c




?

Š
   Š
 
  
Sa mga nakabasa ng ng unang bahagi ng kuwentong ito ay
maaring maala-ala ang isang matandang mangangahoy na
naninirahan doon sa kalooban ng isang gubat. Si Tandang Selo ay
buhay pa, at sa kabila ng pagputi ng kanyang buhok ay mabuti
pa rin ang kanyang pangangatawan. Hindi na nanghuhuli sa bitag
at hindi na rin nagpuputol ng kahoy; sa dahilang bumuti na ang
kabuhayan ay naggagagawa na lamang ng walis.

Ang kanyang anak na si Tales (palayaw ng Telesforo)1 ay

nakisama muna sa isang mamumuhunan; ngunit nang magtagal,
nang magkaroon ng dalawang kalabaw at mga ilang daang piso, ay
gumawa na sa sarili, na katulong ang kanyang ama, ang kanyang
asawa at ang kanyang tatlong anak.

Hinawan at nilinis ang makapal na kagubatan na nasa labas

ng hangganan ng bayan, na inakala nilang walang may-ari. Nang
kanilang ginagawa at inaayos ang lupa ay nilagnat na isa-isa
silang mag-aanak at namatay ang ina at anak na panganay na si
Lucia, na nasa katamtamang gulang.2 Ang mga mikrobyo, na
lumilitaw dahil sa pagkakabungkal ng lupa, na sagana sa sari-
saring bagay, ay inakala nilang paghihiganti ng mga laman-lupang
naninirahan sa gubat, kaya naglubag ang kanilang loob at
ipinagpatuloy ang gawain sa pag-asang pumayapa na ang
???????????????????????????????????????? ????????
1 Ang pangalang Telesforo ay nangangahulugan na lalaking mula sa
malayong nayon o halos napakalayo sa kabyanan.

2 Ang paghihirap ni Kabesang Tales sa paglilinis ng kagubatan at

kamatayan ng mga mahal sa buhay ay katulad ng naging karanasan ni
Don Francisco Mercado (ama ni Rizal), na kasama sa mga naunang
magsasaka sa ú
 ng mga Dominicano sa Calamba. Pansinin ang
salaysay ni Austin Craig:

The pioneer farming, clearing the miasmatic forests

especially, was dangerous work, and there were few families
that did not buy their land with the lives of some of its
members. In 1847 the Mercados had funerals, of brothers
and nephews of Francisco, and, chief among them, of that
elder sister who had devoted her life to him, Potenciana. She
had always prompted and inspired the young man, and
Francisco's success in life was largely due to her wise
counsels and her devoted encouragement of his industry and
ambition. Her thrifty management of the home, too, was
sadly missed.
 c

 
?
pagkamuhi ng espiritu. Nang aanihin na ang unang tanim ay
inangkin ang mga lupang iyon ng isang 


 ng mga prayle
na may pag-aari sa bayang kalapit, na ang dahilan ay nasa loob ng
kanilang mga hangganan, at upang mapatunayan ang gayon ay
itinayo noon din ang kanilang mga muhon.3 Gayunman alang-
alang sa pagiging makatao ay pinabayaan siya ng tagapangasiwa
ng mga pari upang taniman, sa kondisyon na magbabayad siya sa
taun-taon ng isang munting halaga, isang walang gaano,
dalawampu o tatlumpung piso.4

Si Tales, ay isa sa mabait na maaring matagpuan, ayaw sa

usapin na gaya ng iba, at masunurin sa mga prayle gaya ng ilan,
sa pag-iwas na ibunggo ang isang palayok sa isang kawali, gaya ng
sabi niya (para sa kanya ay kasangkapang bakal ang mga prayle at
siya ay kasangkapang putik), ay umalinsunod sa kagustuhan,
dahil sa naisip niyang siya ay hindi marunong ng wikang Kastila
at walang maibabayad sa mga abogado.5 At saka sinabi sa kanya
ni Tandang Selo na:

´Pasensiya na! Malaki pa ang magagastos mo sa usaping

panghukuman sa isang taon kaysa magbayad ng sampung taon na
hinihiling ng mga paring puti. Hmh! Marahil ay ganatihan ka
naman nila ng misa. 9


 
  
  

      
   
 

  


 .µ6

???????????????????????????????????????? ????????
3 Ang kaso ay tinatawag na ‡  
 ² pansinin sana na ang
muhon (pananda sa hangganan ng lupa) ay  sa lupang nilinis at
sinasaka ni Kabesang Tales. Ginamit ni Rizal ang naililipat na muhon
upang gawing simbolo sa kawalang hangganan ng kasakiman sa lupa ng
mga prayle noon sa Pilipinas.
Sa mismong panunuya ni Rizal ay kaniyang sinabi na dati ang
ú
 ay matatagpuan sa loob ng bayan at sa kasalukuyan ang
bayan ng Calamba ay matatagpuan sa loob ng ú
 .

4 Isang pang-iinsulto ni Rizal na binihisan ni Rizal ng magandang

pananalita. Ang kasakiman ay mayroong anyo ng kabaitan.

5 Makikita ang kalagayan ng mga mahihirap na nagiging daan sa higit

nilang lantad sa pagsasamantala² Una, ang kawalan nila ng kakayahan
na gumamit ng opisyal na wika ng pamahalaan; at pangalawa, ang
kawalan nila ng kakayahan na kumuha abogado na magtatanggol sa
kanilang mga usapin sa hukuman..

6 Ang buwaya na tinutukoy rito ay ang mga prayle.

Personal Note: May isang manunulat ng Rizal na nagsabing pagagalitan
tayo ni Rizal, dahil walang ibang pakahulugan ang buwaya sa Noli ²
hindi ko maunawaan kung nabasa niya o naintindihan ang nasabing
nobela at nagdududa ako kung nabasa niya ang El Fili, sa panahon na
 c

 
?

