UNIVERSITETI I PRISHTINS

FAKULTETI I XEHETARIS DHE METALURGJIS

Dr sc Shyqri Kelmendi, Prof Asc

BAZAT E INFORMATIKS

Ligjrata t autorizuara

Mitrovic, 2010

HYRJE
N kt tekst t autorizuar trajtohen Bazat e Teknologjis informatike (IT), q kan
t bjn me shrytzuesit e kompjuterve, nga lmi i shkencave teknike. Temat
trajtojn llojet e ndryshme t kompjuterve dhe sistemeve kompjuterike q sot jan n
prdorim, si dhe nj shikim t shkurt n Internet Studenti do t mund t identifikon
veorit themelore t Sistemit Operativ Windows, elementet e Windows Desktop-it,
t softuerit aplikativ dhe t konfigurimeve bashkkohore kompjuterike.
Gjithashtu, studenti do t mund t mson nj numr t fjalve dhe shprehjeve
specifike t cilat jan me rndsi pr inxhiniert. Gjithashtu, studenti ka mundsi q t
ushtron dhe t mson konversionet e numrave binar n decimal dhe anasjelltas. Nj
spjegim i tekniks analoge dhe digjitale gjithashtu sht dhn si hyrje n teknikn e
algoritmeve.
Studenti njoftohet me komponentat kryesore hardverike si dhe me softuerin operativ
dhe softuerin aplikativ i cili ka nj prdorim m global.
Meqense siguria ka doher prioritet gjat puns me kompjuter, nj kapitull i
kushtohet ksaj shtjeje si dhe puns eventuale n laborator apo n Kabinet
kompjuterik.
Meqense i tr teksti sht nj derivat i ligjratave t mbajtura pr studentt e
Fakultetit t Xehetaris dhe Metalurgjis dhe t Fakultetit t shkencave aplikative
teknike, materiali n trsi ende nuk sht i sistemuar si duhet dhe mund t ket edhe
lshime formale, si n rradhitje ashtu edhe n ndonj formulim apo definicion q ka
mundur t m ik gjat shkruarjes s tij. Sidoqoft, teksti q sht n disponim pr
studentt (www.upshyqa.tk), sht i hapur edhe pr sugjerime, propozime dhe
udhzime t pranueshme, n drejtim t begatimit t tij dhe t formsimit drejt nj
teksti definitiv univerzitar.
do sugjerim q do ti drejtohet autorit n kt drejtim, do t jet i mirseardhur dhe i
prpunuar me kujdes nga ana e autorit.

1. SISTEMET KOMPJUTERIKE DHE PROGRAMET

ka sht Informatika?
Q kur njeriu ka filluar t mendon n mnyr paksa m racionale, ai ka tentuar q
pr botn q e rrethon, t ruan t dhna t ndryshme, me t cilat doher i ka zgjeruar
njohurit e veta pr mjedisin pr rreth. Kto t dhn`a, ai filloi ti kmben me njerzit
tjer dhe kshtu, n mnyr spontane por pr nevoja thjesht pragmatike, u krijua nj
produkt i ri i njerzimit i uajtur informat, si njsi elementare e komunikimit t drejt
dhe t kuptueshm ndrmjet njerzve.
N botn bashkkohore n t ciln jetojm, informatat kan fituar nj rndsi t
veant, nga se mbi nj sistem t tr t grumbullimit dhe prpunimit t informatave
(pra t t dhnave), mbshtetet edhe zhvillimi intenziv i t gjitha lmive t aktivitetit
njerzor. Sot, grumbullimi dhe prpunimi i informatave, sht zhvilluar n nj
shkenc n vete, e cila sht emrtuar INFORMATIKA.
Pr Informatikn si shkenc, jan shtruar shum definicione, por ne do t
prkufizohemi n kt definicion t mundshm: Informatika sht nj shkenc
ekzakte e cila studion bazat teorike t grumbullimit dhe t prpunimit t informatave,
si dhe prdorimin dhe aplikimin e tyre me ndihmn e mjeteve bashkkohore
elektronike t dedikuara pr manipulim me informata t emrtuara kompjuter dhe
sisteme kompjuterike.

Pak histori lidhur me kompjutert dhe informatat

Pr fillim, mund t prkufizohemi n njohurit elementare, q kompjuteri sht nj
makin e thesht llogaritse, pra nj kalkulator, i cili numrat e futura n te, i trajton
duke realizuar disa nga veprimet elementare arithmatikore me to mbledhje, zbritje,
shumzim dhe pjestim.
Q n shekullin XVII, matematicienti dhe filosofi francez Blez Paskal, konstruktoi
nj makin llogaritse, e cila prmes sistemit t thmzorve, realizonte veprimet e
mbledhjes dhe t zbritjes.

Disa vite m von, matematicienti i famshm gjerman Gotfrid Lajbnic, makinn

llogaritse t Paskalit e zhvilloi m tutje, duke i zgjeruar mundsit e ksaj makine q
t kryen veprimet e shumzimit dhe t pjestimit t dy numrave.
Kah fundi i shekullit XVII dhe veanrisht me fillimin e shekullit XIX, n bot
ndodh i ashtuquajturi Revolucioni teknologjik kur u zbuluan dhe gjetn aplikim
praktik, disa nga t arrijturat fantastike t njerzimit, si q jan rryma elektrike,
makina me avull dhe shum zbulime tjera. Bashk me kto zbulime, lindi edhe termi
m von shum i prdorur dhe aparati teknik i njohur me emrin AUTOMAT q
nnkupton mjetin i cili kryen ndonj pun apo veprim pa impulse dhe ndikime nga
jasht, sipas ndonj reete t shtruar paraprakisht. Si automate t para, mund t
prmendim kutiat muzikore dhe vergllat, t cilat e reprodukojn nj melodi, duke e
lexuar nga shiritat e shpuar.
Prdoimi industrial i automatave shenohet s pari n industrin e tekstilit, te makinat
me avull, etj.
Nj matematicient anglez (Alan Tjuring), para lufts s dyt botnore, shtroi nj
formalizim t plot

matematikor t konceptit automat duke zhvilluar makinn

matematikore t Tjuringut, e cila i bashkon n nj automat disa llogaritje t pavarura,

duke realizuar kshtu shum llogaritje t ndrlikuara, t cilat deri ather, po t
llogariteshin me dor, do t krkonin pun disa mujore t nj matematicienti kulmor.
Definitivisht, me mbarimin e Lufts s dyt botnore, nj shkenctar i njohur me
emrin Gjon fon Nojman, i pari bri sintezn e dy koncepteve t cilat deri ather
zhvilloheshin t ndara: bashkoi konceptin e makins llogaritse dhe konceptin e
automatit n nj koncept t vetm konceptin e makin`s s njohur me emrin
kompjuter. Makina e fon Nojmanit u zhvillua duke u mbshtetur n kto parime
themelore:
-

Sekuencat e operacioneve t cilat duhet t realizohen, makins duhet ti

kumtohen n nj form t veant t shkruar nga

jeriu dhe t emrtuar

PROGRAM.
-

T dhnat si veprimet t cilat duhet t kryhen mbi to si dhe rezultatet,

vendosen n nj hapsir t veant t makins t emrtuar MEMORJE;

Operacionet arithmetike, brenda makins realizohen n nj sistem t veant

numerik n sistemin binar (me baz 2), e jo n sistemin decimal (me bazn
10) n t cilin njeriu sht msuar t llogarit;
4

Rradhitja e kryerjes s operacioneve sht n mundsin dhe prgjegjsin e

makins, duke u bazuar n mes rezultatet e llogaritjeve (prdorimi i IF
degzimeve);

N figurn 1 sht paraqit skema funksionale e makins s fon Nojmanit.

Njsia arithmetike
logjike

Memorija

Njsia kontrolluese

Akumulator i

Hyrja

Dalja

Fig.1 Makina e fon Nojman-it

Te kjo makin e pare q i shtron parimet e funksionimit t kompjuerve modern,
njsia kontrolluese e kontrollon punn e tr sistemit llogarits, kurse njsia
Arithmetike logjike i kryen t gjitha operacionet arithmetike dhe logjike, sipas
rregullave t arithmetics elementare dhe sipas rregullave shtes t arithmetics
logjike e cila mbshtetet n algjebren e Bull-it.
Akumulatori i vendosur n makin, paraqet nj lokacion fizik n t cilin kryhen
operacionet e duhura mbi t dhnat apo shenimet. Kto operacione kryhen sipas nj
cikli ritmik t cilin e definon ora (e cila sht pjes prbrse e njsis kontrolluese).
Informatat apo t dhnat pranohen nga HYRJA, prpunohen dhe drgohen

ose n

memorje ose n ndonj nga pajisjet dalse. N memorije, bhet deponimi i t dhnave
dhe strukturave t shkruajtura programore - n formn binare.
Njsia me t ciln shprehet informata sht emrtuar Bit q sht nj akronim i
shprehjes Binary Digit. Me nj Bit, definohet sasia m e vogl e mundshme e
informats, e nevojshme q t bhet dallimi ndrmjet dy ndodhive me gjasa t
barabarta. Biti si barts elementar i informative njkohsisht sht edhe njsia
elementare me t ciln paraqiten t dhnat n kompjuter. Cilado informat e cila
prdoret nga njeriu numri, shkronja, elementi prbrs i fotografis apo i zrit,
paraqitet n kompjuter n form t nj vargu t numrave binary 1 dhe 0. Pra Biti
5

sht njra nga dy shifrat (0 ose 1) t cilat e prbjn sistemin numeric me bazn 2
ose sistemin e quajtur binar.
N kuptimin fizik, shifrat binare mund t paraqiten me ndihmn e elementeve
bistabile q n sistemet elektrike paraqesin gjendjet: ka tension (1) dhe nuk ka tension
(0).
N kapitulllin ____, do t shtrohen n detaje rregullat e algjebrs s numrave binar
(Algjebra e Bull-it) si dhe raportet e ktij sistemi numerik me sistemet tjera numerike
q jan n prdorim nga njeriu.

ka jan sistemet kompjuterike

Sistemet kompjuterike sot jan t prhapur shum n mbar botn dhe paraqesin
mjetet e puns q m s teprmi jan vn n prdorim nga miliona njerz. Kto
sisteme kan prdorime nga ma t ndryshmit, kshtu q si pasoj e ksaj, kan edhe
struktur t ndryshme. Megjithat, t gjitha kto sisteme t njohura kompjuterike q
deri m sot jan zhvilluar, karakterizohen me aplikim t gjer n lmi t ndryshme t
aktivitetit njerzor, duke ndihmuar shum n lehtsimin e punve t prditshme pr
miliona njerz, por edhe duke ndihmuar n zgjidhjen e problemeve t ndryshme
teknike dhe n komunikimin e shpejt dhe masovik, an e knd bots.
T gjitha sistemet kompjuterike, pa marr parasysh strukturn q e ka dhe pavarsisht
nga madhsia apo lloji i tij karakterizohen me kto veprime kryesore t cilat ai sistem
i prkrah dhe i realizon me prpikrin e duhur:
1. Hyrja apo futja e t dhnave apo shenimeve
2. Prpunimi apo procesimi i ktyre t dhnave sipas ndonj rregulli
paraprakisht t shtruar;
3. Paraqitja e t dhnave n gjendje t pa prpunuar (hyrjet) apo n formn
pas prpunimit t tyre (rezultatet);
4. Ruajtja e shenimeve baz, shenimeve ndihmse, udhzimeve prpunuese
dhe rezultateve t prpunuara
Veprimi i prgjithsuar i sistemit kompjuterik, n form t nj skiice vepruese, sht
treguar n figurn 2.

Komunikimi

Procesimi

Input

Paraqitja

Ruajtja e shenimeve

Fig.2 Veprimi i sistemit kompjuterik

Cili sht subjekti i sistemeve kompjuterike?

Subjekt kryesor i secilit sistem kompjuterik (SK) sht informata. Informata mund t
jet n form t numrit, shkronjs, fjals, formuls, ngjyrs, signalit elektrik, etj.
Kompjuteri apo SK nuk i kupton vetvetiu kto informata, por ato duhet t prshtaten
ashtu q t jen t pranueshme dhe t kuptueshme nga kompjuteri.
SK i kupton vetm informatat m t theshta t shprehura prmes dy shifrave: 0
ose/dhe 1.
Kta dy numra jan bartsit e informatave dhe quhen numra Binar (anglisht Binary
Digit) ose thjesht bit. Pra me fjaln e nxjerrur bit nga komponimi anglez Binary
Digit nnkuptohet numri q shprehet vetm prmes shifrave 1 dhe/ose 0 dhe t cilat i
takojn sistemit numerik me bazn 2, t quajtur sistemi binar.
Nga kjo, n sistemin kompjuterik, themi q njsia elementare e infromats sht bit-i,
pra numri 0 ose 1.
Prmbajtja e sistemit kompjuterik
Sistemin kompjuterik e prbjn dy komponentet kryesore:
1. Hardweri kompjuterik
2. Softveri kompjuterik
HARDVERI KOMPJUTERIK
Hardware in kompjuterik e prmbajn:

T gjitha pjest e prekshme dhe t dukshme, q vhen n shrbim t

komunikimit njeri - kompjuter

Njsit hyrse (tastiera, miu)

Njsit dalse (monitori, printeri)

Bartsit e t dhnave (HD, CD, DVD)

Njsit kryesore hardverike jan:

1. Njsit qendrore ( CPU,

ALU,

MEM, HD, Motherboard, Data Bus,

Interface, Power Suplay, IDE controleri, Kartelat)

2. Njsit periferike -

Printert, plotert, monitori, tastiera, miu (mouse),

kabllot, mikrofoni, kamera, etj.

Pjesa harduerike m e rendsishme, padyshim q sht Njsia qendrore procesore ose
CPU (Central Processing Unit) Prodhohen lloje t ndryshme t CPU, t cilat
njkohsisht dedikohen edhe pr prdorime nga m t ndryshmet. Mirpo, pr
ndrtimin e kompjuterve, sot jan dedikuar vetm disa lloje t CPU-ve, ndr t cilat,
m t njohurat jan AMD, Celeron dhe processort e series INTEL 8088 deri P-IV D.
Pjesa tjetr hardverike me rendsi t posaqme n ndrtimin e nj kompjuteri,
emrtohet Motherboard (Pllaka amz), q sht nj pllak shumshtresore
elektronike, pra pllaka kryesore n t ciln lidhen (ngjiten) t gjitha komponentat e
kompjuterit. N figurn 3 sht paraqit skema e prgjithshme e motherboard-it, nga
e cila mund t vrehen vendet ku pr pllakn amz ngjiten t gjitha komponentat
tjera hardverike, qoft duke u ngulitur drejtprsdrejti n te, ose perms porteve t
caktuara, duke u kyur n kt pllak n mnyr ndrmjetsuese.

Fig. 3 Motherboard
N pllakn amz jan t vendosura CPU-ja dhe ROM memoria, kurse aty jan edhe
vendkyjet (slot-at) pr RAM memorien, pr kartelat e ndryshme speciale (grafike),
jan t ngulitura nj numr i controllerve t ndryshm elektronik, si dhe rrugt
komunikuese (magjistralat) npr t cilat komunikojn t dhnat (data), pr t kaluar
nga t gjitha njsit kah CPU dhe anasjelltas, nga CPU kah njsit destinuese t cilat
i prcakton vet CPU-ja.
Pra, kemi t bjm me nj produkt t veant elektronik bashkkohor q prezanton
teknologjin e lart q sot njerzimi e ka prvehtsuar. Pllaka amz (Motherboard), si
nj pllak e madhe elektronike shum shtresore, brenda saj ka t gjitha elementet e
neveojshme t cilat mundsojn komunikimin e shpejt dhe pa pengesa ndrmjet t
gjitha komponentave tjera elektronike, gjithashtu t kyura n te. Mbi kt pllak
vendosen ose n t lidhen, pothuaj t gjitha komponentat e nj kompjuteri.
Motherboard-i shpesh quhet edhe pllaka sistemore (system board) dhe definitivisht
paraqet nj nga pjest m t rendsishme t sistemit kompjuterik dhe mund t thuhet
n mnyrn m simbolike q paraqet qendrn nervore t sistemit kompjuterik.
9

Praktikisht, do gj q i takon sistemit kompjuterik, lidhet n Pllakn Amz,

kontrollohet nga kjo dhe i tr komunikimi me pajisjet e tjera bhet prmes ksaj
pllake.
Nga aspekti konstruktiv, Pllaka Amz

sht nj pllak e mbushur me arqe t

integruara elektronike (arqet e integruara Integrated Circuits - IC) shum shtresore

q paraqesin t mbrrimet e fundit t teknologjis bashkkohore n ndrtimin e arqeve
t integruara elektronike. N kt baz t ndrtimit t IC do t mbshtetet edhe i tr
zhvillimi i njerzimit n shekullin XXI.
Secili sistem kompjuterik, ka vetm nj pllak Amz dhe n te doher vendoset CPU
si dhe arqet e shumta kontrolluese, BUS-at (ose rrugt komunikuese), RAM-i,
sllotet ekspanduese pr vendosjen e shtesave, si dhe portet pr lidhjen e pajisjeve tjera
t

jashtme si q jan monitori, miu, tastiera, printert e ndryshm, memoriet e

jashtme, etj. Kto t fundit, bhen funksionale vetm ather kur t jen t kyura n
pllakn amz, dhe fardo kyqje e tyre nga Pllaka, ato i pasivizon plotsisht dhe i
bn jofunksionale.
Pllaka Amz n vete prmban edhe nj microchip tjetr t rendsishm q quhet
ROM BIOS (Read Only Memory Basic Input Output System), si dhe nj numr t
duhur t mikro chipave t tjer t vendosur aty pr t kryer detyra t ndryshme, t
cilt jan t prkrahur plotsisht nga ana e pllaks amz.
Nga aspekti konstruktiv, Plakat me arqe t integruara (printed circuit) jan t
ndrtuara prej m shum shtresave, nga nj material specifik izolues (fiberglas), dhe
n kto shtresa vendosen apo lidhen n mnyr funksionale (integrohen) pjes t
ndryshme elektronike, q punohen me teknikat m t reja t njohura me emrin mikro
dhe nanoteknologji.
Komponentat inteligjente t ngjitura n pllakn amz, jan gjithashtu komponenta
specifike elektronike t emrtuara mikrochipa apo mikroprocesor. Edhe kto
komponente elektronike, jan produkt i shkencs dhe teknologjis m t avancuar.

10

Dikur kompjutert kishin shum tela dhe konektor t ndryshm. Sot t gjitha kto
jan zvendsuar me vazhga t Cu ose Al q jan t shtypura (me shkall t lart t
integrimit) n shtresat e ndryshme t Pllaks Amz.
Nse n Pllakn Amz sht i vendosur vetm nj procesor, ather themi q pllaka
sht nj-procesorshe (single processor), kurse n konfiguracionet m t reja, ajo
n vete prmban mikroprocesorin e dyfishuar (dual-processor). Natyrisht,
konfiguracioni dual processor sht me performanca procesuese shum m t mira,
kurse vetia e cila m s miri vrehet sht shpejtsia e procesimit si dhe puna e
njkohshme me disa programe, por efekti maksimal sht arrijt n kominikimin e
dy apo m shum kompjuterve mes veti, t kyur n rrjet. Kjo ka rezultuar edhe
prkrahjen softuerike, ashtu q sistemet operative Win 2000 dhe m von, prkrahin
dual procesor sistemet.
Komponentat e Pllaks Amz
Duke analizuar m hollsisht konstrukcionin dhe teksturn e pllaks amz, mund t
vrehen komponentat kryesore nga t cilat ajo veohet, si q jan: mikrochipat, foleja
e CPU, prizat pr zgjerim (expansion sockets), I/O mbshtetja, BIOS-i, RAM-i,
pikkyja e furnizimit me energji, CMOS chipi, mikrondrprersit dhe jumperat si
dhe memoria e fsheht.
Po ka e prcakton Pllakn Amz?

Mikroprocesori dhe procesort e tjer t vendosur n Pllakn Amz jan

komponentat kryesore, nga se prcaktojn kompatabilitetin e pllaks amz me
komponentat tjera vitale t sistemit. Mikrochipat jan t ndrtuar me VLSI
(teknologjia me shkall shum t lart t integrimit) teknologjin dhe secili
nga kta prmban mbi 20.000 arqe elektronike.

Chip-i i vendosur n

pllakn amz, sht prcaktuesi kryesor se var RAM-i duhet t prdoret,

far procesori dhe me far shpejtsie duhet t jet ai, prcakton se far lloje
t prizave (slots) duhet t jen t vendosura, si dhe prcaktoj edhe t gjitha
parametrat e elementeve tjera t vendosura n pllak. Pra chipet (CPU) i
prcaktojn performancat por edhe prkufizimet e pllaks Amz.

11

Nga t gjith prodhuesit e mikrochipave sot n bot, vetm disa nga kta jan q
dominojn n tregun e zhvilluar t mikrochipave. Ndr ta, m i njohuri padyshim
sht kompania INTEL e cila aktualisht prodhon chipa t shpejt, kurse kompanit
tjera (AMD Advanced Micro Devices, VIA Technologies, Acer Labs, Silicon
Integrated Systems dhe Opti Inc,), jan n gar t prhershme pr t fituar tregun e
duhur apo pr t ruajt pozicionet e arrijtura t shitjeve vjetore.
NJSIA QENDRORE PROCESORE (CPU)
Njsia e emruar Central Processing Unit (CPU) apo njsia procesore qendrore paraqet pjesn m t rendsishme t sistemit kompjuterik. Kjo njsi praktikisht edhe
sht n qendr t sistemit dhe n analogji me organizmin e njeriut CPU mund t
krahasohet me trurin. Pra sht njsia n t ciln ndeshen t gjitha informatat q hujn
apo jan n sistemin kompjuterik, aty prpunohen sipas rregullave apo krkesave t
duhura dhe nga ajo njsi, drgohen n ruajtje apo n paraqitje n formn e duhur para
shfrytzuesit.
Nse n nj kompjuter nuk ka CPU, ai kompjuter nuk mund t starton fare, dhe n
realitet, pjesa tjetr e mbetur e elektroniks, edhe nuk paraqet konstruktin e njohur
hardverik kompjuterin.
Siq u tha, CPU quhet edhe truri i kompjuterit dhe prmbahet nga dy komponenta
themelore:

Njsia kontrolluese (control unit) e cila instrukton sistemin kompjuterik se si

t realizon instrukcionet e nj programi, bn orijentimin e lvizjes s
shenimeve n drejtim t memorijes dhe nga memoria e procesorit. Njsia
kontrolluese prkohsisht i mban shenimet, instrukcionet dhe informatat e
prpunuara n pjesn e CPU q quhet Njsia Arithmetike Logjike (ALU
Arithmetical Logical Unit). Njkohsisht, kjo njsi i udhheq signalet
kontrolluese ndrmjet CPU dhe pjesve t jashtme (Hard Drive, Memoria
kryesore, Input/Output portat, etj.).

NjAL (ALU) realizon t gjitha veprimet (operimet) matematikore (operacionet

themelore) dhe operacionet logjike (t njohura si AND, OR, dhe XOR q

12

prdoren pr krahasime, pr vendimmarrje, si dhe prcaktojn se si sht

eksekutuar programi).
N konfiguracionin standard, mikroprocesori sht nj komponim shumshtresor dhe i
ndrlikuar elektronik, skema globale e t cilit mund t paraqitet si n figurn 4.

Fig. 4. Mikroprocesori apo CPU

Procesori n t vrtet prdor shum operacione t ndryshme pr t procesuar
instrukcionet dhe pr t prcjell signalet jasht, si dhe pr t testuar funksionalitetin e
hardverit. Procesori drejton mesazhe edhe kah RAM-i, kah monitori dhe kah disk
drajvat. Mikroprocesori lidhet me pjest tjera t kompjuterit perms linjave
komunikuese (bus) t quajtura Data Bus ( npr t cilat komunikojn shenimet apo
t dhnat t cilat prpunohen), Adress Bus (npr t cilat komunikojn t dhnt pr
adresat e shenimeve dhe t pajisjeve t cilat jan aktive apo duhet t bhen aktive n
nj moment t realizimit t ndonj procesimi) dhe Control Bus (i rezervuar pr
komunikimin e informattave dhe urdhresave kontrolluese ndaj hardverit dhe softuerit
q sht aktiv).
Kompanit prodhuese t CPU-ve: Intel, Advanced Micro-Devices (AMD), and Cyrix.
Intel e ka prodhuar CPU-n e par n vitin 1971, n baz t nj minerali t njohur me
13

emrin kuarc dhe t nj elementi kimik t quajtur silic. Apo si q quhet n kuadr t
ksaj teknologjie silicon.

Vendngrthimi i Procesorit (Foleja)

N terminologjin q prdoret lidhur me microprocessort, shum shpesh hasim edhe
n shprehjet e llojit: Socket 7, Socket 370, Socket 423, ose Slot 1, etj.
Me shprehjen Socket X (X paraqet ndonj numr t caktuar) nnkuptohet forma
prshkruese pr veprimet e duhura q kan pr tu ndrmarr, me qllim q t
vendoset mikroprocesori n pllakn amz t kompjuterit, n at mnyr t duhur ashtu
q t vhen kontaktet me arqet tjera dhe me magjistralat e shenimeve. Vendi ku
vendoset mikroprocesori dhe njkohsisht mund t ven lidhje me pllakn amz duke
u konfiguruar sipas numrave q e prcjellin at vend zakonisht e quajm qerdhe t
mikroprocesorit.
Prodhuesit ofrojn lloje eln n vazhdim t ndryshme t qerdheve. Psh, tipi Socket 7
q sot sht lloj i tejkaluar, ka qen i njohur pr vendosjen e pothuaj t gjith
procesorve t njohur t kohs: AMD, Intel, dhe Cyrix.
Qerdhet t cilat kan numrin m t lart konsiderohet q jan m aktuale. Aktualisht
n disa vitet e fundit (pas 2006) kryesisht jan n prdorim llojet e qerdheve q kan
nomenklaturn Socket 370 dhe socket 423.
Progresi: Fillimii zhvillimit t qerdheve t mikroprocesorit shenohet me Socket 1
(Intel 486 procesori), duke u zhvilluar deri te Socket 423 (Intel Pentium 4 procesori).
Pr studentt m t avancuar, n tabeln n vazhdim jan shtruar shenimet e
prmbledhura pr qerdhet dhe mikroprocesort q jan paraqit deri fund t vitit
2008.
Tipi i
Qerdhes
Socket 603
Socket 478
Socket 423
Socket A
Socket 370
Slot A
Slot 2
Slot 1

Lloji i Mikroprocesorit
AMD
Intel
Xeon 1 - 1.4 GHz +
Pentium 4 1 - 2 GHz +
Pentium 4 1.3 GHz +
Duron 0.5 - 1 GHz
Celeron, P II 450 MHz, P III
0.45 - 1.13 GHz
Althon 0.5 - 1 GHz
P II Xeon 450 MHz, P III
Xeon 500 - 1 GHz
Celeron, P II 450 MHz, P II
> 450 MHz

14

P Pro 200 MHz, P II

Overdrive 300 - 333 MHz

Socket 8

Socket 5

P75-200 MHz, P Overdrive

166 MHz, P Overdive MMX
299 MHz, P MMX 233 MHz
486DX4 75-120 MHz
P 75-133 MHz, P Overdrive
125-166, P Overdrave MMX
180 MHz, P MMX 200 MHz

Socket 4

Pentium 60-66MHz, Pentium

Overdrive 120-133 MHz

Socket 7
Socket 6

K5, K6 166-300 MHz,

K6-2 550 MHz, K6-3
450 MHz

K5

Socket 3
Socket 2
Socket 1

AM486DX-4,
Am5x86
AM486DX-4,
Am5x86

486X/SX2,DX,DX2,DX4,

AM486DX-4,
Am5x86

486X/SX2,DX,DX2,DX4,
Overdrive Processor

Pentium Overdrive Processor

486X/SX2,DX,DX2,DX4,
Pentium Overdrive Processor

Procesort m bashkkohor, prdorin qerdhet q quhen edhe ZIF (Zero Insertation

Force) Zero forc pr vendosje. ZIF qerdhja sht e dizajnuar ashtu q
mikroprocesori t vendoset leht n vendin e vet, duke e ngritur dhe ulur levn
speciale prforcuese.
Qerdhet e ndryshme kan edhe numrin dhe dizajnin e ndryshm t pin-ave (kmbve
kontaktuese prmes t cilave vhet lidhja e duhur elektronike dhe komunikuese
ndrmejt CPU-s dhe pllaks amz). Pr shembull, Socket 7 ka 321 pin, kurse qerdhet
me numr m t madh, kan edhe m shum pin-a.

LLOJET E PROCESORVE
Pentium Procesort
Padushim, procesort m t popullarizuar, por edhe sipas treguesve t anketimeve
dhe testimeve t shumta t publikuara n gazetat m prestigjiose profesionale nga
kjo lmi, jan procesort e familjes INTEL. Familja e Intel Pentium mikroprocesorve
prfshin

Pentium2, Pentium3, Pentium4, Pentium4 Pro, Pentium4 Duo dhe

Xeon. Pentiumi sot paraqet nj lloj standardi pr mikroprocesort n bot. Kta jan
processort e gjenerats s dyt dhe t tret t teknologjis Intel.

Duke br

kombinimet e duhura me cashe memorijen, Pentiumi arrin shpejtsit e procesimit

deri n 3,000 MHz dhe m shum. Mikrochipat INTEL kan siprfaqe prej max 6
cm2 dhe prmbajn mbi 1.6 x 106 tranzistor.
15

Jan zhvilluar kto lloje t njohura t INTEL mikroprocesorve:

intel 486 me 4,77 MHz
Intel 80486 me 20 MHz
Pentium II me 100 MHz
Pentium III me mbi 250 MHz
Pentium IV me mbi 800 MHz
Pentium IV Duo me mbi 1000 MHz
Shpejtsia e prpunimit t t dhnave n rast kur kompjuteri sht i pajisur me
mikroprocesorin INTEL, sht e madhe, dhe n shum raste mund t arrin
shpejtsin maksimale t deklaruar, nga se n Pentium Chipin komponentat jan t
dizajnuara ashtu q shenimet t hyne dhe t dalin shpejt duke mos pritur instrukcione
ose duke mos pas hapa bosh.
Pr t marr informata edhe m t thelluara lidhur me kta lloje t mikroprocesorve,
vizito www.intel.com, ku mund t gjenden shum detale pr familjen e Pentium
procesorve (P1, PII, PIII, PIV,P IV Pro, PIV Duo dhe Xeon).

AMD Procesort
Edhe kompania tjetr amerikane dhe konkuruese me Intelin, e quajtur Advanced
Micro Devices (AMD) ka prodhuar disa seri t njohura t procesorve, kurse ndr m
t popullarizuarat jan Athlon, Thunderbird, dhe Duron.
AMD procesort aktualisht jan m t prhapur n desktop kompjutert dhe n
kompjutert q e kryejn detyrn e serverit.
Mikroprocesort AMD kan disa specifika konstruktive t cilat jan shum t mira
pr disa raste t prdorimit m specifik. Pr shembukk, bus sistemi i AMD Athlon

16

procesorve

sht i dizajnuar pr multiprocesingun e shkallzuar (scalable

multiprocessing), me disa AMD Athlon procesor n nj sistem shum procesorsh.

Pr m shum informata lidhur me kt lloj t mikroprcesorve, vizito:
www.amd.com, ku mund t gjenden informatat

pr seciln ga familjet e AMD

procesorve (Athlons, Thunderbird, and Durons).

Shpejtsia e procesimit
Disa CPU, pran emrit kan edhe numra, si psh Pentium 133, Pentium 166, ose
Pentium 200, etj. Kta numra paraqesin shpejtsin maksimale operuese me t ciln
CPU i kryen instrukcionet. Shpejtsia e CPU-s nuk kontrollohet nga vet
mikroprocesori por nga nj or eksterne q gjendet n pllakn Amz. Shpejtsia
determinohet nga frekuenca me t ciln del signali i ors dhe kjo frekuenc shprehet
n megahertz (MHz). Aktualisht, prodhohen mikroprocesor me shpejtsi 3.2
GigaHertz - GHz (ose 3200 MHz).
Shpejtsia e CPU dhe frekuenca e signalit t ores nuk jan doher n raportin
linear. Nganjher mikrochipi realizon shpejtsi m t lart me m shum MHz se sa
chipat tjer q punojn me orn e njejt e q jan n pllakn Amz. N prgjithsi,
jan tre faktor t cilt prcaktojn se sa informata do t procesohen n njsi t
kohs:

Madhsia e Bus-it intern (T brendshm)

Madhsia e Bus-it t adresave (address bus)

Shkalla e shpejtsis s mikropoocesorit (speed rating)

Sidoqoft, shpejtsia e mikroprocesorit po tentohet q gjithnj e m shum t ngritet,

Por n tentativat e ngritjes s mtejme t shpejtsisi, po paraqitet nj limit fizik
kufizues, sistemi i ftohjes s mikroprocesorit. Prve ftohjes me ajr q sot prdoret
n t gjith kompjutert e dors, jan duke u zhvilluar sistemet e ftohjes me uj dhe
me materije tjera, duke krkuar nj sistem efikas dhe t sigurt t ftohjes.

