Metabolizam eljeza i

skladitenje
Dr Adlija uevi
Klinika biohemija I
Farmaceutski fakultet Sarajevo

eljezo i klinika medicina

esta obolenja

Obolenja treeg svijeta

Individualno vs populacijsko zdravlje
Razliiti interesi

Deficit eljeza
Optereenje eljezom
Anemia hroninih obolenja

Mesna industrija
Vegetarianske grupe

Historijsko okruenje

eljezo
Element

(Fe)
Molekulska masa 56
Moe biti 2+ ili 3+

Fero (2+) reducirani - dobija electron

Fero (3+) oksidovani gubi elektron
Fe+++ + e- Fe++

Redoks

stanja dozvoljava da elektroni cirkuliraju u

organizmu
Redoks promjena potrebna za metabolizam eljeza

Funkcije eljeza
Prenosioc

kiseonika

hemoglobin

Skladitenje

kiseika

Mioglobin

Nastanak

energije
Citohromi (oksidativna fosforilacija)

Enzimi Krebs ciklusa

drugi
Detoksikacija jetre (citohrom p450)

Esencijalan

element

Toksinost eljeza
eljezo moe otetiti tkiva
Katalizira konverziju hidrogen peroksida u slobodne
radikale
Slobodni radikali mogu napasti:

elijske membrane
Proteini
DNA

Nagomilavanje eljeza vezano za kancer,sranu

toksinost te druge faktore

Distribucija eljeza
35

45 mg / kg eljeza u odraslog mukarca

Total oko 4 g
Erirociti hemoglobin - 50%
Miii kao mioglobin 7%
Skladita kao feritin - 30%

Kotana sr (7%)
Retikuloendotelne elije (7%)
jetra (25%)

Drugi hem proteini - 5%

Citohromi, mioglobin, drugi

u Serumu - 0.1%

1 to 2 mg eljeza ue u organizam
svaki dan.

Najvei procenat tog eljeza

inkorporiran
u
hemoglobin
eritroidnih prekurzora i
zrele
eritrocite.

Najvei procenat eljeza iz plazme

se derivatizira iz kontinuiranog
razlaganja
hemoglobina
u
senescentnimn
eritrocitima
putem makrofaga
Svaki dan 1 do 2 mg eljeza s
eizgubi iz organizma.

Ostaatk eljeza se skladiti

primarno u hepatocitima.

Transport eljeza u krvi

eritrociti

kao hemoglobin
Ne moe se zamjenjivati
Plazma
Vezan za transferin
Prenosi eljezo izmeu razliitih lokacija u oranizmu
Izmeu crijeva, jetre, kotane sri, makrofaga
eljezo se preuzima u elijama putem
transferinskih receptora

Transferin
Protein M masa77,000
Sintetie
Svaka

se u jetri.

molekula vezuje dva Fe3+ molekula

(oksidovana)
sadri 95% serum Fe.
Obino saturiran oko 30% sa eljezom.
Produkcija se smanjuje u optereenju
eljezom.
Produkcija se poveava kod deficita eljeza.
U krvi se mjeri kao marker statusa eljeza.

Transferin
Rutinski test za Testiranje
ispitivanje statusa eljeza
Poznat

pod imenom TIBC (ukupni kapacitet vezivanja

eljeza)
Visok nivo:

Nizak sadraj eljeza u organizmu.

Niski

nivoi:

Prepuna skladita.

Druga

stanja

rast: stanja sa visokim estrogenima (trudnoa, OCP)

pad: malnutricija, hronina obolenja jetre, hronina obolenja (eg
malignitet), stanja gubljenaj proteina, kongenitalni nedostaci,
neonatusi, akutna faza (negativni reaktanti).

