Professional Documents
Culture Documents
Cavit Orhan Tütengil - Prens Sabahattin
Cavit Orhan Tütengil - Prens Sabahattin
Cavit Orhan Tütengil - Prens Sabahattin
PRENS SABAHATTN
S T A N B U L ,
M A T B A A S I
1954
NDEKLER
nsz
. . . .
................................................. 3
Giri
I Tanzimat'tan 1908e doru .
II Reform ihtiyac
. . . . .
........................... 9
17
Fikr h a z r l ................................................. 19
................................. 30
. . . .
59
V I T e sirle ri............................................................ 60
VII Tenkit ve n e t i c e ...................................... 65
K s a ltm a la r ......................- ........................................ 68
Bibliyografya notlar ..................................................69
Prens Sabahattin iin ek bibliyografya . . . .
72
NSZ
Baz fikir ve sanat adamlar iin lm lerinden sonra
deerleri anlatlmak bir aln yazs oluyor. Batda pek ok
rneklerine rastladmz bu olayn yaadmz gnlere ya
kn bir rneini fikir hayatmzda Prens Sabahattinde b u l
mak m m kndr. B tn hayat boyunca m em leketinin yk
selmesi, kurtuluu iin alan, bu uurda rahat bir hayat
teperek eitli nankrlk, kt anlalma, yoksulluk ve s
trap iinde gnl rzas ile didinen, hak belledii yola
yalnz giden , j o Haziran 148 de svirede hayata gz
lerini yuman Sabahattin, byle bir aln yazsnn sayl ma
durlarndan biri oluyor.
8pp ylnda balad mcadele hayat, btn mr
boyunca inand kanaatleri savunan, (Hasta adam) gelip
geici tedbir ve idare-i maslahat fikirler yerine lm usul
lerle, sabrl fakat kkl almalarla esenlie kavuturma
y ama edinen bir cemiyet mimarnn hayatdr. Ona g
re, hasta olduundan phe etmedii cemiyeti, nce monografik aratrmalarla yakndan tanmal, slahatn ana izgile
rini bu tanmadan karmaldr.
Sosyal meselelere ekil vermek amacn gden her ha
reket tarz (action) bir fikirden kuvvet almak zorundadr.
Fikirden gelmeyen aksiyonlar, sesin llerde kaybolmas gi
bi, ardnda iz brakmadan kaybolmaa mahkmdur. Sabahattinin hareket noktasn tekil eden ana-dnceler Fransada L e Play tarafndan kurularak devamclar tarafndan
gelitirilen (.(.Science sociale ci dncelerdir.
Hereyden nce yaama tarzmz, cemiyetin yapsn
deitirmek gerektiini savunmu, Yeni T rk iy eyi yarata-
G R
II
R eform ihtiyac
Om anh m paratorluunda X V I. yzyldan sonra s
rp gelen asker m alubiyetler, ok d e k ele alnd gibi,
gerilem ede bir sebep olmaktan ok trl m illerin hazrla
d b ir n e t l e edir. M add ve manev m illerin son tah
lilin d e elde kalan ey 'yerinde sayan Asya m n y2imn.?i, ileri
teknik ve fikirle kuanm'))^n bir Avrupann meydana
kmasdr. Avrupa-Asy ekimesi, nceleri gururum uzun
grm em ize engel olduu bir tezat halinde iin iin devam ederken gelimekten geri kalmam, hi olmazsa askerlike
geriliim iz kabul edilm ekle balanan uzlama havas, ken
dim izi toptan ipkra kadar varmtr. T ezad n uuruna var
m ann maraz ekilde grn sayacamz 'ban kuma
gm en devekuu zihniyeti' ile ifls ettiim izi haykran aa
lk duygusu yannda, kurtuluu mazide ve arkl kalm ak
ta arayan muhafazakr aydnlarla, hal aresini Bat anlay
n benim seyip kabul etniekte arayan ileri fikirliler yer alr.
leri-geri fikir mcadelesi halinde devam edegelen ekime,
m paratorluktan Cum huriyete kadar geirdii olula bir ya
p deirnesini ifade eder.
X I X . yzyln sonlarnda en iddetli ekliyle grnen
reform ihtiyac, t i m a
m e s e 1 e ile ikiz ola:gelmitir. M eseleyi, X IX . yzyldan nceki olaylarn nda ele
alm ann bizi daha isabetli neticelere gtrecei um ulabilir.
