Professional Documents
Culture Documents
Ermeni̇ İddi̇alari Sürgünden Soykirima
Ermeni̇ İddi̇alari Sürgünden Soykirima
Ermeni̇ İddi̇alari Sürgünden Soykirima
ERMEN DDALARI
Eserleri:
- Ma'rzt (Ahmed Cevdet Paa)
-XVIII. Yzylda Osmanl mparatorhu'nun skn Siyseti ve Airetlerin
Yerletirilmesi,
-Osmanllarda Ulam ve Haberleme (Menziller),
-Osmanl Devlet Tekilt ve Sosyal Yap,
-Ermeni Tehciri
-Srgnden Soykrma Ermeni ddialar
-Balangtan 1774'e Kadar Osmanl Tarihi (Kollektif)
-90 Numaral Mhimme Defteri (Kollektif)
-Trk Tarihinde Ermeniler (Kollektif)
-Tarih Gelecektir
ISBN: 978-975-8486-96-0
Sertifika No: 0207-34-007749
SRGNDEN SOYKIRIMA
ERMEN DDALARI
YUSUF HALAOLU
Sevgili Babama...
TARH
NDEKLER
KISALTMALAR
SUNU
GR
SRGNE GDEN YOL:
ERMEN KOMTELERNN FAALYETLER
BRNC KISIM
KATLAMLAR VE ERMEN KOMTELER
KNC KISIM
OSMANLI NFUSU NDE ERMENLER
NC KISIM
TEHCR SREC:
NEDEN SEVK VE SKN EDLDLER?
ZORUNLU G NASIL GEREKLET?
KMLER NAKLEDLD?
NE KADAR ERMEN SEVK EDLMTR?
SURYE'YE YOLCULUK
ERMEN KAYIPLARI NE KADARDIR?
DRDNC KISIM
TEHCR HARCAMALARI VE YARGILANANLAR
TEHCRN MALI YK
TEHCR SULULARI
BENC KISIM
TEHCRN SOYKIRIM HUKUKU LE LKS
SONU
BBLYOGRAFYA
BELGELER
DZN
HARTA
5
KISALTMALAR
Avrupa Birlii
Amerika Birleik Devletleri
Artem Ohandjanian
Armeeoberkommando
(Bakomutanlk)
ATASE
Askeri Tarih ve Stratejik Ett ve Denetleme Bakanl
ATBD
Askeri Tarih Belgeleri Dergisi
Ayr.
Ayrca
B
Belge
Bkz.
Baknz
BOA
Babakanlk Osmanl Arivi
ev.
eviren
D
Dosya
DH.
Dahiliye Nezareti
Ed.
Editor
FO
Foreign Office
HR. M.
Hariciye Mtareke
KA
Kriegsarchiv (Sava Arivi)
NA
Nachrichtenabteilung (stihbarat
Dairesi)
NARA
National Archives and Research Administration
No.
Numara
NP
Nurettin Peker Arivi
R
Record Group
AB
ABD
AO
AOK
s
.
FR
TTK
TBMM
UK
US
v.d
Vol.
WO
sayfa
ifre Kalemi
Trk Tarih Kurumu
Trkiye Byk Millet Meclisi
United Kingdom
United States
ve davam
Volume
War Office
SUNU
Milletlerin daha geni topraklara hkmetme, daha nfuzlu ve daha zengin
bir toplum olma hrs, insam ve insani deerleri geri plana iten bir anlay
dourmutur. Halbuki hemen btn dinlerin temel felsefesinde yer alan en nemli
ilkelerden biri, "canl"nn yaratanla ilikilendirilen kutsall ve canllar iinde en
muteber addedilen insana olan saydr. Buna ramen ou insann egoizmin
etkisiyle bakalarn kullanma ve bakalarnn srtndan geinme istekleri, yani
emperyalist dnce, devletler ve toplumlar arasinda srekli rekabete ve
atmalara yol amtr. Nitekim Rusya, Avusturya -Macaristan, Almanya, Fransa
ve ngiltere gibi 19. yzyln belli bal smrge imparatorluklar byk bir rekabet
iinde dnyay paylarken, daha fazlaya sahip olma hrs, "elde etmek" uruna her
yolu mbah grmtr. Buna bal olarak, henz dorudan smrgeleri haline
getiremedikleri Osmanl Devleti'nin, Hiristiyanlk adna gayrimslim halkn
kkrtrken, te yandan Osmanl topraklarni paylama plnlar yapmlardr.
Esasen Bat'nm aralarndaki st rtl rekabet ve birbirlerine hkmetme
dnceleri, Birinci Dnya Sava'yla kuvveden fi-ile dnn gstergesidir.
Birinci Dnya Sava (Birinci Paylam Sava), medeni dnyann (!) deta
birbirini boazlad, 40 milyon insanm hayatn kaybettii bir vahetn addr. Bu
savata, insanlk adna insani deerler rafa kaldrlm, birka yneticinin ahsi
hrsyla kan sava sonucu, milyonlarca gnahsz kadn, ocuk ve masum insann
yaad ac, altndan kalkl-maz bir sorumluluu sava karanlarm srtna
yklemitir. Bu savata tm insanlk bir trajedi yaamtr. Ne yazk ki, bu denli
ykma sebep olan bir savan ardndan, otuz yl sonra yine medeni dnyada (!)
ahsi hrslarn, adeta insanlkla alay edercesine gemite yaanan aclar unutup,
altm milyon insann lmyle sonulanan, atom bombas gibi toplu lm
silahlarnn kullanld daha da feci ikinci byk savaa girmesi, ibret almamz
gerektiren bir tarih kesitidir. Ama ne yazk ki bugn de gemite olduu gibi
hrslarna malup olanlar yzrvden tarih tekerrr etmektedir. Dileimiz, bundan
byle insanlarn ac ekmemesidir.
Birinci byk savata, yani 1914-18'de savan en youn olarak cereyan
ettii corafyalardan biri de Osmanh mpa-ratorluu idi. mparatorluun .
cephede, anakkale, Kaf-kasya ve Suriye-Filistin blgesinde verdii mcadele,
tarih aratrmaclar iin, deta bir laboratuar nitelii tamaktadr. Mesel
anakkale Savalar, Trklerle ngiliz ve Franszlar arasnda gemesine ragmen,
savata, Yeni Zelanda, Avustralya, Hindistan gibi lkelerin askerleri de yer almt. Keza Kafkasya Cephesi'nde Trk-Rus atmas iinde Grcler ve Ermenilerle
ciddi savalar vuku bulmutur. Suriye-Filistin cephesi ise ngiliz, Fransz, Arap ve
Trklerin arpmalarna sahne olmutur. te senaryosu kendileri tarafndan
yazlan, devlerin rol ald ve en ince siyaset oyunlarnn oynand byle bir
ortamda, Osmanl vatanda olan Ermeniler de, tilf Devletleri'yle ibirlii iine
7
girerek fiilen savaa dahil olmutur. Aslnda Osmanl Devleti daha 1890'l yllarda
Ermenilerin ngiltere, Fransa ve Rusya'yla yakn ilikilerini tespit etmi ve onlar
tarafndan kkrtldklarn belgelemitir. Nitekim 4 Aralk 1893 tarihiyle ngiltere
Trkiye mparatorluk Bykelii tarafndan Hariciye Nzr Said Paa'ya
gnderilen ve Merzifon doumlu Karabet Agopyan'm Times Gazetesi'nde yaymlanan konumas, buna gzel bir rnektir. Devlet Arivleri Genel Mdrl
tarafndan Osmanl Belgelerinde Ermeni-ngiliz birlii 1845-1890,1891-1893
adyla 2004 ylmda Ankara'da yaymlanm iki ciltlik eserde bu tr ilikilerle ilgi-H
belgeler yer almaktadr. Bu ilikilerin, bata belirtildii zere tilf Devletleri'yle
yaadklar lkeye ihanete varan bir ibirliine dnmesi, Ermenilerin
bulunduklar blgelerden sava alan dna nakledilmelerine yol am, bu nakil
srasnda eitli sebeplerle uradklar kayplar, daha sonraki yllarda, bir benzerlik
gstermemesine ramen kinci Dnya Sava'nda Yahudilerin yaadklan fecaat rnek gsterilerek soykrm sylemine dntrlm, iddi-alar, dnya sava
ortamnda yaanan iki tarafl aclar gzard ederek, iddiada bulunanlarm da
inanmaya baladklar tek yanl sanal bir gereklik halini almtr. in bu safhasnda, kendilerinin bile inanmadklar, fakat siyaseti bilime tercik ederek
parlamentolarmda tek yanl karar almak suretiyle halklar arasnda kin ve nefrete
yol aan ve Ortaa engizisyon mahkemelerini aratmayacak bir biimde soyknm
gibi ar bir ithamn sorumluluunu tayanlar, o dnemde yaanan olaylarn
gerek yzn, insanlk deerleri adna, tarih ilminin olaan kurallan erevesinde
zmlemek durumundadrlar.
Tarih bilimi, gemite meydana gelmi olaylar, farkl pencerelerden
deerlendiren, fakat bu deerlendirmeleri belgelere dayanarak aklayan bir ilim
daldr. Gnmzde baz kimselerin, zellikle Ermeni soykrm iddialannda bulunanlarn tarihin belgelerle yazamayaca, bunun yerine tanklara itibar edilmesi
tarzmdaki tezlerine karlk, tarih metodolojisinin olaan uygulamas olan, farkl,
fakat o dnemde Osmanl Devleti'yle sava halinde olan devlet arivlerinden alnan
belgeleri de kullanarak aratrma yapmak, phesiz objektif yaklamn bir
gereidir. te bu kitapta, buna sadk kalarak, ksa fakat z bir biimde, Ermenilerin
Birinci Dnya Sava srasndaki durumlarn ve o dneme ait baz sorular
belgelerle aklamaya altk. Bu vesileyle, byk bir zveriyle ilgili lke
arivlerinde aratrmalar yapan ve belgeleri temin eden deerli arkadalarm Prof.
Dr. Hikmet zdemir, Prof. Dr. Kemal iek, Do. Dr mer Turan ve Yard. Do.
Dr. Ramazan alk'a teekkr ediyorum.
Gerekte yaplmas gereken, geni bir adan ve olaylarn balad zaman
diliminden konuya bakabilmektir. Bu bilimsel yaklamn temel kuraldr. Bu
bakmdan yukardaki anlayla olaylarla ilgili olarak burada sunulan belgeler, ok
sze gerek duyulmayacak biimde, Ermenilerin Osmanl Devleti'ne kar tutum ve
davranlarn, buna kar alman tedbirleri ve sonrasmda ortaya atlan katliam ve
nihayet soykrm iddialarn bilim penceresinden deerlendirmekte ve soykrm
8
GR
SRGNE GDEN YOL:
ERMEN KOMTELERNN FAALYETLER
Osmanl Devleti'nin, gvenlik sebebiyle 1915'te Ermenileri Suriye'ye sevk
ve iskna tabi tutmas, baz lkelerce siyasi bir deerlendirmeyle "soykrm" olarak
kabul edilmekte, zellikle Trkiye'nin AB'ye giri sreciyle eletirilerek, bir bask
unsuru haline dntrlmektedir. Gerekten 1915'te neler olmutur ve o tarihte
meydana gelen olayLar soykrm olarak adlandrla bilir mi? Bu sorularn cevab,
diaspora Ermenilerinin veonlar destekleyenlerin konuyu siyasallatrp
siyasallatrmadn, insan haklarna aykr bir tutum sergileyip sergilemediklerini,
hukuka uyun davranp davranmadklarn ve en nemlisi, dorudan bir ulusu
sularlarken hakl bir sebebe dayanp dayanmadklarn ortaya koyacaktir.
Aslnda Trklerle Ermeniler gerek Seluklu Devleti, gerekse Osmanl
Devleti dnemlerinde yaklak 850 yl nemli bir problem olmadan birlikte
yaadlar ve ayn devletleri paylatlar. Nitekim Osmanl Devleti dneminde 29
paa, 22 bakan, 33 milletvekili, 7 bykeli, 11 bakonsolos v s. olmak zere pek
ok Ermeni yksek devlet grevlerinde yer almt. Bu durum 1915'e kadar devam
etti. Bununla beraber Ermeniler iin 1877-78'de meydana gelen Osmanl-Rus
sava yeni bir dnemin balangc saylabilir. Zira Ayastefanos Antlamas'nn 16.
maddesine giren Ermeni islahat maddesi, daha sonra ngiltere ve Fransa'nn
basksyla Berlin Antlamas'nn 61. maddesi olarak kabul edildi. Aslnda bu
maddeyle Rusya, ngiltere ve Fransa, aralarndaki rekabete Ermenileri de katarak,
konuya uluslararas bir nitelik verdiler. Bu durumdan cesaretlenen ve ou
misyonerler tarafndan kurulan okullarda eitilmi baz Ermeniler de harekete
geerek yurt iinde ve dnda ihtillci Ermeni partileri ve dernekleri kurmaya
baladlar1.
Hayr cemiyetleri grnts altnda oluturulduu izlenen bu dernekler,
ksa sure sonra bamsz bir Ermenistan kurmay amalayan birer terr unsuru
haline dnt. Mesel 1878 ylnda Van'da kurulan Kara Ha Cemiyeti, Amerika'daki Clu Clux Clan benzeri bir kurulu olarak sahneye kt2. Bundan iki yl
sonra, 1880'li yllarda Rusya ynetimindeki Ermenistan'da kurulan dernekler
Daha fazla bilgi iin bkz. Yusuf Halaolu, Ermeni Tehciri ve Gerekler, An
kara 2001, s. 1-7.
2
Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Istanbul 1976, s. 430;
Kmuran Grn, Ermeni Dosyas, Ankara 1983, s. 129.