Naging sagana ang ani, naipagbili sa malaking halaga, at

inisip ni Tales ang magtayo ng isang bahay na kahoy sa baryo ng


, ng

 , na   
 
.7

Lumipas pa ang ang isang taon at nagdala ng isa pang

mabuting ani, at dahil sa iba·t ibang dahilan ay ginawa ng mga
prayle na limampung piso ang
 , na pinagbayaran naman ni
Tales upang di sila magkagalit at sa dahilang umaasang
maipagbibili sa mabuting halaga ang asukal.8

´pagpaumanhinan mo na! 9   

   


 µ9 ang payo ni matandang Selo.

Sa taong iyon ay naganap ang kanilang pangarap:

manirahan sa kanilang bahay na tabla10 sa nayon ng Sapang, at

???????????????????????????????????????? ???????????????????????????????????????? ???????????????????????????????????????? ????????

sinusulat niya ang kaniyang artikulo, kasi sa Noli lang ang kaniyang
tinatalakay.
.
7 Makikita ang lupit ni Rizal sa pagbibigay ng pangalan lugar. Ang
pangalan ng baryo ay 

na nangangahulugan na kinain ng bibig
ng isang hayop (Sangguniin ang ’
 ‡
 nina ang Noceda at
Sanlucar). Ang hayop na

?ay pinapanood muna mula sa mayo
ang kaniyang biktima, sinusukat ang lakas, hindi simulado at biglaan
ang pag-atake.

À 
  ² walang bayan sa Pilipinas na tinatawag sa ganitong
pangalan.
Saan kinuha ni Rizal ang pangalan ng bayan na ito.
Lahat ng mga Pilipino na nagsasalita ng Tagalog na nagbubunot ng
balahibo sa anumang bahagi ng katawan ay alam nila ang kagamitang
æ
 na 
   
 ng nakatanim na balahibo sa katawan.
Ang   
 æ
 ang bumubunot ng 


 
 sa isang
katawan.

8 Ang tubo (Y 

)ang pangunahing produkto ng pamilya ni Rizal sa

kanilang inuupahang lupang taniman sa Calamba. Sa kapanahunan na
si Rizal ay nag-aaral sa Europa, si Paciano na halos ang direktang
namamahala sa taniman ng tubo at mula sa kinikita sa lupa ay
nagpapadala ng kaukulang gastusin si Paciano kay Rizal. Isang hindi
napapansin sa pagsusuri ng kasaysayan, na ang salaping ginastos ni
Rizal sa pagpapalimbag ng  ‡  
 ay nagmula sa produktong
tumubo sa lupa ng Pilipinas.

9 Pansinin sana na palaging isang paboritong simbolo na gamitin ni

Rizal sa mga prayle ay buwaya. Kung ayaw mong maniwala na walang
ibang pakahulugan si Rizal sa buwaya.
 c

 
?
inisip ng ama at ng lolo na pag-aralin ang magkapatid, lalung-lalo
na ang babae, si Juliana o ×,11 na karaniwang tawag nila, na
tila magiging maganda. Isang batang lalaki, si Basilio, na kanilang
kaibigan at kagaya rin nilang mahirap ay nag-aaral na noon sa
Maynila.

Subalit ang pangarap na ito ay nakatalagang hindi

mangyayari. Ang unang ginawa ng bayan, nang makita ang unti-
unting pag-angat nila sa buhay, ay ang ihalal na Kabesa ang
pinakamasipag sa mag-aanak; ang anak na panganay na si Tano
ay may labing-apat na taon pa lamang. Tinawag na ngang
Kabesang Tales, nangailangang magpagawa ng
ú  æ , bumili ng
isang sambalilong piyeltro/ྠat humanda sa gastusin. Upang di
makipagkagalit sa kura at sa pamahalaan ay pinagpapaluwalan
niya ang mga hindi inaalis sa padron, ipinagbabayad ang mga
umaalis at namamatay, nag-aaksaya ng maraming panahon sa
paniningil at pagtungo sa kapitolyo ng lalawigan.12

´Magpasensiya ka na! Ipagpalagay mong dumating ang mga

 
   

 ,µ ang sabing nakangiti at payapa ni
Tandang Selo.13

???????????????????????????????????????? ???????????????????????????????????????? ???????????????????????????????????????? ????????

10 Kalimitan na ang bahay ng mga Pilipino sa kapanahunan ng mga
Kastila ay gawa sa mga pawid at sawali na tinatawag ng mga Kastila na
bahay mahirap (
Y   
). Ang pagkakaroon ng bahay na gawa sa
kahoy ay pagpapakilala ni Kabesang Tales ng kaniyang pag-angat sa
buhay. - Noon at ngayon ay isa sa mga indikasyon ng pag-angat ng
buhay ng mga Pilipino ay ang pagpapagawa o pagsasa-ayos ng bahay.

11 Pansinin na ang pangalan ng anak na babae ni Kabesang Tales ay

Juliana, ngunit ang talagang ginamit ni Rizal sa babaeng ito ay ×, na
sa tagalog ang kahulugan ay dakip/kulong/

. Kung ayaw mong
maniwala na ito ang pakahulugan ni Rizal, basahin mo sa mga susunod
na kabanata.

12 Isa sa mga mapanlupog na posisyon sa pamahalaan noong panahon

ng pamahalaang kolonyal ay ang maging kabesa de baranggay ² ang
kaniyang unang gawain ay panguluhan ang pamayanan, ngunit ang
pinakamabigat na gampanin ay ang paniningil ng buwis. Ang kaniyang
buwis na sinisingil ay nakaayon sa padron o listahan ng mga
naninirahan na inihanda ng mga kura-paroko. Sa kabilang dako, ang
mga kura paroko ay tumatanggap ng ‡‡  
 mula sa pamahalaang
kolonyal na ang halaga ay nakaayon sa kabuuang bilang ng mga
naninirahan sa  ‡ na nasasakupan ng kaniyang parokya, sa ganito
ay pinapanatili niya ang maraming mga pangalan, kahit na mga ito ay
matagal ng namatay o umalis ng kanilang lugar. Sa ganito ang
nakakahabag na kabesa ng barangay ang siyang napipilitan na
magbayad o magpaluwal sa hindi naalis sa padron ng kura.
 c

 
?