10
11
13
14
15
n
.1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
16
Prens
Sabahattin
( 1877
1948)
I A ile evresi
A bdlm ecidin kz ve A bd lbam id in kz kardei Seni
ha Sultann olu olan M ehm et Sabahattin Osm anl hane
dan m ensubudur. Prens kelim esi de bu m ensubiyetten ile
ri geliyor. Seniha Sultann, ...kelim en in gerek mnasnda
bir AvrupalI^ olduuna iaret edilen bu zeki, okumu ve
sportmen T r k anasnn Sabahattin zerindeki tesirlerini
iyice bilm iyoruz. K leanti tskalyeri kom itesi ile ilgisine b a k
larak^ Seniha Sultann Sabahattinin siyas kanaatleri ze
rinde tesirli olduu sanlabilir. A ile evresi itibariyle Avrupallarla temasn yaayta olduu kadar dnya gr ve
edebi zevkte de tesirler yaptn gryoruz.
Babas Damat M ahm ut Cellettin Paa (1853 - 1903)
-damat H alil R ifat Paann olu- olu zerinde by k tesir
yapm tr. A s a f takma-adyla iirler de yazan Paa ((...yir
mi drt yanda veizir, yirm i be yanda A d liye Nazr* olmasna, daha sonraki inziva hayatnda rahat iinde bulunm a
sna ram en A bdlham it rejim inden m emnuj deildi. s
tibdatla esasl bir ekilde mcadele edebilm ek iin Avrupaya kam aktan ekinm edi. O ullar Sabahattin ve L tfullah * Beylerle birlikte, 14 A ralk S g g da, deniz yolu ile
Fransaya kat,^ Ka haberi Sarayda endie ile karlanm,
rivayete gre Abdlham it bu haberi alnca dp baylm
ve uzun m ddet kendisine gelememiti. A vrupaya giden
tren ve vapurlarda sk aratrnalar yaplrken Dam at M ah
m ut Paa ve oullar 21 A ralkta M arsilyaya. kyorlard."
*
17
18
19
Le
20
21
LtfuUah ve Sabaltattin
23
23
24
25
* *
Sabahattinin sistemli yayn faaliyetini anlam ak iin
T e r a k k iye bakmak gerektir. 1906 ylnd a kurduu, Pa
riste yaynlanan bu aylk dergi iki yl kadar devam etmi
tir. D erginin zerindeki dvizin zamanla yle bir deiik
lik geirdii gze arpyor:
a)
26
27
28
29
30
yerek Teebbs ahsiye gelince, Osm anl karilerinin heyeti umum iyesince biraz glkle anlalacak b ir tbir oldu
u , bu esbab- felsefiyi taharri etmekte bizim iin imdi
bir faide grem ediini ilve eder. "T eebbs ahsi fikri
nin en anlalacak, basit mnas herkesin srf kendi iddet-i
31
32
33
34
katldn
b)
2.
c)
Hristiyan vatandalarmza kar mslmanlarla samimi bir ittihat lzum unu yani R um , E r
meni, Bul>ar ilh. cins ve mezhep fark gzetil
meksizin C^manlh tekil eden anasrdan hi
35
b)
c)
Bsbtn aleyhimizde bulunan efkr- Garbiyeden bir ksmn olsun dvay- millimize ka
zanmak.
Ltfi
,A
Sabahattinin Selnik ve Manastra yapt seyahat sra
snda stanbulda A h rar Frkas teekkl ediyor.*^ ,1908
Eyllnde faaliyete balayan Frkann ana fikirleri,, kurucu
larndan bazlarnn Sabahattinle olan yaknl sebebiyle
Sabahattinin frkaya mensup olduu ok defa, ileri srle-,
ektir. Gerek udur ki Sabahattin daha balangta siyas
hayata atlmak istememi, kendisine yaplan reislik teklifini
reddetmiti.^^
Szn edeceimiz yazda geecek olan bir hususu k
saca aydnlatan frka meselesinden sonra, Hseyin Cahit ta
rafndan yazlan ntihabat Entrikalar adl makaleye^
geiyoruz. Bu makale, yazarn Sabahattine ve fikirlerine
kar besledii kt niyetin yeni bir grndr. ttihat ve
Terakki Frkasna mensup olan bayazar bu yazsnda mil38
defa
sonra suikasta ad kartrlarak gyaben mahkm edilen Saba,ha<^^tin, kyafet deitirerek yaldan kaar, dostlarnn yar
dm ile yeniden stanbuldan uzaklaarak gizlice Parise gi
der.'* Bir yl kadar sonra da Trkiye Birinci Dnya Sava
na katlr.
