FZK 7

NTE III

DALGA HAREKET

1.
2.
3.
4.
5.

Girifl, Dalga Hareketinin Tanm le lgili Terimler (Frekans, Periyot)

Su Dalgalar, retilmesi, Hareketi, Yansmas
Sarmal Yaylar zerinde Dalgalar
Dalga Giriflimi, Giriflimden Faydalanarak Dalga Boyunun Hesab
Faz Kavram

ZET
RENDKLERMZ PEKfiTRELM
DEERLENDRME SORULARI
Blmle lgili Problemler
Blmle lgili Test Sorular

FZK 7

BU NTENN AMALARI

Bu niteyi alfltnzda;
Dalgay ve dalgann hareketlerini izebilecek,
Frekans ve periyodu renecek,
Su dalgalarnn retilmesi, hareketleri ve yansmalar hakknda bilgi sahibi olacak,
Sarmal yaylar zerindeki dalgalarn zelliklerini aklayacak,
Dalgalarn giriflimini renecek ve problemlerini zebilecek,
Dalgalarn dalga boyunu renecek ve problemlerini zebilecek,
Faz kavramn renecek ve problemlerini zebileceksiniz.

NASIL ALIfiMALIYIZ?

66

Bu niteyi kavrayabilmek iin;

Kavramlar iyi renmeniz,
reneceiniz bilgiler dorultusunda deneyler yapmanz,
zlmfl rnekleri incelemeniz ve deerlendirme sorularn zmeniz gerekmektedir.

FZK 7

NTE III DALGA HAREKET

1. GRfi, DALGA HAREKETNN TANIMI LE LGL TERMLER
(FREKANS, PERYOT)
Uzun bir lastiin ucunu sabit bir yerde baladktan sonra, gergin bir duruma
getirip, dier ucunu yukar kaldrp brakldnda, lastikte bir flekil deifliklii oluflur.
Bu flekil deiflikliinin lastik boyunca ilerledii grlr (fiekil 3.1).

fiekil 3.1: Lastikteki flekil deifliklii ve ilerlemesi

Bu flekil deifliklii, lastiin balant noktasndan sonra geri dnecektir. Ayrca

yn deifltirip bafl afla dnecektir (fiekil 3.2).

fiekil 3.2: Lastikte flekil deiflikliinin geri dnmesi

Titreflen bir ortamda elde edilen sarsntlara d a l g a, bir tek dalgaya atma denir.
nce telden yaplmfl yeterli uzunluktaki bir yayn bir ucunu sabit bir yere
baladktan sonra bir atma oluflturulursa atma, fiekil 3.3teki gibi oluflur.

67

FZK 7

fiekil 3.3: Atmadaki genlik

Atmadaki yayn dorultusuna dik olan yksekliine genlik ad verilir. Atmann

genlii ne olursa olsun homojen bir yayda (telde, lastikte) sabit hzla ilerler.

fiekil 3.4: Atmalarn ilerlemesi

Atma ilerlerken yaydaki her bir nokta ilerleme noktasna dik olarak hareket eder.
FREKANS, PERYOT, DALGA BOYU ve DALGANIN HIZI

Laboratuvarlarda dalgalar ve dalgalarn zelliklerini incelemek iin oluflturulmufl

dzeneklere dalga leeni denir. Dalga leeni, taban cam, evreleri dz, plastik
malzemeden yaplmfl olan dikdrtgen fleklinde ve ierisinde bir miktar su bulunan bir
kaptr.
Dalga leeninin bir noktasndan bir dalga
oluflturulduunda, ayn merkezli ve gittike byyen
dairesel dalgalar hlinde yaylrlar. Dalgalarn yksek
blmlerine dalga tepesi, dalgalarn alak blmlerine
dalga ukuru denir.

fiekil 3.5: Dalga leeni

68

FZK 7

fiekil 3.6: Dalga leenindeki dairesel dalgalar

fiekil 3.7: Dalga tepesi ve dalga ukuru

Bir tam dalgann oluflmas iin geen sreye periyot denir. Periyot T harfi ile
gsterilir. Birim zamanda oluflan dalga saysna da frekans denir. Frekans f harfi ile
gsterilir. Periyot ile frekans arasnda
T=1
f

veya

f= 1
T

fleklinde bir bant vardr.

Bir dalga leeninde art arda gelen iki tepe yada iki ukur arasndaki uzakla
dalga boyu denir, ile gsterilir.
=v
f
bantlar ise dalga boyunun, dalgann yaylma hz ile iliflkisini gsteren bantlardr.
= v. T

veya

Nicelik

Dalga Boyu

Dalga Hz

Sembol

Birim

m/s

Tablo 3.1: Birim Tablosu

69

FZK 7

Dalga boylar ok kk boyutlarda olduundan birimi genelde Angstrm ( Angstrom)

cinsinden verilir. sembol ile gsterilir. 1 = 10-8 cm = 10-10 m
RNEK:
Dalga leenindeki dalgalarn 2. tepe noktas ile 4. tepe noktas aral 20 cmdir.
Bu dalgalarn periyodu 1 s olduuna gre dalgalarn yaylma hznn ka m/s olduunu
bulalm.
ZM:
2. ve 4. tepe noktalar arasndaki uzaklk 20 cm ise bu dalgalarn dalga boyu
10 cmdir. Yani 0,1 mdir.
= v . T olduuna gre
0,1= v . 1
v = 0,1 m/s olarak bulunur.
SU DALGALARI RETLMES, HAREKET, YANSIMASI
Su dalgalar, suyun yzeyinde olufltuundan ve su yzeyinde yayldklarndan
dolay yzey dalgalar olarak da adlandrlabilir. Denizin dibindeki canllar, su
dalgalarndan etkilenmezler. Frtnal bir denizde, gemi frtnadan etkilenir. Ancak
denizin iindeki denizalt frtnadan etkilenmez. Su yzeyindeki dalgalar hareket
ederken ortam asla hareket etmez.

fiekil 3.8: Su yzeyindeki dalgalar ilerken K noktas olduu yerde ykselip alalr.

