Oktadka, sylwetki czolgistow - Jarostaw Wrdbel Sylwetki pojazdéw pancernych - Grzegorz Jackowski Rysunki - Andrzej Lityriski Konsultacja - Zbigniew Borawski Opracowanie redakcyjne — Artur Winiarski Zdjecia: The RAC Tank Museum, Bovington, England Photo Credits: Archiwum Dokumentacji Mechanicznej, Warszawa Constantin Caraghiulea, Bucharest, Romania Zbiory wiasne autora Wszelkie prawa zastrzezone. Zadna czesé tej ksiazki nie moze byé kopiowana w zadnej formie ani zadnymi metodami mechanicznymi ani elektronicznymi, tacznie z wykorzystaniem systeméw prze- chowywania i odtwarzania informacji bez pisemnej zgody wlasciciela praw autorskich All rights reserved. No part of this book may be reproduced or transmitted in any form or by any means, electronic or mechanical, including photocopying, recording or any information storage and retrieval system without written permission from copyright owner. © Copyright by Janusz Ledwoch, Warszawa 1993 Allrights reserved Na oktadce: PzKpfw 35 (t) z 1. Dywizji Lekkiej podozas walk we wrzesniu 1939 roku Dotychczas ukazaly sie: 4. Panzer Il (PzKpfw Il) 2. Tiger (PzKpfw VI - czeéé 1) 3. Panther (P2Kpfw V) 4, Panzer IV (PzKpfw IV) 5. Tiger (PzKpfw VI - czeéé 11) 6. Stug II! (Sturmgeschitz I) Seria Militaria’ 1. Oddzialy pancerne Watfen SS W przygotowa 8. PzKpfw 38 (t) 9. Panzer III (PzKpfw Il) Seria ,,Milit 2. Deutsche Afrika Korps ilustrowana encyklopedia niemieckich woz6w bojowych Sktad i tamanie ~ No Future, Warszawa ul. Wilcza 8/28 tel. fax. 628-45-33 Wyciagi ~ ABIX, Warszawa ul. Wynalazek 2 | PROMART, Warszawa ul. Sedziowska 2 Druk ~ Zaklad Poligraficzny MATRIX, Pruszk6w ul. F. Focha 51 ‘Sprzedaz hurtowa i wysy!kowa — RPM, Warszawa ul. E. Ciolka 35 pawilon 84 tel. 0-22 36-82-92 Wydawea - Inter ~ Model, 00-961 Warszawa 42 skr.pocz. 106W okresie migdzywojennym czechosto- wacki przemyst zbrojeniowy nalezal do przodujacych w Europie i w Swiecie. Szcze- gélnie wysoki poziom techniczny reprezen- towaly dziala artyleryjskie i sprzet pancerny. W drugiej potowie lat trzydziestych na wy- posazeniu armii czechostowackiej (a poz- niej czecho — stowackiej) znajdowaly sie czolgi lekkie LT vz. 35 produkcji zaktadow Skoda. By! to czolg lekki odpowiadajacy parametrom taktyczno-technicznym pols- kiego 7 TP, sowieckiego T-26, brytyjskiego Vickers 6 ton, czy wloskiego FIAT-Ansaldo 11/39 i 13/40. Po zajeciu Czech i Moraw przez Nie- meéw i utworzeniu paristwa stowackiego czolgi LT vz. 35 zostaly przejete przez Wehrmacht i armig slowacka. Czolgi LT vz. 35 - PzKpfw 35 (t) byly uzywane bojowo podczas kampanii wrzesniowej (1939), ka- mpanii francuskiej (1940) i w pierwszej fazie ataku na ZSRS (1941). Czolgi LT vz. 35 byly ponadto eksportowane do Rumunii i Bulgari. Rumunia i Stowacja uzywala czolgéw LT vz. 35 — Skoda R-2 na froncie wschodnim: Na podwoziu tego typu czoigu zbudo- wano ciagnik artyleryjski, a w Rumunii dzialo pancerne. Pewna liczbe czolgow PzKpfw 35 (t) przebudowano na wozy dowodzenia (Panzerbefehlswagen) LEHKY TANK LT VZ. 35 ~ PZKPFW 36 (T) Zaklady mechaniczne Skoda (nazwa fabryki pochodzi ‘od nazwiska jednego ze wspélzatozycieli Emila Ritter von Skoda) w Pilénie powstaly w 1859 roku. W 1886 roku powstala pierwsza stalownia, a w cztery lata péénie) turuchomiono dziat zbrojeniowy produkujacy dziata i plyty pancerne, Juz kilka lat pééniej Skoda stala sig jedynym liczacym sig austro-wegierskim producentem cigzkich dzial i moz- dzierzy. Rownoczesnie zaklady Skoda rozrosty sie w 0gro- mny koncern preemyslowy grupujacy zaklady réenych branz.W okresie pierwsze) wojny Swiatowej rozpoczeto wytwarzanie ciezkich kotowych ciggnik6w artyleryiskich poczatkowo byly to licencyine Austro-Daimler M17, 4 poénie} wiasna konstrukcja Skoda typ U W 1919 roku Skoda opencerzyla 12 samochodéw cigzarowych FIAT Torino”. W 1923 roku powstala pierwsza wlasna konstrukcja, samochéd pancemy Skoda PA. (PA Pancerove Auto, samochéd pancerny). By! to extorokolowy samochéd pancemy (opancerzonio "4-7 mm) 0 masie 6500 kg, uzbrojony w dwa karabiny maszy- rnowe kalibru 7,92 mm. Samochéd PA-| osiagal predkose maksymaing 62 km/hi mial zasieg 200 km. Zaloga 5 os6b. Dwa lata péénie), w 1925 roku, wyprodukowano 12 bezwiezowych samochodéw pancemnych Skoda PA-I ~oznaczenie wojskowe OA vz. 25 (OA vz. 25 - Obraneny Automobil vzor 25, samochéd pancerny wz6r 25). Samo- chéd nazywany by! Zelva (z6!w). By! to czterokotowy bezwiezowy samoch6d pancemy, opancerzony blacha pancema o grubosci 8 mm, masa 7000 kg, zaloga 5 o86b, uuzbrojenie cztery karabiny maszynowe kalibru 7,92 mm, predkosé maksymalna 60 km/h, zasieg 200 km W 1927 roku preyjeto do uzbrojenia samochéd pan- cerny Skoda PA-III, OA vz. 27. By! to pojazd o podobnych danych taktyczno-technicznych jak wezesniejszy PA-II, OA.vz, 25. Samochody panceme OA vz. 25127 posiadaly szereg nowoczesnych rozwiazan technicenych min stero- wane obie osie, osobna kierownice do jazdy do tylu Na poczatku lat treydziestych zaklady Skoda polozyly gléwny nacisk na rozw6 .modnych" wtedy tankietek Tankietki Skoda S-1 (od 1940 roku oznaczenie zmieniono na T-1), SIP (T-2) i S-ID (1-20) zbudowano jedynie w formie prototypéw. W 1838 roku osiem tankietek T-3D (oznaczenie eksportowe T-32) wyeksportowano do kro lestwa Serbow, Chorwatéw i Slowenicéw (SHS), czyl Jugostawii. W 1934 roku Skoda zbudowala prototyp dziata samo bieznego MU 6, Dzialo bylo uzbrojone w armate uniwer- salna 2 1 kalibru 40 mm preystosowana do zwelczania broni pancerne} i samolotéw. W lutym 1934 roku Skoda preedstawita komisii wojs- owe) armii czechostowackie} makiete czoigu lekkiego SU. Wiosna zbudowano prototyp. Czolg lekki SU mial mase 7500 kg, posiadal opancerzenie od 8 do 15 mm Uzbrojenie stanowila armata kalibru 47 mm idwakarabiny maszynowe kalibru 7,92 mm (poczatkowo uzbrojenie zolgu sktadalo sig 2 nieruchomego dala kalibru 66 mm i karabinu maszynowego, w istocie bylo to dzialo samo- biezne). C2olg osiagal predkosé maksymaing 30 km/h i mial zasigg okolo 150 km. Zaloga trzyosobowa, Po dokonaniu wszechstronnych préb zdecydowano, e czolg SU nie bedzie produkowany seryinie, Skoda ‘opracowala ulepszony typ oznaczony S-l-a(S — Skode, I “'czolg lekki, a przeznaczony dla kawaleri). W poréw- naniu zczolgiem SU nowy czolg mial pogrubiony pancerz (do 25 mm). Zaklady CKD (Praga) preygotowaly kon- Kureneyiny projekt — zmodyfikowany czolg LT v2. 34 (oznaczony P-II-a). Makiota czolgu zostala preedstawio- na komisii woiskowe| w pazdzierniku 1934 roku. W czer- wou 1935 roku dwa prototypy S-I!-a poddano probom na poligonie w Milowicach, Pomimo, ze wynik testow nie by! Ww peini pomysiny, koncern Skoda zdolal przeforsowac Zamowienie na 160 czolgéw. Zamowienie podpisano 30 sierpnia 1935 roku Konkurent Skody zaklady CKD oskaréyly koncern 2 Pilzna o stosowanie pozaprawnych metod w clu przeforsowania zaméwienia wlasne) konstrukcji. Ostate- znie, aby zalagodzié powstaly spr, Ministerstwo Obro- ny postanowito, ze czoigi S-I!