1.

Multinacionalne kompanije
Multinacionalne kompanije su vienacionalna preduzea koja ujedinjuju proizvodnju i ponudu
velikih koliina robe u vie drava. Predstavljaju vrlo vane inioce svetske privrede. U njima
je koncentrisan kapital, znanje i veliki broj zaposlenih.
Prema definiciji Meunarodne organizacije rada pod multinacionalnom korporacijom se
podrazumijeva svaka korporacija ili poduzee ije se sjedite nalazi u jednoj, odnosno
matinoj zemlji, a poslovni pogoni i druge radne jedinice u drugim, tzv. zemljamadomainima.
Primarni ciljevi:
Poveanje profita
Akumulacija kapitala
U MNK je koncentrisan kapital, znanje i veliki broj zaposlenih, a razlog njihovog nastanka
treba traiti u zakonitostima trine privrede. Primarni je cilj osnivaa poveanje profita i
akumulacija kapitala putem vika vrijednosti u proizvodnji. U trenutku kada se kapital u
matinoj zemlji ne moe poveati novim ulaganjem , trae se nova, povoljnija trita i
sredstva prebacuju izvan dravnih granica. Tako nastaju MNK koje kontroliu proizvodnju
nekog proizvoda u vie zemalja te kao takve postaju vaan faktor globalnog povezivanja. Vrlo
su prilagodljive zakonitostima trita pri emu se koriste svim raspoloivim sredstvima i
oblicima to breg i to veeg sticanja profita.
Faktori koji su uticali na nastanak MNK
- Industrijalizacija
- -kolonijalizam
- Informatiko-tehnoloka revolucija
- Globalizacija svjetske privrede (liberalizacija trgovine i tokova kapitala)
Izvozne proizvodne zone- gdje?
zemlje koje su liberalizirale carinski sistem
zemlje jeftine radne snage
zemlje koje zadovoljavaju geslo to nii trokovi i to vii profit
u svijetu oko 850 slobodnih zona
oko 27 miliona radnika
u Kini 125 zona sa 18 miliona radnika
200 250 milijardi USD vrijednost trgovinskih tokova
radni dan traje od 12 16 sati
veina zaposlenih su mlade ene, esto i djeca
nadnice vrlo niske (ak manje od jednog dolara)
uprava je vojnog stila
izdvojene su iz zakonodavnog i poreznog sustava zemlje u kojoj se nalaze
Multinacionalne kompanije temelje svoju proizvodnju na primjeni visoke tehnologije i
relativno jeftinoj radnoj snazi. Razvoj tehnike i tehnologije omoguava im da dijelove nekog
konanog proizvoda proizvode na raznim stranama svijeta tj. u zemljama u kojima je to
najjeftinije. Za sastavljanje konanog (finalnog) proizvoda takoe se odaberu zemlje koja ima
najpovoljniju lokaciju tj. gdje je to najprofitabilnije.
Multinacionalne kompanije najvei udio imaju u hemijskoj, elektrotehnikoj i automobilskoj
industriji. Uz proizvodne postoje i uslune multinacionalne kompanije meu kojima vodea
mjesta zauzimaju banke, osiguravajua drutva, lanci hotela i trgovina. Veina
multinacionalnih kompanija ostvaruje godinju zaradu koja je esto vea od prihoda pojedinih
zemalja svijeta to im daje politiku i ekonomsku mo, tj. omoguava im da utiu na
donoenje odreenih zakona i dr. u njihovu korist.

