ve hiret mesut olmanz icab eder. Sizin meclis-i
risalette rza-y lhiyi talep iin birer ikier kyamnzdan sonra bir yerde itim' edip Reslnzn
ahvalini tetkik ve tefekkr etmelisiniz ki sahibinizde asla cinnet olmadn bilesiniz. Zira; Nebiniz
olmad, ill ancak o gnde gelmek zere olan hiretin iddetli azabyla sizi korkutucu oldu.
Beyzv'nin beyan vehile cemaat- kesire iinde insaf zere adalete riyet ederek mzakere
ve dnmek mmkn olamayacana binaen Cenab- Hak din-i Muhammedyi tetkik hususunda
huzur-u risalete gelenlerin birer veya ikier kii olarak gelmelerini bu yetle tahdid etmitir ki
kalabalk gelmekle ii mezheb taassubuna gtrmesinler. nk; cemaatn kesreti hatrat tevile
szleri birbirine kartrp mzakerenin mcadeleye inklbn mucip olur, okluun mzakere ve
mavereyi ihll ettii de gayr- kaabil-i inkr bir hakikattir. Zira; her mecalis ve mehafilde kesretin
lykyla mzakere yapamad bilfiil mahede olunan ahvaldendir. Ashab- mavere ne kadar
az olursa anlamak daha kolay olacanda phe yoktur.
Kezalik Reslullah'n hususiyat- ahvalini teftite dahi herkes ya kendi kendine veyahut
yannda dier bir kimseyle mzakere ederse hakikati kolay bulacaklarna bu yette iaret
olunmutur nk; Tefsir-i Medarik'te beyan olunduu vehile iki kii bir 4537 meseleyi muzakere
ederse herbiri fikri ve mtalsn dierine arzeder. Arkada keml-i insaf ve adalet zere selmet-i
kalple dinler ve arkadann fikir ve mtalasna kar kendi reyini beyan eder, dieri de ayn
suretle dinle ve bu szlerin iinden salam olann alp ie yaramayan atarlar, bu suretle bir
netice-i sahihaya vasl olurlar. Amma bu iki kiinin yannda be kii daha bulunacak olsa sz
uzar, mesele mavere ve mzakere halinden kar, mnakaa halini kesbetmekle doru bir
neticeye vasl olmak mkl olur. te u esasa binaen Cenab- Hak emr-i dinde ikier kii veyahut
birer kii olduu halde herkesi kendi kendine muhakeme etmesini emretmitir. nk; umur-u
dinde ve emr-i Reslullah'ta ahs- vhid kendi nefsinde muhakeme eder, mtalasnn
neticesinde fikrini aklna arzeder, muhakemesinde sahih bir hkm alabilir. Amma ekseriyette
byle sf mzakere olamayacandan Cenab- Hak din hususunu mzakerede ok kimse lzm
olmadn beyan etmitir.
Bu yette zikrolunan hasletten b i r i n c i s i :

( ) ile iaret olunan

( ) ile iaret olunan emr-i risalete ihtimamdr.

n c s : (



) ile iaret olunan ahval-i hirettir. Esasen

tcvhiddir. k i n c i s i :

itikadiytn asl da bu e mnhasr olduu cihetle Cenab- Hak bu yette usul- itikadiyeye
iaretle itikadiyat hususunda itimyatn methali olmayp her ahsn selmet-i fikirle kendi
dnmesi lzm olduunu tavsiye etmitir. nk itikat; herkesin kendi kanaati zere iman etmesi
vcibolduundan ahar taklid etmek mezmumdur.

&&&&&
Vcib Teal Reslnde cinnetten asla eser olmadn beyandan sonra cret taleb etmeyerek
ahkm- er'iyeyi teblide grm olduu meakkatlara bilcret gs germesi nbvvetine delil-i
kfi olduunu beyan etmek zere :

buyuruyor. 4538
[Habibim ! Senin nbvvetini inkr edenlere sen de ki Eer emr-i teblide cret
istersem o cret sizin olsun.]

205





()

[Zira; ahkm- dini tebliimde cretim olmad, ill Allah zerine oldu. Halbuki Allah-u
Teal herey zerine hazr ve nazrdr.] Binaenaleyh; tebliden maksadm ve tebliimin
cretini bilir, lyk vehzere verir demekle onlardan cret istemediini alenen syle. Ns tarik-
hakka davet, emribilmaruf ve nehyianil-mnker halisenlivehillh olup garaz- dnyeviye aibesi
olmamak lzm olduuna bu yet dellet eder.
yet; iki cihetle Reslullah'n risaletini ispat etmitir. B i r i n c i s i : Emr-i tebli mukabilinde
cret istememesidir. nk; bu kadar meakkati ihtiyar etmekte dnyaca bir menfaat beklemeyip
yalnz menfaat- uhreviyeye hasretmek elbette nbvvetine dellet eder. Zira; nbvvet davasnda
kzip olsa hirete azap muhakkak olup dnyaca da menfaatsz bu kadar klfeti ihtiyar etmek
eser-i cinnet olur. Halbuki; Reslullah eser-i cinnetten mberradr. u halde nbvvet davasnda
sadktr. k i n c i s i : Allah-u Teal'nn hereye ahit ve lim olduunu beyan etmek davasnda
sadk olduuna dellet eder. nk; bir kimse Allah-u Teal tarafndan resl olduunu dava eder
ve davasna Allah' ahit klarsa nbvvetinin sdkma bundan daha byk bir delil olamaz. Zira;
Allah-u Teal edille-i kafiye ve mucize-i bhireyle davasn te'yid etmitir.

&&&&&
Vcib Teal Reslnn risaletini cret istememesi ve yed-i nebevilerinde harikulade
mucizelerle sdk- davasn kendi ehadet etmesiyle ispat ettikten sonra zat- ulhiyetinin fil-i
muhtar olmasyla dah ispat etmek zere :

()





buyuruyor. 4539
[Habibim ! Sen kfirlere de ki Ey mrikler ! Siz risaleti bana mnasip
grmyorsunuz, fakat benim Rabbim diledii kuluna hakk vahyeder ve vahyini kabul ve
tebliiyle emreder. Zira; hafay-y umura lim olduundan risalete elyak ve nbvvete ehak
olan kulunu bilir ve ona tevdi eder ve hakla batl tardeder.] Binaenaleyh; din-i slm'la
edyan- batlay tardettii gibi bilcmle batl olan dt ve ahlk da reddetmitir.

()




[Y Ekrem-er Rusl ! Sen kfirlere de ki Hak olan din-i slm geldi, batl zail oldu gitti
ve batl olan ey iptidaen icad olunmaz ve giden batl geri gelmez.]
Yani; habibim ! Sen ehl-i Mekke'ye tarik- hakk beyandan sonra de ki Din-i slm'n esas
olan Kur'an geldi ve ittib'a lyktr. Binaenaleyh; siz frsat fevtetmeksizin halisenlivehillh inkyad
etmelisiniz, bundan sonra batl yeniden ba gsteremez. nk; zail oldu, gitti. Binaenaleyh; iade
de olunmaz. te din-i slm tel ettike batl olan irkin mahvolup gitmesiyle vukuat az bir zaman
iinde bu yetin srrn ispat etmitir. Hatta Ceziret-l Arap'ta putperestlik yini bilklliye zail olmu
ve kyamete kadar bir daha avdet etmeyecektir.
Evet ! Mrur-u zamanla diyanete yapan azalr, fsk u fcur oalr, erbab- fesat yz bulur,
meydan alr, ahlk bozulur, lkin irk ve putperestlik za^l olduu yere bir daha avdet etmez. Yani;
Reslullah'n getirdii Kur'an dnyada ve hirette daima sabittir, batl olan eyler zeval bulduktan
sonra mevt-i ebedyle yok olur gider ki zail olan batl aynen iade olunmaz demektir. Yahut baz
rivayete nazaran bu yette b a t l la murad; blis'tir. nk blis; iptidaen bir ey icad edemedii
gibi yok olduktan sonra dahi iade edemez.

206

&&&&&
Vcib Teal Mekke'den zail olan batln yani putperestliin bir daha avdet etmeyeceini
beyandan sonra ehl-i Mekke'nin 4540 Reslullah'a Sen ba ve ecdadnn dinini terkettin, kendi
nefsinden bir din icad ettin, la.ete dtm diyerek vki olan taunlarna cevab beyan etmek
zere :

()

buyuruyor.
[Y Ekrem-er Rusl ! Sana ta'ieden mriklere sen de ki Ey mrikler ! Sizin
dediiniz gibi benim dallde olduum farzolunsa ancak kendi nefsim zerine dallde
olurum, eer ben ihtida edersem Rabbimin bana vahyettii Kur'an'la ihtida ederim. Zira;
Rabbim sizin ve bizim szlerimizi iitir, size ve bize kurb-u manevyle karbdir.]
Yani: Habibim ! Mriklerin sana ta'n zerine sen cevapta diki Ey Mekke ahalisi ! Sizin
tamnz ve itikad- batlnz gibi eer ben tarik- haktan km ve dalleti ihtiyar etmisem o dalli
kendi nefsim zerine ihtiyar ederim. Binaenaleyh; o dalletin vebal: ve mazarrat benim nefsim
zerinedir, size ait bir zarar yoktur u halde niin ta nnza alet edersiniz? Eer ben tarik- hakka
ihtida etmisem o ihtida Rabbimin bana ihsan ettii vahyile hash olmu ve Rabbimin vahyim
kendime rehber ittihaz etmiimdir ki Cennet-i A'l'ya gtrecek bir tarik- hakka tevessl ettim
demektir. Zira; Rabbin Teal mnacatnn umumunu iitir, size, bant. ilmi yakn, her szmz iitir
ve amelimizi bilir. Binaenaleyh dallet ve hidayet her ikisinin de oeza-y lykn verir.

()

Nisbr'nin iareti vehile bu yette terdide ve ekke delle: eden

lfz ehl-i
Mekke'nin itikatlar zere onlar ilzam ve iskt iindir, yoksa haa bu ek Reslullah'a rci deildir.
Zira Reslullah'ta dallet tasavvur olunmaz, ek zere irad- kelm etmez. nk; Reslullah
muhatabn haline gre irad- kelm eder. bu minval zere irad- kelma irh'i inan denir. Yani;
Farzedelin: ki hal an sizin dediiniz gibidir, o halde size ne gibi zarar vardr? Zira; sizin
dediiniz gibi ben dall zere olsam zarar bana aittir. u halde siz niin tel ediyorsunuz ve size
ne oluyor ki : 4541 kendinize bunu bir i yapyorsunuz? Eer ben hidayetteysem Rabbimin bana
vahyettii Kur'an'la doru yol tutmuumdur ve o yola sizi davet ediyorum. Eer bana ittib' eder,
szm dinlerseniz siz de ihtida etmi olursunuz demektir.
Tefsir-i Hzin'de beyan olunduuna nazaran yetin sebeb-i nzul; Mekkelilerin Reslullah'a
ta'netmeleridir. nk; Reslullah onlar din-i hakka davet edip putlara ibadeti terketmelerini
keml-i ikdamla tavsiye ve onun zararlarn beyan edince onlar Reslullah'a Sen b ve
ecdadnn dinini terkettin, kendi nefsinden yeni bir din icatla dallete dtn demeleri zerine bu
yetin nazil olduu mervidir.

&&&&&
Vcib Teal Reslne ve eriatna ta'neden slerin yevm-i kyametteki hallerini beyan etmek
zere :

()

buyuruyor.
[Habibim ! Eer sen mriklerin ve sair erbab- fesat ve isyann fezi' u feryatlarn
grm olsan emr-i acb ve garb grrsn. Zira; onlar Allah'n nazarnda kaybolmazlar.
Binaenaleyh; her nerede bulunsalar Allah'n kudretine nispetle en yakn bir meknda
tutulurlar.]

207

Yani; yerin iinde, denizlerin altnda ve yedi kat semnn stnde olsalar kabza-i lhiden
kurtulamazlar. nk; kudret-i lhiyeye nispetle en yakn meknla en uzak meknn fark olmayp
cmlesi msavidir. Binaenaleyh; kamakla, muhkem bir kaleye girmekle gazaba mstehak olan
kimsenin azaptan kurtulmas yoktur. Zira; Cenab- Hak onu yakndan tutar, hibir kimse mdafaa
edip kurtaramaz.
Beyzv'nin beyan vehile erbab- isyann fezi' ve feryatlar; yerdedir : B i r i n c i s i : Hal-i
vefatlarndadr. Zira o vakit onlar Cehennem'in derekelerini grmekle fezi' ve feryad ederler.
Cenab- Hak da onlar yerin stnden altna alr. k i n c i s i : 4542 Kabirlerinden kalktklarnda
fezi' ve feryad ederler. Allah-u Teal onlar mahere alr, gtrr. n c s : Maherde
cinayetleri meydana kp ehl-i nar olduklarn bilince fezi' ve feryad ederler. Cenab- Hak onlar
maherden Cehennem'e gnderir.

( )Allah'n

azabn fevt yok demektir. Yani Kamakla veya muhkem bir yere
girmekle azab fevtedip geirmek ve kap kurtulmak yok demek olur. u halde hiret ve Allah'n
azab dnyaya ve dnya hapishanelerine kyas kabul etmez. Zira: dnyada cinayet ileyen bir
kimse kap kurtulabilir veyahut hapishaneyi delip kaabilir.

&&&&&
Vcib Teal kfirlerin azab grdklerinde vuku bulacak fezi' ve feryatlarn beyandan sonra
onlarn o zamanda imana msaraat edeceklerini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Kfirler azab- Cehennem'i grnce Biz Muhammed (S.A.) ve onun kitab olan
Kur'an'a iman ettik derler.]

()

[Onlar iin uzak mahalden iman almak nasl mmkn olur?]

[Halbuki bundan evvel onlar Muhammed (S.A.) a kfrettilerdi.]
Yani; ehl-i kfr hirette Cehennem azabn grnce Biz hir zaman Nebisine ve eriatna
iman ettik derler ve lkin bu szlerin onlara faydas olmaz. Zira; imann mahalli dar- teklif olar.
dnyadr. Dnya ise bunlara gayet uzak kald. Binanealeyh; bunlarn dnyaya vasl olmalar
mmkn deil ki imana vasl olsunlar. 4543 u halde bunlar iin uzak mesafe olan dnyadan
imam almakla matluplarna vasl olmak ne kadar uzaktr ve nasl mmkn olabilir? Halbuki onlar
bundan evvel dnyada Reslullah'a kfretmilerdi. mann mahalli olan dnyada kfredince
hirette iman mmkn olamaz. Yani; hirette imanlar kabul olunmaz. nk; teklif yoktur ve
teklifin mahalli olan dnya fevtoldu. Binaenaleyh; dnyaya avdetleri mmkn deil ki imanlar
mmkn olsun. Beyzv'nin ve Medarik'in beyanlar vehile t e n a v : tutmak, almak
mansnadr. M e k n b a d le murad; dnyadr. nk; dnya hiretten gayet uzaktr ki bir
daha dnmek ve dnyada bulunmak mmkn deildir. Geri dnyadan hiret yakndr. Zira dnya;
hirete doru gitmektir ve hiret de gelmek zerinedir, insana kar gelen herey yakn olduu gibi
hiret de

()

yakndr. Tefsir-i Taber'de beyan olunduu vehile

istifhamdr. T e n a v : man
almak mansna olduundan kfrden tef be mansn mutazammndr. Buna nazaran man-y

208

nazm : [Mekn- bad olan dnyadan tevbe onlar iin nasl mmkn olabilir? Elbette mmkn
olmaz.] demektir.

()

[Onlar dnyada emr-i risaletten gayet uzak bir mesafede bulunduklar halde Reslullah
hakknda bilmedikleri eyleri ortaya atarlar ve Reslullah'a isnatla birtakm mfteriyatta
bulunurlard.]
Yani; hirette fezi' ve feryad ederek iman etmek isteyen kfirler dnyada zan ve tahminleri
zerine Reslullaha airdir, khindir gibi birtakm hezeyanda bulunurlar ve gayba ta atar gibi
azlarna gelen sz darya atarlard ve bu szlerini Reslullah'n ulvv- mertebesinden gayet
uzak ve aa bir mesafeden sevkederlerdi. nk; Reslullah'la bu szlerinin arasnda
mnasebet yoktur. u halde elbette bu szler Reslullah'a uzaktr. Kezalik Kur'an hakknda dah
Mecnun kelm, Evvel geenlerin yalanlar demek gibi mfteriyatlar dah Kur'an'n ulvv-
anndan gayet 4544 uzak olarak sylenen szlerdir. nk: ak bu hakikata kar zan zere
delilsiz sylenen szn ne gibi bir kymeti olabilir? Binaenaleyh; bu gibi szler her zaman nefsine
tebaiyet etmi, eytan'n ifaltna kaplm ve hakayk- er'iyenin neden ibaret olduunu
bilmeyen cheladan sadr olmu ve olmaktadr. nk; onlarn ahkm- er'iyeyle mukayyed
olmak nefislerine ar geldii gibi hirete de imanlar olmadndan hehyim srs gibi her
yerden otlamak ve istedii yerde yatmak ve nefsinin arzu ettii ey velevse haram olsun yemek,
imek olduundan daima eriata ve erbab- eriata mu'teriz bulunurlar. Bu ahval yalnz eriat-
slmiyeye ve erbabna mahsus bir hal deildir. Zira; devr-i Adem'den beri geen eriatlarn
cmlesinde bu haller cereyan etmi, herbiri birok itirazlara hedef olmu, iman edenle necat
bulmu, iman etmeyenler hak-i helake serilmi ve ebed hsranda kalmlardr.

(
) Medarik'te beyan olunduu vehile ( ) yani

gayba sz sylerler mansnadr. nk; Resuliah in haber verdii ahvai-i hireti tamamen
tekzib ederler ki, Kyamet, hesap, Cennet ve Cehennem yok, hepsi yalandr demekle hireti
tamamen inkar ederlerdi. hiret ise gaybdr, gz grr birey deildir.

&&&&&
Vcib Teal kfirlerin arzu ettiklerine nail olamayacaklarn beyan etmek zere :

buyuruyor.
[hirette iman etmek isteyen kfirlerle arzu ettikleri imanlar ve iman sebebiyle
necatlar arasnda mani hayllet etti. Nasl ki bunlardan evvel Firavun ve Hmn gibi hal-i
yeiste iman etmek isteyenlerin imanlarna bu hal ilenilmiti.]
Yani; imanlarna mani hail olup da imanlar kabul olunmayanlar gibi bunlarn da imanlar
kabul olunmaz. Binaenaleyh; btn emel ve mitleri mahrumiyete mnkalib olur. 4545

()

[Zira; onlar dnyada ztrap verici ek iinde oldular ve tereddtle vakitlerini geirdiler,
bir trl imana yanaamadlar.] Binaenaleyh; kfr- edid ve inkr- galiz ve gaflet-i medid iinde
mrlerini zayi ettiklerinden hirette iman etmek isteyeceklerse de imanla kendileri aras mestur
klnacaktr.

209

( ), ()

Medarik'te beyan olunduu vehile

yani mani oldu demektir. Onlarn
itihalar; o gnde imanlarnn kabul olunmas ve iman sebebiyle Cehennem azabndan kurtulup

(
) , ()

Cennet'e vasl almakla fevz necat bulmalardr.

demektir.
Yani Hal-i zarurette emsallerinin iman kabul olunmad gibi bunlarn da imanlar kabul olunmaz
demek olur. Onlar, Kur'an'n hakkaniyetinde ve Kur'an' getiren Resln risaletinde iddetle
ekkettiklerinden seklerinde mbala iin ek

;) phe verici demektir.

(

)

ile tavsif olunmutur. nk

&&&&&

SRE FTIR
Mekke-i Mkerreme'de nazil olan srelerdendir. Krk be yeti havidir.

[Hamd sena ol Allah-u Teal'ya mahsustur ki o Allah-u Teal gklerin ve yerin
halikdr.]
Yani; bilmum meth sena edenlerin lisanlarndan cereyan eden sena Allah'ndr ki o Allah-u
Teal ecsam- ulviye olan gklerin ve ecsam- sfliye olan yerlerin mucididir. nk; lem-i esbab
olan semvt ve lem-i msebbep olan arz halketti ki onlar arasnda meydana gelecek bilcmle
havadisin zuhruyla murad- ilhisi yerini bulsun.
Beyzv ve Nisbr'nin beyanlar vehile f a t r : akketmek, yani yarmak mansnadr.
Cenab- Hak zulmet-i ademi nr u vcutla akkedip lemi ademden vcuda getirdii iin Ftr
denmitir.
Fahri Rzi'nin beyan vehile bu sre'nin evveli bundan evvelki sre'nin hirine keml-i
irtibatla merbuttur. nk; evvelki sre'nin hirinde dnyada ek zere bulunup iman etmeyenlerin
hirette imanlar kabul olunmayp me'yus olacaklar beyan olunmutu. Bu sre'nin evvelinde ise
itmi'nan- kalple dnyada iman edenleri birtakm aty-y lhiyeyle tebir vardr. u halde iman
etmeyenlerin me'yusiyetlerini beyan akibinde iman edenlerin mesruriyetleri beyan olunmakla
tertibe riyet olunmutur. 4547

&&&&&
Vcib Teal semvt ve arz hlk olduunu beyandan sonra ehl-i sem olan meleklerle ehl-i
arz arasnda irtibat te'sis iin melekler halkettiini ve meleklerin kanat sahibi seyr-i seria malik
olduklarn beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Allah-u Teal ikier, er, drder kanatlar sahibi melekleri enbiyaya resller kld ki
onlar o kanatlarla memur olduklar vazifeye derhal sr'at ederler.]

210







[Allah-u Teal hilkatta istediini ziyade eder.] Binaenaleyh; meleklerin kanatlarn
ikier, er, drder halkettii gibi daha ziyade de halkeder.

()



[Zira; Allah-u Teal hereyi icada kaadirdir.] Binaenaleyh; istediini halkeder.
Yani; hamd sena ol Allah-u Teal'ya mahsustur ki o Allah-u Teal semvt ve arz
halkettii gibi dergh- ulhiyetinin hademesi ve kullar bulunan melekleri yeryznde beni
beerden kullarn slah iin ba'settii enbiyasyla zat- ulhiyeti arasnda eliler kld ki onlar umuru dnyaya ve hirete mteallik ahkmn vahiy suretiyle enbiya-y izama tebli ederler ve teblie
me'mur olduklarndan Allah-u Teal onlar kanat sahipleri kld ki me'mur olduklar vazifeyi sr'atla
eda etsinler ve Allah-u Teal istedii kadar meleklerin kanatlarn ziyade halkeder. nk; Allah-u
Teal herey zerine ve istediini halketmeye kaadirdir.
Beyzv'nin ve Ebussuud Efendi'nin beyanlar vehile meleklerin risaletleri enbiyaya mahsus
deildir, belki havass- ibad olan 4548 evliyaya ilham ve r'ya-y sadka suretiyle Allah'n emrini ve
hayr olan eyleri sl etmeye dah me'murlardr. u kadar ki melekler enbiyaya aktan gelir,
melek olduunu bildirir ve enbiya ile suret-i mahremanede nsiyet ederler. Binaenaleyh; enbiyann
szleri, ileri, emr nehiyleri mmetlerine dsturulamel ve ittib' vcibkavann olur. Amma
havass- ibad yani enbiyann gayr kimseler melekle aktan nsiyet edecek kadar kuvve-i
kudsiyeye malik olmadklarndan meleklerle nsiyete nail olamazlar, ancak onlara ilham suretiyle
yani kalplerine hayr olan eyi koymakla ve r'ya-y sadkada baz eyleri gstermekle olduundan
had- mmete vki olan ilhmt edille-i er'iyeden ma'dud deildir. Binaenaleyh; gayrlarn o
kimseye iktida ve ittib' etmeleri lzm gelmez.
Meleklerin kanatlar mertebelerine gredir. Binaenaleyh; kanatlarnn tefavt itibaryla
mertebelerinin de tefavt vardr. Ayette adedi zikir; kanatlarnn mteaddit olduunu beyan iindir,
yoksa bu adede mnhasr demek deildir. u halde meleklerde kanatlarn mteaddit olduu
kafidir, fakat adedi drde kadar olduu gibi drtten ziyade dah olur.
Bu yette Allah-u Tealnn istediini halketmekte ziyade lfznn umum mahlkata amil olup
yalnz meleklerin kanatlarna mnhasr olmad Kaz ve Medarik'in cmle-i beyanlarndandr.
nk; Cenab- Hakkn kudreti bilmum mahlkata nafiz olduu cihetle te'siri her mahlkun
suretinde ve cesametinde ve her azasnda grlenden daha ziyadesini halka amildir. Zira;
kudretullah iin nihayet yoktur, belki ilgayrinnihaye tasarrufa kaadirdir. nk; Nimetullah
Efendi'nin beyan vehile bu yet Vcib Teal'nn mlknde bir mahlkun cisminin miktarnda,
keyfiyetinde, zamannda ve her cihetinde tasarrufuna dellet eder. u halde Vcib Teal bundan
evvel halkolunmadk ve hatr- beere hutur etmedik saylmaz ve tkenmez mahlkatn env'n
halka kaadir olduu gibi bir nevi mahlkatn efradndan bir ahsta bakalarnda olmayan umur-u
garibeyi dah halketmeye kaadir olduuna yet dellet eder. Zira; yette Vcib Teal icatta
dilediini ziyade eder kelm ziyadenin her nev'ine amildir. Mesel Vcib Teal nev-i insandan
bir ahsta gzel suret, sada, uzun boy ve azalar 4549 tam, kuvvet, kudret ve ecaatta emsaline
faik olmak ve yznde melhat, akl, fikri yerinde ve zihninde fetanet, rey tedbirinde isabet gibi
birok kemlt bir ahsta icatla sairlerinden mmtaz yaratt her zaman grlmektedir. nk;
her zaman insanlarn marifte, hnerde, akl ve zekda birbirinden farkl olduu meydandadr.
Zira; birisi ceyadet-i zeknn en yksek tabakasnda olduu halde dieri hamakatn nihayet
derecesinde grlr. Binaenaleyh; Cenab- Hak mahlkat icatta istedii kadar umur-u garibe
ziyade eder, hi kimse mani olmak kudretini haiz deildir. u halde meleklerin kanadn de
halkeder, be de, on be de. Ve daha bizim aklmza gelmedik suretler ve acibeler de halkeder ve
niin byle oldu diyecek yoktur.

&&&&&

211

Vcib Teal kudretinin kemlini beyandan sonra rahmet-i lhiyesinin muln beyan etmek
zere :

buyuruyor.
[Allah-u Teal'nn ns iin am olduu rahmet kaplarn hi bir kimse kapayp
rahmeti tutamaz, Allah'n menettii eyi de Allah'tan sonra hibir kimse nsa onu
gnderemez.]

Yani; ahval-i ibad tedbir eden Allah-u Teal'nn insanlara am olduu fazl u ihsan kaplarn
kapayacak hibir kimse yoktur. Binaenaleyh; Allah-u Teal istedii kuluna nbvvet, risalet, shhat,
afiyet ve bol nimetler verir, hi bir kimse mmanaat edemez, Allah'n verdii nimeti tutamaz,
kezalik Allah-u Teal kahr ve gazab icab bir kavimden veya bir ahstan menetmi olduu eyi
Allah'n men'inden sonra hibir kimse o kavme veya ahsa onu gnderip veremez. Binaenaleyh;
Allah-u Teal kullarna vermek istedii eye hibir kimse mani olamad gibi vermemek istedii
eyi de kimse veremez.
Bu yetin srr lemde her saat mahede olunmaktadr. 4550 Mesel bir kimseye birok
evlt verir, dierine bir tane bile vermez ve niin vermedin diyen bulunmaz, baz kimseye birok
mal verir, dierini bir lokma ekmekten mahrum eder ve ktlk senelerinde insanlarn gzleri semda
kalr, bir damla yamur damlasn drmeye hibir kimse muktedir olamaz, sair hususatta dah
hal byledir.
Hulsa; Allah'n kullarna verdiine mani olacak ve vermediini elinden alacak bulunmad
bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

()




[Halbuki Allah-u Teal herkese galip ve ef'li hikmete muvafktr.]
Yani; Allah'n verdiini almak ve aldn vermek hi kimsenin haddi deildir. nk; Allah-u
Teal muradna galip olup mnazaa etmek kimsenin kudreti tahtnda deildir. Binaenaleyh; istedii
eyi istedii kuluna verir, mukavele edecek kimse bulunamaz, baz kuluna vermesini istemedii
eyi vermez. Zira; emrinde galip ve hikmetine muvafk olan ey o kuluna vermemektir. nk;
cmle zerrt- cihan onun kulu ve mahlku olduu cihetle itiraza hi bir ferdinde iktidar yoktur. Zira
itiraz; kuvvete muhta olduundan kimde kuvvet var ki itiraz edebilsin? Elbette hibir kimse itiraz
iktidarn ve salhiyetini haiz deildir.