´Sa sumunod na taon ay magsusuot ka na ng sayang may

buntot at pupunta ka sa Maynila, upang mag-aral na katulad ng
mga dalaga sa bayan!µ ang sabi ni Kabesang Tales sa kanyang
anak, kailanman at maririnig ang pagsulong ni Basilio sa pag-
aaral.

Ngunit hindi sumapit ang taong iyon dahilan sa

pagdaragdag ng buwis sa lupa. Napaiyak na si Kabesang Tales at
nagkakamot ng ulo. 9   
   
  



 .14

Nang umabot sa dalawang daang piso ang
 ay hindi

na nagkasya si Kabesang Tales sa pagkamot ng ulo at
pagbubuntung-hininga; tumutol at bumulung-bulong. Nang
maganap iyon ay sinabi sa kanya ng prayleng tagapangasiwa, na
kung hindi siya makababayad ay iba ang magtatanim sa mga
lupang iyon. Maraming may gustong magbayad ng ganoong
kalaking upa.

Sa una ay inakala ni Kabesang Tales na nagbibiro ang

prayle, ngunit tinotoo ng pari ang sinasabi  
   

      
 
 . Ang kaawa-awang tao
ay namutla, ang tainga niya ay umugong, isang mapulang ulap
ang tumakip sa kanyang paningin at doon ay nakita ang kanyang
asawa at anak na babaing namumutla, payat, naghihingalo, dahil
sa tigil gisaw na lagnat. At pagkatapos nakita ang makapal na
gubat na naging bukirin, nakita ang agos ng pawis na dumidilig sa
mga lubak, nakita niya, siya, siya rin, ang kaawa-awang si Tales,
na nag-aararo sa gitna ng arawan, na nasusugatan ang mga paa
sa mga bato at tuod, samantalang ang uldog na iyon ay
nagliliwaliw na nakasakay sa isang sasakyan at kukuha ng
kanyang ari ay susunud-sunod na gaya ng isang alipin sa kanyang
panginoon.15 Ah, hindi! Makalilibong hindi! Lumubog na muna
???????????????????????????????????????? ???????????????????????????????????????? ???????????????????????????????????????? ????????
13 Dati ay isang buwaya lamang ang lumilimas sa pera ni Kabesang
Tales ang mga prayle, sa pagkakataon na ito ay dalawa na ang
nandadambong sa kaniyang pera ² ang mga taong pamahalaan na para
kay Rizal ay kamag-anak ng unang buwaya. Pansinin ang mapanlibak
na tawa ni Rizal na ipininta niya sa mukha ni Tandang Selo.

14 Isinalin na ng palayok ang kaniyang bigas sa kaldero ² ipinagkaloob

na ng mga Pilipino ang kanilang salapi sa mga prayle. Sa anyo ng mga
bayaring pansimbahan at kabayaran sa sinasakang lupa na sakop ng
mga ú
 ng mga prayle.

15 Taglay ng pangungusap na ito ang elemento ng panunulsol ni Rizal sa

mga magsasakang kasama sa mga ú
 na pag-aari ng mga ordeng
pang-relihiyon.
 c

 
?
ang mga kaparangang iyon sa kailaliman ng lupa at malibing na
silang lahat. Sino ang dayuhang ito upang magkaroon ng
karapatang umangkin ng kanyang mga lupain? Nagdala ba siya
kahit ng isang dakot man lamang ng alabok mula sa kaniyang
bayan? Nabaluktot ba ang isa man sa mga daliri niya sa



 

   
  
?16

Napuno na sa mga pagbabanta ng prayle, nagpasyang

panghawakan ang kanyang mga karapatan sa lahat ng paraan, sa
harap ng ibang naninirahan doon ay nagmatigas si Kabesang
Tales, ayaw magbayad, ni isa mang kuwalta, at dala rin sa harap
ang mapulang ulap, ay sinabing ipagkakaloob lamang niya ang
kanyang mga bukirin sa dumilig muna doon ng dugo ng kanyang
mga ugat.

Si matandang Selo na nakatingin sa mukha ng kanyang

anak     
   


 

 , ngunit
tinangka niyang pakalmahin sa pagsasabi ng tungkol sa mga
palayok at ipinaalaala na sa mga usapin, ang nananalo ay
nawawalan ng kamiseta at salawal.17

´Lahat tayo ay uuwi sa alabok, ama, at wala tayong damit

nang sumilang mundo!µ ang tutol nito.

Nagmatigas siya na hindi magbabayad, ni ibigay ang isang

dangkal man lamang ng kanyang lupa
   


   
 
  
   

 
 
 
  
 
       

   .18 At sa dahilang walang maipakita ang mga prayle ay
nagkaroon ng usapin, at tinanggap ang gayon ni Kabesang Tales
sa pag-asang kung di man ang lahat ay may ilang mga umiibig ng
katarungan at gumagalang sa mga batas.

´

       
      


      
  
 
    

???????????????????????????????????????? ???????????????????????????????????????? ???????????????????????????????????????? ????????

16 Ang mga



  ng prayle ay nag-may-ari ng malalaking lupa,

samantalang wala naman silang dinalang lupa sa Pilipinas. Pansinin na
ginamit na ni Rizal ang salitang


   

    


   Š
 
   
  

 

17 Tayong mga mahirap ay walang access sa katarungan.

18 Ang paninindigang ito ang siya ring paninindigan ng mga magsasaka

sa Calamba. Hiniling nila sa hukuman na ipakita ng mga prayleng
Dominicano ang katibayan ng kanilang pagmamay-ari sa lupa. Ang mga
prayleng Dominicano ay walang maipakitang titulo ng pagmama-ari ng
lupa. (citation needed) Coates.
 c

 
?


