UDK: 903.4 6345 (497.

15 Kotor Varo)

Originalan nauni rad

Orhan JAMAKOVI

NEOLITSKO NASELJE KOVAICA KOD KOTOR VAROI

U naselju Durutovci u dolini rijeke Vrbanje na lokalitetu Kovaica sluajno je u razorenom

sloju naen keramiki i Iitiki materijal koji je autor atribuirao Butmirskoj kulturi, fazi Butmir
II, a pojedine keramike fragmente samom kraju faze I Obre II, koja je takoer kronoloki ve
zana za fazu Butmir II, Obzirom na uslove nalaza, prirodu materijala koji je malobrojan i nere
prezentativan, vrijednost ovog nalaza je u pojavi lokaliteta butmirske kulture na podruju van
njenog matinog prostora u dolini rijeke Bosne i njenih pritoka. Pretpostavlja se daje dolinom
Vrbanje, koja izvire blizu rijeke Bile u centralnoj Bosni, mogla krenuti migracija ka sjeveru,
ali se o intenzitetu prodora nosioca butmirske kulture na osnovu datog materijala ne mogu
donositi zakljuci. Pretpostavlja se da ovaj nalaz klasine faze butmirske kulture nee biti
usamljen.

U naselju Durutovici, na podruju optine Kotor Varo, na prostoru to ga sa jugozapad

ne strane okruuje potok zvani Maria potok, koji se neto nie ulijeva u rijeku Vrbanju,
nalazi se blago uzvienje sa prostranim platoom, poznato pod nazivom Kovaica. O
ovom lokalitetu do nedavno nisu postojali nikakvi podaci, sve dok 1989. godine prilikom
mainskog iskopa temelja porodine zgrade Kovai Ivice na povrinu nije izbaena i
znatna koliina arheolokog materijala: kunog lijepa, keramike, kremenih i kamenih
izraevina. Naknadnim pregledom terena utvrdili smo d a je ovim radovima lokalitet dosta
uniten, ali d a je znatna oteenja pretrpio i ranije, obradom zemlje i drugim poljoprivre
dnim aktivnostima. S obzirom na to, nikakav ozbiljan istraivaki zahvat se nije mogao
izvesti, ali smo radi sticanja osnovnih informacija tokom mjeseca novembra 1989. godine
izvrili zatitno iskopavanje.
Samo iskopavanje je provedeno otvaranjem ukupno pet sondi postavljenih na razliitim
dijelovima lokaliteta, a veliina sondi se kretala od 2 x 1 (sonde III- V), do 3 x 3 (sonda II)
i 5 x 5 ni (sonda I).
Izvrena sondiranja su uglavnom potvrdila zapaanja sa prvog pregleda terena, a ta se
potvrda, prije svega, odnosi na debljinu i ouvanost kulturnog sloja koji na sondiranim
povrinama nije prelazio 0,45 m. Ovome treba dodati i injenicu d a je i preostali dio sloja
dosta izrovan i ispreturan dugogodinjim poljoprivrednim radovima, a to upuuje na za
kljuak da ni prvobitno nije bio posebno debeo. S obzirom na to, moglo bi se pretposta