10
11
10
12
13
18
BRNC KISIM
KATLAMLAR VE ERMEN KOMTELER
Bir takm yazarlar, Osmanllarn ilk Ermeni katliamn 1895 ylnda
yaptiklarni iddia etmektedirler. Bu iddia da bulunanlar, Ermeniler tarafndan 1878
ylnda kurulan Kara Ha Cemiyeti'nin, 1881'de Erzurum'da kurulan Anavatan
Mdafileri (Pashtpan Haireniats) Dernei'nin, 1885'te Van'da kurulan Ihtilalci
Armenakan Partisi'nin, 1887'de Cenevre'de kurulan Hnak rgt'nn ve 1890'da
Tiflis'te kurulan Tanaksutyun'un (Trochak) hangi sebeplerle kurulduunu da
aklamalar gerekmektedir. Zira bu rgtler, kurulu beyannameleriyle ve
gerekletirdikleri eylemlerle, bugnk anlamda birer terr rgt olduklarn
gstermilerdir. Fransz komutan Romieu, Sava Bakan'na, her iki rgtle ilgili
olarak Trklere kar terrist muanelede bulunduklarn ve hepsinde Trklere
15
Fransa Milli Arivi, Guerre Mondial, 1914-1918/Turquie/ Vol. 890, Legion d'Orient-I
(Septembre 1915- Novembre 1916)'dan naklen Dilan, Ayn Eser, IV, s. LI-LII, belge 215.
16
sitte'de (Van, Bitlis, Erzurum, Sivas, Elz, Diyarbakr) bile Ermeni nfusu ancak
%19 civarnda idi. Bu durumda yaplacak tek bir yol vardi; o da bu blgedeki
nfusu kendi lehlerine evirmek. Bunun iin en kisa ve kesin yol, blgedeki
Mslmanlar buralardan kovmakt21. te bu sebeple bu rgtler, Mslman
ahalinin g etmeleri iin komiteler aracl ile basklara baladlar, isyanlar,
eitli sabotajlar ve katliamlara giritiler. Bu ekilde 1915 yl Haziran ayna, yani
tehcire kadar binlerce Mslman ldrlmtr22.
21
17
19
Kalmad,
(Ermenice'den
karlanm, terr estiren komitelere kar yrtlen operasyonlar dnda, sivil halk
bu atmalarn dnda tutulmutur. Bu durum, yaklak yirmi yl boyunca
srmtr. Ancak Osmanl Devleti'nin savaa girmesinden sonra, Aralk 1914'te
Erzurum'da toplanan Ermeni Kongresi'nde, Osmanl yetkililerinin otonomi
20
teklifine ragmen25, kendi devletleri yerine Rusya'y destekleme karar alan, yani
yukarda Katchaznouni'nin de iaret ettii gibi, devletin blnmesine ynelik
faaliyetlere katlan Ermenilerin bu tutumu zerine Osmanl Devleti'nin tavr
deimi ve tehcire giden yol almtr26. te ksaca akland zere Osmanl Devleti
byle bir ortamda Dnya Sava'na girmitir.
25
Josehp L. Grabill, Protestant Diplomacy and the Near East: Missionary Influence on
American Policy, 1810-1927, Univ. of Minnesota Press, Minneapolis 1971, s. 59.
26
Salahi Sonyel, The Great War and the Tragedy of Anatolia, TTK yay., Ankara
21
KNC KISIM
OSMANLI NFUSU NDE ERMENLER
Osmanl tebaas olan Ermenilerin nfusu hakknda bilgi veren
kaynaklarda elikiler bulunmaktadr. Bu kaynaklar arasnda en nemlilerinden
biri olan Osmanl nfus saymlar, dorudan doruya nfusun tespitine ynelik
resmi rakamlar vermektedir. Bu rakamlarn Ermeni kilise cemaat defterlerinin
bulunmayndan dolay kontrol edilememesi, baz aratrmaclarn, verilen nfus
zerinde farkl deerlendirmelerine yol amtr. Genel olarak iddia, Osmanl nfus
saymlarnda, eitli sebeplerden btn nfusun saylamad ve bundan dolay
gerek nfusun tespit edilemedii eklindedir. Buna, Ermeni Patrikhanesi'nce
gerek anlamda bir nfus saym yaplmamasna ramen varsaylan Ermeni nfusu
verileri de sebep olmaktadr. Nitekim Patrikhanece verilen rakamlar, siyasi
ekimelerin son haddine geldii dnemlere ait olduundan, ou lke tarafndan
da abartlm rakamlar eklinde yorumlanmtr. Zira Osmanl saymlaryla
Patrikhanenin belirledii rakamlar arasnda 600 bin gibi byk bir uurum vardr
ki, Osmanl nfus saymlarnda yaklak % 50 hata yapld sonucu ikmaktadr.
Osmanlnn bylesine byk bir hata yapmasnn mmkn olup olmayaca bir
yana, Ermenilerin nfuslarn bu denli ykseltmek istemelerindeki sebep
aratrldnda, 1.5 milyon Ermeni'nin katledildii tezinin inandrcln
arttrmaya ynelik olduu grlr. Zira Osmanl nfus saymlarndaki Ermeni
nfusu ile, ldrld iddia edilen miktar arasnda byk bir uurum ortaya kmaktadr. Nitekim balangta 600 binlerle ifade edilen, daha sonra 800 bin'e, bir
milyona ve nihayet 1.5 milyona karlan Ermeni kayplarna karlk, sava
sonrasnda lmedii belirlenen ve deiik lkelere g etmi bulunan bir milyon
ikiyz bin kii tespit edilmektedir. Bu durumda Ermeni nfusunu arttrmak
gerekmektedir ve Ermeniler de bunu yapmlardr. Aada okuyucunun bilgisine
sunulan cetvelde yer verilen, gerek Osmanl nfus saymlar, gerekse Patrikhane ve
eitli aratrmalarla ortaya konan nfus istatistikleri, bu elikiyi daha iyi
deerlendirme imkn vermektedir:
AdanaMersin
Aydn
Osmanl
1914
50.139
19.395
D. Magie Patrikhane
1914
1912
35.000
119.414
ngiliz
1919
75.000
1.000
27.000
21.145
22
zmir
18.000
Ankara
44.507
20.000
Konya
12.971
14.000
17.000
8.959
6.000
11.000
7.437
6.000
6.000
630
1.000
1.000
1.188
4.000
2.000
170.068
60.000
Kastamonu
Afyon
Karahisar
Antalya
(Teke)
Beyrut
Biga
Bitlis
114.704
185.000
Bolu
2.961
1.000
1.000
2.000
Burdur
218.404
185.000
Bursa
58.921
57.000
118.992
75.000
Canik
27.058
20.800
21.000
4.000
4.000
800
55.890
82.000
106.867
82.000
19.725
30.316
18.000
205.000
202.391
205.000
ankr
842
atalca
orum
Denizli
67
Deyrizor
Diyarbekir
Edirne
Erturul_
125.657
Erzurum
23
8.276
10.000
2.000
35.104
189.565
65.000
76.070
130.000
124.289
130.000
1.000
341
500
72.962
163.670
18.000
8.544
15.000
15.000
48.659
Eskiehir
Gmhan
eHalep
Harput
sparta
el
stanbul
ve metropoller
zmir
Karesi
Kayseri
45.000
45.000
Krehir
Kuds
_
1.310
4.000
.
_
-
Ktahya
Kale-i
Sultani
ye
Lazistan
4.548
2.474
13.000
-
_
-
1.000
55.000
55.000
200
500
Mara
Mentee
Nide
_
27.842
12
4.890
2.000
2.000
7.000
200.000
204.472
200.000
Saruhan
Sivas
Suriye
143.406
413
Trabzon
37.549
30.000
73.395
33.000
Urfa
15.161
21.000
Van
67.792
190.000
110.897
190.000
24
Yozgat
Katolik
Ermenile
r
TOPLAM
_
67.838
1.285.535
37.000
1.479.000
1.915.651
1.602.000
1914
Osmanl Nfus
Saym29
1919
1.229.007
1.602.000
1.845.450
27
25
Prof. David
Magie statistii33
1.479.000
Prof. McCarthy
Tespiti
1.698.303
1.294.851
Ludovic de
Constenson
1.400.000
1.600.000
33
Mc Carthy bu sayy, 1911 Osmanl nfus saymnda baz deerlendirmeler yaparak elde
etmitir.
34
Bunun iin bkz. Srgn ve G, s. 19.
26
N C KI S I M
TEHCR SREC:
NEDEN SEVK VE SKN EDLDLER?
Gnmzde ska kullanlan "tehcir" kelimesi, Osmanl tarih
terminolojisinde bugnk tabirle tam olarak, lke iinde bir yerden baka bir yere
nakil anlamn tayan "zorunlu g" karlnda kullanlm olup, Osmanl Devleti'nce Ermenilerin zorunlu g, belgelerde "sevk ve iskn" olarak adlandrmdr
Bu sebeple tehcirin anlam, ou kimselerin ve zellikle Ermeni diasporasnn
kulland, yurt dna karma anlamndaki "deportation"la edeer deildir. Zira
Ermeniler, yine Osmanl Devleti'ne ait olan Suriye Vilyeti'ne nakledilmilerdir.
kinci Dnya Sava'nda ABD ile Japonya arasnda atmalar balad
zaman ABD, Pasifik kysnda bulunan Japon asll vatandalarn, gvenlik
nedeniyle Wyoming, Colorado, Arkansas ve California llerine srmt35. Bu
nakilde Japonlarn herhangi bir eylemi olmamasina ragmen, potansiyel tehlike
olarak grlmelerinden dolay byle bir tedbir uygulamaya konulmu ve nakil
sirasnda binlerce Japon hayatni kaybetmiti.
Osmanl Devleti'nin Ermenilere uygulad zorunlu gn bu adan
deerlendirilmesi halinde, Ermenilerin 1878'den ittbaren slahat istekleri grnts
altnda Batl devletlerle ve Rusya'yla Osmanl Devleti aleyhine faalliyetlerde
bulunmalar ve arka plnda bir devlet kurmak dncesiyle Birinci Sava'n 25-30
serve ncesinden balayarak yirmiden fazla rgt kurup silahl mcadeleye
girmeleri, Anadolu'nun eitli blgelerinde isyan ederek sivil halk katletmeleri,
suikastlar tertip edip ordu ikmal yollarna baskn dzenlemeleri gz nne almacak
olursa, ABD'nin Japon vatandalarna duyduu gvensizlikten ok daha ileri bir
durumun varln kabul etmek gerekir36.
Osmanl Devleti'nin 1914 Kasmnda Almanya'nn yannda savaa
katlmas, Ermenileri destekleyen Batl devletlerle Rusya'y, yeni bir politikay
uygulamaya itmitir. Bu politika erevesinde Ermenilerle gizli grmeler
yaplm ve kendi karlarna kullanmak zere silahlandrlmlardr. Nitekim
Tiflis'teki Ermeni Brosu da Ruslarla Osmanl Devleti'ne kar bu ittifak teyit
etmektedir. 30 Kasm 1914 tarihinde yaynladklar bildiride, "Dnyann dort
yanndan Ermenilerin Rus ordusu saflarna katld, Rus bayrann anakkale ve
stanbul boazlarnda dalgalanaca, Hristiyan inancndan dolay ac ekmi olan
35
36
Bkz. Kemal iek, Ermenilerin Zorunlu G, 1915-1917, TTK yav-, Ankara 2005, s. 5-6.
Ermeni faaliyetleri hakknda bkz. Kemal iek, Ayn eser, s. 16-35.
27
Trkiye Ermeni halknn Rus korumas altnda yeni ve zgr bir hayata kavucca"
vurgulanmtr37. Bu durum, 26 ubat 1918'de Paris'te yaplan mttefikleraras
mzakerelerde, Ermenistan Cumhuriyeti Delegasyonu Bakan A. Aharonian
tarafndan da "1914,1915, 1916 ve 1917 yllarnda dnyann her yerinden Ermeni
gnlller, Rus ordusunda dzenli asker olan kendi soydalaryla birlikte omuz
omuza savaa katlmlardr; milletlerin zgrl iin savaa katlan bu Ermenilerin
says 180.000'den fazladr" eklinde ifade edilmitir38. Gerekten de daha sonra Rus,
ngiliz Fransz ordularnda, Ermeni askerleri yer almtr39 (Bkz. RFLGE 1)- Mesel
Alman istihbarat kaynaklar, ubat 1915 itibariyle 592 Osmanl Ermenisi ve
11.854 dier Ermenilerden olmak zere toplam 12.446 Ermeni'nin Fransz
ordusuna alndn bildirmektedir40. Bunun bir sonucu olarak Osmanl
Ermenilerinden olan ve 1914 -1918 tarihleri arasnda Fransa iin len Ermeniler
adna ant dikilmitir41. Nitekim Fransz ariv belgelerinde, Fransa'nn Port Said
istihbarat ve Msr Ortaelilii ile Fransa Dileri Bakanl arasnda, Eyll 1915
tarihlerinden itibaren 1916 Kasmma kadar, Musa da Ermenileri bata olmak
zere Msr'daki Ermenilerin eitli ilerde kullanlmas ve gnll olarak ne kadar
kiinin silah altma alnabilecei, bunlarn eitimi gibi konularda pek ok yazma
yapld gzlenmektedir42. Buna benzer olmak zere ngiliz Mareal Allenby,
Trkleri am'n gneyinde yendiinde, yannda 8.000 Ermeni savann mevcut
olduundan bahsetmektedir43. Trabzon'daki Avusturya-Macaristan mparatorluu
Konsolosu Moricz de, 30 Ocak 1914 tarihli bir raporunda, Ruslarn, Ermeniler
zerindeki etkisiyle ilgili olarak yle demekteydi: "Ruslar; Ermenileri hareketa
37
28
44
29
stanbul Alman Bykeli vekili Neurath'in 29 Haziran 1915 tarihli raporu, Almanya
Dileri Bakanlt Siyasi Arivi Berlin, 1 A Turkei 183, Armenien Bd. 37, No. 7122, R.
14086, No. 3898 (Bkz. Stirgn ve G, s. 67).
