Aydkm

Bilim ve Gelecek
Aylk bilim, kltr, politika dergisi
SAYI: 84 / UBAT 2011
GENEL YAYIN YNETMEN
Ender Helvacolu
YAZILER
Naln Mahsereci
zlem zdemir
DAR LER
Baha Okar
Deniz Karaka
Volkan etin
GRAFK-TASARIM
Eren Taymaz
ADRES
Caferaa Mah. Moda Cad. Zuhal Sk. 9/1
Kadky/stanbul
TEL: (0216) 345 26 14 / 349 71 72 (faks)
www.bilimvegelecek.com.tr
E-posta: bilgi@bilimvegelecek.com.tr
Internet grubumuza ye olmak iin

Gncel tartmalara mdahale

Elinizdeki sayda, hepsi de gncel tartmalara ilikin nemli dosya
bulunuyor. Muhteem Yzyl adl televizyon dizisinin yaratt tartmaya kaytsz kalamazdk. Kanuni ile cariyesi Hrrem arasndaki ilikiyi ele
alan dizi, ecdadmza terbiyesizlik yaplyor biiminde bir tepki ile karlamt. Biz de slam eriatnn geerli olduu Osmanlda klelik, cariyelik
ve harem kurumlarn btn boyutlaryla ele alan bir dosya hazrladk. Ayrca Topkap Saray Mzesi Arivinde bulunan, Hrrem Sultann Kanuniye
yazd mektuplardan ne de dergimizde yer verdik. lgi ile okunacan
dnyoruz.
kinci nemli dosya ise ok tartlan bir sinema filminden esinlenerek ha-

bilimgelecekdergisi-subscribe@yahoogroups.com
adresine eposta gndermeniz yeterlidir.

zrland: Said-i Nursiyi ele alan Hr Adam filmi. Okurlarmz bu Hr

YURT ABONE KOULLARI

1 yllk: 75 TL / 6 aylk: 40 TL

Adamn kim olduunu ve yazd Risale-i Nurun nasl bir kitap olduunu

(Bilgi almak iin dergi bromuzu araynz)

YURTDII ABONELK KOULLARI

Avrupa ve Ortadou iin 60 Euro
Amerika ve Uzakdou iin 120 Dolar
e-ABONELK KOULLARI
1 yllk: 20 TL / 10 Euro / 15 Dolar
6 aylk: 10 TL / 5 Euro / 8 Dolar

(Bilgi almak iin: www.bilimvegelecek.com.tr )

7 RENK BASIM YAYIM FLMCLK

LTD. T. ADINA SAHB
Ender Helvacolu

SORUMLU YAZILER MDR

Deniz Karaka

BASILDII YER

Ege Basm Matbaaclk

Esatpaa Mah. Ziyapaa Cad. No: 4,
Ataehir / stanbul Tel: (0216) 470 44 70

DAITIM: Turkuvaz Datm Pazarlama

YAYIN TR: Yerel - Sreli (Aylk)
ISSN: 1304-6756 DL: Trke
TEMSLCLERMZ
ANKARA BRO: Bayndr 1 Sk. 22/16, Kzlay
(0312) 433 00 38
ANKARA: Uur Erzkan / Tel: (0505) 227 78 38 /
ugurerozkan@gmail.com
BARTIN: Barbaros Yaman / (0506) 601 64 50 /
yamanbar2000@yahoo.com
BURSA: Evren Sar / (0533) 526 49 80 /
sarievren360@yahoo.com
SKENDERUN: Bahar Ik / (0533) 217 71 96 /
isikbahar@gmail.com
ZMR: Levent Gedizliolu / (0232) 463 98 57
SAMSUN: Hasan Aydn / (0505) 310 47 60 /
hasanaydn@hotmail.com
TARSUS: Uur Pimanlk / (0533) 723 47 89 /
aratosdergisi@gmail.com
ALMANYA: etin M. Ak / cetin@akci.de
BELKA: Emre Sevin / emre.sevinc@gmail.com
GNEY AMERKA: Demircan Pusat /demircanpusat@
gmail.com
TALYA: Asl Kayabal / aslikayabal@hotmail.com
KANADA: Erdem Erin / erdem_e@hotmail.com
KKTC: Kaan Gner / (0533) 836 84 87 /
guner16@mynet.com
BLG NV. TEMSLCS: Nazan Mahsereci
(0532) 485 63 63 / nazanmahsereci@hotmail.com
T TEMSLCS: Deniz ahin
(0530) 655 82 26 / calideniz@yahoo.com
(BEYAZIT) TEMSLCS: Ezgi Altnk
(0555) 481 64 38 / tern.ezgi@gmail.com
ODT TEMSLCS: ule Dede
(0505) 550 61 31 / sule_dd@yahoo.com
HACETTEPE/BEYTEPE TEMSLCS: Selim Eyp Arka
(0506) 663 84 12 / selimbio@gmail.com
9 EYLL NV. TEMSLCS: Buse Zorlu
(0506) 472 73 84 / t.busezorlu@gmail.com

bir de Turan Dursunun kaleminden renecekler. Bu dosya tarikat efini

zgrlk savas gibi gstermek isteyenlere iyi bir yant olmutur.
nc dosya, getiimiz ay Bilgi niversitesini kartran ve kamuoyunu da ok megul eden, niversitede bitirme tezi olarak porno filmi ekme
tartmas. niversite retim yeleri ve rencileriyle birlikte akademik zgrlk ve porno konusunu tarttk.
Bu gncel dosya ve dier makalelerimizle olduka zengin bir say kardmz dnyoruz. yi okumalar
***
Byk ilgi gren Evrim Atlas hediye ettiimiz dergi abonelii kampanyas ubat aynda da devam ediyor. Karmamanz neriyoruz.
Kitapevimizde gerekletirdiimiz Sal Sohbetleri sryor. 8 ubat akam 19.00da dergimiz yayn ynetmeni Ender Helvacolu ile, bu saydaki dosyalardan yola karak Yeni Osmanlclk, Yeni Rejim meselesini
konuacaz. 15 ubat akam Beyolu Kumpanya tiyatro ve mzik grubu
yeleriyle portac Tayyip davas ve ucube tartmasndan yola karak
iktidarn sanat ile ilikisini irdeleyeceiz. 22 ubat akam ise konuumuz,
Prof. Dr. Mehmet Sakn. Sakn Yerin evrimi konusunda bir sunu yapacak. Bildiiniz gibi 50 Soruda dizimizden, ayn adl kitab yeni yaymland. ubat aynda bilim kurslarmz devam ediyor. 26 ubat Cumartesi gn,
11.00-18.00 arasnda, yine KD salonunda. Do. Dr. Ergi Deniz zsoy,
Evrim Kuram dizisine Trleme konusu ile devam edecek.
***
Orta Dou Teknik niversitesi sosyoloji blm retim yesi Hasan nal Nalbantolu, 19 Ocak gn aramzdan ayrld. lkemiz deerli bir bilim
insann, ok ynl bir entelektelini yitirdi. Hepimizin ba sa olsun.
Dostlukla kaln
Bilim ve Gelecek

indekiler
PARANTEZ / Ender Helvacolu
Yeni Osmanlclara, yeni Nurculara kar
Emeki Cumhuriyeti...................................................6
DOSYA
Turan Dursun
Said-i Nursi kimdir?
Risale-i Nur nasl bir kitaptr?.................................8
KAPAK DOSYASI
Prof. Dr. smail Parlatr
Osmanlda klelik ve cariyelik.............................23
aatay Uluay
Cariyeler................................................................32
aatay Uluay
Hrrem Sultandan Muhteem Sleymana
ak mektuplar.......................................................42
DOSYA
zlem zdemir
Diplomal porno..........50
Ar. Gr. Seda Aydn ile sylei
zel niversitede akademik zgrlk...................52
Bilgi niversitesi rencileriyle sylei
irket deil niversite istiyorlar............................54

KAPAK DOSYASI

23

Haremi, cariyeleri ve kle pazarlaryla

MUHTEEM OSMANLI
Prof. Dr. smail Parlatr
- Osmanlda klelik ve cariyelik

aatay Uluay
- Cariyeler
- Hrrem Sultandan Kanuniye ak mektuplar

Irmak Ildr
niversitede bilginin metalama sreci........................56
ANADOLU KLTRNDE AALAR
Hasan Torlak
Gnee tutkun bir aa: Defne...... 59
Afar Timuin
Anlamn belirlenmesinde uzam ve zaman etkeni.....62
Gl Atmaca
Kerbelnn slamiyet ncesinden ald miras.............68
BLM GNDEM /
KD Doa Bilimleri Grubu - Deniz ahin...........72
Hamileliin erken dneminde yaplan rejim, bebek
geliimini engelliyor / Afrikadaki fosiller nasl
korundu? / Bir genin doumu ve lm /
lk defa bilimsel olarak mRNAnn doal
oluumu gzlemlendi / Biyomolekllerin doal
asimetrisi uzaydan gelmi olabilir mi? / Evrimi
Anlamaksitesine Science dergisinden dl /
stiridye temizlii
YAYIN DNYASI / Yolda zdemir ..................76
Naln Mahsereci
Dnya hep byle mi kalacak sanyorsunuz?.....76
Bir yaam cokununun mutfandan
damlayan tatlar ve anlar.......................................78
BLM DNYASINDAN / zlem Gzkele.....82
Sanal eylemler
MATEMATK SOHBETLER / Ali Trn............84
Matematik retimi ne ie yarar?
BR / Ltfi Erdoan............................................87
SATRAN / Bahar Krekli...................................88
DERS ARASI / zlem zdemir.................................90
FORUM ................................................................92
BULMACA / Hikmet Uurlu ..............................96

PARANTEZ/Ender Helvacolu

Yeni Osmanlclara,
yeni Nurculara kar
Emeki Cumhuriyeti

Bir din bezirganna, bir tarikat efine Hr Adam, zgrlk

savas payesi verenlere; hareme okul, cariyelie edep-terbiye
eitimi diyenlere; Osmanl sistemine zenip Yeni Osmanlclk
oynamaya kalkanlara, aristokrat ahlakn savunanlara kar tarihsel
ve bilimsel gerekleri ortaya seriyoruz.

DOSYA / Turan Dursunun kaleminden

Said-i Nursi kimdir?

Risale-i Nur nasl bir kitaptr?

Said-i Nursi falanca ayet beni anlatyor diyor. Falanca ulu kii
benden sz ediyor diyor. Ayetlerde, Peygamber szlerinde,
ulu kiilerin iirlerinde, kitaplarnda, benim ve Risale-i Nurun
haberi veriliyor diyor. Risale-i Nurun hangi risalesini ele
alrsanz aln, deli samalaryla karlarsnz. Bunun ad da:
Kurann yirminci yzyldaki en byk tefsiri oluyor.

50

DOSYA / zlem zdemir hazrlad

Diplomal porno

lkedeki basklara kar olduunu

syleyen Deniz zgnn yat
binlerce niversite rencisi bu
baskya kar durmak iin onlarca
yol deniyor. Alternatif niversite
konferans yapyorlar, dergi
karyorlar, yazyorlar, okuyorlar,
basklara kar rgtleniyorlar
vb Bu yzden yarglanyorlar,
okullarndan atlyorlar, polis
iddetine maruz kalyorlar.

Afar Timuin inceledi

Anlamn belirlenmesinde
uzam ve zaman etkeni
Toplumsallk temelinden gemeden
insanln ortak deerlerine ulamak olas
deildir. Kendi olamam bir birey nasl
toplumsal bir varlk olamazsa, toplumsal
bir varlk olamam bir birey de byk
insanln kkl sorunlaryla ili dl
olamaz. Toplumsallk engelini aarak daha
az gelimi bir uygarlktan daha gelimi
bir uygarla gemek bo bir dten baka
bir ey deildir.

Irmak Ildr yazd

56

niversitede
bilginin metalama sreci

Bilginin oluumu, metalamas ve aktarm, zel

mlkiyetin gelimesi ve yava yava akademik
kurullara hkim olmasn salamaktadr. Yalnzca
gelire ynelik bir retim, ksa veya uzun vadeli,
zel mlkiyeti beslemektedir.

62 68

Gl Atmaca yazd

Kerbelnn
slamiyet ncesinden ald miras

Hikye anlatmak, hikye nakletmek

ya da hikye anlatcsn dinlemek
Pers geleneiydi. Bugn Kerbel
olayn anlatanlarn atalar bir
zamanlar Babilin Yaratl
Destann, ondan sonra gelenler
ehnameyi anlatm, Zerdt
atlarn okumutu. slamiyet ile
ierik deiti ancak form ayn kald.
Anlatclar bu sefer mam Hseyinin
ehit edilmesini anlattlar.
3

Bilim ve Gelecek Kitap Kulbnde

KAMPANYA 1

CEMAL YILDIRIM KTAPLARI

Bilim Felsefesi
Remzi Kitabevi, 2008, 256 s., 15 TL.

Matematiksel Dnme
Remzi Kitabevi, 2008, 264 s, 15 TL.

Bilim Tarihi
Remzi Kitabevi, 2006, 270 s., 15 TL.

Evrim Kuram ve Banazlk

Bilim ve Gelecek Kitapl, 2007, 240 s., 13 TL.

Bilimin ncleri
Bilim ve Gelecek Kitapl, 2010, 204 s., 14 TL.

ada Felsefe Szl

Doruk Yaynlar, 2004, 222 s.,12 TL.

Bilimsel Dnme Yntemi

2008, mge Kitabevi Yaynlar, 525 s., 19 TL.

Bir Us ve Bilim Savas Cemal

Yldrma Armaan
mge Kitabevi Yaynlar, 630 s, 18 TL.

Toplam 121 TL olan Cemal Yldrm

kitaplar, Bilim ve Gelecek Kitap
Kulbnde, 80 TL.
Basks olan tm kitaplar Bilim ve Gelecek
Kitap Kulbnden temin edebilirsiniz.

Cemal Yldrm kimdir?

Prof. Dr. Cemal Yldrm,
1925 ylnda Diyarbakr,
Kulpta dodu. lkrenimini Kulp lkokulunda, ortarenimini Akada
Ky
Enstitsnde,
yksekrenimini Yksek Ky Enstitsnde tamamlad.
1959da Milli Eitim Bakanlnca
uzmanlk renimi iin ngiltereye
gnderildi. ki yl sonra, Londra niversitesi Eitim Fakltesinden diploma alarak yurda dnd. Bir sre
Ankara Ticaret Yksek retmen
Okulunda eitim felsefesi dersleri
verdi. 1960 yl banda doktora renimi iin ABDye gitti. Doktora almasn Indiana niversitesinde
eitim felsefesi (anadal) ile bilim
felsefesi (yan dal) alanlarnda tamamlad. 1963-1985 dneminde
Orta Dou Teknik niversitesinde
mantk, bilim felsefesi ve bilim tarihi alanlarnda retim yesi olarak
alt. 1974te profesr unvann ald. niversite kariyerinde, retim
ve aratrma almalar dnda iki yl (1966-1968) Akademik Konsey yelii, sekiz yl (1966-1973)
ODT Giri Snavlar htisas Komisyonu Bakanl, dokuz yl (19741982) niversiteleraras renci
Seme ve Yerletirme Merkezi Ynetim Kurulu yelii grevlerinde bulundu. 1983-1985 yllarnda California State University - Northridgede
konuk retim yesi olarak alt.
1985de emekli olan Prof. Yldrmn
yerli ve yabanc dergilerde kan inceleme yazlar ve uluslararas kongrelere sunduu bildirileri dnda,
4 ngilizce, 11i dilimizde olmak
zere 15 telif, 2 eviri kitab yaymlanmtr. Cemal Yldrm Mart
2009da aramzdan ayrlmtr.

Bilim ve Gelecek Kitap Kulb,

yeni kan kitaplar sizin iin takip ediyor.
Her pazartesi gn, son gnlerin yeni kan kitaplarn,
kolay rastlayamayacanz indirimli fiyatlaryla birlikte
ieren bir blteni,
Bilim ve Gelecek Kitap Kulb,
100 TLye kadar
yelerine e-posta olarak gnderiyor. alverilerinizde
ye olmak iin
bgkitapkulubu@gmail.com
adresine bo bir e-posta atmanz yeterli.
Bilgi almak iin tel: (0216) 349 71 72

kargo creti 5
TL,
100 TL ve
zeri kitap
almlarnzda
kargo creti
bizden.

ubat Ay Kampanyalar!
ARKEOLOJ ve SANAT
YAYINLARI

KAMPANYA 2

Antik Anadolu Corafyas, Geographika

Strabon, ev. Adnan Pekman, 398 s., 30 TL.
Bilim ve Gelecek Kitap Kulb Fiyat: 21 TL.

Afrodisyas
Cengiz Bekta, 128 s., 25 TL.
Bilim ve Gelecek Kitap Kulb Fiyat: 17,5 TL.

ok Dilli Arkeoloji Terimleri Szl

Halet ambel-Gven Arsebk-Snmez Kantman,
158 s., 16 TL.
Bilim ve Gelecek Kitap Kulb Fiyat: 11,2 TL.

Anadoluda Romallar -1- Attalosun Vasiyeti;

David Magie, ev.: Nezih Bagelen - mer apar,
176 s., 17,5 TL.
Bilim ve Gelecek Kitap Kulb Fiyat: 12,25 TL.

Antik ada Kentler Nasl Kuruldu?

R.E.Wycherley, ev. Nezih Bagelen-Nur Nirven, 232 s., 18,5
Bilim ve Gelecek Kitap Kulb Fiyat: 13 TL.

Antik ada Kuatmalar

zgr Develi, 270 s., 28 TL.
Bilim ve Gelecek Kitap Kulb Fiyat: 19,6 TL.

Antik Edebiyatta Hayalet Hikyeleri

D. Felton, ev. nci Delemen, 190 s., 15 TL.
Bilim ve Gelecek Kitap Kulb Fiyat: 10,5 TL.

Arkeolojinin Politikas ve Politik Bir Ara olarak Arkeoloji

Mehmet zdoan, 136 s., 13,5 TL.
Bilim ve Gelecek Kitap Kulb Fiyat: 9,45 TL.

Hititler Devrinde Anadolu -1

Ahmet nal, 232 s., 32 TL.
Bilim ve Gelecek Kitap Kulb Fiyat: 22,4 TL.

Eskiada stanbulda Balk ve Balklk

Ouz Tekin, 72 s, 12,5 TL.
Bilim ve Gelecek Kitap Kulb Fiyat: 8,75 TL.

Trkiyede Neolitik Dnem, -yeni kazlar, yeni bulgularYay. Haz. Mehmet zdoan-Nezih Bagelen, 458 s. metin +
441 s. levha, 160 TL.
Bilim ve Gelecek Kitap Kulb Fiyat: 112 TL.

Kayp Yazlar ve Diller

Johannes Friedrich, ev. Recai Tekolu, 232 s., 19,5 TL.
Bilim ve Gelecek Kitap Kulb Fiyat: 13,5 TL.

Ve btn Arkeoloji ve Sanat Yaynlar

kitaplarnda yzde 30 indirim

KAMPANYA 3

BR YAZAR K KTAP

John Bernalin iki kitab

John Bernal kimdir?

John Desmond Bernal 1901de

rlandada dodu. Cambridge
niversitesinde matematik ve fizik
okuduktan sonra kendi isteiyle bir
yl fazladan doa bilimleri okudu.
Drt yl boyunca, Londrada, Kraliyet
Aratrma Enstitsndeki DavyFaraday Laboratuvarnda alt.
1927de retim yesi olarak
tekrar Cambridge niversitesine dnd ve nl
Cavendish Laboratuvarnda kendi aratrma grubunu kurdu. 1937de
Londraya dnerek Birkbeck Kolejde fizik profesr ve blm bakan
oldu. 20. yzyln en yetkin bilim insanlar ve kristalografi ile molekler
biyolojinin kurucular arasnda saylan Bernal, aratrmac bilim insanl,
eitimcilii, felsefecilii ve bilim tarihiliinin yan sra aktif bir politikac,
eylem adam ve rgtyd. 15 Eyll 1971de aramzdan ayrld.

Tarihte Bilim -1

Evrensel Basm Yayn, ev. Tongu Ok, 2008, 589 s., 22 TL.

Tarihte Bilim -2
Evrensel Basm Yayn, ev. Tongu Ok, 2008, 509 s., 18 TL.
ki cilt olarak baslan, toplamda 1098 sayfa
olan Tarihte Bilim, bilimin geliimi ile insanlk tarihinin dier cephelerinde grlen gelimeler arasndaki ilikileri tanmlamakta ve
yorumlamaktadr. nl Marksist bilim insan
J. D. Bernalin bu kapsaml eseri, tarihi bilim
asndan renmek isteyenler iin bir baucu kitabdr.

Bilim ve Gelecek Kitap Kulbnde:

ki kitap 41 TL yerine, % 30 indirimle 28,7 TL.

Parantez

Yeni Osmanlclara, yeni Nurculara

kar Emeki Cumhuriyeti
Bir din bezirganna, bir tarikat efine Hr Adam, zgrlk savas payesi
verenlere; hareme okul, cariyelie edep-terbiye eitimi diyenlere; Osmanl
sistemine zenip Yeni Osmanlclk oynamaya kalkanlara, aristokrat ahlakn
savunanlara kar tarihsel ve bilimsel gerekleri ortaya seriyoruz. Herkes bilmelidir:
Said-i Nursi kimdir, Risale-i Nur nasl bir kitaptr, eriat nedir, harem ve cariyelik nasl
kurumlardr, Osmanl nasl bir dzendir, bu dzenin hukuk ve ahlak anlay nedir?
Bilinsin, ondan sonra yknmek isteyen yknsn.
Ender Helvacolu

rkiye tarikatlar, cemaatler, saltanatlar, cariyeler

lkesi mi olacak; yoksa bir cumhuriyet mi? Geldiimiz noktada yakc sorulardan biri budur.
Bakn, bir tarikat efi, bir din bezirgan, ne bilimden ne de ilimden nasibini alm bir cumhuriyet dman, Said-i Nursi, Hr Adam ad altnda,
despot Kemalizme posta koymu bir zgrlk savas olarak piyasaya srlyor. Ortaa kalnts eyh-kul ilikisinin kurumu olan tarikat eflii ile
zgrlk saval, emperyalizm patentli demokrasi kavram altnda eitleniveriyor. Oysa bilinmez
mi ki, btn dnyada demokrasi denilen olgu, krallar, imparatorlar, padiahlar, eyhleri, hlar, tarikatlar, tekkeleri, bilumum aristokrat kurumunu
tasfiye ederek, kul ideolojisini yerle bir ederek gelmitir. Beyinleri idi edilmi, daha dorusu midelerinden yakalanm baz aydncklar, tarikatlk
ile hrriyetilii, utan verici bir abra kadabra yntemiyle eitliyorlar. Onlarn zgrl tarikatlara,
din bezirganlna, kullua, klelie, cariyelie zgrlktr. Bizim zgrlmz ise, btn bu ortaa kurumlarn tavizsiz bir biimde toplumdan kazmakla gelecektir, 250 yldr olduu gibi.
Brakn Hr Adam palavralarn da u sorulara yant verin:
Said-i Nursi bir tarikat efi deil mi? stelik 20.
yzyln bir tarikat efi.
Tarikatlar eyh-kul ilikisine, tarikat ileri gelenlerine tartmasz bir itaate dayanmyor mu?
Tarikatlarda, cemaatlerde demokrasi, hrriyet,
zgrlk vb var m?
Said-i Nursi, dinsel dnceden bile geri bir dnce biimini yanstan bysel cifir oyunlaryla, kendisini Peygambere, yazd Risale-i Nuru
Kurana eit klmyor mu?
Kurann, kendisini ve Risale-i Nuru iaret ettiini iddia etmiyor mu?
Btn bu iddialar salkl bir kafann rn olabilir mi? Gnmzde savunulabilir mi? Bilimle, bilimsel dnce ve yntemle badaabilir mi?
Turan Dursun, yaamnn henz dinsel dn-

ceden tamamyla kopmad dneminde, 1971 ylnda yazd kitapta, Said-i Nursinin fikirlerini
hem bilimsel hem de dinsel adan sorguluyor ve
Hr Adamn ipliini pazara karyor. leriki sayfalarda ibretle okuyacaksnz.
***
kinci dosyamz, Muhteem Yzyl dizisinin
yaratt tartmayla ilgili. Efendim, bu dizi byk
cihan padiah Muhteem Sleyman kadnlarla
dp kalkan, daha sonra da fettan bir cariyenin
oyunca olan zavall biri olarak gsteriyormu;
dnyay titreten ecdadmza nasl byle terbiyesizlik yaplrm
Birincisi, Kanuni Sultan Sleyman nereden bizim ecdadmz oluyor? Osmanl soyundan m geliyoruz? Birgn gazetesinde (16 Ocak 2011) Onur
Caymaz gzel yazm: Benim Osmanlm, Fatih,
Yavuz, Kanuni deil; Torlak Kemal, eyh Bedrettin, Brklce Mustafa, Pir Sultandr. steyen sarayl olmakla vnebilir, Osmanoullarn ecdat
sayabilir; biz, bugn Trkiyede yaayan herkes gibi cumhuriyet ocuuyuz, cariye ocuu deil.
Cumhuriyet sayesinde anamz, bacmz cariye, biz
de cariye ocuu olmaktan kurtulduk.
Babann ei deil de haremi varsa, sen de cariye ocuu olursun. steyen aratrabilir, biz gelecek
saymzda aratrp yaynlayacaz, Osmanl padiahlarnn -henz kendisine padiah demeyen- ilk
ikisi hari hemen hepsi cariye ocuudur. Bunda
alacak veya utanlacak bir ey yok, gayet doal.
Aristokrat ahlak byle bir ahlak. in imparatorunun, Rus arnn, Abbasi hkmdarnn, Fransz
kralnn saraynda da benzer olgular sz konusu.
Yzlerce kadndan oluan bir haremin varsa, elbette ocuklarn da cariyelerden olacaktr. Aristokrasiyi tasfiye eder, harem gibi kurumlar tarihin plne gmersen, annen zgrleir ve cumhuriyet
kadn olur, sen de cumhuriyet ocuu.
kincisi, baz aydncklar yine hemen devreye giriyor: Efendim, harem bir fuhu yuvas deil, bir
okulmu. Ne retiliyor bu okulda? Matematik

mi, fizik mi? Felsefe mi, siyaset mi?

Edebiyat m, sanat m? Bu okulda
hangi kstaslara gre kariyer yaplyor? Biz haremdeki kariyerleri sayalm, okurlarmz kstaslar zaten
karacaktr: kalfa, usta, odalk, ikbal, kadn efendi, valide sultan
Bu okulun mfredat hakknda
ise tarihilerin yazdklarna bavuralm. Bir rnek: Satlmak iin alnan
cariyeler: Yalar 5-7 arasnda olurdu. Yzleri gzel, vcutlar, endamlar mtenasiptir. Yalar ilerledike
gzelleiyorlarsa, bu gibilere ut veya kanun retilir. Nezaket ve muaeret kaideleri ile bir erkei avlamak
iin naz ve ive usulleri de en ince
ayrntlarna kadar retilir. Cariyeler bul ana gelince sahipleri onu grclere kartr ve satarlard.
Mfredata bak: Erkei avlamak iin naz ve ive usulleri! Bu okulda
snavlar nasl yaplacak, snf nasl
geilecek?! te yandan, daha 5 yandaki bir ocua, yznn gzel,
vcudunun ve endamnn mtenasip olup olmadn lmek iin bakan bir kafa, ya aldka onu bu alardan izleyen bir kafa, nasl bir
kafadr? Hadi o gn yleydi; peki
bugn byle bir okulu aklamaya
alanlar, bu okulun rnlerini
ecdat kabul edenler nasl insanlardr? Hangi ahlak, hangi hukuku savunurlar?
Haremi okuldu diye aklamaya alanlara soruyoruz: Siz 5 yandaki kznz byle bir okula
yollar msnz? Niye yollamyorsunuz, ey Yeni Osmanllar? Belki
ocuunuz btn snavlardan geer, bir beyin, paann odal olur
(Odalkn ne olduunu da yazalm
burada: Bunlar cariyelerin en gzelleri ve en pahallardr. 15-20 yalar arasnda odalk olarak satlrlar
veya hediye edilirler. Yksek devlet
memurlarnn ve padiah kzlarnn
en ok alp besledikleri bu odalklardr); hatta belki Hrrem gibi padiahn odasndan baaryla geip gzdesi bile olur.
Demedi demeyin: Bu iler trbanla balar, cariyeyle son bulur. nk bu ikisi de, ayn ortaa kafasnn
kadna baknn birbirini tamamlayan iki rndr. Bakn Amerikal
cemaat lideri Fethullah Hoca bu iki
konuda ne diyor:
Tesettr kadnn tepeden trnaa baka erkekleri tahrik etmeye-

cek ekilde kapanmasdr. (Fethullah Glenin izgimizi Hecelerken

adl son kitabndan) Demek ki kadn tepeden trnaa gnahkr; sann tek teli, tek bir trna bile tahrik etmeye yetiyor!
Osmanl hanedan, esirleri alm, onlara slam edep ve terbiyesini retmitir. (ayn kitaptan) Bu
edep ve terbiyenin ne olduunu
yukarda zetledik zaten: erkei avlamak iin naz ve ive usulleri! Grld gibi iki uygulamada da kadn kapatlmaktadr.
Bu arada, ayn kitapta Fethullah
Glenin, uan dairelerin cinler ve
eytanlar olduunu sylediini de
ekleyelim. Ne de olsa, Said-i Nursi
ekolndendir kendileri
***
slam eriatna gre klelikcariyelik meselesini biraz daha amakta yarar var. 2000 ylnda kaybettiimiz ilahiyat profesr Neet
aatay ile 15 yl nce bu konuda
bir sylei yapmtk (Bilim ve topya, Ocak 1996, Say:19). aatay,
Kurandan ve eriat hkmlerinden
yola karak u zeti yapmt:
- Kurana ve slam eriatna gre,
klelik ve cariyelik kurumu merudur.
- Kle maldr, alnp satlabilir, rzna geilebilir, hibir hakk yoktur.
Mlk edinemez.
- Kle, sahibi tarafndan ldrlebilir. Bu durumda ksas uygulanmaz, keffaret de denmez.
- Kle ile zgr insan bir tutmak,
Allah ile putlar bir tutmak gibidir.
- Cariye ile cinsel birleimde bulunmak iin ona sahip olmak yeterlidir. Nikh gerekmez.
- Cariye, erkein helal olmayan
yola sapmamasnda nemli bir rol
oynar.
- Cariye fuhua zorlanmasa iyi olur. Ama zorlayan gnahkr olmaz. Zorla fahielik yapan Allah affeder.
- Cariye gnll olarak fahielik
yapabilir. Bu gnah deildir.
- Mslman kle, gayrimslimlere de satlabilir.
- Kleler, Mslman da olsalar,
orula, namazla, slamn artlaryla
ykml deillerdir.
- Kle, miras yoluyla babadan oula geer.
- Mslman cariye ban rtemez, rterse cezalandrlr.

- Kadn zina ederse cezalandrlr.

Para karl yaparsa su deildir.
Grld gibi slam eriat da
tipik bir aristokrat hukukudur. ktidarn Tanr adna yrten ve bunu babadan oula geiren bir aznln, yani aristokrasinin hakim snf
olduu, topran tekelci mlkiyetine ve kylnn acmaszca smrsne dayal bey-kul ilikisi sisteminin temelinde ykselir. deolojisi,
hukuku, benimsedii ahlak anlay aristokrat snfa aittir. Bu sistemde klelik-cariyelik merudur ve eriat da bunlar zerindeki haklar
dzenlemitir. Kanuni ve dier btn Osmanl padiahlar bu sistemin
ynetim mekanizmasnn tepesinde oturmakta ve sz konusu eriat hkmlerini uygulamakta ve yrtmektedirler. Aslnda halkmz bu
dzeni veciz bir ekilde zetlemi:
alvar alta Osmanl / Eeri kalta Osmanl / Ekende yo, biende
yo / Yiyende orta Osmanl.
Derdimiz Kanuniyle, Osmanlyla
deil; bir tarih tartmas da yapmyoruz. Tarihsel ve bilimsel gereklerin stnn rtlmesine ve halkn kandrlmasna kar kyoruz.
Bir din bezirganna, bir tarikat efine Hr Adam, zgrlk savas payesi verenlere; hareme okul,
cariyelie edep-terbiye eitimi diyenlere; Osmanl sistemine zenip
Yeni Osmanlclk oynamaya kalkanlara, aristokrat ahlakn savunanlara kar gerekleri ortaya sermeye alyoruz. Herkes bilmelidir:
Said-i Nursi kimdir, Risale-i Nur nasl bir kitaptr, eriat nedir, harem
ve cariyelik nasl kurumlardr, Osmanl nasl bir dzendir, bu dzenin hukuk ve ahlak anlay nedir?
Bilinsin, ondan sonra yknmek isteyen yknsn.
yle anlalyor ki yeniden bir
cumhuriyet devrimi, yeniden bir aydnlanma devrimi gerekiyor. Bu seferki ister istemez burjuva karakterli deil emeki karakterli bir devrim
olacak. nk burjuvazi gerek lkemizde gerekse dnyada oktan ve
oktan kar safa geti bile. Dolaysyla artk karmzda Osmanl falan
yok. Yeni Osmanlclar, Yeni Nurcular, kresel sermaye ve lkemizdeki
ibirlikileridir. O kadar gericiletiler ve o kadar rdler ki, ideolojik esinlerini ancak bin yl ncesinden bulabiliyorlar.

Dosya

Said-i Nursi kimdir?

Risale-i Nur nasl bir kitaptr?
Said-i Nursi falanca ayet beni anlatyor diyor. Falanca
ulu kii benden sz ediyor diyor. Ayetlerde, Peygamber
szlerinde, ulu kiilerin iirlerinde, kitaplarnda, benim
ve Risale-i Nurun haberi veriliyor diyor. Gelmi gemi
btn slam dnrlerini, slam bilginlerini yle bir gz
nne getirin. imdiye dek acaba hangisi, bylesine ipe
sapa gelmeyen iddialarda bulunmutur? Risale-i Nurun
hangi risalesini ele alrsanz aln, deli samalaryla
karlarsnz. Bunun ad da: Kurann yirminci
yzyldaki en byk tefsiri oluyor.
Turan Dursun

uran Dursunun -deyim yerindeyse- Said-i

Nursinin ipliini pazara kard okuyacanz
yazs, Mslmanlk ve Nurculuk adl kitabndan (Kaynak Yaynlar) derlendi. Dursun, bu kitab 1971 ylnda yazm. Bu tarihte Turan Dursun henz dinsel dnceden kopmu deil. Yazdan da anlalaca zere,
dinsel dncenin barndrd i elikileri sorgulamaya balam (ki kitap da bu sorgulamann rn),
ama henz bildiimiz tavizsiz aydnlanmac ve ateist
Turan Dursun deil. Said-i Nursinin bin bir samalkla dolu metinlerini hem akln ve ilmin szgecinden
geiriyor, hem de klasik slami grle nasl elitiini
gsteriyor. Yani hem bilim hem de din asndan ele-

tiri getiriyor. Daha nemlisi, Turan Dursun, bildiimiz

keskin slubuyla, Said-i Nursinin kiiliini de zmlyor; onun cahil yandalarn ikna etmek iin nasl palavralara ve din kisvesi altnda arlatanlklara bavurduunu, nasl kendisini Peygamberin, Risale-i Nuru
da Kurann yerine koyarak bbrlendiini bir bir rnekler vererek anlatyor.
Gnmzn hkim politik iklimine paralel olarak Hr Adam ad altnda yeniden itibar kazandrlmaya allan din bezirgan Said-i Nursiyi, dinden
kopmam ama bilim ile de tanm Turan Dursunun
kaleminden okumann ilgi ekeceini umuyoruz. te
tarikat efi Hr Adamn ve klliyatnn i yz

SAD- NURS NASIL BR KMSEDR?

Gerekte Said-i Nursi, nasl bir
kimsedir? Risale-i Nur, nasl bir kitaptr? Risale-i Nurda ileri srlenlerin ilmi bir deeri, dinle badar
bir yan var mdr? Nurcularn hepsi,
gerekten Said-i Nursiye ve Risale-i
Nura inandklar iin mi Nurcu olmaktadrlar? Nurculuk dinimize yararl m, zararl m olmutur imdiye
kadar? imdi bu sorularn karlklarn bulmaya alalm:
Said-i Nursi, hlas, yani samimilii, ii-d bir olmay ver. Bu

tutum ve davrann meziyetlerinden

sz eder. Ve buna uygun davranmay herkese tler. Byleyken kendisi, btn atosunu, ortaya koyduu
her eyini, riyakrlk (gsteri ve
ikiyzllk) stne kurmu bir kiidir. Bilirsiniz; mritlerine ve evrelerine kendilerini, ulu kii, byk
ve ulalmaz insan gstermek iin,
durmadan keramet gsterilerinde
bulunan sahtekrlar, ikiyzller ok
grlmtr. Dalkavuklar tarafndan vlmeyi her eyin stnde tu-

tan, her frsatta kendisini ven ve

vdren ruh hastalarna ok rastlanmtr. Bylelerine gnmzde bile
rastlanmyor deil; onun iin bylelerini grdmz zaman amyor,
olaan buluyoruz ou zaman.
Riyakrlar, sahtekrlar, kendisini
vmesinden ve vdrmesinden olaanst tat alan kimseler incelense de Said-i Nursi ile karlatrlsa,
Said-i Nursi bu konuda n sray alr
ya da hepsinin banda gelir.
Said-i Nursi falanca ayet, filan-

ca ayet, beni anlatyor diyor. Falanca filanca ulu kii benden sz ediyor
diyor. Ayetlerde, Peygamber szlerinde, ulu kiilerin iirlerinde, kitaplarnda, benim ve Risale-i Nurun
haberi veriliyor diyor. Gelmi gemi btn slam dnrlerini, slam bilginlerini yle bir gz nne
getirin. imdiye dek acaba hangisi,
bylesine sama, bylesine ipe sapa
gelmeyen iddialarda bulunmutur?
Kuranda Said-i Nursiden ve
Risale-i Nurdan sz ediliyormu!
stelik benden ve Risale-i
Nurdan sz ediyor dedii ayetler, ya
Hazreti Muhammed, ya da Kuran-
Kerimle ilgilidir.
rnein, Nr Suresinin 35. ayetindeki Nur kelimesiyle, Hazreti Muhammedin nuru, Kuran-
Kerimin nuru, slam dini anlatlmak istenmitir. Btn tefsircilere
gre bu, byledir. teki ayetlerdeki
Nura da ayn anlam verilir. Hatta
baz ayetler, Nur kelimesiyle slam
dininin anlatldn aka gsteriyor. Bir ayette aynen yle buyuruluyor: Onlar, Allahn nurunu, yani
slam dinini, azlaryla sndrmek
isterler. Ama Allah, inanmayanlar
holanmasalar da nurunu tamamlayp daha da parlatacaktr. (Yani slam dinini daha geni biimde

Said-i Nursi kimdir?

Said-i Nursi mritleriyle birlikte.

yayacaktr.)
Bu ayetlerde ne Said-i Nursiden
sz edilmi olabilir, ne de Risale-i
Nurdan. Ayetlerdeki Nurun, Said-i
Nursiyle de, Risale-i Nurla da hibir mnasebeti olamaz. Ayetleri,
kendisine alet etmeye kalkacak kadar utanmazlk ve dine saygszlk
gsteren bir insan ve onun deli samalarndan farkl olmayan kitab,
nasl Allahn Nuru olabilir? Bu,
Allahn Nuruna hakaret olmaz
m?
Bir ayette; Allah size bir nur veriyor ki, onunla aydnlk iinde y-

Said-i Nursi 1873 ylnda Bitlisin Nurs kynde

domutur. Ksa bir sre, Molla Mehmet Emin adnda bir hocada okumu ve bu adamdan ald yarm
yamalak bilgilerle kendini eriilmez bir alim saymtr. Sonradan yazd risalelerinden de anlald gibi, edindii yetersiz bilgilerin byk bir deer tadn sanarak byklk taslamaya balam, una
buna rastgele sorular sorup mahcup etme abalarna
girimitir. Gsterie ve riyaya ok dkn olmas yannda, hayalci de olan Said-i Nursi, kurmaya alt
Medrese-tz-Zehra adl medreseye yardm toplamak
iin stanbula gitmi ve burada birtakm siyasi ilere
girimitir. ttihad- Muhammed- frkasnn kurucular arasnda yer alan Nursi, bir ara Akl Hastanesine de
yatrlmtr.
13 Mart sanklarndan biri olarak da yarglanan
Said-i Nursi, her ileri admn karsna km, ttihatTerakkiye, Jn Trklere ve Batya ynelenlere dman
olanlarn safna katlm, Volkanclarn safnda trl fesatlklar yapmaya almtr. 31 Marta temel olan grlerini, Divan- Harp nnde de tekrarlayan Nursi,

ryesiniz buyuruyor. Bununla, yani

bu Nurla Kuran- Kerim kastedilirken; siz kalkn: Kastedilen Said-i
Nursi ve Risale-i Nurdur deyin! Bu
hi yakk alr m? te Said-i Nursi, bu yakk almayan iddiay ne
srmekten utanmyor. Ayn utanmazl, akirtlerine de alyor.
nananlara, bir hidayet ve ifa kaynadr anlamndaki ayeti ele alalm. Bu ayette ifa ve Hidayet
Kayna szleriyle, Kuran- Kerim
anlatlmak istendii aka belli oluyor deil mi? Nitekim btn mfessirler, Kuran- Kerim yorumcular da ayn grte birleiyor. nk
Kuran- Kerimin nitelikleri saylrken ifa ve Hidayet Kayna
szleri de yer alr ayetlerde. Gelin
grn ki, stad, cifir hesaplar yaparak, bu niteliklerle Risale-i Nurun
anlatldn yazyor kitabnda. Bylece kitabn, Kuran- Kerim yerine koymaktan ekinmiyor. Said-i
Nursi bunun yannda da, sras gelirken Kuran- Kerime Hizmet ettiinden sz ediyor.
Kendi samalklarn Allaha imzalattryor!
Sana, sebal mesaniyi (Fatiha
Suresini) verdik ayetini dnelim. Said-i Nursiye gre bu ayetteki Sana hitab Said-i Nursiye

bu grlerini 1957lerde de yaymaya abalamtr.

Kurtulu Savanda, bu savan amacnn Halifelii yaatmak olduunu sanarak sava desteklemi,
Drrizade Fetvasna kar Anadolu hareketine katlanlar savunmutur. Ama Ankaraya gidip de Mustafa Kemalle grnce, savan gerek amacn anlam, karanlk emelleri iin bu savatan bir yarar
salayamayacan dnerek harekete kar kmtr. Ankaradan ayrlarak Vana gitmi ve orada Risale-i
Nur ad altnda samalklarla dolu kitapklar yazmaya
balamtr. Krt isyan srasnda Barlaya srgn edilen
Nursi, daha sonra Kastamonuya ve Emirdana srlmtr. Samalklar ykl kitapklarn buralarda da
yazmaya devam eden, stelik baz saf Mslmanlar gznde kendini bir Mslman kahraman olarak tantmay baaran Said-i Nursi, birbirinin tekrar olan 130
para risale yazmtr. Kitapklarnn Kuran- Kerim
derecesinde olduunu, hatta baz risalelerinin birok
surelerden daha veciz ve daha anlaml bulunduunu
iddia etmekten ekinmeyen Said-i Nursi, 1960 ylnda
Urfada lmtr.

Kendisini Hazreti Muhammedle, kitabn da Kuran- Kerimle bir tutacak kadar ileri gidiyor
Nursi.

ynelmitir. Yani Tanr Sana!

derken, Said-i Nursiye sesleniyor.
Sebal Mesani szyle de, hem
Fatiha, hem de Risale-i Nur kastediliyor. Kuran- Kerimin kime indiini bilen bir Mslman, buna
nasl evet! diyebilir? Sana hitabyla, Hazreti Muhammedle birlikte
Said-i Nursiye nasl seslenilmi olabilir? Grld gibi; burada da yine, kendisini Hazreti Muhammedle,
kitabn da Kuran- Kerimle bir tutacak kadar ileri gidiyor Nursi. te
bu ve benzeri ayetlerde, Said-i Nursi, kendisinin ve Risale-i Nurun sz
konusu olduunu iddia ediyor. spatlamak iin de Cifir dalaverelerine
bavuruyor. Kendisine ve risalesine
Kuran- Kerim ayetleri, aret ediyormu. Bu iaretler, ok sayda olduu iin Sarahet hatta Katiyyet
derecesindeymi. Yani Kuran- Kerim ayetleri, ak-seik bir ekilde
stelik kesin olarak Said-i Nursiyi
ve Risale-i Nuru anlatyormu. Hatta falanca ayet, On parmakla imza
basyormu Risale-i Nura. Kendi
samalklarn, Allaha mzalattrmaya kalkan bir baka lgn km mdr acaba?
Hazreti Ali de Said-i Nursiyi iaret etmi!
Said-i Nursi, ulu kii olarak bilinen kimseleri de kendisine alet etmitir. Srf kendisini byk
bir kimse diye satmak iin. Hazreti

10

Ali, Celcelutiyye ve Ercze adl kasidelerinde, Abdulkadir Geylni kasidesinin birok msralarnda, mam-
Rabbani, Mektubat adl kitabnda
Said-i Nursiyi ve Risale-i Nuru mjdelemiler, hatta Said-i Nursinin adna sanna iaretten baka, Risale-i
Nurun blmlerinden bazlarnn
adlarn aka belirtmiler. Oysa
mesela Hazreti Alinin bu adl kasideleri olduu ilmen sabit deildir. Tersine, bu kasidelerin, Hazreti
Aliye ait olmad sabit olmutur.
stelik ne Hazreti Aliye ait olduunu syledii kasidelerde, ne de teki zatlarn kaside ve kitaplarnda;
Turan Dursunun Said-i Nursiyi eletirdii
1971de yazd kitap 90larda Kaynak
Yaynlar tarafndan da basld.

Said-i Nursiyi ve Risale-i Nuru haber veren bir ifade yoktur. Olamaz
da. Gelecekten haber vermek, slam
inancna gre; kimsenin yetkisinde
deildir. Esasen Gayb ancak Allah
bilir! ayetiyle de belirtildii gibi,
Yce Allah bu gc kimseye vermemitir. Gelecekten, bilinmeyenden
haber vermeye kalkmak, dini ynden byk bir saygszlktr. Hazreti Ali olsun, teki zatlar olsun, byle
bir saygszl yapm olamazlar.
Peki ama yleyse Said-i Nursi nasl ileri sryor bu iddialar? Hazreti Alinin ve falanca filanca kiilerin kendisinden ve Risale-i Nurdan
sz ettiklerini nasl iddia edebiliyor?
Bunun ksaca karl u: nsan
sahtecilie ynelmeye grsn; akla
gelebilecek her eyi yapar.
Yaparken de herhangi bir din ve
vicdan sorumluluu duymaz iinden. Said-i Nursinin durumu da yledir.

Peygamberi ve
Kuran taklit
Falanca zatn olduunu sand
bir kasidede, ya da bir kitapta parlak
bir kelime mi grm? Yazdrd risaleye o ad koymu, ondan sonra
da: -Bakn u kasidede, u kitapta; bu Risalenin ad geiyor demi,
kendisinin yceltilmesine yarayacak
bir cmle mi bulmu? Birtakm Cifir oyunlarna girimi: Bakn burada bana iaret ediliyor demi. Tanr
neler sylemi Said-i Nursi ve kitab
hakknda Kimi yerde nc bir
kii olarak iaret etmi ve ayetlerinde yle demi:
Onun yle bir nuru vardr ki, elektrik gibi ate dokunmasa bile yanar ve evresini aydnlatr.
Onunla bakalar nasl bir olabilir ki, onu lyken dirilttik ve herkesin yolunu aydnlatan bir nur verdik ona.
Mutsuz olanlar, cehennemdedir.
Said-i Nursiye gelince: O cennettedir.
Ey insanlar, Said-i Nursinin ve
Risale-i Nurun nurunu size verdik
ki, o nurla yolunuzu aydnlatasnz.

Allah, Said-i Nursinin Szler adl Risalesi ile, ihkak hak edecektir.
Said-i Nursinin ve Risale-i
Nurun karsnda olanlar, Said-i
Nurside ve Risale-i Nurda bulunan
Nuru azlaryla sndrmeye alrlar. Oysa Allah bu Nuru daha da
parlatacaktr.
Kim Risale-i Nura yaprsa,
kopmasna imkn bulunmayan bir
kulpa yapm olur.
Bu derin manalar, ancak Said-i
Nursi ve onun gibi bilginler kavrayabilir.
Ey insanlar, size Rabbnzdan bir
burhan geldi. Risale-i Nur geldi. Ve
size ak bir nur indirdik.
Said-i Nursi ve onunla birlik olanlar yle kimselerdir ki, onlarn
nurlar, nlerindekilere ve yanlarndakilere de salr.
Biz Kuran, Risale-i Nuru
Mminlere bir ifa ve Rahmet olarak indirdik.
Kimi yerde de dorudan doruya
seslenmi ve yle demitir:
Ey Said-i Nursi, sana Fatiha gibi
bir kitap verdik.
Ey Said-i Nursi, de ki Rabbn beni hidayete erdirdi ve doru yola iletti.
Ey Said-i Nursi, senden yz evirirlerse de ki: Allah bana yeter!
demi.
Allahn ayetleriyle byle buyurduunu kim iddia ediyor? Tabii
Said-i Nursi.
Peygamberimize hangi ayetlerle
seslenilmi ve Peygamberimiz hakknda neler buyurulmusa, Said-i
Nursiye de yle seslenilmi ve yle
buyurulmu.
Peygamberimize Kuran- Kerim mi indirildi. Said-i Nursiye de
Risale-i Nur indirilmi, Peygamberimiz bir nur mu tayordu Peygamberlie alamet olarak? Said-i Nursi
de bir nur tayormu. Peygamberimiz, aydnlanmalar iin Mminlere
Kuran- Kerimi mi gsteriyordu?
Said-i Nursi de Risale-i Nuru gsteriyor. Peygamberimiz, Kuran-
Kerim iin: -Bu benim deil,
Allahndr m diyordu? Said-i Nursi de ayn iddiada bulunuyor; o da:
-Risale-i Nur, benim deildir. Ben

de Risale-i Nurdan ders alyorum.

Ben sadece Risale-i Nurun bir tercmanym diyor. Kuran- Kerim ifa
ve rahmet olarak m nitelenir, ayetlerde. Said-i Nursi de ayn ayetleri alarak; bu ayetler, Risale-i Nurun da
ifa ve rahmet olduunu anlatyor.
Grlyor ki, Said-i Nursi, aktan peygamberliini ilan etmiyor ama, en sahte peygamberden daha
byk bir sahtekrlkla peygamberimizi taklit etmeye yelteniyor. Said-i
Nursi ve kitab hakknda Peygamberimiz ne demi: Sen de kitabn da,
bir mcedditsiniz. Bir din yenileyicisiniz.
Peygamberimiz aynen byle dememi ama, bu anlam karlyormu. Kim bu iddiada bulunan? Yine
Said-i Nursi.

Nerede kald ihlas?

Abdulkadir Geylni ne demi
Said-i Nursi ve kitab hakknda:
Sen
zamann
Abdulkadir
Geylnisi olmalsn ey mridim
Said-i Nursi!
Ben Mridim Said-i Nursinin
koruyucusuyum!
Sakn korkma!
Risale-i Nuru oku ve herkese akla!
Kim bu iddiay ileri sren? Yine
Said-i Nursi.
mam- Rabbani ne demi Said-i
Nursi hakknda:
mam- Rabbaninin mektuplarndan o iki mektup, bana ald. Babamn ad Mirza olduu iin, Mirza
Bedizzamana mektup yazl grdm. Bu mektup bana yazlm gibiydi.
te mam- Rabbani de bu ekilde iaret etmi Said-i Nursiye, Said-i
Nursinin babasnn ad Mirza olduu iin, Mirza Bedizzamana mektup diye yazm. Bunu syleyen
kim? Yine Said-i Nursi.
Bir an iin diyelim ki, btn bunlar dorudur. Yani Said-i Nursi ve
Risale-i Nur, gerek ayetlerde, gerek
hadislerde, gerek ulu kiilerin szlerinde vardr ve gelecek insanlara haber veriliyor. Evet, bir an iin haydi
olabilir diyelim. Peki, Said-i Nursi, bunu herkese ilan etme gereini

neden duyuyor? Bir insan kendisini:

Bakn ey insanlar! Ayetlerde hadislerde, ulu kiilerin szlerinde benden ve eserimden sz ediliyor. Ben
ve eserim iin nurdur, rahmettir deniliyor. Benim ve eserimin meziyetleri gelecek nesillere duyurulmak isteniyor diye tantrsa, onda hlas
denen ey kalr m? O adam, riyakr,
stelik yalanc bir riyakr olmaz m?
te Said-i Nursi byle bir adamdr.

Ucuz kahraman!
Peki, Said-i Nursi, Allahtan, byk gnah ilemi olmaktan korkmuyor mu? Allahn ayetlerini kendi
keyfince nasl yorumluyor? Peygamberimiz ve Kuran- Kerim hakknda
olan ayetleri, kendi ve kitab hakkndaym gibi nasl gsteriyor? Kendini yceltmek ve kutsallatrmak
uruna, din dmanlarnn bile yapmaya cesaret edemedikleri bir eyi yapmaya nasl cret edebiliyor?
Sonra gerek Peygamberimizi, gerek
ulu kiileri, sahtekrlna nasl alet
ediyor? Bu kadar gnah nasl ileyebiliyor?... diyeceksiniz.
Said-i Nursiye sorarsanz, o, bu
kadar gnah ilemeyi bir kahramanlk olarak gsterir size. Bakn ne diyor?
Keramet sahibi kerametini yazmaz demiler. Ben de onlara cevap
verdim ki, bu benim deil Risale-i
Nurun kerametidir. Risale-i Nur ise
Said-i Nursi, medreselerde ancak 10 ylda
okunabilen ilimleri, 3-4 ayda harika biimde
okuyup renmimi!

11

Kurann maldr, Kurann tefsiridir dedim. (1)

u szlerin acayipliine bakn! leri srd kerametler, kendi kerameti deil, Risale-i Nurun kerameti
imi. Risale-i Nur da Kurann malym, Kurann tefsiriymi. Kendi
samalklarn Kurana mal etmek
gibi, Kurana kar en byk saygszl gsteren bu adama sormak
gerek: Risale-i Nur dediin samalklar ykl kitabn, aslnda Kuran-
Kerimin bir tefsiri olamaz. nk
Kuran- Kerim, bandan sonuna
dek bir btndr. Senin samalk-

lar dolu kitabn ise, yalnzca birka

surenin ayetlerini tefsir eder. Bu tefsirler de ne hadislere, ne geen mfessirlerin tefsirlerine, ne de bilim
gereklerine uyar. Gerek bu olduu halde, diyelim ki senin kitabn da
Kuran- Kerimin bir tefsiridir. Peki,
teki tefsirlere kar zellii ve stnl nedir ki, bu kitabn birok
kerametleri olduunu iddia ediyorsun; stelik onu, Kurana, Allah kelamna mal etmeye kalkyorsun? Her
rasgelen de ayn eyi yapsa, senin gibi, yazd kitabn, birtakm kerametlerle ileri srp, Kurana mal et-

meye kalksa sonu ne olur, bu iin

iinden nasl klr? Kitabn layk
olmad mertebeye kararak, aslnda kendini satm olmuyor musun?
Said-i Nursi, buna; byk bir
kahraman edasyla u karl veriyor:
Bu eit kerametler yazlmasayd daha mnasip olurdu. Fakat bu
kadar snrsz muarzlar, bu kadar
ok ve gl dmanlar karsnda az ve zayf olan bizlere, kuvve-i
maneviye, gaybi imdat, yiitlik, sebat ve metanet vermek iin kesin bir
mecburiyet oldu; ben de yazdm. Bu

Kuranda Said-i Nursi iaretleri!

Enm Suresinin 161. yetinde Peygamberimize

yle hitap edilir:
De ki: phesiz Rabbim beni doru yola iletmitir.
Said-i Nursi bu yetle kendisine hitap edildiini iddia ediyor. Ve yle ispatlamaya alyor:
Bu yetin say deeri 1316 eder ki; Risale-i Nur yazar
(Said-i Nursi)nin Nurlar hazrlad tarihi gsterir. (1)
Demek ki, Said-i Nursiye gre; Tanr bu yetle
Said-i Nursiye sesleniyor. nk Said-i Nursinin nurlar hazrlad tarihle bu yetin cifir ynnden say
deeri ayn rakamlar ifade ediyor; ayn tarihe denk geliyormu!...
O zaman Said-i Nursiye gre yetin anlam u demek oluyor: Ey Said-i Nursi de ki: phesiz Rabbim
beni doru yola iletmitir.
Said-i Nursi, bu yet hakknda yapt yorumla; bir yandan kendisine Peygamber ss vererek Hz.
Muhammedin yerine koyuyor ve bir yandan da doru
yolda olduuna Allahn yetini ahit gsteriyor, daha
dorusu alet ediyor.
Bakara Suresinin 226. yetinin anlam yledir:
Hikmeti dilediine verir. Kime hikmet verilmise
phesiz ona byk iyilik edilmitir. Bundan ancak akl sahipleri ibret alr.
Ayn surenin 151. yetinin anlam da yledir:
Nitekim biz size aranzdan, yetlerimizi okuyacak, sizi her ktlkten artacak size kitab ve hikmeti retecek ve bilmekte olduklarnz bildirecek bir
peygamber gnderdik.
Said-i Nursi bu yetleri de kendi hakknda yorumluyor ve bu yetlerde; Kendisine anlatlan, hikmet verilen, kitab hikmeti reten ve herkese bilmedii eyleri bildiren kiinin kendisi olduunu iddia ediyor.
Bu iddialarn da cifir hesaplaryla ispatlamaya alyor. (2)
O zaman Said-i Nursiye gre yetlerin anlam u
demek oluyor:
Allah hikmeti Said-i Nursiye vermitir. Kime hikmet
verilmise phesiz ona byk iyilik edilmitir. Nitekim
biz size aranzdan, yetlerimizi okuyacak, sizi her kt-

12

lkten artacak, size kitab ve hikmeti retecek ve bilmemekte olduklarnz bildirecek bir Peygamber, Said-i
Nursi adl bir zat gnderdik.
Said-i Nursi, Hd Suresinin, Onlardan kimileri bedbaht (Cehennemlik), kimileri de Said = mutlu (Cennetlik)tirler anlamndaki 105. yetini tekrarlyor.
Said-i Nursi, bir yandan yette geen Said kelimesiyle kendisinin anlatldn ileri srerken, bir yandan
da cennetliklerden olduunu kabulleniyor.
Tevbe Suresinin 33. ve Saff Suresinin 8. yetinde
yle buyurulur:
Onlar istiyorlar ki, Allahn nurunu azlaryla sndrsnler. Oysa Allah kafirler holanmasalar bile, nurunun tamamlaycsdr.
Said-i Nursiye gre:
Bu Nur, Risale-i Nurun nurudur. Daha dorusu
Risale-i Nurun kendisidir. Bu nuru azlaryla sndrmek isteyenler de Said-i Nursiye ve kitabna kar olanlardr. (3)
Said-i Nursi bunu ispatlamak iin de yle diyor:
Allahn nurunu azlaryla sndrmek istiyorlar. Oysa Allah nurunun tamamlaysdr. anlamndaki cmlenin say deeri 1316 ya da 1317dir. Bu sayda Avrupa Mstemlekeler Bakannn, Kurann n
sndrmesine karlk Risale-i Nur yazarnn O nuru parlatmaya alt tarihe denk geliyor. Bu kadar
yetlerin say deeri de ayn tarihin denk gelmesi, iaretten de tede bir anlam tar ve Risale-i Nurun yazar (Said- i Nursi)nin Kuran yetlerinde sz edildii
aka gsterir. (4)
Yalnzca bu yetler deil; Nur kelimesinin yer ald baka yetler, hatta Peygamberimize seslenen birok
yet de, Said-i Nursi ve Risale-i Nur hakknda inmi gibi gsteriliyor Said-i Nursi tarafndan.
DPNOTLAR

1) Said-i Nursi, Sikke-i Tasdik-i Gaybi (Arap harfleriyle teksir), s.67.

2) Ayn kitap, s.67-68.
3) Ayn kitap, s.81-84.
4) Ayn kitap, s.81.

Said-i Nursinin, man ehli olanlara seslenerek: Hey

ben sizi dalaletten kurtarmaya abalyorum! demesiyle;
herhangi bir kimsenin, ortada hibir tehlike yokken dosdoru yollarnda yryp giden insanlara barp: Ey
yolcular, ben sizi uurumdan
kurtarmaya alyorum. Ne
yapyorsam bunun iin yapyorum. Bu uurda her eyi
gze almaya razym demesi
arasnda ne fark vardr? KahSaid-i Nursi, Risale-i Nurun gnahlara kefaret
olduunu, kitab sayesinde mutlaka cennete girileceini ramanln bundan daha une srmekten ekinmiyor.
cuzu olabilir mi? Diyelim ki,
tutumum, benim benliime, bbr- birileri dalalettedir de, Said-i Nurlenme ve kendini satma biiminde si onlar kurtarmaya ynelmi bulubir hl verse ve benim manen dp nuyor! O zaman unu sormak gereyuvarlanmama (Dinden, imandan u- kir: nsanlar dalaletten kurtarma
zaklamama) yol asa da, yine ne- yetkisinin, Hazreti Muhammede bimi yok; bu hizmet, yani iman ehlini le verilmedii belirtiliyor. Kuran-
mutlak dalaletten kurtarmak urun- Kerimde, hem de yalnzca bir ayette
da, gerekirse hem dnya hayatm, deil, birok ayetlerde, birok surehem de ahiret hayatm feda etme- lerde bu durum, aka ilan ediliyor.
yi, bir saadet bilirim. Binlerce dost Bir ayetin anlam yledir: Ey Muve kardelerimin cennete girmeleri hammed, sen istediklerini dalaletten
kurtarp, hidayete iletemezsin. Ancak
iin, cehennemi kabul ederim. (2)
Tanr istedii kimseleri hidayete ulaGrdnz m kahraman?
Kendisini satmasnn, kendisini trabilir. Bir ayette de yle buyuruve kitabn kerametli gstermesinin luyor: Allah kimleri dalalette braknedeni, dmanlar karsnda, taraf- msa, yani kimler dalalette kalmay
tarlarna g, sebat ve metanet ver- hak etmilerse, onlar, Allahtan bamekmi. Taraftarlarn yiitletirmek ka kimse hidayete ulatramaz. Duistemesiymi. Kendini ve kitabn - rum byleyken nasl oluyor da Said-i
verek bbrleniyormu ama niyeti Nursi, dalalette olanlar kurtarma
kt deilmi. man ehlini dalaletten yetkisini ve gcn kendisinde bukurtarmak istiyormu. Bunun iin ge- luyor? Yoksa kendisini, Peygamberrekirse, Sukut etmeye, yani iman ve lerden, Hazreti Muhammedden daha
din noktasndan dp yuvarlanmaya m stn gryor?
Sonra Said-i Nursi, kendisinin
bile razym. Dostlar ve kardelerinin, yani Nurcularn cennete girmele- dalalette olmadn kesin olarak narine karlk, cehenneme girmeye ha- sl bilebiliyor da bakalarn kurtarmaya yelteniyor? Kuran- Kerimde:
zrm ve bunu bir saadet sayarm.
Eer kendiniz, hidayette iseniz, daYa dalalette olan sensen?
lalette olanlarn durumlarndan siBir kere; iman ehli olanlarn da- ze zarar gelmez buyurularak, sahte
laletten kurtulmalar diye bir ey kurtarclk rolnde olanlarn kssz konusu olamaz. nk man tahlklarna meydan verilmezken;
ile Dalalet birleemez. Yani, bir Said-i Nursi hl bu kstahl nasl
insan ya man izgisinde olur; ya yapabiliyor? Ve Said-i Nursi bakaDalalet izgisinde. yleyse; - larn kurtarmaya kalkarken kendiman ehlini Dalaletten kurtarmak, ni kurtarmay neden dnmyor?
emin bir caddede olan kimseyi, Yani hiret diye bir eyin varlvar olmayan bir uurumdan kur- na ve cehennemin korkunluuna
tarmak gibi, hibir anlam tamaz. inanyorsa; o ahiret hayatn nasl

fed ediyor? Korkunluuna ramen, cehennemi nasl gze alyor?

Tanrya ve Tanrnn azabna meydan m okuyor yoksa? Bu meydan
okuyuuyla Kfre dmyor mu?
stad, Kfre Dmekten falan
korkmuyor. O, sadece man ehlini,
dalaletten kurtarmaya abalyor (!)

