Univerzitet u Sarajevu

Filozofski fakultet
Katedra za arheologiju

Grki import u Iliriji

( esej )

Studentice :

Mentor :

Aja ohadi

Vii. Ass. Amra ai, MA

Maida Turkmanovi

Sarajevo, 2015
Sadraj :

UVOD..............................................................................................................................................3
Kontakti Grka sa istonojadranskom obalom..................................................................................4
Zlatni nakit iz Ilirsko-grke i rimske nekropole u Budvi...............................................................6
Juna Ilirija......................................................................................................................................8
Glasinaka kultura...........................................................................................................................9
ZAKLJUAK................................................................................................................................10
LITERATURA...............................................................................................................................11

UVOD

Samo podruje Ilirije povoljno je za razvitak trgovine i trgovinskih odnosa s drugim delovima
sveta. Moglo bi se rei da su Grci imali najvie uticaja na razvoj ivota domaeg stanovnitva. S
tim da treba uzeti u obzir Grka osvajanja i stvaranje kolonija na Jadranskoj obali, i mogunost
nametanja nekih svojih obiaja. U ovom eseju kroz nalaze Grkog porekla koji su pronaeni u
Iliriji pokuat emo vam prikazati zivot Ilira, njihove obiaje, te kulturu i nain ivota. Sami
nastanak Ilira vezan je za mnoge poznate mitove, meu kojima se posebno izdvaja mit o Kadmu
i Harmoniji, koji budi velika zanimanja za istraivanje prolosti, koja je sama po sebi veoma
uzbudljiva i usko povezana s ostatkom sveta. Mnogobrojna dela svedoe o jednom razvijenom i
naprednom narodu, koji se za vreme svoga postojanja potrudio da ostavi dokaze o vladavini i
moi koja je bila zastupljena u to vreme. Veliki broj autora radio je na ovoj tematici, posveujui
joj ivot i karijeru, mi smo u ovom radu izabrali nekolicinu njih, meu kojima izdvajamo Pierre
Cabanes, Iliri od Bardileja do Gencija, zatim Aleksandar Jaarevi i njegov magistarski rad
Mlae praistorijske kulture Balkana, tu je i lanak doc.dr. Adnana Kaljanca Legenda od Kadmu i
problem porekla Enhelejaca, Almir Mari i njegov lanak Poeci antike na podruju dananje
Hercegovine, doba ilirskog helenizma, i knjigu od Sinie Papovia i Ljubie Popovia Antika
Budva.

Kontakti Grka sa istonojadranskom obalom

Prvi kontakti izmeu jadranske obale i grkog svijeta zabiljeene su u grkim legendama.
Prema J.G. Frazeru legende su zasnovane na stvarnim dogaajima i odigravaju se na stvarnim
historijskim lokacijama.1 U literaturi najbolje je opisana legenda o Kadmu i njegovoj eni
Harmoniji. U legendi o njihovom dolasku meu Enhelejce mogu se prepoznati interesi grkih
vladara za bogatstva sjevera i Jadranskog mora. To su prvenstveno bila rudna bogatstva kojima
su Ilirske zemlje bile puno bogatije od grkih.2
Uzimajui u obzir tradiciju prema kojoj je Kadmo bio izumitelj rudnika kamena, metalurgije i
proizvodnje bronce, u Tebi rudnici Damastija su verovatno jedan od razloga Kadmovog odlaska i
osnivanja grada Lihnida koji se nalazio u blizini ovog metalukog centra. Ovaj razlog Kadmovog
dolaska na sjever se ouvao u tradiciji prema kojoj je Kadmo na podruju Pangeasa, planine u
Peoniji otkrio zlatne rudnike i izumeo rudarstvo te je tu kasnije potovan kao jedan do etiri
Kabira metalurgije. Pojava mikenskog materijala na podruju Jadranskog mora i njegovog zalea
je ve neko vrijeme posvedoena nalazima sa lokaliteta Pazhok i Vajze u Albaniji, Iglarevo na
Kosovu gdje su pronaeni kasnomikenski maevi datirani u XV vjek p.n.e., bronani bodei kod
Nia, Pule, Crvene stijene, Mostara, mali triangularni bodei iz Mokrina, Belotia, itluka na
rijeci Cetini. Ovim nalazima se mogu pridruiti i sjekire tipa labris iz Pelagonije, kod Bitolja i iz
Srbije kod Nia i Babunice. Pojavi mikenskog materijala treba pridruiti i nalaze ingota iz
Makarske Ivani Klotra( Podravine ) u obliku jastuia sa konkavnim stranicama datira u XV
vijek i jasno potvruje kontakte jadranskog zalea sa egejskim svijetom. S druge strane kada se
govori o pojavi mikenskog materijala na istonoj jadranskoj obali, potrebno je naglasiti
mogunost da je veina mikenskog materijala