49
stanbul'daki Alman Eliliinden Metternick'in gnderdii 18 Eyll 1916 tarih ve 567
nolu raporu, "Die Aufzeichnung iiber die armenische Frage", Die Aufzeichnung ist von dem
Botschaftssekretaer nach meinen Weisungen aktenrnaessig angefertigt worden, s.13, Alman
Dileri Bakanhg Siyasi Arivi, Berlin, A Armenien, Trkei 183, R. 14093, Bd. 44-45
(Bkz. Srgn ve G, s. 67).
50
Bu konuda orijinal bir aratrma iin bkz. Heath W. Lowry, Bykeli Morgenthau'nun
yks'nn Perde Arkas\, Istanbul 1991.
51
Fransa Milli Arivi, Guerre Mondial, 1914-1918/Turquie/Vol. 848, 849,850'den naklen
Dilan, Ayn Eser, I, s. LXXI, s. 15-17. Ayr. bkz. Turquie/VoI.887'den naklen Dilan, Ayn
Eser, 1, s. XXV, Belge 107.
30
31
gnderdii telgrafta zetle, "Boghos Nubar Paa, Trkiye ile reformlar konusunda
anlamak iin pek umudu kalmayan Kilikya Ermenileri'nin, Adana, Mersin ve
skenderun'a yaplacak bir karmada Mttefiklerin safnda gnll olarak yer
alabileceklerini blgenin dalk ksmlarndaki Ermenilerin de silah ve cephane ile
donatlrlarsa Trklere kar isyan edebileceklerini... " ifade ediyor diyordu58
ngilizler-bu balamda ise kenderun Krfezi'ne kk bir birlik karm ve yaplan
top atnda baz kyler isabet alarak birka sivil hayatn kaybetmitir. Suriya
ordusu komutan Cemal Paa bu durumu protesto ederek, tekrar halinde mukabele
edi'lecegin, bldrmitir. Ayrca Ingiltere iin son derece nemli olan Svey
Kanal'na ynelik dzenledii harektta baarl olamamasma ragmen, anakkale
Savalar srasnda Wilterenn nemli bir birliini Msr'da tutmasn salamtr59
Osmanl ordularnn anakkale, Kafkasya ve Suriye cephelerinde
savat bir srada, bu blge arasnda faaliyet gosteren Ermeni rgtleri,
mhimmat ve yiyecek konvoyarna sabotajlar dzenlemi, cepheye yollanan
takviye birlklere basknlar yaparak, telgraf hatlarn kesmitir60 lk isyan 17
Austos 1914'te seferberliin ilnndan sonra kumandan ve subaylar kendileri
tarafndan tayin edilmek uzere ayr bir Ermeni alay kurmak isteyen Zeytunlu
Ermenlerce karlmtr. Mara klasndan kaan silahl Ermeni erler, eteler
kurarak dalara kp terhis edilen yz kadar asker le Mara jandarma komutan ve
25 eri ldrmtr61 28 Mays 1915 tarihli bir Fransz ariv belgesinde, daa kan
Ermenlern, kendilerine kar gnderilen birlikleri yok ettikleri ve halen 20.000
Trk askerine kar savatklar ifade edlmektedir (BELGE 5)62 Msr'daki ngiliz
Askeri Kararghna Suriye Kys'ndaki Fransz Amiralinden gelen bilgiye gre
de, 28 Nisan 1915 tarihine kadar Zeytun'daki isyan bir aydr devam etmektedir ve
toplam 300 jandarma ldrlmtr. Buna karlk 58 Ermeni hapsedilmek zere
Antakya'ya gnderilmitir ve 'ayaklanma devam etmektedir63
Bu olaylar Rus Bykelisi'nin Ingiliz Dileri Bakanlg'na yazd 24
ubat 1915 tarihli bir memorandumda yle dile getirilmitir: "Zeytunlu bir
Ermeni'nin Kafkasya'da Kont Worontzoff-Dachkoff ile temas kurduu, Trk
58
32
ordularnn ulam hatlarna baskn yapmak zere 15.000 kiilik bir kuvvet topladklar,
ancak silah ve cephanelerinin yeterli olmad, ingiliz ve Franszlar tarafndan skenderun
Liman zerinden bunun yaplabilecei..."64.
Gerekten de anakkale Savalar'nn balad 18 Mart 1915 tarihinden
itibaren Ermeniler Anadolu'da tilf gleriyle e zamanl olarak eylemlerini
genileterek Van ve evresinde gerekletirdikleri basknlarda sivil halktan pek ok
kiiyi ldrm; Mahmudiye'de Mslmanlar toplu olarak katletmi; camileri alr
haline getirmitir65. 15 Nisan 1915'te Van, atak, Bitlis ve Sivas'ta isyan balamtr66
Van ve evresinde memur ve jandarmalar katledilmi, karakollara ve Trklere ait
evlere saldrlar gerekletirilmi, resmi binalar yaklmtr. Bu durum, Rusya Paris
Bykelisi Sazanov'un 28 Nisan 1915 tarihinde Fransa Dileri Bakanl'na
yollad mektubuna istinaden gnderilen 14 Mays 1915 tarihli yazda, Van
blgesinde Ermeniler tarafndan yaklak 6,000 Mslmanm ldrld, Van ve
atak savunmasnn devam ettii ve acil yardm talebinde bulunduklar eklinde
yansmtr (BELGE )67. Nitekim Ruslarla ibirlii yapan Ermeni kuvvetlerinin,
16/17 Mays gecesi Van'n Ruslarn eline gemesinde birinci derecede rol oynad grlmektedir. Tiflis'te kan Horizon Gazetesi'nin 20 Mays 1915 tarihli
nshasnda yer verilen bir Ermeni'nin mektubunda Bitlis, Van ve Mu blgelerinde
Ermeni ayaklanmalarnn devam ettii, Erzurum'da tifs salgn sonucu korkun
derece lmlerin meydana geldii anlatlmaktadr68 (BELGE 7). cephede
savaan Osmanl Devleti'nin iinde bulunduu zor durum nedeniyle, ve Dou
Anadolu'da Ermenilerin kard isyanlar belli lde baarl olmu, bundan
cesaretlenen Ermeni komiteleri ttilf Devletleri yetkilileriyle de temaslarn
srdrerek Bat Anadolu'da faaliyetlerini artrmlardr. Bu durumda Anadolu'da
top-yekn bir isyann kmas ihtimali kuvvetlenmitir69. Nitekim 3 Austos
1915'te ngiliz Albay Mark Sykes, Ermeni liderlerle yapt grmelerden sonra,
64
33
Kahire'deki ngiliz Kuvvetleri Komutan Sir John Maxwell'e durumla ilgili aadaki aklamay yapmtr70:
"Talimatlarnzn gerei olarak, Boghos Paa'nn sekreteri Malezian ve Hnak
liderlerinden Damadian'la dn grtm. Kbrs'ta yaklak be bin Ermeni toplanacak
ve Kuzey Suriye sahiline bir baskn iin Mttefiklerin nezaretinde silahlandrlacak ve
hazr bulundurulacaktr. Bu kuvvet, Bulgar ve Turk ordularnda hizmet etmi bin beyiiz
kadar kii ile Amerika Birleik Devletleri'nde ii olarak bulunan ve askeri deneyimi
yetersiz kiilerden oluacaktr ...Suedieh'e kadar uzanacak olan harekat iin sekiz yz
kii kullanlacak ve bu alann yirmi mil kadar evresinde isyan karlacakdr. Geriye
kalan kuvvetler 50-60 kiiden oluan kk birlikler halinde Ayas ile Payas arasndaki
noktalara kartlacak; Zeytun ve Elbistan istikametinde, daha Kuzeyde, Makedonya
hatlarindaki komiteciler gibi grevlendirilecektir".
Osmanl Devleti, Ermeni olaylarnin artmasnn ardindan, bata Patrik
olmak zere Ermeni ileri gelenlerini kacak muhtemel isyanlarn nlenmesi
konusunda uyararak, aksi takdirde sert tedbirlerin alnaca uyansnda bulunmutur. Ancak bu uyarnn dikkate alnmamasi zerine bu olaylar balatan ve
Ermenileri silhlandran komite yuvalarn datmak iin 24 Nisan 1915'te
vilyetlere ve mutasarnfliklara "acele ve gizli" kaydi ile bir talimat yolland
grlyor. Bu talimatta, Ermeni komite merkezlerinin kapatlmas, evrakma el
konulmasi ve komite elebalarnn tutuklanmas gibi hususlar yer aliyor71. Bundan
sonra, "bu-gn Ermenilerin soykrm gn" olarak nitelendirdikleri tutuklamalar
gereklemitir. Msr'daki ingiliz Askeri Ofisi'ne Dedeaa zerinden ulat
ifade edilen haberde, "24 Nisan 1915 gecesi Ermeni din grevlisi ile ardlarnda
Ermeni gazetesi "Puzantion"un sahibinin de olduu toplam. 1800 Ermeni
yakalanmtr. Tutuklular Ankara'ya gnderilecektir. Tutuklananlarin 500' Tanak,
500' Hnak ve kalanlar da Ramgavar partizanlardr"
denilmektedir72.
Tutuklanan Ermenilerin "Mttefik ordularna hizmet eden Ermeni gnlller ve ya
Mslman katliam sorumlular" olduu stanbul'daki ngiliz Yksek Komiseri
Amiral'e gnderilen ifre telgraflarda da kaydedilmektedir73. Ayn tutuklamalar
Fransz belgelerine de yansmtr. 1 Mays 1915 tarihinde Fransz Bykelilii'nden Ledoulx'un Dileri Bakan Delcasse'ye gnderdii raporda, 25 Nisanda
Trk polisi tarafndan ok sayda Ermeni'nin tutukland, bu tutuklananlar
70
UK ARCHIVES FO 371/2485, No. 115866; Albay Mark Sykes'ten Sir John Maxwell'e
mektup, 3 Austos 1915, Kahire'den naklen Srgn ve G, s. 65.
71
BOA, DH. FR., No. 52/96-97-98.
72
UK ARCHIVES, WO 157/691/9; ingiliz Karargh Askeri Istihbarat Blteni, 5 Mayis
1915, Kahire'den naklen Srgn ve G, s. 63.
73
UK ARCHIVES, FO 608/78, (75631), No. 869; Amiral Carthorpe ifre telgraf, 20 Mayis
1919 ve UK ARCHIVES, FO 608/78, No. 1094; Amiral Carthorpe fre telgraf, 21 Mayis
1919'den naklen Srgn ve G, s. 62.
34
Bkz. Guerre Mondiale 1914-1918, Turquie/Vol. 903'den Dilan, Ayn Eser, VI, s. XX,
belge 41.
75
Uras, Ayn Eser, s. 608.
76
Bkz. BOA, DH, FR, No. 52/102.
77
Bunun iin bkz. Turquie/Vol. 862, 863'den naklerv Dilan, Ayn Eser, I, s. XCI, Belge 215.
78
KA AOK NA 1915 K 3528 (15 Juli 1915, AO VI p. 4624'den naklen narv Atlgan, Das
Krievsjahr 1915 : Reaktion slerreich-Unarns aufdie Unsiedlung der Armenier inncrhalb
des Osmanischen Reichcs anhand von Primaercfuellm, Wien 2003, s. 190-191.
79
Uras, Ayn Eser, s. 605.
80
Uras, Ayn Eser, s. 615.
35
36
Gizlidir
Madde 1- Nakli gereken halkn sevk edilmeleri, o blgedeki devlet
memurlarnca yerine getirilecektir.
Madde 2- Nakledilecek Ermeniler, btn kymetli tanabilirlerini ve
hayvanlarn birlikte gtrebileceklerdir.
Madde 3- skn blgelerine sevk edilen Ermenilerin, yolculuklar
srasnda, can ve mallarnn korunmas, yiyeceklerinin ve rahatlarnn salanmas,
yollar zerinde bulunan vilyet grevlilerine aittir. Bu konudaki herhangi bir
gecikme ve ihmalden her kademedeki devlet grevlileri sorumludur.
Madde 4- skn blgelerine varan Ermeniler, durum ve artlara gre, ya
bireysel olarak mevcut ky ve kasabalara eklenecek evlere veya hkmet
tarafndan belirlenecek kylere yerletirileceklerdir. Yeni kurulacak kylerin sala zararl olmayacak ve ziraat yapilabilccek yerlerde kurulmasna bilhassa dikkat
edilecektir.
Madde 5- skn blgelerinde, ayet ky kurulmas iin bo veya
boaltlm devlet arazisi bulunamazsa, devlete ait iftlik ve kyler bunun iin
tahsis edilecektir.
Madde 6- Ermenilerin yerletirilecekleri kyler ve kasabalar ile yeniden
kurulacak kylerin snrlarnn, Badat demiryoluna yirmibe kilometre uzakta
bulunmas arttr.
Madde 7- lve suretiyle ky ve kasabalara yerletirilen Ermeniler ile yeni
kurulan kyde iskn edilenlerin nfus kaytlarna esas olacak ekilde, her bir
ailenin ismi, tanndklar lakaplar, hangi sanata sahip olduklar, iskn blgesine ne
zaman geldikleri, ayrt edilmeksizin btn bireyleri tek tek kaydedilerek defter
haline getirilecektir.
Madde 8- Kararlatnlan yerleim bolgesine ulaan bir kimsenin, bal
bulunduu komisyonun bilgisi olmakszn ve devletin gvenlik glerinden belge
almakszn baka blgelere gitmesi yasaktr.
Madde 9- Kararlatrlan blgelere ulaan ahalinin, yerletirilinceye kadar
yiyecek ve ieceklerinin temini, muhta durumda bulunanlarn evlerinin yaplmas,
muhacirin tahsisatndan karlanmak zere kesin olarak hkmetce yerine
getirilecektir.
Madde 10- Yiyecek-ieceklerinin temini, yerletirilmeleri ve bununla
ilgili uygulamalar ile halkn shhati konusunda itina gsterilmesi, ayrca sevk
edildikleri iin gnllerinin ho tutulmas, bulunduklar blgenin en st dzeydeki
idarecileri bata olmak zere Muhacirin Komisyonu'na aittir. Muhacirin
Komisyonu bulunmayan yerlerde kuralna uygun olarak kurulacaktr.
