JU UNIVERZITET U TUZLI

RUDARSKO-GEOLOKO-GRAEVINSKI FAKULTET
ODSJEK: GEOLOGIJA, II STEPEN
PREDMET: GEOLOKA ISTRAIVANJA
PROFESOR: Dr. sc. Sejfudin Vrabac, red. prof.

SEMINARSKI RAD
ANALIZA STRATIGRAFSKOG STUBA
ROMANIJA-PRAA-JAHORINA OKG LIST PRAA

STUDENT:
Jasmin Isabegovi,dipl.in.geol.

Tuzla, jun 2014.god.

1

SADRAJ

1. UVOD ............................................................................................................................. 3
2. KRENJACI I MERMERI GORNJEG SILURA (bS3) ................................................ 4
3. KRENJACI DEVONA (bD) ...................................................................................... 6
4. KLASTITI DONJEG I SREDNJEG KARBONA (bC1,2) ............................................ 7
5. SPILITI (ab) ............................................................................................................. 10
6. KLASTITI GORNJEG PERMA (P3) ......................................................................... 11
7. SARAJEVSKI PJEARI (bT1 ) ............................................................................ 13
8. KRECNJACI I DOLOMITI ANIZIKA (bT21) ........................................................... 13
9. ANDEZITI () ............................................................................................................. 15
10. DIJABAZI I DOLERITI () ....................................................................................... 15
11. KRENJACI I RONACI LADINIKA (bT22 ) ....................................................... 15
12. KRENJACI SA RONACIMA TRIJAS-JURE (bT,J) ........................................... 16
13. PREKIDI U SEDIMENTACIJI .................................................................................... 17
14. PRIJEDLOG
DALJNJEG
DETALJNOG
STRATIGRAFSKOG
RALANJIVANJA .................................................................................................... 17
LITERATURA .................................................................................................................... 18

1. UVOD
Strukturno - facijalna jedinica Romanija Praa - Jahorina zauzima najvei prostor
jugozapadanog i centralnog dijela OGK list Praa. Pored ove jedinice izdvojene su jo tri
jedinice a njihova prostarna zastupljenost je prikazana na slijedeoj slici.

A. Strukturno-facijalna jedinica Vuja Luka-Hrea-Ljubogota.

B. Strukturno-facijalna jedinica Romanija-Praa-Jahorina.
C. Strukturno-facijatna jedinica Sokolovii-Stjenice-Mesii.
D. Strukturno-facijalna jedinica Devetak-Podromanija.
Slika 1 - Skica rasprostranjenja strukturno-facijalnih jedinica1
U sastav strukturno-facijalna jedinica Romanija-Praa-Jahorina jedinice ulazi paleozojski
kompleks stijena jugoistone Bosne i kompleks trijaskih tvorevina koji je stvaran na
sjeveroistonom obodu paleozojskog kopna.
Najstarije tvorevine predstavljaju silurski krenjaci i mermeri, devonski sprudni i
mermerisani krenjaci i donjokarbonski preteno klastini sedimenti. Zatim slijede

Preuzeto iz Litrature br. 1

klastine stijene gornjeg perma i donjeg trijasa, zatim srednjeg trijasa, aniziki krenjaci,
rjee dolomiti, sedimentne i piroklastine stijene ladinika, te neralanjeni krenjaci i
ronjaci trijas-jure.
itava jedinica predstavlja navlaku sa veoma kompleksnom unutranjom graom.

2. KRENJACI I MERMERI GORNJEG SILURA (bS3)

Sasvim mali dio terena u podruju Prae, kod Kiseljaka i Vlake stijene, izgrauju masivni
i mjestimino kriljavi i mermerisani krenjaci gornjeg silura. To je uska tektonski
isprekidana zona, prethodno vjerovatno masivnih krenjaka, u kojoj su evidentne mnoge
ukriljene i prekristalisale partije.
Sedimentolokim ispitivanjima utvreni su:
biomikriti2,
mikriti3,
fosilonosni mikriti i
dolomitini biomikriti.
Najee su izgradeni od mikrokristalastog kalcita, fosilnih skeleta mikroorganizama,
sitnih romboedarskih kristalia dolomita impregnisanih crnom organskom materijom, te
rijetkim
zrncima kvarca. Pored navedenih, nejasna je pripadnost alevrolita 4 i
metapjeara5 koji su dijelom navodno uloeni ili se proslojavaju s krenjacima.
Sedimenti su tektonski znaajno poremeeni.
Gornjosilurski krenjaci se nalaze u uskoj, stenjenoj tektonskoj zoni sa izraenim
navlaenjem prema jugozapadu. Iz navedenog razloga debljina i sedimentacijska
sukcesija6 prema starijim i mlaim sedimentima nije jasna. Vidljiva debljina iznosi oko
100 m.
Fosili na osnovu kojih je izvreno stratigrafsko ralanjivanje gornjeg silura
Organski svijet silura predstavlja dalju evoluciju i usavravanje ordovicijskih organizama a
javljaju se i novi rodovi i vrste.
Osim ortocerasa7 i tentakulita8 unutar krenjaka odreena je i konodontna asocijacija9 (H.
Spasov i I. Filipovic - 1966) koja ukazuje na gornjosilursku pripadnost.

Biomikrit - krenjak preteno sastavljen od skeletnih estica izmeu kojih se nalazi mikrit
Mikrit - karbonatni mulj, koji se akumulira i u mnogim modernim okoliima od laguna i plimskih ravnica
do dubokomorskog dna. Porijeklo mikrita: anorganska precipitacija, dezintegracija krenjakih zelenih algi,
bioerozija, mehaniko usitnjavanje skeletnih zrna. (Mikrit <4 mikrona, sparit >10 mikrona)
3

Alevrolit predstavlja vezane (okamenjene) sedimente (alevrite). Mineralni sastav: kvarc, feldspat, liskuni,
karbonati, minerali glina.
5

Metapjeari metamorfisani mjeari

Sukcesija slijed, uzastopnost, prijelaz
7
Orthoceras: Kolo mekuaca, klasa Cefalopod (glavonoci), podklasa nautiloidea, red Stenosiphonata.
Zastupljen u marinskim sedimentima, krenjacima, (ordovicijum trijas)
8
Tentakuliti: Pelaki organizmi. Ljutura titi organizam izvana, zastupljeni od silura do devona.
9
Konodonti: Protohordati, na prelazu iz bezkimenjaka u kimenjake. Organizimi koji lie na jegulje. Vani
su kao provodni mikrofosili od gornjeg kambrija do pred kraj trijasa.
6

U mermerastim dolomitinim krenjacima konodontna zona", odreena je sljedea

konodontna asocijacija:
Petrosphathodus amorphognathoides,
Spathognathodus
pennatus procerus, Spathognathodus steinhorensis, Inclinatus inclinatus, Ozarcodina
media, Carniodus cf. carnulus, Panderodus cf. gracilis, Acantiodus sp. Neoprioniodus sp.
Ozarcodina sp. Ptioniodina sp i dr.