Kitabnn kerametiyle
yamur yadrr,
depremleri nlermi!
Said-i Nursi, yukarda grld
gibi; riyakrlk ettiini, kendisini sattn, gsteri yaptn itiraf ediyor
kimi yerde. Evet gsterie sapm,
bu yzden de, byk gnaha girmi,
sukutumu hazrlam oluyorsam da,
maksadm; kt deildir. diyor. Ama kimi yerde de gsteri yaptn inkr ediyor. hlas sahibi olduuna, herkesi inandrmaya alyor.
rnein kitabnda yle diyor:
Bu iaretler, (yani Kuran-
Kerimde, kendisinden ve kitabndan
sz ettiini ileri srd ayetlerin iaretleri) ve evliyann imal haberleri remizleri, beni her zaman hamde,
kre, kusurlarmdan dolay istifar
etmeye sevk etti. Hibir zaman, hibir dakika, nefs-i emmareme vnme ve bbrlenme olacak biimde
bir benlik vermedi. Bunu size, gzleriniz nnde geen yirmi yllk yaaymla sbatlarm. (3)
Evet, yaayn ve yazd, yazdrd eyleri gz nnde tutarak hkm vermek gerek, ama
bunu gz nnde bulundurduuKendi kendine generallik makam da
veriyor.

13

4. Ulusal Risale-i Nur Kongresinden bir grnt (2009).

muz zaman; belki de gelmi gemi

insanlarn en riyakr, en vngen
ve bbrgeni olan bir insan karmza kyor. Kendine kutsallk verdirtmek iin, Kuran- Kerim ayetlerinde
kendinin ve kitabnn sz edildiini
ileri sren bu adam deil mi?
Kendisini Bedizzaman (Zamann Harikas) diye tantan, ancak
yz ylda bir kez gelebilecek bir deer olarak ilan eden, sanki Cebraille
konuuyor da vahiy alyormu gibi
Bana ihtar edildi!, Burada szm
kesildi, daha fazla yazmama izin verilmedi. Kalp istiyor ki, u defineleri, u gizli olan hazineleri, lemalar
gstereyim. Ama ne yapaym ki makam kaldrmyor! eklindeki szlerle kendisine olaanst nitelikler
veren bu adam deil mi? Peygamberimizin hadisleriyle, Hazreti Alinin
kasideleriyle, Evliyalarn, ulu kiilerin szleriyle; kendisinin ve kitabnn, gelecek nesillere haber verildiini iddia eden, iddiasn ispatlamak
iin de Cifir dalaverelerine girien
bu adam deil mi?
Peygamberimizde bile bulunmayan Dalalette olanlar kurtarma
yetkisi, kendisinde varm gibi kurtarclk ve ucuz kahramanlk gsterilerinde bulunan bu adam deil mi?
Kendisine ve kitabna hizmet etmeyi
en byk ibadet sayan ve bu hizmette
kusur edenlerin efkat tokatlar yediklerini anlatan bu adam deil mi?
Kendisini Peygamber, kitabn da
Kuran- Kerim mertebesinde gste-

14

ren szleri ve iirleri Kabul ediyorum! diyerek onaylayan bu adam

deil mi? (4)
Ktibinin yazd siyah mrekkebi beenmedii iin, bu mrekkebin
birdenbire krmz bir renge girdiini yazan bu adam deil mi? (5)
Kitabnn kerametiyle; yamurlarn yadn, yangnlarn, depremlerin ve teki felaketlerin nlendiini,
kularn, ekirgelerin etkilendiini ve
kitabnn gnahlara kefaret olduunu,
kitab sayesinde mutlaka cennete girileceini ne sren bu adam deil mi?

Kurun tesir etmemi!

Alim, hatta ok byk lim olmak iin kitabn okumann yeteceini, kitabndan ders alanlarn 1 yl
iinde zamann en byk, en hakiki
bilgini olacaklarn, 5-10 yl okumaya karlk Nur medreselerinde 510 hafta okunduu zaman ayn sonucun alnabileceini ilan eden bu
adam deil mi?
Kitab daha yazlp meydana gelmeden nice yllar nce, kyllerinin (Nurs kynden olanlarn), hatta
kylerine yakn yerdeki kasaballarn,
kitabn yazlacan ruhen sezdiklerini ve bu yzden bbrgen, gururlu davrandklarn, ayn durumun 10
yandayken kendisinde de var olduunu, kitab sayesinde Nurs ky ile
btn Krdistann iftihar ettiini
hikye eden bu adam deil mi? (6)
Faytonla gezerken, 2-3 yandaki
ocuklara bile etkide bulunduunu

ve bu ocuklarn, faytonun arkasndan kotuklarn, elini pmeye altklarn, ocuklar faytonun altna
dtkleri halde kendilerine hibir
ey olmadn kitabnda anlatan bu
adam deil mi?
Dnya Sava srasnda kendisine
3 kurun isabet ettiini, de lecei yerine isabet ettii halde hibir
ey olmadn, kurunlarn tesir etmediini bbrlenerek ifade eden
bu adam deil mi? (7)
Medreselerde ancak 10 ylda okunabilen ilimleri, 3-4 ayda harika biimde okuyup rendiini syleyen
ve yazan bu adam deil mi? (8)
ngilterenin en yksek bilim
kurulu eyhlislmlktan 6 soru sorup cevap istediinde: 6 soruya, 6
kelimeyle, son derece beenilen bir
cevap verdiini, gerek Avrupa filozoflarna, gerek stanbul Ulemasna ve gerek okulda yetimi herkese
meydan okuduunu ve herkese kar stn ktn anlatan bu adam
deil mi? (9)
Btn bunlara vnme ve
kendini satma denmeyecekse; peki vnme ve kendini satma
diye neye denir?

kiyzl:
Eski Said ve Yeni Said
Evet, Said-i Nursinin yaayn,
durum ve tutumlarn, yazdklarn
ve yazdrdklarn gzden geirdiimiz zaman adam bu ekilde meydana
kyor ve tam bir riyakr, vnme
hastas ve gsteri budalas olduunu
ortaya koyuyor. Onun kendisi istedii kadar inkr etsin; istedii kadar:
Hayr ben ihlas sahibiyim! desin,
gerek olan budur. Baka trl sylemeye imkn var m? Yaayn ahit
gsteriyor; yaay da, hatta kendisine ait her eyi de, durumun byle olduunu, ak seik ispatlyor. Said-i
Nursi ikiyzl bir kiidir. Ve ikiyzlln, bir bakma kendisi de itiraf eder. nk Said-i Nursi, kimi
yerde Eski Said diye sz eder kendisinden, kimi yerde de; Yeni Said
diye sz eder. Kimi samalklarnn
farknda olduu zaman, Bunu eski
Said sylemitir! diye mazur gstermeye alr kendisini. Riyakrlklar,

Kendi kendine nurlanan elektrik gibi adam!

Said-i Nursiye gre: Tanr Kuran- Kerimin eitli
yetleriyle Risale-i Nuru (!) haber vermitir. Ve Said-i
Nursi, yetleri kendine gre yle aklyor:
Allah gklerin ve yerin nurudur anlamndaki cmleyle balayan nur yetindeki nur, risale-i
nurdur.
Bu yet, Said-i Nursiye gre; Risale-i Nura 10 parmakla iaret ediyormu. (1)
yetin Trke anlam yledir:
Allah, gklerin ve yerin nurudur.
Onun nuru, iinde k bulunan bir kandil yuvasna benzer. O k bir cam iindedir. Cam ise, sanki inci gibi parlayan bir yldzdr. Bu, ne yalnz douda ve
ne yalnz batda bulunan bereketli bir zeytin aacndan yaklr. Ate demese bile yan kendisi aydnlatacak olur. Nur stne nurdur. Allah dilediini, nuruna
kavuturur. Allah insanlara rnekler verir. O, her eyi
bilir. (2)
Said-i Nursinin Cifir yoluyla yapt yoruma gre;
bu yetin anlam yle oluyor:
Allahn Nuru olan Risale-i Nur, iinde k bulunan bir kandil yuvasna benzer. O k, bir cam iindedir. Cam ise sanki inci gibi parlayan bir yldzdr. Risale-i Nur ne yalnz dounun, ne yalnz batnn
maldr. O, bereketli bir zeytin aac gibi olan Said-i
yapt gsterileri, siyaseti filan hep,
Eski Saide mal eder. Ve bu ekilde sahtekrlklarn hafifletmeye, knanmaktan kurtulmaya alr. Kimi
zaman da Eski Said diliyle konuma ihtiyacn duyar. Anlattklarm ve
yazdklarn, Eski Said hviyetine
girerek anlatr ve yazdrr. Kendisini
mi vecek? Eski Said diliyle derim
ki eklinde girer konuya, balar
kendisini gklere karmaya. Siyasetten mi sz edecek? Ya da bakalarna
amur mu atacak? Yine Eski Saidin
diline bavurur, yle anlatr anlatacaklarn, ksacas: Said-i Nursinin iki yz var. Bu yzlerden biri: Eski
Said, teki de, Yeni Saiddir. Said-i
Nursi hangisine ihtiya duyarsa o yzn kullanr.

Kendinden menkul
general!
Said-i Nursi, saf Mslmanlara
kendisini ihlasl olarak gstermek
iin ok eitli numaralara bavurur. Bakarsnz kitaplarnda yer yer
ihlasl olmann meziyetlerini anlatr, ihlasl olmak yle iyidir, byle gereklidir der. Hatta ihlasla ilgili

Nursiden ya da dorudan doruya Kuran- Kerimden

yaklr. Risale-i Nur, hibir aydnlatma kayna olmasa bile aydnlatr. Risale-i Nur, bir elektrik gibidir.
Risale-i Nur, nur stne nurdur. Allah diledii iin
Said-i Nursiyi Nuruna kavuturmutur. (3)
Said-i Nursi diyor ki:
Bu yete gre: Risale-i Nur da, onun yazar da ate
dokunmadan yanan bir elektrie benzer.
Risale-i Nur neden elektrie benzer? nk O, ne
dounun bilgilerinden, ne de batnn felsefe ve fenlerinden gelmitir. O, Dounun da Batnn da stnde
bulunan, Kuran- Kerimin geldii yce ar mertebesinden alnmtr. (4)
Said-i Nursi, kendisinin neden elektrie benzediini de aklarken aynen yle diyor:
Risale-i Nur Mellifi (yani kendisi) de atesiz yanar! Tahsil iin klfet ve ders meakkatine muhta olmadan kendi kendine nurlanr lim olur.
DPNOTLAR
1) Said-i Nursi, Asa-y Musa, s.86.
2) Nr Suresi, ayet 35.
3) Said-i Nursi, Sikke-i Tasdik-i Gaybi (Arap harfleriyle teksir), s.58-59.
4) Ayn kitap, s.60.

bal bana bir de Risale yazmtr. hlas Risalesi adn verdii bu

Risaleyi, Nurcularn ou ezberlemitir. Ama btn bunlar, riyakrl
rtme abasndan baka bir ey deildir. nk Said-i Nursi, belki de
hibir riyakrn yapmad kadar
kendini stn gstermeye alm,
bunun iin birok eyler uydurmu
ve yine bunun iin birok uydurmalara bavurmu, keramet gsterilerinde bulunmutur. Hatta Said-i
Nursinin ihlasnda bile riyakrlk
ar basar iyi dikkat edilirse.
rnein: Risale-i Nuru kendisine
deil de, Kurana mal ederken, sanr
msnz ki, ihlasndan, alakgnlllnden bu tutumu gsteriyor?
Elbette ki, hayr.
Kitabn Kuran- Kerime mal ediyor ki, onu daha rahat gklere karabilsin. Onun gkten inmi olduunu daha rahat syleyebilsin. Ona
daha rahat kutsallk verebilsin. Ona bir kere kutsallk verdirtmeyi baard m, artk kutsallk alma sras
kendisine gelecektir. Biliyor ki, kitabnn kazanaca stnlkte kendisinin de pay olacaktr. Daha dorusu,

en byk pay kendisi alacaktr. Byk stad diye anlacaktr. Bedizzaman, zamann harikas diye anlmaya hak kazanacaktr. Said-i Nursi
Hazretleri diye dillerde dolaacaktr.
Bu durumu, kendisi de itiraf etmek
zorunda kalyor. Bir neferdim ama,
Mirlik Hizmeti gryorum diyor.
Yani aslnda bir Ermi ama;
sonradan generallik makamn alm. Nasl alm bu makam? Tabii,
kitabnn kutsallatrlmas yoluyla.
Kim vermi bu makam? Tanr m?
Tanrnn Said-i Nursiye manevi generallik rtbesini, ya da general yetkisini verdiini kim bilebilir? Elbette ki, bilinemez. yleyse kim vermi
bu makam stada? Bu soruya verilecek en uygun karlk u olabilir:
Generallik makamn, nce Said-i
Nursi kendi kendine vermi; sonra
da Nurcular, onaylamlar bu makam. Said-i Nursinin Risale-i Nuru
Kurana mal etmesindeki amac da
ite budur.
Said-i Nursinin Kuran- Kerime
mal ettii Risale-i Nur, gerekte nasl bir kitaptr? imdi biraz da bunun zerinde duralm:

15

RSALE- NUR, NASIL BR KTAPTIR?

Risale-i Nur, gerekte ilmi olmaktan ok uzak bir kitaptr. Neden derseniz:
Risale-i Nurda ilmi hatalar, alabildiine oktur. Hemen her konusunda ilmi yanlla rastlamak mmkndr. Hem din ilmi ynnden
yanllklar vardr; hem de mspet ilim ynnden. Birka rnek vermeyi faydal grmekteyim: Szler adl
risalenin Onbeinci sz adl blmnde bir ayet ele alnyor ve izah
edilmeye allyor. Ayetin Trke
anlam yledir: Andolsun ki biz,
dnya gn, kandillerle ssledik
ve eytanlara birer talama kldk
onlar.

Sorumluluk meleklerde mi
insanlarda m?
Bu ayetin yorumu yaplrken yle giriliyor konuya:
Ey kozmorafyann ruhsuz meseleleriyle zihni darlaan ve akl gzne inen, u yetin byk srrn,
o skm zihinde yerletiremeyen
mektepli efendi! u yetin semasna
yedi basamakl bir merdivenle klabilir.
eklinde yksekten atan, stelik
bilimi ve bilim renmeye alanlar kmseyen bir slptan sonra
unlar anlatlyor:
Birinci basamak: Hakikat ve hikmet ister ki: Yer gibi, gklerin de

16

kendisine gre sakinleri bulunsun.

eriat dilinde bunlara melekler ve
ruhaniyet ad verilir. Evet hakikat
bunu gerektirir. nk yeryz,
kk olduu halde, canl ve uurlu yaratklarla doldurulmutur. Bu
aka gsterir ki, ihtiaml burlar
sahibi ve ssl saraylar durumunda
olan gkler de, canl ve uurlu yaratklarla doludur...
Kinat, sayya snra gelemeyen
sslerle sslemi ve saysz gzelliklerle bezemi olmas, dnenler
ve takdir edenler ister, her gzellik
bir k ister, yenen iilen eyler, a
olanlara verilir. Oysa; yeryzndeki
insanlar ve cinler, u snrsz grevi
yapmaya, bunca eyleri ibretle incelemeye ve bu kadar geni kulluk
grevlerini yerine getirmeye yeterli deildir. nsanlar ve cinler yeterli olmak yle dursun; dnme ve
yapma grevlerin milyonda birini
ancak yerine getirebilirler. yleyse;
bu snrsz ve eitli grevlerin, ibadetlerin yerine getirilebilmesi iin,
snrsz melekler ve eitli ruhaniyetler gereklidir.
Birinci basamakta ite bunlar anlatlyor. Burada zet olarak demek
istenen udur:
Kinat dnmeye, kavramaya, Tanrnn buyruklarn ve eitli
grevleri yerine getirmeye, insanlar
ve cinler yetmez. Bunun iin, baka
varlklar da gereklidir. te bu varlklar, melekler ve ruhaniyetlerdir.
Bu anlat biimi, ne akla uyar ne
de dine uyar. Neden akla uymad aktr. Hibir akl, meleklerin ve
ruhaniyetin varlna bu yolla ulaamaz. Bu, bir. kincisi, dnyamzdaki uurlu yaratklarn dnda, grev
ve sorumluluk yklenecek varlklar
bulunacan akl kabul etmez.
Melekleri ve ruhaniyetleri bu ekilde ispat etmeye kalkmann neden
dine uymadna gelince:
Kuran- Kerimde, Tanrya ibadet
iin yalnzca insanlar ve cinlerin yaratld belirtilir; yani ibadet sorumluluu, yalnzca insanlara ve cinlere
yneltilir. Btn sorumluluklar (emaneti) yklenen varln da insan

olduu aklanr. Bir ayetin anlam

yledir:
Biz grevlerin sorumluluunu
(Emaneti), gklere, yeryuvarlana, dalara (Her eye) sunduk. Ama
bunlar, sorumluluu yklenmekten
kandlar. Korktular. Sorumluluu,
insan yklendi.
Demek ki, dnme, kavrama ve
grev yapma sorumluluu altnda
bulunan, melekler, ruhaniyeti olanlar falan deil; yalnzca insandr; insanoludur.
Melekler yok mudur? diyeceksiniz. Elbette vardr. Ama ispat, bu
kitaptaki gibi yaplamaz. Bu ispatn,
hibir ilmi, akli ve dini deeri olamaz. Bu ispat biimi, hibir eye deil, olsa olsa ikembeye dayanr.
kembeden rastgele atlmadr bu.
stelik bu ispat biimiyle, meleklerin varl konusunda kalplere phe bile drlebilir. nk bir ispat biimi, inandrc olmazsa, ispat
edilmeye kalklan eyle ilgili olarak
zihinler bulandrlm olur. Ka yapalm derken gz karlm olur.
nsanlar, cinler ibadet iin kfi gelmiyormu da, meleklerin vb.nin
varl o yzden zaruri imi. Bunu hangi mantk kabul eder? Byle
bir iddiaya karlk demezler mi ki;
Tanr kendisine ibadet edilmesine
o kadar muhta mdr? O kadar m
ihtiyac vardr ki, bir ksm varlklar ibadet etmeye yetmiyor da, baka varlklar yaratmak zorunda kalyor?
Gerekte, ibadet eden hibir varlk olmasayd bile, yine Tanr ihtiya duymazd. nk O, ihtiyal
olmaktan aridir. nsanlar, ibadetlerine muhta olduu iin deil; istedii iin (yle murad ettii iin)
yaratmtr. badet sorumluluunu
insanoluna vermitir ama, ihtiya
duyduu iin vermemitir. yle diledii iin vermitir.

Said-i Nursinin astronomi

bilgisinin dzeyi
teki Basamaklarda da ayn
soydan samalklara, yanllklara
bol bol rastlanr.

lirmi. nce sormak gerek: Gkle kastedilen

nedir? Uzay m, ay m,
gne mi, yldzlar m?
Kitapta, Gkle Yer
bir hkmetin, iki lkesine benzetiliyor. Bu
ne biim benzetmedir?
Uzayda, kk bir yer
yuvarla bir yana, teki
gezegenler, saylmayacak
kadar ok ve byk olan
yldzlar, gne bir yana konulup nasl iki lkeye benzetilebilir? Gerek o ki; Said-i Nursinin
kafasnda Gk diye bir
varlk biimlenmi. O da
tutmu, dnyay bir yana; o mevhum varl da
Gkler geni bir lkeymi de onun iin gkller, anlamazla
bir yana koyup karladmyorlarm!
trm ve bunlar bir hkinci basamakta bakn ne bil- kmetin iki lkesine benzetmi; ne
gilikler taslanyor:
yapsn, adamn uzay konusunda ve
Zemin ile gkler, bir hkme- uzayda nelerin bulunup bulunmadtin iki lkesi gibi, birbiriyle ilgili- hakknda bir bilgisi yok ki, bydirler. Aralarnda nemli balantlar le bir benzetmenin komik olacan
ve ilemler vardr. Yeryzne gerek- kavrayabilsin de kitabna koymasn.
li olan k, scaklk ve bereket gibi
Sonra yine sormak gerek: Yerle
eyler, gkten geliyor, yani gnde- gk arasnda bir balant olduunu,
riliyor... Melekler de gkten yery- gidilip gelinebilecek bir yol bulunzne geliyorlar. Gzle grlr gibi duunu, bu yoldan ge klabilekesinlikle anlalyor ki; yeryzn- ceini, ama bunun iin ruhlar gibi
dekilerin gklere kmalar iin bir hafif olmak gerektiim ileri sryol vardr. Evet nasl herkesin akl, yorsun. Peki gklere ykselen uzay
hayali, baklar ge gidiyor. Onun aralar frlatlyor. nsanlar belirli
gibi arlklarn brakan peygamber- aralarla uuyor. Aya kyor, teki
lerin ruhlar, velilerin ruhlar, len- yldzlara kmaya alyor. Bunlerin ruhlar, Tanr izniyle oraya gi- lar gkle yer arasnda bulunduuderler. Elbette temsili bir ceset giyen nu ileri srdn yoldan m kve ruhlar gibi hafif olan dnyallar yorlar ve ruhlar gibi hafif olduklar
da, havaya ge gidebilirler. (10)
iin mi kabiliyorlar? Said-i Nursi
Kitapta bu szlerle ne anlatlmak bir gn aya klabileceini ve teki
istendii belli deil. Ama yle zet- yldzlara kmak iin de hazrlklalenebilir:
ra giriileceini nereden bilecekti?
Gkle yer arasnda bir balant Evet bunu bilemezdi ama; ukalaca
var. Onun iin gktekiler, yeryz- iddialar ileri srmemeye dikkat etne, yeryzndekiler de gklere ka- meyi de bilemez miydi?
bilirler. Yalnz gklere kabilmek iGkyz masallar
in ruhlar gibi hafif olmak gerekir.
Kitabn rnek olarak verdiimiz
Bu ileri srlenlerin ciddilikten
ne kadar uzak olduunu belirtmeye blmnn nc basamanda
gerek var m? Yerle gk arasnda bir da unlar yazl: Gn skut ve
balant, gidilip gelinebilecek bir yol skneti, dzeni ve dzgnl, gevarm. O yoldan gidilirse ve ruhlar nilii ve aydnlk oluu gsterir ki;
gibi de hafif olunursa, ge kabi- gn sakinleri, yerin sakinleri gibi

deildir. Gn btn ahalisi, itaatlidirler. Ne buyurulursa onu yaparlar. tiip kakmay, kavga ve tartmay gerektiren bir durum yoktur
orada. nk gkllerin lkeleri
geni. Yaratllar temiz, kendileri
susuz, makamlar sabittir. Ama yeryznde ztlar toplanm. erliler,
hayrllara karm. Onun iin ilerinde tartmalar balam. elimelere, ekimelere dlm. Snavla,
yarlar olmu. Bu yzden ilerlemeler ve gerilemeler ortaya km...
Bu satrlar okuyanlardan kimileri, belki de ilk bakta bunlar yazan adam, ne bilgili bir adamm
derler. Zaten Said-i Nursi de byle
densin diye, ne aklda ve bilim alannda, ne de dini kaynaklarda yeri olmayan bu deli samalarn birer
hikmetmi gibi yazm kitabna.
Manta bakn siz!..
Gklerde dzen ve dzgnlk
varm da, onun iin gkte olanlarn itaatli olmalar gerekirmi. Baka bir deyile: Gktekilerin itaatli
olular, gklerin dzenli ve dzgn
oluundan ileri geliyormu.
imdi soralm: Gklerin yaratlnda dzen ve dzgnlk var da
dnyann yaratlnda bu yok mudur? Yeryznde bulunan canl ve
cansz yaratklarn hepsinde; olularnda, biimlerinde, hatta en kk

17

zerrede, bir atomda akllara durgunluk veren bir dzen bulunmuyor

mu? yleyse gklerin zellii nedir?
Sonra u samala bakn:
Gkler geni bir lkeymi de onun iin gkller, anlamazla dmyorlarm. Yani, gkler o kadar
geni olmasaym, bir de gktekiler
masum ve temiz olmasalarm, onlar da dnyallar gibi anlamazlklara derlermi. ocuklara anlatlan
masallar bile bu kadar ciddilikten uzak deildir, denebilir.

Said-i Nursinin
sava Tanrs
Gelelim drdnc basamaka.
Bakalm bu basamakta ne bilgilikler taslanm:
Yce Allahn trl hkmleri, eitli unvanlar ve adlar vardr.
Mesela: Peygamberin arkadalar safnda, kfirlerle savamak iin melekleri gndermesini gerektiren ad

Said-i Nursinin gnmzdeki versiyonu

Fethullah Glen.

ve unvan hangisiyse, o ad ve unvan

gerektirir ki; meleklerle eytan arasnda sava bulunsun. Ve gklerin
hayrllar ile, yerlerin erlileri arasnda sava olsun. Yce Allah, bir emir ve barla onlar yok etmiyor,

herkesin rabb unvan, hakim ve

mdebbir adlaryla bir snav ve karlama alan ayor...
Ksacas: Yce Allahn unvan ve adlar dolaysyla: Melekler ve
eytanlar arasnda sava olmas gerekiyormu.
Peki ama, Yce Allahn sava gerektiren ad ve unvan var da
bar gerektiren ad ve unvan yok
mudur?
Sonra mademki ii yapan, eyleyen Tanrnn kendisi deil de, adlar ve unvanlardr; yleyse bir ad
ve unvan bir trl, bir baka ad ve
unvan da baka trl ey gerektirirse durum ne olur? Her ey altst olmaz m? stelik Tanrnn ad ve unvanlar arasnda da atma meydana
gelmez mi? u soru da akla gelebilir: Sava gerektiren Tanrnn ad
ve unvanlar ise, savan sonu gelir
mi? Elbette ki, sonu gelmez. nk
Tanrnn ad ve unvanlar hibir ekilde ve hibir zaman kaydyla snr-

Yaamnn her aamas Kuranda haber verilmimi!

Hd Suresinin 110. yetiyle de Risale-i Nura iaret
ediliyormu.
Bu yetle Said-i Nursiye sesleniyor ve dolaysyla Risale-i Nur dorultusunda hareket etmesi isteniyor
kendisinden, yetin Trke anlam yledir: Sana nasl buyuruyorsa o izgide yr.
Said-i Nursiye gre:
Bu yet, Risale-i Nurun domasna yarayacak ilimlerin, kendisi tarafndan ne zaman okunmaya balanacan Cifir yoluyla haber veriyormu. (1)
Hd Suresinin bu zeti Risale-i Nurun dorultusuna iaret ediyormu. (2)
Yani Allah Said-i Nursiye seslenerek yle diyormu:
Sen, Risale-i Nurun izgisinde, istikametinde ol.
Ankebt Suresinin 69. yetiyle de, Risale-i Nura iaret ediliyormu. yetin Trke anlam yle:
Onlar ki bizim urumuzda Cihad yaptlar, onlar
dosdoru yolumuza ileteceiz.
Said-i Nursiye gre, bu yet, Cifir yoluyla, Said-i
Nursinin besmeleye balad bu birinci yaama girdii tarihe de iaret ediyor. Bir yandan buna iaret ediyor, bir yandan da; Said-i Nursinin bir mcahit olarak
ortaya kaca tarihi gsteriyor. (3)
Hicr Suresinin 87. yetiyle de Risale-i Nura iaret
ediliyormu. yetin Trke anlam:
And olsun ki sana her zaman tekrarlanan yedi
yetli fatihay ve byk Kuran- verdik.
Bu yet hem Fatiha suresine, hem de onun bir aynas durumunda olan Risale-i Nura iaret ediyormu.

18

u halde Said-i Nursiye gre yetin anlam u demek oluyor:

- Ey Said-i Nursi, sana Kurann nl 7 temelini parlak bir ekilde ispatlayan ve Fatihann, nuruna
mahzar bir aynas olan Risale-i Nuru verdik. (4)
Enm Suresi 120. yetiyle de Risale-i Nura iaret ediyormu. yetin Trke anlam:
Yahut l iken dirilttiimiz ve kendisine halk iinde dolap yaayaca bir nur verdiimiz kimse,
hi kmayaca bir karanlkta bulunan kimseye mi
benzer?...
Said-i Nursi, Risale-i Nur gelmezden nce bir l
gibiydi. Ama Risale-i Nur gelince onunla dirildi. Sonra yine Said-i Nursi, Dnya Savanda, maddi ve dehetli bir lmden harika bir ekilde kurtuldu. Bir de,
Felsefe ve gafletten gelen manevi bir lmden kurtuldu
Bu yet, Said-i Nursinin birinci doum yldnmne de iaret eder. Ksacas: Bu yet, birok tabakalar
iinde bir iaret tabakasndan, Risale-i Nura, onun
yazarna, yazarn yaad yzyla ve Risale-i Nurun
yazlmaya balad zamana iaret, hatta delalet yoluyla bakar. (5)
DPNOTLAR
1) Said-i Nursi, Sikke-i Tasdik-i Gaybi (Arap harfleriyle teksir), s.62.
2) Ayn kitap, s.62.
3) Ayn kitap, s.62.
4) Ayn kitap, s.63.
5) Ayn kitap, s.63.

lanamaz, sonu gelmeyen bir sava,

nasl bir imtihan vasfn alabilir? stelik Tanrnn ad ve unvanlar meleklerden yana olduuna gre, savatan meleklerin galip, eytanlarn
yenik kmalarndan baka bir ihtimal dnlemez. yleyse bu savaa nasl bir snav anlam verilebilir?
Byle adaletsiz bir yarma snav olabilir mi?

Kurann yirminci
yzyldaki en byk
tefsirine bakn!
imdi de beinci basamaa bakalm:
Mademki, yerden ge, gidip
gelme var. Gkten de yere inip kmak oluyor. Yerin nemli malzemeleri oradan gnderiliyor. Ve mademki temiz ruhlar gklere gidiyorlar.
yleyse pis ruhlar da temiz ruhlar
taklit ederek gk lkesine gitmek isteyecekler. nk vcuta, onlar da
hafiftirler.
Altnc basamakta, yukar
kmak isteyen kt ruhlarn, hatta insanlar ve cinlerin zerine ateli demirler ve dalar byklnde
yldzlar atlaca, yedinci basamakta da gklerde nbetiler ve
bekiler bulunduu, bu nbeti ve
bekilerle, kt ruhlar eytanlar arasnda etin sava olaca anlatlr.
Sayfalar dolusu bo szler, adal, mulk ifadeler, mantksz ipsiz
sapsz eyler niye mi sralanr? Ayetin hikmetlerini aa karmak
iin deil, Said-i Nursinin kendisi
de belki az ok bilir ki; bu deli samalar ayetin hikmeti olamaz. Bunlarn sralanndaki tek ama: Yazarnn, ok lim bir kii olduu
hissini vermektir. Bunlar yazan
ne byk bir limmi, neler biliyormu!... desinler diye yazlmtr bunlar.
Risale-i Nurun hangi risalesini ele alrsanz aln, hepsinde hemen hemen birbirinin ayn olan blmlere
ayrlm byle deli samalaryla karlarsnz. Bunun ad da: Kurann
yirminci yzyldaki en byk tefsiri oluyor. Ve bu deli samalar da
Kurana mal ediliyor.

Said-i Nursinin
iktisat bilgisi
ktisat Risalesi diye bir risale vardr. Acaba amzn iktisat bilimi
mi? Hangi iktisat anlatlyor bu risalede acaba?
Bu risalenin, yle ilimle falan ilgisi yoktur. Gene Said-i Nursinin o
dar ve samalklar imal eden kafasndan doma eyler bulursunuz bu
risalede. rnein bu risalede; tatma duyusu, bedenin kapcs; mide
de bedeni yneten bir efendi olarak
gsterilir. Yani bedeni beyin deil
de, mide ynetirmi Said-i Nursiye
gre!... Yine Said-i Nursiye gre;
bedende bir ihtilale meydan vermemek iin kapc durumunda olan
tat alma duyusunun bulunduu yere, yani aza pek tatl gelecek eyler
vermemek gerekirmi. Fazla bahi alrsa, ihtilalcilere yol verirmi,
o zaman da bedende ihtilal meydana gelirmi. Onun iin baklava gibi
tatllar yerine, peynir, yumurta gibi eyler yenmeliymi. Tatlnn verecei gdadan daha fazlasn baka
maddeler de salarm, stelik tatl
olmayan eyler yenirse, fiyatlar daha az olduu iin daha iktisatl olurmu. Her ne durumda olunursa
olunsun, tat alma duyusuna ho
gelecek eyler vermemeye son derece dikkat edilmeliymi. Ona ho
gelen eyler verilirse, hem bedende
ihtilal meydana gelirmi, hem de insan iktisattan ayrrm. Ama kii
eer, ermilik derecesine varmNursi iktisadna gre, bedeni beyin deil de,
mide ynetirmi!

sa, o zaman ok lezzetli yemekler

de yiyebilirmi. stad, buna bir de
delil gsteriyor, yle bir hikye anlatyor:
Abdlkadir Geylninin mritlerinden bir gen varm. Bu gen
yal bir annenin tek oluymu. Annesi onun zerine titrermi. Gelin
grn ki, gen; riyazet yaparm.
Yani kendine eziyetli bir yaay biimi uygularm. Az yermi, az iermi. Bile bile skntlara girermi. Bu
yzden ok zayf dm. Annesi
dayanamam bu duruma. Kalkm,
Abdlkadir Geylniye durumu an
latmaya gitmi.
Abdlkadir Geylninin huzuruna varnca, kadncaz arm.
Bakm ki, oluna riyazet yapmasn buyuran zatn nnde bir tavuk
kzartmas var. Ve eyh itahl itahl tavuk yiyor. Kadn hemen bir kta bulunmu: Bu nasl eydir ki
sen olumun riyazet yapmasn sylerken ve olum evde kuru ekmek
yerken, kendin tavuk kzartmasyla besleniyorsun? demi. Kadn daha sonra, olunun alktan lmek zere olduunu anlatm Abdlkadir
Geylniye.
Bunun zerine Abdlkadir, yemekte olduu tavua: Ey tavuk kalk
ayaa! diye seslenmi. Tavuk ayaa kalkm. eyh bylece kerametini gstermi. Ardndan da yle
konumu:
Senin olun da bu dereceye gelirse, o da kzarm tavuk eti yemeyi
hak edebilir. (11)
te Said-i Nursi! ktisat Risalesi
adn verdii kitapta bunlar anlatlyor. Bu samalklarn adna ktisat
diyor Nursi!
Bu samalara gre: nsan ermilik derecesine varncaya dek riyazet yapacak, kendine eziyet edecek.
Tatsz ve kuru eyler yiyecek. Bylece, tat alma duyusunu krletecek.
Dolaysyla da beden ihtilalcilerine
meydan vermemi olacak. Ama ne
zaman ki ermilik derecesine varm; ite o zaman her eit besini alabilir. Kzarm tavua kadar her
besinden yararlanabilir. Elverir ki,
keramet gsterecek dereceye ulasn.

19

Demek ki, bu dereceye ulancaya dek, insanlar riyazet hayat yaayacaklar. Bir lokma bir hrka yaants iinde bulunacaklar.
te Said-i Nursinin Risale-i
Nurda ortaya koyduu ilimler bu
soydandr.
imdi dnelim; bu anlatlanlarn, yani Risale-i Nurda yer alan bu
safsatalarn, aklla ilimle badar
yan var mdr?
Tanr buyurmu mudur ki:
Siz ermilie ulancaya ve keramet gsterecek dereceye varncaya
kadar, bedeninizin muhta olduu
besinleri almayacaksnz. Aznza
tatl bir ey koymayacaksnz!
lim demi midir ki:
Tat alma duyusuna ho gelecek
bir ey koymayn, yoksa bedenin ihtilalcilerinden rvet alr; bedeninizde ihtilal meydana gelir. Yani tatl
eyler yemeyin! Yoksa salnz bozulur!
lim yoksa yle mi demitir?
Vcudunuzun birok besine ihtiyac vardr. Bu besinlerden ihtiyac
kadarn salamazsanz vcudunuz
zayf der. Yani yetersiz bir beslenme, vcudun zayf kalmasna yol aar. Hatta onunla da kalmaz, ruh
saln zedeler.
Evet ilim bunlardan hangisini sylemitir? Elbette ki, Said-i
Nursinin Risale-i Nurda ileri srdkleri gibi sylememitir.
Demek ki, Said-i Nursinin ilim

Said-i Nursi yazarken yannda sadece bir

Kuran- Kerim bulundurduunu sylyor.

dedii eylerin, ilimle hibir ilgisi yoktur. Kendi kafasnn imal edip ortaya koyduu, kimi zaman da
uradan buradan derledii samalklarn adna ilim demi ve Mslmanlara o ekilde yutturmaya
kalkmtr.

ok yazmak ilmilie
delil olur mu?
Risale-i Nurun ilimle filan hibir
ilgisi olmad halde, baz Nurcular, bu samalklar sepeti olan kitab ilm diye gstermek iin, byk
bir aba gstermilerdir. Ama sonunda bir delil ortaya koyabilmiler
midir?
Delil diye ortaya koyduklar eyler vardr. Ama, hibirinde en kk
ciddilik yan yoktur. Dilerseniz bir
rnek verelim:
Nurcularn okbilmilerinden
bir Eref Edip var. Aslnda bu adamn Nurculuu savunurken bile samimi olduu phelidir. Eref Edip,

Risale-i Nur, muarz yazarlarn isnatlar hakknda ilmi bir tahlil adl bir kitabnda, Risale-i Nurun
ilmiliini (!) ispatlamak iin bakn nasl bir delil ileri sryor:
Merhumun ilmi kudretini gsterecek 130 para eseri vardr. Bu
eserlerde dini, ilmi mhim meseleler mevzuubahis olmutur. Ez
cmle; Kuran- Kerimin nazm cihetinden krk vehile mucize olduu (iaratli caz), Peygamber-i
slmn Hak Peygamber olduunun 300den fazla delil ile isbat
(19. mektup), Harin ve hiretin
tahakkukunun ilmen isbat (10.
Sz), lemin ve insann yaratlnn hikmeti (11. Sz), uunat ve
tasarrufat- ila hiyyenin klli sfatlarnn tecelliyeti (16. Sz), nsan esfel-i safilinden, la-i Illiyyine
sundu, muhatab ilh mertebelerine eriti, Ahsen-i takvim srrna
mazhariyeti, (23. Sz), beyan ve
belagat- Kuraniyyenin harikuladelii, (25. Sz), Mtekillimin ulemas arasndaki mnakaal meselelerin halli, (26. Sz), istihadn kimler
tarafndan yaplabilecei (27. Sz)
cennet ve cehennemin isbat (28.
Sz), nefs-i natkann mahiyet ve
hakikati, atomun eski ad zerrenin
faaliyet ve icraat (30. Sz), mirac nebeviyenin hakikati, Semere ve
faydalar (31. Sz), kinatn srlar (32. Sz), vahdaniyet-i ilhiyye
(33. Sz)... daha bunun gibi yz-

Allahn Nurunu snmekten o kurtarm!

Secde Suresinin 1. ve 2. yetleri de Risale-i Nura iaret ediyorlarm...
yetlerin anlamlar:
Hamim, Rahman ve Rahim olan Allahn indiriidir.
Said-i Nursiye gre; indirili sznn say deeri de, Risale-i Nurun say deerine denk geliyor. Ebced
hesabyla ve cifir yoluyla bu sonu elde ediliyor. O zaman, yetlerin anlamlar u demek oluyor:
Kuran- Kerim ve Risale-i Nur, Rahman ve Rahim
olan Allahn bir indiriidir.
Onlar isterler ki, Allahn Nurunu azlaryla sndrsnler. Oysa inanmayanlar holanmasalar bile Allah nurunu tamamlayc ve parlatcdr anlamndaki
yet de Risale-i Nura iaret ediyormu...
Said-i Nursiye gre; bir yabanc lkenin smrgeler bakannn, Kurann nurunu sndrmeye almas-

20

na karlk, kendisinin ortaya atldna ve o nuru parlattna iaret ediliyor.

Yani Said-i Nursi olmasaym o smrgeler bakan, Allahn Nurunu sndrecekmi. te o Nur, hem
Kuran- Kerimdir, hem de Risale-i Nurdur. (1)
Risale-i Nurun 129 paras, Kurandan uzanan elektrik telinin ucuna taklan 129 elektrik lambas gibidir. (2)
Nursiye gre; anlam yle oluyor:
Onlar isterler ki Allahn Nuru olan Kuran ve
Risale-i Nuru azlaryla sndrsnler. Oysa inanmayanlar holanmasalar bile, Allah gerek Kuran ve gerek Risale-i Nuru tamamlayc parlatcdr.
DPNOTLAR
1) Said-i Nursi, Sikke-i Tasdik-i Gaybi (Arap harfleriyle teksir), s.81.
2) Ayn kitap, s.81.

stelik; 130 para denen eserlerin hepsi, birbirinin tekrar gibidir.

Tekrarlar ayklasanz, kalnca iki
kitap bile meydana gelmez.
Ele alnan konular, unlarm,
bunlarm. Onun iin ilmi demek
gerekirmi. (!)

Kurandan baka kitap

bulundurmayan kii
ilmi olur mu?

lerce ilim ve din bahisler... Bu bahisler, yksek din ve ilm meselelerdir. Din ilmi hakknda ancak
yksek vukufu olanlar bu meselelerde kalem yrtebilirler. Onun
ilmi hakknda tarizde bulunanlar,
bu ilimlerin elifinden bile haberleri yoktur; o sadece cehil iindedirler.. (12)
imdi bu ileri srlenler zerinde
yle bir dnelim:
Bir insann, 130 para eser yazm olmas, bu eserlerde u ya da bu
konulara yer vermesi; o insann ilmi
kudretini ve eserlerinin de ilmiliini
ispat eder mi? Bu soruya kimse Evet diye karlk veremez. Vermez
nk; u kadar, bu kadar sayda eser yazlm olmas deil; eserlerde
anlatlanlarn doruluu, gereklii, ilmilii, yazarnn ilmi gc hakknda bir fikir verebilir ve ancak bu
artla, eser iin ilmidir denebilir.
Nursinin eserlerindeki eyler
sama sapan eylerse, ele ald konular azna yzne bulatryor,
bir sr bozuk cmleler iinde ipsiz sapsz eylerden baka hibir ey
yazlmyorsa; o adamn ilmi kudreti
olduuna ve eserlerinin de ilmiliine nasl hkmedilebilir?
Said-i Nursi denen adam, birok
para eser yazmtr. Ama bu eserlerin iinde, ne ilme ve ne de akla,
manta uygun eyler yazldr. Hemen hepsi, dar grnn ve kck kafasnn ortaya koyduu, ya da
menfaat ortakl eden Nurcularn
im ettii eylerdir.

Eref Edipin, Risale-i Nurlarda

var olduunu yazd konular okudunuz. zin verirseniz burada yle
bir soru soralm:
Said-i Nursi kitaplarnn birok
yerlerinde; eserlerini yazarken, yannda sadece bir Kuran- Kerim
bulundurduunu yazar. Yannda
Kuran- Kerimden baka hibir kitab bulundurmayan bir kimse ok
nemli eyler iine alan bir ya da
birok eser yazarsa; bugnn ilim
dnyasnda, byle bir esere, ya da
eserlere ilmi denebilir mi? Elbette ki, denemez. Hatta yazar, ele ald konularn uzman, mtehasss bile olsa yine denemez. rnein:
Kuran- Kerimi ve slam ilimlerini
ok iyi bilen bir tp doktoru, yannda aratrma ve incelemeyi gerektiren hibir malzeme ve hibir kitap
bulundurmasa da, yalnzca Kuran-
Kerime bakarak tp alannda bir
ya da birka eser yazmaya
kalksa, bu doktorun yazaca eserler, ciddi bir deer tayabilir mi?
yleyse Said-i Nursinin,
Kuran- Kerimden baka
bir eser bulundurmad
halde, rnein, atom konusunda yazd eyler nasl
ciddi olabilir?
Eref Edip de biliyordur
ciddi olmadn, ama menfaati iin bilmezlikten geliyor ve ciddi olmayan eylere kendini zorluyor.
Bu kitapkta imkn bulsaydk ve sabrnz da ktye kullanmaktan kanmasaydk; Said-i Nursinin
zerrelerden, Eref Edipin
yanl deyimiyle atomdan
sz ederken, neler samala-

dna rnek verirdik. Burada, ama

ok uzun, stelik akl ve mantktan
uzak eyleri okumaktan sklp, belki brakp geecektiniz.

Cifir samalklar
Samalklarla ykl olan Risale-i
Nura, ilmilik yannda, kutsallk da
vermek iin Cifir oyunlar yapldn, yani harflerden anlam karma yoluna gidildiini, daha nceki
blmlerde grdk. Harflerden anlam karma ii, nasl ortaya km,
kimler tarafndan icat edilmitir?
Gemite bununla kimler urard?
Bu i, dinimize uygun mudur? gibi
sorularn karln bulmaya alacaz.
O zaman Said-i Nursinin bu konuda kimlerin izinden gittiini ve
byle bir yola bavurmakla hakl olup olmadn daha iyi anlam oluruz.
Harflerden anlamlar karma ve
yorumlar yapma iine Hurafilik denir tarihte.
Hurafilik, tarihi bn-i Halduna
gre byclk ve tlsmclktan
domutur. Kk, Yahudi uydurmalarna kadar gider. (13)
Prof. Fuat Kprl de, Hurafliin domasnda, Yahudiler tarafndan ortaya atlan akmlarn en bata
rol oynadna iaret eder. (14)

21

Hurafilik akm, kimi eserlere

gre bir tarikat, kimi eserlere gre
de bir mezhep olarak ortaya kmtr. Bunun kurucusu da; Horasann
Esterabd kasabasndan FazlullahUn-Naimi adnda biridir. Ve 14.
yzylda yaamtr.
Esterabadl Fazlullah, Allah ve
Kinatn kendi zatnda tecelli ettiini ileri srm ve yeni bir Peygamber ilan etmi kendisini. Yani, En
son Peygamber benim! demi. Tabii nceleri kapal biimde sylemi,
ortam bulunca da peygamberliini
aka duyurmu herkese.
Bu adam, peygamberliini evresine alamak iin, Kuran- Kerim
ayetlerinden de yararlanma yoluna
gitmi.
rnein, Kuran- Kerimde bir
(Fazl) kelimesi mi geiyor? te
o benim! demi adam ve bylece
fazl kelimesinin getii btn ayetleri kendi hakknda yorumlam.
Bu noktada Said-i Nursiyle, Fazlullah arasnda byk bir benzerlik vardr. nk Said-i Nursi de
Kuran- Kerimde grd Said
kelimelerini kendisiyle ilgili gstermi; byle yorumlamtr.
Peygamberliini ilan eden Hurafliin kurucusu Fazlullaha ve ona inananlara gre; Tanr, Peygamberlere deiik sayda harf vermitir.
rnein; Hazreti Ademe 9, Hazreti brahime 14, Hazreti Musaya
22, Hazreti saya 24, Hazreti

Muhammede 28 ve Peygamber diye

tantt kendisine de 32 harf verilmi Allah tarafndan.
Hurafiler, ayetlerin harflerinden
birtakm zorlamalarla saylar karrlar. zellikle de 28 ve 32 saylarnn
kmasna dikkat ederler; yorumlarn da ona gre yaparlar. Ayetlerden baka eyleri de bu biimde
deerlendirirler. rnein; Kelime-i
ehadeti, Namaz, Oruu, Hacc,
Zekt da, kardklar saylarla yorumlamaya alrlar. Hatta insann yzn anlatrlarken de saylara
bavururlar. zniniz olursa bir rnek
verelim:
Derler ki: nsann yznde, anadan olma 7 izgi vardr: 4 kirpik, 2
ka, 1 sa. 7 de babadan gelen izgi vardr. 2 ene kllar, 2 byk, 2
yanaklardaki kllar, 1 de alt dudaktaki kl. Hepsi 14 eder. Bunlar iki Ynle arpmak gerekir. ki
ynden biri Hl=Cisim, teki de
Mahal-Yerdir. 14, 2 ile arplnca
da 28 says meydana gelir.
Bu gln anlatmlarla varlmak
istenen ama, bir yorum yapmaktr.
Yani kendilerine gre, bir yorum yapabilmek iin bu kadar oyunlara, say bulma abalarna giriirler.
Huraflik, fkh ve usul-u fkh kitaplarnn ounda, Haram olan
bilgilerden, sakncal abalardan saylmtr. (15)
stelik hurafliin, akl ve bilim
ynnden de hibir deeri olmad-

, hemen btn slam dnrleri

ve bilim adamlarnca ortaya konulmutur.
Byleyken Said-i Nursi huraflik yolunu tutuyor, harfler ve saylar yoluyla Kuran- Kerim ayetlerini
yorumluyor; ayn eyi baz eserlerde bulduu cmleler iin yapyor ve
Cifir yoluyla bu yorumlar yapyorum, bu ilmi bir yoldur diyor.
DPNOTLAR
1) Said-i Nursi, Sikke-i Tasdik-i Gayb (Arap harfleriyle
teksir), s.4.
2) Ayn kitap, s.4-5.
3) Said-i Nursi, Sikke-i Tasdik-i Gayb (Arap harfleriyle
teksir), s.45.
4) Said-i Nursi, El Hccet-z-Zehra, s.138-139; Said-i Nursi,
Sikke-i Tasdik-i Gayb (Arap harfleriyle teksir), s.588-493.
5) Ayn kitap, s.20.
6) Said-i Nursi, Emirda Lahikas, s.46-48.
7) Said-i Nursi, Sikke-i Tasdik-i Gayb (Arap harfleriyle
teksir), s.151-153.
8) Ayn kitap, s.163-164.
9) Said-i Nursi, Lemzalara Risalesi, s.162-163.
10) Said-i Nursi, Szler Risalesi, s.145.
11) Said-i Nursi, ktisat Risalesi, Sinan Matbaas, stanbul,
1959, s.24-27.
12) Eref Edip, Muariz Yazarlarn snatlar Hakknda lmi Bir
Tahlil, ebilrread Neriyat, stanbul, 1965, s.25.
13) Terceme-i bni Haldun, Da-tu-tbba Matbaas, Msr,
1270, s.399-404-555.
14) bni Abidin, Ahbek Matbaas, stanbul, 1294, c.l, s.
14; El-ebah Vennazir, Matbaa-i Hseyniyye, Msr, 1322,
s.153.
15) El-Ebah Vennazir, Matbaa-i Hseyniye, Msr, 1322,
s.153.

BLM VE GELECEK KTAPLIINDAN...

yeni basklar kt!

22

Cemal Yldrm
BLMN NCLER

Fatih Yal
NIETZSCHE VE MARX

Onlar, insanln evreni

ve doay alglayn
kkten deitirdiler.
Onlar evrenin srlarna
ermemizi saladlar. Onlar bizi atomun srlaryla
tantrdlar. Onlar
bilimi yarattlar...

Dnceleri
birbirinden ok uzak
olsa da, iki dnrn
de emin olduu bir
ey vard: Yaanlabilir
ve sevinli bir hayat,
insanolu iin imknsz
hale gelmiti.

Kapak Dosyas

Osmanlda klelik ve cariyelik

Haremin Osmanl saraynda
yerlemesi ve cariyelerle bezenmesi,
yeni uygulamalar birlikte getirdi.
Padiahlarn Trk kzlar ile evlenmeleri
gelenei bir kenara itildi. Cariyeler ile
evlenme ya da onlarla dp kalkma
alkanlklar ba gsterdi. Bu yolu
aan da Kanun oldu. O dnemde
saray, ok sayda esir ve cariyelerle
dolmutu. Nitekim bu cariyelerden olan
Ukraynal Rokzalan (Hrrem Sultan)
ile evlenen Sultan Sleyman, sarayda Prof. Dr. smail Parlatr
Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi emekli retim yesi
kadn ekimelerine yol at.

ski Trklerde kleliin varln, in kaynaklarndan reniyoruz. O dnemde inde olduka gelimi olan bu kurum, Trk kavimlerine de gemi,
zellikle karlkl aknlar sonucu alnan esirler,
kleliin yerlemesinde byk etken olmutur.

Eski Trklerde klelik

M 300lerde inde Chin ynetimi srasnda
dank bir durumda bulunan Hunlarn devirilerek an-tungda satlmas, in tarihinde ilk kle
isyanlarna yol amt. Bu olaylar sonucu, zgrlklerini kazanan Hunlar, Chao slalesini kurmulard. (1)
Hunlardan balayarak eski Trklerde kle kullanlmas kaynaklarda sz konusu edilmektedir. Han
dneminde bunlar, ev kleleri daha dorusu byk
evlerde uak olarak kullanlan hizmetilerdi. Tobalarda ise klelerin bir kesimi retim alanlarnda, bir
kesimi ise oban olarak byk otlaklarda alyordu. (2) M 206 ile MS 220 aras Kora kavimlerinde de klelerin varlndan sz edilmektedir. (3)
Eski Trklerde kle kullanm konusunda en
salam kaynak kukusuz yazl belgelerdir. Bunlar
arasnda eskilik asndan ilk sray Orhun yaztlar
almaktadr. Nitekim yaztlarda yer yer kul, cariye szlerine rastlamaktayz. (4) Ancak bunlarn
verdii kavram geni olduu kadar bu kiilerin sosyal durumu konusunda da yeterli ve doyurucu bilgi ile karlaamyoruz.
Uygurlar dneminde ise yeni bulunan Kle sat belgelerinden bu kurumun varln daha ak ve kesin olarak deerlendirebiliyoruz. Bu bel

Okuyacanz yaz, Prof. Dr. smail Parlatrn

Tanzimat Edebiyatnda Klelik adl eserinden
(TTK Yaynlar, Ankara, 1992) alnmtr. Parlatr, eski Trklerde ve slamda klelii inceledikten sonra Osmanlda kleliin ve cariyeliin kurumsallatn, bu kurumlarn en nemlisinin
de saraydaki harem olduunu vurguluyor.
gelerden anlaldna gre kadn ve ocuklar,
borlanmadan dolay kle durumuna debildikleri gibi para ve mal karlnda da satlabilmektedir.
Bu konu ile ilgili 14 Uygurca metin bulunmaktadr. Bu belgelerden , nceden kle olmayan kiilerin sonradan kle olarak satlmas; sekizi, kle
olan kiilerin bir bakasna satlmas; biri, klenin
zd edilmesi; bir bakas, bir kle ile bir cariyenin
evlendirilmesine izin verilmesi; biri de Orta Asya
ehirlerinden kle ve cariye satn alnmas konusundadr. Ayrca bir vasiyetnamede de bir aabey,
teki mallar ile birlikte iki klesini de erkek kardeine brakmaktadr. (5)
Kleliin eski Trklerdeki varl, bir de bu konuda kullanlan sz ve kavramlarla ortaya kmaktadr. Kk Trke ve Uygurcada genel anlamda
kul, baka birine tbi kimse, hizmeti karlnda gemektedir. Cariye iin de knn kullanldn gryoruz. (6) Kn sz, dii kul olarak deerlendirilmi, kul gibi genel bir anlam
kazanmamtr; dorudan doruya cariye kadn
kle anlamna gelmektedir; karaba da ayn an
lamdadr. Ayrca, Uygur metinlerinde bir de kn-

23

gz sz var; bu da cariye karlnda kullanlm. (7) te yandan

kulsg sznn de kleye yakr diye bir anlam tad sz konusudur. (8)
Uygurlardan sonra Karahanllar,
Harzemahlar ve zellikle Seluklular
dnemlerinde eskiden beri sregelen
klelik, artk yava yava yerleik hayata geen Trklerde kesin izgilerle
belirmeye balar. Nitekim Harzemahlarn kurucusu Anu Tigin, Seluklu emirlerinden Bilgi Tigin tara
fndan Grcistanda satn alnarak
sarayda yetitirilmi ve sonra Harezm
valiliine gnderilmi Garca adl bir
Trk klesidir. Ayrca, X. yzylda en
gzel ve en beenilen klelerin Trk
illerinden satn alnanlar olduunu,
Horasanda Trk kle ve cariyelerinin deerlerinin 3000 dinara kadar
ktn, o yzyl corafyaclarndan
bni Havkal, Kitab Suretil-arz adl
eserinde sylyor. (9)
te bu dnem sosyal hayatnda daha da artan kleliin varln, Trk
kltr tarihinin en eski ve nemli
belgelerinden olan Divan Lga-titTrkte bulabiliyoruz. Trklerin slamiyete geilerinin ilk yzylnda
yazlm olmasna karn Trk yaaynn gerek kendi dneminde gerek
gemiine zg ok zengin malzemeyi iine alan bu nemli kaynakta, kle iin genel olarak kul denilmektedir. (10) Ayrca, tigin sznn
de kul, kle iin kullanld gr-

24

lr. (11) Kagarl, rengi gm gibi olan kleye gm

tigin, gl kuvvetli kleye
g tigin, doan (ar) kuu gibi yrtc kle ya da ar tigin denildiini belirtiyor.
(12) Ayrca, erkek ve dii ayrm gzetilmeden klelere
karaba adnn verildii de
sz konusudur.
te yandan kleliin XI.
yzyl topluluklarnda geni
yer tutan bir kurum olduunu, Divanda gerek onlara
verilen adlardan gerek klelerin sosyal hayattaki durumunu yanstan szlerden anlamaktayz. (13)
X. yzyldan balayarak
Trk illerine yava yava giren Mslmanlk, teden beri sregelen klelik kurumuna yeni deer yarglar da katmtr. stelik slam dininin
yerleip yaylmas, bu deer yarglarn da birlikte getirmi ve klelik bir
de eriat hkmlerine gre yn kazanmtr. Durum byle olunca, slam dininin bu kuruma bak tarzn
da gzden uzak tutmamak gerekiyor.

slamda klelik
slam dini klelii deerlendirirken bu kurumun Arap dnyasndaki yapsn gz nne alyor. nk
slamiyetten nce zellikle Cahiliyye dneminde klelik, nemli bir
sosyal kurum durumundayd. Kleler, sert ve acmasz davranlarla
kar karya kalyordu. (14)
slamiyetten sonra da bu kurumun srdrld grlyor. Bunda, slam ftuhatnn rol byktr. nk Hz. Peygamberin Arap
kabileleri ile yapt savalarda, kadn ve ocuklar da olmak zere, ele
geirilen sava esirlerinin, eski Arap
geleneklerine gre fdye-i necat
(kurtulu akas) demeleri gerekiyordu. Bunu deyememe durumunda ise esrete dlyordu.
Burada, zerinde nemle durulmas gereken nokta, slamiyetin klelik kurumuna, eskiye gre, daha
toleransl bir bak tarz getirmesidir. yle ki Kurn- Kermde Kle
ve cariyelere iyilik ve gzellikle mu-

amele edilmesi, onlara kar cabbarlktan kanlmas (15) nerilmektedir. Ayrca, Klelerin korunmas,
rzklarnn tam ve eksiksiz verilmesi, nk o rzkn da Allahtan geldii (16) tlenmektedir.
te yanda, klelere iyi davranlmas ve onlarn korunmas konusunda da Hz. Muhammedin birok hadisleri ile karlayoruz. Sz gelii:
...yine sizin biriniz (memlkne)
kulum, cariyem! diye hitap etmesin (nk hepiniz Allahn kulusunuz) ve lkin yiidim, kzm, olum! diye seslensin... (17) ya da
Herhangi bir kii mslim bir rakabe zdlarsa Allah, onun her uzvuna
(mukabil), zd edenin bir uzvunu
(cehennem) ateinden hals eder
(18) veya Sizden biriniz hdimini
dvdnde yzne vurmaktan ictinab etsin (19) gibi hadisler, klelii koruyucu niteliktedir.
Bir de eriat asndan konuya baklrsa, esirlerin hukuki
durumlarnn deiik hkmlere
baland grlr. ncelikle kleler, efendinin mal olarak kabul edilmitir. Onlara herhangi bir kanuni yetki tannmamtr. Kleler, ne
vas ne de nzr olabilirler: btn kazanlar efendileri iindir. Gene bu hkmlere gre, kadn kleler, efendilerinin mal olduu iin
onlarn istifr (odalk) olabilirler, aralarnda nikha gerek yoktur.

Picassonun Harem adl tablosu.

Erkek kleler ise efendilerinin izni

ile iki kere nikh edebilirler; ancak
bunlar evlenecei kadnn efendisine
vermek zorunda olduu mehiri alarak demek durumunda kalr. Eer bir kle, karsn boamsa, iddet (bekleme) sresi iinde o kadn
yeniden alabilir; fakat ikinci kez boamsa talk kesinleir. (20)
te yandan baka biri ile evli olan cariyenin ocuklar, kle olarak
efendinin mal saylr; ocuk, cariyenin sahibinden olmusa hrdr.
Bu hkm, eski Araplardaki, ocuk batna eker, yani ocuk annesinin meden haline uyar. Bunun iin ocuk her durumda kle olarak
doar anlayn kaldrm oluyordu. Bundan dolay bir kii, satn alma yoluyla veya bir baka yolla cari-

ye edinmise, cariyenin
gebe olup olmadn
anlamak iin bir sre
beklemesi gerekir. Buna, istibr (beklemek
ya da cariyenin rahminin bo olup olmadn
aratrmak) denir. (21)
slamda kleliin bir
baka nemli noktas
da zdlk kurumudur. Bu yolla bir kle,
zgrlne
kavuabilir. zdlk, slam
dininin destekledii ve
salk verdii bir gerek. nk Hz.
Muhammedin bu konudaki szleri
gzden uzak tutulmamaldr.
zdlk genel olarak yolla
gerekleebiliyor. Birincisi, efendinin klesine ben ldmde hrsn demesiyle olabiliyor; buna
tedbr ad veriliyor. kincisi, efendinin salnda Bundan byle hrsn demesi ile gerekleiyor. Efendi
bunu yaparken o klenin zerinde
bakasnn hissesi varsa onlar da demek zorunda kalyor; demiyorsa
o kle, yar hr kabul ediliyor ki buna mubaaz deniliyor. ncs
ve en ok geerli olan, klenin alarak bedelini demesi ile ortaya kyor. Bu tr zdlka da mkateb ad veriliyor. (22)
Ana izgileri ile verdiimiz bu

Fatihten sonra cariyelik Osmanl saraynda kurumsallat.

hkmler ve teki incelikleri iyiden

iyiye gzden geirilecek olursa, slam dininin klelik kurumunu kat
kalplardan kurtard, onu yumuatarak daha insanca davranlara balamaya alt sylenebilir.

slamiyetten sonra
Trklerde klelik
slamiyetin kabulnden sonra
Trk sosyal hayatnda klelik yeni
deerler ve kullanm alanlar kazanmaya balar.
Seluklular dneminde sultanlarn hizmetinde zel olarak yetitirilmi kleler bulunmaktayd. Bu
klelerin en nde gelen grevleri
hciblikti. (23)
te yandan Seluklular, devlet
hizmetinde ve orduda kullanmak
zere Trkmenlere byk deer
ve nem veriyorlard. Her ne kadar Trkmenler, devlete byk sknt ve glkler yaratmlarsa da
onlarn arasndan seilen binlerce
gen, gulam (klelik) sistemine
gre yetitirilmi; bu yetien genler, sultanlarn hizmetlerinde bulunmular, devlete gnlden balanmlardr. (24) Orduda ise bu satn
alnan ocuklar, zellikle Samanoullar dneminde belirli yntemler
dorultusunda eitilmiler ve hassa
ktalarnda grev almlardr. (25)
zel olarak devirilen ve yetitirilen
bu klelerin savalardaki baarlar
da gzden uzak tutulmamaldr. Sz
gelii, Malazgirt Savanda Bizans
mparatorunu esir alan bir kledir.
Nitekim bu kleyi Alp Arslan el stnde tutmutur. (26)
Bu dnemde cariyelere verilen
deeri ise onlarn saraydaki varlklarndan anlyoruz. stelik sultanlar
tarafndan birok cariyenin bakalarna armaan olarak verildii de grlmektedir. (27)
Seluklularn Trk kleleri kullanmada daha deiik bir yntem
uyguladklar dikkati ekiyor. Onlar,
bu kleleri genellikle eitmek ve yetitirmek eilimindedirler. Baka klelerin yaptklar ev sprmek, hayvanlara bakmak vb. ilerde onlar
kullanmazlar, devlet hizmeti iin yetitirirlerdi. Nitekim birok Trk k-

25

le devlet grevinde ve orduda nemli yerlere kadar ykselmilerdi. (28)

Seluklulardan sonra Osmanl devletinin kurulmas ve imparatorlua gemesi ile klelik kurumu
daha da gelimi, din ve devletin
salad hogr ile sosyal hayatta
nemli bir yer edinmitir.

Osmanlda cariyelik
kurumsallayor
Osmanllarn kuruluundan sonra devlet, genileme politikas gerei
hem Anadoluya hem de Rumeliye
aknlar dzenlemeye balar. Bu aknlar sonucu elde edilen baarlar, birok sava ganimetleri yannda saysz
esirlerin de ele gemesini salyordu.
Bu esirler, genellikle devlet ve saray
hizmetinde kullanlrken cariyelerin
says da gn getike artyordu. Osmanoullarnn ilk baehri Bursada,
ikinci baehri Edirnede sava sonras elde edilen esirlerin satld esir pazarlar vard. (29)
Osmanl devletinde klelerin saray hizmetinde kullanlmas ve zellikle cariyelerin saraya girmesi,
Orhan Bey zamanndan balayarak
gittike artt. Fatih dneminde kurulan harem, cariyelik kurumunun olumasnda, gelimesinde ve
reva bulmasnda byk etken olmutur. (30) stelik, I. Bayezid dneminde Hadm Aalnn varl
sz konusu olduuna gre Harem
hayatnn balangc daha da geriye
gtrlebilir. (31)
Haremin sarayda yerlemesi ve
cariyelerle bezenmesi, yeni uygula
malar birlikte getirdi. O zamana
dein padiahlarn Trk kzlar ile
evlenmeleri gelenei bir kenara itildi.
Cariyeler ile evlenme ya da onlarla
dp kalkma alkanlklar ba gsterdi. Bu yolu aan da Kanun oldu.
O dnemde saray, ok sayda esir ve
cariyelerle dolmutu. Nitekim bu cariyelerden olan Ukraynal Rokzalan
(Hrrem Sultan) ile evlenen Sultan
Sleyman, sarayda kadn ekimelerine yol am oluyordu. (32)
XVI. yzylda iyiden iyiye yerleen bu saray gelenei, II. Osman ile
ilk tepkiyi grr. Bu padiah, saray
geleneklerini deitirmek, Harem-i

26

hmayunu
kaldrmak,
sultanlarn Trk ailelerinden kz almasna yeniden
yol amak emelini gtmeye balad. Bunun sonucu
olarak nce eyhlislam
Esat Efendinin daha sonra Pertev Paann kz ile
evlendi. (33) Ancak onun
bu yolda att adm, kendisinden sonra gelenlerce
srdrlemedi.