37
Bu talimatnamenin orijinali iin bkz. TTK Arivi, NP. D : 1, B : 1. Ayr. Ariv Belgeleriyle
Ermeni Faaliyetleri, 1914-1918, I, s. 433-438.
38
39
KMLER NAKLEDLD?
Propaganda kitaplarnda, btn Ermenilerin, sadece Ermeni rkna mensup
olduklar iin tehcir edildii, dolaysyla bunun bir etnik temizlik saylaca iddia
edilmektedir. Muhtemeldir ki iddia sahipleri, Osmanl Devleti'nin Ermenileri
bulunduklar yerlerden sevk ve iskn karar ald ilk gnlerdeki baz gayr resmi
beyanlara gre bir deerlendirmede bulunmaktadrlar. Halbuki, hem Osmanl ariv
belgelerinde, hem de konsolos raporlarndaki bilgiler bu iddiada bulunanlar
yalanlamaktadr. 27 Mays 1915 tarihinde Ankara Vilyeti'ne gnderilen gizli
ifrede "Ermeniler hakknda hkmete alnan tedbirler, srf memleketin syi ve inzibatn temin ve muhafaza mecburiyetine mstenittir. Ermeni unsuruna kar hkmetin
imhakr bir siyaset takip etmedii, imdilik tarafsz bir vaziyette kaldklar grlen Katolik
ve Protestanlara dokunmam olmas gstermektedir..." denilmektedir88. Keza daha
sonraki talimatnamelerde ve uygulamalarda, kimlerin sevk edilecei, kimlerin
edilmeyecei ayrntl olarak vilyetlere bildirilmi ve bu talimatlara gre ilem
yaplmas istenmitir89. Osmanl arivlerindeki birok belgeden anlaldna gre,
uygulama bu talimatlar erevesinde olmu, kimsesiz kadn ve ocuklar, yallar,
sanatkrlar, ordu grevlileriyle komitelere ye olmayan Protestan ve Katolik
mezhebi mensuplar daha nce de belirtildii zere sevk edilmemitir. Bu durumla
ilgili olarak Amerikan arivinde mevcut bir belgede Adana, Hain, Mar a, Zeytun,
Antep, Urfa gibi ehirlerde oturan Ermenilerin ne kadar nfusa sahip olduu, bu
nfusun ne kadarnn sevk edildii, kayplarn miktar, ne kadar Ermeni'nin sevk
edilmedii gibi hususlar istatistiki olarak gsterilmitir. Buradan nfusun
tamarnnn tehcir edilmedii ve ayrca 1919 yl itibariyle sevk edilenlerin byk
ksmnn da geri dnd anlalmaktadr (Bkz. TABLO-I)90. Bu geri dnenler, geri
dn kararnamesinin uygulanp uygulanmadnn da ciddi bir kantn
oluturmaktadr.
te yandan stanbul ve Bat Anadolu ehirlerindeki Ermenilerden ise,
rgt yeleri hari tamamnn tehcir d tutulduu gzlenmektedir. Anadolu ve
Dou Anadolu Ermenilerinden ise, devlet grevinde bulunanlar (doktorlar ve
orduda grevli olanlar), yallar, hastalar, ocuklar, Protestan ve Katolik mezhebi
87
40
BOA, DH. FR, nr. 55/18. Ayr. bkz. Halaolu, Ermeni Tehciri ve Gerekler, s. 63.
Bkz. Srgn ve G, s. 94'ten Denkschrift der Delegation des armenischen Nationalrats
ber die Lage der Armenier, AIs Manuskript gedruckt, s. 11. (Lepsius'tan alm. Bericht
ber..)
93
Bkz. Srgn ve G, s. 94.
94
Die Entstehung und Wiederherstellung der armenischen Nation, Berlin 1920, s. 79.
95
Bkz. Halaolu, Ermeni Tehciri ve Gerekler, s. 57-58.
96
Anadolu yollarnn durumu hakknda Suriye Ordusu komutanlna atanan Cemal Paa
ok ilgin bilgiler vermektedir (Bkz. Hatralar. ttihat ve Terakki, I. Dnya Sava Antun,
yay.Alpay Kabacal, istanbul 2001, s. 175-176).
97
US ARCHIVES NARA 867.4016/193: Copy no: 484. Ayr.bkz. Ara Sarafian, United
States official Documents on the Armenian Genocide, Vol II, The Perip heries, Watertown,
Massachusetts 1994, s. 87-88.
92
41
42
43
says 400 binin biraz zerine kyor (Bkz. BELGE 12)101. Ayn ekilde 25 Kasm
1915'te Konya'dan Wilfred M. Post'dan W. Peet'e gnderilen mektupta da102
"....Demiryolu alanlarnn bildirdiine ve baka kaynaklara gre Pozant'dan 500.000
srgn gei yapt" deniliyor. Henry Morgenthau hatratnda bu 500 bin rakamn,
Ermeni Protestanlarnn vekili Zenop Bezciyan'Ia olan grmesinden yle
aktaryor: "Ermeni Protestanlarnn vekili Zenop Bezciyan urad. Schmavonian
kendisini benimle tantrd. Okul arkadaymlar. [erilerdeki] artlar hakknda bana ok ey
anlatt. Zor'daki Ermenilerin hallerinden olduka memnun olduklarn sylemesine
ardm; ilerini kurup, hayatlarn kazanmaya balamlar bile.... Bana eitli kamplarn
nerelerde olduunu gsteren bir liste verdi ve yarm milyon kiinin buralara
nakledildiini sandn syledi. K bastrmadan onlara yardm edilmesi gerektii
hususunda srarlyd103.
Yine Fransa'nn Halep eski konsolosu M. Guys, 11 Eyll 1915 tarihinde
Fransa Dileri Bakan Delcasse'ye gnderdii raporunda, "...tarada 700 bin
Ermeni'nin srgne hedef olduunu, 400 bininin bundan kurtulduunu..." bildirmesi, hemen btn bu trden bilgilerin birbirini tamamladn gsteriyor104.
Yardaki farkl kimselerin ifadelerinde olduu gibi, Osmanllarn verdikleri
rakamlar da zorunlu ge tabi tutulanlarn saysn, nceden de belirtildii zere,
buna yakn gstermektedir105.
nc izelgedeki nakledilen nfusa daha sonra Adana'daki kalan nfus
da dahil olmutur. 27 Nisan 2005 tarihli Hrriyet Gazetesinde Sayn Murat
Bardak tarafndan yaynlanan ve Talat Paa'ya ait olduu varsaylarak "Talt Paa'nm Kara Kapl Defteri" bal ile kaleme alman yazda, 924.158 Ermeni'nin
"tehcir edildii" ifade edilmitir. Halbuki sz konusu belgelerde "sevk ve iskn"
edilenlerin Suriye'ye veya yurtdna gnderildiine dair bir kayt yoktur ve
dolaysyla verilen bilgi yalnzca Suriye'ye tehcir gibi alglanlarak yanl ekilde
deerlendirilmitir. Nitekim bu evrakn ekleri incelenecek olursa, Ermenilerden bir
ounun bulunduklar kasabalardan komu kasabalara nakledilenler olduu
grlyor. Bu listelerde, g ettirilmeyenler-le baka ehir ve kasabalardangelenler
ve baka mahallere gidenler bir cetvel halinde sunulmutur. Kalanlarla gidenler
toplandnda elde edilen rakam, 1914 nfus saym sonularndan yaklak te
bir orannda daha fazla kmaktadr. Btn bunlardan ayr olarak bu evrakn
101
Archives des Affaires Etrangeres de France, Serie Levant, 1918-1928, Sous Serie
Armenie, Vol. 2, folio 47'den naklen bkz. Bill imir, Les Deportes de Malte et les
Allegations Armeniennes, Ankara 1998, s. 49.
102
US ARCHIVES NARA 867.4016/251'den naklen Srgn ve G, s. 72.
103
Bkz. Heath W. Lowry, Ayn Eser, s. 47-48.
104
Bunun iin bkz Guerre Mondiale 1914-1918, Turquie/Vol. 903'den Dilan, Ayn Eser,
VI, s. XIII, belge 68.
105
Bkz. Halaolu, Ermeni Tehciri ve Gerekler, s. 74-77.
44
21.236 733
630
Aydn
20.766
250
Beyrut
5.288
Birecik
1.200
Ankara
Antalya
Bitlis
119.132
20.000
Bolu
2.972
Bursa
61.191
2.541
28.576
26.374
842
73.226
20.000
9.000
19.888
Erzurum
136.618
120.000
5.500
Eskiehir
8.807
7.000
328
anakkale
Canik
atalca
Diyarbakr
Drtyol
Edirne
Giresun
106
45
Grele
Halep
stanbul
zmir
zmit
Kal'ack
Karahisar
sahip
Karesi
Kastamonu
Kayseri
Keskin
Krehir
Konya
Kuds
Ktahya
Mamuretl
-aziz
Mara
Mentee
Nallhan
Nide
Ordu
Perembe
Sivas
Sungurlu
Suriye
Srmene
250
49.486
60 -
341
--
Haymana
el
26.064
84.093
256
57.789
_
7.448
50.000
-
58.000
257
5.769
2.222
8.704
8.959
52.192
_
_
13.225
3.043
4.548
87.864
45.036
1.169
747
1.990
1.400
51.000
4.911
4.000
38.433
12
-
27.101
-
5.705
479
- 8.845
-
_ -
36
390
151.674
141.592
136.084
6.055
576
2.533
290
46
Tirebolu
Trabzon
Ulubey
Urfa
_
40.237
18.370
Van
_
28.000
_
-
45
3.400
30
_
.
_
67.792
Yozgat
10.916
Zor
283
TOPLAM
1.294.851
413.067
422.758
42.766
Talat Paa'ya ait olmad Sayn Bardak tarafndan daha sonra aklanmtr108 Ayrca evrakta tarih bulunmad gibi, ayn belgelerin ATAE tarafndan
yaynlanan Ariv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri 1914-1918 adl eserde de yer
ald belirtilmelidir. Ayn kalemden km ve ayn yaz karakterinde olan bu
belgede, kte kaytl nfus 987.569, sevk edilenlerin says da 413.067 olarak
verilmitir109. Tehcir edilenlerle ilgili Osmanl Arivi'ndeki belgeler ise tarafmdan
incelenmi olup, Ermeni Tehciri ve Gerekler (Ankara 2001) adyla yaymlam
108
47
Near East Foundation Archives, American Committee for Armenian and Syrian Relief
Minutes, 1915-1919.
111
Bkz. Srgn ve G, s. 84-85.
112
Bunun iin bkz. Fransa'nn Emekli Halep Konsolosu M. Guys'un Fransa dileri Bakan
M. Delcasse'ye raporu (Guerre Mondiale 1914-1918, Turquie/Vol. 903'den Dilan, Ayn Eser,
VI, s. XIII, belge 68).
48
1915
250.000
G. C. Raynolds
1917
250.000
J.L. Barton
1917
350.000
Richard Hovannisian
1918
500.000
Avetis Aharonian
1919
400-500.000
Ermenistan
Gmenler
Bakanl
Armenag S. Baronigian
1919
324.247
1920
570.000
1920
350.000
General J. Bagratouni
1921
350.000
Ermeni Delegasyonu
1923
500.000
Joseph C. Crew
1923
450.000
Firidtjof Nansen
1925
420.000
SURYE'YE YOLCULUK
Suriye'ye zorunlu olarak iskn ettirilen Ermenilerle ilgili olarak konsolos
raporlarnda farkl bilgiler bulunmaktadr. Bunlardan bir ksm, ou
misyonerlerden aldklar duyumlara dayanarak bir milyon Ermeni'nin nakledildiini, bunlarn birounun yollarda alktan ve hastalktan ldn bildirirken114,
fahri konsolos Greg Young gibi bazlar da, Suriye valisinin izniyle kamplar
113
Srgn ve G, s. 51.
Mesel Harput Amerikan konsolosu Leslie Davis, bir milyon Ermeninn nakledildiini
ve bunlardan ancak % 15'inin iskn sahalarna vardklarn bildirmektedir (Bkz. Srgn ve
G, s. 70-71).
114
49
dolam ve sevk edilenlerle ilgili bizzat ahit olduu olaylar rapor etmitir. Bu
raporunda Young, kamplarda hastahaneler kurulmu olduunu ve hasta
Ermenilerin tedavi edildiini yazmaktadr. Osmanl ariv kaytlarnda,
Mezopotamya'ya zorunlu iskna tabi tutulan Ermeniler iin, devlet tarafndan evler ina edilmesi ve ziraat yapabilecekleri yerlere yetirilmeleri, sanat sahibi
olanlara alet-edevat ve sermaye verilmesi gibi bilgiler bulunmaktadr115. Nitekim
Ermeni Protestanlarnn vekili Zenop Bezciyan'm, Amerika bykelisi Henry
Morgenthau'a, yarm milyon Ermeni'nin Suriye ve ehr-i Zor'da yerletiklerini,
ilerini kurup, hayatlarn kazanmaya baladklarn bildirmesi, Osmanl belgelerinde yer alan tebliin bir anlamda uygulandn teyid etmektedir. Hatta
Morgenthau'a Bezciyan'n kendisine kamplarn listesini verdiini ifade
etmektedir116. Amerikann Halep Konsolosu Jackson ise, Suriye ve ehr-i Zor'a
geldiini belirttii 500 bin gmenden 486 binine Halep'te oluturduklar iki
yardm kuruluu araclyla yardm edildiini, am'da da bir yardm merkezi
kurmak istediklerini ve bana da rahip Vahran Tahmizian'm getirileceini 8 ubat
1916 tarihinde bykeli Henry Morgenthau'a gnderdii raporunda bildirmektedir
(Bkz. BELGE 13)117 Bu raporda verilen rakamlar, tehcir uygulamasnn henz sona
erdii ubat 1916 tarihini tamas nedeniyle byk nem tamaktadr. Zira
Ermenilerin katliam iddialar, tehcirin yapld Mays-Aralk 1915 tarihine
odaklanmaktadr. Jackson'm Suriye'ye geldiini belirttii Ermeni gmenlerin
says Dr. J. K. Marden tarafndan da teyit edilmektedir118. Keza yukarda (s. 6162) belirtildii zere Franszlar da srgnlerin toplam saysn 500 bin olarak vermitir.
