ADANA KENT SORUNLARI SEMPOZYUMU / 24 2008

BU BR TMMOB YAYINIDIR
TMMOB, bu makaledeki ifadelerden, fikirlerden, toplantda kan sonulardan ve basm hatalarndan sorumlu deildir.

KAPTALST KENTLEME DNAMKLER,

KRESELLEME VE TRKYE KENTLER

Do. Dr. H.Tark engl

ODT, Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi Blm

TMMOB, ehir Planclar Odas

279

280

KAPTALST KENTLEME DNAMKLER, KRESELLEME VE

TRKYE KENTLER

I. GIRI: KAPTALST KENT ANLAMAK

Kapitalist toplumlarda kent sorununu nasl kavramalyz. Gnmz kentlerini ve kentlerin
sorunlarn alanlarn yle ya da byle yzlemesi gereken en temel sorular kapitalist kentin
nasl kavranmas gerektii ve bu erevede de kapitalist toplumsal ilikiler iinde kentin
zgnlnn ne olduudur. Bazlar iin kapitalist kent tarm d etkinlikler erevesinde bir
nfus younlamasdr. Bazlar iinse kent giderek karmaklaan ilikilerin beinde yatan
siyasal/ynetsel bir birimdir. Son dnemde kentleri alanlar iinde arlkl bir gr ise
kenti kltrel etkinlikler alan olarak kavramaktr.
Kukusuz bu tanmlamalarn hepsinde bir gereklik pay vardr. Krdan kente g bir anlamda
kylleri kentli iilere dntrmekte, ynlar halinde proleterletirmekte ya da beyaz yakal
emekilere dntrmektedir. te yandan kapitalist toplumlarn yazgsn belirleyen kararlar
byk kentlerde alnmaktadr. Bunlarn tesinde kent kltrel etkinliklerin younlat
alanlardr. Ne var ki tm bu tanmlamalar ksmi ve daha da nemlisi duraan tanmlamalardr.
Kentsel sreler yukardaki tanmlamalarn ve srelerin hemen hepsini ayn anda
iermektedir. Bunun yan sra kapitalist kent duraan bir olutan ok bir srece karlk
gelmektedir. Kapitalist toplumsal ilikilerin srekli dnm kentin dnm anlamnda da
gelmektedir. Kent her an yeniden tanmlanmakta, deiime uramaktadr.
Bu noktadan yola karak kenti kapitalist toplumsal ilikilerin bir yansmas olarak grmek
dikkate deer ve nemli olumsuz sonulara yol aacak bir yanlg olacaktr. Gnmzde kent
kapitalist toplumsal ilikilerin bir yansmas deil, bu ilikilerin kurucu elerinden birisidir.
Kapitalizm ortaya kndan bu yana sadece retim srelerini deil, yeniden retim
srelerini de kendi mantna uydurma abasnda olmutur. Dier bir anlatmla, kapitalizm
kendisini sadece retim sreleri aracl ile deil, ayn zamanda yeniden retim sreler
aracl ile de var edebilmitir. Fabrikada alan bir ii bir ii olarak sadece 8 saatlik bir
alma sresi iinde ortaya kmamaktadr. d yaam dnda da iinin kendisini
yeniden retmesi gerekmektedir. Bir iisinin kendisini yeniden retmesinde eitimin, salk
kurumlarnn, ailenin nemli ilevleri vardr. Bu erevede, kent bir retim birimi olmann
yannda, konut, eitim, salk, ulam ve benzeri birimlerin younlat bir alan, yeniden
retim mekn olarak da anlam ve ilevsellik kazanmaktadr (Castells, 1977). Bu nedenle,
kapitalizm ortaya kndan itibaren, sadece retim srelerine deil, ayn zamanda yeniden
retim srelerine de kendi damgasn vurma abasnda olmutur.
Kapitalizmin kent meknnda yaratt sonulara ilikin ilk ve kapsaml deerlendirme
Engels den gelmitir. Engels kapitalizmin kendi mantna ve imajna uygun bir biimde
kentleri nasl dntrdn, Manchaster kenti zelinde gsterirken, kapitalizmin yaratt
smr ve sefaletin sadece iyerine zg olmadn, kent meknnda da benzer bir sefalet,
yoksulluk ve ikililiin ortaya ktn tm plaklyla gstermitir.
Ancak kapitalizmin kentle olan ilikisi sadece bu erevede kavranmamaldr. Kapitalizm
kenti kendi mant erevesinde dntrrken, kenti sadece bir yaam mekn olarak
grmez. Belki daha da nemlisi, geliimi iinde kapitalizm kentin bir deiim deerleri alan

