Huling Paalam

ni: Dr. Jose P. Rizal

AngMiltimoadisoHulingPaalamayisangtulanglikhang
pambansangbayaningPilipinasnasiJoseRizal.Itinuturingitongayon
bilanglikhang-gurooobramaestroniRizal.
IsinalinangorihinalnanasusulatsawikangKastilasamga
pangunahingwikangdaigdigtuladngIngles,Pranses,Aleman,
Italyano,Nippongo,Malayo,atmaramipangiba.
Gayondin,naisalindinitosaibatibangwikainsaPilipinas,tulad
ngTagalog,Ilokano,Kapampangan,Pangasinan,Bikol,Sugbuanon,
Hiligaynon,atibapa.

Ayonsatradisyunalnapaniniwala,sinasabingisinulat
ito ni Rizal sa Fort Santiago ng gabi ng bisperas ng
pagbaril sa kanya, Disyembre 29, 1896. Ngunit ayon
samgatala,siRizalaymaramingginawanoongmga
huling araw ng kanyang buhay. Marami siyang
tinanggap na bisita: ang kanyang mga kapatid, ang
asawang siJosephine Brackenat ang mga prayleng
humihimok sa kanya na isagawa ang pagbawi o
retraksyon. Sinasabi pang isinilid ito ni Rizal sa
kusinilyangdealkohol,atibinigayniyaitosakapatid
niyangsiTrinidadnadumalawsakanyanoonghapon
ngDisyembre29.Samakatuwidayhindiniyaisinulat
ang tula kinagabihan ng bisperas at mismo noong
arawngkanyangpagkakabaril.

Hindi nalagyan ni Rizal ng pamagat ang tula. Bunga ito ng kaliitan ng papel na
kanyangpinagsulatannamaysukatlamangna15-1/2sentimetroat9-1/2sentimetro
ayonkayMauroGarcia.Nawalanngsapatnaespasyoangpapelkaya'tito'yhindina
nalapatanpangpamagatbukodsakailangantalagangliitanniRizalangpagsusulat
niyasatulangmay14nasaknongnanasusulatsawikangKastila.

Ang orihinal na sipi ng tula na ibinigay ni Rizal sa kapatid

niyang si Trinidad ay napapunta naman kay Josephine
Bracken. Dinala ni Josephine ang tula ng magpunta siya sa
Hong Kong. Nang mamatay si Josephine ay nawala ang
orihinal na kopya. Ito'y hinanap ng Pamahalaan ng Pilipinas
at natagpuan sa isang taong tagaroon na humingi ng
kaukulang bayad (1000 piso) upang ibigay niya ito sa
pamahalaan. Nagbayad nga ang pamahalaan at ito ay
naibalik sa Pilipinas.

SiMariano Ponceang kauna-unahang naglagay ng pamagat sa tula

na tinawag na "Mi Ultimo Pensamiento" nang iyo'y kanyang ilathala
saHong Kongnoong Enero 1897. Sa tulong niJose Maria Basaay
ipinakalat ni Ponce ang tula at ipinamigay sa mga kababayan at
kakilala ang mga sipi nito.

Si Padre Mariano Dacanay naman ang naglapat ng Mi ltimo adios

bilang pamagat ng nasabing tula noong ito'y kanyang matanggap at
mabasa habang siya'y nakakulong sa Bilibid, Maynila. Ang kanyang
ginawang
paglalapat
ay
inilathala
sa
pahayagang
"La
Independencia" noong Setyembre 1898.

Naisalin ang tula sa kauna-unahang

pagkakataon
saKapampanganniMonico
Mercadonoong Enero 1897 at ang
saTagalognaman ay siAndres
Bonifacio. Ilan naman sa mga tanyag
na salin ng tulang ito sa wikang
Tagalog ay isinagawa nina Pascual H.
PobleteatJulian Balmaceda. Sa mga
dayuhang wika naman, una itong
nasalin saAlemansamantalang may
mahigit na 25 salin ang tulang ito
saIngles.