-a, oznaczenie wojskowe LT vz. 35 (LT — lehky tank, czolg lekki), beda produkowaly wspélnie CKD i Skoda. Warto jeszcze doda¢, ze spor pomigdzy potentatami czeskiego przemyslu zbrojeniowe- ‘go byl...pozorny, gdyz jednoczesnie istniato tajne porozu- mienie kartelowe z 1935 roku 0 wspélpracy pomigdzy rhimi na polu produkeji uzbrojenia. W dziedzinie produkc) czolgéw porozumienie przewidywalo, ze CKD i Skoda beda produkowaly dla armii czechostowackiej takie same ilosci pojazdéw pancernych. W lipcu 1936 roku przeprowadzono préby pigciu czolgéw seryinych. Szczegdlnie wiele usterek wystepo- walo w funkcjonowaniu pneumatycznego ukladu kiero. wania. Czolg osiqgal predkosé maksymalna 17 km/h, zamiast zakladanych 34 km/h. Do korica nie jest ustalone jakie pojazdy poddano prébom, ostatnio érddta czeskie sugeruja, Ze by! to prototyp i czolg seryjny, a nie piee czolgéw seryinych. Proby prowadzono w Milowicach, a w 1937 roku przeniesiono je do Vy8kov (przeniesienic migjsca prob wigzalo sig ze zmiana lokalizacji Szkoly Pancernej z Milowic do Vyskov). Pierwsza partia 160 czolgow zostata wyprodukowana w 1935 roku (80 sztuk CKD i 80 sztuk Skoda). W okresie POéniejszym powstala seria 35 wozdw (17 + 18) Pierwszy seryiny czolg wyprodukowany w zakladach CKD opuscit mury praskie) fabryki 3 paddziernika 1935 roku, a ostatni 13 lutego 1937 roku. W zwiazku z prze- diuzajacymi sig pracami konstrukcyjnymi nad_nowym czolgiem LT vz. 38 (THN-P) w listopadzie 1937 roku czechostowackie Ministerstwo Obrony zaméwito dalsze 103 czolgi LT vz. 35. 52 czolgi powstaly w zakladach Skoda, a 51 w CKD. Rozwazano mozliwosé zaméwienia jeszoze 273 czolgéw LT vz. 35, lecz po pomysinym zakoniczeniv prac z LT vz. 38 zdecydowano zamowié nowy czolg, " ! PEE ad Sena 4 Czolg LT vz. 35 - widok z przodu [RAC Tank Museum]A Czolgi LT vz. 35 armii czechostowackiej, 1937 [RAC Tank Museum] Ministerstwo Obrony Czechostowacji bylo swiadome niedociagnigé technicanych czoigu LT vz. 35 juz 1 grud nia 1936 roku uznalo ten typ czolgu za pojazd przejs- clowy. W preyszlosci standardowym wyposazeniem jed nostek pancernych armii czechoslowackiej mial byé czolg lekki LT vz. 38. Jednoczesnie testowano 15 czolgow seryjnych LT vz. 35. W wyniku prob w LT vz. 35 wprowadzono wiele modyfikacji i usprawnien tak, Ze dopiero w 1938 roku Ministerstwo Obrony uznato, 2e czolg speinia wszystkie wymagane parametry. Jeden czolg LT vz. 35 (S-ll-a) eksperymentalnie uzbrojono w dzialko Skoda A-7 przeznaczone dla czolgu LT vz. 38. W 1938 roku Skoda przedstawila prototyp ulepszone} wersji S-l-b majqce) stanowié konkurencie dla czolgu TNHP-S LT vz. 38. Modyfikacje czolgu LT vz. 35 byly prowadzone takze po zajgciu Czech i Moraw przez Nie- meow. ‘Wykonano préby zwigzane z preystosowaniem pod. wozia czolgu do zamontowania armaty przeciwpancerne} Skoda A-5 kalibru 47 mm (4,7 cm Sfl auf P2Kpfw 35 (t)) W 1940 roku zaklady otrzymaly zadanie opracowania wzmocnionego opancerzenia (25 mm) kadtuba czolgu Pekpfw 35 (1) Latom 1941 roku rozpoczeto prace nad preygotowa rniem wersji tropikalne), posiadajace)_ zmodyfikowane chiodzenie silnika i poprawiona wentylacie przedzialu bojowego. Réwnoczesnie prowadzono prace nad przy stosowaniem czolgu do pokonywania przeszkéd wod nych po dnie. We wrzesniu 1940 roku powstal prototyp wersji T-13 posiadajace} hydrauliczny uklad kierowania, W 1942 roku z uszkodzonych czolgéw z 6. DPanc zaklady Skoda zmontowaly dwa ,,nowe” czolgi PzKpfw 35 (t) Jeden zostal wyslany do Rumunii, 2 drugi trafit do szkoly artylerii w Juteborg-Damm, Skoda preebudowala jeden czolg PzKpfw 35 (t) przystosowujac go do prob z napedem spalinowo-elekt rycanym. Gwiazdowy silnik lotniczy 0 mocy 162 kW (220 KM) napedzal generator pradotworczy poruszajacy silnik elektryczny napedzajacy czolg. Po zakoriczeniu prob czolg przebudowano do standardowego napedu. Obok modyfikagji jakich dokonywano w fabryce Sko- da czolgi P2kpfw 36 (t) modyfikowano takze w jedno- stkach bojowych. Przed kampania francuska na lewym blotniku i na plycie silnikowe) (2 tylu kadiuba) zamon towano zaczep pozwalajqcy na zamocowanie pigciu-sie- dmiu kanistréw 0 pojemnosci 20 dm* kazdy. Dodatkowe 100 dm? paliwa pozwolilo na zwigkszenie zasiegu czolgu 2120 km do 200 km. W niektérych czolgach kanistry byly montowane takze na pokrywie silnika & LT vz. 35 [RAC Tank Museum]Czotg lekki LT vz. 35 - PzKpfw 35 (t) - skala 1: 35A Ex-czeski zdobyty czolg LT vz. 35 przed wystaniem do Niemiec, Protektorat Czech i Moraw, wiosna 1939. Czolg nadal w stan- dardowym malowaniu armii czechostowac- kiej [RAC Tank Museum] PANZERBEFEHLSWAGEN 35 (T) ~ PZBFWG 35 (T) Woparciu o standardowy czolg PzKpfw 35 (t) powstat tezw6z dowodzenia Panzerbefehiswagen 35 (t) ~wskrd: cle PzBIWa 35 (t), posiadajacy dodatkowg radiostacie Fu 7 ozasiegu 12,8 km (fonia) i 16,0 km (klucz). Radiostacja FuG 7 bylazabudowana obok standardowej radiostacji Fu 5 umieszczonej z przodu kadtuba. Z tego powodu zostal wymontowany przedni doiny karabin maszynowy. Otwor po jarzmie broni zasklepiono okragia ostona. Wozy dowo- dzenia posiadaly na piycie silnika zamontowang anteng ramowa. Przebudowano okolo 20 czolgow PzKpfw 35 Co) MORSERZUGMITTEL 36 (T) Czterdziesci podwozi czolgéw PzKpfw 35 (t) wyko. rzystano, po zdjeciu wiezy, do przebudowy na cigzkie ciggniki artyleryjskie. Ciggniki mialy wierzch preedzialu bojowego praykryty brezentowa oporicza. Z tylu kadluba zamontowano hak holowniczy 0 udéwigu 11000 kg, Ciggniki nie posiadaly uzbrojenia Wigkszo86 ciggnikéw uzywaly jednostki artylerii nad- brzeznej w Danii. Kilku pojazdow uzywano w szkole artylerii w Jiteborg ~ Damm. & PzKpfw 35 (t) z 65. Batalionu Pancernego 6. DPanc na dziedziricu koszar__w Toruniu (Thorn), wrzesieri 1940 [RAC Tank Museum] t Re ‘4 Czolg PzKpfw 35 (t) z muzeum w Aberde- en, USA. Pojazd przed remontem i odnowie- niem [RAC Tank Museum]T.A.C.AM. SKODA R-2 Waki na froncie wschodnim wykaza ‘oddzialy pancerne nie posiadaia odpowiednich srodkow dozwalezania sowieckich czolg6w cigzkich KW iSrednich 1-34/76. Szczegéinie narazone na zniszczenie byly francuskie (czesciowo ex-polskie) czolgi lekkie Renault R-35 i czes- kie Skoda R-2. Dowédca 1. Pulku Czolgow pulkownik Emilian lonescu zazqdal od Dyrekc|i Motoryzacji Minister- stwa Przemyslu Zbrojeniowego wprowadzenia do linii niiemieckich czolgéw P2kpfw Illi IV oraz przebudowania posiadanych czolgw Skoda R-2 na dziala samobiezne zbrojone w zdobyczne sowieckie armaty ZIS-3 i UWS kalibru 76,2 mm. Jednoczesnie ministerstwo postanowito takze preebudowaé w ten sam sposéb zdobyczne czolgi 1-26 i BT. Na poczatku 1943 roku minister obrony narodowe| generat korpusu Constantin Pantazi poleci! budowe dial T.AC.AM, Skoda R-2 (tun anticar pe afet mobil - samo- biezne dzialo przeciwpanceme). Przebudowa kierowal zesp6i kierowany przez ppik Constantina Ghiulai. Proto- typ zbudowano w lipcu-wrzeSniu 1943 roku w bukaresz- tariskich zakladach ,,Leonida & Co.” Obok przebudowy czoigéw konieczne bylo wyprodu- kowanie amunicji do dzial 76,2 mm. W ten sposdb powstal pocisk podkalibrowy ,,Costinescu” i celownil LO.R . Prace zakoriczono 24 listopada 1943 roku. Proto- typ by! testowany na poligonie w Suditi, Proby byly Pomysine, komisja polecita jedynie, aby w preyszlosci uzywaé do produkcji pojazdu nowoczesnych podwozi zolgéw produkeji niemieckie). Na poczatku 1944 roku doszlo do spotkania rumurisko — niemieckie komisii usbrojenia 12 lutego uzgodniono preebudowe 40 czol- gow Skoda R-2. Modyfikacji dokonano w w zakladach « Leonida & Co.”