II.

SVJETSKI RAT

II. SVJETSKI RAT

Uzroci rata
S obzirom na njegovu sloenost kao i ideolokim i drugim podjelama koje je
izazvao i koje dan-danas traju, o uzrocima drugog svjetskog rata postoji daleko manji
historijski konsenzus nego o uzrocima drugih oruanih sukoba u 20. stoljeu.
Ipak se moe rei da je velik dio uzroka drugog svjetskog rata ima korijen u uzrocima
prvog svjetskog rata.
Njemaka, Italija i Japan su se u 19. st. relativno kasno profilirale kao moderne
industrijske drave, te su bitno zaostajale u stvaranju kolonijalnih imperija u odnosu na
Veliku Britaniju i Francusku. Njemaka je u prvom svjetskom ratu poraena, te je
temeljem Versailleskog mirovnog ugovora ostala bez kolonija te tako dovedena u jo
inferiorniji poloaj. Italija i Japan, iako na pobjednikoj strani, bili su bitno razoarani
ratnim plijenom.
Nacionalizam, koji je predstavljao dominantnu ideologiju Evrope 19. vijeka, pojaao je
svoj uticaj u Istonoj Evropi gdje su na ruevinama tri stara carstva - Otomanskog,
Austro-Ugarskog i Ruskog - po proklamiranom principu prava na samoodreenje
formirane nacionalne drave. U veini sluajeva se granice novih drava nisu poklapale s
etnikim granicama, to je bilo stalan izvor iredentizma i napetosti, dok su neke
novostvorene drave - Kraljevina SHS, ehoslovaka i, djelomino, Poljska - po sastavu
bile vieetnike i optereene unutranjim napetostima koje su se naknadno odravale na
meunarodnoj sceni. Nacionalizam se takoer proirio i na Aziju, pogotovo posjede
evropskih kolonijalnih sila iji su podanici svoj poloaj poeli smatrati izdajom
versajskih principa. Nacionalizam se takoer nastavljao iskazivati i kao rasizam, koji je
imao vanu ulogu u pogoranju odnosa Japana i SAD.
IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII
IIIII
Iredentizam
Iredentizam je naziv za nacionalistike pokrete i ideologije koji se zalau za mijenjanje
dravnih granica kako bi se etnike manjine koje ive na pojedinom podruju dole
pod vlast drave gdje ine veinu.
Naziv dolazi od izraza Italia Irredenta koga su u drugoj polovici 19. vijeka koristili
italijanski nacionalisti kako bi opisali podruja sa znaajnom italijanskom manjinom
koji su nakon zavretka ujedinjenja Italije ostali van vlasti nove talijanske drave.
S obzirom da su Evropi, pogotovo njenim istonim dijelovima, granice gotovo nikada
nisu bile ili nisu mogle biti povuene u skladu s etnikim sastavom stanovnitva (koji
se isto tako mijenjao u skladu s raznim ekonomskim, politikim i demografskim
trendovima), gotovo svaka nacionalna drava u 20. st. je, na ovaj ili onaj nain, ili
imala vlastiti iredentistiki pokret ili bila pogoena istim.
Iredentizam je dan-danas slubena politika nekih drava te uzrok tinjajue
nestabilnost u mnogim dijelovima svijeta (spor Indije i Pakistana oko Kamira, te
kinesko nepriznavanje Tajvana kao samostalne drave).

II.SVJETSKI RAT
IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII
IIIII

Trei faktor, koji se iskristalizirao tek nakon zavretka prvog svjetskog rata, bio je slom
predratnog ekonomskog poretka temeljenog na slobodnoj trgovini. Veina drava se
nakon rata okrenula protekcionizmu i autarhiji, to je bilo plodno tlo kako za meusobne
sukobe, tako i za ekonomsku nestabilnost koja e se odraziti u Velikoj ekonomskoj krizi.
Novi faktor predstavljala je i pojava dviju ideologija - faizma i komunizma - koje su,
svaka na svoj nain, predstavljale radikalnu alternativu poratnom svjetskom poretku te
ije se meusobno suparnitvo odraavalo i na meunarodnu politiku.
Izbijanje rata takoer je pospjeio i duboki i neprevladani kulturni i psiholoki ok
izazvan opsegom i posljedicama prvog svjetskog rata. Mnoge drave, pogotovo one koje
su se smatrale pobjednicama, nastojale su ponavljanje tako traumatinog iskustva izbjei
inzistiranjem na diplomaciji kao jedinom sredstvu rjeavanja meunarodnih sporova, dok
je u javnosti tih zemalja dominirao pacifizam i tenja za nereagiranjem na provokacije
koje bi mogle izazvati novi globalni sukob.
Svijet prije rata
Izbijanje drugog svjetskog rata bio je proces koji je trajao skoro cijeli jedan
decenij, i kome je glavni katalizator bila Velika ekonomska kriza, koja je bila poela u
SAD u listopadu 1929. godine. Ona se manifestirala kroz globalni rast nezaposlenosti i
siromatva, koje je mase stanovnitva u mnogim zemljama okretalo ekstremnim
ideologijama s lijeva i s desna, a u mnogim dravama dovodilo i do meuetnikih
napetosti, pogotovo u Istonoj Evropi gdje je dolo do naglog porasta antisemitizma. U
mnogim dravama, pogotovo one koje su zaostajale za Britanijom i Francuskom, kriza je
dovela do uvjerenja kako versajski poredak predstavlja konicu njihovog ekonomskog
razvoja te da se on mora izmijeniti, ako je potrebno i oruanom silom, odnosno
osvajanjem novih teritorija. Britanija i Francuska, glavni zagovornici politike globalnog
razoruanja, su takoer bili snano pogoeni krizom koja je sprijeila njihovo ponovno
naoruavanje.
Prva manifestacija tog procesa dogodila se u Japanu, koji je, kao zemlja bez vlastitih
izvora mnogih vanih resursa, bio snano pogoen ekonomskom krizom. Kao posljedica
toga, u japanskim vladajuim krugovima je poeo bujati militarizam, odnosno uvjerenje
da Japan moe osigurati prosperitet jedino na raun susjednih azijskih drava, odnosno
evropskih kolonijalnih posjeda. Godine 1931. Japanci su izveli invaziju kineske
provincije Mandurije te u njoj uspostavili marionetsku vlast na elu s bivim kineskim
carem Pu Yiem. Mnogi japanski, a i drugi, historiari smatraju upravo taj dogaaj
stvarnim poetkom drugog svjetskog rata. Zapadne sile, iscrpljene i prezaokupljene
ekonomskom krizom, na njega nisu reagirale te tako stvorile presedan koji e koristiti
druge drave.
U Njemakoj Weimarskoj republici je ekonomska kriza izazvala rekordnu nezaposlenost i
naglo siromaenje, produbila sveope nezadovoljstvo odredbama Versajskog mira koji se
smatrao nepravednim te izazvala politiku nestabilnost i trajnu krizu koju postojei
demokratski poredak nije bio u stanju rijeiti. Poetkom 1933. je, obeavajui rjeenje tih
problema, na vlast je dola Nacionalsocijalistika stranka Adolfa Hitlera te uspostavila
2

II.SVJETSKI RAT

faistiki reim. Temelj nacistike ideologije predstavljala je rasistika zamisao u irenju

njemakog ivotnog prostora (lebensraum) na istok, na raun slavenskih naroda. Na
krai rok se ta ideologija manifestirala kao proklamirani cilj okupljanja svih zemalja gdje
ivi njemaka manjina u jedinstvenu dravu - Veliku Njemaku. Nacistika vlada je
postepeno jednostrano odbacila odredbe versajskog ugovora te zapoela s ponovnim
naoruavanjem u svrhu postizanja tih ciljeva oruanim putem.
IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII
IIIII
Velika Njemaka
Velika Njemaka, isto tako poznata po originalnom njemakom nazivu
Grossdeutschland predstavlja naziv za politiki projekt kome je cilj ujedinjenje svih
zemalja, drava i regija u kojima Nijemci predstavljaju veinu u jednu veliku
jedinstvenu dravu.
Velika Njemaka svoj korijen ima u procvatu njemakog nacionalizma za vrijeme
napoleonskih ratova, odnosno nastojanjima da se nakon formalnog nestanka Svetog
rimskog carstva sve njemake zemlje ponovno ujedine u jednu dravu. Kada se taj
proces zahuktao u 19. vijeku stvorile su se dvije alternative.
Prva je bila ujedinjenje pod patronatom dinastije Habsburg, odnosno ukljuivanje
teritorija Austrije. Ta je ideja dobila naziv Grossdeutschland.
Kao alternativa Velikoj Njemakoj, pruska vlada na elu Ottom von Bismarckom je
promovirala projekt Male Njemake (Kleindeustchland) koji bi iskljuivao Austriju.
Argumenti su dijelom bili unutranjopolitiki - bez Austrije bi Prusija lake dominirala
Njemakom - a dijelom vanjskopolitiki - ukljuivanjem habsburke Austrije, nova
drava bi dola u sukob s maarskim, italijanskim i slavenskim nacionalizmima, a
time posredno i sa Rusijom te drugim silama koje bi te pokrete podravale.
Ideja Male Njemake je svoju prevagu odnijela u prusko-austrijskom ratu 1866.
godine, a godine 1871. je formalizirana stvaranjem Drugog Reicha za vrijeme
francusko-pruskog rata. Jedini ustupak velikonjemakoj ideji - kome se Bismarck bez
uspjeha opirao - bilo je ukljuivanje Alsacea i Lorrainea, pokrajina poraene
Francuske s velikom njemakom manjinom, u novu dravu.
U kasnijim razdobljima, pogotovo pod Bismarckovom vladom, velikonjemaka ideja je
bila u drugom planu, da bi dobila zamah tek nakon zavretka prvog svjetskog rata
zbog koga su dijelovi Njemake zavrili pod vlau drugih drava. Velikonjemaka
ideja se manifestirala dijelom kao iredentizam, a dijelom kao nastojanje da se
Njemakoj pripoji Austrija, to je bilo izriito zabranjeno mirovnim ugovorima.
Velikonjemakoj ideji je zamah dalo i od strane saveznika javno proklamirano pravo
na samoodreenje koje je, po mnogima, bilo prekreno upravo u sluaju Austrije, a
mnogi Nijemci su u njoj vidjeli svojevrsnu kompenzaciju za teritorijalne i druge
gubitke u ratu.
To se manifestiralo u programu njemake Nacionalsocijalistike stranke, koja je nakon
Hitlerovog dolaska na vlast postala slubenom politikom Treeg Reicha. Djelomino
ostvarenje tog projekta se oitovalo u aneksiji (Anschluss) Austrije te naknadnoj
aneksiji Sudeta i Memela. Pokuaj da se anektira sporni grad Danzig doveo je do
sukoba s Poljskom i izbijanja drugog svjetskog rata.
Tokom samog rata ideja Velike Njemake je postepeno srastala s rasistikim idejama
o Nijemcima kao gospodarima Evrope te prodoru na istok i irenju ivotnog prostora.
Trei Reich, prozvan Velikim Njemakim Reichom, e s vremenom formalno
sadravati eku i Moravsku (1939. anektiranu kao poseban protektorat), Poljsku