 
 
   
 
 
     

   
 
      
   
 


   
  .µ19

Hinatak g ng isang kasawian at parang sa paglilitis ay

nakataya ang kanyang kinabukasan at ng kanyang mga anak,
ginastos ang kanyang naiipon sa pagbabayad sa mga abugado,
eskribano at prokurador/Y ‡
æ
, at hindi pa kabilang dito ang
mga kawani at mga tagasulat/
‡
 na nagsamantala sa kanyang
kamangmangan at kalagayan. Nagpabalik-balik siya sa kapitolyo
ng lalawigan, lumipas ang mga araw sa buong maghapon na hindi
kumakain at hindi nakatulog, at ang kanyang pakikipag-usap ay
pawang tungkol sa mga kasulatan, pagharap, paghahabol sa
lalong may mataas na kapangyarihan, atbp.  
   

 

 
  
   
 


  :20 ang isang maralitang Indiyo, mangmang at walang
mga kaibigan, tiwala sa kanyang katwiran ng kaniyang
pakikipaglaban, na  
   
      
˜

˜ ?
   
  
 
      

  
 
  
   



    
  

.21 Sa mapilit niyang
pakikipagtunggali, ay naging tila isang langgam na kumakagat,
gayong alam niyang siya ay matitiris, parang langaw na tinatanaw
ang walang hanggang kalawakan sa likod ng isang salaming

???????????????????????????????????????? ????????
19 Ipinaparamdam ni Rizal sa pamahalaan kolonyal ang pag-asa at
pagtitiwala sa katarungan nito. Ang karaniwang mga mamamayan ay
naglingkod sa Hari ng walang pag-iimbot at katapatan, ikumpara sa mga
prayle na ang kaniyang paglilingkod at katapatan ay sa orden pang-
relihiyon na kaniyang kinabibilangan.

20 Ang usapin ng mga magsasaka ng Calamba na kinabibilangan ng

pamilyang Rizal ay naging isang malaking usaping panghukuman sa
panahong iyon. Ilang mga nag-aaral ng kasaysayan ng Pilipinas, ang
nagsasabi na ang kilusang agraryo sa Calmaba ay isa sa mga
pangunahing mitsa na nagpasiklab sa Rebolusyong Pilipino noong 1896.
Kung hindi inapi ng duwag na hukuman at ng mga ganid na prayleng
Dominicano ang mga magsasaka ng Calamba, ang bahaging ito ng
salaysay ni kabesang Tales ay hindi magiging labis na maapoy at isa sa
mga nagpasulak ng kalooban ng mga mambabasa ² na isa na rito ay si
Andres Bonifacio. (citation needed)

21 Sa isang Korte na pinamamahayan ng kaduwagan dahilan sa sila ay

mistulang mga tuta ng makapangyarihan ²

   



   
 
 
   
 at sa isang hukumang
pinamumugaran ng katiwalaan ²  


 
 

  



  
.
 c

 
?
kristal.22 Ah! 
      

  
  
     

   
 
 
  

    

   
  
 

 
  

  

 . Sa mga araw na hindi siya naglalakbay ay
pinalilipas sa paglilibot sa kanyang bukirin na dala ang
   ,23 sinasabi niyang ang mga tulisan ay nanloloob at
kailangang magtanggol siya upang di mahulog sa kanilang mga
kamay at matalo ang usap. Ito ay parang nagsasanay sa pagtudla
na binaescopeta ang mga ibon at mga bungang-kahoy,
bumaescopeta ng mga paruparo nang walang lihis, kaya ang
tagapangasiwang uldog ay hindi na naglakas loob na magtungo sa
Sagpang kung walang kasamang mga guwardiya sibil, at ang
palamunin ng pari na nakakita sa mapagbantang tindig ni
Kabesang Tales na naglilibot sa kanyang bukirin na parang isang
bantay ay buong takot na umayaw na kunin ang pag-aari.

Subalit ang mga lokal na hukom24 at ang mga nasa

kapitolyo na nagtanda sa karanasan ng ilan sa kanilang mga
kasamahan na basta na lamang naalis ng walang kadahilanan sa
katungkulan, ay hindi makapangahas na bigyan siya ng
makatwirang kapasiyahan. At hindi naman masasama ang mga
hukom na iyon, pawang taong matatalino, matapat, mabubuting
mamamayan, maririlag na mga magulang, mabubuting anak« at
nakatataya ng kalagayan ni Tales nang mabuti pa kaysa sariling
may katawan.      
 



 
 

     
 

   
 
   
 
    
  
 


 
 ,25 Subalit alam din naman nila silang mga hukom
???????????????????????????????????????? ????????
22 Katulad ng langaw na gustong lumipad sa kalawakan na kaniyang
nakikita, ngunit hinahadlangan ng kaniyang kamangmangan, kahinaan
at kahirapan. Nailarawan ni Rizal ang buhay at pananaw ng mga
mahihirap. Magagawa lamang ng mga mahihirap na makalipad sa
natatanaw niyang malawak na kaparangan kung magkakasama-sama
silang babasagin ang salamin na humahadlang sa kanilang mga balakin.

23 Ang Y
æ ay shotgun ² isang escopeta na naglalabas ng

maramihan at sabayang mga bolitas sa isang putukan.