Transferin Receptori
Skupljaju

eljezo sa transferina da bi se
moglo preuzeti u elijama

Prepoznaje i vezuje transferin

Receptor + transferin endocitoza
eljezo se otputa u eliju putem transportera
eljeza (DMT1)
Receptor + transferin se vraaju na elijsku
povrinu
Oslobaa se transferin

Rastvorljivi transferin receptori

Oblik

elijskih povrinskih receptora

Mogu se nai u cirkulaciji
Visoke koncentracije u deficitu eljeza
Niski nivoi kod optereenja eljezom
Mogua uloga u deficitu eljeza u odnosu na
mjesto inflamacije
Nisu rutinski dostupni

Serum eljezo

Serum sadri oko 0.1% ukupnog eljeza

preko 95% eljeza seruma je vezano za transferin
Serum eljezo je rutinski test u krvi
Mjeri se ukupno eljezo u serumu(ne u eritrocitima)
Ograniena samostalna upotreba
Koristan kod interpretacije statusa eljeza samo
kada su vrijednosti puno velike(trovanje eljezom)
Kombinuje se obino sa serum transferinom za
izraavanje saturacije transferina

Odreivanje serumskog
eljeza
Serum

eljezo rutinski test u krvi

Nizak nivo:

Deficit eljeza
Drugi uzroci: sluajne varijacije; akutna ili hronina
inflamacija; pre-menstrualne tegobe.

Visoki

nivoi:

Optereenje eljezom
drugi: sluajne varijacije
OCP, trudnoa, nedavna terapija eljezom.

Analitika eljeza
Serumsko eljezo je eljezo vezano za transferin seruma i ne ukljuuje
eljezo u sklopu slobodnog hemoglobina
Faze:
1. Oslobaanje eljeza iz transferina(obaranje pH seruma)
2. Redukcija Fe(III) u Fe(II)
3. Kompleksiranje sa hromogenima koji sadre reaktivnu grupu tipa
-N=C-C=N4: Heliranje metalnih katijona izmeu dva nitrogena
5.Apsorbcija helata proporcionalna konc eljeza

Hromogeni:
1.Batofenantrolin disulfonat

534 nm

2.Tripiridil triazin

593 nm

3.Ferozin

562 nm

4.Terosit

583 nm

Transferin Saturacija
Procenat

transferina (TIBC) vezivnih mjesta

koji su ispunjeni sa eljezom

Kombinira

dva faktora u svrhe poveanja

osjetljivosti

Optereenje

eljezom

Visoko eljezo+nizak transferin

Visoka saturacija(50 100%)

Najbolji

serumski marker za praenje rasta

koncentracije eljeza u organizmu

Koristi

se kao skrining u ovim sluajevima,

NORMALni status eljeza

Transferin Saturacija

Normalno eljezo

Normalan transferin

Saturacija 35%

Optereenje eljezom

Visoko eljezo

Nizak transferin

Transferin

Saturacija 80%
eljezo

Analitika UIBC i TIBC

UIBC

i TIBC odreuju se dodavanjem

dovoljno Fe(III) za postizanje saturacije
transferina
Viak eljeza se ukloni apsorbcijom sa
magnezij karbonatom
Ponovi se esej
Saturacija=

100xserumsko eljezo/TIBC
Serum transferin g/L=0,007xTIBC

Faktori koji utjeu na koncentracije eljeza,TIBC i transferin

saturaciju

Dnevne varijacije
Mensturacija(10-30% pad)
Trudnoa(rast zbog progesterona ili pad zbog anemije)
Unos eljeza (visoke vrijednosti ak i za saturaciju) do 100%
Posue,injiciranje eljkezo dekstrana-visoke vrijednosti
Hepatitis visoke vrijednosti.hiperferitinemija zbog ozljede
hepatocita
Akutna inflamacija,infarkt(normalne ili niske vrijednosti)
Hronina inflamacija ili malignitet(niske ili normalne vrijednosti)
Deficit eljeza(niske ili normalne vrijednosti)
Hemokromatoza(optereenje eljezom) visoko eljezo,visoka
saturacija,normalan ili nizak TIBC

Skladita eljeza - Feritin

Skladita

eljeza su u jetri i gotovo svim drugim

elijama.
Mmasa 460,000.
Spoljnji omota: apoferitin, sastavljeno d22
proteinske podjedinice
eljezo fosfat hidroksid kor.
20% eljezo masom, vezuje za sebe 4,500 atoma
eljeza po molekuli.
Mala frakcija se moe nai u cirkulaciji( sadri
manje od 1% serumskog eljeza).
Skladiti eljezo i oslobaa ga kontrolirano..