II.SVJETSKI RAT
(Generalni guvernman), Alsace i Lorraine (anektiran nakon poraza Francuske
1940.), tajersku i Koruku (nakon pada Jugoslavije 1941. godine), odnosno Juni
Tirol (anektiran nakon kapitulacije Italije 1943. godine). No, i na vrhuncu moi Veliki
Njemaki Reich nije sadravao sve teritorije na kome su ivjeli stanovnici kojima je
njemaki jezik maternji - vicarskoj je iz politikih i drugih praktinih razloga
potovana neutralnost, mada su neki nacistiki ideolozi, poput Kurta Waldheima
aneksiju njemakih dijelova vicarske promovirali u svojim slubenim dokumentima.
S porazom Njemake u drugom svjetskom ratu propala je i velikonjemaka ideja, koju
su sile pobjednice drale potencijalnim izvorom njemakog revanizma. U tu je svrhu
tolerirano veliko poratno etniko ienje Nijemaca iz velikog dijela Istone Evrope, a
mirovni ugovori utvrdili nove granice. Ustavi Njemake i Austrije su takoer izriito
zabranili svaki budui anschluss, a ideja je, s obzirom na niz novih ekonomskih,
politikih i kulturnih okolnosti izgubila popularnost u dotinim zemljama.
Neki, s druge strane, dre da e projekt evropskog ujedinjenja te stvaranje
supranacionalne EU i faktiko brisanje granica izmeu drava-lanica predstavljati
ostvarenje velikonjemakog projekta, ovaj put bez ikakvih negativnih konotacija.
IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII
IIIII

Italija, u kojoj je od 1922. godine na vlasti bio faistiki reim Benita Mussolinija,
takoer je bila bitno pogoena velikom ekonomskom krizom, koja je pokazala nedostatak
vlastitih resursa. Mussolini je doao do zakljuka da e ti problemi biti rijeeni irenjem
Italije na Balkan, Mediteran i Bliski istok, to je bilo proklamirano kao slubena politika
pod geslom obnove Rimskog Imperija. Ta je politika dovela Italiju i direktan sukob s
bivim saveznicima Britanijom i Francuskom, te pribliila Hitlerovoj Njemakoj. Kao
prva ozbiljnija manifestacija te politike se pokazao abesinijski rat, na koji su zapadne sile
reagirale tek mlakim ekonomskim sankcijama, dajui jo jedan primjer nevoljkosti da se
na izazov versajskom poretku suprotstave ikakvom ozbiljnijom akcijom.
U to vrijeme je SSSR pod vlau Staljina bio uglavnom netaknut ekonomskom krizom,
ali i preozaokupljen unutranjim problemima, prvenstveno kolektivizacijom zemlje - koja
je dovela do masovne gladi i velikih demografskih gubitaka - i industrijalizacijom, koja je
pak SSSR uinila velikom silom i u rekordno kratkom roku stvorila uvjete za
transformaciju Crvene armije u veliku i modernu oruanu silu. SSSR je nakon decenija
diplomatske izolacije nastojao poboljati odnose sa zapadnim silama, strahujui da bi se
na temelju iskustava graanskog rata mogla stvoriti velika koalicija s ciljem njegovog
unitenja. SSSR je nastojao strah zapadnih drava od irenja boljevizma na zapad
umanjiti predstavljajui se kao prirodni ideoloki saveznik u borbi protiv faistikih
drava. U tu svrhu je preko Komunistike internacionale promovirana politika Narodnog
fronta, koja je za posljedicu imala stvaranje lijeve vlade u Francuskoj, ali i izbijanje
graanskog rata u panjolskoj.
panjolski graanski rat, kao i rat koji je godine 1937. izbio izmeu Japana i Kine, tzv.
drugi kinesko-japanski rat, jasno je demonstrirao kako su Njemaka, Italija, Japan, a
djelomino i SSSR, bitno poboljali vlastitu ratnu tehnologiju, odnosno stekli prednost u
odnosu na zapadne sile. To je dovelo do postepene promjene pacifizmom vodene politike
u Britaniji i Francuskoj - zapoelo je ponovno naoruavanje, a diplomatsko udovoljavanje
njemakim i italijanskim zahtjevima je dobila svrhu dobijanja vremena za neupitni
oruani obraun, umjesto spreavanja rata kao takvog.
4

II.SVJETSKI RAT

Sudetska kriza i izbijanje rata

Hitlerova Njemaka je prvu direktnu akciju krenja versajskog poretka poduzela
godine 1936. uglavnom simbolikom gestom slanja Wehrmachta na lijevu obalu Rajne,
koja je prethodnih godina bila demilitarizirana. Nedostatak bilo kakve reakcije na tu
provokaciju je naciste uvjerio kako e i ubudue moi poduzimati sline korake.
Nakon to je godine 1937. izmeu Njemake, Italije i Japana potpisan tzv.
Antikominterna Pakt - pretea budueg Trojnog pakta - Njemaka je godine 1938.
poduzela nasilnu aneksiju, tzv. Anschluss Austrije. Hitlerov reim je taj potez
opravdavao provoenjem naela o pravu na samoodreenje, odnosno injenicom da su
mnogi Austrijanci sebe smatrali dijelom njemake nacije od koje su odijeljeni umjetnom
granicom.
Hitler je slian izgovor odluio primijeniti na Sudete - oblast ehoslovake gdje su
Nijemci inili veinu. ehoslovaka vlada je bila spremna da se pokuaju mijenjanja
granica odupre oruanim putem, raunajui na svoj status vjerne francuske saveznice.
Meutim, britanska vlada je drala da jo nije u potpunosti spremna za rat pa je
nagovorila Francusku da zajedno s njom 30. rujna 1938. sklopi Menchenski sporazum
kojim je Njemakoj priznato pravo na Sudete. Ostavljena na cjedilu, ehoslovaka vlada
je podlegla njemakom ultimatumu. Dok su dio svjetske javnosti ovim dogaajima bio
okiran i razoaran, veliki dio zapadne javnosti ih je smatrao ispravljanjem versajskih
nepravdi te iskoritenom prilikom za postizanje trajnog mira u svijetu.
Te su se nade vrlo brzo izjalovile, kada su maarska i poljska vlada iskoristile Hitlerov
presedan kako bi i one traile i na kraju dobile ehoslovaki teritorij. Do proljea 1939.
autoritet vlade u Pragu je bio tako uzdrman da se u Slovakoj, na njemaki poticaj, razvio
separatistiki pokret. Koristei to kao izgovor, njemake snage su u proljee 1939.
okupirale eku i uspostavile protektorat u sastavu Reicha, dok je Slovaka uspostavljena
kao satelitska drava.
Komadanje ehoslovake predstavljalo je ok i ponienje za zapadne sile koje su na
gaenje sporazuma reagirale garancijom nezavisnosti i teritorijalnog integriteta Poljske i
Rumunjske - drava za koje se dralo da e predstavljati slijedee mete njemakog,
odnosno maarskog irenja. U meuvremenu je, koristei Hitlerov primjer, Mussolinijeva
Italija izvrila invaziju i bez borbe uspostavila vlast u Albaniji.
Hitler nije bio impresioniran tim garancijama te je kao slijedeu metu njemake
teritorijalne ekspanzije odabrao Danzig - luku na Baltikom moru pod upravom Lige
naroda koju su i Nijemci i Poljaci svojatali, ali u kojoj su Nijemci imali veinu
stanovnitva. No, ovoga puta su Poljaci, za razliku od ehoslovaka, iza sebe imali
formalne zapadne garancije te bili spremni na oruani otpor. Njemakoj vladi je postalo
jasno da se kriza u njemaku korist ne moe rijeiti drukije nego oruanom invazijom, za
koju je planiranje otpoelo ve u proljee.
Hitler je bio uvjeren kako e zapadne sile na kraju Poljsku ipak ostaviti na cjedilu isto kao
to su bili ostavili ehoslovaku. Tome je u prilog iao debakl pregovora o eventualnoj
vojnoj suradnji koji su se u to vrijeme vodili u Moskvi izmeu anglo-francuskih i
sovjetskih predstavnika.
5

II.SVJETSKI RAT

Na kraju se Staljin odluio kupiti vrijeme za pripreme za rat tako to je prihvatio

Hitlerovu ponudu za sporazum o podjeli interesnih sfera u Istonoj Evropi. Potpisivanjem
sporazuma Ribbentrop-Molotov 25. kolovoza 1939. Njemaka se osigurala od
eventualne sovjetske intervencije u poljsku korist, odnosno eventualnog ratovanja na dva
fronta. Nakon insceniranog poljskog napada na radio-stanicu u Gleiwitzu, njemake
oruane snage su 1. rujna 1939. otpoele napad na Poljsku, ime je u Evropi poeo drugi
svjetski rat.
Oruzane snage i planovi zaracenih sila
*Njemacka*
Suprotono uvrijeenom miljenju, Njemaka u vrijeme izbijanja rata za njega nije
bila spremna, odnosno, po objektivnim kriterijima, bila je u mnogo inferiornijem odnosu
u usporedbi s poetkom prvog svjetskog rata. S druge strane je u kvalitativnom smislu
bila u velikoj prednosti u odnosu na svoje protivnike.
To se moda najbolje odravalo u kopnenoj vojsci - Wehrmachtu. Iako je ponovno
naoruavanje van versajskih okvira otpoelo jo godine 1933. Njemaka je jo uvijek
zaostajala za zapadnim silama po pitanju moderne opreme, pogotovo tenkova. S druge
strane, u razdoblju kada se drala versajskih kriterija, Njemaka je smjela imati malu
profesionalnu vojsku, to je dovelo do rigorozne selekcije i filtracije najspososbnijih
kadrova koji e poslije biti sr Hitlerove vojne maine.
Drugi vaan faktor u korist Nijemaca bila je sklonost novim idejama kao i nastojanje da
se izbjegnu pogreke koje su dovele do poraza u prethodnom ratu. Njemaki vojni stratezi
na elu s generalom von Seecktom su jo krajem 1920-ih, uzimajui u obzir njemaki
nedostatak nafte i drugih stratekih sirovina, zakljuili kako se pobjeda u buduem ratu
moe izvojevati jedino brzim udarom, pri emu bi se koristile novorazvijene forme oruja
kao to su tenkovi, motomehanizirane jedinice i avijacija. Ta se doktrina nazvala
blitzkrieg, odnosno munjeviti rat te je na poetku predstavljala gotovo siguran recept za
njemake vojne uspjehe. S druge strane, Njemaka ipak nije bila u stanju u potpunosti
iskoristiti njene mogunosti, prije svega zbog nedovoljnog broja modernih prijevoznih
sredstava, to e se iskazati u kasnijim fazama rata.
Blitzkrieg je bitno uticao i na razvoj Luftwaffe, njemakog ratnog zrakoplostva koje je u
roku od samo nekoliko godina postalo jedna od najimpresivnijih oruanih formacija na
svijetu - kako brojem, tako i izvjebanou ljudstva. Nijemci su 1930-ih razvili moderne
tipove lovakih i bombarderskih aviona kojima su bili u stanju stvoriti zranu nadmo
nad veinom protivnika. Ali, s druge strane, veina tih aviona su bili uglavnom na
neposrednu podrku kopnenim snagama, te su se vrlo brzo iskazali ne ba tako efikasni u
drugim ulogama.
Kriegsmarine ili ratna mornarica je bila najslabiji vid njemakih oruanih snaga zbog
versajskih ogranienja koja su je bila svela na gotovo simboliku oruanu formaciju. Ona
su ukinuta tek 1930-ih godina kada je ve bilo kasno da novi brodovi u gradnji bitno
utjeu na tok ratnih operacija. Njemaka slabost na moru odrazit e se ve na samom
poetku.
6

