Aydkm

Bilim ve Gelecek
Aylk bilim, kltr, politika dergisi
SAYI: 97 / MART 2012
GENEL YAYIN YNETMEN
Ender Helvacolu
YAYIN YNETMEN YARDIMCILARI
Naln Mahsereci
Baha Okar
DAR LER
Deniz Karaka
GRAFK-TASARIM
Eren Taymaz
ADRES
Caferaa Mah. Moda Cad. Zuhal Sk. 9/1
Kadky / stanbul
TEL: (0216) 345 26 14 / 349 71 72 (faks)
www.bilimvegelecek.com.tr
E-posta: bilgi@bilimvegelecek.com.tr
Internet grubumuza ye olmak iin

Tekirda Cezaevi Saz Triosu!

bilimgelecekdergisi-subscribe@yahoogroups.com
adresine eposta gndermeniz yeterlidir.

YURT ABONE KOULLARI

1 yllk: 75 TL / 6 aylk: 40 TL
(Bilgi almak iin dergi bromuzu araynz)
Kurumsal abonelik: 1 yllk 90 TL

YURTDII ABONELK KOULLARI

Avrupa ve Ortadou iin 60 Euro
Amerika ve Uzakdou iin 120 Dolar

e-ABONELK KOULLARI

1 yllk: 20 TL / 10 Euro / 15 Dolar

6 aylk: 10 TL / 5 Euro / 8 Dolar
(Bilgi almak iin: www.bilimvegelecek.com.tr )

7 RENK BASIM YAYIM FLMCLK

LTD. T. ADINA SAHB
Ender Helvacolu

SORUMLU YAZILER MDR

Deniz Karaka

BASILDII YER

Ezgi Matbaaclk
Sanayi Cad. Altay Sok. No: 10, obaneme
Yenibosna / stanbul Tel: (0212) 452 23 02
DAITIM: Turkuvaz Datm Pazarlama
YAYIN TR: Yerel - Sreli (Aylk)
ISSN: 1304-6756 DL: Trke

TEMSLCLERMZ
ANKARA BRO: Bayndr 1 Sk. 22/16, Kzlay
(0312) 433 00 38
ANKARA: alar Kln / Tel: (0505) 584 63 36 /
caglarkilinc@gmail.com
BARTIN: Barbaros Yaman / (0506) 601 64 50 /
yamanbar2000@yahoo.com
BURSA: Evren Sar / (0533) 526 49 80 /
sarievren360@yahoo.com
SKENDERUN: Bahar Ik / (0533) 217 71 96 /
isikbahar@gmail.com
ZMR: Levent Gedizliolu / (0232) 463 98 57
Osman Altun / (0541) 695 19 97
SAMSUN: Hasan Aydn / (0505) 310 47 60 /
hasanaydn@hotmail.com
TARSUS: Uur Pimanlk / (0533) 723 47 89 /
aratosdergisi@gmail.com
ALMANYA: etin M. Ak / cetin@akci.de
BELKA: Emre Sevin / emre.sevinc@gmail.com
GNEY AMERKA: Demircan Pusat /demircanpusat@
gmail.com
TALYA: Asl Kayabal / aslikayabal@hotmail.com
KANADA: Erdem Erin / erdem_e@hotmail.com
BLG NV. TEMSLCS: Nazan Mahsereci
(0532) 485 63 63 / nazanmahsereci@hotmail.com
T TEMSLCS: Deniz ahin
(0530) 655 82 26 / calideniz@yahoo.com
(BEYAZIT) TEMSLCS: Ezgi Altnk
(0555) 481 64 38 / tern.ezgi@gmail.com
ODT TEMSLCS: ule Dede
(0505) 550 61 31 / sule_dd@yahoo.com
HACETTEPE/BEYTEPE TEMSLCS: Selim Eyp Arka
(0506) 663 84 12 / selimbio@gmail.com
9 EYLL NV. TEMSLCS: Buse Zorlu
(0506) 472 73 84 / t.busezorlu@gmail.com
MULA NV. TEMSLCS: Deniz Ali Gr
(0536) 419 84 00 / denizaligur@gmail.com

Bildiiniz gibi idare mdrmz ve editrmz Baha Okar, yaklak 1,5 yldr
cezaevinde. Dzmece bir davada, dzmece iddialarla hayatna el konulmu durumda. Fakat Baha ierde de bo
durmuyor. Okuyor, yazyor,
incelemeler yapyor; cezaevi
koullarn bir okula dntryor. Bize ulaan son fotoraflarndan anladmz
zere Baha ierdeki etkinliklerine ud almay da eklemi. Repertuarn da epey
geniletmi. stelik kou
arkadalar Tuncay Ylmaz ve Semih Aydn ile birlikte bir grup
dahi kurmular, alp sylyorlar. lkeyi korku imparatorluuna dndrmeye alanlara inat, yaamlarn kendilerini gelitirerek srdryorlar.
Umarz yaknda Tekirda Cezaevi Saz Triosu darda da
konser vermeye balar. Bahaya ve dzmece iddialarla tutuklanan tm devrimcilere zgrlk diye bir kez daha haykryoruz.
***
Dergimizin ilk saysndan beri Bulmaca kemizi hazrlayan
sevgili dostumuz Hikmet Uurlu dede oldu! Uurlunun mutluluunu paylayor, kk Laraya dnyaya ho geldin diyoruz.
Dostlukla kaln
Bilim ve Gelecek

indekiler
PARANTEZ / Ender Helvacolu
Dindar nesiller kimin ihtiyac?............................4
KAPAK DOSYASI
Fatih Yal
mam-Hatiplerden Ik Evlerine,
Aydnlar Ocandan MTTBye
Dindar nesiller nasl yetitirildi?.............................7
Prof. Dr. H. Turul Atasoy
Dindarlar daha m ahlakl?....................................18
Hasan Aydn
Dinsel (slamc) dncede bilime yer var m?.....21
Dr. Deniz Akgn
Unutulan bir tp disiplini: i sal...........................28
Dr. Alpay Trl
Dnya Sulak Alanlar Gnnde
Sulak alanlarmz zerine bir deerlendirme...................32
Berkant Gltekin
Popper ve Kuhnun bilimsel ilerleme teorileri zerine....39
BARBARLAR / Kathryn Hinds
Keltler....................................................................44
rem rerolu
Earthship rneinde biyolojik mimarlk......................61

Kim, nasl, neden

yetitiriyor?

Fatih Yal
mam-Hatiplerden
Ik Evlerine,
Aydnlar
Ocandan MTTBye
Dindar nesiller nasl yetitirildi?

Prof. Dr. Turul Atasoy

Dindarlar daha m ahlakl? Bunca suu
ve ahlakszl ateistler mi yapt?

Hasan Aydn

EVRENLE SYLELER / Richard T.Hammond

Ntrino ile sylei.................................................72

Dinsel (slamc) dncede bilime

yer var m?

YAYIN DNYASI..................................................80
Naln Mahsereci
Evrensel geveze: Ofwfq...........................80
GEME YOLCULUK / Asl Kayabal..................86
BR / Ltfi Erdoan..............................................89
MATEMATK SOHBETLER / Ali Trn
Problem zmek gzeldir......................................90
FORUM ................................................................92
BULMACA / Hikmet Uurlu ..............................96

DNDAR NESLLER

BLM DNYASINDAN / zlem Gzkele

Googlen yeni gizlilik politikas: Ne deiti?.......68

BLM GNDEM / Deniz ahin..........................76

Nesli tkenmi insan genomunun tamam fosilden
deifre edildi / Fareden file? Sadece 24 milyon nesil
bekleyin / Hcresel alterler: RNA Dnyasndan
Modern Protein Dnyasna / Yumuak biyolojik
dokularda ilk defa ferroelektrik deiim kefedildi
/ Bilim insanlar dnyann ilk manyetik sabununu
retti / Uzmanlar uyaryor! Halk sal iin ekerin
toplumsal kontrol gerekli / Zebra postundaki
eritler nasl evrildi?

KAPAK DOSYASI

PARANTEZ / Ender Helvacolu

Dindar nesiller kimin ihtiyac?

Egemen snflar dindar deil, dincidirler. Din
satarlar, din taciridirler. Kendi dnya ilerini
yrtebilmek iin Tanry kullanrlar. Egemenler
Tanry kendileri yarattklar ve kullandklar
iin, tanrnn kulu olarak yetieceklerin, aslnda
kendi kullar olacan bilirler. Dindar nesiller
egemenlerin ihtiyacdr, ezilenlerin deil.

44

Keltler
Kathryn Hinds yazd

Keltler birka yzyl boyunca Avrupann en baskn

insan topluluklarndan biriydi. Anadoludan rlandaya
kadar geni bir corafyaya yaylm, Grek ve Roma
gibi glere kar bir tehdit unsuru olmulard. Keltler
nereden geldiler ve nasl bu kadar dikkate deer bir
g oldular?

Dr. Alpay Trln incelemesi

32 61

Sulak alanlarmz zerine

bir deerlendirme
Sulak alanlarn ekolojik faydalarn gz ard
edenler, kltrel ve sosyoekonomik kazanmlarn
da grmemeye devam edecekler muhtemelen.
Sahipsizlik vardr, ykm vardr Trkiye sulak
alanlarnda

68

BLM DNYASINDAN
zlem Gzkele

Googlen yeni gizlilik

politikas: Ne deiti?

Google, Facebook ve Twitter gibi sosyal alara

gre toplum iin daha byk bir tehlike
oluturuyor. Google hakknda olan endielerimiz
dierleri iin de geerli. Ancak, arama
motorlarnn gcn snrlamak mmkn.

rem rerolu yazd

Earthship rneinde
biyolojik mimarlk

Bir ekolojik mimari ve

inaat disiplini rn
olarak Earthshipler, kendi
kendini stan-serinleten,
kendi elektriini, suyunu
ve gdasn elde eden evler
olarak tanmlanabilir.

EVRENLE SYLELER
Richard T. Hammond

72

Ntrino ile sylei

Kendisiyle yaptmz bu syleide,
Bayan Ntrino kefedildiindeki
heyecann bizimle paylat ve
enerji ile madde hakkndaki
tartmay aktardktan sonra,
onu bulabilmek iin neden
400.000 litre temizleme svsna
gereksinimimiz olduunu aklad.
3

Parantez

Dindar nesiller kimin ihtiyac?

Egemen snflar dindar deil, dincidirler. Din satarlar, din taciridirler. Kendi dnya
ilerini yrtebilmek iin Tanry kullanrlar. Tanr onlarn hem sopasdr hem de
kalkan. Tarih boyu btn acmaszlklar, ahlakszlklar, btn katliamlar, milyonlarn
telef olduu savalar, klecilik, smrgecilik vb. hep Tanr adna yaplmtr.
Egemenler Tanry kendileri yarattklar ve kullandklar iin, tanrnn kulu olarak
yetieceklerin, aslnda kendi kullar olacann bilincindedirler. Dindar nesiller
egemenlerin ihtiyacdr, ezilenlerin deil.
Ender Helvacolu

abakan Erdoan Ateist deil, dindar nesiller

yetitireceiz dedi ya, biz de bu konuyu eitli boyutlaryla ele almak istedik. Sorular sorup,
bu sorulara yantlar retmeye alarak ilerleyeceiz.

Egemenler dindar mdr?

lk sorumuz u: Egemenler dindar mdr?
ktidar tamamyla dnyevi bir kurumdur. Oluturulmas, korunmas ve srdrlmesi ancak
dnyevi aralarla olanakldr. Ne devlet ileri ne
de ekonomi Tanrya yakararak veya kutsal kitaplara bavurularak yrtlebilir; devletin ve ekonominin sahipleri kendi karlarn, tamamen
somut koullar tahlil ederek ve dnyevi aralarla
korurlar. Savalar dua edilerek kazanlmaz; gl ordular kurmak, dman alt edecek strateji
ve taktikler gelitirmek ve ustalkla uygulamak
gereklidir. Dolaysyla, Smerlerden gnmze,
tarihin her dneminde egemen ve ynetici snflar seklerdirler; egemenlik ve yneticilik sekler olmay zorunlu klar. Egemenlerin tek amac
egemenliklerinin devamdr. Dier her ey bu amacn aralardr sadece. Egemenler doalar gerei dindar olamazlar, onlar iktidardrlar.
Tarih boyunca aristokratlara tler biiminde yazlm siyaset kitaplar incelendiinde tamamen dnya ileriyle uratklar grlr. Sun
Tzunun ve dier kadim in bilgelerinin sava
ve ynetim sanat zerine yazdklar, Hintli vezir Kautilyann Arhaastras, Julius Sezarn
Sava, Seluklu veziri Nizamlmlkn
Siyasetnamesi, slam dnrlerinin politika
ile ilgili eserleri, zerlerindeki kutsallatrma
klf kaldrldnda grlr ki, en ince ayrntlaryla yneticilerin dnya ilerini nasl ynetmeleri gerektii zerinedir. te dnya ve din
ileri onlar fazla ilgilendirmez. Machiavellinin
Hkmdar da byledir. Tabii Machiavelli,

Aydnlanma ann mjdecilerinden biri olarak, herhangi bir kutsal klfa uydurmay da
pek gerekli grmez, dobra dobra yazar tlerini. Ksacas hakim snflarn ideologlar, bu
snfn ileri gelenleri olan rencilerine dindarlk tlemezler. ktidarlarn, neyin pahasna olursa olsun nasl koruyacaklarnn yollarn retirler. Dnya ileri, dnyevi yntemlerle
yrtlmelidir; hrsla, acmaszca, her trl hileye bavurularak, karlar her yolla savunularak
Aslna bakarsanz kutsal kitaplar da bu erevenin dnda deildir. Hele, lideri byk bir
devrimin nderliini yapm ve yaarken iktidara gelmi olan Mslmanln kutsal kitab Kuran. Yazm 23 yl srm olan Kuran, liderliini Hz. Muhammedin yapt devrimci hareketin
uzun erimli teorik-politik yayn organ gibidir.
Hareketin temel ilkelerini aklayan, toplum yelerini at bayran atna aran, dmanlarnn yreine korku salacak sloganlar haykran,
rakiplerinin tezlerine kar ideolojik mcadele
yapan, yandalarnn nn aacak politik tezler reten, kadrolarnn zaaflaryla urap onlar ikna etmeye alan, hareketin nde gelenlerinin ve hatta liderinin kiisel sorunlaryla dahi
ilgilenip zm yollar gsteren, devrim baarya
ulap iktidara geldikten sonra ynetim ilerinin
nasl yrtlmesi ve toplum yaamnn nasl olmasna ilikin kurallar neren, ksacas son derece dnyevi bir kitap, daha dorusu merkezi bir
yayn organdr Kuran. Sadece bunu, dnemin
hakim dnce biimine uygun olarak, bir kutsallatrma perdesi altnda yapar. Bu perde kaldrldnda dnyevi nitelii aka ortaya kar ki,
asl tarihsel nemi ve deeri de budur. Elimizde,
tarihte ilk kez, bir devrimci hareketin, devrimin
btn aamalar hakknda birinci elden bilgi veren metni bulunmaktadr.

Ksacas, Kuran da dindarlk tlemez. Kitlele- yutlatrlm ve din kurumu ortaya kmtr. Devri mcadeleye arr, iktidarn yollarn gsterir, dev- let nasl ynetim tekeli, ordu nasl silah tekeli ise,
rimin ve devrimci rgtn sorunlarn zmler, bir din de inan tekelidir. Topluluktan toplum olmaya
anayasa metni gibi iktidar organlarnn ve toplumsal geen insanolunun gelitirdii temel kurumlardr
yaamn kurallarn belirler; yani dnya ileriyle u- bunlar.
rar.
Yneten-ynetilen ilikisinin (egemenlik ilikileBu blm toparlarsak, egemenler, gerek iktida- rinin) devamn salamann ideolojik bir aracdr din
ra yrrken gerekse iktidara geldikten sonra onu ko- kurumu. Ynetilenler, ezilenler, smrlenler, ynerurken, gerek devrimciyken gerekse duraanlap yoz- tilmeye, ezilmeye ve smrlmeye raz edilmelidirler.
latklarnda, iddialar ve ideolojik klflar ne olursa Bu, sadece zor aygtlaryla baarlamaz. Boyun eme,
olsun, ilerini, gksel, doast, fiziktesi, topik - bir sreliine zor ile salanabilir; ama rza (gnll botlere gre deil, plak toplumsal gereklere ve fizik yun eme), zor ile salanamaz. Manevi (ideolojik) akurallarna gre yrralar da gereklidir.
trler.
Kk bir aznln
Tayyip Erdoan da nsanln her byk atlm dnemin dincilerine byk ounluu ezFethullah Glen de,
mesi ve smrmesikar mcadele ederek ve onlar alaa
ok dindar olduklar
ne dayal dnya ileri,
iin dindarlk t- ederek olumu. nsanlk dindarlaarak deil, sadece dnyevi otorilemiyorlar; gnmz
telerle yrtlemez.
her trl kutsallatrmay ve dini gerileterek Gn gelir o dnyevi
hakim snflarnn temsilcileri olarak ileriotoriteler ounluu
ilerliyor. Dindar nesiller yetitireceiz
ni yapyorlar. Aralatemsil eden emekirnda kan en ufak bir
ler tarafndan alaa
diyenleri yka yka ilerliyor insanlk.
atmada plak dnedilebilir. Dnyevi iyevi gerekler nasl da
lerin devam iin dnortala salveriyor, gryoruz. Dinsel bir tart- yevi olmayan (dnyevi yollarla alaa edilemeyecek oma m yapyorlar, yoksa egemenlere kimin daha i- lan) bir otoriteye ihtiya vardr. Egemenlerin fizii iin
yi hizmetkr olduunu kantlamann veya iktidarn metafizik gereklidir. Egemenler asndan dinin ilevi
dnyevi nimetlerinin nasl paylalacann kar budur.
kavgasn m veriyorlar?
Egemen snflar dindar deildirler, dincidirler. Kilimci, simiti gibi dinci. Din satarlar, din taciridirEgemenler dindar deil dincidir;
ler. Kendi dnya ilerini yrtebilmek iin Tanry
din taciridir
kullanrlar. Tanr onlarn hem sopasdr hem de kalkaBu noktada geliyoruz ikinci sorumuza: Egemenler n. Tanr adna ynetmekte, Tanr adna smrmekte,
neden srekli dinden ve dindarlktan sz ederler? Tanr adna savatrmaktadrlar. Tarih boyu btn acDin (ve Tanr) onlar iin ne anlama gelmektedir?
maszlklar, ahlakszlklar, btn katliamlar, milyonDoast inanlar ve kutsallatrmalar ile dini bir- larn telef olduu savalar, klecilik, smrgecilik vb.
birinden ayrmak gerekir. Kutsallatrma eiliminin hep Tanr adna yaplmtr. Btn bunlara rza gskkeni insanln ok eski dnemlerine kadar gider. terilmesini salayan bir stn otoritedir Tanr.
Hatta antropologlar, sadece bizim trmz olan hoEgemenler bu nedenle dindar nesiller yetitirmeye
mo sapienslerin deil homo neandertallerin de kutsal- byk nem verirler. Kendi karlar iin yapp ettiklatrma eilimlerine iaret eden olgular (l gmme, lerini tanr adna diye yutturabilecekleri nesiller gemezara baz kiisel eyalar koyma gibi) tespit ettiler. reklidir onlara. Tanry kendileri yarattklar ve kullanDin ise, on binlerce yllk kutsallatrma tarihinin ok dklar iin, tanrnn kulu olarak yetieceklerin, aslnda
zel bir aamasnda ortaya kmtr. Din, bir uygar- kendi kullar olacann bilincindedirler. Dindar nelk ocuudur. nsan topluluklarnn kart snflara siller egemenlerin ihtiyacdr, ezilenlerin deil.
blnd, ezen-ezilen, yneten-ynetilen, smrennsanlk dindarlaarak m ilerliyor?
smrlen ztlklarnn olutuu aamada bir hakim
Bu noktada bir soru daha soralm: nsanlk dinsnf icad olarak, bir egemenlik arac olarak ortaya
darlaarak m ilerliyor, yoksa dini geriletip tanrnn
kmtr.
Doaya hakim olmaktan uzak olan ilkel insan top- kalelerini fethederek mi?
Tarih, snf mcadeleleri tarihidir. Bu mcadele saluluklarnn gnlk yaamlarn devam ettirebilmek,
insan-doa ve insan-insan ilikilerini srdrmek ve dece ekonomik alanda verilmez. Konumuz asndan
etkilemek iin gelitirdikleri bysel dnce rn bakldnda, tarihin ayn zamanda, tanry gerileteitli inan biimleri, uygarlk (snfl toplum) ile menin, tanrnn hakim olduu alanlar insanlk adna
birlikte bir dzene sokulmu, tek tipletirilmi, so- fethetmenin, yani insanolunun kendi kaderini kendi

ellerine alma mcadelesinin tarihi olduunu da grrz. Egemenlere kar mcadele, ister istemez karsnda tanry da bulmaktadr.
Aslnda konu daha geni bir erevede, insanln
kutsallatrma sreci biiminde ele alndnda, dinin ve soyut tanr(lar) kavramnn ortaya knn
son derece byk bir dnsel atlm olduu grlr. Uygar topluma gei, insanln doa glerine egemen olma ve kaderini kendi ellerine alma srecindeki devrimsel bir atlmdr. Bu srete ortaya
kan dinsel dnce, doast ve fiziktesi glerin tm insan-insan ve insan-doa ilikilerini belirlemesi demek olan bysel dncenin geriletilmesi anlamna gelir. Uygarlkla birlikte dinin ve soyut
tanrlarn ortaya k kutsallatrma eilimine kar byk bir darbe ve insanolunun kendi kaderine
hakim olmas ynndeki byk bir dnsel atlmdr. Her an her yerde olan kutsallk, Smer, Babil,
Msr tapnaklarna ve Olimpos Dana srlm ve
oralara hapsedilmitir.
Uygarlk srecinin daha ileri aamalarnda ortaya kan oktanrclktan tektanrcla gei de muazzam bir dnsel devrim anlamna gelir. Tektanrl dinlerin ortaya kyla tanr daha da soyutlar ve
yeryznden gkyzne, bu dnyadan te dnyaya
srlr. Aslnda, bata Hz. Muhammed olmak zere
btn peygamberler, en byk din ve tanr ykcla-

rdrlar. Hz. Muhammed, dneminin dincilerine kar savam ve onlar bilumum tanrlaryla (putlaryla)
birlikte tarihe gmmtr. Hz. Muhammed, oktanrcla son ve indirici darbeyi vuran, onu yeryznden
silen hareketin lideridir; son peygamberdir.
nsanlk Bilimsel Devrim ve Aydnlanma ile birlikte tanrnn son kalelerini de fethedecei ve kaderini tamamen kendi ellerine alaca bir srece girdi.
Bu srecin henz balarndayz. lkel topluluklardan
uygar topluma gei (bysel dncenin geriletilip
dinsel dnceye gei) sreci yaklak 5000 sene
ald. oktanrcln yeryznden silinip tektanrcln hakim olma sreci de nereden baksak 20002500 sene srmtr. Bilimsel devrimin ve bilimsel
dncenin ise ta atlasa 500 senelik bir gemii
var. Tarihin tekerlei eskiye oranla ok daha hzl
dnyor ama bilimsel dncenin kesin zaferini kazanmas iin biraz daha zaman gemesi gerektiini
de grmeliyiz.
nsanln dnsel evrimine byle kubak bir
gz at bile bize u temel ilkeyi gsteriyor: nsanln
her byk atlm dnemin dincilerine (daha dorusu
dnemin hakim snflarna) kar mcadele ederek ve
onlar alaa ederek olumu. nsanlk dindarlaarak
deil, her trl kutsallatrmay ve dini gerileterek ilerliyor. Dindar nesiller yetitireceiz diyenleri yka
yka ilerliyor insanlk.

Kapak Dosyas

mam-Hatiplerden Ik Evlerine,
Aydnlar Ocandan MTTBye

Dindar nesiller nasl yetitirildi?

mam-hatiplerden Kuran kurslarna, skenderpaa
Dergahndan Glen Cemaatine, Aydnlar
Ocandan MTTBye lkeyi epeevre kuatan
bir a, devletin de destei ve yardmyla slami
nesilleri yetitirmi ve bu nesiller, belki de
devletin de ngrmedii bir ekilde, devletin
kontroln ele geirip 1923 cumhuriyetinin k
srecini nihayetlendirerek, yeni bir rejim inasna
girimilerdir. Gnmzde ise, son krk ylda yetien
dindar nesillerin gelecek krk yln dindar nesillerini
yetitirmek istedii aktr.

949 ylnn Ocak aynda, merutiyet ve cumhuriyet

dnemi slamclnn en nemli dergilerinden biri olan Sebilreatta Eref Edip imzasyla bir yaz
yaynland. Babakanlk grevine yeni getirilen ve
kendisi de eski bir Sebilreat yazar olan emseddin Gnaltaya ynelik bir ak mektup olarak da
grebileceimiz yazda Eref Edip yle diyordu:
Hi korkma! Brak minarelerde Allahu Ekber sesleri afak inletsin. Vicdan kstekleyen btn balar kr, parala. Hi korkma. Sen bu millete bu hrriyet ve saadeti verirsen bu asil millet seni
bann tac yapar.() Erge bu i olacaktr; milletin dini zerindeki basklar kalkacaktr. Temenni ederim ki bu byk zaferi Allah sana nasip etmi olsun. nk senin, bu milletin dinine, ilim ve
irfanna ok hizmetin vardr. Bu mazhariyete sen
layksn. Benim emseddinim diyen Akifin ruhu,
bunu senden bekliyor. (1)
1949 ylndayz. kinci Dnya Savann bitmesinin zerinden drt yl gemi ve dnya iki kutuplu hale gelmitir. Trkiye ynetici snf safn
ak bir ekilde Amerika Birleik Devletleri ve Bat blou olarak belirler. Bu belirlemenin ise iktisadi ve siyasi sonular olacaktr elbette. ktisadi adan bakldnda, 1929 kriziyle birlikte balatlan
devleti/kalknmac politikalardan vazgeildii ve
uluslararas iblmnde Trkiye gibi lkelere den hammadde ihracats rolnn kabul edildii
grlr: Planlamann yerini serbest pazar ekonomisi, yerli sanayi oluturma hedefinin yerini serbest

Fatih Yal
ticaret araclyla dnya pazarna eklenme hedefi
ve Trkiyeye sanayileme projeleri sunan Sovyet
heyetlerinin yerini, Trkiyeyi bir tarm lkesi olarak grmek isteyen ABDli heyetler alacaktr. Korkut Boratav, 2. Dnya Savann bitiinin hemen
ertesinde, yani 1946 ylnda, siyasal dzlemde ok
partili hayata geiin de elik ettii bu dnm
yle anlatr:
1946 ylna salt iktisadi bakmdan da bir dnm noktas nitelii kazandran zellik, on alt
yldr kesintisiz olarak izlenen kapal, korumac,
d dengeye dayal ve ie dnk iktisat politikalarnn adm adm gevetildii; ithalatn serbestletirilerek byk lde artrld; d aklarn
kroniklemeye balad; dolaysyla d yardm,
kredi ve yabanc sermaye yatrmlaryla ayakta duran bir ekonomik yapnn yerlemesi olmutur.
Bu dnemde serbestlemeye ynelen bir d ticaret rejiminin sonucu olarak, i pazara dayal bir
sanayileme program deil, d pazarlara dnk
ve tarma, madencilie, altyap yatrmlarna ve
inaat sektrne ncelik veren bir kalknma anlay gndemdedir. (2)
Dnya sistemine ABD yrngesinde eklemlenme arzusunun politik hayata yansmas ise antikomnizmin icad olmutur. II. Dnya Sava
sonrasnda anti-komnizmin icad asndan nem
tayan ilk olay, 4 Aralk 1945 tarihli Tan Matbaas Baskndr. Bir hkmet tertibi olduundan
kuku duyamayacamz ve Cumhuriyet ve Tanin

gazetelerinin manetleriyle katkda

bulunduu basknda, Tan ve Yeni
Dnya gazetelerinin ve Grler dergisinin matbaas ile 2 kitabevi yaklr ve tahrip edilir. Yaln Kkn
de syledii gibi Tan Gazetesi olay, bir matbaa yakma veya bir kandrlm renci olay deil; tam bir
sa terr nitelii tamaktadr ve bu
olayla Trkiye de, kendi souk savana hazrlanmaktadr. (3)
Kendi Souk Savana hazrlanan Trkiye ynetici snfnn antikomnizmi icadnda, Tan Matbaas
basknndan sonraki ikinci ve nc dalgalar ise 10 Nisan 1947de bir
grup niversite rencisinin Mehmet Ali Aybarn kard Zincirli Hrriyet dergisini basmas ve ayn
yln sonlarnda Dil Tarih Corafya
Fakltesindeki solcu retim yelerinin okuldan uzaklatrlmas iin
yapt eylemlerdir. Ayn gnlerde
Trkiyenin Washington bykelisi Mehmet Mnir Ertegn yaamn
yitirir ve bykelinin cesedi ABD
donanmasna ait Missouri zrhls ile Trkiyeye getirilir. Missourinin
yola kt gn ABD Bakan
Trumann yapt konumada syledii u szler, geminin yola kma

nedeninin bykelinin cesedini Trkiyeye getirmek

olmadn ak bir ekilde
gstermektedir:
Gzlerimizi Yakn ve
Orta Douya evirdiimiz
zaman vahim meseleler arzeden bir blge ile karlayoruz. Bu blgede geni
tabii kaynaklar vardr. En
ilek kara, deniz ve hava
yollar buradan gemektedir. Bu bakmdan byk iktisadi ve stratejik nemi vardr. Fakat bu blgedeki milletlerin
hibiri ne yalnz, ne de birlikte kendilerine yneltilebilecek bir tecavze kar koyacak kadar kuvvetlidirler. (4)
12 Mart 1947de Yunanistan ve
Trkiyenin komnizme kar savunulmasn amalayan Truman
Doktrini ilan edilir ve bu iki lkeye yardm etmek iin senatodan 400
milyon dolarlk bte istenir. Ayn
gnlerde Trkiye Dnya Bankasna
ve IMFye ye olur. 17 Nisan
1947de Trumann danmanlarndan Bernard Baruch ilk kez Souk
Sava terimini kullanr ve 2-7 Mays
tarihleri arasnda ise ABD donanma-

Tan Matbaas baskn (4 Aralk 1945).

s Trkiyeyi ziyaret eder. 12 Mays

1947de ise Trkiye ile ABD arasnda yardm anlamas imzalanr. Truman Doktrini ABDde 22 Mays 1947
tarihinde kabul edilir ve 12 Temmuz
1947de ise Pariste yaplan Avrupa
Ekonomik birlii Komitesi toplantsnda Marshall Plan olarak bilinen
Avrupa Kalknma Projesi iin almalara balanmas karar alnr. (5)
2. Dnya Savann zerinden sadece birka sene gemitir ve Trkiye artk Souk Savataki yerini Bat
blounun ileri karakolu olarak byk lde almtr, birka yl sonra gerekleecek olan NATO yelii
ise bu payeyi talandracaktr.

SLAMZASYON VE DNDAR NESLLER

Semeliden zorunluya
din dersleri
1945 ylnda CHP ierisindeki bir
grup partiye dinde reform yaplmasna ilikin bir proje sundu. CHPnin
o gne kadar uygulad laiklik anlayndan ok daha radikal bir nitelik
tayan bu projede, laik bir rejimde
Diyanet leri Bakanlnn yerinin
olmad, Kurann z Trke ile dzenlenmesi gerektii, ibadet yerlerinin Halkevleri ekline sokulmas,
dinsel klklarn kaldrlmas, ibadet
yntem ve zamanlarnn dzenlenmesi gibi neriler yer almaktayd.
Ancak neriyi sunan grup zamann ruhunu kavrayamamt, Souk
Sava ve anti-komnizmle birlikte
CHP tm bu nerilerin tersi bir tutum ierisine girecek ve slamizasyon srecini balatacakt. Kalknma-

c/devleti politikalardan vazgei,

uluslararas iblmne hammadde ihracats olarak dhil olma ve
Souk Savata Bat Blouna kaytsz artsz eklemlenme CHP ierisindeki kk burjuva radikalizminin
tasfiyesini zorunlu klyordu ve yle
de oldu, CHPnin 1947 ylnda toplad 7. Kurultayda parti iindeki
radikal kanat tasfiye edilerek liberalizasyon ve slamizasyon politikalar
uygulamaya geirildi.
7. Kurultayn ardndan ilkokul
programlarna yeniden semeli din
dersi konuldu, imam-hatip eitimi
iin kurslar almas kararlatrld, trbeler yeniden ziyarete ald
ve hac ziyareti iin dviz tesisatna baland. 1949 ylnda ise slamc emseddin Gnaltay babakanlk
grevine getirildi. ok partili hayata

geile ve Demokrat Partinin (DP)

kurulmasyla birlikte siyasi rekabet
kzm ve din, bu rekabetin en nemli unsurlarndan biri haline gelmiti. DPnin CHPye ynelik din
dmanl sulamasna CHPnin slamc babakan yle yant veriyordu:
lkokullarda din dersleri okutturmaya balayan hkmetin babakanym. Bu lkede Mslmanlara namazlarn retmek, llerini
ykatmak iin imam-hatip kurslar
aan bir hkmetin babakanym.
Bu lkede Mslmanln yksek esaslarn retmek iin lahiyat Fakltesi aan bir hkmetin babakanym. (6)
Gnaltay nasl bir hkmetin
babakan olduunu anlatmak iin
bu cmleleri kuruyordu, fakat ba-

bakan olduu rejimin sadece 20 yl

nce hayata geirdii uygulamalar
unutmua benziyordu. 1924 ylnda
kabul edilen Tevhid-i Tedrisat yasas ile birlikte retim kurumlarnn
hepsi devletin kontrolne gemi
ve dinsel eitim ulemann elinden
alnmt. Yani bu dnemde, eitim alanna ilikin gerekletirilen
reformlar, slami eitimin iyi Mslman yetitirme ilkesine kart olarak, eitimin kontroln ulemadan alp devlete vermeyi, lkenin
btnnde ayn eitim sisteminin ve mfredatlarn uygulanmasn salamay, okuryazarlk dzeyini ykseltmeyi ve laik ve milliyeti
deerleri gelitirmeyi kendisine ama edinmitir. (7)
Tevhid-i Tedrisat yasasnn kabul edildii 1924 ylnda Din Bilgisi dersleri birinci snftan itibaren ve
haftada ikier saat olmak zere veriliyordu. Ayn yldaki ortaokul programlarnda ise haftada birer saat din
dersine yer verilmi ancak 1927 ylnda programdan kaldrlmtr.
1926 ylndaki ilkokul programlarna gre din dersleri 2. ve 3. snfta
haftada ikier saat, 4. ve 5. snflarda
ise birer saat verilecektir. 30 Kasm
1929 tarihli Talim ve Terbiye Heyeti kararna gre ilkokul mfredat
12 Eyll darbesinden sonra zorunlu din dersleri
anayasal statye kavuturuldu.

programlarndaki din dersleri ilkokul 3. 4. ve 5. snflarda okutulacak

fakat rencilere snav yaplmayacaktr. Ayn yllarda mesleki yaamlarnda gerekli olduu dnld
iin retmen okullarnn 6. ve 7.
snflarna da haftada ikier saat olmak zere din eitimi konulmutur.
1930 ylnda ise ilkokullardaki din
eitimi yalnzca 5. snf rencilerine, velilerinin istemesi durumunda,
haftada yarm saat verilen bir dersten ibaret hale gelmitir. 1930dan
sonraki programlarda ise din eitimine yer verilmez. (8)
14 Mays 1931 tarihli CHP kongresinde alnan u karar partinin ve
rejimin 1930larda dine ve din eitimine bak asn gstermesi asndan nemlidir:
Frka, devlet idaresinde btn
kanunlarn, nizamlarn ve usullerin, ilim ve fenlerin muasr medeniyete temin ettii esas ve ekillere ve
dnya ihtiyalarna gre yaplmasn
ve tatbik edilmesini prensip kabul
etmitir. Din telakkisi vicdan ii olduundan, frka din fikirlerini devlet ve dnya ilerinden ve siyasetten
ayr tutmay milletimizin muasr terakkisinde balca muvaffakiyet amili olarak grr. (9)
1940larn ortalarndan itibaren
din eitimi ile anti-komnizm
arasndaki balant kefedildi. CHP milletvekilleri Muhittin Baha Pars ve Hamdullah Suphi Tanrver, 26
Aralk 1946da, din eitimi ile ilgili bir nergeyi TBMMye
komnizm tehlikesine kar manevi direnci salamak
gerekesiyle sundular. Temmuz 1947de kabul edilen
zel Din retimi Ana Hatlar ile medeni haklara sahip yurttalarn Milli Eitim
Bakanlndan izin almak kouluyla Din Bilgisi Dershaneleri amalarna izin verildi.
Dershaneler ilkretim okulu bulunan yerlerde alabilecek ve dershanelere ancak
ilkokulu bitiren ocuklar gidebileceklerdi. Dershanelerde
devlete onaylanm program

CHPnin slamc babakan

emseddin Gnaltay.

uygulanacak ve sadece devletin belirledii ders kitaplar okutulabilecekti. Ayrca yine zel kiiler, imam
yetitirmek zere Din Seminerleri aabilecekler ve ortaokul mezunlarna 5, lise mezunlarna ise 2 yl eitim verebileceklerdi. (10)
Din derslerinin okullarda nasl
verilecei de 40larn ikinci yarsnn
nemli tartma balklarndan biriydi. 1946dan 1948e kadar sren
tartmalar neticesinde din derslerinin 3. ve 4. snflarda semeli olarak
verilmesi kararlatrld. 15 ubat
1949da ilkokullara, velilerin yazl
istekte bulunmas ve ders saatleri dnda verilmesi kouluyla din dersleri konuldu. DP iktidara geldikten
sonra, 4 Kasm 1950den itibaren
din dersleri ilkokullarda normal
programa dhil edildi ve ocuklarnn din dersi almasn isteyenlerin
deil, istemeyenlerin dileke vermesi uygulamas yrrle konuldu. 1953te ilkretmen okullarnn
9. ve 10. snflarna birer saatlik zorunlu din dersi konuldu ve ayn yl
Maarif uras, din derslerinin snf
gemede etkili olaca ynnde bir
karara vard. 1956 ylnda ise ortaokullara din dersi konulmas kararlatrld; ocuklarna bu dersin verilmesini istemeyen velilerin bunu
retim ylnn banda yazl olarak
ifade etmeleri gerekiyordu. 1967 y-

mam-hatip okullarnn says giderek artrld.

lnda ise lise 1. ve 2. snflara semeli din dersleri konuldu. 60l yllar
Trkiyede aalarn bile sola doru eildikleri bir dnemdi ve AP
milletvekili Mehmet Ateolu, din
dersleri ile anti-komnizm arasndaki ilikiyi yle aklyordu: Trk
ocuklarna dini ve milli uur vermek, Trklk ve slamlk iman telkin etmek ve bylece solculuu tesirsiz hale getirmek (11)
1973 ylnda CHP-MSP koalisyon
hkmeti dneminde din derslerinin okutulduu btn snflara, haftalk bir saat ve zorunlu Ahlak Bilgisi dersleri konularak bu dersleri din
bilgisi retmelerinin vermesi kararlatrld, bylelikle Ahlak Bilgisi dersi ad altnda din dersi zorunlu
hale getiriliyordu. CHP-MSP koalisyonu kurulurken zerinde anlalan
mutabakat metninde MSPnin taleplerinden bazlar yle sralanmt: lk ve orta dereceli okullara milli ahlak dersleri konacak, bu dersleri
yksek slam enstits ve ilahiyat
fakltesi mezunlar okutacak; imam
hatip okullarnn orta ksmlar yeniden alacak, imam hatip okulu
mezunlarnn niversite ve yksek
okullara girmeleri salanacak, binas
halk tarafndan yaplm olan 40 kadar imam hatip okulu yeniden renime alacak, vekil imamlk meselesine kkl bir zm getirilecek.
(12) Ahlak bilgisi ad altnda din
derslerinin zorunlu hale getirilmesi
sz konusu mutabakat metnine uyulduunu gsteriyordu.
12 Eyll darbesi slamizasyon srecinin miladi olma niteliindeydi.
Darbecilerin hazrlatt 1982 Ana-

10

yasasnn 24. maddesinde,

din ve ahlak eitim ve retimi devletin gzetimi ve denetimi altnda yaplr. Din
kltr ve ahlak retimi ilk
ve orta retim kurumlarnda okutulan zorunlu dersler
arasnda yer alr deniliyor ve
zorunlu din dersi anayasal bir
statye kavuturuluyordu. Bu
balamda, 1983 ylndan itibaren, ilkokul 4 ve 5. snflarla ortaokul 1, 2 ve 3. snflarda haftada ikier saat ve lise
ve dengi okullarda ise haftada birer
saat olmak zere zorunlu Din Kltr ve Ahlak Bilgisi dersi verilmeye baland. 12 Eyll darbesiyle
balayan bu uygulama, darbe ile hesaplald iddia edilen gnmzde
halen devam ediyor.

Dindar nesiller bahesi:

mam Hatip Okullar
Trkiyede imam-hatip okullarnn al, Tevhid-i Tedrisat srecinde 1923-1924 yllar arasnda
gerekleti. Amalanan ise tamamen mesleki bir eitim vererek aydn din adamlar, imam ve hatipler yetitirmekti. (13) Balangta
lkenin farkl yerlerinde 29 imamhatip okulu almt, ancak talep dkl nedeniyle, okullarn saylar 1925te 26ya, 1926da
20ye ve 1927de 2ye indi. Okullar
1930da tamamen kapand ve 1948
ylna kadar imam-hatip eitimi yaplmad. (14)
1948de, kapanan imam-hatip okullarnn yeniden almas gndeme
geldi. Hkmet imamhatip okullar yerine Milli Eitim Bakanlna
bal imam-hatip kurslarnn almasna karar verdi. DP iktidar ile birlikte ise bu kurslar
yeniden imam-hatip okullarna dntrld.
mam-hatip okullarnda
birinci devresi 4 yl, birinciye dayal ikinci devresi ise 3 yl olmak zere
7 yllk bir eitim verilecekti. mam hatip okul-

larnn almas ve hzl bir ekilde

yaylmasnn Ky Enstitlerinin kapatlmas sreciyle paralellik gstermesi ise bir tesadf deildi, slamizasyon derinleiyordu. (15)
27 Mays darbesinin ardndan
imam-hatip okullar ve bu okullarda verilen eitim yeniden gndeme
geldi. Hazrlanan raporlarda okullara ynelik ar eletirilerde bulunuluyor ve bu okullarn kurulu
gayelerinden uzaklatklar belirtiliyordu. Tm bu eletirilere ramen imam-hatip okullarn snrlandrc herhangi bir mdahale de
bulunulmad ve okullarn says Adalet Partisinin (AP) tek bana iktidar olduu 1965 ylndan itibaren
ok hzl bir art gsterdi. 1965te
imam-hatip okullarnn says 45 iken, bu say 66-67de 65e ve 6768de ise 84e ykselmiti. Okullarda okuyan renci says ise 13 bin
478den 29 bin 132ye ykselmiti. 1973 ylnda imam-hatip okullar imam-hatip liselerine dntrlrken, 1975 ylnda ise imam-hatip
liseleri genel liselere denk saylarak, mezunlarnn kendi alanlarnda dorudan niversiteye girmelerine olanak verildi. 1969-70 retim
ylnda imam-hatip okullarnn lise
ksmnn says 30 iken 79-80 yllar arasnda bu say 249a ykselmiti. 12 Eyll darbesi gerekletiinde
imam-hatip liselerinin says 333t
ve 80lerin sonuna gelindiinde bu
say 349a kmt. Asl nemli olan
ise darbecilerin 1983te yaptklar
bir yasa deiiklii ile imam-hatip lisesi mezunlarnn istedikleri yksek

renim kurumuna gidebilmelerine

izin vermeleriydi. (16) 28 ubat srecinde kesintisiz 8 yllk eitime geile birlikte imam-hatip okullarnn
ortaretim ksmlar kapatld ve niversiteye girite farkl katsay uygulamasna geildi. Bu, imam-hatip
liselerine ynelik talebi byk lde azaltt; ancak AKP iktidar dneminde katsay uygulamas kaldrld
ve imam-hatip liselerine olan talep
yeniden artt.

Kuran Kurslar
Osmanl mparatorluu dnemindeki Darlhffaz ve Darl
Kurralar, cumhuriyetinin kuruluunun ardndan, Tevhid-i Tedrisat
Kanunuyla birlikte Kuran kurslarna dntrld ve Diyanet leri
Bakanlna bal olarak almaya
baladlar. 1924 ylndan 1932 ylna kadar sadece 9 Kuran kursu almt. 1932 ylnda ise imam-hatip
okullarnn kapanmasnn ardndan din eitiminin verildii tek kurum olarak Kuran kurslar kalmt.
40larn banda bu kurslarn says
65e ulam olsa da, sava dnemin-

de CHP ierisinde etkinliini artran radikal kanadn uygulamalaryla birlikte, 1943te 37, 1944te 38 ve
1945te ise 46 resmi Kuran kursu faaliyet gsterebilmitir. 1947 ylnda
Kuran kurslar ile ilgili olarak hazrlanan ayrntl bir raporun ardndan
kurs says hzl bir ekilde artm
ve 1946da 61 olan kurs says 47de
99a ve 48de ise 118e ykselmitir.
(17)
1950ler boyunca resmi Kuran
kurslarna gayri resmi ve gnll
Kuran kurslar da eklenmi, 27 Mays srecindeki birka yllk kesintinin ardndan, APnin iktidara geldii
1965ten itibaren kurslarn saysnda muazzam bir art olmutur.
savan ve slamizasyonun younlat 1970li yllarda imam-hatip
okullaryla birlikte Kuran kursu eitimi de yaygnlam, darbeden sonra ise Diyanet leri Bakanlna
bal olmayan kurslar kapatlmtr.
statistikler Kuran kursu saysndaki art ile Trkiye siyaseti arasndaki ilikiyi ak bir ekilde ortaya koymaktadr. 1930larn banda
9 olan kurs says, DP iktidarnn

ilk yllarnda 183e ulamtr. 27

Maysn ertesinde 658 olan kurs says 70lerin banda 977 ve 1980de
ise 2610dur. Kurs says 80lerin sonunda 4420dir ve bu kurslara 126
bin 525 renci devam etmektedir.
(18) Kukusuz bunlar resmi saylardr ve bunlara zel kurslarla yasad kurslarn da eklenmesi gerekmektedir. AKP dneminde ise ilk
ve ortaretim kurumlarnda okutulan zorunlu din kltr ve ahlak
bilgisi dersleri dnda, Kuran- Kerim ve mealini renmek, hafzlk
yapmak ve dini bilgiler almak isteyenlerden ilkretimi bitirenler iin
Diyanet leri Bakanlnca Kuran
kurslar alr. Bu kurslardaki din eitim ve retimi kiilerin kendi isteine, kklerin de kanuni temsilcilerinin talebine baldr. Ayrca
ilkretimin 5inci snfn bitirenler iin tatillerde ve Milli Eitim Bakanlnn denetim ve gzetiminde
yaz Kuran kurslar alr eklindeki madde deitirilerek ya snr uygulamas kaldrlm ve ilkokul
ocuklarnn da kurslara gidebilmesinin n almtr.

NFORMEL ETM KURUMLARI

Grnmeyen niversite
skenderpaa Dergh

Nakibendiliin Halidi koluna

mensup skenderpaa Dergah, mritleri tarafndan grnmeyen niversite olarak adlandrlmtr.
Sahiden de 1950ler ve 60larda nce derghn kurucusu Abdlaziz
Bekkineye, o ldkten sonra ise
Mehmet Zahid Kotkuya intisap eden bir grup niversiteli gen, sonskenderpaa Dergahnn nl eyhi
Mehmet Zahit Kotku.

raki yllarda Trk sann en nemli

isimleri arasnda yer almlar ve Trkiye siyasetinde etkin bir rol oynamlardr. Nakibendlik zerine alan en nemli isimlerden biri olan
Hamid Algara gre Nakibendlik
cumhuriyetin tarikatlara ynelik politikalarna karn gcn muhafaza
etmeyi baaran yegne tarikattr:
Halidi Nakibendlerin cumhuriyet dnemindeki basklara dier
herhangi bir tarikattan daha
baarl bir ekilde tahamml edebildiklerinde hi phe yoktur. Kadiriler, Halvetiler, Rifailer ve Mevleviler de var olmaya
devam etti; fakat ok daha az
saylarda. (...) Daha nce de
belirtildii gibi, tarikatlarn yasaklanmas en ok tekkelerin
yaamn -hemen hemen tamamen- sona erdirmede etkili olmutur. Bununla birlikte
Nakibendler, tekkeler olma-

dan yapabildiler; ne Mevlevilerin ayinini ne de Rifailerin gsterili becerilerini uygulamadklarndan dolay,

kendilerinin merkezi ve ayrcalkl
uygulamalar olan hafi zikrin icras iin ayinsel bir yapya temelli bir ihtiyalar bulunmamaktayd. (19)
erif Mardin, Nakiben-dliin
Osmanldan bugne deien siyasal stratejisini, sosyal gereklikle zel bir etkileim biimi, kendine has
bir praxis olarak tanmlad operasyonel kod kavramna bavurarak aklar. Buna gre Nakibend
kod, 1930 ve 1980 yllar arasndaki gndelik hayatta alma ve
Cumhuriyetin idari ve iktisadi kuruluuyla uyumlulatrlma zorunluluu erevesinde ekillendi.
Nakibendler bu dnemde bir yandan kendi kurumsal alarn olutururken bir yandan da pazar ilikileriyle tantlar ve bu yeni bir yapsal
olguya, bir snf tipinin gelimesine

11

neden oldu: pazarclar (esnaf) i adam oldu. (20) Bu sre, burslar,

dershaneler, kuran kurslar, imamhatip okullarnn al gibi eitim
alannda gsterilmeye balanan faaliyetlerin finansmann kolaylatrd.
zellikle lim Yayma Cemiyeti araclyla mam Hatip Liselerinin alna byk nem verildi. Cemiyetin bakanln yapan isimlerden
biri olan Yusuf Trel skenderpaa
Dergahnn nl eyhi Mehmet Zahit Kotkunun ok yaknndaki mritlerinden biriydi, cemiyeti kuran
isimlerden biri olan Seniyddin Baak da Said-i Nursinin avukat ve
bir Nakibendydi.
Hakan Yavuzun da belirttii gibi, z olarak toplumun tabanna dayansa da, Nakibend tarikatnn Halidi kolu sekinci zelliklere sahipti.
Mntesiplerinin ounluunu eitimli insanlar, tccarlar, brokratlar ve eraf meydana getirmekteydi.
(21) Dergh Kotkudan nceki eyh
Abdlaziz Bekkine zamannda, yani
tam da Trk muhafazakrlnn resmi ideolojiye kar kltrel anlamda da olsa eletirel bir tavr yksek
bir sesle dile getirmeye balad bir
dnemde, yani 1940larn sonunda,
sekinciliine uygun bir ekilde, bir
grup aydn, akademisyeni ve brok-

rat kendine balamay baarmt.

(22) Bekkineye intisap edenler arasnda milliyeti-muhafazakrln en
nemli isimlerinden biri olan Nurettin Topu da bulunuyordu. Baka bir
nemli isim olan Necip Fazl Ksakrek ise 1934 gibi erken bir tarihte bir
baka Nakibend eyhi olan Abdlhakim Arvasiye intisap etmiti.
Bekkineden sonraki eyh Mehmet Zahid Kotku, Bekkinenin evresinde oluan halkay geniletti
ve Nakibend operasyonel kodu
bu dnemde brokrasi ierisinde rgtlenmek olarak ekillendi.
Nakibendler, bu kodu hayata geirirken, mtedeyyin taral gen isimlerden faydalanma yoluna gittiler.
Kotku, Ruen akrn da belirttii
zere; lkede giderek arln hissettiren liberalizm ve Marksizm karsnda bocalayan, onlardan u ya
da bu ekilde etkilenmi ama yetimeleri gerei herhangi birine balanmaya cesaret edemeyen genleri
etkilemeyi baard. (23) Devlet Planlama Tekilat (DPT), brokrasi ierisindeki rgtlenmenin merkezlerinden biriydi. 27 Maysn ardndan
kurulan DPTde ilk dnem Yaln
Kk, Hikmet etin, Gngr Uras gibi isimler yer almken, Turgut
zaln mstearl ile beraber ek-

mam-hatip liselerine olan talep AKP dneminde artt.

12

Fethullah Glenin banda bulunduu

cemaat, Opus Deinin
rgtlenme modelini rnek ald.

seriyeti Naklerden mteekkil bir

milliyeti-muhafazakr kadrolama
balad ve Yusuf Korkut zal, Nevzat Yalnta, Beir Atalay, Yaar Yak, Hasan Celal Gzel, Temel Karamollaolu gibi isimler DPTde eitli
grevlerde bulundular. (24) Bata
Abdullah Gl ve Recep Tayyip Erdoan olmak zere AKPnin bugnk
yneticilerinin ou da skenderpaa
derghnn rahle-i tedrisattan gemi
ve politikaya yle atlmlard.

Trkiyenin Opus Deisi

Glen Cemaati ve
Ik Evleri
1928 ylnda spanyada kurulan
Opus Dei, 1950lerden itibaren spanya siyasetinde etkin bir rol almaya
balyor. zellikle 1950lerin ikinci
yarsnda yrrle sokulan IMF orijinli iktisat politikalarnn uygulanmasnda ve meruluunun salanmasnda tarikatn byk etkisi olduu
biliniyor. Tarikat, bu yllarda eitimin
yan sra, bankaclk, sanayi ve ticaret alanna da el atyor ve hzla kendine bal irketler oluturuyor. Opus
Deinin etkisi 1970lere kadar ylesine
artyor ki, 1974e gelindiinde spanya hkmetinin on dokuz bakanndan onu Opus Dei yelerinden oluuyor. 1982 ylnda iktidara geldiinde
Sosyalist Partinin yapt ilk ilerden
biri, tarikatn etkisini azaltabilmek iin, tarikatn kontrolnde bulunan ve
spanyann en byk holdingi olan
Rumasay kamulatrmak oluyor.
Opus Dei kadrolarken byk
sermayeye ve siyasetilere deil, alannda uzman ve teknokrat isim-

Resmi ve gayri-resmi Kuran kurslar lkeyi bir a gibi sard.

lere nem veriyor; ilk balarda zellikle niversite ynetimlerinde

kadrolaarak yurtd burs, doktora
gibi imknlardan yararlanyor; buna
paralel olarak zamanla kendi dershanelerini, yurtlarn ve niversitelerini kuruyor. Bylelikle hem devlet zerindeki etkisini artryor hem
de partiler st ve siyaset st bir
imaj yaratmay baaryor. Tarikat,
spanya dnda Katolikliin yaygn
olduu Portekizde ve Latin Amerika lkelerinde de CAnn desteini
arkasna alarak okullar araclyla
rgtleniyor ve bu lkelerdeki rejimlere destek veriyor. Opus Deinin
halen spanyada ve Latin Amerika lkelerinde gl olduu biliniyor. Yan sra Opus Dei Vatikanda
da son derece etkin bir konumda ve
dinleraras diyalog projesini yrtyor.
Anlalyor olmal, cemaat ak bir
ekilde Opus Dei modelini taklit ediyor, onun gibi rgtleniyor, onun giKuran kurslar araclyla
rgtlenen Sleymancln kurucusu
Sleyman Hilmi Tunahan.

bi byyor, onun gibi siyaset yapyor.

Bu noktada baka bir benzerlie daha deinmek gerekiyor. Opus Deinin
1950den sonra spanyadaki Franco
rejiminin ideolojik hegemonyasnn
salanmasnda stlendii ilevin bir
benzerini cemaat Trkiyede yeni rejim inas srecinde stleniyor. Rejimin ihtiya duyduu dindar nesiller,
sadece mam Hatip Liselerinde yetitirilmiyor; cemaatin evlerinde, dershanelerinde, yurtlarnda, kolejlerinde,
niversitelerinde yeni rejimin ihtiyac
olan insan modeli altn nesil ad altnda yeniden ve yeniden retiliyor.
Aralarndan en parlak olanlar devlet aygtnn nemli kurumlarnda kilit noktalara getiriliyor ve bata yarg
ile emniyet olmak zere devlet aygtnn byk bir blm bu nesil tarafndan ynetiliyor. Birinci cumhuriyetin ordu ve brokrasi ierisindeki
unsurlarnn operasyonlar ve davalar
araclyla bu nesil tarafndan tasfiye
edildii artk biliniyor.
Cemaatin dindar nesiller yetitirmeye verdii nem, bizzat Fethullah Glenin yapt konumalara ve
yazdklarna bakarak anlalabilir.
Bu nesillerin yetitirilecei yer olan
Ik Evleri hakknda Glen yle demektedir:
Bu evlerde, her fecir, her fetih ve
zafer rengiyle tllenir.. onlarn her
kesinde, evrad-u ezkar glbanklar gibi grler. .gnllerde balayp,
veralara uzanan yollarn ta br ucu
grnr.. ve bu evlerin kutlu sakinleri her yeni gne itminan dolu, lezzet
dolu masmavi duygularla uyanrlar..
uyanrlar da, ne faniliin krp-dken,
sap-savuran frtnalarn duyar ne
de zevalin burkuntulu mrltlarndan

mteessir olurlar. Zira, onlarn drt

bir yan ile nurlar ak dnyalarnda,
yokun, yokluun yeri yoktur. Onlarn nazarnda, yeryzndeki btn
toplanp-dalmalar, gelip gitmeler,
askerin klada, talebenin mektepte
toplanp dalmasndan, gelip gitmesinden farkszdr. Toplanrken talim
ve terbiye iin toplanrlar; dalrken
de bu kla ve mektepte elde ettikleri temiz duygu, nezih dnce, gzel
ahlak, imanl fazilet ve Yaradanla irtibatlarnn mkfatn almak iin dalrlar. (25)
Glenin beklenen nesil, Beklenen ocuklar, Ik Ordusu, Ik Svarileri gibi farkl ekillerde
adlandrd kadrolar asndan Ik
Evleri temel eitimin verildii birimlerdir ve bu evler, dershaneler, yurtlar, okullar, kolejler ve niversiteler
ile tamamlanr. Tm bunlarn finansman ise cemaat yesi esnaflar ve iadamlar tarafndan salanr. Cemaatin bugn ulat gcn gerisinde
bu geni eitim a ve bu a etrafnda
kurulan rgtlenme bulunmaktadr.

Sleymanclar ve
Kuran Kurslar
Sleymanclk, dini eitimin yasakland bir ortamda st dzeyde medrese eitimi grm olan Sleyman Hilmi Tunahan tarafndan
oluturulmu, ncelikle Kuran retmeyi amalayan ve daha sonra,
dini-manevi saiklerin de iin iine katlmasyla rgtsel bir yap kazanan;
mntesipleri arasnda dini duygular
yaama, sosyal snma, yardmlama
gibi toplumsal ilevleri de yerine getiren bir slami cemaattir. (26) Mustafa Aydn tarafndan bu ekilde ta-

13

nmlanan Sleymanclk, 1940lardan

itibaren Kuran kurslarn yurtiinde
ve yurtdnda rgtlenmek amacyla
kullanm ve bunda da byk lde baarl olmutur. Cemaatin kuruculuunu Sleyman Hilmi Tunahan
yapm, o ldkten sonra ise yerini
Kemal Kacar ve Ali Ak almtr. Cemaat zellikle 1970li yllarda Diyanet leri Bakanlyla Kuran kurslarnn hkimiyeti adna byk bir
rekabete girimi, Bakanlk hazrlad raporlarla devletten cemaate kar yardm istemitir.
12 Eyll gerekletiinde, Sleymanclarn kontrolnde 867
Kuran kursu olduu iddia edilmektedir. Uur Mumcunun grt Almanyadaki slam Kltr Dernekleri Baimam Harun
Reit Tyloluna gre ise cema-

atin Trkiyede 1600 erkek 300

kz yurdu olmak zere, 1900 yatl Kuran kursu bulunmaktadr.
(27) Diyanet leri Bakanl 12
Eyllclere bu kurslarn hepsine el
konulmas gerektiini bildirince soruturma balatlr ancak 82 Anayasas ncesinde Sleymanclar karlarna almak istemeyen darbeciler,
cemaat hakknda herhangi bir ilem
yapmazlar. Bilakis, Sleymanclar
darbenin ardndan Avrupadaki etkinliklerini de artrrlar. 80li yllarda cemaatin Avrupadaki derneklerinin says 270e ulamtr.
Sleymanclar gnmz Trkiyesinde hl belli bir gce sahiptirler
ve hl binlerce kurs ve yurdu kontrolleri altnda tutmaktadrlar; ancak
eskisi kadar etkili deillerdir. Bunun
gerisinde ise Glen cemaati olmak -

zere dier cemaatlerin siyasetle kurduklar ilikiyi 90larda ve AKP dneminde kuramam olmamalar kadar,
devletin slamizasyon politikalarnda
artk kendilerine fazla ihtiya duymamas bulunmaktadr. Mustafa Aydnn
cmleleriyle sylendiinde;
zellikle 1980den beri sistem
eliyle yrtlen slamizasyon faaliyetleri, bu hareketin varlk nedenini hemen hemen ortadan kaldrm,
cemaatin siyasal, sosyal ve kltrel
bir dnm iin gerekli ideolojik ereveyi sunmak iin artk bir
amac bulunmamaktadr. Yani artk din adam yetitirmedii gibi; genel olarak din eitimine, zel olarak
da slamlama srecine belirgin bir
katks bulunmamaktadr. rgt de
hl ncelikle kendisi iin var hale
gelmi bulunmaktadr. (28)

DNDAR NESLLER VE NVERSTE (29)

Sa entelijansiyann
devletlemesi:
Aydnlar Oca
Aydnlar
Oca,
milliyetimuhafazakr entelijansiyann 1960lardan itibaren iine girdii bir arayn, lkede ykselmekte olan sol
hegemonyaya bir kar-hegemonya ile cevap verme araynn bir neticesi
olarak 1970 ylnda kuruldu. Aslnda
milliyeti-muhafazakr entelijansiyann 27 Mays sonras bir araya geldii
ilk oluum 1962 ylnda kurulan Ay-

dnlar Kulbyd. lk ismi Anadolu Kulb olan ve Sleyman Yaln,

Asm Taer, Faruk Kadri Timurta,
Ayhan Songar, smail Day, Mahmut
Ayla ve Kemalettin Erbakan tarafndan kurulan kulp Necip Fazln nerisi ile Aydnlar Kulb adn ald.
Kulp 1965te kapand ama Sleyman Yaln ve Ayhan Songar, Aydnlar Ocann kuruluunda nemli bir rol oynadlar. Ocan temelleri,
1967 ylnda MTTBnin nclnde toplanan Birinci Milliyetiler

Aydnlar Ocann 1970deki kurulu toplants. Ortada ilk bakan Prof. brahim Kafesolu.