Acemi olanlar

Padiahlarn cariyeler ile evlenme ya da onlarla dp

kalkma alkanlklar ba gsterdi.

Sarayda bylesine yerleen klelik kurumu, bir baka adan devlet ve ordu adna da iletiliyordu. Seluklularda grlen
Gulam sistemi, Osmanllarda
1362de benimsenen Penik Kanunu gereince Acemi olan olarak
karmza kyor. Osmanllarn Rumeli fetihleri ile elde edilen esirlerden bir bl Acemi tekiltna
alnr, bir bl de saraya ayrlrd. Acemi tekiltna alnanlar, ordu iin yetitirilir; saraya ayrlan
lar ise Edirne saray, Galatasaray
ve Atmeydanndaki brahim Paa
saraynda eitilirlerdi. Acemi olanlar iinde Bosnal Mslmanlar ise
dorudan doruya saray hizmetine alnyorlard. (34) Bu da klelik
kurumunun bir baka grnmn
sergiliyordu.

Kle ve cariye kaynaklar

Varln srdrd yzyllar
boyunca bu kurumun sosyal hayattaki grnm de dikkat ekicidir. Esir kaynaklar, Esir pazarlar, Esir alm satmndaki tutum ve
resm ilemler, Esirlerin satldklar yerler, Esirlere yaplan davranlar, Grdkleri eitim ve kullanldklar yerler, Efendilerinin onlar
zerindeki hak ve yetkileri gibi konular, klelik kurumunun nde gelen unsurlar olarak karmza kar.
Esir kaynaklar, ncelikle savalar, insan avcl, hediye verme
yolu ve ticaret olarak drt ana grupta toplanabilir.
Esir elde edilmesinde ilk sray savalar alr. Osmanl kanunlarna gre savata elde edilen esirlerin bete

biri padiaha dmekte idi; kalanlar

ise teki devlet bykleri paylard. Nitekim imparatorluun yksel
me dneminde, zellikle Koca Sinan
Paann serdarl srasnda esir says ylesine oalmt ki bunlarn
yallar, kendilerinden fidye dahi
istemeden serbest braklmt. (35)
Savalar srasnda snr boyundaki aknc glerin kk aptaki ileri harekt, esir elde edilmesinde bir
baka yol olarak karmza kyor.
Aknclar, gz aylarnda devletin gsterdii hedeflere kar aknlar yapar
lard. Bu aknlarda birok ganimet
yannda elde edilen binlerce gen ve
gzel kzlarla olanlar, stanbul esir
pazarlarna gnderiliyordu.
Bir de bu ii geim vastas olarak
kullanan yenieriler de vard. nsan
avcl biiminde Azak, Klburun,
zi, ehrin, Htin, Kamanie, BosEer satn alnacak cariye, odalk ise
satn alacak kii, kzn gsn, kollarn,
bacaklarn bir iyi kontrol ederdi, buna kar
kanlarn cezas byk olurdu.

yordu. Fatih dneminden sonra Arap

ve Zenci kleleri toplama merkezleri, Afrikada Musavv, Arabistanda
Cidde idi. Kuzey Afrikada ise Libya, Tunus, Cezayir ve Senegal ayr bir
blge olarak karmza kyor. Yunanistan, Srbistan, Bulgaristan yannda
daha kuzeyde Lehistan, Macaristan,
Ukrayna, Polonya ve Rusya, Balkan
blgesini oluturuyordu.

Kle pazarlar
Saraya yeni gelen cariyelerin belli kurallar
erevesinde oraya uyumu ncelikle
salanrd. Arkasndan Harem kanunlar
ilemeye balard.

na, Kilis, Au, Tiflis, vb. kalelerde

nbeti olan yenieriler, Kazak, Kalmuk, Nogay, erkez beyleri ve Tatar Hanlar ile ibirlii yaparak esir
toplarlard. 1699 Karlofa ve 1700
stanbul Antlamalar ile bu yol yasaklanmtr. (36) Bunlarn yan sra insan avclarnn da kk apta esir elde ettikleri sz konusudur.
Kafkasyann gzel kzlar, krlara veya dere kenarlarna gezmeye ktklarnda bu kiilerce karlr ya da evlenme sz ile kandrlarak stanbula
getirilirdi. (37) te yandan korsan
avcln da buraya eklemek gerekir.
(38)
Hediye verme yolu da kle elde
edilmesinin bir baka yn olarak
karmza kyor. Devletler arasnda
kle ve cariyeler sunulmas yaygn
bir gelenektir. Bu, daha ok gsz
devletlerin gl padiahlar onur
landrmak ya da onlara yaranmak
iin setikleri bir yoldu. Osmanl
Haremi bu yolda birok kle ve zellikle cariye kazanmtr. (39)
Esir kaynaklarnn en nemlisi ve
klasik olan, satn alma yoludur.
Eskiadan beri sregelen bu ticari
gelenek, Osmanl mparatorluu bo
yunca srm, stelik byk bir kazan yolu olmutur. Esir ticareti de iki
ayr kolda seyir gsteriyordu. Birincisi, bu i ile uraanlarn esirleri elde
ettikleri blgelerdir. Nitekim Osmanl devletinde esir ticaretini besleyen
drt ana blge sz konusudur. Birincisi Kafkas blgesidir ki erkez, Aba
za, Grc kleler bu blgeden geli-

Klelerin elde edilmesinde bir

baka nemli yer esir pazarlar idi.
Yukardan beri saydmz deiik esir kaynaklarndan toplanarak esir
pazarlarna getirilen kleler, mal
gibi alnp satlmlardr. stanbula
gelen klelerin birou ise bu gzel
ehirde yaama arzusu ile satlmay
kendileri istiyordu; Bir diyar- slamda leyim dilei, daha ok erkezler arasnda yaygnd. (40)
Esir ticaretine dinin hogr ile
bakmas bir yana onun devlete ka
zandrd gelirler de bu ticaretin devlete destek grmesini salamtr.
Babakanlk Arivinin 78 numaral Mhimme Defterinde 26 cemaziyelevvel 1018 (1609) tarihli stanbul
kadsna karlan bir buyruk ile padi
ah, bir esir han yaplmasn istemektedir. Bunun zerine Bedestenin
soluna sonradan Tavuk Pazar da
denilen yere altl stl 300 odal byk bir han yaptrld. mparatorluOsmanl sosyal hayatnda, zellikle konak,
kk ve varlkl ailelerin evlerinde kadn
klelerin nemli bir yeri vard.

un bandan beri dzensiz ve dank

yerlerde srdrlen kle alm satm,
daha nce III. Murad dneminde eski ve yeni Bedestenlerde merkeziletirilmiti; arkasndan I. Ahmedin bu
buyruu ile esir ticareti bir pazarda
toplanm oldu. Nitekim bu han, esir
ticaretinin yasakland tarihe kadar
varln srdrmtr. Daha sonraki
yllarda Fatih ve skdarda da esir
pazarnn kurulduu grlmektedir.
stelik erkez ve Grc klelerin
Avret Pazarnda, zencilerin de Tiryaki arsnda pazarlandklar sz
konusudur. (41)

Cariyeler nce deneniyor

te yandan satlmalar srasnda kleler, hibir sz hakkna sahip
deillerdi. Efendileri ya da satclar neye karar verirlerse ona uyarlard. Kleyi satn alacak kii, onu
en ince hatlarna kadar gzden geirir, erkeklerin gl kuvvetli olanlar seilirdi. Eer satn alnacak
cariye, odalk ise satn alacak kii, kzn gsn, kollarn, bacaklarn bir iyi kontrol ederdi, buna
kar kanlarn cezas byk olurdu. Ayrca, zellikle kadn klelerin
zaman zaman uygunsuz satlar ile
kar karya kaldklar da sz konusudur. Bunlarn banda Fuhua
tevik geliyor. Bu yol stanbuldaki
aznlklarn veya yabanclarn zenginlerine, beendikleri kzlar szde denemek zere geici bir sre brakmakla gerekletiriliyordu. Yer
yer ayn yolu esircilerin, uar genlere de tandklar oluyordu. Bunun
farkna varan padiah, stanbul kadlna gnderdii H.967/M. 1559,
H.983/ M. 1575, H.991/M. 1583
tarihli buyruklar ile bu uygunsuz
artlarn durdurulmasn, zellikle
Mslman olmayan aznlklara cariye satlmasn yasaklamt. (42)
Buna karn sz edilen ahlk d
ticaretin el altndan yer yer srdrld de anlalyor.

Harem
Esir pazarlarndan ya da teki
kaynaklardan elde edilen kle cariyelerin kullanldklar yerler ile onlarn yaptklar hizmetler de deiik-

27

lik gsteriyor. Kullanldklar yerleri

de saray ve konak evresi olarak iki
ana grupta toplayabiliriz.
Saray denilince akla ncelikle Harem gelir. Bu blm, sarayn
kapal olduu kadar en ilgi ekici ve
bilinmeyen yerlerinden biridir. Ha
rem konusunda bugne dein gerek yerli gerek yabanc gzlemci ve
aratrmaclarca birok yaz yazlm, deiik sylentiler ortaya atlmtr. Ancak bunlarn doruluu
kesin deildir. (43) Bununla birlikte
Aye Sultan, Leyl Saz, Prenses Cavidan gibi o hayatn iinden km,
o ortam yaam olanlarn anlar
bize gerek Haremi bir para olsun gerek ynleri ile verebilmektir.
Haremin nde gelen unsuru,
Cariyelik kurumudur. Saraya yeni gelen cariyelerin belli kurallar
erevesinde oraya uyumu ncelikle salanrd. Arkasndan Harem
kanunlar ilemeye balard. (44)
Sarayda cariyelerin varl teki hizmetlileri de birlikte getiriyordu.
Saraydan sonra konak ve evresi iinde klelerin kullanlmas ise,
kaynakland Saraya gre, daha deiik bir grnm iindedir. Buralar
da kle says daha az olduu iin
onlarla tek tek ve yakndan ilgilenme
gelenei yaygnd. Efendiler, klelere
ounlukla ana-baba gibi davranr
lar, onlarn yetimeleri iin ellerinden geleni esirgemezlerdi. stelik
kadn kleleri yalanmadan zd
ederek kendilerine uygun bir kocaya
verirlerdi. te yandan iyiliksever vezirler ya da varlkl kimseler, zeki ve
uyank klelerini eitme ve yetitirme yoluna gitmiler; stelik onlarn
devlet katnda nemli yerlere gelmesinde yardmc olmulardr. Nitekim
bu yolla vezirliklere kadar ykselen
kleler ile karlayoruz. (45)

Kle ve cariyelerin
sosyal durumlar
Osmanl sosyal hayatnda, zellikle konak, kk ve varlkl ailelerin ev
lerinde kadn klelerin nemli bir yeri vard. Deiik yollardan elde edilen
cariyeler, ounlukla odalk olarak
alnrd. Ancak, bu odalklar yznden birok ailelerde kskanlklar so-

28

Odalklar yznden birok ailelerde

kskanlklar sonucu byk geimsizlikler ba
gstermi, bu ortamdan en ok etkilenenler
de cariyeler olmutur.

nucu byk geimsizlikler ba gstermi, stelik bu ortamdan en ok

etkilenenler de cariyeler olmutur.
Erkek kleler ise daha ok ayak
ilerinde kullanlyordu. Yetenekli
olanlarna ya da i bilenlerine konak
ynetiminin bile verildii oluyordu. Ancak, uras bir gerek ki cariyelere gre erkek klelere yaplan
davranlar daha souktu. (46)
Kleler arasnda en ok glk ekenler, kukusuz Trke
bilmeyenler ve zellikle Arap ve
Zenci onlar idi. Bunlar ounlukla mutfaa sokulur, amara verilir,
zd edilecekleri gne kadar gnleri ocak banda geerdi. Gene de
durumlarndan yaknmazlard.
Saray, konak, kk ve evresinde
younlaan klelik, alt kesime doru indike pek rabet grmez. Zaman zaman orta halli ailelerin kle
kullandklar sz konusudur. Ancak
bu durum, konak ve kk evresindeki kadar deildir. stelik konak
evresinin kle kullanmas biraz da
gsteriten ileri geliyordu. Nitekim
bir paann arl, biraz da kulland kle ve cariye saysna gre de
deerlendirilebiliyordu. (47)
Klelerin bylesine deiik sosyal evrede yerini almas, onlarn deiik davranlar ile yz yze gelmelerini ortaya karacakt.
ncelikle zerlerinde efendilerinin
hak ve yetkileri, gerek hukuki adan gerek gelenek asndan olsun

tam bir snrszlk iinde idi. Hibir zaman, hibir yerde, sz hakkna sahip deillerdi, stelik her emre uymak zorundaydlar. Mahkeme
sicillerinden (eriyye sicilleri) anlaldna gre ar koullar altnda
bulunan kleler ile efendileri arasnda sk sk anlamazlklar kyordu. (48) stelik iinde bulunduu
ar durumlara dayanamayan ve bu
yzden kaan birok kle de vardr.
Gene de bunlar, efendilerinin mahkemeye bavurmas zerine er ge
yakalanr ve ister istemez eski yaaylarna dnerlerdi.
Bunlarn dnda Trk sosyal hayatnda ounlukla iyi davranlarla karlaan kleler, zamanla zgrlklerini kazanarak halk arasna
katlabilirlerdi. Yukarda slamiyette
kleliki deerlendirirken belirttiimiz gibi, eer efendisi kleyi zd
etmise, bu kii, kanun nnde kendi varlndan da kleye birtakm
hak brakabiliyordu. stelik birok
efendi, ocuklar ile birlikte zd edilmi klelerine de ykl balarda
bulunmulard. te yandan cariyesini zd ederek onunla resmen evlenen ya da klesinin eyizini dzerek
onu bir bakas ile evlendiren efendilere de rastlanmtr. (49)
Klelik kurumunda bir baka
nokta da klelik sresidir. Gerek
sarayda gerek sosyal evrede bu sre, beyaz kleler iin dokuz, siyahiler iin yedi yl olarak belirlenmi.
Bu srenin sonunda kendilerine
zdlk kd verilirdi. Onlar, isterlerse efendilerinin yanlarnda kalabilirler, isterlerse btn mal varl verilerek ra edilirlerdi. (50)

Cumhuriyetle birlikte
klelik-cariyelik
tamamen ortadan kalkt
Eski Trklerden balayarak Trk
sosyal hayatnda grlen, slamdan
sonra yeni deer yarglar ile beslenen ve Osmanl imparatorluu boyunca gerek din gerek devlet gzetimi ile sosyal hayata iyiden iyiye
yerleen Klelik kurumu, biraz da
dnya devletleri politikasnn zorlamas ile XIX. yzyl ortalarndan
balayarak Osmanl ynetimince de

birtakm tepkilerle karlat. Aslnda bylesine kkl bir kurumun yle birdenbire ortadan kalkmas da
dnlemezdi. Nitekim szn edeceimiz ilk tepkilerden ancak 5060 yl sonra Trk sosyal hayatndan
yava yava ekildi gitti. (51)
Tanzimatla balayan bu tepkilere gemeden, daha nceleri Sultan
II. Osmandan gelen ilk tepkiden
sz etmekte yarar var. O, cariyeler
ile dp kalkmay bir yana brakarak ve Trk kzlar ile evlenerek
Harem alkanln ykmak istedi.
(52) Bylece varln ve gelimesini
Saraya borlu olan Harem ilk tepkiyi de Saraydan gryordu. Ancak,
bu padiahn davran kendinden
sonrakilerce benimsenemedi, stelik Harem daha da geniledi.
Klelik kurumuna daha geni tepki, Tanzimattan sonra kendini gsterir. 3 Kasm 1839 gnl Hatt- Hmayunda yer alan: ...
tebaa- saltanat- seniyyemizinden
olan ahli-i slam ve milel-i sire
bu msadt- hnemize bilistisn mazhar olmak zere can ve
rz ve namus ve mal maddelerinden hkm-i er iktizsnca kffe-i
memlik-i mahrsamz ahlisine
taraf-
hnemden
emniyet-i
kmile vermi... (53) yolundaki
szler, halk arasnda en kk bir
ayrm gzetilmeden eitliin salanacan aklyordu. Ayrca Reit
Paa, sadarete geer gemez (28 Eyll 1846) Mcrimlere ikence ve
eziyetin meni ve esir pazarlarnn
kaldrlmas kabilinden faaliyetler gstermiti. (54) Bunun arkas kesilmedi, 1847de Sultan Abdlmecid, bir gn meclis-i vkelda
vergiler zerinde grlrken
Bb- lye geldi: ser-y zenciyye ticaretinin yasaklandn bildirdi. (55) Padiahn bu karar, daha
sonra irade-i seniyyeler ile resmiyete dkld, 1847de zenci ticareti yeniden yasaklanrken (56), ayn
yl skdar Esir Pazar kaldrlyordu. (57)
te yandan dnya devletlerinin
o dnemde klelie kar gsterdii tepkilere Osmanl ynetimi, ister istemez ilgisiz kalamazd; 1856

Paris Antlamas ile Avrupa Devletler Cemiyetine girerek bu yolda ilk

adm atmt. Bu antlama sonucu
Osmanl hkmeti, zenci kle ticaretini kaldracana, bu ticaret ile
uraanlar cezalandracana ve klelerin ellerine zdnme verileceine ilikin szlemeler yapmt. (58)
Bu olaylar sonucu olsa gerek,
Babakanlk Devlet Arivinde elimize geen iki belgede ser-y zenciyye ticaretinin kesinlikle yasakland Msr ve Bingazi valilerine
duyurulmakta, Akdenizde kle ticareti yapan gemilerin bu iten alkonulmas istenmektedir. (59)
Ayrca, Padiah 9 Muharrem 1271 (1855) gnl ferman ile yalnz erkez kle ticaretini yasaklamt; 1273 (1857) ylnn
Cemazyelahrnda ise yeniden zenci ticaretinin yasaklandn bir kez
daha duyuruyordu. (60) Bu konuda Trablusgarb, Badad, Bursa valileri ile Basra Krfezindeki Osmanl
donanmalar komutanlarna kesin emir verildi. O srada Msr valisi bulunan Said Paaya da Sudan
ve Habeistandan alnarak Msra
getirilen zencilerin satlmasnn engellenmesi ve bu ile uraanlarn
iddetle cezalandrlmalarn isteyen
emr-i l gnderiyordu. (61) Bu arada ayn ylda Meclis-i vlnn ald bir karar zerinde ksaca durmak gerekir. (62) Bu karar, birka
ynden dikkat ekici nitelikte grnyor. nce H. 1263 (M. 1847)
ylnda yasaklanan zenci ticaretine,

Trablusgarb ve teki blgelerinde

uyulmad dile getiriliyor. kincisi, zenci ticareti yasaklanrken er
kez klelerin satldklar yerlerdeki durumlarnn iyi olduu, bundan
dolay onlarn alm satmnn yasaklanmasna gerek duyulmad belirtiliyor. ncs ve en nemlisi bu
yasaklamann ngiliz eliliine duyurulmasnn istenmesidir. Aslnda o dnemde, dnyadaki esir ticaretinin kaldrlmasnda, daha nce
de belirttiimiz gibi, ngiltere byk aba harcyordu. Onun iin bu
devletin Osmanl mparatorluuna
bu konuda telkinlerde bulunabilecei gzden uzak tutulamaz. Nitekim
ngilterenin kle ticaretini kaldrmadaki nclne teki devletlerin de yardmc olduunu, daha
sonraki yllarda kan gazete haberlerinden reniyoruz. (63)
Osmanl ynetimi, bir yandan
fermanlar ve hkmet kararlar ile
kle ticaretini yasaklarken bir yandan da bu kararlar uygulamaya tesir etmiyordu. yle ki, 1264 (1848)
tarihli iki iradede Trablus valisinin gnderdii kle ve cariyelerin
yol giderlerinin denmesi istenirken
(64) ayn anda stanbula ulaan klelerin bir listesi de buraya ekleniyordu. (65) Bu da ynetimin bu soruna ciddiyetle eilmediini aka
gsteriyor.
Bir baka olay ise 1860 sonrasnda Rus basksndan kaan erkezlerin Trabzon ve Samsun evresinde
alk ve susuzluktan zor durumda

29

kalmalar zerine hkmetin orada esir pazar kurdurtarak bu kiileri sattrmasdr. stelik bunlarn
birou, vkel konaklarna ya ucuz bir fiyatla ya da armaan yolu ile gnderilir. (66)
mparatorluun, 2.8.1890 Klelik aleyhtarl antlamasnn
saland Brksel Konferansna katlmasndan ve orada alnan kararlar benimsemesinden sonra, kle
ticaretinin yava yava ortadan kalkmas sz konusudur. Eskiden kalma
kle kullanm bir yana braklrsa,
esir pazar denilen yerler artk tarihe karmaktadr. Bunun yerini ise
evlt edinme yolu almtr. 1908e
kadar sren bu yolun yannda ise
gizliden gizliye takdimcilik, bir
baka deyile el altndan kle satlarnn yapld da gzden kamamaktadr. (67)

1908 Merutiyetinden nce erkez ttihad ve Tevn Cemiyeti, Sa

raydaki erkez kzlarnn karlmasnda Elena Kahraman Deli Fuad
Paadan yardm ister. Paa, Sultan
II. Abdlhamid ile dargndr. Ancak,
bu konuda ngiliz elilii mstear Fi Morisi araya sokar ve kzlarn
Saraydan karlmasn salar. Bunu
yaparken Fuad Paa gene de kzlar
adna zgndr. Cemiyetin yeleri ile grrken, ...Oradaki kzlar
babalarnn evinden ziyade emniyettedirler. Adamn (Abdlhamid) bu
cephesi byle salamdr. Bizden bu
teklif vuku bulur bulmaz, emin olun
derhal bunlar karr... Sonra bu
kzlar ziyan olmasn. Ortalarda kalrlar diye korkarm. (68) yolundaki
szleri bir anlamda dorudur. Saray
hayatna alan bu kzlarn birdenbire darya karlmas ve kimsesiz
olanlarnn yeniden esir simsarlarnn eline dmesi iten bile deildi.
Gene de erkez kzlar Saraydan karld. kmak istemeyenler de oldu. Onlar, Yldzn lo odalarnda
altklar hayat seven kimselerdi.
Ancak mparatorluun son bulmas ve Trkiye Cumhuriyetinin saray geleneklerini ykmas, bu kurumun kesinlikle ortadan kalkmasna
yol at.
Bununla birlikte, eskinin kalntlar olarak zengin konaklarnda
grlebilen kle ve cariyeler, bu hayata altklarndan o yerlerden birdenbire kopamadlar. (69) O hayat
iinde ya dad ya lala ya uak
olarak ya da ayak ilerinde hizmet
grerek mrlerinin sonunu getirmeye altlar.
DPNOTLAR
1) slam Ansiklopedisi, Trkler, Cz:
128, stanbul 1976, s.224.
2) Prof. W. Eberhard, Tobalarda Kle
Usul, Belleten, C. X, S. 37, s.255.
3) Prof. W. Eberhard, inin imal
Komular, T. T. K. Basmevi, Ankara
1944, s.15.
4) Szgelii, Kl-Tegin antnn dou
yzndeki 7. satrda: tabga budunka
beglik un ogln kul bolt, eilik kz
ogln kn bolt (Trk halk-bey olacak
erkek evld ile -in halkna- kul oldu,
hanmefendi olacak kz evld ile -in
halkna- cariye oldu) denmektedir.
Buna yakn bir ifade de 24. satrda

30

var. Ayrca 20. satrda: budn kn kul bolt (Halk kul ve

cariye oldu) (Prof. Saadet aatay, Trk Leheleri rnekleri,
Ankara 1963, s.7-9). Bilge Kaan antnn dou yzndeki
36. satrda: Bu yerde mana kul bolt (Bu yerde bana kul
oldu) (Hseyin Namk Orkun, Eski Trk Yaztlar 7, stanbul
1936, s.66) sz ve baka rnekler, Kk Trklerde kle ve
cariye kullanlmasn ifade ediyorsa da bunlarn kullanl
dklar yerleri ve durumlarn aydnlatan geni bilgi var.
5) Bu konuda u iki makalede olduka geni bilgi var:
N. Yamada, Uighur Documents of Slaves and Adopted Sons,
Memoirs of the Faculty of Letters Osaka niversity, vol.
XVI, March 1972, s.165-268.
P. Zieme, Drei neue Uiurische Sklavendokumente,
Altorientakishe Forschungen V, Berlin 1977. s.145-I706) Bu konuda bavurduumuz belli bal szlkler unlar:
W. Radloff, Wrterbuches der Trk-Dialecte n.2, Petesburg
1899, s.1428.
Ahmet Caferolu, Eski Uygur Trkesi Szl, T.D.K. yayn:
260, stanbul 1968, s.122-185.
Sir Gerard Clauson, An Etymological Dctionry of Pre-ThrteethCentury Trksch, Oxford 1972, s.615-727.
Maytrsmt, yay: Dr. inasi Tekin, Atatrk niversitesi Edebiyat
Fakltesi yaynlar: 54, Ankara 1976, s.75/53, 16/6.
7) W. Bang und A. von Gabain, Trkisch Turfan-Texte IV,
Berlin 1930, s.10.
8) Gabain, Alttrkische Grammatik, Leipzig 1951, s.330.
9) Reat Gen, Divan Lgatit-Trke gre XI. yyda Trk
llerinin Siyas, Etnik, Sosyal ve Kltrel Durumu, Baslmam
Doktora Tezi, DTCF Ktphanesi, s.76.
10) Divan Lgatit-Trk Dizini, yay. Besim Atalay, Ankara
1943, s.375.
11) Age., s.593.
12) Divan Lgatit-Trk Tercmesi, yay. Besim Atalay, C. 1,
Ankara 1939, s.413-414.
13) Age., C. 1, s.477, C. 2, s.277. Cariyelere verilen adlar
iin bk: Age., C. i, s.80, 134, 326, 473. C. 2, s.186, 248,
285. C 3, s.30, 358, 380, 385.
14) Neet aatay, slamdan nce Arap Tarihi ve Cahiliye
a, A lahiyat Fakltesi Yayn: 41, Ankara 1963, s.122123.
15) Kurn- Kerm, Nisa Sresi, 36. yet
16) Kurn- Kerm, Nahl Sresi, 71. yet.
17) Sahh-i Buhar Muhtasar Tecrd-i Sarih Tercmesi,
Diyanet leri Bakanl Yaynlar: 123/4, Ankara 1970, C.
7, s.463, 1119. hadis.
18) Age., C. 7, s.442, 1111. hadis.
19) Age., C. 7, s.465, 1121. hadis.
20) Juynbol, eriate gre esirlerin hukuk vaziyeti, slam
Ansiklopedisi, Cz: 2, stanbul 1970, s.111.
21) Sabri akir Ansay, Hukuk Tarihinde slam Hukuku,
Ankara 1958,8.68-69.
22) Age., s.70-71.
23) M. Altay Kymen, Byk eluklu mparatorluu, T.T.K.
Basmevi, Ankara 1954, s. 45.
24) M. Altay Kymen, Seluklu Devri Trk Tarihi, Ayyldz
Matbaas, Ankara 1963, s.164.
25) Age., s.15.
26) Age., s.274.
27) . Hakk Uzunarl, XII-XIII. Asrlarda Anadoludaki
Fikir Hareketleri ile timai Messeselere Bak, III. Tarih
Kongresi, Trk Tarih Kurumu IX.seri no:3, Ankara 1948,
s.293.
28) M. Altay Kymen, Turul Bey ve Zaman, Kltr
Bakanl Kltr Eserleri 4, Milli Eitim Basmevi, stanbul
1976, s.117.
29) Halil Sahilliolu, XV. Yzyln sonu ile XVI. Yzyln
banda klelerin sosyal ve ekonomik hayattaki yeri, ODT
Gelime Dergisi, 1979-1980, s.67.
. Hakk Konyal, Cariyeler ve Esir Pazar, Tarih Dnyas, yl
1, s.2, 1 Mays 1950.
30) Ziya Ergins, Osmanl Haremi Ne Zaman Kuruldu, Tarih

Dnyas, yl i, S. 8-9, 15 Austos 1950.

31) M. Fuad Kprl, Bizans Messeselerinin Osmanl
Messeselerine Tesiri Hakknda Baz Mlhazlar, Evkaf
Matbaas, stanbul 1932, s. 210.
32) aatay Ulucay, Harem II, T.T.K. Basmevi, Ankara
1971, s,11.
33) . Hakk Uzunarl, Osmanl Devletinin Saray Tekilt,
T.T.K. Basmevi, Ankara 1945, s.146-147. Faruk Smer,
Osmanl Saraynda Kadn, Resimli Tarih Mecmuas VI/68,
stanbul 1955.
34) Aydn Taneri, Osmanl Devletinin Kurtulu Dneminde
Hkmdarlk Kurumunun Gelimesi ve Saray Hayat Tekilt;
Ankara 1978, s.67.
35) Halil Sahilliolu, XV. yyn sonu ile XVI. yyn banda
Bursada Klelerin sosyal ve Ekonomik Hayattaki yeri, ODT
Gelime Dergisi, 1979-80 zel says, s.69.
36) Trk Ansiklopedisi, Esir maddesi C.XV, s.402.
37) Leyla Saz, Haremin yz, yay. Sadi Borak, Milliyet
yaynlar, Sralar Matbaas, stanbul 1974, s.42.
38) Hammer, Devlet-i Osmaniye Tarihi, mt. Mehmet Ata,
C.7, stanbul 1332, s.13.
te yanda korsan avcl konusunda nl Fransz gezgincisi
Ubcn unlar sylyor:
...Fatihin annesi Fransz imi, daha sonra nce Bizans
imparatoru Ioannis Paleologosla nianlanm; prensesi
getiren gemi, Kaptan- derya Sarca Paa tarafndan
zabtedilmi, o devirde tahta gelen II. Murat kzn
drahomasn tekil eden gemi hamulesini kaptan- deryaya
brakm, fakat kz haremine alm. Zeksn ve zarafetini
beenerek bir sre sonra onunla evlenmi. II. Mehmet bu
evlilikten domu (1885te Trkiye, Tercman 1001
Temel Eser, stanbul 1977, s.103). Ancak burada hemen
unu belirtelim ki Fatihin annesi, Ubcnnn dedii gibi
Fransz deil sfendiyarolu Damad II. brahim Beyin kz
Hm Hatundur (bak. Trk Ansiklopedisi, Hm Hatun
maddesi, C.XIX, s. 405).
Gene Ubcn, bir baka yorumunda II. Mahmudun annesi
iin de Fransz diyor (Age s.104). Oysa II. Mahmudun
annesi Nak- Dil Valide Sultandr ve Grc aslldr (Bak.
Trk Ansiklopedisi, Nak- Dil Valide Sultan maddesi,
c. XXV, s.88). Bu yanllk Valide Sultann Frenk esirleri
arasnda Saraya getirilmesinden kaynaklanyor olsa gerek.
Bunlar bize yabanclarn bu konularda verdii bilgilerin iyice
deerlendirilmesi ve aratrlmas gerektiini gsteriyor.
39) Adnan Giz, Glni Sultan, Tarih Dnyas, yl. 1, 15 Nisan
1950.
40) Mehmet Fetger, Osmanl Alem-i itimasinde erkez
Kadnlar, Zerafet Matbaas, stanbul 1330, s.43.
41) Balkhane Nazr Ali Rza Bey, Bir Zamanlar stanbul,
Tercman 1001 Temel Eser: 11, stanbul 1978, s.60.
. Hakk Konyal, Cariyeler ve Esir Pazar, Tarih Dnyas, yl.1,
S.2, 1 Mays 1950.
42) R. Ekrem Kou, Esirler ve Esirciler, Hayat Tarihi
mecmuas, C.1, S.5.

43) Nitekim Trkiyeye gelen yabanclarn

birou, bu gerei aklkla dile getirmiler
dir. Szgelii, B. D. Fontmagne, Sylentiye
gre (Abdlmecid)in yedi nikhl kars, on drt
husus cariyesi varm. Aslnda Hareminde hi
grmedii sekiz yze yakn kadn varm (Krm
Harbi Sonrasnda stanbul, ev. Gliek Soytrk,
Tercman 1001 Temel Eser: no, stanbul 1977,
s.232) derken bu gerei dile getirmi oluyor.
Daha dorusu btnyle anlatlanlar sreklice
-mlarla karmza kyor.
44) Harem geleneklerine gre buraya ilk
gelen cariye sk kontrolden geiriliyor ve
eer Mslman deilse kelime-i ehdet
getiriliyor, Mslman ediliyor ve onun eitimine geiliyor
(Leyl Saz, Haremin yz, yay. Sadi Borak, Milliyet
yaynlar, stanbul 1974, s.46). Bunun iin sarayda zel
hocalar grev yapyordu. Szgelii, rc Osman, Ney
zen Mehmet elebi, Kemn Ahmet elebi, Hnende Recep
elebi ile Kuklac Usturac Mehmet bu grevler ile saraya
girip kyorlard. (. H. Uzunarl, Osmanl Devletinin
Saray Tekilt, T. T. K. Basmevi, Ankara 1945, s.150).
Bunlarn iinde de en nls, Trk musiksinin en byk
bestekrlarndan Hac Arif Bey idi. Bu yolda eitilen
kzlar, zamanla cariye, agird, usta ve gedikli derecelerine
ykseliyorlard. Bu derecelerden geerek padiahn hizmetine
geenlere kadn unvan verildi. Padiahn birden fazla
kadn varsa, I. Kadn, II. Kadn, III. Kadn... diye anlrlard.
ocuk douranlara ise Haseki denilirdi. (Age., s.147).
Harem iindeki bir gelenek de cariyelere fettanlklar,
gzellikleri, karakterleri ya da grnleri dikkate alnarak
yeni adlar verilirdi. Ho-nev, Hande-r, Mh-ceml,
Mihr-i cn, Nee-dil, Nak- nigr, Nev-res, Sye-perver,
Sanavber, evk-efz, ive-kr, Tb, Talat, Zn vb.
(aatay Uluay, Harem II, T. T. K. Basmevi, Ankara 1978,
s.18: Eski Cariye isimleri, Vesik, Hayat-Tarihi Mecmuas.
C.1, S.6).
45) Bunlardan birka: XVI. yyda skender elebi, XIX. yyda
Koca Hsrev Paa (Trk Ansiklopedisi, Klelik maddesi).
Anadolu beylerbeyi ve valilerden shak Paa, devirmeden
olup Saruhanlnn klesi idi; Gedik Ahmet Paa,
devirmelerdendi; Hasan Paa, (Cezayirli) Anadolu Valisi
mer Paann esretindendir, ahin Ali Paa, elik Mehmet
Paann klesidir; Hsrev Paa, avuba Said Efendinin
klesidir (. H. Uzunarl, Ktahya ehri, stanbul 1932,
s.158, 169, 173). Son devir devlet adamlarndan Asaf
Damad Mahmud Celleddin Paa, Hsrev Paann klesi
ve II. Mahmudun kzlarndan, Saliha Sultann kocasdr (I.
M. Kemal nal, Son Asr Trk airleri, cz 1, s.41). Ayrca
bu konuda pek ok nl kiinin adlarna Sicill-i Osmanide
rastlamak mmkndr.
46) Trkiyedeki klelerin ev ii hizmetleri konusunda M. A.
Ubcn unlar sylyor: Klelerin vazifeleri tamamiyle ev
ii almalar ve hizmetiliktir ya kendi ahs hizmetine veya
hanmlarnn hizmetine bal bulunan bu kleler, normal
olarak selamlkta veya haremde kalrlar ve patronlarnn ev
arkada olur ve onlarn bo zamanlarn birlikte geirirler
(Trkiye 1850, Tercman 1001 Temel Eser: 64, stanbul
(tarihsiz) s. 461). Buna gre klelerin iyi bir dost ve arkada
olduu da sz konusu oluyor.
Ahmet Refik, Kadnlar Saltanat, stanbul 1332, s.47.
47) elik Glersoy, 70 Odasyla Serasker Rza Paa Kona,
Yllarboyu, s.3, Haziran 1978.
48) Bu konuda Ankarann eriyye Sicillerinde pek ok kayt
var. Bunlarn bir ksmn Halit Ongun yaynlad (Ankarann
1 Numaral eriyye Sicili, 21 Rebi-lahir 991 -Evhir-i
muharrem 992, Ankara 1958). Ayrca, Babakanlk Arivinde
bulduum bir belge ise yine bu konu ile ilgilidir: Biri, klesinin
elini ve baz uzuvlarn keser. Klenin ikyeti zerine Meclis-i
Vl bu cezay ar bulur; efendim tedibine karar verir

(Babakanlk Arivi Vesikalar, rde-i Dhiliye, No: 17071,

sene: 1269/1852). Klelere yaplan ar muamele konusunda
Fontmagne, Abdlzizin doktoru Zagforostan duyduu bir
olay yle anlatyor; Zengin bir Mslman kars, kocas
tarafndan hamile braklan bir cariyeyi karnna tekmeyle
vurarak ldrm. Karsnn cariyeleri zerinde hibir hakk
olmayan efendi ise olay sadece seyretmi (Krm Harbi
Sonrasnda stanbul, stanbul 1977, s. 340). te yandan M.
Erturul Dzda, eyhlislam Ebussud Efendinin fetvalarn
yaynlarken (stanbul 1972), kleler ile ilgili kararlar ayr
blmlerde toplam. Bu fetvalarda da klelere yaplan birok
davranlara rastlamaktayz.
49) . Ltf Barkan, Edirne Asker Kassamna it Tereke
Defteri (1545-1659) Belgeler T.T.K. Basmevi, Ankara
1966, C.3, S.5-6.
50) Leyl Saz, Haremin yz, yay: Sadi Borak, Milliyet
yaynlar, stanbul 1974, s.52.
51) Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, C. 6, T.T.K. Basmevi,
Ankara 1976, s.275. te yandan kleliin Tanzimattan
sonra gerilediini M. A. Ubcn, yle anlatyor:
Trkiyede klelerin says gnden gne azalmaya doru
gitmektedir. Her eyden nce harp, bunlar salayamaz
olmutur. D memleketlerden ticaret yoluyla ithl edilenlere
gelince, bunlar da gerek detlerin deimi olmas, gerekse
hkmetin bunlarn alm ve satmlarnda kard engeller
yznden her sene daha da seyreklemeye balamtr. Bu
meyanda 1846 yl sonlarna doru karlan bir ferman esir
pazarlarnn kapatlmasn emretmi ve bu utan verici ticaret
eskiden herkesin gz nnde yaplrken bugn sadece ka
nun msadesinden yararlanan sakl bir faaliyete dnm
ve yava yava da bu deti kaldrmaya doru ynelmi
bulunmaktadr. (Trkiye 1850, Tercman 1001 Temel
Eser. 64, stanbul 1977, s.460). Kleliin gerilemesi ve
yava yava ortadan kalkmas konusunda bu deerlendirme
olduka salkl grnmektedir.
52) . Hakk Uzunarl, Osmanl Devletinin Saray Tekilt,
T.T.K. Basmevi, Ankara 1945, s. 146.
F. Hsrev Tkin, Osmanl Trklerinde Fikir Hareketleri, Buket
Basmevi, Ankara 1951, s.13.
53) E. Ziya Karal, Osmanl Tarihi, C. 5, T.T.K. Basmevi,
Ankara 1970, s.257.
54) Cavit Baysun, Mustafa Reit Paa, Tanzimat 1, Maarif
Matbaas, stanbul 1940, s.738.
55) Engelhart-Ali Read, Trkiye ve Tanzimat, stanbul
1940, s.738.
56) Babakanlk Arivi, rade-i hriciyye, sene: 1263; no:
1888.
57) Babakanlk Arivi, rade-i dhiliyye, sene: 1263; 10:
1858 ( ayr karar).
58) S. akir Ansay, Hukuk Tarihinde slam Hukuku, A
lhiyat Fakltesi yayn: 25, Ankara 1958, s.67.
59) Babakanlk Arivi rade-i dhiliyye sene, 1273 no:
24316.
60) mer Ltfi Barkan, Trk Toprak Hukuku Tarihinde
Tanzimat, Tanzimat i. Maarif Matbas, stanbul 1940,
s.397.
61) Dstr, stanbul 1299, cz. 4. s.368.
62) Babakanlk Arivi, rade-i dhiliyye, sene: 1273, no:
24613.
63) Hadika, No: 24,16 Knun- evvel 1289.
64) Babakanlk Arivi, rade-i dhilliyye, sene: 1264, no,
9752.
65) Babakanlk Arivi, rade-i dhilliyye, sene: 1264, no,
9553.
66) erke Muhacirler, Hrriyet, no 17, 19 Ekim 1868.
67) Mehmet Fetgeri, Osmanl lem-i timasinde erke
Kadnlar, stanbul 1330, s.45.
68) erkez Kzlar Saraydan Niin karlmt, Yeni Tarih
Dnyas, C. 1. S. 1, I7-9.I953.
69) Abdlhak inasi Hisar, Boazii Taklar, stanbul 1954,
s.57.

31

r
e
l
e
Cariy

Kapak Dosyas

Cariyeleri ksma ayrmak mmkndr: 1)

Haremde trl hizmeti gren cariyeler: Yalar
bykedir. lerinde gzel olmayanlar,
vcutlar dzgn bulunmayanlar da vardr.
Bunlar en ucuza satlanlardr. 2) Satlmak iin
alnan cariyeler: Yalar 5-7 arasnda olurdu.
Yzleri gzel, vcutlar, endamlar mtenasiptir.
Yalar ilerledike gzelleiyorlarsa, bu
gibilere ut veya kanun retilir. Nezaket ve
muaeret kaideleri ile bir erkei avlamak iin
naz ve ive usulleri de en ince ayrntlarna
kadar retilir. Cariyeler bul ana gelince
sahipleri onu grclere kartr ve satarlard.
3) Odalklar: Bunlar cariyelerin en gzelleri ve
en pahallardr. 15-20 yalar arasnda odalk
olarak satlrlar veya hediye edilirler. Yksek
devlet memurlarnn ve padiah kzlarnn en
ok alp besledikleri bu odalklardr.

aatay Uluay
lelik messesesi, tarihin ok eski devirlerine ka
dar uzanr. Eski uluslarda kle ticareti ok geni
bir evreyi kaplard. Doulular beyazlardan, Batl
lar da esmer esirlerden ok holanrlard. Eski a
n byk ehirlerinde esir pazarlar vard. Esirler,
buralarda satlrlard. Eski Mezopotamya, Yunanis
tan, Roma ve Msrda hemen hemen btn iler e
sirler vastasyla grlrd.
slamiyetten nce, Araplar da esir ticaretiyle u
rarlard. Muhammed, slamiyeti kurunca bu m
esseseyi kaldrmad. Savata esir edilenlerin, para i
le satn alnanlarn esir olduklarn ilan etti. Esirler,
ya kurtulu paras deyerek ya da efendisi tarafn
dan azat edilerek hr olabilirlerdi.
Badat, Abbasiler devrinde Dounun en byk
esir pazar idi. Hatta Abbasiler, daha ileri giderek
imparatorluun Dou ve Bat ucundaki uluslarn
vergi yerine kle vermeleri esasn kabul etmiler
di. Zenci ve Kafkas klelerin mergup olmasnda bu
vergi sisteminin ok byk rol oldu.

Cariyelerin hukuki durumlar

slam hukukuna gre esirlerin hibir hakla
r yoktu. Esir, sahibinin mal idi. Efendisi, evinin
bir eyas gibi, onu arzu ettii ekilde kullanabilir,
satabilir, hibe edebilir, hediye olarak bakasna ve

32

Okuyacanz yaz, aatay Uluayn Harem II

adl kitabnn (TTK Yaynlar) Cariyeler bl
mnden derlenmitir. retmen olan Uluayn
(1910-1970) zellikle Osmanl saraynn tarihi
ve yaps zerine aratrmalar vardr.
rebilir, nikhsz olarak onunla dp kalkabilirdi.
Bunun iin, sahibinin, cariyesini odalk olarak al
mas kfi idi. Cariyeye verilen mihir de, br malik
olduu eyler gibi sahibine aitti. (1)
Mslmanlar ve Trkler, cariyelere ok iyi dav
ranrlard. nk Muhammed yediklerinizden ve
giydiklerinizden onlara da veriniz, eziyet etmeyiniz
demiti. Bundan baka Mslmanlarca en byk
sevaplardan birisi de klesini azat etmekti. Hazreti
Muhammed: Mslman esiri azat eden cehennem
azabndan kurtulur hadisini sylemiti.
Bu sebepten, padiahlar, eriatn emirlerine uy
mular, almadklar cariyeleri rak etmiler, cihaz
larn yapmlar, konaklar dzmlerdir. Azat edi
lenlere de, para, mal ve eya vermilerdir. Osmanl
hareminde, daha Orhan Bey zamanndan beri k
lelerin mevcut olduu anlalmaktadr. Fakat cari
yelerin haremde oalmas, zellikle Fatihten be
ri artmtr. nk Fatih devrinde devlet idaresi

devirmelerin eline getii gibi, ha

remde de byle olmutur. Nasl dev
irilen erkek ocuklar, orduda ve
Enderun Mektebinde terbiye edile
rek Osmanl mparatorluunun as
keri ve idari st kademelerine yk
selmek imknlarn elde etmilerse,
hareme alman cariyeler de gzellik
ve zeklarna gre usta, kalfa, ikbal,
kadn efendi ve rahle sultan payele
rini alarak en yksek mevkilere k
may baarmlardr.
Padiahlarn, Trk kzlaryla ev
lenme usul II. Bayezid devrinin or
tasnda balayarak kalkm ve pa
diahlarn cariyelerle evlenmesi,
dp kalkmas gelenek olmutur.
Drt padiah bir tarafa braklrsa,
bu gelenek, hanedann kaldrlma
sna kadar devam etmitir. Binaen
aleyh haremin esasn ve hanedann
temelini bu yzyldan itibaren cari
ye tekil etmitir. Haremde yaayan
lar bir piramide benzetilebilir. Pira
midin kaidesini cariyeler, resini de
valide sultan igal eder. kisi arasn
da kalfalar, ustalar, odalklar, ikbal
ler ve kadn efendiler yer alr.
lk zamanlar sava yaplan ulus
lardan cariyeler saraya alnmtr.
Genileme zamannda esir ok a
lnd iin, bunlarn gzelleri ha
reme alnr, dierleri satlrd. Bu a
rada erkez, Grc ve Rus kleleri
satn alnarak hareme sokulmutur.
nk ta eski alardan beri Kaf
kasyal gzellerin Douda byk
hretleri vard. (2) Bu sebeple, Kaf
kasyal kzlar, hemen hemen Os
manl Beyliinin kuruluundan beri
hareme alnmtr. Fakat 17. yzyl
dan balayarak hemen hemen hepsi
Kafkasyal cariyelerdi.

Cariyelerin
hareme alnmas
lk cariyeler, savalarda ve al
nan dman ehirlerinde esir edi
len gzel, ya da tam zatl kzlar
arasndan seiliyordu. Bu sistem ge
nileme devrinde byle devam etti.
Fakat duraklama ve gerileme devri
balaynca bu kaynak kurudu. Na
dir olarak ele geirilen gzel cari
yeler komutanlar tarafndan saraya
sunuldu.

Bata sadrazam olmak zere, divan azalar, valiler, sancakbeyleri, padiahn kz kardeleri,
yetitirdikleri veya satn aldklar cariyeleri padiaha sunarlard.

Hareme alnan cariyelerin ikinci

kayna ise devlet adamlarnn bun
lar padiaha armaan etmeleri idi.
Bata sadrazam olmak zere, divan
azalar, valiler, sancakbeyleri, padi
ahn kz kardeleri, yetitirdikleri
veya satn aldklar cariyeleri padia
ha sunarlard. Bu durum III. Murad,
Sultan brahim, II. Mahmud, Abdl
mecit ve II. Abdlhamit zamannda
sanki yarma halini almt. Vali
lerin cariye armaan, son yzylla
ra kadar devam etmitir. (3) Baka
bir kaynak da, cariyelerin Gmrk
Emini tarafndan satn alnp hare
me verilmesi idi. Bunlar ounlukla
erkez, Grc ve Abaza idiler.
19. yzylda, Osmanllarda esirle
rin alnp satlmas yasak edildi. Fa
kat Kafkasyallar kendi rzalar ile
kzlarn saraya vermeye devam et
tiler. (4)
Cariyeler, bul ana gelince sahipleri,
onu grclere kartr ve satarlard.

Esasen birok erkez kadnlar,

kzlarn ta beikten itibaren Padiah
haremi olup ihtiam ve elmaslar iin
de hayat sr! diye yetitirirdi. (5) s
tanbul esir pazarnda en ok erkez,
Abaza ve Grc cariyeler satlyordu.
Bunlar yalnz Trkler deil, aznlk
lar da alyorlard. Fatih Sultan Meh
med, saltanatn son yllarnda yaban
clarn ve aznlklarn azatl azatsz
klelerini baka dinden olanlarn al
masn iddetle yasak etti. (6)
Dier yzyllarda, alnan cariye
pusulalar gzden geirilirse bun
larn hemen hepsinin erkez, Aba
za, Grc ve baz zenciler olduu
grlr. Cariyeleri, harem hesabna
Gmrk Emini tedarik ederdi. (7)
Abdlmecit zamannda da stanbula
bir sr erkez gmeni gelmi, Ab
dlmecit bunlarn hepsini haremine
alm, kadnlarna datm, bir anne
ile iki kzn da Tirimjgn kadn e
fendiye vermi: Saray deti zerine
anaya Nergisnihal, byk kzna Na
meksu, kne de Gendil ismini
vermiler, bunlar Tirimjgn kadn
efendinin dairesinde terbiye gr
mler, sarayn det ve akvalin
renmiler. (8) Genel olarak erkez
kzlar, byk bir kapya, zellikle
padiah kapsna kaplanmak iin ya
kaarlar yahut da esirciler tarafndan
trl ekillerde karlrlard.

Cariye trleri
Genel olarak cariyeleri ksma
ayrmak mmkndr:
1) Haremde trl hizmeti gren
cariyeler: Yalar bykedir. Yz
ne baklabilecek gzelliktedir. le

33

na gelince sahipleri, onu grcle

re kartr ve satarlard.
3) Odalklar: Bunlar cariyelerin
en gzelleri ve en pahallardr. 1520 yalar arasnda odalk olarak sa
tlrlar veya hediye edilirler. Yksek
devlet memurlarnn ve padiah kz
larnn en ok alp besledikleri bu o
dalklardr. (9)

Cariyelerin muayeneleri

Cariyeler, Mslman olduklarndan Kuran

okumak zorunda idiler.

rinde gzel olmayanlar, vcutlar

dzgn bulunmayanlar da vardr.
Bunlar en ucuza satlan cariyelerdir.
2) Satlmak iin alnan cariyeler:
5-7 ya arasnda olurdu. Yzleri g
zel, vcutlar, endamlar mtenasip
tir. Bydke gzelleecekler ara
sndan seilirler. Yalar ilerledike,
gerekten gzelleiyorlarsa, bu gibi
lere ut veya kanun retilir. Nezaket
ve muaeret kaideleri ile bir erkei
avlamak iin naz ve ive usulleri de
en ince ayrntlarna kadar retil
meye allrd. Cariyeler, bul a

Satn alnan cariye, paras veril

meden bir gn bir gece mterinin
evinde kalr, uykusu arsa, horlar
sa, baka kusurlar varsa fiyattan d
lr, sonra paras denirdi. ou
zaman sahibinden, genellikle annesi
veya babasndan sattna ve alaka
s kalmadna dair bir senet de al
nrd. Hareme alnan kadnlar, muh
temel olarak ilk zamanlar ebeler ve
hastalar ustas tarafndan muayene
ediliyordu. Fakat sonralar ebe ve
doktorlar tarafndan muayene edil
mitir. (10)
Hastalkl olanlar derhal sahip
lerine geri verilirlerdi. (11) Birok
yerli ve yabanclar, padiahlar, ha
reminde bulunan yzlerce cariye i
le dp kalkmakla itham etmiler
dir. Bunlarn hibir surette gerekle
ilgisi yoktur. nk bu cariyele
rin ou hizmetidir. Yzlerce ca
riye iinden ancak birka tanesiyle

padiah dp kalkar, dierlerini ne

bilir, ne de grrd. Hatta daha ile
ri giderek bu cariyeler arasnda er
kekler de olduu gibi, dilsizler (12),
maskaralar, zenciler, cceler de var
d. (13) Bunlar kalfa olduklarna
gre kendilerine bal maskaralar,
dilsizler ve ccelerin de bulunma
s gerekmektedir. Satn alnan cari
ye makbuzlar tetkik edildii zaman
bunlarn arasnda olduka yal ka
dnlarn da bulunduu grlmek
tedir. Bunlarn bir ksm stnine o
larak alnyordu. Fakat ocuklar
darda yetitiriliyordu. Bununla
beraber, haremin en gzel cariyele
rinin de padiahn hizmetinde bu
lunduu bilinmektedir.
Madam Monteg, Kethda Beyin
hanm Fatma Hanmn cariyeleri
ni yle anlatr: Salar topuklarna
kadar, elbiselerinin kenarlar srma
l, iki sra cariyeler dizilmiti. Ayp
olmasayd kendilerini daha yakn
dan grmek iin duracaktm... (14)
adiye Sultan ise cariyelerin klkla
r hakknda unlar yazar: Saraya
intisap etmi mteaddid kzlardan,
kk yata olanlar, oyunlarmz
da bize arkadalk ederlerdi. Yerle
re kadar etekleri uzanan kuyruklu,
bellerinden bzmeli elbiseler giyer
lerdi. Balarnda her renkten trban
eklinde ifon hotozlar bulunurdu.

Osmanl Haremi
Harem, girilmesi yasak yer anlamna gelir. Genel
likle, ev reisinin kadnlar, cariyeleri ve ocuklaryla
yaad yer demektir. Ayn zamanda evin kadn an
lamna da gelir. Haremin asl ad ise Dars-saadedir.
Anlam saadet evi demektir. Dou memleketlerin
den Hindistanda Perde veya Zenane, randa En
derun, Arabistanda Harem tabiri kullanlmaktadr.
Bizde de Harem tabiri Dars-saadeden daha yaygn
olarak kullanlmtr. (1)
Genellikle, Osmanl Saraylar haremleri, mabeyin ile
kzlar aas dairesi arasnda yer alr. Topkap Saray ha
remi, Yldz ve Dolmabahe Saraylar hareminden ayr
lr. Topkap Saray haremi, kzlar aas, ba kap gulm
ve haznedar usta dairesiyle mabeyin olan sark odas,
snnet odas, Revan kk ve hrka-i saadet arasnda
yer alr. Bu iki snr arasnda 400e yakn oda vardr.
Osmanl haremi, ortada hkmdarn yatp kalkt
daire ile valide sultan dairesinin etrafnda kurulmutur.
lk haremler, valide sultan tal etrafn sslerlerdi.
Taln etrafnda cariyeler dairesi, valide sultanlar, ka

34

dn efendiler ve ehzadeler dairesi bulunurdu. Topkap

Saray haremi de byle idi.
Topkap Saray hareminin, d ile ilgisi araba kaps i
le kuhane kapsndan olurdu. Her iki kapdan gelenler,
kapda nbet bekleyen harem aalar ile karlarlard.
Topkap Saraynn nc kaps olan babs-saadeyi
Ak hadm aalar korurlard. Kuhane kapsndan sonra
ise haremin idaresi siyah hadm aalarna aitti.
Kuhane kapsndan girilince harem aalarnn nbet
tuttuklar yere gelinirdi. Haremle ilgisi olanlar bu ka
pdan girip karlard. Burann sa tarafndan uzun bir
koridor vard. Bu koridora Altn Sokak denirdi. Buras
Hrka-i Saadet dairesine kadar uzard. Ortadaki kap va
lide sultan talna alrd. Solda nc bir kap daha
vard ki, bu da cariyeler dairesine aitti.
Bu alana harem aalarnn Nbet Yeri denirdi. Bu
rada harem aalar sra ile nbet tutarlard. Haremin d
ile ilgilerini bunlar salarlard. Hava kararnca, nbeti
haremin kapsn belirli bir saatte kapard. Sabahleyin de
yine belli bir saatte nbeti harem aas kapy aard.

Haremde yaayan cariyeler ksma ayrlr:

Acemiler, kalfalar, ustalar.

Kuyruk ksm bellerini bzen, yan

dan saakl kemere sktrlarak yu
kar toplanrd. (15)

Cariyelerin yetitirilmeleri
ve okutulmalar
Cariyelerin birou hizmet gr
mek iin alndndan, idareciler ta
rafndan amar, klhan, kiler, sof
ra gibi genel hizmetlere verilirlerdi.
Bunlar, pek gzel olmayan gen ve
orta yal cariyeler olurdu. En gzel
leri ise padiahn hizmetine, ona ya
kn olanlar da ehzadeler dairesine
gnderilirdi. lerde gzel olacaklar
umulanlar da haznedarlara ve kal

falara braklr, yetitirilmesi emre

dilirdi.
lk olarak, saray geleneklerine
uyularak, yeni cariyelere, fettanlk
lar, renkleri, gzellikleri, karak
terleri veya grnleri gz nn
de tutularak yeni isimler verilir,
bu isimler Farsa olurdu: Hone
va, Hander, Ruhisar, Llifm,
Neeyab, Demsaz, Demiho, Tarz
mev, evkiyar, Dzdudil, engl,
Sayeperver, Ebrnigr, Mahcemal,
Honaz, Safdil, Reftardil, evkilem,
Lligl, Nergizeda, Rengimelek,
Nazlcemal, Needil, Feleksu... (16)
Bu isimlerin herkes tarafndan
bellenmesi ve unutulmamas iin
ilk zamanlarda bir kda yazl ola
rak ine ile gsne ilitirilirdi. Bir
gn Sultan Abdlhamitin huzuruna
birka tane cariye getirmiler, ile
rinden birinin gz ok kk imi,
padiah kendisine: Adn emirah
olsun buyurmu... (17) Dikkat e
dilirse cariyelere verilen isimler hep
anlamldrlar.
Hareme alnan cariyelere, kalfa
lar tarafndan terbiye, nezaket, b
yklere kar saygl olma hakkn
da bilgiler verildii gibi uygulanrd
da. Hareme ait hatralar okundu
u zaman bunlara nasl dikkat edil
dii, cariyelerin ne kadar kibar ol
duu derhal gze arpmaktadr.

Gece alaturka saat yarmdan sonra, harem aalarnn ha

remde dolamalar veya hareme girmeleri yasakt. Hare
min kaplar kapandktan sonra i ksmn dzenine haz
nedar ustalar salarlard. Gece haremde bir ey olursa,
durum haznedar usta tarafndan nbeti harem aasna
bildirilir, kzlar aas vastasyla gerei yaplrd.
Yldz ve Dolmabahe Saraylarnda mabeyini, hareme
byk bir kap balard. Kapnn nnde bir musahip
harem aas, ierdeki koridorda da dier bir harem aa
s nbet tutard. (2) Padiah, dairesine ekildikten son
ra haznedar usta ile maiyetindeki kalfalar, sabaha kadar
hnkr dairesi nnde nbet beklerlerdi. (3) Hatta II.
Abdlhamit, evhaml bir padiah olduundan uyuduk
tan sonra, haznedar usta tarafndan yatak odasnn ka
ps kilitlenirmi. (4)
Bundan baka haremin dier tarafnn dzeni de n
beti kalfalarla emirlerindeki cariyeler tarafndan koru
nurdu. (5) Bylece, padiahn ve haremde yaayanlarn
hayatlar iten ve dtan sk kontrol altna alnm olur
du. Hareme lzumlu eylerin getirilmesi veya baz ha
berlerin darya ulatrlmas, padiahn yaknlar olan

Nasl Enderun Mektebi, yksek dev

let memurlar yetitiren bir okul ise,
harem de gzel ve mstait cariyeler
iin byle idi. ster odalk olarak, is
ter gzel olaca dnlerek 5-6
yanda iken alnm bu cariyeler,
istikbalin ikballeri, kadn efendile
ri ve valide sultanlar olacaklarndan
okuyup yazmalarna, saray grgle
rini iyi renmelerine son derecede
dikkat edilirdi. Hele padiah hanm
olacak olanlar, haznedar usta zel
bir itina ile yetitirir, efendisine ya
rar bir kadn olmasn salard.
nceleri, ben de, btn cariye
lerin okutulduunu sanrdm. Fa
kat imdi bunlardan yalnz, gzel
ve mstait olanlara okuma yazma
retildiini tespit ediyoruz. Nite
kim Bayan Safiye nvar, Mehmed
Readn haremine retmen olarak
girdii vakit, deil cariyelerin o
unun, hatta kalfalarn bile bazla
rnn iyi okuyup yazma bilmediini
grmtr. Cariyeler, Mslman ol
duklarndan Kuran okumak zorun
da idiler. Halifenin yani padiahn
hareminde yaayanlarn dinlerini
bilmesi ve renmesi gerekiyordu.
Mehmed Read, yeni tayin edilen
Safiye nvara u iradeyi tebli et
tirmiti: Namaz klmayanlara, oru
tutmayanlara, verdiim tuz ve ekme
i haram ediyorum. Bu iradem hoca

dilsizler, cceler, musahipler, harem aalar vb ile

yaplrd. (6) te bu sk kontrol ve trl sebepler y
znden Osmanl haremi son yllara kadar iine girilme
si g bir srlar kp olmutur.
DPNOTLAR
1) II. Abdlhamit Devrinde Harem Hayat, Hayat 1963, I. Say 10, S.12.
2) Hseyin Hilmi Paa, sadrazamlktan istifa iin geceleyin Dolmabahe Sarayna gelir.
Bakatibe, istifanamesini padiaha takdim etmesini syler. Bunun zerine bakatip, mabeyin
ile harem arasndaki koridorda nbet tutan musahibe gider. Musahip, harem kapsn vurur,
ierdeki musahip kapy aar. O da hnkrn hizmetinde nbet tutan haznedar ustay
uyandrr. Saray ve tesi II., 25. Yine Uakizade, bir gece padiahla beraber harem kapsna
kadar gitmi ve ayn eyleri tekrarlamtr. Ayn eser I., 124-141.
3) Harem kapsnn nnde ikinci haznedar ile onun maiyetinde iki haznedar yatard.
Selamlk kapsnda da bir musahip nbeti ile seccadeci ba zzet Efendi ve Stl Alay
Kumandan Mehmet Efendi yatard Babam Abdlhamit: 21.
4) II. Abdlhamit, kadnlarn yanna almad zamanlarda kitap okuturmu: Babam
uykuya dalncaya kadar okurlar, uyuduunu hissedince yavaa kalkp karlard. kinci
haznedar kapy kilitlerdi. Ayn yer.
5) Ayn eser, 81.
6) 1054 Yine mah- mezburede (ramazan) Buza Dilsiz yediyle harem-i hmayuna alnan
cevahirlerin; 1054 mah- zilhiccenin 23, musahip Halil Aa yediyle iri top anberler
talep olunup teslim olunan anberlerdir; 1055, Mah- mezburun 18, Zeyrek Cce
yediyle talep olunup alkonan cevahirler T.P. Ar. D. No. 4155.

35

Padiah, yeni setii has odala hediyeler gnderir. Kz gzelce ykanr, sslenir. Geceyi,
kadnlar dairesinde olan hnkr yatak odasnda geirir.

hanm tarafndan talebelerime sy

lensin. Bunun zerine Safiye Ha
nm snfn kapsna u levhay yaz
drp astrmt: Namaz klmayan,
oru tutmayan dershaneden ieri gi
remez. (18)
Harem, halifenin evi idi. Herkes
ibadetini yapmal, Kurann oku
malyd. Herhalde bu dnceden
dolay okumak, yazmak gereki
yordu. Gerekten padiahlarn ka
dnlar okuyup yazma biliyorlard.
Fakat bunlarn iyi bir renim yap
madklar, mektuplarnda yaptklar
cmle, gramer ve kelime hatalarn
dan anlalmaktadr. (19) Hemen
hemen hepsinin odasnda bir ki
taplk vard. Bunlarn, ou zaman,
gnlerini okumakla geirdikleri sa
nlyor.
Saray havuzunda cariyeler.

