Aby rozpocz lektur,

kliknij na taki przycisk

ktry da ci peny dostp do spisu treci ksiki.

Jeli chcesz poczy si z Portem Wydawniczym
LITERATURA.NET.PL
kliknij na logo poniej.

Maurycy Mochnacki

Powstanie narodu polskiego

w roku 1830 i 1831.

Tower Press 2000

Copyright by Tower Press, Gdask 2000

[Rozdzia I]
Teatr wojny. Oglne widoki strategiczne
Pki teatrem naszych wojen z Moskw bdzie kraj, ktry Wisa dzieli prawie na dwie
rwne poowy, ktry od r. 1815 zowiemy Polsk kongresow; a zatem pki Moskwa w powstaniach polskich bdzie miaa zabrane gubernie1 w tyle swych wojsk, poty wszelkie usiowania z naszej strony bd daremne. Wojna w tym nieszczliwym, dokoa zamknitym kraju
zdaje si nie mie adnego celu. Tu tylko z pocztku broni si mona, a potem zgin z
chwa, lecz nigdy zwyciy. Tu nawet zwycistwo narodu z przepaci nie dwignie. Kociuszko popeni (z pewnego wzgldu musia popeni) ten sam bd, ktrego samochcc
dopucili si wodzowie polscy w r. 1831: kiedy mu si szczcio, nie stara si przenie natychmiast teatru wojny za Bug i do Litwy. Wyprawy jego w te okolice, opnione, poruczane
niedowiadczonym dowdzcom i zbyt maym oddziaom wojska, cechuje ten sam zacieniony
widok rzeczy, to samo faszywe pojcie z punktu wojskowego sprawy narodowej, to samo
wyczne przywizanie si do stolicy, ktre i nas o zgub przyprawiy. Z mniejszymi nierwnie siami jak Kociuszko i rewolucja 29 listopada, przeduyli jednak konfederaci barscy
wojn do lat siedmiu2, odnawiajc j i koczc ledwo nie co miesic, w kadej porze roku,
jedynie dlatego, e nie pomidzy sam Wis, Narwi i Bugiem, ale i na przestrzeniach midzy Bugiem, Wili i Dnieprem ucierali si z Moskw.
Powstanie w Polszcze nie powinno mie jednego ogniska, jednego rodka; niechaj je raczej ma w kadym miejscu, bo nie idzie narodowi o utrzymanie murw stoecznych, ale o
uwolnienie caego kraju.
Potrzeba bronienia stolicy, jako magazynu, jako centralnego punktu, wypywa zazwyczaj z
pierwszych le obrachowanych porusze wojskowych, z przesdw tak zwanych dowiadczonych onierzy. Pytali si oni zawsze u nas: gdzie odwrt na przypadek przegranej?
Wszake najprostszy rozum wskazuje, e nawet w takim razie bezpieczniej ustpowa
otwartym polem albo chroni si w lasy nieli uciec do miasta, ktre w powstaniu jest najsabsz pozycj, ktre nieprzyjaciel koniecznie, prdzej czy pniej, zdobdzie przemoc,
godem albo zotem.
Polska, w pierwszych zwaszcza chwilach powstania, nigdy nie miaa, nigdy nie bdzie
miaa tyle wojska regularnego, ile Moskwa. A zatem to wszystko pomaga jej interesowi, co
najbardziej tryb wojowania oddala od tego porzdku, od tej rutyny, jak cile liniowe wojska
nieprzyjacielskie w kraju naszym zachowywa musz; krtko mwic, co wojn niejako
uniemiertelnia, co j czyni ziemiask, chopsk. U nas przede wszystkim trzeba si stara o
to, aeby z wrogiem ojczyzny mia wicej do czynienia lud nieli wywiczony onierz. Tego
1

Ziemie wschodnie dawnej Rzplitej, ktre przypady Rosji w trzech rozbiorach: 1772, 1793 i 1795 r., podzielone zostay na gubernie. W 1830 r. byo ich osiem: grodzieska, wileska, miska, Witebska, mohylew-ska, woyska, podolska i kijowska. Osobn jednostk administracyjn stanowi obwd biaostocki, anektowany przez
Rosj w 1807 r.
2
Dziaania wojenne konfederacji barskiej cigny si od lutego 1768 do sierpnia 1772 r., tj. cztery i p roku.
4

atwiej dokaza, jak mniemamy. Nic bardziej w ostatniej kampanii Polszcze nie zaszkodzio,
jak w mniemany rozum strategikw naszych, ktrzy w samych zaraz pocztkach wzgardzili
zapaem mas, ktrzy w ich prawdziwie rewolucyjnym, powszechnym wzruszeniu nie chcieli
widzie zbawienia ojczyzny! Oni to los sprawy przywizali do pewnych pozycyj uznanych za
niezdobyte koo Warszawy, do pewnej liczby onierzy i pewnego stopnia biegoci w ich
mechanizmie. Niektrzy z nich widzieli wielk wojn za Napoleona. Syszeli, e Napoleon
pochwali mocne pooenie Sierocka, Modlina i Warszawy.3 Ot zdawao si im, e ani kroku oddala si nie trzeba z tego zaczarowanego trjkta. Wkrtce przecie i Warszawa, i Modlin, i Sierock dostay si nieprzyjacielowi.
Kto mie moe jak Napoleon parkro sto tysicy wywiczonego wojska, temu wolno
czyni podobne kombinacje. By systematycznym w powstaniach naszych jest to by tylko
fantastykiem, ideologiem wojskowym.
Dla przestrogi na przyszo, dla odniesienia jakiej korzyci z tylu smutnych dowiadcze
pomy tedy za zasad, starajmy si ugruntowa w przekonaniu narodu t opini: i u nas w
powstaniu wicej liczy trzeba na ruch mas, na dziaanie caego ludu nieli na wojsko regularne, ktre jest tylko drobn jego czstk, ktrego nigdy tyle nie bdziemy mogli mie w
pocztkach wojny, ile trzeba do pokonania bojem systematycznym nieprzyjaciela liczniejszego i dobrze uorganizowanego. Comy tylko klsk ponieli, wszystkie przypisa naley lekcewaeniu tej najpierwszej maksymy narodowego powstania, nieumiejtnoci albo niechci
poruszenia mas ludu.
Dla bliskoci granic austriackiej i pruskiej, gdzie przyparte oddziay powstacw, nie mogc si inaczej ratowa, z broni szukaj schronienia; dla rodkowego pooenia Warszawy,
ktra je cignie ku sobie z kadego pobojowiska, z kadej wyprawy, si centraln, si stoecznego miasta, a tym samym cae powstanie zamienia w obron i oblenie jednej twierdzy:
kraj kongresowy, jak wypada z tego wszystkiego, co tu powiedziaem, moe by tylko rezerw, drug lini, a gwnym teatrem kadej wojny naszej z Moskw s pnocne i poudniowo-wschodnie wojewdztwa, stanowice od r. 1795 integraln cz tego pastwa. Przy neutralnoci Prus i Austrii, na tych zasadach polega musz wszelkie z naszej strony kombinacje
polityczne i wojskowe. Obaczymy, e na tej zasadzie opiera si plan zwizkowych 29 listopada.
Polska bya to rzeczpospolita ziem koronnych, litewskich i ruskich. W innym ksztacie i
dzisiaj jej nie pojmujemy! Zdoby, to jest odzyska Litw i Ru zamierza kade powstanie
nad Wis. Lud po prawym i lewym brzegu tej rzeki jest najwicej polski, ma w sobie najwicej rewolucyjnego ywiou; w Litwie i na Rusi szlachta. Odwieczna Polska w odwiecznych
swych granicach stoi dzisiaj na masach w Koronie, na szlachectwie w tak zwanych zabranych
guberniach. Ot miejscowe stosunki i charaktery, ktrych aden wojskowy, aden polityk z
uwagi spuszcza nie powinien. Polska kongresu wiedeskiego jest to ziemia napywowa,
ziemia przechodw, zmian rewolucyjnych. Tu stara Polska z gruntu prawie zniszczona zostaa
we wzgldzie spoecznym. Tu usta jej zwizek z dzisiejszymi czasy. Przeciwnie, Polsk pnocn i wschodnio-poudniow to jest Litwa i Ru! W tych okolicach jarzmo moskiewskie,
cige, od zaboru nieprzerwane, przechowao w caoci formy, obyczaje, przywary i zalety
dawnego skadu spoecznego; tamte w niewoli chopw, te w patriotyzmie szlachty. Z tej
przyczyny w kraju kongresowym wszystko za ludem idzie; z tej take przyczyny wszystko
idzie za panami w wojewdztwach pod berem moskiewskim. Tam jest powstanie nieustajce
w masach, tu w indywiduach. Tam si zaczyna rewolucja: ale t u tylko nieprzyjaciela pokona
zdoa. Tu tylko staje si nomadyczn, bujn i swobodn jak powietrze, zabjcz dla Moskwy.

Fortyfikacj tych trzech punktw, u zbiegu Bugo-Narwi z Wis, zarzdzi Napoleon w r. 1807 jako oson
utworzonego przez siebie Ksistwa Warszawskiego na wypadek konfliktu z Rosj. Umocnienia Warszawy i
Serocka zostay zlikwidowane po 1815 r.
5

Wszdzie w Polszcze atwiej si organizuje kawaleria jak piechota. Pochodzi to czci z

pooenia kraju majcego obszerne rwniny i bujne pastwiska, czci z ywego charakteru
mieszkacw, a po czci i std, e u nas szlachcic woli suy konno nieli pieszo. Ju to
samo wskazuje, jakiego terenu potrzebuje wojna narodowa w tym kraju; ju to samo myl
nasz obraca ku tym prowincjom, gdzie i rasa najlepszych koni si hoduje, i gdzie zarazem
jazda (ktrej moskiewska nigdy nie dotrzyma pola) na rozlegych przestrzeniach, na stepach
ze skutkiem dziaa moe. Paszczyzny Ukrainy i Podola s pod tym wzgldem rwnie niezdobyt warowni powsta naszych jak litewskie bory i bagna. C np. zdziaaa w ostatniej
kampanii jazda polska, ktr sami Moskale ogromn nazywali? Prcz bitew Dwernickiego,
zaledwo do kilku podrzdnych ruchw, do kilku szar i suby na forpocztach miaa sposobno w gwnej armii na prawym brzegu Wisy. Zniszczylimy j prawie bez boju; w porwnaniu z dzieami piechoty bya nieczynn.
Prawdziwy stosunek, jaki zachodzi powinien w uyciu tych dwch broni, ze wzgldu na
wasno i pooenie gruntu (terenu), przypada dla powsta naszych za granic Polski kongresowej w Litwie i guberniach wschodnio-poudniowych.
Tam dla wikszej nieli gdziekolwiek atwoci organizowania, zaprawiania do boju i ywienia piechoty, to jest mas powstacw; tu dla formacji jazdy i jej ruchw. Goosownie
tych rozdziaw bra nie trzeba, bo wszystkie bronie w kadym miejscu uyte by musz: ale
idzie tu o oznaczenie oglne teatru gwnej walki. Ja sdz, e na tej dopiero scenie, w niedostpnych pozycjach lenych i na stepie, wojna w Polszcze przestaje by systematyczn, a zaczyna przybiera charakter narodowego powstania. Tak niegdy, i bodaj czy nie w tych samych okolicach, wojowali dzicy Partowie z legionami Cezarw.4 Pod Warszaw, jak powiedziaem, tylko broni si do czasu i gin moemy.

Wojny legionw rzymskich z Fartami toczyy si od I w. p.n.e. do II w. n.e. w Syrii i Mezopotamii (dzisiejszy
Irak), daleko wic od ziem polskich.
6

[Rozdzia II]
Litwa i Ru Czerwona pod wzgldem polityki wschodnio-poudniowej gabinetu peterburskiego
Lecz prcz tych wzgldw zachodz inne, zarazem wojskowe i polityczne, ktre silniej
jeszcze przemawiaj za tym zdaniem: i lepiej nie porywa si do broni w Polszcze przeciwko Moskwie, jak nie chcie albo nie umie pomkn natychmiast gwnej sceny powstania z
kraju kongresowego w gb zabranych gubernij. Moskwa zabrawszy ostatnim podziaem najpikniejsze i najrozleglejsze kraje Polski uczua w sobie zaraz moc dostateczn do rozwinienia swego politycznego systematu we dwch oddzielnych, dla Europy rwnie niebezpiecznych kierunkach. Wcielona naszymi prowincjami w t cz wiata, od ktrej j zawsze nard
nasz oddziela, zacza w jednym czasie wywiera wpyw swj na wschd i na zachd, tam
opanowanie Turcji europejskiej, tu caej po Odr Sawiaszczyzny zamierzajc.
Polska nadwilaska w zwizku z carstwem rozciga wpyw tego pastwa do Prus i Austrii. Rozcigajc ten wpyw do Prus i Austrii gruntuje go zarazem we wszystkich innych
dworach staego ldu Europy przez porednictwo ziem sawiaskich pod panowaniem pruskim i austriackim. Ta jest pierwsza i gwna dno gabinetu petersburskiego!
Polska nadwilejska, nadbuaska i naddnieprowa rozciga wpyw Moskwy do Porty Ottomaskiej5, ktra, czy to w jawnych napaciach, czy w przyjacielskich porednictwach moskiewskich, od wojny daleko niebezpieczniejszych, doznaa ju na sobie skutkw naszego
upadku, poprzedzajcego na kilka tylko chwil zupen ruin tego zbutwiaego pastwa. Ta
tedy jest druga dno gabinetu petersburskiego! Obiedwie razem cz interes niepodlegoci narodu polskiego ze wszystkimi zagadnieniami europejskimi i spraw nasz czyni powszechn. Bd si stara oznaczy tu bliej ostatni kierunek zewntrznej polityki moskiewskiej, naprzd dlatego, e powstanie narodowe z tego punktu widziane natychmiast przybierze
inny charakter i inn wano, a po wtre, e dotychczas ta dno wschodnio-poudniowa
gabinetu petersburskiego nie bya przez publicystw europejskich pojta w tym cisym i nierozdzielnym zwizku z Litw, Woyniem, Podolem i Ukrain6, w tej zalenoci od akwizycji
tych ziem, w jakiej si rzeczywicie znajduje. Wszyscy zgadzaj si na to, e od Polski caej i
niepodlegej zawisa przyszo Sawiaszczyzny, los europejskiej cywilizacji, na koniec
wolno rodka i zachodu Europy; lecz, o ile wiem, nikt jeszcze z precyzj nie powiedzia, e
od takiej Polski zale take interesa wschodnie Europy, interesa handlowe, materialne, poczone z wyszymi politycznymi i moralnymi.
Wystawmy sobie Rosj od brzegw Lodowatego Morza do Tauryki 7, bez Litwy, Woynia,
Podola i Ukrainy, to jest tak Rosj, jak powstanie 29 listopada dla szczcia Europy i dla
wasnego zbawienia przedsiwzio zostawi carowi. Obok takiej Rosji wyobramy sobie
Polsk, z pomienionych czci i omiu wojewdztw nadwilaskich utworzon, rzdn,
5

Porta Ottomaska, Wysoka Porta siedziba wielkiego wezyra w Stambule; nazwa rzdu tureckiego za czasu
sutanw
6
Pod nazw Ukraina publicystyka polska XIX w. rozumiaa zazwyczaj obszar dawnych wojewdztw: kijowskiego i bracawskiego lub wspczesnej guberni kijowskiej.
7
Tauryka, Tauryda dawna, grecka nazwa Pwyspu Krymskiego.
7

zbrojn, niepodleg i potn, w cisym przymierzu z Austri i Prusami albo tylko z jednym
z tych pastw. Czyby w takim przypuszczeniu, ktre na krtki czas przed noc 29-go chimer nie byo, adna od Petersburga do Odessy nie zachodzia przerwa i nigdzie komunikacja
nie ustawaa? Czyby wtenczas to, co mus sprzg, co jedynowadztwo pochono, a nie
strawio, cho na moment zostao w zwizku przeciwnym naturze, w karbach tak bezksztatnego ogromu? e mieszkaniec Tobolska i Kamczatki, e Szwed, Kurlandczyk, Moskal, Kirgiz, Kabardyniec, Kozak, Tatar, Czerkies, Baszkir, od Irtysza do Tereku i Kubania, obecnie
jednemu panu hoduje, to tylko nieodaowanym bdom przypisa trzeba, ktrymi rzecz nasza zgina. Midzy Polsk a innymi, choby najodleglejszymi, czciami Rosji zachodz
stosunki godne uwaani co do skadu pastwa, szczeglniej za pod wzgldem administracyjnym, handlowym i wojskowym. Kolos oswoi natur swoje z nabytkiem, ktry go wciela
w Europ, z szacown pucizn Jagiellonw, ktra rozstrzelone jego czci w pewn, cho
nieforemn, cao wie, i poruszeniom, giestom olbrzyma, czy to z pnocy ku wschodowi,
czy z rodka na zachd, silniejszym popdem i stateczniejszym kierunkiem rozpiera si dopuszcza. Kraj nasz jest przewodnikiem potgi carw od pnocy ku wschodowi i na poudnie
pastwa. Przez Polsk (kto dobrze sobie wyobraa pooenie zabranych gubernij polskich)
prze Moskwa Turcj i na wszystkie zabory wschodnio-poudniowe skutecznie dziaa. W tym
ciele politycznym masa ziemi naszej jest na ksztat serca pod wzgldem obiegu krwi. Jest to
ttno, puls nowej Pnocy.
Dzisiejsze granice rosyjskie tak daleko w gb poudnia pomknito, porty i osiadoci nad
morzami Czarnym, Kaspijskim, Azowskim nie stanowi jeszcze doskonale rozwinionego
systematu zaborw w tych stronach. Raczej uwaa by to trzeba jako zarys konturowy, z gruba tylko i niby od niechcenia naznaczony. Myl ostateczn tych granic, ktre ju sutana w
sie zguby uwikay,jest Konstantynopol. Niechaj nikt nie myli, e nie masz lotki w tych
zdobyczach. Putant enim qui mari potitur, eum rerum potiri. T prawd gabinet petersburski
dobrze pojmuje. Zby utrwali wpyw polityczny wEuropie, rozszerzony ldowymi zdobyczami, Rosja w tym drugim wieku swego wzrostu musi zosta tak potg na morzu, jak jest
dzisiaj na staym ldzie. eby tego dokaza, trzeba zawojowa Turcj. Ot droga, ktr polityka Piotra I naprzd dla Moskwy wytkna. Lecz na tej drodze bez Polski ani jednego kroku uczyni nie mona. S rzeczy istotnie potrzebne wielkim mocarstwom. Wielkie masy ldu
bez wielkiej masy wody, rwnie jak ludzie i zwierzta bez powietrza, obej si nie mog.
Albo Moskwa zniknie z rzdu pierwszych mocarstw, albo dosignie tego celu. Nie masz
rodka w tej mierze. Wielu pisarzy zastanawiao si: czy jest podobny projekt postpienia
sobie z sutanem jak niegdy z krlem polskim Stanisawom Augustem, a z Turcj jak na
przykad z Polsk i Georgi8? W Anglii i we Francji poczytuj to za marzenie. Lecz coraz
rosncy wpyw Moskwy w Grecji, a wyczny, od nikogo nie cieniony w Multanach i Wooszczynie, najlepiej okazuje, jakie w swoim czasie skutki wynikn z tego systematycznego
wstrzsania Porty Ottomaskiej i obsaczania jej wokoo jakby twierdzy osabionej dugim
obleniem. Roku 1790, po zajciu Krymu9, rzeka Kuba Moskw od Turcji oddzielaa. Tej
rzece wski przesmyk, czcy Morze Czarne z Azowskim, wielk wag nadaje, dlatego e
si wdziera w gb ldu a do Anapy, gdzie Kaukaz niknie nad samym nieledwie brzegiem,
tak e tu linia obronna w jednym punkcie si koncentruje. Dzisiaj dziaa tureckie nie grzmi
nad Kubaniem. Pksiyc zastpiy moskiewskie ory. 10 Nadto pasma gr czce Georgi z
tym nowym nabytkiem stay si jego dzieln warowni. Persja nie udzieli w potrzebie adnej
8
9

Georgia Gruzja, anektowana przez Rosj w l. 18011810.

Tatarski chanat krymski anektowaa Rosja w 1783 r.
10

Traktatem adrianopolskim 1829 r. Turcja ustpia Rosji swych praw do czarnomorskich

wybrzey Kaukazu, pozostajcych jednak w faktycznym wadaniu kaukaskich plemion gralskich.

pomocy zagroonemu sutanowi; adnej nawet nie zrobi dywersji po stracie Dagestanu i Szyrwanu11, gdzie wane wojskowe stanowiska umacniaj i cz wszelkie moskiewskie zabory
w tych okolicach. Wreszcie Moskwa, silnym przy wbiegu Kura podparta filarem, ma wyczn eglug na Morzu Kaspijskim.
Wojska moskiewskie przeszy Bakan. Dybicz obozowa pod Stambuem; a tego roku Moskale jako pomocnicy i przymierzecy byli panami tej stolicy. 12 Co wic przedtem zdawao
si niepodobiestwem, przywodzi do skutku wnuk Katarzyny. C mu wtedy przeszkadzao
zaj Konstantynopol, a teraz w nim pozosta? Nasza interwencja odpowiadaj ministrowie francuscy i angielscy. A jeeli, co z natury rzeczy wynikn musi prdzej lub pniej,
ktry z carw uwaa zacznie nie zawojowanie, lecz po prostu wzicie krajw europejskich
sutana za rodek wyamania si spod przymusu wszelakiej na przyszo interwencji? Wtenczas to dopiero Anglia skutki rozbioru Polski, tego naturalnego sprzymierzeca Porty na
rdziemnym uczuje Morzu. Ze Anglicy nie wierz w podobiestwo indyjskiej wyprawy
bdcej w nierozdzielnym zwizku z wszelkimi zamiarami Moskwy przeciwko Turcji, ze nie
wierz w podobiestwo wyjarzmienia Indyj Wschodnich, bynajmniej to nie przeszkadza carom szczerze myli o tej wyprawie, ktrej Napoleon za urojenie nie poczytywa. Petersburg
nie wierzy w polsk rewolucj, a jednak ten sam Dybicz, ktry nocowa pod Stambuem13,
utraci wawrzyny zabakaskie na polach Grochowa. To jest wasne kadej wielkiej rzeczy,
e z dala, ale tylko z dala, wydaje si by niepodobn. Dalekie wyprawy, ogromne przedsiwzicia wojskowe i polityczne zostaj w odwrotnym stosunku z kolosalnymi dzieami architektury. Te z wielkiej odlegoci zaledwie dostrzeone, w miar zbliania si coraz wikszego
nabywaj ogromu; tamte malej w miar bliskoci: to jest, w skutku s atwiejsze nieli w
dalekim przedsiwziciu. Trudniej zapewne byo Napoleonowi przeby morze strzeone
przez floty angielskie i zdoby Egipt14 nieli dzisiaj Moskwie zawojowa Turcj; a jeliby
Anglia przeciwia si temu zaborowi, przymusi j do pokoju w Indiach Wschodnich.15
Pytam si tedy: gdyby bya oya owa sawna, wielka i rycerska rzeczpospolita ziem koronnych, litewskich i ruskich, owa Polska Jagiellonw i Batorego, ktr wskrzesi postanowilimy, dla ktrej tyle krwi polskiej nad Wis i Narwi si rozlao, czyby kiedykolwiek car
moskiewski, nastpca owych carw, ktrzy chanom tatarskim, namiestnikom Batego16, suyli, mia kartowa tak rozlege plany i o tak dalekich rozmyla podbojach? Teraz powody
zawojowania europejskiej Turcji z wanych wzgldw, ktre rzd moskiewski doskonale
ocenia, ktrym zadosyuczyni ma wszelk moc i wol, wynikaj. Nasamprzd: cienie,
presja tego ogromnego mocarstwa wedug praw natury musi si odbywa w kierunku z pnocy ku poudniowi z biegiem rzek spawnych. Najpikniejsze prowincje moskiewskie, tak
europejskie, jak azjatyckie, s poudniowe. Pody tych osiadoci daleko korzystniej (bo to
wynika z naturalnego stanu komunikacji) zbywa mona handlem na Morzu rdziemnym
11

Prowincje te anektowaa Rosja w nastpstwie wojny z Persj w l. 18271828.

12

W 1833 r. sutan Mahmud II, zagroony przez swego zbuntowanego lennika, pasz
Egiptu MuhammadAlego, odwoa si do pomocy wojskowej caratu. Desant rosyjski wysadzony nad Bosforem osoni wadztwo sutana, w zamian za co Rosja uzyskaa od Turcji
szczeglne uprawnienia dla swej floty wojennej w cieninach czarnomorskich (ukad w UnkiarIskelessi). Niniejszy sukces rosyjski godzi w strategiczno-handlowe interesy Francji i
Anglii na Bliskim Wschodzie.
13

Mowa o kocowej fazie wojny rosyjsko-tureckiej 18281829 r.

Mowa o wyprawie francuskiej gen. Bonapartego do Egiptu W l. 17981799.
15
Europejska opinia publiczna przez znaczn cz XIX w. liczya si z moliwoci rosyjskiej agresji ldowej
przeciwko wadztwu brytyjskiemu w Indiach.
16
Batu - chan by wodzem tatarskim w XIII wieku.
14

nieli na Batyckim. Po wtre, e tak si nie dzieje w Rosji, przyczyn tego jest nienaturalne,
zbyt ekscentryczne pooenie stolicy. Petersburg jest pijawk, ktra ssie bez uytku ywotne
soki caego mocarstwa. W tym punkcie szkodliwa i niebezpieczna centralizacja wszystkich
wadz, administracji, dworu, bogactw sprawuje, e cyrkulacja krwi w yach olbrzyma w odwrotnym i naturze rzeczy przeciwnym odbywa si kierunku, z yzniejszych i hojnie od przyrodzenia opatrzonych okolic do pusty i stepw, z klimatu umiarkowanego do temperatury
lodw i niegw. Petersburg sztuk od razu zbudowany, ukazem zaludniony, ca Rosj w
sztucznym i niejako apoplektycznym utrzymuje stanie. Rozsdna polityka nakazuje rzdowi
wyj z tego gwatownego wysilenia i ustawicznego wewntrznego przymusu. Zby rozwin
dno mocarstwa w prawym kierunku i szerzeniu si jego w przyszoci, ktrej polityka
Carskiego Sioa17 nigdy z uwagi nie spuszcza, nada popd zgodniejszy z natur, musi, powinien ten rzd stolic na poudnie przenie. Wdziki wschodnio-poudniowego nieba dla
wytwornego dworu, klima pieciwe i rozkoszne s to najmniej wane pobudki w porwnaniu
z wyszymi wzgldami stanu, ktrych Moskwa duej bezkarnie nie zaniedba. Po trzecie,
Petersburg, jak wiadomo, zaoony zosta w widokach nie tylko handlowych, ale zarazem w
widokach morskiej potgi, bez ktrej handel wielkiego kraju adn miar obej si nie moe.
To jedynie skonio Piotra I do umieszczenia stolicy u koczyn Rosji w miejscu tak niezdrowym i nieurodzajnym, w miejscu bliszym rde anieli punktw spawnoci tych rzek, ktre rodkowy handel krajowych produktw uatwiaj. Dotd jednak skutek nie uwieczy jego
wielkich zamiarw. Nie maj Moskale wspzawodnika na Morzu Batyckim, lecz to morze
naokoo jest ldami cienione i tylko przez p roku eglowne. Wielkie okrty moskiewskie,
nieczynne przez sze, siedm, a czasem dziewi miesicy, s teraz prnym dla kraju ciarem. Nigdy wolnego na Ocean nie maj wychodu. Na Batyku nie ksztac si majtkowie i
suba nie doskonali si okrtowa. Zby tedy zici, co przekaza polityczny testament Piotra
118, to jest: eby si morsk ubezpieczy ldowe nabytki, do tego trzeba obszernej, i bardzo
obszernej, przestrzeni na morzu. Nie czcza duma, nie pochy kaprys, ale przewane polityczne wzgldy znaglaj kadego samodzierc dowiadczy tego na rdziemnym Morzu, czego
na Batyckim dokaza nie byo mona. Wszystko cignie carw ku tej stronie siln pont.
Tkwi zaiste pewna moc w pooeniu Konstantynopola, kiedy jedynie to miasto na samym
schyku zgrzybiaoci ruin wschodniego przecigno cesarstwa. 19 Tu rodkowe, najbujniejsze prowincje moskiewskie weszyby natychmiast w zwizek bezporedni z bogatymi targami, z handlem caego Zachodu. Std tak atwo ldowe ustanowi komunikacje z caym
Wschodem! Tak atwo kupieckie rozwin zakady w Trebizondzie, Erzerum, w Mussol, Bassorze, Bagdadzie, w Chiwie, Balku, Bocharze, w Samarkandzie! Anglicy prowadzili korzystny handel nad Morzem Kaspijskim z miastami Bochara i Samarkand a do poowy zeszego
wieku. Lecz Moskwa zmusia angielsk kompani do opuszczenia Astrachanu. Po wziciu
Stambuu ten cay handel opanowaaby wycznie. Teraz znaczna liczba moskiewskich kupcw rokrocznie zwiedza zatok Kuljuk na brzegu poudniowym Kaspijskiego Morza. Std
rosyjskie cign karawany do Chiwy i Bochary porednim Turkomanw krajem. Konsul francuski Gamba niedawno uwaa wyszo handlu angielskiego za rzecz szkodliw dla Europy.
Utrzymuje on, e znaczna cz handlu azjatyckiego odzyska dawn drog, ktra jest krtsza
i korzystniejsza, bo nie bdzie zaleaa od wycznej angielskiej kompanii! 20
17

Carskie Sioo (dzi Puszkin) pod Petersburgiem byo letni rezydencj monarsz od koca XVIII w. do upadku caratu.
18
Rozpowszechniony w pocztku XIX w. apokryf, pono polskiego pira, przypisujcy Piotrowi Wielkiemu
zakrelenie Rosji dalekich celw ekspansji, majcych da jej wadztwo nad wiatem.
19
Posiadoci bizantyskich cesarzy, osaczone przez Turkw, ograniczay si w XV w. do samego tylko Konstantynopola, ktry upad w 1453 r.
20
Cytat z ksiki: Voyage... dans les provinces audela du Caucase, par le chevalier de Gamba, Paris 1826. Autor
by francuskim kupcem, nie konsulem; zwiedzi on poudniow Rosj i Kaukaz w l. 18171818.
10

Kt wreszcie tego nie rozumie, e port Konstantynopola, jako stolicy carw, zostaby w
krtkim czasie najwiksz na wiecie morsk zbrojowni? Lasy Azji Mniejszej, ktrych dby
lepsze nieli angielskie, elazo Kaukazu, konopie z Synopy i Trebizondy, sawne dugoci i
moc, wnet by zasiliy warsztaty okrtowe dziedzicw Piotra I. Robotnik nad Morzem Czarnym taszy nieli w caej Europie. Machiny parowe, majtkowie Grecy i Moskale, ktrym
natura nie odmwia pojtnoci, pod rozkazami biegych oficerw Ameryki Pnocnej, ktra
by z skryt pociech w sercu powitaa umiechem sardonicznym nowego wiata now potg
morsk w starej Europie21: ot gwne rysy obrazu niedalekiej moe przyszoci, ktrej po
tym wszystkim, co Moskwa od lat piciudziesit zdziaaa, nie wierzy jest zapewne wygodnie, ale nie bardzo bezpiecznie i nie bardzo mdrze.
Gdyby kto by w Europie przed Piotrem I, na przykad za czasu Iwana Wasilewicza, mia
widzenie takiej Moskwy, jak jest dzisiaj, pewnie by go obwoano wizjonarzem lub szarlatanem. A jednak nierwnie to dalej od owej Moskwy do dzisiejszej nieli od dzisiejszej do tej,
jak by moe, jak by musi w krtszym jeszcze czasie albo pod wasnym ulec ciarem.
Wielkie masy ziemi zdaj si mie poetyck imaginacj. Co fantastyckiego widzimy we
wzrocie wszystkich politycznych kolosw, wszystkich politycznych potworw. Czy nie
masz pewnego nawet natchnienia, jakie zawsze rodzi uczucie materialnej siy, w tym
wszechwadztwie carw, ktre si bezprzestannie na zewntrz wywiera, w tej szczeglnej
konstytucji rzdu, ktry, eby nie upad, cigle Moskalw odurza musi grabieami jak narkotycznym napojem; w tym na koniec politycznym akomstwie Rosji, ktra wszystko naokoo
siebie pore usiuje? Nazwijmy to instynktem ogromu albo przedwiecznym prawidem dzikoci, to pewna atoli, e nic bardziej jak poudniowe niebo, jak czarodziejskie przyrodzenie
Wschodu, jak ruiny i pomniki starej sawy, jak nareszcie Morze rdziemne owej, e tak rzek, magnetyczno-elektrycznej imaginacji pnocnego absolutyzmu nie roznieca. Cet empire
mwi Bonald o Moskwie place sur les confins de 1Europe et de 1Asie, pese a la fois sur
toutes les deux, et depuis les Romains aucune puissance na montre une plus grand force dexpansion. II en est ainsi dans tout etat ou le gouvernement est eciaire et le peuple barbare, et
qui reunit lextreme habilete du moteur a lextreme docilite de 1instru-ment. Jest to w rzeczy
samej mocarstwo z dwch tylko pierwiastkw zoone: z siy fizycznej i z tego, co sile ruch
nadaje. Moskwa do zbytku rzdzona nie jest narodem, ale tylko krajem; nie spoecznoci, ale
narzdziem. Wreszcie, do ryskownych przedsiwzi pocigaj albo wielkie bogactwa, albo
tym przeciwne ostateczne ubstwo. Mieszczc Moskw w drugiej kategorii, nie masz nic
trudnego dla carw Pnocy.
Byli oni dotd korsarzami staego tylko ldu Europy i Azji, lecz eby tego nie straci, co
nabyli, jeden z nich prdzej czy pniej zostanie morskim rozbjnikiem.
Zbudowa jzyk prawie nowy przez wprowadzenie nawet liter ukazowych22, przenie
stolic o parset mil z jednego punktu na drugi, poobcina brody majtniejszym Moskalom i
po europejsku ich przebra, wszczepi w rd jeszcze nie ugaskany powierzchown ogad
spoeczestw na wp zbutwiaych, sowem zamkn po dyktatorsku ksig starych dziejw
barbarzyskiej Moskwy i kaza jej i naprzd now, nieznan drog: te byy dziea Piotra
Pierwszego. Zby wiedzie, jak carowie stoeczne miasta stawiaj, przypatrzmy si jego budownictwu. Prawdziwie szczeglna architektura! Ledwie sto lat temu, kiedy to miejsce, gdzie
jest teraz Petersburg, byo trzsawic. wity Piotr, gowa apostow, postawi sw stolic na
opoce, a papie moskiewski na bocie. Z kilku w owym czasie chaup chrucianych wzroso
prawie w okamgnieniu jedno z najregularniejszych miast na wiecie, ktremu cudzoziemcy z
dalekich stron dziwi si przybywaj. Inne stolice Europy powstaway powolnym szerzeniem
21

Mochnacki pozostaje pod wraeniem nie tak dawnego (1812 r.) konfliktu zbrojnego Stanw Zjednoczonych
A.P. z Angli.
22
Mowa o zarzdzonym za Piotra Wielkiego uproszczeniu alfabetu cerkiewno-sowiaskiego przez zaprowadzenie w pimie rosyjskim tzw. gradanki.
11

si, stopniowym wykraczaniem z pierwiastkowego zakadu, leniwym przeamywaniem obwodowych granic. Duch i lice pokole, charakter mieszkacw, dzieje ludu, natura rzdw,
sprawy krlw wybijay si w kadym niemal wielkim miecie europejskim odmiennymi budownictwa rodzajami, rnym, coraz innym ksztatem gmachw, ulic, kociow. Wielkie
miasto wielkiego ludu jest to kronika architektoniczna jego poj, obyczajw, owiaty; jest to
historia pisana murami i jeometrycznymi ksztaty. Prawdziwie narodowa stolica z kadego
wzniolejszego punktu ukazuje wejrzeniu rozliczne rodowitoci pitna, razem z sob zespolone, a jednak wyrane i oddzielne. W kadym takim miecie przeszo, stary czas ma zwizek
z nastpnymi i pniejszymi; i jest suma cigych usiowa, cigych robt ludu. Petersburg
powsta olbrzymi improwizacj nieograniczonej wadzy. Car rzek: Chc, eby byo miasto i byo miasto, i wody natychmiast oddzieliy si od ldu. Osuszono bota, wypeniono
padoy piaskiem i kamieniem. Granitowym murem kazano Newie, eby z oyska swego nie
wystpowaa, i odtd to pynie spokojnie noszc do Fiskiej Zatoki ksztatnych paacw obrazy, wspaniaych cerkwi i piknych gied, ktre si w jej klanej powierzchni odbijaj. Czasem tylko wstrzsn usiuje ta rzeka jarzmo przemoc woone. Wtenczas od morza si cofa,
si pdu od wbiegu ku rdom odwraca, nabrzmiewa, ponad granitowe wznosi si zapory i
wszystko okoo siebie zalewa23, rac postrachem carw, ktrzy auj, e jej za kar nieposuszestwa ani knutem wychosta, ani na Syberi posa nie mog, jak niegdy doowie
weneccy, co raz w rok uroczycie kuli morze w kajdany. To handlowe miasto sprawuje jednak bolesne wraenie. Czowiek mylcy nie dziwi si wytworowi; postrzega w tym tylko
skutek nieporwnany prawie czarodziejskiej elaznej wadzy i robot niewolnikw. Ukaz
zaoy fundamenta stolicy, ukaz z gbi kraju pociga bojarw. Kady majtniejszy Moskal
musia postawi paac w miejscu oznaczonym podug mody i linii, jak wynikao z planu
oglnego; bo jeden architekt stawiajc cae miasto myl, gust wszystkich nastpnych pokole
jednemu gustowi posusznymi uczyni. Skde lud, skd masa? I to jest dzieem wadzy. Ukaz
napeni ludem t dziwn kreacj w jednej prawie chwili pod tym stopniem szerokoci. C
dziwnego albo niezwyczajnego w tym kraju przerzuca z miejsca na miejsce cae pokolenia?
Jedno sowo chc rozstrzyga tu los milionw. Ludzie s to liczby powiedzia Wielki Inkwizytor Filipowi II.24 Zy duch Pnocy. doskonale poj t nauk zalecon zemu duchowi
Poudnia.
Nie tylko Petersburg, ale wszystko, co si dzieje w Rosji od stu lat, wszystkie zakady,
wszystkie nabytki, nawet umysowe, wszystkie wcielenia s improwizacj nieograniczonej
wadzy. Carowie improwizowali i improwizuj cae kraje, ludy, miasta i nowe osady. Robota,
potrzebujca gdzie indziej kilkuset lat czasu, tu w jednym roku sprawuje zamierzone skutki.
Rzd moskiewski nie zna innego rodka poruszania wasnej machiny, tylko par des coups
detat; a jego dzieje s nieprzerwanym pasmem wyskokw wadzy, ktrymi gdzie indziej sztuka stanu w najtrudniejszych tylko okolicznociach szuka zbawienia rzeczy publicznej. Pocztek, szerzenie si, wzrost moskiewskiej potgi jest to prosty i konieczny skutek wszechwadztwa jednego czowieka, czyli fundamentalnej zasady rzdu, ktry by bez tych olbrzymich improwizacyj, bez. owych gwatownych porusze natychmiast run musia. Konwulsyjny temperament kolosu kae mu si obawia uderzenia apopleksji. Dlatego carowie bezprzestannie podbijaj: dlatego tak niezmiernej, zewntrznej potrzebuj agitacji. Zaoyciel
Petersburga rozbiwszy szwedzk flot pod wysp Aland rzek wieszczym duchem: ,, Jedn
tylko Rosj zdziaaa natura; to mocarstwo nie bdzie miao rywala w swym zawodzie. Kto
mg jedne stolic pod kartaczami dzia szwedzkich nie na swoim postawi gruncie, a drug

23

Aluzja do straszliwej petersburskiej powodzi z listopada 1824 r., upamitnionej w Jedcu miedzianym A.
Puszkina.
24
Aluzja do synnego dramatu F. Schillera Don Carlos (akt V, sc. 10).
12

spali w obliczu Napoleona25, ten trzeci bez trudnoci mie bdzie w miejscu nierwnie
pikniejszym i wygodniejszym.
Lecz po odciciu tych wzgldw zachd Europy rwnie siln pobudk cignie Moskw do
tego miaego przedsiwzicia. Skde, jeeli nie z rdziemnego Morza, na ktrym bez
Konstantynopola musiaaby zawsze gra podrzdn rol, udzieli skuteczniejszego wsparcia
tak niebezpiecznej dla spoeczestw zachodnich restauracji? Pewne zachodzi pociganie si
midzy despotycznymi dworami. Stosunki Rosji z kadym antynarodowym stronnictwem w
Portugalii i Hiszpanii26 pokazuj, e absolutyzm bardziej nieli rewolucja dalekiej propagandy dla wasnego dobra potrzebuje. Wpyw Moskwy w tych dwch krajach i przewaga w Grecji, obok tej niewtpliwej dnoci do opanowania Turcji europejskiej, zasuguj na uwag.
Wszystko to by moe jeszcze bardzo dalekie; jakokolwiek bd, w tym, co tu powiedziaem, wybija si potajemna myl gabinetu, ktry od stu lat nierwnie trudniejszych rzeczy
dokaza. Lecz zawsze pamita trzeba, e ten tylko, kto samowadnie w Polszcze rzdzi, posi zdoa miasto Solimanw27. Pod tym wzgldem caa dno Rosji, wszystkie projekta
tego pastwa, wszystkie dzisiejsze interesa wschodnio-poudniowe cile s poczone z nabytkiem .naszego kraju i od jego wypolszczenia zale.
Polska taka, jak ostatnim powstaniem wskrzesi zamierzalimy, przypiera do Czarnego
Morza. Gdzie dzisiaj jest guberskie miasto Nikoajew, bya Olbia przez Milezjanw zbudowana28, sawna niegdy skadem caego wschodniego handlu; tak jak potem Mohylew na Podolu by skadem handlu Multan i Wooszczyzny.
Tdy przechodziy zwyczajnie towary z tych krajw nad Dniepr. Pszenic podolsk na Archipelag spawiali Polacy do wyspy Cypru. Za Zygmunta I Wenetowie wyprawili poselstwo
proszc krla polskiego, aby porty nad Morzem Czarnym, tak jak byo za Kazimierza Jagie.,
przywrci i Cypr zboem z Podola i Ukrainy zasila.29 Graniczya Rzeczpospolita Polska
Ukrain od poudnia w polach dzikich Kosk Wod zwanych z Tartari mniejsz a do
Morza Czarnego, to jest z krajem niegdy Tatarw krymskich, czyli perekopskich30; dalej z
Morzem Czarnym a do ujcia Dniestru pod Akiermanem, czyli Biaogrodem; od zachodu za
rzek Dniestrem z Multanami a do wpadu Morachwy. Czynsz pacili krlom naszym Tatarzy
z pl dzikich do Morza Czarnego ku Oczakowowi rozcignionych, gdzie si ich bydo i owce
pasay. O to Soliman II sutan zawart traktat z Zygmuntem I. 31 Z tej to Polski Carogrodowi
puszczaniem si swym na Morze Czarne nieraz zagraali Kozacy; z Dniepru wypywajc
czajkami miasta Azji Mniejszej niszczyli, przedmiecia Stambuu pldrowali i czstokro
nabawiali bojani sutanw w seraju. 32 A ci Kozacy, ktrym Zygmunt I od Zaporoa da w
osiado cz kraju powyej Porohw, ktrych Stefan Batory w rzdn milicj zamieni,
bya to dzielna i wierna w swoim czasie stra Rzeczypospolitej od Tatara, Turka i Moskala.

25

Mowa o zaoeniu Petersburga w 1703 r., w czasie trwania tzw. wojny pnocnej ze
Szwecj, oraz o spaleniu Moskwy w 1812 r. w czasie najazdu Rosji przez armi Napoleona.
26

W pocztku lat trzydziestych Mikoaj I udziela dyplomatycznego poparcia konserwatywnie usposobionym

pretendentom, ktrymi byli: w Hiszpanii Don Carlos, a w Portugalii Dom Miguel.
27
Aluzja do Sulejmana Wspaniaego, wielkiego sutana zdobywcy z XVI w.
28
Olbia kolonia miasta Miletu, zaoona pomidzy ujciem Bohu i Dniepru do Morza Czarnego w VII w.
p.n.e., przetrwaa do III w. n.e.
29
W l. 14891571 Cypr znajdowa si pod panowaniem Wenecji.
30
Chanowie krymscy w 1475 r. poddali si zwierzchnoci Turcji, ktra te w 1484 r. opanowaa porty modawskie: Kili i Biaogrd (Akerman). Pooyo to kres wadaniu W. Ks. Litewskiego odcinkiem brzegw czarnomorskich. Posesji tych Kazimierz Jagielloczyk nie broni, nie chcc antagonizowa sutana.
31
Pokj ten z 1530 r., przeduony w 1533 jako wieczysty, pooy kres konfliktom zbrojnym Polski z Turcj
na okres blisko stulecia.
32
Gwne nasilenie tych synnych wypraw przypado na schyek XVI w.
13

Z tej przyczyny powiedziaem, e Moskwa przez Polsk prze Turcj. Polsk rzdzi w
Multanach i Wooszczynie i tylko skutkiem zaboru Polski moe si rozwin w kierunku
wschodnio-poudniowym, ktry tu oznaczy usiowaem.
A zatem rewolucja 29 listopada majc na celu przywrcenie czci naszego kraju, ktry si
od cypla Kurlandii rozciga do Morza Czarnego, obraaa najdelikatniejsze interesa pastwa
carw.
Wojewdztwa polskie pnocne i wschodnio-poudniowe, pooeniem swym centralnym w
tym systemie, stycznoci ze wieymi i dawniejszymi zaokrgleniami carstwa od strony
azjatyckiej, przerywaj w stanie insurekcji wszystkie komunikacje wojskowe, administracyjne i handlowe na poprzek i wzdu pastwa. Powstanie w zabranych guberniach obrcioby
natychmiast rodek carstwa, podstaw ogromu, przeciwko niemu samemu. Gdybymy si byli
rzucili do Litwy i za Bug po 29 listopada, Moskwa musiaaby wej w zapasy z tym wszystkim, co j dotd europejsk i wschodni, mianowicie za wewntrz zgodn z sam sob, a
zewntrz gron czynio. Nie byoby to powstanie, z naszej strony nie byaby to zwyczajna
wojna! Byoby to bolesne wypaczenie kolosu z dotychczasowych jego staww. Pod Warszaw odnie najwiksze zwycistwo nie tyle znaczy, co tu nie da si pobi zupenie i tylko z
dnia do dnia przeciga wojn, przeciga ruch paraliujcy ca natur Moskwy.
Na ostatek, czy to mwic o Moskwie, czy wojujc z ni, miejmy zawsze na uwadze: wasno, natur pustyni. Wyrazu tego bez wielkiego ograniczenia nie wypada stosowa do
Wszechrosji. Wszake cay ogrom europejsko-azjatyckich posiadoci cara w porwnaniu z
ludnoci, kultur i stanem obywatelstwa mieszkacw, to jest ze stanem niewoli w. najrozciglejszym znaczeniu tego sowa, nasuwa myl pustyni fizycznej i politycznej. Wielka pustynia wewntrz jest niedostpna. Punkta niebezpieczne, miejsca dotkliwe, ktre trudno obroni, znajduj si na obwodzie takiego kraju. Polska jest gwn cian, obwodem Moskwy ze
strony europejskiej. Gdyby Napoleon by zna t natur pastwa carw, kampania 1812 r.
byaby inny obrt wzia. Potga moskiewska tkwi w zdobyczach. Nie ze rodka do obwodu,
jak gdzie indziej, ale przeciwnie, z obwodu wewntrz wpadaj jej promienie. A zatem, po
odciciu zdobyczy na obwodzie to zostaje Moskwie, czego zdoby nie mona, czego nie
warto zdobywa. aden wojownik wikszego jak Napoleon nie popeni bdu. Powici on
w tej kampanii strategi taktyce; chcia bitew po osignieniu celu wojny. Nie w Moskwie, nie
w Petersburgu, ale tylko w Polszcze mg zmusi Aleksandra do zawarcia najkorzystniejszego pokoju dla Francji, a najniepomylniejszego dla Anglii. Na pierwsz wiadomo zalubin
cesarza Francuzw z Austriaczk zapaka mia Aleksander 33 i wyrzec te pamitne sowa:
Przewiduj los Rosji; nadchodzi czas poegnania Europy i zawitania do stepw Azji. Tym,
co mia Napoleon, co ju jego wojska rzeczywicie zajmoway, to jest Polsk Jagiellonw,
przywid Moskw bez stanowczych bitew do nicestwa. Pokona cara obozujc na odwiecznych granicach Rzeczypospolitej. Kto z waciwego punktu uwaa te oglne stosunki strategiczno-polityczne, zgodzi si ze mn na to, e nie byo tak uciliwego warunku, ktrego by
Napoleon ju nie wytargowa, ale wymusi nie zdoa u cara pod Smoleskiem, w Witebsku,
Poocku, a nawet w Wilnie. Ale trzeba byo zimowa w Polszcze.

33

Zalubiny Napoleona I z arcyksiniczk Mari Ludwik (1810) miay polityczny aspekt antyrosyjski.
14

[Rozdzia III]
Stan rzeczy przed 29 listopada w ziemiach zabranych. Administracja tych krajw
Karlici we Francji nazywaj rozbiory Polski rewolucjami zrzdzonymi przez monarchw
przeciwko narodowi polskiemu; a powstania nasze kontrarewolucjami, to jest cigym deniem do restauracji.34 Wedug ich przekonania sprawa nasza jest legitime, jak starszej linii
Burbonw we Francji. U nas krlom mwi i pisz karlici u was narodowi odjto odwieczne, suszne, niezaprzeczone prawa. Pod pewnym wzgldem, szczeglniej za podug
teorii legitymistw, to porwnanie nie byoby bezzasadne! Przez rewolucj wystawiamy sobie
gwatowne wstrznienie, ktre burzy porzdek rzeczy dotychczasowy, prawny. Czy taka
rewolucja w Polszcze ujarzmionej przez obce mocarstwa kiedykolwiek miejsce mie moe?
Kiedy Polacy po rozbiorach kraju targnli si u siebie na porzdek rzeczy prawy? Z tej strony uwaane powstania nasze nie maj w sobie nic rewolucyjnego; byy legitimes; byy tylko
odparciem zewntrznej napaci; byy walk z uzurpatorami.
Tym to sposobem partia pokonana przez rewolucj we Francji, z szczerej czy udanej ku
nam yczliwoci, spraw narodu polskiego porwnywa ze spraw wygnanej dynastii! My to
w innym wietle widzimy. Powstania nasze maj dwojak natur: czci s rewolucj, czci restauracj. Starej Polski, ktra zgina nierzdem, rozpasan swawol, faszywym, niesprawiedliwym stosunkiem mniejszoci narodu do wikszoci, odgrzebywa nikt nie myli.
Co przepado u nas we wzgldzie spoecznym, nierwno, przesdy urodzenia, duch zawichrze, czego by wiek dzisiejszy nie znis, to niechaj na zawsze pozostanie umare! Szcztki
nawet tego tu i owdzie w Polszcze zaciera naley. Jednym sowem, Polska spoeczna, taka,
jaka bya w rednich wiekach, jaka bya na chwil przed swoim upadkiem (bo j nawet ostatnie ustawodawstwo narodu, w Sejmie Czteroletnim, poprawi i zupenie przeksztaci zamierzao)35, nigdy wskrzeszona, nigdy wznowiona by nie moe. Wojna z obcymi ciemizcami
wielkich si potrzebuje; siy te znajduj si w masie narodu, w jego ogromnej wikszoci,
ktra prawie w jednej tylko czstce Polski (w kraju kongresowym) porwnana zostaa z
szlacht przed obliczem prawa36, a we wszystkich innych prowincjach dotd si znajduje w
stanie ciemnoty i okropnej, ludzko obraajcej niewoli, wreszcie bez adnego we wasnoci
udziau. Zainteresowa t wikszo, umie j pobudzi do ruchu przeciwko zewntrznemu
nieprzyjacielowi, umie rd boju, tu nagiej, tam wolniej, jak miejscowe okolicznoci przepisuj, zmienia, polepsza jej stan we wzgldzie obywatelstwa i wasnoci: ta jest cz rewolucyjna, spoeczna w powstaniach polskich.
Za cz ich restauracyjn poczytywa powinnimy tylko przywrcenie dawnych granic,
tylko poczenie w jedn cao wszystkich prowincyj.