14

Kurultaynda atld. Toplantnn bakanln sonradan Trk-slam sentezinin oluturulmasndaki en byk

rol oynayacak olan ve 1944 IrklkTuranclk Davas sanklarndan Zeki Velidi Togann rencisi brahim
Kafesolu yapyordu. Bu kurultayda
Sabahattin Zaim icra kuruluna seilmiti. 1969 ylnda ise Milliyetiler
kinci Byk Kurultay Milliyetiler
lmi Semineri stanbulda yine brahim Kafesolunun bakanlnda
topland. Sabahattin Zaim, yine icra
kurulundayd ve Sleyman Yaln ile Ayhan Songar da kuruldaki yerlerini almlard. Ayrca Ahmet Kabakl
ve 1944 Irklk-Turanclk Davas sanklarndan ve Nihal Atszn rencisi olan Altan Deliorman da icra kurulundaydlar.
Bu kurultayn ardndan Aydnlar Oca 1970 ylnda ve bilinli bir
tercihle, DPnin iktidar olduu 14
Mays gnnde kuruldu. Ocak, Tanl Bora ve Kemal Cann szleriyle;
btn siyasal angajmanna ramen,
kendisini partilerst bir uzmanlarsekinler heyeti olarak kavram ve
yle sunmutu ve devlete hizmet eden, devleti tayan mnevver misyonuna talipti. (30) Ocan ilk baka-

n olan brahim Kafesolu, 27 Mays

sonrasnda kurulan Trk Kltrn
Aratrma Enstitsnn yayn organ Trk Kltrnn en nemli yazaryd ve Nihal Atsz ve Zeki Velidi Togann nclnde 40larda
son derece aktif bir faaliyet gsteren
Trk faist akmdan etkilenmiti. (31) Ancak zamanla bu akmn
slama pek de nem atfetmeyen grlerini terk ederek Trk-slam sentezini oluturdu. Bu aslnda stratejik
bir tercihten baka bir ey deildi:
Nihal Atszn, slam alglay bakmndan Kemalist mirasn ak tesiri altndaki soy Trkl ile, Kafesolunun stratejik kayglarla
kotard sentez arasndaki asl fark,
ikinci izginin zamanla, milliyeti
muhafazakar iktidar stratejisinin avantajlarn kavramasyla ilikilidir.
Yani sz konusu olan, Trkiye rneinde fazlasyla kurgusal ve kitabi kaan milliyetiliin, kitlelerle ba kurmak iin slamn, muhafazakr bir
yorumuna ihtiya duymasdr. (32)
Kukusuz Kafesolu bu tercihinde yalnz deildi. 1960larn sonlarnda Trkiyede solun ykseliine
kar balatlan i savata Trk Sa ideolojik tahkimatna slam eklemek zorundayd. Anti-komnist
mcadele iin paramiliter bir gcn
sahneye kmasna karar verildiinde, bu gcn tabann oluturacak
olan ou tara kkenli gencin ve
bu gc maddi ve manevi anlamda
destekleyecek erafn mobilize edilmesi iin dinden daha iyi bir ara
bulunamazd. Bu dnemde, antikomnizm, slamc muhafazakrlk
(veya daha dorusu Muhafazakrlk
olarak slamclk) ile Devlet
Muhafazakrlnn ortak paydas olarak belirdi. slamclk, modernizme ve laisizme dnk tepkilerini
anti-komnizme yanstt; bylelikle Souk Savan anti-komnist teyakkuz bilinci iindeki devlet politikasyla uyumlu bir zemine oturdu.
(33) Nurettin Topu, Necip Fazl Ksakrek ve Osman Turan gibi san
nemli figrleri dinin milliyetilie raptnda byk rol oynadlar. Bu,
dolayml olarak devletle milliyetimuhafazakr entelijansiya arasn-

daki ilikiyi de belirliyordu.

nk devletin bekas adna yrtlen komnizmle mcadele, dolayl olarak,
resmi ideolojinin ierisine
szd dnlen batc, pozitivist ve materyalist unsurlarla mcadele anlamna da
geliyordu. (34) Devlet ise bir
kar-hegemonya oluturacak organik entelektellerinin komnizmle mcadelede
yeterli olmamas ve sekler
devletl sylemin tek bana anti-komnist bir milli hassasiyet tesisini salama kudretinden
yoksun olmas hasebiyle milliyetimuhafazakr entelijansiya ile zmni
bir uzlama ierisine girmiti. Surdaki delik almt yani.
Ocak, 1970ler boyunca zellikle
Kafesolu ve Deliorman ahsnda bir
yandan ders kitaplar yazm aracl ile eitim alannda etkili olmaya
alrken bir yandan da Trk-slam
sentezi araclyla egemen blok ile
Trk sann merkezde yer almayan
unsurlar arasnda bir mutabakat zemini oluturmaya alt. Bu zemin
devletin Trk-slam sentezinin nne aaca alanla doru orantlyd kukusuz. Ocak, birinci Milliyeti Cephe hkmetinin kuruluunda
da nemli rol oynad. Ocak mensubu akademisyenler bu dorultuda
bir ar yaynladlar ve MHPnin de
koalisyona dhil edilmesi iin byk
aba gsterdiler. Bu, 70lerin banda Atsz yanls Trk faist akmn
tasfiyesinin ardndan MHPnin girdii slami ynelime paralel bir gelimeydi. (35)
Aydnlar Ocann Trk-slam
sentezinin devlet nezdindeki kabul
ve resmi ideolojinin bir paras haline gelii 12 Eyll darbesi ile sz konusu oldu ve sentezin baars, Bora
ve Cann szleriyle; sunduu otoriter faizan rejim tasarmnn, 12 Eyll ynetiminin ideolojik destek ve
meruiyet ihtiyacna denk dmesinden ileri gelmekteydi. (36) Ocak
ahsnda temsil edilen milliyetimuhafazakr entelijansiya darbenin
anti-komnist niteliini, 12 Marttan
farkl olarak restoratif nitelikli ve u-

Anti-komnizm, MTTBnin
birincil motivasyon kaynayd.

zun erimli bir kar-devrimci proje

olduunu ve bu projeye dhil olup
onu ynlendirebileceini kavramt. Bu nedenle darbenin MHP ve
MSP gibi partilere kar taknd tutuma ramen darbecileri desteklemekte bir beis grmedi. Ocak mensuplar Sleyman Yalnn sonradan
anlatt zere Necdet ru gibi ordudan kimi isimlerle zaten gryorlard. Darbeden sonra, hem darbecilere kendi anayasa taslaklarn
sundular hem de zellikle Tercman
gazetesinde yazdklar yazlarla darbeyi vdler ve darbecilere restorasyon sreci ile ilgili kimi nerilerini
ilettiler. (37) Darbeciler de Aydnlar Oca mensubu akademisyenleri Trk-slam sentezine ve kardevrimci projeye uygun bir ekilde
ihya etmekte gecikmediler. Ocan
genel bakanln yapan isimlerden Salih Tu stanbul niversitesi
lahiyat Fakltesine, yelerden Ahmet Sonel Ankara niversitesine,
mit Akkoyunlu ise Erzurum Atatrk niversitesine dekan olarak atandlar. Ayhan Songar, Leyla Elbruz ve Zeynep Korkmaz ise
TRT ynetim kurulu yesi yapldlar. Ocan yakn evresinde bulunan isimlerden Tark Somer Ankara niversitesi rektrlne, Erol
Cansel Ankara niversitesi rektr
yardmclna, Hikmet Tanyu Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi dekanlna, Erol Gngr Konya
Seluk niversitesine Halil Cin ise Diyarbakr Dicle niversitesinin
rektrlne atandlar. Bu isimler
YKn de yardmyla, niversiteye asistan ve retim yesi olarak

15

aldklar binlerce kiiyle, Trkiye niversitelerini batanbaa saran

milliyeti-muhafazakr ve slamc
kadrolamann mimarlar oldular.

slamizasyonun
genlik rgt:
Milli Trk Talebe Birlii
aatay Okutann MTTB zerine yapt almasnn ismi olan
Bozkurttan Kurana Trk Sann
Souk Savala birlikte balayan dnmn anlamak asndan hayli
manidar bir nitelik tar. 2. Dnya
Sava yllarnda filizlenmeye balayan resmi ideoloji d milliyeti dnce, Osmanl mparatorluunun
son yllarndan tevars ettii Trkle, Kemalizmin kimi motiflerini ve elbette ki Nasyonal sosyalizmi ekleyen, sekler ve dini
vurgusu neredeyse hi olmayan
bir syleme sahipti. Ancak, yukarda da zerinde durduumuz zere, Souk Savatan kaynaklanan konjonktrel nedenlerle ve
Trkiyede tek parti rejiminin sona
erip slamcln-muhafazakrln
kamusal alanda daha rahat bir ekilde tedavle girmesiyle birlikte Trk Sann terkibinde slamimuhafazakr sylem daha baskn
hale geldi. te MTTBnin yaad
dnm tam da bu srece paralel bir ekilde gereklemiti. 1933
kongresinde Bozkurtu amblem olarak seen Birlik, 1975 ylna gelindiinde bunu Kuranla deitirmeyi
tercih etmiti.
Anti-komnizm, MTTBnin birincil motivasyon kaynayd ve bu
motivasyon kamusal alanda kendisini ilk kez 1945 ylndaki Tan Matbaas basknnda gstermiti. Kapal
olmasna ramen bu basknda MTTB
byk bir rol oynad. (38) Nmayie Sleyman Demirel, Turgut zal
ve Necmettin Erbakan da katlmt. Nmayite yer alan ve bu alma
balamnda dikkat ekici olan bir
baka isim ise, sonradan Aydnlar
Oca yelii yapan ve MHPnin yayn organlarndan Ortadou gazetesinde de yazan Muharrem Ergindi.
Hatta lhan Darendeliolunun aktardna gre, Ergin, Ahmet Emin

16

Yalmann Vatan gazetesine doru

yryen kitleyi, arkadalar, Vatan
gazetesi bizim iin asl tehlike deildir, biz Tan gazetesini protesto etmek iin toplandk, Tana doru yryelim diyerek Tan Matbaasna
doru ynlendirmiti. (39) MTTB,
anti-komnist baka bir eylemi 1947
ylnda Ankarada Dil Tarih Corafya Fakltesinde gerekletirdi ve 27
Aralk gn yaplan gsterilerin ardndan, ertesi gn toplanan niversite senatosu, MTTBnin istedii
ismin, Pertev Naili Boratav, Behice
Boran ve Niyazi Berkesin niversiteyle iliiklerini kesti. (40) Eylemin
ncesindeki gnlerde MTTBce dzenlenen toplantlarda, daha sonra adn Aydnlar Oca yesi olarak
greceimiz baka bir isim, Ahmet
Kabakl, yle diyordu:
Genlik mnferit de olsa niversite iinde ve dnda komnizmin mnferit hezimetlerini hazrlad. Onlarn imale bakan yzlerini
karartt. Fakat i bununla bitmiyor.
Biz, Trk halknn yarsn tekil eden Trk genleri, millet umudunun yegne gelecei olan bizler, namuslu adamdan ok daha fazla bir
ey olmak, idealist olmak mecburiyetindeyiz. (41)
1960lardan itibaren Trk sann geliimine paralel bir ekilde
milliyeti-muhafazakr bir izgiye
gelen MTTB, 1970lerin ortalarn-

dan itibaren fiili olarak Milli Selamet Partisinin genlik rgt haline gelerek, bir tr Panislamizm
savunuculuu yapmaya, Kemalizme sert eletiriler yneltmeye ve
trbana ve imam hatip liselerine
endeksli kitlesel eylemler dzenlemeye ynelecekti. (42)
MTTB, taradan byk ehirlere okumaya gelen ya da byk ehirlerde mutaassp bir aile ortamnda byyen genler iin bir tr
snak vazifesi gryordu ve antikomnizm balamnda, lkc hareketin ierisinde yer alp sokakta
aksiyoner bir vazife ifa etmeye kyasla daha gvenliydi. AKP troykasnn ismi, Recep Tayyip Erdoan, Abdullah Gl ve Blent Arn
maneviyat yksek ama iddet
ortamndan uzak kalmak isteyen
genler olarak MTTB yesi oldular.
AKP ynetim kadrolarnn nemlice bir blm de rencilik yllarnda MTTB yesiydiler: Abdlkadir Aksu, Cemil iek, Ali Cokun,
mer Diner, Beir Atalay, Hseyin
elik. smail Kahraman da Birlik
Vakf araclyla Erdoann iktidara yrynn arkasndaki nemli isimlerden biri olmu, ancak bu
iki isim yollarn daha sonra ayrmlard. Anlalaca zere MTTB,
dindar nesillerin yetitirilmesine en
fazla katk yapan oluumlardan biriydi.

Bata Abdullah Gl ve Tayyip Erdoan olmak zere AKP ynetim kadrolarnn nemlice bir
blm rencilik yllarnda MTTB yesiydiler.

SONU
Trkiyedeki slami hareketin en nemli isimlerinden biri olan Necip Fazl Ksakrek, deolocya rgs isimli
kitabnda, genlie yle seslenir:
Sen bizdesin ve biz sendeyiz. Biz,
senin iinden, seni sana anlatmaya
ve seni vatanndan balayarak eya
ve hadiselere hkim klmaya doru
ilk cereyann bayraktar olarak fkrmz! Btn midimiz sensin! Zira genlik adna, yine gz karacak
kadar n plana dikilmek istenen ve
milli mar yerine Samba ve Rumba teganni eden birka sahte inklap
gencinin arkasnda ve yine grnmez planda, vatan sahiplii hviyeti
sende kalmakta; ve bu hviyetin lahi cevheri, bu zamana kadar damarlarna zerkettikleri en eni zehirlere
ramen hala damarlarndaki kanda
mevcut bulunmaktadr. Vazifemiz,
seni mana dolandrclarnn derhal
gzlerini karacak kadar keskin bir
noktaya dikmek, n plana karmak;
ve Efendimiz sensin diye sana 27 yl
sylenen yalan gerekletirmektir! O
da senin Hak ve hakikate kul ve Hak
ve hakikat rehberlerine alet olmanla
tahakkuk edecektir. (43)
Bu satrlarn yazlmasnn zerinden geen yaklak 40 ylda Necip
Fazln istedii trde bir genliin,
hak ve hakikat rehberlerine alet olan bir genliin yetimediini kim
Son krk ylda yetien dindar nesillerin
gelecek krk yln dindar nesillerini yetitirmek
istedii aktr.

iddia edebilir ki? mam-hatiplerden

Kuran
kurslarna,
skenderpaa
Dergahndan Glen Cemaatine, Aydnlar Ocandan MTTBye lkeyi
epeevre kuatan bir a, devletin de
destei ve yardmyla slami nesilleri yetitirmi ve bu nesiller, belki de
devletin de ngrmedii bir ekilde,
devletin kontroln ele geirip 1923
cumhuriyetinin k srecini nihayetlendirerek, yeni bir rejim inasna
girimilerdir. imdilerde ise kesintisiz 12 yllk eitim ad altnda, 4. snftan itibaren ocuklarn bir tr ak
retim yntemiyle, Kuran kurslar
ve mam Hatip okullarna ynlendirilmesini amalayan bir yasa deiiklii gndemdedir. Son krk ylda yetien dindar nesillerin gelecek krk yln
dindar nesillerini yetitirmek istedii aktr. Gelecee dair tasarlar olan
her siyasi znenin bunun karsna
hangi aralarla ve ne ekilde klacana dair kafa yormas ve ne yapmal
sorusunu daha yksek sesle sormas
gerekmektedir, aksi takdirde tpk bugn gibi yarn da yitirilecektir.
DPNOTLAR
1) Aktaran Yaln Kk, k, Mzrak Yaynlar, 2010,
s.374-375.
2) Korkut Boratav, Trkiye ktisat Tarihi 1908-2007,
mge Yaynevi, 2010, s.94.
3) Yaln Kk, Trkiye zerine Tezler 2, Tekin Yaynevi,
2003, s.329.
4) Aktaran Kk, k, s.356.
5) Kk, Trkiye zerine Tezler 2, s.457 vd.
6) Doan Duman, Demokrasi Srecinde Trkiyede slamclk,
Dokuz Eyll Yaynlar, 1999, s.29.
7) Bahattin Akit, Mustafa Kemal Cokun, Trkiyenin
Modernlemesi Balamnda mam-Hatip Okullar, Modern
Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 6 slamclk iinde, ed. Yasin
Aktay, letiim Yaynlar, 2005, s.399.
8) Duman, a.g.e, s.130-131
9) Akt. Duman, a.g.e, s.132.
10) Duman, a.g.e, s.133-134.
11) Duman, a.g.e, s.140-141.
12) Soner Yaln, Hangi Erbakan, teki Yaynevi, 1995, s.93.
13) Akit ve Cokun, a.g.e., s.399.
14) Akit ve Cokun, a.g.e, s.399.
15) Duman, a.g.e, s.155-156.
16) Duman, a.g.e, s.159 vd.
17) Duman, a.g.e, s.182-183.
18) Veriler iin bkz. Duman, a.g.e, s.189.
19) Hamid Algar, Nakibendlik, nsan Yaynlar, 2007, s.271-272
20) Mardin, a.g.e, s.44
21) Hakan Yavuz, Modernleen Mslmanlar, Nurcular,
Nakler, Milli Gr ve AK Parti, Kitap Yaynevi, 2005, s.187
22) Sabahattin Zaim slami hareketin ilk gen nesli dedii bu
isimleri Necmettin Erbakan, Mustafa Kseoullar, Osman atakl,
Rdvan Dedeolu, Korkut zal ve adi Pehlivanolu eklinde
sralamaktadr. http://www.aksiyon.com.tr/detay.php?id=15220

Trkiyedeki slami hareketin en nemli

isimlerinden biri olan Necip Fazl Ksakrek.

23) akr, Ayet ve Slogan, s.2122.

24) Bir dnem ANAPta zaln kurmaylarndan olan Mustafa
Taar, Mehmet Keeciler, In elebi, Agah Oktay Gner gibi
isimler de DPT de grev yaptlar.
25) Nusret Senem, Emniyetin Ik Evleri Raporu, Kaynak
Yaynlar, 2011, s.107-108.
26) Mustafa Aydn, Sleymanclk, Modern Trkiyede
Siyasi Dnce Cilt 6 slamclk iinde, s.308.
27) Uur Mumcu, Rabta, Umag Yaynlar, 2010, s.85.
28) Aydn, a.g.e., s. 322.
29) Bu ksm, daha nce yaynlanan Bir Uzlamann Tarihesi:
Trk Sa, Devlet ve AKP isimli almamdan alnmtr. Bkz.
Hegemonyadan Diktatoryaya AKP ve Liberal-Muhafazakar
ttifak iinde, der. ada Smer ve Fatih Yal, Tan Kitabevi
Yaynlar, 2010, ss.207-225.
30) Tanl Bora&Kemal Can, Devlet Ocak Dergh 12 Eyllden
1990lara lkc Hareket, letiim Yaynlar, 2000, s.154.
31) Copeauxye gre Kafesolu, Toganda kendisini eken her
eyin simgelemesini bulmutu: Trk-Tatar ulusal uyannn
yaratclarndan biri; yorulmak bilmez bir Trkoloji aratrmacs;
yurtseverlik dolu ve sonra da Trk milliyetiliine ok bal siyasi bir
kiilik. Etienne Copeaux, Tarih Ders Kitaplarnda (19311993)
Trk Tarih Tezinden Trk slam Sentezine, letiim Yaynlar,
2006, s.92. Trk faizmle ilgili olarak bkz. Fatih Yal, Kinimiz
Dinimizdir Trk Faizm zerine Bir nceleme, Tan Kitabevi
Yaynlar, 2009
32) Yksel Takn, Anti-Komnizmden Kreselleme
Kartlna Milliyeti Muhafazakr Entelijansiya, letiim
Yaynlar, 2007, s.146147.
33) Tanl Bora, Trk Sann Hali Milliyetilik
Muhafazakrlk slamclk, Birikim Yaynlar, 1999, s.82.
34) Taknn aktard zere, ocan yayn organ olan
Boazii isimli dergide, bir yandan Batllamac kanatla
mcadele edilirken, dier yanda devletin tarafnda yer almak
gibi zor bir misyonun stlenildiinden bahsediliyordu. Takn,
A.g.e., s.246.
35) Necip Fazl 1978deki kongrede MHPye katlmt.
36) Bora&Can, A.g.e., s.161
37) Takn, A.g.e, s.250 vd.
38) Tan Matbaas baskn ile Souk Savan Trkiye cephesinin
almas arasndaki iliki iin bkz. Yaln Kk, Trkiye zerine
Tezler-I, s.277 vd.
39) lhan Darendeliolu, Trkiyede Milliyetilik Hareketleri, s.162
40) A.g.e., s.198
41) M. aatay Okutan, Bozkurttan Kurana Milli Trk
Talebe Birlii (MTTB) 19161980, stanbul Bilgi niversitesi
Yaynlar, 2004, s.114.
42) A.g.e., s.185 vd.
43) Necip Fazl Ksakrek, deolocya rgs, Byk Dou
Yaynlar, 2007, s.559.

17

Kapak Dosyas

Dindarlar daha m ahlakl?

Ateist ve agnostiklerin oran genel toplum iinde yzde katr? Ya da ateistler
daha ok mu su ilerler? Ahlaki tutum ve davran tek bana sadece kiinin dini
inanlarna balanabilir mi? Szmz meclisten dar deyip bu sorulara yant
bulmaya alanlar ne gibi sonular elde etmiler bir bakalm.
Prof. Dr. H. Turul Atasoy

Nroloji uzman

e yazk ki yanl bir yargy dzeltmek ok zor. Ate- dar olduunuz soygunu, tacizi, cinayeti, katliam,
istlerin ya da agnostiklerin ahlaken eksik olduklar iddeti bunca ahlaksz eylemi hep bu oran olarak
ve dini inan sahibi olmann ya da kurumsal bir di- kk kalm ateist gruplar m gerekletirmitir.
ne bal olmann kiiyi doal olarak ahlakl biri ha- Sadece bu basit sorunun yant bile yaznn banline getirdii yanlgsndan sz ediyorum. Ateist ve daki yanl yargy yerle bir etmeye yeter de artar
agnostiklerin oran genel toplum iinde yzde ka- bile. Ama elin olu bu kadarla kalmam, bilimde
tr? Ya da ateistler daha ok mu su ilerler? Ahla- phe esas olduundan bu yargy doru mu yanl
ki tutum ve davran tek bana sadece kiinin dini m diye enine boyuna incelemi.
inanlarna balanabilir mi? Corafyamzda bu soBaz aratrma sonular
rulara yant veren net alma ve sonu aklma gel20. yzyln tam orta yeri 1950 ylnda Murray
miyor. Belki benim dikkatimden kamtr ya da
belki daha dk olaslkla hi allmamtr. S- Ross, YMCAnn (Young Mens Christian Associzmz meclisten dar deyip dier corafyalarda ation) 2000 yesi ile bir anket yapm, agnostikbu sorulara yant bulmaya alanlar ne gibi sonu- lerle ateistlerin yoksullara yardm etme isteklerini
belirtmeleri olaslnn, kendilerini koyu dindar olar elde etmiler bir bakalm.
Oxford niversitesi yaynlarnn kard Dn- larak niteleyen kiilere kyasla daha yksek olduya Hristiyanlk Ansiklopedisi rakamlarna gre dn- unu bulmutur. Travis Hirschi ve Rodney Stark,
ya nfusunun %84 belirli kurumsal bir dine ba- 1969da dzenli kiliseye giden ve gitmeyen ocukldr. Nijeryada halkn %98i inanl olduunu, lar arasnda ocuklarn kendi bildirimlerine gre
Endonezyada ise nfusun onda dokuzu din ve Tan- su ileme olaslklar asndan bir fark olmadr uruna canlarn verebileceklerini ifade etmitir. n bulmutur. Benzer bir bulgu da 1975 ylnda
rlanda piyasa aratrmalar brosunun anketinde Ronald Smith, Gregory Wheeler ve Edward Diener
nfusun %87si inanl olduunu belirtmitir. Bri- adl aratrmaclarn almalarnda elde edilmitir;
tanya toplumunda 2011 ylnda yaplan aratrmada dini okullara giden niversite rencilerinin kopise halkn %72si Hristiyan, %3 ise Mslman ol- ya ekme olaslnn, dini okullara gitmeyen ateist ve agnostik yatlarndan daduunu belirtmitir. Amerikada
Engizisyon zindann betimleyen bir izim.
ha dk olmadn bulmular.
2007 ylnda yaplan Pew FoDavid Wulffun din psikolojisi
rum anketine katlanlarn %97si
alannda yapt ballam aTanr veya bir evrensel ruha ilmalarndan oluan aratrmanandn, %58i gnde bir kez
s; dine ballk, kiliseye gitibadet ettiini belirtmitir. Feme, doktrinsel ortodoksi, dine
deral Hapishaneler Brosu istaverilen nem vb ile etnomertistiklerine gre hapishanedeki
kezcilik, yetkecilik, dogmaclk,
mahkmlarn yalnzca %0,2si
toplumsal mesafe, katlk, belirateisttir. Bu rakamlar dnya gesizlie tahammlszlk, dier
nelinde inanl nfus orannn
etnik ve dini gruplara kar ebelirgin bir biimde yksek olitli nyarglar arasnda tutarl
duunu, ateist nfusun ise olbir olumlu ballam olduunu
duka kk yzdelerde kaldortaya karmtr.
n gstermektedir.
Hristiyan Mennocu Amish
imdi banz ellerinizin aragruplar ile geleneki Yahudi
sna aln bir dnn bakalm
gruplarnn ocuk ve ergenlegemite veya yaadnz zari ile yaptklar almada Nucman diliminde zlerek haber-

18

kurallarn deitirmenin ve
baka dinlerden olanlarn bu
kurallar ihlal etmesinin kt
olduunu dnmektedir. Grnen o ki kiinin ahlaki adan olumlu davranlara sahip
olup olmamas dindar olup olmamasndan bamszdr.

Davranlarmz tek bir

nedene indirgenemez
Suu bir tek eye rnein
rka, inanca, sosyal snfa veya bir gene indirgeme merak
yzyllardr var olagelmitir.
Kiinin ahlaki adan olumlu davranlara sahip olup
Bu beyhude aba bilim topluolmamas dindar olup olmamasndan bamszdr.
luu iinde de dnem dnem
ci ve Turiel (1991), bu gruplar iin filizlenmektedir. 20. yzyln son
dinin kurallarnn grup yeleri iin dnemlerinde insan davranlarna
bir zorunluluk olarak grldkle- ilikin her eyi genlerle aklama lrini, buna karn bu dini kurallarn gnl ortal kasp kavuruyordu.
ahlak kurallarndan farkl bir ekil- te o gnlerde sua eilimi aktaran
de kavramsallatrldklarn gster- gya kimi genler bulunduu iddia emilerdir. Otorite kaynan Tanr dilmiti. rnein fazladan bir Y krosznn oluturduu kurallar Tan- mozomu tayan erkeklerin genetik
r tarafndan belirlenmemi olsa ba- olarak sua eimli olduklar zerinka trl davranmann kabul edile- de speklasyonlar koparlmtr. Abilecei yaygn dnce iken, ahlak ma rnein Danimarkada yaplan
kurallarna gelince yaplan yorumlar bir aratrmada 1944-1947 yllar afarkldr. Denekler, uzlamsal dini rasnda doan 30000 erkek arasnda
kurallarn din otoriteleri tarafndan sadece 12 ift Y kromozomlu erkek
yasal bir ekilde deitirilemeyece- saptanmtr. Bu kadar seyrek rastlaini dnyor. Deneklerin tm, nan bir genetik fazlaln insan salher soruda Tanrnn herhangi bir drganln ve sua eilimi aklaekilde buyruu olmad eylemlere mas olas deildir.
girimenin sakncas olmadn beBuna benzer olarak su yk fazlirtmiler. Amish ve Yahudi ocuk la olan bir ailede yaplan bir arave ergenlerinin ou dier dinlerin trmada aratrmaclar ailenin su
yelerinin kendi dinlerinin uygu- dosyas kabark erkek bireylerinlamalarna ters den eylemlerinin de monoamine oxidase Ay kodlakabul edilebileceini belirtmiler. yan gende mutasyon tespit ettiler.
Yani dini kurallara uyma zorunlulu- Devamnda aratrmaclar ok geni
u dier din gruplarn da iine ala- bir rneklem zerinde sulularn bu
cak ekilde genelletirilmemi. Ah- genine baktlar ve aratrmaya dalaki davranlar konusundaki yorum hil edilen hibir suluda benzer bir
farkllklar hemen gze arpar. De- mutasyona rastlayamadlar. Bu muneklerin ou (sorulara gre %84 i- tasyon yalnzca o ailede her naslsa
le %100 arasnda deien oranlarda) sulu erkek bireylerde rastlanabilen
kurallar Tanr tarafndan verilmi bir gendi yani. Koskoca bir toplumolmasa da, ahlaka aykr davranma- daki tm su kaytlarn aklamaknn kt olaca kansndadr. Tan- tan ok ama ok uzakt.
r herhangi bir ey buyurmam olsa
En basit davranlarmz dahi tek
da hrszlk yapmak ya da bakas- bir nedene indirgenemez. nsan bina fiziksel olarak zarar vermek k- yolojik, sosyal ve kltrel bir canltdr. Deneklerin ounluu (soru- dr. Bu katmann karlkl etkilelarn ounda %88 ile %97si) ahlak imleri ve birbirleri ile i ie gemi

balar ile var olabilmitir. Ahlaken

olumsuz bir davrann kkeninde de yalnzca biyolojiyi ya da yalnzca sosyal veya kltrel bir etkeni
aramak ar basite kamak ve dolaysyla gerekten uzaklamak anlamna gelmektedir.

Davranlar
alglar belirliyor
Biz insanlar zek asndan deil
de daha ahlakl olmak asndan kendimizi dierlerinden stn grmeye
eilimliyizdir. Yaplan geni katlml bir aratrmada 829.000 lise son snf rencisine anket uygulanmtr;
hi kimse bakalar ile geinebilmek
kategorisinde kendisini ortalamann
altnda deerlendirmemitir. Hatta
deneklerin %25i de kendilerinin bu
adan en st %1 aralnda olduunu belirtmitir. Sigara ienler sigara
ien kii saysnn olduundan daha yksek olduunu dnrler. Yani davranlar alglar belirler. Ahlaki
davran kalb da ahlaki algy belirler. Yalan syleyen insanlar yalanclarn saysn aslnda olandan daha
fazla olduunu tahmin ederler. Yine bir aratrmada, elerini aldatanlarn ve gelir vergisinde hile yapanlarn ayn eyleri yapan kii saysnn
aslnda olduundan ok daha yksek
olduunu tahmin ettikleri gsterilmitir. Yani tekini kendi tutum ve
davranlarmzdan hareketle deerPicassodan bir izim (Flowers)

19

lendirmeye meyilliyiz. Deerlendirmelerimizin getirdii otomatik hareketler tekine kar ahlak algmz
oluturur. Burada unutulmamas gereken basit gerek u olmal; bize
benzemeyeni ya da bizim gibi dnmeyeni tekiletirmek ve tekini
olumsuzlamak bizi ahlaken daha iyi
yapmayaca gibi olumsuz tutum ve
n yarglarmz da tekini olduundan daha baka birisi haline getirmez. Eskiler bouna dememi; kii
kendini bilmek kadar irfan olamaz.

tekini
birinci elden tanmak
tekini ilk elden tanmak, duyulan olumsuz yargy yok etmenin en
iyi yoludur. Biz insanlar i baa dtnde ya da bir baka deyile ikilemin ortasna dtmzde daha
insancl daha fedakr olma eilimini tarz. Bu dnce ok ilgin ve
retici bir dnsel deney dzenei ile snanmtr. ki ayr senaryo oluturulmu. lki yle; bir tramvay
kontrolden km yolu zerindeki

20

be kiiyi ldrmek zere, siz makasn oradasnz, makas deitirdiiniz

esnada bu be kii kurtulacak ama
kontrolsz tramvayn yeni yolu zerinde bir kii var ve siz makas deitirdiinizde o bir kii lecek. Bu soru
deneklere sorulduunda ou insan
duraksamadan makas deitireceini syler. kinci senaryo ise biraz deitirilmi; yine kontrolsz tramvay
be kiinin zerine gitmektedir ancak o anda raylara sizden daha yakn
birisi var ve siz onu iterseniz o kii
lecek ama dier be kii kurtulacak.
Ahlaki hesap ayn, be kiiyi kurtarmak iin bir kiiyi feda etmeniz gerekiyor. Ancak ikinci senaryoya ou denek hemen hayr demektedir.
Bu farkllk nasl aklanabilir?
lk senaryoda denek sadece makas deitirecektir ve bir kiinin lmesine yol aan ey tramvaydr, ancak ikinci senaryoda kii bir dier
insan kendisi raylara itecektir yani iin direkt iindedir. Princeton
niversitesinden Joshua Grene beyin grntleme teknikleri yardm

ile deneklerin bu iki ikilem zerinde dnrken beyinlerinde ne olup

bittiini incelemitir. kinci durumda yani denein bir kiiyi raylara itmesi gerektii durumda deneklerin
beyinlerinin duygusal alanlarnda
birinci senaryoya kyasla ok daha
byk bir faaliyet olduu grlmtr. Birebir iinde olduumuz durumlarda daha duygusal ve daha olumlu olma eilimindeyiz. teki ile
aramzdaki mesafe azaldnda yani
tekine ynelik olumsuz yargmz ile aramza kanl canl tekini koyup
sosyal temas saladmzda ona
kar daha iyi olabilme ansn yakalarz. nk biyo-sosyo-kltrel
canllar olarak bu donanma sahibiz.
KAYNAKLAR
1) Michael Shermer, yilik ve Ktln Bilimi eviri: Gl
S., Varlk yay. 1. basm 2007.
2) Jean-Pierre Changeux, Etiin Doal Kkenleri, eviri:
Nermin Acar, Mavi Ada yay., 1. basm Austos 2000.
3) Lewis Wolpert, nanlmaza nanmak, Grer Yaynlar /
Popler Bilim Dizisi ev.: Fsun Eliolu, 1.basm 2011.
4) Genlerimizle Yaamak, Dean Hamer & Peter Copeland,
eviri: Fatih zbay, Evrim Yay. 1. basm Nisan 2000.

Kapak Dosyas

Dinsel (slamc) dncede

bilime yer var m?
Medreseleme ve Gazzlici zihniyetin
kurumsallamas ve siyasallamas
sonucu, felsef ve bilimsel dnce,
siyasal destekten yoksun kalmtr. slam
dnyasndaki bilimsel ve felsef geliim bir
paradigma deiikliine yol aamamtr.
Bu adan, slam dnyasnda 9-12.
yzyllar arasnda gzlemlenen bilimsel
ve felsef geliim, baat slami yorumdan
kaynaklanmamtr. Tersine, geleneksel
kurumsal yapnn dnda kalmay baaran
dnrlerin katklaryla ortaya kmtr.
Hasan Aydn
OM Eitim Fakltesi

Toplum bilimleri ve doa bilimleri

alanlarnda iradeci (isteni),
erekselci, yazgc aklamalarn
bilimsel geerlilik dereceleri nedir;
bilimin saygnl zerinde ne tr
etkileri olmaktadr?
Bu soru, doal olarak bizi, din adamlar ya da
dinsel eilimi olan filozoflarn oluturduklar dn sistemlerinde n plana kan iradecilik, erekselcilik, yazgclk gibi retiler ve eilimler nda bilimin konumu nedir sorunsalna gtrr.
nk tektanrl dinler ve bu dinler ekseninde oluturulan tanr odakl evren tasarmlar, evreni
byk lde tanrsal takdir, bilgi ve iradenin bir
En yetkin rneini Gazzlde bulduumuz teistik-iradeci
anlay, bilimsel bir dnya grnn doup pekimesi
asndan olduka olumsuz etkilere sahiptir.

Okuyacanz makale, Bilim ve Gelecek

Kitaplnn 50 Soruda dizisi bnyesinde hazrlanan ve yaknda kacak olan 50 Soruda Bilim ve Bilimsel Dnce adl kitapta yer alan,
Hasan Aydnn yantlad sorudan olumaktadr. Balk bizim tarafmzdan konuldu.
rn olarak gsterme eilimindedir. Tanr ncesiz tasarm ve bu tasarma gnderme yapan bilgisine dayal iradesi ve kudretiyle her eyi var etmekte
ve her eyin kaderini belirlemektedir.
Ancak tektanrl dinlerde ve tanr odakl dncelerde, bu tanrsal tasarm, bilgi, irade ve bunlara
bal kader konusunda tek deil farkl yaklamlarn olduunu anmsatmak gerekir. Bu aslnda ayn ncllerden yola kyormu gibi gzken, ama
ncllerde yer alan kavramlara ve dolaysyla ncllere farkl anlamalar ykleyen bir bakn rndr. Daha yaln konuursak, tektanrl dinlere
ve bu evrede yetien dinsel eilimli dnrlere gre, her ey Tanrnn bilgi ve iradesinin bir sonucudur. Fakat buradaki bilgi ve irade ile ne kastedilmektedir? Szgelimi, teistik (1) bir dnr,
Tanrnn ncesiz bilgisiyle her eyi takdir ettiini
kabul etmekle birlikte, onu zgr bir zne, slam
dnyasndaki yaygn sylemle fil-i muhtar olarak kabul ettii iin, onun irade ve kudretini snrsz sayar. Bununla Tanrnn irade ve kudretinin ne
isel ne de dsal hibir faktr tarafndan belirlenemeyeceini ima eder. Bylesi bir anlaytaki dnre gre, bn Rdn (l. 1198) de kaydettii

21

gibi (2), tanrsal irade ve kudretin

ynn belirlemenin, onu bir ilkeyle ve kuralla snrlamann bir yolu
bulunmamaktadr. Eylemleri bilinemeyen bylesi bir Tanrnn ynettii bir evrende neler olacan nceden kestirmek olanakszdr; her
ey onun bilgi ve iradesinin ve anlk yaratnn rndr. Dilimizdeki yaygn bir sylemle belirtirsek,
bu tasarmda, Tanr dilemezse yaprak bile kmldamaz; yapran kmldamas iin tm doal koullar
yerinde olsa da Tanr istemeyince bu eylem gereklemez. Bylesi
bir tanr anlaynn ilgin bir rnei, slam dnyasnda Earlik (3) ve
Mturdlik (4) ekolne bal dnrlerde grlebilir. Ayn anlayn
izdmlerini Yahudilikte ve Hristiyanlkta da bulabiliriz. slam dnyasnda bu anlaya yaygnlk kazandran Gazzlnin (l. 1111) (5)
neden-sonu ilikisinin zorunluluunu yadsmas ve Tanrnn dnda
doal-ikincil nedenleri kabul etmemesi bu anlayn tipik bir sonucudur. Her eyi tanrsal istence indirgeyen bu anlay, tanrsal bilgi ve
buna bal yazgya gnderme yapsa da, znde bunlar da keyf olan,
hibir ilke ve kuralla snrlanmayan
tanrsal iradeye bal bir hale sokmaktadr. Tanr, elimezlik ilkesine ters dmedii srece, evrende
dilediini, istedii ekilde yapabilir. nk evren onun mlkdr;
mlknde istedii gibi davranabilir. Gazzl, bu anlayn dourduu
sakatl bir para giderme yolunda,
tanrsal det terimine gnderme yapar. Ona gre, hibir kuralla snrlanmayan Tanrnn olaan zamanlarda eylemlerini yerine getirirken
benimsedii bir det vardr; ancak
bu det de deimez deildir. zellikle mucize anlarnda, Tanr, bu
detini deitirebilir. detin deimesinin, insan adan samalk douracan kavrad iin Gazzl, bu
det deiimine bal olarak bizim
bilgimizin de deitirilmi olacan sylemeye almaktadr. nk
onca, evrendeki her eyi her an Tanr yapmaktadr; insan zihninde bilgiyi de o yaratmaktadr. (6)

22

En yetkin rneklerinden birini

Gazzlde bulduumuz bu teistikiradeci anlay, kanmca bilimsel bir
dnya grnn doup pekimesi asndan olduka olumsuz etkilere sahiptir. Gerekten Gazzlden
sonra, onun ortaya koyduu bu anlay kurumsallat ve medresenin
temeline oturduu iin, Eski Yunan,
Hint ve ran kltrlerinden eviri yoluyla slam dnyasna giren bilim ve felsefe kkleememitir. Bu
teistik-iradeci anlayn bilim asndan olumsuz kimi sonular yle
sralanabilir:
Birincisi, Tanr zgr iradesiyle her eyi her an diledii ve yaratt ve iradesi hibir kuralla snrlanmad iin, bilimin temeline oturan
evrendeki dzenlilik tehlikeye girmektedir. Tanrsal istence bal olarak her an deiebilecek bir evrende dzenli ilikiler, dier bir deyile
neden-sonu ilikileri aramak bounadr. Bu, evrende ne yasalarn ne
de bunlar ekseninde evreni aklamaya ynelen kuramlarn bulunamayaca anlamna gelmektedir. Bir
rnek vermek gerekirse, bolua braklan nesneler ekim yasas gerei derler. Oysa teistik anlayta,
bu yerekimi anlk tanrsal irade ve
yaratn bir rndr; bu adan
bylesi bir doa yasasndan sz edilemez. Gazzlnin terminolojisiyle
buna tanrsal det desek bile, Tanr
her an detini deitirebilir. Bu anlaya gre, yine stanbulun fethinin
nedeni olarak Osmanlnn ekonomik, siyasal, askeri, teknolojik anlamda Bizans karsnda stnl ileri srlemez;
bunlarn hibir etkisi olmadan
da, Tanr yle istemi olabilir.
Bunlar gerek nedenler deildir, sadece vesilelerdir; gerek
neden Tanrdr.
kincisi, neden-sonu ilikisi zorunlu olmadna ve tek
neden Tanr ve deti olduuna gre, hibir eyi aratrmaya gerek kalmamaktadr. Bunu
gstermek iin yaantmdan
edindiim birka rnek zerinde durmak isterim. Doktora rencisi olduum yllarda

sk sk Ankaradan Samsuna gidip

gelmek zorunda kalyordum. Yolculuklar hem kitap okumak hem
de yeni insanlarla tanmak iin nemli frsatlar sunar. Bir keresinde,
Ankaradan Samsuna gelirken, yanma oturan yal bir amca, bana dnerek Allahn hikmetine bak yolun
bu tarafnda kar var, ama dier tarafnda yok, O ne byk dedi. Ben de
esprili bir dille, amca bir vadiden
geiyoruz, kuzey cephede kar var ama gney cephede yok, bunun nedeni, gneyin daha ok Gne na
maruz kalmas ve karlarn erimi olmas olamaz m? dedim. Amca her
eyi Allah takdir eder ve yapar dedi ve sustu. Cumhuriyetin okuryazarlk eitimi bile gtrmede maalesef sorunlarla karlat Anadoluda
yetimi sevgili anneme onunla akalarken sorduum bir soruyu ve aldm yant da okuyucuyla paylamak isterim. Anne koskoca tahta
suda neden batmyor da, kck bir
ta batyor? Annemin verdii yant
olduka ilginti: Haa, Allahn iine
karma O istediini yapar, hikmetinden sual olunmaz. Annemin bakna gre, yamuru yadran, geceyi gndz oluturan, her eyi yapan
Allah Bu yzden onun her soruya
verdii cevap ayn: Allah Halk metafizii olarak nitelediim bu dnya
grnde bir eyi aratrmaya gerek yok Her eyin yant belli ve ak Bilim dzenli bir evren ve nedensel ilikiler varsayar. Bunlara yer
vermeyen, her neden ve nasl soruBatda Averroes diye tannan
slam dnr bn Rd (l. 1198).

suna, Tanr ile yant veren teistik iradeci anlayn bilimi engellememesi
dnlebilir mi? Kuramda kim ne
derse desin her eyin dorudan nedeninin Tanr olarak grld ve
Tanrnn her an her eyi yaratt, irade ve kudretinin snrsz olduu savunulan bir paradigmada bilime yer
olamaz. nk tm sorularn yant
bir ve ayndr ve bu yant, Tanrdr.
ncs, teistik anlay, insan
Hacivat-Karagz glge oyunundaki figrlere evirir. Nasl gizli bir el
kuklay oynatyorsa, teizmde de insan Tanr karsnda kuklaya dnmektedir. Her eyi Tanrnn takdir
ettii, yazglad, irade ve kudretiyle anlk olarak yaratt bir evrende,
insann retken, alkan, giriimci
ve var edici olduunu sylemek bounadr. Bu yzden, teistik anlay
egemense insanlar atldr ve orada
herkes gzn gkyzne dndrmtr ve her eyi Tanrdan bekler.
Dilimizde yer alan Allah belan versin, Allah slah etsin, maaallah, biiznillahi telal (Allahn izniyle) vb.
deyiler bu anlayn ilgin izdmlerdir. Adam birini ldrr, kader
kurbandr; trafik kazas yapar Tanrsal takdirdir vb. Mehmet Akif Ersoy (7) bu anlay eletirel bir dille
arpc bir biimde yle ifade eder:
Demek ki her eyin Allah
Yanaman, rgadn o;
oluk ocuk ona it: Lalan, bacn,
dadn o;
Vekl-i harcn o; kahyan, mdr-i
veznen o;
Al seninse de, mesul olan veriten o;
Denizde cenk olacakm Gemin o,
kaptann o;
Ya ordu lzm imi Askerin
kumandann o;
Kyn yasaks; ehrin de ba
muhassl o;
Tabb-i aile, eczc Hepsi hsl o.
Ya sen nesin? Mtevekkil! Yutulmaz
artk bu!
Biraz da sayg gerektir Ne
saygszlk bu?
Hudy kendine kul yapt, kendi oldu
Hud?
Utanmadan da tevekkl diyor bu
crete Ha?

Her eyi Tanrsal iradeye bala-

slam dnyasnda 9-12. yzyllar arasnda

gzlemlenen bilimsel ve felsef geliim,
baat slami yorumdan kaynaklanmamtr

yan, insan edilgin sayan bir dnsel dizgede, insann bilgi ve deer
retmeye ynelmesini beklemek bounadr.
rade, erek ve yazg gibi kavramsallatrmalara yer veren deist, pantesit ve panenteist din anlaylarnn
da bilimsel dnce ve aratrmaya
engel oluturaca sylenebilir mi?
Kanmca bu trden dinsel anlaylarda, bilime ve bilimsel dnya grne bir yer bulmak olasdr.
Deizmde teizmden farkl olarak
Tanrnn evreni yaratt ve ona yasalar yerletirdii ve bu yasalarn iledii belirtilmektedir. Tanrnn ilk
yaratl hari evrene bir daha karmad, karmayaca ileri srlmektedir. Bu anlaya gre Tanrnn iradesi snrl ve dzenli bir eylem ortaya
koyar. Aristotelesin kendisi hareket
etmeyen ilk hareket ettiricisini (8) anmsatan bu anlay, 18-19. yzyllarda Batda bilimciler arasnda byk
lde yaylp benimsenmitir. Evrenin saat gibi mekanik aralara benzetildii bu anlayta, evren dzenlidir
ama belli bir erei, yaygn deyile belli bir amac bulunmaktadr. Ereklilik
dncesi bir kenara braklrsa, bu
anlayn bilime ve bilimsel dnya grne teizmden daha ak olduunu
sylemekte bir saknca olmasa gerektir. nk evreni bir makine gibi gren insann, onun ileyiini anlamaya
almas olduka doaldr. Bu dnya
grnde kader, deta Tanrnn ev-

ren makinesine yerletirdii yasalar

ifade etmektedir ve her eyin bir ilevi ve erei vardr. slam dnyasnda
bu dnceye yaklaan dnrler
arasnda Mutezile (9) ekolne bal
Muammer (l. 830), Aristotelesten
(l. M 322) etkilenen Kind (l.
866), Frb (l. 950), bn Sn (l.
1037) ve bn Rd (l. 1198) gibi filozoflardan sz edilebilir.
Panteist anlay, Tanr-evren zdeliine vard iin, aslnda rtk
bir ateizm iermekte ve evreni aratrmay Tanry aratrmakla zde
klmaktadr. Bylesi bir anlayn, rnein Gnei Tanr, klarn da evrenle zdeletirdii dnlrse,
Tanr ile evren arasndaki ayrm belirsizletirdii sylenebilir. Gerekten Gneten ayrmak ne lde olanakldr? Dolaysyla panteist
anlayn insan nesneler dnyasna ynlendirdii ve bu ynyle bilim asndan olumlu sonular dourabilecei aktr. slam dnyasnda
Hallac- Mansur (l. 922) ve Muhyiddin bn Arabde (l. 1239) nsel biimini grdmz bu anlay,
Batda Yahudi kkenli Spinozada
(l. 1677) en sistematik ifadesini bulur. Ancak bu anlayn, kat bir determinizme yol atn, bunun ise
insan determinist anlayn bir paras yapabileceini belirtmek gerekir.
Bu yzden insann zgrlnn
yok saylmasnn mantksal olumsuz
sonular dnlmelidir.
Panenteizm, teizmle panteizmi birletirme ve eksikliklerini giderme abas olarak karmza kar. Bu anlayta Tanr ift kutuplu
bir varlk olarak ele alnr. Tanr bir
ynyle nesneler dnyasnn iinde
bir ynyle de dndadr. Dndaki
akn yanyla Tanr mutlaktr; ikin ynyle ise, evrendeki deiim
ve dnme baldr. Bu adan evrendeki tm deiimler Tanryla birlikte gereklemektedir. Sre felsefesinde ortaya kan bu anlayta,
evreni aratrmak Tanrnn ikin ynn aratrmakla zdetir ve bu adan bilimsel dnya grne olumlu yaklalr.
Ancak hangi Tanr anlayn ele
alrsak alalm, erekselcilik orada bir

23

sorun olarak karmza kar. Erekselcilik, olaan nedensellik anlayndaki nedenin sonucu belirledii
saptamasnn tersine, sonucun nedeni belirledii gibi bir anlay ima
etmekte, bylece tm olgusal ve dnsel sreleri tersine evirmektedir. Bu anlaya gre, nasl bir canlnn her bir organ bir ilev yerine
getirir ve bu ilevlerin toplam canlnn yaamn srdrmesi ereine
hizmet ederse, evren de sanki canl
bir organizma gibi dnlmektedir. Onun her bir parasnn btn
iin bir ileve sahip olduu ve btnn de Tanrsal bir sonul amacnn
bulunduu ifade edilmektedir.
Canl varlklarn amalarndan ilevlerinden sz etmek, belli llerde onaylanabilecek bir tutumdur.
Szgelimi insann davranlarnda
bir ama grlebilir; nk insan akll bir varlktr. Ayn eyi ele, gze,
taa, yldzlara vb. yklemek olanakl mdr? Platon ve Aristoteles gibi
filozoflar ve din eilimli dnrler
bunlarn da amalarndan sz edilebileceini sylerler. Bu dnrlere gre, doada rastlantyla, amasz
gereklemi hibir ey yoktur. Evrendeki dzen bunun bir kantdr.
Bu ereksellik dncesinin bilimsel deeri nedir? Kimi dnrlere bakarsak, ereksellik dncesinin canllar anlamak iin bilimsel
bir deeri olabilir. Ancak gzn ereinin peine dmek, Theodor
Gomperzin (l. 1912) hakl olarak
iaret ettii gibi (10) ou kez nedensel sreleri grmezden gelmemizi, erei grnce ayrnty aratrmamz engelleyebilir. Bu adan
olumsuz bir yan da bulunmaktadr. Sonra sonucun nedeni belirlediini sylemek samadr. rnein
yanm milyonlarca aa, yangn
ve aac var edebilir mi? Yine amacn olgusal, bilimsel adan nedeni
var ettiini sylemek samadr. Ayrca gz grmek iin mi vardr, yani
gz grme amac m var etmitir;
yoksa yaamda kalmay salad
iin mi ortaya kmtr? Yine, gece dinlenmemiz iin mi vardr, yani geceyi dinlenme amac m var
etmitir; yoksa buna uyum sala-

24

dmz iin mi gece uyumaktayz? erekli midir? Szgelimi kr dalgalaDahas cansz nesnelere erek yk- rn oluturduu, deniz kenarndalemek, onlar canl gibi alki kumlardaki dzenin bir
glamak, onlara antropoereinin bulunduunu
morfist (insanbiimci)
sylemek ne lde oyaklam deil midir?
lanakldr?
Yine u soruyu soralim ve bilim
maz myz? El, ayak,
szckleri
gz, kalp gibi organanlamda mdr;
larn tek tek amalabu terminoloji
rndan sz etsek de,
farknn yaratt
onlarn
oluturduu
sorunlar nelerdir?
btnn tek bir amacnlim szc, Arapdan nasl sz edeceiz?
adr ve a-l-m kGnein, gndzn,
gecenin, yldzlarn Batda Avicenna diye de tannan bn knden tretilmitir.
Sn. Bugn adlar saygyla anlan
A-l-m kk, bilgi
tek tek ilevlerinden
Frb, bn Sn, bn Rd gibi
dnrler kafir saylmlardr
sahibi olmak, farknsz ederek, bir bda olmak, hissetmek,
tn olarak evrenin
amacn epistemolojik olarak na- bir eyden haberdar olmak, aina olsl belirleyeceiz? Bu adan bakl- mak, tanmak, kavramak, nesneleri
dnda tm Tanrsal tasarmlarn, birbirinden ayrmak, anlamak, Tanr-evren ilikisinde erekselcilie renmek, kesin olarak bilmek, kugnderme yaptklar iin, bilimsel ramsal olarak bilmek gibi anlamladnme asndan kimi skntlar ra gelmektedir. Arapada c-h-lnin
dourduu sylenebilir. Klasik Tan- yani cahilliin ztt olan bu szck,
r tasarmlarnda, evrende bir ama iaret etmek gibi baka bir anlam daaransa da, evrenin var edicisi olan ha iermektedir. Nitekim, alem (iaTanrya bir ama-gaye-erek yklen- ret), lmet (iaretler), lem (evren)
mez. Erek sadece varlklar iindir. ayn kkten tretilmitir. Bu adan
Tanr iin erek yoksa, erek varlklar a-l-m kknn gerek Kurandaki
iinse, canl varlklarn konumu- gerekse slam kltrndeki kullanu, durumunu doal evreye uyu- nmnn, sadece nesneler dnyasn
ma balamak, amasz ve evrenin bilmekle snrlandrlamayacak oldnda yer alan bir Tanrnn hem duka geni bir arm alan varcansz hem canl varlklar dnya- dr. Bu arm, zellikle insan gsna ama koyduuna inanmaktan rnrlerin tesine yani metafizie
daha ussal deil midir? Eer erek- gtrmeye almaktadr. Byle bir
lilii btnyle dlamayacaksak, algda lem yani evren Tanrnn bir
Spinozac bir tutumla, doal sre- iaretidir. Bu adan, ilim szclerin rasyonel sreler olduunu, nn Trkedeki bilgi, ngilizcedebu srelerin hem znesinin hem ki knowledge gibi szcklerle ayn
de nesnesinin bir ve ayn olduunu anlama geldiini sylemek olduksylemek insan doal srelere y- a zordur. lim szc, metafizik
neltmesi bakmndan daha ilevsel armlar olan, nesnelerin ve nesdeil midir? Bylece hem sonucun neler dnyasnn Tanrnn iaretleri
nedeni belirledii samalndan ve gstergeleri olarak ele alnmaskurtulmu hem de doal nedenle- n salayan, nesnel srelerin kenri aratran bilimsel dnmeye da- di i ileyiiyle ele alnp, Tanr ile
ha yakn durmu olmaz myz? te ilikilendirilmediinde bilgi olarak
yandan, evrendeki dzenin ereksel- grlmeyen bir anlaya gnderme
lie bir kant olarak sunulmas, ev- yapmaktadr. Klasik slam kltrnrendeki kimi dzensizlikleri gr- de, bilimlerin en ycesinin ilahiyat
mezden gelmesi bir yana, dzen ile olarak kabul edilmesi de bu anlayerek arasnda bir zdelik ilikisi n bir rndr. Szgelimi bn Sin
kurmaktadr. Gerekten her dzen (l. 1037) (11) bilimleri, aa (do-

a bilimleri), orta (matematik bilimler) ve yksek (ilahiyat) olarak snflamakta, dier bilimleri, ilahiyata
gtren ncller olarak deerlendirmektedir. Gnmzde de, ilim szcn tercih edenler, bilim kavramnn kendisini nesneler dnyasyla
snrlayan materyalist eilimine tepki olarak bu szc kullanmay
yelemektedirler. lim anlaylarnda, Tanrya, erekselcilie ve gstergecilie zel bir yer vermektedirler.
Bylesi bir bak as, bilimi, tpk
ortaadaki gibi metafiziin hizmetine sokmakta ya da en hafif deyile, bilimin arkasna ve hedefine dinsel bir metafizik ilitirmektedir. Bu
haliyle hem dinle bilimi ayrmay
imknszlatrmakta hem de evreni
kendi i ileyiiyle nesnel srelere
odaklanarak bilimsel yoldan anlamann nne engeller koymaktadr.
Kukusuz bireylerin, felsef dncelerinde, bilimin elerini metafizik dzlemde kullanmalar znel bir
tercihin rndr. Ancak, bu znel
tercihlerini, gerek bilim budur diyerek tm insanlara dayatmalar ve
ilim szcnden yola karak modern bilime alternatif bir ilim anlay oluturmalar onaylanabilecek
bir tutum olmasa gerektir. nk
bu tutumla, doas gerei, snanabilir nitelikte olmayan metafizik eler bilimin iine sokulmaya allmakta, din ile bilim, din ile felsefe
arasndaki fark ortadan kaldrlmaktadr. Daha da kts, ilimcilik anlayndan yola klarak bilginin slamiletirilmesi (12) gibi tezler ileri
srlmeye ve toplumda yaygnlatrlmaya balanmtr.