Slika 2 - Ortoceras

Slika 3 - Elemetni konodonta

Slika 4 tentakuliti

U siluru se mogu oekivati graptoliti 10 , trilobiti 11 , cefalopodi 12 , brahipodi 13 , puevi i

koljke, korali14 (posebno tabulatni i rugozni), ribe15 i dr.
Uslovi nastanka izdvojenih stratigrafskih jedinica
Stijene analiziranog podruja izgrauju masivni i mjestimino kriljavi i mermerisani
krenjaci gornjeg silura nastali u morskoj sredini. Na osnovu pronaene fosilne zajednice
sa pelakim organizimima nije mogue utvrditi da li se radi o neritskoj ili batijalnoj zoni.
Sudei po fosilnim ostacima, zivot u gomjosilurskom moru bio je bujan ali na predmetnom
podruju mnoge oekivane vrste jo uvijek nisu utvrene (korali, brahiopodi, graptoliti i
sl.). U literaturi se spominju sprudni krenjaci silura ali do sada na podruju Prae u
silurskim sedimentima nisu utvreni korali. Stariji silur koji je utvren na podruju
Austrije i Slovenije i predstavljen graptolitskim kriljcima na predmetnom podruju nije
utvren.
Tokom silura odvijala se kaledonska orogeneza te su sedimenti silura generalno dijelom
pretvoreni u kristalaste kriljce, naroito starijeg silura.

10

Graptoliti - imaju ogromno horizontalno rasprostranjenje. Silurski graptoliti su gotovo iskljuivo

predstavljeni oblicima sa prostim rabdozomom. Rod Monograptus
11
Trilobiti: Grupa bezkimenjaci, kolo zglavkari, klasa trilobiti, iz devonskih naslaga poznato je oko 200
vrsta. Dijele se na dva reda: Opistoparia i Proparia, vagilni bentos organizimi ali poznati su i pelaki planktonski. (donji kambrijum kraj perma) silur se odikuje izvjesnim opadanjem broja trilobitskih rodova.
12
Cefalopodi klasa glavonoaca su mekuci dvostrano simetrinog tijela, naroito je razvijen red
Nautiloidea
13
Grupa bezkimenajci, kolo brahiopoda, ive uglavnom u morskim vodama ali ima i nekih brakinih
predstavnika, ive kao sesilni bentos, ljuture su od CaCO3 ili silicijum dioksida te kalcijum fosfata. Kolo
ima dvije podklase inartikulata (bez brave) i artikulata (sa bravom). (kambrijum - danas). Znaajni rodovi su:
Trimerella, Pentamerus i dr.
14
Korali (anthozoa), predstavljaju klasu unutar tipa dupljara, iskljuivo morski oranizmi. Roguzni tetracoralla (4), tabulatni (8).
15
Ribe jedini predstavnici kimenjaka, istiu se bezviline ribe (Ostracodermi) i rijetko ostaci plavih riba
(Placoodermi)

3. KRENJACI DEVONA (bD)

Sprudni krenjaci devona izgrauju korito rijeke Prae jugoistono od Kiseljaka, zatim
planinske masive Gradine, Cerice, Crnog Vrha i Kleka. Najzastupljeniji su masivni, esto
prekristalisali krenjaci.
Obzirom na veliku tektonsku poremeenost rijetko se sreu kompaktne krenjacke partije.
Najesce je krenjacka masa prekristalisala, ispresjecana mnogobrojnim pukotinama.
Sedimentolokim ispitivanjima utvreni
su alohemomikritski i alohemosparitski
krenjake tipove. Alohemi sastojci su cementovani sparitskim i mikritskim kalcitom u
kojima se nalaze brojne upljine ispunjene inkrustacionim sparikalcitom.
Odnos devonskih krenjaka prema starljim i mlaim tvorevinama je tektonski, sa
tendencijom veeg navlaenja prema jugozapadu zbog ega nije jasna pripadnost tamnih
filitinih kriljaca, koje su raniji autori uvrtavali u devon.
Zbog velike tektonske poremeenosti, debljina devonskih krenjaka nije precizno
definisana. Odredena je na priblino 700 m.
Fosili na osnovu kojih je izvreno stratigrafsko ralanjivanje devona
Masivni esto prekristalisali krenjaci su s obiljem korala, brahiopoda 16 , hidrozoa 17 ,
briozoa18 i druge sprudne faune.
Znaajna paleontoloska istraivanja devonskih krenjaka sadana su u radovima V. KosticPodgorska (1957, 1958). Odreeno je vie primjeraka korala, brahiopoda, na osnovu kojih
je dokazana srednjodevonska pripadnost sprudnih krenjaka.
Novijim istraivanjima potvrene su ranije odredbe uz napomenu, da je odreena i
konodontna asocijacija 19 koja ukazuje na gornjodevonsku pripadnost jednog dijela
sprudnih krenjaka. Ako se navedenom doda velika tektonska poremeenost i gotovo
identian litofacijalni razvoj svih nivoa onda je uslovljen i opte devonski tretman bez
mogunosti detaljnog ralanjavanja.
U sprudnim krenjacima devona odreene su slijedee fosilne zajednice:

od korala20 - Cyatho-phyllum cf. unger, Acanthophyllym gerolsteinensis, Fevosites

ottiliae, Thamnopora boloniensis, Thamnopora reticulata, Thamnopora
vermucularis i dr.;

16

Brahiopodi: Grupa bezkimenjaci, Kolo Brahipodi (Brachiopoda) - esti u Pz i Mz u plitkovodnim

krenjacima, iskljuivo marinski organizmi, uglavnom bentiki sesilni organizmi, presjek ljutura oblikom i
veliinom slian koljkama, ljuture uglavnom od kalcita pa im je struktura u pravilu ouvana. Kolo ima
dvije podklase: Intartikulata (bez brave) i Artikulata (sa bravom).
17

