JU Srednja elektro ekonomska kola

Bijelo Polje

Zavrni rad
Praktina nastava

Tema br.:

POJAIVA SA ZAJEDNIKIM
EMITOROM

Mentor:

Uenik:

Maj, 2016

SADRAJ
UVOD....................................................................................................................... 3
1.

UVOD I OSNOVNI POJMOVI................................................................................. 4

1.1.

1.1.1.

Podjela prema karakteru elektricnog signala...................................................................4

1.1.2.

Podjela elektronickih ureaja prema sloenosti njihove grae i funkcije.........................4

1.2.

2.

PODRUJA (VRSTE) ELEKTRONIKE................................................................4

TRANZISTOR................................................................................................ 4

1.2.1.

Podjela tranzistora...........................................................................................................5

1.2.2.

Podjela tranzistora s obzirom na raspored poluprovodnih slojeva...................................5

1.2.3.

Podjela tranzistora s obzirom na materijal od kojega se izraduju.....................................5

POJAAVA SA ZAJEDNIKIM EMITOROM...........................................................7

2.1.

TRANZISTOR KAO POJAIVA......................................................................9

2.2.

POJAIVAI SNAGE.................................................................................... 10

ZAKLJUAK........................................................................................................... 11

LITERATURA:...............................................................................................12

1. UVOD
Pojaalo ili pojaava je elektroniki sklop ija je osnovna zadaa da pojaa
jakost elektrinog signala. Iako se u svakodnevnom ivotu pod pojmom pojaala preteno
podrazumijevaju

pojaala

koja

slue

za

reprodukciju

zvunog

frekvencijskog

podruja, visokofrekventna pojaala dio su brojnih elektronskih ureaja koji su osnova

prijenosa tona, slike ili drugih informacija.
Razvoj elektronike kakvu danas poznajemo oznailo je otkrie elektronske cijevi diode
i triode, gdje je trioda bila prvi elektroniki aktivni element koji je omoguio pojaanje
elektrinog signala.
Razvoj elektronike posljedica je nebrojenih otkria i inovacija koje su poetkom
pedesetih godina XX vijeka u elektronike sklopove uvele najprije germanijev i silicijev
bipolarni tranzistor a

kasnije,

fokusirajui

se

na

daljnji

razvoj

elektronike,

na

podruje poluvodia i integrirani krug te unipolarnih tranzistor.

1. UVOD I OSNOVNI POJMOVI

Elektronika je grana nauke, tehnike i tehnologije koja se bavi izuavanjem i primjenom
pojava povezanih sa kretanjem elektrona i elektriki nabijenih estica kroz poluprovodnike,
vakuum i plinove, te izradom naprava i ureaja koji takva kretanja koriste za prakticne
primjene1.
1.1.

PODRUJA (VRSTE) ELEKTRONIKE

1.1.1. Prema karakteru elektricnog signala koji se obraduje, dijeli se na:

Analogna elektronika iznos signala moe imati bilo koju vrijednost izmeu dvije
krajnje (analogni signali)

Digitalna elektronika iznos signala ima jednu od dvije meusobno dovoljno

razliite vrijednosti (digitalni signali)

1.1.2. Elektronicki ureaji se prema sloenosti njihove grae i elektronike funkcije koju
obavljaju dijele na:

elektronike elemente

elektronike sklopove

elektronike sisteme

Dr Miodrag Popovi, Osnovi elektronike, Elektrotehniki fakultet Beograd, 2006.

1.2.

TRANZISTOR

Tranzistor je troelektrodna komponenta koja ima daleko iru primjenu od

dvoelektrodnih komponenata, od primjene za pojaavanje signala do onih u digitalnim
logikim i memorijskim sklopovima.

Princip njegovog rada temelji se na dovoenju napona izmeu dvije elektrode kojim se
upravlja protokom struje kroz treu elektrodu.

Zato se troelektrodna komponenta moe primjeniti za ostvarenje upravljanog izvora,

to i jest temelj za projektovanje pojaala.

U krajnjem, upravljakim signalom mogu se proizvesti promjene struje od nule do

najveih vrijednosti, te se takva komponenta moe primijeniti kao sklopka.

Sklopka je temeljna komponenta logikog invertora, a invertor temeljna komponenta

digitalnih sklopova.

1.2.1. Tranzistori se dijele na:

bipolarne i

unipolarne

Bipolarni tranzistor se sastoji od dva PN-prelaza izraena na poseban nain

i meusobno spojena u seriju.

Struja u tranzistoru rezultat je kretanja i elektrona i upljina, i zato je nazvan bipolarni.

Bipolarni tranzistor sastoji se od tri poluprpvodna sloja na koja su prikljuene

metalne elektrode.

Slojevi i elektrode nazivaju se baza (B), emitor (E) i kolektor (C).