Almanyann mttefiki olarak Umumi Harbe girdii
miz srada Sabahattinin Paristen Padiaha gnderdii bir
arizada (6 Kasm 1914) u satrlar okumaktayz: Heyet-i
vkelaya vuku bulan mtevali mracaatlarmn boa gittii
ni grdm u anda milletin menafi ve arzusu^hilfna olarak iln edilmi olan bir harbi tevkife zt- mlknelerinin son bir gayretle teebbs buyurmalarn istirham ediyo
rum.
Yukardaki satrlarndan da anlald gibi Trkiyenin
harbe girmesine, bilhassa Almanyann yannda yer almasna
katiyyen taraftar olmayan Sabahattin, sonralar mnferit
bir bar imzalanmas iin de byk gayretle^ sarfetmitir.
Paris, Atina ve Cenevrede sarfettii gayretler msbet bir ne
tice vermemitir. Birinci Dnya Savanda yenilgiye ura
dktan, ttihat ve Terakki liderlerinden bir ksm Trkiyeyi terkedip tekiler Maltaya srgn olarak gnderildikten
sonradr ki Sabahattinin Trkiyeye dnmesi mmkn ola
bilmitir. (8 A ralk 1919)"
***
Sabahattini olgunluk anda aksettiren yazlan T r
kiye nasl kurtanlabilir? adn ta r.Y a y n la n d vakit ba
snmzda derin yanklar yapan bu eser Meslekin sosyal me
selelerimize uyguland bir slahat lyihas manzaras gs
terir. 1329 ylnda yazlm olan kitabn Birinci Dnya Sa
va sonunda, 1334te, yaynlanmas tesirini bir kat daha art
trmtr.
"T ehlike karsnda Meslek adl bir nyaz ile kitab
yaynlayan Mehmet Ali, harpsonu milletlerinin itimai du
rumunu tahlil ettii yazsnda askeri zaafa ittifakla are bul
mak mmknken itimai zaaf efi kavi ittifak ve ittihatlar
47
itimai
2 Meslek-i itim ai
lm-i
itimay
sosyal
meselelerimize uygulamaktan
m eslek domutur.
T eekkl- itimaimiz
tr ve tima hal)
Fikri inkiaf ve kabiliyete belirli bir istikamet veren an
cak itimai hayatn artlandr. timai tekilt vcude ge
tiren de 's a y z e m i n idir. Bunun iindir ki fikr inkiaf
ta madd sayin dorudan doruya ve dolaysyle tesiri gr
lr. Kolay bir sayin brakt bo zamanlar tahayyle, isti
raka, mcerret eyler zerine dnmee istidat verir. T a
rihten alman misallerde de grlecei gibi haraset-i fikriyenin inkiaf yani fikrin stnl tefevvuk-u itimaiyeden
ayrlyor ve onun zaruri bir tezahr olmuyor.
timai evremizi, teekkl- infiradi istikametinde s
laha ve deitirmee almalyz.
2 M ek tep lerim izin teekkl- itim aim izle
m na
sebeti
kuvvetlerin ayrlmas yani her muayyen mesuliyete bir selhiyetin tekabretm esidir. Tanzimatn yapt her ey teekkl- tecemminin umumi hayat zerindeki tahakk
mn gsterir. Umumi hayat slahatn da teekkl mesesi iinde ele almaldr.
5 M u h it-i asker ve siyasiyat
Hkmetin orduya dayanmas cemiyetimizin zayf bir
itimai rnee mensup olduunu isbat eder. Teekkl icab, hkmeti ordusuna dayanan muvazenesiz bir cemiyet
te askerin ve dier memurlarn siyasetle itigalini yani onla
rn faaliyet-i siyasiyede bulunmalarn ceza tehdidi altnda
menetmek hkimiyeti elde tutanlarn mracaat ettikleri gay
ri kfi vesaitten ibarettir. Tekilt- itimaiyemizde bir dert,
bir bozukluk var: cemiyet tabii muvazeneden mahrum. T e
vaznn husul iinse teekkl- tecemmiden teekkl-
infiradiye gemek lzm.
Y en i stikam et (M eslek Program )
Hayat- U m um iye Islahat
te
/ H k m a t- m ahalliye
Her muayyen ie kar yetkili ve dolaysiyle sorumlu bir
ynetim kurulu vcude getirmek gerektir. Bu ise, umumi
hizmetlerin ayrlmas, ilerin, idaresi en elverili yerde bu
lunan, en ehil olan kurullar tarafndan kfi yetki ve gerekli
vastalarla ayr ayr yerine getirilmesi demektir. Hkmat- mahalliye memurunun tekilinde sabit kuvay- mahalliyeye doru bir yol tutulm aldr. dareye, istihsal faaliyetle
ri ile ykselenler bilhassa itirak ettirilmelidir. Seimde veya
tayinde bu esas gz nnde tutulmaldr. Merkezden gnde
rilmesi gereken idare erknna gelince, bunlar kendilerine
emanet edilen ii yapabilir insanlar olmal, yerlerinin sk sk
deitirilmemesi kaide haline getirilmelidir.