Hydrozoa: Morski organizmi koji pripadaju grupi bezkimenjaka, kolo dupljara, klasa Hydrozoa, imaju
mekano tijelo, najpoznatiji red Stromatoporoidea koji u devonu gradi sprudne sedimente.
18
Briozoa: Grupa beskimenjaka, kolo Briozoa (mahovinasta ivotinja), ive u kolonijama, sesilni bentos.
Istiu se Fornastella (donji silur - Perm) Polypora (silur-perm). Obrazuju sprudove.
19
Konodonti: Protohordati, na prelazu iz bezkimenjaka u kimenjake. Organizimi koji lie na jegulje.
Vani su kao provodni mikrofosili od gornjeg kambrija do pred kraja trijasa.
20
Korali: Grupa bezkimanjaka, kolo dupljara (coelenterata), klasa korali (anthozoa), skelet od krenjake
materije, ive u moru u neritskoj zoni do 40 a najvie 80-90 m, obrazujui sprudove.ive na konstantnoj
temperaturi, ne podnose temperature nie od 18C. (Prekambrij danas)

od konodonti 21 - Apatognathus cf. varians, Ozarkodina

cf. congesta,
Polygnathus commus, Polygnathus normalis, Polygnathus glabara glabra,
Panderodus gracilis, Prioniodina cf. smithi, Spathognathodus cf. bohlenanus,
Roundia sp., Icriodus sp. i dr. zatim

trilobit22: Phacops feancundus i

brahiopod23: Krapinskia consuleo, te mnogi drugi.

Uslovi nastanka izdvojenih stratigrafskih jedinica

Nastavak sprudne sedimentacije je nastavljen poslije gornjeg silura. Sedimenti devona su
sprudni krenjaci koji su nastali u morskoj sredini to se potvruje i pronaenim fosilima
(korali i dr.). Na osnovu pronaene fosilne skupine moemo rei da su ovi krenjaci
nastali u okviru neritske zone, pri uravnoteenim klimatskim temperaturama iznad 18 C.
Zavretkom kaledonskog orogenog ciklusa dolazi do znaajnijih promjena na irem
prostoru i produbljavanja sedimentacionog prostora.

4. KLASTITI DONJEG I SREDNJEG KARBONA (bC1,2)

Donjo i srednjokarbonski sedimenti ine osnovu planinskim masivima Jahorine,
Borovca i Jabukog sedla, a izgrauju i dolinu gornjeg toka rijeke Prae i mnogobrojnih
potonih pritoka.
To je relativno debeo paket klastinih stijena sa soivima ploastih i masivnih krenjaka,
ulocima ploastih mermerastih i kriljavih krenjaka, te ulocima ploastih do slojevitih
ronjaca.
Osnovnu masu stuba ine klastini sedimenti u kojima dominiraju subgrauvake,
metapjeari, konglomeratine subgrauvake, grauvake 24 , feldspatsko-subgrauvakni
pjeari, mikrokonglomerati i bree, alevroliti, glinci te glinovito-kvarc-sericitski kriljci.
Evidentne teksturne karakteristike, elementi paleotransporta, esto zakonita
sedimentacijska sukcesija, granulometrijski sastav i struktura gotovo cijelog paketa,
dokazuju turbiditni mehanizam u sedimentaciji25, to ga opredeljuje u sedimente
flia.
Navedena konstatacija je uoena mnogo ranije, u radovima: Bittner (1880), Kittl (1904),
Katzer (1924), Kosti-Podgorska (1958) te Dimitrijevi i Dimitrijevic (1969). Navedeni
autori smatraju da donjokarbonski klastiti ire okoline Prae odgovaraju kulmskom

21

Konodonti: Protohordati, na prelazu iz bezkimenjaka u kimenjake. Organizimi koji lie na jegulje.

Vani su kao provodni mikrofosili (od gornjeg kambrija do pred kraja trijasa).
22
Trilobiti: Grupa bezkimenjaci, kolo zglavkari, klasa trilobiti, iz devonskih naslaga poznato je oko 200
vrsta. Dijele se na dva reda: Opistoparia i Proparia, vagilni bentos organizimi ali poznati su i planktonski.
(donji kambrijum kraj perma)
23
Brahiopod: Grupa bezkimenajci, kolo brahiopoda, ive uglavnom u morskim vodama ali ima i nekih
brakinih predstavnika, ive kao sesilni bentos, ljuture su od CaCO3 ili silicijum dioksida te kalcijum
fosfata. Kolo ima dvije podklase inartikulata (bez brave) i artikulata (sa bravom). (kambrijum - danas)
24
grauvaka je pjear s kvarcom, mineralima glina, feldspatima i fragmentima metamorfnih stijena koji su
formirani iz sedimenata noenih turbiditnim strujama
25
turbiditne struje mutne struje; glavni mehanizam prijenosa sedimenta u suspenziji; gravitacijski tok
snane turbulencije

razvoju, tj. variscijskom fliu Evrope.