Feritin - Odreivanje
Rutinski

test refleksija skladita eljeza

Nizak nivo u serumu

Indicija deficita eljeza (visoka specifinost)

Visok

nivo u serumu

Optereenje eljezom

Druga stanja Feritin moe rasti u serumu:

Tkivno oslobaanje (hepatitis, leukemia, limfoma)
Odgovor akutne faze (oteenje tkiva,infekcija,
kancer)

Interpretacija

Niski nivoi uvijek znae deficit eljeza.

Drugi faktori mogu zamaskirati ovaj deficit

Analitika feritina
1%

plazma eljeza u formi feritina

Vrlo osjetljiv indikator deficita eljeza
Hronina inflamatorna obolenja, reumatoidni
artritis, obolenje bubrega te brojni maligniteti poput
limfoma, kancera dojke ili neuroblastoma imaju za
posljedicu ili rast ili feritin u sklopu ref.vrijednosti
Rast feritina-hemosideroza i hemokromatoza
Za ove sluajeve nije skrining test
IRMA(imunoradiometrijski esej) i ELISA

Gubitak eljeza

fizioloki

Gubitak elija: crijeva, deskvamacija

Menstruacija (1mg/dan)
Trudnoa, laktacija

Patoloki

krvarenja
Crijeva, menoragija, hirurki zahvati, ozbiljna
hematurija

Najvei procenat eljeza iz

plazme se derivatizira iz
kontinuiranog
razlaganja
hemoglobina
u
senescentnimn eritrocitima
putem makrofaga

Svaki dan 1 do 2 mg eljeza

se izgubi iz organizma.

Ostatak eljeza se skladiti

primarno u hepatocitima.

Ponovno iskoritenje eljeza

Stare

elije se razbijaju u
makrofagama(guteraa) te drugim
organima

eljezo

se transportuje u jetru i druga

skladita

Vrlo

malo eljeza se gubi metabolizmom

Scavenging eljeza
Intravaskularna

hemoliza
Razgradnja eritrocita u cirkulaciji

Slobodni hemoglobin vezuje haptoglobine ->

preuzimanje jetra
Slobodni hem vezuje hemopeksin -> preuzimanje jetra
Hem koji prolazi kroz bubreg reapsorbcija
Tri mehanizma za konzerviranje eljeza u patolokim
situacijama

Historijski,

izbjei.

deficit eljeza je obolenje koje se moe

Gubitak
eljeza

Neregulisan proces
Nema mehanizama da se regulira gubitak eljeza iz
organizma.

Prevelik unos ne moe biti kompenzovan poveanim

gubitkom.

Smanjen unos ne moe biti praen smanjenim gubitkom

To znai da se homeostaza eljeza odrava putem

unosa eljeza.

Normalna homeostaza eljeza

kod ljudi
Specializirani transport sistemi i mebranski
nosai su se razvili kod ljudi da bi se odralo
eljezo u rastvorljivom stanju u cirkulaciji [i.e.,
vezano za serum transferin (Tf)] ili transfer du
membrana(ukljueni metal transporteridivalentni metal transporter 1 (DMT1) ili
feroportin1/Ireg-1/MTP-1] za utilizaciju na nivou
tkiva.
Poto ne postoji mehanizam namjerne ekskrecije
eljeza preko jetre ili bubrega, homeostaza
eljeza se primarno odrava preko vrste
regulacije apsorbcije eljeza u crijevima i preko
visokog stupnja konzervacije skladita eljeza u
organizmu.

Absorpcija eljeza
1 2 mg eljeza se apsorbuje svaki dan
(bilans eljeza 1 2 mg )
Gornji gubici se javljau u duodenumu
Preuzima se kao jonsko eljezo ili hem eljezo
samo 10% eljeza iz dijete se apsorbuje
eljezo u viku

Se obino ne apsorbuje ili se zadrava na nivou

enterocita i isputa u crijevni trakt

Apsorbcija Hem eljeza

Hem

se odvoji od globina crijeva

Absorbuje se u enterocit kao hem
eljezo se oslobaa u pul enterocita ili
apsorbuje intaktno
Ovo doprinosi preko pola eljeza u dijeti
zapadnaka i mnogo manje u drugim dijetama
Ne razumije se ba najbolje