Okumann yannda, mstait ca

riyelerin baz mzik aletlerini al
may, ark sylemeyi, oyun oy
namay rendikleri de kesindir.
Bunlarn dnda cariyeler diki dik
mesini, dantel ilemesini, rg r
mesini de iyi biliyorlard. Bunlar,
onlardan kalan eyalardan ve elbi
selerden grp anlayabiliyoruz. Bu
sebeple, harem bir kltr okulu ve
nezaket yuvas olarak karmza k
maktadr. Eski sarayllar, acemileri:
Sarayda terbiye olmayan hibir yer
de terbiye renemez, buras, terbi
ye mektebidir diye korkuturlarm.
(20)
Haremde yaayan cariyeler ks
ma ayrlr: Acemiler, kalfalar, usta
lar. Acemilere ilk olarak, saray gre
nei ve alacaklar iler retilirdi.
Ancak bundan sonradr ki, acemilik
devresi sona erer; bir kalfann yann
da hizmete girerlerdi. Lyk ve ms
tait olanlar, daha sonralar kalfa ve
usta olurlard. Bunlara genel olarak,
gedikli derlerdi.

Padiahlar odalklarn
nasl salyorlar?
Padiahlar ve ehzadeler, II. Be
yazd devrinden balayarak cariye
lerle evlenmeye baladlar. Harem
iin cariye tedarik edildike, bun
lardan, sancaklarda bulunan eh
zadelere gnderiliyordu. Mesela II.
Beyazd 1482 ylnda olu ehzade

36

ehinaha birok hediyelerle bera

ber, be olan, be cariye, drt a
hin; 1484de yine ayn ehzadeye
10 olan, 10 cariye; ayn sene eh
zade Ahmete 10 olan, 10 cariye;
1485de ehzade Mahmuda 6 olan,
5 cariye; 1486 ylnda da yine ehza
de Ahmete iki olan iki cariye gn
dermiti. (21) nk ehzadeler de
elerini cariyeler arasndan semeye
balamlard.
Gzel kzlar padiahlara, dev
let memurlar, kzkardeleri tara
fndan takdim edildii gibi, bizzat
kendileri de hretlerini duydukla
rn vezirizamdan isterlerdi. Sul
tan brahim genel olarak, cariyeleri
nin nemli bir ksmn byle tedarik
ederdi.
III. Ahmed de okumu, terbiye
edilmi bir cariyeyi sadrazamdan is
temi, fakat onu fasit fikirlere dr
memek iin yle bir hatt-hmayun
gndermiti: Bundan akdem saray
da mzakere olunan okumu cari
yeyi reis-i sabk Ahmet Paa ald
n, darssaadetim aas blur imi,
hl evinde olmayp kz karndan
da imi. yle mstesna deildir, e
li hizmete uzcadr, iktizas olmakla
isterim, sair fikirde olmazsz, hem
mukaddema aa tarafndan gelmi i
di, sze bais olmaz. (22)
III. Mustafa da kadnlara dkn
d. Rifat Kadn (23) sadrazam vas
tasyla haremine almt. Padiahlar,
devirlerinin gzel cariyelerinin ad
larn kzlar aas, musahipleri, ne
dimleri veya kz kardelerinden du
yuyorlar, mnasip bir yere getirtip
gryorlar, beenirlerse odalk o
larak hareme alyorlard. te bu da
III. Mustafann bir cariyeye ait hatthmayunu, altnda da sadrazamn
telhisi var: Yarn Topkapya gnder
bakalm. Telhis ise yledir: Emr
ferman buyurulan cariye uzakta
bulunduundan imdi geldi, ne ma
halle emr ferman- ml-kneleri
buyurulursa ol babda emr ferman
evketl kerametl, mehabetl ve
liyynniam efendi padiahm haz
retlerinindir. (24)
Dardan gzel kadnlar salama
iinde sadrazamn ve hatta kadnla
rnn byk rol olduu anlalyor.

Elenceye ve kadnlara dkn

olan Abdlmecit de beendii bir
cariyeyi kz kardeinden istemitir:
smetl hemirem, her ne kadar
zahmet ise de mansb iin bir cari
ye rica ederim. Haznedar ustaya kim
olduunu sylemitim. Byle zah
met vermek lyk deildir, ama im
diki vakitte mnasip cariye bulmak
mkl olduundan mecbur oldum.
Abdlmecit (25)
Odalk iin yetitirilen bir kz
vard, ok gzeldi: Gayet beyaz,
pembe yanakl, mavi gzl, ak le
piska, altn gibi prltl salar, dz
gn vcutlu, onalt yanda, ka
melya gibi gzel bir kzd. Fakat
Allah, bol bol ihsan ettii bu gzel
lie mukabil zek bakmndan ha
sis davranmt. Bu kzn gzellii
nin, letfetinin hreti saraya kadar
aksetti. Sultan Aziz Hann validesi
Pertevniyl Valide Sultan bu kz a
rtt. Padiahn ilk huzuruna k
nda zek eseri gsteremezdi. Ma
ahaza bu hal mahcubiyetine verildi
ve smetpenah Hazretlerinin hou
na gitti, kzn sahipleri yksek fiyat
istedilerse de kzn gzellii ve sa
raydan kmak istemeyii zerine i
kiyz keseye (bin lira) satn alnd.
Valide Sultan Hazretleri, bu cariyeyi
mahdum- zianna gnderdi. Zarif
olmak saadetinden mahrum olan bu
kzcaz, hakan hazretlerinin takdir
ve iltifatlarna pek nail olamad ve
bir mddetik haznedarlar maiye
tinde bulunduktan sonra ra edi
lip mkemmel bir eyizle ulemadan
asil bir zatla evlendirildi... (26)
II. Abdlhamit de kadn avcl
nda babas Abdlmecitten aa
kalmamt. Daima saraynda gen

ve krpe odalklar
bulundururdu.
Ce
mile Sultan Mahmud
Cellettin Paa ile ev
lendii zaman, kayn
validesi ona ok g
zel bir cariye hediye
etti. Abdlhamit, bu
cariyeyi grnce sev
di. Cemile Sultan kar
deinin
temayl
n anlaynca cariyeyi
Abdlhamite gnder
di. Abdlhamit hareminde Naziked
adn ald ve onun kadnlarndan bi
risi oldu. (27)
II. Abdlhamitin hareminde:
Birbirinden gzel gen kz vard.
Bu gzeller hakikaten bir iek
buketi halinde gze arpyorlard.
Kendilerini grenler iin, bunlardan
birini seip de ite bu hepsinden g
zel demeye imkn yoktu. nk her
biri birer gzellik lihesi halinde i
di. Babam ayr ayr zamanlarda on
larn her ne de, ayr ayr iltifat
larda bulunurdu. Fakat ne yazk ki,
haremin gzeli, gzellikleri dere
cesinde kskan kzlard.
Bu kzlar, Abdlhamit, marangoz
hanede alrken onunla konuur
lar, gnn ho etmeye alrlard.
Bir gn yine kzlar marangoz
haneye gelmiler, padiahla birlik
te elenmilerdi. Bu kzlardan birisi
Abdlhamiti brlerinden kskan
dndan marangozhaneyi atee ver
miti. Yangn zorlukla sndrl
mt. Abdlhamit, kzlar yanna
arm, hangisinin yaptn ara
trm, fakat hepsi de inkr etmiler
di. Nihayet Abdlhamitin mehur
fino kpei Chenic sulu kz bul
mu, efendisine gstermiti.
Kz bunun zerine hkra h
kra alam ve yangn nasl kar
dn padiaha anlatmtr. Abdl
hamit: ... Benim zavall ocuum!
Meer sen ne kadar aklsz imisin...
dedi ve sonra ilave etti: ayet gnn
birinde izdiva eder isen, sakn by
le aptalca kskanlk vakalar kar
ma!... nk her erkek benim gibi
olmaz... Ve byk bir bedbahtla
uramay kendi elinle hazrlam
olursun.... demi ve gen kzlar

huzurundan karmt. Fakat yan

gn karan gen kz hemen saray
dan ihra edildi, kendisine yaayaca
kadar da bir maa baland. (28)
Yine Abdlhamitin hareminde
ok gzel bir kz varm: kum
rald, el gzl idi, 23 yanda ka
dard. Gayet de iyi tahsil grm,
son derecede zarifti. Daha saraya in
tisap ettii gnden itibaren babam
kendisinden pek ziyade holanm
t. Artk, daima onu yannda gez
diriyor, kendisiyle uzun uzun, tatl
tatl konuuyordu. Lkin btn bu
iltifat- ahaneye ramen el gzl
dnya gzeli, hkmdarn baz ar
zularna evet demiyordu. Onun bu
iddetli mukavemeti, babamn ken
disine kar alkasn daha ziyade ar
tryordu. Bu hal byle tam be sene
devam etti. El gzl gzelde hibir
deiiklik yoktu... Bir bayram g
n, ok gzel grnen kz padiahn
huzuruna girmi, tebrikini yapm
Abdlhamit: Hl inadnda devam
msn? diye sormu. Gen kz gzel
gzlerini yere indirip susunca ba
bam devam etmi: Hem sen bugn
ne kadar gzelsin!... Gen kzn bu
iltifata cevab u: Efendimiz, mrm
olduka size canm feda etmeye dai
ma hazr olacam. Yannzdan ayrl
mam. Fakat btn dnyay bana ba
lasanz, asla hareminiz olmam!...
nk kocam olacak erkein yalnz
ve yalnz bir kars, yani tamamen
bana ait olmasn isterim, aksi halde
kimse ile evlenmem... Abdlhamit,
gzeli elde edemeyeceini anlar, o
na konak alr, iini donatr. 45 ya
nda gayet dindar bir kranta zatla
bu gzeli evlendirir. Fakat Abdlha
mit, zifaf odasna giren damad he
men saraya artr, sabaha kadar a
lkor, bunu be gece tekrarlar. (29)

Padiahlarn,
has odalklarla
ilk temaslar
Osmanl hkmdarlarnn han
gi kaynaklardan odalklarn sala
dklarn anlatmaya altk. Yerli
kaynaklarmzda bu konu ile ilgili
hi denilecek derecede bilgi vardr.
Bulunan yeni belgeler biraz daha
durumu aydnlatmtr. Genellikle

37

Odalk adl tablo. Odalklar, cariyelerin en gzelleri ve en pahallardr.

cariye ve odalk avclnn nasl ya

pldnn tek kayna Batl yazarla
rn kitaplar olmutur. Bunlarn ger
ekle ilgisi olup olmadn anlamak
iin onlarn verdii bilgilere yle
bir gz atmak gerekir.
Padiahlarn kadnlar, cariyele
ri ve odalklar hakkndaki ilk yaz
lar 17. yzyldan balar. Bu mesele
yi ilk olarak Thomas Dallam (1599),
III. Mehmedin baz harem kadnla
rnn tasvirini yapmakla ele alr. On
dan sonra Venedik Elisi Ottaviano
Bon (1606-1609, Penzer ise 1604
1607 yllar arasnda elilik yaptn
yazar), Robert Withers (1650), Rico,
Madam Monteg (1717-1718) ve
Fransz fabrikatr Flachat (17451755) bu alanda en nemli bilgileri
verirler.
Padiahlarn odalklarn nasl
setiklerini ilk olarak Venedik Eli
si O. Bon ele alm, onun bu ak
lamalarn sonraki btn Avrupal
yazarlar -Madam Monteg hari- ol
duu gibi kopya etmilerdir. Bon, o
dalk seimini yle anlatmaktadr:
Padiah cariyelerden birisinin oyu
nunu seyretmek, mziini dinlemek
ve elenmek isterse onun adn ba
kadna syler. Bakadn cariyeleri
hkmdarn yanna gnderir. Padi
ah, cariyelerin nnde birka defa
geer, houna gidene mendilini ve
rir, kendisiyle geceyi geireceini
bildirir. (30) te haremden ve ka
dndan sz eden btn yazarlar, hep
bu temay almlardr. Rico (31),
Flachat da ayn eyleri yazarlar.
Bu seme, halvet srasnda da o
lur. Padiahn holand cariyeyi

38

khya kadn takdim eder, padiah

mendilini nne atar, ondan mem
nun kaldn ve geceyi beraber ge
ireceini ilan eder (32). Bir baka
yolu da, haznedar ustann zel ola
rak yetitirdii gzel cariyeyi kahve
ci usta yanna yerletirmesidir. Pa
diah, valide sultan ziyarete geldii
zaman gzel cariye hnkra kahve
takdim eder. Hnkr bu takdim s
rasnda cariyeyi beenirse onu has
odala alr. (33)
Yine Batl yazarlara gre padia
hn has odalkla ilk cins mnase
beti yle olur: Padiah, yeni seti
i has odala hediyeler gnderir.
Kz gzelce ykanr, sslenir. Gece
yi, kadnlar dairesinde olan hnkr
yatak odasnda geirir. Onlar ier
de uyurken, marpl kadnlar (her
halde Zenciler demek istiyor), nbet
tutarlar. Geceleyin birisi marpl
kadnn yannda, br padiah ya
tann ayakucunda iki mum yanar.

Bunlar, hkmdar uyandrmadan

deitirilir. Sabah olunca, kral (pa
diah) kalkar, btn elbiselerini de
itirir, baka odaya gider; odalna
memnuniyet derecesine gre para,
mcevherat, elbise vb gibi hediye
ler gnderir. (34)
Bu yazarlar, odaln seiminden
sonra haremde byk bir hareketin
baladn sylerler. Btn odala
rn ustalar ve kalfalar yardma a
rlr. Onu ilk olarak klhanc usta
alr, gzelce ykar, masaj yapar, ko
kular srer, salarn rer. brleri
de onu nefis elbise ve amarlarla
giyindirirler. bitince yeni odal
haznedar usta alr, hkmdarn ya
tak odasna gtrr. O, her haliyle o
ahne aka hazrlanmtr. (35)
Padiah, soyunup yataa girme
den nce hibir kadnn ieri girme
sine izin verilmez. Hnkrn yatak
odasna giren yeni odalk yerlere ka
panr, srne srne padiahn yata
na kadar ilerler, rty hafife kal
drr, yava yava kalkar, padiahn
hizasna gelince yataa girer... (36)
Penzer, bir yerde de bu ilk resm
ziyarette ok dikkatli ve ihtiyatl
davranlmaldr, t ki yeni odalk bir
daireye ve kendisine hizmet edecek
cariyelere kavuuncaya kadar. Eer
dikkat edilemeyecek olursa, br
kadnlarn haber alp ii bozacakla
rn ileri sryor (37), burada teza
da dyor.
Penzer, mendil hikyesini ve odal
n padiahn yatana srnerek git
mesini srarl bir ekilde savunuyor.
Mendilin, Trkler nazarndaki ne
mini ve deerini belirtiyor. Yerde s
rnme iine gelince, Bon ve Ricodan
sonra gelen yazarlarn da bunlar, i
tiraz etmeden kitaplarna aldklarn
sylyorlar. Bu gelenein padiahn
damatlar tarafndan da uyguland
n, bir sultanla evlenen damadn
gerdee girdii gece yatak odasna
rkek ve utanga bir durumda girdi
ini, tpk odalk gibi, yere kapanarak
srne srne sultann yatana yak
latn, rty kaldrp ptn,
bunu btn stanbullularn bildiini
iddia ediyor, ilave olarak in saray
larnda da bu srnmenin mevcut ol
duunu yazyor. (38)

Genel olarak Batl yazarlar, Ma

dam Monteg de dahil, yeni odal
n, hnkrn yanna girmeden n
ce, ykand, sslendii ve tuvalet
yapld konusunda birlemekte
dirler. Aslnda, Trklerde gerdee
girmeden bir gn nce gelin hama
ma gtrlr ve ykanr. Bu bizim
evlenme detlerimizdendir. Bunun
doru olmas gerekir, nk bu da
padiah ile odalk arasnda bir eit
evlenmedir.
Yerde srnmek meselesine ge
lince, bu bir fantezi ve hayal mah
sul olsa gerek. Yeni odalk, padi
ahn houna giden bir kzdr, buna
denecek sz yok. O da br kadn
lar ve insanlar gibi padiahn kulu
dur. brleri gibi, huzuruna girin
ce eteini pmesi gerekmektedir.
Bu sebeple, odalk da, ortalkta etek
olmadna gre, yatak rtsn
pebilir. Yaynladmz bir iki zifaf
rneinde, damatlarn yerde sr
nerek yataa doru gittiklerine dair
bir ize rastlayamadk. Buna karlk,
odaya giren damatlarn sultanlarn
eteklerini ptklerini biliyoruz.
Nitekim bu sylenenleri; Madam
Monteg ve Dasson kabul etmezler.
II. Mustafann mahremiyetine giren
Hafsa Sultan, bu olay yle anla
tr: teden beri iaret edildii ze
re padiah hangi kz isterse ona bir
mendil attnn katiyen doru ol
madn syledi. Padiah kzlardan
hangisini isterse onu kzlar aas va
stasyla arrm. Derhal br sul
tanlar (kadnlar) ona riayet gsterir
ler, hamama gtrrler, vcuduna
kokular srerler ve yapaca ie mu
vafk surette gayet zarif giyindirirler
mi. Padiah kendisinden evvel kza
hediye gnderir, sonra da bulundu
u daireye gidermi. Padiahn yata
nn eteine kadar kzn srnerek
geldii de yalanm (39)
eriat hkmlerine gre, padi
ahlar, cariyelerden istedikleriyle
nikhsz olarak mnasebette bulu
nabilir. Bunlar hareme alnnca haz
nedar ustaya teslim edilirler. Haz
nedar usta bunlarn her eyleriyle
ilgilenir. Ayn zamanda padiahla ve
saray halkyla nasl mnasebette bu
lunacaklarn da retir.

Has odala bir daire tahsis edilir,

emrine cariyeler verilir. Eer padi
ahtan ocuu olursa ikbal ve kadn
efendi snfna dahil olur. Padiah
kendisinden holanmaz, arzu et
mezse, bendegndan birisiyle evlen
dirilir. (40) lk erkek ocuu dou
ran kadn, bakadn olur.

Cariyelerin evlendirilmesi
ve azat edilmeleri
Padiah, kk yalarda alnp
zat- haneleri iin odalk olarak
yetitirilen kzlarn belki de hepsi i
le mnasebette bulunmuyordu. D
p kalkt odalklardan ocuklar
olanlar, kadnlar snfna alnyordu.
ocuk dourmayanlarn da alnd
oluyordu. Odalklardan padiah so
ursa, ocuklar olmazsa, geimsiz
lik yaparlarsa, bunlar mnasip bir
kimse ile evlendiriliyor; cihaz, evi
padiah tarafndan salanyordu.
Hizmet cariyeleri, kalfa ve usta
lar, cariyelik sreleri olan 9 yl dol
durduktan sonra saraydan ayrlabi
lirler. Bilhassa evlenmek isteyenler
ra edilmelerini ri
ca yoluyla efendile
rine mektup yazarak
bildirirler.
Bunlara
derhal, ra ktlar
doldurulur. 9 hizmet
yl dolduran cariye
lere de hrriyete ka
vuma kd olan a
zatname tkname
verilir. Bunlar tk

nameyi, ufak yuvarlak bir muska i

inde gslerinde tarlar, ldk
leri zaman da bununla gmlrler.
(41) Biroklar da azatnameyi yr
tarlar, sarayda kalmaya devam eder
lerdi. (42) ra edilenler darda
bir eve yerleirler, evlenirlerdi. (43)
Penzer, padiaha ulaamayan cariye
lerin saraydan Eski Saraya gnde
rilmek iin dar kmak istedikle
rini, orada evlenebileceklerini yazar.
(44) rak edilen cariyelere elmas
yz ve kpesi, altn saati, gm
zarflar, bir ift ka ve hanesinin
her levazm verilir, rak edilirdi.
(45) Bunlardan baka eyler de ve
riliyordu. (46) Evlenecek cariyelere
ise daha fazla eya, bal bulundu
u efendisi ve arkadalar tarafndan
veriliyordu. (47)
Cariyelere verilen eya, konak ve
saire ile yetinilmiyor, sonradan da
ha dmemeleri iin baz tahsisler
de yaplyordu. (48) Kocalar len
sarayllara (49) ve hatta len sarayl
annelerinin maalarn bile isteme
ye kadar ileri giden cariye ocukla
rna rastlanmaktadr. (50) rak e
dilenler, hl padiah efendi, baba
tandklarndan, padiah eriat h
kmlerine gre ve insanlk dn
celerine uyarak onlara bakyor, kt
duruma dmelerini nlemeye al
yordu.
Osmanl haremi, her yl len ve
rak edilen cariyelerle boalyor, fakat
yerlerine yenileri alnarak harem de
irmeni dnne devam ediyordu.

Cariyelerin
erkeklerle mnasebeti
Veraset usulnn I. Ahmed dev
rinde deimesi zerine, ehzade
ler birer daireye kapatlm, kendi
sine hizmet eden kalfa ve emrindeki

39

cariyelerle bazen padiah oluncaya

kadar, bazen de lnceye kadar ya
amtr. Bu itibarla, ehzadeler e
mirlerine verilen cariyelerle dp
kalkyorlar, fakat ocuk yapma ya
sa olduundan buna iddetle ri
ayet ediyorlard. Eer cariye ge
be kalrsa trl ekillerde bu ocuk
drlyordu. Bazen de buna ria
yet edilemiyordu. (51) Yalnz I. Ab
dlhamit, Drrehvar Sultan d
rtmemi, doumdan sonra gizli
olarak, tahta geinceye kadar saray
dnda bytmtr; bu bir istisna
idi. Bu yasak ilk olarak Abdlazizin
veliahtl zamannda dikkate a
lnmam ve Yusuf zzettin Efendi
bu srada domutur. Bundan son
ra ehzadeler, serbeste ocuk sahi
bi olabilmilerdir. Bu sebeple, eh
zadelerle cariyeler arasnda bir sr
maceralar gemi olduu elde edilen
belgelerden anlalyor. (52)
Sarayl cariyelerin ikinci mna
sebette bulunduklar erkekler, ha
rem aalardr. Bunlarn erkeklik a
zalar kesilmekle beraber, cariyelerle
bir sr maceralar olduu sylenir.
Hatta bir harem aasnn kskanlk
yznden dier harem aasn ta
banca ile ldrdn biliyoruz.
Cariyeler, kalfalarn yannda mu
siki dersi alrlard. Sadullah Aa,
Hac Arif Bey, Aziz Efendi ders ver
dikleri cariyelerle sevimiler, hat
ta bazlar bunlarla evlenmiti. (53)
II. Sleyman, hastalkl bir padiah
t. ounlukla Edirnede otururdu.
Bundan faydalanan cariyeler, harem
aalaryla dp kalkmaya balad
lar. Veliaht olan II. Ahmed, bunu o
da cariyelerinden haber ald ve ok
zld.
II. Ahmed padiah olur olmaz,
harem aalarnn akamdan son

40

ra hareme girmelerini yasak etti. Bu

hem harem aalarn hem de onlarla
ilgisi olan cariyeleri ok zd. Bun
lar kendi aralarnda sz birlii etti
ler, akam kararnca cariyeler, koca
grdk! diye baracaklar, bundan
faydalanan harem aalar da bahe
ye koacaklar, sevdikleri cariyele
ri greceklerdi. Yine bir akam ca
riyeler koca grdk yaygarasn
basmlar, harem aalar da dalkl
baheye komular, bir bostancy a
a zerinde bulup sille tokat aa
almlar ve Darssaade aasnn ya
nna gtrerek, cariyeleri her zaman
rahatsz eden bostancnn bu oldu
unu ileri srerek susuz bostanc
y itham etmilerdir. Bostanclarla
harem aalar, bu yzden birbirine
girmek zere iken II. Ahmed orta
ya atlm ve bostancy ldrtm
tr. (54)
Bir de Enderunlu Mehmed adn
da ok gzel bir delikanl ile bir
cariyenin sevimesi rivayet edilir.
Bunlar birbirleriyle gizliden gizli
ye buluup sevimilermi. Nihayet
harem aalar bunu haber alp padi
aha haber vermiler, padiah bun
larn bulutuu bir gece zerlerine
yrm, sevgililer nde padiah ar
kada komaya balamlar, darssa
ade aas dehlizine gelince sevgililer
kaybolmu, oradaki dolaplardan bi
risine girivermiler, padiah onlarn
girdiini sand dolabn nne gel
mi, hanerini havaya kaldrm, bir
eliyle de dolabn kapan tutmu ve
sratle kendine doru ekmi. Fakat
birdenbire havadaki kolu yere d
m, kendisi de hayretler iinde kal
m, dolap bombomu, ierde ne
gzel cariyeden, ne de
yakkl Mehmedden e
ser varm, bunun zeri
ne padiah bu iki sevgi
linin veliliine inanm,
klarn girdii sanlan
dolabn nnde saygyla
eilerek ayrlm. Daha
sonralar o dolap oradan
kaldrlm, zerine altn
kilit ve anahtar yaptrl
m, bylece klar ra
hatsz edilmesin diye bir
yana braklm. (55)

Haremde gerek cariye ak, Yl

dz Saraynda bir talyan ressam ile
Hamidin cariyelerinden birisi ara
snda gemitir. Yldz Saraynn bir
yerinin boyanmas ve resimlenmesi
gerekmi, bu i iin gzel bir talyan
ressam bulunmu. Vazifesini yap
maya balam, zaman zaman cari
yeler onu seyrederlermi. Bu srada
ressamla bir cariye gz gze gelmi,
sevimeye balamlar, bunu cari
yenin kalfas duymu, kza nasihat
etmeye, bir Mslmann bir kfirle
sevimesinin ok gnah olduunu
sylemeye balam. Sf ve dindar
cariye, sevgisi ile dini arasnda ne
yapacan arm, nihayet kendi
sini hamam klhanna atarak canna
kym. (56)
DPNOTLAR
1) Eer zevce gayet yksek mertebeli bir adamn kz ise
yahut mutaddan ok fazla cihaz getirmise kocas hibir
mstefrie almamay ve karsna sadk kalmay taahht
eder. Yoksa bir Trk meru karsna ilveten cannn istedii
kadar mstefrie almaktan menedecek hibir kanun mevcut
deildir. Nikhl kadndan doan ocuklarla, mstefrielerin
ocuklar arasnda hibir fark gze arpmaz, her iki ocuk da
ayn haklara maliktir.
Mstefrieler ya satn alnr, ya harpte ele geirilir.
Mstefrielerden bktklar zaman, onlar esir tacirlerine
gtrp satmalar iin hibir mani tasavvur edilemez.
Fakat ocuk douracak olurlarsa hrriyetlerin iktisap
ederler. Sleymann kars Roxalana (Hrrem) ite bu
kaideden istifade etmitir. Daha bir esir iken Sleymandan
ocuk dourdu, bu yzden hrriyete nail olur olmaz,
Sleyman ile her trl alkasn kesmeye kalkt. Sleyman
onu derin surette seviyordu. Sleyman ile mnasebette
bulunmak iin onun meru kars olmak artn kouyordu.
nk halayklarn hibirinin cihaz yoktur, izdiva, bir
kadna kocasnn evini idare etmek hakkn verir. Evdeki
esir btn kadnlar zerinde hakim olur... Trk mektuplar:
148, 149.
2) Hurit Paann Saray Hatralar, Hayat Tarih Mecmuas,
V. 60-61, stanbul 1965.
3) 6 . 1263 tarihli, Trabzon valisi smail Rahmi Paann Ser
Kurena Hamdi Beye yazd mektup: Cevari-i mezkrenin

bu vapur ile irsali farize-i zimmet-i memlkiyetim bulunmu

ise de, haremim cariyelerinin vapur- mezkr ile henz
Trabzona gelmeleri mnasebetiyle mezkr cariyelerin baz
noksan levzmatlar ikml olunmadndan zaruri dier
vapur ile doruca hk-i py-i lilerine gnderilecei... Top.
Ar. E. No. 4792.
4) Hurit Paann Saray Hatralar, Hayat Mecmuas s.V.,
60-61, stanbul 1965. Riko, Hareme alnacak cariyelerin
gzel ve bakire olmalar gerektiini yazar, Franszca terc
mesi, 71.
5) Saray ve Harem Hatralar: II, 398, 416, The Harem: 122;
Evliya elebi de erkez cariyelerin neminden bahseder. Ondan
naklen ayn eyler belirtilir: In the Days of Jannissaries: 107;
Hurit Paanm Saray Hatralar, gs. yer.
6) Devletl Sultanmn hk-i pyine arz- bendegi budur
kim, esirler hususunda sultann emrettii erkez ve Abkas
ve Rus ki satun alalar, ol emirden sonra ki sekiz ay geti,
sultanm emrett esir almyalar ve kullanmyalar deyu
sultanmdan bir hkm bir kul geldi Kestell Kad iken ve
Mahmud Aa suba iken ne kadar esir varsa satla, telbis
olunmya, Yahudilerden ve Nasranlerden ve Frenklerden
bunlarn zerinde kad ve suba ademileri ve kul haceti olur
ki telbis olunmya... Halbuki Yahudilerden bazlarnn hl
Mslman cariyeleri kullandndan ikyet ediyor. Top. Ar.
D. No. 1511.
7) Gmrk Emini tarafndan verilen cariye makbuzlar sene
1184-1250. Makbuzlar zerinde cariyelerin hangi ulustan
olduu, ne olduu ve ksmen de yalar yazldr. yle izahlar
verilmitir: erkez duhter, tahminen sekiz yanda Abaza
bakire tahminen on yanda, tahminen be yanda erkez
bakire, erkez kadn 1, seyyibe erkez tahminen 15-16
yanda, tahminen 12 yanda Grc duhter, orta boylu
Arap cariye, tahminen 17 yanda Arap cariye. Cariyeler,
en ok Grc, erkez ve Abazadan alnmtr. Birka tane de
Arap cariye vardr. Yalar 5-16 arasnda, fiyatlar da 1000 ile
2000 kuru arasnda deimektedir. Robert Withers, Hareme
ou Kahireden gnderilmek zere zenci kzlar alndn
yazar, A Description 108.
8) Babam Abdlhamit; Hayat V. Say 9. stanbul 1956.
9) Saray ve Harem Hatralar: Yeni Tarih dergisi II., 398,
411, 413, 414.
10) Saray ve Harem Htralar: Yeni Tarih Dergisi II. 398.;
Robert Wihers ise bu muayeneyi Khya Kadnn yaptn
yazar, A Description... 40.
11) Mesela alnan cariyeler muayene edildikten sonra
isimleri yanna unlar yazlmtr Bedricihan krk iki buuk
kesedir. Bunun bir miktar ksr varsa da nevazildir. Zarar
yoktur deyu hekim cevap verdi. Huricenen, krk kesedir,
beendiiniz Cenanyarn yerine geriye gitmitir, hastalkl
olduu iin, Cenanyar yirmi dokuz kesedir, bunun zr
olduundan sahibine verilmitir... D. No. 8799.
12) yaftal bir kuak Harem-i erirde dilsiz cariyeye
ihsan- d S. sene 1243 D. No. 23, Vr. 143.
13) Harem-i erifde maskara Zehbaz Bulaya hsan
olunmutur. Sene 1118 Rebi-ylhir ayn defter, varak
114. Hrmz inci adet 20 onyedi adedi harem-i erifde
maskara Arife kalfaya ihsan olunan sorgucun tel ularna
vazedilmitir. S, sene 1119 ayn defter, varak 119, bundan
baka yalnz D. No. 8075.
14) ark Mektuplar, 72.
15) II. Abdlhamit Devrinde Harem Hayat, Hayat 1963, I.
say 3, S. 7.
16) E. No. 4002.
17) Saray Hatralarm, 71.
18) Saray Hatralarm, 22, 23. Fatihin saraynda alan
Angiolello, cariyeler hakknda unlar yazmaktadr: Bu
kadnlara Trke konumak, yazmak ve Mslmanlk
kanunlar retilir. Keza bunlara ok iyi yetimeleri iin
eilimleri gz nnde tutularak diki dikmek, nak yapmak,

harp almak, ark sylemek ve dier eyler de retilirdi.

Miller 52, 53; Riko, Franszca tercmesi 71.
19) Baknz: Haremden Mektuplar.
20) Saray Hatralarm, 71.
21) Top. Ar. D. 10017.
22) Faiz Demirolu, Sultan Ahmedin vezirazam brahim
Paaya mektuplar, Yeni Tarih Dnyas (stanbul 1954), II.
837.
23) III. kitaptan Rifat kadn okuyunuz.
24) III. Mustafann hatlar Top. Ar. E. No. 7019.
25) Top. Ar., E. No. 12288.
26) Saray ve Harem Hatralar, 412, 413.
27) Saray ve Harem Hatralar, 413.
28) II. Abdlhamit Devrinde Harem Hayat, Hayat 1963, L
Say 15, sayfa, 14, 15.
29) Ayn kaynak, say 4, S. 14, 15.
30) The Harem, 181.
31) Rico Franszca terc. 73. Riko unlar da ilave eder: Padiah
cariyeden memnun kalrsa : ... sabahlayn Kadn Khyaya
teslim eder. O da onu hnkr yatak odasna geldii trene
eit bir trenle gtrr, ykanr ve ona derhal bir daire ayrlr,
hnkr hasekisine lyk bir yaama art temin edilir. Eer
hamile kalmak ve olan dourmak mutluluuna ererse,
ona o zaman haseki sultan ad verilir Riko 73 ve A.
Description 42, 43.
32) Nevruza bak.
33) The Harem, 178.
34) The Harem, 182.
35) The Harem, 179.
36) The Harem, 179.
37) The Harem, 181
38) The Harem, 179.
39) Madam Montegden naklen Osmanl Devletinin Saray
Tekilt, 151.
40) O nk kendisi (Sultan brahim) taife-i zennana
ziyade muhabbet edp anlar gariki ihsan eder ve birok
cariyeleri bad-el-istifra birer vezir mir-i mirana ra
ederdi Evliya elebi Seyyahatnamesi I., 335.
41) Saray Hatralarm, 73; Hurit Paann Saray Hatrlar,
Hayat mecmuas, sy. V, S. 60-61.
42) Saray ve Harem Hatrlar, 415, Aye Sultan, cariyelerin
hizmet sresini sene kabul eder. Babam Abdlhamit, 99.
43) Sene 1293 cemaziyelhrn sekizinci, sene 1292
Hazirann yirmiikinci cuma gn baa naklolundu, Feleksu
Kalfa dahi o gn ra oldu E. No. 4002. 1293 senesi
muharremin nc ve 1291 senesi kanunisaninin18 inci
olan Pazar gn Mahvisal Ustam rak oldu ayn yer.
44) The Harem, 184.
45) Saray ve Harem Hatralar, Yeni Tarih Dergisi II., 413.
46) 1123 sene-i mezbur ehri ramazann fi 3 varid olan
hatt hmayun mucibince harem-i erifde nefer azatl
cariyelere er para kuma ihsan buyurulman D. No.
17, sene-i mezbur (1124) ehri evvalin fi 7 varid olan
hatt hmayun mucibince harem-i erifde iki nefer azatl
kullarna birer donluk telli ve birer donluk sade hatay
ve birer donluk tarakl atlas ve birer donluk kutni ihsan
buyulman teslim d, ayn kaynak.
47) Bir sultana yazlan ve altnda Mahruhsar imzas bulunan
bir cariye mektubunda yle denilmektedir: Bu defa Kamil
Aa kullar vastasyla bu cariyelerine cihaz olmak zere
ihsan ve inayet buyurulan namazlk ve abdest takm ve
yatak takmlar vesaire vusul buldukta ne derecelerde
memnun ve mesrur olduumu tarif edemem Bunun iin
minnet ve kranlarna arzediyor. E. No. 4002.
48) 1145 C. Tarihli Gevher Hoca ve sarayl Emine cariyeleri
imzal arz: fakire cariyeleri merhum Sultan Mustafa
Han hazretlerinin emekdarlar ve evketl, kerametl,
inayetl efendimize dahi klli hizmeti sebkat edp daire-i
harem ismetmakrun duaclarnn muhil-i mustahak

alile ve pir-i ihtiyareleri olup efendimin her vechile

sadaka ve ihsanna muhta olmakla merahim-i aliye-i
mlknelerinden gmrkten olmak zere den mahllden
yevmi krk ake inayet ve ihsan buyurulup Banda I.
Mahmudun u hatt hmayunu vardr: Den mahllden
ihsanh mayunum olmutur. Ba. Ar. Cevdet ta. Saray,
No. 2838.
49) 24 b. Sene 1214 tarihli sarayl Tahire ve Demiho adl
cariyelerin dilekesinde:
Bu cariyelerin hasetsen raan Ruenlerinden
olduuna binaen vacibe-i zimmetim olan zevcim
kullar vefat edeliden beri halim ile megul ve melf
olduum duaya muvazabat zere olmakla lakin bila sahip
kaldmdan geinmekte aczim olup hakk- acizanemde
ancak mal-hayat olan merhamet-i hmayunlar cari ve
erzani buyurulmaa muhta olmalaa matbah-
amireden yevmi drt vukiyye rugan sade ve vukiyye pirin
ve drt vukiyye lahm- ganem ve haftada eki hatab
inayet ve ihsan- hmayun buyurulmas. Ayn kaynak
saray, No. 4405.
50) L. 6 1214 tarihli dilekeden annesi ldnden
gmrkten almakta olduu yirmi ake vazifenin kendisine
verilmesi hakknda, Ayn kaynak, saray, No. 7139.
51) Cariye Vislin yazd tarihsiz mektuptan: Aman beni
duymasn darlr, Nazikmisl cariyeniz yine bir kz ocuk
drm; biraz keyifsiz olduu bu akam mesmuum oldu.
Efendim, bendeniz gidip bakmaya vaktim olmad. Kurbann
olaym, cevab kimse grmesin efendim. E. 4002, Kendi el
yazs tarih, XIX asr.
52) V. Murat kendisine takdim edilen ilk cariyeden yle
bahseder: 13, 14 yalarnda idim. Bir gn marangozluk ile
megul oluyordum. Birdenbire bulunduum odann yanndaki
odada bir kadn fistannn feafeini iittim, ellerim durdu.
Kalbim daha ziyade arpmya balad. Kulaklarm gittike
tekarrp etmekte olan kadnn ipek fistannn hasl ettii hafif
frtya o zamana kadar hi duymadm bir his ile mevkuf
kald. Sonra odamn kaps ald. Gen ve gzel bir erke
Kz glerek ieriye girdi. Zarif bir meyile masama kadar
geldi. Bir eyler fsldayarak yanma oturdu. Tanmadm bir
kadn ile o gn ilk defa olarak beraber bulunuyordum. Tarifi
nakabil bir mahcubiyet ve aknla duar oldum. Benim
mahcubiyetim zerine kz glerek elimdeki aleti ald. Dedi
ki: Efendim, bu meguliyeti terk edinizde be on dakikalk
u frsattan istifade ediniz. Bu dakikada bizi hi kimse
dinleyemez. Aanzn da malmat vardr. Kendisi uzakta
deil, bizi de gzetliyor... Abdlhamid-i sani ve Devr-i
saltanat, Osman Nuri, stanbul 1327, I, 11, 12.
53) Osmanl Saraylarnda Harem Hayatnn Yz, 130133, 146-148.
54) Silhdar Tarihi II, 580-582. Harem aalarnn hareme
girmelerini, IV Mehmetin tahta getii yllarda Ksem
Sultan da yasaklad: Baad el-yevm kendu halinize olasz
gerek harem umuruna ve gerek tara umuruna karmayasz
cmleniz azadsz klesiz ancak harem kaps nnde
oturmaktan gayr iiniz yoktur. Size tayin olunan harem kaps
nnde olan odalardr. Eer harem kapsndan ieri bir adm
duhulnz tezkire irsal eylediiniz mesmuum olur ise bila
aman vela tehir kati olunursuz. Eer umur- mhimme olub
tarafmz bildirmek iktize ederse bir tezkire ile Kethda Ka
dna ifade edersiz, oldahi bize ifade eder. Ve kezalik Taraya
dahi gerek tezkire ile ve gerek lisanen bir kelamnz kt
mesmuum olur ise enve ukubat ile katlolunursuz deyu
baad el-tenbih kara aalarn harem-i hmayun tarafndan
olan cariyelerini valide sultan taraya kard ve bir kam
ra edb bakisini esir pazarna gnderb fruht eylediler
Risle-i Teberdariye Vr. 59.
55) Osmanl Saraylarnda Harem Hayatnn Yz, 145.
56) II. Abdlhamit Devrinde Harem Hayat, 1963, I. say
8, S.12.

41

Kapak Dosyas

Hrrem Sultandan Muhteem Sleymana mektuplar

Kanuni dnyaya, Hrrem de

Kanuniye hkmetmi!
Hrrem, belki pek gzel deildi, fakat ok
sempatik, politikac, haris ve kskant. Erkein
hlet- ruhiyesini, bilhassa Kanunininkini ok iyi
anlamt. Gayesine erimek iin, her eye ce
vaz veriyordu; kan, lm, evlt, para... gayesine
varmak iin hibir vakit cepheden hareket
etmiyor, politikac ve entrikaclar gibi, gizli,
dolambal yollardan gidiyor, perde arkasnda
gizleniyordu. nnde valide sultan, bakadn,
brahim Paa, Sultan Mustafa gibi birok engeller
vard. Bu engellerden kurtulmak lazmd. Bunun
iin bir plan yapt ve ie balad.

talara ota kuran, milletlere ks dinleten, hkmdarlara diz ktren Muhteem Sleymann bu muazzam kudreti yannda bir de eildii, yenemedii bir
kale, hem de duvarlar ipekten, burlar lepiska salardan, mazgallar cazibeli bir ift gzden ibaret olan
bir kale vard: Bu kalenin sahibi, sevgilisi, bakadn,
hasekisi Hrrem Sultand. Kanuni lkeleri fethederken, o da bu muazzam Padiahn kalbini fethetmi,
ona senelerce hkmetmitir.
Byk kumandanlar ve hkmdarlarn bu hale
dtkleri tarihte ok grlmtr: Antuvan, Kleopatra; Baltac, Katerina; Mussollini, Klara iin balarn; ngiltere Kral VI. Edward, Madam Simpson
iin tahtn vermediler mi? Btn Avrupay senelerce hkmnde tutan ve Avrupa Kartal saylan
Napolyon Bonapart, Jozefinin ahlakszln bile bile senelerce ona bir mabut gibi tapm, aknn strabna katlanmam myd? Diktatrler ve
byk kumandanlar iin belki bu bir ihtiyat; ruh
ve kalpleri hkmedilmeyi, hkmetmek kadar aryor ve istiyordu; bu bir psikoloji ve anlay meselesiydi.
te Kanuni de onlardan biriydi. Byk devlet
adam ve kumandan olan Kanuni, ayn zamanda
devrinin sayl airlerindendi de. O zafer ve sevin
kadar ak, strap ve hicran da biliyordu. Yurttan
ayrlnca, sevgiliden uzaklanca, iine bir gariplik
dyor, bunu iirleriyle en gzel ekilde ifade edi-

42

aatay Uluay
Okuyacanz yaz aatay Uluayn Osmanl
Sultanlarna Ak Mektuplar adl kitabnn (Ufuk
Kitaplar, 2. bask, 2001) giri blmnden derlendi. Osmanl sarayna ilikin aratrmalaryla
bilinen Uluay, Hrrem Sultann Kanuniye yazd ve Topkap Saray arivlerinde bulunan mektuplara yazd girite, Hrremin Kanuni haremine girdii dnemde yapt plan nasl yrrle
soktuunu ve Muhteem Sleyman nasl avucu
iine aldn anlatyor. Yaz iindeki kutularda
Hrrem Sultann Kanuniye yazd mektuplardan rnekler bulacaksnz. Yazdaki balk ve arabalklar biz koyduk.
yordu. Ak ve onun verdii tatl strab doya doya tatm, bu hususta en gzel iirlerini yazmt
(Kanuninin Muhibbi mahlas ile yaklm iirlerini
havi bir divan vardr).
Kanuni bu mehur gzdeden gayri dier cariyelerle de evlenmiti. Mektuplarn bir kanda ad geen Glfem adl cariye de bunlardan biriydi.
Kanuninin hareminde beyleri ve Krm Hanlar tarafndan takdim edilmi bir sr cariye vard. Fakat Kanuni, Hrremi tand gnden beri cazibesine kaplm, adeta onun ruhu ve glgesi olmutu.
Sultan Mustafadan baka, btn ocuklarnn anas olan bu kadna kar byk bir sevgi ve ballk
duymu, bunu lmne kadar muhafaza etmiti.

Manisada iken Kanuninin haremine alnm olmas icap eder.

Eer bu ocuklar, onun oullar
deil ise, Hrremin Kanuniye
intisab saltanatnn ilk senesi olmas gerekir. nk Kanuninin
tahta kndan bir sene sonra
(1520/21) Hrremin olu Mehmed domutur. Bu ikinci k daha doru olsa gerek. Hrremin
Moha Muharebesi srasnda
Hrrem, Kanuninin
Kanuniye gnderdii 1-2 nuharemine giriyor
maral mektuplar kendisinin
Hkim Hkmdar yenen bu ka- yazmayp bakasna yazdrmas;
dn kimdi? Muhteem Sleyman onun Trkeyi iyi bilmediine
nasl bylemi ve avular iine al- dellet ettii gibi, Kanuni de bir
mt? Yabanc kaynaklarda Roxolo- mektubunda Eer Trkeyi iyi
na, Osmanl kaynaklarnda Hrrem bilseydin daha ok eyler yazarveya Haseki Sultan adyla bilinen bu dm diyerek, onun Trkeyi iyi
gzdenin milliyeti hakknda muh- bilmediini bizzat teyid ediyor.
telif rivayetler vardr: Baz tarihiler
Bununla beraber Hrrem,
erkez, bazlar da Fransz, Rus, Leh Kanuni hareminin ilk zaman- Byk devlet adam ve kumandan olan Kanuni, ayn
devrinin sayl airlerindendi de. iirlerini
olduunu sylemektedirler. Bug- larda en nfuzlu kadn deildi. zamanda
Muhibbi mahlas ile yazard.
ne kadar bu hususlar aydnlatacak Hareme ilk alnd zaman o da
yeni vesikalar bulunamamtr. An- dierleri gibi hrriyetini kaybetmi, bilhassa Kanunininkini ok iyi anlacak Hrremin bleri p eklinde esir bir cariyeden baka bir ey deil- mt. Gayesine erimek iin, her etelffuz etmesi ve yazmas, filologla- di. O sralarda Kanuninin bakadn ye cevaz veriyordu; kan, lm, evlt,
ra milliyetinin tayini hususunda yar- (hasekisi), Krml olduu iddia edi- para... Hulsa her eyi feda edebili
dm edebilir.
len Mh- Devran Hatundu. Bu kadn yordu. Fakat o gayesine varmak iHrremin Sleymann haremi- Hicri 921de Kanuninin byk olu in hibir vakit cepheden hareket etne hangi tarihte girdii hakknda da ehzade Mustafay dourmutu. lk miyor, politikac ve entrikaclar gibi,
hibir esasl kayt yoktur. Baz riva- erkek ocuu dourduundan cariye- gizli, dolambal yollardan gidiyor,
yetlere gre, Hrremi Sleymana likten bakadnla ykselmiti. Fakat perde arkasnda gizleniyordu. Hayatakdim eden Damad brahim Paadr. haremdeki kadnlar ierisinde en n- t tetkik edilip, yaptrdklar gz nEer Muradla Mhmud bunun oul- fuzlusu, padiahn Anas Mehd-i Ulya ne getirilince, onun takip ettii metot,
lar ise, Hrrem Kanuninin haremine Hafsa Sultand. Hrrem ise nc kulland taktik derhal tasavvur edionun ehzadelii zamannda girmitir. derecede nfuza malikti. O da ocuk lebilir.
Leh veya Rus olduu gz nnde tu- dourunca cariyelikten km, padiHrrem haristi; mehur olmak,
tulursa, Hrremin Kefede yahut da ahn meru zevceleri arasna girmiti. hkmetmek istiyordu. Fakat bu ksa
Busbecqn dedikleri doru ise zamanda olacak bir ey deildi; bunu
Hrrem haristi; mehur olmak, hkmetmek istiyordu.
ocuu doar domaz hrriyete gzelce tertiplemek, bir sraya koyBunun iin bir plan yapt ve ie balad.
kavuan Hrrem, Sleymandan mak lzmd. nnde valide sultan,
ayrlmak istemiti. Fakat Sley- bakadn, brahim Paa, Sultan Musman onu ok sevdiinden b- tafa gibi birok engeller vard. Suya
rakmam, sevgisinin niane- sabuna dokunmadan bu engellerden
si olmak zere usul hilfna ona kurtulmak lazmd. Bunun iin bir
cihaz (eyiz) vermiti. nk plan yapt ve ie balad.
Evvela padiah mest etmee alTrklerde evlilik delillerinden
acakt. Padiah avu iine alndktan
birisi de cihazd.
sonra harem, hkmet elde edilecek,
Hrrem bir plan yapt
veraset yolu oullarna alacakt.
ve ie balad
Muhteem Sleyman elde etmek
Hrrem, belki pek gzel iin btn zeksn, fettanlk ve cazideildi, fakat ok sempatik, besini kulland. Onun merebine gre
politikac, haris ve kskan- naz ve niyazlar yapt. Ayr bulundut. Erkein hlet- ruhiyesini, u zamanlarda akndan inlediini ve
O bakadnd, Sleymann her eyiydi, dier cariyelerin mmtaz ve
gzdesiydi. Bu sevgiden dolaydr ki
Sleyman ona geni mikyasta ara
zi temlik etmi, para vermi, Kuds,
Msr, Mekke, Umman, stanbul ve
Edirnede birok hayr binalar yaptrmasna veya vakfetmesine msaade etmek suretiyle adn tarihe mal
etmi ve ebediletirmiti.

43

da olan ocuklarnn abucak ldklerine dellet eder.

Bakadn Mh- Devrn ve

brahim Paa
tasfiye ediliyor

Kanuniyi Rodos kuatmas srasnda gsteren

bir tablo.

aladn ileri srerek onu mest etti:

Bir taraftan Sleyman, ldrasya sevdiine iknaya alrken, br yandan da fazla ocuk yapmaya ehemmiyet verdi. O biliyordu ki
Osmanl saraynda saylabilmesi iin bilhassa ok erkek ocuk anas
olmak lazmd. Talih ona bu hususta
da yardm etti: Ard ardna Mehmed,
Abdullah, Selim, Bayezidi, bunlar
arasnda Mihrimh, biraz sonra da
Cihangiri dourdu. Halbuki, bakadnn Mustafadan baka hayatta erkek ocuu yoktu. Bu ya onun Padi
ahn gznden dtne ve onunla
mnasebette bulunmadna, yahut

Hrrem, fettanl, cazibe, ive ve

drt ocuu ile sultan ve haremi fethetmiti. imdi her tarafta, marur
bir kumandan gibi geziyor, edal yryleriyle alm satyordu. Bu hal
ise Bakadn Mh- Devrn ileden
kartyor, asabn bozuyordu. Bu iki
kadn arasnda bu rekabet yarnda
sk sk mnakaalar oluyordu, fakat
bunlar ok zaman Valide Sultan tarafndan nleniyordu. Bu ene yarlar nihayet 1526 senesinin bir gnnde
bu iki kadn arasnda byk bir kavga ile son haddini buldu. Bakadn,
Hrremi iyice dvd, salarn kopard, yzn trnaklayp kan iinde
brakt. Kanuni bunu duydu, Hrremi
huzuruna ard, fakat o, bende baklacak yz kalmad diyerek, sultann huzuruna kmad. Kanuni bu hadiseden sonra Mh- Devran Hanma
hi yz vermedi. Bu suretle Hrrem, bakadnn yerini ald. Bu vaka
Mh- Devrn iin bir felket, Hr-

rem Sultan iin ise bir Moha oldu.

Bu mcadelede iki kadn ve maksatlarn yakinen bilenler bilhassa Valide Sultan, Kanuninin kz kardeleri ve Sadrazam brahim Paa, Mh-
Devran tarafn tuttular. Bilhassa Valide Sultan, kz Hatice Sultan, onun
kocas brahim Paa, haremden uzaklatktan sonra da Mh- Devran
Hanma ve oluna gereken alka ve
yaknl gsterdiler. Bu vakaya kadar Hrrem Sultan, Sultan Mustafay
aryor, ona mektup ve selmlar
gnderiyordu. Fakat bundan sonra arayp sormad. brahim Paaya da za
man zaman selm yazyordu. Paann
niyetlerini ve Mustafa ile anasn koruduunu ok iyi bildiinden kzyordu da. Hatt padiah bir mektubunda
ona Paaya dargn olup olmadn sormu, o da cevabnda; Gelince syleiriz diyerek fikrini akla
maktan ekinmiti. Hrrem bunlara
kulland taktii Kanuninin gzdelerinden olan Glfeme de kulland,
ondan padiaha selmlar yazd, fakat
o zavall da bir gn sultann gazabna
urad, Allahn rahmetine kavutu.
1533de, ehzade Mustafa Manisa
Valiliine tayin edildi. Anas Mh-

Cnum Paresi Sultnum,

yle nam sahibi ki sabah rzgar gibi merhamet artrp saar, yle selam ki, gnl kapan eker dudakllarn kavumas gibi, yle dualar ki, klarn avaz gibi
yank, yle vgler ki derun arzularn ve kalbin meyillerinin szleri gibi atei ulelendirir, yle arzular ki
melek grnllerin giysileri gibi sonsuz yle kalb
safiyetleri ki sanki safa nuruyla nurlanm selvi boylularn yanaklar gibi, yle mensup olmalar ve balanmalar ki lale yanakllarn smbl gibi vefa kokularyla kokulanm, yle yakarlar ki ba gklere uzanan
sancan alemi gibi, yle medihler ki, kendisinden yardm istenen Allahu Tel hazretleri katnda mcahitlerin Allah Allah nidalar gibi makbul. Parlak tebihler
edici zhre kafileleri ve hararet ve k verici ah yklerini mlkn sahibi yce Allahn armaan ve ebed
kalnacak yere ait hediyesi kldktan sonra cihan ssleyen nurlu kalbine hitaben derim ki; kendisi orada bulunmakla ereflenmi olan yer benim yank gzlerim ve
mutluluk mn sermayesi, gizli srlarmn vakfdr.
Gaml gnlmn yattrcs, yaral kalbimin merhemi
o kimsedir ki; onun ak gnl tahtmn sultandr. Her
ne kadar cihann saadeti isem de, onun da klesiyim.
Yzbin kere yanm sine ile arz olunur ki; benim firdevs cennetinin goncas sultanm! Bu biarenin bulun-

44

duu taraftan zerre kadar iin i yzn aratracak olursanz; ey Allahm! Ey yardm yetitiren! yilik ve
ihtimam sendendir o gn ki; yakp ykan gaddar felek
benim gibi bir dertliye zulmedip, canma trl trl ayrlk hanerleri saplayp ve benim miskin gzmn yana bakmayp, kyamet gnnde hesabnn sorulaca
n dnmeyip, siz yce ve ebed cennetin goncasn
benden ayr drdyse, rahatm zahmete, ahlm tasaya, hayatm mahva yz tutup, gn be gn feryad u
figanmdan insan ve cinler yanp tutumu olup, ihtimaldir ki gz yama Allahn inayeti yetiip, hayatm
gene bana kavumay mmkn ve kolay klp, bu kadar
ayrlmdan, yabanda kalmdan beni esirger.
Ey lemlerin rabbi!
Benim Yusuf yzlm, eker szlm, ltif, nzenin
sultnm, Allah derghna yzm sprge klp, bir derecede niyz ederim ki; sizi benden mren ayrmak sz haram olsun, mbarek yznz yine tez zamanda
bana gstere. lh neccin minel-firk. Eer denizler
mrekkep, aalar kalem olsa dahi bu ayrln aklamasn yazabilirler mi? Ayrla denin halini bilmek isteyenler, Sre-i Yusuf okusun, ancak o, bu hali
tammen tefsr eder.
Benim sultnm, canm, melek yzlm, u an muci-

Devran da, bir daha stanbula dnmemek zere, onunla beraber gnderildi. Bir sene sonra da Hafsa Sultan
ld; bu suretle Hrrem, Kanuni ve
haremi tamamen eline geirmi oldu.
Irakeyn seferinden sonra 1536da brahim Paann ldrlmesiyle, resen
hkmet ilerine de karmaya balad, veraset iini daha kolay temin etmek, hkmet adamlaryla sk temas
etmek, Divan toplantlarn takip edebilmek iin, haremi, Kanuniye Eski
Saraydan Topkap Sarayna naklettirdi. Kanuni artk onunla mavere
etmeden hareket etmez oldu.

Hrremin sadrazam aday

imdi plann en son ve en g ksm kalmt. Bunu kuvveden fiile karmak pek o kadar kolay deildi. Ortada bir veraset kanunu vard. Padiah
lnce muhakkak surette tahta byk
olu geecek ve nizam- lem iin
Hrremin dier ocuklar Mehmed,
Selim, Bayezid ve Cihangiri ldrecekti. Hayr, bu olamazd. 4 yerine
1ini feda edip muhakkak surette Valide Sultan olmak erefine nail olmak
gerekti. Bunun iin hkmetin bana kendi tarafn tutacak ve arzularn

Hrremin telkinlerinin etkisinde kalan

Kanuni, byk olu ehzade Mustafay
bodurmak suretiyle elini kana bulad.

harfiyen yapacak birisinin geirilmesi

gerekti. Damatlardan Sadrazam brahim Paa, Mustafay tuttuundan ldrlm, Ltfi Paa, baka sebepler
olmakla beraber Mustafann sancann Manisadan Amasyaya deitiril
mesi istendiinde rza gstermemi
ve azledilmi idi. Dier vezir Kara Ahmed Paa da, erefli bir insan
ve Sultan Mustafay sevenlerdendi.
Bunun iin bunlarn hibirisi Haseki

zeler gsteren benzersiz szlerinizi aktaran yazlar elime ulat. Bu sayede, batan sona ho ibarelerle selamet haberlerin aldmda, Hakk bilir ki, o zaman gya
mbrek azmzdan sz iittim gibi oldum. Sevincimden gzm pnar, sinemin derdine saz ve sz olup, yzm zre revn oldu. Hakka ok trl krler klnup,
ziyde dualar olund ki, hare kadar bunun krnesine
itigl olunsa stesinden gelmek ihtimli yokdur.
Okunduunda gzm ya akdi diden
Meer ki derd-i dilmden ana meded etdinz
Pr eyleyb sdk- hatr cevahir ile
Gnl hazinesini mhzen-i murad etdinz.
Benim gzmn nru sultnm, gece yoktur ki ahlarmn ateinden btn lem yanmaya, seher yoktur ki
gn yznzn arzusuyla alama ve feryatlarmdan felekler paralanmaya.
Rzum eb gibi trih etti ey mh- itiyak
Mkil olur iftirk ah iftirk vah iftirk
Benim saadetim, vaktih mecnn gibi mirat- sihr gibi yznzn nurlar safsna, rgb-gh- mikt- kamer gibi ruhsr- mnevveriniz safsma tlib olurum.
Yldzum dt benm ol mh- rahndan cda
Zerreye olmaz beka hurid-i rahndan cd
Ah kim hicr-i cnum mkil imi
Gamm- dereli nigrum mkil imi.

Sultann iine gelmiyordu. O, kendisine daha yakn, daha iten bal, arzularn itirazsz yerine getirecek bir
kle Sadrazama muhtat. Adam ta
nmakta ve semekte stat olan bu
kadn nihayet onu da bulup kefetti.
Bu zat tarihlerimizde Kehle- ikbl
lakabyla mehur olan Hrvat Rstem Paayd. Kanuninin biricik kz
Mihrimh Sultanla evlenmi, bu birlemeden Aye Hmah domutu.
Dnlerinden ksa bir mddet sonra 1544de Rstem Paa Sadrazam
oldu. Artk ana-kz-damat arasnda
bir triumvira yapld ve Sultan Mustafa aleyhinde, has oullar lehinde
allmaya baland. Maksat, Sultan Mustafay ldrp, tahtn yolunu Haseki Sultann ocuklarna amakt.

ehzade Mustafay
Kanuniye bodurtuyor
Esasen, Kanuni, Sultan Mustafadan gittike souyordu. Gen ehzade
Manisadan, Irakeyn seferinden dnen babasna bir mektup gndererek
grmek iin msaade istemi idiyse
de babas tarafndan reddedilmiti.
Hrrem ve Rstem de onun aley-

Benim sultnm, ayrlk ateine snr yoktur. imdi

siz de bu derd-mendi esirgeyip mektb- erifinizi bu
tarafa gndermeyi geciktirmeyiniz. Bari onunla canma
rahat hsl ola. Benim sultnm, eer yazm okumu
olsaydn daha ok hasretler yazardn demisiniz. imdi benim sultnm, bu kadar yeter, cnma tesr ziyde
oldu. Huss mektb- erifiniz okundukda; bendenz
Mr Mehmed ve criyenz Mihrimh, giryeler ve firkatler ederler. Onlarn giryeleri beni deli etmitir. Hemen
gya ki arada matem vardur. Ayrca, benim sultnm,
bendeniz Mr Mehmed ve criyeniz Mihrimh ve Selim
Han ve Abdullah enva i selmlar edip, ayanz tozuna yz srerler. Ve ayrca paaya kslm konusunda aklama yapmam istemisiniz, inallahu Tel
karlkl grme myesser olur ise o zaman anlalr.
u an biz de Paaya selmlar ederiz, kabul klalar. Baki
sadet-i dreyn mukarrer bd.
El-fakrl-hakr Criyenz Hurrem
Ayrca benim sultnm, benim canm presi, Sultn
Mustafaya selm gnderirsenz benm kdum
da gnderesz. Hem Siyavu kulnuz mbarek hk-i
pyinze yz srer.
(Hrrem Sultann Kanuniye yazd ilk mektup. 1526
senesi yazlsa gerek. El yazs deil. - Topkap Saray Mzesi Arivi, No: E. 5662)

45

hinde daima padiaha telkinatta bulunuyorlard. Bu telkin neticesinde, Kanuni, Sultan Mustafay Manisadan
Amasyaya tayin etti. Bir sene sonra
da 1542de Hasekinin en byk olu ve padiahn en sevgilisi Mehmed
Manisaya tayin edildi. Halbuki Saruhan Beyliinin ehzadeler nazarnda byk kymeti vard. nk padiah namzetleri bilhassa XVI. asrda
hep Manisaya gnderiliyorlard. Sultan Mustafa, Mehmedin Manisaya
tayin edildiini duyunca, yldrmla
arplm gibi oldu. imdi ona tehlike iaretlerinin en by verilmiti.
Fakat Mehmedin mr vefa etmedi,
1543de Manisada ld. Yine ayn sene Manisaya, Kanuninin ikinci
byk olu ehzade Selim tayin edildi ve Haseki Sultanla Manisaya geldi. Haseki Sultan, Sar Selim Mani

sada iken onu birka defa ziyaret etti;

dier senelerde de padiahla Bursaya
giderek Selimi oraya ardlar, bir
mddet beraber yaadlar.
Kanuninin ya ilerliyordu; zerinde uzun ve srekli seferlerin yorgunluu, kalbinde sevgili Mehmedin
acs vard. Eskisi gibi faal ve enerjik deildi. Artk triumvira, zerinde istedii tesiri yapyordu. Sistemli
telkin ve tesirler koca padiah Sultan Mustafadan epeyce soutmutu. Fakat Sultan Mustafay ldrmek pek kolay bir ey deildi. Gen
ehzade Amasya Sancak Beyi ve 39
yanda idi. Halk, bilhassa askerler kendisini ok seviyorlard. Byle
byk bir sevgi kazanm ehzadeyi
yok etmek, hem de sebepsiz yok etmek, kolay deildi. Nihayet triumvira, dne tana buna da bir kulp

Kanuni Nahvan seferinde.

buldu. 1553de Sadrazam Rstem Paa Seraskerliinde arka sefer ald.