Dalga leeninin taban camdr. Dalga leeninin zerine flk tutulup ayaklarnn
olduu zemine dz ve mat bir perde yerlefltirildiinde perde zerinde dalga tepeleri
aydnlk, dalga ukurlar ise karanlk grnr. Bunun sebebi dalga tepelerinin ince kenarl
mercek gibi fl datmasdr.

70

FZK 7

SU DALGALARININ YAYILMASI VE YANSIMASI

Bir dalga leeninde fiekil 3.9daki dorusal dalgalar oluflturulduunda dalgalarn
dalga tepesi izgisine dik dorultuda yayld grlr. fiekil 3.10daki gibi dairesel
dalgalarn ise flekillerini bozmadan yayldklar grlr. Yarap devaml byyen
dairesel dalgann fleklinin zamanla bozulmamas, dalga zerindeki btn noktalarn
hzlarnn ayn olmasndandr. Dalga leeninde dalgalarn nne bir engel konulursa,
dalgalarn gelifl dorultusundan sapt grlr. Su dalgalar da flk dalgalarnda olduu
gibi yansma kanunlarna uyarak yansr.

fiekil 3.9: Dorusal dalgalarn yaylmas

fiekil 3.10: Dairesel dalgalarn yaylmas

Yansma Kanunlarna gre gelen dalgalarn engelle yapt aya gelme as,
yansyan dalgann engelle yapt aya yansma as denir.
fiekil 3.11de de grld gibi gelme as yansma asna eflittir.

fiekil 3.11: Dorusal dalgann kendisine paralel olmayan dorusal engelden yansmas

Gelme as (i) = Yansma as (r)

71

FZK 7

DZ ENGELDE YANSIMALAR
1. Dorusal Dalgann Dz Engelde Yansmas
Dorusal dalgalarn gelifl dorultusu, dzlem engele dik ise dalgalar ayn flekilde
geri yansr (fiekil 3.12).

Yansyan Dalga

Gelen Dalga

fiekil 3.12: Dorusal dalgalarn dz engelde yansmas

Dorusal dalgalar, dzlem engele herhangi bir a ile geldiinde, dalgalar engele
arptktan sonra yansma kanunlarna uyarak yansrlar (fiekil 3.13).

fiekil 3.13: Dorusal dalgalarn dz engele bir ayla gelmesi sonucu yansma

Bu durumda gelen dalgann gelme as, yansyan dalgann yansma asna eflittir.
2. Dairesel Dalgann Dz Engelde Yansmas
Dairesel dalga dzlem engele gnderilirse dzlem engele arpan dairesel dalga,
engelin arkasndaki bir noktadan geliyormufl gibi yansr (fiekil 3.14). Yani yansyan
dalga da daireseldir. Gelen dalgann merkez-engel uzakl yansyan dalgann merkezengel uzaklna eflittir.

72

FZK 7

Gelen Dalga

Yansyan Dalga
K

Engel

fiekil 3.14 : Dairesel dalgalar dz engele arptktan sonra engelin arkasnda bir nokta merkezli
daireler fleklinde yansr

3. Dairesel Dalgalarn Parabolik Engelde Yansmas

Dairesel dalgalarn parabolik engelde yansmas, dairesel dalgalarn retilme
noktalar (merkezleri) ve parabolik engelin eflitliliinden dolay farkl durumlarda
incelenir.
A) Parabolik Engel ukur se;
1. Dairesel dalgalar engelin merkezinin dflnda bir noktada oluflturuluyorsa
dalgalar engelin merkezi ve odak noktas arasnda bir yerde odaklanacak flekilde yansr
(fiekil 3.15).

fiekil 3.15: ukur engelin merkezi dflnda oluflturulan dairesel dalgalar merkez ile odak arasnda
odaklanacak flekilde yansr.

2. Dairesel dalgalar engelin odandan gelecek flekilde ise yansyan dalgalar dorusaldr.

fiekil 3.16: ukur engelin odandan gelen dairesel dalgalar, dorusal olarak yansr.

73

FZK 7

3. Dairesel dalgalar ukur engelin merkezinde oluflturuluyorsa dalgalar merkezde

odaklanacak flekilde yansr (fiekil 3.17).

fiekil 3.17: ukur engelin merkezinde oluflturulan dalgalar yine merkezde odaklanacak flekilde yansr.

4. ukur engelin oda ile merkezi arasnda retilen dairesel dalgalar ukur
engelin merkezinin dflnda bir noktada toplanacak flekilde yansr (fiekil 3.18).

fiekil 3.18: ukur engelin oda ile merkezi arasnda retilen dairesel dalgalar merkezin
ilerisinde bir noktada toplanacak flekilde yansr.

5. ukur engel ile odak arasnda retilen dalgalar, ukur yzden dairesel dalgalar
hlinde ve byyerek yansrlar. Bu dalgalar engelin arkasndaki bir noktadan retilmifl gibi
yansr (fiekil 3.19).