17

Shembuj ku prdoren mikroprocesort:

Prve prdorimit t rndomt n ndrtimin e kompjuterve, mikroprocesort sot
gjithnj e m tepr po bhen pjes e shume prodhimeve tjera n dobi t njerzimit,
duke i rritue pweformansat e makinave dhe pajisjeve n prdorim. Pr shembull,
mikroprocesort e llojit t ndryshm sot vhen, ndr t tjera edhe n kto makina dhe
pajisje:
-

Makinat lavatrie

Makinat pr larjen e enve

TV

DVD/Video rekorderi

Furra mikrovalore

Kamera digjitale

Telefoni mobil

Sistemet klimatike

Sistemet mbrojtse alarmet

Automobilat

Lodrat pr fmij

Robott, etj

Ekspert Sistemet kompjuterike

Ekspert sistemet kompjuterike jan nj lloj i veant i SK n t cilat ruhet dhe
prpunohet dija globale dhe e trsishme nga ndonj lmi specifike e aktivitetit
njerzor.
Mnyra e operimit, e procesimit dhe e komunikimit t shfrytzuesit me kompjuterin
n kto sisteme sht m specifike n krahasim me operimet standarde q realizohen
n SK e rndomta. Te sistemet kompjuterike t llojit ekspert, shfrytzuesi shtron
pyetjen, kurse sistemi ofron prgjegjen e cila mund t jet shkencore dhe
determenistike, por shpesh prgjegja sht logjike.
Shembull: sistemet komjuerike q prdoren n qendrat e mdha mjeksore
universitare formojn baza t fuqishme t t dhnave, duke t simptomeve t

18

smundjeve dhe lidhur me kto me diagnozat t cilat mund t shtrohen sipas

simptomeve t treguara. Kjo metodologji quhet dijagnostifikimi kompjuterik.
Karakterisitka kryesore e kture sistemeve (ekspert sistemet kompjuterike) sht q
kto sisteme rujan shum informata por nuk msojn nga ato.
Sistemet kompjuterike inteligjente
Pr dallim nga ekspert sistemet kompjuterike, sistemet inteligjente jan ato t cilat
gjithnj msojn nga sistuatat e reja, i ruajn ato dhe i shfrytzojn n momentin e
duhur, duke br kshtu transformimin e vazhdueshm t vetvetes.
Sistem i ktill mund t jet nj sistem industrial n monitorimin dhe rregullimin
kompjuterik t procesit t pasurimit t xehes, kur inxhinieri projektues i sistemit i
shtron t gjitha situatat e njohura n proces, si dhe lidhur me seciln situat, i shtron
veprimet e duhura t cilat duhet t ndrmirren nga ana e kompjuterit pr t stabilizuar
procesin teknologjik, n rast t rregullimit. Nqoftse n proces lajmrohet ndonj
situat e re, e pa prfshir deri ather n bazn e shenimeve, sistemi mundohet q t
przgjedh ndonj nga vepromet e parapara, ose propozon veprim t ri. Nqoftse
veprimi i zgjedhur tregohet i sukseshm, ai ruhet n data baz. N kt mnyr ,
sistemi kompjuterik gjithnj mson dhe kto msime i prdor n rastet e
ardhshme. Rasti i njejt sht edhe me programet kompjuterike pr lojn e shahut, t
cilat msojn si kan humb dhe nuk lejojn humbjen e njejt (Lexo pr mein e
shahut t IBM Great Blu dhe Gari Kasparovit.
Kjo lmi e re e sistemeve kompjuterike quhet inteligjenca artificiale (angl. Artificial
Intelligence AI)
A mund t numrojm ndonj sistem ekspert dhe ndonj AI sistem?

19

SOFTUERI (software) KOMPJUTERIK

Me termin softuer kompjuterik, nnkuptohen t gjitha programet e vendosura
(instaluara) n kompjuter, me t cilat instruktohet kompjuteri se si t vepron (how to
operate), pr t krye nj veprim apo operacion kompjuterik.
Programet kompjuterike apo softueri kompjuterik - inicon dhe kryen ato veprime t
duhura t cilat kan pr qllim realizimin e ndonj prpunimi t krkuar

t t

dhnave, duke shfrytzuar gjat ksaj harduerin kompjuterik.

Komunikimi ndrmjet softuerit dhe harduerit kompjuterik, jan intensive dhe t pa
ndrprershme. Kto komunikime bhen me ndrmjetsimin t nj pjese speciale
haruerike softuerike e quajtur Kernal. Ky komunikim sht paraqitur n form skice,
n figurn 5.
N sistemet kompjuterike, kernel-i paraqet komponentn qendrore t sistemit
operativ. N shqyrtimin praktik, kerneli paraqet n t vrtet nj ur lidhse ndrmjet
ndonj programi aplikativ (aplikacionit) dhe procesimit aktual t t dhnave q
realizohet n nivelin e harduerit

Kerneli (apo brthaama) sht prgjegjs pr

menagjinmin e duhur t resurseve (pra komunikimin e mir ndrmjet komponentave

harduerike dhe softuerike t sistemit). Meqense kernali paraqet nj nga komponentet
m themelore t sistemit operativ, ai siguron nivelin m t ult t komunikimit (pra
nivelin e komunikimit t drejtprdrejt), posaqrisht me pajisjet hyrse / dalse dhe
me procesort n sistem.

Fig.5 Komunikimi Haruer - softuer

20

Secili kompjuter, realizon nj seri aksionesh me t cilat operon me t dhnat, duke i

pranuar ato, duke i prpunuar dhe duke i vendosur rezultatet n nj vend t sigurt, nga
ku mund t lexohen dhe t afishohen n formn e dshiruar dhe t prshtatshme pr
shfrytzuesin. Kto aksione quhen VEPRIME. Veprimet (operations) n kompjuter
karakterizohen me kto tri akcione themelore:
-

Identifikimin e t dhnave dhe veprimeve t cilat jan t nevojshme n

procesin e duhur;

qasjen (accessing) deri te t dhnat shenimet dhe programet t cilat jan n

proces,

prpunimin (processing) e t dhnave deri te nj rezultat t krkuar apo t

knaqshm pr shfrytzuesin;

Programi kompjuterik sht nj varg i instrukcioneve pr mnyrn e procesimit t

shnimeve. Programet jan shum t varur nga lloji i informatave t cilave u qasen
ose t cilat i gjenerojn.
Shembull: instruksionet q prdoren pr balancimin e kartelave bankare, dallojn
shum nga ato q do t simulonin realitetin virtual n internet.
T gjitha programet kompjuterike, pa marr parasysh se pr far veprimesh
kompjuterike jan shkruar, i takojn pjess s rndsishme t sistemit kompjuterik q
emrtohet softuer.
Sot mund t hasim n klasifikime t ndryshme t softuerit kompjuterik dhe kjo ndarje
mvaret nga qllimi i spegimeve q e prcjellin kt ndarje, si dhe nga autort dhe
preferencat e tyre.
Sipas prdorimit t gjer t softuerit kompjuterik, mund t pranohet nj ndarje n tri
kategori:
1. Softueri aplikativ (Aplikation software) SA
2. Softueri Programor (gjuht programore) - GjP
3. Softueri operativ (Operation software) SO

21

1. Softueri aplikativ
N grupin e softuerit aplikativ, bjn pjes nj numr m i madh i programeve
kompjuterike, t prgatitur dhe t shkruar nga shum kompani softuerike n bot, por
edhe nga shum individ t profesioneve nga m t ndryshmet, q shfrytzojn
kompjutert si mjet pune n aktivitetet e veta t prditshme. Edhe nga vet emrtimi
softueri aplikativ mund t kuptojm se fjala sht pr nj lloj specifik t softuerit, i
cili ndihmon n kryerjen e punve t rndsishme pr aktivitetet e prditshme t nj
numri m t madh t njerzve shfrytzues t kompjuterve.
Softueri aplikativ, karakterizohet me disa veori specifike, nga t cilat mund t
veohen:
- SA pranon vlerat hyrse (input) nga shfrytzuesi (user);
- SA prpunon t dhnat sipas krkess (processing)
- SA ofron nj rezultat t njohur si dalje (output).
Softuri aplikativ jan programe t dizajnuara ashtu q t prmbushin funksionet
specifike drejt pr s drejti pr shfrytzuesin apo pr ndonj program tjetr aplikativ.
Softueri Aplikativ ndahet n:
1. Aplikacionet e prgjithshme
2. Aplikacionet ndihmse (Utility)
3. Aplikacionet speciale (special software)
Shembull i SA t prgjithshm:
-

procesort e tekstit(word processors),

bazat e shenimeve (database programs),

Tabelat llogaritse (spreadsheets),

internet komunikimi (web browsers),

internet dizajnimi (web development tools),

softueri grafik (graphic design tools),

softueri pr foto (Photoshop) etj

22

Shembull i aplikacioneve ndihmse:

-

antivirus veglat (antivirus tools),

programet pr konvertime (format convert),

testimi i diskut (disk utility),

drajverat e ndryshm, etj.

Shembull i SA special:
-

Mining software (SURPAC, DataMine)

Geology sofware (Diger, Surfer),

simulation software (ModSim, VisSim,Seman),

finance softvare, etj.

Softueri aplikativ praktikisht doher sht n disponim t shfrytzuesit (user) dhe

vepron n kuadr t nj sistemi operativ t caktuar . N figurn 6 sht treguar
pozicioni i softuerit aplikativ n krahasim me shfrytzuesin dhe harduerin.

Fig. 6 Raporti i shfrytzuesit me SA dhe me harduerin prmes SO

Si q vrehet nga figura, shfrytzuesi sht ai i cili drejtprsdrejti komunikon me
softuerin

aplikativ, kurse ky i referohet Sistemit operativ i cili ndrmjetson

komunikimin e shfrytzuesit prmes softuerit aplikativ, me harduerin kompjuterik q

sht n disponim.

23

2. Softueri Programor
Gjuht programore jan softuer special i shkruar pr aplikime n kompjuter, dhe
enkas prdoren, ashtu q me ndihmn e tyre t shkruhen aplikacionet tjera pr
kompjuter. Me gjuh programore, ne jemi n gjendje q kompjuterit, apo m mir
me thn mikroprocesorit, ti ofrojm instrukcione se cilat shenime ti merr si t dhna
hyrse, si ti prpunon ato, ku dhe n far forme ti ruan rezultatet e fituara dhe si ti
paraqet ato, ashtu q t jen m t kuptueshme pr shfrytzuesin.
Pra, me gjuht programore (Programming Languages PL) shkruhen t gjitha
aplikacionet tjera q mund t prdoren n sistemet kompjuterike.
Struktura e shkruar me nj gjuh programore quhet program kompjuterik. do
program kompjuterik, ka nj struktur t caktuar me t ciln shprehet ecuria e rrjedhs
s atij programi. Struktura e ecuris s rrjedhes s programit, e cila zakonisht paraqitet
n form t nj diagrami strukturor t rrjedhs, quhet ALGORITM.
Strukturat algoritmike apo algoritmet me urdhresa t shkruara n harmoni me
sintaksn dhe gramatikn e gjuhs programore, leht mund t shndrrohen n
programe t shkruara pr kompjuter.
T gjitha gjuht programore t njohura deri m sot, mund t rradhiten n nivele t
ndryshme. Se n far niveli do t bie nj gjuh programore, mvaret nga ajo se sa e
afrt sht ajo gjuh me sinoptikn q e kupton vet mikroprocesori. N figurn 7
jan paraqit nivelet e gjuhve programore kompjuterike.
GJUHT E LARTA PEOGRAMORE

K O M P AJ L E R I

ASEMBLERI

M A CH I N E C O D E

MIKROPROCESORI

Fig.7. Nivelet e gjuhve programore

24

Si q vrehet nga skema e treguar, gjuht q jan m afr mikroprocesorit, quhen

gjuht e nivelit t ult, kurse gjuht e nivelit t lart jan ato gjuh t cilat m shum i
prngjajn t folurit standard t gjuhs s sotme angleze.
Gjuha e nivelit m t ult sht e ashtuquajtura GJUHA E MAKINS (Machine
Code). Kjo sht gjuha e vetme t ciln e kupton CPU, sepse shkruhet vetm me
kode t cilat menjher, pa kurrfar ndrmjetsuesi, i kupton dhe i realizon
mikroprocesori. Nga ky shkak kto gjuh quhen Gjuht programore t nivelit t ult
ose LLPL (Low Lewel Programming Languages).
Pr t shkruar urdhresat dhe udhzimet me kto gjuh programore, programeri duhet
t prdor kombinimet e shumta t shifrave 1 dhe 0
Gjuha programore e nivelit t dyt, e quajtur

ASEMBLER nuk komunikon

drejtprsdrejti me mikroprocesorin, por ky i fundit ka afr vetes nj set t

instrukcioneve shtes, me ndihmn e t cilave, shum shpejt urdhresat e shkruara n
Asembler i prkthen n kodin e makins, pra n seri t urdhresave t komplikuara q
jan kombinim i 0 dhe 1.
Pr t shkruar nj program n gjuhn Asembler, programeri duhet q t prdor
shkurtesa t koduara t cilat shum shpejt mund t prkthehen n gjuhn e makins.
Shkurtesat e koduara, edhepse njeriu i kupton vshtir, megjithat n kompanit q
prodhojn kompjuter apo n kompanit e forta softuerike (veanrisht q merren me
prodhimin e BIOS chipave) ka njrz t cilt e njohun asemblerin dhe shkruaj
instrukcione pothuaj burimore pr mikroprocesorin, n kt gjuh.
Gjuht e larta programore jan ato gjuh programore t cilat i njohin dhe i
prdorin nj numr m i madh i ekspertve, posaqrisht npr universitete dhe
kompani softuerike t njohura. Kto gjuh t larta programore, n baz t fjalve kye
q prdorin si dhe n baz t rregullave pr shkruarjen e atyre fjalve, prngjajn me
t folurit e gjuhs s sotme anglez. Ndr m t njohurat nga kto gjuh t larta, jan
gjuht e emrtuara me emra t caktuar q kan domethnjen e vete si: Basic, Pascal,
Fortran, PL/1, C, C++, Visual Basic, Java, etj.
Gjuht pr baza t shenimeve jan gjithashtu gjuh t larta programore, me t cilat
strukturohen bazat e mdha t t dhnave (Data Base) t cilat pr shum kompani dhe
posaqrisht pr institucione shtenore dhe shkencore, paraqesin nj nga aktivitetet
themelore t prdorimit t kompjuterve. Ndr m t njohurat, mund t ceken gjuht
me emra: SQL dhe HTML.

25

Gjuht programore kan aplikim t madh,

veanrisht pr t shkruar programe

kompjuterike q n t shumtn e rasteve quhen aplikacione kompjuterike. Nse e

saktsojm konstatimin q kompjuteri pa program sht nj pajisje e pavler, ather
sqarohet roli i gjuhve programore, si nj mjet indirekt softuerik me t cilin shkruhet
softueri i cili harduerin kompjuterik n mnyr komplementare e plotson pr t
krijuar nj sistem kompjuterik t prdorshm. Natyrisht, programet komjuterike t
cilat jan t eksekutueshme n kompjuter, na mundsojn q me at kompjuter t
kryejm pun t ndryshme, t rndsishme pr shfrytzues t ndryshm t sistemeve
kompjuterike.
N nj kompjuter, apo edhe n nj rrjet lokal ku disa kompjuter mund t
komunikojn mes veti, mund t jen t instaluara shum programe t ndryshme.
Trsia e ktyre programeve t instaluara, pa marr parasysh rolin dhe destinimin e
tyre, me nj emr quhen Mbshtetja programore e kompjuterit. Pr nj program
themi q sht i instaluar, nse ai program sht duke u ruajtur n HD dhe q sht i
gatshm pr veprim me nj urdhres t vetme t CPU-s e cila emrtohet RUN.
Pjesa programore e kompjuterit (programet e instaluara) zakonisht ka nj vler dhe
kosto m t lart se pjest hardverike t tij. Kjo shtje ka t bn m shum me
vlersimin e puns intelektuale, produkt i t cils ekskluzivisht sht softueri
kompjuterik.
Urdhresat programore (engl. Command)
Secili program kompjuterik prbhet nga fjalt e veanta, t cilat n komunikim t
njerzve q merren me shkenc t kompjuterve, quhen Urdhresa ( anglisht:
Command). Programeri (urdhdhnsi) me forma t shkruara (urdhresa) e detyron
kompjuterin q t kryen veprimet e dshiruara.
N aspektin hardverik, urdhresa, kur t vie n mikroprocesor, sht kombinim i
tensioneve elektrike q kur t shkaktohen n pinat e mikroprocesorit, i kumtojn atij
deshirat e shprehura t programerit n form t signaleve t lexueshme, t cilat pastaj
mikroprocesori i shndrron n urdhresa dhe i drejton kah pjest harduerike t cilat
duhet ti eksekutojn ato urdhresa, pra shkakton kryerjen e veprimeve t krkuara.
Urdhresat mund t shkruhen n forma t ndryshme:

26

Forma binare

11010101

Forma heksadecimale

B5

Forma mnemonike

Sum A,B

Forma Gjuhsore

Write(Bravo!);

Urdhresat n form binare jan t nivelit t ult dhe i kupton CPU;

Urdhresat gjuhsore jan t nivelit t lart dhe i kupton njeriu;
Programi

Programi sht bashksi e urdhresave t cilat jan t radhitura dhe me

eksekutimin e t cilave, realizohet n kompjuter nj veprim i dshiruar.

Njeriu i cili e shkruan programin quhet programer

Ecuria e shkruarjes s nj programi kopjuterik, quhet programim.

Mjeti me t cilin shrbehet programeri pr t shkruar nj program

kompjuterik, quhet gjuha programore

Mnyra e shfrytzimit t urdhresave si dhe renditja e tyre sht e definuar

me rregullat e forta t gjuhs programore. Kto rregulla quhen SINTAKSA
e gjuhs.

Shembull:

Fortran

print*,libri, ose write(*,(libri))

Basic

PRINT libri

Pascal

Write(libri);

printf(libri);

Gabimet sintaksore zakonisht i zbulon program i veant i cili urdhresat e shkruara

n nj gjuh t lart programore, i shndrron n nj kod t cilin e kupton
mikroprocesori. Jan dy lloje t ktyre ndrmjetsuesve:
interpreter.

27

kompajler dhe

Gjuht e ulta programore

Gjuha e makins:
Gjuha kompjuterike e emruar gjuha e makins (angl. Machine language ose machine
code) sht gjuh e shkrur me kombinimet t shumta t shifrave binare 1 dhe 0, t
ciln e kupton mikroprocesori.
T gjitha format tjera t programeve t shkruara, duhet t prkthehen n machine
code, para se t eksekutohen nga ana e CPU.
Shembull i nj sekuence programore t shprehur me Machine code:
100000000101110000000010000000001010010011101010100
100000001100111110110000101001011111010010100101101
100000101000000001000000001010010011101011010000000
101111011000010100101111110100101001011010000000010
111000000001000000000101001001110101010010000000110
011111011000010100101111101001010010110110000010100
A ka mundsi njeriu ta lexon dhe ta interpreton kt seri t instrukcioneve?:
Pse mikroprocesori mund ti lexon dhe ti kupton kto sekuenca?
A ka ndrmjetsues n komunikimin njeri CPU, nse ky komunikim bhet me
machine code?
Po ka ndodh kur komunikimi bhet me cilndo gjuh tjetr programore?
Gjuha asembler
Asembleri konsiderohet gjuh e ult programore, por e nivelit m t lart se gjuha
Machine Code.
Shembull i urdhresave t shkruara n asembler (mbledh numrat 3 dhe 7) :
Ld [x],
Add 7,

3 %r0 ! Mbushe 3 nga adresa x, vendose ne regjistrin 0.

%r0

! Shtoje 7 n regjistrin 0

st %r0, [ans] ! Vendose rez n regjistrin 0, ne emrin ans (answer)

halt

! stop the cpux:

N kuadr t ASEMBLERIT duhet patjetr t jet edhe nj program i cili i prkthen

urdhresat e asemblerit nj nga nj n formn binare (machine code).

28

Gjuht e larta programore

Gjuht e larta programore - GjLP (angl. High Level Languages) jan t gjitha ato
gjuh urdhresat e t cilave nuk mund t prkthehen drejtprdrejt n urdhresa binare
t Machine Code.
Gjuht e larta programore jan t kuptueshme pr njeriun, por t pakuptueshme pr
CPU.
Secila urdhres e GjLP prkthehet n disa urdhresa t Machine Code.
Shembull i proramit n GjLP:
main(void){
float siprfaqja, rrezja;
printf(\n Sa sht rrezja?: ); scanf(%f,&rrezja);
Siprfaqja = rrezja*rrezja*3.14;
printf(siprfaqja e rrethit sht: %f, siprfaqja);
}
Prndryshe, t gjitha gjuht, prve Machine Code, quhen GJUH SIMBOLIKE, nga
se n shprehjen e urdhresave prdorin simbole t caktuara (shkurtesa) t cilat kan
domethnje t caktuar vetm n at gjuh.
Veorit e gjuhve programore
Asnjra nga gjuht programore t cilat deri m sot jan shkruar, nuk i plotsojn t
gjitha krkesat e t gjith shfrytzuesve. Nga ana tjetr, disa gjuh programore kan
prparsi t dukshme n krahasim me gjuht e tjera t niveleve tjera, si dhe n
krahasim me gjuht e tjera n kuadr t t njejtit nivel. Prdorimi i tyre nuk mvaret
nga cilado analiz krahasuese mes tyre, por ai prdorim mvaret nga mundsit reale t
secils gjuh q t ofron zgjidhje pr problemet e synuara. Nse psh, mund t
zgjidhsh problemet e caktuara me Basic, ti nuk do t msosh gjuhn C++ pr t
zgjidh ato probleme t thjeshta, nga se kjo msuarje e nj gjuhe programore t
ndrlikuar koshton koh dhe sht e mundimshme.
Nga ana tjetr, kur krahasohen gjuht programore t niveleve t ndryshme, edhe aty
vrejm prparsit dhe mangsit q ka njra gjuh n krahasim me tjetrn. Kshtu,
Te gjuht e larta programore, po t krahasohen me gjuhn e nivelit m t ult me
Machine Code, do t vrejm kto dallime:

29

Prparsit e gjuhve t larta programore n krahasim me machine code:

Programi mund t shkruhet leht

Programet e shkruara jan t kuptueshme

Programet e shkruara mund t barten;

Nga ana tjetr, mangsit e gjuhve t larta programore n krahasim me machine code
do t ishin:

Eksekutimi i programeve sht m i ngadalshm;

Nevoja pr tu prkthyer n kodin e kuptueshm nga ana e CPU;

Pamundsia e kontrollit t drejtprdrejt t komponentave t

kompjuterit;

Sot, n t shumtn e rasteve, pr t shkruar programe aplikative , prdorimin m t

gjer e kan Gjuht e larta programore.
Gjeneratat e gjuhve programore
Nuk ka ndonj rregull e fort sipas t cils do t mund t bhet rradhitja e gjuhve
programore, duke mirfill kriterin e prkatsis s gjeneratave gjuhsore. Sot
zakonisht prdoret kjo rradhitje e gjuhve programore:

Gjuht e Gjenerats s par (angl. First Generation languages): gjuha e

makins (Machine Code);

Gjuht e Gjenerats s dyt (angl. Second generation Languages): asemblert;

Gjuht e Gjenerats s tret (angl Third generation languages) gjuht e

prgjithshme kompjuterike BASIC, FORTRAN, ALGOL, COBOL,
PASCAL, C, C++, ADA, LOGO, PL/1;

Gjuht e Gjenerats s katrt (angl. Fourth generation languages) gjuht

programore t specializuara dBase, dBaseIV, SQL, PostScript, etj.

Gjuht e Gjenerats s pest (angl fifth generation languages) gjuht

simuluese (SIMAN, SimScript, VisSim) dhe gjuht e internetit (Java, HTML);

30

Prkthyesit
Jan dy lloje t programeve q prdoren si prkthyes t gjuhve programore, duke i
transformuar kodet e shkruara n gjuhn e caktuar, n kode t cilat i kupton njsia
procesore qendrore apo CPU.

1. INTERPRETERT jan programe t cilat, seciln urdhres t programit

burimor (Source code) e shndrron n form binare (machine code ose Object
Code); Ky prkthim realizohet n momentin kur programi burimor
ekzekutohet;
1. KOMPAJLERT e prkthejn kodin burimor n Object code, kurse nga ky,
pastaj krijojn nj form t veant exe code apo formn ekzekutive t
programit. Prkthimi bhet vetm njher, kurse m von punohet vetm me
.exe cod-in.
Vetit e prkthyesve
Interpreteri:
Prparsit: Kur interpreteri has n urdhresat e shkruara me gjuh t lart
programore, ai i prkthen ato urdhresa nj nga nj, sipas rradhs s

ekzekutimit.

Kur prkthyesi (interpreteri) has n nj gabim sintaksor apo logjik, ai menjher e

ndrpren punn e prkthimit t mtejm dhe menjher lshon nj mezazh pr
gabimin. Kjo mundson q programeri t zbulon menjher gabimin sintaksor dhe
aty pr aty t bn prmirsimin e ktyre gabimeve, duke vepruar kshtu doher n
mnyr interaktive me programin e shkruar. Gabimet vrehen gjat secilit ekzekutim,
dhe programi definitivisht mund t ekzekutohet menjher pas

prmirsimeve t

gabimeve t raportuara nga ana e interpreterit.

Mangsit: Interpreteri punon m ngadal se sa kompajleri. Shfrytzuesit duhet ti
jepet kodi burimor, n mnyr q ai ta bn programin e prfunduar eksekutiv.
Me interpreter punojn: Lotusi, dBase, GWBasic,

31

Kompajleri:
Prparsit: Kompajleri ka nj seri prparsish n krahasim me interpreterin. N
rend t par, Kompajleri sht shum m i shpejt se interpreteri, kurse Kodi burimor
i programit t shkruajtur sht i mbrojtur.
Mangsit: Gjat prdorimit t kompajlerit si ndrmjetsues dhe prkthyes, nse
programeri ka br gabime n kodin burimor, ai duhet t pret q prkthimi t shkon
deri n fund t programit dhe ather kompajleri e paraqet mesazhin pr gabimin e
vrejtur. Prmirsimi i gabimit sht m i vshtir, nga se programeri duhet t
kthehet n kodin burimor, t gjen linjn n t ciln esht gabimi, t prmirson at
dhe procesin ta nis nga e para. Pra sipas ksaj ecurie dhe procedure t gjetjes dhe
identifikimit t gabimit, duket q Kodi burimor dhe ai eksekutiv jan t ndar.
Me kompajler punojn: C, C++, TurboPascal, Clipper, Ada, Logo.
Gjuht e prgjithshme Programore
Gjuh t prgjithshme programore, quhen ato gjuh programore t cilat nuk jan t
dedikuara pr ndonj aplikim special apo pr ndonj lmi t posaqme, por mund t
prdoren pr zgjidhjen e problemeve nga nj spektr m i gjer i lmive t ndryshme
t aktivitetit njerzor. Si gjuh t prgjithshme programore, mund t konsiderohen
nj numr i madh i gjuhve deri tash t shkruara, por disa nga kto kan has n
aplikim m t gjer dhe jan prdorur nga numr m i konsiderueshm i
shfrytzuesve. Ngr kto gjuh, t cilat Kn has n prdorim m t gjer dhe t cilat
me t drejt mund ti quajm gjuh t prgjithshme programore, mund t
konsiderohen:
Gjuha BASIC (Beginners All-purpose Symbolic Instruction Code) G. Kameny
1962. ishte gjuha e par pr kompjuter. Disa varianta: True Basic, MS Quick BASIC,
MS Visual BASIC, TurboBasic, GW Basic
Prkrahsit kryesor: Bill Gates;
Gjuha programore C (pasardhs i gjuhve CPL, BCPL, B) Dennis Ritchie 1972.
N fillim ka punuar nn SO UNIX.

32

Gjuha sht e komplikuar dhe me mundsi t mdha, e prdorin ekspertt q

shkruajn aplikacione. Disa varianta: MS C, Borland TurboC, Watcom C dhe familja
e C++ (gjuha me orijentim kah objektet).
Gjuha programore COBOL (Common Business Oriented Langauage) nj nga gjuht
e para programore pr banka, llogaritje t pagave, pr rezultate afariste, etj.
Gjuha programore FORTRAN (Formula translation) John Bacus 1958. I orijentuar
kah shkencat aplikative dhe natyrore hulumtimeve shkencore, kur ka shum
llogaritje. Disa varianta: Fortran II, Fortran IV, Fortran 77, Fortran 90, MS Fortran,
Microway Fortran
Gjuha programore LOGO: Saymour Papert - 1968. Gjuh pr fmij dhe fillestar.
Gjuha e par q mundsoi vizatimin e leht me kompjuter pa programime t
komplikuara. Mbshtetet n gjuhn LISP.
Gjuha programore PASCAL (Niklaus Wirth 1971). Gjuha e par me struktura
programore, ka lehtson programimin dhe mirmbajtjen e tij. Qllimi i autorit ka
qen q t msohet programimi i strukturuar. E prdorin shum arqet akademike.
Mundsit: ndrmjet Basic dhe C.
Variantat: Turbo Pascal, Borland Pascal, MetaWare Pascal, IBM Pascal, Object
Pascal, USCD Pascal.
Gjuha programore Visual Basic (VB) MS (1991). Gjuha e par programore q
prdor objektet e gatshme, mbshtetur n GUI teknologjin:
Gjuha programore Delphi Borland (1995), ka marr t mirat dhe ka larguar ant e
dobta t VB. Kompajleri shum i shpejt. Prkrah Klient Server teknologjin,
bazat e shenimeve, mjedisin e integruar pr zhvillim, etj.
Gjuht tjera: Visual C++ (MS), PowerBilder (PowerSoft), SQLWindows (Gupta),
Power Objects (Oracle).

33

Gjuht Programore me Object Oriented Programming dhe t pavarur nga SO

Kto jan gjuh t cilat kan realizuar nj ide t re dhe origjinale q gjat programimit
t prdoren objektet e gatshme t cilat me veprime relativisht t thjeshta (mere barte
dhe lshoje ose drag and drop), formojn struktura apo veprime programore.
Gjuha programore Simula 67 e para e shtron iden e OOP;
Gjuha programore C++ (Rick Mascitti 1980) sht gjuh e fort me OOP dhe ka
rrjedh nga gjuha C. Ka aplikim t gjer dhe mundsi t mdha.
Gjuha programore Object Pascal paraqet variantine e Pascalit me OOP
Gjuha programore SmallTalk (Adela Goldberg 1980) ka qen gjuha e par q prdor
obj. Pr her t par shfrytzon dritaret (window), minokun dhe komunikon me
sistemin operativ gjat programimit.
Gjuha programore HTML (HyperText Marcup Language T.Berners Lee - 1989),
sht gjuh q i dedikohet paraqitjes s hipertekst dokumenteve, pavarsisht nga SO.
Hiperteksti mundson lidhjen dhe kalimin nga njri tekst n tjetrin (Interneti dhe
linkat).
Gjuha programore VRLM (Virtual Reality Modeling Language) 1994 n
konferencn e par WWW. Gjuha VRLM sht nj zgjerim i HTML, pr t paraqit
realitetin virtual n monitor.
Gjuha programore JAVA (James Goslink 1995) sht gjuh e fort OOP q mund t
quhet edhe gjuha e internetit.
Gjuha programore Java

Mund t prdoret pavarsisht nga I-neti.

Kompajleri: prkthen programin burimor Java n JavaByteCode i cili nuk

mvaret nga lloji i kompjuterit dhe as nga SO.

34

N kompjuterin ku ekzekutohet Java programi, duhet t jet i instaluar edhe

kompajleri.

Programet t shkruara n Java mund t barten, prkthehen shpejt dhe mund t

prmirsohen. Prkthimi sht n dy shkall;

Prdorimi: Interneti (Java Applet program) por edhe jasht tij.

Gjuha JavaScript nj variant ndrmjet HTML dhe Java.

3. Sistemi operativ (OS)

Sistemi Operativ gjithashtu sht softuer kompjuterik, i rndsishm pr
harmonizimin e plot

t puns s harduerit.