&&&&&
Vcib Teal mahlkat icadn, gklerde ve yerde tasarrufunu ve zat- ulhiyetinin hamde
istihkakn beyandan sonra kullarna vermi olduu nimetlerin krn eda etmelerini emretmek
zere:

buyuruyor.
[Ey ns ! Allah'n sizin zerinizde olan nimetlerini zikredin ki krn eda etmi
olasnz.] 4551

212

[Yerden ve gkten sizi merzuk edecek Allah'n gayr bir hlk var mdr?]

[Ma'budnbilhak olmad, ancak Allah-u Teal oldu.]

()

[Allah'n gayr ma'budnbilhak olmaynca ne acayip ifk iftirada bulunarak tevhidi

irke tebdil ediyorsunuz?]
Yani; ey gaflet her taraflarn ihata etmi olan insanlar ! Sizin zerinize Allah'n ihsan etmi
olduu nimetlerini tezekkr edin, nimetin hakkn eda etmekle mn'im olan Vcib Teal'ya kredin
ki nimetinizi ziyade etsin ve keml-i dikkatle dnn ki yerde ve gkte sizi merzuk edecek Allah'n
gayr bir hlk var mdr ki ona kredesiniz? Elbette yoktur. Zira; Allah-u Teal'dan baka
mabudnbilhak yoktur. nk; herkesin ihtiyacn defeden ve umur-u mhimmelerde merci' olan
btn havadisin ve kinatn halik odur. Binaenaleyh; kullarnn krne ondan gayr mstehak
yoktur. Hl byle olunca ey mrikler ! Ne acayip iftira ederek Allah'a irkedersiniz ve nasl oluyor
ki vahdaniyetin delilleri meydandayken tevhidi terike tebdille iftira ediyorsunuz?
Medarik'te beyan olunduuna nazaran Cenab- Hakkn insanlara verdii nimetleri saylmaz
ve tkenmezse de bu makamda zikirle emrettii nimetler; sre'nin evvelinden buraya gelinceye
kadar beyan ve iaret olunan arzn insanlarn ayaklar altnda istedikleri gibi isti'mallerine mheyya
bulunmas, semnn direksiz kubbe gibi zerlerinde bulunup rzklarnn esbab ondan
feyzolunmas, doru yolu gsteren vahyi getirmek iin meleklerin resl klnmas, insanlar irat
iin insanlardan resl gnderilmesi ve 4552 semdan rzk kaplarnn almas gibi nimetlerdir. Bu
nimetleri zikirle emretmek; tezekkrn neticesi olan krle emretmektir. Yani Zikredin demek
kredin demektir. u saylan nimetlerden daha by mn'im olan zatn bir olmasdr. nk;
mn'im bir olunca verdii nimetin kr yalnz o bir zata olmasnda elbette kullar iin kolaylk
vardr.
Hulsa; Allahn verdii nimetleri zikirle krn eda etmek vcibolduu, yerden ve gkten
hasl olacak rzkla insanlar merzuk edecek Allah'tan gayr bir halik olmad ve ma'budnbilhak
ancak Allah-u Teal olup ondan gayr ibadete mstehak bir kimsenin bulunmad, gerek rzk
vermekte gerek ibadette Allah'n gayriyi ehil tanyanlarn acp bir iftirada bulunduklar bu yetten
mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal tevhide mteallik mesaili beyandan sonra risalete mteallik mesaili beyan etmek
zere :

buyuruyor.
[Y Ekrem-er Rusl ! Eer muannit mrikler seni tckzib ederlerse sen mahzun olma.
Zira; senden evvel birok Rusl- izam mmetleri tarafndan tekzib olundular.]

( )

[Halbuki tasdik, tekzip, sabr ve eza gibi umurun kllisi ancak Allah'a rcidir. Allah'n
gayr vesile ve esbab- diyeye rci olmaz.] u halde tekzib edenlerden Allah-u Teal
intikamn alr.
Yani; habibim ! Sen kavmini hakka davet edip, onlara hakk gsterdikten sonra eer seni
tekzib ederlerse onlarn tekzibinden mahzun olma. Zira; senden evvel yt- bahire ve mu'cizt-

213

kaata sahibi, sabr u metanetleri ziyade birok Rusl- kiram mmetleri tarafndan tekzib
olundular, eza grdler, tekzib ve ezaya sabr ve 4553 metanetle mukabele ettiler. Senin de onlar
gibi sabr ve metanet etmen lzmdr. Zira; cmle umurun mercii ancak Allah-u Teal'dr.
Binaenaleyh; gerek onlarn tekziplerinin ve gerek senin sabr ve metanetinin cmlesinin cezasn
verecek ve zalimlerden intikamn alacak odur. u halde kfirlerin tekziplerine mahzun olmakta
fayda yoktur. Zira; onlar ceza-y sezalarn greceklerdir.

&&&&&
Vcib Teal tevhide ve risalete mteallik mesalle iraddan sonra ahval-i hirete mteallik
mesaili beyan etmek zere :

()
buyuruyor.
[Ey ns ! Allah'n va'di haktr, hilaf olmaz. u halde sizi hayat- dnya ve kibr gururla
mehur olan eytan Allah'n ltfuna marur etmesin.] Zira gurur; insan beldan kurtarmaz,
belki birtakm bel ile mptel olmasna sebep olur.
Yani; ey nisyan deryasna dalm ve gurur vadilerinde hayran olmu insanlar ! Allah'n hireti,
har neri ve va'di haktr, asla hulf yoktur, elbette va'd-i lhi vuku bulacaktr. Va'd-i lhi hak
olunca hayat- dnyann lezzeti sizi marur edip aldatmasn ki hiret amelinizden geri
kalmayasnz, Allah'n ltf u insanyla eytan sizi marur edip aldatmasn ki rahmet-i lhiyeden
mahrum olmayasnz.
Beyzv ve Medarik'te beyan olunduu vehile bu yette g u r u r la murad; eytan'dr. nk
eytan; ilmine ve ameline marur olarak itaat- lhiyeden ktndan gurur denilmitir. eytan'n
insanlar Allah'a marur etmesi; Allah'n rahmeti boldur, ltf u ihsan oktur, Allah-u Teal gandir
ve sizin ibadetinize ihtiyac yoktur. u halde sizin gnahlarnzn zarar yoktur, istediinizi ileyin.
Zira; Allah-u Teal mafiret sahibidir ve sizin isyannzn Allah'a bir zarar yok ki Allah-u Teal
ma'siyetiniz sebebiyle size azap etse. Bunlar olmaz eyler demekle eytan insanlar 4554 Allah'n
ltfunda marur ederek aldatr. Binaenaleyh; Allah-u Teal eytan'n bu misilli ifaltna
aldanmamalarn tavsiye buyurmutur. Hayat- dnyann marur etmesi; insann dnya malna
itimad ederek tuyan ettii, malna ve dnyann lezzetine aldanarak ebna-y cinsine zulm taadd
eyledii alelekser grlen ahvaldendir.
Hulsa; gerek emval-i dnya gerek eytan insanlar marur edip aldatc eyler olduundan
Allah-u Teal her ikisinin tuzana tutulmalarndan kullarn nehyetmitir.

&&&&&
Vcib Teal gururun aldatmasndan kullarn nehyedince gururun kim olduunu ve nehyinin
sebebini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Zira; eytan sizin iin muhakkak bir dmandr. u halde siz onu dman ittihaz edin.]

()

214

[nk; eytan kendine tbi olan

Cehennem'den olsunlar iin davet eder.]

ve

szn

dinleyen

cemaatn

ashab-

[eytan'n ifaltna aldanan ashab- sar ol kimseler ki onlar kfir oldular ve
kfrlerinden dolay kendileri iin iddetli azap vardr.]
Yani; ey ben dem ! eytan sizin babanz dem (A.S.) zamanndan beri size kar adavetini
iln etmi bir dmanmzdr. Binaenaleyh; sizin de onu dman ittihaz edip vesvesesine
aldanmamanz ve szne iltifat etmemeniz lzmdr. Zira; eytan nefsinizin 4555 arzusuna tevikle
sizi fitne-i azimeye mpte'l klar. Pederiniz Adem'e ne gibi desiseler yaptn unutmayn ki siz de
tuzana dmeyesiniz'. eytan bir takm gnahlara cemaatn davet eder ki onlar ashab-
Cehennem'den olsunlar ve adavetinin neticesini elde etsin, mefsedetten maksad hasl olsun,
eytan'a ittib' ederek kfir olan kimseler iin azab- edid vardr. Zira; kfrn cezas iddetli
azaptr.
Fahri Rzi ve Hzin'in beyanlar vehile bu yet; gururun eytan olduunu ta'rif ve eytan'n
adavetini takrir ve ashabn davetten maksad- mefsedetini izah etmitir. Bir kimsenin hasmna
kar alaca vaziyet daima basiret zere bulunup ifaltndan hazer etmek lzm olduunu
iaretle eytan'a kar insanlarn alaca vaziyet ancak dman ittihaz etmek olduunu Cenab-
Hak bu yetle beyan etmitir. nk insann hasmna kar alaca vaziyet; ikidir: B i r i n c i s i :
Husumetine mukabele ederek daima hasm tanmak ve husumet etmektir. k i n c i s i : Barmak
suretiyle husumetini izale etmektir. eytan'la barmak ve dost olmak mmkn olmadndan
Cenab- Hak daima onu dman ittihaz etmekle emretmitir. Zira; eytan ne kadar dost grnse
onun gaye-i emeli insanlar alp Cehennem'e gtrmektir.

&&&&&
Vcib Teal kfirler iin iddetli Cehennem azab olduunu beyandan sonra eytan'n
ifaltna aldanmayan mminler iin mafiret ve byk ecir olduunu dahi beyan etmek zere :

buyuruyor.
[ol kimseler ki onlar iman ettiler, amel-i salih ilediler. Onlar iin hasbelbeeriye
kendilerinden sadr olan gnahlarn mafiret ve imanla beraber amellerine byk sevap
vardr.]
Bu yette m a f i r e t ; iman mukabilinde zikrolunduundan imandan evvel iledikleri
gnahlarnn mafiret olunmasna 4556 imanlarnn sebep olacana iaret olunmutur.
Binaenaleyh; mminin rauhalledfinnar olmayacana bu yet dellet eder. E c r - i k e b r ; amel
mukabilinde zikrolunduundan amel- salih ileyenlerin ecirleri zayi olmayacana iaret
olunmutur ki eytan'n ifaltna aldananlarn cezalar olan iddetli azaba mukabil emr-i eytan'a
muhalefet eden ehl-i imann ecr-i kebre nail olacaklarn beyanla Cenab- Hak taltif buyurmutur.
Binaenaleyh; bu yet insanlar iin necat yollarnn imanla amel-i salih olduunu ve iddetli azaba
duar olmann da imanla ameli terketmek olduunu beyanla ehl-i iman amel-i salihe terib ve ehl-i
dalli imana tevik ve kfrden tenfir etmitir. nk; imann mafirete ve kfrn azaba sebep
olduunu beyan etmek; Kfr terkle iman edin, mafirete nail olun demektir.

&&&&&
215

Vcib Teal kfrn cezas ukubet, imann cezas mafiret olduunu beyandan sonra kfirle
mminin mertebede msavi olmadklarn beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Bir kimse zu'm-u fasidince nefsinde tahayyl eder de ol kimse ki eytan tarafndan
kt ameli kendine tezyin olunarak kt amelini eytan'n tezyini sebebiyle gzel grd.
Byle olan kimse nefselemirde ameli gzel olan kimseyle msavi olur mu ve ikisi
mertebede ve ecr-i cezl almakta beraber olabilir mi?] Haa, hibir zaman ameli irkin olup da
eytan'n tezyiniyle amelini gzel zannedenle hakikatte ameli gzel olan msavi olamaz. Belki
beyinlerinde fark- azm vardr. nk; birinin akbeti Cennet, dierinin akbeti Cehennem'dir.

[Zira; Allah-u Teal diledii kulunu idll eder.] nk, irdesini dallete sarfettiinden
Cenab- Hak kahr icab onu idll eder [ve diledii kulunu hidayette klar.] nk; o kul iradesini
hidayete sarfettiinden Cenab- Hak ona hidayetini tevfik eder.

[Hidayet ve dalleti kulunun kisbiyle Allah-u Teal halkedince habibim ! Onlarn
hallerine mteessif ve mtehassir olduun halde nefsini ihlk etme, onlarn dalletinden
hzn zere hzn, keder zere kederde bulunma ki nefsin onlarla beraber gitmesin.]

()



[Zira; Allah-u Teal onlarn ne ilediklerini bildiinden her ne kadar eytan'n tezyiniyle
onlar amellerini gzel grrlerse de kt amellerinin muktezasyla ceza verir.] Binaenaleyh;
onlarn dalletlerine teessfle nefsini meakkata koyma.
Hzin'in beyan vehile yette mukadder vardr ve takdiri yledir :

(
)

Yani S-u ameli kendine tezyin olunup da batl hak gren kimse, ol kimse gibi olur
zanneder mi ki o kimseyi Allah-u Teal hidayette kld? O kimse hakk hak, batl batl grr, ikisini
msavi olur zannederse bu zann yanl demektir.
Bu yetin (Ebu Cehil) ve emsali mrikler hakknda nazil olduu bn-i Abbas Hazretlerinden
mervidir. nk; mriklere eytan amellerini tezyin ettiinden onlar daima batl hak ve iyi amel
ileyenlerden kendilerini daha iyi grrler, batl amelleriyle de iftihar ederlerdi. Ayet; hava ve
hevesine ittib' edip eytan'n ifaltna aldanarak kt amelini iyi zanneden her kimseye amildir.

(
) yani onlarn kfrlerine ve helaklerine mamum ve mahzun

olma demektir. H a s r e t : gemi olan eye iddetle hznetmektir. Binanealeyh; Onlar zerine
iddet-i hznle nefsini ihlk etme demektir. 4558
Resluilah'n onlarn efl-i kabihalar zerine teessfnn kesretine iaret iin cemi' suretinde

( )varid olduu Kaz'nin cmle-i beyanatndandr. ( )nehyin illeti olduuna

216

nazaran man-y nazm : [Onlar zerine kesret-i hznnden dolay nefsin gitmesin, yani nefsin
zayi olmasn.] demektir.

&&&&&
Vcib Teal nefselemirde ameli gzel olan kimseyle ameli fena olan kimsenin msav
olmayacan ve kullarnn iradesine gre dalleti ve hidayeti halkettiini beyan ve ehl-i kfrn
haline iddetle hznetmemesini Reslne tavsiye ettikten sonra vahdaniyetine dellet eden
delilleri beyan etmek zere :

()


buyuruyor.
[Allah-u Teal ol zat- eceli a'ldr ki o zat ltf rzgrlar gnderir. O rzgrlar
bulutlar tahrik eder, yamura ihtiyac olan beldeye alr gtrr. Biz o bulutlar lm ceset
menzilinde otlar kurumu bir beldeye sevkederiz. Binaenaleyh; o bulutlardan dklen
yamur sularyla lm arz ldkten sonra biz ihya ederiz. te u kurumu arz ihya
ettiimiz gibi lm cesetleri dah kabirlerinden kaldrr ihya ederiz.]
Yani; Allah-u Teal ltuf ve kereminden rzgrlar gnderir, o rzgrlar bulutlar tahrik ederek
bir yere toplar. Biz o bulutlar lm meyyit mesabesinde kurumu ve asla revnak kalmam
beldeye sevk ve o bulutlardan yaan yamur sebebiyle ldkten sonra kurumu tarlalar ihya
ederiz. te kurumu arz ihya ettiimiz gibi bizim rahmet-i lhiyemiz icab buluta benzeyen
inayetimizden m-i hayat kurumu ve rm olan eczadan toplanm cesetler zerine yadrr
ve onunla tpk lm arazileri ihya ettiimiz gibi cesetleri de ihya eder, mahere gndeririz. 4559
Tefsir-i Hzin'de beyan olunduu vehile ashaptan bir zat Y Reslallah ! Allah-u Teal
mevtay nasl diriltir, almeti nedir? deyince Reslullah Sen otu kurumu bir vadiye tesadf edip
yamur yadktan sonra o vadiyi yeermi ve harekete gelmi grmez misin? buyurunca o
kimsenin Evet ! Y Reslallah demesi zerine Reslullah te Allah'n mevtay ihyasna almet
budur buyurmulardr ki kyamette insanlarn hayat bulacana en byk delil bu demektir.

)

(

Binaenaleyh; yetin nihayesinde Cenab- Hak bu manya iaret iin

buyurmutur. nk bu yette n r ; emvatn kabirlerinden kalkmalar mansnadr.
Bu yette mevtann ihyasn kurumu arzn ihyasna tesbihte birka vehile hara dellet
vardr. nk; arzn kendisine mnasip hayat kabul etmesi insann cesedinin de kendine lyk
hayat kabul edeceine dellet ettii gibi bulut paralarnn rzgrla tecemmu' etmesi insann
rm ve dalm eczalarnn da kudret-i lhiyeyle tecemmu' edeceine dah dellet eder.'
Kezalik rzgrn bulutlar lm belde zerine tahrikle yamur yap o belde ihya olunduu gibi
ruhla beraber hayatn lm bedene sevkyla o bedenin ihya olunacana dah dellet eder.

&&&&&
Vcib Teal ahval-i hirete iaretten sonra kfirlerin imanna mani olan sebep kendilerinde
tevehhm ettikleri ulviyet olup halbuki izzet ve ulviyetin Allah'a mahsus olduunu beyan etmek
zere :

buyuruyor.
[Eer bir kimse byklk, kudret ve galebe isterse Allah'tan istesin. Zira; galebe-i
zatiye ve saltanat- asliyenin cemii Allah'a mahsustur.]

217

Yani; ey mrikler ! Siz putlara ibadetle kuvveti ve galebeyi putlardan almak istersiniz,
kendiniz bir kimsenin taht- itaatnda 4560 bulunmadnzdan nefsinizde tahayyl ettiiniz ulviyet
imannza mani oluyor. Halbuki bu itikadnz batldr. nk; sizin ibadet edip kuvvet beklediiniz
putlarn cmlesi cizdir. cizden izzet beklemekse elbette batldr. Binaenaleyh; eer bir kimse
byklk ve ulviyet isterse Allah'tan istesin. Zira; izzetin cemii Allah'ndr. u halde izzet arayan
Allah'n izzetine iltica etsin ki Allah-u Teal isterse onu aziz klsn. Eer Allah'n gayrdan izzet
isterse zelil olur. nk: Allah'n gayrya itimad edenleri Allah-u Teal zelil klar, Allah'n zelil
kldn aziz klacak bir kimse yoktur ve olamaz.

&&&&&
Vcib Teal izzetin cemii Allah'n olduunu beyandan sonra izzetin Allah'a mahsus olduunu
isbat etmek zere :

buyuruyor.
[Gzel kelimeler ancak Allah'n huzur-u manevsine terakki eder ve kulunun amelini
Allah-u Teal dergh- ulhiyetine kaldrr.]
Yani; zikrullah ve kelime-i tevhid gibi indaliah makbul olan kelimeler dergh- ulhiyete terakki
eder ve ihlsa mukarin olan amelini Allah-u Teal canib-i ulhiyetine ref eder.
Fahri Rzi ve Hzin'in beyanlar vehile bu yette k e l i m e - i t a y y i b e y le murad;
kelime-i tevhid ve sair ezkr- ilhiyedir. Hatta insanlar arasnda sylenen gzel szler, nasihatlar
ve ulm-u diniyeye dair mbahaseler velhasl indaliah makbul olan her sze amildir. S u d la
murad; Cenab- Hakkn kabulyle o kelimenin a'l-y illiyyne kmasdr. Buna nazaran many
nazm : [Gzel kelimeler Allah'n kabulyle a'l-y illiyyne ve ancak huzur-u manevi-i lhiye
giderler.] demektir. Yahut s u d un mans; meleklerin amel defteriyle sud etmeleridir. nk;
kullarn a'mline mekkel olan melekler akam, sabah hayr er a'mali defteriyle beraber
gtrrler, ancak canib-i semya sud 4561 eden, kullarn a'mal-i hayriyeleri olduuna iaret iin
sud eden kelimeyi tayyibeyle tavsif etmitir. Kezalik a m e l - i s a l i h i n r e f ' i yle murad;

( )kelimesinin faili Allah-u Teal olduuna nazaran

man-y nazm.: [Allah-u Teal amel-i salihi kabul eder.] demek olur ve eer ( )kelimesinin
Allah'n kabul etmesidir. u kadar ki

faili kelime-i tayyib olursa o halde man-y nazm : [Kelime-i tayyibe amel-i salihi dergh- ulhiyete
ref'eder.] demektir. nk k e l i m e i t a y y i b e ; kelime-i tevhid olduuna nazaran her amelin
kabulne medar- istinat iman olduu cihetle kelime-i tevhid amelin dergh- ulhiyete ref'ine
sebep olur. Zira; iman olmadka hibir amel kabul olunmaz ki ref'olunsun. Binaenaleyh; amel-i
salihi brigh- ulhiyete kaldracak kelime-i tevhiddir. u halde kelime-i tevhid Allah'a kurbiyete
vesile olduundan kelime-i tevhide mukarin olan a'ml kabule karin olur ve a'mlin kabulnde
yalnz iman kfi olmayp ihls dah lzm olduuna iaret iin Cenab- Hak ameli salih olmasyla
tavsif etmitir. nk amelde salh; ihlsa mtevakkftr. Binaenaleyh; ihlsla ilenilmeyen amel
merduttur. u halde brigh- ehadiyete ref'olunan ve indallah makbul olan amel; ehl-i tevhidin
ihlsa mukarin olan amelleridir. Zikrullahn da amel-i saliha mukarin olmas lzm olduu, hatta
amel-i salihi bulunmayan kimsenin zikri reddolunaca bn-i Abbas Hazretlerinden mervidir.

&&&&&
Vcib Teal izzetin kendine mahsus olduunu ve kelimt- tayyibenin canib-i ulhiyete sud
ettiini beyandan sonra hileyle seyyiat irtikb edenlere iddetli azab olacan beyan etmek zere :

218

()
buyuruyor.
[ol kimseler ki onlar hileyle gnahlar ilerler, onlar iin 4562 ancak iddetli azap
vardr. te u hileyle seyyit ileyenlerin hileleri helak olur, nafiz olmaz. Binaenaleyh;
emekleri zayi olur, faydasn grmezler.]
Yani; ol kimseler ki birtakm gnahlar ilemek iin hile yapmakla megul olurlar.
Seyyitlarna ceza olara hirette onlar iin iddetli azap vardr, bu misilli hilekrlarn hileleri
ekseriyetle batl olur, vcut bulmaz.
Beyzv, Hzin ve Medarik'in beyanlar vehile bu yette m e k r d e n l e r le murad; Kurey
mrikleridir. M e k i r l e r i yle murad; (Darnnedve) de Reslullah hakknda katil veya nefiy yahut
hapsetmek klarndan birini irtikab etmek zere cereyan eden mavereleridir. nk; onlar iin
hirette iddetli azap olaca gibi dnyada dah emellerine muvaffak olamamlardr. Zira; hileleri
fasid olduundan helake ma'ruz kalm, neticesini grememilerdir. Binaenaleyh; Mekke mrikleri
(Darnnedve) de cereyan eden mzakerenin ve verilen kararn neticesine nail olamamlardr. Bu
hususa dair tafsilt (Sure-i Enfal) de zikrolunmutur. [Cilt: V, Sahife: Binsekizyzsekesen]
Taber'de beyan olunduuna nazaran bu yette h i l e y l e g n a h i l e y e n lerle
murad; riya ile amel edenler olmak muhtemeldir. Zira; onlarn amellerini riyalar iptal ettiinden
faydasn grmeyeceklerdir. Herhangi mna murad olunursa olunsun, yet bilcmle hilekrlarn
hileleri batl olduuna dellet eder. u halde gerek ehas, gerek akvam arasnda yekdierine kar
yaplan hileler batl ve sahipleri hib hairdir. Evet ! Baz hile bidayesinde parlak ve semere
verecek gibi grnrse de akbet muzmahil olduu her vakit grlmektedir.

&&&&&
Vcib Teal vahdaniyetine dellet eden delil-i fkiyeyi beyandan sonra insanlarn nefsinde
olan delili beyan etmek zere :

buyuruyor. 4563
[Allah-u Teal evvel sizi topraktan, sonra nutfeden halketti. Bundan sonra sizi erkekli
diili zevceler kld.]
Yani; ey vahdaniyeti inkr eden mrikler ! Sizin hilelerinizin zarar size aittir. Zira; sizin
hilelerinizi Allah-u Teal bilir ve zararm size iade eder. nk; Allah-u Teal sizin babanz
topraktan halketmekle esasnz topraktan icad etti, topraktan halkettikten sonra zrriyetini
nuffeden cd etti ve sonra sizi erkek, kadn olarak zevceler kld ki erkek, kadn yekdierine
takarrpla zrriyetiniz lemde kalsn, tenasln husulyle insanlar oalsn, vakt-i merhununa
kadar lem mamur olsun. nk; bu lem-i mkevventn ma'mur olmas insanlarn vcuduna
mevkuf olduundan insanlarn kadn erkek yekdierine irtibatla evladn istihsaline ve husl
bulanlarn muhafazasna itina lzm olmasna binaen kanun-u ilhi bu minval zere cereyan
etmekle lem intizamn muhafaza etmektedir.

&&&&&
Vcib Teal kudreti noktasndan vahdaniyetine dellet eden delili beyandan sonra ilminin
kemlini beyan etmek zere :
219

buyuruyor.
[Bir hatun hmile olmaz, hamlini vaz'etmez, ill Allah'n ilmiyle hmile olur ve hamlini
vaz'eder.]

[Ve bir muammer mrn yaamaz, mrnden noksan olmaz, ill gerek mr, gerek
mrnn noksan cmlesi levh-i mahfuz ismindeki kitapta yazldr.]

()


[te ibu ilminin hereyi ihatas ve hereyin levh-i mahfuz'da yazl olmas Allah-u
Teal zerine gayet kolaydr.] Her ne kadar bu gibi eyler insanlar zerine muhlse de
kudretullaha nispetle hi ehemmiyeti yoktur. nk; insanlar gecelerinin, gndzlerinin, aylarnn,
haftalarnn ahvalim ve adedini bilmediklerinden mrn tamamyla bilemedii gibi noksann dahi
bilmezler. Binaenaleyh; yevmenfeyevmen mr noksan olur, lkin mrnden ne miktar noksan
oldu, dnyada mr ne kadar kald, bunlar bilemez. Halbuki mrnn sayfasnda ve levh-i
mahfuz'da yazldr. Yahut Beyzv'nin beyan vehile mrn ziyade ve noksan olmas esbab-
muhtelifeyle olur. Mesel levh-i mahfuz'da filn kimse haccederse mr altm, eer haccetmezse
krk sene olaca yazlr. Ancak bu esbaba nispetle ziyade veya noksan olmas kullara nazarandr;
yoksa ilm-i lhiye nispetle deildir. nk; ilm-i lhide tebeddl olmaz. Bu yette k i t a p la
murad; levh-i mahfuz, yahut her insann mrne ve a'maline mahsus olan defter ve sayfa veyahut
ilm-i lhi olmak nuhtemelse de nn cem'inde inad olmadndan mecmuu murad olunabilir.
nk; ilm-i lhi vehile levh-i mahfuz'da yazld gibi levh-i mahfuz'da yazld vehile defterine
de yazlr, velhasl insann ne kadar yaad ve mukadder olan mrnden ne kadar noksan
olduu kitabnda yazldr. Yani Ne kadarn yaad, daha ne kadar yaayaca gn, saati ve
dakikasyla yazldr, o dakikadan bir saniye bile takaddm ve taahhur etmez. Elbette o anda hatmi enfas eder demektir.