Suriye'ye nakledilen Ermenilerden bazlar, bir yolunu bularak Msr'a, bir
miktar da deniz yoluyla Amerika ve dier lkelere g etmilerdir. Suriye ve
Kafkasya'daki gmenlerden byk ksmnn ise, savan bitiminden sonra 18
Aralk 1918'de, hkmet tarafndan karlan bir kanunla119, tm geri dn
masraflar ve ihtiyalar devlet tarafndan karlanmak, baz vergilerden muaf
tutulmak, emvl-i metruke depolarndan resmi dairelere nakledilen eya ile ev ve
arazilerine muhacir yerlemi olsa dahi kendilerine iade edilmek, dn sonrasnda
20 gne kadar iaeleri salanmak, yetim ve kimsesiz ocuklarn aileleri veya
115
50
1914
Kasm 1919
84.100
19.500
Antalya
630
400
Ankara
54.000
80.000
Aydn
20.700
21.000
Trabzon
40.200
58.000
124
Edirne
120
RG 84 Box 19, No: 414. J.B. Jackson'dan Mr. L. R. Fowle'a, 14 Haziran 1917.
Bkz. Osmanl Belgelerinde Ermeniler, 1915-1920, s. 179-181, Belge 212, 213
122
Bkz. Osmanl Belgelerinde Ermeniler, 1915-1920, s. 228-232, Belge 254.
123
Bkz. Osmanl Belgelerinde Ermeniler, 1915-1920, s. 228-232, Belge 254.
124
Edirne'nin 1914 nfusu muhtemelen stanbul'un nfusuyla kartrlm olmaldr. Zira
hibir nfus istatistiinde Edirne'nin 84 bin nfusa sahipolduuna dair bilgi bulunmad
gibi, ayn cetvelde 1914 nfus kaytlarnda stanbul'da da ayn miktarda nfus mevcut
gsterilmektedir.
121
51
Bursa
61.200
65.000
Kayseri
52.200
50.000
Konya
13.200
12.000
9.000
13.000
Sivas
151.700
162.000
Adana
57.700
72.000
Balkesir
8.700
9.000
stanbul
84.100
83.000
Erzurum
136.000
Kastamonu
zmir
TOPLAM
14.000
773.430
658.900
125
52
53
54
lkeler
1918
1919
1920
ngiltere
Almanya
112.329
187.884
44.811
42.254
10.665
17.855
Fransa
talya
Hollanda
sve
spanya
91.465
274.041
17.396
27.379
147.114
35.326
31.781
1.550
7.341
21.335
10.382
24.428
2.454
2.853
17.825
137
55
1. yl
hastalk sebebiyle
lm
57.462
2. yl
126.216
21.986
3. yl
133.469
8.081
4. yl
84.712
7.407
401.859
59.462
TOPLAM
yaralanma sebebiyle
lm
21.988
56
143
57
DRDNC KISIM
TEHCR GDERLER VE YARGILANANLAR
TEHCRN ML YK
Ermenilerin Suriye'ye nakillerinin Birinci Dnya Sava'nn devam ettii
ve Osmanl Devleti'nin cephede savat bir srada meydana gelmesi, dikkatle
deerlendirilmesi gereken bir husustur. Osmanl Devleti ile tilf Devletleri
belgelerine gre, tamamen gvenlie bal sebeplerle alnd anlalan bu kararla,
Anadolu'nun i ve dou ksmlarnda yaayan Ermenilerden yaklak 500 bini,
sava alan dnda bulunan Suriye'nin Halep-am arasyla, Devri Zor blgesine
nakledilmitir. Nitekim ABD'nin Halep Konsolosu J.B. Jackson, 8 ubat 1916
tarihinde Amerikan Bykelisi Henry Morgenthau'ya gnderdii raporunda144,
500 bin Ermeni gmenin Suriye blgesine geldiini ve bunlara am'da
oluturduklar iki yardm kuruluu vastasyla yardmda bulunduklarn bildirirken,
raporunda, haftada 500 altn lira harcadklarn belirttii bu yardm alan 486.000
kiinin yerletirildikleri blgeler hakknda da bir liste sunmutur. Buna listeye gre
am, Maan ve evresinde 100.000; Hama ve kylerinde 12.000; Hums ve
kylerinde 20.000; Halep ve kylerinde 7.000; Maarra ve kylerinde 4.000; Bb ve
kylerinde 8.000; Mmbi ve kylerinde 5.000; Re'slayn ve kylerinde 20.000;
Rakka ve kylerinde 10.000; Deyri Zor ve kylerinde 300.000 kiinin yerlemi
olduu anlalmaktadr. Aslnda bu gmenlerin ehir, kasaba ve kyler yanma
devlet tarafndan ina edilecek evlere yerletirilmeleri, 10 Haziran 1915 tarihinde
karlan Sevk ve skn Talimatnamesi'nin145 4. maddesinde yer verilmektedir.
Talimatnamede belirtildiine gre: "skn blgelerine varan Ermeniler, durum ve
artlara gre, ya bireysel olarak mevcut ky ve kasabalara eklenecek evlere veya
hkmet tarafndan belirlenecek kylere yerletirileceklerdir. Yeni kurulacak kylerin
sala zararl olmayacak ve ziraat yaplabilecek yerlerde kurulmasna bilhassa dikkat
144
Bkz. US ARCHIVES NARA RG 59, 867.48/271'den Ara Sarafyan, Ayn Eser, Vol I, s. 112113 (Ek). Ayr.bkz. Kemal iek, Ayn Eser, s. 249.
145
Talimatnamenin tam ad u ekilde gemektedir : "Sava ve olaanst siyasi zaruret
dolaysyla baka blgelere nakilleri gerekletirilen Ermenilerin yerletirilmeleri, yiyecek ve
dier ihtiyalarnn temini hakknda talimatname". Talimatname'nin tam metni iin bkz.
geride s. 52-54.
58
Bkz. Trk Tarih Kurumu Arivi, NP. D : 1, B : 6-3. Ayr. bkz. Ariv Belgeleriyle Ermeni
Faaliyetleri, 1914-1918, Cilt 1, s. 428, 430-431.
147
BOA, DH, FR, No. 55/291; No. 55/341; No. 57/345; No. 57/351.
148
BOA, DH, FR., No. 55-A/17; No. 55-A/77; No. 57/110; No. 55-A/135; No. 55/152;
No. 55/291; No. 55/341.
59
BOA, DH, FR., No. 55-A/16 (18 Austos 1331/31 Austos 1915 tarihli telgraf).
Belgenin ieriinde, bu tarihten nce de tahsisat verildii anlalmak tadr.
151
BOA, DH, FR., No. 55-A/17.
152
BOA, DH, FR., No. 53/305.
153
skn- Air ve Muhacirin Mdriyeti'nin 1331 yl btesi 78.000.000 ;
1332 btesi ise 200.000.000 kuru idi ve bu mebla, tehcire tbi tutulan Er
meni, Rum ve Araplarla, dman istilsna urayan blgelerden gelen Ms
lman muhacirlere sarf edilmekteydi (BOA, Bb- l Evrak Odas, No.
334063).
154
Asl metin, tarafmzdan ksmen sadeletirilmitir.
155
Bkz. BOA, DH, FR., No. 55/341.
150
60
61
1915 tarihinde yine Talat Paa'nn imzasn tayan baka bir ifre telgrafta, Pozant'dan sevk edilen Ermenilerin de ekmek ihtiyacnn giderilmesi ve buradaki
ordu frnlarndan karlan drt-be bin ekmein ancak ordu mensuplarnn
ihtiyacn karlayabildiinin bildirildii, bundan dolay Ermeniler iin mahall
idarece ekmek kartlmas konusunda talimat verilmitir164. Esasen bu durum, baz
yabanc misyon eflerinin raporlarnda da yer almaktadr. Nitekim ABD'nin Mersin
Konsolosu Edwart Nathan, Ermenilere yeterli miktarda ekmek verilemediini
sylemektedir165. Bir aratrmada belirtildiine gre, 1915 ylnda, tehcir edilen
Ermeniler ile Rumlardan byklere 3 kuru, kklere 60 para gnlk verildii
kaydedilmektedir166. Konya'da bir hastahanede grev yapan doktorlardan Dr. W.M.
Post'un 3 Eyll 1915 tarihinde ABD bykelisi Morgenthau'a gnderdii raporunda da yetikinlere 1 kuru, ocuklara 20 para gndelik verildiini
yazmaktadr167.
Merkez hkmet tarafndan taraya sarf iin gnderilen meblaa ek
olarak vilyetlerin de kendi imknlar nispetinde yardmlarda bulunduklar, zaman
zaman da ihtiya durumuna gre merkezden yeni para tahsisinin yapld tespit
edilmektedir168. Ayrca ABD'de yaayan baz Ermenilerin, aralarnda topladklar
nemli miktarda paray gizli yollardan Osmanl Ermenilerine dattklar, bu
datmn kimler tarafndan gerekletirildiinin tespiti istenmi ve bunun iin de
Edirne, Adana, Ankara, Bitlis, Halep, Bursa, Diyarbakr, Suriye, Sivas, Trabzon,
Konya, Mamuretlaziz vilyetleri ile Urfa, zmit, Karahisar- Sahip, il, Nide,
Zor, Karesi, Kayseri, Ktahya, Eskiehir ve Mara Mutasarrflklarna 30 Ocak
1916 tarihli Talat Paa imzasyla yaz gnderilmitir169. Bunun zerine yaplan
aratrma sonucunda, ABD'de eitli yardm kurulular aracl ile toplanan
paralarn datlmasna, yardmlarn devlet eliyle gerekletirilmesi suretiyle izin
verilecei tebli edilmitir. Nitekim Halep ve Ma'mretlaziz vilayetleriyle
Kayseri Mutasarrflna yollanan talimattan, Amerikan konsolosu ve misyonerleri
tarafndan Ermenilere verilen paralarn hkmetin bilgisi dahilinde datld
anlalmaktadr170. Ayrca ABD tarafndan kamplardaki Ermenilere yzbinlerce
dolar yardm edildii kaytlara gemitir171. ngiltere tarafndan ise Kafkasya'ya
g etmi 585.000 Ermeni iin deeri 4 milyon poundluk un, 2 milyon poundluk
164
62
buday, 1 milyon po-undluk tohumluk arpa v.s. olmak zere yardm yaplmtr172.
te yandan gerek devlet, gerekse yabanc kurulular tarafndan yetimhaneler
kurulmu, daha sonra, devletin kontrolndeki ou yetimhane, daha iyi bakm iin
yabanc yardm kurulularna devredilmitir173.
Osmanl Hkmeti, sevkyat iin tahsis ettii parann yan sra, tehcire
tabi tuttuu Ermenilerden devlete ve ahslara borcu olanlarn borlarn erteleme
yoluna gitmi veya tamamen defterden silmitir. Nitekim, Talt Paa tarafndan 1
Haziran 1915'te Mara Mutasarrflna gnderilen bir ifre telgrafta, Ermenilerin
devlete olan borlarnn alnmamas bildirilirken174, btn vilyetlere 4 Austos
1915'te gnderilen dier bir emirle de, iskna tabi tutulan Ermenilerin ar- anam
ve dier vergi borlarnn ertelenmesi talimat verilmitir175. Dier taraftan sevk
edilen kafilelere hastalk durumlarnda tedavi edilmeleri iin salk grevlileri
atanmtr176. Ayrca, tehcir edilenler arasnda bulunan sulu ve zanllar hakkndaki
takibat da ertelenmitir177.
Btn bunlardan sonra genel bir deerlendirme yapacak olursak,
Ermenilerin evki srasnda ne kadar sarfiyat yapldn ve gmenlere ne gibi
kolaylklar salandn rakamlarla ifade etmenin hayli g olduunu belirtmemiz
gerekir. Elimizdeki Osmanl belgelerine gre Osmanllar tarafndan
gerekletirilen, yiyecek, barnma, nakil, salk harcamalar gibi olanlar dnda
dorudan nakd yardmlar ksaca aada grlmektedir:
1 Eyll 1915'te
7
8
TOPLAM
2.250.000 kuru
Eyll 1915'te 10.000 lira (116.900 kuru)
Kasm 1915'te
800.000 kuru
3.166.900 kuru
63
64
Hikmet zdemir, Ayn Eser, s. 227. Ayr. bkz. Kemal iek, Ayn Eser, s. 268.
Hikmet zdemir, Ayn Eser, s. 340-341. Kemal iek, Ayn Eser, s. 238-239, 243, 270.
186
Hikmet zdemir, Ayn Eser, s. 259.
187
Kemal iek, Ayn Eser, s. 270 v.d.
188
Dahiliye Nezreti'nce alnan geri dn karan, "Ermenilerin yerlerine iadeleri zmnnda
ittihaz olunan ledbire dir" adn tamaktadr.
189
Kararnamenin Osmanlca ve Trke metni iin bkz. Srgn ve G, 3. bask, Ankara
2005, s. 118-124.
190
Bkz. BOA, DH., FR, No. 95/52; FR, No. 96/279. Ayr.bkz. Osmanl Belgelerinde
Ermeniler, 1914-1918, s. 195, 225, Belge 224, 251.
191
Bunun iin bkz. Osmanl Belgelerinde Ermeniler, s. 204 v.d.
192
Bkz. US ARCHIVES NARA 860 J.584. Ayr. Bkz. Srgn ve G, s. 124-130.
193
Bkz. Osmanl Belgelerinde Ermeniler, s. 228-232, Belge 254.