Serasker hududa yaklanca, ihtiyar
padiah askerin istemediini, Sultan
Mustafay istediini, tahtn tehlikede

Hazret-i Sultnum,
Yzm yere koyup, mutluluk sma ayanzn
topraklarnz ptkten sonra, benim devletimin gnei
ve saadetimin sermayesi sultnm, eer bu ayrlk ateine yanm, cieri kebap, sinesi harap, gzleri ya dolu, gecesi gndz belirsiz olan, hasret derysma gark
b-re, aknz ile mptela, Ferhat ve Mecnndan beter eyd klenizi sorarsanz; ne zamandr ki, sult
nmdan ayrym, blbl gibi ah u feryadm dinmeyip,
ayrlnzdan dolay yle bir hlim var ki, Allh, kfir
olan kullarna dahi vermesin.
Benim devletim, benim sultnm, zellikle, bir buuk ay olduu halde sizden bir haber gelmemesi yznden, Allh biliyor ki, hibir ekilde rahatlk yz
grmeyip, gece-gndz alayp, kendi hayatmdan el
ekip, cihn gzme dar oldu. Ne yapacam bilmeden alayp, gzyalar ierisinde gzm kaplar gzler iken, ol ferd rabbl-lemn, leme rahmet iden
subhn- yez-dn, cmle leme inyet nazarn edip, fetih haberi ve mjdeli haberlerin yetitirdi. Ve bu haberi iitince Allh biliyor ki, benim pdihm, benim
sultnm, lm idim taze can buldum. Hak Tel Hazretine bin bin krler. Ol bri Tel derghna klmub
enlikler zumnlklar klnd. Btn lem karanlklar
iinden kp Hakkn rahmet nruna gark oldular. Elhamdlillah, minnet ol Hdya. Benim sultnm, benim pdihm, dnya ve ahret sultn, dayanam,
dnyaya bakdm iki gzmn nr, ahm, sultnm,
gazalar yapp dmanlarn toprak olup, memleketler
alp yedi iklimi ele geiresin. Ins cin emrinize muti olup, her bel ve kazlardan hak saklayp, mbrek
gnlnden geen ne muradn varsa Allh myesser ide. Muinin olan Hzr llyas yardmcn olsun. Cmle evliyalar, enbiylar zerinizde hzr ve nzir olsun. B-

46

tn lem, sayenizde hoa geinip sevinli ve mutlu

olsun, lnaallh Tel iki cihn gnei serveri enbiy
izzetine, min, ya rabbel-lemm. Hemen ol bri Tel
hazretlerinden midim ve maksdum odur ki; tezcecik
gelip, mbrek yzn grp, yzm ayanz tozuna
srmek myesser ve mukadder ide. Min, ya muhtalarn yardmcs (ya mucibes-siln).
Benim Sultnm, yerler gkler kyim durduka durasn. Pdihm, gine bu cariyenizi topraktan kaldrp,
tezkire gnderip, Mhmud elebiden be bin altn (filori) inam eylemisiniz. Bir gnn bin, yardmcn Allh
olsun. Benim sultnm, bu ne zahmet idi? Mbrek bynzn kl, bana be bin filoriden deil, yz bin filoriden daha deerlidir. Ol inam bize canmzdan ziyde
minnettir. Bir gnn bin olsun.
Benim Sultnm, ehir hakknda soracak olursanz;
imdilik henz hastalk devam etmektedir. Ancak evvelki gibi deildir. nallh Sultnm gelince, Allhn inayetiyle de geip gider. Azizlerimiz, hazn yapra dklnce geer derler. Benim Sultanm, sk sk mbrek
mektubunuzu gnderirsiniz diye tazarru ve iltims ederim. Zir ki, billh yalan deil, bir-iki hafta geip de
ulak gelmezse lem gulguleye gelr. Trl trl szler sylenr. Yoksa sadece kendi nefsim iin istediimi
sanmaynz.
Mr Mehmed Hnma, Selim Hnma bin bin dular
ve senlar edip mbrek gzlerinden perim ve badehu
Bayazid bendenz, Cihangir bendenz, Mihrimh
criyenz, hk-i pyinize yz srerler. Efendlerin ellerin perler. Glfem cariyeniz ve Dye criyenz hk-i
py-i erifinize yzler srerler, kabul oluna.
(El yazs. Topkap Saray Mzesi Arivi, No: E.5038.
Irakeyn seferinde yazlmas muhtemel.)

kyor, ondan ve ocuklarndan nefret

ediyordu. Nefretin ne mnas vard?
Kudret ve kuvvet makinesinin mekanizmas onun elinde idi. Artk Kanuni
onun elinde bir oyuncakt, entrikalar
ve masum tavrlar ile an daima
avlyordu. Nitekim bunun neticesinde Sultan Mustafann kann babasna iirmi, kendi oullarna saltanatn yolunu amt. Fakat Hrrem
Sultan byk olu Selimin deil, kk olu Bayezidin padiah olmasn
istiyordu. Padiah ise kanun gereince, Selimin padiah olmasn mutlak suretle arzu ediyordu. Hrrem,
Bayezide belki kk olduundan
ve sevdiinden tahtn lezzetini tattrd, telkin ve tesirleri ile gizli ve ai
Hrrem, iirleri, gzel ifadesiyle Sleymann
kalbini teshir, asabn teskin, gnln feth
kr onu tevike balad. Bunun netiediyordu.
cesinde, Bayezid Dzmece Mustafa
olduunu, acele gelmesini padiaha Vakasn tertipledi, fakat muvaffak
yazd. Padiah eyhlislmdan garip olamad, kanl bir ekilde vaka bastbir fetva aldktan sonra stanbuldan rld, Hrrem olu Bayezidi, sultana
hareket etti. Konya Erelisinde ota- yalvarmak suretiyle, affettirdi.
Sadrazam Kara Ahmed Paann
na davet ettii byk olu ehzade
Mustafay bodurmak suretiyle elini Sultan Mustafaya merbutiyeti, Dzkana bulad.
me Mustafa Vakasn el altndan krklemesi, Bayezide yardm etmeHrrem
si bahane edilerek sadaretten azl ve
ldkten sonra bile
idam ile, yerine tekrar Rstem Paehzade Mustafann ldrlme- a Sadrazam yapld. Bu vakadan
si orduda ve halk arasnda bir frtna bir ka sene sonra Hrrem Sultan
kopard. Herkes Rstem ve Hrreme 1558de ld. Fakat Bayezidin kakfrler, beddualar yadrmaya ba- fasna soktuu taht zevki, olunun
lad. Rstemin hayat ordu iin- kafasnda lmedi; anasnn lmn
de tehlikeye girdi. Padiah damad- den sonra daha ziyade kuvvetlendi,
n kurtarmak iin azle ve stanbula kardeiyle savaa kadar ilerledi, fagndermeye mecbur kald. Herkesin kat yenilip drt oluyla rana snsevdii ehzade Mustafay seven d. Kanuninin arzu ve isteiyle heplerden enitesi Kara Ahmed Paay si orada ldrlerek l vcutlar
g hal ile Sadarete getirebildi. Halk Trkiyeye naklolundu. Hrremin
Hrreme cad ve byc gzyle ba- ruhunu, Bayezide alad fikri yakinen bilenler, bu vakada da
Eminnnde Sleymaniye Klliyesi iinde yer alan
onun adn nefret ve lanetle
Hrrem Sultann trbesi.
andlar.
Hrremin
lmnden
sonra Kanuninin sevgisi biricik kz Mihrimh Sultan
zerinde topland. Mihrimh
Sultann aynen anasnn karakterine sahip olduu, mektuplarndan anlalmaktadr.
Mektuplarnda anasnn dilini, usul ve slbunu kullana
rak, babasn avularnn iine alm, koca Kanuninin

lmne kadar, deta onu idare etmitir. Kanuni her meselede ya onu
armak yahut da mektup yazmak
suretiyle fikrini alm, ondan sonra
karar vermitir. Mihrimh, anasnn
yolunu takip ettiinden, o da ehzade
Bayezidin padiah olmas iin alm, bu hususta gayret de sarfetmitir.
Bu babasna yazd mektuplardan
anlald gibi, bir takm entrikalar
evirdii de grlmektedir. Kocas da
kars gibi, Bayezide taht temin etmek iin alm, kfi derecede yardm edemediinden dolay, bir rivayete nazaran, teessrnden lmt.
Mihrimhn btn ihtiyalar kocasnn lmnden sonra babas tarafndan temin edilmiti; para, kuma,
dier ev ihtiyalar nelerse, bunlarn defterleri tanzim edilerek, Kanuni
Sultan Sleymana gnderiliyor, o da
bunlar aldrp kzna yolluyordu.
Hrrem ld. Fakat kadnlarn devlet ilerine karmas bitmedi, bilkis
imlendi ve kkleti. Hrremle teesss eden kadnlar saltanat bir asr kadar Osmanl mparatorluunu kemiren, mhveden bir fet olarak yaad.

Hrrem Sultann
Muhteem Sleymana
mektuplar
Hrrem Sultann, kocas Muhteem Sleymana yazd mektuplara
gelince; bunlarn hayat ve baz tarih
olaylarn aydnlanmas bakmlarndan
husus bir nemi vardr. Bu mektuplar tetkik edilince, Haseki (Hrrem)
Sultann takip ettii metot hakknda
bir fikir edinilebiliyor.
Haseki Sultan mektuplarnda kendisinden zayf, fakir cariye, irkin yzl, ben fakiri yerden kaldrdnz gibi ifade ve kelimeler
kullanmak suretiyle sultana kar byk bir tevazu gsteriyor, firana girdii Sleymann zayf, ince ruhunu
tahrik ediyordu.
Padiaha hitaplarnda ise: Saadetim yldz Sultanm, benim sultanm, sultanm hazretleri, cnm paresi, benim can azizim, devletim,
saadetim, sultanm, mrmn hasl devletli sultanm, gzm nuru, iki cihanda midim, benim devletim
gnei, saadetim sermayesi sultanm,

47

benim padiahm, ahm sultanm, iki gzmn nuru sermayesi, benim

yz Yusufum szi kandm, ltif
nzeninim gibi devrinin ok moda olan ak kelimelerini kullanyor,
Muhteem Sleyman ta kalbinden
vuruyordu.
Bu mektuplardan, onun ok dilli, ok iveli bir kadn olduu yu
kardaki tahrik edici kelimelerin kullanlndan ok iyi anlalyor.
Hrrem kocasndan bir veya daha uzun seneler ayr kalyordu.
Kanuninin seferleri uzak yerlere yapldndan seferin mddeti uzuyordu.
phesiz ki kar koca sefer boyunca
birbirlerine mektup yazyorlard. Muhtemel olarak bunlarn nemli bir ksm
kaybolmutur. Kanuninin Hrreme
yazd mektuplardan ise hibirisi
mevcut deildir.
Hrrem, kocasndan mektup ge
gelirse, sk sk ulak gelmezse zlyor, onu daima sk mektup yazmaa

Sultnum Hazretleri,

Muhteem Sleyman, Hrremin acndrc ve ili mektuplarn okuyunca mest oluyordu.

Hrrem, Kanuniye byle tesir etmi ve onun tahtnn byle hakimi olmutu.

tevik ediyor, yazmazsa ehirde dedikodularn olacan ileri sryordu.

Haddizatnda ise Hrremin maksad,
Kanuni nazarnda byk bir itibar ve
nfuza sahip olduunu, halka anlatmak istemesinden ileri geliyordu.
Kanuni gittii yerlerden ona cevahir, kuma, krk, para, bazen sakalndan bir tel gndermek suretiyle onu

Cnm presi Sultnum Hazretlerinin mbrek ayak

tozlarna bu irkin yzm srdkten sonra, benm
cn- azzm, devlettim, sadetm, sultnum, ok kr
Hakk Telya ki mbrek mektb- erifiniz gelip gzlere nur, gnllere sevin hasl kld. Hakk Tel kemlin
pr edip, kyamete dek seni benden ayurmayp, bir dahi mbrek dzr- erifinize yz srmek nasip ede. Be
nm cnum presi, benm mrmn hsl, devletl
sultnum, mbrek mektbunuzda shhat haberinizi
bildirmisiniz. kr Hakk Telya, seni cemi hatalardan saklasn. Eer biz b-re zalfe criyenizi sorarsanz,
vallhi benm cnum, ne gecem gecedir ve ne gnm
gndr. Sizin gibi pdihn sohbetinden ayrlara, dahi
benm hlm ne olsa gerekdr? Vallahi ve tallahi ayr
lnz teinde gece ve gndz yanarum. Benm hlmi
Hakk Teldan baka kimse bilmez. Benm cnum
presi, gzm nr, iki cihanda midim, vallahi dnyada sadece siz murdumsnz. Benm hlm ne dil ile
takrir olunur ne kalem ile tahrir olunur.
Bir dahi grmek nasb ola m lemde seni
Eigne bri bir gez yzm srsem gan
Korkarm unudasuz devletl sultnum beni h vh elfirk
Yalnuz gn gibi seyrn ile harn eylerin
Hk-i py-i aha varnca bu zaijin kemteri
Abd unutulmya hcetm budur
Kimseye klma nazar devletl sultnum sakn
Yalnuz gn gibi seyrn ile harn eylerin
Vay ne mkil derd olurmu pdihn firkati
Yakd yandrd beni bu nr- hicrin mihneti
Nola bu criyeni oda yakmak imi deti

48

hediyelere garkediyordu. Hrrem hediye ve mektuplar alnca seviniyor,

kabna samyor, bu sevincini ifade
iin hasret trkleri sylyordu.
Bu mektuplarda nazar- dikkati celbeden nemli noktalardan birisi de, Hrrem Sultann Sleymana
din vastas ile tesirlerde bulunmaya almasdr. Bu belki padia-

Yalnuz gn gibi seyrn ile harn eylerin

Ah benm cnum presi devletl sultnum,
hammdan tr bize hayrl haberler gndermisiniz, hkm gndermisiniz, vallhi o kadar sevindim
ki, sadece Hakk Tel bilir. Allah-u Tel ve tekaddese,
mrn, devletini ziyde eylesn. Bir yerine bin versn. Benm Sultnum, vallh billh mbrek gnlnze gelmesn ki, ben tamam isterm. Vallhi siz bilrsiniz, benim cnum raz olmaz, bir nesnecik murdnca
olmaynca. Vallhi yalnz mutfak masrafna elli bin akem gitti. Kalann kendme harla alkomadum. Andan sonra benim cnum presi, gzm nr, gnlm
srr sultnum, mbrek zikrinz gndermisiniz.
Vallhi ziyde sevindim. Hakk Tel sizleri iki cihnda
sevindirsin. Eer olancuklarn istifsr sorarsan; erenler himmetiyle ey ho, heman mbrek bamamza yz srb mbrek cemlinze mtaklardr. Hakk
Tel nasip ede. Cihangirin omuzundan tr sorarsanz; Mamul-olunun yaksndan konurdu, imdi hele ba verdi, inye-tullh ile deildi. imden sonra eycedir, dudan unutmayasnz. Eer imam hocadan
tr sorarsanuz; heman bir meyyitdr, ne l ve ne
diri, ylece yatar. imdi boaz ilenr, iki [de] bir de
solumaz, onun halini Allahdan gayri kimse bilmez.
Elhamdlillh, benm sultnum, tede paadan dahi
hayr haberler iitilir. Her zaman hayr haber iitilsn.
Klcmz stn olup dmanlarnz kahrolsun. Bki
vesselm bi-Rabbil-ibd.
Paaya selm ederz. Dyenz dahi eyu ho mbrek
bamamza yz srer.
(El yazs. Topkap Saray Mzesi Arivi, No: E.6056)

Hrrem ile Kanuninin tek kzlar,

Mihrimh Sultan

hn fazla dindar oluundan, yahut o

devrin dini telkinlerinden, yahut da
Kanuniyi kendi dindarlndan pheye drmemek iin yazlm olsa
gerektir.

Hrrem Sultan, mektuplarnda ocuklarnn shh durumlarn, ehirdeki olaylar da kocasna bildiriyordu.
lk mektuplarnda yalvaran, inleyen
bir ruhun ennlerini aksettirmeye uraan Hrrem, daha sonraki mektuplarnda kocasna akl vermee balamtr.
Hrrem, bu mektuplarnda bilhassa ayrlk zerinde srarla duruyordu.
Onun iin ayrlk dayanlmaz bir straptr. Savata bulunan, kan, lm,
barut kokular iinde yuvarlanan; kl akrtlar, ks sesleri ile kulaklar ve beyni uuldayan padiahn aka,
iire, efkat ve merhamete ihtiyac
vard. Hrrem bunu biliyor; mektuplarn onun tun gibi sert asker ve hkmdar kalbini yumuatacak ifadelerle sslemeye alyordu.
Btn mektuplarnn konusunu ayrlk ve onun yakc ate ve straplar
tekil ediyordu; onsuz dnya bir hiti, onsuz gezemiyor, elenemiyor, uyuyamyordu. Btn gn ve geceleri

alamak ve inlemekle geiyordu. Bu

durumunu kendisi mektuplarnda anlatmaya alt gibi Kanuninin ok
sevdii olu Mehmede de yaptrd
grlmektedir.
Mektuplarnda, kendisine acndracak mevzuyla ilgili ak, ac ve ayrlktan bahseden, bazen aralarnda ok
gzel msralara rastlanan ktalar da
vardr.
Hrrem, iirleri, gzel ifadesiyle Sleymann kalbini teshir, asabn
teskin, gnln feth ediyordu. Olunu, sevgili cariyesini ve sevgili sadrazamlarn ldrtrken ve savalarda
grd lmlerden gzlerini krpmayan Muhteem Sleyman, onun bu
acndrc ve ili mektuplarn okuyunca mest oluyor, ona daha ok yaklayor, rm oluyordu. te Hrrem,
Kanuniye byle tesir etmi ve onun
tahtnn byle hakimi olmutu. yle ya, dnyada her zaman hkmdarlar klelere hkim olmazlar, bazen de
kleler hkmdarlara hkim olurlar!

49

Dosya

Diplomal porno
lkedeki basklara kar olduunu syleyen Deniz
zgnn yat binlerce niversite rencisi bu baskya
kar durmak iin onlarca yol deniyor. Alternatif
niversite konferans yapyorlar, dergi karyorlar,
yazyorlar, okuyorlar, basklara kar rgtleniyorlar
Bu yzden yarglanyorlar, okullarndan atlyorlar, polis
iddetine maruz kalyorlar. Peki ya akademik zgrlk?
YKn olduu bir yerde, ya da brakn YK bir
irketin sahibi olduu zel bir niversitede, bir mteri
olarak kabul edilen Deniz zgn hangi akademik
zgrlkten sz ediyor?
zlem zdemir

cak aynda kamuoyunu megul eden tartmalardan biri de Bilgi niversitesinde bitirme tezi projesi olarak porno film ekilmesiydi. Porno filmi eken
rencinin basna verdii rportajdan sonra kamuoyu gndemine giren olay, televizyon kanallarnda
akademisyenlerin de katld tartmalarla byd. Btn gazeteler sayfalarnn bir blmn bu
tartmaya ayrd. Konunun bu kadar tartlmasnn nedeni, Bilgi niversitesi Grsel letiim ve Tasarm Blm son snf rencisi Deniz zgnn,
bitirme tezi projesi olarak, okul stdyosunu kullanarak porno film ekmesiydi. Konu, niversitelerde
yaplan her dev, her aratrma akademik zgrln iine girer mi, sansr demokratik ve zgr bir
toplumda uygulanr m, porno film yasaklanmal
mdr? gibi balklar altnda tartld.
in garip taraf, Trkiyede son 10 yldr farkl bir tartma slubu geliiyor. Evet - Hayr ekseninde gelien, hibir bilimsel taraf olmayan bu
tartmalar, dehete kaplarak izliyoruz. Kavramlar havada uuuyor. zgrlk isen, hibir snr tanmadan, insanlk tarihinin ortak ilkelerinden
bile vazgeerek, zgrlk olmalsn. zgrlk deilsen muhafazakr ve statkocusun. Bu, liberal dncenin gncel siyasal tartmalarda ortaya kard ve gitgide tm tartmalara sirayet eden
bir anlay. ABye karysan, milliyeti ve tutucusun;
AKPye karysan zgrlk kartsn, anayasa referandumunda hayr dediysen, darbecisin Ve imdi
Said-i Nursi zgrlk savas bir filozof, Osmanl
haremleri kadnlara eitim verilen bir okul ve kadn
metalatran porno, izleyicileri olan bir sanat alan

50

Porno sektr
ncelikle pornonun ne olduu, ksa tarihiyle beraber, gnmzde nasl bir sektr haline geldiiyle
ilgili bilgi verelim. Pornografi Yunanca kkenli
bir szck. Fahielerle ilgili yaz yazmak anlamna geliyor. Balangta pornografi, yaz yazmak
ve kadn figrleri resmetmek olarak ortaya km. Daha sonra kadn fotoraflar ile devam etmi.
Bugnk anlamda pornografi aslnda, 1920lerde
ABDde yaymlanmaya balanan izgi romanlarla, 1950lerde ise erkekler iin karlan Playboy vb
dergilerle devam etti. 1960larda ise, kadnlarn ve
erkeklerin reme organlarnn da grnd filmler, dergiler ve fotoraflarla bugnk haline ulat.
Pornografik rnlerin retimi, datm ve satnn yasall lkeden lkeye deiiyor. Ancak pornonun ou lkede yasak olan bir tr var: ocuk
pornosu.
Pornografinin ekonomik getirisi hakknda net
bir rakam vermek mmkn deil. nk artk
gnmzde internet, DVD vb alanlardan tketildii iin kaydnn tutulamad tespit ediliyor.
1970lerde ABDde kayt altnda tutulan rakam 1
milyon dolar. 1998de yaplan bir aratrma ise, elde edilen yllk gelirin 750 milyon ila 1 milyar dolar
arasnda olduunu gsteriyor. 2001de bu rakam,
2,6 milyar ile 3,9 milyar arasna ykselmi. Adli tp
uzmanlar, sosyologlar ve psikologlar, pornografinin su oranna etkisi konusunda ikiye blnm
durumdalar. Porno filmlerin etkisiyle ilenmi baz
sular olduu (tecavz, ikence ve cinayet) konusunda ise ortaklayorlar.

Muhafazakrla
hardcore bir cevap
Pornografi ile ilgili bu ksa bilgileri verdikten sonra, porno filmin
ynetmeni Deniz zgnn neden
porno film ekme karar aldn,
kendisiyle yaplan rportajdan aynen alntlyorum:
Bir yalnn hazin hikayesi, kedinin sevimli patileri, eski ada kadn, yeni ada zaman gibi konularn beni motive etmediini fark
ettim. yle bir ey yapaym ki; senelerdir kafama sokulan akademik
zgrln snrlarn greyim istedim. nk niversite demek
kullanlmayan mthi bir zgrlk demek. leride porno ynetmeni olmayacama gre, zaten istesem
de olmaz nk ticari olarak porno
ekmek yasal deil, bunu yapabileceim tek yer okuldu. Burada, kimseye zarar vermiyorsan her ey akademik koruma iindedir. Snrlarn
nereye dayanacan merak ettim;
hem beni, hem ekibi, hem hocalar,
hem niversiteyi, hem de zgrln limitlerini zorlayacak olann da
porno olduuna karar verdim. kna
sreci biraz zorlu geti. Hocalarm,
her sunum yaptmda, Yeterli deil. Bir tasarm rencisi olarak porno ekmek istiyorsan daha iyi bir
temele ihtiyacn var diyorlard. Bir
yandan da, neden bunu istediimi
anlamaya alyorlard
nsanlar bunu seviyeyi kaybetmeden ve okula zarar vermeden tartmay baarabilecek mi?
Orada balyor asl snav. lkede
bu kadar bask olmas beni ok rahatsz ediyor. ounluun bu denli muhafazakr olmas, bizim Cihangir, Beyolu, Bebek istikametine
hapsolmamz beni skyor. Tm bu
muhafazakrlamaya hardcore bir
cevap olarak da grebilirsin bunu.
Daha zgr bir toplumda yaasaydk, byle bir ey yapmak aklma bile gelmezdi belki.
Deniz
zgnn
syledikleri iinde, Trkiyenin muhafazakrlat
gereine
syleyecek
szmz yok. Evet, Trkiye giderek muhafazakrlayor. Peki, bu
muhafazakrlatrmay eletirmek ve

tartma yaratmak iin,

bizzat bu eilimin de temelinde yatan snfl toplumun bir rn olan,
cinsellii ve zel olarak
da kadn metalatran
porno film mi ekmek gerekiyor? Deniz zgnn
yat binlerce niversite rencisi lkedeki basklara kar durmak iin
zgr olmas gerektii tartlan porno filmlere
onlarca yol deniyor. Al- Akademide
kar, 70li yllarda yaplan protestolardan bir grnt.
ternatif niversite konferans yapyorlar, dergi karyorlar, zgrlk savalar
Hncal Ulu, 6 Ocak 2011 gn
yazyorlar, okuyorlar, basklara kar rgtleniyorlar Bu yzden yar- Sabah gazetesindeki kesinde, targlanyorlar, okullarndan atlyorlar, tmaya yle dahil oldu:
Herkes palavray braksn Bu
polis iddetine maruz kalyorlar. Peki
ya akademik zgrlk? Deniz zgn lkede demokrasi memokrasi yok...
bunu niversitede yapamayacaksam Bunu kantlayan da, bir yrekli ninerede yapacam diyor, kullanlma- versite rencisi Onu imdi bilen
yan mthi bir zgrlkten sz edi- yok. Ama yarn bu lkede demokrayor. YKn olduu bir yerde, ya da si tarihini aratran ve yazanlar, Debrakn YK bir irketin sahibi ol- niz zgnn adn kilometre taladuu zel bir niversitede, bir m- rnn en nne koyacaklar
Said-i Nursi tartmasnda, 16 Oteri olarak kabul edilen Deniz zgn
hangi akademik zgrlkten sz edi- cak 2011 tarihinde Radikal kide
yaymlanan, ODT Felsefe blyor?
mnden Prof. Dr. Yasin Ceylann
Yeni zgrlk savalar yazsndan:
Konu medyada da Deniz zBir insann zgrlk iddias, ya
gnn iaret ettii ekilde tartl- henz bklmemi orijinal vicdann
d. zgr ve demokratik bir lke sesinden kaynaklanr ya da hr bir
olmaya alan Trkiyede akademi- yaam mmkn klan corafi ve klnin iinde yaplan her dev ve her trel artlarn kaybndan doar. Said
aratrma akademik zgrln ii- Nursi, hem eilmemi bir vicdana sane giriyordu ve snrlandrlamazd. hipti hem de Osmanl ynetimindeAncak Bilgi niversitesi ynetimi, ki Krtelinde mevcut olan zgrltartma bydkten sonra, ilgili nden yoksun braklmt. Srgn,
blmdeki hocann iine e-posta hapis, mahrumiyet, yalnzlk, hatta
yoluyla son vermi, ahlak polisleri o- zehirlenme, onu zgrlk davasnkulda filmin ekildii stdyoya bas- dan alkoyamad. zgrln sesi,
kn dzenlemi ve akademisyenlerin her trl zulm ve desiseyle bastrlbilgisayarlarna el konulmutu. Tar- d ancak kesilemedi. Nursinin saygn
tmada dier taraf, pornonun Tr- ve muteber bir kiilik olarak film, kikiye toplumunun aile yapsna ayk- tap, makale ve tartmalara konu olr olduunu, dini adan da toplumu mas, bunun belirgin bir kant
yaraladn iddia ediyordu.
Bu tartmalarda, akl tutulmasna
Birbirimizi kandrmayalm, he- uramamak iin, bilimsel bir yaklapimiz porno izliyoruz diyenlerden, ma sahip olmak gerekiyor. Doru
mesele cinsellikse, cinsellik artk sorular sorarak, iinde bulunduudizilerde de var diyenlere, bir yan- muz nesnellii doru okuyarak, dl baka yanllarla aklamaya nerek deerlendirme yapmak, taralanlar tredi. Hem porno tart- tmay rayna oturtmay salayabilir.
masnda hem de Said-i Nursi tart- Hazrladmz dosyada, bunu yapmasnda ayn kavramlar kullanlyor.: maya altk.

51

Dosya

zel niversitede
akademik zgrlk
Bu tartmalar, Trkiyenin geri kalan iin hibir ey ifade etmiyor. Tre cinayetleri
ya da namus kavram nedeniyle ldrlen binlerce kadnn olduu bir lkede,
pornonun akademik zgrlk olup olmayacan tartan bir zihniyet, lkesinin
gereklerinden kopmu bir zihniyettir.

ilgi niversitesinde yaananlar ve tartmalar, Bilgi niversitesi letiim Fakltesi Medya ve letiim
Sistemleri Blmnden Aratrma Grevlisi Seda
Aydn ile konutuk.
letiim Fakltesinde alan bir akademisyen olarak, akademik zgrlk ve porno tartmasn nasl deerlendiriyorsunuz?
Kadnn metalatrlmas, cinsel ilikinin objeletirilmesi anlamna gelen pornonun retim aamasna destek verilmesi benim kabul edebileceim bir
ey deil. Okulun stdyolarnda bunun yaplmasna nasl izin verildiini anlayamyorum. Burada aslnda akademisyen nedir, hoca nedir sorusunu sormamz gerek. Hoca rencilerine bilgisini aktaran
ve ona yol gsteren kiidir sonuta. Bir hocann bir
renciye bu minvalde bir destek vermesi tartlabilir bir ey deil. Ben porno filmin okulda ekilmesini, akademik zgrlk zerinden deil, metalatrma zerinden tartmay tercih ederim. Okuldaki
meslektalarmla tartrken, akademik zgrlk
nasl baltalanr, okulumuza nasl mdahale edilir
gibi serzenilerle karlatm. Eyleme destek veren
arkadalar, anladm kadaryla, bizi susturamazsnz diyerek, kurumsal iddete kar ktklarn
dnyorlar. Aslnda bu konunun doru dzgn
tartldn dnmyorum. Brakn pornonun
metalatrc etkisini, zel niversitelerde akademik
zgrln olamayaca bile tartlmad.
Yaplan eylemde, tartmalarda, pankartlarda yazlanlar sylenenleri grdmde ardm. nk olayn asl konuulmuyor, st rtlyor. Sermayenin her eyiyle mdahale ettii bir okulda,
akademik zgrlk neye gre, kime gre konumlanyor, bu tartlmyor.
Gazetelerdeki, medyadaki tartmalara baktmda sansr kavramyla karlatm. Tm gazeteleri
taradmda, zel niversitede ne kadar akademik
zgrlk olabilir, ya da cinsel ilikinin metalatrlmasnn topluma etkileri nedir gibi bilimsel bir a-

52

Ar. Gr. Seda Aydn ile sylei

dan konuyu deerlendiren bir haber, yorum gremedim.
Bilgi niversitesinin zgrlk ve demokrasi iarlaryla kurulan bir okul olduu ve dolaysyla u
anda geldii noktann kurulu ilkelerine aykr olduu tartlyor. Bu konuda neler sylemek istersiniz?
Trkiyede zel niversitelerde durum u: elencesiz akademi dnlemiyor. Dersleri renciler
iin elenceli hale getirmek iin allyor. nk
rencilerin ouna bir makale ya da kitap okutmak zor. Byle bir niversite anlay olmaz. Dolaysyla zaten bilimsellikten sz edemeyiz. Elencesiz akademi dnlememesinin nedeni; renci
skldnda, blm skc hale geliyor, bu durumda daha az renci blm tercih ediyor, okul ynetimi o blmden daha az kr ediyor. eninde
sonunda paraya dayanyor. Her eyi olduu gibi
niversite eitimini de elence odakl yapyorlar.
renci kendini iyi hissetsin, zorlanmasn gibi bir
dnce var. Ancak hepimiz biliyoruz ki gerek bir
niversite eitimi iin, bir konuda uzmanlamak ya
da bir eyler renebilmek iin aba sarf etmek, emek vermek gerekir, bunu anlatamyorsunuz. Temel hedef rencileri blme ve dolaysyla okula
bal tutmak. renci odakl bir eitim anlaynn
temelinde renciyi mteri olarak grmek yatyor.
rencinin mteri olduu bir yerde akademiden,
bilimsellikten ve akademik zgrlk kavramndan
sz edemeyiz. Blm bakanlarnn derdi, blmlerine daha fazla mteri, yani renci ekmek oluyor. Akademik bir almada, emek sarf edersin,
zorlu srelerden geersin, yalnzlarsn, okursun,
yazarsn... Lisans eitiminde bunun temeli verilir.
Byle renci odakl ve elence anlayyla bilimsel
eitim verilemez.
Porno film akademi iin ekildiinde bilimsel bir
alma olduu anlamna m gelir?
Sosyolojik ve psikolojik adan pornonun etkisi

mutlaka incelenebilir. Aslnda herhangi bir film analizinde, kadn bu

filmde nasl eyletirilmi, obje haline getirilmi bunu da inceleyebilirsiniz. Bunda pornografiyi kullanabilirsiniz. Ancak porno film ekmek
bambaka bir mesele.
Blm bakan bunun bilimsel bir
alma olduunu iddia ediyor. niversitede yaplan bir alma ne olursa olsun bilimseldir deniyor
Hatta bu porno filme tepki gsterilmesi sansr olarak deerlendiriliyor
Tartmay sansr kavram zerinden kurmak yanl olur. Egemen
ideoloji neyse sansr de ona gre ekilleniyor. O mercilerin bileenleri
sansr kararlarn nasl veriyor ona
bakmak lazm. Sansre evet ya da
hayr tartmas doru bir tartma
deil. Sansr baz konularda kullanlabilir. Porno film ekilmesinin akademik zgrlk olduunu dnenler, porno filmlerin izlendiini
hatta porno filme izlemeyen insan
saysnn az olduunu sylyorlar.
Bu durumda, porno filmlerin retim
ve tketim aamalar ayrlmal. nsanlar byle bir malzeme varsa bunu izliyor. Bu nedenle retim ksmn sorgulamak daha doru olur. Sen
eer byle bir materyal retmezsen,
insanlar da bunu tketmezler.
Mesela tarttmz porno filmde oynamay kadn oyuncu istemi,
kadn oyuncunun porno filmde oynamakla ilgili bir derdi yok. Kadn
vcudunun, insan cinselliinin metalatrlmasyla ilgili bir sknts
yok. Bu ok garip geliyor bana. Ayrca kadnn metalatrlmas sadece
porno ile olmuyor. Reklamlarla, dizilerle vb. sokakta yrrken bile bu
sistemde kadn metalatrlyor. Kesin olan bir ey var, bu sistemle alakal bir sorun.
Aslnda bu tartmalar, Trkiyenin geri kalan iin hibir ey ifade etmiyor. Tre cinayetleri ya da
namus kavram nedeniyle ldrlen
binlerce kadnn olduu bir lkede,
pornonun akademik zgrlk olup
olmayacan tartan bir zihniyet,
lkesinin gereklerinden kopmu
bir zihniyettir.

Bilgi niversitesinde yaplan eylemin, ar metninde porno ile ilgili

tartmalar bir kenara brakalm, okulumuzda yaanan srece tepki koyalm dendi. Bu ary nasl karladnz?
Bunun bir imaj tazeleme yaklam, okulumuzun kurulu ilkeleri elden gidiyor korkusu olduunu
dnyorum. Sendikann eyleminin rgtlenme srecinde, niversite ynetiminin ald kararlar zel
sektrde uygulanan kurallara gre
deil, akademiye uygun kurallar olsun, kurullar effaf olsun talepleri
ileri srld. Sendikann talepleri,
maalesef bunlarn tesine geemedi.
Sendika var olma srecinin bandan beri yaananlara dair hesap sormuyor, ynetimin verdiinden daha
fazlasn istemeyen bir sendikal mcadele anlay var.
Bilgi niversitesindeki durumu
sendika tartmas zerinden daha
kolay gzlemleyebiliriz. lk balarda,
niversitede i kolu deil i yeri rgtlenmesi yapma karar alnd. Yani
mavi yaka-beyaz yaka, akademisyenii ayrm yaplmadan ortak bir rgtlenme yaplacakt. nk sonuta orada bir patrona kar sendika
kuruyorsunuz. Ve sizin akademisyen
olarak bir temizlik iisinden farknz yok, ayn haklara sahipsiniz. Ancak bunlar tartlrken, benim deneyimlerime gre, tm alanlar tek
bir sendikada rgtlenemez, bu daha sonra kar atmasn getiriyor
diyen akademisyenler oldu, benim
iilerle ortak bir mcadelem olmaz
diyenler oldu. Hocalarla aratrma
grevlisi arasnda kar atmas olur diyenler oldu. Snfsal konumu
tamamen yok eden, olay tamamen
kk gruplar arasndaki kar atmalar olarak kodlayp, aslnda patronla alanlarn arasndaki mcadeleyi yok sayan bir anlay hkim
oldu niversitede. te bu anlayn
ktlar, bugnk porno olaynda da
snfta kaldlar.
Okul ynetiminin, akademisyenlerin iine son vermesini nasl deerlendiriyorsunuz?
Elbette burada okul ynetiminin
ikiyzl bir tavr ald ortada. Okul

ynetimi, rencilerin paralarn veliler dedii iin, zaten rencileri birey olarak kabul etmiyor. niversite
ynetimine gre, yetikin ve sorumlu
olan niversite iin paray veren kiidir. Dolaysyla bu paray deyenlerin tepkisine gre organize olmalar
gerekiyor. Gerekirse hocalarn grevlerine son verilebilir. nk zel niversitede alan akademisyenler,
bilim insan olarak deil, cretli alan olarak deerlendiriliyorlar. Blm bile kapatlabilir. nemli olan
mteri memnuniyetini salamak ve
kazanc kaybetmemektir.
Bilgisayar Bilimleri blm, bilimle ilgili bir blm olduu ve mhendislik blmleri gibi rencinin
ilgisini ekmedii iin kapatld. Ekonomi Politik ve Toplum Felsefesi
blm de finans kapitalin dev gibi
byd bir dnemde tabi ki kapatlr. Kr getirmez. zel niversitenin kurulu ve varolu mant
budur.
Siz olayn ve tartmalarn yaand fakltedesiniz ve oradaki birok
akademisyenden farkl yaklayorsunuz yaananlara. Nasl tepkiler alyorsunuz?
Ben yaplan eyleme katlmayacam belirtmitim. Ama bunu anlatmakta zorluk ekiyorum. Byle bir
eyleme katlmadmda akademik
zgrle destek vermeyen, gerici
biri olarak tanmlanyorum. zgrlk ya da muhafazakrlkla ilgili deil bu, piyasalamayla ilgili dediimde anlalmyor. Bu, grev yaptm
niversitede bir yere dokunmuyor.
u anda fakltenizde ve okulda
son durum nedir?
akademisyen iten karld.
Dekan idari grevini brakt, yeni
dekann kim olaca tartlyor.

53

Dosya

renciler ne diyor?

irket deil niversite istiyorlar!

ilgi niversitesinde, getiimiz ay bir bildiri yaymlayarak, yaananlarla ilgili dncelerini aklayan renci arkadalarmzla grtk. Bilgi
niversitesinde neler olduunu, pornografi ile ilgili ne dndklerini, akademik zgrln snrlarn konutuk.
Merhaba, nce isterseniz yaanan olaylar ksaca zetleyelim
Okul ynetimi ve hocalar tarafndan getiimiz
haziran ayndan beri bilinen bir dev tartlyor u
anda. dev tamamlanyor, not veriliyor ve rencinin basna verdii bir rportaj sonucunda olay gndeme geliyor. Olayn kamuoyunda tartlmasndan
sonra, okul ynetimi sanki bu devden hi haberi
yokmu gibi davranmasna ramen iin asl budur.
Olay tartlmaya balandktan sonra, devi kabul
eden hocalarn iine son verildi. u anda okulda bu
konu tartlyor.
Getiimiz haftalarda okulda neler yaand?
Filmin ekildii bina tamamen kapatld, ahlak
polisleri tarafndan tm binaya el konuldu. Bu ilemler okul ynetiminin izniyle yapld. Btn bina
iki gn boyunca rencilerin ve akademisyenlerin
giri kna kapatld, hocalarn bilgisayarlarna
incelendi. Bir yandan zgrlk bir tavrla, evet
okulda porno film bile ekilebilir diyorlar. Ancak o
okula para deyen veliler buna kar ktnda, bu
olay basna yansdnda ve tartma yarattnda olaanst polisiye nlemler alyorlar. Okul ynetimin bu tavrn samimiyetsiz buluyoruz.
Benzer bir uygulama birka sene nce okulda kurulan bir kulbn de bana gelmiti. Ecinsel rencilerin kurduu Gkkua Kulb basna
yansynca, veliler acaba ocuumun cinsel tercihi
deiir mi korkusuyla okul ynetimini sktrmaya
baladlar. Veliler, ad geen kulbn kapatlmas
ve faaliyetlerine son verilmesi iin imza topladlar,
ynetimle grtler. Paray deyen veliler olduu
iin de okul ynetimi, kulbn faaliyetlerine izin
vermemeye balad. Dolaysyla porno film ekilmesi olaynda da, okul ynetimi hem AKP iktidarndan hem de velilerin tepkisinden korkarak karar alyor.
Bu olay basna yansmam olsayd, okul ynetiminin okulun stdyolarnda porno film ekilmesiyle ilgili hibir rahatszlk duyacan dnmyoruz.

54

Bu yaananlardan sonra da okulunuzdaki akademisyenler bir protesto eylemi yapmaya karar verdiler deil mi?
Geen sene sendikal olduu iin iilerin iine son verildiinde tepkisiz kalan akademisyenler
imdi yaanan olaylar sonrasnda harekete geme
karar aldlar. O gn iten karlmalarda bu kadar
net bir tavr alnmamt. Bu bizi akademisyenlerin duruu ile ilgili sorgulamalara sevk etti. ten
karlan hocalar iin ve belki de daha ok Ekonomi Politik ve Toplum Felsefesi ve dier birka blmn kapatlaca iin eyleme geldi insanlar. Bu
blmler aslnda ok iyi blmler, ancak okula kr
getirmedii iin kapatlmalar gndemde.
Peki, okulunuzda dev olarak porno film ekilmesi ile ilgili ne dnyorsunuz?
Bir renci olarak, niversite stdyosunda porno film ekilmesini doru bulmuyorum. Bilgi
niversitesinin bu olayda taknd tavr ok yanl. Hocalarn grevine son verilmesi ve hocalarn
gnah keisi ilan edilmesi ve e-posta yoluyla iine
son verilmesi nasl bir niversite anlaynn olduunu gsteriyor. Filmlerin iinde erotik sahnelerin
olmas kabul edilebilen bir ey. Ancak porno denilen ey bunun iine girmez. Porno kadnn metalatrlmasna ve insann rmesine hizmet ediyor.
Bunun bir i alan olarak tarif edilmesi kabul edilemez. Kaleme aldmz bildiride pornografiye dair
unlar syledik: Kelime itibaryla ne akademiyle,
ne zgrlkle badaan porno kavram, baka birok kavramla kaynatrlarak sanatsal bir retim
haline getirilmeye allyor. Sinemada kullanlan
cinsellik eleri referans gsterilerek, estetik kalplar ierisinde bir yere oturtulmak isteniyor. Gndelik hayatn normal bir paras haline getirilmeye
allyor. Fakat bunun aksine, cinsellik ne kadar
normalse, porno da, bunu metalatrd iin, o kadar anormaldir.
Porno film ekmek akademik zgrlk olarak
nasl tartlyor okulda?
Onlara gre, akademik amala yaplm herhangi bir dev herhangi bir film, okul iin yapldysa akademik zgrlk iinde kabul ediliyor. Bu nedenle devin ya da almann ieriine baklmakszn
akademinin zgrl iin savunulmas gerekiyor.
dev vermeniz gereken hocay herhangi bir dev iin ikna edebilirseniz, bu artk akademik zgrlk

snr iine giriyor. Akademik zgrlk snr iine girdiinde de tartlmas, sansre uramas ya da kabul
edilmemesi mmkn deil.
Sansr tartmalarna dair ne
syleyeceksiniz?
Sansr tartmalar ve taraflamann sansr zerinden yaplmas ok
anlamsz. Pornografi ile ilgili akademide, sosyolojik ya da psikolojik
almalar zaten yaplyor, yaplmal
da. Pornografinin toplumun cinsellie bakna etkisi, bireylerdeki etkileri ya da su oranlarna etkisi gibi
alanlarda yllardr almalar yaplyor, tezler yazlyor, kitaplar baslyor. ekilen bir filmin iinde cinsellik eleri de olabilir, zaten bunu
tartmaya gerek yok. Ancak porno
film ekerek, hangi konunun bilimsel aratrmasn ve almasn yapm olabilirsiniz? Bu sorunun yant
verilmiyor?
Arkadalarnzla mutlaka bu konuyu tartmsnzdr, yaplan eyleme de birok renci katlmt. Bilgi
niversitesindeki dier rencilerin
yaananlara dair dnceleri ve aldklar tavr nedir?
Yaananlara asl olarak letiim
Fakltesi rencileri tepkili. nk blmleri kapatlma tehlikesi ile
kar karya. Blmlerinin kapatlmamas iin internet zerinden imza toplamaya alyorlar. Ancak onlar da bu almay yaparken, porno
film ekilmesini tartmyorlar, blmlerinin kapatlma olasl zerinden bir alma yapyorlar. Biz

bu niversiteye zgr niversite olduu iin geldik. Yaptmz almalarla snrlanp sansre urayacaksak neden bu niversiteyi tercih
ettik. Cinsellik insan hayatna ikin
bir ey, bununla ilgili bir film ekilmesi neden bu kadar olay oluyor?
Porno cinsellik asndan bir rndr; genel olarak byle deerlendiriyorlar. Pornografinin kadnn metalamasna hizmet ettiini kabul
etmiyorlar. Hatta basndaki tartmalarda da hepimiz porno film izlemiyor muyuz zaten bile denildi
Hayretle izliyoruz bu tartmalar
Yaynladmz bildiriden sonra, arkadalarmzdan birok soru geldi.
En ok sorulan soru ise: porno film
ekilmesi zgrlk m deil mi? ten kartlmalara kar olup olmadmz soruyorlar. Porno film ekmenin akademik bir alan olmadn
sylediimizde, bizleri yobazlkla
suluyorlar. Ancak okuldan atlmalara kar sabit bir duruumuz da
var. Aslnda insanlar evet-hayr sorusu soruyorlar, biz bir cmle kurarak aklama yapmaya altmzda
ise dinlenmiyor.
Basnda yaplan tartmalarda,
insanlara iki taraf sunuldu. Porno
filmler ile ilgili ya zgrlk olacaksnz ya da muhafazakr bir tutum sergileyeceksiniz. Bu konu hakknda ne dnyorsunuz?
Evet, basndaki tartmalarn hepsinde grdmz ve dayatlan yaklamlar bunlar. Ya zgrl savunup niversitede porno film de

ekilir diyeceksiniz. Ya da olur mu

yle ey dinimize uygun deildir diyeceksiniz. Bu kutuplama yanl.
Pornografi, tekrar syleyelim, insann rmesine hizmet eder. Dolaysyla insann rmesine hizmet
eden hibir eyi zgrlk ekseninde tartamayz. Porno film sektrnn olmas, niversitede, bilimin retilmesi gereken bir yerde, okulun
stdyolarnn porno film ekilmesi
iin almasn aklamaz. Bu yaklama gre ya muhafazakr olmanz
gerekiyor oysa zaten dinci gericilik
kadnn zgrlemesini engellemektedir-, ya da liberal olup her eyi ilkesiz bir biimde kabul etmeniz gerekiyor. Bize dayatlan bu iki tarafn
dnda ilkesel ve insanl savunan
bir baka taraf yaratmak durumundayz.
Eyleme aran basn metninde, okul ynetiminin tutumundan ve iten
atlmalardan sz edilmesini, merkeze bunlarn konulmasn nasl deerlendiriyorsunuz?
Pornografi konusunda bir taraflama salamalar zor, yani eyleme katlan birok insan porno filmlerin zgrl iin orada deildi. Eyleme
katlan insanlar niversitenin zgrlk tarafyla urayorlar. Bu eylemi dzenleyen akademisyenler, porno filmlere kar kanlar provokatr
olarak kodladlar. Bu da ayr bir tartma. Biz pornografinin insann rmesi olduunu sylediimiz iin
zgrlk kart ve provokatr olarak
yaftalanyoruz. Tartmann bu ekilde yrmesi ok anlamsz.
Akademisyenlerin duruu nedir?
Porno film ekmenin akademik
bir zgrlk olmadn dnen
birok akademisyen var. Edebiyat
Fakltesindeki hocalarn porno filmi, bilimsel adan tartmalarn
bekliyorduk. Ancak bir ses kmad. Bilgi niversitesi, bir irket olduu iin patrondan korkuyor hocalar,
bir patron ii ilikisi var okulda.
Byle bir konuda patron korkusundan aklama yaplmazken, akademisyenlerin okula daha fazla kr getirecek proje gelitirme zorunluluu
varken akademik zgrlkten nasl
sz edilebilir?

55

niversitede bilginin metalama sreci

Dn hayat zerindeki zel mlkiyet yaps
rahatlkla gze arpmaktadr.Ancak bunun
yalnzca telif hakk veya atf yapma zerinden
alglamak hataldr. Bilginin retimi dorudan
zel mlkiyetin konusu haline gelmitir. zel
mlkiyet bilgiyi retene ait olabilecei gibi,
onun boyunu aan bir kurumsalla da ait
olabilir. Bilginin oluumu, metalamas ve aktarm, zel mlkiyetin gelimesi ve yava
yava akademik kurullara hkim olmasn salamaktadr. Bugn retilen bilimin ve
bilginin niversite ierisindeki anlam bundan baka bir ey deildir. Yalnzca gelire
ynelik bir retim, ksa veya uzun vadeli, zel mlkiyeti beslemektedir.

nsanlk kendi tarihi boyunca varlnn zne ilikin sorulara sistematik ve tutarl yantlar aramaya
almtr. Bu sistematik merak, zne ile nesne arasndaki ilikiyi veren bilginin deerli hale gelmesini salamtr. Bilgi mi nce gelir yoksa olgular m
nce gelir? sorusu felsefenin konusu olduu iin
bu yaznn snrlar dhilinde tartlacak bir konu
deil. Bu nedenle bilginin dolam, toplumsal adan anlam, metalamas ve kurumsal deerini tartmaya amak daha doru olacaktr. Bu balamda,
niversitenin geleneini, tarihsel geliimini ve toplumsal adan konumlann ele almak gerekiyor.
niversite tarihsel olarak, ortaa Avrupasnda
ortaya kan ve bilginin retimini deil, bilginin
muhafaza edilmesini amalayan bir kurumdur.
(1) Bu adan bakldnda niversite, ilkada ortaya kan ve kleci toplumun ilgin zelliklerini
barndran Platonun Akademisinden ayrlmaktadr. niversiteyi ortaya karan dinamikler, ortaa
Avrupasnn kendine zg topraa dayal mlkiyet
biiminde yatmaktadr. Bu dnemde niversite bilginin gcn teolojiden ve verili olan tekniin belli
alardan korunmasndan almaktadr. Topraa bal retim ilikisi, duraan bir toplumu beslemekte
ve bu duraan toplumun gereksinimleriyle birlikte,
ykselen nfus art ve toplumun yapsn belirleyen yapsal zellikler, renimin yeniden rgtlenmesi ihtiyacn dourmu ve bilginin aktarmnda
yeni bir kurumsallama olan niversiteyi ortaya karmtr. Bu noktada niversite, verili olann korunmas ihtiyacnn rn olarak alglanabilir. Nitekim ortaan dnsel yaamn tarif ederken
ana elerden biri olan skolastik dnce yaps
gene niversite kaynakldr. Kelimenin kkenine inildiinde grlr ki; scholar Latincede okullu

56

Irmak Ildr
anlamna gelen ve 16.yzylda beeri bilimler yandalarnn mevcut niversite yapsna dair tanmlamalarnda kullandklar bir kelimedir. (2)
niversite byle bir gelenee domutur ama onun yapsnn duraan olduunu kabul etmek ise
tarihi anlamamak olurdu. Tarihi E. H. Carr Tarih
Nedir? adl eserinde tarihinin grevinin gemii
anlamak ya da kendisini gemiten kurtarmak deil, bugn anlamnn anahtar olarak onun stnde almak ve anlamak olduunu belirtiyordu.(3)
Elbette bu ifade yalnzca tarihiye ilikin bir grev
bimek deildir. yleyse niversitenin tarihini anlamak iin de bu tarihi toplumsal koullarn rn
olarak okumak gerekiyor. Kapitalizmin 14. ve 15.
yzyllarda merkantalizm biiminde ortaya k
toplumun dnce hayatnda ve bilginin aktarmnda da deiimler yaratmtr. Hibir snr tanmayan
ilkel birikim dnemi nndeki engelleri aarken, ufuklar teoloji ile snrl mevcut niversite yapsn
yavatan deitiriyordu. Bilgi artk sadece muhafaza
edilen ve iktidar gkyzne telemenin bir arac olarak deil, ayn zamanda retilen ve deerlenen bir
nesne olarak grlyordu. Bu ise bilginin metalamas srecinin nn am ve niversitelerde yeni
oluan bilgilerin farkl disiplinler altnda toplanmasna neden olmutur. Bu durum niversitedeki ders
programlarnn deiimini, toplumu ve doay baka trden deerlendiren bir alg yapsn ve kendine
zg insan tipini yaratmt.
Bu dnemde, yeniada, bilgi sadece kk bir rahip grubunun deil, daha geni kesimlerin ulaabildii bir nesne haline gelmitir. Bilgi kendinde nesne
olmaktan kmtr, retilen bir nesne haline gelmitir. Bundan sonra bilgi toplumsallam bilgi olarak
deerlendirilecektir. Metalam ve alnp satlabi-

rum deildir. Bilginin

alnr satlr bir rn olmas insanlk tarihi kadar eskidir. lkalarda
bilgiye sahip olanlarn
iktidarn nemli bir paras olmas tarihsel bir
gerektir. Dier yandan
topraa bal yaamn
rn olarak ortaada
7 Ocak 2011 tarihinde stanbulda yaplan niversite
Konferansndan bir grnt.
bilgi alnr satlr bir kolen ve zerinde hak iddia edilebilen numdan kmtr. Bir ortaa zdetrden bir nesnedir bilgi. Bu neden- yiinde Bilgi Tanrnn armaandr;
le meta zellii tayan her rn gibi onun iin satlamaz. denmektedir.
bilgi de zellikle 19. yzyldan son- Ancak feodalizmin kendi barndan
ra kendi reticisinin yabanclat kan kapitalizm gibi, bu zdeyiin
bir hale brnmtr. niversite ise aksi niteliinde nveler ortaada
ayn dnemde, toplumsal ihtiyalar da bulunmaktayd. Bilginin toplumdorultusunda alann geniletmi, sallam bilgi haline gelme serveni
teolojik kkenli bilgi yerine beeri byledir.
kkenli bilgiye doru ynelmitir. Bu
Bilginin aktarm sreci ile ortaniversitenin kendi tarihi asndan ya kan toplumsallam bilgi kavbir koputur.
ram, beeri bilimlerin rettiklerinin
rndr. Kapitalist iktisat yasalar,
Bilginin metalamas ve
burjuvazinin kendi ierisindeki rekaaktarm
betinin, yeni yatrmlar ve teknolojik
Marks, Engels ile beraber kale- ilerlemeyi getirdiini sylemektedir.
me ald nl eseri Komnist Par- (5) Bu durumdan kartlacak sonu
ti Manifestosunda burjuvazi iin udur; toplumsallam bilginin iki
yle bir tanm yapyordu: Kat o- zelliinden birisi yatrmlarn, dieri
lan her ey buharlap havaya kar- ise teknolojik ilerlemenin ihtiyalar
yor, kutsal olan her ey dnyevi- dorultusunda ortaya kmtr.
leiyor ve sonunda insanlar kendi
Burjuvazinin yeni yatrm ahayatlarnn gerek koullaryla ve ralarna ynelmesi ve teknolodier insanlarla ilikileriyle yzle- jik geliimlerin retim verimliliini
meye zorlanyor.(4) Gen Marks ve artrmas ve bununda artan kr oEngels bu deerlendirmelerinde d- ranlarna sahip olmas ise dier bir
nemin ruhuna uygun olarak burju- iktisadi yasallktr. Teknolojik gelivazinin ve dahas kapitalizmin tm im ise bilgi retim srecinin muengelleri yktn belirtiyordu. ni- azzam bir biimde genilemesi anversite ve bilginin retimi asndan lamna gelmektedir. Bu muazzam
da bu durum byledir. Her trl bil- genileme ise dier eylerde olduu
ginin dolam yukarda bahsedilen gibi, niversite ierisinde retilen
tarife uygun bir biimde kat olan bilginin datmnda, retilen bilgiher eyi buharlatryor ve kutsal o- nin metalamasn dourmaktadr.
lan her eyi dnyeviletiriyordu. DiDn hayat zerindeki zel
er yandan kalplarna dayanamayan mlkiyet yaps rahatlkla gze arpbilgi, niversite ierisinde kapitalist maktadr.Ancak bunun yalnzca teretim ilikilerinin ihtiyalar do- lif hakk veya atf yapma zerinden
rultusunda deer kazanyor ve iler- alglamak hataldr. Bilginin retiliyordu. Yenian bilim dnyasna mi dorudan zel mlkiyetin konubakldnda kimi teknik unsurlar- su haline gelmitir. zel mlkiyet
da, tarmsal alanda ve iktisatta geli- bilgiyi retene ait olabilecei gibi,
en bilginin kymet-i harbiyesinin onun boyunu aan bir kurumsall(etki, deer, geerlilik) olduu ak- a da ait olabilir. Bilginin oluumu,
metalamas ve aktarm, zel mla gzlemlenebilir.
Elbette bilginin metalama sreci kiyetin gelimesi ve yava yava abir gnde ortaya km veya yalnz- kademik kurullara hkim olmasn
ca kapitalizmin dourduu bir du- salamaktadr. Bugn retilen bili-

min ve bilginin niversite ierisindeki anlam bundan baka bir ey

deildir. Yalnzca gelire ynelik bir
retim, ksa veya uzun vadeli, zel
mlkiyeti beslemektedir.

niversitenin deiiminin
tarihsel uraklar ve bugn
Kapitalizmin geliimi ve yava yava hkim retim biimi haline gelmesinin, niversiteyi belli bir deiime urattn daha nce ifade
etmitim. imdi ise niversitenin
deiiminin tarihsel uraklarna younlamak gerekiyor. Delantye gre niversite, kltr olarak bilgi ile
bilim olarak bilgi arasnda iletiimi
salayan bir kurumdur.(6) Bu doru
olmakla beraber eksikli bir tanmdr.
niversite bunun tesinde toplumsal
yaantnn ihtiyalarna gre siyaset,
ideoloji, kltr ve bilim reten bir
kurumdur. Buradan anlalaca zere niversitenin tarihsel uraklar ancak mevcut toplumsal sistemin bir rn olarak kavranabilir.
niversitenin tarihi kabaca i-ki
dneme ayrlabilir: Birincisi 15.-19.
yzyllar aras, dieri ise 19. yzyldan gnmze kadar olan dnem.
lk dneme damgasn vuran aydnlanma ve serbest rekabet dnemine dair dnceleri yukarda zetlemi olduumdan, ikinci dneme
odaklanmakta fayda var. 19. yzyln ortasndan itibaren niversite, gnmz akademik kurumsallamasn tamamlayan, toplumsal
yap ile ibirlii ierisinde bulunan
ve 20. yzyldan itibaren giderek
emperyalist-kapitalist sisteme entegre olan yapsna kavumutur. Bu
yap ierisinde baat rol oynayan dinamik, bilginin metalama srecidir.
Artk beeri bilimler, gemite teolojik kkenli disiplinlerin mistik bir
kaynaa dzenlenmesi gibi, piyasa
mitine bal bir biimde gelimektedir. Elbette 20. yzyla damgasn
vuran sosyalist deneyim niversiteyi farkl saiklerle etkilemitir. Bu yaz emperyalist-kapitalist sistemin niversitelerine odakland iin bu
etkileri konu dnda brakyorum.
Ancak belirtmek isterim ki; sosyalist
deneyimin niversite yaps kapitalizmin niversitelerini de etkilemi
ve bir dnem bilginin metalama sreci ile piyasa mitinin kutsanmas
duraklamtr. Sosyalizmin zld-

57

 bir dnyada ise bu iki baat sre

birbirini besleyen ve bilim emekisi
iin ament haline gelen bir yapya
brnmtr.
Yukarda sz edilen sreten
Trkiyenin niversiteleri de azade
deildir. Trkiye ge kapitalistleen,
dolaysyla niversite kurumsalln
kapitalist toplumlardan deviren bir
lke olmutur. Dier yandan bir dizi tarihsel sebeple Trkiyenin niversiteleri sosyalist deneyimden etkilenmi ve kendi tarihsel gelenei
gereince niversitelerinde kamucu
ve adanm bireyler yetitirmitir.
Bu sebeple Trkiyede niversiteler
uzunca bir sre ilericiliin kalesi olmutur.
Bugn ise hem Trkiyede hem de
dnyann geriye kalannda niversiteler, sosyalist deneyimin ardndan
kalan bir dnemde yeniden oluturulmaktadr. Trkiyede YK tarafndan ska dillendirilen aratrma
niversitesi ve sanayi-niversite ibirlii istekleri kapitalist toplumun
dier lkelerinde uygulanan srelerle ayn etkilere maruz kalmaktadr. niversitenin bugn bilginin
metalat, zel mlkiyetin fikirsel dzeyde retildii ve piyasann
ament haline getirildii yerlerdir.
Buradan k iin, tpk 15. yzylda kapitalizmin ilk nclerinin yapt gibi bir kopu gereklidir.

Tezler ve sonu
inde bulunduumuz sreten
kopuun yaratlmas gerektiini belirttik. O halde bu konuda bir tartma ortam yaratacak kimi nermelerde bulunmak da bu yaznn
grevleri ierisindedir.
1) Bilgi insanln evresindeki
nesneler ile kendi znesi arasnda
kurduu sistematik ilikinin bir dier addr. niversitede bu nesnenin
toplumsallam biiminin retildi-

58

i kurumdur. Bu ikisi arasndaki iliki bilginin

metalamas ile olanakl hale gelmektedir. Bu
durum insanln geliimi asndan artk kabul
edilemez durumdadr.
nk bu yolla bilgi ilkalara zg olan
ve toplumsal eitsizlii
konsolide eden bir yapya brnmektedir.
2) Her insan yaratt eseri sahiplenmek, korumak ve
yceltmek ister. Bu doal karlanabilecek bir olgudur. Dier yandan
bilginin metalama srecinin nne
geilmesi gerekmektedir. Metalama
srecinin nne geilmesi iin ise
dnsel alanda zel mlkiyetin krlmas yetmez. Bilgi retim srecinin merkezleri olan niversitelerde,
bu anlayn mahkm edilmesi gerekmektedir. nsanlar yarattklar eserlerin ancak toplumsal ilerlemenin
bir paras olarak grdklerinde bu
anlay mahkm edilebilir.
3) Anarist siyaset adam Proudhon: Mlkiyet hrszlktr. diyordu.
(7) Bir dizi tarihsel ve ekonomik gereklik sebebiyle eksikli olan bu ifade
bilginin retim srecinde anlaml bir
hale gelebilir. Elbette bu akademik
kurullarda hibir kural tannmayaca, hibir eserin kiisel isimle yaymlanmayaca veya atf yapmann zel
mlkiyeti dourduu sylenemez.
Bu toplumsal gereklii hafife almaktr. niversiteyi ksrlatran ey;
kaynaklarn piyasa ynnde kullanmdr. Sknt buradadr. ktisadi zendiricilerden olan cret makasnn
almas veya verimlilii artrc kimi uygulamalarn konulmas retimi
tevik etse bile, verimlilii deil, israf pompalamaktadr. Bu nedenlerle
nl bir sosyal bilimci olan Terry Eagelton akademinin statkonun hizmetisi olduunu ve lmnn yaklatn ifade
ediyordu.(8)
4) niversitenin lm
fermann imzalamasnn
nne geilmesi iin:
a) niversitenin piyasadan zerk bir yapya
brndrlmesi,
b) Toplumsal yapnn
ihtiyalarnn gzetilmesi iin niversite ieri-

sinde kimi yaplarn kurulmas,

c) Bilginin metalama srecinin
nne geilmesi iin niversitenin
kurumsal yapsnn yeniden oluturulmasna, ihtiya duyulmaktadr.
Bu balamda niversiteyi toplumsal
eitsizliin zerine giden bir kurumsallama gerekmektedir. Bu kapitalist toplum ierisinde ancak ksmi olarak baarlabilecek bir eydir.
Toparlamak gerekirse bilginin
metalama sreci niversiteye zarar
veren, onu eski tr bir skolastik yapya brndren srece hzla itmektedir. Bu nedenle niversitede kimi
bilimler gz ard edilirken, dierleri
ise sadece kr-zarar denklemi zerine kurulan bir iletme gzyle baklmaktadr. Bu ksrlatrc olduu kadar toplumsal kaynaklar heba eden
bir sretir. Byle bir yapdan kopu
zorunludur. Latince bir zdeyi: Anlamadklar eyleri knarlar. demektedir. Bugnn egemenleri bizim bu
sylediklerimizi anlayamazlar; nk onlarn ufku snrldr. Biz, bu ufku dar olanlara kar avantajmz iyi kullanmal ve tarihsel gereklilikleri
yerine getirmeliyiz. Baka trl bir
yol mmkn deildir.
NOT: Bu yaz, niversite rencileri ve akademisyenler
tarafndan 7 Ocak 2011 tarihinde stanbulda yaplan
niversite Konferans iin hazrlanan 45 nolu tebliden
derlenmitir.