Genel olarak dinin

zel olarak da slamln
tarihin eitli dnemlerinde
bilimsel bilgi retimi
zerindeki etkileri
neler olmutur?
ncelikle unu belirtmek gerekir
ki, insanlarn yorumlarndan bamsz bir din bulunmamaktadr. Kutsal
metinler, bizim dmzda orada bulunsalar da, onu anlamaya ynelen
insanlarn kltrleri, bilisel yetileri, iinde yaadklar sosyokltrel

koullar, zlemleri, istemleri vb. bu

anlama etkinliine u ya da bu ekilde etki eder. Bu adan, dinlerin deil de dinsel alglarn ve bu alglarn
kurumsallam ve siyasallam biimlerinin bilimsel bilgi retimindeki rol zerinde durmak daha doru
grnmektedir. Kanmca, znellemi bir din algsnn, din ile bilimi
ayrma becerisi gsterilmise, bilim
zerinde olumsuz bir etkisinden sz
etmek ok doru olmasa gerektir.
nk bu algda, din ile bilimin konusu, yntemi ve amac birbirinden
tamamyla ayrlm ve iki etkinlik
farkl kategorilere yerletirilmitir.
Bilim, sekler dzlemde, deney
ve gzlemlerden yola karak dnyay anlama, aklama ve insan yararna dntrme abasdr. Bir takm
inanlar, ahlak kurallar ve ibadetler
(tapnma biimleri, riteller) ieren
din ise, znde, insan yaamn, insann iinde bulunduu evrenle belli lde doyurucu ve anlaml bir
ilikiye sokma abas ve insansal ilerin yrtlmesinde bilgelik salama giriimi olarak karmza kar.
Din, bilgi edinme anlaynda kendini vahye dayandrrken, bilim deney ve gzleme odaklanmaktadr.
Bilimde betimlemeye ve aklamaya odakl neden ve nasl sorularna ynelinirken, dinde tanrsal hikmete ve ereksel aklamaya dnk
niin sorusuna ynelinmektedir.
Bilimde olgular anlamaya ve aklamaya ek olarak, onlar insan yararna sunma ereklenirken, dinde insan Tanrya yneltmek ve onu ahlaki
adan aknlatrmak hedeflenmektedir. te yandan bilimde
nesneler dnyas zerinde
gcmz artrlrken, dinde yalnzlk, umut, korku,
yaltlmlk, yetersizlik,
krlganlk gibi psikolojik
gereksinimlerimize yant
verilmeye odaklanlmaktadr. Dinin metafizik savlar snanabilir deilken,
bilimin savlarnn doruluk ve yanllklar snanabilir. Kald ki din, son
zmlemede, Tanryla iletiim kurduuna inan-

lan tek ya da birka kiinin haberlerine dayanmaktadr. Daha ak bir

deyile sylersek, tm dinler, kendisini ortaya koyan peygamberin,
ben bunlar Tanrdan aldm savlarna dayanmaktadr. Temelde bylesi bir sav hibir snanabilirlik nitelii tamamakta, onu kabul znel bir
inanca bal kalmaktadr. Bu yzden
dinlerde peygamberlerin gvenirlik
nitelii sklkla vurgulanr. Ancak
hayatnn byk bir blmn gvenilir ve doru olarak geirmi birisinin, belli bir zamandan sonra bu
niteliini yitirmeyeceine mantksal
adan kimse gvenemez.
Aralarnda bu kadar kkl fark olan bilim ile din, gemite ve hatta
gnmzde yer yer niin atmaktadr? Bu durumun iki ana nedeni
bulunmaktadr:
lki, kutsal kitaplarn erekselci
bir tarzda ortaya koyduu evrene ilikin kimi savlarn bilimin savlaryla ayn statde, ayn bilgisel deerde
konumlandrlmasndan kaynaklanmaktadr. Bir rnek vermek gerekirse evreni Tanr yaratt sav ile
evren evrimsel bir sre sonunda
olutu sav kar karya konumlandrlmak istenmektedir. Aslnda
dinlerin evreni Tanr yaratt savlar masay Mehmet yapt sylemine benzemektedir. Buradaki rneimize yoktan yaratma savyla kar
klabilir; ancak tektanrl dinlerin kutsal kitaplarnda ounlukla yoktan deil, bir eyden yaratma
dile getirilmektedir. Kald ki, yoktan yaratma anlay kabul edilse bile, insan zihni iin saltk (mutlak)

25

yokluu kavramak hi de kolay deildir. Bu nedenle yoktan yaratmay

kabul etmek bile, bu sonucu deitirmemektedir. te yandan, yoktan
yaratma anlay kabul edilse bile,
yokun bir ey olup olmadn tartabilir -ki bu teolojik dnce ierisinde de tartlmtr-; yoktan
yaratmann varlk nasl olutu?,
nasl ve hangi srelerle yaratld?
sorusunu aklamad ileri srlebilir. rneimize geri dnersek kukusuz Mehmet masay yapt sz
masann nasl yapldn aklamamaktadr. Tpk bunun gibi, Tanr
evreni yaratt ya da Tanr evreni
yoktan yaratt deyii de evrenin nasl olutuunu, hangi srelerle var
edildiini aklamamaktadr. Zaten
aklamas da beklenemez; nk
Tanrsal kudrete gnderme yapan
dinsel ierikli erekselci metinlerin
byle bir iddias yoktur. Dinsel metinlerin tek hedefi, Tanrnn bykln ve kudretini vurgulamak ve
Tanrsal buyruklara sorgusuz itaati
salamaktr. Ayrca Mehmetin masay (aa-ta-mermer vb.) farkl
maddelerden yapmas, trlerin sabit ve deimez olduunu da gstermez. Tanrnn bir eyi yarattn
dile getiren bir nermenin olgusal
durumlar aklamadn ve pratik
yaamda karlalan sorunlar zmede, psikolojik teselliler bir yana
braklrsa, etkili olmadn srarla vurgulamak gerekir. Szgelimi Tanr kanseri yaratt nermesi, ne kanserli hcrenin
hangi koullarda ortaya ktn, ne nasl evrildiini ne de
nasl tedavi edileceini gstermektedir. Ayn durumu, tm
tarihi sreleri Tanr yaratt
nermesi iin de ileri srebiliriz. Bir tarihinin, btn insanlk tarihini bu nermeyle
aklamaya almas ve nedensel sreleri grmezden
gelmesi bilimsel adan ne kadar sama ise, Tanr her eyi
yaratt deyip, sreleri bilimsel
yntemle anlamaya alanlar
engellemek de bir o kadar samadr. Oysa bilimle evreni kimin yapt deil, nasl oldu-

26

u, nasl meydana geldii anlamaya

allmaktadr. Bunun farkna varan kimi teologlarn, rnein F. R.
Tennantn (l. 1957) (13), evreni
Tanr yaratt savyla, evren evrimsel bir sre iinde olutu savnn
kart savlar olmadn ileri srd ve felsef adan bunu temellendirmeye alt grlmektedir.
Bat dncesinde bunun pek ok
rneini bulmak olasdr.
Bilim ile dinin atr durumda
grlmelerinin ikinci nedeni, dinsel algnn kurumsallamas yani
mezheplemesi ve siyasallamasdr.
Bu kurumsallama ve siyasallama,
her eyi bu kurumsallaan ve siyasallaan yapya gre deerlendirildii iin, din-odakl bir baka yol
amaktadr. Bylesi bir yap ierisinde, bir eyin meruluu, dinsel
kurumsal yapya baml hale gelmektedir. Bu balamda, Bat ortaanda kilisenin, kendi kurumsal
ve siyasal retileriyle elitii iin
engisizyonlara bavurup bilim ve
dn insanlarna ikenceler yapldn anmsamalyz. Yine Dou slam ortaanda, Mabed el-Cuhen
(l. 699), Hallc- Mansr (l. 922),
Suhreverd (l. 1191) gibi dnrlerin dnceleri yznden ldrlmeleri gereinin unutulmamas
gerekir. Bu trden kurumsallam
dinsel retiler, siyasal ierik kazandklar iin, dnce zgrl-

nn nne engel oluturmakta ve

bu engelden bilim ve felsefe de nasibini almaktadr. Ortaa slam dnyas bu adan ilgin bir rnek sunmaktadr. Fetih hareketleri ve Beyt
el-Hikmede yrtlen sistemli evirilerle, pragmatik bir temelde belli
bir gelime gsteren bilim ve felsefe, sonralar kurumsallam dinsel
yaplar yznden meruluk sorunu
yaam, bugn adlar saygyla anlan Frb, bn Sn, bn Rd gibi
dnrler kafir saylmlardr. Burada, bir noktann nemle altn izmek gerekmektedir. O nokta udur:
slam ortaanda, grlen bilimsel
geliimde, sanld gibi slam dininin, akla, bilime vurgusundan ok,
kurumsal dini yapdan kendisini
kurtaran ve saray tarafndan pragmatist amalarla desteklenen dnrlerin etkisi sz konusudur.
Medreseleme ve Gazzlici zihniyetin kurumsallamas ve siyasallamas sonucu, felsef ve bilimsel
dnce, siyasal destekten yoksun
kalmtr. slam dnyasndaki bilimsel ve felsef geliim bir paradigma
deiikliine yol aamamtr. Bu adan, slam dnyasnda 9-12. yzyllar arasnda gzlemlenen bilimsel
ve felsef geliim, baat slami yorumdan kaynaklanmamtr. Tersine, geleneksel kurumsal yapnn dnda kalmay baaran dnrlerin
katklaryla ortaya kmtr. Bu durum, bilim ve felsefenin dinsel
dnce bireyselletike ortaya
ktn ve gelitiini, ama kurumsallap siyasallatka yok
olduunu gstermektedir. Dolaysyla, bireysellemi dinsel
anlaylar, ihtiyatl bir tutumla
da olsa, evreni anlama abasnda itici bir motivasyon salayabilir. Ancak, kurumsallam
ve siyasallam dinsel yaplar
iin ayn ey sylenemez. Bu
trden yaplar, dnce ve ifade zgrln yok saydklar, baskc sonular dourduklar iin bilimin ve felsefenin
geliimine her zaman ket vurmular, zgr zihinleri tutsak
etmilerdir. Gerek Bat gerekse Dou dnce tarihi bunun

rnekleriyle doludur.
Burada dnce tarihinin gsterdii bir gerei daha dile getirmek
gerekmektedir. Byk bilim insanlar ve filozoflar, bireysel bir Tanrya inansalar da, ou zaman din adamlar ve halk ynlar tarafndan
dinsizlikle sulanabilmilerdir. Bu
da gsteriyor ki, iyi bir bilim insan ve filozof olmann ilk koulu,
kurumsallam dinsel siyasal yaplardan uzaklamak ve zihni zgrletirmekten gemektedir. Eer Tanr, kimilerinin dedii gibi, nesneler
dnyasn anlamay salk veriyorsa,
paradoksal bir durumla geleneksel
anlamda dindar olmamz istemiyor
demektir. Ya da baka bir deyile,
kurumsallam dinden uzaklatka, kiiler doaya ve Tanrya daha
ok yaklayor ve daha ok retiyor
gr savunulabilir.
DPNOTLAR
1) Burada ve metin iinde teistik kavram, yalnzca evreni
yaratp iine yasalarn yerletirdikten sonra bir daha ona

karmadn ifade eden deistik anlaytan farklarn

belirtmek iin, Tanrc szcyle yetinilmeyip, evrene ve
topluma, mucizeleriyle, peygamberleriyle karabilen Tanr
anlayn belirlemek iin kullanlmtr.
2) bn Rd, Tutarszln Tutarszl (Tehft et-Tehft), c.
II, ev.: Kemal Ik-Mehmet Da, Krkanbar Yaynlar, stanbul
1998, s.643.
3) Earlik, slam itikadi mezheplerinden birisidir. Eb elHasan el-Earnin (l. 935) kurduu bu reti, akln hibir
zaman geree ulaamayacan, kullarn ancak kaytsz
artsz inanmakla mutlu olabileceklerini ileri srer. Doal
olaylar, nedenleri bilinmeyen ve belki de asla bilinemeyecek
olan salt bir tanrsal ilkenin rndrler ve bu ilke tarafndan
ynetilirler. Bkillan (l. 1013), Badad (l. 1037) ve
Cveyn (l. 1086) gibi dnrlerce gelitirilen bu ekol,
Gazzlnin katklaryla slam dnyasnn en yaygn itikad
ekol haline gelmitir.
4) Mturidlik, slam itikd mezheplerinden birisidir. nl
Trk din bilgini Eb Mansr el-Mturid (l. 944) tarafndan
Hanef Mezhebinin kurucusu mam- Azamn dnceleri
ekseninde oluturulmu bir ekoldr. Mturidlikle Earilk
arasnda, Tanrya ey denilip denilemeyecei, tmel-tikel
irade, Tanrya yaratma (tekvin) sfatnn verilip verilemeyecei
gibi sorunlarda kk farklar bulunmaktadr. Ekoln, Eb elMuin en-Nesef (l. 1114), Nr ed-Dn es-Sbun (l. 1184),
Pezdev (l. 1099) gibi dnrler tarafndan gelitirildii,
bu geliim srecinde, Earlik ile aralarndaki farklarn iyice
silikletii grlr.
5) Gazzl, Tehft el-Felsife, tah.: Maurice Bouyges,
Beyrut, 1927, s.195.
6) Nedensellik konusunda slam dnyasnda yaplan

tartmalara ilikin benim Eski Yunandan slamn Klasik

ana: Neden Kavram ve Nedensellik Sorunu (Bilim ve
Gelecek Kitapl, stanbul 2009) adl yaptma baklabilir.
7) Mehmet Akif Ersoy, Safaht, haz.: Kemal Bek, BordoSiyah Yaynlar, stanbul 2007, s.406.
8) Aristoteles, Metafizik, ev.: Ahmet Arslan, Sosyal Yaynlar,
stanbul 1996, s.502.
9) slam dnyasnda ortaya km itikadi mezheplerden
birisidir. Mutezile kelimesi itezele szcnden
tretilmitir ve ayrlanlar anlamna gelir. zellikle kader
ve kaza konularndaki yorumlar ve inanlar nedeniyle
slam dinindeki dier mezheplerden ayrlmlar; insann
kendi eylemlerinin znesi olduunu ileri srmlerdir. te
yandan aklla elien ayet ve hadisleri akla dayal olarak
yorumlamaya ynelmilerdir. Bu balamda Tanrnn en
iyiyi yapmas gerektii, evrendeki ktlklerin znesi
olamayaca, ahlaki deerlerin nesnel olduu trnden
iddialarn anmsatmak gerekir. Mezhebin nemli
temsilcileri olarak Vasl bin Ata (l. 748), Eb el-Huzeyl
el-Allf (l. 850), Nazzm (l. 845), Chz (l.869),
Kad Abd el-Cabbr (l. 1025) gibi dnrler karmza
kmaktadr.
10) Theodor Gomperz, Greek Thinkers, c.: IV, Londra 1965,
s.134.
11) bn Sn, f Aksmi el-Ulm el-Akliyye, Tisu Resil,
Kahire 1908, s.104.
12) Bu konuda benim Postmodern ada slam ve Bilim
(Bilim ve Gelecek Kitapl, stanbul 2008) adl yaptma
baklabilir.
13) F. R. Tennant, Philosophical Theology, Cambridge 1930,
s.82.

27

Unutulan bir tp disiplini

i sal
Gnmzde alan bireylerin salk risklerinden korunamyor
olmasnn temel nedenini, koruma uygulamalarnn, piyasada
rekabet etmeyi zorlatran maliyet unsuru olarak ortaya kmas
oluturuyor. Bir baka deyile, kapitalizmin yakn zamanlardaki
ideolojisi olan neo-liberal piyasa ekonomisi, iinin yakasna
yapan grnmez eli marifetiyle, onun saln olumsuz etkiliyor.

Dr. Deniz Akgn

nya Salk rgtnn tahminlerine gre bel ar- li alma biimlerinin salk zerine etkilerini ins rahatszlnn %37si, iitme kayplarnn %16s, celeyerek, meslek hastalklardan korunmak iin akanserlerin %9u, kronik obstrktif akcier hastal- lnabilecek nlemlerden sz etti.
nn %13, astmn ise %12si i yerindeki mesleki
Sovyetler Birliinde
riskler nedeniyle ortaya kyor. (1) Ancak mesleki
iyeri salk hizmetleri
salk sorunlarnn nemi lsnde, bu sorunlarTarihte iyerinden kaynakl salk sorunlardan korunmaya ynelik bir almann yrtlemedii grlyor. Bu yazmzda i yerinden kay- nn nlenmesine ynelik yaygn ve sistematik ilk
naklanan salk sorunlarnn neler olduu, bunlara uygulamann mimar ise Dr. emako oldu. Ekim
ynelik gemite ne gibi zmler retildii ve - devrimi sonras kurulan Sovyetler Birliinin ilk
zm retim mekanizmalarnn gnmzde neden salk bakan olan Dr. emako, retimin salkl
koullarda yrtebilmesini salamak zere iyerleiletilemedii konularn tartacaz.
Tarihte bir hastal (kurun zehirlenmesini), rine uzanan bir salk rgtlenmesinin oluturulmesleki bir sorun olarak ilk kez Hipokrat tanmla- masn salad. Dr. emako, 1934 ylnda yazdd. Daha sonra Pliny, MS 1. yzylda, cva ve k- Sovyetler Birliinde Saln Korunmas (Health
krt zehirlenmesinden sz etti. 15. yzyln son- protection in the U.S.S.R.) balkl kitabnda yelarnda artan madencilik faaliyetleri sonrasnda rel Sovyetlerde oluturulan salk birimlerinin someslek hastalklaryla ilgili bilgiler de artmaya ba- rumluluklarndan bir tanesinin, ii ve iftilerin
lad. 1587de Paracelsus maden iileri ve dkm- salklarnn korunmas olduunu belirtmektedir.
clerde grlen hastalklarla ilgili bir makale yaz- ilerin salklarnn korunmas, iilerin kendi
grevidir anlayndan hareketd. Almanyadaki bir madenci
Sovyetler Birliinin ilk salk bakan olan
le bu birimlerde iyeri koullakasabasnda hekimlik yapan GeDr. emako adna baslm bir pul.
rnn sala elverili hale getiorg Bauer Agricola (1494-1553)
rilmesine ynelik almalarn
ise 1526 ylnda yaynlad De
yrtlmesi
amalanmaktayRe Metallica adl yaptnda mad. Koruyucu i sal hizmetdencilerde sk grlen kazalerinin, konunun znesi olarak
lar, hastalklar ve korunma yniilerin dorudan katlm ile
temlerine deindi. 1775 ylnda
yaplandrlmas, kendinden vPercival Pott, baca temizlii yagyle sz ettiren baarl sonupan ocuklarda sonraki yllarlarn elde edilmesine yol at.
da scrotum kanserinin daha sk
Sonraki dnemlerde Sovyetler
grldn bildirdi. talyada
Birliindeki i sal uyguladoktorluk yapan ve hekimlere
malarn inceleyen baz uzmanhastalarnn ne i yaptn sorlarn gzlemleri bu yargy desmalarn tleyen Bernardo
teklemekteydi. rnein 1975
Ramazzini (16331714) 1713
ylnda ABDli bir grup mesleylnda yaynlanan De Morbis
ki salk uzman tarafndan yaArtificum Diatriba (alanlarn
plan bir geziye katlan Andrea
Hastalklar) adl yaptnda eit-

28

Hrico isimli bir gzlemci, izlenimlerini aktard Sovyetler Birliinde Mesleki Salk
(Occupational Health in Soviet Union) isimli raporunda,
Sovyetler Birliinde alanlarn saln korumaya ynelik, niteliksel olarak daha ileri ve gelikin bir salk hizmeti
modeliyle karlatn belirtmektedir. Hrickoya gre Sovyet ii sal sisteminin en
arpc iki zelliini koruyucu tbba
verilen nem ve ii sal konularna sendikalarn katlmnn salanmas oluturmaktayd.
Hrico raporunda, Leningradda
optik ara-gere retimi yapan 6
fabrikann yaknnda, 350 yatakl, 100 hekimin alt ve asl amac yakn evrede alan 20.000 iinin hasta olmasn nlemek olan
bir hastane hakknda bilgi veriyor.
Hastanede alan doktorlarn, evredeki iyerlerini, sala olas zararl etkenler asndan yerinde incelediklerini belirtiyor. i sal
hizmetleri kapsamnda her ay blgedeki fabrikalardan hava numuneleri
alndn ve snr deerlerin almas durumunda da Sanepid (Sanitaryepidemiological)
istasyonlarnn,
kirliliin kontrol almalarna ynelik olarak bilgilendirildiini belirtiyor. Sovyetler Birliinde her fabrika ve iftlikte alma ortamlarndaki
salk koullarn izleyen salk niteleri oluturulduunu aktaryor. yerlerinde alma ortamnn salkl
olmasn salama konusunda grevli olan doktorlarn, bu konuda eitim alm ok sayda ii ile ibirlii iinde altklarn belirtiyor.
1970li yllarda Sovyetler Birliinde
btn byk iletmelerde hastane ya
da poliklinikler kurulmu olduunu,
kk iletmelerde ise ii salna
ynelik salk birimlerinin oluturulduunu anlatyor. Bu salk kurumlar araclyla yakn evredeki
iilerin yllk olarak salk izlemlerinin yapldn, belirli salk sorunlar olan ya da iyerinde salk asndan risk altnda bulunan iilerin
ise sk bir salk gzetiminden geirildiini belirtiyor. (2)

Sovyetler Birliinde salk bakm bir insan hakk ve sistemin amalarndan biri olarak kabul edildii
iin koruyucu ii sal hizmetlerinin maliyetlerinin karlanmasnda glk yaanmamaktayd. 1970li
yllarda Sovyetler Birliinin nfusu
ABDden %18 fazla olmasna karn
hekim says 2 kat, hemire says 6
kat, hastane yata says ise 3 kat
daha fazlayd. Var olan salk personelinin genie bir blm ise tedavi edici salk uygulamalar yerine
koruyucu salk, evre sal ve ii sal alanlarnda istihdam edilmekteydi. nemli miktarda kaynak
ve personel mesleki hastalklarn
nlenmesi amacyla seferber edilmi
durumdayd.
Hriconun aktard bilgilere gre uygulayc kurumlarn (Sanepid
istasyonlar) kullandklar eitli iyeri standartlar, Moskovada bulunan Endstriyel Hijyen ve Meslek Hastalklar Enstits tarafndan
yrtlen aratrmalar sonucunda
belirlenmekteydi. Gezinin gerekletii dnemde mesleki salk asndan gerekli standartlarn oluturulmas ve gncellenmesi amacyla
bu Enstitde 275 bilim insan almaktayd. Olas mesleki zararl etkenlerin kontrolne ynelik standartlar belirlenirken davransal,
nrotoksik ve mutajenik etkileri de
kapsayacak ekilde kapsaml aratrmalar yapldndan, standartlar
ounlukla ABDdekilere gre daha
snrlaycyd. Fabrikalardaki alma ortam bu standartlar asndan
sk bir ekilde izlenmekte ve eitli
nlemlerin alnmas salanmaktayd. rnein kurun, benzen, krom,
nikel, katran, kok frnlar ve metal

dkm ilemlerinde kadn iiler altrlmamaktayd. Fabrikalarda alan kadn iiler

gebe kalacak olurlarsa sosyal
haklarnda bir kayp yaamakszn, kendileri iin toksik olabilecek maddelerin bulunmad
baka blmlere aktarlmaktaydlar. ilerin salyla ilgili duyarllk sadece kadn iilere ynelik deildi. Endstriyel
Hijyen ve Meslek Hastalklar
Enstitsne bal Endstriyel Toksikoloji Laboratuvar, yapt almalar sonucunda iyerlerinde erkek
reme sistemi zerine zararl olabilecek kloroprene, etinil oksid ve
dimetil dioksid gibi baz kimyasallar da raporlam bulunmaktayd.
retim srasnda ortaya kabilecek
mesleki salk risklerinin kontrolne ynelik bata mhendislik nlemleri olmak zere eitli nlemlerin alnmas salanmaktayd. Hrico,
gezdikleri bir hal fabrikasnda iyerindeki grltnn azaltlmas iin duvar ve tavanda ses emici yap
malzemesinin kullanldn ve bu
ekilde dokuma alanlar dnda grltnn 80 dBin altna (dokuma
blmlerinde 95 dBin) indirilmi
olduunu belirtmektedir. (2)
Sovyetler Birliinde ii sal hizmetlerinin nemli bir zelliini de sendikalar aracl ile iilerin
karar mekanizmasna katlmnn
salanmas oluturmaktayd. i
sendikalar ii sal hizmetleri ve
i kanunlarnn uygulanmasnda
ayr bir denetim mekanizmas durumundaydlar. Hkmete bal 20.000 kadar denetiye ek olarak
ii sendikalar tarafndan istihdam
edilen 5.500 kadar deneti, fabrikalarda ii sal hizmetlerinin ve alma koullarnn toplu szlemeye
uygunluunu denetlemekteydi. Sendika denetileri iyerlerinde sala
olas zararl etkenlerle ilgili alnan
nlemleri sorgulayabiliyor ve salk
asndan bir tehlike tespit ettiklerinde iin durdurulmasn salayabiliyorlard. Sendikalar ii sal
alanyla yakndan ilgileniyor, kendilerine bal enstitler araclyla
bilimsel aratrmalar yrtyor, a-

29

lma yaam ile ilgili neriler hazrlyor, alanlarn ii sal ve gvenlii konularnda eitilmelerine
katk koyuyorlard. (2)

Kapitalizm koullarnda
ii sal
Btn bu aktarlanlardan da anlalabilecei zere 1970li yllarda
Sovyetler Birliinde oluturulmu
bulunan ii sal organizasyonu,
bu alanda rnek alnabilecek zellikler tamaktayd. Ancak 1980li
yllarda gndeme gelen neo-liberal
yeniden yaplanma sreci, ideolojik,
siyasal ve kltrel alandaki etkileriyle alanlarn saln korumaya
ynelik yaklamlarn gelitirilmesine olanak tanmamtr.
Gnmzde gelimi ve gelimekte olan kapitalist lkelerde milyonlarca ii, salklarn etkileyen
binlerce kimyasal, yzlerce biyolojik ve onlarca fiziksel etkenle kar
karya bulunmaktadr. Dnya Salk rgt (DS) Saln Sosyal
Belirleyicileri Komisyonu tarafndan 2007 ylnda yaynlanan alma Koular ve Salk Eitsizlikleri
balkl raporda, erken kapitalistlemi lkelerde alanlarn 4te 1inin,
ge kapitalistlemi lkelerde ise
4te 3nden fazlasnn, eitli mesleki fiziksel risk faktrleriyle karlat belirtilmektedir. yerindeki
zararl etkenlerin tekil ve birleen
etkileri sonucunda milyonlarca i
kazas, meslek hastal, stress reaksiyonu ve i doyumsuzluu sorunu
ortaya kmaktadr. Madencilik, imalat ve inaat gibi sektrlerde alanlar arasnda ii sal riskleriyle
karlama olasl daha fazla olup,
baz durumlarda bu sektrlerde mesleki salk risklerinin, alanlarn tamamn ilgilendiren bir sorun olduu
belirtilmektedir. i sal sorunlar kapitalistlemenin gecikmeli gerekletii
lkelerde daha ar bir tabloya yol amaktadr. Ancak
Avrupa Birlii gibi gelikin
kapitalist blgelerde de son
20 ylda iyerlerinde toz, duman, grlt ve titreim gibi

30

mesleki risklerle etkilenimin varln srdrd, hatta art gsterdii

belirtilmektedir. rnein spanyada
alanlarn %25,4nn mesleki
kanserojenlere maruz kald ve en
riskli sektrlerde bu orann %52ye
ulat bildirilmitir. 2004 ylnda
bu lkede 30.000 meslek hastal kayt altna alnmt. Kayt altna
alnmayanlarla birlikte bu lkede,
her yl 80.000 meslek hastal ve
16.000 lm meydana geldii tahmin edilmektedir. (3)

Sk grlen
iyeri hastalklar
Gvenli olmayan makineler ve alt
yap nedeniyle iyerinde ortaya kabilen grlt, titreim, iyonizan
ve non-iyonizan radyasyon gibi fiziksel ve mekanik faktrler, eitli lkelerde insan saln olumsuz
etkilemektedir. Dnya genelinde en
sk grlen meslek hastalklarndan
birini, grltye bal iitme kayb
oluturmaktadr. Bir dier fiziksel
etkilenim tr solunum sisteminde fonksiyon bozukluuna yol aabilen ve kanser riski artyla ilikili
olan mineral toz etkilenimidir. Pnmokonyoz ise tmyle mesleki etkilenime bal olarak ortaya kan bir
akcier hastaldr. Silika, kmr
ve asbestle ar bir ekilde etkilenimi bulunan iilerin yars kadarnda, bu etkilenim nedeniyle pnmokonyoz gelimektedir.
Mesleki etkilenim sonucunda salk sorunlarna yol aan risk faktr gruplarndan nemli bir bakasn ise kimyasallar oluturmaktadr.
Gnmzde kimyasallarla etkilenim hastanecilik, ofis ileri, temizlik,

kozmetik, gzellik hizmetleri gibi endstriyel olmayan alanlar da ierecek ekilde, eitli sektrlerde yaygn
bir ekilde varln srdrmektedir.
Pek ok lke ve endstride binlerce
kimyasal rnn kullanlmakta olmas alanlarn sal asndan
tehdit oluturmaktadr. Kimyasallarla etkilenim metal ve kimyasal rn,
tekstil, yapay lif ve inaat sektrnde daha sktr. Metal zehirlenmesi,
solventlere bal merkezi sinir sistemi ve karacier hasarlanmas, deri ve
solunum allerjileri, pestisid zehirlenmesi, kanserler ve reme sistemi hastalklar bu tr etkilenimin sonular
arasnda yer almaktadr. Baz lkelerde yksek riskli endstrilerde alan
iilerin yarsndan fazlasnn kimyasallara bal meslek hastalklarnn
klinik belirtilerine sahip olduu belirtilmektedir. (3)
Mesleki etkilenim, dnyada nemi giderek artan bir dier salk sorunu olan kanserler asndan
da nem tamaktadr. Bugne kadar benzen, krom, nitrozaminler
gibi kimyasal tr; ultraviyole, iyonizan radyasyon gibi fiziksel tr ve
aflotoksin, tmr virsleri gibi biyolojik tr olmak zere birka yz
mesleki kanserojen tanmlanm bulunmaktadr. Mesleki kanserojenlerle etkilenim sonucunda en sk grlen kanserleri akcier, mesane, deri,
karacier, kan dokusu, kemik ve yumuak doku kanserleri oluturmaktadr. zellikle ge kapitalistleen
lkelerde, asbeste bal akcier zar
kanserinin (mezotelyoma), son birka on ylda art gsterdii bildirilmektedir. Dnya genelinde 125
milyon kiinin iyerinde asbest etkilenimine urad ve her yl
en az 90.000 kiinin mesleki
asbest etkilenimi sonrasnda
ortaya kan akcier kanseri,
mezotelyoma ve akcier rahatszlklar nedeniyle ld tahmin edilmektedir. (3)
Yrtlm pek ok almada iyerindeki stresin de
eitli salk sorunlarna yol
at gsterilmitir. Tarm
topluluklarnda seyrek olarak grlmekle birlikte ya-

kn gemite grlme skl

artan kalp-damar hastalklar
ve hipertansiyonun endstriyel topluma zg salk sorunlar olduu belirtilmektedir. Grece otonomi salayan
tarmsal alma ve zanaatlktan, makinelerle yrtlen bant tipi kitle retimine
geilmesiyle birlikte hipertansiyon sklnda art grlmtr. Kresel hipertansiyon epidemisinin ortaya
k kentleme, endstrileme ve
yakn gemiteki ekonomik kresellemeyle paralellik gstermektedir.
20. yzylda ortaya kan endstriyel bant tipi retim, mavi ve beyaz yakal iilerde dk otonomi,
yksek i yk ve uzun alma saatleriyle, ii sal asndan riskli bir durum oluturmaktadr. yeri
stresrleri ayn zamanda depresyon
ve anksiyete gibi psikososyal rahatszlklara; karpal tnel sendromu ve
tendinit gibi kas iskelet sistemi rahatszlklarna ve yaralanmalara da
yol aabilmektedir. (3)
Gnmzde rekabete dayal kapitalist ekonomik faaliyetlerin gerei olarak ortaya kan uzun alma saatleri pek ok hastala yol
aan bir etken durumundadr. Uzun
alma saatlerinin nedeni olarak
gsterilen hastalklar arasnda kasiskelet sistemi hastalklar, bitkinlik, psikososyal rahatszlklar, davran bozukluklar, yksek tansiyon,
kalp-damar hastalklar ve kazalar
saylabilir. eitli almalarda erkeklerde i yk ile kalp-damar hastalklar arasnda gl ve kalc bir
iliki bulunduuna ilikin kantlar
elde edilmitir. retim etkinlii sonucunda emein yeterli dzeyde dllendirilmeyiinin (alma-dl
dengesizlii) kalp-damar hastalklar asndan risk oluturduu belirtilmektedir. Mesleki gerilim altnda
alan iilerin tansiyon deerlerinin dierlerine gre 4 mmHg daha yksek olduu ve srekli mesleki gerilim altnda olan iilerde bu
yksekliin 12 mmHgya ykseldii
bildirilmitir. Kalp damar sertliindeki ilerlemenin de dk i kontro-

l, yksek i yk ile birlikte dk

ekonomik gelir ve mesleki gerilimle
birlikte artt bildirilmektedir. (3)

Salk bir meta olduka

zm bulunamaz
Kapitalist kresellemenin bir
paras olarak ortaya kan i gvencesizlii, alma yaam deiiklikleri, esnek alma ile alma organizasyonunun yeni biimlerinin, i
gerilimini artrd belirtilmektedir.
1990-2005 yllar arasnda Avrupada
yrtlen baz almalarda mesleki
gerilimin artna iaret edecek ekilde artm i yk ve younluunun yannda mesleki kontrol ve otonomide deiikliin olmad ya da
hafif azalma olduu gsterilmitir.
Mesleki gerilime yol aan etkenlerle birlikte anksiyete, depresyon ve
tkenmilik gibi psikososyal rahatszlklarda art grlmektedir. Yksek i yk, dk mesleki kontrol,
dk sosyal destek, az dinlenme
frsat ve mesleki gerilim, fiziksel
almadan bamsz olarak st ekstremite ve bel ars rahatszlklarnda da arta yol amaktadr.
Mesleki salk risklerinin eitlenerek varln srdrmesine karn,
salk alannda yaplan planlamalarda koruyucu i sal hizmetlerine yer verilmemektedir. Bunun nedenlerinin ise bireylerin, toplumun
salkl birer yesi olmasna elvermeyen kapitalist retim ilikilerinin
doasnda aranmas gerekir.
Friedrich Engels 1845 tarihli ngilterede Emeki Snfn Durumu
adl yaptnda, kapitalizmin erken
dnemindeki uzun ve zorlu almaya dayal fabrika sisteminin, yaygn

grlen salk sorunlarnn

nedeni olduunu belirtmekteydi. Engels bu yaptnda hava kirlilii, olumsuz barnma
koullar, beslenme sorunlar, ayyalk ve iilerin salk
hizmeti alamamas gibi sorunlarn, ii snfnn genel
olarak zayf dmesine neden olduunu belirtmekteydi.
(4) Kapitalist retim ilikileri
kapsamnda iileri hastalandran etkenlere zm bulunamayacan savunan Karl Marx ise Kapitalde bu konuya u ekilde
deinmekteydi. Demek ki, sermaye, toplumun koyduu zorunluluklar olmakszn iinin salna kar da, yaayaca mrn uzunluuna
kar da vurdumduymazdr. Maddi
ve manevi yozlamaya, erken lme,
ar-alma ikencesi konusundaki feryatlara u karl verir: -Bizim
krlarmz artrd iin bunlara zlmek mi gerek?- Ama ilere btn ile baklrsa, btn bunlar gerekten de tek tek kapitalistlerin, iyi
ya kt niyetine bal eyler deildir.
Serbest rekabet, kapitalist retimin iinde yatan yasalar, tek tek her kapitalist zerinde gce sahip zorlayc
d yasalar olarak ortaya karr. (5)
Gnmzde de alan bireylerin salk risklerinden korunamyor
olmasnn temel nedenini, koruma
uygulamalarnn, piyasada rekabet
etmeyi zorlatran maliyet unsuru olarak ortaya kmas oluturuyor. Bir
baka deyile, kapitalizmin yakn zamanlardaki ideolojisi olan neo-liberal
piyasa ekonomisi, iinin yakasna
yapan grnmez eli marifetiyle, onun saln olumsuz etkiliyor.
KAYNAKLAR
1) M. Fingerhut, D. I. Nelson, T. Driscoll ve ark.; The
contribution of occupational risks to the global burden of
disease: summary and next steps. Med Lav. 2006 MarApr;97(2):313-21.
2) Andea M. Hrico, Occupational Health in Soviet Union.
Univercity of California, Berkeley, 1975.
3) J. Benach, C. Muntaner, V. Santana; Employment
Conditions and Health Inequalities. . Final Report to the WHO
Commission on Social Determinants of Health. Employment
Conditions Knowledge Network (EMCONET), 2007.
4) F. Engels, ngilterede Emeki Snfn Durumu, s.152-195.
Sol yaynlar, 1997.
5) K. Marx, Kapital, 1. Cilt. 10. Blm, Sol yaynlar, 1986.

31

Dnya Sulak Alanlar Gnnde

Sulak alanlarmz zerine

bir deerlendirme
Sulak alanlarn ekolojik faydalarn gz ard edenler, kltrel ve sosyoekonomik
kazanmlarn da grmemeye devam edecekler muhtemelen. Oysa zgn
morfolojik zelliklerin biyolojik zenginliklerle harmanland bu dinamik peyzaj
birimlerinde, estetik grntler, suyun ve rzgrn sesi ve sessizlii ile kularn
t birbirine karr; olaanst bir hareketle dinginlik i iedir. Doaya duyarl
rekreasyon ve ekoturizm etkinlikleri ile gnmz insannn ruhsal gerginliini
gidermede faydalanabilecek estetik bir dinginlik vardr sulak alanlarda. Ve
sahipsizlik vardr, ykm vardr Trkiye sulak alanlarnda
Dr. Alpay Trl

ulak alan, ngiliz dilindeki wetland teriminin

Trkeletirilmesiyle retilen ve suya baml zgn peyzaj birimlerini adlandrmada kullanlan bir
terimdir. eviri yoluyla retildiinden gnlk konuma dilinde tarihsel yeri olmamakla birlikte halk
arasnda anlalamayacak bir terim de deildir; konuyla ilgisi olmayan kiilerin zihninde, en azndan
ne olduuna dair bir fikir uyandrabilecek nitelikte bir terimdir. Trkede 1960l yllarn sonunda
slak sahalar olarak anlan (1) bu alanlar, Doal
Hayat Koruma Derneinin (DHKD) almalar
sayesinde 1980li ve zellikle 1990l yllarda kamuoyunun ve brokrasinin gndemine sokulmutur.
Terimin, o dneme ait DHKD yaynlarnda sulakalan biiminde bitiik yazld grlmektedir. Bu
yazm bugn de kullananlar vardr. Ancak dilbilgisel olarak doru ve yaygn kullanm, terimin ayr
yazlmasdr. Sulak alan yerine Islak alan terimini
tercih eden bilim insanlar da bulunmaktadr.
Sulak alan, geleneksel halk diline uzak bir terim olmakla birlikte, sulak alanlar arasnda olan
baz peyzaj birimleri halk arasnda eskiden beri
sazlk, bataklk, kovalk, glck vb adlarla adlandrlmtr. Sulak alan, bu peyzaj birimlerini de kapsayan, ancak daha geni bir yelpazede
yaylm gsteren alanlar ieren bir ekolojik terim
olup, en geni ve genel kabul gren tanm Ramsar
Szlemesinde yaplmtr. Szleme metninde tanmland biimiyle sulak alan; doal veya yapay,
devaml veya geici, sular durgun veya akntl,
tatl, ac veya tuzlu, denizlerin gel-git hareketlerinin ekilme devresinde 6 myi gemeyen derinlik-

32

Sinop niversitesi
leri kapsayan, btn sular, bataklk, sazlk ve turbalk alanlar olarak tanmlanmtr. (2) Byk su
ktlelerinin 6 m derinlie kadar olan blmlerinin
sulak alan olarak kabul edilmesinin gerekesi ise,
rdeklerin beslenirken dalabilecekleri derinliin en
fazla 6 m olmasdr.
Sulak alanlar, ekolojik ve sosyoekonomik ilev
ve deerlerine ramen, geleneksel olarak hem Trk
kltrnde, hem de Bat kltrnde, ne yazk ki
ok olumlu yaklalm alanlar deildir. Bunun en
byk nedeni, barndrdklar sivrisinek poplasyonlar nedeniyle yzyllar boyunca hastalk kayna olarak nitelendirilmi olmalardr. Tarihsel srete, dnyann birok yerinde, hem bu hastalk
kaynaklarn kurutmak, hem de morfolojik olarak
dz ve derin topraklara sahip, su ynnden zengin
olan bu alanlar tarm alanlarna dntrmek iin
byk lde kurutulmulardr. Ancak bilimsel ve
sosyoekonomik nemlerinin anlalmasyla, sulak
alanlar kurutma eilimi, dnyann gelimi lkelerinde tersine dnmtr. Gelimi lkelerde, gemite kurutulmu baz sulak alanlar byk harcamalarla yeniden oluturulmaya allmaktadr.

Sulak alan trleri, ilev ve deerleri

Tanmn geniliinden de anlalaca zere, sulak alanlar birok habitat tipini iermektedir. Bu alanlarn snflandrlmasna ynelik birok alma
olup, lkemizde de yaygn olarak bulunan sulak alan trleri dikkate alnarak, balcalarnn deniz ve
gl kylar, deltalar, dalyanlar, glckler, akarsular, tatl ve tuzlu su bataklklar, turbalklar, takn

ovalar, sulak ayrlar, sazlklar, su basar ormanlar, tuz- rihi Fernand Braudel (1902-1985), Avrupadaki sulak
lalar, eltik tarlalar vb. olduu sylenebilir.
alanlarn kurutulmasn fetih olarak nitelendirdi. Bu
Biyolojik ve kltrel veriler, sulak alanlarn yaamsal fethin gerekelerinden biri de stmay yenmekti. (6) Sunemini ve uygarlk tarihindeki roln ortaya koymak- lak alanlar zerinde kurulan bir lke olan Hollandann
tadr. Biyosferin en vazgeilmez bileenlerinden biri olan bugnk topraklarnn 2/3 gemite sulak alan iken
sulak alanlar, tarmdan balkla, rekreasyondan ula- bu oran gnmzde % 16ya indi. (7)
ma, yerleimden birok ekonomik etkinlie ev sahiplii
Trkiyede, farkl trlerden irili ufakl ok sayda suyaparak insanln temel sosyoekonomik gereksinimleri- lak alan vardr. lkemizin sulak alan varl, eitli kayni karlamaktadr. lk insan yerleimleri ve kltr alan- naklarda 1.200.000 - 3.000.000 ha arasnda verilmektelar, sulak alanlar zerinde ya da yaknnda ortaya kt. dir. Trkiye, Rusya Federasyonundan sonra Avrupa ve
Uygarlk tarihi zerinde bu kadar beOrtadouda sulak alan varl bakTablo 1: Sulak Alanlarn Balca lev ve
lirleyici olan sulak alanlar, gnmz- Deerleri. (4)
mndan en zengin lkedir. Bu zenginde de tarm, balklk ve dier birok
lik, Trkiyenin jeolojik oluum sI.
EVRE
KALTESN
ARTTIRICI
DEERLER
ekonomik etkinlik iin kaynak deeri
reciyle ilintilidir. Ktalarn oluumu
sunmaktadr. Sulak alanlarn; su kali- Su kalitesini koruma ve iyiletirme
srecinde, dnyadaki tek kara paratesini koruma ve iyiletirme, madde Kirlilii filtre etme
s olan Pangeann blnmesi ve bu
dnglerine katkda bulunma, biyo- Kimyasal maddeleri sourma
blnme sonucunda ortaya kan blojik verimlilii ve biyolojik eitlili- Tortu biriktirme/uzaklatrma
yk kara paralarnn hareketleri ile

Oksijen
retme
i artrma, sel ve taknlar kontrol etktalar bugnk grnmlerini kame, kylar dalgalarn zararlarndan Besin maddelerini sourma
zand. Bu srete nce Trkiyenin en
Besin zinciri oluturma
koruma, erozyon kontrolne yardmyal dalar olan Kuzey Anadolu da
Mikro iklim oluturma
c olma, yeralt su kaynaklarn zensilsileleri, daha sonra ise Toroslar oKresel iklimi etkileme
ginletirme ve su salama, tarmsal
Madde dnglerinin gereklemesine katkda lutu. Bu oluumlar ncesinde Anaretimi artrma, meraclk olanaklar bulunma
dolu deniz altndayd. Kuzey Anadosunma, balkl gelitirme, tuz relu Dalar ve Toroslar arasnda kalan
timi, rekreasyon ve turizme katk sa- II. BYOLOJK ETLLK DEERLER
Anadolu ukuru, denizel hareketlere
lama, eitim ve bilimsel aratrmalar Verimlilik
bal deiimler yaadktan sonra, jeiin uygulama olanaklar sunma, este- Yaam ortam oluturma
olojik hareketlerle evresi kapannca
tik deerler sunma gibi pek ok farkl Fitoplanktonlar ve zooplanktonlar iin
tatl su gl halini ald. Bugn Orta
ilev ve deeri vardr. (3) Sulak alanAnadoludaki gl, glck ve sulak ayaam ortam oluturma
larn balca ilev ve deerleri Tablo Balklar ve kabuklu canllar iin yaam
lanlar, deniz kalnts bu byk gln
ortam oluturma
1de gsterilmektedir.
son kalntlardr. Orta Anadoluda
Su kular ve dier kular iin yaam
ortaya kan tatl su gl ekilirDnyada ve
ortam oluturma
ken, ukur blgelerde, gnmzde
Dier canllar iin yaam ortam
Trkiyede sulak alanlar
Anadolunun en nemli ekolojik zenoluturma
Antarktika dnda tm ktalarda
ginliklerini oluturan sulak alanlar
ve iklim blgelerinde bulunan sulak III. SOSYO-EKONOMK DEERLER
geride brakt. Anadolu corafyasnda
alanlarn, karalarn toplam yzloluan akarsular ise, baz ky sulak
Sel ve taknlar kontrol etme
mnn yaklak % 4-6sna karlk
alanlarn ortaya karan ve besleyen
Dalgalarn zararlarndan koruma
geldii tahmin edilmektedir. Yardan Rzgr krma ve frtnalarn zararlarndan
nemli bir kaynak olmalarnn yannfazlas tropik blgelerde bulunan su- koruma
da, nehir yataklar ve kylar, takn
lak alanlar ynnden en zengin co- Erozyonu kontrol etme
ovalar, amur adacklar gibi zgn
rafyalar, Amerika ve Asya ktalarnn Yer alt suyunu rearj ve dearj etme
sulak alanlar da oluturdu.
kuzeyidir.
Oluumundaki farkllklar nedeKereste ve dier doal rnleri salama
Dnyadaki sulak alanlarn yardan Enerji kayna olma
niyle farkl zellikler gsteren Trfazlasnn gnmze kadar eitli ne- Mera olana sunma
kiye sulak alanlar biyolojik eitlilik
denlerle yitirildii dnlmektedir. Su kayna olma
asndan da ok zengindir. Bununla
Avrupada ise bu kaybn % 90 getii Tuz retimi
birlikte sulak alanlarmz zerindeki
sanlmaktadr. Sulak alanlar, tarihin Balklk ve kabuklu deniz rnleri retimi
tehditler ve sulak alan kayplarmz
en eski alarndan beri kurutulmak- Avclk olana sunma
hzla artmaktadr.
Tarm
olana
sunma
la birlikte, en byk sulak alan kurutOsmanl dneminde ve Cumhuma giriimi 1880lerde ABDde bala- Ulam ve tamaclk olana sunma
riyetin ilk yllarnda, snrl miktarRekreasyon ve turizm olanaklar sunma
d. ABD, o tarihlerden bugne kadar
da ve daha ok stmayla mcadele aEitsel ve bilimsel aratrma ortam sunma
sulak alanlarnn yaklak % 50sini
macyla sulak alanlarn kurutulduu
Estetik deerler sunma
kaybetti. (5) Avrupada ise sulak alan
grlrken, 1950den sonra tarmda
Doal ve kltrel zenginlik salama
drenaj Roma dneminde balad. Tamakinelemenin yaygnlamas ve l-

33

ke genelinde baraj ve karayolu gibi bayndrlk yatrmlarnn artmas, sulak alan kaybn hzlandrd.
Tarm alan kazanmak yannda, taknlar nleme almalar da sulak alanlara zarar verdi. Drenaj ve takn
kontrol sulak alanlara dorudan zarar verirken, akarsular zerinde yaplan barajlar, sulak alanlar besleyen
suyu kontrol etme ya da baraj gln dorudan sulak
alan zerinde oluturma gibi uygulamalar da zarar vermektedir. Bata tarm alan kazanma ve baraj yapm gibi nedenlerle sulak alanlara verilen zararlar, 1960l ve
1970li yllarda artarak devam etti (Tablo 2). Beslenebilecei su kaynaklarnn azalmasndan olumsuz etkilenen
sulak alanlara zarar veren bir etmen de yer alt sularnn
ar kullanmdr.
Sulak alanlarn tarm alan kazanmak amacyla kurutulmasnda, bu alanlar kylye datarak kylnn
oyunu toplama kaygs da rol oynad. Bu balamda baz barajlarn siyasi kayglarla yapldna da tank olundu. Emekaya sazln yok edecek Emekaya barajnn,
1990l yllarda, tm idari ve hukuki engellemelere ramen, stelik baraj dolduracak kaynaklar kuruduktan
sonra bile srarla yapmna devam edilmek istenmesi, bu
giriimlere yakn tarihten verilebilecek en canl rneklerden biridir.
Amik glnn ortadan kaldrld, Akehir glnn
giderek kld, Gediz deltasnn zmirin kentselendstriyel byme alan olarak seildii, Mogan gl
kylarnn doallnn bozulduu, Milas tuzlasnn ikinci konutlara teslim olmak zere olduu lkemizde,
sulak alanlar zerine yaplan onca bilimsel almaya,
sivil toplum bilincinin ykselmesine, uluslararas taahhtlere ve i hukuk dzenlemelerine ramen, sulak alanlarn korunmas konusunda iyimser olabilmek mmkn deildir! Btn bu bilimsel birikime, sivil toplumun
sahiplenmesine, koruma statlerinin okluuna ve hukuki altyapnn varlna ramen Trkiye sulak alanlar
zerindeki ykm durmad ve duracak gibi de grnmemektedir. lkemizdeki onca sulak alan onlarca yldr

Ad

Bulunduu l

Alan (ha)

Kurutulduu yl

Amik Gl

Hatay

27.000

1960lar ve 1970lerde kurutuldu

Asvan Takn
Ovas

Malatya

200

1974de Keban Baraj altnda kald

Emen Gl

Kahramanmara

2.750

Kurutulmas 1971de tamamland

Aynaz Batakl

el

1.000

Kurutulmas 1973de tamamland

Regma
Batakl

el

1.000

1930larda kurutulmaya baland

Avlan Gl

Antalya

800

Kurutulmas 1976da tamamland

Karagl

Antalya

3.280

Kurutulmas 1976da tamamland

Gkeli Gl

Burdur

740

Kurutulmas 1975de tamamland

Yerine 1989da Karakuyu Gleti kuruldu

Gven Gl

Konya

200

1980lerin sonunda kurutuldu

Yarma
Batakl

Konya

10.000

1970ler ve 1980lerde kurutuldu

Hamam Gl

Afyon

500

Bulunamad

Alparslan Gl

Isparta

500

Bulunamad

Gencali Gl

Burdur

317

1966da kurutuldu

Pnarba Gl

Burdur

1.000

1963de kurutuldu

St Gl

Burdur-Antalya

6.500

Kurutulmas 1958de tamamland

Ovagelmi Gl

Antalya

1.350

1963de kurutuldu

Kestel Gl

Antalya

2.300

1965de kurutuldu

Konya

20.000

1970ler ve 1980lerde kurutuldu

Nehir boyu

Onbinlerce
hektar

Byk bir blm 1930lardan sonra

kurutuldu

Gkeren Gl

Adapazar

2.500

1967de kurutuldu

Simav Gl

Ktahya

2.065

Kurutulmas 1982de tamamland

Cellat Gl

zmir

1.200

1937de kurutuldu

Efteni Gl

Dzce

480

1976da byk lde kurutuldu

Daha sonra restore edilmeye alld

Arapayr
Bataklklar
Sakarya Nehri
Takn Ovalar

Tablo 2: Trkiyenin Kurutulan Balca Sulak Alanlar. (8)

tehdit eden insan kullanmlar ve basklar ortadan kaldrlmad gibi, son yllarda suyun ticari bir meta haline getirilmesi ve btn su kaynaklarn tehdit eder hale
gelen HES lgnl, sulak alanlar ve su kaynaklar ze-

lkemizin Ramsar alanlarndan Gksu Deltasnn haritas, genel grnts ve bir detay (beyaz pelikan).

34

Bir dier Ramsar alan: Burdur Gl.

rindeki basklar daha da artrd. Tam da bu noktada,

Trkiyenin yaklak 20 sene nce taraf olduu Ramsar
Szlemesinin ilevselliini sorgulamak gerektiini dnyorum: Her yl imzaya alnn yldnm olan 2
ubatta Dnya Sulak Alanlar Gn olarak lkemizde
de trenlerle kutlanan Ramsar Szlemesi ne ie yaramaktadr? Tm doal alanlarmz gibi neoliberal yama srecinde srasn bekleyen sulak alanlarmza gz
dikenler karsnda, tazya tut diyen egemenlerin azndan zorlukla dklen gstermelik bir tavana ka
sznn tesinde bir anlam tamakta mdr bu szleme?..

Ramsar Szlemesi
Dnyada sulak alanlarn korunmasyla ilgili ilk almalar, bu alanlarn su kuu habitat olmasndan kaynakland. 1900lerin banda Hollandada balayan sulak alan koruma almalar, 1920lerde ve 30larda Fransa ve
ekoslovakyada da balad. ABDde 1934den itibaren
rdek pullar olarak anlan pullar bastrlarak sulak alan koruma almalar iin kaynak yaratlmaya alld.
1902 tarihli Ziraate Faydal Kularn Himayesine
Dair Szlemenin 1950de Kularn Himayesine Dair Milletleraras Szleme adyla yeniden dzenlenmesi srasnda kularn korunmasyla ku habitatlar arasnda ilinti kuruldu. 1960l yllarda sulak alanlarn ilev
ve deerlerini ortaya koyan bilimsel aratrmalarn artmas, sulak alanlarn korunmas dncesini glendirKrehir Seyfe Gl (fotoraf: Nurettin Pekirciolu).

Ramsar Alan

Yl

Bulunduu l

Yzlm (ha)

Gksu Deltas

1994

Mersin

15.000

Burdur Gl

1994

Burdur

24.800

Seyfe Gl

1994

Krehir

10.700

Manyas Ku Gl

1994

Balkesir

20.400

Sultan Sazl

1994

Kayseri

17.200

Kzlrmak Deltas

1998

Samsun

21.700

Akyatan Dalyan

1998

Adana

14.700

Uluabat Gl

1998

Bursa

19.900

Gediz Deltas

1998

zmir

14.900

Meke Maar

2005

Konya

202

Yumurtalk Dalyan

2005

Adana

19.853

Kzren Obruu

2005

Konya

127

Kuyucuk Gl

2009

Kars

416
Toplam 179.898

Tablo3: Trkiyenin Ramsar Alanlar. (9)

di. 1961 ylnda, Uluslararas Doay Koruma Birlii (IUCN), Uluslararas Kular Koruma Konseyi (ICBP) ve
Uluslararas Su Kular Aratrma Brosu (IWRB), sulak
alanlarn korunmas ve ynetimi iin bir projeye balad. Sulak alanlarla ilgili bilimsel almalar yapmak
ve toplanan bilgileri bir araya getirmek, teknik yardm
salamak, sulak alanlarn nemine dikkat ekmek, sulak alanlarn korunmasn salamak, zarar grm sulak
alanlar onarmak, yapay sulak alanlar oluturmak gibi amalar olan proje, 1962de Avrupa ve Kuzey Afrikann
sulak alanlarnda balad. Proje, 1966da Afrikann dier blgeleri ve Asyay da iine alacak biimde geniletildi. Su kularnn korunmas ile ilgili olarak 1960l
yllarda yaplan toplantlarda zerinde allan uluslararas szleme metni tamamlanarak, zellikle Su Kular
Yaama Ortam Olarak Uluslararas neme Sahip Sulak
Alanlar Hakknda Szleme adyla, rann Ramsar kentinde 30 Ocak-3 ubat 1971 tarihlerinde yaplan konferans sonunda imzaya ald. Szleme, Trkiye tarafndan ancak 22 yl sonra, 28 Aralk 1993 tarih ve 3958
sayl Kanunla uygun bulundu ve 15 Mart 1994 tarih ve
94/5434 sayl Bakanlar Kurulu Karar ile onayland.

Ramsar korumasnda
Trkiye sulak alanlarnn durumu
Ramsar Szlemesinin imzaya alnn yldnm
olan 2 ubat, Dnya Sulak Alanlar Gn olarak lkemizde de trenlerle kutlanmaktadr. Ancak, Ramsar
Szlemesinin, sulak alanlar kurtaracak sihirli bir denee sahip olduunu sylemek gtr; nk bu szleme balayc deildir! Her lke, Uluslararas neme Sahip Sulak Alanlar Listesini kendisi oluturacak
ve listedeki sulak alanlar istedii zaman da sildirebilecektir (md. 2). Her ne kadar silinenin yerine, bu kayb mmkn olduu kadar telafi edecek bir baka sulak alan listeye ekleme gereklilii (md. 4) olsa da, taraf
lkeler szlemeden tek tarafl ayrlma (md. 11) ve so-

35

Manyas Ku Glnden iki grnt.

rumluluklarndan kurtulma hakkna da sahiptir. Her ne

kadar, szlemeye taraf olunduu srece, Akte taraf her
lke, listeye dahil olsun veya olmasn, sulak alanlarnda tabiat koruma alanlar ayrarak sulak alanlarnn ve
su kularnn korunmasn gelitirecek ve inzibati tedbirleri alacaktr (md. 4) hkmne uyulmas gerekse
de, Trkiyede yaanan onlarca rnekte olduu gibi bu
gereklilik yerine getirilmediinde bir yaptrm da olmamaktadr.
Ramsar Szlemesine 1994 ylnda be sulak alanla
katlan Trkiye, o tarihten bu yana yaplan eklemelerle
szleme kapsamnda toplam 13 sulak alan Ramsar Alan ilan etti (Tablo 3).
Burada soru sormak istiyorum. lki, sulak alan varl bakmndan bu kadar zengin ve bilimsel kriterlere
gre belirlenmi Uluslararas neme Sahip Sulak Alan
says 135 olan Trkiyede (10), bugne kadar neden bu
kadar az sulak alan listeye dahil edildi? kinci sorum, uluslararas listeye kaydedilen bu kadar az sulak alan bile gereince korunabilmekte midir? nc sorum ise,
szlemedeki Akte taraf her lke, listeye dahil olsun
veya olmasn, sulak alanlarnda tabiat koruma alanlar
ayrarak sulak alanlarnn ve su kularnn korunmasn
gelitirecek ve inzibati tedbirleri alacaktr (md. 4) hkmne ramen, uluslararas nem tad bilimsel olarak
Kzlrmak Deltas haritas ve ku grntleri.

36

kantlanan dier 122 sulak alan ve uluslararas ltlere

sahip olmasa bile yerel ekolojik ve sosyoekonomik deeri olan irili ufakl yzlerce, belki de binlerce sulak alanmz korunabilmekte midir?
Bu soruya yant vermeden nce, Ramsar
Szlemesinin uygulanmasna ynelik olarak karlan
Sulak Alanlarn Korunmas Ynetmelii ve Ramsar
Szlemesinin imzalanmasyla verilen uluslararas taahhtlerin aksi hkmler tayan yasal dzenlemelerden
birinden ksaca bahsetmek yerinde olacaktr.
Sulak Alanlarn Korunmas Ynetmelii, 2002 ylnda kartld ve sekiz yl iinde iki defa deitirildi. lk
deiiklik 2005, ikinci deiiklik 2008 ylnda yapld.
Ynetmelikte bu kadar ksa srede iki deiiklik yaplmasnn gerekesini tartmadan, deiikliklerden biri zerinde durmak istiyorum: 2002de kartlan ilk ynetmelikte sulak alan koruma blgeleri; mutlak koruma
blgesi, sulak alan blgesi, ekolojik etkilenme blgesi ve tampon blge olarak tanmlanrken, tampon
blgenin snr, varsa ekolojik etkilenme blgesinden,
yoksa sulak alan blgesinden itibaren 5 (be) kmden
az olmamak kaydna baland. (11) 2005 ylnda karlan ikinci ynetmelikte, tampon blge belirlenirken
varsa ekolojik etkilenme blgesinden, yoksa sulak alan
blgesinden itibaren 2500 metreden az olmamak kay-

d getirildi. (12) 2010daki ynetmeDSnin kurulu kanununun baz

lik deiikliinde ise, varsa ekolojik
maddeleri 2011de 662 sayl Kanun
etkilenme blgesinden, yoksa sulak
Hkmnde Kararname ile deitirialan blgesinden itibaren azami 2500
lirken, 1953 ylnda karlan kanunmetreyi gememek zere kayd dda yer alan bataklklar kurutmak
ld. (13) 2002de 5000 mden az
ibaresi, sulak alanlar slah etmek
olmamas dnlen tampon blge
olarak (md. 50) dzeltildi (15) ve kaiin 2005de 2500 mden az olmamanmca, DSnin inatla sulak alan kars yeterli grlrken, 2010da 2500
tln srdrecei ilan edildi. Yanmyi gemesin denildi. Peki, en az ne
lyor muyum?..
kadar olsun? Belli deil!.. Bu ksa yaBu ksa aklamalardan nce soruznn amac ynetmelikleri karlalan soruya gelince, her ne kadar
trmak olmadndan imdilik bu rilevsellii tartlsa da, yeni Ramnekle yetiniyorum.
sar alanlar ilan etmek Trkiyenin
Sekiz yla sdrlan ynetmegndeminde yok gibidir. Uluslaralikte yukarda bir rneini verdiim
ras neme sahip 135 sulak alann
tavizler ve geri dnler yaanmastespit edildii Trkiyede yeni Ramna ramen, bir kamu kurumu olan
sar alanlar ilan etmek, doal alanDS, 2005 ylnda ynetmeliin iplarn ve su kaynaklarnn yamaDalyan (Adana) ot birikintileri
tali istemiyle yargya gitti. nk Akyatan
land bir ortamda bu yamalardan
yznden SOS veriyor.
Trkiye Cumhuriyeti sulak alanlanemalananlarn ve ibirlikilerinin
rn korunmasn uluslararas ortamda taahht ederken iine gelmemektedir. Bundan dolaydr ki, Ulusal Suve i hukuk belgelerinde gerekli dzenlemeleri yapar- lak Alan Komisyonu, 2004 ylnda 20 sulak alan daha
ken, bir devlet kuruluu olan DS, 1953 tarihli kuru- Ramsar alan ilan etme karar almasna ramen (16),
lu kanunda yer ald zere, bataklklar kurutmakla bunlardan tanesi 2005 ylnda Ramsar alan ilan egrevliydi (14) ve Sulak Alanlarn Korunmas Ynet- dildi; dierleri unutuldu. Son olarak 2009da Ramsar amelii DSnin yasal grevini yerine getirmesine en- lan ilan edilen Kuyucuk gl, 2004 ylnda belirlenen
gel olmaktayd! O tarihte Sulak Alanlarn Korunmas yirmi sulak alan iinde yer almayp, yerel bir doa koYnetmeliinin iptalini isteyen DSnin genel mdr ruma derneinin almalar sayesinde Ramsar listesine
olan Sayn Prof. Dr. Veysel Erolunun, daha sonra bu eklendi. Kald ki Karstaki bu gl, nemli bir antropoynetmeliin uygulanmasndan sorumlu evre ve Or- jen baskyla kar karya olmayp, sermayenin gzn
man Bakan olmas, bakanln yeniden yaplandrlma- diktii bir alan da deildir. yle olsa Ramsar listesine
sndan sonra ise bu grevi stlenen Orman ve Su leri alnr myd?
Bakanlnn banda bulunmas ise Trkiyeye mahsus
Ramsar listesine dahil edilsin ya da edilmesin, subir ironidir sanrm
lak alanlarmz koruyabiliyor muyuz? sorusuna yant
Bu arada, DSye 1953 ylnda 6200 sayl Kanun- vermiyorum; son yllarda gazetelerde, dergilerde birok
la verilen Bataklklar kurutmak grevi (md. 2), bata haber yaynland bu konu zerine. Ne mutlu ki, bir zaAnayasann 56. maddesi olmak zere evrenin korun- manlar sulak alanlar yaknnda yaayanlar bu alanlarn
mas ile ilgili dier yasa ve ynetmeliklerle elimesine kurutulmasn isterken, bu eilimde de geri dnler yaramen, iktidarlar senelerce bu elikiyi giderecek d- anmaya balad. Glmz geri istiyoruz sylemlezenleme yapmaktan kandlar. Bu ak yasal elikiye ri kyller arasnda yaylyor. Elmaldaki (Antalya) Avve gnmzn bilimsel birikimine aykrla ramen, lan glnn 1970lerde kurutulmasndan sonra yaanan
Bursa Uluabat Gl havadan grnt ve bir detay (fotoraf: Ahmet Altunbay).

37

Gediz Deltas ve ak pelikanlar.

mikroklimatik deiimler ve kuruyan elma baheleri,

yre kyllerini harekete geirdi ve halkn talebi zerine gl yeniden oluturuldu. Ancak Trkiyenin drt bir
yanndaki sulak alanlara baktmzda, bu bilin ve abalarn rnek alnmasndan ok uzak olunduu grlmektedir. Bunda da en byk pay, sulak alanlarn yannda olan kararl bir kamu otoritesinin yokluudur.
Sulak alanlar, su kular iin yaamsal nem tayan
habitatlardr ve genellikle bu ynleriyle n plana karlrlar. Biyolojik eitlilik, biyolojik verimlilik, ekolojik
dngler bu alanlar nemli klmaktadr. Ancak bu kavramlar halkmzn ve yneticilerimizin geneli iin fazla
bir anlam ifade etmemektedir. Bununla birlikte, sulak alanlarn, ne kadar duyarsz olursa olsun her insana dokunan yanlar da vardr! Susuzluk da, su basknlar da
evreye duyarsz insanlar ve yneticileri etkiler. Bu alanlarn kaybedilmesiyle ortaya kan ya da hz kazanan
iklim deiiklikleri, kuraklklar, su basknlar, zemin
kmeleri ve yaplama sorunlar herkesi ilgilendirir.
Sulak alanlar, bu ynleriyle de deerlendirilmeli, insanlarmzda kk yalarda bir sulak alan kltr oluturulmaldr.
Doal alanlar ve su kaynaklar yitip giderken, sulak
alanlar kurutulurken, kirletilirken bir kere daha kutland Dnya Sulak Alanlar Gn; dnyada ve lkemizde. Sulak alanlarn ekolojik faydalarn gz ard edenler,
Adana Yumurtalk Dalyan.