stigla indirektnim putem preko apeninskog

podruja ili iz junih krajeva gde je prisustvo mikenskih proizvoda znatno bolje posvjedoeno.3
1 Mari 2014, 121
2 Kaljanac 2010, 66
3 Isto 2010, 68

Dalje u lanku autor govori o problemu cetinske kulture na osnovu ijeg materijala i
sepulkralnog kulta se moe pretpostaviti odnos sa irim podrujem jo poetkom ranog
bronzanog doba. Blagoje Govedarica je ukazao mogunost migracije stanovnitva iz
zapadnogrkog podruja na prostor cetinske kulture tj istone jadranske obale. Ova mirgacija ili
utjecaji grkog podruja su se manifestirali u pojavi tumula sa cista grobovima i zlatnom nakitu
u njima. Slinosti u ornamentici i oblicima keramikog materijala predstavljaju mogunost
uspostavljanja veza sa kulturama Sicilije i Malte. Trakasta ornamentika na cetinskoj kulturi
predstavlja jasne kontakte sa stranim elementima. Izvoritem ovog stila se smatra kultura
Ezero koja sadri trakastu ornamentiku slinu onu sa cetinske keramike. Na podruju
rasprostiranja kulturne grupe Beloti-Bela Crkva mogu se uoiti odreeni elementi cetinske
kulture, predstavljeni u ornamentici vra iz Vrtanjka te vra i na obodu posude Male Grude.4
U tumulima Gruda Boljevia i Mala Gruda naeni su zlatni poklopci, u tumulu Mala Gruda
naena je sjekira od elektrona povezuje se sa egejskim i istonosredozemnim svijetom.
Interpretacija porijekla ove sjekire je dovela do zakljuka o njenom bliskoistonom porijeklu u
vidu importa kojim je potaknuta proizvodnja i dalji razvoj sjekira ovog tipa. Kneevski tumuli
Boljevia Gruda i Velika Gruda su radiokarbonskom analizom datirani u period 3090-2886 god.
p.n.e. pa potvrjuju kontakte istone jadranske obale sa egejskim svjetom, a moda i dalje u vrlo
ranom periodu.5