. Pojazdy byly wyposazone w sowieckie Gziala UWS (w Rumunii nazywane md. 1936) i ZIS-3 (md, 1941) kalibeu 76,2 mm.Z powodu trudnosci zaopat- rzeniowych do czerwca 1944 roku przebudowano tylko 20 czolgéw (ogdlem powstalo 21 dzial samobieznych, 20 seryinych i prototyp). Pierwsze siedem seryinych dziat testowano na poligonie Dadilov 27 i 28 czerwea oraz 1114 lipca 1944 roku. Na bliskich odlegioSciach (do 600 metréw) dzialo bylo skuteczne przeciwko opancerzeniu czolgéw T-34/85. Zastrzezenia komisji wojskowej budzi fa wysoka sylwetka dziala, niedoskonale preyrzady ce- lownicze oraz maly zapas przewozone| amunicii A T.A.C.A.M. Skoda R-2, ny dziata [C. Caraghiulea] jok przodu osto- Postulowano takie zastosowanie w miejsce dial sowiec. kich niemieckiej armaty Pak 43 L/70 kalibru 88 mm lub nowe| armaty przeciwpancemej kalibru 75 mm (md. 1943) produkoji zakladéw .,Resita”. Projekt zabudowy armaty ,,Resita” opracowal kapitan Petru lancu Dziala nie dotarty do jednostek bojowych przed kapi tulacjg Rumunii ~ 23 sierpnia 1944 roku 28 wrzesnia 1944 roku do 1. Pulku Pancemego zostala wigczona kompania przeciwpancerna posiadajaca trey plutony dzial TA.C.AM. Skoda R-2 (razem 16 dzial), ozostale dziala wcielono do 5. kompanii 2. Batalionu ‘Szkolnego. Po zatwierdzeniu etatow jednostek przez Aliancka Komisie Kontroli (zbrojenia Rumunii znajdowaly sig po kapitulagji pod kontrola paristw alianckich, a Scislej so- wiecka) kompania zostala wigczona do 1. Pulku Pancer- nego. W 1944 i w 1945 roku uczestniczyla w walkach na terenie pélnocno-zachodniej Rumunii, Slowacjii Moraw, koriczac szlak bojowy w maju 1945 roku w Austti Jedno dziaio TA.CAM. Skoda R-2 jest obecnie ‘eksponowane w muzeum w Bukareszcie,Dziato samobiezne (pancerne) T.A.C.A.M. Skoda R-2 - skala 1:354 Montaz parti czolgéw LT vz. 35 w za- ktadach CKD, na drugim planie samochody zarowe Praga RV [zbiory wlasne autora] EKSPORT W 1938 roku czolg lekki LT vz. 35 zostal zaprezen- towany komisii Armii Czerwonej, ktora w zakladach Skoda odbierala zaméwione dziala przeciwlotnicze kalib- ru 76,2 mm, W sierpniu 1938 roku do centrum dogwiad- czalnego broni pancerne| w Kubince pod Moskwa wy- slano dwa czoigi LT vz. 35 ~prototyp i seryiny czolg LT vz. 35. Ostatecznie ZSRS zamowil jeden czolg zamiorzajac skopiowaé ten typ pojazdu, jednoczesnie nie kupujae licencji. Zaktady Skoda nie wyrazily zgody na sprzedaz pojedynczego czoigu i oba pojazdy wrocily do Cze- cho-Stowacji 14 marca 1939 roku, Jeden by! uzywany na Stowacji w walkach 2 wojskami wegierskimi w marcu 1939 roku, a drugi pozostal w Rumunii, Czolg zostal odzyskany pod koniec 1939 roku (juz jako T-11). Skoda probowata sprzedaé czolg 2a granice, lecz ostatecznie czolg zosta zakupiony w 1943 roku przez Waffen SS Prawdopodobnie tratit do Osrodka Zapasowego DGren. Pane SS_, Totenkopf" Przed wojna Skoda podejmowala jeszcze inne proby sprzedazy czolgow LT vz. 35 za granice. Nie powiodla sig prOba sprzedazy czolgow do Afganistanu, kt6ry by! bar dzio} zainteresowany produktami firmy CKD. W peddzier niku 1938 roku Skoda prébowala uzyskaé agode Minis. terstwa Obrony na wysyike do Wielkie} Brytanii duzej ilpSci uzbrojenia. Na liScie oferowane| broni znajdowaly sig tez czolgi LT vz. 35. Skoda w przypadku sfinalizowania kontraktu proponowala ,,wypozyczenie” 100 czoladw LT vz. 35 ze stanu armii czacho-stowackiej i zastapienie ich nowymi czolgami TNH (LT vz. 38) lub zmodyfikowang, ulepszona wersja czolgu LT vz. 35. Poczatkowo Skoda uzyskala zgode na ekspor, lecz w grudniu 1938 roku licencja eksportowa zastata cofnigta. W lutym 1939 roku pertraktacje w sprawie sprzedazy broni do Wielkie} Bryta- nil zostaly calkowicie preerwane. Pod koniec 1938 roku, oczekujgcy na czolgi THN Afganistan zaméwil 10 czolgéw, lecz z powodu okupacji Czech | Morew przez Niemcow zaméwienie nie zostalo zrealizowane. Ciekawostka jest to, 20 jeszcze w okresie powojennym Afganistan dalej by! zainteresowany zaku- em czolg6w LT vz. 351 Seria czolgow T-11 wykonanych dla Afganistanu ostatecznie zostala spreedana Bulgari Kolejaym odbiorca czolgéw LT v2. 36 byla Bulgaria Zaméwienie zostalo zlozone jeszcze przed okupacia Czech i Moraw, lecz sprzedane w 1940 roku 26 czolgow pochodzilo ze stanu 11. Pulku Pancernego Wehrmachtu. 12 Bulgaria pragnela zakupic dalsze pojazdy, lecz Niemcy nie wyrazili zgody na _uruchomienie produkcji nowe) serii czolg6w. W fabryce znajdowalo sie natomiast wspo- mnianych juz 10 czolgéw wykonanych dla Afganistanu, Uuzbrojonych w armaty Skoda A-8 kalibru 37,2 mm (oznaczenie eksportowe $-lI-aB). Na _przetomie 1940-1941 Niemey wyrazili zgode na spreedaz tych czoigow do Bulgari: W Bulgari czolgi LT vz. 35 (Bulgarzy uzywali oznaczenia niemieckiego PzKpfw 35 (t) byly uzywane do poczatku lat pigédziesiatych. Jeszcze w 1948 roku zaktady Skoda wykonywaly na zaméwienie bulgars. ki czgéci zapasowe przeznaczone dla czolgow LT vz. 35 Pakpiw 35 (*) aaa A Bulgarskie PzKpfw 35 (t) podczas defilady w Sofii, 1941 [RAC Tank Museum] 4 Rumuriska Skoda R-2, widok z boku [RAC Tank Museum] 4 Czotg Skoda R-2 armi [RAC Tank Museum] rumutiskiej, 1940Najwieksze zaméwienie eksportowe zlozyla Rumunia 14 sierpnia 1936 roku Rumunia zaméwila w zakladach Skoda 126 czolg6w oznaczonych S-Il-aR. Rumuni chcie- lipierwsze 15 czolgéw otrzymaé na poczatku 1937 roku, lecz Skoda w pierwszym rzedzie musiala realizowaé zaméwienie armii czechostowackiej. Produkcja czolgw dla Rumunii rozpoczeta sie w sierpniu 1938 roku, a ostatni ojazd opuscit mury fabryki w dniu 22 lutego 1939 roku. Pigtnaécie czolaéw byio identycznych z wozami produko- wanymi dla armii czechostowackiej, za8 pozostale czolgi posiadaly pancerz ze stali naweglanej (cementowanie) i kanciasty tyt wiezy (rysunek) oraz inny ksztalt pancerza ‘ostony silnika (S-II-aC). Rumunii zamierzali takée rozpoczaé produkce licen- cyjna. W 1939 roku Skoda opracowala projekt pojazdu licencyjnego (dostosowanego do technologii dostepne} w Rumunii) oznaczony poczatkowo S-ll-aR, p6énie} R2-a W czerwcu-lipcu 1942 roku Rumunia dodatkowo zakupila 26 czolgéw P2Kpfw 35 (t) pochodzacych juz z zapaséw armii niemieckiej. Czolgi po remoncie w za~ kiadach Skoda zostaly wyslane do Rumut Wstepne rozmowy w sprawie nabycia czolgu LT vz. 36 prowadzila tez Jugostawia. Konkurentami czeskiego czol- ‘gu byly sowieckie BT-5, francuski Renault R-35 i polski TTP. Komisja jugostowiariska postulowala zamontowanie silnika dieslowskiego (stawiala za przyklad polski 7 TP) ‘oraz uzbrojenie czolgu w armate Skoda A-9J kalibru 47 mm Cena jednego czolgu LT vz. 35 wynosita 524.984,-Kcs. Do dnia dzisiejszego zachowato sie kilka czolgow Pzkpfw 35 (t), jeden znajduje sie w muzeum w Belgradzie (Serbia), drugi w muzeum w Bukareszcie (Rumunia) inny w muzeum w Sofii (Bulgaria), kolejny Pzkpfw 35 (t) trafil do Aberdeen w USA. Do polowy lat osiemdziesiatych (?) zdobyty P2Kpfw 35 (1) znajdowal sig w zbiorach muzeum w Kubince kolo Moskwy. Na terenie Slowagji w Zwoleniu znajduje sie LT vz. 35, ktéry by! uuzywany jako czeSé wagonu artyleryiskiego pociagu pan- ‘cermego uzywanego podezas Slowackiego Powstania Narodowego. Dziato T.A.C.A.M, Skoda R-2 znajduje sie w muzeum w Bukareszcie. ‘A Czolgi T-11 pierwotnie zbudowane dia Afgani. stanu, a pééniej sprzedane do Bulgarli uzbrojone byly w armate Skoda A-8 kalibru 37,2 mm prze- znaczona dla czolgu LT vz. 38 4 LT vz. 35 - PzKpfw 35 (t) w zbiorach muzeum w Aberdeen, USA [RAC Tank Museum] 13,LS oe & PzKpfw 36 (t) z 1. kompanii, 1. Batalionu 11. Putku Pancernego, 1. DLekkiej, Polska wrzesien 1939 Av? A PLAY \ 4 PzKpfw 35 (t) z 3. kompanii, 1. Batalionu 11. Putku 6. DPanc, Francja ‘maj-czerwiec 1940 4 PzBfWg 35 (t) 2 dowddztwa 11. Pulku Pancernego 6. DPanc, Francja maj-czerwiec 1940A. PzKpfw 36 (t) 27. kompanii, 65. Batalionu Pancernego, 11. Putku Pancernego, 6. DPanc, front wschodni 1941 4 Skoda R-2 z rumuriskiej 1. DPanc ,,Romania Mare”, front wschodni 1941 ~ 1942 “ir Lee A LT vz. 35 armii stowackiej, na rysunku u géry przyklad godta - znaku rozpoznawezego stosowanego w latach 1939 - 1941Czolg PzKpfw 35 (t) z dowddztwa 1. batalionu 11. Pulku Pancernego 1. Dywizii Lekkiej, sierpien - wrzesier 1939. Podczas dzialaf w Polsce czotg mial namalowanyna tyinej czeSci kadtuba bialy pas identyfikacyjny |19 . DPanc 23. DPane 25. DPanc Fim 1942-45 20. DPanc 20. DPanc 1940-41 21. DPanc 21. DPanc 23. DPanc 24. DPanc 25. DPanc 20. DPanc 22. DPanc 24, DPanc 27. DPancera SET A Przéd kadtuba czolgu Skoda R-2 & Skoda R-2, widok z boku [C. Caraghiulea] [C. Caraghiulea] ee 4 Szezegély zawieszenia czoigu Skoda R-2. Czotg stanowi eksponat Muzeum Armii w Bu- | kareszcie (Rumunia) [C. Caraghiulea] ee Zz SE eee Se PzKpfw 