24 Mga hukom sa  ‡ ng Tiyani.

25 Ang historikal na katotohanan ng kasakiman ng mga ordeng pang-

relihiyon noon ay naging sanhi ng pakikipaglaban ng mga Pilipino sa
preserbasyon ng lupa na kanilang pag-aari. Ang Pag-aalsang Agraryo ng
mga Tagalog noong 1745-46. Ang hari ng Espanya ay ipinadala ang
hukom Pedro Calderon upang siyasatin ang usapin
Alam ng mga hukom na hindi pag-aari ng mga prayle ang lupang
kanilang kinakamkam (‡ 
) mula kay Kabesang Tales dahil sa
ang kahatulan ni Hukom Pedro Calderon ay bahagi ng 
Y

 ng
 c

 
?
ay nanggaling din sa malayo, tumawid -dagat taglay ang
pagtatalaga na kanilang pinaghirapan na makuha at tuparin ang
tungkulin sa pinakamahusay na intensiyon. Ang lahat ng iyon
dahil lamang sa sinapantaha ng isang Indiyo na ang katwiran ay
gaganapin sa lupa nang gaya sa langit, aba! Isa rin namang
kahibangan ang gayon! Sila ay mayroon din namang mga kaanak
at marahil ay may malaki pang pangangailangan kaysa Indiyong
iyon; ang isa·y may inang pinadadalhan tuwina ng salapi, at
mayroon pa bang kabanal-banalang bagay na gaya ng pakanin ang
isang ina? Ang isa ay may mga kapatid na babaing napapanahon
sa pag-aasawa, ang isa pa·y may mga anak na maliliit na nag-
aantay ng pagkain na waring mga inakay sa pugad na marahil ay
mangamamatay pagdating ng araw na maalis sa katungkulan; at
ang pinakamunti ay may asawang nalalayo, lubhang malayo, na
kung hindi tumanggap ng ukol na salapi ay magigipit« At ang
lahat ng hukom na iyon, na ang marami sa kanila·y may mga
budhi at may malinis na hilig,  
   
 

  
  
 

   
  

     
 

  Š
 
    


    
.26 Nguni·t si Tales, gaya nang sinumang may
maikling paghuhulo, ay patuloy sa layon, kailanma·t
nakakabanaag ng katwiran. Humihingi ng mga katunayan,
katibayan, kasulatan, ææ ‡ , nguni·t walang maipakita ang mga
prayle at   
  
      
 
    


  .27

Ang palaging tugon ni Kabesang Tales ay:

´Kung nagbibigay ako ng limos sa araw-araw sa isang pulubi

upang makaiwas sa pagkainis, sino ang oobliga sa akin na
ipagpatuloy ko ang paglilimos, kung inaabuso niya ang aking
kabaitanµ

???????????????????????????????????????? ???????????????????????????????????????? ???????????????????????????????????????? ????????

kolonyal na hukuman ng Espanya sa Pilipinas at nagkaroon pa rin ng
pagsipi sa mga desisyon ng korte suprema ng Pilipinas.
Inaanyayahan ko kayo na basahin ang artikulo ni Damon L.
Woods na m
?  
? æ ? æ 
? ?  æ ? ? 
 ng
UCLA Center for Southeast Asian Studies.

26 Nagkaroon din ng effort ang hukuman na pagkasunduin ang mga

magsasaka ng Calamba at ang mga Dominicano (  
À !

27 Spantext   ‡ Y
‡

 Y Y  Y. Nangangahulugan

na mga dating napagkasunduan. Sa kabila ng pagsisiyasat ni Pedro
Calderon ay wala pa rin nangyari sa mga magsasaka na sakop na mga
hacienda na pag-aari ng mga sakim na
‡ Y


 c

 
?
Sa paninindigan na ito ay walang makakatinag sa kaniya, o
anumang mga pagbabanta na makatatakot sa kaniya. Dahil
walang nangyari, ang Gobernador M... ay naglakbay upang siya ay
makausap at takutin. Na sinagot niya ng:

G. Gobernador, akoy mangmang at walang lakas, Ngunit

binungkal ko ang bukiring ito, ang asawa ko at anak ay
nangamatay sa pagtutulong sa paghahawan, kaya hindi ko
maibibigay sa sinuman na hindi makakagawa ng higit sa nagawa
ko. Diligin muna ng dugo ang mga ito ng nagnanais at ilibing dito
ang kanilang asawa at anak.

Ang resulta ng katigasang loob na ito, ay ang bigyang

   

  

    at siya ay
pinagtawanan ng mga tao at 

  
   

 
   
      .28 Kahit pa ganoon, ay
nagpatuloy pa rin siya sa paghahabol, nilagyan ng punglo ang
kaniyang escopeta at kalmadong lumiligid sa kaniyang bukid.29

Sa panahong iyon ang kaniyang buhay ay waring isang

masamang panaginip. Ang kaniyang anak na si Tano, isang batang
kasingtaas ng ama at kasimbuti tulad ng kaniyang kapatid na
babae ay inatasan na maglingkod sa hukbo at hindi na bumayad
ng kapalit.30

´Kailangan kong magbayad sa mga abogado,µ ang sabi niya

sa lumuluha niyang anak na babae. ´Kung ako ay mananalo sa
kaso, makakahanap ako ng paraan para siya maibalik, kung ako
ay matatalo, hindi ko na kailangan ang anak na lalaki.µ31

???????????????????????????????????????? ????????

28 Isang matinding indignasyon ni Rizal sa kolonyal na hukuman na

takot sa makapangyarihang korporasyon.
29 Pansinin ang kontrast nanalig sa hukuman, ngunit naglagay ng
punglo sa kaniyang escopeta.

30 Konskripsiyon - sapilitang paglilingkod ng mga kalalakihan na nasa

tamang edad sa hukbo, lalo na sa panahon ng digmaan. Ang
katotohanan ng konskripsiyon sa nobelang ito ay maitutugma sa
sinasabi sa Kabanata 1 na pakikidigma sa Mindanao at sa paglalabanan
ng Alemanya at Espanya sa pag-aangkin sa kapuluan ng Carolinas.
Dahilan sa sapilitan ang paglilingkod sa hukbo

31 Kung mananalo si Kabesang Tales sa kaso ay kanya ang lupa at

magkakaroon siya ng kasaganaan sa lupa na pinagmumulan ng
kayamanan. Kung siya ay matatalo, siyang maipapamana.
 c

 
?
Sa ganito ang anak ay umalis at walang narinig sa kaniya
kundi ang balitang pinutulan ng buhok at natutulog ito sa ilalim
ng isang kariton. Anim na buwan matapos ay nabalitaan na nakita
siya na pasakay ng barko patungo sa Carolinas; ang ibang balita
ay nagsasabing nakita siya na naka-uniporme ng guardia sibil.

