Ang Beterano

Nagtapos ng isang mataas na karera sa Unibersidad ng Illinois, makalawang

pagmuntik-muntikanang maging Miss America; nagtamo ng gantimpalang
Nobel na nasundan pa ng Pulitizer dahil sa isang marikit na kathambuhay na
nang isadulay lalo pang umani ng kabantugan; at nagmana ng isang malaking
kayamanan sa kanyang nasirang ama, subalit kung si Bertha Carvel ay may
ipinagmamalaking katangian sa buhay, ay walang iba kundi ang maluwalhating
kasaysayan ng kanyang angkan.
Kabilang sa mga unang taong lulan ng Mayflower na lumunsad at nagbukas sa
bagong daigdig ang isang John Carvel na siyang nuno ng mga Carvel. Kasamang
nagtaas at nagwasiwas ng bandila ng kalayaan, nang magbangon ang Estados
Unidos laban sa Ingglatera, ang isang Heneral Carvel. Isa sa mga napabantog sa
sagupaan sa Gettysburg, sa hanay ng mga taga-hilaga sa guerra civil noong 1861,
ang isang Koronel Carvel. At sa malagablab na digmaang pandaigdig na nagsiklab
noong 1914, si Joseph Carvel, ama ni Bertha Carvel at heneral ng brigade ng
pangkat ng kabayuhan ng hukbo ng Estados Unidos, ay isa sa mga naghain ng
buhay sa ikapagwawagi ng dakilang simulain ng pagkakapantay-pantay.
Ang mahabang tuhog ng kabayanihan at kagitingan yaon ng mga Carvel ay siyang
itinuturing ni Bertha Carvel na pinakamahalagang hiyas ng kaniyang katauhan,
hiyas na matapos matutuhang isabit sa liig ay nakaligtaan namang alinsunurin ang
mga dakilang aral na dooy natatago.
Gaya ng nasabi na, bukod ibat-ibang katangian, si Bertha Carvel ay isang
manunulat na may matunog na pangalan. Tinitingala siyang may pangimbulo at
paghanga ng kanyang mga kapanahon. Ano mang uri ng akda, huwag di may tatak
ng kaniyang utak, ay nagiging pulot-gata sa panlasa ng madlang mambabasa sa
malalaking lunsod ng kaharian ng dolyar. Ano pa ngat sukat na makitang
nakabuntot ang pangalan Bertha Carvel sa pamagat ng anumang akda upang
ipagliban ng isang mambabasa ang ano mang mahalagang gawain, maging yaon
man ay ang pag-aagahan o ang paghihilamos.
Gayon pa man, sa gitna ng mga kaluwakhatiang iyan, sa damdamin ni Bertha
Carvel ay may isang sugat na habang naglalao ay laolong nababalantugi. Ito ay ang
alaala ng isang mapait na paglagpak na tinamo niya, nang nag-aaral pa, sa isang
pagtatalong hayag na pinagharapan ng koponan ng Unibersidad ng Illinois at ng
koponan ng koponan ng Unibersidad ng Michigan. Ang naging paksa ng pagtatalo
na ipinagsanggalang ng taga-Michigan at sinalungat ng taga-Illinois ay Dapat
Palayain ang Pilipinas. Ang koponan ng Illinois ay pinamumunuan ni Bertha Carvel at
sa Michigan ay ni Arcadio Polintan, isang binatang Pilipino na nandayuhan sa
Estados Unidos upang mag-aral at makipagsapalaran.
Wala na kung sa bagay si Polintan sa Estados Unidos. May kung ilang buwan
lamang, pagkatapos ng tunggaliang yaon ng Michigan at Illinois na di malimut-limot