Sedimentoloka istraivanja vrena su samo djelimino, tj. od kompletne sedimentoloke
analize se odustalo kada je uoeno veliko rasprostranjenje, neprecizna tektonska
definisanost pojedinih segmenata, evidentno rotiranje blokova, viestruka raskidanost
strukturnih oblika, maskirana superpozicija, oteano povezivanje snimljenih profila i
veoma esta smjena pjeara i alevrolita u sekvencama debljine 3-8 cm.
Opte sedimentne karakteristike karbonskog flia u oblasti Viteza i Prae izraene su
turbiditnom sedimentacijom glinovitih i pjearskih paketa sa karakteristinim litolokim
sastavom. Uoavaju se sljedei tipovi (Dimitrijevi i Dimitrijevic, 1969):
- Alevrolitski26 paket, ini se bez uticaja mutnih tokova tj. bez turbiditskih odlika.
- Alevrolitski paket sa razliito izraenom horizontalnom laminacijom mm dimenzija i
otro izraenim graninim povrinama.
- Alternacija alevrolita u dominaciji sa tankim pjearskim slojevima ili s1ojevitim do
bankovitim pjearima (Potkoran) s gotovo obavezno izraenom gradacijom i strukturom
podvodnog klizanja na donjim povrinama.
-Paket tankoslojevitih pjeara u apsolutnoj dominaciji,
dijelom horizontalnom
laminacijom, bez izraenih sedimentnih struktura na donjim povrinama.
Na kraju, tipini turbiditski paket u izmjeni pjeara i alevrita u dominaciji. Pjeari se
javljaju u ploastim i neto debljim slojevima sa dobro izraenom gradacijom u malim
rasponima i kratkim prelazem prema alevrolitima.
Izdvajanja su viestruko provjerena i dokazana kroz kartiranje ireg podruja Viteza i
Prae, ali je potrebno istai, da je korelacija sa terenima okoline Gorada i na graninom
dijelu prema listu Foa veoma oteana. Ove terene izgrauje monotona serija preteno
alevrolita sa proslojcima i ulocima krenjaka, soivima karbonatnih kriljaca a rjee se
javlja kvarc, konkordantno uloen ili pukotinski. Pjeari se javljaju u vidu izduenih
soiva unutar kriljavog finoklastinog kompleksa.
Na irem terenu evidentirane su tipske sedimentne strukture na donjim povrinama, koje
se javljaju ili uestalo ili nedostaju tj. predpostavlja se da su unitene izraenim tektonskim,
esto meuslojnim kretanjima.
Uglavnom prevladavaju strukture nastale erozionim dejstvom toka. Karakteristini su
mnogobrojni otisci tragova otiranja, zadiranja a rjee i vuenja.
U superpoziciono niim dijelovima klastinog paketa nalaze se glinci, glinoviti kriljci,
grafitini kriljci sa soivima krenjaka koji su proeti kalcitnim ilicama. Navedena
soiva se uestalo javljaju u podruju Crne rijeke, dok im je, idui prema istoku,
zastupljenost manja. Pored krenjakih, evidentna su i soiva lidita sa glinovitolaporovitim proslojcima, te uloci tamnih bankovitih krinoidnih krenjaka s mnotvom
krinoidnih drki, korala i brahiopoda.
Sasvim rijetko zastupljena su i mala, najee dekametarska, mandulasta27 spilitska28 tijela
i tufitini pjeari.
Unutar karbonskih sedimenata registrovano je vie pojava barita i bakarnih mineralizacija.

26

Alevrit prah, zrna 0,02-0,002 mm

Mandulasta tesktura nastaje naglim hlaenjem lave
28
Spilit alterisani dijabaz (bazina stijena)
2727

Karbonski klastiti su viestruko ubrani, dijelom kraljutani sa izraenim

navlaenjem prema jugozapadu i naknadno deformisani radijalnim pokretima.

veim

Odnos prema mladim sedimentima je diskordantan, dok se prema starijim devonskim

krenjacima predpostavlja kontinuirani prelaz.
Debljina karbonskog paketa iznosi preko 1000 m.
Fosili na osnovu kojih je izvreno stratigrafsko ralanjivanje C1,2
U irem podruju Prae unutar klastinog dijela paketa odreena je bogata goniatitska
zajednica29: Gliphioceras sphaericum, Gliphioceras undulatum, Muensterocaras truncatus,
Homeceras beyrichanum, Prolocanites quirquelobus, Homismocaras glimeri, zatim vie
ortocerasa u krenjacima ueg podruja Prae.
Pored krinoida: Potariocrinus crassus, unutar krenjaka ireg podruja Prae, odreena je
brojna koralna zajednica: Meniscophyllum aff. kansuense, Gyothoxonia cf. cornu,
Cyathocarinia rushiana, Glisiophyllum keyserling, Auloclisia cf. concentrica i mnoge
vrste rodova Dubinophyllum, Kon inckophyllum i Carcinophyllum.
Najbrojnija je nesumljivo brahiopodska fauna sa predstavnicima: Orthothetes, Chonetes,
Plicochonates, Chonetella, Marginifera, Dictioclostus, Linoproductus, Ehinoconchus,
Schizophoria, Camarophoria, Pugnax, Athyris, Spiriferellina, Martana i mnogobrojne
vrste Spirifer-a.
Od lamelibranhiata poznati su Aviculopecten praaensis, Aviculopectm cf. interlineatus,
Aviculopecten cf. sedwicki, Concordoum sp. i vie vrsta pektena.
Gastropodi su predstav1jeni sa rodovima Ortonychia, Platyceras i Naticopsis. Veliki broj
navedenih fosila odredili su jo austrijski geolozi a Kosti-Podgorska (1957, 1958) je te
odredbe potvrdila i dopunila.
Unutar krenjaka sa mreom kalcitnih ilica odreene su sljedee foraminifere:
Paleotextularia longiseptata, Propermodiscus cf. ulmeri, Archeodiscus kavuri, zatim
predstavnici rodova
Parathuramin,
Eothuberitina,
Archaesphaera Umbella,
Pachysphaera, Paleocacellus, Polyderma, Huberitina i Plectogyra.
Determinisana fosilna zajednica nesumljivo ukazuje na donjokarbonsku pripadnost
najveeg dijela klastinog paketa. Obzirom na injenicu, da navedene tvorevine zauzimaju
veliko prostranstvo jugoistone Bosne, da je navedeni fosilni sadraj odreen najveim
dijelom u irem podruju Prae, ije tvorevine spadaju u donji dio stuba te veliku debljinu
fline serije, predpostavlja se prisustvo i srednjeg karbona.
Uslovi nastanka izdvojenih stratigrafskih jedinica
Na osnovu teksturnih karakteristika, paleotransporta, esto zakonita sedimentacijska
sukcesija, granulometrijski sastav i struktura gotovo cijelog paketa, dokazuju turbiditni
mehanizam u sedimentaciji 30 , tkom donjeg a dijelom i srednjeg karbona to ih
opredeljuje u sedimente flia.
Na osnovu relativno malog broja podataka o paleotransportu za kompleksna izuavanja
distribucionog podruja i poziciju basena, dobijeni su orijentacioni pokazatelji da je

29

Goniatiti nastaju tokom devona a nestaju krajem perma.

turbiditne struje mutne struje; glavni mehanizam prijenosa sedimenta u suspenziji; gravitacijski tok
snane turbulencije

30

vjerovatno veliki sedimentacioni basen bio izduen u pravcu sjever-sjeveroistok-jugjugozapad sa tonjenjem dna prema jugojugozapadu.
Rijetko zastupljena mala, najee dekametarska, mandulasta spilitska tijela i tufitini
pjeari ukazuju na ogranienu vulkansku aktivnost.