74

FZK 7

fiekil: 3.19: uk ur engel ile od ak arasn da retilen dairesel dalgalar u k u r engelden dairesel flekilde
yansr.

NOT: Dalgalarn bu zellikleri noktasal bir flk kaynandan kan flk flnlarnn
ukur aynadaki yansmalarna benzer.
B) Parabolik Engel Tmsek se;
Tmsek engele gnderilen dairesel dalgalar, engel arkasnda, odak ile engel
arasndaki bir noktadan retiliyormufl gibi yansrlar.

fiekil 3.20: Dairesel dalgann tmsek engelde yansmas.

N O T: Dalgalarn bu zellii de noktasal flk flnlarnn tmsek aynadan

yansmasna benzemektedir.
STROBOSKOP

Su dalgalarnn dalga boylar kk ve hzlar byk olduundan salkl lmler

yapabilmek iin dalgalarn hem dalga boylarn hem de periyotlarn lmeye yarayan
aygt kullanlr. Bu aygta stroboskop denir.

75

FZK 7

fiekil 3.21: Stroboskop

Stroboskop, zerinde zdefl aralklarla almfl yarklar bulunan, merkezinde bir

sap bulunan ve sapn evresinde dndrlen dairesel bir levhadr (fiekil 3.21).
Yaylan dalgalar stroboskobun yarklar arasndan gzlemlenirken stroboskop
dndrlr. Dalgalar duruyormufl gibi grldnde ardflk iki tepe ya da ardflk iki
ukur arasndaki uzaklk bir dalga boyuna () eflittir. Dalgalar duruyormufl gibi
grndnde stroboskop sabit hzla evrilerek 1 saniyedeki devir says frekans (f)
bulunur. Stroboskobun frekans ( f ), yark says ( n ) ve dalgalarn frekans ( f )
arasnda f = n . f bants vardr.
RNEK:
8 yarkl bir stroboskopta, stroboskop dndrlrken dalgann durgun grld
hzda, 5 tam dnme 10 saniyede gereklefliyor. ki dalga tepesi aras 2 cm olarak
lldne gre dalgann periyodunu, frekansn ve dalgann yaylma hzn bulalm.
ZM:
5 tam dnme

10 saniyede

1 tam dnme

x = 10 = 2 saniye
5
Stroboskop 8 yarkl olduuna gre 2 saniyede 8 yark geer. Buna gre;
2 saniyede

8 yark

1 yark

x = 2 = 0,25 saniye
8
1 saniyede dnme says periyot olduuna gre T= 0,25 s
f= 1 = 1
T 0,25

76

f = 4 s-1

v = . f = 2 . 4 V = 8 cm/s

FZK 7

SU DALGALARINDA KIRILMA
Btn dalgalar ortam deifltirdiklerinde hzlar deiflir. Daha nce
grdnzflk konusunda fln yaylmas srasnda ortama bal olarak hznn
deifltiini renmifltiniz. Su dalgalar da farkl ortamlarda farkl hzlarla yaylr. Su
dalgalarnda ortam deifliklii derinliin deiflmesi ile salanr. Suyun derinlii arttka
dalgann hz azalr (fiekil 3.22).

fiekil 3.22: Su dalgalarn derin ortamdan s ortama geifli

Su dalgalar derinlikleri farkl iki ortamn ara kesit yzeyine paralel gelmiyorsa
krlma olay gzlenir.

fiekil 3.23: Derin ortamdan s ortama geen dorusal dalgalarn krlmas

fiekil 3.23te de grld gibi gelen dalgann ayrc yzeyle yapt aya gelme
as (i), krlan dalgann ayrc yzeyle yapt aya krlma as (r) denir.
Gelme as ve krlma asnn sinslerinin birbirlerine oran sabit olup bu sabit
say bize krlma indisini verir
Sin i = sabit
Sin r

77

FZK 7

Sonu olarak; su dalgalarnn krlmas olaynda

Sin i = d = v d = n s = sabit
Sin r s v s n d

fleklinde bir bant vardr.

Buradaki ns / nd oran, s ortamn derin ortama gre krclk indisidir.

RNEK: Gelme as 53, krlma as 37 olan bir su dalgas krlma olaynda
s ortamdaki dalga hz 4 m/s olduuna gre derin ortamdaki dalga hzn bulalm.
ZM:
Sin i = d
Sin r s
Sin 53 d
=
Sin 37 4
0,8 d
=
0,6 14
d = 5,4 m/s'dir.

SU DALGALARINDA AYRILMA
Su dalgasnn belirli bir frekansta (f), derin ortamdan s ortama geerken
krlaca beklenir. Krlan su dalgalarnn dorultusunu belirlemek iin bir ubuk
koyduumuzu dflnelim.

(a)

(b)

fiekil 3.24: a) Dflk frekansl dalgalarn krlmas, b) Yksek frekansl dalgalarn krlmas.

78

FZK 7

Derin ortamdaki su dalgalarnn frekans artrldnda ( f ) dalga boyu klecek,

s ortamda geen dalgalarn dorusal ubukla paralelliinin bozulduu grlecektir.
Bunun nedeni, frekansn bymesi krlma asn da bytmfl olup krlmann
azalmasdr. Dalga hareketinde frekansn krlmay deifltirmesini gsteren bu olaya
ayrlma denir. Ayrlma olaynda f > f ve r > r dir.
SU DALGALARINDA KIRINIM
Ifln yansmas, krlmas ve ayrlma olaylar dalga modeli ile aklanabilir.
Ancak krnm olay dalgalarn nemli bir zelliidir. Dalga leeninde, aralarnda belli
bir uzaklk (w) bulunan iki engele dorusal dalgalar gnderilerek krnm olay
incelenebilir (fiekil 3.25).

fiekil 3.25: Dorusal su dalgalarn engeller arasndan gemesi.