4 Kaljanac 2010, 68
5 Isto 69,70
6

Zlatni nakit iz Ilirsko-grke i rimske nekropole u Budvi

Prema reima Duje Rendia Mioevia u bogatom kulturno umetnikom inventaru antikog
doba u naim krajevima posebno u primorskom pojasu starog Ilirika istaknuto mesto pripada
proizvodima antikog zlatarstva prvenstveno zlatnom nakitu. Importovani proizvod od zlata
imali su poput uvezenog oruja,orua, raznovrsnog nakita i osobito keramike odluujui uticaj u
formiranju ilirsko - rimske provincijalne kulture iako dobrim dijelom potiu iz predrimskih
vremena.6 Nakit ide u red najskupocenijih uvezenih proizvoda antikog doba na naoj obali.
Naalost, jo nemamo jednog sistematskog pregleda antikog nakita u naim krajevima, iz
kojega bismo mogli sagledati ne samo aktivnost ilirskih krajeva na tom podruju i njihovu mo
apsorbiranja tih skupocjenih proizvoda, ve donekle upoznati i ukus, kulturnu razinu i
umjetnike prohtjeve barem onog dijela stanovnitva koji je bio glavni potroa tih
dragocjenosti.7 Rendi- Mioevi u nastavku svog rada pie o Budvi i bogatim nalazima koji su
tamo pronaeni pre rata 1938 godine. Prilikom kopanja temelja za izgradnju dananjeg hotela
Avala uz samu obalu zapadno od gradskih bedema, doli su na vidjelo brojni antiki grobovi
koji su pripadali dijelom starijoj ilirsko-grkoj, a dijelom mlaoj ilirsko-rimskoj nekropoli stare
Budve. Grobovi su bili opremljeni raznolikim materijalom i prilozima, meu kojima se osobito
isticao bogat zlatni nakit. Lokalitet koji je dao ovaj vrijedan arheoloki nalaz poznat je meu
gradovima antike Ilirije jo i pre razvoja Grke kolonizacije na istonom Jadranu. U
spomenutom lanku u glasniku narodnog univerziteta Boke Kotorske Abrami navodi sav tada
poznati inventar zlatnog nakita novootkrivene nekropole koje je po njegovom sudu iz jednog
groba. Taj je grob po Abramiu sadravao etiri agrafe, u oblku slova omega, dva zlatna erdana
s lavljim glavama na krajevima, jedan masivni zlatni prsten sa karneolom i bro medaljon s
poprsjem Arijadne i naunice u obliku obrnute piramide. To su delovi nakita koji su pronaeni.
Abrami u svom referatu koji je izloio na meunarodnom kongresu u Berlinu (1939) dodao je
ovom poznatom nakitu i jo jednu zmijoliku narukvicu s natpisom te jedan prsten s velikim
skarabejom.8 Ostali predmeti kao to su ljemovi posude svakodnevne upotrebe, kope i drugo
pripadali su domaoj ilirskoj kulturi. Nema sumnje da je antika Budva u poetku bila neka
vrsta trnice emporion jer ne raspolaemo sigurnim podacima o njenom izrazito grkom
karakteru.9

6 Rendi-Mioevi 1989 , 191

7 Isto 1989, 192
8 Isto 1989, 195
9 Papovi-Popovi 2001, 57
7

Izraziti primer takvog uticaja koji je dospeo morskim i kopnenim putem preko Severne Italije
je pojava bronzanih posuda ( situla ) u severozapadnim delovima Balkana odnosno u Istri i
Sloveniji. Nije potrebno naroito isticati od kakvog je znaaja pojava ovih situla, jer one danas u
evropskoj kulturi gvozdenog doba zauzimaju veoma znaajno mesto, a reljefne predstave
poseban naziv : umetnost situla. Naveemo neke karakteristine primere i znaajne nalaze na
teritoriji Balkana. Pored situla tu je i poznata piksida iz Solina, sada u arheolokom muzeju u
Splitu, zatim korintska vaza naena kod Blata u Koruli, kao i vaze crno-figuralnog stila iz Visa i
Nina. Fragmenti slinih vaza naeni na Visu. O ovim vazama dosta je pisao Alberto Fortis,
prema ijim podacima saznajemo da su mnogi primerci dospeli sa Visa u Be.10
Od ostalih spomenika mogu se istai nadgrobni spomenici tipa grkih stela, koje su otkrivene
na Visu sa natpisima a u obliku dvokrilnih vrata, oni se nalaze u Arheolokom muzeju u Splitu.
Od ostalih grkih nalaza sa teritorije jadranske obale i ostrva navodimo da su grke kolonije
Pharos, Issa, Herakleja, Korkyra Melaina kovale svoj novac.11 Na teritoriji bive SFRJ naeno
je dosta primeraka grkog novca, i to najvie Apolonije i Dirahiona. Od znaajnih grkih vladara
naeni su novci Aleksandra Velikog, Filipa III, Aleksandra IV, Filipa IV pa sve do Ptolomeja i
Sotera. Svi novci koji su naeni su iz IV veka p.n.e.12