34

Karlici zwolennicy krla Karola X, strconego z tronu Francji przez rewolucj 1830 r. Ci spord karlistw, ktrzy okazywali sympati sprawie polskiej, mogli jej broni tylko uznajc j za kontrrewolucyjn, jako e
ich doktryna potpiaa kad rewolucj.
35
Aluzja do Konstytucji 3 Maja 1791 r.
36
Porwnanie to, zadekretowane w konstytucji Ksistwa Warszawskiego (1807), objo take ziemie, ktre nie
weszy nastpnie w skad Krlestwa Kongresowego. Rwno wobec prawa obowizywaa wic po 1815 r.
take w zaborze pruskim i w okrgu Wolnego Miasta Krakowa.
15

A zatem, rodkiem powstania w Polszcze, nie jedynym, ale gwnym, jest rewolucja spoeczna, pojta w duchu narodowym, cakiem obcym zachodnim wyobraeniom w tym wzgldzie; a celem jego jest restauracja terytorialna kraju.
W ostatnim powstaniu restauracja terytorialna zaleaa na poczeniu z Krlestwem Kongresowym zabranych gubernij w jedno ciao polityczne. Taki by cel 29 listopada.
Byo podobne uskutecznienie tego miaego i prawdziwie olbrzymiego przedsiwzicia?
Po tym wszystkim, co zaszo, w dzisiejszym pooeniu naszym, w niedoli tuactwa, wobec
srogiej reakcji ze strony moskiewskiej, wobec ucisku stokro ciszego, nieli by przed rewolucj, moemy teraz w czystoci sumienia naszego powiedzie samym sobie i tysicom
rodzin polskich, i caemu pokoleniu dzieci pokutujcych za to dzieo na Syberii: emy dobrze, emy rozwanie postpili sobie podnoszc or przeciwko samodziercy? Na to zapytanie najpierwej to odpowiedzie trzeba, e nie powsta, to jest duej pozosta w tym samym
stanie, pod absolutyzmem cara, nie byo w naszej mocy; a po wtre, i chobymy mogli byli
duej wytrwa w tym samym stanie, choby moskiewskie jarzmo mniej byo nieznone dla
Polakw, to i w takim nawet przypuszczeniu nie powsta rd wczesnych zewntrznych i
wewntrznych okolicznoci, ktre si tak widocznie umiechay powstaniu, byoby z naszej
strony nikczemnoci i nierozumem.
Jednym z chwalebnych, jednym z gwnych powodw rewolucji 29 listopada byo i to take: i si uda moga. S midzy nami ludzie, ktrzy wszystko widzc w wietle optycznym,
mniemaj tym pomnaa saw nasz, kiedy mwi: e Polacy, nard ywego temperamentu, nigdy pierwej nie wykalkuluj, co czyni przedsibior, i nie obliczywszy ani swych si,
ani nieprzyjacielskich, idc jedynie za gosem honoru, sumienia i powinnoci, bior si do
or. Podug nich, mymy byli garstk walecznych, a nieprzyjaciel olbrzymem. Ostatnie
powstanie wyobraaj sobie oni na ksztat walki maego Dawida z ogromnym Goliatem. Ta
opinia z jednej strony tyle prawie dogadza naszej le zrozumianej pod tym wzgldem mioci
wasnej, ile z innej strony przeciw! si prawdzie historycznej i szkodzi rzetelnemu, politycznemu interesowi narodu polskiego.
Mymy nie byli garstk w pocztkach! Zostalimy ni dopiero pniej bdnym caego
powstania kierunkiem. Lepiej przyzna si do tego bdu, lepiej go wywieci, lepiej podcign pod sd dziejw jego sprawcw nieli nard cay odsdza od rozwagi dla usprawiedliwienia nastpnych uchybie jego naczelnikw politycznych i wojskowych.
Rzucajc krwaw rkawic pod stopy cara, czy tego nie czynilimy w imi tej prawdy, e
razem z omi wojewdztwami nadwilaskimi37 powstanie i Litwa, i Ru caa? A skoro nie
cztery miliony Polakw, ale czternacie milionw jednaki interes, jednaka potrzeba, jednakie
wyobraenia czyy w tej sprawie, c, pytam si, rd takich wewntrznych okolicznoci
(pomijajc nawet zewntrzne, ktre od dni lipcowych na wodzy trzymay Austri i Prusy)38
mogo zapowiada Mikoajowi jakkolwiek nadziej zwycistwa? Stan rzeczy w zabranych
guberniach przed 29 listopada i stan wczesny siy zbrojnej cara w caym pastwie moskiewskim ot dwie gwne podniety dla powstania nadwilaskiego, ktre przynajmniej bezporednim twrcom jego, tym, co je pierwsi zaczli w Warszawie, ani na chwil wtpi o pomylnym skutku caego przedsiwzicia nie pozwalay!
Powtarzam: nigdy Polska potniejsz nie bya. eby o tym przekona mniej wiadomych
wydarze ostatniego powstania, skrel najpierwej obraz administracji moskiewskiej w zabranych guberniach (o ilemy j zna mogli przed 29 listopada), rozwa pokrtce wczesne
stosunki mieszkacw tej rozlegej ziemi z rzdem; krtko mwic, bd si stara oceni ich
37

Byy to wojewdztwa: mazowieckie, podlaskie, lubelskie, sandomierskie, krakowskie, kaliskie, pockie i augustowskie.
38
Zdaniem autora wybuch rewolucji lipcowej 1830 r. we Francji mg powciga rzdy austriacki i pruski od
cisego wspdziaania z caratem. Ma zapewne na myli rosnce w Niemczech nastroje republikaskie, z ktrymi Wiede i Berlin musiay si liczy.
16

usposobienie rewolucyjne, to jest gotowo do powstania, do poczenia si z wojskiem, gdyby tam wtargno; nastpnie za oblicz si zbrojn moskiewsk w owej przewanej chwili i
z si zbrojn polsk nad Wis porwnam.
Moskwa nie wypolszczya swego zaboru: w tym tkwia atwo oderwania go i poczenia
z Polsk kongresow. W wojewdztwach zabranych rzd moskiewski poczyni by takie rozporzdzenia, takie zmiany na lat kilka przed 29 listopada, to jest od wstpienia na tron Mikoaja, i choby ani jedna iskierka polskiej cnoty nie tlaa w sercu tamtejszych mieszkacw,
powsta by musieli.
Od czasu wcielenia tej czci Polski do Rosji, a raczej od wstpienia na tron Pawa a pod
koniec panowania Aleksandra, szczeglniej do zjazdu w Opawie i Laibach39, zdawao si, e
gabinet petersburski przyj za zasad polityki swojej wypolszcza ten nabytek bardzo powoli, rodkami agodnymi. Pawe, matce we wszystkim przeciwny, natychmiast po jej zejciu
uchyli systema, ktre ona bya wymierzya przeciwko jzykowi polskiemu, dawnemu prawodawstwu, dawnym formom szlacheckiego republikanizmu, w oglnoci przeciwko obywatelskiemu stanowi w guberniach. Aleksander dalej jeszcze w tej mierze postpi. Myl
jego byo wcielenie udoskonali sztuk; to jest uleniem jarzma zatrze na koniec Polsk w
umyle jej mieszkacw. Zwyczajnym sobie podejciem mami on wspziemian naszych, to
powoujc majtniejszych do sprawowania wanych obowizkw w rzdzie40, to pozwalajc
szerzy si wiatu przez utrzymanie fundacji Akademii Wileskiej i szkoy krzemienieckiej,
przez tolerancj polskiego jzyka w naukowym tych szk wykadzie i przez wysyanie zdatniejszych Polakw za granic, eby si sposobili w umiejtnociach, w sztuce na biegych
nauczycieli. Miejscowe zachowa prawa, pamitki, obyczaje; osobliwie za wzbudzi nawet
pewn mio ku osobie swojej nadziej (o czym nigdy szczerze nie myli) poczenia
wszystkich czci Polski. Car Aleksander by przez czas niejaki popularny, atwy, przystpny
i kochany w Polszcze; zdawa si powaa nieszczcie narodu. Obiecywa i dotrzyma zapomnienia uraz z wojen francuskich. Wielu znalazo si atwowiernych, ktrzy po kongresie
wiedeskim to przypisywali dobremu sercu cara, co w gruncie byo tylko manewrem stanu,
eby albo wyprbowa umysy, albo wzmocni t polityk ogniwa czce Polsk z Moskw.
Dla dowiadczonych Polakw rwnie ucisk, jak wzgldy autokraty byy nieznone. Rozumni
ludzie w Polszcze odgadywali Aleksandra. Wzruszali tylko ramionami i zawizywali tajemne
towarzystwa. Niedugo skutek wywid wszystkich z bdu.
Z tym wszystkim, oddawszy to, co podejcie jedwabnymi umilao swkami, przyzna potrzeba: e rzd moskiewski w polskich guberniach nie by fiskalny prawie od rozbioru Polski
do zgonu Aleksandra. Przywileje szlachty ocalay. Z wielu wzgldw lepiej nawet dziao si
tej klasie ziomkw naszych pod samodzierc nieli krlem konstytucyjnym: gdy w Polszcze kongresowej prawo wszystkich porwnao. Tu chopu zniesieniem paszczyzny w dobrach koronnych, a ograniczeniem w prywatnych, szczeglniej za oderwaniem go od gruntu,
do ktrego by przykuty, los pomylniejszy na przyszo umiecha si zacz.41 Pod berem
carw chop polski, rwnie jak moskiewski, jest wasnoci pana gruntu. Pan nie paci adnego prawie podatku; nie zniewalano go zaciga si do wojska. Chop, poddany, ponosi
wszystkie ciary; opaca podatek do skarbu, danin panu; odrabia paszczyzn; suy w
wojsku moskiewskim. W takim skadzie rzeczy szlachcic tamtejszy doznawa pod rzdem
moskiewskim swobd, ktre mu mniej wicej o Polszcze caej i niepodlegej, szczeglniej za
39

Periodyczne spotkania monarchw Sw. Przymierza miay miejsce m.in. w Opawie w 1820 r. i w Lublanie
(Laibach) w 1821 r.
40
W pierwszych latach po kongresie wiedeskim ziemianie polscy piastowali w kilku zabranych guberniach
stanowiska gubernatorw cywilnych.
41
W dobrach rzdowych Krlestwa Polskiego, zwanych wwczas narodowymi, zamiana robocizny przymusowej (paszczyzny) na czynsz przed 1830 r. bya ledwie zapocztkowana, w dobrach prywatnych za praktykowana bya wyjtkowo. Chop, osobicie wolny od 1807 r., by, to prawda, oderwany od gruntu, ale ta sytuacja wcale mu nie zapowiadaa polepszenia losu.
17

o Polszcze wolnej zbyt czsto myli wzbraniay. Czeg si mg dalej spodziewa? Czy
nie by krlem, i wicej jak krlem konstytucyjnym, we wsi swojej?
Lecz po mierci Aleksandra rzd moskiewski wyszed z tej obudnej, zrcznej polityki. Na
par lat przed rewolucj 29 listopada wymierzy i rozwija zacz w tych prowincjach przeciwko jedynej klasie majcej wobec samodziercy jakie takie swobody, przeciwko obywatelskiemu polskiemu stanowi, systema niesychanego przedtem ucisku, systema fiskalnego
zdzierstwa.
eby poj, jaki wpyw miaa ta naga zmiana na podniesienie ducha rewolucyjnego w
prowincjach polskich pod berem moskiewskim, potrzeba zna lokalne stosunki. Tak zwana
drobna szlachta tradycyjna, czynszowa, trzymajca w caej Polszcze rodek midzy monymi
i chopami, stanowica niejako stan trzeci polski, liczna w caej Polszcze, lecz najliczniejsza
w Litwie od unii, a na Rusi rozmnoona przez czste od najdawniejszych czasw migracje z
ziem koronnych, zajta w tych okolicach spekulacj, sub dworsk, wolna po rozbierze
kraju, mogca si przenosi z miejsca na miejsce, cieszya si pod rzdem moskiewskim niezaprzeczon prerogatyw: l. niepacenia podatku od gowy; 2. wolnoci od zacigu wojskowego. Pod kadym wzgldem niezmierna rnica zachodzia w Rosji midzy takim szlachcicem a chopem. Jak ju powiedziaem, car Aleksander przez dugi czas szanowa przywileje
nie tylko majtniejszej, rozlege gruntowe dobra posiadajcej szlachty, ale i biedniejszej, ktra uprawiaa wasn rk swoj lub cudz ziemi, ktra zatrudniaa si przemysem, sub i
dorobkiem. Za dni jego moskiewska administracja co do skarbu i wojskowoci o tyle mniej
bya uciliwa dla tego stanu, o ile gwne ciary na nieszczliwego tylko chopa spaday.
Mikoaj dalej sign. Dzisiejsze przesiedlenia, dzisiejsze przeladowanie drobnej szlachty42
s tylko dalszym, nieprzerwanym cigiem systematu przeze zacztego w r. 1828. Ukaz jego
z marca r. 1828 odsdza od prawa wybierania urzdnikw ziemskich, obywatelskich i od
prawa obieralnoci kadego szlachcica polskiego, ktry nie ma czynu, to jest, ktry nie by
pierwej sug moskiewskim cywilnym lub wojskowym. Dlaczego? Rzecz naturalna! Trzeba
byo pierwej zyska ufno rzdu, czyli zosta zdrajc swoich, szpiegiem, eby mc obiera
urzdnikw obywatelskich albo samemu by obranym. Nikt za oficerem w wojsku moskiewskim lub czynownikiem by nie moe, kto nie zoy dowodw szlachectwa. Dzieci polskie
tymi dowodami nie opatrzone w szkoach publicznych, skutkiem innego ukazu (z tego roku),
skazujcego cae pokolenia na ciemnot, edukowa si nie mogy. Coraz ostrzejsze z Petersburga postanowienia w tym wzgldzie wychodziy; zwizek ich, stopniowanie, cel byy widoczne: zamierzaa Moskwa prdzej, jak dozwalay przepisy zdrowej polityki, odmieni stan
najliczniejszej klasy ludzi wolnych, mwicych i czujcych po polsku w zabranych guberniach.
eby drobnego szlachcica uczyni chopem, rozkaza car nowym ukazem legitymowa si
caej szlachcie polskiej wszystkim, ktrzy byli lub od niepamitnych czasw uchodzili za
szlacht. Std oczywicie dwojaka korzy dla skarbu moskiewskiego: naprzd z umniejszenia liczby gw, co dotd podatku nie paciy na zasadzie szlachectwa; po wtre ze zbogacenia heroldii petersburskiej43 to opatami od stempla zatwierdzajcego dawne dokumenta, to
przekupstwem urzdnikw komisji, ktrzy za pienidze stwierdzali i podrobione dowody.
Polska, jak wiadomo, bya i jest dzisiaj jeszcze krajem herbw. Ale na nieszczcie, kiedy
powychodziy owe ukazy, nie w kadym domu szlacheckie dyploma si znajdowao. Niedbaoci, poog wojen, tuactwem zaginy. Nie kady szlachcic tradycyjny mg sobie
kupi sankcj tytuu, ktry go czyni panem samego siebie. Wreszcie od heroldii zaleao i
najprawdziwsze dowody poda w wtpliwo, odsdzajc wolnego dotd czowieka od praw
42

Mowa o przeladowaniach po stumieniu powstania listopadowego;

zapowied ich dostrzega Mochnacki ju przed 1830 r.

43
Heroldia urzd rosyjski stwierdzajcy m.in. przynaleno do uprzywilejowanego stanu szlacheckiego.
Przed 1830 r. nie byo takiej instytucji w Krlestwie Polskim.
18

obywatelskich, przemieniajc go w chopa, to jest w cudz wasno, w rzecz, w cie! Tak

np. jedn dzielnic Tyszkiewiczw, domu bardzo znanego w Litwie, uznaa ta heroldia za
chopw; lecz to wanie bya dzielnica najbogatsza, i musiaa kilkakro sto tysicy rubli
urzdnikom heroldii za potwierdzenie swego szlachectwa zapaci.
Te ukazy cara dlatego tu na wzmiank zasuguj, e do rozpaczy przywiody znaczn mas, e kilkakro sto tysicy Polakw oburzyy. Owa np. cz takiej szlachty, ktra przed ukazami dobrowolnie zacigna si do szeregw moskiewskich z nadziej awansu, a po ukazach
nagle znalaza si w perspektywie dugoletniej suby w stopniu prostego onierza, zwizkami krwi poczona z tymi, co przedtem awansowali: may to by ywio powstania w samym wojsku moskiewskim? Rewolucja 29-go rachowaa na to oburzenie. Nietrudno byo
przewidzie, e p miliona Polakw bez namysu porwie or w sprawie, ktra ich wyrwa
moga z osobistej niewoli. Pl miliona najbitniejszego ludu na wiecie!
Zapewne! Wielkie jest imi ojczyzny, caoci, niepodlegoci. wita to rzecz dla kadego
Polaka; lecz dobrze take wiedzie, jaki interes prcz tego szlachetnego uczucia oywia nasze masy i co je, szczeglniej w guberniach zabranych, mogo do udziau w tym powstaniu
pobudza.
Widzielimy, co biedn szlacht spotkao pod berem Mikoaja na par lat przed rewolucj.
Uwamy teraz bliej majtniejszych. Rzd moskiewski tamte do pacenia pogwnego i suenia w szeregach przymusi, tym wasno ziemsk odj przedsiwzi. Kady prawie majtniejszy Polak w tamtych stronach y nad stan swj, wydatkw przychodem nie ograniczajc. Hojno i gocinno s nie tylko cnot, ktr zawsze Polacy synli, ale take przywar
w kraju naszym, o ile z miary pod tym wzgldem wykraczaj. Nigdzie skonno do zbytkw,
zamiowanie przepychu szkodliwszych skutkw za sob nie cigny dla oglnego interesu
polskiego, zwaszcza w owej porze, jak na Woyniu, Podolu i Ukrainie. Rzd moskiewski z
tego korzysta nie zaniedba. Aby ugruntowa panowanie swoje w tych guberniach, zacz od
niejakiego czasu systematycznie prywatne fortuny rujnowa atwoci poyczki, ktr na dobra ziemskie dla polskich obywateli otworzy. Oduy te majtki ten by jawny zamiar Moskwy. Poyczka ta obywatelstwu pozorne niby dla podwignienia rolnictwa nasuwaa korzyci; w rzeczy samej szo o to, eby bomakami44 w pewnym przecigu czasu naby ca ziemi polsk od dotychczasowych posiadaczy. Operacja zarazem finansowa i polityczna. Jeeli
np. ktry waciciel ziemskiej posiadoci w tych guberniach winien by pewn sum komu
innemu prywatnemu, mg si pozby tego wierzyciela zacigajc nowy dug ze skarbu, do
czego jak najwiksz znajdywa atwo. Na kad dusz msk swobodn, to jest adnymi
dugami nie obarczon, dostaje si w guberniach litewskich, jako w 3 klasie umieszczonych,
150 rubli asygn., czyli 40 rubli srebrnych; jeeli waciciel bezpieczestwo skarbu nie tylko
na duszach, lecz i na ziemi opiera, wtenczas zaatwiajc mnogie na ten przypadek wskazane
formalnoci podnie mona poyczk ze 150 do 200 rubli papierowych. Odpata poyczonego kapitau bya przed r. 1823 na 12 lat rozoona; od tego czasu, przez nowe urzdzenie,
umarza si kapita 24-letnim procentem po 8 od sta; lecz w r. 1830 otworzono bank, w ktrym 36-letni wypat 6 procentw i kapita si spaca. Jeeli poyczajcy nie zapaci raty na
terminie skarbowi, majtek obduony podpada administracji tak zwanej dworzaskiej (szlacheckiej) opieki. Jednak ta administracja jest zwykle tylko pozorna: waciciel zostaje w majtku, pobiera intraty, ale rzdzenie swoje uwaajc za czasowe, a pobyt nieprawnym, zaniedbuje gospodarstwa,, gwatownymi rodkami wyciga dochody, a widzc zbliajc si
chwil, w ktrej rzdowi ustpi musi, sprzedaje inwentarz, bydo, ruchomoci i najczciej
ogoocon zostawia ziemi. Gdy si jednak zalego zwikszy do tego stopnia, i z trudnoci, ale bez straty moe by uzyskana, rzd wyrzuca waciciela, nie pozwala mu przebywa
na wasnej ziemi, nie daje adnych alimentw, a doliczywszy 12 procentu do zalegej opaty,
44

Bomaki od ro. bumaka, papierek; 100 rubli papierowych w latach dwudziestych XIX w. stanowio rwnowarto 2427 rubli srebrnych.
19

zaprowadza przez urzdnikw moskiewskich now i najcilejsz administracj, w ktrej 10ta cz czystego dochodu idzie na tych administratorw, oprcz opaty na kancelarie i sekretarza dworzaskiej opieki. Tym sposobem dziedzic raz wygnany prawie nigdy do majtku
nie wraca, zalego przy zym rzdzie cigle si powiksza w kocu ziemia z duszami
przechodzi na wasno skarbow, a waciciel umiera w ndzy, czsto o zebranym chlebie. I
jeszcze ten okropny, zgub wasnych poddanych uzyskany nabytek nic nie kosztuje cara,
gdy daje tylko papiery; jeeli mu jednak przyjdzie fantazja kurs papierw podwoi, podwoi
si w mgnieniu oka ciar na wszystkich majtkach; jeeli za zechce asygnaty doprowadzi
ukazem do wartoci srebra, obywatel za poyczone 25 bdzie winien 100, i nie 6, lecz 24 procentu opaca musi. Tak wic od woli cara lub ministra zaley wywaszczy jednym pocigiem pira cay kraj, cay nard!
To piekielne wyrachowanie ruiny obywateli miao jeszcze i ten powab, e w Litwie Statut45 przepisa 7 od sta w dugach prywatnych, a tu skarb 6 tylko pobiera i jeszcze kapita
poyczony znika po zakrelonym czasie. Wszyscy si wic starali spaca dugi prywatne i
zosta dunikami cara. Nie masz prawie obywatela, ktry by nie by winien rzdowi. Przy
oszczdniejszym yciu mona byo skarb zaspokoi; lecz zbytki, rozrzutno nie ustaway.
Wiele znakomitych fortun spezo, a za lat kilkanacie, kilkadziesit autokrata mgby si sta
panem jeeli nie wszystkich, to przynajmniej wikszej czci ziemskich polskich majtkw, a
potem rozdawa je albo kaza kupowa rodowitym Moskalom. W pewnym tedy czasie moga
nastpi zupena przemiana rodu wacicieli; co by i konfiskaty dbr za polityczne przestpstwa uatwiay. C naturalniejszego, co zgodniejszego z duchem administracji moskiewskiej
jak ta myl cara? Chcia si pozby wtpliwych poddanych, ywio niebezpieczny, ywio
powstania wyrzuci za granic pastwa i wadz polskiego obywatela nad chopem wielk,
nieograniczon odda pewniejszym ludziom. Lecz z drugiej strony, c naturalniejszego, jak
to samo, co byo w owych stronach wymylone ku zagadzie Polski, obrci po 29 listopada
na korzy narodowego powstania? Zadueni obywatele, niesprawiedliwie z dbr wyzuci
albo przywiedzeni do ndzy chciwoci urzdnikw i uciskiem fiskalnym, przystpujc do
rewolucji nadwilaskiej, czyli razem z Polsk nie ratowali wasnych majtkw? Noc 29
listopada rozdzieraa ich rachunki z rzdem: jeden z wanych powodw do mniemania, e si
tam silnym odbije odgosem. Panw bankructwo, uboszych niewola rewolucjonizoway.
Niepolityka dzisiejszego cara inne jeszcze, rwnie dzielne, wsparcie sprawie 29-go przygotowaa. Nigdy przedtem yd w wojsku moskiewskim nie suy. Mikoaj pierwiastki panowania pitnujc arbitralnoci, daleko przechodzc wszelkie dawniejsze naduycia wadzy nieograniczonej, ukrci t jedyn, t ostatni swobod Izraelitw w pastwie swoim. Pierwszy
ukazem powoujcym do szeregw rd Jakuba, od szeciu wiekw osiady w Polszcze, nadany od ksit i krlw polskich licznymi przywilejami, osabi szczere jego do tronu przywizanie.46 Przyjaci Moskwy w polskich guberniach odmieni w przeciwnikw. Trzeba zna
charakter, zabobony, fanatyzm polskiego yda, aby zrozumie, dlaczego owym ukazem jego
odwieczne narodowe obyczaje tak bolenie obraone zostay. Izraelita za Niemnem i Bugiem,
kupiec, kramarz, liwerant, lekarz, kapitalista, spekulant, tandeciarz, rkodzielnik, z wanych
przyczyn nie tylko pod berem moskiewskim, ale nigdzie onierzem by nie moe, by nie
powinien. I za c by mia krew swoj w boju przelewa, co go wojna obchodzi w szeregach
ciemizcw, ktrych nienawidzi, ktrzy nim gardz i wzgard jego nienawi zasilaj, gdzie
nie ochrzciwszy si nigdy oficerem zosta nie moe? I jak ze zwycistwa korzy odniesie?
Ten ukaz cara, rwnie okrutny jak niepolityczny, podkopa zasad bytu, ugodzi w istot po-

45

Tzw. Statut Litewski z XVI w. pozosta na ziemiach dawnego W. Ks. Litewskiego norm ustawodawstwa
cywilnego a do 1840 r.
46
ydzi w Cesarstwie Rosyjskim zostali pocignici do suby wojskowej w 1827 r. W Krlestwie Polskim od
1817 r. byli od niej zwolnieni, w zamian za co pacili podatek zwany rekrutowym.
20

lityki tej licznej, nieszczliwej, lecz pod rzdem moskiewskim wiele mogcej klasy; to jest
zagrozi przybytkowi lud-poci, ktrym si dotychczas Izraelici od zagady bronili.
Ten szczeglny lud bez ziemi nie zagin dotd tym jedynie, co go rni od innych narodw, wrd ktrych przebywa: wyranym licem Wschodu, cech tuactwa dwudziestu wiekw, odosobnieniem. ydzi w caej Europie (prcz jednej Polski) w wiekach rednich doznawali najokropniejszego ucisku. Przeladowanie, skutek odmiennego stroju, dziwnych
praktyk i wiary, w ktrej nigdy trwa nie przestan, zaostrzyo ich nienawi ku wszystkiemu,
co nie jest Izraelem, i skazio ich charakter. Dotd utrzymuj si reakcj, maj niejako byt
ujemny, bo to, co ich gnbi, zgin im nie dopuszcza. Gdyby chrzecijaska towarzysko
przez tak dugi czas tego uamku europejskiej ludnoci nie utrzymywaa za swym obrbem,
czyby nie by ju uleg zatraceniu, wszedszy gdziekolwiek w skad rzeczy spoecznej? Izraelici stali si w wielu krajach trucizn, dlatego tylko, eby ich ucisk nie strawi. yd poglda
naokoo siebie i nic nie widzi prcz szyderskiego pomiechu, prcz wstrtu. Prze w samym
sobie zawrze si musia. To szczeglniej dotyczy ydw pod rzdem moskiewskim; gdzie
indziej bowiem, szczeglniej na zachodzie Europy, yd po ogoleniu brody i przywdzianiu
zwyczajnego ubioru ju jest tylko cudzoziemcem. Pomieniony ukaz cara narazi najzdatniejsz modzie tego pokolenia na wojn; a ydzi wiedz, jak daleko wojna jest potrzebna moskiewskiemu rzdowi. W najmodszym wieku zacigano Izraelitw. Dwojak wic szkod
ponosili: raz z umniejszenia ludnoci, ktr u siebie nie bez racji poczytuj za wielkie dobrodziejstwo, przez bitwy, pochody i trudy obozowe; a po wtre z ujcia maestwu rzekiej
modzi. yd w obozie moskiewskim ony mie nie moe. To nawet szkodzio Izraelowi pod
wzgldem handlowym i zarobkowym. yd onierz nie mg siebie i swoich zbogaca przemysem. Inne ukazy tak obostrzyy pobr rekruta ydowskiego, i Izraelici niczym si od tego
wykupi nie mogli, chocia to innym klasom, pod prawo zacigu wojskowego podpadajcym,
dozwolono. Od dawna nie wolno byo ydom przebywa we waciwych moskiewskich guberniach. Mogli oni tylko w polskich zostawa prowincjach. Lecz ten zakaz, nadzwyczajnie
uciliwy, cile przestrzegany nie by; a przynajmniej pod panowaniem Aleksandra stosunkw handlowych nie utrudza. Od wstpienia na tron Mikoaja obostrzono rygor prawa z tego
wzgldu. W najcilejszym znaczeniu tego sowa zabroniono ydom polskim przechodzi
wskazan granic. Tak wic rzd moskiewski targn si osobliwsz w postpowaniu swoim
niekonsekwencj na wszystko, co przedtem roztropna tolerancja zapewniaa Izraelowi. Zachwia dwa filary jego rodu: i ludno, zarobek w ogromnej cara dziedzinie.
ydw w guberniach polskich jest wicej nieli w caej Europie, chocia dotd adna statystyka nie zdoaa oznaczy przyblionej nawet liczby tej ludnoci. Jaka masa malkontentw! i co std za skutki w powstaniu za Bugiem objawi si mogy! ydw w nastajaszczych
guberniach moskiewskich, pomimo wszelkich zakazw, jest bardzo wiele, cho im nikt tego
nie dowiedzie, e s ydami. ydzi tamtejsi, tysicznymi ogniwami poczeni z Izraelem w
Polszcze i w caej Europie, daleko wicej mog, anieli si zdaje samym Moskalom. Zwizki
ich w caym kraju daleko rozparte. Kieruj wszystkimi operacjami handlowymi. Niewidzialny, ale najwikszy maj udzia w przemyle. Jak wszdzie, tak i w Polszcze, a osobliwie we
waciwej Moskwie, s porednikami midzy rzdem i wielk czci bogactwa krajowego.
W wojsku moskiewskim obozujcym na ziemi polskiej, a za granic w caej czynnej armii s
liwerantami i oglnymi, i szczeglnymi tego wszystkiego, co wojsko potrzebuje. Caa nisza
medycyna rzdowa od Petersburga, Rygi, Wilna do Miska, Witebska, Mohylewa, Grodna,
ytomierza, Kamieca i Kijowa jest w rku ydw chrzczonych i nie chrzczonych. W samym
Petersburgu znajduje si do omiu tysicy chrzczonych ydw w rnych dykasteriach. Niektrzy wysokie cywilne lub wojskowe sprawuj urzdy. Caa marynarka moskiewska przepeniona nie chrzczonymi ydami. Na dwch majtkw Moskali jeden yd przypada. Od
wstpienia na tron Mikoaja dzieci ubogich ydw w guberniach polskich porywano z ona
familij i przewoono do Sebastopola lub do innych miast portowych. Umieszczano je na po-

21

kadach okrtowych, gdzie si sposobi musiao mode pokolenie do suby morskiej. Caa ta
ludno zgina v/ tych koszarach morskich. Kilkadziesit tysicy ydw polskich byo czci w wojsku moskiewskim, czci w zakadach przed 29 listopada. ydzi chrzcz si w
Moskwie zawsze dla interesu; pod pewnym wzgldem nawet z pobudek stanu. Lecz yd
chrzczony dla jakiejkolwiek przyczyny nie przestaje yczy lepszego losu swemu narodowi;
nie przestaje nawet, jeli tylko moe, podejmowa stara w tym celu. I to jest, jak sdz, najpikniejsz cnot neofitw! Co rd Jakuba obchodzi, co go boli, uciska, co go uszczliwi
moe, to nie jest i nigdy nie powinno by obojtne dla nowego wyznawcy wiary Chrystusowej. Jako rzeczywicie, i tysice przykadw stwierdz, co mwi, nie umiera to plemi pod
obc postaci. W tym rodzaju metempsychozy nie zaciera swego pierwotnego lica. W Rosji
szczeglniej nie ginie Izrael pod mask po przyjciu cudzej religii, nie niknie w pozornym
rozdziale, ale jak olbrzym Ariostowy47, cho rozrzucono jego czonki, zachowuje pocztkow
moc i istot. To, co Anglicy zowi dshu, a Moskale jewrej, co na nieszczcie jakby pucizn
potpienia w pitym i dziesitym pokoleniu przebija si charakterem niewtpliwej rodowitoci: zostaje pod rzdem moskiewskim, i zostawa musi w cisym zwizku z szczytami Izraela, ktre tam fortuna wyniosa, ktre zdobi polor lepszego wychowania. Choby to nie wypywao z filantropii, do tego jednak zniewala w kadym kraju najmajtniejszych neofitw
niesprawiedliwa odraza tej samej spoecznoci, ktra pierwej gardzia nimi za to, e do niej
nie naleeli. Pomidzy Moskalami biedny Izrael, w nieochdonej gnbiony szacie, dotrzymuje samemu sobie jakby zaprzysionej wiary na najwyszych szczeblach, czstokro w
stroju dygnitarzy i monopolistw pastwa, czstokro pod jeneralskimi szlifami. Ile tam takich tajemnych, niewybadanych, znakomitych figur si znajduje? ya izraelska, jak wielka
arteria Rosji, cay ten kraj we wszystkich przebiega kierunkach, od arendarza polskiego, od
faktora i kramarza w Berdyczewie a do tronu samodziercw!
Zapomniaem dooy, e caa policja tajna, tak w Polszcze kongresowej i w guberniach
naszych, jak we waciwej Moskwie, przez ydw bya sprawowana. atwo tedy wyrozumie, co znaczyo oburzenie zrzdzone w tym plemieniu niepolitycznymi ukazami dzisiejszego cara przed rewolucj 29-go dla handlowych, finansowych i wojskowych interesw Moskwy. atwo zrozumie, jak rzdom naszego powstania postpowa sobie w tej mierze nakazywaa zdrowa polityka. Zainteresowa ten rd, obrci jego wpyw, przebiego i kapita
przeciwko carowi nie byo to jednym z najpierwszych i najwaniejszych obowizkw rewolucji 29-go? Polska jest ogniskiem europejskiego judaizmu; tu si od wiekw koncentrowa; tu mia najwiksze masy swoje i najobfitsze skady handlowe: wszdzie indziej wyjty
spod prawa, tu w dawnych czasach sta si po raz pierwszy od swej rozsypki uprzywilejowanym mieszkacem, przez dugie wieki opiek prawa ubezpieczonym. Std si jego promienie
na wszystkie strony daleko rozbiegy. ydzi, wszystko mogcy pod rzdem moskiewskim, po
owych szczeglnie ukazach zaczli Boga prosi, eby polskiemu bogosawi orowi. Nie
byli to naturalni sprzymierzecy rewolucji? Brakowao tylko u nas szykownej rki, ktra by
t siln spryn w machinie moskiewskiego kolosu poruszaa. Powstanie potrzebowao broni: czyby jej nie by dostarczy Izrael chrzczony i nie chrzczony, widzc, e interes jego czymy z wasn spraw? Mymy potrzebowali pienidzy: Izrael wada berem Mamona. Czeg byby nie da Polszcze w nadziei, za obietnic, e tu znajdzie ojczyzn. Mymy potrzebowali bankructwa Moskwy: Rosja ma tylko bomaki. Kt, jeeli nie Izrael pobudzony,
ujty w Warszawie, w Berdyczewie, w Wilnie, w Brodach, mg odj walor tym papierom?
Czy Pitt z Francj tym ksztatem nie wojowa? 48 A poniewa szo o uwolnienie kraju, bye
jaki rodek niemoralny, ktrym by si nie godzio zepsu najniemoralniejszego dziea w po47

Posta z woskiego poematu L. Ariosta Orland szalony (XVI w.) osnutego na tle walki Karola Wielkiego z
Saracenami.
48
Mowa o wojnie toczonej z rewolucyjn Francj w l. 17931806 przez Angli w czasie rzdw premiera Williama Pitta.
22

lityce, rozbioru Polski? Mymy potrzebowali porozumie, szpiegw, policji w wojsku cara, a
przynajmniej wiele nam na tym zaleao, eby nieprzyjaciel nie przenika przedsiwzi i
porusze naszych: kt nad yda by zdatniejszy do tej dwojakiej posugi w powstaniu polskim? Gdymy nic nie zdziaali dla jego interesu, gdymy podobno odrzucili bardzo nawet
korzystne propozycje w tym wzgldzie, kt nas baczniej i zrczniej obserwowa w tej wojnie, naprzd za Dybicza, a potem Paskiewicza? Szpiegostwo wzbudzio z naszej strony reakcj! Wieszalimy, musielimy wiesza ydw. Na koniec nard polski potrzebowa, eby go
uznay obce mocarstwa: wzgardzony i ndzny Juda (jak mwi pewien pisarz angielski)
umiecha si patrzc na krlw i na ludy im podlege, kieruje przewanymi na wiecie sprawami, zotem i talentem. Jak w Polszcze kada wie ma swego karczmarza yda, kady marnotrawca swego faktora yda, tak w wielkiej Europie wszystkie gabinety, wszyscy ministrowie, wszystkie izby prawodawcze, wszystkie giedy maj w Izraelu swoich faktorw. Krtko
mwic (i bodajby przyszo korzystaa z tego dowiadczenia), kade powstanie w Polszcze
znajduje si w takim pooeniu, w takich stosunkach z ydami, e ten ywio albo pozyska,
albo przynajmniej koniecznie zobojtni wypada, aby nie szkodzi. Rewolucja 29-go ani
pierwszego, ani drugiego nie uczynia. A jednak przezorno i filantropia, rozum i filozofia
powinny j byy natchn lepsz polityk wzgldem tego plemienia. ydzi niechaj wiedz, e
poty si nie skoczy tuactwo, wzgarda i nieszczcie Izraela na wiecie, pki caa Polska nie
powstanie. A kada rewolucja w Polszcze niechaj to wie, e oni Moskwie bardzo szkodzi
mog.
Interes, byt, zarobek tej masy zagroony zosta od Moskwy przed rewolucj 29-go; a zamiarem moim jest objawi wszystko, co tej rewolucji sprzyjao, a z czego ona nastpnie korzysta nie umiaa. S to zawczasu spisywane punkta oskarenia przeciwko rzdom powstania, ktre potomno, z tych tylko dat wychodzc, sprawiedliwie oceni.
Jakby ze zrzdzenia opatrznoci czuwajcej nad Polsk caa tedy ludno w guberniach
zabranych znajdowaa si przed powstaniem nad Wis w stanie najwyszego, rewolucyjnego
rozjtrzenia. Jedn iskierk mona byo wznieci w tamtych stronach poar nigdy nie ugaszony, ktry by powiew wiatru przeciwnego carom bezprzestannie zasila. Nie tylko z patriotyzmu, ale i dla materialnych interesw, aby nie ulec pod ogromem ucisku, wszystkie stany,
wszystkie dziay spoecznoci sprzyjay wielkiemu zamiarowi nocy 29-go. Rzd moskiewski
tak dalece wszystkie umysy yczliwymi czyni, e nie wiedzie, kto nierozumniej postpowa: czy car przysparzaniem podniet rewolucji polskiej, czy potem jej rzdcy nieudolnoci i
ospaoci swoj w rozwijaniu owych podniet. Ogromna mina podoona prochem: to bya
Litwa przed noc 29-go! Nowosilcow, e wszystko tym zowrbym imieniem ogarn, kurator Uniwersytetu Wileskiego, objwszy ten urzd po ksiciu Adamie Czartoryskim, najlepszych i kochanych od modziey profesorw, Lelewela, Gouchowskiego i wielu innych, oddali z Wilna.49 Rektorem Uniwersytetu naznaczy Pelikana, czowieka przewrotnego, prnego i chciwego, ktry w krtkim czasie sta si powolnym kuratora narzdziem do kaba
nieprawoci, kradziey i zdzierstw wszelkiego gatunku. Mona by ciekaw ksig napisa o
Uniwersytecie Wileskim, Nowosilcowie i Pelikanie. Ze modzie szkoln gnbiono za
prawdziwe czy urojone spiski, nic by to dziwnego nie byo pod rzdem samowadnym. Lecz
przeladowania za opinie polityczne, poczone z ubocznym zarobkiem kuratora, zakrwawiay serca prawych Polakw i majtki ich wycieczay. NOwosilcow by to Werres wileski;
jak Katylina50 sui profusus, alieni rapax, zawsze zaduony, sumienia rozwolnionego; razem z
Pelikanem, ktry by krupierem w tej roli kuratora, niemae nakada podatki na patriotyzm
49

Zmiana na stanowisku kuratora Okrgu Naukowego Wileskiego (1823) wizaa si ze ledztwem przeciwko
tajnym organizacjom modzieowym na Litwie patrz rozdzia VIII.
50
Caus Verres w l. 7371 p.n.e. jako namiestnik rzymski Sycylii dopuci si niesychanych zdzierstw i grabiey. Lucius Sergius Catilina (ur. 108 r. p.n.e.) znany w Rzymie utracjusz, wsawi si bezwzgldnoci w
czasie proskrypcji Sulli. Obu ich zwalcza Cyceron w swych synnych mowach.
23

Litwinw. Rodzice oskaronych lub uwizionych za Bg wie jakie zwizki, zapomniane od

dawna, a staraniem szpiegw wydobyte z niepamici, dawali znaczne sumy agentom Nowosilcowa dla wyrwania synw z przepaci. Bya nawet oznaczona cena wykupu; otaksowano
gowy. Dziay si i inne gwaty; wielu naduy przyzwoito wspomina nie dozwala.51
Utrzymywa Nowosilcow dwr petersburski, szczeglniej za carewicza Konstantego, w
obawie tajemnych knowa ze strony warszawskiej i wileskiej modziey. Ostatni poruczono jego staraniu bez odwoania si od wyrokw komisyj ledczych, ktre stanowi dla wybadania mniemanych przestpstw politycznych.
Procesa dziwnym si odbyway trybem: z domu wleczono modzieca do ciemnego lochu;
tam by drczony, badany, suchany i w nocy z kazamat porywany do Bobrujska lub Tobolska. Zeznania nieraz cielesn chost, godem wycinione, usprawiedliwiay w Petersburgu
gorliwo kuratora, ktry chcia si okaza niezbdnym. Takie postpki poruszyy i najospalszych patriotw. Nowosilcow dopi swego i wzmg ducha rewolucyjnego w Wilnie, ktry
si std rozszerzy po caej Litwie. Zarwno, jeeli nie bardziej jeszcze, oburzao tamtejszych
mieszkacw systematyczne cienianie publicznej edukacji. Wyosobiono nieszlacht ze
szk wyszych. Ograniczono w wykadzie rzeczy naukowych jzyk polski. Szkolne urzdy
poruczone ludziom niezdatnym, intruzom, wysuonym wojskowym, bankrutom gier ryskownych, faworytom Pelikana, ktry wicej dajcemu kad katedr ofiarowa. Rozesanie
bieglejszych nauczycieli w gb carstwa, gdzie nikt z ich wiadomoci korzysta nie mg,
najlepiej okazywao, czego si Litwa pod rzdem Mikoaja spodziewa miaa. Gwne wydziay umiejtnoci po moskiewsku albo po acinie dawane zraay pozostaych, w Uniwersytecie uczniw wysowieniem Polakowi nienawistnym albo niezrozumiaym. Przepisano
ksigi elementarne, w czci niedostateczne, w czci niedostpne modocianemu pojciu,
pisane po wikszej czci przez faworytw rektora lub Nowosilcowa; a co gorsza, e co dwa,
trzy miesice zmiana tych ksig, wedug ktrych profesorowie dawali lekcje, nastpowaa, tak
e studenci klas pocztkowych niczego si nauczy nie mogli, a nawet nie wszyscy byli w
stanie je naby. Zamysy publicznego obskurantyzmu wkraday si i do domowej edukacji.
aden prywatny nauczyciel nie mg przyj obowizku w domach obywatelskich bez patentu z Wilna. Najsurowszymi karami powcigano wyamujcych si z tego przepisu, tak
obywateli, jak i guwernerw. Patenta udzielane samym tylko sualcom Moskwy albo przedawane niegodnym spekulantom. Ci nie patentowanych gnbili nauczycieli po dworach i
miasteczkach albo okupywa im si kazali. W rku Nowosilcowa i Pelikana edukacja caej
litewskiej modziey obracaa si w zyskowne monopolium. Zarabiali oni na publicznym wychowaniu jak Newachowicz w Warszawie na piwie, gorzace i tabace.52 Ostra cenzura tumia
myl w samym zarodku. Nic narodowego, nic, co by Polsk w Wilnie przypominao! Ponawiane zakazy sprowadzania dzie z zagranicy i owiecesz klas ludnoci, i uniwersytety
odciy od caej mylcej i piszcej Europy. Policja tajna i jawna zamkna usta Litwinom;
lecz ucisk niesychany niesychane te sprawi rozjtrzenie. Nienawi przyczajona sposobia
do srogiego odwetu modzie, ktr Czacki, Czartoryski i Jan niadecki ugruntowali w
owieceniu i patriotyzmie.
Taka bya Litwa! Zbir ogromny palnych materiaw, pastwa rewolucyjnego poaru: to
byy i inne gubernie polskie przed noc 29 listopada. Administracja samodziercy kierowaa
rzecz publiczn w tych krajach pod godem vae victis! Z najwikszym akomstwem politycznym czy absolutyzm moskiewski najwysz nieudolno asymilacji zabranych krajw.
Zaborcy niemieccy, Prusy i Austria, daleko go przechodz w tej mierze. Car Pnocy tak pa51

Chodziy suchy, e Nowosilcow niekiedy zmusza do ulegoci ony swych ofiar, przy czym nie dotrzymywa
wcale poczynionych im obietnic.
52
L. Newachowicz w l. 18161830 dzierawi w Krlestwie rzdowy monopol tytoniowy oraz konsumcyjny;
ten ostatni polega na opatach ciganych od przywozu niektrych artykuw ywnociowych do Warszawy.
Por. niej rozdzia VII.
24

nuje u siebie, jakby ju jutro nie mia panowa. Nie bd si zapuszcza we wszystkie szczegy; wspomn tylko o tym, co oglne wyobraenie da moe ksztatu administracji u naszych wspziemian.
Nieprawo legalna, uorganizowana bezczelno, hierarchiczne zdzierstwo, patentowana
przedajno stanowiy i stanowi form rzdu w polskich guberniach. Za zasad w tej mierze
pooy trzeba, e wszyscy urzdnicy w pastwie carw kradn, zaczwszy od kolleskawo
registratora czetyrnacatowo kassa53, u ostatecznych koczyn tej rozlegej administracji, a
wcznie do pierwszego ministra; od stranika na komorze celnej a do urzdnikw dworu
carskiego! Kradn w najcilejszym rozumieniu tego wyrazu, co wiksza: kra musz! Bez
tego bowiem wszystko by si natychmiast rozprzgo w Moskwie. Rzd, fundamentaln zasad swoj ugruntowany na grabiey, pod paszczem polityki popeniajcej rzeczywiste rozboje
zwane zaborami upa by musia, gdyby nie okrada wasnego kraju. Na czyme wreszcie ten
kraj stoi, czym sta si europejskim, jeeli nie tym, czego ani nie zdoby, ani spadkiem nie
naby? W polityce wszystko jest kradzie, czego tymi dwoma rodkami nie nabywamy. Jaki
skarb wystarczyby na opat tak ogromnej liczby urzdnikw od Odessy i Krymu do Moskwy, od Moskwy do Petersburga, od Petersburga do Kamczatki i Stanw Zjednoczonych
Ameryki?54 Moskiewska administracja, tak jak wojsko w kraju nieprzyjacielskim, musi si
sama wyywi i utrzyma. Nie masz gieniuszu w polityce, ktry by jej mg opatrzy inne
uczciwsze rodki. Car rozdaje czynownikom swoim zyskowne posady. Zarobek uboczny jest
ich pensj; ta bowiem, ktr rzeczywicie pobieraj, zaledwie na tydzie jeden wystarczy by
moga. Budet, lista cywilna naprzd uoona, cile obliczona, rozdzielona sumiennie, jest
urojeniem w tym kraju. Powiksza si i zmniejsza nie co roku, ale codziennie, w miar charakteru, przebiegoci albo bezczelnoci sug rzdowych. Nikt nie jest w stanie wykalkulowa, ile mieszkacy pac rzdowi. Co musz wnosi do skarbu podug ukazw, niema jest
rzecz, ale przynajmniej udeterminowan; za dwa, trzy, cztery razy tyle pac agentom wadzy. Gdzie wszyscy kradn, nikt nie jest zodziejem, mwi Moskale.
Bezstronnemu, obojtnemu widzowi dziwny obraz stawia Moskwa przed oczy, Moskwa,
gdzie nic nie masz prcz rzdu, prcz czternastu klas, czternastu szczeblw, jedynej w tym
kraju instytucji, jedynowadztwa, caratu. Mimo bero i koron, samodzierca, jako reprezentant i suma tego rzdu, nie jeste to najpierwszy zodziej swego wasnego pastwa, nie jeste
nim dlatego, e zodziejw na wszystkich urzdach cierpie musi? Wyraz ten musi zdaje si
nie rymowa z absolutyzmem. Wszake na nieszczcie dla 50 milionw w tym tylko jednym
punkcie wadza cara, pod kadym innym wzgldem nieograniczona, nie moe wyj z miary
opisanej natur rzeczy w tym kraju. Car moskiewski, jak np. Mikoaj, moe, jeli zechce,
przesta by czowiekiem, moe nawet, jeli mu si podoba, ogosi si w katechizmie
czwart osob Trjcy i by szatanem swych poddanych: nikt mu tego we Wszechrosji za ze
nie wemie. Lecz biada jemu, po trzykro biada, jeliby sprbowa nie chcie by gow, patronem uprzywilejowanych zodziejw swego pastwa. Wolno mu narzdza rusztowania!
Ale niechaj tylko nie patrzy przez szpary na to, co czyni jego ministrowie, radcy tajni, rzeczywici, senatorowie, gubernatorowie i pukownicy, a wnet okrcona okoo szyi ta sama
szarfa, ktr si przepasywa, przekonaaby go w sypialnej komnacie, na carskim wezgowiu,
podug jakiego fizjologicznego prawa ludzie miertelni oddychaj w tej krytycznej chwili.55
Wiedz o tym dobrze carowie. Dlatego te Mikoaj, zabezpieczajc raz na zawsze czynownikw swoich od dochodzenia przekupstwa i kradziety, wyda ukaz, moc ktrego i ten, co daje
kubany 37, i ten, co je bierze, rwnej ulegaj karze!
53

Rejestrator kolegialny najnisza, czternasta, ranga w rosyjskiej hierarchii urzdniczej, wymiana m.in. w
scenie VIII trzeciej czci Dziadw Mickiewicza.
54
Od schyku XVIII w. kolonici rosyjscy penetrowali zachodnie wybrzea Pacyfiku, ktre pniej weszy w
skad Stanw Zjednoczonych (Kalifornia, Alaska).
55
Aluzja do zabjstwa Pawa I, uduszonego szarf przez dworakw w 1801 r.
25

Te kraje, ktre polskimi byy wojewdztwami, gdzie niegdy kwita swoboda republikanckiej szlachty, majcej razem z Koron udzia w reprezentacji narodowej, podzielone zostay
na gubernie, a gubernie na powiaty (ujezdy). Gubernator jest naczelnikiem administracji gubernialnej. Jest to ognisko, gdzie spywaj rozlicznymi kanaami wszelkie prokurorw, kapitanw-sprawnikw, asesorw (zasidatelej), sowietnikw56 celnikw nieprawe zarobki, kubany. Jest to centrum, okoo ktrego zahaczaj si wszystkie kruczki moskiewskie. Niszy
urzdnik dzieli si z wyszym, ten ze swoim przeoonym itd. Wzajemnego powszechnego
porozumienia w tej mierze nic nie zrywa. Skarbowa pensja modszych czynownikw zostaje
w rku starszych. Najczciej zatrzymuje j gubernator u siebie pod jakimkolwiek pozorem.
Prcz, tego kady musi si opaca gubernatorowi miesicznie lub rocznie ze swego miejsca.
Na przykad asesor sdu niszego paci rocznie tysic rubli asygnacyjnych; kapitan-sprawnik
trzy tysice. Prcz tego kady przy instalacji wedug urzdu, w miar wikszych lub mniejszych zyskw, ktre z niego cign moe. Wszystkie jednak posady tasze w stolicy, u rda wadzy, ni na prowincji. W Petersburgu kupisz to za pidziesit rubli, za co w Misku
piset zapaci trzeba. Jak wyej od gubernatora rozdzielaj si kubany, jak imperatorskiego
sigaj dworu, wszystko to jest rwnie zajmujce, rwnie ciekawe jak potrzebne dla kadego
wiadomoci. Im znakomitszy dygnitarz w pastwie moskiewskim, tym go trudniej przekupi,
to jest tym wicej zapaci trzeba. Trudniejsza z nim sprawa, poniewa prosto z obcej rki i
mao nie wemie. Kto chce otrzyma czyn, a bardziej urzd, wygra nawet suszn spraw,
dosta chrest, wywin si od zasuonej kary, rusza do Petersburga i zabiera najpierwej znajomo z podrzdnymi dworakami, co niemao kosztuje. Ci go z t lub ow zaznajomi osob,
bardzo wiele mogc. Jest to pospolicie szczeglnymi wzgldami hosudaria zaszczycony bojar, ktry, straciwszy ca fortun w modszych leciech, dosta dla zrobienia majtku np. departament wnutriennych die (ministerium spraw wewntrznych); z takim panem, chcc mu
np. da 50 lub 100 tysicy rubli, w miar interesu, trzeba si zaoy o co niepodobnego nawet do prawdy i przegra zakad; jeeli za grywa w faraona, trzeba tak sum stawi na zakryt kart i rzuci j do banku; po czym suplikant moe by pewnym, e si stanie zadosy
jego yczeniu. Wielcy urzdnicy, ministrowie, senatorowie dziel si zarobkiem z figurami,
ktre bezprzestannie cara otaczaj, ktrych wpyw jest daleko wikszy od ich wpywu. Dobry
ton tego na wp azjatyckiego, na wp europejskiego dworu nie gardzi adnym rodkiem. W
kadej stolicy pienidze wiele mog; ale w Petersburgu nie masz nic niepodobnego dla ludzi
bogatych i przebiegych. Kt ostatecznie paci musi ogromne sumy, ktre z rk do rk, z
dou do gry i z gry na d kr cig kolej w machinie tego rzdu?
e car to wszystko tolerowa musi, najlepiej pokazuje administracja wojskowa. Kradn
urzdnicy cywilni w Moskwie, ale jak kradn pukownicy, komisarze wojenni, prowianccy,
jeneraowie brygad, dywizyj i korpusw, to przechodzi wszelkie wyobraenie. Nieraz zdarza
si, e w chwili rozpoczcia kampanii batalionom po dwiecie i .trzysta ludzi nie staje: a w
szpitalach ci, co ju dawno pomarli, yj jeszcze w kontroli wydatkw i zaywaj wanie
najdrosze lekarstwa, i spijaj na wzmocnienie kosztowne wina, ktrych im za ycia, w chorobie, nigdy nie podawano. W ostatniej kampanii kupowa musieli oficerowie konie do dzia,
na ktre owies i siano pobierali od dawnego czasu. Puki moskiewskie rewolucja 29-go zaskoczya w nie najlepszym stanie. Gdy si rozpoczyna wojna, jeneraowie, pukownicy kadry
przed lustracj gwatownymi i w tym tylko kraju podobnymi rodkami dopeniaj, z najwikszym uciskiem obywatela.
To samo dzieje si z wymiarem sprawiedliwoci; to z urzdzeniem komr i ce. Pod ten
wzgld nawet administracj zdrowia podcign trzeba. Nic bardziej nie obraa ludzkoci, jak
szczegy, ktre podam w tej mierze. W kadej guberni jest urzd lekarski zoony z dozorcy
(inspiektor wraczebnoj uprawy), chirurga, akuszera i lekarza zwierzcego. Od tego urzdu
56

Prokuror prokurator; kapitan-sprawnik sta w powiecie na czele policji i mia do pomocy dwch asesorw
(ro. zasiedatiel); sowietnik radca, nazwa przysugujca kilku rnym rangom urzdniczym.
26

zale wszyscy lekarze, tak publiczni, jak i prywatni, czyli innymi wyrazami, musz si mu
opaca. Z swej strony inspektor wraczebnoj uprawy zostaje w porozumieniu z gubernatorem
i sowietnikami. Prcz tego paci lekarskiemu wydziaowi w ministerium spraw wewntrznych
rocznie do trzech tysicy rubli, przy instalacji pi do szeciu tysicy. eby wynagrodzi sobie te straty, nakada inspektor kontrybucj na powiatowych doktorw, ktrzy s panami policji lekarskiej. Powiatowy doktor bierze pensj z miasta poruczonego swemu dozorowi czci
gotwk, czci w zapasach ywnoci. Kady kupiec, kady kramarz, kady rzenik, kady
piekarz powinien si dobrze zna z tym policjantem Eskulapa; albowiem w przeciwnym razie
od jego tylko woli zaley zapiecztowa sklep pod pozorem, e zawiera zaraone towary,
zabra kram, ryby i miso kaza zatopi w wodzie. Pobiera on take danin od obywateli,
gdy jest w mocy jego owiadczy z urzdu, i produkta, ktre ze wsi na targ wysyaj, nie
su zdrowiu mieszkacw. Jak katedra w uniwersytecie, jak stopie w wojsku lub sdownictwie, tak i urzd powiatowego lekarza bardzo wiele kosztuje, a tym samym musi by zarobkiem, nie powoaniem naukowym. Taki urzdnik o wszystkim innym myli prcz tego, co
naley do sztuki lekarskiej. Nigdy nie praktykowa, nigdy nawet do szk nie chodzi. Zosta
lekarzem dla zarobku, jak si zostaje sdzi bez wiadomoci prawa. Nikt go te do pomocy
nie wzywa, cho mu si wszyscy opacaj, eby chorych leczy nie wzbrania prywatnym
doktorom. Kada apteka powinna by od uniwersytetu opatrzona przywilejem i upowaniona
od wraczebnoj uprawy, za co te paci rocznie 500 do tysica rubli inspektorowi i tyle powiatowemu lekarzowi, ktry j w kadej chwili zapiecztowa moe. Innym Eskulapa tyranem jest powiatowy lekarz zwierzcy. Do niego naley zaraza byda. Pod tym pozorem zabierano obywatelstwu i chopom bydo zdrowe; kto tego chcia unikn, musia si opaci. Pod
tym pozorem kada wie od reszty wiata odcita by moe kwarantann, ktra si natychmiast staje grobem przemysu, rolnictwa i handlu. Gdzie za rzeczywicie pokazaa si zaraza,
weterynarny wracz uznaje za pewn opat, i kwarantanna jest niepotrzebna, i zarazie w caej
okolicy szerzy si dozwala.
Ot niektre gwne rysy administracji najwikszego pastwa na kuli ziemskiej! Jednak
przez szacunek naleny prawdzie tego przemilczy nie mog, e tylko gubernie polskie, stanowice ca si olbrzyma Pnocy, tym sposobem byy rzdzone przed 29 listopada; w innych bowiem czciach pastwa administracja ma by porzdniejsza i mniej uciliwa. S to
wszystko, jak si niejednemu z czytelnikw zdawa bdzie, drobne szczegy. Bynajmniej!
W polityce nie masz nic drobnego. Najmniejsze rzeczy maj swoje wag wrd pewnych
okolicznoci. Administracja w guberniach polskich nie bya ma rzecz. Te ekscesa rozjtrzay umysy; czeg bardziej jak ich rozjtrzenia potrzebowaa sprawa 29-go? Rzd ciska
ndz, obraa masy. Dwa wane powody do mniemania, e ndza i masy w tej walce obojtne nie bd. Ludno w tych krajach mielimy nie tak uzbrojon jak wojsko regularne nad
Wis, ale zniechcenie, ale oburzenie przeciwko Moskwie byy jeszcze wiksze jak nad Wis. Pochodzio to z nagej odmiany systematu po zgonie Aleksandra, z zamiaru gwatownego
wypolszczenia tych prowincyj. Zubow, Bezborodko, Potemkin i inni ulubiecy Katarzyny,
ktrych pami nigdy nie zginie w Polszcze, nie tak nieznonymi byli w pocztkach zaboru
jak ukazy i wadze Mikoaja.
Przeto, jak z tego wszystkiego pokazuje si, nie bez susznych powodw rewolucja 29 listopada liczy moga na czynn pomoc zabranych prowincyj, ktrych ludno najmniej dziesi milionw wynosio. Powstania w tych prowincjach tak opnione, przedsibrane rd
krytycznych okolicznoci, bez adnej pomocy od wojsk polskich, dugim, upornym dotrzymywaniem placu o tylekro silniejszemu nieprzyjacielowi najlepiej okazuj usposobienie
tamtejszych mieszkacw.
Okrutne ukazy cara podczas kampanii i dzisiejsze jego rodki ku wytpieniu wszystkiego,
co byo polskie, narodowe w guberniach, przekona by o tym powinny tych nawet, ktrzy
wierzy nie chcieli w Polsk midzy Dwin i Dnieprem.