281

olarak da nemini kavram, daha dorusu kefetmitir. Kapitalizm iin kent mekn daha
somut olarak da kentsel tanmazlar alnp satlr bir meta olarak merkezi bir konum
kazanmtr. Fransz marksist dnr Lefebvre gre, kapitalizmle kent arasndaki iliki
kapitalizm asndan yaamsal bir neme sahiptir. Dier bir anlatmla kapitalizm bugn
grebilmise bunu kent meknn alnp satlr bir meta olarak kefetmesine borludur
(Lefebvre 1991).
Bu tr bir deerlendirmenin gerisinde, kapitalizmin iine dt krizlere bir yant olarak
kent meknn metalatrma stratejisi vardr. zellikle kinci Dnya Sava sonrasnda
devletin nclnde gelimi lkelerde kent mekn hzl bir metalama srecini yaamtr.
Kentlerin dndaki altkentlere kaan orta snflar bir yandan konut ve altyap alannda byk
yatrmlar krklerken, dier yandan da bu yeni yaam biimi araba sahipliinden yeni
okullar, hastaneler ve benzeri trden yatrmlar gerekli klmtr. Dier bir anlatmla, retim
alannda ortaya kan sermaye fazlas kent meknna ynlendirilerek, sermayenin ar birikim
krizi belli bir dnem iin alabilmitir. Kentlerin sermaye birikimi iinde oynad bu
merkezi rol kentsel arsann kendisinin kapitalizm iin en nemli meta haline geliinin de en
arpc rneklerinden birisini oluturmaktadr (Harvey 1985, Harvey ve Molotch, 1987).
Yukarda yaptmz tartma bize kapitalist kentin nasl kavranmas gerektii konusunda
nemli ipular salamaktadr. Tarihsel geliimi iinde kapitalizmin kent mekn ile iki
nemli urakta etkileiminin olduu grlmektedir. Bu duruma paralel olarak kapitalist
kentin kavranmasnda iki temel roln iyi anlalmas gerekir. Birincisi, kent meknnn
emein yeniden retiminin zgn bir oda olmasdr. kincisi, ise kentin sermayenin
geniletilmi yeniden retiminde, dier bir anlatmla, sermaye birikimi srecinde oynad
roldr. Kapitalist kentin deiim ve dnm, sermaye birikim srelerinde kentin stlendii
rol ve bu erevede ortaya kan eliki ve mcadelelerle, emein yeniden retimi srecinde
ortaya kan eliki ve mcadelelerin bir sonucudur.
Bu nedenle, kent basite yapl bir evre ya da insan younlamas deil, kapitalist gelimenin
iinde anlam kazanan bir sretir. zleyen blmde, bu tr bir bak asyla, gerek gelimi
gerekse de azgelimi kapitalist lkelerde kentlerin yaad dnme Trkiye deneyimine
zel bir vurgu yaparak baktktan sonra sonu blmnde son dnemde Trkiye kentlerinin
iinde dt krizin ne tr sonular ve almlar salayabileceini tartacaz.
II. KNC DNYA SAVAI SONRASINDA KENTLERN DNM
Gerek gelimi gerekse de azgelimi lkelerde, kentlerin kinci Dnya Sava sonras
yaad dnme ilikin, iki temel dnem tespit etmek mmkndr. kinci Dnya
Savandan 1970 li yllarn sonlarna kadar sren birinci dnemde, kentlerin stlendii
ilevler asndan birincil olarak emein yeniden retiminin n plana kmtr. 1980l
yllarda balayp halen sren ikinci dnem ise, sermayenin yeniden retimi birincil olarak n
plana kmtr. zleyen iki blmde bu iki dnemi srasyla ele alacaz. Ancak hemen
belirtmek gerekir ki, gerek gelimi lkeler gerekse de azgelimi lkeler iin yapacamz
deerlendirmeler, belli bir lke deneyimine referans vermekten ok, genel eilimleri
yanstmay amalamaktadr. Bu nedenle her iki dneme ilikin deerlendirmemiz de birer
ideal tipi temsil etmektedir.