&&&&&
Vcib Teal insann hilkatini ve mrnden ziyade ve noksan olmayacan ve cmlesine ilm-i
lhik olduunu beyandan sonra mminle kfirin mertebede msavi olmadklarn bir misalle beyan
etmek zere :

buyuruyor.
[ki deniz birbirine msavi olmaz. Zira; iki denizden u birisi 4565 gayet tatl ienlerin
susuzluunu keser, hararetini alr, iilmesi kolay ve boazdan suhuletle geer, dieri ac ve
tuzludur. Binaenaleyh; susuzluu almaz, mizac ifsad eder, boazdan g geer ve harareti
ziyade eder.] te u ayr ayr sfatlar haiz olan iki deniz msavi olmad gibi mminle kfir
msavi olamaz. nk; birisi nr-u imanla mnevver, dieri zulmet-i kfrle muzlim, kezalik birisi
iman sebebiyle indallah makbul, dieri kfr sebebiyle indallah merdud olduundan elbette ikisi
mertebede msavi olamaz.

220

Beyzv'nin beyan vehile yet; mmini suyu tatl ve menfaati ok olan denize ve kfiri de
suyu ac denize tebih suretiyle mminle kfir hakknda darbmeseldir. F r a t ; susuzluu kesen
sudur. S i ; boazdan kolay geendir, c a c ; tuzlulukla boaz yakan ve harareti tedid
edendir. Ruhul-Beyanda zikrolunduu vehile denizlerin sularnn ac olmasndaki hikmet; taaffn
edip insanlar rahatsz etmemesidir. nk; tatl su ok durunca taaffn eder. u halde denizlerin
suyunun ac olmas Vcib Teal'nn insanlar hakknda byk bir ltfudur.
Hulsa; iman her cihetle menfaattar ve kfr her cihetle mazarratkr olduundan ikisi msavi
olmad gibi kfirle mminin de msavi olmad bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal mminle kfiri tatl ve ac sulara tebihten sonra ehl-i kfrn ac denizden daha
aa olduunu beyan etmek zere:

buyuruyor.
[Denizlerin her ikisinden taze et yersiniz, giyecek inci ve mercan gibi ziynet
karrsnz.]

[Ve sen denizde gemiyi gayet iddetle ve suyu ileri geri 4566 yarmakla ve bir takm
zahmetle yrr grrsn ki o geminin yryp kat' mesafe etmesiyle Allah'n fazlndan
rzknz taleb edesiniz.]

()

[Me'mul ki siz bu nimetlere kredersiniz.]

Yani; gerek suyu tatl ve gerek ac olan denizlerin her ikisinden taze balk avlayp etlerini
yemek mmkn olduu gibi, ziynet iin inci, mercan, misilli mcevherat da denizden karr,
onlarla dah ziynetlenir, intifa' edersiniz, sizin fazl- lhiden rzknz istemeniz iin suya meakkat
vererek gemilerin deryada yryp kat' mesafe ettiini de sen grrsn ki lem-i ticarette ayan-
kran bir vs'ata nail olursun. Bunlarn cmlesi sizin kretmeniz iin Allah'n size ihsandr.
Binaenaleyh; bu nimetlere kretmeniz lzmdr.
te bu yette Vcib Teal kfirlerin ac deniz suyundan daha aa olduklarn beyanla
temsili ikmal etmitir. nk; bu yette vehile denizden intifa' olunduunu beyan buyurmutur :
B i r i n c i s i : Denizden insann ekline lyk taze balk etinin kmasdr, k i n c i s i : Taknmak
iin ziynete ait mcevheratn kmasdr. n c s : Gemilerin denizde cereyanyla insanlarn
rzklarn taleb etmeleridir. te denizin ac suyundan bu kadar intifa' olunup kfirden ise asla
menfaat olmad cihetle kfirlerin denizin ac suyundan daha aa olduu beyan olunmutur.
Denizden intif'n meratibini beyanda ehemmi mhim zerine takdime riyet vardr. nk; insann
hereyden evvel hayatna hadim olan ekilden bahsedilmitir. Zira ekil; hayata hadim olduundan
cmle menfi' zerine mukaddemdir. nsann ikinci derecede muhta olduu libas ve tezyinat
olduundan yette ikinci mertebede denizden karlan tezyinattan bahsolunmutur. nc
derecede insanlarn muhta olduu beka-y leme hadim olan ticaretten yani ticarete hadim olan
gemilerin seyrseferinden bahsolunmutur. 4567

&&&&&
221

Vcib Teal insanlarn menafiine hadim ve vahdaniyetine delil-i han beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Allah-u Teal geceyi gndze ithal eder ve gndz geceye ithal eder.] Zira; geceyle
gndzden birinin saatini hara derle mevki-i corafsine gre alt veya daha fazla saat geceyi
gndzden ve bir o kadar da gndz geceden zamanna gre tedri suretiyle ziyade klar [ve
gnei, ay muti' ve mnkad kld ki onlarn ziyalarndan ve sair menafiinden insanlar intifa' eder,
bunlardan her birerleri vakt- muayyen olan yevm-i kyamete kadar cereyan eder.] te baz
zamanda gecenin gndzden ve baz zamanda gndzn geceden alarak birinin uzayp dierinin
ksalmas Cenab- Hakkn vhid-i hakk olup fil-i muhtar olduuna dellet eden almetlerdendir.

[te geceyi gndze, gndz geceye ithal eden Allah-u Teal sizin Rabbinizdir.] Ey
mrikler ! Allah'n gayr olarak sizin ismini ardnz putlarnz bunlardan hibirine malik
deillerdir.

[Zira ancak mlk; Allah'ndr. Allah'n gayr hakk bir mlk sahibi yoktur.]

[Ve ol eyler ki siz Allah'n dnunda arr, du ve ibadet. edersiniz, onlar azck
bireye bile malik deillerdir.] Binaenaleyh; onlarn ma'bud olmaya istihkaklar yoktur. 4568
Medarik'te beyan olunduu vehile k t m i r ; ekirdek zerine denmi olan ince bir zardr

()

ki burada gayet azlktan kinayedir.

lfz siyak- nefiyde istirak iindir. Yani; Allah-u Teal
hereye malik, ulhiyet sfatn cami ve ma'bud ittihazna lyktr, fakat sizin ma'bud ittihaz ettiimz
eyler hurma ekirdeinin zerine denmi olan ince zar kadar bireye bile malik deillerdir. u
halde nasl oluyor ki onlar bu kadar acziyle beraber ma'bud ittihaz etmekten haya etmez ve onlar
ma'bud tanmakla hamakatnz meydana korsunuz demektir.

&&&&&
Vcib Teal mriklerin ma'budlarmn hibir eye malik olmadklarn beyanla ma'bud
olmaya istihkaklar olmadn beyandan sonra bidlerinin dularn bile iitmeye iktidarlar
olmadn bilbeyan adem-i istihkaklarn bir kat daha meydana koymak zere :

buyuruyor.
[Ey mrikler ! Eer siz onlara arsamz onlar sizin arma nz iitmezler.]

222






[Ve eer farzmuhal olarak iitmi olsalar bile size cevap veremezler.]

[Ve yevm-i kyamette onlar sizin irkinizi inkr ederler.] 4569

()


[Ve habibim ! Hereyi bilen Allah-u Teal'nn haberi gibi hibir kimse sana bunlar
haber vermez.]
Yani; ey putlara ibadet eden kfirler ! Siz muztar olduunuz zamanda putlarnza arsanz
onlar sizin barmanz iitmezler. nk iitmeye liyakatlar yoktur. Farzmuhal olarak sizin
itikaad- batlnz vehile iitmi olsalar sizin niyaznz kabulle size cevap veremezler. nk;
sylemek iktidarn haiz olmadklarndan cevaba muktedir deillerdir. Mamafih; ey mrikler ! Sizin
putlarnz yevm-i kyamette sizin irkinizi inkr ve size kfrederler, sizin ef'linize raz olmadklarn
beyanla beraet etmek isterler. Habibim ! Sana hakikat- hali habr olan Allah-u Teal misilli hibir
kimse haber veremez. nk; Allah-u Teal'nn ilmi hereyi muhit olduundan haber verdii
eylerin cmlesi ayn- hakikattir. Binaenaleyh; baka muhbirlerin haberleri gibi pheyle kark
deildir.
Bu yet mriklerin Putlar iitir ve muavenet ederler diyerek itikadlarn iptalle onlar iskt
etmitir. nk; onlar Allah-u Teal grlmez ve aynen bireyi anlatmak mmkn deildir. Amrna
bizim plaromz gzmzn nndedir. htiyacmz arzeder isteyeceimizi isteriz demekle
putlar ibadete ve ilticaya daha elyak grrlerdi. Cenab- Hak bu yetle u itikatlarn iptal ve
dnyaca menfaatlar olmadn beyan ettii gibi hirette mazarratlar olacan dah beyan
etmitir? Lkin bu mazarrat hasret zere hasrettir. nk; mrikler putlardan efaat beklerken
bunlar tekzib eavermeleri hzn zere hzn ve esef zere eseften baka birey deildir. Zira,
menfaatbekledikleri yerden mazarratn zuhru bir hzn olduu gibi menfaatin fevt olmas da
ayrca bir
Fahri Rzi'nin beyan vehile bu hitap; Reslullah'a olduu gibi hitaba ayan olan her ferde
amildir. Bu haberi Allah'n gayr haber veren olmadnn sebebi; hacer ve ecer kabilinden olan
putlarn yevm-i kyamette tekellm edeceklerini bakas haber verse cemadatn tekellm
mahsusatn hilaf olduundan inanlmaz. Zira; aklla idrak olunur birey deildir. Amma Cenab-
Hak haber verince cemadata lisan verip syleteceine kudretini tasdik 4570 eden her kimse inanr
ve onlarn tekellm edeceklerini Allh Teal bildiinden bu haber ancak ondan olur, bakasndan
olamaz. Binaenaleyh; Vcib Teal bu misilli aklla idrak olunamayacak haberlerin kendinden
bakasnn haber veremeyeceini ve ancak kendi haber vereceini beyanla tasdiki lzm olduuna
iaret etmitir.
Reslullah'n kfirleri Allah'a ibadete davette srar etmesi zerine kfirler Reslullah'a kar
Allah-u Teal bizim ibadetimize muhta olmaldr ki bu kadar srar ediyorsun demilerdi.

&&&&&
Vcib Teal mriklerin u itikad- batllarn redle bilmum kullarn ibadetlerinden ve hamd
senalarndan mstani olduunu iln etmek zere :

223

(
buyuruyor.
[Ey ns ! Siz Allahu Teal'ya muhtasnz ve Allah-u Teal herkesten gani ve zatnda
mahmuddur.]
Yani; ey Allah'n ahdini unutan ve nimetlerinden gaflet eden insanlar ! Siz zatnzda,
sfatnzda ve hereyde Allah-u Teal'ya muhtasnz. Zira; Allah-u Teal sizi evvel icad ve sonra
birok nimetleriyle taltif, terbiye ve mebde' madnz dnebilecek akl ihsan etti. Binaenaleyh;
her nefes ve admnzda, her saat ve dakikanzda Allah'a muhta olduunuz meydandayken niin
krn eda etmezsiniz? Halbuki Allah-u Teal zatnda gan olup hibir kimsenin krne ve
ibadetine ihtiyac yoktur. nk; kemlt- lhiye bilfiil ve bizzattr. Binaenaleyh ihtiya; mahlkun
andr, halikn an deildir. Gna dah Allah'a mahsustur. Zira; insanlarn aniyasna gnay ihsan
eden, alar doyuran, susuzlar kandran odur. Allah-u Teal zatnda mahmuddur. Binaenaleyh;
kullarnn hamd senasna ihtiyac yoktur, lkin kullarna vermi olduu nimetlere mukabil kullar
iin daima hamdetmek 4571 vciptir. u halde hamdin vcibolmas kullarn ihtiyacna binaendir,
yoksa Cenab- Hakkn ihtiyacna mebni deildir.
Beyzv'nin beyan vehile nsn fakr u ihtiyalarnn iddetine iaret iin bu yette

)lfz kemle dellet eden edat- ta'rifle varid olmutur. nk; insanlar ihtiyalarnn iddetine
binaen Keenne ayn- fakirdir ve sair mahlkatn ihtiyac insana nispetle ehemmiyetsiz demek
mansn m'irdir ve nefselemir de bu many meyyiddir. nk; insann ihtiyac yz bin
farzolunsa hayvanat- sairenin ihtiyac bir farzolunmak lzmdr. Mesel insan hereyin hulsasn
aramaya muhta olup hayvanat ise hulsa istemez. Kezalik insan kisveye muhta olup hayvanatta
bu ihtiya yoktur. Mesel kisvenin ve ekmein muhta olduu alt edevatn ve bunlarn icab
ettirdii sanatn hadd payan yoktur.

&&&&&
Vcib Teal mutlaka gnasn beyandan sonra bilhassa insanlardan mstani olduunu
beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[Eer Allah-u Teal isterse sizi giderir, yerinize yeni bir halk getirir.]

()


[Halbuki sizi yok edip yerinize baka bir kavim getirmek Allah-u Teal zerine mkl
birey deildir.]
Yani; ey sler ! Eer Allah-u Teal dilerse isyannzdan dolay sizi bilklliye ihlkle giderir,
cmlenizi hk-i ademe serip gnderdikten sonra yerinize sizden daha iyi ve muti' bir kavm-i cedid
getirir, yahut bu lemi mahveder, sizin bilmediiniz baka bir lem ve o lemde kendine itaat
edecek baka bir mahlk getirir. 4572 nk; sizin vcudunuza asla ihtiyac yok bir ganiyy-i
mutlaktr, sizi ihlk edip yerinize baka bir kavim icad etmek Allah-u Teal zerine g birey
deildir, kudret-i lhiyeye nazaran bu insanlar i'damla yerlerine bir mahlk-u ahar getirmek gayet
kolaydr, lemde buna emsal de ok gemi ve gemektedir, tuyan edip haddini tecavz eden
ok milletleri ihlkle yerlerine kavm-i har icad ettiini Kur'an'da beyan ettii gibi tarih dah buna

224

ahittir. Binaenaleyh; her millet ve o milletin efrad daima gazab- lhiden korku zere bulunmak
lzm olduu gibi salha doru gitmek dah elzemdir.

&&&&&
Vcib Teal gan olduunu ve halka ihtiyac olmadn beyandan sonra insanlardan hibirisi
dierinin ykn gtrmeyeceini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Hibir nefs-i siye har nefsin vizr vebalini gtremez.]

[Ve eer ar gnahlar yklenmi olan bir nefis yknn bir miktarn gtrmek iin
har bir kimseyi arm olsa hibir kimse tarafndan onun yknden az bir ey olsun,
gtren olmaz, velevse ard kimse onun akrabasndan olsun.]

[Habibim ! Sen ancak ol kimseleri inzar edersin ki onlar Rablerini grmedikleri halde
Rablerinin azabndan korkar ve namaz ikame ederler.] te senin inzarn havf- lhi olanlara
te'sir eder, bakalarna te'sir etmez.

[Ve eer bir kimse gnahlardan temizlenirse ancak kendi nefsi iin temizlenir,]

()


[Ve her iler Cenab- Hakkn huzur-u manevsine rci olur.]
Yani; Allah-u Tealnn keml-i kudretini ve halktan istinasn bildikten sonra herkesin
kendini gnahtan hfzla ibadete sa'yetmesi lzmdr. Zira; gnah sahibi bir nefis, har bir nefsin
gnahn gtremez ve eer gnahn gtrmeye tahamml olmayan ar ykl bir nefis velev
akrabasndan olsun yknn bir miktarn gtrmek iin bir kimseyi arm olsa cevap veremez.
Zira; hirette hibir kimsenin gnahn har bir kimse yklenmez. Habibim ! Sen ol kimseleri
korkutursun ki onlar Rablerinin azabndan grmedikleri halde korkarlar. nk; onlar Allah'a iman
edip gazabn tasdik ettiklerinden azab- lhinin fc'eten gelmesinden hazer ederler ve vaktini
geirmeksizin namazlarn eda ederler. nk; namazn kendilerini dergh- ulhiyete
yaklatracan bildiklerinden erknna riyetle zamannda eda ederler ve eer bir kimse
gnahlardan tatahhur ederse kendi nefsinin menfaati iin tatahhur eder. Zira; hereyin mercii
Cenab- Hakkn huzur-u manevsidir. Binaenaleyh; nefsini gnahtan tathirin faydasn bu dnyada
grmese bile hirette behemehal grecektir. nk; huzur-u lhide hibir ey zayi olmaz. u
halde herkes a'malinin her zerresinden mes'l olacak, hata ve sevap elbette a'malinin cezasn
bulacaktr. Hibir ahs; harn gnahndan mes'ul olmaz. Hatta Nimetullah Efendi'nin beyan
vehile bir kimse aharn gnahndan bir miktarn gtrmeye raz olsa bile, gtremez. Zira adalet-i
225

lhiyenin icab; herkesin gnahn kendisi gtrmesidir. nk; gnahnn bir miktarn gtrmek o
gnah miktar muazzeb olmasn icab eder. Halbuki bir kimsenin harn yerine muazzeb olmas
adalete mnafidir. Amma dier yette bir kimseyi 4574 idll eden kimse hem kendi gnahn, hem
de idll ettii kimsenin gnahnn mislini yklenecei beyan olunmas bu yete mnafi deildir.
nk o idll eden kimsenin kendi gnahyla beraber gtrecei gnah; idll ettii kimsenin
gnahnn mislidir. Fakat o gtrecei miktar, idlline mukabil kendi gnahdr, gayrn gnah
deildir. u halde asl kendi dallinin gnahyla beraber bir de gayr idllinin gnahn gtrecektir.
Binaenaleyh; her ikisi de kendi gnahdr.
Vcib Teal bu yette insanlar; vehile gnahtan tenfir etmitir B i r i n c i s i ; Her ahsn
gnahn kendisi gtrp bakasndan asla fayda olmayacan beyan etmesidir. Ve hiretin bu
dnyaya kyas olunmamasdr. nk; dnyada bir kimse aharn crmn yklenebilir. Mesel
kendi crmn hara isnatla mahkm ettirip kendisi selmette kalarak o harn bigayrhakkn
tecziye olunduu ok kere vkidir. Amma hirette bu misilli cezann imkn yoktur. k i n c i s i :
Yk gayet ar ve gtremez bir halde olup gtrmek iin ahar bir kimseyi arm olsa ard
kimse yknden bir zerresini bile gtremeyeceini beyan etmesidir. Halbuki dnyada ykn
gtremeyen ve yolda kalanlara muavenet olunur. hiretin ise bunun hilfnda olduuna yet
dellet eder. n c s : Yknden bir miktarn gtrmek iin ard kimse akrabasndan
olsa dahi muavenet etmeyeceini beyan etmesidir. te bunlarn cmlesi insann iddetle gnahtan
ihtiraz etmesini icab eder ahvaldendir.

&&&&&
Vcib Teal Reslnn inzar te'sir eden ehl-i iman beyandan sonra ehl-i imanla kfirleri
temsil etmek zere :

( )




( )
()

buyuruyor.
[Kfirle mmin, kfrle iman, Cennet'le Cehennem msavi olmaz.] 4575

[Ve ulem ile chela asla msavi olmazlar.]
Yani; kfirle mmin mertebede msavi olmazlar. nk; kfir hakk grmemekte a'maya
benzer, mmin ise hakk ve hakikati grmekte ve ittib' etmekte gz gren kimseye
benzediinden ikisi msavi olamazlar. Kezalik kfirin zulmete benzeyen kfryle mminin nra
benzeyen iman msavi olamaz. nk iman; hak ve indallah makbul ve kfrise batl ve indallah
merduddur, imann mahalli ve neticesi olan Cennet'le kfrn mahalli ve neticesi olan Cehennem
msavi olamaz. Zira Cennet; mahall-i sevap ve rahattr, Cehennem ise mahall-i azap ve mihnettir,
kezalik dirilere benzeyen ulema ile llere benzeyen chela msavi olamazlar.

&&&&&
Vcib Teal kfirle mminin hallerini temsilden sonra kfirlerin sz duymamakta ehl-i kubura
benzediklerini beyan etmek zere :

226

(
buyuruyor.
[Allah-u Teal diledii kuluna yetlerini iittirir, halbuki Habibim ! Sen kabirlerde
bulunan kimselere bir ey iittiremezsin.]
Yani; Habibim ! Allah-u Teal slm'a dahil olan ve olmayan bilir. Binaenaleyh; hidayete
iradesini sarf eden kullarna yetlerini iittirir ve o kimse de iittii yetlerin mucibiyle amel eder.
Amma y Ekrem-er Rusl ! Sen ehl-i kubura benzeyen kfirlere hakk iittirmek iin ne kadar
alsan onlara bir ey duyuramazsm. nk; onlar hakk kabule iradelerini sarf etmezler ki
iitsinler. u halde onlarda iitmek kabiliyetleri olmadndan kelm- nebevini iitmeye muvaffak
olamazlar. Binaenaleyh; Habibim ! Onlarn senin 4576 nasihatini dinlemediklerinden mteessir
olma. Zira; onlarn hakk iitmedikleri senin teblide kusurundan deildir, belki onlarn kendi
temerrdlerindendir.

()

[nk; Habibim ! Sen olmadn, ill bizim tarafmzdan aldn ahkmla onlar
korkutucu oldun.] Binaenaleyh; inzar ettiin kimselerde iitmek kabiliyeti olur da iitirlerse
menfaati kendilerine aittir ve kabiliyeti olmayp da iitmeyenlerin mazarrat kendilerine aittir.

&&&&&
Vcib Teal Reslnn ancak nezir olduunu beyandan sonra Reslnn inzar kendi
tarafndan icad olunma birey olmayp ancak kendi taraf- lhisinden inzara me'mur olduunu
beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Habibim ! Muhakkak biz seni hakka mukarin olarak sevapla kullarmz mjdeleyici ve
azapla korkutucu olduun halde irad iin gnderdik.]

()




[Hibir mmet olmad, ill o mmette bir korkutucu geti.]
Yani; Habibim ! Biz ltf u keremimizden vki ve nefselemre muvafk hakla umum kullarmz
davet iin seni gnderdik. Senin daveti edada iki sfatn var ki B i r i n c i s i : bid olan kullarmz
sevapla tebirdir. k i n c i s i : mandan ve ibadetten istinkf edenleri azab- Cehennemle inzardr.
Bu vazifeleri ifa etmek sana mnhasr deildir. Zira; mem-i salifeden hibir mmet olmad, ill
onlarda dahi azab- lhiyle bir inzar edici geti. u halde nbvvet davasnda bulunmak, inzar ve
tebirle megul olmak sana mahsus birey olmadndan kfirlerin sana ta'nlar mcerred haset ve
inatlarndan ileri gelmitir.
Beyzv'nin beyan vehile nezir; nebi olduu gibi o mmetin limi dah olabilir. u halde her
millet iinde o millete hayr t verir ve hakka davet eder .bir nebi yahut o mmetin ulemas
bulunur. Binaenaleyh; hibir millet hayrla nasihat edenlerden hal kalmamtr. Zira; iki nebinin
arasnda evvelki nebinin eriatn ikinci nebinin bi'setine kadar tebli edecek kimseler
bulunduundan milletler hibir zaman erbab- ilm nasihattan hal kalmamlardr. Binaenaleyh;
bu hususta hibir kimsenin i'tizar makbul deildir.

227








[Eer Habibim ! Mrikler seni tekzib ederlerse onlardan evvel geen mmetler de
kendilerine meb's olan Resllerini tekzib ettiler.]

()

[Halbuki o reslleri, onlara ak mucizeler, suhuflar, Tevrat, Zebur ve ncil gibi esrar-
tevhidi izhar eden kitaplarla geldiler.]
Byle birtakm kuvvetli delillerle gelen resllerini evvel geen milletlerin tekzib ettikleri gibi
senin mmetin de seni tekzib ederlerse mahzun olma. nk; mmetin tekzibi sana mahsus bir
ey deil ki sen mahzun olasn.

()

[Kfirler resllerini tekzib ettikten sonra Ben Azman kfir olan kimseleri azapla
ahzettim. Ben azapla onlar ahzedince onlarn ef'l-i kabihalarn inkrm nasl oldu?]
Habibim ! Senin kavmin de seni tekzib ve kitabn inkrda devam ederlerse onlarn 4578
eflini inkrla muhaze ederim. nk; haktan i'raz ve batla srar edenleri ihlk etmek det-i
kadime-i lhiyemizdendir.
Ehl-i kfrn azapla muhaze olunmalarna sebep kfrleri olduu bilinsin ve kfrle zemleri
sarahaten beyan olunsun iin ism-i zamir yerinde ism-i mevsul gelmitir. nk;

(

) yerinde ()

gelse man sahih olurdu. Zira; zamirin

mercii sebketmiti, ancak kfrlerini tasrih ve onunla zem hasl olmazd. Halbuki maksud; kfrle
zemmolunup azaba sebep kfr olduunu beyanla onlar kfrden tenfir etmektir.

&&&&&
Vcib Teal vahdaniyete iman etmeyenlerin muhaze olunduklarn beyandan sonra
vahdaniyeti delil-i aharla ispat etmek zere :

buyuruyor.
[Habibim ! Sen grmedin mi Allah-u Teal semda yamur sularn inzal etti.
Binaenaleyh; biz o su sebebiyle renkleri muhtelif meyveler kardk.] Bunlarn cmlesi
vahdaniyete dellet eder delillerdir.

)



(
[Dalarda beyaz, krmz ve siyah muhtelif renklerde yollar vardr.]
Yani; y Ekrem-er Rusl ! Grmedin mi? Elbette sen grdn ve bildin ki Allah-u Teal
muhakkak rahmet sularn inzal etti. Biz o sularla yeryznde renkleri birbirine benzemez meyveler
icad ettik, dalardan da beyaz, krmz ve iddetle siyah renkleri muhtelif hatlar, damarlar ve yollar
228

halkettik ki cmlesi kudret-i 4579 kmile sahibi bir fil-i muhtar olduumuza dellet eder. nk;
bir nevi sudan ve ayn topraktan muhtelif renk ve lezzette meyveler ve hububat meydana getirmek
halikn kudret-i tmmna dellet ettii gibi fil-i muhtar olduuna dahi dellet eder. Eer hkemann
dedikleri gibi bunlar Vcib Teal'dan bilicap sdr olsa veyahut tabiiyynun dedikleri gibi bu
meyveler ve dalarda olan yollar damarlar tabiat iktizas olsa bir nevi suda ve toprakta tabiat ayn
olduundan yalnz bir nevi meyve ve dalar da bir nevi renk zere olmak lzm gelirdi. Halbuki
env'- muhtelife hasl oluyor. u halde bunlar fil-i muhtarn ihtiyaryla olduuna dellet-i
vazhayla dellet eder. nk; halik fil-i muhtar olunca istediine istedii renk ve lezzeti verdii
gibi ufack kabak kknden on be kiloluk kabak ve cesm ceviz aacndan ufack ceviz bitirir ve
kimse de karamaz.
Nisbr ve Beyzv'nin beyanlar vehile c d e d ; yollar ve dalarda damarlar
mansnadr. O tariklardan bazlar beyazdr. Fakat o beyazn rengi de muhteliftir. nk; bazs
kire gibi gayet parlak ve saf beyaz olur, bazs da o kadar parlak olmaz. Krmzda dahi muhtelif

(
)

(
)

renk vardr.
, siyahlar mansna olduu halde
ile tavsif tekid iindir. Yani
Toprakta tabiat bir olduu halde renklerin ihtilf hlikm fil-i muhtar olduuna dellet eder
demektir.

&&&&&
Vcib Teal dalarn ve meyvelerin ihtilflar Allah'n kudret-i kmilesine ve fil-i muhtar
olduuna dellet ettiklerini beyandan sonra nsn renklerinde olan ihtilfn delletini beyan etmek
zere:

buyuruyor.
[Nstan ve mutlaka yerde yryen hayvanattan, hayvanat iinde insanlarla lfet eden
deve, koyun, sr gibi hayvanat- 4580 ehliyeden ve meyveler, dalar gibi renkleri baka
baka neviler, cinsler, snflar ve snflarda efrad halkettik ki hibirisi dierine benzemedii
gibi ahlk, mereb ve tarz- taayyleri dahi baka bakadr. Bunlarn cmlesi kudretimize
ve fil-i muhtar olduumuza dellet eder.]