27

[Rozdzia IV]
Obliczenie si moskiewskich
Obaczmy teraz, czym Moskwa przeszkodzi moga nagemu rozwinieniu tego rewolucyjnego usposobienia w guberniach polskich? Jaki opr stawi moga oglnemu i szybko rozszerzonemu powstaniu przez wtargnienie wojsk naszych?
Wielkie mocarstwa, jak wielcy ludzie, maj swoje momenta niemocy. emy po zaniechaniu tego wszystkiego, co nas niezwycionymi czynio, po zgwaceniu w pocztkach powstania najpierwszych zasad wojny i polityki narodowej, stawszy si samochcc garstk, tak dugo jednak opierali si poow tylko kraju kongresowego najrozleglejszemu mocarstwu na kuli
ziemskiej, czemu to innemu przypisa, jeli nie owej chwili saboci, w ktrej rewolucja 29
listopada Moskw zastaa? S wreszcie w krajach najobszerniejszych miejsca bolesne, s
punkta dotkliwe, gdzie najmniejsze zadranienie staje si natychmiast mierteln ran. Polska,
jak w innym miejscu powiedziaem, jest to ttno, puls olbrzyma Pnocy. Daa mu europejsk
natur.
Kiedy po rewolucji lipcowej tu i owdzie, w Belgii, w Niemczech, szerzyy si niepokoje57,
carewicz Konstanty wyprawia z Warszawy licznych gocw do brata, zarczajc, i dziki
energii rzdu i karnoci wojska adnego zaburzenia obawia si nie trzeba w Krlestwie Polskim. Car temu wierzy. Moskwa zaywaa wczasu, gdy Polsk ze snu nagle przebudziy
wielkie zamiary. Zy duch dynastii gottorpskiej58 natchn carewicza tym niepojtym zaufaniem. Przez cae ycie swoje by podejrzliwy i bojaliwy. Przez lat pitnacie w Warszawie
marzy tylko o spiskach, rewolucjach: obaw ich natchn machin polskiego rzdu i pozapenia wszystkie wizienia! Dopiero wtedy, gdy rzeczywicie miao przyj do rewolucji, przesta w ni wierzy. W tej mierze na kilkanacie dni przed 29-ym odrzuca jawne wiadectwa
stolicy.
Od wstpienia na tron Mikoaja srogie, nieprzerwane klski trapiy carstwo. Wojny turecka, perska, kaukaska, przedsibrane czci dla wytpienia w szeregach szcztkw rewolucji
petersburskiej59 i nadania umysom innego kierunku, czci dla widokw wschodniej polityki, czci take i dlatego, eby pocztki panowania czym oznaczy, wycieczyy wojska
moskiewskie. Przerzedzaa je nadto cholera, szerzc przed 29 listopada i nastpnie bezprzykadn miertelno, nie tylko w pukach moskiewskich, lecz w caym kraju. Gd, pomr,
wysilenie skarbu i tak zaduonego byy sprzymierzecami powstajcej Polski. Owa trzechkro stotysiczna armia, postrach poowy Europy i Azji, armia, ktr Aleksander po kampaniach francuskich nie odnowi, ale stworzy, ktr potem przez lat dziesi, kiedy inni odpoczywali, wiczy w obrotach, ktr w kwitncym stanie odumar, speza bez maa w poo57

W nastpstwie rewolucji lipcowej w Paryu (2729 VII 1830) wybuchy w sierpniu i wrzeniu rozruchy m.in.
w Brunszwiku, Kassel, Hamburgu, Lipsku, Drenie, Akwizgranie, Berlinie i Wrocawiu. W dniu 23 IX wybucho w Brukseli powstanie przeciw wadztwu Holendrw.
58
Piotr III, ktry wstpi na tron rosyjski w 1762 r, jako wnuk po kdzieli Piotra Wielkiego, wywodzi si z
niemieckiej dynastii Holstein--Gottorp i nominalnie tylko zaliczano go do Romanoww. Aleksander I, Konstanty i Mikoaj byli jego wnukami (a przynajmniej uchodzili za takich).
59
Mowa o powstaniu dekabrystw z 14/26 XII 1825 r.; por. rozdzia VIII.
28

wie pod kilkoletnim rzdem Mikoaja. Wiadomo, jakie straty Moskale ponieli w pierwszej
kampanii tureckiej. miao rzec mona, e po tych wojnach, szczeglniej za w skutku cholery, nie wicej zostao jak 150 do 180 000 regularnego onierza z aleksandrowskiej pucizny,
ku obronie granic od Batyku do mrz Czarnego i Kaspijskiego. Cholera nie sam tylko
miertelnoci osabiaa t tak uszczuplon potg. Przed rewolucj 29-go nie wiedziano, jak
dzisiaj z dowiadczenia, e kwarantanna postpu tej choroby nie tamuje. Z tego bdu wypyway dla powodze powstania w Polszcze niewyrachowane korzyci. Dziesi gubernij byo
zaraonych. Z owych przeto 150 do 180 000 (pomy nawet 200 000 dla tym pewniejszego
obrachowania) potrzeba byo najmniej trzeci cz uy do strzeenia tak rozlegej linii kordonu cholerycznego.
Wicej powiem: gabinet petersburski obracajc baczny wzgld ku rewolucji lipcowej, widzc objawiajce si jej skutki w Europie (ktre rwnie jak dni lipcowe obraay polityczny
wpyw cara), potrzebowa czasu, przynajmniej jednego roku, przy najwikszej czynnoci rzdu, aeby si zbrojn, cho czci odpowiadajc rozkiezanemu jzykowi swej dyplomacji,
do reszty upa nie dozwoli udziaom, jakie od kongresu wiedeskiego mia we wszystkich
sprawach staego ldu, udziaom przez dwa pomienione zdarzenia znacznie uszczuplonym.
Rewolucja 29-go zaskoczya tedy Mikoaja w chwili bardzo krytycznej, osobliwie z tego naturalnego powodu: e dla wielkich mocarstw kada dywersja jest wtedy najniebezpieczniejsza, kiedy po wielkich stratach powoli do si przychodzi zaczynaj. Noc 29-go przypada w t
chwil politycznej i wojskowej rekonwalescencji Moskwy.
Czas okaza nico jednego w tym wzgldzie do upowszechnionego uprzedzenia, tak w
Polszcze, jak za granic. Mwiono, i do dzi dnia trwa to szczeglne mniemanie, e Moskale
przeciw Belgii i Francji na wiosn 1831 kampani rozpocz mieli; to jest, e chcieli trzeciej
Restauracji60 we Francji. Tego bez koalicji car nie mgby przywie do skutku! Jak za dalece Austria, pomijajc Prusy zawsze gotowe do dziaania, w takich przypadkach przyoy by
si chciaa i moga w owej porze do tego przedsiwzicia, zostawuj to zimnej refleksji
wszystkich, ktrzy mieli sposobno rozway ducha, nieruchomo, skamieniao polityki
austriackiej od upadku Napoleona. Nie za lada kaprysem i nie w kadym zym humorze autokraty tworz si koalicje przeciwko Francji bez udziau Anglii i Austrii!! Nie przecz: mogo
to by w chciach, byo pewnie w mylach gabinetu petersburskiego; ale do tego rzeczywicie
Moskwa w owym czasie potrzebnych si nie miaa. To ledwie za rok, bez adnego niepokoju
w Polszcze nastpi mogo. Moskale radzi chlubi si nie tylko prawdziw moc, ale nadstarczaj w potrzebie i urojon. Dzisiaj nie podpada zaprzeczeniu, e po rewolucji lipcowej na
kredyt, e tak rzek, straszyli ministrw Ludwika Filipa. Mniemanie powikszone o swej potdze uwaaj oni za jeden z gwnych jej pierwiastkw; dotd nikt tak zrcznie, nikt tak
dowcipnie jak gabinet Carskiego Sioa korzysta nie umia z opinii rozszerzonej o sobie za
granic. Odebray wprawdzie wszystkie korpusy rozkaz zbierania si. Korpus litewski mia
przej granic carstwa l stycznia (20 grudnia), a korpus Pahiena dziesici dniami pierwej.
Lecz c znacz podobne rozkazy? Wiemy, o co szo dyplomacji moskiewskiej, kiedy byy
wydane? Albo to raz si zdarza, e podobne demonstracje przybywaj w pomoc trudnym do
zaatwienia interesom dyplomatycznym za granic? Ze nawet czstokro ku temu tylko su,
aby upadajce o sobie mniemanie poprawi? Bardzo auj tych, ktrzy szczerze wierzyli
podobnym wieciom, dlatego szczeglniej podejrzanym, e je tak gwatownie z Petersburga
rozszerzano, nie bez zamiaru wytargowania tego pogrk udziau w koalicji lub jej zawizania, czego rzeteln przewag od razu dokaza nie byo mona. Jak to! Po owych wojnach, w
pocztkach cholery, miaby Mikoaj ostatnie siy swoje ruszy ku ukrceniu zaburzenia, ktre
si we trzech dniach skoczyo, ktre natychmiast potem tak uroczycie wyrzeko si propagandy, a ktre zagroone koalicj byoby zaraz odzyskao pocztkow dzielno swoje, roz60

Pierwsza restauracja Burbonw we Francji nastpia w 1814 r., druga 1815 r., po ponownym spdzeniu z
tronu Napoleona.
29

brojon szyderskim umizgiem republikanckiej monarchii ktre byoby odzyskao wszystkich sprzymierzecw i wszystkie najmielsze nadzieje? Nadzieje tak bolenie oszukane
uomnoci popularnego starca, ktry najlepsz rzeczpospolit swoj (la meilleure des republiques) przyoy si do zatrzymania najmocniejszego w dziejach popdu i na koniec zapiecztowa go pieczci obywatelskiego krlestwa?61 Tylko co by zgas wulkan na Zachodzie,
nice lepszego nie wypadao uczyni witemu Przymierzu62, jak narzuca w krater nowych
palnych materiaw, eby wywoay law upion czarodziejskimi swkami Lafayettea i Filipa, eby dalej rozszerzyy trzsienie ziemi? Choby te rzeczywicie zamierza car przed
powstaniem w Polszcze narzuci Francuzom Karola X albo Henryka V za pomoc koalicji
(co bardzo by mogo), czyliby go by w takim razie Metternich nie przekona, e koalicja
wznowiaby tylko rewolucj tak zrcznie oszukan i uspokojon we Francji, czyliby mu ten
mistrz dowiadczony, ten gboki polityk, ten pierwszy minister europejskiego absolutyzmu
nie powiedzia, i adna koalicja tego nie dokae przeciwko rewolucji we Francji i w caej
Europie, co jeden ksi Orleanu? Nie poytecznieje byo zostawi na tronie francuskim (e
tu poo wyrazy Lafayetta, ktrego na koniec dowiadczenie wywiodo z bdu) prefekta
policji trjcy absolutnej, jak wej w niebezpieczne zapasy z ca Francj antymonarchiczn
i z ca Europ hodujc takiej Francji, to jest z powszechnym rozprzeniem?
Powiedz, e zmniejszam zasug Polakw, ktrzy koniecznie chc by zbawicielami tronu Ludwika Filipa! Ja nie dziel tej opinii, jakobymy walczyli dla Francji.63 Dalej jeszcze
posuwam miao moje! Ja utrzymuj, emy tylko dla samych siebie, dla zbawienia kraju
naszego walczyli, bez adnego wzgldu na obce interesa. W wieku egoizmu nie pojmuj
/wspaniaomylnoci obwoujcej si za zbawicielk caego wiata po upadku wasnej sprawy. Nauka takich powice w polityce nie przypada do mojego przekonania.
Historia to nie romans, nie poezja.
Podug wiadomoci, jakie jeszcze w Warszawie na kilka tygodni przed rewolucj staralimy si zebra (na ktrych niewtpliwie polegay w znacznej czci zaczepne plany zwizku
rewolucyjnego), mia car przed 29-ym w krajach stanowicych europejszczyzn jego pastwa
60 do 70 000 regularnego wojska, to jest od Dwiny do Czarnego Morza, na dugoci mil
polskich 150, od Niemna i Bugu do Dniepru wszersz mil 80, a zatem na ogromnej przestrzeni
12 000 mil kwadratowych.64 To si nigdy nie przytrafio od czasu, jak Aleksander na tron
wstpi. Liczb t stwierdzali jednomylnie wszyscy powstacy tamtejsi, ktrych o to bada
miaem sposobno, tak podczas kampanii, jak i w emigracji. Wojska te skaday si z czci
korpusw Pahiena, Rosena, Szachowskiego itd. Dyslokacja ich taka: korpus litewski Rosena,
ktry szczeglniej interesowa spraw 29-go, by rozrzucony na dugoci mil 130, a na szerokoci mil 40 w guberniach wileskiej, miskiej, grodzieskiej i woyskiej: gwna kwatera
w Biaymstoku. Skada si ten korpus z 24 i 25 dywizji piechoty, z dywizji huzarw i dywizji
uanw. Kwatera 24-ej dywizji bya w Grodnie, 25-ej w Dubnie, uanw w Sonimie. Zapuszczam si w te szczegy, ktre atwo stwierdzi autentycznymi podaniami, dlatego e do
jest rzuci okiem na map polskich gubernij, aby si natychmiast przekona, na czym zbawienie Polski zaleao w pocztkach powstania. Jeden ze zdolnych oficerw wojska polskie61

Mowa o sdziwym gen. La Fayette, ktry w nastpstwie rewolucji lipcowej najbardziej przyczyni si do wyniesienia Ludwika Filipa na tron francuski, nazywajc jego monarchi najlepsz z republik.
62

wite Przymierze monarchw Rosji, Austrii i Prus zawizane zostao w 1815 r. pod hasem obrony porzdku terytorialnego, spoecznego i moralnego, ustanowionego na kongresie
w Wiedniu. Stao si ono gwn ostoj konserwatyzmu w Europie.
63

Propaganda powstania listopadowego gosia, e jego wybuch osoni postpowe siy Europy Zachodniej przed
zbrojn interwencj caratu. Przekonanie to, rozpowszechnione na Zachodzie, przyczyniao popularnoci sprawie
polskiej w r. 1831 i w latach nastpnych.
64
Mila nowopolska ok. 8,5 km. Mila kwadratowa 72,8 km2.
30

go, Chrzanowski, ktrego zreszt o egzaltacj patriotyczn, o widzenie rzeczy w wietle urojonym, o uganianie si za niepodobiestwami posdza nie mona, Chrzanowski, ktry odbywa tureck kampani z Moskalami i dobrze zna tak pooenie wczesne, jak liczb wojsk
moskiewskich, by w pocztku powstania jednym z pierwszych, co dzielili ten instynkt publiczny, t opini patriotw w klubie: eby bez wahania si i do Litwy. Nastpnie poda
dobrze wypracowany projekt tego ruchu dyktatorowi65 i za kar odesany zosta do Modlina. Prdzyski, inny oficer, ktremu wielkiego talentu wojskowego trudno zaprzeczy (mimo
6 i 7 wrzenia)66, to samo utrzymywa tak w pierwszych chwilach rewolucji, jako i potem.
Lecz dyktatura miaa inn polityk, inn strategi! Dybicz, czy Benkendorf, powiedzia Jezierskiemu67: Polacy zy moment obrali do rewolucji, bo zaczli j wtedy wanie, kiedy
wszystkie wojska rosyjskie zostay skoncentrowane, eby wyruszy przeciwko Francji. Jezierski mg temu wierzy; ale ja temu nie wierzyem i nie wierz. Moskwa, ktra ptrzecia
miesica czasu potrzebowaa do uorganizowania i wyprowadzenia w pole tych si, jakimi nas
zetrze nie zdoaa 19-go i 25-go pod Grochowem68, moga je mie skoncentrowane i gotowe do tak dalekiej kampanii przed tymi ptrzecia miesicami? W bitwie 25-go byo 100 000
Moskali, to jest caa czynna armia. A zatem skoro car zaledwie w jedynastu tygodniach tyle
tylko wojska mg zebra przy zupenej nieczynnoci z naszej strony, w s p ok o j n y c h guberniach, czy z tego nie wypywa naturalny wniosek, e tej siy, tych stu tysicy onierzy w
pierwszych chwilach naszej rewolucji do dziaania zaczepnego gotowych nie mia, a tym samym, e mg za Bugiem i Niemnem od razu to wszystko straci, czym Moskwa od Katarzyny staa si europejsk i zachodni? Jeeli te rozumowania nie s oczywiste, jak wic przyczyn naznaczy temu, e Mikoaj, otrzymawszy wiadomo o wypadkach 29-go, ktre. go
osobicie obraay, ktre mu wyrzdziy tak bolesny afront w obliczu caej Europy, przy oklaskach caej Europy, nie posa wojsk swoich bez zwoki dla stumienia rewolucji, zawsze
sabszej w zarodzie jak w rozwinieniu? Czemu tego nie uczyni, przynajmniej w rodku albo
ku kocowi grudnia, wreszcie z pocztkiem stycznia, kiedy wiadomo, e stan powietrza bardziej u nas sprzyja kampanii w tej porze nieli nastpna odwil i roztopy wiosenne? Z najskrupulatniejszego obliczenia si moskiewskich pokazao si, e tego uczyni nie mg. Artyleria przy pukach jeszcze si nie znajdowaa; jazda od piechoty, piechota od parkw rezerwowych bya oddalona, tak jak si dzia zwyko w kraju zupenie spokojnym. Cywilna i wojskowa wadza w. ksicia Konstantego rozcigaa si do wszystkich gubernij polskich, prcz
witebskiej, mohylewskiej i kijowskiej. Byo to razem z Krlestwem Polskim ogromne Wielkorzdztwo brata carowego. Pod jego rozkazami zostawa korpus litewski. Nie w Petersburgu, ale w Warszawie koncentrowaa si pod okiem Konstantego, w biurze jeneraa Hintz, administracja tych krajw: okoliczno przygodna, lecz bardzo wana dla sprawy 29-go, gdy
za upadkiem rzdu Mikoaja w Warszawie szo jednoczesne rozprzenie wadzy carewicza,
nie tylko jako naczelnego wodza wojska polskiego, ale take jako wielkorzdcy zabranych
gubernij i dowdcy litewskiego korpusu; a tym samym wypadki 29-go, osobliwie gdyby tak
sobie postpiono z osob carewicza, jak wymagay istnce jeszcze stosunki jego wadzy z
Litw i Woyniem, te gubernie de facto w stan insurekcyjny wprawiay. Mogyby si przy
energii rzdu rewolucyjnego tamtejsze miejscowe wadze od razu zorientowa? Dalej: we
czterdzieci dni po 29-ym przypada w guberniach polskich pobr podatkw na nowy rok;
przypada razem koniec naboru rekruta czterech z piciuset. Za szczliwego si poczytuje
tamtejszy obywatel, jeeli z dwudziestu dostawionych rekrutw urzdnicy zacigu przyjm
65

Plan ten przedoy gen. W. Chrzanowski dyktatorowi Chopickie-mu w kocu grudnia 1830; por, ksig II.
Autor ma na myli uczestnictwo I. Prdzyskiego w rokowaniach z nieprzyjacielem przed i w czasie bitwy
warszawskiej, we wrzeniu 1831 r.
67
Miao si to dzia w Petersburgu, dokd J. Jezierski wyprawiony zosta w grudniu 1830 r. z misj negocjacyjn od sejmu por. ksig II.
68
Idzie o bitwy z 19 i 25 II 1831 r.
66

31

trzech, czterech bez wielkiej opaty. To sprawio, e w kilku punktach zgromadzono ogromn
liczb chopw. A zatem dwie tak wane operacje, finansow i wojskow, ktre potem
wzmogy i szeregi, i kas cara, traf pomylny oddawa w moc rewolucji. Nic jednak tak wyranie nie pokazuje, w jakim si pooeniu znajdowaa Moskwa w owym momencie niebezpiecznym, a Polszcze tak wiele obiecujcym, jak stan twierdz i zbrojowni carstwa. Narwa,
Rewel, Dynaburg, a mianowicie nieobojtne dla powstania zabuaskiego Wilno, Bobrujsk,
Kijw, Kamieniec Podolski, napenione zapasami broni wszelkiego gatunku, artyleri, amunicj, miay sabe garnizony. Strzegli je inwalidzi, rekruci, ydzi i aresztanci. Granica od Polski
kongresowej nigdzie nie obwarowana. Brze, klucz Litwy i Woynia, punkt pod wzgldem
strategicznym niezmiernie wany, bo tu si koncentruj wojskowe komunikacje, nie by jeszcze umocniony. Od Brzecia, gdzie si Bug z Muchawcem czy, rozcigaj si nieprzebyte
bota, lasy a do Dniepru. C powiedzie o bagnach Prypeci, o tylu innych punktach warownej Litwy, tego naturalnego siedliska kadego powstania w Polszcze, tego naturalnego teatru
wojny dla sprawy 29-go?
Zby i oczy s potrzebne onierzowi, pierwsze do odgryzania adunkw, drugie do celowania; musia wic Mikoaj znajdowa si w niesychanym kopocie, kiedy ukazem z d. 9
marca 1831, to jest w trzy tygodnie po bitwie grochowskiej, zaleca: przyjmowa rekrutw z
grubymi szyjami, bez zbw i bez jednego oka. Porwnajmy to wyznanie z owymi sowy
powiedzianymi na pocztku rewolucji naszej: Je roulerai la Pologne et jirai en France, a
przekonamy si, e i w Petersburgu s Gaskoczycy69. Ten ukaz, jako i inny na pocztku lutego ogoszony, dowodzi, e prcz wojska, ktre z Dybiczem do Polski kongresowej wkroczyo, Moskwa adnych innych si nie miaa.
Te dwa ukazy stwierdzaj wan prawd: e bylimy najpierwej potni niemoc cara.

69

Gaskoczycy we Francji synli ze swej zarozumiaoci.

32

[Rozdzia V]
Obliczenie siy zbrojnej narodowej w kraju kongresowym
Kilka tylko sw powiem w tej materii. Nie podpada zaprzeczeniu, e w pierwszych czterech lub piciu tygodniach (po rozpoczciu bezzwocznym ruchw zaczepnych przeciwko
carowi w skutku 29-go) moglimy w omiu tylko wojewdztwach nadwilaskich podwoi
liczb naszej piechoty i jazdy; co by byo uczynio 65 do 70 000 regularnego wojska. Zapau
wznieconego w mieszkacach kongresowej Polski przez wywrcenie rzdu Mikoaja opisywa nie potrzebuj. By powszechny za Warszaw: chopi i szlachta, starzy i modzi, dzieci
nawet, kalecy, wszystko to tumnie cisno si do szeregw. Kilkuset wocian z kosami widziano w pierwszych dniach na ulicach stolicy. Ruch ten zgorszy dyktatur. Ta sia, ktr,
korzystajc z tak oglnego, tak nadzwyczajnego entuzjazmu, bardzo atwo uorganizowa byo
mona w oznaczonym czasie, wyrwnywaa moskiewskiej w zabranych guberniach. Nie wykroczyem w tej rachubie z granic najcilejszej pewnoci. Byo wojska polskiego na pocztku rewolucji trzydzieci i kilka tysicy, tak we wszystko opatrzonego i w tak dogodnych stojcego punktach, e mobilizacja jego i pochd czci ku Litwie, czci na Woy nie podlegay zbyt wielkim trudnociom. Piechoty byo 25 000, jazdy 7450. Dzia polowych mielimy
96, prcz dwch pbateryj rakietnikw; dzia wielkiego kalibru w Zamociu 275, w Modlinie
80. Prcz wojska stojcego pod broni licz tylko 20 do 25 000 wybornego dymisjonowanego
onierza, ktry czci odbywa napoleoskie kampanie, czci od roku 1815 lata swe wysuy w nowej-organizacji. Trzecie tedy i czwarte bataliony nie potrzeboway dugiego mozou. W Arsenale warszawskim byo 36 000 karabinw, a 11 000 sztuk paaszw dla jazdy.
Prawda, e z winy naczelnikw rewolucyjnego zwizku lud w nocy 29-go t bro po wikszej
czci rozebra, e j ydzi za bezcen kupowali, a droej potem przedawali; lecz temu wadza
rewolucyjna moga i powinna bya zapobiec, chocia i tak ten cay or wrci w cigu wojny
do szeregw. Nareszcie ludzi do broni zdatnych, ktrych nazwiska, stan, wiek i miar, jako
popisowych, wcigniono r. 1830 do ksig komisji superrewizyjnej na ratuszu miasta Warszawy, byo 246 000. Twierdze Modlin i Zamo miay zapas prochu na trzechmiesiczn kampani dla 40 000 wojska.
Jest w pierwiastkach kadego powstania polskiego pewna porywczo, ktrej nic nie pokona! Bya w Warszawie twrcza chwila, z ktrej niepodobiestwa, cuda mogy wynikn!
Szedziesit kilka tysicy najbitniejszego ludu na ziemi! Nie masz przepaci, z ktrych by
takie wojsko kraju dwign nie zdoao, nie masz adnej sprawy, ktrej by nie zapewniao
szczliwego koca. Wy, cocie to wszystko zepsuli waszym zalepieniem, waszym nierozumem, ktrzycie to wszystko w samych pocztkach sparaliowali wasz niemiaoci, obud i podejciem, wiecie o tym, e lata, dziesitki lat, moe wiek cay przeminie, nim zdarzy
si druga taka sposobno pokonania wrogw naszych bez cudzej pomocy? T si, gdyby
dawnej Polski nie byo na wiecie, ledwo nie now stworzy pozwalay wczesne okolicznoci. Rezerwy z nowego zacigu w to obliczenie nie wchodz; mogy si byy organizowa pod
zason czynnej armii, szerzcej, popierajcej powstanie za Bugiem i Niemnem. Materiaw
nie brakowao. Rzemielnik z Niemiec i Anglii sprowadzony, staraniem czci Komisji Rzdowej Spraw Wewntrznych, czci Lubeckiego, do wyrobw elaznych i stalowych, do
tokarni i machin parowych, mg z korzyci pracowa w zakadach powiconych sile zbroj-

33

nej. Skarb wcale nie by ubogi. Tak pod tym wzgldem, jak i co do innych materialnych rodkw, administracja kongresowej Polski, nie mylc o tym bynajmniej, nie chcc tego, dobrze
si jednak zasuya Polszcze powstajcej.
Takie mielimy zasoby, takie rodki ich rozwinienia przy sprystym postpowaniu, przy
tej czynnoci, ktr talent, energia, dobra wola wszdzie podwoi mogy. Ale nie trzeba byo
traci ani jednej chwili! Nie trzeba byo spiskw knowa przeciwko publicznemu instynktowi, nie trzeba byo oszukiwa poczciwego narodu przez dwa miesice! Jednym sowem: nie
trzeba byo pozwoli Mikoajowi wyj z krytycznego pooenia, w ktrym go powstanie
nasze zastao. Powiedzia Barere, e rewolucja jest na ksztat soca strefy gorcej, ktre nadaje gwatowny popd caej wegetacji, skracajc czas gdzie indziej przepisany wzrostowi i
dorzaoci rolin. Polityczne klima naszego powstania byo cokolwiek chodniejsze, osobliwie w pocztkach! Wszystko zibia jedna kolosalna reputacja wojskowa70, powolne narzdzie w rku przewrotnych intrygantw. We wszystkim, a szczeglniej co do organizacji wojska, tak poczynalimy sobie, e do czego zwykle potrzeba dziesiciu dni, to ledwo we dwudziestu do skutku przychodzio rd nadzwyczajnych okolicznoci powstajcego narodu. Historia znaczy pitnem niesawy ulubiecw krlewskich, co wpywu swego uywaj przeciwko dobru powszechnemu. Lecz nie tylko monarchowie, i ludy czasem myl si w wyborze
tych, ktrych otaczaj caym swoim zaufaniem. Niejeden pboek opinii uy lub innym
uy pozwoli swej popularnoci przeciwko sprawie narodu. Tak si i u nas stao w pocztkach rewolucji.
Gdy dyktatura przestaa tamowa popd oglny w kraju, zaczy si nagle tworzy nowe
puki i organizacja sama z siebie do szybko postpowaa. Do piciudziesit kilku tysicy
wojska polskiego liczono po wkroczeniu wojsk rosyjskich, chocia ta caa sia nie bya i nie
moga by czynna w pierwszych bitwach. W dalszym cigu kampanii, przy najniedoniejszej administracji, rd niepowodze, rd anarchii konstytucyjnej, w najpotworniejszym
skadzie rzeczy, jaki tylko wyobrazi sobie moemy, dosza jednak liczba wojska polskiego
do omiudziesit kilku tysicy. Tych si cztery tylko wojewdztwa z lewego brzegu Wisy
dostarczay! Po bitwie ostrockiej mielimy 50 000 onierza, gotowego wyruszy w pole,
prcz garnizonw i zakadw na lewym brzegu. Przed wziciem Warszawy byo wszystkiego
razem do szeciudziesit i trzech tysicy, prcz znacznej liczby chorych, rannych, rekonwalescentw tudzie korpusu Ryckiego, garnizonw i zakadw. W pidziesit kilka tysicy
zoylimy bro na granicy pruskiej i austriackiej! Od 6 lutego poow wiksz kraju nieprzyjaciel zajmowa lub niepokoi. Jake by bya sza organizacja wojska w Polszcze kongresowej, gdyby zabrane prowincje stay si byy gwnym tej wojny teatrem? Moskale, mimo
znanej energii ich rzdu, mimo rodkw, jakie despotyzm samodziercy zawsze ma na swe
zawoanie, doznawali jednak t ra wikszych trudnoci w formacji nowego wojska rozumie si w stosunku rozlegoci pastwa, zasobw, kredytu i dzielnoci absolutyzmu niczym
nie hamowanej. Pod Grochowem mieli .100 000, maksimum wczesnego wysilenia; pod
Ostrok 60 do 70 000; pod Warszaw 80 do 90 000; po wziciu tej stolicy najwicej 65 do
70 000 mie mogli. Kiedymy zaczynali rewolucj, moglimy wic mie tyle regularnych
onierzy co oni. Kiedymy bro skadali, mielimy ich tyle prawie co oni.
Te porwnania nie czyni zaszczytu rzdom rewolucji. Wiem o tym; bolej nad zarzutami,
ktre im historia uczyni; lecz z drugiej strony ciesz si nadziej, e nard, oceniwszy charakter i rozum ludzi, ktrym zaufa, na przyszo korzysta bdzie z okropnego dowiadczenia.
Niedugi w przecig czasu, w ktrym wojowalimy z Moskw, jest, jak ju napomknem, zebraniem w tre i wynurzeniem na jaw tego wszystkiego, co od lat kilkunastu, kilkudziesit, warzyo si, dorzewao w Polszcze gniecionej obcym jarzmem. Z wielkiego przymusu nagle przyszlimy do wielkiej swobody. Na scen polityczn wystpuj ludzie, ktrych
70

Mowa o Jzefie Chopickim.

34

po wikszej czci nard z dawien dawna zna i powaa, a ktrzy dla tego samego, e bardzo
dawno byli znani, e si ju zasuyli i wysuyli, nie powinni mu byli teraz przewodniczy.
Biada rewolucji, ktr patriotyzm i talent na schyku, nie we wschodzie swoim kieruj! Biada
narodowi, ktry w niebezpieczestwie nie entuzjazmowi modszego wieku, ale samemu tylko
zaufa dowiadczeniu! Liczya Polska pod obcym uciskiem wielu mczennikw dobrej sprawy. Tych czci nard jako witych w dniach swej niewoli; c naturalniejszego, e ich potem
w rewolucji, uiszczajc si z dugu wdzicznoci, powoywa do gwnych urzdw? Lecz nie
zawsze poczciwo z talentem w parze chodz. Niejedno przyznaniem dawniejszym rozsawione imi zmale musiao. Nieograniczone zaufanie odwetem powszechnej niechci odmieniao si w nienawi; oklask od pogwizdu, saw od obelg krtkie u nas chwile przegradzay.
Bya to epoka zbyt cikiej prby dla dawnych zasug, nie umiejcych zrzec si w cichym
ustroniu prawa do publicznego zawodu. I drogo nas ta opata narodowego szacunku kosztowaa! Zbyt drogo! Ofiary niesprawiedliwoci przeszego rzdu albo tacy, ktrzy mu w swojej
porze grone czoo stawia mieli, byli to zapewne zacni ludzie, ale po wikszej czci schyleni wiekiem albo te wasnym niepowodzeniem skoatani, a zatem inwalidzi polityczni! Dlaczeg od pocztku do koca ich samych tylko widzimy u steru? Nie lepieje rozwija usposobienia polityczne i wojskowe w czasie rewolucyjnym, jak osabione i obumierajce naraa
na niesaw?

35

Rozdzia VI
Wzgld na prusy z Austri
Kociuszko w 94-ym mia do czynienia i z Moskw, i z Prusami. Krl pruski na czele 40
000 pomaga Moskalom oblega Warszaw. Jeszcze wtedy opinia publiczna nie bya tak
grona w Europie, aeby monarchowie samowadni potrzebowali obwija w jakiekolwiek
pozory bezprawia, ktre z ich uczestnictwa w rozbiorze Polski wypyway. Rozbj popierano
jawnym rozbojem; wreszcie rewolucja francuska zwracaa natenczas wyczn uwag ku sobie. Powstanie 29-go przypada w szczliwsz por i co do stanu publicznej opinii. Za dni
naszych wyksztaci si rozdzia Europy na dwie czci, monarchiczn i rewolucyjn; interes
tronw wszed w osobne, wyraniejsze od interesu ludw uwaanie. Aczkolwiek powstanie
nasze nie byo skutkiem bezporednim wypadkw lipcowych, aczkolwiek i bez nich samo z
siebie byoby pierwej lub pniej niepochybnie wybuchno, podnoszc jednak or przeciwko carowi po wygnaniu z Francji starszej linii Burbonw, wzbudzilimy natychmiast mniemanie o sobie, e nie tylko dla wasnego interesu, ale dla caej powicamy si ludzkoci.
Okoliczno wielkiej wagi, bo opinia wszystkich owieconych narodw, bo jednym sowem
gos liberalnej Europy nie mg nie wywiera silnego wpywu na te nawet gabinety, ktre z
pobudek stanu i zwizkw z Moskw sprawie 29-go nie sprzyjay. Wielka scena rewolucyjna,
przerwana na Zachodzie, zdawaa si nad Wis odradza; na koniec nic tak bardzo nie spopularyzowao rewolucji polskiej jak to, e za jej gwny powd poczytano wstrt nasz czenia si z mnieman koalicj despotw przeciwko Francji, ktra wtedy bya ju tylko monarchi lipcow.
Propaganda przeraaa krlw: woleli zostawi rzeczy tak, jak byy we Francji i Belgii, nieli przywie Francuzw do ostatecznoci; woleli umierzy nieli rozjtrza rewolucj europejsk, zostawujc dalszemu czasowi zupene jej pokonanie.
Ten stan polityki powszechnej, ten rewolucyjny temperament caej Europy po wypadkach
lipcowych zapewnia sprawie 29-go dwie rzeczy: l. przychylno wszystkich ludw (prcz
moskiewskiego), pod jakimkolwiek rzdem zostaway, i z tego powodu: 2. neutralno wiedeskiego i berliskiego.
Jeeli uwizimy carewicza i rozbroimy jego gwardi mwi mi jeden z naszych dyplomatw we trzy dni po 29-ym to nas poczytaj w Wiedniu za jakobinw, a powstanie nasze
za dalszy cig rewolucji lipcowej; jeeli zaraz wpadniemy do Litwy, to powiedz, emy
zgwacili kongres wiedeski, po czym natychmiast Prusacy i Austriacy wtargn do Krlestwa.
A zatem mwi dalej ten dyplomatyk nic nam innego uczyni nie wypada, tylko puci
wolno Konstantego z gwardi i rozpocz ukady z Mikoajem za porednictwem Austrii,
Francji i Anglii. Ten, co w taki sposb mwi do mnie, by jeden z najzacniejszych Polakw;
sowa jego wypyway z przekonania; przez dwa lata siedzia u Karmelitw; na rok przed 29ym wyszed z tego wizienia.71 Zdziwiony do najwyszego stopnia takim sdem o rzeczach,
zapytaem: Dlaczego emy powstali? Rewolucja nasza odpowiedzia bdzie nieszczciem dla kraju, jeli wykroczymy z granic kongresu wiedeskiego.
71

Idzie zapewne o Stanisawa Sotyka; by on wiziony nie dwa, lecz trzy lata, od lutego 1826 do marca 1829 r.
Klasztor karmelitw trzewiczkowych, wystawiony w kocu XVII wieku w jurydyce Leszno, mieci si na
tyach kocioa Narodzenia NMP (dzi al. Swierczewskiego). Zosta obrcony na wizienie polityczne po 1819 r.
36

Ta opinia rozszerzana przez ludzi przewrotnych, uchwycona i le zrozumiana przez uczciwych, ale niedaleko widzcych, staa si podstaw systematu, ktry w samych pocztkach
ukrciwszy popd narodu narazi go na wszystkie nastpne nieszczcia.
Dla utrzymania tej zgubnej opinii, dla nadania podug niej kierunku sprawie 29-go, wynaleziona zostaa dyktatura. Czowiek powaany od caego narodu, imieniem swym z czasw
Napoleona grony caej Pnocy, mogcy jednym skinieniem wzruszy Polsk od Dwiny do
Dniepru, prawdziwy mocarz, olbrzym narodowego powstania, da si podej temu matactwu
faszywej dyplomacji i ca moc swoj, jakiej mu Bg uyczy dla zbawienia Polski, przyoy si do jej upadku. Rewolucja 29-go nie zdoaa przeama tej pierwszej przeszkody. Genera Chopicki by mocniejszy od wszystkich raem patriotw, mocniejszy od instynktu publicznego; a zdaniem jego kierowa Lubecki.
Wszystkie konsekwencje dyktatury, ktra tylko konstytucyjne swobody Krlestwa Polskiego ocali zamierzaa, nie zwaajc bynajmniej, e celem powstania byo rozszerzenie
terytorialne kraju i jego niepodlego, starano si potem usprawiedliwi dyplomatycznymi
pobudkami, szczeglniej za wzgldem na Austri i Prusy: jakoby te dwa ocienne mocarstwa byy przeciwne zaczepnym krokom z naszej strony, to jest przeniesieniu bezzwocznemu
teatru wojny do prowincyj polskich, skadajcych cz integraln pastwa moskiewskiego.
Przedsiwziwszy wystawi na oko czytelnikowi wszystko, co sprzyjao tak zrozumianemu
interesowi 29-go, nie mog pomin tej wanej kwestii dyplomatycznej.
Za zasad w tej mierze kad: e Austria nie bya przeciwna, a Prusy sprzeciwi by si nie
mogy temu, czego by nam Austria za ze nie bya poczytaa, z czego by na koniec (to jest z
wspczesnego powstania za Bugiem) Francja i Anglia wziy pochp do skutecznego wdania
si, to nawet do jawnego gronego porednictwa w sprawie Polski.
Dwa wane punkta broni tego zdania: naprzd natura rozbioru Polski, to jest wynike z
niego midzy trzema mocarstwami stosunki; po wtre kongres wiedeski, ktry wpyn na
modyfikacj tego rozbioru, ktry te stosunki objawi wiatu, szczeglniej za prawdziwe intencje, prawdziw myl janie wyrazi.
Jest tedy polityka rozbioru i jest polityka kongresu wiedeskiego. Obaczmy, w jakim obiedwie stosunku zostaway wzgldem 29 listopada.
Zaczn od pierwszej. Ku kocowi omnastego wieku lud kilkunastomilionowy przepad
jakby w ziemi bez skonu, kiedy posila swego ducha i we wasnym jestestwie najmocniej
poczuwa si zacz. Ten gatunek mierci nie historycznej, nie spoecznej, ale tylko politycznej, gwatowny, prdki, oeniony ze wszystkimi znakami ycia, wynalaza dla owych kilkunastu, kilkudziesit milionw kobieta zakochana w rozkoszach, ku pomocy swej wezwawszy
drug kobiet, uczciw, bogobojna, i mdrego krla, filozofa, przyjaciela Woltera.72
,,Obojtna to rzecz mwi Raumer kto pierwszy wyrzek sowo rozbioru, tak jak jest rzecz
obojtn na wojnie, kto pierwszy ze strzelby wypali. 73 Ja tego zdania nie podzielam, bo to
dla Polski nie jest rzecz obojtn. S odcienia winy godne rozwagi; s stopnie zego. Nie
wszyscy aktorowie tej sceny jednak grali rol. Nie wszyscy mieli do tego jednakie podniety.
Jest daleko na pnocy, ku koczynom wegetacji, gwny winowajca; s i tacy, ktrych on
pocign, uwika, ktrych chciwoci swoj do udziau przymusi. Jeeli si ze mn nie
podzielicie, zawoa, to ja wszystko wezm ot pierwsza i gwna przyczyna akcesu Austrii i Prus do dziea, ktrym Moskwa wdara si do Europy. Kada, choby najdrobniejsza,
okoliczno towarzyszca rozbiorowi Polski zasuguje na wzgld baczny. Trzeba t rzecz
sdzi bez uprzedzenia, tak jakby si nas nie tyczya; obojtnie, jakby nie szo o Polsk, jakby
si tyle krwi za ni nie przelao. Trzeba do tego obra nie chwilowe, lecz stateczne, niezmienne stanowisko. Z naturalnego rozsdku wypada, e kto pierwszy nie wyrzek sowa rozbioru,
komu na tym w samych pocztkach najmniej zaleao, ten rd okolicznoci mniej wicej
72
73

Mowa o Katarzynie II, Marii Teresie i Fryderyku II

Cytat z rozprawy F. Raumera: Polens Untergang, ogoszonej w 1832 r.
37

naglcych pierwszy wyrzecze sowo rekonstrukcji, to jest, powie: Oddam, co wziem, ale
niechaj i drudzy oddadz. Role si przemieniaj; a tak wskrzeszenie Polski byoby w stosunku odwrotnym splnictwa tych samych mocarstw, co j rozebray. Kto najmniej zyska na
rozbiorze, kto owszem le na tym wyszed, skorzystaby najwicej z przywrcenia status quo
przed rozbiorem przed r. 1772.
Austria znajduje si w tym przypadku, Austria wcale by si nie sprzeciwiaa przywrceniu
caej Polski rozumie si pod pewnymi warunkami co do wpywu na jej interesa wewntrzne.
Polska caa, niepodlega, ale rzdzona d e s p or t y c z n i e, jest moe teraz u celu ycze
tego mocarstwa; to pewna jednak, e t tylko bro zaczepn i odporn zachowaa ona sobie
na przyszo, na przypadek wojny z carami. Prusy trwayby najduej w uporze przeciwko
caoci i niepodlegoci naszej. Moskwa nigdy by na to nie zezwolia.
Wychodzc jedynie z punktu kombinacyj gabinetowych: przywrcenie caej Polski rokuje
Austrii przewag w Niemczech i zupene bezpieczestwo co do posiadoci sawiaskich,
Prusom stopie mocarstwa drugiego tylko rzdu, Moskwie wygnanie z Europy.
Autorstwo naszego upadku pewnie nie do Austrii naley. Austria anarchii w Polszcze w r.
1772 bagnetami swymi nie utrzymywaa. Nie opiekowaa si dysydentami. Nie przeciwia si
poprawie Rzeczypospolitej dla uatwienia sobie przyszej grabiey. Gdy nard polski wyszed
z nieadu rzdn Ustaw 3 Maja, nie burzya tego dziea roztropnoci obywatelskiej rokoszem
targowickim. W gb Syberii nie uprowadzaa zacnych Polakw; nie wytaczaa swych dzia
przeciwko sejmom polskim. Zajcie starostwa spiskiego wtedy przypado74, kiedy Repniny,
Salderny, Wokoscy, Kajzerlingi de facto panowali w Warszawie, w caym kraju. Machinacje Moskwy na dugi czas grabie poprzedzaj. Z kime to wojowali rycerze Baru? Czy z
Austri? Czy owszem w Austrii nie znajdowali przytuku, po wielokro przemoc wypieraa
ich z ojczyzny? Na granicy szlskiej rozmawia z nimi Jzef II; przyrzeka pomoc.75 Wreszcie
Spisz, lubo polski od wiekw, pooeniem jednak swoim, oddzielonym od polskiej granicy,
wewntrz Wgier, bardziej do Austrii jak do nas nalea. Tu bierze pocztek podziemna robota! Poniewa dwr wiedeski rzeka Katarzyna jednego poranku do ksicia pruskiego
Henryka pozwala sobie szarpa Polsk, wic rwne do tego prawo maj i inni ssiedzi.76
Uraona na pozr zajciem przez wojska austriackie tej mao wanej posiadoci, w duchu
szczerze si z tego cieszya. W tej to Polszcze mwia dalej ze spuszczonymi oczyma ku
ziemi byle si schyli, zawsze co znale mona. Chodzio podwczas carowej o uprztnienie trudnoci w zawarciu pokoju z Porta. Zachciao si jej wielu i rnych rzeczy: obudwu
Kabard i wyspy na Archipelagu tudzie udzielnoci Krymu, Multan i Wooszczyzny. Fryderyk pochlebia Katarzynie; wizerunek jej umieci w swym gabinecie; utrzymywa z ni prywatn korespondencj. Ona potrzebowaa wtenczas porednictwa Fryderyka w ukadach z
Porta; potrzebowaa wsplnika dalszych zamysw. Gotw mnie odstpi mwia tego
samego poranku do Henryka pruskiego o jakebym go rada przywizaa do siebie choby
najkorzystniejsz ofiar!. Nic nadto atwiejszego odpowiedzia Henryk trzeba mu to
ofiarowa, bez czego jego kraje nie maj z sob zwizku. To jest, bez czego w skadzie Prus
nie byoby oiki, ktrej tak wiele Fryderyk II mia swej krlewskiej gowie. Bez czego pastwo pruskie byoby tylko rozerwan kiszk geograficzn. Henryk rozumia przez to Malborskie, Pomorskie, Chemiskie i Warmi. Dobrze! odpowiedziaa po cichu Katarzyna
74

Austria anektowaa Spisz, polsk od XV w. enklaw wwczas wgierskiej Sowacji, w 1769 r. W rok potem
zagarna czci trzech starostw polskich: Czorsztyna, Nowego Scza i Nowego Targu.
75
Spotkanie Jzefa II z przywdcami Generalnoci konfederackiej miao miejsce w Preszowie. Austria udzielaa
konfederatom azylu rwnie na lsku Cieszyskim.
76
Rozmowa ta miaa miejsce w Carskim Siole jesieni 1770 r. Katarzyna II wyrazia w tym momencie zgod na
rozbir Polski, ktr to koncepcj podsuwa jej Fryderyk II ju od lutego 1769 r. (tzw. projekt Lynara). Zgoda
Katarzyny nie bya definitywna; jeszcze na wiosn 1771 r. ambasador rosyjski Saldem usiowa spacyfikowa
Rzplit, utrzymujc w niej rosyjski protektorat, bez rozbioru. Dopiero w czerwcu tr. rozmowy rozbiorowe rosyjsko-pruskie si skonkretyzoway.
38

byle to tylko nie zepsuo rwnowagi w Europie; co do mnie, nie pragn niczego dla siebie.
Krtkie byy namysy, prdka zmowa. Carowa umaczaa palec w atramencie i, co kto ma
wzi, oznaczya trzema pocigami na karcie Polski. Jak wygldaa ta Katarzyna? Mwi, e
to miaa by kobieta agodnego wejrzenia, z anielskim umiechem.
Prdkie ,s poczty moskiewskie i rcze konie jak myli samodziercw! Pospieszy Henryk z t wiadomoci do Berlina. Po przybyciu jego z Petersburga Polska bya jeszcze caa i
bezpieczna przez cay dzie jeden, ostatni w dziejach swoich. Przez ten cay dzie, podobno
pierwszy i ostatni w swym yciu, Fryderyk Wielki by poczciwy.
Przez ten cay dzie, jak gosz pamitniki godne wiary, obrusza si, zyma na Henryka:
zamknity w krlewskiej komnacie gboko rozwaa, duma.77 Wic ateusz, ktry w nic nie
wierzy, zdawa si obawia kary Boga za udzia w tej sprawie? Przemg jednak pozorny
interes stanu. Nazajutrz przeprosi brata, ucisn go z uniesieniem i rzek: Projekt Katarzyny
zbawi monarchi prusk. Myli si w tym wzgldzie, bo tymi oto sowy pocign monarchi
prusk w ulego, w potrzeb cisego przymierza z Moskw, z ktrego nigdy si nie wywika. Napisa do Petersburga: Co powie Europa? Katarzyna odpowiedziaa: Ja wszystko na
siebie przyjm.
Trudniej sza sprawa z Mari Teres, bogobojn, obyczajw nieskazitelnych, powszechnie
powaan, nienawidzc Fryderyka za Szlsk, Katarzyn za jawne wszeteczestwa. Oburzya
j sama myl przymierza z bezwstydnymi ssiadami dla spenienia takiej zbrodni, jakiej dotychczas nie byo przykadu w wiecie chrzecijaskim.
Oddajmy sprawiedliwo tym nawet, co si le z nami obeszli. Austria szlachetniej w tym
wzgldzie mylaa jak Prusy. Jest jednak co powanego i chrzecijaskiego w tym staroytnym pastwie. Dugo i szczerze opieraa si Maria Teresa namowie; ofiarowaa ewakuacj
starostwa spiskiego dla uchylenia przykadu i podniety do dalszych rozbojw w Polszcze.
Gdy to nie skutkowao, postanowia wyda wojn Moskwie. W tym celu daa od Prus neutralnoci. Lecz i ten przypadek naprzd by przewidziany w zmowie Katarzyny z Prusami!
Fryderyk W. owiadczy: e w takim razie musiaby na mocy traktatu Moskw posikowa.
A zatem Austria, chcc zapobiec rozbiorowi Polski, musiaaby wojn prowadzi jedynie w
interesie niepodlegoci naszej z nieprzyjacielem, ktry jej tyle klsk zada, z bohatyrem wieku wspartym ca Moskwy potg. Pooenie byo zbyt trudne, nadzieja powodze zbyt wtpliwa. W tej alternatywie: albo strasznej wojny, albo pokoju z nabyciem piknej Galicji, c
miaa pocz Maria Teresa nad schykiem lat swoich? 78 Nie usprawiedliwiajc bynajmniej
tego kroku, trzeba powiedzie, e jej akces by przymuszony. Wpyn w to take upadek ministerstwa ksicia Choiseul.79 Po czci przyoy si i Kaunitz, stary, nadty gap, ktry zwyk
by mawia, e mier najukochaszego przyjaciela ani na minut nie przerwaa jego toalety,
ani na minut nie skrcia jego obiadu. Ot pierwsza scena najtraiczniejszej katastrofy omnastego wieku. Dwa nastpne rozbiory wypyny z pierwszego: dla mylcego historyka
pierwszy tylko jest gwn rzecz. Zwykle zbrodnia pociga do zbrodni. Aeby nie utraci
jednej czci, trzeba byo potem rozszarpa ca Polsk. Polska odnowiona dzieem Czteroletniego Sejmu czyby bya nie odzyskaa krajw zabranych pierwszym podziaem?
Te s charaktery rozbioru Polski. Polityka gabinetu berliskiego ciemna; akces Austrii
mimowolny; rzeczywicie samej tylko Moskwy postpowanie w tym rozboju niesie na sobie
77

By moe Fryderyk II w pierwszej chwili nie chcia uwierzy, e jego bratu tak dobrze si udaa negocjacja z
Katarzyn II; w istocie bowiem rozbir oznacza spenienie jego najgbszych marze. Por. W. Konopczyski,
Fryderyk Wielki a Polska, Pozna 1947, s. 138 n.
78
Austria, najmniej zainteresowana rozbiorem Rzplitej, okazaa jednak najwicej apczywoci przy okreleniu
rozmiaru wasnej zdobyczy.
79
Choiseul reprezentowa we Francji polityk odwetu za niepowodzenia poniesione w okresie wojny siedmioletniej (17551762). Dymisja jego w grudniu 1770 r. oznaczaa m.in. spadek zainteresowania Francji sprawami
Europy Wschodniej.
39

cech wielkiej konsekwencji i rozumnej przewrotnoci, na ostatek zgody z natur tego mocarstwa, z jego rozlegymi widokami.
Bya Austria wielka i potna przed rozbiorem Polski. Moskwa nie naleaa wtedy do Europy. Nie bya jeszcze w tej czci wiata. Austria po stracie Galicji nie przestanie by wielk
i potn. Moskwa po stracie Polski, skadajcej cz integraln tego pastwa, znowu wrci
do Azji. Nie bdzie nawet tak, jak bya przed rozbiorem Polski, dla wanej przyczyny: bo
cho kolos nie zmoskwici swej grabiey, naby ni jednak od czasw Katarzyny naroww
europejskiego kraju, od ktrych nieatwo przyjdzie mu si odzwyczai; jak nieatwo jest nieokrzesanemu synowi fortuny, ktry przypadkiem zosta wielkim panem, przywykn po stracie majtku do dawnego ubstwa. Austria w tym przypadku si nie znajduje. Sekret moskiewskiej potgi tkwi w Polszcze: std car jedn rk siga do Stambuu, drug do Parya;
std wpywa na Wschd i na Zachd. Galicja politycznemu systematowi Austrii takich korzyci nie przyniosa! Czy mog i z nimi w porwnanie nie tak liczne miliony czystego dochodu, wpywajce po odtrceniu kosztw administracji do kasy cesarza austriackiego z
akwizycji, ktrej strzec potrzeba, a ktra nawzajem Austrii nie strzee, dla ktrej weszo si w
stosunki najniekorzystniejsze z Pnoc, dla ktrej Maria Teresa tyle razy si spowiadaa, tyle
ez wylaa i tyle bezsennych nocy strawia, ktra jej tak ciya na sumieniu w ostatnich
chwilach! Der Kaiser will das Laenderle abgeben mwi Austriacy w Wiedniu. adnej
pidzi ziemi polskiej nie oddam mwi Moskwa w Petersburgu. Cz Polski w rku cara
staa si broni zaczepn nie tylko przeciwko Austrii, ale i Prusom. Tej broni cesarz austriacki
i krl pruski z rwn atwoci na Moskw nie wyostrz. Wzajemno szkodzenia sobie niejednaka pod tym wzgldem. Moskwa stroia i stroi kabay w Galicji i w Wgrzech; przez
wpyw swj nad greko-nieunitami poduszcza intrygi i w innych dziedzictwach austriackich.
Niemao jest Rusi pod berem Habsburgw, niemao Sawiaszczyzny jeszcze nie zniemczonej, pod ktr si Moskwa zawsze podkopywa bdzie, w ktr si wdziera jak w sw icizn nigdy nie oduczy. Nienadaremnie to car Piotr Wszechrusi nazwa si carem. Samo przebywanie wojsk moskiewskich ponad granic galicyjsk, szczeglniej od lewego brzegu Wisy, w rodek pastw austriackich potg samodziercw pomyka. Handel Czarnego Morza
uatwiony zaborem Polski wschodnio-poudniowej, std wpyw wyczny do Multan i Wooszczyzny; wreszcie zbrojne we wschodnich interesach porednictwa silnie dotykaj z tej
strony i odleglejsze prowincje domu austriackiego. Nie s to nowe prawdy, lecz nieodmienne
jak rachunek! I nie sdmy, eby ku sobie nie obracay caej czujnoci gabinetu wiedeskiego. Austria i Prusy bo z punktu Sawiaszczyzny pooenie obudwu mocarstw jednakie wobec autokraty ulegaj tedy bezporedniemu ogromnemu cinieniu Moskwy, wynikemu z
ich wsplnictwa w podziale ziemi naszej. Ulegajc temu cinieniu, dalej je w gb Europy
rozszerza musz. Prze tym ksztatem moskiewski ogrom i na niniejsze kraje niemieckiej federacji, gdzie si jego lubne zwizki zagciy. Moskwa o tyle dziaa na ca zachodniopoudniow Europ przez porednictwo Prus i Austrii, jako pierwsza i gwna trjcy osoba, o
ile polityk sawiaskich plemion, ktrej zasady, nadzieje i bujno przyswoia sobie nabytkiem najrozleglejszej czci Polski tej prawdziwej, tej jedynej wyobrazicielki olbrzymiego
sawiaskiego rodu, jego wietnoci, mocy i ogady o ile postrachem dziaania w duchu tej
niebezpiecznej polityki i rozwinienia mieczem zaborczym jej obszernych planw utrzymuje
obadwa pomienione gabinety w sromotnej od siebie zalenoci.
Te s, te by mog, szczeglniej dla Austrii, konsekwencje udziau w rozbiciu Polski nierwnego, z mnogich wzgldw udziau niechtnego, przymuszonego! Jest tedy, bynajmniej o
tym nie powtpiewajmy, polityka rozbioru i wypyn kiedy z dziaw nierwnych krwawe
zatargi. Natura granic moskiewskich od cian pruskiej i austriackiej, systema obronne obudwu
mocarstw sabe z tej strony, a przeciwnie, punkta strategiczne dla Moskwy niezmiernie korzystne, osobliwie w razie zaczepnej wojny, ktr wypowiedzie i natychmiast rozpocz
kady car moe na gruncie czy to pruskim, czy austriackim, bez naraania swej linii opera-

40

cyjnej: tomacz sytuacj germanizmu objuczonego kawakami Polski przed obliczem moskiewskiego samowadztwa.
W tych stosunkach nowej Pnocy z giermanizmem w oglnoci, a szczeglniej z Austri, opartych na rozbiorze Polski, trzeba tedy widzie zard naszego zmartwychwstania w takim przypadku,
jeliby postp czasu na drodze rewolucyjnej zbyt by powolny dla uskutecznienia tego dziea.
Podug tych zasad polityki zewntrznej waciwej narodowemu powstaniu, moglimy nie
wahajc si zatrzyma po i 29-ym w ks. Konstantego jako zakadnika w Warszawie albo i
nada mu w potrzebie inny charakter polityczny; moglimy rozbroi jego gwardi i wpa do
Litwy bez obawy Austrii, bez adnego wzgldu na Prusy. Stara kancelaria l Metternicha byaby natychmiast poja, jakie std skutki wynikay dla powstacw, dla cara i dla Austrii.
Wszystko by wspierao miaych, nie tylko fortuna, ale i Metternich. Nie! Z tej strony nie
grozio rewolucji 29-go adne niebezpieczestwo. Kade powstanie Polski nie przybierajce
charakteru zaburzenia spoecznego w takim samym jak ostatnie znajdzie si pooeniu wzgldem Austrii. Ci ludzie w Warszawie, ktrzy przez okiezanie powstania dyktatur stracili dwa
miesice czasu po 29 listopada, a dzisiaj mwi jakoby tego wzgld na Austri wymaga, ci
niczym nie poprawieni publicyci, nie pojli ani skutkw rozbioru Polski, ani natury austriackiego w nim splnictwa. Austria cilej nieli Prusy zachowywaa neutralno wzgldem powstania pasujcego si, dziki dyktaturze, czterma tylko wojewdztwami na lewym brzegu
Wisy z caym ogromem Moskwy. Nie wzbraniaa galicyjskiej modziey wstpowa rd
tych okolicznoci w ojczyste szeregi; uwizia wprawdzie Dwernickiego, lecz uatwia powrt do
Polski wszystkim niemal z jego korpusu, ktrzy wrci chcieli.80 Ta sama Austria byaby jawnym
sprzymierzecem Polski w wojnie przeciwko carowi prowadzonej si pitnastomilionowej ludnoci na waciwym teatrze; byaby widziaa swj interes w powstaniu rozwijajcym si na przestrzeni 11 000 mil kwadratowych, wstrzsajcym gwatownie i najezdnie tron samo-dziercy od
wierzchoka do podna. Ludy czuj, gabinety rachuj! Tamtych sympati wzbudzaj nieszczcia i heroizm; tych tylko powodzenia i rachuby. Temu, czego by Austria za ze nie wzia rewolucji 29-go, Prusy, jak wspomniaem, adn miar sprzeciwi si nie mogy. Porednictwo Austrii
i Francji, omielonej takimi postpami z naszej strony, wstrzymaoby bez trudnoci gabinet berliski od zbrojnej interwencji w sprawie 29-go, biorcej podobny kierunek.
W takim stosunku do dwch ociennych mocarstw znajdowaa si sprawa polska i zaiste,
jeeli wolno powstacom politykowa, dyplomatyzowa, to dyktatura na tych tylko zasadach
powinna bya opiera swe dziaania! Nic jednak wyraniej nie okazuje prawdziwoci tego
wszystkiego, co tu powiedziaem, jak kongres wiedeski, jak negocjacje, ktre si na tym
kongresie toczyy dla zaatwienia polskich interesw. Majc nastpnie cokolwiek szerzej o
tym pomwi, wspomn teraz, e kiedy nie udao si Austrii, Anglii i Francji po upadku Napoleona caej wskrzesi Polski, mocarstwa te nie pominy niczego, co by na przyszo
przynajmniej powstanie narodu polskiego uatwi zdoao. Caa polityka rozbioru, ktr roztrzsnem, z ukrycia na jaw wychodzi w ywych sporach, nieporozumieniach, ktre po kilkakrotnie zgod gwnych mocarstw na kongresie wiedeskim z powodu Polski wichrzyy, i
raz nawet do zerwania doprowadziy, czemu tylko niespodziane wyldowanie Napoleona z
Elby przeszkodzio.81 Nie przez lito nad nieszczliwym narodem, nie dla wymierzenia
sprawiedliwoci jego bohatyrstwu, powiceniom i wytrwaoci po stracie udzielnego bytu,
ale dla dobrze zrozumianego interesu Europy przemawia wwczas Talleyrand, Metternich i
Castlereagh za Polsk ca i niepodleg.82 Moskwy przewaga tych nawet niepokoi zacza,
80