Sistemi Operativ

sht pakoja

programore e cila mundson punn e harduerit dhe softuerit kompjuterik, si nj trsi

e pandashme q vhet n funksion t shfrytzuesit.
Nga kjo, mund t nxjerrim konkludimin e duhur q Sistemi operativ nuk sht i
nevojshm pr secilin kompjuter. Pr shembull nse n shtpi keni nj furr elektrike
(model i ri) e cila kontrollohet trsisht nga nj kompjuter i vogl (nj mikroprocesor
monitorues dhe rregullues), ather, ky kompjuter nuk ka nevoj pr ndonj softuer i
cili do ta udhzonte at se ku ti gjen kontaktet elektrike t cilat n momentet e
caktuara do t duhej t kyen apo t kyqen. Mirpo, pr secilin sistem komjuterik t
cilin ne sot e prdorim si laptop apo desktop, softueri i quajtur sistemi operativ, sht
m se i nevojshm, pr t koordinuar dhe mundsuar punn e mir dhe t dshiruar t
harduerit dhe t gjitha programeve t cilat kan t bjn me at harduer, pra q t
mundson punn e mir t sistemit kompjuterik.
T gjith kompjutert e llojit desktop, llaptop, minikompjuter dhe makrokompjuter,
kan nvoj pr sistem operativ. Shum sisteme kompjuterike kan t vendosur
sistemin operativ t familjes Windows q e ka shkruajtur kompania e njohur
softuerike Microsoft, disa kompjuter kan sistemin operativ Macintosh t punuar nga
kompania Apple, kurse disa t tjer kan sistemin operativ UNIX q sht punuar nga
shum kompani dhe individ. Megjithat, n operim mund t gjenden edhe dhjetra
sisteme operative tjera t cilat jan shkruar pr prdorime apo sisteme speciale

35

Sistemi operativ kryen kto funksione themelore n sistemin kompjuterik:

-

Realizon mbushjen iniciale (fillestare) t sistemit kompjuterik, kur kompjuteri

kyet n rrym;

Mbikqyr (supervajzon) t gjitha proceset n sistemin kompjuterik q nga

momenti kur ky sistem fillon me pun;

menaxhon t gjitha programet tjera n kompjuter,

harmonizon ekzekutimin e programeve t ndryshme n kompjuter, t inicuara

nga SO ose nga ndonj softuer tjetr;

mbikqyr dhe mundson punn e tr hardverit kompjuterik.

Sistemi operativ (Operating System) kujdeset pr ambientin veprues (operating

environment), ashtu q programi me t cilin punojm, t ket qasje n resurset e
kompjuterit. N figurn 8 tregohen n mnyr skematike relacionet e SO dhe
elementeve tjera t nj sistemi kompjuterik.

Fig.8. Relacionet e SO me komponentat kompjuterike

Funksionet themelore t sistemit operativ do t mund t prkufizoshin n kuadr t

disa funksioneve m kryesore, nga se SO n realitet kryen edhe shum funksione tjera
brenda sistemit kompjuterik.

36

SO i aktivizuar, kryen detyrat e Supervajzorit t vrtet brenda sistemit kompjuterik,

duke kryer kto detyra kryesore:
Realizon kontrollin e plot t eksekutimit t t gjitha programeve q jan n
kompjuter;
I kontrollon dhe i menaxhon t gjitha hyrjet dhe daljet n sistemin
kompjuterik;
sht prgjegjs pr shprndarjen e drejt dhe t mir t hapsirs memorike n
SK;
Organizon bartjen e shenimeve ndrmjet memorijes s brendshme dhe
memorijeve tjera t jashtme;
Menaxhon

punn me datoteka n kuadr t nnsistemit t datotekave

kompjuterike;
Pa marr parasysh llojin e Sistemit operativ si dhe llojin e harduerit ku ai sistem
vepron, secili nga kto sisteme operative, t instaluara n nj kompjuter, prmbush
nj numr t detyrave themelore q jan t prbashkta pr secilin sistem, si q jan:
1. identifikimi i hyrjeve (recognizing input) nga tastiera, nga minoku, apo nga
ndonj njsi tjetr hardverike,
2. paraqitja e rezultatit (output) n monitor (video screen), n printer, apo n
ndonj njsi tjetr hardverike,
3. mbajtja n mend e shtegut t programit n disqe, e shtegut t programeve
tjera t cilat mund t thirren nga programi aktiv si dhe e shtegut ku ruhen
shenimet e procesuara, t gatshme pr tu afishuar n pajisjet dalse;
4. kontrolli i plot i periferaleve (printert, skanert, kartelat e ndryshme dhe
modemet).
Pr mbushjen iniciale t SO kujdeset nj program i vogl i cili gjendet n ROM (Read
Only Memory) dhe i cili, posa q kompjuteri t kyet n rrym, e bart SO n pjesn
opertive t memorijes n RAM (Random Access Memory).

37

Cilat jan Sistemet operative t njohura?

Q nga nisma e ides pr t shkruar nj program me t cilin do t kontrollohej disku
(apo ather disketa) dhe q ishte nj nga idet gjeniale t Bill Gejts-it t famshm,
u zhvilluan shum sisteme operative t ndryshme, si pr prdorime m specifike, ose
pr platforma t ndryshme kompjuterike. Megjithat, disa nga sistemet operative t
krijuara, nuk kan fituar popullaritetin e duhur, ose nuk kan gjet prdorim t gjer
nga shfrytzuesit. Sistemet operative t cilat jan shkruar pr sistemet kompjuterike
individuale (Personal Computers - PC) dhe t cilat jan prdor n periudha kohore t
caktuara q nga sistemi operativ i Bill Gejts-it i quajtur Disc Operating System
(DOS), mund t rradhitenn kt mnyr:
(1) Disk Operating System (DOS),
(2) Windows 95,
(3) Windows NT,
(4) Windows 98 ME
(5) Windows 2000,
(6) Windows XP,
(7) Windows XP Pro,
(8) Windows VISTA
(9) Windows 7
(10) Linux ,
(11) Mac
(12) UNIX (varianti UBUNTU pr PC),
(13) DEC VMS,
(14) IBM OS/2.,
(15) IBM OS/400, etj.
Sistemet Operative m t njohura, mund t mbshtesin mundsit e ndryshme
hardverike, si p.sh.:

38

Multi-user OS (Linux, Unix, Win2000>)

Multiprocessing OS (Linux, Unix, Win2000>)
Multitasking OS (Unix, Win98>)
GUI OS (System7.x, Win, Mac)
Sistemet operative m t reja t kompanis Microsoft ( VISTA dhe WINDOWS 7),
jan mjaft specifike dhe m t avancuara se sa ishin sistemet e mhershme t familjes
windows, dhe kto dy sisteme sot mbshtesin edhe disa mundsi t reja, t cilat do t
mund t definoheshin si:
1. AERO (Autentic, Energetic, Reflektiv, Open) teknikn
2. New GUI
3. DVD (Digital Video Disk)
4. DirectX10 (colection of application programing interface) pr
programim t Lojrave dhe video (N figurn 9 dhe 10 jan dhn figurat e
dizajnuara me DirectX9 dhe DirectX10).

Fig.9. DirectX9

39

Fig.10. DirectX10
Zakonisht, n zhvillimet e deritashme, sistemet operative jan zhvilluar pr platforma
specifike, pra jan t aplikueshm n lloje specifike t kompjuterve.
Psh, SO Windows (3.1, 95, 98, 2000, XP ose NT) sht dizajnuar q t prdoret me
IBM - kompatible PC ose thjesht PC.
Nga ana tjetr, sistemi operativ i quajtur Macintosh, mund t punon vetm n
kompjutert Apple Macintosh, t cilt gjithashtu mund t jen t llojit Personal
Computer ose nganjher edhe t llojit minicomputer.
Pra, kto dy lloje t kompjuterve PC kompjutert dhe Macintosh kompjutert, ne i
quajm platforma (platforms).
Platforma sht sistem kompjuterik

i llojit t caktuar, n t cilin mund t

ekzekutohen (run) programet ose softveri kompjuterik gjithashtu i llojit t caktuar, i

dizajnuar posaqrisht pr at platform dhe i prkrahur nga sistemi operativ adekuat.
SO dhe hardveri kompjuterik
Si veprojn Hardveri kompjuterik dhe SO?
Softueri operariv vetvetiu nuk do t ishet efikas, po q se nuk do t shfrytzonte
prparsit dhe vetit e disa komponentave t rndsishme harduerike, t cilat jan t
nevojshme pr punn efikase t sistemit operativ. Disa nga kto komponenta t
rndsishme hardverike, jan:
ROM Memoria (mask ROM), EPROM, EEPROM dhe RAM Memoria
40

BIOS, EPROM, EEPROM, dhe Flash ROM

Mikrochipi i emruar Read Only Memory (ROM) sht i vendosur n Pllakn Amz
dhe prmban instrukcionet t cilave n mnyr t drejtprdrejt ka mundsi q tu
aset vet mikroprocesori.
ROM-i karakterizohet me nj veti t posaqme prmbajtja e ROM it nuk fshihet,
edhe kur kompjuteri kyqet nga rryma.
Prmbajtja e tij nuk mund t ndryshohet as me fardo veprimesh dhe mnyrash, t
cilat konsiderohen si t rndomta pr sistemin kompjuterik.
ROMI i pra, as nuk fshihet as nuk ndryshohet. N te nuk mund t shkruajm asgj.
ROM-in e prodhon kompania e caktuar prodhues i ROM chipave, kurse e
programion dhe e mbush me instrukcione prodhuesi i kompjuterit , apo vet
prodhuesi i ROM-it.
Transfer i shenimeve nga ROM-i sht m i shpejt se nga cilido lloj i diskut, mirpo
m i ngadalshm se sa nga RAM-i (Random Access Memory)
N Pllakn Amz mund t gjenden lloje t ndryshme t ROM chipave si BIOS ROM,
EEPROM, dhe Flash ROM.
Basic Input/Output System (BIOS)
Instrukcionet dhe t dhnat e vendosura n ROM, t cilat kontrollojn procesin e
ngritjes (boot process) t SO dhe hardverin kompjuterik, jan t njohura me nj emr:
Basic Input/Output System (BIOS).
ROM chipi i cili i prmban BIOS instrukcionet quhet ROM BIOS chipi, ose thjesht
BIOS, dhe zakonisht shenohet me "BIOS" n pllakn Amz.
BIOS-i sht pjes shum kritike e kompjuterit dhe njkohsisht sht pjes me t
ciln vhet n jet kompjuteri.
Me BIOS prcaktohet se far HD sht i vendosur, ku dhe far FD ka, far lloj i
memorijes sht instaluar, si dhe cilat nga shum njsit tjera hardverike jan prezente
dhe duhet aktivizuar n sistemin kompjuterik.
BIOS it shrben sikur ndrlidhje ndrmjet softverit operativ t kompjuterit dhe
komponentave t ndryshme hardverike t cilat i mbshtet ai softuer.
BIOS detyrat - t specifikuara n Figurn

41

BIOS leht vrehet n \pllakn Amz nga se sht m i madhi nga t gjith chipat
tjer dhe ka nj mbules t ndritshme plastike, me emrin e prodhuesit, numrin serial
t chipit, dhe datn kur sht prodhuar.
Kto shenime duhen kur tregohet nevoja q kt chip ta zvendsojm (Upgrade).
EPROM, EEPROM, dhe Flash ROM

EPROM dhe EEPROM jan ROM chipa t cilt mund t fshihen dhe t
riprogramohen - Erasable Programmable Read-Only Memory (EPROM)
sht nj lloj special i ROM-ave t programueshm (PROM) q mund t
fshihen me ndikimin e drits ultravjollc q futet prmes dritares n pjesn e
siprme t chipit.

N ROM jan instrukcionet t cilat identifikojn hardverin dhe mundsojn

aktivizimin e tij. Koh pas kohe ka nevoj q kto instrukcione t
reprogramohen ose t zvendsohen me tjera , pasi q t zvendsohen
pajisjet.

Electrically Erasable Programmable ROMemory (EEPROM) chipat jan t

fshijshm duke prdor nj voltazh elektrike m t lart se ajo normalja. Kur
BIOS-i sht i vendosur n EEPROM, ai mund t prtrihet (upgrade) duke i
aktivizuar (run) instrukcionet speciale.

Flash ROM sht nj EEPROM chip special i cili sht zhvilluar si rezultat i
zhvillimeve n EEPROM teknologjit. Flash ROM i q prmban BIOS-in,
prdoret n shumicn e sistemeve t reja. Mund t reprogramohet me ndihmn
e softuerit special. Kjo teknologji e ndrrimit t BIOS-it me softuer special,
sht e njohur si FLASHING..

BIOS-i i aplikuar n Flash memorje, sot sht i njohur si plug-and-play

BIOS, dhe ai mbshtetet nga plug-and-play pajisjet.

Ky lloj i chip-ave i ruan shenimet edhe kur kompjuteri fiket, pra shenimet
jan t ruajtura n mnyr t prhershme.

42

RAM i dhe cache/COAST memorja

RAM i ose Random Access Memory

Random Access Memory (ose RAM) konsiderohet si memorje e prkohshme apo e
paqndrueshme.
Prbrja e RAM-it humbet kur kompjuteri kyqet nga rrjeti elektrik, dhe kjo
humbje sht e prhershme, pra me kyjen e srishme t kompjuterit n rrjet,
prbrja e mparshme e RAM memorjes nuk rigjenerohet. .
Mikrochipi i emruar RAM n kompjuter i ruan shenimet dhe programet t cilat
mikroprocesori sht duke i procesuar, ose RAM i sht memorie n t ciln
vendosen shenimet q prdoren shpesh dhe t cilat krkohen shpesh dhe/ose
menjher nga CPU.
Kompjuteri me RAM t madh ka kapacitet m t madh pr t mbajtur dhe pr t
procesuar programe m t mdha dhe datoteka m t mdha.
Sasia e RAM memorijes dhe lloji i saj i vendosur n sistem, ndikojn dukshm n
performansat e sistemit kompjuterik.
Disa programe krkojn m shum memorie, disa m pak. Psh Windows 95, 98, ose
ME krkojn 64 MB.
Sot zakonisht krkohet q n kompjuter t jet i vendosur RAM-i prej 128 MB deri n
512 MB. Natyrisht, ka kompjuter t t cilt Ram memorija e vendosur sht deri n
disa GB, ka dukshm ndikon n koston investuese.
Me windows Vista ose Windows 7, sistemi punon mire me 1 GB RAM e m shum.
Sot prdoren dy lloje t RAM it:
1. Static RAM (SRAM)
2. Dynamic RAM (DRAM).

SRAM sht relativisht i shtrenjt por shum i shpejt. N SRAM ruhen

shenimet gjithnj derisa ka furnizim me energji elektrike. SRAM-i prdoret si
cache memory.

DRAM i sht i lire, dhe m i ngadalshm dhe sht me dimensione t vogla.

DRAM i vendos t dhnat n kondensator t vegjl t cilt koh pas kohe
duhet t rifreskohen pr ti ruajt shenimet . Kur kompjuteri kyqet, shenimet
fshihen.
43

RAM i vendoset mbi motherboard dhe i prforcuar, ose n form t chipave t

vegjl q emrohen Dual Inline Package (DIPs).
RAM i mund t vendoset n form t plug-in moduleve memorike.
Kto module memorike mund t jen:
1. SIMM (Single Inline Memory Modules);
2. DIMM (Dual Inline Memory Modules).
SIMM dhe DIMM jan kartela q mund t ndrrohen dhe t zvendsohen me njsi
(increment) m t vogla apo m t mdha memorike.
Pr t pasur m shum memorie n kompjuter, sht ide e mir, mirpo shum
sisteme kompjuterike kan prkufizime sa i prket sasis dhe llojit t RAM memories
t cilin do ta prkrahnin.
Disa sisteme krkojn SIMM, kurse disa krkojn q SIMM t vendoset me dy ose
katr module.
Gjithashtu, disa sisteme krkojn RAM me paritet (i vendosur sistemi pr krkim t
gabimeve) ndrsa disa prdorin RAM-in pa paritet (pa system t kontrollit t
gabimeve).
N tabeln n vijim jan dhn llojet e RAM memorjes dhe mundsit e tyre:

Tipi

LLOJET E RAM-EVE DHE MUNDSIT E TYRE

Prdorimi
Mundsit
Shenim

SRAM

L1 dhe L2 Cashe

Shum i shpejt dhe nuk

ka nevoj t rifreskohet

Zen mjaft hapsir

dhe shum i shtenjt

DRAM

Si meorje kryesore
ose kartel zgjeruese

M e vogl dhe m e lir

se SRAM-i

M i ngadalshm se
SRAM, ka dal nga
prdorimi

FPM
DRAM

Memorje kryesore,
Video memorje

Nuk krkon n do asje

rreshtat dhe kolonat dhe
nuk i duhet suport special

Memorije e
ngadalshme dhe nuk
prdoret m

EDO DRAM\

Memorje kryesore,
Video memorje

asja e re n mem fillon

pa mabruar e
mparshmja

Nuk punon mir mbi

75 MHz

44

Mbshtet
shumshtresimet e
brendshme dhe
asjet e reja pa
mbaruar t vjetrat

SDRAM

Memorje kryesore,
Video memorje

E sinkronizuar me orn
sistemore dhe punon me
mbi 1000 Mhz

DDR
SRAM

Memorje kryesore,
Video memorje

shirit me gjersi t
dyfisht dhe me transfer t
dyfisht t shenimeve pr
nj clock

M i shtrenjt se sa
SDRAM-i

DRD
RAM

Memorje kryesore,
Video memorje

Bazuar n shpejtsin e
madhe t 16-bit busit n
400 MHz

Pronsi e INTEL-it
dhe RAMBUS-it

SLDRAM

Memorje kryesore,
Video memorje

Bazuar n shpejtsin e
madhe t 64-bit busit n
200 MHz duke dyfishuar
transferin

Standard i hapur

Vmendje: Nganjher krkohet q t rregullohet (agjustohet) BIOS-i q t njeh

prdorimin e RAM it me paritet ose pa paritet, mvarsisht nga lloji i pllaks amz.
N sistemet kompjuterike mund t prdoren forma t specializuara t RAM memories,
pr t prkrah krkesat e specializuara t shfrytzimit, si pr shembull:

Video RAM (VRAM) dhe Windows RAM (WRAM) jan llojet m t mira t
memories pr pun t video komponentave kompjuterike video kartelave.
Kartelat m t reja grafike mbshtesin sistemet e reja t RAM it, si psh
DRAM - i i sinkronizuar (SDRAM).

RAMDAC (random access memory Digital to Analog Converter) sht lloji

tjetr i RAM it t specilizuar, i dizajnuar q t konverton fotot e koduara
digjitale n signale analoge pr paraqitje n monitor.

Cache Memoria
Cashe sht nj form speciale e chipit kompjuterik, i dizajnuar pr t ngritur
performansat e memorijes dhe shpejtsin e procesimit t shenimeve. N Cache
memorie ruhen t dhnat t cilave CPU i aset m s shpeshti. Nga cashe memoria, t
dhnat barten shum shpejt n CPU.
Shum nga kompjutert posedojn dy cashe nivele, t ndara:

L1 cache i vendosur n CPU

L2 cache i vendosur ndrmjet CPU dhe DRAM

45

L1 cache sht m i shpejt se L2 ngase gjendet afr CPU-s dhe aktivizohet me

shpejtsin e njejt si CPU. Kjo memorie sht e para n rradh t cils i adresohet
CPU-ja. Nse shenimet nuk gjenden n L1 cache, krkimi vazhdon n L2 cache, dhe
s fundi n memorien kryesore n DIMM. Procesi i ngritjes (boot)
Inicializimi dhe testimi i harduerit sistemor sekuencat e ngritjes s sistemit
operativ
Bootstrap
Vnia n veprim (Run) e Sistemit Operativ, do t thot q kt SO, kompjuteri e ka
vendos (load) n Random Access Memory (RAM).
Kur kompjuteri kyet n rrjetin elektrik, gjat procesit n vijim ai e shfrytzon nj
program t vogl q quhet bootstrap loader (BSL).
BSL sht i vendosur n BIOS chipin e kompjuterit, kurse ky i fundit sht i
vendosur n pjesn sistemore.
Funksioni kryesor i bootstrap it prfshin testimin e hardverit kompjuterik si dhe
vendosjen e SO n RAM.
Nga se programi bootstrap sht i vendosur brenda BIOS chipit, ky zakonisht mund
t quhet edhe BIOS control.
Power-on self-test (POST) Testi i kyjes
Pr t testuar hardverin e kompjuterit, bootstrap-i e thirr

programin e emrtuar

power-on self-test ose POST. Me kt test, CPU e kontrollon vetveten dhe pastaj i
kontrollon tajmerat sistemor t kompjuterit.
POST-i kontrollon RAM memorien duke shkruar disa shnime testuese n secilin
RAM chip dhe duke i lexuar ato. Me kt testohet shpejtsia e memorimit dhe e
lecimit t t dhnave n dhe nga RAM-i. N rast t dallimeve, konstatohen problemet.
Nse POST-i konstaton gabimet (errors), ai qon mesazhin e duhur n monitor, pr t
informuar shfrytzuesin se pr far gabimi st fjala. N rast t kundrt, kur POST-i
nuk konstaton gabime, ndgjohet nj signal n form t nj beep-i, n rast n display
afishohen mesazhet e duhura t SO, ka na bn me dije se bootstrap-i ka kaluar

46

POST-in. Megjithat, domethniet e beep signaleve varen edhe nga prodhuesi i

BIOS-it.
Jan tre prodhuesit m t njohur t BIOS:
1. AMIBIOS (American Megatrends, Inc.),
2. PhoenixBIOS (Phoenix Technologies Ltd),
3. AwardBIOS (Award Software, Inc.).
POST-i sht nj faz e rndsishme e bootstrap procesit. Dhe pr kt zakonisht
mund t msohet n detaje n manualin i cili merret me rastin e blerjes s kompjuterit,
n shnimet pr motherboard dhe pr BIOS.
Boot sekuencat
Boot sekuencat jan veprime (operacione) t cilat i ndrmerr BSL gjat ngritjes s
sistemit operativ t kompjuterit
Kto sekuenca realizohen n seri (n varg, njra pas tjetrs) brenda PC dhe jan
veprimeve t domosdoshme q realizohen derisa t prfundon procesi i ngritjes s SO.
Kur mund t themi se ka prfubduar procesi i ngritjes s SO?
SO sht ngrit plotsisht, ather kur kompjuteri na bn me dije q jan kryer t
gjitha sekuencat e veprimeve t boot procesit dhe definitivisht vihet n dispozicion t
plot t shfrytzuesit. Kjo m s miri mund t vrehet nga kursori n monitor i cili e
merr formn e shigjets dhe k kursor sht i lir pr t vepruar n komandn e
shfrytzuesit.
Numri i sekuencave q ndodhin n procesin e ngritjes varet se a ka ndrmarr
shfrytzuesi cold boot (ngritjen e ftoht) apo warm boot (ngritjen e nxeht).

Cold boot apo ngritja e ftoht, fillon me momentin q pulla e kyjes s PC

n rrjetin elektrik,

vhet n ON.

Cold boot involvon nj numr t

konsiderueshm ndodhish q fillojn me aktivizimin e Bootstrap-it (BIOS).

Cold boot- i kushtzon BIOS-in q ti qon sekuencat e ngritjes s SO t
kompjuterit npr nj seri hapash me t cilat verifikohet integriteti i sistemit.

47

Warm boot realizohet kur kompjuteri ristartohet ose resetohet, duke mos e
ky pulln kryesore t furnizimit. Warm boot-i mund t realizohet edhe
prmes Ctrl + Alt + Delete veprimit.

Hapat e prgjithshm gjat ngritjes s sistemit (boot sekuencat) jan treguar n

tabeln n vijim.

Hapi

SEKUENCAT E NGRITJES S FTOHT

Pajisja
Prshkrimi
Inicializimi i grupit furnizues. Chipat
Grupi furnizues
presin furniziminme signal t duhur
nga grupi furnizues
BIOS ROM

2
POST
3
Video
4
5
6
7

BIOSI tjetr
Ekrani startues
Memorja

Hardware
8
9
10

Plug and Play

Configuration
screen
Boot Drive

11
Boot Record
12
Operating system
13
Error
14

Procesori krkon startimin e

programit boot nga BIOS-i, pointeri
e thrret procesorin nse e gjen kt
BIOS-i e realizon POST testin. Nse
ka gabim fatal, ndrpritet procesi i
ngritjes
BIOS-i krkon nj video card
program t BIOS-it dhe e eksekuton
at pr t inicializuar video karteln
BIOS-i krkon pr fardo pajisje
tjetr si psh HD dhe i aktivizon ato
BIOS-i e paraqet ekranin e vet
fillestar startues
BIOS-i teston komponentat tjera
sistemore dhe nis testin e memorjes
BIOS-i teston sistemin pr t gjetur
haedverin e ndryshm n sistem.
Njkohsisht konfigurohen HD dhe
tajmingu i memorjes
BIOS-i konfiguron Pajisjet Plug and
Play
BIOS-i paraqet nj prmbledhje t
konfiguaracionit
BIOS-i krkon drajvin q duhet
nxitur, duke u mbshtetur n boot
sekuencat
BIOS-i krkon pajisjen prioritare nga
e cila duhet t ngritet sistemi pr s
pari
BIOS-i fillon ta ngrit sistemin
operativ, duke i shfrytzuar
udhzimet
Nse BIOS nuk i gjen pajisjet q
mund t ngriten, paraqet nj mesazh
gabimi dhe e ndrpren procesin e
ngritjes

48

Mbushja (loading) e Sistemit Operativ n RAM dhe testimi i konfiguracionit

hardverik
Bootstrap (BSL) moduli programor, e gjen SO n HD dhe e kopjon at n RAM.
Deri te WIN2000, Bootstrap loader-i kishte nj rradhitje speciale t krkimit t boot
fajlit t SO:
-

Krkimi n Flopy Disk.

Krkimi n HD;

Krkimi n CD ROM

Sot, zakonisht, SO gjendet n HD.

Kjo rradhitje e krkimit, mund t ndryshohet duke hyr n BIOS setaup.
Nga WIN 2000 e kndej rradha e krkimit t SO sht:
1. hard drive
2. CD-ROM
Kur BSL e gjen nj modul t shkurt programor - boot record, e kopjon at n RAM.
BSL i krkon edhe disa module tjera programore t Sistemit Operativ n Hard Disk, i
kopjon ato n RAM dhe i aktivizon (Run).
Pas ksaj, BSL nuk sht m i nevojshm. Kontrollin mbi Sistemin Operativ tani e
merr moduli programor i ngritjes (Run) t Sistemit Operativ.
Hapi i fundit i boot modulit, sht q t gjen fajlin pr shqyrtimin e konfiguracionit
hardverik t kompjuterit si dhe t aktivizon drajverat e pajisjeve t identifikuara
Sistemet operative (OS) jan programe softuerike t cilat kontrollojn dhe mbikqyrin
me mija operacione dhe njkohsisht ndrmjetsojn mes userit dhe kompjuterit si
dhe i aktivizojn (run) aplikacionet.
OS sht i dizajnuar q t mbikqyr veprimet e programeve si q jan web browserat,
procesort e tekstit, tabelat llogaritse. Bazat e shenimeve, e-mail programet, etj.
Zakonisht, kompjuteri blehet me OS t instaluar brenda tij.

49

Kompjutert e dizajnuar pr shfrytzues individual (PC) mund t ken OS pr pun

m pak komplekse se q jan OS t kompjutert e nivelit SERVER.
Hardveri bashkkohor mundson kryerjen e numrit t madh t instrukcioneve n
second. Kjo mundson q edhe SO t realizojn shum detyra komplekse n t njejtn
koh.
Pr pun m t komplikuara q kryejn kompjutert server SO patjetr duhet q t
mbshtet punn n rrjet (Network Operating Systems - NOS).
Kompjuteri i shpejt me SO q mbshtet NOS zakonisht jan n kompanit e mdha
ose te Internet Provajderat e mdhenj. Q mundsojn aktivizimin e shum lidhjeve
dhe shum programeve prnjher
Secili SO prmban tri komponente kryesore t cilat e karakaterizojn.
1.

User interface Secili user komunikon me SO t kompjuterit, perms nj

ndrmjetsuesi (Interface). Thn thjesht, user interface sht pjes e SO, t
cilin personi e shfrytzon pr t shpreh urdhresat duke i shkruar ato n CPL
(Comand Prompt Line), ose duke klikuar mbi objekte grafike t Graphical
User Interface (GUI teknologjia).

2.

Kernel i shte brthama e SO. Kernel-i sht prgjegjs pr t mbush

(loading), pr t ekzekutuar (running) dhe pr t menaxhuar hyrjet dhe daljet.

3.

File management system (FMS) sht pjes e SO t ciln ky e shfrytzon

pr t organizuar dhe pr t menaxhuar fajlat n kompjuter.

Po ka sht fajlli?
Fajlli (file) sht nj bashksi e t dhnave (shenimeve) t prmbledhura brenda
nj emir logjik q e quajm filename (emir i fajllit).
Virtualisht, t gjitha informacionet e ruajtura n kompjuter, jan n form t
fajllave.
Fajllat mund t jen t ndryshm, si psh, program files, , data files, text files, etj.
Mnyra me t ciln SO i organizon informatat lidhur me fajllat, quhet file system.

50

Shum SO prdorin sistemin hierarkal t fajllave (hierarchical file system) sipas t

cilit fajllat jan t organizuar brenda direktoriumeve apo folderve dhe me
strukturim t pems (tree).
Folderi fillestar quhet burimor (root directory).
SI FUNKSIONON SISTEMI OPERATIV?
T gjitha sistemet operative i realizojn disa funksione t njejta themelore, pa marr
parasysh kapacitetin e kompjuterit apo ndrlikueshmrin e softuerit t instaluar.
Kto funksione themelore jan:
1. Menaxhimi

i fajllave dhe folderve (File and folder management)

Sistemi operativ e formon strukturn e fajllave n HD e kompjuterit, pra aty

ku shenimet e shfrytzuesit mund t magazinohen (stored) dhe prsri t
lexohen. Kur fajli sht drguar n ruajtje (save), SO e ruan at , duke i
bashkangjitur atij nj emr si dhe e mban n mend se ku e ka vendos at fajl
n HD, n mnyr q ta prdor edhe heart tjera.
2. Menaxhimi i aplikacioneve Kur shfrytzuesi krkon nj program ose
document, Sistemi Operativ e gjen at aplikacion dhe e zhgarkon (Load) at
n memorien primare ose n RAM t kompjuterit. Neqoftse duhet q t
zhgarkohen m shum progrme apo datoteka, SO duhet q t kujdeset pr
alokimin e resurseve t kompjuterit.
3. Suporti i programeve vetmbajtse (built-in utility) Programet ndihmse
(Utility programs) jan ato programe t cilat OS i prdor pr t mirmbajt
apo pr t riparuar vetvehten. Kto programe ndihmojn q t identifikohet
problemi, q t prcaktohet lokacioni i fajlit t prishur, q t riparohen fajllat e
dmtuar, dhe t bhet nj backup i shenimeve (data backup).,
Pr shembull, n kuadr t SO Windows, mund t aktivizohet nj program
ndihms Defrag, i cili shqyrton HD nse ka fajlla t shkatrruar, fajlla t
shkaprderdhur npr pjes t ndryshme t diskut dhe probleme tjera fizike.

51

4. Kontrolli i asjes n hardverin kompjuterik Sistemi operativ qndron

ndrmjet Programeve kompjuterike tjera (softuerit) dhe BIOS - it. Dihet q
BIOS bn kontrollin actual t hardverit. T gjitha programet t cilat gjat
puns s tyre kan nevoj pr shfrytzim t hardverit, duhet q kt ta bjn
perms Sistemit Operativ
SO mundson as1e n hardver prmes BIOS-it ose prmes drajverave t pajisjeve
hardverike. Q nga WIN2000 e ktej, SO e urzon BIOS- in dhe i aset hardverit
direkt.
Softueri kompjuterik shkruhet duke iu prshtatur krkesave t sistemit operativ
specifik. Programet e shkruajtura q t eksekutohen n ambientin e SO UNIX nuk do
t punonin n SO WINDOWS, dhe anasjelltas.
SO e lehtson programerin q t mos ngarkohet me shtje hardverike, gjat shkrimit
t ndonj aplikacioni. Nse SO nuk i komunikon informatat mes aplikacionit dhe
hardverit, ather ai aplikacion duhet t rishkruhet doher kur instalohet n nj
kompjuter tjetr.

KA SHT DOS DHE PSE DUHET TA MSOJM

Microsofti n vitet 80-ta zhvilloi n sistem operativ specifik, q e emrtoi Disk
Operating System (DOS), i cili gjithashtu quhej edhe MS-DOS (1981).
DOS-i u zhvillua pr IBM Personal kompjutert. Windows 98 dhe m von edhe
Windows 2000 i mbshtesin DOS komandat me qllim q t adresojn t gjitha
shtjet kompatabile q kan t bjn me aplikacionet m t vjetra.
Thn m thjesht, DOS sot paraqet nj kolekcion t programeve dhe urdhresave t
cilat prdoren pr t kontrolluar veprimet e prgjithshme kompjuterike t cilat
bazohen n disk sistemin.
Mund t veohen 3 seksione t cilat e prmbajn Disk Operating System.

52

Boot files T cilat shfrytzohen gjat boot procesit (pra gjat ngritjes s
sistemit).

File management files I mundson sistemit q t menaxhon t dhnat t

cilat ai i ka angazhuar.

Utility files I mundsojn shfrytzuesit q t menaxhojn resurset e

sisitemit, rregullimet e sistemit dhe t konfiguron rregullimet e duhura t
sistemit.