185
65
konusunda bilgi verilmektedir194. Buna bal olarak, Suriye'ye tehcir edilen bir
Ermeni'nin mensucat fabrikasnn bakas tarafndan iletildii ve bu sebeple zarara
urad iddias ve tazminat istei zerine dava almtr195. Bu ekilde, geri dn
srasnda ve mallarn iadesi erevesinde, ne miktarda harcama yapldnn tespiti,
maalesef elimizdeki belgelerle u an iin mmkn olamamaktadr.
Grlen odur ki, Osmanl Hkmeti, Dnya Sava'nn ykledii mal
skntlar, yiyecek temininde karlalan zorluklar, seferberlik iln dolaysyla lke
iinde gvenliin yeterince yerine getirilememesi ve lkenin hemen her yresinde
ortaya kan salgn hastalklar gibi olumsuzluklara ramen nemli bir mebla,
Ermenilerin sevk ve iskn ile ihtiyalar iin harcad anlalyor. Bu harcamalar
geri dn srasnda da devam etmitir. Dnya Sava artlarnda zorunlu olarak
alnan tehcir kararna karlk Osmanl Hkmeti'nin alnabilecek her trl tedbiri
ald, fakat yukarda saylan sebeplerle uygulamalarda baz aksaklklarn
yaand, bilhassa salgn hastalklar ve yiyecek sknts dolaysyla kayplarn
meydana geldii sonucu ortaya kyor. Bu durumun, Osmanl Mali kaytlarnn
tasnifinin tam olarak tamamlanmasndan ve kullanlmasndan sonra daha da
netleecei muhakkaktr. Bununla beraber, elimizde mevcut belgelerin ierii,
Ermenilerin, yollarn olumsuz artlardan en az etkilenmeleri, mmkn olduunca
en az kaypla evkin tamamlanmas, plnlanan yerlere ulamalar ve
yerletirildikleri yeni yerlerde hayatlarna devam etmeleri, sava sonrasnda da
evlerine dnmeleri konusunda gerekli kolayln salanmasnn hedeflendiini
gstermektedir. Bilhassa Ermeni gmenlere, gerek ABD'den gnderilen para
yardmlarnn Osmanl Hkmeti'nin izniyle datlmas, gerekse Kzlha
yetkilileri ile yardm kurulularnn yardm etmelerine izin verilmesi ve bilhassa bu
tr yardmlar iin ilgili yabanc kurululara ar yaplmas, savan olaanst
artlarna ramen, Osmanl Hkmeti'nin Ermeniler hakknda bir art niyet
beslemediini belgelemektedir.
TEHCR SULULARI
Sevk ve isknn en ok merak edilen konularndan biri, nakledilen
Ermenilerin yollarda can ve mal emniyetlerinin salanp salanmaddr. Her ne
kadar hkmet talimatnamenin 3. maddesinde: "skn blgelerine sevk edilen Ermenilerin, yolculuklar srasnda, can ve mallarnn korunmas, yiyeceklerinin ve rahatlarnn
194
66
67
68
69
70
BENC KISIM
TEHCRN SOYKIRIM HUKUKU LE LKS
Soykrm, 9 Aralk 1948 tarihli "Soykrm Suunun nlenmesine ve
Cezalandrlmasna likin Birlemi Milletler Szlemesinde aadaki ekilde
tanmlanmtr:
1Ulusal, rsaklar ya da dinsel bir grubun, toptan veya bir
blmn yok etme niyyetile, bir grubun yelerini ldrmek,
2Bir grubun yelerine bedensel ruhsal ar zarar vermek,
3Bir grubun hayatnn fiziki kn salayacak ortam
hazrlamak
4Bir grubun ocuk sahibi olmasn engellemek,
5Bir grubun ocuklarnn zorla bir baka gruba verilmesini
salamak
Osmanl Devleti'nin Ermenileri bulunduklar yerden ihra (sevk ve iskn)
kararnn ve bu kararn uygulamasnn, yukarda tanm yaplan "soykrm"a uyup
uymadn deerlendirmek gerekmektedir. Bunun iin her eyden nce Osmanl
Devleti tarafndan yaymlanan talimatnamelerdeki maddeleri iyi tahlil etmek
gerekmektedir. Zira o tarihlerde sz konusu bile olmayan "soykrm" tabirini
bilmemelerine ve byle bir sulamayla karlamamalarna ramen, en azndan
talimatnamelerdeki maddeler, dikkatli gzlerden kamayacak bir biimde,
nakledilenlerin usul erevesinde sevk ve isknn salayacak ldedir. Nitekim
Osmanl Devleti, Batl lkelerin Ermenilerin topluca katledilecekleri iddialarna
kar daha o tarihte, yani 27 Mays 1915'te yaynlad bir bildiriyle, Ermenilerin
nakli kararnn asayi sebebiyle alndn ve Ermenilerin tmnn sevk
edilmemesinin devletin imha niyetinde olmadn gsterdiini iln etmitir216.
1915'te meydana gelen iskn uygulamalar ve bu uygulama srasnda
meydana gelen olaylar, yukardaki "Soykrm Szlemesi" maddelerine gre bir
soykrm olarak adlandrlabilir mi? Bu sorunun cevabn vermek iin kinci Dnya
Sava sonrasnda Nazi Almanyas'nm Yahudilere uygulad toplu imha
hareketiyle, Osmanl Devleti'nin Ermenilere uygulad "sevk ve iskn" ve bu
uygulama srasnda meydana gelen lmleri ve kafilelerin kar karya kald
eitli durumlar karlatrmak ve buna gre bir deerlendirme yapmak daha
216
71
72
Bkz. Bb- Ali, DH, Air ve Muhacirin Mdiriyesi skn ubesi, Hussi: 35502'den
naklen Osmanl Belgelerinde Ermeniler, 1915-1920, Devlet Arivler yay., Ankara 1995, s
224-225, Belge 564.
73
Bunlar iin bkz. BOA, r-y Devlet, nr. 39380; Bb- li, DH., Air ve Muhacirin
Mdiriyesi skn ubesi, Ummi : 36066'dan naklen Osmanl Belgelerinde Ermeniler, s.
232-233, Belge 572; Air ve Muhacirin Mdiriyesi iskn ubesi, Hussi : 35552'den
naklen Osmanl Belcelerinde Ermeniler, s. 225-226,565.
74
Bkz. Ermenilerce Talat Paaya Atfedilen Telgraflarn Gerek Yz, TTK yay.,
Ankara 1983.
223
Bkz. 8 Haziran 1915 tarihli Canik Mutasarrflnan gnderilen telgraf (Bab I
Ali, Sra no. 859).
224
75
225
76
77
SONU
Uzun yllar Ermeni diasporasnm yrtt etkili propaganda nedeniyle,
bugn dnyada geni bir kitle, Ermeni soykrm iddialarn benimsemektedir.
Trkiye'de yaplan aratrmalar ve buna bal olarak srdrlen bilgilendirme
almalar, gerek aydn kesim, gerekse kamuoyunda olmas gereken bir dzeyde
deildir. zellikle Avrupa Birlii'nin Trkiye'ye tarih vermesiyle balayan
basklar, Ermeni soykrm iddialarn Trkiye'nin gndemine tam ve Trk Tarih
Kurumu'nun gerekletirdii yabanc arivlerdeki aratrmalarn sonular, belli bir
lde, iddialarn geersizlii konusunda, somut delillerin kamuoyuna sunulmasn
salamtr. Buna karlk dnya kamuoyunun, yllardr srdrlen Ermeni
diasporasnn propagandas sonucunda, "soykrm yapldn" kabul etmesi ve
hatt baz lkelerin tarih ders kitaplarna soykrmnn girmi olmas, gelecekte
daha geni bir kitlenin, Trkiye'yi sulayanlarn yannda yer almasna yol
aacaktr. Ermenilerle bilimsel alanda kurulmak istenen dialog da, zellikle
Ermenilerin byle bir tartmay kabul etmemesi nedeniyle gerekleememekte,
durum her geen gn daha da iinden klmaz bir hale gelmektedir. Mesel 2004
ylnda merkezi Viyana'da bulunan Viyana Ermeni Trk Platformu'nun her iki lke
bilim adamlarn bir araya getirme teebbs, Temmuz 2004'te 100'er belge
deiimi gerekletirilmi olmasna ramen, Ermeni tarafnn, muhtemelen Trk
tarafnca verilen dosyann Ermeni iddialarn rtecek nitelikte olmas dolaysyla,
toplantdan son anda vazgemesi zerine baarszlkla neticelenmitir. Keza ayn
ekilde, Trkiye Cumhuriyeti Babakan Sayn Recep Tayyip Erdoan'n, her iki
lke tarihileri tarafndan konunun aratrlmas teklifi de Ermenilerce
reddedilmitir. Bu durum gstermektedir ki Ermeniler, bilimsel platformda
meselenin tartlmasn, ellerinde iddialarn kantlayabilecek delilleri olmad
iin kabul etmemektedirler. Bu durumda yeni yntemler belirlenmesine ihtiya
duyulmaktadr.
Yaptmz aratrmalarda, yukarda da bir ksm akland gibi Osmanl
ynetiminin, gnmzdeki tabiriyle soykrm olarak kabul edilebilecek bir
uygulamasnn olmad grlmektedir. Esasen tehcirin, hukuken 1948 ncesini
kapsamamasnn tesinde, bu tarihte esas anlamn bulan Yahudi soykrmyla da
hibir benzer yan bulunmad bir ok otorite tarafndan ifade edilmektedir.
Ayrca soykrm iddiasn ileri srenlerin, soykrm ana szlemesinde yer alan
artlarn temel hkmlerinin ihll edildiini ileri srebilecekleri bir belgeleri de
yoktur. Zaten bugne kadar byle bir belgenin yaynlanmamas ve herhangi bir
mahkemece "soykrm" kararnn alnmam olmas bunu gstermektedir. Buna
karlk Osmanl Arivi'nce yaynlanan belgelerde, asl Trklerin katliama
uradklar ortaya kmaktadr. Bu durum, yabanc arivlerdeki nfus istatistikleri
ile de teyit edilmektedir. Bu istatistiklerdeki 1914 nfusu ile 1919 sonras nfusu
karlatrldnda, Trkler veya Mslmanlarn dnya sava dolaysyla byk
78
rvet karl Anadolu'nun etin corafi alanlarnda saklanan veya bir yolunu
bularak yurtdna kaan Ermenilerle ilgili bilgiye de ulalacaktr.
Yukarda belirttiimiz biimde, "soykrm" kabul eden parlamentolara
yaplacak teklifler, o lkelerde yaayan insanlar zerinde phesiz olumlu sonular
douracaktr. Trkiye'nin iyi niyetle yapaca bu teklifin reddedilmesi, Batllarn
tarihleriyle yzlemek isteyip istemedikleri sorusunu akla getirecektir. Byle bir
durumda, konunun artk Trkiye'nin gndeminden ktn ve bundan byle hibir
ekilde bu tr iddialara muhatap olmayacan aklama frsat verecektir. Teklifin
kabul edilmesi durumunda, bugne kadar eitli parlamentolarca onaylanm "soykrm" sulamalar, dolayl olarak reddedilmi olacaktr. Aratrmalardan kacak
sonu, Birinci Dnya Sava srasnda, her iki toplumun, sava ortam iinde
birbirlerini katlettikleri, devlet tarafndan plnlanm bir katliamn olmad,
hukuki anlamda olaylarn soykrm olarak tanimlanamayaca, dnyann pek ok
blgesinde olduu gibi Osmanl Devleti topraklarnda da 1914-18 arasnda, btn
toplum katmanlarnn trajik olaylar yaad, dolaysyla sava srasnda btn
dnya halklarnn bana gelenlerin Ermenilerin, Trk ve Mslmanlarn da bana
geldii, her iki tarafn da byk kayplar verdii, bu kayplardan znt
duymamann mmkn olmad sonucu kacakr.
Trk-Ermeni ihtilfndaki tarihi gerek en yaln ekilde Howard M.
Sachar'm 1969'da yaynlad "The Emergence of the Middle East: 1914-1924
(Ortadou'nun Douu) adl kitabnda yer verdii aadaki cmlede anlam
bulmaktadr226. Bu kk eseri onun cmlesiyle bitirmek yerinde olacaktr:
"Btn o sava yllarnda hi kimsenin, Ermenilerin bile, Trkler kadar kan
akmamtr. Artk sava yllar sona ermitir."
226
Howard M. Sachar, The Emergence of the Middle East, 1914-1924, Alfred A. Knopf,
New York, 1969, s. 453. Ayr.bkz. Srgn ve G, s. 49.
80
BBLYOGRAFYA
A) ARV KAYNAKLARI
1Amerikan Arivleri (US ARCHIVES):
NARA RG 59, 867.48/271; NARA 867.4016/193: Copy no: 484; NARA
867.4016/207; NARA 867.4016/816 Jan 10,1923; NARA, Mikrofilm No. T 1192,
Roll 8; NARA, T 1192 R2. 860J/395; NARA 867.4016/251; NARA 860 J/584;
NARA, Inquiry Report No. 90. s. 56; NARA T 715, Roll 2967, Vol. 6779; RG 84
Box 19. No: 414. J.B. Jack-son'dan Mr. L. R. Fowle'a. 14 Haziran 1917;
Department of State Papers..., 860J/5811; State Department Record Group 59,
867.48/271; Near East Foundation Archives, American Committee for Armenian
and Syrian Relief Minutes, 1915-1919; Annual Report of the Commissioner
General of Immigration to the Sec of Labor, Government Printing Office, beginning
1895-1932; The New Near East, Vol.6, No. 7, Genel No. 31, 23 Ocak 1920, s. 28
(Amerikan Kongresi'nin Kansas yesi 23 Ocak 1920'de Kongre'de yapt
konuma).
