2.

KOMPLEKSNI BROJEVI
2.1. Polje realnih brojeva
2.1.1. Skup prirodnih brojeva
Jedan od najvanijih pojmova matematike je pojam prirodnog broja i skupa prirodnih
brojeva: N = {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, ....}. Taj pojam je mogue zasnovati na pojmu kardinalnog
broja skupova ali se moe definisati i aksiomatskim putem. Sada se ograniimo na elemente
aksiomatskog izlaganja. Aksiomatsko zasnivanje pojma prirodnih brojeva se vezuje za ime
italijanskog matematiara G. PEANO-a.
Aksiomatske teorije se oslanjaju na izvestan broj osnovnih pojmova, osnovni pojmovi
se ne definiu ve se njihove meusobne veze implicitno odreuju aksiomima .

Osnovni pojmovi u aksiomatskom zasnivanju teorije prirodnih brojeva su:

skup prirodnih brojeva N ,
broj 1 kao konstanta i
relacija sledbenik, (ako n oznaava neki prirodan broj, tada je njegov sledbenik n ).
Aksiomi:
A1. 1 N
Broj 1 pripada skupu prirodnih brojeva,
A2. ( n N )( n N )
Svaki prirodan broj n ima sledbenika u skupu prirodnih brojeva
A3. ( n N )( n 1).
Broj 1 nije sledbenik ni jednog prirodnog broja
A4. ( m,n N )( m = n m = n)
Svaki prirodan broj ima tano jednog sledbenika
A5. (M N) (1 M) ( n M n M ) M =N.
Aksiom matematike indukcije: Ako neki podskup M skupa N prirodnih brojeva
sadri broj 1 i ako sadri sledbenika bilo kojeg svog elementa, tada je skup M
jednak skupu prirodnih brojeva.

Ovi aksiomi odreuju meusobne odnose prirodnih brojeva, ali ne govore o

operacijama u tom skupu. Zbog toga sistem aksioma A1A5 nije potpun. Radi dopune tog
sistema do potpunog sistema porebno je dodati jo 4 aksioma. Ovim proirenjem ne smemo
________________________________________________________________________________________
21

DISKRETNA MATEMATIKA

dodati tvrenja koja moemo izvesti iz postojeih aksioma, takoe i ne smeju nova tvrenja
da budu protivrena sa postojeim aksiomama. Novim aksiomama definiemo sabiranje i
mnoenje prirodnih brojeva, kao i ulogu broja 1 i relacije sledbenik u tim operacijama.
Na sabiranje se odnose sledei aksiomi:
A6. (x N )( x + 1 = x )
A7. (x,y N )( x + y = (x + y) )
Mnoenje je definisano sledeim aksiomima:
A8. (x N )( x 1 = x )
A9. (x,y N )( x y = x y + x )
Pojedine definicije i broj 0 smatraju prirodnim brojem (skupovni prilaz: 0 je kardinalni
broj praznog skupa) pa se susreemo sa skupovima N i No :
N = {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, ....},

No = {0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, ....}.

Aksiom matematike indukcije skoro u svim dokazima tvrenja u vezi prirodnih

brojeva je osnovni metod zakljuivanja. Ovim putem se mogu dokazati sva svojsva koja su
nam dobro poznata jo iz osnovne kole. Na onom uzrastu na primer svojstvo komutativnosti
sabiranja proveravali smo na mnotvu primera, nikad nismo uoili suprotno ponaanje
brojeva, te smo poverovali na osnovu nepotpune indukcije, da su ta svojstva uvek vaea.
Meutim matematika zahteva rigorozan dokaz. Nepotpuna indukcija to nije! Matematika
indukcija je matematiki rigorozan i logiki besprekoran dokazni postupak.
Osnovna svojstva operacija sa prirodnim brojem se dokazuju matematikom
indukcijom. Navodimo najvnije osobine, bez aspiracije da taj spisak bude potpun i bez
dokaza, ali naglaavajui da u teorijskom prilazu sva ta svojstva se dokazuju:
(1)

a + b = b + a,
ab=ba
Sabiranje i mnoenje prirodnih brojeva je komutativno,

(2)

(a + b) + c = a + ( b + c), (a b) c = a ( b c)
Sabiranje i mnoenje prirodnih brojeva je asocijativno,

(3)

a<ba+c<b+ca c<b c
Sabiranje i mnoenje prirodnih brojeva poseduje svojstvo monotonosti,

(4)

(a + b) c = a c + b c
Mnoenje je distributivno u odnosu na sabiranje, itd.

Sada nije nam zadatak dokazivati osnovne teoreme iz teorije skupa prirodnih brojeva.
Mi emo primeniti ovaj vrlo efektivni aparat za dokazivanje nama potrebnijih teorema.
________________________________________________________________________________________
22

KOMPLEKSNI BROJEVI

Primer 2.1.1.: Matematika indukcija.

Prikazaemo, kako dokazujemo tvrenja, koja se odnose na sve prirodne brojeve.
n(n + 1)
, tojest:
2
n(n + 1)
1 + 2 + 3 + ... + (n 1) + n =
.
2

Dokazati, da je zbir prvih n prirodna broja

Dokaz se sastoji iz dva dela:

Obeleimo sa M podskup prirodnih brojeva, za koje je tvrenje nae teoreme tano.
(a) Induktivna provera: Dokazati da je tvrenje tano za n = 1: 1 =
(Ovim smo pokazali da je 1 M )

1 (1 + 1) 2
= =1.
2
2

(b) Induktivno zakljuivanje:

(b1) Induktivna pretpostavka: Pretpostavimo da postoji takav prirodan broj n = k za
koji vai tvrenje:1 + 2 + 3 + ... + (k 1) + k =

k (k + 1)
.(To je pretpostavka o
2

istinitosti tvrenja k M )
(b2) Induktivno tvrenje: Tvrdimo da je stav istinit i za k= k + 1 (Tvrdimo: k M ):
1 + 2 + 3 + ... + (k 1) + k + (k + 1)=

(k + 1)(k + 2)
.
2

(b3) Dokaz induktivnog tvrenja: (Dokazujemo implikaciju: k M k M ).

k (k + 1)
, zato uvrstimo to u induktivno
2
k (k + 1)
k

k + 2 (k + 1)(k + 2)
tvrenje:
+(k + 1) = (k + 1) + 1 =(k + 1)
.
=
2
2
2

Po pretzpostavci zbir prvih k brojeva je

Poto skup M zadovoljava zahteve 5. Peanovog aksioma jer smo pokazali da je istina
1 M i da vai k M k M iz ega sledi M =N, tojest nae tvrenje je istinito za sve
prirodne brojeve.