5. SPILITI (ab)
U irem podruju Prae i Komrana, unutar karbonskih klastinih sedimenata, a rijetko
direktno preko devonskih krenjaka, dolaze relativno mala do 100 m tanka izduena
spilitska tijela. Predpostavlja se da su vezana za inae problematian vulkanizam poetkom
donjeg karbona.
To su stijene mandulaste i masivne teksture. Struktura im je najee ofitska, rjee
porfirsko-ofitska31. Kao bitni sastojci prisutni su stapiasti albit, augit i hlorit, dok su
sporedni i sekundarni kalcit, ilmenit, sericit, seladonit i limonit.
Mandule su monomineralne kalcitne, rjee sa hloritskim i hloritsko-limonitskim obodom,
nepravilnih, jajolikih i loptastih formi, veline obino oko 1,5 m rijetko do 8 mm.
Potrebno je napomenuti, da se sreu i komadi i nesigurni izdanci riolita, koji zbog naina
pojavljivanja nisu detaljnije izuavani.
Pojave spilita ukazuju na izraenu tektonsku aktivnost.

31

Struktura eruptivnih stijena izraena je stupnjem kristaliniteta, veliinom, oblikom i meusobnim

odnosom minerala, a posljedica je naina njihove kristalizacije, tako da se razlikuje:
zrnasta struktura, porfirska struktura, ofitska struktura (ini prijelaz izmeu zrnaste i porfirske), staklasta
struktura (nastaje pri naglom ovrivanju lave).
Tekstura eruptivnih stijena definira nain prostornog rasporeda mineralnih zrna u stijeni, a posljedica je
uvjeta kristalizacije i drugih faktora koji djeluju u fazi hlaenja kao i na ovrslu stijenu. Kod eruptivnih
stijena razlikuju se: homogena tekstura, fluidalna tekstura, vezikularna tekstura.

10

6. KLASTITI GORNJEG PERMA (P3)

Klastini sedimenti32 gornjeg perma zauzimaju june i sredinje dijelove lista, a smjeteni
su na obodnim dijelovima planinskih masiva Romanije, Rane planine i Jahorine. Zatim
obuhvataju terene Delijaa, Borovca, Crnog vrha, Renovice i Jabuke.
Gornjopermske sedimente predstavljaju raznovrsne klastine stijene preteno srednjozrnog
kvarcnog sadraja. Najee su to subgrauvakni pjeari, metapjeari, grauvakni33 pjeari,
feldspatsko-grauvakni pjeari, kvarcni pjeari, sitno do srednjozrnikvarcni konglomerati,
tufogeni pjeari, alevritini pjeari, alevroliti i kvarc-sericit-glineni kriljci. Rjee se
javljaju pelitski34 klastiti. Pored navedenih, podreeno dolaze konglomerati sa valuticama i
slabo zaobljenim fragmentima lidita 35 , mikrita, intramikriti, dolomitini i sideritini
krenjaci u vidu manjih soiva, pjeskoviti i laporoviti dolomiti, silifikovani glinci i
ronjaci.
Vano je istai da u superpoziciono najviim dijelovima gornjopermskih klastita slijede
ploasti do slojeviti tamnosivi krenjaci i pjeskovito-laporoviti dolomiti koji se najee
izmjenjuju sa glinovitim i laporovitim proslojcima, a formiraju izduena soivasta tijela
debljine do 20 m i duine preko 100 m.
Obzirom da su krenjaci evidentirani u najviim dijelovima perma, sluili su kao reper kod
izdvajanja od slinih donjotrijaskih klastita. Na terenima gdje nedostaju (jugoistono
podruje), izdvajanje donjotrijaskih od permskih klastita vreno je na osnovu veeg
sadrzaja krupnoljuspastih liskuna u donjotrijaskim klastitima.
Sline

krenjake partije

postoje i superpoziciono niim dijelovima gornjopermskih

32

Struktura sedimentnih stijena definirana je veliinom i oblikom estica i/ili minerala koji sudeluju u
njezinoj grai, a rezultat je svih procesa koji su djelovali na stijenu tijekom postanka.
Ona moe biti klastina i kristalasta.
Klastinu strukturu imaju sedimenti izgraeni od fragmenata stijena i minerala, razliitih po veliini i obliku
(klastine ili mehanike sedimentne stijene). Prema veliini zrna klastine se strukture dijele na:
- psefitske ili grubozrnaste klastine strukture, veliine zrna iznad 2 mm, tipine za ljunke i krje i od
njih nastale vezane stijene (konglomerate i bree),
- psamitske ili srednjezrnaste klastine strukture, veliine zrna izmeu 2 mm i 0.06 mm, karakteristine za
pijeske i od njih nastale vezane stijene (pjeari, arkoze i grauvake),
- siltitske (alevritske) ili sitnozrnaste klastine strukture, veliine zrna od 0.06 mm do 0.002 mm,
karakteristine za prah i od njega nastale stijene (prapor ili les i siltit ili alevrolit),
- pelitske ili finozrnaste klastine strukture, veliine zrna manje od 0.002 mm, karakteristine za glinovite
estice i od njih nastale stijene (glina, lapor).
Karbonatne stijene nastale mehaniki, odlikuju se detritinom strukturom. Ovisno o veliini zrna razlikuju se:
kalkruditi (zrna vea od 1 mm), kalkareniti (zrna izmeu 1 mm i 0.06 mm) i kalklutiti (zrna manja od 0.06
mm). Ako u strukturi karbonatnih stijena, nastalih mehaniki, sudjeluju i ostaci organizma, takva se struktura
naziva organodetritinom.
Prema obliku, zrna u klastinoj strukturi sedimentnih stijena mogu biti: uglasta, poluuglasta, poluzaobljena,
zaobljena i dobro zaobljena.
Sedimentne stijene kemijskog podrijetla (kemijske sedimentne stijene) odlikuju se kristalastom strukturom.
Tekstura sedimentalnih stijena definira znaajke njihove unutarnje grae u svezi s rasporedom estica i
njihovim odnosom, a moe biti masivna ili homogena, trakasta, slojevita i breasta Homogenu teksturu imaju
stijene kod kojih su minerali jednoliko zauzeli prostor u masi (jedri krenjaci, homogeni pjeari).
Trakasta i slojevita tekstura karakteristina je za slojevite sedimentne stijene kod kojih se u masi izmjenjuju
slojevi razliite boje, odnosno slojevi s krupnijim i sitnijim sastojcima.
Breastu teksturu imaju stijene sastavljene od vezanih veih i manjih estica (bree i breoliki krenjaci).
33
grauvaka je pjear s kvarcom, mineralima glina, feldspatima i fragmentima metamorfnih stijena koji su
formirani iz sedimenata noenih turbiditnim strujama
34
Pelit zrna manja od 0,002 mm
35
Lidit silicijski kriljac