ni Bertha Carvel, ang binatang Pilipino ay tuluyan ng naglaho sa bansang yaon na

pinag-anihan niya ng di-mabilang na tagumpay. Gayon man, tandang-tanda pa ng
dalaga, pagkat naninikit halos sa kaniyang gunita, ang larawan ng naturang binata.
Magandang lalaki si Polintan: himig maginoo; may kaganapan sa tindig at sukat; at
may makikislap na matang kinasisinagan ng talino ng kaniyang utak, ng tigas at
tapang ng kaniyang puso at ng kadakilaan ng talino ng kaniyang kaluluwa. Subalit
sa ibabaw ng mga katangiang yaon, si Bertha Carvel ay walang nakikita kundi isang
kapangitang walang pangalawa, kapangitang lalo naman tila sasayaw-sayaw
habang kinamumuhian. Parang nakikita ni Bertha Carvel na ang dagundong ng
palakpak at papuri ng kaniyang mga tagahanga ay tinutugon lamang ni Polintan ng
ngiwi ng labi at kibitz ng mga balika.
II
Magsasalita pa sana si Bertha Carvel ng bulagain siya ng marahang yabag ng
pumasok na utusan na may dalang isang bandehang kinapapatungan ng isang
munting tarheta. Tinunghayan lamang ng dalaga ang inilapit na lamang ng
bandeha, pinapangunot ang noo, saka nagsalita nang di man lamang dinampot ang
tarheta.
Patuluyin mo!
Matuling na lumabas ang utusan. Makasandaliy isang ginoo ang sumungaw sa
pintuan ng aklatan, yumukod at magalang na bumati.
Maligayang hapon, Bb. Carvel
Maligayang hapon naman, Ginoong Robertson! ang masayang tugon ng galaga.
Magtuloy kayo at maupo!
Nakagambala yata ako sa mahalaga ninyong gawain? ang parirala ni Robertson,
na sinulyapan ang panulat sa kamay ng dalaga bago naupo sa inihimatong na
likmuan.
Sasabihin ko na nang walang ligoy-ligoy ang aking pakay.
Pasasalamatan ko kayo nang marami ang pangiting tugon ng binibini, hindi
upang huwag akong magambala kundi upang lalong madali ko kayong
mapaglingkuran.
Maraming salamat, Bb. Carvel. Naparito ako sa ngalang ng kapulingan sa Wall
Street.
Napataas ang ulo ni Bertha Carvel at kinabadhaan ng malaking pananabik.

Hinanadungan naming kayo ng animnapung libong dolyar, ang patuloy ni

Robertson, upang sumulat ng isang aklat laban sa kagyat na pagsasarili ng
Pilipinas.
Muntik ng matawa si Bertha.
Panauhin ko kangina-ngina lamang, ang madalang na saad ng dalaga, ang
kinatawan ng kapunlungang mangangalakal sa Londres at nag alok sa akin ng
dalawang libong libras esterlines upang sumulat ng isang aklat sa kilusan sa Indiya
na pinamamatnugan ni Gandhi.
Pinagtiim ni Robertson ang kaniyang mga labi. Inakala niyang nagpapataas ng
tawad ang dalaga kaya napabulong sa sarili, Aniya : Sinupligan din ng isang
mangangalakal ang lipi ng mga bayani at mandirgmang Carvel!
Kung inaakala ninyong alangan sa sukat maging kapagalan ang halagang akin ng
tinuruan, ang tugon ni Robertson na di nagpahalata ng pagkabalino, ay
natatalaga kming magdagdag!
Namulagat muna si Bertha Carvel bago napabulalas nang tawa.
Kung itinanong muna ninyo kung ano ang itinugon ko sa taga-Londres, anang
dalaga, hindi na sana kayo nagpakasubo.
At ano naman ang iyong itinugon? ang parang nagpapaunlak na tanong ni
Robertson.
Sinabi kong ang panahon ko ngayon ay sa sarili na ng aklat na aking sinusulat.
A! ang bulalas ng panauhin. Ang ibig ba ninyong sabihiy pagkatapos ng aklat na
iyan ay saka pa lamang mapaunlakan ang aming pithaya?
Isusunod ko rito ang sa taga-Londres anang dalaga na minasdan ang mukha ng
panauhin.
Isang matabang ngiti ang sumungaw sa labi ni Robertson.
Ngunit ang pasubali ng ginoo, ngayon, higit na kailanman, lalong napapanahon
ang aklan na aming hinihingi!
Bulagsak kayong lubha! ang pakling biro ng dalaga,
Bulagsak? ang pagmangha ni Robertson. A! kaipalay iba ang maging manunulat
kaysa maging mamumuhunan
Kaipala nga! anang dalaga. Ngunit bakit hindi muna ninyo itinanong kung ano
ang aklat na aking sinusulat?