10 Papovi-Popovi 2001, 80
11 Isto 2001, 87
12 Isto 2001, 89
8

Juna Ilirija

Kako u svojoj knjizi Pierre Cabanes kae da je juna Ilirija prolazi kroz promene koje su
izazvale promene u nainu ivota, delatnostima ljudi i organizovanju prostora. Dvije promjene
su imale najvie uticaja, s jedne strane posljedica blizine kolonijskih naselja na jadranskoj obali
Apolonije i Dirahija,te drava na jugu Makedonije i Epira i drugih, nesto udaljenijih u junoj
Italiji, na Siciliji te u sredinjoj i junoj Grkoj.S druge strane bili su uinci demografskog
rasta.13 Godine 385. Dionizije Sirakuanin poslao je pet stotina panoplija za hoplite,ime su
Bardilejevi Iliri bili zadivljeni. Ta oprema omoguila im je da pobjeuju kraljevstva na jugu i da
im se ravnopravno usprotive. Promjene u naoruanju, pratile su i promjene u nainu ivota.
Postepeno dolazi do silaenja prekobrojnog pastirskog stanovnitva u ratarske ravnice, gdje se
razvija sjedilaki nain ivota i stvaranja gradova. Dolazi do uspostave trgovake razmjene,
utemeljene najprije na trampi, a novac iz Apolonije i Dirahija postao je sredstvo u koje se moglo
imati povjerenja. Veliki uticaj na proizvodnju keramike u Iliriji, njihov oblik, peate,
ornamentiku imali su Grci i Juni Italici. Razvoj peata moe se pratiti na rodskim amforama,
koje su u velikim koliinama naene na podruju June Ilirije, koje su svejedok trgovine i
razmjene June Ilirije sa drugim podrucima Mediterana.14
Razvoj razmjene i trgovine, potaknuo je korienje novca. Juni Iliri kasno poinju da
proizvode svoj, te najvie koriste novac kolonijalnih gradova kao sto su Apolonije i Dirahi, te
makedosnki i epirski. Prouavanje nekoliko ostava pronaenih u Albaniji objanjava opticaj
novca. Godine 1969-te istraivana je ostava iz Bakerra, u kojoj su pronaene 441 srebrna
kovanica, od koji 180 komada koinona Epirana, 137 iz Apolonije, 115 iz Dirahija, 2 iz Kasope,
4 atenske tetradrahme, 3 s Tasa. Ova ostava nedvojbeno pokazuje veliki uticaj novca iz Epira,
koji na taj nain potiskuje novac iz Apolonije pred samim vratima grada. Zbog ne kovanja
vlastitog novca kroz junu Iliriju bila je velika cirkulacija novca iz oblinjih ali i daljih gradova,
pa tako da nailiazimo na novac Amantije, Haonije, Korkire, Bilisa, Orika, Olimpije.15