Dipnotlar
1) Peter Burke, Bilginin Toplumsal Tarihi, Tarih Vakf Yurt
Yaynlar, 2000, s.34-35.
2) a.g.e, s. 22.
3) E. H. Carr, Tarih Nedir?, Birikim Yaynlar, 1980, s. 32.
4) K. Marx - F. Engels, Komnist Parti Manifestosu, 1848,
s.25.
5) K. Marx, akt. Byme Teorilerine Genel Bak
6) G. Delanty, (2001), The University in the Knowledge
Society, Organization, 8(2), s. 149-153
7) P. J. Proudhon, Mlkiyet Nedir?, 1841.
8) Terry Eaglaton, The Death of Universities, The Guardian,
2010.

htorlak@hotmail.com

Hasan Torlak

Anadolu Kltrnde Aalar

Gnee tutkun bir aa: Defne

Defne, muhteem kokusu ve gzel grnmyle btn
Anadolu uygarlklarn kendi potasnda kaynatran
ender aalardandr. Bu yzden ad binlerce yldan
beri deimemi, ismi farkl kltrleri de birbirine
balamtr. O, Anadolunun marur kz, bir ideale
adanm yaamlarn sembol, savalarn ise ba
tacdr.

ocukluumun getii kymzdeki ilkokul yl- yan ender aalardan biridir. Kkeni Anadolu olan
larmda kutlanan resmi bayramlarda okulumuzu ve etkili bir kokusu olan defnenin, Anadolu krengrenk ktlarn yan sra defne dallaryla da kenli kltrleri etkilemesi de kanlmazdr. Hititsslerdik. Karadeniz ile Akdeniz ikliminin kesi- ler, Alanza adn verdikleri defne aacndan ila
me noktasnda olan kyn her tarafnda defne ye- elde etmilerdir. (2, 3) Antik dnemde, kendisi de
timediinden defne aac kefi bizim iin tam bir Anadolu kkenli olan Apollonun gzdesi olan bir
maceraya dnrd. Hi unutmam, defne arar- aatr defne. Gneli yerleri seven bir aa olmaken komu kyn bilmediimiz cra bir kesine s, onun gne tanrs Apollon ile ilikilendirilmeyolumuz dmt de burada bulduumuz defne sine neden olmu, her dem yeil kalmas da onu
dallarn kucaklayarak retmenimize getiriimiz lmszln sembol yapmtr. Hititlerin gne
tam bir muzaffer komutan edasndayd. Gururluy- tanras trenlerinde gne kursu motifi belki de
duk, nk kyde ok sevilen ama kuytu ve kire- defne yapra dallaryla tamamlanyordu. Ne de olta kayalkl birka noktada yetien defne dallar sa her devirde gnee tutkun bir aatr defne.
bayramda okulumuzun kap ve pencerelerini yemMitolojide Apollon, peri kz Daphneyi elde etyeil donatacak, bizler de birka gn defne koku- mek istediinde, peri kz ondan kurtulmaya allar arasnda derslerimizi yapacaktk. Daha sonra m, kurtulamayacan anlaynca toprak anadan
kefini yaptmz bu defnelerin hemen yaknn- yardm istemi, toprak ana da onu defne aacna
da Roma dneminden kalma mezarlar ve nemli dntrmtr. Bunun zerine tanr Apollon debir antik yerleim alan olduunu da renecektik. erli kahramanlarn, muhariplerin ve sanatlarn
Dolaysyla Anadoluda rastlanan
balarna defne yapraklar takmaMitolojide Apollon, peri kz Daphneyi
defne topluluklarnn doal ola- elde etmek istediinde, peri kz ondan
sn istemitir. (20) Antik Yunan
anlaynca toprak
rak yetimelerinin yan sra an- kurtulamayacan
ve Romada nemli kiilerin baanadan yardm istemi, toprak ana da
tik dnemlerden bu yana bilinli, onu defne aacna dntrmtr.
larn defne yapraklaryla sslekltrel ve kltsel nedenler doladikleri bilinmektedir. Trkedeki
ysyla dikilip korunduu, aacn
defne isminin kayna antik
yetitii alanlarn rasgele olmayaDaphne sylencesi olup, bu dubilecei dncesi de akllarmz
rum Anadolunun zgn biyolojik
kurcalamaya balamt.
srekliliinin onun zgn kltrel srekliliinin kayna olduu
Apollonun gzdesi
grmzn en bariz kantdr.
Defnenin (Laurus nobilis) anateki aleme gei arac
vatan Trkiye ve Balkanlardr.
Antikalarda aslnda bir kireHer dem yeil, 10 metreye kata olan mermerden ina edilen Adar boylanabilen bir aatr. Bol
pollon tapnaklarnn evresi defne
gneli yerlerde ve lman iklimaalaryla yeillendirilmi olmallerde yetiir. Her trl toprakta
dr. Zira Apollon tapnaklarnda
yetimekle birlikte, tal kireli
grevli biliciler, gelecei grebiltopraklar tercih eder. Tohumla,
mek ve kendilerine bavuranlarn
kk srgnleriyle ve elikle reisteklerini gerekletirebilmek iin
tilebilir. it bitkisi olarak kullaTanr Apollona adanm olan defnlabilir. (1) Btn yl koku ya-

59

ne yapraklarn iniyor ve uykuya

yatp (istiareye yatp) onun kehanet
gcne sahip oluyorlard. Khinden
uygun cevab alanlar, balarna bir
defne elengi takarak evlerine gnderiliyorlard. Bu ritel Didim Apollon Tapnanda da uygulanmaktayd. (4) Defne aacnn yapraklarnda
gl bir zehir vardr. Antik alarda rahipler bunu ineyince kendilerinden geerler ve delirecekmi gibi olurlard. O zaman akn duruma
geerek bilicilie balarlar, gaipten,
yani bilinmeyenden haber verirlerdi. Yani defne antik alarda tanrya ulama ve teki aleme gei aracyd (5).

Efe kltrnde defne

Mitolojide Apollona zglenen

defne aac Osmanl dneminde efe
kltrnn totem niteliinde kutsal bir aac konumunu devam ettirmitir. Efe ve zeybek kltrnde bu
aaca Teknel denirdi. Bu aa, lmn olduu kadar, bedeli lm olsa
bile vefakrln da semboldr. Efenin yanna kzan (gen erkek) kabul edilebilmek iin bir tren yaplr. Bu trende sabahn ilk klar ile
daa klr. Merasim sonunda, defne aacna silahlar aslr. Efe ve zeybekler normal zamanlarda bu aacn
olduu dalarda gezmezler. Tren
sonunda bu aa ile kzan zdeletirilir; efe ban bu aaca saplar ve
Sznde durmayann u yataan
brne batsn m diye kzana sorard. Kzan aday bu soruya evet
derse efenin grubuna kabul edilirdi.
(5) Bylece efe, grubuna yeni katlan gen erkee ihanetinin bedelinin
lm olacan hatrlatrd. Ege dalarnda gezen kzanlar da herhalde
bu aac grdklerinde ve kokusunu
duyduklarnda, kzanla giri treninde verdikleri szleri hatrlarlard.
Aacn keskin ve uyandrc kokusu
mesajn unutulmamasn salayan
bir hatrlama aracyd belki de. Efe
geleneinin Egenin zgn florasyla
ilikisini gstermesi asndan ilgin
bir riteldir bu uygulama.
Antik alarda Daphne olarak bilinen bu aacn mitolojideki yks de
efelerin ritelleriyle rtmektedir.

60

Trkiyede defne aacndan ok eitli halk ilalar yaplr.

Zira Daphne Apollondan kurtulmak,

bakire kalabilmek iin kendini defne
aacna dntrr. Daphne kendisine Artemisi rnek almaktadr. Artemis tapmlarnda da tapnaklara
sadece bakire gen kzlar ve bir kadnla birlikte olmam gen erkekler
kabul edilirdi. Kzan ve zeybekler de
efenin izni olmadan evlenemezlerdi.
Kzanlarn bakir kalmalar, belli bir
ama iin fedakrlkta bulunmalar
ile teknel (defne) aacnn mitolojik
yks birbirine olduka paraleldir.
Zaten kzanlk treninin sonunda da
teknel aac ile kzann zdeletirilmesinin mantnda bu vardr. Zeybek kltrnde defne aacnn kesilmesi ve yaklmas hem yasak hem de
gnaht. Bu aacn yetitii yerlerin
bereketli olduuna inanlrd. Defne
aacnn meyveleri kutsal sayld iin bu meyveyi zeybekler silahlarna srerlerdi. Bylece onun kendilerini koruyacana, silahlarn gl
klacana inanrlard. Bu aaca zeybekler arasnda lm aac, yetitii dalara da lm da denirdi.
Bu nedenle zeybekler, zorunlu olmadka bu aacn bulunduu dalarda
gezmezlerdi. (6, 17, 18)
Hatay ilinde, gnmzde Harbiye olarak bilinen, Roma dneminde
Apollon klt ile ilgili bir alan olan
Daphne sevmeye ve sevimeye zglenmiti. Romal komutanlar, askerlerinin Harbiye dolayna ve defne or-

manna gitmelerini yasaklamt. (7)

Bu yasak ile efe ve zeybeklerin defne
aacnn olduu yerlere gitmemeleri, ondan uzak durmalar birbirine
benzer uygulamalardr.

Halk tbbnda defne aac

Defne aac Anadoluda halk ilalar yapmnda da kullanlr. Roma
dneminin Adanal hekimi Dioscorides defne yapraklarnn mide, az
yaralar, iltihap ve akrep sokmalarnda kullanldn belirtmitir. (8)
Bat Anadoluda defne aacnn yaprak, meyve ve meyvelerinin yandan elde edilen karm itah ac
olarak kullanlr. Ayrca bu karm
hazmszlk, sindirim sistemi hastalklar, terletici ve romatizmal hastalklarnn tedavisinde kullanlr. (9)
Balkesirin Kapda yresinde defne tohumlar sinzit ve romatizma
tedavisinde kullanlr. Ayn yrede
defne aacnn yapraklarndan sa
bakmnda da yararlanlr. (10)
Trkiyede defne aacndan ok
eitli halk ilalar yaplmaktadr: Yapraklarnn ay; hazmszlk, grip, anjin, kronik bronit, nefes darl, souk algnl, basur,
eker hastalnda kan ekerini drc, kalp, eklem kirelenmesi,
siyatik, romatizma, reglin gecikmesine kar, ba ars, idrar sktrc, terletici ve glendirici (tonik)
olarak kullanlr. Yapraklarndan

dr. (19) Gnee tutkun olan ve Anadolu gne kltleriyle ilikilendirilen defne aacndan elde edilen
renklerin de sar ve onun tonlar olmas, bitkinin her eyiyle gnee ait
bir bitki olduunu da ortaya koyar.
Trkiye defne ihracatnda dnyada ilk sradadr. Defne, muhteem kokusu ve gzel grnmyle
btn Anadolu uygarlklarn kendi
potasnda kaynatran ender aalardandr. Bu yzden ad binlerce
yldan beri deimemi, ismi farkl
kltrleri de birbirine balamtr.
O, Anadolunun marur kz, bir ideale adanm yaamlarn sembol,
savalarn ise ba tacdr.
KAYNAKLAR
yaplan ay ayrca hayvanlardaki zehirlenmelerin tedavisinde de kullanlmakta olup, isilik olan bebekler
de defne suyuyla ykanarak iyiletirilmeye allr. Defne iei tomurcuklarndan hazrlanan sulu karm
dahilen mide arlarnda; meyveleri
haricen adale arlarnn ve kulun
sorununun giderilmesinde, uyuzda,
dahilen de boaz-bademcik arlarnn giderilmesinde, lser, egzama ve
mantar hastalnn tedavisinde kullanlr. Krpe dallarnn kabuu soyulup i ksm ince paralar halinde
kylr ve 1 bardak su ile kartrlarak, dahilen bcek zehirlenmelerine
kar kullanlr. (11)
Gnmzde defne aacnn zellikle kas ve eklem hastalklarnda
kullanlmas, antik dnem ve sonrasnda bu aacn kas gcyle grev
yapan sava insanlara zglenmesinin nedenlerinin de ipucunu vermektedir. Defne aacnn yukarda
belirtilen zellikleri onun by uygulamalarnda da kullanlmas sonucunu dourmutur. Her derde deva olarak alglandndan olacak,
Antalyann Kale ilesinde dallarnn
kabuklar soyulmak suretiyle defneden nazarlk yaplmaktadr. (12) Besbelli nazara da iyi gelmektedir defne!

Defne kokulu insanlar

Gnmzde defne aac yapraklar yemeklere tat ve koku vermek iin
de kullanlr. Defnenin ho kokulu

yapraklar kurutularak baharat yaplr; sos, orba ve sirkelerde aroma

verici olarak kullanlr. (13) Defne
yapra zellikle balk yemeklerinde tercih edilir. Defne meyveleri de
yemeklerde baharat olarak, zellikle yemek soslarna ilave edilir. Defne yapraklar ile meyvelerinden elde
edilen ya ok kalitelidir. Bu nedenle kozmetik ve sabun sanayinde kullanlr. Hatayn Yaylada ilesinin
Klak beldesinde defne Har olarak
adlandrlr ve meyveleri sabun yapmnda kullanlr. (14) Etkili kokusu
dolaysyla defne aacnn ar petekleri, elbise, hal ve kilimleri gveden
koruma, amarlarn gzel kokmasn salama gibi ilevlerle kullanm da sz konusudur. (15) Bartnn
Ulus ilesi dolaynda defne tehnur
veya tarhun olarak isimlendirip
yapraklar koku vermesi iin amar durulama suyuna katlr. Lezzet
vermesi amacyla da aya katlr. (16)
Sizin anlayacanz Anadolunun denize yakn ve gneli yerlerinin gzel insanlar, gzelim defne aalaryla kokulanrlar; hem nefesleri hem
de giysileri defne kokuludur onlarn.
Mavi deniz ile defnenin kokusu birbirine karr.
Defne aacnn dier bir kullanm da boya kayna olmasdr.
Anadoluda defnenin kurutularak
tlm iekleri ve yapraklarndan elde edilen sar, kahverengi ve
haki renklerle ynler boyanmakta-

1) Ersin Ycel; Aalar ve allar, Eskiehir, 2005.

2) Hayri Ertem, Boazky Metinlerine Gre Hititler Devri
Anadolunun Floras, Trk Tarih Kurumu Yayn, Ankara,
1987.
3) Turhan Baytop; Trkiyede Tbbi ve kokulu Bitkilerin
Kullanlna Tarihsel Bir Bak, Tbbi ve Aromatik Bitkiler
Blteni, Temmuz 1994, say:10.
4) Necmettin Ersoy; Semboller ve Yorumlar, Dnence Basm
ve Yayn Hizmetleri, 3. Bask, stanbul, 2007.
5) Ali Haydar Avc, Zeybekler ve Zeybeklik Tarihi, E Yaynlar,
stanbul, 2004.
6) Hasan Torlak; Efe ve Zeybek Kltrnde Bitkiler, Bilim
ve Gelecek Dergisi, Temmuz 2006.
7) Bilge Umar, Kilikia, nklap Yaynevi, stanbul, 2001.
8) zgr Kran; Kozan Yresi Florasndaki Tbbi Bitkiler ve
Bunlarn Halk Tbbnda Kullanl, Yksek Lisans Tezi, U
Salk Bilimleri Enstits, Deontoloji ve Tp Tarihi Anabilim
Dal, Adana, 2006.
9) Hseyin Fakir, Mehmet Korkmaz, Bilgin Gller: Medicinal
Diversity of Western Mediterennean Region in Turkey, JABS,
Journal of Applied Biological Sciences 3(2), 2009.
10) smet Uysal, Sinan Onar, Ersin Karabacak, Sezgin elik;
Kapda Yarmadasnn Etnobotanik zellikleri,Biodicon,
3/3, 2010.
11) Ertan Tuzlac, ifa Niyetine; Trkiyenin Bitkisel Halk
lalar, Alfa Yaynlar, stanbul, 2006.
12) Pervin Ergun; Trklerde Aa Klt, Atatrk Kltr
Merkezi Bakanl Yaynlar, Ankara,2004, s.514.
13) Cenk Durmukahya; Baharat Atlas, Atlas Dergisi eki,
2009.
14) Mustafa Keskin, Kerim Alpnar; Klak (YayladaHatay) Hakknda Etnobotanik Bir Aratrma, Ot Dergisi,
2002/2, s.91.
15) Ertan Tuzlac; Bodrumda Bitkiler ve Yaam, Gzel
Sanatlar Matbaas, stanbul, 2005.
16) Solmaz Karabaa, Aye Mine Genler zkan; Kre
Dalarnn Bilgisi, Ulus Aaeri, Aaeri Ky
Gzelletirme Dernei, 2009.
17) Hasan Torlak; Anadolu Kltrnde Defne Aac,
Yolculuk Dergisi, Kamilko Yayn, Ocak-2011.
18) Hasan Torlak, Mecit Vural, Zeki Ayta; Trkiyenin
Endemik Bitkileri, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar,
Ankara, 2010.
19) Recep Karada; Doal Boyamaclk, Kltr ve Turizm
Bakanl Yayn, Ankara, 2007.
20) efik Can, Klasik Yunan Mitolojisi, nklap Kitabevi,
stanbul, 1994.

61

Anlamn belirlenmesinde
uzam ve zaman etkeni
Toplumsallk temelinden gemeden
insanln ortak deerlerine ulamak olas
deildir. Kendi olamam bir birey nasl
toplumsal bir varlk olamazsa, toplumsal
bir varlk olamam bir birey de byk
insanln kkl sorunlaryla ili dl olamaz.
Toplumsallk engelini aarak daha az
gelimi bir uygarlktan daha gelimi bir
uygarla gemek bo bir dten baka bir
ey deildir.

62

Afar Timuin
aam zamann kendisidir. Ben yalnzca zamandr.
Bende her ey zaman iinde gerekleir. i bilin
geleriyle, bilincin dnsel ve duygusal geleriyle doldurulmu bir kesintisiz srerliin sezgisidir
zaman. Bilin ncelikle zamann bilincidir. Bilin
zamana gredir, onda her ey zamana gre oluur,
zamana gre dnr, zamana gre yerini alr. sel yaam tmyle zamandan kurulmutur. Bir d
zamandan ya da nesnel zamandan szederken bunun bir takm yaamsal kolaylklar salamak adna
isel zamana gre oluturulmu uzlamal bir tasarm olduunu biliyoruz. sel zaman gerektir, dsal zaman yapaydr ya da kurgusaldr. sel zaman
grelidir, dsal zaman belirlenmitir. Dsal zaman
isel zamana ilgisizdir: toplant altda balayacaksa altda balayacaktr. Giderek karmaklaan bir
dnyada bir dzen salama etkenidir o. Trenler,
vapurlar, uaklar ona gre bir yerlerden kalkar ve
bir yerlere varrlar.
Dsal zamann toplumsal ya da evrensel dzeyde yaam uyumlu klmaktan ayr bir ykmll
yoktur. sel zaman lye vurulamaz. llen zaman yalnzca dsal zamandr. Zaman len aralarmzla gvencede duyarz kendimizi: yolculuklara
karken onlardan yararlanrz, bulumalarmz ona gre dzenleriz. Ancak her eyde, yolculuklarda
da bulumalarda da yaanan gerek zaman yalnzca isel zamandr. Akrep ve yelkovan birbirine uydurulmu biimde, biri daha kk bir ak br biraz daha byk bir ak gstermek iin dnp
dururlar. Onlar dnp dururken biz kendi gerek

zamanmz yaarz, o hastane odalarnda bir trl gemek bilmeyen, buna karlk sevgilimizin
yannda abucak akp giden zamanmz. Bununla
birlikte dnya bizim geek zamanmza yani isel
zamanmza ilgisiz kalr. eb-i yelday mneccimle muvakkit ne bilir / Mptela-y gama sor kim geceler ka saattir sz bunu pek gzel aklar. Gene de nesnel zaman yaammzn vazgeilmez bir
dayana olarak vardr. Kendini zaman olarak yaayan bilincimiz dzenlilik adna yaam tepeden trnaa nesnel zamanla donatr. Hayvanlarn karanlk isel zamanlar onlarn bir dsal yaam tasars
gelitirmeleri iin yeterli deildir. Gene de onlarda
bulank bir dsal zaman tasarm igdsel dzeyde kendini gsterir. sellikte yansyan bir dsallktr bu: g zaman geldiyse hi beklemeden yola
koyulmak gerekir.
Gzelin alannda zaman bir lm kalm kouludur. Mutlak Gzel diye bir ey olsayd sonsuza
kadar kalacakt. Ama greli gzellerin yazgs insanln ortak bilincinin gereklerine gre kurulur. Yarna kim kalacak sorusu hep vardr ve hibir zaman geerliliini yitirmez. Zaman geer ve
bugnn yaptlar dnn yaptlarna dnrler.
Bu dnmde baz yaptlar yava yava silinmeye balarlar. nsanln ortak belleinden silinmeye balarlar. Srekli bir gemie kay vardr. Yapt
iin biraz nesnel bir erevede aydnla yani lmszle doru gitmekse biraz da unutulmann karanlk kuyusuna doru ilerlemektir bu. Toplumsal
bilinlerin ve daha geni erevede evrensel bilin-

lerin kurduu bir yarg organ vardr

sanki ortada: yaam hakk elde edemeyen yaptlar unutulmann karanlna atlacaklardr. Nice abalarla
ve kim bilir hangi heyecanlarla oluturulmu nice yapt zamann derinlerinde yitip gider, geriye bazen kk bir yank brakr, bazen onu bile
brakmaz. Zaman onlara artk size
gerek kalmad demek ister.
Yapt zamana kar koyan yapsyla unutulmamamz salayan tek etkin gtr, o bile ok zaman sonuna
kadar koruyamaz kendini. Unutulmamak iin mi yaratmaya yneliyoruz yoksa yaratarak m unutulmazlk kazanyoruz? Her ikisi de doru
olmal. Unutulmak bu kadar kt
mdr? Unutulmakla lmek zde
deil mi? Sanatta benci ruh lmszl gerekletirmeye almaz
m? Hem niin unutulalm, kalc
olmak varken lm neden gze alalm? Sanat benci olarak bir eit
sergilemecidir, bir tr Narkissosdur,
ona lm kolay kolay benimsetemezsiniz. Dehann sonsuz bir sabr olduu dnlnce kalcln
ne kadar pahal bir i olduu apak
kendini gsterir. Bylece zaman getike ve bugnn yaptlar dnn
yaptlarna dntke yaptlar iin
sral srasz lmler balar. Bu biraz
da sanatnn lmdr. Kalburun
stnde kalabilenler az saydadr.
Elbette kimse iyi sanat ve kt sanat ayrm yapma konusunda yet-

kili deildir. Tek yetkili tarihtir ya

da en geni ereveli nesnel zamandr, bir baka deyile evrensel bilincin koullardr. Bir yapt bilinlerde
varln srdrebildii srece kalclk hakkn elinde tutar. Bilinlerin
szdn kalc klabilecek hibir
g yoktur. Sanat kalcln koullarn ncelikle insanlarn ruhunda yaratmak zorundadr.
Her insan bir yerin ve bir zamann rndr. Her insan topran
rndr, bir toprakta bitmitir.
nsan da tm bitkiler ve tm hayvanlar gibi topran varettii varlktr. Yaamda da toprakta da emek en
gl belirleyicidir. Yaam da bir tr
topraktr. Tohumu en gl biimde yeertecek topra oluturmak
gerekir. nsan da brleri gibi topraktan gelir, toprakta kalr, topraa
dner ve bitmek bilmez bir topraa
dnmek korkusuyla yaar. Onu yaratan topran kendisiyse, onu o insan yapan da topran stdr, topran stndeki kendisi ve topran
stndeki bakalardr. nsan yaam
topran stnde bir baka topraktr
ya da doada ikinci bir doadr. nsan insan yapan olumlu ve olumsuz
yanlaryla grltl kentlerdir ya da
dingin krsal alanlardr, aclardr ya
da sevinlerdir, yoksulluklar ve yoksunlularla birlikte saysz zenginliklerdir, tarihtir, deerlerdir, hatta nyarglardr, dogmalardr, inan
kalplardr. Bizi biz yapan her zaman olumlu etkenler deildir. nsan
iin toprak zellikle ve ncelikle insanln ortak anlarnn verimli ve

karmak topradr. Bu anlamda anlar en geni erevede dnmek

gerekir, anlar yalnz yaantlardan
kalm izler olarak deil yaptlar,
dnceler, belirleyici etkenler olarak dnmek gerekir.
Anlar bir toplumun ya da bir insanln yaanmlktan gelen etkin
yaam koullar olarak dnmek
gerekir. Bu anlamda anlar derken
anladmz ey ncelikle bellektir,
en yksek dzeyde insanln ortak
belleidir. En genel erevede anlar kiisel yaamn geride kalm emalardr, buulu ve yer yer bulank
emalardr. Anlar gerekte uucu
eylerdir: durmadan dnrler yani
her admda bakalaarak kendilerinden baka bir ey olurlar. ema byk lde ayn kalr ama emann
ierikleri hep dnr. Bilin emay bile deitirebilir. yleyse anlarn
deeri ne? Biz o durmadan dnen
eylere mi bu kadar balanyoruz?
Hayr, biz kiiselliin tarihini renklendiren bazen de karartan anlara
balanmyoruz, insanln ortak anlarna, insanln anlar biiminde
yaplam belleine balanyoruz.
Balandmz btn bir topraktr,
btn bir evrendir. Dnyada olmak
her eyden nce bir yerde olmaktr,
bir yerin paras olmaktr. Her kii
toprann renklerini tar. Toprann renkleri onun kendi renkleridir.
Kimileri lk esen ky rzgarnn ocuudur, kimileri sert esen da rzgarnn ocuudur. Herkes bir baka
rzgarda bymtr. Herkes kendi rzgarnda bymtr. Herkes
kendi rzgarnda serinlemek ister.
Her toprak kendine zg zellikleri
olan kiiler yetitirirken ona kendi
zelliklerini de katar.
Kendi toprana baldr insan, ama ona sk skya balanmak duygusu insan verimsizlie gtrr.
Hangisi olursa olsun, herhangi bir
duyguyu arya gtrrseniz, yalnz
onunla yaar onunla yatp kalkarsanz dar bir alana sp kalrsnz.
nsan dar alanlara tklp kalacak bir
varlk deildir, kalmamaldr, hele
gndelik bilincin tesinde bir eylerin peindeyse. Gndelik bilin
dar bir alann bilincidir, imdi ve

63

burann bilincidir, uzamda ve zamanda kendini amay dnmeyen,

enazla yetinen bilintir. Ama sanatnn szn ediyorsak, yetinmeyen
bilincin szn ediyoruz demektir.
Gerek insan olmak bir deer al
iinde olmaktr. Bilin yetkinletike yani kendini atka zamanda ve
uzamda snrlar zorlar. Gelimi bir
bilin artk yalnzca ky rzgarnn
ya da da rzgarnn bamls deildir, o btn olas rzgarlara aktr,
imdinin rzgarlarna olduu kadar
gemiin rzgarlarna da aktr. Gelimi bilin gndelik bilinten ok
daha baka bir eydir, ufkunu zorlar, ufkunun tesine geer, ksmetini grnrden ok grnmeyende
arar. Ufkunu srekli geniletir: ulat yer amas gereken yerdir. Gene
de her yetkin bilin bir yandan dnyaya alrken bir yandan bir topran rn olarak, kendi toprann
rn olarak varln srdrr. Burada ruh belli bir yerden balar umaya, btn gklere doru kanat
rpar. nsan iin, dn ve bugn
hatta yarn olan bir varlk iin bilin ufkunun genilii diye bir ey
vardr.
Alabildiine geni duyuyor sonuna kadar geni dnyorsanz bir
yere aklp kalabilir misiniz? Baka yerlere ve baka zamanlara akmak istersiniz. O baka yerlerde ve
baka zamanlarda sizi nice tedirginliklerin beklediini bile bile. Ben
nerede deilsem orada iyi olacakmm gibi gelir der Baudelaire.
Bunu Baudelairee zg bir ruh durumu olarak belirleyip kabilir miyiz? nsanlar yledir: Hep gidelim
derler de bilmezler nedenini. yilemez bir yolcu olmak durumudur
bu. Ne var ki Baudelaire ya da ba-

64

ka biri uzaklara sonuna kadar katlanamaz. Baudelaire deil uzak denizlerde, Brkselde bile yapamaz,
nk o Parisin topranda bitmitir. Truverlerden ve trubadurlardan
grnmez izler tayan o ruh gerek
yerinin dnda esasl bir hitir, hi
yok gibidir, kendini hilemi duyar: en iyisi gene de kaynaa dnmektir. iirindeki eytan imgesi
bile kkleri yzyllar ncesine ulaan bir imgedir, o topran anlarnda varln korumaktadr. Bununla
birlikte o topraklara skp kalmak
olmaz. air ilgilerini uzaklara yayar:
suda halkalarn genilemesi gibi insann dnyada yer tutmasdr bu. O
yzden deil midir ki Baudelairein
gnl ta Edgar Allan Poeya kadar
uzanr, onunla ili dl olur, onun
yaptlaryla yatp kalkar. XVI. yzyln nl fransz airi Joachim du
Bellay bir kardinalin peine taklp
Romaya gidince nce pek mutlu olur, ona her ey ok ekici grnr,
sonra her ey onu skmaya balar.
Kendi yerini, Lyrsini zler. Toprana dnmese boulup kalacaktr.
airin kendi deyiiyle Truva kuatmas kadar uzun bir srgnd bu.
Lon Levrault La posie lyrique (Lirik iir) adl kitabnda bir dip notunda onunla ilgili olarak yle der:
Kardinal olan amcasyla Romaya
gitmek zorunda kald, Romada lesiye skld. u iki dize bu sknty
pek gzel anlatr: Palatina dana
gzel Lyrm bedeldir / Anjounun
havasn deimem kylara.
Irk ya da hatta ulus deildir konu olan. Irkn nasl bir ey olduunu kimse doru drst belirleyemedi. Sanat bir ulusun topranda o
ulusun bir basamak yukarsndan
gzleyecektir dnyay. Hem dnyann iinde olmak hem
de kubak bakmak dnyaya. Burada da orada da
mutlu oluruz yeter ki karnmz doysun rahatlyla hibir ilgisi yoktur onun.
Yce ruh karn doyurmaktan daha baka ilerin peindedir. Ayrca en sradan
eylerin aln eken, en
basit eylere doyamayan ne

ok insan vardr. Birileri hi durmadan beslenirken ve rerken beslenmek ve remekten daha baka bir
anlam olan bir yerde durur gerek
insan. Kt beslenen ve remeyi hi
dnmeyen bir Spinoza olmak kolay deildir. Ama asl sorun Spinoza
olmay gze almak ya da almamak
sorunudur. Sanat Spinozann yetinirliini rnek alp kendi iin yoksul
ve insanlk iin verimli bir yaam biimi oluturabilir mi? Byle bir tutarl ussallk sanki sanatdan ok
filozofun iidir. Ayrca ileci bir yaam zorunlu mudur? Descarteslar,
Leibnizler, Spinozalar arbal adamlardr. Onlar hibir zaman bir
Baudelaire, bir Balzac, bir Dostoyevski olmay dnmemilerdir.
Filozof ar insandr da sanat hafif insan mdr? Shakespeare de ehov da son derece ar insanlard,
hem de arl olan insanlard. Sorun ar ya da hafif insan olmak sorunu deildir, yaam yle mi yoksa byle mi kavramakta olduumuz
nemlidir. Sanatyla filozof arasnda bir benzemezlik var gibidir her
zaman. Sanat her koulda sanatn
kendi dna taan ve toplumsal uyumsuzluu dndren bir duygusallkta varetmelidir dncesi ok
da doru deildir. Ama onun bir filozof gibi salt ussalda karar klmas
da beklenemez. Sanatta ussall u
noktaya gtrdnzde Mallarm
gibi matematiki bir air elde edersiniz. Bu da az ey deildir ama ok
raslanr bir ey de deildir.
Gerek insan, bu arada sanaty ve filozofu kalplara sokmak ok
zordur. Sanaty kalplamak iyice zordur. zgr ruh uyumsuzdur,
kendini sonsuzun usuz bucakszlnda varetmeye alr. Sanaty
da filozofu da bekleyen tehlike imdi ve buraya skp kalma tehlikesidir. Onlar iin zamann ve uzamn
anlam sonsuzun koullaryla belirlenmitir. Spinozann deyiiyle lmszl varlnda duyan, lmszl yaayan lml olmak da
diyebiliriz buna. Gene de sorun ayrcal insan olmakla ya da zel insan
olmakla ilgili deildir. Onlar hibir
durumda kendilerini kalplamay

bilmeyen, kalplanmaya hi yatkn

olmayan insanlardr. En ok ahlaklar dkndrler bu kalplama iine. Kendilerini ne kadar kalpladklar bilinmez ama koca bir insanl
kalplamaya tutkun olduklar dorudur. Bu yzden gerek ahlak bir
kar-ahlak zellii gsterir. Kural
koymak kolaydr, kalplar sunmak
kolaydr, yaam btn gzelliiyle yaayabilmek zordur. Bu yzden
ahlaklar ok zaman syledikleriyle
kalrlar. Dnya onlara kafa sallar ve
bildii gibi dner. Sorun insann bildii gibi yaamas sorunu deildir,
kendi bilin koullar erevesinde
kendi deerlerine gre yaamas sorunudur. Kendi ahlakn kendi kurmaldr insan, bunu gerekten yapabilecek yetkinlie ulaabildiyse.
Uzak topraklarda ok kaldnz m
arknz tkenmeye balar. Uzaklara, ok uzaklara gitmek, her zaman
somut olarak deil bazen de dlerin yardmyla uzaklara gitmek gerekir. Gezgin olmaya gerek yoktur:
derler ya, gittii yerleri en kt tanyanlar gezginlerdir. Biraz kalmak
gerekir bir yerlerde. Topramz deitiremez miyiz? Deitirebiliriz, neden deitiremeyelim. Kalkar gideriz. te yandan kalkp gidip
yepyeni bir toprakta yepyeni bir insan olmak dn gerekletirmek
gerek insan iin olacak i deildir. Zorda kaldmz zaman gideriz elbet. Gah olur gurbet vatan gahi vatan gurbetlenir der Hami. Bir
de her toprakta yeerebilen aalar vardr. Dostoyevski de ehov
da gezdi, ikisi de gidip bir yerlerde
kaldlar ama dndkleri zaman rus
olarak dndler. Oysa Turgenyef ne
Rusyann renklerini tam olarak tar ne de tepeden trnaa Avrupann
insandr. Besbelli annesinden kayordu. Bazarofa karn arks hibir
zaman brlerinin arks kadar etkili olmad. Ne garip, brleri btn
dnyaya, btn bir insanla ondan
daha ok ulamlard. O da byktr ama brlerinde insan gerei onunkinden ok daha youn ve ok
daha derindir.
Dil tapncaklar dil dncenin
temel belirleyenidir derken gelii-

gzel bir yargda bulunurlar. Dil elbette nemlidir ama dil her ey deildir. Dil dnceyi retmez, ancak
dnce dille tanr. Dncenin
somuta indirgenmesi, bireyselliin
snrlarn aarak, zamann ve uzamn engellerini aarak toplumsal bir
olguya dnmesi dille olur. Dil her
durumda bilinlerin iletime gereksinimini karlar. Bilin ne kadarsa
dil o kadar olacaktr. Her eye kendi
arlnca yer vermek gerekir, dile
de. yz szckle konuan adam
yz kavramlk bir dili kullanacaktr. Be bin kavrama ulam bir
bilincin dili de be bin szc barndracaktr. yz kavramla dnen adama be bin terim ieren
bir szlk gerekmez. nsan insan
yapan deerlerdir. Deer dediimiz
ey insann amalaryla ilgili fikirlerdir, ama deeri tayan tasarmlardr, insann daha da insan olmasn salayacak dayanaklardr. Dil de
bir deerdir ama tek deer deildir.
nsan insan yapan deerler ortak
bir yaam erevesinde her eyden
nce kiilerin bilincinde belirginleen ve oradan ortala salan ortak
formllerdir: bireysel bilincin toplumsal bilince ald yerde ve buna
karlk toplumsal bilincin eletirilmeye ak bir biimde bireysel bilince grnd yerde deerler balar.
Gerek insan deer insandr. Deer
kiinin bilincinden balayarak ve
toplumsal bilinten geerek zamanda ve uzamda evrensel bilince uzanr. Bir yerin ortak dilini yetkin bir

dile dntrebilen kii o yerin gerek kiisidir.

Bireysel bilincin toplumsal bilinle dokunutuu yerde grenekler
kendini gsterir. Grenekler basmakalp deerlerdir. Gndelik bilinle
dnen insan iin grenekler kayna en nemli kaynaktr. nsan yeterli bir dnsellie ulaamad
noktada toplumsal bilincin vaktiyle
enine boyuna dnlm de olsa
imdi pek dnlmeyen deerleriyle yetinecektir. Greneklerde ierilmi deerler byk lde eskimi
ve etkinliini yitirmi formllerdir.
Grenekler hemen tmyle kf ya
da naftalin kokarlar. stlerinde el
kadar rmcek alarnn olutuu
grlmtr. Dedemin byklarndan ve karlk grmemi duygusallklarndan ve ksknlklerinden
bir eyler vardr onlarda. Bu yzden
grenekler bireysel bilince, zellikle
yetkin bireysel bilince durmadan sorun karrlar. Hep bir eyleri kstlama yolunda kurallar koyarak toplumda tekbiim bir ahlakn geerli
olmasn ngrrler. Yetkin bilin
grenekler engelini inatla amaya
alr ve bunu byk lde baarr. Toplumsallkla belirgin o dar ufkun tesine gemek, btn insann
canl deerler dnyasna ulamak ve
bu dnya iin deerler retmek gerek sanatnn balca kaygs ve ayn zamanda ykmlldr.
Toplumsallk temelinden gemeden insanln ortak deerlerine
ulamak olas deildir. Kendi olamam bir birey nasl toplumsal bir
varlk olamazsa, toplumsal bir varlk olamam bir birey de byk insanln kkl sorunlaryla ili dl
olamaz. Toplumsallk engelini aarak daha az gelimi bir uygarlktan
daha gelimi bir uygarla gemek
bo bir dten baka bir ey deildir. Bir kii lkesinden kp ya da
kap bir baka lkeye gittiinde bir
baka deerler dnyasnn ortasna
dm olur ve zorunlu olarak bir
deerler kargaasn yaar: hibir zaman o dledii eyi, ksa yoldan en
st basamaa ulamak tasarsn gerekletiremez. Bir lkeden bir baka
lkeye gndelik bilinle daha kolay

65

gidebilirsiniz: oraya gtrdnz

kii kendinizden bakas deildir, orann nl apkasndan hemen bir
tane alp banza geirseniz de siz
busunuz. O koulda uymak demek
olabildiince yknmek demektir.
Baka topraklarda bir yerde daha iyi
bir yaam var, ben bu yaama katlabilirim diye bir d kurmak olasdr,
ama sorun gidip oralarda deerler
yaratmaksa bu hi de kolay deildir.
Baka topraklarda dnyann parmak
srd bir teknisyen bile olabilirsiniz. Deerler yaratmak gene de baka bir eydir.
Her gerek filozof, her gerek sanat, her gerek bilim adam kendi
toprann rndr. Uzun yllar
darda kalm ve darnn olanaklarndan iyiden iyiye yararlanm,
blbller gibi yabanc dil konuan
gl teknisyenlerin kendi lkeleriyle ilgili ve giderek dnyayla ilgili
sorunlar karsnda ne kadar eksikli olduklarn, bu konuda dnce
retmeye kalktklarnda ne garip
eyler sylediklerini grrsnz.
Yzeysel bilin bir yere ya da bir eye uyarlanmaya ok daha yatkndr.
Bu yzden gerek dnce adamn ldren en byk silah srgndr. Srgn her yerde yalnzdr
der bir fransz yazar. Biraz bural
biraz oral ya da biraz bural daha
ok oral olanlarn romanlarnda,
resimlerinde, iirlerinde, belki de
yaratc olsun olmasn tm etkinliklerinde boynu bkk bir yetersizliin zonkladn greceksiniz,

66

bu kiiler u ya da bu biimde evrensel erevede gklere karlm

kiiler de olsalar. Toprandan kopan insan ar ar tkenir ve ok
ar yitimlere urar. Dnyada bir
bana kalmak gibi bir eydir bu.
Her gerek bilin bir topran,
toprann bilincidir. Her topraa kolayca uyabilen, bugn olmazsa yarn nasl olsa uyabilecek olan
yetkin bilin yoktur. Gndelik bilincin bir topraktan bir topraa tanmas ok kolay olmasa da olasdr. Gndelik bilin testi gibidir, her
topran suyunu tayabilir. Gndelik bilin dnyadan bekledikleri snrl, dnyaya katacaklar da snrl bilintir, bylesi bir bilin daha
ok beslenmeyle ve oalmayla belirgin insan etkinliklerinin ekseninde kendini ortaya koyar. Bir insann
bir baka toplumda itilip kaklmas
da ayr bir sorundur. Kimseyi byle bir bakma ok kolay bir bakma
ok zor bir yaam setii iin eletiremeyiz. Her insan kendi bilin koullar elverdii llerde yaamn
srdrr. Gerek dnce ve sanat
adamlar biraz tede dururlar. Bu
uta en byk atklarda bile toprana sk sk sarlan insanlar varsa
br uta daha yetkin yaam koullar elde etmek iin rpnan, oradan
oraya savrulan, bir eylere uyabilmek iin kendini zorlayan insanlar
vardr.
Burada estetikiyle ilgili bir sorun kendini gsterir. Bu sorun
yaptlar yorumlarken ya da de-

erlendirirken yerin ve zamann

koullarna uymak zorunluluudur.
Birka yzyl nce dnyaya gelmi
bir yapt ya da bir dnce rnn ele alrken o ortamn koullarna
inmek bir ykmllktr. rnein
Descartes bugnn filozofuymu
gibi ele alrsak gln oluruz: byle bir abann doru bir aba olduuna kimseyi inandramayz. Byle
bir ie kalkmak kt niyetten kaynaklanmyorsa bilgisizliin sonucudur. Bir sanat ya da dnce rnn elbette bugnn gzyle
inceleriz, nk bir baka gzmz
yoktur, ama onu yerinin ve zamannn koullar iinde ele almamz
gerekir. Eski yaptlarn lmnde
temel neden o yaptlarla iyi bir iletiim kuramama skntmzdr. Eski
yaptlar kavrayabilmek iin ncelikle dille ilgili pekok araca gereksinimimiz vardr. Anlama ulamamz ancak anlatmn inceliklerini
kavramamzla olasdr. Sanat toplumbiliminin ve dnce toplumbiliminin nemi ite bu noktada kendini gsteriyor. Bir yapt toprana
yerletirerek kavrayabilmek iin en
nemli dayanaklarmzdan biri bu
zel toplumbilimler olacaktr.
Bilin zamanda geriye gittike ya
da uzamda yer deitirdike imdi
ve burdann kolaylndan ister istemez uzaklar. O durumda dil engeli bir yana, baka yaam biimleri
iinde baka baka sezgilerin, baka
baka duyularn, baka baka anlaylarn varl zorda brakr bizi.

ok baka mitolojik gelerle karlarz, bu gelerin zel deil ama

genel simgesel yaplar bize anlama
ulamakta byk engeller karr ya
da karabilir. O yerin ve o zamann
toplumsal koullarn bilmek, en azndan o toplumu temel zelliklerini tanmak gibi bir gereklilikle yzyze geliriz. Bu da bize altndan
kalklmas kolay olmayan byk bir
yk ykler. Ne olursa olsun salt sezgilerle deerlendirme yaplamaz.
Gemiin ve baka yerlerin yaptlaryla aramza giren uzaklk bir beeni uzaklndan ok anlam iletimiyle ilgilidir. Falanca mitosu bize bir
aklayan olsa o yaptn ruhuna girmek iten bile olmayacaktr. Bu yzden baka zamann ve baka yerlerin
yaptlarn kavramak yolunda baka
baka aralara gereksinimimiz vardr. rnein bizim divan edebiyatmzn bugn bize yabanc durmas
eskinin anlamlarna girmemizi engelleyen gelerden gelir. O durumda biri kp falanca airin u beyti
sylerken kulland u deyimin ne
anlama geldiini bize anlatmaldr.
Bunu Fuzuliden bir rnekle aklamakta yarar var. Fuzulinin gazellerinde klbe-i ahzan deyimiyle karlarz. Onun divannda drt yerde
bu tamlama kullanlr. Bunun ne anlama geldiini bilmeden o iirlerin
zne girmemiz kolay deildir. Birlikte okuyalm isterseniz.
Zahit bize dn duzah vasf itdi Fuzuli
Ol vasf senn klbe-i ahzanun iindr
Ey Fuzuli ate-i ah ile yandurdun
meni
Galiba sandn ki em-i klbe-i ahzanunam
Meni ey baban mazur dut glzar
seyrinden
Ki men glzar seyrin klbe-i ahzana derdm
Klma her saat meni rsva-yi halk
ey berk-i ah
Eyleme ruen eb-i gam klbe-i ahzanumu

Konu bir doru mitosuyla ilgilidir. Yakub peygamberin on iki olu vard. Bunlar
arasnda en ok sevdii Yusufdu. Kardeleri
onu kskanp bir kuyuya attlar. Yakub olunun yokluuna dayanamad, alamaktan kr
oldu. Kardeleri sonra
Yusufu Msrda buldular, Yusufun gmleini Yakuba getirdiler.
Yakub gmlei gzlerine srnce
gzleri ald. Msra gitti ve oluna
kavutu. Bu bir sylencedir. Bizi burada ilgilendiren bir baka sylenceye gre olu kaybolduktan sonra
Yakub kendini bir kulbeye kapatt. Orada durmadan alyordu. Artk ac ekmek ve alamak onun yaam biimi olmutu. Bir gn Yusuf
Msrdan dnd, babasnn kendisini bir kulbeye kapattn, orada
srekli aladn rendi. Kulbeye gitti, babasna kulbenin kapsn
amasn syledi. Artk alamaktan
baka bir ey bilmeyen baba olunu
duymad bile. O kapy amaynca
Yusuf ona yle seslendi: Baba bana bu klbe-i ahzan (hznler kulbesini) yktracak msn?
Bir yaptn anlamna ulamak dz
bir okumayla ya da dz bir izlemeyle olmaz ok zaman. Uzamda ve zamanda bizden uzak duran yaptlar
szkonusu olduunda bu daha ok
byledir. Onlarn anlamlarna girmek iin ok zel aralara, ok zel anahtarlara gereksinimimiz olabilir. Bir deyimin stnden atlayp
gemek bizi anlama ulamakta eksik brakacaktr hatta sezgi yoluyla
anlama varmak istediimizde bize
hi ilgisiz anlamlar verebilecektir.
Fuzulide duyduumuz sknty
rnein bir Yunus Emrede de duyabiliriz. Onda da inancn deiik
simgeleri kapal anlamlaryla zorda
brakr bizi. rnein melametin
ne olduunu bilmeden Yunus
Emrenin dnyasna girmek zordur.
Bunu byle olduunu yalnzca uzamda ve zamanda bizden uzak yaptlar iin dnmeyelim. Bugnn

yaptlarnda da bizden aba isteyen,

zel kavraylar isteyen anlamlar olabilir. Yaratc nasl bir sabr simgesiyse izleyici de belli bir sabr gstermek durumundadr. Ama gerek
anlamlarn zorunlu olarak kapal ya
da bulank simgeler altnda bulunabileceini dnmek de yanl olur.
Her eyi ok ak anlatmakla birlikte st dzeyde deerler reten sanatlar da vardr.
Elbette ok ak yaptlar ok zaman kendimize daha yakn buluruz.
Her eye karn ok zel simgelerin
bize ok daha yakn grnd de
olur. Anlama ulama konusunda daha ok eskinin yaptlar bize glk
karyor. Onlarda bizi dil engeli kadar yaam koularndaki saysz deiimden gelen glkler bekler. Bu
bize sanatn alannda glkler anlama ulamak asndan zorunludur, sanatta derin ve dolgun anlamlar ancak g simgelerle anlatlabilir
gibi bir inanca gtrmeli mi? Sanat
deeri aklkla ya da kapallkla ilgili deildir, bana iletilen eyin niteliiyle ilgilidir. Apaklkta en gzel
iirin kurulabildiini en gzel Karacaolan retmitir bize. Onda hibir terim, hibir deyim, hibir dize
bize anlam asndan glk karmaz. Kald ki onunla aramzda uzun
yzyllar vardr. Buna karlk deerin apaklkla doru orantl olduunu dnmek de yanl olur.
Zamanda ve uzamda bizi aan yaptlara zellikle bir takm n hazrlklarla ynelirken, gn olur Karacaolan rneinde olduu gibi yzyllar
ncesinin yaptlarna dorudan doruya ularz.

67

Kerbelnn
slamiyet ncesinden
ald miras
Hikye anlatmak, hikye nakletmek ya da hikye
anlatcsn dinlemek Pers geleneiydi. Bugn
Kerbel olayn anlatanlarn atalar bir zamanlar
Babilin Yaratl Destann, ondan sonra gelenler
ehnameyi anlatm, Zerdt atlarn okumutu.
slamiyet ile ierik deiti ancak form ayn kald.
Anlatclar bu sefer mam Hseyinin ehit
edilmesini anlattlar.

68

ii dnyasnn matem ay Muharremde, yz binlerce

insan Irak ve randaki kutsal kentlere akn ediyor.
On iki mam mezarlarnn bulunduu topraklarda
Kerbel Olay adeta yeniden yaanyor. Kerbel Olay, ii inancnn bel kemiidir. ii inanna gre slam Peygamberi Muhammedin kendisinden
sonraki Halife ilan ettii amcaolu Alinin hakk
yenmitir. Peygamberden sonraki halifelik sava,
Alinin olu Hseyinin MS 680de Kerbelda katledilmesiyle dorua kmtr.
Bugn bile ii politikasnn ateleyici gc olmaya devam eden Kerbel Olay, slam dnyasnda mezheplerin de doum gndr. Snnilie kar iilikte, mevcut siyasi otoriteyi meru saymama,
hakszla-zulme isyan dncesine bir de matem
ve ac ekme eklenir.
iiler, Muharremin ardndan gelen Safer aynda da matem tutarlar. Bu iki ay boyunca dn ve
benzeri elenceler yaplmaz, bu matem gnlerinde
taziye meclisleri dzenlenerek mersiyeler okunur,
ihsan yemekleri verilir. Yas tutma, Muharremin
10una rastlayan Aure Gn dorua kar. Bu gnde konumalar yaplr, Kerbel olay tiyatro eklinde canlandrlr ve atlar yaklr. Hseyinin hayatn neden feda ettii zellikle vurgulanr. Baskya
ve zulme teslim olmad anlatlr.
Anadoluda da Alevi ve Bektailer arasnda
Muharremde 12 gn boyunca oru ve yas tutanlar
olur. At, mersiye, nefesler okunur. Yas tutanlar amar ykamaz, deitirmez, sabun kullanmaz, tra
olmaz, aynaya bakmaz, bir ey koklamaz, trk sylemez, saz almaz. Bata et olmak zere baz yemekler yenmez. Bit, pire dahil hibir canl ldrlmez.

Gl Atmaca

Zerdt atlarndan Kerbelya

ii inanc derinlemesine incelediinde bata ran
olmak zere slamiyetten nceki kltrlerden izler
tad grlr. Pers mparatorluunun kurucusu
ve ilk insan haklar bildirgesi olarak kabul edilen
Kiros Silindirinin yaratcs Byk Kiros (Byk
Keyhsrev ve Byk Kura olarak da bilinir) M
539da Babil lkesini ele geirdi. Bu, Pers ve Mezopotamya kltrlerinin karlamas demekti. te, buradan doan sentezin izlerini bugnk ii geleneklerinde grmek mmkndr.
Hikye anlatmak, hikye nakletmek ya da
hikye anlatcsn dinlemek Pers geleneiydi. Bugn Kerbel olayn anlatanlarn atalar bir zamanlar Babilin Yaratl Destann, ondan sonra gelenler ehnameyi anlatm, Zerdt atlarn
okumutu. slamiyet ile ierik deiti ancak form
ayn kald. Anlatclar bu sefer mam Hseyinin
ehit edilmesini anlattlar.
Merhum Prof. Dr. Metin Andn Ritelden Drama
/ Kerbel-Muharrem-Taziye adl almasnda, len
kahraman iin yas trenleri dzenlenmesinin ran
geleneindeki rneklerine yer veriliyor. te ilki:
Sasani mparatorluunun (224-651) dini olan Zerdtln kutsal kral Vitaspa, Kral Erjasp gl ordusu ile saldrr. Zerdt inancnn koruyucu
yiidi Drir de savaa katlr. Darir, Erjasbn kardei Bideref tarafndan zehirli oklarla ldrlr.
Burada, Kerbelda mam Hseyinin bana gelenlere benzerlik, Dririn bu savata leceini nceden bilmesidir. Yzyllar boyu Drir iin dzenlenen Ydigr- Driran treninde gsn denilen
saz airleri alp sylerler. Dririn ansna atlar

okunarak yaplan anma trenleri de

Kerbel iin yas trenlerine benzerlik gsterir.
Ancak ikinci rnek daha arpcdr. Firdevsinin 10. yzylda, ranllarn Mslman olmadan
nceki efsaneleri zerine kurduu ehnamesi ran edebiyatnn
en byk eserlerinden birisi olarak kabul edilir. ehnamenin kahraman Siyv, Efrasiyb tarafndan ba vurularak ldrlr. Aa
Trkistandaki kazlarda ortaya kan bir duvar resmi, Siyv olduu anlalan bir gen iin yaplan
yas trenini gstermektedir. Buradaki szler zacma ve ac ekmede
Kerbeldaki sahnelere benzemektedir. Siyv, leceini biliyordu;
mam Hseyin ve Kerbel ehitleri
gibi.

Kutsal kent Kerbel.

Nippur ve dier kutsal ehirler zamanla Kerbel, Necef gibi iiler asndan kutsal kentlerin de bilinaltndaki prototipi olacakt.
Kutsal kent olgusu da eski
Tpk eski Msrllar gibi eski
Hz. Ali, Hz. Hseyin ve daha bir- Irakllar da yaam-lm dngsok imamn mezarnn bulundu- nn tanrlar tarafndan dzenlenen
u Irakta, kutsal kentler olgusu da mevsimsel bir olay olduuna inanrslamiyet ncesine dayanr. rne- lard. Eski n Asyada bereket tanrin Smerde, her kentin bir tan- larnn lmeleri (yeraltna inmeleri)
r tarafndan kurulduuna ve o- ve yeniden domalar mitolojik ynun korumas altnda olduuna klere konu olmutur. Onlarn yeinanlrd. Smerde ba tanr o- raltna inmesi bugnk takvimle alan Hava Tanrs Enlil (Ellil) Nip- ustos ayna denk gelir ve bitkiler de
pur kentiyle ilikilendirilirdi. Irakn onlarla birlikte solup lmeye balar.
gneydousundaki bu antik kent, Muharremi gne takvimine uyarMezopotamyann din merkeziydi. ladmzda, ilk gn 2 Austostur.
Aure, Muharremin 10. gn
Pers mparatorluunun kurucusu ve ilk insan haklar
olduuna gre, bu yln en scak
bildirgesi olarak kabul edilen Kiros Silindirinin
yaratcs Byk Kiros.
gn 11 Austosa rastlar. 14
Muharrem ise yaz dneminin
bitimidir. Ayrca, 2 Austos, Roma takviminin beinci ay Tammuz (Temmuz) aynn 20sine
rastlar. Eski Asur takviminde Tammuz ay tanr iin alama, yas tutma dnemidir. kinci
gnnde yitirilen yeilliin geri
gelmesi iin gne tanrya armaanlar adanr. Ancak gene bir
baka slam takvimine gre Muharrem dnemi Austostadr.
Bylece Muharrem gne ylna evrildiinde ne ay, ne de yl
balangcdr, tersine yl bitimi
olmaktadr. ehitlerin lm gn olan yln en scak gn 11
Austosa yerlemektedir.

te eski Irakllar tanrlar ldnde bugn iilerin bir araya gelip mam Hseyin iin yas tutmalar
gibi yas tutuyorlard. Eski Yunan ve
Roma mitolojisinde ayn yknn
kahraman Adonistir. Onun lm
ve yeniden douu, pnarlardaki su
seviyesindeki deiiklikleri simgeler. Adonis-Tammuz ritelinde yazn en scak gnlerinde doann gnein kzgn nlarnn altnda l
duruma gelmesine 7 gn yas tutulmakta, ac ekilmekteydi.
Toparlarsak, aratrmaclar, Suriye-Msr-Yunan Adonisi, Babilin
Tammuzu,
Frigyann
Attisi,
Msrn Osisi ile slamn zellikle
iiliin Hseyini arasnda kolaylkla bir koutluk kurabilmektedirler.
rnein, Fenikeli Adonisin akan
kan bir iein domasna yol amtr. ehnmede de Siyvun
ba gvdesinden koparlnca akan
kandan bir iek bittii yazldr.
ii inancna gre Kerbelda sava
meydan ayn gn ya da ertesi gn
bir iek tarlasna dnmtr. Bu
arada, Kerbel iin taziyelerde az da
olsa Siyvun ad gemektedir.

Mehdi inanc
k noktas ran kkenli Zerdtlk olan kurtarc beklentisi iiliin mihenk talarndandr.
yle ki politika kazan Onun, yani
Gaib mam ya da Mehdinin gelii
dnlerek kaynatlr. iilere gre 12. mam Muhammed el-Mehdi,

69

Kerbel olay
Kerbel Sava, 10 Ekim 680 (10 Muharrem 61) tarihinde bugnk Irak snrlar iinde slam peygamberi Muhammedin torunu Hseyin bin Aliye bal kk bir birlik ile Emevi Halifesi I. Yezide bal ordu
arasnda yaand. Muhammed salnda, amcaolu Ali
bin Ebu Talib ve onun oullarn kendisinden sonraki halifeler olarak atamt. Ancak, vasiyetine ramen
Peygamberin lmnden hemen sonra halifelik kavgas balad. Halifelik Aliye deil srasyla Ebu Bekir, Osman ve mere geti. (Bu kiinin halifelikleri Hz.
Muhammedin Ehli Beytine ramen gereklemi, bu
nedenle yzyllardr tartlagelmitir.)
Ali, nc halife Osmann ldrlmesinden
sonra i karklklarn ok youn olduu bir dnemde halifelik grevini kabul etti. Ancak kavga
bitmedi. Cemel Savanda bu sefer de Alinin taraftarlaryla Muhammedin elerinden Ayenin taraftarlar kar karya geldi. Savatan galibiyetle kan Ali,
amda hkm srmekte olan ve kendisine biat etmeyi
reddeden am Valisi Muaviye ile olan sorunlar zmeye giriti. Muaviye, Aliyi Osmann lmnden sorumlu tutuyor ve amda bunun propagandasn yapyordu. Alinin uyarlar sonusuz kalnca Ali ve Muaviye
ordular arasnda Sffin Sava (657) balad. Ali 24 Ocak 661de bn Mlcem adl bir harici tarafndan urad saldr sonucunda ehit oldu.

Alinin vefat sonras am ve Msr dnda btn eyaletler olu Hasana biat etmilerdi. Emevi Hkmdarln
kuran Muaviye kendi iktidar iin tehlikeli sayd Hasan
zehirletmekten de ekinmedi. Muaviyeden sonra tahtna
olu Yezid oturdu. Yezid, Alinin dier olu Hseyinin
iktidarda hak iddia etmesinden korkuyordu. Bu nedenle
bir eli gndererek kendisine itaat etmesini istedi. Bunu
reddeden Hseyin Medineden Mekkeye doru hac iin
yola kt. Bu arada, Kfeden kendisini destekleyeceklerine dair mektup alnca ynn buraya evirdi. Yolun bir
ksmn amt ki Yezidin Kfeye Ubeyd bin Ziyad vali olarak atadn, beraberinde bir ordu gnderdiini ve
Kfelilerin savamaktansa itaat etmeyi yelediklerini rendi. Buna ramen yoluna devam etti. ldrleceini biliyordu ancak lmnn Yezidin ktln dnyaya ispat edeceini dnyordu. Kfe yaknlarndaki
Kerbelda kamp kurdu. Askerler kampn etrafn sardlar. Ordunun komutan mer bin Sad Muharrem aynn
7sinde emberi daraltt ve kamptakilerin Frat nehrinden
su almalarna engel oldu. Hseyin adamlarna, teslim olmaya niyeti olmadn, savaacan syledi. Sayca ok
yetersiz olduklar iin, ldrlecekleri aikrd. Yine de
hepsi lmeyi tercih etti. Gnlerce sren savata, oluk
ocuk ok insan ldrld. Hseyinin ba klla vuruldu. te bu an, iilerce her sene Muharremin 10. gn
Aurede gzyalar, atlar ve dvnmelerle anmsanr.

babas Hasan el Askerinin 873 yln- rna dair bir anlama imzaladklar ncesinde randa krala kutsallk pada ehit edilmesinden sonra daha ve Cemkerana gnderdikleri de ileri yesi verilirdi; kii nitelikleri ne olur5 ya da 6 yandayken gizlenmitir, srlmt.
sa olsun, kral olduunda Tanrnn
kyamete yakn ortaya karak zuBu arada, iiliin imamlara yk- yeryzndeki glgesi olarak grlmle donatlm dnyay adaletle ledii karizma ve otorite konusun- lrd.
dolduracaktr.
da, Sasani kltrnden, eski gnostik
Kendisini byle grenlerden
Irakta 10. ve 11. mamlarn g- kltrlerden, Eski Yunan felsefe- birisi de 16. yzylda iilii resmi
ml olduu Samara kenti ise ayn sinden, Ortadou dinleri Yahudi ve din ilan ederek bugnk rann
zamanda 12. mam yani Mehdinin Hristiyanlktan ve Hermetik kl- kimliini oluturan Safevi agybete gittii yer olarak kabul edi- trden byk lde etkilenmi ol- h smaildir. Miladi 1505 tarihlir. Samaradaki trbede Mehdi iin duu birok aratrmac tarafndan li bir fermannda kendisini adil,
eyerlenmi ve yola kmaya hazr ortaya konmutur. rnein, slam kmil ve imam olarak tantmaktabir at tutulduu rivayet
dr. ah smailin Allahn
Yunan mitolojisinde Fenikeli Adonisin akan kan bir iein domasna
edilir. Bu arada, rann yol aar. Antik Yunann Adonisi ile iiliin Hseyini arasnda kolaylkla
yeryzndeki glgesi ve
Kum kentinde bulunan bir koutluk kurabilir. (Luca Giordanonun Adonisin lm adl tablosu) Gaib mamn naibi ya da
ve Mehdinin ziyaret ettimmessili olma iddiasna
i rivayet edilen Cemkekarn bir baka Trk kran Camii de bir nevi hac
kenli ran Hanedan Kaaryeri gibidir. Buray ziyalar (1796-1925) Allahn
ret edenler Mehdiden
yeryzndeki glgesi iddileklerini bir kda yadiasyla yetinerek Gaib
zp kutsal kuyuya atar.
mamn temsilciliini uleKendileri dorulamasa
maya brakmlardr.
da Ahmedinejad ve kabiran slam Devriminin
nesinin 2005teki seimnderi
Ayetullah
Hulerden sonra Mehdinin
meyninin, Irak ve sonradn iin alacaklasnda Pariste srgndey-

70

On iki mam.

ken Tahrana gnderdii mesajlar

da tpk Gaib mamn sefirleri araclyla ii toplulua ulamas gibi
deerlendirilmitir. Onun 1979da
rana dn, Gaib mamn dnyle e tutulmutur. Nitekim milyonlarn onu mam Humeyni olarak selamlamas ve bylece zulmn
yok edilecei yeni bir an baladna inanlmas bunun gstergesidir. Humeyni de dier ii liderler
gibi kitleleri harekete geirmek iin

Kerbel Olayn, oradan ykselen madur, mazlumluk

duygusunu bol bol
kullanmtr. ranIrak arasnda 8 yl
sren savata, insanlar cepheye srerken Kerbel Olay
hep diri tutulmutur.
Bugn Ortadouda,
rann lideri olduu ii blouyla Suudilerin ban ektii
Snni bloun arasndaki ekimede Kerbelnn hi bitmedii grlyor. Dinin en etkili atma arac
olduu bu dnyada, Yezid ile Mazlum Hseyin arasndaki dava bitecek gibi grnmyor!

City, The New York Times, May 31, 2009.

4) Ethem Ruhi Flal, iiliin Ortaya k ve randa DinSiyaset likisi, Avrasya Dosyas, Cilt: 13, Say 3, 2007,
s.191-230.
5) Peter, W. Galbraith, Irakn Sonu/Ulus devletlerin k
m?, Trkesi: Mehmet Murat nceayan, stanbul, Doan
Kitap, Ocak 2007.
6) Serdar Kaar, Suudi Arabistanda ii Sorunu, ORSAM,
26 Kasm 2010.
7) Jim Muir, Mixed legacy of Ayatollah Fadlallah, BBC
News, 4 July 2010.
8) Yitzhak Nakash, The Shiis of Iraq, Princeton and
Oxford, Princeton University Press, 1995.
9) Vali Nasr, Behind the Rise of the Shiits, Time.com, 19
Eyll 2006, www.befercenter.org
10) Stephan Rosiny, Byk Ayetullah Muhammed Hseyin
Fadlallahn lm zerine Deutschland, Qantara.de
2010.
11) ii Jeopolitii, Avrasya Dosyas, Cilt 13, Say 3, Ankara,
ASAM, 2007.

KAYNAKLAR
1) Metin And, Ritelden Drama/Kerbel-Muharrem-Taziye,
stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 2002.
2) Faleh A. Cabbar, Irakta ii Hareketi ve Direni, Trkesi:
Hikmet Hlis, stanbul, Agora Kitapl, 2004.
3) Sam Dagher, Devotion and Money Tie Iranians to Iraqi

Kutsal kent Necefte bir yas treni.