[Allah'n kullar iinden Allah'tan korkanlar ancak Allah'n zatn, sfatn ve kahr u
gazabn lykyla bilen limlerdir.] Yoksa Allah' lykyla bilmeyenler Allah'tan korkmazlar.
Halbuki Allah-u Teal'dan kemliyle korkmak lzmdr.

()



[Zira; Allah-u Teal mlknde galip ve istedii kimsenin kusurunu mafiret eder, isterse
kusur sahibine azap eder.] Binaenaleyh; korkanlarn ancak Allah'tan korkmas lzmdr. nk;

(
( )
)

bu yetin hirinde Vcib Tealnn zatn

ve
sfatlaryla tavsif etmesi
kendinden korkmak vcibolduunu beyan etmektir. Ma'rifet-i lhiyeden r olan cahiller daima
cesur olduklarndan Allah'tan korkmadklarna iaret iin Vcib Teal zatndan hayeti ulemaya
hasretmitir. Binaenaleyh; bir kimsenin Allah-u Teal'ya ilmi ne kadar ziyade olursa korkusunun da

()

o nispette ziyade olacanda phe yoktur. Bu many Reslullah :

kavl-i erifiyle te'yid etmitir. Yani Ben Allah'a sizin cmlenizden ziyade hayet ve hepinizden
229

ziyade ittika ederim demektir. Reslullah'n Allah'tan korkusunun ziyade olmas ilminin ziyade
olmasndan olduunda phe yoktur.
Medarik'in beyanna nazaran h a y e t le murad; Allah-u Teal'ya ta'zimdir. Buna nazaran

()

man-y nazm: [Allah-u Teal'ya ulemann ta'zimi herkesten ziyade olur.] demektir.
lfz
hayeti ulemaya hasriindir. Yani Allah'tan korkanlar hemen Allah' bilenlerdir. Zira; Allah'
bilmeyenler Allah'tan korkmazlar demek olur. 4581

&&&&&
Vcib Teal zatna lim olanlarn korkusu ziyade olduunu beyandan sonra kitabna lim
olanlarn hallerini beyan etmek zere :

()




buyuruyor.
[ol kimseler ki onlar Allah'n kitabn okur ve namaz ikame eder ve onlara verdiimiz
rzktan gizli ve aikr muhta olanlara infak ederler, onlar bu amelleriyle bir ticaret ederler
ki o ticarette asla kesat ve zarar olmaz.] Zira o ticaret; indallah mahfuzdur.

(
[Onlara ecirlerini Cenab- Hakkn tam vermesi ve fazlndan ziyade ihsan etmesi iin
onlar bu amelleri ilediler. Zira; Allah-u Teal gafurdur ve ibadetlerinin kabule ayan
olanlarn kabulle ecirlerini bol verir bir ekrdur.]
Yani; ol kimseler ki Kur'an' tilvet ve mucibiyle amele devam edip, evkat- mahsusasnda
eraitine riyet ederek farz olan namazlar eda ile beraber bizim kendilerine verdiimiz
rzklarndan gizli ve ak muhta olanlara infak ederler. Onlar u beyan olunan ibadetleriyle kesat
grmez, fesat bulmaz, ebeden helak olmaz ve tkenmez bir ticaret mid ederler. Bu misilli
kimselerin gerek tilvet, gerek namaz ve infaktan maksatlar; Allah-u Teal'nn onlara ecirlerini bol
vermesi, fazl u kereminden cretlerini amellerinden ziyade etmesidir. Zira; Cenab- Hak kullarnn
kusurunu mafiret edici ve amellerine mkfat olarak ecirlerini bol vericidir.
Beyzv'nin beyan vehile bu yette t i l v e t le murad; ayn- kraat ve muktezasyla
ameldir. Tilvete devamn art ve matlub olduuna iaret iin istimrara dellet eden muzari

()

sygasryla 4582
varid olmutur. K i t a p la murad; Kur'an'dr. Geri ktb- sabka dahi
Allah'n kitabysa da Kur'an'n nzulnden sonra onlarn kraati kerahettir. Zira; Kur'an onlar
neshettiinden amel caiz olmad cihetle tilvetinde bir fayda yoktur ve abesle itigaldir. Evet !
Onlarla amel caiz olduu zamanda o kitapla mil olanlar iin onun tilvetinde ecir olduu gibi
tilveti de memduh idi.
Fahri Rzi, Kaz ve Hzin'in beyanlarna nazaran s r r a n i n f a k la murad; nafile ve a l e
n e n i n f a k la murad; farz olan sadakadr. nk; farz edada riya olmadndan kendinin
suizandan kurtulmasna ve bakalarn tevik olmasna binaen farz olan zekt ve fitre gibi
sadakay suret-i alniyede vermek evldr. Amma nafilede riya olmak ihtimaline binaen gizli
vermek evldr. Yahut gizli ve aikrn zikrolunmas devamdan kinayedir. Yani Nasl tesadf
ederse ylece durmaz, infak ederler demektir.

230

( ) T e b a r ; helak mansnaysa da burada zarar etmek suretiyle zayi olmak

veyahut kesat olup ticaret etmemek muraddr. Yani Tilvet-i Kur'an ve namaz eda ve infakla
megul olanlar bir ticaret mid ederler ki o ticaret elbette zarar etmekle zayi ve helak olmaz
demektir.

&&&&&
Vcib Teal tevhide mteallik delilleri beyandan sonra emr-i risaleti takrir etmek zere :

buyuruyor.
[Habibim ! Bizim sana inzal ettiimiz Kur'an kendinden evvel inzal olunanlar tasdik
ettii halde ancak haktr.] 4583

()



[Zira; Allah-u Teal kullarnn ahvalini tamamyla bilir, grr ve onlarn hallerine
muvafk ahkmn inzal eder.]
Yani; y Ekrem-er Rusl ! Kitaptan olarak bizim sana vahyettiimiz Kur'an kendinden evvel
inzal olunan kitaplarn esasn ve usul- itikadiyata mteallik olan ahkmn tamamen tasdik edici
olduu halde ancak haktr. Zira; ktb- sabkay tasdiki hakkaniyetine delildir. Amma ktb-
sabkann esasn tasdik etmekle beraber nesholunan ahkmn elbette reddeder, Resl- Zian'a
vahyolunan ahkm kyamete kadar sabit ve kullarn ahvalini tatbike kfidir. Zira; Allah-u Teal
kullarnn zahir ve batnlarn bildiinden onlarn kabiliyet ve istidadlarna gre ahkmn inzal eder.
Binaenaleyh; vahyettii ahkmda amel vcibolduu mddet asla butlan eseri olmaz, kezalik
kullarndan vahye elyak ve nbvvete ehak olan kimseyi bilir, nbvveti ona tevdi eder.
Binaenaleyh; nbvvete elyak olduun cihetle emr-i nbvvet sana tevdi olunmu ve vahiy sana
gelmitir. Sen kfirlerin nbvveti sana mnasip grmediklerine mahzun olma, teblie devam et.

&&&&&
Vcib Teal Reslne vahyettii Kur'an'n hak olduunu beyandan sonra Kur'an' mmet-i
Muhammede irs olarak verdiini beyan etmek zere:

buyuruyor.
[Kur'an' inzalden sonra biz kullarmzdan ihtiyar ettiimiz kimseleri kitaba varis kldk.]
Zira; Reslullah'n irtihalinden sonra Kur'an; Allah'n kullar iinden Kur'an'a iman eden mmet-i
Muhammed'e Reslullah'tan irs suretiyle intikal etmitir.

[Kur'an kendilerine intikal edip ahkmyla amel vcibolunca 4584 kullarmzdan bazs
Kur'an'la ameli terkederek nefsine zulmeder, bazs da ekser-i evkatta amel etmekle adalet
eder.]

231







[Ve kullarmzdan bazlar da Allah'n izniyle a'mal-i salihaya ve Kur'an'n ahkmna
muvafk hayrat ve tata devamla emsalini sebkeder.]

()

[te u kitab irs tarikyla ihtiyar ettii kullarna vermek Cenab- Hakkn kullarna pek
byk bir ihsandr.]
Yani; Habibim ! Bizim seni umum nsa risaletle ihtiyar edip Kur'an' vahyile davan tasdik
ettikten sonra biz ktb- sabkann fevaidine ve daha ziyade ahkm zere mtemil olan kitab
kullarmzdan ihtiyar ettiimiz kimselere emval-i mevrusenin varislerine intikal ettii gibi senden
sonra mmetine intikal ettirdik. Zira; seni onlara Resl gndermekle ihtiyar ettiimiz gibi kitabmz
onlara vermekle dahi ihtiyar ettik. Binaenaleyh; onlardan bazlar hevalarna ittib' ve ameli
terketmekle nefislerine zulmettiler, onlardan bazlar da Kur'an'a iman ve amel etmekle adalet eder,
bazs da Allah'n izni ve inayetiyle ibadete devam edip emsalini sebkeder. te u efdal-i ktb
olan Kur'an' irs tarikyla mmet-i Muhammede vermek ve efdal-i enbiya olan hir zaman
Peygamberine mmet klmak, Habibim ! mmetine Allah'n byk ihsandr.
Fahri Rzi, Nisbr ve Hzin'in beyanlar vehile bu yette k i t a p la murad; Kur'an, i r s le
murad; mmet beyninde Kur'an' ibka ederek batndan batna intikal ettirmektir. Reslullah'tan
sonra mmet arasnda Kur'an tayir ve tahriften mahfuz olarak ibka olunmasna binaen irs tabir
olunmutur. u halde Vcib Tealnn i h t i y a r e t t i i k u l l a r la murad; mmet-i
Muhammeddir ve bilhassa ulem-y mmettir. nk; 4585 kitabin mkltn halledecek
ulemdr, avam- ns deildir. Allah'n ihtiyar ettii kullarla murad; mmet-i Muhammed olunca
yette beyan olunan ksm da mmet-i Muhammedden ehl-i Cennettir.

()

nk; Reslullah'n
buyurduu Hz.
mer'den mervidir. Yani badette bizim sabkmz Cennet'e girmekte de sabktr, adalet zere
hareket edenimiz necat bulacaktr, zalim olanmz da zulm miktar muhaze olunursa da akbet
mafiret olunacak demektir. Dier hadisinde Reslullah'n Sabklar bilhisap Cennet'e girer,
muktesid olanlar kolayca hesap grrler, amma zalim olan hapsolunur, hatta necat bulmayacak
zannolunur, sonra iman sebebiyle rahmet-i lhiye imdadna yetiir, ehl-i Cennet'ten olur
buyurduu Medarik'te mezkrdur. Z a l i m le murad; gnah sevabna galip olan ve s a b k la
murad; sevab galip olan, m u k t e s i d le murad; sevab gnahna msavi olan kimse olduu
(Hasan- Basr) den mervidir. Hangi man murad olunursa olunsun bu yette beyan olunan
ksmn cmlesi ehl-i imann aksamdr. nk taksim; Allah'n kitapla ihtiyar ettii kimseleri taksim
olduundan ehl-i iman taksim olduunda phe yoktur. yette zalimin efrad ok olduundan
takdim olunmutur. Muktesid zalime nispetle az olduu cihetle ikinci mertebede, sabk da daha az
olduundan nc merrede beyan olunmutur.

&&&&&
Vcib Teal emval-i mevrusenin verese beyninde bekas gibi Reslnn irtihalinden sonra
kitabn mmeti beyninde ibka ettiini beyandan sonra kitapla amelin neticesini beyan etmek
zere:

buyuruyor.

232

[Ehl-i iman (Adin) isminde Cennetlere dahil olurlar, altndan bilezikler ve incilerle
ziynetlenirler.] 4586

()



[Ve ehl-i Cennet'in Cennet'te elbiseleri ipektendir.]

[Ve ehl-i Cennet bu nimetleri grnce derler ki Hamd sena ol Allah'a mahsustur ki
o Allah-u Teal bizden hzn kederi giderdi.]

()


[Zira; Rabbimiz gnahlarmz setredici ve kullarnn amellerine mkfatn bol
vericidir demekle Rablerine hamdederler.]
Yani; Kur'an'a imanla varis olan insanlarn cmlesi hereyden kurtulduktan sonra Cennet'te
(Adin) denilen derecelere mesrur olarak girerler ve yalnz Cennet'e girmekle kalmazlar, altndan
yaplm bilezikler ve incilerle ziynetlenirler. nk; bunlar ihls zere iman edip nefislerini
gnahtan muhafazayla ibadete devam ettiklerine mkfat olarak env'- ziynetle iltifat
olunacaklarn Cenab- Hak beyan buyurmutur. Ehl-i Cennet'in libaslar ipekten ma'mldr.
nk; onlar dnyada zhd takvay ihtiyarla kaln ve ynden dokunmu elbise giydiklerine ve
Rablerine ibadetle megul olduklarna sevap olarak onlara Cennet'te ipek giydireceini beyanla
Cenab- Hak kullarn ibadete terib etmitir. Ehl-i Cennet Cennet'e girip bu nimetleri grnce
Rablerine hamd sena ederler ve derler ki Hamd sena ol Allah'a mahsustur ki o Allah-u Teal
bizden bilklliye hzn ve elemi giderdi. Zira bizi birok nimetleriyle terbiye eden Rabbimiz
gnahmz affeder ve amelimize ok sevap verir. te mminler bu suretle hamd sena ile
tahdis-i nimet ederler.
Tefsir-i Hzin'de beyan olunduu vehile ehl-i Cennet'ten zail olan korku; gnah, lm,
Cehennem ve kyametin iddetlerinin korkulardr. nk; ehl-i Cennet Cennet'e girince gnahtan
korku kalmad gibi lmek, Cehennem'e girmek ve kyametin 4587 dehetlerine dair asla endie
kalmaz. Binaenaleyh ehl-i Cennet korkuyu atnca Rablerine hamdedeceklerini Cenab- Hak bu
yette beyan etmitir.
Vcib Teal'mn e k r isminin mans; kullarnn amellerini kabul ve mkfatn bol
vermesidir. nk; ehl-i Cennet gnahlarnn affolunduunu ve azck amellerine birok dereceler
verildiini grnce derhal Rablerinin

( )ve ( )olduunu zikirle sena ederler.

&&&&&

Vcib Teal ehl-i Cennet'in hznlerinin izale olunduuna hamdettiklerini beyandan sonra
Cennet'te bak kalacaklarna dahi hamdedeceklerini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Hamd sena ol Allah'a mahsustur ki o Allah-u Teal fazl u kereminden bizi dar-
ikamet ve karar olan Cennet'e inzal etti.]

()







233

[Ve dar- ikamet olan Cennet'te bizi meakkat messetmedii gibi yorgunluk dahi
messetmez demekle hamdederler.]
Hzin ve Medarik'in beyanlar vehile

( ;)meakkat, rahatszlk veca' v.s. gibi insann

()

sevmedii eylerdir.
; yorgunluk ve bedene arz olan durgunluktur. Yani Allah-u Teal
bizi fazl u kereminden darlikame olan Cennet'e inzal ederek Cennet'te misafir etti. Halbuki o
Cennet'te bize ar, sz v.s. gibi meakkat dokunmad gibi yorgunluk ve bedene durgunluk dahi
dokunmaz. nk; meakkatin ve yorgunluun mahalli dnyadr, Cennet deildir. Binaenaleyh; bu
misilli insann sevmedii eyler dar- iptil olan dnyada kalmtr demekle Cenab- Hakka
hamdederler.
M u k a m e ; devam zere ikamet mahallidir. Cennete girenlerin ebeden ikamet edeceklerine
iaret iin Cennet'e

(


) denmitir.


&&&&&

Vcib Teal ehl-i imann ahvalini beyandan sonra ehl-i kfrn ahvalini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[ol kimseler ki onlar kfir oldular, onlar iin Cehennem azab vardr.]

[Ehl-i Cehennem zerine lmle hkmolunmaz ki lseler de azaptan kurtulsalar.]

[Ve onlardan Cehennem azab tahfif olunmaz ki bir nefes alsalar da azck bir zaman
istifade etseler.]

()

[ite her kfreden kimseye biz bylece ceza veririz.] 4589

Yani; kfirler iin Cehennem azab vardr ki o azap onlarn muazzeb olmalar iin hazrland
ve taraf- lhiden onlarn mevtiyle hkmolunmaz ki vefat etsinler de lm sebebiyle msterih
olsunlar, belki her ne zaman helake ma'ruz olurlarsa eski halleri iade olunur. Binaenaleyh; azaplar
tazelenir, teeddd eder ve onlardan Cehennem azabndan az birey tahfif olunmaz ki bir defa
bari nefes alsnlar, ebeden muazzeb olurlar ve kfirlerin hepsine biz byle ceza ederiz.
Binaenaleyh; hibir kfir bu gibi cezadan kurtulamaz.

[Halbuki ehl-i Cehennem Cehennem'de muavenet taleb etmek ve kurtulmak zere fezi'
ve feryad ederler.]

234

[Ve derler ki Ey bizim Rabbimiz ! Bizi Cehennem'den kar ki biz dnyada ilediimiz
amelimizin gayr amel-i salih ileyelim ve ehl-i Cennet'ten olalm demekle mstemirren
arrlar, lkin asla fayda etmez.] nk; amel-i salihin mahalli olan dnya ve zaman olan
mrleri geti.

&&&&&
Vcib Teal kfirlerin bu tazarrularna kar taraf- lhiden verilen cevab beyan etmek
zere :

buyuruyor.

[Biz sizi tezekkr etmek anndan olan bir kimsenin tezekkr edebilecei kadar bir
mddet muammer klp msade etmedik mi ki siz msade istersiniz? Halbuki size dnyada
Cehennem azabndan korkutur nebi geldi, tarik- hakk gsterdi, o zaman niin
dnmediniz ve o zaman dnmediiniz halde imdi mhlet versek dnecek misiniz
ve btn mrnz hevanza sarfettiniz de imdi msade mi istersiniz? demekle cevab-
red verilir.]
Beyzv'nin beyan vehile yette h e m z e ; istifham- inkr ve kfirleri tekdir iindir. Buna
nazaran man-y nazm : [Sizi, hakk, batl, hayr, erri tezekkr edip tefrik edeceiniz bir 4590
mddet muammer klmadk m? Elbette muammer kldk. Binaenaleyh; dnyada size verdiimiz
mrnz inkr edemezsiniz. u halde o vakit tezekkr etmediiniz gibi iade olunacanz
farzolunsa yine ayn hal zere vakit geireceiniz phesizdir.] demektir.
Tezekkr edecek mddet; Ebussuud Efendi'nin beyan vehile altm ya olmas Hz. Ali ve
bn-i Abbas'tan mervi ise de Beyzv'nin beyan vehile t e z e k k r m m k n o l a n m d
d e t le murad; insann dnebilecei bir mddettir. yette n e z i r le murad; nebi, eriatn esas
olan kitap, akraba ve ahbabn vefat ve ihtiyarlktr. nk; bunlarn cmlesi mkellef olan insanlar
tezekkre sevkedecek ve hiretten korkutacak eyler olduundan herbirine nezir tlak sahih
olduu cihetle hepsi murad olunmakta bir mani yoktur. te bu gibi hirette cereyan edecek ahvali
Cenab- Hak Kur'an'da beyanla kullarn intibaha davet etmitir ki herkes bu dnyada gzn
asn, iini hirete brakmasn.

&&&&&
Vcib Teal kfirlerin Cehennem'de dnyaya bir daha avdet etmelerini istemeleri zerine
tekdir olunacaklarn beyandan sonra canib-i lhiden onlara varid olacak hitabn beyan etmek
zere:

()





buyuruyor.

[Ey zalimler ! Tadn Cehennem azabn. Zira; zalimler iin Cehennem'den kurtaracak
bir yardmc olmad denir.]
Yani; dnyada nebilerine itaat etmemekle nefislerine zulmeden zalimlere altariklihne
Cenab- Hak der ki Ey zalimler ! Devam zere tadn Cehennem azabn. Zira; sizin
Cehennem'den kmak imknnz yoktur. nk; siz hudud-u er'iyeden km birtakm
zalimlersiniz ve zalimlerin azabn bilklliye kaldracak hibir yardmc yoktur. Binaenaleyh; siz
ebeden Cehennem'de kalacaksnz demekle Cenab- Hak tazarru'larn reddeder. 4591
Vcib Teal zalimlerin Cehennem'de kalacaklarn takrir etmek zere :

235

()


buyuruyor.
[Allah-u Teal semvt ve arzn gizlilerini bilir. Zira; Allah-u Teal insanlarn kalplerinde
gizli olan esrar bilir.] Binaenaleyh; kfirlerin kalplerinde ilelebed kfredecekleri muzmer
olduunu bildiinden ilelebed onlar muazzep klar.
Bu yet Kfirlerin kfr muayyen bir zamanda yani dnyada yaadklar mddettedir. u
halde mahdut bir zamanda vki olan kfre ebeden azap etmek muvafk deildir diyerek varid olan
bir itiraza cevaptr. nk; Allah-u Teal bilmum kullarnn zahir ve btn ahvaline muttali'
olduundan ehl-i kfrn kalplerinde ebeden muammer olsalar ilelebed kfredip ayrlmayacaklarn
bildii cihetle ebediyen kfre srar edeceine binaen ebeden azap edecektir. Binaenaleyh ebeden
azap; mahdut bir zamanda vki olan kfrn cezas deil, belki ebeden kfretmeye niyetin
cezasdr.

&&&&&
Vcib Teal ilmini beyandan sonra insanlar yeryznde halife klmakla ltfettiini beyan
etmek zere :

buyuruyor.
[O Allah-u Teal ol zat- ltiftir ki o zat sizi yeryznde halifeler kld.] Ve arzn
tasarrufuna malik, yeryznde olan mahlkata sizi musallat ve sultan kld, onlarn cmlesini size
msahhar klnca sizin bu nimetlere kr olmak zere iman etmeniz lzmken bilkis siz isyan ve
kfredersiniz.
Beyzv ve Medarik'te beyan olunduu vehile hilfet; taraf- 4592 lhiden yeryzn imar
iin insanlara verilen bir atiye olduuna nazaran man-y yet: [Allah-u Teal sizi kendi tarafndan
halife ve yeryznn imarna, menafiinden intif'a me'zun kld.] demektir. mem-i salifenin
makamlarna kaim olup mlklerine malik olmak suretiyle halife mansna olduuna nazaran many yet: [Allah Teal sizi evvel geen milletlerin beldelerine ve mlklerine varis klmak ve onlarn
makamlarna ikame etmek suretiyle sizi onlara halife kld. Binaenaleyh; 'sizin onlardan ibret
almanz ve halinizi slahla Allah'n verdii nimetlere kretmeniz lzm.] demektir.

&&&&&
Vcib Teal yeryznde insanlar halife kldn beyandan sonra hilfetin krn eda
etmeyenlerin hallerini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Allah-u Teal sizi yeryznde halife klnca eer bir kimse kfrederse kfrnn vebali
kendine ait ve mazarratnadr ve kfirlerin kfr Rableri indinde hibir ey ziyade etmez,
ancak Allah'n gazabn ve kahrn ziyade eder.] nk; Allah-u Teal kullarnn imanndan ve
kfrnden gandir. Binaenaleyh; iman eden kimsenin imanndan menfaat ve kfreden kimsenin
kfrnden mazarrat ancak kendilerine aittir, ite u esasa binaen nimetine kretmeyen kfirden
Allah-u Teal intikamn alr.

236

()






[nk; kfirlere kfrleri ziyade etmez, ill zarar ziyade eder.] u halde dar- hirette
kfirlerin kfr mminlerin nail olacaklar nimetlerden mahrumiyetlerini ziyade eder ki bu
mahrumiyet bir zarar olduu gibi ebeden rahmet-i lhiyeden mahrum olmak da ayrca bir zarardr.
nk; insann mr sermayedir. 4593
Eer o sermayeyle rza-y lhiyi kesbederse ticaret etmi olur, eer o sermayesini gazab-
lhiyi celbedecek esbaba sarfederse zarar ettiinde phe yoktur. Binaenaleyh; sermayeden
matlub olan ticaretin hasl olmamas zarar olduu gibi sermayeyi zayi etmek de ayrca bir zarar u
ziyandr.
yette tekrar yoktur. Zira; evvelki yetin mans firlerin kfr; Allah'n gazabnn
ziyadelenmesini icab edip ba ey ziyade etmeyeceini ve ikinci yetin mans Kfirlerin kfr;
kendi nefislerine nazaran zarar olacan beyan ettiinden tekrar yoktur.

[Habibim ! Onlarn kfr zarardan baka birey ziyade etmediini beyandan sonra sen
mriklere de ki Ey mrikler ! Allah'n gayr sizin erik itikad edip du ettiiniz ve
yalvardnz eriklerinizde ulhiyet sfat var mdr? Haber verin bana, bu hususta reyiniz
nedir? Gsterin bana, o putlarnz arzn eczasndan hangi eyi halkettiler?] Kudretleri
olmadn bildiiniz halde niin ma'bud ittihaz edersiniz, eer acizlerini bilmiyor da putlarda bir
kudret tasavvur ederseniz gsterin bana, onlar tasavvur ettiiniz kudretleriyle yeryznden ne gibi
eyi halkettiler ve ne misilli eyi halka kudretleri vardr? Onlar bu sule cevap veremezler. nk;
bunlarn acizleri meydanda olup inkr gayr- kabil bir hakikattir.

[Yahut haber verin bana ki onlar iin semvatta Allah'la irketleri var da gklerde
eyay beraber mi icad ettiler?]

[Yahut onlarn bize erik olmalarna dair biz onlara bir kitap verdik de onlar o kitaptan
bir ahit ve beyyine zerine midirler?] 4594 Biz onlarn davalarn ispat edecek bir kitap
vermedik. Ve dava larn ispata kfi ellerinde bir vesikalar yoktur. Halbuki delilsiz dava batldr.
Zira; delile mstenid olmayan dava evham ve hayalt zere mpteni olaca cihetle merduddur.

()




[Belki zalimlerden bazs bazsna vaad etmez, ancak gurur vaad eder.]
Yani; putlara ibadet eden mriklerin davalarna delilleri yoktur, ancak zalimlerin ileri gelen
eraf mansplarn muhafaza iin fukara gruhunu ifal ve tezviratla aldatrlar, keyflerine gre
yalan syler, putlarn efaat edeceinden bahsetmekle zuafay kandrrlar. Yoksa putlarn haa
Vcib Teal'ya erik olduuna dair ellerinde akl ve nakl bir hccetleri yoktur. Binaenaleyh onlarn
syledikleri szler; bazlarnn dierlerini ifal iin tertip olunmu tezvirattan ibarettir.
te bu yet-i celile her zamann zalimlerinin hallerini tamamyla tasvir eder. nk; zalimlerin
her zaman sahtelik ve tezviratla birbirini aldatmak detleri olduu gibi kendilerine tbi olan esafil
237

gruhunu da daima birtakm marurane szleriyle aldatp cemaatn oaltmak ve onlarn

karaltsyla kendi manevrasn evirmek ve maksadn elde etmek iin onlar istihdam eylemek
dah detleridir.

&&&&&
Vcib Teal putlarn ma'bud ittihazna lyk olmadklarn yandan sonra ibadete mstehak
ancak kendi zat- ulhiyeti olduunu beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Allah-u Teal semvt ve arz zail olmaktan meneder.] 4595

[Eer Allah-u Teal onlar zevalden muhafaza etmese de bilfarz vettakdir onlar zail
olsalar Allah'tan sonra onlar tutacak hibir ferd olmad. u halde onlar zevalden muhafaza
edecek ancak Allah-u Teal'dr.]

()

[Zira; Allah-u Teal halimdir.] nk; kullarnn isyanlar zerine derhal intikam almaz
ve [gafurdur.] Zira; kullarnn kusurlarn derhal yzlerine vurmaz.
Yani; ibadete mstehak ancak Allah-u Teal'dr. nk; zatnda ve sfatnda ma'budnbilhak
odur. Zira; semvt ve arz kullarn isyanlar sebebiyle yerlerinden ayrlmaktan muhafaza ve onlar
kudret-i kahiresiyle zevalden meneder, eer Habibim ! Bilfarz vettakdir semvt ve arz yerlerinden
ayrlsalar Allah-u Teal'dan gayri onlar yerlerinde tutacak hibir kimse yoktur, eer olsa ma'bud
ittihazna lyk olur ve lkin yoktur.