36 (t) dowédcy 2. kompanii 1. Batalionu 11. Pulku Pancernego 1. DLekkiej kapitana Mecke, Polska wrzesien 1939A T.A.C.A.M. Skoda R-2 [C. Caraghiulea] 4 T.A.C.A.M. Skoda R-2, widok z tytu [C. Caraghiulea} 4 T.A.C.A.M. Skoda R-2, widok z przodu Dzialo stanowi eksponat Muzeum Armi w Bukareszcie (Rumunia) [C. Caraghiulea] noe ‘A PzKpfw 35 (t) z 6. DPanc, Francja maj-czerwiec 1940. Na wiezy praw- dopodobnie godio zatogi ., Wolfsangel””OPIS TECHNICZNY Czolg LT vz. 35 ~ PeKpfw 35 (t) by! czolgiem lekkim przeznaczonym gléwnie do prowadzenia rozpoznania. Uzywany byl takze jako tzw. czolg szybki i sporadycznie jako czolg piechoty. Czolg sktadal sie z nastepujacych zasadniczych ele- ment6w: kadluba, wiezy, uzbrojenia, silnika i mechaniz~ méw ukladu nepedowego, przyrzadéw kierowania, pod- ‘wozia z zawieszeniem i wyposazenia. KADEUB Kadlub czolgu LT vz. 35 ~ PzKpfw 35 (t) skladal sie ze szkieletu spawanego z kqtownikéw i teownikow stalo- wych i mocowanego do niego za pomoca nitowania plyt pancernych stanowiacych opancerzenie pojazdu. Pancerz czolgu wykonany byl z plyt walcowanych utwardzanych powierzchniowo. Wytrzymalosé pancerza sprawdzano podczas ostrzeliwania plyt pancernych og- niem 2 dzialka Oerlikon kalibru 20 mm z odlegiosci 250 metréw. Grubosé pancerza byla zréznicowana, najgrub- szy byl pancerz czolowy kadluba i wie2y, cieszy by! pancerz boczny, zas najcieriszy pancerz ostaniajacy spod kadluba oraz wierzch kadluba i wiezy. Grubos¢ opan- cerzenia zostala przedstawiona na rysunku. Czesé czol- géw Skoda R-2 budowanych dla Rumunii miata inaczej uksztaltowane opancerzenie tylu kadtuba. Kadtub podzielony by! na dwa przedzialy: preedzial bojowy i przedziat silnikowy. Z przodu kadluba po prawej stronie znajdowato sie stanowisko mechanika-kierowcy, kt6ry kierowal czo!- giem za pomoca déwigni i pedaiéw. Kierowca miat do dyspozycji zespé! preyradéw kontroli pracy silnika (ma- nometry, obrotomierz, termometry wody i oleju) i ruchu pojazdu (predkosciomierz, busola) Po lewe} stronie znajdowalo sig stanowisko strzel- ca-radiotelegrafisty, ktéry obstugiwal radiostacje i byt jednoczesnie strzelcem przedniego karabinu maszyno- ‘wego. Karabin mégt by! obstugiwany przez bezposrednio strzelca lub kierowce po zablokowaniu odpalany za po- moca linki Bowdena Ziylu przedzialu bojowego zajmowal miejsce dowéd- ca czolgu. W armii czechoslowackie] dowédca czolgu LT vz. 36 byl jednoczesnie celowniczym i tadowniczym armaty. Wykonywanie wszystkich tych funkeji bylo moz- liwe, gdyz po zablokowaniu karabinu maszynowegomoz- liwe'bylo jednoczesne celowanie z armaty i karabinu maszynowego. Niemcy powiekszyli zaloge czolgu (© czwartego czlonka ~ fadowniczego. Przedzial bojowy by! oddzielony od przedziatu sil nikowego przegroda ogniowa. W przedziale silnikowym znajdowal sig silnik wraz z osprzgtem, zbiorniki paliwa i zbiornik oleju. Wejécie do czolgu przez okragly wiaz umieszczony w wiezy lub przez dwudzielny kwadratowy waz umieszczony z przodu kad- luba czolgu. W dnie czolgu umieszczony byl okragly (0 Srednicy 500 mm) wlaz ewakuacyiny. Wnetrze przodu kadtuba 20Opar w milimetrach Przéd kadtuba, ptyta czotowa pancerza zenie czolgu LT vz. 35- PzKpfw 35 (t). Grubosé opancerzenia podano Tyt kadtuba czotgu Skoda R-2 budowanego dla Rumi a& Wieza czotgu Skoda R-2, widok z przodu [C. Caraghiulea] & Pancerz czotowy czotgu Skoda R-2, przed- ni karabin maszynowy wymontowany [C. Ca- raghiulea] 22 WIEZA Wieza posiadata szkielet wykonany ze stalowych kato: wnikéw, do ktérego byly przynitowane plyty pancerne. Produkowano dwa typy wiez: jeden z prosta tying éciang i drugi typ z dzielong (tamana) tyina piyta pancerna. Ten typ wiezy byl stosowany w czolgach Skoda R-2 pree znaczonych dla Rumunii Z przodu wiezy zamontowane bylo dziatko i karabin maszynowy. Wieza nie posiadala podtogi, naped wiezy Feczny. Na wierzchu wiezy, po lewej stronie znajdowala sie wiezyczka obserwacyjna dowédey przykryta jedno- czesciowym wiazem otwieranym na bok, na prawa strone. Na wierzchu wlazu wejsciowego zamontowany by! peryskop. ‘A Szczegély konstrukcyjne dziata T.A.C.A.M. Skoda R-2 [C. Caraghiulea] lo samobiezne (pancerne) T.A.C.A.M. Skoda R-2, widok tyInej czesci kadtuba [C. Caraghiulea]JEDNOSTKA NAPEDOWA Naped czolgu LT vz. 35 ~ PzKpfw 35 (t) - Skoda R-2 stanowil szesciocylindrowy, rzedowy, czterosuwowy, sil- nik gaénikowy, chiodzony cieczq Skoda T-11 0 pojemno- Sci skokowe} 8520 cm? i mocy 88,2 kW (120 KM) przy 1800 obr/min. By! to silnik gémozaworowy, kazdy cylinder posiadal jeden zawér. Skok tloka 140 mm, érednica cylindra 140 mm, Moment obrotowy 45,4 mkg prey 1800 obr/min. ‘Stopien sprezania 1:6,0 (w czolgach rumuriskich stopieri sprezania zmniejszono do 1:5,75). Czolgi LT vz. 35 = Pzkpfw 35 (t) posiadaly dwa dwupreplywowe gaéniki Zenith UDD. Chlodnica znajdowala sig z tylu kadluba preed sil- niikiem. Paliwo, benzyna etylizowana o liczbie oktanowe) 60 znajdowala sie w zbiorniku gléwnym 0 pojemnosci 124 dm? umieszczonym z lewej strony kadtuba i w zbior- riku pomocniczym o pojemnosci 29 dm?. Niemcy moco- wali na lewym biotniku i na plycie silnikowe} specjaine zaczepy sluzqce do zamocowania pigciu-siedmiu dodat- kowych kanistréw z paliwem (kazdy 0 pojemnosci 20 dm). Doplyw paliwa zapewniala pompa mechanicna ii awaryina pompa reczna. Zuzycie paliwa wynosilo pod- czas jazdy po drodze okolo 80 dm?/100 km, za podczas jazdy w terenie 120 dm#/100 km. Zbiornik oleju 0 pojemnosci 18 dm* umieszczony byl ‘bok silnika. Skraynia przekladniowa (biegéw) typu Pra- ga—Wilson ~ Skoda trzystopniowa planetarna z dwustop- iowa redukcja sterowana pneumatycznie. Czolg posia- dal szesé biegow do przodu i szeSé biegdw do tylu (wstecznych). Kierowanie czolgiem za pomoca planetarnych mecha- nizméw kierowniczych sterowanych pneumatycznie przez dwie déwignie zwrotnicy. Hamulce mechaniczne bebnowe. 2a czotgu Skoda R-2 budowanego dla Rumuni INSTALACJA ELEKTRYCZNA Instalacja elektryczna jednoprzewodowa o napigciu znamionowym 12 V zasilana byla za pomoca pradnicy Scintilla 0 mocy 600 W, poruszanej przez silnik czoigu. Zrédlem pradu_mogly tez byé dwa akumulatory nik- lowo-zelazowe Tudor lub Bosch o pojemnosci 100 Ah. Dwa rozruszniki Vertex - Scintilla. Instalacja dostarczata rad elektryczny do lampki podéwietlajgce| celownik, kolorowych lampek sygnalizacyinych na stanowisku ki rowcy, wytwarzania sygnalu déwiekowego, zasilania re. flektora umieszczonego posrodku z przodu kadluba czol- U, radiostacji, spustu dziata i karabinéw maszynowych. UZBROJENIE Zasadnicze uzbrojenie czolgu LT vz. 35 ~ PzKpfw 35 (t) skladalo sie z armaty Skoda A-3 vz. 34 (niemieckie oznaczenie 3,7 cm KwK 34 (t) ) L/40 kalibru 37,2 mm. Byla to armata pélautomatyczna strzelajgca pociskami przeciwpancernymi i odlamkowymi. Niemcy wprowadzili do uzbrojenia takze pocisk podkalibrowy. Niemcy stoso- wali dwa rodzaje amunicji: pociski przeciwpancerne 3,7 ‘om Pzgr (t) umg 0 masie 0,815 kg i predkosci poczatkowe}| ocisku 690 m/sek oraz pociski podkalibrowe 3,7 cm PzGr 40 0 masie 0,368 kg i predkosci poczatkowej pocisku 1040 m/sek. ‘Wlasnoéci balistyczne obu rodzajéw pocisk6w przed- stawiono w tabelce. Armata mogla sie wychylaé w pionie od ~10° do + 25°, w poziomie obracala sig wraz z wieza 0 360°. Uzbrojenie dodatkowe stanowily dwa karabiny ma- szynowe ZB (Zbrojovka Brno) 53 vz. 35 lub vz. 37 (niemieckie oznaczenie MG 35 (t) i MG 37 (t) ) kalibru 7,92 mm (7,9 mm). Przedni karabin maszynowy wychylat sig na boki 30° w lewo i tyle samo w prawo. W gore karabin maszynowy még} sie podnosié + 25°, zas w dé! = 10°. Karabin maszynowy ZB 53 vz 36, vz. 37 mial mase 18,97 kg, diugosé catkowita 1105 mm, lufa miala cztery bruzdy prawoskretne. Karabin maszynowy byl zasilany 