Moderne multinacionalne kompanije angauju vrhunske pravne agencije za utaju i

izbjegavanje poreza uz pravno odrive forme. Francuski ministar finansija tvrdi da kompanije
plaaju jedva 2 do 4 odsto poreza. Tim Kuk, izvrni direktor Apple kompanije, meutim,
izjavio je pred senatskom komisijom da njegova kompanija plaa 1,8 ne procenta nego
promila (hiljadita dijela) poreza na prihode i da je sve to u skladu sa zakonima. Kompanija je
sredite registrovala u Irskoj i svojih 156,5 miljardi prihoda prijavila tamo, gdje velike
kompanije privlae magnetskom snagom mikro poreskih stopa
Od njemakog ministra finansija, do ruskog svi se slau da treba djelovati slono, ujednaiti
propise u svijetu, a zatim ih sprovoditi, to zaista lii na revolucionaran pokuaj kakav se po
ocjeni OECD deava Once-in-a-century (jednom u sto godina). Kao osnova propisa trebalo
bi da poslui 15 taaka OECD proirenih prijedlozima iz zainteresovanih zemalja, uz cilj da
kompanija plaa porez tamo gdje je ostvarila prihod. Atakom na multinacionalne kompanije
ne iscrpljuje se borba protiv ostalih utaja poreza. Neto se kree. Od kada je vajcarska u junu
prihvatila sporazum (kakav su SAD prethodno potpisale sa EU) o dostavljanju podataka o
amerikim deponentima, priskoile su i druge zemlje, prije svega Italija, iji graani dre 220
od 880 milijardi ilegalnih depozita u vajcarskoj. Legalni iznose 3.120 milijardi dolara.
2. Izvedene hartije od vrijednosti
Postoje hartije od vrijednosti koje su po svojoj sutini posebne u odnosu na druge finansijske
instrumente. One spadaju u grupu finansijskih derivata, odnosno izvedenih hartija od
vrijednosti, koje su na specifian nain povezane sa finansijskim instrumentima. Finansijski
derivati izvedene hartije od vrijednosti, gdje je njihova vrijednost izvedena iz odnosa prema
nekom osnovnom instrumentu. Najpoznatiji finansijski derivati : fjuersi, forvordi, opcije,
svopovi.
Forvard ili terminski ugovor je prosta izvedena hartija od vrijednosti, odnosno ugovor o
kupoprodaji odreene finansijske finansijske aktive po unaprijed definisanoj cijeni, gdje e se
isporuka aktive i konano plaanje izvriti odreenog dana u budunosti. Ovi ugovori
uglavnom nisu standardizovani, tj. uslovi realizacije transakcije se individualno ugovaraju
izmeu kupca i prodavca, bez posrednika (ili klirinke kue), to ih razlikuje od fjuersa.
To je pravi kupoprodajni ugovor u kome se kupac i prodavac dogovaraju,tj.slau oko isporuke
odreene koliine i kvaliteta aktive tano odreenog dana u budunosti.Cijena po kojoj e se
izvriti isporuka i plaanje mora biti ugovorena unaprijed.

Ono to ih karakterie je da postoje dva vremenska momenta-jedan u sadanjosti,drugi u

budunosti.U sadanjosti se definiu cijena, koliina, kvalitet, datum, mjesto isporuke i ostali
uslovi.U budunosti se vri isporuka na ugovorenoj lokaciji,odreenog dana i pod unaprijed
definisanim uslovim i obavlja plaanje po unaprijed definisanoj cijeni.Bitne karakteristike
forvorda,koje ih razlikuju od fjuersa jeste to da nisu standardizovani, cijene su manje
poznate(nisu transparentne), ne moe se trgovati na berzi.U svakom sluaju forvardi su
pretea fjuersa
Podjela terminskih ugovora
Oni kojima se trguje na organizovanom tritu
- fjuersi (futures), opcije (options) i
- svopovi (swop)
Oni kojima se ne trguje na organizovanom tritu
- forvardi (forvord)
Fjuersi su visokostandardizovani finansijski instrumenti
Njima se moe trgovati na berzi, pa time imaju vei stepen likvidnosti (likvidni terminski
ugovori)
Fjuersi su obaveze da se kupi ili proda odreena roba ili finansijski instrument,
na tano odreeni dan, po tano odreenoj cijeni.
Najire posmatrano oni se bave buduom cijenom koja se procjenjuje u sadanjosti
(kakva e biti cijena stoke u oktobru ove godine ili kakav e biti odnos dolara prema
euru kroz godinu dana?)
Svaki fjuers ugovor je vrlo precizno definisan, prema koliini
1 FT na ito = 5000 buela
1 FT na benzin = 42.000 galona
1 FT na T-bonds = nominalna vrijednost $100.000
Uz to je definisan i kvalitet, do detalja
Kad je isporuka (mjesec, ne datum)
Mjesto isporuke, grad, luka
Prilikom potpisivanja ugovora i kupac i prodavac plaaju depozit koji je dio vrijednosti
cjelokupne koliine kupljene robe (5-15%)
U tim transakcijama pojavljuje se institucionalni mehanizam zatite KLIRINKA KUA
Cijene fjuersa se svakodnevno objavljuju u fin. izvjetajima, tako da klirinka kua vri
prilagoavanja na raunima depozita kupaca i prodavaca, u zavisnosti od kretenja cijena.
To se vri prebacivanjem sredstava sa rauna kupca na raun prodavca i obrnuto.
Najvei broj fjuers ugovora nikad se ne realizuje, tj. ne dolazi do fizike isporuke aktive, ve
se samo isplauje razlika u cijeni
Fjuersi pozcije