71

Bilim Gndemi

KD Doa Bilimleri Grubu - Deniz ahin

Hamileliin erken dneminde yaplan rejim,

bebek geliimini engelliyor

he University of Texas, Health

Science Centerda alma yapan
aratrmaclarn raporuna gre hamileliin erken dneminde yaplan rejim insan-olmayan primat modelinde
fetal beyin geliimini azaltmaktadr.
Aratrmaclar, hamileliin ilk
dneminde diyet yapan annelerin
fetuslarnda, byme faktrlerinin
miktarlarnda, hcre-hcre etkileimlerinde ve hcre blnmesi formasyonunda azalma gzlemledi.
Health Science Center School of Medicine blmnde Hamilelik ve Yenidoan Aratrma Merkezi direktr olan Peter Nathanielsz tarafndan
yaplan aklamada, Bu dnem, beyinde destekleyici hcreler gibi ok
sayda nronlarn da ortaya kt
kritik bir dnemdir. denildi.
Almanyada San Antonio ve Friedrich Schiller niversitesinde Southwest Foundation for Biomedical
Research Merkezinde yer alan aratrmaclar da bu almaya katlmlardr. alma ekibi, SFBRs Southwest
National Primate Research Centerda
bulunan iki grup babun annelerini
karlatrd. Gruplardan biri hamileliin ilk dneminde istedii kadar
yeme zgrlne sahipken, ikinci
grup Amerikada birok annenin uygulad besin seviyelerine edeer olarak yzde 30 daha az beslendi.
Laura Cox, almamz bize, besin evresinin hcresel ve molekler
dzeyde beyin geliimini etkilediini gstermitir. aklamasn yapt.
Temel hcresel mekanizmay d-

zenleyerek fetal geliim esnasnda nemli rol oynayan beslenmeyi iaret

eden, hcre byme ve gelimesinde ana dzenleyiciler olduu bilinen
yzlerce gende bozukluk gzledik.
Ktlk koullarnda olduu gibi belirgin besin snrlamas fetal beyin geliimini olumsuz ekilde etkilemektedir. Yazar Dr. Thomas McDonald, Bu
alma Amerika toplumu gruplarnda meydana gelen gda gvencesizlii seviyelerinden kaynaklanan byk
etkilerin gsterildii ilk almadr ve
besinlerde azalmann fetus zerinde
hassasiyetini gstermektedir.
Yaplan alma zerine Dr. Nathanielsz aadaki maddeleri kaydetmitir:
- Gen hamileliklerde, gelimekte olan fetus, byyen annenin ihtiyalar nedeniyle besinlerden mahrum etmektedir;
- reme yann ge dnemlerindeki hamileliklerde, kadnn atardamarlar katdr ve uterusa kan temini azalr, kanlmaz olarak fetusun
besin ihtiyac etkilenir;
- Hamilelikte preeklampsi (gebeliin ikinci yarsnda geliebilen hipertansiyon ve proteinri ile kendisini gsteren rahatszlk) ve yksek
kan basnc gibi hastalklar, fetusa
besin temininin azalmas ile plasentann fonksiyonlarnda de neden olur.
Dr. McDonald Bu alma iyi anne salnn ve beslenmesinin nemli olduunu gsteren bir almadr. aklamasn yapt. Elde

edilen sonular, hamilelikte zayf

beslenmenin fetal organ geliimini deitirdiini gstermektedir. Bu
durumda yaam sresince etkiler arasnda beyinde potansiyel olarak
dk IQ ve davran problemlerine
yatknlk yer almaktadr.
Yaam salnn geliimsel programlanmasnn obezite, diyabet ve
kalp hastalklarnn geliiminde nemli bir role sahip olduu gsterilmitir. Bu bulgularn nda, aratrma otizm, depresyon, izofrenlik
ve dier beyin bozukluklar kapsamnda geliimsel programlamann
etkileri zerine odaklanmaldr.
Dr. McDonald, Proceedings of the
National Academy of Sciences dergisinde yaymlanan almada; aratrmaclar, hamilelik sresince annenin fetusu beslenme eksiklii gibi
rejim deiikliklerinden korumas
gerektii kavramn gzden geirmesi gerektii hakknda zorlamaktadr. aklamasn yapt.
Aratrmaclar,
insan-olmayan
primat modelinin geliimsel aamalarnn insan fetusuna yakn olduunu kaydettiler. Bu alanda nceden
yaplan birok alma sanlar zerinde balatlmt.
Kaynak: http://www.sciencedaily.com/releases/2011/01/11
0117152741.htm adresinden 21.01.2011 tarihinde
alnmtr.

Hazrlayan: Pnar Hner

T Molekler Biyoloji ve Genetik Blm
Doktora rencisi

Afrikadaki fosiller nasl korundu?

eologlar, Afrikada bulunan yarm

milyar yandaki fosillerin gnmze kadar nasl korunmu olduunu belirlediler.
Gney
Afrikadaki
Table
Dalarnda bulunan kaya katmanlarnda ortaya kan fosiller zerinde yaplan almalarda bu fosillerin yaklak yarm milyar yanda
olduu ve buna ramen gz, sindirim sitemi organlar ve kaslarnn
korunmu olduu belirlendi. ou
fosil sadece kemik kalntlarndan
olumaktayken, bu canllarn nasl
bu kadar iyi korunmu olduunu
inceleyen aratrmaclar bulgular-

72

n Geology dergisinin son saysnda

yaymladlar.
Yaplan aratrmalar, geni bir
buz tabakas ile rtlm blgedeki
fosillerin gl rzgrlarn etkisiyle
korunduunu gsterdi. Killi toprak
zerine yaplan mikroskobik analizlerde zgn bir yapyla karlald. Petroskop ad verilen zel bir
mikroskopla yaplan incelemelerde
deniz algleri kalntlarnn arasnda
dzenli bir ekilde birikmi binlerce kaya krnts gzlemlendi. Bu
tanelerin buzul andaki ok iddetli rzgrlar ile tanm olduu
dnlyor. Tanan taneler y-

zey sularna besin maddelerini getirirken, derin sular ise ryen bitkilerin dibe kmesi ile durgun ve
canlln grlemeyecei bir ortama dnt. Ortaya kan bu artlar hayvan kalntlarnn korunmas
iin ok uygun bir ortam yaratt.
Aratrmaclar buzul andaki iddetli souk rzgrlarn o dnemdeki yaam ve lm zerinde
ok etkili olduunu belirtiyorlar.
Kaynak: http://www.sciencedaily.com/releases/2010/11/1
01129111740.htm

Hazrlayan: Iraz Ak

Bir genin doumu ve lm

enlere nasl ihtiya duyulmu

da ortaya yenileri kmtr?
Bunun yan sra, nasl baz genler
genomda var olan ilevlerini kaybetmilerdir? Bu sorunun yant ksmen
de olsa gen duplikasyonu srasnda
olanlarn anlalmas ile akla kavuturuldu.
Ichizo Kobayashi ve ekibi Tokyo niversitesinde yrttkleri almada Helicobacter pylori bakterisinin 10 farkl suunun tm genom
dizisini kararak karlatrdlar.
Yeryzndeki insan rknn yarsnda bulunan ve mide kanseri bata olmak zere eitli hastalklar da beraberinde getiren bu bakteri eidi,
homolog rekombinasyon srasnda
yksek dzeyde plastisite gsterdii iin aratrma iin olduka uygun
bir model. Uyum salayan evrim srecinde, genlerin doumu ve lm
mekanizmann merkezi yapsn oluturmakla birlikte bu mekanizmann altnda yatan genom dinamikleri
hl soru iaretleri ile duruyor g-

nmzde. Kobayashi ve grubunun

setii bu organizma ile yaplan almann sonucunda, organizmalarn kromozom organizasyonunun
evrimsel tarihi adna savlar ortaya
srld.
Baz sularn sadece bir konuketkileim geni bulunurken, dierlerinde bu iki gen olabilmektedir. Aratrmaclar, tek ilevin o anda geni
kopyalarken, DNAy tersine evirdikmesinden meydana geldiini dnyorlar. Bu proseste, bir lokustaki DNA segmenti kopyalanp ayn
kromozom zerinde uzak bir noktaya ters oryantasyonda yerletirilirken bu iki lokus arasndaki blgede ters evrilmektedir. Bu yntem
ve bunun gibi farkl eidi ile ortaya kan karlkl rekombinasyon
synteny (ayn gen arasnda olan) evrimin tekrar oluumunu salamaktadr. Baz ularda bu mekanizma
yeni bir genin ortaya kmasn salarken bazlarnda ise genomda uzun zamandr bulunan genin tama-

men ortadan kaybolmasna sebep

olmaktadr. Proc. Natl Acad. Sci. USA adl dergide Ocak aynn banda
yaynlanan bu almann ayrca eitli organizmalardaki ksa sreli ve
uzun sreli genom evriminin engin
DNA sekanslarnn yorumlanmas ile daha iyi anlalaca ve bu almann bu adan nem tekil ettii
dnlmekte.
Ayrca aratrmaclar, kanserde de
ayn mekanizmann sz konusu olabileceini sylemekle birlikte, anormal saydaki ve dzendeki genlerin
bu hastaln nemli bir paras olabileceini belirtmektedirler.
KAYNAKLAR
1) http://www.nature.com/nature/journal/v469/n7329/
full/469135d.html
2) Proc. Natl Acad. Sci. USA doi:10.1073/pnas.1012579108
(2011)

Hazrlayan: Bahtiyar Ylmaz

Doktora rencisi - Portekiz

lk defa bilimsel olarak

mRNAnn doal oluumu gzlemlendi

eshiva niversitesi, Einstein Tp

Kolejinden bilim insanlar, yeni gelitirdikleri bir teknikle, memeli hcrelerinde transkripsiyonla oluan mesajc RNAnn (mRNA)
molekllerini baaryla gzlemlediler. Bu teknik sonu olarak gen ekspresyonunun insan hastalklar zerindeki etkisinin anlalmasna k
tutabilecek bir teknik.

Aratrma, Nature Methods dergisinin 16 Ocak online basksnda ayrntl olarak yer alyor.
Gen ekspresyonu DNA molekl iindeki bir genin mRNA zerine
transkripsiyonunu ierir. Bu molekller daha sonra protein yapm iin hcre ekirdeinden hcre stoplazmasna g eder.
Gruss Lipper Biophotonics Merkezi Yardmc Yneticisi, anatomi ve yapsal
biyoloji profesr Robert Singer metnin bayazar. Dr. Singer meslektalaryla yrtt
almada,
transgenik
bir fare retti. Bu farede
yapsal protein olan beta
aktini kodlayan genler
okunduunda floresanla
etiketlenmi mRNAlar
oluturuyor. Beta aktin
mRNAs, btn memeli dokularnda bulunan
ve yksek oranda okunan (expressed) bir molekl.

Aratrmaclarn kulland teknik, herhangi bir genin ekspresyonunun grntlenmesinde kullanlabilir. Aratrmaclar daha nceki
almalarnda yapay genleri kullanarak rettikleri mRNA molekllerini grntlemilerdi.
Bu, tekniimizin memeli hcrelerinde gerekli bir genin ekspresyonunun grntlenmesinde kullanlmasnn ilk gsterimidir. diyen
Timothe Lionnet, Farkl hcre
tiplerinde ve hcrenin yaam dngs boyunca, beta aktin RNA molekllerini takip edebilir ve nerelere
daldklarn gzlemleyebiliriz. Bu
bulgu, kanser gibi insan hastalklar
asndan olduka nemlidir. nk tmr hcrelerindeki mRNAnn
yerleimi bu hcrelerin yaylma ve
metastaz yapabilmeleriyle dorudan
balantldr. diye ekledi.
Kaynak: http://www.sciencedaily.com/releases/2011/01/
110116144443.htm sitesinden 20.01.2011 tarihinde
alnmtr.

Hazrlayan: Sibel Karaman

T Molekler Biyoloji ve Genetik Blm

73

Bilim Gndemi

Biyomolekllerin doal asimetrisi uzaydan gelmi olabilir mi?

iral molekller olarak bilinen

molekller, doada birbirinin
ayna grnts olacak ekilde iki
formda bulunabilirler. Ancak yaamn kiral molekllerine, zellikle aminoasit ve ekerlere sadece
tek bir formda rastlyoruz, sa ynelimli ya da sol ynelimli. Yaamn biyomolekllerinde tek bir biimin baskn olmasnn bir nedeni
var m?
Louis dHendecourt liderliindeki Fransz aratrmaclar, The
Astrophysical Journal Lettersda yaynlanan almaya gre biyolojik
molekllerdeki bu asimetrinin kozmik kkenli olabilecei ynnde
bulgular elde ettiler.
Biyomolekller ounlukla ki-

ral olup, aminoasitler sol ynelimli

(L) biime, DNA bnyesindeki ekerler ise sa ynelimli (D) biime
sahipler ve bu formlardan baka
halde bulunmuyorlar. Biyomolekllerdeki bu asimetrinin nedeni
olarak nerilen iki hipotez bulunuyor. Bunlardan biri bata hemen
hemen eit miktarlarda bulunan
formlarn, evrimsel srete kademeli olarak deitii ve bir formun
baskn hale geldii ynndeyken,
dier hipotez bu asimetrinin kozmik kkenli olduu ynnde. Baz meteroitlerden elde edilen aminoasit rneklerinde de L biiminin
baskn olmas, ikinci hipotezi destekler nitelikte. Bu senaryoya gre, aminoasitler formlarn eit mik-

tarlarda bulunmad yldzlar aras

uzayda sentezlenip Dnyaya kuyruklu yldz ve meteroitlerce tanm olmal.
Hipotezi test etmek zere laboratuvar ortamnda yldzlar aras
uzay koullarn taklit ederek yaplan biyomolekllerin oluum simulasyonunda, kiral madde iermeyen bir karmdan asimetrik
molekller elde edilebildi. Bylelikle asimetriyi aklayan hipotezlerden biri ilk kez deney ortamnda gsterilmi oldu.
Kaynak: Origin of Life on Earth: Natural Asymmetry of
Biological Molecules May Have Come from Space. http://www.
sciencedaily.com/releases/2011/01/110107145634.htm

Hazrlayan: stem Fer

Evrimi Anlamak sitesine Science dergisinden dl

cience Dergisi, SPORE dln Evrim alkanlar tarafndan

Trkeye de kazandrlan Understanding Evolution (Evrimi Anlamak)
sitesine verdi. Evrimi Anlamak sitesi, Berkeley niversitesinin eitim
ve bilimsel okuryazarlk alannda
geni kitlelere ulamak iin evrimii yayn olarak hazrlad bir site.
Evrimi Anlamak web sitesi ABDde 2004 ylnda, Trkiyede
2008 ylnda yayna balad. Hedefi, evrim retimi iin retmenlere
kaynak yaratabilmekti. Zamanla site
ilk ve orta retim dnda da yaygn
bir ekilde takip edilmeye baland.
Dier bir nemli gelime ise evrim
hakknda yrtlen yanl fikirlerin,
bilimin nasl iledii konusundaki
yanl anlamalardan trediinin fark
edilmesiydi. Ayrca Evrimi Anlamak sitesini gelitiren takm, bilimsel konularn renilmesi sayesinde
sosyal konular, politik kararlar gibi
balklarda yanl bilgilerin topluma zarar vermesinin nlenebileceini dnerek yola koyuldu. Benzer
kayglarla site Evrim alkanlar
tarafndan Trkeye de evrildi.
Kaliforniya Berkeley niversitesi
Paleontoloji Mzesi Eitim ve Sosyal
sorumlusu ve sitelerin proje koordinatr Judy Scotchmoor nsanlarn
byk ounluunun evrim hakkndaki fikirleri karmaktr nk bilim hakknda bildikleri karmaktr
diyor. Bu nedenle niversite Understanding Science (Bilimi Anlamak)

74

web sitesini de yayna hazrlad. Bu

nemli toplumsal sorumluluk nedeniyle Evrimi Anlamak ve Bilimi Anlamak sitelerinin yaratclarna SPORE (Eitimde evrimii Kaynaklar
Bilim dl) dl verildi.
Science Dergisi, bilim eitiminde
en iyi evrimii materyallere dikkat
ekmek iin 2009 ylnda SPORE dln vermeye balad. SPORE, daha az ideal koullarda bilim geliimi
iin uyarlanm bir ara olarak dnld. Bu dl projesi, eitimsel
yeniliklere gsterilen mukavemete
karn bilim eitiminde anlaml bir
ilerlemenin tohumlarn atanlara veriliyor.
Judy Scotchmoor, 25 yl ortaretim fen ve matematik retimi programnda altktan sonra paleontoloji mzesine gei yapt. Fosilleri,
yaamn kkeni zerine halka sunulan gemiin iletimi yolu olarak
grd. Akas retmenlere evrimi retmek iin daha iyi bir araca
gerek vard. Bylece retmenler,
insanlarn dier canl trlerinden
tamamen farkl evrilmi olduuna inanan rencilerin sorularn cevaplayabilirlerdi.
Trkiyede 2007 ylnda yola koyulan Evrim alkanlar, ekirdeinde eitli niversitelerde alan
biyologlarn bulunduu geni bir
gnll andan oluuyor. Grup, siteyi evirmenin ve yaynlamann bir
adm daha ileri tanmas iin yeni
bir adm att, Avrupa Evrimsel Biyo-

loji Derneinin (European Society

of Evolutionary Biology ESEB) anadili ngilizce olmayan lkeler iin
at halk eitimi para fonuna bavurdu ve pay almaya hak kazand.
Evrim alkanlarna ayrlan fonu,
Evrimi Anlamak sitesini CDye
ykleyip birok biyoloji retmenine ulatrd. Evrimi Anlamak
sitesinin Trkesinden ve Evrim
alkanlarnn yaptklarndan haberdar olan Richard Dawkins ve asistan Paula Kirby getiimiz yl bir
grme yapp Evrim alkanlar
ve projeleri hakknda bilgi aldlar.
Grmede Evrimi Anlamak sitesinin Arapa, spanyolca gibi dillere
evrilmesi iin yaplabilecekler konusu da konuuldu.
retmenler siteleri olduka olumlu karladlar. Birok teekkr
iletisi geldi. retmenler retmem gerektiini biliyordum ama elimde kaynak ya da herhangi bir ara yoktu vb iletiler gnderiyor.
ngilizce yayn yapan siteye tm
dnyadan ziyaret says ayda bir
milyonun zerine km durumda. Evrimi Anlamak-Trke sitesinin grd ilgi ise zellikle 2009
ylnda TBTAKn Darwin dosyasn sansrlemesinden sonra byk
art gsterdi. Grup, Evrimi Anlamak sitesinin ayda ortalama 5 bin
ziyaretisi olduunu sylyor.

Hazrlayan: Zelal Durmu

stiridye temizlii

irok akarsu ve nehir pestisit,

kurun ve arsenik gibi zehirli atklarla kirlenmi durumda. Sz konusu nehir ve akarsular temizlemek
olduka zor ve pahal bir uygulama.
Bilim insanlar, imdi yeni ve ucuz
bir yntemi test ediyor. Su kaynaklarn temizlemek ve kirlilie sebep
olan kayna bulmak iin istiridyelerin kullanlmas planlanyor.
stiridyeler, filtreli besleyiciler olarak kabul edilirler; nk kabuklar yardmyla bnyelerine aldklar suyun iinde bulunan bitkisel ve
hayvansal planktonlarla (mikroorganizma) beslenirler, temiz suyu ise tekrar dar atarlar. stiridyenin
kaslar sadece besinleri deil ayn
zamanda suyla birlikte gelen toksin
ve dier atklar da toplar. Bir organizmann dokularnda biriken toksin ve atklara biyolojik birikim denir. Bu adan bakldnda, istiridye

biyolojik birikim yapan bir canldr.

Biyologlar, sularda birikmi zehirli atklarn kaynaklarn, istiridyeleri
kirletici tuzaklar olarak kullanarak
tespit etmeyi dnyorlar. stiridyelerin sanayi blgelerine ve byk
yerleim yerlerine yakn su kaynaklarna yerletirilmesiyle, blgedeki
kirlilik incelenebilir. Kirliliin aratrlaca sularda uzun sre braklan
istiridyeler, yeterli zaman getikten
sonra geri toplanyor. Daha sonra,
kabuklar alan istiridyelere, laboratuvarlarda eitli kimyasal testler
yaplyor ve bylece istiridyelerde birikmi kirliliin miktar ve eidi belirleniyor. Bu yntemde kullanlan
istiridyeler sadece kirlilik belirteci
rol oynamyor, ayn zamanda iinde bulunduklar su kaynaklarn da
temizlemi oluyorlar.
Bu yntemle, yakn zamanda
Maryland civarndaki bir su kayna-

nda yasak bir pestisitin varl tespit edilmi. Pestisitin yllar nce su
kaynana yakn bir yerde gmldne ve zamanla pestisitin bir yol
bularak su kaynana szd tahmin
ediliyor.

Kaynak: Biologists Clam Up Waterways To Determine

Sources Of Pollution (20.01.2011). http://www.sciencedaily.com/videos/2009/0110-clam_cleanup.htm

Hazrlayan: Hseyin Tayran

T Mol. Biyoloji ve Genetik Yksek Lisans rencisi

75

Yayn Dnyas

Yolda zdemir

yoldasozdemir@gmail.com

50 Soruda yerin evrimi soruyor:

Dnya hep byle mi kalacak sanyorsunuz?

zerinde yaadmz mavi gezegen, yan zerinde tayor.

Tpk bizler gibi Nasl ki, yllandka (kalan) salarmza aklar, yzmze krklar yerlemeye balyor, yamz habire yzmze
vurmaya balyor yaam; Yer iin de
ayn durum geerli, yaadklar yzne kaznyor.
Yerbilimin (jeolojinin) bir disiplini var: Mekn ilikilerinden zaman
ilikilerinin karlmasyla uraan
stratigrafi ya da tabakabilim. En temelde, en alttaki tabaka, en eski tabakadr diyen bir ilkeyle alyor.
Stratigrafi, biraz metaforik bir anlatmla, bize zamann meknlatn
(tabakalatn) sylyor. Ama sanmayn ki, Dnyada, zamanla birlikte olan deiim, sadece binyllarn
bir tl gibi yeryzne serilmesinden
ibaret yumuak bir deiim; Yerin
yznde bak izleri brakan fkeli
tanrlar var: Volkanlar, depremleri,
tsunamileri, selleri, frtnalar, iklim
deiimleri Uzun ve ksa vadeli
sonularyla, canl topluluklarn ortadan kaldrp, uygarlklar yok edebiliyorlar

Yer, dinamiktir
Yeryznn dinamik yapsyla gnlk yaamda karlamak, kimi zaman olduka artc oluyor.
rnein, bir ren yeri gezisinde,
bugn denizden yaklak 10 km uzaklkta olan Milet, Efes gibi antik
kentlerin, bir zamanlarn nemli ve
ilek birer liman kenti olduunu renmek Gene bir doa gezisinde,
bugn denizden kilometrelerce ieride kalm olan Bafa Glnn, bir
zamanlar Ege Denizinin bir paras
olduunu, denizle balantsn kaybederek glletiini renmek
Miletin denizle balantsnn
kopmasnn da, Bafa Gln gllemesinin de sorumlusu ayn: Byk
Menderes Nehri. Byk Menderes,
dnyann pek ok corafyasnda,
yeryzn yeniden yeniden ekil-

76

lendiren yzlerce akarsu gibi, getii yerleri byk bir sabrla yldan
yla andryor; tad malzemeyle
karay adm adm ilerleterek denizi
geriletiyor.
Miletin liman kenti olarak en gnenli yaamnn tarihini biliyoruz:
Milattan nce 1. yzyl. Yani karay 10 km ilerletmek, Byk Menderes Nehrinin aa yukar 2000 yln alm. Dnyann yann yaklak
4,5 milyar yl olduunu dikkate alarak, varn siz Byk Menderes gibi
nehirlerin bu byk srete yapabileceklerini dnn stelik akarsular, Yeri ekillendiren d srelerden yalnzca biri.
Hem Dnya, sadece d srelerle
deimiyor; ok daha boyutlu deiimlere yol aan dinamik bir i yaps var. Yerkabuu paralar, 50
Soruda yerin evrimi kitabndan ieriinde daha ayrntl olarak okuyacanz gibi, Yerin sv haldeki ate
kresi zerinde hi durmadan bir
sal gibi hareket ediyor. rnein, lkemizi yakndan ilgilendiren bir rnek olarak, Kuzey Anadolu Fay,
gncel uydu verilerine gre ylda 23
mm hzla batya doru kaymakta.
Az nce yaptmz gibi, bu milimetrik hareketin, Dnyann 4,5 milyar
yllk srecinde yol aabilecei deiimleri dnelim.
Depremler, gnmzde insan asndan yol at byk toplumsal sonular bir yana, bu jeolojik
hareketlilik iinde kk olaylar gibi durmaktalar. Yerkabuu paralarnn hareketlilii, ktalarn jeolojik
zamanda srekli yer deitirmesine, bir araya gelmesine, ayrlmasna,
da kuaklarnn olumasna, okyanuslarn ve vadilerin almasna, vb.
byk boyutlu olaylara neden olmu
bir olgu. rnein, stanbulu tarih
boyunca nemli bir yer, k olunas bir kent klan stanbul Boaznn
oluumunu, 120 binyl kadar nce
blgede yaanan tektonik olaylara
borluyuz.

50 Soruda yerin evrimi

Mehmet Sakn, Bilim ve Gelecek Kitapl, 50 Soruda Dizisi,
Ocak 2011, 216 s.

Ktalarn
milyonlarca yllk dans
Bir nceki blmde,ktalarn jeolojik zamanda srekli yer deitirmesinden sz ettik ya; 50 Soruda
yerin evriminde Yerin tarihi boyunca, ktalarn nasl biiden biime girdiini izleyebiliyoruz. rnein, 600
milyon yl nce, Yerin btn karalar birleik durumda, tek bir sperkta var. O da asl olarak Gney
Yarmkrede yer alyor. Aradan 200
milyon yl getiinde, yani 400 milyon yl nce, Kuzey Yarmkrede
tmyle egemen bir okyanus gryoruz. Ktalar asl olarak gene Gney Yarmkredeler. 230 milyon yl
ncesindeyse, Kuzey Yarmkre ile
Gney Yarmkre arasnda kta dalmlar asndan bir denge sz konusu. 50 milyon yl nceyse, ktalarn asl arl Kuzey Yarmkreye
kaym durumda. Gnmzdekine
en yakn corafik dalm ise, 5 milyon yl nce olumu Sizin anlayacanz, karalar jeolojik tarih bo-

yunca, Dnya zerinde ok ar

ilerleyen gemiler gibi hareket etmiler. Yerin milyarlarca yllk yaamndaki btn bu corafik gelimeler 50 soruda yerin evriminde,
tarihsel dnemleri erevesinde anlatlyor. Daha gzeli, bu deiimleri grsel olarak izleyebileceiniz, paleocorafik ekillerin de kitaba elik
etmesi.
Akllara bu ekiller neye gre iziliyor, btn bunlar nereden biliniyor
sorular gelebilir. 50 Soruda yerin evrimi kitabndaki kimi sorular, bu tr
meraklar gidermeye dnk olarak
hazrlanmlar: Paleocorafya haritalar nasl yaplr? Yerin gemiinde
yaanm doal afetleri nasl biliriz?
Jeolojik zaman takvimi nasl hazrlanr? Yerin tarihi boyunca grd iklimleri nasl biliriz? biiminde
formle edilen sorulara verilen yantlarla, okur jeoloji biliminin mutfa hakknda da bilgi sahibi oluyor.
Bilgi birikiminin ok ykl olduu
bir mutfak bu. Bir o kadar da heyecan verici. Dnn, milyonlarca yl
ncesinin Yeryzn, mmkn olan
tm verilere ulaarak, bunlar bir arada deerlendirerek, yeniden kuruyorsunuz... Ama ayn zamanda milyonlarca yl sonrasnn Yeryzn
de Kitabn son sorusu, bilinen jeolojik sreler devam ederse, milyonlarca yl sonra, rnein 50 milyon yl,
100 milyon yl, 250 milyon yl sonra Yeryznn ne ekilde olabilecei
sorusuna ayrlm. Meraknz gider-

mek iin kitaba bakmalsnz. u kadarn syleyelim: Amerika burnumuzun dibine girebilir!..
Kitabn yazar, T Avrasya Yerbilimleri Enstits retim yesi Prof. Dr. Mehmet Saknn hem
nsznde, hem kitap boyunca
vurgulad iki nokta var: lki, Yerin
evrimini kavrayabilmekte zaman boyutunun nemi. Btn nemli jeolojik deiimler, kimi zaman sonular bir anda gereklese de, ok uzun
srelerde oluuyorlar. Yazarn vurgulad ikinci nokta da, Yerin dinamikliini salayan srelerin tmnn birbiriyle etkileim halinde
iledii ve en nemlisi, canllln
evriminin de Yerin evrimiyle kopmaz bir ba iinde gerekletii.

50 Soruda dizisi
devam ediyor
Kitabn potansiyel okurlarna, keyifli okumalar diliyorum. Bu vesileyle, 50 Soruda dizisinin ilk paketinden henz yaymlanmam kitaplar
ve 2011 yl boyunca yaymlamay
hedeflediimiz ikinci paketindeki
kitaplar hatrlataym. lk paketimizden geride kalanlar:
50 Soruda Arkeoloji
Prof. Dr. Mehmet zdoan
50 Soruda Matematik
Prof. Dr. ahin Koak
50 Soruda Yaamn Tarihi
Dr. Deniz ahin
50 Soruda Evren
alar Sunay

50 Soruda Bilim ve
Bilimsel Yntem
Alaeddin Senel editrlnde
50 Soruda Darwin ve
Evrim Kuram
Prof. Dr. Haluk Ertan
50 Soruda Kuantum Kuram ve
Nanoteknoloji
Prof. Dr. Tekin Dereli
Prof. Dr. Glay Dereli
kinci paketi oluturan kitaplar:
50 Soruda Molekler Evrim
Do. Dr. Ergi Deniz zsoy
50 Soruda Jeoloji
Prof. Dr. A. M. Celal engr
50 Soruda Beyin ve Bilin
Dr. Saffet Murat Tura
50 Soruda Hz. Muhammed ve
Kuran
Yard. Do. Dr. Hasan Aydn
50 Soruda Sosyal ve
Kltrel Antropoloji
Do. Dr. Sibel zbudun Dr.
Glfem Uysal
50 Soruda Maddenin Evrimi
Do. Dr. Kerem Cankoak
50 Soruda Psikiyatri
Prof. Dr. Ali Nahit Babaolu
50 Soruda Enerji Kaynaklarmz
Prof. Dr. Osman Demircan
50 Soruda Genler ve Genetik
Dr. Kenan Ate
50 Soruda Avrupa-merkezcilik
Ender Helvacolu

Naln Mahsereci
(50 Soruda Dizisi Ynetmeni)

77

Yayn Dnyas

Bir yaam cokununun mutfandan damlayan tatlar ve anlar

ouwe Draaisma, Yalandka

Hayat Neden abuk Geer? adl,
bellein gizleri zerine kaleme ald
enfes kitabnn bir blmnde, koku ve tat duyularnn bellei harekete geirmekte dier duyulara gre ne
denli etkin olduunu ve bunun nasl gerekleebildiini anlatr. Bu blmn arabalklarndan biri Tat ve
Kokunun Vefal naddr. Yazara, bu
arabal, Marcel Proustun anlarnn peine dt, koku ve hatrlama arasndaki balanty bir yazarn
gzlem gcyle kavradn netlikle
ortaya koyduu edebiyat klasii bayapt Kayp Zamann zindenin bir
blm esinlemitir: eski bir gemiten, yalnz tat ve koku deimiz o
narin fakat uzun mrl, o maddesiz ve cisimsiz, o inat, o vefal eyler (tpk hatrlayan, bekleyen, mit
eden ruhlar gibi) uzun mddet, yaamakta devam ederler
Kokular ve tatlarn anlar canlandrma gcn, keyifle izleyebildiimiz bir rnek var elimizde: Arkeolojinin Delikanls Muhibbe
Dargann Kaz Bakannn Karavanas adl keyifli kitabnda, yemek tarifleri, tatlara ilikin yorumlar, aro-

malar ve canlandrdklar anlarla

birlikte sunuluyorlar.
Tanmak, sofrasna oturmak onuruna eritiim Muhibbe Darga, tam
bir yaam cokunudur. Yaama hakkn verenlerdendir. Her gzellii
kaps aktr: Narin bir iek, derin
bir kitap, keyifli bir mzik, usta ii
bir sanat ve zanaat eseri, lezzetli bir
yemek Bakt her eyde gzellik
grd gibi, dokunduu her eyde
de gzellik retir. Kk balkonunu iek cmbne evirir rnein; her sabah, evindeki kkl
bykl vazolara, genellikle balkonundan devirilmi iekler ve yapraklar, yle alelade deil, son derece zevkli tasarmlarla yerletirir.
Aileden de kklenen kltryle, son
derece incelmi zevklere sahiptir.
Ama onu mutlu eden, keyif veren
her zaman pahas llebilir eyler deildir: Kazlar ynetmek, ren
yerlerini gezmek iin ya da baka
nedenlerle bulunduu Anadolunun
en cra kelerinde de, yaama keyfi yaayaca/yaataca eyler arar,
bulur, retir. Merak sonsuzdur.
Herkesten, her eyden renir. Yaam enerjisi dolar taar o minyon
bedeninden. Ondaki enerji, etraKaz Bakannn Karavanas
fna da bular. Sadece arkeoloArkeolojinin Delikanlsndan Yemek Tariflerijinin deil, yaamn kan deli aMuhibbe Darga, Can Yaynlar, Krkmerak Dizisi, Aralk 2010, 123 s.
kanlarndandr o.
Can Yaynlarnn kkmerak dizisi iinde yaymlanan
Kaz Bakannn Karavanas da,
tam bir Muhibbe Darga kitab.
Samimi, deli dolu, renkli, keyifli.
Muhibbe Hanmn zenle kurduu dost sofralarnda sunduu lezzetli yemekleri, mezelerin tariflerini ieriyor elbette. Ama yemek
tariflerinin arasna sk sk anlar
szyor; Muhibbe Hanm o kadar
iten ki paylamnda, mahrem
saylabilecek kimi anlarna bile
yol veriyor bazen.
Selim lerinin kimi yazlarndaki/kitaplarndaki gibi, yemek
tariflerinin yan sra, eski ve yeni
zaman kiileri, meknlar ve yaantlar da doluuyorlar Muhibbe Hanmn tularna. ocuklu-

78

unda kurulan sofralarda sunulan,

Dastanl halalarnn kestaneli pilavlarna, Karadeniz kkenli annesinin hamsili omletine, aile dostlar
Tante Rosette Theodoridesin Fransz usul buulama barbunyasna,
Auguste Faure Amcasnn asnn
rokfor peynirli, avdar ekmekli kanepesine, talyada tant Sicilya
kkenli evsahibinin sarmsakl ekmeine ve yardmcs emigezekli
(Tuncelili) Zahidenin sebzeli bulgur pilavna kadar bir dolu balang yemei ve yemein tarifi, orijinal
hali ve Muhibbe Hanmn gelitirdii versiyonlaryla birlikte sunuluyorlar. Muhibbe Hanm o kadar
vefal ki, yemei ilk tatt yer bir
davet ve yemein tarifini ald kii
bizzat davetin asysa bile, kitapta bundan sz ediyor mutlaka. Ama
yaratcl da kendisi gibi kpr kpr bir insan sz konusu. yle olunca, Muhibbe Hanm, damak tadna
gre denemeler yapyor ve yeni tarifler gelitiriyor tattklarndan, rendiklerinden.
Kaz Bakannn Karavanasn
phesiz, Arkeolojinin Delikanls:
Muhibbe Darga kitabn okuyanlar,
adeta bir devam kitab gibi, severek okuyacaklardr. Arkeoloji camiasnn da kukusuz ilgisini ekecektir, malum arkeoloji eksenli anlar
ve yaantlar da sz konusu yer yer.
Ama dostlarn gzel tatlarla arlamak isteyen birok insann ilgisini
de ekeceine eminim. Keyifli okumalar ve sofralar

Naln Mahsereci
Yazda sz geen dier kitaplardan:

Arkeolojinin Delikanls: Muhibbe Darga

Sylei: Emine aykara, Geniletilmi Can Yaynlar basks,
Aralk 2007, 369 s.

Yalandka Hayat Neden abuk Geer?

Belleimiz Gemiimizi Nasl ekillendirir?Douwe Draaisma, ev. Grol Koca, Metis Yaynlar, Kasm
2008, 306 s.

Gemie Bak -2000den 1887ye-

KTAPI
RAFI
20. Yzylda Marksizm
Daryl Glaser, David M. Walker, ev. Sungur Savran, Versus Kitap, Ocak 2011, 352 s.
Bu kitapta yer alan makaleler arasnda da son derecede nemli ve derin hakikatlere deinenler de var, konusunun
temel bilgilerini salarken okuyucuyu daha derin bilgi arzusuyla ba baa
brakan da, okuyucusunu ciddi biimde yanltan da. Ama btn eitsizliine ramen, bu kitap Marksizmi ve
sosyalizmi ciddiye alan, bunlarn
bugn iinde bulunduu durumu
kavramaya alan,
buradan ileri doru nasl yrnebilecei sorusunu dert edinen insanlar iin bir hazine. nk kimini daha iyi
tansak da, kimini ok az bildiimiz konular (Afrika Marksizmi hakknda bugne kadar ne bilirdiniz ki?) en temel
verileriyle sunuyor bu kitap. Bize, 20.
yzyl Marksizminin bugne, 21. yzyln yeni kuaklarna brakt miras
anlamann ilk kilometre talarn salyor.

Adorno Szl
Roger Behrens, ev. Mustafa Tzel, Versus Kitap, Ocak 2011,
272 s.
yz temel szck anda, yargda bulunmak iin aba gsterme yetenei kayboluyor ve bylelikle doru
ile yanl arasndaki fark da ortadan
kalkyor.
(Aydnlanmann Diyalektii). Bu kitapta Adornonun
dncesine giri
yaplan ve rehberlik edilen ok daha
az saydaki temel szck bulunuyor:
ama aba gstermekten kanmak deil, tam tersine aba gstermeyi kkrtmaktr.

Edward Bellamy, ev. Fahri Yava, Say Yaynlar, 2011, 262 s.

Gemie Bak, 1888de ABDde yaymland. Bir yl ierisinde eyrek milyon kopya satld ve birka yl gemeden belli bal yabanc dillere evrildi.
Bellamy, topyac
yazarlar fazlasyla etkilemi, hatta
pek ouna dorudan esin kayna olmutur. Birok
dnr sosyalizmin teorisiyle ya
da onu eletirmekle megul olurken, Bellamy kaleme ald bu topya-roman sayesinde insanlara
sosyalist bir toplumda yaamann nasl
bir ey olacan zihinlerinde canlandrma frsat sunmutur. Emek-sermaye elikisini am bir toplumda ynetim, retim, datm ve blm sorunlarnn
nasl zlebilecei ve sosyal yaamn
ne tr bir form alaca zerinde durmutur.

bn Rd
Haz. Hseyin Gazi Topdemir,
Say Yaynlar, Ocak 2011,
200 s.
Batllarn Averroes diye adlandrdklar bn Rd,
Klasik Dnemde
slam dnyasnda
hayat bulmu olan bilim ve dn etkinliinin son temsilcisi olarak, hem antik dnce mirasn Endlsn verimli
topraklarna tam, hem de Batda balayan Rnesans dncesinin temellerini hazrlam bir bilim ve dn insandr.
Say Yaynlarnn Fikir Mimarlar
Dizisinin 25. kitab olarak yaymlanan
bn Rd, dnrn metafizik, siyaset,
felsefe ve din ilikileri zerine dncelerini inceliyor.

Okumaya ve Okumulara Dair

Schopenhauer, ev. Ahmet Aydoan, Say Yaynlar, Ocak 2011,
125 s.
Verbum sapienti sat est ya da dilimizdeki ifadesiyle arif olan anlar. Neden
lim olan deil de arif olan? Anlamada
arif olann lim olana bu stnl nereden kaynaklanr? Anlama melekesini

kazandrmak bakmndan ilim (scientia) insan nerede brakr? rfan

(sapientia) nereden alr, nereye gtrr?
Okumaya ve Okumulara Dair eserinde filozof, Okumularn Cehaletine Dair, Okumuluk ve Okumular
zerine, iir zerine ve Tarih zerine blmleriyle dnmeden ve yazmadan okumann insan nereye gtreceini inceliyor.

Hayata Dn
Operasyonu
-Koutan hcrelereGl Sevimli, ada Hukukular Dernei, 2011, 222 s.
19 Aralk Hayata Dn operasyonu ve yaplan
katliam iktidarn
su sayfalarnn nerede ise en bana yazlmtr. Bu nedenle de iktidardaki partiler deimi ama katliam, unutturma
ve aklama abalar hi deimemitir.
Dnemin hkmeti katliam elindeki ve
denetimi altndaki basn, TVleri kullanarak aklamaya alm; gerekler ters
yz edilmitir.
Bize kalan mirasta yalnzca kmrlemi bedenler yok. Ate yamuru altnda halay ekenler, slak havlusunu
yanndaki yoldana verenler, yoldalarna kendini siper edenler halk sevgisinin,
vatan sevgisinin kelimelerle deil, kanlacanla anlatlmas var. nsani tm deerlerin, insanln yz aknn kanla-canla
savunulmas var. Ve ne mutlu ki bu tarih bizim. Bizler bu tarihin parasyz

Hegel Estetii ve Edebiyat Kuram 1

Onur Bilge Kula, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, Eyll
2010, 356 s.
Onur Bilge Kula, Hegelin yirmi
ciltlik toplu yaptlar zerine estetikkuramsal irdeleme yapyor. Toplam
cilt olarak tasarlad bu eserinde Kula,
Hegel felsefesini edebiyat asndan ve
edebiyat temel alarak okusa da, genel
anlamda estetik kavramn gz nnde
bulunduruyor. Bu erevede Hegel estetii mzik ve resim dolaymnda da

79

Yayn Dnyas
tartlyor. Fakat
Hegel, malzemesi dil olan edebiyat en deerli sanat
alan olarak grmtr, nk dil
tinsel etkinliin bir
rndr. Bu almada, edebiyatn
estetik alanndaki merkezi konumu belirginleiyor. Kula, ayrca bu almasnda Hegelin 1797 ylnda kaleme ald
Alman dealizminin Dizge Programn
da tam olarak Trkeye kazandryor.

Rumeli Hisar ehitlik Dergah Mezar Talar

Edhem Eldem, Gnay Kurt, Boazii niversitesi Yaynevi, Ocak
2011, 440 s.
Boazii niversitesinin korumas altnda bulunan Rumelihisar ehitlik Dergh mezarlnn
tarihi, Rumeli Hisarnn
ina edildii yllara uzanmaktadr. Bu kitap, eski
kaynaklarda ad ehitlik olarak geen bu mezarlk hakknda bir tarih
ve envanter almasdr.
Kitapta, mezar talarnn

fotoraflarn, zerlerindeki yazlarn

transkripsiyonlarn ve metinlerin edebi
zelliklerine ilikin deerlendirmeleri ve
mmkn olduka da mezar ta sahipleri hakknda bilgiler bulacaksnz. ehitliin, mezarlk alanndaki Nafi Baba Tekkesinin
ve Robert Collegen kesien tarihlerini ieren titizlikle kaleme alnm
metin blm ise zevkli bir tarih okumas vaat ediyor. Bu alma, son
yirmi yl iinde giderek

ocuklarnza Kitaplar:
Okyanusta keif gezisi
Tony Mitton- Ant Parker, ev. Ali Berktay, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 2011.
Kuzey Pasifik Okyanusu usuz
bucaksz bir alan kaplar. Karanlk
ve derin sular deniz kaplumbaalarndan deniz analarna irili ufakl
balk srlerinden mercanlara, balinalardan ahtapotlara varncaya dek
birok canl trn barndrr.
Hayvanlar aleminin her trl srrn renmek isteyen
gen okuyucular iin evde, bahede, plajda, yatakta, her zaman ve her yerde okunabilecek bir ilk adm kitab.

Yamur Ormanlar
Tony Mitton- Ant Parker, ev. Ali Berktay, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 2011.
Yaamamz iin gereken oksijenin yzde 28ine yaknn yamur
ormanlar yeniler. Bu ormanlara verilen zararlar, dnyann geleceini
tehlikeye atmaktadr. Yamur ormanlar dnyann en zengin doal
yaam alanlardr. Buralarda o kadar ok canl tr yaar ki,
saymakla bitmez. stelik bilim adamlar bu ormanlarda henz bilinmeyen birok canl tr de yaadn sylemektedir.

Hayvanlar Alemi
Kolektif, ev. Yiit Der Bengi, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 2010, 160 s.
Gmen kular yollarn nasl bulur? Zebralar neden izgilidir? En grltc bcek hangisidir?
ocuklar her zaman bir paras olduklar doay kefetmeye alrlar.
Hayvanlar merak eder, doann dzenini anlamak iin aba sarf ederler. Doayla ilgili birok temel sorunun yantna ve ilgin bilgilere yer veren bu kitap,
ocuklar iin elenceli bir hayvanlar ansiklopedisi olarak ta-

80

sarlanm. Hayvanlar Alemi, mkemmel resimler, dikkatle seilmi fotoraflar ve kolay okunabilen metinlerle ocuklarn
ellerinden dremeyecei bir doa kitabdr.

Bilim Ktphanem -150 Fantastik DeneyKolektif, ev. Ali Berktay, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 2010, 160 s.
Havay buza dntrebilir misin?
Kendi gkkuan imal edebilir misin? Mknatslarla byleyici bir sanat
eseri yaratabilir misin? Yerekimini
yenebilir misin?
ocuklarnz bu kitab dikkatlice okur, iindeki heyecanl ve elenceli deneyleri gerekletirirse bunlarn hepsini yapabilir, arkadalarnn ve ailesinin hayranln kazanabilir. Kolayca
bulunabilecek malzemelerle kendi deneylerini yapabilir, sonularn karp bunlar kitaptaki bilgilerle karlatrabilir.
nk 150 Fantastik Deney, ocuklarnza bilimi eve tama
olna veriyor.

Frtna Mucitler

Alex Williams, ev. zlem Da, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Aralk 2010, 263 s.
Hi durmayan kar frtnasnn
hkm srd bir ehirde yaayan Madeline ve Rufus Breeze ok
yetenekli iki kardetir. Nesillerdir
mhendislik yapan bir aileye mensup bu akll genler, ayn babalar
ve dedeleri gibi kendi fanlarn icat
etme konusunda uzmanlamlardr. Ancak havann srekli buz gibi
olduu bir yerde, kimse fan almak istemez. Kar frtnas yznden, bir aile hari kentteki herkes fakirleir ve zorlu bir
yaam srmeye balar. Evlerini kaybetmek zere olan Breeze
ailesinin babas, pek gvenilir biri olmayan Sebastiann teklifiyle, fanlar toplayp scak bir kente giderek para kazanmay
planlar. Madeline babas ve Sebastian ile birlikte yola koyulur. Rufusun ise annesini ve evlerini korumas gerekmektedir. Ancak olaylar planland gibi yrmeyecektir.

hzlanan Osmanl mezarlk aratrmalarna bir katkda bulunmay amalamaktadr. Rumelihisar ehitlik Dergh mezarlnn incelenmesi, henz yeterince
kavrayamadmz bir dnyann karmak ilikilerine, toplumsal dzenine, zihinsel yapsna ve estetik kayglarna bizi biraz daha yaklatracaktr.

Atatrk,
Felsefe ve Yaam
Yaman rs - Burcu Baytemir,
Efil Yaynevi, 2010, 254 s.
Atatrk, Felsefe ve Yaam balkl kitap; zenli,
dikkatli bir abann rn. Yaman
rs yllarn deneyimi ve birikimiyle, felsefi usavurmann keskinlii ve inceliiyle; gen bir yazar olarak Burcu Baytemir
de hukuk bilgisiyle glendirilmi tarih
yaklamyla Mustafa Kemal Atatrkn
dnme dnyasna ve eylem dnyasna yneliyorlar. Yazarlar; Atatrkn
insan - dnya - bilgi ilikisini hangi
kavramlarla kurduunu belgelere, bizzat Atatrkn tanklna dayal olarak
anlamaya alyorlar; insana: ocua,

gence, kadna, yalya, insann neredeyse tm hallerine; insan dnyasnn temel elerine: laiklie, insan haklarna,
cumhuriyete, demokrasiye; bilgiye: bilime, pozitivizme, Aydnlanmaya, eletirel
dnme olarak felsefeye ve dneneyleyen Atatrke onun kendi sylemiyle / Syleviyle, gl tanklklarla ulayorlar.

Oblomovluk Nedir?
N. A. Dobrolyukov, ev. Mazlum Beyhan, Evrensel Basm
Yayn, 2010, 232 s.
Trk okuyucusunun,
zellikle
Trk eletirisinin
Dobrolyubov kadar yetenekli bir eletirmeni, varlndan bir buuk yzyl
sonra tanmas, gemi asndan gerek
bir talihsizliktir. imdi Oblomovluk Nedir? kitab ise, geni kapsaml eletiri rnei ve yazar hakkndaki zyaam
yks ile, eletirmenlere el ve ders
kitab olabilecek nitelikte bir yapttr.
Bize yle geliyor ki, Gonoravun
Oblomovu dnya yaznnda roman alannda nasl bayaptlar arasndaysa,

Dobrolyulovun Oblomovluk Nedir? adyla dilimize kazandrlan eletirisi de,

yaznn eletiri alanndaki bayaptlarndan biridir.

Kltrn Kkenleri
Rene Girard, ev. Eyten Er,
Mkremin Yaman, Dost Kitabevi Yaynlar, 2011, 188 s.
Toplumsal ve
siyasal gelimenin
karmaasn kavrayamayacak ada
gerekliin her yorumuna kar uyarda bulunuyor. Bu gelime (postmodernizm, nihilizm, tarihin
sonu gibi) birtakm parltl formllere
indirgenemez. u andaki atmalar ve
(hem Batda, hem Douda) ortaya kan
uluslararas terrizmin eyleyenlerinin
kktendinci zellii hl ok bilinmeyen mimetik kuramn antropolojik geerliliinin bir kantn oluturmaktadr.
Bu balamda, Ren Girardn grleri,
zellikle giderek daha ok keskinleen
ve kitlesel duruma gelen siyasal ve dinsel iddete ilikin ada dnyann anlalmasnda kanlmaz bir urak oluturmaktadr.

81

Biliim Dnyasndan

zlem Gzkele

Sanal eylemler

ukusuz 2010 ylnn en nemli

olaylarndan biri Wikileaks belgeleri oldu. Belgeler birok lkenin
istihbarat kaytlarn ve yakn tarihteki savalarla ilgili gizli bilgileri ieriyordu. Kimileri Wikileaksi ayakta alklarken, kimileri de Wikileaks
hakkndaki kukularn dile getirdi.
Belgelerin doruluu ya da bu bilgilerin bilinli olarak szdrlp szdrlmad ayr bir tartmann konusu. Ancak Wikileaksn 2010 yl
sonunda maruz kald eitli yaptrmlar birok insan tarafndan ifade
zgrlne getirilen bir snrlama
olarak nitelendirildi.
Wikileaksi sunucularndan kaldran Amazonun yan sra Wikileakse
yaplan balar engelleyen PayPal,
Mastercard ve Visa irketleri internet
aktivistlerinin hedefi haline geldi. Bu
irketlere internet zerinden rgtl
saldrlar dzenlendi. Amazona yaplmas planlanan saldrdan son anda vazgeildi. Fakat dier irketler
(PayPal, Mastercard ve Visa) Amazon
kadar ansl deildi; yaplan saldrlarla bu irketlerin sunucular bir sre alamaz hale getirildi. Bu protestolar yneten Anonymous (Anonim)
adl aktivist topluluunun bir yesi
BBCye yapt aklamada Wikileaks
ile bir iletiimlerinin olmadn ancak eylemlerinin amacnn internetin
herkes iin ak ve zgr karakterini
korumak olduunu belirtti.

Eylemlerini
nasl gerekletiriyorlar?
Peki, Anonymous ve benzer gruplar eylemlerini nasl gerekletiriliyorlar?
En bata belirtilmesi gereken,
medyada ska yer al biiminin aksine, bu protestolar hackerlar tarafndan gerekletirilmiyor. Medyada hack (sistemin ayrntlarn salt
elence ve merak amacyla inceleme) ve crack (sistem gvenliini amak iin giriimde bulunma) arasnda bir ayrm gzetilmiyor. Fakat bu
protestolar her iki kategoriye de girmiyor. Her iki kategorideki eylem-

82

ler iyi bir bilgisayar bilgisini gerektirmesine ramen burada tartlan

protestolarda yer alabilmek iin snrl bir bilgisayar bilgisi yeterli: Sadece internetten indirdiiniz uygulamay altracaksnz.
Bu eylemler, sistem gvenliini
aarak ierideki bilgilere eriim gibi bir hedef de tamyor. Bilgisayar
gvenlii yaznnda DoS (Denial of
Service Hizmet engelleme) ad verilen bu saldrlarla hedefteki sunucu srekli megul ediliyor. Bylece
sunucu, gerekten sunucudan hizmet almak isteyen kullanclardan
gelen taleplere ya yant veremiyor
ya da ok ge yant veriyor. rnein, on ocuk ayn anda bir bakkal

izlemg@gmail.com
dkknna giriyor, her biri yine ayn
anda ve tekrar tekrar Bakkal Amca,
ekmek ka lira? diye sormaya balyor. Bakkal, her seferinde ekmek fiyatn sylemeye alyor. Ama bu
srete hem sorulara yant vermekten yoruluyor hem de gerek mterilerine yant veremiyor. Dolaysyla
DoS protestolarna katlan eylemci
says ve hedefteki sunucu sisteminin gvenlik nlemleri eylemin baarsn dorudan etkiliyor. Bakkaln
ocuklarn gerekten ekmek almak
isteyen mteriler olmadn anlamas eylemi etkisiz klabiliyor. Ancak bu o kadar kolay deil.
Bu balamda, DoS saldrlarnn
iki temel esi hedefin kaynaklarnn snrl olmas (Snrl ilem kabiliyeti ve bant genilii gibi) ve bu snrl kaynaklarn olaandan hzl bir
ekilde tketilmesidir. Yukarda da
belirtildii gibi bu eylemlerin gerekletirilmesi iin yksek bir bilgisayar bilgisine de gerek yoktur. A
gvenlii testi iin gelitirilmi eitli yazlmlar saldr amal da kullanlabilmektedir. rnein Microsoft Windows kullanclar LOIC
adl yazlm http://sourceforge.net/
projects/loic/ adresinden, GNU/Linux kullanclar ise loiq adl yazlm http://sourceforge.net/projects/
loiq/ adresinden bilgisayarlarna indirip kullanabilirler.

zgr Yazlm Hareketinin liderlerinden Richard Stallman.

Yukarda da grld gibi son derece basit bir grafik arayz ile saldr gerekletirilebilir

DDoS saldrs
DDoS (Distributed Denial of Service - Datk Hizmet Engelleme)
ise gnlk hayatta en sk rastlanan ve
DoSa gre daha etkili olan bir saldr
trdr. DDoSta gnll insanlarn
yapt eylem yerini uzaktan komuta edilen ve bir DDoS ordusunun kaytl askeri olduunu bilmeyen bilgisayarlardan oluan bir bilgisayar
ordusuna brakr. DDoS saldrs ncesinde adaki bilgisayarlar taranr,
gvenlik a olan bilgisayarlar igal
edilir ve bu bilgisayarlar esas hedefe
saldr iin hazr hale getirilir. Daha
sonra ele geirilen bilgisayarlarca belirtilen hedefe doru bir saldr balatlr ve hedefteki sistemin snrl kaynaklar tketilmeye allr.
DDoS, engellenmesi zor olan bir
saldr trdr. DDoS ile snrl sayda, hatta sadece tek bir kii bile devasa sistemleri alamaz hala getirebilir. rnein, 26 Nisan 2007
tarihinden 18 Mays 2007 tarihine
kadar son derece gelimi bir internet altyapsna sahip olan Estonyada
hayat adeta durdu. E-postalar okunamad, banka hesaplarna eriilemedi, ATMler alamad, haber
ajanslar snr tesinden haber alamaz hale geldiler. Estonyann en byk bankas Hansabank saldrdan
kaynakl kaybnn bir milyon dolar
civarnda olduunu duyurdu. Estonya, saldrlardan Rusyay sorumlu
tuttu, ancak ispatlayamad. (1)
DDoS lkeler aras savata/mcadelede son derece etkili bir silah
olabilir. Her eyin bana e- ekle-

nerek saysallatrld bir srete

lkeler doal olarak internete daha
baml hale geliyorlar. Estonya rneinde olduu gibi internette yaanacak herhangi bir sorun lke alt
yapsn dumura uratabiliyor.

DoS ve DDoS saldrlarnn

lehindeki ve aleyhindeki
tezler
Peki, DoS ya da DDoS saldrlar,
toplumsal mcadelelerde meru bir
eylem biimi midir? Yaznn banda
da belirtildii gibi Wikileakse ynelik basklar protesto etmek amacyla harekete geen gruplar amalarn internetin herkes iin ak ve
zgr karakterini korumak olduunu belirtiyorlar. Fakat ayn gerekeleri ne srerek bu protestolar etik
bulmayanlar da var. Bu kiiler, eylemlerin, bakalarnn bilgiye eriim
hakkn ve ifade zgrln engellediini dnyor.
zgr Yazlm Hareketinden tandmz Stallman Guardiandaki yazsnda (2) devletlerin ikencecileri ve
katilleri yakalamak yerine Anonymous eylemcilerinin peine dtn
sylyor. Stallmana gre hkmetler sava sulularn cezalandrd ve
gerekleri aklad gn internetteki
bu tarz topluluklarn eylemlerini tartabiliriz. Ancak Stallman gibi dnmeyenler de var. Bu kiilere gre
her ne amala olursa olsun, bu tarz
eylemler internet kullanclarna zarar vermektedir.
Bunun dnda DoS ve DDoS saldrlarnn lehindeki ve aleyhindeki

tezler ksaca yledir: (3)

Lehinde:
- Baz yerlerde protesto eylemleri
ancak mahkeme ya da polis izniyle
mmkn olduundan daha hzl ve
pratiklerdir.
- Az kiiyle hedef zerinde byk
bir etki yaplabilir.
- Sokak eylemlerinin politikaclar
zerinde bir etkisi olmamaktadr.
- Sokak eylemleri iddet ortamna
srklenebilmektedir, bu eylemlerde ise byle bir risk yoktur.
Aleyhinde:
- Bu tarz eylemler baz lkelerde
yasad kabul edilmektedir.
- ok az sayda insan, ok byk
saldrlar gerekletirebilirler. Eylemler kitlelerin duygusunu yanstmayabilir.
- Sokak protestolar zel bir konu hakkndaki fkeyi daha iyi yanstmaktadr.
- Saldr kadar, saldr sonrasnda saldrya urayann tekrar ayaa
kalkmas da kolay ve hzl olduundan etkisi ksa srelidir.
- zellikle internet eriim hznn
snrl olduu yerlerde dier internet
kullanclarnn antipatisini toplayabilir.
Aslnda bu eylemleri etik bulmayanlarn tezleri her grev sonras ya
da protesto sonras ekrana yansyan
hassas vatanda tepkilerine benziyor: Grevin gnlk yaam kesintiye
uratt, miting nedeniyle trafiin
fel olduu, boykot nedeniyle rencilerin yemekhaneden faydalanamad vb. gibi. Dolaysyla herhangi bir eylem tarzn biimsel olarak
etik/etik d eklinde kategorilendirmek pek doru gelmiyor. Eylemin hangi toplumsal balamda gerekletii, hedefleri ve meruluu
daha belirleyici bir nitelik tayor.
DoS ve DDoS eylemlerini bu balamda deerlendirmek gerekiyor.
DPNOTLAR
1)http://en.wikipedia.org/wiki/2007_cyberattacks_on_
Estonia, son eriim 19 Ocak 2011.
2) http://www.guardian.co.uk/commentisfree/2010/dec/17/
anonymous-wikileaks-protest-amazon-mastercard
3)http://www.zdnet.com/blog/igeneration/forand-against-ddos-attacks-as-a-legitimate-form-ofprotest/7167?tag=nl.e539, son eriim 19 Ocak 2011.