38

kltrel ve sosyoekonomik kazanmlarn da grmemeye devam edecekler muhtemelen. Oysa zgn morfolojik zelliklerin biyolojik zenginliklerle harmanland
bu dinamik peyzaj birimlerinde, estetik grntler, suyun ve rzgrn sesi ve sessizlii ile kularn t birbirine karr; olaanst bir hareketle dinginlik i iedir.
Doaya duyarl rekreasyon ve ekoturizm etkinlikleri ile
gnmz insannn ruhsal gerginliini gidermede faydalanabilecek estetik bir dinginlik vardr sulak alanlarda.
Ve sahipsizlik vardr, ykm vardr Trkiye sulak alanlarnda
nsann soras geliyor; Krkbirinci ylnda Ramsar,
Trkiyede ne ie yarar?
DPNOTLAR
1) Trkiye Tabiatn Koruma Cemiyeti (1967). Islak Sahalarn Korunmas Teknik Toplant
Raporlar. TTKC Yaynlar: 11, Ankara.
2) Resmi Gazete. zellikle Su Kular Yaama Ortam Olarak Uluslararas neme Sahip
Sulak Alanlar Hakknda Szleme. 17 Mays 1994, Say: 21937.
3) Nilgl Karadeniz (1995). Sultansazl rneinde Islak Alanlarn evre Koruma Asndan
nemi zerine Bir Aratrma. Doktora Tezi, Ankara niversitesi Fen Bilimleri Enstits,
Ankara.
4) Alpay Trl (2005). Aklc Kullanm Inda Sulak Alanlarn Ynetimi: Gediz Deltas rnei.
Doktora Tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara (Karadeniz,1995den
deitirerek).
5) William J. Mitsch, James G. Gosselink (2000). Wetlands. Wiley&Sons, New York, USA.
6) Fernand Braudel (1989). Akdeniz ve Akdeniz Dnyas. Eren Yaynclk, stanbul.
7) Michael Williams (1993). Wetlands: A Threatened Landscape. Balckwell Publishers,
Oxford, UK.
8) Murat Yarar, Gernant Magnin (1997). Trkiyenin nemli Ku Alanlar. Doal Hayat
Koruma Dernei, stanbul.
9) Nilgl Karadeniz, Alpay Trl, Emel Baylan (2009). Wetland management in Turkey:
Problems, achievements and perspectives. African Journal of Agricultural Research, Vol. 4
(11), pp. 1106-1119.
10) A.g.y.
11) Resmi Gazete. Sulak Alanlarn Korunmas Ynetmelii. 30 Ocak 2002, Say: 24656.
12) Resmi Gazete. Sulak Alanlarn Korunmas Ynetmelii. 17 Mays 2005, Say: 25818.
13) Resmi Gazete. Sulak Alanlarn Korunmas Ynetmeliinde Deiiklik Yaplmasna Dair
Ynetmelik. 26 Austos 2010, Say: 27684.
14) Resmi Gazete. Devlet Su leri Umum Mdrl Tekilt ve Vazifeleri hakknda Kanun.
25 Aralk 1953, Say: 8592.
15) Resmi Gazete. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlnn Tekilat ve Grevleri Hakknda
Kanun Hkmnde Kararname ile Baz Kanun ve Kanun Hkmnde Kararnamelerde Deiiklik
Yaplmasna Dair
Kanun Hkmnde Kararname. 2 Kasm 2011, Say: 28103 (Mkerrer).
16) evre ve Orman Bakanl (2004). Ulusal Sulak Alan Komisyonu 1. Olaan Toplants
Gerekletirildi. evre ve nsan, Say 59, s.22-23.

Popper ve Kuhnun bilimsel

ilerleme teorileri zerine
Poppern, bilimin geliimini bilimsel teorilerin yanllanmas olarak ifade etmesi,
bir pozitivizm eletirisi olmakla beraber, doru bilginin asla elde edilemeyecei
grn de iinde barndrr. Kuhn bilimsel ilerlemeyi formle ederken, bilimi
toplumun bir nvesi olarak alyor ancak salt bilginin kendisini sorgulamyordu.
Poppern deerlendirme d brakt, Kuhnun ise yeni paradigmann retilmesi
olarak aklad devrim nedir?
Berkant Gltekin
Pamukkale niversitesi Fen- Edebiyat Fakltesi Arkeoloji Blm rencisi

ncelememizin konusu olan bilimsel ilerlemeye deinmeden nce, bilimin ne olduunu ve neyle uratna ksaca deinirsek, ilerlemeyi de o temel
dorultusunda ele alr ve daha makul bir ekilde aklam oluruz. Bilim en ksa ifadeyle insann
madde ile arasnda kurduu duygusal ba bir tarafa brakarak, belirli yasalar dorultusunda, maddeyi rasyonel aklla ve olduu gibi anlamaya ynelik yapt almalarn btndr. Sbjektif deil
objektif bir niteliktedir. Duygusallktan arnm olmas onu robotlam, insani deerlerden uzaklam bir kompleks yapmaz. Bilakis iinde belirli bir
etik anlay barndrr; bilim karlara gre deil,
sadece gereklere ve insanln yarar dorultusunda hareket etmelidir.
Bilimin ortaya kndan nce insanlarn doa hakkndaki dnceleri mitolojik dncelerdi. nk o alarda madde deil, maddenin insan
zihninde brakt etkiye dayanarak doa zerine aklamalar yaplr ve haliyle bu, maddenin kendisini tanmlamakta yeterli olmazd. Yaplan aklamalar insan bilincinin rnyd. Bu bilin maddeden
bamsz ele alnamaz, idealist felsefenin aksine, ondan kopuk bir ekilde var olduu dnlemez. Zira Engelsin de belirttii zere bilincin bizatihi kendisi, maddi bir varln, yani beynin rndr. Bu
adan madde insan zihninde beliren bir ey deil,
tersine insan zihnini belirleyen bir olgudur. Dolaysyla bilin maddenin rnyken, maddeyi dorudan insan zihnindeki bamsz fenomenlerle aklamak olanakszdr. Bilim, maddeyi olduu gibi,
arada hibir etken olmadan anlama etkinliidir.
Ortaa ve nceki dnemlerde savunulan tanr
merkezci bilim anlay Aydnlanma Devrimi ile birlikte yerini insan merkezli bilim anlayna brakmtr. Aydnlanma ann devrimi, doa olaylarn
insan algsndan, dini inanlarndan ve insan zihni-

ni etkileyen bilumum eden kurtararak, doay ar

biimde, matematiksel deerleri kullanp rasyonelaklc bir ekilde aklamasdr. Bilimin ilk ilerlemesi de bilim olarak ortaya kt bu dnemdir.
Batda bilimsel dnce alannda iki farkl dnm noktas vardr. Birincisi yukarda ifade ettiimiz insan merkezli bilim anlaynn ortaya kmasdr. Bu sekler bilim anlay Kopernik ile
filizlenmi, Galileo ile gelimi ve Newton ile dorua ulamtr. 18. yzyln sekler bilim anlay,
doay her eyi yaratan, her eyin sebebi olan
tanr dncesinden bamsz olarak ele alm ve
doann tanrya ihtiyac olmakszn ileyebildiini
savunan yasalar ortaya koymutur. Dnemin bilim
insanlar, doann bu yasalar altnda mekanik bir
ekilde ilediini ve gelitiini dnmlerdir. Bu
mekanik bilim anlay, Ortaan karanlk, tanr
merkezci ve her olay mistik-hikyeci bir anlatmla
aklayan khnemi dncesine tepki olarak domutur. Mekanik gr, insanln sistematik olarak ilk bilimsel paradigmasdr.
Aydnlanma andaki mekanik grten sonra, bir dier dnm noktas ise 20. yzylda atom alt fiziinde gerekleen gelimedir. lk nce Rutherfordun atom hakkndaki aklamalar,
daha sonra da Einsteinn genel grelilik teorisi,
Newtonun mutlak-deimez evren dncesini
sarsm ve yerine zamana, mekna gre deiiklik
gsterebilen evren teorisini getirmitir.
Aydnlanma devrimi ile tarih sahnesine kan
modern bilim, gnmze dein ilerleme gstermi
ve srekli olarak kendini amtr. Bilimin ilerlemesi ise Karl Popper ve Thomas Kuhn gibi dnrler
tarafndan farkl ekilde formle edilmi ve temellendirilmitir. Popper ve Kuhnun bilim felsefesine
yapt bu nemli katklara dncelerini irdeleyerek gz atalm.

39

Poppern
bilimsel ilerleme teorisi
Karl Poppern yaam olduu
dnem, pozitivist grlerin glendii ve egemenliini bilim dnyasnda hissettirmeye balad bir srece
denk der. Pozitivist bilim anlay,
Ortaan gerici, banaz bilim anlayndan kurtulan Aydnlanma a Avrupasnn ilk silkiniini temsil eder. Pozitivist bilim anlayna
gre bilim, bilim insannn tmevarmsal yntemle gerekletirdii bir
yasa bulma etkinliiydi. Savunulan
tmevarmsal yntem ise deney ve
gzleme dayanyordu. Pozitivist bilimin ileyi mekanizmas ksaca
u ekildeydi: Deney ve gzlem yapan bilim insan elde ettii verileri biriktirip, sistemli bir ekilde yaynlar. Baka bilim insanlar da ayn
eyi yapar ve srece destek sunar.
Biriktirilen veriler arasnda zamanla birbirine uyumlu veriler seilir ve
uyumsuz olanlar elenir. Birikim bydke genel nitelikler de ortaya
kar. Bilim insan genel nitelikler zerinden varsaym retir ve kantlamaya alr. Kantlanan varsaymlar
dorulanrsa bilimsel bir yasa halini
alr ve bilim de bu ekilde bir ilerleme gzergh izler.
Popper pozitivizmin bu yntemine, sonsuz sayda deney yaplamayaca, buna bal olarak da bilginin tmevarmsal olarak her eyi

40

kapsayamayacan syleyerek kar

kmtr. nk belirttiimiz zere
pozitivizmin bilgisi tek tek olgularn deneysel verilerinin birikmesinden oluuyordu. Deneyden baka
hibir yol bilimsel bir metot olarak
kabul edilmiyordu. Popper tam da
bu noktada evrendeki her eyin deneye tabi tutulamayacan ve bir
olgu hakknda yaplan deneyin, o
olguyla ilgili bilgi verebilecek olmasna karn, kesin bir bilgiyi veremeyeceini savundu. Poppern dncesine gre, bir olgu hakkndaki
bilimsel teoriyi dorulayan binlerce rnek bulunsa da, var olan tm
olgular deney srecinden geemeyecei iin -bir olgunun dahi teoriyi yalanlama ihtimali bulunuyorsa- bilimsel bilginin elde edilmesi
olanakszd. Bilgiler dorulansa bile bu tek bana bilimsel ilerlemeye
denk dmezdi. nk Einsteinn
genel grelilik kuramna kadar,
Newtonun evren teorisi defalarca
kez dorulanmt ancak Einsteinn
teorisi onu bir kere yanllad ve geersiz kld. Newtonun kuram hep
doruland nk onun yanllamasn yapabilecek bir teori ortaya atlmam, Einsteina kadar hep onun
doruluu zerinde almalar yaplmt. Bu yzden dorulamas yaplan teori bize bilginin kesinliini
gstermez. Poppere gre pozitivizmin bilim anlay bu nedenlerden

dolay bilimsel ilerlemeyi salayamazd. nk bilgiyi mutlak olarak

elde edecek olanaa sahip deildi.
Tm bunlar dorultusunda Popper, bilimsel teorilerin dorulanabilirliinin o kadar da nemli olmadn, ancak yanllanabilir olmasnn
bir deeri olduunu dile getirmitir.
Poppera gre bilimin ilerlemesi, bilim insanlarnn eletirel teorileriyle
mmkn olabilirdi. Bilimsel teorinin dorulanamayaca, ancak yanllanabilecei dncesinden hareketle, bilimsel ilerlemenin de o ana
kadar doru kabul edilen bilimsel
teorinin yanllnn kantlanmas
sonucu elde edilen yeni eletirel teori ile gerekleebileceini savundu.
Yeni teori, geliimin sonucu olarak
belirir ve ondan evrimleerek eskinin yerine geer. Yaps gerei eski
teoriyi iinde barndrmal ve yetersizliklerini aklamas gerekir. Zira
Poppera gre yeniyi yeni yapan eskiyi yanllamasdr.
Popper bu ekilde birikimli olarak ilerleyen bir bilim anlayndan
sz ediyordu. Ayn zamanda ona
gre bu bilimsel ilerleme daha mkemmel bilimsel bilgiye atlan admlardan da biriydi. Yeni bilgi de gn
gelince eskiyecek, geerliliini yitirecek ve yerini kendi barndan evrimleecek olan yeni teoriye brakacakt. Poppern bilimsel ilerlemeyi
tarif ekli teorinin bu dorultuda yenilenmesi ve gelimesidir. Devaml
Karl Popper.

yanllanan teoriler sayesinde bilim

srekli bir deiim ve geliim srecini takip eder. Poppera gre her
yeni teori doruya daha fazla yaklamaktaki mstakbel yanllardan biridir denilebilir. Asla mutlak doru
bir teori yoktur.
Poppern ve pozitivist grn
bilimsel ilerleme anlayn u ekilde zetleyebiliriz.
Pozitivist yntem:
1) Deney ve gzlem
2) Tmevarm ve varsaym
3) Varsaym dorulayacak bulgular
4) spatlama ve bilgi
Poppern yntemi ise u ekildeydi:
1) Mevcut teorinin yetersizliinin
ortaya kmas
2) Teoriyi yanllama
3) Snanabilir rneklerin tmdengelim yntemi ile kartlmas
4) Yaran teoriler arasnda seimin yaplmas
5) Yeni teori
Popper bylece pozitivizmin deneyci bir biimde ilerleyen bilim anlayn sorgulam, yerine dogmalatrlamayacak ve srekli deien
formatta yeni bir bilimsel ilerleme
anlayn savunmutur. Popper bilimin ilerleme srecini aklarken,
ilerlemeyi vuku bulduu dnenim
sosyo-politik ve kltrel deerlerinden bamsz olarak ele alm ve bir
zorunluluk prensibine dayandrmamtr.

Kuhnun
bilimsel ilerleme teorisi
Thomas Kuhn, Karl Poppern
adayd. Yukarda da belirttiimiz gibi, Poppern yaklam, bilimsel ilerlemede teorilerin retildii
an sosyo-politik ve kltrel yapsn gz nne almyor, deerlendirmeler bu varyantlardan bamsz
bir ekilde yaplyordu. Zaman iinde deien kurumsal yaplar ve dnemin hkim ideolojisi grmezden
geliniyor, bilim kendinden menkul
bir alan olarak tanmlanyordu. te Thomas Kuhnun eletirisi tam da
bu noktada kendini gsterdi.
Poppern zaman ve mekndan

bamsz ele ald bilimin ilerleme

srecine karlk Kuhn, her bilimsel
aktivitenin kendi kltrel ve politik koullar iinde ele alnmas gerektiini savunmutur. Kuhna gre bilimsel teoriler, ortaya ktklar
tarihi koullar iinde anlam kazanr
ve aklanabilirdi. Hibir teori meydana geldii an koullarndan bamsz deildi. Ortam ve koullar
deiince teori de deiir ve kendini
yenilerdi. Ancak Kuhn, Popperden
farkl olarak yeni teoriyi eskisinden
ayrtrr ve birbiriyle kyaslamaz.
Buna bal olarak, yeni teorinin eski teoriyi iermediini savunur ve
yeninin sadece kendi bana anlaml olduunu vurgular. Kuhn yeni teorinin geliini, eskisinden farkl bir
bak asnn ortaya kmasna dayandrmtr.
Kuhn her devrin kavramsal sistemine, yani bir bakma bilimsel teorisine, paradigma adn vermiti. Bu
paradigmay dnya gr ve ideoloji ile aklam, var olu koullarn da bu temele dayandrmt.
Kuhnun yeni bilim anlay adn
verdii bu metot ana aamadan
olumaktayd:
1) Bilim ncesi sre
2) Bilimsel sre
3) Bilimsel devrim
Kuhn normal ya da olaan bilim
ncesi sreci, Aydnlanma andan
nce Ortaada ve Antik dnemde
egemen olan, doay kavramaya ynelik aklanan grler olarak tarif
eder. Bilim ncesi dnemde, modern
bilimin genetiinde olan belirli yasalar yoktu. Birka felsefe okulu ve bu
okullarn birbirinden farkl doa grleri mevcuttu. Zamanla bir okul
n plana kt ve dier okullarn grlerini rtt. Byle bir ortamda
da bu okulun gr an paradigmas oldu. Gzlem ve tamamen kiisel algyla bilgilerin savunulduu
bu dnemin, normal bilim dnemine bir birikim getirdii sylenebilir.
Kuhna gre felsefenin iinden kan
bilimin ilk gzergh bu oku bilim
anlaydr.
Bilim ncesi dnemin ardndan,
Aydnlanma a ile beraber, bir paradigma anlay iinde yaplan bi-

Thomas Kuhn.

lim ise -Kuhnun deyimiyle- bilimsel

srece tekabl eder. Bu paradigma,
a iindeki sorunlara yaklamn
metodudur. Devrin kltrel ve politik atmosferiyle olumu bu paradigma, iler durumda olduu zamann ideolojisinin rndr. deoloji,
dnemin sorunlar ele al biimini,
bilimsel ihtiyalarn ve bu ihtiyalarn nasl giderilebileceine ynelik grleri belirler. Bu ideoloji egemen ideolojidir. Egemen ideoloji
paradigma ile bilimsel aktiviteyi belirlerken, teoriler iinde ayrlklar,
zmszlkler olabilir. zmszlkler, artk mevcut paradigmann
aksamaya baladna iaret eder.
Ancak Kuhn, Poppern vurgulad
trden yanllamalarn, mevcut paradigma iinde onarlabileceini savunur. Bu, bilimsel bir srama deildir. Sadece dnemsel, paradigma
ii bir gereksinimdir (veya onarmdr). Mevcut paradigma onarmlarla
hayatna devam edebilir, o dnem iinde yine hakim bak as olarak
kendini var edebilir. Kuhnun deiim prensibi ise, zamanla artan teorik kmazlarn, zmszlklerin
birikerek artk yeni sorunlara cevap
verememesi ve bu birikmi teorik
ynn paradigmadan uzaklamas,
dolaysyla da yeni bir paradigmaya ihtiya duyulmasna dayanr. Bu
hamle Kuhna gre bilimsel devrimdir ve bilimsel devrimler bilimsel ilerlemenin kendisidir.

41

retilen yeni paradigmaya gei

bir evrimin sonucu deildir. Yeninin eski paradigma ile bir balants
yoktur. Tamamen yeni sorular sorulur ve sorunlar eskiden farkl bir bak asyla ele alnr. Eski paradigmann sorunu ve zm yolu, yeni
paradigmada sorun farkl ekilde
yorumlandndan artk geersizdir.
Eskinin yant veremedii sorunlara yant vermesi ile ortaya kmtr ve eskiyi iinde barndrmad
iin burada bir evrim deil devrim
sz konusudur. Devrimci bir ilerleme vardr, nk yeni paradigma,
yeni bak asnn, yeni bir ideolojinin sonucu olarak var olabilmitir.
Onu var eden neden, bilim insanlarnn artk yeni sorular sormaya balamas, eskinin yasalarn sorgulamas ve nceden kabul edilen hkim
bilim anlayn reddederek yerine devrimci biim ve ierikte yeni
yollar benimsemesidir. Sonu olarak Kuhnun bilimsel ilerlemesinde,
Poppern kabul ettii gibi ortada bir
yanllamadan da sz edilemez. Tek
ilerleme bilimsel devrimdir ve bu
devrim, yani paradigmann deimesi, bir yanllama iinin sonunda
deil, ideolojinin deimesi sonucunda meydana gelir.
Kuhnun ilerleme anlaynn bir
dier ayrt edici zellii de, zaman
ve mekn kavramlarnn mutlakln reddederek, mutlak doru ve yanl da kabul etmemesidir. Kuhn zamann srekli olarak deiim halinde
olduunu, deiim halinde ilerleyen zamann da yeni bak alar gelitirdiini, yeni bak alarnn da
dnenim kltrel koullaryla balantl bir ekilde olutuunu savunduundan; ona gre bilimsel yanllamalar, aslnda bilimsel bak as
farkllklarndan kaynaklanmaktadr.
rnein Newtonun mekanii her ne
kadar Einsteinn teorisiyle sarslsa
da tmyle yanllanamaz. yle ki,
bu mekanik anlay gnmzde mhendislik alannda hl kullanlmaktadr. Ayn ekilde gnmzde baz
denizcilik faaliyetlerinde de Batlamyus sisteminin kullanlmakta olduunu biliyoruz. Aristo, Newton ve
Einsteindan birinin daha iyi ya da

42

zeki olduunu sylemek dierlerine

hakszlk olur. Zira bu insanlar farkl dnemlerde, kendi dnemlerinin
sosyo-kltrel
belirleyicilerinden
dolay farkl argmanlarla dnyordu ve farkl sonular elde ediyorlard. Aristoyu, Newtonun dneminde yayormu gibi dnerek
onun bilimin anlayn ele almak
makul bir i deildir. Ayn ekilde
Newtonun mekanik evren teorisini
Einsteinla ayn tarihsel srete yaadn dnerek yorumlamak da
yle. nk bu teoriler birbirlerinden farkl sorunlara eilip, farkl sorular sorduklar iin farkl sonular
elde etmilerdi. O halde grlyor
ki, bilimsel yanllamalar eski teorileri alaa edemiyor, tmden onun
yerine geemiyor.
Kuhn bilimin ilerleme teorisini
paradigma-bilim-kriz-yeni paradigma olarak formle etmitir. Poppera
karlk Kuhn, yanllamalarla ilerlemeyi kabul etmemitir. Kuhnun paradigma olgusu iindeki kimi teoriler yanllansa da yklacak kadar
naif deildir, nk bir ideolojinin
stnde durmaktadr. Hatta eski paradigma yok olana kadar onu savunan bilim insanlar, yok oluunu engellemek iin elinden gelen abay
retirler ve onu ayakta tutmak iin
savarlar. Bunu yapmalarnn nedeni kukusuz, o ana kadar yapm
olduklar bilimsel almalarn dayanann yerle bir olmasn istememeleridir. Ancak tarihsel aka kar
daha fazla direnemezler. Paradigmann iindeki teoriler onarlamayacak

duruma gelir ve artk ideolojinin deimesi kanlmaz olur. Sonu olarak yeni ideolojinin olumas, yeni
bilimsel paradigmann da inas demektir ki bu, Kuhnn bilimsel devrim teorisinin gereklemesidir.
Kuhn olaan bilim d dnemin
sonlanmasn, yeni ve gen kaif bilim insanlarnn eski paradigmann
boyunduruundan kurtulmas olarak yorumlar. Gen bilim insanlar
bilimsel aktiviteyle urarken, kendilerinden yal dier meslektalar
gibi mevcut paradigmaya onun iin
savaacak kadar koullanmazlar. Bu
durum da bir sre sonra paradigmann sorgulanmasn getirir. Sorgulanma ii Kuhnun deyimiyle, eski
paradigmann snrlarndan kmayarak srdrlen bulmaca zme iinin sonlanmas ve artk bilimsel
devrimin gelip att ann koullarnn olumasdr. Eski paradigmay
savunanlar bir anda ondan vazgeemez. Hatta yle ki Kuhn bu durumu
din deitirmeye benzetir. Kuhn yeni paradigmann oluum aamasn,
Poppern yanllama sonucu gerekleen ilerleme teorisinin aksine,
tarihsel bir zorunluluk prensibiyle
ilerleyerek eski paradigmay kertmesi olarak tarif eder.

Deerlendirme ve sonu
Aydnlanma a ile temeli atlan
modern bilim, tartlmaz bir ekilde
bugne dek nemli bir geliim ve ilerleme sreci geirmitir. Bu konuda kafa yoran dnrlerin tartt
ey, bilimin bir geliim ya da ilerle-

meyi geirip geirmedii deil, bunu nasl baard, hangi koullarn

bu duruma neden olduudur.
Poppern, bilimin geliimini bilimsel teorilerin yanllanmas olarak ifade etmesi, bir pozitivizm eletirisi olmakla beraber, doru bilginin
asla elde edilemeyecei grn de
iinde barndrr. nk Popper nihai bir teorinin imknszln, devaml deien teorilerle doruya adm adm ulalabileceini iddia
etmitir. Ancak ne var ki bu dnceyle bilimde, doru bilginin neresinde olunduu belirlenemez. Bilim
sadece dorusal dzeyde ilerleyen,
mevcut konumu belirsiz bir etkinlik olarak kalr. Her ne kadar Popper bu anlayyla mekanik bilimin
duraanlna kar kmsa da, bilginin kendisini ok soyut bir temel
zerine oturtmutur. Poppern bilimsel ilerleme teorisi, bilginin ne
olduuyla ok fazla uramayp, snrlar belli olmayan bilginin yanltan doruya bir uzantda hareket ettiini savunmaktadr. O halde bilim
u an bu yolun neresindedir? Yanln banda m, yoksa dorunun yaknnda m? Poppern teorisi bu sorularn yantn verememektedir
Fizikte Einstein, genel olarak bilimde de Kuhna kadar bilginin dorusal bir yolda ilerledii dnlyordu. Kuhn bilimi yaamdan ayr
bir mecra olarak grmedi; onu gerekletii kltrel koullara gre
deerlendirmeyi seti. Bilimin ilerle-

mesi toplumlarn ilerlemesine balyd. Toplumlar ilerlemeden bilim

bamsz bir ekilde geliemez ve ilerleyemezdi. nk bilimi icra eden insanlar, en bata, yaadklar
toplumsal koullarnn varlklaryd.
Dolaysyla bilinleri de bu koullara gre belirleniyordu. Toplumlar geliir, dnce dnyalar genilerse, bilimsel dnce de ilerler ve
eski paradigmasn ykarak yeni paradigmasyla bir devrimi gerekletirebilirdi. Bu ayn zamanda, dorusal
bir hat zerinde anlam kazanan ilerleme teorisinin de sorgulanmasyd.
Kuhn bilimsel ilerlemeyi formle ederken, bilimi toplumun bir nvesi
olarak alyor ancak salt bilginin kendisini sorgulamyordu. Bilim toplumun geliimine balantl olarak paradigma gelitiriyor ve ilerliyordu.
Ama bilimsel bilgi ne kadar bilimseldi? Bu soru Kuhn teorisinde yant
bulamyor. Poppern, sonsuz deney
yaplamayaca gerekesiyle dorulanan bilgi yerine, bilimsel bilgi olarak yanllanan bilgiyi tercih etmesinin eletirel karln Kuhnda
gremiyoruz. Kuhn bilimsel bilgiyi deil, bilimsel bilginin devrimini, ama bilginin kendi niteliinden
deil, sosyo-kltrel devrimin neticesinden yola karak aklyordu.
Kuhnun yeni bilim anlay bilimsel olan, sosyo-kltrel olanla formel olarak deerlendirmi ve ieriine ynelik kapsaml bir bak as
getirmemitir.

Bilimin ortaya k ve ilerleyii,

tpk felsefi dncenin ortaya k ve ilerleyii gibi, Kuhnun da ifade ettii zere, toplumsal devrimler
sonucu gereklemitir. Hatta insanolunun tarihteki ilk felsefi sorgulamas da, toplumsal retimin gereklemeye ve gelimeye balad
devrim srelerine denk der. Topraktan mahsul elde etmenin renilmesi, avc-toplayc durumundaki insan topluluklarn zamanla yerleik
yaama geirmi ve insanolu bu dnemden sonra doay ve yaam sorgulamaya yeltenmi, bylece felsefi
anlamda ilk dnsel aktivitesini gerekletirmeye balamtr. Toplumsal
devrimler, var olan dnce kalplarn paralam ve yeni geleni onun
barndan karmay bilmitir.
Peki devrim denen bu g nedir?
Poppern deerlendirme d brakt, Kuhnun ise yeni paradigmann
retilmesi olarak aklad devrim;
toplumsal retim biiminin, kendi
rettii ezilen snf tarafndan ykc
bir boyut almas ile biim ve ierik
deitirmesi ve sonu olarak da ortaya kan yeni retim biiminin yeni
bir sosyal nitelii tarih sahnesine karmasdr. Yani devrim, ekonomiksosyal ve kltrel anlamda insanln yeniden douudur.
almann sonunda Engelsin bir
szn hatrlatmak yerinde olacaktr: Tarihsel devinimin rn olan
bilim, bir andan sonra kendisini tarihsel devinimle birletirmi, doktrinler yn olmaktan km ve
artk devrimci bir yapya brnmtr. te bilimsel ilerlemenin temel
dinamii, retim ve retimin gelimesiyle beliren yeni sosyal niteliin
bu devrimci iradesidir.
KAYNAKA
- F. Engels, Felsefenin Sefaleti, ev. Muzaffer Erdost, Sol
Yaynlar, Ankara, 1999.
- K. Popper, Bilimsel Aratrmann Mant, ev. brahim
Turan- lknur Aka, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2010.
- T. S. Kuhn- Bilimsel Devrimlerin Yaps, ev. Nilfer Kuya,
Krmz Yaynlar, stanbul, 2011.
- Doan zlem, Tarih Felsefesi, Say Yaynlar, stanbul,
2010.
- Do. Dr. H.G. Topdemir, Kuhn ve Bilimsel Devrimlerin Yaps
zerine Bir nceleme, Felsefe Dnyas, Say 36, 45-62.
- nal alar, Bilim Felsefesinde Gelimeler Bilim ve ktisatta
lerleme Fikrinin Evrimi.

43

Barbarlar

Keltler
Keltler birka yzyl boyunca Avrupann en baskn insan topluluklarndan biriydi.
Anadoludan rlandaya kadar geni bir corafyaya yaylm, Grek ve Roma
gibi glere kar bir tehdit unsuru olmulard. Keltlerin hibir zaman birleik bir
imparatorluklar olmad. Birbirlerine ok yakn diller konumalarna, benzer sanat
tarzlarna, dini geleneklere ve sosyal yaplara sahip olmalarna ramen birou
muhtemelen kendilerini hibir zaman Kelt olarak dnmedi. Peki, Keltler nereden
geldiler ve nasl bu kadar dikkate deer bir g oldular?
Kathryn Hinds - ev. Alp Ataman
Antik dnya tarihinde Grek, Roma, in ve Hindistan gibi kent-merkezli
toplumlarn yeri baskndr. Fakat bu tannm uygarlklarn snrlarndan
ok da uzak olmayan yrelerde baka topluluklar da yayordu: barbarlar.
Bu topluluklar ilk olarak, konutuklar dilleri anlalmaz bulan eski Grekler
tarafndan, yine dillerinin fonetik yansmalarndan tretilen barbar
adyla nitelendirildiler. O dnemde barbarlar hakkndaki temel kan;
yalnzca Grek ve Roma uygarlklarnn dilleri ve trelerine yabanc
olmadklar, ayn zamanda vahi, medeniyetsiz ve kltrsz
topluluklar olduklaryd. Barbarlar hakkndaki bu kalplam yarglar,
bugn de gncelliini byk lde korumaktadr ve Avrupadan
Asyaya uzanan geni bir corafyada bulunan kimi insan topluluklarna
hl kmseyici bir sfat olarak yaktrlmaktadr.
Doaldr ki barbarlar kendileri hakknda bu ekilde dnmemilerdir.
Kimi kadim yazarlarn da sz ettikleri zere, barbarlarn kendilerine
zg ve olduka zengin bir kltrleri vard. Herodotus ve Tacitus
gibi yetkin Grek ve Romal tarihiler, barbarlarn grenekleri zerine
aratrmalar yapm, bunlar betimlemi ve hatta kimi zaman kendi
uygar toplumlarna rnek olarak gstermilerdir. Bunun yannda;
dnemin uygarlklar ve barbarlar arasndaki ilikiler eitli ve karmakt.
Yamalamak ve istila etmek nam saldklar balca iki etkinlik olsa
da, barbarlar bu uygarlklar iin genellikle barl komular ve yakn
mttefikler olagelmilerdi; kurduklar bu ilikilere ticaret ve askerlik
yapmak da dahildi.
Barbarlar hakknda bildiklerimiz, arkeoloji, dil bilimi, eski dnem ve Orta
a tarihileri ve edebiyat gibi geni bir bilgi havuzundan gelmektedir.
Fakat maalesef, kendi azlarndan dolaysz olarak aktarlan kaytlarn
says, arkalarnda fazla yazl malzeme brakmadklarndan dolay
olduka azdr. Haklarnda bildiklerimiz genellikle onlar daha aa,
garip ve ounlukla da dman olarak gren dier uygarlklarn yaznlar
kaynakldr. Modern bilim insanlar ise uzun zamandr barbarlar hakkndaki
tarihsel belgeleri incelemekte, bu insan topluluklarnn ve Avrupa, Asya ve
hatta Afrika tarihinde oynadklar merak uyandrc rolleri zerine daha ok
bilgi edinmek iin almalar yapmaktadrlar.
Bilim ve Gelecekin notu: Okuyacanz yaz Kathryn Hindsin yazd Barbarians
kitap-bror dizisi iinde yer alyor. Hinds bu dizide Keltler ile birlikte Germenleri,
Hunlar, Vikingleri, skitleri, Gotlar da ele alyor. Bu dizinin dier kitaplarn da iki
ayda bir periyotla okurlarmza sunacaz. Dizi Marshall Cavendish Corporation
tarafndan New Yorkta yaynlanm. Yazar Kathryn Hinds, ortaa aratrmalar,
mzik, edebiyat eitimi alm. Genler iin yazd 40tan fazla kitab bulunuyor.
Keltleri konu alan bu yaznn evirisini arkadamz Alp Ataman gerekletirdi.

44

skender adnda gen bir kral, M 335 ylnda bir

gn, Tuna Nehri kysnda kamp kurmutu. Yunan
ve Makedon topraklarna oktan hakim olmutu,
bir imparatorluu fethetmek iin yoldayd. Muharebeler arasndaki bir bolukta, bir grup yabanc eli onu grmek iin huzuruna kt. Bu eliler Kelt
idiler ve skenderin topraklarnn kuzeybatsndan
gelmilerdi. Grek tarihi Straboya gre, Kral onlar nazike arlad ve ikiler yudumlanrken en byk korkularnn ne olduunu sordu. skenderin
bekledii yant kendisiydi, fakat eliler zerlerine yklabilecek gk kubbeden gayr hibir eyden
korkmadklarn sylediler.
Daha nce isimlerini birok kez duymasna ramen bu olay, skenderin Kelt toplumuyla bizatihi
tant ilk deneyimdi. Kendi akl ustas, byk filozof Aristotelesin, doann glerinden, depremden ve dalgalardan dahi korkmayan Keltlerin yiitlii zerine yazml vard. Fakat Aristotelesin
dncesi barbarlarn cesaretlerinin genellikle
yksek bir evk hissinden olutuu ve gerek cesaretten ok delilikten kaynakland ynndeydi. Fakat M 335 ylnn o gnnde, bu Kelt elilerin amac yiitliklerini kantlamak deildi. Yalnzca
skender ile yaplacak bir dostluk anlamasnn peindeydiler. Anlama yapld ve bundan byle yeni
arkadalarnn kuzey snrn saldrgan komulardan korumak ve onun Douyu fethederek Byk
skender olarak anlmasn salamak zere evlerine
dndler.
skenderin aksine, Keltlerin hibir zaman birleik bir imparatorluklar olmad. Birbirlerine ok

yakn diller konumalarna, benzer sanat tarzlarna, dini geleneklere ve sosyal yaplara sahip olmalarna ramen birou muhtemelen kendilerini
hibir zaman Kelt olarak dnmediler. Bunun
yerine kendilerini kabile topluluklar -Senones,
Parisii, Aedui, Belgae, Brigantes, Silures ve dierleri- olarak nitelediler. ou Kelt kabilesi birleik
bir at altnda toplanmaktansa birbirleriyle sava
halinde olmay tercih etti. Birka yzyl boyunca
Avrupann en baskn insan topluluklarndan biriydiler. Anadoludan (Kk Asya) rlandaya kadar geni bir corafyaya yaylm, Grek ve Roma gibi glere kar bir tehdit unsuru olmulard. Peki,
Keltler nereden geldiler ve nasl bu kadar dikkate
deer bir g oldular?

Tuz madenlerinden tepe kalelerine

Eski zamanlarda merkez Avrupadan geen mthi bir ticaret a mevcuttu. Bu an nemli merkezlerinden biri, bugn Avusturya olarak nitelenen
geni tuz yataklarna sahip blgedir. Dnemin koullarnda tuz, yiyeceklerin depolanp bozulmadan
saklanabilmesi iin son derece nemliydi. Yani tuz
madenlerini kontrol eden kim ise ksa srede zenginliine zenginlik, gcne de g katabilirdi. Yaklak 2700 yl evvel tuz madeni sahibi insanlar eskiKeltler olarak nitelenmitir.
Keltler hakknda sz edilen dnemden kalan yazl kaynak olmad iin, bu dnem hakknda ancak arkeolojik bulgulardan bilgi edinebiliyoruz.
1840larda Avusturyann Hallstatt kentinde maden
grevlisi bir memur tarafndan bir mezarlk kefe-

45

Hallstatt dneminde tuz madenlerinde alan bir madenciyi resmeden tablo.

dildi. Mezar kazldnda iinden kl, tak ve eitli ebatlarda saklama

konteynerleri gibi gmler kt. M
700 civarnda, yani Bat Avrupa iin
Demir ann balangcnda yapld anlalan gmtten kan eyalarn bazlar bronzdan olsa da ou
demirdendi. Arkeologlar, mezarln
yaknndaki eski tuz madenlerinde
ahap aletler, ynl giysi paralar
ve hatta krk bereler ile deriden antalar gibi ayn dnemden kalan ve o
gne kadar tuz sayesinde korunmu
olan baka eyalar da buldular.
Hallstatt kazclar biliyorlard ki,
Grek corafyaclar ve tarihilerin
farknda olduklar ve Kelt olarak adlandrlan bu insan topluluklar, M
400l yllardan beri Iberiadan (bugn spanya ve Portekizi kapsayan
topraklar) merkez Avrupaya kadar
uzanan bir corafyada yaamlard.
Bu nedenle, Demir a dneminde
Hallstattta yaam olan bu insanlar
kukuya yer brakmayacak bir ekilde Keltlerdi. Buna ek olarak, yalnzca Avusturyada deil, Almanya,
svire ve Fransada da keif almalar yapld. almalarn bulgular Hallstatttaki bulgulara malzeme
tipi, sanatsal tarz ve dier zellikleri
bakmndan olduka yaknd. Bu almalar sonucunda bilim insanlar
artk bir Hallstatt kltr veya Hallstatt Kelt kltr safhasndan sz edebiliyorlar.
Arkeoloji bize bu kltr zerine deerlendirilebilecek birok veri

46

salad. Demir a Keltleri muhtemelen istilac deillerdi, fakat o blgede nesiller boyu yaayan insanlarn soyunun devamcsydlar. Buna
ramen, demirin kefi, yeni temaslar
ve ticari ilikiler bu toplumlar birok adan deitirdi. Farkl rtbelerden savalar da dahil olmak zere yeni elit snflar ortaya kt. Bu
snfsal sistemin varlnn kantlar
eitli gmlerde bulundu. Normal
savalar uzun ve keskin bir kl
ve eitli kiisel eyalarla gmlydler. Daha st rtbeli olan asker
snf ise Karadeniz kylarnda (bugnk Macaristan) yetitirilen atlarn srtnda dven savalard ve
kllar, kiisel eyalar ve ilenmi
metalden binicilik takmlar ile gmlmlerdi.
En st (imdiye kadar syleyebileceimiz) rtbeli savalarn gmtlerinde yalnzca silahlar ve olaan eyalar deil, drt tekerli ar
tatlar da bulunmutur. Bu tatlar muhtemelen cenaze trenlerinde, naa ebedi dinlenme meknna
gtrmede kullanlan trensel arabalard. Bu arabalar Keltlerin gelitirdii en ileri retim teknikleriyle
yaplmlard: Her bir ahap teker,
kolayca ekillendirilebilen stlm
tek para ahap ile yaplan bir ispite
(janta) sahipti. Bir demir parasyla
glendirilen ve korunan tekerler,
dneminin ilerisinde bir yapm tekniine sahipti.
M 500lerde blge sathnda elit

cenazelerin says azalmt. Bu, daha byk alanlara hkmeden daha

az sayda gcn varlnn bir gstergesiydi. Yani g daha az sayda
insann elinde younlayordu. Zenginlik bakmndan da durum aynyd ve bu durum elitlerin mezarlarnda her defasnda daha fazla ve daha
atafatl eyalarn bulunmasna yol
ayordu. rnein gmlen bir kadnn, inden getirilen ve l bedeni
zerine giydirilmi nakl bkme ipekten bir elbisesi vard. thal edilen
mallarn ou bugnk Gney Fransa blgesindeki Grek tccarlardan ve
bugnk Kuzey talya blgesindeki
Etrskl tccarlardan, yani daha yakn mesafelerden gelmekteydi.
En popler ve saygn eyalar arap iimiyle ilgili olanlard: arap
kartrmak iin kullanlan geni
kaplar, dkmek iin kullanlan testi
ve srahiler ile imek iin kullanlan
kupalar. rnein, bir buuk metreden daha uzun ve titizlikle hazrlanm olan bronz bir krater (bir eit
Grek arap kp), Seine Nehri yatann yaknlarndaki Vix blgesinde bulunan mezarlarda, bir kadnla
beraber gmlen eyalardan biriydi.
Kadnn tepesinde toprak ynndan
bir tepecii olan ve ahaptan bir oda
eklinde yaplm hyk-mezarnda,
arapla ilgili baka aksesuarlar, drt
tekerli bir at arabas ve kehribar, altn gibi deerli malzemelerden yaplan kolye ve gerdanlklar (tork) de

ieren ok sayda tak vard. Bu kadnn mezarndaki gmnn grkemi, onun yaarken olduka nemli
ve gl biri, muhtemelen hkmranl altnda blgeye hkmeden
bir kralie olduu kansn glendiriyordu. O dnemin liderlerinden,
hkmdarlklar boyunca btn takipilerinin katldklar ve ziyadesiyle alkol tketilen atafatl ziyafetler
dzenlemeleri beklenirdi. Bulunan
arap kpnn boyutu bu kadnn
stats hakknda nemli bir ipucudur. Vix Leydisi ldnde ya
muhtemelen otuz be civarndayd.

Almanyann Hochdorf blgesinde bulunan benzer derecede zengin

bir hyk-mezar ise bu defa bir erkee aitti. Krk yalar civarnda ve
bir metre seksen santimetreden uzun boyu olan bu erkek, bronzdan yaplma bir divana yatrlmt.
Bronz divann zerindeki ilemelerde, atlarn ektii arabalarla cenk eden savalarn bir arpmas konu

ediliyordu. Adamn naa zerinde

hepsi altndan yaplm, bir gerdanlk (tork), bir kol bilezii, bir kemer, bir haner ve altn plakalarla
kaplanm ayakkablar vard. Ayrca
kafasnda hu aac kabuundan yaplma, koni biiminde el yapm bir
apka tayordu. Onunla beraber gmlen at arabas ise bronz ve demirden plakalarla evrilmiti. Arabann

Kelt tanrlar genellikle hayvan suretlerinde betimlenir. Bu hayvanlar zellikle erkek geyikler,
boalar, atlar, yaban domuzlar, kuzgunlar ile kazlar ve kuulardr.

Kelt dini
Julius Sezar yle yazmt: Galya halklarnn tm, kendilerini
dinsel hurafelere fazlasyla vermilerdi. Grekler ve Romallar birbirlerini batl inanl olarak sulasalar
da, Sezarn bu gr Greko-Roman
dnyadaki birok kii tarafndan paylalmtr. Yani
bu uygarlklarn batl inanl olmay, dini vecibelere
evkle bal olmak olarak algladklarn dnebiliriz.
Kesindir ki; kadim Kelt inanlar yalnzca Grek ve Roma toplumlarn deil, fakat bugnn tarihilerini de
aknla dren ynler barndrmtr.
Brennusun Delphideki Grek tanrs heykellerine
verdii tepkiden anlalaca zere, en azndan baz
Kelt topluluklarnn ilahlarn insan formunda olmadklarn dndkleri sylenebilir. Dier bulgular ise doann ve doa olaylarnn -gne, ay, yldrm, akarsular
gibi- Keltler asndan kutsal sayldn gstermitir.
Kimi akarsularn Kelt dilindeki isimleri ayn zamanda
Kelt tanralarnn isimleridir: Galyadaki Sequana (Seine Nehri) ve Matrona (Marne Nehri), Britanyadaki
Sabrina (Severn Nehri) ve Verbeia (Wharfe Nehri) gibi. ou Kelt sanat eseri, ge dnem edebiyatyla beraber, tanrlar genellikle hayvan suretlerinde betimler.
Bu hayvanlar zellikle erkek geyikler, boalar, atlar,
yaban domuzlar, kuzgunlar ile kazlar ve kuulardr.
M 1. yzyln ortalarndan itibaren, Galyadaki Keltler kimi nemli ilahlara tapnyor ve onlar insan suretinde resmediyorlard. Bu ilahlarn arasnda; bir ifa tanrs, bir sava tanrs, bir gk tanrs ve bir sanat, zanaat
ve sava tanras bulunuyordu. En tannm tanr ise,
Sezarn deyiiyle, Keltlerin btn sanatlarn mucidi,
gezilerindeki yol gstericileri, para kazanma ve ticaretteki efleri olarak grdkleri ve yine Sezar tarafndan
Romadaki adyla anlan Merkr idi. Fakat Merkre
Galyada verilen isim kesinlike Lugos idi. Btn bir Kelt
dnyasnda tapnlan Lugosa verilen isim ok az farkl-

lk gstermitir. Kelt inancnda ana tanralar da olduka nemlidir ve farkl isimlere sahiptirler. Genellikle Analar olarak arlan bu tanralar ounlukla iki veya
kadndan oluan gruplar olarak resmedilmilerdir.
Keltlerin ilahlarna nasl ibadet ettikleri konusunda ise
pek az ey biliyoruz. Kesin olarak bildiimiz ey ise ilahlara adak olarak eitli eyalar -ki aralarnda deerli tak
ve silahlar da vardr- gllere, pnarlara ve nehirlere attklardr. Kadim halklarn ou gibi, adak olarak hayvanlar
kurban etmilerdir. Bu adaklar dini trenlerde yenen etin
kaynadr. Keltlerin insanlar kurban ettikleri durumlar
da olmutur (ilgintir ki bu durum, kendileri de zaman
zaman insan kurban eden ve kanl infazlarn popler bir
elence olduu Romallar tarafndan barbarlk olarak
eletirilmitir). nsan kurban etmek muhtemelen acil ihtiya durumlarnda gndeme gelmi ve kurbanlar genellikle sulular ile sava esirleri arasndan seilmitir.
Keltlerin ou okuryazard ve gnlk amalar iin
Grek ve Roma alfabelerini kullanrlard, fakat inanlaryla ilgili eyleri yazya dkmeyi doru bulmazlard.
Kelt inanlarnn bir ksm Sezar ve dierleri tarafndan
kaydedilmi ve aktarlmtr. Galya ve Britanyada yaayan Keltlerin Druid denen ruhani liderleri vard ve
Druidlerin en nemli retilerinden biri ruhun lmszl zerineydi. Romal air Lucann bir Druid topluluuna konutuunu varsayd iirinde getii zere:
llerin glgeleri, ne huzurlu topraklarn ne de [ller
tanrsnn] salonlarnn peinde deildir diyen sizsiniz...
bunun yerine, ayn ruhun baka alemlerde bir bedeni olduundan bahsediyorsunuz ve lm, eer sizin dedikleriniz doruysa, uzun yaamn ortasndaki bir noktadr.

47

ii ise eitli kap ve taslarla tepeleme doldurulmutu. Mezar odasnn

iinde dokuz adet iki boynuzu ve
Grek topraklarndan getirilmi seksen sekiz galon hacminde bronzdan
bir kazan vard. zerinde yaplan
deneyler sonucunda kazana, o dnemden gnmze kadar Kelt topraklarnda olduka yaygn olarak tketilen bal likr (mead) konulmu
olduu grld.
Vix
Leydisi
ve
Hochdorf
Lordunun gmtleri, tepelere ina edilen ve evrelerindeki ekilebilir
araziyi gzetleyen ve hkmeden kalelere olduka yaknd. Bu tepe kaleler Kelt ynetici snflarnn tipik
kararghlaryd. Arkeologlar bu kalelerin bazlarnda, beraber kmelenmi saysz ahap evin ve atlyenin
duvarlar arasnda eitli bulgulara
ulatlar. Bu yaplar muhtemelen olduka derme atma bir ekilde ina
edilmilerdi, bu durum birok defa
batan yaplm olmalarndan anlalabiliyordu. yle grnyordu ki;
tahkimatlar da birok defa yenilenme srecinden gemiti. Bu dnem
boyunca en az bir tepe kalesinin duvarlar Grek tarznda, muhtemelen
M 530lara tarihlenen Keltlerden kalma bir
bronz figr.

Grek bir mhendis tarafndan yeniden ina edilmiti ve bu durum dnemin hkmdarlarnn yalnzca
yabanc lkelerdeki son gelimelerle ilgilenmediklerini, bunun yannda bu hizmetleri ve yabanc ustalar
karlayabilecek zenginlie de sahip
olduklarn gstermektedir.
Halk tabakas asndan bugn
yapabileceimiz ngrler, onlarn
nasl yaadklarna ilikin tahminlerden ibaret olacaktr. Mezar kazlarnda bulunan el yapm kaliteli
eyalarn ounu yapm olmalarndan anlalaca zere, Kelt halklar
yetenekli zanaatkrlard. Aralarnda
tuz ve eitli metaller karan madenciler de vard. Fakat avam tabakasnn byk ounluu buday ve
arpa yetitiren, sr ve koyun gden
iftilerden oluuyordu. Modern
ncesi dnyada ounlukta olduu
zere, Kelt kadnlar da zamanlarnn ounu iplik eirme, dokuma
ve diki dikmekle geiriyordu. Kelt
kadnlar erken dnemlerde bile usta dokumaclard; sonralar skoya topraklarnda yaayan Keltlerin
kilt denilen eteklerin yapmnda
kullanacaklar ekoseli yn kumalar dokuyabiliyorlard.

Tarihin eiinde
Ge Hallstatt dneminde, Keltlerin yerleim merkezleri bugnk
gney Almanya topraklarnda younlamt. En azndan st snflar,
Grekler ve Etrskller ile kurduklar
iletiim ve ticaret ilikilerinin getirisi olarak grece barl, konforlu ve
lks iinde bir yaam srmlerdi.
Daha kuzeydeki Keltler iin ise yaam bu denli kolay deildi. Toprak
ve eitli kaynaklar iin sk sk savatklar Germen kabileleri ve g eden
dier halklarla komuydular. Bu nedenle kuzeyde yaayan Keltler sava
gc bakmndan kendilerini gelitirmek iin birok olanaa sahiptiler. Muhtemeldir ki, eritikleri bu
sava gcn daha gneyde yaayan
Keltlere kar yamalar ve aknlarda
kullanmlard. Arkeolojik bulgular,
Kelt topluluklar asndan M 450
civarnda balayan byk deiimler
olduunu gstermektedir.

48

Birok nedenden dolay, Keltlerin eskiden bir g olarak youn olduklar merkezler, gney Almanya
ve Avusturyadan, Fransa, svire ve
Bohemyaya (modern ek Cumhuriyeti) doru kayd. Kelt tarihinin bu
yeni aamas La Tne olarak adlandrld. La Tne, svire snrlar ierisindeki s bir gl yatanda
1850lerde yaplan kazlarda, adn
verdii dnemden kalan envai eit silah, kalkan, bro, kemer tokas,
ustura, tat paralar, kazan ve dier eyalar bulunan blgenin ismiydi. Bu eyalar o denli ayrt edici bir
biimde sslenmiti ki, dnemi izleyen yzyllardan gnmze kadar
Kelt sanatnn alamet-i farikalar olarak kimliklerini korudular.
La Tne dnemi Kelt sanatnn elerine, biimlendirilmi insan yzleri ve hayvanlar, hayali yaratklar,
yapraklar ile dier bitki ekilleri ve
soyut yahut geometrik motifler de
dahildi. Yaygn kullanlan figrlerden birisi triskele ad verilen ve bir
merkezden karak ayn ynde hareket eden kol veya dal olarak
resmedilen tasarmd. Dier sanatsal eler gibi, triskele de kesinlikle simgesel bir anlama sahipti. Kimi
aratrmaclar daln toprak, deniz ve gkyzn temsil ettiini iddia ettilerse de muhtemelen bu simgenin gerek anlamn hibir zaman
renemeyeceiz.
La Tne tarzyla yaplan metal eyalar genellikle topluma nderlik eden elit sava tabakas iindi. Bu elit lider savalar yalnzca sanattaki
yeni akmlardan faydalanmakla kalmyor, ayn zamanda mezarlarnda
yeni tarzda gmlerle (geleneksel arap iimi donatsna ek olarak) ebediyete uurlanyorlard. Drt tekerli
arabalar yerine, hafif ve daha yksek
bir manevra kabiliyetine sahip iki tekerli at arabalaryla gmlyorlard.
At arabas gmleri ounlukla erkeklerin mezarlarnda bulunsa da,
yaamlarnda lider birer sava olan kimi kadnlarn mezarlarnda da
bunlara rastlanyordu. Ge-Hallstatt
dnemindeki savalar esas olarak
avlarda ve trenlerde kullandklar
silahlarla gmlyorlardysa da, La

du. Helico Galyaya dndnde,

beraberinde (Romadan ald) kuru incir ve zmlerle beraber eitli ya ve arap rneklerini de gtrmt. Bu nedenledir ki, onlar
(Keltleri) yalnzca bu eyleri savaarak geri almaya altklar iin bile
affedebiliriz.
Plinynin aklamas muhtemelen
yalnzca bir halk hikyesinden ibaretti. Fakat gerekten de Keltler M
400 civarnda talyaya byk topluluklar halinde g ettiler. Bu g ksa
zamanda en byk dmanlaryla tanmalarna vesile oldu: Romallarla.
La Tne dnemi Kelt sanatnn bir rnei.

Tne dnemi savalarnn mezarlar kalkanlar, miferler, kllar, mzraklar, yaylar ve oklar gibi envai eit silahla doluydu.
Dnem olduka istikrarszd ve
baz eyler deiiyordu. rnein;
M 400 dolaylarnda Hallstatttaki
tuz madenindeki alma durdu. Buna ek olarak, Kelt diyarlarndaki nfus olduka hzl bir biimde artyordu ve bu art belirgin bir kaynak
skntsn beraberinde getiriyordu.
zellikle uzak mesafelerde bulunan
komu kabileler ve halklar zerine yaplan yama aknlarnn says
muhtemelen artmt. Taze otlaklara ve ekilebilir arazilere duyulan ihtiya ise hepsinden fazlayd. Savalar yeni topraklara doru cenk
ederken arkalarnda aileleri, srleri
ve varlklarn da getirdiler.
Bazen yalnzca kk topluluklar, bazense byk kabile topluluklar yeni topraklara g ettiler. Batya, douya ve kuzeye de yneldiler,
fakat kabileler iin en cazip yn gneydi, yani talyann zengin topraklar. yzyldan fazla bir sre
sonra, Romal yazar Pliny, tpk Romallarn ou gibi Keltler ve Galyallar yabanclar ve dmanlar olarak niteleyerek, bu cazibeyi yle
aklad:
Alp Dalarna mahkm olan
Galyallarn talyaya akma nedenleri, ilk olarak svireli olan fakat Romada yaayan Helico isimli Galyal bir vatandan yksek
zanaatkrlk becerilerinin sonucuy-

talyann ilerine doru

Tarihi Titus Livus, teki adyla Livy (M 57-MS 17), Keltler zerine yazan ok sayda Romal
yazardan biriydi. Yazdklarnda, kimilerinde pek de gerek pay bulunmayan eitli eski yklerden faydaland. Fakat faydaland yklerin
ou, az da olsa bir gereklik nvesini barndryordu, bazen ise daha fazlasn. rnein; Galyann -Romallarn Galya olarak adlandrd
blge modern Fransa ve Belikann
tm ile Almanya ve svirenin bir
ksmn kapsayan topraklardr- bir
ksmna hkmeden Ambigatus adl
bir Kelt kral hakkndaki yk:
Egemenlii altndaki Galya, tahl bakmndan ok zenginleti ve
nfusu, o denli kalabala hkmetmenin imknsz olduu sanlacak
kadar artt. yiden iyiye yalanm olan kral, bu klfetli kalabalk kralln ykn hafifletmek istiyordu.
Bunun iin kz kardeinin iki olu-

nu, Bellovesus ve Segovesusu, bu iki giriken genci, tanrlarn onlara

uygun grecei yurtlar bulmalar
iin grevlendirdiini ilan etti. Onlara istedikleri kadar gmeni yanlarna alabilecekleri szn verdi,
bylece yollarna kan hibir engel,
hibir kabile onlar yeni yerleimlerini bulmaktan alkoyamayacakt. Tanrlar; yola koyulan kardelerden Segovesusa Hercyniann dalk
arazilerini (Almanyann Bohemya ve Kara Orman blgeleri), daha
kalabalk bir nfusla hareket eden
Bellovesusa ise ok daha ho bir
yolu gsterdiler: talyay. Bellovesus
geni bir kalabalkla ilerledi, kimi
atl kimi yayan olmak zere...
Livynin aktardna gre bu olaylar M 600 yl dolaylarnda yaanmt ve bunu dorular nitelikte Kelt
dilinde yazlm eitli yaztlar arkeologlar tarafndan Kuzey talyada bulundu. htimaldir ki, Etrsk blgesi
ile Alp Dalar arasnda kalan topraklarda bir sre yaam kk bir Kelt
kabilesi olabilir. Bu Keltlerin, dalarn teki tarafnda kalan Keltler ile
Etrskler arasndaki ticarete byk
yardmlar dokunmu olabilir. Fakat
ne olursa olsun, Kuzey talyadaki
Kelt varl hzla bymekteydi.

Dalarn zerinde
M 400 dolaylarnda yarm dzine kadar Kelt kabilesi Alp Dalarnn eteklerinden Po Nehrine
doru yneldi. Bu zengin ve bereketli vadi, hlihazrda Etrksler ve dier talyal halklar tarafndan kontrol edilmekteydi. Bunlarn
Hallstatt dnemi Kelt ailesinin yaad evler.

49

Kelt tarihinin ke talar

M 1300-800 Kelt dilinin geliimi
M 700 Kelt kltrnde Demir a
Hallstatt dneminin balangc
M 600ler Keltlerin Britanya ve
rlandaya muhtemelen ilk gelileri
M 500 Kelt gmenlerinin beryaya
yerlemeleri
M 450 Kelt kltrnde La Tne
dneminin balangc
M 390 Keltlerin Roma istilas
M 335 Kelt elilerinin Byk skender ile grmesi
M 285 Kuzey talyadaki Senones
kabilesinin Romallar tarafndan
katledilmesi
M 281 Kelt ordularnn Makedon
ve Grek topraklarn istila etme
giriimi
M 279 Brennus kumandanlndaki
Keltlerin Delphiye saldrs
M 278 Kelt kabilesinin Anadoluya g etmesi
M 270 Kelt paral askerlerin Msra
hizmet etmeye balamalar
M 233 Bergama kral Attalus Iin
Galatyallar yenmesi
M 225 Roma ordusunun talyadaki
Keltleri, Telamon dolaylarnda alt
etmesi
M 218-201
kinci
Kartaca
Savanda Kelt paral askerlerin
Hannibaln safnda savamas
M 190 Romann Galatya zaferi
M 133 Celtiberiann Roma tarafndan fethedilmesi
M 124-120 Galyann gneyinin
Roma tarafndan fethedilmesi
M 90lar Posidoniusun Galya seyahati
M 67 Galatyann Roma mparatorluuna katlmas
M 58
Sezarn
Uzun
Sal
Galyann fethine balamas
M 53 ve 54 Sezarn Britanya seferleri
M 52 Vercingetorixin Sezara kar
bir Galya isyan balatmas
MS 43 Roma mparatoru Claudiusun
Britanya fethinin balangc
MS 60 Boudicann isyan ve Mndaki
(Anglesey) Druidlerin katli
MS 84 Romann Britanyann en kuzey ksmnn fethini tamamlamas

50

ou byk bir hzla Keltler tarafndan alaa edildi ve muzaffer

Keltler vadiye yerletiler. Her kabile topluluunun kendine ait bir
blgesi vard ve hepsi sahip olduu blgelerde kyler ve kk kasabalar kurdu. Bu kk kasabalarn bazlar -Milano ve Verona
gibi- sonradan byk talyan ehirleri olacakt. Grek tarihi Polybius
(M ~200-118) bu Keltler hakknda unlar sylemiti:
(Bu Keltler) hibir daimi yap
barndrmaya ak olmayan kylerde
yaadlar. Yataklarn saman ve aa
yapraklarndan yaptklar, etle beslendikleri ve sava ile tarm dnda
bir araylar olmad iin bilim veya
sanatn dahil olmad basit yaamlara sahiptiler. Her ferdin mlkiyeti,
keyfe keder yolculuklar boyunca bir
yerden bir yere giderken ve yerleim
yerlerini deitirirken yanlarnda kolay tayabildikleri iin sr ve altndan olumaktayd. Arkadalk konusunda ise ok yol kat etmilerdi;
yolculuk boyunca peinden en byk insan grubu veya yol arkadan
srkleyen kii, kabilenin en heybetli ve gl yesi saylyordu.
yle grnyor ki, Polybius bir
erken dnem yerleimini tasvir ediyordu veya betimlemesini yksek oranda sava kamplar veya obanlarn farkl mevsimlerde
farkl otlaklarda koyunlarn otlatmak iin kulland geici barnaklar zerinden yapyordu. Ne olursa olsun, btn olarak bakldna,
Keltler kesinlikle sanatsz ve bilimsiz bir yaam srmyorlard. Dier
yandan da, Polybiusun arkadalk ve lider ile takipileri arasndaki sadakat balar hakknda yapt
yorumlar Keltler hakkndaki dier
kaynaklarda da yank bulmutur.
Bu trden bir sadakat ilikisi ge
dnem Kelt kltrnde de etkisini
srdrmtr.

Tumultus
Keltler Alp Dalar boyunca g
etmeye devam ettiler. Bu gler srasnda ise sk sk nceden kuzey
talyada yerlemi olan dier Keltlerle savatlar. ok gemeden, Po

La Tne dneminden kalma bir mezar.