Apsorbcija eljeza
DcytB

Redukcija Fe+++ u Fe++

DMT1

Transport u elije

Feritin

Skladita u eliji

Hefestin

Oksidacija Fe++ u Fe+++

Feroportin

Transport vani

Jetra i metabolizam eljeza

Hepcidin

produkcija od strane jetre

kontrolira apsorbciju na razini crijeva pa
prema tome i skladita.
HFE i hemojuvelin ukljueni u regulaciju
hepcidina.
Inaktivira feroportin

Protein

Funkcija

Ekspresija

Ft (H and L subunits)
( IREs 5UTR )

Skladitenje eljeza

Najvei procenat elija

TfR1
( IREs 3UTR )

Uptake eljeza

Eritroidne elije, epitelne

elije koje rapidno rastu.
Druge elije ukljuujui i
makrofage

TfR2

Uptake eljeza

Hepatociti, cirkulirajui
monociti

DMT1 (Nramp2/DCT1)
( IREs 3UTR )

Oslobaanje ejeza iz
endozoma u citoplazmu

FP1/IR1/MTP1
( IREs 5UTR )

Eksport eljeza

Basolateralna membrana
epitelnih elija
intestinalnog
vilusa.placenta, drugi tipovi
elija

Proteini, nosai, &

regulatori
metabolizma eljeza

Protein

Funkcija

Ekspresija

Duodenalni citohrom b

Feri reduktaza

Enterociti crijevnog vilusa. (ivice)

Efestin

Ferooksidaza

Basolateralna membrana i vezikule

enterocita intestinalnog vilusa.

HFE (No IREs)

Interakcije sa TfR1

makrofage

Hepcidin (No IREs)

Antibakterijska aktivnost;
homeostaza eljeza?

Jetra, krv,urin

IRP1 AND IRP2

Posttrankripcijska kontrola ciljanev

mRNAs (Ft, TfR1, DMT1,
FP1/IR1/MTP1, akonitaza
mitohondrija, aminolevulinat
sintaza eritoidna)

Uglavnom: jetra,guteraa,bubreg,
srce.
takoer: duodenum, mozak

ABSORPCIJA ELJEZA

Transport eljeza

Fe 2+Tf vezjue se zaTfR1na eritrocitu. Fe 2+Tf/TfR1 kompleksi se

lokaliziraju i invaginacijom se stvaraju endosomi. Proton
pumpa dovodi do pada pH to uzrokuje oslobaanje eljeza.
DMT1 pokree eljezo du membrane endozoma u citoplazmu.
Apo-Tf& TfRl bivaju reciklizirani na elijksoj povrini za dalju
upotrebu. U eritrocitima, najvie eljeza je inkorporirano u
protoporfirin za sintezu hema (mitohondrije).

Regulacija absorpcije eljeza

Raste

Nisko eljezo dijeta

Niska skladita
Poveana produkcija eritrocita
Nizak hemoglobin
Nizak sadraj kisika u krvi

Smanjena

Sistemska inflamacija

Povean uptake eljeza

Nisko

eljezo dijeta
Vodi ka poveanoj aktivnosti

DCytB i DMT1

Izazvano

lokalnim faktorima u crijevu

Signal iz organizma u crijeva kao odgovor
na poveane potrebe
Hepcidin

Poveani nivoi smanjuju absorpciju eljeza

Niski nivoi poveavaju apsorbciju eljeza.

Hepcidin

25 ak peptid
Identificiran 2000
Antimikrobna aktivnost
Hepatiki bakteriocidalni protein
Glavni regulatorni hormon
Inaktivira feroportin

Zaustavlja eljezo da izae iz elija crijeva

eljezo se gubi u stolici kada se prazne crijevne elije

Vodi ka smanjenoj apsorbciji eljeza na razini crijeva

Oslobaanje eljeza iz elija

Feroportin

prisutan na elijskoj povrini i oslobaa

eljezo
Moe se nai na elijama crijeva, jetrenim elijama i
makrofagama
Treba kofaktor za oksidaciju eljeza da bi se dozvolilo
vezivanje za transferin

Hefestin u crijevu
Ceruloplazmin u drugim elijama

Hepcidin

blokira oslobadjanje eljeza iz svih elija

Mogu mehanizam za anemiju kod hroninih bolesti.