282

II. I. EMEK GCNN YENDEN RETM VE KENT MEKNI: 1950-80

kinci Dnya Savan izleyen yllarda, gelimi lkelerde Keynesci birikim stratejileri hkim
hale gelirken, azgelimi lkelerde ithal ikameci sanayileme modelleri arlk kazanmtr.
Bu stratejilerin nemli farklar yannda, ortak zellii devletin birikim srecindeki merkezi
roldr. ki deneyim arasndaki en nemli fark ise, gelimi lkelerde devletin ar birikimin
yaratt sermayeyi ynlendirme roln stlenii karsnda, azgelimi lke devletlerinin
gelimeyi snrl bir sermaye birikimi ile gerekletirme sorunu ile kar karya kalmalardr.
Dier bir anlatmla, birinci dnem boyunca, gelimi lke devletleri ar biriken sermayeyi
nasl kullanp, birikim srecini bunalmdan karacan kurgularken, azgelimi lke
devletleri, gelimeyi snrl sermaye birikimiyle nasl srekli klacaklar sorunu ile kar
karya kalmtr.
Bu durum devlet ve kent arasndaki, byk lde devlet tarafndan kurulan, ilikinin de
olduka farkl biimlerde gelimesine yol amtr. Ar birikim, yukarda da deindiimiz
gibi, gelimi lkelerde retimi ieren birinci evrimden, dorudan retken olmayan ikinci
evrime -ki kentsel yatrmlar bunun nemli bir parasn oluturmaktadr- kaynak aktarmna
olanak tanmtr (Harvey 1985). Geni lekli refah devleti uygulamalar bu ar birikimin
ikinci evrime aktarlmas ile mmkn olabilmitir. Kukusuz kentsel alanlar bu tr bir
aktarmn ve de refah devleti uygulamalarnn merkezinde yer almtr. Castellsin erevesine
ilikin yaptmz tartmann gsterdii gibi, bu tr bir kurguya snrlamak gerekmese de, bu
dnemde kentleri zgn klan, birlikte tketimin rgtlendii alanlar olmalardr. Eitim,
salk, konut, ulam ve benzer alanlarda yaplan yatrmlar kentsel alanlarn bu hizmetler
etrafnda tanmlanmasnn da en nemli nedeni olmutur.
te yandan azgelimi lkelerde durum olduka farkldr. Sermaye birikiminin yetersizliinin
getirdii snrlama, gelimeci devleti kentsel alanlara yaplan yatrmlar olabildiince
snrlamaya itmitir. Kaynaklarn ncelikli olarak sanayilemeye ynlendirilmesi, kentsel
altyap ve birlikte tketime ayrlan kaynaklarn olduka snrl kalmasna yol amtr. Ancak
paradoksal bir durum olarak ayn dnem, bu lkelerde kentlerin krsal kkenli g en youn
yaad dnem olmutur. Bunun anlam, kentsel altyap ve hizmetler konusunda youn bir
talebin olumasdr. Ancak, yukarda szn ettiimiz yapsal snrlama, belli dnemler hari,
devletlerin bu taleplere duyarszl ile sonulanmtr. Dier bir anlatmla, kentleme
srecinde ortaya kan talepler karlanmayarak, bu srecin gerektirdii zmlerin
bulunmas yerel topluluklarn inisiyatifine braklmtr. Gecekondu, informal sektr ve
benzeri trden oluumlar, bu tr bir yerel topluluk temelli zmler olarak ortaya kmtr.
Ancak bu lke kentlerinde daha yapsal bir sorun, yukarda da sz ettiimiz gibi, devletin
kente mdahalesinin snrllnn bir meruiyet sorunu yaratmasdr. Ancak ou durumda,
devletin kentsel alanlara yetersiz mdahalesinin bir krize dnmesini nleyen baz tampon
mekanizmalar ortaya kmtr. gal edilen gecekondulara verilen mlkiyet haklar bu tr bir
tampon mekanizmann iyi bir rneini oluturmaktadr. Kentsel dzeyde ortaya kan
patronaj ilikileri de kent yoksullarnn siyasal sisteme dhil edilebilmesine olanak
salayarak, benzer bir ilevi yerine getirmitir.
Bylece, kentsel hizmetleri salamada devletin gsterdii duyarszlk, zellikle kent
yoksullarnn siyasal srelere aktif katlmn tevik etmitir. Bu kesim bir yandan kendi
olanaklar ile kentsel sorunlarn zmeye ynelirken, dier yandan da devletin ayrd snrl
kaynaklardan olabildiince pay alabilmek iin kurumsal dzeyde de, katlm salamaya zen

283

gstermitir. Bu tr bir katlmn demokratik olup olmad kukusuz tartmaya aktr.