Su dalgalarnn krnm engeller arasndaki uzaklk (w) ile dalga boyu ()

arasndaki bykle gre farkllk gstermektedir.

(a)

(b)

(c)

fiekil 3.26: Su dalgalarnn dalga boylar ile engeller arasndaki uzakla bal olan durumlar

79

FZK 7

Sonu olarak iki engel arasndan geen dalgann engelin arkasna doru eilmesi
olayna krnm denir. Krnmn grlebilmesi ancak 1 flart ile salanabilir.
w
(fiekil 3.26 b-c)
Dalgalarn frekans arttka dalga boyu kleceinden, dalga boyu ile aralk
genifllii birbirine eflit olduunda aralktan geen dalgalarn erilmeleri azalr.
SARMAL YAYLAR ZERNDE DALGALAR
Sarmal yaylar zerindeki dalgalar inceleyebilmek iin bir ucu sabitlenen gergin
bir sarmal yayn, dier ucundan sarsnt oluflturulmas gerekir. Oluflturulan sarsntlar
ynlerine bal olarak iki durumda incelenir.

1. Enine Dalgalar: Dalgay oluflturan sarsntn yn ile dalgann hareket yn

birbirine dik ise bu tip dalgalara enine dalgalar denir (fiekil 3.27).

fiekil 3.27: Enine Dalga

2. Boyuna Dalga: Dalgay oluflturan sarsntnn yn ile dalgann hareket yn

ayn ise bu tr dalgalara boyuna dalgalar denir (fiekil 3.28).

fiekil 3.28: Boyuna Dalga

80

FZK 7

Yaplan arafltrmalara gre flk dalgalarn enine dalgalar, ses dalgalarnn ise
boyuna dalgalar olduu tespit edilmifltir. Deprem dalgalar ise hem enine hem de boyuna
dalgalardr.

Bir ortamda ya da titreflimle oluflturulan ksa sreli dalgaya atma denir. Bir
atmann iki deiflkeni vardr; Genifllik ve genlik. Bir atmann denge konumuna olan en
byk yksekliine genlik, atmann hareket dorultusundaki en genifl yerinin uzunluuna
ise genifllik denir (fiekil 3.29).

fiekil 3.29: Bir atmadaki genlik ve genifllik

Atmalarn st ste Binme Prensibi:

Ayn sarmal yay zerinde birbirlerine doru ilerleyen iki atma karfllklarnda
birbiri iinden geebilirler. Bu geifl esnasnda iki atmann yer deifltirmesi, atmalarn
yer deifltirmelerin toplamna eflittir. Atmalarn bu flekildeki birleflmesine st ste binme
prensibi denir (fiekil 3.30).

fiekil 3.30: Atmalarn birbiri zerinden geifli prensibinin flekil ile gsterimi

Genlikleri farkl ve biri bafl afla, bir bafl yukar olan iki atmann birbiri iinden
geifli esnasnda bileflke atmann genlii byk genlikli atmann ynnde olacak ve
atmalarn genliklerin farkna eflit olacaktr.

81

FZK 7

Eflit genlikli ve farkl ynde iki simetrik atma karfllkl gelerek st ste
bindiklerinde bileflke atmann genlii sfr olur.

fiekil 3.31: Genliin sfr olma zel durumu

Sonu olarak yay zerinde karfllaflan atmalar, birbiri ierisinden geerken her
atma fleklini, ynn ve hzn deifltirmeksizin yoluna devam eder (fiekil 3.31).

Yay zerinde oluflturulan bir atmann sabit bir yere arparak geri dnmesi olayna
yansma denir.

Bir Atmann Sabit Bir Utan Yansmas:

Bir ucu sabit bir yere bal yaydan oluflturulan atma, ilerledikten sonra sabit uca
gelerek bafl afla dnerek yansr (fiekil 3.32). Yansyan atmann hz, genlii ve
genifllii deiflmez.

fiekil 3.32: Sabit bir utan bir atmann yansmas

82

FZK 7

Bir Atmann Serbest Utan Yansmas

Ucu herhangi bir yerde sabitlenmemifl bir yayda oluflturulan bir atma oluflturulduunda
atma eer bafl yukar ise bafl yukar, atma eer bafl afla ise bafl afla yansr. Bir
atmann sabit bir utan yansmasnda olduu gibi bir atma serbest utan gelen atmann
hz, genlii ve genifllii yansyan atmann hz, genlii ve geniflliine eflittir (fiekil 3.33).

fiekil 3.33: Serbest ulu bir yayda atmann yansmas

Farkl zellikteki yaylarn birinden gelen atma bu iki yay ayran snrda ksmen
yansr, ksmen de dier yaya geer. Gelen atmann dier yaya gemesine iletim denir.

Bir Atmann Hafif Bir Yaydan Ar Bir Yaya Gemesi:

Bir atmann hafif bir yaydan ar bir yaya geiflini inceleyebilmek iin, hafif bir
yayn ucunu ar bir yaya balayarak, hafif yayda bir atma oluflturulur. Bafl yukar atma,
etki kuvveti ile ar yayda bafl yukar bir atma oluflturulurken, ar yayn tepki kuvveti
ile hafif yayda bafl afla dnerek yansr. Ar yaydaki atmaya iletilen atma, hafif
yaydaki atmaya ise yansyan atma denir (fiekil 3.34).

fiekil 3.34: Hafif yaydan ar yaya bir atmann geifli

83

FZK 7

Sonu olarak gelen atmann enerjisinin bir ksm iletilen atmaya bir ksm da
yansyan atmaya aktarlmfltr.