Ba! At sino ang nagsabi sakin na di kayo mamumuhi kung ginawa ko ang ganyang
panghihimasok?
Tanggapin natin, anang binibini. Ngunit animnaoung libong dolyar na ba naman
kaya ang sukat maging mahalaga ng aking pagkamuhi?
Si Robertson naman ang napahalakhak.
Sa ganang akin, anang ginoo na tila inalihan ng pagbibinata sa kagandahan ng
kaharap ng dilag, ang pagkamuhi ninyo ay di mapapantayan ng pilak.
Hmmm! ang mahinang ungol ng dalaga na kasabaay ng pagkapawi ng ngiti sa
kanyang mga labi. Ipagpaumanhin ninyo ang aking mga biro. Sa katotohanan ay
sinusulat ko na ang gaya ng aklat na inyong hinihiling. Nangangalahati na ako.
Diyata? Ang pagkilas ni Robertson. Ano ang pamagat ng aklat?
Ang kutsilyo sa Kamay ng Bata. Patutunayan ko kung paanong ang kalayaan sa
kamay ng mga Pilipino ay makakahalimbawa lamang ng kutsilyo sa kamay ng isang
paslit na bata na maaring igilit sa sariling lalamunan.
Magaling! ani Robertson na pinagkiskis ang dalawang palad. Nabasa ba ninyo
ang The Philippines, A Treasure and a Problem at ang The Isle of Terror?
Nabasa ko na. May mga sipi ako sa aking aklatan.
Hindi ba ninyong tinangkang magsadya sa Pilipinas upang lumikom ng mga tala at
ulat na makapagbibigay ng lalong kislap sa mga pagkukurong lalamanin ng inyong
aklat?
Nagpahatid na ako ng kablegrama sa aking pinsan, kay Tenyente Philip Hall, upang
ipaglaan ako ng isang silid sa pinakamabuting otel sa Maynila.
Kailan kayo aalis?
May bilyete na ako. Tutulak bukas ang President Jackson na siya kong lululanan.
Ibibigay ko sa inyo ang sandaang libong aming inaalok, ani Robertson na inilabas
ang tsekeng may lagda ngunit wala pang sulat na halaga.
Pinaglaanan ko ng sarili kong gugol ang gawaing ito.
Kung gayoy ituring na lamang ninyo ito na parang isang alaala.
Huwag, ginoong Robertson. Ito ay malugod na tumindig at nagpaalam. Inihatid
siya ng dalaga hanggang sa beranda.
Maligayang paglalakbay at maluwalhating pagbabalik! ang pamamaalam ni
Robertson na buong higpit na kinamayan ng dalaga.

Maraming salamat, Ginoong Robertson.

III
Mag-iikasampu ng umaga ng ika-17 ng Disyembre, lulan ng President Jackson buhat
sa Estados Unidos, nang lumunsad sa dalampasigan ng Maynila ang magandang si
Bertha Carvel.
Sa katabilan ng mga pahayagan, ang pagdating na ito sa Pilipinas ng isang
panauhing nag-aangkin ng di mabilang na mga katangian, ay nabatid ng marami,
bago pa man lamang bumagtas ang President Jackson sa Dagat ng Tsina kaya nga
gayon na lamang ang pagkamangha ng dalagang manunulat sa paglunsad niya sa
Pier-7 ay nabatid niyang siya ng ipinag ukulan ng isang marangal na pagsalubong
na binuo ng maraming tanyag na kababaihan, mga litaw na ginoo, mga
mambabatas , mga mamamahayag, sa katawang may laman at butong isang
bantog na manunulat na pinag muntik-muntikang maging Miss America na nagtamo
ng mga gantimpalangNobel Pulitzer sa angkan ng lipi ng mga bayani, sa
milyonarya, at kung anu-ano pang kabunyiang ipinamalita ng mga pahayagan.
Matapos magsukli ng ilang pakunwaring pasasalamat sa malulugod na bati ng
nagsisalubong at tumugon sa di matapu-tapos na pagtatanong ng mauurirang
mamamahayag, si Bertha Carvel, kasama ng pinsang si Tenyente Philip Hall na sa
kanyay sumalubong ay nagtuloy sa isang magarang silid ng Manila Hotel.
Nakatatawa! ani Bertha Carvel samantalang inilalapag ang kipkip na kalupi
sa ibabaw ng isang hapag sa loob ng silid ng otel. Anong dingal na pagsalubong!
Sino ang mag-aakala? Ako, nang tumulak sa Estados Unidos ay inihatid lamang ng
ilang kaibigan.
Iyay tandang magiging kasiya-siya ang mga araw na ilalagi mo rito, ang pakli ni
Philip Hall na minasdan ang pinsan.
Kasiya-siya? Sa aking? anang dalaga na sinundan ng paglabi. A. oo! Magiging
kapuna-puna iyan sa mga tala at ulat na aking tinitipon.
Mga tala at ulat na kailangan upang tapusin ang aklat na aking mga sinusulat ang
paliwanag ni Bertha.
Aklat? Ano ang tinutukoy ng aklat mong iyon?
Patutunayan kong isang malaking kasalarinan ang pagkakaloob ng kalayaan sa
Pilipinas,
Si Philip Hall ay napakagat labi, pinamutlaan ng mukha , at matagal na napayuko.
Hindi ka humuhuma, Philip, ang puna ng dalaga. Marahil ay may iba kang
palagay sa suliraning iyan.