´Si Tano, guardia sibil! Susmariosep!" ang pabiglang nasabi

ng ilan na kasabay ng pagtukop ng kamay.32 Si Tano na
napakabait at napakatapat!"# !"33

Lumipas ang maraming araw na hindi kinakausap ng lolo

ang anak, Si Juli ay nagkasakit, subalit hindi man tumulo ang
isang patak na luha ni Kabesang Tales. Dalawang araw na hindi
ito umalis ng bahay. Na waring natatakot sa paninisi ng kaniyang
mga kanayon, natatakot na tawaging berdugo ng kaniyang anak,
ngunit ng ikatlo ay muling lumbas na dala ang kaniyang escopeta.

Siansapantahan na siya ay papatay, may nagsasabing na

nadinig umano na ibinubulong niya ang banta na ililibing niya ang
‡  sa mga lubak ng kaniyang bukirin; sa ganito labis na
kinatakutan siya ng prayle. Dahil dito, bumababa ang dekreto
mula sa Kapitan Heneral na nagbabawal sa pagamit ng Y
æ at
ang pagsasamsam ng mga ito. Ibinigay ni Kabesang Tales ang
kaniyang Y
æ , subalit nagpatuloy sa kaniyang pagbabantay
na dala ang isang mahabang itak.

´Anong gagawin mo sa iyong itak, ang mga tulisan ay

mayroong mga barilµ ang tanong ni Tandang Selo sa kaniya.

"Kailangang bantayan ko ang aking pananim,"34 ang sagot

nito ´bawat isang tubo/
 na nakatubo ay isang buto ng aking
asawaµ

Inalisan siya ng itak dahilan sa napakahaba. Kinuha niya

ang matandang palakol ng kaniyang ama at pinasan ang palakol

???????????????????????????????????????? ????????
32 Isang kilos na ang kahulugan ay huwag naman sanang mangyari.

33 Isang dasal sa namatay. Ang ipinagdasal rito ay ang tiyak na

kamatayan ng kabutihan at katapatan ni Tano ² talagang ang lupit
mang-insulto ni Rizal.

34 Sa bahaging ito ay makikita na ang tunay na dahilan ng pagbabantay

ni Kabesang Taes ay ang maingatan ang kaniyang pananim na maaring
sirain ng kaniyang mga kalaban. Sa bahaging ito ay ipinapaalam ni Rizal
na alam ng mga prayle na ang pinakamabisang paraan ng pagpapasuko
ay lupugin ang kabuhayan ng kalaban.
 c

 
?
sa kaniyang balikat at pinagpatuloy ang kaniyang
nakapangingilabot na pagbabantay.

Sa bawat pag-alis ng bahay, sina Tandang Selo at Huli ay

nanginginig sa takot. Si Huli ay titindig sa kaniyang panahian,
dudungaw sa bintana at magdarasal, magpapanata sa mga santo
at uusal ng mga nobena. Ang kaniyang lolo was hindi matapos ang
buklod ng walis at nagsasabi ng pagbabalik sa kagubatan ² ang
buhay sa bahay na iyon ay hindi niya makayanan. 35

Sa wakas ang takot ay nagkatotoo. Dahil ang bukirin ay

malayo sa pamayanan, Si Kabesang Tales, sa kabila ng
pagkakaroon ng palako ay nahulog sa kamay ng mga tulisan na
may mga rebolber at riple. Sinabi ng mga ito na kung may pera
siya na pambayad sa mga hukom at abogado, kailangan din niya
na magbayad sa mga sawimpalad at inuusig.36 Sa ganoon ay
humingi ng panubos na limandaang piso sa pamamagitan ng
isang tagapamagitan ng mga tulisan, na may babala na kung
anuman ang mangyayari sa mensahero ay pagbabayaran ng buhay
ng bihag. Dalawang araw ang ibinigay na palugit.

Ang balitang ito ay nagpukol ng malaking takot sa

kawawang pamilya, na nadagdagan nang malaman nila na ang
mga guardia sibil ay pinalabas para tugisin ang mga tulisan.
Kung magkakaroon ng sagupaan, ang unang magiging biktima ay
ang bihag ² na alam na ng lahat.37 Hindi nakakilos ang matanda,
samantalang ang namumutla at nahihintakutang anak na babae
ay nagnais na magsalita ngunit hindi magawa. Subalit ang isa
pang nakakatakot na kaisipan na higit na malupit ang nagbalik sa
kanilang ulirat. Ang inutusan ng mga tulisan ay nagsabi na sila ay
magsisilayo muna sila, at kung magluluwat sila sa pagbibigay ng
tubos si kabesang Tales ay pupugutan ng ulo. Ang sinabing ito ay
nakatulig sa dalawa, kapwa mahina at walang magagawa. Si
Tandang Selo umuupo at tumitindig, akyat panaog, hindi
malaman kung saan pupunta, hindi malaman kung sino ang

???????????????????????????????????????? ????????
35 Buklod ² isang singsing na gamit sa pagbugkos ng mga tingting. Ito
ang sangkap upang maging ganap na walis tingting at magamit ito sa
kaniyang kaukulan. Ang simbolo ng hindi ng niya pagkakatapos ng
buklod ay kakayahan na makagawa ng pambigkis panlipunan, pansinin
na sinasabi na niya ang pagnanais na bumalik sa gubat o kalikasan.