Ancak, burada dikkat ekmek istediimiz olgu, azgelimi lke kentlerinde, kent
yoksullarnn youn bir katlm istei gsterip, bunun mekanizmalarn ya yarattklar ya da
mevcut kanallar maniple ederek kullandklardr (Roberts 1995). Bu nedenle, Trkiye gibi
lkelerde katlm yetersizlii sorunundan ok katlmn ierii ve hedeflerine ynelik bir
sorun sz konusudur. Katlmn boyutuna bakldnda ise, gelimi lkelerden daha katlmc
bir siyasal yaplanmann olduu sylenebilir.
zetlemek gerekirse, kinci Dnya savandan 1970li yllarn sonuna kadar uzanan dnemde,
gerek gelimi gerekse de azgelimi lkelerde, kentsel gelimenin merkezinde emein
yeniden retimi sorunu vardr. Gelimi lkelerde bu sre devletin youn mdahalesi ile
ekillenirken, azgelimi lkelerde bu srecin asli aktr yerel topluluklar olmutur. Bu
dnemde kentsel elikinin alglannn merkezinde kentlerin orta snflarnn ve onlarn
yasal konut alanlar ile bu alanlar evreleyen ve krdan gelen yeni kent emekilerini
barndran gecekondular arasndaki ikililik vardr. Bununla birlikte, bu ikililiin sistemi tehdit
eden bir elikiye dnmesi siyasal sistemin bu kesimlere ynelik bir dizi tavizle
nlenebilmitir. Bununla birlikte, kentlerde ortaya kan bu yaplanma, 1980li yllarda hkim
hale gelen neo-liberal gelime stratejilerine paralel bir biimde radikal bir dnme
uramaya balamtr.
II. II. SERMAYE MERKEZL KENTSEL GELME: 1980 SONRASI
Gelimi lke kentleri ile azgelimi lke kentlerinin ortak klan bir baka nokta, 1980 sonras
yaadklar dnmndr. Bu iki grup kent iin de emein yeniden retimini n plana
karan kentleme deneyimleri, Keynesci ve ithal ikrameci gelime stratejilerinin 1970li
yllarda iine dt bunalm ve bunun sonucunda hkim hale gelen neo-liberal politikalarla
birlikte, son bulmutur.
Gelimi lkelerde devletin iine girdii mali kriz, azgelimi lkelerde ise izlenen ithal
ikameci politikalarn tkan giderek artan ve merkezden evreye, IMF ve Dnya Bankas
gibi kurulularn aracl ile yaylan neo-liberal politikalarn uygulanmasna yol amtr.
Ancak neo-liberal politikalarn bir nceki dnemle ayrt nokta sadece devlet merkezli
gelime stratejilerinin ya da sosyal devlet uygulamalarnn sona ermesi deildir. Ayn
zamanda sermaye birikim srelerinin corafyas da dikkate deer biimde deimeye
balamtr. Ulus devletlerin bu srete oynadklar rol marjinallememekle birlikte, retimin
rgtlenmesinde ve sermayenin dolamnda kresellemenin giderek glenen bir olgu
haline geldii aktr. Neo-liberal politikalarn ve kreselleme srecinin gerek gelimi
gerekse de azgelimi kentler zerindeki etkisi dramatiktir. Bu erevede kentlerde devletin
stlendii rollerde de benzer dramatiklikte deiiklikler olmutur.
Devletin kentsel alana mdahalesine ilikin olarak iki temel politika deiikliinin n plana
kt gzlenmektedir. Birinci deiim kentsel hizmetlerin salanmasndan devletin hzla
ekilmesidir. Eitim, salk, ulam ve benzeri trden hizmetlerin salanmasndan devlet
dereceli olarak ekilirken, ekilmedii alanlarda da hizmetin salanmasn ihale ve benzeri
yntemlerle zel sektre brakmtr. Bu ynelim bir anlamda refah devletinin zlnn
kentsel dzlemdeki yansmasdr. Benzer biimde yerel devlet zellikle alan kesimlere
ynelik kira ve isizlik yardm gibi uygulamalardan da dereceli olarak uzaklamtr. Kent