Ngunit, anang binata na di pansin ang huling kataga ng dalaga, ano ang
kahulagan ng mga pagsusumakit na iyan? Ilan na kayong nagsadya rito sa ganyan
ding pakay? Bakit ganyan na lamang ang pagsusumukap ninyong Makita ang
kapintasan ng kahabag-habag na bayang ito samantalang nabubulag-bulagan kayo
sa mga sarili ninyong kasiraan? Kailan pa natin makikilala na lalo pang isang
malaking kasalarinan ang pagkakait sa bayang ito ng kanyang kalayaan, niyang
kalayaang upang makamit lamang ay pinamumuhunan din ng katakut-takot na
dugo at buhay n gating mga magulang? Kailan pa natin natutuhan na ang marangal
na pagtupad sa pangako ay ang humanap ng mga sanhi sa pagtatalo-sira?
Labis na. Tinitimplang poot ni Bertha Carvel sa gayong harapang pagpuna ng
pinsang tenyente ay ipinahiwatig na ng kislap ng kanyang mga mata at ng
pamumula ng kanyang mukha.
Nakakuha ka ba ng pahintulot sa pamamahinga? Ang tanong ni Bertha sa binata sa
isang tinig na malamig at tuyot.
Oo, gaya ng tagubilin mo ay dalawang buwan ang aking hinihingi!
Maisasauli mo na anang dalaga. Hindi na kailangan! Makakalakad na ako nang
nag-iisa sa balak kong pagliliwaliw.
Ba! Ba! ang pagbigla ng binata. Ano ang sanhi ng ganyang pagbabago? Namula
ka, Bertha! Ikinamumuhi mo ba na matapos kong manahin ang dugo at laman ng
mga bayani at magigiting nating ninuno ay minana ko rin pati ang kagitingan at ng
kadilaan ng kanilang damdamin.
Ano ang ibig mong sabihin, Philip? ang hadlang ng dalaga na nanginginig ang
tinig. Inaalipusta mo ako? Sukat na! Kung mapapaunlakan mo akong saluhan sa
tanghalian ay iyan na lamang ang karangalang hihintayin ko sa iyo.
Hindi maaari! ani Philip. Sasamahan kita saan ka man paroon. Tungkulin ko iyan
sa iyo habang naririto ka sa Pilipinas.
Tungkulin? Ako ang nagbibigay sa iyo ng tungkuling iyan at ako rin ang makapagaalis. Inaalis ko ngayon din.
IV
Sa napahinuhod o hindi si Bertha Carvel sa pagpupumilit ni Philip na ito ay
ipagsama sa gagawing paglalakbay sa ibat ibang dako ng kapuluan, kinahapunan
ng araw na yaon, ang dalawa ay makikitang sumasagap ng malayang hangin sa
Luneta. Linggo noon. Sa gloryeta ay nagpaparinig ng magagandang tugtugin ang
banda ng konstalbularya.
Palipat-lipat sa ibang bagay ang paksa ng pag-uusap ng dalawa. Kapwa sila
nangingilag na magawi ang salitaan sa paksang ipinagkasamaan nila ng loob.