2ngiltere Arivi (UK ARCHIVES):
FO 371 /2484/46942, No. 22083; FO 371 /2146, No. 70404 (Chcethem'den
Sir Edward Grey'e, 12 Kasm 1914, Kahire); FO 371/2484, No. 22083 (Rus
Bykelisinden ngiliz Dilerine 15 ubat 1915 tarihli memorandum); FO
371/2485, No. 115866 (Albay Mark Sykes'ten Sir John Maxwell'e mektup, 3
Austos 1915, Kahire); WO 157/ 691/9 (ngiliz Karargh Askeri stihbarat Blteni,
5 Mays 1915, Kahire); FO 608/78, (75631), No. 869 (Amiral Carthorpe ifre
telgraf, 20 Mays 1919); FO 608/78, No.1094 (Amiral Carthorpe ifre telgraf, 21
Mays 1919); FO 608/154 (Mttefikleraras Mzakereler, 26.02.1919, Paris); FO
371/2488, No. 143153 (Konsolos P. Stevens'ten Dilerine, 16 Eyll 1915,
Batum); WO 158/933, No. 5796,1, p.3.
3Alman Dileri Bakanl Siyasi Arivi:
1 A, Trkei 183, Bd. 36, No. 7117, R. 14085; 1 A Trkei 183, Armenien
Bd. 37, No. 7122, R. 14086, No. 3898; A Ar-menien, Trkei 183, R. 14093, Bd. 4445; KA AOK NA 1915 K 3528 (15 Juli 1915, AO VI p. 4624; sterreichisc-her
Haus-Hof-und Staatsarchiv, Politisches Archiv, XII, 463.
4Fransa Arivi (Archives de France):
Guerre Mondial, 1914-1918/Turquie/Vol. 862, 863; Tur-quie/Vol. 867/
Syrie-Palestine; Turquie/ Vol. 870/ Syri-e-Palestine; Turquie/Vol. 848-850, 8 Mart
1915; Turqui-e/Vol.887, 18 Mays 1915; Turquie/ Vol. 879/ Syrie-Palestine;
Turquie /Vol. 887, Armenie-I (Aot 1914-Decembre 1915); Turquie/ Vol. 890,
81
B) ARATIRMALAR
AKSN, SNA-, Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, stanbul 1987.
82
84
BELGELER
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
DZN
A
ABD (Amerika Birleik Devletleri), 39, 40, 43, 67, 72, 79, 84, 85, 86, 91;- ariv belgeleri, 60;- limanlar,
72;- misyonerleri, 85 A
BEGHIAN, ARTASCHES, Ermeni, 58 Aborjmler, 106 Adana, 20, 28, 34, 42, 45, 57, 60, 62, 63,71, 82,
83, 85, 92;- Vilyeti, 82 Adapazar, 28 Afyon Karahisar, 34 Ar Da, 74
AHARONIAN, Ermenistan Cumhuriyeti Delegasyonu Bakan, 40, 68 Ahlkclek, 74
AHMED ZZET, Dahiliye Nzn vekili, 90 Akhisar, 20
ALI NAKI BEY, Jandarma Binbas, 92
ALLENBY, ngiliz Mareali, 41 Alman istihbarat kaynaklan, 41 Alman kayna, 74 Almanya, 11, 40,
50, 58, 76, 98
ALTUNYAN, Dr., Halep hastahanesi
bahekimi, 88 Amasya, 19, 28, 94 American Committee for Armenian and
Syrian Relief, 66 American Committee for Armenian and
Syrian Relief, 89 Amerika, 18,43, 69, 72, 85,109;- Birleik
Devletleri, 48, 60, 72;- ehirleri, 19 Amerikan, ariv belgeleri, 104;- arivi, 57, 70;- konsolosu, 85;yardm kuruluu, 72 Anadolu, 18,19,20,28,29,40,47,50,61, 66, 67, 70, 73, 75, 77, 79, 87, 99, 104,
106;- Ermenileri, 18, 45;- ehir ve kasabalar, 52;- ehirleri, 29;- yollan, 60 Anavatan Mdafileri
(Pashtpan Haireniats) Dernei, 18,25 Ankara, 12,34, 49,63, 71,82,83,85,94;blgesi, 92;- vilyeti, 57, 82, 91, 94 Antakya, 47 Antalya (Teke), 34, 63, 71, 99Antep, 57 Arap, 12
Arapkir, 19, 20, 28 Arkansas, ABD'de, 39 ARMENAG S. BARONIGIAN, 68 Armenakan Partisi, 19
ARNOLD TOYNBEE, 72 ARSHAG K SCHMAVONTAN, Henry Morganthau'nun danmam, 44,6Z
88 ar- anam, 86 Asi rma, 45 ASM BEY, stintak Mahkemesi reisi, 91 asker aileleri, 56 asker
memurlar, 92 Asya, 45
Asya Fransz Komitesi, 21 Asya Trkiyesi, 22 ATAE, 63, 65 atom bombas, 12 Avrupa, 19, 51, 109;Birlii, 17, 107;devletleri, 21, 22;- lkeleri, 75,109 Avustralya, 12, 72,106 Avusturya-Macaristan, 11;- diplomatik
belgeleri, 50;- mparatorluu, 37, 41 Aya, 49
Aya Cazaevi, 50 Ayastefanos Antlamas, 18 Aydm, 34, 63, 71, 99,102 Azerbaycan, 106
Azeri, 106
B
Bb, Suriye'de, 80
Bbl, 19
Bafra, 19
BAGRATOUNI,}., General, 68
Bagdad, 58;- demiryolu, 53
Bahe tneli, 45
Balkesir, 71
Balkan Savalan: (1912), 106
Balkanlar, 77,106
BARTON, J.L., 68
Ba Anadolu, 48;- ehirleri, 58
Batl devletler, 20, 40
117
anakkale, 12, 51, 63; boaz, 40;- cephesi, 46;- Savalan, 12,46,47 ar hkmeti, 30 atak, 47;,
Van'da, 47 atalca, 35, 63
ERKE AHMED OLU RECEB, Sirozlu, ete reisi, 95
erkesler, 93
ingene ocuklan, 106
orum, 35
ukurova, 22
D
Dahiliye Nezreti, 83, 92;- btesi, 84,
87 DAM ADLAN, Hnak liderlerinden, 48 Damlack mevkii, Musa Da'nda, 45 Daniel Panzac
Tesbiti, 37 DAVID MAGIE, Prof., Amerikal, 34,
36;- statistii, 37 Dedeaa, 49
DEFRANCE, Fransa'nn Msr Ortaelisi, 41, 42,44 DELCASSE, Fransa Dileri Bakan,
42,44,49,62 demokratik deerler, 15 Denizar lkeler, 72 Denizli, 35 Develi, 20
Devlet Arivlen Genel Mdrl, 12 devlet grevlileri, 53, 81, 91 Deyri Zor, 35, 80;- blgesi, 79
diaspora Ermenileri, 14,17 Divan- Harb, 92, 93,94,100, 102;- bakanlan, 92 Divan- Harb-i rfi, 93,95 Divan- Harbler, 56 Divrii, 20 Diyarbakr, Diyarbekir, 20, 27,
29, 35,
63, 85, 94;-blgesi, 92 Dou Anadolu, 43, 48, 60, 67;- Ermenileri, 58;- ehirleri, 19 Drdnc Ordu, 84
Drtyol, 63 dnya kamuoyu, 110 dnya sava, 13 Dyn- Ummiyye, 84
E
Emiyazin, 74
EDHEM KADR BEY, Behisni Kaymakam, 93 Edime, 35, 58, 63, 71, 85, 99,102
EDWART I. NATHAN, Amerika'nn
Mersin konsolosu, 60, 84 Ein, 20
Egyptian Gazette, 45 Elz, 27 Elbistan, 49
emlk- metruke komisyonlar, 54 emperyalist dnce, 11 cmvl-i metruke, depolar, 70;- haslat, 83, 84;dare Komisyonlar yeleri, 55;-reisi, 95 ENVER PAA, 42 Erivan, 74,105,110 Ermeni, 17, 33, 42, 47,
48, 49, 50, 57, 60, 61, 62, 66,67, 68,69, 70, 72,73, 74,86, 90, 94, 101, 104, 105, 108;- alay, 46;-alaylan,
23;- asker, 42, 99;-' askerleri, 22, 41;- ayaklanmalar, 48;- ayaklanmas, 41, 47;- burjuvas, 21;- Brosu,
Tiflis'te, 40;- eteleri, 15;- ocuklar, 102;- Delegasyonu, 68;- Devrimci Federasyonu Tanaksutyun
Partisi, 30;- diasporas, 17, 39, 61, 105, 107;-din grevlisi, 49;- doktorlar, 88;- erler, 46;- Faaliyetleri,
65;- gazeteleleri, 44;-gleri, 67;- gmen, 67, 79, 101;-gmenler, 69, 77, 81, 84, 89, 91;- gnll
alaylar, 42;- gnll birlikleri, 30;- gnlller, 40,49;-, 106;- halk, 21, 22, 43;- haydud eteleri, 42;iddialar, 103, 108;- ihtill Federasyonu (Tanaksutyun), 19;- ileri gelenleri, 26, 49;- rk, 57;- slahat
maddesi, 18;-kafileleri, 56, 75, 92;- katliam, 25;-kayb, 108;- kayplar, 34, 74, 75, 76, 96;- kilise
cemaat defterleri, 33;- komite merkezleri, 49;- komite yeleri, 50;- komiteleri, 14, 22, 48, 110;- Kongresi, Erzurum'da (Aralk 1914), 31;-ky, 45;- kuvvetleri, 48;- liderler, 48;-memurlar, 26;- milletvekili,
42;- muhacirleri, 95;- mlteciler, 74;- nfus, 99;- nfusu, 27, 34, 58, 66, 72, 104;-nfusu verileri, 33;olaylar, 49;- rgtleri, 20, 21, 27, 29, 31, 46, 51;- Patrii, 22;- Patrikhanesi, 33, 37, 70,101, 104;-
118
propagandas, 19;- sava, 41;-savalar, 44;- sorunu, 110;- soykrm iddialar, 13,107,-109;- subaylar,
42;-srgnleri, 61;- taraf, 107;- tehciri, 43;- topraklar, 22;- unsuru, 57;- vilyetleri, 22, 30;- yanllar,
50 Ermeniler, 12, 13, 14, 15, 17, 18, 19, 20, 21,22,23,25,27,29,31,33,37,39,40,
41,42,43,44,46,47,48,49,50,51,52, 53,54,56,57,58, 60, 61,62, 65, 66, 67, 68 69,71, 73, 75,77, 79, 80,81,
82, 83, 84,85, 86,87,88,89, 90, 91, 93, 94, 95, 97,98,99,100,101,102,103,104,105, 106,107,108,110,111
Ermenilerin zorunlu g, 44 Ermeninin mektubu, 48 Ermenistan, 15,18,29,56, 61,106,109;-Gmenler
Bakanl, 68;- Hkmeti, 56;- snrlan, 30 Erturul, 35 Erzincan, 20 Erzurum, 18, 20, 21, 25, 27, 31,
35, 48, 63, 67, 71;- blgesi, 92;- nfusu, 71 ESAT URAS, 50
Eskiehir, 35,63,83,85,94;- blgesi, 92;-mutasamfl, 82;- Mutasarn, 94;-Sancag, 82
F
Filistin, 12, 58
FIRIDTJOF NANSEN, 68
Fransa, 11, 12, 18, 21, 22, 27, 29, 42, 44, 45, 62, 72, 76,106,109,110;- Dileri Bakanl,
22,41,45,47;- iin len Ermeniler, 41;-'nn Port Said istihbaratm
Fransz, 12;- Amirali, 47;- ariv belgeleri, 60;- ariv belgesi, 46;- belgeleri, 49;- hastahenesi, 88;ordular, 41;-ordusu, 41
Franszlar, 12, 44,47, 69
G
gayrimslim halk, 11 gemi yolcu listeleri, 72 geri dn kanunu, 101 Geri Dn Kararnamesi, 89
Giresun, 63 Gen Ermeniler, 99 Grele, 63 grg alitleri, 29
GREG YOUNG, fahri konsolos, 68 Gmhane, 20,35 Gney Amerika lkeleri, 72 Gney
Mezopotamya, 66 Grcler, 12
GUYS, M., Fransa'nn Halep eski konsolosu, 62
H
Hain,57
HAKK BEY, Khta Kaymakam, 93
Halep, 35,45,63,69,79,80,82,83,85,88, 92, 94;- blgesi, 60;- Vilyeti, 82, 83 HALL OLU MEHMED
ALI, Dersaadetli, ete reisi, 95 Hama, 79
HAMID BEY, Aziziye Kaymakam, 94 Harbiye tahsisat, 89
HAROLD BUXTON, Amerikal misyoner, 68 Harput, 20,35 HASAN EFEND, Jandarma Blk
Kumandan, 93 hasta Ermeniler, 68 hasta gnenler, 100 hastahane, 100 Haymana, Ankara'da, 63
HENRY MORGENTHAU, ABD istanbul Bykelisi, 43, 44, 60, 62, 69, 79, 85,87 Hnak, 21,27,49;Cemiyeti, 50;- komitesi yeleri, 20;- rgt, 25;- Partisi, 18,19 Hindistan, 12, 72 Hocah, 106 Hollanda,
76 Horizon Gazetesi, Tiflis'te yaynlanan,
48,51 HOVANNES KATCHAZNOUNI, Ermenistan Babakan, 29, 30, 31 HOVANNISIAN, 68
HOWARD M. SACHAR, 111 Hdavendigr, 83, 94;- blgesi, 92 HULUS BEY, Temyiz Mahkemesi
reisi, 92;- He/et-i Tahkikiyye Reisi, 94
Hums, 79 Hrriyet Gazetesi, 62
119