2.1.2. Skup celih brojeva

Zbog ograniene izvodljivosti operacije oduzimanja u skupu prirodnih brojeva
potrebno je proiriti skup N da bi i oduzimanje postalo neogranieno izvodljiva operacija.
Prikazujemo proirivanje skupa prirodnih brojeva na skup celih brojeva putem, koji se
umnogome oslanja na Peanovu aksiomatiku.
Uoimo elemente skupa NN! Poznajemo ureene parove, te ne bi bilo potrebno
ponavljanje definicije jednakosti tih parova, ali radi uporeivanja dve definicije o jednakosti
ponavljamo tu definiciju:
(a, b) = (c, d) a = c b = d .
________________________________________________________________________________________
23

DISKRETNA MATEMATIKA

Sada dajemo definiciju, koju upotrebljavamo u sluaju proirenja skupa prirodnih

brojeva:
(m,n,k,l N )((m, n) = (k, l) m + l = k + n),
Ova definicija se oslanja na sabiranje prirodnih brojeva. Ako su dva para jednaka po
optoj definiciji, onda su jednaka i po novouvedenoj definiciji, ali obrnuto ne vai!
Zbir ureenih parova definiemo na sledei nain:
(m,n,k,l N )( (m, n) + (k, l) = (m + k, n + l ).
Definicija proizvoda ureenih parova:
(m,n,k,l N )( (m, n) (k, l) = (m k + n l , m l + n k).
Poto su nam sva svojstva sabiranja i mnoenja prirodnih brojeva poznata, ne
predstavlja tekou ispitati svojstva sabiranja i mnoenja ureenih parova. Ovim ispitujemo
strukturu (NN , +, ). Na kraju tih ispitivanja konstatujemo sledee:
Struktura (NN, +, ) je komutativni prsten sa jedinicom.
Dalje ispitivanje jednakosti meu ureenim parovima moemo uoiti, da je to relacija
ekvivalencije. U traenju predstavnika klase ekvivalencije nailazimo na tri razliite situacije:
a) m > n (ili m n N ),
b) m < n (ili n m N ) i
c) m = n (ili m n = 0).
Prva klasa ekvivalencije koja se odmah uoava jeste klasa parova oblika (m, m).
Izvrimo izbor predstavnika klase na sledei nain: (m, m) = (0, 0) 0. Ostale izbore i
uvoenje oznaka vrimo na sledei nain: ako je m > n onda je m n = k N pridruivanje je:
(m, n) = ( k, 0) k. Ovo pokazuje da je skup prirodnih brojeva izomorfan sa podskupom
skupa ureenih parova prirodnih brojeva. Ako je m < n , tada je n m = k N. Sada
uvodimo pojam negativnog broja i oznaku: m < n (m, n) = (0, n m) = (0, k) k.
Posle tako uvedenih oznaka prelazimo na dobro poznat skup celih brojeva:
Z = {...., 6, 5, 4, 3, 2, 1, 0, +1, +2, +3, +4, +5, ... }, i N Z .

2.1.3. Skup racionalnih brojeva

Proirivanje skupa celih brojeva mogue je izvesti na ve spomenuti intuitivni nain
zbog ograniene izvodljivosti operacije deljenja u skupu celih brojeva. Meutim i ovom
prilikom prikazujemo metod, koji je koiherentan sa aksiomatikom koju smo uveli kod
izuavanja skupa prirodnih brojeva.
________________________________________________________________________________________
24

KOMPLEKSNI BROJEVI

Posmatramo ureene parove oblika (a,m) Z N.

I za ove parove prvo definiemo relaciju jednakosti:
(a,b Z )( m,n N )( (a, m) = (b, n) a n = b m ).
U definiciji smo koristili operaciju mnoenja celih brojeva. Primetiti, da ni ova
definicija nije protivrena sa optom definicijom jednakosti ureenih parova, ali donosi i
neto novo!
Definicija sabiranja i mnoenja ureenih parova:
(a,b Z )( m,n N )( (a, m)+(b, n)=(a n + b m, m n) ).
(a,b Z )( m,n N )( (a, m) (b, n)=(a b, m n) ).
Ove tri definicije, kao i poznavanje osobina operacija sabiranja i mnoenja celih
brojeva je dovoljna da krenemo u izuavanje strukturu skupa Z N u odnosu na upravo
definisane operacije. Zakljuak nakon tih ispitivanja je sledei: struktura (Z N , +, ) je
komutativni prsten sa jedinicom. Ukoliko prilikom ispitivanja operacije mnoenja iskljuimo
klasu u koju spadaju parovi oblika (0, m), tada je (Z N , +, ) polje.
Zamenimo li obeleavanje parova sa (a, m) na

a
tada dobijamo skup racionalnih
m

a Z m N koji je izomorfan sa ispitivanim skupom Z N. Prihvatamo

m

a
li obeleavanje a , tada se moe uoiti, da je skup celih brojeva izomorfan sa podskupom
1
a
skupa racionalnih brojeva. Uzimamo li taj izomorfizam za jednakost: = a , tada je skup
1

brojeva Q =

celih brojeva jeste podskup skupa racionalnih brojeva.