Hinay-hinay sila sa paglakad. Nag-ibayo mandin ang karilagan ni Bertha sa kanyang

kasuotang kulay-krema. Si Tenyente Philip Hall naman ay parang manikin sa
kanyang de gala. Si Philip ay masigla at masalita. Si Bertha naman ay tumugondili, samantalang ang paningin ay masusing itinutuon sa lalong kaliit-liitang bagay
na sukat na maging kapupunan ng tinipong ulat.
Isang likmuang bato sa damuhan na di-gaanong malayo sa paanan ng bantayog ni
Gat Jose Rizal ang nakahikayat mandin sa dalawa upang magpahinga at maupo.
Saglit lamang halos na nakalilimo ang dalawa nang magdaan sa kanilang tabi ang
isang lalaking nakaterno ng itim at nababalabalan ng gaban at tila isinaklay lamang
sa mga balikat. Ang naturang lalaki na tumigil sa agwat na may ilang dipa lamang
buhat sa kinalilikmuan ng magpinsan ay sinukat-sukat at pinaliguan ng tingin ni
Bertha Carvel bagamat hindi man lang nasino ni Tenyete Philip Hall.
Makasandaliy inhudyat ng banda ang tugtuging pambansa ng Estados Unidos. Si
Bertha Carvel at pinsang si Tenyete ay panabay na tumindig. Nagsitigil ang
nagsisipaglakad. Nagsipugay ang madla. Ngunit napuna ni Bertha Carvel na ang
nakagaban ay nanatili lamang sa pagkakatayo ngunit hindi nag-alis ng sombrero.
Natiyak niyang dagli na ang lalaking yaon ay Pilipino.
Napahihintulot ba ninyong huwag igalang dito ang ating tugtuging pambansa?
ang tanong ng dalaga sa kanyang pinsan sa isang tinig na may panunumbat.
Huwag igalang? ang pamanghang tanong ni Tenyente.
Bakit mo naitanong, Bertha?
Tingnan mo! anang dalaga na ininguso ang lalaking nakagaban.
Napakagat-labi si Tenyente. Dalawang bagay ang tila nagpasulak ng kaniyang dugo,
ang pagkakaroon ng puwang ng dalaga na isurot sa kanyang mga mata ang
kapintasan ng isang Pilipino at ang tila lantarang pagpapawalang-halaga ng sa
makasaysayang tugtuging yaon sa harap pa naman ng isang matuturang pinuno ng
Hukbong-Dagat ng Estados Unidos.
Gayon man isang taong mahinahon at marangal, kaya nga sa halip na magpamalas
ng pagkabigla, si Tenyente Philip Hall ay marahang lumapit sa likuran ng nakagaban
bago dahan-dahang inalis ang sombrero nito.
Ang nakagaban na tila nabigla ay kagyat na pumihit at hinarap ang Tenyente.
Inunahan sya ng tanong ni Philip.
Maipapaliwanag ba ninyo, ginoo, anang tenyente kung bakit hindi ninyo
ipinugay ang inyong sombrero samantalang tinutugtog ang Himno Nacional ng
Estados Unidos.

Isang mapait na ngiti ang sumungaw sa labi ng lalaking yaon at sa halip na

sumagot ay iginalaw ang mga balikat sa tangka manding ilaglag ang suot na gaban.
Ang gaban ay nalaglag at sa paningin ng magpinsan ay nalantad ang medalya at
kruses na nangakasabit sa kanyang dibdib. Parang nagoaoaliwanag sa katuturan at
kahalagahan ng mga medalya at kruses na iyon, sa mukha ng naturang lalaki ay
napuna nila ang isang mahabang pilat na likha mandin ng mga taga ng sable. At sa
lubos na pagkabakla, napuna rin ng magpinsan na ang magkabilang manggas ng
kanyang amerikana ay pipis at walang laman na nagpapakilalang putol ang dalawa
niyang bisig.
Sa pagkamanghang napalarawan sa mukha ni Bertha Carvel sa pagkakatitig sa
mukha ng kanilang kaharap ay dagling masasapantaha na di-bago sa kanyang mga
mata ang pagmumukhang yaon.
Maari bang sabihin ninyo sa amin kung sino kayo?ang magalang na tanong ni
Philip.
Akoy si Arcadio Polintan na mapag-uutusan ninyo sa lahat ng sandali ang tugon
ng lalaki sa buhay na tinig.
Naglingkod baga kayo sa digmaan sa Europa? ang pamuling tanong ni Tenyente.
Doon nawala ang dalawa kong bisig na inilalaan ko sana sa paglilingkod sa aking
bayan.
Ang mapaglayang bandila ng Estados Unidos, ang taga pagsanggalang ng
pagkakapantay-pantay at ng kalayaan ng mga bansang api at maliliit.
Isang malalim na buntong-hininga ang humulagpos sa mga labi ni Philip Hall. Si
Bertha Carvel ay yumukong tila sinakal ng malulungkot na gunamgunam.
Sino ang naging puno ninyo sa paglilingkod? ang pamuling tanong ng tenyente.
Marami at ibat iba ang aking naging pinuno, ngunit ang dakilang sa lahat na di ko
malilimot kailanman ay si si Heneral Carvel na syang nagturo sa akin ng lalong
dalisay at wagas na pagpapakasakit sa kapakanan ng mga dakilang layon.
Si General Carvel? ang tanong na may panggigilalas ni Tenyente Philip Hall. Ang
aking mabunying amain? Nalalaman ba ninyo nang siyay mapatay?
Magkapiling kami! ani Polintan na ang buong gunita ay nakapako mandin sa
alaala ng madugong digmaan sa Europa. Nang malaglag siya sa kabayo ay
nilundag ko at niyakap sa tangkang ikubli sa umuulang punlo upang agawin sa
kamatayan ang mahalaga niyang buhay. Napasubo kami noon sa isang kakilakilabot na sagupaan. Nagdidilim ang aming mga kalaban. Ang magkabilang
pamakpak ng kanilang hanay ay nagsisimula nang magtalakop. May mga sampung
legwas pa ang layo ng darating na saklolo na ipinababatid sa amin na Mariskal de