1. Gelen ve yansyan atmalarn hzlar ve genifllikleri birbirine eflittir.

2. letilen atmann hz ve genifllii, gelen atmann hz ve geniflliinden kktr.
3. Gelen atmann genlii, yansyan ve iletilen atmann genliinden byktr.
Bir Atmann Ar Yaydan Hafif Yaya Gemesi:
Ar yaydan hafif yaya gnderilen bir bafl yukar atma balant noktasndan sonra
hafif yayda bafl yukar bir atma olarak iletilir. Ar yayn ucuna balanmfl hafif yay ar
yaya gre serbest u gibi davranacandan dolay ar yayda da bafl yukar bir atma
oluflur ve yansr. Gelen atma bafl yukar ise yansyan ve iletilen atma da bafl yukar,
gelen atma bafl afla ise yansyan ve iletilen atma da bafl afla olur (fiekil 3.35).

fiekil 3.35: Ar yaydan hafif yaya bir atmann geifli

Hafif yaydan ar yaya geen atmada olduu gibi, gelen ve yansyan atmalarn
ortamlar ayn olduundan hz ve genifllikleri ayn olup, genlikleri farkldr. letilen
atmada ise ortam deifltiinden iletilen atmann hz ve genifllii gelen atmannkilerden
daha byk olacaktr. Ancak genlik kktr.
RNEK:

fiekil 3.36

84

FZK 7

fiekildeki hafif yaydan, ar yaya bir atmann geiflinin gereklefltirilmesi

istendiinde atmann yansyan ve iletilen atmasnn flekli nasl olmaldr?
ZM:
Hafif yaydan ar yaya geiflte, yansyan atma ters dnecek, iletilen atma dz
olacaktr. Buna gre;

fiekil 3.37

fleklinde olmaldr.

Dalgalarn Giriflimi, Giriflimden Faydalanarak Dalga Boyunun Hesab:

Bundan nceki blmlerde dalgalarn yansmasn, iletimini, birbiri ierisinden

geebilmesini sarmal yaylar zerinde incelemifltik. Sarmal yaylardaki atmalarn st ste
binmesine giriflimde denebilir. Yani iki ayr kaynaktan kan ve ayn noktaya ayn anda
gelen iki atmann bir noktada oluflturduklar olaya giriflim denir.
ki Noktasal Kaynakta Oluflturulan Dalgalarn Giriflimi:
Dalga leeninde, iki noktasal kaynaktan eflit frekansl dairesel dalgalar oluflturulduunda,
periyodik ve eflit dalga boylu dairesel dalgalar oluflacaktr.

fiekil 3.38: ki noktasal kaynakta oluflturulan dairesel dalgalarn oluflturduu dalga deseni

85

FZK 7

fiekil 3.38de gsterilen dalga desenindeki dairesel dalgalarn sralanfl bir dalga
tepesi bir dalga ukuru fleklindedir. Ayrca kaynaklar periyodik dalga rettiinden
dolay dalga tepeleri ya da dalga ukurlar birbirlerinde eflit uzaklkta olup, dalga
boyu kadar uzaklktadr.

Her iki kaynaktan gelen dalga tepelerinin st ste bindii noktalarda dalgalar
birbirini kuvvetlendirir. Bu noktalarda genlik maksimum olur, bu noktalara ift tepe ad
verilir.
Her iki kaynaktan gelen dalga ukurlarnn st ste bindii ve dalgann bir birini
kuvvetlendirdii noktalarda genlik maksimum olur, bu noktalara ift ukur ad verilir.
Bir kaynaktan dalga tepesi, dier kaynaktan dier ukurunun st ste geldii
noktada dalgalar birbirini zayflatr. Bu noktaya ise dm noktas ad verilir. Dm
noktalarnda titreflim yoktur (fiekil 3.39).

fiekil 3.39: ift tepe, ift ukur ve dm noktas

Dm izgileri ve Dalga Katarlar:

86

ki noktasal kaynak arasndaki ve her iki kaynaa da eflit uzaklktaki noktadaki

dikmeye merkez dorusu denir. Bunun yannda dm noktalarn birlefltiren eriye ise
dm izgisi denir. Dm izgileri daima hiperbol fleklindedir (fiekil 3.40).

FZK 7

fiekil 3.40: Dm izgileri ve merkez dorusu

Dm izgileri birbirlerine gre simetrik olduundan dm izgilerinin saysn

bulmak iin merkez dorunun bir tarafndaki dm izgilerinin saylmas yeterlidir. Merkez
doruya en yakn dm izgisi 1.(n=1) ve ardflk olarak dm izgileri devam etmektedir.
Ardflk dm izgileri arasnda ift ukur ve ift tepe noktalar birlefltirildiinde
dalga katarlar elde edilir. Merkez dorusu 0. dalga katar olarak da adlandrlabilir ve
dalga katarlar da simetriktir. Merkez dorultusundan bafllayarak simetrik oluflan dalga
katarlar merkez dorunun sanda ve solunda eflit saydadr (fiekil 3.41).

fiekil 3.41: Dalga katarlar

87

FZK 7

Kaynaklar birlefltiren doru zerindeki ardflk iki dm izgisi ve iki dalga

katar arasndaki uzaklk /2 kadar, bir dm izgisi ile bir dalga katar arasndaki
uzaklk /4 kadardr. Ard arda gelen iki katar veya dm izgileri arasndaki uzaklk
L. /4 kadardr.
Dm izgileri zerindeki herhangi bir noktann kaynaklara olan yol fark
( n. dm izgisi iin)

n-1 .
2

d r.