11

klastita. Odnos prema starijim karbonskim sedimentima je diskordantan, tako da se u

kontaktnom dijelu sreu razliiti litoloki lanovi gornjeg perma. Odnos prema mlaim,
donjotrijaskim klastitima vren je kontinuiranim slijedom.
Unutar gornjopermskih klastita registrovano je vise bakarnih i baritskih mineralizacija.
Prosjena debljina ovih sedimenata iznosi oko 300 m.
Fosili na osnovu kojih je izvreno stratigrafsko ralanjivanje P3
Krenjaci koji su evidentirani istono od Pala, juno od Bogovia, u podruju Delijai,
Knike Kose, Buja, Karlovca, Prae i Renovice sadre mnogobrojnu makrofaunu u kojoj
se istiu puevi-belerofoni, po cemu su i nazvani belerofonski krenjaci; zatim koljke,
cefalopodi, krinoidi i dr. U podruju Prae, Orahovice, Suhe esme odreena je slijedea
makrofosilna zajednica: Archaecocidaris keyserling, Lingula credneri, Discina bosniaca,
Oxytoma wahneri, Bakwelia kingi, Schizodus trinacatus, Pleurophonus jacobi,
Sanguinolites belerofontium, Bellerophon suhaensis, Pseudoorthoceras cycloplorumi,
Gymnocodium fragilis, Gymnacodium bellerophontis i dr.
Uslovi nastanka izdvojenih stratigrafskih jedinica
Krajem srednjeg perma u iroj oblasti izraeno je diferencijalno sputanje kopnenih
prostora, koji postaju osnova novoj klastinoj sedimentaciji tokom gomjeg perma.
Najvei dio gornjopermske sedimentacije predstavlja slijed srednjozrnih pjearskih
stijena u kojima gotovo nema tragova ivota. Krajem perma stvarana su i manja
krenjako-dolomitska soiva u kojima su naeni ostaci gastropoda, to ukazuje na
mjestimino uspostavtavljanje zivotnih uslova.
Magmatska aktivnost krajem paleozoika nije u potpunosti jasna. Predpostavljaju se vee
dubinske intruzije za koje su vezani hidrotermalni procesi. Nairne, mnogi elementi ukazuju
na jedinstven magmatski proces, koji je zapoeo, vjerovatno u gomjem permu, a da je
maksimalno izraen tokom srednjeg trijasa.
Tokom donjeg trijasa nastavlja se diferencijalno sputanje i proirenje sedimentacijskog
prostora.

12

7. SARAJEVSKI PJEARI (bT1 )

Klastini sedimenti donjeg trijasa su vezani za neposrednu podinu planinskih masiva
Jahorine, Ravne planine i Romanije.
Od sjeverozapada prema jugoistoku donjotrijaski klastini sedimenti izgrauju
jugozapadne padine ireg podruja Romanije. Ovaj pojas koji se dijagonalno protee
gotovo predstavlja osnovu navlaenja anizikih krenjaka matine jedinice.
Navedene preteno pjearske stijene su najee trone. Rijetko se nalaze krupnozrno
granulirane partije, ili slojevi sa krupnim listiima liskuna.
.
Mjestimino se javljaju proslojci i uloci ploastih pelitskih sedimenata.
Opte karakteristike donjotrijaskih sedimenata terena lista Praa su u monotonoj sukcesiji
ploastih slojevitih, rijetko bankovitih kvarc-liskunovitih pjeara kroz cijeli donjotrijaski
stub (sarajevski pjeari).
Direktno na pjeskovite dolomite i dolomitine belerofonske krenjake slijede kriljavi
subgrauvakni pjeari, neto kompaktniji grauvakni pjeari, feldspatsko-subgrauvakni
pjeari u alternaciji. Zatim slijede glineni skriljci sa karbonatnim ilicama, subgrauvakni
pjeari, alevritini glineni kriljci, subgrauvakni pjeari, grauvakni metapjeari sa
proslojcima glinenih kriljaca, laporoviti dolomiti, alevritini glineni kriljci, grauvakni
metapjeari sa uklopcima kvarcita, glineni kriljci, pjeskovito-laporoviti dolomiti,
grauvakni metapjeari i pjeari, kvarcni pjeari te apsolutna dominacija slojevitih
subgrauvaknih i kvarcnih pjeara.
Potrebno je naglasiti da su u donjotrijaskim klastitima evidentirana preteno metarska,
rjee dekametarska dijabazna tijela u vidu silova i dajkova.
Odnos prema starijim i mladim tvorevinama izraen je kontinuiranim sedimentacijskim
slijedom. Debljina donjotrijaskih klastita iznosi 600 m.
Fosili na osnovu kojih je izvreno stratigrafsko ralanjivanje
Paleontoloska ispitivanja ovih klastita nisu dala zadovoljavajue rezultate. Nairne, osim
slaboouvanih lamelibranhijata i gastropoda karakteristine forme nisu naene, te se
starost zakljuivala obino na osnovu korelacionih odnosa i superpozicije.
Uslovi nastanka izdvojene stratigrafske jedinice
Tokom donjeg trijasa nastavlja se diferencijalno sputanje i proirenje sedimentacionog
prostora. Kontinuirani sedimentacioni procesi nastavljaju se u donjotrijaskom moru u
kojem se taloe klastini sedimenti sa rijetkim finoklastinim ulocima i vrlo oskudnim
fosilnim ostacima.
Nakon donjeg trijasa dolazi do stabilizacije vertikalnih pomjeranja i stvaranja uslova za
dugi ciklus karbonatne sedimentacije u aniziku.

8. KRECNJACI I DOLOMITI ANIZIKA (bT21)

Sedimenti anizika izgrauju veoma karsifikovane predjele isturenih planinskih masiva.
Evidentne su i manje, tektonski izolovane mase smjetene izmeu Jahorine, Ravne planine,
13

Romanije, Cmog vrha i Ozrena te podruje Zakoma.