II.SVJETSKI RAT

*Italija*
Italija je, zahvaljujui postojanju kolonijalnog imperija te Mussolinijevim
ambicijama, imala potrebu da sagradi modernu ratnu mornaricu koja bi se mogla
suprotstaviti Britancima i Francuzima. Rezultat toga je bila trea po snazi mornarica u
Evropi s velikim brojem modernih brodova i veoma kvalitetnim i izvjebanim ljudstvom,
spremnim na primjenu raznoraznih svjeih ideja i nekonvencionalnih zamisli, od kojih
moda najspektakularniji primjer predstavljaju ljudi-abe.
Mussolinijev reim je isto tako veliki napor uloio u stvaranje kvalitetnog i relativno
modernog zrakoplovstva koje se 1930-ih moglo mjeriti s veinom velikih sila. Tome je
pogotovo u prilog ila doktrina generala Dueta koji je drao da e upravo avijacija biti
kljuan faktor pobjede u buduem ratu, odnosno da se nadmonom zrakoplovstvu nita ne
moe suprotstaviti.
Italijanski vojni stratezi su takoer stvorili doktrinu slinu njemakom blitzkriegu, no za
njenu efikasnu primjenu je nedostajao kljuan faktor - kvalitetna kopnena vojska. Italija
nije imala resurse ni industrijsku infrastrukturu da stvori kopnene snage u istom onom
opsegu ili kvaliteti kakvu je imala Njemaka, pa su italijanski vojnici u rat uli uglavnom
sa zastarjelom ili neadekvatnom opremom, to je bilo najvidljivije u tenkovima - brojem i
kvalitetom pogodnih za kolonijalno ratovanje, ali daleko ispod saveznikih i njemakih
standarda.
Ipak, najvea italijanska slabost bio je moral - uzdrman traumatskim iskustvima bitaka na
Soi koje nije izbrisala ak ni pobjeda u prvom svjetskom ratu.
*Japan*
Od svih velikih sila Japan je godine 1939. imao najvie ratnog iskustva,
zahvaljujui svojem pohodu na Kinu koji ne samo da je na poetku postigao
spektakularne uspjehe, nego bio i sjajna prilika za testiranje novih tehnologija, pogotovo
na mornarikom i zrakoplovnom polju.
Japanska ratna mornarica je bila od najjaih i najmodernijih na svijetu. Nastojei odrati
korak s Britancima i Amerikancima, Japanci su bili skloni inovacijama i primjeni
modernih tehnologija i strategija. Od svih njih je veliku vanost imala orijentacija na
visoku koordinaciju mornarice i avijacije, to je dovelo do gradnje nosaa aviona i
stvaranja vrhunski obuenog kadra mornarikih pilota sposobnih za najsloenije
operacije. Japanci su takoer veliku vanost udijelili povrinskim snagama, pri emu se
razvilo tzv. dugo torpedo koje e postati jedno od najubojitijih oruja rata i omoguiti
Japancima pomorsku nadmo na samom poetku rata na Pacifiku.
Za razliku od mornarikog, japansko ratno zrakoplovstvo u sastavu kopnenih snaga je po
kvaliteti aviona i pilota poneto zaostajalo za veinom drava u svijetu, a posebni
nedostatak je bio orijentacija na neposrednu podrku kopnenim snagama.
Kopnene snage su, pak, slino kao i u Italiji, predstavljale najslabiju japansku kariku, iako
je to postalo vidlljivo tek u kasnijoj fazi rata. Japanci su smatrali da e se budui rat
7

II.SVJETSKI RAT

odvijati po slabo nastanjenim otocima gdje primjena tenkova ili sline moderne opreme
nije tako bitna. U tome su u prilog ila i iskustva iz Kine gdje su veliki uspjesi postignuti
protiv ne previe inferiornih kineskih snaga. Zbog svega toga je japanska vojska po
kvaliteti opreme i oruja bila na razini prvog svjetskog rata, ali je sve to nadoknaivano
fanatinom indoktrinacijom i vrhunskom izvjebanou ljudstva.
*Velika Britanija*
Velika Britanija je godine 1939. ula u rat s planovima prilino slinima onima s
kojima se ulo u prvi svjetski rat.
Britanske kopnene snage su bile relativno malobrojne i profesionalne naravi, te su se na
poetku trebale koristiti u ogranienim akcijama, odnosno kao podrka brojnijoj
francuskoj vojsci, sve do trenutka kada se popuni regrutima. S druge strane, malobrojnost
je britansku vojsku uinila jedinom potpuno motoriziranom vojskom u svijetu, te je
kvalitetom i obuenou ljudstva bila iznad evropskog prosjeka. S druge strane,
meuratni period je predstavljao i svojevrsnu stagnaciju, jer su na temelju iskustava
prvog svjetskog rata, pogotovo u primjeni i taktici tenkova izvueni pogreni zakljuci.
Nedostaci britanskih kopnenih snaga su imali potpunu suprotnost u Kraljevskoj
mornarici (RN) koja je, usprkos svojevrsnog zaostajanja poetkom 1930-ih, jo uvijek
predstavljala silu sposobnu da ostvari potpunu nadmo na veini svjetskih mora. RN je
imala vrlo kvalitetno ljudstvo, kao i komandni kadar otvoren prema novim idejama, zbog
ega su britanski brodovi bili prilino raznoliki - od torpednih amaca do nosaa aviona te u stanju izvoditi razliite i najsloenije operacije. Slino kao i u napoleonskim
ratovima, upravo e RN omoguiti Britaniji da sama vodi rat protiv ostatka evropskog
kontinenta.
Najvredniji i najmoderniji dio britanskih oruanih snaga predstavljalo je Kraljevsko
ratno zrakoplovstvo (RAF). Bilo je sastavljeno od raznolikih tipova aviona i sposobno
za raznovrsne zadatke, dijelom i zbog razliitih doktrina koje su, svaka na svoj nain,
pomogle njegovom razvoju izmeu dva rata. Na poetku se smatralo da nita ne moe
zaustaviti bombardere, te se umjesto inzistiranja na lovakoj avijaciji stvorio velikih broj
tekih tzv. stratekih bombardera kako bi se na neprijateljske napade odgovorilo istom
mjerom. Kasnije je vei naglasak stavljen na lovake avione koji e braniti Britansko
Otoje i njegove industrijske centre, za to su razvijeni kvalitetni lovci Spitfire i
Hurricane, od kojih se potonji pokazao i dobrim izborom za podrku kopnenim snagama.
*Francuska*
Francuska je 1939. godine bila pod snanim uticajem iskustava prvog svjetskog rata koje
su se odrazile kako na vojnu doktrinu, tako i na moral nacije.
Osnovna misao vodilja francuskih vojnih stratega su bili enormni gubici u ljudstvu nakon
pokuaja da se ofanzivnim akcijama probiju njemake linije. Zato se za budui rat
odabrala defanzivna strategija temeljena na primjeni zaprene vatre i sistema utvrenja
koji je trebao na smrt iskrvariti njemakog napadaa. Krajnji izraz te doktrine bila je
8

II.SVJETSKI RAT

uvena Maginot linija - sistem utvrenja na njemakoj granici koji se smatrao

najmodernijim na svijetu i praktiki neprobojnim.
Maginot linija je, s druge strane, u sebi krila ozbiljni nedostatak - ogromne trokove zbog
kojih se, djelomino, odustalo od gradnje slinog kompleksa na belgijskoj granici (iako je
odluka bila dijelom i politike naravi, u svrhu ohrabrenja Belgije da se u buduem sukobu
pridrui saveznicima). No, daleko vei problem je bio taj to su sredstva uloena u
Maginot liniju uskraena razvoju i proizvodnji novih, modernih oruja. Zato je francuska
kopnena vojska u rat ula s velikim dijelom zastarjele i neadekvatne opreme. Jedini
izuzetak su bili tenkovi, koji su u to doba bili najsuvremeniji u svijetu, ali ije prednosti
nisu dole do izraaja zbog pogrene taktike.
Dodatni problem za francusku vojsku bila je u izuzetno looj kvaliteti najvieg
komandnog kadra koji su, s izuzecima poput generala de Gaullea, sainjavali potpuno
nesposobni ljudi zastarjelih shvaanja, pa tako u zgradi francuskog generaltaba nije
postojao niti jedan telefon ili radio-stanica. I meu ljudstvom je bilo dosta problema,
pogotovo zbog toga to su veliki dio jedinica sainjavali nekvalitetni i defetizmu skloni
rezervisti.
Francuska ratna mornarica je, s druge strane, bila prilino moderna, ali ona u ratu, s
obzirom da je bila koncentirana u Mediteranu, uglavnom nije dola do sadraja.
Francusko ratno zrakoplovstvo je, pak, bilo inferiorno njemakom brojem i kvalitetom
aparata. Tek je krajem 1930-ih uloen odreen napor da se ponu proizvoditi moderni
tipovi aviona, ali je to dolo prekasno da bi se odrazilo na bojitu.
*Sovjetski Savez*
SSSR je od svih velikih sila godine 1939. imao najbrojnije oruane snage, kako po
pitanju ljudstva, tako po pitanju broja aviona, tenkova i drugog suvremenog oruja. Prave
razmjere sovjetske vojne sile su postale oite tek kasnije tokom rata.
No, ta je brojana nadmo u sebi krila ozbiljnu slabost. Poetkom 1930-ih su uloeni
veliki napori da se Crvena armija opremi ne samo modernim naoruanjem, nego i
doktrinom koja e, po uzoru na iskustva na graanskog rata, koristiti moderna tehnika
sredstva kako bi se manevrom i napadakom taktikom slomio neprijatelj.
S druge strane, sav taj napredak je gotovo u potpunosti zaustavljen staljinskim istkama
krajem 1930-ih tokom kojih je u potpunosti izbrisana cijela jedna generacija sposobnih i
kvalitetnih oficirskih kadrova, a na njihova mjesta dovedene neiskusne ili nesposobne
zamjene. Kao posljedica svega toga, sovjetska taktika, strategija i openiti kvalitet vojske
bio je daleko ispod standarda veine zapadnih zemalja. Tek e neugodna iskustva u
zimskom ratu natjerati Staljina da pone obnovu Crvene armije.
Sovjetska avijacija je takoer brojano bila prilino impresivna, ali je, slino kao i
Luftwaffe, bila preteno orijentirana na podrku kopnenim trupama. S druge strane,
Sovjeti su bili meu prvima koji su prepoznali potencijale vertikalnog manevra te stvorili
zrano-desantne i padobranske jedinice, odnosno razvili tehnike snabdijevanja
padobranima.
9