284

meknna ilikin dzenlemelerde de giderek gevekletirilmi, planlama kurumlar glerini

nemli lde yitirmitir.
Birlikte tketim kentleri zgn klan faktr olmaktan karken, kentler ekonomik gelimenin
odaklar haline gelmektedir. Sermayenin hareketlilii ve ulus devletlerin bu alanlarda daha az
mdahaleci hale gelmeleri, yerel giriimcilerin liderliinde, yerel birimlerin kendisini aktive
etmeye balam, yerel birimler uluslararas meknsal iblmnde kendilerine daha iyi bir
konum elde etmeye ynelik olarak birbirleriyle yarmaya itilmi, dnya kentleri hiyerarisi
olarak adlandrlan yaplanma iinde kentler kendilerine olabildiince avantajl bir yer elde
etmeye ynelik olarak stratejiler izlemeye balamlardr. Bu yeni oluum iinde yerel devlet
ekonomik bymeye ynelik koalisyonlarn oluturulmasna ve stratejilerin belirlenmesine
ynelik yerel dzeyde oluan, bu yeni eilimin merkezinde yer almaktadrlar. Dier bir
anlatmla, gelimi lkelerde yerel ynetimler emein yeniden retiminde stlendikleri rolleri
ikinci plana iterken, sermayenin desteklenmesine ynelik bir mdahale anlayna
ynelmilerdir.
Gelimi lke kentleri iin zetlediimiz bu eilimler byk lde azgelimi lke kentleri
iinde geerlidir. Devletin, merkezi ve yerel ynetim dzeylerinde, birlikte tketim alanndan
zelletirme ve benzeri politikalarla ekilirken, yine gelimi lkelerdekine benzer biimde,
sermaye merkezli politikalara yneldii gzlenmektedir. Sermaye birikim srelerini uzun
sre belirleyen gelimeci ideoloji ve stratejilerin sona ermesi, daha nce birinci evrime
ynlendirilen kaynaklarn ikinci evrimlere aktarlmasna da olanak salamtr. Kamu
sektrnn elinde biriken kaynaklar zellikle daha nceki dnemde ihmal edilmi bulunan
kentsel altyapsnn iyiletirmesine ynelik yatrmlara ynlendirilmitir.
Ancak hemen belirtmek gerekir ki, bu lkelerde yaanan dnm kendi isel
dinamiklerinden ok, Dnya Bankas ve benzeri uluslararas kurulularn dayatmalarndan
kaynaklanmaktadr. Bu nedenle de, ortaya kan elikiler gelimi lkelerle
karlatrldnda ok daha derindir. Hali hazrda yetersiz olan birlikte tketimin daha da
geri plana itilmesi, bu lkelerde zellikle bu tr hizmetlerden yararlanan kent yoksullarnn
durumunu daha da ktletirmitir (Roberts 1995). Sermayeye ynelik kentsel politikalar ise,
endstriyel bymeyi hedefleyen sermayenin snrll nedeniyle batdakine benzer bir yerel
yarmaclk yerine zaten mevcut olan rant merkezli bir kentsel gelime anlayn
glendirmitir.
Yerel devlet sermayeyi desteklemeye ynelik politikalara ynelirken, kent ynetimi anlay
da nemli bir deiime uramaktadr. Mevcut yazn bu deiimi ynetimden ynetiime gei
olarak adlandrmaktadr (Harvey 1989). Bu deiimin gerisinde kent ynetiminin artk
devletin tesinde bir boyut kazand vurgusu vardr. Devlet merkezli birikim stratejilerinin
geerliliini yitirmesinin, sermaye ve yerel topluluklar ieren biimde, ok aktrl bir
ynetim yapsna yol at ne srlmektedir. Bu anlaya gre, kentlerin kendilerini
pazarlamalar geni katlml bir ynetsel yap ve sreci de gerektirmektedir. Gemite olduu
gibi devlet kurumlarnn bu tr bir sorumluluu tek balarna yerine getirmeleri mmkn
deildir. Yerel aktrlerin desteini almayan bir ynetim anlaynn kenti temsil edebilmesi
mmkn grlmemektedir. Bu tr bir ynelimin yerel devlet asndan en nemli sonucu,
ynetim olgusunun kurumsal yapsnn gemiteki belirgin izgilerle tanmlanmln
yitirmesidir. Kamu ile zel arasndaki ayrmn byk lde kt bir dnemde,
ynetimin kurumsal yaps da belirginliini yitirmekte, kurumsal snrlar daha az belirgin
ynetiim yaplar ortaya kmaktadr. Bylece kent ynetimi bir yandan daha geni bir ierik