Vadisindeki Keltlerin ou, yine daha fazla toprak arayyla gneye

ve batya doru gitmeye baladlar.
Livye gre, M 390 dolaylarnda,
bir Etrsk ehri olan Clusium yurttalar binlerce garip adam... garip
silahlar kuanm yabanc savalar.
Bu adamlar ki, kent halk daha nce
bylelerini grmemiti tarafndan
tehdit edilmeye balandlar.
Etrskler; yerlemek iin toprak talep eden, aksi takdirde saldracaklarn syleyen Keltlerle anlama konusunda yardm istemek iin
Romaya gittiler. Livynin aktardna gre; Romallar Keltlerin hangi hakla byle bir ltimatom verebildiklerini sorduklarnda (kibirli
Keltlerin) haklarn silahlarndan aldklar ve her eyin onlarn yiitliklerine bal olduu gibi bir yant aldlar. Bu olaydan sonra ate harland
ve sava sreci hzland. Balangta
taraf olmamay dnen Romal eliler de kavgaya kartlar. Keltler
szlerinden dnen Romallarn tutumlarn onursuzluk olarak grdler ve aalandklarn dndler.
Buna ek olarak ne Clusium topraklar ne de yama gibi kazanlar olabildi. Bunun yerine aa yukar sekiz mil gneyde bulunan Romaya
saldrmaya karar verdiler.
Keltler Brennus unvanl veya
isimli bir savann liderliinde ilerlediler. Grkemli ehirden on bir
mil uzaktayken, Roma ordusunun

aresiz durdurma giriimini ezip

getiler. Romay adeta korku dalgalar sallyordu, halkn birou ehirden kat, kalanlardan durumlar askerlik yapmaya elverili olanlar
ise Capitol tepesinde bulunan mstahkem kaleye sndlar. Keltler kaplar azna kadar ak olan ehrin
iine yrdler ve ehri tam anlamyla talan ettiler. Ardndan Capitol
tepesini kuatan Keltler, Romallardan bin pound arlnda altn -ki
o zaman iin muazzam bir mebla idi- hara olarak aldktan sonra kuzey talyaya geri dndler.
Bundan yzyllar sonra bile, Romallar Keltlerle yaadklar ilk kar karya gelii olduka canl bir
biimde, korkuyla hatrladlar. Bu
olaya panik, hengme anlamna
gelen tumultus adn verdiler. Tumultus Roma folklorunun ve Romal paranoyasnn bir paras haline geldi. Btn Romal ocuklar bu
ykleri bilirdi. Yal adamlar nasl
da evlerinin nnde heykeller gibi
kprtszca oturmulard, hatta bir
Kelt savas canl olup olmadklarn anlamak iin adamcazn sakalndan ekivermiti. Capitol tepesinden dini bir tren yapmak iin
savan ortasna inen cesur rahibe
Keltler nasl da byk bir sayg duymu ve klna bile zarar vermemilerdi. Tanra Juno iin kutsal olan
kazlarn uyar rpnlar gece vakM 390da Romay yamalayan Keltlerin lideri
Brennusu betimleyen bir tablo.

ti Capitol savunmasn gizlice yarmaya alan bir grup Kelti nasl da

Romallara ak etmiti. Ve tabii ki
bin poundluk altnn arl vard! Romallar Keltlerin kusurlu arlk lleri kullandna inanm ve
hayflanmlard. Brennus bu hayflanmaya klcn teraziye frlatarak
cevap vermi ve Romal kulaklarn
tahamml edemeyecei bir nida atmt: Yenilenlere elem!. phesiz
ki Keltler, Roma tarihinde dier barbarlar deerlendirmek iin kullanlan bir barbar kstas olmulard.

Uzun akbet
Keltler on yllar boyunca talyaya
yaptklar aknlarla, korkun hretlerine uygun bir biimde yaadlar. Bu sre zarfnda Keltler, ayn zamanda ne kadar baarl paral
askerler olduklarn da gsterdiler.
Sicilya adasnda bulunan Sirakza
isimli Grek ehrinin hametli yneticileri Romann topraklarnn giderek bymesinden honut deillerdi. Birok defa Kelt glerini Roma
ve mttefiklerini taciz etmekte cesaretlendirdiler, hatta ie aldlar.
Keltler o denli byk bir tehdit olarak alglanyorlard ki, M 285 ylnda Roma btn bir Kelt kabilesini
-Senonlar- vahice katletti. Bu katliamda Romallarn Adriyatik sahili
boyunca uzanan verimli tarm arazilerinden oluan Senon topraklarn ele geirme drtsnn de
rol oynadna phe yoktur.
ki yl sonra Boii kabilesi bir Etrsk ordusuyla birleip Romaya meydan okudu;
fakat savan sonucu Boiiler
iin korkun bir yenilgiydi.
Ardndan tedirgin bir bar
anlamas imzaland ve Roma talyan Yarmadasna giderek daha fazla hakim olmaya balad. Bu srada Kuzey
talyadaki kabileler arasnda
da huzursuzluk ba gsterdi.
Bir yandan kendi aralarndaki kaygan ittifaklar sorununu zmeleri gerekiyordu, te
yandan Alplerin tesine geen Kelt topluluklarnn says artyor, buna ek olarak da

iki kabile efinin (kraln) suikasta

kurban gitmesi gibi siyasi krizler ba
gsteriyordu. Bunlarn da tesinde,
iktidara gelen yeni nesil savalar,
toprak ve yama ihtiyacndan dolay, bymesini bir tehdit unsuru olarak grdkleri Romaya kar yeni
saldrlar yapmakta srar ediyorlard.
M 225 ylnda, en az kabileden toplanan savalar yeniden
Romaya kar yrdler. Bu Kelt
ordusu, Alp Dalar boyunca ikamet
eden ve isimlerine Gaesatae denilen
Kelt savalardan oluan olduka
byk bir topluluu da bnyesinde
barndryordu, stelik bu savalar
ordunun en n saflarnda yer almaktaydlar. Hafif yelek zrhlar ve deri
altlklarla savaan Keltlerden farkl
olarak Gaesataeler plak savarlard. Kalkanlarndan baka korumalar yoktu. Polybius bu Kelt ordusu
bileimini u ekilde betimlemiti:
Yanlarnda btn ordunun ayn
anda almaya balad saysz boru
ve trampet vard; lklar ise yksek sesli ve deliciydi. Bu grlt yle bir eydi ki, trampetler ve insan
seslerinden olutuunu sanmak ok
zordu; sanki btn krlarn birleiminden geliyordu. nclk yapan
plak savalarn bir erkein gcn st dzeyde yanstan grntleri ve hzl hareketleri de daha az
korkutucu deildi. Ayn zamanda en
ndeki savalar atafatl bir biimde altndan boyunluklar (torklar) ile
bezenmilerdi. Bu grntler Romallar kesinlikle umutsuzlua srklemiti.
Kelt ve Roma ordular Romann
kuzeyinde, Telamonda kar karya
geldiler. arpmann banda Keltler stn geldiler. Fakat Romal birlikler ok daha kalabalk ve disiplinliydiler. Muharebenin sonunda krk
bin Kelt ldrlm, on bini ise
Romaya kle olarak gtrlmt.
Bu ezici bir yenilgiydi ve Romallara Keltleri talyadan temizleme
planlar iin kap am oldu. Romallar dzenli olarak Kelt yerleimlerine saldrmaya ve onlar yok etmeye, sakinlerini ise ldrmeye yahut
defetmeye baladlar. Roma ve Kartaca arasnda yaplan kinci Karta-

51

giderek daha fazla benimsediler.

Fakat en azndan bir
Kelt gelenei yaamaya
devam edebildi: iir ak.
Romann en byk airlerinin (ve yazarlarnn) bir
ksmnn talyann eskiKelt blgesinden gelmeleri
bir tesadf mdr? Belki.
Belki de deil. Ne olursa
olsun, dnyann en uzun
erimli yaznnn bir ksmM 250 yllarnda Kelt yaylmn gsteren harita.
na ilham kayna olduu ica Sava (M 218-201) nceleri bu in, Kelt ruhunun orada tutunuyor
plan sekteye uratm olsa da daha olduunu dnmek gzel.
sonra Romallara, saldrmak iin daGreklerin arasnda
ha fazla neden verdi: talyay istila
Romann yamalanmasndan keden Kartaca komutan Hannibalin
safnda savaan ok sayda Kelt as- sa bir sre nce, baka bir Akdekeri! Neticede Hannibal yenildi ve niz kenti olan Massilia (bugnk
Romallar Kelt tehdidini bitirmek i- Marsilya) da Kelt tehditi altndayd.
Massilia, Greklerin zengin bir ticain geri dndler.
Romallar artk Keltlerin stesin- ret kolonisiydi ve aristokrat Keltleden gelmek konusunda kendilerini rin de uzun sredir sefasn srdkgvende hissediyorlard. Polybius leri birok lks maln ithalat bu
kentten yaplyordu. Fakat Pompebu konuda yle yazmt:
nceki karlamalarndan - ius Trogusun anlatt bir ykye
rendikleri zere, Galyal kabileler her gre; Grekler ve Keltler arasndazaman yalnzca ilk hcumda muhte- ki eski dostane ilikiler M birinci
emdiler, yani btn cesaretleri s- yzyl dolaylarnda unutulmaya yz
np gitmeden hemen nce... klla- tutmutu. Trogus tarihe, Keltlerin
ryla yalnzca bir defa aaya doru dnce biimlerini yanstan deerli
kesik atabiliyorlard. lk kesikten he- bir tasvir kazandrmt:
Massilia kazand baarlarn
men sonra klcn keleri o denli dnyor ve klcn keskin taraf o kadar saygnl ve kudretinin an yryamuluyordu ki, dzeltmek iin k- dke, bolluk iinde byyor ve
lc ayaklaryla yere bastrmalar ge- geliiyordu. Bu durum karsnda,
rekiyordu ve ancak bu ekilde ikinci komular onun sfatn yok etmek
bir darbeye teebbs edebiliyorlard, iin bir araya geldiler. (Kelt) kabile
tabi o kadar zamanlar kalsayd... Ro- efi Catumandus mutabakatla lider
mallar yaklatlar ve ellerini kaldr- olarak seildi. Seilmi savalarymalarna, kllarna davranmalarna la kenti kuatt srada grd bir
izin vermeden onlar yardma muh- rya Catumandusu korkuttu. Ryata halde braktlar nk Keltlerin snda grd ve bir tanra olduukullandklar kllarn ular yoktu. nu syleyen kadnn tehditlerinden
Buna karn Romallarn kllarnn korktu ve hi duraksamadan Masular mkemmeldi ve onlar kesmek silia ile bir bar imzalad. Ardniin deil saplamak iin kullandlar. dan kentin tanrlarna olan sadakat
Gs ve balara pei sra vurulan ve ibadet borcunu derse kente girdarbelerle, sonuta birok dman mesinin kabul edilip edilmeyeceini
soruturdu. Minerva (sava ve zanasavay ldrdler.
M 190 ylndan itibaren talya at tanras) tapnana geldiinde iRomal smrgecilere ait oldu. Ka- se ryasnda grd tanrann bir
lan Kelt iftiler Roma toplumu i- heykelini grd. Bu olaydan sonra,
inde sindirildi ve Roma kltrn lmsz tanrlarn korumas altn-

52

da olduklar iin Massiliallar tebrik etti ve bu tanraya ibadet iin

altndan bir boyunluk (tork) sundu.
Ardndan Massiliallar ile ebedi bir
dostluk anlamas imzalad.
Kelt liderinin tanrlardan gelen iaretlere olan inanc ve kutsallklara duyduu sayg Massiliann gn
kurtarmasn salamt. Fakat Grek
dnyasnn teki ksmlar, bu denli
ucuz kurtulamad.

Apollo ehri
M 300 dolaylarnda birok
g dalgasyla, Keltler anavatanlarndan douya doru, Tuna Nehrini izleyerek yol aldlar ve Balkan
Yarmadasnn kuzey ksmna yerletiler. M 298de bir Kelt efi, savalarn gneye, Makedonyaya
doru ilerletti fakat geri pskrtld. Fakat izleyen yllarda Keltlerin
Grek topraklarnda an ve altn kazanma istekleri artt. Hrsl gen savalar zenginlikle dolu kentlerin
ve ihtiaml tapnaklarn yklerini
duyduka atelendiler. M 281de
Kelt ordusu Yunan ve Makedon
topraklarnn igaline balad. Bu
hareket bilinmeyen nedenlerden dolay bir duraksama yaad. Fakat liderlerden biri yeniden denemeyi
kafasna koymutu. Tpk Romay
istila eden Kelt lideri gibi o da Brennus olarak arlyordu.
Brennusun hedefi btn ihtiaml Grek kentlerini ve hazinelerini barndran Delphi idi. Delphideki tapnaklar muzaffer liderlerden gelen
yzyllara bedel olanaklar, olimpik
atletler ve tanrlara kreden sradan yurttalara sahipti. Btn bu
zenginliin hayali, gneye doru
yola koyulan Brennus ve savalarna yollarna kan zorluklara kar direnme ve karlarna kan kasaba ve ky halklarna kar acmasz
davranma gc veriyordu. Grekler,
n alnamadan ilerleyen Keltlere
kar aresizce savatlar. Baarl olamasalar da Kelt ordusundan ciddi sayda savay ldrmeyi becerdiler. Fakat yine de, hedefine doru
emin admlarla ilerleyen Brennusun
yannda yaklak otuz bin savadan oluan bir ordu vard.

Kuzey talyada bulunan ve bir Kelt kadnn

gsteren plaka.

Delphi sadece Grek dnyasndaki en varlkl yerlerden biri deildi,

ayn zamanda en kutsal blgesiydi.
Delphi Kahininin ikamet ettii Apollo Tapna burada bulunuyordu.
Bu kahin, Pythia isimli bir rahibeydi
ve trans halindeyken tanrlarla balant kurabiliyordu. Drt bir taraftan ona sorular sormak iin insanlar gelirdi, fakat yol gstermek iin
kulland kelimeler genellikle pek
anlalr olmazd. Fakat bu defa dedikleri gayet akt. Yaklaan Keltlere kar ne yapmalar gerektiini ona soran korkmu Delphililere
Apollonun yantn verdi: Ben tek
bama savunacam.
Delphililer Apollonun sznde
durduunu dndler; nk Keltler Delphiye saldrdklarnda, art arda zerlerine gelen doal afetlerle
karlatlar. Tarihi Pausanias neler
yaandn yle anlatmt:
Tanrnn yollad felaket alametleri barbarlara hi de iyi gelmedi, byle bir olayn tarih boyunca
daha ak bir ekilde olduu grlmemitir. Galyal ordusuyla kapl
toprak gn boyunca bitmek bilmez

imek ve gk grltleriyle iddetle sarsld.

imekler Galyallar hem korkuttu hem de verilen emirleri duymalarn engelledi. Gklerden gelen
yldrmlar yalnzca arptklarn atee vermedi, alevler komularna ve
zrhlarna da srad...
Bu tarzda afetler ve dehet dolu olaylar barbarlara gn boyu rahat vermedi. Fakat gece yaadklar
deneyim ok daha aclyd. nce, esasl bir souk dalgas ve youn kar
ya geldi. Parnastan (Parnas Da) kopan kayalar Keltler savunma
gruplar oluturmaya alrken yahut gruplar halinde dinlenirken stlerine dt ve her biri otuz ve daha
fazla savann lmne yol at.
Bu korkun geceden sonra Grekler, arkadan saldrarak Keltleri arttlar ve iddetli bir atma patlak
verdi. Muharebe srasnda Brennus
yaraland ve sava alanndan dar
tand. Bu olayla beraber cesaretleri
krlan Kelt ordusu geriye ekilmeye
balad ve intikam duygusuyla yanp
tutuan Grekler tarafndan kuzeye
srldler. Yol boyunca ok sayda Kelt savas ldrld. Adamlarnn lmne ahit olan Brennus
iinse, kt sefer onursuz bir yenilgiydi ve sonunda kendi canna
kyd.
Peki, bu Kelt seferi gerekten
de tam bir yenilgi miydi? Grek ta-

rihiler bu konuda elikili bildirimlerde bulunmulardr. Bir ksm

Keltlerin Delphinin tapnaklarna ulaamadklar ve onlar yamalamakta baarl olamadklarn yazmlar, dierleri ise bunun tam aksini
savunmulardr. Modern tarihilerin birka da Keltlerin kutsal ehri
yamaladklarndan phelidir. Yine
de, bu dnemde yaam olan Grek
air Callimanchus, Keltleri Apollo
Tapnann ayaklarnda dururlarken tasvir etmitir. Straboya gre ise Delphi hazinesi nnde sonunda
Galyaya gitmiti. Hazinenin ou da
tanrlara sunulmak zere bir gln
dibini boylamt. Diodorus Siculus
ise Brennusun Delphideki bir tapnaa girip onlarn (Greklerin) tanrlarn insan ekline sahip olduklar
ve grnmlerinin ahap ve taa aktarlmas gerektii inancyla alay ettiini sylemitir.

Asya ve Afrika ilerine

Brennusun lmnden sonra,
hayatta kalan savalarnn ou
Grek topraklarndan katlar ve Tuna blgesine aileleriyle birlikte yerletiler. Bir ksm ise batya, Galyaya
geri dndler. kabilenin yeleri ise ok daha douya gittiler. M
278de bu topluluklar -toplamda
yaklak yirmi bin erkek, kadn ve
ocuk- birka tane Grek krallnn
rekabet iinde olduu Anadoluya
talyann ilerine yneler Kelt savalar.

53

(Kk Asyaya) girdiler. Bu krallklardan birinin hkmdar Keltleri

mttefik olarak karlad ve Kelt savalarn komularna aknlar dzenlemeye davet etti. Keltler de bu
teklifi byk bir zevkle kabul ettiler
ve bu topraklara birka yl boyunca cokulu aknlar dzenlediler, ta
ki komu krallardan biri onlar byk bir yenilgiye uratana kadar. Bu
kral, Keltlerin o gne dek hi grmedikleri ve onlar hem byleyen
hem de korkudan titreten fillerin
yardmyla byk bir zafer kazand.
Bu yenilgiye ramen Keltler yerletikleri topraklarda kalmaya kararlydlar. Baka bir kralln lideri tarafndan Orta Anadoludaki dalk
Galatya (Greklerin Keltleri isimlendirdikleri Galatae kelimesinden gelmektedir ve bugnk Ankara snrlarndadr) blgesine doru gitmeye
tevik edildiler. Tarihi Justinus haklarnda unlar yazmt: Galatyallarn says o kadar artmt ki,
Anadoluyu bir sr gibi doldurdular.
yle ki, gelinen son noktada hibir
doulu kral, Galatyal paral askerlerden kiralamadan savaamaz oldu..
Galatyallar Grek, Makedon, Suriye
ve dier birok Anadolu krallnn
yannda savatlar. Fakat Galatyallara en ok gvenen doulu krallar
muhtemelen Msrl olanlard.
Msrdaki ilk Keltler, M 270
ylnda Kral Ptolemy II tarafndan
isyankr kardeine kar savamalar iin kiralanm drt bin paral askerdi. Pausaniasa gre seferden dnte, Keltlerin bir kumpasla Msr
ele geirmek istediini iddia eden
Ptolemy, onlar Nil Nehrindeki terk
edilmi bir adaya hapsetti. Adada
mahpus kalan Keltler ise ya birbirini boazladlar yahut alktan telef
oldular. Yine de, Galatyal paral askerler Msrl egemenlere kuaklar
boyunca hizmet etmeye devam ettiler, ta ki Kleopatrann M 30daki
lmne kadar.
Galatyallar; bir yandan kiralk
savalar olarak almaya devam ederken dier yandan da kendi adlarna aknlar yapmaya devam ettiler.
Aknlardan kardklar eyler ganimetle snrl kalmyordu, yanlarnda

54

Brennus klcn teraziye frlatarak

cevap vermi ve Romal kulaklarn
tahamml edemeyecei bir nida atmt:
Yenilenlere elem!.

gtrdkleri insanlar da ya fidye iin ya da kle olarak satmak iin alkoyuyorlard. Bunun yannda birok
kente, onlar rahat brakmalar karlnda altn vermeleri iin antaj
yapyorlard. Bu durum canna tak
eden ve gl bir orduya sahip olan
Bergama Kral Attalus I, Kelt apulculuunu ve antajcln bitirmek
iin harekete geti. M 233 dolaylarnda onu btn Grek dnyasnda bir kahraman mertebesine tayacak olan bir mcadele ile Keltleri
bozguna uratt ve zaferini resmeden bronz heykellerle kahramanln antlatrd. Bu heykeller artk var
olmasalar da, Romallar tarafndan
yaplan mermerden nshalar gnmze ulamtr. Bu mermerden
Kelt savalar.

nshalar, tm zamanlarn en canl

ve mehur Kelt tasvirleri olmalar asndan nemlidir.
Attalus tarafndan yenilgiye uratlmalarna ramen, Galatya kabilesi bymeye devam etti. Strabo
bu kabilelerin olduka gelimi bir
kontrol ve denge mekanizmasna sahip ynetim sistemi hakknda baz
ayrntlar kaydetmitir:
Her kabile tetrari denen drt
ksma ayrlmt ve her tetrari bnyesinde bir tetrar, bir hakim, bir
komutan (tetrarn otoritesi altnda olmak zere) ve iki dk rtbeli ordu komutann barndrmaktayd. On iki tetrar, yz adamdan
oluan bir mecliste ynetici konumundayd. Btn bu bileenler,
Drunemeton denen bir meknda
toplanmlard. Bu meclis cinayet
vakalarn yarglard, fakat dier btn vakalarda tetrarlarn ve hakimlerin sz geerdi.
Galatyallar M 190 ylnda bir
dou kralyla Romaya kar ittifak
yaptlar. Sava Romallar kazand
ve ardndan Galatyaya saldrdlar.
Galatyallara Anadolunun bats ve
kuzeyine akn etmemeyi art kotuktan ve krk bin esir aldktan sonra blgeyi terk ettiler. Bu koullara boyun een Galatyallar, yine de
bir yzyl boyunca bamszlklarn
korudular. Fakat M 88de tetrarlar ve dier soylu Galatyallar dzenledii ziyafete aran bir komu kral, ziyafette neredeyse hepsini
katletti. Bu kral Romann dman
olduu iin, Galatyallar nce Roma ile ittifak kurdular, ardndan
M 67de ise kesin bir asimilasyonla Romal oldular.

Roma ile yeni

anlamazlklar
Galatyallar Romaya kar bamszlklarn kaybeden ilk Kelt
topluluu deildiler. Roma, kinci Kartaca Savandan sonra berya Yarmadasn Kartacallarn elinden ald. Bu topraklarn kuzeyinde
Celtiberiallar denen, bileimi yerli
halk ve M 500lerde gen Keltlerin karmndan oluan ve Kelt dili konuan bir topluluk yayordu.

Romallarla on yllar boyunca birok defa savamlard. M 133de

altm bin Roma askeri Celtiberiallarn ana ehri olan Numantiay
kuatt ve a braktklar kent halkn itaat etmeye zorlad. Hayatta kalan nfusun hepsi kleletirildi ve
ehir yok edildi. Ana ehrin dnden sonra Roma, Celtiberiann
kalann fethetmek iin yoluna devam etti.
Fakat Romallarn hl bir sorunu vard. beryadaki varlklarna ulamak iin, Gney Galyadaki Kelt
topraklarndan gemek zorundaydlar. Ksa zamanda karlarna byk
bir frsat kt. M 125 ylnda bir
Kelt kabilesi, Romann mttefiki o-

lan Massiliaya saldrd. Massiliann

yardmna giden Roma ordusu ehri korudu ve Keltleri alt etti. Blgede
salam bir dayanaa sahip olan Roma, bu stnln sonuna kadar
kulland ve M 120 dolaylarnda
Gney Galya byk lde bir Roma yerleimi haline geldi.
Gelecek on yllar, Avrupa ktasndaki Keltler asndan olduka konarger bir dnem olacakt.
Kuzeyden fkeli Cermen kabileleri, doudansa ykselite olan Dacia
(bugnk Romanya) kltr tarafndan bask altnda tutuldular. Birok kabile hareket halindeydi ve
gemite kalan yaygn Kelt gnden bu yana ok ey deimiti. Ro-

Kelt ordusu, hayvan bal trompetleri alarak

savaa giderdi.

Yaayan Kelt kltr

Britanyann tmnde yalnzca skoya ve Bat skoya Adalar -vahi kabilelerce mesken edilmi verimsiz ve orak topraklar olarak grldkleri iin- Roma
hakimiyetinin dnda kalmtr. Fakat batdaki ky eridi boyunca, bamsz kalabilmi bir Kelt topra daha
mevcuttur: rlanda. rlanda, Hristiyanln hakim olduu MS 5. yzyla kadar kadim Kelt kltrn korumutur. Bu tarihten sonra bile, Kelt gelenekleri yzyllar boyunca bu topraklarda varln srdrmtr.
Kelt kltr Avrupann dier blgelerinden de tamamen silinmemitir. Galyada, Britanyada ve Hristiyanlk ncesi rlandada, Druidler yaamaya devam
ettiler. rnein Ortaa rlandas yarglar, muhtemelen nceleri Druidlerin izmi olduklar hukuksal snrlar ierisinde yarglama yapmlard. Ortaa Galleri
ve rlandada yaayan ykcler ve ktipler ise arkalarnda kadim Kelt kltrnden kalan iirler ve ykler
-ki kimileri olduka uzun ve hacimliydi- brakmlardr. Galler blgesinde 1500ler ve rlandada 1600ler
boyunca yaam ozanlar vard.
Kelt dilleri de olduka uzun bir sre yaadlar. MS 4.
yzylda Saint Jerome bu dillerin hem Galatyada hem
de Galyada konuulduklarn duydu ve bu iki dilin birbirlerine olduka yakn olduunu fark etti. Kelt dnyasnn Roma topraklarnn (yahut ge istilaclarn) uzanda kalan d eperinde ise Kelt dillerinin mr ok daha
uzun olmutur. Bu topraklarda konuulan Kelt dillerinden biri olan Cornish, 1770lere kadar ngilterenin
gneydousunda var olmaya devam etmitir ve abalar
sonucunda 1970lerden itibaren yeniden canlandrlmaya allmaktadr. Man Adasnda (Galler ve rlanda arasnda kalan denizdeki bir ada) konuulan Manx ise
1970lere gelindiinde neredeyse l bir dil haline gelmiti. Fakat Manx dili de gayretlerin sonucunda yeninden canlandrlmaya allmaktadr.
rlanda Keltesi ve yakn akrabas olan skoya Keltesi hl mevcudiyetlerini korumaktadr. rlandada,

rlandaca btn okullarda retilmektedir; btn resmi belgeler ise hem rlandaca hem de ngilizce nshalara sahiptir. Bugn yaklak 250.000 kii, Kuzeybat
Fransadaki Kelt dili olan Bretoncay konuabilmektedir. Dorudan eski Britonlarn dilinden gelen Galceyi
ise bugn 600.000den fazla kii konumaktadr. Haber
kanal BBCnin Galce yayn yapan televizyon ve radyo
kanallar mevcuttur. Farkl Kelt dillerinde ark syleyen birok arkc ve bu dillerde yazan birok air vardr. Galce, rlandaca, Manx ve skoya Galcesi srmleri olan Wikipedia dahil olmak zere Kelt dillerinde
yazlan birok internet sitesi de yayndadr.
Baz Kelt lkeleri bugn, gemi yzyllar boyu yaadklarndan farkl olarak, politik bamszlklarna
sahiptir. rlanda 1922den beri bamsz bir ulus devlettir. skoya ise 1998de kendi parlamentosunu kurmu ve parlamento bir yl sonra ilk defa toplanmtr.
Gallerde ise 1998de bir Ulusal Meclis kurulmutu, fakat bu meclisin yasama yetkisi yoktu. 2006da karlan
bir yasa ile Meclis, Galleri ilgilendiren meselelerde yasama yetkisine sahip oldu, fakat yine de kstl bir yetki
alanna sahipti. Man Adas ise neredeyse 1700lerden
beri zynetime sahiptir.
1700lerin sonlarndan itibaren, kadim Kelt tarihine, arkeolojisine, folkloruna ve dinine olan ilgi byk
bir art gstermitir. Bu hareket yalnzca eski Kelt
topraklarnda deil, fakat Keltlerin torunlarnn yerletii ABD, Kanada ve Avustralya gibi uzak lkelerde de yaanmtr. Bugn kadim Kelt tarihi zerine
yazlm ykleri okumak, Kelt mitleri zerine bestelenmi arklar dinlemek ve Kelt tasarm tak, duvar ss ve dier eyalara ulamak mmkndr. Kelt
topraklar ve halklar yzyllar boyunca deiim geirmilerdir, fakat Keltlerin zgrlk tutkusu, kendini ifade etme becerisi, dilleri ve mzikleri, sanatlar
ve zanaatlar varln gnmzde de gelierek korumaktadr.

55

Uzun sal Galya

Kelt kabile efi Catumandusu korkutan

tanra Athena.

ma artk Akdeniz blgesindeki en

byk gt ve topraklar sathnda
Keltlerin yeni karmaalar yaratmasna izin vermeyecekti.

Galyada hayat ve yitim

M 90 yl civarnda Posidonius isimli bir Grek filozof Galyaya
uzun erimli bir ziyaret gerekletirdi. Birok Keltle tant ve onlar sava ve bar durumlarnda ayr ayr
gzlemledi. Maalesef, Kelt deneyimi zerine yazd kitabn ou kaybolmutur. Fakat bu kitap sonradan
dnemin dier yazarlar -ki aralarnda Strobus, Diodorus Siculus ve Julius Sezar da vardr- tarafndan da
okunmutur ve Posidoniusun izlenimlerinin ou bu yazarlar tarafndan aktarlmtr. rnein Diodorus
Siculus, Galyallarn giyim kuamlar olaanstyd. eitli renklere
boyanm uzun mintanlar ve pantolonlar ile bracae (kltolu pantolon)
giyerlerdi. Boyunlarnn etrafna,
eritler halinde akan yahut damal kumala sslenmi pelerinler balarlard. diye yazyor. Ayrca Posidonius Kelt kalkanlar, miferleri,
sava trampetleri, silahlar ve rg
zrhlarn (ki bu zrh tipi kesinlikle bir Kelt icadyd) olduka detayl
bir biimde tasvir etmitir, arkeolojik bulgular da bu tasvirlerin tutarlln kantlamtr.

56

Bu betimleme Galyann gneyindeki Roma topraklarnn kuzeyinde

kalan blgeye verilen takma isim olan Gallia Comatann evirisidir. Bu
bamsz Galya blgesi ve insanlar
-ki bu insanlara uzun sal savalar da dahildir- Posidoniusun yanlarna seyahat ederek haklarnda bilgi
aktard eylerdendi. Posidoniusun
gzlemleri u ekildeydi: nsanlar
kemerli, ahap ve hasrdan ina edilmi duvar ve demelere ve sazdan
yaplm ar bir atya sahip muhteem evlerde barnyorlard. ok fazla
koyun ve domuza sahiptiler. Temel
besin maddeleri ise: St ve bata
hem taze hem de salamura edilmi
domuz eti olmak zere her trden
etti. Domuzlar tarlalarda yaard ve
boy, g ve srat bakmndan stndler. Kesindir ki eski Kelt sanat,
domuzlarn (zellikle yaban domuzlarnn) Kelt yaam ve kltrnde
byk neme sahip olduunu gstermektedir. Ayrca ortaa Kelt yaznnda da domuz her zaman kahramanlarn gzde yemeidir.
Bunun yannda Kelt iftileri tahl dahil olmak zere ekin de ektiler.
Orak, trpan, krek, dirgen, balta gibi tahta saplara Kelt zanaatkrlar tarafndan ustalkla tutturulan demir
bal el aletleri kullanrlard (Bu tarz
aletlerin tasarmlar gnmze kadar byk lde ayn kalmtr).
Bykba hayvanlarn ektii demir
ulu sabanlar topra en iyi yaracak
ekilde alandrlmlard. Buna ek
Delphideki Apollo Tapna.

olarak, Posidoniusun zamanndaki iftiler o zaman bile hasat makineleri -ki bir Kelt icaddr- kullanabiliyorlard. Bu icat Pliny tarafndan
yle betimlenmiti: Galyadaki yerleimlerde, iki tekerin tad ve dilerle tutturulmu geni kesitleri arkadan ittiren kzlerin oluturduu
bu mekanizma, tahl tarlalarn srmekte kullanlyordu. Hasat sonrasnda, tahllar genellikle yere hnerle kazlan ve nem, bakteri, kf gibi
israfa yol aacak tehlikelere mahal
vermeyen ukurlarda depolanrd.
Galyadaki ou insan krsal alanda yayorduysa da blgede kentler de mevcuttu. Bunlarn en by bugnk Gney Almanya
topraklarnda yer almaktayd. Hatta ehirlerden biri, kendisini evreleyen be mil uzunluunda ve yalnzca tahtalar tutan ivileri altm
ton demirden yaplan bir sura sahipti. Arkeologlar uzun zamandr Orta
Fransadaki Bibracte kentinde, yani
Aedui kabilesinin en byk kentinde kaz yapmaktadr. Bulgular, saysz zanaatkr ve tccarn burada
yaadn ve altn gstermektedir. Dier nesnelerin yannda, demirden aletler ve eyalar (demir,
kentin yaknndaki madenden karlmtr), eitli taklar, cam ve eitli renklerde mineyle sslenmi
eyalar retmi ve satmlardr. Bunlara ek olarak, altn ve gm sikkeler basmlardr. Kilden yaplm
arap testilerinin saysndan anlalaca zere, Bibractede byk l-

ekli bir arap ticareti yapld da

sylenebilir. Fakat bu byk lekli
arap tketimine, kentin trensel ve
ynetimsel bir merkez olmas da neden olmu olabilir, nk bilindii
zere bu kent kabile konseyleri iin
bir toplanma meknyd.
Galyal her kabile, kendi zynetim sistemlerine sahipti. ki temel
ynetim biiminden sz edebiliriz.
Geleneksel tarz ynetimde kabile rix
yani kral veya ef diye arlan kii
tarafndan ynetilirdi. Rix mertebesi kendiliinden bir ekilde babadan
ola gemezdi. yle grnyor ki
bu lider herhangi bir soylu aileden,
yksek rtbeli savalarn onayyla seilirdi. Grekler ve Romallarla
olan iletiimlerinden dolay olacak,
Galyann gney yarsndaki kabileler yeni bir ynetim biimi benimsemilerdi. Bu tarz ynetimde, kabile konseyi her yl bir veya daha fazla
olmak zere yarglar seerdi ve
bu yarglar grev sreleri boyunca
mutlak iktidar olurlard. Fakat eer
sava durumlarnda iki kabile ittifak
yaparsa, geici olarak aralarndan bir
kiiyi rix olarak belirleyebilirlerdi.
Posidonius Galyay ziyaret ettiinde, kabileler aras sava olduka yaygnd. Fakat bu savalar genellikle belirli snrlamalara tabiydi.
Kasabalar ykmak, hasatlar yok etmek, savamayan halka zarar vermek sz konusu deildi. Bu savalar
daha ok, kklklerinden beri bu
Bir Kelt kz.

Bergama Kral Attalus I, Kelt apulculuunu ve antajcln bitirmek iin harekete geti.
M 233 dolaylarnda Keltleri bozguna uratt ve zaferini resmeden bronz heykellerle
kahramanln antlatrd.

uurda yetitirilmi, kk aptaki

asil sava gruplar arasnda belirli
bir hukuka dayal olan ve eref adna yaplan bir mcadele gibiydi. Galipler maluplarn silahlarn, atlarn ve taklarn alsalar da, nihai dl
zaferin an ve muzaffer savalarn
yklerinin nesiller boyu ozanlarca
anlatlacak olmas umuduydu.
Daha byk bir zafer iinse -ve
daha fazla savann lmn engellemek iin- savalar genelde teke tek dvrlerdi. Diodorusun
Posidoniustan aktardna gre:
Galyal savalar kar karya
geldiinde, genellikle ilerinden biri kar ve kar taraftaki en iyi adama bir dello iin meydan okurdu.
Bu sava, silahlarn gsterile ak
eder ve dmanlarnn yreine korku salmaya alrd. Eer meydan okumay kabul eden biri karsa, atalarnn anyla vnerek ayn ekilde
kar taraf sindirmeye alrd.
Daha eski zamanlarda Romallar
da bu durumla karlamlard. Kimi Romal komutanlar, Keltlerin bu
ekildeki meydan okuyularna cevap vermi ve teke tek dve soyunmulard. Fakat bu tarz, zellikle M 200 ylnn sonunda Roma
ordusunun geirdii yeniden yaplanmayla beraber, hi de Romallarn sava biimine uymuyordu.
nceleri ihtiya duyulduu zamanlarda geici olarak greve arlan
yurttalardan oluan Roma ordusu,
bu dnmden sonra tam zamanl

profesyonel bir orduya dnmt. dman ve disiplin hi olmad

kadar hakimdi ve bunun sonucunda
Romann gc de -Keltlerin yaknda grecei zere- doruklarndayd.

Sezar Galya topraklarnda

M 60l yllarda, bir Cermen kabilesi olan Suebiler Galyaya ciddi aknlar dzenliyorlard. Bir yandan
da Kelt kabileleri Daciallar tarafndan batya doru itiliyorlard. Bugnk svire topraklarna denk
den blgede yaayan Helvetii kabilesi ise hem kuzeyden hem de doudan o denli ok baskya uruyordu ki, topyekn Galyann batsna
doru g etmeye karar verdiler ve
Atlantik Okyanusunun yaknlarndaki topraklara yerletiler. Dikkatlice hazrlandlar, hatta bir nfus
saym bile yaptlar. Sonralar saymn Greke yazlm belgelerini bulan Julius Sezarn aktardna gre
368.000 gmeni iaret eden bu saym: silah kullanabilecekleri, gen
adamlar, yal adamlar ve kadnlar, ayr ayr ve isim isim... kaydederek yaplmt.
Sezar,
M
59da
Roma
Galyasnn yneticisi oldu. Sezarn
topraklar zerinden batya doru
gitmek isteyen Helvetiilerin, nce
onun iznini almalar gerekiyordu.
Sezar reddetti. Helvetiiler, Aedui
topraklar zerinden gitmeye karar
verdiler; fakat Aeduiler Helvetii igaline kar Sezar ile ittifak yaptlar.

57

Sezarn, bir ynetici olarak, emrinde lejyonlar bulunuyordu ve onlar Helvetiilerin zerine srmekten
ekinmedi. M 58de Helvetiileri
Uzun Sal Galyaya kadar takip
etti ve onlar Bibracte yaknlarnda yenilgiye uratt. Hayatta kalan
110.000 kabile yesini ise geldikleri
yere geri gnderdi.
Bu noktada Sezar da geldii yere geri dnse iyi ederdi, fakat bunu yapmak yerine ordusuyla beraber
Galyann derinliklerine at srmeyi
tercih etti. Galyann Koruyucusu olarak, bu topraklara kurulan Cermenleri defetmenin grevi olduunu ileri
sryordu. K Bibractede geirmek
iin kente yerleti ve Galya Sava zerine Eletiriler kitabn yazmaya koyuldu. Buradan Romaya yollad raporlar birer basn metni gibiydi.
Hrsl Sezarn eline altn bir frsat gemiti. Galya arazi, kaynaklar
ve ticaret bakmndan olduka zengindi (Romal tacirler Kelt ehirlerinde olduka fazla i yapyorlard).
Ayrca Keltlerin ellerinde kimi olduka byk lekli olan yzlerce
altn madeni bulunuyordu. Eer Sezar, Galyay fethedebilirse yalnzca
mthi bir kumandan olarak nlenmekle kalmayacak, ayn zamanda bu
topraklarn zenginliklerine de el koyacakt. Bu, Romada g kazanmak
iin olduka salam bir yoldu.
Belgae isimli kuzeyli bir kabile,
Sezarn Galyadaki hareketine tepki veren ve ona bakaldran ilk Kelt
topluluu oldu. Fakat M 57 ylnda, Sezar onlar ateli bir savan
sonunda malup etti ve yoluna batdaki kabileleri zapt etmek iin devam etti. Bu ekilde Orta Galyay
evreledi ve blgenin daryla olan balantsn -kaynak ve yardmlar- kesmi oldu. Kelt kabileleri ise
kendi aralarndaki sorunlar zme
ve Sezara kar birleme konusunda baarl olamadlar. M 56 ylnda btn Galya artk Sezarn elindeydi. Sezar artk kazand an ve
zenginliin keyfini karabilirdi, zira
Galyada bulunduu sre ierisinde
o kadar ok altna sahip olmutu ki,
Roma piyasasndaki altn fiyatlar altda birine dmt.

58

Kelt kltrnde
gcn temsili olan erkek domuz.

M 55 ve 54 yllarnda Sezar, o
zamana kadar dnyann kenar (sonu) olarak bilinen Britanya ilerine
doru iki ksa sefer dzenledi ve anna an katt. kinci seferinden sonra Galyaya dnnde ise Keltleri
isyan halinde buldu. imdiki Belika topraklarndaki bir kabileden gelen bir Kelt savas liderliindeki
Keltler koca bir lejyonu oktan yok
etmilerdi. syan bastrmak Sezarn
bir yln ald.
M 52 ylnda ise ok daha gl bir ayaklanma ba gsterdi. Bu seferki isyann lideri ise Sezarn bizzat
snrsz enerji ve demirden bir disipline sahip olduunu syledii Vercingetorix idi. Orta Galyadaki Arverni kabilesinin soylu bir ailesinden
gelen Vercingetorix, muhtemelen olduka karizmatik bir kiilie sahipti, zira ondan nceki hibir liderin
baaramad bir i yapt: kabileleri
birletirdi! Arverniden ok fazla takipisinin olmasnn yan sra, dier
kabilelerden de saysz savay peinden srklyordu. Balatt hareket bydke, kabileler konseyi
Romallara kar Kelt isyannn
byk lideri Vercingetorix.

onu btn Galya kabilelerinin sava

lideri ilan etti. Ordusu 15.000 atl savay ieriyordu ve Dio Cassiusun
aktard zere btn atllar, iki defa dman sathn yarmam olanlar,
bundan byle bir at altnda yatmamaya ve ne ocuklarn, ebeveynlerini ne de karlarn bir daha grmemeye yemin etmilerdi.
Sezarn ayaklanmaya verdii yant
Orta Galyadaki birok kenti kuatmak ve ykmak oldu. Vercingetorixin
kuvvetleri ise buna karlk baarl bir gerilla sava verdiler. Sezarn
kendi atl birliklerinin says Keltlerinkinden olduka azd ve aray kapatmak iin saysz Cermen paral atl
askeri kiralad. Paral atllarn yardmyla lejyonlar isyanclarla aray kapatmaya balad. Vercingetorix ve ordusu Alesiaya, iki derenin arasnda
ykselen bir tepenin stne konulandrlm bu korunakl kente sndlar. Sezar kenti kuatt. Sezarn
onlara verdii isimle Galyallar Konseyi, Vercingetorixe yardm etmek
iin krktan fazla kabileden 240.000
piyade sava ve 8000 atldan oluan
bir ordu toplad.
Fakat Alesiada yardm kuvvetlerini beklemekte olan Vercingetorixin
ordusu alktan krlyordu, Sezar ise
lejyonlarnn savunmalarn glendiriyordu. Yeni Galya ordusu blgeye vardnda Sezarn ordusu onlara
geit vermedi. Ordunun varn takip eden be gn boyunca tepedeki
ehirden aadaki kanl atmay izleyen savalar, len Roma askerlerinin saysnn len Kelt savalarnn
saysndan az olduuna ahit oldular.
Bu olaydan sonra Vercingetorix kendi adamlarndan oluan bir
konsey toplad ve savaa kendi kar iin deil kabilelerin zgrl iin girdiini belirterek teslim olmaya karar verdi. Konseye Romallarla
nasl anlamak istediklerini dant: l olarak m yoksa canl olarak
m Sezara teslim olmalyd? Karar
verildi: En gzel ilenmi zrhn kuandktan ve atn ssledikten
sonra, Vercingetorix, atn kentin
kaplarna doru srd. Oturuyor
olan Sezarn evresinden atyla dolanarak bir ember izdi ve atndan

Kelt lider Vercingetorixin Sezara teslim oluunu gsteren tablo.

indi, zrhn kard, Sezarn ayaklarna meldi ve hareketsiz durdu, ta

ki tutuklanana kadar.
Bu yenilgiyle birlikte Keltlerin
Galyadaki son bamszlk umudu da solup gitti. Sezar Galyay terk
ederken arkasnda brakt tablo
korkuntu: yerle bir edilmi sekiz
yzden fazla yerleim ve len yahut
kleletirilen iki milyondan fazla
Kelt. Vercingetorix ise, Romada alt
yl tutsak edildi. Alt yln sonunda
Sezarn zafer treni esnasnda sokaklarda halka ak bir ekilde tehir edilerek gezdirildi ve ldrld.

Dnyann kenarnda
Kelt kltrnn Britanyaya ve
rlandaya ne zaman ve nasl geldii
tartmal bir konudur. Byk apl
igalciler mi yoksa kk apl yerleimciler ve tccarlar m onlar bu
topraklara tamtr? Britanya ve
rlandaya ayr ayr m ulamlar,
yoksa nce Britanyaya sonra buradan rlandaya m varmlardr? Nasl
olmutur da ngiliz ve rlanda toplumlar tamamen keltlemilerdir?
Ne yazk ki bu sorulara kesin yantlar veremiyoruz. Bulgular bize, Keltlerin Avrupa ktasnn bat kenarna
muhtemelen M 600 yllar civarnda ulatklarn gsteriyor. Bu blgeye birok g dalgas yaplm olabilecei gibi, Kelt dili ve kltrnn
daha kk yerleimler araclyla
zamanla blgeye szmas ve yaylmas da gereklemi olabilir.
rlanda hakkndaki tarih yaznndan elimizde olanlarn says pek
azdr. artc bir biimde, kadim

yazarlar Britanyada yaayan halklar hibir zaman Kelt, Galyal yahut Galya topluluu olarak isimlendirmemiler, onlar Britonlar
olarak adlandrmlardr. Ne olursa
olsun, Romallarla karlatklar zaman Kelt dili konutuklar ve kltrlerinin de Galyal halklara ok
benzediini biliyoruz.

Britonlar
Sezar Britanyaya doru ilk defa yola koyulduunda, neredeyse
hi bilinmeyen bir yere doru gidiyordu. Galyal tacirler bu topraklara gitmilerdi, fakat onlar bile ticaret
yaptklar bu topraklar ve insanlar
hakknda pek az ey sylyorlard.
Strabonun aktardna gre: Sezar
aldrmadan iki defa adann yanndan geti fakat ivedilikle geri dnd. lkenin ilerine doru gitmedi.
Fakat ilgi ekici gzlemler yapacak
kadar ilerlemi olan Sezar, eski Britanya hakknda yazlm neredeyse
ilk tarihsel belgeleri kaleme ald:
Britanyann i ksm kendilerinin adada doduunu syleyenlerce mesken edilmiti. Belgae topraklarndan geerek sahil ksmna gelen
insanlar... nsanlarn says ok fazlayd, yap saylar da keza yle, tpk Galyallar gibi bykba hayvan
says da inanlmazd. Para olarak pirin veya demirden emberler kullanyorlard. Tavan, kaz gibi hayvanlar yemeyi doru bulmuyorlard...
Britanyada yalnzca Galya tipi evler yoktu; bunlardan farkl olarak daire eklinde ve yksek, koni biimli,
sazdan yaplm atlar olan evler

de vard. Tarihiler bu tip barnaklar kaba kulbeler olarak nitelerlerdi, fakat arkeologlar bu yaplarn
hi de kaba olmadn rendiler.
Bu yaplar yapmak sofistike bir mimarlk, mhendislik ve yap yapma
becerisi gerektiriyordu. ou daireev olduka salam ve dayankl idi.
Ayrca kat alan asndan da, ortalama modern bir konuttan aa kalr
yanlar yoktu. Hatta bazlar o denli genitiler ki, giri kaplarnda st
kapatlm verandalara ve galeri boluklar ile balkonlara sahiplerdi.
Sezar beraberinde iki lejyon ile
Britanyaya gitti ve tabii ki Britanyallarla savat. Not ettikleri arasnda,
Britanyal savalarn cenk ederken
daha korkun bir grntleri olduu da vard, nk derilerini ivitotundan elde ettikleri mavi bir boya ile boyuyorlard. Sezar, Britanyal
savalarn savalarda at arabalarn
kullanma tarzlarn da u ekilde anlatmt:
ncelikle dman saflarn yarmak iin hepsi birden arabalarn,
neredeyse her yne doru sryorlar
ve bu esnada silahlarn frlatyorlard. Dman atllar arasna geldiklerinde ise arabalarndan atlyorlar ve
savaa yayan olarak devam ediyorlard. Srcsz kalan at ise sava
alan ile arasna biraz mesafe koyuyor ve efendilerinin durumuna gre
davranmak iin bekliyordu.
Sezar, kendi adamlarnn bu sava taktiinin yenilii karsnda
Bat Britanyann dalk arazilerinden gelen
ve Romallara saysz akn dzenlemi olan
Kelt lider Caracatus.

59

Romallar Druidlere saldryor.

dehete dtklerini de eklemitir. Buna ramen diye aktarr Strabo Britonlara kar iki veya zafer kazand (Sezar)... ve beraberinde
kleler, rehineler ve dier birok
ganimeti getirdi. Fakat sonralar,
prensleri ve eitli elileri aracl ile Britonlar, Augustus Sezar ile dostluk kurdular. Bu dostluk, ithalat ve
ihracattan doan kuvvetli bir ticaret
ilikisine iaret etmektedir.

zgrlk savalar,
kralieler ve rahipler
(Druidler)
Strabo yazlarn yazd dnemde (M 27-MS 14 yllar arasnda,
yani Augustus Sezarn hkmranl dneminde), Kta Avrupas ve
Anadoludaki Kelt blgeleri Roma
mparatorluunun birer paras olmulard. MS 43 ylnda imparator
Claudius, Britanyay da mparatorlua balamak istiyordu. Roma istilasna kar gelien Britanya savunmas ok iddetli fakat rgtszd.
Britanya Keltleri, ancak Vercingetorix ncesi Galya Keltleri kadar
birleik idiler. Bir yldan ksa bir
srede Britanyann gneydousu tamamen Romallarn eline gemiti.
Doaldr ki Britanya topraklar,
Romadan nefret eden kabileler ve
liderleriyle hl doluydu. Bu liderlerden biri de Bat Britanyann dalk arazilerinden gelen ve Romallara
saysz akn dzenlemi olan Caracatus idi. Bu aknlara bir son vermek
iin Roma ordusu MS 47 ylnda bugnk Galler ve Cornwall blgesini kapsayan topraklara geldi. Burada bulunduklar birka yl boyunca
Keltlerle savatlar.

60

Britanyal Keltlerin bazlar ise adalarndaki Roma varln ho karladlar. MS 51 ylnda Britanyann
kuzeyinde yer alan Brigantiann
kraliesi Cartimandua topraklarn Romaya teslim etmeyi teklif etti. Kocas Veutius ise tam bir Roma
kartyd ve bu yzden Cartimandua onu boad ve yerine kendi yannda saf tutacak baka bir adam
seti. Romallarla olan dostluunu,
Caratacusu bir tuzan iine ekip onu dmanlarna teslim ederek bir kez daha kantlad. Bu noktada Cartimanduann halk ona
kar cephe ald ve o da areyi Roma tarafna kamakta buldu. Venutius tahtn geri ald. Romallarn
Brigantiay almak iin savamalar
gerekecekti.
Sonraki birka yl boyunca Roma
ordusu Bat Britanyada birka kez
kamp kurdu. MS 60 dolaylarnda
Romal ynetici Suetonius Paulinus,
Britanya direniinin kalbi olarak
Mnu veya Angleseyi tespit etti. Sahilin olduka yaknnda bulunan bu
ada, olduka gl ruhbanlar olan
rahipler (Druidler) iin bir karargh
ilevi gryordu. Romal tarihi Tacitus, Paulinusun adaya nasl saldrdn yle anlatr:
Tehlikeli ve s sulardan piyadeleri geirmek iin dz tabanl tekneler yapld. Atllar ise en s yerlerden, kimi biniciler atlaryla beraber
yzerek karya getiler. Keltlerin aralarnda siyah elbiseli, deli sal kadnlar vard... mealeleri atee veriyorlard. Yakndaki Druid rahipleri,
elleri havada, (gklerden) en beter
lanetleri aryorlard. Bu dehetli
grnt askerlerimizi korkuttu. Hep-

si buz kesmiesine hareketsiz kald,

ta ki komutan onlara bararak byy bozana kadar. Komutan onlara
deli kadnlar tarafndan alt edilmenin
ne kadar utan verici olacan haykrd ve (Romallar) ilerlemeye balad, kendi mealeleriyle yanan dman bastrarak. Paulinus aday ele
geirdi, kutsal aalar keserek...
Mnun dnden hemen sonra gneydou blgesi, ceni kraliesi
Boudicann nderliinde ayakland.
Dio Cassiusa gre Boudica uzun
boylu, korkutucu, ltl gzleri ve
tehditkr bir sesi olan, vahi sar salar beline kadar dklen, altndan
yaplma mthi bir boyunluk takan,
renkli elbiseli ve kaln pelerinli bir
kadnd. Askerlerine ise mzrak elde seslenirdi. Boudicann ordusu
-Dioya gre 120.000 askerden oluuyordu- Romallara kar birok
baar kazand ve onlara byk kayplar verdirdi. Fakat bir kez daha,
Romallarn disiplini Keltlerin fkesinin stesinden geldi. syan bastrld, Boudica intihar etti.
Romallar Britanya igaline istikrarl bir biimde devam ettiler.
MS 84te adann son Kelt ordusu
da yok edildi. Tacitus, Britanyal lider Calgacusun son muharebe ncesi ordularn toplayn hayal etti. Tacitusa gre Calgacus Romallar
hakknda yle konumutu:
Dnyann yamaclar, topra
geliigzel talanlaryla tkettiler...
soygun, kasaplk ve tecavzcle
ynetimin yalanc ismini verdiler,
bir keder yarattlar ve ismine bar
dediler.
Romallara kar ayaklanan
ceni kraliesi Boudica.

Earthship rneinde biyolojik mimarlk

Bir ekolojik mimari ve inaat disiplini rn olarak Earthshipler, en ksa ekilde,
kendi kendini stan-serinleten, kendi elektriini, suyunu ve gdasn elde eden,
kendi kanalizasyon sistemine sahip, depreme ve yangna kar yksek diren sahibi,
inasnda p durumunda olan ve geri dntrlmesi zor malzemeler ve duruma
gre ina edildii yerin yerel materyallerinin kullanld evler olarak tanmlanabilir.

iziksel koullar, insan elinin dedii her trl materyale, icatlara, yaam srelerine zorluk kartan,
ileri zorlatran birer engel olarak grmek, insann kendisinin doadan ayr ve stn, ona mdahale edebilecek ve smrebilecek olduuna inanmasnn bir sonraki aamas oldu. Doay stn
insanolunun kullanabilmesi iin var olan snrsz bir kaynak olarak grmenin bir sonraki aamas. Fiziksel, kimyasal, biyolojik koullar, bugn insanlarn kalkt her ite nlerine kan kstlar,
almas gereken problemler olarak grlmekte.
Hayatn kendisine ait bu gereklikler, onlar ancak
havuz problemi olarak karmza karan, zlmesi bi i iin gerekli on puanlk uzmanlk sorularna indirgeyerek bize yabanclatran sorunlu eitim
sistemimizin katklaryla yetikin olduumuzda da
byklere ait problemler olmakta. rnein kaynaklardan borularla, en byk elektrik harcamalarndan biri yaplarak evlere ulatrlan su, getirildii kaynan snrsz olmad problemi karsnda
yine bir dme dnmektedir. Bu esnada harcanan elektrik, kilometrelerce yol kat eden borulardaki anma, yine oradaki mhendislerin zmek
zorunda kaldklar problemler durumundadr. Halbuki bu su tama ileminin en bandan bu derece elektrik harcanaca da, zamanla yine sorun
yaratan fiziksel koullar nedeniyle- borularn anaca da bellidir. yleyse btn bu engellere, fiziksel gereklikleriyle doann kartt zorluklara
lk Earthship evleri, New Mexico Taosda ina edilmi.
Fotorafta nde ve geride olmak zere, ev grlyor.

rem rerolu
karn, neden o kaynaklardan o borularla su datmakta bu derece srarlyz? Doa bizimle alay eder
gibi, ta atp da kolu bile yorulmamasna, yksek mhendislerin gecelerce gnlerce urap elde
ettii o ileri teknoloji borular bozuveriyor, elektrik
kendisini alayan gibi aktveriyor. Yoksa doa insann kendini onu dzenlemek zorunda hissetmesiyle alay m ediyor?
Hayr. Doa hibir eyle alay etmiyor. nsan
kendini doadan bu derece ayr bir varlk olarak
grmeye devam ettike, yukardaki gibi rneklere
armaya ve sinirlenmeye devam edecek. Bunun
yerine kendisinin doann bir paras olduu gereini kabul ederse, tm fiziksel, biyolojik ve kimyasal yasalarn kendisi iin de ilediini ve onlarla
uyumu yakalamak durumunda olann kendisi olduunu barl biimde grecektir. Bu anlayn
mimariye yansmas, bir dilekten teye gemi ve
mimarinin en temel alanlarndan biri haline gelmi
durumdadr. Bu arlmayacak bir gelime olmaktan te, bir zorunluluk konumundadr.

Doayla uyumlu yaplar tasarlanmal

Birlemi Milletler evre Programna gre, binalar kresel enerjinin yzde 30-40n tketiyor. Karbonu kresel dzeyde artran (ve dolaysyla da bu
miktar azaltabilecek olan) yap sektrnden daha byk bir etken yok. Yeil binalarn yapm genel olarak standart binalarn sadece yzde 3-5i kadar oranda fazlasna mal oluyor ve baz durumlarda
geleneksel bir binadan ok daha ucuza bile mal edilebiliyor. Bununla birlikte, karbondioksit emisyonunu yzde 35ten byk oranda azaltabiliyor ve baz durumlarda karbon etkisiz bile olabiliyor. Ayrca,
atk retimini yzde 70, su kullanmn yzde 40 ve
enerji kullanmn yzde 30-50 arasnda bir oranda
azaltyor ve baz durumlarda ebekeye geri yollanacak enerji bile retiyorlar. 2010 ylnda Dnya Yeil
Bina Haftasnn banda, Dnya Yeil Binalar Konseyi (WorldGBC) tarafndan yaymlanan bir rapora
gre, yeil binalar dk maliyetli konut, i imkn
yaratma ve felaket sonras iyileme konularnda da
rol oynayabilir. Yap sektr pek ok lkedeki ig-

61

cnn yzde 5-10una dolaysz olarak i imkn salyor. Rapor, yeil

bina konseylerinin yerel sivil toplum
kurulular ile sadece bunu gerekletirmek iin nasl altn da gsteriyor. rnein Avustralyada binlerce evde hasar brakan ve Victoriada
100den fazla insann lmne sebep
olan yangndan sonra Build it Back
Green program ve Amerikada Katrina kasrgasndan sonra ABD Yeil Binalar Konseyi (U.S.GBC), yerel
topluluklar ile kentsel planlama, atk
ve su ynetimi uzmanlarn, mhendis ve mimarlar bir araya getirerek,
daha dk karbon emisyonu yapacak olan yeniden ina srecine katkda bulundular.
Bugne dek yeil bina, ekolojik
mimari, srdrlebilir tasarm gibi ok eitli isimlerle anlm olan
konseptlerin ortak zellikleri arasnda en ok ne kanlar, karbon
emisyonunu azaltan, yapmnda yerel ve doal malzemeler kullanlm
olan yaplar olmalar. Yerel malzeme kullanlmas doal fenomenlerle birer problemmi gibi savap onu
alt etmeye alan geleneksel inaat
ve mimari anlayndansa, onlarla uyumlu zmler gelitirme fikrinin
uygulanmas anlamna gelmektedir.

Earthship nedir?
Srdrlebilir yaplanmann rneklerinden biri olan Earthship,
rnein su gereksinimini, kaynaklardan borularla kilometrelerce ve
tonlarca su tanmasndansa, yamur suyunu deerlendirerek karlamay hedeflemekte. Benzer ekilde
scak hava-souk hava ak prensibinden ve dnyann bir s kayna olmasndan faydalanarak bir evin
havalandrma ve serinletme sistemini elde etmekte, ktle enerjisinden
faydalanarak evin stma sistemini
oluturmakta. Ancak Earthshipi zel klan ey, yalnzca gezegenimizin olaylarna uyumlu zmler gelitirmesi deil, ayn zamanda bunu
yaparken atklarndan boulmakta
olduumuz lastik, teneke kutu, pet
ie gibi materyalleri de kullanarak
onlar geri dntrmesi ve negatif
karbon ayak izi elde etmesi. Buna ek

62

Farkl iklim koullarna gre ina edilmi Earthship rnekleri.

olarak istihdam yaratma konusunda

da ciddi bir alan olarak karmza kyor, nk evlerin yapmnda bizzat insann kendisi grev alyor.
Bir mimari ve inaat disiplini rn olarak Earthshipler, en ksa ekilde, kendi kendini stanserinleten, kendi elektriini, suyunu
ve gdasn elde eden, kendi kanalizasyon sistemine sahip, depreme ve
yangna kar yksek diren sahibi,
inasnda p durumunda olan ve
geri dntrlmesi zor malzemeler
ve ina edildii yerin yerel materyallerinin kullanld evler olarak tanmlanabilir. Okunduu zere pek
de ksa olmayan bu en ksa tanm
bir Earthshipin bir evden ok daha
fazlas olarak, hayatta kalmaya ve temel ihtiyalar karlamaya ynelik
olarak tasarlandn gsteriyor.
Earthship Biotecture, bir mimari ve inaat disiplini olarak yaklak
40 yl kadar nce Amerikal mimar
Michael Reynolds tarafndan gelitirilmeye balanm. O dnem mimarlk okulundan mezun olan ve
mimarlk mesleinin dnya, evre,
barnma ve geinme iin ok yararl
getiriler salayabilecek altyapya sahip olduu halde, bunun yaplmadn dnen Reynolds, bu duruma
bakaldrm. p olarak yaklmak
zere ylm lastik dalarnn verdii mthi(!) esinle Taosda ilk deneysel almalarna balam. Yap-

t ilk evler bugnk Earthship

modeline kyasla son derece basit
ve henz Earthship adn tamayan
evlerken, deneme yanlma yoluyla
rendikleri, ilerleyen yllarda bugn Earthship diye tanmladmz
yaplar tasarlamaya dnm. Bir
rportajnda insann hatalar yapmakla evrimletii fikrine inandn syleyen Reynolds, yanllarla
dolu ilk denemelerinden rendikleri sayesinde, bir gn Earthship adn verecei ve evden ziyade ara,
tat, makine olarak tanmlad bu
yaplar elde etmi. Biotecture ismi ise yapt iin disiplinini biyolojik mimarlk diye tanmlamasndan; biological(biyolojik) ve
architecture(mimari) kelimelerinin birleiminden gelmekte. Eer
dnyadaki btn ordularn btn
askerleri, silahlarn yere braksalard ve inaat aletlerini alarak dnyadaki herkes iin srdrlebilir/karbon sfr evler ina etselerdi,
problemlerimiz biterdi ve btn insanlar iin gerek yaam balard
diyen Reynolds, dnya zerinde bugne dek yaklak 1000 adet Earthship ina ettiklerini belirtiyor.
Bir Earthshipin yapmnda 750den
fazla hurda lastik ve 7000 kadar cam
ie, teneke kutu ve pet ie kullanlyor. Bu miktar yaklak yzde 45 orannda geri dnml materyal kullanldna iaret etmekte.

Earthshipin yaratcs mimar Michael Reynolds, atk cam ielerin diplerini de duvar yapmnda
kullanyor.