36 Pag- ang tao ay nagbayad ng salapi sa pamahalaan tinatawag itong

buwis. Kung sa mga taong labas ang tawag dito ay extortion.
.
37 Mapapansin na higit ang takot nila na maki-alam ang kolonyal na
konstabularya.
 c

 
?
lalapitan. Si Huli ay padulog-dulog sa larawan ng kaniyang mga
santo, paulit-ulit na binibilang ang salapi, ngunit ang dalawan
daang piso ay hindi naragdagan, ayaw dumami,38 biglang
nagbihis, inipon ang kaniyang mga hiyas, hihinging sangguniin
ang matanda, nagtangkang magpakita sa kapitan, sa hukom, sa


æ

‡‡ , at sa tinyente ng guardia sibil. Oo, ang sagot ng
matanda sa lahat, at kapag sinabi ng bata na huwag ay huwag din
ang matanda. Dumating ang ilang babaing kapitbahay na kamag-
anakan at kakilala, mga maralita at may mas maralita pa kaysa sa
sa iba, mga walang malay na tao at nagpalaki pa ng takot.39 Ang
pinaka-aktibo sa kanila ay si à   À ,40 isang pusakal na
   
, na nanirahan sa Maynila upang magsanay sa
gawaing pang-relihiyon sa beaterio ng
  .41

Ipinagbili ni Huli ang kaniyang mga hiyas, maliban sa agnos

na may brilyante at esmeralda na ibinigay ni Basilio sa kaniya,
sapagkat ang agnos na ito ay may kasaysayan; ang anak na madre
ni Kapitan Tiyago ay ibinigay ito sa isang ketongin, dahil sa
pagkakagamot ni Basilio sa maysakit ay ibinigay ito bilang handog.
Sa ganito ay hindi niya maipagbili ito ng hindi muna kinokonsulta
ang nagbigay sa kaniya.

Madaling ipinagbili ang suklay,42 hikaw at kuwintas ni Huli

sa isang mayamang kapitbahay at dinagdagan pa ng limampung
piso; kulang pa rin ng dalawan daan at limampu. Maaring
maisanla ang agnos, subalit iniling ni Huli ang kaniyang ulo.
Minungkahi ng isang kapitbahay na ipagbili ang bahay at malugod
na sinang-ayunan ni Tandang Selo, sapagkat makakabalik na siya
sa gubat na mangahoy na muli, na gaya ng una, 
 

          à   À  dahilan sa
wala ang tunay na may-ari.

"Minsan asawa ng hukom ay nagbenta sa akin ng isang

tapis sa halangang piso, pero ang asawa nito ay nagsabi na ang
???????????????????????????????????????? ????????

38 Isang pang-uuyam ni Rizal sa pamahiin

39 Ang sentro ng pilosopiya ni Rizal na ang kamangmangan ay
nagpapatindi ng takot.
40 Hermana Bali ² napakalupit ng pangalan na ibinigay ni Rizal sa
kaniyang tauhan na ito. À    
  
 
  

    
  

41 Napakalupit ng kumbinasyon na ginawa ni Rizal kay Hermana Bali,

relihiyosa at pusakal na sugalera. (Naniniwala ka na ba sa kahulugan ng
pangalan na ibinigay ni Rizal sa tauhang ito?)

42 Ang suklay na ito ay Yú‡‡


 c

 
?
bilihan ay walang kabuluhan sapagkat hindi alam ng asawan. 43
Abá! Kinuha ng lalaki ang tapis at ang babae ay hindi ibinalik ang
aking piso, kaya kapag nagsusugal kami ay hindi ko binabayaran
ang babae kapag nananalo sa    , abá! Sa gayong paraan
ko lang siya nasingil ng labindalawang kuwalta, at iyon ang
tanging dahilan kung bakit ako nagsusugal. Hindi ako papayag na
hindi mabayaran.
Isang kapitbahay ang magtatanong sana kay Hermana Bali,
kung bakit hindi siya binabayaran nito sa maliit na pagkakautang,
subalit ang matalas na    
 na natunugan agad ang
itatanong ay nagsabi kay agad na: "Alam mo ba Huli, kung ano
ang magagawa mo,? Isanla mo ang bahay ng dalawandaan at
limampung piso, na bayaran kapag nanalo ang usapin.µ44

Ito ang pinakamahusay sa lahat ng mungkahi, at nagpasiya

silang kumilos sa araw ding iyon. Sinamahan ni Hermana Bali sa
paglilibot sa mga mayayaman sa Tiyani, subalit walang sinuman
na tumanggap ng mungkahi. 
       , at ang
magpakita ng kagandahang loob sa kaaway ng mga prayle ay
naghahantad sa mga ito sa kanilang paghihiganti. Sa wakas ay
nakatagpo rin ng isang    


  

  

 
  
         à  
 
  
 
  .45 Sa isang dako, wala namang gagawin si
Huli, manahi lamang, magdasal, samahan siya sa simbahan,
pumalit sa kaniya sa pagkokulasyon/ Yæpaminsan-minsan.46
Lumuluhang tinanggap ng dalaga ang kasunduan at tinanggap
ang salapi at nangako na magsisimula ng paglilingod sa darating
na araw ng pasko.47

???????????????????????????????????????? ????????
43 Ipinapakita ni Rizal ang katusuhan ng hukom sa pamamagitan ng
pagpapatawa, ano ba ang paki-alam ng lalaki sa bilihan ng mga gamit na
pambabae ² maliban kung ang hukom ay gumagamit o nagpapailalim sa
kapangyarihan ng tapis.

44 Pansinin ang katusuhan ni Hermana Bali. Isasanla, sa kasunduan na

babayaran kapag nanalo sa usapin, samantalang hindi naman mananalo
sa kaso si Kabesang Tales.

45 Isang pagsasamantala ng isang    



 magpapaalila
kapalit ng pagpapautang.