54

ORHAN JAMAKOVI

viti da i naselje koje je zauzimalo ovaj prostor nije bilo dugotrajno. Ovu pretpostavku ipak
treba uzeti sa rezervom jer dananje stanje nalazita ne doputa ozbiljno zakljuivanje,
isto kao to se ozbiljni zakljuci ne mogu izvoditi ni o stratigrafskim karakteristikama
sloja.
Prilikom iskopavanja je prikupljeno dosta raznovrsnog arheolokog materijala meu
kojima je najbrojnija keramika, ali je dosta dobro zastupljen i litiki materijal.
Meu kremenim izraevinama zastupljeni su noii, T. I, 2, strugai, T. III, 5, 7, te
strelice T. I, 6, 7. Njihova osnovna karakteristika je kvalitetna izrada i sitni retu koji je
na noiu izveden sa ventralne strane, dok su strelice obostrano retuirane. Na strugaima je retuirana samo radna povrina. Od glaanog orua zastupljena su oba tipa sjekira,
kalupaste, T. I, 4, 8, i jeziaste, T. I, 9.
Keramiki materijal je u najveem broju toliko usitnjen da ne doputa ozbiljniju ana
lizu i zakljuivanje. Veinom se radi o gruboj keramici, smee, crvenkastosmee i tamno
sive boje, raene od zemlje sa primjesama isitnjenog kamena. Na osnovu raspoloivog
materijala se ne moe detaljno govoriti o tipolokim karakteristikama grube keramike,
ali je oigledno da preovlauju razliiti tipovi lonaca. Izgleda da su najee zastupljene
varijante jajolikih formi, T. II, 3, 5, 6, i T. III, 4, ali su zastupljeni i klasini konini tipovi,
T. II, 10, zatim konine varijante sa uvuenim gornjim dijelom, T. II, 2, te zatvoreni sferini oblici, T. III, 6. Zanimljiviji primjerak je posuda s valovito modeliranim obodom, T. II, 1.
Na gruboj keramici nije zapaeno ukraavanje, ako se pod ornamentikom ne podra
zumijevaju plastine trake izvedene na razliitim dijelovima posuda, ali najee uz obod i
na vratu i to u horizontalnoj dispoziciji, T. II, 3,4, 8. i T. III, 6.
Fina keramika je znatno slabije sauvana pa se o njenim tipolokim karakteristikama
jo manje moe govoriti. Meutim, ovdje je vrlo vano daje manji broj tih nalaza i ukraen.
Upravo taj ukras prua mogunost njihovog kulturnog opredjeljenja, a to znai i kultur
nog opredjeljenja nalazita u cjelini. Ovdje u vidu imamo, prije svega, primjerak posude
na T. I, 1, na kojoj je urezivanjem izveden spiraloidni ornament. Kako taj ornament ima
svoje analogije u naselju Butmir vezano za fazu II, jasno je da ga se mora povezati sa
butmirskom kulturom u cjelini.1 Isto se moe rei i za nalaz na T. I, 5 na kojem su urezi
vanjem izvedeni trakasti motivi ispunjeni punktiranjem, koji ima najblie paralele sa fra
gmentom valjkaste vaze koja potie iz samog kraja faze I Obre II. Ova vrsta ornamentisanja je vezana za fazu II Butmir.2 Primjerak na T. I, 3, nije toliko karakteristian, ali ako
se ima u vidu injenica da su ovakva ispupenja takoer vrlo uobiajena pojava u butmirskoj kulturi, onda nam se ini prirodnim da i njega dovedemo u vezu s tom kulturom.
Prikazani materijal nije brojan ni toliko reprezentativan da bi ga se u cjelini moglo
komparirati sa drugim butmirskim nalazima, posebno onim kakav su dali Butmir, Nebo i
Obre II. Miljenja smo, meutim, da i ovaj mali broj nalaza, koji se kulturno moe preciz
nije odrediti, doputa da se nalazite u cjelini pripie butmirskoj kulturi, a to je i najvea
njegova vrijednost, jer na ovom podruju do danas takvih nalaza i nalazita nije bilo. S
obzirom na to, moglo bi izgledati udno da se jedno nalazite ove kulture nalazi na podruju
1 Fiala-Hoemes 1898, T-IX, 1, 2, 3. Benac 1971, T.XXXVII, 2; isti, 1950, 35, T.XXXVII, 2.
2 Benac 1971, T.XXXIX, 8; isti, 1950, 11, T.II, 1,2.

NEOLITSKO NASELJE KOVAICA KOD KOTOR VAROI

55

naizgled izvan njenog matinog prostora, doline Bosne i njenih pritoka. Zbog toga ovdje
treba naglasiti da naselje Kovaica i naselja butmirske kulture u okolini Travnika dijeli
samo planina Vlai, ali ne kao velika prirodna barijera koja se nije mogla savladati. S
obzirom da ispod Vlaia, pored rijeke Bile, izvire i rijeka Vrbanja u ijoj je blizini
smjeteno i nae naselje, moglo bi se pomiljati d a je upravo njena dolina predstavljala
put kojim je jedna butmirska populacija iz doline Bile prodrla i na podruje Kotor Varoa.
U kojoj je mjeri intenzitet tih prodora mogao uticati na kulturnu i etniku sliku ovog po
druja ostaje da se vidi na osnovu daljih nalaza. Ovdje se moe naglasiti d aje, sudei na
osnovu omamentalnih karakteristika fine keramike o emu je bilo govora, prodor jedne
butmirske populacije mora pasti u vrijeme klasine faze butmirske kulture. Ve zbog toga
nam se ini da ovaj nalaz i ne mora biti svim usamljen.

LITERATURA
F. FIALA- M.HOERNES
A. BENAC

1898.
1971.

1950.

Neolithische Station von Butmir, Wien, 1898.

Obre II, Neolitsko naselje Butmirske grupe na
Gornjem polju, Glasnik Zemaljskog muzeja (A)
n.s. sv. XXVI, Sarajevo, 1971, 5-300.
Istraivanja prehistorijskih nalazita u dolini Bile,
Glasnik Zemaljskog muzeja n.s. sv. 1V-V, Sara
jevo, 1950, 5-44.

NEOLITHIC SETTLEMENT KOVAICA NEAR KOTOR VARO

SUMMARY
ln the settlement of Durutovci in the Vrbanja valley, at the locality Kovaica, in a destroyed layer, ceramic and lithic material was accidentally found, which the author attributes
to the Butmir II Culture. Some of the ceramic fragments he attributes to the end o f the
phase Obre II, which is chronologically also connected with the phase Butmir II. Considering the conditions o f the finding, nature of the material that is scarce and unrepresentative, the significance of this finding is in the occurrence o f the Butmir Culture locality
out o f its primary area in the valley of the Bosna and its tributaries. It is supposed that
migration could have started along the valley o f the Vrbanja river, which springs near
the river Bila in the Central Bosnia, and tovvards the north, but conclusions on the penetration intensity o f the Butmir Culture bearers cannot be made on the basis o f the given
material. It is also supposed that this finding of the Butmir Culture classical phase will
not be isolated.

56

ORHAN JAMAKOVI

NEOLITSKO NASELJE KOVAICA KOD KOTOR VAROI

11

57

58

ORHAN JAMAKOV1