285

kazanp, devlet rgtlenmesinin dna taarken, bir yandan da enformel ve esnek bir yap
kazanmaktadr.
Kukusuz bu tr bir yeni yaplanma gemitekinden olduka farkl bir ynetim felsefesini
temsil etmektedir. Kuramsal dzeyde varsaylan devlet, kapitalist giriimciler ve yerel
topluluklar etrafnda oluan bir ittifak ve bu temelde oluacak bir oulculuktur. Ancak
ynetiim rneklerinin birounda ortaya kan durum bu varsaymn gereki olmad
ynndedir. Kamu-zel ibirlii kavramnn varsayd g birlii devlet ve giriimciler
arasnda yaygn biimde gereklemektedir. Birok durumda yerel topluluklarn bu tr
koalisyonlar iinde temsil edilmesi ya gereklememekte ya da sembolik dzeyde
kalmaktadr.
Bu erevede temsiliyet kanallar ve biimleri hzl bir deiime uramaktadr. Ksaca ifade
etmek gerekirse, yerel ynetiim yaplar daha ok rgtl karlarn temsiliyetine duyarl bir
kurguya sahiptir. veren dernekleri ve odalar ve benzeri trden rgtlenmeler ou durumda
ynetiim yaplarnn meru yeleri haline gelmektedir. Ayn tr bir temsiliyet biimi yerel
topluluklar iinde geerlidir. Ynetiim yaplarna ounlukla rgtl gruplar
ulaabilmektedirler. Dier bir anlatmla, yeni yaplanma bireysel bir katlmdan ok, yerel
dzeyde korporatist bir temsiliyet yapsn ngrmektedir. Bu tr bir oluumun en arpc
olumsuz zellii rgtsz gruplar tamamyla dlayc olmasdr.
Yerel ynetim yaplarndaki ve temsiliyet kanallarndaki deiim azgelimi lkelerin kentleri
dikkate alndnda daha az arpcdr. nk yukarda da deindiimiz gibi, bu lkelerde
kentsel srelerin belirlenmesinde yerel topluluklar byk lde kendi sorunlarn zerken,
kurumsal olarak tanmlanmam olsa da ynetim yaplarnn bir paras haline ok nceden
gelmilerdi. Bu nedenle, gnmzde gelimi lkelerde yaygn hale gelen ynetiim anlay
ve modellerinin prototipleri ok daha nce azgelimi lkelerde ortaya kmt. (Yerel)
devletin etrafnda gelien patronaj ilikileri ve bu erevede yerel topluluklar saran siyasal
alar, ne derece demokratik olduklar tartmal olsa da, kamu-zel ibirliinin ve de yerel
topluluklarn katlmnn zgn bir ifadesi olmutur.
Bununla birlikte yeni yaplanmann bu lkelerdeki katlm kanallar asndan daha olumlu bir
durum yarattn syleyebilmek zordur. Yukarda da belirttiimiz gibi, kentsel srelere
katlm bu lkelerde oulcu bir nitelikten ok patronaj ilikilerine dayanmaktadr. Yeni
eilimler ise bu durumu ortadan kaldrmak ya da zayflatmaktan ok daha dinamik bir hale
getirmi, sz konusu alara yeni ve daha gl aktrlerin eklemlenmesine yol amtr. Daha
da nemlisi, ynetiim anlay bu tr yaplanmalara meruiyet kazandrmaya balamtr114.
zetlemek gerekirse, 1980 sonras dnem hem gelimi lkelerde hem de azgelimi
lkelerde, kentlerin hzl dnme ahit olmutur. Bu dnmn en nemli zellii emein
yeniden retiminin nceliini yitirmesi, buna karn sermayenin desteklenmesine ynelik
politikalarn n plana kmas olmutur. Bu sre iinde kentlerin ynetimi de snrlar belli
olan yerel devletin sorumluluunun dna taarak, sermayenin de iinde aktif biimde yer
ald koalisyonlarn sorumluluuna girmeye balamtr (engl 2001). Bununla birlikte,
114

Kentlerin sermaye birikimi asndan nemli hale gelii ve bu srece elik eden neo-liberal sylemle
eklemelendiinde ise bu tr koalisyonlar gemitekinden ok daha youn biimde kenti rant elde etmenin meru
arac olarak kullanmaya balamlardr.