23G Odleglosé (m) ae ,7. cm PzGr (t) umg] 3,7 cm PzGr 40 bosé plyty pancerne) (mm) 100 200 300 400 500 700 800 1000 1200 1500 2 tasmy. Chlodzenie powietrzem. Szybkostrzelnosé 500 = 700 strzaléw/min, predkosé poczatkowa pocisku 793 m/sek Zapas amunicji dzialowe| wynosit 78 pociskéw, zaé karabinowej 2250 naboi. W ezolgach uzywanych w armii czechosiowackiej i slowackie} zapas amunicji, wynosit ‘odpowiednio 72 pociski i 1800 naboi. Uzbrojenie dodet- kowe zalogi stanowily pistolety. Pzkpfw 35 (t) mialy niekiedy montowany na tyinym pancerzu zasobnik (,,ko- szyezek") z pigcioma Swiecami dymnymi_ odpalanymi elektrycznie z wnetrza czolgu lub awaryjnie 2a pomoca mechanizmu pociagowego. W wozach dowodzenia P2BfWg 35 (t) przedni karabin maszynowy by! wymon- towany. Podczas strzelania isiniala mozliwosé blokowa- nia w poziomie karabinu maszynowego za pomoca me- chanizmu hydraulicznego. Preemieszczanie w pionie 2a pomoca tylca kierowanego ramieniem strzelca lub dows- dey — celowniczego (wieza) Zasadniczym uzbrojeniem rumuriskiego dziala samo- bieznego Skoda R-2 T.A.C.A.M. byly 2dobyczne sowiec- kie atmaty typu F-22 USW lub ZIS-3 kalibru 76,2 mm Diugosé lufy wynosila 42 kalibry (3169 mm), masa w polozeniu bojowym 1480-1560 kg (F-22 USW) lub 1120kg (ZIS-3), maksymaina donosnosé 13300 m (F-22 USW) lub 12290 m (ZIS-3). Predkosé poczatkowa pocis- ku przeciwpancemego BR-350 A wynosila 655 m/sek, podkalibrowego BR-350 P, 950 m/sek. Pocisk BR-350 ‘A miat mase 6,37 kg, za BR-350 P — 3,02 kg. Obok zdobycznej amunicji pochodzenia sowieckiego stosowa- no r6wniez amunicje pochodzaca z produkcji uruchomio- ne] w 1943 roku w bukaresztariskich zakladach ,,Resita’ Byly to pociski preeznaczone do sowieckich dial F-22 USW i ZiS-3. Wedtug badari preeprowadzonych w 1942 roku w Rumunil pocisk przeciwpancerny BR-350 B prze- bijat z odleglosci 1000 m pancerz o grubosci 68 mm ustawiony pod katem 90°. Pocisk podkalibrowy BR-350 Prnatym samym dystansie preebijal pancerz o grubosci 65 mm, Rumuni stosowali takze zmodyfikowany pocisk pod- kalibrowy typu ,.Constinescu™ kalibru. 76,2 mm, kt6ry Zodleglosci 1000 m preebijal pancerz 0 grubosei 72 mm. Obok amunioji preeciwpancemnej stosowano pociski ‘odtamkowe i burzace. Zapas amunicli wynosil 30 pocis- kow. Uzbrojenie dodatkowe zalogi stanowily pistolety i pis- tolety maszynowe, 24 37,0 35,5 34,1 32,6 31,3 28,9 27,8 25,7 24,1 22,3 PEE ee A Kola podtrzymujace i wézel (nognych) [C. Caraghiulea] k kt jezdnych PODWOZIE Podwozie czolgu LT vz, 35 ~ PzKpfw 35 (t) skladalo sig 2 ogmiu podwéjnych két jezdnych (gléwnych) pola- ‘czonych w cztery wézki. Kazdy wézek amortyzowany byt cezterema resorami pidtowymi. Z przodu dodatkowo czolg Posiadal pojedyncze, podwéjne kélko prowadzace 0 wy: miarach takich jak kélka jezdne. ‘Wézki k6! jezdnych byly mocowane do wanny kadluba za pomoca czterech wysiegnikéw. Od géry gasienica byla prowadzona przez trzy male, podwéjne kélka podtrzymujace. Kéika jezdne i podtrzy- mujgce posiadaly bandaz gumowy. Kolo napinajgce wraz 2 mechanizmem napinajgcym umieszczone bylo z przodu kadtuba, za$ kolo napedowe ztylu, Gasienice drobnoogniwkowe, jednosworzniowe, jed- nogrzebieniowe byly wykonane ze stali manganowe) ‘Sworznie gasienicy niesmarowane (suche). Szerokosé ogniwa gasienicy wynosila 320 mm, dlugosé oporowa gasienicy 3140 mm. Zwis gasienicy do 105 mm. Kazda gasienica skladata sie ze 111 (105 2) ogniw. Gasienice mogly byé wyposazone we wkladki (zeby) antyposliz- gowe.ioe aay i ‘A Szczegély zawieszen kolo napinajace, pojedyncze kétko prowadza- ce i wézek két jezdnych [C. Caraghiulea] = o. & Wieza czotgu Skoda R-2. Mata klapka umieszczona po lewej stronie jarzma broni a Ty! kadtuba dziata T.A.C.A.M. Skoda R-2 [C. Caraghiulea] WYPOSAZENIE RADIOWE Czolgi LT vz. 35 posiadaty radiostacje produkeji cze- chostowackiej, niemieckie PzKpfw 35 (t) mialy zamon- towane radiostacje Fu 5 z nadajnikiem typ ,.c’, o mocy 10 W, pracujacym w pasmie 27-33 MHz oraz pracujacym w tym pagmie odbiornikiem Fu 2 typ ,... Zasigg radio- stacji wynosit 6,4 km (fonia) i 9,4 km (klucz). Antena Pretowa radiostagji zamontowana byla z przodu kadluba o lewej stronie. Ponadto czoigi byly wyposazone w kom- plety choragiewek sygnalizacyinych i pistolety sygnializa cyjne (rakietnice). W czolgach niemieckich typu Walther LP (Lauchtpistole) kalibru 27 mm. Rakietnica preytwier dzona byla do lewej boczne} Sciany wiezy. WYPOSAZENIE OPTYCZNE (CELOWNIKI) Dow/édca uzywal celownika optycznego zblokowane- go dla dzialka i karabinu maszynowego zamontowanego Ww wiezy. Dodatkowo dwédca mial cztery peryskopy obserwacyjne zamontowane w wiezyczce obserwacyjne} umozliwiajace obserwacje wokél pojazdu. Peryskop umieszczony by! takze na szczycie wlazu przykrywajqcego wiezyczke obserwacyina dowddcy czolgu. Kierowca miat do dyspozyqji szezeling obserwacyina oslonigta wkladka ze szklem pancernym o grubosci 30 mm, Szozelina obser- wacyjna kierowcy mogla byé oslonigta zasuwana pancer- 1g ostona, Strzelec-radiotelegrafista posiadal mata szczeling ob- serwacyjna (podobna jak u kierowcy) umieszczona po lewej stronie plyty czolowej pancerza, WYPOSAZENIE DODATKOWE Wyposazenie dodatkowe skladato sig narzedzi saper- skich (lopaty, oskarda i fomu) mocowanych do pancerza bocznego i lewego biotnika. Zapasowe bandaze gumowe kot jezdnych mocowano do wanny kadluba. Na blot- nikach zamontowane byly metalowe zasobniki miesz czace czeSci zapasowe, na prawym blotniku mocowano ompe do recznego przetaczania paliwa z beczek i lewar (czolgi PzKptw 35 (t)). Czolg wyposazony by! w gasnice tetrowa przewozona wewnatrz kadtuba i apteczke pierw- szej pomocy. Ponadto w sklad wyposazenia dodatkowe- go wehodzily wiadra, pokrowce, brezentowe plachty preeciwdeszczowe. ZASTOSOWANIE BOJOWE W okresie migdzywojennym armia czechoslowacka Posiadala cztery skadrowane pulki pancerne. 1. Pulk Pancerny w Milowicach, 2. Pulk w Vyékov, 3. Pulk stacjonowal w Sv. Martinie, a 4, Pulk Pancery, sfor- mowany w 1938 roku w Pardubicach. Najsilniejszy byl 1 Pulk posiadajacy na przetomie 1937 i 1938 roku tray bataliony czolgéw i dwa bataliony semochodéw pancer- ych. Na bazie pulkéw pancernych mialy byé tworzone ‘dywizje szybkie, jednostki pancemo-motorowe 0 orgaz- nizacji i wyposazeniu zblizonym do francuskich Division Legere Mechanique (DLM). 1. Dywizja Szybka miata byé formowana w Pradze, 2. Dywizja w Brnie (dow6dztwo w Jaroméficach), 3. Dywi zja w Nowych Zamkach na Slowacji (Lewice), a 4 Dywija Szybka w Pardubicach (dowédztwo w Sobés- lav). Kazdy putk pancerny posiadal inna ilosé czolgow: 1 Pulk az 197 czolgéw, drugi tylko 49, 3. Pulk stacjonujacy w Turcianskim Sv. Martinie mial 62 czolgi. Podczas mobilizacji w 1938 roku czoigi skierowano do dywizji 254 Czolg LT vz. 35 podezas manewréw armii czechostowackiej, 1938 [RAC Tank Museum] szybkich. Kazda dywizja zamiast dwéch batalionéw i sa- modzielne| kompanii_otrzymala tylko batalion czolgow lekkich (LT vz. 34 i LT vz. 35) 2 49 czolgami (planowano wyposazenie w 114 czolg6w). We wrzesniu i w paédzierniku 1938 roku czolgi LT vz 35 zabezpieczaly czeskie umocnienia w Sudetach przed atakami dywersantéw niemieckich (hehleinowcy), Po zawarciu ukladu monachijskiego powrdcily do swoich garnizonéw. Kilkakrotnie érédta czeskie wspominaja o prébie sprze- dazy do Polski jesieniq 1938 roku czoigéw LT vz. 35. Dane te nie znajduja jednak potwierdzenia w polskich doku- mentach na ten temat. a Atak czolgéw LT vz. 35 - manewry armi ezechostowackiej, 1938 [RAC Tank Museum] Po zajgciu Czech i Moraw w dniu 1 marca 1939 roku Niemey zdobyli tacznie 219 czolgew LT vz, 35 (czeskie 2rédia podaja liczbe 244 czolgéw). 