II.SVJETSKI RAT

Zbog zatvorenosti mora i orijentacije na kopnenu i zranu silu, sovjetska RM je 1930-ih

igrala podreenu ulogu. Veina plovila je bila zastarjela, ali je brojnou bila sposobna
podrati kopnenu vojsku u amfibijskim operacijama.
*SAD*
Zbog oceana koji su je odvajali od Europe i Azije, te u domaoj politici
vladajueg izolacionizma, SAD su 1930-ih vrlo malo ulagali u obranu, drei kako e se
budui rat izbjei, odnosno da SAD u njemu nee sudjelovati.
Jedini izuzetak je bila ratna mornarica, koja se razvijala zbog sve veeg suparnitva SAD
s Japanom u podruju Pacifika. Zbog velikih udaljenosti izmeu pojedinih toaka na
Pacifiku, veliki je naglasak stavljen na avijaciju, odnosno koordinaciju njenih aktivnosti s
mornaricom. Zbog toga su SAD, slino i Japan, razvile vrlo kvalitetnu i izvjebanu
mornariku avijaciju te sagradile nekoliko nosaa aviona. Veliki je napor uloen i u
razvijanje tehnika za amfibijske operacije, odnosno brzu gradnju aerodroma i luka na
izoliranim otocima.
Zbog toga je razvoj kopnene vojske, odnosno planovi za eventualno djelovanje na
evropskim bojitima bio potpuno zanemaren. Godine 1939. amerika vojska je imala
zastarjelu opremu i neadekvatnu taktiku. No, relativno kasni ulazak u rat je omoguio
uenje na tuim iskustvima, dok su mnogi od tih nedostataka kompenzirani industrijskom
moi SAD koja je, slino kao i SSSR, kvalitativne nedostatke izbrisala kvantitetom.
Tijek rata godine 1939.
Prije izbijanja neprijateljstava, Poljska je veinu vojske koncentrirala na
granicama, nastojei demonstrirati volju za otporom, odnosno krenuti u protuofanzivu
ako se ukae prilika. Time je, s obzirom na poljski geostrateki poloaj, Nijemcima
omoguena prilika da na samom poetku izvedu seriju obuhvatnim manevara kojima e
poljske snage biti odsjeene od svoje pozadine i prisiljene na predaju.
Dva dana nakon njemakog napada Njemakoj su rat objavile Francuska i Britanija, ime
je rat i formalno dobio karakter svjetskog, pa zato neki historiari navode 3. rujan 1939.
kao datum njegovog poetka.
Sve nade Poljaka da e se uspjeti obraniti su vrlo brzo rasprene iz dva razloga - Nijemci
su, koristei tehnike blitzkriega, u potpunosti iznenadili Poljake brzinom svog
napredovanja, a francuska ofanziva u saarskoj oblasti, koja je bila trebala rasteretiti
Poljake, odmah je zaustavljena. 17. rujna je, vidjevi neminovnost poljskog kolapsa,
SSSR poduzeo invaziju s istoka i bez nekog veeg otpora izbio na unaprijed dogovorenu
demarkacijsku liniju koja manje-vie odgovara dananjoj poljskoj granici. Dio poljske
vojske je izbjegao u Rumunjsku, odakle e prijei na Zapad, dok je ostatak zarobljen do
poetka listopada. Istoni dio Poljske anektirao je SSSR, a zapadni postao dio tzv.
Generalnog guvernmana u sastavu Treeg Reicha.

10

II.SVJETSKI RAT

Saveznika vrhovna komanda je nakon toga zakljuila da nikakva ofanziva na Njemaku

nema smisla, nego da se rat dobije pomorskom blokadom odnosno ogranienim
operacijama u cilju spreavanja Nijemaca da dobijaju strateke resurse iz neutralnih
zemalja. U meuvremenu se ispostavilo da odluka Italije da bude neutralna ima zapravo
koristan efekt na Njemaku, jer je preko nje nesmetano iao uvoz tih istih sirovina. Dotle
se na zapadnom frontu razvilo stalno zatije, povremeno prekidano ogranienim akcijama
- period poznat kao tzv. udni rat.
U meuvremenu je SSSR konsolidirao svoje pozicije u Istonoj Evropi uspostavivi
vojne baze u baltikim dravama Estoniji, Letoniji i Litvi, pripremivi tako teren za
formalnu aneksiju slijedee godine. Pokuaj da se Finska natjera na ustupanje teritorija
sjeverno od Lenjingrada doveo je krajem novembra do finsko-sovjetskog ili tzv. zimskog
rata u kome su Finci u poetku uspjeno zaustavili nadmone sovjetske napade.
Tijek rata godine 1940.
Norveska operacija

Zimski rat je saveznikim planerima uinio zanimljiv Skandinaviju. Stvoreni su

planovi da se poalje ekspedicioni korpus s ciljem pruanja pomoi Finskoj, odnosno
njenog stavljanja na savezniku stranu. To je kasnije trebalo posluiti kao izgovor za
blokadu dopreme Njemakoj strateki vanih zaliha eljezne rudae iz vedske. Na
planovima se nastavilo raditi i nakon finske kapitulaciju u oujku 1940. godine.
Djelomino uznemiren najavama o takvim planovima, Hitler je naredio da se pripremi
invazija Danske i Norveke. 9. aprila 1940. godine su Nijemci bez otpora osvojili
Dansku koja e biti okupirana slijedeih pet godina. U Norvekoj su kralj i vojska pruili
otpor, ali su Nijemci, koristei lokalnu nadmo u avijaciji te brzo osvajanje aerodroma,
ustanovili mostobrane koje nije bio u stanju unititi ni dolazak relativno malobrojnog
saveznikog ekspedicionog korpusa. Iako je RN njemakoj mornarici nanijela velike
gubitke, Norveka je u lipnju 1940. pala pod potpunu njemaku kontrolu, ime je
stvorena vana baza za budue podmornike operacije na Atlantiku.
Pad Francuske

10. svibnja je, nakon viestrukog odgaanja i promjene planova, otpoela velika
njemaka ofenziva na zapadnoj fronti.
Kao to se bilo i oekivalo, Nijemci su odluili zaobii Maginotovu liniju i Francusku
napasti preko teritorija neutralne Belgije. Zbog toga su saveznici odmah poslali svoje
najbolje i najbrojnije snage u dubinu belgijskog teritorija da ih tamo, prema prethodnom
planu, zaustave.
Ono to se nije oekivalo bilo je da e Nijemci zajedno s Belgijom napasti Holandiju koja
je, za pet dana i nakon bombardiranja Rotterdama, odmah kapitulirala, odnosno da e
glavni udar biti kroz umovite Ardene za koje se dralo da su neprohodni za tenkove i
druga moderna vozila.
11

II.SVJETSKI RAT

Francuske snage su bile potpuno izenaene, te kada su njemake snage ve za tri dana
izbile na rijeku Meuse kod Sedana, nisu bile u stanju pruiti adekvatni otpor. Nijemci su
preli rijeku i tenkovskim kolonama brzo odsjekli glavninu saveznikih snaga u Belgiji
od Francuske. Pokuaji saveznika da se razbije njemaki klin nisu uspjeli, a 28. svibnja
je Belgija slubeno kapitulirala. Saveznike snage su bile svedene na sve manji
mostobran kod Dunkerquea gdje je do 4. lipnja izvedena od najspektakularnijih i
najuspjenijih evakuacija u vojnoj povijesti.
Osvajanje Dunkerquea je Nijemcima omoguilo da se okrenu na jug prema uglavnom
demoraliziranim francuskim trupama i 5. lipnja zaponu ofanzivu koja je brzo probila
njihove poloaje. Francuska vojska je, uz sve vei defetizam, bila paralizirana velikim
brojem izbjeglica na cestama te sve veim politikim podjelama u vladi, iji je uvaio
miljenje marala Petaina da dalji otpor nema smisla.
10. lipnja, smatrajui je da su saveznici izgubili rat te da se jeftino moe domoi njihovih
kolonija, Italija se i slubeno pridruila Hitleru kao saveznik. Prva vanija italijanska
ofanziva bio je napad na francuske poloaje na granici, tijekom kojeg je nekoliko
francuskih bataljona uspjeno zaustavilo cijelu jednu talijansku armiju.
Taj uspjeh nije imao skoro nikakav efekt na ope stanje u Francuskoj, gdje je vlada i
slubeno otpoela pregovore o kapitulaciji. S time se nije sloio general de Gaulle koji je
18. lipnja odletio u London i stao na elo tzv. Slobodnih Francuza koji e iz emigracije
nastaviti pruati otpor Nijemcima. etiri dana kasnije Petainova vlada je potpisala
primirje temeljem koga je Francuska podijeljena na sjeverni dio pod njemakom
okupacijom, i juni dio kojim je upravljala Petainova vlada u Vichyju, tzv. Vichyjsku
Francusku.
28. lipnja je SSSR, koristei njemaku zauzetost na Zapadu, ultimatumom natjerao
Rumunjsku da preda Besarabiju - teritorij koji danas predstavlja republiku Moldovu.
Bitka za Britaniju

Poetkom ljeta 1940. Hitler se nalazio na vrhuncu moi i veina evropskih

politiara i vlada ga je smatrala pobjednikom rata. Nakon sloma Francuske se cijeli
kontinent nalazio pod njegovom kontrolom, bilo preko okupacijskih snaga, saveznika,
ideoloki bliskih vlada ili neutralnih drava koje je bilo lako ucijeniti. Jedino mu je na
putu stajala usamljena Britanija.
No britanska vlada na elu s Winstonom Churchillom je bila odluna nastaviti rat do
konane pobjede, to je pokazano ve 5. srpnja napadom na francusku pomorsku bazu
Mers-el-Kebir. Cilj te operacije bio je sprijeiti da flota pod kontrolom vichyjske
Francuske bude predana silama Osovine te tako ugrozi britansku pomorsku nadmo.
Napad je izazvao velike rtve meu Francuzima i na due vrijeme pokvario odnose bivih
saveznika.
U meuvremenu je Hitler s Britanijom nastojao ishoditi mir nudei garanciju opstanka
Britanskog Imperija u zamjenu za povrat bivih njemakih kolonija. Kada su Britanci te
ponude odbili, Hitler je naredio da se zapone bombardiranje Britanskog Otoja i, u svrhu
12

II.SVJETSKI RAT

dodatnog psiholokog pritiska, zaponu javne pripreme za invaziju koja je dobila ifru
Operacija Morski lav.
Plan za invaziju izazvao velike podjele i nesuglasice meu njemakim vojnim krugovima,
ali su se svi, pa i Hitler, sloili da je za njegovo uspjeno izvoenje nuno prethodno
osigurati zranu nadmo nad Britanijom, odnosno eliminirati RAF. U tu je svrhu zapoeta
vietjedna serija zranih napada kojima su se Britanci suprotstavili u nizu zranih okraja
koji se zovu Bitka za Britaniju. Zahvaljujui nizu pogodnosti - posjedovanje radara,
bra proizvodnja lovakih aviona te mogunost ponovnog angairanja vlastitih pilota
sruenih nad britanskim tlom - Britanci su uspjeli ouvati prednost te tako prisiliti Hitlera
da sredinom rujna otkae invazijske planove.
Hitler je za tu odluku bio djelomino motiviran oigledno nezadovoljavajuim stanjem
invazijskih priprema i planova, kao i sve veom eljom da zapone pohod protiv SSSR-a.
Britaniju je umjesto invazijom trebalo pobijediti iscrpljivanjem njenih resursa kroz
bjesomuno zranim bombardiranje gradova, pomorsku blokadu te napade na uporita na
Mediteranu i Bliskom istoku.
Operacije na Mediteranu