Maraming nagsalin ng tula

sa Tagalog, ngunit ang
pinakakaraniwang bigkasin
at siyang matatagpuan sa
Luneta ay ang salin ni Jose
Gatmaytan na
matutunghayan dito. Ang
kahuli-hulihang tulang ito
ni Rizal ay tigib ng
kalungkutan pagkat
maiiwan na niya ang
kaniyang mga minamahal
sa buhay at mawawalay na
siya sa kaniyang bayan. Sa
harap ng kamatayan, wala
siyang hiniling para sa
sarili; ang lahat ay para sa
kapakanan ng kaniyang
mga kababayan at ng
kaniyang bayan.

Noong taong 1899, habang nagaganap ang Digmaang PilipinoAmerikano ay pinag-uusapan sa Kongreso ng Amerika kung
makatwiran bang sakupin ang Pilipinas. May nagpanukalang dapat
upang mabigyan ng edukasyon ang mga "barbarong" Pilipino. May
isang kinatawan ang tumutol at binasa ang Huling Paalam ni Jose
Rizal (salin sa wikang Ingles ni Charles Derbyshire na pinamagatang
"My Last Farewell") upang patunayang hindi barbaro ang mga
Pilipino (dahil sa galing ng pagkakasulat ng tula) at lalong hindi
dapat sakupin ang Pilipinas.

Buod
Binabanggit sa tula ang buong pusong pagpapakasakit ng mga mamamayan
kung ito ang kinakailangan para sa ikabubuti ng bayan.
Sa huli, mariin ang pamamaalam sa mga mahal na magulang at kapatid, nang
may pasaring ng pagkamit ng ginhawa mula sa hirap na buhay.
Sa unang bahagi ng tula, nagbigay pugay si Rizal sa mayamang kalikasan ng
bayan na nagbigay sa kaniya ng di maarok na tuwa at siya rin niyang pinagalayan ng sariling buhay.
Kinilala rin niya ang iba pang mga mamamayang nag-alay ng kanilang mga
buhay para sa ikabubuti ng kalagayan ng bayan.
Binabanggit ang mga imahen ng bitay, pakikibaka, pagbubuhos ng dugo
kapalit ng pagsilay ng hiyas na marikit sa silangan.

Mababanaag din ang madamdaming paghahabilin sa mga

maiiwan, ang pagkilala sa mga sandali ng pag-alala at pagkalimot
sa hinaharap, malamyos na habilin ng pagkilala sa pamamagitan
ng pag-aalay ng bulaklak at dasal.
Mariin din ang pakilala sa asawang mula sa ibang lupain at ang
maluwag na pagtanggap sa kamatayan bilang ganap na
katahimikan.

Repleksyon
Para sa amin, itong Huling Paalam ay may napakagandang mensahe para sa ating lahat.
Ninanais nito na maituro sa pangkalahatan na dapat, tayo ay maging mapagmahal sa ating
kapwa, at sana ay tayoy maging mapagmahal sa inang bayan (pagiging makabayan). Ito ay
importante dahil bilang isang Pilipino, dapat ipakita natin ang pagmamahal natin sa bansa,
kasi ito ay ang ating lupang sinilangan at wala nang iba pang bansa na pwede nating
puntahan maliban sa Pilipinas. Importante rin ang pagiging makabayan dahil isa na rin itong
pasasalamat hindi lamang kay Dr. Jose P. Rizal kundi narin sa iba pang mga pilipinong nag
buwis ng kanilang buhay para sa inang bayan.

Makikita sa tula na palaging iniisip ni Dr. Rizal ang Pilipinas kahit na nasa bingit na siya ng
kamatayan. Iniisip parin niya kung anong klase kaya ng kinabukasan ang madaratnan ng
Pilipinas. Matututunan rin natin sa Huling Paalam na kung tayo ay magiging makabayan,
bukod sa makagagawa na tayo ng mga bagay na makakatulong sa ating mga sarili, ay
makagagawa rin tayo ng mga bagay na siyang pwede pang magpaunlad sa Pilipinas.