54
n z ib a t
T e m e ll k
56
A
lm nden bir ay nce (29 Mays 1948) yazd on
mektupta da, btn hayat boyunca kendisini dndrm
olan T rkiye nasl kurtulr? konusunda, gnn olayla
rna da temas ederek, u fikirleri ileri srmektedir;
Trkiyenin kurtulmas bahsine gelince: bu sadece
bir seim meselesi deildir. Seimin ehemmiyeti aikr arna,
her ey bundan-ibaret deil.. Aka itiraf edelim ki, Trki57
Yeni Mektepte. (E. Demolinsden eviren Nafi Atuf, Edirne 1328, 32 sf.)
Yollar asl- itimaiyi nasl vcude getirir? (E. De
molinsden eviren R. Sanih, Dersaadet 1329, ^8 + 599 sf.)
Anglo-Saksonlarn esbab- faikyeti nedir? (E. De
molinsden evirenler A, Fuat, A. Naci, Dersaadet 1330,
393 sf.)
Mevki-i iktidar. (E. Demolinsden evirenler A. M.
N., Dersaadet 1330, 297 sf.)
Tecrb Sosyoloji. (P. Descampsdan eviren N.
. Ksemihal, stanbul 1950 X X I-I-160 sf.)
Kitap halinde yaynlanm olan bu eserlerin yan sra
dergilerde yaplm olan tercmeler de vardr. Bir fikir
vermek zere nemlilerine iaret ediyoruz.
Terakkide E. Demolinsin Hkimiyeti ele geirmekte
menfaat var m? adl eserinden fasllar tercme edilmitir.
Say ve Tetebb Mecmuasnda yine E. Demolins'dcn
"Yeni mektep, hocalar, programlan adl makale serisi ile
P. Descampsn ngiliz Mekteplerinde T erbiye adl tetki
kinden ngilterede muhit-i itimainin hususiyetine gre
mekteplerin tasnifi adl makale dilimize evrilmitir.
M uallimler Mecmuasnda Anglo-Saksonlarn faikiyet-i itimaiyesi nedendir? adl kitaptan terbiye bo
lm tercme edilmitir.
62
A
Sabahattinin zerinde durduu sosyal meselelerimizden
bir ou bugn de hal aresi aramaktadr. Bunlar zerinde
teker teker durmay lzumsuz sayyoruz. Dikkatli bir okuyu
cu Sabahattinin zerinde durduu meseleler ve teklif ettii
hal areleri ile hayatta karlat olaylar arasnda kyasla
malar yaparak bir sonuca varabilir. O takdirde, Sabahattinin
fikirlerinin hayat karsndaki canllk derecesi kendiliinden
ortaya kacaktr. Bir iki misal vermi olmak iin aile, okul
ve eitim, toprak meselesi, brokrasi ve memur rejim ini zik
redelim.
V II ~
*
* *
66
67
KISALTMALAR
ABK
A. B. Kuran
II
P. Fesch
t.s.
TSP
CD
J.D.
m.
P. F.
s.
sf.
TN
say
sayfa
la Turguie nouvelle et Vancien rigim e
tarihsiz
(Bibliyografyada ve metinde rakam takip eden sf. eserin kac sayfa olduunu, rakam
dan nce gelen sf. ise as edilen yaz veya dncenin eserin hangi sayfasnda bu
lunduunu gsterm ektedir.)
TEEKKR
Kitabmzdaki fotoraflar husus kolleksiyonlanndan temin ettii
miz sayn Satvet Ltfi Tozana teekkr ederiz.
C. O. T.
BBLtYOGJRAFYA NOTLARI
69
70
71
M. B. Bsatb
Fndkolu Z. F.
C. Tanyol
C. O. Ttengil
Sabahattin Bey
Bilgi d., s. 15, 1 Austos 1948
Fikir ve siyaset adanu Sabahattin Beyi
anarken...
Ycel d., s. 8 (yeni seri), Austos 1950
Prens Sabahattin Bibliyografyas
Memleketimizde ve Dnyada Kitaplar d., s. 7-8,
Austos-Eyll 1950
Prens Sabahattin Beyin mezan
BUgi d., s. 44, 1 Aralk 1950
Bir avu toprak
Tarsus g., 29 Eyll 1952
A. E. Yalman
72