83

matematik
sohbetleri

Ali Trn
a_torun60@hotmail.com

84

Matematik retimi ne ie yarar?

ahtada basit bir say problemi ve zm vard: ki asal saynn toplam 103 ise farklar katr? Problemin zmnde ok bilinen bir akl yrtmeyi kullanmtk. 103 tek say olduuna gre
bu iki asal saynn ikisi de tek say olamaz. Biri tek,
dieri ift saydr. O halde asal ve ift say olan sadece 2 olduundan, bu saylardan biri 2, dieri
101dir. Problemin zmn bu ekilde yaptktan
sonra rencilerimden biri, Ne kadar gzel bir soru dedi. Ben de onaylayarak, ok basit, ama zarif
bir kurgusu var karln verdim. Matematiin bylesi gzelliklerle dolu olduunu
syledim, ama tam o srada dier bir rencim farkl dndn dile getirmeye balamt bile: Ben gzel olan
bir ey gremiyorum, sizlerin bu kadar
etkilenmenize de aryorum dorusu, ortaokuldan bu yana kendime hep
soruyorum: Niye matematik reniyoruz, matematik ne ie yaryor? Yllardr,
hemen her girdiim snfta bu sorularla
karlatmdan bylesi bir tepkiye yabanc deildim. Daha nceden olduu gibi bu kez de
matematik ne ie yarar sorusuna, mzik ne ie yarar, iir ne ie yarar gibi sorularla ironik bir yant
verdim. Matematie, Ne ie yarar? penceresinden
bakmann doru olmadn syledim, zil ald,
ders bitti. Teneffse karken kurduum birka kaamak cmlenin rencimi tatmin etmediini fark
etmenin huzursuzluunu yayordum. Bu yzden,
hep yazmay dndm bu satrlar kaleme alma
ihtiyacn her zamankinden daha ok hissederek,
rencimle konuurcasna dnmeye baladm.
renciler matematikten neden yaknrlar? Bu
soruya farkl yantlar verilebilir, ama rencileri
matematikten uzaklatran en nemli neden, lkemizdeki matematik retiminin matematiin ruhuna uymayan yan olsa gerek. lkemiz eitim sisteminin ezberci, bellemeye ynelik yaps, rencileri
matematikle urann gereksizlii sonucuna gtryor. Bu yzden matematie ne gerek vara kadar giden bu tepkileri yadrgamyorum. Birisine bir
konuyu Sorma, yalnzca ren. diyerek anlatmann dinleyen iin ne denli skc olacan belirtmeye gerek yok sanrm. Kefetmenin, anlamann tadn alamayan birok renci matematiin gzelliini
gremeyip, matematii salt pratik yararllk olarak
ele alyor. rencilerin bylesi bir sonuca ulamalarnda, Bakn, size bunun byle olduunu sylyorum cmlesiyle zetlenebilecek tepeden inmeci
retim yntemlerinin nemli bir paynn olduu
kansndaym. Kukusuz bu sorun sadece lkemizde yaanmyor. Btn dnyada, daha iyi bir mate-

matik retiminin nasl olmas gerektii zerine

aratrmalarn yapldn, altaylarn dzenlendiini biliyoruz. Ayrca eitim ve retimin ekonomik, kltrel birok etkene bal olarak gerekletiini dndmzde, matematik retimindeki
gl, sorunun etinliini anlamak daha da kolaylayor.
Neyi amalar matematik retimi? Bugnk
noktadan baktmzda, tmdengelimci bir yaklamla, matematiin amacnn mhendislik bilimlerinin, teknolojinin ve
gnlk hayattaki dier alanlarn gereksinim duyduu matematik bilgisini kazandrmak olduu dnlebilir
ve dorudur da Ancak
bugn zerinden deil
de, tmevarmc bir yaklamla, matematiin var
edildii ilk alara dnelim Matematik, nasl bir ihtiyaca karlk olarak varln
insan bilincinde gstermitir? Bu alarda insan, kendi varln sorgularken felsefeyi,
doay sorgularken astronomiyi kefetmitir. nsann belki yaam srdrmesinde deil, yaam sorgulamasnda ihtiya duyduu soyutlama gc de
matematii var etmitir. Soyut dnebilen insan
matematiin sonsuzluunu kefederken, matematik de insann soyut dnebilmesini gelitirmitir.
Sfr saysn hi dndnz m? Hep var myd
sfr says? Yzyllar nce ilk kez Hindistanda kullanld kabul edilen sfr says insann soyutlama
gcnn dnm noktalarndan biri olarak kabul edilir. Soyut dnebilen bir kii, neden sonu ilikileriyle aratran, inceleyen, kuku duyan, kendini
ve evresini sorgulayan, kefetme sezgisi olan kiidir. Okul matematiinin ncelikli amac da insanlarda soyut dnebilmeyi gelitirmektir. Hemen
her lkenin eitim sisteminde en temel ders olarak
yer alan matematik, soyutlama gc olan insanlarn yetitirilmesini hedefler.
Matematik retimi soyut dnebilmeye nasl
katk salar? Bir matematik probleminde (bu problem, yaznn bandaki basit say problemi de olabilir) izleyeceimiz yolu kabaca yle bir dnelim.
ncelikle problemi anlamaya, tanmlamaya alrz
(farklarnn soruluyor olmas nedeniyle bu problemde iki saynn da bulunmasnn gerekip gerekmediini). Sonrasnda, elimizdeki verilerin zellikleri ve bu zelliklerin sz konusu problem iin nasl
bir anlam tad zerinde dnrz (asal saylarn zelliklerini, bu iki saynn toplamnn 103 ola-

rak verilmesinin ne anlama geldiini). Bilinmeyeni bulmak iin elimizdeki verilerin hangi zelliklerini, nasl
kullanmamz gerektiini, veriler ve bilinmeyen arasndaki ilikiye bakarak, bulmaya alrz (toplam 103 olacak
iki saydan birisinin ift, dierinin tek say olmas gerektii; asal ve ift olan saynn 2 olaca). Eer bir iliki bulamyorsak, benzer ya da ilikili dier durumlarda yaplanlardan ya da yaptklarmzdan yararlanmaya alrz
(saylarla ilgili daha nce zdmz ya da grdmz problemler). Sonunda zm iin bir yol ya da plan
elde etmi olmamz gerekir (toplam 103 olan iki saydan
birisi 2 olduuna gre dieri 101 olacaktr). Geriye sadece plan uygulamak, bilinmeyeni bulmak ve elde ettiimiz zm kontrol etmek kalmtr (1012 = 99).
Matematik problemlerinin zmnde izlenen bu basit admlarn iinde soyut dnebilmenin temel eleri olan, muhakeme, sezgi, aratrma, yaratclk, kefetme gibi kavramlarn olduu aka grlyor sanrm.
Bir hekimin hastasnn salk sorununu zmesinde,
bir retmenin konunun renciler tarafndan en iyi biimde renilmesini salama abasnda, bir sosyologun
toplumsal bir soruna yaklamnda, bir teknikerin elektronik bir cihaz tamir ediinde izledii yolun bir matematik probleminin zmnde izlenen yoldan ok farkl
olmasa gerek. Bu noktada matematik retiminin gnlk hayatmzdaki karln yaln bir biimde aklayan Reyyan Ayferin u szlerini aktarmak isterim. ()
Matematik eitimi alnca insann hayatna neler katlyor? Birincisi, bir kere disiplin getiriyor. Problem zme yeteneklerimizi gelitirmeyi salyor. Problem zmek deyince akla sadece matematik problemi zmek
gelmemeli. Yani sabah kalkyorsunuz, problemle karlayorsunuz. Nasl bir problem? Bir sr i yaplacak:
Yumurta piecek, st stlacak, kk giydirilecek, siz
bu arada giyineceksiniz, eyalarnz toplayacaksnz,
anahtarnz unutmamanz lazm. Hangisi nce yaplmal, o olurken o aradaki vakti nasl deerlendirmeli? bile
bir disiplin, bir dnme gerektiriyor. Bu disiplini matematik eitimi kendi verdii yntemlerle size salyor.
O yntemleri siz hayatnzn her admnda kullanmaya
balyorsunuz.
Matematiksel alma, varsaymlar oluturma, sonu
karma, kantlara ulama, hipotezler kurup bunlar teoremlerle destekleme temeline dayanr. Bu becerileri
gelitirmek okul matematiinin esas amalarndan birisidir. Yaygn inann aksine, matematik, okulda rendiimiz ve yetikin olur olmaz tamamen unuttuumuz
birka aritmetik oyundan ibaret deildir. yle olsayd
tm dnyada insanlarn matematik eitimi gibi bu kadar
uzun ve zahmetli bir ura iinde olmamalar gerekirdi. Matematik genelde rencilerin pek houna gitmez,
neden korkuntur matematik? sorusuna dnyaca nl matematikimiz Cahit Arf, Belletmeye alrlar da
onun iin. Hlbuki bellemek deil, anlamak, kefederek
anlamak gerek matematii diye yant verir. Gerekten
de okullarmzda matematik retimi gerek lise ve ni-

versite giri snavlar, gerekse salt bilgi ynndan oluan ykl mfredat programlar yznden anlamaktan
ok bellemeye yneliktir. rnein, klid geometrisinin
en temel teoremlerinden birisi olan genin i alarnn
lleri toplamnn 180 olduunu her renci bilir, ancak kantlama ihtiyac hissetmez. Oysa biraz dnen,
birka basit aksiyom ve teoremi bilen herkes bu teoremi kk bir abayla kantlayabilir. Matematiin burada
bizden istedii, grnenin arkasnda grnmeyen ama
var olan ve grdmz var eden btn para ve sreleri fark etmemiz, bulmamzdr. Yapacamz kant,
nmze sadece son sahnesi ile konmu bir filmi bana
dnerek izlemek kadar heyecanl ve zevklidir aslnda.
Basit bir teoremi bile kantlama yerine bellemeyi tercih eden, kantlama istei, sezgisi olmayan birisinin
gnlk hayatta karlat bir sorunu alglayp zmede sknt yaamas kanlmaz olacaktr. nk olaylarn, sorunlarn nedenlerinden ok sonular zerinde
durup sorunu doru tanmlamak iin dnmeyen, verili bilgiyi sorgulamayan, grdn bir fotoraf karesi gibi alglayp o fotoraf oluturan detaylar grmeyen
bir zihinsel yap problem zmnde izlenecek admlar
atmakszn zme ulamak isteyecektir. Bu durumda,
zm iin izlenen yol ve plann problemi zmekte yetersiz kalaca aktr. Sorunu zme, ncelikle sorunu
doru anlama ve sorunla ilikili grnen ve grnmeyen
tm durumlar deerlendirmeyi gerektirir; zm oluturma aamasna ancak bundan sonra geilebilir. Tm
bu srecin, bir matematik problemini zmede izlenecek yola ilikin bu yazda nceden sz ettiimiz srele
benzerlii, hatta aynl dikkat ekicidir. Dier bir deyile gnlk problemleri zmede izlenen yol ile matematik problemini zmede izlenen yol ayndr, farkl olan sadece problemlerin kendisidir. Ksacas, matematik,
bilinenle bilinmeyen, grnenle grnmeyen arasnda iliki kurmay retir bize.

85

Meslei bakmndan matematiin ok uzanda grnen nl oyun yazarmz Haldun Taner yukardaki bu
durumu ne gzel aklyor: Trkiyenin baz alanlarda
ortaa kmazlarna saplanp kalnn, ipe sapa gelmez
yanltmacalar iinde yoku aa gidiinin, z ve esas unutup sen ben dalana giriinin kkeninde dnce
yoksulluu yatyor bence. Matematik dnce disiplini
hor grld iin az ve z yerine bol ve bo konuuluyor.
Bu szler zerine dnyorum, acaba soyut dnebilme yetenei gelimi bireylerin ounlukta olduu bir
toplumda; bol ve bo konuan bu kadar ok siyaseti
siyaset yapabilir miydi? Dnyorum, acaba grsel ve

86

yazl medyada kirlilik yaratanlar, insan yaratclnn

estetik adan en gzel rnlerinden biri olan matematiin biraz olsun farknda olabilseydiler, bugn olaylar deil de kiileri tartr olur muyduk? Dnyorum,
acaba akam televizyon kanallarnda izlediimiz tartmalarda karsndakini dinlemeyen, karsndaki konumac konuurken kendisinin ne syleyeceini dnen,
daha dorusu dnmeyen insanlar olur muydu? Dnyorum, acaba matematii belleyerek deil de kefederek, anlayarak renebilseydik sosyal bellei bu denli
zayf insanlardan oluan bir toplum olur muyduk?
Bu dncelerim okur tarafndan abartl bulunabilir,
sanki matematiin sihirli bir denek olduu, btn sorunlar zebilecek bir g gibi gsterildii sonucu karlabilir. Mutlaka, insanlarn yaad sorunlarda ve zmlerinde ekonomik, sosyal, psikolojik etkenler en nemli
rol oynuyor. Ama soyutlama gc zayf, neden sonu
ilikisini kurgulayamayan, matematii gerektii gibi yaayamayan insanlarn ounlukta olduu toplumlarda
bilimin, sanatn, siyasetin, inanlarn salkl biimde yaanamayacan belirtmek yanl olmaz sanrm.
Matematiksel mantk alannda r ac almalara imza atm nl dnr Bertrand Russelln insann
neden matematik renmesi gerektiini aklayan szleri son sz olsun isterim: Arzu edilen eyin sadece yaamak olgusu olmayp, yce eyler zerinde dnerek
yaamak sanat olduunun hatrlanmasnda yarar vardr.

EL NO: 140

EL NO: 139
Gizli Tuzak!
KJ74
AK4
J4
J874 4NT
B

Bri

Ltfi Erdoan

erdoganlutfi@hotmail.com

G
1
3(2)
5(4)
6

K
D
G

K
2NT(1)
4(3)

pass

AQT62
32
AQ982
2

1) Jacoby 2NT (4+ Pik tutuu 13-15 HCP)
2) Trefl ksal
3) Cuebid
4) 2 key-card
otrat : 6
K
Atak : Trefl as ve Trefl rua devam eder. kinciye aktk.
Tehlike ne olabilir? Nasl devam etmeliyiz?
Yant: Oyunun kar iin Karo empas gemek zorundadr. Karo dalm 3-3 ise koz dalm 4-0 olsa da oyunumuz batmaz. Karo rua ikili kozlar 4-0 ise batarz.
Karo rua ikili ise kozlarn 3-1 olmas durumunda oyunumuzu yapabiliriz ancak dikkatli oynamak gerekmektedir. Bu amala yere kozla deil Krle gemeliyiz. Karo empas yapar, karo dam eker ve karoya yerden byk akarz. Kozla ele gelip bir Karoya tekrar
yerden byk akp kozlar temizleriz.

AK87
T87
7654
87

G
B
K
D

1
2
Kontr 4
4
p
p
p
p
p
Kontrat : 4
Atak : rua ve Dou uyar.

K
B

Deklarasyondan Batda 6l Kr,

Douda en az 7-8 tane Trefl vardr.
Kayplarmz sayarsak 2, 1, 1-2 tane
Karo toplam 4-5 kaybmz var.
tur koz ektik, Bat iki tur uydu. Karo as oynadk Doudan vale geldi. Trefl
as ektik iki taraf uydu. Nasl devam etmeliyiz?
Yant: Batnn eli imdilik 6 Kr, 2 Pik, bir Trefle uyduuna gre 2 Trefl 3 Karo veya bir Trefl 4 Karo olmal. 2
Trefl varsa 8liden kk olmal yoksa yine batarz. imdi Trefl oynayp eli Douya veririz.
Son durum aadaki gibidir. Elden bir Trefl oynayp eli Douya verirken yerden Kr veririz. Dou ikinci Treflliyi oynadnda elden Karo yerden Kr atarz.
Dou nc Treflliyi oynadnda elden akarz imdi Bat skmtr. Kr krarsa yere bir kup yaparak Kr
salarz. Karo krarsa, Karo oynayp Karo salarz. Dou Trefliyi almazsa, Kr oynayp eli Batya veririz. Bat
ikinci Kr de aldktan sonra Trefl 10lu oynarsa balarz ve kontrat yaparz.
G

QJT9
A62
AK93
A6

--KQJ9
QT8
---

7
108
765
7
K
B

D
G

Tm dalm

9
62
K93
6

KJ74
AK4
J4
J874

Tm dalm

3
T65
T763
AKQ93

K
B

D
G

AQT62
32
AQ982
2

985
QJ987
K5
T65

75
KQJ954
QT82
5

KQJT943

AK87
T87
7654
87
K
B

-----

D
G

432
9
J
KQJT9432

QJT9
A62
AK93
A6

87

Satran

Bahar Krekli

baharkurekli@hotmail.com

atrancn gemii ile ilgili bulgular srekli deiiklik

gsterse de u anda 4000 yllk bir gemie dayand
tahmin edilmektedir. Satrancn atas olarak kabul gren
oyunlarn Msr, in, Anadolu ve Mezopotamyada oynand dnlmektedir. Msrda Kralie Nefertitiye
ait piramidin zerindeki plaka kaytlar, satranla ilgili
bilinen ilk dkmanlardr.
Satranca ait ilk yazl belgelere, MS 3.-4. yzyllarda
Hindistanda aturanga adl Sanskrite oyunda rastlanmtr. aturangann daha sonra 5. yzylda rana
getii ve atrang adn ald, 6. yzylda ise Arap istilas sonucunda slam dnyas ile tanarak Satranj olarak deiiklie urad biliniyor. Hindistan da oyunun
bugnk normlarna gre ekillenmesi de ayn dneme
denk geliyor. Yine bu yllarda satrancn, inde Sat-Ranu adyla oynanmaya baland ve tarihiler tarafndan
aturangann din zulmnden
kaan Budist rahipler yoluyla ine gtrld dnlyor. Satran, Endlsler vastasyla spanyaya oradan da
Avrupaya yaylmtr. Arap ve
Avrupa el yazmalarndan sonra
ilk yazl satran kitab spanyol Lucena tarafndan yazlm
ve kitapta satranca eklenen ye- Lucena-1497de Yaynlanan
ni kurallar yaynlanmtr.
Kitab.

byk doal yetenekler arasnda saylan Capablanca

satrancn Mozart olarak anlr. Sade bir satran stiline sahip olan yetenek, oyununu gelitirmeye ynelik
bir aba gstermedii iin eletirilir. 1927 ylnda ampiyonluu Alexander Alekhinee kaptran oyuncu liderlii
6 yl koruyabilmitir.
20. yzyln ikinci yarsndan gnmze kadar olan arala bakacak olursak ne kan isimler yle; MikhailTal
(Dnya ampiyonu: 196061), Tigran Petrosian (Dnya
ampiyonu: 1963- 1969), Boris Spassky (Dnya ampiyonu: 1969-1972), Robert James
Fischer (Dnya ampiyonu:
1972-1975), Anatoly Karpov
(Dnya ampiyonu: 1975 1985, FIDE* Dnya ampiyonu: 1993 - 1999), Garry Kaspa- Garry Kasparov
rov (Dnya ampiyonu: 1985
- 1993, PCA** Dnya ampiyonu: 1993 - 2000), Alexander Khalifman ( FIDE Dnya ampiyonu: 1999-2000),
Ruslan Ponomariov (FIDE Dnya ampiyonu: 20022004), Rustam Kasmdzhanov (FIDE Dnya ampiyonu:
2004-2005), Veselin Topalov (FIDE Dnya ampiyonu:
2005-2006), Vladimir Kramnik (Klasik Dnya ampiyonu: 2000-2006, Mutlak Dnya ampiyonu: 2006-2007),
Vishwanathan Anand (FIDE Dnya ampiyonu: 20002002, Dnya ampiyonu: 2007-...)*** olmutur.
Bu nemli isimler arasnda en ok tannan ve medyatikleen isim pek ok uzman tarafndan hl tarihin en
kuvvetli oyuncusu olarak grlen Garry Kasparovdur.
1985ten 2001 ylna kadar FIDEnin yaynlad rating
listelerinde hep bir numara olan Kasparov 2851 ELO
puan ile rekoru hala elinde bulunduruyor. Stil olarak
Alekhinei rnek aldn syleyen oyuncunun, ataklarnda Botvinnik etkisi gze arpar. 2005 ylnda aktif
satranc brakan Kasparovun ELO reytingi kurallar gerei 1 yl tutuldu ve 2006 ylnda listeden karld. Ayn
zamanda al teorisine ok byk katklarda bulunan
Byk Usta, bilgisayarlarla yaplan al hazrlklarnn
nemini kavrayan ilk dnya ampiyonudur.

Satrancn ksa tarihi

Modern satran

lk byk uluslararas turnuva 1851 tarihinde Londra da Howard Staunton organizatrlnde gereklemi, ilk resmi dnya ampiyonluk ma ise; Steinitz ve
Zukertot arasnda 1886 ylnda oynanmtr. Steinitzin
galibiyeti ile sonulanan ma, Wilhelm Steinitzi ilk resmi satran ampiyonu olarak tarihe geirmitir. Steinitz,
satranc bilimsel olarak inceleyen ve strateji kurallar
gelitiren ilk kiidir. Dorudan rakibin ahna saldrma
niyetli eski oyun tarz Steinitzin getirdii yeni stratejik
oyun yaps karsnda tutunamaynca bu anlay terk
edildi. Steinitzin oyuna katklar azmsanmayacak kadar olsa da bugn baz teoremleri reddedilmektedir. Ona gre ah gl bir saldr silahdr, oyun iinde aktif
olmaldr. Ancak ondan sonra getirilen teoriler bunu kesinlikle kabul etmez ve ah savunulmas gereken pasif
ta olarak grr. Steinitz satranca bak tarz ve getirdii
yeniliklerle modern satrancn babas saylr.
1800l yllarda dnya ampiyonuna kendi rakiplerini seme hakk tannmt. Steinitzde 8 yl elinde bulundurduu unvann bu karlamalardan birinde Emanuel Laskere kaptrd. Aslen matematiki olan Lasker,
Steinitzden farkl olarak satranca psikolojik yaklam
getirmitir. Onun oyun stili oynamaktan ok oynatmamak zerine kurulmutur. Hatal olarak grnen hamleler yapsa da bunlar aslnda tamamen kar taraf sktrmak ve zor durumda brakmak amacn tamaktadr.
Psikolojik adan satranc ele alan ilk isimdir. Ona gre
satran iki beyin arasndaki psikolojik savatr ve bu savata 27 yl boyunca zirvede kalp tahtn Capablancaya
kaptrmtr. Satrancn ilk harika ocuklarndan olan
Kbal Capablanca 13 yandayken Juan Corzoyu yenerek Kba ampiyonu olmutur. Satran tarihinde en

88

*FIDE: Uluslararas Satran Federasyonlar Birlii. FIDEnin kuruluu 1924 Temmuzuna

denk dyor. 1999 ylnda Uluslararas Spor Komitesi tarafndan tannan FIDE bnyesinde
barndrd 170 ye federasyon ile dnyann en byk spor organizasyonudur. FIDE
tarafndan, internet zerinden satran, bilgisayar, satran programlar gibi gelimeler
dorultusunda Satran Kurallarnn yeni dzenlemeleri yaplmaya devam edilmektedir.
**PCA: Profesyonel Satran Birlii. Satrancn profesyonellemesi ve byk ustalarn haklarn
savunabilmesi iin Kasparov tarafndan kurulan GMA (Byk Ustalar Birlii) 1993te yerini
Profesyonel Satran Birliine brakt.
***1998den sonra iki ayr dnya ampiyonluu kabul edilmeye balanmtr. Biri FIDEnin
(Dnya Satran Federasyonu) dzenledii dnya birincilii turnuvasn kazanan dnya
ampiyonu, dieri de Profesyonel Satran Birliinin ampiyonu. Bu durum 2006 ylnda sona
ermi ve iki dnya ampiyonluu unvan birletirilmitir.

Kaynaka
1-www.fide.com
2-http://www.tsf.org.tr
3-http://www.chessbase.com/
4-http://www.bilimveteknoloji.net/satranc/satratarih/gelisimi.htm
5- http://www.satrancarsivi.com
6-http://www.mertada.com

FIDE Ocak 2011 ELO listesi

IDE Ocak 2011 ELO listesini aklad. FIDEnin Patrik lakapl satrancn profesr kabul edilen Mikhail Botwinnike adad 2011 ylnn listesinde ba eken
isim, geen yln yldz
1990 doumlu byk usta Magnus Carlsen. Satran tarihine, 3. en gen
usta olarak geen Norve
doumlu Carlsen 17 karlamada 10 puan elde
ederek 1.lie yerlemeyi
baard. kinci srada ise
kasm aynn lideri Hintli Viswanathan Anand yer
ald. 3.lk de ise 9 karlamada 4 puan toplayan
Ermeni Levon Aronyan Sergey Karjakin
yerini korudu. Carlsenin
ezeli rakibi olarak gsterilen, dnyann en gen bykustas olma baarsn gsteren Sergey Karjakin ise 20
karlamadan 16 deerlendirme puan toplayarak 4 sra birden ykselip 5.lie oturdu. Ukraynal bykusta,
Kasparov tarafndan dnya ampiyonluuna en byk
aday olarak gsterilmektedir.

Dnya sralamas ilk 10

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.

Soyisim, sim

Unvan

Carlsen, Magnus
Anand, Viswanathan
Aronian, Levon
Kramnik, Vladimir
Karjakin, Sergey
Topalov, Veselin
Grischuk, Alexander
Mamedyarov, Shakhriyar
Ivanchuk, Vassily
Nakamura, Hikaru

GM
GM
GM
GM
GM
GM
GM
GM
GM
GM

Ocak
2011

2814
2810
2805
2784
2776
2775
2773
2772
2764
2751

Ma
Says

17
17
9
16
20
10
20
9
0
16

Doum
Yl

1990
1969
1982
1975
1990
1975
1983
1985
1969
1987

Trk oyuncular arasnda ise 1.lik ilk bykustamz

(GM) deneyimli oyuncu Suat Atalkn oldu. 2.likte Ukrayna doumlu transfer oyuncumuz Mikhail Gurevich
yer alrken, getiimiz yl byk usta unvann alan gen
ustamz Bar Esen 3.le yerleti.

Ayn
sz

Satran tm savalarn stndedir.

Emanuel LASKER

1.Kh6+Kd6 2.Ad3+ 1-0

Soru Beyaz oynar, kazanr.

Soru
Kuzubov
Van
Beek
(Gibraltar,
2007)
1
2

Trk spocular ilk 10

Sra

Soyisim, sim

Unvan

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.

Atalk, Suat
Gurevich, Mikhail
Esen, Bari
Can, Emre
Ylmaz, Mustafa
Haznedarolu, Kvan
Atalk, Ekaterina
Erdodu, Mert
Soylu, Suat
Kanmazalp, Oulcan

GM
GM
GM
GM
IM
GM
IM
IM
IM
IM

Ocak
2011

2616
2613
2533
2483
2477
2456
2444
2417
2416
2404

Ma
Says

0
0
0
0
20
8
0
0
0
11

Doum
Yl

1964
1959
1986
1990
1992
1981
1982
1979
1960
1992

ELO; FIDE tarafndan hesaplanan, satran sporcularnn oyun gcn gsteren uluslararas puan trdr.
smini Arpad Elodan almtr. Satran gibi iki kiilik oyunlarda yetenek lmek iin kullanlr, hesaplanmas
olduka karmaktr. lkemizde ise UKD (ulusal kuvvet
derecesi) ad verilen sistem kullanlmaktadr. Ancak federasyon UKD ve ELO hesaplamalarn kendileriyle irtibata geildiinde hesaplayabilmektedir.

2010-2011 Trkiye
Satran ampiyonas
Antalyada

04 - 14 ubat 2011 tarihleri arasnda Antalya - Kemer Limra Otelde gerekleecek olan turnuva; 10
tur svire sistemine gre,
90+30 dk.(40 hamle tamamlandnda) + 30 sn. eklemeli tempo ile oynanacak. TSF
tarafndan organize edilen turnuva da toplam 30.000
TL dl datlacak.

Beyaz oynar, kazanr.

Wojtaszek - Lima (Turin, 2006)
1.Kxf7+Kxf7 2.Vh8+ 1-0

Sra

Gurevich, Mikhail - Atalk, Suat

24.02.2007 Round: 8.1
Mediterranean Erkek&Kadn ampiyonas (Fransa)
1. Af3 Af6 2.c4 c5 3.g3 b6 4.Fg2 Fb7 5.O-O e6 6.Ac3
Fe7 7.d4 cxd4 8.Vxd4 d6 9.Kd1 a6 10.b3 Abd7 11.Ag5
Fxg2 12.xg2 O-O 13.Age4 Vc7 14.Fa3 Ac5 15.Axf6+
Fxf6 16.Ve3 b5 17.Fxc5 dxc5 18.Kac1 bxc4 19.bxc4
Kab8 20.Ae4 Fe7 21.Kc2 Vc6 22.Vf3 Va4 23.Kcd2 Kfd8
24.Kxd8+ Kxd8

Soru Beyaz oynar, kazanr.

3 Mamedov Olszewski (Varova, 2005)
1.Kxh5+xh5 2.Vh4+ 1-0

89

Ders Aras

zlem zdemir

ozlemozdemir84@gmail.com

Halkn soytars olmaya devam!

etiimiz ay, derler ya Aziz Nesinlik bir duruma grld lkemizde. stanbuldaki farkl niversitelerin rencileri tarafndan
kurulan Beyolu Kumpanya grubunun, atalcada bir festivalde syledikleri ark nedeniyle, gruba Babakan Recep Tayip Erdoan tarafndan
hakaret davas ald. Tayyi Blues
adl arkda geen portac Tayyip
szleri nedeniyle, hakarete uradn iddia eden Babakan, her zamanki alkanl ile kendine muhalefet
edeni sindirmeye alyor. Biz de,
Beyolu Kumpanya grubunun yeleriyle grtk, grubun almalarndan, hakaret davasna, Tayip
Bulesdan, AKP iktidarnn sanata
bakna keyifli bir sohbet gerekletirdik.
Beyolu Kumpanyann kuruluundan, ilkelerinden balayalm
Beyolu Kumpanya, 2007 ylnda
sokak tiyatrosu yapmak zere kuruldu. Grubumuzu kendi sol perspektifimizden gncel siyasi meseleleri
ilemek iin kurduk. Tabii ki durup dururken sokakta politik tiyatro
yapma karar almadk. Sanatn hem
toplumda hem de sanatlar arasnda yeniden tartlmas gerektiini
dnyorduk. nk; sanat iin
sanat m, toplum iin sanat m tartmas artk bkknlk vermiti. Bir
yandan lke byk bir liberal dnmnden geirilmekteyken, demokrasi ve zgrlk kavramlarnn
ii boaltlmakta ve niversite kulplerinden profesyonel sanatlara
kadar herkes payna deni almaktayd. Buna kar sanatla uraan niversitelilerin szn sylemesi gerektiini dndk ve bunun iin
en iyi yolun sokak olduuna karar
verdik. Zamanla grubumuz byd ve bugn artk sokak oyunlarnn yannda, mzikle tiyatronun i
ie getii, sahne ovlar hazrlayan
yaklak otuz kiilik bir grup haline
geldik.
Farkl niversitelerdeki rencilerin oluturduu bir grup olarak, a-

90

lmalarnz nasl planlyorsunuz?

Bir araya gelmek, metinleri yazmak, besteleri yapmak zor olmuyor
mu?
Grubumuz isminden de anlalaca zere kumpanya mantyla alyor. Metin yazmndan bestelere
kadar kolektif bir alma yrtyoruz. Kabaca tarif etmek gerekirse,
ileyeceimiz konuyla ilgili bilgi ve
veri toplayarak balyoruz projeye.
Bu bir sokak oyunu ise gazete-dergi
haberleri ve televizyonda yaplm
aklamalar olabiliyorken, sahne
gsterileri iin meselenin kuramsal
boyutunu ileyen kitap okumalar
yapyoruz. in beste veya sahneye
ynelik ksmnda ise nceden belirlediimiz ana eksene uygun doalamalar yaparak retimlerde bulunmaya alyoruz.
Beyolu Kumpanya, son gnlerde basnda, Recep Tayyip Erdoann
grubunuza at hakaret davas ile
gndeme geldi Olay nasl geliti?
Genelde yaz aylarn arldmz
veya kendi organize ettiimiz festivallerde gsteriler yaparak deerlendiriyoruz. Getiimiz yaz, temmuz
aynda da atalca Belediyesinin davetlisi olarak Erguvan Festivaline
katldk. lkemizden adndaki
gsterimizin bir blmn sundu-

umuz festivalde gsterinin bir paras da Tayyip Blues adn tayan,

lkemizde yaplan zelletirmeleri
eletiren bir arkyd. arkda, ben
adeta lkemi pazarlamakla mkellefim diyen Babakanmza atfen iportacsn Tayyip eklinde bir ifade kullanyorduk. Bundan, o srada
orda bulunan AKP atalca le Bakan Selim Gbilmez rahatsz olmu ve nce kulisimizi basp konseri durdurmamz rica etti sonra
da bizi polise ikayet etti. ikayet ile balayan sre bizzat Babakann
hakaret davas amasna kadar ilerledi.
Davann ilk durumas 21 Ocakta
yapld, durumada neler yaadnz?
Sanyorum yeni oyunlar iin bolca
malzeme kmtr
Davann birinci durumas beklediimiz gibi geti denebilir. Sonuta
davann hukuken de gerekeleri zayf ve geriydi. Durumaya yaklak
150 kiiden oluan sanat, renci arkadalarmz ve dier destekilerimizle beraber gittik. Durumada
kar tarafn sanattan, zgrlkten
ne anladn daha dorusu anlamadn tekrar grm olduk. Hakaret
ile eletiri arasndaki snr ayrt edememeleri, sanat kimlere emanet sorusuna ek olarak, memleket kimlere

Beyolu Kumpanya, 21 Ocak 2011de alan hakaret davasnn ilk durumasnnda.

emanet sorusunu da tekrar hatrlatm oldu bizlere. Durumaya dair ilgin bir nokta ise; hakimin, ikayeti
AKP le Bakan Selim Gbilmezi
hakaret kendisine yaplmad iin
ihbarc olarak nitelendirmesiydi.
AKPnin ve Recep Tayyip
Erdoann sanattan korktuunu dnyorum. Ucube tartmas, Muammer Karaca Tiyatrosunun yklp
otel yaplmak istenmesi, AKMnin
ve Emek Sinemasnn kapatlmas,
mizah dergilerine alan davalar
Tm bunlar hakknda ne dnyorsunuz?
ok deil geen yln sonuna yakn referandum srecinde; hkmet, sanatlarla kahvaltlar yapm
fikir al veriinde bulunmutu. Hatta geen yl stanbul, kltr bakentiydi. u gnlerde de AKPli herhangi bir bakan konumasna ilk nce
zgrlklerden ve demokrasiden
sz ederek balyor. Uzun lafn ksas sorunuzdaki somut rnekleri
de dnrsek bir ikiyzllk tarifi yapabiliriz. renci dostuyum deyip renciye dava aan, kltr ve
sanata desteklerini ayrdklar bteyle gsteren fakat tarihi eserlerin
zerine otel yapan veya sular altnda braklmasna gz yuman bir iktidar daha baka nasl nitelendirilebilir bilmiyoruz. in dndrc
taraf ise halen baz sanat ve aydnlarmzn bu sahte zgrlk ve
demokrasi balonuna tutunmakta srar etmesi
Dergimizin bu saysnda, Said-i
Nursinin kim olduunu iledik.
Trkiyede son yllarda bir akl tutulmas yaanyor. Aydnlanma kar-

tl ok moda son
gnlerde. Dinci gerici,
tarikat kurucusu bir isim, Hr Adam filmiyle ve sonrasnda
yaplan tartmalarla
bir zgrlk savasym gibi gsteriliyor.
Sizler ne dnyorsunuz bu konuda?
Bugn tarihe mal
olmu bir ok kavrama dair bir arptma sz konusu. ktidar kendi sanatsnn, kendi solunun hatta kendi tabannn bile
yeniden tarifini yapyor. yle ki bamszlk, eitlik ve ilericilikten arnm bir sol, bilimden arnm bir
niversite, sanatla uramayan bir
sanat toplamna ulamak isteniyor.
lericilik mevzusunda da ayn tablo
hakim; Darwini yasaklayp yaratll ders kitaplarnda ilemeleri,
toplumun gericilemesi ve cemaatletirilmesi ilk akla gelen ve birebir
yaadmz rnekler. Fakat dikkat
edilmesi gereken bir nokta da var ki
o da, tm bu srecin byk bir liberal dnm srecinin bir paras olarak ilerledii. yle ki parasz
okumann, eitim almann ve sanat
yapmann imkansz olmaya balad bu gnler de szde zgrlk balonuna kanmamak, sanatlarn ve
tm toplumun dikkat etmesi gereken nemli bir nokta.
niversitelerde bitirme devi olarak porno filmin kabul edilip edilmeyecei, bunun akademik zgrlk
olup olmad ya da Osmanlda haremlerin aslnda kadnlar eitmek iin kurulan okullar olduu tartmalar, sinema, TV ya
da tiyatro oyunlar
zerinden gndeme
geliyor. Gericileen
bir lkede, sanatlar nasl bir tavr almal?
Yukarda
sylediklerimize ilave olarak belki unlar
sylenebilir. Sonuta liberal dnm

kendi dorular erevesinde lkeyi ekillendirirken, kendi sanatn ve

sanatsn yaratarak yol alyor. Sanatlar olarak bizler, uyank olmal ve hkim sanat algsna alternatif
sanatmz icra etmeliyiz. Bireysellie kar kolektif sanat, paraya dayal profesyonel sanata kar amatr
ruhu savunmal; dn, arklarmz oyunlarmz yasaklayanlarn sahte zgrlk tuzana dmemeliyiz.
Bu dorultuda ayn cephede yer aldmz bilip; sanatn, zgrln
ve demokrasinin gerek savunucular olmalyz.
Beyolu Kumpanyann bundan
sonraki hedefi nedir? nmzdeki
dnemde yapmay dndkleriniz
nelerdir?
Sonuta insanlk tarihi cesaretin,
mcadelenin ve deiimin tarihidir.
Tarihte kimlerin nasl hatrlandn
iyi biliyoruz. Daha Antik Yunanda
Sokratesin yarglanrken doru bildiinden taviz vermedii, Madam
Curienin inandklar uruna byk
bir zveride bulunduu veya faizmi yok etmek adna 20 milyon Sovyet vatandann ld bir insanlk
tarihten sz ediyorsak eer, biz Beyolu Kumpanya olarak yaptklarmzla bir kum tanesi bile deiliz. Fakat bugn hkim olan havaya dahil
olmann, bizi tarihte hatrlamak istemediklerimizin yanna savuracan da ok iyi biliyoruz. Bu yzden
Beyolu Kumpanya, bundan sonra da doru bildiinden taviz vermeden retmeye, ark sylemeye,
oynamaya, Dario Fonun tabiriyle
halkn soytars olmaya devam edecek.

91

Forum

En eski stanbullu: Homer

merikal nl ynetmen Stanley

Kubrickin 2001 Uzay Maceras
filminde, tesadfen eline ald kemii
kullanarak avn yere seren bir insanms, sevincinden kemii havaya savurur
ve silah havadayken bir uzaygemisine dnverir, insanolunun kulland ilk aletten son alete Biz de gnmzn en yaygn aletlerinden olan
cep telefonunu havaya attmz, onun
aa inerken zamanda ileri deil de
geri giderek bir ta alete dntn
ve dmeye yakn, biraz kllca bir elin
onu havada yakaladn hayal edelim.
Bu elin sahibi, Homo erectus (yani dik
duran/dikilen insan) trnn, gnmzden yaklak olarak 300400 bin yl
nce, stanbul civarnda yaam, erkek
bir bireyi olsun. Bu Homo erectusun
gerekte kendi ismi var myd bilmek
imknsz ama ona (Homo erectus kelimelerinden treterek) Homer diyelim.
Kuruluuyla ilgili efsanelerde stanbula
ilk defa Megaral Byzasn yerletii
sylenir, hlbuki grld gibi Homer
stanbulun ilk sakinlerindendir. Aslnda
Homerin atalarnn anavatan, dier
homo trlerinin olduu gibi Afrikadr.
Yaklak 1,8 milyon yl nce Afrikada
servenine balayan Homo erectus,
o zamann koullarnda ok ksa saylabilecek bir srede, 200300 binylda Endonezya ve inden tutun da
spanyaya kadar yaylr. Birbirinden
bu kadar farkl evre koullarnda yaamn srdrmesi, Homo erectusun
evresine ok abuk uyum salad
eklinde yorumlanyor. Bu da bilindii
gibi evrimin canllara dayatt en kesin kurallardan biridir: evrene uyum
sala!
Bizim stanbul beyefendisi Homer,
Kkekmece Glnn kuzeyindeki
iki katl Yarmburgaz Maarasnn alt
katnda oturur. Maara gnmzde
glden 1,5 kilometre uzakta ve 15
metre kadar yksektedir, ancak Homer
burada oturduu zamanlar manzara
byk ihtimalle farklyd. Belki de gl
maarann azna kadar ykselmiti
ve Homer maarann aznn nndeki aklkta oturup ayaklarn suya
daldrmt. Kim bilir, belki yannda da
(onun gzellik ltlerine gre!) gzel
bir kadn vard ve birbirlerine sarlm,
batan gnei ve kendilerine usuz bucaksz gelen denizi seyrediyorlard. Elbette trnn btn bireyleri gibi, Homer de tek bana yaamaz, 20-25 ki-

92

ilik bir grubun yesidir. Ancak bu grubun birka kadn-erkek ifti ve onlarn
ocuklarndan m yoksa babunlardaki
gibi tek bir erkein hkimiyetindeki kadn ve ocuklardan m olutuunu bilmiyoruz. Uzmanlar birincisinin daha
olanakl olduunu sylyorlar. yle
olduunu farz edelim.
Homer ve grubu maaray sadece
havann scak olduu mevsimlerde kullanmlar. Nedeni burann baka yerlere oranla daha serin olmas deil; yaz
bitti mi, gnmz aysnn atas Ursus
deningeriler k uykusuna yatmak iin
maaray basyor. Yaplan kazlarda
bulunan fosil kalntlardan yzde 93
bu aylara ait. Belki bir tek ay olsa Homer ve grubu, yeni yeni kontrol altna
almaya baladklar atei de kullanarak onu korkutup karabilirlerdi ama
birden fazla ayyla onlar da baa kamyor. Homer ve grubunun k aylarnda ne yapt bilinmiyor. Belki yine ayn
evrede ama aylarn uramad bir
baka maara buluyor, orada k geiriyorlar, belki de daha scak olduu iin
gneydeki klk saraya iniyorlard.
Maaradaki fosil kalntlarn yzde 4 at, yabaneei, geyik, su aygr gibi otul hayvanlara, geri kalan
yzde 3 de panter, srtlan, tilki ve
akal gibi etil hayvanlara ait. Aylara
ait olanlarn dndaki hayvan kemiklerinin bir ksm Homer ve grubunun
yediklerinden arta kalanlar. Onlarn
bu hayvanlar nasl avladklar da
maalesef bilinmiyor, ama Avrupada
ve Rusyada yaplan aratrmalar,
Homerin akrabalarnn hayvan srlerini korkutup k olmayan bir uurumun aa ksmna doru kovaladklarn ve srnn skt yerde de
zerlerine kaya yuvarlayarak bazlarn ldrdklerini gsteriyor. Muhtemelen Yarmburgazda yaayan grup
da byle bilinli bir av yntemi uyguluyor, ldrdkleri hayvan da alp maaraya getiriyordu. Henz ayr gayr
yok, dolaysyla maaraya gelen etin
bireyler arasnda eite paylaldn
dnebiliriz. Bu yiyecek bir adan
da kadn ve erkek arasndaki iblmnn bir rndr. Yz binlerce yl
srecek olan cinsiyete bal iblmnn temelleri Homo erectus tarafndan atlm olmaldr. Homo cinsi
evriminde basitten karmaa doru
gelitike -yani gnmze yaklatkaocukluk sresi artm, bu da ocukla-

ra daha uzun sre baklmasn gerektirmitir. Bu durumda hem ocuu st

vererek beslemek zorunda olan hem
de fiziksel zellikler bakmndan erkee gre daha zayf konumdaki kadn
konaklama yerinde kalarak ocukla
ilgilenmi veya ocuunu da yannda
gtrebilecei daha hafif bir i olan
bitki toplamaya kmtr. Ne var ki erkeklerin daha nemli bir i yaptklarn
dnmemek lazm, zira maarada
bulunan kemiklerin azlna baklrsa
Homer ve grubu etten daha ok, eitli
bitkilerle besleniyordu.
Maalesef maarada Homere, grubundakilere ya da Homer ldkten
sonra bir sre daha buray kullanmaya devam eden torunlarna ait herhangi bir kemie rastlanmam. Henz
llerini gmmek gibi bir alkanlklar
yok. Onlarn burada yaadklarn, arkalarnda braktklar yiyecek artklarndan ve tatan yaptklar aletlerden
biliyoruz. Uzmanlara gre Homer ve
grubu tatan alet yapmakta bir hayli
ustalamt. stelik bu ta alet yapma
iinin ounu da maarann dnda
bir yerlerde yaparak yaadklar yeri
mmkn olduunca temiz tutmaya almlar. Aslan yatt yerden belli
olur atasz belki de Homer atamzdan kalmadr, kim bilir.
Bilinen bu en eski stanbullunun
maaras ne durumda m imdi? Homer ve torunlar tamamen terk ettikten
sonra, maara uzun bir sre bo kalr,
ta ki Homerin soyundan gelen Homo
Sapiens, M 6 binlerden itibaren tekrar kullanana dek. Bizans Dnemine
kadar eitli amalarla kullanlan maarann bir blmne bu dnemde kk
bir kilise yaplm. Modern zamanlarda
ise hem definecilerin hem de onlardan
daha ok zarar veren sinemaclarn
urak yeri olmu. Kemal Sunaln ekya rolnde olduu Davaro, Salako
gibi filmlerde, Cneyt Arknn baz
filmlerinde mekn olarak Yarmburgaz
Maarasn kullanmlar; aslnda kullanmlar demek yanl, tahrip etmiler.
Birka ay sren kaz almalarndan
sonra, gnmzdeyse Homerin torunlar ieri giremesin ya da aylar girip k
uykusuna yatamasn diye kaps demir
parmaklklarla kapatlm durumda.

Heval Bozbay
Nevehir niversitesi Arkeoloji Blm
Aratrma Grevlisi

Bir lkenin beyni nasl fel edilir?

zerine titreyerek yetitirdiiniz

ocuunuz stresli bir srecin ardndan niversiteye girdiinde onun
zarar grmesini ister misiniz? Evladnzn kandrlmas hounuza gider
mi? Peki ocuklarnzn retmenleri
yani niversitedeki hocalarn bir ksm
sizi ve hemen herkesi kandrsa neler
hissedersiniz? Maanzdan veya kazancnzdan kesilen vergilerin, sizi
ve ocuklarnz kandrmaya alan
insanlara verildiini renseniz kendinizi iyi hisseder misiniz? Byle insanlarn ocuunuza ve bakalarna rnek
olmalarn ister misiniz ya da ocuklarnzn byle insanlara dnmesini?
Benim bir ocuum olsa yukardaki
sorularn hepsine hi tereddt etmeden hayr! cevabn verirdim. Dahas byle sorularn sorulmasn bile
garip karlardm.
Henz bir ocuum yok ama yukardaki sorular sormama yol aan baz
olgulardan ve olaylardan haberdar
olmak beni epey rahatsz etmeye balad. Sizi de rahatsz etmesi gerektiini
dndm iin bu yazy yazmaya
karar verdim. Neden sizi de bu rahatszla ortak etmeye altm aada izah edeceim.
Eer bir lkeyi, modern bir toplumu
insan vcuduna benzetirsek niversiteler o vcudun beynidir diyebiliriz. O
toplumun beynindeki hasarlar, vcut
fiziksel olarak ne kadar gl olursa
olsun ciddi soruna yol aar. Beyni ciddi zarar grm bir insan doru drst
karar veremez, bakasna muhta kalr, hayatn idame ettirmekte glk
eker. Peki, bir lkenin beyni ne zaman zarar grr? ocuklarn gelecei
ne zaman kararmaya balar? Mesela
niversite sisteminde yani akademik
ortamda bilim ad altnda ktlk
yaplrsa hem niversitede bulunanlar,
hem niversitenin rettiklerine dayanan sanayi, hem de tm bunlarn meyvesini yiyecek, refahn srebilecek
olan vatandalar, yani hepimiz zarar
grmeye balarz.
Peki, bu akademik ktlk
neye benzer? Tespit etmesi kolay mdr? Tespit ettikten sonra baa kmas
kolay mdr? Bunlara olumlu cevap
verebilmek isterdim ama son birka
ayda okuduklarmdan tr karamsarla kapldm. Grdm kadaryla akademik ktlk ok farkl

ekillerde gerekleebilmekte. Bu yntemler iinde belki de tespit etmesi en

kolay olan dorudan bakasnn almasnn bir ksmn ya da tamamn
arp kendisininmi gibi gstererek
akademik baar salamaya almak. Prof. Dr. Seluk Candansayarn
Kestirmeden Bilimci Olmak balkl
yazsnda (NTV Bilim, Haziran 2010)
bu ve benzeri yntemler gayet ak
bir dille tarif edilmi. Bunun dnda
yine pek ok somut intihal vakas da
http://plagiarism-turkish.blogspot.
com adresinde yer alyor. Dorusu
tek derdimiz intihal olarak da bilinen
bu akademik ktlk yntemi olsa
idi, bunu kopyaclk kategorisinde deerlendirip mcadele etmeye alr
ve kendimizi baka eyler iin bo
yere zmezdik. Ancak grebildiim
kadar ile epey popler baka bir
yntem de var: ii bo ama ssl psl
laflardan ibaret olan, bilimsel olarak
aslnda pek bir ey ifade etmeyen dk nitelikli ya da tamamen uydurma
aratrmalar, yine bilimsel olarak bir
ey ifade etmeyen szde bilimsel
dergilerde veya konferanslarda yaymlatp bunlarla akademik ortamda
prim yapmaya, niversite sisteminde
ykselmeye almak. Yani ii bo,
baka bir deyile sahte bilimsel makale retimi.
i bo makale retimini tespit etmek, dorudan intihale yani hrszla
dayanan ktl tespit etmeye
kyasla daha zor grnyor. Ana babalarn ve niversite semeye alan
rencilerin ii zor, nk niversitelerde alan aratrmaclar dahi bu
tr eyleri hemen tespit edememekte.
Bunun sonucunda da baz niversitelerin baknz filanca hocamz u bilimsel alanda 1 sene iinde 20 tane
uluslararas makale yaymlad! Muazzam bir baar! gibi ifadelerle vnebilmesinin n almakta. Ekip olarak alan niversite hocalarnn iki
haftada bir uluslararas camia ile
paylamaya deecek zgn bilimsel
keifler yapyor olmalar her ne kadar
gz yaartc bir performans olsa da
insan ister istemez kendine unu da
soruyor: Acaba o almalar dier
bilimcilerin gelecekteki almalarna
ne kadar dayanak tekil etmekte, dier bilimciler o almalara ne kadar
atfta bulunmaktadr? Baka bir de-

yile o almalarn ii ne kadar doludur? Japonyada doktora yapmakta

olan ar Yalgn, Bilimde atf, etki
deeri ve dier gstergeler balkl
blog girdisinde bir makalenin etkisinin
gnmzde nasl hesaplandna dair
gayet kolay anlalr bilgiler vermekte
ve Trkiyedeki makalelerin uluslararas bilim camiasnda ok etki yaratmadna dair istatistikler sunmakta
(http://goo.gl/6oV6B). Nicelik ve
nitelik arasndaki gerilim burada kendisini bir kez daha gsteriyor.
Durum gerekten bu kadar vahim
mi?, buna kar yaplabilecek hibir
ey yok mu? sorularn soran insanlardan biri olarak yine bilim dnyasndan mitli olduumu syleyebilirim.
Mesela ABDde bilgisayar bilimleri
alannda yapt doktora almalarna devam eden A. Murat Erenin
Bilimsel Ahlakszln Gri Mecralar (http://goo.gl/FgwWG) balkl
blog girdisinde ve NTV Bilimde (Ekim
2010) ayn balkla kan yazsnda,
ayrca daha sonra Hrriyette (12
Aralk 2010) Sefa Kaplann Paray
bastran profesr yapyorlar (http://
goo.gl/AEyDK) balkl yazsnda marifetleri anlatlan WASET (http://waset.org) gibi szde yani sahte bilimsel
organizasyonlar yava yava gn
na kmakta, dikkatleri ekmeye
balamakta. Tabii ki ii bo yani szde
bilimsel makale retimi bunlarla snrl
deildir ve kalmayacaktr. niversite
hocalarnn, bilimsel aratrmaclarn
baarlar byk lde makale saylarna, yani kalite ve ierik yerine nicelie baklarak deerlendirildii srece
bu tr akademik ktlk abalar
da belki tespit etmesi gittike zorlaan
ekillerde karmza kacaktr. in
ac verici taraflarndan biri de mesela Hrriyetteki yaznn sonunda yer
alan TBA (Trkiye Bilimler Akademisi) Bakan Prof. Dr. Ycel Kanpolatn
bu konuya dair u szleridir: WASET
isimli internet sitesinden haberdar deildim. Sizin uyarnzdan sonra aratrdm. Ama itiraf etmek zorundaym ki,
ben bu eyin jandarmaln yapmaya
niyetli deilim. TBAnn yapmas da
sz konusu deil. Bu yollara bavuran
insanlarn bence bilimden yana bir iddialar olmamal. Toplum da bu insanlar knamyor. Yayn patlamasnda bu
iin ilgisi var m konusuna da bakacak

93

Forum
kadar vaktim yok, balayn.
Akas bu iin jandarmaln yapacak kurum TBA mdr, TBTAK
mdr, kendilerine hoca seen niversiteler midir, yoksa kendine niversite
semeye alan genler veya onlarn
ana babalar mdr bilmiyorum. Belki
de hepsidir. Ya da belki yurtdnda
rneklerini grmeye baladmz
COPE (Committee on Publication Ethics - Yayn Etii Komitesi http://publicationethics.org) gibi oluumlardr.
Emin olduum tek ey var, o da u:
Yetkisi olanlar bu iin jandarmaln
yapmal, yetenei ve bilgisi elverenler
de srekli bu tr katlk rneklerini gndemde tutmal, nne geilmesine yardmc olmaldr. Bylece belki

kamu kaynaklarnn arur edilmesine,

rencilerimizin, aratrmaclarmzn
ii bo makaleler yznden sama sapan ekilde vakit kaybetmelerine, niversitede haksz rekabete kar biraz
daha direnebilir, lkenin geleceinin
karartlmasnn, beyninin fel edilmesinin nne az da olsa geebiliriz. Ve
belki yine bu sayede Trkiyedeki 167
niversiteden sadece 2 tanesinin yani
sadece yzde 1,2 kadarnn dnyadaki en iyi 200 niversite listesine girebilmesi gibi bir durumu sevinle karlamaktan kurtulur ve ok daha yksek
rakamlar olaan karlayacak seviyeye geliriz. (Merak edenler Radikalin
24/11/2010 tarihli Dnyann En yi
200 niversitesi listesine Trkiyeden

iki niversite girdi haberini okuyabilirler.)

Ben bu konularda herhangi bir
yetkisi bulunmayan ve ancak dolayl
yoldan bilgisi bulunan sradan bir vatanda olarak hayal krklm, zntm, fkemi ve gelecee dair kayglarm bir nebze paylamak, sizleri de
rahatszlma ortak etmek istedim.
imdilik verebileceim tek bir sz var:
Bunu baarp baaramadm takip
etmeye ve grltl ekilde paylamaya devam edeceim.

mr oluturduklarn savunan Ribbert

teorisi, normal gelimeyi dzenleyen
faktrlerin etkisinden kurtulan hcrelerin otonomi kazanmasyla tmrlerin
olutuunu savunan Bard teorisiyle tmrler aklanmaya allmtr.
Kronik irritasyon teorisi baz hususlaryla geerliini korusa da Cohnheim ve Ribbert teorileri son almalarda kanserin tek tek hcrelerde deil
de birdenbire birka blgede birden
hcre gruplarnca balatldn gstermitir. Bu saydmz bilinen kanser
teorilerine ilave olarak aratrmaclarn iine yarar umuduyla yeni teoriyi
yle anlatabiliriz. Vcut hcreleri
(sinir sistemi hcreleri hari) snrsz oalma potansiyelin sahip olmalarna
ramen, kalbin tm yaam sresince
atm saysna orantl olarak en fazla
yz kere (btn yaam sresince) blnebiliyorlar. Vcut btnl iinde
her hcrenin yz kereden fazla blnmesini nleyen basklama kimyasallar btn vcut sv kompartmanlarnda
bulunuyor. Zararl fiziksel ve kimyasal
kanserojen ajanlarca bu i dzen bozulunca hcre aslna yani snrsz blnme durumuna geiyor. Normalde
tek tek hcreler daha dorusu hcre
gruplar sonsuz blnme hakkmz kullanmak istiyoruz deseler de vcudun
toplam akl hcrelere mr boyu en
fazla yz kere blnebileceklerini sylyor. Vcudumuzda nasl ki sy belli
dereceler arasnda tutan merkezi sinir
sistemi kaynakl sinyallerle hcrelerin
btn yaam sresince yz kereden

fazla blnmesini nleyen kimyasallarn imal edilip kana verilmesini salayan mekanizma olduunu farz edelim.
Kanserojen maddelerin cinsine, miktarna ve etki srelerine gre vcut doku
ve organlarndaki hcre blnmesini
yz kereyle snrlayan basklayc kimyasallarn hem retimleri bozulmakta,
hem de etkileri ntralize edilerek nleri almakta hcrelere adeta istediiniz kadar blnn denilmektedir.
Kanserojen maddeler sinir sistemin
hcrelerine de zararl etkilerde bulunup sinyal alverilerini sigarada olduu gibi iki sinir hcresinin temasta
bulunduu sinaps aralklarnda iletiyi
bozarak vcudun normal ileyi dzenini, haberlemeyi bozmakta, sonuta
snrsz reyen hcrelerle kanserler
gelimektedir. Bu teoriye gre selim ve
habislik durumunu yle aklayabiliriz. Tmrler selim balayp habasiyet
de (kanserleme) kazanabiliyor. Selim
halde de kalabiliyor. Habis balayp
ylece devam edebilir. Buna gre
vcudun belli blgelerinde i ve d
kanserojen ajanlar, snrsz hcre blnmesini nleyen kimyasallarn aleyhine almaya balamlarsa, tmr
selim olarak balayacak bir deiiklik
olmazsa yle kalacak yok eer basklayc kimyasallar gitgide azalmaya
balamsa habislik o oranda artacak.
Baz blgelerde snrsz hcre blnmesini nleyen kimyasallar tamamen
yok olmularsa bu blgelerde anszn
habis tmrler peydahlanyor. Mikroorganizmalar da tmr yapabilir

Emre Sevin
Anvers niversitesi Linguapolis Enstits
Belika

Selim ve habis tmrler

mrleri vcuttan beslendikleri iin

gecekonducular olarak isimlendirebiliriz. Tmrler olutuklar dokulara gre ve selim-habis (kanser) olularna gre snflandrlrlar. Bir de Selim
ve habis snrnda grlenler vardr.
Ewingin dedii gibi tmrler habis
veya selim olmak zorunda deildirler.
Selim tmrler kaynaklandklar dokulara histolojik olarak ok benzerler.
Bazen kapslle evrilidirler, komu
dokular iterek yava byrler. Ykc
etkileri olmayp ameliyatla kartldklarndan sonra tekrar etmezler.
Vcudun baka yerlerine kan ve lenfa
yoluyla yaylmazlar. Habis tmrler
kaynaklandklar dokuya pek benzemezler. Normal metabolizma atklar
oluarak hastada kann akcl azalm, vcut direnci zayflam, itahszlk ve zayflama olumutur. Habis
tmrler ameliyatla kartlsalar bile
geride kalan baz tmr hcrelerince
yeniden olutururlar. Vcudun baka
yerlerine gidip oralarda da kanser
olutururlar.
Doku zerinde tekrarlayan fiziksel,
kimyasal tahrilerin sebebiyet verdii tmrler Virchowun kronik tahri
teorisiyle, anne karnnda embriyonal
hayatta vcut geliimi esnasndan arta
kalan hcrelerde (ileriki dnemlerde
iltihap, travma gibi etkilerle uyandrlarak) olutuunu savunan Cohnheimin
tmr tohumu teorisiyle, baz olgun
hcrelerin embriyonal hayat sonras
kendi normal dokusundan ayrlp baka yerlere yerlemeleri ve orada t-

94

mi gibi dnceler bulunmaktaysa da

belki de bakterilerin metabolizma artklar hcrelerin snrsz blnmesini
nleyen kimyasallarn mekanizmasn
ilevsiz hale getiriyorlardr.
Yeraltnda bile olsa nkleer silah
denemeleri, uaklar, dev deniz tankerleri, otomobillerin egzoz gazlar,

kmrle ileyen elektrik santralleri,

fabrika bacalarndan kan zehirli gazlar, byk maden sahalarnn
etrafa verdii zararlarla gnlk yaantdaki sigara, alkol, eitli plastik
eyalarla yiyecek iecekleri muhafaza
eden plastik kaplar, bcek ldrcler, tarm ilalar, fazla gne nlar,

iyonize radyasyon, orman alanlarnn

yok edilmesiyle hava su toprak biyokimyasnn zararl ynde gelimesi
kanserlere ve dier baz hastalklara
zemin hazrlyor.

aban Sezgin
Di Hekimi

Cezaevi niversitesinden yeni yl mesajlar

Sevgili Bilim ve Gelecek ailesi,
Merhaba!
Yeni ylnz tm itenliimle kutluyor ve yeni yln halklarmza zgrlk, eitlik ve kardee bir yaama vesile
olmasn diliyorum.
zel olarak da, yeni yln sevgili Baha Okara zgrlk
getirmesini diliyorum.
Sevgiyle, zlemle kaln!
Sakp Hazman / Bolu F tipi Cezaevi
Deerli Bilim ve Gelecek emekileri
Yeni bir yl daha zgrlkten uzak zgrle ait dleri
gelecee erteleyerek karlyoruz. Geen yl gereklemeyenin hi olmazsa ilk admlarnn nmzdeki yl atlmasn
diliyor, bu umutla yeni ylnz kutluyoruz.
Selam, sevgi ve sayglarmzla...
Zana Mazak, Salih Sa, Musa Kaya / Krkkale F
tipi Cezaevi
Bilim ve Gelecek alanlarna merhaba!
Bar arklarnn tm insanlar tarafndan dnyann en
byk korosuyla, farkl dillerle ama ayn yrek atlaryla sylenecei bir dnya zlemiyle; hepinizin yeni yln
kutlar, yeni yln bara, kardelie ve zgr bir dnyaya
vesile olmasn temenni ederim.
Selam, sevgi ve sayglarmla...
Mehmet Tezgel / Kocaeli 1 nolu Cezaevi
Merhaba,
Masaya iki kadeh daha koyun bizim iin Bizsiz yeni
yl kutlamas olmaz. Bilimin, bilimsel dncenin egemen
olduu zgr bir dnyaya olan heyecanmla tm Bilim
ve Gelecek alanlarnn, okurlarnn yeni yln kutluyorum
Dostlukla...
Hakan Soytemiz / Silivri 4 nolu Cezaevi
Merhaba,
Sevgili Bilim ve Gelecek emekileri,
Biz bugnn kahraman
Yarnn mhendisiyiz
Bu durmadan akan,
Ykp yapan akn
izgilenmemi sesiyiz. N. Hikmet
En umutlu duygularmla, yarnlar kazanacamza olan
inancmla, yeni ylnz kutluyor, almalarnzda baarlar
diliyorum.
Ercan Yldz / Tokat T tipi Cezaevi
Merhaba,
Yeni bir yla yine umutla, karanfillerimizin mirasn bytme inancmzla giriyoruz.
Adalet ve zgrlk dolu yarnlar yaratma kararllmzla yeni ylnz kutluyor, almalarnzda baarlar diliyoruz.
Sevgi ve selamlarmzla
Bafra T tipi Hapishanesi zgr Tutsaklar

Sevgili Bilim ve Gelecek emekileri

Gzel almalara imza attnz bir yl daha noktalamak zeresiniz. Daha nice yllara uzanacak almalar
iinde olacanz biliyorum.
Bu alanda zaten ok az sayda yayn var. Kalite asndan Bilim ve Gelecek olduka gzel. Kaliteli, akla hitap
eden, tartan, bilinci harekete geiren, merak uyandran
konular yine nmzdeki zamanlara yaymanz diliyorum.
Biz okurken byk bir keyif alyoruz. lgiyle takip ediyoruz. Size de bu yayn bize ulatrdnz iin ok teekkrler. Elinize, aklnza, emeinize salk
Fler cephesinde yeni bir gelime yok. rili ufakl gelgitler oluyor. Hibir cezaevi dierini tutmuyor. Gya ortak yasa-genelge ile ynetiliyor. Ama her yerde bana
buyruk uygulamalara rastlamak mmkn. 10 ylda pek bir
dzelme oldu denemez. Bir iki adm yol alnd saylamaz.
Belki sadece umutlarmz canl tuttuk. Dayatmalara teslim
olmadk. Aklmz, kalbimizi terk etmedik. Gzel gnlere
inananlarn cephesinde gelecei dledik; rdk devam
ediyoruz
Sevgili dostlar,
Yeni ylda yine gzel almalarnz grmek istiyoruz.
Dnyamz birlikte, ayn cephenin bileenleri olarak daha
gzel grnecektir. Siz hcremize konuk olduka, biz de
belki de size konuk olmaya devam edeceiz ve belki de
byle konar ger gzel bir hayat srmeye devam edeceiz. Ama biz asla limana demirlemeyeceiz.
Yeni ylda bulumak dileiyle, gzel almalar, umutlu
yarnlar diliyorum.
Erol Dndar
Kocaeli 1 nolu F tipi

95

Bulmaca

Hikmet Uurlu

Soldan saa

 









1) 1985te Sedat Simavi Vakf Grsel Sanatlar dln kazanm,

TBMMde, ODTde, stanbul Tarabya Otelinde vitraylar; stanbul Belediye Saraynda da fresk almalar
bulunan, getiimiz ay 95 yanda
yitirdiimiz soyut sanat a ynelen
ilk sanatlardan olan ressammz.

Kurtlar

(Ylmaz

Gneyin

1969da yapt bir film)

2) Balama. Kuzeybat Kafkasyada
yaayan Grc soyundan bir halk.
Semt.
3) Bir rnn srmn salamak iin
yaplan her trl tantm. Demokrasi.
4) Sakat, hasta. Eski dilde son,uzak.
Smerlerde Su Tanrs. Kiloamperin ksaltmas.
5) ini sanatnn Picassosu olarak ta-

















nnan, 1948 Ktahya doumlu, getiimiz yl kasm aynda yitirdiimiz

nl ini ustas.
6) Kaynbirader. Klasik Trk mziinde
bir makam. Nazi Polis rgtn
simgeleyen harfler. stasyon
(Salih Mercanolunun bir iir betii).
7) ngilizcede evli kadnlar iin kullanlan bir unvann ksaltmas. Tantaln
simgesi. Ensiz ve uzun tahta.
Bir renk.

11) Genilik. smin hallerinden biri.

Sesleri (Ece Temelkurann bir
yapt). - Ktahyann bir ilesi.
12) Hastalklar Gne nlaryla saaltmay amalayan kurulu. James
Cameronun 2009da yapt epik
filmi.

Yukardan aaya

8) Lale Devrinin nl airi. Nijeryann

1) Aristoteles felsefesini yeni bir yorum-

para birimi. Tahta veya metalden

dan geirerek slam dncesiyle uz-

yaplm bir tr ivi.

latrmaya alm, 870 - 950 yllar

9) Ba oban. Yusuf (1876- 1935

arasnda yaam nl slam filozofu.

yllar arasnda yaam, Trklk

Halk iinde muteber bir nesne yok

akmnn nde gelen dnr ve ta-

devlet gibi / Olmaya devlet cihanda

rihisi). eller ne gzelsin demesin, kskanrm / Ele yar olma sakn

sen gzelim yalvarrm. (Acem Krd
Faruk Kayackl).
10) Mektuplar (Oya Baydarn bir
yapt). Klavsen ve piyanolarda,
klavyenin denge eksenlerine taklan
ve tularn gmln dzenleyen

GEEN SAYININ YANITI

kk kee pul.

96

 









  


      
  
 

     




     
 


     
  
    

 
    















 



     
 

 
  



 

    











 


   
    



  
 
     

  


bir shhat gibi. (Kanuni Sultan Sleyman).

2) Diklenmek, kafa tutmak. Japon lirik
dram.
3) Konya yresinde bir tr yourtlu hamur orbasna verilen ad.
4) Bir otomobil yar. Silisyumun simgesi. ve, naz.

5) Kuyruk sokumu. Radonun simgesi.

- Eski dilde anne, ana.
6) Yiitlik, yreklilik. - lgi eki.
7) Brezilyann plaka imi. Halit
(nl spikerimiz) - Ty, kl.
8) Hazr, tetikte. Altn elementinin
Latincesi.9) Olgunlamam karpuz ya da kavun. Uskumru balnn tuzlanarak kurutulmu hali.
10) dn alnan veya verilen ey. Teknelerdeki hamuru kazmaya yarayan
ara.
11) Elektrik akmnn yeinliini azaltp
oaltmaya yarayan aygt. ok
nemli, ok byk.
12) Grer (nl orkestra efimiz).
Gkyz.
13) Eski Filistinde bir kent. ri ta paras. Ressamlarn kulland bir
ara.
14) Kedi, Kara Kedi (Emir Kusturicann bir filmi). - Antalya il merkezi yaknlarnda arkeolojik bulgular
veren bir maara. Uzaklk bildiren
szck.
15) Basit, ilkel akmak.

Ocak saymzdaki bulmacay doru yantlayan okurlarmzdan

Ahmet Aksoy (Tekirda), Hafize Gndodu (Sinop) ve Fatma
olak (Ankara) Metin Hotinlinin Bilim ve Gelecek Kitaplndan
kan 50 Soruda byk patlama kuram adl kitabn kazand. ubat
bulmacamz doru yantlayacak okurlarmz arasndan belirleyeceimiz
3 kii, Metin Hotinlinin Bilim ve Gelecek Kitaplndan kan 50
Soruda byk patlama kuram adl kitabn kazanacak. zmlerinizin
deerlendirmeye girebilmesi iin, en ge 20 ubat tarihine kadar posta,
faks veya e-posta yoluyla elimize ulamas gerekiyor. Kolay gelsin