DOS programet zakonisht punojn n prapavij, duke lejuar shfrytzuesin e

kompjuterit q t fut karakteret nga tastiera, q t definon strukturn e fajllit pr ta
ruajtur n disk dhe t drejton shenimet kah monitori apo kah printeri.
Parimisht, Disk Operating System sht prgjegjs pr gjetje (Find) dhe pr
organizim t shenimeve dhe t aplikimeve n disk.
Futja n prdorim e sistemeve operative t cilat prdorin Graphical User Interface
(GUI), siq jan Microsoft Windows, e kishin trajtuar DOS-in si nj aplikacion t
vjetruar. mirpo DOS-i po vazhdon t ket rol me rndsi n shum fusha, prfshi ktu
programimin, aktivizimin e aplikacioneve t vjetra, dhe instalimin e sistemit operativ
Windows, posaqrisht nse kemi nj kompjuter m t vjetr.
T gjitha gjeneratat e Windows deri m tani, mbshtesin DOS komandat, pr t
ruajtur kompatabilitetin me aplikacionet e vjetra. Pr kt shkak, njohja me DOS-in
sht e preferueshme para instalimit t S WINDOWS.
Elementet bazike t DOS -it
Kto jan disa shtje t cilat duhet t merren n konsiderat gjat puns me DOS:

DOS sht nj Sistem Operativ me Command line dhe nuk sht shum
miqsor me shfrytzuesin; Mnyra m e mir pr ta msuar DOS - in, sht q
at ta prdorsh. .

DOS mund t aktivizon vetm nj program n t njejtn koh. Ai nuk sht

multitasking.

53

DOS mund t aktivizon vetm programe t shkurta dhe ka kufizime n

shfrytzimin e memorijes.

DOS n sitemet e reja kompjuterike paraqet nj vegl esenciale pr t gjith

IT profesionistt dhe prdoret n mnyr ekstenzive pr t shqyrtuar dhe pr t
gjetur gabimet (troubleshooting).

KONFIGURACIONET E NDRYSHME T SISTEMEVE KOMPJUTERIKE

MakroKopjutert (Mainframes)
Makrokompjutert apo Kompjutert qendror jan sisteme kompjuterike me nj
kompjuter t fuqishm n qendr dhe shum kompjuter tjer operativ t cilt jan t
kur n kt. Me sisteme kompjuterike t ktilla, kompanit e mdha dhe institucionet
i automatizojn punt e ndryshme me qllim t ngritjes s efikasitetit.
Modelet mainframe zakonisht prbhen nga kompjutert e centralizuar, t vendosur
n ambient t klimatizuar mir dhe t siguruar nga elektriciteti statik.
Zakonisht, MainFrame kompjutert qndrojn t kyur 24 or me vite t tra.
Vendet e puns formohen me terminale t thjesht ("dumb terminals"). Kta
terminal t pamenur kan mime t ulta ngase prbhen nga monitori, tastiera
(keyboard) dhe porti komunikues prmes t cilit lidhen me kompjuterin kryesor.
Numri i terminaleve t lidhura mund t arrin deri n 1000.
Mainframe sistemi kompjuterik mbshtetet nga nj kompjuter qendror apo nga nj
grup kompjutersh t ktill, t cilt leht mund t menaxhohen dhe t mirmbahen.
Konfiguracioni i ktill ka disa prparsi, veanrisht nga aspekti i siguris m t
madhe.
Mainframe sistemet ishin shum t popullarizuar dhe t prhapur gjat viteve 80-ta.
Ndr kto sisteme, m t njohurat ishin: IBM z9, IBM/360, Hanywell, Burroughs,
UNIVAC 1100/2200, etj., kurse tregu i mainframe kompjuterve dominohej nga IBM
dhe DEC.

54

M von kta prodhues zhvilluan mini komputert, q ishin m t vegjl dhe m t

lir. Mini kompjutert ofronin kapacitete t njejta me kosto m t ult t puns,
mirpo krkohej investim kapital m i madh.
Mainframe sot luajn rol t madh n kompjuterizimin e korporatave. Konsiderohet q
sot jan mbi 20 Mio terminale t thjesht n prdorim, kurse mbi 20 Mio PC
aktualisht jan n rolin e terminaleve.
T gjitha kto terminale, jan pajisje q mbshtesin American Standard Code for

Information Interchange (ASCII), dhe njkohsisht t njohur si ekranet e

gjelbr ("green screens"), sepse afishojn shkronjat ngjyr t gjelbr.

Kompjutert Personal (PC)

Kompjutert personal t njohur edhe si PC, jan t destinuar pr prdoim individual,
pra q mund t prdoren n shtpi dhe n zyr, me kapacitet t madh memorje si dhe
me procesor t fort.
Me zhvillimin e PC, dhe me avancimin e shpejt t sistemit operativ Windows, u
afirmua teknologjia e Graphical User Interface (GUI), q sot sht standard botnor
dhe sht i pranueshm nga t gjith shfrytzuesit e PC.
GUI s pari sht prdor n Xerox dhe n Apple kompjutert. Mbshtetur n GUI,
jan zhvilluar me qindra aplikacione pr Windows.
Aktualisht, PC teknologjia shnon ngritje, duke aspiruar pikn kur do t merrte mbi
vete punt e ndrmarrjeve.
PS kompjutert n nj klasifikim klasik mund t ndahen:
1. Desktop kompjutert
2. Laptop kompjutert
3. Notebook
Disa nga prparsit e PC:

55

Hardware i standardizuar

Sistemi operativ i standardizuar dhe efikas;

Prdorimi i GUI interface

Kosto e ult pr pajisije dhe n prdorim (n krahasim me mainframe)

Informatizim i distribuuar

Fleksibilitet pr shfrytzuesin

Produktivitet i lart n aplikim

Ant e dobta t PC jan:

Desktop kompjutert kan koston mesatare m te larte se terminalet e

thjesht, pr aplikime t thjeshta industriale.

Pa mbshtetje t centralizuar (backup), pr ruajtjen e sigurt t shenimeve

Pa menagjim qendror

Risku i madh (fizik, asja n shenime dhe mbrojtja anti virus)

Kosto e lart e menagjimit dhe mirmbajtjes.

Lidhja e sistemeve kompjuterike

Kompjutert personal (PC) jan pajisje individuale, fikse apo mobile, pra - kta
jan t pavarur nga kompjutert e tjer.
Secili PC (home computer - desktop apo Laptop) sht plotsisht autonom dhe mund
t konsiderohet si nj vend pune i kompletuar pra si j WORKSTATION.
Share (bashkprdorm) i resurseve - Kompjutert n kompanit biznesore, n zyrat
e institucioneve shtetrore, n shkolla dhe universitete, etj, krkojn mundsi pr
kmbim t informatave dhe pr bashk prdorim t pajisjeve dhe resurseve.
Pr t prmbushur kt krkes, jan zhvilluar metoda pr ndrlidhjen

kompjuterve. Kjo metod sht emruar rrjetimi apo lidhja n rrjet (networking).
Rrjetin (network) e prbjn hardveri, softveri dhe protokolet.
Disa nga elementet e ndryshme t rrjetit:
Kompjutert duhet t jen t pajisur me NIC (Network Interface Card);
Hub i, pajisje prmbledhse (Disa me 1);
Briges - urat pr kalime t shenimeve
56

Routers (varianti i lir Proxy Server)

Svitches porte shum kanalshe
kabllot t cilt jan t ndrlidhur ashtu q resurset e tyre t mund t bashk shfrytzohen.
Shkollat dhe fakultetet kan rrjetat e tyre. Kopjutert q shfrytzojn studentt,
msimdhnsit, dhe administrata zakonisht lidhen n nj rrjet. N kt mnyr s
paku kursehet q mos t blehen pajisjet periferike, si psh printert, pr do kompjuter.
Zgjidhje e mir n kso raste sht bashk shfrytzimi i resurseve (share).
Nse bashkarisht shfrytzohet ndonj program, pas do ndryshimi prej cilit do
shfrytzues, vlerat e ndryshuara mund t ruhet vetm n kompjuterin qendror. N kt
rast, me rndsi jan shtjet e autorizimeve dhe hierarkia e tyre.
Prve shkolls apo institucionit, rrjeti mund t shtrihet edhe n nievel t nj komune,
n bashksi komunash, etj.
Kto rrjeta lokale quhen LAN (Local Area Network)
Kur disa rrjeta lokale lidhen mes veti n nj rrjet integral, rrjeti i ktill quhet WAN.

RRJETAT KOMPJUTERIKE
Sistemet kompjutertike distributive (SKD)
Sistemet Kompjuterike Distributive (SKD) prbhen nga disa

stacione punuese

lokale t lidhura me nj rrjet. N SKD, secili kompjuter sht i pajisur me procesorin

e vet dhe me memorije operative pra, secili kompjuter i kyur n rrjet, njkohsisht
sht autonom dhe nga ana tjetr edhe element i rrjetit t formuar kompjuterik;
Rrjetin kompjuterik, sistemi kompjuterik distributiv, e shfrytzon pr komunikim
sipas parimit Secili me secilin.
Qllimi i formimit t nj rrjetimi t ktill sht q t realizohet

kmbimi i

informatave, shfrytzimi i resurseve t prbashkta hardverike dhe softuerike,

prpunimi i prbashkt i t dhnave dhe shfrytzimi i resurseve tjera hardverike q
jan t kyura n at sistem.

57

Mund t konstatojm q nj rrjet kompjuterik sht i formuar, vetm ather kur

brenda tij do t mund t barten t dhnat, programet apo t shfrytzohen resurset e
prbashkta.
Pa rrjet nuk mund t kemi as Sistem Kompjuterik Distributiv.
Numri maksimal i stacioneve punuese t kyura n SKD mvaret nga lloji dhe
funksionaliteti i rrjetit.
N rolin e stacioneve punuese mund t jen t vendosur kompjutert personal (PC) t
llojeve t ndryshme, kurse resurset tjera si printert e ndryshm, skanert, stacionet
grafike si dhe servert e fuqishm dhe superkompjutert modern gjithashtu mund t
jen t kyur n rrjet dhe mund t komunikojn njri me tjetrin gjithashtu n rolin e
stacioneve punuese.
Komunikimin e nj stacioni punues me t tjert n rrjet, e mundson sistemi operativ
q n vete i ka serviset dhe drajverat q prkrahin punn n rrjetin distributiv.
Sistemet Operative t rrjetave sot jan integruar brenda sistemeve operative standarde.
Pse duhet t ngriten dhe t prdoren Sistemet Kompjuterike Distrubitive?
Bashkshfrytzimi i resurseve Sistemet kompjuterike distributive mundsojn
krijimin dhe shfrytzimin e datotekave t mdha q vendosen n server dhe n kto
datoteka kan asje t gjith kompjutert e autorizuar. Kto sisteme mundsojn edhe
kyjen e printerve special, skanerve t mdhenj dhe periferaleve tjera.
Shpejtsia e procesimit sistemet e ktilla bjn procesimin e t dhnave shum m
shpejt n krahasim me sistemet tjera, meqense secili stacion punues ka procesorin
dhe memorijen e vet, kshtu q procesimet e mdha mund t kryhen paralelisht.
Menaxhimin i operimeve t ktilla t procesimit paralel e bn serveri.
Besueshmria Me Sistemet Kompjuterike Distributive ngritet besueshmria e
sistemit. Nse nj stacion del nga funksioni, punn e tij e marrin sacionet tjera n
kuadr t atij sistemi.
Komunikimi Synimi kryesor i secilit

rrjet kompjuterik sht

kmbimi i

informatave prmes rrjetit. N kto SKD ky kmbim i informatave mund t realizohet

n mnyr intensive.
Obligimet e SO t rrjetit Sistemi operativ i rrjetit kompjutetik bn n mnyr
permanente kontrollin e t drejtave pr t hyr n rrjet (autentifikimin) e secilit q
tnton ta bn kt hyrje, si dhe menaxhimin e resurseve t prbashkta dhe kontrollin
e asjes n resurse (autorizimin).
58

Sistemi Operativ i instaluar n kompjuter, drejton me protokolet dhe rregullat e

komunikimit n rrjet.
Sistemet Operative moderne mundsojn dhe prkrahin punn n rrjet, ka nuk ka
qen rasti me sistemin MS DOS.
Topologjia e rrjetit
1. Topologjia e lidhjes totale Te ky lloj i topologjis, secili kompjuter (stacion
pune) lidhet prmes linjs komunikuese, me t gjitha stacionet tjera n rrjet. Nse
numri i stacioneve sht n, numri i linkave n rrjet do t ishte n*(n-1)/2. Ky sht
modeli teorik, t cilin n praktik m rrall mund ta hasim.

Fig.11
Topologjia magjistrale te kjo lloj topologjie, t gjith kompjutert n rrjet jan t
lidhur n nj magjistral n nj linj. Shkputja e linjs apo e ndonj nyje, sistemin
e bn pasiv.

Fig.12

59

Topologjia unazore Kompjutert lidhen n rreth, pra n magjistrale t mbyllur

rrethore. Mnyra e kyjes i ngjan topologjis magjistrale.
Parimi i puns: shnimet arkullojn n rreth n njrn kahje dhe secila nyje ofron
shnime n rrjet ose pranon shnime nga rrjeti. N kt lloj rrjetash, i shmangemi
kolizioneve duke formuar signale elektronike t quajtura token dhe t cilt
qarkullojn npr rrjet dhe i bashkangjiten mesazhit i cili i drgohet kompjuterit tjetr.
Pas pranimit t shenimeve nga ana e kompjuterit tjetr, pranuesi e liron tokenin dhe e
kthen prapa n rrjet. Ky parim i ka shrbyer kompanis IBM pr t krijuar IBM
TOKEN RING q ka veti sikur magjistrala.

Fig.13
Topologjia e pems nga nyja qendrore n rrjet e cila njkohsisht paraqet pikn
fillestare t rrjetit, degzohet hierarkia e nyjeve nga lart posht ngjashm me
degzimin e pems. Ky konfiguracion ka kosto investiv t ult, mirpo nse dshtojn
nyjet kah maja e hierarkis, bie rrjeti, duke u ndar n dysh.

Fig.14
Topologjia YLL rrjedh nga faza fillestare e zhvillimit t rrjetave, kur mainframe
kompjutert rrethoheshin me terminal. N rast t ktij konfiguracioni shfrytzohet
HUB-i i cili ka numr t mjaftueshm t kyjeve. Sistemi nuk mvaret nga gjendja e

60

nyjeve n rrjet. Mund t prdoren edhe m shum HUB-a dhe t konfigurohet rrjeti
shum i prbr. Ky konfiguracion sht i mir pr kombinim t mainframe me
mikrokompjuter pr procesime t kombinuara.

Fig.15
Llojet e rrjetave kompjuterike
LAN (Local Area Network ) LAN paraqet rrjetin kompjuterik q lidhet n kuadr
t ndonj shkolle, fakulteti, apo ndrmarrje dhe sht nj kombinim i hardverit,
softuerit, kanaleve komunikuese, protokoleve dhe mjeteve lidhse t dy apo m
shum kompjuterve, n hapsirn e kufizuar (lokale).

Fig.16

61

Komponentet e rrjetit kompjuterik

Kusht pr kyjen e elementeve n rrejt (t kompjuterve dhe t hardverit tjetr) sht
q aty t ekziston kartela komunikuese (NET Card) n seciln njsi e cila prmes
ksaj kartele fizikisht lidhet n rrjetin ekzistues.
Te kto rrjeta, duhet q t instalohet edhe lidhja fizike, pra duhet t instalohen
ndrlidhjet: telat, kabllot koaksial ose kabllot optik.
N kt rast, mund t konstatohet q pjes prbrse t rrjetit jan

t gjitha

komponentat e lidhura n kt rrjet - skanert, tabelat digjitale, printert, kompjutert

e ndryshm (PC, mainframe, stacione pune, notebook, etj )
Rrjetat kompjuterike LAN dhe WAN
Te ky lloj i rrjetave kompjuterike, nyjet jan afr njra tjetrs kshtu q mund t
realizohet lidhja e mir fizike dhe kjo n at rast do t mundson shpejtsi t
prcjelljes s shenimeve ndrmjet elementeve t rrjetit nga 1 MBps (Mega Bajt pr
sekond) deri n 1 GBps (Giga Bajt pr sekond).
Serveri i rrjetit sht nj kompjuter i shpejt, i autorizuar si kryesor, i cili ndihmon
punn n rrjet, kontrollon komunikimin dhe mundson ndarjen e resurseve dhe t
datotekave.
Sistemi Operativ i cili menaxhon aktivitetet n rrjet, mund t instalohet vetm n
server ose n mikrokompjutert e rrjetuar.
Pr PC platformat n rrjet, Sistemet Operative q mund t prdoren, jan: Novell
Netware, Microsoft Windows > >2000 dhe IBM LAN server.
LAN rrjetat mund t prfshijn pajisjet hardverike ose softverike, t cilat mundsojn
komunikimin me LAN rrjetat tjera ose me resurset kompjuterike t largta.
Bridge jan elemente t rrjetit, me t cilat mund t lidhen dy apo m shum LAN-a
q kan teknologji t ngjashme

62

Gatewey jan elemente t cilat mundsojn q secili shfrytzues i cili sht i kyur
n LAN q t komunikon me mainframe kompjuterin si dhe me rrjetin jo t ngjashm
(psh t shfrytzon ndonj baz komerciale n Internet).
Router at jan elemente t rrjetit t cilat shfrytzohen pr prcjelljen (rutingun) e
mesazheve prtej disa LAN - ave t lidhura apo prtej ndonj rrjeti global.
WAN rrjeti ( Wide Area Network) nga ana tjetr, sht rrjet kompjuterik i cili lidh
kompjutert n distanca t mdha, duke shfrytzuar linjat telefonike, lidhjet tjera
toksore, radio valt dhe komunikimet satelitore.
WAN rrjeti, meqense ka shtrirje t gjer,

shfrytzon dhe i kombinon resurset

publike dhe private. Kompania mund t zgjedh prdorimin e rrjetit global publik
(provajdert lokal), ose t krijojn rrjetat e veta duke shfrytzuar resurset private dhe
publike. Rrjetat publike mundsojn krkimet e bazave t mdha t shenimeve,
pun me mainframe 24 or etj.

LAN

LAN
PK

PK

PK

PK
Proc.
Komunik
(PK)

Kompjuteri
i rrjetuar

Fig.17

Legjenda:
PK nyjet e largta t WAN rrjetit
KRr mund te jet edhe ndonj LAN

63

WAN rrjetat jan heterogjene

Jan zhvilluar WEB serviset dhe XML standardi pr kmbim t informatave

Komunikimi n rrjet
Pr tu realizuar komunikimi n rrjet, duhet t jen t plotsuara kto parakushte:
1. Rregullat pr emrtimin e kompjuterve (secili kompjuter duhet t ket emrin e vet
unik), si dhe rregullat dhe proytokolin e caktuar softuerik pr shndrrimin e emrit n
adres;
2. Duhet t ekziston Strategjia e rutimit;
3. Duhet t realizohet formimi i pakove dhe vendosja e ktyre pakove n rrjet si njsi
themelore transportuese.
4. duhet t jen t njohura rregullat pr lidhjen e proceseve n rrjet
5. Duhet t jet e njohur dhe e realizueshme zgjidhja e problemeve t eliminimit t
ndeshjeve t paketave me shenime t cilat arkullojn npr rrjet
Si funksionon komunikimi n rrjet?
Secili kompjuter n rrjet ka emrin e vet. Kur paraqitet n WAN, emri sht i
kompletuar (Psh: bac.artim.co.uk).
Secili kompjuter ka nj emr unik t pa prsritshm. Emri i kompjuterit
shndrrohet ne adresn e standardizuar IP. Secili kompjuter n Internet ka adresen e
vete unike n bot. Adresa prbhet nga 4 numra (oktete), t ndar me pika:
193.203.17.22, ose 147.91.8.6, ose 201.5.121.3, etj.
Kto quhen IP adresat sepse i shfytzon IP protokoli nga familja e TCP/IP.
Adresari i emrave dhe i IP adresave mund te ruhet ne nivelin lokal
(besueshmria e vogel, shpejtesia e madhe), ose ne ndonje server
global.

Prmes servisit te quajtur Domain name system (DNS) kompjutret

grupohen n teresi logjike - DOMENE n mnye hijerarkike. N

64

kt mnyr formohen adresart pr shndrrimin e emrit t kompjuterit

n IP adresa.

Gjat ktij shndrrimi bhet analiza e duhur n mnyr q adresa

prshkruese t shndrrohet n IP adres. Pr shembull, nse
shqyrtojm adresen bac.artim.co.uk, do t kemi:

Uk - paraqet Britanin e madhe, vendin ku sht kompjuteri

fillestar

co - (corporate) tregon se kemi te bejme me organizat afariste,

pra prcakton llojin e organizats apo kompanis. Pr secilin
lloj t kompanive, institucioneve dhe formave tjera t
organizimit, ekzistojn shkurtesa t standardizuara.

Artim - paraqet emrin e organizats.

Bac - sht emri i kompjuterit n kompanin Artim.

Nj Algoritm pr procesin Cashe, t gjitha kto kto procedura i

shpejtson n mnyr t dukshme.

Strategjia e rutimit
Nj rrejt kompjuterik, mvarsisht nga topologjia e tij, ka numr t ndryshm t
nyjeve, kurse ndermjet ktyre nujeve (ndrmjet kompjuterve t rrejtuar) mund t
shtrihen shum lidhje apo rrug t komunikimit. Numri i madh i rrugve, mundson
edhe nj numr t madh t zgjedhjeve t ndryshme se ciln nga kto rrug do t
shkon paketi, n mnyr q t mbrrin deri te kompjuteri destinacion.
Secila nyje n rrjetin kompjuterik brenda vetes posedon edhe tabeln e rutingut. N
kt tabel jan t regjistruara shenimet pr rrugt e mundshme, shpejtsit q mund
t arrihen n secilen nga kto rrug, etj.
Rutimi npr rrjet mund t jet statik apo dinamik. Rutimi statik nnkupton rrugt e
paracaktuara gjat instalimit t rrjetit dhe nuk ndryshojn. Rutimi dinamik nnkupton
optimizimin e rrugtimit t shenimeve npr rrjet dhe kjo nnkupton q gjat ktij
rrugtimi do t arrihet kostoja minimale ose/dhe shpejtsia maksimale, mvarsisht
nga gjendja aktuale n rrugt komunikuese.
Kur nj LAN lidhet n WAN prmes ruterit, secili kompjuter n LAN ka nj rrugtim
statik deri te ruteri, kurse ky (ruteri), bn optimizimin e lvizjes npr rrjetin WAN.

65

Secili mesazh i shkryar n kompjuter dhe q shkon drejt rrjetit, zbrthehet n numr
t caktuar t pakove (ngjashm me drgesat postale).
N kompjuterin drgues, definohet formati i pakos (njsoj sikur q prcaktohen
dimensionet dhe pesha e drgeses te drgimi i paketave n sistemin toksor t postave),
si dhe aplikohet rregula me t ciln n mnyr obligative duhet t vhet adresa dhe
pullat postale n seciln pako drges me ka paguhet shrbimi postal.
Jan t njohura tri shema t komunikimit n rrjet:

Komutacioni i lidhjes (lidhja fikse fizike i atribuohet nyjeve prgjat

tr kohes s komunikimit); Kjo shem e komunikimit e ngarkon
lidhjen, por krkon pak angazhim kohe dhe softueri;

Komutacioni i drgesave (vhet lidhja fikse e prkohshme gjat

prcjelljes s nj drgese);

Komutacioni i pakove (vhet nj lidhje e prkohshme pr drgim t

pakos duhet t ceket burimi/destinimi/nr i pakos pakot prsri
rradhiten - q t mund t lexohen);

Pr zgjidhjen e ktyre shtjeve, jan t njohura tre algoritme:

Prgjimi dhe detektimi i ndeshjeve Prgjohet linja dhe pakoja

drgohet vetm kur linja sht e lir. Edhe pas ksaj, linja prgjohet
pr t detektuar ndeshjen me pakot tjera. N rast ndeshje pakoja
ohet srish. Secila nyje e zotron vetvehten. Ana e dobt kur ka
shum komunikim, nyja tenton q pakon ta drgon shum her, pa
pas njohuri se a mund t ket sukses n drges apo tentativa pr
drgim do t dshton.

Drgimi i zhetonit (token passing) kur n nyje arrin nj token

(zheton), kjo sht shenj q nyja fiton t drejtn q t drgon pakon.
Pas ksaj, nyja tokenin (zhetonin) e transferon m tutje. Ky sht nj
FER algoritm, mirpo koha e pritjes te ky lloj algoritmi zakonisht
sht shum m e gjat se sa te kllojet e tjera t algoritmeve.

Pikngjitjet pr drgesa (message slots) Struktura e cila arkullon

bashk me drgesat q i prngjan kamionit postar;

66

Protokoli
Protokoli sht bashksi e rregullave dhe algoritmeve me t cilat standardizohet puna
e ndonj pajisje, grupi pajisjesh apo t sistemit kompjuterik.
Protokolt e rrjetave kan 7 nivele:
1. Shtresa fizike (detajet mekanike dhe elektrike)
2. Shtresa e lidhjes (asja kah hardveri, prmirsimi i gabimeve n nivelin fizik
dhe adresimi fizik i kartelave)
3. Shtresa e rrjetit (adresimi logjik dhe rutimi i pakos drejton adresat shkuese
dhe dekodon adresat ardhse)
4. Shtresa transportuese (prgjegjse pr bartjen e drgesave ndarja n pako,
kontrolli i rrjedhs, rradhitja e pakove, etj.)
5. Shtresa e sesionit (e rivendos sesionin dhe i njeh protokolt e shfrytzuar)
6. Shtresa e prezentimit (i zgjedh problemet e foramateve t ndryshme t
kompjuterve dhe t shenimeve n rrjet)
7. Shtresa e aplikacionit (aplikacionet dhe protokolet pr bartjen e datotekave,
vetstrehimi n distanc dhe postimi elektronik)

Shtresa Fizike (Detajet mekanike dhe elektrike)

Shtresa e lidhjes (asja harduerit, prmirsimi i gabimeve

n shtresn fizike dhe adresimi fizik i kartelave

Shtresa e rrjetit (adresimi logjik dhe rutimi i pakos

- drejton adresat shkuese, dekodon adr.ardhse
Shtresa transportuese (bartjen e drgesave, ndarja n pako
kontrolli i rrjedhs, rradhitja e pakos, etj.)

Shtresa e sesionit (e rivendos sesionin

dhe i njeh protokolt e shfrytzuar)
Shtresa e prezentimit (problemet e foramateve t
ndryshme t kompjuterve dhe t shenimeve n rrjet)

Shtresa e aplikacionit (aplikac. dhe protokolet pr

bartjen e datotekave, vetstrehimi dhe postimi elektronik)

Fig.18

67

TCP/ IP sht nj familje e protokoleve me t cilat mbshtetet komunikimi n

internet.
TCP/IP protokoli (Transmision Control Protocol / Interface Protocol) ose Transport
Control Protocol / Internet Protocol.
TCP/IP mundson mnyrn e przgjedhur pr kmbim t informtave ndrmjet
kompjuterve t ndryshm n rrjeta t ndryshme.
TCP/IP protokoli i ka tri shtresa:
1. Shtresa Aplikative - e cila shfrytzohet dhe mundson asjen e shfrytzuesit
n servert e rrjetit, duke shfrytzuar njren nga metodat e mundshme t
asjes (HTTP, FTP, SMTP, DNS):

HTTP (HiperTextTransport) asja kah web faqet

FTP (File transport) asja kah datotekat

SMTP (simple mail transport) posta e cila sht n ardhje

POP3 (post office) posta q sht n shkuarje

DNS (domain name system) emrat e serverve / IP

2. Shtresa transportuese i merr drgesat, i segmentizon n datagrame, formon

lidhje virtuale dhe realizon drgesn (TCP, UDP)
3. Internet shtresa (Shtresa rrjetore, IP adresimi dhe rutimi IP, ICMP, ARP):

IP rutimi themelor pr bartjen e informatava m tutje

ICPM drgesat kontrolluese mbshtetet n IP pra jan nj i

ECHO pr ping

ARP adres resolution. Jan pr identifikimin e MAC n rrjet:

ARP IP n MAC

RARP MAC n IP

IP Adresimi
IP adresa sht unike pr secilin kompjuter n bot (seria prej 4 grupeve t
numrave t ndar me pik).
Quhen IP adresa nga se i shfrytzon IP protokoli nga familja e TCP/IP

68

IP adresa grupi i par prcakton rrjetin, grupi i dyt paraqet adresen e

kompjuterit
T gjitha IP adresat n bot jan t ndara n pes klas: A, B, C, D, E
- Klasa A jan adresat q fillojn me 0 n oktetin e par
- Klasa B jan adresat q fillojn me 10 n oktetin e par
- Klasa C jan adresat q fillojn me 110 n oktetin e par;
- Klast D (1110..) dhe E (11110..) jan pr nevoja speciale.
Interneti sht rrjeti n prmasa botrore, n t cilin jan t kyura miliona rrjeta t
vogla apo kompjuter individual.
Lidhjet n rrjet jan br me kabllo, mirpo gjithnj e m tepr po dominon lidhja pa
tela (wireless connections), n t cilin rast, valt elektromagnetike me frekuenca t
ndyshme bhen barts t informatave. Kablloja apo signali barts mund t prcjellin
zrin, t dhnat (data), ose q t dyja njkohsisht.
Lidhjet e mundshme n rrjet:
Jan t dallueshme disa lloje t lidhje t mundshme n kuadr t nj rrjeti dhe kto
lloje t lidhjeve po zhvillohen ashtu si po zhvillohet teknologjia bashkkohore
komunikuese n bot. Sot mund t veojm kto lloje t lidhjeve:
1. Me MODEM kyja n linjn ekzistuese telefonike, prmes nj elementi t rrjetit
t emrur modem;
2. Digital Subscriber Line (DSL), realizohet n kombinim me kablot optike dhe linjat
e emrtuara T1 (1.5 x 106 bps), T3 (45 x 106 bps, ose E1 (6.1 Gbps - datatransfer);
3. Integrated Services Digital Network (ISDN) sht gjithashtu n prdorim, por para
DSL dhe mundeson bartjen e 128 Kbps.
4. Wireles lidhja me vale elektromagnetike (Wireles LAN, GPS, GSM, etj)
Tendenca t rritet shpejtsia e asjes dhe komunikimit n Internet, si dhe t
integrohet prdorimi i wiereles shfrytzuesve (www, GPS, GSM, etj)

69

PAK HISTORI PR INTERNETIN

Departamenti i Mbrojtjes t U.S (DoD viti 1957) shtroi nevojn q t vendos
lidhje alternative komunikimi ndrmjet njsive, shtabeve dhe formacioneve t
ndryshme, me qllimt racinonalizimit t furnizimeve si dhe t ket lidhje t sigurt
ndrmjet ktyre formacioneve ushtarake n rast t lufts nukleare, kur do t
shkputeshin t gjitha lidhjet tjera t komunikimit. Pr t realizuar kt krkes, u
krijua rrjeti i par ARPA.
Dep. i Mbrojtjes i SHBA finansoi krkimet n tr SHBA dhe m 1968, agjencioni
Advanced Research Projects Agency (ARPA) kontrakton kompanin private BBN,
q t ndrton rrjetin e bazuar n pakon switching technology, q ishte zhvilluar pr
transmision m t mir t shnimeve kompjuterike.
Vitet 1970-ta: Fillimi i zhvillimit t vrullshm kur filloi realizimi i Advanced
Research Projects Agency Network (ARPANET). N kt vit, Departamenti i
mbrojtjes i USA, lidh n rrjet dhe angazhon n zhvillimet e mtejme edhe 4
universitetet

kryesore, n SHBA, ndr ta edhe

University of California dhe

Massachusetts Institute of Technology (MIT). Universitetet e przgjedhura, n

mnyr aktive u kyn n projektin e zhvillimit t rrjetit komunikues.
Paralelisht me kt, n universitetitn e Havaii, zhvillohet edhe rrjeti i emrtuar
ALOHANET.
N vitin 1973, ARPANET-i shtrihet n prmasat ndrkombtare, duke u kyur n kt
rrjet edhe Kolegji universitar i Londrs dhe establishmenti mbretror i radarve n
Norvegji.
N vitin 1974, BBN hap pr her t par nj verzion komercial t ARPANET-it q e
emrton TELNET.
Dhe definitivisht, n vitin 1982, termi Internet prdoret pr her t par.

70

Atbot nuk kishte asnj parashikim se rrejti do t zgjerohej n nj hapsir aq t

madhe. Kshtu, shpejt u shtuan shum nyje dhe pika kyje, si brenda Ameriks ashtu
edhe jasht.
Vitet 1980-ta: Gjithnj m mir
M 1983, TCP/IP bhet gjuh universale e internetit. Njkohsisht, ARPANET u nda,
duke u formuar Military Network (MILNET), i cili u integrua me Defense Data
Network (DDN).
M 1983 / 1984 futet n prdorim Domain Name System (DNS), q mundson
hartografimin e emrimeve kryesore (host names) me TCP (Transsmission Control
Protocol) me IP (Internet Protocol) adresa.
Kjo ishte shum m efikase dhe e prshtatshme n krahasim me metodat paraprake.
M 1984, kishte m se 1000 host kompjuter t kyur n rrjet.
Gjat pjess s dyt t viteve 80-ta, rrjetimi (networking) rritet shum. Kshtu,
National Science Foundation (NSF) ndrton qendrat super kompjuterike

Princetown, n University of California, n University of Illinois, dhe n Cronwell

University.
N vitin 1987 formohet Internet Engineering Task Force (IETF). M 1987, kishte
10,000 host kompjuter n rrjet, kurse m 1989, ky numr rritet n mbi 100,000.