Regulacija absorpcije eljeza

Poveana
Nisko eljezo iz dijete

Niska skladita eljeza *

Poveana produkcija na razini eritrocita *
Nizak hemoglobin *
Nizak sadraj kiselonika *
* Vodi ka poveanoj produkciji hepcidina

Smanjeno

Sistemska inflamacija #
# vodi ka poveanoj produkciji hepcidina

smanjena apsorpcija
eljeza na razini crijeva

Deficit
eljeza

Ekstremno est

Zbog reduciranog unosa,povean gubitak ili

poveane potrebe

Skladita reducirana prije nego se primijeti deficit

Deficit eljeza nije opasan i ne predstavlja

pravu dijagnozu

Uzrok se mora utvrditi!

Obolenja obstetrijska. Nizak unos, malapsorbcija, kancer

bowel, hemoroidi, inflamatorno obolenje bowel

Deficit eljeza
Laboratorijske

promjene:

Nisko eljezo (loa specifinost)

Nizak feritin (odlina specifinost)
Rast Transferina (TIBC)
Niska saturacija transferina
Hipohromija, mikrocitoza
Anemija

Faze

Reducirana skladita
Eritropoeza!
Anemija praena nedostatkom eljeza

Anemija hroninih bolesti

Infekcija,

inflamacija, malignitete
Niska apsorbcija eljeza
Nisko serumsko eljezo
Boje se skladita u RE elijama
Hepcidin je protein akutne faze
Povean hepcidin

Blokira eljezo u criejvnim elijama

Hvata eljezo u makrofagama i jetrenim elijama

Producira

funkcionalni deficit eljeza

Ne odgovara na terapiju eljezom

Anemija hroninih bolesti

Teko

je razdvojiti od anemije izazvane

deficitom eljeza
Mogu postojati i zajedno
Feritin: nizak kod istog deficita ali povean
kod odgovora akutne faze
eljezo: nikso u oba sluaja
Transferin: visok kod pravog deficita eljeza
ali opada kod odgovora akutne faze.

Genetika hemokromatoza

Bolest optereenja eljezom

Izazvana poveanom apsorbcijom eljeza
Poznata od 1700
Moe djelovati na jetru,pankreas, kou, srce, zglobove,
endokrine lijezde(bronzani dijabetes)
Postepena akumulacija eljeza u ivotnom vijeku osobe
(pozitivan bilans eljeza)

Optereenje eljezo detektabilno kod tinejdera i u 2oim

godinama ivota
Nakupljanja u organima-30ete godine
Oteenja organa 40tei 50te

Ciroza i obolenja jetre osnovni uzrok smrtnosti

Genetska hemokromatoza
>95%

defekt u HFE genu (C282Y)

Asocira se sa niskim hepcidinom
Vodi ka poveanoj aktivnosti feroportina

Poveana apsorbcija eljeza na razini crijeva

Drugi

mehanizmi

Rast DMT1 i DcytB aktivnosti

Nije povezana sa hepcidinom

Limitirano

penetriranje (1 50%)

Mogu biti ukljueni i drugi geni

Genetska hemokromatoza
HFE-vezana
Tip I 1 HFE defekti
Nije vezana za HFE
Tip 2a Hemojuvelin defekti
Tip 2b Hepcidin defekti
Tip 3 defekti na razini transferin receptora
Tip 4 Feroportin defekti

Drugi testovi vezani za status

eljeza

Hemoglobin
Nizak kod deficita eljeza, anemije hroninih bolesti
Mean Cell Volume(MCV)
Nizak kod deficita, talasemije
eljezo jetra
Visoko kod optereenja eljezom
Bolji marker za hepatalni indeks eljeza nakon korekcija za
godine starosti
(Hepatiki indeks eljeza)
eljezo kotane sri
Nisko kod deficita eljeza

Drugi testovi eljezo

Eritropoetin-regulira brzinu stvaranja eritrocita

Koristan pri razlikovanju primarne policitemije od
sekundarnih
Kod prvih nizak ili nemjerljiv, kod drugih normalan ili
raste
Koristan kod utvrivanja uzroka kronine anemije
Kod Nutricione- raste
Kod hronino obolenje bubrega opada (oteen
bubreg)
Elisa zasnovano odreivanje