Earthshipin
tasarm esaslar
Bir Earthship inas temel olarak
6 tasarm esasna dayanmaktadr.
Bunlar su yakalanmas, elektrik retimi, doal snma/soutma, kanalizasyon artm, gda retimi ve geri
dnml materyal kullanm olarak saylabilir.
Su yakalanmas: Earthshipler
yamur ve kar sularn yakalayarak
uzun vadede kullanlmas amacyla suyu rezervuarlarda depo ediyor.
Earthshiplerde su, ime suyu olma
zelliini bozmayacak bir kaplamaya sahip atdan yakalanyor. atdan yakalanan su, silt kapanlarndan
geerek rezervuarlara ulayor. Rezervuarlar yerel iklime gre boyutlandrlyor ve en iyi ekilde gmlerek gneten tamamen korunuyor.
Rezervuarlardaki su, yerekimi kuvveti desteiyle bir pompa ve filtreye
sahip Su Organize Modln (SOM)
besliyor. Pompa, ynetmeliklerde
istenen su basnc deerini karlayacak ekilde suyu basn tankna
itiyor ve filtreler suyu, tketim ve
temizlik ihtiyacn karlamak iin
temizliyorlar. Earthshipler gkten
yakalanan suyu 4 defa kullanyorlar. Suyun birinci kullanm ev sahiplerinin tketim, temizlik, banyo
vb. ihtiyalarnn karlanmas iin
gerekleiyor, ancak sifon haznesi iin temiz su yerine, arndrlm gri

su kullanlyor. Kvetten ve lavabodan gelen gri su, Earthshiplerin sera

blgesinde bulunan ve iinde bitkilerin yetitii botanik hcrelere aktarlyor. Botanik hcreler basite ii
ta ve toprak katmanlaryla dolu, su
yaltml, eimli ve zerinde bitkilerin yetitii ukurlardr. Gri su bu
blgeye aktarlyor ve verilen eim
sayesinde suyun yavaa bu hcrenin sonundaki pompaya ilerlemesi
salanyor. Bu ilerleme srasnda bitkiler kkleriyle hem ihtiya duyduu suyu ve mineralleri alyor, hem
de oksijenasyonla bu gri suyu arndrarak temizliyorlar. Bylece su bitkiler tarafndan ikinci defa kullanlm oluyor.
Arndrlan su, toprak tortularndan da arndrlmak zere bir gri su
arndrma modlnden geiyor ve
buradan sonra nc defa kullanlmak zere tuvaletin sifon haznesine aktarlyor. Evlerde gnlk su
tketiminin yzde 25inin sifon haznesinde gerekletii gz nne alnrsa, bu teknikle muazzam bir su
tasarrufu gerekletii sylenebilir.
Sifon ekildikten sonra meydana
gelen siyah su ise, bahede topraa
gml bir septik tanka aktarlarak,
bu tankta bakteriyel anaerobik srecin hzlanmas salanyor. Bakteriyel sre sonucunda burada bir nevi sv gbre haline gelen siyah su,
topran altndan d mekn botanik

hcrelerine ilerleyerek drdnc

kullanmn gerekletiriyor. Bylece kanalizasyon sistemine olan ihtiyacn da ortadan kalkmas salanm oluyor.
Suyun 4 kez evrimi, geleneksel
sistemlerde 300 litre olan kii ba
gnlk ortalama su kullanmn 75
litreye kadar dmesini salamaktadr.
Elektrik retimi: Earthshiplerde
elektrik enerjisi rzgr ve gneten
hasat ediliyor. Fotovoltaik paneller ve rzgr glleri, gne enerjisini doru akma evirerek golf arabalarnn aklerine benzer aklerde
depo ediyor. Bir G Organize Modl (GOM) elektriin bir ksmn
aklerden ekerek alternatif akma
eviriyor ve evi besliyor. GOM bir
jeneratre balanabilecei gibi, ebeke elektrik hattna da balanabilme
zelliine sahip. Seri olarak retilen
GOMlar, eitli iklim koullarnda defalarca kullanlmlar. Przler, yazlm ve tasarm hatalar reticiler tarafndan uzun sreden beri
ayklanm ve dzeltilmi. Seri retimle retildiklerinden ekonomik ve
verimli olmaktadrlar. Earthshipte
srekli elektrik enerjisine ihtiya
duyan buzdolab, su pompalar ve
lamba gibi elemanlar, GOMa ihtiya
duymadan direkt akm ile alyor.
Bylece GOMun arzalanma durumunda bile ev sahiplerinin temel ihtiyalarnn karlanmas salanyor.
Earthshipler gne panelleriyle kendi scak suyunu retiyor ve
su yeterince scak deilse, bir doalgaz su stc destek sistemi devreye girerek suyun istenilen scakla ulamasn salyor. Buna
talep-zerine-gaz su stm deniliyor. Ayrca Earthshipler tesisata
bal bir zamanlayc anahtarn, scak su borularndaki soumu suyun rezervuarlara geri dnmesini ve
scak su gelene kadar sirklasyona
devam etmesini salayan, su tasarrufu amacyla tasarlanm bir sisteme de sahipler.
Earthshiplerde fotovoltaik paneller sadece ev sahiplerinin elektrik ihtiyacnn karlanmas iin deil, evin inas iin gerekli elektriin

63

karlanmas iin de kullanlyor.

Yere monte edilen fotovoltaik paneller, ina sresi boyunca inaat aletlerinin elektrik ihtiyacn karlayarak Earthshiplerin inasnn karbon
izinin mmkn olduunca dmesini salyor.
Doal snma/souma: Earthshipler termal ktlenin izole edilmesi yntemiyle, stma/soutma
ihtiyacn gne ve dnyann dinamiklerine adapte olarak karlyor.
Termal ktle basite sy bnyesinde tutabilen ktleye denir. Buna doadan bir rnek olarak kaya
gsterilebilir. Gn boyu gne nn enerjisiyle snan kayaya, gne battktan ve akam olduktan saatler sonra gidip dokunulduunda,
hl scak olduunu hissedilecektir.
Earthshiplerde, kaya gibi bir termal
ktlenin elde edilmesi iin, dnyamzn pek ok sorununa zm
getirebilecek radikal bir malzeme
kullanlyor: mrn tamamlam
hurda otomobil lastikleri. Otomobil
lastikleri elik tel ve kauuk karmndan meydana geldiinden, geri
dnmleri zor ve maliyetlidir. Bu
yzden gncel bir evre problemi olutururlar. Dnyada bir milyardan
fazla otomobil vardr ve bu otomobiller her sene lastik deitirmektedir.
Earthshiplerde mrn tamamlam lastikler bir kalp olarak kullanlyor. Bu kalp yere yatrlarak,
alt bir karton parasyla kapatlyor. Daha sonra bu kalbn ierisine
toprak dolduruluyor ve bu toprak
yzde 90 kompakt hale gelene kadar balyoz yardmyla, insan igc kullanlarak dvlyor. Bylece
elik destekli kauuk kalpla kuatlm 150 kglk sktrma-toprak
tula formu elde ediliyor. Bu tula
formuyla (yani 150 kglk ktleyle)
Earthshiplerin ana duvar rlyor,
bylece scakl bnyesinde tutacak
olan bir termal ktle duvar elde ediliyor. Bu termal ktle duvarnn
tuttuu snn kamamas iin d
blgesi izolasyon malzemesiyle kapatlyor ve bylece s geii engelleniyor. Daha sonra bu duvarn zeri kat kat imento ve kerpi svayla

64

kapatlyor ve havayla olan temas

kesiliyor. Bylece hem grnt olarak normal bir duvardan fark kalmyor, hem de havayla (oksijenle)
temas kesilen duvarlar yangn geirmez hale geliyor.
Dnyann yzeyinin yaklak ilk
bir metrelik derinlii, yzey scaklna bal olarak snr veya sour.
Ancak yaklak bir metreden sonra
scaklk daha sabittir; yaklak 15C.
Ev doru tasarland takdirde, dnyann kendisi evi serinletmek veya
scakl stabilize etmek iin kullanlabilir.
Earthshiplerin cam cephesi gneye bakyor, bylece gndzleri
gnein oluturduu s termal ktleyi bir pil gibi arj ediyor. Is scaktan soua doru aktndan; akam
i ortam scakl dmeye baladnda, duvarlarda arj edilmi s fizik yasalar gerei i ortama akyor ve konfor scakl korunuyor.
Earthshipler yaz gneini bloke edecek, k gneini ise ieri alacak
ekilde tasarlanyorlar. Gne
yaz aylarnda dik ayla geldiinden
evin ierisine giremiyor; k aylarnda ise eimli ayla girdiinden i
ortam dolduruyor ve bylece yazn
evin snmas, kn ise soumas engelleniyor. Termal ktle doru yerletirildiinde, yaz aylarnda depo
edilmeye balanan snn k aylarnda kullanlmas salanarak, yazn 45
dereceleri, kn -30 dereceleri bulan
sert l iklimine sahip blgelerde bi-

le, ok az veya sfr fosil yakt kullanmyla yl boyunca 21-22 derecelik

konfor scakl elde ediliyor.
Earthshiplerde serinlik salanmas iin uygulanan bir baka konsept ise konveksiyon motoru. Fizik
yasalar gerei snan hava ykselir.
Bu srada bir havalandrma bacas alrsa, bu hava dar kaar ve evin
ierisinde bir negatif basn meydana gelir. Bu negatif basn, topran
altna yerletirilmi havalandrma
borularndan gelen serin havay ieri eker ve evin ierisinde doal bir
klima meydana getirir ve bylece evin iinde serinletici bir esinti oluturulur.
150 kglk lastik kalpl sktrma toprak tulalarla rlen
Earthshiplerin ana duvarlar iin
pek ok arazi tipinde herhangi bir
temel atmna gerek duyulmuyor.
Lastikler zaten geni olduklar iin,
tadklar yk problemsiz ekilde
topraa iletiyorlar.
Kanalizasyon artm: Yakalanan
yamur ve kar suyunun kullanm
sonras oluan gri su, evin ierisindeki botanik hcrelerde, siyah su ise
bahedeki botanik hcrelerde arndrlyor ve kanalizasyon hattna olan ihtiyacn kaldrlmas salanyor.
Gda retimi: Gri ve siyah suyun
arndrlmas botanik hcrelerdeki
bitkiler sayesinde gerekletiinden,
dilendii takdirde burada yl boyu
doal gda retimi gerekletirilebilir. Bu arndrma sreci bitkiler iin

Atk metal iecek kutular da yap malzemelerinden.

Bir Earthship yapm aamasndan.

Earthship duvar yapmnda kullanlan
ana malzemelerden biri de atk otomobil
lastikleri.

adeta bir ziyafet gibi oluyor. Gri suyla beslenen i mekn bitkileri, gl
ve salkl oluyor. Byle bir ortamda gda reten bitkilere sahip olmak
akla yatkndr ve ev sahiplerinin
kendi gda retimlerini kendilerinin yapmalar, srdrlebilir yaam
tarzn bir baka seviyeye tamaktadr. Ekonomik dzen gerei gda
retimi para kazanmak iin gereklemektedir ve daha ok para kazanmak uruna insan sal her zaman
n planda tutulmayabilir. Hormonlar, kimyasal ilalar, GDO olmadan
evinizin ierisinde du alnan suyla yl boyunca yetitireceiniz doal
meyve ve sebzeler, ekonomik ve ekolojik adan belirsiz yarnlarda ev
sahiplerine gvenlik salayacaktr.
Earthshiplerde gda yetitirimi evde
yaayan bireylerin kiisel arzularna
ve aratrmalarna bal ve dilendii
takdirde az bakm isteyen ve meyve
vermeyen bitkiler de yetitirilebilir.
Earthshipde evin ierisindeki bitkiler ayn zamanda salk ve estetik iin faydal bir ortam olumasn
salyor. mekn bitkileri ortamdaki havay filtreleyerek ayarlayan ve
temizleyen mini klimalar gibidir. ehirde ina edilen bir Earthshipin ierisindeki hava, btn camlar kapal
tutulursa dardaki havadan ok daha taze ve temiz olacaktr.Baz bitkiler geceleri karbondioksiti sourur,

bazlarysa geceleri oksijen retir.

Genelleme olarak bitkilerin geceleri sald karbondioksit, gndzleri
rettii oksijene gre ok daha dktr ve bu sayede insanlar iin srekli alan bir doal oksijen kayna olurlar. Ayrca Earthshiplerin sera
blgesi, yaama blgesinden s performans gerei bir camekn ile ayrldndan, bitkilerin geceleri oluturaca karbondioksitin i ortama
gelmesi de engelleniyor.
Geri dnml yap malzemeleri: Earthshiplerde modern medeniyetin yan-rnleri bir doal
kaynak olarak grlyor ve yzde
45lik bir oranla bu yan-rnler kullanlarak yap malzemelerine dntrlyor.
Hurda lastik kullanm, stmasoutma sisteminin gereklemesini
salarken, ek olarak birka avantaj
daha getirmektedir: Yangn ve deprem dayanm. i toprakla doldurulup kompakt hale getirilen ve ardndan kerpile svanan duvarlar,
oksijen geirgenliinden yoksundur. Bu sayede yangn geirmez hale
gelirler. Benzer ekilde bir deprem
durumunda gevrek materyal deil
de lastik kullanld iin, sarsntyla uyumlu minimal salnmlar gsteren esnek duvarlar, deprem dayanm asndan da ciddi bir avantaj
salandn gstermektedir. Ancak
hurda otomobil lastikleri kullanlyor olmas, gaz emisyonu riskini de
akla getirebilir. Ancak WisconsinMadison niversitesinde yaplm
bir alma lastiklerin znerek havaya karmas iin yksek scakla,
direkt gne na veya gl oksitleyici kimyasallara maruz braklmas gerektiini ve bu durumlarn
hibirinin topraa gml, izolasyonlu, imento/kerpi sval ve boyanm Earthship duvarlarnda sz
konusu olmadn gsteriyor.
Earthshiplerde kullanlan bir dier radikal geri dnml malzeme ise cam ieler. Gne gcyle
desteklenen aralarla ikiye blnen
bu cam ielerin alt ksmlar toplanrken, st ksmlar cam geri dnm tesislerine gnderiliyor. Biriktirilen bu cam ielerin alt ksmlar

bir koli bandyla birletiriliyor ve hacim kaplayc bir tula formu elde ediliyor. Bu tula formuyla iinden
k geen gzel duvarlar oluturulabiliyor. Bu tulalarn kullanlma
amac, yapsal olmayan, yani yk
tamayan duvarlarda hacim kaplayarak gereinden fazla malzemenin
kullanlmasn engellemek olduundan, ayn amala alminyum kutular ve plastik ieler de kullanlabiliyor. Bylece i blme duvarlar iin
ekonomik, basit ve iyi bir inaat teknii ortaya kyor. naat tekniinin
tesinde, renkli vitraylarn egemenliinde, k geiren duvar blmleri
elde edilebiliyor. Buradaki tek snr
hayal gcnnki.

Dnyadaki uygulamalar
Bugne dek dnya zerinde saylar yaklak 1000i bulan
Earthshipler, Amerika, Belika, in,
Fransa, Jamaika, Japonya, Haiti, Hawaii, Hindistan, ngiltere, skoya,
spanya, Kanada, Meksika, Rusya,
Endonezya gibi ok eitli iklimlere sahip corafyalarda ina edilmiler. Earthshipi evrensel klan ey de
tam bu; yerelletirilebilmesi. Belirli
tasarm esaslarna sahip olsa da bir
Earthship kurulduu corafyann
yerel malzemelerine, iklim ve arazi koullarna uyum salayabilecek
esneklie sahip. rnein tamamen
eimli ve kayalk bir arazide kurulmu olan bir Earthship de bulunmakta. Haitide 2010 ylnda meydana gelen ykc deprem sonrasnda
da afet yardm almas olarak tropik iklim koullarna uygun olarak
gelitirilen Earthshipler bamsz
evlerden ok, bir site olarak ina edilmi. Dolaysyla ehir-blge planlama iin de Earthshiplerle tasarlar
yaplabilir. Earthshipin doum yeri
olan Taosda ise Michael Reynolds
ve arkadalar yaklak 35 yldr yayorlar. Kimi Earthship sakinlerinin
bir Earthshipte doup bymeye
balayan ve imdilerde 10 yalarnda olan ocuklar bulunmakta. Bu
ocuklar, Earthship gibi bir sistem
ierisine doduklarndan, temel ihtiyalar karlamak iin normal olann, yalnzca bir evin sakini olmak

65

olduunu dnyorlar. Kendilerine bakan bir ev, ama kaytsz artsz modern konfor salayan deil,
sakinlerinin de kendisine bakmasn
bekleyen bir ev olan Earthship, insanlarn evleriyle bir anlama yapmalar prensibine dayanyor. Evin
ve sakinlerinin hayatta kalmas, ev
ile sakinlerinin birbirine bakmasn,
sorumluluu paylamalarn gerekli klyor. rnein bu ocuklar evin
iindeki bitkilere bakarken, evin su
evrim sistemini beslemi oluyor ve
gnmz ocuklarnn pek karlamalarna izin verilmeyen sorumluluk alma, hayatn bizzat ierisinde
olma gerekliklerini, zaten normal
olann bu olduu dncesiyle deneyimliyorlar. Hayatta kalmak iin
ncelikle evinize bakmanz gerektiren bu sistemde byyen ocuklar, evlerinin kendilerine zaten bakt algsnn iine doduklarndan;
temel ihtiya seviyesinde geinebilmek iin iliklerine kadar smrlmek, acmasz olmaya ya da acmaszla maruz kalmaya zorlanmak,
tersanede ya da madende i kazasna kurban gitmek ihtimaline ikna
olmayacaklardr. En azndan bunu
umut edebilecek bir alan salad
iin, Earthshipler zgrln balad yerler olabilecektir.
Btn bu olumlu zelliklerine
ramen, Earthshiplerin inas zerine otorite ile byk mcadele vermek zorunda kalan Reynolds, 35
yldan beri zamanmn, enerjimin ve
paramn yzde 75ini bunu yapmak
iin gerekli izinleri almakla savamaya harcadm. Aslnda enerjimin
yzde 25iyle Eartshipleri yapyorEarthship evlerinin iinden grntler.

66

dum diyor. Michael Reynoldsn

bu mcadelesi zerine ekilmi olan Garbage Warrior adndaki uzun
metraj belgesel, uluslararas film festivallerinde pek ok dl kazand.

Trkiyede
Earthship yaplar
Trkiyede de Earthshipler yaplmas iin almalar yrten Earthship Biotecture Trkiyenin
gndeminde u an birden fazla alma bulunmakta. Bunlarn ilk ortaya atlan Vandaki ykc deprem
sonra afet yardm almas olarak,
Earthshiplerden ev, okul, sosyal yaam merkezi, psikolojik destek merkezi gibi alanlar kurulmas. Earthship Biotecture Trkiye Temsilcisi
Baki alar, hayalet ehre dnm
olsa da, medyada buna bin bir trl
gerekeyle yer verilmeyen Vanda,
bu yaplardan herhangi birinin kurulmasn talep edenler bulunsa da,
araziye ve balar ya da sponsorlarn desteine ihtiya duyulmakta
olduunu ifade ediyor. Muhtemel
inaata niversite rencileri ve gnlllerin de katlmyla bilgiyi yaymak da, Earthship Trkiyenin temel
amalarndan. Ancak yeterli olgunlua ve gerekli sponsorluklara ulalamad iin henz bunlarn hibiri
hayata geebilmi deil.
Plan somutlaan ve muhtemelen
Trkiyedeki ilk Earthship olacak olan yap ise, bir ev deil, bir fen bilimleri laboratuvar olacak. Baka
Bir Okul Mmkn Dernei ile yrtlen ortak almada, alternatif
eitim verecek olan bir ilkretim
okulunun fen bilimleri laboratuva-

rnn ina edilmesi gndemde. Bunun iin okulun kurulaca arazinin

temin edilmesi ve balarn desteklerinin yeterli seviyeye ulamas
beklenmekte. Baka Bir Okul Mmkn Dernei ile yapacaklar almay deerlendiren alar, mevcut
tektipletirme yntemine kar olan
ve kii(renci) bazl, az mevcutlu
snflarda alternatif eitim vermeyi ilke edinmi, ekolojik duruu ve
kr amac gtmeyen finansman anlayyla dikkat eken Baka Bir Okul Mmkn Derneinin fen bilimleri laboratuvarn ina edecek
olmalarnn, fen bilimlerinin kendisinden beslenen bir yapda ocuklara fen retmek anlamna geleceini, bu adan da nemli olduunu
belirtiyor. Laboratuvar iin kurulmas planlanan Earthshipin tuvalet
ve banyo alanlar yerine akvaryumbitki birliktelii ieren aquaponic
sistem iermesi ve su evrimini bu
ekilde gerekletirmesi planlanyor.
Aquaponic szc yar Yunanca yar ngilizce, aquaculture (sucul yaam) ve hydroponic (su igcnden yararlanan) szcklerinin
birleiminden gelmekte ve st katta
bitkilerin, alt katta balklarn ve suda yaayan canllarn bulunduu, bu
ikisinin ortak kullanmnda olan suyun evrimine dayal bir sistemi ifade etmektedir. Bylece yalnzca fizik
biliminin deil biyolojinin ve kimyann konularn da ocuklarn gereklik iinde deneyimlemesine olanak salanmas amalanyor. Fen
bilimlerini, kitaplardaki resimlere en
fazla fasulye imlendirmeyi de ekleyerek somutlatrmaya altmz

klasik ilkretim eitimimize alternatif olarak, gerek bahe, akvaryum, elektrik, su sistemleri ve daha
niceleri ile deneyimleyerek retmeyi hedefleyen BBOM Derneinin de,
Earthship Biotecturen da kr amasz organizasyonlar olmas, planlarn gerekletirilmesinde balarn desteklerinin ne kadar temel bir
noktada olduunu gsteriyor.
Trkiyede kurulmas planlanan bu ilk Earthshiplerin nasl yaplar olduu sorusunu Baki alar,
Earthshiplerin Global Model ve
Simple Survival Model ad verilen
modelleri en sk ina edilenleridir.
Nitekim Van iin dnlen muhtemelen oklu, BBOM Fen Bilimleri
Laboratuvar iin dnlen ise tekli birer Simple Survival Model rnei olacak. Bu modeli Haitideki afet
sonras yardm almalarmzn bir
rn olarak gelitirdik biiminde
yantlyor. 23 ubatta T Mimarlk
Fakltesinde verilmi olan Earthship Biotecture Konferansnda, organizasyonun ve gerekletirilmesi tasarlanan projelerin tantlmas,

akademisyenlerin, sponsorluk verebilecek kurumlarn ve potansiyel

balarn da dikkatini ekmek ve
karlkl bilgi alveriinde bulunulmas amaland. Konferansta, neden
Earthshiplere ihtiya duyulduu,
kresel snmaya ve tketim kltrne bolca atflarda bulunularak aklanrken, temel Earthship tasarm
esaslar da en ufak bir ayrnt atlanmadan bir video sunum ile aktarld
ve Earthshipin bugne kadarki serveninden ksaca bahsedilip Trkiye temsilciliinin planlarna konuulmasna arlk verildi. Konferans
sonunda gelen sorularn en sk karlalan sorular olduklarn belirten
Baki alar, nsanlarn kafasnda
Earthshiplerle ilgili oluan ilk sorular deprem ve yangn dayanm ve
lastik duvarlarn gaz emisyonu ihtimali. Bunlarn hepsi de tatmin edici yantlara sahip olduklar iin bir
sre sonra bu zihinler yerlerini bir
Earthshipe nerede ve nasl elde edilecek bir arazide sahip olmak istediklerini dnen zihinlere brakyor diye konutu.

Yalnzca ev yapmay deil, bunun

nasl yaplaca bilgisini de seminerler, yaynlar ve konferanslar ile
anlatmay ilke edinmi olan Earthship Biotecture, Taosda bulunan
akademisinde yetitirdii stajyerler ile byrken, Trkiye aya da
Earthshiplerin yapm srecine niversitelerden ounlukla mimarlk,
inaat mhendislii ve ehir-blge
planlama rencileri bata olmak
zere gnlllerin de gelip katlmasn, mimarlk projelerinden biri
olarak derslerde sunulmasn salamay, yani yine paylaarak oalmay hedefliyor.
KAYNAKLAR
1) www.earthship.com
2) www.earthshipturkiye.com
3) Arkitera e-Blteni. http://v3.arkitera.com/h57036yesil-binalar-yerel-ihtiyaclarin-karsilanmasi-ve-kuresel-iklimdegisikligi-ile-mucadele.html
4) Dnya Yeil Binalar Haftas 2010 Kongre Raporu. http://
www.worldgbc.org/site2/files/2513/2720/3867/
WGBW_2010_Summary_Report.pdf
5) Garbage Warrior belgeseli, Ynetmen: Oliver Hodge.
Earthship Biotecture Konferans sunumu, 23.02.2012, T
Mimarlk Fakltesi.

67

Biliim Dnyasndan

zlem Gzkele

izlemg@gmail.com

Googlen yeni gizlilik politikas: Ne deiti?

Google, Facebook ve Twitter gibi sosyal alara gre toplum iin daha byk bir tehlike
oluturuyor. Ancak sosyal alardan vazgemek kolay olsa da ayn kolaylk Google iin
geerli deil, en azndan bugnk koullarda. Bir arama motoru olarak Google elimiz
ayamz olmu durumda. Dier arama motorlarn kullanmak da bir zm deil.
Google hakknda olan endielerimiz dierleri iin de geerli. Ancak, arama motorlarnn
gcn snrlamak mmkn.

oogle, 1 Mart 2012 tarihinden itibaren uygulayaca yeni gizlilik politikasn duyurdu. Google tarafndan salanan eitli hizmetleri artk bu politika
erevesinde kullanacaz. Uygulamalarn kullanc
lisanslarn ve web sitelerinin gizlilik politikalarn
genelde pek okumuyoruz. Yasal ve teknik jargonun
i ie getii bu metinlerin okunmas zor, kark
ve skc geliyor. Bu nedenle, iin kolayna kayor
ve yazlanlar dorudan kabul ediyoruz. Googlen
duyurusunu yapt yeni gizlilik politikas metni
ise, rneklerine gre daha basit bir dil kullanlarak hazrlanm. Kullancya metnin okunmasnda
yardmc olmak amacyla, metinde kullanlan teknik terimlerin aklamalar yaplm. Basnda yer alan haberlerin etkisiyle, birok nternet kullancs
(belki de hayatlarnda ilk kez) Googleun sitesinde
yer alan yeni gizlilik politikasn okumaya niyetlendi. Fakat ne yazk ki, metin son derece ak bir dille yazlm olmasna ramen neyin deitii konusu o kadar ak deildi.
Bu yazda, nce Google hakknda ksa bir bilgi
verilecek. Daha sonra, Googlen yapt aklamalar dorultusunda, Googleun gizlilik politikasnda
yapt deiiklik deerlendirilecek. Son olarak da,
Googlea (ve dier arama motorlarna) kar ne yaplabilir sorusuna yant aranacak.

Google
Google, bir arama motoru olmasnn yannda ok sayda yan uygulama ve servise sahip. Ama
tm bu uygulama ve servisler, asl gcn (dorudan ya da dolayl olarak) arkasndaki arama motorunun poplerliinden alyor. Google arama

68

motoru bir alkanlk haline geldi ve dier arama

motorlarna gre daha yaygn. Hatta adres ubuuna, erimek istenilen web sitesinin adresini yazmak yerine, adresi Googlen arama alanna yazan
ok sayda nternet kullancs da var. Bir zamanlar, PC (Personal Computer - kiisel bilgisayar) demek Windows demekti. Bugn benzer bir ilikiyi
nternet ve Google arasnda gzlemleyebiliyoruz.
Dolaysyla, Microsoftun hamleleri nasl tm PC
kullanclarn etkiliyorsa, Googlen hamleleri de
nterneti etkiliyor.
Google, 1996 ylnda, Stanford niversitesinde
doktora yapmakta olan Larry Page ve Sergey Brinin
bir aratrma projesi olarak balad. Google arama
motoru, aramada kulland algoritmayla dier arama motorlarndan farkllayordu (Ayrntl bilgi
iin bkz. http://e-bergi.com/2008/Aralik/Pagerankalgoritmasi). Google alan ad 15 Eyll 1997de alnd ve Google 4 Eyll 1998 tarihinde irketleti.
Google, Lycos, Excite ve Yahoo gibi arama motorlarna gre ok daha yeni olmasna ramen hzla
poplerleti. Ktlk yapma sloganlar, son derece sade giri sayfas ve reklamlar zorla kullancnn gzne sokmayan yaklam, nternet kullanclar arasndaki saygnln arttrd. Google, 2006
ylnda Oxford ngilizce Szlne bir fiil olarak
girdi: nternetten enformasyon salamak iin Google arama motorunu kullanmak. (http://web.archive.org/web/20060707062623/http://msnbc.msn.
com/id/13720643/)
2009 Kasmnda yaplan bir aratrmaya gre
Google ABDde hakim arama motoruydu ve pazar
paynn %65,6sna sahipti.
Fakat Google sadece bir arama motoru olarak
kalmad. 2001den itibaren birok irketi satn ald ve baz irketlerle ortaklklar kurdu. 2004 ylnda, daha sonra Google Earth adn alacak olan
Earth Viewer adl uygulamay gelitiren Keyhole irketini satn ald. 2006da Youtubeu, 2007de
DoubleClicki ve GrandCentral (daha sonra Google Voice oldu), 2009da On2 Technologiesi ve
2010da Aardvark adl sosyal a arama motorunu satn ald. Ayrca Google, NASA, Sun Microsystems, AOL ve Fox ile eitli ortaklklar kurdu.

Google, satn ald irketlerin rnlerinin yan sra gelitirdii yeni

uygulamalarla nternet kullanclarnn daha ok hayatna girdi. Google
uygulamalarndan bazlar yle:
- Gmail (e-posta istemcisi)
- Google Docs (Kelime-ilem uygulamas)
- Google Translate (35 dil arasnda eviri yapan bir evirmen)
- Google chrome (Web tarayc)
- Google Chrome OS (Google letim Sistemi)
- Google+ (Sosyal a)
- Android (Mobil cihazlar iin iletim sistemi)

Googlea ynelik eletiriler

irket byrken, ktlk yapma slogan etrafndaki kara bulutlar
da artt. Googlea, kulland algoritma, telif sorunlar, gizlilik politikas, sansr, tekelci konumu, enerji
tketimi, servis olarak sunduu yazlmlar hakknda eitli eletiriler
yneltildi (bkz. http://en.wikipedia.
org/wiki/Criticism_of_Google). Konumuz asndan, Googlea gizlilik
ynnden getirilen eletirilere bakmakta fayda var:
erezler: Ziyaret edilen web siteleri, kullanc hareketlerini izleyebilmek ve tercihlerini kaydedebilmek
amacyla kullanc bilgisayarlarna
kk dosyalar brakr. Bylece kullanc siteyi yeniden ziyaret ettiinde
bu dosyadaki bilgiler kullanlr. nceden, Googlen kulland erezler,
kullancnn kendisi silmedii srece
2038e kadar silinmemekteydi. 2007
ylndan sonra bu deiti, erezler 2
yl sonunda, yeniden bir Google hizmeti kullanlmad srece silinme-

ye baland. En son olarak, Google

da Bing ve Yahoo gibi bu sreyi 18
aya indirdi.
Gmail: Google, Gmailde, kullancya e-postalarnn ieriine gre
reklam mesaj kard iin eletirildi. Google bu eletirilere kar, ieriin sadece bilgisayarlar tarafndan incelendii ve hibir insann bir
bakasnn e-postasna bakamadn syledi.
Hkmet talepleri: Google, hkmetlere ok fazla veri sunmakla
eletirildi. Google buna kar, hkmetlerden gelen isteklerin ounlukla yasal bir erevede olduunu
ve su soruturmalarnda ya da ocuk pornografisine kar mcadelede kullanldn belirtti.
Bunun yannda, Facebook gibi
Googlen da CIA ile ilikili olduuna dair iddialar ortaya atld.
Sokaklarn Grntleri: Google, sokak grntlerini nternet
kullanclarna sunarken, kimi zaman insanlarn evlerini hatta kendilerini, onlardan habersiz bir ekilde nternete tamas nedeniyle zel
hayat ihlal etmekle suland.
Bu tarz eletirilere, Googlen
CEOsu Schmidtin verdii yant ise
byk tepki ekti:
Eer herkesin bilmesini istemediin bir ey varsa, belki de ilk raddede bunu yapmayacaksn. Eer
gerekten bir gizlilie ihtiyacnz
varsa, gerek u ki Google dahil arama motorlar bu bilgileri bir sreliine koruyor; rnein, Amerikan

Yurtseverlik Yasas uyarnca bizim

elimizdeki mevcut bilgileri yetkili
makamlara sunmamz imkan dahilindedir.
Bu aklama sonrasnda EFF (Electronic Frontier Foundation),
Googlen, gizlilik kavramn hi
anlamadn belirtti ve gizliliin,
Schmidtin syledii gibi, ilenen
suun saklanmasna indirgenemeyeceini vurgulad.
Uluslararas Gizlilik rgt,
2007 ylnda hazrlad raporda,
Google, gizlilie en az nem gsteren irket ilan etti (bkz. https://
www.privacyinternational.org/article/race-bottom-privacy-rankinginternet-service-companies).
Ksacas, Google gemite de gizlilik konusunda pek parlak bir sicile
sahip deildi.

Yeni gizlilik politikas

Googlen
uygulamalarndaki
hlihazrda kullanlan gizlilik politikalarn tam incelemeden ve yeni gizlilik politikasyla karlatrmadan deienin ne olduuna yant
vermek zor. Bu nedenle, ABD Temsilciler Meclisinin 8 yesi, Googlea
yeni gizlilik politikas hakknda sorular yneltti. Bu sorulara Googlen
verdii yantlarla, Googlen yeni
gizlilik politikas daha anlalr oldu. imdi Googlen verdii yantlar
dorultusunda deienin ve deimeyenin ne olduuna bir bakalm.
1) Googlen toplad veri tipinde bir deiiklik yok.

69

Biliim Dnyasndan
Googlen toplad veriyi kategoride ele almak mmkndr:
- Veri gnlkleri: Google Servislerini kullanan bilgisayarlarn kaytlarndan elde ediliyor. Bu kaytlarda,
kullancnn kimliine dair herhangi
bir bilgi bulunmuyor. Google bu verileri, hizmetlerini iyiletirmek iin
kullandn belirtiyor. Sz konusu
veriler, aramalardan ve Chromedan
geliyor.
- Hesap verisi: Kullanclarn oluturduu Google Hesaplarndan
gelen veriler. rnein, hesabnzdan
giri yaptysanz, yaptnz aramalarn bir tarihesi tutuluyor. Bu bilgilere, hesap sahibi de eriebilir. Bu
bilgileri silebilecei gibi hesabnn
kendisini de silebilir.
- Hizmet verisi: Hibir kullancyla ilikilendirilmeyen veri. Google
Mapsten ve Google Earthten gelen
verileri bu kapsamda deerlendirebiliriz. Buradaki bilgiler deerlidir,
fakat herhangi bir kullancyla ilikili deildir.
Yeni politika, ek ve yeni tip veri
toplama konusunda herhangi bir yenilik getirmiyor.
2) Kullanc bilgileri, ancak kullanc sisteme giri yapnca toplanyor.
Kullanc tarafndan salanan bu
bilgiler unlar ierebilmektedir:
- sim
- Telefon numaras
- Takvime girilen bilgiler
- Alnan ve gnderilen e-postalar
- Google+ mesajlar
- Yklenen youtube videolar
- (Eer ayarlar aktif ise) Arama
tarihesi
Eer kullancnn iki hesab varsa, Google bu iki hesab ilikilendirmiyor. Google Hesap (https://www.
google.com/dashboard/?hl=tr) zetinize bakarak, hesabnzdaki bilgilere
inceleyebilir ve bu bilgileri deitirebilirsiniz.
3) Google, imdi de eitli rnleri ve hizmetleri arasnda, rne
zel gizlilik politikalar erevesinde apraz veri paylam yapyor. 1
Mart 2012den sonra, bu genel bir
politika olacak.
Google yllardr, gizlilik politika-

70

larnn izin verdii lde, kullanm

kolayl salamak amacyla kullanc hesaplarnda yer alan bilgileri birletirdiini sylyor. rnein Gmail ile Google Takvimi tek bir adres
defteri kullanyor.
Tek bir kullanc hesab zerinden, bir irketin sunduu tm rnleri ve hizmetleri kullanmak yaygn
bir uygulama. Microsoft, Apple, Yahoo ve Facebook irketleri de tek
bir gizlilik politikas kullanyor ve
rnler arasnda veri paylayor.
Google, rnler ve servisler arasnda veri paylamnn, Google kullanclarna nemli kolaylklar salayacan dnyor. Eer hesabnza
giri yaptysanz, tm Google rnleri ve servisleri karsnda, tek bir kullanc olarak deerlendirileceksiniz.
Bugne kadar rne zel gizlilik
politikalar vard ve birok rn, dier rnlerle veri paylamna olanak
veriyordu. Birka dnda. rnein,
Youtube ile arama tariheniz birletirilemiyordu. Yemek yapmaktan holanan ve nternetten yemek tarifi
arayan bir kullancya, Youtubeu atnda yemek videolar gsterilemiyordu. imdi, Youtubedan gelen bilgilerle, nternet kullanclarna daha
uygun arama sonular ya da reklamlar sunulabilecek.
4) Google Hesabnz kullanmak
istiyorsanz, yeni gizlilik politikasn kabul etmek zorundasnz.
Fakat arama yapmak ya da
Youtubedan video izlemek iin bir
kullanc hesabnzn olmasna gerek yok.
5) Yeni gizlilik politikas baz
uygulamalarda geerli olmayacak.
Google Wallet, Chrome ve Books

farkl gizlilik politikalarna sahip olacak. Bunun yannda, farkl uygulamalarda rne zel gizlilik politikas
uygulanabilecek. Ama aksi belirtilmedii srece, yeni gizlilik politikas tm rnler iin geerli olacak.
zetle, Google, yeni gizlilik politikas ile daha fazla bilgi toplamayacan, ama tm uygulamalarn
arasnda apraz veri alverii yapabileceini sylyor. Kukusuz, bu
yeni durum daha geni enformasyon
alar oluturabilecei iin Googlen
gcn artracak.
Google, hl bildiimiz Google.
Sadece yaptmz aramalar ve
e-postalarmz analiz ettiinde bile bizim hakkmzda en yaknmzdakilerden bile daha ok bilgi sahibi olabiliyor. Ama asl rahatsz edici
olan, Googlen dnya halklar hakknda giderek daha fazla ey biliyor
olmas.

Googlea kar
ne yaplabilir?
Google, Facebook ve Twitter gibi
sosyal alara gre toplum iin daha
byk bir tehlike oluturuyor. Ancak sosyal alardan vazgemek kolay olsa da ayn kolaylk Google iin
geerli deil, en azndan bugnk
koullarda. Bir arama motoru olarak Google elimiz ayamz olmu
durumda. Dier arama motorlarn
kullanmak da bir zm deil. Google hakknda olan endielerimiz dierleri iin de geerli.
Ancak, EFFnin arama motorlarnn kullanm konusundaki nerilerini de dikkate alarak arama
motorlarnn gcn snrlamak
mmkn:

1) Arama alanna kiisel bilgilerinizi yazmaynz.

Kendi adnz, adresinizi, telefon
numaranz ya da TC kimlik numaranz aramaynz. Bu tr aramalar,
sizin kapnza kadar ulaan enformasyon balantlar oluturabilir.
Eer illaki bu bilgilerden herhangi birini aratrmak istiyorsanz, her
zaman kullandnz bilgisayarn dnda bir bilgisayar seiniz.
2) Hesabnzdan giri yapmadan
arama yapnz.
rnein, aramalarnzda Google kullanyorsanz, Gmail hesabnzdan giri yapmaynz. Bunun iin iki
farkl web taraycs kullanabilirsiniz. rnein, Googledan arama yaparken Internet Explorer, Gmail
hesabna bakarken Mozilla Firefoxu
kullanabilirsiniz.
3) Arama motorunuzdan gelen
erezleri engelleyiniz.
Kullanc adnzla giri yapmasanz da, arama motorlar hareketlerinizi erezler araclyla takip edebilir. Gizlilik asndan en iyisi tm
erezleri engellemektir. Fakat baz
web siteleri, erezsiz alamamaktadr. Bu nedenle, erezleri ksa mrl yapmak bir zm olabilir.
rnein, web taraycnz kapandnda tm erezleri silmesini syleyebilirsiniz.
Bu ilemi Firefoxta (srm 10)
aadaki admlar takip ederek gerekletirebilirsiniz:
1- Dzen mensnden Tercihlere
tklaynz.
2- Gizlilike tklaynz.
3- Gemi blmnde, zel ayarlar kullanacak sein.
4- erezleri Kabul Eti iaretleyelim, ama Tutma Snr iin Firefox

kapatlana dek diyelim. Daha sonra da Ayrcalklar... dmesine tklayp kullandmz arama motorlarnn adresini ekleyelim ve buradan
gelen erezleri engellemesi iin Engelle dmesine tklayalm.
kinci admda, hesabmzdan takip edilmeyi engelledik. imdi de
erezleri engelleyerek arama motorlarnn erezler araclyla kullandmz bilgisayar takip etmesini
engelledik. Geriye tek bir amz
kalyor: IP adresimiz.
4) IP adresini deitirmek
nternete balandmzda, nternet Servis Salaycmz (ISS) IP adn verdiimiz zel bir adres verir.
Arama motorlarndaki ya da eritiimiz dier site sunucularndaki kaytlarmz IP adresimizle ilikilendirilir.
Eer ISSnin verdii adres dinamik ise, yani modeminizi her ap
kapattnzda deiiyorsa, modeminizi srekli ak tutmayp, iinizi bitirince kapatarak ya da periyodik olarak yeniden balatarak arama
motorunun IP zerinden takibini
engelleyebiliriz.
Statik, deimeyen bir IP adresi
kullanyorsak 5. neriye bakabilirsiniz.
5) Web vekilleri (proxy) ya da
anonimletirici yazlmlar kullanmak.
lk drt maddenin uygulanmas
grece kolaydr. Bu admda anlatlan
ise biraz daha karmaktr, ek yazlmlar kullanmak gerekir. Yaplmak
istenen, IP adreslerimizi kaydederek
bizi takip etmek isteyen sunucuya

yanl bilgi vererek artmaktr.

rnein, Tor (http://www.torproject.org) adl yazlm bu ama
dorultusunda kullanlabilir. Ayrca, Tor yazlm ile birlikte indirilen
Privoxy (http://www.privoxy.org)
de mesajlarnzda, sizin kimliinizi
ele verebilecek bilgileri siler.
Tm bu admlarn uygulanmas, webde daha gvenli, gzetimden
uzak bir gezinti yapmamz salayacaktr. Fakat yine de %100 bir gvenlik sz konusu deildir. Drdnc neri olanaksz ve beinci neri
zor olabilir. Ama ilk neriyi mutlaka dikkate almak gerekir. En azndan hakkmzda bilgi toplamak isteyenlerin iini biraz engellemi ve
zorlatrm oluruz.
Ancak unu da unutmamak gerekiyor. Dergimizde daha nce (Nisan, 2011) yaynlanan Web 1 2 3...
yazsnda yle bir paragraf vard:
(Web 3.0 ile) Arama motorlarndaki aramalarnz, nceki aramalarnzla balantl olacaktr. rnein,
Trkiyede bir sr Mustafa Ylmaz
var. Ama arama yapann satranla ilgilendiini bilecek olan (nk
daha nce satranla ilgili aramalar
yapmtr) Web 3.0, ekrana ncelikli olarak Trkiyeli satran oyuncusu
Mustafa Ylmaz hakkndaki siteleri
listeleyecektir
Dolaysyla, Web 3.0 ile bizi bekleyen tamamen kiisellemi bir web
ve akll bir nternettir. Heyecan verici olduu kadar korkutucu bir gelecek...
Ne yazk ki, teknoloji siyah-beyaz
deil...

71

Evrenle Syleiler

Ntrino ile sylei

Kendisiyle yaptmz bu syleide, Bayan Ntrino kefedildiindeki heyecann bizimle
paylat ve enerji ile madde hakkndaki tartmay aktardktan sonra, onu bulabilmek
iin neden 400.000 litre temizleme svsna gereksinimimiz olduunu aklad.
Kendisiyle btn bunlarn yan sra, zlmemi astronomi ve fizik problemlerinin en
nde gelenlerinden olan, Gne ntrino bulmacas hakknda da konutuk
Richard T. Hammond
ev. Naln Mahsereci
eviri redaksiyonu: alar Sunay

antmza memnun oldum. Kendinizi ksaca syla, enerji ile ktlenin her ikisini birden hesaba
tantarak balayabilir misiniz?..
katmalydnz.
ncelikle, beni bu syleiye davet ettiiniz iin
Burada yolumuzdan biraz sapmamzn sizin iin
teekkr etmeme izin verin. Yaptnz syleilerle sakncas olur mu? Belki, sz ettiiniz bu nl eitilgili sylentileri duyduum zaman, benimle de te- lik E=mc2 hakknda konumak istersiniz?
Elbette. Enerji joule ile llr. rnein, kulmas kurmaya gayret edeceinize dair umutlanmaya
landnz 100 wattlk olan ampul, her saniyebalamtm.
Burada olduunuz iin neden bu kadar mutlu ol- de 100 joule harcar. Bir kilogram bir metre yukar
kaldrrken yaklak 98 joulelk enerji harcarsnz.
duunuzu sorabilir miyim?
Dinliyorum.
Tabii ki... Doa beni uzun sredir ok iyi sakKarlatrma yoluyla, Gnein yayd enerji
lyordu; bir sredir unutulmaya, var olan, ama asla grlemeyecek bir ey olarak kalmaya her saniyede yaklak 4 x 1026 jouledr, sizin ammahkm olduumu dnyordum. Bu inann ki pulnzn yayd n 4 milyon kere milyon keCassandrannkinden bile kt bir kader. Neyse re milyon kere milyon kat.
Evet.
ki, byk bir fizikiniz, yapt deneylerden benim
In hz da saniyede 3 x108 mdir.
varlm karsayabildi. Sonra ok zaman harcadok hzl.
nz; yaklak 20 yl sonra beni sinekten ya karr
Sizin standartlarnza gre, evet. imdi denklemi
gibi buldunuz.
kullanabiliriz. Atom bombasndan ve nkleer tepBu fiziki Wolfgang Pauli miydi?
Evet, baka eyler arasnda, 1930larn banda kimelerden maddenin enerjiye dntn biliyorsunuz.
ntron bozunmas zerinde de alt.
Evet, bunlar tamam.
Ntron bozunmas?
Pekl, dnm E=mc2dir. rnein, bir kilogEvet, radyoaktivitenin bir biimidir. Ntron bozunmas zerinde alrken, ntronun proton ve ram maddeyi k enerjisine dntrmek isterseelektrona bozunduunu gzlemledi. Uranyum ato- niz, 9x1016 joulelk bir enerji elde edersiniz.
E=mc2yi kullanarak bu arpm sonucuna m umu size yarlanma mrn anlatmt, serbest ntlatnz?
ronun yarlanma mr yaklak 15 dakikadr.
Elbette, siz de deneyebilirsiniz.
Resimde kendinize en uygun
Aadaki bilgisayar simlasyonu,
Evet, ayn sonuca ulatm.
yeri nasl buldunuz?
Sudbury Ntrino Gzlemevinde
Neutrino Observatory, Kanada)
Bylesi bir enerjiyi ancak amBu deneylerde bir sorun vard, (Sudbury
bir gne ntrino olayn betimliyor.
pulnz hi kapatmadan 30 milsizin en nemli ilkelerinizden biyon yl boyunca yakarak tketebiri olan enerjinin korunumu ilkelirsiniz.
sini ihlal ediyorlard.
Bu ksa fizik dersi iin teekkr
Enerjinin korunumu derken ne
ederim. Enerjinin korunumundan
demek istediniz?
sz ediyordunuz
Bu durumda bir ntrondan
Proton + elektronun toplam eyola karsnz. Ntronun bozunerjisinin, ntronun orijinal enernumdan nceki toplam enerjisi,
jisinden daha az olmas bir sorunbtn paracklarn bozunumdan
du. Tabii ki, E=mc2yi biliyorlard,
sonraki toplam enerjisine eitti.
denklem hesaba katldnda giEvet, anlyorum.
2
zem ortaya kyordu.
E=mc yi unutmayn, dolay-

72

Fotorafta,
Sudbury
Ntrino
Gzlemevi
grlyor.
Merkezde,
devasa
dedektr yer
alyor.

Enerji nereye gitmiti?

Baz fizikiler, enerjinin korunumunu aratrmaya giritiler. Doru
olmayabileceine ynelik speklasyonlar retmeye baladlar. Enerjinin toplam miktar ok kkt.
Ne kadar kk?
Bir joulen 10 trilyonda biri kadar.
Baya kkm
Tek bir yamur tanesi, frtnada
hibir ey deildir; ama sonuta ortaya kan sel ykc olur.
Eer enerji korunuyorsa, bu kayp
enerjiyi nasl aklamal?
Pauli kayp enerjiyi tayan baka
bir paracn olmas gerektii sonucuna ulat. Ancak bu kukuyla karland, nk bakmalarna ramen
baka bir parack gzlenmemiti.
Pauli bunu nasl hesaplad?
Saptanmam olduum iin ancak
ok gl dedektrlerle gzlemlenebileceim sonucuna ulat. Daha
teknik bir dille sylersek, maddeyle
etkileimim ok zayftr.
Zayf kelimesi, siz ve dier paracklar arasndaki kuvvetin zayf olduu olgusuna m gnderme yapyor,
ya da bu olgu Notlarm gzden
geirmeme izin verin; evet, tamam,
yoksa zayf ekirdek kuvvetiyle etkiletiiniz anlamna m geliyor?
Her ikisi de doru. Sylei yaptnz ntralino gibi, ben de zayf etkileimli bir paracm. Bu vesileyle,
ntralino ile konumanz ok houma gitti, zellikle de simetri zerine
tartmanz. yi i karmsnz.
Teekkrler. Kendinizi zayf etkileimli parack olarak tanmladnz
fark ettim, ama ntralino zayf etkileimli byk ktleli parackt. Bunun
nedeni, ntralinonun byk ktleli olmas, sizin de olmamanz m?
Pauli benim ktlesiz olduumu
varsaymt.

Bu nasl olabilir? Enerjiniz var, ama ktleniz yok!

Bir parack ktlesi olmadan da
enerjiye ve tabii momentuma da sahip olabilir. Burada tek bir art var;
eer paracklarn sfr ktlesi varsa,
k hznda hareket etmeleri gerekir. Fotonlar ktlesizdir, bunun gibi
baka paracklar da vardr.
Bir dakika bekleyin, E=mc2ye ne
oldu; sz ettiiniz arta gre, eer
ktle sfrsa, enerji neden sfr olmuyor?
O forml, pnin momentumu
gsterdii, E2= m2c4 +p2c2 eklindeki daha genel bir formln zel bir
durumudur. Bylelikle eer ktle sfra eit olursa, paracklarn hem enerjisi hem de momentumu olabilir.
Her ikisi de llebilir.
Pekl, size inanacam. Yani siz,
foton gibi ktlesiz bir paracksnz?
Ne yazk ki bunun tamamna katlamayacam.
yleyse ktleniz var.
Bunun da tamamna katlamayacam.
Fazlasyla ketum davranyorsunuz.
zr dilerim, bu syleiyi yapmadan nce, bir SNOB olduumu
kabullenmeliydim. Bu daha ok konumam yasaklyor.
Bir SNOB mu?
Doal Nesneler Dernei (The Society for Natural Objects, SNOB).
Bizden gerekten bilgi elde edeceiniz sylentileri yayldnda, anlatacaklarmz snrlamak konusunda
hepimiz anlamtk. Ntralino bunu st kapal sylemiti.
Eer ktleniz olsa, bunu bana
sylemeyeceksiniz yani?
Bunu size syleyeceim. Eer ktlem varsa, herhangi bir baka paracktan daha kktr ve elektronun
ktlesinin yalnzca birka milyonda
biri hatta daha az olacaktr. Beni bir
kenara braktnzda, en kk ktleli parack elektron olacaktr.
Teekkrler. ok sayda ntrino
olduunu anladm.
Evet, her yldz her gn ok sayda ntrino yaratr. Aslnda her saniye Gneinizin, yaratt ntrinolarn bir trilyonu iinizden geer.
Bu bilgiler rahatlatc deil.

Eer baka bir tr parack olsayd, rahatszlk hissedebileceiniz kadar uzun sre buralarda olamazdnz.
Hakl olduunuza eminim, ama
bence yalnzca gndzleri bombalandm bilmek daha rahat uyumam salayacakt.
zr dilerim ama, geceleri de
gndz olduu kadar ok bombalanrsnz.
Ama biraz nce ntrinolarn
Gneten geldiini sylemitiniz.
Evet ve geceleri tpk bir asteroidin uzay yararak ilerlemesi gibi
Dnyann iinden geerler.
Eer her eyin iinden bu kadar
kolaylkla geebiliyorsanz, sizi nasl leceiz?
Temizleme svsyla.
Temizleme svsyla. imdiden sonra, duyduum hibir ey benim iin
srpriz olmayacak, ama altn ya da
kurun demenizi bekliyorum, hatta su.
Oh evet, suyu, galyum gibi eyleri ve hatta sv helyumu da kullanabilirsiniz.
Sv helyum, bu daha da ho. Bu
temizleme svs konusu bana garip
geliyor.
Haydi bunun nasl altn aklayalm. unu aklnzdan karmayn, ntrino, ntronun proton ve
elektrona bozunumu srasnda oluuyordu. Pekl, doada sklkla, erkek kaz iin kullandmz soslalan
sosun, dii kaz iin de kullanldn
grrz da terbiye ederiz.
Sudbury Ntrino Gzlemevindeki
dedektrn tam bir betimi.

73

Evrenle Syleiler

Ray Davis, kozmik ntrinolar tespit eden

almasyla, 2002 Nobel Fizik dln,
astrofizie yapt bu nc katkdan tr
ald.

Bu ne demek?
Bir ntrinonun bir ntrona arpp proton ve elektron oluturmas demek. Ayn fizik, ayn etkileim.
Tahtanz kullanabilir miyim?
Tabii ki...
Son kez teknik ynden yaklatmda, gzleriniz kapanr gibi oldu
ve saatinize baktnz.
Hayr, gerekten ilgimi ekiyor,
devam edin.
Teekkrler. Ntronu temsil eden
n, protonu temsil eden p, elektronu
temsil eden e ve ntrinoyu temsil eden vyi alalm, anlatk m?
imdiye kadar, evet.
Ntron bozunumu yle yazlr:
np + e + v.
Sizi takip ediyorum, peki ama serbest kalan enerjiye ne oldu?
ok dikkatlisiniz. Ben sadece bozunum srecinde yer alan paracklar kaydediyorum. Eklemem gereken baka bir teknik nokta, beta
bozunumunda ntrinolar gerekten
anti-ntrino olur, fakat bunun ayrntsna girmemeyi tercih ederim,
girersek kamayz.
Tamam.
Sras gelmiken, biz ayn zamanda bu tepokimeye beta bozunumu
deriz. Aslnda doada, az sayda tek
ynl yol bulunur. Bu noktadaki
durum, beta bozunumunun tersidir;
bu, bir ntrino bir ntrona arpar ve
ondan proton ve elektron yapar demenin gsterili bir yoludur. Tekrar
tahtaya gidersem, tepkime yledir;
v + np + e.

74

Akla uygun geliyor, ama ben hl

temizleme svsn merak ediyorum.
Merak ettiinizi biliyorum. Sorun, tahtaya yazdm son tepkimenin gereklemesinin olanakszlndan kaynaklanyor. Bir baka
deyile, tek bir tepkimenin olumas iin bile, ok byk miktarlarda
ntrinonun ok saydaki ntronun
iinden gemesi gerekir.
Yani ok sayda ntrona ihtiyacnz var.
Evet. Tepkimenin gerekleme olasl, klor atomlarnn iinde biraz daha yksektir. Ntrino klor
ekirdeine dalabilir, ntronlarn
birine vurabilir ve onu protona dntrebilir. Elektronlar kendi ilerini yapar, fakat klorun proton says 17den 18e kmtr.
O zaman artk klor olmaktan kar.
Doru, gaz halinde argona dnr.
Ve temizleme svsnda klor bulunur!
Evet, tetrakloretilen. Ray Davis
ve grubu, Gney Dakota Eyaletine
bal Homestakede bir madenin derinliklerine yaklak 400.000 litre
tetrakloretilen yerletirdi.
Neden bir madenin derinliklerine
yerletirdiler?
Tetrakloretilenin iine yalnzca
ntrinolarn girdiinden emin olmalar gerekiyordu. Bildiiniz gibi dier paracklar, kozmik nlardan
gne rzgrlarna her tr tepkimeyi tetikleyebilirler. Madenin derinliklerinde, Dnya dier paracklar
iin bir kalkan ilevi grr. Elbette,
ntrinolarsa onun iini grr.
Bylelikle, biz de argonlar m
saptarz?
Evet.
Ne kadar?
Ayda birka atom.
Ayda birka atom mu! Bu ne kadar da kk bir say, korkun!
Pekl, orada 20 yln zerinde
kaldlar ve dzenli bir ak yolu buldular, bizim deyiimizle damla damla biriktiler.
Bylelikle deney baarl oldu.
Evet ve hayr.
Artk hibir ey kolay deil. Yantnzn evet ksm, argonun baaryla
saptanmas, peki hayr ksm ne?

Yzletiiniz en byk gizemlerden birine yol at.

Bir dakika bekleyin, galaksi byk gizemlerden biri olarak, dn
erilerinin dzln ya da karanlk
maddenin doasn aklamt...
Gizemler iyidir.
Belki de, ama gizemler giderek
birikiyor gibi grnyor. Sizin ktlenizle ilgili sorunun yannda, ntrinolarla ilgili gizem nedir?
Problem, Davis ve grubunun lmndeydi; ortalama gnde bir ntrinodan fazlasn yakalayamyorlard.
Bununla birlikte, teori, 400.000 litre
temizleme svs iin, gnde yaklak
iki tane olmas gerektiini ngryordu. Buna, Gne ntrino problemi dendi. Olduka can skcyd.
Baka bir maddeden yaplma ntrino dedektrleri de kullanld, deil mi?
Evet. Davisin arad ntrinolar
yksek enerjili Gne ntrinolaryd. Gnein ekirdeinde, ok miktarda tepkime meydana gelir. Hidrojen fzyon tepkimesiyle helyuma
dnr ve bu arada gzlediimiz enerjinin byk blm ortaya kar
fakat Gnein ekirdeinde baka
tepkimeler de olur. Bu gerekten elenceli bir yerdir. Kk bir srpriz
hediye, bor atomlarnn retilmesidir. Bununla birlikte, bunlarn ok
az ntronu olur ve olaslkla bozunarak berilyuma dnrler. Bu bozunum da temizleme svlarnda yakalanacak olan ntrinolar retir.
Bunlardan daha az enerjisi olan
ntrinolar var m dediniz?
Evet, hidrojen fzyona maruz kalarak helyuma dnrken, biz de oluuruz. Bu ntrinolarn daha dk
enerjisi vardr, dier maddelerle daha iyi yakalanr. rnein, Romadaki
galyum deneyiniz var, ksaca GALLEX (GALLium EXperiments); bu
deneyde ntrinonun galyumun germanyuma deiimini uyard gzlenmitir, bu tam da klorun argona
dnmesine benzer. Temel fark,
germanyumun daha dk enerjili
ntrinolara duyarl olmasdr. Dnyada srdrlen, bir elin parmaklar
kadar gzel deney vardr.
Ntrino miktar doru olarak llebildi mi?

ngrlen miktarn yars, ya da

biraz daha az lld.
Yani btn deneylerde, teoride
ngrlen ntrino saysnn yalnzca
yars m llebildi?
Olduka muammal, deil mi?
Muamma muammay douruyor. Problemin doru zmn bana anlatmak iin istekli olduunuzu
varsayamyorum.
Siz olsanz, en byk gizemlerinizden birini yok eder misiniz? Ben
sadece sizin fikirlerinizin bir ksmndan sz edebilirim.
Sz ederseniz, memnun olurum.
Birisi udur: Gnein merkezinde srp gitmekte olanlara ilikin
kesin olduunu dndnz teoriniz yanltr. zellikle, gncel teorinin ngrdnn yalnzca yars
kadar ntrinonun gereklikte retildiini formle eden bir teoriniz var.
Bu fikrin ok da ateli bir taraftar olmadnz anlalyor.
Ben meselenin bir taraf deilim,
ama standart Gne modelinizin yanl olduuna inanacak insan azdr.
O zaman zm nedir?
ncelikle, konutuumuz btn karmak etkileimlerin hepsini
gerekten drt paracn -ntron,
proton, elektron ve ntrino- oluturduunun ayrdna varn.. Hem
ntronlar hem de protonlar, iki tr
kuarktan yaplmtr: yukar kuark
ve aa kuark. Bylelikle her eyin
en temelde yukar kuarklar ve aa
kuarklar, elektronlar ve ntrinolardan olutuunu syleyebilirsiniz.
Paracklarn fermiyon ve bozonlara deiimi tartmas zerinde
durmadk...
Doru.
Yani, grdm her ey, kendim,
kanepe, yldzlar, bu drt paracktan m oluur?
Evet.
Peki, paracklarn deiimi bir
yana, btn evren, kuarklar, eletronlar ve ntrinolardan m oluur?
Aslnda, doann o kadar da basit
olmadn sylemeliyim.
Bunu sylemenizden korkuyordum.
Parack ailesini dnmek iyidir. zellikle btn evreni olutu-

ran, zerinde tartmalarn srd

Evet, nk, teorilerinize gre,
drd, ilk aileyi oluturur. Hayr, bu ntrinolar bir aile trnden dierine
ok politik oldu, bir aile diyelim.
deiebilir ya da salnabilir. Bu arada,
Baka aileler de var m?
size sylemeyi unuttuum bir ey var.
Evet. Tlsml kuarklar var, acayip
Buyrun
quarklar var, ar elektron gibi oTeorilerinize gre, ntrino sallan muonlar ve dier ntrinolar var. nmlar yalnzca ktlemiz varsa gerNtrino konusuna bir aklk getir- ekleebilir.
mek iin syleyeyim imdiye kadar
Aha, yani ktleniz var
zerinde konutuklarmz elektron
Bunu sylemedim, hatrlayn,
ntrinolaryd; imdi deindiimse ntrino salnm yalnzca bir teori.
dier bir ntrino olan muon ntriPekl, aklma taklan baka bir
nosudur. Bu drt parack baka bir ey var.
aileyi oluturur.
Buyrun dinliyorum.
Ka tane aile var?
Sylediiniz gibi, ntrino saln tane, ncs alt ve st ku- mn bir yana brakrsak, ktlesiz olarklardan yaplmtr. Daha ar bir duunuzu varsayabiliriz.
elektron gibi olan tao paraca ve
Evet.
tao ntrinolardr. Hepsi bu mu?
Ayn zamanda, Evrende grdDier paracklar neden gremi- mz maddeden daha ok madde
yoruz?
olduuna inanmak iin, rtlemez
Bozunuyorlar. rnein, muon bir kantlarn olduu anlatlmt bana.
elektrona ve bir ift hayalet gibi muEvet.
on ntrinosuna bozunuyor. Muan
Belki her iki problemin birden yantrinolarnn elektron ntrinola- ntn bulursunuz. Eer ktleliyserndan farkl olduunu anlamak - niz ailenizi deitirebilirsiniz, Gnemlidir, gcenmeyin ama belki ad- ne ntrino problemini zersiniz ve
landrmalarda birazck daha yaratc grnmeyen ktleyi hesaplayabilirolabilirdiniz. Her neyse, muon ya da siniz.
tao ntrinosu, elektron ntrinosu
Belki, ama deneylerinizle ktlegibi etkileime ak deildir.
min st snrn koydunuz; baz teBu noktada size bir kez daha ina- orik almalara gre, izin verdiim
nacam, fakat Gne ntrino prob- ktle, kifayetsizyetersiz kalacaktr,
lemi nasl aklanabilir?
ama belki yardm dokunabilir.
Belki baa gemeye aday olan teBundan daha fazla ayrnt vermeorilerinizden birine gre, elektron yeceksiniz sanyorum.
ntrinolar, Gnein ekirdeinden
Kusura bakmayn.
kt yolculuk srasnda, kuvvetlerPeki, bu aydnlatc sylei iin
ce kontrol dna kmaya zorlanr, ok teekkr ederim.
ya muon ya da tao ntrinosundan
Benim iin zevkti.
birine dnr. Bylelikle,
dnyadaki dedektrlere u- Davis ve grubu, 400.000 litre temizleme svsyla, gnde
bir ntrinodan fazlasn yakalayamyordu. Bununla
latnda, hi fark edilme- birlikte, teorioye gre, gnde yaklak iki tane ntrino
den yolculuuna devam e- yakalanmalyd. Buna gne ntrino problemi dendi.
debilir. Dnyada elektron
Daha fazla
ntrino olmalyd!
ntrinolarnn, muon ya da
tao ntrinolarna deiiminin lmlerini yapmaya
gayret ediyorsunuz. imdiye kadar ansnz yaver gitmedi.
Evet, bunun hakknda bir
eyler duymutum. Sizin tanmladnz kimlikteki deiimi, ntrino salnm olarak m adlandryoruz?