Na jugoistonom dijelu Romanije u irem smislu, aniziki krenjaci grade lanac planinskih
masiva koji se dijagonalno nastavlja na sjeverozapad preko Gradine, Siljeve glave,
Mjednika, Velike stijene, Dijeve, Lupuglava, Latice, Orlove stijene, Crvenih stijena, Cmog
vrha i Kostrea. Apsolutno dominiraju bankoviti i masivni krenjaci. Rjee su zastupljeni
slojeviti prektristalisali krenjaci (Glog, V. i M. Kom), zatim breasti krenjaci tipa Han
Bulog.
Pored navedenih, u podruju Ozrena, jedan dio terena izgrauju pjeskoviti dolomiti u
nepravilnoj izmjeni sa prekristalisalim krenjacima. Prema nainu pojavljivanja i estoj
izmjeni s krenjacima, predpostavlja se, da su dolomiti Ozrena metasomatskog postanka36.
Oni predstavljaju jugoistoni nastavak tzv. vareke produktivne serije.
Kod Delijaa, u veoma sloenim tektonskim odnosima, izdvojeni su takoe dolomiti
anizika.
Na zapadnom dijelu Romanije, na poziciji Krulj-ahbegovii grad vrena su
sedimentoloka ispitivanja anizikih krenjaka.
Zbog izraenog kretanja anizike krenjake ploe preko donjotrijaskih klastita, profil
poinje samo 10 m debelim mikritskim krenjacima sa krinoidima. Dalje slijede bankoviti
i prividno masivni, esto prekristalisali sparitski i mikritski krenjaci sa rijetkim ostacima
brahiopoda.
Aniziki paket zavrava crvenim mikritskim,
krenjacima sa rijetkim slaboouvanim amonitima.

mikrosparitskim

biomikritskim

Mikroskopskom analizom izdvojeni su slijedeci tipovi: mikritske vrste (mikriti, fosilonosni

mikriti, pelitonosni mikriti, pjeskoviti mikriti i prekristalisali mikriti), alohemosparitske
vrste (intrasparit, fosilonosni intrasparit, pelintrasparit, prekristalisali intrasparit,
dolomitini intrasparit, i pelmikrosparit). Dominiraju tipovi bogati alohemom (intraklastit,
rjee fosili i peliti).
Fosili na osnovu kojih je izvreno stratigrafsko ralanjivanje
Anizika pripadnost je viestruko dokazana. Pored jasno izraenih superpozicionih
odnosa, makrofosilnih formi, gotovo redovno je prisutna slijedea mikrofosilna zajednica:
Meandrospira dinarica, Meandrospira dejormata, Meandrospira samueli, Glomospira
densa, Endothyranella virzi, Trochammina alpina, Macroporella alpina, Diplopora
hexastor i dr.
Uslovi nastanka izdvojene stratigrafske jedinice
Anizik karakteriu bitne promjene u irem sedimentacijskom prostoru. Nakon izrenih
vertikalnih oscilacija morskog dna i preteno klastine sedimentacije, u aniziku je dolo
do stabilizacije sedimentacijskog prostora, kada u iroj oblasti poinje dugotrajni ciklus
karbonatne sedimentacije.
Tokom anizika stvarane su krenjake stijene sa neznatnim litofacijalnim razlikama. U
najjunijim prostorima (koje obuhvata list Praa) taloeni su krenjaci identini onima iz
junih krenjakih Alpa tj. uoljive su zone sa krinoidima, brahiopodima i amonitima.
Idui prema sjeveroistoku (jedinica Romanija-Praa-Jahorina) pored navedenih javljaju se

36
Metasomatska - u kojima su vrue mineralne otopine otapale vee komplekse
14

i alge, sto upuuje na neto plie sedimentacijske sredine.

Krajem anizika i poetkom ladinika dolazi do bitnih promjena u junim sedimentacijskim
prostorima, kada je na irem prostoru izraeno sputanje dna sedimentacijskog basena uz
uestalu vulkansku magmatsku aktivnost.

9. ANDEZITI ()
U podrucju Zakorna, Kozadre i jugozapadno od Rogatice registrovana su dekametarska i
hektometarska izlivna andezitska 37 tijela. Smjetena su direktno na aniziku krenjaku
osnovu ili su uloena u ladinike sedimente u vidu izduenih soiva. Najee se nalaze na
kontaktnom dijelu anizik-ladinik.
Petrografskim ispitivanjima navedena magmatska tijela su odreena kao andezitska, u
kojima se javljaju zone kalcitisanog, limonitisanog i izmjenjenog andezita. Struktura
stijene je porfirska a tekstura masivna.

10.

DIJABAZI I DOLERITI ()

U okviru srednjotrijaskog magmatizma izdvojena su dijabazna tijela u vidu silova i

dajkova najee metarskih dimenzija a zastupljeni su u klastitima perma i donjeg trijasa.
Dijabazne mase od vie stotina metara registrovane su na Koranu kod Pala i u irem
podruju Delijaa. Obzirom
na nain pojavljivanja vezuju se za srednjotrijaski
magmatizam i predstavljaju hipabisalne varijetete.
To su stijene masivne teksture. Strultura im jc najee ofitska, rjede porfirska-ofitska i
dijabazno-zmasta. Velicina zma varira od 0,7 do 1,5 mm. Rjee su zastupljeni doleritski
varijeteti sa zrnima preko 1,5 mm.

11.

KRENJACI I RONACI LADINIKA (bT22 )

Ladinike tvorevine samo mjestimino prate anizike krenjake a zastupljene su u istim

lokalnostima. U neporemeenim odnosima predstavljaju manje erozione ostatke kao na
Jahorini, Ravnoj planini, Ozrenu, podruju Bjelogoraca, Kalauzovia.
Tektonsko ukljeteni, javljaju se kao uski izdueni pojasevi ili vee povrine preko kojih
su navlaeni krenjaci iz sprudnog razvoja trijasa. Ladinike tvorevine u navedenim
odnosima mogu se pratiti na sjeverozapadnom obodu Romanije, na Tviijaku kod
Bogovia, na jugozapadnom obodu Trovrha, u podruju Kovnja, Zakoma i Rakitnice.
Opte karakteristike ladinikih tvorevina i superpozicioni slijed je slijedei:
Direktno preko anizikih krenjaka slijede ploasti roznaci, zatim tufitini materijal, glinci
i ploasti krenjaci u izmjeni. Srednje horizonte izgrauju tankoslojeviti krenjaci sa
ulocima, proslojcima i muglama ronaca koji se esto izmjenjuju sa ploastim

37

Andezit je neutralna vulkanska eruptivna stijena. Sastoji se od natrijevih i kalcijskih plagioklasa i

bojenih minerala.