Korpus Dwernickiego zosta internowany w Galicji w kwietniu 1831 r. Wrcia do Krlestwa znaczna cz
oficerw i onierzy, lecz bro im odebran Austriacy zwrcili Rosjanom. Por. J. Dutkiewicz, Austria wobec
powstania listopadowego, Krakw 1933, s. 8283.
81
Napoleon ldowa w pd. Francji po opuszczeniu wygnania na wyspie Elbie l III 1815 r. W tym momencie
konflikt midzy przedstawicielami mocarstw na kongresie w Wiedniu konflikt tyczcy si m.in. sprawy polskiej by w praktyce ju zaegnany.
82
Dyplomacja polska po 1830 r. nieraz odwoywaa si do tych owiadcze francuskich, austriackich i brytyj41

ktrzy, nie postrzegajc, e Aleksander bardziej dla siebie nieli dla nich wojowa z Napoleonem, wielce si mu by obowizanymi sdzili. Komu nie s znane noty Metternicha pisane
podczas obrad wiedeskich w interesie narodu polskiego, noty wyraajce rzeczywist polityk Austrii? Nigdy Austria owiadcza wtedy ten minister nie widziaa nieprzyjaciela w
Polszcze wolnej i niepodlegej; zasady, ktrych si w tej mierze trzymali i dostojni poprzednicy cesarza JMC., i on sam do epoki rozbiorw j r. 1773 i 1794, nie poszy w zaniechanie,
tylko jedynie skutkiem okolicznoci naglcych i niezalenych od woli monarchw austriackich. Gdy Aleksander dla zatrzymania caego Ksistwa Warszawskiego, ktre wojska jego
zajmoway, wylicza swe zasugi w walce przeciwko splnemu nieprzyjacielowi; gdy si sam
jeden najuporczywiej sprzeciwia bytowi udzielnemu caej Polski, dla ktrej Austria adnych
ofiar nie aowaa; gdy w tym celu samych podmawia, udzi Polakw to nadziej poczenia
wszystkich czci j kraju pod jego berem, to swobd konstytucyjnych; gdy na g koniec okazywa gotowo do wojny w razie dalszego sprzei ciwiania si innych mocarstw: przyszo do
tego, i jedyn rkojmi bezpieczestwa Europy upatrzono na kongresie wiedeskim w zachowaniu przynajmniej narodowoci polskiej, w dotrzymaniu zarczonych jej przyrzecze.
Lord Castlereagh da imieniem W. Brytanii, aeby splnicy rozbioru przyjli systema czynice im zaszczyt w przekonaniu Polakw. Jedynie tylko szczcie tego narodu mwi
potrafi zmniejszy obaw nadzwyczajnego wzrostu moskiewskiej potgi. Europa, reprezentowana natenczas przez samych prawie absolutnych monarchw, nie mogc (osobliwie po
wyldowaniu Napoleona, ktre znaglao sprzymierzonych do prdkiego rozstrzygania najzawilszych zagadek) odeprze od siebie Moskwy Polsk ca i niepodleg, nie mogc wskrzesi naszej potgi politycznej, odwoaa si do naszych uczu patriotycznych, do niepodlegoci naszego charakteru. Zdawaa si mwi do nas: Pki nie przestaniecie by Polakami,
bezpieczn bd od pnocy! Na tej drodze, w tym duchu powstao Krlestwo Polskie z instytucjami liberalnymi, z zapewnieniem wszystkim Polakom swobd narodowych. To mae
Krlestwo Polskie z sejmem, konstytucj i carewiczem Konstantym nie bya to rewolucja 29
listopada rzucona w kolebce przez Austri, Angli i Francj pod stopy moskiewskiego kolosu? Polityka kongresu wiedeskiego w utworzeniu takiej Polski z polityki rozbioru wypyna. Powstanie nasze byo wywoane; zyskao sankcj Austrii na lat pitnacie przed swym
wybuchnieniem.
Lecz przestamy politykowa!... Nie bez pewnej odrazy zapuciem si w badanie interesu
narodowego pod wzgldem dyplomatycznym, gdzie tyle pro i contra powiedzie mona.
Uczyniem to jedynie dla okazania, e temporyzacji dwumiesicznej, ktra podkopaa spraw
kraju, te nawet nie usprawiedliwiaj pobudki, ktre jej za pozr suyy w mniemaniu autorw i stronnikw dyktatury. Zreszt, zdaniem moim, powstanie w Polszcze nigdy nie powinno si oglda na polityk zewntrzn, nigdy do niej stosowa swych krokw. S ; czyny mdrsze od najgbszych rozumowa. S zdarzenia, ktrych nie pojmie aden dyplomatyk. Do
takich zdarze nalea spisek koronacyjny; do takich zdarze naleay take pierwsze chwile
rewolucji 29-go. I te, i tamten wzgldy postronne, polityka zewntrzna dyplomatw naszych
daremnymi uczyniy dla sprawy narodu.
Po skreleniu ksztatu rzeczy w ziemiach zabranych i wyoeniu gwnych zasad naszej
polityki zewntrznej, szczeglniej co do Austrii i Prus, rozumiem, i mi wypada, wprzd nim
przystpi do opisu zdarze 29 listopada i wynikej z nich omiomiesicznej walki z Moskw,
zatrzyma jeszcze uwag czytelnika nad scen tych zdarze, nad Polsk nadwilask. Bd
tedy mwi o rzdzie Krlestwa Polskiego Kongresowego, zajmujc w to przestrze lat pitnastu, od utworzenia jego do upadku .

skich na kongresie w Wiedniu. Jasne jest jednak, e owe deklaracje za Polsk ca i niepodleg miay charakter taktyczny. Mocarstwom tym zaleao na ograniczeniu wpyww Rosji w Europie; na gruncie polskim
najbardziej korzystny zdawa im si powrt do status quo z 1795 r.
42

[Rozdzia VII]
Krlestwo Polskie Kongresowe
Rzdy wielkiego ksicia Konstantego w Warszawie, jego wadza, jego charakter, nade
wszystko za polityka gabinetu petersburskiego w tych szczeglnych pitnastoletnich stosunkach Polski konstytucyjnej z carstwem absolutnym wywieraj tak wieloraki, tak widoczny
wpyw na wszystko, co si dziao w cigu naszego powstania; ten nieszczsny zasiew tak wybuja, wyda tak gorzkie owoce dla Polski i dla Moskwy, e nikt, jak sdz, nie pojmie historii
29-go, kto pierwej nie rzuci okiem na t dziwn epok. Krlestwo konstytucyjne midzy Prosn i Bugiem, jeden z tych efemerycznych utworw w polityce, ktre, jak widzimy, osobliwie
w nowszej historii, jawi si bez gruntu pod sob i bez ujcia wewntrz, jedynie skutkiem
protokow i konferencyj dla dogodzenia widokom wielkiego obcego pastwa, byo dodatkiem ogromnej Moskwy, poniewa od razu, to jest w pierwszej chwili po upadku Napoleona,
jej czci integraln, czyli jej zaokrgleniem, zosta nie mogo. Interesa moralne i materialne, duch i cywilizacja, prawa i obyczaje, przeszo i przyszo nieszczliwej krainy, ktra
tym sposobem powstaa, wszystko to byo za obrbem owej kombinacji. Moskale chcieli konstytucyjny dodatek zamieni w cz integraln swego pastwa; Polacy korzystajc ze zdarzonej sposobnoci chcieli t czstk dwign cay kraj: ot historia Kongresowego Krlestwa. Musiao wic przyj do tego, e budowa sklecona naprdce, dla oka, bez fundamentw, runa z wielkim oskotem! Lecz byy chwile, e moga w swych gruzach zagrzeba
chytrych architektw, co j dlatego tylko postawili, eby si zapada.
W utworze Krlestwa, nawet w pierwotnym jego zarysie, bya gboka obuda. Kiedy Napoleon burzy z jednej strony odwieczn Austri, z drugiej Prusy, posuwajc swe najazdy ku
Wile, wtenczas mody Aleksander poczytywa rozbir Polski za bd moskiewskiej polityki.
Dlaczego? Bo Polacy widzieli w Napoleonie swego przyszego wskrzesiciela. Pod moim
panowaniem mwi nigdy by nie rozebrano Polski. Majc niezadugo utraci te kraje,
ktrymi Moskwa staa si europejskim mocarstwem pierwszego rzdu, prbowa, czyli rozboju swej babki nie zdoa zatrzyma podejciem. Ten wspaniaomylny monarcha tym goniej ubolewa nad losem Polski, im gwatowniej bia fala od zachodu, mogca swym rozlewem w poprzek Europy nasz statek poamany z toni wyrzuci. Bliscy owej chwili, kiedy caa
Polska znowu zajanie miaa na pnocy, stalimy si godnymi jego politowania! Wtedy
unosi si szlachetnoci serca, wielkoci duszy, i nie byo takiej rzeczy, ktrej by nie obiecywa nieszczliwemu narodowi.
Krtko mwic: pki z wszelkiego rachunku ludzkiego zdawao si nie podlega wtpliwoci, e Francja, idc tylko za wasnym interesem, odbuduje Polsk dla stumienia koalicji
w samym zarodzie, dla trzymania nadal w ryzie domw habsburskiego i brandeburskiego,
poty Aleksander nie zaniedbywa niczego, co by mu mogo zjedna przychylno narodu polskiego. Szo w tym tylko o rozdwojenie Polakw; po czci i o to, aeby ich samych, jeliby
si udao, skoni nieproszonymi dobrodziejstwy do powcignienia zapdw francuskiego
ora. Przed tylyckimi ukadami Aleksander, przymierzeniec krla pruskiego, wpada na

43

myl szczeglniejsz: z Woynia przywouje generaa Kniaziewicza do swej gwnej kwatery

w Krlewcu. Rozbir Polski rzek car do Kniaziewicza jest bdem, ktry ja z mojej
strony naprawi, ile to ode mnie bdzie zaleao, poczytuj za obowizek. Po tym wstpie
owiadcza Kniaziewiczowi, e przedsiwzi utworzy wojsko polskie i dowdztwo nad tym
wojskiem jemu powierzy. Francuzi ju byli w Warszawie. Nikt nie wtpi, e Napoleon
przynajmniej czci Polski nada byt niepodlegy. Legiony polsko-moskiewskie, przez Aleksandra zebrane w guberniach, miay tedy by zbrojn protestacj samych Polakw przeciwko
temu zamiarowi, to jest przeciwko Ksistwu Warszawskiemu. Odpowied Kniaziewicza zbia
Aleksandra z tego toru. Jak to, N. Panie rzek do cara dzisiaj, kiedy si organizuj legiony polskie w Warszawie pod protekcj Francji, ja bym mia jednych braci uzbraja przeciwko
drugim?
Wkrtce potem, w r. 1811, zaczy z rnych nasion dojrzewa nieporozumienia midzy
gabinetem tuileryjskim i petersburskim. Na przypadek wojny nowe ze strony Aleksandra zabiegi, nowa o byt Polski troskliwo. Ksistwo Warszawskie wywierao silny wpyw na
wspziemiaskie prowincje przez Moskw zabrane. Gdyby przyszo do krokw nieprzyjacielskich, Litwa i Ru same przez si odpaday i nic tego niepochybnego rezultatu wojny z
Napoleonem odwrci nie mogo. Aleksander znowu obiera t chwil do wynurzenia swych
uczu dla Polski. Czego chcecie mwi do kilku Polakw w Petersburgu83 konstytucji?
Bdziecie j mieli. Chcecie by wszyscy razem? Bdziecie wszyscy razem! I czemu bym nie
miay woy na gow korony polskiej, jeeliby si to
I w a m podoba o? Taka bya natenczas polityka autokraty, taki jzyk. Mniemaby kto, e
chcia ubiec Napoleona w sawie wskrzesiciela Polski.
Dla nadania waloru tym ujmujcym owiadczeniom co ywo krzta si okoo polepszenia
losu wojewdztw zabranych. Litw przynajmniej uszczliwi zamierza, aby si temu dzieu
Polacy znad Wisy przypatrywali, aby Ksistwo Warszawskie nie ubolewao nad niedol
wspbraci za Bugiem i Niemnem, a ci Ksistwu udzielnemu zazdroci nie mieli przyczyny.
Jake daleko sigaa przebiego tego cara! Uszczliwienie Litwy, tej nawczas pery pastwa, nazywa swoim wielkim projektem. Jak przed pokojem tylyckim Kniaziewicza, tak
teraz przed kampani 1812 roku przyzywa do siebie Ogiskiego, aby si przed nim wyspowiada z tych wspaniaomylnych zamiarw. Utworz Krlestwo Polskie i pocz je z cesarstwem rosyjskim, tak jak Czechy i Wgry z Austri s poczone. Albo mwi dalej do
Ogiskiego jeeliby nie przyszo do wojny, ziszcz od dawna ukartowany projekt nadania
Litwie konstytucji i innym prowincjom polskim pod moim berem. Jako w istocie genera
Armfeid i baron Rosenkampf zaraz otrzymali rozkaz uoenia tej konstytucji. Wittowi i Lubomirskiemu poruczono plan organizacji wojska narodowego; na koniec deputacja z guberni
grodzieskiej, miskiej, witebskiej, mohilewskiej, woyskiej, podolskiej i kijowskiej, ktr
skadali Lubecki, Wawrzecki, Szadurski, Ludwik Plater, Kazimierz Lubomirski, Tadeusz
Czacki i senator Kozowski, wypracowa miaa projekt oglny organizacji Krlestwa Polskiego z tych wojewdztw.
T dat maj szczeglne dla nas wzgldy Aleksandra. Potrzeba ostudzenia w czci przynajmniej zapau patriotycznego, ktrego ogniskiem dla caej Polski byo Ksistwo Warszawskie w tej pamitnej epoce; potrzeba zatarcia uraz do dworu moskiewskiego, uraz caowiecznych w Polszcze, zakrwawionych jej rozbiorem; potrzeba utworzenia partii moskiewskiej ze
znakomitych po wikszej czci panw, w Litwie i na Rusi posiadajcych ogromne dobra,
upatrujcych, bez wzgldu na stuletnie kabay, na stuletnie krzywdy narodowi polskiemu wyrzdzone, wiksze korzyci w zwizkach z Moskw nieli z Francj; na koniec potrzeba
zneutralizowania w niewtpliwej ju wojnie z Napoleonem jej gwnego teatru, Litwy: ot
gwne powody yczliwoci, ktr potem przypisano jego bezinteresownemu, szlachetnemu
83

Byli to m.in. Micha Ogiski, Ksawery Lubecki, Ludwik Plater, Tomasz Wawrzecki. Rozmowy ich z cesarzem toczone od kwietnia do grudnia 1811 r. nie zostay ujawnione opinii publicznej.
44

charakterowi. Car dopi swego celu: atwowierna Litwa, mimo przysowie, ktre jej mieszkacw przebiegymi nazywa, zbaamucona tymi zabiegami, czci te zniechcona niepojtymi przeszkodami, ktre w polityce Napoleona z dnia do dnia odwlekay pierwsze, gwne
dzieo jego wyprawy, restauracj caej Polski, zacza si way na obiedwie strony. Rozdzielia si wreszcie na dwie partie, nie biorc w powstaniu wczesnym tego energicznego
udziau, ktry mg przykadem swoim pocign i poudniowe wojewdztwa, ktry byby
niewtpliwie uatwi, mimo klsk i odwrotu armii francuskiej, poczenie tych prowincyj z
Ksistwem Warszawskim, na ostatek i z Galicj.
Dzisiejsze okruciestwa Mikoaja nie zrzdz takich szkd w Polszcze, jakie zrzdziy
uprzejmo i chytro jego brata, sprawiedliwie nazwanego Grekiem. emy si natenczas
lepiej nie utwierdzili na wasnym gruncie, czemu to przypisa, jeeli nie po wikszej czci
owym obietnicom Aleksandra, jeeli nie jego ukadnoci?
Projekt Krlestwa Polskiego, ktry, jak widzielimy, powsta nasamprzd w gowie autokraty z obawy utracenia caego zaboru, ktry byby przyszed do skutku dla zmniejszenia
wpywu francuskiego w Polszcze albo przynajmniej dla dotrzymania mu rwnej wagi, natychmiast zaniechany zosta, gdy ta obawa po kampanii 1813 i 1814 roku mina. Aleksander
nie myla zici, co by przyrzek Polakom w prowincjach zabranych; myla tylko, jak by
najzrczniej nie dotrzyma sowa danego przed wojn, powtrzonego tyle razy w czasi wojny, na koniec stwierdzonego niebacznie w Paryu, w pierwszym upojeniu zwycistwa. Rozpoczy si obrady kongresowe. Wojska moskiewskie zajmoway Ksistwo Warszawskie;
Konstanty zbiera i porzdkowa szcztki siy zbrojnej polskiej; postanowiono i rzd tymczasowy w Warszawie. Zdawao si rzecz naturaln i atw Aleksandrowi wcieli to Ksistwo
do carstwa bez adnego tytuu odrbnej egzystencji. Dozna w tym jednak oporu na kongresie. Europa po upadku Napoleona chciaa si zabezpieczy od pnocy. Po c bowiem byo
prowadzi tyle wojen dla obalenia jednego kolosu, jeeliby drugi z przeciwnej strony mia
odziedziczy ca jego potg? Rwnowaga wysilaa wszystkie dyplomatyczne rozumy kongresu; rozwaano pilnie zaczepne i odporne siy, pooenia paskie i grzyste, zapory graniczne, spawno i uchody rzek; dzielono ludno, dusze na uamki: z tych kombinacyj wypado,
e tylko Polska caa moe si sta przedmurzem dla Europy wobec moskiewskiego ogromu.
Wspomniaem wyej, jakie starania Austria szczeglniej podejmowaa w tym celu. Bya
chwila na kongresie wiedeskim, e to uczyni chciano dla wasnego interesu, przez zazdro,
co by raczej powinno byo by dzieem sprawiedliwoci i wypadkiem tych zasad chrzecijaskich, ktre kongres obwoywa za niewzruszone prawido swej polityki.
Aleksandrowi pozostawao tedy wydrze Europie t Polsk, na ktrej ona swe bezpieczestwo gruntowaa, w ktrej wskrzeszeniu mao co przedtem chcia uprzedzi Napoleona. Dla
osignienia tego celu (co z boleci wyzna trzeba) uy i Polakw. Jak pierwej legiony pod
dowdztwem Kniaziewicza miay walczy z Napoleonem dla przekonania wiata, e Polacy
nie ycz sobie by niepodlegymi bez zwizku i wsplnego bera z Moskw, tak teraz na
kongresie w miar oporu, ktrego od mocarstw doznawa we wcieleniu Ksistwa Warszawskiego, porusza wszystkich spryn, dokada wszelkich stara dla okazania, e sami Polacy
gotowi nawet z broni w rku sprzeciwi si wszelkiej interwencji obcych gabinetw w ich
sprawie z uszczerbkiem Moskwy. Opini o sobie w Polszcze, podbechtywan przez najemnych agentw, nastrajan przez wyrodkw ojczyzny, podkopywa, udaremnia to wszystko,
co tylko kongres chcia zdziaa w interesie naszej niepodlegoci. Kt nie pamita wczesnych uroczystoci, balw, zabaw w Ksistwie Warszawskim i w Litwie, nie tylko tolerowanych, lecz wywoywanych, niemal nakazywanych, a brzmicych pochwaami Aleksandra,
ktrymi on zastawia si w Wiedniu jako dowodem ju ugruntowanej, cisej i niczym nie
rozerwalnej harmonii midzy Polsk i Moskw, ktrymi zazdrosnych, chccych okrzesa
potg moskiewsk przez odbudowanie Polski to zawstydza, to dyskredytowa? Kt nie
pamita, e ten car dobra sobie do pomocy na kongresie takich Polakw, ktrzy zaszczyceni,

45

jak mwili, jego ufnoci i przyjani, nie chcieli si czy ze spraw narodu w r. 181284,
ktrzy pozostali w Petersburgu to dlatego, e im honor nie pozwala wdzicznoci osobistej
powici ojczynie, bo niepiknie odstpowa Aleksandra w nieszczciu, to znowu dlatego, e bynajmniej nie wtpili o szczciu bohatyra wieku, a siebie za nic nie poczytywali na
szali waonej w potnej rce Napoleona? Tych to kilku Aleksander pokazywa kongresowi
jako reprezentantw Polski i tumaczw jej ycze. Tych uywa do rozpisu listw, adresw,
proklamacyj.
Z tym wszystkim coraz bardziej zapltywa si nasz interes w Wiedniu. Z tego powodu ju
przychodzio do otwartego zerwania zgody i do poktnych umw przeciwko Moskwie midzy
tymi pastwami, ktre chciay pooy zapor jej ambicji niepodlegoci Polski. Na dniu 15
lutego 1815 roku stan w tym celu tajemny traktat zaczepny i odporny midzy Angli, Francj i Austri.85 W rku Aleksandra zaczy si rwa wszystkie sida zastawione na Ksistwo
Warszawskie. Prno, jak mg najwyraniej, dawa do zrozumienia monarchom sprzymierzonym, e Polacy jemu wycznie swe losy powierzaj, e nawet w razie potrzeby wezm
or, aby poprze jego spraw wbrew wasnemu interesowi. Prno take, pierwej nieco, kaza napisa swemu bratu Konstantemu piorunujc odezw (ogoszon jako rozkaz dzienny w
Warszawie dn. 11 grudnia 1814, a zatem na dwa miesice przed owym traktatem), w ktrej
przeciwko Europie wymierzono te wyrazy: e tylko nieograniczona ufno w Aleksandrze
doprowadzi Polsk do tego stanu szczcia, ktre jej inni obiecywa, ale tylko on jeden urzeczywistni moe. Wszystko to nic nie pomagao, bo nikt nie wierzy na kongresie, abymy
sami przez mio ku jego osobie nie chcieli by potnymi i niepodlegymi: gdy wtem niespodziewane wyldowanie Napoleona z Elby caej rzeczy tak ju zagmatwanej, e j tylko
wojna rozstrzygn moga, zupenie inn posta nadaje!
Ten wypadek by najdotkliwsz klsk dla nas86: pogodzi bowiem rozdwojonych i z
uszczerbkiem Polski przymusi do wzajemnych wzgldem niej koncesyj. Aleksander grozi
odstpieniem od koalicji przeciwko Napoleonowi zdobywajcemu Francj bez wystrzau.
Najmniejsze osabienie uwaano za ruin wsplnej sprawy: nikt nie przewidywa, e nowa
walka skoczy si tak prdko i bez moskiewskiej pomocy. Powicono wic Polsk carowi,
wszake nie bez pewnych warunkw jej odrodzenie si na przyszo uatwi mogcych. Tymi warunkami byy: l. byt odrbny czci Ksistwa Warszawskiego nadal egzystowa majcej pod tytuem Krlestwa Polskiego, poczonego z pastwem rosyjskim przez konstytucj;
2. narodowo dla wszystkich innych prowincyj polskich, majcych zostawa z sob w handlowych i spoecznych zwizkach. Trzy czwarte czci Ksistwa przybray tytu Krlestwa.
Austria zatrzymaa Galicj i odzyskaa ca Wieliczk, ktra pierwej do Ksistwa naleaa.
Prusom dostay si Gdask, Toru i Poznaskie.
Tym sposobem powstao Krlestwo Polskie konstytucyjne. Co postrach francuskiego ora, co wreszcie udzielno Ksistwa Warszawskiego wymusia u Aleksandra, poszo w niepami za zmian fortuny Napoleona. Jego upadek zaostrzy w Moskwie ch zagarnienia
tych nawet czci polskiego kraju, ktre do Prus i Austrii przed utworzeniem Ksistwa Warszawskiego naleay, z ktrych to Ksistwo byo utworzone. Opr caej prawie Europy, przeraonej t chciwoci Moskwy, szczeglniej za przeoenia Anglii i Austrii, zagusza Aleksander swymi w koalicji zasugami. Gdy to nie pomogo, stara si go osabi mnieman protestacj Polakw. Gdy i to nie pomogo, pokona go zupenie korzystajc ze strachu, ktrym
nabawi mocarstwa Napoleon wyldowawszy z Elby. Ustawa konstytucyjna dla czci Ksi84

Gwnym polskim doradc Aleksandra I na kongresie w Wiedniu by Adam Jerzy Czartoryski.

Mylna data; ukad w zosta zawarty 3 I 1815; wolno w nim upatrywa bluff obliczony na zmuszenie Rosji do
ustpstw.
86
Nastpstwo wydarze bywa w historiografii interpretowane inaczej: powrt Napoleona do Francji zmusi
Aleksandra I do zagwarantowania konstytucji Krlestwu Polskiemu oraz do innych gwarancji na rzecz narodowoci polskiej.
85

46

stwa Warszawskiego, narodowe instytucje dla innych ziem byy ze strony Aleksandra koncesj dla dobicia dugiego o Polsk targu; Europa widziaa w tym tylko zard naszego przyszego powstania.
Zapewne, gdyby rewolucja 29-go potrzebowaa usprawiedliwienia, mogaby je znale
najpierwej w zej wierze, chytroci i obudzie tego cara, mogaby je znale w samym utworze Krlestwa Polskiego. Obaczmy teraz, jak to Krlestwo byo rzdzone.
Poo najpierw t uwag ogln: historia Polski kongresowej jest histori wykrocze rzdu przeciwko ustawie konsty tucyjnej. Wykroczenia te byy bezkarne; bo w czym krl polski
konstytucyjny zawini, w tym jego ministrw car absolutny mg zawsze rozgrzeszy. Antykonstytucyjne dziaanie wadzy jtrzyo umysy; oburzyo na koniec niech do tego stopnia,
e garstka modziey podnoszc bro w stolicy cay kraj za sob pocigna. Wszystko to jest
proste i naturalne. Jednake bardzo by bdzi, kto by mniema, e to antykonstytucyjne dziaanie rzdu byo gwn przyczyn rewolucji. Lud powstajcy w masie nigdy z precyzj nie
wyraa, czego chce. Monarchia we Francji upada w przeszym wieku przy okrzykach
,,chleba; lecz gd rzeczypospolitej nie stworzy. Ordonanse Karola X sprawiy w Paryu
lipcowe zaburzenie87; ale przez krzyki: precz z ordonansami i vive la charte, paryanie
rozumieli upadek Restauracji. To samo prawie i u nas miao miejsce. Lud warszawski rozrywajc bro z Arsenau nie upomina si o konstytucj, ktrej nie rozumia, lecz o Polsk, ktr dobrze pojmowa; lubo zreszt w pierwszych chwilach naduycia antykonstytucyjne, miejscowe, za gwny cel tego ruchu naznaczono. Zadaj t kwesti wszystkim publicystom: gdyby byli Moskale i najwiciej zachowywali ustaw konstytucyjn w Polszcze kongresowej,
czyliby zupene rozwinienie tej ustawy nie byo nas prdzej jeszcze usposobio do powstania
nieli jej stopniowe ograniczenie? Rewolucja 29-go bya w naturze rzeczy, bya w utworze
Krlestwa. Carowie moskiewscy nie mogli jej unikn ani dobr wiar, ani bezprawiem. W
potwornym takiej Polski zwizku z absolutnym ich pastwem wolno druku, wolne reprezentantw wybory, wolne obrady sejmowe pod wpywem publicznej opinii, pod wpywem
druku, sowem postp na drodze monarchii konstytucyjnej prowadzi nas do tego samego rezultatu (to jest do wybicia si spod obcej przemocy przez poczenie Polski konstytucyjnej z
ziemiami zabranymi), ktry zdawa si bezporednio wynika z targnienia si rzdu na te
wszystkie swobody, z brutalstw w. ksicia, cenzury, policji tajnej, komitetw ledczych, artykuu dodatkowego itd. S bowiem okolicznoci, w ktrych ucisk to tylko zrzdza, co by bez
niego jeszcze atwiej i prdzej przyszo do skutku. Mae Krlestwo nasze byo w takim pooeniu. Dlatego krelc tu jego charakterystyk nie wyprowadzam pocztku rewolucji z wad
rzdu, bo rzd tysic razy gorszy byby trwa, gdybymy byli niepodlegymi. Co tu powiem o
Krlestwie, o jego yciu konstytucyjnym i administracji, posuy tylko do lepszego zrozumienia wydarze zaszych w powstaniu, na ktre ludzie uksztaceni w tej pitnastoletniej epoce, na ktre interesa lokalne, prywatne i publiczne, z niej wypywajce, tak przewany wpyw
wywierali.
Dobrze kto powiedzia, e drobna monarchia utemperowana konstytucj, przyczepiona do
ssiedzkiego kolosu niczym innym by nie moga, tylko kruchym naczyniem glinianym pooonym obok elaznego dzbana.88 Car Aleksander zbyt by przenikliwy, eby od razu nie mia
poj, na jak faszywym, niebezpiecznym nawet punkcie stawiao go Krlestwo Kongresowe,
czy to wzgldem absolutnego carstwa i dziesiciu milionw Polakw jego beru podlegych,
czy wzgldem obcych gabinetw, czy na koniec wzgldem liberalnej Europy. Moskw, to jest
87

Dekrety te, ogoszone 26 VII 1830 r., rozwizyway tylko co obran izb deputowanych, w ktrej stronnictwo
rzdowe znalazo si w mniejszoci; cieniay ordynacj wyborcz; przywracay cenzur czasopism itp. Ordonanse stay si bezporedni przyczyn rewolucji, ktra strcia z tronu Karola X.
88
Mochnacki parafrazuje tu wypowied K. B. Hoffmana (Rzut oka na stan polityczny Krlestwa Polskiego pod
panowaniem rosyjskim, s. 289): Kto z dowcipnych trafnie powiedzia, e los Krlestwa Polskiego przy Rosji
by losem glinianego naczynia uwizanego przy elaznym. Z kolei porwnanie to nawizuje do bajki La Fontainea: Le pot de terre et le pot de fer.
47

jej azjatyck arystokracj, jtrzyo, e czstce Polski, ktr prawem zdobyczy pod swe panowanie podcigna zamierzaa, dostay si w podziale prerogatywy dla niej samej obce, j sam upokarzajce. Jeeli my, zwycizcy, hodujemy samowadnemu monarsze, dlaczeg ten
monarcha ma by tylko konstytucyjnym krlem dla Polakw? Tak myleli i mwili rodowici
Moskale. Z drugiego wzgldu obce gabinety na ograniczeniu wadzy Aleksandra w jednej
czci Polski, na narodowoci Polakw w innych czciach zasadzay wasne bezpieczestwo,
poniekd nawet pokj Europy. Ta strona konstytucyjnej Polski bya dla Aleksandra najdelikatniejsza. Na koniec opinia liberalna powszechna, o ktrej oklaski si ubiega, wkadaa na
niego pewne obowizki. Ogosiwszy si za patrona wyobrae i instytucyj liberalnych w Paryu, w Londynie, w Wiedniu, nie chcia i nie mg zosta od razu tyranem w Polszcze konstytucyjnej.
Po inauguracji Krlestwa mia Aleksander przed sob trzy drogi: albo pozwoli, eby w
myl kongresu wiedeskiego konstytucja zostaa szczer prawd, charte-verite; albo uchyli
j natychmiast de facto; albo na koniec w uchyleniu jej postpowa systematycznie, powoli.
Pierwszego, jako biegy polityk, nie mg uczyni, bo Polska konstytucyjna byaby czy zaraz,
czy w kilku latach powstaa i osabia imperium przez oderwanie od niego Litwy i Rusi. Drugie byo niepodobne bez obraenia stosunkw zewntrznych. Obra wic trzeci drog: stopniowego zwijania ustawy konstytucyjnej, stopniowego zamieniania Krlestwa Kongresowego
w cz integraln Moskwy, dodatku w zaokrglenie; drog, jak przyzna potrzeba, najkrtsz i najwaciwsz do wyjcia, bez naraenia sobie i Europy, i carstwa, z tego trudnego pooenia, w ktrym go to Krlestwo postawio. Krtki, bolesny zawd konstytucyjny, ktrymy
przebiegli, niesie na sobie wydatn cech tego systematu, tak odpowiadajcego charakterowi
Aleksandra.
Dla Europy mia obrzdy konstytucyjne, mowy przy otwieraniu i zamykaniu sejmw. Dla
odjcia ustawie konstytucyjnej wszelkiej mocy, dla zaprowadzenia tego samego absolutyzmu
do Polski kongresowej, ktrym panowa w Moskwie, mia brata. Wielkorzdca absolutny,
zastpujcy konstytucyjnego krla: ten jest wierny obraz Krlestwa. Rzd jego z tych dwch
elementw by zoony: z pozoru monarchii okrelonej i z rzeczywistego nieograniczonego
despotyzmu.
Z pocztku wszystko szo dosy dobrze. Krl zdawa si mie szczere upodobanie w tym,
co nazywa sw kreacj, i w jej konstytucyjnym porzdku. Nard, ktrego dobra wiara synie
od wiekw, wywzajemnia mu si serdeczn wdzicznoci. Widzia w Aleksandrze dawc
konstytucji, wskrzesiciela czci kraju, pod ktrego absolutnym berem za Bugiem i Niemnem, po Dwin i Dniepr tyle milionw wspbraci zostawao. Pierwszy sejm by czystym
tych uczu wyrazem. Monarcha nie tylko obiecywa reszt Polski przyda do kraju kongresowego, lecz nawet swe wszechwadztwo, carat nieograniczony w Moskwie, podcign pod
prawo! Reprezentanci na te tak pochlebne owiadczenia odpowiadali dzikczynnymi hodami.
Prawie wysilano si we wzajemnych uprzedzajcych zapewnieniach. Wszelako zaraz po tym
wstpie rzucony zosta z Petersburga dwik ostry, dziwnie usposobiony do zaguszenia lub
rozerwania tej nienaturalnej harmonii. Byy to krlewskie rezonowania o konstytucji z powodu adresu sejmowego. Reprezentanci Krlestwa w uwagach nad pierwszym raportem Rady
Stanu, dobierajc wyrazw najprzyzwoitszych, nie omieszkali jednak przeoy monarsze
potrzeb kraju mniej wicej naglcych. Sdownictwo konstytucyjne jeszcze nie byo uorganizowane. W zacigu rekrutw panowa niead. W skarbie, w poborze podatkw, w rozdziale
dochodw nie byo nic naprzd oznaczonego, nic staego, nic reprezentacyjnego. da przeto
sejm budetu i kodeksu wojskowego. da take zagospodarowania dbr narodowych i cisego odgraniczenia jednej wadzy konstytucyjnej od drugiej. Nie zapomnia i o wolnoci
druku jako gwnej rkojmi wszystkich swobd. Na koniec wskazywa potrzeb uchylenia
niektrych ciarw antykonstytucyjnych, zaprowadzenia szkek parafialnych, upowszechnienia instrukcji gminnej itd. Nie oskarajc adnego ministra, tym tylko oglnym zarzutem

48

oboy rzd: e za wiele na raz przedsibierze, nie czynic w natoku poytecznych projektw przyzwoitego wyboru midzy tymi, ktre by na najpierwszy wzgld zasugiway; to e
niepotrzebnie obcia mieszkacw mnstwem czstkowych, sprzecznych z sob rozporzdze i tworzy tym sposobem chaos, w ktrym trudno nie zbdzi.89
Ta agodna i cicha krytyka rzdu wcale nie przypada do smaku Aleksandrowi. On bowiem, ktry w Tyly, po owej daremnej konferencji z Kniaziewiczem, nie waha si doprasza u Napoleona, aby nawet imienia Polski nie zostawi na karcie Europy90, ktry nastpnie
udaremni wzgldem nas zamiary kongresu wiedeskiego, przyj by (i to najlepiej jego charakter maluje) po przybyciu do Warszawy za prawido wmawia w nas, e nie kto inny, tylko
on ten kawaek ziemi nad Wis ju nie wytargowa, lecz wymodli u mocarstw, i takiej modyfikacji naszego bytu przeciwnych! A zatem naturalnie, chcc, aeby byt Krlestwa tylko
jego dobremu sercu przypisywano, nie mg poj w narodzie zbyt skwapliwej chci korzystania ze swobd, ktre mu nada jakby na przekor obcym gabinetom, i zbyt wielkiego zaufania w trwaoci, nieodwoalnoci daru, ktry, zdaniem jego, Polacy z jak najwiksz tylko
oszczdnoci uywa mieli. Dla wyraenia niejako w sposobie urzdowym tej opinii poleci
ministrowi sekretarzowi stanu bliej okreli natur stosunkw tronu z izbami. Podug konstytucji (tak brzmi instrukcja udzielona rzdowi przez ministra sekretarza stanu pod dniem 4
wrzenia 1818) sejm nie ma prawa oskarania rzdu i czynienia mu wyrzutw; moe tylko
otworzy swe zdanie w materiach, ktre rzd podda pod jego rozwag. To zdanie powinno
by jasne, nie za gubi si w oglnikach konstytucyjnych, ktre tyle zego na wiecie sprawiy. Ta nowa teoria rzdu konstytucyjnego, zamieniajca reprezentacj narodow w rad
prywatn krla, nie najwietniejsz przyszo rokowaa Krlestwu Kongresowemu. W przedziale midzy pierwszym i drugim sejmem w. ksi Konstanty nie zaniedba ze swej strony
da uczu Polakom w sposobie daleko dotkliwszym, e nie tylko krl, ale i on take ma swoj, rwnie oryginaln teori pojmowania konstytucji: wizi bowiem bez sdu, kogo mu si
podobao, i zaprowadzi cenzur na pisma periodyczne91, tak e zaraz po pierwszym sejmie
wolno osobista i wolno druku, dwa kardynalne punkta konstytucji, byy codziennie gwacone.
W ptrzecia roku po pierwszym sejmie zwoany zosta drugi na dzie 13 wrzenia 1820.
Mowa krlewska przy otwarciu izb oznacza ju z precyzj charakter Polski kongresowej.
Zgromadzajc was w to koo rzek Aleksander do reprezentantw powoujc was do
wsplnej pracy w utwierdzeniu i rozwinieniu waszych narodowych instytucyj, id za gosem
mego serca. Instytucje te bdce wypadkiem zaufania, ktre w was pooyem itd. Dalej
mwi: e te instytucje narodowe tylko w nieograniczonej ku niemu ufnoci maj sw podpor; e trwao polskiego imienia bdzie zaleaa od gorliwego przestrzegania w narodzie
chrzecijaskiej moralnoci; e co do niego, jeeliby si gdzie pokazay zarody dezorganizacji, to on je wytpi i na nic nie zezwoli, co by uwaczao jego zasadom. Nie byo to jedno,
co powiedzie: daem wam byt, konstytucj, bo mi si tak podobao, ale to wszystko zaraz
odejm, skoro si przekonam, e tego nie jestecie warci? Tymczasem niektrzy spomidzy
reprezentantw mieli wcale inne wyobraenie o pocztku Krlestwa i obowizkach monarchy
w kraju konstytucyjnym. Rzd nie uczyni zado przeoeniom pierwszego sejmu co do
szczegw objtych w uwagach nad raportem Rady Stanu i adresie do krla; Konstanty panowa po kozacku, przeladowa redaktorw gazet i studentw; nie byo wolnoci druku i
wolnoci mwienia, bo policja tajna rozpocza ju swe rzemioso; nie byo i wolnoci osobi89

Mowa tu o uwagach komisji sejmowych 1818 r. nad przedoonym izbom raportem Rady Stanu. Ksytycsaf
wkad do tych uwag wrris zwaszcza pose Wincenty Niemojowski. Ogoszono je wwczas w formie znacznie
okrojonej.
90
Godzc si w toku rokowa w Tyly (1807) na utworzenie przez Napoleona polskiego pastewka, zastrzeg
si Aleksander I przed nadaniem mu imienia Polski, ktre by zagraao posiadaczom pozostaych czci dawnej
Rzplitej.
91
Cenzura zaprowadzona zostaa w Krlestwie Polskim w 1819 r. postanowieniem namiestnika J. Zajczka.
49

stej; na Saskim placu dziay si gwaty i okruciestwa. 92 Administracja prowincjonalna bya

uciliwa, w wielu punktach kraju nieznona dla obywatelstwa. Krtko mwic, by moe, e
i mimo woli Aleksandra nadto gwatownie, nadto publicznie zaczo si rozwija systema,
ktre on powoli, stopniami chcia zaprowadzi. Wszystko to razem wpyno na sejm. Reprezentanci postanowili t ra da uczu krlowi, e nie dla samej ceremonii przybyli do stolicy. Utworzya si tedy w izbie potna opozycja, na ktrej czele stanli posowie z wojewdztwa .kaliskiego. Podug konstytucji krl mia inicjatyw praw, a do izb ich uchwaa naleaa. Na pierwszym sejmie sankcjonoway one zbyt moe porywczo, jedynie dla dogodzenia
woli monarchy, kodeks karny; na tym rzd chcia przewie projekt kryminalnej procedury,
projekt niebezpieczny, otwierajcy arbitralnoci bardzo szerok drog. Wiele zaleao Aleksandrowi, aby go izby nie odrzuciy. Prawo jest niczym bez precyzji w rodkach jego wykonania. W procedurze, szczeglnie kryminalnej, mona powykrca najlepsze dyspozycje prawa i uorganizowa despotyzm. Tego yczy sobie Aleksander; jego celem byo ulegalizowa
na przyszo wyskoki, kaprysy nawet wadzy dyskrecjonalnej swego brata, ktrego charakter, maniery, obyczaje przypaday do miary z polityk autokraty, przedsibiorcego cieni,
na koniec zupenie uchyli konstytucj. Lecz ten zamach silnie zosta odparty na sejmie r.
1820. Projekt procedury kryminalnej upad prawie jednomylnoci, bo wikszoci 117 gosw przeciwko 3, rwnie jak i inny, co do statutu organicznego dla senatu. Izba postpia sobie z wielk energi i godnoci. Trzeba jej odda t sprawiedliwo, bo to jest najpikniejszy
i jedyny moment w reprezentacji Krlestwa Kongresowego, jedyna chwila w historii Polski
konstytucyjnej, w ktrej reprezentacja narodowa okazaa odwag.
Na Zachodzie monarchie konstytucyjne nabyy tej wprawy dziki geniuszowi i staraniom
Ludwika Filipa, e panuj absolutnie, nie mimo woli posannikw narodu, ale za ich przyzwoleniem. Krl ma swoj opini, swe stronnictwo, swe gazety, ktrymi zobojtnia wpyw
opozycyjnego druku. Rozdaje urzdy, stopnie w wojsku, pensje. Ministrowie jego tymi rodkami wpywaj na wybory w interesie tronu. W porzdku monarchicznym reprezentacja narodu staa si dla wolnoci zudzeniem, dla wadzy wykonawczej podpor, dla rewolucji przeszkod. Nie masz na wiecie izby, ktrej by krl, jeeli ma pienidze i biegych ministrw,
nie mg nastroi dla siebie, a obrci przeciwko najpierwszym, najistotniejszym interesom
narodu. Nie masz narodu, ktrego by tym sposobem przez czas niejaki nie mona byo ujarzmia, zdzierac i ponia. To si nazywa we Francji eksploatacj wyraz dowcipny i malujcy. Monarchia konstytucyjna w kraju niepodlegym, bogatym i potnym jest pras wyciskajc icizn jego ludu. Reprezentanci obrani za wpywem wadzy wykonawczej skadaj w
izbach falanks ministerialny, wikszo nie rozbit adn natarczywoci opozycji, dlatego
tylko zostawionej, czyli dopuszczonej, aby ywe, lecz daremne prowadzia rozprawy. Wikszo dogadza wszelkim yczeniom krla. Krl dzieli si z wikszoci owocami uchwalonego przez ni ucisku, budetem, list cywiln i dodatkami do budetu. Taka jest monarchia
konstytucyjna na Zachodzie w swym najwyszym udoskonaleniu. Lecz w naszej maej monarchii konstytucyjnej, zewszd otoczonej absolutnymi pastwy, bdcej tylko dodatkiem,
narol ociennego kolosu, Moskale nie trafili od razu na t rutyn konstytucyjn, dzisiaj tak
utart. areszcie car jako krl polski, czy to przez dum, czy dla braku dowiadczenia, nie widzia potrzeby zapewnienia sobie Wikszoci przez przekreskowanie opozycji na sejmikach,
przez posadzenie na urzdach jej wierzchokw, przez zapenienie izby rzdowymi figurami.
Wola przeto, do niekonsekwen-cyjnie i wbrew wasnemu postanowieniu, obrazi najpierwej opini, a potem stan do otwartej walki z jej reprezentantami w izbie nieli jej samej
uy do zamienienia konstytucji w czcz fikcj, Krlestwa w guberni.
Opr izb w r. 1820 rozjtrzy wadz. Ekscesa wadzy silniej jeszcze oburzyy opini. Z
jednej i z drugiej strony akcja pocza by ywsza, wyraniejsza. Rok 1820 jest tedy wan
92

Mowa o poniewieraniu oficerw i onierzy przez w. ks. Konstantego jako naczelnego wodza armii polskiej w
czasie codziennych popisw wojskowych na placu Saskim.
50

epok Krlestwa. Moskwa nagiej, nieli zamierzaa, musiaa lwynurzy swe zamysy. Polacy
prdzej, nieli spodziewali si, stan musieli w obronie swych swobd. Zy humor autokraty
po odrzuceniu owych projektw przebija si w mowie t sesj zamykajcej: Uwiedze! zbyt
pospolitymi w dzisiejszych czasach zudzeniami, powicilicie im nadziej, ktr by bya
przezorna ufno zicia; opnilicie dzieo restauracj i waszej ojczyzny. C znaczyy te
ostatnie wyrazy? Czy poczenie ziem zabranych z Polsk konstytucyjn? Czy wtpliwo
wzgldem dalszego bytu Krlestwa? I jedno, i drugie, jak sdz. Adres izb, ktre mimo tych
gronych owiadcze ponowiy dawniejsze przeoenia, do ywego poruszy Aleksandra. Nie
byo mu tajno, e Niemojowscy zaskaryli ministrw.93 Zamiast ich oddali zabroni wyranie rzdowi uczyni zado w czymkolwiek woli sejmowej. Dalsze dyskusje co do zastosowania do rzdu Krlestwa teoryj konstytucyjnych uwaa za niepotrzebne, albowiem s
sowa cara w reskrypcie ministra sekretarza stanu jeeli konstytucja pod tym wzgldem jak
wtpliwo nastrcza, to j tylko on sam rozstrzygn moe, jako autor konstytucji, najlepiej
znajcy jej ducha. Aleksander nie yczy sobie wszelako, aby te tak wczesne zatargi midzy
nim i sejmem wyszy na jaw za granic. Przeto poleci ministrom, aby tylko w sposobie na
wp urzdowym nieukontentowanie jego z powodu sejmowej opozycji tym owiadczyli,
ktrzy obierali posw. By to niejako regres tronu do zgromadze wyborczych, apelacja
krla do narodu przeciw duchowi jego reprezentantw. Krok mieszny i kompromitujcy monarch, chccego wymc u komitentw nagan sejmu! Odpowied krla na adres izb miaa
by nie drukowana, ale tylko odczytana konfidencjonalnie obywatelom spokojnym, dobrze
mylcym, jak si wyraa reskrypt z Petersburga. Ministrowie wykonali to polecenie za porednictwem rad wojewdzkich. Niektre do energicznie si wyraziy z powodu tej niezrcznej insynuacji obraonego monarchy; inne, przeraone, ulegy. Jedna tylko Rada wojewdztwa kaliskiego, ktrego posowie t burz cignli na mae Krlestwo, nie chciaa odpowiedzie na odezw wadzy wykraczajc z zakresu konstytucyjnego. Lecz za to prezes
komisji tego wojewdztwa i burmistrz miasta Kalisza wyrzdzili krzywd prowincji natchnionej prawdziwie obywatelskim, wielkomylnym patriotyzmem: napisali bowiem, e postpki posw kaliskich przywiody ich do rozpaczy, e gniew monarchy jest suszny, lecz e
za bdy kilku wszyscy odpowiada nie mog itd. W tym samym duchu protestowa si prezes komisji wojewdztwa augustowskiego i prezydent Warszawy. Ale to byli oficjalici patni
od rzdu. Z innych punktw kraju poprzychodziy usprawiedliwienia wprawdzie nacechowane wielk pokor, wymawiajce jednak posw opozycji szczerymi dla kraju intencjami. Na
tym wszystkim krl nie poprzesta. Niestrudzony w wykadzie coraz dobitniejszym teorii,
podug ktrej chcia, aby konstytucj JEgo rozumiano, co moment przeraa rzd saby, posuszny kademu jego skinieniu; nasya go coraz wikszymi zaostrzeniami. Reskrypta ministra sekretarza stanu zalecay przede wszystkim bezwarunkowe posuszestwo wadzy, jako
jedynie zdolne umocowa Krlestwo na jego dotychczasowych posadach. Walka reprezentacji z tronem nazwana zostaa z ar a z obcego, zgubnego przykadu. Na koniec takie wraenie
sprawia na umyle Aleksandra opozycja kaliska, tak dalece przelk si jej skutkw, e oczekiwa tylko sposobnej pory, w ktrej by nawet byt Krlestwa mg narazi na wtpliwo za
kar tego chwilowego konstytucyjnego oporu i oklaskw, jakie w kraju pozyska.
Wkrtce nastrczy mu t sposobno krytyczny stan polskiego skarbu. Niewielki, ale rokrocznie odnawiajcy si deficyt, raczej ze zego zarzdu grosza publicznego i nieroztropnego
dochodw podziau nieli z rzeczywistej niemonoci Krlestwa w wydoaniu wasnym istotnym potrzebom, posuy carowi za pozr do owego piorunujcego reskryptu, w ktrym kwesti naszego bytu politycznego poddaje pod kwesti finansow. Rzeczy przyszy na koniec
do tego kresu pisze z jego polecenia Ignacy Sobolewski pod dat 25 maja 1821 e ju
teraz nie trzeba nam zastanawia si nad tym, jakie by nowe rozpocz fabryki lub zatrzyma
93

Stanisawa Kostk Potockiego i Stanisawa Staszica, za kontrasygnowanie postanowienia namiestnika o cenzurze,

51

rozpoczte, jakie by obali budynki, a nowe postawi, lecz raczej nad tym, czy Polska ma
mie swj byt polityczny lub nie; idzie tu o to, eby si przekona z dowiadczenia, czy Krlestwo Polskie w swym obecnym skadzie zdoa nadal utrzyma si wasnymi rodkami, czy
te ma przybra ksztat inny, wicej odpowiedni jego siom? Czyme moga by w oczach
prawdziwych Polakw ta czstka ziemi, ktr car moskiewski za swj dar uwaa? Ten piaszczysty kawaek gruntu nakryty kart konstytucyjn, ktrej wykonanie obraao interesa jego
pastwa? Po tym owiadczeniu nic innego nie zostawao jak powsta z broni w rku. I w
rzeczy samej jest to moment, w ktrym ci Polacy, co jasno widzieli pooenie kraju, zaczynaj si midzy sob w tym celu tajemnie porozumiewa i cierpie za te porozumienia. Jest to
chwila i pod tym wzgldem stanowcza w historii pitnastoletniego Krlestwa, e si zaczynaj organizowa tajne towarzystwa patriotyczne zamierzajce wskrzesi ca Polsk. Do
tych towarzystw jeszcze raz wrc. W tym take czasie ksi Drucki-Lubecki obj ministerium skarbu.94 Deficyt z atwoci zosta pokryty, gdy nowy minister przemwi do patriotyzmu mieszkacw. Niebezpieczestwo, a z nim pozr zwinienia Krlestwa, ustao.
By czas w Warszawie, e ledwo nie na tym tylko zasadzano zbawienie Polski, aby polega z ufnoci na dobrej wierze Aleksandra. Tak myleli w prostocie swego ducha nawet z
gruntu poczciwi ludzie. Biografowie tego monarchy sil si w oznaczaniu rnych epok,
przez ktre jego charakter i sztuka panowania przechodzi miay. Co do nas szczeglniej,
powiadaj, e w pocztkach by oywiony najlepsz chci dla narodu; e potem dopiero
wstrznienia rewolucyjne na poudniu Europy, we Woszech i Hiszpanii, umys jego przystpnym uczyniy poszeptom wrogw ludzkoci. Miaa by w jego yciu jedna epoka liberalizmu konstytucyjnego, druga nieograniczonego absolutyzmu. Dat ostatniej kad od zjazdw
w Weronie, Opawie, Laibach, Akwizgranie.95 Na koniec wpywowi niejakiej pani Kruedener
przypisuj jego mistycyzm, pobono, ducha religijnego despotyzmu, sowem zupene odszczepiestwo od zasad, za ktrych patrona si by ogosi w Warszawie w r. 1818. Ja bym
mniema, e te toma-czenia s nacigane. Osobliwie wzgldem Polski czemu raczej nie
przyj widoku rzeczy daleko naturalniejszego, ktry sam w oko wpada? Widzielimy, dlaczego Aleksander przed upadkiem Napoleona narzuca si Polszcze za opiekuna; jak potem
interes nasz narodowy powici polityce wasnego pastwa, polityce dobrze zrozumianej, bo
niepodlego Polski byaby dla Moskwy dekretem wygnania z Europy. Pki tedy trzeba byo
mie wzgld na pewne mocarstwa, ktre na kongresie wiedeskim wyraziy obaw wzrostu
potgi moskiewskiej w swym staraniu o byt Polski niepodlegej, poty Aleksander odegrywa
w Krlestwie do zabawn rol liberalnego cara. Cigno si to od r. 1815 do 1820, od
pierwszego do drugiego sejmu, jednak nie inclusive. Lecz skoro rewolucje neapolitaska i
hiszpaska z jednoczesnymi burszenszaftami w Niemczech 96 baczno Austrii od Pnocy ku
Poudniowi i Zachodowi odwrciy, gdy skutkiem tego przemoga w opinii Metternicha faszywa maksyma, e wicej si potrzeba lka dla Europy, przez kongres zrestaurowanej,
spoecznych zaburze i konstytucyjnego liberalizmu jak ambicji i chciwoci moskiewskiej: od
tego czasu osaby pobudki zewntrzne, dla ktrych car Aleksander tolerowa konstytucj w
swym maym Krlestwie. Zjazdy w Opawie i Laibach nie mogy tedy zrzdzi odmiany w
politycznym sposobie mylenia autokraty, ktry tylko z potrzeby i na chwil pochlebia liberalizmowi. Raczej by powiedzie trzeba, e owe zjazdy suyy mu za pozr do prdszego
zdjcia maski w Polszcze, do gwatowniejszego postpowania na drodze antykonstytucyjnej.
W t to por przypada zupene zatarcie reprezentacyjnego charakteru w rzdzie Krlestwa. W
t por przypada ultramontanizm i obudna bogomylno przez wpyw kleru aciskiego w
94

Tu w znaczeniu wyborcw sejmowych.