Z Q. Po ranijim konstatacijama ve je poznato: N Z, znai N Z Q
Vrlo karakteristina je razlika izmeu skupa prirodnih i celih brojeva sa jedne strane i
skupa racionalnih brojeva sa druge strane.
Skup prirodnih brojeva i skup celih brojeva su diskretni skupovi. Diskretnost znai da
izmeu dva elementa ta dva skupa u odnosu na relaciju manje ili vee nalazi se konaan
broj elemenata, ili ne postoji ni jedan elemenat istog skupa. Zaista, na primer izmeu brojeva
6 i 1 nalazi se tano 4 cela broja: 5, 4, 3 i 2, dok izmeu brojeva 100 i 101, ili izmeu
1 i 0 nema vie celih (ili prirodnih) brojeva.
Za razliku od diskretnosti, skup racionalnih brojeva poseduje osobunu gustine.
Posmatramo li bilo koja dva elementa tog skupa, izmeu njih postoje najmanje jo jedan
elemenat tog skupa. (Naravno: kao posledica proizilazi, da izmeu dva ma koja elemnta skupa
racionalnih brojeva postoji jo beskonano mnogo racionalnih brojeva.) Zaista: ako su a < b
dva racionalna broja, tada je i njihov poluzbir (a+b)/2 racionalan broj i nalazi se izmeu njih.
Laemo da je skup racionalnih brojeva gust skup.
________________________________________________________________________________________
25

DISKRETNA MATEMATIKA

2.1.4. Skup realnih brojeva

U izgradnji pojma broja samo smo nabrajali karakteristine korake. U definisanju
pojma realnog broja postupamo na isti nain.
Skup prirodnih brojeva, skup celih brojeva i skup racionalnih brojeva u odnosu na
relaciu poredka manje (ili vee) jeste ureen skup. U ureenim skupovima Arhimedov
aksiom je uvek je istinit:
"Za bilo koji element a i za svaki element b > 0 polja
uvek postoji prirodan broj n takav, da je n b > a. "
Skup racionalnih brojeva je arhimedski ureen.
U okviru kursa Matematika analiza italac e detaljnije upoznate nizove i njihovu
konvergenciju. Mogue je uoiti, da neki nizovi u skupu racionalnih brojeva uprkos
kriterijumima konvergencije: monotonosti i ogranienosti nemaju graninu vrednost u skupu
Q . Zbog ovog nedostatka skup racionalnih brojeva nije potpun.
Definicija 2.1.4.1.: Arhimedski ureen skup je potpun, ako svi konvergentni nizovi u
njemu imaju graninu vrednost koja takoe pripada tom skupu.
Ne razmatramo postupak upotpunjavanja skupa racionalnih brojeva do skupa realnih
brojeva, vano je da dobijamo skup, koji je potpun.
Definicija 2.1.4.2.: Polje realnih brojeva je arhimedski ureen i potpun skup. Skup
racionalnih brojeva jeste podskup skupa realnih brojeva.
Oznaimo skup realnih brojeva sa R . Po rethodnoj definiciji moemo konstatovati
sledee inkluzije: N Z Q R.
U toku proirivanja brojevnih skupova novi iri skup uvek nasleuje sva svojstva
od starog skupa, i naravno, pojavljuju se i nova. U svakom sluaju novi skup poseduje
najmanje ona svojstva koja je posedovao ui skup. To je princip permanencije.
ini se da realni brojevi, koji nisu racionalni na neki nain su skriveni. Ne vidimo ih,
kao da ih ima manje. U traenju primera skoro scvi emo navesti broj 2 . Verovatno zato, to
se najee na tom broju se pokazuje na nije racionalan. I Euklid je tako postupao i prvi
dokaz injenice da 2 nije racionalan broj potie od Euklida. I pored prividne manjine
iracionalnih brojeva ima mnogo vie nego racionalnih brojeva. Skupovi N , Z i Q su
prebrojivi skupovi. Kardinalni broj prebrojivih skupova se obeleava sa o. Svi beskonani
prebrojivi skupovi su ekvivalentni mogue je uspostaviti izmeu njih bijektivno
preslikavanje. Skup realnih brojeva nije prebrojiv, kardinalni broj skupa realnih brojeva se
oibeleava sa c, taj broj je mnogo vei od o.

________________________________________________________________________________________
26

KOMPLEKSNI BROJEVI

2.2. Skup kompleksnih brojeva

2.2.1. Pojam kompleksnog broja
Poznato je, da na skupu realnih brojeva nije mogue reiti sve jednaine sa realnim
koeficijentima. Najee se navoidi primer jednaine x2 + 1 = 0, koja nema korene na polju
realnih brojeva. Ukoliko primenom adjunkcije proirimo skup realnih brojeva tako da skupu
R pridruimo broj i = 1 , tada je potrebno iznova poeti ispitivanje tog novog skupa.
Sada prikazujemo strukturu, u kojoj je mogue reiti sve jednaine sa realnim koeficijentima.
Ispitajmo strukturu (R R , +, ) u kojoj je operacija sabiranja i mnoenja definisana
na sledei nain:
Definicija 2.2.1.1.:

a) (a,b, c, d R )( (a, b) + (c, d)=(a + c , b + d) ).

b) (a,b, c, d R )( (a, b) (c, d) = (a c b d, a d + b c) ).