&&&&&
Vcib Teal kfirlerin tevhidi inkrlarn ve ma'budnilhak ancak zat- ulhiyeti olduunu
beyandan sonra Kurey'in fena hallerinden bazlarn beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Kureyler son derece sa'y gayretle Allah'a yemin ettiler ve dediler ki Eer
kendilerine bir nebi gelse elbette mmetlerin birinden hidayette daha ziyade olurlar.]
Yani; Kurey kavmi Reslullah'n bi'setinden evvel mem-i salifenin resllerini tekzibettiklerini
iittikleri zaman 4596
Allah-u Teal'ya yeminlerinin son derecesiyle yemin ve yeminlerini env'- te'kidle tevsik
ettiler ve dediler ki Allah'a yemin ederiz ki eer kendilerine Cehennem azabndan korkutur bir
nebi gelse ve doru yolu gsterse elbette onlardan herbiri mmetlerin herbirinden doru yolu
kabulde ziyade olurlard. te byle diyerek yemin ettiler ve Allah'a ahid verdiler. Yani onlar Eer
bize nebi gelse bizim herbirimiz hidayeti kabulde gemi mmetlerden daha iyi oluruz dediler.

238

Beyzv'nin beyan vehile Kurey kavmi Yehd ve Nasara'nn nebilerini tekziplerini iitmeleri
zerine kendilerine nebi gelse onlar tekzip etmeyip keml-i itaatla inkyad edeceklerine yemin
etmilerdi. te yet-i celile; onlarn bu hallerini tasvir etmitir.

( )

[Vakta ki onlara Cehennem azabndan korkutur nebi geldi, nebinin gelmesi onlara
ziyade etmedi, ill onlarn nefretlerini ve yeryznde kendilerini byk addetmelerini ziyade
etti.]
Yani; Kurey kavmi Allah'a iddetle yemin ederek kendilerine bir nebi gelse mem-i salife gibi
nebilerini tekzib etmeyeceklerine ve derhal ihtida edeceklerine ve hidayette gemi mmetlerden
daha ziyade olacaklarna ahid verdiler. Vakta ki kendilerine nebilerin efdali olan Muhammed (S.A.)
gelince o Resl- Alan'n onlara gelmesi ziyade etmedi, ill onlarn nefretlerini ve haktan
i'razlarn ziyade etti. Bu nefretlerine birinci sebep; yeryznde kendilerini byk addetmeleridir.

&&&&&
Vcib Teal kfirlerin nefretlerinin ikinci sebebini beyan etmek zere :

buyuruyor. 4597
[Onlarn nefretlerinin ikinci sebebi; Reslullah'a s-i zanlar
nbvvet

davasn

red

iin

yaptklar hile ve desiseleridir.] nk

fena olan her fiildir. Binaenaleyh bu makamda kfirlerin nefretlerine

ve

Reslullah'n

(

)

sebep olan (

) ile murad; onlarn irkle iptil ve lfetleri ve Reslullah'a eza ve katlini kasdetmeleridir.

Reslullah'n gelmesiyle kfrlerinin ziyade olmas; Reslullah ba'solunmazdan evvel yalnz

Allah'a kfrederken ba'sindan sonra hem Allah'a hem de Reslullah'a kfrederek eza etmeleridir.

&&&&&
Vcib Teal kfirlerin hilelerini beyandan sonra hilenin akbetini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Kt hilenin erri ihata etmez, ancak o hile yapan ihata eder.]

Yani; bir kimse dier bir kimseye hile yapar ve hilesiyle zulm ve gadretmek isterse tertib
ettii hilenin zarar ancak kendini ihata eder.
te bu kabilden olarak Kurey kabilesinin Reslullah' katletmek iin tertib ettikleri hilelerinin
neticesi olarak akbet (Bedir) vak'asnda kendileri kati olundular, Trklerin (Hilenin harman olmaz)
ve (Ktlk eden belsn bulur) darb- meselleri bu yete muvafk szlerdir. Binaenaleyh; bu
yetin srr lemde her zaman zuhr etmektedir. nk; her kim ki dierine bir hile yaparsa
behemehal onun zararn grr ve hilesi ayana dolar. Geri baz hilenin sahibi iin bidayesinde
hilesinin faydasn grr, hasmna galebe eder gibi grnrse de akbetinde .grd menfaattan
ok fazla zarar grr yahut ayn- hilesi kendi zararna olarak ayana dolar. Binaenaleyh; itibar
da akbetedir ve buna misal ise 4598 saylmaz ve tkenmez derecede olup lemde her zaman
grlen eylerdendir. u halde gayra zulmetmek iin hile ve desaisle megul olanlar akbete

239

()

gafletle aldanmaktan baka birey yapm olmazlar.

darb- meseli dah bu yetten alnmtr. Yani Bir kimse kendi biraderini drmek iin kuyu
kazarsa kazd kuyuya yz st kendi der demektir. Amma umur-u harpte hile bu yetten

hadis-i erifiyle mstesnadr. Zira bu hadis-i erif; harpte dmana kar

hud'ann cevazn te'sis etmitir. nk harbin meruiyeti; i'l-y kelimetullah, mukaddesat ve
muhadderat- slmiyeyi a'dnn tasallutundan muhafaza iin olduundan dmana galebe her
neye muhtasa onu yapmak meru ve heyet-i itimaiyenin hukukunu muhafazaya ma'tuf
olduundan harpte hile memduh olup ancak ehas beyninde menfaat- ahsiye urunda gayr
zrar iin yapldnda gayr meru ve hurmet-i kafiyeyle haramdr. Binaenaleyh; harp iin hile
ahsn hilesine kyas olunamaz.
Hulsa; Reslullah'n bi'setinden evvel Mekkelilerin kendilerine bir nebi gelir ve doru yolu
gsterirse sair mmetlerden ziyade hidayeti kabul edeceklerine iddetle yemin ettikleri ve nebileri
kendilerine gelip davet edince bu davet onlarn nefretlerini ziyade ettii ve nefretlerine sebep;
yeryznde kendilerini byk addetmeleri ve Reslullah'a hileleri olduu ve hilenin zarar ancak o
hileyi yapan ihata ettii b yetlerden mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal ehl-i Mekke'nin yeminlerinden dndklerini ve Reslullah'a man etmekten
kendilerini byk addettiklerini ve Resllerini katletmek iin hile yaptklarn beyandan sonra ehl-i
Mekke'nin akbetlerini beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Mrikler intizar etmezler, ill evvel geen kfirlerin helakleri gibi helak olmalarn
isterler ve ona intizar ederler.] 4599
Yani; ehl-i Mekke kendilerini irad iin gnderilen Resllerini iz'c ve suikastta bulununca
onlar hibir eyi gzlemez, ill evvel geen mmetlerde car olan deti gzlerler. nk; onlar
nebilerini tekzipleri sebebiyle helak oldular. Bunlar da nebilerini tekzipte srar ederlerse onlarn
helakleri gibi helak olacaklarnda phe yoktur. Zira resllerini tekzib eden milletlerde det; helak
olmaktr.
Bu yette s n n e t le murad; dettir. u halde Evvelinin snneti demek Evveln'in deti
demektir. Buna nazaran many yet: [Ehl-i Mekke Resllerini tekzipleri sebebiyle intizar etmezler,
ill kendilerinden evvel geenlerin ve nebilerini tekzip edenlerin detini isterler ve Cenab- Hakkn
onlar hakknda car olan ihlkine intizar ederler.] demektir.

[Onlar tekzipte srar edince Habibim ! Allah'n bu misilli akvam hakknda car olan
detinde elbette sen tebdil bulamazsn.]
Binaenaleyh det; bu gibileri ihlk etmektir. u halde azap yerine rahmet, rahmet yerine azap
gelmek suretiyle det-i lhiye asla tebeddl ve tagayyr kabul etmez. Zira det-i lhiye; slere
azap ve itaat edenlere rahmetle muamele etmektir.

()

240

[Ve habibim ! Allah'n deti iin elbette sen tahavvl bulamazsn.] Binaenaleyh; slerin
azab muti' olanlara intikal etmez.
Evvelki yette s n n e t le murad; azaptr. Ve t e b d i l le murad; azabn sevaba tebdilidir.
u halde yetten maksat det-i lhiye; azap olan yerde o azabn sevaba tebeddln murad
etmediinden mmkn deil demektir. kinci yette s n n e t le murad; azabn slere olmasdr,
t a h v i l le murad; slerden muti'lere intikal etmesidir. u halde yetten maksat det-i lhiye;
muti'lere, slere mahsus olan azab nakletmem ektir. Binaenaleyh; Habibim ! Sen det-i lhiyede
bu gibi tahavvlt bulamazsn demektir. 4600
u tafsilttan anlald vehile yette tekrar yoktur. Zira evvelki yet; azabn sevaba tebdil
ve ikinci yet ise azabn mstehak olan kimseden gayr mstehakka naklolunmayacan beyan
etmitir. u halde yetlerden maksat baka olduundan tekrar yoktur. Elsine-i nsta Tarih
tekerrrden ibarettir szleri bu gibi yetlere istinad eder. nk; lemde cereyan eden havadis
zerine lhik olan ahkm- lhiye daima tarz- vhidde zuhr eder. Zira; bir zamanda vki olan
isyan zerine Allah'n gazab nasl zuhr ederse dier zamanda ayn isyann vukuunda terbiye-i
lhiye ayn suretle zuhr eder. Binaenaleyh; det-i lhiye deimez. nsanlarn hareketlerine gre
tecelliyat- lhiyenin zuhruyla an be an lemde grlmekte olan vukuatn emsali binlerce
gemitir. nk; bir kimseden sadr olan hayrn hkm ne ise dierinden sadr olduunda da ayn
hkmdr ve errin sudurunda dah hal byledir. u halde hkm- lhi ahslarn deimesiyle
deimez. Belki ef le ve amele gre deiir. te bir zamanda insanlarn ef line gre hkm- lhi
gazap veya rahmet her ne ise asrlar geip insanlar deitikten sonra dier asrda mevcut insanlar
ayn ef lde bulunduklarnda aynyla hkm- lhi zuhr ettii cihetle Tarih tekerrrden ibarettir
denilmek pek dorudur. Ve bu many Cenab- Hak
beyan buyurmutur.

( ) yetiyle

&&&&&
Vcib Teal evvel geen milletlerde det-i lhiye neyse sonla gelenlerde dahi ayn det car
olduunu beyandan sonra mem-i salifede car olan detini beyanla mmet-i Muhammediyeyi
intibaha davet etmek zere :

buyuruyor.
[Mrikler yeryznde seyrsefer edip de kendilerinden evvel geen kimselerin
hallerine nazar- ibretle bakmadlar m? Halbuki onlar kuvvet cihetinden bunlardan daha
ziyadeydiler.] te evvel geenlerde det-i lhiye onlar isyanlar sebebiyle ihlk olduu gibi
bunlarda dah irk zere srar ettikleri takdirde ayn det-i lhiyenin car olacan dnmeleri ve
onlarn harabelerinden ibret almalar lzmdr. nk; evvel geen milletler kuvvet ve evkette,
servet samanda bunlardan ziyade olduklar halde onlar helak olunca bunlarn da helak olacaklar
evleviyetle sabittir.
Bu yette isyan sahiplerinin kendinden evvel geen slerin hallerinden ve harabelerinden

(
)

ibret almadklarn tevbih iin istifham- inkrye dellet eden hemzeyle

varid olmutur. Yani Gemi milletlerin helakini inkr ederler de yeryznde seyrsefer edip
onlarn hallerinden ibret almadlar m? Onlara nazar edip de ibret almamak ne kadar hamakattr?
demek olur.

&&&&&
241

Vcib Teal mem-i salifenin hallerinden ibret almayanlar tevbih ettii gibi zat- ulhiyetinin
murad ettii eyden hi kimsenin menetmekle ciz klamayacan dah beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Allah-u Teal'y yerden ve gkten murad ettii eyi icradan hibir ey ciz klar
olmad.]

()

[Zira Allah-u Teal kullarnn halini bilir ve sleri ihlke, muti' olanlara in'm etmeye
kaadirdir.] u halde ey sler ! Ve risalet-i Muhammediyeyi inkr eden mcrimler ! Siz nasl oluyor
ki Allah'a kar isyana cesaret ve nbvvet-i Muhammediyeyi inkrla reddedersiniz. Ve nbvvetin
ahkmn icradan Allah' ciz klarz m zannedersiniz? Eer byle zannederseniz bu zannnz
yanltr. 4602 nk; Allah' muradn icradan hibir kimse ciz klamaz. Zira; her istedii zaman
icra eder; kimse mani olamaz. Binaenaleyh :

[Eer Allah-u Teal nsn kesbettikleri gnahlar sebebiyle ns muhaze etmi olsayd
yerin zerinde hi bir hayvan terketmezdi.]

[Ve lkin onlarn muhazelerini ecel-i muayyenlerine te'hir eder ve helaklerine ta'yh
olunan zaman geldiinde derhal ihlk eder.]

[Binaenaleyh; ecelleri geldiinde derhal ahzolunurlar, asla zaman fevtolmaz.]

()



[Zira Allah-u Teal kullarnn ahvalini cemi-i zamanda grr ve helak olunacaklar vakti
bilir.] Binaenaleyh; vakit geldiinde asla te'hir etmez.
Fahri Rzi'nin beyan vehile Allah-u Teal kullarn her kusurlarnn emetiyle muhaze
etmez. Zira; herkesi her kusuruyla muhaze etmi olsayd her gn ve her saat muhaze ve ihlk
vuku bulur, yeryznde kimse kalmaz, insanlardan ve hayvanlardan yer zerinde kimse
brakmazd. Lkin Cenab- Hak her kavme bir mhlet verdi, o mhlet bitip zaman gelmedike
muhaze etmez ve zaman geldiinde asla te'hir olmaz. u kadar ki nsanlar gnahlar sebebiyle
helak olur, fakat hayvanat- sairenin kusurlar olmad halde onlar ihlkin hikmeti nedir? eklinde
varid olan sule Fahri Rzi'nin cevab tr: 4603

242

B i r i n c i s i : Hayvanlar insanlara nimet olarak halkolunduundan sahib-i nimet olan

insanlar kfran- nimet edip helake mstehak olunca nimetleri de kendileriyle beraber zail olur,
gider. u halde hayvanlar itlaf; insanlarn kusurlarndan dolay insanlara gazaptr, yoksa
hayvanlarn helaki kendi kusurlarna mebni deildir.
k i n c i s i : Eyann bekas insanla olduu gibi insann bekas da eya iledir. nk; insan
eya ve emtiasn muhafaza eder, hayvanat besler, bekasna alr. Binaenaleyh; insan da,
hayvan da beraber yaarlar. Amma insanlar gnahlar sebebiyle helak olunca insann intifa'
edecei hayvanat da helak olur. nk; mesalihini mutazammn olan insanlar telef olunca onlarn
bekasnda bir fayda kalmaz. Yoksa hayvanatn telefi kusurlarndan deildir. Zira; onlar mkellef
olmadklarndan Cenab- Hakka kar onlarda kusur mutasavver olamaz.
ncs: Hayvanatn bekas nebatat ve hububat iledir. Hububat ise rahmetle hasldr.
Rahmetin yamas ise insanlarn istihkakna merbut olup insann isyan sebebiyle istihkak
kesilince ot, ekin bitmez. Binaenaleyh; ktlk senelerde grld gibi hayvanat da telef olur. u
halde hayvanatn telefi ancak insanlara gazap iindir. Yoksa hayvanata ihanet iin deildir ki
Kusursuz hayvanlar niin telef oldu? diyerek sul varid olsun.
Ayette e c e l - i m s e m m ile murad; yevm-i kyamettir. Zira; yevm-i kyamete kadar
insanlarn ve hayvanlarn nev'i bak olacak, kyamette hepsi helak olup gidecektir. Lkin e c e l - i
m s e m m ile murad; her milletin inkraz iin tayin olunan vakt- muayyendir.

&&&&&

SRE - YASN
Mekke-i Mkerreme'de nazil olan sre'lerdendir. Seksen yeti havidir.

()

()

lfz mteabihattandr. Ulema-y mtekaddimn indinde bu misilli mteabihatta

murad- lhi her neyse iman etmek ve te'viliyle itigal etmemek mltezemdir. Mteahhirn indinde

()

kavaid-i er'-i erife muvafk olarak tevcihiyle megul olmak caizdir. Binaenaleyh;
lfz y
insan ! mansna mnadadr. Yahut Reslullah'n ismidir. u halde y Muhammedi demektir. Yahut

()

sre'nin ismi ve mukadder

kelimesinin mef'uludur. Yani Sen Sure-i Yasin'i tilvet et, oku
demektir. Yahut mpteda-y mahzufun haberidir. Bana nazaran mans: [u sre; Sure-i Yasin.]
demektir.

()

( )

( )
()

[Y Ekrem-er Rusl ! Env- hikmeti mutazammn olan Kur'an'a yemin ederim ki sen
doru tarik zere irsal olunan Resllerdensin.]
Yani; ey insan- kmil ! Her yeti ve kelimesi yzlerce hikmet ve menfaat zere amil olan
Kur'an'a kasem ederim ki sen muhakkak kullarmz irad iin gnderdiimiz Resllerimizdensin.

243

4605 O resller ki srat- mstakim zerine irsal olundular, sen de onlar gibi srat- mstakim
zerinesin. Binaenaleyh; eriatn her hkm istikameti mutazammndr.
Fahri Rzi'nin beyan vehile Reslullah'n doru yola irad iin gnderilen Resllerden
olmasn beyan etmek; eriatnn istikamet zere olduunu beyan mstelzimse de eriat-
Muhammediye'nin istikamet zere olduunu sarahatla beyan etmek ve erefine iaret olmak zere
Reslullah'n srat- mstakim zere olduu aiktan zikrolunmutur. Zira; zmnen ma'lm olan eyi,
sarahaten ve iltizamen ma'lm olan ey gibi ibare suretiyle beyan etmek lisan- Arap'ta teden beri
riyet olunan kavaid cmlesindendir. Yeminle irad- kelm etmek alelekser o kelmn hkmn
inkr eden mnkire kar olduundan Reslullah'n risaietini inkr eden mnkirleri red ve ilzam iin
Cenab- Hak Reslullah'n risaletini yeminle beyan ve kelmn kasemle takviye ve te'kid
buyurmu ve an- Reslullah'a ta'zim iin yemin Kur'an'la olunmu ve Kur'an da hikmetle tavsif
edilmitir. nk; risaleti inkr eden kfirler Kur'an' da inkr ettikleri halde Vcib Teal'nn Kur'an'a
kasem buyurmas Kur'an'n ind-i lhide kadr erefi olduuna delil-i kavidir. u halde Kur'an'n
nazm- mu'cizi Reslullah'n risaletine delil olduu gibi mukassemnbih olmak cihetinden de
risaleti Reslullah'a dellet eder.
Reslullah'n eriat eriatlarn a'deli ve tarikatlarn akvemi olduuna iaret iin srat lfz
ta'zime dellet eden tenvinle varid olmutur.
S r a t m s t a k i m le murad; tevhidde, akaid-i hokkada, furu-u a'mlde ve cmle
umurda istikamettir. Buna nazaran man-y nazm : Ey Habib-i Zian'm ! Sen usul- dinde,
akaid-i hakka ve furu-u a'malin cmlesinde istikamet zerinesin demektir.
Hulsa; Reslullah'n Vcib Teal tarafndan kullarn irad ve doru yola sevketmek, dnyev
ve uhrev menfaatlarn beyan eylemek iin gnderilen Rusl- kiram zmresinden olduu bu
yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir. 4606

&&&&&
Vcib Teal Kur'an'n nazm muhkem ve mans kav olduunu beyandan sonra Kur'an'n
hakm olduunu ispat etmek zere :

()

buyuruyor.
[Kur'an- Kerim; cmle mahlkat zerine galip ve kullarna in'm ihsanla muttasf
olan Allah-u Teal tarafndan inzal olunmutur.] Binaenaleyh; mans muhkem ve env'-
hikmeti cami ve lfz mu'cizdir.
Kur'an'a muraza edenlere Kur'an'n galip olduuna iaret iin Vcib Tealnn galibiyetini
m'ir olan aziz ism-i erifi varid olmutur. nk; Kur'an' inzal eden Vcib Tealnn herkese
galip olmas inzal buyurduu Kur'an'n hasmna galip olacana iarettir.
Kur'an'n inzali ayn- rahmet olduuna iaret iin esm-i hsn iinden

( )ism-i erifi

()

varid olmutur. nk; Kur'an' inzal eden Vcib Teal

olunca inzal buyurduu Kur'an'n,
kullar iin ayn- rahmet olacanda phe olmaz. Binaenaleyh Kur'an; kullarn dnyev ve uhrev
menfaatlarn beyan ederek nevm-i gafletten ikaz ve tarik- hidayete irad etmitir.
Bu nazm; Kur'an'n hakm olduunu ispat' iin sevkolunmu bir delildir, takriri yledir :
Kur'an hakimdir. Zira Kur'an; Aziz ve Rahim olan Allah-u Teal tarafndan inzal olunmutur. Her
kitap ki Aziz ve Rahim tarafndan inzal oluna, hakimdir. O halde Kura'n hakimdir.

&&&&&
Vcib Teal Kur'an'n hakm olduunu ispat ettikten sonra Kur'an'n inzalinden hikmeti beyan
etmek zere :

244


()



buyuruyor. 4607
[Ey Nebiyy-i Zian ! Babalar inzar olunmayan kavmi senin nzar etmen iin Kur'an
inzal olundu. Zira; onlar inzardan gaafillerdir.] Binaenaleyh; onlar iin inzar lzmdr ki sen
onlar Kur'an'la inzara me'mur oldun.

( )lfz nefy iin olduuna nazarandr.

Amma ( )lfz ( )olduuna nazaran man-y nazm : [Kur'an babalarnn
u man yette

inzar olunduu azapla bir kavmi inzar iin nazil oldu. Zira; o kavim ahkm- er'iyeden gaafil
olduklar cihetle inzara ihtiyalar vardr. iddet-i ihtiyalarna binaen babalarnn inzar olunduu
eyle senin onlar inzar etmen iin Kur'an inzal olundu.] demektir. Geri mfessirn her iki many

()

da nazar- itibara almlarsa da

nn nefyiin olmas racihtir. nk k a v i m le murad; K u r e
y tir. Zaman- saadette mevcut olan Kurey ise babalar fetret zamannda getikleri iin inzal
olunmamlard. Hz. sa'dan sonra Reslullah gelinceye kadar onlara resl ba'solunmadndan
inzardan ve eriattan gaafillerdi, gafletlerini beyan etmek; inzara ve irada iddet-i ihtiyalarn

( ), ()

beyan etmektir. Eer

olursa i n z a r o l u n a n b a b a l a r yla
murad; Beyzv'nin beyan vehile fetret zamanndan evvel geen babalardr.
Hulsa; Kur'an'n inzalinden maksat; babalar inzar olunmu veya olunmam kendileri
inzardan ve ahkmdan gaafil ve inzara iddetli ihtiyalar olan bir kavmi Reslullah'n inzar etmesi
olduu bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal inzara muhta olan kavmin gafletlerini beyandan sonra onlarn ekserisi iman
etmediklerinden azaba mstehak olduklarn beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[Allah-u Teal hakk iin onlarn ekserisi zerine azab m'i olan kavl-i lhi
vciboldu. Zira; onlar iman etmezler.]
Yani; kffar- Kurey'ten oklar kfr zere musir olacaklarna ilm-i lhi sebkettiinden onlar
zerine muhakkak azap vciboldu. nk; onlar mrleri olduka iman etmezler. Zira; hakka
meyletmediklerinden imandan ve rd hidayetten mahrumlardr.
Ebussuud Efendi'nin beyan vehile azap vcibolanlara mrleri mddetinde iman
etmeyeceklerine iaret iin istimrara dellet eden muzari' sygasyla beraber istikbale dellet eden

( ) ile adem-i imanlarn beyan iin (

) varid olmutur.

Onlar zerine azabn vcibolduuna sebep iman etmemeleri olduuna iaret iin tefri'a

()

(
)

dellet eden
lfz varid olmutur. u halde
onlar zerine azabn
vcubuna delildir ve takriri yledir: Onlarn ekserisi zerine azap vciboldu. Zira; iman etmezler.
Her kimseler ki iman etmeyeler, onlar zerine azap vcibolur. O halde o kfirler zerine azap
vciboldu.
Hulsa; iman etmeyip kfr zere srar edenlere azabn vcibolaca ve onlar iin azaptan
kurtulu olmayaca bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
245

Vcib Teal kfirlerin iman etmediklerini beyandan sonra adem-i imanlarnn sebebini beyan
etmek zere :

()

buyuruyor.
[Biz Azmsan o kfirlerin boyunlarna lleler--Lle, mahpuslarn boyunlarna taklan
bukalara, zincirlere denir.--- koyduk. Binaenaleyh o lleler ene kemiklerine kadar dayand
cihetle o all sebebiyle balar eilmez bir halde yukar kalkmtr.] 4609
Yani; kfr inat zere srar eden ve ekavetle mahkm olan kfirler iman etmezler. Zira;
onlar hak sz duymaz ve nasihat kabul etmez bir halde kibr azamet izhar edip iradelerini asla
imana sarfetmediklerinden dolay taata ve inkyada sebeb olan boyunlarna lleler taktk ve elleri
boyunlarna balandndan onlar iin eilip dorulmak mmkn olamaz bir halde kaldlar. nk;
o lleler ene kemiklerine dayand cihetle aa eilemediklerinden balar yukarda olmutur.
Hatta saa, sola, alta, ste hareketlerine dahi mani olmutur. Binaenaleyh; imana iltifat
etmediklerinden ve huu zere inkyad lzmken inkyad eylemediklerinden dolay bu cezaya
duar olmulardr.
Bu yet-i celile; kfirlerin hallerini temsil kabilindendir. Keenne kfirler imana meyletmemekte
elleri boazlarna bal ve boazlarna lleler taklm, eilip dorulmaya mani olan kimselerin
hibir tarafna meyledemedii gibi kfirler de imana meyledememilerdir. Zira; kendilerinde olan
kibir ve gururlar boazdaki lle gibi imanlarna mani olmutur. Belki hasenattan ve hayrdan hibir
hayr cihetine hareket edememi, elleri bal gibi kalmlardr.
Fahri Rzi ve Hzin'in beyanlar vehile bazlar bu yette onlarn boyunlarna taklan a l l
ile murad; onlarn emelleri ve hrs u tama'lar; muzahrefat- dnyevyeye meyille ehevat-
nefsaniyeye tebiyyetleridir dediler. Buna nazaran yetin mans: [Kfr zere musir olanlar iman
etmezler. Zira; biz onlarn irade-i cz'iyelerini kfre sarfettiklerinden dolay hak tarafna meyle ve
dnmeye let olan boyunlarna, buka ve lleye benzeyen hrs u tama', emeller ve ehevat-
nefsaniyeye tebaiyetlerini taktmzdan onlarn elleri boyunlarna balanm ve boyunlarna lleler
taklm, iki tarafna iltifattan mahrum olmu kimseler gibi imandan ve fsebilillh infaktan ve sair
hayrat hasenattan mahrum olmular.] demektir. Binaenaleyh; onlara akl ve nakl deliller ve
inzarat fayda vermez.
Bu yetin sadk olduu insanlar, harite her zaman grlmektedir. Zira; hakk kabul etmeyen
kimselerin kafalar daima 4610 yukarda bir kaskyla kasl gibi nne bakmaz bir halde olduu
gayr- kabil-i inkr hakikatlardandr.

&&&&&
Vcib Teal iman etmeyen kfirlerin adem-i imanlarnn baz sebebini beyandan sonra
sebeb-i ahar beyan etmek zere :

()


buyuruyor.
[Biz Azman o kfirlerin nlerine ve arkalarna kaln perde vaz'ettik. Binaenaleyh;
onlarn gzlerini kr ettik ki grmez oldular.]