Vitet 1990-ta: Rrjeti fillon me biznisin e madh:

ARPANET evaluon n Internet, kurse Qeveria e SHBA fillon t mbshtet
zhvillimin e Superstradave informatike. Kshtu, National Science Foundation
Network (NSFNET) linjat kryesore i ngrit n shpejtsin T3 ( 44.736 Mbps), kurse
m 1991, ky realizon n rrjet mbi 1 trillion bytes/muaj. N I-net jan t kyur mbi 1
Milion host kompjuter.
N vitet 90-ta, shnohet nj shprthim komercial n Internet. Gjithnj e m shum
student, fakultete, individ, shfrytzues shtpiak dhe kompani lidhen n Internet, duke

71

krkuar dhe ofruar hapsir pr nj qasje t re biznesi. (Nga viti 1995, kemi: online
serviset (reklamimin, online banking, dhe psh on line pizza servis).
Dekada e fundit q prputhet edhe me fundin e shekullit, shoqrohet me zhvillime t
reja n audio video paraqitjet, dhe Java bashk me ActiveX scriptin fitojn
prparsit e duhura si mjete pune dhe gjuh interneti.
Domain Names ofrojn asjen m t leht t kompanive n inernet dhe n kt
mnyr, bizniset an e mban bots fitojn shansa t reja pr nj propulzim t punve
t tyre me efekte m t mdha biznesore.
Sot jan me miliona faqe n World Wide Web, me miliona host kompjuter q bjn
pjes n kt lidhje t madhe.
Kah do t shkon ky zhvillim n shekullin XXI???

Si punon kompjuteri bashkkohor?

Kompjutert dhe teknologjia e rrjetit, brenda disa dekadave psuan zhvillim t shpejt
dhe t madh.
Kompjuteri (PC) mund t shfrytzohet nga individi, mund t jet i lidhur n rrjetin lokal
(LAN) apo prmes ksaj i lidhur n www.
Numri i shfrytzuesve (User) gjithnj sht n rritje;
(Numri i URL (Uniforme Resource Locator) adresave n internet gjithnj sht n
ngritje dhe sot arrin numrin rreth 1 miliard. Kto adresa globale n WWW numri i
t cilave po rritet me shpejtsi t pa imagjinuar m par, gjithnj e m shum po
shfrytzohen n biznes dhe n fusha tjera t jets, duke plotsuar nevojat imanente t
njeriut pr t pasur informatat e duhura n kohn e duhur, por edhe pr t ofruar
informata q do t mund t shfrytzoheshin nga t tjert.
Por si vepron e tra kjo teknologji bashkkohore?

72

Hyrja (Input)), prpunimi (procesing), dalja (output), dhe ruajtja (storage

Ashtu si sht cek m hert, Sistemi operativ (SO) sht nj softver special i cili
kontrollon funksionalitetin e kompjuterit dhe siguron rutina programore t nivelit t
ult pr programet aplikative, pra pr softverin aplikativ.
Shumica e SO ofrojn funksione pr leximin (read) dhe pr ruajtjen (save) e
shnimeve n datoteka (file). Sistemi Operativ i prcjell krkesat q kan t bjn me
mnyrn s si duhet t veprohet me fajla, dhe kto krkesa i merr kontrolleri i diskut
dhe i kryen me sukses.
SO i ndihmon kompjuterit q ti kryen katr veprimet themelore:
(1)

hyrjen e shenimeve (input);

(2)

procesimin e shenimeve(processing);

(3)

daljen e rezultateve (output);

(4)

ruajtjen e t dhnave (storage);

T analizohen kto veprime n detale:

Pajisjet
hyrse

Kompjuteri
(CPU)

Pajisjet
dalse
Monitori
Printeri

Tastiera
Minoku

Disk Drive

Fig.19

Veprimet hyrse (input) i njohin hyrjet nga tastiera, nga minoku, ose nga
ndonj pajisje tjetr hyrse

Veprimet e procesimit (processing) i manipulojn shnimet n harmoni me

instruksionet e user-it, t cilat zakonisht jan t shtruara n form t ndonj
programi kompjuterik special pr prpunimin e atyre t dhnave, ose
prpunimi bhet prmes softuerit aplikativ, nj grup programesh t

73

specializuara q kan has n prdorim t gjer nga ana e shfrytzuesve t

kompjuterve. .

Verimet dalse (output) i transferojn shenimet n video display (monitor),

n printer, ose n datotek.

Veprimet e ruajtjes (storage) jan veprime t cilat zakonisht i kryen sistemi

operativ pr nevoja t shfrytzuesit, duke i ruajtur t gjitha shnimet dhe
fajllat q deri ather ishin n prdorim dhe t cilat ishin transformuar n
mnyra t ndryshme, pr prdorime tjera dhe t mvonshme. Shembull:
ruahjtja e shenimeve n HD, ExD, USB stick, etj.

Mnyra m shpesh e prdorur, pra mnyra m e rndomt pr futjen e shnimeve n

kompjuter sht duke prdor tastiern. N raste kur sistemi operativ mbshtet GUI
teknologjin, si mnyr e rndomt pr futjen e shum shenimeve, posaqrisht
komandave t ndryshme t cilat sistemi operativ menjiher i kupton dhe i eksekuton,
prdoret miu (mouse), nj harduer ndrmjetsues special i konstruktuar q t jet i
prshtatshm nga aspekti ergonomik pr prdorim t shpejt dhe t sakt me dorn e
njeriut.
Hapja e nj web faqe, e nj e-maili, ose ndonj fajlIi i cili vjen nga serveri i rrjetit,
sht gjithashtu nj rrug pr futjen e shnimeve.
Pasi q shnimet t jen futur n kompjuter, ky i fundit kto shnime mund ti
prpunon (proceson), mund ti ruan ashtu si q jan (n formn burimore), ose i
shkatrron.
Kur fajli hapet dhe teksti formatohet, themi q kompjuteri ka krye procesimin e
shnimeve.
Procesimi i shnimeve zakonisht rezulton me nj form t daljes (output) e cila sht
e prshtatshme pr shfrytzuesin. Pr shembull, teksti i shkruar n word apo llogaritjet
tabelare n ndonj spreadsheet, paraqesin shenime t procesuara, t cilat mund t
ruhen si t tilla dhe t vhen n disponim t shfrytzuesit, pr prdorim t
mvonshm. Mnyra m e shpesht e daljes (output) sht q shnimet t printohen
n letr apo t shfletohen n monitor.
Sot, shumica e kompjuterve jan t kyqur n Internet, ka i bn kta t prshtatshm
pr daljen e shnimeve n rrjetin e gjer prmes e-mail apo web faqeve.
74

Ruajtja e shnimeve sht faz me rndsi. Rruga e zakonshme pr ruajtjen e

shnimeve sht vendosja (save) e tyre n HD apo medium tjetr pr ruajtje.
Sistemi Operativ krkon hapsirn n HD, i vendos shnimet n te dhe e mban n
mend vendin dhe shtegun t cilin e ka kaluar pr ti ruajtur ato shenime n Hard Disk.

Si qndron shtja me mimin e ksaj teknologjie?

N vitet 70-ta dhe 80-ta, kur PC ishte nj vepr arti, mimi i tyre ishte disa mijra
dollar. Online shrbimet ishin t mundshme, por me pages prej mbi 50 $/or.
Shpejtsia e komunikimit ishte 1200 deri 2400 bauda, q sot konsiderohet si shpejtsi
shum e vogl dhe e pa aplikueshme.
Sot kudo n bot, me m pak se

$500, shfrytzuesi mund t blen sistemin

kompjuterik i cili ka m shum kapacitet dhe shpejtsi se sa kompjuteri prej $500,000

i para 20 viteve.
Qasja n Internet me shpejtsi ekuivalente me T1 sht i mundshm
Lidhja me Digital Subscriber Line (DSL) ose me kabllo dhe modem, pr $15 deri $20
pr muaj dhe kto mime jan gjithnj n rnie.
Shfrytzuesi sot mund t ket qasje n Internet me shpejtsi komunikuese mbi 100
kbps, duke paguar shuma t vogla pr kto llpje shrbimesh nga ana e provajderve
lokal.

75

MJEDISI I WINDOWS DESKTOP-IT

Starti, kyqja dhe restartimi i Microsoft Windows

Startimi i nj PC realizohet n kt mnyr:
Shtypet pulla ON/OFF n pjesn ballore t shtpizs, me t cilin kyet kompjuteri.
Nj LED diod ndizet gjat tr kohs q sistemi kompjuterik sht i kyur n rrjet,
duke na br me dije pr prezencn e tensionit n sistem dhe se kompjuteri sht
aktiv.
N disa raste, n pjesn e mbrapsme t shtpizs, gjendet nj ndrprers me t cilin
fizikisht mund t kyet / kyet lidhja ndrmjet instalimit shtpiak t rryms dhe
grupit furnizues (power supply) t kompjuterit. Ky ndrprers, nse ekziston, duhet
t kyet i pari, ashtu q t jemi t sigurt se shtpiza e kompjuterit ka lidhje direkte me
shprndarjen e rryms n instalimin shtpiak.
Kur PC ka prmes ndrprersit pull kyet n pun, me kt veprim lejohet q
rryma nga grupi furnizues (pas transpormimit t tensionit t rrjetit 220V n tensionin
punues t kompjuterit q zakonisht sht 5), t kalon n brendin e shtpizs s
kompjuterit dhe t furnizon pjest vitale t tij. Nga ky moment pra fillon procesi i
ngritjes s sistemit.
Monitori (display) gjithashtu n t shumtn e rasteve e ka nj ndrprers pr kyje /
kyqje, i cili zakonisht sht i vendosur n pjesn ballore t kutis plastike.
Ndrprersi mund t shtypet (ON), t lirohet (OFF) apo t jet pozicionues ON/OFF.
T gjith kta ndrprers jan punuar q ti durojn me mija ON/OFF cikle.
Kyja e kompjuterit n rrym dhe procesi i cili pason, quhet zakonisht ngritja e
sistemit (booting the system).
Ngritja e ftoht ("cold boot") prmbushet kur PC kyet duke e shtyp ndrprersin n
pozicionin ON. Procesi i ngritjes mund t zgjat disa dhjetra sekonda, dhe gjat ksaj
kohe mikroprocesori dhe komponentat tjera harduerike zhvillojn aktivitete t
shumta. N prfundim t ktij procesi, mund t dgjohet nj tingull beep ose

76

kursori i sistemit merr formn e vet definitive operuese, si dhe paraqitet desktopi i
Sistemit Operativ Windows, me t gjitha elementet e veta grafike pr komunikim t
mir me shfrytzuesin.
Gjat ngritjes s sistemit, preferohet q shfrytzuesi t qndron i qet dhe t pret fundin
e procesit pa prekur asgj.
Nqoftse sistemi kompjuterik njher sht ngritur, ai na mundson q t kryejm t
gjitha veprimet e dshiruara me t dhnat. Nqoftse pas nj prpunimi t shenimeve,
bjm ristartimin e kompjuterit qoft n mnyr softuerike qoft harduerike
(reset)procesi i ktill i ringritjes s sistemit operativ mund t quhet Ngritja e nxeht
("warm boot").
Kjo procedur mund t realizohet n mnyr hardverike (nse ekziston reset pulla),
ose n mnyr softverike, duke e shfrytzuar menyn Start / Turn Off Computer /
Restart.
Prfundimi i puns me kompjuter, duhet t pasohet doher me fikje t rregullt,
prmes Start menys nga pjesa e poshtme e majt e Taskbarit t Windows-it, duke
klikuar mbi Start/ turn off computer/ turn off.
Alternativa e ksaj mnyre t fikjes s kompjuterit, n fund t puns me te, do t
mund t realizohet prmes shfrytzimit t kombinuar t tasterve, ashtu q prnjher
ndrydhen Ctrl+Alt+Delete tastierat, n rast paraqitet nj panel (dritare) me disa
flet. Duhet klikuar mbi fletn Shut Down dhe prcjellen mesazhet eventuale q
mund t paraqiten n monitor gjat procesit t kyjes s kompjuterit. Mesazhet
eventuale zakonisht kan t bjn me fatin e programeve q n momentin e fikjes,
kan mbetur aktiv, Pyetjet m t zakonshme t sistemit operativ jan se a dshironi t
ruani programet e pa mbyllura. Prgjegja Po i ruan shenimet n gjendjen e fundit t
punuar, duke i mbuluar shenimet e vjetra t cilat gjenden n Hard disk me t njejtin
emr.
Nse gjat ktij procesi paraqitet ndonj mesazh i cili na trheq vrejtjen se fikja e
kompjuterit sht me rrezik, duhet t ndrpritet ky proces.
Asnjher mos e fik kompjuterin duke e kyur fizikisht nga rryma, por i ndjek
procedurat e fikjes softverike..
Vrejtje: Me rndsi t veant sht q kompjuteri t mos fiket dhunshm. Sistemet
operative

Macintosh dhe Windows i kan metodat e veta specifike pr fikje

softverike.

77

SO dhe Desktop-i
Ekrani kryesor q pasqyrohet n Windows, sht i njohur me emrin desktop.
Windows desktopi n formn e tashme, njihet q nga disa versione t mhershme t
Windows-it, duke prfshi ktu versionin 95, 98, 98 (SE, ME), NT, 2000 dhe XP.
Desktopi n realitet sht nj pasqyrim grafik digjital, q formohet prej njsive
elementare grafike pixel-ave (Picture Element).

Fig.20
Desktopi e ka sistemin e vet koordinat. Origjina e sistemit koordinat t windows
desktopit sht pika e skajshme n kndin e majt t eprm. Boshti X sht n
drejtimin nga e majta n t djatht, kurse boshti Y nga lart posht.
Forma e piksellit Nj siprfaqe e mbyllur dhe e mbushur, n form pike rrethore ose
n form katrore, q sht element grafik me t cilat sht i mbushur i tr desktopi.
Dimensioni fillestar i piksellit ishte 1/72 pjes e 1 inchi.
Madhsia e piksel-it n sistemet aktuale varet prej rezolucionit aktual.
Definicioni i Pixel-it: Shkurtesa pr elementin grafik, n form dhe madhsi t nj
pike, q n vete ka informatn pr ngjyrn (RGB). Pixel-at n desktopin e windows-it
rradhiten sipas nj rrjeti t rregullt knddrejt.
Pixel -at prodhohen nga komjuteri dhe formojn nj foto apo vizatim n ekran, i cili
mund t bartet edhe n letr - prmes printerit.

78

Pixel-i sht elementi m i vogl i cili mund t paraqitet nga hardueri dhe me t cilin
softveri mund t manipulon pr t formuar shkronja, numra ose grafik. Pixel-i
emrtohet edhe pel.
Rezolucioni i ekranit (screen resolution) prcaktohet me numrin e pixelave n
drejtim t boshtit X dhe (here) numrin e pikselave n drejtim t boshtit Y.
Rezolucioni i ult (Low resolution 640 x 480 ose VGA system), karakterizohet me
dukjen e elementeeve n ekran, ashtu q kto duken m t mdha, mirpo hapsira e
ekranit sht e vogl dhe kjartsia e elementeve m e vogl.
Rezolucioni i lart (High 1024 x 768, ose SVGA system), karakterizohet me
dukjen e elementeve n ekran, ashtu q kto jan m t vogla, por brnda tyre mund
t vrejm m shum detale, kurse njkohsisht, hapsira e disponueshme e ekranit
sht e madhe.
Kolor monitort veohen me Kolor mod-in e tyre. Psh me 8-bit color mod, pr
secilin pixel prdor 8 bit (= 28 = 256 ngjyra, secila nga kto ngjyra e prfituar si
kombinim i veant 5 tr5 ng1yrave RGB: R Red, G Green, B - Blue).
Njsia matse e rezolucionit t ekranit sht dpi (Dot Per Inch), ose ppi (Point Per
Inch).
Rezolucioni 1024 x 768 do te kishte 93 ppi n ekranin 11 x 8.5.

LCD m t reja, mund t ken deri n 300 ppi.

Elementet grafike t cilat mund t krijohen nga pikselat dhe q zakonisht duken n
monitor apo n desktopin e windows-it, quhen IKONA. Ikonat mund t prezantojn
programet, shenimet apo foldert gjegjs (My Computer, My Network Places,
Recycle Bin, My Documents).
Ikonat gjithashtu mund t prezentojn prerzat (shortcuts) MSWord, Excel, Adobe
Photoshop).
Click-u mbi ikonn

My Computer mundson qasjen deri te t gjitha disqet

(drives), ose te komponentt e memories s kompjuterit.

79

Fig.21
Ikona My Documents e prezanton prerzen kah fajllat personal apo kah fajllat me
frekuencn m t lart t prdorimit.
Ikona Recycle Bin ruan sendet e fshira, nga e cila, kto fajlle me veprime t caktuara
softuerike, mund t rikthehen n vendet (foldert) n t cilat kan qen n momentin
kur jan fshir (me urdhresn Delete)..
N pjesn fundore t desktop-it t windows sistemit operativ, shtrihet taskbar-i.
Taskbar-i prmban Start butonin (Start button), Butonat pr asje t shpejt (quick
launch buttons), dhe orn (clock) me kalendar. Aty mund t vendosen edhe ikonat e
disa programeve t cilat sistemi operativ i prdor pr mbrojtje, kontroll, formatime,
dhe posaqrisht pr mbrojtje t prhershme nga deprtimi i virusve nga rrjeti n
kompjuter.
Click-u n Start buton-in, afishon menyn Start
Nga menyja Start, na mundsohet qasja virtuale deri te secili program apo funksion i
instaluar brenda PC.
Butonat pr asje t Shpejt - BSh (Quick launch buttons) jan t ngjashm me
ikonat n desktop dhe gjithashtu jan prerza t aplikacioneve gjegjse. Kto BSH
zakonisht prdoren kur ndonj aplikacion e kemi t aktivizuar dhe ndrkoh kemi
nevoj q t hapim ndonj aplikacion tjetr.
N taskbar vrehen BSh pr "Show Desktop" (me klik fshihet aplikimi aktiv
dhe tregohet desktopi), pr Internet Explorer, dhe Outlook Express.

80

Nga e trja kjo. Mund t konkludojm lidhur me kto sht1e t cilat deri tash i
shqyrtuam, sa vijon:
1. Sistemi operativ (OS) sht (1) softver q kontrollon me mijra operacione,
(2) ofron interface ndrmjet shfrytzuesit dhe kompjuterit, dhe (3) aktivizon
(run) aplikacionet.
2. Nj OS sht i dizajnuar q t kontrollon veprimet (operations) t programeve
tjera si q jan web browser-at, word processor-t, dhe e-mail programet.
3. PC gjithnj i ngritin kapacitetet prpunuese kshtu q mundsojn kryerjen e
shum punve dhe prdorimin nga shum shfrytzues pr nj koh.
4.

Kompjutert e ktill quhen network server, ose thesht server Servert kan
t instaluar SO t rrjetit (Network Operating System - NOS).

Jan tri elemente bazike q karakterizojn dizajnimin e mir t OS:

User interface Ndrmjetsi mes shfrytzuesit dhe kompjuterit, dhe sht

pjes e OS. Ky mund t jet n form t Comand Line ose n form t
Graphical User Interface (GUI).

Kernel i paraqet brthamn e OS. Kerneli sht prgjegjs pr mbushjen

(loading) dhe aktivizimin (run) t programeve, si dhe pr menaxhimin e plot
t hyrje / daljeve (Input/Output).

File management system sht sistemi pr menaxhimin e fajlave t cilin

sistem e prdor OS pr t organizuar dhe menaxhuar fajlat. Fajli sht nj
koleksion i t dhnave (data) me nj emr logjik (filename) . Virtualisht t
gjitha shenimet n kompjuter ruhen n form t fajllave (datotekave). Llojet e
fajlave: program files, data files, text files, etj. Mnyra e organizimit t
shnimeve quhet File System. Pothuaj t gjitha OS, prdorin File sistemin
hierarkal, n form t TRUNGUT (tree structure). Root Directory quhet
direktoriumi fillestar n FMS.

Puna me ikona
Ikonat zakonisht jan vetm prerza t programeve apo fajllave, q jan vendos n
desktopin e kompjuterit, me ka dukshm rriten mundsit e navigimit (navigation)
t mir dhe t shpejt.

81

Prerzat (shortcut) jan vetm nj pasqyrim i programit gjegjs dhe n vete ruajn
informacionin pr shtegun e programit kryesor. Pra, prerzat nuk jan vet programi
apo dokumenti, por vetm nj pasqyrim i shkurtr i tij, dhe paraqesin nj rrug t
shkurt pr t arrijtur prmes t cils arrihet deri t lokacioni i duhur i programit apo
datoteks/
Veprimet kryesore me prerza jan: (1) zgjedhja (select), bartja (move), dhe formimi
(create) iprerzave n desktop.
Prve prerzave, n desktopin e windows-it mund t gjenden edhe ikonat bazike si
q jan Hard disku, degzimi i folderve, direktoriumet / foldert dhe fajllat tjer t
cilt m s shpeshti i sprdor shfrytzuesi, si dhe recycle bin shportn e brllogut.
Prerza formohet duke klikuar

me tasin e djatht mbi fajllin apo folderin (n

Windows Explorer) dhe nga menya e posahapur, duke zgjedh Create Shortcut.
Windows eksploreri sht nj modul programor i veant, i krijuar q t funksionoj
n kuadr t sistemit operativ windows, dhe i cili prdoret pr t kryer t gjitha
manipulimet e menduara t mundshme me foldert dhe datotekat e vendosura n
kompjuter.
Shtegu pr hyrje n Windows Explorer sht: Start > Programs > Accessories >
Windows Explorer., ose klikimi me tastin e djatht mbi START dhe nga perdja e
hapur zgjidhet Explore.

Fig.22
Pr versionet n t vjetra t sistemit operativ windows (Win 9x si q jan 95, 98, and
Me), duhet q t ndjeket:

82

Start > Programs > Windows Explorer

N windows eksplorer, por edhe n prgjithsi te sistemi operativ windows,
mundsohet bartja (move) e ikonave apo programeve, folderve dhe objekteve tjera
grafike, duke u shrbyer me nj teknologji t veant t emruar Drag and drop
teknologjia, e cila mundson bartjen e fardo ikone apo objekti nga nj pozicion n
tjetrin (Merre, barte dhe lshoje).
Ikona bhet gjysm e dukshme kur fillon t bartet. Pr t' ia rikthyer ikons intensitetin
e plot, duhet t klikohet kudo n hapsirn e zbrazt mbi desktop. Nganjher,
edhepse e marrim me klikun e minokut, ikona nuk vendoset, nga se kt e mban t
lidhur pr rrjetin e menduar t desktopit funksioni Auto Arrange i windows
desktopit. Eliminimi i ktij funksioni (tastieri i djatht dhe hjekja e krrabzs), dhe
duke e br aktiv opsionin tjetr t emruar Arrange Icons .
Disa ikona mund t barten pr njher. Selektohet grupi i ikonave dhe shtypet Ctrl
duke e prdorur teknikn drag and drop.
Riemrimi (Rename) i ikonave sikurse edhe i folderve bhet duke klikuar mbi emrin
dhe pastaj duke e shtypur emrin e ri
Prerzat (Shortcut) zakonisht bhen pr programet m frekuente.
Njohja e window (dritareve) aplikative
Dritaret aplikative zakonisht kan: title bar-in , toolbar-in, menu bar - in, status
bar-in, dhe scroll bar-in. Nqoftse hapim nj apliacion m t thjesht q prdoret
pr shkrimin dhe editimin e tekstit me t shkurt dhe i cili quhet WordPad, mund t
vrehen tiparet e t shumtave nga aplikacionet e Windows. Aplikacioni WordPad
(ose Notepad), sht nj procesor teksti i thjesht i vendosur n Start > Programs >
Accessories n ambientin e Windows-it. Nga ky mund t vrejm:

Title Bar Afishon emrin e dokumentit dhe aplikimit. (Psh. "Document WordPad"). Gjithashtu, n title bar, n ann e djatht, jan pullat m_inimize,
M-aximize, dhe Exit (x), me t cilat dritarja e aplikacionit mund t rrxohet
n taskbar in e windows-it (me minimize), t shtrihet n tr ekranin
(Maximize), ose t dilet nga aplikacioni (Exite), .

83

Menu Bar Prmban menyt pr manipulim me dokumente (formimi i

dokumentit t ri, kopjimi i tekstit, insertimi i fotgrafive (image) etj. Menyt
zakonisht jan n form t perdeve q hapen me klikim mbi to.

Status Bar sht i vendosur n fund t dritares. N Status bar tregohen t

gjitha informatat e dobishme si psh. Numri i faqes, fillimi i ruajtjes s doc, si
t'i asemi Helpit...

Scroll Bar Window-i i aplikimit zakonisht ka nj apo dy scroll bara, djathtas

dhe posht. Kta paraqiten vetm ather kur dokumneti sht m i madh (m
i gjer, m i gjat ose q t dyjat) dhe nuk mund t shihet i tri n nj ekran.
Me skroll bar lvizim objektet posht lart dhe djathas majtas, duke
mundsuar shikimin nga ana e shfrytzuesit t trsis s dokumnetit.

Shpesh ka nevoj q t tr dritaren ta lvizim n pozicion t ri. Kjo mund t bhet

duke klikuar mbi Title bar, dhe duke e bartur dritaren (window) deri n poz. e ri, ashtu
q mbahet i shtypur tastieri i majt i minokut dhe bhet lvizja e dors deri n
pozicionin e ri ku dshirojm ta lshojm kt dokument (Drag and drop)
Vrejtje: Shumica e Windows applikacioneve kan meny me pamje t ngjashme dhe
funksione t ngjashme. Dallimet mvaren nga lloji i aplikacionit.
Ridimensionimi i desktop dritares
N kuptimin kompjuterik, fjala Window (driatare) paraqet nj hapsir vizuale dhe
me dimensione t ndryshme nga m t voglat e deri n madhsin e ekranit, q ka
nj form t rregullt knddrejte e cila mund t ndryshohet si n drejtim t nj krahu, t
krahut tjetr apo prmenjher duke i ndryshuar q t dy brinjt.
Edhepse edhe vet dritarja sht nj GUI, brenda saj mund t paraqiten edhe shum
GUI tjer, prmes t cilave paraqiten daljet apo aktivizohen programet.
Dritarja sht objekt grafik dy dimensional i cili afishohet n desktopin e Windows-it.
Disa dritare (Window) mund t ken n brendi dy e m shum hapsira t ndara.
Dritarja

(window) e cilitdo aplikacion (si psh WordPad) mund t ndryshon

madhsin e vete n diapazon t gjr. Ndryshimi bhet duke e vn kursorin n

cilindo krah t dritares, me 'rast kursori merr form t dy shigjetshit. Pozicionimi i
kursorit n kndin e poshtm t djatht t dritares, kapja e ktij kndi dhe lvizja, e

84

ndrron dimensionin e dritares prnjher n t dy dimensionet. Kursori n kt rast

merr formn e shigjets dykahse dhe t pjerrt.
Ekzistojn shum lloje t objekteve t ndryshme grafike, t cilat mund t prdoren si
kursor.
Modifikimi dhe zgjidhja e tyre mund t bhet nga moduli i veant programor i
windowsit q quhet Control Panel ( dhe brenda tij - Mouse settings).
N SO Vista, Dritaret paraqiten prmes 3D graphics, duke shfrytzuar AERO
interface-in.
AERO (Authentic, Energetic, Reflective, Open), sht GUI i prdorur n Vista dhe i
zhvilluar nga kompania Iconofactory.
Kyja ndrmjet dritareve
N desktopin e Windows-it, mund t hapen njkohsisht nj e m shum dritare t
aplikacioneve t ndryshme. Kjo mundsi e sistemit operativ, q njkohsisht t
mundson hapjen e disa aplikacioneve t ndryshme, quhet Multitasking.
N kt rast, shfrytzuesi (user) mund t kyet (switch) nga nj dritare n cilndo
tjetrn duke shtyp Alt +Tab (Mbahet shtypur Alt tasti, dhe me tastin Tab kalojm
nga njri aplikacion n tjetrin). Ky kalim mund t bhet edhe m tjesht duke klikuar
me minok mbi ikonn e aplikacionit t hapur, e cila sht tashm e vendosur n taks
barin e windows desktopit.
Shikimi n informatat sistemore themelore (system information) t kompjuterit
Informatat sistemore t kompjuterit, jan ato informata burimore pr sistemin
kompjuterik i cili sht n prdorim, duke u nisur nga konfiguracioni harduerik, nga
lloji dhe kualiteti i komponentave kryesore harduerike (CPU) si dhe pr softuerin e
instaluar, me t cilin punojm aktualisht. Informatat pr llojin (type)be Sistemit
operativ, pr llojin e procesorit t vendosur, si dhe informatat m se t nevojshme pr
sasin (kapacitetin e disponueshm) t RAM (Random Access Memory), dhe
shenimet e duhura pr ROM (Read Only Memory), jan t nevojshme pr shumicn

85

e shfrytzuesve, nga se kur t msohen kto, shfrytzuesi mundet n mnyr m

racionale t shfrytzon mundsit e trsishme t kompjuterit.
Pr t par informatat mbi Sistemin, zgjedhet Start menu dhe pastaj Programs >
Accessories > System Tools > System Information.
Kto veprime jan t njejta pr Windows 2000 dhe Windows 98/ME.
N dritaren e hapur, na afishohen Emri dhe Versioni i Sistemit Operativ (SO),
Prodhuesi i mikroprocesorit dhe lloji i tij, versioni i BIOS-it (Basic Input Output
System), t dhnat pr memorien e vendosur, si dhe shum informata tjera pr
softuerin dhe harduerin kompjuterik n disponim.
T prkujtojm ktu edhe njher:
(BIOS dhe SMBIOS) - nj pako e rutinave softverike t cilat testojn hardverin gjat
ngritjes, startojn SO dhe mbshtesin transferin e t dhnave ndrmjet njsive
hardverike. Esht i vendosur n ROM dhe aktivizohet vetm kur kompjuteri kyet, por
sht i padukshm pr shfrytzuesin).
PCI - (Peripheral Component Interconnect);
IRQ - Interrupt request (hardverik dhe softverik);
SCSI Smol Computer System Interface;
Shenimet nga dritarja Sistem information mund t ruhen (Save As) si text file, duke
zgjedh Action nga tulbari dhe pastaj Save As Text File (Pr Windows 2000).
Vendi (lokacioni) se ku do t ruhet fajli, mund t prcaktohet sipas dshirs.
Zakonisht fajllat e prgjithshm, ruhetn n folderin My Documents apo n ndonj
folder specifik t krijuar pr euajtje t fajlave.
Po t hapet folderi n t cilin e kemi ruajt fajlin, aty edhe do ta gjejm at fajl, dhe
me double klik mund ta hapim prsri at fajl apo dokument.
Dokumenti mund t ruhet edhe n formate tjera (nga *.txt n *.doc ose *.xls).

86

Vrejtje: Informatat e ofruara n fajlin System Information, jan t dobishme pr

shfrytzuesin e atij sistemi kompjuterik. Sistemet kompjuterike tjera, mund t ofrojn
informata m t avancuara apo m t ndyshme nga ato n MS Windows 2000.
Prodhuesit e ndryshm t kompjuterve, ofrojn vegla dhe mjete m specifike pr
modelet e veta specifike prodhuese, dhe t gjitha kto mund t prdoren si pjes e
diagnostiks dhe testimit t sistemit.
Rregullimi i dats dhe kohs
Si mund t prdoret Interfejsi grafik i Microsoft Windows-it (GUI Graphical User
Interface), pr t rregulluar apo pr t br ndryshime t caktuara n desktop?
Koha dhe Data, rregullimi i intensitetit t zrit, dukjet e background-it (Background
options), rregullimet e ekranit (Screen settings), ruajtja e pamjeve (Screen Saver
options), etj.

Fig.23
Pr t ndryshuar datn dhe kohn (orn), double klik mbi orn n taskbar. Nj
window i ngjashm me fig.23 do t afishohet (display). Nga perdja ramse, mund t
zgjidhet muaji aktual Gjithashtu, mund t zgjidhet viti aktual. Data aktuale zgjidhet
nga kalendari aktual. Ora rregullohet me vnjen e numrit t sakt dhe konsiderimin e
periods s dits - AM (para dite) ose PM (pas dite).

87

Faqja e emrtuar Time Zone. prcakton zonat kohore q sot jan n shfrytzim n
bot

Nse zgjidhet njra nga time zonat e ofruara, ather ora do t akordohet

automatikisht sipas zons s zgjedhur.