Jzef Radoszewski
96
Rewolucje w Neapolu i Hiszpanii wybuchy w 1820 r.; pierwsza stumiona zostaa w 1821, druga w 1823 r.
Represje przeciw niemieckim liberalnym zwizkom studenckim (burszenszaftom) zapocztkowane zostay w
1819 r.
95

52

wydziale publicznego wychowania97; tyrania administracji w skarbie; serwilizm i obskurantyzm w caej machinie rzdowej a do 29 listopada.
Niewiele rysw pozostaje ku dopenieniu obrazu naszego ycia konstytucyjnego. W pierwiastkach pene nadziei bysno tylko na chwil. W tym krtkim jednak zawodzie kilku
obywateli, kilku reprezentantw Krlestwa znalazo sposobno okazania wielkiej mocy duszy i nieugitego charakteru. Podug mojego przekonania adne swobody, adne instytucje
nie mog
osodzi losu narodowi, ktry by wielki i potny, ktry upad i z upadku dwign si
przedsibierze. Kraj taki jest w stanie cigej insurekcji; nard taki tylko w powstaniu y i
rozumie sam siebie moe. Polska kongresowa bya uamkiem powszechnego jestestwa narodowego. Nadane jej prawa, przywileje o tyle tylko byy godne uwaania, o ile w ich obronie
wyraa si moga na drodze legalnej niech publiczna przeciwko gwnemu nieprzyjacielowi polskiego imienia. W obronie konstytucyjnego porzdku objawiaa si rzeczywicie nienawi Moskwy: to, nie co innego, zapewnia w historii pitnastoletniego Krlestwa zaszczytn wzmiank mom, ktrzy legalnym konstytucyjnym torem postpowali. W krajach udzielnych, potnych, instytucje monarchii konstytucyjnej, osobliwie przy saboci i niezrcznym
postpowaniu wadzy wykonawczej, mog uatwi ludowi wewntrzn popraw towarzysk,
bo go mog doprowadzi do rewolucji spoecznej; lecz te same instytucje w kraju nie majcym udzielnego bytu trac ca moc swoje i tylko natenczas interesuj patriotw, jeeli z ich
ucisku wypywa konieczno stargania obcych wizw. Ten jest punkt, z ktrego ceni potrzeba opozycj konstytucyjn w Krlestwie.
Jeden tylko sejm, drugi z kolei, w r. 1820 wzi t imponujc, energiczn postaw wobec
moskiewskiego samodziercy; a na tym sejmie dwaj bracia Niemojowscy, posowie z wojewdztwa kaliskiego, najwicej si przyoyli do nadania opozycji zgody, mocy, prawie jednomylnoci. Na tej to pamitnej sesji Wincenty Niemojowski w jednej z owych mw, ktre
zrzdziy upadek projektw ministerialnych, zawoa jak Vergmaud w rewolucji francuskiej:
I ja wiem, e tylko jeden jest krok od Kapitelu do Skay Tarpejskiej98! Lecz nic mnie nie
wstrzyma od powiedzenia prawdy. Konstytucja jest wasnoci narodu: krl (trzeba pamita,
e tym krlem by wszechwadny w Europie Aleksander) nie ma prawa ani mu jej odebra,
ani nawet zmieni. Stracilimy ju wolno druku, nie mamy wolnoci osobistej; prawo wasnoci zostao zgwacone; dzisiaj na koniec chc nam odebra odpowiedzialno ministrw.
C nam wic pozostanie z caej konstytucji?
Stat magni nominis umbra26... Zrzeczmy si raczej tych zwodniczych rkojmi: niechaj nie
wcigaj w sie patriotw, ktrzy im zaufali z dobr wiar: ut saltim liceat certos habuisse
dolores! Czy te wyrazy nie mona by tak wytumaczy: poniewa konstytucja jest zudzeniem, przestamy w ni wierzy, a wemy si raczej do broni dla ugruntowania takiej potgi,
aby zewntrzny nieprzyjaciel nie mg cienia naszych swobd wewntrznych? Ta miao, ta wymowa, to powicenie si zjednay Niemojowskim prawo do publicznego szacunku, zjednay im imi, ktrego wpyw na rne koleje powstania, jak obaczymy, by niemay.
Rzd, a raczej car, zwrci na nich ca uwag swoje i w nich ukara przedsiwzi to wszystko, co si mu oprze miao w Polszcze kongresowej.
Po tym sejmie zostali Niemojowscy w swoim wojewdztwie czonkami Rady Obywatelskiej. Zemsta krla dosiga ich najpierwej w tym gronie. Senat dogadzajc jego woli rugowa
obudwu pod tym pozorem, jakoby jednemu spomidzy ich wyborcw nie suyo prawo wetowania na sejmiku. Lecz Rada Wojewdzka powoaa ich znowu jako zastpcw, mimo eliminacji senatu; do tego konstytucja upowaniaa Rad. To tak wyrane owiadczenie si opi97

W grudniu 1820 r. ministra wyzna i owiaty S. K. Potockiego zastpi Stanisaw Grabowski. Gruntowna
reorganizacja Komisji Rzdowej Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego, zadekretowana 14 VIII 1821,
wesza w ycie 3 XI tr.
98
Ze Skay Tarpejskiej na Kapitelu strcano w staroytnoci zdrajcw skazanych na mier.
53

nii za dwoma najznakomitszymi czonkami opozycji sejmowej oburzyo Aleksandra do tego

stopnia, e reskryptem z dn. 30 grudnia 1823, kontrasygnowanym przez Lubeckiego, zawiesi
niejako konstytucj, habeas corpus Krlestwa, wzgldem jednej jego czci przez zwinienie
Rady wojewdztwa kaliskiego99, co dopty trwa miao, pki by reprezentanci, czy to na
sejmie, czy za sejmem, nie dali monarsze dostatecznej rkojmi swego postpowania na przyszo.
Cz kraju wyjta zostaa spod prawa. Nie do na tym: trzeba byo jeszcze pozby si
Niemojowskich z izby. W r. 1822 carewicz osadzi w wizieniu p. Radoskiego za to, e mia
nalee do rewolucji neapolitaskiej. P. Radoski wezwa pomocy Wincentego Niemojowskiego, ktry mu przyrzek, e si za nim ujmie na przyszym sejmie. Dowiedziawszy si o
tym Konstanty poleca namiestnikowi napisa do Niemojowskiego, aby si nie way czyni
tego kroku. Niemojowski odpowiedzia namiestnikowi z godnoci reprezentanta. List jego
zawierajcy wyznanie wiary konstytucyjnej pokazano Aleksandrowi; Konstanty kaza natychmiast przywoa Wincentego Niemojowskiego do Warszawy, eby mu owiadczy uroczycie w obecnoci ministrw: e obrazi krla i e krl zabrania mu raz na zawsze znajdowa si tam, gdzie by si on znajdowa. Zakaz ten zmierza widocznie do tego, aby Niemojowskiemu odj mono sprawowania poselstwa, gdy sejmy odbyway si podczas bytnoci monarchy w Warszawie. Carewicz wyciga od niego podpisu na akcie zawierajcym t
decyzj krla. Niemojowski nie odmawia podpisu; lecz wyranie owiadczy w ksiciu, e
nie sdzi, aby zakaz monarchy rozciga si a do jego poselskiego mandatu, e wreszcie
krl bywa tylko obecny przy otwarciu i zamkniciu sejmu, a zatem chyba by tylko tych
dwch posiedze tyczyo si jego z izby wyczenie. Podpisujc to, co uwaa tylko za protok, nie mniema zrzeka si poselstwa tym podpisem. Przeciwnie, carewicz wzi podpis
Niemojowskiego za deklaracj, i stosownie do woli krlewskiej posowa wicej nie bdzie.
Takiego rodka chwytaa si potna Moskwa dla dopenienia gwatu na jednym z reprezentantw maego konstytucyjnego Krlestwa.100
Na poselstwo Bonawentury, brata Wincentego Niemojowskiego, inne zastawiono sida.
Niepodobna byo rzdowi zapobiec, aby go nie obrali wspziemianie, ktrych ufno tak
sprawiedliwie pozyska. Lecz podug konstytucji, obrany pose mg by potem eliminowany
z izby, jeli zostawa pod zarzutem kryminalnym, to jest, jeeli mia proces kryminalny. Trzeba wic byo zrobi taki proces Bonawenturze Niemojowskiemu, aeby wedug litery prawa,
jako bdcy pod zarzutem kryminalnym, przez senat zosta rugowany. Rzd wynalaz agentw do tej nikczemnej kabay i dopi zamierzonego celu.
Jedne gwaty nastpoway po drugich z bezprzykadn szybkoci. Pogrka zamienienia
naszego konstytucyjnego Krlestwa w guberni moskiewsk, zamknicie Rady Kaliskiej,
niejako interdykcja caego wojewdztwa, nieprzyzwoite, oburzajce z Niemojowskimi postpki: wszystko to zdawao si Aleksandrowi jeszcze niedostateczne do przekonania mieszkacw kongresowej Polski, co przez konstytucj rozumie maj i do jakich konsekwencyj
doprowadzi by ich moga dalsza, jak si wyraano na jego dworze, niesubordynacja sejmowa. Sdzc, e posw najwicej pobudza obecno publicznoci do uycia jedynej broni,
jak im konstytucja zostawiaa, to jest do odrzucania projektw rzdowych, opatrzy ustaw
konstytucyjn przed zwoaniem trzeciego sejmu swym pamitnym artykuem dodatkowym,
ktry przez odjcie obradom jawnoci konstytucj i sejm, a raczej co tylko w nich byo repre99

Lubecki kontrasygnowa nie cytowane tu pismo cesarskie, ale wczeniejszy reskrypt z 23 VII 1822 r., rozwizujcy Rad Wojewdzk Kalisk. Habeas Corpus akt konstytucyjny angielski z 1879 r. zakazujcy aresztowania obywatela bez wyroku waciwego sdu.
100

Odnon korespondencj W. Niemojowskiego z wadzami Krlestwa 18211826 ogosia H. Wickowska, Opozycja liberalna w Krlestwie Kongresowym, Warszawa 1922, s.
183191.

54

zentacyjnego, uchyla. Pobudki krlewskiego postanowienia (z d. 13 lutego 1825), zaprowadzajcego t zmian w prawie fundamentalnym Krlestwa, byy dosy otwarte, nawet naiwne. Widzc mwi krl e jawno rozpraw w obudwu izbach zniewala mwcw ubiega
si raczej o przemijajc popularno nieli o dobro publiczne, chcc zaradzi zemu w samym rdle i uprzedzi potrzeb wszelkiego wpywu na wybory, postanowilimy utrwali
dzieo nasze przez zmodyfikowanie artykuem dodatkowym jednego z rozporzdze konstytucji, ktrego szkodliwo dowiadczenie nam wskazao. Tak rezonowa monarcha; minister
za jego, Lubecki, ktry to postanowienie kontrasygnowa, popar rezonowanie krlewskie w
licie pisanym z powodu artykuu dodatkowego do Stefana Grabowskiego, ministra sekretarza
stanu, gdzie tak wyraa swj sposb mylenia konstytucyjny: ,,Czy to, e dawn polubiono
pamitk, czy e pochlebiao naszym reprezentantom widzie si na rwni z najowieceszymi narodami europejskimi, do, e mieli wielkie upodobanie w jawnoci swych posiedze; ona to przez osobiste wzruszenia zastpowaa agitacj wynikajc z czytania gazet; ona
pozwalaa gra pewn rol nieznanym figurom (a bien de gens obscurs) wzdychajcym do
honorw mwnicy, chccym swe imiona umieci obok imion sawnych zagranicznych retorw, ktrych szczebiotliwo przez cay czas na naszych sejmach naladowali. Nielitociwy
przeto minister sztukuje akt samowadztwa swego pana sarkazilnami; do niewoli przydaje
ironi. Jakie s zalety systematu konstytucyjnego i jego form publicznych? pyta si dalej
Lubecki ministra sekretarza stanu owieca bieg administracji... Nie mona tej koniecznej
potrzeby poczy z przyzwoitoci? Nie mog poddani przemawia do krla bez deklamacji
retorycznej faszujcej na chwil publiczn opini? Zapewne, e mog, i rodek przyjty
przez Najjaniejszego Pana bdzie tego dowodem, itd.
Po tych to przygotowaniach ku ukrceniu arliwoci opozycyjnej, gdy ju duej zwleka
sejmu moe i postronne wzgldy nie dopuszczay, zwoa Aleksander reprezentantw na trzeci sesj, ostatni za ycia swego, d. 13 maja 1825. adna izba pod tak fataln wrb obrad
swych u nas nie rozpoczynaa. Wincenty Niemojowski, nie zwaajc na zakaz znajdowania
si tam, gdzie by si monarcha znajdowa, rozumiejc, i susznie, e adne niebezpieczestwo
osobiste nie uwalniao go od wypenienia tak witego obowizku, jakim by obowizek posannika narodu w kraju konstytucyjnym, wreszcie chcc moe za przykadem Manuela101
doprowadzi rzeczy do takiej ostatecznoci, aby rzd musia go gwatem wyrzuci z izby i
tym krokiem zgorszy ca opini, dojecha a pod same rogatki stolicy celem zajcia swego
miejsca na sejmie. Co przeczuwa, a czego si bynajmniej nie lka, nastpio. W. ksi, rozstawiwszy policjantw na drodze wkoo rogatek, kaza zatrzyma powz Niemojowskiego,
odwrci od Warszawy i pod eskort andarmw odprowadzi do domu, gdzie ten m peen
wiata i odwagi przesiedzia reszt dni konstytucyjnego Krlestwa, gdzie dopiero 29-y rozku
jego chlubne wizy. W osobie Wincentego Niemojowskiego zgwacona zostaa ostatnia warownia konstytucyjna: nietykalno reprezentantw. Pod takim wpywem otworzone obrady
nie zamykay nic interesujcego. Reprezentacja przeraona, pozbawiona pomocy najmielszych czonkw opozycji, oddzielona od publicznoci, zniewaona obecnoci moskiewskich
urzdnikw, ktry spisywali protok posiedze, zezwolia na wszystko, czego tylko rzd od
niej wymaga; przyja jego projekta, midzy ktrymi bya pierwsza ksiga pokaleczonego
przez ksiy Kodeksu napoleoskiego102 i Ziemskie Kredytowe Towarzystwo. Lecz mniejsza
o materi narad. To, co je poprzedzio, i ich forma byy, jak sdz, dla posw wicej nieli
dostateczn pobudk do jawnego, uroczystego i silnego protestowania si w obecnoci cara
przeciwko wszystkim dotychczasowym naduyciom. Mona byo dla ukarania rzdu zamkn
101

A. J. Manuel zosta usunity z francuskiej izby deputowanych w 1823 r. za sw opozycj przeciw kontrrewolucyjnej interwencji Francji w Hiszpanii.
102
Wzmianka dotyczy reformy ustawodawstwa maeskiego, wnoszonej na kolejne sejmy 1818, 1825 i 1830 r.
A do powstania listopadowego nie udao si uzgodni w tej sprawie sprzecznych stanowisk: rzdu, hierarchii
kocielnej i liberalnej opinii publicznej.
55

si w granicach sejmowego veto; w takim przypadku odrzucenie najzbawienniejszych projektw103 przyniosoby wiksz korzy nieli ich przyjcie. W takim nawet razie nie chcie
zastanawia si nad nimi byoby jeszcze korzystniej nieli je odrzuci. Krl musiaby rozwiza zbuntowan izb i nowe nakaza wybory. Izba rozproszywszy si po kraju napeniaby go
zgroz. Intryga rzdowa musiaaby cikie zwodzi zapasy z opini patriotyczn w nowych
wyborach. Oburzenie z jednej i drugiej strony byoby doszo do najwyszego stopnia. Jednym
sowem, jakkolwiek obronn tylko si konstytucja nadawaa sejmowi zostawujc pocztkowanie i sankcj przy krlu, jednak reprezentacja w r. 1825 moga bya doprowadzi nard do
ostatecznoci, nie wykraczajc bynajmniej z granic legalnego veto. Czy powinna to bya
uczyni? Czy jej tak postpi wypadao? Czy w owym czasie rewolucja przez ciao prawodawcze zaczta, a tym samym wojna z Moskw rokoway nam jakow niepodlegoci nadziej? To rzecz inna. Tej kwestii nie chc rozstrzyga. Musz tylko naznaczy chwil w historii Krlestwa, w ktrej izby nasze przycinione obc przemoc uznay potrzeb temporyzowania, potrzeb przeduenia bytu konstytucyjnego ulegoci.
Sejm Krlestwa w r. 1818 by sejmem ceremonialnym; w r. 1820 rozpocz siln walk z
wadz wykraczajc przeciwko ustawie konstytucyjnej i chcc te wykroczenia na przyszo ulegalizowa; w r. 1825 pozwoli si ukara obraonemu monarsze za t chwilow
opozycj, pozwoli si zamkn przed narodem i spord siebie porwa i uwizi reprezentanta, Taka jest za ycia Aleksandra charakterystyka izby, ktrej los w niewybadanych zrzdzeniach swoich mia poruczy obron rewolucji 29 listopada.
Przystpmy teraz do innej strony Krlestwa, do administracji wewntrznej. Krlestwo to w
sejmach byo tylko koncesj dla Europy, wyraeniem przewrotnej polityki Aleksandra. Waciwsz, prawdziwsz posta przybierze we wadzy dyskrecjonalnej w. ksicia. Fatalizm cigajcy Polsk, jej za gwiazda przeznaczay za pana kongresowemu krajowi carewicza Konstantego, jednego z najoryginalniejszych, najdziwniejszych ludzi, o ktrych kiedykolwiek
historia wspomina. Zdaje si, e odraza od morderstwa, a mianowicie odraza syna od mordercw ojca, jest tak naturalnym uczuciem w porzdku moralnym, iby nie powinno nikomu
szkodzi, tym mniej na przykad sta si plag dla kilku lub kilkunastu milionw. A jednak
napisano byo, e Polszcze na ze wyjd te moralne nawet uczucia ze strony moskiewskiej i e
nie kto inny na tym wielkim wiecie, tylko my pokutowa bdziemy musieli nawet za mio
synowsk u jednego z rodziny carw! Konstanty mia dobre serce; na to si zgadzaj wszyscy, co go bliej znali. mier Pawa niejednakie na nim i na Aleksandrze sprawia wraenie.
Starszy brat wszystko zapomnie i panowa zamierza. Modszy niczego nie zapomnia, za
ojca znienawidzi wszystkich Moskalw i srodze si chcia zemci. Pawe ginc czyni
stronnikami swego nastpcy wszystkich, ktrych katowa, uciemi! i na Syberi posya.
Takich byo bardzo wiele. Nie kilku mordercw, lecz ogromna partia moskiewska przeciwko
niemu konspirowaa. Tej caej partii Konstanty poprzysig wieczn nienawi. Przeciwnie
Aleksander tron swj krwi dziada i ojca zbroczony na niej opiera. Ta rno sposobu mylenia nie zrywaa jednak zgody midzy dwoma brami. Dzikoci, barbarzystwa, popdliwoci aden car, nawet Pawe, nie mia w sobie tyle co Konstanty. Natura znalaza szczeglne
upodobanie w utworze takiego charakteru u szczytu nieograniczonej wadzy. Zostawi go w
Petersburgu byo to naraa go na los ojca, co mu i napis na Marmurowym Paacu104 do
wczenie zapowiada. Mie w nim nastpc tronu byo to kompromitowa pastwo, sam nawet absolutyzm. C mg lepszego zrobi Aleksander jak go oddali i trzyma w oddaleniu?
103

Do uchwalonych w 1825 r. projektw, powszechnie uznawanych za zbawienne, naleaa ustawa o Towarzystwie Kredytowym Ziemskim, ktra umoliwia odduenie wielkiej
wasnoci ziemskiej.
104

Paac Marmurowy w Leningradzie, wystawiony nad brzegiem Newy w 1785 r., bywa w XIX w. rezydencj
wielkich ksit (dzi Muzeum Lenina).
56

Trzyma go tedy w Litwie za Ksistwa Warszawskiego, a po upadku Napoleona w Krlestwie

Polskim w Warszawie.
Zdaje si take, e przywizanie do kobiety jest rwnie naturalne jak przywizanie do ojca.
Konstanty zakocha si w jednej Polce; kt by by pomyla, e ta okoliczno powikszy
niedol kilku, kilkunastu milionw ludzi, e si odmieni w utrapienie dla caego rodu Polakw pod berem moskiewskim? A jednak tak si stao rzeczywicie. Wiadomo, e ten szczeglny czowiek wyzu si dla ony z prawa do najwikszego tronu na ziemi. Aleksander korzystajc z tej jego skonnoci uprztn przeszkody, ktre utrudzay rozwd Konstantego z
pierwsz maonk, z Ann Fedorwn, crk ksicia sasko-koburgskiego. Wyjednawszy
jednak zezwolenie synodu i imperatorowej matki, dooy do ustaw carskiej rodziny wane
zastrzeenie: e na przypadek, jeliby ktry z jej czonkw wszed w luby maeskie z
osob niszego stanu, nie bdzie mg nada jej prerogatyw sucych carskiej familii i e
dzieci z takiego maestwa nie bd miay prawa do nastpstwa tronu. Ktokolwiek bliej
rozway to postanowienie Aleksandra (pisze autor ciekawego i szacownego dziea Coup doeil
sur V etat politique du Royaume de Pologne)105, nie moe si nie zapyta, dlaczego Aleksander, wyrabiajc dla Konstantego rozwd niezgodny z przepisami Kocioa w Moskwie i pozwolenie zawarcia lubu z osob prywatn, z p o dd a n k , nie rozcign wszelako do tej
osoby praw i przywilejw cesarskiej familii? Dlaczego nie zostaa wielk ksin Polka, z
ktr si Konstanty eni? Czyli to ostatnie rwnie jak pierwsze nie zaleao od woli autokraty? T sprzeczno atwo wytumaczy sobie mona uwaajc owe zastrzeenie jako wstp
do kabay zrcznie osnutej przez Aleksandra, kabay majcej na celu reform w porzdku
nastpstwa tronu moskiewskiego, rwnie zbawienn dla Moskwy, jak fataln dla Polski.
lubny obrzdek Konstantego z Joann Grudzisk odby si dnia 24 maja 1820 r. W dziewitnacie miesicy po lubie Konstanty pojecha do Petersburga i podpisa dnia 14 stycznia
1822 r. pamitn abdykacj wyznajc z zadziwieniem caej Europy106, e nie ma ani rozumu,
ani zdolnoci, ani si do sprawowania najwyszej wadzy. A zatem dopiero we dwa lata objawiy si skutki tego aktu weselnego naprzd wyrachowane przez Aleksandra. Wida, e
trzeba byo dziewitnastu miesicy czasu, aby skoni carewicza do ogoszenia tego na pimie, co by przyrzek ustnie. C mogo by tego zrzeczenia si nagrod? Oto doywocie w
Polszcze! Oto wielkorzdztwo Krlestwa Kongresowego i prawie wszystkich ziem naszych
(prcz kijowskiej guberni) pod berem Aleksandra. Jedyny w dziejach ukad midzy dwoma
tak potnymi brami. Za on w Polsce ustpi Konstanty modszemu bratu prawa do tronu
w Moskwie. Aby mu t ofiar mniej przykr uczyni i nie da mu czasu jej aowa lub odwoa, Aleksander z swej strony zrzek si mniej wicej formalnie wpywu nie tylko do rzdu
Krlestwa, lecz i ziem zabranych. Tym sposobem frymarcz narodami mocarze wiata. Tym
sposobem los krajw zawis czstokro od familijnego ich ukadu. Nie podpada zaprzeczeniu,
e od tej chwili carewicz zacz samowadniej nieli kiedy panowa w Polszcze, w Litwie, na
Rusi.
Ten barbarzyniec, ktry, jak sam o sobie powiada, nie mia ani rozumu, ani zdolnoci do
rzdzenia Moskalami, ktry (jak take sam o sobie powiedzia w Drenie) nie mia szyi tak
twardej, aby mg by carem w Petersburgu, znalaz jednak i rozum, i zdolno, i si do
uciemiania czternastu milionw Polakw. Co mu si zna najwicej w tym wszystkim podobao, jest to niewtpliwie, e nie potrzebowa si lka o szyj swoj w Warszawie. Mwiono (znajdowano szczeglne upodobanie w tym, aby to rozgasza), e kocha Polakw.
Tak, zapewne! jak dzieci kochaj lalki dane sobie do zabawy, ktre psuj i niszcz. Polska
powicona spokojnoci i bezpieczestwu moskiewskiego absolutyzmu bya zarazem doywociem, pastw i zabaw w. ksicia. Nikt zapewne nie bdzie wymaga ode mnie miesznych
albo traicznych anegdot zapeniajcych jego panowanie. Mona by tomy zapeni scenami
105
106

Mowa tu o francuskiej wersji dziea K. B. Hotfmana, cytowanego w przypisie 25 do rozdziau VI.

Wyraenie o tyle nie na miejscu, e owo zrzeczenie si tronu pozostawao wwczas tajemnic.
57

jego ycia, lecz w kocu czyby ich jednostajno nie znudzia czytelnika? Bya to epoka
naszej haby i cierpliwoci, ktrmy zaledwie strumieniami krwi wasnej i moskiewskiej
zatrze zdoali. Gdzie indziej wadza nieograniczona jest przynajmniej systematyczna i oiczna. W Warszawie przez lat kilkanacie ucisk wynika czci z systematu, czci z obkania, z namysu i porywczoci, z temperamentu i rozumowa. Tyran nieludzkiego serca, lecz
podniosego umysu, gnbic lud zostaje w zgodzie z samym sob i jest Tyberiuszem albo
Ryszardem. Obrusza, nie ponia. Zaostrza dowcip, zemst ucinionych, ale nie kazi charakteru narodowego, nie podaje go w pomiech szyderski. Ariekin z buaw w rku, miewajcy
czasem sny mdrego absolutyzmu, jest uszczypliw satyr, jest yjcym zoliwym epigramatem na rozum i dowcip caego narodu. Taki by wielki ksi. To straszydo akw, ydw
i wszetecznic, z ktrymi miewa czste zatargi, ktrym kaza gowy goli; ten szpieg niespokojny, trwony, tysicznym podsuchujcy uchem ciche szemranie kraju, gone narzekania i
poktne zmowy; ten kat polskich onierzy, ktrym jeden guzik nie w swoim miejscu przyszyty, jedno wykrzywienie stopy, tornister le przymocowany albo rdza na bagnecie odejmoway honor, wolno i ycie; ten dozorca i architekt wizie stanu, szafarz rzg i paek; ta
rnorodna, rnoksztatna mieszanina zoona z atomw Iwana Gronego, Pawa, Galby i
Metternicha; ten punkt w hierarchii jestestw redni, wtpliwy i niepewny midzy dwiema
koczynami, u kresu, gdzie ustaje plemi zwierzt, a rd ludzki si zaczyna poowa mapy,
poowa czowieka, w ktrego azjatyckiej fizjonomii rysy Kamuka, zamiast brwi szczecina,
nos poddarty w gr i spaszczony, akcent chropowaty, zakrztuszony, walczyy z wyrazem
europejskiej twarzy, z postaw wytoczon i ksztatn; to uosobienie dzikiej Moskwy, jaka si
na potomne czasy rozwnuczya pod jarzmem Mogow, to wcielenie ducha tej Moskwy, jej
instytucyj, obyczajw, historii wadao Polsk przez lat pitnacie. Los swej ironii wzgldem nas dalej pomkn nie chcia moe te i nie mia.
Czym bya erd z kapeluszem wadzy dla szlachetnych ziomkw Tella107, tym samym by
dla nas kapelusz z biaym pirem na gowie Konstantego Pawowicza. Przez lat pitnacie
musieli si kania Polacy temu kapeluszowi, ile razy grzmicy na bruku warszawskim turkot
czworokonnego wozu carewicza z daleka nie ostrzeg przechodzcych, aby w prawo i w lewo
szukali schronienia. Rzdy jego jake dziwny widok stawiaj przed oczy nasze! Zabroni
mwi i wszyscy umilkli. Nie pozwoli pisa, myli nawet; nikt nie pisa i nie myla. Za dni
jego ludzie byli na ksztat figur woskowych albo chorgiewek, ktre powiew kadego wiatru
w coraz inn stron obraca.
Wszake myliby si, kto by mniema, e nic nie byo dowcipnego w samowadztwie, w
charakterze, w panowaniu Konstantego. Mwi, e s ze duchy, jakie jestestwa tajemne,
fatalne na wiecie, ktre maj w tym najwiksze upodobanie, aby poczciwych ludzi sprowadza z prawej drogi. Jest take przypowie gminna, jakoby nieprzyjaciel naszego rodu, szatan, patrzy z umiechem na ruin kadego wielkiego ma, na ruin moraln. Rozkosz jego
ma by: skazi saw. Albo to nie byo dowcipnie ze strony wielkiego ksicia chcie wszystkich poczciwych Polakw zamieni w otrw? I czy mu si to w czci nie udao? Kogo tylko
u nas zdobiy cnoty rycerskie, kogo zalecaa wielka uczciwo, wielka wzito w obywatelstwie, kto wreszcie zasyn midzy swymi geniuszem, talentem lub dawn zasug: czy tego
porwna z czeladzi swego przedpokoju nie byo jego pierwsz usilnoci? Mia na to rne
sposoby. Jednych zniewaa publiczn obelg, drugich przypuszczeniem do swej aski. Tamtych wolno ukraca wizieniem; tych pitnowa hab, stawia pod prgierz opinii. Jego
dotknienie byo niesaw w Polszcze. Konstanty, wiedzc o tym, wielu nawet niechtnym
podawa rk; bo kogo tylko po przyjacielsku uciska, czyje rami wstrzsn na znak ukontentowania lub czyje policzki wyszczypa (zwyke przy milenia Konstantego), ten na zawsze
rozstawa si musia z ojczyzn. Podobne wzgldy i uczciwym ludziom, wojskowym szcze107

Szwajcarska legenda mwi, e Wilhelm Tell pierwszy odmwi kaniania si wywieszonemu publicznie kapeluszowi habsburskiego wielkorzdcy Gessiera. Spopularyzowa t histori dramat F. Schillera Wilhelm Tell.
58

glnie, toroway szerok drog do zlece nie najuczciwszych. Po takim zadatku aski paskiej
trzeba byo zosta albo tajemnym donosicielem, albo jawnym ciemizc swych braci czonkiem komitetu ledczego u Karmelitw108, albo popa w nieask i zakoczy ycie w wilgotnym, ciemnym gmachu.
W t sie publicznego niewstydu wika carewicz towarzyszw Kociuszki, przyjaci Dbrowskiego, wojownikw Napoleona. Generaowie znakami starej sawy zaszczyceni przeyli
samych siebie na paradzie. Weterani, okryci chlubnymi bliznami, ku schykowi dni swoich
zaczli by celem powszechnej wzgardy. Zajczek umierajc pucizn przekaza narodowi
wasn niesaw. Krasiski, Kurnatowski, Hauke, Trbicki, Potocki nie byli to ani li, ani
nikczemni ludzie. Stali si dopiero nimi za staraniem Konstantego.
Nie byo to take dowcipnie z jego strony chcie zaprowadzi ciemnot do kraju, ktry
uciemi! i zniewaa? By u nas m bardzo biegy w naukach, w prawie, ekonomii politycznej i administracji, sawny filozof i ucze Kanta. Nikt nade wicej ksig starych i nowych nie przeczyta, nikt gbiej od niego nie myla w Polszcze. W swoim czasie pisarz zawoany, patriota, jeden z luminarzy naszych! Nie warto zastanowienia, e wanie tego
czowieka, nie kogo innego, Moskwa obrci zdoaa przeciwko patriotyzmowi i owiacie?
Szaniawski zajmuje niepolednie miejsce w historii pitnastoletniego Krlestwa. Jakich rodkw uy Nowosilcow, eby go skoni do odegrania faszywej i nikczemnej roli cenzora, do
nadania tak niebezpiecznego kierunku wychowaniu publicznemu, nie wiadomo. To pewna, e
za pienidze, tytuy i urzdy takim serwilist, jakim by, nie zosta. Ani go zbogacono, ani
wywyszono nad innych. Nie podpada take zaprzeczeniu, e si i sam nie pi jak inni do
wysokich dostojestw. W tym samym stopniu, jaki mia przed utrat zasuonego imienia, w
tym samym ubstwie pracowa dla zarobienia sobie na najwiksz niesaw i nienawi publiczn. Jedyny moe i pamitny przykad aberracji tak potnego umysu! Pojmuj tych ludzi, ktrzy dla niedostatku, ambicji i zych obyczajw rzucaj si w lewo z prawej drogi. Lecz
trudno poj czowieka, ktremu nie szo ani o majtek, ani o osobiste wyniesienie, czowieka
skromnego i moralnego w domowym poyciu, dziaajcego jakby z przekonania w interesie
odwiecznych wrogw polskiego imienia. Pojmuj take tych ludzi, ktrzy, osobliwie w Polszcze, chocia zalepieni interesem kasty lub fakcji, z przekonania jednak nienawidz swobodnego rozwijania si wolnoci, ktrzy by dla ugruntowania niepodlegoci kraju, otoczonego rzdnymi i absolutnymi ssiadami, wadz wewntrzn silnie umocowa pragnli przeciwko wewntrznemu nieadowi, ktrzy, jednym sowem, narodowy despotyzm nad obc przenosz niewol. Zdanie takich ludzi, do jakiejkolwiek oni partii nale, ma nawet swoj mocn
stron; ile e komu ziemi i bytu potrzeba, temu si atwo kada swoboda wyda moe zawczesn, niebezpieczn, rozprzestrzeniajc si ze szkod niepodlegoci. Lecz nie pojmuj i
nikt, jak sdz, poj nie zdoa np. Kalasantego Szaniawskiego, ktry obcemu, moskiewskiemu despotyzmowi tak dzielnych, tak skutecznych dostarcza rodkw przeciwko niepodlegoci Polski, nie przeciwko le zrozumianemu liberalizmowi i duchowi zaburze spoecznych.
Ten filozof mwi, e dziaa tylko przeciwko jakobinizmowi i materializmowi, rzeczywicie
jednak przesta wierzy w Polsk, ducha polskiego nazywa mieszn polakieri i w edukacji
publicznej to zaszczepi przedsibra, co by na przyszo nawet kade powstanie udaremni
mogo.
Od upadku Napoleona jako ukoronowanego rozszczepiciela rewolucji idzie wci a do
dni lipcowych reakcja absolutyzmu. Reakcja ta przybraa nazwisko Restauracji. Restauracja
przedsibraa to wszystko odbudowa w porzdku moralnym, religijnym i politycznym Europy, co rewolucja wniwecz obrcia, a raczej co si jeszcze przed rewolucj tak wytrawio, e
koniecznie samo przez si musiao si w nic rozwia. Szczeglniej chodzio o to w caej Europie, eby wskrzesi pobono i wiar dla otarza, posuszestwo dla wadzy, uszanowanie
dla rodu: katolicyzm, monarchi i arystokracj. Krlowie, ksia i historyczne rodziny weszy
108

Por. przypis 9 do rozdziau VI.

59

w cise z sob przymierze. Mniemano, e religia wesprze trony, a trony feudalizmowi uycz
wzajemnej pomocy. Te wyobraenia nie majce gruntu pod sob, lecz naturalne, bo wynike z
nadzwyczajnych wydarze na Zachodzie, z nigdy nie przewidzianego i fatalnego naprzd
obrotu, a potem koca, jaki wzia Rewolucja Francuska, te wyobraenia Hallerw i de Maistrw chciano przemoc wszczepi na Pnocy, w Polszcze kongresowej, gdzie zastosowanie
ich byo daleko mniej naturalne jak we Francji, a zatem mieszne i niepotrzebne. W rzeczy
samej u nas, gdzie rewolucja socjalna nie oderwaa jeszcze narodu od przeszoci, gdzie
zwizkw midzy czasami starymi i nowymi gilotyna nie poprzecinaa, gdzie otarzw nie
naruszono, gdzie po rozbiorach kraju buntowano si przeciwko wadzy, ale tylko przeciwko
wadzy obcej, najezdnej, gdzie na koniec nie tknito ani majtkw, ani imion odwiecznych,
gdzie duchowiestwo zostawao w poszanowaniu u gminu, w tolerancji nawet u niedowiarkw: jaka moga by suszna przyczyna restaurowania spoecznoci? Wszelako duchowiestwo polskie, kler aciski, moni i serwilici rzucili si w kraju kongresowym z caym zapdem misjonarskim, z ca zachodni przeciwko rewolucji zawzitoci do przerabiania i nawracania opinii. Szukali lekarstw przeciwko chorobie, ktrej u nas jeszcze ne byo. Moskwa
swoim sposobem z tego korzysta nie zaniedbywaa. Postrzegajc oburzenie w narodzie, z
ucisku obcej wadzy pochodzce, liczya na karb ateizmu, jakobinizmu i materializmu
wszystko, co nas doprowadzi mogo do wzicia ora dla odzyskania niepodlegoci. Zwizki tajne nazwaa bezbonymi, patriotyzm modziey anarchi, niespokojno buntem i zyskaa
na to potwierdzenie papieskie. Aleksander, czy to z udanego, czy z szczerego bogomylnoci
zachwytu, cho sam kacerz w obliczu jedynego i prawowiernego Kocioa, poda jednak
przyjacielsk rk z Petersburga duchowiestwu aciskiemu, katolickiemu w Polszcze. Kodeks Napoleona zdawa si tchn duchem rewolucyjnym. Prze obci go i zreformowa
postanowiono. Szo mianowicie o nadanie wikszej przewagi duchowiestwu w stosunkach
poycia rodzinnego z Kocioem. Std wyamywanie rozwodw spod wieckiej wadzy; std
take wyamywanie duchowiestwa spod sdownictwa cywilnego. Minister owiecenia Stanisaw Potocki, czowiek uczony i gorliwy obywatel, chcc wynicowa t dno, napisa powie alegoryczn i do niezrozumia pod tytuem Podr do Ciemnogrodu.109 Zwietrzyli
jednak ksia duch tego pisma. Zaczli intrygowa i dokazali swego. Zoono z urzdu Potockiego, a na miejscu jego posadzono Stanisawa Grabowskiego, ktry si by duchowiestwu zaleci na sejmie w roku 1818 wielk w obstawaniu za powikszeniem wadzy kocielnej arliwoci. Od tej chwili obskurantyzm w kraju kongresowym wielkie czyni postpy.
Dyrekcj publicznego wychowania i cenzur wzi Szaniawski. Postanowiono kuratoria, to
jest wadz policyjn dozorcz dla studentw. Bigoteria starych Polakw, starych kobiet, dewotek i hipokrytw podniosa gow. Zaoono Propagand w Warszawie.110 Byy kongregacje, schadzki i narady, daleko swj wpyw w kraju rozcierajce. Syna przed innymi, jak
mwiono, kongregacja Baranka Boego; ksina owicka miaa jej z Belwederu uycza
wsparcia. Innych rozgazie tego pobonego i w pewnym wzgldzie politycznego bractwa
docieka byoby rzecz rwnie zabawn jak niepoyteczn; lecz musiaem wytkn t dno, bo si potem odezwaa w rewolucji i znalaza w jednym z naczelnych wodzw swego
reprezentanta.
Arystokracja, jak jezuityzm, nieraz nie wiedzc tego, staje si narzdziem obcej przemocy,
bo zawsze od niej przeciwko swoim potrzebuje wsparcia. Tak byo w Polszcze konstytucyjnej. Za dawnych czasw byy u nas stany, lecz nikt nie mia feudalnych przywilejw. Bya
109

Powie ta, ogoszona w 1820 r., sytuowana bya w kraju fikcyjnym, ale z przejrzystymi aluzjami do Krlestwa Kongresowego. Ksia nazwani tu byli bonzami, Ciemnogrd odpowiada Jasnej Grze.
110
Formalnie instytucja taka nie istniaa. Mochnacki przyrwnuje czynne w Warszawie ugrupowania klerykalne
do papieskiej Kongregacji de Propaganda Fide (rozkrzewienia wiary). Zwizki z kocieln hierarchi niektrych
k konserwatywnej arystokracji budziy w owych latach podejrzliwo i niech liberalnej opinii rwnie w
innych katolickich krajach (Wochy, Francja).
60

szlachta w Rzeczypospolitej, byli mieszczanie i chopi; ale w stanie szlacheckim kasta wysza, wyczna, ugruntowana na prawie, uksztaci si nie moga mimo odwiecznych porozumie z nieprzyjacimi kraju, ktre na koniec rozbir jego uatwiy. Za usugi wywiadczone
trzem ssiedzkim dworom w sprawie tego rozboju, a potem za pienidze otrzymali niektrzy
Polacy od tych dworw tytuy feudalne. Konstytucja Ksistwa Warszawskiego bynajmniej
ich nie potwierdza. Napoleon by guchy na usilne dania chccych patrycjatu, na wymow
okazujcych konieczn u nas potrzeb dziedzicznej izby lordw, parw, aby potok demagogiczny Polski nie unis. Czego nie mona byo wyjedna u Napoleona, starano si pozyska
u Aleksandra. Lecz i Aleksander konstytucj arystokratyczn przez niektrych Polakw napisan, szlacht od nieszlachty w obliczu prawa rozrniajc, w samej wreszcie szlachcie
wprowadzajc race odcienie, odrzuci. Ci, ktrzy koniecznie chcieli stanu w stanie szlacheckim, nie przestali na tym; ponawiali swe zabiegi w Petersburgu; na koniec, gdy nie byo
innego sposobu, przynajmniej komisj do sprawdzania i potwierdzania tytuw obcego nadania wyjednali sobie na drodze antykonstytucyjnej.111 Byli wtedy w kraju kongresowym na
mocy tej komisji hrabiowie i baronowie pruscy, austriaccy i moskiewscy. Hrabia Zamojski i
margrabia Wielopolski przedsiwzili odbudowa swe majoraty zniesione prawem i de facto;
Aleksander, czynic zado usilnym probom, przyrzek by na krtki czas przed mierci
utworzy sze ordynacyj: Czartoryskich na Puawach, Zamojskich na Zwierzycu, Potockich
na Wilanowie, Krasiskiego Wincentego podobno na Opinogrze tudzie dla Lubeckiego, nie
wiem, na jakich dobrach, i dla Ronieckiego na Kauszynie. Nie jeste rzecz godn zastanowienia, jak w jednym czasie i pod jednym wpywem zaczo dojrzewa w tym biednym kraju
kongresowym wszystko niemal, co, jak obaczymy, miao si sta przeszkod dla rewolucji
29-go? Tu si zawizay rozterki wewntrzne, ktrymi sprawa nasza upada.
Grabowski, Szaniawski i Nowosilcow nadawali rzdowi popd religijno-polityczny. Skadali to, co by mona nazwa jego czci moraln. Grabowski by pobony przez wychowanie; Szaniawski z wysokiej abstrakcyjnej teorii filozoficznej; Nowosilcow pomaga im, a raczej kierowa nimi dla wasnego interesu. Czonek rzdu tymczasowego w Ksistwie Warszawskim razem z anskojem, w Krlestwie zostawiony pod tytuem komisarza cesarskiego
dla uatwiania stosunkw midzy rzdem polskim i moskiewskim, upowaniony reskryptem
Aleksandra do zasiadania w Radzie Administracyjnej, w pierwszych szeciu latach trudni si
tylko interesami skarbowymi. Ale gdy Lubecki obj ministerium skarbu i wzitoci w Petersburgu, impozycj, taktem waciwym sobie odsdzi od administracji senatora moskiewskiego, nic mu nie pozostawao jak rzuci si do stray ducha publicznego i szuka nowego
zarobku w dozorze modziey, policji, moralnoci. Bez znaczenia w Petersburgu, sta si potrzebny w Belwederze. Opoj z temperamentu, ateusz i materialista z przekonania, zodziej jak
wszyscy prokonsulowie moskiewscy, w gruncie serca czowiek najniemoralniejszy, by przecie jednym z gwnych filarw propagandy religijnej. On obostrz! cenzur; on wpyw duchowiestwa pomnaa; on ledzi spiski i razem z Szaniawskim w edukacji publicznej upatrywa przeciwko nim lekarstwo na przyszo. Mwiono, i nie bez powodu, e Nowosilcow
prcz urzdowego posannictwa do Polski mia inn jeszcze misj od tej partii moskiewskiej,
ktra poprzysiga samej sobie zagad nawet imienia polskiego. Jeeli tak byo (czemu trudno nie wierzy), to mu trzeba odda t sprawiedliwo, e czyni zado poruczonym sobie
obowizkom z zawzitoci i przenikliwoci prawdziwego Moskala. Przeczuwa rewolucj,
bo poj natur kongresowej Polski. Polacy zwyk by mawia rodz si jakobinami, rewolucja jest we krwi tego narodu, Polacy ss j z mlekiem swoich matek. Przez rewolucj i
jako-binizm w Polszcze rozumia tylko nienawi moskiewskiego jarzma. Pod tym wzgldem
mia racj i daleko janiej widzia pooenie kraju ni Lubecki, ktry czy z przekonania, czy
111

Art. 46 konstytucji przyznawa krlowi prawo nadania szlachectwa, naturalizacji i tytuw honorowych. W
rozwiniciu tego punktu dekret krlewski z 17 VI 1817 r. okrela warunki nadawania w Polsce szlachectwa, z
ktrych to moliwoci rzd a do r. 1830 korzysta do skpo.
61

dlatego, e nienawidzi Nowosilcowa, cigle zbija jego opini w Radzie Administracyjnej, w

Belwederze i w Petersburgu co do powstania Polski. Szaniawski obawia si Nowosilcowa.
Ze strachu uprzedza nawet niektre jego yczenia. Dla niego i dla Grabowskiego Nowosilcow by wyroczni.
Komisja Rzdowa Owiecenia zostaa wkrtce pod takim wpywem jedn z gwnych
podpr obcego ucisku i domowego obskurantyzmu. Bogactwa, synekury spyway na biskupw. Wysze duchowiestwo wyznania aciskiego, katolickiego w Polszcze konstytucyjnej
nigdy nie wyjdzie z tego obwinienia, e niewierne wasnym tradycjom obywatelstwa i patriotyzmu starao si pomnoy sw powag za porednictwem moskiewskim. Na ludno
mniejsz jak w Galicji austriackiej dziewi biskupstw przypadao. Siedmiu biskupw brao
po 60 000 z polskich rocznej pensji, smy 108 000, arcybiskup 120 000.112 W Polszcze konstytucyjnej cay ciar posug duchownych spada na proboszczw, ktrzy nie mieli przyzwoitego utrzymania. Z tysica siedmiuset piciudziesit piciu probostw tylko 726 byo takich, ktrych dochody roczne po 1000 zotych wynosiy; a midzy 287 kocioami greckounickimi nie byo ani jednego, ktry by nawet z ostatnimi mg i w porwnanie. Przez starania w Rzymie umiano rzeczy tak ukartowa, e kraj nie mg zaradzi zemu w domu;
przyjta bowiem, a raczej wyjednana zostaa bulla apostolska w r. 1818, ktra wyszczeglnia
liczb diecezyj i liczb paraf i j. Bulla ta wysoko pensji dla biskupw i arcybiskupa tak zakrelia, i rzd krajowy bez zezwolenia stolicy apostolskiej adnej reformy w tej mierze nie
tylko duchownej, lecz i ekonomicznej przedsiwzi nie mg. Kler wyszy polski mia wic
przymierzecw za Alpami i nad New. Intrygowa w Petersburgu i w Rzymie. Synekura
biskupw dosza do tego stopnia, i si niektrzy cakiem powoaniem duchownym nie zajmowali. Nie siedzieli w diecezjach, kociow nie wizytowali. Sprawowali za to obowizki
cywilne w senacie i w rzdzie, tam z omiu stanowczymi gosami, tu z trzema. W Komisji
Owiecenia zasiada do obrad arcybiskup z dwoma biskupami i dwoma referentami duchownymi. Rozstrzygali oni wszystkie cywilne i duchowne interesa. Z innych wyzna ani jeden
czonek przez lat 14 nie mia tej prerogatywy, za to te ksia innych wyzna lepiej odpowiadali swemu powoaniu.
Duchowiestwo wysze katolickie stolic nad zbawienie swych owieczek przenosio. O
duchu jego, nie pod Woroniczem, ale pod Hoowczycem i Skarszewskim, ktrego nominacja
tchna zniewag dla Polski113, przekonywaj nastpujce przykady. Razu jednego midzy
konkurentami do lepszego beneficjum znajdowa si kandydat obyczajw nieskazitelnych,
celujcy w naukach. Ta ostatnia zaleta stana mu jedynie na przeszkodzie. Biskup, pamitny
owej maksymy carewicza zaprowadzonej w wojsku, swoje take publicznie wynurzy zdanie:
e ksidza uczonego nie potrzebuje. Inny biskup pogrozi rzdowi wziciem z biskupstwa
dymisji, jeeliby go zmuszano do odwoania z ambon obwieszczonych zakazw przywoenia
na targ w dniach witecznych drzewa, zboa i siana. Zakaz ten obostrzya kara niedawania
rozgrzeszenia przy spowiedzi. Trzeci biskup wbrew prawu zakaza listem pasterskim ksiom
swej diecezji stawa bez swego upowanienia przed sdem, czy to z powdztwa, czy z zapozwu. Czwarty pozwany do sdu przez pewnego ksidza za to, e go wizi i godzi przez
siedm miesicy, wyjedna sobie w rzdzie bezkarno tego gwatownego postpku. Rzd na
tej drodze obrony zabrn by w kolizje tylko przez rewolucj upione, albowiem pokazao
si, e w ksidz by na szpiega sprowadzony z zagranicy, za obcym paszportem. Gdy tym
sposobem duchowiestwo obrzdku aciskiego zaczo si wyamywa spod rwnoci w
112

Fundusze na ten cel uzyska rzd przeforsowujc w r. 1818 kasat wielu najzamoniejszych klasztorw w Krlestwie.
113

W. Skarszewski, powoany na metropolit warszawskiego w 1824 r., trzydzieci lat przedtem, bdc wtedy
biskupem chemskim, skazany zosta w czasie Insurekcji na mier za stosunki z Targowic i tylko asce Kociuszki zawdzicza ocalenie od szubienicy.
62

obliczu prawa, wadze krajowe zwracay na to kilkakrotnie uwag krla. Lecz Moskwa jak w
Portugalii, Hiszpanii, Francji, tak i w Polszcze zasadzaa swe widoki na katolicyzmie. Wyda
by wprawdzie Aleksander w r. 1818 postanowienie, ktre zalecao duchownym rwn ulego z innymi mieszkacami ustawom cywilnym i administracyjnym, lecz przemagajcy
wpyw ksiy w rzdzie atwo nieszczere zabiegi potrafi udaremni. Owe postanowienie nie
byo w Dzienniku Praw umieszczone i w cigu lat pitnastu rzd to nie mg, to nie chcia
trzech rzeczy do skutku doprowadzi: l. aby ksidza za przewinienia i zbrodnie pospolite odda pod sd zwyczajny; 2. przeszkodzi hierarchii duchownej odnosi si wprost do Rzymu
dla uzyskania tajnych papieskich breve, ktre zostaway w sprzecznoci z ustawami krajowymi, z czego poszo, e na przykad na supresj dbr duchownych upowanion bull z r.
1818 znalaza si pniej reprobacja papieska114, jak i rzymskie veto na uchwa sejmow
rozwodow z 1825 r.; na koniec 3. nie mg rozwiedzionym podug owego prawa sejmowego
wyjedna sankcji biskupiej. Biskupi zabronili wszystkim parochom bogosawi nowym lubom, tak dalece, e niejedno maestwo obchodzi si musiao bez aktu religijnego.115
Wpyw ksiy w rzdzie, zupene zaniedbanie edukacji ludu wiejskiego, obskurantyzm w
wyszym wychowaniu publicznym, tajna policja niezmiernie rozgaziona, psujca obyczaje,
wzbudzajca powszechn nieufno, charakteryzuj tedy kierunek polityczno-moralny administracji Krlestwa. Na czele tego systematu sta Nowosilcow. Lecz nie sam tylko ciemnot
mona szkodzi narodowi. Mona go jeszcze przywie do ubstwa, narazi na niebezpieczestwo jego wasno prywatn i publiczn. W tym wzgldzie tyrania administracyjna silnie wspiera niewol polityczn, Moskwa, zamierzajc krlestwo konstytucyjne zamieni w
guberni, zbliaa si do tego celu i na drodze ekonomicznej. Na czele tego drugiego systematu, rwnie niebezpiecznego, lecz daleko wicej zawikanego, a mniej dostpnego oglnemu pojciu, sta Lubecki, gwny, osobisty nieprzyjaciel Nowosilcowa.
Syn wprawdzie i u obcych materialny byt Krlestwa. Lecz pytam si: kt to go tak rozsawi w Europie, jeeli nie Moskale? Kiedy to mieszkance Krlestwa mieli wolno objawienia swej opinii w tej mierze i ocenienia tych bogactw, tego handlu, tego przemysu, ktre
u nich tak bujnie rozkwitn miay? Moskale i Prusacy (spomidzy ostatnich ci nawet, co
pisz w dobrej wierze) zarzucaj nam teraz niewdziczno, emy nie cenili dobrodziejstw
rozlanych na Polsk kongresow przez Aleksandra i Mikoaja. Przyznaj, e konstytucj
gwacono, lecz powiadaj: oto upikszono Warszaw, zaprowadzono bite drogi; oto mielicie
kanay do spawu, rkodziea, sukna wasze szy a do Chin, mielicie wic korzystny handel z
Rosj, wewntrz administracj porzdn, si zbrojn, wasn monet, bank, Towarzystwo
Kredytowe itd. Z dala lada co wieci, ale blechtr do rku wzity, jeli mu si bliej przypatrzymy, znika. Takim blechtrem byo Krlestwo Polskie nie tylko pod wzgldem konstytucyjnym, lecz zarazem przemysowym, handlowym i ekonomicznym. Pominwszy wreszcie,
i adne bogactwo, aden i najlepszy byt materialny nie mgby wygluzowa z pamici narodu polskiego, e by cay i niepodlegy, jaka w tym lotka dzisiaj to przyznawa Moskalom, a
nie Polakom, co si rzeczywicie dobrego zrobi mogo dla owej czstki Polski w pitnastoletnim pokoju? Wszake Polska konstytucyjna powinna si bya sama rzdzi. Instytucje,
jakie miaa, byy jej wasne, nie moskiewskie. Krl powinien by by tylko wykonawc woli
narodu. Odoywszy wszelako na stron t uwag, za wiele podobno mwiono o tych dobrodziejstwach, o tym handlu, o tych drogach.

114

W koach zakonnych twierdzono, e arcybiskup Malczewski, okrelajcy na krtko przed mierci zasig
owych likwidacji (supresji) na mocy penomocnictwa papieskiego, przekroczy swe uprawnienia pod naciskiem rzdu.
115
Konflikt polega na tym, e ksia zobowizani do prowadzenia akt stanu cywilnego nie mogli pogodzi
sprzecznych dyrektyw prawa kanonicznego o nierozerwalnoci wza maeskiego z Kodeksem, Napoleona,
zezwalajcym na rozwody.
63

Moskale nie bez przyczyny zwykli w kadym zabranym kraju jak najspieszniej przystraja
stolic: przez to chc oni tylko da pozna, e upu nigdy nie ustpi. Zachody koo upikszenia Warszawy byy wielkie, azjatyckie: ale czyime to kosztem stawiano owe gmachy, to kulawe i powykrzywiane, to jakby chiskie pagody, jedne podparte opasymi supami na ksztat
dud w organach, jak Okoow si wyraa, drugie w ksztacie parawana lub meczetu w ogrodzie? Kto, jeeli nie sami Polacy, przepaca te dziwotwory gustu moskiewskiego, obok ktrych dawna klasyczna budowa stolicy naszej tylko wyraniej janiaa? Zarzucaj nam, emy
jedzili bitymi traktami; lecz drogi, jedna od Brzecia, druga od Kowna, czy nie toroway
Moskwie o cudzym koszcie zbyt atwej przeprawy do Europy krajem polskim? Podwyszenie
ca na zboe w Gdasku wzito za pobudk do zerwania wbrew traktatowi wiedeskiemu
wszelkiej handlowej z Prusami komunikacji.116 Aleksander kaza spawia zboe do Windawy. Kraj wyniszczony miliony co roku oy musia na kopanie Augustowskiego Kanau,
stawianie luz, ubijanie tam dla poczenia Wisy z Niemnem i spawiania zboa z Wisy
gdzie? do Rygi. Ale i to przedsiwzicie poczone z tak ogromnymi kosztami, jeliby kiedykolwiek byo wykonane, posuyoby Moskalom do atwiejszego transportu armatur wojennych przeciwko nam samym i Europie. Co tylko Moskwa zdziaaa lub zdziaa w Polszcze,
to wszystko ulega temu dwuwykadnemu rozumieniu. Sukna polskie szy do Moskwy i do
Chin, to prawda. Lecz w zamian z znaczn jednak przewyk wychodziy z Polski do Rosji
pienidze za j, juchty, ryby, woy, wosk, bro, ptno, lederwerki i inne potrzeby wojskowe.
Trudno wic odgadn, co mogo wzbudza tak wielk zazdro Moskali pod tym wzgldem,
e (jak pisa minister sekretarz stanu do Lubeckiego pod dat 17 listopada 1825) a pitnacie
milionw ofiarowa mieli rocznie Krlestwu za poddanie sukna polskiego pod taryf ogln
carstwa.117
W dzisiejszym stanie nauki gospodarstwa narodowego nie podpada zaprzeczeniu, e rzd
na sposb uycia krajowych kapitaw wpywa nie powinien. Fabryki zbogacaj nard, jeli
same powstaj. Fabryki, ktre rzd zaprowadza, ktre by bez rzdu nigdy nie powstay, fabryki wypywajce z systematu prohibicyjnego, staj si klsk konsumentw, szkodz naturalnemu, miejscowemu przemysowi. Ta jest regua powszechna. W tej mierze aden wyjtek
miejsca by mie nie powinien. Fabryki Polski kongresowej do tego wzgldu odniesione nie
jednaj rzdowi, ktry je postwarza, wielkiego zaszczytu. C atwiejszego, jak wszystko
obce zakaza, wszystkie granice osadzi Kozakami? Musz wtenczas ku byle jakiemu zaspokojeniu koniecznej konsumpcji powsta krajowe rkodziea, lecz z wszystkimi przywarami
monopolicznymi: bo midzy reproducentami, z rwn atwoci zbywa mogcymi ze i dobre wyroby, nie masz ani potrzeby, ani bodca do wspubiegania si; a dla konsumentw nie
ma adnego wyboru. Jak z monopoliw tylko fiskalne, chwilowe (i to nie zawsze) zawizuj
si korzyci, tak te w systemacie zakazowym wszystkie zyski z wyrobw wymuszonych
spadaj jedynie na przedsibiorcw; z t jednak wielk rnic, e monopolia fiskalne prcz
soli sigaj po wikszej czci artykuw bd zbytkowych, bd takich, od ktrych wstrzyma si mona, za prohibicyjne fabryki puszczaj w obieg za cen upodoban wyroby, bez
ktrych obej si prawie niepodobna, przynajmniej wikszej czci krajowej ludnoci. Z
116

Traktaty wiedeskie porczay mieszkacom we wszystkich czciach dawnej Polski prawo nieograniczonej cyrkulacji wszystkich produktw i podw ziemi, i przemysu tyche prowincji, z tym e ew. co nie powinno byo przekracza 10% wartoci towaru. Wbrew temu postanowieniu rzd pruski w 1818 r. zaprowadzi wysok taryf celn dla spawu z Krlestwa do Gdaska, a w 1820 r. jeszcze j podwyszy. Lubecki zostawszy ministrem zabiega o zagodzenie tych opat, z czciowym powodzeniem.
117
Minister sekretarz stanu Stefan Grabowski w pimie z 17/29 XI 1825 r. donosi Lubeckiemu o tego rodzaju
sugestii ministra Kankrina. Bya ona podyktowana obaw przemysowcw z Moskwy przed konkurencj polskich wyrobw wkienniczych. Grabowski uchyli t ofert argumentujc, e roczna rekompensata 15 min
obciyaby skarb Cesarstwa ze szkod dla przemysu polskiego, a z wyczn korzyci dla producentw zagranicznych. Por. S. Smka, Korespondencja Lubeckiego z ministrami sekretarzami stanu, Krakw 1909, t. II,
s. 252253.
64

dochodu monopolijnego w Polszcze kongresowej opaca rzd, pod tytuem porzdku i bezpieczestwa publicznego, onierza, andarma, policjanta, szpiega, gorliwego w podsuchach
urzdnika. Z fabryk monopolicznych, z ich zyskw c przybywao, co przyby mogo ku
uleniu publicznych ciarw, kiedy prawie wszyscy, ktrzy u nas te fabryki pozakadali, byli
cudzoziemcy sprowadzeni z zagranicy? Od czasu taryfy zakanej naliczya ich Komisja Rzdowa Spraw Wewntrznych do 22 000. Napyw ten by bardzo naturalny. Fabrykant cudzoziemiec nie przychodzi u nas powoli, stopniowo, z ndzy do lepszego bytu, lecz jednym
gwatownym skokiem do wielkich bogactw; a co tylko zarobi, to natychmiast wyprawia lub
sam wywozi za granic. Pierwej w swoim kraju zaledwie utrzymywa si z wyrobw, ktrych najwicej Polska od niego kupowaa. Po zakazie przenis si na miejsce spoycia tych
wyrobw; by tedy panem i realizacji, i ceny. Albo to maa rnica? W domu, u siebie, ledwie szesnacie godzin pracy zdoay go wyywi. W Polszcze za poow tej pracy stawa si
majtnym. Z tego w ogle te dwa ze skutki wynikny: jeden dla Polski, e jej mieszkacy
zamiast sobie wybra i wytargowa, co byo za granic najlepszego, przyj musieli, co byo
najlichsze i najdrosze; drugi dla ociennych krajw, szczeglniej dla Niemiec, e zamiast
korzyci, jakie z przyjacielskich narodowych stosunkw w wielorakim podziale na og spyn miay, te wszystkie staway si wasnoci szczeglnych wychodcw. W Niemczech
narzekania na nasz mniemany przemys narodowy byy wielkie i sprawiedliwe.
Nie od dachu podobno, lecz od fundamentw stawiaj si budynki. U nas przed przemysem rkodzielnianym idzie rolnictwo, i dopki kraj nie odzyska swej niepodlegoci, pki
wszystkie jego pody nie wejd w handel wewntrzny, poty daremne bd wszelkie usiowania pomknienia go naprzd na drodze przemysowej. W Polszcze tych tylko rk do fabryk
Uy mona, ktre od ziemi zbywaj. A poniewa przedtem przy wikszej ludnoci nigdy
jednak ziemia nie miaa u na? tylu uprawiaczw, ile potrzebowaa, c dopiero w wyludnieniu przez tyle wojen sprawionym! Wreszcie przemys rkodzielniany krajowy moe by tylko
wypadkiem zdrobnienia gruntowej wasnoci, to jest rewolucji spoecznej; w Polszcze kongresowej na 22 253 550 morgach potrzebujcych uprawy ludzi zdatnych do tego byo ledwo
ptora miliona. Ziemia ta drugie tyle rk potrzebowaa, a trzy razy wiksz ludno wyywi
by moga. Tylko w przyblieniu do tego stosunku o fabrykach pomyli mona! Jakobi, Anglik wysany od swego rzdu dla zwiedzenia zagranicznego rolnictwa, wystawi najsmutniejszy obraz naszego ziemskiego gospodarstwa.118 Tych prawd nigdy zbyt czsto nie mona
przypomina ludziom wysawiajcym epok Kongresowego Krlestwa z przemysu i handlu.
Tych prawd nigdy zbyt czsto nie mona przypomina Moskalom, ktrzy sobie przyznaj,
cokolwiek kongresowy kraj zdziaa wasnymi siami. Za twrc tej okrzyczanej materialnej
pomylnoci, ktra Polszcze kongresowej osadza miaa jarzmo moskiewskiego protektoratu,
nie tylko cudzoziemcy, lecz i niektrzy Polacy obwoali ministra Lubeckiego. W tej mierze
przyjto u nas do szczeglny sposb rozumowania. Lubecki, mwiono, administruje antykonstytucyjnie; lecz on jeden uratowa byt polityczny Krlestwa zagroony w r. 1821; on
jeden opar si ministrom naszym, ktrzy sami potem chcieli wystawi monarsze potrzeb
odjcia konstytucji; na koniec on jeden hamowa w zapdach Nowosilcowa, a nieraz i w.
ksicia. C std, mwiono dalej, e nadwera konstytucj, kiedy si z tym dobrze dzieje
krajowi, kiedy skarb pod jego zarzdem wystarcza wszelkim potrzebom? A zatem taka bya
lotka w tym rozumowaniu: Lubecki uratowa konstytucj, wic nie bra mu za ze, e j
gwaci! Przyzna naley, e ten minister by bardzo szczliwy. Gatunek popularnoci, ktr
sobie zjedna w Polszcze, sztuka, ktr bezprawiom administracyjnym prowadzcym kraj do
ruiny uycza pozoru dobra pospolitego, jego stateczna wzito w Petersburgu pod panowa118