46 Napakalupit talaga ni Rizal sa panunudyo ²sa lagay na iyon ay wala

pa palang masyadong gagawin si Huli.

47 Nakakakilabot ang hanay ng pangungusap na ito ni Rizal. Hanapin

ang paliwanag sa kabanata 7.
 c

 
?
Nang matanto ng kaniyang lolo ang bilihan na kinabagsakan
ng kaniyang apo ay nag-iiyak na parang bata.48 Diyata at ang
kaniyang apo na hindi niya pinapayagan na maglakad sa init ng
araw ay masusunog ang balat si Huli, na may maliliit na daliri at
mapupulang paa! Diyata! ang kaniyang apo na pinakamaganda sa
nayaon at maaring sa buong bayan, na laging tinatapatan sa
kaniyang bintana ng mga binatang nagtutugtugan at
nagkakantahan, diyata! Ang kaniyang apo na tanging ligaya ng
kaniyang lumalabong paningin. Na pinapangarap niyang nakasaya
ng mahaba, nagsasalita ng Espanyol, hawak niya ang
napipintahang abaniko na katulad ng mga anak mayaman. Siya
ba ang papasok na alila, na pagagalitan at pagwiwikaan, masisira
ang mga daliri, upang matulog kahit saan, at gisingin ng walang
patumangga.

Hindi tumigil ang matanda sa pag-iyak at pagsasalita ng

pagbibigti o kaya ay hindi kakain hanggang mamatay. ´Kapag
umalis ka,µ ang ppahayag nito ´Magbabalik ako sa gubat at hindi
na tutuntong sa bayan.µ

Pinayapa siya ni Huli sa pagsasabing kailangang gawin iyon

para sa makabalik ang kaniyang ama, kapag napanalo ang usapin
ay matutubos nila siya sa pagka-alila.

Ang gabing iyon ay napakalungkot, sinoman sa dalawa ay

hindi nakakain at ang matanda ay nagmatigas na hindi humiga,
pinalampas ang gabi na naka-upo sa isang sulok, tahimik at
walang imik. Si Huli sa kaniyang sarili ay nagbalak na matulog,
subalit matagal na hindi naipikit ang mga mata. Nang mapayapa
na sa magiging kaayusan ng ama, nang maisip ang kaniyang sarili
at timping napaiyak upang hindi marinig ng kaniyang lolo. Sa
susunod na araw ay magiging alila na siya, sa araw pa naman na
nakagawian ni Basilio na dumalaw mula sa Maynila na may
dalang regalo para sa kaniya.49 Dapat na niyang limutin ang pag-
ibig na iyon; Si Basilio ay magiging manggagamot ay hindi maaring
mag-asawa ng maralita. Nakikini-kinita niya sa kaniyang sarili si
basilio na nagtutungo sa simbahan kasama ng pinakamagaganda
at pinakamayayamang babae sa bayan, kapwa nakasuot ng
maayos, maligaya at kapwa nakangiti, samantalang siya, si Huli,
ay susunod-sunod sa kaniyang amo na ang dala ay ang nobena,
???????????????????????????????????????? ????????
48 Ang bahaging ito ang magpapatunay na ang pangalan ni Huli ay
nangangahulugan ng nahuli (captured) sa mga susunod na kabanata ay
mababasa ang nakakakilabot na pag-

sa kaniya ng
Yæ na
alagad ng Diyos.

49 Ipinapapansin sa mga mambabasa na ang kalungkutan na iyon ay

naganap sa 
ú  ng kapaskuhan.
 c

 
?
hitso, at duraan,50 pagsapit sa dakong iyon ay nakaramdam ng
paghihigpit ng lalamunan, nagpapalubog ng puso, at hinihiling sa
Birhen na mamatay na muna siya bago makita ang gayon.

Subalit, anya sa sariling budhi ² malaman sana niya, na

pinili ko na isanla ko ang akisang sarili, kaysa sa agnos na
ipinagkaloob niya sa akin.

Ang isiping ito ay munting nagpalubag ng kaniyang sama ng

loob at naghatid sa kaniya ng sari-saring pangarap. Sino ang
makapagsasabi? Maaring mangyari ang isang milagro na makakita
siya ng dalawandaan at limampung piso sa ilalim ng imahen ng
Birhen ² marami na siyang nabasang ganoong kababalaghan!
Maaring huwag sumikat ang araw at naipanalo ang kaso bago
mag-umaga. Maaring makabalik ang kaniyang ama; makapulot
siya ng gusi sa kanilang bakuran, ang tulisan ang siyang nagdala
sa kaniya ng gusi; si Padre Camorra na nagbibiro parati sa kaniya,
na mangyaring dumating na kasama ng mga tulisan...51 Lumaon
ay nagugulo ang kaniyang pag-iisip hanggang sa pagkapagod at
lungkot ay nakatulog na pinapangarap ang kaniyang kabataan
doon sa gitna ng kagubatan; siya ay naliligo sa batis na kasama ng
kaniyang dalawang kapatid, may mga isdang sari-sari ang kulay
na pinapayagan silang hulihin na parang tanga, at siya ay
nayayamot sa panghuhuli ng mga napakaaaamong isda;

  


$ 
    



 À   
   
    .52
Samantalang minamatyagan sila ng kaniyang bagong amo mula sa
pampang.

???????????????????????????????????????? ????????

50 Talagang napakalupit ni Rizal na magsama ng mga salita. Nobena,

hitso, at duraan. Kung ayaw mong maniwala na ito ang tinutumbok ni
Rizal,

51 Ang bahaging ito ay puno ng laman na katunayan ay putol na may

tutuldok. Na maaring masapantaha na puno ng pang-uuyam.

52 Dito ay mauunawaan na sa paglikha ni Rizal ng mga tauhan sa

nobela ay mayroong siyang ginawang pag-Y

 sa mukha ng
kaniyang tauhan.