13 Kabanes 2002, 105

14 Isto 2002 , 108
15 Isto 2002, 116
9

Glasinaka kultura

Glasinaka kultura od samog svog poetka pa do kraja obiluje velikim brojem tumula. Nain
sahranjivanja igrao je veliku ulogu u njihovim ivotima. Najznaajniju ulogu igraju kneevski
tumuli, koji obiluju nakitom, keramkom, orujem, oruem, kako lokalne tvorevine tako i
velikog broja importovanih predmeta iz Grke i Italije.16 Metalno posue na Glasincu uvezeno
je iz Grke, razlog tome je postojanje ranije metalurke tradicije. To posue moemo podeliti u
dve grupe, stariju, u koju spadaju zdele sa ravnim dnom i ukraenom ivicom, fijale
mesomphalos i metalni skifosi, sve ovo spada u bogatije kneevske grobove, koji potiu iz
doba kada je glasinaka grupa vojno i ekonomski ojaala, te mlaa grupa u kojoj se metalno
posue javlja u manjoj meri. Veliki uticaj Grke vidi se i na izradi nakita. Narukvice sa
zavrecima u obliku zmijske glave, bile su veoma popularne, na njima se video uticaj Grke
radionice. Najvie se ukraavalo rafranjem i urezivanjem razliitih geometrijskih oblika.
Promene u drutvu izazivaju potrebu za orujem, pa pored lokalnog, nailazimo i na importovano.
Pronadjeno je par umbo stitova iz Grke. U itlucima je pronaen jedan korintski lem, koji je
bio rasprostranjen na Atici. Grko- Ilirski lemovi nisu naeni na Glasincu, ali su pronaeni na
Jadranu,Kosovu,zapadnoj Srbiji i Albaniji.17
Pored glasinakih kneevskih grobova potrebno je pomenuti i grobove iz Novog Pazara i
Atenice. Jaarevi u svom radu na sledei nain opisuje grobove i nalaze u njima : Kneevski
grob iz Novog Pazara otkriven je 1957. Godine, u temeljima crkve sv.Petra. Grob je bio veoma
bogat nalazima, keramkim i metalnim. Veliki broj importovanih stvari u tom grobu govori o
jakoj povezanosti s Grkom. Pa se tako u grobu pored sanduka nalaze olpa, kiliks, dve
crnofiguralne vaze, te srebrena fijala tipa mesomfalos. Od nakita Grkoga porekla ponaene su
dve srebrene narukvice sa zavrecima u obliku zmijske glave. Situacija u Atenici arheoloki je
dosta povoljnija, jer su iskopavanja dva groba dala dosta podataka o nainu sahranjivanja te
ritualnim obredima koje su praktikovali. I ovde nailazimo na veliki broj importovanih nalaza iz
Grke, koje opet svedoe o jakoj povezanosti s ostalim delovima Mediterana. U obe humke
pojavljuju se ostaci bronzanih posuda poreklom iz Grke, dok su u jednoj pronaeni i ostaci
oruja dva tita i nekoliko fragmenata dvoseklih gvozdenih maeva i kopalja.18

16 Jaarevi 2007, 20
17 Isto 2007, 22
18 Isto 2007, 29,30
10

ZAKLJUAK

Grka kultura imala je veliki odraz na Ilirskom tlu, svoju mo

iskazala je skupocenim

predmetima koji su stizali. Ti predmeti bili su odraz jedne velike kulture i nacije koja se irila
svetom i ostavljala svoj peat. Kroz esej dalo se primetiti da se na tlu Ilirije vodio jedan veoma
uzbudljiv zivot, kroz vie generacija, obilovao je velikom koliinom zlata, nakita, keramike i
oruzja. Moglo bi se rei da je ostatak velikog broja importovanih i domaih predmeta
verodostojna zamena za nedostatak pisanih izvora . Narodi koji danas naseljavaju podruje Ilira
tj njihovi potomci dobili su u nasledstvo sposobnost da se ne libe baviti svim poslovima od kojih
zavisi njihovo preivljavanje, bilo da se radi o poljoprivredi, rudarstvu, metalurgiji i drugim
poslovima. Njihov oseaj za prevljavanje bio je veoma istanan, ali nije im bilo ravnih za vreme
slavljenja, jedenja i opijanja. Trag koji su ostavili iza sebe tema je prouavanja mnogih naunika
ve godinama, a nema sumnje da ce biti jos veoma dugo aktuelna, tako primamljiva i uzbudljiva.

LITERATURA
11

CABANES 2002, Pierre Cabanes, Iliri od Bardileja do Gencija, Zagreb, Svitava.

JAAREVI 2007, Aleksandar Jaarevi, Mlae praistorijske kulture Balkana, ( rukopisi
magistarskog rada) Beograd.
KALJANAC 2010, Adnan Kaljanac, Legenda o Kadmu i problem porijekla Enhelejaca,Sarajevo,
Godinjak, ANUBIH, 39, 53-81.
MARI 2014, Almir Mari, Poeci antike na podruju dananje Hercegovine. Doba ilirskog
helenizma, Sarajevo, Zemlje antikog ilirika pre i posle Milanskog edikta, 119-137.
PAPOVI,POPOVI 2001, Stanko Papovi, Ljubia B.Popovi, Antika Budva, Podgorica.

12