Sistem margina
Inicijalna margina (Initial Margin) obavezna je za zapoinjanje trgovine. Kod
brokersko-dilerska kue otvara se poseban raun i u momentu potpisivanja ugovora
uesnici (i kupac i prodavac) polazu depozit (marginu) u iznosu od 5-15% od visine
potpisanog ugovora
Margina odravanja (Maintenance Margin) su minimalni iznosi sredstava koje
uesnici moraju da imaju na svojim raunima. Ti iznosi se kreu 75-80% od inicijalnih
margina. Ukoliko iznos padne ispod te granice, klirinka kua zahtijeva od klijenta da
uplati dodatna sredstva i obezbijedi minimalni nivo.
Dnevno prilagoavanje (Marking to Market) svakog dana klirinka kua
automatski obraunava i prebacuje sa rauna na raun gubitke i dobitke.
Kod fjuersa se u najveem broju sluajeva vri samo poravnanje rauna, a ne i
isporuka aktive
Mehanizam funkcionisanja fjuersa u praksi
I Dan kupovine-prodaje ugovora Kupac kupuje, prodavac prodaje i oba
uesnika polau inicijalnu marginu
II ivotni vijek fjuersa Svakodnevno se vri prilagoavanje pozicija kupca i
prodavca
III Dan dospijea Robni fjuersi (prodavac predaje robu, kupac plaa),
Finansijski fjuersi (vri se isplata razlike u cijeni prebijanje)
Primjer (Izvor: J.Hull, Options, Futures & Other derivatives, Prentice Hall, 2003, s. 25
Kupujemo dva decembarska fjuersa na zlato 1. juna 1993. godine po tekuoj
fjuers ceni zlata od $400 po unci (1 unca = 28,35gr). Jedan fjuers ugovor
standardizovan je na 100 unci zlata, tako da mi faktiki kupujemo 200 unci
ukupno. Kupovina nas kota 200 unci x $400 = $ 80.000
Shodno logici trgovanja fjuersima, mi ne moramo da imamo taj novac kod sebe,
ve broker od nas trai da otvorimo raun margine (Margin Account) na koji
emo odmah uplatiti inicijalnu marginu (Initial Margin) koja je 5% od ukupne
vrednosti trgovine, tj. $4000.