Sir William Jacob, kupiec i parlamentarzysta angielski, bawi w Warszawie w 1825 r. Lubecki chcia go pozyska dla idei obnienia ce zboowych w Anglii, co przyniosoby korzy polskiemu rolnictwu. Jacob wywodzi, e Kongreswka i tak nie bdzie w stanie produkowa wikszej iloci pszenicy na swych mao urodzajnych
gruntach. Por. S. Smka, Korespondencja Lubeckiego, t. II, s. 232, 236.
65

niem Aleksandra i Mikoaja: wszystko to zapewne nie pozwala wtpi o jego znakomitych
dworskich talentach; lecz nie wiem, czyli ludzie mylcy, bezstronni, pilnie rozwaywszy
jego cae postpowanie w Krlestwie, przyznaj mu z rwn atwoci prawo obywatelsk,
a nawet i biego w sztuce administracyjnej. Wpyw Lubeckiego na obrt, ktry wzio powstanie 29-go, by tak wielki i tak szkodliwy, e przez to samo dziaanie jego przedrewolucyjne nabywa niemaego interesu. Ja rozumiem, e to, co przedsibra przed rewolucj, rzuci
nowe wiato na to, co uczyni i czego chcia w pocztkach rewolucji. Dlatego starajmy si
wybada patriot w administratorze. Dlatego niechaj mi tu wolno bdzie dla uzupenienia
obrazu Krlestwa kongresowego przebiec zawd ministerialny tego znakomitego czowieka.
W tej mierze bd si stara by o tyle dokadnym, o ile mi pozwoli brak rde dostarczajcych mniej wicej pewnych wiadomoci o administracji, ktra nigdy si nie spowiadaa przed
narodem z swych dziaa, ktra nawet drukowi ledzi je zabraniaa.
Bracia Lubeccy odebrali pocztki starannego wychowania w Warszawie, w Korpusie Kadetw. W r. 1812 Karol Lubecki, gony z patriotyzmu, przystpi do Konfederacji Generalnej; lecz Ksawery, pniej minister, za jego przykadem pj nie chcia. Do wic wczenie
zacz by Moskalem. Pod tym wzgldem nie mona mu zarzuci zmiennoci charakteru: nie
by renegatem, kto nigdy w Polsk nie wierzy. Ksawery Lubecki wszed nasamprzd do wojska moskiewskiego.119 Jego usposobienia umysowe domyla si ka, e gdyby by chcia,
byby doszed na tej drodze do najwyszych stopni. Wszelako los chcia w nim mie ministra,
nie jeneraa. Porzuciwszy sub wojskow odda si w Litwie zawodowi obywatelskiemu i
wkrtce zosta cywilnym gubernatorem wileskim. W tym urzdzie powoany do Petersburga
przez Aleksandra (owiadczajcego si nawczas z wielkimi dla Litwy wzgldami, ktrych
powody wyej oznaczyem), zyska nieograniczone zaufanie cara. Od tej chwili trzeba uwaa Lubeckiego za gow tej fakcji w Polszcze, ktra zbawienia ojczyzny bez pobratymstwa z
Moskw nie pojmowaa. Lubecki, w czasie odwrotu wojsk francuskich czynny czonek przedsiwzitej przez Aleksandra reorganizacji Litwy, przyby na koniec z Moskalami do Warszawy, gdzie razem z Nowosilcowem, anskojem i Wawrzeckim nalea do skadu rzdu tymczasowego. Jako minister spraw wewntrznych tego rzdu pozna bliej kraj, mieszkacw i
administracj. Po organizacji Krlestwa trudni si do roku 1821 likwidacj pretensyj polskich do mocarstw ociennych. W tym celu odby jedn delegacj do Berlina, drug do Wiednia.120 Obrotom jego towarzyszy odgos powszechny pooonych wielkich zasug dla kraju.
Trzeba tedy najpierwej rozebra te jego czynnoci z Prusami i z Austri.
Linie demarkacyjne odgraniczajce w skutku podziau jedn cz Polski od drugiej, prusk od moskiewskiej, moskiewsk od austriackiej, porozryway naturalne stosunki nie tylko
midzy mieszkacami kraju, lecz zarazem midzy instytutami publicznymi (edukacyjnymi i
duchownymi) a dobrami ziemskimi, na ktrych fundusze tych instytutw byy ulokowane.
Nie masz dotd czci rozszarpanego kraju, ktra by z ocienn czci pod obcym panowaniem nie zostawaa z tego powodu w sporze prawnym. Namnoyo si wiele innych partykularnych pretensyj. Std potrzeba wzajemnych pokwitowa. Konwencja berliska z r. 1819,
ktra rozstrzygn miaa wane kwestie tego rodzaju midzy Polsk kongresow i Prusami,
ktra tak wsawia Lubeckiego, nie przysza do skutku z najwikszym uszczerbkiem polskiego skarbu?121 Dzisiaj, poniewa o tym mwi wolno, nie podpada zaprzeczeniu, e polscy
delegowani nie tylko nie zaatwili wszystkich kategoryj midzy dwoma pastwami, lecz nie
umieli obwarowa si przeciwko sidom na to zastawionym przez urzdnikw pruskich, aby
119

Lubecki suy w armii rosyjskiej w l. 17971800 jako prapor-szczyk, pniej podporucznik; uczestniczy
m.in. w kampanii woskiej Suworowa.
120
W l. 18131815 Lubecki by czonkiem Rady Najwyszej Tymczasowej Ksistwa Warszawskiego (pod okupacj rosyjsk) oraz p.o. ministrem spraw wewntrznych. Po urzdzeniu nowych wadz Krlestwa zosta mianowany (1816) gubernatorem cywilnym wileskim, ktrej to funkcji nie obj, skierowany za granic dla likwidacji dugw Krlestwa Polskiego.
121
Wrcz przeciwn, w peni pozytywn ocen prusko-austriackiej
66

odpowiedzialno spadajca z ich prewarykacyj na nich samych, a z nich na skarb pruski, nie
bya ciarem skarbu pruskiego, ale polskiego. Wysani do realizacji, kompensacji i pokwitowania nalenoci polskich, stali si obrocami Prus, kwitujc je ze wszystkiego, do czego
Polska miaa prawo, a co gorsza, przyznajc Prusom to, do czego ten rzd przed konwencj
nie mia adnego prawa. I tak na przykad: statut pruski organiczny depozytowy (DepositenOrdnung) zawiera w sobie przepis, ,,i w zagospodarowaniu sum depozytowych, czy to sdowych, czy administracyjnych, adne uronienie wydarzy si nie powinno; albowiem w
przypadku uronienia konserwatorowie kaucjonowani depozytw i sdziowie zarzdzajcy
lokacj odpowiedzialni s kolegialnie za cao wasnoci depozytowej; w kocu za ta odpowiedzialno spada na skarb krla pruskiego. Taki by stan prawny w wojewdztwach
przez ostatni rozbir do Prus wcielonych. Nie zmieni go traktat tylycki z r. 1807 ani wiedeski z r. 1815; ale go zmienia konwencja berliska z r. 1819, poniewa, Lubecki podpisa
artyku zezwalajcy na wydanie kaucji przez urzdnikw pruskich zoonej, to jest na umorzenie wszelkiej na nich spadajcej odpowiedzialnoci; a zatem ze skarbu pruskiego wbrew
statutowi pruskiemu depozytowemu przela na skarb polski obowizek spacenia kilkunastu
milionw!
Nie do na tej szkodzie wyrzdzonej ubogiemu krajowi; dotkny go i inne straty wynike
z niedbalstwa delegowanych do Berlina. Pomijam tu dugi hipoteczne pozacigane przez donatariuszw francuskich, ktrych wypat konwencja z r. 1819 polskiemu skarbowi rwnie
niepotrzebnie przekazaa; lecz pomin nie mona zupenego zapomnienia ogromnych funduszw instytutw kongresowej Polski lokowanych na dobrach kameralnych miast Gdaska,
Torunia, Elblga, Grudzidza itd. Fundusze te zostawi traktat wiedeski przy nieograniczonej
wasnoci instytutw naszych pomimo linii demarkacyjnej, ktra te instytuta od funduszw
oddzielia. Takie samo prawo suyo i instytutom pruskim majcym swe uposaenia w Krlestwie Polskim. C tedy mogo by dla obudwu stron naturalniejszego i sprawiedliwszego,
jak albo si utrzyma przy wzajemnej i dwukrajowej posiadoci, albo te przedsiwzi
rodki wymiany, kompensacji, tak aby polskie instytuta w Polszcze, pruskie za w Prusiech z
swoj na zawsze poczyy si wasnoci? C si stao? Oto Prusacy w skutku dwch konwencyj (z r. 1819 i 1829) przyszli do realizacji przez nasz skarb wykonanej takiej wierzytelnoci, z ktrej sam dunik uici si nie by w stanie; nam za zatrzymali i do swego dowolnego uytku przeznaczyli takie fundusze, ktre opatrzone w normaln hipotek nie ulegay
adnej trudnoci ani co do poboru procentw, ani co do podniesienia kapitaw. Przyczyn tej
likwidacji tak krzywdzcej Polsk kongresow byo to, e Lubecki w utworze naszego domowego bilansu mylnie przewag jego na nasze stron upatrywa. A zatem i pod tym wzgldem da si Prusakom wywie w pole. Zdawao mu si, e wysoko sum instytutw pruskich przenosi wasno polsk tego gatunku w Prusiech zabezpieczon; bez wzgldu wic na
traktaty my pierwsi zajlimy w prostej drodze administracyjnej pod tytuem sum poznaskich cudz obcion wasno, a Prusacy naleycie oceniajc znaczenie i wysoko tego
bilansu nie pogardzili daleko wiksz korzyci, ktra im si sama pod tytuem represaliw
nastrczaa. Ustanowili u siebie z tych polskich sum, dziesicin i rnych danin fundusz nazwany Retorsionsfond, na zasiek swego duchowiestwa. Dla likwidacji z Austri take podwjn delegacj wyprawiono do Wiednia. I z tym dworem, jak z pruskim, zawara Polska
kongresowa dwie oddzielne konwencje, jedn r. 1820, drug w 1828. Obiedwie jednak wielu
wanych punktw obchodzcych skarb Krlestwa i interes prywatnych nie zaatwiy. Galicja
Zachodnia wraz z jednym obwodem (zamojskim) z Galicji Wschodniej odpada, jak wiadomo, na mocy traktatu schoenbrunskiego w r. 1809, od Austrii do Ksistwa Warszawskiego, z
zawarowaniem wszelkiej wasnoci prywatnej i publicznej, i zrazu stanowia departamenta, a
potem wojewdztwa krakowskie, sandomierskie, lubelskie i podlaskie. Cay stan praw i obowizkw midzy Krlestwem Polskim i Austri by zamknity w tym obrbie. Co tedy rzd
austriacki w czasie swojej dwunastoletniej administracji od r. 1796 do 1809 nasamprzd w

67

uposaeniu prowincji na jej wyczn i parcjaln wasno przeznaczy, a czego przy ustpieniu tej czci ziemi polskiej Ksistwu Warszawskiemu nie odda; po wtre, w czym si instytutom publicznym, miastom, gminom i korporacjom zaduy; po trzecie, do czego si
prywatnym mieszkacom zobowiza: wszystko to rwnym prawem kwalifikowao si do
likwidacji, wszystko to wymagao obliczenia; lubo zreszt przyzna trzeba, e pretensje ostatniej kategorii naleao raczej zostawi staraniu prywatnych, raz e ci nie dali rzdowi polskiemu adnego upowanienia do dziaania z rzdem austriackim w ich imieniu, drugi raz, e
w rodzaju odpaty dla obligacyj rzdowych ustanowionym np. przez losowanie we dwch
epokach co 45 lat adne inne kombinacje ku ich zaspokojeniu wyjedna si nie day, a zatem i
negocjacja adnego celu pod tym wzgldem mie nie moga. Z pierwszej kategorii zachodzi
do reklamacji jeden tylko polski fundusz religijny, tak zwany Allgemeiner Westgalizischer
Stiftungsfond. Z drugiej, najznakomitszy by fundusz kahalny; z trzeciej, jak wspomniaem,
byy tylko prywatne wierzytelnoci. Pierwsza instytucja na wzr podobnego funduszu religijnego w Galicji Wschodniej, zaraz po pierwszym rozbiorze zaprowadzonego, powstaa z sum i
dbr, z rygoru konwencji petersburskiej (z r. 1796) dlatego przez skarb zajtych, e instytuta
duchowne i edukacyjne, do ktrych prawem wasnoci naleay, przy rozbiorze kraju dostay
si pod obce panowanie. Nie miaaby tedy miejsca reklamacja, gdyby cesarz austriacki nie by
t skarbow wasnoci tak zarzdzi (w r. 1800), e praw z konwencji na swj skarb spadych
czyni zlewek na wieczne uposaenie i niezmienne religijne uycie Galicji Zachodniej. Druga
pretensja powstaa z sum duchownych, edukacyjnych i prywatnych, ktre jeszcze za czasw
Rzeczypospolitej byy lokowane na kabaach gmin wyznania starozakonnego, a ktre rzd
austriacki przez zaprowadzenie podatku krupki, koszernego i wieczkowego od oduonych
erga calculum et refusionem wybra. Trzecia na koniec, zabezpieczona na banku wiedeskim
i skarbie austriackim, bya rnej natury. Wysokoci tych ostatnich pretensyj oznaczy nie
mona. Ksi Lubecki pierwsz tylko delegacj osobicie sprawowa w Wiedniu. Nie wiadomo, dlaczego pomin natenczas najwaniejsz kwesti co do Stiftungsfond. Caa jego wyprawa bya daremna bez ewikcji tego wielkiego funduszu. Z pocztku wadze austriackie czyniy trudnoci w przyznaniu Krlestwu Kongresowemu tej prowincjonalnej pretensji i usioway j podcign pod wasno ogln skarbu austriackiego. Z naszej strony niedbalstwo
doszo do tego stopnia, e nie zrobiono adnego przygotowania do oznaczenia przynajmniej
jej wysokoci. W kocu jednak pomimo tych obudwu przeszkd i bez najmniejszego przyoenia si polskich delegowanych ta naleyto w takim szacunku i pod takimi warunkami
zapewniona zostaa Polszcze kongresowej, jak si to obliczy podobao dworowi austriackiemu. Dugie spory urzdnikw rozstrzygny dwa listy monarchw, austriackiego i rosyjskiego. Pierwszy list, Aleksandra, obejmowa zapytanie, czyli fundusze tego rodzaju istotnie
byy zajte na oglny skarb austriacki lub czyli je oddzielono jako wasno miejscow tej
czci Galicji? Drugi list, cesarza Franciszka, rozwizywa to zapytanie w taki sposb: e
jak urzdnicy zawsze starali si te fundusze zoglni i zmasowa ze skarbowymi, tak przeciwnie troskliwoci monarchy byo trzyma je w odosobnieniu dla instytutw Galicji Zachodniej. Owiadcza wreszcie cesarz Franciszek z austriack rzetelnoci, e je poleci obliczy i wyda Polsce kongresowej. Skoro tedy zrozumienie rzeczy nie zaleao od dalszych
zabiegw dyplomatycznych, skoro stan interesu od r. 1820 do 1828 nie podpad adnej zmianie po takiej deklaracji cesarza austriackiego, c robia delegacja polska przez lat siedm w
Wiedniu biorc po 20 czerwonych z diet na dzie prcz pensji i kosztw podry? Czemu
nie majc nic innego do czynienia nie przypomniaa rzdowi austriackiemu, e do Stiftungsfondu Galicji Zachodniej naleaa take cz Stiftungsfondu Galicji Wschodniej przypadajca na cyrku zamojski? Cz ta, chocia tylko omnasta caego funduszu religijnego Galicji
Wschodniej, nabya jednak niemaej wartoci przez troskliwe, wicej jak pwiekowe zagospodarowanie.

68

Reklamacj naleytoci polskich wypywajcych z drugiej i trzeciej kategorii poprzedziy

natrtne, rodkami egzekucji administracyjnej poparte, nawet utrat wasnoci groce odezwy rzdu polskiego tak do duchownych beneficjatw, jako i do prywatnych posiadaczy obligacyj austriackich w kraju kongresowym. Odezwy te polecay mieszkacom skada oryginay, autografy, jako dowody potrzebne do usprawiedliwienia likwidacji z Austri. Na prno
wystawiano Lubeckiemu, e oryginay nie powinny wychodzi z rk interesentw, e je odpisy wiarogodne zastpi mogy. Upr ministra by w tej mierze nieprzeamany. Duchowni
chcc nie chcc musieli zoy akta zapewniajce przejcie dugw kahalnych przez skarb, a
prywatni Austrii wierzyciele wszystkie obligacje banku wiedeskiego i kamery nadwornej.
Mimo ich woli rzd polski sta si ich penomocnikiem. Z tego wynikny te dwa skutki: co
do duchownych ten, e po ukoczonej ju likwidacji i po odebraniu przez Lubeckiego cakowitej od Austrii satysfakcji, uwiadomione instytuta duchowne, i z wierzycieli Austrii stay
si wierzycielami skarbu polskiego i e na nowo swej naleytoci u nowego dunika dochodzi maj, zoywszy raz wszystkie dowody w oryginaach, ktrych im nie zwrcono, powtrnie swej pretensji usprawiedliwi nie byy w stanie; a co do prywatnych ten, e im samym przy wolnoci podniesienia zoonych obligacyj zostawiono drog dochodzenia swej
naleytoci w Wiedniu. Lament ksiy by niezmierny; narzekanie prywatnych interesentw
niesychane i sprawiedliwe.
Ci, co rozumiej ten interes, atwo sobie wyobra, jakie musiao by zadziwienie i przeraenie ostatnich, gdy si przekonali, e im skarb nasz tego nie zwrci, co od nich wzi. Zoyli z rozkazu swego rzdu obligacje oryginalne, a odebrali sfaszowane w depozycie rzdowym! Zdarzy si bowiem ten szczeglny wypadek, e spod klucza i stray Komisji Likwidacyjnej w Warszawie wykradano prawdziwe likwidacje, a na ich miejsce podkadano facsimile, na wzr autografw fabrykowane przez kompani ydw, ktra si na to umylnie zawizaa we Lwowie i dobrze wywiczya w rzemiole. Nie podpada zaprzeczeniu, e prywatni nie powinni byli ponie adnej straty z tej przyczyny. Rwnie oczywist rzecz byo, e
wszelka odpowiedzialno spadaa za to na Kalinowskiego, prezesa Komisji Likwidacyjnej, a
z niego na Lubeckiego, ktry jako minister akta cudzej wasnoci niepotrzebnie zabra, cudzego depozytu strzec nie umia i przez to skarbowi narodowemu, odpowiedzialnemu ostatecznie za prewarykacje sug rzdowych, cik klsk zada. Dotd nie obliczono szkody
tym faszerstwem zrzdzonej, bo nie wiadomo, czy cay depozyt, czy tylko w czci wykradziony zosta. Rzd stara si pokry to zdarzenie najgbsz tajemnic; lecz by przymuszony
do rozgoszenia jej i rozpoczcia ledztwa przez pewnego obywatela (p. Zapolskiego), ktry
wyczytawszy w gazetach austriackich, e wysza losem jego dwukrostotysiczna obligacja,
pojecha do Wiednia po jej realizacj. W Wiedniu pokazano p. Zapolskiemu autograf ju zrealizowany, a facsimile, ktre by przywiz z sob, przytrzymano. Zreszt caa konwencja z
Austri z r. 1820 co do wierzytelnoci partykularnych bya okryta tajemnic. Rzd nie umieci jej w Dzienniku Praw. Przyczyny niejawnoci byy do podejrzane. Szo bowiem o to,
aby nowi wierzyciele skarbu nie dowiedzieli si, w jakiej rzetelnej wysokoci realizacja na
rzecz ich nastpia. Z tego to powodu nadano konwencji formy ryczatowe, en bo: rzd
przyj od Austrii na satysfakcj caej drugiej kategorii trzydzieci milionw zotych, ktre
Polska kongresowa sol z Wieliczki wybraa. Dwa tylko miliony przygnano instytutom duchownym za wszelkie fundusze niegdy na kabaach starozakonnych lokowane, dochodzce,
jak wiadczyy akta pogalicyjskie, do czternastu milionw. Za gminom ydowskim z nadpaty daleko jeszcze znaczniejszej nic si nie dostao. W tym caym dziaaniu rzd polski by
po prostu tylko plenipotentem. Co od Austrii dla trzeciego wzi, to samo jemu wrci by
powinien w caoci, w naturze. Lubecki nigdy nie chcia tego zrozumie. Szafujc jakby rzecz skarbu realizacj pretensyj prywatnych i instytutowych gwaci cudz wasno.
Zbijajc w tre jedn, ogln, co tu powiedziaem w tej zawikanej, ale bardzo wielu
mieszkacw Krlestwa ywo obchodzcej materii: Lubecki w ukadach likwidacyjnych z

69

Prusami zezwoli na wydanie kaucyj przez urzdnikw pruskich zoonych, a zatem umorzy
przez to wszelk odpowiedzialno, ktra za przestpstwa, szczeglniej w administracji, sum
polskich pod imieniem bajoskich znanych122, z kasy wdw i sierot pochodzcych, lokowanych na dobrach ziemskich w Prusiech, spadaa na tych urzdnikw, a z nich naturalnym regresem na skarb krla pruskiego. Akta delegowanych naszych do Berlina wiadcz, e nie
przeczytali nawet statutu depozytowego i nie mieli z sob wykazw hipotecznych tych dbr,
na ktrych wykonana zostaa lokacja depozytw sdowych, administracyjnych itd. Nie wiedzc tedy, jaka zachodzi odpowiedzialno urzdnikw pruskich, nie wiedzc, jakie jest bezpieczestwo i jaka strata nierozwanie lokowanych funduszw, nie mogli te mie adnego
wyobraenia o skutkach wypywajcych z tego wydania kaucji. Skoczyo si na tym, e gdy
skarb pruski uwolniony zosta od wszelkiej odpowiedzialnoci konwencj berlisk za chciwo i nierzetelno swych sug, wbrew wasnym rozporzdzeniom w tej mierze, zawartym w
statucie pruskim depozytowym, cay ten ciar spad ostatecznie na skarb polski. W ukadach
z Austri Lubecki, nie przyoywszy si w niczym do windykacji Stiftungsfondu, pozwoli go
dowolnie oszacowa Austrii, aczkolwiek list cesarza Franciszka otwiera nam szerokie pole
do realizacji daleko korzystniejszej tego ogromnego funduszu. Delegowani naszego skarbu
niepotrzebnie bawili lat siedm w Wiedniu. Zyskali oni tam przydomek Diatenfresser, a nie
upomnieli si nawet o ow omnast cz funduszu religijnego starszej Galicji, ktra takim
samym prawem jak cay Stiftungsfond bya niezaprzeczon naleytoci Polski kongresowej.
Na koniec partykularne pretensje, ktre rzd polski podj si realizowa w Austrii, ktre w
czci zrealizowa i na swj uytek obrci, osawiy jego wiar finansow. Te s, e tak rzek, gwne likwidacyjne zasugi Lubeckiego. Nie pojmuj przeto, na czym si opierali jego
wielbiciele ogaszajc: e gdy rzdom austriackiemu i pruskiemu przyznano ju pretensje
przez nie zlikwidowane jako naleyto z epoki Ksistwa Warszawskiego przypadajc, i na
fundusz tej naleytoci krl kaza puci w dzieraw wieczyst dobra narodowe, ksi Lubecki sprawi to, e nie rzd nasz obcym rzdom, ale te naszemu znaczne sumy musiay zapaci.
Od tych likwidacyjnych przejdmy teraz do finansowych czynnoci ksicia Lubeckiego. W
rzeczy samej, kiedy obejmowa ministerium skarbu, rozprzenie w tej czci administracji
dochodzio do wysokiego stopnia. Grosz publiczny trwoniono. od dla wojska doznawa
przewlk; pensja urzdnikw cywilnych zalegaa od ptora miesica; wysueni wojskowi
retretw swych od roku prawie nie pobierali; naruszono wszystkie niemal depozyta i kaucje w
kasach publicznych; na koniec znacznie zwikszajce si wydatki przewyszay przychd.
Nie byo jeszcze bankructwa, jak Moskwa ogaszaa, ale by niead. Lubecki zostawszy ministrem rozway gruntownie pooenie kraju, jego zasoby, potrzeby, i rzek ze zwyk sobie
flegm: machina pjdzie. W istocie wszystko inn posta przybrao pod jego silnym sterem.
Z pocztku gwatowne rodki administracji, ktr z gruntu reorganizowa, zdawaa si konieczno usprawiedliwia. Wiksz poow krajowych dochodw chono wojsko. Wypadao tedy otworzy nadzwyczajne rda dla pokrycia innych wydatkw, rwnie naglcych.
Lubecki chwyta si tych sposobw z ca gorliwoci urzdnika mogcego kady wybieg
finansowy osoni potrzeb ratowania zagroonej politycznej egzystencji. Stanowi akcyzy,
nowe ca, kabaki 72, monopolia; wybiera naprzd podatki, egzekwowa spleniae, odwieczne; wprowadzi systema zakazowe. Polacy to wszystko znosili cierpliwie, bo szo, jak mniemali, o zadanie nieprawdy Moskwie, podajcej w wtpliwo mono nasz utrzymania si
wasnymi siami. Jakkolwiek niewiele warte byo to drobne Krlestwo konstytucyjne, byliby
si za nie pozwolili obedrze do ostatniej nitki. Ten punkt honoru kongresowy nie czyni haby ich charakterowi. Wkrtce may deficyt pokryty zosta; pace zalege wyliczono i rozchd
122

Mowa o wierzytelnociach pruskich, obciajcych mieszkacw Ksistwa Warszawskiego, ktre to sumy

Napoleon uzna w 1807 r. za up wojenny, nastpnie za odstpi rzdowi Ksistwa konwencj w Bajonnie
1808 r. Wierzytelnoci te stay si ponownie wasnoci prusk po 1815 r.
70

oglny stan na rwni z przychodem. Na tym te kocz si zasugi ministra skarbu! Gdyby
by Lubecki po osignieniu tego rezultatu, po wyleczeniu skarbu z chwilowego wycieczenia,
w miar jak dochody stae zaczy wyrwnywa wydatkom, zwalnia ucisk administracyjny
wywoany przemijajcym, niezbyt jednak krytycznym stanem finansw Krlestwa; gdyby by
na koniec udeterminowa budet albo i bez ostatecznej determinacji tymczasowo podawa go
pod rozsdek sejmu, sawa jego obywatelska zostaaby nietknita. Ale on tego nie zrobi.
Mnoy coraz gwatowniejszymi rodkami dochody Polski kongresowej, a nikomu z nich
przez cay cig swej administracji nie zdawa rachunku. Gdy na ostatek bez upowanienia
narodu zacz mobilizowa jego majtek publiczny i prywatny, mniemali wtedy ludzie nieskarbowi, ale jednak rzeczy jasno widzcy, mniemali, mwi, i nie bez przyczyny, e minister
cae Krlestwo Kongresowe zamierza na gotwk przemieni, aeby potem w razie potrzeby
uatwi carowi uycie tego kapitau.
Nim Lubecki wszed do rzdu, kady z ministrw Krlestwa zatrudnia si jako tako kierunkiem swego wydziau. Byo nawet co konstytucyjnego w ruchu oglnym machiny rzdowej. Rada Stanu kontrolowaa niekiedy komisje rzdowe, a izba obrachunkowa w swej niepodlegoci czuwaa nad wysokoci i gatunkiem wydatkw. Ledwie by rzec nie mona, e w
wyosobnieniu suby publicznej od narodu zachodzia w pierwszych kilku latach midzy wadzami pewna rwnowaga, pewien wzajemny dozr, tak e w czym jedna wykraczaa, w tym
j druga mniej wicej zdoaa czasem powcign. Wszystko to ulego raptownej zmianie, od
chwili jak Lubecki wzi ministerium skarbu. Wpyw jego u dworu zaraz si odezwa w caym rzdzie. Prcz niego wszyscy inni ministrowie, nawet Mostowski, przestali by czynnymi. Lubecki jeden mg mie swoje opini wobec tronu; dlatego te nikt w caym Krlestwie
tej opinii sprzeciwi si nie mia. W Petersburgu mg wiele, bardzo wiele. Jemu wic jednemu nie suya wygodna dla innych wymwka: wyszego rozkazu; byy bowiem przykady,
e wiele razy chcia, po tylekro umia si sprzeciwi i wyranej woli swego monarchy. Wymowny, czynny, znawca ludzi, ambitny, obrotny nie tylko w publicznych, ale i we wasnych
interesach, nada gwatowny popd ruchowi swego wydziau, a przeze wszystkim innym
czciom administracji. Przeadowywa swych urzdnikw prac; lecz wynajdywa i sowicie
nagradza talenta. On wyksztaci ducha hierarchii rzdowej, udoskonali centralizacj i przedzia midzy wadz i krajem, midzy rzdem i ludem tak rozszerzy, e tamten po raz pierwszy na ziemi polskiej sta si gwn rzecz, ten niczym. Urzdomania, przewaga suby patnej nad obywatelstwem, nad wszystkim, co jest witego na ziemi, daleko si za wpywem
jego rozpostary. Charakter rzdu tym sposobem zaostrzonego, natura wadzy, ktra tylu
miaa przychylnych sobie ajentw: ot jedno z najwikszych nieszcz, co z epoki kongresowej Polski wypyny dla sprawy 29-go.
W kraju konstytucyjnym rozprawy budetowe cay rzd wyjaniaj. Prawo wydatkowania
jest to sumariusz wszystkich czynnoci rzdowych. Prawo poboru jest inwentarz wszelkich
rodkw do dziaania. Polacy w pierwiastkach swego bytu pojli t prawd, e bez budetu
konstytucyjnego nie masz rzetelnoci w administracji. Ale ta sama konstytucja, ktra inicjatyw wszystkich praw zostawia przy krlu, ktr krl wedug upodobania swego mg zmienia i tumaczy, zawieraa take w sobie rozporzdzenia odkadajce do czasu nieograniczonego uczestnictwo reprezentacji narodowej w utworze budetu. Podug artykuu 91 ustawy
konstytucyjnej sejm wezwany od panujcego mia si naradza nad powikszeniem lub
zmniejszeniem podatkw, nad zmian, jakiej by wymagay, nad najlepszym i najsprawiedliwszym sposobem rozkadu, nad urzdzaniem budetu przychodw i rozchodw. A zatem: jeli
krl nie wezwie izb do tej pracy, dyskusja budetowa nie ma miejsca. Jakby nie do byo na
tym zastrzeeniu zamieniajcym w fikcj ca konstytucj, inny jej artyku (162) stanowi:
,,Pierwszy budet dochodw i rozchodw bdzie urzdzony przez krla za zdaniem Rady
Stanu i wykonywany, dopki nie zostanie umiarkowany lub zmieniony przez panujcego i
przez obiedwie izby. Jaka droga w samej konstytucji otworzona administracyjnemu wszech-

71

wadztwu! Krl wic zaraz na samym wstpie naszego reprezentacyjnego zawodu tak rozumowa pocz: Artyku 91 konstytucji docza do atrybucyj sejmowych rozprawy nad budetem; ale artyku 162 przyznaje monarsze prawo urzdzenia pierwszego budetu; przeto
sejm tylko nad pierwszym budetem zdziaanym przez krla naradza si moe; a poniewa
pod wyrazem nowy budet nic innego rozumie nie wypada, tylko zaprowadzenie nowego
systematu finansowego, krl wic przed utworzeniem tego systematu budetu konstytucyjnego sporzdzi nie moe; aby za zaprowadzi nowe i stae systema finansowe, trzeba by pierwej przynajmniej w przyblieniu dug krajowy oznaczy. W polityce autokraty to systema
finansowe, jak widzimy, gra t sam rol co grzech odpustny (pche veniel) w teologii jezuitw.123 Z tego wypado, e na mocy konstytucji mg mie miejsce budet antykonstytucyjny, ministerialny, i w rzeczy samej mia miejsce przez lat pitnacie. Lubecki, zastawszy w
skarbie t teori ju wyrozumowan przez krla, zasania si ni. przez lat dziesi jako niezomn tarcz przeciwko sejmowym konstytucjonistom, ktrzy w prostocie swego ducha
mniemali, e Polska kongresowa trzymajc si cile konstytucji daleko zajdzie.
Pod panowaniem tego antykonstytucyjnego budetu Lubecki przyj za prawido zbiera i
rozsypywa. Te dwie cechy nosi na sobie jego administracja. Wzi skd wzi, na tym zaleaa caa jego sztuka. Temu systematowi powici sw prac, swj upr nieprzeamany, sw
impozycj i sofistyckie rozumowania, w ktrych go aden jeszcze minister nie przeszed.
Nikt zapewne nie posdzi ksicia Lubeckiego o zaprowadzenie tajnej policji uorganizowanej,
ktra codziennie kilka tysicy zotych kosztowaa, ani o zakady wizie, ktre przechodziy
wszystko, co dotd srogo i okruciestwo wymyli mogy. Lecz pytamy si, kto opaca
urzdnikw tajnej policji, kto dostarcza w. ksiciu funduszw do stawiania i przerabiania
wizie stanu? Czy minister w kraju konstytucyjnym za kady grosz publiczny odpowiedzialny, minister z tak energi, z tak wzitoci u dworu, nie mg i nie powinien by
oprze si tym haniebnym wydatkom? W porze wymagajcej najwikszej oszczdnoci, przy
powszechnym narzekaniu mieszkacw Krlestwa na fiskalizm rzdu i ciary antykonstytucyjne, Lubecki rozsypywa szczodr doni ogromne sumy na podwyszenie pensyj, na dodatki nie do urzdw, ale do osb zastosowane, na gratyfikacje, w ktrych rozrzutno swoje
posun do tego stopnia, e urzdnikom wnoszcym proby o poyczk do skarbu darowywa
sumy t poyczk przenoszce. I tak np. Siennicki i Hankiewicz, referendarze stanu, pierwszy
trudnicy si wykazem zalegoci z epoki dawniejszych rzdw, drugi ledztwem przestpstw
politycznych, prosili jednego razu o poyczk skarbow. Kady z nich dosta po 1000 czerwonych z tytuem gratyfikacji. Radca stanu Komian da wynagrodzenia 36 000 z pols. za
jakie pretensje do skarbu; otrzyma bez umorzenia owych pretensyj tytuem gratyfikacji 50
000 z polskich. Pobrali nie mniej gratyfikacje radcy stanu Kalinowski, Brodzki, Morawski,
Wonicki, Szaniawski. Obdarza nawet Lubecki urzdnikw obcych mocarstw, np. p. Anstaedt, rezydenta moskiewskiego przy Zwizku Rzeszy Niemieckiej, ktremu kaza wypaci
znaczn sum nalec si polskiemu skarbowi z dbr Kocka.
Wyznacza take znaczne sumy na propagand serwilizmu i obskurantyzmu. Pod tym tytuem sama Komisja Owiecenia wzia ze skarbu 180 000 z pols. Aeby pokry podobne
wydatki, Lubecki wynajdywa rda, jakich by nikt inny odkry nie mg, np. ciganie egzekutnego, ktrym rzd austriacki zwyk by grozi opieszaym w opaceniu podatkw, lecz je
po wniesieniu skarbowej naleytoci zwykle umarza; albo zalegoci z r. 1806 zanotowane w
aktach wojewdztw popruskich za zastpcw i szeregowych do powstania przeciwko Prusakom i Moskalom.
Nikt take nie obwini ksicia Lubeckiego o barbarzyskie, ludzko oburzajce postpowanie z wielu znakomitymi obywatelami Warszawy, ktrzy za to przez carewicza skazani
zostali do robt publicznych w taczkach, e si powayli broni swych gorzelni, browarw
123

Jezuitom przypisywano bagatelizowanie grzechw powszednich, ktrych nastpstwa mona byo zaegna
korzystajc z odpustw.
72

prawnie nabytych i spokojnie posiadanych. Lecz kto by do tego powodem? Kto gwatem, bez
wyroku sdowego, bez uchway sejmowej zabiera na skarb wasno prywatn? Od niepamitnych czasw piwowarowie warszawscy mieli sobie nadane od krlw polskich przywileje obwarowane konstytucjami wolnego wyrobu i wyszynku trunkw w miecie. Ani Prusacy, ani Austriacy tych przywilejw nie tknli. Zachoway je konstytucja Ksistwa i Krlestwa. Lubeckiemu podobao si naruszy t prerogatyw. Obrci on przeciwko piwowarom
warszawskim nastpujce sofistyczne rozumowanie: e wyrb i wyszynk trunku w miecie
jest zawsze i wszdzie juris regalis; jak bowiem gdzie moe by inaczej, kiedy tak jest w Moskwie? Moga Rzeczpospolita prywatnym udzieli pewne przywileje; moe je nastpny rzd
cofn; spr o to z prywatnymi nie ulega rozpoznaniu zwyczajnego sdownictwa, bo dochd
taki siga kategorii podatkowania; zmiana za tego dochodu nie podpada pod obrady sejmowe, bo nie jest podatkiem. Piwowarowie nie pojmujc tych wykrtw wytoczyli proces
przeciwko ministrowi i zanieli skarg do krla. Minister destytuowa ich obroc, mecenasa
Kozowskiego, i zoy z urzdu Michaa Hubego, referendar stanu, czynicego w porzdku
suby publicznej mocj o nierzetelno rachunkw skarbowych; a piwowarowie, ktrzy
mniemali, e im naleao gwat gwatem odeprze, zamiatali plac Saski pod stra onierzy
ze zgroz stolicy i kraju.124 W tym opakanym zdarzeniu minister nie chcia pamita, nasamprzd, e u nas dochd konsumpcyjny od trunkw i rzezi byda w miastach zaprowadzony
zosta pod wyranym tytuem podatku uchwa sejmow z d. 21 grudnia 1811 r., po wtre, e
wszelkie zmiany w tym rodzaju podatkowania, tym bardziej nastpne zaprowadzenie wycznego na rzecz skarbu po miastach poboru konsumpcyjno-propinacyjnego bez upowanienia
sejmu byo nie obowizujce, jako antykonstytucyjne; na koniec, e na mocy uchway sejmowej z r. 1818 odbyo si odnowienie regulacyj hipotecznych wszystkich posiadoci warszawskich pod rygorem prekluzji dla kadego nie zgaszajcego si prawa. Stan tedy w
owej porze i skarb z takimi prawami, jakie mia przeciwko posiadaczom; lecz innych prcz
odwiecznego czynszu wnie i zahipotekowa nie mg. Wszelkie wic w tej mierze rozpoznanie ulegao wadzy zwyczajnego sdownictwa, nie za administracyjnego, jak chcia Lubecki, ktry tym sposobem by zarazem stron i sdzi w swej sprawie.
Jak niesumiennych chwyta si rodkw dla prdkiego zapenienia kasy rzdowej, eby j
jeszcze prdzej wyprnia, wywiec mniej znane nastpujce fakta: l. obudwoma konwencjami likwidacyjnymi wiedeskimi przej by obowizek zaspokojenia wszelkich pretensyj
nalecych si od Austrii mieszkacom i instytutom Krakowa, poniewa zupen ich satysfakcj odebra. Nic jednak nie udzieli z tego Krakowowi, ani si z nim obrachowa, ani zabezpieczy, ani procentu opaca, ani nawet chcia wyzna, co imieniem tego miasta wzi od
Austrii; 2. Akademia Krakowska, hojnie przez panujcych, przez stany Rzeczypospolitej i
przez prywatnych uposaona, posiadaa znaczne dobra i kapitay, czynsze i daniny ulokowane
na nieruchomociach w Krlestwie Polskim. Nikomu przez myl nie przeszo podawa w
wtpliwo te dobra, kapitay i czynsze z powodu linii demarkacyjnej oddzielajcej Akademi
od jej funduszw; we wszystkich bowiem ukadach kongresowych z r. 1815 mocarstwa wystrzegay si rygoru fiskalnego, ktry charakteryzuje konwencj petersbursk z r. 1796. Wedle zasad tych ukadw linie demarkacyjne ani stanu, ani tytuu wasnoci nie zmieniay.
Nadto artyku 15 traktatu dodatkowego z dnia 21 kwietnia (3 maja) 1815 wyranie zastrzega
Akademii wszystkie dobra i kapitay, ktre przy regulacji hipotecznej, przy asystencji skarbu
wykonanej, na imi Akademii Krakowskiej bez adnego sporu zapisane zostay. Lecz c
pomogy traktaty i hipoteka? Lubecki argumentujc przeciwko Akademii, jak argumentowa
przeciwko piwowarom, przytoczy artyku 13 tak brzmicy: To wszystko, co w miecie wol124

Nowa opata od trunkw pobierana bya przy wwozie ich do Warszawy; jej zaprowadzenie pocigao za sob
likwidacj gorzelni w samym miecie. Lubecki powodowa si tu nie tylko wzgldem fiskalnym, ale te interesem ziemiaskich producentw alkoholu. Na protesty gorzelnikw warszawskich Konstanty reagowa w sposb
brutalny.
73

nym Krakowie i jego okrgu byo wasnoci narodow Ksistwa Warszawskiego, nalee
bdzie na przyszo do tego miasta. Z tych to wyrazw wycign szczeglny wniosek: e
poniewa dobra i kapitay Akademii w Krlestwie nie znajduj si w Krakowie i jego okrgu,
przeto do Akademii nalee nie mog. Na tym fundamencie wyrobi wprost postanowienie
Rady Administracyjnej przyznajce dobra Akademii Krakowskiej skarbowi Krlestwa i upowaniajce hipotek do przepisania tytuu wasnoci z imienia Akademii na imi skarbu
wszystkich akademickich kapitaw; 3. Klasztor kameduw rytwiaskich, przez famili Tczyskich nadany znacznymi dobrami i kapitaami, erygowany by pod tym warunkiem: i na
przypadek zniesienia i ewakuacji klasztoru przez zakonnikw, fundusze ipso facto do familii
wrci maj. Wypadek ten w akcie erekcji przewidziany nastpi w rzeczy samej przez supresj klasztoru i przeniesienie yjcych zakonnikw do innego klasztoru na Bielanach pod Warszaw. Skarb zabra fundusze; dziedzice fundatorw wystpili natychmiast ze sporem prawnym. Lecz nie zabrako Lubeckiemu i w tym zdarzeniu, jak w tysicznych innych, na obrotach jemu tylko waciwych. Po zapadym wyroku sdowym nakazujcym skarbowi zwrot
caej fundacji rodzinie uposaycieli klasztoru, wystpuje minister ze sporem jurysdykcyjnym
przeciw wyrokowi, jakoby dlatego niewaciwemu, e sdy zwyczajne nie powinny si wdawa w rozpoznawanie zarzdze skarbowych, e nie mog uznawa takich dbr za prywatn
wasno, ktre przez tyle rnych rzdw poczytywane byy za wasno publiczn. Nie
obiecujc sobie jednak pomylnego rozstrzygnienia tej sprawy, za ktrej udaniem si adna
wasno w kraju nie byaby znalaza gwarancji ani w prawie, ani w sdach, nie dopuszcza
wnie sporu na oglne zgromadzenie Rady Stanu, zatrzymuje go w Radzie Administracyjnej
i ca rzecz koczy na wiadectwie dla sdw wydanym o istniejcym sporze, aby takim
prawdziwie moskiewskim zwrotem przynajmniej przeduy grabie cudzej wasnoci, a potem we trjnasb to zwrci, w czym prywatnego skrzywdzi zamierzy.
Wzi skd wzi ten jest tedy klucz caej sztuki finansowej Lubeckiego; wyargumentowa, wyrezonowa wszystkie prywatne i publiczne zasoby z kraju, wszystkie aktywa i
kapitay do dowolnego na raz jeden uytku: tym syn jego talent niezrwnany. Widzielimy
wszechwadztwo tego ministra w stosunkach skarbu z prywatn wasnoci. Przypatrzmy si
teraz, jak traktowa publiczn; uwamy bliej jego mistyfikacje, jego upr udaremniajcy
nawet krlewskie rozkazy w tej mierze. Z dugiego szeregu wypadkw tego rodzaju kilka
tylko przytocz, jako dowd dobrej niby woli krla dla kraju i zarazem jako dowd, e takiej
woli minister bezkarnie mg si sprzeciwi. I tak: z dbr narodowych skarb nie mia adnego
rzeczywistego poytku; mniej nawet czyniy ni prywatne, ktre od r. 1789 wnosiy gruntowy
podatek ofiary, jakiemu nie ulegay dobra narodowe. Mniemane amelioracje, alewiacje, defalki125, zapomogi i budowle poeray dochody, krtkimi kontraktami dzierawnymi do wygrowanej podniesione wysokoci. Co obrotny dzierawca pod owymi pozorami odciga z
sumy nalenej skarbowi, to zwykle traci na opatach komisyj na grunt zseanych, rzdowych
lustracyj, rektyfikacyj i eksmisyj. Przy najwikszym ucisku wocian, przy zniszczeniu dbr,
odnawiajcym si po kadym upywie kontraktu dzierawnego, nic tedy ani skarb, ani posesorowie nie zyskiwali. Ten opakany stan dbr narodowych zwrci na siebie baczno krla,
ktry (i t sprawiedliwo odda mu naley) przedsiwzi lepiej je zagospodarowa przez
zaprowadzenie dzieraw wieczysto-dziedzicznych. rodek najzbawienniejszy tak dla ulenia
niedoli wocian gnbionych przez coraz nowych dzierawcw, jako i dla zachowania od zupenej ruiny tego szacownego kapitau narodowego. Ponawia Aleksander kilkakrotnie rozkaz
wypracowania projektu do erbpachtw; lecz zawsze daremnie, czy to dlatego, e minister
skarbu inne mia zamiary w tym wzgldzie, czy te dlatego, e on sam tylko pojmowa prawdziw dno wyszej woli. Lubecki, przeciwny wieczystej dzierawie dlatego jedynie, e
125

Z tytuu dokonanych w majtku inwestycji (amelioracji) dzierawca dbr narodowych mg uzyska od

skarbu bd ulg (alewiacj) paconej tenuty, bd potrcenie (defalk) wydanej sumy z teje raty dzierawnej.
74

stawaa na przeszkodzie jego szalonemu systematowi mobilizowania wszystkiego, co w istocie swej powinno byo by w kraju nieruchome i trwae, kad za prawido do dzieraw wieczystych dochody w przeciciu na przyszo z takich lat poprzednich, w ktrych kwitn
handel zagraniczny, nie skrpowany jeszcze biem zboowym zakazowym.126 C tedy mogo
bardziej odstrcza konkurentw, jak wysoko kanonu wieczystej dzierawy z lat wolnoci
handlu i wielkiej ceny produktw ustanowionego na lata prohibicji i tanioci ziemiopodw?
Brakiem konkurencji przekonywa Lubecki krla o niemonoci zaprowadzenia dzieraw
wieczystych; z tej niemonoci wyprowadza bardzo oicznie potrzeb naprzd oduenia,
potem sprzedania, na koniec zmarnowania dbr narodowych. Dalej: krl ustanawiajc komitet w celu wypracowania dziea ostatecznego uposaenia duchowiestwa krajowego, zastrzeonego konstytucj, poleci nasamprzd oddzieli majtek duchowny od skarbowego i w tej
mierze cisy wykona obrachunek; a po wtre kaza uwaa za wasno duchowiestwa te
fundusze, ktre mu si z organizacji austriackiej Stiftungsfondu Galicji Zachodniej naleay.
Do pierwszegc ani przystpi Lubecki w caym cigu swej dziesicioletniej administracji; o
drugim ani wiedzie chcia, tak dalece, e prdzej i atwiej mona byo jedn cz tej wasnoci wydoby spod obcego austriackiego rzdu, jak drug cz, w wasnym kraju pozosta, spod administracji ministra skarbu. Istotn przyczyn tego oporu nic innego nie byo,
tylko nadwerenie funduszu, z ktrego w wykonaniu woli krlewskiej wypadaoby zda
rachunek. Na ostatek (i zapewne nic mocniej nie charakteryzuje, jak ten postpek, arbitralnoci ksicia Lubeckiego) krl poruszony niedol tych parochw, ktrzy nie mieli i tysica zotych rocznego dochodu, poleci skarbowi co rok forszusowa im trzykro szedziesit i kilka
tysicy a do ukoczenia oglnego dziea uposaenia, zasiek ten przeznaczajc na dopat
kwoty, ktra ju sama z siebie bya tak szczupa. Oznaczy nawet krl pierwszy termin dopaty od l stycznia 1826. C pomoga wola panujcego bez woli ksicia Lubeckiego? Ten
hojny a do zbytku dla lepych narzdzi despotyzmu, szczodry dla wyszego kleru, nie tylko
ani grosza nie da ku wspomoeniu ndzy parochw, od ktrych moralno i owiata ludu
zaleaa, lecz nadto pogrozi im zupen ruin przez zabr i tego, z czego yli: wyda bowiem
rozporzdzenie do sprawdzenia dochodw kocielnych, nie przyjmujc innego oszacowania
ich realnoci jak przez wykonanie publicznej sprzeday caej niemal icizny niszego duchowiestwa.
Nie myl zaprzecza uytecznoci Towarzystwa Kredytowego zaprowadzonego do Polski
kongresowej pod administracj ksicia Lubeckiego, lecz mniemam, e nie bez korzyci bdzie rozebra tu te kwestie: co go w istocie mogo natchn myl naladowania u nas owej
instytucji? W czym mogoby si byo sta Towarzystwo Kredytowe poyteczniejsz dla Polski kongresowej? W czym na koniec zagraaa klsk temu krajowi?
Listy zastawne s pruskim wynalazkiem; powstay w Prusiech za Fryderyka II, w drugiej
poowie XVIII wieku, gdy po klskach wojny siedmioletniej czu si dawa powszechny w
tym kraju niedostatek pienidzy. Ziemskie dobra byy tam niezmiernie zaduone. Obawa
stracenia znacznych posiadoci gruntowych dla niepodobiestwa uiszczenia si z dugu, czstokro i niewielkiego, odwodzia wacicieli od starannej pieczoowitoci w ulepszeniu gospodarstwa zrujnowanego przez wojn. Nieufno w hipotece, trudno w odebraniu procentw lub kapitaw odstrczay z drugiej strony kapitalistw od lokacji. Tym sposobem gospodarstwo rolnicze coraz podupadao, a brzczca gotowizna krya si bez adnego poytku. W
tym stanie rzeczy prawnicy, zagarnwszy wszystkie pienine interesa, nie udzielali poyczek
bez lichwiarskiej opaty dla swej strony i bez korzyci dla siebie. Wypowiadali nieraz kapitay
dla ponowienia tych zyskw. To sprawio, e waciciele ziemskich posiadoci w Prusiech
przyszli do najwyszego stopnia ndzy. Jak zaradzi zemu? Podano rodek genialny: stowa126

Po wojnach napoleoskich rzd angielski w interesie wasnego ziemiastwa podwyszy znacznie opat
celn od importu zboa, co w praktyce rwna si mogo wstrzymaniu importu. Wpyno to fatalnie na poziom
cen zboa na kontynencie, m.in. w Polsce.
75

rzyszenia kredytowego, majcego na celu wydobycie i puszczanie w obieg wielkich i maych

kapitaw, dostarczanie tych kapitaw wacicielom nieruchomoci hipotecznych bez procesw i porednictwa prawnikw, obwarowanie wypaty dugu tym sposobem zacignionego
bez przewlk i kosztw sdowych. Pierwsze towarzystwo kredytowe ugruntowane na tych
zasadach zawizane byo w Szlsku r. 1769. Mia to by pomys kupca Biringa. W r. 1770
kanclerz Karmer zregulowa rzdow do tego ustaw. Roku 1777 uorganizowao si towarzystwo kredytowe w Marchii Brandeburskiej; r. 1781 w Pomeranii pruskiej; 1787 w Prusach
Zachodnich; 1788 w Prusach Wschodnich; a ostatnie przed naszym r. 1819 w Ksistwie Poznaskim. Rzecz dziwna! Jak do utworu podobnej instytucji w Polszcze kongresowej mielimy doskonae wzory w Prusiech, tak te chtnie zapewne przyzna nam rzd pruski, emy
si mu najwspanialej wywdziczyli za t nauk; nieledwie bowiem wszystkie korzyci tej
operacji kredytowej w Poszcze zaraz na spyny. I to byo dzieem Lubeckiego. Na dobrach
ziemskich Krlestwa ciya, jak wiadomo, najwiksza wierzytelno pruska sumy bajoskie.85 C czyni nasz minister? Oto szybko realizuje na rzecz pruskiego skarbu, bez procesw, bez kosztw sdowych, i t reszt sum, ktre z porzdku hipotecznego przez Towarzystwo Kredytowe spacone by nie mogy. Jeeli tedy zapatrzywszy si na jednaki cel, wszystkim stowarzyszeniom kredytowym waciwy, pomnoenia obiegu gotowych w kraju pienidzy, postrzeemy skutkiem tej operacji wypywajce kapitay nasze za granic bez nadziei
powrotu; jeeli nadto nasz waciciel ziemski na prno wyglda zasiku do polepszenia
swego gruntu, a dla wierzyciela domowego poniej obcych dugw lokowanego take skutkiem tej operacji wiksze nieli przedtem zjawiy si trudnoci do odzyskania swego: czy li i
w takim widoku nie oduczymy si wielbi instytucji na cudz korzy, a na szkod nasz zaprowadzonej?
Jest jeszcze inny punkt, z ktrego, zdaniem moim, uwaa trzeba to kredytowe systema w
administracji Lubeckiego. Chcia on, jak powiedziaem, ruszy z miejsca nawet ziemi narodow i w obieg puci. Chcia spieniy majtek publiczny. Ta dno pod przewag obcego absolutyzmu, w stosunkach maej Polski kongresowej z carstwem, rzuca ponure wiato na
cay jego zawd finansowy. Wieczysta dzierawa dbr narodowych niepodobn czynia ich
sprzeda. Dlatego mimo woli panujcego, szczerej czy udanej, odrzuci wieczyst dzieraw.
Zby przdc dobra narodowe, wypadao je pierwej oduy. Aby je oduy, wypadao zaprowadzi uatwiajce poyczk Towarzystwo Kredytowe, do ktrego Lubecki z dobrami
narodowymi natychmiast przystpi. Byo wic Towarzystwo Kredytowe dla ministra finansw rodkiem sprzeday tych dbr bez upowanienia narodu!127 Jedno wypywao z drugiego
naturaln koniecznoci; poniewa skoro pierwej dobra narodowe bez opaty ofiary, procentu
.i rat amortyzacyjnych od poyczki nie przynosiy skarbowi adnego realnego dochodu, czeg innego spodziewa si mona byo, jeeli nie ich sprzeday przy tylu nowych ciarach, a
przy starym niedbalstwie ekonomicznym?
We wszystkich stowarzyszeniach pruskich, o ktrych wspomniaem, panowaa maksyma:
e dobra, z ktrymi ktokolwiek przystpuje do towarzystwa kredytowego, przez to towarzystwo oszacowane by maj. Ustanowiono naprzd oglne prawida detaksacyjne, ktre potem
najcilej byy zachowywane. Wprawdzie w Prusach Zachodnich i w Szlsku mona byo bez
nowego otaksowania ad hoc zyska poyczk do poowy ceny, za jak dobra w pierwszej
prowincji od r. 1757 do r. 1787, a w drugiej do r. 1755 nabyte zostay; mona byo take da jej w Szlsku w stosunku czwartej czci kapitau podug gruntowej kontrybucji wyrachowanego: lecz takie wyjtki od oglnej zasady i u nas nie mogy mie miejsca, i rzadko w
Prusiech do skutku przychodziy, i nie znosiy rodkw sprawdzenia przez detaksacj, ktra
ostatecznie tak z dania waciciela, jako i z woli towarzystwa wszelkie wtpliwoci rozstrzygaa. Nasz projekt kredytowy nie ustanawia ani pewnej, ani nawet do pewnoci zblionej
127