286

tersi yndeki bir sylemin varlna karn, kentlerde yerel topluluklarn temsiliyeti snrl
kalm, bunun gerekletii durumda ise, katlmn erevesi, daha yaanlr kentler
yaratmaktan ok, daha fazla rant elde etme kayglar tarafndan belirlenmitir.
Hemen belirtmek gerekir ki, sermayenin kentlere olan ilgisindeki art kentlerin yaplanmasn
ve bu erevede oluan ilikileri dramatik bir biimde deitirmeye balamtr. Bu deiimin
en arpc boyutu kentsel kutuplamann daha nce grlmedik dzeylere ulamasdr.
Sermaye kendi mantna uygun bir biimde kentleri dntrrken, kentsel elikileri de
derinletirmeye balamtr. Gerek gelimi lkelerde gerekse de azgelimi lkelerde
kentlerde ortaya kan snfsal farkllamalar, Engelsin 1900lerin sonlarna doru
Manchaster kenti iin izdii tabloya nemli benzerlikler gstermektedir.
Bu benzerliin en arpc boyutu kentin snfsal dzlemde ayrmas ve kutuplamasdr. st
ve orta gelir gruplar kentlerin iinde ve dnda kendi yaam biimine uygun meknlar
yaratmaya ynelip, kendisini kentin alan snflarndan soyutlarken, emekilerin yaad
alanlarda hem sosyal hem de meknsal anlamda yoksullama srecini derin biimde
yaamaya balamtr. Dier bir anlatmla, kentler, birbirinden hem sosyal hem de meknsal
anlamda kopmu, zengin ve yoksul gettolarnn younlamasna sahne olmaya balamtr.
Bu tr bir gettolama srecinde en belirleyici elerinden birisi st gelir gruplarnn daha
nce yaamay tercih ettikleri kentin merkezi alanlarn terk ederek, kentin d eperlerine
ynelmeleri olmutur. 1990l yllar kentlerin dnda oluan korunakl zengin konut
sitelerinin oluumuna ahit olurken, bu gelimeye paralel bir baka gelimede, kent
merkezlerinin iinin boaltlmas olmutur. Daha nceki dnemlerde belli bir snfsal ayrma
erevesinde de olsa, kentin ticari ve idari merkezlerinin kent iinde yerlemesi, konut
dzeyindeki farkllamalara ramen, kentleri bir arada tutma ilevini yerine getirmitir.
Alveri merkezleri ve dier kent merkezi ilevleri giderek artan biimde, kentlerin
merkezlerini terk ederek, kentin dnda alanlara ynelmiler, ou durumda yeni merkez
odaklar, ayn sre iinde kentin dnda oluan konut alanlar iinde ya da etrafnda
yerlemeye balamtr.
Kentlerin varsllar kentleri terk edip iini boaltrken, mevcut kent dokular iinde kalan iki
kesimden sz edilebilir. Bunlardan birincisi gecekondu alanlarnda yaayan emeki
kesimlerdir. kinci kesim ise, son dnemde yaanan dnmden grece dlanan geleneksel
orta snftr. Bu kesimler iinde de son dnemde dikkate deer bir yoksullama sreci
yaanmaya balanm, daha nceki dnemden farkl olarak, kent yoksulluu gecekondulularla
zdeleen bir olgu olmaktan kp, bu kesimlerin yaad apartman alanlarn da ieren bir
nitelik kazanmtr. Dier bir anlatmla, ilk dnemin gecekondulu apartmanl ikililii giderek
anlamn yitirmi, yeni ikililik daha ok kentin mevcut dokusunda yaayanlarla kentleri terk
eden yeni orta-st snf arasndaki bir elikiye doru evrilmeye balamtr. Buraya kadar
yaptmz deerlendirme, Trkiye iin olduu kadar, Latin Amerikann azgelimi
lkelerinin kentleri de betimleyen bir nitelik tamaktadr. Sonu blmnde, Trkiyenin son
dnemde yaad krizin etkilerini de gz nne alarak, kentlerin ve kentlerde ortaya kan
toplumsal/siyasal krizin sonular zerine baz speklatif deerlendirmeler yaparak yazy
sonlandracaz.