1.2.2. S obzirom na raspored poluprovodnih slojeva tranzistori mogu biti

NPN tipa

PNP tipa

1.2.3. S obzirom na materijal od kojega se izraduju mogu biti

silicijski
germanijski

Tranzistori predstavljaju osnovne komponente svih, ljudskom rukom napravljenih,

elektronskih kola koja se nalaze oko nas.

Nakon izuma tranzistora etrdesetih godina 20. vijeka, kompjuteri su poeli da umjesto
zauzimanja itavog sprata zgrade, nalaze svoje mjesto na prostorima dimenzija stranice jedne
knjige, a da pri tome mogu da izvode stotine miliona raunskih operacija u sekundi2.

Tranzistori se u elektronskim ureajima koriste kao pojaivai struje ili kao prekidai.

Oni to postiu koritenjem manje struje koja kontrolie tok vee struje, slino
kontrolisanjem protoka vode pomou ventila.

Slika 1. Razni bipolarni tranzistori

Junction tranzistori predstavljaju tzv. pnp ili npn sendvie, pri emu p predstavlja
oznaku za neki poluprovodniki materijal p-tipa (npr. element 4. grupe periodnog sistema
dopiran sa elementom tree grupe tako da u materijalu postoje slobodni elektroni), dok n
oznaava poluprovodniki materijal n-tipa (npr. element 4. grupe periodnog sistema dopiran sa
elementom pete grupe tako da u materijalu postoje slobodne upljine).

Dr Miodrag Popovi, Osnovi elektronike, Elektrotehniki fakultet Beograd, 2006.

Spoljanji slojevi sendvia se nazivaju emitorom i kolektorom, dok se usendvieni sloj

naziva bazom.

Slanjem struje na bazu (ne preko emitora, ve sa posebnog ulaza) moe se kontrolisati
jaina struje koja protie od emitora ka kolektoru.

Za funkcionisanje tranzistora kao pojaivaa struje, neophodno je da napon baze bude

vei od napona emitora, a da napon kolektora bude vei od napona baze.

Emitor je prikljuen na bateriju koja je izvor struje, a ovi elektroni (ili upljine u
sluaju pnp spoja) se ubrzavaju ka pozitivno naelektrisanoj bazi u kojoj dominiraju upljine.

Male promjene napona baze dovode i do promjena u jaini struje koja tee kroz
tranzistor.

Ovaj proces se koristi i za stvaranje binarnog koda u digitalnim procesorima, pri emu
na bazi postoji naponski prag od oko 5 Volti koji je neophodno probiti da bi struja nala svoj
put od emitora ka kolektoru.

Tako se tranzistori esto koriste i kao prekidai: ukoliko je napon manji od 5 Volti
off(0), a kada je napon vei od 5 Volti on (1).

2. POJAAVA SA ZAJEDNIKIM EMITOROM

Za bolje razumijevanje rada tranzistora, veoma vane su njegove statike

karakteristike.
8

One predstavljaju grafike prikaze odnosa ulaznih ili izlaznih struja, i ulaznih ili
izlaznih napona.

Prije prelaska na samu analizu, potrebno je jednu od elektroda (prikljuaka) uzeti za

zajedniku.

Neka to bude, u ovom sluaju, emitor.

Tada se kae da je tranzistor u spoju sa zajednikim emitorom.

Spoj sa zajednikim emitorom je za praksu najinteresantniji sluaj.

Osim toga, postoje i spoj sa zajednikom bazom i spoj sa zajednikim kolektorom.

Tipini izgledi familija: ulaznih, prenosnih i izlaznih karakteristika, za tranzistor u

spoju sa zajednikim emitorom, dati su na slici 2:

Slika 2 Statike karakteristike tranzistora: a) Ulazna; b) Prenosna; c) Izlazna.

Sa familije ulaznih karakteristika, vidi se da se, poveanjem napona kolektor-emitor,

pomou koga se vri inverzna polarizacija spoja baza-kolektor, struja baze smanjuje, jer se,
poveanjem napona inverzne polarizacije, poveava irina oblasti prostornog tovara, to ima
za posljedicu smanjenje efektivne irine baze, odakle slijedi i smanjenje struje rekombinacije u
bazi, i poveanje struje inverzno polarisanog p-n spoja, te se, na taj nain, smanjuje i
rezultantna struja baze3.

Poveanjem napona kolektor - emitor, poveava se struja kolektora Ic , zbog toga to

se, u uoj bazi, rekombinuje manji broj elektrona dospjelih iz emitora.

Na izlaznim karakteristikama, oznaena su dva reima rada tranzistora; zasieni i

aktivni. Pri aktivnom reimu kolektorske struje su praktino nezavisne od napona kolektoremitor.

Zavisnost ipak postoji, i ogleda se u blagom nagibu karakteristika.