246

Yani; onlar iradelerini kfre sarfettiklerinden dolay biz onlarn her taraflarn ihata edecek
perde koyduk ki nlerini ve arkalarn grmez bir halde gzleri kr olduundan asla hakk grp
nr-u hidayetle tenevvr edememilerdir. Binaenaleyh; nbvvete ve hakkaniyete dellet eden
yetleri grmediklerinden imana irad olunamamlardr. nk; basar- basiretleri bal
olduundan hakk kabulden mahrum ve doru yola gitmekten memnu' olduklar cihetle dallet
zere evham derelerinde helak olup gitmilerdir.
Fahri Rzi ve Kaz'nin beyanlarna nazaran bu yet (Ebu Cehil) ve avanesi haklarnda nazil
olmutur. nk; Ebu Cehil Ben Muhammed (S.A.) i namaz klar grrsem u ta bana
vuracam diyerek hempalarna vki olan va'di zerine Reslullah namaz klarken o ta vurmak
zere huzur-u risalete gelir. Ta atmak zere elini kaldrnca eli boynuna yapp kalr. Geri gelip
rfekasna haber verince ta elinden der ve Ben Mahzum'dan bir kimse de ayn ta vurmak
zere huzur-u Risalete geldiinde Cenab- Hak gzn kr eder, nn ve arkasn grmez.
Reslullah'n sadasn iitir ve lkin kendini gremez bir hale gelir. te bu yetlerle Cenab- Hak
Reslne s-u kast tasarlayanlarn hallerini ve kt kastlarnn neticelerini sairlerine ibret olmak
zere 4611 beyan buyurmu ve bu vesileyle hakk iptale sa'yedenlerin sa'ylar zayi olacana da
iaret etmitir.

&&&&&
Vcib Teal kfirlerin kalpleri ve gzleri hakk grmekten kr olduklarndan iman etmediklerini
beyandan sonra bu misilli and mnkirlere hzarn da te'siri olmayacan beyan etmek zere:

()

buyuruyor.
[Y Ekrem-er Rusl ! Onlar irade-i cz'iyelerini kfre sarfettiklerinden dolay senin
onlar inzar edip etmemekliin onlar zerlerine msavidir. nk; her ne kadar onlar inzara
sa'yetsen keenne inzar olunmam gibi iman etmezler.] Binaenaleyh; onlarn haklarnda inzarn
te'siri olmad cihetle inzar olunmalaryla olunmamalar beyninde bir fark olmaz. u halde nefsini
yorma. Zira; Allah-u Teal senin sa'yini ve onlarn kfr zere srarlarn bilir. Binaenaleyh; iman
etmediklerinden mahzun olma. Adem-i imanlarnn zarar onlara aittir, sana bir zarar yoktur.
Nisbr'nin beyan vehile inzar ve adem-i inzarn msavi olmas inzar kabul etmeyen
kfirlere nazarandr. Yoksa Reslullah'a nispetle msavi deildir. Zira; Reslullah iin inzarda
dnya ve hirette eref ve saadet vardr.

&&&&&
Vcib Teal hakka iltifat etmeyen kfirlerin inzar olunmayacan beyandan sonra inzarn
menfaat verecei kimseleri beyan etmek zere :

()


buyuruyor. 4612
[Ey Nebiyy-i Muazzam ! Sen ancak Kur'an'a ittib' ederek azabn nzulnden evvel
Rahman Tcal'nn kahr u gazabndan korkan kimseleri inzar edersin. Rahman Tcal'dan
korkan ve Kur'an'a ittib' eden kimseyi gnahnn mafiret olunmas ve Cennet'e dahil
olarak gzel ecre nail olmasyla tebir et.]
Fahri Rzi ve Beyzv'nin beyanlar vehile bu yette Z i k i r le murad; Kur'an ve Kur'an'a
ittib'n mansn oka dnp mucibiyle amel etmektir. nk; amelsiz ittib' olamaz. Gaib
olarak Rahman Teal'dan h a y e t in mans; azap gelmeden ve re'yelayn iddetini mahede
etmeden evvel Cenab- Hakkn kahr u gazap sahibi olduunu bilerek intikamndan korkmaktr.

247

E c r i k e r i m le murad; zahmetsiz ve meakkatsiz amelinin sevabyla Cennetine girmektir.

Ebussuud Efendi'nin beyan vehile Reslullah'n inzarndan intifa' edecek ancak Kur'an'a
ittib' ve iman eden kimse olup Kur'an'a ittib' etmeyenlerin intifa' edemeyeceklerine iaret iin

()

hara dellet eden

lfz varid olmutur. Yani; Reslullah'n inzar umumidir. Binaenaleyh;
Kur'an'a ittib' edeni de, etmeyeni de, cmlesini, iman etmedikleri surette azabn nazil olacan
beyanla inzar eder, inzardan intifa' edecek olanlar ancak Kur'an'a iman ve ittiba' edenler olduu
cihetle edat- hasrla varid olmutur.
Vcib Tealnn merhamet sahibi olduunu bilerek ve fakat merhametine marur olmayarak
azabndan korkmak lzm olduuna iaret iin esm-i hsn iinden
olmutur.

( )ism-i erifi varid

( )azab gzyle grmeksizin korkmaktr. nk azab mahede ettikten sonra

korkmak muteber deildir. u tafsilta nazaran yetin mans: [Y Ekrem-er Rusl ! Sen ol
kimseyi inzar edersin ki o kimse Kur'an'n manlarm dnerek kalbiyle tasdik ve lisanyla ikrar
ederek iman, evamir ve nevahsine ittib' etti ve Allah-u Teal'nn env'- intikama kaadir olduunu
itikad ederek gaibane azabn gelmesinden evvel korktu. te u minval zere Kur'an'a ittib' eden
kimseyi gnahnn mafiret 4613 olunmasyla ve Cennet'e girmekle ecr mesubata nail olacan
beyanla tebir et.] demektir.
Nisbr'nin beyan vehile mafiret; iman ve ecr-i kerim; amel-i salih mukabilindedir. Yahut
mafiret; Kur'an'a ittib' ve ecr-i kerim; hayet mukabilindedir.
Hulsa; Reslullah'n inzarndan intifa edecek kimse ancak Kur'an'a ittib'la Allah'tan korkan
kimse olduu ve byle olan kimsenin mafiretle ve kerem sfatyla muttasf ecirle tebir olunmaya
ayan bulunduu bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal inzardan intifa' edeceklerin mafiretle tebire ayan olduklarn beyandan sonra
mafiretin mahallini ve keyfiyetini beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[Biz Azman muhakkak lm kimseleri diriltiriz ve onlarn nefisleri iin hirete
takdim ettikleri hayr er amellerini ve ahlk- hasene, ilm fazilet veyahut zulm olan
bireyi te'sis etmek gibi sar- hariciyelerini yazarz ve onlardan sadr olmu ve olacak
hereyi biz levh-i mahfuz'da hfzettik, o ef'lin zamann, meknn, vukuunun keyfiyetini
tafsil etmekle ta'dad ettik. Hibir ey harite kalmaz. Cmlesi, hatta insanlardan sadr olan
ef'lin her cz' levh-i mahfuz'da mnderitir.]
Yani; kullarmzn hukuku bizim ilmimizden hari olamaz. Zira; biz keml-i kudretimizle lleri
diriltiriz ve onlarn kendileri iin hirete gnderdikleri amellerini hatta bir zerresi bile hari
olmakszn yazarz ve cmlesinin lyk olduu vehzere cezasn veririz, onlarn sr-
mstahsene, ahlk- hamide, db- marziye ve makbulelerini yazdmz gibi dt- kabiha ve
ahlk- hasiselerini dah her cmlesini levh-i mahfuz'da sayarz. Binaenaleyh; amellerinden hibir
ey ilmimizden hari olmaz. 4614
Fahri Rzi, Hzin ve Nisbr'nin beyanlar vehile s r la murad; tahs-i ilim, tasnif-i
ktp, misafirperverlik, mescit, medrese, mektep bina etmek ve kpr yapmak gibi sr-
haseneye amil olduu gibi hayrat tahrib ve gayr zrar eylemek gibi sr- seyyieye dahi amildir.
Hatta ehl-i imann mescid-i erife gidip gelirken ayaklarnn izi murad olunduu dah mervidir.
nk; (Ben Seleme) kabilesi Medine-i Mnevvere'nin bir canibinde olduklarndan mescid-i
248

nebeviye yakn bir mahalle nakl-i hane etmek murad edince bu yetin nazil olduu ve o vakit

()

Reslullah'n onlara hitaben

buyurduu Hz. Cabir'den
ve (Ebu Said-il Hudr) den mervidir. Yani Hanelerinize mlzemet edin, terketmeyin. Zira;
mescide gelirken sizin izleriniz defter-i a'malinize yazlr. demektir. Bu rivayete nazaran s r la
murad; ehl-i imann mescide giderken atm olduklar hatvelerdir. u halde bu hatveler dah sair
sr- hasene meyannda dahil demektir. Binaenaleyh; cemaata devam eden kimse iin mescide
yakn olmaktan uzak olmak daha evldr. Zira; uzak olmakta sevabn daha ziyade olaca rivayet
olunan hadis-i erifle sabittir.
A'mali yazmak ihyadan evvel olduu halde ihya kullara ceza vermek iin maksud-u asl
olduuna ve ihyann azamet ve ceberta dellet ettiine iaret iin yette ihya, kitabet zerine
takdim olunmutur. nk; lleri ihya etmek Cenab- Hakka mahsustur. Allah'n gayr hibir
kimse kaadir olamaz. Amma kitabete herkes kaadir olabilir. Binaenaleyh; ihyann erefine binaen
takdim olunmutur. Melike yazacaklar eyde levh-i mahfuz'a iktida ettikleri iin levh-i mahfuz'a
imam denilmitir. nk; imam muktedabihtir. L e v h i m a h f u z ; yazlan eyleri beyan ve
izhar edip iman edenlerle iman etmeyenler beyinlerini tefrik ettii iin beyan ve izhar edici

(

)

mansna
denilmitir.
Hulsa; Vcib Tealnn mevtay ihya buyurduu ve insanlarn hiret iin takdim ettikleri
amellerini ve dnyada braktklar eserlerini levh-i mahfuz'da yazd ve hereyi ta'dad buyurduu
4615 ve bu cihetle yetin mes'ele-i mhimmeyi cami olduu bu yetten mstefad olan fevaid
cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal insanlarn bazsna inzar fayda edip bazsna fayda etmediini beyandan sonra
bunu bir misalle izah etmek zere :

()

()

buyuruyor.
[Y Ekrem-er Rusl ! Kfr zere srar edip nasihat dinlemeyen mriklere Antakya
karyesi ahalisinin kssalarn misal olarak sen onlara gster ol zamanda ki o zamanda
onlara resller geldi. Zira; o zamanda ehl-i karyeye Biz Azman iki resl gnderdik.
Onlar o iki resl tekzib ettiler. Binaenaleyh; biz nc bir reslle onlar takviye ettik,
birden Antakya ahalisine hitaben Biz sizi irad iin gnderilmi reslleriz demekle hakka
davet ettiler.] Zira; onlar da senin kavmin gibi kfr zere srar edip inzarn faydas olmuyordu. u
halde senin .zamannda bulunan mriklerin halleri sa (A.S.) zamannda bulunan kfirlerin halleri
gibi olduundan bunlarn halleri onlarn hallerine tebih olunmak suretiyle izah olunur.
Fahri Rzi, Hzin ve Nisbr'nin beyanlar vehile (Antakya) ahalisi putperest olduklar
cihetle irada muhta olduklarndan Cenab- Hak Hz. sa'ya iki resl gndermesini emretmesi
zerine sa (A.S.) iki resl gnderdi ki birinin ismi (Yunus), dierinin ismi (Yahya) idi. Onlar Antakya
ahalisini tevhide ve hakka davet edince ahalinin asabiye-i kfriyeleri galebe ederek reslleri tekzib,
darp ve istihzaya cr'et ettiklerinden nc bir reslle takviyeleri lzm geldii cihetle nc
resl olan (em'n) ile takviye buyurmutur.
Ekseri tefsirde vki olan rivayete nazaran vukuat yle 4616 cereyan etmitir. Antakya
ahalisini imana davet etmek zere sa (A.S.) tarafndan gnderilen iki resl Antakya civarna
geldiklerinde bir miktar koyun gden (Habib-i Neccar) grrler. Habib bunlarn hallerinden, nereli
olup, niin geldiklerinden sul eder. Bunlar da Hz. sa tarafndan halk irada me'mur olduklarn
beyandan sonra (Habib) Hazretleri bunlarn almetlerini gstermelerini teklif eder. Bunlar biiznillhi
249

Teal hastalara ifa vereceklerini ve gzszlerin gzlerini iade edeceklerini beyan edince (Habib)
Hazretleri bunlar hanesine gtrp iki senedir esir-i fira olan olunu messetmeleriyle ifa bulmas
zerine bunlara iman eder ve halk beyninde bunlarn halleri ayi olup birok hastalar mracaatla
ifa bulmaya balar. Bu hal Antakya hkmdarna akseder, Melik bunlar huzuruna celbeder.
Bunlar Meliki imana davet edince kendilerini hapseder. Hz. sa onlarn hapsini iitince nc bir
resl olan em'n'u gnderir. em'n mehulahval olarak Antakya'ya gelir. Evvel melik'in
a'vanyla, badehu a'van vastasyla Melikle grr. Nihayet Melikle muhabbet teklifsizlie kadar
ilerleyince bir gn muhabbet esnasnda mahpuslarn hallerinden sul eder ve Melike Sen
bunlarn delillerini dinledin mi? deyince Melik dinlemediini syler. em'n Melikin bu cevab
zerine bunlarn delillerini dinlemek lzm olduunu beyan eder. Bunun zerine Melik bunlar
huzuruna celbedip em'n onlarn Rablerinden sul eder. Onlar Cenab- Hakk evsafyla ta'rif
ettikten sonra yedi gn evvel vefat etmi bir ly dularyla ihya edince Melik ve Melikin
hademelerinden baz kimseler iman ederler. Baz rivayete nazaran hibir kimse iman etmez ve
lkin em'n'un da evvelki iki reslle terik-i mesai iin geldii meydana kar.

&&&&&
Vcib Teal em'un'un Yunus ve Yahya ile terik-i mesai iin geldii meydana ktktan sonra
birden ns tevhide davete balaynca nsn onlara kar kelmlarn beyan etmek zere :

()

buyuruyor. 4617
[sa (A.S.)n resllerinin daveti zerine (Antakya) ahalisi o resllere hitaben dediler ki
Siz olmadnz, ill bizim gibi beersiniz. Binaenaleyh; Allah-u Teal sizin zerinize
semadan birey inzal etmedi. Siz olmadnz, ill yalancsnz demekle risaletlerini inkr ve
beeriyeti risalete mnafi addettiler.] Kendilerince bir kyas yapmak isteyerek dediler ki Siz
de bizim gibi beersiniz. Bize risalet gelmedi ki size gelsin. Beerle Cenab- Hak beyninde bir
mnasebet yok ki beere vahyolsun. Bu olamaz. u halde siz Allah Teal'ya iftira edip yalan
sylyorsunuz. Binaenaleyh; biz size iman edemeyiz demekle Rusl- kiramn davetlerine
icabetten imtina' ettiler.
Hulsa; Hz. sa tarafndan gnderilen resllere Antakya ahalisinin eyle mukabele edip
b i r i n c i s i : Siz de bizim gibi beersiniz. u halde bizim zerimize bir fazilet davasna
salhiyetiniz yoktur, i k i n c i s i : Beer zerine Rahman Teal birey inzal etmedi, n c s :
Siz yalandan baka birey sylemiyor, ancak yalan sylyorsunuz dedikleri bu yetten mstefad
olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal Antakya ahalisinin resllere vermi olduklar cevab beyandan sonra resllerin
onlara irad ettikleri kelmlarn beyan etmek zere :

( )


()


buyuruyor.
[Hz. sa'nn reslleri mriklerin Yalancsnz demelerinden ftur getirmediler.
Binaenaleyh; davetlerini iade ve onlarn inkrna kar te'kid ederek dediler ki Bizim
Rabbimiz bilir. Biz muhakkak sizi irad iin gnderilmi reslleriz, bizim zerimize
vcibolmad, ancak aktan size tebli etmek vciboldu.] Vazifemiz budur, bu vazifeyi eda

250

ettik. Binaenaleyh; bizde mes'liyet kalmad lkin bizim davetimize icabet etmediinizden dolay
4618 mes'liyet size aittir demekle vazifelerinin hitam bulduunu beyan ettiler.
Fahri Rzi ve Nisbr'nin beyanlar vehile kfirlerin inkrlarnn iddeti nispetinde Rusl-
kiram kelmlarn birtakm te'kidatla takviye etmilerdir : B i r i n c i s i : Yeminle takviye etmilerdir.
Zira; Allah-u Teal bilir demek yemindir. Binaenaleyh; yalan yere Allah Teal bilir demi olsa
Cenab- Hakka cehil isnad ettiinden kfir olur. k i n c i s i : Edat- te'kidden

( )ile, n c

()

s :
ile irad etmilerdir. nk; muhatabn inkr derecesinde kelm te'kidle irad etmek
ehl-i man indinde vcibtir. Rusl- kiram, vazifelerinin ancak tebli olduunu beyandan
maksatlar; mrikleri teemml ve tefekkre sevk ve insafa davetle imana tevik etmektir. nk;
tebli mukabilinde bir cret taleb etmeyip riyaset ve mansp gibi araz- dnyeviyeye tenezzl
etmemeleri ahalinin insaf ederek biraz dnmelerini icab eder. Bu yet ve bundan evvelki yetler
resln resl; resl olduuna dellet eder. nk; Antakya ahalisine gelen resller Hz. sa
tarafndan gnderildikleri halde Cenab- Hak Biz gnderdik buyurdu, onlar da Biz sizi irad iin
gnderilmi reslleriz dediler. u halde resln resl; resl olduuna dellet eder, mes'ele-i
fkhiyemiz de bunu te'yid etmektedir. nk; mvekkilin izniyle vekilin vekili ayn- mvekkilin vekili
olduundan vekil onu azledemez. Binaenaleyh; vekilin vekilini ancak mvekkil azleder. Zira; her ne
kadar vekilin vekili ise de mvekkilin izniyle olduundan hakikatta mvekkilin vekilidir. u halde
taraf- lhiden resl olan sa (A.S.)n reslleri hakikatta Cenab- Hakkn reslleri olduundan
Cenab- Hak Biz gnderdik buyurmutur.
Bu yet-i celileler; Nisbr'nin beyan vehile bu mmetin efdal olduuna dellet eder.
nki; sa (A.S.) kavmini irad iin iki kimse gndermitir. Amma bizim peygamberimiz ok zaman
Yemen'e ve sair diyara ns irad iin bir kii gnderir, onunla iktifa buyururdu. u halde
Reslullah'n bir kiiyle iktifa buyurmas bu metten bir kimsenin dier mmetten iki kimse
bedeli olduuna dellet eder. 4619
Hulsa; sa (A.S.)n reslleri halk irad iin gnderilmi resller olduklarn birtakm te'kidatla
beyan ve ilm-i lhiyle ihad ettikleri ve kendilerinin vazifeleri ancak aktan tebli etmek olduunu
hasr u kasrla beyan ettikleri bu yetten mstefad olan fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal Rusl- sa'nn vazifelerini beyan ettiklerini zikirden sonra u beyanlarna kar
kfirlerin cevaplarn beyan etmek zere :

()

buyuruyor.
[Kfirler resllere Biz sizinle tee'm ediyoruz dediler ve szlerine unu da ilve
ettiler: Allah'a yemin ederiz ki eer siz risalet davasndan feragat edip vazgemezseniz biz
sizi tala ldrrz ve bizim tarafmzdan size actc azap isabet eder.] Binaenaleyh;
vazgein sznzden, belnz bulmayn bizden demekle reslleri tehdid etmilerdir.
T a t a y y e r ; bireyi ktle almet addetmektir. nsanlarn sevmedikleri eyi ktle
almet addetmeleri det olduundan Rusl- kiramn davalarn ve yemin etmelerini yalan
zannyla ktle almet saydklarn beyan ettiler. nk; yalan yere yemini onlar kaht u galaya
sebep addederlerdi. Binaenaleyh; dediler ki Ey resller ! Biz sizinle tee'm ediyoruz. Zira; siz
yalancsnz, yalan davaya musir olduunuz gibi yemin de ediyorsunuz. Halbuki yalan yere yemin
memleketleri otsuz ve susuz brakt gibi kaht u galaya dah sebep olur. Binaenaleyh; siz hayra
almet deilsiniz, belki erre almetsiniz demekle reslleri sulu karmak istediler. nk
chelann deti; ehevat- nefsaniyelerinin arzusunu aramaktr. Velevse o arzu ettikleri ey ayn-
er olsun. Heva ve heveslerine muvafk grmedikleri eyi red ve inkr ederler. Velevse o 4620 ey
251

env'- hayrat cami ve cmle sadt calib olsun. te u esaslara binaen (Antakya) ahalisi Biz
sizi sevmiyoruz. Zira; bizim arzumuzun hilfna birtakm eyler teklif ediyorsunuz. Vazgein bu
davadan. Eer vazgemezseniz sizi tala ldrrz dediler. nk her zaman sfehann detleri;
evvel meramlarn tervi iin birtakm hiyel desais aramak ve mugaltayla batllarn rtmektir.
Eer bununla arzular husule gelmezse birtakm tehdidata kalkmak olduundan bunlar da ayn
yolu takib etmilerdir.
Nisbr'nin beyan vehile a z a b - e l i m le murad; birbiri arkasna lnceye kadar atlan
talardan hasl olan aclardr. Yahut tala recmedecekleri gibi gzlerine aldklar sair ikencelerdir
ki ellerinden her ne gelirse yapacaklarna ve geri koymayacaklarna iaret etmilerdir.

&&&&&
Vcib Teal mriklerin tehditlerine kar Rusl- kiramn cevaplarn beyan etmek zere :

()




buyuruyor.
[Rusl- kiram onlara cevap olarak Sizin tee'mnzn sebebi kendinizle beraber
olan itikad- batlnz, kfrnz ve kt amellerinizdir. Yoksa bizim size tebli ettiimiz
itikad- hak tee'me sebep olmaz, belki ayn- saadete sebep olur. Eer siz mtenebbih olup
vaaz u nasihat kabul etmezseniz banza her bel gelir, eer nasihat kabul ederseniz her
ktlkten kurtulmu olursunuz. u halde hak olan; sizin zannnz gibi bizimle tee'm
etmek deildir. Belki siz kfr ve tuyan det etmi bir takm kavm-i msrif ve batlla lfet
etmi sefihlersiniz demekle tee'm olunmaya ayan ancak kendileri olup resller
olmadn beyan etmilerdir.]
Fahri Rzi ve Hzin'in beyanlar vehile Rusl- kiram teyemmn ve teberrk olunacak
ikrama ayan kimseler olduklar halde onlarla tee'mlerinden ve ikram bedelinde ihanetlerinden
dolay 4621 kendilerine israf isnad olunmu ve bu vesileyle msrif olduklarn beyanla
zemmolunmulardr.

&&&&&
Vcib Teal Rusl- kiramla ahali beyninde vki olan mbahaseyi beyandan sonra baz
kimsenin Rusl- kiramn tasdiki ve ittib'lar lzmdr dediini beyan etmek zere :

()





( )

buyuruyor.
[ehrin nihayet tarafndan koarak bir recl geldi ve dedi ki Ey kavmim ! Resllere
ittib' edin. Zira; onlara ittib' etmek sizin sebeb-i necatnzdr. Sizden cret istemeyen
kimselere siz ittib' edin. Halbuki o resller tarik- hakka ihtida etmilerdir.]
Fahri Rzi ve Nisbr'nin beyanlarna nazaran ehrin st taraflarndan gelen recl (Habib-i
Neccar) dr. nk; ehir halk resllerin szlerini dinledikten sonra onlara ittib'dan imtina'
etmekle beraber reslleri recmle katledeceklerine karar verdiler. Bu karar, hanesi ehrin en uzak
mahallinde olduu halde (Habib) in sem'ine vasl olunca hemen alelacele koarak gelir, kavmine,
resllere ittib' vcibolduunu ve resller cret istemedikleri cihetle ittib' lzm olup ittib'da, cret
vermek gibi madd bir zarar olmadn beyanla beraber ittib' edilecek olursa manev birok fayda
olduuna da iaret etmitir. nk resllerin ihtida etmi olduklarn sarahaten beyan etmek;
resllere ittib'da dnyev ve uhrev menfaat olacan beyan etmektir.

252

( )lfznda olan tenvin tazim iindir ki recl- kmil demektir. nk; (Habib-i Neccar)
Hazretleri bid, zahid ve munsf bir zat olduu gibi ktb- sabkada Reslulah'n evsafn
grd vehile bizim reslmze de iman etmiti. Rusl- sa'ya kendi iman ettii gibi keml-i
efkatndan nai kavmine de 4622 hatta bulunmutur. Lkin kavmi Sen de mi bizim dinimizi
terkettin diyerek katlettikleri mervidir ve kabr-i erifi Antakya'da mehurdur.
Hulsa; Antakya ahalisinin reslleri tala ldrmeye karar verdiklerini iitince ehrin uzak
mahallinden (Habib-i Neccar) n alelacele gelip, resllere ittib" etmelerini kavmine tavsiye ettii,
resller cret istemediklerinden dolay ittib'da bir zarar olmayp ittib'a ayan ve resller ise doru
yola vasl olmu mhtedi olduklarn beyanla kavmini ittib'a terib ettii bu yetten mstefad olan
fevaid cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal Habib-i Neccar'n kavmine nasihatini beyandan sonra Allah-u Teal'ya ibadetin
lzumunu delil-i akl ile ispat ettiini beyan etmek zere :

()





buyuruyor.
[Bana ne gibi mani var ki beni halkeden Rabbime ibadet etmeyeyim. Halbuki siz ancak
huzur-u manevsine rc' edeceksiniz.]
Yani; Habib-i Neccar kavminin inkrn grnce Bana ne gibi ey arz oldu ki beni halkeden
Hallka ibadet etmeyeyim, akbet siz onun huzuruna rc' edip amelinizin cezasn greceksiniz.
u halde Halika ibadette bir mani olmad gibi ibadeti icab eden deliller de vardr. Zira; bizi yoktan
halketmesi ve akbet onun huzuruna varacamz bizim ibadet etmemizi icab eder esbaptandr
demekle kavmini iknaa almtr.
Bundan evvelki yetlerin tefsirinde beyan olunduu vehile (Habib) Hazretleri evvelce iman
etmiti. Kendisinin sanat dlger yahut amar ykayc veya ipekten elbise dokuyucu olmas ve
kisbini hergn ikiye taksim edip bir ksmn fukaraya tasadduk, dier ksmn yalinin nafakasna
tahsis etmesi hususunda rivayetler vardr. 4623
Habib Hazretlerinin kavmine mdafaas keml-i fetanetine dellet ettii gibi birtakm hikmet
zerine de mtemildir. nk; insanlarn halkolunmas haklarnda nimet olduundan o nimeti
nefsine krnn edas vcibolduuna iaret ve onun kr de ibadet etmek olduunu beyan ve
akbet huzur-u lhiye rc' etmek zecri mucip olup kavmi de masden men'e ve zecre muhta
olduklarndan huzur-u manevye rc' edeceklerini onlara nispetle insafa davet etmi ve ibadet
etmemekteki kabahati kendine nispetle nefsini ta'yib ve kavmine ta'riz eylemitir. Bu meslek;
nasihatta en gzel bir meslektir. nk dinleyenlerin kabahatlarn kendine isnad ederek sarf-
kelm etmek; muhataplarn gazabn teskin ettiinden herhalde te'siri ziyade olur.
Her mminin mnkerat men'e sa'yetmesi lzm olduuna bu yet dellet eder. nk;
Cenab- Hak kavminin kasdettikleri kabahati men'e altndan dolay Habib-i Neccar' sena
buyurmutur. Cenab- Hakkn u senas mnkerat nehye sa'yetmek indallah marz ve makbul bir
ibadet olduuna suret-i vazhada dellet eder.
Habib Hazretlerinin bu kelm mebdei ve mad cami olduundan ahval-i dnya ve ahval-i
hiretin her ikisine de icmalen iaret ettii cihetle gayet beli, mcmel ve mfiddir.