N Windows XP, dritarja pr rregullimin e dats dhe ors ka ca ndryshime n
krahasim me Windows 2000, kurse dallimet jan edhe n krahasim me Windows 98.
N Start / Setings / Control Panel, mund t rregullohen t gjitha elementet audio
visuale t dukjes dhe paraqitjes s ekranit (Display)
N Control Panel dritaren m me vler sistemore n SO Windows, jan t
vendosura shum ikona, prapa t cilave fshehen programet e rndsishme sistemore t
sistemit operativ, pr vendosjen dhe rregullimin e duhur t harduerit t vendosur dhe
t softuerit t instaluar.
Ndr t tjera, aty mund t gjenden:
1. Assebility Options;
2. Add Hardware
3. Add ore remove software or Windows components;
4. Administrative tools;
5. Autodesk Ploters;
6. Automatic Update options;
7. Date and Time;
8. Display
9. wireless LAN Card Utility;
10. Folder options;
11. Fonts;
12. Game Controllers;
13. Intel GMA Driver (rregullimi i monitorit te Laptop Computers);
14. Internet options;
15. Keyboard;
16. Mail setup _Outlook;
17. Mouse;
18. Network conections;

88

19. Phone and Modem options;

20. Power options;
21. Printers and faxes;
22. Program Updates;
23. Regional and Language setiongs;
24. Scaners and Cameras;
25. Scheduled Tasks;
26. Security Center;
27. Sounds and Audio Devices;
28. Speech;
29. System;
30. Taskbar and Start Meny;
31. User Account;
32. Windows Wireles setings;
Secili nga kto programe sistemore, mund t aktivizohen me nj klik t minokut dhe
n mnyr t rndsishme t ndikohet n prmirsimin apo adoptimin e
performansave t sistemit kompjuterik.
Minimizimi, maximizimi dhe dalja
Pothuaj t gjitha aplikimet e mbshtetura nga Windows SO, kan tri ikona t vogla n
kndin e lart t djatht t dritares dhe prdoren:
Minimize pr minimizimin e dritares;
Maximize pr maksimizimin e dritars; dhe
Exit - pr mbylljen e dritars dhe dalja nga aplikacioni.
Duke klikuar n pulln Minimize (pulla e majt), aplikacioni vendoset n taskbar.
Aplikacioni mbetet i hapur dhe mund ti asemi leht duke klikuar mbi te n taskbar.
Pulla e mesme

maksimizim / rikthim (Maximize / Restore), bn ndryshimet

mvarsisht nga dukja fillestare e dritares a sht e hapur mbi tr desktopin apo
vetm mbi nj pjes. Kliku mbi kt pull e bn dritarn e aplikacionit m t vogl
apo m t madhe
Pulla e fundit n t djatht i shnuar me nj "X", e mbyll aplikacionin me pyetje pr
ruajtjen e ndryshimeve n dokument.

89

Rregullimi i dukjes s ekranit (adjusting)

Varsisht nga krkesat e shfrytzuesit (user-it), n shum raste (aplikacione),
rezolucioni i ekranit duhet t jet i lart.
Nga an tjetr, fmijt e vegjl, t moshuarit etj. m shum preferojn tekstin apo
grafikat e smadhuara. Sidoqoft, pamja apo dukja e ekranit t monitorit kompjuterik,
sht e kushtzuar me llojin e video kartels e cila sht e instaluar n sistem.
Video kartelat m t vjetra nuk mbshtesin m shum ngjyra, ose jan t ngadalshme
pr aplikime kompjuterike specifike, si q jan lojrat, grafika kompjuterike, pr
aplikimet q prdoren pr dizajnim t softverit, ose pr veglat audio-video vizuale.
Pr t rregulluar (adjust) ekranin e monitorit (screen display), s pari minimizohen t
gjitha dritaret aktive.
Me klik-djathtas (right-click) n hapsirn e zbrazt t desktopit dhe duke zgjedhur
Properties, hapim dritaren e emruar Display Properties.
Alternativisht, kt e realizojm edhe nga Start meny, duke zgjedhur (Settings) >
Control Panel > Display.
N do rast, shfaqet dritarja Control Panel, q n vete prmban 5 apo 6 faqe,
mvarsisht nga versioni i windows-it.

Fig.24

90

Faqja Themes (ose Background) i lejon shfrytzuesit q t zgjedh se ka do

t afishohet si prapavij (background) n desktop. Prapavia e nnkuptuar
(default) e windows-it sht ekreni i gjelbr (green screen).

Faqja Screen Saver lejon zgjedhjen e nj mbrojtsi t ekranit (screen saver)

si dhe futet koha kur ai (screen saver) duhet t aktivizohet. Kjo koh e
rregulluar (n miniuta), paraqet kohn q kalon pa asnj aktivitet nga ana e
shfrytzuesit, pr tu paraqit screen saver-i i zgjedhur.

Faqja Appearance mundson shfrytzuesin q t zgjedh madhsin dhe

ngjyrn e tekstit, si dhe background-at pr aplikime t ndryshme.

Faqja Effects i lejojn shfrytzuesit q t zgjedh efektet vizuale (fade effect shuarja, large icons - ikonat e mdha dhe mundsit tjera t specifikuara me
deto.

Faqja Web (nuk sht n Windows 95) i lejon user-it t vendos nse n t
ardhmen do t shoh desktopin n form far do t duket web prbrja n
active desktop.

Faqja Settings i lejojn user-it q t rregullon hapsirn e ekranit dhe ngjyrnat.

Rregullimet e desktopit (Desktop settings)

Pr t rregulluar dukejn e desktop-it, pas hyrjes n Display Properties ashtu si u
spjegua m par, kalohet n faqen Settings. Ktu mund t zgjedhim numrin e
ngjyrave dhe numrin e pikselave q do t na paraqiten.
Pixel at jan pika shum t vogla t cilat ndriqohen n ekran dhe t cilat prcaktojn
edhe intensitetin e imazhit t paraqitur n ekran.
Nse zgjedhim rezolucionin e vogl, do t kemi dukjen e ekrenit sikur n filmat
klasik vizatimor ku duken kokrrizat e shprndar npr ekran (Cartoon TV).
Me vlerat m t mdha t rezolucionit, mund t paraqiten imazhet m realistike, duke
iu ofruar mundsive t syrit t njeriut q t shikon me 16.7 millon ngjyra, dhe t
vren edhe detaje t ndryshme.
Q numri i zgjedhur i ngjyrave dhe pikselave t vhet n shrbim, duhet t klikohet
Apply.

91

Fig.25
Vrtetoje me Yes n mnyr q t rikonfigurohet desktopi. Mund t ndodh q ekrani
t nxihet, ose q desktopi t humbet. Nuk duhet shqetsuar pr ket, nga se
windows-i e prgadit desktopin q t realizon rregullimet e reja.
Vrejtje: Kur instalohet video kartela pr hern e par, Windowsi e ka t rregulluar
rezolucionin e zakonshm (default) 640x480 dhe prkrahjen prej 8 ngjyrash. Pas
instalimit t drajverve t video kartels, mund t prdoren ngjyrat dhe rezolucioni q
prkrahet nga video kartela e re.

Rregullimi i audio volumit

Pr tu as kontrollit t intensitetit t zrit (volume control), n taskbar gjendet nj
ikon e autoparlantave, klikimi mbi te e hap dritaren me nj seri potenciometrash
analog.
Duke i lviz rrshqitsit posht lart, rregullohen t gjitha vetit pr ndgjimin e mir
t zrit, duke e adaptuar krkesave specifike t secilit vesh.
Audio sistemin n kompjuter, e mbshtet dhe e realizon shtesa hardverike Sound
Card (Cartela zanore).
Kjo vendoset ne sllotin e vet n motherboard dhe zakonisht pas do ndrrimi t Sound
Card, duhet t instalohen edhe drajverat gjegjs.

92

Kartela e zrit i mundson punn e mir t mikrofonit (komunikimi zanor n Internet),

punn e mir t autoparlantave, punn e ndgjojseve, interpretimin dhe ndgjimin e
video sound clipave, interpretimin zanor nga DVD, etj.

Opcionet e START Meny-s

Butoni START sht ai buton q m s teprmi prdoret. Gjendet n taskbarin e
Windows-it, n pjesn e poshtme t majt.t desktopit.
N kuadr t ktij butoni, mund t dallojm dy shtylla dhe disa fusha q dallojn me
hijesim t ndryshm. N shtylln e majt jan t rradhutura ikonat e programeve t
cilat m s shpshti i vrdor shfrytzuesi, kurse n shtylln e djatht vendosen ikonat
e disa programeve shrbyese t Windows-it, si dhe ikonat e folderve personal n t
cilat shfrytzuesi i vendos dhe i ruan dokumentet, fotot, fajlat muzikor, etj.N krye t
perdes s hapur Start zakonisht sht fusha n t ciln sistemi kompjuterik e paraqet
emrin zyrtat t atij kompjuteri,, kurse n fund t perdes sht fusha All Programs,
brenda t cils jan emrat e pothuat t gjitha programeve t instaluara n at
kompjuter. Klikimi mbi All Programs butonin mundson asjen e leht deri te kto
programe.

Fig.26

93

Disa opcione q ofron pulla Start, jan programe shrbyese t sistemit operativ, t
ciilat jan vendosur aty pr t lehtsuar shfrytzimin e softuerit kompjuterik, si dhe t
realizohen kyjet e caktuara n internet. Ndr funksionet m t rndomta, jan:
Run
Run opcioni i ofruar ktu, sht vetm edhe nj metod tjetr e startimit (nisjes) s
ndonj programi, n vend q startimin ta bjm duke klikuar mbi ikonn e prerzes
(shortcut) t atij programi, t ciln mund t gjendet kudo n desktop, n listn e
programeve n direktoriumin Programs ose diku tjetr n HD.
Klikimi mbi Start dhe pastaj mbi Run hap nj dritare komunikuese ku duhet t
shkruajm emrin e programit dhe fardo parametri tjetr q krkohet (path). Kjo i
prngjan mnyrs s futjes t komandave n DOS prompt . Mundsia e mir pr t
gjetur versionin eksekutiv t ndonj programi, sht q t shfrytzohet pulla ndihmse
Browse apo Fine, n t cilin rast hapet mundsia e krkimit prmes Windows
Explorer-it, duke kalimuar leht nga folderi n folder deri te dokumenti i krkuar.
Help
Opcioni Help ofron spjegime dhe instrukcione se si mund dhe duhet t prdoret
Windows-i.
Help-i sht i pajisur me index dhe me funksionin

search, kshtu q do

informacion mund t gjendet leht dhe shpejt.

Find / Search
N Windows 95, 98, dhe n Windows NT, komanda Find prdoret pr t prcaktuar
lokacionin e fajlave, folderve si dhe t kyjeve n rrjet t komjuterve tjer dhe t
njsive periferike. N Windows 2000 dhe XP, Find sht riemruar me Search, dhe
me kt opcion mund t krkojm fajlin apo fajlat q na duhen. Krkimi mund t
bhet n baz t disa kritereve, sipas emrit t fajlit, sipas ndonj fjalie q prmbahet
n fajl, sipas ekstensionit, sipas dats s formimit t fajlit, grupi i fajlave q jan
formuar disa jav apo muaj m par, etj. Me opcionin Search, mund t hulumtojm
lokacionin e fajlave n diskun e caktuar apo n lokacionin tjetr t atij sistemi
kompjuterik. Me search mund t krkohet lokacioni edhe i folderve t ndryshm, n
94

baz t emrit, t madhsis, t prmbajtjes s ndonj fraze n ndonj tekst brenda atij
folderi, e kshtu me rradh.

Fig.27
Me kt opcion, mund t gjenden datotekat t cilat shfrytzuesi i ka punuar m heret
dhe ka harruar se n cilin disk apo folder i ka t ruajtura. N krkim mund t
shfrytzohen edhe shenjat me t cilat zvendsohen n krkim nj numr i madh i
shenjave dhe shkronjave. Kshtu, nse n rubrikn search shkuajm *.xls, sistemi
operativ do t hulumton t gjitha disqet dhe foldert dhe n monitor do t afishon t
gjitha dokumentet q kan ekstensionin xls, pa marr parasysh se far emri kan.
Pra, n kt rast, shenja * zvendson t gjith emrat e datotekave dhe quhet joker.
Mund t prdoren edhe shenjat tjera zvendsuese.
Documents
Menya Documents paraqet listn e dokumenteve q i kemi prdor s fundi. Kjo sht
nj rrug e shkurt (prerz) pr t gjet dokumentat q kan frekuencn m t lart t
prdorimit dhe njkohsisht sht mjet i prshtatshm pr t'ju as shpejt fajlit t cilin
kemi nevoj ta prdorim shpesh. Kto dokumente jan n lidhje t prhershme (link)
me aplikacionin e duhur.

95

Programs
Menya Programs i liston t gjitha programet t cilat jan t instaluara n kompjuter.

Fig.28
Me klikim Start > Programs, hapet perdja ku afishohen programet e instaluara.
Gjithashtu, pr kto programe, sht e mundur q t formohen prerzat (shortcut)
dhe t vendosen n desktop. Klikimi mbi emrin e cilit do nga programet q gjenden n
Programs, e aktivizon at program menjher, duke e detyruar sistemin operativ q
shpejt ta gjen

at program n Hard disk, ta bart n RAM memorije dhe ta

aktivizon (Run).
Recycle Bin (Shporta e brllogut)
N Shportn e brllogut apo t hedhurinave (Recycle Bin) barten dhe vendosen t
gjitha fajlat e fshir, foldert e fshir, grafikt e fshir dhe web faqet e fshira nga
sistemi kompjuterik t cilin e keni n shfrytzim.
T gjitha kto sipas rregullit, do t mund t rikthehen (undelete, restore) n
lokacionet e veta t mparshme.

96

Folderi Recycle Bin ka kapacitetin e caktuar dhe pr vendosjen e tij, sistemi operativ
ndan nj pjes n hard disk, me kapacitet q mvaret nga hard disku dhe nga versioni
i Windows-it. Kur mbushet Recycle Bin, versionet e Windows 2000 dhe Windows
XP automatikisht e lirojn shportn dhe formojn hapsir t mjaftueshme q aty t
vendosen fajlat q do t fshihen n vazhdim.

DISA VEORI T SISTEMEVE OPERATIVE PRTEJ WINDOWS 2000

SISTEMI OPERATIV WINDOWS 2000

WINDOWS 2000 sht sistem operativ me interface shfrytzues grafik. Sistemi
operativ sht vendi komandues i kompjuterit. E shfrytzojm pr tr programet,
pr ti lexuar t dhnat nga disku, pr t treguar fotografi n ekran, pr t punuar m
modem, pr t shtypur n printer, pr t shfrytzuar CD disqe dhe kartelat e ndryshme
si shtes dhe zgjerim harduerik.
Interfaci grafik (GRAPHICAL USE INTERFACE, GUI) don t thot se gjat
komunikimit mes shfrytzuesit dhe sistemit operativ, n mnyr intensive
shfrytzohen ikonat dhe objektet grafike n ekran, objektet t cilat jan emrtuar
ikona, kornizat pr dialog, menyt, dritaret, shfletuesit e prmbajtjes se ekranit, etj.
WINDOWS 2000 sht sistem operativ i aft q t prkrah n t njejtn koh punn
me shum programe (multitasking).
Kyqja e kompjuterit / Fikja e kompjuterit
Kyqja dhe fikja e kompjuterit doher preferohet t bhet n mnyr t rregullt dhe jo
t dhunshme. Kjo sht m rndsi, nga se gjat kyqjes / kuqjes s kompjuterit,
mund t ndodhin shkatrrime t pa dshirueshme, si t harduerut dhe komponentave t
tij, ashtu edhe t softuerit kompjuterik.
Te versionet m t reja t sistemit operativ Windows XP, gjat fikjes s kompjuterit,
n rast kur kt opsion e realizojm me kombinim t tastierave ctrl + Alt + Del, n
monitor paraqitet nj dritare e re e cila sht emruar Process Explorer q sht nj
version i zhvilluar i Task Manager-it. N kt dritare t Process explorer-it, paraqiten
disa faqe, nga t cilat vmendjen e krkon faqja e cila n mnyr analoge, n form t

97

pems (tree) dhe n form tabelare, paraqet angazhimin momental t mikroporcesorit

si dhe programet t cilat jan n memorije dhe t cilat aktualisht jan duke punuar.
Kompjutert q jan version pak m i vjetr, mund t fiken edhe n mnyr
harduerike, duke e shtypur tastin pr fikjen n shtpizn e kompjuterit dhe monitorit.
Te kompjutert m bashkkohor nuk ka nevoj pr pritje t porosis pr fikje dhe
shtypjen e tasteve pr fikje, sepse me zgjedhjen e opcionit Shut Down bhet fikja e
automatizuar e kompjuterit. Pra, keni kujdes, nse mendori ta fikni kompjuterin nga
shtpiza (duke ndrydh pulln power), n kt rast kur kemi t bjm me sistemet e
reja kompjuterike, ju do t kyqni prsri kompjuterin n pun!

Dritaret
N sistemin operativ WINDOWS, programet eksekutohen n desktop, duke u shfaqur
n objektet e veanta grafike t quajtura dritare (Window), nga ku edhe e ka marr
emrin sistemi operativ Windows. Dritaret mund t ket form katrore apo t
knddrejt. N t njejtn koh mund t hapim shum dritare, por vetm nj do t jet
aktive. Dritarja mund t hapet dhe ti ndrrohet madhsia n mnyra t ndryshme si
dhe t bartet n far do pjes t desktopit (tavolins punuese).
N desktopin e kompjuterit, sistemi operativ Windows prdor ikonat pr paraqitje t
folderve apo t programeve. Pamja e ikonave gjithnj e m shum po zhvillohet, por
ka tendenca q edhe kjo pamje e tyre t standardizohet. Kshtu, kohve t fundit,
shum kompani softuerike t mdha n bot, kan dal n tregun softuerik, me
produktet e reja t cilat kan edhe ikonat e veta specifike, me pamje t standardizuar
dhe t cilat sistemi operativ Windows i respekton dhe i afishon si t tilla. Mund t
vreni q datotekat e punuara n AutoCad, apo n FIreFoxr apo n PDF, e tjera, po t
paraqiten n kuadr t Windows explorerit n pamjen Thumbnails, do t ken shenjat
karakteristike t prodhuesve t softuerit apo shenjat e standardizuara t softuerit
specifik.
Te sistemi operativ VISTA dhe posaqrisht te verzioni m i ri i Windows 7, jan
imkorporuar novitetet e rndsishme sa i prket dukjes s desktopit, dukjes s
ikonave, prdorimit t 3D paraqitjeve, dinamizimit t puns me ikona dhe dritare,
zumi (smadhimi) dinamik i ikonave kur minoku pozicionohet mbi to, si dhe nj seri
novitetesh, t cilat kan pr qllim q t ngritin shkalln e animacioneve grafike gjat
98

puns me elementet q i takojn sistemit operativ, por edhe q t fusin n prdorim

dukjet m atraktive te produktet e reja softuerike.

Rradhitja e ikonave n desktop

T gjitha versionet e sistemit operativ Windows, ofrojn mundsin e aranzhimit dhe
t rradhitjes s ikonave sipas disa kritereve dhe przgjedhjeve t caktuara, n mnyr
q ti mundsojn shfrytzuesit q sa m shum tia adapton ambientin punues
(desktopin) nevojave dhe krkesave personale.
Rradhitja apo aranzhimi i ikonave n desktop, bhet ksisoji:
Me tastin e djatht t miut shtypim diku n hapsir t desktopit m rast do t
paraqitet menyja e shpejt nga e cila zgjedhim opcionin Arrange Icons By, ndrsa
nga menyja shtes zgjedhim kriteret pr radhitje:
By Name rradhitja e ikonave sipas emrit
By Size rradhitja e ikonave sipas madhsis
By Type rradhitja e ikonave sipas llojit
Modified rradhitja e ikonave sipas dats s krijimit.
Prve ktyre, nga menya e shpejt mund t zgjedhim edhe disa opcione tjera, ndr t
cilat Auto Arrange dhe Align to Grid, kan t bjn me rradhitjen dhe lidhjen e
ikonave pr pika t caktuara n desktop.
Folderi
Folderi sht nj hapsir e ndar pr vendosjen brenda tij t objekteve t caktuara, si
q jan dokumentet, programet, prerzat (shortcuts), bazat e shenimeve, fotografit,
vizatimet dhe shum dokumente tjera t natyrave t ndryshme. N kuadr t folderve
mund t vendos`en folder tjer t cilt n kt rast do ti quanim nnfolder. Folderi
mund t krahasohet fizikisht me nj fiok n kuadr t nj ormani t madh n zyret
pr ruajtjen e shum dokumenteve t ndryshm. Foldert mund t krijohen sipas
nevojs, duke shfrytzuar Windows eksplorerin, por mund t krijohen edhe n
desktop, thjesht duke klikuar me tastierin e djatht t minokut kudo n desktop dhe
duke zgjedhur nga menya e shpejt New/Folder. Folderi i ri gjithashtu mund t
formohet edhe prmes komandave t DOS-it, duke prdore urdhresen e DOS-it ND
(New Directorium). Folderin e posa formuar, mund ta emrojm me emrin e
99

dshiruar, pa ndonj kufizim t veant sa i prket gjatsis s emrit, por edhe llojit t
shkronjave q prdoren. Nuk preferohet q n emrin e folderave t prdoren shenjat e
interpunkcionit (pres, pik, pik pres, pikpyetje, pikuditse, etj.).Brenda nj
folderi mund t hapim numr t duhur t nnfolderve, brenda ktyre, nnfolder tjer
dhe kshtu t shkojm n thellsin e dshiruar, duke formuar struktura t
prshtatshme pr ruajtjen e shenimeve.

WINDOWS EXPLORERI
Windows Eksploreri (Explorer) sht nj modul programor i sistemit operativ
Windows, me t cilin bhet hulumtimi apo krkimi i t gjith folderve, nnfolderve
dhe fajlave q gjenden n kuadr t sistemit kompjuterik. Me eksplorerin, mund t
bhet shikimi brenda dhe organizimi i t gjitha resurseve t kompjuterit si dhe
veprimet tjera lidhur me manipulimin me datoteka n kuadr t disqeve, folderve,
nnfolderve, fajlave, programeve etj.
Ndr veprimet m t njohura n kuadr t Windows Explorer-it, mund t veojm
krijimin e folderve dhe nnfolderve t rinj, kopjimi i datotekave fajlave, folderve
dhe disqeve t tra, nga nj lokacion n tjetrin apo nga njri medium n tjetrin. Me
zhvillimin e hovshm t tekniks DVD t ruajtjes s shenimeve, prmes eksplorerit po
mundsohet edhe shenimi n DVD diskun dhe bartja e shenimeve nga ky n
kompjuter, pa pas nevoj q t angazhohen programet e veanta. Gjithashtu
eksploreri mundson bartjen e shenimeve, fshirjen e tyre, hapjen e datotekave t
caktuara pa ndrmjetsime t mdha, emrtimin e folderve dhe datotekave, radhitjen
(sort) e datotekave sipas ndonj kriteri, bartjen e datotekave nga folderi n folder,
arkivimi i shenimeve, krkimi i tyre etj. Windows eksploreri prmban dy dritare:
dritaren e majt dhe at t djatht. N dritaren e majt afishohet struktura organizative
e nnfolderve dhe datotekave n kuadr t folderit, e folderve n kuadr t diskut, e
disqeve n kuadr t kompjuterit, dhe e kompjuterit n kuadr t LAN rrjetit.
WINDOWS exploreri, pas aktivizimit, afishohet n form t nj dritareje e cila sht
e ndar n dy pjes:
-

Dritarja e majt n t ciln afishohet struktura hiearkike e follderve t

cilty jan t organizuar n disqet e kompjuterit;

100

Dritarja e djatht n t ciln afishohet lista e prmbajtjs s objektit t

cilin e kemi zgjedh n ann e majt t dritares.

Prve ktyre,dritareve, n kuadr t Eksplorerit dallojm edhe kto objekte me

rndsi:
-

Rreshti i emrtimit t follderit aktiv;

Rreshti i menyve kryesore;

Rreshti i veglave.

Prmes programit WINDOWS explorer mund t zgjerohet apo t tkurret organizimi

hijerarkik i folderve, me rast vrehet sistemi i degzimit t disqeve, folderve dhe
nnfolderve. Pran secilit disk, folder apo nnfolder i cili n vete pemban elemente
q mund t degzohen (pra, nse brenda tij ka folder apo nnfolder tjer), paraqitet
nj katror i vogl me shenjn + brenda tij. Koj shenj tregon se folderi sht i
mbushur me folder apo nnfolder tjer dhe nj klik mbi kt +, folderin n fjal e
zgjeron duke na mundsuar q t shofim lidhjet hijerarkike t tyre. Shenja + tanim
sht shndrruar n shenjn -. Veprimi i kundrt degzimi i folderit t zgjeruar,
bhet duke klikuar n shenjn -. Kur jemi n eksplorer dhe kemi nevoj q t
gjejm shpejt ndonj fajl apo folder, ne mund t aktivizojm opcionin Search me t
cilineksploreri e krkon at sipas kritereve t shtruara pr krkim nga ana e
shfrytzuesit.
Prmes Windows Eksplorerit, mund t shfletohen vetit dhe karakteristikat e disqeve
t instaluara n sistemin kompjuterik, si dhe t folderve q gjenden aty. Pozicionimi
mbi ikonn e diskut apo folderit dhe klikimi me tasine djatht, hap nj perde t re
nga e cila mund t zgjedhim nj numr m t madh veprimesh q ofrohen lidhur me
diskun apo folderin e caktuar. Ndr kto mundsi q ofrohen, jan dy ato t cilat
terheqin vmendjen: opsioni FORMAT dhe opsioni PROPRTIES.
Opsioni Format sht nj mundsi e cila paraqitet vetm te disqet e jo te foldert, por i
cili opsion sht i rrezikshm pr fillestart, nga se zgjedhja e tij dhe vazhdimi i
veprimeve tjera q ofron ky opsion, mund t shkakton formatizimin e plot t diskut
(C: ose D: apo edhe disqeve tjera), me formatizim, fshihet do gj q sht e ruajtur
n at disk dhe pas ksaj fshirje q mund t jet aksidentale, prmbajtja e diskut nuk
rikuperohet, por humbet prgjithmon.

101

Nga ana tjetr, kliku mbi opsionin Properties, hap dritaren me vetit e diskut. Kjo
dritare prmban 6 flet (General, Tools, Hardware, Size, Sharing, Quota).
Fleta General N kt flet shifet emri dhe lloji i diskut t zgjedhur kapaciteti i
zn, kapaciteti i lir dhe kapaciteti i plot i diskut apo i diskets.
Fleta Tools N kt flet mund t shifen tre programe, me ndihmn e t cilave
mund t bhet testimi i diskut (Scan disc), defragmentimi i diskut (Defragmenter) dhe
krijimi i nj kopje t sigurt t prbrjes s diskut (Backup).
Fleta Hardware ofron informatat mbi disqet e instaluara si dhe mundson testimin
harduerik t secilit disk, duke krkuar shkaqet e puns s gabueshme t tyre
(troubleshooting).
Fleta Size ofron informatat pr madhsin e secilit folder n disqet e kompjuterit.
Madhsia e folderve sht e shprehur n GB dhe n MB, por pr folder t vegjl
mund t shprehet edhe n Bajt.
Fleta Share ofron mundsin e ndarjes s resurseve shfrytzuese t kompjuterit
edhe me ndonj kompjuter apo shfrytzues tjetr. Ky opsion nuk preferohet q t
prdoret nga se sht i prcjellur me rreziqe t ndryshme pr sistemin kompjuterik.
Fleta Quota ofron mundsin q t limitojm nj madhsi t caktuar t diskut q do
t shfrytzohet, pra mund t bjm kufizimin e hapsirs s shfrytzueshme n diskin
apo dis qet e kompjuterit.

CONTROL PANEL (TABLOJA KONTROLLUESE)

Control Panel sht nj nga programet ndihmse t sistemit operativ Windows q ka
nj shtrirje dhe prdorim t gjer. Ky prmban nj numr t madh programesh me t
cilat sistemi operativ dhe sistemi kompjuterik mund t rregullohen, kontrollohen dhe
mbrohen sipas krkesave nga m t ndryshmet t shfrytzuesve. N Controll Panel
mund t hyhet prmes klikut n menyn START dhe pastaj Control Panel n shtylln
e djatht. Hapet dritarja me nj numr t konsiderueshm vegla pune me ndihmn e t
cilave bhet kontrollimi dhe/ose rregullimi i shum parametrave t domosdoshm pr
punn e sistemit operativ WINDOWS.

102

N kuadr t Control Panel-it gjenden rreth 60 programe, secili i prezantuar me nj

ikon q edhe me pamjen e vet asocijon n vetit dhe destinimin e tij. Ndr programet
e ofruara, ktu do t prmendim vetm disa q mund t prdoren nga fillestart, pa
ndonj frik q mund t dmtohet dika n sistem.
Add New Hardwere Mundson instalimin e nj pjese t re t Harduerit
kompjuterik, pra, ky program mundson q t bhet konfiguracioni i duhur i t gjitha
komponenteve harduerike

pr nj pajisje t re q kyet apo lidhet n sistemin

kompjuterik.
Add Remove Programs Me ndihmn e ktij programimi mund t instalojm apo t
largojm (deinstalojm dhe hjekim) ndonj program nga kompjuteri;
DATE TIME Me ndihmn e ktij programi e vejm datn (kalendarin) dhe kohn
(orn) aktuale n kompjuter. Poashtu, me kt program zgjedhet zona kohore e vendit
ton, e cila lidhet me kohn e Parisit apo si quhet koha e Europs qendrore (Central
Europe Time Zone).
Display (Pamja e ekranit) sht nj program, me ndihmn e t cilit mund t
ndryshohen shum parametra q kan t bjn kryesisht me pamjen e ekranit dhe t
gjitha elementeve t tij, n pun jo me sistemin operativ WINDOWS XP, por edhe me
t gjitha programet e natyrs WINDOWS. Lidhur me kt drejtohemi n kt mnyr:
Klikojm dy her n ikonn Display, me rast hapet dritarja Display Properties, ku
ndodhen katr flet: Themes, Desktop, Screen Saver, Appearance dhe Settings.
1. Fleta Themes - me kt opcion mundsohet ndryshimi i perds s
ekranit, i ikonave t ndryshme audio vizuale dhe t tjera n mnyr
q sa m mir t personalizohet monitori (desktopi) i windows-it
2. Fleta Desktop - mundson q n perden (mbrapavin) e desktopit
t vendosim fotohrafi apo motiv (jpeg) q neve na plqen.
3. Fleta Screen Saver mundson q shfrytzuesi t zgjedh kohn
pasive, pas t cils monitori i desktopit mbulohet me nj
animacion i cili kursen energji dhe e mbron ekranin nga ndriqimi i
tepruar.
4. Fleta Appearance Mundson zgjedhjen e dukjes s windows
dritareve, t ikonave, t shkronjave, t ngjyrave dhe dukjes s
prgjithshme t elementeve tvizuale t sistemit operativ.
103

5. Fleta Settings mundsohet ndrrimi i rezolucionit t desktopit,

mnyra e lvizjes s ikonave n desktop, kualitetin e ngjyrave n
desktop.
Fonts (Shkronjat) Me ndihmn e ktij opcioni mundsohet instalimi i llojit t
shkronjave sipas forms s tyre. Me fjaln Fonts nnkuptojm koleksionin e
shkronjave t ndryshme q mund t shfaqen n ekran, ku me ndihmn e printerit kto
shkronja mund t shkruhen n letr.
Keyboard (Tastiera) Me ndihmn e ksaj vegle mund t rregullohen parametrat e
ndryshm t tastiers.
Mouse (Miu) Me ndihmn e ksaj vegle mund t rregullohet shpejtsia e lvizjes s
kursorit t miut npr ekran dhe mund t zgjedhen dukjet e ktij kursori. etj.
Prve q shum nga veglat e Sistemit operativ Windows q gjenden n fletn
Control Panel, disa nga veglat me rndsi, gt cilat jan n form t programeve t
ndryshem t cilat i kan shkruar kompanit e ndryshme dhe t cilat Windows-i i ka
bler pr t br pjes t vete, gjenden t vendosura n kuade t pakos me vegla t
cilat jan t vendosura n Start / All Programs / Accessories. Ktu jan t kyura
programet e dobishme, me t cilat mund t kryhen veprime t dobishme t cilat
ndihmojn q kompjuteri t ruan apo t ngrit performandat e veta.
Edhe n kt grup t programeve ndihmse, numri dhe lloji i tyre dallon mvarsisht
nga versioni i windows-it, dhe disa m t rndsishit jan:
Accessibility Jan nj pako programesh me t cilat Windows-i mund t adaptohet
sipas nevojave dhe krkesave t shfrytzuesve me aftsi t kufizuara.
System Tools jan nj seri programesh sistemore, si q jan: Backup, Disk Cleanup,
Disk Deferagmenter, Scheduled Tasks, System restore. Etj.

Command Prompt

Nj rrug e shkurt pr t aktivizuar DOS mjedisin dhe

desktopin e tij.
Notepad Nj tekst editor mjaft i thjesht, i cili zakonisht prdoret pr shkrimin e
programeve burimore para se t kompjalohen n kodet eksekutive, pastaj bazat e
ndryshme t t dhnave t cilat shfrytzohen nga programet tjera (grafike e t
ngjashme).
104

Kshill; Q kompjuteri i juaj t jet m i optimizuar, kshillohet q koh pas kohe t

bhet defragmentimi i diskut!