Huling Paalam

Paalam na, sintang lupang tinubuan,

Bayang masagana sa init ng araw,
Edeng maligaya sa amiy pumanaw
At perlas ng dagat sa dakong Silangan.

Nang maabat ikawy mapataas lamang,

Mamatay at upang mabigyan kang buihay,
Malibing sa lupang puspos ng karikat
Sa silong ng iyong langit ay mahimlay.

Kung nababalot na ang mga libingan

Ng sapot na itim ng gabing mapanglaw,
at wala ng tanod kundi pawing patay,
huwang gambalain ang katahimikan.

Inihahandog ko ng ganap na tuwa

Sa iyo yaring buhay na lanta nat aba;
Naging dakila may iaalay rin nga
Kung dahil sa iyong ikatitimawa.

Kung sa ibang araw ikawy may mapansin

Nipot na bulaklak sa aba kong libing,
Sa gitna ng mga damong masisinsin,
Hagkat ang halik moy itaos sa akin.

Pagpitagan mo ang hiwagang lihim,

at mapapakinggan ang tinig marahil,
ng isang saltero: Ito ngay ako ring
inaawitanka ng aking paggiliw.

Ang nanga sa digmaan dumog sa paglaban

Handog din sa iyo ang kanilang buhay,
Hirap ay di pansin at di gunamgunam
Ang pagkaparool o pagtagumpay.

Sa samyo ng iyong pagsuyong matamis,

Mataos na taghoy ng may sintang sibsib,
Bayang tumaggap noo ko ng init,
Na natatabunan ng lupang malamig.

Kung ang libingan kong limot na ang madla

ay wala nang kurus at bato mang tanda
sa nangangabubukid ay ipaubayang
bungkalit isabog ang natipong lupa.

Bibitayat madlang mabangis na sakit

O pakikibakang lubhang mapanganib,
Pawang titiisin kung ito ang nais
Ng bayat tahanang pinakaiibig.

Bayan mong akoy malasin ng buwan

Sa liwang niyang hilanot malamlam;
Bayan ihatid sa aking liwayway
Ang banaang niyang dagling napaparam.

Ang mga abo koy bago pailanglang

mauwi sa wala na pinaggalingan,
ay makalt munag parang kapupunanng
iyong alabok sa lupang tuntungan.

Akoy mamamatay ngayong minamalas

Ang kulay ng langit na nanganganinag
Ibinababalang araw ay sisikat
Sa kabila niyang mapanglaw na ulap.

Bayaang humalik ang simoy ng hangin;

Bayaang sa huning masayay awitin
Ng darapong ibon sa kurus ng libing
Ang buhay payapang ikinaaaliw.

Sa gayoy walaa ng anoman sa akin,

na limutin mo mat aking lilibutin
ang himpapawid mo kaparangat hangin
at ako sa iyoy magiging taginting.

Kung dugo ang iyong kinakailangan

Sa ikadidilag ng iyong pagsilang,
Dugo koy ibubot sa isa man lamang
Nang gumigiti mong sinag ay kuminang.

Bayaang ang araw na lubhang maningas

Pawiin ang ulan, gawing pawang ulap,
Maging panganuring sa langit umakyat,
At ang aking daing ay mapakilangkap.

Bango, tinig, higing, awit na masaya

liwanag aat kulay na lugod ng matat
uulit-ulitin sa tuwi-tuwina.