79 (lub 52) czolgi LT vz. 35 zostaly wigczone w sklad sit zbrojnych Slowacji Podczas kontliktu stowacko-wegierskiego w marcu 1939 roku Stowacja stracita dwa czolgi LT vz. 36, jeden 26 (numer ewidencyiny 13.903) zostal zniszczony preez wegierskie dziaiko przeciwpanceme, zaé drugi (13.673) zostal uszkodzony i pozostawiony w Michalovicach. Oba czolgi zostaly w 1940 roku wyremontowane w zakladach Skoda i do 1943 roku byly uzywane na Wegrzech jako c20lgi szkoine W marcu i w kwietniu 1939 roku Niemey przeprowa- dzili na poligonie w Milovicach testy czolgdw LT vz. 36. Proby wykonaly zalogi wybrane z personelu 3. DPanc. Niemieckim zespolem technicznym kierowal oficer tech- niceny 6. Putku Pancernego 3. DPanc pulkownik inz. Theodor Icken. Czolgi LT vz. 36 zostaly uznane za pelnowartosciowy sprzet pancerny i pod koniec kwietnia 1939 roku wyslane do Niemiec. Praez krotki okres czasu, byly zarupowane w Dreénie, pééniej zostaly przetranspor- towanedo 11. Pulku Pancernego stacjonujacego w Pade- rborn (Sennelager) i 65. Batalionu Pancernego z Biele- field C2olgi LT vz. 35 otrzymaly oznaczenie PzKpfw 35 (t) = t znaczy Tschesich, (czeski) oraz niemieckie numery ewidencyjne 50001 - 50298. Latem 1939 roku 11. Pulk i 65. Batalion wiaczono do sformowane| w listopadzie 1938 roku 1. Dywizii Lekkiej dowodzone| przez gen. mir Withelma von Loepera, ktéra posiadala !acznie 229 czo!- ‘a6w, w tym 112 PzKpfw 35 (t). Mobilizacje 1. DLekkie} rozpoczeto 1 sierpnia 1939 roku. 1. DLekkai 13. DZmoto- ryzowana utworzyly XIV. Korpus Zmotoryzowany 10 ‘Armii Grupy Armii_,Poludnie” Czolgi PzKpfw 365 (t) 2 1. Dywiaji Lekkiej byly 2grupo- wane w 11. Puiku Pancernym, 65. Batalion Pancerny tworzy! trzeci batalion puku. Struktura batalionu pancer: nego (1., 2., 165. batalion) zostala podana na diagramie. W sklad_kompanii dowodzenia batalionu wchodzil pluton czolg6w P2kptw 35 (t) liczacy pigé czolgow. Ponadto czolgi byly zgrupowane w dwéch kompaniach lekkich. W dowédztwie kompanii byly dwa czolgi PzKptw 35 (1), za8 w trzech plutonach znajdowalo sig po pieé ‘czolg6w. Razem w kompanii bylo 17 czolgéw, zaé w bata- lionie 39 czolg6w. Czolgi PzKpfw 36 (t) znajdowaly sig takée na uzbrojeniu innych jednostek dywizyinych, Jeden, czolg w plutonie lacznosci pulku pancernego, zas dwa wozy dowodzenia Befehispanzer 35 (t) w dwéch seke- jach radiowych pulku. W plutonie lacznosci kazdego batalionu byl jeden P2Kpfw 365 (t) i jeden Befehispanzer 35 (t). W 1939 roku w dywizii znajdowaly sie jedynie Czolgi bojowe, gdyz nie zdazono dokonaé modyfikacj czolgéw na wozy dowodzenia. Wozy dowodzenia zostaly po raz pierwszy uzyte dopiero podczas kampanii francus. kiej (1940) 4 Kolumna czolgow PzKpfw 35 (t) 21. bata- lionu 11. Putku Pancernego 1. DLekkiej, Pol- ska 1939 [zbiory wtasne autora]P 2ndmy ee \ ‘Schemat organizacyiny batalionu czotgéw 1. Dywizji Lekkiej, 1939 W poczatkowej fazie kampanii w Polsce 1. DLekka Pozostawala w odwodzie 10. Armii. Wprowadzona z0- stala do boju w rejonie Wielunia, dalej walczyla nad Warta i Widawka, po przelamaniu polskie] obrony nacierala na Radom, Kielce i Kozienice 9 wrzeSnia 1939 roku do- chodzac do Wisly. 14 wrzesnia dywizja zostala wlaczona do XV. Korpusu Lekkiego, walczyla w bitwie nad Bzura iw Puszczy Kampinoskie}. 22 wrzesnia zostata odesiana na wypoczynek w rejon Gréjca. Stracono 11 czolgow PeKpfw 35 (t) z ktorych osiem nadawalo sig do remontu 1 wrzesnia czolgi PzKpfw 36 (t) z 1. batalionu 11 Pulku Pancernego wspieraly dziatania 1. i 2. batalionu 4, Pulku Kawalerii w rejonie Wielunia. Natarcie jednostek 1 DLekkiej zdolalo przetamaé polska obrone dopiero po silnym nalocie bombowcéw nurkujacych. 3 wrzesnia czolgi uczestniczyly w bojach o uchwycenie preycz6Ikow na drugim breegu Warty pod Rychlicami i Konopnica, ‘Wwalkach szczegéinie wyréznil sie 2. batalion 11. Pulku. Na czele nacieral pluton ppor. Grafa von Plettenberg, jego czolg zostal zniszczony ogniem polskich armat przeciw- pancernych, Pozbudowaniu mostu pontonowego przez rzeke prze- prawil sie 65. Batalion Pancerny i 1. batalion 4. Pulku Kawalerii. Podczas przeprawy dywizja poniosla cigzkie straty od ceinego ognia polskiej artylerii cigzkiej. Dale| natarcie prowadzilo w kierunku rzeki Widawki. Walki toczyly sig kolo wsi Zamocz i Widawa. 6 wrzesnia 1 DLekka wydzielita grupe bojowa ,.von Ravenstein”, ktéra przez Czestochowe i Koriskie rozpoczela poscig za wojs: kami polskimi wycofujacymi sig w kierunku Wisly. 8 wrze- Snia 1939 roku 0 godzinie 14.35 czolgi 1. DLekkiej wkroczyly do Radomia. Na przedpolach miasta czolgi Pekpfw 35 (t) stoczyly walke z tankietkami i samo- chodami pancernymi z 33. Dywizjonu Pancernego Wiles\- skiej Brygady Kawalerii. Dywizja toczyla tez walki w la- sach woké! Radomia. Kampfgruppe ,.von Seckendort” wsparta 65. Batalionem Pancernym, dowodzonym przez majora Thomasa, uderzyla na Kozienice. W walce w rejonie Stare] Wsi duze straty poniést pluton czoigéw dowodzony przez ppor. Behtke. Szcze- 6lnie grognym przeciwnikiem byly ukryte polskie dzialka przeciwpancerme. Jedna z polskich armat celnym pocis- kiem odstrzelita dziaiko jednego z Pzkpfw 35 (t)! W wal- kach w okolicach Swierzy Gérnych zostat zniszczony czolg sierz. Richarda Buhla. 14 wreesnia 1939 roku 1. DLekka zostala wlaczona do XV. Korpusu Lekkiego i skierowana w rejon toczace| sie bitwy nad Bzura. Poczatkowo dywizja zostala rucona wkierunku Pruszkowa, Grodziska Mazowieckiego i Skier- niewic. Po dojgciu do Grodziska (16 wrzesnia) dywizja razem z 31. DPiechoty dozorowala poludniowy skraj Puszczy Kampinowskie} i szose Warszawa-Modlin. 17 wreeénia dywizja wyslala patrole rozpoznawcze w kierun- ku Lipkowa, Lasek | Sierakowa. 18 wrzesnia 1939 roku okolo godziny 16.00 na skrzyzowaniu drég lesnych miedzy Jandwkiem a Pocie: ccha w polska zasadzke dostal sie patrol rozpoznawezy 21 kompanii 65. Batalionu Pancemego. Polskie armaty prze- ciwpancene i tankietka TKS (pchor. Orlik) 2 71. Dywiz jonu Pancernego Wielkopolskie) Brygady Kawalerii Uuzbrojona w dzialko kalibru 20 mm zniszczyly trzy czolgi Pzkpfw 35 (t), m.in czolg dowédcy 1. kompanii kpt. Kriegsheima i czolg ppor. Wendta, 19 wreesnia czolgi 1. DLekkiej uczestniczyly w bojach © Lomianki. 65. Batalion Pancemy walczyl w tejonie Truskawia i Izabelina. Tego dnia jednostka stracita trey czolgi 2. batalion 11. Pulku Pancernego wspioral natarcie na Lipkéw. Od rana 21 wrzesnia dywizja nacierala na Wolke Wealowa (Od 23 wrzesnia dywizja byla skoncentrowana w rejo- nie Géra Kalwaria ~ Gréjec. 12 paédziernika 1939 dywizja rozpoczela wycofywanie do Rzeszy (trasa: Radom - Mi- licz - Trzebnica ~ Wolw ~ Legnica ~ Forst). W czasie kampanii w Polsce dywizja stracila 22 oficeréw, 37 podoficeréw i 165 szeregowych. ‘A Czolg PzKpfw 35 (t) z 11. Pulku Pancer- nego 1. DLekkiej, Polska 1939 [zbiory wlasne autora] aPo zakoriczeniu kampanii wreesniowej jednostki 1 DLekkie| powrécity do swoich gamizonéw. Jesieniq 1939 roku rozpoczeto preeformowanie dywigiilekkiej w dywizje pancerna, U podstaw tej decyziilezata zapewne mata sita bojowa dywizii lekkich, ktére nawet w walkach ze stabi) Uuzbrojonymi jednostkami polskimi_ nie byly w_ stanie Poprawnie wykonaé powierzonych zadarh 21, DLekkiej wywodzi sie powolana juz 18 paédziernika 1939 roku 6, Dywizja Pancerna. Po zakoriczeniu formowa- ria w styczniu 1940 roku jednostka zostala przeniesiona do Euskirchen kolo Bonn, aw lutym 1940 roku do Wasterwald. Wiosna 1940 roku jednostka uczestniczyla w licznych éwiczeniach. W kwietniu zostala przeniesiona do Mayen. W czasie kampanii francuskiej czotgi PzKpfw 35 () 6. DPanc byly preydzielone do XLI. Korpusu Pancernego dowodzonego przez gen. Reinhardta. Pierwszego dnia natarcia dywizja osiagnela Rulles w Belli, 12 maja 1940 czolgi przekroczyly granice Francji. Po przetamaniv lini Maginota pod Mothérme przy wsparciu artyleriilotnictwa 15 maja forsowaly Moze. Nastepnego dnia PzKpiw 35 (t) sforsowaly rzeke Oise kolo Guise i zajely Hirson. W tym rejonie doszlo do walki z czolgami francuskimi. Dzialka czolgow P2Kptw 35 (t) byly skuteczne jedynie preeciwko czolgom lekkim Renault R-35 (R-39/40) i Hotchkiss H-35 (H-39), natomiast prawie bezkuteczne byly w walce z dobrze opancerzonymi czolgami srednimi Char B1 bis i Char D2. Warto wspomnieé, ze w bojach tych kucharz 6. DPanc wzial do niewoli..dowddce 9. Armii Francuskiej gen. Giraud. Pod Mondicourt dywizja walczyia z 36. Brygadq Piechoty armii brytyiskiej (BEF). W ciagu dziewieciu pienwszych dni ofensywy 6. DPanc preebyla 360 kilometrow. Po sforsowaniu rzeki Aa, 23 maja pod Cassel rozbita sztab British Expeditionary Force (BEF). W walce szczegélnie ‘odznaczyla sie 1. kompania 6, Batalionu Motocyklowego. Oddzial_wydzielony z 65. Batalionu Pancernego dowodzony przez por. dr Franza Bake zdoby! nieuszk dzony most przez kanal kolo Arques. 