I jednakost elemenata se prihvata na osnovu opte jednakosti ureenih parova:

(a,b, c, d R )( (a, b) = (c, d) a= c b= d ).
Teorema 2.2.1.1.: Struktura (R R , +, ) je polje.
Dokaz: Prvo uoavamo da je (R R , +) komutativna grupa. Zaista: sabiranje parova
po definiciji 2.2.1.1.a) je unutranja operacija skupa R R. Asocijativnost se nasleuje od
realnih brojeva, par (0, 0) je neutralni element sabiranja, a za proizvoljni par (a, b) aditivni
inverzni element je (a, b).
Prilikom ispitivanja strukture (R R , ) lako se uoava zatvorenost operacije,
komutativnost i asocijativnost se takoe podrazumeva, a nije teko pronai ni neutralni
element. Neka je to par (e, f):
(a, b) (e, f) = (a e b f, a f + b e) = (a, b)
a = a e b f b = a f + b e e = 1 f = 0,
Prema tome, multiplikativni neutralni element je par (1, 0).
Dokaimo sada, da svi elementi (a, b) razliiti od aditivnog neutralnog elementa (0, 0)
((a, b) (0, 0)) imaju multiplikativni inverzni element: (a, b):
(a, b) (a, b) = (a a b b, a b + b a) = (1, 0)
a a b b = 1 a b + b a = 0.

________________________________________________________________________________________
27

DISKRETNA MATEMATIKA

Sistem jednaina na desnoj strani ekvivalencije je reiv u odnosu na brojeva a i b

samo ako je a2 + b2 0.
U skupu realnih brojeva a2 + b2 = 0 a = b = 0, tojest samo za (a, b) = (0, 0), ali je
upravo taj par iskljuen iz razmatranja. Zato svi elementi (a, b) (0, 0) imaju multiplikativne
a
b

, 2

2
2
2
+
+
a
b
a
b

inverzne elemente: (a, b) =

Distrubutivnost mnoenja u odnosu na sabiranje se lako proverava.

Time je dokaz izvren.
Teorema 2.2.1.2.: Telo (R {0} , +, ) je podstruktura tela (R R , +, ).
Dokaz: Skup R {0} je sainjen od elemenata oblika (a, 0), gde je a R . Za dokaz je
dovoljno kontrolisati svojstva strukture polja. Ovu proveru i italac sam lako moe izvesti.
Teorema 2.2.1.3.: Struktura (R {0} , +, ) je izomorfna sa poljem realnih brojeva.
Dokaz: Dokaz je izvren, im pronaemo bijektivno preslikavanja izmeu R {0} i R
tako, da bude zadovoljen uslov homomorfizma. Na pogodnije je sledee preslikavanje:
(a, 0) a,

(a, 0) + (c, 0) = (a + c , 0) a + c , (a, 0) (c, 0) = (a c, 0 ) a c .

italac neka sam proveri ostvarenje svih zahteva bijektivnosti i homomorfizma.

Na osnovu definicije 4.3.1. sabiranja i mnoenja moemo zapisati sledee:
(a, b) = (a, 0) + (0, b) = (a, 0) + (b, 0) (0, 1)
Potrebno je detaljnije upoznati osobine ureenog para (0, 1). Kao prvo odredimo
njegov kvadrat (0, 1)2 . Kvadrirajmo (0, 1)!
(0, 1)(0, 1) = (00 11, 01+ 10) = (1, 0) 1.
Kvadra para (0, 1) je realan broj!
Obeleimo element (0, 1) sa i. Ova oznaka omoguava sledee pridruivanje:
(a, b) = (a, 0) + (b, 0) (0, 1)

a + b i odnosno: (a, b) a + b i.
Znak mnoenja u proizvodu b i obino izostavljamo. Ovo je opte poznati algebarski
oblik kompleksnog broja.. Broj a je realni deo kompleksnog broja, dok je broj b imaginarni
deo kompleksnog broja. Ako kompleksan broj obeleomo sa z i z = a + b i, tada realni,
odnosno imaginarni deo se pie na sledei nain: Re(z) = a, Im(z) = b.
________________________________________________________________________________________
28

KOMPLEKSNI BROJEVI

2.2.2. Algebarski oblik kompleksnih brojeva

U koordinatnom sistemu imenovaemo
horizontalnu osu kao realna osa, dok vertikalna
osa e biti imaginarna osa. Pridruimo takama
ravni kompleksne brojeve na sledei nain:
Koordinata take na realnoj osi neka bude jednaka
realnom delu kompleksnog broja, koordinta take
na imaginarnoj osi neka bude imaginarni deo
kompleksnog broja. Lako se uoava, da je ovo
pridruivanje uzajamno jednoznano. Na primer:
kompleksnom broju 3 + 2i odgovara taka z u
kompleksnoj ravni: z = 3 + 2i. (slika 2.2.2.1.).

Im
z=a+bi

|z|=

Re

Slika 2.2.2.1.

Definisali smo operacije sa parovima (a, b) (Definicija 2.2.1.1.) Dajemo

prevod tih definicija na algebarski oblik kompleksnog broja:
a) sabiranje:
b) oduzimanje:
c) mnoenje:
d) deljenje:

(a + b i) + (c + d i) = (a + c) + (b + d) i,
(a + b i) (c + d i) = (a c) + (b d) i ,
(a + b i) (c + d i) = (a c b d) + ( a d + b c) i
a + bi ac + bd bc ad
2
2
= 2
+ 2
i , gde je c + d 0.
2
2
c + di c + d
c +d

U vezi deljenje kompleksnih brojeva definiimo prvo pojam konjugovanog

kompleksnog broja.
Definicija 2.2.2.1.: Konjugovani kompleksan broj za kompleksan broj z = a + b i je
z = a b i.
Prema tome vae sledee jednakosti Re(z) = Re( z ), Im( z ) = Im( z ).
Take koje odgovaraju konjugovanim kompleksnim brojevima simetrino su
postevljene u odnosu na realnu osu. isto realni brojevi jednaku sopstvenom konjugovanom
broju. Konjugovanost kompleksnih brojeva je uzajamna: konjugovani broj konjugovanog
broja je sam dati kompleksan broj: z = z .
Deljenje kompleksnog broja (a + b i) sa (c + d i) moemo shvatiti i na sledei nain:
prvo odredimo multiplikativni inverzni elemenat za (c + d i), to je
mnoenje broja (a + b i) i

1
zatim izvrimo
c+di

1
c
d
= 2
2
i.
2
c+di c +d
c +d2

Potrebno je primetiti vana svojstva imaginarne jedinice:

i2 = 1, i3 = i, i4 = 1, i5 = i, ... i 4k = 1, i 4k+1 = i, ,i 4k+2 = 1, i 4k+3 = i, ha k Z.