15

laporovitim krenjacima. U gornjim horizontima se nastavlja ista alternacija sa estim

dekametarskim soivima sparitskih krenjaka. Pored navedenog prisutna su vea
hektametarska i manja dekametarska andezitska tijela.
Na profilu Krulj-ahbegovia grad, direktno na crvenim hanbulokim krenjacima
slijede ploasti tufogeni ronaci, biomikriti i fosilonosni mikriti u izmjeni. Zatim slijede
ploasti vitroklastini tufovi, ploasti do slojeviti intraspariti, pelspariti, ronaci,
fosilonosni intraspariti, fosilonosni mikriti i peletonosni mikriti sa ulocima, bancima
prekristalisalih krenjaka i dekametarskim soivima sparitskih krenjaka.
Za razliku navedenoj litofaciji, na Ozrenu su u superpoziciono viim dijelovima, direktno
preko anizikih dolomita, zastupljeni ploasti ronaci. Unutar ronake mase dolaze
proslojci glinaca i laporovitog materijala, a preko njih slijede silifikovani krenjaci.
itava zona je obuhvaena manganskom mineralizacijom.
Odnos prema anizikim tvorevinama je oznaen kontinuiranim sedimentacijskim
slijedom, dok odnos prema mladim sedimentima, na listu Praa, nije vidljiv. Naime, u
podruju ahbegovi grada zastupljeni su i sedimenti trijas-jure, koji reversno nalijeu
na sline ladinicke tvorevine. U irem podruju je dokazan kontinuirani slijed gotovo
identinih sedimenata i nakon ladinika. Debljina ladinikih sedimenata iznosi 250 m.
Fosili na osnovu kojih je izvreno stratigrafsko ralanjivanje
Pored slabo ouvanih daonela, a rjee posidonija, odreeno je vie karakteristinih
mikrofosilnih formi: Ladinella porata, Baccinella ordinata, Baccinella floriformis,
Teutloporella herculea, Colosponiga catenulata, stromatoporide i klupaste alge.
Uslovi nastanka izdvojene stratigrafske jedinice
Krajem anizika i poetkom ladinika dolazi do bitnih promjena u sedimentacijskim prostorima, kada je na irem prostoru izraeno spustanje dna sedimentacijskog basena uz
uestalu vulkansku magmatsku aktivnost.
Tada su stvarani ploasti krenjaki i glinoviti sedimenti u estoj izmjeni sa piroklastinim
tvorevinama. Pored efuzija andezita, dolazilo je do utiskivanja dijabaza u starije tvorevine.
Dakle, krajem ladinika i pocetkom karnika, egzistira, sedimentacijski basen u kome se
stvaraju sedimentne a dijelom i piroklastine stijene.

12. KRENJACI SA RONACIMA TRIJAS-JURE (bT,J)

Sedimenti trijas-jure zauzimaju male prostore u podruju ahbegovi grada i
Mesia. To su mali stisnuti pojasevi, koji mjestimino vire ispod navlake sprudnih
krenjaka Devetaka ili melannih tvorevina. Zbog velike tektonske poremeenosti
odnosi prema drugim tvorevinama matine jedinice nisu vidljive.
U podruju ahbegovi grada trijas-jurske tvorevine su predstavljene monotonim paketom
ploastih do slojevitih, preteno mikritnih krenjaka sa muglama ronaca koji se
izmjenjuju sa ploastim ronacima. Meuslojni prostori su esto ispunjeni kriljavim
laporovitim proslojcima. Karakteristina je gotovo apsolutna odsutnost fosilnih formi.
Navedeni litofacijalni razvoj predstavlja superpoziciono nie dijelove.
U irem podrucju Mesia, u viim nivoima, zastupljene su sline stijene uz poveano
16

uee ploastih mikritskih krenjaka sa proslojcima glinaca. Odnos prema starijim

sedimentima je konkordantan a vidljiv je na irem podruju Mesia, dok odnos prema
mlaim tvorevinama nije u potpunosti jasan.
Mjerljiva debljina tvorevina na irem podruju iznosi oko 300 m.
Fosili na osnovu kojih je izvreno stratigrafsko ralanjivanje
Stratigrafsko ralanjivanje nije vreno na osnovu fosila zbog gotovo apsolutnog odsustva
fosilnih formi, te je ralanjivanje vreno na osnovu superpozicije.

13.

PREKIDI U SEDIMENTACIJI

Za vremenski interval srednji karbon-gornji perm nita se pouzdano ne moze tvrditi.

Tragova sedimentacije nema ni u irem prostoru, te se smatra, da je u sk1opu hercinske
orogeneze sedimentacijski prostor dignut iznad vodene sredine. Sudei po rijetkim
nalazima bilja, predpostavlja se, da je na novonastalom kopnu formirana i
vegetacija.
Krajem srednjeg perma u iroj oblasti izraeno je diferencijalno sputanje kopnenih
prostora, koji postaju osnova novoj klastinoj sedimentaciji tokom gornjeg perma.

14. PRIJEDLOG DALJNJEG DETALJNOG

STRATIGRAFSKOG RALANJIVANJA
U okviru strukturno-facijalne jedinice Romanija Praa - Jahorina kao najstariji sedimenti
odreeni su gornjosilurski sedimenti. Silur je u okviru junoevropske oblasti na podruju
Austrije i Slovenije predstavljen sa dvije facije:
1) facija graptolitskih kriljaca i
2) facija ortoceratskih krenjaka.
te je u okviru buduih istraivanja potrebno istraiti predpostavke o razvoju facije
graptolitskih kriljaca donjeg silura koja na podruju Prae nije utvrena te postojanje
starjiih sedimenata.
Takoe mogua su dalja istraivanja sedimenata gornjeg trijasa i jure nisu ralanjeni. Njih
karakterie velika tektonska poremeenost te monoton razvoj i izraena odsutnost fosilnih
formi.

17

LITERATURA
1.

OGK list Praa sa pripadajuim Tumaem

2.

Ivan Sokli, Fosilna flora i fauna BiH, 2001.

3.

Kosta Petkovi, Predrag Nikoli, Osnovi geologije (istorijska geologija), 1965.

godina

4.

P.M. Stevanovi, M.. Anelkovi, Istorijska geologija II paleozojske perioda,

1967. godina

5.

Josip Tiljar, Sedimentne stijene, 1994.

18