S druge strane, reim zasienja nastupa pri direktnoj polarizaciji oba p-n spoja (sama
granica je kada su naponi kolektor-emitor i emitor-baza jednaki, jer je, u tom sluaju, napon
kolektor-baza, koji je razlika ova dva napona, jednak nuli).

Sa statikih karakteristika je oigledno, da je, u aktivnom reimu, kolektorska struja

zavisna samo od ulaznog napona baza-emitor, odnosno od ulazne struje baze, to nije sluaj
kada je tranzistor u zasienju4.

Doc.Dr.Sc. Vitomir Komen, dipl. Ing. El., Osnove elektronike

10

2.1.

TRANZISTOR KAO POJAIVA

Do sada smo razmatrali samo tranzistor prikljuen na jednosmjerne napone i koristili

smo njegove statike karakteristike (sl.2).

Posmatrajmo sada vezu tranzistora, takoe sa zajednikim emitorom, u ijem se

izlaznom kolu nalazi otpornik Rp i spoljnji napon U, a na ulaz je doveden napon Uul, koji,
pored jednosmjernog napona napajanja U0, sadri i promjenljivi napon signala us = Umsint
(sl.3)

Slika 3. ema tranzistora sa zajednikim emitorom

Kada se na ulaz tranzistora dovede i promjenljivi ulazni napon us, tada e se taj napon
superponirati

sa

postojeim

jednosmjernim

naponom

U0,

pa

je

ulazni

napon:

uul (t) = U0 + U m sin t

Dakle, rezultantni ulazni napon e se mijenjati u ritmu promjene napona signala, to

ima za posljedicu promjene struje baze od vrijednosti IB1 do vrijednosti IB2.
4

Doc.Dr.Sc. Vitomir Komen, dipl. Ing. El., Osnove elektronike

11

Za rad tranzistora sa naizmjeninim naponima, zahtijeva se da radna taka bude to

blia sredini radne prave jer se, na taj nain, omoguava najvea promjena izlaznog napona,
izazvana promjenama ulaznog napona.

Zakljuimo da jednosmjerni naponi i struje iskljuivo slue za dovoenje tranzistora u

aktivni reim.

Ulazni signali ne smiju imati proizvoljne amplitude, kako radna taka ne bi izala iz
oblasti aktivnog rada, jer, u tom sluaju, tranzistor ne bi radio kao pojaava, ve bi ulazio u
reime zakoenja i zasienja, ime bi se vrilo izoblienje izlaznog napona5.

Sa slike 4, jasna je potreba da radna taka bude na sredini radne prave.

Na taj nain, omoguavaju se jednake maksimalne promjene amplituda izlaznog

napona u jednom i u drugom smjeru.

Slika 4 Analiza rada tranzistora pomou statikih karakteristika

Doc.Dr.Sc. Vitomir Komen, dipl. Ing. El., Osnove elektronike

12

2.2.

POJAIVAI SNAGE

Pojaavai snage se veoma esto nazivaju i izlazni pojaavaki stepeni, jer se od njih
zahtijeva da daju to veu snagu potroau.

Ranije razmatrani pojaava sa zajednikim emitorom moe se upotrijebiti za ovu

svrhu.

U tom sluaju, u cilju poveanja stepena iskorienja, treba omoguiti da se radna

taka kree na radnoj pravoj du itavog aktivnog reima na izlaznoj karakteristici.

Istovremeno, radna prava treba biti postavljena tako da njena duina izmeu osa bude
najvea. Na ovaj nain, dobija se maksimalna izlazna snaga.

Treba zapaziti da e kretanje radne take du itavog aktivnog reima imati za

posljedicu njen prolazak i kroz nelinearne djelove karakteristike, to e uzrokovati
izoblienja pojaanog signala.

13

ZAKLJUAK
Pojaava sa zajednikim emitorom obre fazu napona.
Moduo naponskog i strujnog pojaanja ovog pojaavaa vei je od 1 i zato je i
pojaanje snage veliko.
Ima relativno malu ulaznu i veliku izlaznu otpornost.
Ulazna i izlazna otpornost ovog stepena malo zavise od prikljuenih vrijednosti
potroaa i generatora.
Naponsko pojaanje pojaavaa sa zajednikim emitorom je veliko.
Ulazna otpornost je reda k.
Izlazna otpornost je jednaka vrednosti otpornosti koja je prikljuena na kolektor.
Razvoj pojaala inio je zasigurno vaan dio razvoja i popularizacije elektronike kao grane
elektrotehnike, gdje su na temelju prvih jednostavnijih sklopova stvoreni sve sloeniji,
savremeniji, manji, jeftiniji i efikasniji elektroniki sklopovi na svim podrujima elektronike
da bi elektronika bila danas ovakva kakvu je poznajemo.

14

LITERATURA:

Popovi.M., Osnovi elektronike, Elektrotehniki fakultet Beograd, 2006.

Komen V., Osnove elektronike
Tomi B., Elektrine instalacije za srednje elektrotehnike kole

15