________________________________________________________________________________________
29

DISKRETNA MATEMATIKA

Definicija 2.2.2.2.: Apsolutna vrednost kompleksnog broja

z = a2 + b2 .

z = a + b i je realan broj

Oevidno, apsolutna vrednost kompleksnog broja je jednaka rastojanju pridruene

take i koordinatnog poetka. Posledica te definicije je i ta injenica, da apsolutnoj vrednosti
razlike dva kompleksna broja z1 = a 1 + b 1 i i z2 = a 2 + b2 i odgovara rastojanje izmeu
pridruenih taaka: z 2 z1 =

(a 2 a1 )2 + (b2 b1 )2 .

Lako se uoava istinitost tvrenja sledee teoreme:

Teorema 2.2.2.1.: Apsolutna vrednost kompleksnog broja z = a + b i je z = z z , a
1
z

za kompleksan broj za koji vai z 0 multiplikativni inverzni element je z 1 = =

z
.
z

Dokaz ostavljamo itaocu.

Primeri 2.2.2.:

a) (4 + 3 i) + (2 + 11 i ) = 2 + 14 i,
b) (4 + 3 i) (2 + 11 i ) = 6 8 i,
c) (4 + 3 i) (2 + 11 i ) = 41 + 38 i,
d)

4 + 3i
1
= (1 2i ) . Proveriti!
2 + 11i 5

e) Odrediti kompleksan broj koji zadovoljava uslove z 2 = 1 2 2 i !

Neka je z = x + y i, to znai da je z 2 = x 2 y 2 + 2 x y i. Na osnovu definicije
jednakosti kompleksnih brojeva imamo: x 2 y 2 = 1, x y = 2 . Reenje dobijamo
primenom metode zamene:
xy= 2 x0 y=

2
2
2
y 2 = 2 x 2 2 = 1 x 4 + x 2 2 = 0 .
x
x
x

Dobijena je takozvana bikvadratna jednaina. Kao reenja zadatka prihvataju se samo

realni brojevi, jer predstavljaju realni i imaginarni deo kompleksnog broja. Realni koreni
jednaine su x1 = 1 i az x2 = 1. Za imaginarni deo dobijamo y1 = 2 i az y2 = 2 . Reenja
zadatka su sledei kompleksni brojevi:
z1 = 1 + 2 i , z1 = 1 2 i , z1 = 1 + 2 i , z1 = 1 2 i .
f) Odrediti poloaj taaka z 1 + z + 1 = 4 u kompleksnoj ravni!
Ako je z = x + y i, onda z 1 = ( x 1) 2 + y 2 i z + 1 = ( x + 1) 2 + y 2 . Odavde sledi:
( x 1) 2 + y 2 +

( x + 1) 2 + y 2 = 4, odnosno

( x 1) 2 + y 2 = 4 ( x + 1) 2 + y 2 .

Nakon kvadriranja i sreivanja dobijamo 2 ( x + 1) 2 + y 2 = 4 + x.

Ponovno kvadriranje daje jednainu 3 x 2 + 4 y 2 = 12. Prepoznajemo jednainu elipse
koju moemo transformisati i na sledei oblik:

x2 y2
+
= 1.
4
3

________________________________________________________________________________________
30

KOMPLEKSNI BROJEVI

Drugi nain rezonovanja: traimo take z iji zbir rastojanja do taaka 1 i 1 jednak
broju 4. Ako se setimo definicije elipse, po kojoj je ona skup taaka u ravni, iji zbir
rastojanja do dve utvrene take stalan, tada ve znamo, da trazimo elipsu ije su ie 1 i 1, a
velika osa 4.
Zadaci 2.2.2.: a) Odrediti poloaj kompleksnog broja z =

1+ t i
, t R u kompleksnoj
1 t i

ravni. (Uputstvo: posmatrajte proizvod z z !)

3+i
= 1 4i .
1+ i

b) Odredite kompleksan broj z iz jednaine z + z + (2 + i) 2 + Re

z
w

c) Odredite Re(z) i Im(z), ako je Re(zw) = 9 i Im =

11
za dati broj w = 2 + 3 i.
13

d) Reiti jednainu i z2 2(3+2 i) z +14 15 i = 0.

2.2.3. Trigonometrijski oblik kompleksnog broja

Spojimo taku, koja je dodeljena kompleksnom
broju z = a + b i sa koordinatnim poetkom, zatim
nacrtajmo i ordinatu take! Na ovaj nain dolazimo do
jednog pravouglog trougla (slika 2.2.3.1.). Katete su a
i b, dok je duina hipotenuze a 2 + b 2 . Ugao koji se
nalazi izmeu pozitivnog smera realne ose i
hipotenuze je arkus ili argument kompleksnog broja.
Duina hipotenuze je apsolutna vrednost ili modul ili
poteg kompleksnog broja, obeleavamo ga sa z ili sa
r ili sa .
a = cos
b = sin

} {

Im
z=a+bi

|z|=

b
Re

Slika 2.2.3.1.