287

SONU: KENTSEL BR KRZE DORU

Yukarda 1980 sonras deien ekonomik ve siyasal srelerin neo-liberal politikalar
erevesinde kentlerde de nemli dnmlere, bu erevede de dikkate deer bir
kutuplamaya yol atn vurguladk. Bununla birlikte, en azndan son bir ka yla kadar,
ortaya kan bu durumun siyasal bir krize dnmediini syleyebiliriz. Ancak, halen iinde
yaadmz krizin kentlerde yaanan bu elikili durumu bir krlma noktasna tadn
syleyebiliriz. Szn ettiimiz kutuplama, bir yanda kentlerde yeni varsllar olarak
niteleyebileceimiz bir kesimin varl ile tanmlanrken, dier yanda giderek artan ve
geleneksel orta snf da iine eken bir yoksullamaya da iaret etmektedir. Son kriz ve bu
kutuplamay daha da u noktalara itmitir. ten kartmalar, cret dzeylerindeki d,
iyeri kapanmalar, eitim, salk ve benzeri alanlarda devlet tarafndan salanan ve dolayl
cret anlamna gelen hizmet sunumlarndan yaplan kesintiler alan snflarn yaamn daha
nceki dnemlerle karlatrlamayacak oranda olumsuz olarak etkilemeye balamtr.
Bu duruma paralel bir baka olumsuzluk krda yaanan krizden kaynaklanmaktadr. Son
yllarda tarmsal retimi caydrc MF ve Dnya Bankas gdml politikalar, krda da
yoksullama srecini hzlandrmtr. Bu tr bir gelimenin sonular kukusuz kentlerde
kendisini gsterecektir. Krda tutunamayan nfusun zellikle byk kentlere ynelmesi byk
olaslktr. Bu tr bir g dalgasnn hlihazrda isizlik ve yoksullama srecinin derinletii
kentleri daha da byk bir krize itmesi kanlmazdr. Mevcut isizler ve yoksullar ynna
krdan kaynaklanan byk lekli katlmlar kentlerdeki kutuplamay daha da u noktalara
itip, kent sorununu siyasal huzursuzluklarn ve mcadelenin merkezine yerletirmesi olduka
olasdr.
Dier bir anlatmla, zellikle byk kentlerin yakn gelecekte birer saatli bombaya
dneceklerini ngrmek yanl olmayacaktr. Bununla birlikte, yoksulluun ve
eitsizliklerin kendiliinden siyasal bir mcadeleye ve radikal dnmlere yol amayacan
gemiteki deneyimlerden biliyoruz. Bu noktada, en nemli belirleyicilerden birisi, ortaya
kacak siyasal honutsuzluklara liderlik salayabilecek bir oluumun etkili biimde bu srece
arln koyabilmesidir. Gemite yaanan kentsel krizlerle ve honutsuzluklarla
karlatrldnda, iinde bulunduumuz dnemin iki adan nemli farkllk tadn
syleyebiliriz. Birincisi, siyasal sistem, iinde bulunduumuz dnemde, kinci Dnya Sava
sonrasnda ortaya kan ikililikler ve yoksulama sreleri karsnda gelitirdii tampon
mekanizmalara benzer mekanizmalar gelitirebilme yetisini kaybetmi grnmektedir. Bu
nedenle, alan kesimleri ve kentin yeni yoksullarn sistemle btnletirme gemite
olduundan ok daha g hale gelmitir. kincisi, orta snfn geleneksel kesimleri,
gemitekinden farkl olarak, yoksullama ve proleterleme srecinin iine ekilmeye
balamtr. Biliyoruz ki orta snflar, dier kesimlere gre daha kolay rgtlenebilme yetisine
ve olanaklarna sahiptir. Son dnemde memur sendikalarnn ortaya k bu durumun en iyi
rneklerinden birisidir.
Ancak bu gelimelerin siyasal nderlik sorununu zdn syleyebilmek mmkn deildir.
alan snflarn perspektifinden bakan bir liderliin salanmamas durumunda, iki tr
gelime olas grnmektedir. Birincisi, siyasal islamn nderlik ettii bir tepkinin
rgtlenmesidir. Bu tr bir altyapnn kentlerde var olduu bilinen bir gerektir. kinci olas
bir gelime ise, Arjantin rneinde olduu gibi, orta snflarn ve kent yoksullarnn
kendiliindence ve anlk tepkileridir. Bu tr bir tepki biimininse ilerici bir zmden ok
kaos ortamn yaratan gelimeleri birlikte getirdii aktr. nmzdeki dnemin btn bu

288

olumsuz koullara ve olaslklara karn, alan snflar asndan nemli potansiyelleri iinde
barndrdn ve bu erevede de alan snflar merkezine alan bir siyasal rgtlenme iin
verimli bir zemin oluturduunu ne srebiliriz. Ancak, bu tr bir nderlie soyunan glerin
kentlerin snf mcadelesi asndan tad bu potansiyelleri iyi analiz etmeleri ve bu ynde
almlar salayabilmeleri sz konusu nderliin hegemonyasnn kurulabilmesi asndan bir
n arttr.

KAYNAKA
Castells, M. (1977) Urban Question. Londra: Arnold
Harvey, D. (1973) Social Justice and the City. Londra: Arnold
Harvey, D. (1985) Urbanisation of Capital. Baltimore: John Hopkins University Press
Harvey. D. (1989) From Managerialism to Urban Entrepreneurialism: the transformation of
urban governance. Geografisker Annaler 71B, 3-17
Lefebvre, H. (1991): The Production of Space. Oxford: Blackwell.
Logan, J. ve Molotch, H. L. (1987): Urban Fortunes: The Political Economy of the
Place.Kaliforniya: California University Press.
Roberts, B. (1995) The Making of Citizens: cities of peasants revisited. Londra: Arnold.
Sassen, S. (1991) The Global City: New York, London, Tokyo. Princeton University Press:
Princeton NJ.
engl, H. T. (2001) Kentsel eliki ve Siyaset: Kapitalist Kentleme Sreleri zerine
Yazlar. stanbul: WALD Yaynlar

289

290