26 maja dywizja odpierata atak 145. Brygady Piechoty BEF. P2Kpfw 35 (t) walezyly tego dnia z czolgami brytyiskimi. Glowna role w rozbiciu nieprzyjacielskiego ugrupowania odegrala Ka~ mpfgruppe ,,Koll” 2 11. Pulku Pancernego. 28 Pod koniec maja dywizia zostala wycofana na polu- dnie i wigczona w sklad Panzer Gruppe ,,Guderian”. 30 maja 6. DPanc zostala przeniesiona na osiem dni do tezerwy w celu u2upetnienia strat i wypoczynku. Do te} pory 6, DPanc zniszczyla okolo 60 czolgow, 5 samo- cchod6w pancernych, 10 armat, 11 armat przeciwpancer- nych, 8 ciagnik6w artyleryiskich, 34 samochody osobowe. i 233 cigzarowe. 10 czerwca forsowala Aisne kolo Re- ‘chel, pééniej walczyta w Szampanii m.in pod Suipess, 15 ezerwca forsowata Kanal Marna-Ren. 21 czerwca wraz 21. DPanc zdobyla umocnienia w rejonie Epinay. Podczas kampanii francuskie} 6. DPanc dowodzit general major Werner Kempf. W czasie kampanii francuskiej jednostka stracita 15 czolgéw PeKpfw 35 (t), 12 z nich zostalo potem wyre- montowanych w zakladach Skoda. Po zakoriczeniu kampanii jednostka zostala zreorgani zowana. Wiazalo sig to 2 preekazaniem niektorych od- dzialéw do nowo formowanej 16. DPanc. Nowy etat przewidywal wystawienie szeSciu kompanii po 22 czolgi Pakpfw 35 (t) | PzBfWg 35 (t). Poczatkowo wprawdzie planowano przezbrojenie jednostki (zdobyte czolgi fran- cuskie 2), lecz z powodu braku odpowiedniego sprzetu jednostka nadal_uzywala PzKpfw 35 (t). We wrzesniu 1940 roku 6. DPanc zostala preniesiona do Thorn (Toruri), Deutsche Eylau (Ilawa) oraz na poligon w Arys, (Orzysz) Zima 1940 roku dywizja przeszla na poligonie w Arys (Orzysz) cykl zimowych éwiczef polowych. W czerweu 1941 roku 6. DPanc posiadata 149 czolgow Pzkpiw 35 (1) 111 woz6w dowodzenia PzBfWg 35 (t) Podczas operacji_,.Barbarossa” 6. DPanc wchodzil w sklad 4. Grupy Panceme) Grupy Atmii_,,Pélnoc’ Dowoddzit nia wowezas general major Landgrat. Preeciw- nikiem byly oddzialy sowieckiej 8. Armii skladajace sie z 12. Korpusu Zmechanizowanego, 23. i 28. Brygedy Pancernej i 202. Dywigii Piechoty. 23 czerwca 6. DPanc. toczyla cigzkie walki pod Rosieniami. P2Kpfw 35 (t) dzialaly w drugie) linii, droge otwieraly czolgi srednie Pekpfw IV. Pod Rosieniami doszlo do walki 2 czolgami KW-l i KW-Il, kt6re zniszczyly szeSé Prkpfw 35 (t)A. Czolgi PzKpfw 35 (t) 26. DPanc wkraczaja na totwe, lipiec 1941 [RAC Tank Museum] Dopiero armaty przeciwlotnicze Flak 18 kalibru 88 mm 221. Dywizjonu Artylerii Przeciwiotniczej zatrzymaly atak sowieckich czolg6w cigzkich. Duze straty poniés! 114. Pulk Piechoty 6. DPanc. Jeden czolg KW-II zostal wysa~ dzony w powietrze rankiom 24 czerwca 1941 roku preez oddzial szturmowy dowodzony przez ppor. Eckhardta ze 114, Pulku. Do 30 czerwca dywizja stracila trzy czolgi Pakpfw 35 () i jeden PzKpfw IV Aust. E. Po zdobyciu przyczéika | wybudowaniy mostu preez reeke Déwing czolgi PzKptw 35 (1) jako pierwsze preeprawily sig na drugi brzeg po moscie pontonowym. 4 lipca 1941 roku artyletia 6. DPanc zniszczyla dwa czolgi KW. 7 lipca dywizja zdobyla szeSé sowieckich czolg6w T-26 i T-28. Od polowy lipca dywizja walezyla w rejonie tugi W sklad Kampfgruppe ,,Raus” wchodzit m.in 65. Batalion Pancery. Kolo wsi lwanowskoje doszlo do bitwy 2 so- wieckim oddzialem pancernym. Najpowazniejszym prob lemem byly liczne usterki techniczne pojazdow pancer nych, Meldunek XLI. Korpusu Pancerego 227 lipca 1941 roku mowit 0 uszkodzeniu 25% czolgow. W sierpniv 6 DPanc nacierala w kierunku Leningradu (obecnie Sankt Petersburg) wzdluz drogi tuga — Leningrad. 3 wrzeénia dywizja dotarla do Krasnogwardiejska. W tym rejonie czolgi6. DPanc wspieraly dziatania Dywigii Policyjne| SS Szczegdinie cigzkio walki toczyly si 10 wrzesnia 1941 roku. W ataku na pozycje sowieckie uczestniczyly wszyst- ie sprawne czolgi dywigi. 17 wreesnia 1941 roku 6 Dywizja Pancerna zostata przerzucona na front moskiew- ski. Po przemarszu na trasie Luga ~ Stara Rusa - Wielkie LLuki 2 paédziemnika wigczono ja do 3. Grupy Pancerne| gen: Hotha. 4 paédziernika 11. Pulk pancerny stoczyl walke z sowieckimi czolgami na poludnie od Holmu. Pigé czolgéw zostalo uszkodzonych. Pulk zniszczy! 28 nie- prayjacielskich czolgéw. 7 paédziernika 1941 roku od- dzialy 6, DPanc wkroczyly do Wiagmy. Dale trasa natarcia wioda przez Lobanowa, Nikulino-Gorodiszcze. 16 pas- dziernika dywizja uderzyla na Kalinin. Dwa dni wozesnie) 14 paédziernika 1941 roku czolgi 6. DPanc dotarly do Wolgi. W tym czasie 11. Pulk Pancemy razem 2 26 Pulkiem Pancernym 7. DPanc utworeyly Panzer Brigade -Koll” (nazwa jednostki od nazwiska dowédey 11. Pul- iu), W czasie dzialania w niskich temperaturach wysely na Jaw usterki pneumatycznego ukladu kiorowania P2Kpiw 35 (1) W dniu 27 listopada 1941 roku ezolowe jednostki 6 DPanc dotarly do Klina. Po zbudowsniu mostu na kanale Wolga ~ Moskwa (reeka) dywizja nacierala w kierunku miejscowosei Dimitrow. Po rozpoczgciu kontrofensywy sowieckie) dywizja cofajac sie zajela pozycje obronne w rejonie Wolokolams- ka, Duzo czolgéw PzKpfw 36 (t) zostalo zniszczonych wezasie kontrofensywy sowieckiej pod Moskwa w grud niu 1941 roku. Ostatni sprawny Pzkpfw 35 (t) zostal zniszczony 10 grudnia 1941 roku. Nieliczne ocalate czolgi zostaly wycofane z uzbrojenia, a 6, DPanc w calosci otrzymata czolgi produkeji niemieckio} Ewidencja sprzetu pancernego Wehrmachtu z 18 lipca 1942 roku wykazywata jeszcze na stanie 178 czolgow Pekpfw 35 (1) W okresie pééniejszym czolgi PzKpfw 36 (t) zostaly skierowane do jednostek policyinych (m.in do Wiednia) oraz prawdopodobnie do 7. Ochotniczej Dywizli Gérskia} Waffen SS ,,Prinz Eugen’ W czasie kampanii francuskiej w skladzie batalionu rozpoznawezego Dywizji Zmotoryzowane| Waffen SS n Totenkopf” znajdowaly sie dwa plutony czolgow Pzkpfw 35 (t) liczace w sumie 6 woz6w. Czolgi P2Kpiw 36 (t) byly uzywane bojowo m.in pod Arras. Po zakon- ‘zeniu kampanii francuskie| jednostka zostala przezbrojo- na w samochody pancerne. “a ALD 3 ‘A Rumutiskiczolg Skoda R- -2 po sforsowaniu Prutu, lipiec 1941 [RAC Tank Museum] Wczasie Stowackiego Powstania Narodowego (SNP) kilka czolgéw PeKpfw 35 (t) trafilo do improwizowane| Dywigii Pancernej ,, Tatra” (232. DPanc) W chwili zajecia Czech i Moraw 15 marca 1939 roku 1a terenie Slowacji znajdowaly sie 43 czolgi z 3. Pulku Pancernego oraz dziewies pojazdéw z 2. Pulku 2 Vyskova na Morawach. Niemcy zezwolili na zatrzymanie przez armig stowacka czola6w z 2. Pulku w zamian za nieode. brane z zaktadéow Skoda remontowane czolgi 3. Pulku (tee 9 sztuk). Podezas konfliktu. wegiersko-stowackiego w marcu 1939 roku czolgi LT vz. 36 byly uzywane tylko do dzialan rozpoznawezych. Straty jak juz wspomniano wyniosly dwa czoigi We wrzesniu 1939 roku Slowacy planowali wykorzys- taé czolgi LT vz. 35 w dziataniach preeciwko Polsce. W tym celu 22 czolgi zostaly skoncentrowane w Breko- wie. Czoigi LT vz. 35 2 3. Pulku Pancerego arm stowackie} wlaczono do Grupy Szybkie} ,,Kalincak” do- wodzonej przez pplk. Jana Imru. W chwili_ wybuchu wojny grupa znajdowala sie w rejonie Poprad, Brezno. Po preemarszu, w dniu 8 wrzesnia, do rejonu Stropkéw, Svidnik grupa rozpoczela marsz jako druga linia natracia, Jednak do dzialan stowackich sil pancemnych nie doszlo, W drialaniach na poludniowym odcinku frontu wechodniego uczestniczyla slowacka jednostka pancer no-motorowa taw. Rychle Brigada. 