Kampo ng Pransiya. Natatanaw na namin ang walang katapusang hanay ng

sumasagupang kabayuhan ng mga kaaway. Humahagunot ang mga eroplano!
Yumayanig ang lupa sa dagundong ng kanyon at ng sala-salabat na putok ng mga
Ameltrayadora. Laganap na at nananalanta ang usok na may lason. Pinangko ko
ang aking heneral at ilalakad nang matanaw niyang nalaglag sa kabayo an gaming
Abanderado. Nagpiglas siya at sumigaw nang malakas na parang nag-uutos, aniya:
Polintan! Bitawan mo ako. Kunin mo at itaas ang bandila! Ayokong mamatay ng di
ko nakikitang nakatayo sa bandilang tinubos ng dugo at buhay ng aking mga
magulang! Ngayon din! nalito ako at di malaman kung ano ang aking gagawin. Ang
kanyang utos ay matigas at makapangyarihan. Nag-uulik-ulik ang aking loob ng
pumutok sa may likuran ko ang isang bomba. Nabitawan ko siya at akoy nabulagta!
Hindi ko nalaman pa kung ano ang nangyari. Nang matauhan ako ay nasa loob na
ako ng isang pagamutan at putol na ang dalawa kong bisig.
Tumigil si Polintan sa pagsasalita na parang hinahabol ang paghinga. Namumula
ang kanyang mga mata bagamat hindi lumuluha. Pagkuway inihit siya at sinasal
ng matinding ubo na nagpayanig sa buo niyang katawan.
Bertha! ang marahang tawag ni Philip sa kaniyang pinsan. Subalit si Bertha ay di
nakapangusap. Nakayuko ang dalaga na sa mga matay bumabalong ang
masaganang luha.
Hayan ang lalaking kanyang hinahanap. Hayan ang lalaking ibig nyang igupo.
Hayan ang lalaking kanyang pinagbabantaan. Hayan ang lalaking gusto niyang
ibagsak. Hayan ang anak ng isang bayan at ng isang lahing ibig niyang manatiling
busabos. Bagsak na, api, duhagi at salanta, at ang lahat ay dahil sa buhay ng
kanyang ama, sa ikaluluwalhati at sa ikaliligaya ng buong daigdig.
V
Sa paggalang mandin sa mapapangalaw na gunitang namumugod noon sa diwa ni
Bertha Carvel, si Philip Hall ay humalukip-lukip at malungkot ding yumuko.
Sa mukha ni Polintan ay nanumbalik na ang dating kapayapaan. Napansin niya ang
pagluha ng dalaga kaya magalang na nagsalita.
Napukaw yata asa malulungkot na gunita ng binibini ang aking mga ipinahayag.
Ipagpaumanhin ninyo ang gayon sa akin. Nabubuhay na lamang ako sa paggunita
sa maluwalhating alaala ng mga dakilang pagpapakasakit na pinagsamahan naming
ng aking marangal na pinuno.
Isang tinging nahihiya ang itinugon ng dalaga sa pahayag ni Polintan saka
marahang dinampan ng panyo ang mga matang may luha. Si Philip Hall ang
tumugon.
Bugtong na anak siya ng Heneral na inying itinatanggi! anang Tenyente na
tinukoy si Bertha.