Dalga katar zerindeki ift ukur ya da ift tepe noktalarnn kaynaklara olan yol
fark (n. dalga katar iin)
n. dr.
Burada n = 1,2,3,4,.. tam say olup merkez dorusunun sanda ve solunda
simetrik olan dm izgileri ve dalga katarnn kanc olduunu gstermektedir.

Ayn fazdaki kaynaklar tepe rettii anda bir P noktasnn kaynaklara olan

uzaklklar
nin ift katna eflit ise P noktas ift tepe, tek katna eflit ise P noktas ift
2
ukur noktasdr. Bu iki noktada dalga katar zerindedir.
P noktas kaynaklardan birine /2 nin tek kat, dierine ise /2 nin ift katna eflit
ise bu nokta dm izgisi zerinde bir dm noktasdr.
Yol Farknn Matematiksel Yoldan Bulunuflu:
Dm izgisi zerindeki herhangi bir dm noktasnn kaynaklara olan uzakl
Yol Fark = n - 1 .
2

bantsndan bulunmaktayd.

fiekil 3.42: P noktas kaynaklara yakn ise

88

FZK 7

fiekil 3.43: P noktas kaynaklara ok uzak ise

P noktas kaynaklara ok uzak olduunda P K1 ve P K2 dorular birbirine ve P

noktasna paraleldir. Bu da K 1K 2A geninin dik gen olduunu gsterir. Buna gre;

AK1
d
AK1 = d sin

Sin =

olarak bulunur.

fiekil 3.44: Dm izgileri iin kaynaklar aras uzaklk ve alar

Kaynaklar aras uzaklk d, kaynaklarn orta noktasndan klan dikmenin

P noktasna olan uzakl Xn, P noktasnn kaynaklarnn orta noktasna olan uzakl ise
L olduuna gre;
X
sin = n
L
sin = X
Xnn
1
sin = L
=
L
1
AK1 = d. sin
= 1
=
AK1 = d. sin
X
AK1 = d. sin
AK1 = Yol fark = d n
L
Xn
AK1 = Yol fark = d X
AK1 = Yol fark = d Ln
olarak bulunur.
L
olarak bulunur.
olarak bulunur.
89

FZK 7

P noktasnn n. dm izgisi zerindeki yol fark

d.sin = d.

Xn
= n-1 .
L
2

P noktasnn n. dalga katar zerindeki bir ift tepe veya bir ift ukur zerindeki
yol fark
d.sin = d.

Xn
= n.
L

fleklindedir.

RNEK: ki kaynak aras 20 cm olan bir dalga leenindeki yaylan ayn fazl
dalgalarn dalga boyu 2 cmdir. Oluflacak maksimum dm izgi saysn bulalm.
(Sin30 =1)
ZM:
= 2 cm
d = 20 cm
n=?

d.sin = n - 1 .
2
1
20.1 = n - . 2
2
1
n= 10
2

n = 10,5
n = 11 toplam dm izgi says 22 olur.
5. FAZ KAVRAMI
Buraya kadar rendiimiz giriflim olaylarnda, kaynaklar ayn anda suya vurmaya
bafllamakta ve oluflan dalgalar ayn anda ayn konumda karfllafltklarndan ayn fazda
alflmaktadr.
Ancak periyotlar ayn olan dalga kaynaklar ayn fazda olmayabilir. Kaynaklarn
dalga retimleri arasnda t saniye fark olduunda iki kaynan dalgalar ayn anda tepe
noktalarna ulaflamayaca gibi ayn periyotlu kaynaklarn dalgalar ayn anda ayn
yerden gemiyorsa kaynaklar arasnda faz fark vardr.
Kaynaklardan biri dierine gre t saniye sonra dalga retmeye bafllamfl ise;

p = t
T

90

faz fark bants ile gsterilir.

FZK 7

Nicelik

Faz Fark

Gecikme Sresi

Periyot

Sembol

Birim

Tablo 3.2: Birim Tablosu

NOT: t=T olmas durumu kaynaklarn ayn fazda olmas durumudur. Faz
farknn olmas durumu ancak T > t flart ile salanr.
p faz fark daima 0 ile 1 arasnda bir deer alr. Faz fark olan bir ortamda dalga
tepeleri ve dalga ukurlarnn yerleri karfllkl olarak deiflir. Bu da dm izgileri ve
dalga katarlarnn yerlerini deifltirir.
ki dalga tepesinin ya da iki dalga ukurunun yol fark
(n+p). = d.sin

n = 1, 2, 3,

Dm izgilerindeki bir P noktas iin yol fark

n + p - 1 = d. sin
2

n =1, 2, 3,

RNEK:
Bir dalga leeninde iki kaynaktan biri dierinden 0,4 s sonra harekete bafllyor. Bu
iki kaynakta 0,8 s periyotlu dalgalar retiyor ise kaynaklar arasndaki faz farkn
bulalm.
ZM:
T = 0,8 s

p = t
T

0,4
0,8
p=1
2

p=
t = 0,4 s
P=?