Teite rata se od jeseni 1940. godine poelo prebacivati sa zapada na Mediteran,

odnosno Bliski istok, gdje je Hitlerov cilj bio Britancima oduzeti strateki vane naftne
izvore, odnosno glavnu prometnu arteriju u Sueskom kanalu. Ovo potonje je bio zadatak
talijana, koji su u Libiji i istonoj Africi (Etiopija, Somalija) imali znatne snage.
U septembru je iz Libije na Egipat krenula velika talijanska ofanziva koja je nakon kraeg
napredovanja brzo zaustavljena od strane viestruko malobrojnijih britanskih
napredovanja, pokazavi jo jednom italijansku vojnu inferiornost. Talijanske snage u
istonoj Africi, pod komandom vojvode od Aoste, pokazale su se neto uspjenije te
Britance istjerale iz britanske Somalije, napale Keniju i Sudan te tako prisilile Britance da
tamo dovlae svoje kolonijalne snage.
U meuvremenu su se u Mediteranu poele voditi otre borbe izmeu italijanske i
britanske mornarice. Zahvaljujui kvalitetnijoj taktici i boljoj opremi, Britanci su u njima
imali neto malo vie uspjeha, a ravnotea se dodatno pokrenula u britansku korist
napadom kojim su 11. studenog u luci Taranto napadom torpednih aviona onesposobljena
tri italijanska bojna broda.
Kako bi dodatno oslabio britanski poloaj, Hitler je u to doba na stranu Osovine nastojao
dovui panjolsku, smatrajui kako e Francisco Franco uzvratiti za potporu dobivenu
prilikom graanskog rata. No, ispostavilo se kako je panjolska previe iscrpljena da bi
mogla sudjelovati u novom ratu te je umjesto toga Franco Osovinu podravati posredno,
kao formalno neutralna drava.
Najvaniji dogaaj je bila Mussolinijeva odluka da, u svrhu izjednaavanja prestia s
Hitlerovim, poduzme vlastiti blitzkrieg u formi napada na Grku. Pohod koji je zapoeo
28. listopada , i koji se ponekad naziva talijansko-grki rat, vrlo brzo se, zahvaljujui
uspjenom otporu slabo opremljene ali dobro voene grke vojske, pretvorio u jo jedan
talijanski vojni fijasko. Ne samo to je talijanska ofanziva zaustavljena, nego su talijanske
13

II.SVJETSKI RAT

snage odbaene u dubinu albanske teritorije. Jo vanije je bilo to da se Grka stavila na

stranu Britanije i tako dala mogunost Britancima da ugroavaju njemake pozicije na
Balkanu, odnosno bombardiraju strateki vane naftne izvore u Ploestiju.
Tok rata godine 1941.
Pohod na Balkan

Krajem 1940. Britanci su pokrenuli Operaciju Compass - prvu vaniju

savezniku ofanzivu u ratu - koja je za posljedicu imala potpuno rasulo italijanske vojske
u Sjevernoj Africi. No, taj se uspjeh nije mogao iskoristiti, jer je Churchill donio odluku
da se britanska pojaanja i drugi resursi upute u Grku, ime je izazva Hitlera da naredi
napad na Grku, poznat pod ifrom Operacija Marita.
Bilo je planirano da se napad izvede s teritorija Bugarske i Jugoslavije - drava koje su do
proljea 1941., isto kao i Maarska i Rumunjska, prikljuene Trojnom paktu. No, 27.
oujka je u Jugoslaviji izveden pu i ustanovljena nova, pro-britanska vlada na elu s
generalom Duanom Simoviem.
Razbjenjeli Hitler je odluio da zajedno s Grkom bude napadnuta i Jugoslavija, to se i
dogodilo 6. aprila. Demoralizirana jugoslavenska vojska brzo je savladana i prisiljena na
kapitulaciju 17. aprila. Grka vojska se odrala neto due - do 20. aprila, nakon ega su
njeni ostaci, zajedno s britanskim ekspedicionim korpusom nali utoite na Kreti.
Nijemci su 20. svibnja izvrili padobranski desant na Kretu te je zauzeli, iako uz velike
gubitke meu svojim elitnim padobranskim jedinicama.
U tom trenutku su se britanske pozicije na Mediteranu i Bliskom istoku nale na najnioj
toki. Serija njemakih uspjeha, ukljuujui protuofenzivu u Sjevernoj Africi koju je
vodio Erwin Rommel, potakla je pro-njemakog premijera Rashida Alija da u Iraku
otpone pobunu protiv Britanaca. Pobuna je relativno brzo uguena, ali ne prije to su
vichyjske vlasti u Siriji i Libanonu pristale da se tamonji aerodromi koriste u svrhu
njemakog snabdijevanja pobunjenika. To je Britancima dalo povod da zaponu ofanzivu
s ciljem zaposjedanja tih teritorija. Ona je, uz dosta potekoa, uspjeno zavrena
sredinom lipnja.
Operacija Barbarossa

Ve u jesen 1940. Hitler je izdao direktivu da otponu pripreme za Operaciju

Barbarossa - invaziju SSSR koja je trebala poeti u ljeto 1941. godine. Razlozi za
Hitlerovu odluku bili su uglavnom ideoloke i politike prirode. Osvajanje prostora na
istoku bilo je dio nacistikog programa, a i smatralo se da e pohod protiv komunistike
drave dovesti do promjena u britanskoj vladi. Plan je uivao i veliku popularnost u
njemakim vojnim krugovima koji su ga doekali s daleko vie entuzijazma i daleko
manje skepse nego odluku o ulasku u rat, odnosno ofenzivi na Zapadu.
Staljin je, pak, smatrao da ak ni Hitler sebi nee dozvoliti luksuz ratovanja na dva fronta,
odnosno ponoviti istu onu greku koju je kritizirao u Mein Kampfu. Zato je smatrao da je
gomilanje trupa na istonim granicama iskljuivo sredstvo politikog pritiska, a dojave o
14

II.SVJETSKI RAT

njemakim pripremama za napad podmetanje britanskih slubi kojima je bilo u interesu

to prije uvui SSSR u rat. Sam Staljin je nastojao izbjei rat do trenutka kada se dovri
reorganizacija Crvene armije, odnosno sagrade nova utvrenja na novim zapadnim
granicama. Tamo su, u svrhu odvraanja, koncentrirane velike vojne snage, ali im je i
zapovijeeno da ne odgovaraju na nikakve provokacije.
Sve je to savreno odgovaralo njemakom planu koji je predviao opkoljavanje i
unitenje glavnine sovjetskih snaga na samoj granici i osvajanje Moskve i Lenjingrada, te
izbijanje na liniju Astrahan - Murmansk u roku od est tjedana do tri mjeseca. Kada je
22. lipnja napad otpoeo, sovjetske snage su bile potpuno iznenaene. Veina sovjetskih
aviona je unitena na zemlji, stotine tisua vojnika zarobljeno, a u mnogim krajevima
Wehrmachtovi vojnici doekani kao osloboditelji. Ispoetka se inilo da nita nee
Nijemcima stajati na putu da ostvare jo jedan trijumf u duhu blitzkriega.
Iako su se njemako napredovanje nastavljeno, vrlo brzo se pokazalo kako su Hitlerovi
planeri ipak potcijenili potekoe koje ih ekaju na pohodu na jednu od najprostranijih
zemalja svijeta. im se linija fronta poela odmicati u dubinu sovjetskog teritorija, poeli
su se pojavljivati ozbiljni logistiki problemi, te Nijemci vie nisu bili u stanju da, kao na
poetku, odravaju isti tempo napredovanja cijelom duinom fronta. To je sovjetskim
snagama omoguavalo predah, odnosno povremene kontranapade i sve bolju organizaciju
obrane. Isto tako se ispostavilo da njemaka pjeadija - opskrbljena konjskim zapregama nije u stanju pratiti oklopne jedinice, te su mnoge opkoljene sovjetske jedinice bile u
stanju probijati se iz obrua.
U kasnu jesen, nastojei postii odlunu pobjedu prije dolaska zime, Nijemci su odluili
baciti sve na jednu kartu - Operaciju Tajfun iji je cilj bilo zauzimanje Moskve. Uz
ogromne gubitke su se pribliili sovjetskoj prijestolnici, ali je ofanziva na kraju
zaustavljena uslijed krajnjeg iscrpljenosti ljudstva.
U meuvremenu se ispostavilo da Britanci, suprotno Hitlerovim oekivanjima, ipak
nemaju ideolokih predrasuda te su sa Sovjetima odmah poeli suraivati kao pravi
saveznici. Zapoeli su konvoji pomoi za Murmansk, a dvije vojske su zajedno okupirale
Iran, nastojei preduhitriti eventualnu pronacistiku pobunu.
Ulazak SAD u rat

Od samog poetka rata ameriki predsjednik Franklin Delano Roosevelt nije krio
svoje pro-britanske simpatije, odnosno uvjerenje kako je u amerikom interesu da sile
Osovine budu poraene. No, direktno ukljuivanje u rat je prijeilo uglavnom
izolacionistiko raspoloenje amerike javnosti, odnosno miljenje kako se Amerikanaca
pitanje kontrole nad Europom i ostatkom Starog svijeta ne tie.
Roosevelt je, s druge strane, koristio svoje predsjednike ovlasti da bi Britaniji pomagao
na svaki nain osim vojnom intervencijom. Britanci su dobijali izdanu vojnu pomo, a
njihove narudbe su dovele do postepenog procvata amerike vojne industrije. Roosevelt
je SAD u rat nastojao uvui tako to je slao amerike ratne brodove da prate konvoje s
amerikom robom za Britaniju i tako provociraju sukobe s njemakim podmornicama u
Atlantiku.
15

II.SVJETSKI RAT

No u jesen 1941. prava je kriza nastala na Pacifiku, umjesto Atlantiku. Japan je godinu
dana ranije, koristei zauzetost zapadnih sila, okupirao Indokinu, dotada pod vlau
vichyjske Francuske, te tako stekao vrijedan izvor sirovina. Slijedea na redu je trebala
biti Nizozemska Istona Indija, s obzirom na svoje izvore nafte. SAD su na to, kao i na
nastavak rata u Kini, reagirali naftnim embargom koji je posebno pogodio japansku
mornaricu.
Suoena s krizom, japanska vlada je odluila vojnom akcijom zauzeti Nizozemsku
Istonu Indiju. No, to je sobom povlailo oruani sukob s Britanijom i SAD. Amerika
vlada je kao dodatno upozorenje bila premjestila veliki dio svoje Pacifike flote iz San
Diega u bazu Pearl Harbor na Havajima.
To je japanskim planerima dalo sjajnu priliku da smisle akciju koja je na samom poetku
trebala ostvariti japansku premo na Pacifiku i omoguiti neometana osvajanja po ostatku
Azije. 7. prosinca su ameriku bazu napali japanski avioni te potopili, odnosno otetili
veliki broj brodova i aviona. Taj je napad, izveden bez formalne objave rata, izazvao
veliki bijes amerike javnosti te otklonio sve sumnje oko toga trebaju li se SAD aktivnije
ukljuiti u dogaaje u svijetu.
Dan prije napada na Pearl Harbor Sovjeti su pokrenuli jednih od svojih prvih velikih
ofanziva. Ona je ne samo odbacila Nijemce od Moskve nego im nanijela i velike gubitke,
sruivi tako mit o nepobjedivosti Wehrmachta. Dok se sve to dogaalo, Hitler je smatrao
kako bi pritisak na istonom frontu mogao smanjiti ulaskom Japana u rat protiv SSSR-a.
U tu svrhu je Njemaka formalno objavila rat SAD, ali je, na Hitlerovo veliko
razoaranje, Japan odrao neutralnost u odnosu na SSSR.
Tijek rata godine 1942.
Osovina u ofanzivi