Diyata? ang pagilalas ni Politan na napatitig sa dalaga. Mapalad ang aking

bayan! Alin mang yapakan ng isang Carvel ay isang bayang makapaghihintay pa ng
katubusan.
Maging marapat pa kaya ako sa ganyang kadakilaan ang pabuntong-hiningang
saad ng dalaga. Hindi na ba ninyo nagunita ang isang Bertha Carvel na nagging
katunggali ninyo sa labanan ng Michigan at Illinois noong tayoy nagsisipag aral pa?
ako ang kahabag-habag na Bertha Carvel yaon.
Kayo? Kayo? Ang may pagkamanghang usig ni Politan. At anak kayo ni Heneral
Carvel ang dugtong pa na ipinikit ang mga mata.
Salamat kung nalimot na ninyo ako ang malungkot na pakli ng binibini.
Nalimot? Hindi ko kayo malilimot. Mananatili kayong buhay at dakila sa aking
alaala magpakailanman.
Ibig ko na ngang malimot na ninyo ako anang dalaga, Upang mapawi na rin ang
aking mapapait na tuligsa sa paksang kinapapalamnan ng mga mithiing buong
katalinuhan ninyong ipinagsanggalang at ipinagtagumpay sa tunggaliang yaon.
A! ani Polintan na nangiti nang bahagya. Hindi tayo nagtalo noon dahil sa diwa
ng paksa. Nagtuggali lamang tayo sa ikaluluwalhati ng sining. At kung sakali mang
dinibdid ninyo ang diwa ng pagtatalo bagay na di ko mapaniniwalaan ay di ko
ugaling alalahanin ang aking kapwa kaniyang marurupok na bahagi. Mananatili kayo
sa aking gunita sa alaala ng isang liping bayani at magiting, sa alaala ng
mapaglayang bandila ng Estados Unidos na kinasasalayan ng pag asa ng aking
bayan, at sa alaala ng inyong ama, ng bayaning si Heneral Carvel na karapat-dapat
na pintoho at paggalang ng sangkatauhan.
Kung may katigasan pang nalalabi sa puso ni Bertha Carvel sa mga pangungusap
na binitiwan ng binatang Pilipino ay lubos na lumambot at nalusaw.
Ibibigay ko ang buo kong buhay, anang binibini, sa ikapagiging dapat ko sa mga
dakilang ninyong pagtuturing.
Isang buntong-hininga ang nulas sa mga labi ni Philip Hall at malugod na isinuot sa
ulo ni Polintan ang inalis na sombrero.
Si Bertha Carvel ay maliksing yumuko, dinampot ang gaban ng binate,
mairog na pinalisan ng dumi ng kanyang mabango at maputing panyo at saka
isinampay sa balikat ng Arcadio na sa mga matay nangingilid ang luha.
VI
Isang lingo ang lumipas buhat noon.

Lulan ng Empress of Canada, si Bertha Carvel ay nagbalis na sa Estados Unidos.

Bago ganap na naikubli sa paningin ang mga huling banaag ng sangkapuluan ay
isang malaking bungkos ng papel na puno ng sulat-kamay ang inihagis ng dalaga sa
karagatan.
Paglipas ng ilang araw pa, sa loob ng kanyang kamarote, si Bertha Carvel ay
nagsimula na namang sumulat ngunit hindi na sa paksang Ang Kutsilyo sa Kamay
ng Bata kundi sa paksang Nasa Pagtupad ang Kadakilaan ng Pangako.
Di sasalang sa pagsulat sa bagong paksang ito, ang tanging patnubay ni Bertha
Carvel ay ang malungkot na alaala ng isang salantang beterano na natagpuan nila
sa Luneta, pagkat di maikakailang naibulong nya sa kanyang sarili na kasabay ng
mapapait na buntong-hininga, ang mga katagang Ang isang bayang nagkaroon ng
mga anak na natutong maghainng buhay sa pagkadakila ng ibang bandila at sa
kaluwalti ng sangkatauhan ay baying karapat-dapat sa kagyat, lubos at ganap na
paglaya.