Ang mga nasa ko, mulang magkaisip,

Bayaang ang aking maagang pagpanw,
Magpahanggang ngayon maganap ang bait, Itangis ng isnag lubos na nagmamahal;
Kung may umalala sa akin ng dasal,
Ang ikawy makitnag hiyas na marikit
Akoy iyo sanang idalangin naman.
Ng dagat Silangan na nakaliligid.
Noo moy maningning at sa mga mata
Idalangin mo rin ang di nagkapalad,
Mapait na luha bakas may wala na,
Na nangamatay nat yaong nanganhirap
Wala ka ng poot, wala ng balisa,
sa daming pasakit, at ang lumalangap
Walang kadunguat munti mang pangamba, naming mga ina luhang masaklap.

Akoy yayao na sa bayang payapa,

na walang alipit punoing mapang-aba,
dooy di nanatay ang paniniwala
at ang naghahari Diyos na dakila.
Paalam anak, magulang, kapatid,
bahagi ng pusot unang nakaniig,
ipagpasalamat ang aking pag-alis
sa buhay na itong lagi ng ligalig.
Paalam na liyag, tanging kaulayaw,

Mi ltimo
Adios

Adios, Patria adorada, region del sol querida,

Perla del Mar de Oriente, nuestro perdido eden,
A darte voy alegre, la triste, mustia vida;
Y fuera mas brillante, mas fresca mas florida,
Tambien por ti la diera, la diera por tu bien.

En campos de batalla, luchado, con delirio,

Otros te dan sus vidas, sin dudas, sin pesar.
El sitio nada importa: cipres, laurel o lirio,
Cadalso o campo abierto combate o cruel martirio,
Lo mismo es si lo piden la Patria y el hogar.

Yo muero, cuando veo que el cielo se colora

Y al fin anuncia el dia, tras lobrero capuz;
Si grana necesitas, para tenir tu aurora,
Vierte la sangre mia, derrama laen buen hora,
Y dorela un reflejo de su naciente luz!

Mis suenos, cuando apenas muchado adolescente,

Mis suenos cuando joven, ya lleno de vigor,
Fueron el verte un dia, joya del mar de Oriente,
Secos los negros ojos, alta la tersa frente,
Sin ceno, sin arrugas, sin manches de rubor.

Ensueno de mi vida, mi ardiente vivo anhelo,

Salud! te grita el alma, que pronto va a partir;
Salud! ah, que es hermoso caer por darte vuelo,
Morir por darte vida, morir bajo tu cielo,
Y en tu encantada tierra la eternidad dormir!
Si sobre mi sepulcro vieres brotar, un dia,
Entre la espesa yerba sencilla humilde flor,
Acercala a tus labios y besa al alma mia,
Y sienta yo en mi frente, bajo la tumba fria,
De tu ternura el soplo, de tu halito el calor.
Deja a la luna verme, con luz tranquila y suave,
Deja que el elba envie su resplandor fugas;
Deja gemir al viento, con su murmullo grave;
Y si desciende y posa sobre mi cruz un ave,

Deja que el sol, ardiendo, las lluvias evapore,

Y al cielo tornen puras, con mi clamor en pos;
Deja que un ser amigo mi fin temprano llore;
Y en las serenas tardes, cunado por mi alguien ore,
Ora tambien, oh Patria, por mi descanso a Dios.
Ora por todos cuantos murieron sin ventura;
Por cuantos padecieron tormentos sin igual;
Por nuestras pobres madres, que gimen su
amargura;
Por huerfanos y viudas, por presos entortura;
Y ora por ti, que veas tu redencion final.
Y cunado, en noche oscura, se envuela el
cementerio,
Y solos solo muertos queden velando alli,
No turbes su reposo, no turbes el misterio;
Tal ves acordes oigas de citara o salterio;
Soy yo, querida Patria, yo que te canto a ti.
Y cuando ya mi tumba, de todas olvidada,
No tenga cruz ni piedra que marquen su lugar,
Deja que la are el hombre, la esparza con la azada,
Y mis cenizas, antes que vuelvan a la nada,
El polvo de tu alfombra que vayan a formar.
Entonces nada importa me pongas en olvido,
Tu atmosfera, tu espacio, tus valles cruzare;
Vibrante y limpia nota sere para tu oido;
Aroma, luz, colores, rumor, canto, gemido,
Constante repitiendo la esencia de mi fe.
Mi Patria idolatrada, dolor de mis dolores,
Querida Filipinas, oye el postrer adois.
Ahi, te dejo todo: mis padres, mis amores.
Voy donde no hay esclavos, verdugos ni opresores;
Donde la fe no mata, donde el que reina es Dios.
Adios, padres y hermanos, trozos del alma mia,
Amigos de la infrancia, en el perdido hogar;