&&&&&
Vcib Teal Habib-i Neccar'm nasihatinin bakiyesini beyan etmek zere :

253

()



buyuruyor.
[Allah'n gayr putlar ben lihe ittihaz eder miyim ve o putlar ma'bud ittihaz etmek
lyk olur mu? Eer Allah-u Teal bana bir zarar murad ederse o putlarn efaatlar o zarar
benden 4624 defedemez. Bana muavenet ve yardm etmekle beni o zarardan kurtaramaz.]
Binaenaleyh; putlarn na'bud ittihaz olunmaya istihkaklar yoktur.
Nsbr'nin beyan vehile bundan evvelki yet saniin vcudunu ikrar olup bu yet ise Vcib
Teal'nn gayr ma'budun olmadn beyan olduundan yetin ikisi tevhid hkmndedir.
Binaenaleyh: Habib-i Neccar Hazretleri evvel Vcib Teal'nn vcudunu ve sft- kemliyeyle
muttasf olduunu, saniyen de erikten ve nekaisten mnezzeh bulunduunu beyanla tevhidi ikmal
etmitir.
Fahri Rzi ve Hzin'in beyanlar vehile bir kimsenin Cenab- Hakka ibadeti; derecedir :
B i r i n c i d e r e c e s i : Abid Rabbisine ibadetinde ancak rza-y Bari'yi kasdetmek ve srf
Rabbisinin ma'bud, halik ve malik olduunu nazar- itibara alarak ibadet etmektir. Amma Rabbisi
in'm etsin, etmesin herhalde vazifesi ubudiyet olduunu dnmek ve onu yerine getirmektir ki
bu; ibadetin 'l mertebesidir.
k i n c i d e r e c e s i : Cenab- Hakkn vermi olduu nimetleri dnmek ve o nimetlerin
krn eda etmek maksadyla mn'im olduundan dolay ibadet etmektir. u maksatla vazife-i
ubudiyeti edaya komak; ibadet ve ubudiyetin orta mertebesidir.
n c d e r e c e s i ; Cenab- Hakkn kahrn ve gazabn dnmek ve onun kahrndan
korkusuna binaen ibadet etmektir. u maksatla ibadet ubudiyetin aa mertebesidir. nk;
ibadette hsn- rza yok, yalnz ma'budun kahrndan korku ve azabndan kurtulmak midi var. u
halde korkusu olmasa ibadet etmeyecek olduundan bu nevi ibadet dierlerine nispetle ednadr.
Bu yette hemze; istifham- inkrdir. Binaenaleyh; yetin iptidas; tevhid makamndadr.
nk; Allah'n gayr ma'bud ittihazna lyk kimse olmadn ikrar; ayn- tevhiddir.
Habib-i Neccar Hazretleri kfirlerin ma'bud ittihaz ettikleri putlarn ma'bud ittihaz olunmalarn
inkrdan sonra ma'bud ittihaz etmekteki mazarrat beyan etmek zere kelmna unu da ilve
ederek demitir ki : 4625

()

[Menfaat ve mazarrata muktedir olmayan putlar ben ma'bud ittihaz ettiim takdirde
muhakkak ak bir dalleti ihtiyar etmi olurum.] Zira; kaadir kayyum olan Vcib Tealnn
gayriyi ma'bud ittihaz etmekten daha ziyade byk bir dallet olamaz demekle kavmini irada
almtr. nk; putlarn tatan ve aatan yaplm birtakm eya-y hasise olduklar meydanda
olduu halde onlar ma'bud ittihaz etmekten ve efaat beklemekten daha ziyade bir hamakat
olamaz. Binaenaleyh onlar ma'bud ittihaz etmek; dalletten baka birey deildir.
Hulsa; Vcib Tealnn gayr putlar ma'bud ittihaz etmek emr-i mnker olduu ve Allah-u
Teal bir kimseye zarar murad ederse ma'bud ittihaz olunan putlarn efaatlar o zarar
defedemeyecei ve o zarardan kendilerine ibadet eden kimseyi kurtaramayacaklar ve putlar
ma'bud ittihaz etmek dalletten baka birey olmad bu yetten mstefad olan fevaid
cmlesindendir.

&&&&&
Vcib Teal Habib-i Neccar'm kavmine kar muvahhid olduunu izhar ve tevhidin
hakkaniyetini deliliyle ispat ettiini beyandan sonra suret-i alniyede imann izhar eylediini
altarikl-hikye beyan etmek zere :

()





254

buyuruyor.
[Ben sizin Rabbinize muhakkak iman ettim. itin benim szm ve imanm.]
Yani; Habib Hazretleri kavmine kar Cenab- Hakkn vcudunu ve vahdaniyetini ispat
ettikten sonra imann izhar ederek 4626 dedi ki Ben sizi yoktan halkedip terbiye eden Rabbinize
muhakkak iman ettim. Binaenaleyh; benim imanm ve imanma dair sylediim szm iitin,
pheniz kalmasn. Hal byle olunca szmn mtemiltna dikkat edin ve nefsinize insaf edin
demekle nasihatta bulunmutur.
Bu yet-i celilede hitap; kavmine olmak ihtimali olduu gibi Beyzv'nin beyan vehile Rusl kirama olmak ihtimali dah vardr. nk; Habib Hazretleri kavmine nasihat edince kavmi tala
ldrmeye hcum ederler. Vefat etmeden Rusl- kirama imann izhar edip iittirmek zere
onlarn tarafna sr'atla kotu ve bu kelm onlara hitaben syledi. Rabbime iman ettim demedi
ki kendi kavminin Rab tandklar putlar zannolunmasn. Belki Sizin Rabbinize iman ettim dedi ki
Rusl- kiramn Rabbisi olduu bilinsin. Bu kelmla imann izhar ettikten sonra kavmi tarafndan
ehid edilmitir.

()
&&&&&

Vcib Teal Habib Hazretlerinin hn-i vefatnda inayet-i ezeliye zuhr edip Cennet'le tebir
olunduunu beyan etmek zere :

buyuruyor.
[Vefat zamannda taraf- lhiden bir melek vastasyla Sen Cennet'e dahil ol denildi.]
Beyzv'nin beyanna nazaran bu sz kendisine tebir veyahut ikramdr. Ve sair heda gibi
Cennetine duhulne izindir. Yahut bu kelm katlolunduktan sonra bir silin suline cevaptr.
Keenne sil Din hakknda bu kadar salbet gsterip hayatn mahvedinceye kadar alnca
Rabbisi neyle mkfat etti? dedi. Silin bu suline cevap olarak melek vastasyla gaipten bu nida
vki oldu. Yahut Nisbr'nin beyanna nazaran bu kelm katlolunaca zaman Rusl- kiram
tarafndan tebir olarak vki olmutur. 4627

&&&&&
Vcib Teal Habib Hazretlerinin onlar tasdik ederek kavminin de bu hali bilmesini temenni
ettiini beyan etmek zere :

( )


()





buyuruyor.
[Ah, ne olayd benim kavmim Rabbimin beni mafiret edip ikram olunan kimseler
zmresinden kldn ve mafiretin sebebini bileler ve o sebebe onlar da tevessl edeler de
mafiret olunalard demekle kavminin mafiret olunmasn istemitir.]
Habib Hazretlerinin bu kelm kavminin kfr zere bulunduklarna tahassrn
mutazammmdr. Bu kelm sylemekten maksad; onlar insafa davet, kfrlerinden tevbeyle
mafirete ve onlara kendilerinin byk hata zerine olduklarn bildirmekle nedamete sevketmektir.
Bu kelmn vefatndan sonra olmas ihtimali de vardr. nk; Nisbr'nin beyan vehile
Reslullah Habib hal-i hayatnda ve hal-i vefatnda kavmine nasihat etti buyurmutur. Herhangi
suretle olursa olsun Habib Hazretlerinin gayet ulvv- dereceye malik sabrl, hilmi pek ok,
merhametr gazabna galip bir zat olduuna /hali dellet eder. nk; kavminin gazab ve buz u

255

adaveti bir dereceye varp kan galeyan ederek tala ldrmeye cret ettikleri halde merhameti
onu nasihata ve mafiretlerini taleb etmeye sevkediyor. Habib Hazretleri onlarn mafiret
olunacaklar esbaba alt halde onlar asla kulak asmadklar gibi katletmek fikrinden dahi
vazgememiler ve akbet katletmilerdir ve katilleri de saadet zere saadet olmutur.

YRM KNC CZ'N SONU

(Eer o iki sene olmasayd Numan helak olurdu sz imam- azama ait deildir, uydurma bir
szdr. Tasavvuf olmadan da insan evliya olur) deniyor. Maksat tasavvufu ktlemek. Tasavvuf
dmanl selefiler arasnda ok yaygndr. Evliyaya, keramete dmanlk yaparlar. Bilmeyenin
bilmedii eyleri dmanlk yapmas yadrganmaz. Atalarmz byle kimseler iin, (Kii bilmedii
eylerin dmandr) buyurmulardr.
Muhammed Masum hazretleri, Mektubat kitabnda buyuruyor ki:
Allah-u Tely tanmak iki trldr:
1- Ehl-i snnet limlerinin bildirdikleri gibi tanmak,
2-Tasavvuf byklerinin tanmalar.
B i r i n c i ekildeki imanda nefs azgnlndan vazgememitir, iman hakiki deil, mecazidir.
Bu iman gidebilir. k i n c i s i nde nefs de imana geldii iin iman yok olmaktan korunmutur. (Ya
Rabbi, senden sonu kfr olmayan iman istiyorum) hadis-i erifi ve Nisa suresinin (Ey iman
sahipleri, iman edin) mealindeki 136. yet-i kerimesi de hakiki iman bildirmektedir. Bu yet,
(Hakiki imana kavuun) mansndadr.
mam- Ahmed hazretleri ilim ve ictihadda ok yksek dereceye sahip olduu halde, hakiki
imana kavumak iin Bir-i Hafi [ve Znnun-i Msri] hazretleri gibi evliyann sohbetinde bulundu.
mam- a'zam hazretleri de, mrnn son yllarnda Cafer-i Sadk hazretlerinin sohbetinde
bulunduktan sonra, (Bu iki sene olmasayd, Numan helak olurdu), yani (Hakiki imana
kavuamazdm) buyurmutur. Her iki imam da ilimde ve ibadette son derece ileri olduklar halde,
tasavvuf byklerinin sohbetinde bulunarak marifeti ve bunun meyvesi olan hakiki iman elde
ettiler.) [C.ki , m.106] 4518

MN OSMANLICA - TRKE SZLK

-AAb- Hayat: Hayat suyu
Aceze: Dknler, gszler
Adem-i liyakat: Liyakatsizlik
Adem-i mstemirre : Sabit det, srekli det
Ahd- mmet: mmetten biri
Ahar: Baka, dier, ikinci
Ahbar : (Ha) ile Bilginfer, srail oullar bilginleri, Mrekkebler
(H) ile Haberler, Hikyeler, Tarihler
Ahfad : Torunlar
Ahlf: (Ha) ile Andlar, yeminler, Yardmclar
(H) ile Bizden sonra gelecek plan halefler
Ahlf- Kiram : erefli halefler
Akall- kalil: En az, azn az
Akim: Ksr, ocuk yapmaz, sonu kmaz, verimsiz

256

Aktar- Alem : Alemin drt buca

Almat- Adide: Bir ok almetler
Altarik-i tedbir: Tedbir yoluyla
Alvehizan: Zan zerine
A'mal-i Zahire : Grnen iler
And: inat
Ara-y Faside: Fasid, bozucu oylar, reyler
Arz- Tih : Msr ile am arasmda Tur-i Sina'nn bulunduu yarmada da bir l
Asdik: Doru ve gerek dostlar
Ashab- zam: Byk ve ulu arkadalar
Ashab- Sebt: Yahudi kavmi
Asm: Temiz, namuslu, gnahtan ekinen
Aslb: Beller, Soylar, Kuaklar
Atlet: sizlik, bo oturma
A'van : Yardmclar
Ayt- Beyyinat: Delil, burhan ayetleri
A'zb- sti'cal: Acele, abuk azab
A'zm- Ceraim: Byk sular

-BBaid: Uzak, Beklenmedik, umulmaz

Bahl: Pinti, cimr
Bahir: Parlak, Gzel, ak, belli
Bahr : Denize ait, Denizcilikle ilgili
Basolunmak: Allahn Peygamber gndermesi.
Bedel-i Hun : Kan bedeli
Belde-i Uhr : Baka belde
Berahin-i Katiyye: Kat' deliller
Berhin-i Vazha : Ak, besbelli burhanlar
Berahn-i Uzma : Byk deliller.
Berdevam: Sren, srp giden, srekli
Berr: Karaya ait, kara ile ilgili
Bild- Islmiye : islm beldeleri
Bi'set: Gnderme, Bir peygamber gndererek halkn dine arlmas
Bi'set-i Nebeviye: Hz. Muhammed Peygamberin gnderilmesi
Buz-u Fillah : Allah iin dmanlk
Buhl : Pintilik, cimrilik
Butlan : Hakszlk, bo olma, Hkmsz olma
Ble: Beli kimseler
Bnvvet: Oulluk, evltlk
Bra: Mjde, ncil

-CClib : Kendine doru eken, ekip alc, ekici

Cebabire: Zorlayclar, Zorbalar, Zulm edenler
Cebnet: Korkaklk, yreksizlik
Cedd-i A'l: Ulu, erefli Cedd
Celdet: Yiitlik
Celb-i Menfaat: Menfaati gerektirme, menfaati ekme
Celi: Ak, meydanda, Parlak, aikr, Bir yaz eidi
Cemadt: Canllardan ve bitkilerden gayri cisimler

257

Cerim: Sular, su pahalar

Cevhir-i Mcerred: Mcerred cevherler, Kark ve katk olmayan cevherler
Cibyet: Toplama, derleme ; Gelir toplama ; Vakf kiras toplama
Cife: Le
Cihet-i Uhra : Baka cihet (yn)
Dallet: Azma, Doru yoldan kma
Dmen-i Pak: Temiz Etek
Darsselm: kinci kat cennet ; Badad ehri
Defaten: Bir defada, birden
Dehr: Zaman ve dnyaya ait, onunla ilgili; Dnya olaylarnn tabiattan olduuna inanp,
ahirete inanmayan adam.
Delil: Deliller
Delil-i din-i Mbin: Ak, belli dinin delilleri
Delalet: Yol gsterme, klavuzluk; Delil ve almet olma; z, iaret; Bilinen bir eyin baka bir
eyi de bildirmesi (uzaktaki dumann atee delleti)
DesisDesyis: Desiseler, gizli hileler oyunlar
Dest-i Emsl : Benzer el
Durb- Emsl: Atalar sz, Ataszleri

-EEbdan: Bedenler
Eb-i Evvel: lk baba (Hz. Adem)
Eb-i Sni: ikinci baba (Hz. Nuh)
Ebras: Vcdunda hastalktan ileri gelen, lekeler olan
Ebvb- Rzk : Rzk kaplar
Ebyt: Beyitler, iki msradan meydana gelme manzum paralar
Ecanib: Ecnebiler, yabanclar
Ecel-i Mev'd : Normal lm
Ecille-i mmet: mmetin ileri gelenleri
Ecr Mesbat: Allah tarafndan verilen mkfatlar, sevablar .
Ecsm: Cisimler, gvdeler, bedenler
Eda-y Ubudiyet: Kulluun yerine getirilmesi
Edevat- Harbiye: Harple ilgili takmlar
Edille-i Selse : deliller
Edna: Pek aa, en baya, ok alak; Az, pek az
Edviye : llar
Edyan: Dinler
Edyan- Batla: Hkmn kaybetmi dinler
Edyan- Saire : Dier dinler
Ef'al-i Kabiha : irkin, yakksz iler
Efl-i Nbeca: Uygunsuz iler
Efkr- Kaside: Tasarlanan fikirler
Ehass- A'za: Uzuvlarn balcas
Ehass- Ns : nsanlarn en sekini
Ehl-i A'raf : A'raf ehl
Eknim-i Selse : Hiristiyanlm, baba, oul ve rh-l-Kuds'ten ibaret l inan
Ekl: Bir ey yeme, yenilme
Ekser-i Evkt: Vakitlerin ou
Ekser-i Sfeha : Zevk ve elenceye dklerin ou
Elfz- Galize : Kaba szler
Elsine-i Ns : nsanlarn dili
Elyak : ok yakk lyk
Emarat- Nifak: ki yzllk, mnafklk almetleri
258

Emavir-i ilhi: ilhi emirler

Emkine: Mahaller, mevkiler, yerler, haneler, evler, meknlar
Emmare : Emreden, emredici, cebreden (ehvani haller de, gnah ve su ilemede)
Emr-i Kital: ldrme emri
Emr-i Mnker : Reddedilen emir
Emvl: Mlkler, para ile alnan eyler
Emvl-i Ganaim: Dmandan alman mlkler
Emvl-i Metruke : Terk edilmi mallar
Emvat: ller
Emzice: Tabiatlar, huylar
Emzice-i nsaniyye: nsanlk mizalar
Enhar- Erbaa : Drt nehirler
Enva-i Adide : Bir ok eitler
Enva-i Ceza: Cezann eitleri
Enva-i Fevakih : Meyvalarn eitleri
Enva-i Kabayih: Gnahlarm eitleri
Ercf: Yalan szler, dzmeler, uydurmalar
Erzil: Reziller, yzszler,
Erbab- tkan: Cenb- Hakk'a yakn kimseler
Ered : Doru yola daha yakn olan
Erzel: Alak, soysuz ; En alak
Esf-i Ns: Halkn en aa, en baya takm
Esbt: Evlt ve torunlar
Esfel-i Sfilin: Cehennem
Eslf : Bir memurluk veya hizmette birinden nce bulunmu olanlar,yerlerine geilen kimseler
Esn-y Salat: Namaz vakti
Esrar- Rubbiyet: Allah'a ait srlar
Esamm: Sar, iitmez
E'ar: Daha gzel iir syleyen
E'r: iirler
Eedd-i Zulm : Zulmn en iddetlisi
Ehas- Sire: Dier ahslar
Ehr- Hcum : Hcum aylar
Esna': En fena, en kt
Eref-i A'za : Organlarn en ereflisi
Evmir: Emirler
Evc': Arlar, sanclar, szlar
Evhamat: Esassz eyler, kuruntular
Evkat- Hamse : Be vakitler
Evsaf- Celile: Byklerin vasflar
Evsf-i lzime : Lzumlu vasflar
Evsaf- Zemme: Fena vasflar
Eyyam: Gnler, gndzler
Eyyam- Ma'dude: Saylm gnler
Ez'f- Muzafa : Kat kat, pek ok
Ezhercihet: Her cihetten
Ezmine: Zamanlar

-FFart- Hamakat: Ahmaklk arl

Fart- nhimak: Bir eyin zerine fazla dme taknl
Fart- Muhabbet: Sevgi de arlk
Fekhet: Ltfecilik, ho mizalk
259

Fekhet-i Fiddin : Dinde ltifecilik

Fevhi: Ahlksiz kadnlar
Fevaid-i Uhra : Dier faideler
Fevk: st, st taraf, yukar
Fevt: Bir daha ele geirmemek zere kaybetme, elden karma, karma
Feyz-i Kebr: Byk gelime
Fezhat: Rezillik, rsvalk
Fezil-i A'ml: Amellerin faziletleri
Fez: Fezaya ait
Frak- Dlle: Saptm, dallete dm, iman etmeyen frkalar
Frka-i Nciyye : Selmet yolunu bulmu frka, Mslman gurubu
Firkat: Aynlk
Fiten: Fitneler
Fr-u A'ml: Amellerin parlakl
Frt: Fer'in cem'i olan Fru'un cem'i
Ftur: Zayflk, geveklik

-GGabvet: Kaim kafalhk anlayszlk

Gabvet-i Mcesseme: Byk aptallk
Gabi: Kaln kafal, bn
Gadr: Vefaszlk ; Acmazlk; Hakszlk
Gala : Pahallk
Gart: Yamalar, apullar
Gr- erif : erefli maara (Hz. Peygamber'le Hz. Ebu Bekr'in gizlendikleri maara)
Gayur : Pek gayretli; Kskan ; Hamiyetli; Dayankl
Glzt- Kelm: Szlerin kabal
Gulv: nt, saldrma ; (Ed) Bytmenin ikinci derecesi takn sz
Gumum: Gamlar, kederler
Gn : Trl, renk renk
Gne : Trl, gidi, tarz
Gunne : Genizden gelen ses
Gunde: Uyumu, uyuklam
Gunde-i hk-i rahmet: Merhum olmu, lm
Gr : Mezar, kabir ; Mehur pehlivan Rstem'in lakab
Gurb: Karga
Guram': Alacakllar ; Dmanlar ; Fecrin ilk aydnl
Gurbet: Gariplik ; Vatan d, ydel
Grl: Olmam zm, koruk
Gureba : Garibler
Guref: ardaklar, kkler (Sre-i Guref; Kur'an'n 39. suresi)
Gr-hane : Trbe
Gristan: Kabristan, Mezarlk
Gr-ken : Mezar kazan, mezarc
Gurm: Bor, diyet gibi eyleri deme; Vergi
Gurrn: Grleyen
Gurb : Bir gk cisminin batnda grnmez olmas
Gusle: Ykama suyu
Gusas: Kederler, zntler
Gusn : Aa dallar, filizler
Gzin: Seiilmi, sekin

260

-HHabis-i Nefs : Nefsin ktlkleri

Habset-i Tynet: Yaratln ktlkleri
Habaset: Ktlk, alaklk
Hacer: Ta
Hadd-i ser'i: eriata uygun olarak verilen ceza
Hadis: Huds eden, kan, meydana gelen
Hafif-l akl: Hafif akll, kararsz
Hib : Mahrum ; mitsiz, kederli ; Zarar ve ziyana urayan
Halik : Mahluklar, insanlar; Satn alnan kadn hizmeti
Hal-i gabvet: ocukluk hal
Hlt- Garibe: Garib haller
Halk- Ecsm: Cisimlerin meydana gelii
Harset: Ekincilik, iftilik
Harekt- Nlyk: Layk olmayan hareket
Hsir: Zarara, ziyana urayan
Havass- Mdrike: idrk edilen duygular
Havyi: htiyalar, gerekli eyler
Havsala-i Beer: insann takati
Hayr- Mahz: Tam hayr
Hazk: iinin ehli, usta
Hazravat: Yeillikler
Hedm: Ykma, harbetme
Hsal-i Hamide: Sekin huylar
Hsl-i Memduha-i Kesir: ok vlen huylar
Hdemat- kka: Zahmetli, eziyetli iler
Hikem-i Hfiyat: Gizli eylerin sebepleri, hikmetleri
Hikem-i Meslih: lerin sebepleri, hikmetleri
Hin-i Bi'set: Gnderilme zaman
Hn-i cb: Icb zaman
Hin-i Vasiyyet: Vasiyyet zaman
Hn-i Vefat: Vefat zaman
Htta: Memleket, diyar, lke
Hiyel: Oyunlar, aldatmalar
Hiyel-i Fukaha: Fakihlerin aldatmalar
Hizb-i lah: Allah'n emrine uyan kimseler
Hud'a: Oyun, hle, aldatma
Hulul: Gelip atma ; Girme
Hulliyyt: Altn, gm, prlanta gibi znet eyalar
Husuf: Ay tutulmas
Hmm: Gamlar, kaderler
Huunet: Sertlik, kabalk ; natlk
Huteba: Hutbe okuyanlar
Hutur: Hatra gelme, akla gelme
Hutut-u Mnhaniye: Eri hatlar, yollar
Hccet-i Kta: Keskin delil
Huzuzt- Nefsni: Nefsn hazlar
Hmmet: Pek ziyade ihtiyarlk
Hrre-i Bali : Akl bana gelen hr kadn

--

261

bd: Abidler, kullar ; badet edenler

bhe : Mubah klma, helal klma
bdet-i Evsan: Putlara ibadet
badet-i Mesnne: det edilmi ibadet
bk : Dim, devaml ; Yerinde evvelki halinde brakma; Snf geememe
btina: Bir eyin zerine bina etme, kurma, bir eye dayanma
cb- Maslahat: icab
cma- mmet: Byk fakihlerin, dinle ilgili bir mevzuda birlik olmas;
Mecaz olarak : Btn halk cmal: ihtisar etme, ksaltma; z hulsa
ctisar: Cesaretlenme
tinab: Saknma, ekinme, uzaklama
ddihar: Biriktirme ; Ktlkta yksek fiatla satmak zere topla yp saklama
fakat: iyi olma, iyilie dnme
fr: Kalba dkme ; ekillendirme
na: Zengin etme ; Muhta brakmama
tinam: Yama ve talan etme ; Zahmetsiz bir kazan gzyle bakma
va: Azdrma, azdrlma, ayartma
hdas: Meydana getirme, ortaya karma
hticac: Delil, vesika, ahit
k'r- Maas: Gnahlarn derinletirilmesi
hticacat: Delil vesika, ahit gstermeler
ktidas: Kutsiyet kazanmak
ktitf: Meyve toplama, devirme
lct: Mecbur etmeler, zorlamalar
lhh: zerine dmek, zorlama ; Israr etme, direnme
lka: Brakma, terk, atma
llm-i Lednni: Allah bilgisine ve srlarna ait olan ilim
lzam: Cevap veremez hale getirme, susturma
mrar- Hayat: Hayatn geirme
mtidd: Uzama, uzanma ; Uzay
.
mtisal: cb edeni, gerekeni yapma, bir misale gre hareket etme ; Alman emre boyun eme
nfak : Nafaka verip geindirme besleme
nfisl: Ayrlma ; Me'murluktan azledilme, karlma
nhiraf: Dnme, sapma ; Doru yoldan kma ; Deime, bozumla ; Krklk ; Krlma,
gcenme
nhitat: Dme ; Yalla yz tutma, ihtiyarlk ; Kuvvetten dme ; Bir iin inmesi
nhizam: Hizmete urama, bozulma, yenilme
nkisam: Taksim olma, blnme
nkyad- tam: Tam olarak kendini teslim etme
nirah: Alma ; Aklk, ferahlk
nta: Netice verme, neticelendirme ; Dourma
ntifa': Snme
ntibah: Uyarma ; Gz akl ; Sinirlerin ve uzuvlarn harekete gemesi
ntizam: Zam olunma, katlma
rde-i Bahir: Ak emir
rz : Yz evirme ; ekinme, Saknma
rkp: Bindirme, bindirilme
rtifa: Ykselme, ykseklik
rtihl: Gme, getme ; lme
rtikb: Kt bir i ileme ; Yiyicilik, rvet yeme
rtia: Rvet alma, rvetilik
s'af: Birinin isteini kabul edip yerine getirme
sal: Buldurulma, vardrma, ulatrma, ulatrlma
'sr: Gletirme, Fakirleme,

262

skat: Skt ettirme, susturma ; Mnakaada cevap veremiyecek hale getirme ; Kandrma,
raz etme
sm-i Mevsl: "O ey ki, o kimse ki" manalarn anlatan kelimeler
stib: iine alma, iine sma ; Tutma, kaplama
stiane: Yardm isteme
stiaze: "Ezu bi'llhi mine eytnir-rcm" veya "nez billh" "el-iyz bi-llh" gibi szler
syliyerek Allah'a snma ; Snma
stib'd: Uzak grme, ihtiml vermeme
stibsar: basiretli olma, hesapl hareket etme Isti'cl: acele etme
sti'dd: Kabiliyet ; Anlayllk ; Aklllk
stifza: Feyizlerime, feyiz alma
stifra: Odalk alma, odalk yapma ; Yataa alma, beraber yatma
stifsar: Sorma, Sorulma
Istirab: Garib bulma, ama
stirak: Dalma, iine gmlme ; Kendinden geip dnyay unutma ; Boulma ; Fazla
mbala
stihbab: Mstehap grme, bir eyi iyi, gzel sayma stihfaf: Ehemmiyet vermeme, kk
grme
stihkak: Hak kazanma
stihra: karlma, karma ; Netice karma ; Mana karma anlama
stihvz: Galip gelme, zafer kazanma
stika': Olmasn bekleme, olacak diye endieye dme
stikbar: Byklenme, kendini byk grme
stilm: pme veya el srme ; Kabe'nin tavaf srasnda "Hacer-l Esved" in elle okanmas
ve izdiham dolaysyle bizzat e srlemiyorsa, okama iaretinin yaplmas ve uzaktan el ile
selmlama
stima: (Hemze ile) I Birinin ziyaretine gitme
stimrar : Srme, devam etme
stimale: Gnl ekme ; Teselli etme, avutma
sti'mal: Kullanma
stimrar: Srme devam etme
stinbat: Bir son veya iten gizli bir mana karma
stinfk: Nafaka peyda etme
stinak: Abdest alrken veya temizlik iin buruna su ekme ; iddetli koklama
stirdad: Geri alma, geri isteme
stitat: Takat, G yetme
stiva: Msavi olma ; Kaplama, rtme
stizah: Bir eyin ak olarak bildirilmesini isteme, aklama isteme
stzh- Keyfiyet: Bir eyin iyi veya kt olmas cihetinin aklanma-masmn istenmesi
stizan: zin isteme ; Danma
hd: ehdet ettirme, ahit olarak gsterme
tibah: phelenme
tira: Satn alma
't: Verme, verilme
tb: (Elif ile) Kolsuz, yakasz kadn gmlei
tb: (Ayn ile) Azarlama, darlma
tb : Azarlama, tersleme
t'b: Yorma, yorulma
t'm: (Elif ile) ikiz dourma
tm: (Ayn ile) Yemek yedirme, yemek verme, verilme
tle-i lisan: Dil uzatma, svp sayma
tkan: Muhkem, salam klma ; nanma, emn olma
tlf: Telef etme, mahvetme ; Lzumsuz yere harcama ; Yoketme, bozma
tlf- Nefis: Nefsini ldrme