= a2 + b2
= arctg

b
a

Na osnovu toga moemo napisati trigonometrijski oblik kompleksnog broja:

z = (cos + i sin )
Nenegativan broj je samo za taku 0 jednaka nuli Ugao moe da primi bilo koju
realnu vrednost i pozitivnu i negativnu i nulu. Ako dva argumenta se razlikuju za 2 ili za
neki celi umnoak od 2 tada se ti argumenti poklapaju. Apsolutna vrednost kompleksnog
broja je jednoznano odreena, dok argument moe da ima beskonano mnogo vrednosti,
koje se meusobno razlikuju za celi umnoak broja 2.
________________________________________________________________________________________
31

DISKRETNA MATEMATIKA

z = (cos + i sin ) = (cos( +2k)+ i sin( +2k)), k Z.

Radi jednoznanog zapisivanja kompleksnog broja upotrebljavamo argument iz
razmaka (, ].
Konjugovani kompleksni brojevi razlikuju se samo po znaku argumenta:
arg( z )= arg(z):
z = (cos + i sin ) z = (cos() + i sin()) = (cos i sin )
Teorema 2.2.3.1.: Ako je z1 = 1 (cos 1 + i sin 1 ) i z2 = 2 (cos 2 + i sin 2 ), ta
vae jednakosti:
a)
z1 z2 = 1 2 (cos( 1 + 2)+ i sin( 1 + 2)) ,
b)

z1 1
=
(cos( 1 2 ) + i sin( 1 2 )) .
z2 2

Dokaz: a) z1 z2 = 1 (cos 1 + i sin 1 ) 2 (cos 2 + i sin 2 ) =

= 1 2 ((cos 1 cos 2 sin 1 sin 2) + i (sin 1 cos 2 + cos 1 sin 2)) =
= 1 2 (cos( 1 + 2)+ i sin( 1 + 2)) (na osnovu adicionih teorema).
b) pomnoimo i deljenik i delilac sa brojem z u trigonometrijskom obliku. i
primenimo rezultate ove teoreme iz take a).
Teorema 2.2.3.2.: Mnoenje proizvoljnog kompleksnog broja z sa kompleksnim
brojem cos + i sin znai rotaciju datog kompleksnog broja z oko koordinatnog poetka za
ugao .
Dokaz: Istinitost tvrenja sledi iz teoreme 2.2.3.1. Zaista, prilikom mnozenja
kompleksnim brojem cos + i sin ne menja se apsolutna vrednost zadatog kompleksnog
broja samo se argument promeni za ugao , a taka se pomeri na krunici poluprenika | z |.
Matematikom indukcijom se dokazuje takozvana MOIVRE-ova formula (Muavr):
Teorema 2.2.3.3.: Ako je z = (cos + i sin ), tada je z n = n (cos n + i sin n ).
Dokaz: Tvrenje je tano za n = 1. Pretpostavimo, da je tano za neko k N, tojest
pretpostavimo da vai: z k = k (cos k + i sin k ). Potrebno je dokazati, da je formula istinita
i za k + 1:
________________________________________________________________________________________
32

KOMPLEKSNI BROJEVI

z k+1 = z k z = k (cos k + i sin k ) (cos + i sin ) =

= k+1 (cos(k+1) + i sin(k+1) ).
Korenovanje kompleksnih brojeva vrimo na osnovu sledee teoreme:
Teorema 2.2.3.4: Reenja jednaine z n = w = (cos + i sin ) po nepoznatoj z pri
proizvoljnom kompleksnom broju w su kompleksni brojevi:
+ 2k
+ 2k

+ i sin
z k = n cos
, k = 0, 1, 2, 3, ... , n 1.
n
n

Ta reenja su temena jednog pravilnog n-tougla sa centrom u koordinatnom poetku.

Dokaz: Istinitost prvog tvrenja teoreme sledi iz MOIVRE-ove formule:
z kn = w za svako k{0, 1, 2, 3, ..., k1}.

Oevidno, ti koreni su meusobno razliiti ako je k1 k2 z k1 z k 2 , to znai imamo n

razliita reenja date jednaine. Svi koreni imaju istu apsolutnu vrednost

, znai pripadaju

istoj krunici sa centrom u O poluprenika n . Argumenti uzastopnik korena se razlikuju za

n-ti deo punog ugla od 2, a to znai da su rasporeeni po temenima pravilnog n-tougla.
20

1+ i 3
.
Primeri 2.2.3.: a) Odredimo Re(z) i Im(z) ako je z =

1 i

Prevedimo i brojioc i imenioc na trigonometrijski oblik:

1 + i 3 = 2 cos + i sin i 1 i = 2 cos + i sin = 2 cos i sin .

3

Zatim izvrimo deljenje:

1+ i 3

7
7

= 2 cos + + i sin + = 2 cos

+ i sin
.
1 i
12
12
3 4

3 4

Na kraju i stepenujemo:
1+ i 3

1 i

20

( 2)

7
7 10
35
35
+ i sin 20
+ i sin
cos 20
= 2 cos
=
12
12
3
3

20

1
35

35

.
12 = 210 cos i sin = 1024 i
= 210 cos
10 + i sin
2
3
3
2

Traeni brojevi su: Re(z) = 512 i Im(z) = 512 3 .

3

1 + i 3
=0!
b) Odredimo kompleksne brojeve koji zadovoljavaju jednainu z

1 i 3
3

________________________________________________________________________________________
33

DISKRETNA MATEMATIKA

Na prvi pogled se ini da je zadatak jednostavan. Transformiemo jednainu na sledei

nain:
3

1+ i 3

1 i 3

2 cos + i sin
3
2
2
3
3

= cos
+ i sin
=
= cos 2 + i sin 2 = 1 .