Jednym z motyww forsowania przez Lubeckiego sprzeday dbr narodowych by wzgld na opini ziemiastwa, ktre widziaoby niechtnie likwidacj paszczyzny w tak znacznych poaciach kraju.
76

zasady szacunku wszystkich zarwno dbr ziemskich. Ofiara w r. 1789 zaprowadzona, a pniej podwyszona do 10-go grosza jako dobrowolny dar obywateli ku zaatwieniu naglcych
potrzeb ojczyzny, bya raczej miar patriotyzmu, u jednych wicej, u drugich mniej hojnego,
nieli dowodem realnej dbr wartoci, ktra zreszt przez p wieku rnych przygd naszego
kraju podlega wielkim zmianom. Sam ciar tego podatku, niejednako dotykajcy wacicieli
ziemskich, potrzebowa rektyfikacji i bez wzgldu na Towarzystwo Kredytowe. Sdownictwo
take od dawna oczekiwao na sankcj cynozury do szacunku dbr nieodbicie potrzebnej. W
drodze przygotowawczej do prawa kredytowego nastrczaa si najlepsza pora dogodzenia tej
potrzebie; a jednak nie tylko jej nie zaradzono u nas, lecz nie obmysono nawet rodkw, aby
kady waciciel gruntowy zarwno mg si sta uczestnikiem poyczki do realnej wartoci
dbr zastosowanej.
W adnym z towarzystw pruskich nie by tak krtko zakrelony termin amortyzacyjny jak
w naszym systemacie; aczkolwiek prowincjom pruskim nadmorskie pooenie, porty wasne i
obce przylege, urzdzenie spawu przez wewntrzne kanay, rozliczne stowarzyszenia prywatne, kompania morska, banki publiczne i partykularne, ustalenie fabrycznych zakadw
wiksz atwo nastrczay do prdkiego uiszczania si z dugw jak u nas, gdzie przemys
by wymuszony, gdzie mu najwiksze staway przeszkody, gdzie ziemianinowi po lada jakim
opdzeniu potrzeb gruntu, po opacie podatkw nic z dochodw nie zostawao. Jaka w tym
lotka, jaki cel, eby w kraju tak ubogim zaprowadzi 28-letni amortyzacj, kiedy w Prusiech
daleko bogatszych amortyzacja przeszo czterdziestoletnia za uciliw jednak bya poczytywana? Stowarzyszenia kredytowe, jeeli ich pocztek i cel zwaymy, jeeli si zastanowimy,
wrd jakich powstay okolicznoci, z natury swojej d do poprawy majtkw ziemskich
wielkich, rednich i najdrobniejszych. Kade dobrze uorganizowane syste-ma kredytowe
zmierza do pognbienia arystokracji pieninej, niebezpieczniejszej ni familijna; przez to
posuwa naprzd cywilizacj i przeksztaca cay nard. W teorii: jest to rewolucja przychylna
drobnej wasnoci gruntowej, jest to pod pewnym wzgldem republikanizm majtkowy. Mielimy do tego liczny wzr w towarzystwie Prus Wschodnich, ktre tym si od innych rni,
e nikogo od spki nie wycza, e udziela poyczk na wasno kadego imienia, e zarwno sprzyja publicznym, wiejskim, miejskim i wociaskim posiadociom. Nasze systema
kredytowe, dalekie od tego liberalnego patronatu wasnoci, na same si wysilao wyczenia.
Nie przypuszczao ani miast, ani nawet stolicy; nie zregulowao majtku kmieci; wyjo spod
uczestnictwa prawa pomniejsze nawet szlacheckie grunta, ktre sto zotych ofiary nie wnosiy
do skarbu. Instytucja ta wic w Polszcze kongresowej, majc jedynie na celu wiksze pojedyncze majtki, pomijajc mniejsze, rednie i drobne, ktre stanowi ogromn wikszo w
masie oglnej ziemskiego majtku wojewdztw nadwilaskich, nie moga zdziaa tej, ktr
zamierzaa, poprawy, nie moga zapobiec zemu, do ktrego wykorzenienia nie potrzeba byo,
prcz szczerej chci, nadzwyczajnych wysile.
Dobra ziemskie w Krlestwie, bez maa wszystkie, byy obcione funduszami duchownymi zwanymi wyderkafy.128 S to pobone nadania gwoli pewnym obowizkom religijnym.
Jako ofiary dobrowolne wiekowa majce, przywizane do miejsca, nie ulegay te kapitay
ani realizacji, ani translokacji. Prcz opaty procentw nie znay adnego innego obowizku.
Natura zapisw, wol partykularnych oznaczona, wyrachowane dogodnoci dla zapisodawcy i
dla instytutu nie dopuszczay przymuszonej spaty tych wierzytelnoci listami zastawnymi.
Zostawione na pierwszym miejscu hipoteki bynajmniej nie uwaczay bezpieczestwu tu
nastpujcej po nich poyczki kredytowej, ktra razem z wyderkafami nie przenosia i pierwszej poowy wartoci dbr. A poniewa gwny obowizek opaty podatkw publicznych, z
gry od szacunku gruntu potrconych, nie przesdza normalnoci bezpieczestwa dla towa128

Niem. Wiederkauf odkup. Byy to ufundowane przed wiekami na og niewielkie opaty roczne na rzecz
konkretnego kocioa w zamian za wieczyste dopenianie okrelonych posug religijnych. Po rozbiorach pobr
tych sum przypad skarbowi, wraz ze skasowaniem znacznej czci majtku kocielnego.
77

rzystwa, rwnie przeto nie mogy szkodzi temu bezpieczestwu procenta wyderkafowe razem z podatkami wybierane i tymi samymi co podatki egzekucyjnymi rodkami od zalegania
strzeone. Nie sama teoria usprawiedliwia t zasad; popiera j przykad stowarzyszenia kredytowego w Marchii Brandeburskiej, ktre bynajmniej nie mniemao upoledza swego bezpieczestwa poyczajc i na drugie miejsce hipoteki. Ksi Lubecki upar si jednak przy
spacie wyderkafw i zmieni ca natur fundacji! Zmuszajc waciciela gruntu do spaty,
ktrej obowizku przodkowie jego si nie podjli, naruszy blisk styczno beneficjata z
miejscem fundacji; na koniec uszczupli go w poborze pitej czci dochodu. Jak mg
mie do tego przyczyn? Nie inn zapewne, tylko eby poruszy, zbi w jedn mas i usposobi do wolnego swego zarzdu t wielk cz majtku narodowego, od wiekw w Polszcze nieruchom. Sumy instytutowe zostawione przy dobrach nie nastrczay mu adnej okazji
wdania si w administracj, ktra do skarbu nie naleaa; spacone przez bank, przechodziy
do depozytu bankowego, gdzie przez ministra z atwoci uyte by mogy bd do opdzenia
wewntrznych wydatkw po zmarnowaniu innych zasobw, bd na zewntrzne Moskwy
potrzeby. Ten ostatni punkt jest najwaniejszy. Widziaa Europa, wiedzia to dobrze i ksi
Lubecki, jak snadno byo Katarzynie pokona rewolucj 94 roku po rozbiciu bankw warszawskich Teppera, Prota Potockiego, Kabryta, Blanka, Szulca i Heiziera, u ktrych natenczas skoncentrowa si by cay pieniny majtek obywatelski.129 Zby tedy na wszelki przypadek by w monoci zrobienia podobnego finansowego coup detat w Polszcze konstytucyjnej, eby mie wszystko w rku i wszystko jednym ciosem, w jednym mgnieniu oka wniwecz
obrci, eby, krtko mwic, uorganizowa ruin caego majtku Polski kongresowej: do
tego zmierzay starania Lubeckiego. W to pooy on ca usilno swego geniuszu.
Zrbmy tu ogln uwag poyteczn dla Polski: w kraju maym, olnionym przewan obc wadz, w kraju potrzebujcym dobija si swej niepodlegoci zbrojnymi powstaniami,
bank, instytucja ziemska kredytowa i wszelkie inne w zwizku z nimi bdce operacje finansowe, w teorii i w pastwach wielkich udzielnych najkorzystniejsze, najdobroczynniejsze dla
przemysu i rolnictwa, maj swoje polityczn bardzo niebezpieczn stron. Kraje niepodlege
niechaj w kurs puszczaj cay swj gruntowy majtek, nic to im nie zaszkodzi; kraje zamierzajce wyjarzmi si spod obcej przemocy niechaj nigdy nie tykaj, co jest w nich nieruchomego, niechaj si staraj nawet ruchomym rzeczom u siebie nada charakter wiecznoci,
pki rewolucja nie wybuchnie. Na tym polega ich zbawienie. Staa mocno na swej ziemskiej
posadzie niepodlego narodu polskiego w tej czstce kraju, ktry kongresowym zowiemy,
pki wszystko, comy mieli, trwao w stanie niezalenoci od Moskwy; pki ani Moskwa od
nas niczego nie potrzebowaa, ani my od Moskwy, pki Moskwa, choby nawet chciaa, niczego od nas wzi nie moga. Tak byo a do czasw administracji Lubeckiego. Minister ten,
zaprowadzajc systema kredytowe, oduajc, a potem sprzedajc dobra narodowe, realizujc
fundusze instytutw naszych, ustanawiajc bank, ktrego organizacja depozytowa koncentrowaa w sobie cay prawie gotowy majtek obywatelski, podda ledwo nie wszystko, comy
mieli, pod moc i wol Moskwy przez tajemn afiliacj tego banku z petersburskim. Nie zmarnowa jeszcze wszystkiego, lecz mobilizujc wszystko, co byo nieruchome, zrzdzi wielk
atwo zatracenia tego od razu: wreszcie sam zacz ku kocowi swej dziesicioletniej administracji mia rk wyrzuca ogromne sumy narodowe z granic Krlestwa. I tak poyczy
carstwu moskiewskiemu czterdzieci i dwa miliony z polskich; sze milionw rubli srebrnych (40 milionw z pols.) ulokowa na bankach komerskich i depozytowym w Petersburgu;
milion take talarw ulokowa w kasie kompanii morskiej w Berlinie; uywa naszej gotowizny od zbytkowych wydatkw pozostaej do zakupywania papierw rosyjskich; przedsibra
poczy kas jeneraln Krlestwa z ca kas naszego banku dla opatrzenia potrzeb wojny, o
129

Upadek szeciu gwnych bankw warszawskich (zamiast Heiziera wymieni naley M. yszkiewicza) nastpi w lutym 1793 r. w nastpstwie gwnie drugiego rozbioru. Nie spowodowaa zatem tego krachu Rosja, aby
pokona rewolucj 94 roku.
78

ktrej przebkuj listy pisane do niego z Petersburga przez Stefana Grabowskiego, ministra
sekretarza stanu. Bieglimy tedy cwaem do spenienia zamiarw chytrej polityki moskiewskiej. Projekt zamienienia konstytucyjnego kawaka ziemi polskiej w guberni dorzewa!
Dorzewa na drodze finansowej. aden z rozbiorw nie zgwaci wasnoci prywatnej i majtku publicznych instytutw w Polszcze. Nim Lubecki obj ministerium skarbu, miaa Polska kongresowa znaczne kapitay u obcych pastw; jej dobra narodowe nie byy zaduone;
jej instytuta publiczne zostaway w posiadoci swych funduszw; majtek prywatny by albo
w rku mieszkacw tej ziemi, albo w depozytach sdowych niezawisych od skarbu; may
dug narodowy z epoki Ksistwa Warszawskiego, z zalegoci, cywilnych i wojskowych, znika czciowo, bez trudnoci, przez niski bieg asekuracyj w stosunku 35 za sto. W ostatnim
roku przed rewolucj jaka uderzajca rnica! Kapitay zagraniczne bdn uronione likwidacj, z obcych skarbw na polski przelane ogrorone ciary, i tym dug krajowy pomnoony,
dobra narodowe oduone, po odueniu przedawane, fundusze instytutw zmieszane z skarbowymi, wszystkie depozyta przeniesione do jednego bankowego, zgoa cay majtek narodowy ruszony: ot owoce administracji ostatnich dziesiciu lat!
Wiksza cz narodu do obojtnie patrzaa na te operacje nie dociekajc ich tajemnych
pobudek. Byli nawet tacy, co wielbili ministra skarbu jako nieposzlakowanego patriot. Sztuka finansowa jest metafizyk dla ogu. Jednych bawiy zabiegi ministra. Oto minister ca
gb, powiadali szczeglniej urzdnicy skarbowi, ktrym si za dni jego bardzo dobrze
dziao; spomidzy nich za roztrbywa najbardziej wielko ksicia ministra jego sztab,
utworzony umylnie pod nazwiskiem suby oglnej, zoony z jego pokojowych faworytw
uywanych do szczeglnych porucze. Co chce, to robi w Petersburgu, mwili drudzy.
Niektrym si roio, e nawet Moskw oszukuje i krzywdzi dla dobra Polski kongresowej.
Co za nieporwnana gowa ten minister! rozchodzi si zewszd pochwalny odgos. W
likwidacjach ociennych widziano tylko troskliwo o realizacj polskiej naleytoci przeznaczonej na fundusz do pokrycia dugu narodowego. W przystpieniu z dobrami narodowymi
do Towarzystwa Kredytowego postrzegano nadziej utworu nowych kapitaw i oywienie
martwej wasnoci. W generalnym depozycie bankowym upatrywano jedynie wiksze bezpieczestwo rzeczy publicznej pod opiek rzdu. C to znaczy, wielu mniemao, e nie masz
konstytucyjnego budetu, kiedy go zastpuj coroczne ministerialne etaty? Swiadomsi rzeczy
odezwa si nie mieli taczki, plac Saski i Karmelity trzymay na wodzy krytykw. Przykad Hubego i piwowarw warszawskich by najlepszym do zbicia ich argumentem. Znalaz
si wszelako jeden miay krytyk ministra skarbu w Radzie Administracyjnej by to Nowosilcow. Lecz to wicej pomogo, nieli zaszkodzio Lubeckiemu, i zicia si u nas literalnie
dowcipna definicja opozycji: co si opiera, to wspiera. 130 Bo z kadych zatargw Nowosilcowa z Lubeckim ostatniemu tylko coraz wicej wiary przybywao w opinii publicznej, coraz
wicej kredytu w narodzie. Zaledwie ukartowano jaki szkodliwy projekt, natychmiast projekt
ten stawa si popularnym dlatego jedynie, e przez Nowosilcowa by zganiony. Czyni on
trafne postrzeenia co do systematu kredytowego. Okazywa niestosowno w utworze banku
bez upowanienia sejmowego. Przepowiada szkodliwe skutki ze sprzeday dbr narodowych. Wszystko to posuyo tylko Lubeckiemu do atwiejszego wykonania tych zamiarw
nikt bowiem ani przypuci nie chcia, aby to nie miao by poyteczne dla narodu, co Nowosilcow, jawny wrg Polski, odradza. Opinia, ktra wie wszystko, nie wiedziaa tego jednak,
e komisarz cesarski szczerze si sprzeciwia sprzeday dbr narodowych nie przez zamiowanie Polski, bro Boe, ale jedynie w nadziei niemaego dla siebie, jeliby przedane nie byy, w tych dobrach obowu.

130

Aforyzm liberaw francuskich: on ne sappuie que sur ce qui resiste (oprze si mona tylko na czym, co
stawia opr) dowodzi mia przydatnoci opozycji dla samego rzdu.
79

[Rozdzia VIII]
Tajne zwizki
Jak ju napomknem, byo dla Moskwy rzecz do naturaln dy tymi wszystkimi
rodkami do potumienia ducha narodowego w Polszcze kongresowej. Poniekd i nie moga
by w tym wzgldzie inna polityka tego mocarstwa. Najlepiej widzimy swe rzeczy widzc je
tak, jak je nieprzyjaciel pojmuje. Kongres wiedeski obrazi utworem nadwilaskiego krlestwa gwne interesa Moskwy. Jakiekolwiek byo to krlestwo, nie zgadzao si wszelako, nie
mogo si zgadza z jej widokami, z jej sposobem uwaania caej Polski. Zwizek konstytucyjny tego krlestwa z carstwem czyni mniej doskonaym, mniej pewnym, anieliby sobie
Moskwa yczya, wcielenie prowincyj polskich skadajcych jej cz integraln. Ziemie zabrane tu pod bokiem konstytucyjnej Polski przybieray wicej wyosobnionego w carstwie
charakteru, wicej, e tak powiem, rodowitoci. Na Powilu nie mogo si nic patriotycznego
wyrazi bez mocnego oddwiku w Litwie i na Podolu. Tam miao swe odbicie kade sowo
choby po cichu powiedziane w Warszawie. Ta narol wystajca z kolosu wcigaa w siebie
wszystko z Europy jak gbka i wszystko jak gbka wpuszczaa wewntrz kolosu. Ta ziemia
napywowa, zorana-kulami tylu powsta, ten grunt nasycony rewolucj mia w sobie co niemiego, co niebezpiecznego dla martwej dziedziny carw. Doznawali take Moskale upoledzenia w tym, e Polacy, cho sabsi, zdawali si by jednak wolniejszymi od nich, e mieli
pewne prawa, ktrych im nawet samo nieszczcie wydrze nie zdoao. C by w istocie
przyniosa carstwu dobra wiara, co sumienno w przestrzeganiu konstytucji Krlestwa? Nic
innego (kady si ze mn na to zgodzi), tylko fermentacj za Bugiem i Niemnem. Jedni Polacy, jedni bracia nie mogli by szczliwymi pod rzdem umiarkowanym, widzc cik
swych wspziemian niewol. Plemi nasze na poprzek i wzdu Polski ma w sobie co rodzinnego, domowego. Obywatelska administracja, z niej wypywajcy dobry byt, instytucje
mniej wicej liberalne, wolny druk, wolne sejmy, wolne sejmiki byyby w prdkim czasie
rozpomieniy zawsze porywcze nad Wis zamiowanie niepodlegoci, skadajce od wiekw istot ludu nadwilaskiego; za niepodlego tak maej krainy jake inaczej do skutku
przyj moga, jeeli nie przez rozszerzenie jej granic, to jest przez poczenie Krlestwa z
zaborem moskiewskim, a potem z zaborem pruskim, na koniec austriackim? Polakowi nie
mona tedy zostawi ani cienia wolnoci, eby zaraz nie pomyla, jak zosta potnym i niepodlegym! Tak rozumowa gabinet petersburski. Gabinet ten siga przez Polsk do najodleglejszych koczyn Zachodu i Wschodu. Wiedzc, co go czekao przy rozwinieniu tych nawet
swobd, ktre kongres wiedeski zastrzeg Krlestwu, ogranicza konstytucj i ledwo by rzec
nie mona, e musia ogranicza. Z pocztku, pki trwaa w Austrii obawa jego ambicji, postpowa w tej mierze do rozwanie. Tak byo prawie do r. 1821. Lecz gdy owa obawa w
Austrii ustpia przed innymi troskami, gdy rewolucyjne poruszenia we Woszech i Hiszpanii131 baczno gabinetu wiedeskiego skieroway ku Poudniowi i Zachodowi, ustaa w Polszcze kongresowej potrzeba dalszej dysymulacji i car mielej, otwarciej pocz zniewaa to,
131

W styczniu 1820 r. wybucha rewolucja w Hiszpanii, w lad za tym w Portugalii; w lipcu tr. w Neapolu, w marcu 1821 r. w Piemoncie. Por. przypis 16 do rozdziau VII.

80

co wbrew prawdzie swoim nazywa darem, biorc pochop z postronnych niepokojw do

ukracania naszych i tak maych swobd konstytucyjnych. Do tych przyczyn trzeba dooy
najwaniejsz, e si Konstanty w Polszcze oeni. Powiciwszy Polce najwikszy tron na
wiecie mniema mie prawo do wadzy nieograniczonej nad wszystkimi Polakami pod berem moskiewskim. Ta ofiara, tak upragniona, tak trudna, tak koniecznie potrzebna do ubezpieczenia absolutyzmu moskiewskiego, wkadaa na Aleksandra obowizek wzajemnych koncesyj. W nagrod tej abdykacji musia pozwoli bratu, aby przynajmniej w Warszawie panowa. Czyme wic innym od lubu Konstantego z Grudzisk moga by historia Krlestwa,
jeeli nie kaba reformy w nastpstwie tronu carw? Takie pobudki miaa Moskwa do gnbienia Polski kongresowej. Lecz z drugiej strony, jeeli nie mona, jak uwaa Nowosilcow,
da Polakowi adnej swobody, jeeli nie mona mu pozwoli ani na jeden moment wytchn
w niedoli, aeby z tego zaraz nie korzysta i nie chcia by niepodlegym: nie mona mu take adnej wyrzdzi krzywdy, adnej odj swobody, aby, w jakimkolwiek stanie si znajduje, nie porwa za bro dla stargania obcych wizw; tak dalece, e po rozbiorze kraju, czy
wolno, czy ucisk, rzdy czy agodne, czy ostre, prowadz go zawsze do tego samego rezultatu, do krwawej walki o byt, ktry straci, lecz ktrego godnym nigdy by nie przesta. Taka
jest niezmienna dola nasza! Pod agodnym obcym panowaniem Polacy powstaj, bo mog,
pod surowym, bo musz. Ich jednych nic nigdy nie zdoa pogodzi z ruin ojczyzny, ani
umiarkowanie, ani okruciestwo. Ta konieczno z jednej strony cigego uciemiania, z
drugiej cigego oporu, ten mus tyranii i kruszenia jarzma, ten tedy fatalizm wynikajcy z
rozbioru Polski, porywajcy z sob i Polakw, i ich gnbicieli, nadaje wszystkim poruszeniom naszego narodu wzniosy traiczny charakter, nadaje dziejom naszym odrbn i im tylko
waciw cech. To jest, co je tak powanymi i nauczajcymi czyni.
Polacy maj we zwyczaju dugo pierwej naradza si midzy sob, nieli powstan. W
krajach udzielnych lud otwarcie, w jednej chwili zrywa si na wadz, ktra go uciska, i to
jest rewolucj. W krajach nie majcych udzielnego bytu lud tajemnie knuje spiski przeciwko
obcym wrogom, a jeeli spisek wybuchnie, zowie si natenczas powstaniem, insurekcj. Rewolucje ukartowane, powstania improwizowane pospolicie nie udaj si. Gdyby kto chcia,
mgby take powiedzie, e rewolucja jest wewntrzn insurekcj, a insurekcja rewolucj
zewntrzn. W Polszcze wszystkie powstania wypyny z tajemnych knowa. To inaczej by
nie mogo, bo obecno, czujno nieprzyjaciela zawsze wymagay przezornoci i tajemnicy.
Mieszkacy musz si pierwej porozumie co do rodkw i chwili dziaania. Nasamprzd
kilku si zmawia, potem kilkunastu, potem jeszcze wicej, pki liczba nie bdzie tak wielka,
jak trzeba do sprawienia ruchu mogcego nada popd caemu krajowi. Trudno oznaczy z
pewnoci, kiedy si u nas zaczy tworzy tajemne zwizki dla oswobodzenia narodu, lecz
jest rzecz niewtpliw, e od czasu, jak Polska stracia sw udzielno, nie byo przerwy w
usiowaniach jej odzyskanie majcych na celu. Jeszcze przed podziaem kraju, jak tylko Moskwa zacza intrygowa w Polszcze, kiedy jej narzucia krla i na sejmach przewodzia,
zniszczy ten wpyw starali si prawi synowie ojczyzny. Najdawniejszych konspiratorw
mamy tedy w konfederatach barskich. Szlachta porozumiewaa si ze sob od dworu do dworu. Zbieraa si po kryjomu dla spisania aktu konfederacji, bo ju nieprzyjaciel by w kraju.
Zwizki szy potem od powiatu do powiatu, jak pierwej z wsi do wsi; a gdy cae wojewdztwo byo gotowe, konfederaci wsiadali na ko, zgromadzili si w miejscach umwionych, i
tym ksztatem prowadzili wojn lat wiele. Po zawizku konfederacji barskiej nastpi pierwszy rozbir; po tym rozbiorze Sejm Czteroletni. Ssiedzi rozszarpali Polsk bronic si i
przedsibiorc wewntrzn u siebie popraw. mier polityczna zaskoczya nard po zbrojnym powstaniu i w pocztkach reorganizacji spoecznej, reorganizacji natchnionej przez rozum i dowiadczenie. Polacy wzmocnieni na duchu, oywieni wielkimi ideami, ulegaj trzem
Ociennym dworom, ktre im tych idew rozwin i lepiej ugruntowa si w zacztej rewolucji spoecznej, w dziele Trzeciego Maja nie dopuciy. Rozbir naszego kraju, ktry wrd

81

tych okolicznoci, w tej chwili tak stanowczej, tak wiele obiecujcej, mia miejsce, nie by
wic sekcj trupa albo obumierajcego ciaa, lecz ywej istoty odradzajcej si w samej katastrofie politycznego zgonu. Ziemia zostaa podzielona, ale tylko ziemia: co narodu skada
istot, ocalao. Nard straci byt polityczny skutkiem niemocy swych dawnych rzdw, lecz
nie straci spoecznego zwizku, nie straci towarzyskiego jestestwa, ktre znacznie poprawi,
ktre bardziej jeszcze udoskonali zamierza. Konfederacja barska i Ustawa Trzeciego Maja
byy to dwa wielkie wysilenia, jedno zbrojne, drugie prawodawcze, dwie wielkie refleksje
Polski nikncej z rzdu gwnych mocarstw europejskich, traccej polityczn w Sawiaszczynie przewag, z mocnym postanowieniem odzyskania tej przewagi w nastpnym czasie.
Ta okoliczno wszystko tumaczy! To gbokie przejcie si samym sob przed upadkiem, to
dobrowolne pomnoenie obywatelstwa w narodzie zrodziy dziwny i z niczym na wiecie nie
porwnany fenomen ruchw, ktre Polska po upadku swoim rozwina.
Charakter tych ruchw, ycie nasze po zgonie politycznym cilej tu oznaczy trzeba, aeby wnij w blisze rozumienie naszych powsta. Istotnie: co nadzwyczajnego, co wielkiego musiao zaj w Polszcze przed ostatnim jej tchnieniem, kiedy potem takich cudw dokaza moga. Polska wykrelona z karty europejskiej jako potga polityczna w systemacie innych potg, wykrelona podstpem, znalaza w sobie osobliwszy rodzaj ycia, nie znanego
dotychczas w dziejach, znalaza, wyksztacia u siebie egzystencj domow, cakiem familijn
, daleko mocniejsz i podobno trwalsz od mocarstw, co j rozebray. Czym niegdy grona i
rzdna Rzeczpospolita szeroko wadaa na Pnocy, a co w dugiej czasw kolei wtlao przy
wzmagajcej si potdze ssiadw: wszystko to po rozbiorze kraju nie zgino, lecz weszo w
skad naszej rzeczy spoecznej. Moc zewntrzna w wewntrzn si u nas obrcia, moe jedynym w historii przykadem. T myl tak objaniam: lud rodzimy, plemienny, ma w sobie dwa
pierwiastki skadajce jego si, jeden spoeczny, drugi polityczny. Lud prawdziwy (nie alia
przemoc zrzdzony kilku nie przypadajcych do siebie plemion) jest to zarazem ciao spoeczne i potga zewntrzna, materialna. Jeeli, co si nieraz trafia, moc ludu zewntrzna przechodzi wewntrzn, jeeli lud jest wicej ciaem politycznym nieli spoecznoci, wicej
krajem jak rodzin; jeeli, jednym sowem, wiele mogc jako potga materialna, zaczepna
albo odporna, jest saby w swym zwizku familijnym: w takim razie po zagadzie swego politycznego jestestwa, to jest po stracie swej niepodlegoci, natychmiast musi umiera i ju
nigdy nie powstanie. Lecz jeeli lud, masa rodzima, jednorodna, jest jeszcze silny w sobie, w
swym ojczystym gniedzie, jeeli wadza (jak si u nas stao) przez cig poprzednich wiekw
nie wypompowaa, nie wypotrzebowaa wszystkiego z jego wewntrznego jestestwa i w potg materialn nie przemienia; jeeli, krtko mwic, kraj, status, nie wyksztaci si i nie
wybuja kosztem rodziny: natenczas taki lud, przestajc by potg polityczn, nie przestaje
by ciaem spoecznym i nie umiera; natenczas jego sia zewntrzna zamana przemoc nie
rozprasza si, lecz z powierzchni wchodzi wewntrz, wraca do swego rda i, e tak powiem,
osika w zwizku spoecznym. Lud taki a Polacy s takim ludem moe powsta, bo ma
czym powsta, bo wszystkiego w dawniejszych czasach nie zmarnowa, i w rzeczy samej t
si powstaje.
Niektre gwiazdy, jak mniemaj astronomowie, gasn, to jest stygn: czemu by temu samemu prawu nie miay ulega i ciaa polityczne w historii? Wpyw wadzy na te ciaa jest
niezmierny. Ruch zewntrzny, gwatowny, ktry im wadza nadaje, ciera z czasem ich si
wewntrzn. Kraje przewanie i bezprzestannie wywierajce si na zewntrz, potgi najezdne, pastwa zaborcze i podbijajce zwykle prdko lodowaciej w rodku. Przyczyna tego naturalna: rzd takich pastw jest to koowrt, co nawija na siebie ca osnow pospolitego ycia narodowego. W oglnoci mona przyj z tego wzgldu za zasad: im wicej ruchu zewntrznego, tym wicej wadzy, im wicej wadzy, tym mniej spoecznoci, tym mniej wewntrznego ycia. W takich pastwach kraj bierze gr nad ludem, potga materialna nad
organizacj towarzysk. Zastosujmy teraz t teori ycia wielkich jestestw politycznych do

82

Polski. Polska, mwi, upada nierzdem. Zgoda! Ledwo by rzec nie mona, e Polska wcale
nie bya rzdzona przez dwa wieki, ktre jej upadek poprzedzaj. Ale z drugiej strony, czy
rozwaylimy to kiedy, co std za skutki wynikny, e si u nas sia polityczna, jak gdzie
indziej, nie moga wyrobi kosztem zwizku spoecznego? Oto oczywicie zapas tej siy dostatni, bogaty, niewyczerpany zosta w naszym rodzinnym gniedzie, w naszej pospolitej rzeczy spoecznej. Nard w Polszcze by wszystkim, a wadza rzdowa, ta rolina potrzebujca
do swego wzrostu caej icizny ludu, tym bardziej wysilajca grunt, na ktrym posadzona
zostaa, im bujniej kwitnie, tym bardziej osabiajca ziemi, ktra j karmi, im wyej si podnosi, bya prawie niczym.
Polska bya pod Piastami despotyczna i podbijajca, pod Jagiellonami rzdna i potna, po
nich pena wewntrznego ycia i anarchiczna, a zewntrznie saba. Poniewa tedy rzd (jako
wadza przez energi swoj wydobywajca z gruntu spoecznego siy ywotne i te siy rozpraszajca zewntrznie w bojach najezdnych lub odpornych) by saby w Polszcze, bya przeto i
Polska saba jako potga w systemacie innych potg, jako kraj. Z tego poszo, e ssiedzi Polsk rozebra mogli; ale zwamy to dobrze, z tego zarazem poszo, e Polska po rozbiorze tyle
razy powsta moga. Zostao bowiem w rodku ycie niewygase, nie wysilone przez gwatowne zewntrzne poruszenia. Wadza nie wyssaa, nie wytrawia wszystkiego ze rodka. Polska bya rzeczpospolit szlacheck. Niektrym pisarzom zdaje si, e to jedynie jej upadek
zrzdzio. Mwi oni: Monarchia despotyczna, feudalna nie zostaaby rozszarpana? By
moe; nie zapuszczajc si jednak w rozstrzygnienie tej wanej kwestii, miao powiedzmy,
e monarchie dziedziczne, despotyczne, z upadkiem swej niepodlegoci cakiem obumieraj,
przynajmniej tak dzieje wiadcz; nierzdna Rzeczpospolita nasza tyle razy powstaa z grobu
i, jak sdz, dlatego tylko powsta moga, e na dwa wieki przed zagad swego politycznego
jestestwa nie bya dziedzicznym starostwem krla, e bya przez ten czas wicej ludem jak
rzdem, wicej rodzin jak krajem.
Dom, rodzina ot caa tajemnica polskich insurekcyj. Jestestwo familijne mocne w
chwili upadku politycznego, oto nerw naszych powsta. Taka jest w powszechnoci natura
Polski: e si dobija bytu udzielnego spoecznym. Zby lepiej utwierdzi t prawd w przekonaniu czytelnika, zwracam jego uwag na obce, szczeglniej za ocienne kraje, bogate,
potne, niepodlege. Porwnajmy je z sob! Trudno wypowiedzie dostatecznie, jak wiele,
jak niezmiernie wiele zyskamy na tym porwnaniu. Te pastwa maj ogromne wojska, porzdn administracj, liczne twierdze, wielkie skarby. Lecz przypatrzmy si im wewntrz:
skadaj si z pierwiastkw niezgodnych, spojonych z sob tylko si zwierzchniej wadzy.
Jedna wielka przegrana bitwa, jedna kryzys finansowa pooyaby kres ostateczny ich egzystencji. Historia stwierdza t opini. Prusy w pitnastu dniach znikny z rzdu mocarstw.
Jedna bitwa, bitwa pod Jena, rozprzga kreacj Fryderyka Wielkiego. Byt nastpny Prus by
wyebrany; winny go Prusy, jak gosz prawdziwe czy faszywe, a zawsze to mocarstwo doskonale malujce wieci, tylko piknym oczom swej krlowej.132 Austria w tym samym znajdowaa si przypadku. Takie potgi powinny by si nazywa w historii nienaturalnymi. Sztuk wzrosy, sztuk si utrzymuj, lecz nie maj w sobie nic niemiertelnego. S to polityczne
aglomerata, od aciskiego wyrazu oznaczajcego skupienie. Moskwa, Prusy i Austria stanowi w dzisiejszej Europie olbrzymie systema rnorodnych jestestw politycznych. Te mocarstwa, nie bdc ciaami spoecznymi, nie bdc ludami, egzystujc tylko moc swych rzdw,
przestan egzystowa za lada wstrznieniem zewntrznym lub wewntrznym, ktre ksztat
tych rzdw odmieni. Narzumy Moskwie rzeczpospolit, dajmy Austrii i Prusom monarchi
132

W nastpstwie klsk pod Jena i Auerstedt 14 X 1806 prawie cay obszar Prus znalaz si pod okupacj francusk. W toku rokowa francusko-rosyjskich w Tyly w lipcu 1807 r. tylko wstawiennictwu Aleksandra I zawdziczay Prusy, e ostay si jako pastwo, jakkolwiek w silnie okrojonej postaci. O wzgld dla Prus zwracaa
si osobicie do Napoleona pikna maonka Fryderyka Wilhelma III, krlowa Luiza (z ksit Meklemburskich).
83

konstytucyjn, a wnet rozbijemy te kraje na czci, z ktrych powstay. Ktre z tych pastw
trwaoby jak Polska po tysicznoletnim zawodzie przez lat szedziesit bez wadzy centralnej, bez twierdz i skarbw, pod naciskiem obcego jarzma? Postpmy dalej jeszcze w tym porwnaniu. S inne mocarstwa w Europie, rwnie silne jak owe trzy aglomerata, wicej jednak
rodzime nieli one, poniewa albo si nie skadaj z czci rnorodnych, albo t rnorodno w sobie zatary, jak np. Francja i Anglia. Nie godzioby si powiedzie na przykad, e
jest nard austriacki, bo Austria jest tylko systematem politycznym, nie ludem. To samo Prusy, to samo Moskwa. Inna rzecz co do Francji i Anglii. Te pastwa nie tylko s politycznymi
systematami, ale zarazem i jestestwami organicznymi. S to nie tylko potgi zaczepne i odporne w porzdku innych potg, innych mocarstw, lecz take zwizki spoeczne, ludy.
Wzgldem nich zachodzi wic to tylko pytanie: jak si ma w tych narodach sia wewntrzna,
spoeczna, do politycznej, zewntrznej? Albo innymi wyrazami: co jest w tych krajach mocniejszego, czy lud jako rodzina, czy lud jako potga polityczna? Stawiajc kwesti jeszcze
wyraniej: niechaj Francja albo Anglia na jeden moment przestan by udzielnymi c by
wtedy nastpio? Rzumy ktrekolwiek z tych pastw na lat kilka, kilkanacie na cik prb losu, ktry nas gnbi przez lat blisko siedmdzesit; jakeby znioso ten stan nadzwyczajny, poredni midzy jestestwem i zagad? Przemogoby, jak Polska, sw rzecz spoeczn
upadek niepodlegego bytu? Obecny stan tego, co by domem, rodzin nazwa mona, szczeglniej we Francji, jeeli niezupenie w sposobie przeczcym odpowiedzie kae na to zapytanie, to je przynajmniej radzi zostawi w wtpliwoci. Co do mnie, sdz, e pod tym wzgldem nie masz narodu, ktry by z nami mg i w porwnanie. Polska pciow, e tak powiem, moc swoj wszystkie przechodzi.
Nard polski po rozbiorze kraju stawia widok wielkiej sa-wiaskiej familii mocujcej si
z przeciwnym losem domowymi cnotami, nadstarczajcej z zasobw, w przeszych czasach
nie wypotrzebowanych, co tylko trzeba ku odzyskaniu dziedzicznego majtku, straconego
przez z administracj. Jest to starownie wychowany syn rodzicw uczciwych, ale niedbaych, ktrzy w prostocie swego serca, przyjacielscy i gocinni w domu wasnym, nie przemknli podejcia zych ssiadw, gdy ci obmylali rodki do najechania ich bezbronnej, bogatej zagrody. Historia polska od tego ssiedzkiego rozboju jest dwojaka, publiczna i prywatna; jest bowiem histori niewoli narodu, jego rozmaitych z obcymi rzdami stosunkw, i histori usiowa, aby si wyama spod tego jarzma. Pierwsza zawiera tyle przedziaw, na ile
czci ziemia polska rozerwana zostaa; druga jest powszechna. Obiedwie id rwnolegle
obok siebie. W tej drugiej czci dziejw polskich stowarzyszenia patriotyczne, z ktrych
wypywaj zbrojne powstania, gwn rol graj; bd si stara oznaczy j krtkimi, oglnymi zarysami, mianowicie co do stowarzysze w Krlestwie Kongresowym, o ile to potrzebne by moe do lepszego zrozumienia wypadkw 29 listopada, o ile mi to zreszt uczyni pozwoli bardzo niedostateczny zapas wiadomoci naszych w tym wzgldzie, wiadomoci
(zawczasu uprzedzam o tym czytelnika) potrzebujcych wicej krytycznego roztrznienia,
licznych sprawdza, dodatkw.
I konfederacja barska, i pniejsze zwizki tajemne przed utworzeniem Krlestwa znane s
tylko z powieci; nie podpada jednak zaprzeczeniu, e insurekcja Kociuszki w 94 roku po
drugim rozbiorze przez nie przygotowana, to jest wywoana z narodu, i w czci nawet do
skutku przywiedziona zostaa. Ignacy Potocki, Kotaj, Zajczek, Kiliski, Niemcewicz, Madaliski, Kociuszko byli to konspiratorowie, byli to czonkowie tajemnego rewolucyjnego
zwizku, ktry podnis bro przeciwko ciemizcom ojczyzny. Kilku zacnych Polakw, kilku
tuaczw umwio si midzy sob za granic i wypowiedziao wojn dwm potnym mocarstwom, Moskwie i Prusom, bez broni, bez wojska, bez pienidzy. Kociuszko bawi natenczas we Woszech, Potocki i Kotaj w Drenie. Pytam si: jeste co piknego i wielkiego w
dziejach ludzkich, czego bymy miao postawi nie mogli obok pocztku insurekcji 94 roku?
Patrioci utrzymywali z zagranicy liczne stosunki w kraju zajtym militarnie przez nieprzyja-

84

ciela, organizowali ruch w samej Warszawie pod okiem bacznej policji moskiewskiej. Rada
miejska w stolicy, a przynajmniej niektrzy radni, jak Kiliski, szewc z profesji, wielkiej u
cechu wzitoci, przysposabiali posplstwo. Co to za trybun ludu, jaki polityk ten Kiliski,
ktry mg w oczy powiedzie Igelstromowi, e na jego jedno skinienie stanie natychmiast
sze tysicy szewcw, drugie tyle rymarzy i drugie tyle biaoskrnikw?133 Jego rodki
dziaania byy bardzo proste: mia stryja na Pradze, komisarza od mostu. Jak go tylko wcigniono do zwizku pod przysig, zaraz postanowi wyrobi u tego stryja, aby kaza wszystkie przewozy do Kpy na rodek Wisy podprowadzi, to jest, aby Moskale nie mogli mie z
Pragi adnej pomocy i aby aden nie mg uciec na Prag.134 Podug Kiliskiego bowiem
rewolucja zaleaa na tym: aby ich wyci w pie za pomoc trzydziestu tysicy rzemielnikw, ktrzy go radnym obrali.
Co to za bohatyr i polityk ten niemiertelny Kociuszko, ktry dugo krc nad ojczyst
granic wpad do kraju sam jeden, w kilku dniach ogosi niepodlego Polski, w kilku
dniach stworzy armi, wyruszy z ni w pole i rozbi dwunastotysiczny korpus moskiewski!
Cztery bataliony piechoty, kilkaset kosynierw, tysic dwiecie koni, ktrych siedmset Madaliski w wigili przyprowadzi, i dwanacie dzia: te byy wszystkie siy Kociuszki pod
Racawicami.135 Na uwag zasuguje, e po tej bitwie, przy tak obszernym rozgazieniu towarzystwa patriotw w Warszawie, nieprzyjaciel, krakowskim powstaniem zagroony, podwajajcy sw ostrono, zaledwie na chwil przed rewolucj ten zamach przenikn.136 Gdy
insurekcja Kociuszki nieszczliwy koniec wzia dla zbyt pnych wypraw do Litwy i na
Woy, nie ustay przeto stowarzyszenia w narodzie. Mnstwo patriotw emigrowao. Ci rozprszecy utrzymywali swych pozostaych wspbraci w cigym wzruszeniu. Polak emigruje
imieniem caego narodu i zdaje si, e na to bierze od niego wyrane upowanienie. Jedni, jak
Woronicz mwi, po zawiatnej tuali si fali137, drudzy dwigali kajdany. Czy dla dania emigrantom zasiku, czy potem dla pomnoenia ich szeregw, gdy si zbiera i uzbraj zaczli
we Woszech, byy skadki i porozumienia tajemne od koca do koca Polski. Emigracja u
nas jest to po prostu wyprawa synw z rodzicielskiego domu, nie dlatego, eby gdzie indziej
szukali, jak to mwi, lepszego losu, zarobku, ale eby domow skarg przed caym rozwodzili wiatem i powrcili ojcowskich krzywd mcicielami. Wielkie i gbokie jest kadej emigracji polskiej znaczenie: bo to nie fakcja, pokonana w kraju przez drug, ale ywa, jawna
protestacja, ktr cay lud podziela przeciwko obcym najedcom.
Ledwo by tedy usystematyzowa nie dao si cae ycie nasze po rozbiorze kraju. Polacy
umawiaj si, eby powsta, a gdy powstanie fatalny obrt wemie, wychodz tumami z
kraju, eby znowu konspirowa, znowu walczy i znowu emigrowa. Zwizki patriotyczne,
133

Pamitnik Jana Kiliskiego, spisany w pierwszej wersji niedugo po wypadkach, ogoszony zosta drukiem
we fragmencie w 1828 r., w caoci za w powstaczej Warszawie w 1831 r. Kiliski opowiada tu, jak wezwa
go do siebie przed wybuchem z 17 IV 1794 ambasador rosyjski Igelstrom i pokaza mu szpiegowskie doniesienie, wedle ktrego Kiliski mia si wyrazi, e samych tylko szewcw ma sze tysicy, ktrzy zaraz na jego
danie stan wszyscy, a oprcz tych, owiadczy im, e innych rzemielnikw dostawi dwa razy tyle. Z tego
zarzutu Kiliski podobno umia si zrcznie wybroni. O tym, e sam si chwali Igelstromowi, ilu to ma szewcw pod komend, opowiedzia w drugiej wersji swych pamitnikw, spisanej po 1814 r., ta jednak ukazaa si
drukiem dopiero w 1899 r. Por. J. Kiliski, Pamitniki, Warszawa 1958, s. 37, 187 n.
134
Komisarz w od mostu nazywa si Kazimierz Kijaski, mg wic by wujem, nie za stryjem Kiliskiego.
Por. J. Kiliski, Pamitniki, s. 31, 184. Mowa tu o Saskiej Kpie, ktra w porze wiosennych roztopw bywaa
odcita wod zarwno od Pragi, jak i od lewobrzenego Powila.
135
Pod Racawicami (4 IV 1794) mia Kociuszko 4100 regularnego onierza i 2000 wieo zmobilizowanych
kosynierw. Awangarda gen. Tormasowa liczya ok. 3000 ludzi.
136
Sprzysienie warszawskie zostao rozbite przez aresztowania w pierwszych dniach marca 1794 r.; okoliczno ta przypieszya decyzj Kociuszki o podjciu walki zbrojnej.
137
W Hymnie do Boga Jan Pawe Woronicz po wyliczeniu dobrodziejstw wywiadczonych przez Opatrzno
Polakom woa: C si wdy podziaao z pnym ich plemieniem, Ty twarz odwrci... a my!... w proch si
rozsypali! Szcztki jego wiatr roznis z pyem i z imieniem. Morza nimi igraj po zawiatnej fali...
85

insurekcje i tuactwo: te s trzy zawsze powtarzajce si zwroty tej samej pieni. Kady z tych
trzech ywiow naszego pogrobowego jestestwa ma charakter odrbny. W zmowie wiara
zapiecztowana przysig, nierozjemna i wita; w powstaniu porywczo i mstwo; w tuactwie rezygnacja! Tym sposobem mio ojczyzny przywdziaa w Polszcze co fantastyckiego i religijnego.
W Ksistwie Warszawskim tajemne patriotyczne zwizki nie miay miejsca, poniewa
Ksistwo, zbudowane siln rk cesarza Francuzw z czci Polski w porodku mocarstw, co
j rozebray, zdawao si by niepomyln, bo zbrojn, przepowiedni zupenego wskrzeszenia; lecz s lady wspziemiaskich i w owej porze stowarzysze w Galicji i na Woyniu.138
W kampanii 1812 roku bya chwila, gdy wojska francuskie i polskie przeszy Niemen, gdy si
pod Moajsk i Smolesk pomykay, w ktrej ziemie zabrane przez Moskw z Ksistwem
Warszawskim jedne cao de facto skaday. Natenczas Polacy nie potrzebowali organizowa
tajemnych zwizkw dla odzyskania niepodlegoci, o ktr si blisko sto tysicy wojska narodowego z ca armi francusk jawnie dobijao. Po tej przerwie zapenionej krwawymi walkami pierwszy lad patriotycznych stowarzysze postrzegamy dopiero okoo roku 1814. Gdy
si zaczo organizowa wojsko polskie w Krlestwie, ju noszono piercienie trjkolorowe i
elazne Ponia-towskiego.139 Jak mi si zdarzy sposobno poprowadzenia ich do chway, to i
ja zjedna sobie potrafi ich przychylno taka bya odpowied Aleksandra na raporta,
ktre mu o tym czyniono w owym czasie, gdy jeszcze czu potrzeb udzenia Polakw i Europy. Kto to towarzystwo zaoy, wielu liczyo czonkw i kiedy si rozprzgo, nie wiadomo.140 W Krlestwie Kongresowym dziaanie tajemnych uorganizowanych zwizkw zaczyna si od r. 1819141 i od tej chwili przez lat jedenacie do 29 listopada (ktry z nich wynikn)
rwnolegle postpuje z histori publiczn Krlestwa. Polacy szukaj z upodobaniem we
wszystkim, co przedsibior, czego poetyckiego. Podug tradycji, ktra przechodzia ze
zwizku do zwizku, by ich zaoycielem jenera Dbrowski, sawny wdz Legionw. Wyrazy, ktre mia powiedzie na miertelnym ou, znalazy tak silny oddwik w sercach bijcych dla ojczyzny, e si zamieniy w testament, ktrego egzekutorem by na koniec cay nard z broni w rku pod Grochowem i Ostrok. Jeeli to tylko imaginacja patriotw wynalaza, to przyzna trzeba, e to zmylenie wyprowadzajce ze sw konajcego starca orne
powstanie jest malarskie i gbokie.142 ukasiski i Machnicki stanowi epok, w ktrej
dziaanie patriotw przybiera zaczyna wicej mocy; oni pierwsi w Krlestwie zaoyli fundamenta budowy wznoszcej si potem i upadajcej na przemiany, lecz cigle zajmujcej
wielu robotnikw i uwag caego narodu. ukasiski, major 4 puku piechoty; podpukownik
Wierzboowicz, przyjaciel Dbrowskiego, szwagier ukasiskiego; major, pniej sdzia,
Machnicki; adwokat Szreder przenieli z wolnego mularstwa, wwczas jeszcze (roku 1819)
nie zakazanego w Polszcze kongresowej, rytua i niektre obrzdy do odrbnego towarzystwa, utworzonego pod nazwaniem Wolnego Mularstwa Narodowego, czyli wojskowego.143
138

Lune przygotowania powstacze w obu tych dzielnicach podejmowano w pierwszej poowie 1807 r., kiedy
mona si byo spodziewa: bd to wznowienia wojny Francji z Austri, bd ofensywy francuskiej na wschd
od Bugu.
139
Byy to symboliczne oznaki podtrzymujce tradycj naczelnego wodza Ksistwa Warszawskiego.
140
W niepewnym dla Polski przejciowym okresie od Odwrotu .Napoleona z Moskwy do zamknicia kongresu
wiedeskiego utworzya si w Polsce kilka efemerycznych zwizkw tajnych, liczcych si z potrzeb nowego
zbrojnego zrywu. Jeden z takich zwizkw zmontowa w Warszawie w 1813 r. sam Adam Jerzy Czartoryski.
Inny, na przeomie 1814/1815 r., nosi nazw Towarzystwa Prawdziwych Polakw. Wszystkie straciy racj bytu
po utworzeniu Krlestwa Polskiego. Por. Sz. Askenazy, ukasiski, t. I, Warszawa 1929, s. 211225.
141
Ju przed t dat zawizuj si wrd studentw Uniwersytetu Warszawskiego niezbyt liczne na razie tajne
kka samoksztaceniowe. Najbardziej znane spord nich (od jesieni 1817 r.) przybrao nazw Panta Kojna (z
grec. wszystko wsplne).
142
Wpywowi gen. Dbrowskiego na zawizanie spisku wojskowego przecz stanowczo Pamitniki I. Prdzyskiego. Wiarygodno legendy tej podtrzymuje Sz. Askenazy, ukasiski, t. I, s. 237240.
143
Wolnomularstwo Narodowe zawizane zostao w Warszawie 3 V 1819 r. z celem utrzymania narodowoci,
86

Do nich przyczyli si nastpnie W-grzecki, Kozakowski i inni. Wolne Mularstwo Narodowe tym si rnio od zwyczajnego, e cienio powszechne braterstwo, w ostatniej instytucji
obejmujce cae czowieczestwo, i zawaro je w granicach polskiego tylko braterstwa. Polak
mia by tylko bratem dla Polaka; obrzdy wyobraay mniej wicej symbolicznie tylko ojczyzn; wielkie nazwiska historyczne Bolesaww, Batorych, Czarnieckich suyy za odzew
i haso; katechizm loy tchn najczystszym patriotyzmem, a przysiga zamykaa wyrazy
wiele ogarniajce. ukasiski by wielkim mistrzem tej loy, ktra si prdko rozszerza zacza. Do zrcznie korzystano z tolerancji l masoskich; zaprowadzona nowo, cele narodowe itd. powszechnie si podobay. Wolne Mularstwo Narodowe miao cztery stopnie: w
pierwszym bya tylko mowa o potrzebie wspierania biednych wojskowych, ofiar ostatnich
wojen; w dwch drugich filantropia zwizkowych dalej si rozcigaa, do owiecania niewiadomych ziomkw, do rozszerzania narodowoci itd.; w czwartym dopiero stopniu, w
stopniu zaoycieli, otwarcie ju mwiono o niepodlegoci kraju, o tym spodziewanym owocu prac trzech pierwszych stopni, ktrych przeznaczeniem byo odnowi narodowo, jeliby
w ktrym za-kcie staroytnej Polski ustawaa, i midzy wszystkimi jej czciami utrzymywa stosunki. Dusz caego dziaania byli ukasiski i Machnicki. ukasiski mia duo tego
artkiego dowcipu, ktry istot rzeczy na wskro przenika. W wolnym mularstwie zwyczajnym odbudowa koci Salomona, czyli poprawi ca moraln zepsut natur, jest gwnym
symbolem. T stron chrzecijask restauracyjn masonerii szczliwie zastosowa zaoyciel naszego Wolnego Mularstwa Narodowego do Polski, ktra take, jak ludzko w myli
Chrystusa, odnowienia i odbudowania potrzebowaa. Szczeglnym trafem i inne gwne
symbola wolnego mularstwa atwe do Polski znalazy zastosowanie. mier prawego i niewinnego Hirama144 wyobraaa rozbir; trzej jego mordercy byy to trzy mocarstwa ssiedzkie; a obowizkiem dzieci Hirama byo wszdzie go szuka i walczy z nieprzyjacimi, ktrzy tron jego sobie przywaszczyli. Wreszcie wiara w zmartwychwstanie Hirama rd najwikszych niepodobiestw bya figur zmartwychwstania Polski.
Tak powstao Wolne Mularstwo Narodowe w zimie r. 1819. Zawizek z stolicy puszcza
mnogie odrole. Natychmiast za staraniem ukasiskiego potworzyy si loe w pukach.
Dobrogojski, Adolf Cichowski i Dobrzycki zaprowadzali je w Kaliszu. Nie tylko w wojsku,
midzy niszymi urzdnikami i prowincjonalnym obywatelstwem krzewio si Wolne Mularstwo Narodowe: z Polski kongresowej przeszy te starania i do ziem zabranych. Adiutant Dbrowskiego Ludwik Szczaniecki odebra polecenie zaszczepienia go w W. Ksistwie Poznaskim; tu rzecz zaraz inn posta wzia. Zaoyciele zwizku nie postrzegli jednej niestosownoci. Nie przewidujc, iby natychmiast miao przyj do dziaania, chcc korzysta z dugiego czasu, ktry wedug wszelkich rachub wybuchnienie mia poprzedzi, widzieli w swym
dziele nie tak spisek, jako raczej stowarzyszenie majce odnowi zerwane midzy dawnymi
prowincjami stosunki, do czego dugich usiowa byo potrzeba; aby wic w tym celu trwanie
stowarzyszenia zapewni, to jest, aby oddali od niego wszelkie pozory mogce na cign
przeladowanie rzdu zaczynajcego ju otwiera oczy, polecili pierwszym stopniom poczy dwie rzeczy. obowizki wzgldem krla konstytucyjnego z obowizkami wzgldem ojczyzny, i popiersie Aleksandra, jako odnowiciela narodowoci polskiej, umieszcza po loach. Ten rozkaz tolerowano jakokolwiek w Polszcze kongresowej; ale gdy w Poznaskiem ta
sama ostrono zalecaa zamiast biustu Aleksandra stawia w loach popiersie Fryderyka,
poszo za tym, i na jednym z pierwszych posiedze zwizku biust krla pruskiego na kawaki potuczony zosta.145 Ten rys charakteryzuje Wielkopolan. Gdy prcz tego i policja pruska
pod ktrym to terminem moga by rozumiana take niepodlego polityczna.
144
Znany z Biblii krl Tyru Hiram, przyjaciel Salomona i wspbudowniczy jego wityni w Jerozolimie,
wszed ju w XVII w. do europejskiej symboliki masoskiej. Obrzdki wielu l zobowizyway braci do
pomszczenia zamordowanego niewinnie Hirama.
145
wiadek tej sceny Prdzyski w Pamitnikach opisuje j zgoa odmiennie: poznaniacy potukli biust Alek87

mniej czujn bya i mniej si jej obawiano, wkrtce rozpoczy si w Poznaskiem przy pracach pierwszego stopnia rozprawy o tym, co wedug planu zaoycieli do nich tylko samych,
do czwartego stopnia nalee miao. Std w czasie bardzo prdkim Wolne Mularstwo Narodowe w Poznaskiem, biorc popd ywszy nad zamiar swych warszawskich ustanowicieli,
wyrodzio si zupenie i wybujao na otwart konspiracj pod nazwaniem Kosynierw. Gminy zastpiy loe. Genera Mielyski stan na czele. Taki stan rzeczy przerazi ukasiskiego. Wszelako w Krlestwie wszystko szo do pomylnie, gdy nagle w tym wanie czasie
policja Konstantego zwrcia sw uwag na Wolne Mularstwo Narodowe. Skrobecki z kwatermistrzostwa, adiutant Haukiego, zrobi temu generaowi rodzaj denuncjacji. Aleksander
kaza zamkn wszystkie loe.146 Zakaz ten odj masonerii narodowej pozr ubezpieczajcy
dotd patriotw przeciwko rzdowej podejrzliwoci. Bojaliwsi przekadali potrzeb rozwizania Towarzystwa. Tsze duchy, przeciwnie, mocniej je tylko obwarowa chciay. Opinia
ostatnich przemoga. ukasiski wycza z naczelnej kapituy mniej wytrwaych w przedsiwziciu, pod pozorem, jakoby wszystko ustawao po owym rzdowym zakazie, udaje, e czyni zado woli Aleksandra, i zamyka loe w caym Krlestwie; rzeczywicie za sam z wyprbowanymi tylko i dowiadczonymi prowadzi dalej zaczte dzieo w ksztacie wglarstwa.
Nie usta przeto zwizek, tylko si skoncentrowa. Potrzeba tajemnicy zamienia go take jak
w Poznaskiem w wyrany spisek.
W r. 1821 weszli do zwizku poznaskiego pukownik Prdzyski i genera Umiski, ktry w owym czasie wrci z zagranicy.147 Towarzystwo Kosynierw, aczkolwiek take wynikno, jak wiele innych towarzystw w owej porze, z Wolnego Mularstwa Narodowego, trzeba
jednak uwaa jako twr bardziej odrbny. Ognisty charakter mieszkacw tej ziemi, gniazda
staroytnej Polski, wreszcie wpyw, patriotyzm i ywy temperament Umiskiego nie pozwalay Kosynierom zostawa w nieczynnoci. Czuli jednak Poznanianie, e ich usiowania byyby daremne bez zwizku z ogniskiem, ktrym bya i musiaa by Warszawa. Odstrychnli si
byli od zaoycieli nadto prdkim rzuconej przez nich myli rozwinieniem. Wypadao porozumie si, wej w wsplnictwo jednego zamiaru. W tym celu wysyaj generaa Umiskiego do Warszawy. Umiski przyby do stolicy Polski z kocem kwietnia r. 1821 i nie obierajc
pomieszkania, aby go policja nie wyledzia, jak tylko wysiad z powozu, zaraz zabra znajomo z ukasiskim. Tego samego dnia wieczorem zeszli si w azienkach prawie wszyscy
pozostali po zakazie czonkowie czwartego stopnia: Wierzboowicz, Dobrogojski, Cichowski,
Teodor Morawski, ukasiski, Kozakowski tudzie Sobaski, obywatel z Woynia, genera
Umiski i Prdzyski. Umiski przeoy obecnym: e Wolne Mularstwo Narodowe w W.
Ksistwie Poznaskim podpado zupenej odmianie, e pod nowym ksztatem wzio kierunek wicej energiczny, wicej polityczny, e patrioci tamtejsi ycz sobie wej w cilejsze
stosunki z patriotami Krlestwa, na koniec, e potrzeba, aby ci swemu dziaaniu naznaczyli
kres bliszy itd. Na tej schadzce umwiona zostaa druga, liczniejsza, na dzie 3 maja.
Trzeciego maja zgromadzili si zwizkowi w Potoku, o wier mili od Warszawy.148
Umiski wprowadzi nowego czonka Aleksandra Oborskiego. Prcz osb wspomnianych
przyby i adwokat Szreder. Z Potoku, aby nie zwrci na siebie uwagi przechodzcych lub
policji, udali si patrioci pod pozorem pojedynku na Bielany, gdzie Prdzyski przypadkiem
znajdujcego si Jordana przypuci na sw odpowiedzialno do tajemnicy.
Na Bielanach miaa miejsce scena tak potem rozsawiona w raportach komitetw ledczych moskiewskiego i pruskiego.149 Umiski przyjecha na biaym koniu w czapce czworosandra I!
146
Z upowanienia Aleksandra I nakaz niniejszy, wydany przez namiestnika Zajczka 6 XI 1821 r., podany
zosta do wiadomoci publicznej 16 XII tr.
147
W istocie by to czerwiec 1820 r. Pobyt Umiskiego za granic skdind nie znany.
148
Potok nazwa strugi spywajcej z Wawrzyszewa do Wisy; w pocztku XIX w. zalesiona okolica w rejonie
dzisiejszego parku Kaskada.
149
Wersja polska Zdania sprawy komitetu ledczego z 22 XII 1826/3 I 1827 r., ogoszona podwczas drukiem,
88

graniastej. Zwizkowi otoczyli go dokoa w oddalonym od klasztoru nadwilaskim gaju150;

natenczas zabierajc gos przemwi do nich w te prawie sowa: Polacy pod rnymi rzdami nie maj ojczyzny, lecz powinni dooy wszystkich stara, aby j ca wskrzesi i niepodlego jej na zawsze ubezpieczy ; do tego celu doprowadz nas, rodacy! stowarzyszenia
zwizki patriotyczne, ktre we wszystkich czciach staroytnej Polski rozszerzy zamierzamy. Aby si mocniej w tym dziele utwierdzi, wykonajmy tu przysig, ktr przyj zwizek
poznaski. Gdy si z ochot na to zgodzono, Prdzyski doby paasza, ostrze jego utkwi w
ziemi, a na pochwie pooy elazny medal Kociuszki; Umiski wycign praw rk do
gry, jakby wzywa nieba na wiadka przysigi, ktrej rot Morawski odczyta na gos w treci nastpujcej: Przysigam w obliczu Boga i ojczyzny i zarczam sowem honoru, e
wszystkich si doo dla podwignienia mojej nieszczliwej, kochanej matki; e dla odzyskania jej wolnoci i niepodlegoci nie tylko majtek, lecz i ycie powic; e tajemnic mnie
powierzonych przed nikim nie wydam i nie objawi; e owszem do postpu zwizku ze
wszystkich si moich przykada si bd. Przyrzekam najcilejsze posuszestwo prawom
zwizku, tym, ktre ju istniej, i tym, ktre postanowione by maj. Bez adnego wzgldu
na okolicznoci przelej krew nie tylko zdrajcy, lecz kadego, ktobykolwiek szczciu ojczyzny mojej by na przeszkodzie. Jelibym by zdradzony lub odkryty, to raczej ycie strac,
nielibym mia odsoni tajemnic lub wyda czonkw zwizku. Przyrzekam take nie mie
przy sobie adnych papierw dotyczcych zwizku albo zawierajcych spis imion jego czonkw, chyba w takim tylko razie, jeeliby mi to polecone zostao przez starszego. Jeelibym
zawini przez zamanie tego witego w obliczu najwyszej istoty zacignionego obowizku,
to niechaj mnie jako zbrodniarza mier najokropniejsza ukarze, wtedy niechaj moje imi z
ust do ust do pnej przechodzi potomnoci, a ciao moje dzikim zwierztom na pastw rzucone bdzie. Taka nagroda niechaj mnie spotka za mj haniebny wystpek, aebym by odstraszajcym przykadem dla tych, co by w moje lady i chcieli. Wzywam Boga na wiadka,
a wy, cienie szanowne kiewskiego, Czarnieckiego, Poniatowskiego i Kociuszki, umocnijcie mnie duchem waszym, aebym stale wytrwa w tym przedsiwziciu.151 Przysiga ta,
odczytana przez jednego, uwaana bya jako wykonana przez wszystkich obecnych czonkw
zwizku. Tego samego dnia wieczorem odbyo si drugie posiedzenie zwizku pod prezydencj jeneraa Umiskiego w miecie. Znajdowali si na nim i wykonali przysig nie tylko
reprezentanci garnizonu warszawskiego, ale i znaczna liczba posw.152 Umiski wznis
projekt utworzenia Komitetu Centralnego w Warszawie, twierdzc, e od tego jedynie zaley
poczenie zwizku poznaskiego z warszawskim. Wszczy si ywe rozprawy. Komitet
Centralny majcy kierowa wszystkimi ju istniejcymi lub utworzy si majcymi zwizkami w caej Polszcze zwiksza wpywy i wadz Towarzystwa, nadawa mu organizacj, ale
zarazem pomnaa jego niebezpieczestwa i win, jeliby przypadkiem odkryte zostao. Po
takim kroku ju cofn si nie mona byo, tylko albo zrobi powstanie w caym kraju, albo
za sam myl jego ciko odpowiada. Z tym wszystkim utrzyma si wniosek Umiskiego i
uchwalono wikszoci gosw, aby utworzy wadz centraln tymczasow, trwa majc,
dopki reprezentanci zwizkw ze wszystkich czci Polski w jednym zebrani miejscu staego komitetu nie postanowi. Na tym take posiedzeniu zapady inne poyteczne rozporzdzezostaa zamieszczona w wydawnictwie Pamitniki dekabrystw, t. III, Warszawa 1960, s. 699759.
150