Ulazak SAD, sa svojim ogromnim ljudskim, materijalnim i industrijskim

resursima, predstavljao je veliko olakanje za Britaniju i SSSR, ali je trebalo vremena da
se svi ti resursi mobiliziraju i ponu efikasno koristiti. U meuvremenu su Sile Osovine
na razliitim bojitima nastavile biljeiti uspjehe.
Najspektakularniji su bili oni na Pacifiku. Japanci su uspjeli osvojiti Malaju te 15. veljaa
prisiliti na predaju veliki britanski garnizon u Singapuru, to je predstavljalo jedan od
najsramotnijih poraza u britanskoj povijesti. Slino je bilo s Filipinima, nizozemskom
Istonom Indijom, Centralnim Pacifikom te Burmom, a dalje napredovanje preko Nove
Gvineje do Australije je zaustavljeno tek pomorskom bitkom u Koraljnom moru. Neto
kasnije je u bitci kod Midwaya zaustavljen jo jedan japanski pokuaj daljeg osvajanja,
pri emu je potopljeno nekoliko nosaa aviona sa stotinama elitnih pilota.
Na istonom frontu je sovjetska zimska ofanziva zastala na proljee, dijelom zahvaljujui
Hitlerovoj naredbi da se ne odstupa ni milimetar, a prekritelji najstroe kanjavaju. Novi
sovjetski pokuaj ofanzive je u svibnju doveo do katastrofalnog poraza u harkovskoj
bitci. Time su Nijemcima olakani uvjeti za zapoinjanje velike ljetne ofanzive kojoj,
ovoga puta, cilj bio ogranien na Kavkaz i tamonja naftna polja, odnosno eventualno
izbijanje na Bliski istok. Ofanziva koja je zapoela u lipnju izazvala je sovjetsko
16

II.SVJETSKI RAT

povlaenje, no rasulo iz godine 1941. se nije ponovilo. Sovjeti su s vremenom bili u

stanju usporiti njemako napredovanje, a dodatni problem je predstavljalo njeno
razdvajanje na dva pravca - jedan prema Kavkazu, drugi u smjeru Staljingrada,
industrijskog sredita na rijeci Volgi. Shvaajui strateku vanost Staljingarada, Sovjeti
su ga odluili odluno braniti, to je dovelo do staljingradske bitke.
Njemaka komanda se nadala prodrijeti na Bliski istok i sa junog pravca zahvaljujui
novoj Rommelovoj ofanzivi kojom su britanske snage teko poraene u bitci kod Bir
Hakeima i prisiljene na povlaenje iz Libije u dubinu egipatske teritorije. Rommel se
nadao zauzeti Aleksandriju, izbiti na Sueski kanal te se poslije spojiti s njemakim
snagama na Kavkazu, odnosno japanskim u Indiji. Ali taj ambiciozni plan je sredinom
ljeta zaustavila loa logistika te reorganizirana britanska obrana pod komandom generala
Bernarda Montgomeryja koja je Rommelovo napredovanje konano zaustavila u bitci
kod Alam Halfe.
U meuvremenu se, u skladu sa zakljucima konferencije u Wansee u sijenju, na
teritorijama pod vlau Njemake i njenih satelita poelo provoditi tzv. Konano
rjeenje idovskog pitanja, danas poznatije pod nazivom Holokaust.
Prekretnice

Sredinom 1942. se SSSR ponovno naao u tekoj situaciji, te je Staljin to

iskoristio kako bi zapadne saveznike natjerao na otvaranje tzv. drugog fronta u Zapadnoj
Evropi s ciljem rastereenja Crvene armije. Ameriki vojni krugovi su se takoer zalagali
za takav plan iz politikih razloga, nastojei da rat u Evropi bude to krai, odnosno da se
mogu obraunati s Japanom. Churchill je, pak, smatrao kako do otvaranja drugog fronta
treba biti na obalama Mediterana koje je on nazivao "mekim trbuhom" Hitlerove
Evrope. Propast kanadskog prepada na Dieppe u lipnju je Amerikance uvjerila u snagu
njemake obrane na atlantskim obalama, odnosno prihvaanje Churchillovih argumenata.
Iako su Rommelove osovinske snage u Sjevernoj Africi dugo vremena bile brojano,
tehniki i logistiki inferiorne Britancima, tek je Montgomery to uspio shvatiti, odnosno
praktiki iskoristiti za jednostavan plan koji je 23. listopada doveo do poetka bitke kod
El Alameina. Rommelove snage su teko poraene i natjerane na povlaenje koje e
postepeno dovesti do gubitka Libije. Zato se ta bitka smatra prvom prekretnicom
drugog svjetskog rata.
U meuvremenu su osovinske pozicije 4. studenog dodatno oslabljene operacijom Torch
anglo-amerikim iskrcavanjem na obale Maroka i Alira, koji su bili pod kontrolom
vichyjske Francuske. Nakon kraeg otpora su se vichyjske snage predale, odnosno prele
na stranu Saveznika, ali je dalje napredovanje u Tunis zaustavljeno zbog iskrcavanja
njemako-talijanskih snaga te loeg vremena. Bez obzira na to, uspjeh sloene amfibijske
operacije je pokazao kako su Saveznici slian poduhvat u stanju ponoviti drugdje,
tjerajui Hitlera da na raun istonog fronta alje trupe radi obrane evropskih obala. Zato
se Torch naziva drugom prekretnicom drugog svjetskog rata.
Najvanija prekretnica se ipak dogodila na istonom frontu, gdje su uline borbe u
Staljingradu bile toliko iscrpile njemako ljudstvo da je njemaka komanda bila
17

II.SVJETSKI RAT

prisiljena popunjavati bone linije trupama svojih saveznika Rumunjske, Maarske i

Italije. To je sovjetskoj vrhovnoj komandi (Stavka) dalo sjajnu priliku da dvostrukim
bonim udarom 19. studenog te linije probije i u Staljingradu opkoli 6. armiju generala
Ericha Paulusa. Pokuaji da se obru probije i opkoljena armija izbavi nisu uspjeli, pa su
se 1. veljae 1943. njeni ostaci predali, oznaivi najveu katastrofu u dotadanjoj
njemakoj vojnoj povijesti.
Poraz kod Staljingrada je Nijemce natjerao na povlaenje s Kavkaza, ali imao i ozbiljnije
politike posljedice. Unitenje vojski na Istonom frontu je vladine krugove u
Rumunjskoj, Maarskoj, pa i u Italiji, natjeralo da razmiljaju o naputanju Njemake i
priklanjanju Saveznicima prvom povoljnom prilikom.
Prekretnica se dogodila i na Pacifiku, nakon to su 2. kolovoza ameriki marinci izvrili
desant na strateki vaan otok Guadalcanal na Solomonskim Otocima. Japanci su odatle
pokuali otjerati vlastitim desantom to je dovelo do estomjesenih estokih borbi na
kopnu, moru i zraku. Iako su obje strane pretrpile ogromne gubitke, Amerikanci su ih
lake nadoknaivali te su se Japanci poetkom veljae1943. povukli, oznaivi uspjeh
prve velike saveznike ofenzive na tom ratitu.
Tok rata godine 1943.
Slom Osovine u Sjevernoj Africi

Saveznikim snagama u Sjevernoj Africi je Tunis, nakon relativno lakog

zauzimanja Alira i Maroka, predstavljao veliki problem, to zbog loeg vremena, to
zbog tekog planinskog terena koji je vjeto koristila njemako-talijanska ekspedicijska
armija na elu s generalom von Arnimom. Saveznici su dodatni problem imali u slaboj
koordinaciji izmeu britanskih, amerikih i francuskih kolonijalnih trupa. Jo vei
problem bilo je neiskustvo amerikih snaga koje je 19. veljae dolo do izraaja u bitci
kod Kasserinea prilikom koje je Rommel uspio probiti amerike poloaje i izazvati
panino povlaenje koje je zaustavljeno tek krajnjim britanskim naporima.
No taj Rommelov uspjeh nije mogao biti iskoriten jer je u Tunis s juga, iz Libije,
prodirala britanska Osma armija na elu s Montgomeryjem. 6. oujka je Montgomery
Rommela porazio u bitci kod Medenina, a 17. oujka zapoeo pustinjskim manevrom
zaobilaziti utvrenu Marethsku liniju na tunisko-libijskoj granici. Uspjean proboj tih
poloaja je zapeatio sudbinu osovinskih snaga u Tunisu, jer nisu imali dovoljno ljudstva
ni materijala da se odupirati saveznikim ofanzivama iz dva pravca.
Iako su pojedini osovinski komandanti traili dozvolu za evakuaciju, Hitler je to odbio iz
politikih razloga, plaei se dodatne demoralizacije nakon staljingradske katastrofe.
Evakuacija je s vremenom postajala sve tea, isto kao i snabdijevanje trupa zbog sve
oitije pomorske nadmoi Saveznika u Mediteranu. 14. svibnja su se posljednji ostaci
osovinskih snaga predali, oznaivi konani kraj rata u Sjevernoj Africi.
U meuvremenu su se sile Osovine mogle utjeiti djelominim uspjehom njemake
ofanzive na istonom frontu, tokom koje su Sovjeti odbaeni iz oblasti Harkova koga su
bili oslobodili poetkom godine. To je Wehrmachtu povratilo optimizam, odnosno
18

II.SVJETSKI RAT

potaklo planove za jo jednu veliku ljetnu ofanzivu, dok su Sovjeti odluili zaustaviti
daljne napade i posvetiti se konsolidaciji svojih redova. To je dovelo do relativnog zatija
na istonom frontu koje e trajati nekoliko mjeseci.
Desant na Sjevernu Afriku je meu osovinskim snagama potakao strah od eventualnog
saveznikog iskrcavanja na druge oblasti Mediterana. Zato su poduzete mjere za jaanje
obrane na tom podruju - vichyjska Francuska je okupirana, nakon ega se njena flota
u Toulonu samopotopila kako ne bi pala u ruke Nijemcima. Na Balkanu, gdje se
razgranao iroki partizanski pokret, pokrenute su ofanzive u cilju njegovog guenja,
pogotovo u Jugoslaviji gdje su pokuaji unitenja Titovih partizana doveli do bitaka na
Neretvi i Sutjesci.
Kurska bitka