Si formohen ekstensionet e fajllave

Secilit fajl i atribuohet nj ekstension prej 1 deri n tri shkdonja t alfabetit latin.
Ekstensionet jan prcaktuar sipas nj logjike q t spjegojn prafrsisht natyrn e
dokumentit.
Pr shembull, fajllat e wordi-it, t programeve tabelare (spreadsheet), t databazave,
t fajllave prezantues, t fajllave me fotogravi, etj, jan t njohur nga ana e
shfrytzuesit, kurse SO i vendos n mnyr automatike
Extensioni n realitet prshkruan formatin e fajllit ose llojin e aplikacionit i cili sht
prdor pr t formuar at fajll.
Ekstensionet m t zakonshme jan:

*.doc Microsoft Word ose WordPad

*.xls Microsoft Excel

*.dbf ose *.dat database fajllat

*.txt ASCII text pa formatizim.

*.exe dhe *.com programet executive

*.sys DOS ose Windows driver fajllat

*.dll Windows dynamic link libraries

*.htm ose *.html Internet Hypertext Markup Language (web page)

*.ini Fajlat konfigurativ t Windows-it apo t programeve tjera.

*.rtf Rich Text Format (nj form m e sigurt e word dokumentit n t cilin
nuk ka macro por e mbajn formatizimin)

*.wks, *.wk1 Lotus 123 spreadsheet fajllat

N raste t shumta dhe nga numri m i mad hi shfrytzuesve, mund t hasen edhe
kto extensione:

*.bmp, *.jpg, *.mpg, *.gif, *.tif, *.pcx Image fajllat

*.ppt Power Point fajllat

*.wav, *.mp3 Fajllat e zrit (audio fajllat)

*.log, *.bat batch fajllat dhe Log fajllat

105

SOFTVERI APLIKATIV

Procesort e tekstit
Jan t gjitha ato programe kompjuterike t cilat na mundsojn kryerjen e ndonj
pune apo obligimi me ndihmn e kompjutert, n mnyr t leht, t shpejt dhe n
nibelin e pranueshm estetik.
Punt apo detyrat e ktilla jan p.sh. shkrimi i ndonj raporti, ndonj teksti apo libri,
programs that allow the completion of tasks such as writing a report, plotsimi i
krkesave t klientve t ndryshm n ndonj profesion, punimi i ivzatimeve oft
teknike apo me dor t lir, hapja apo edhe dizajnimi i web faqeve, shkrimi i e-mail,
korespondimi me messenger, etj.
T numrohen edhe shembuj tjer nga ana e studentve.
Procesori i tekstit (word processor) sht aplikim me t cilin mund t krijohet (create)
nj tekst, mund t editohet (botohet dhe/ose redaktohet) teksti i shkruar, mund t
ruhet (store) teksti i shkruar apo i huazuar, dhe definitivisht ky tekst mund t
korigjohet nga aspekti gjuhsor dhe t shtypeyt n letr.
Nj nga procesort e tekstit sht edhe MS Word (2000, 2003, 2007), por jan edhe
versionet m t dobta si psh WordPad, por edhe versionet m t avancuara si
Ventura Publisher.
T gjith procesort e tekstit mundsojn komandat si q jan insert , delete t nj
pjese t selekcionuar t tekstit, copy, cut, paste t nj pjese t selekcionuar t tekstit, si
dhe nj sri komandash pr prgaditjen e dokumentit pr shtypje n letr t cilat
veprime jan prmbledhur n nj fjal FORMAT apo formatizim i tekstit t shkruar
(margins, page number, Header and Footer, etj.).Tekst Procesort q mbshtesin t
gjitha kto mundsi, zakonisht quhen Tekst Editor.

106

Mirpo, shum tekst procesor prveq ktyre komandave mbshtesin edhe nj numr
veprimesh q na mundsojn manipulimin dhe formatizimin e dokumenteve n
mnyr t sofistikuar (strholluar), si q jan:
(1) File management, (2) macro-t, (3) Shqiptimi i fjalve (spell checkers),

(4)

headerat dhe footerat, (5) merge mundsit, (6) faqosja e avancuar dhe thyerja e
tekstit, (7) prdorimi i disa dritarve prnjher (multiple windows), (8) Shikimi i
dokumentit para shtypjes (preview mode), etj.
Tekst procesort m t njohur q i kan t gjitha kto mundsi, por edhe shum t
tjera, jan

WordPerfect (Corel), Microsoft Word,

Lotus Suite, Ventura

Publisher, Page Maker, etj..

MICROSOFT WORD
Mikrosoft word-i (word processor) sht aplikim me t cilin mund t krijohet (create)
nj tekst, t editohet (botohet dhe/ose redaktohet) teksti i shkruar, mund t ruhet
(store) teksti i shkruar apo i huazuar, dhe definitivisht ky tekst mund t korigjohet nga
aspekti gjuhsor dhe t shtypeyt n letr.
Menyt e Wordit jan: File, Edit, View, Insert, Format, Tools, Table, WINDOWS
dhe Help.
Menyja file
Kjo meny ka t bj me hapjen e dokumentit t ri apo t nj
dokumenti ekzistues, ka t bn me ruajtjen, rregullimim,
shtypjen dhe shum opcione tjera q mundsojn
manipulimet e plota me dokumentin e formuar. N kuadr
t ksaj menye hyjn kto opcione:
New sht opcion, i cili na mundson hapjen e editorit t
ri (dokumentit t ri, ose flets s pastr). N qoft se
dshirojm t hapim dokumentin e pastr (Blac document)
me an t tastiers kombinojm shkurtesn (Ctrl+N).

107

Open sht opcion, i cili prdoret pr hapjen e dokumentit (fajllit) ekzistues si nga
disku, ashtu dhe nga disketa (Fllopy a:), e njejta mund t realizohet me kombinimin
Ctrl+O).
Close sht opcion i cili na mundson mbylljen e dokumentit, por jo edhe daljen
nga programi. do her kur dshironi ta mbyllni nj document m par sht m mir
at ta ruajm.
Save (Ctrl+S) sht opcion, i cili prdoret n ato raste, kur n dokument bjm
ndryshime koh pas kohe, pra na mundson ruajtjen e dokumentit me emr aktual
(me emr t vjetr)
Save As sht opcion, i cili na mundson ruajtjen e dokumentit me emr t ri apo
edhe n formate tjera t dokumenteve si q sht formati pdf, apo formati i dukjes
sikur web faqet.
Page Setup sht opcion, i cili na mundson rregullimin e margjineve (kufijve) t
dokumentit.
Print PreView sht opcion, i cili na mundson pamjen e dokumentit para shtypjes
(printimit).
Print - sht opcion, i cili na mundson mnyrn dhe zgjedhjen e printimit apo
shtypjes s dokumentit. Kur pas fjals n meny jan t vendosura tri pika si n kt
rast, kjo do t thot q me klikimin n kt opcion hapet nj drirare e re me oferta dhe
opcione tjera specifike. Kur klikojm me maus n kt opcion hapet dritarja e re n t
ciln prcaktohen detalet e shtypjes n letr:
Name zgjedhim llojin e printerit pr printim. Pastaj n Page range (radhn e
flets), zgjedhim njern nga opcionet.
All Me zgjedhjen e ktij opcioni shtypet i tr dokumenti.

108

Current page Me zgjedhjen e ktij opcioni shtypet fleta n t cilin sht i

vendosur kursori pr momentin, (fleta kurrente-momentale).
Page N kt rast mundohet definimi (zgjedhja) e disa fletve pr shtypje,
p.sh. nj tekst i cili ka 1000 flet, ne po i zgjedhim vetm disa flet pr printim
me numra t caktuar: 112, 74, 395, 695, 654, 456 duke menduar se n kto
flet jan lshuar gabime t ndryshme.
Po n kt dritare mund t zgjedhim edhe mnyra tjera t shtypjes (printimit) si vijon:

Fig.29
All pages in range shtypen t gjitha flett radhazi (me numr tek dhe qift).
Odd page shtypen flett me numr tek.
Even page shtypen flett me numr qift.
Send To sht opcion, i cili na mundson drgimin e dokumentit me an t pasts
elektronike.
Properties sht opcion, i cili na mundson pamjen e t dhnave gjenerale, lidhur
me nj document (tregon emrin e fajllit, numrin e rreshtave, datn e modifikimit,
kohn kur sht punuar etj.)
Exit sht opcion, i cili na mundson daljen nga programi. Para daljes nga cilido
program nqoftse sht punuar n t ndonj document, apo di tjetr, q nuk sht i
ruajtur prfundimisht, paraqitn mesazhe q do t thot se a dshironi ta ruani

109

Dokumentin apo jo. Natyrisht shfrytzuesi ktyre mesazheve iu prgjigjet sipas

nevoje (Yes / No).
Menyja edit
N kuadr t ksaj mnye hyjn kto opcione:
Undo (Ctrl+z) sht opcion i cili e anulon veprimin e
fundit, duke u kthyer n gjendjen q ishte prezente nj
hap m par.
Repeat Paste (Ctrl+y) sht opcion i kundrt me at
Undo.
Cut (Ctrl+X) sht opcion i cili na mundson prerjen
e tekstit apo objektit i cili esht i selektuar dhe bartjen e
tij n kujtes t prkohshme apo n nj dokument
tjetr t hapur. Teksti apo objekti i selekcionuar dhe i
prer me urdhresn Cut, fshihet nga origjinali dhe bartet
n dokumnetin e ri
Copy (Ctrl+C) sht opcion i cili na mundson
kopjimin e tekstit apo objektit t selektuar (t zgjedhur) dhe bartjen e tij n kujdes
apo n dokumnetin tjetr, pa e fshi objektin e selekcionuar n dokumnetin baz apo
fillestar.
Past (Ctrl+V) Me zgjedhjen e ketij opcioni mundsohet bartja e tekstit apo
dokumentit prej kujtess n vendin ku sht i vendosur kursori, n dokumentin
destinues.
Past Spesial Ky opcion e ka t njejtn domethnie sikur se opcioni Past, por ky
opcion prdoret kur dshirojm q ndrrimet e bra m von n objektin fillestar, n
mnyr automatike t azhurohen (t ndryshohen) edhe n dokumentin destinues.
Select All (Ctrl+A) sht opcion me t cilin selektohet i tr dokumenti.
Clear (Del) Me kt opcion mundsohet largimi ose fshirja e tekstit apo objektit t
selektuar.
Find (Ctrl+F) Me zgjidhjen e ktij opcioni mundsohet krkimi i ndonj fjal apo
fjalie n document t gjat.

110

Replace (Ctrl+H) sht opcion i cili na mundson zavendsimin e nj shkronje me

nje symbol, zvendsimin e nj fjale me nj symbol, zvendsimin e nj fjalie me nj
symbol, zvendsimin e nj fjale me nj apo m shum fjal tjera, etj.
Go To (Ctrl+G) sht opcion, me an t s cils mundsohet kalimi prej nj flete
n fletn tjetr, apo kalimi i shpejt n faqen e dshiruar, etj.

Menyja view
N kuadr t ksaj menye hyjn kto opcione:
Normal Me an t ksaj komande mundsohet
manipulimi i tekstit aktiv n mnyr t shpejt dhe t leht,
q dmth.t jepet mundsia e shkruarjes s dokumentit,
rregullimit t tij, prmirsimit, etj, gjithnj n nj pamje apo
dukje e cila nuk sht e prshtatshme pr t vlersuar
plotsisht efektet e rregullimeve (formatizimit) t tekstit, se
si do t dukej ai tekst definitivisht po t shtypej n ltr.
Web Layout Me an t ksaj komande mundsohet
pamja e dokumnetit n form t dukjes s tekstit n nj
WEB faqe, duke u ndryshuar elementet e formatizimit
klasik t wordit dhe duke u shtrir teksti npr tr
monitorin si dhe veprimin e lidhjeve (link) si brenda
dokumnetit ashtu edhe mes dokumenteve t ndryshme.
Print Layout Me an t ksaj komande i tr dokumenti n ekran do t merr
trajtn e njejt (identike) me at q do t ket dokumenti pas shtypjes.
Reading Layout - Mundsohet paraqitja e tekstit t formatizuar ashtu q t jet i
dukshm gjat leximit, duke e mbushur monitorin me s paku dy faqe t
njpasnjshme t tekstit t shkruar.
Outline Me an t ksaj komande na mundsohet q t shofim se si sht
dokumneti i organizuar, dhe kjo pamje na mundson q shum leht ta reorganizojm
dhe restrukturojm tr dokumnetin, sado i gjat t jet ai, me gjasa t vogla q dika
111

t na humb gjat ktyre veprimneve. Pr shembull, n kt pamje, ju mund t vni n

kolaps tekstin (t humbet prkohsisht teksti nga ekrani) kurse n ekran t mbeten
vetm titujt dhe nntitujt, t cilt mund ti riorganizoni sipas dshirs.
Toolbars Me an t ksaj komande mundsohet seleksioni i
Tulbarve t ndryshm, me q ekzistojn disa Tulbar (kta
Toolbar apo vegla i sjellim n ekrane tona, n qoft se hyjm
n opcionin Toolbars, e n kuadr t s cils hapet dritarja ose
lista me emra t veglave psh. Formating, standard, etj. N kt
rast pozicionohet n vegln t ciln dshirojm ta sjellim n
ekran, me rast para rreshtit paraqitet shenja e krrabzs, e
nse klikojm prsri m maus rreshti i veglave largohet nga
ekrani
Ruler Me an t ksaj komande mundsohet vnia apo
hjekja e vizorit ansor (n ann e majt) nga ekrani.
Document Map Me zgjedhjen e ksaj komande zakonisht
shfaqet nj zon, n t cilin shihen t gjith titujt dhe nntitujt,
n dokumentin aktiv, kurse titulli n t cilin jemi duke punuar sht i selektuar.
Header and Footer Me kt komand zakonisht mundsohet shkruarja e ndonj
teksti n hasirn e rezervuar n krye dhe n fund t secils faqe t nj teksti t shkruar.
Hederi dhe Footeri mund t jet i ndryshm n faqet tek nga ato n faqet ift.
Footnotes Me an t ksaj komande mundsohet rnia e fusnotave (spjegimeve
shtes t numruara, n fund t faqes gjegjse) n tekstin aktiv.
Klikimi mbi Markup n menyn View do t paraqet ose do t mbulon t gjitha vrejtjet apo
ndryshimet *Markup) t bra n pjesn e selektuar t dokumentit.

Full Screen Me an t ksaj komande dritarja e dokumentit rritet (prhapet) n tr

ekranin. N kt rast diku n ekran paraqitet teksti Full Screen e nse pozicionohet
me maus, n kt rast dokumenti mund t kthehet n gjendjen e m parshme
Zoom Me an t ksaj komande mundsohet zgjedhja (pamja) e siprfaqes punuese
duke filluar nga madhsia 10% deri n 500(%)
.

112

Menyja insert
N kuadr t ksaj menyje, hyjn kto opcione:
Break - Kjo komand mundson ndrprerjen e faqs s
dokumentit, me qllim t vazhdimit n fletn tjetr.
Page Numbers - me kt opcion na mundsohet vendosja
e numrave n fillim apo n fund t flets (dmth. Numrimi i
flets, t nj teksti i cili shtrihet n shum faqe).
Date and Time me kt komand na mundsohet
shkruarja e dats dhe kohs n mnyr automatike n pjese
t ndryshme t tekstit.
Symbol me zgjedhjen e ktij opcioni na mundsohet
sjellja e shenjave apo simboleve t ndryshme nga lista e
simboleve e cila gjendet ne kompjuterin e juaj.
Komment Kjo opcion mundson shkruarjen e komenteve
t ndryshme.
Reference mundson q t prdoren disa opcione shtes
si q jan Footnote, Cross reference, Caption, Index and Tables.
Picture me an t ksaj komande mundsohet insertimi i pikturave t cilat jan t
instaluara n PS (kompjuterin e juaj).
Text Box Me an t ksaj komande mundsohet shkruarja e ndonj teksti t shkurt
pr rreth ndonj figure apo objekti si n mnyr horizontale ashtu edhe at vertikale.
File Me an t ksaj komande hapet dritarja Insert File ku mund t zgjedhim
skedarin (prej ndonj dokumentit ku dshiron t merr dika), q duhet vn n
pozicionin e kursorit n dokumentin tuaj.
Object Me an t ksaj komande hapet nj dritare me emrin Insert object, e cila
na mundson zgjedhjen e ndonj objekti nga lista e cila shfaqet (paraqitet) n ekran
(desktop). Po supozojm se dshirojm t zgjedhim editorin e formulave, nga dritarja
Object zgjedhim Microsoft Equation 3.0. dhe shtypim tastin OK, ku pastaj
paraqitet editori me t cilin

mund t shkruajm formulat sipas rregullave

matematikore por edhe me dukje t rregullt pr formula.

Bookmark Me zgjedhjen e ksaj komande hapet nj dritare pr dialog, ku mund t
vhet emri i shenjs (simboli) n vendin e duhur n dokumentin aktiv. Kjo komand
shrben pr pozicionimin m t leht, n kt vend me komandn Go To ku
zgjedhet opcioni Bookmark.
113

Huperlink Me an t ksaj komande mundsohet lidhja e mbrendshme me ndonj

dokument tjetr, apo lidhja e jashtme me srveret t tjera apo Web faqet.

MENYJA FORMAT
Kjo meny, kryesisht ka t bj formatizimin e shkronjave, me stilin e prdorur, me
dukjen e paragrafeve, me rradhitjen e margjinave, me dukjen dhe prshtatjen e
grafiks dhe t tekstit, etj. N kt meny hyjn kto komanda:
Font - me an t ksaj komande jepet mundsia e
zgjedhjes s llojit, stilit madhsis se shkronjave, t
dendsis s tyre etj.
Paragraf me an t ksaj komande mundsohet
zgjedhja e parametrave t margjins s nj paragrafi
(me paragraf nnkuptohet nj tekst prej kryerreshti
deri n kryerreshtin tjetr).
Bullets and Numbering me an t ksaj komande
hapet nj dritare e re, nga e cila mund t zgjedhim
mnyrn e paraqitjes s rradhitjeve dhe numrimeve
t ndryshme tekstuale (Bulleted llojet e pullave,
Numbered mnyra e numrimit, Outline Numbered
mnyra e numrimit t titujve).
Borders And Shading me zgjedhjen e kesaj
komande mundsohet kornizimi i tekstit me pamje t ndryshme, me ose pa hijesim.
Columms Me an t ksaj komande mundsohet q teksti t shkruhet n nj apo m
shum kolona (shtulla), q shpesh krkohet pr sjhkrime me karakter shkencor n
revista dhe simpoziume t ndryshme.
Tabs Me zgjedhjen e ksaj komande mundsohet rregullimi i parametrave pr
vnien e tabularit, pra mund t rregullohet numri i shkronjave q do t ikim brenda n
fillim t nj kryerreshti apo sa do t krcen kursori kur e prekim pulln Tab n
tastier, etj. .
Dropcap Me zgjedhjen e ksaj komande hapet nj dritare me emrtim t njejt e cila
i ka kto fusha (None, Dropped, In Margin) me t cilat mund t rregullohet q do
paragraf i ri t fillon me shkronja t smadhuara dhe dekorative.
114

Change Case Me an t ksaj komande mundsohet shndrimi i germave n form

t ndryshme.
Auto format Me kt komand mundsohet formatizimi automatik i tekstit, apo
edhe zvendsimi i nj shkronje apo nj fjalie me nj tjetr, shkrimi i fjalis s tr
vetm kur t shkruajm nj shkronj t paracaktuar e kshtu me rradh. .
Styles and formating Me an t ksaj komande mundsohet zgjedhja e galeris s
stileve t ndryshme t shkrimit.
Beackgruond Me an t ksaj komande hapet metya e ngjyrave me t cilat mbushet
prapavia e flets n t ciln shkruajm. Ktu duhet patur kujdes q mos t zgjeshiim
ngjyrn e shkronjave dhe ngjurn e flets n t ciln shkruajm q t jen t njejta,
sepse n kt rast teksti q shkruajm do t jet i padukshm.
Object Kjo komand shfaqet ather kur n dokumentin aktiv ndodhet ndonj object
i vizatuar, ndonj figur apo ndonj korniz pr tekst.
Menyja TOOLS
Kjo meny ofron nj seri t veglave t dobishme pr rregullimin dhe kontrollin e tekstit
t punuar, ashtu q ai t duket mir dhe t ket prmbajtjen formale n nj nivel t
duhur profesional.

Spelling And Grammer

- Me kt komand

mundsohet krahasimi i fjalve t cilat i kemi shenuar

me ato t fjalorit t t cilin e prkrah Word-i. Pra me
kt opcion bhet prmirsimi i gabimeve sintaksore
dhe gramatikore. Opcioni sht i fort dhe i mir
veanrisht nse teksti shkruhet n gjuhn angleze, n
rast prmirsimet bhen n mnyr automatike.
Language Me an t ksaj komande mundsohet
przgjedhja e gjuhs e cila do t kontrollohet nga ana e
sistemit kompjuterik nga aspekti i gabimeve sintaksore
dhe gramatikore. Edhe gjuha shqipe sht n regjistrin e zgjedhjeve q ofrohen.
Word Count - Me kt komand mundsohet nj shikim n tabeln numerike e cila
paraqet numrin e rreshtave t shkronjave t fjalve t paragrafeve dhe t faqeve n
tekstin aktual.

115

Auto summarize Kjo komand mundson kryerjen automatike t rezumes s

dokumentit, por vetm nse teksti sht i shkruar n gjuhn angleze dhe nse kjo
gjyh sht e shpallur si e rndomt n opcionin language.
Auto correct Me kt komand mundsohet q ndonj shkurtes t zavendsohet me
ndonj shkronj tjetr, me ndonj fjal apo me ndonj fjali.
Protect Dokuments Kjo komand mundson vnien e dokumentit nn shifr, duke
pamundsuar ndryshimet n tekst apo n pjes t caktuara t tekstit.
Letters and mailings Me kt komand hapet nj dritare me emr t njejt ku mund
t paraqitet shkrimi i caktuar dhe n t shkruhen adresat e klientve t ndryshme nga
lista e prgaditur m par. Prdoret pr drgimin e thirrjeve apo materialit t njejt t
personave t ndryshm, p1rmes posts elektronike
Customize Me an t ksaj komande hapet nj dritare e re n t ciln ndodhen edhe
tri flet si: Toolbars, Commands, dhe Opcions. Pra, me an t ksaj komande
mundsohet pamja e lists s menyve dhe t butonave.
Opcions Me an t ksaj komande hapet nj dritare e cila i ka edhe11 faqe t reja
prmes t cilave mund t parashtrohen rregullat e pun n Word, sipas przgjedhjes s
shfrytzuesit.
Menyja table
Me an t ksaj komande mundsohet krijmi i tabelave si dhe
manipulimi me to. N kt meny ndodhen edhe kto
komanda.
DrawTable Me kt komand mundsohet vizatimi i fardo
tabele me an t lapsit, drejtprsdrejti n dokumentin punues.
Insert Rows Kjo komand sht aktive vetm ather kur e
kemi vizatuar apo insertuar tabeln m par, pra me an t
ksaj komande mundsohet insertimi (shtimi) i rreshtave t
tabels.
Insert Cells Kur e selektojm ndonj qelul t tabels,
ather komanda Insert Cells aktivizohet (bhet aktive). Me
zgjedhjen e ksaj komande hapet dritarja e re e cila i ka kto opcione (Shift Cells
Right, Shift Cells Down).
Delete Me an t ksaj qelule mundsohet fshirja e qeluls, rreshtit apo kolons s
przgjedhur..
116

Marge Cells Me an t ksaj komande qelula e selektuar m par, do t bashkohen

duke formuar qelul t prbashkt.
Split Cells Kur kursori ndodhet n ndonj qelul t tabels, ather kjo komand
bhet aktive, e q na mundson q qelula e selektuar t ndahet n aq qelula sa ne
dshirojm dhe e shenojm n fund: Numbers of Columns.
Table Auto Format Me an t ksaj komande mundsohet zgjedhja e tabels,
forma e s cils shfaqet n dritaren PREVIEW.
Cell Height And Writh Me an t ksaj komande mundsohet dimenzionimi i
rreshtave dhe/ose kolonave t tabels.
Sort Me an t ksaj komande mundsohet q teksti i shenuar m par mund t
rnditet n form t ndryshme (sipas alfabetit).
Formula Me an t ksaj komande hapet nj dritare e re pr dialog, kur n fushn
FORMULA mund t shkruhet formula sipas t cils do t llogaritet vlera n at fush,
duke i marr vlerat tjera nga tabela..
Split Table Me an t ksaj komande tabela do t ndahet n dysh, n rreshtin ku
ndodhet kursori.
Grindlines Me an t ksaj komande tabela do t shifet me viza t ndrprera t cilat
nuk do t shtypen. Kto viza bhen t dukshme kur e selektojn tabeln dhe me
dhnien e komands: FORMAT BORDER AND SHADING, hapet korniza pr dialog
ku mund t prcaktojm formn, stilin, trashsin, hijesimin etj..

TABELAT PR LLOGARITJE (SPREADSHEETS)

Sot jan n prdorim disa pako softuerike t cilat prdoren pr llogaritje numerike
duke u shrbyer me tabelat e organizuara t cilat prbhen pej rreshtave dhe kolonave
t shenuara, n prerje t t cilave jan celulat, t cilat definohen me adresn e tyre. N
kt lloj softveri, shenimet e caktuara mund t vendosen n kto ceula (cells) dhe
pastaj t kryhen operacionet e caktuara arithmetike dhe tjera me to, duke paraqitur
rezultatet e llogaritjeve n celulat tjera rezultuese.
Secila nga celulat kan adresn e vete unike dhe t paprsritshme, q mvaret nga
pozicioni i celuls n rrjet, pra, nga kolona dhe rreshti q e prcaktojn at. (psh
celula me adrsn relative A3 gjendet n kolonn A dhe n rreshtin numr 3).

117

N seciln celul mund t futen apo t vendosen lloje t ndryshme t t dhnave:

Shenimet mund t jen numra, tekst ose formula pr llogaritje.
Shembull:
Nse

celula A3 prmban numrin 10, kurse n celuln

C5 shkruhet formula

"=A3*2.54" (merre vlern nga A3, shumzoje me konstantn 2.54, dhe rezultatin
shkruaje n celuln ku sht formula). N kt rast, vlera nga celula A3 e shprehur n
inch, sht konvertuar n cm dhe rezultati vendoset n celuln C5. N kt rast, vlera
2,54 mund t emrohet faktori i konversionit t njsis inch n njsin cm.
N mnyr t njejt mund t kalkulohet nj numr i madh i rezultateve n baz t t
dhnave t paraqitura n rreshta, n kolona apo vetm n celula individuale.
Kalkulimet mund t jen nga m t thjeshtat (katr operacionet themelore
arithmetike), deri te kalkulimet shum t ndrlikuara, q mund t bhen me operime
tabelare dhe me prdorimin e formulave komplekse.
T zhvillojm nj shembull n trsi: N celuln C3 shkruajm shenjn X, kurse n
celuln D3 shkruajm Y. Nga celula C4, deri n C10 (nga lart posht), futim vlera
numerike t ndryshme, sipas dshirs. N celuln D4 shkruajm formuln

y=

( x 1) 5
2 + 3x 2

Duke shkruar: =(C4-1)^(5/3)/(2+3*C4^2). Pastaj, pozicionohemi mbi celuln D4, e

bjm Copy dhe e bartim nga D5 deri n D10 me paste. N mnyr automatike
do t llogariten dhe do t afishohen rezultatet n kolonn D4 deri n D10. Tabela e
kalkuluar do t duket:
X
1.2
1.8
2.4
3.0
3.6
4.2
4.8

Y
0.010823
0.058824
0.090874
0.109476
0.120257
0.126528
0.130111

Pothuaj q t gjith spreadsheet-at q sot prdoren, ofrojn mundsin e paraqitjes

grafike t vlerave numerike, qofshin ato n lidhshmri funksionale apo t pavarrua
mes tyre.

118

Nga tabela e prllogaritur m lart, mund t formohen grafet e llojeve t ndryshme

(kolona, shtylla, linja, XY- shprndarja, rrethore, pie, etj.). Nj graf i mundshm do
t dukej:
Y
0.14
0.12
0.1
0.08
Y
0.06
0.04
0.02
0
1.2

1.8

2.4

3.0

3.6

4.2

4.8

Fig.30
Softveri m i avancuar i ktij lloji, padyshim jan pakot Microsoft Excel dhe Lotus
1-2-3.
Tabelat llogaritse (spreadsheet) kan numr t madh t kolonave dhe numr t madh
t rreshtave.
Bazat e shenimeve (Databases)
Baza e shenimeve (database) sht nj prmbledhje e shenimeve

t cilat jan t

organizuara (rradhitura) n form t prshtatshme, ashtu q pr secilin entitet, t

veohen t gjitha atributet t cilat i takojn atij.
Bazat e shenimeve karakterizohen me kto veori:
(1) asja n prbrjen e bazs s shenimeve duhet t jet e leht dhe e shpejt;
(2) Shenimet n Baz duhet t ken mundsin q t rradhiten leht (sort), q t
menaxhohen n mnyr t sigurt dhe t azhurohen (freskohen) sipas nevojs dhe
krkesave t shfrytzuesit.
Bazat jan sistem elektronik bashkkohor pr prpunimin kompleks t t dhnave, n
disponim t krkesave gjithnj n rritje t njeriut pr shrbime t mira dhe t shpejta.

119

Softueri bashkkohor pr krijimin dhe shfrytzimin e bazave t shenimeve, sht i

shumt, por shfrytzim m t madh kan gjet: Microsoft Access, Oracle Database,
FileMaker, FoxPro, DBaseIV, etj.
T gjitha kto softuere t bazave t shenimeve, sot jan n disponim t prdoruesve
t PC kompjuterve, kshtu q me ngritjen e kapacitetit memorues dhe me rritjen e
shpejtsis s procesimit, jan rrit mundsit q puna me data baza t jet e shpejt
dhe e sigurt, pa kufizime t dukshme n madhsin e bazs.
Prkah struktura e organizimit t shenimeve dhe mnyra e lidhshmris s tyre, bazat
e shenimeve zakonisht jan: (1) DataBaza t hapura (flat-file Database) dhe (2)
DataBaza elacionale (relational).
Bazat e hapura vendosin informatat n nj tabel t vetme. Secila kolon quhet fush
(field) dhe prmban nj pjes t informats si psh Emrin, Mbiemrin, Adresn,
datlindjen, numrin e telefonit, etj.

Nga ana tjetr, secili rresht sht nj inqizim

(record), dhe prmban t gjitha shenimet e atribuara (atributet) atij rreshti

Shembull: Regjistri telefonik i nj qyteti: inqizim sht nj rresht i cili lidhet me
emrin dhe mbiemrin e nj personi, posedues t telefonit. Fushat apo atributet q
lidhen me merin e personit (pra me rreshtin q i takon nj personi) jan t gjitha
shenimet tjera t lidhura pr at person, si q jan emri i babait, adresa, numri i
telefonit, e-mail adresa, dhe shum shenime tjera t cilat do t ishin relevante pr kt
adresar.
DataBazat relacionale jan nj koleksion i bazave t hapura (ose tabelave), t lidhura
mes veti me relacione t veanta specifike.
Shembull: Banka don q t prdor DataBazn relacionale pr t vendosur informatat
lidhur me klientt e vet. Duhet pra Tabela e cila mban emrat dhe adresat e t gjith
klientve, tabela tjetr me shenimet e duhura pr do lloj t kontove bankiere, Tabela
mbi gjendjen n secilin konto, tabela me pasvordat pr secilin klient, etj. Nj element
unik (key), do t vn relacionet mes ktyre tabelave. Psh. Kur nxjerr para nga
automati rrugor (Cash machine - Bankomat), kompjuteri e verifikon pasvordin nga
kartela bankiere duke e krkuar n tabeln e siguris. Pas ksaj sipas numrit unik,

120

gjendet dhe verifikohet gjendja e kontos. Dhe vetm pas krkimit t duhur npr t
gjitha tabelat relacionale dhe inizimet q jan t lidhyra me at numr unik,
kompjuteri i lejon veprimet e mtejshme lidhur me realizimin e pagess, ose n rastin
e kundrt t mosprputhjes s t dhnave, tr procesin e anulon (cancel) dhe i
ndrpren krkimet e mtejme npr Data Baz.
Bazat relacionale jan nj vegl e mir pr vendosjen dhe prpunimin e duhur t
shum shenimeve, t cilat jan t ndrlidhura mes veti n baz t nj apo m shum
atributeve. Prparsia e bazave relacionale n krahasim me Bazat e hapura sht q
bazat relacionale kan mundsi t prdorojn relacione t shumta pa prsritje.
Shembull: Secili konto bankar mund t ket shum transakcione (quhet Relacioni Nga
Nj kah shum - one-to-many relationship).
Bazat e hapura jan dydimensionale, kurse bazat relacionale jan shum
dimensionale.
Aplikacionet grafike
Me aplikacione grafike mund t punohen apo t modifikohen imazhet e ndryshme
grafike.
Jan dy lloje t imazheve q kan has n prdorim:
1. Imazhet q mbshteten n Objekte (Object-based) ose vektore (Vectorbased), dhe
2. Imazhet q mbshteten n bitmap tekniken apo raster imazhet.
Ku jan dallimet?
Psh, me bitmap, shkornja T do t formohej prej katrorve t vegjl t cilt e
hijesojn siprfaqen e shkronjs. Pra, nj matric e pikave e formon shkronjn dhe
secila pik n kt matric mund t ket edhe ngjyrn e vete (Raster image)
Me Grafikn vektoriale, shkronja "T" do t formohej me elemente gjeometrike si
psh "dy forma drejtkndore me trashsi t njejt, njra n pozit vertikale, tjetra
horizontale e bashkangjitur n gjysmn e gjatsis ".