22 lipca 1941 roku. 29w bitwie pod Lipowcem na Ukrainie jednostka stracila trzy czolgi LT vz. 36. Zima 1942 roku z frontu wschodniego wycotano okato 30 czolgow LT vz. 35. Ostatnietap szlaku bojowego to walki podczas Stowa- ckiego Powstania Narodowego w 1944 roku. Kilka LT vz. 35 uzyto bojowo, trzy unieruchomione czolgi zakopano w ziemi tworzac opancerzone bunkry. Czolgi LT. 35 zostaly takze uzyte bojowo jako wagony pancerne stowa- ckiego pociggu pancernego. Rumufskie czolgi LT vz. 3 - Skoda R-2 weszly wsklad 1. DPanc ,,Romania Mare”. Poczatkowo uzyto ich podczas zajmowania Besarabii i w walkach na Ukrainie. Czolgi 1. Pulku Pancernego walczyly podczas ataku na Odesse. Wigksz0s¢ czoig6w Skoda R-2 zostala znisz- czona podezas bitwy nad Donem zima 1942 roku. MALOWANIE | OZNAKOWANIE Czolgi LT vz. 35 armii ezechostowackiej, a pééniej armii_ slowackie) malowane byly w nieregularne plamy w kolorze ciemno zielonym (tmave zelene), ochra (svetle okrove) i ziemistym (hnedocervene). Wszystkie stosowa- ne farby byly matowe. Plamy miaty zazwyczaj 250-1000 mm diugoset i 50-400 mm szerokosci. Czolgi PzKpfw 35 (t) armii niemieckiej | bulgarskiej malowane byly jednolicie kolorem stalowoszarym Panzer Grau (RAL 46P-24, 7021). Czolgi Skoda R-2_armii rumuriskie}_malowano jednolicie farba_koloru_ khaki, W okresie zimowym niemieckie i rumufiskie czolgi malo- wane byly bialq farbq zmywalna. Wnetrze czolgow LT vz 35 - PzKpfw 35 (t) malowane bylo farba kremowa 30 OZNACZENIA TAKTYCZNE Czolgi PzKpfw 35 (t) nosily standardowe ozna- czenia_stosowane w armii niemieckiej. Poczatkowo oznaczenia malowano tylko na malych czarnych ta- bliczkach umieszczonych po bokach i z tylu kadluba. W latach 1940-41 numery taktyczne malowano stan dardowo na wiezy i kadlubie. Czolgi 6. DPanc w 1941 roku mialy male 26ite numery na wiezy. Podobny system oznaczefi stosowano w Rumunii i w armii slowackiej. Numery taktyczne malowano czerwona, biaig lub 26!tq farba. Stosowano takze numery ob- wiedzione cienka bialg obw6dka (czolgi stowackie) Czolgi armii czechostowackie| nie nosily oznaczen ta- ktycznych, ZNAKI ROZPOZNAWCZE Armia czechostowacka nie stosowala oznaczeh prey- naleznosci paristwowe. Czolgi LT vz. 36 armii slowackie} Niekiedy nosily oznaczenia w postaci bialych kreyey lotaryriskich malowanych na wiezy. Stosowano tez ozna czenie w postaci tarczy herbowe} o barwach narodowych (bialo-czerwono-niebieskich) malowane|_na_bokach wiezy czolgu. Czolgi uzywane w Rumunii do 1941 roku mialy malowane z przodu kadluba kokardy w barwach narodowych niebiesko-z6lto-czerwonych, od 1941 do potowy 1944 roku stosowano bialy uproszczony krzy2 Sw.Michata, ktéry byl malowany z preodu kadlube oraz u géry plyty pokrywajacoj silnik jako znak rozpoznawczy dla lotnictwa. Czolgi armii bulgarskiej prawdopodobnie nia nosily zadnych oznaczef. Niemieckie P2kpfw 35 (t) posiadaly oznaczenia kreyée betkowe (Balken Kreutz) malowane na bokach kadluba, a niekiedy takze z tylu kadluba. Podczas kampanii wrzeé- niowej czolgi 1. Dywizii Lekkiej mialy malowane biale polne krzyze umieszczone na bokach wiedy, 2 tylu wiezy ‘rez dodatkowo z przodu wiedy. Jako znak rozpoznawczy dla wlasnego lotnictwa (PzKpfw 35 (1) nieco preypominal polskie czolgi 7 TP) na plycie silnikowe} malowano Poprzeczny biaty pas. Wlatach 1939-140 wprowadzono krzyie wzorowa- no na oznaczeniach stosowanych w Luftwaffe, Poczat- kowo malowano tyiko biale obw6dki, a pééniej wnetrze krzyia malowano czarna farba. Zdjcia czolg6w Pzkpfw 35 (t) wykonane podezas kampanil francuskiej pokazuja, 3e oba typy oznaczefi stosowano réwnolegle. Na plycie silnikowe} wykladano znak rozpoznawezy dla wlasnego lotnictwa — flage parstwowa lil Rzeszy Czolgi stowackie mialy niekiedy malowane na bokach wiedy tarcze herbowa w barwach narodowych lub biale krzyee lotaryriskie. NUMERY REJESTRACYJNE Czolgi LT vz. 35 armii czechoslowackie| (cze- cho-slowackie)), z przodu iz tylu kadluba mialy zamoco- wane tabliczki 0 wymiarach 340x140 mm na ktérych namalowane byly numery rejestracyjne (ewidencyjne). Numery malowano bialg farbqna czarnym tle, czolgi LT vz. 35 nosily numery 13.666 do 13.860 i od 13.864 do & [RAC Tank Museum] 13.966. W armii stowackiej stosowano wlasny system oznaczeti sktadajacy sig z ltery ,.V" (Vojsko) i czterocyt- rowego numeru. Numery rejestracyine posiadaly takze czolgi rumuriskie i bulgarskie. Malowane byly na malych metalowych tabliczkach umieszczonych z przodu iz tylu pojazdu, Na bialej tabliczce malowana byla litera .,U = Rumunia lub ,.B” (W) — Bulgaria i numer ewidencyiny. Brak jest fotografii potwier dzajacych stosowanie nu- ‘moréw rejestracyinych w Panzerwatfe, oe = ae Ses A Czolg Skoda R-2 z rumuriskiej 1. DPanc »,Romania Mare”, front wschodni 1942 [zbio- ry wlasne autora] 4 Grupa stowackich czolgéw lekkich LT vz. 35 i LT vz. 40 podezas walk na Ukrainie we wrzesniu 1941 31148029 eIPOIF — . yoduep 219 ~ — 18 = o8 (4 00 L/eup) @zposp eu ennijed a10AznZ o00z = 0007, (ww) Adoxo ‘Amor 003 a 006 (ww!) Apoiq 008 a 008 (wu) Aueros poxzsezid ajuemAuoyod on o% OL (w) mdayjs yorwosd ve £0 ve (y/w4) azpoup eu eujeusAsyew 9309Po4q SLL 5 oz (wo) atuaier wm 061 . 06L (wy) ezpoup eu Ba1sez - ose (wu) wmgezig = = 1s'0 (,wo/dy) un46 eu 4s19eN Oost ooss (0001) OOOLL (6) eamorteo ese vez : -(0L8Z) OSez (wun) 9g0408Am (sg0z) oszz + (S907) 09zz (9902) 09zZ (ww) ggoyo1ezs 0919 o06y o06r (ww) gso6nyp e zt ve Z-¥ epoxs, Z-¥ epOrS (Q) ge Q) se mydyza wVOVL lenwsBnziesigwy Ge 711 ANZOINHO3L-ONZOALIVL INVGWydawnictwo Bellona zaprasza do swoich ksiegarfi firmowych w Warszawie: Salon Wydawnictwa Bellona, ul.Grzybowska 77 tel. 20-12-61 wew. 557, 309-51-62 Gléwna Ksiegarnia Wojskowa im. Pierwszego Marszatka Jézefa Pitsudskiego, Krakowskie Przedmiegcie 11 tel. 26-20-50, tel./fax. 26-17-07 Ksiegarnia im. Stefana Zeromskiego, Aleja Solidarnogci 119/125, tel. 20-46-28 Ksiegarnia Wydawnictwa Bellona, ul. Kredytowa 5/7, tel. 33-110 Ksiegarnia Ractawicka Al. Niepodlegtosci 121 (ksiegarnia czynna od 1 lipca 1993 roku) RPM s.c Warszawa ul. E. Ciotka 35 pawilon 84 tel. 36-82-92 fax. 36-84-46 poleca w sprzedazy hurtowej i detalicznej modele plastikowe firm: Italeri, Airfix, Tamiya, ESCI-ERTL, Heller, Matchbox, Monogram, Revell... akcesoria, farby Humbrol... ponadto: sx Modele wykonanez biatego metalu ~skala 1:35 armata przeciwpancerna Pak 38, armata przeciwlotnicza Bofors M1 (amerykariska) kalibru 40 mm, armata przeciwpancerna Pak 43 L/71 sx modele plastikowe - skala: 1:72 PWS-10 (czesci fototrawione, metalo- we, dwa zestawy kalkomanii), Berijew Be-4 (KOR-2) Monografie Lotnicze - Wydawnictwo AJ-Press Monografie Broni Pancernej - Wydawnictwo Militar Verlag GmbH CzeSci fototrawione - odznaki i godla skala 1:35, skala 1:72 MiG 21, F 15, Su 27 * Monografie - Focke-Wulf Fw 190, B 17 Flying Fortress ae)Czolgiéci czchostowaccy, Cze- choslowacja 1938 Czolgiéci rumuriscy, Besa- rabie 1941 Gefreiter (kapral) i Panzer Schiitze (szere- gowy) z 6. DPanc, Francja czerwiec 1940 Panzer Schiitze (szeregowy) 211, Pulku Pancernego 1. DLek- kiej, Polska wrzesien 1939