75

Bilim Gndemi

Deniz ahin

Nesli tkenmi insan genomunun tamam fosilden deifre edildi

eandertallerle balantl, nesli tkenmi insanlardan oluan Asyal bir grubun temsilcisi olan bir Denisovalnn genom sekanslamas, Almanya,
Leipzigdeki The Max Planck Institue
for Evolutionary Antropology tarafndan
tamamland.
2010 ylnda Svante Pbo ve meslektalar, Gney Sibiryada kefedilen insan
parmann kk bir ksmndan alnan
genomun taslan sunmulard. DNA sekanslar bu bireyin daha nceden bilinmeyen soyu tkenmi insan grubu olan
ve artk Denisovan diye bilinen bir gruptan geldiini gsterdi. Karde grup olan
Neandertallerle birlikte Denisovallar gnmz yaayan insanlarnn en yakn soyu tkenmi akrabalarndandr.
Leipzig ekibi, 10 miligramdan az parmak kemii kullanarak karlan DNAy
kullanarak yaklak 30 kat fazla Denisoval genomunun her pozisyonunu dizilemeye olanak salayan duyarl bir takm
yeni teknikler gelitirdi. 2010da yaynlanan daha nceki taslakta, genomdaki
her bir pozisyon ortalama olarak sadece iki kez belirlenebilmiti. Bu dzeydeki yeniden zmleme, Denisovallarn
Neandertallerle ve gnmz insanlaryla
ilikisini saptamak iin elveriliydi, fakat

bunu aratrmaclar iin ska imknsz

klan ey genomun belirli ksmlarndaki
evrimi incelemekti. Genomun u anda
tamamlanm olan versiyonu, bu bireydeki anne ve babadan miras kalan gen
kopyalar arasndaki kk farkllklar
bile ayrt edebilme olana salyor.
8 ubatta Leipzig grubu Denisoval
genomunun tamamnn gen dizilimini internet zerinden bilim dnyasna sundu.
Bu teknik baary mmkn klan teknikleri gelitiren Matthias Meyer, Genom
yksek kalitedeydi. Biz Denisoval genomunda ok tekrarlanmayan tm DNA dizilerini -ki bu da ou gnmz insanlarnn
belirlenmi genomlarndan daha az hata ierdiini gsteriyor- koruduk. diyor.
Bu genom almas ilk yksek kapsaml alma ve genomunun tamam
dizilenmi bir antik insan topluluunu
temsil etmekte. Bu durum soyu tkenmi insan formlarnn incelenmesinde
byk bir atlm. Modern insan uygarlnn ve teknolojisinin geliiminde ve
100.000 yl civar nce balam modern
insanlarn Afrikay terk etmesi ve hzlca dnyaya yaylmasnda nemli olan
genetik deiikliklerin kefedilmesi iin
bu genomun biyologlar tarafndan kullanlabilmesini umuyoruz. diyor Pbo.

Ayrca bu genomun Denisovallar ve Neandertaller tarihinin yeni ynlerini aa

karmas da bekleniyor.
Grup yl ierisinde genomu aklayan
bir makale sunmay planlyor. Fakat u
an buna herkesin cretsiz olarak ulaabilmesini istiyor. Birok bilim insannn
kendi aratrmalar iin bunu faydal bulacana inanyor.
Bu proje Max Planck Society tarafndan finanse edilmi ve Dr. Pbonun
antik DNA alan grubunun neredeyse
30 yllk abalarnn bir paras.
Parmak kemii 2008de Rusya Bilim
Akademisinden Profesr Anatolu Derevianko ve Profesr Michail Shunkov
tarafndan 280.000 yl ncesi artan insan i ve uralarna iaret eden kltrel katmanlar bnyesinde barndran
esiz bir arkeolojik alan olan Denisova
Maarasndaki kazlar srasnda kefedilmi. Parmak kemii 50.000 ve 30.000
yllar aras olarak tarihlenmi bir katmanda bulunmu.

Kaynak: http://www.sciencedaily.com/releases/2012/02
/120207133602.htm adresinden 15. 02.2012 tarihinde
alnmtr.

Hazrlayan: znur Pehlivan

T Molekler Biyoloji ve Genetik Blm

Fareden file? Sadece 24 milyon nesil bekleyin

ilimciler byk lekte evrimin ne

kadar hzl olabileceini ilk kez lt ve aratrmalar gsteriyor ki fare boyutundaki bir hayvann fil boyutuna ulaabilmesi 24 milyon nesil alyor.
Ulusal Bilimler Akademisi Tutanaklarnda (Proceedings of the National Academy of Sciences) yaynlanan aratrma
65 milyon yl ncesinde dinozorlarn
yok olularndan bu yana memelilerin
boyutlarndaki art ve azal aklyor.
Dr. Alistair Evans ve 20 kiilik biyolog ve paleontologdan oluan ekip boyutsal azalma hznn byme hzndan
ok daha fazla olduunu kefetti. ok
byk azalmalar sadece 100.000 nesil alyor ve cceliin olumasna yol ayor.
Dr. Evans, en son almann mikro evrime (bir tr iinde meydana gelen
kk deiikliklere) ynelik olduunu
bu yzden de bu almann esiz olduunu syledi.
Ayrca Dr. Evans, Vcut byklndeki byk deiikliklere odaklandk ve unu syleyebiliriz ki fareden file

76

byk deiiklik hayret veboyut deiimi (ktlesel derici. Biz bu kadar hzl olduiim) 24 milyon nesil alr.
unu asla tahmin etmiyorBu da ok uzun bir zaman
duk diyor.
dilimi. Tavandan file boyut
Adada yaayan Pigme
deiimi ise 10 milyon nesil
mamut, cce hipopotam ve
alr. diye ekledi.
Dr. Alistair Evans,
hobbit insan gibi baz kSon 70 milyon yl iinde ebir fare kafatas ile
k
hayvanlar boyutsal kitli kta ve okyanus havzala- elinde
bir fil kafatasnn yannda
bulunuyor.
lmenin anlalmasnda
rndan elde edilen rneklerle
yardmc oldu.
primat, balina ve filin de iinde
Dr. Evans Eer kk boyuttaysanz
bulunduu 28 farkl grup memeli incelendi.
daha az besine ihtiya duyarsnz ve daBoyutsal deiimin yl olarak deil
ha hzl oalrsnz. Bunlar kk adanesiller boyunca izlenmesi yaam srelar iin nemli avantajlar. diyor.
si farkl olan trlerin karlatrmas iin
Bu aratrma, baz memelilerin gelidaha avantajldr.
mesi ve daha fazla bymesi ya da trDr. Erich Fitzgerald, balina boyutunlerin yok olma potansiyeli ve art hzladaki deiimin toprak memelilerine gre
rnn yavalamas iin uygun ortamlarn
iki kat daha hzl olduunu sylyor. Buanlalmasn salayacak.
nun da suda bymenin daha kolay olmasndan ve suyun arl tamaya yardmc
Kaynak: 13.02.2012 tarihinde http://www.sciencedaily.
olmasndan kaynaklanabileceini ekliyor.
com/releases/2012/01/120130171909.htm adresinden
Dr. Evans vcut byklndeki azaalnmtr.
ln arttan 10 kat daha hzl olduunu
Hazrlayan: Tue nr
bulmalarnn artc olduunu vurguluyor. Klme ve byme hzlarndaki
T Molekler Biyoloji ve Genetik Lisans rencisi

Hcresel alterler: RNA Dnyasndan

Modern Protein Dnyasna

lmanya, Heidelbergdeki biliminsanlar bir G protein ailesinin molekler mekanizmasn kefetti.

G proteinleri hcresel sinyal iletiminin iletilmesinde merkezi bir rol
oynar. Bunlar ak ve kapal durumlar arasnda gidip gelen, efektrlerce ileyii dzenlenen molekler alterler olarak tanmlanr. Heidelberg
niversitesindeki biyokimyaclar artk
bu alterlerin mekanik ileyii hakknda ana bilgiler edinmi haldeler. Flagella zerinde alan (bakterilerin hareketini salayan organel) aratrmaclar
zel bir G proteinini kapal pozisyona
geirecek bir efektr tanmlamay baardlar. Aratrmaclar bu srecin grntlenmesini X- n kristallografisi
ile gerekletirdiler. Aratrmalarnn
sonucu ayrca RNA dnyasndan, proteinlerin modern dnyasna evrim ile
ilgili de bilgi salayacak.
Bakteriler evresel deiimlere cevap
verebilmek ve patojenler sz konusu olduunda enfeksiyon blgesine ulaabilmek iin hareketli olmaldr. Flagella,

bakterilerde hareketi salayan organellerdir ve biyosferdeki en ufak motordur. Hcreler blnrken, yeni flagellumun (flagellann tekil hali) -veya
kamnn- tam pozisyonu her defasnda belirlenmelidir ve FIhF isimli G proteini bu grevi stlenir. FIhF grne
gre hibir efektre ihtiya duymayan
bir molekler alterdir. Heidelberg niversitesi Biyokimya Merkezinden
Prof. Dr. Irmgard Sinning, Ancak biz;
almamzda efektr roln stlenen,
bu alterin davran durumunu aklayan ve bunu yaparken nceki hali temelden deitiren bir protein tanmladk diyor.
FlhF isimli G proteini, sinyal sekansna balanan SRP54 isimli protein ve
onun FtsY isimli reseptryle beraber
oluturduu eski SRP-GTPaz ailesi; yalnzca bu proteinden oluur ve proteinlerin biyolojik membranlara/ membranlardan tanmn salar. Bilinen tm
organizmalarda SRP54 ve FtsY, sinyal
tanma paracn (SRP) kullanarak
proteinlerin tanmn dzenler. Her ne

kadar SRP sistemi iyi anlalm olsa da,

yakn zamanda SRP54 proteininin ve reseptr olan FtsYnin, FlhF ve onun yeni kefedilmi efektrn anmsatacak
ekilde SRP RNA ile etkileime girdii
gsterildi.
Heidelberg niversitesi Biyokimya Merkezinden Dr. Gert Bange diyor
ki: Bizim FlhF G proteini ile ilgili almamz sadece FlhF efektr kompleksine dair bir aklama sunmakla kalmyor, ayn zamanda bu bilgiyi RNA veya
proteinler zerinden SRP-GTPaz aktivasyonu genel konseptiyle de bir araya
getiriyor. Biz FlhFyi modern protein
dnyasnn olduka basit bir deiim vastasyla orijinal RNA dnyasnn yerini
nasl aldn kantlamak iin kullanmtk. Aratrmann sonular Nature Yapsal ve Molekler Biyoloji dergisinde yaynland.

Kaynak: http://www.sciencedaily.com/releases/2012/02
/120209101607.htm

Hazrlayan: G. Pnar Gerek

Yumuak biyolojik dokularda ferroelektrik deiim kefedildi

albin tam olarak bilinmeyen i alma mekanizmas, son keiflerle daha

da gizemli hale geliyor. Washington niversitesi mhendisleri, arterlerde, memeli dokularnda daha nce grlmemi elektriksel bir zellik kefettiler.
Aratrmaclar, kalpten kan tayan
en byk kan damar olan aortann duvarnda ferroelektrik zellik tespit ettiler.
Ferroelektrik, sentetik ve inorganik maddelerde bulunduu bilinen, elektrik alana verilen bir yanttr. Ferroelektrik maddeler, bir ucu pozitif dier ucu ise negatif
ykl olan polar molekllerdir. Elektrik
alan uygulandnda ise polarlk tersine
evrilebilir. Ferroelektrik zellik sentetik
maddelerde olduka sk grlr. Grntleme, bellek depolama ve sensrlerde
ska kullanlan bir zelliktir. Makalenin esas yazar ve Washington niversitesi mekanik mhendislerinden Do. Jiangyu Liye gre bu bulu bilimsel adan
nemli olduu gibi biyomedikal uygulamalarda da kullanlabilir.
Yeni almada Li, makalenin yazarlarndan Boston niversitesi aratrma-

clarndan Katherine Zhang ile beraber

alarak biyolojik dokulardaki fenomenleri aratrd. Ferroelektrik zelliin
canl dokularda bulunduuna dair tek
kant getiimiz yl denizkabuklar zerine yazlan makale idi. nceki almalarda, zellikle memeli kemikleri aratrlm, ancak ferroelektrik zellie dair
bir ipucu bulunamamt. Bu almada
ise domuz aortasnda ferroelektrik zellie dair kesin kantlar bulundu. Aratrmaclar bu zelliin insan dokusunda da
geerli olabilecei grnde.
Henz yaynlanmam son almada
aratrmaclar rnekleri fibrz kollajen ve
esnek elastin paralarna ayrarak her birini ayr olarak almlar. Ferroelektrik
zelliin kaynann tam olarak tespit edilmesi bu zelliin vcutta nasl bir rol
oynadna yant olabilecek. Liye gre elastin alar arterlere elastikliin mekanik
zelliklerini salamakta, dolaysyla ferroelektrik zellik vcudun eker ve yalara verdii yant etkiliyor olabilir.
Diyabet hastalnda arterlerin sertleme riski artyor. Atherosclerosis ola-

rak da bilinen bu durum kalp krizi veya

felce neden olabiliyor. Aratrma grubu imdi ferroelektrik ve ykl glikoz
molekllerinin arasndaki etkileimleri aratrmakta. Bu aratrma sonucunda
ekerin aortik duvarlardaki mekanik etkisinin daha iyi anlalmas bekleniyor.
Buluun mmkn olan bir dier uygulama alan ise kolesterol. Bu molekller kanallarn i ksmna yaparak birikiyor; bunun sonucunda ise kanallar
kapal hale geliyor. Linin aklamalarna gre eer arter duvarndaki polarln
tersine evrilmesi salanabilirse, arter
duvarlarnn kalnlamasna ve sertlemesine neden olan kolesterol birikimi
daha iyi anlalabilecek. Bu medikal uygulamalar u an yalnzca speklasyon
seviyesinde ve daha fazla aratrmaya ihitya var. Liye gre ilerleyen almalarla daha birok yeni bulgu yaplacak.

Kaynak: http://www.sciencedaily.com/releases/2012/01
/120130170149.htm

Hazrlayan: Naz Kant

stanbul Teknik niversitesi

77

Bilim Gndemi

Bilim insanlar dnyann ilk

manyetik sabununu retti

ristol niversitesinden aratrmaclar suda znm zengin demir tuzlar ieren ve zeltiye brakldnda manyetik alana tepki veren bir
sabun gelitirdiler. Aratrmaclar ntronlar kullanarak, sabunun manyetik
zelliinin sulu zelti ierisindeki demir asndan zengin kk kmelerden kaynaklandn gsterdiler. Tamamen ilevsel bir sabunda bu zelliin
bulunmas, petrol szntlarnn temizlenmesinde ve endstriyel temizlik rnlerinde devrim yaratacak.
Bilim insanlar sabunlar -ya da endstride bilinen isimleriyle srfaktanlar- kontrol edip, zelti ierisinde
yalar suda zme ve daha sonra sistemden uzaklatrma yeteneklerini artrmak iin uzun zamandr bir yol aryordu. Bristol niversitesi ekibi daha
nce, sabunlarn a, karbondioksite; basn, scaklk ya da pH deiimlerine olan duyarll zerine almt. Ekibin son atlm, Angewandte
Chemiede de bildirildii gibi dnyann manyetik alana duyarl ilk sabunudur.
Baz gei metali kompleksleri (demir gibi ar metallerin brom ya da
klor gibi halojenrlere balanmasyla oluan) ve sudan oluan iyonik sv
srfaktanlarn, bir sreliine mknatslar tarafndan kontrol edildii varsaylmtr. Fakat srfaktanlarn metalik
merkezleri, zelti ierisinde manyetik aktiflik iin gerekli olan uzun sreli etkileimleri korumak amacyla
fazlaca izole edildiinden bu nerge
sadece varsaym olarak kalmtr.
ncln
Profesr
Julian
Eastoenin yapt Bristol ekibi, klor
ve brom iyonlarndan oluan eitli srfaktan maddeler ierisindeki demiri eriterek kendi sabunlarn retti.
Sz konusu srfaktan maddeler, gnlk yaamda kullanlan az gargaras
ve amar yumuatclarnda bulunan
srfaktanlarla byk benzerlik gsteriyor. Bunlara ek olarak demir, sabun
paracklar ierisindeki metalik merkezi oluturuyor.

78

Ekip sabunun zelliklerini test etmek amacyla, yeni sabunu ve ondan

daha az youn organik bir zeltiyi ieren deney tpne bir mknats koydu. Mknats konulduktan sonra, demir asndan zengin sabun hem yer
ekimiyle hem de su ve ya arasnda
oluan yzey gerilimiyle baa kabildi. Yani sabun, organik zelti ierisinde batmadan kalabildi ve manyetik
enerji kaynana ulaabildi ki bu da onun manyetik zelliinin kantdr.
Srfaktan
gelitirilip,
manyetik zellik gsterdiinde Profesr
Eastoenin ekibi onu Laue-Langevin
Enstitsne gtrd. Laue-Langevin
Enstits dnyann en iyi ntron bilim merkezi olmakla beraber en youn ntron kaynann arkasndaki
bilimi kefedebilmek iin ona ev sahiplii yapmaktadr.
Srfaktann suya eklendiinde, misel ya da iyon kmesi olarak adlandrlan kk kmeler oluturduu biliniyor. Laue-Langevin Enstitsnn
bilim insanlar, demir asndan zengin srfaktanlarn kmelemesinin,
sabunun manyetik zelliine sebep olduunu dorulamak iin SANS (kk ayla ntron salmas) ad verilen bir teknik kulland.
Laue-Langevin
Enstits-Kimya
Laboratuvarlarndan sorumlu Dr. Isabelle Grillo; zelti ierisindeki srfaktan paracklar ok kk olduklarndan k yardmyla grlmeleri zor.
Ancak SANS ile kolayca grldler.
SANS, boyutlar nanometre ile mikrometrenin onda biri arasnda deien
her trl maddenin yap ve davrann
aratrmak iin kullanyoruz. dedi.
Manyetik srfaktann uygulama alanlar olduka geni. Manyetik devrenin alp kapanmas gibi d uyaranlara cevap verebilirlikleri, srfaktanlarda
geni kapsaml zelliklere izin verir.
Elektrik iletkenlii, erime noktas, agregatlarn ekil-ebat ve suda znrlkleri bu zelliklerden birka. Geleneksel olarak, sabunlarn endstriyel
dzenlemelerde etkin olarak kullanl-

masnda anahtar rol oynayan bu faktrler; elektrik yk eklenmesi ya da

sistemin scaklk, pH ya da basncndaki deiikliklerle kontrol altnda tutulabilir. Tm bu deiimler geri dndrlemez olarak sistem bileimini ve
dzenleme sermayesini deitirir.
Sabunun manyetik zellikleri ayrca,
srfaktanlarn bir araya toplanmasn ve
sistemden kaldrlmasn da kolaylatrr. Bylece evre temizlii ve su artma
uygulamalarnda kullanlabilir. Bunlara ek olarak, sv damlacklarnn hassas
kontrol iin gerekli olan bilimsel deneyler, srfaktan ve manyetik alan eklenmesiyle daha kolay yaplabilir.
Bristol niversitesinden Profesr
Julian Eastoe, Mknatslar metal olduu iin, salt bilimsel gr asndan
bakldnda iyonik sv srfaktanlar olduka enderdir. Bu durum onlar daha
da ilgin klar. Ticari bak asyla bakldndaysa bu svlarn herhangi bir
evsel rnde grlmeye hazr olmad
anlalyor. Manyetik sabunlarn gelitirilebilir olmas, gelecekteki almalarla, su artmadan endstriyel temizlie kadar birok uygulama alannda,
ticar geerlilikle ayn fenomenin yaratlabileceini kantlyor. dedi.
Aratrmada grev almayan endstriyel kimyager Peter Dowding, Kendi
bileimine bir etkisi olmayan ve dardan gelen uyaranlara kar tepki veren herhangi bir sistemin byk bir
atlm olmas gibi yalnzca ihtiyalar
olduunda alan rnler de yaratabilirsiniz. Ayrca srfaktant kaldrma
yetenei potansiyel uygulamalarn eklenmesiyle genilemitir. Bu potansiyel uygulamalar temizlenmesi gereken
gemite olumu petrol sznts olan
yerler gibi evresel olarak hassas alanlar olabilir. dedi.
Kaynak: Scientists Produce Worlds First Magnetic Soap (23
Ocak 2012)
http://www.sciencedaily.com/releases/2012/01
/120123174840.htm

Hazrlayan: Bra Ahata

T Molekler Biyoloji ve Genetik

Zebra postundaki eritler nasl evrildi?

er zebrann eritlerini nasl kazandyla ilgili bir hikaye anlat denseydi, Rudyard Kipling gln ve elenceli
bir kamuflaj aklamas yapard. Ama yine de Gbor Horvthn Macaristandan
ve sveten alma arkadalar ile birlikte yapt zebra izgilerinin kan emen bcekleri uzak tuttuu aklamasn ortaya koyabilir miydi? Ekip, zebra
eritlerinin at sinekleri iin en az ilgi ekici gizlenme dzeni olduu bulgusunu
http://jeb.biologists.org/ adresinde Experimental Biology dergisinde yaynlad.
At sinekleri kirli srklaryla hastalk
tarlar ve otlayan hayvanlar rahatsz ederler. Horvtha gre yatay polarize k
bu bceklerin ilgisini eker, nk sudan yansyan k yatay polarize olur ve
bcekler sudan yansyan n bu durumunu iftletikleri ve yumurtalarn brakacaklar yerleri belirlemede kullanrlar. Ayrca, bir at sinei olan tabanidlerin
kan emici diileri, kurbanlarnn yerlerini, kurbanlarnn postlarndan yansyan
dorusal polarize k sayesinde bulurlar.

Ekip, at sineklerinin beyaz atlara kyasla

siyah atlara daha ok ilgi gsterdiini aklayarak, zebra embriyolarnn derilerinin de bata siyah olarak gelimeye balayp sonradan doumdan nce beyaz
eritlerin gelitiini gsterdi. Ekip, zebralarn eritli krknn, zebralarn siyah
derilerini tabanidler gibi doymak bilmez
kan emicilere kar daha az cezbedici hale getirmek iin evrimleip evrimlemediini de merak ediyordu.
Ekip, Budapete yaknlarnda at sinei
dolu bir at iftliine giderek, bu kan emici bceklerin siyah ve beyaz eritli desenin
eitli genilikte olduu, eritlerin farkl alarda durduu ve yansyan n polarizasyonunun farkl olduu durumlarda ne
kadar cezbedildiklerini test etmek istedi.
Cezbedilip konan bcekleri srdkleri ya
ve tutkalla yakalayan takm, fark etti ki eritler darlatka bceklerin ilgisi daha az
oluyor ve en dar eritli olanlar tabanidler
iin en az cezbedici olan desenler.
Ekip daha sora eritli atlarn, siyah atlara ve beyaz atlara kyasla b-

cekleri orta derecede cezbetmesini

bekleyerek, beyaz ve siyah eritli at modellerinin cezbediciliini test etti. Fakat beklediklerinin aksine izgili modelin bu grubun iinde bcekleri en
az cezbeden desen olduunu grdler.
Aratrmann sonunda ekip, gerek zebralarn postlarndan eritlerin geniliini
ve postlardan yansyan n polarizasyon durumunu ltnde, zebralarn
motiflerinin at sineklerine az cazip gelen
motiflerle benzer olduunu buldular.
Ekip elemanlar, Zebralarn postlarnda zaman iinde tabanid sineklerini
en az cezbedecek, yeterince dar eritlerin evrildii sonucuna vardk. diyorlar
ve ekliyorlar: Bu blgede (Afrika) kan
emen sinek tr parazitler yznden eritli post deseni zerindeki seilim basks byk ihtimalle yksek.

Kaynak: http://www.sciencedaily.com/releases/2012/02
/120209101730.htm

eviren: A. Gven Akay

T Molekler Biyoloji ve Genetik Blm rencisi

Uzmanlar uyaryor! Halk sal iin ekerin toplumsal kontrol gerekli

iyabet, kalp hastalklar ve kanser

gibi bulac olmayp da dnyada 35
milyon kiinin lmne yol aan obeziteyi eker alnmnn krklediini ortaya koyan UCSF aratrmaclarna gre eker kullanm da halk sal asndan
alkol ve ttn rnleri gibi kontrol altna
alnmaldr.
Birlemi Milletlere gre gnmzde
bulac olmayan hastalklar, bulac hastalklara gre daha yksek oranda grlmekte. Amerika Birleik Devletleri, salk btesinin %75ini bu hastalklar ve bu
hastalklarla ilikili bozukluklarn tedavisi iin harcyor. University of California
aratrmaclarndan Robert Lustig, Laura
Schmidt ve Claire Brindis ubat ay Nature
dergisindeki makalelerinde, eker kullanmnn istismara akl, Batl beslenme
tarznda ok yaygn olarak kullanlmas ve
toksisitesi ile birlikte dnldnde, ekerin dnya apndaki bu salk sorununun ba sorumlusu olarak ortaya ktn
ne srdler. Endokrinoloji, sosyoloji ve
halk sal alannda eitimli uzmanlar ekerle ilgili biriken bilimsel kantlara gre
konuya yeni bir bak as getirdiler.
eker insanlar sadece imanlatan
bo kalori deil. Birok Amerikalnn

tkettii seviyedeki ekerin bilinen en

masum zararlar unlar: metabolizmay
deitirir, kan basncn artrr, hormon
sinyalizasyonunu deitirir ve karacierde nemli derecede hasara yol aar. Bu
salk sorunlar ekerin damtlmasyla
elde edilen alkollerin ok tketiminin de
bir yansmasdr. Son 50 ylda tm dnyada eker tketimi 3 katna km ve bu
da obezitenin yaylmnn temel nedeni.
Ancak Lustig, Schmidt and Brindise gre
obezite, belki de sadece fazla eker alm
sonucu ortaya kan toksisite hasarnn
bir iareti. Bu da insanlarn %40nn neden klinik olarak obez olmayp diyabet,
kalp hastal ve kanser gibi metabolik
sendromlara sahip olduunu aklamak
iin yardmc olabilir.
Lustig, nsanlar ekeri bo kalori (sadece kalori) diye dndkleri srece bu
sorunu zme gibi bir ansmz yok diyor
ve devam ediyor: yi kalori ve kt kalori vardr; iyi ya ve kt ya, iyi amino asit
ve kt amino asit, iyi karbonhidrat ve kt karbonhidrat olduu gibi. Ancak eker,
kalorisinin yan sra toksik etkiye sahip.
nsanlarn bu toksisite hakknda bilinlendirilmesi ile eker kullanm snrlandrlabilir. Claire Brindis, ekerin

kltrel ve kutlama yn olduunu kabul ediyoruz. Bu kalb deitirmek ok

zor diyor. Brindise gre etkili bir mdahale yalnzca bireysel deiikliklere dayandrlamaz; onun yerine baar orann
artracak olan, tpk alkol ve ttnde olduu gibi evresel ve toplumsal dzeydeki zmler. Yazar, toplumun yksek
eker tketiminden syrlmas iin halkn
ekerle ilgili daha fazla bilgilendirilmesinin zorunlu olduunu savunuyor.
Daha nceden alkol ve ttn tketimini dren baz mdahaleler eker
problemine ynelik modellenebilir. zel
sat vergisi koymak, kullanmn kontrol
etmek, otomatik makinelerdeki, okul ve
i yerlerindeki kantinlerde yksek ekerli
rnlerin lisanslama gerekliliklerini sklatrmak bunlara birka rnek.
Schmidt, Biz eker yasaklansn demiyoruz. Bizim bahsettiimiz eker tketiminin daha az olmas iin uygun bir yol
bulunmas gerektii. diyerek szlerini
tamamlyor.

Kaynak: http://www.sciencedaily.com/releases/2012/02
/120201135312.htm

Hazrlayan: Ece Seluk

T Molekler Biyoloji ve Genetik Blm

79

Yayn Dnyas

Evrensel geveze: Ofwfq

Ofwfq karakterine verdii zelliklerle talo Calvino bilim etkinliini metaforlatrmtr.
Geree ulamak, gerei kavramak iin evrene, doaya bakan, insanolunun
bilim gzdr Ofwfq. te yandan, evrenin ve canlln bandan geenleri, kendi
bandan gemi gibi anlatmas, Ofwfqu ilkel insann sylemine yaklatrr. nsann
ulat bilgi dzeyinde evrene, canlla, doaya dair oluturduu soyut kuramlar,
Ofwfq ilkel insann diliyle, slubuyla anlatr.
Naln Mahsereci

fendim, sizler de duyuyor musunuz,

u yaklaan ayak sesini Hevesli admlar, ama sanki biraz sarsak Sahibi kim dersiniz? te orada, bastonuna
dayanarak, bkk belinin edii ban
kaldrmaya alarak yaznn orta yerine
devrile kalka, ama son srat yaklayor.
O o o o bir evrenin karakutusu. Ve
karnzda ihtiyar geveze: Ofwfq.

Benim Ofwfqum
Ofwfq karakterini kuramsal olarak
zmleme abasna girimeden nce,
az nceki satrlarda baladm tarife devam etmek, onunla talo Calvinonun
Kozmokomik ykler adl kitabnda
ilk karlatmda kafamda canlanan
grsel imgesinden sz etmek isterim.
Calvinonun yaamnn bilimle kesien kkleri
nemlidir: Doaya tapan ebeveynlerinden
babas tarmbilimci, annesi botanikiydi;
Calvinonun ocukluk yaantlarnda anne
ve babasnn gerek bireysel, gerek kurumsal
projelerde deneysel tarm almalar
yaptklar meknlar nemli bir yer tutard.

80

Calvinonun affna, okurun kahraman

kendi imgesi klma zgrlne snarak, ben Ofwfqu ky kahvesine yerletirmeyi tercih ediyorum.
narn dibine atlm sandalyelere,
iki eli nndeki bastonuna dayal olarak
oturmu, sa sakal hem aarm, hem
birbirine karm, szcklerini bol homurtu ve tkrkle saan bir ihtiyar.
Yan tahmin etmek imknsz. Bir eikten sonra 90 m, 100 m, anlamak zorlar, zaten byle bir tahminin fazla bir
anlam da kalmam olur yaOfwfq da
ha 10 milyar yanda, ha 15 milyar; anlamak zor. Yanl okumadnz, Ofwfqun
ya milyar mertebesinde; evrenle yat
kendileri
Sahneye devam edelim: Ofwfqun
evresindeki sandalyelere hl ne anlatacan merak edebilen birka yeni yetme yerlemi; ama onun lafa girmek iin
boazn temizlediini duyan birou,
Balad yine diye sylenerek, sandalyelerini eviriyorlar. Torununun torununun torununun torunu yandakiler bile bkmlar onu dinlemekten. Ne
de olsa milyarlarca yldr atp tutuyor.
Kyde, pardon evrende diyecektim, olan
biten her trl oluum, deiim, dnm, ksaca evrim onun bilgisi dahilinde, her ey onun belleinde ve anlatt
yklerde sakl. Bouna sylemedik, o
evrenin karakutusu
Birisi, fff, Gne de ne bunaltt!
m dedi; bizim Ofwfq atlyor hemen, Efendim, biz o zamanlar diye balayarak, gezegenlerin biimsiz bir bulutsudan katlap soumalar srecinde, her
yer kr karanlkken, Gnein nasl Gne olduunu, bylece gndzn nasl
doduunu bire bin katarak, ballandrarak anlatyor. Tabii anmsamalar, kiisel tarihinden bamsz deil. rnein
Ofwfqun gzleri parlamaya ve sesi c-

vldamaya balarsa, bilin ki bir hatunun

ykye girmesi an meselesidir. Zaten
Ofwfqun pek ok yks, isterse galaksilerin birbirinden uzaklamas ve evrenin genilemesi srecini anlatsn; bir yerinden bir gnl yksne balanverir.
Kendileri, yani Ofwfq biraz apkn da
Ama tabii, yan gz nne alarak, bunu diline vurmuluun bir belirtisi de
sayabiliriz!..

Ofwfqun ikili karakteri:

Modern bilim + ilkel insan
Szn z Ofwfq, ilk tanmamzda evreninki kadar uzun mrnce yaad evrensel olaylar, ky kahvesinde
durduraksz anlatan, ah gitmi, anlar kalm, ihtiyar, apkn, geveze imgesiyle yerlemiti kafama. armlar
her ardnda, gelirdi dilime, eimle
dostumla paylardm onu. Taa ki, yaymlanm yaymlanmam btn kozmokomik ykler, Sfr Zaman balyla bir araya getirilenler de dahil, yeni
bir baskyla yaymlanana ve elime dne dek. Ofwfqla bu ikinci hemhal olu,
onun gereine biraz daha yaklamam,
Ofwfqun kimliinin ikili karakterini daha derinden kavramam salad.
Ofwfq, modern bilimsel bilgiye, evrenin doumu, canlln evrimi ve dier
evrenbilim konularnda en geni kapsamda haiz bir kahramandr.(1) Byk
patlamann olduu an bilir, ilk tekhcrelilerin sudaki yaamlarn bilir, canllarn sudan karaya geiini bilir, dinozorlarn yok oluunu bilir; bilir ha
bilir Zurnann zrt dedii nokta udur
ki, Ofwfq hangi zaman leindeki ya
da evrenin hangi kesindeki olgudan
sz ederse etsin, bilgisinin kayna bizzat kendi gzlemleridir. Ofwfq karakterine verdii bu zellikle, Calvino bilim
etkinliini metaforlatrmtr.

Btn Kozmokomik ykler,

-Sfr Zaman ile Yaymlanm Yaymlanmam Btn Kozmokomikler-, talo Calvino, ev. Eren Ycesan Cendey emza Gezgin, Yap Kredi Yaynlar, 2007, 361 s.
Ofwfq, insanolunun, evrene, doaya
ve dnyaya kocaman alm gzdr.
Evrenin, doann ve dnyann srlarna ermek iin gzlem halindedir. Grmek, gzlemlemek, bilgiye ulamada birinci admdr. nsanolu gzlemleyerek,
gzlem verilerine uygun varsaymlar kurarak ve varsaymlarn birok kereler
snayarak, gerein bilimsel bilgisine ular ve bilgisine ulamakla da, kendini
o byk gerekliin bir paras klar. nsan, bilimsel etkinlik yoluyla, rnein
evrenin doumunun bilgisine ulatnda, bir anlamda, bizzat evrenin doum
anna gitmi gibi olur. Bilim yoluyla, yaanlp geilmi olan, evrenin doumunu, dnya ncesini, tarihncesini (ve arkeoloji yoluyla tarihi zamanlar da) bilgi
alannda yeniden kurar, yani gemii
diriltir, zaman ayaa kaldrr. Ksaca,
Ofwfq (burada insanolu da diyebiliriz),
evrensel, doasal srelerin hem bilgisine varmak iin orada, o andadr; hem
bir insan olarak bilgisine vard iin o
anda ve orada olabilmitir.
Milyarlarca yl ncesinde ya da binlerce kyl tede olana bitene tanklk
edebilmek, o ann bir paras olabilmek;
yani bu apta bir zaman-mekn ayrln yenebilmek, ancak bilgisine ulamakla mmkndr. Ofwfq da bunu yapmtr. Bilgisi zerinden varmtr, o yerlere
ve o anlara. Bilgisiyle kendisini o gerekliin tan, tan ne ki, bizzat bir

paras klmtr. Evrenin ve canlln

bandan geenleri, kendi bandan gemi gibi anlatmasnn bir nedeni budur.
Bu Ofwfqun karakterinin bir yann oluturur: Geree ulamak, gerei kavramak iin evrene, doaya bakan, insanolunun bilim gzdr Ofwfq.
te yandan, evrenin ve canlln bandan geenleri, kendi bandan gemi
gibi anlatmas, Ofwfqu ilkel insann
sylemine yaklatrr. Ofwfq, efsanelerin diliyle konuur. lkel insan, tpk
bir ocuk gibi, alglayabildii dnyann
merkezine kendisini koyar. Ama kendisini o doadan ayrmaz, ayramaz. Doann doal ak iinde, herhangi bir canldan bamsz gerekleen her olayn
kendisinin bana geldiine inanr; hatta bu olaylara, Tanrlarn kendisini cezalandrma isteinin yol atn sanr.
Frtnay, yamuru, depremi, seli kendisine fkelenen Tanrlar oldurmutur.
Pek ok farkl kltrn mitolojisinde
yer alan yaratl efsanelerinde, dnya insanolunun tanklnda yaratlm
gibi anlatlr. Ofwfq insann yazl yazsz efsanelerinin geleneini devam ettirir
bu anlamda. Modern bilimle ulalm
bilimsel bilgiyi, ilkel insann efsanelerinin diliyle anlatr. te bu nedenle Ofwfq
hem metaforlam bir bilim etkinliidir,
hem de ilkel insandr.
Karakterinin btn bu farkl ama birbirini tamamlayan ynleriyle Ofwfq, bilginin kaynandaki insans tekillii de
simgeler. nsanolunun bilgi alannn,
din, bilim, edebiyat ve felsefe diye ayrmad dnemleri. nk efsaneler, ilkel
insann gzlemlerine dair simgesel dncelerini iermekle, bir nevi bilimi
ve bunlara anlatsal bir biim kazandrmakla da bir anlamda edebiyatdrlar.
te Ofwfg da bunu yapar: nsann ulat bilgi dzeyinde oluturduu evrene,
canlla, doaya dair soyut kuramlarn,
ilkel insann diliyle, slubuyla anlatr.

unu dnrsek, evren ve evrimle ilgili

bilgilerimize gre, 15 milyar yllk mrnn, sadece son 150 bin yln sizler,
bizler gibi insan olarak geirmitir. mr biimden biime girmekle gemitir. Cansz evrende canszdr. Szgelimi, evrenin doumu srasnda kimyasal
bir molekldr, sonra bir ara gktadr;
maddenin bedenlenmemi hallerine bile
girmi, mrnn bir blmn de enerji olarak geirmitir! Dnya oluurken,
yerkabuu sourken, yerin katmanlar
oluurken hep vardr. Tekhcreliyken
blnerek okhcreli olmaya almtr. Bir ara deniz kabuklusu olmay denemitir, sonra bir ara balk olmutur.
Karaya kan ilk canllardandr. Derken
bir ykde dnyada yok olmakta olan
dinozorlarn son temsilcilerinden biri
olarak grrz onu. Klktan kla girmitir. Canszdan canlya, canldan canlya gemitir. Bir bakterinin krbacyla
hareket etmi, yzm, srnm, yrm, umutur Yaamn ald tm
biimlerde grnmtr. Dnyay tm
yaam formlarnn duyularyla alglam
ve deneyimlemitir. Ayakl bir evrim tarihidir! Bilim kart yaratllara gndermeyle, kendisine yaayan fosil desek yeridir.
Evrenin evrimini, yerin evrimini, canlln evrimini ve insann evrimini gemi, gnmze gelmitir. Ezkaza kendisiyle nehir sylei yaplacak olsa, yapmas
olas olana fersah fersah sabrlar dilemeli,
Ofwfqun gevezeliini de dnrsek hele, ciltler ve ciltler ve ciltler dolusu bir
yapt kabilir ortaya!.. Ksaca Ofwfq ok
biimlidir, ama bu kadar ok biime girdii iin ona biimsiz de denilebilir.
Ama deimeyen tek ey vardr Ofwfq
iin: 15 milyarlk mr boyunca, hep
bir insan gibi yaamtr. Calvino, Ofwfq
yklerindeki ironi unsurunu buradan

Ofwfq, insan
biimden biime tar
Ofwfq bilim insan ile ilkel insann
bir bileimidir diyoruz ama, tabii ki simgesel dzeyde, yk izleklerine gre aslnda kendisi ok ksa sreden beri insandr. Calvino, herhangi bir ykde
Ofwfqun insan olarak evrimini konu almaz; ama Ofwfqun evrenle yat oldu-

81

Yayn Dnyas
umuz kurgulu zamanlarmzdan epeyce farkldr. Mesai balar, mesai
sonlar, fazla mesailer, otobs saatleri,
vapur saatleri, haber saatleri, dizi saatleri, dakikalar, saniyeler, saliseler, insana zg milatlar, takvimler yoktur.
Byk Patlamannn olduu zaman,
Gnein doduu zaman, gezegenlerin
bir yrngeye oturduklar zaman vardr. Tpk ky yaamnda, seher vakti,
kuluk vakti; hasat zaman, ekin zaman gibi doaya kout zaman tanmlarnn olmas gibi (Bu yaznn yazarnn
Ofwfq imgesini ltfen tekrar anmsaynz). Zamann dngs Ofwfq iin,
evrendeki, dnyadaki ve canlln evrimindeki byk srelerle iaretlenmiir. Byle olmas da kanlmazdr bir
yandan, yani yla vurmak gerekse, milyarlarca yl ncesinden sz etmek gerekeceinden, zaman belirsiz kalacaktr;
oysa olguyla iaret edilen zaman daha
bir kesinlikle belirlenmi olur
Ofwfqun acelesi yoktur, onun zaman yava yava akar. Ne de olsa, milyonlarca, hatta milyarlarca ylda tamamlanan srelerin adamdr.
Ofwfqun zamanla ilikisinden sz ederken, Ofwfq zamann ta kendisidir desek, zorlam olmayz. Zaman, evrenin
doumuyla balamtr. Evrendeki ve
Ofwfq zamann
doadaki byk evrimsel srelerin topta kendisidir
lamdr bir anlamda. Ofwfq da evrenin
balangcndan bugne geen btn Zamanla yat bir kahramann, zanemli srelerin bir parasdr; ama her
manla ilikisinden sz etmek ok kolay
bir srecin tek tek kendisi deildir, bdeil. Ama Ofwfqun zaman kavramtn srelerin bir toplamdr. Belki de
nn doaya, evrene paralel, ondan
tam da bu nedenle hem zamann kendikopmam bir zaman kavram olduusidir, hem de zamanszdr.
nu syleyebiliriz. Onun zaman, bizim
Meknszdr da. nk evrenin her
saatlerin krbacyla iinde kouturduyerinde, canszdan canlya, her biimde grnebilmektedir. Adnn
David Levine'in
izimiyle Calvino
Ofwfq olmasnn bu noktada bir
anlam olsa gerek. Modern kltrdeki anlam dizgelerinden uzak bir
adnn olmasn, Ofwfqun zamanszlna, meknszlna, okbiimliliine, tekil varlnda insanolunu simgelemesine ve ilkel
insann anlat diline sahip olmasna balayabiliriz sanrm.
Son olarak diyebilirim ki,
Ofwfq, Calvinonun ona kazandrd tm bu nitelikleriyle, bize evrenin, yldzlarn ve doann, kendi bilgisine ulaabilecek bilinte
yakalar: Ofwfq girdii her biime insan
doasn, insana zg zaaflar tamtr:
Merakldr, kskantr, ktr, dedikoducudur, haylazdr, oyunbazdr, yalnzdr, hrsldr, onurludur, mahuptur, haindir, kahramandr, kabul grmek ister,
iz brakmak ister, vs.
rnek olarak, Ofwfqun 50 milyon yl
kadar sren dinozorluk yaamndan sz
edebiliriz. Ne yazk ki, dinozorluun en
zorlu zamanlarna rastlamtr kahramanmzn dinozorluk gnleri. Dinozorlar
yok olmutur, ama ortalkta efsaneleri
srmektedir. Bylece u koca yeryznde yapayalnz kalan Ofwfq, dinozorlara
dman yeni canl topluluklardan birine, kimliini gizleyerek dahil olmaya alr. Bylece Calvino, kahramann, ona
olumsuz yaklamalar iin yeterli nyarglara sahip bir toplulua dahil olmaya
almasn dinozorlarn yeryznden
siliniiyle birletirerek anlatr.
Gene bir ykde Ofwfq, sudan karaya henz gemi bir trn evladdr. Kz
arkadana kar, hl suda yaamakta inat eden amcasndan utanr, onu amcasyla tantrmaya ekinir; ama gelien olaylar erevesinde, eskiye zlem duyan
kz arkadan bu muhafazakr amcaya kaptracaktr!

82

bir paras olduumuzu kavratan bir

kahramandr.

Meraklsna kk notlar
- Calvinonun Ofwfq ile benzer bir kumatan dokuduu bir baka kahraman daha vardr: Palomar. Palomar, dnyaca nl bir gzlemevinin addr.
Calvinonun kahraman Palomar ise,
dikkatini gnlk olaylara bir teleskop
gibi younlatrarak, bunlar en ince ayrntlarna varncaya dek, takntlla varan bir titizlikle inceleyen bir adamdr.
- Calvino, Btn Kozmokomik ykler
kitabnda Sfr Zaman balnda bir
araya getirilen drt ykde, adeta topolojiden esin alr gibidir. Bu metinlerde kurgu, tpk Escherin resimleri gibi,
kendi stne kapal bir sonsuzluk ana
varr.
- talyan edebiyatnn dnyaya armaan
ettii en nemli edebiyatlardan olan
Calvinonun bilimsel konularla edebiyat kesitirmesinde, donanmlar ve ufku
geni, edebiyatn yan sra bilimden, felsefeden ve siyasetten de beslenen, yeni
eyler denemekte cesur bir kalem sincab olmas etkendir kukusuz. Gene
de, yaamndaki bilimle kesien kklere; doaya tapan ebeveynlerinden babasnn tarmbilimci, annesinin botaniki olmasna; Calvinonun ocukluk
yaantlarnda anne ve babasnn gerek bireysel, gerek kurumsal projelerde deneysel tarm almalar yaptklar meknlarn yer tutmasna dikkat
ekmek isterim. Nitekim, erkek kardei
Floriano Calvino, yerbilimci olmay semi, alannn dnyaca bilinen isimlerinden olmutur. (Daha ayrntl bilgi iin
bkz. Pariste Mnzevi zyaamyksel
Notlar-, ev. Neyyire Gl Ik, Yap Kredi Yaynlar, Mart 2005. Kalem Sincab
talo Calvino Albm-, Luca BaranelliErnesto Ferrero, ev. Kemal Atakay,
Dnya Kitap, Mart 2005)
NOT: Bu yaz daha nce Roman Kahramanlar dergisinin 5. saysnda (OcakMart 2011) yaymlanan bir yaznn, ufak
tefek deiiklikler ieren halidir.

DPNOT
1) Calvinonun bu ykleri yazd zamana dek ulalan
bilimsel bilgiye diye belirtmeliyim sanrm. Dnyann onsuz
dnmeye devam ettii son on be ylda bilimsel bilgiye
eklenenler, doal olarak Calvinonun ufkuna girememitir.

KTAPI
RAFI
Bilimin yks
-G, Kant ve Tutku-, John Lynch- Michael Mosley, ev. alar Sunay-Cumhur ztrk, Bankas Kltr Yaynlar, 2012, 288 s.
Bilim biz kimiz?, nereden geliyoruz?, nelerden oluuyoruz?, orada ne var? gibi byk
sorularn rndr. nsanln bu sorulara yant araynn yks, bilimin de yksdr. BBCnin ayn adl antsal dizisine elik eden Bilimin yksnde, daha
ak ve hi olmad kadar ilgin bir ekilde anlatlyor bu yk. Kitapta klasik dnemden gnmze kadar bilimin her alanndaki atlmlarn izi srlyor. En zorlu
kuramlarn anlalabilir bir dille kaleme alnd, bilim tarihine ilikin dncelerimizde kkl deiikliklere neden olacak
ieriiyle bu esiz klavuz, bilimin gnmzde neden yaamsal bir nemi olduunu btn aklyla ortaya koyuyor.

Sevien Beden

nsan Beyni

-Her Ynyle Kadn ve Erkek Cinsellii-, Dr. Sharon Moalem,

ev. Begm Turgut, Alfa Bilim Dizisi, Ocak 2012, 272 s.
Doum kontrol haplar, kadnlarn
ekim hissettii erkek tiplerini etkileyebilir mi? Cinsellik konusunda erkeklerin ve bal arlarnn ortak noktas nedir? Kadnlar hangi dnemlerde
aldatmaya daha yatkn olur? kizlerin
farkl babalar olabilir mi? dll bir
nrogenetiki ve insan psikolojisi alannda doktora yapm bir evrim biyolou olan Dr. Sharon Moalem, bu trden kkrtc soruya yant vererek, bizi
genel cinsellik anlayndan ok daha
ileriye gtryor, hem elenceli hem
de kapsaml bir kltrel, biyolojik ve
tarihsel kefe karyor. Sevien Beden, insan cinsel organlarnn
kompozisyonu ve ileyiinden, cinsel ekimin arkasndaki biyokimyaya kadar, orgazm,
dourganlk ve doum kontrol, snnet, menopoz, cinsel yolla bulaan hastalklar, homoseksellik ve daha fazlas
hakknda yeni fikirler ne sryor.

Evrenin En Karmak ve Gizemli NesnesiRobert Winston, ev. Gl Tonak, Say Yaynlar, 2012, 544 s.
Robert Winston, insan
beyninin derinliklerine girerek hayatmzn gidiatn belirleyen duyularmzn, duygularmzn ve kiiliimizin nasl olup da tek bir
noktadan idare edildiini aklyor. Winston, anlarn nasl oluturulup kaybedildiini, srekli deiim halinde olan beynin
kk ocuklarn fke nbetlerinden ergenlik andaki genlerin bunalml hallerine kadar, nelerden nasl sorumlu olduunu aklarken, duyust alglar, dejavu
ve beden d deneyimlerin arkasndaki
gerei de ortaya koyuyor. Zekmz nasl gelitirebileceimizi, sahip olduumuz
ancak hi fark etmediimiz becerilerimizi
nasl ortaya karp eski alkanlklarmzdan nasl vazgeebileceimizi ve yalanrken beynimizi ne ekilde formda tutabileceimizi kefetmemizi salyor.

Kapitalizmin snrlar ve toplumsal proletarya

Ama toplumlar ve insanlar
Dnyay daha iyiye, gzebu tr temel sorularn, her
le doru deitirmek, snfyeni durumda yeniden yantsz ve smrsz bir toplum
lanmasn isterler. Hakldrkurmak gerekten olanakl
lar. nk, nesnel ilikiler,
m? Bu byk dnmn
d ve i koullar/dinamikler,
motoru olacak bir toplumsal
zlecek ncelikli sorunlar,
zne var m? Daha haka, etoplumsal deer dizgeleri, itliki ve zgr bir topluma
ne kan toplumsal gler,
gei iin gerekli toplumsal
Kapitalizmin Snrlar dnce, eylem ve rgt birol kim, hangi g ve zneve Toplumsal
imleri her tarihsel dnemde
ler yerine getirebilir?
Proletarya
baka bakadr.
Yaadmz
dnyadan
Haluk Yurtsever, Yordam Kitap,
Haluk Yurtsever bu kitahonut olmayan, bununla
2011, 408 s.
bnda, gncel kapitalizmin
da kalmayp dnyay deiekonomik toplumsal eilimlerini, etirmek iin mcadele eden milyonlarlikilerini ve snrlarn zmleyerek,
ca insan, sraladmz bu sorularla yz
bugnk dnyann iinden snfsz,
yzedir. Bu sorularn bir blmnn
smrsz bir topluma yrmenin
yantlarnn tarih iinde verilmi olduancak toplumsal proletaryann ban
unu dnebiliriz. Dnyann toplumektii antikapitalist hareketlerin birsal snf ve katmanlarn pratik eletirel
leik/bileke hareketiyle olanakl oldueylemiyle defalarca deitirildii, 19.
unu, 2011 fke ve isyanlarn da deyzyln ortalarndan bu yana btn
erlendirerek, eitli sorulara yantlar
byk dnmlerin proletaryann
vererek anlatyor.
damgasn tad, bir tarih bilgisidir.

nsan ve Uygarlk
Cafer Tiryaki, Berfin Yaynlar, ubat
2012, 508 s.
nsan ve Uygarlk, ele ald olgular ve vakalar balamnda, nedensellik zincirini halka halka irdeliyerek,
odanda insann doruluk
ve zgrlk tutkusunun yer ald hem
grkemli hem de alabildiine trajik tarihsel srece kkl ve devrimci bir aklama getiriyor. Kitaptan kimi balklar yle: nsann Afrikadan k srasnda ve
ncesinde neler oldu?, Tarihe uygarlk kurucu olarak giren topluluklarla onlar yamalayarak yaayan ekonomiler,
Oldwaiden doan zanaatln btn
sosyal sistemleri geerek demir ve elikle beslenen kapitalist sistemle talanmasnn mthi serveni, nsanlk, yabanl doadan kapitalist ulusal parka nasl
geldi?, Irk kavramn yaratan doal etkenlerin douu, Kolonyalizmden emperyalizme gei ve ulus tesi birliklerin
ada dnyadaki mant

Sanayilemenin Gizli Tarihi

Ha-Joon Chang, ev. Emin Akaolu, Epos Yayn, ubat 2012,
304 s.
Chomsky bu kitap iin unlar sylyor: Sanayi devriminin kkenlerin-

83

Yayn Dnyas
den gnmze kadar
cereyan eden ekonomik gelime ile standart/egemen doktrinin
anlattklar arasndaki
uurum giderek bymektedir, Chang gerekte ne olduunu gzler nne sererek
bu boluu aydnlatmaktadr. Changn
zekice analizleri, saltanatlar halen sren
doktrinlere dayanan ekonomik reetelerin, zellikle gayet korumasz ve savunmasz olanlara [lkelere/halklara] hangi
amala ve nasl ciddi zararlar verdiini
ve bu zararlarn devam edeceini gsteriyor. Chang, kresel ekonominin ok
daha insani ve medeni bir gzerghta
nasl yeniden dzenlenebilecei konusunda, iktisat teorisine ve somut tarihsel
kantlara dayanan, akla yatkn, yapc neriler getiriyor. ayet telafi edici eylemler gerekletirilmezse meydana gelebilecek muhtemel vahametler konusunda
uyaryor.

Kimse Duymaz
Trkiyede nsan Ticareti Madurlar zerine Bir Aratrma, Elif
zer, Ayizi Kitap, Ocak 2012, 176 s.
Elif zerin, sosyal antropoloji yksek lisans bitirme tezi olarak hazrlad
bir alma bu.
Kitap, insan ticareti ve insan ticareti madurluu nu, hukuksal ve kavramsal dzeyde ele alarak kyor yola.
Bu blmde, Eski Sovyet lkelerinden
her yl 100 binden fazla kadnn insan
ticareti maduru olduunu reniyoruz. nsan Ticaretinin
Arka Plan balkl blmde, insan gnn
bu aratrma iin kaynak lkesi (Eski Sovyet
Cumhuriyetleri) ve hedef lkesinin (Trkiye)
koullarna baklarak,
insan ticaretine zemin hazrlayan altyap ortaya konuyor. Esas blmde ise,
yazar, insan ticareti maduru Orta Asyal kadnlar konuturuyor. Anlatlanlardan, sosyalist topyann sona eriinin kadnlarn g yollarna dnn
asl nedeni olduunu grmek mmkn.
zerin saptamas yle: Bu aratrmada konutuum Orta Asyal kadnlarn
hemen hepsi Sovyetler Birliinin dalmas esnasnda ocukluk dnemini ya-

84

amaktayd. Yeni ulus devletler kurulduka Sovyet anneler tarafndan yerel

zbek ve yerel Trkmenler olarak yetitirilmeye balanmlard.

Homo Esteticus: Demokrasi anda

Beeninin cad
Luc Ferry, ev. Devrim etinkasap, Pinhan Yayn, ubat 2012,
435 s.
Aydnlanma ile birlikte, kayna ilahi otorite olan ve deimez bir deerler
dzenini yanstan sanat ve dnya grne ar bir darbe indirildi. Otonomiye
dayanan aklc bir etik kurma giriimlerine sahne olan bu dnemde, estetik ve
kiisel zevk ne kt. Hemen ardndan,
20. yzylda bireyselliin otonominin nne getii yeni bir hareket balad. Evrensel
bir akln balarndan
syrlma gerekliliinin vurguland bu
sanatsal zgrln ban ise Nietzsche
ekti. Luc Ferry tam bu noktada postmodernizmin sivri ularna kar karak
akli standartlar ve sanatsal zgrlk arasnda bir denge kurulmas gerekliliini
vurguluyor. Ferrynin Homo Esteticusta

cevabn arad asl soru znel, bireysel zevkle nesnel, evrensel olann uzlatrlabilir olup olmad. nk Ferryye
gre estetik teorinin bu problemi en temelde demokratik bireycilik ile yakndan ilintilidir.

Frankfurt Okulu Eletirisi

Hans Heinz Holz, ev. Olcay Geridnmez - Mehmet anl, Evrensel
Basm Yayn, ubat 2012, 144 s.
Horkheimer,
Adorno, Marcuse Lowenthal, Pollock gibi
isimlerle anlan Frankfurt Okulunu karakterize eden, bir dogmaya dntn ileri srdkleri Marksizmi felsefiteorik bir zemin zerinde yeniden kurma
iddiasdr. Bugn yaygn biimde pozitivizmle Marksizmi eitleyen yzeysel akademik nyargnn, gnmz postmodern
dncesinin belli bal btn tezlerinin
temel talar Frankfurt Okulu tarafndan
denmitir. ay nce yaamn kaybeden Marksist filozof Hans Heinz Holzun
bu kitaptaki eletirileri, yllar ncesinde
domu ve bitmi bir akm zerine deil,
bugn, burada ve dnyann hemen her
yerinde etkisini srdren anti-Marksist

Byk Sorular
Versus Yaynlar, tarih boyunca insann akln kurcalam
temel felsefi ve bilimsel sorular konu edinen, bu sorulara byk dnrlerin verdii cevaplar sunan Byk Sorular
balkl bir kitap dizisinin yaymna balad.
Dizinin, Fizik: Zamanda Seyahat Edebilir miyiz ve Dier Byk Sorular kitabnda, Michael Brooksun ele ald sorular bazlar yle: Fiziin amac nedir?, Zaman neFelsefe : Birbirimizi dir?, Schrdingerin kedisine ne oldu?, Elma neden der?,
Anlayabilir miyiz? ve Tanr parac nedir?, Zamanda seyaDier Byk Sorular, hat edebilir miyiz?, Dnyann manSimon Blackbun, ev. Ergn yetik kalkan tekliyor mu?, Evreni tek
Aka, Versus Yaynevi, Ocak bir bakmla deitirebilir miyim?, Ka2012, 240 s.
os kuram felaket tellall m yapyor?,
Bir simlasyonda m yayoruz?, Doann en gl kuvveti
hangisidir?, Gerekliin gerek doas nedir? vb.
Felsefe: Birbirimizi Anlayabilir miyiz? ve Dier Byk Sorular kitabnda ise, Simon Blackbunun kendimizi ve iinde yaadmz dnyay anlamamz iin ele ald sorular- Fizik: Zamanda
dan kimileri yle: Makinedeki bir hayalet miyim?, nsan Seyahat Edebilir
doas nedir?, zgr mym?, Nasl kendi kendime yalan miyiz ve Dier Byk
syleyebilirim?, Birbirimizi anlayabilir miyiz?, Her ey g- Sorular,
reli mi?,
Michael Brooks, ev. Ebru Kl,
Tanrya ihtiyacmz var m?, lmden korkmak gerekir Versus Yaynevi, Ocak 2012,
248 s.
mi? vb.

bir akm zerinedir. Onun deyiiyle,

toplumsal-snfsal mcadeleye ilgisiz kalan, bir anlamda felsefenin gereklemesi alanna uzak duran ve yine onun
deyiiyle devrimci bir durumun kriterlerini bile hazrlayamayan bir felsefe, daha
bandan yenilmi, Marksist tarih anlayna dayandn iddia etse de, gerekte
tmyle ondan kopmutur.

Sosyalizmin Sorunlar
SSCBde Kapitalizmin Restorasyonu- Tarihi Dersler, Hasan Ozan,
Akademi Yayn, Kasm 2011, 569 s.
20. Asr, Ekim Sosyalist Devrimiyle
balayan ve giderek bir dizi lkede sosyalizmin zafer kazand bir asr oldu. Tarih
ve insanlk, bu devsel atlmlar ve zaferlerle ilk kez tanmt. Ama 20. Asr yalnzca sosyalizmin devasa zaferleriyle deil,
ar yenilgisiyle de tant. Kukusuz, sz
konusu yenilgi, tarihin helezonik ak ierisinde sadece geici
bir tarihsel gerilemeyi ifade etmekte. Ve tarih, gemiten gelecee doru akmaya devam etmektedir.
Leninin dedii gibi, birka on yl geriye
gidi olanakldr, nk tarihin bazen
geriye doru dev admlar atmadan przsz ve biteviye ilerlediine inanmak diyalektik deildir, bilimsel deildir, teorik
adan yanltr. Yine Leninin vurgulad gibi, Bilim ise hatalar ve yenilgiler
olmadan renilemiyor.

Wikileakste nl
Trkler
Bar Pehlivan- Bar Terkolu, Krmz
Kedi Yaynevi, ubat 2012, 415 s.
Oda tvnin tutuklu
alanlar Bar Pehlivan ve Bar Terkolu,
Wikileaks belgelerinde Trkiyenin izini sryorlar: Trk polisi FBIdan Fethullah Glen iin ne istedi? ABD Glen
cemaati hakknda ne dnyor? Trk
polisi FBIa verdii Ergenekon brifinginde neler anlatt? sviredeki gizli hesaplar meselesi hakknda neler konuuldu?
PKKya af ABD tarafndan nasl planland? Erdoan-Gl ekimesi kriptolara
nasl yansd? Blent Arn TSKy ABD
Bykelisine nasl ve neden ikyet etti? ABD AKPli bakanlar nasl filedi?
ABDnin nkleer silahlar Trkiyede
mi? Hangi Ergenekon gzaltlar Amerikallara nceden haber verildi?