263

tmam: Tamamlama, bitirme

'tis: As kullanma, asaya dayanma
'tisam: El ile tutma, tutunma ; Gnahtan saknma ; Temiz olma
tizar: zr dileme
tmnn- Kalb: Kalbden inanmak
'
Ittiba: Tbi olma, uyma
ttihaz: Edinme, edinilme ; Kabul etme ; 'tibar etme ; Kullanma ; Kurma, dnme
'vicac: Eri br olma, eilme ; Doru hareket etmeme
z'c : Yerinden koparma ; Rahatsz etme, can skma

-KKabayih: Yakksz irkin eyler

Kabyih-i Ef'l: Hareketlerin irkinlikleri
Kabih: irkin, yakksz, fena, ayp
Kadeh: Bardak, kk bardak, ki barda
Kffe: Hep, btn, cmle
Kfir-i Mtemerrid: Dikkafal kfir
Kaht: Ktlk, kuraklk
Kall: Az ey, ok olmayan
Karabet: Yaknlk, hsmlk
Karbet-i Nesebiye: Ayni soydan gelmek suretiyle meydana gelen asl hsmlk
Karye: Ky
Ksib: Kazanan
Kavid-i Arabye: Arab kaideler
Kavanin-i 'er'iyye: er' kanunlar
Kebir: Byk gnahlar "Allah'a irk komak, faizle al-veri ve i yapmak zina etmek, adam
ldrmek"
Kerh: renme, tiksinme
Kesb-i yed: Elinin kudretiyle kazanma
Kbel-i ilhi: lahi taraf
Klde: Gerdanlk, akarsu
Kllet: Azlk ; Ktlk
Kssa-i ma'hde: Zikredilen kssa
Kyas- Fukaha: Hakknda ak yet veya hads bulunmayan meselelere dir, zerine yet ve
hads olan benzerlerine'gre lim'ler tarafndan verilen hkm
Kisb: Kazan
Kitle-i Vhid: Birlik olan kitle
Kizb-i Mahfe: Tam yalan

-LL-bdd: Gerekli, gerek, lzm

Lhik: Yetiip ulaan ; Eklenen
La-ya'kil: Akl banda olmayan, yaptn bilmez, dalgn
La-yuadd: Saylmaz, saysz, pek ok
L-yuhs: Saylmaz, hesaba gelmez
Lehviyyat: Oyun, elence gibi eyler
Leziz-i Ahiret: Ahiretin lezzetleri
Livta: Erkekler arasndaki cinsi sapklk
Liynet: Yumuaklk

-M264

M-i Tahr: Temiz su

M-bih-il-Hayt: Hayata vesile olan
Ma'dud: Sayl, saylm ; Muayyen, belli
Ma'dm: Yok olan, mevcut olmayan
Ma'fvv: Affolunmu, suu balanm
Mamum: Gaml, kederli ; Bulutlu, kapal, skntl
Mahall-i me'men: Gvenilir yer
Maharim: Haramlar
Mahmul: Haml olunmu, yklenmi
Mahlka: Benimsenen, alman kaside, iir
Mak'ad- aksa: Son oturulacak yer, en byk toplant yeri
Makarr: Karar edilen, durulan yer ; Oturulan yer ; Ocak, merkez ; Pytaht, Bakent
Makbul- -ehde: ahadeti kabul edilmi, edilen
Makderet-i ilhi: ilahi kuvvet
Makhur: Kahrolmu, malub olmu ; Allah'n gazabna uram
Maalkerahe: Kerahetle, istemiyerek
Ma'ml: 'ml edilmi, yaplm
Mansb- Nbvvet: Peygamberlik hizmeti
Ma'reke: Sava meydan
Maslp: Aslarak ldrlm
Masruf: Sarf olunmu, harcedilmi ; evrihni, dndrlm
Matrd: Kovulmu, vazifesinden karlm
Ma'tuf: Eilmi ; Yneltilmi
Ma'th: Bunam, bunak
Manet: Yardm ; Azk, yol yiyecei
Mazanne: Bir eyin vcdunun zannolduu yer. ; Ermi sanlan
Mazmum: Zammolunmu, ilve olunmu
Ma'zur: zrl, zr olan
Mebhis: Bir eyin bahsolunduu yerler ; Aratrma, aratrma yerleri, mnkaa yerleri
Me'cr: Ecir ve sevab verilmi olan
Medyun: Borlu, verecekl
Meftih-i Gayb: Gayb anahtarlar
Mefruat: Kilim, seccade, koltuk
Mefrz: Farz klnm
Mehlik: Helak olacak yerler, tehlikli yerler veya iler.
Me'haz: Bir eyin alnd, karld yer; kaynak
Mekrim: Keremler, cmerdlikler, iyi ahlklar
Mekr: Hile
Me'klt: Yiyecekler
Melbsat: Libaslar, giyecek eyler
Melce': iltica edecek, snacak yer
Melhuz: Mlahaza edilen, dnlebilen, hatra gelen
Me'lfat: Allmlar
Me'ml: mit olunan, umulan,! beklenilen
Menfi': Menfaatler, karlar
Menfi-i Kesre: Bol ganimetler, ok menfaatler
Menafi-i mahsusa: Hussi menfaatler
Menasik-i hacc: Hac olmak zere mekkeye gidenlerin Kabe'yi ziyaret etmeleri, Arafat'da
vakfeye durma, kurban kesme, ihram giyme muayyen bir yerden bir yere yrme, gibi yaplan
ibdet rknleri ; Bunlarn yolunu, usln gsteren kitap
Mensuh: Nesh olunmu, hkmsz braklm, hkm kahdrlm
Meratib: Mertebeler, rtbeler, dereceler
Mertib-i isti'dad: sti'dad mertebeleri

265

Merhn: Rehn edilmi dn alnan bir eye kar, garanti olarak verilen ey ; Muayyen
zaman, bir eye bal
Merkz: Dikilmi, saplanm ; Tabiatnda, yaratlnda bulunan
Merre: Defa, kere
Mesabe: Derece, rtbe
Mesib: (Ayn ile) zor iler, mkller
Mesil-i Diniyye: Dinle ilgili meseleler
Meslih-i Dnyeviyye: Dnya ile ilgili iler
Meserret: Sevin, en
Mestim': itilmi, duyulmu
Menet: lmeyecek kadar yiyecek iecek ; Zahmet, meakkat
Mevni': Manler, engeller
Mevrs: Miras kalm, ana babadan gemi Mevsl : Vaslolunmu birlemi, kavumu
Meyyit: lm
Mezya-y insaniye: nsanlk meziyetleri
Mihan: Skntlar
Mkt: Mekke yolu zerinde baclarn ihrama girdikleri yer
Mikat: ine kandil lmba gibi eyler koymak iin duvarda yaplan o-yuk, hcre
Muhaze: Azarlama, kma ; Tenkd
Mukab: Cezalandrlm
Muhid: Antlama yapanlardan her biri ; slm hkmetine bir para deyerek kendini himaye
ettiren (hiristiyan veya bir baka dinden kimse)
Muarref: Ta'rif edilmi, etrafyla bildirilmi ; Bildik, belli, bilinen
Muattal: Ta'til edilmi, braklm ; Bo, isiz
Muayyebat: Ayp ve iren eyler
Muayyenat- askariye: Asker erzak
Mubah: lenmesinde sevap ve gnah olmayan ey
Mu'cizat- zahire: Grnen mucizeler
Mufahham: (Ha ile) Kmrlemi, kmr hlini alm
Mufahham: (H ile) Sayg, byklk, ululuk kazanm, i'tibarh
Mufazzel: Tafdl edilmi, bakalarna stn tutulmu.
Muhakkik: Tahkik,eden, soruturucu
Muhal: Mmkn olmayan, olamaz, olmaz
Muhalled: Tahld olunan, daim
Muharremat: eriate haram ve yasak olan eyler
Muhasama: ki taraf arasndaki dmanlk
Muhikk: hkak eden, hakk yerine getiren ; Hakl, doru
Mhlik: Helak eden, ldren, ldrc
Muhsenat: Haramdan saknan temiz, namuslu kadnlar
Muhtasar: Ksaltlm, ksaltma
Muhtedi: Hilekr, dalevareci
Mhtezz: Titreyen, ihtiraz eden
Muin: ne eden, yardmc
Mukrin: Bitiik, yaklam, erimi
Mukrr: krar eden, doruyu syleyen ; Fkhda; (birinin, kendisinde hakk olduunu haber
veren kimse)
Muktedabih: ktid edilen, uyulan ; nde bulunan, kendisine uyulan (mam Reis)
Munkarz: nkraz bulan, biten arkas gelmeyen,, snen, zrriyeti tkenmi, kesilmi olan
Musb: sbet etmi, rastlam, zerine dm ; Musibete uram
Musraa: Pehlivanlk, greme
Musirr: srar eden, direnen, ayak direyen
Musb: isabet eden, rast gelen, yanlmayan
Muslh: Isllh eden, iyiletiren, arabulucu
Mut: taat eden, boyun een, ; Bal ; Rahat

266

Mu'terif: 'tiraf eden, kendi kusur ve kabahatini gizlemiyerek syliyen, anlatan

Mttehiz: ttihaz eden, kabul eden, sayan Muttali' : renmi haber alm bilgili, haberli
Mu'tekid: 'tikad eden, inanan, dn btn
Mu'tekif: Bir ibadethaneye ekilip namaz niyaz ve ibdetle megul olan ; Ramazanda mi'de
i'tikfa ekilen
Mu'tezile: Kaderi inkr edip "kul ettiklerinin yaratcsdr" diyen ve Allah sfatlarn kadim
saymakta ehl-i snnetten ayrlan ve vsf bin At yolunda olan kimseler ki, "kaderiyye" de
bunun kollarndandr
Muzmerat: Gizli, sakl rtl, dar vurulmam, ide sakl eyler
Muztarr: aresiz kalm, zorlanm
Mblt: Kayrma, himaye ; Dikkat, tin ; Dikkat ve dnme ile kayglanma
Mubassr: Gzetici, bekleyici
Mbtil: ptl eden, hkmsz brakan
Mclese: Birlikte, beraber oturma
Mcavir: Komu ; Tekkeye ekilip oturan ; Yurdunu ve diyarn terk ederek zamann
Harameyn-i erifeyn'de ibdetle oturan
Mcazat: Karlk ; Bir sua kar ceza ektirme
Mdahane: Dalkavukluk
Mdrt: yze glme, dost gibi grnme
Mdebbir: Tedbir alan, tedbirli dnce ile hareket eden
Medd': Tediye olunmu; Ed olunmu ; Ma'n, mefhum,
Mfarekat: Ayrlma, uzaklama ; Bir yerden ayrlma ; Boanma
Mheyya: Hazr, hazrlanm
Mkefat: Hakikat ehline Allah srlarnn grnmesi, kendileri Allah nurunu grmeleri ;
Meydana karma
Miknet: Kuvvet, kudret
Mlki: Buluan, kavuan, gren
Mlzemet: Bir yere veya kimseye smsk balanma ; Gidip gelme ; Bir ile devaml megul
olma ; Staj grme
Mmselet: Benzeme, benzeyi
Mmt: Yoldalk, beraber gitme ; Suyunca gitme, uysallk gsterme
Mmted: mtidd eden, uzayan, sren; srekli
Mnacebet: Asl bulunma, soy temizliini iddia etme
Mnkehe: Nikahlanma
Mnkat': Kesilen, kesilmi ; Arkas gelmeyen, son bulan ; Ayrlm
Mnkerat: eriate yaplmas yasak edilen eyler
Mnzel: nzl olunmu, aa indirilmi
Mr: iki yzl kimse
Mrtefi': Ykselen, yksek, yce
Mrtekib-i kebir: Byk yakksz i yapanlar, rvet yiyenler
Msamma': itilmi, duyulmu
Mstafir: istifar eden, gnahlarnn balanmasn Allah'tan dileyea
Mstahsen: Gzel saylm, beenilmi
Msteb'ad: Uzak grlen, olaca sanlmayan
Mstelzm: stilzam eden, gerektiren, gereken
Msterid: rad edilmesini, doru yolun gsterilmesini istiyen
Mstear: Kendisiyle maverede bulunulan kendisine i danlan; Vekletlerde vekilden
sonraki mir
Mtefavit: Birbirinden farkl, eitli olan, aralannda fark bulunan
Mteferri': Teferru' eden bir kkten ayrlan ; Bir kkle ilgili olan
Mtemerrid: Dikbahlk eden, dikkafal
Mtenassh: Nasihat kabul eden, t dinleyip uslanan
Mtenebbih: ntibah eden, uyanan, uyank uslanan, akimi bana toplayan
Mtteki: ttika eden, dayanan, dayanm

267

Mvalt: Dostluk, dostne muamele, karlkl muamele, himaye, muavenet

Mzahrefat: Sprntler, pislikler

-NNbedid: Grnmez, belirsiz, kayp

Nakz- Ahd: Yemini bozma
Nr- Cahm: Cehennem atei
Nasr: Yardm eden
Nazar- istidll: Yol gsterme bak
Nedb: Yara eseri kalan organ
Nehar: Gndz
Nehb: Yama, apul
Nekre-g: Gln szler syleyen, tuhaf fkralar, hikyeler anlatan
Nesayih-i Beli: Ak nasihatlar
Nevh: Yasak eyler
Nevhid: Turun memeli kzlar
Nevks: Noksanlar, eksikler
Nevkis: Balarn daima nne een adamlar .
Nezfet-i Kmile: Olgun, temizlik
Niam- Bakiye: Kalan ni'metler
Nik bed: yi, kt
Nikmet: iddetli ceza
Ni'met-i Uzma: ok byk ihsan, ok byk saadet
Nisyan: Unutma
Nukul: Nakiller, hikyeler, rivayetler.
Nutfe: Dl suyu, sperma ; Duru, saf su ; Meni

-RRsih: Salam, temeli kuvvetli ; Bilgisi (din bilgisi) ok geni olan

Recl- Kmil: Olgun erkek
Refah-i Bak': Bak rahatlk
Refakat: Refiklik, arkadalk
Remmal: Remil dken, fal aan, kayptan haber vermek iddiasnda bulunarak dolandrclk
eden (adam)
Remiy: Atma, tfek atma
'
Revbt: Balar ; Mnasebetler ; Ballklar ; Tertipler, sralar, usuller, dzenler
Rz-i Bari: Allah'n rzas
Rikkat- Kalp: Kalp incelii
Rububiyet: Efendilik ; Allah'a itlik
Rub'-u Mesken: Oturulacak yerin drtte biri
Resa: Reisler
Rtbe-i Ruhani: Ahiretle ilgili olan derece

-SSabvet: ocukluk, sablik

Sibe: Ba bo braklm hayvan
Shir: Sihir yapan
Sil: (Sat ile) saldran
Sil: (Sul'den) Sul eden ; Dilenci ; (Seyeln'dan) akc268

Salbet-i Diniyye: Din salaml

Salavat- Mefrze: Farz ohnant Hz. Muhammed iin edilen dualar
Sarf- Makderet: Kuvvet sarfetme
Savt- Bl: Yksek ses
Sebk: Bir eyi eritme, kalba dkme ; brenin tarz ve tertibi
Sebkat: Geme, ilerleme
Sefhet: Zevk ve elenceye ar derecede dknlk ; Aklszlk ; Harvurup harman
savurma
Sefh: Zevk ve elenceye dkn, parasn pulunu israf eden aklsz
Sefk-i Dima': Kan dkme, kan dkclk
Sehfet: Zayflk, hafiflik ; Geveklik
Senim: Hisse sahibi
Sehl: Kolay
Sekmet: Hastalkl olma
Sekinet: Rahat, sakinlik
Sekert- mevt: Can ekiirken gelen baygnlk, dalgnlk
Semahat: Cmertlik, el akl, iyilikseverlik
Sev-i Tark: Yol beraberlii
Sevb: Bez ; Elbise
Sia-i Hazz: Holanma rahatl
Sibak: Bir eyin st taraf, gemii ; Ba, balant
Sinn-i bul: Bul ya
Sret: Bir kimsenin ii, hli, tavr, gidii, ahlk ; Hal tercmesi
Siyak: Szn gelii, ifde ekli
Sudur: Sdr olma, meydana karma, olma
Subet: Glk, zorluk
Suret-i Seciyye: Seciyyenin sureti, karakter tarz
Surt-i uhra: Baka suret, dier tarz
Suver-i Muhtelife: eitli ekiller
Sfeha: Sefihler, zevk ve elenceye dkn olanlar
Skn: Oturulacak yer
Slk: Bir yola girme, bir yol tutma ; Bir tarikata intisb etme
Snnet-i Diniye: Dinin nizm, Dinde Hz. Muhammed'in szlerine, ilerine ve tasviblerine
uymak

-TTaaffn: ryp kokma

Taahhd: (1) zerine alma, yaplmas iin sz verme ; Bir iin yaplmas iin resm olarak
szleme
Taakkul: Akl erdirme, zihin yorarak anlama ; Hatrlama
Ta'ahhur: Sonraya, geriye kalma ; Gecikme
Taalll: Vese ve bahane arama, yalandan bahanelerle bir iten kamm
Taallm: renme, ders alarak renme, elde etme
Taammm: (Umumdan) umm olma, ummileme ; (mme'den) sark sarma ; (Amm'den)
amca olma
Taannd: inat etme, direnme, ayak direme
Taassubat- Btla: Btl taassublar
Taayy: Yaama, geinme
Tavn: Yardm etme
Tabib-i Hzik: iinin ehli olan doktor
Tib: Tvbe eden
Tab' Salim: Salam tabiat, iyi huy
Ta'cil: Acele ettirme, abuklatrma
269

Ta'dad: Sayma, say ; Birer birer syleme, sayp dkme, saym

Tafzz: Gm kaplama
Tagaddi: Gdalanma, beslenme
T: Azgn, isyan eden
Tagayyb: Kayb olma, grnmeme
Tagayyurat- Garibe: Garib deimeler
Talb: Bir iliik Ve ilgiden dolay bir kelimeyi baka bir ma'nay da iine alacak ekilde
kullanma ; Baba ile anneye "ebeveyn" denilmesi gibi
Tahaddr: (Ha ile) Yoku aa inme ; Yukardan aa akp gitme
Tahaddr: (H ile) rtnme (kadn hakknda, tesettr gibi)
Tahallf: (1) Geride kalma, arkada braklma, (2) Uygun gelmeme
Tahavvl: Deime, bir hlden bir hle girme
Tahls: Kurtarma, kurtarlma
Tahmil: Ykleme, ykletme, ykletilme ; Bir ii birinin zerine brakma
Tahrim: Haram klma, kmma
Tahzir: (Zl ile) Sakndrma, sakndrlma ; Men etme
Tahzr: (Dat ile) Hazrlama ; l hazrlama ; Yeillendirme
Tahzr: (Z ile) Men' etme, nlenilme
Taife-i Nisa: Kadn kafilesi
Takarrb: Yaklama, yanama ; Vakti yakn olma
Takarrr: Karar bulma, kararlama, karar klma ; Yerleme
Takbih: irkin grme, beenmeme
Taksirat: Kusurlar
Takyid: art koma ; Balama ; (S) Harfe nokta ve hareke koyma
Tams: (se ile) det grme, ayba
Tams: (sin. ile) Yoketme, belirsiz etme
Ta'n: Svme, ayplama
Tanzifat: Temizlik ileri
Tarassud: Gzleme, bekleme, dikkatle bakma, gzleme
Tak: Taravetli, taze
Tark: Yol
Tark- Tedri: Basamak hlindeki yol, derece derece, basamak basamak ilerleme
Tarz- Taayu: Yaama ekli, yaama yolu
Tasadd: Bir ie girime, balama
Tasadduk: Sadaka olarak verme, verilme
Tasmim: Tasarlama, kat'i olarak niyetlenme
Tasrif: stedii yolda idare Allah, Hak.) ; Gramerde bir kelimenin ekimi
Tathir: Temizleme
Tatahhur: Temizlenme
Tav'an: steyerek, kendi isteiyle
Tavk- Beer: hsan gc
Ta'zib-i Haps-i Matar: Yamurun habs edilmesinden ileri gelen azab (yamursuzlukdan
mtevellid ztrab)
Ta'zr-i er'i: er' azarlama, tekdir etme.
Tebaiyet: Tab' olma, uyma
Tebeddlt- Acibe: Acayip deiiklikler
Teberr: Sevmeyip yz evirme
Teb'id: Uzaklatrma ; Kovma
Tebir: Mjde verme
Tecemmu': Toplama, ylma
Tecemml: Sslenme
Tedeyyn: (dn'den) Dine bal olma ; (deyn'den) Borlanma
Tedmir: Yok etme, mahvetme, tepeleme
Te'dibat- akka: Zahmetli terbiye etmeleri, meakkatle yola getirme, terbiye etme

270

Teehhl: Ehlileme ; Evlenme

Teemml: yice, etraflca dnme
Teenni: Yava hareket etme ; lerisini dnerek dikkatli davranma
Tefavt: ki eyin birbirinden farkl olmas ; ki ey arasndaki fark
Tefevvuk: ste kma, ykselme
Tefevvh: Aza alma, syleme ; Mnasebetsiz sz syleme, dil uzatma
Tefrit: Tersine arlk, ortalamann ok altnda kalma,
Tefrid: Dnyadan geip yalnz Allah ile megul olmak.
Tefviz-i Umur: lerin datm, havalesi
Tegavvut: Byk abdest bozma
Tehzib: slah etme, dzeltme, temizleme
Teklif-i akka: er'i cevaz bulunmayan ve teklif kaidelerine de uymayan vergi
Teksl: enme, tenbellik, ilgisizlik
Tekeffl: Birine kefil olma, kefalet etme, feyz verme
Telbs: Aybn, kusurunu rterek bir eyi sahtelendirme ; Sret-i haktan grnerek hile edip
aldatma ; Oyun, hile
Telvis: Bulatrma, kirletme, pisletme
Temadi: Srme, srp gitme, uzama
Temerrd: Dikballk, inat, direnme
Temekkn: Mekanlama, yer tutma, yerleme
Temessk: (I) Tutunma, sarlma (2) Bor senedi
Temiyet: Yrtme, yrtlme ; Meydana gelmesini kolaylatrma
Tenezzh: Gezinti
Tenfr: (nefret'ten) Nefret ettirme, irendirme, tiksindirme, tiksindirilme ; (nefr'den) Savaa
toplama; asker toplama
Tenkil: Uzaklatrma ; bret olacak bir ceza verme ; Tepeleme
Tergib: Arzu ettirme, istek verme, isteklendirme
Terhib: (Ha ile ) Birine "merhaba" deme, hal ve hatr sorma
Tervi: Kymet ve itibarn artrma ; Geirme ; Tutma, destekleme
Tesdid: Hayrl ie doru yneltme; Uzunluuna dorultma, dorultulma
Teshil: Kolaylatrma
Tealiye: Teselli verme, avutma
Tesmiye: Ad koyma, isim verme ; Besleme ekme
Tee'm: Uursuz sayma
Teeff-i Sadr: c aldktan gnln rahatlamas
Tevi: Kartrma, karma kark etme
Tevars: Mirasa konma ; Birinden dierine irsen geme
Tevbih: Tekdir, azarlama
Tevcihat: Rtbe Vermeler, verilmi rtbeler
Tevkir: Gzel karlama, arlama, ululama
Tevsik: Salamlatrma, vesikalandrma
Tezekkr: Hatra getirme ; Bir meseleyi konuma
Tezvi: Eklendirme

-UUhde: Sz verme, bir ii zerine alma (2) Vazife (3) Yapma, becerme
Umre: Hac mevsiminin dnda Kbeyi ve Mekke-i Mkerremenin mbarek yerlerini ziyaret
etme
Ukl-i Beer: nsan akllar
Umur-u Din: Din ileri
Umur-i Mhimme: Ehemmiyetli iler
Umur- Snaat: Sanat iler

271

-bvvet: Babalk, atalk

mm-l- Habis: arap, iki, habasetlerin anas
mm-l Maasi: Gnah anas gnahlarn anas
mem-i Salife: Gemi mmetler
mniyye: mit ; stek, arzu ; Niyet, kuruntu
stz: stad

-VVakt- Merhun: Beklenen a ve zaman

Vas: Bir lnn vasiyetini yerine getirmeye me'mur edilen kimse ; (mmiye mezhebine gre)
Ha Ali (R.A)
Vech-i Meru': Kanuna uygun taraf
Vehle-i l: lk balang, birdenbire (2) rkilme, rkme
Vettakdir: Takdir zere
Vesy: Vasiyetler, bir kimsenin, ldkten sonra yaplmasn istedii eyler
Yldan: Yeni domu ocuklar ; Kullar, kleler
Vik' : Cim'a ; Sava, ceng, harb
Vizr- Vebal: Gnah ve azab

-YY: Ey, hey!

Yaban: Medeniyetten uzak insansz yerler
Yaban: Almam, yabans
Ybis: Kuru
Yd: Anma, hatrlama
Ydigr: Anmlk, hatra, hediye
Yafes: Nuh aleyhisselamn oullarndan birinin ad
Yafta: Yaktrma, damgalama
Yaz: Esmer, yavuz, yaman
Yahu: Ey o, ey muhatabm!
Yahudi: Yakup aleyhisselamn oullarndan Yehudann neslinden gelen rk
Yahya: Kuranda ad geen bir peygamber
Yakaza: Uyanklk
Yakazaten: Uyanklk halinde
Yakn: Kesin bili
Yed-i Atfet: Merhamet eli
Ycc Mcc: Kurnda sz edilen dzen tanmaz iki topluluk
Yed: El
Yed-i beyz: "beyaz el" mnasnda Musa aleyhisselamn bir mcizesi
Yed-i kudret: Kudret eli
Yegn yegn: Birer birer
Yegne: Tek, bir
Yehd: Yahudiler
Yeis: mitsizlik
Yek: Bir, tek
Yekem: Tek gzl
Yekdier: Bir bakas
Yekdil: Tek gnl
Yeknesak: Devaml ayn hlde olan, tekdze
Yekpre: Tek para
272

Yeksan: Dmdz, yerle bir

Ymn: Uur, bereket

-ZZecr: nleme, yasak etme ; Zorlama ; Kovma ; Eziyet, skma

Zecr-i Azm: Byk eziyet
Zekvet: Kavrama ; abuk anlama
Zelle: Srb kayma ; Hata, peygamberlerin sehvedip yanlmalar.
Zevc-i ahar: (Vefat veya boanmadan sonraki) baka zev
Zevi-l ukul: Akl olanlar, insanlar. Tasavvufta, halk zahiren, hakk btnen grenler
Zihar: Karlkl yardmlama ; Hukuk (eskiden) hocasnn karsn mebbeden mahremi olan
bir kadnn bakmak caiz olmayan bir uzvuna tebih eylemesi (cahiliyyet zamannda Araplar
arasnda car ve talk envamdan ma'dud idi. eriat- slmiye tarafndan bu nevi talk
menedilmi ve zecr iin zhr eden kimseye kefaret vazolunmutur)
Zikr-i Melzm: Lzumlu anma
Zimm: Yular, hayvan yular
Zir-i cenh: Kanatn alt
Z-rahim: Hsmlk, akrabalk
Zuaf-y Avam: Aa tabakann zayflan
Zuhurat: Hesapta olmayan, Umulmadk hadiseler
Zulmet: Karanlk
Zu'm: Batl zan ; phe
Zuyf: Misafirler, konuklar

273