ngiltere, 11,12,18, 27,29,45,46,51,67, 76, 86, 106, 109;- Karadeniz Ordusu stihbarat birimi, 70;Trkiye mparatorluk Bykelilii, 12 insan deerler, 11 Intelligeance Office askerleri, 45 ran,
19,61,66,72;- Ermenileri, 19;- gmenleri, 61 iskn uygulamalar, 98 skn- Air ve Muhacirin
Mdriyeti, 77,81 skn- Air ve Muhacirin Mdriyet-i Ummiyesi, 87, 88, 95 skenderiye, 23
skendemn, 42, 45;- blgesi, 45;- Krfezi, 45, 46;- Liman, 47 SMAL HAKK BEY, ry
Devlet azas, 92 spanya, 76 sparta, 35
stanbul, 19, 20,42,43,49,50,58,64, 71, 72, 73, 98,102; boaz, 40;- Ermenileri, 58;- nfusu,
36;- ehri, 35 sve, 76 svire, 58, 109;- hkmeti, 106
italya, 76
itilf Devletleri, 12, 36, 42, 43;- belgeleri, 79;- yetkilileri, 48
tilf gleri, 47
izmir, 34, 35, 64, 71, 91, 99, 102;- Ermenileri, 58
zmit, 29, 64, 83, 85, 94;- blgesi, 92;-mutasarnfb, 82;- Sanca, 82
J
JACKSON, J. B., ABD Halep Bakonsolosu, 60, 69, 79 jandarma, 92 jandarmalar, 94
Japon, 39;-;- asll vatandalar, 39;- vatandalar, 40 Japonlar, 39 Japonya, 39
JOHANNES LEPSIUS, Dr., 37,104 JOSEF MARQUART, isvireli, 58 JOSEPH C CREW,
68 JOSEPH POMIANKOWSKI, stanbul Avusturya-Macaristan mparatorluu Asker Ateesi, 42
JUSTIN MCCARTHY, 37, 74
K
Kafkas gmenleri, 61 Kafkaslar, 105
Kafkasya, 12, 47, 50, 51, 61, 66, 67, 69, 73, 74, 75,77,86,87,101;- cephesi, 12, 46;- Ermenistan, 30
Kahire, 45, 48 Kal'ack, Ankara'da, 64 Kale-i Sultaniye, 35 Kara Ha Cemiyeti, 18, 25 KARABET
AGOPYAN, Merzifon doumlu, 12 Karahisar, 51, 83
Karahisar- Sahip, 64, 85;- blgesi, 92 Karesi, 35, 64, 85;- blg
: 92 Kastamonu, 34, 64, 71
KATCHAZNOUNI, bkz. Hovanncs
Katchaznouni KatoliA-, 57, 98;- Ermenile; 36, 51, 56;mezhebi mensuplar, 57 kaymakam, 95
Kayseri, 20, 35, 64, 71, 15, 94;- blgesi, 92;- Mutasarrfl, 85
Keldani, 74
Keskin, Ankara'da;, 64
Kbrs, 44,48, 106;- Trkleri, 106
Kilikya, 44;- Ermenileri, 45
Kiliseler, 55
Krehir, 35, 64
Kitab- Mukaddes, 55
Kzlha, 101;- yetkilileri, 88, 91 konsolos raporlar, 52, 57,101 Konya, 34, 62, 64, 71, 82, 83, 85, 94
kotolik mezhebi mensuplar, 58 Kk Asya, 37, 61 Kuds, 35, 64,110 Krtler, 93
Ktahya, 35, 64, 83, 85, 99, 102;- blgesi, 92 Kuzey Suriye sahili, 48
L
Lazaret toplama kamp, Svey'te
Fransz toplama kamp, 45 Lazistan, 35
LEDOULX, Fi ansz Bykelilii'nden, 49 Londra, 67 Lozan, 36,109 Lbnan, 83, 84
LUDOVIC DE CONSTENSON, 37
120
M
M. GOUT, Fransa Dileri Bakan, 61 Ma'mretlaziz, 85;- blgesi, 92 Maan ve evresi, 79 Maarra, 80
Mahkeme-i stintak, 91 Mahmudiye, 47 Makedonya hatlar, 49 mal sand, 82 mal sandklar, 55
Malatya, 20 Malazgirt, 74 MALEZIAN, Boghos Nubar Paa'mn
sekreteri, 48 Mamuretlaziz, 64, 85, 94 Mara, 20,29,35, 57, 64,85, 92;- jandarma komutan, 46;klas, 46;- Mutasarrfl, 86 MARDEN, Dr. J.K., 69 MARK SYKES, ngiliz Albay, 48
Marksist Ermeniler. See
Mavi Kitap, 72
MAXWELL, bkz. Sir John Maxwel
MAZHAR BEY, Bitlis eski valisi,
Hey'et-i Tahkikiyye Reisi, 92, 93 meden dnya, 11 MEGUERDITCHIAN, M.L., 22 MEHMED BEY,
Hsn- Mansur Kaymakam, 93 mensucat fabrikas, 90 Mentee, 35, 64 Mersin, 34, 42, 45;konsolosu, ABD'nin, 84 Merzifon, 12,19, 20 Mezapotamya, 68 Mihalk, 94
Milletleraras Tahkikat Komisyonu, 19 Msr, 41, 46,49, 66, 69 misyoner, 100;- kurulular, 102
Monarga Lejyoner Kamp, Kbrs'ta, 44 MORICZ, Trabzon'da Avusturya-Macaristan mparatorluu
Konsolosu, 41
Muhacirin Komisyonu, 54, 81
muhacirin tahsisat, 56, 77, 99
MUHHIDDIN BEY, Kaymakam, zmir Jandarma mntka mfettii, 92
MUHTAR BEY, Mlkiye mfettii, 91
mlteci Ermeniler, 71
Mmbi, 80
MURAT BARDAK, 62, 65
Mu, 19, 20, 28,51;- blgesi, 48
Musa Da, 44, 45;- Ermenileri, 41, 44, 45
mslman ahali, 28, 29
Mslman halk, 42
mslman katliam sorumlular, 49
mslman kyleri, 29
Mslman muhacirler, 105
Mslmanlar, 50,111
Musul Vilyeti, 82
Mttefik ordular, 49
Mttefikler, 46, 48
N
Nallhan, Ankara'da;, 64
Nazi Almanyas, 98,102,104
Nazi kamplar, 100
Naziler, 98, 99,100
Near East Relief Society, Amerikan yardm kuruluu, 68, 73, 89
NEURATH, stanbul'da Alman Bykeli vekili, 43
Nide, 36, 64, 85, 94;- blgesi, 92;- mutasarrfl, 84
NIHAD BEY, Dersaadet Bidayet md-de-i umumsi, 92
Nove, 106
nfus memuru, 95
121
O
Ordu, 64
rgt mensuptan, 28
ORMANIAN, bkz. Patrik Malachia Ormanian
Ortaa engizisyon mahkemeleri, 13
Ortaa zihniyeti, 15
Ortadou, 27, 72
Osmanl, 33, 34, 43; ariv belgeleri, 29, 57;- ariv kaytlar, 61,68;- Arivi, 65, 70, 93, 108;- Arivi
belgeleri, 74;- arivleri, 57;- belgeleri, 58, 69, 87, 91;-belgesi, 89, 103;- brokrasisi, 26, 103;- btesi,
83, 84;- corafyas, 70, 76;- Devleti, 11,12, 13,14,17, 19, 20, 22,31,39,40,43,44, 48, 49,50, 54, 55, 56,
57, 61, 73, 75, 77, 79, 97, 98, 100, 101, 104, 105, 108, 110;- Devleti topraklar, 110;- Ermenileri, 41,
85,104;-Ermenisi, 41, 73,104;- gvenlik gleri, 20, 28, 29;- Hkmeti, 21,86, 90, 91;- ikmal kumetleri,
42;- mparatorluu, 12;- Mali kaytlan, 90;- nfus saymlar, 33, 34;- ordulan, 46, 51, 84;- ordusu, 22,
42, 76, 99;- saymlan, 33, 37;- snrlan, 99;- tarih terminolojisi, 39;- tebaas, 33;- topraklan, 11, 19, 26,
27, 52, 74, 89,104;- vatanda, 12;- yetkilileri, 31, 89;- ynetimi, 108 Osmanllar, 25, 31, 62, 87
Osmanh-Rus sava, 17, 67, 74; (1877-78), 105
P
PALLAVICINI, Avusturya-Macaristan
Bykelisi, 37 Paris, 40 Pasifik kys, 39
PATRK MALACHIA ORMANIAN, 104;- Ormanyan Tesbiti, 37 Patrikhane, 33, 34, 36 Payas, 49
Perembe, 64 PICOT, M., Fransz, 42 polis, 92
POST, Dr. W.M., 85 postalar, 42 Pozant, 62, 84
proteston, 57; Ermeniler, 51,56 proteston mezhebi mensuplar, 58 Protestanlar, 57, 98 Puzantion, Ermeni
Gazetesi, 49
R
Rakka, 80, 94
Ramgavar partizanlar, 49
RAYN, G.C., 68
Re'sl-ayn, 80
REID BEY, Eski Malatya Mutasarrf, 93
resm binalar, 22
resm daireler, 70
RFAT BEY, Ulukla Kaymakam, 93
ROBERT LANSING, Amerika Dileri Bakan, 44
ROMIEU, Fransz Sava komutan, 26
Ruandal, 106
Rum, 70, 90
Rumeli nfusu, 36
Rumlar, 85,106
Rus, ariv belgeleri, 29;- bayra, 40;-Bykelisi, 47;- korumas, 40;- ordusu, 22, 40, 67;- ordular, 41;snn, 42
Ruslar, 22, 37, 40, 41,42,47, 48,50, 67
Ruslarn, 21
Rusya, 11, 12, 18, 19, 20, 21, 22, 27, 29, 30,31,40,42, 72,109,110;- Ermenileri, 30;- ynetimi, 18
122
S
SAID PAA, Hariciye Nazn, 12
salgn hastalklar, 75, 76, 88, 90
Saruhan, 36
Sason, 20,51;- isyan, 19;- olaylar, 19
sava gemileri, 45
Sava Kabinesi, ngiliz, 70
SAZANOF, S.D. Rusya Dileri Bakan, 21;- Rusya Paris Bykelisi, 47
SCHMAVONIAN, bkz. Archag K.
Schmavonian seferberlik, 46,100 Seluklu Devleti, 17 sevk memuru, 95 Sevk ve skn
Talimatnamesi, 80 Sevr, 89;- ncesi, 101 shhiye mdr, 95 Shhiye Nezareti, 88, 89 silah
depolar, 29
SIR JOHN MAXWELL, ingiliz Kuvvetleri Komutan, 45, 48 Sivas, 20, 27, 36, 47, 64, 71, 85, 92, 93,
94;- blgesi, 92;- Vilyeti, 93 Siverek, 20
smrge imparatorluklar, 11 soykrm, 13, 14, 15, 17, 49, 97, 98, 102,
108,109;- szlemesi, 102; 1948,15 STANFORD SHAW Tesbiti, 37 STEVENS, P., ngiltere'nin Batum
konsolosu, 67 SUBHI BEY, Dahiliye Nazr vekili, 82 Suedieh, 48
Sungurlu, Ankara'da;, 64 SREYYA YCE, 103 Suriye, 12, 14, 17, 36, 42, 50, 51, 52, 58, 60, 64,65,
66,67,68, 69,75,77, 79,82, 83,85, 87,90, 92, 94, 98,99,101,104;-blgesi, 67, 79;- cephesi, 46;- Divan-
Harb-i rfisi, 95;- Kys, 46;- ordusu, 46;- ehirleri, 88;- valisi, 68;- vilyeti, 39, 82, 83 Suriye-Filistin
cephesi, 12 Srmene, 64 Svey Kanal, 45, 46
123
tifs salgn, 48
Times Gazetesi, 12
Tirebolu, 64
Tokat, 19
toplu mezarlar, 105
Toprakkale, 45
Trabzon, 19,20,21,29,36,41,64,71,85;-blgesi, 92
Trochak, Tanaksutyun'un dier ad, 26
Trk, 19, 44, 67,111;- askeri, 46;- birlikleri, 22;- hududu, 42;- hkmeti, 42, 43;- memurlan, 50;mezalimi, 21;-muhacirler 105;- ordulan, 48;- ordularnn ulam hatlan, 47;- ordusu, 50;- polisi, 49;silahl kuvvetleri, 42;-taraf, 107;- tarihiler, 109
Trk Tarih Kurumu, 107
Trk-Ermeni ihtilf, 111
Trkiye, 17, 22, 30, 45, 104, 107, 109;-Cumhuriyeti, 108, 109;- Ermeni halk, 40;- Ermenileri, 30
Trkler, 12,17, 20, 26, 30, 41,42, 44,46, ^47,108,111
Trklere ait toplu mezarlar, 29
Trk-Rus atmas, 12
U
Ulubey, 65 Ulukla, 84
Urfa, 20, 29, 36, 57, 65, 85, 92, 94;- Mutasarrfl, 94 Urmiye blgesi, 74 Uzakdou, 27
V
VAHRAN TAHMIZIAN, Ermeni Protestan Rahip, 69
Van, 18, 20, 21, 25, 27,36, 42, 47, 48, 65, 74;- blgesi, 47, 48;- vilyeti, 50
Vaspuragan, 51
Vilyt- sitte (Van, Bitlis, Erzurum, Sivas, Elz, Diyarbakr), 27
vilyet grevlileri, 53, 81, 91
Viyana, 107
Viyana Ermeni-Trk Platformu, 107
W
W. PEET, 62
WILFRED M. POST, 62
WILSON, ABD Bakan, 43
WORONTZOFF-DACHKOFF, Kont, 47
Wyoming ABD'de, 39 Y
Yahudi soykrm, 108
Yahudiler, 13, 98,102,104
yardm kurulular, 101
Yeni Zelanda, 12
yerli Ermeniler, 30
yetimhaneler, 86, 87,100
YONAKI EFEND, Mihalk Kaymakam, 94
Yozgat, 19, 20, 36, 65
Yunanistan, 42
124
Z
zengin aileler, 100
ZENOP BEZCRYAN, Ermeni protes-tanlannn vekili, 61, 62,69, 87
Zeytun, 20, 47, 49, 50, 51,57
Zeytunlu Ermeniler, 46
ZINOVYEV, Rusya stanbul Bykelisi, 21
Zor, 65, 85, 88, 92
zorunlu g, 14,39, 51,100;- karan, 52
125
126