3
3

2 cos i sin
3
3

Sada imamo ekvivalentnu jednainu:

z 3 = 1 , (Broj 1 je kompleksan broj jer je 1 = cos 2k + i sin 2k ,

z 3 = cos 2k + i sin 2k z k = cos

2k
2k
+ i sin
, za k =0, 1, 2.
3
3

k = 0, z 0 = cos 0 + i sin 0 = 1 ,
2
2
1
3
+ i sin
= +i
i
k = 1, z1 = cos

3
3
2
2
4
1
3
4
k = 2, z 2 = cos
+ i sin
= i
.
3
2
2
3

Zadaci 2.2.3.: Posredstvom trigonometrijskog oblika naimo realni i imaginarni deo

sledeih kompleksnih brojeva ili dokaimo identinost:

( 1 + i 3 )
a) u =

15

(1 i )

20

( 1 i 3 )
+

15

(1 + i )

20

b) z = 6

)(

1 i
3 +i

c)

x 5 1 = (x 1) x 2 2 x cos 72 o + 1 x 2 2 x cos 144 o + 1 ,

d)

x 5 + 1 = (x + 1) x 2 2 x cos 36 o + 1 x 2 2 x cos 108 o + 1 .

)(

2.2.4. Eksponencijalni oblik kompleksnog broja

Operacije u trigonometrijskom obliku podseaju na operacije sa stepenima jednakih
osnova. Ovo nije sluajnost! Ovi izrazi jesu stepeni (dokaz ete nai u kursu Matematika
analiza kompleksne funkcije). Mi ovde samo zadajemo eksponencijalni oblik:

cos + i sin

def

e i

Teorema 2.2.4.1.: Za kompleksne brojeve z1 = 1 e i1 i z2 = 2 e i 2 vai:

z1 1 i (1 2 )
=
e
z1 z2 = 1 2 e i (1 + 2 ) ,
,
z2 2
________________________________________________________________________________________
34

KOMPLEKSNI BROJEVI

u sluaju stepenovanja i korenovanja za z = e i imamo zn=n e in , i

n

z= e
n

+2k
n

, (k=0, 1, 2,... ,n1).

Dokaz: Teorema je preformulacija teorema 2.2.3.1., a 2.2.3.3. i 2.2.3.4. Zato je dokaz

suvian, italac sam moe da prevede date teoreme.
Osmotrimo sada logaritmovanje. Pokuajmo logaritmovati bilo koji (mode negativan,
ili ak kompleksan) broj! Zadatak mozemo reiti, ako broj napiemo kao kompleksan broj u
eksponencijalnom obliku:
Teorema 2.2.4.2.: Ako je z = e i , tada je log a z = log a + i log a e , za a 1.
Dokaz je suvian, sve sledi iz pravila logaritmovanja.
Teorema 2.2.4.3.: Dva kompleksna broja z1 i z2 sa koordinatnim poetkom odreuju
usmereni ugao: z1 O z2 = arg

z1
.
z2

Dokaz: Teorema je posledica teoreme 2.2.3.1.

Teorema 2.2.3.4.: Tri kompleksna broja z1 , z2 i z3 odreuju usmereni ugao u datom
redosledu: z1 z3 z2 = arg

z1 z 3
.
z 2 z3

Dokaz: Izvrimo translaciju tako, da z3 pomerimo u koordinatni poetak. Tada e se

taka z1 pomeriti u taku (z1 z3) dok taka z2 u taku (z2 z3). Primenimo sada teoremu
2.2.4.2. na novi poloaj taaka.
Kao posledicu moemo zapisati rotaciju take z1 oko take z3 za ugao na sledei
nain: z2 = z3 + ( z1 z3) e i
Primeri 2.2.4.1.: a) Odrediti | z | i arg (z) za kompleksan broj z = (1 + i )(1+ i) !
U reavanju zadatka primenimo eksponencijalni oblik kompleksnog broja samo u sluaju
kada je to neophodno:

i
4

(1 + i )(1+ i) = 2e

Poto je a = e

ln a

zato

1+ i

i
4
= 2e

( 2) = e
i

ln 2
2

Iz prethodnog sledi: | z | = 2 e 4

i
2e 4

= 2 ei 4

, ili (1 + i )

(1+ i)

( 2) e

= 2 e 4

i 4 + ln22

ln 2

+
i arg(z) =
4
2

________________________________________________________________________________________
35

DISKRETNA MATEMATIKA

b) Odredimo za kompleksan broj z = 3 + 4i vrednost ln z!

i arctan 4
4
3
ln z = ln (3 + 4i) = ln 5 e
= ln 5 + i arctan 3 .

c) Date su u kompleksnoj ravni take z2 = 2 i z4 = 1 + 3 i. Odredimo take z1 i z3 tako,

da take z1 , z2 , z3 i z4 u datom redosledu budu temena jednog kvadrata.
Drugu dijagonalu kvadrata dobijamo rotacijom prve dijagonale oko sredine za ugao od +
Sredina dijagonale je z o =

z2 + z4 3
= (1 + i ) . Taka z3 dobijamo rotacijom take z2 oko zo za
2
2

odgovarajui ugao (faktor e

primenjujemo u algebarskom obliku: i.):

z1= zo + ( z 4 zo ) e

z 3 = zo + (z2 zo ) e

d) Dokazati identinost cos

3
(1 + i ) + 1 + 3i 3 3 i i = i ,
2 2
2

3
(1 + i ) + 2 3 3 i i = 3 + i .
2 2
2

11

+ cos

9 1
7
5
3
+ cos
+ cos
+ cos
= .
11 2
11
11
11
i

Polazimo od kompleksnog broja z = e . Oevidno je z11 = 1. Izraunajmo sada

zbir z + z3 + z5 + z7 + z9 . Potrebni su samo sledei stepeni:
k

z =e

k
11

= cos

11

k
k
+ i sin
,
11
11

k = 1, 3, 5, 7, 9.