2Bciletirebildiklerimizden misiniz?
Ycel alar, TMMOB Ziraat Mhendisleri Odas Tarm Politikalar Yayn Dizisi: 9, Ocak 2012, 146 s.
AKP, iktidar olduundan bu yana
2B arazilerini satmaya alyor. Bilindii gibi,
2003 ylnda denemi ve Anayasa deiiklii bile yapmay gze alm ancak
baaramamt. Siyasal iktidarn 2B arazilerini satmaktan vazgemesi beklenmiyordu kukusuz; nk buna eli
mahkm; sermayeye daha kolay birikim
olanaklar sunulmas ve siyasal iktidara

Filozof Szlkleri
Say Yaynlarnn Referans Szlkler Filozoflar dizisinin son iki kitab getiimiz ay yaymland: Descartes
Szl ve Foucault Szl. Dizi kapsamnda daha nce Lacan Szl,
Levinas Szl,
Ricceur Szl,
Derrida Szl
ve Deleuze Szl yaymlanmt.
Descartes Szl, balca KarDescartes Szl, tezyen kavramlar
Denis Kambouchner, F. De Bu- asli karmaklkzonz, ev. Murat Eren, Say lar iinde sunYay., Ocak 2012, 180 s.
maya alyor.

Pek ok balklar oluturan bu

kavramlar, net
terimler halinde,
belirleyici olduklar kadar dnmsel bir yeFoucault Szl,
nilikler btn
olarak da adlan- Judith Revel, ev. Veli Urhan,
Say Yay., Ocak 2012, 135 s.
drlabilir.
Foucault Szl ise, alfabetik dzene gre sralanm terimlerin basit bir
birliinden ziyade Foucaultcu zmlemelerin olaanst zenginliini oluturan -ardk ya da st ste konulmu- sorunsallamalarn eitliliini
yeniden oluturmay amalyor.

da kolay yoldan kazanlabilecek taze para

gerekiyor nk. Bu
gerek o denli dayatyor
ki, siyasal iktidar, 2B
arazilerini
satmakla
da yetinmeyecek; devlet ormancl dzeninin zelletirilmesine ynelik dzenleme ve uygulamalarna yeni boyutlar kazandrabilecektir.
Yeni bir anayasann gndemde olmas
ise siyasal iktidara bu dorultuda da dzenlemeler yapabilme olana salyor.
Ancak, bu koullarda da doru bilgiyle,
ok daha etkin rgtlenme ve kararl abalarla siyasal iktidar yine durdurulabilir. 2Bciletirebildiklerimizden misiniz?
byle bir umudun rn.

Ramses
1. Kitap: In Olu, 2. Kitap: Milyonlarca Yln Tapna, 3. Kitap: Kade Sava, 4. Kitap Ebu Simbelin Kraliesi, 5. Kitap: Bat Akasyasnn Altnda, Christian Jacq, ev. Ali Rza Yalt, Remzi
Kitabevi, Ocak 2012.
Fransz Msrbilimci Christian Jacq,
Eski Msr ve tarihi
kiiliklerini anlatan
bir dizi tarihsel romann yazar. Msrbilimden szlm
bilgileri yaratcl ile birletiren yazarn Ramses serisi,
bu nl firavunun hayatn 5 ayr kitapta ykletiriyor. lkemizde de onlarca
kez baslan seri, Remzi Yaynevi tarafndan bu kez cep kitap formatnda takm
halinde sata sunuldu.

Machiavellinin Bahesi
Mark Crick, ev. Glden en, Can Yaynevi, Krk Merak Dizisi, 104 s.
Kafkann orbasnda yemek tariflerini, Sartren Lavabosunda tamirat ilerini
edebiyatla buluturan Mark Crick, bu kez
de bahecilie el atyor. Machiavellinin
Bahesi, dnyaca nl on iki yazarla hazrlanm bir bahe klavuzu. Deyim yerindeyse kalemini brakan yazar, eline kazma krei alyor. Bertolt Brechtle
patates
yetitirmekten tutun da, Niccol
Machiavelliyle im bimeye, Henrik Ibsenle
meyve aac dikmeye
kadar eitli bahecilik
tyolar buluyoruz.

85

Gemie Yolculuk

Asl Kayabal

aslikayabal@hotmail.com

Gbeklitepenin nda, tarihncesi dneme ait yeni yorumlar

eolitik devrim neden gerekleti ya da avc-toplayc dzende

yaayan tarihncesi dnem insann
tarm yapmaya iten etkenler neydi
diye dndmzde, son dnemde prehistorik alar konusunda ortaya atlan yeni varsaymlar izlemekte yarar var.
Bu ynde Klaus Schmidtin ynetiminde Trk ve Alman arkeologlar tarafndan kazlan Gbeklitepe nemli bir konuma sahip. 11
bin yllk bir tarih barndran erken
neolitik an bu nemli klt merkezini konu alan Piramitlerden 7
bin Yl nce lk tapnaklar na Etmilerdi. Gbeklitepedeki Arkeolojik Keif/Oltre adyla yaymlanan
kitapla talyan okurlar da anlurfa yaknnda tepelik bir alanda kurulu Gbeklitepenin ayrntlaryla
tant. Klaus Schmidtin kaleme ald kitap, neolitik an bu antsal
nitelikteki klt merkezini tantrken, gerekte yaznn balangcnda
vurguladm gibi neolitik devrime
neden gerek duyuldu?sorusuna bir
yant aryor.
Gbeklitepe yal bir hyk. Arkeolojik katmanlarnda 11 bin yllk bir
tarih sakl. Arkeoloji dnyasnda imdilik antsal nitelikte bilinen en eski
klt merkezi. zellikle eitli trde
hayvanlarn betimlendii kabartmalarla dikkat eken Gbeklitepe, Klaus Schmidtin de vurgulad gibi her
biri usta bir zanaatkr olduu dnlen byk bir igcnn eseri.
Gbeklitepe, klt merkezi kimliiyle tarihncesi dnemde yerini alrken sra henz neolitik devrime,
tarihncesi insannn avc-toplayc
dzeni terk ederek, yerleik yaam
biimine getii ve tarm yapmaanlurfa yaknndaki Gbeklitepe yerlemesi.

86

ya balad evreye geKitabn son bllinmemiti.

Ksacas
mnde Schmidt, GGbeklitepenin sakinbeklitepedeki
kutsal
leri ne hayvanlarn imeknlar ve tapnan
gcnden yararlanabiYunan tapnaklarnn nliyordu ne de ellerinin
cs olabilecei ynnde
altnda maden aletler
bir yorum getiriyor. Gvard.
beklitepe ile Yunan tapKlaus Schmidt nenaklar arasnda ortak ololitik devrimin neden
gu, kutsal yap topluluu
gerekletii sorusuiinde merkezi bir tapna Gbeklitepe nasl
nan yer almas.
bir katkda bulunabilir
Antik Yunandaki
diye dnyor. Ge- Gobeklitepede eitli hayvan
kutsal yaplar, sunabetimlendii
mite arkeologlar ne- trlerinin
da ieren eitli bikabartmalar mevcut.
olitik devrim zerine
rimleriyle dini bir ileve
tarttklar zaman, geleneksel bir hizmet etse de sosyal ve askeri gyorumda gr birliine varyorlar- rev de ykleniyordu diyor Schmidt.
d. Bu yaklama gre insanolu, ta- Gbeklitepeye komu yerleim birm yapmak iin gerekli koullar o- rimlerinde de benzer nitelikte klt
lutuu anda ezamanl biimde yaplar gnna karlsa da buneitli corafyalarda yerleik dzene larn Gbeklitepedeki tapnakla kargeti ve tarm yapmaya, hayvanla- latrld zaman antsal bir nitelik
r evcilletirmeye balad. Bu kkl yanstmadklarn anlatyor Schmidt.
deiimi arkeologlar, neolitik devGbeklitepenin M 8 binin barim diye tanmlad.
langcnda, vadiye inerek yerleik
Bu yorum sonraki yllarda terk e- dzeni seen ve tarmclkla uraan
dilmeye balad. En azndan neolitik ilk topluluklar tarafndan terk edildidevrimin daha nce dnld i biliniyor. Travmatik bir seim diye
gibi bir anda ve ok geni bir co- dnlebilir mi? Gbeklitepenin
rafyada balad teorisi bir yana b- kaz bakan Schmidt tam tersi grakld. Tersine yerleik dzene ge- rte: Gbeklitepedeki tapnak
iin aamal bir ekilde yayld, kompleksi, klt merkezindeki bbu srecin son buzul dneminin ta- tn kontrol elit bir grubun sorumrihlendirildii M 8500 ylna kadar luluuna brakm olabilir.
devam ettii kabul grmeye balad.
Neolitik devrime yol aan etkenGbeklitepeye geri dnd- ler yeni bilgiler ve arkeolojik bulgumzde antsal nitelikteki bu klt lar nda daha uzun sre tartlamerkezinin ardnda sistemli ve ok cak grnyor. Tarihncesi dneme
byk bir igc olduu gze ar- ait arkeolojik aratrmalar, yaznn
pyor. Schmidtin dikkat ektii gi- henz kefedilmedii bu karanlk
bi belki de uzun yllar tm enerji- alar konusunda yeni yorumlar yalerini ve glerini bu merkez iin pabilmenin nn ayor. Bu ynde
adayan bir igc bu. Tarihncesi ngilterede Stephen Oppenheimerin
toplumlarda sosyal snfn ve fark- Britanya adalarndaki ilk yerleimlellklarn henz var olmadn ne ri, M 15 binden ge ortaaa kasren yorumlar deitiren bir tab- dar uzanan srete inceleyen aralo mevcut. Gbeklitepenin kaz ba- trmas The Origins of Britishin
kan Schmidtin getirdii bir baka (Robinson) tarihe merakl okurlar
yoruma gre de, klt kompleksinin tarafndan ilgiyle okunduunu da aantsal nitelii dikkate alndnda nmsatmak isterim. Bu trden uzun
Gbeklitepe, belki de evre yerle- soluklu aratrmalarda arkeolojik
imlerden de ziyareti eken bir tr bulgularn yan sra genetik yntemhac merkezi grevi gryordu.
ler de artk arlkl bir role sahip.

ARKEO HABER
mparator
Teodosiusun
liman, Archeoda
talyan
arkeoloji
dergisi
Archeo, ubat saysnda
stanbulda gnna karlan mparator Teodosiusun limanna 14 sayfalk bir dosya haberle
yer verdi. stanbuldaki metro kazs
srasnda tesadfen ortaya karlan
antik liman, Trkiyede bugne kadar yaplan en byk metropol kazs diye tantan dergi, Bizans mparatoru Teodosiusun isteiyle kurulan
limanda onlarca Bizans gemisinin de
tadklar yklerle birlikte gnna karldn duyurdu.

Antik Yunandan
dklen notalar
Salerno niversitesince beincisi
dzenlenen Antik Yunan ve Romada
Mzik ve Kltr konulu Moisa sempozyumunda Klasik dnemde Antik Yunanda Mzik konusu ele alnd. Bir sivil toplum kuruluu olan
Moisann giriimiyle dzenlenen
sempozyum, antik ada Yunan ve
Roma dnyasnda mziin stlendii
rol sorguluyor

ARKEO MUTFAK
Kristof Kolombun Amerikay
kefinin ardndan Yeni Dnyadan
getirdii besinlerden en tannan
msrd. Amerikan yerlilerinin M
3 bin ylndan itibaren tand msr, Avrupada 16. yzyldan itibaren retilmeye baland. Amerika
ktasnda yaayan yerliler
daha ok Orta Amerikaya
zg olan bu tahl mahis diye adlandryordu.
spanyolcada Maiz, talyancada Mais, Trkede Msr diye geen
bu besin, Avrupaya geliinde granoturco adn ald. Kimi
Avrupa lkelerinde msr, okyanus
tesinden geldii ve egzotik bir ni-

Bu ylki sempozyum, Mzik dinletileri, Dafnide bir mzisyenin

mezar, Mzik enstrmanlar ve
Mzik miras balkl drt ana tema erevesinde dzenlendi.
Dafni antik kentinde bir mzisyene ait olduu dnlen mezarda (M 430-420) yaplan arkeolojik
kazda aralarnda flt, arp, antik ada lir yapmnda kullanlan kaplumbaa kabuu paralar bulunan enstrmanlar gnna karld. Bu
bulgularn yan sra kazda yon alfabesinde yazl tabletler ile ok kt
durumda olsa da bugne ulaan bir
papirs de bulundu. Ortaya karlan
bulgular deerlendiren arkeologlarn
yorumuna gre, Dafnideki mezar bir
ozan ya da mzisyene ait.
Salernodaki sempozyumda ayrca Brill yaynevinin ngilizce yaymlayaca Greek and Roman Musical
Studies: The Journal of Moisa balkl uluslararas derginin tantm da
yapld. Sempozyum,
2013de
Sicilyada
Agrigentoda,
2014de
Newcastleda, 2015de ise
Atinada dzenlenecek.
Kaynak: Archeo / Subat 2012

arkc
Bastetin
mezar
svire Basel
niversitesinde
grevli
arkeologlardan oluan bir ekip,
Msrdaki Krallar
Vadisinde
yeni bir mezar
kefetti. M 3
bin ylna tarihlenen ve bugne kadar definecilerin ulaamad mezardaki yaztta Nehmes Batet adnn yazl olduu aktarld. Batetin
antik Msrda XXII. Hanedanlk
dneminde (M 945-712) Karnak
tapnanda arkc olarak alt
anlald.
Nehmes Batete ait mezar, Krallar Vadisinde yrtlen arkeolojik aratrmalarda 1922 ylnda gnna karlan Firavun
Tutankamonun ardndan arkeologlarn kefettii ikinci mezar. ldeki kum ynlarnn aratrmalar
gletirdiini syleyen arkeologlar, bu blgede kum ynlarnn altnda sakl kalan baka mezarlara
da rastlamay umuyor.
Kaynak: Civilt / Mart 2012

Okyanus tesinden gelen msr

telik tad iin turco diye de anlyordu.
Aratrmaclar
Kristof
Kolombun msr Avrupaya, Amerika ktasnn bat kylarn kefinden sonra geri dnnde yapt
ilk yolculukta getirdiini aktaryor.
Byk bir olaslkla ilk msr, Bahama Adalar, Kba ya da Haitiden getirildi.
Orta Amerika yerlilerinin
M 3 binden bu yana temel besin kayna olan msr, Avrupada nce spanya, ardndan Gney Fransa
ve Kuzey talyada retilmeye baland. Avrupada balangta temel
besin maddesi gibi grlmeyen m-

srn ktada 18. ve 19. yzyllarda

yaanan ktlk dnemlerinde rabet
grd biliniyor. Besleyici ve dayankl bir besin olan msr, Avrupa
lkelerinin mutfanda msr ya,
patlam msr, polenta, msr unu
gibi temel maddeler ve yiyeceklerin
retiminde kullanlmaya baland.
Yeni Dnyadan Eski Dnyaya
getirilen yiyecekler bir tek msrla
snrl deildi. Bilindii zere patates, domates, hindi, eitli balk ve
et trleri, kakao, ikolata, biber ve
ttn de msrn ardndan Avrupa
ktasna tanm, yal ktann sakinlerinin beslenme alkanlklar
kkl bir biimde deimiti.
Kaynak: National Geografic Storica / Mart 2012

87

Gemie Yolculuk

DArtagnan gerekten yaad

lexandre Dumasnn nl yapt Silahrlerin kahramanlarndan biri olan DArtagnann

ada Fransz yazar Gatien de
Courtilz de Sandrasn (16441712), Mmoires de Monsieur
DArtagnan adl kitabnda yazdklar nl silahrn gerekten yaadna iaret ediyor. Sandras, kitabnda DArtagnann nce Kardinal
Mazzarino, ardndan da Kral XVI.
Luis iin altn aktarmt.
Fransz yazarn o dnemde verdii ayrntl bilgileri, sonraki yllarda
Dumasnn kahramanlarnn biyografileri konusunda aratrma yapan
baka tarihiler de desteklemi, bu
silahrlerin gerekten yaam olabileceklerini yazmt.

Gerek DArtagnann, yaad dnemde krallar ve bakanlar dzeyinde gven duyulan bir kii olduu, birok savata nemli rol
stlendii aktarlyor. 1611-1615 yllar arasnda dnyaya geldii sanlan
DArtagnann gerek ad, Charles de
Batz-Castelmoredu. Dumasnn romannn kahramanlarndan biri olan
gerek DArtagnan, Fransa ile Hollanda arasnda patlak veren savata
Maastrichtn Franszlar tarafndan
kuatlmas srasnda (1673) bana
isabet eden bir mermiyle yaamn
yitirmiti.
Fransz yazar de Sandras, nl silahr konu alan kitabnda
DArtagnann Almanya, ngiltere ve
Hollandaya yapt gizemli bir seya-

EDEBYAT TARH

silahrler ve DArtagnan.

hatten de sz ediyor. De Sandrasn

okura aktard bir ayrnt da
DArtagnann bu gezide a klna
girerek Avrupal bir diplomat takip
ettii, bir tr casusluk grevini yerine getirdii.
Kaynak: National Geographic / ubat 2012

TARH HABER
Beethovenn yazd bir
mektup Almanyada
ortaya kt
Ludwig van Beethoven tarafndan
yazlan alt sayfalk bir mektup, bestecinin hazrlad bir vasiyetnamede
gnna kt. 1823 tarihli belgede Beethovenn hem salk hem de
maddi sorunlarndan yaknd dile
getirildi. Beethovenn 7 Nisan 1824
tarihinde San Petersburgda sahnelenmesi planlanan Missa Solemnis
balkl yapt iin kaynak arayna
girdii, bu konuda arp ve besteci Franz Anton
Stockhausenle
iletiime getinl besteci
Beethoven ve
mektubu.

88

i vurguland. Yaamnn son yllarnda iitme yeteneini yitiren

Beethovenn vasiyetnamesinde sakl kalan mektupta o dnemde birka
yldr kendisini etkileyen bir gz rahatszlndan yaknd da belirtiliyor.
Beethovenn kendi yazs olan
mektupta, nl bestecinin mzik
yeteneini erken yata kefeden babasnn Beethoven erken okuldan
almas ve mzik konusunda zel eitime ynlendirmesinin rol olduu ne srlyor. Beethovenin
mektubu, Almanyadaki Brahms
Enstitsnde sergilenecek.
Kaynak: BBC History / Mart 2012

Triestenin tarihi kahveleri

16. yzylda Trkler, Ermeniler,
Museviler, Franszlar, ngilizler ve
birok yabancnn bir arada yaad, talyann Balkan kltrn en
ok yanstan ehri Trieste, bir dnem edebiyatlarn urak yeri olan
tarihi kahveleriyle de nl.
Triestenin tarihi Unit meydannda 1839da alan, getiimiz ekim ayna kadar Sassa ailesinin ilettii, gemite James Joyce, talo
Svevo ve Franz Kafka gibi nl edebiyatlarn urak yeri olan Caff
degli Specchinin kaplarn mte-

Caff degli Specchi.

rilerine kapatmas Triesteyi ve bu

ehre zg kahve kltrn sevenleri zd.
meknn aynalar ssledii iin talyancada aynal kahve anlamna gelen Caff degli Specchinin
eski gnlerine dnmesini dileyen
Triesteliler, kahve kltrnn gemite olduu gibi bugn de yaamasn istiyor. Balkanlardan kopan bora rzgryla nl (ehirde
bir bora rzgr mzesi de mevcut) Triestenin tarihi kahveleri arasnda 16. yzylda bu kente yerletii bilinen bir Trk tarafndan
iletilen bir kahvenin olduu da biliniyor. Triesteli talyan gazeteci Paolo Rumizin kentin kahvelerini konu
alan bir haberinde kentte bugn de
bir Trk kahvesinin hizmet verdiini okumutum.
Kaynak: Civilt / Mart 2012

erdoganlutfi@hotmail.com
EL NO: 165
Dikkat!
432
A32
10732
A32

G
2NT
3
p

K
3
4
p

K
B

D
G

AKQJ10
K6
K654
K6

Karo 9lu atan Dou asla alp, damla devam eder. 4

Pik yapmak yapmak iin nasl oynamalyz?
Yant: Basit gibi grnen bu
dalmlarda dikkatsizlik oyunu tehlikeye sokar. Dam
rtersek batarz bolamalyz.nc turda valeyle devam ederse rua koyarz, kk oynarsa yere brakrz.
Ama ruaya aktrmamak.

Bri

Ltfi Erdoan

J
----XXX

9
----AK7

--6
6
54

--J
--XXX

Tm dalm

Tm dalm
432
A32
10732
A32
987
J10987
9
Q1097

65
Q54
B
D
AQJ8
G
J854
AKQJ10
K6
K654
K6

A9876
K9
A9
AK76
K
B

D
G

5
AQ65
KQ876
954

KQJ4
743
J104
Q32

Bat, Pik rua atak eder. Ka1 ro partajsa 11 lve var Nasl
3 devam etmeliyiz?
6NT Yant: Onbir lve olup 12.
p
Lveyi aryorsak ancak skuiz yoluyla gerekletirebiliriz. Bunun iin nce hesab dzeltmek amacyla bir el bolamalyz. (Rectification
of the count) kinci Piki alrken elden Trefl
9lu atarz. Bat Piki kesmektedir. Douda
4l Kr ummal ve her ikisinin de Trefl
kestiini dnmeliyiz bu durumda ifte
skuiz gerekleir tur Kr ve drt tur Karo oynarz ve u duruma geliriz
G K
1
2
3NT
p

4-5 UBAT UKUROVA

KL SONULARI
1) Tezcan en-st. - Turan Yavuz-Tekirda
2) Mehmet zal-Hatay - Sheyl Tanzi-Hatay.
3) Tubars Bozkurt-Mer - Cengiz eker-Mer.
Kark: Sevil Akn-st - Fikret Aydodu-Sam
Bayan: Dilek Yava-Brs - Fatma zgr-Mer.
Senyr: Ahmet Ya-Adn. - Mahir Baysal-Adn.

A9876
K9
A9
AK76
K
B

D
G

1032
J1082
532
J108

5
AQ65
KQ876
954

EL NO: 166
Skuiz(Squeeze) nasl iler?

Gney Karo oynadnda Bat skr Piki yiyemez Trefl krar. Biz de ie
yaramayan Pik 9luyu atarz. Dou da Kr Valeyi
yiyemez Trefl krar ve ifte skuiz gerekleir. Drtl
Kr Douda olmak zorunda yoksaskuiz gereklemez.

ANTALYA 6.KI BR FESTVAL

SONULARI(27-29 Ocak 2012)
AIK KL
1) Mete Toppare-Ank. - Enver Kksoy-Ank.
2) Susanne Bohnsack-Alm. - Henning
Bohnsack-Almanya
3) Murat elik-Ant. - Mustafa Cebren Ant.
Senyr: emsettin Tosun-Ant Muhterem Boydak-Ant.
Kark: Anna Minasyan-st - Hakan Peyret-st.
Bayan: Asl Acar-zm - Yelda Mumcuolu-zm

PATTON SONULARI
1.TEZ: Tezcan en, Emine en, Evin Tengiz,
Celal oban, Ltfi Erdoan
2.SCLYALI: Yusuf Kahyaolu, Orhan Ekinci,
Mustafa Cebren, Murat elik
3.DA: Cemal Sancar, Mehmet Duman,
smail Aa, Hasan Ylmaz

ODEON KL
1) Nuri Demir-Yksel Trk
2) Uur len-Ahmet zdemir
3) Kemal Yldrm-Yiit een
89

matematik
sohbetleri

Problem zmek gzeldir

nl bilimkurgu yazar Isaac Asimov bir yazsnda tarih ncesinden iki insann diyaloguna yer verir: Tarih ncesi dhilerinden biri
arkadana Bak imdi diyerek u soruyu sorar:
Diyelim ki iki tane ta bam var. Bunlar iki
kiiye eit olarak paylatrabilirim. Bir tane daha
ta bam olsa paylatramam, ama bir tane daha olsa iki kiiye eit sayda databilirim. Bu tr
eyler sonsuza dek devam edebilir mi sence? Arkada bu soruyu hi beklemiyordur, aknlkla yle yantlar: Kime ne yahu? Niye bltryorsun baklar hem? Al eline bir eyler avla ite.
e yarar bir ey yap!
Asimovun kurgulad bu diyalogla ilk insann
matematie nasl balayabileceini hayal ediyoruz.
Gnlk hayatn iinde kullanm bulunmayan bir
problemi zmeye alyor ilk insan, daha dorusu
ilk dahi insan. e yarar m? kaygs tamadan,
sadece merak ettii iin, elencesine urayor bu
problemle. Bir bulmacay zerken, bir oyunu nasl
kazanabileceimizi dnrken de bylesi saf ve
soyut bir aba iinde oluruz, eer dnmenin bysne kaptrmsak kendimizi dnya umurumuzda deildir o an.
Birok oyun, bulmaca ve popler matematik
probleminde matematiksel aratrmann ipular
vardr. Karlatmz sorunun tr ne olursa olsun, Nasl zebilirim? sorusunu yantlama uras matematiksel dnceyi ierir, sorunun kurgusu iinde bir kefe karz adeta. Matematik tarihine
baktmzda, birok popler matematik ve mantk
probleminin matematiksel teorilerin iaret fiekleri
olduklarn grebiliriz.
Bu yazda baz basit popler matematik ve mantk problemlerine yer vereceiz. Sorularn zm
iin gerekli matematik bilgisinin ilkretim dzeyinde olmasna dikkat ettik; hatta matematik bilgisi gerektirmeyen, salt akl yrtmeyle zlebilecek problemleri de ele aldk. Ayrca sorular ilgin
olabileceini dndmz ksa hikyelerle anlatmaya altk. Umarm merakl okur bu sorularn iine dalarak hem elenebilir, hem de problem
zme gcn test edebilir. Problemlerin zmn gelecek yazda vereceiz. Kolaylklar

Gazoz kapaklar

Ali Trn
a_torun60@hotmail.com

90

Yeenim Frat ocukluunda gazoz imeyi ok

severdi. Onun gazoz imesini izlemek benim iin
byk bir zevkti. Bir yudum aldktan sonra ieyi
kaldrp bakar, bir yudum daha alrd. Yz ifadesinden iedeki gazozun hi eksilmemesini istediini
anlardm.
O gnlerde bir gazoz firmasnn dzenledii
kampanyada, 4 adet gazoz kapa getirene 1 adet

gazoz cretsiz veriliyordu, ama bu kampanya ksa

srede sona ermiti.
Frat, yeni bir kampanyann dzenlenebileceini dnerek yeniden kapak biriktirmeye balamt.
Bir gn sevin iinde koarak yanma geldi, yeni
kampanyann haberini veriyordu. Yine 4 adet gazoz
kapa getirene 1 adet gazozun cretsiz verildiini
ve kendisinin tam 149 kapak biriktirdiini syledi.
Hemen sordum: Peki, bu 149 kapakla en fazla
ka gazoz iebilirsin?
Sorumu birka dakika sonra yantlamt. Siz de
149 kapakla en fazla ka gazoz iilebileceini bulabilir misiniz?

Barmen kokteyl hazrlyor

Her zamankinden mi istersiniz? sorusuna Evet, her zamankinden yantn alan barmen, dolaptan iki ie karr. Birinin iinde 1 litre vermut,
dierindeyse yarm litre cin vardr. Cinin bulunduu ieye yarm kadeh vermut koyar ve ieyi gzelce alkalar. Daha sonra bu ieden yine yarm
kadeh karm vermutun bulunduu ieye doldurur. Haliyle balangtaki gibi vermutun bulunduu ie yine 1 litre, dier ie ise yine yarm litre
karmla doludur.
Barmenin yapt bu ilemlerin sonunda vermut iesindeki cin, cin iesindeki vermuttan daha m fazladr? Yoksa daha m az? Yoksa eit midirler?

rencilerin son ans

Snfn en yaramaz rencisi matematik retmenine yaptklar aka yznden okul idaresi tarafndan cezalandrlmak zeredir. Ama matematik retmeni rencilerinin cezalandrlmasn
istemez; nk renci de matematik dersinde
ok baarldr. retmen okul mdrne bir neride bulunur: Onlara sizin yannzda bir soru soracam, eer soruyu doru yantlarlarsa ceza vermeyelim. Ne dersiniz? Mdr bu neriyi kabul eder
ve hemen rencileri odasna arr.
retmen rencilerine gvenmektedir. Onlara unu syler: ocuklar, size bir ans tanmak
istiyoruz. Elimde 3 krmz, 2 mavi kart var. Siz
grmeden srtnza bir kart ineleyeceim. Kendi
srtnzdaki kart asla bilmeyeceksiniz, ama tabii
ki birbirinizin srtndaki kartlar grebileceksiniz.
Kendi srtndaki kartn rengini bileni cezalandrmayacaz. retmen bu szlerin ardndan rencilerin hepsinin srtna birer krmz kart ineler ve teneffs bitimine kadar herkesin kendi
srtndaki kartn rengini sylemesi gerektiini bildirir.

Bu durumda renciden ka
ceza almaz, nasl?

Lewis Carroll problemi

Halisin hobisi olaslk problemleridir. Yllardr bu sorularn peinden gitmi, nerede bir olaslk
problemi grse znceye kadar
uramtr. Arkadalar Halisin bu
zelliini bildiklerinden zemedikleri olaslk sorularn hep ona
sormulardr.
Halisin en yakn arkada
Muhlistir. Muhlis bir gn, yine bir
olaslk probleminin zmn renebilmek iin Halisi telefonla arar:
Halis, sana imdi soracam soru
Alice Harikalar Diyarnda kitabnn
yazar olan matematiki Lewis Carroll tarafndan hazrlanm. Eminim,
ok houna gidecek.
ok ilgin, Lewis Caroll matematiki miymi? Bilmiyordum. Haydi
sor, ok merak ettim.
Peki, soruyorum: Bir torbann iinde tek bir top var. Bu topun rengini bilmiyoruz, ama onun bize
siyah veya beyaz olabilecei syleniyor. Torbaya beyaz bir top atyor ve
kartryoruz. Sonra torbadan geliigzel bir top ekiyoruz, bakyoruz
ki top beyaz. Torbada kalan dier
topun beyaz olma olasl katr?
ok gzel bir soru, ama 1/2 dememi beklemiyorsundur sanrm.
Elbette beklemiyorum. Senin gibi
bir ustann bylesi bir yanl yapmayacan ok iyi biliyorum.
Biraz bekle, telefonu kapatma ltfen, hesaplyorum.
Halis birka dakika iinde doru
yant verir. Bu soruyu siz de yantlayabilir misiniz?

i biliyor ef aryor
Rulman yapmnda kullanlan bilyeleri reten bir atlyede bir gnde,
her biri tam tamna 1 gram arlnda olan 600 adet bilye retilmektedir. Bu bilyeler her birinde 100
adet bilye bulunan 6 kutuya koyularak rulman fabrikasna gnderilir.
Atlyede sadece bilyeleri tartan, miligramlarn kesirlerine kadar lm
yapabilen hassas tartlar vardr.

Bir gn, atlyedeki makinelerin

ayarlarndaki sapma yznden 100
adet bilyenin hatal retildii belirlenir. Ayn kutuya koyulduu anlalan bu bilyelerin her birinin arl 1 miligram fazladr. Alt kutu
iinde arl fazla olan kutunun
tartm yaplarak acilen saptanmas
gerekir.
Korkmaz adndaki atlye efi paketleme ilemini yapan Snmez adndaki iiyi yanna ararak, her
kutudan bir adet bilye almasn ve
toplam 6 tartm yaparak arl fazla olan bilyeyi, dolaysyla da hatal
bilyelerin bulunduu kutuyu belirlemesini ister.
Snmez, tartm yapaca blme
doru yrrken bir anda 6 tartm
yapmaya gerek olmadn anlayarak geri dner ve efe yle seslenir:
ef, 6 tartma gerek yok, hatal bilyelerin bulunduu kutuyu tek tartmla saptayabiliriz.
ef armtr, merakla sorar: Bu
ii nasl yapacaksn?
yle yapacam: nce kutular
1den 6ya kadar numaralandracam. Sonra ilk kutudan 1 bilye, ikinciden 2, ncden 3, drdncden
4, beinciden 5, altncdan 6 bilye alacam. Bu 21 bilyeyi tartdmda,
sonu 21 gramdan fazla kacak. Eer fazlalk n gram ise bu n says
hatal bilyelerin bulunduu kutunun numarasdr.
ef, Snmezi hayranlkla dinlemitir. Bravo, senin ne kadar akll olduunu biliyordum, ama
bylesi parlak bir dnceyi beklemiyordum dorusu. diyerek tebrik eder. Bir hafta sonra atlyede
yeni bir retim hatas daha yaplr. Bu kez sorun ncekinden daha
etrefillidir. ef, hemen Snmezi
arr:
Yine hatal retim yapmz ve
hatal bilyeleri nasl paketlediimizi
bilmiyoruz. Bu kez kutulardan herhangi biri, belki hepsi birden, her biri 1 miligram fazladan arla sahip
hatal bilyelerle dolu olabilir. Hatal
bilyelerin bulunduu kutuyu ya da
kutular hemen saptamalyz. Bu ii nasl yaparz? Herhalde bu kez 1
tartmda sonuca ulaamayz.

Snmez, gzlerini ksp, ban

yukarya doru kaldrarak bir sre
dndkten sonra Buldum diyerek zm aklar.
Snmez hangi zm yolunu bulmutur?

Biyologlar
telalandran bakteri
Aylardr bir bakterinin oalmasn inceleyen asistan bir biyolog yapt aratrmann sonunda heyecan
iinde hocasna yle seslenir:
Hocam, incelediim bakterinin
tm zelliklerini kefetmi bulunuyorum. Bu bakteri her saat sonunda
kendisinin 5 kopyasna blnyor
ve her kopya annda orijinal boyutuna eriiyor. nanamyorum! Tek
bir bakteri bir saat sonunda 5, bir
saat daha geerse 25, bir sonraki saatin sonunda 125 bakteriye ulayor
ve bylece devam ediyor. Bakn, u
cam kavanoza dn 1 adet bakteri brakmtm. Az nce kavanoz tamamen doldu. Kavanozun dolma sresi tam 20 saat.
Hocann abuk antibakteryel ilac getir, yoksa laboratuvar bakteriler basacak diye telalanmas zerine, asistan hemen kavanoza ilac
dkerek bakterilerin oalmasn
durdurur.
Bakaterilerin oalmasnn durduundan emin olduklarnda ikisi de sakinlemi, konu zerine konumaya balamlardr. Bu sohbet
srasnda hocann kafasna bir soru
taklr: Kavanozun bakterilerle tamamen dolma sresi 20 saat ise acaba kavanozun 1/5i tam dolduunda
ka saat gemitir?
Asistan bu soruyu kolayca yantlar: Zaman sondan baa doru ele
alalm. Eer kavanoz 20 saatte dolmusa 1/5i 19 saatte dolmu demektir.
Bu yant hocann ok houna gitmitir. Biyolojik aratrmay bir kenara brakp, bir soru daha sorar:
Peki, sen diyelim ki kavanoza 1 yerine 5 bakteri koydun. Bu durumda
kavanozun 1/5i ka saatte dolar?
Bu soruyu da asistan ksa bir sre
dndkten sonra yantlar. Asistann verdii yant bulabilir misiniz?

91

Forum

Dindar nesil yetitirmenin ilk adm:

Zorunlu eitimin kademelendirilerek 12 yla karlmas!

KPnin, iktidarda olduu 9 yl iinde eitim sistemini okul ncesinden yksekretime kadar kendi
siyasal-ideolojik
izgisine
uygun olarak biimlendirmeye alt bilinmektedir. Getiimiz yllar
iinde eitim sisteminin yapboz tahtasna
evrilmesi yetmezmi
gibi imdi de bizzat iktidar partisinin nerisiyle
zorunlu eitimin kendi iinde kademelendirilerek 12 yla
karlmasna ynelik admlar atlmaya
balanmtr.
18. Milli Eitim urasnda hkmete yakn sendikalarn ve bakanlk
brokratlarnn birlikte hareket etmeleri ile tavsiye karar olarak alnan
1+4+4+4 eklinde formle edilen
13 yllk zorunlu eitim, okul ncesi
zorunlu olmaktan karlarak, 4+4+4
kademeli eitim eklinde dzenlenmi
ve konu ile ilgili kanun teklifi iktidar partisi tarafndan TBMMye sunulmutur.
Yaplmas planlanan dzenlemeye gre
8 yllk kesintisiz eitim kaldrlacak ve
yerine 4+4+4ten oluan kademeli sistem getirilecektir.
Yeni sistemde ilkretimin 4+4 eklinde iki kademeden olumas, nc
4 yln ortaretim olmas ve lise eitiminin temel eitim kapsamna alnarak
zorunlu olmas amalanmaktadr. Burada yaplmas planlanan ve dzenlemenin bizce esas amacn oluturan nokta ilk drt yl bitiren rencinin halen
devam ettii ilkretim okuluna devam
edebilecei gibi baka bir okulun ikinci kademesine devam edebilmesinin
nnn almasdr. Byle bir dzenleme yaplmas ister istemez ilkretim
drdnc snftan itibaren rencilerin,
8 yllk kesintisiz eitim nedeniyle kapanan imam hatip okullarnn 6. 7. ve
8. snfa denk gelen blmlerinin yeniden canlandrlmasna ynelik olduunu
akla getirmektedir.
Bu aamada ngrlen bir dier
nemli ve tehlikeli deiiklik, zorunlu
temel eitime rencilerin 4. snftan
sonra dardan ak retim ile de-

92

vam edilebilmesinin nnn almas ve

ocuklarn dolaysyla okuldan ve okul
ortamndan uzaklatrlmasdr.
Teklifin yasalamas durumunda 4. snftan itibaren
rgn eitimi ortadan
kalkacak ve rencilerin hem ak retime
hem de Kuran kurslarna ayn anda devam etmesinin n alacaktr.
TBMMye sunulan kanun teklifi ile lkretim ve
Eitim Kanunu, Milli Eitim
Temel Kanunu ve 8 yllk kesintisiz temel eitimi getirmek iin 1997 ylnda
karlan 4306 sayl kanunda deiiklik yaplacaktr. Her ne kadar kademeli
zorunlu eitim dzenlemesi 5. snftan
itibaren ocuklar meslee yneltme
gibi bir gereke ile dile getiriliyor olsa
da ilkretim drdnc snfta okuyan
bir ocuun pedagojik olarak, kendi
iradesiyle meslek seimine nasl yneltilecei, mevcut eitim sistemi ve eitimin nitelii asndan byk bir soru
iaretidir.
Eitim Sen olarak daha nce de
vurguladmz gibi, sz konusu teklifin
amacnn tek bana Trkiyede zorunlu
eitimin 12 yla karlmas olmadn
bir kez daha vurgulama ihtiyac hissediyoruz. Sz konusu dzenlemenin hangi
amala yapldn anlamak iin babakann dindar nesil yetitirmek istiyoruz
aklamasna bakmak yeterlidir.
Getiimiz 9 yl iinde eitim politikalarnn oluturulmas ve yrtlmesinden
mfredatn ieriinin dinsel sylemlerle
deitirilmesine, oradan hkmetin sznden kmayan ynetici kadrolarnn
seimine kadar eitim sistemimiz arlkla dinsel referanslarla yeniden biimlendirilmitir. Ortaokullarn yeniden devreye
girmesi demek olan bu dzenlemenin,
zorunlu eitimin 12 yla karlmasndan
ok, AKPnin arka bahesi olarak grd imam hatip okullarnn nn amak
olduu tartma gtrmez bir gerektir.
Zorunlu eitimin 12 yla karlmasnn
bu amac gerekletirmek iin bir klf
olarak kullanlmas, iktidar partisinin samimiyetsizliinin somut bir gstergesidir.

Zorunlu eitim 15 yla

karlmaldr!
Eitim Sen olarak eitim politikalar
belirlenirken, bilimsel veriler ve gerek
ihtiyalar zerinden belirlemeler yaplmas ve iktidarn siyasal tercihleri zerinden rencilerin gelecei ile oynanmamas gerektiini savunuyoruz. Hkmet ve Milli Eitim Bakanl zorunlu
eitimi kademeli hale getirme uygulamas ile eitim sisteminden ok, kendi siyasal-ideolojik hedeflerini gerekletirme amacyla hareket etmektedir.
AKP Hkmeti ve Milli Eitim Bakanl
byle bir amalarnn olmadn ispat
etmek istiyorlarsa gerekli altyap hazrlklarn yaparak zorunlu eitimi 3-4 ve
5-6 ya olmak zere 2 yl okul ncesi, 9
yl ilkretim ve 4 yl ortaretim olmak
zere 15 yla karmaldr.
Eitim Sen, ders programlarnn yeniden gzden geirilerek zenginletirilmesi
ile ilgili nlemlerle birlikte zorunlu eitimin iktidar partisinin ve Babakann
siyasal hedeflerine ulamasn salamak
iin deil; rencilerimizin daha nitelikli, laik, bilimsel ve demokratik bir eitim
srecinden gemesini salayacak biimde dzenlenmesini savunmaktadr.
rencilerimiz, okul ncesi ve ilkretim sresince ilgi ve yetenekleri
dorultusunda rehberlik ve ynlendirme eitimi almalar ve hangi meslee
yneleceklerini kendileri belirlemelidir.
Meslee yneltme, AKPnin hedefledii gibi dindar nesil yetitirme fabrikalar olarak grlen ve arlkl olarak
dini eitim veren okullara deil; teknik
bilimler, fen bilimleri, sosyal bilimler,
gzel sanatlar vb. alanlara ynlendirme
eklinde olmaldr.
rencilerimizin Bakanln ya da
ailelerinin ynlendirmesiyle deil, eitim srecinin bandan sonuna kadar
kendi ilgi ve yeteneklerine gre bir
eitim srecini yaamas saland zaman zorunlu eitimin sresi zerinden
yaplan btn speklasyonlarn nne
geilebilecektir.

Eitim Sen
Merkez Yrtme Kurulu
21.02.2012

Tberklozlu bir hastaya ad davran

etiimiz ay gazetelerde kan bir

haberle ilgili yorum yapmak istiyorum. Haber, Boluda bir lisede tberkloz olan bir hizmetli ile ilgili. Belli ki
geici kadro ile veya anlamal kurum
alan olarak sigortasz altrlmakta.
Sen misin tberkloz olan? Ksa vadede hesab grlyor ve iten kartlyor.
Bu hasta insan zaten birka yz liraya
gvencesiz bir hizmetli olarak, filanca
temizlik firmasnn adna altrlyordu
o okulda. imdi o paradan da olacak!
Nasl geindirecek var ise bir ailesini; ne
yiyecek, ne iecek? Tberkloz hastalnda mutlaka yksek kalorili, yksek
proteinli bir beslenme de gerekir. Nasl
yapacak bunu isizlik ve paraszlk karsnda. Tberkloz hastas olmak su
mu? Ama yine de dua etsin bu vatanda; Ortaada olsayd belki de bir adaya gnderilir, orada lme kadar kalmas emredilirdi. Peki, imdi tberkloza
yakalanan retmenleri de atacak msnz iten? En iyisi yakalm hepsini, arbon olmu besi hayvanlar gibi de sorun
tmden yok olsun!
Bir toplumda hastalklarla mcadele hastalarla mcadeleye dndrlrse
bundan toplum sal ok byk yara
alr. nk bu rnekten yola karak, bir
sre sonra insanlar hastalklarn gizle-

meye balarlar; balarna bu ekilde bir

i gelmesin diye. Ayn rnei AIDS hastalnda ve birok cinsel yolla bulaan
infeksiyonlarda, hatta domuz gribinde
de sk olarak grmekteyiz ki, kesinlikle 21. yzyla, Gelimi Demokrasi
Modeline...- pardon! Masalna yakmamaktadr bu durum.
Ayrca Gvenlii-i Sal m
dediniz? oktan bitti bu fasllar... imdi geici ii-memur modas salgn var
ya! Her yerdeler! Daha nce alm
olduum ok yksek disiplinli kuruma da bu geici temizlik hizmetlilerini
-tm itirazmza ramen- sokmulard.
imdi bir insan dnn... Alk ve sefalet iinde. 300-400 TL aylkla gya
hastane temizlii (operasyon adalar dahil) yapacak; Hem de nerede? Yksek
disiplinlibir salk akademisinde!Sanrm ayda bir-iki kez ykanabilen, alktanve yorgunluktan avurtlar km bu
kiiler, hastalardan kalan artk yemekleri koltukaltlarna sktrdklar bir somun
ekmekle yiyerek karnlarn doyurmaya
alrlard le zaman. Bu durumu, biraz da grevimiz nedeniyle iddetle eletirdiimizde ise zm hasta yemek
artklarnnemir komuta altnda imhas
ile sonulanp,alk ve sefaletin artmasna da neden olmuluumuz vardr.Kim

bilir ka hastalanp iten kartlmtr,

gvencesiz altrlmann byk erdemiyle! veren konumundaki mafiyz
temizlik firmalar (ki bu firmalara mafiyz yemek firmalar da eklenmitir ksa
srede) gya imzaladklar kontratlarda
SGKsz ii altrmayacaklar masal
ile uyutmaktadrlar alemi. Neredeyse
her 2 SGKlnn yannda 3 gvencesiz
(stajyer) statsnde (SGKs azzzz sonra yaplacak) iten atlmaya hazr sefalet iinde insanlar esir-kle statsnde
altrlmaktadr. Eminim ki bu haberde
geen tberkloz hastas da bu statdedir! sterseniz bir aratrn. Bu mudur
toplum sal? Bu mudur ii sal?
Bu mudur anayasal gvence altna alnm zlk ve salk haklarmz? Nereye
gitti Sayn Akdalarn hasta haklar
genelgesi acaba? Tberklozlulara bu
ekilde bir davran sergilenmesine raz
m oluyor demokratikleen iktidar!
Nerede meslek rgtlerimiz? Yurtd
kongre ve konferanslardalar m? zlemiyorlar m gnlk olaylar bilimsel akademik aktivitelerden sra gelemedii iin?
Nerede infeksiyon hastalklar mcadele
politikalarmz? Duyuyorsanz ltfen ses
verin?

Prof. Dr. Levent Doanc

50 Soruda Yaamn Tarihi ve bir sansr yks

etiimiz ay TRTye bal radyolardan olan Radyo 1de Ve Ate

Bulundu programnn yapmcs olan
Sayn Glname Gm tarafndan, her
hafta Perembe gnleri yaplan programa davet edildim. Program ncesinde akn nasl olacan konutuk
ve 50 Soruda Yaamn Tarihi isimli
kitabm zerine soru-cevap eklinde
bilimsel bir sohbet olmasn kararlatrdk. Glname Hanm ve ekibi beni
ok iyi karladlar ve ksa ancak olduka keyifli bir program gerekletirdik. Emeklerinden dolay teekkr
ediyorum. Programda kitap zerine
ve kitapta geen temel sorular zerine gelen sorulara yantlar vermeye
altm. Byk Patlamadan gnmze kadar geen zamanda meyda-

na gelen temel olaylardan, canllarn

ortaya kndan, evrim kuramndan,
insann ortaya kndan ve gelecekte bizi bekleyen tehlikelerden vb. sz
ettik. Programn sresinin ksalndan dolay konularn daha derinlemesine konuulabilmesi iin sonraki
haftalarda da bulumak zere szletik. Ancak programdan sonraki hafta
Glname Hanm beni arayarak yeni
programlarn yaplamayacan haber verdi. Ynetimden arandn ve
programda konuulan baz konularn
uygun bulunmadna karar verildii
iin eer yaplacaksa sonraki programlarn banttan hazrlanp yaynlanmadan nce kontrol edildii taktirde
yaynlanabileceini syledi. Byle bir
ey mmkn olmadndan sonraki

programlar iptal edilmi oldu. Anladm kadaryla, ilk insann ortaya

k sorusuna verdiim Adem ile
Havvann hi olmad ve insanlarn
bizden nceki trlerden evrilerek tredii yant tepkiyi eken yantlarn
banda geliyor. Programda sylediklerimin bilimsel gerekler olduunu
deneylere ve kantlara dayandn
sylememe gerek yok sanrm.
Programn bir kaydn aadaki
adreste bulabilirsiniz:
50 Soruda Yaamn TarihiRadyo1-Ve Ate Bulundu Program
http://www.youtube.com/watch?v=
VD75NXNK6lI

Deniz ahin
93

Forum

Aydn olmak ve neden Ateizm?

ahminen 30 bin yl kadar nce biyolojik evrimlerinin son aamasna

gelmi ve gnmz insanlarna yakn
bir akl dzeyine ulam olan atalarmz
evrelerinde grdkleri dnyaya ilikin
dnceler gelitiriyorlard. Etraflarnda
grdkleri baz nesneler canszd, hareket
etmiyordu, bazlar ise canlyd ve akllca davranyorlard. te ilk insanlar bu
akll tepkileri bir ereksellie baladlar
ve buna Ruh dediler. Daha sonra bu Ruh
kavram ok daha byd, dallanp budakland ve hemen her eyi aklamakta
kullanlr oldu, yaratc ile zdeleti.
nsanlar anlayamadklar her eyin nedenini bir yaratcya balamaya baladlar,
ta ki modern bilimler geliip, etrafmzda
grdmz olgularn bir ereksellik gstermeyip, rastlantsal ve materyalist bir
aklamas olduunu kavrayana kadar.
Bilim a byle balad ve hl devam
ediyor.
Tarih boyunca btn bilim insanlar
pheciydi ve en azndan var olan dini
dogmalarla attlar. Aydnlanma ann yaratclar ve takipileri olan gelimi lkelerde ise artk tanrya inanan
bilim insan pek kalmad. nk bilim,
tanr kavramna gerek kalmadan olgular
aklar. Zaten teki trl faaliyete, yani
olgular tanrnn ie karmasyla aklayan faaliyete teoloji denir.
Oysa aydnlanma an skalam,
ancak Cumhuriyetle birlikte 200 yllk
aray hzla kapatmaya alan ve srekli
kar devrimlerle gerileyen lkemizde durum gelimi lkelerden olduka farkl.

21. yzyl Trkiyesi 19. yzyl aratmyor. Evrim gerei liselerde okutulmuyor,
hatta birok niversitenin biyoloji blmlerinde bile retilmiyor. Tp reniminde
dahi evrim bilimine hemen hi yer verilmiyor. Byk bir hzla toplum dindarlatrlyor ve buna paralel olarak bilimsellik kavramnn ii boaltlyor. En ciddi
gazetelerdeki liberal ke yazarlar bile,
evrim kuram sadece bir kuram belki
doru da deildir diye yazabiliyorlar.
niversite rencilerinin %90lara varan
ksm evrim gereinden habersiz, Adem
ile Havvadan geldiimize inanyorlar.
Bir karikatrist (Bahadr Baruter) izdii
masum bir karikatr nedeniyle dine hakaretten yarglanyor. Pe pee alan bu
tip davalarn amac dnen, eletiren
insann sesini tamamen ksmak.
Trkiyede gericiler ak ak yalan
sylyorlar ve ne kadar byk yalan
sylerlerse cahil braktrlm halkmz o
kadar daha ok inanyor. rnein Zaman
gazetesinden (12 Aralk 2010) Ali Bula yle yazyor: Pekiyi, bize hakiki ve
doru okumay kim retecek? Ateist mi,
pheci mi, mmin mi? Ateist saldrgan,
pheci huzursuz, mmin sabrl Hakikat araycsdr. Oysa hangi tarih kitabn aarsanz an, sabrl mminlerin
binlerce yldan beri insanlar yakt, kafir
diye ldklerini okursunuz. Btn savalarda din esi kullanlr.
Ama Trkiyede, yukardaki satrlarn
yazarna, kendine solcu diyen Birikim
dergisi sayfalarn ayor. Yine Birikimde
kan bir yazsnda toplum bilimcimiz

Binnaz Toprak bu yazar (Ali Bula)

Mslman aydn olarak deerlendiriyor.
Trkiye de aydn olmak ayaa dm
durumda. Artk haclar hocalar, imamlar,
eyhler, hlar, okumu okumam her
gerici aydn sfatn hak ediyor memleketimizde. Binlerce yllk bu hurafelere
inananlar, aydn olmann temel gerei
olan pheciler, bilim insanlar, ateistler
ne olarak isimlendirilecek? Aydn kelimesinin kkeninden bile koptuk artk.
50 bilim insanndan gr alarak
bir kitap karmak istiyoruz. Bu kitabn
yazarlar, gerek aydnn ne olduunu,
aydnn neden ateist olmas gerektiini
anlatacaklar. Ateist olmayana aydn denemez, baka bir ey denir. Hoca denir,
retmen denebilir, imam, yazar, dnr veya buna benzer her ey denebilir
ama aydn denemez. nk ancak aydn, kendi uslamlama yetisine inanarak
etrafndaki dnyay aklamaya alan
kimsedir. Tanr veya benzeri, kendisinden daha stn bir gcn yaratt ve
kontrol ettii dnyaya inanan insan her
ey olabilir ama aydn olamaz. nand
yaratcnn szcs, inanl bir izleyicisi
olabilir bu kii. Ama aydn demek, tam
da bunlar sorgulayan kii demektir. Aydn phecidir, inanszdr.
Btn kavramlarn iini boalttnz,
bari aydn olma onurumuzu bize brakn
demek iin 50 bilim insan bu kitab kaleme alacaklar.

Do. Dr. Kerem Cankoak

m Eylln ikinci says da kt

ezaevinde hazrlanan kltr sanat

dergisi m Eyll ikinci saysyla
karmzda. Tekirda F Tipi Cezaevindeki
dostumuz Hasan ahingzn hazrlad dergi bize ieriden haberler vermenin
yan sra, zor koullara karn insanlarn
umudunu yitirmediinin bir gstergesi.
Bunu yazdklar yazlardan, iirlerden,
izdikleri resimlerden anlyoruz.
Hasan ahingzn bu sayda yazd Hapishanelerde nsanlar lmesin
balkl yaznn bir ksm Tekirda F
Tipi idaresince sakncal bulunmu.
Yazy okuduunuzda neden sakncal
bulunduunu anlayacaksnz. Bakrky
kadn ve ocuk cezaevinde tutuklu bu-

94

lunan Hediye Aksoyun

yazs ise adalet sisteminin nasl yozlatn bir
kez daha gzler nne
seriyor. Hediye Aksoy 18
yanda gzlerini kaybetmi daha sonra cezaevinde gs kanserine
yakalanm, ancak tedavisi tam anlamyla yaplamad iin
hastal ilerlemi. O bize Glym,
yaama sevdalym diyor.
nceki sayda kuantum zerine iir
yazan Tuncay Ylmaz, bu sayda da
kuantum gereklii zerine bir makale
yazm.

Dergide Smer ataszlerinden rnekler derlenmi. Tutsaklarn zgr dnya istekleri

iirlerin satrlarnda anlatlm.
kinci saysyla dolu dolu bir
dergi olmu m Eyll. Dergiye dardan makale iir yk
gndermek mmkn; bunun
iin dergiyi hazrlayan Hasan
ahingz ulamanz yeterli. Konu snrlamas yok ancak sayfa snrlamas olduunu ve yazlarn sayfay gememesini rica ediyor ahingz.
Dergi ile iletiim adresi:
Hasan ahingz. 1 Nolu F Tipi Cezaevi C-tek 55 Tekirda

Baran Saltuk Ktphanesi ald

alk ozan Rahmi Saltukun, 21

Kasm 2011de ilideki evinin
penceresinden derek yaamn yitiren
olu Baran Saltuk adna bir ktphane
ald. Trkiye Komnist Partisi (TKP)
ili ile rgtnde yer alan ktphanenin al, Barann ya gn olan 21
ubat 2012de gerekletirildi. Ala
Rahmi Saltuk ve ei Asuman Saltukun
yan sra, TKP yneticileri ve Barann
sevenleri, dostlar ve yoldalar katld.
Rahmi Saltuk, ktphane projesinin Barann istei olduunu belirterek
Baran lmeden 2 gn nce bana byle
bir grev aldn ve ilede ktphane
kurma grevini stlendiini sylemiti.
ld gn kitap fuarna gidip kitap alacaktk ama olmad. Barann balatm
olduu grevi biz srdrmek ve doum
gnnde bu ktphaneyi amak istedik.
Partili gen arkadalarndan ktphane-

ye Barann adnn verilmesi nerilince

kabul ettik dedi.
Alta sz alan TKP ili le Komitesi yesi Kaan ksz de, sosyalizm
mcadelesinin aydnlk yzlerinden biri
olan Barann aydnlanma mcadelesinin kurulan bu kitaplk ile devam edeceinden sz etti. Barann kitap okumay
ok sevdiini ve lmeden bir hafta nce
Sosyalist Devrim Teorisi isimli kitab
kendisinden istediini syleyen ksz,
Bu kitapl beraber kuracaktk ama
bugn onsuz hayata geirmi bulunuyoruz. Kurulan bu kitaplk, bundan sonra
Barann ans ile birlikte aydnlanacak,
sosyalizm mcadelesine katlacak birok insan iin k olacaktr. Bu kitaplk
Trkiye ii snfna Barann bir armaandr dedi.
Rahmi Saltuk, Baran daha 1 yandayken lhan Seluka Ziverbey Kk

kitabn imzalatyor. Selukun kitabn

ilk sayfasna yazdklar imdi erevelenmi bir ekilde, ktphanenin duvarna asl. unlar yazm lhan Seluk:
Baran greceksin ileride, byrken,
greceksin, her gn byyen insan var,
her gn klen insan var. Sen byyerek by emi!.
lhan Seluk
03.11.1990
Ktphanenin adresi: Merkez Mahallesi, Bykdere Caddesi, Srek Apartman, No: 19, Daire: 2, ili/ stanbul

FORUM
evre Kirlilii ve Halk Sal:
TTB Dilovas Raporunun
Kocaeli Halk le Paylalmas
15 Mart 2012 - 13.30
Kocaeli Yksekrenim Dernei (KAYD) Salonu
Al Konumalar
Prof. Dr. Cneyd zkrkgil (Kocaeli Tabip Odas
Bakan)
Prof. Dr. Feride Aksu Tank (TTB Genel Sekreteri)
Kurumsal Katlmclar
Konumaclar
Banu Gven (Gazeteci)
Halkn Bilgilenme Hakk
Do. Dr. Zeliha cek Uur (Ege ni.)
TTB Dilovas Raporunun Sunumu
Prof. Dr. Nesrin Algan (Ankara ni.)
Uluslararas evre Hukuku Asndan evre
Hakk
Yrd. Do. Dr. Abdurrahman Saygl (Ankara ni.)
Trkiyede evre Hakk
Yrtc
Prof. Dr. Cem Terzi (Dokuz Eyll ni.) Raportrler
Emel Yuvayapan (Dokuz Eyll ni.)
Erkin Baer (Dokuz Eyll ni.)
Kocaeli Tabip Odas
Trk Tabipleri Birlii (TTB)

95

Bulmaca

Hikmet Uurlu

Soldan saa
1) Ynettii pek ok film arasnda, Vurun
Kahpeye, Hudutlarn Kanunu, Vesikal Yarim, Yaral Kurt gibi eitli dller kazanm almalar bulunan, getiimiz yln
sonlarna doru yitirdiimiz ynetmen ve
senaristimiz.
2) Sporun herhangi bir dalnda eriilmi
derecelerin en stn. - Dallar salkm
salkm olan aa. - ama belirten nlem.
3) erkezlerin nl destan. - stanbulda
bir semt. - bilgelie yetseydi, tekeler
Eflatun olurdu. (Yunan atasz).
4) (Bir eyle) artk uramaz olmak. - Rusa
evet.
5) Antalyann bir ilesi. - Gney Afrikada

Yukardan aaya

yerli ky ya da sr hayvanlar iin itle

evrilmi alan. - Dnme arzu et sade /
bcekler de yle yapyor. (Orhan Veli)

bir hacim ls.

6) Kalayn simgesi. - talyann Torino

2) Szc szcne olmayp anlam ola-

Kentinde 1899da kurulan bir sanayi

rak. - Antalya Elmal yaknlarnda nce

irketinin ad. - Kaz dalarnn mitolojik

kurutulan, ancak evresel sakncalar

nedeniyle yeniden su verilen gl.

ad.

3) ok eli ak. - aa (Osmanl dne-

7) Kr yaamn konu alan iir. - Devlet ileri

minde vezirlerin gzde ua). - Bir eyin

gelenleri.

yere bakan yan.

4) Hollandada bir kent. - lgi eki.

8) Artvin ilinde bir yayla. - Bir tr ceket.

5) Lavrensiyumun simgesi. - Sabahleyin

9) Hane. - Bayndr hale gelmi ehir, kasa-

kalkanlar / Hasta halin ne diyenler /

ba. - Demiryolu.

Sana bir tas su verenler / Bandaki sa-

10) Lantann simgesi. - Borudan balant

lar dolur. (Karacaolan). - evreleme,

almakta kullanlan para. - Krmz bibere

7) 1879-1940 yllar arasnda yaam,

11) Rizenin bir ilesi. - Fizikte artu.

12) Kart anlamnda yabanc bir szck.

GEEN SAYININ YANITI

kuatma.
6) Makedonyann plaka imi. - Hollandal.

halk dilinde verilen ad. - Uydumuz.

96

1) Analoji. - Mezopotamyada kullanlan eski

Staline kar geldii iin srgne gnderilmi, Lev nadl nl Rus Marksist

8) Siyasal ortaklk biiminde, birleik. Kamboyann para birimi.

9) Sarholuktan ya da baygnlktan aylma. Arapada bir harfi i okutan im.
10) Gzel sanat. - Anadolu halklarnn en eski
Anatanras. - Rtbesiz asker. - Kenzaburo (Nobel dll Japon yazar).
11) Genellikle omurgallarda bulunan, kaslarn iinde gelien erit kurtuklarn ortak
ad.
12) Ufuklar. - Franz Kafkann bir roman. Eski dilde su.
13) zentisi ve gsterii olmayan.
14) Orta Asya Trklerinde yamur, kar yadrmak ya da rzgr estirmek iin kullanlan kutsal ta. - Belirti. - Soysuz.
15) 1837-1910 yllar arasnda yaam, nl

- Eskiden kullanlan 25 kg arlnda bir

teorisyen. - Ltesyumun simgesi. - in

Rus besteci, orkestra yneticisi ve piya-

tahl ls. - spanyaya bal bir ada.

mziinde flte verilen ad.

nist. - Uzaklk belirten szck.

E S

V A Z

N A F A R

R A L

S E U L

E T E N

C H

N E A

D R

P L

B A K

N M E K

B E K S

N G

A G

G A Y E

E R

A T E

D O N L U K U

L A R E N S
T

E R E N T E R E N

O L M A K

M A L

U S A R E

F E E D

V A

L V

R O R O

H A V A L E

M S E C
I

T R

M A

A Y A R

K L E R
S E L A M

H G

ubat saymzdaki bulmacay doru yantlayan okurlarmzdan

Begm lgn (Sivas), Hakk Bodur (stanbul) ve Sedat Grr
(stanbul) Mehmet zdoann Bilim ve Gelecek Kitaplndan kan
50 Soruda Arkeoloji adl kitabn kazand. Mart bulmacamz doru
yantlayacak okurlarmz arasndan belirleyeceimiz 3 kii,
alar Sunayn Bilim ve Gelecek Kitaplndan kan 50 Soruda Evren
adl kitabn kazanacak. zmlerinizin deerlendirmeye girebilmesi
iin, en ge 20 Mart tarihine kadar posta, faks veya e-posta yoluyla
elimize ulamas gerekiyor. Kolay gelsin