Nijemci su, slino kao i prethodne dvije godine, za ljeto na istonom frontu
planirali veliku ofanzivu koja je konano trebala slomiti Crvenu armiju. No ovaj put su
imali daleko manje resursa, pa je opseg ofanzive bio jo ogranieniji. Cilj njemakog
napada je ovaj put bila samo dio centralnog dijela fronte - velika izboina s centrom u
Kursku, za koju su Nijemci smatrali da sadri veinu sovjetskih snaga. Plan je bio odsjei
tu izboinu dvostrukim tenkovskim udarom sa sjevera i juga, pri emu su se velike nade
polagale u nove tipove tenkova kao to su Tigar i Panther.
Sovjeti su rano saznali za njemake planove te su relativno zatije dobro iskoristili da na
pravcima njemakog udara sagrade viestruke linije obrane, a u pozadini pripreme velike
rezerve koje e u pogodnom momentu krenuti u protivnapad. To se pokazalo ve 5. srpnja
kada su Nijemci dva sata prije samog napada prvo iznenaeni sovjetskom artiljerijskom
protupripremom, a potom i estinom otpora zbog koga je napad zastao prvo na sjeveru,
potom na jugu. Na kraju su Sovjeti krenuli u veliki protunapad koji je kod Prohorovke
doveo da najvee tenkovske bitke u povijesti. Iako je rezultat bio taktiki neodluan,
Sovjeti su sa svojim inferiornijim T-34 tenkovima Nijemcima uspjeli zadati gubitke koje
ovi nisu bili u stanju nadoknaditi.
Nijemci su nakon toga zastali na dostignutim poloajima, ali se vrlo brzo pokazalo kako
su toliko iscrpljeni da vie nisu u stanju zaustaviti sovjetsku protuofanzivu, koja je odmah
zapoela, prvo na sjeveru, a mjesec dana kasnije i na jugu. Do kraja godine e Sovjeti
osloboditi veliki dio Ukrajine, ukljuujui i Kijev poetkom studenog.
Kurska bitka je znaila konani njemaki poraz na istonom frontu. Nakon nje se
Wehrmacht nije mogao nadati nikakvim ozbiljnijim ofanzivnim operacijama i sva
njemaka aktivnost se svela na sve tee dranje postignutih poloaja, odnosno
izbavljivanje jedinica opkoljenih u sovjetskim manevrima.
Pad Italije

U skladu s Churchillovim stratekim zamislima, zapadni saveznici su 10. srpnja

zapoeli iskrcavanje na Siciliju, to je bio prvi korak prema izbacivanju Italije iz rata.
Iako su osovinske snage, pogotovo njemake, pruale estok otpor, brzo je postalo jasno
da se moraju povui na talijansko kopno. U meuvremenu su svi ti dogaaji imali uticaj
19

II.SVJETSKI RAT

na faistike voe u Rimu, koje su 21. srpnja svrgnule i uhapsile Mussolinija, a nova
vlada odmah zapoela tajne pregovore o kapitulaciji.
Do kapitulacije je dolo 8. rujna, kada je zajedno s njom trebalo biti koordinirano veliko
iskrcavanje kod Salerna. No, njemake snage pod komandom feldmarala Kesselringa
su pokazale kao veoma vjete, kako u obrani od zapadnih saveznika, tako i brzom
stavljanju Italije pod okupaciju. Mussolini je osloboen akcijom njemakih komandosa i
stavljen na elo kvislinke Italijanske socijalne republike. U meuvremenu su Nijemci,
vjeto koristei planinski teren, zadravali savezniki prodor prema Rimu te postepeno
stvorili gotovo nesavladivu obrambenu liniju iji je centar bio Monte Cassino. Oko tog
mjesta e se mjesecima voditi krvave borbe.
Kapitulacija Italije je imala ozbiljne posljedice i na Balkanu. Dok je britanski pokuaj da
iskoriste kapitulaciju talijanskog garnizona i na brzinu osvoje Dodekanez zavrio
katastrofom, u Grkoj i Jugoslaviji su partizanima pale u ruke velike koliine oruja i
opreme. Pogotovo je to imalo veliki utjecaj na Jugoslaviju, gdje se partizanska vojska i s
njom povezan politiki pokret nametnula kao glavni faktor u buduem poratnom ureenju
zemlje.
Tok rata godine 1944.
Iskrcavanje kod Anzija

Isfrustrirani uspjenim njemakim otporom kod Monte Cassina, savezniki komandanti

su se odluili osvojiti Rim obilaznim manevrom, odnosno iskrcavanjem trupa kod Anzija,
u pozadini njemakih linija. No, iskrcavanje, koje je otpoelo krajem sijenja, vrlo brzo je
zapelo zbog logistikih problema i nesposobnosti amerikog generala Lucasa. To je
Nijemcima dalo dragocjeno vrijeme da dovuku rezerve i pokrenu protunapad koji je
saveznike gotovo uspio baciti u more. Mostobran je ouvan, ali su saveznici odustali od
namjere da ga koriste kao polazite za napad na Rim.
Monte Cassino je osvojen nekoliko mjeseci kasnije i Nijemci su konano prisiljeni na
povlaenje, to je Amerikancima omoguilo da 4. lipnja oslobode Rim. No, dotada je
Churchillova mediteranska strategija bila temeljito diskreditirana i talijansko bojite
izgubilo prioritet meu saveznikim planerima.
Oslobodenje Francuske

Nakon poraznih iskustava u brdovitoj Italiji, saveznici su konano prihvatili

ameriko stajalite da je rat najbolji dobiti direktnim udarom u Njemaku preko
ravniarske Zapadne Evrope. Od kraja 1943. su se intenzivirale pripreme za veliko
iskrcavanje na francusku obalu, koje je dobilo ifru Operacija Overlord. Pomorski i
zrani desant je bio godinama planiran, a mjesecima uvjebavan, uz dotada nevieni
sistem dezinformacije neprijatelja.
Sve te mjere su urodile plodom kada je 6. lipnja - datum koji e u povijest ui kao Dan D
- izvreno dotada najvea amfibijska operacija u historiji. Saveznike snage su se iskrcale
na irokom frontu u Normandiji, umjesto kod Pas de Calaisa gdje su ih Nijemci bili
20

II.SVJETSKI RAT

oekivali. Iako su Nijemci na sve mogue naine pokuali saveznike baciti u more,
mostobran se postepeno irio. Nakon mjesec i pol dana krvavih i estokih borbi,
Amerikanci su uspjeli izvrili proboj i poduzeti veliki obuhvatni manevar. Hitlerovo
uporno odbijanje da izda nareenje za povlaenje dovelo je do opkoljavanja i unitavanja
njemakih snaga kod Falaisea.
Istovremeno je izvren i manji desant na junu obalu Francuske. Nijemci su poeli
povlaenje iz Francuske koje se vrlo brzo pretvorilo u paniku i rasulo. General de Gaulle
je u tim danima uspjeno ishodio da njegov pokret Slobodnih Francuza postane legitimna
vlada osloboene Francuske i izbjegne savezniku okupacijsku upravu. 24.kolovoza je to
potvreno nakon osloboenja Pariza.
Duboko uvjereni da e rat moi zavriti do Boia, saveznici su se odluili za riskantni
plan zranog desanta u junoj Nizozemskoj, kojemu je cilj bilo osvajanje mostova preko
Rajne. Taj plan, prozvan Operacija Market Garden, je 17. rujna doveo do velikog
zranog desanta, pri emu su britanski padobranci kod Arnhema stjecajem okolnosti
naletjeli na elitne njemake jedinice. Rezultat toga je bio arnhemska bitka u kojoj su
Britanci desetkovani, a Nijemci stekli jednu od posljednjih velikih pobjeda u ratu.
Slom njemackih istocnih saveznika

Crvena armija je od kurske bitke bila u stalnom napredovanju. U prvoj polovici

1944. godine su se borbe uglavnom vodile na sjevernom i junom dijelu istonog fronta,
pa je tako odsjeen njemaki garnizon na Krimu, odnosno Lenjingrad konano
osloboen opsade.
Glavni i najspektakularniji udar se dogodio u junu i nosio je ifru Operacija Bagration.
Njime je slomljena njemaka Grupa armija Centar i osloboena Bjelorusija, pri emu su
Sovjeti stekli ogroman broj zarobljenika i bazu za daljnje napredovanje prema Poljskoj i
Njemakoj.
U isto vrijeme je pokrenuta i velika ofanziva na Finsku, ija je vlada odluila pristati na
sovjetske uvjete za primirje. Ta odluka nije znaila kraj rata za Finsku. Nijemci su odmah
pod okupaciju stavili sjeverni dio zemlje koji e postati poprite viemjesenog krvavog
rata izmeu bivih saveznika.
Dva mjeseca kasnije je poduzet udar na Rumunjsku, koja je imala daleko vie uspjeha u
mijenjanju strana. Sovjeti su prodrli i preko bugarske granice, iako ta zemlja formalno
nije objavila rat SSSR-u. Obje vojske su se stavile Sovjetima na raspolaganje i poslije
uzele uee u borbama protiv Nijemaca na istonom frontu.
Dolazak Sovjeta na Balkan je prisilio Nijemce na povlaenje iz Grke prema sjeveru.
Nastali vakuum su nastojale ispuniti suparnike gerilske frakcije, to je dovelo do
graanskog rata u koji su se upetljale britanske trupe. U Jugoslaviji su u jesen Titovi
partizani uz pomo Crvene armije oslobodila Beograd te se polako transformirala u
regularnu vojsku koja je drala svoj dio fronta.

21

II.SVJETSKI RAT

U Maarskoj je pokuaj kapitulacije, odnosno stavljanja na stranu Saveznika, doveo do

njemake vojne intervencije protiv admirala Horthyja i instaliranja faistikog reima
koji e sprovesti Holokaust meu dotada poteenim maarskim idovima.
Oslobodenje Filipina

U 1943. i 1944. godini na Pacifiku glavna saveznika, odnosno amerika,

strategija bilo je tzv. preskakanje otoka. Ona se sastojala od toga da se prodor u dubinu
podruja pod japanskom kontrolom izvodi zaobilaenjem veine otonih uporita koja bi
tom prodoru stajala na putu. Amerikanci bi se jednostavno iskrcali u pozadini tih uporita,
tamo sagradili pomorske i zrane baze, a japanske baze ispred njih bile podvrgnute
zranom i pomorskom bombardiranju, odnosno blokadi u cilju njihove trajne
neutralizacije.
Takva je strategija donijela ploda u saveznikom sporom, ali nezaustavljivom
napredovanju u Jugozapadnom, odnosno Centralnom Pacifiku. No, kako su se saveznike
linije pribliavale Japanu, tako su rasle nesuglasice izmeu generala Douglasa
MacArthura i admirala Chestera Nimitza. Dok se Nimitz zalagao za direktan prodor
prema Japanu, dotle je MacArthur, dijelom zbog svoje povrijeene tatine, inzistirao na
prethodnom osloboenju Filipina.
Na kraju je iz politikih razloga prevagnulo MacArthurovo miljenje. U jesen su
Amerikanci prikupili veliku invazijsku flotu i izvrili desant na Filipine. Japanski
pokuaj da to sprijee doveo je do bitke u zaljevu Leyte - najveeg i najspektakularnijeg
pomorskog okraja u ratu, nakon koga je japanska ratna mornarica prestala postojati kao
ozbiljan faktor. Amerike kopnene snage na Filipinima su, s druge strane, s japanskim
garnizonima vodili estoke borbe do samog kraja rata.
Tijek rata godine 1945.
Slom Njemacke