Nakon sreivanja zbira dobijamo

z + z3 + z5 + z7 + z9 =

= cos

11

+ i sin

+ cos

11

9
7
5
3
+ cos
+ cos
+ cos
+
11
11
11
11

+ sin

3
5
7
9
+ sin
+ sin
+ sin

11
11
11
11

Istovremeno primenom formule o zbiru prvih 5 lanova geometrijske progresije

imamo:
3

z+z +z +z +z

(z )
= z

2 5

1 z 11 z
1+ z
1
=
=
= 2
, ( z 1).
2
( z + 1)( z 1) 1 z
z 1
z 1

________________________________________________________________________________________
36

KOMPLEKSNI BROJEVI

Uvrstimo sada trigonometrijski oblik kompleksnog broja z:

1
=
1 z

1
1 cos

11

i sin

11

1 cos

+ i sin

11
11
2
2 =

1 cos + sin
11

11

1 cos + i sin
sin
11
11 1

11
.
= +i
=

21 cos
21 cos
11
11

Realni deo zbira z + z3 + z5 + z7 + z 9 je upravo zbir kosinusa iz zadatka.

Izjednaavanjem realnog dela sa realnim i imaginarnog dela sa imaginarnim dobijamo jo
jednu identinost:

sin

9
7
5
3
11
.
+ sin
+ sin
+ sin
sin + sin
=

11
11
11
11
11
21 cos
11

Zadaci 2.2.4.:
a) Odredimo zbir i proizvod korena jednaine z 2001 1 = 0.
b) Take kompleksne ravni z1, z2, z3 i z4 su temena kvadrata. Odrediti kompleksan
broj z1 iz uslova (z1 + i)(1 + 2 i) + (1+ z1 i )(3 4 i) = 1 + 7i zatim odrediti i kompleksne
brojeve z2 i z4 ako je poznat kompleksan broj z3 = 1 3 i.
c) Odrediti kompleksan broj z iz sledeih uslova:
zi +1
11
Re
+ z i = ,
2+i
5

18
zi +1

Im
+ z i =
5
2+i

d) Odrediti kompleksne brojeve z1 i z2 iz sledeih uslova:

z1
i
0

0 z2
1 2 = 2 + 2i q ,
1 1

z + 2i
(1 + 3 i ) 3 (3 i ) + i Im 2
+ z 2 = 2 + 12 i .
2
n

xi
xi

1
= 0,
e) Izraunati realne korene jednaine: 1 +
n
n

f) Izraunati zbir svih n-tih korena iz jedinice.

nN .

________________________________________________________________________________________
37

DISKRETNA MATEMATIKA

g) Dokazati identinost:

sin x + sin 2 x + sin 3 x + ... + sin nx =

sin

n +1
nx
x sin
2
2
.
x
sin
2

h) Sredstvima matematike analize nai graninu vrednost:

1
1
1
1

lim 1 + cos x + cos 2 x + cos 3 x + ... + n cos nx .

n
2
4
8
2

Ispitni zadaci 2:
1. (12.06.1999.)
16

1 5 3 i
. Rezultat napisati u algebarskom obliku.
Izraunati z = 2

Reenje:
16

16

16

5 3i
1 5 3 i
5
= 5 +
= 1 + i 3
z = 2

3
3
3
3

16

Pretvorimo kompleksni broj u drugoj zagradi u trigonometrijski oblik.

Poto je modul tog broja z = 1 + 3 = 2 , a argument je ugao : = arctg 3 =

sledi:

(1 + i 3 )

16

16

16
16

= 2 cos + i sin = 2 16 cos

+ i sin
.
3
3
3
3

16

Nakon "odbacivanja" punih obrtaja od po 2 dobijamo:

(1 + i 3 )

16

1
4
4
3

16

= 2 16 cos
+ i sin
= 2 i
3
3
2

2
16

5
1
z = 2 16 1 + i 3 .
3
2
________________________________________________________________________________________
38

KOMPLEKSNI BROJEVI

2. (28.01.2001.)

Reiti jednainu x4 a = 0 za a = 88i.

Reenje:
7

Poto je |a|= 64 + 64 = 2 2 , dok arg(a)=arctg(1)=5/4, reenja predstavljaju

4

i
+ 2 k
4

kompleksni brojevi x = 4 a = 2 2 e

za k=0, 1, 2, 3:

7
5
5
= 2 8 cos
+ i sin ,
16
16

13
i
7
7
13
13
x1 = 2 8 e 16 = 2 8 cos
+ i sin
,
16
16

21
i
7
7
21
21
+ i sin
x2 = 2 8 e 16 = 2 8 cos
,
16
16

29
i
7
7
29
29
8
x3 = 2 e 16 = 2 8 cos
+ i sin
.
16
16

x0 = 2 e
8

5
16

3. (2002.09.03.)

Dat je kompleksan broj z1 = 3 + i . Nai jo pet kompleksnih brojeva z2, z3, z4, z5 i
z6 u algebarskom obliku tako da oni zajedno sa z1 ine temena pravilnog estougla iji
centar lei u kordinatnom poetku.
Reenje:

Temena se dobijaju uzastopnim rotacijama za po 60o tojest za ugao

. Takvu
3
rotaciju moemo realizovati mnoenjem sa jedininim kompleksnim brojem iji je argument
upravo ugao

u 0 = cos

+ i sin

1
3 1
+i
= 1+ i 3 .
2
3 2

Uzastopnim mnoenjima dobijamo temena traenog estougla:

) 12 (1 + i 3 ) =

z 2 = z1 u 0 = 3 + i

3 i,

________________________________________________________________________________________
39

DISKRETNA MATEMATIKA

) 12 (1 + i 3 ) = 2i ,

z3 = z 2 u0 = 3 i
z 4 = z 3 u 0 = 2i

1
1+ i 3 = 3 i ,
2

z5 = z 4 u0 =

3i

) 12 (1 + i 3 ) =

z6 = z5 u0 =

3+i

3 +i,

) 12 (1 + i 3 ) = 2i .

________________________________________________________________________________________
40