91

FZK 7

ZET:
Yafladmz dnyada fln, sesin ve suyun dalgalar hlinde yayld ve bu
dalgalarn nasl yansdn ve iletildiini flekiller ve rneklerle rendiniz.
Genlik bir atmann dorultusunda dik olan yksekliine denir. Dalgalarn yksek
ksmlarna dalga tepesi, alak ksmlarna dalga ukuru denir. Ayrca frekans birim
zamanda oluflan dalga says, periyot ise bir dalgann oluflmas iin geen sredir.
Frekansla periyot arasnda

f=1
T

fleklinde bir balant vardr.

Bir dalga leeninde art arda gelen iki tepe ya da iki ukur arasndaki uzakla
dalga boyu denir. = v.T bants ile hesaplanr.
Bu forml dalga boyunun, dalgann hzna ve periyoduna balln gsterir.
Stroboskop, su dalgalarnn dalga boylarn ve periyotlarn lmeye yarayan aratr. Su
dalgalarn krlmas olaynda

Sin i = ld = Vd = ns = sabit
Sin r ls V s nd
forml de dalgalarn bir ortamdan baflka bir ortama geerken dalgalarn krlmasnda
uygulanr.
ki farkl kaynaktan ayn anda ayn genlikle dalgalar retildiinde bir giriflim
deseni oluflur. Her iki kaynaktan gelen dalga tepeleri st ste bindiinde ift tepe,
dalga ukurlar st ste bindiinde ift ukur oluflur. Bir dalga tepesi ile dalga ukuru
ise st ste bindiinde dm noktas oluflur ki, dm noktalarnda titreflim yoktur.
Ardflk ift ukur ile ift tepe noktalarnn birlefltiinde dalga katar oluflur. Dm
izgisi zerindeki bir noktann kaynaklara olan yol fark
Yol fark = n - 1
2

dr.

Dalga katarlar zerindeki bir noktann kaynaklara olan yol fark

Yol fark= n. dr.
Kaynaklardan biri dierine gre t saniye sonra dalga retmeye bafllyor ise iki
kaynak arasnda faz fark oluflur, p ile gsterilir.

p = t
T

92

FZK 7

RENDKLERMZ PEKfiTRELM

fiekil 3.45

1.

fiekil 3.45teki atmann L noktas Mye vardnda atmann grnfl nasl olur?

ZM:
Atma L noktasnda simetrik olduundan ve atma balant noktasndan bafl afla
dnecek flekilde yansyacandan atmann ilk yars ikinci yarsn tamamen sndrecektir.

fiekil 3.46

2.

Bir yayda saniyede 5 atma oluflturuluyorsa, atmann periyodunu ve frekansn

bulunuz.

ZM:
Birim zamanda oluflturulan dalga says frekans olduuna gre;
f = 5 s-1 dir.

T = 1 formlnden de T = 1 s bulunur.
f
5

93

FZK 7

3.

Dalga leenindeki dalga boyu 4 cm ve 1 saniyede 4 dalga oluflturan kaynan her

bir dalgasnn hz ka m/sdir?
ZM:
= 4cm = 0,04 mdir. 1 saniyede 4 dalga retildiine gre T = 4 s
= v . T formlnden
v=
T
0,04
v=
4
v = 0, 01 m/s bulunur.

4.

fiekil 3.47

fiekil 3.47deki hafif yaydaki atmann ar yaya geifli ve hafif yayda yansmas nasl
oluflur?
ZM:
Hafif bir yaydaki atma ar yaya geiflinde bafl afla olan atma genlii azalarak
iletilir. Yansmas ise ters dner ve genlii azalr.

fiekil 3.48

94

FZK 7

5.

Bir krlma olaynda krlan dalgann hz 4 m/s olarak llyor. Gelen atmann
dalga boyu 2 cm olduuna gre gelen dalgann hz ka m/sdir?
ZM:
8 cm = 0,08 m
2cm = 0,02 m olarak evrilir.
1 v1
=
formlnde verilenleri yerine koyarsak
2 v2
8 = v1
2 4
v1 = 1 m/s olarak bulunur.

6. 8 yarkl bir stroboskobun bulunduu dalga leeninde 2 cmlik dalga boylu

dalgalar retiliyor ve dalgalar stroboskopta duruyor gibi grnyor. Stroboskop
saniyede en fazla 1 devir yaptna gre retilen dalgalarn hz ka cm/sdir?
ZM:
Stroboskoptan bakan kimse dalgalar duruyormufl gibi grdne gre;
fd = n.fs
fd = 8.1
fd = 8 s-1 olarak bulunur.
Dalgalarn hz ise = v
f
2=v
8
v = 16 cm/s dir.
7.

fiekil 3.49

95

FZK 7

fiekil 3.49daki dalga leeninde genifllii w olan aralktan dalga boylu dalgalar
geirildiinde krnm olay gerekleflmemektedir. Krnm olaynn gerekleflmesi iin
hangi deifliklikleri yapmak gerekir?
ZM:
Krnm olaynn gerekleflebilmesi iin > w olmaldr. Bunun iin ya dalga
boyunu bytmeli ya w aral kltlmeli, ya da hem dalga boyu bytlmeli hem
de w aral kltlmelidir.
8.

fiekil 3.50

fiekil 3.50deki iki atmann hzda birbirine eflit ve her saniyede 1 birim
ilerlemektedirler. 2 saniyede atmalarn giriflim deseni nasl olur?
ZM:
1 saniye bitiminde her iki atmada birbirine birer birim yaklaflacak ve 2 saniyede birbiri
zerine binecektir. K nn genlii 1, L ninki ise 2 olduundan dolay st ste bindiklerinde
genlik L nin durumunda (bafl afla atma) ve genlii 1 birim olacaktr (fiekil 3.51).

fiekil 3.51

96

FZK 7

9.