Fjuers cijene
Fjuers cijene se svakodnevno objavljuju u finansijskim izvetajima.
itanje izvetaja o fjuersima podrazumijeva, prije svega, poznavanje tablice
mjeseci.
Ko najvie trguje fjuersima?
Hederi (headgers) trgovinom fjuersima oni se tite od rizika koji moe nastati
promjenom cijene osnovne aktive. Za njih su fjuersi instrumenti hedinga. To su
najee proizvoai osnovne aktive.
pekulanti (speculators) trgovinom fjuersima oni ostvaruju profit, i to je
njihov osnovni motiv trgovanja. Ove trgovce ne zanima osnovna aktiva, ve
razlika u cijeni.
Kada oekuju rast cijene -> zauzimaju duge pozicije
Kada oekuju pad cijene -> zauzimaju kratke pozicije
Vrste fjuersa
Robni fjuersi su najstariji
metali (bakar, aluminijum, cink, olovo, srebro, zlato)
poljoprivredni proizvodi (itarice: penica, jeam, ra, kukuruz; soja, pirina,
uljarice, kafa, eer, pamuk, kauuk, meso, sir, buter)
industrijske sirovine (nafta, zemni gas, rude, guma)
Najvee berze: Chicago Board of Trade (CBOT), Chicago Merchanile Exchange
(CME), Coffee, Sugar and Cocoa Exchange (CSCE), London Metal Exchange
(LME), Marche a Terme International de France (MATIF)
Finansijski fjuersi prvi je kreiran 1972. godine na Meunarodnom monetarnom
tritu (International Monetary Market IMM) koji predstavlja diviziju ikake
merkantilne berze (CME). To je bio valutni fjuers
Finansijski fjuersi predstavljaju finansijske derivate koji su kreirani na razliite druge
finansijske instrumente.
Podjela finansijskih fjuersa
Podjela se vri prema finansijskom instrumentu koji je u osnovi:
1. Valutni ili devizni: osnovna aktiva su devize, odnosno visina deviznog
kursa, a najee valute su $, , YEN, CHG, GBP
Veoma su pogodni za fin. insitucije kao instrumenti hedinga.
Najvee berze: International Monetary Market in Chicago (IMM), Lodnon
International Financial Futures Exchange (LIFFE)
1. Kamatni fjuersi ili fjuersi na kamatnu stopu su efikasno sredstvo zatite
od negativnih uticaja promena kamatnih stopa. Organizovana trgovina
poinje 1975. godine u ikagu.
2. Fjuersi na druge HoV npr. obveznice kompanija, obine i
preferencijalne akcije, itd.
3. Fjuersi na trine indekse berzanski indeksi odraavaju promjene u
visini cijena akcija na berzama. Oni se sastavljaju od hipotetikog
portfolia akcija koje najbolje reprezentuju strukturu akcija kojima se na
berzi trguje.
Ovi fjuersi predstavljaju, uslovno reeno, odreenu vrstu lutrije u kojoj dobijaju oni
subjekti koji bolje predviaju kretanje trinih indeksa.
Opcije definicija
Forvordi i fjuersi su pravi terminski ugovori, ali opcije to nisu (nemaju sve
potrebne atribute)

Opcija je pravo, ali ne i obaveza da se kupi (call) ili proda (put) odreeni osnovni
instrument (aktiva, roba, hartija od vrijednosti itd.) po unaprijed ugovorenoj
cijeni (strike exercise price), do tano odreenog dana u budunosti.
Opcija je ugovor dvije strane

3. Portfolio investicije
Portfolio investicije predstavljaju oblik investiranja u okviru koga se vri transfer kapitala,
kojim se stie potraivanje, ali se ne zasniva svojina.
Drugim rijeima, portfolio investicije u smislu investiranja znae kupovinu hartija od
vrijednosti radi oploavanja kapitala bez ambicija sticanja kontrole upravljanja nad
emitentom hartija od vrijednosti.
Realizacija stranih portfolio investicija se najee vri kupovinom akcija kompanija. Pored
investicija u akcije, potrfolio ine i dravne hartije od vrijednosti, korporativne obveznice i dr.
Razumljivo da je osnovni preduslov portfolio investicija postojanje trita hartija od
vrijednosti u zemlji primaocu ovakvog oblika investicija.
Motiv portfolio investitora je sticanje prinosa od kapitala uloenog u hartije od vrijednosti, a
ne i kontrola upravljanja. Ovaj oblik investicija uslovljen je razlikama u dividendnim
(kamatnim) stopama korigovanim za sigurnost plasmana.
Ako investitor kupi kontrolni stok akcija iskljuivo u cilju ostvarenja profita, koji mu se ini
realan s obzirom na dobre izglede preduzea, a pri tome nema nikakve pretenzije da utie na
poslovanje i kontrolu preduzea, on je portfolio investitor.
Portfolio investicije znae u svakom sluaju nii rizik za investitore u poreenju sa direktnim
investitorima.
Prednost ulaganja u kupovinu akcija na meunarodnom tritu kapitala je i to je omoguen
plasman relativno malih finansijskih iznosa (za razliku od direktnog ulaganja koje
podrazumijeva uglavnom velike novane sume).
Portfolio investitor ima ogranieni horizont ve zbog toga to je njegov cilj mnogo ui od
direktnog investitora. Dok direktni investitor ide na razvijanje poslovne djelatnosti u stranoj
zemlji i na osvajanje trita, portfolio investitor ne ide dalje od prikupljanja dividende
(kamate).