121

Dallimi duket t jet i pa rndsishm, dhe metoda vektoriale n dukje t par sht
m e ndrlikuar dhe komplekse. Mirpo, nga ana tjetr, grafiku vektorial ka disa
prparsi t pa mohueshme n krahasim me grafikun e llojit bitmap. Grafikun
vektorial mund ta smadhojm (zoom) n fardo madhsie, dhe gjat ktij procesi si
dhe n fund t tij, nuk mund t dallojm kurrfar ndryshimesh n kualitetitn e figurs,
n asnj element (ngjyra, tekstura, etj). Nga ana tjetr. Kur nj objekt t krijuar me
bitmap teknikn vhet n zum (rritet), gjat vijimit t procesit fillojn t duken disa
katror, t cilt bhen gjithnj e m t veuar, kurse i tr objekti bhet m i pakjarrt,
duke e humbur teksturn e brendshme. Zakonisht, objekti bitmap krkon m
shum memorie
Sot jan zhvilluar disa lloje t softuereve aplikative grafike, dhe secili nga kto
softuere mund t rradhitet n njren nga kto 4 kategori t softuerit grafik aplikativ:
formimi i imigjeve (image editing), Ilustrimet (illustration), Animacionet
(animation), dhe 3D grafika (3D graphics).

Image editing Softveri i cili sot merret si standard industrial pr formimin e

imazheve, sht Adobe Photoshop. Veglat e tij t shumta e bjn kt
softver fort pr t prodhuar dhe pr t manipuluar raster (bitmap) imigjet

Illustration Softveri Ilustrues m i prhapur sht Adobe Illustrator. I ka

veglat e puns t ngjashme me Photoshop-in, mirpo ky mund t formon edhe
imazhe vektoriale, prkundr atyre raster.

Animation Animacioni sht proces i formimit t imazheve sekuenciale (t

njpasnjshme), t cilat, kur t aktivizohen (play) n sri, na ofrojn
prshtypjen e lvizjes kontinuale. Jan disa mnyra

pr t realizuar nj

animacion. Llojet e animiacioneve jan (1) Frame-by-Frame animation dhe

(2) Keyframe animation.
1. Frame-by-frame animacioni nnkupton q t formohen kornizat

njpasnjshme t animacioneve t veuara, t cilat kur t lidhen n

nj trsi eksekutive t rradhitur, krijojn prshtypjen e synuar
dinamike animacionin.
2. Keyframe animacioni i mundson animatorit q t definon dy pika
kye (key points) dhe t prdor kompjuterin q t kalkulon t gjitha
kornizat ndrmjetse, dhe ky proces zakonisht quhet Tweening.

122

3D Graphics mbshtetet n prdorimin e mjedisit 3-dimensional t

simuluar, pr t formuar objekte gjeometrike me faqe t ndryshme dhe me
animacion. Kjo gjeometri duhet t ket shkallt e duhura t prpjestimit q
objektet t mos deformohen gjat paraqitjes dhe projekcionit t pamjeve t
ndryshme, nga t gjitha pikvshtrimet e mundshme.

Aplikacionet grafike q mbshreten n teknikn vektoriale, gjithashtu jan t shumta,

por pothuaj q t gjitha kto shrbehen me teknikn unike grafike t definuar me
shprehje: Computer-Aided Design apo CAD. Teknikat e llojit CAD jan aplikime t
prshtatshme pr pun me grafik kompjuterike t specialistve nga lmit e
ndryshme t

inxhinieris dhe arqitekturs. Ndr programet m atraktive dhe t

prhapura padyshim sht AutoCAD i, i cili aplikacion sot sht mjet pune pr
firmat e shumta inxhinierike projektuese an e knd bots.
Prve ktyre, ka edhe aplikacione tjera grafike q prdoren n multimedia, audio,
dhe n lojra kompjuterike.
Aplikacionet pr prezentim
Aplikacionet pr prezentim, jan t njohura me emrin biznis grafika (business
graphics), pasi q lejojn dhe mudsojn organizimin, dizajnimin, drgimin dhe
prezentimin e punimeve t ndryshme n form t nj slide-show dhe n form raporti
t nj raporti t prshtatshm vizual apo video - vizual.
Softveri i cili sot q mundson kt mnyr t prgatitjes s komunikimit t individit
me indi id apo t individit me masn, sht i njohur me emrin MS PowerPoint.
Ky mundson paraqitjen tekstuale, grafike dhe me animacione t fardo ideje q
njeriu formon dhe me qllim pr ti treguar n mnyrn m t kuptueshme t tjerve
(publikut), qoft ai n form t nj punimi vetanak origjinal apo t ndonj forme
tjetr t prezentimit t ndonj shtje me interes pr publikun.
Vrejtje: Punimi prfundimtar seminarik nga lnda secili student do t prgadit
punimin seminarik n form t PowerPoint Presentation prej maksimum 10 slajda, t
cilin prezentim do ta bn para studentve tjer, para profesorit dhe asisstentve.
Qllimi i ksaj mnyre t puns sht q studenti t trajnohet n PowerPoint, t msoj

123

qndrimin dhe rndsin e komunikimit prmes softuerit aplikativ me publikun dhe t

vren personalisht prparsit e ktij lloji t komunikimit.
.
Web browseri dhe e-mail
Web browser-i sht nj aplikacion i cili prdoret pr t gjet n World Wide Web
dhe pastaj pr t paraqit n monitor, web faqet e ndryshme q jan n disponim.
Disa nga browser-t m t prdoshm dhe me popullaritet m t madh, jan:
- Netscape Navigator
- Microsoft Internet Explorer.
- Mozilla Firefox
Q t tre kta jan browser grafik, ka nnkupton q kta mund t afishojn grafikt
e t gjitha llojeve ashtu sikurse edhe tekstin, apo kombinimin e duhur t grafiks dhe
t tekstit.
Si shtojc, browser-t modern mund t prezentojn informacionet multimediale (zrin
dhe video), dhe pr kt, krkojn prizat dhe hardverin e duhur.
E-Mail
Posta elektronike (e-mail) sht kmbim i mesazhave t shkruara dhe/ose t ruajtura
n kompjuter, prmes rrjetit elektronik komunikues t formuar n mbar botn. Edhe
Netscape si dhe Microsoft Explorer (MSN) n vete prmbajn mjetet pr e-mail n
form t e-mail browser-it dhe t Mesenger-t.
Matematika binare
N kompjuteristik, gjithnj e m shum po futen n prdorim terme t ndryshme,
kshtu q sht e nevojshme dhe shpesh edhe e domosdoshme q shfrytzuesi t
kupton domethnien e tyre, me qllim t prdorimit dhe t interpretimit t drejt.
Me rndsi t veant sht kuptimi i drejt i termeve n vijim:

124

Bit sht njsia elementare e informacionit n kompjuter. Biti mund t'i merr
vetm njren nga dy vlerat Zero (0) ose nj (1). Kjo mnyr e paraqitjes s
informacionit prmes bit-it sht nj format i veant

i cili komunikon

njkohsisht me njeriun dhe me sistemet elektronike dhe ky qyhet formati

binar. N kt sistem (binar), procesohen t gjitha shenimet n kompjuter.

0
1
Fig.31 Modeli binar elektrik

Byte Bajti sht njsi matse e cila shrben pr t shprehur madhsin e

shenimeve apo t fajit, madhsin e hapsirs n disk ose t memories, ose
madhsin e t dhnave q po dshirojm ti ngarkojm n rrjet (uploade) apo
t zhgarkojm nga rrjeti (download). Nj byte = 8 bit.

Nibble Nibli sht 4 bita ose byte.

Kilobyte (KB) Nj kilobyte sht 1,024 (ose prafrisht 1,000) byte pra,
1KB =210 Byte.

Kilobyte pr second (KBps) KBps sht standardi pr matjen e sasis t

shenimeve q transferohen prmes rrjetit. KBps paraqet bartjen e shenimeve
prej 1,024 byte pr sekond.

Kilobit (Kb) Nj kilobit sht 1,024 (ose prafrsisht 1,000) bit.

Kilobit pr second (Kbps) sht njsi matse standarde pr sasin e

shenimeve q transferohen (barten) prmes lidhjes n rrjet. Kbps paraqet
prafrsisht transferin e 1,024 bitave pr sekond.

Megabyte (MB) Nj megabyte sht 1,048,576 byte q sht = 220 byte

(ose prafrsisht 1,000,000 byte).

Megabyte pr sekond (MBps) sht njsi matse standarde pr matjen e

sasis s shenimeve q transferohen prmes rrjetit. Nj

MBps paraqet

prafrsisht sasin e bartur prej 1,000,000 byte pr nj second, ose saktsisht

1.048.576 byte pr sekond

125

Megabits per second (Mbps) sht njsi matse standarde pr matjen e

sasis t shenimeve elementare t bartura prmes lidhjes n rrjet Mbps sht
sasia e prej 1,048,576 bit pr sekond.
Note: Gabimi m i shpesht bhet duke i przier njsit KB me Kb dhe MB
me Mb. Shkronja e madhe B prcakton njsin byte kurse shkronja e vogl b
prcakton bit-in. Ngjashm Shumfishet shenohen me shkronj t madhe,
kurse nnfishet me shkronj t vogl. Pr shembull, M=1,000,000 dhe
m=0.001.
Shpejtsia e bartjes dallon nse shprehet n KB apo Kb. Psh, Softveri
bashkkohor zakonisht paraqet shpejtsin e lidhjes (conection speed) n
Kbps (45 Kbps), kurse browsert e tregojn file-download speed n KBps.
Kshtu, do t kemi:
45 Kbps = 5.76 KBps.

Hertz (Hz) Hertz-i sht njsi pr matjen e frekuencs dhe paraqet

sinonimin e numrit t ciklave pr sekond. Me kt njsi, sot zakonisht shprehet
numri i cikleve t cilat mund ti realizon mikroprocesori n asjen e vete drejt
shenimeve dhe gjat procesimit t tyre. N praktikn e krijuar kjo njsi
shrben pr shprehjen (matjen) e shpejtsis t mikroprocesorit.

Megahertz (MHz) Paraqet Nj milion cikle pr sekond. Kjo sht njsia e

zakonshme me t ciln shprehet shpejtsia e mikrochipit

Gigahertz (GHz) sht 109 cikle pr sekond dhe me te shprehet shpejtsia e

mikrochipit.
Shenim: PC procesort po jan gjithnj e m t shpejt. Microprocesort e
prdorur n vitet e '80 ta punonin me frekuenca nn 10 MHz. IBM PC
origjinal kishte 4.77 MHz.. N fillim t viteve 2000, PC procesort i ofrohen
shpejtsis prej 1 GHz, kurse sot prodhohen PC me shpejtsi mbi 3.5 GHz.

126

Sistemet analog dhe digjital

Me kalimin e kohs,, bota aktuale po bhet gjithnj e m shum digjitale. Variablet q

karakterizojn nj sistem analog kan nj numr pakufi t vlerave. Psh, akrepat n nj
or analoge, mund t tregojn cilndo koh gjat dits. Nga ana tjetr, n sistemin
digjital, mund t lexohen vetm nj numr i caktuar i vlerave diskrete. N
arithmetikn binare, e cila paraqet bazn e aplikimeve hardeurike / softuerike n
sistemet kompjuterike bashkkohore, prdoren vetm dy vlera vlera 1 dhe
vlera 0.
Pajisjet digjitale gradualisht jan duke i zvendsuar ato analoget. Vetm para 30
vitesh, ort digjitale, kompjutert PC, modemt, lojrat elektronike, monitort e
rrafsht, televizort digjital t rrafsht, etj. nuk ekzistonin fare.
A mund t mendohet bota sot pa kompjuter? Njzet vite m par ishin t rrall ata q
kishin kompjuter shtpiak. Sot mikroprocesort jan pjes prbrse e lodrave, orve,
pajisjeve personale digjitale, kartelave identifikuese, dhe "smart" kartelave (kredit
kartelat me mikrochip t vendosur).
ka pritet n 20 vitet e ardhshme? Pajisjet digjitale nn lkur, chipa q i prbin
pacienti ose q vendosen n rrjedhat e gjakut?.
Telefoni tradicionale transmitojn zrin prmes telave t Cu, duke prdor signalin
analog. Kur prdoret mikrofoni i kyur n kompjuter dhe me softverin gjegjs pr t
fol me pages t ult me dik q sht larg, sistemi analog telefonik ndrmjet folsit
dhe PTK przihen me rrjetin digjital t Internet Service Providerit (ISP). Ky kalim
nga sistemi analog n sistem digjital vendos ndrmjet nj pajisje t veant q
emrtohet A/D konvertor (Analog to Digital Convertor). N disa raste, posaqrisht te
sistemet e matjes dhe rregullimit automatik, tregohet nevoja e konvertimit t kundrt,
me q rast vhen n prdorim D/A konvertort (Digital to Analog convertor)
Eementet e signalit analog
Signali analog prkah natyra sht i pa ndrpreshm, pra i ka vlerat e veta t
njpasnjshme t variabls s varur (y), pr fardo vlere sado t vogl t variabls s

127

pavarur (x). Pr shembull, nj signal analog do t mund t paraqitje prmes nj

funksioni klasik matematikor:
y = A sin( t + )

Grafikisht, signali analog q pasqyron kt funksion, do t ket kt pamje t nj

funksioni t pandrprer (kontinual) n tr intervalin e ekzistimit t tij (nga -. +).

y
4
3
2
1
0
-1

10

12

14

16

-2
-3
-4

Fig. 31
Po t ekzistonin vlerat e funksionit y vetp pr vlera t caktuara t x, kurse ndrmjet
dy vlerave t njpasnjshme, funksioni y do t merrte vlern 0, ather do t kishim t
bjm me signalin diskontinual apo n kt rast kushtiimisht digjital, si q shifet nga
figura 32.

y
4
3
2
1

-2
-3
-4

Fig.32

128

14

13

12

11

10

-1

Elementet e signalit digjital.

Sistemi digjital i cili prdoret n sistemet kompjuterike, nuk sht si ky i paraqitur n
figurn e mparshme, por sht nj sistem i veant i cili mbshtetet n nj deg t
ndar t matematiks e cila emrtohet matematika binare e cila n trsi prdor
sistemin numerik me bazn 2 (sistemi binar numerik).
Matematikisht, sistemi binar mund t prshkruhet kshtu::
Ka tension:

Vlera = 1

Nuk ka tension: Vlera = 0

Me rndsi sht q t kuptohen funksionet themelore t sistemeve digjitale. Si mund
t punon kompjuteri n themelin e vet? Tashm sht e kuptueshme q do veprim
brenda sistemit kompjuterik (Mikroprocesori, memorijet, shenimet ne HD, transferi i
shenimeve, etj.) mbshtetet n vlerat 1 dhe 0. Matematika e cila i mbshtet kto
veprime punon me sistemin numerik BINAR (me bazn 2) ose sistemin numerik
HEKSADECIMAL (me bazn 16).
N prgjithsi, sot jan n prdorim disa sisteme numerike me baza t ndryshme. N
sistemet kompjuterike bashkkohore, mund t prdoren sistemet m baz 2 (binar), 4
(quatral), 8 (oktal), 10 (decimal), 16 (heksadecimal).
Elementet logjike t Bool-it
Kompjutert ndrtohen prej llojeve t ndryshme t arqeve elektronike, pr t
realizuar funksione t ndryshme pr procesimin apo prpunimin e signaleve t cilat
me vete bartin informatat e ndryshme. T gjitha kto arqe elektronike brenda
kompjuterit, mvarsisht nga prmbajtja e tyre dhe nga funksioni t cilin e kryejn,
kan edhe emrat e tyre, si psh, AND, OR, NOT, dhe NOR. Kto quhen arqet
logjike. Kto arqe dallojn ndrmjet tyre, sipas reaksionit (prgjegjes apo vlers n
dalje) q ata e realizojn, kur n hyrje t tyre veprojn signalet e caktuara hyrse.
N figurn 33 jan treguar arqet logjike me dy hurje. Vlerat "x" dhe "y" paraqesin
hyrjet (inputs), kurse "f" paraqet daljen (output). Vlera 0 paraqet "off" dhe vlera 1
paraqet "on".
129

Jan vetm tre funksione logjike themelore (primare):

AND , OR, dhe NOT.

Nj OR ark vepron ashtu q n dalje jep ON, nse n njren nga hyrjet e tij kemi
gjithashtu ON. Nj AND ark vepron ashtu q nse cilado hyrje sht OFF, n dalje
jep OFF. arku NOT vepron sikur negacion, ashtu q nse n hyrjet sht ON dalja
do t jet OFF, dhe anasjelltas.
arku NOR sht nj kombinim i arqeve OR dhe NOT, kshtu q nuk konsiderohet
si ark elementar (primar). arku NOR vepron ashtu q kur cilado hyrje t jet ON,
dalja sht OFF.

AND

OR

NOR

Fig.33
Kto funksione elementare logjike zakonisht epen n form t tabelave logjike. T
gjitha funksionet tjera logjike q mund t formohen, rezultojn nga kto elementaret.
0 OR 0 = 0

0 AND 0 = 0

0 NOR 0 = 1

NOT 0 = 1

0 OR 1 = 1

0 AND 1 = 0

0 NOR 1 = 0

NOT 1 = 0

1 OR 0 = 1

1 AND 0 = 0

1 NOR 0 = 0

1 OR 1 = 1

1 AND 1 = 1

1 NOR 1 = 0

130

N t shumtn e rasteve, nxnsit q n shkolln fillore aftsohen me njoft kto

funksione elementare logjike, n form t tabelave t vrtetsis, ku termi e sakt
korespondon me numrin 1, kurse termi jo e sakt korespondon me numrin 0. Pra,
leht mund t formohen tabelat logjike, duke i paraqit n kt mnyr gjendjet
logjike n nj form kompakte.
arqet e tjera logjike, formohen me kombinimin e ktyre elementarve, si psh XOR,
NAND, etj.
Sistemet numerike decimal dhe binar
Sistemi numerik decimal, ose me bazn 10, prdoret do dit nga njerzit n tr
botn. Ky sistem numerik shfyrtzon 10 shifra: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, dhe 9. T gjitha
numrat t cilat i takojn ktij sistemi numerik, mund t shkruhen n formn e
shkoqitur, duke u shfrytzuar me formuln:
n

Y = C i B i , i (-, + ), C [0,9]
i =0

Sistemi numerik binar, ose me bazn 2, sht sistem i cili prdor vetm 2 shifra pr t
shpreh q t gjitha vlerat numerike. Kto dy shifra q formojn sistemin numerik
binar jan 0 dhe 1. Psh nj numr binar do t dukej 1001110101000110100101.
Nj shtje me rndsi pr tu mbajtur mend, sht roli i numrit 0 Numri 0 prdoret n
secilin sistem numerik. Nganjher, nse kt numr e shkruajm n ann e majt t
numrave tjer, kt mund ta fshijm pa e ndryshuar vlern e numrit. Psh, numri 02354
sht numri 2354, kurse n sistemin me bazn 2, numri 0001001101 sht n realitet
numri 1001101. Shpesh njerzit i fusin 0-t n ann e majt pr t mbush vendet e
zbrazta n raste specifike, pr t treguar se edhe ato fusha t zbrazta jan vendi fizik i
atij numri, por q nuk e ndryshojn vlern e tij.
shtje tjetr me rndsi te numrat binar sht fuqizimi i numrave. Psh, 20 dhe 23
jan mnyrat e paraqitura me fuqizim. Duhet t mbahet mend rendi
20 = 1, 21 = 2, 22 = 2 x 2 = 4, 23 = 2 x 2 x 2 = 8, etj.
Shembull: 24 = 16, 25 = 32; 29 = 512; 210 = 1024...

131

Pr dallim, n sistemin numerik me bazn 10, prdoret fuqizimi i numrit 10:

100 = 1, 101 = 10, 102 = 100, 103 = 1000, and 104 = 10.000, 1010 = 10.000.000.000
Llogaritjet: 23605 n bazn 10 mirret 2 x 10000 + 3 x 1000 + 6 x 100 + 0 x 10 + 5 x
1., ose
2 x 104 + 3 x 103 +6 x 102 + 0 x 101 +5 x 100 =23605
sht leht t mendohet dhe t llogaritet me sistemin numerik me bazn 10, apo me
fuqizimin e numrit 10 (100, 101, 102, etj.) dhe t formohen numrat decimal.
Metoda e njejt sht prdor edhe me numra binar dhe me fuqizimin e numrit 2. T
shikojm numrin binar 10010001. Tabela n vazhdim shfrytzohet pr konvertimin e
numrit binar 10010001 n numr decimal, n kt mnyr:
10010001 = 1 x 27 + 0 x 26 + 0 x 25 + 1 x 24 + 0 x 23 + 0 x 22 + 0 x 21 + 1 x 20 =
= 1 x 128 + 0 x 64 + 0 x 32 +1 x 16 +0 x 8 + 0 x 4 + 0 x 2 + 1 x 1 = 128 + 16+1 = 145
27

26

25

24

23

22

21

20

128
1
1
0
1

64
0
1
1
1

32
0
0
1
1

16
1
0
1
1

8
0
1
0
1

4
0
0
0
1

2
0
1
1
1

1
1
0
1
1

145
202
113
255

Kjo sht njra nga dy mnyrat pr konvertimin e numrave binar n decimal. Mnyra
m e leht sht t bhet nj tabel me numrin 2 t fuqizuar. Shembull: numri
(11111001)2 konvertohet n numrin (249)10.

Konversioni i numrave decimal n binar

Zakonisht pr zgjidhjen e problemeve matematikore ka m shum se nj rrug, dhe
kjo vlen edhe pr konvertimin e numrave nga sistemi n sistem.
Pr t konvertuar nj numr decimal t njohur n numr binar i cili do t ket vetm
shifrat 1 dhe 0, n nisje krkohet fuqia m e lart e numrit 2 e cila "hyn"n numrin e
dhn decimal.

132

T marrim shembull numrin 35. Sipas tabels q u shtrua m lart, dallojm se cili
sht numri (fuqia) m i madh i cili hyn n numrin 35?
Startojm nga numri m i madh, 26, or 64, q n kt rast sht shum i madh, dhe
vendosim numrin "0" n kt kolon.
Numri i ardhshm m i madh, 25, or 32, sht m i vogl se 35 . N kolon shenohet
1. Tani llogaritet diferenca e numrit 35 dhe 32. Mbetja sht 3.
Pastaj, Shqyrtohet numri i ardhshm 16 a hyn n 3. Kjo nuk sht e sakt dhe
shenohet 0 n kolon.
Shqyrtohet numri i ardhshm 8, i cili sht m i madh se 3, dhe n kolon shkruajm
0.
Numri i ardhshm 4, gjithashtu nuk hyn n 3 dhe shkruhet 0.
Numri i ardhshm 2 sht m i vogl se 3 dhe shenojm n kolon numrin 1. Zbritet
numri 2 nga numri 3 dhe mbetja sht 1.
Kjo mbetje shkruhet n kolon si shifra e fundit e numrit t fituar binar.
(35)10 = (0100011)2 = (100011)2
Kjo metod mund t prdoret pr cilindo numr decimal.
T provojm me numrin 1.000.000?
Cila sht fuqia m e madhe e numrit 2 q hyn n numrin 1.000.000?
219 = 524.288 , kurse 220 = 1.048.576,
Pra, 219 sht fuqia m e madhe e 2 q hyn n 1.000.000.
Duke vazhduar n mnyrn e prshkruar m lart, fitohet:
(1.000.000.000)10 = (1111 0100 0010 0100 0000)2.

133

Nj metod edhe m t leht do ta msojm n kuadr t njsis

msimore

Konvertimi i numrave n fardo baze.

N prdorimin e tabels q u dha m lart, mund t ushtrohen konvertimet nga
sistemi numerik decimal, n sistemin numerik binar.
Sistemi numerik me bazn 16 (hexadecimal)

Sistemi numerik me bazn 16 (hexadecimal), filloi t prdoret me t madhe n

teknikn kompjuterike, kur u zhvilluan mikroprocesort t cilt do t mund t
adresonin memorijen me m shum

se 64 KB, si dhe kur u tregua nevoja q me

prdorim t nj sistemi numerik m t kondenzuar, mund t kursehet memorija e

kompjuterit. Kjo zgjidhje ishte relativisht e leht, nga se numri 16 n t vrtet sht
nj eksponent i numrit 2 (16 = 24), kshtu q, n vend q pr nj numr 16 bitsh, do
t mund t prdoren vetm 4 vende.
Kompjuteri i kryen llogaritjet vetm me numra binar, mirpo nse n dalje numrat
shprehen n sistemin numerik heksadecimal ata mund t lexohen m leht dhe m
shpejt. Gjithashtu, prdorimi i numrave heksadecimal, si q u tha m lart, mundson
kursimin e memorijes. Pr ti kumtuar kompjuterit se numri q po e prdorim sht i
formatit heksadecimal, me konvencion prdoret shenja &. Pra, kur vrejm shenjn
&, numri q pason sht heksadecimal, si psh &1234 nnkupton nj numr 1234 me
baz 16.
Sistemi numerik me bazn 16 prdor numrat dhe shkronjat: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9,
A, B, C, D, E, dhe F. Shkronja "A" paraqet numrin decimal 10, "B" = 11, "C" = 12,
"D" = 13, "E" = 14, dhe "F" = 15.
Shembuj t numrave hexadecimal: 2A5F, 99901, FFFFFFFF, EBACD3, etj. Psh
numri (B23CF)16 = (730063)10 .
Konversioni tradicional ndrmjet numrave decimal dhe hexadecimal bhet:
(C6e9)16 = 12*163 + 6*162 + 14*161 + 9*160 = 12*4096 + 6*256 + 14*16 + 9 * 1 =
49152 + 1536 + 224+ 9 = (50921)10

134

Konversioni i numrave nga sistemi Binar n hexadecimal

Konversioni i numrave Binar n numra hexadecimal bhet relativisht leht. S pari,
sht e dukshme q psh, numri binar 1111 sht n heksadecimal F. Gjithashtu, numri
binar 1111 1111 sht FF. Pa hyr n vrtetime matematikore, nj fakt i dobishm
vrehet kur punohet me kto dy sisteme q nj simbol heksadecimal i krkon 4 bita
ose 4 numra binar (kombinime t 1 dhe 0).
Pr t konvertuar numrat binar n hexadecimal, Numrin binar s pari e ndajm n
klas me nga 4 numra (4 bit), duke filluar nga e djathta. Konvertimi i secilit grup prej
4 bit-ash me nj shifr nga sistemi numerik heksadecimal, na ep si rezultat numrin
heksadecimal equivalent me numrin e dhn binar.
T marrim si shembull numrin binar
11110111001100010000
Kt numr e ndajm n klas prej nga 4 numrash, duke filluar nga e djathta:
1111 0111 0011 0001 0000
Pr secilin grup, nga tabela e konversionit apo me llogaritje, gjejm simbolin gjegjs
heksadecimal, kshtu q kemi:
1111 0111 0011 0001 0000
F

Ose (11110111001100010000)2 = (F7310)16

Shembull 2
(1101011110)2 = (?)16
(0011 0101 0111)2 = (35E)16

135

Konversioni i numrave Hexadecimal n binar

Konversioni i numrave nga sistemi numerik hexadecimal n at binar, sht nj

veprim invers me at q sht msuar n kapitullin e mparshm.
Mirret secila shifr ve e ve e numrit heksadecimal dhe e shndrrojm kt n binar,
dhe formojm n kt mnyr nj varg t grupnumrave binare (nga 4) nga e djathta
n t majt
Shembull:
(FE27)16 = (?)2
F (=) 1111, E (=) 1110, 2 (=) 0010, dhe 7 (=) 0111.
Pra numri gjegjs binar sht: 1111 1110 0010 0111,
Ose

(FE27)16 = (1111111000100111)2

Konvertimi n cilndo baz

T gjitha konversionet nga nj sistem numerik me fardo baze n sistem tjetr
numerik, bhet n mnyr t njejt, duke trajtuar mbetjen e numrit pas pjestimin me
bazn.
Shembull 1: (1234)10 = (?)8
1234 / 8 = 154 mbetja 2
154 / 8 = 19 mbetja 2
19 / 8 = 2 mbetja 3
2 / 8 = 0 mbetja 2
Rezultati sht (2322)8 .
Konvertimi i kundrt, realizohet:
136

2 * 8 = 16
16 + 3 = 19
19 * 8 = 152
152 + 2 = 154
154 * 8 = 1232
1232 + 2 = 1234
Nj mnyr m e leht q jep rezultate t njejta, sht duke e prdorur fuqizimin
pozicional t numrave:
2*83 + 3*82 + 2*81 + 2*80 = 1024 + 192 + 16 + 2 = 1234.
N prgjithsi, merret:
( xyzklm) B = x B n 1 + y B n 2 + z B n 3 + ... + m B 0
Ku jan: B Baza e sistemit numerik;
n numri i shifrave n numrin i cili konvertohet
Duhet pas parasysh q secili numr i ngritur n fuqin 0 sht = 1.
Teknikat e ngjashme prdoren pr konvertimin e numrave nga sistemet e ndryshme.
Mirpo, te numrat binar rezultati tek (ODD) ose ift (EVEN) shfrytzohet pr t
determinuar 1 apo 0 pa e konsideruar mbetjen. Nse rezultati i pjestimit me 2 sht
tek shkruhet numri 0, kurse kur rezultati i pjestimit sht ift, shkruhet numri 1.
Shembull:
Numri 1234 sht ift -- shkruhet 1
1234/2 = 617 sht tek Shkruhet numri i ardhshm 0 ,
Ose:
1234 = ift

(0)

137

1234/2 = 617 tek

(10)

617/2 = 308 ift (010)

308/2 = 154 ift (0010)
154/2 = 77 tek (10010)
77/2 = 38

ift (010010)

38/2 = 19

tek (1010010)

19/2 = 9

tek (11010010)

9/2 = 4

ift (011010010)

4/2 = 2

ift (0011010010)

2/2 = 1

tek (10011010010)

Me ushtrime, pjestimi me 2 msohet leht, kshtu q numri binar mund t shkruhet

shpejt.
Nga ana tjetr, msuam q grupimi i numrit binar n grupe nga 4 na ndihmon
konvertimin n numr heksadecimal.
Nse grupimin e bjm me 3 numra, konvertimi i leht bhet n ssitemin oktal ( 8 =
23).
(010 011 010 010) = (2322)8
Kurse :
(0100 1101 0010)2 = (4D2)16 ose &4D2

Njohurit themelore pr Algorithmet

Alogaritmi sht nj prshkrim sistematik (sekuencional) ose metodologji e cila n

mnyr t sakt prcakton si t realizoher seria e hapave dhe veprmeve t nevojshme
me qllim q t kryhet ndonj detyr
Kompjuteri prdor algoritmin n secilin veprim q ai kryen. Softveri kompjuterik n
thelb sht bashksi e shum algoritmeve t cilat lidhen n trsi prmes kodeve.
138

Msimi i programimit n kompjuter, nnkupton msimin se si t shtrohen dhe t

implementohen algoritmet. Shum nga algoritmet jan t paraprgaditur dhe mund t
prdoren si module programore n programe t ndryshme. Ideja kryesore psh e
programimit t emrtuar "object-oriented", sht q t prdoret kodet ekzistuese.
Kto kode jan t gatshme, paraprakisht t prgaditura si kode t pavarura t nj
objekti t caktuar, n form ikone apo simboli grafik tjetr, ashtu q kur t klikohet
mbi at, realizon nj apo m shum veprime. Kombinimi i shum kodeve t ktilla,
mund t rezulton me struktura shum t ndrlikurara, kshtu q mund t shfrytzohen
pr formimin e programeve apo kodeve edhe
Pr t fituar nj ide m t plot pr nj numr t shumt t algoritmeve q mund t
prdoren n programim, hyn n web faqen http://www.nist.gov/dads/. Shum nga kto
algoritme jan mjaft komplekse, mirpo nga web faqja do t msoni se cilt algoritme
jan n disponim dhe pr ka mund t prdoren..
Pr shembull, nj algoritm i shfrytzuar pr formimin e rrjetave kompjuterike n
internet sht i njohur me emrin Dijkstra algoritmi. Ky algoritm prdoret pr t
gjet rrugn m t shkurt ndrmjet nj pajisje specifike dhe pajisjeve tjera t lidhura
n rrjet.
Nj algoritm tjetr q prdoret gjithashtu shum, sht algoritmi enkriptik, me t
cilin parandalohen hakert q t ken asje n shenimet q kalojn n Internet.
N prgjithsi, algoritmet jan procedura hap pas hapi me t cilat realizohet nj
detyr e caktuar. Komjutert i shfrytzojn agoritmet pr t rrit shpejtsin e
veprimeve dhe pr t thjeshtsuar procedurat. Shum nga algoritmet e prdorura nga
kompjutert jan mjaft kompleks dhe pr ti kuptuar, krkohet nj eksperienc e
caktuar n lmin e kompjuterve.

139