Krajem 1944. Njemaka je ostala usamljena, bez saveznika, a i njena matina

teritorija je ve bila naeta sa zapada i s istoka. No, Hitler je jo uvijek vjerovao u
uspjean zavretak rata, uzdajui se u nova oruja poput raketa V-2 ili mlaznih lovaca
Me-262. Da bi stekao vrijeme da ih usavri, naredio je veliku ofanzivu na zapadu protiv
amerikih poloaja u Ardenima. Velika ardenska protuofanziva je u potpunosti iznenadila
Amerikance i nanijela im teke gubitke, ali su njihovi poloaji brzo konsolidirani uz
pomo britanskih saveznika te su Nijemci postepeno potisnuti na polazne poloaje.
Gubitke u Ardenima vie nita nije moglo nadoknaditi, to su odmah iskoristili Sovjeti,
probivi njemake linije u Poljskoj i pribliivi se samom Berlinu. U oujku su zapadni
saveznici konano preli Rajnu i poeli prodirati u samo srce Njemake. Saveznici su
takoer pokrenuli ofanzivu u Italiji, isto kao i Titova jugoslavenska vojska.
Njemaka vojska je nakon vie od pet godina doivjela potpuni slom pa su se mnoge
jedinice, pogotovo na zapadu, poele predavati bez borbe, a na istoku boriti manje zato da
zaustave Sovjete, a vie zato da sebi daju priliku za predaju zapadnim saveznicima. 25.
22

II.SVJETSKI RAT

aprila su se sovjetske i amerike trupe spojile kod Torgaua, praktiki presjekavi

Njemaku napola. U isto vrijeme je otpoela berlinska bitka tijekom koje je Hitler
izvrio samoubojstvo, a sam Berlin se predao 2.svibnja.
Nova njemaka vlada pod admiralom Doenitzom je otpoela pregovore o kapitulaciji
koji su zavreni 7. svibnja, a 8. svibnja objavljen prekid neprijateljstava. U nekim
dijelovima Evrope, pogotovo onim istonim, borbe su se vodile jo nekoliko tjedana, ali
je tog dana slubeno otpoeo mir.
Slom Japana

U prvoj polovici 1945. godine su se ameriki vojnici iskrcali otok Iwo Jimu i
nakon dugotrajnih i estokih borbi savladali tamonji japanski garnizon. Otok je poslije
poeo sluiti kao baza amerikim stratekim bombarderima B-29 u njihovim napadima na
ciljeve u samom Japanu. Prilikom napada su koritene zapaljive bombe to je samo u
Tokyju dovelo do 300.000 mrtvih.
U lipnju su se Amerikanci jo vie pribliili samom Japanu nakon iskrcavanja na
Okinawi. I tamo je japanski garnizon savladan, ali uz ogromne gubitke na saveznikoj
strani. Ti su gubici uvjerili amerike planere da e invaziju samog Japana zahtijevati
nezamislivo veliki broj rtava i doveli do odluke da se Japan na predaju pokua prisiliti
upotrebom novog oruja zvanog atomska bomba.
6. kolovoza je na Hiroshimu baena atomska bomba i izazvala dotle nezamislivo
razaranje i patnje meu lokalnim stanovnitvom. Dok je japanska vlada pokuavala
shvatiti to se dogodilo, uslijedio je jo jedan ok u obliku objave rata od strane SSSR-a.
Sovjetske snage su vrlo brzo razbile japanske snage u Manduriji i otpoele brzo
napredovati prema Koreji. 9. kolovoza je baena druga atomska bomba na Nagasaki.
To je bilo dovoljno da japanska vlada nakon nekoliko dana shvati da dalji otpor nema
smisla, te je 15. kolovoza objavljena bezuvjetna kapitulacija. Ona je formalno potpisana
2. rujna na amerikom bojnom brodu Missouri u Tokijskom zaljevu, to je datum
koji predstavlja slubeni zavretak drugog svjetskog rata.
Posljedice rata
Gubici

Toan broj ljudskih rtava drugog svjetskog rata nije utvren niti e ikada biti
utvren. Razlog tome je djelomino u tome to ih je teko razluiti od nekih ratova koji su
voeni prije i poslije, a dijelom i u tome to se s brojkama iz raznih politikih razloga
manipuliralo (Jugoslavija, SSSR). Veina procjena spominje brojku od 55 milijuna ljudi,
pri emu se takoer dri da samo 10 % otpada na neposredne sudionike, tj. pripadnike
oruanih formacija, dok se ostatak odnosi na civile. Zbog tog nesrazmjera se drugi
svjetski rat esto navodi kao krajnji primjer totalnog rata.
Broj ranjenih je bio viestruko vei, to, s obzirom na tadanji broj stanovnika planeta
Zemlje, drugi svjetski rat ini najkrvavijim sukobom u historiji.
23

II.SVJETSKI RAT

Rat je doveo do dramatinih demografskih promjena u mnogim oblastima svijeta. Cijele

etnike zajednice su ili desetkovane ili prisilno raseljene. Najspektakularniji primjer
predstavlja gotovo potpuni nestanak idova u Evropi - oni koji su preivjeli Holokaust su
uglavnom emigrirali u SAD ili Palestinu, gdje je uskoro stvorena drava Izrael. 15
miliona Nijemaca je protjerano iz velikog dijela Istone Evrope, a neto slino se
dogodilo i italijanskoj manjini na istonim obalama Jadrana.
I materijalni gubici su bili veliki. Gotovo na svakom podruju gdje su se vodile ratne
operacije dolo je do velikog ili potpunog unitenja cesta, mostova, eljeznica,
telekomunikacijskih sistema i drugih oblika infrastrukture, a mnoge drave su doivjele
ozbiljno smanjenje vlastitih industrijskih i drugih resursa.
U ratu su nestali i mnogi dijelovi kulturne batine, za to su najbolji primjer Varava, koja
je nakon neuspjelog ustanka godine 1944. u potpunosti razorena od Nijemaca, te Dresden
iji je vei dio godine 1945. spaljen u saveznikom bombardiranju.
Promjene granica

Ve u poetnim fazama rata je postalo jasno da e on po svom zavretku dovesti do

velikih promjena u buduem svjetskom poretku.
Najvidljivije promjene bile su one koje su se ticale dravnih granica. SSSR je nakon rata i
formalno u svoj sastav uveo Estoniju, Letoniju i Litvu te se proirio na raun Finske,
Njemake, Poljske, ehoslovake i Rumunjske. Mirovnim ugovorima su se na zapad
proirile Poljska na raun Njemake, odnosno Jugoslavija na raun Italije - s time da je
pitanje Trsta rijeeno tek 1954. godine. Kina je od Japana preuzela otok Tajvan, dok je
Koreja od Japana stekla nezavisnost.
Sama Njemaka je ubrzo nakon rata postala podijeljena na Zapadnu i Istonu Njemaku.
Austrija je takoer povratila nezavisnost i godine 1955. postala suverena i neutralna
drava.
Politicke promjene

Jedna od dugoronijih posljedica rata postala je jasna ve pri samom kraju ratnih
operacija, kada su se one u Aziji iz globalnog transformirale u lokalni sukob. Nastojanje
bivih kolonijalnih sila Nizozemske i Francuske da povrate suverenitet nad teritorijima
prethodno izgubljenim od Japana je dovelo do oruanih sukoba u Nizozemskoj Istonoj
Indiji i Indokini, odnosno do demonstracija i jaanja pokreta za nezavisnost u mnogim
kolonijama.
Britanija, koja je bila krajnje iscrpljena ratom, shvatila je da vie ne moe odravati
Britanski Imperij te je godine 1947. Indiji, odnosno Pakistanu, priznala nezavisnost.
Dvije godine kasnije su Nizozemci priznali nezavisnost Indonezije. Francuzi su bili neto
uporniji u Vijetnamu te ga napustili tek nakon vojnog poraza godine 1954. Dotada je ve
zapoeo proces koji e se nazvati dekolonizacija i tokom koga e bivi kolonijalni
24

II.SVJETSKI RAT

imperiji biti zamijenjeni nizom novih suverenih drava poznatih pod nazivom Trei
svijet.
Dekolonizacija je bila samo jedna od manifestacija kraja primata Evrope u meunarodnoj
politici. Na mjesto iscrpljenih, ponienih i devastiranih bivih evropskih su dole dvije
drave oko kojih e se slijedeih nekoliko desetljea formirati globalni blokovi - SAD i
SSSR. Njihovo suparnitvo, djelomino motivirano borbom za prevlast u svijetu, a
djelomino nesuglasicama nazvano je hladni rat, a granica izmeu njihovih sfera u
Europi prozvana eljezna zavjesa - esto navoena kao jedna od najvidljivijih i
najdugotrajnijih posljedica drugog svjetskog rata.
U nastojanju da steknu propagandnu i drugu nadmo nad Sovjetima, Amerikanci su u
Zapadnu Evropu uloili ogromna sredstva u svrhu ekonomske obnove preko tzv.
Marshallovog plana. Mnoge od evropskih drava, pogotovo one u poetku neoptereene
potrebom obnove oruanih snaga, ta su sredstva uspjeno iskoristile za nezapameni
ekonomski uzlet, pa e tako s vremenom ratni gubitnici poput Njemake i Japana
uspjeno suprotstaviti SAD na ekonomskom polju.
Drugi svjetski rat je takoer mnoge u Evropi uvjerio kako e kontinent svoj primat u
svijetu moi barem dijelom povratiti jedino ako se nadvladaju tradicionalne historijske
podjele. Ubrzo nakon rata poeli su prvi diplomatski koraci koji e s vremenom dovesti
do stvaranja Europske Unije.
Kulturni utjecaj

Dijelom zbog svog trajanja i dimenzija, a dijelom zbog toga to je bio prvi oruani
sukob u kome su ulogu imali novi masovni mediji kao radio i film, drugi svjetski rat je na
svjetsku kulturu openito ostavio ostavio snaan utisak koji traje i danas i koji se
manifestira u dva esto proturjena oblika.
S jedne strane su dotle nezapamena razaranja dala jo vei poticaj od prvog svjetskog
rata sve jaem trendu pacifizma kao dominantne ideologije, odnosno odbacivanja rata kao
potpuno tetnog drutvenog fenomena koji se mora izbjei po svaku cijenu. Tome je
dodatno u prilog ila i upotreba nuklearnog oruja koja je mnoge uvjerila kako e
slijedei trei svjetski rat biti jo razorniji i sadravati rizik potpunog unitenja ljudske
civilizacije, odnosno nestanka ljudske vrste i ivota na Zemlji.
S druge strane je Holokaust, ije su razmjere i oblici otkriveni tek nakon zavretka rata,
za mnoge predstavljao jo vei ok od samih ratnih razaranja. Spoznaja da je jedna
civilizirana i prosvijeena drava u 20. stoljeu sposobna najsuvremenija tehnika
sredstva iskoristiti u svrhu genocida, odnosno da bi to nastavila raditi po ostatku svijeta
da nije bila zaustavljena oruanom silom mnoge je uvjerila kako je drugi svjetski rat imao
opravdanje, odnosno da predstavlja jedan od rijetkih primjera gdje se na sudionike moe
primijeniti jasno razgranienje izmeu dobra i zla.
Oba ta stava su se kasnije primjenjivala na druge sukobe, od kojih je moda danas
najbolji primjer Rat protiv terorizma.

25