Bir dalga leeninde periyotlar 0,2 s olan iki kaynak 0,1 s aralkla dalga retmektedirler.
Dalgann hz 10 m/s olduuna gre 4. dm izgisi zerindeki bir noktann
kaynaklara olan uzaklklarnn fark (yol fark) ka cmdir?
ZM:

Yol fark = n+p - 1 olduuna gre ve p'nin bulunmas gerekir.

2
= v. t
p = t
Yol fark = n+p - 1
T
2
= 10 . 0, 4
0,1
p=
= 4 bulunur.
= 4+1-1 4
0,2
2 2
1
p=
= 16 cm olarak bulunur.
2

10. retilen dalga boylar 4 cm olan ayn fazda alflan bir giriflim ortamnda bir
P noktas 2. dm izgisindedir. Bu P noktasnn K1e olan uzakl 20 cm ise
K2ye olan uzakl ka cmdir?
ZM:

Yol fark = n+p - 1 .

2
= 2- 1 .4
2
3
= .4
2

Yol fark = 6 cm'dir.

K1 olan uzakl 20 cm ise K2 olan uzakl ya 26 cm ya da 14 cm olmaldr ki
yol fark 6 cm olsun.

97

FZK 7

DEERLENDRME SORULARI
NTE LE LGL PROBLEMLER
1-

fiekil 3.52deki hafif yaydaki atmann en ar yaydaki durumu nasl olur?

fiekil 3.52

2-

Bir dalga leeninde oluflturulan dalgalarn, dalga tepesi ise dalga ukuru arasndaki
uzaklk 1 cm ve dalga kaynann frekans 2 s-1 olduuna gre;
a) Periyodunu,
b) Dalga boyunu,
c) Dalgalarn hzn bulunuz.

98

3-

Faz fark 1/4 olan zdefl iki kaynak arasndaki uzaklk 8 cmdir. retilen dalgalarn
dalga boyu 2 cm olduuna gre gzlenen dm izgisi says katr?

4-

Periyotlarn eflit ve 2fler saniye olan iki kaynaktan biri dierinden 3 s sonra
dalga rettiine gre faz fark katr?

5-

Ayn fazda alflan iki kaynan periyotlar 0,5 s ve retilen dalgalarn dalga hz
4 cm/sdir. Kaynaklarn yol farknn 15 cm olduu bir nokta kanc dm
izgisidir?

FZK 7

TEST III
1-

fiekil 3.53

fiekil 3.53teki dalga leenindeki gelen dalgalar srasyla I. ve II. engelden

yansdktan sonra hangi yolu izler?
A)

B)

C)

D)

2-

fiekil 3.54

Bir dalga leeni fiekil 3.54teki gibi farkl derinliktedir. Atmann izledii yol
flekildeki gibi olduuna gre n1, n2 , n3 derinlikleri arasnda nasl bir iliflki vardr?
( > > )
A) n1= n2 = n3

B) n1 > n2 > n3

C) n3 > n2 > n1

D) n3 > n1 > n2

99

FZK 7

3-

fiekil 3.55

fiekil 3.55teki dalga leeninin K noktasndaki kaynaktan retilen dalgann

tepeden grnfl hangisindeki gibidir?
A)

B)

C)

D)

4-

Bir kaynaktan dakikada 180 dalga retiliyor. Dalgalarn hz 0,15 m/s olduuna
gre retilen dalgalarn dalga boyu ka cmdir?
A) 0,05
B) 0,5
C) 5
D) 50

5-

Bir giriflim deneyinde dm izgisi says artrlmak isteniyor. Bunun iin

afladakilerden hangisi yaplmaldr?
A) Kaynaklar aras uzaklk azaltlmal
B) Dalga leenindeki su derinlii artrlmal
C) Kaynaklarn frekans azaltlmal
D) Kaynaklarn periyodu azaltlmal

100

FZK 7

6-

fiekil 3.56

fiekil 3.56daki ukur engelin hangi noktasna dalga kayna konulmaldr ki,
dalgalar fleklindeki gibi yanssn? (F odak noktas, M merkez noktas)
A) M
B) M-F aras
C) F
D) F-Engel aras
7-

Ayn fazda alflan iki dalga kayna ile yaplan giriflim deneyinde dalga boyu 4 cm
olduuna gre 5. dalga katar zerindeki bir noktann kaynaklara olan yol fark ka cmdir?
A) 1
B) 9
C) 16
D) 20

8-

Ayn fazda alflmakta olan iki dalga kaynandan retilen dalgalarn hz 8 cm/s ve
kaynaklarn frekans 1 s-1 dir. Giriflim deseninin grlmemesi iin kaynaklar aras
2
uzakln alaca en byk uzaklk ka cmdir?
A) 4
B) 8
C) 10
D) 16

101

FZK 7

9-

ki kaynak aras uzakl 10 cm olan bir dalga leenindeki retilen dalgalarn dalga
boyu 4 cmdir. Kaynaklar arasndaki faz fark 1 olduuna gre dm izgisi ve
2
dalga katar says hangisinde doru verilmifltir?
Dm izgisi

Dalga Katar

A) 5

B) 5

C) 6

D) 6

10- Faz fark 1 olan iki dalga kayna ile yaplan giriflim deneyinde 4. dm izgisi
2
zerindeki bir noktann kaynaklara olan yol fark 10 cmdir. Bu duruma gre dalga
boyu ka cmdir?
A) 2
B) 3,3
C) 3,5
D) 5

102