Drugi testovi eljezo

Odreivanje

FEPa(slobodni protoporfirin

eritrocita)
FEP raste kod pacijenata sa deficitom eljeza
ili kod trovanja eljezom
Normalan kod talasemija koje imaju sline
simptome kao talasemije
Ekstrakcija eritrocita, reekstarkcija porfirina,
praenje fluorescencije

Budunost
Tretman

hepcidinom kod optereenja

eljezom
Blokiranje hepcidina kod anemije hroninih
bolesti
Diagnostiki testovi zasnovani na hepcidinu

ta proitati
Andrews

NC. Medical Progress: disorders of

iron metabolism. NEJM 1999;341:1986-95
Pietrangelo A. haemochromatosis a new look
at an old disease. NEJM 2004;350:2383-97.
Weiss G, Goodnough LT. Medical Progress:
Anaemia of chronic disease. NEJM
2005;352:1011-1023
Fleming RE, Bacon BR. Orchestration of iron
homeostasis. NEJM 2005;352:1741-4

BAKAR
Kuproenzimi:
Amino

oksidaze
Ceruloplazmin
Citohrom c oksidaza
Dopamin beta monooksigenaza
Lizil oksidaza
Cu,Zn superoksid dizmutaza
Ekstraelijksa superoksid dizmutaza
tirozinaza

Ceruloplazmin
Glikoprotein

akutne faze
Cirkulira u krvi
Vezan za hekssozu
Sintetizira ga vei broj elija
Katalizira oksidaciju (FeII) i olakava
vezivanje za Tfn
Nedostak bakra-----anemija
aceruloplazminemija

Citokrom c oksidaza
Lociran

na membrani mitohondrija
3 jona bakra vezana za podjedinice
Katalizira redukciju kiseonika u vodu
Generira proteinski gradijent za sintezu ATPa

Dopamin beta
monooksigenaza
Adrenalan

medula, neuroni simpatikusa,

noradrenergiki i adrenergiki neuroni u
mozgu
Funkcija-prevoenje dopamina u NE
Nedostatak bakra----pad koncentracije
noradrenalina

Lizil oksidaza
Potreban

za oksidativnu dezaminaciju
ostataka lizina
Intra i nterlanane veze koje stabiliziraju
proteine vezivnog tkiva
Nedostatak bakra------abnormalnosti na razini
skeletnog i vaskularnog sistema

Cu,Zn superoksid dizmutaza

Citoplazma
Antioksidant
Katalizira

redukciju 2 superoksid anijona do

molekulskog kislika i H2 O2
Visok nivo superoksida----oteenje

Metabolizam bakra
Absorpcija-transporteri

bakra, nespecifini
transporteri dvovalentnih jona
Transport:
Mukus-Cu Mt, Cu
Portalna krv: Cu albumin, Cu transkuprein
Jetra: enzimi, Cu ceruloplazmin ili
Cu____u i ekskrecija
Krv i tkiva-Cu ceruloplazmin--------tkiva

Metabolizam bakra

Analitika bakra
AAS

Fotometrijske

metode: (hromogeni)

dietilditiokarbamat
Biscikloheksanon
Oksaldihidrazon(kuprizon)
Batokuproin

KLINIKI ZNAAJ
ODREIVANJA BAKRA
Kliniko

utvrivanje statusa bakra

Niska koncentracija-nedostatak bakra u depoima
Koncentracija varira:
A)Vrijeme dana
B)Trudnoa(raste)
C)Kontraceptivi(raste)
D)Infekcije, inflamatorna stanja(raste)
E)kortikosteroidi i ACTH-pad bakra seruma

Nedostatak bakra
Anemije(mikrocitna,

hipokromna)
Osteoporozai lomovi
Depigmentacija koe i kose
Pad kognitivne performanse
Izvori: jetra, orasi, sjemenke, soja, tamna
okolada

Ceruloplazmin
Predstavlja

95% bakra vezanog u plazmi

Osjetljiv na iste faktore kao i plazma bakar
Enzimatsko odreivanje(imunohemija)
Ili odreivanje preko aktivnosti oksidaze
Enzimi: Superoksid dizmutaza(eritrocit)

Citohrom c oksidaza(trombociti)ili
leukociti
Aktivnost enzima znaajno reducirana kod
deficita bakra
Ne koristi se rutinski