My Last
Farewell

Farewell, my adored Land, region of the sun caressed,

Pearl of the Orient Sea, our Eden lost,
With gladness I give you my Life, sad and repressed;
And were it more brilliant, more fresh and at its best,
I would still give it to you for your welfare at most.

Let the burning sun the raindrops vaporize

And with my clamor behind return pure to the sky;
Let a friend shed tears over my early demise;
And on quiet afternoons when one prays for me on high,
Pray too, oh, my Motherland, that in God may rest I.

On the fields of battle, in the fury of fight,

Others give you their lives without pain or hesitancy,
The place does not matter: cypress laurel, lily white,
Scaffold, open field, conflict or martyrdom's site,
It is the same if asked by home and Country.

Pray thee for all the hapless who have died,

For all those who unequalled torments have undergone;
For our poor mothers who in bitterness have cried;
For orphans, widows and captives to tortures were shied,
And pray too that you may see you own redemption.

I die as I see tints on the sky b'gin to show

And at last announce the day, after a gloomy night;
If you need a hue to dye your matutinal glow,
Pour my blood and at the right moment spread it so,
And gild it with a reflection of your nascent light!

And when the dark night wraps the cemet'ry

And only the dead to vigil there are left alone,
Don't disturb their repose, don't disturb the mystery:
If you hear the sounds of cithern or psaltery,
It is I, dear Country, who, a song t'you intone.

My dreams, when scarcely a lad adolescent,

My dreams when already a youth, full of vigor to attain,
Were to see you, gem of the sea of the Orient,
Your dark eyes dry, smooth brow held to a high plane
Without frown, without wrinkles and of shame without stain.

And when my grave by all is no more remembered,

With neither cross nor stone to mark its place,
Let it be plowed by man, with spade let it be scattered
And my ashes ere to nothingness are restored,
Let them turn to dust to cover your earthly space.

My life's fancy, my ardent, passionate desire,

Hail! Cries out the soul to you, that will soon part from thee;
Hail! How sweet 'tis to fall that fullness you may acquire;
To die to give you life, 'neath your skies to expire,
And in your mystic land to sleep through eternity!

Then it doesn't matter that you should forget me:

Your atmosphere, your skies, your vales I'll sweep;
Vibrant and clear note to your ears I shall be:
Aroma, light, hues, murmur, song, moanings deep,
Constantly repeating the essence of the faith I keep.

If over my tomb some day, you would see blow,

A simple humble flow'r amidst thick grasses,
Bring it up to your lips and kiss my soul so,
And under the cold tomb, I may feel on my brow,
Warmth of your breath, a whiff of your tenderness.

My idolized Country, for whom I most gravely pine,

Dear Philippines, to my last goodbye, oh, harken
There I leave all: my parents, loves of mine,
I'll go where there are no slaves, tyrants or hangmen
Where faith does not kill and where God alone does reign.

Let the moon with soft, gentle light me descry,

Let the dawn send forth its fleeting, brilliant light,
In murmurs grave allow the wind to sigh,
And should a bird descend on my cross and alight,
Let the bird intone a song of peace o'er my site.

Farewell, parents, brothers, beloved by me,

Friends of my childhood, in the home distressed;
Give thanks that now I rest from the wearisome day;
Farewell, sweet stranger, my friend, who brightened my
way;