Mowa o czci Lasku Bielaskiego w pobliu klasztoru kameduw (dzi Akademia

Teologii Katolickiej).
151

Tekst niniejszy jest zapewne wasnym tumaczeniem Mochnackiego z francuskiego oryginau Zdania sprawy. Urzdowe tumaczenie polskie (zapewne autentyczniejsze) wykazuje znaczne rnice jzykowe, cho nie
treciowe, por. Pamitniki dekabrystw, t. III, s. 707708; Sz. Askenazy, ukasiski, t. II, s. 3031.
152
Informacja mylna uczestniczyo w tym zebraniu niewiele po. nad dwadziecia osb, w tym aden z posw
sejmowych.
89

nia dotyczce wewntrznej organizacji, podziau i wzrostu Towarzystwa. Teodorowi Morawskiemu, redaktorowi Ora Biaego, poruczono redakcj oglnego planu sprzysienia.
Zwizek powszechny skada si mia z gmin; kada gmina nie wicej jak dziesiciu czonkw w sobie zawiera moga; kilka gmin stanowio jeden obwd; kilka obwodw jedn prowincj. Loa patriotw ogarniaa tym sposobem ca Polsk podzielon na siedm prowincyj:
Krlestwo Polskie, Wielkie Ksistwo Poznaskie razem z wojewdztwem kaliskim, Galicj,
Litw, Woy, Rzeczpospolit Krakowsk. Wojsko polskie stanowio sidm prowincj.
Kada prowincja miaa mie swego reprezentanta w najwyszym komitecie. Czonkami tymczasowego Komitetu Centralnego zostali: Wierzboowicz, ukasiski, Machnicki, Kozakowski, Prdzyski, Szreder i Morawski.153 Wadza zwierzchnia te podrzdne miaa ogniwa: naczelnik gminy, to jest mistrz loy dziesiciu czonkw zamykajcej, nie znosi si wprost z
Komitetem, lecz z mistrzem obwodu, mistrz obwodu z mistrzem prowincji; ostatni dopiero w
bezporednim zostawa stosunku z Komitetem Centralnym. Komitet, nie znany podrzdnym
stopniom, jednym wejrzeniem obejmowa z gry ca organizacj. Tym ksztatem wasne
utwierdza bezpieczestwo; bo jak si kilkakrotnie zdarzyo, odkrycie jednej gminy lub nawet
jednego obwodu nie pocigao za sob ruiny caego zwizku. Rzd mg jedn ga odci
bez uszkodzenia caego drzewa. Komitet mg take dziaa, jeliby tego potrzeba wymagaa,
za obrbem tej hierarchii; to jest, mg wprost od siebie wysya emisariuszw do rozmaitych
krajw polskich, zakada oddzielne towarzystwa i z nimi zostawa w stosunku bezporednim. Jednym sowem: wadza Komitetu bya wielka; opieraa si ona na tej zasadzie, e w
towarzystwach tajemnych wyobrania czyni zwizkowych posusznymi niewidomemu rzdowi, tym mocniejszemu, im jest grubsz okryty zason, a zatem, im obszerniejsze pole zostawia domysowi. Pozostawao tylko ochrzci Towarzystwo. Umiski by za nadaniem
zwizkowi nazwiska Kosynierw, przypominajcego gwn bro powstania narodowego,
oddajcego wreszcie nalen cze owym kosynierom, ktrzy w r. 1794 rozstrzygnli bitw
pod Racawicami. Wszelako, nie wiem dlaczego, odrzucone zostao to nazwanie, a natomiast
przyjte oglniejsze, a mniej zawierajce w sobie: Narodowego Patriotycznego Towarzystwa.154 Dooy trzeba, e co do istoty i ksztatu wadzy w Komitecie Centralnym podzielone
byy zdania patriotw: jedni chcieli formy reprezentacyjnej, to jest, aby wszystko odbywao
si wikszoci gosw, drudzy po prostu absolutyzmu, jako waciwszego do nadania dziaaniom zwizku wicej mocy, popiechu i precyzji. Z tego powodu toczyy si dugie narady.
Prdzyski i Morawski owiadczyli si za konstytucj zwizku monarchiczn; ukasiski i
Machnicki za ksztatem rzdu absolutnym. Ci dwaj uwaali Komitet jako organ jednej gowy,
jako gabinet jednego naczelnika, ktrego mie chcieli w generale Kniaziewiczu, bawicym
natenczas w Drenie. Zdaje si, e ta opinia wzia przewag; odoono jednak t rzecz do
dalszego rozstrzygnienia, zalecego od skutku projektowanej misji do generaa Kniaziewicza.

153

W spisie tym pominity zosta Bruno Kiciski, natomiast Machnicki kooptowany zosta w kilka dni potem.
Prdzyski, Morawski i Kiciski wkrtce odsunli si od Komitetu.
154

Nazw t wzi Mochnacki ze Zdania sprawy komitetu ledczego?, w ktrym czytamy (Pamitniki dekabrystw, t. III, s. 710), e Komitet Centralny zastanawia si, jak nazwa
nowy zwizek; paday m.in. gosy, aby nazwa Towarzystwo Narodowym i Patriotycznym.
Zdaje si wszelako czytamy w tyme Zdaniu sprawy e nazwisko Towarzystwa Patriotycznego si utrzymywao, gdy takowe w istocie najpowszechniej byo uywanym. H.
Dylgowa, Towarzystwo Patriotyczne i Sd Sejmowy 18211829, Warszawa 1970, s. 85,
stwierdza:
Potocznie midzy sob nazywano zwizek Towarzystwem. W okresie ledztwa z lat 18261827 przyjto nazw
Towarzystwo Patriotyczne. Nazwa Narodowe Towarzystwo Patriotyczne w aktach i wspomnieniach nigdzie nie
wystpuje.
90

Wolne Mularstwo Narodowe, ten gboki pomys Waleriana ukasiskiego i Machnickiego, upado w pocztkach swego wzrostu; poruszyo jednak wiele umysw w wojsku, zrzdzio wiele dobrego, przedaro si do rozmaitych zaktkw Polski. Po zakazie tajemnych
zwizkw w Polszcze kongresowej naczelna kapitua tego towarzystwa okrzesuje sama siebie
starownie, wyrzuca z swego grona tchrzw albo indyferentystw, zamyka si w sobie i
wchodzi w cise pobratymstwo z odrol swoj rozkrzewion w Ksistwie Poznaskim z
Zwizkiem Kosynierw, reprezentowanym w stolicy przez generaa Umiskiego. Umiski
wszystko zdziaa, czego tylko wczesne wymagay okolicznoci, dla nadania rzeczy prdszego postpu, rozgazienia i organizacji wewntrznej, systematycznej. On waciwie zbudowa nowe Towarzystwo z pozostaych materiaw Wolnego Mularstwa Narodowego przez
ustanowienie wadzy centralnej w stolicy, wadzy, ktra ca Polsk spod jarzma dwign
zamierzaa. W pierwszych chwilach zwizek ten nadzwyczajnie energicznie i szybko si rozwija; miao rzec mona, i w trzech niespena miesicach po organizacji swojej obieg ca
Polsk w poprzek i wzdu, wszdy nieledwie dotykajc wierzchokw spoecznych, nizin i
co midzy nimi byo poredniego. Imiona, majtek i talenta: wszystko wpadao w t sie zastawion przez kilku patriotw, oywionych wielk myl zbawienia Polski przez Polsk.
Umiski pojecha do W. Ksistwa Poznaskiego, Oborski do Litwy, Ludwik Sobaski na
Woy, Cichowski w Kaliskie, Jordan w Krakowskie. Oborski, obrawszy Wilno za punkt
rodkowy swych dziaa, znis si natychmiast z Romerem, Biaozorem, Stanisawom Sotanem, Jzefem i Stanisawom Gruewskimi, z Teofilem Mikuliczem i brami Makiewiczami,
ktrzy pod przysig wprowadzeni do zwizku szerzy go poczli. Kady z czonkw gminy
mg now gmin zaoy. Oborski przyj take Karola Prozora, Aleksandra Pocieja i Ignacego Zawisz. Instrukcja Komitetu Centralnego zalecaa mistrzowi, czyli naczelnikowi kadej
prowincji, utworzenie rady prowincjonalnej z czterech czonkw zoonej. Oborski mianowa
czonkami rady prowincji litewskiej ksicia Konstantego Radziwia, Woyniowicza, Nowomiejskiego i Adama Sotana; Zawiszy, Bile wieowi, Gruewskiemu i Romerowi poruczy
organizacj gmin; z postpkw swoich zdawa spraw Komitetowi Centralnemu i wyprawia
do niego umylnych posacw. W tym samym czasie Ludwik Sobaski organizowa Woy i
Podole. Jak tylko przyby do Berdyczowa, pierwszym jego staraniem byo ukonstytuowa
rad prowincjonaln. Komitet poleci mu na czonkw tej rady trzech obywateli.25 Ci obywatele nie znajdowali si natenczas na Woyniu; przeto Sobaski na ich miejsce wezwa S., M.,
C. i Karwickiego, byego prezydenta drugiego departamentu sdu gwnego. Niebawem
przyby i D. na Woy155, ju jako czonek zwizku przyjty bezporednio w Warszawie od
Komitetu Centralnego; przywiz on Sobaskiemu statut organiczny Towarzystwa bez artykuu pierwszego o wadzy naczelnej. Komitet mianowa go wiceprezydentem Rady Prowincjonalnej w guberniach woyskiej, podolskiej i kijowskiej. Wkrtce potem zaszy nowe w
skadzie tej Rady rozporzdzenia Komitetu Centralnego. Woy, Podole i Ukraina, poczone
dotd w jedn prowincj zwizku, rozdzielone zostay na trzy odrbne prowincje. U steru
podolskiej postawiono Sobaskiego, u steru woyskiej T., ktry take w Warszawie by
przyjty; Ukrain administrowali Z., J.156 i Grdecki. Rada trzech poczonych prowincyj
zdaa spraw z dotychczasowych dziaa swoich Komitetowi Centralnemu w ksztacie zwyczajnego listu, zawierajcego raport pisany midzy liniami sympatycznym atramentem. T.,
mistrz prowincji woyskiej, wezwa Stanisawa Karwickiego na wiceprezydenta, a Jzefa
Zalewskiego na kasjera Rady; prowincj podzieli na sze obwodw. Obwodu rowieskiego
uczyni przeoonym Worcella, konstanty-nowskiego P., owruckiego obwodu S.157, a uckiego Narcysa Olizara. Przeto w Litwie i na caej Rusi pod berem moskiewskim interes zwizku
155

W gr wchodzili Micha Skibicki, Piotr Moszyski i Feliks Ciszewski. D. to Karol Dziekoski.

T. Marcin Tarnowski; Z. Zapolski; J. Stanisaw Joteyko.
157
P. Jan Poniatowski; na obwd owrucki wyznaczony zosta Franciszek Zaski; na liter S zaczyna si nazwisko wspomnianego wyej M. Skibickiego, ktry obj obwd krzemieniecki.
156

91

wielkie i prdkie czyni postpy. Liczba czonkw zwikszaa si codziennie; w r. 1822 dochodzia bez maa do 5000158; byli to po wikszej czci sami naczelnicy gmin; ziemie zabrane tak silnie wcignione zostay w to dziaanie, e sprawy trzech prowincyj: Woynia, Podola,
Ukrainy, oddzielnego rzdu wymagay. Mylano te o ustanowieniu osobnego dla nich Komitetu Centralnego. Dwory szlacheckie poczy si uzbraja tajemnie, dawnym obyczajem;
or zakopywano w ziemi; moniejsi powikszali liczb sug i domownikw swoich; kuli
lance, pomnaali swe stada, zgromadzali sioda. Wystawne, okazae ycie bogatszej szlachty
w tamtych stronach, przepych i wytwr azjatycki panw osaniay przed rzdem te przygotowania do insurekcji. Byli ludzie, byy pienidze, bro i konie. W Wilnie emisariusze Komitetu Centralnego szczegln baczno zwracali na arsena; std pilnie uwaali korpus litewski,
duch publiczny w Kurlandii i Prusiech tudzie poruszenia zwizkw tajnych miedzy samymi
Moskalami, o ktrych ju wtenczas gucha wie przebkiwaa, jakoby co wielkiego knuy.
Zdawao si, e ody duch staropolskich konfederacyj. Towarzystwa patriotyczne tajne,
rozgaziajce si po caej Polszcze z Krlestwa, byy w rzeczy samej konfederacj narodu,
ktry w braku potgi politycznej zewntrznej, prywatnie wymierza usiowania przeciwko
swoim nieprzyjacioom. Godne jest zapewne uwaania w tej mierze, e poza obrbem wielkiego zwizku patriotycznego i bez jego wiedzy powstaway same przez si inne mniej wicej
rozlege zwizki, tym samym duchem oywione, dce do tego samego celu. Wiele takich
zwizkw rzd poodkrywa; ale o bardzo wielu nigdy si nie mg dowiedzie. Po wielokro
trafiao si, e z jednego punktu (najczciej z stolicy) wychodzc, dwa zawizane pod przysig towarzystwa spotykay si potem i czyy z sob w wielkiej od rda swego odlegoci. Komitet Centralny w Warszawie mia lepsz policj nieli Moskale: nieraz, bywao, wytropiwszy lad oddzielnego jakiego zwizku, trafia do niego i w swoje go zrcznie wpltywa
koo. Ci sami ludzie znajdowali si niekiedy w kilku zwizkach i zachowywali tajemnic.
Skde tedy uroso mniemanie, e Polakowi tak trudno dotrzyma sekretu? Porwnywajc
liczb odkrytych zwizkw z nie odkrytymi miao uwaa mona t opini za bezzasadn.
Do odrbnych, cakiem za sfer wielkiego Towarzystwa Patriotycznego rozwinionych
dnoci nale (prcz pomniejszych odkrytych i nie odkrytych zwizkw, o ktrych dla
wanych przyczyn dzisiaj jeszcze milcze wypada): l. zwizek Templariuszw, a 2. zwizki
modziey szkolnej warszawskiej i wileskiej. Majewski, kapitan pierwszego puku uanw,
przyjty do loy Templariuszw w Szkocji (gdzie si jako jeniec wr jenny znajdowa)159,
powzi by myl zaoenia pod nazwaniem i w ksztacie tej loy politycznego, patriotycznego
zwizku w Polszcze. Roku 1819 porozumia si on w tej mierze z pukownikiem agowskim
i urzdnikiem komisji ubiorczej Zabockim. agowski, upatrujc w tym przedsiwziciu dalsze, zbawienne dla kraju widoki, postanowi je wesprze i w istocie przywid je do skutku
we dwa lata pniej na Woyniu, gdzie Majewski cigle bawi jako oficer od remonty 31. W r.
1820-postanowione zostay zasady zwizku. W pierwszym stopniu cele dobroczynnoci zasaniay dno polityczn; nowo przyjci czonkowie zobowizywali si pod przysig by
posusznymi statutom Towarzystwa i dotrzymywa sekretu; dalej wtajemniczeni przyrzekali
nie aowa krwi i majtku dla ojczyzny; a dalej jeszcze: stawi czoo trzem wrogom. Prdkie powodzenie uwieczyo starania zaoycieli. Liczba czonkw w pierwszym proczu
nadzwyczajnie si pomnoya. Przyjmowano i kobiety; obrzdy byy powane i zajmujce,
skadki znakomite. Kady nowy czonek skada sto z polskich. Celem przypuszczenia kobiet
do tajemnicy byo, aeby w duchu narodowoci polskiej tym silniej dziaa na cay skad
spoeczestwa. Na posiedzeniu Templariuszw w Kijowie r. 1821 obrano dygnitarzy loy:
158

Liczb t nazwa Askenazy (ukasiski, t. II, s. 9697) wyssan z palca, twierdzc, e cyfr paruset lub
kilkuset czonkw naley uzna za bezwzgldne maksimum. Do ledztwa pocignito 128 osb. H. Dylgowa,
Towarzystwo Patriotyczne..., s. 332335, zestawiajc wszelkie dostpne dzi rda, doliczya si 239 nazwisk.
159
Majewski dosta si do niewoli angielskiej w Hiszpanii w 1811 r., powrci z niej w 1814 r. Jego midzynarodow karier masosk odtwarza L. Hass, Sekta farmazonii warszawskiej. Warszawa 1980, s. 435437.
92

Majewski zosta wielkorzdc; Stanisaw Karwicki zastpc wielkorzdcy, obrano take

wielkiego mwc, jamunika, sdziego, dozorcw itd. Tego roku na posiedzeniu w Berdyczewie przyjto Piotra Moszyskiego, Ludwika Sobaskiego i mnstwo innych osb.
Przez przyjcie czonkw nalecych take do wielkiego Towarzystwa Patriotycznego zetkny si z sob w Berdyczowie obadwa zwizki utworzone w stolicy. Karwicki proponowa
wcielenie Templariuszw do Towarzystwa Patriotycznego. Byli za tym Moszyski i Puaski,
synowiec sawnego z konfederacji barskiej Kamierza Puaskiego; a przeciwko temu Tyszkowski i Majewski. Majewskiemu szo o to, eby pozosta na czele zwizku, ktry byy
jego sowa nadto si rozszerzy na Biaej Rusi i w Maorosji, aby potrzebowa czy si z
ktrymkolwiek innym zwizkiem. Komisja ledcza zaprzeczaa potem temu wielkiemu rozgazieniu Templariuszw, twierdzc, e to Majewski mwi tylko dla zaimponowania czonkom Towarzystwa Patriotycznego i e si czonkowie tajnych zwizkw w Polszcze nawzajem czstokro oszukiwali. Lecz kt nie wie, dlaczego to pisaa komisja ledcza w swym
zdaniu sprawy? Chodzio jej o wykazanie zbrodni, a zarazem o pochlebienie tym obraonemu
carowi i carewiczowi, e zbrodnia przez ni odkryta nie moga si rozszerzy midzy wiernymi ich poddanymi. Komisja ledcza (e o tym wspomn nawiasowo) nie wiedziaa, co czynia: pomimo bowiem usiowa zdyskredytowania tajemnych zwizkw w Polszcze, przez
odejmowanie im wzitoci i rozgazienia, nie moga jednak, cho wysilia cay swj dowcip
w redakcji raportu, unikn, aby w raport nie sta si dla tych, co go czyta umiej, wiernym
obrazem wielkoci przedsiwzicia i rodkw towarzystw tajemnych w Polszcze. Loa Templariuszw przyja we wzgldzie geograficznym odmienne od Towarzystwa Patriotycznego
podziay. Kreowaa loe podrzdne, z ktrych kada zawieraa dwunastu czonkw. Wielkorzdcy tych l, czyli obozw, zostawali w bezporednim stosunku z wielkim obozem. Ziemie zabrane przez Moskw stanowiy sfer dziaania Templariuszw, szczeglniej Woy,
Podole i Ukraina. Czyli si wpywy zwizku rozcigay do Krlestwa, Galicji, Rzeczypospolitej Krakowskiej i Poznania z pewnoci powiedzie nie mog. Gdy coraz wicej czonkw
z Towarzystwa Patriotycznego wstpowao do Templariuszw i nawzajem od Templariuszw
do Towarzystwa Patriotycznego, ponawiano i nastpnie projekt poczenia obudwu zwizkw, lecz zawsze nadaremnie. Majewski zbyt wielk wag przywizywa do swego utworu,
moe i do przeoestwa, ktre w swym zwizku sprawowa, eby mg albo chcia pozwoli
mu straci byt udzielny w obszernym i uorganizowanym Towarzystwie Patriotycznym.
Wypada mi teraz obezna czytelnika z usiowaniami szkolnej modziey we dwch ogniskach narodowej owiaty, w Uniwersytetach Wileskim i Warszawskim. W tej mierze cokolwiek nawet obszerniej (bo tego zdaje si wymaga wano przedmiotu) mwi bd.
Uniwersytet Wileski, jak wiadomo, zaoony by przez Batorego w r. 1583, w pocztkach
chylenia si u nas wiata do upadku. Zacny ten krl powierzy go jezuitom, ktrzy cigle a
do zniesienia zakonu swego trzymali t szko w swym rku. Pod zarzdem jezuitw, ktrzy
tak starannie wytpiali u nas owiat, Szkoa Gwna Wileska nie moga odpowdzie swemu
przeznaczeniu. Prcz studiw teologicznych, adna w niej nauka nie kwitna; prcz biegych
spowiednikw i kontrowersistw, adnego talentu nie ksztacia; sowem, przez lat dwiecie
swego istnienia bya niczym pod wzgldem owiecenia krajowego, w caym znaczeniu tego
wyrazu. Polska w epoce zniesienia jezuitw (1773) zbyt nisko staa w iwej owiacie, eby
tego dobrodziejstwa, ktre jej wywiadczy Klemens XIV, nie miaa raczej poczyta za klsk. Znane s treny i ale wszystkich naszych poetw i prozaikw z czasw Stanisawa Augusta opakujcych ruin zakonu Lojoli. Zwykym trybem narodu polskiego w zaletach osb
widziano zalety instytucji i dzielono powszechnie smutek zacnych skdind i bardzo uczonych ludzi, ktrym papie nie pozwoli by duej jezuitami. Litwa szczeglniej alu swego w
tej mierze ukoi nie moga; za czym poszo, e Szkoa Gwna Wileska nie przestaa by w
rku tych samych co pierwej osb, ale ju zwanych eks-jezuitami. Dwa rzadkie egzemplarze
dawnej Szkoy Gwnej przechoway si byy a do naszych czasw w osobie zacnego profe-

93

sora niegdy fizyki eksperymentalnej i do r. 1819 dziekana wydziau fizycznomatematycznego ks. Mickiewicza i profesora wymowy i poezji ks. Filipa Nereusza Gdaskiego. Pierwszy z nich kaza co miesic spowiada si uczniom swego wydziau, po wikszej
czci materialistom i ateuszom. W takim stanie byy rzeczy a do Sejmu Czteroletniego.
Czujno Kotaja zacza bya wprawdzie porusza przyprszon kurzaw dwch przeszo
wiekw Szko Gwn Wilesk; Komisja Edukacyjna zacza bya czyni pewne reformy,
lecz to wszystko zapado si w gruzach kraju, a projekt, jak mwiono, sawnego i godnego
wdzicznoci rodakw Tyzenhauza, wielkiego podskarbiego litewskiego, zaoenia szkoy
gwnej w Grodnie zdawa si na ruin skazywa wilesk universitas.
Zostawieni przez Katarzyn na Biaej Rusi, a szczeglniej w Poocku i Mohylewie, jezuici
nie przestawali uwaa jej za wydart sobie dziedzin i tyle wskrali u cara Pawa, e im
chwilowo odda by nawet w zarzd szko litewsk; lecz mier jego i inne pniejsze wypadki, nade wszystko za opr sawnego eks-jezuity Poczobutta, profesora astronomii, wniwecz obrciy te zamiary. Rok 1802 w tym stanie zasta Szko Gwn Wilesk. By to czas
wiele obiecujcy. Aleksander biorc koron okazywa sentymenta wcale inne jak nad schykiem swego ycia. Czartoryski, jego osobisty wwczas przyjaciel, by ministrem spraw zagranicznych i wiele mg u modego cara. Pod tytuem Gwnego Szk Zarzdu utworzya
si w Petersburgu rada najwysza owiecenia krajowego. Wszystkie szkoy, instytuta nowy
wtedy ksztat przybray. Czacki i Czartoryski podali sobie rce, eby wznie na ziemi polskiej od tak dawna upady przybytek nauk. Kiedy cymeryjska prawie pomroka160 ogarniaa
Krakw, Warszaw i Pozna, rzdzone przez Niemcw, Litwa pod berem dziedzica dzikich
carzykw tatarskich zakwitaa w naukach. Wyszo spod pira Czartoryskiego i ministra Piotra
Zawadowskiego nowe urzdzenie Uniwersytetu Wileskiego. Wszystkie szkoy na caej obszernoci Polski roku 1772 do Moskwy nalecej zarzdowi bezporedniemu tego uniwersytetu zostay oddane. Pomijam tu, jako dalszy tylko zwizek majce z dzieem odrodzenia
przez Czartoryskiego Uniwersytetu Wileskiego, olbrzymie prace Czackiego, ktry pod
skromnym tytuem wizytatora szk gubernij woyskiej, podolskiej i kijowskiej cudami prawie bdzie zadziwia potomno; potrzeba jednak wspomnie, e Uniwersytet Wileski podwjn otrzyma misj: naprzd jako szkoa gwna, w ktrej byy wykadane wysze nauki;
a po wtre jako najwysza magistratura owiecenia w guberniach wileskiej, grodzieskiej,
miskiej, witebskiej, mohylewskiej, woyskiej, podolskiej, kijowskiej, a jak pniej i biaostockiej161. Jak tej misji dokona, jakie zasugi pooy w sprawie ojczystej, dopki Czartoryski, pniej dysgracjonowany, pod tytuem kuratora nim rzdzi, o tym historia wolna od
chwilowych uprzedze w swoim czasie wyrzecze. Kotaj oswobodzony z wizw austriackich staraniem Aleksandra, u ktrego to Czartoryski wyjedna162, by dusz wszystkich prac
Czackiego i Czartoryskiego okoo podniesienia publicznej edukacji w ziemiach zabranych.
Jego rk skrelone widzielimy 36 rozliczne rozporzdzenia dotyczce szk w Polszcze pod
berem moskiewskim. Wpyw tego wielkiego obywatela ukryty dugo poczuj Polacy. Po
wydaniu urzdze Uniwersytetu Wileskiego i szk jego wydziau zaj si Czartoryski obsadzeniem katedr tego uniwersytetu. Sprowadzony Jan Sniadecki, od trzydziestu ju blisko lat
syncy z nauki profesor krakowski; sprowadzony biegy w staroytn ociach greckich i
rzymskich Grodek, znany i powaany u obcych; nastpnie Sowacki, Chodani, Frank, Bojanus, wszystko ludzie z pewnym imieniem w uczonym wiecie; wysani za granic modzi
uczniowie w celu ksztacenia si, powrciwszy do Wilna, z poytkiem zasiedli katedry profesorskie. Jdrzej Sniadecki, Stubielewicz, Niemczewski, Szymonowicz, do, aby tu byli
wspomnie!. Sniadecki Jan, przyjaciel Czartoryskiego, by w pewnym wzgldzie namiestni160

Cymerowie, Kimmerowie lud scytyjski, notowany w rdach VI w. p.n.e. Wedug poda starohelleskich
przemieszkiwa mieli w wiecznych ciemnociach.
161
Okrg biaostocki nie mia formalnie rangi guberni.
162
Zwolnienie Kotaja z austriackiej twierdzy w Oomucu nastpio w kocu 1802 r.
94

kiem jego w Wilnie; we wszystkim zgodni z sob, razem myleli i razem dziaali. Obrany
rektorem, przez dziewi lat ten urzd sprawowa, trojak reelekcj. Sposb widzenia rzeczy
Sniadeckiego ywo si odbi w modziey wileskiej. Jaki by natenczas stan wyobrae naukowych w Europie, taki Sniadecki usiowa wprowadzi do Wilna, i z ca gorliwoci, z
caym zapaem modocianego wieku ten posiwiay starzec wspiera go i rozszczepia. Dwa
byy ogniska wiata w pierwszych leciech XIX wieku: we Francji i w Niemczech, zupenie
rne od siebie. Francja nauk swoj panowaa nad materi, Niemcy nad duchem. Cywilizacja Francuzw, nie tylko polityczna, ale i naukowa, ten sam, jaki wzia kierunek w XVIII
wieku, miaa i na pocztku dziewitnastego: nauki cise, nauki dowiadczenia, sceptycyzm w
ustanawianiu praw, wycignionych z dugoletnich nawet obserwacyj, sceptycyzm do najwyszego stopnia podniesiony, podny w rozliczne absurda, lecz w treci swojej wielki, jednym
sowem krytycyzm i materialna cz wiadomoci ludzkich bya ich wycznym udziaem. Na
tej drodze nikt jeszcze Francuzom nie sprosta. Przeciwnie w Niemczech, w tym kraju raczej
myli nieli czynw, raczej poj oderwanych nieli dowiadcze, wszystko z granic realizmu
wychodzio. Nauka, ktr synli Francuzi, bya powszechna, to jest, e si wszdzie z atwoci zastosowa i w kadym jzyku wysowi dawaa. Nauka Niemcw bya bardziej lokaln,
przypadajc tylko do miary z konstytucj ich intelektualizmu. Jan Sniadecki nie waha si w
tym wyborze i przenoszc rzeczy pewne, wyprbowane nad niepewne, a przynajmniej potrzebujce dugiego czasu do wybrnienia z swego chaotycznego stanu w samych Niemczech,
owieca Uniwersytet Wileski poyczonym z Francji wiatem, dajc w nim przewag materii nad duchem, matematyce i fizyce nad moralnoci i filozofi oderwan. Gwnych wydziaw, prcz medycznego i najmniej licznego literackiego, byo dwa w Uniwersytecie Wileskim: pierwszy nauk fizyczno-matematycznych, drugi nauk moralnymi zwanych, w ktre
wchodzio ju prawo, historia, psychologia, teologia itd. Tytu filozoficznego suy tylko
pierwszemu wydziaowi; tego za, co Niemcy zowi u siebie filozofi i co jest rzeczywicie
filozofi, zaledwie dostrzec byo mona w wydziale moralnym Uniwersytetu Wileskiego.
Skad modziey tego uniwersytetu by wcale .inny jak w pniej utworzonym Uniwersytecie
Warszawskim. Modzie litewska. nie moga w Rosji ubiega si za urzdami, bo tam nie
nauka, ale pienidze je chwytaj. Nie byo wic i nie mogo by w Wilnie tego rodzaju modziey, ktra w Warszawie, w wydziale prawa i administracji, sposobia si do urzdw sdowych albo administracyjnych. Uczcy si dzielili si tam na dwie prawie rwne czci: l.
na tych, co si dla chleba uczyli; byli to lekarze, teologowie i prawnicy (cho w palestrze litewskiej wcale nie pytano o nauk prawa, lecz tylko dano praktyki, rutyny) tudzie kandydaci do stanu nauczycielskiego, ktrych 24 skarb utrzymywa; 2. na tych, co si uczyli, eby
si uczy, eby co umie lub eby spdzi na zabawach czas w stolicy Litwy pod pozorem
nauki. Ta druga cz uczniw prawie cakowicie skadaa wydzia fizyczno-matematycznych
nauk, do ktrego take naleaa pierwsza klasa wydziau medycznego. Ktokolwiek skoczy
szkoy gimnazjalne i dla dalszych nauk przybywa do Wilna, jeeli nie mia powoania do
stanu lekarskiego lub duchownego, jeeli nie spodziewa si wej w liczb 24 kandydatw
do stanu nauczycielskiego rozproszonych po wydziaach, rzadko, i to chyba w nadziei zrobienia sobie jako prawnik wtpliwej bardzo kariery w Petersburgu, szed na wydzia moralny; w
fizycznym wic najwicej byo uczniw, a kady z nich po wysuchaniu kursw nic nie
otrzymywa prcz stopnia kandydata, dalej magistra, wreszcie doktora filozofii; te stopnie
rwnie jak w innych wydziaach nadaway prawo dania czynu 12 klasy kandydatowi, 9
klasy, czyli tytuu radzcy tytularnego, magistrowi, a 8-ej, czyli tytuu kolegialnego asesora,
doktorowi. Tym ksztatem, jeeli kto chcia prbowa fortuny w Petersburgu, jeeli dobrze
zapaci za uznanie stopnia swego, rwnie otrzymywa czyny 12, 9 lub 8 klasy, czy mia stopnie w wydziale prawa, czy w wydziale fizycznym; to jest: czy by teologiem, czy chemikiem,
mg zosta asesorem kolegskim. Wydzia tedy moralny dla szczeglnych tylko mionikw
prawa zachowany i adnych korzyci nie obiecujcy dla uczniw, tym bardziej e w nim albo

95

cigle wakoway katedry, albo tylko w zastpstwie zajmowane byy przez ludzi nawiasowo i
tymczasowo trudnicych si ich przedmiotami, zostawa w pewnym rodzaju ponienia: a
Sniadecki ma do niego przywizujc wag zdawa si podsyca arystokracj wydziau fizycznego. Obaczymy, jakie std skutki wynikny. 163
Trzeba tu doda jedn okoliczno. Widzielimy, e Uniwersytet Wileski dwojakie mia
powoanie: jako szkoa wyszych nauk i jako magistratura przeoona nad instrukcj publiczn dziewiciu guberni j. By to wic wydzia owiecenia dla jedenastomilionowej blisko
ludnoci Polakw. Kady profesor Uniwersytetu by tym sposobem czonkiem wydziau
owiecenia; rektorowi suy stopie radcy stanu, czyli czynu 5 klasy ranga jeneraa. Kancelaria Uniwersytetu byo to biuro ministerium owiecenia. Z tego przeto podwjnego powoania profesorw, ktrzy tak jak wszyscy inni urzdnicy pastwa otrzymywali czyny kolegialnych radzcw, radzcw stanu, chresty itd. do liczby lat suby zastosowane, w ktrych
gronie prcz tego miecili si biskupi i praaci, Uniwersytet mia powaanie u wadz administracyjnych i wojskowych moskiewskich, wedle walnej maksymy pastwa carw: czyn czyna
poczyta jet; wszdzie odbiera oznaki uszanowania i skada pod pewnym wzgldem rodzaj
wysokiej arystokracji naukowej. Uczniowie mieli szacunek dla profesorw widzc, e ich
wszdzie szanowano; prcz tego pensja kadego przeszo 10 000 z wynoszca (a kilku, jak
Sniadecki Jan, Grodek, Frank, brao po 20 000 rocznie), zapewnienie emerytury i pensji dla
ony i dzieci na przypadek mierci, wreszcie nieodwoalno dozwalay utrzymywa profesorom pewien ton i niepodlego, nie znane prawie w innych uniwersytetach, a szczeglniej w
warszawskim, gdzie rzd tylko szczup i niepewn pac wyznacza dla profesorw.164 Nadto
wadze cywilne i wojskowe, policja nie mogy si wtrca do spraw Uniwersytetowi poruczonych; nie wolno byo policji aresztowa ucznia, a jeeli aresztowaa, musiaa go natychmiast
odesa rektorowi, ktry sam w radzie profesorw ocenia wystpek, wymierza kar. Najwiksz kar byo oddanie ucznia pod sd kryminalny. W takim skadzie Uniwersytetu Sniadecki w roku 1816 skoczy urzd rektora, zostawujc po sobie al powszechny modziey.
Zasugi tego ma byy niemae. Nie tylko on dno nada umysom ku rzeczom cisym,
jasnym, nie tylko wzmg instrukcj publiczn w ziemiach zabranych, gdzie od tak dawna
prawie adnej nie byo instrukcji publicznej, ale nadto jego staraniom szczeglniej przypisa
naley, i Wilno pod wzgldem jzyka polskiego i wytwornej w pisaniu polszczyzny nad ca
obszern dziedzin Polakw nie zaprzeczone przez nikogo dzierao bero przez lat wiele.
Sniadecki Jan nie wynalaz i nie wydoskonali adnej nauki cisej, ale wykad wszystkich
nauk cisych ugruntowa w jzyku polskim. On sam w matematyce i astronomii, brat jego
Jdrzej w chemii i fizjologii, Jundzi w zoologii, Szymonowicz w mineralogii wprowadzili
nowe techniczne wysowienie, jasne, naturalne i ozdobne, ktre na prno akostwo niektrych krakowian lub warszawian poprawi i w gminny jaki dialekt przemieni usiowao.
Nomenklatura chemiczna, architektoniczna, zoologiczna, fizjologiczna i mineralogiczna jest
to pikny pomnik, ktry mowa ojczysta winna staraniom Jana Sniadeckiego, ktry cho nie o
wszystkim sam pisa, innych jednak o wszystkim pisa nauczy. Jzyk ten naukowy, dobijajcy si z francuskim o pierwszestwo w precyzji, a wyszy nade w sztuce unikania plagiatw
rzymskich i greckich, pozostanie na zawsze w pucinie dla przyszych pokole. Inni pniejsi pisarze ze szkoy Sniadeckiego, jako to Micha Poliski matematyk, Karol Podczaszyski
architekt, Grzegorz Hreczyna tumacz jeometrii wykrelnej, Fonsberg chemik, i inni
ogaszali dziea w mowie naukowej pene przezroczystej jasnoci i jdrnoci godnej pira
pisarzw zygmuntowskich.
163

Obszerne opracowanie dziejw uczelni wileskiej: D. Beauvois, Lumieres et societe en Europ de lEst: lUniversite de Vilna et les ecoles polonaises de 1Empire russe 18031832, Paris 1977. Zwizy skrt polski w
dziele zbiorowym: Inteligencja polska pod zaborami, Warszawa 1978.
164
Profesor Uniwersytetu Warszawskiego pobiera 1000 zp. rocznie za godzin tygodniowego wykadu. Dla
profesora zwyczajnego oznaczao to 6000 zp. rocznej pensji.
96

Od roku 1816 doktor Lobenwein, profesor anatomii i medycyny sdowej, czowiek powszechnie znienawidzony, nie umiejcy nawet po polsku, by przez czas niejaki po Sniadeckim zastpc rektora, pki na ten urzd nie zosta powoany profesor z wydziau moralnego,
radzca stanu Szymon Malewski. Za rektoratu Lobenweina zjawio si w Wilnie Towarzystwo
Szubrawcw. Duch i dno satyryczna tego wiatego zgromadzenia wynikny z kierunku,
ktry nauka wzia pod rektoratem biskupa Strojnowskiego i Jana Sniadeckiego. Byo to wyraenie w spoeczestwie ducha i charakteru wczesnej naukowej kultury. Bya to strona
praktyczna dnoci teoretycznej Uniwersytetu. Krytycyzm francuski, wymiewanie wad
administracji moskiewskiej i urzdnikw, nicowanie wszystkiego, co czy w rzdzie, czy w
literaturze, czy w obyczajach skarcenia potrzebowao, skaday istot Towarzystwa. Polegao
ono na zasadach czystego liberalizmu; std najostrzejszymi sarkazmami dotykao arystokracj
i inne gorszce zabytki dawnej polszczyzny, jako to: pijatyk, szulerstwo, pieniactwo, eksdywizje165, czcze tytuy, a najbardziej uciemienie klasy rolniczej. Szubrawcy powoli takiego
wpywu nabrali, tak ostre mieli piro, e kady, co si poczuwa do winy, dra na samo ich
wspomnienie.166 Zarzucano im pniej, e byli towarzystwem wicej kosmopolitycznym ni
patriotycznym, bardziej krytycznym ni organicznym, e przyczynili si do utworzenia midzy Polakami bawicymi w Petersburgu pewnego zawizku duchw mocnych polskich, pord ktrych najwikszym by pniej krzykaczem orientalista, szubrawiec Skowski; ktrzy
zasadzali cay swj rozum na wymiewaniu polszczyzny, a cay patriotyzm na tym, eby by
Polakami nie takimi jak ich przodkowie; ktrzy wreszcie coraz dalej idc na drodze egoizmu i
zaufania w samych sobie skoczyli na tym, e dla Polakw staJi si Moskalami, a od Moskali
sprawiedliwie wzgardzeni i znienawidzeni, byli na ksztat muw w stadzie, dobrych do pocigu, do dwigania ciarw, lecz zbkarciaych i nie reprezentujcych adnej rasy. Lecz ten
zarzut niesprawiedliwie dotyka szubrawcw. Nie przyznawali si oni nigdy do takich Polakw ani do takich zasad; a e patriotyzm na drodze kosmopolityzmu widzieli, e ostr krytyk
powcigali pewne wyskoki imaginacji, dopeniali w tym tylko swego powoania, bo innym
by nie mogo bractwo satyrykw z profesji.
Taka dno w obyczajach wiatej czci mieszkacw Wilna, obok przewagi nauk fizyczno-matematycznych w Uniwersytecie, jak od czasu nowej jego organizacji, w roku
1803, nada i utrzymywa Sniadecki, trwaa w caej swej mocy do roku 1820. Lecz od tej
chwili zaczyna sabn. Rok 1820, w ktrym na tylu punktach Polski pozawiyway si polityczne towarzystwa ku dwignieniu ojczyzny z upadku, stanowi i w Wilnie rwnie wan
jak w Warszawie epok. Sniadecki gruntujc nauk dowiadczenia, obeznawajc modzie z
natur widom, nie dal jej czasu, i nie chcia da, do zgbienia tego wszystkiego, co za granic tych materialnych wiadomoci czaruje rozum i imaginacj. Kierunek jego by jednostronny, a umiejtno martwa, jak styl, ktrym pisa, i astronomiczne narzdzia, ktrymi uwaa
gwiazdy na niebie. W wydziale moralnym wakoway od lat wielu najwaniejsze katedry historii i filozofii. Ustawy spoeczne w Europie, polityka, prawodawstwo, dawna Polska
wszystko to byo za obrbem planu starca, obserwujcego planety, a nie chccego wiedzie,
co si na ziemi, i to na ojczystej jego ziemi, dziao w epoce, kiedy Aleksander, mniemany
wskrzesiciel Polski, zacz zdejmowa mask dobroczycy ludzkoci. Rzecz szczeglniejsza i
godna zastanowienia: umiejtno bez ducha, systema bez imaginacji, rachunek, cyrkiel, linia
prowadz czsto do epikureizmu.

165

Podzia obcionego dugami majtku pomidzy wierzycieli narzucony przez sd. Ulokowanie na jednym
folwarku wikszej grupy niegodnych z sob wierzycieli wiodo oczywicie do konfliktw. Opla ich daje m.in.
znana powie J. Korzeniowskiego Kollokacja
166
Towarzystwo Szubrawcw stanowio ekspozytur masonerii wileskiej; ich legalnym organem byy Wiadomoci Brukowe. Por. A. SU-wiski, Joachim Lelewel, Warszawa 1932, s. 8183, na podstawie notat Franciszka Grzymay.
97

Modzie majtniejsza po wikszej czci na gr i nieporzdne ycie tracia pienidze w

Wilnie; wracaa do domw ze zrujnowanym zdrowiem, zymi naogami i zarozumiaoci,
niczego prawie nie nauczywszy si, co by jej w obywatelskim yciu mogo by potrzebne.
Matematyka i fizyka nie ksztac jeszcze obywateli patriotw. Z drugiej strony liczna uboga
modzie, ktra prawie sama jedna szczerze kochaa nauk dla nauki, nie dla zysku, musiaa
szuka albo kondycji guwernerw w domach prywatnych, albo i do wojska moskiewskiego,
albo wniwecz obraca znakomite talenta na niszych szczeblach moskiewskiej administracji.
W szczupej liczbie wyszych umysw, ktre postrzegay t odwrotn stron Uniwersytetu Wileskiego, by Tomasz Za, syn ubogiego szlachcica z powiatu nowogrodzkiego. Nauczywszy si doskonale fizyki i matematyki, uczszcza on cigle na lekcje profesorw, aeby by w Uniwersytecie; a by w Uniwersytecie chcia, eby czego innego nieli fizyki i
matematyki nauczy t modzie, ktrej, jako najstarszy student, zna prawie cae dwa kilkoletnie pokolenia. Kiedy si co wanego ma sta w dziejach, opatrzno narodw zwyka takich ludzi jak Za naprzd wyprawia, aby byli przesannikami nadzwyczajnych zdarze,
rozszczepcami wielkich poj, dziaaczami wielkich reform. W opinii Zana Uniwersytet nie
samym by tylko ogniskiem nauki, a algiebra nie ostatnim kresem, poza ktrym nic ju do
czynienia nie zostaje. Tysic przeszo synw Litwy, Zmujdzi, Podola, Ukrainy zapisywao si
co roku w poczet uczniw gwnej szkoy litewskiej.167 Byli to tylko studenci? Z tych ywiow nice wielkiego nie mona byo wyprowadzi dla Polski? Za silnie uchwyci t
myl, postanowi j wykona i wykona tak szczliwie, e pki Litwa trwa bdzie, dopki
nie wyganie w tym kraju mstwo i mio ojczyzny, trwa take bd skutki stara Zana.
Prawdziwie koleeski, agodny charakter, prostota obyczajw, wielki owiecony rozum,
staranne wychowanie, co ujmujcego i uprzedzajcego zyskay mu powoli serce caej modziey. Trzeba byo by od niej kochanym, eby mie jej zaufanie; trzeba byo mie jej zaufanie, eby j zjednoczy i myl jej ku wielkim rzeczom obrci. W r. 1819 na 20-ty zaoy
Za midzy uczniami Uniwersytetu towarzystwo moralne, patriotyczne i naukowe, ktrego
czonkom nada tytu promienistych.168 Siedm klas towarzystwa wyobraay siedm promieni
skadajcych wiato soneczne. Taki jest pocztek rewolucji nie tylko w obyczajach, charakterze i naturze koleestwa modziey Uniwersytetu Wileskiego, lecz i w nowszej literaturze
polskiej, ktr jeden z promienistych uczyni poetyck, oryginaln i wielk, jak nigdy nie
bya, w ktrej take jeden z przyjaci Zana, jeden historyk i krytyk historyczny, znalaz imi,
wpyw i wzito, tak gone potem w powstaniu narodowym.169 Z pocztkiem szkolnego
roku 1819 na 20-ty nieznajomi sobie uczniowie spotykajc si na ulicy dawali sobie jeden
drugiemu pewne znaki rk, i jeeli po tych znakach nastpowaa stosowna odpowied: jestem promienisty, ju odtd jeden drugiego by przyjacielem. Kogo bliski przeraa egzamin,
komu z trudnoci przychodzio nauczy si wszystkiego, co sysza z katedry, natychmiast
odbiera wizyt nieznajomego sobie czstokro kolegi, ktry bez adnego wynagrodzenia
podejmowa si by jego korepetytorem. Jeeli kto z uboszych ubolewa, e nie ma y z
czego, e nie widzi przed sob adnego losu, do, aby to kilku promienistych wiedziao, a
wnet zostawa umieszczony jako guwerner lub patny korepetytor; a jeli mia gwatowne
potrzeby, dostawa i pienidze. Za rozumem ubogich wspiera bogatych, a majtkiem bogatych wspiera ubogich. Z wiosn majowe rekreacje nabyy nowego powabu: promienici w
dniach wolnych od zatrudnie razem wychodzili w pole i razem si bawili. Braterstwo, zamiowanie nauki, rwno, uczynno: te obowizki zaciga kady wpisujcy si do ich
167

Og studentw Uniwersytetu Wileskiego w poowie lat dwudziestych nie dochodzi tysica. Modzie z
trzech poudniowo-zachodnich guberni nie przekraczaa wrd nich kilku procent.
168
Jawna organizacja promienistych, zawizana przez Tomasza Zana wrd studentw Uniwersytetu Wileskiego w maju 1820 r., zostaa zakazana przez rektora ju po paru tygodniach. Bya to jedna z wielu ekspozytur
tajnego kka filomatw, czynnego w Wilnie od 1817 r.; o ktrym Mochnacki nic prawie nie wiedzia i ktre te
nie zostao zdekonspirowane w toku ledztwa.
169
Chodzi oczywicie o Mickiewicza i Lelewela.
98

wielkiej ksigi. Ktokolwiek chcia, zostawa czonkiem zwizku, jeeli obyczaje jego temu si
nie sprzeciwiay. Jakie nowe ycie, nowy duch wstpi w mury Uniwersytetu. Ci, ktrzy albo
przez dum starszego wieku, albo nieznajomo celw Towarzystwa nie chcieli si brata z
nieprzeliczon dziatw, co si z niej naigrawali, miasto obelg za obelgi agodne tylko odbierali rady: wpisz si do ksigi, a inaczej bdziesz sdzi o promienistych. Kady mniejsz
lub wiksz mia bibliotek; pewne, nie widziane dotd ksigi polskie zaczy przechodzi z
rk do rk; odczytywano je z najwikszym zapaem; byli i tacy, co wasn rk przepisywali
takie dziea, jak np. O ustanowieniu i upadku Konstytucji Trzeciego Maja. Zamiast teatralnych piosnek zjawiy si wiersze patriotyczne, ju nowe, ju dawne wydobyte z zapomnienia.
Przepisywali je studenci bez koca, uczyli si ich na pami. Zamiast gawronienia i prowadzenia jak dawniej szeptanych gawdek, kady prawie pilnie sucha lub notowa sowa profesorw. Wydzia moralny, zwykle pusty, w roku szkolnym 1819 na 20-ty napenia si zacz
z niemaym zadziwieniem jednego w nim ju tylko profesora, Wocha Capellego, ktry czci po francusku, czci po acinie rzymskie wykada prawo. Tym wszystkim niewidzialna
rka kierowaa. Za, widoma gowa promienistych, nie by bez tajemnej rady. Mia j w osobach filaretw, ktrych zwizek, skadajcy tajemny wydzia promienistych, egzystowa ju,
jak mwiono, w r. 1818, lecz waciwie dopiero w r. 181920 dziaa zacz.
Wanie okoo tego czasu, pomimo wpywy i silny opr Snia-deckiego, postanowi by
Uniwersytet Wileski zapeni wakujce od lat wielu gwne katedry w wydziale zwanym
moralnym i w tym celu ogosi konkursa. Czyje rozprawy bd uwieczone, kto mianowicie
historii i filozofii naucza bdzie? naprzd i z pewnoci niemal tamtejsza publiczno wiedziaa. Bawi w Wilnie do r. 1818 Joachim Lelewel, literat sawny w caym kraju z gbokiej
nauki, znany ju z kilku dzie wielkiej erudycji. Biegoci w dziejach staroytnych wyrwnywaa u niego znajomo dziejw ojczystych dawnych, rednich i nowszych. Stara Polska,
czasy bolesawowskie byy jego poszukiwa ulubionym przedmiotem, a czego si tkn w tej
mierze, wszystko przybierao posta wyraniejsz, wychylao si zza mgy w janiejszych
obrazach i pobudzao do gbokiego dumania. Ten uczony czy w sobie dwie rzeczy na pozr przeciwne: prac niezmordowan w dociekaniu suchych szczegw i imaginacj, ktr
pewne zjawiska w zamierzchej dali naszych czasw rozpalay. W wejrzeniu te jego i postawie wybijay si te dwa osobliwe przymioty rzadko u ktrego starych dziejw badacza zespolone. Lice blade, zapade, gowa cokolwiek pochylona oznaczay antykwariusza, a poet
blask w oku ywym, przenikliwym, podnoszcym charakter tej ujmujcej melancholicznej
fizjognomii. Ze by poet, rzecz niewtpliwa, bo miewa czasem natchnienia w widzeniu bardzo odlegych przedmiotw cho zreszt moe tego i nie zna do siebie, jak wszelki genialny duch bdcy zagadk samemu sobie. Wyraao si to jednak mimowolnie w jego sposobie
traktowania najobojtniejszych, najnudniejszych materyj, w jego stylu. Nieraz na przykad
piszc o odwiecznej monecie, o zaniedziaych pienikach w jakim zakcie Polski wygrzebanych170: zrazu w pocztkowym wywodzie rozwleky i wytrawiony z tchu, gdy mu cig
mudnych bada okoo resztek nie startych jeszcze liter, stempla podsun jakie wielkie w
Lechii imi, jakie rozlege wyobraenie albo jakow rycersk figur wiecc we wschodzie
naszych dziejw, wtedy nagle, porwany jakby zachwytem pierwszego wzrostu pastwa, wystpowa z kresu i rzewi czytelnika ustpami rozkwitymi jak oazy wrd zasp nieurodzajnych, wtedy ranymi, dobitnymi pocigami malowa te przechodnie obrazy i ca swoj dusz
roztwiera. Czacki umia ceni jego rzadkie zdolnoci, kiedy w r. 1809, zaledwie rozpoczynajcemu zawd publiczny nauczycielski, da katedr w wyszych klasach Gimnazjum Woyskiego.171 Lecz niedugo bawi w Krzemiecu Lelewel; wrci do Wilna i tam na nowo
odda si swym ulubionym, historycznym pracom. Modzie go jeszcze nie znaa, cho i
170

Mochnacki ma na myli rozprawk Lelewela z 1826 r. pt. Stare. pienidze w roku 1824 w czerwcu blisko
Pocka w Trzebuniu wykopane.
171
Lelewel bawi w Krzemiecu w l. 18091811, pracowa tam naukowo, ale katedry w Liceum nie otrzyma.
99

wtenczas ju nazwisko jego uczeni w swych pismach z powaaniem wspominali. Lelewel w

zamierzchych dziejach narodu polskiego pooy pierwsze zasugi literackie i z dawnych
kronik, z zapleniaych szpargaw wykrzesa sobie imi, ktre potem z literatury przeszo do
obywatelstwa i tak gono zabrzmiao w wiecie politycznym. Nie jestem tak biegy w staroytnociach polskich, ebym mg oceni jego olbrzymie prace pod tym wzgldem; namieni
wic tylko (co jest do powszechnie wiadomo), e Lelewel badawczym pirem swoim rozwidni m rozcignion nad przeszoci Polski; jako krytyk stanowi epok, i jeeli nard
polski ujrzy kiedy wasne dzieje pocztkowe i rednie oczyszczone z nieprzeliczonych
kamstw, ujrzy to na tej drodze, ktr on wskaza szczeglniej co do pocztkw monarchii
pod Bolesawem Wielkim i jej odrodzenia pod Wadysawem okietkiem. W Wilnie opinia
publiczna do wczenie wskazywaa go na profesora historii, ale Sniadecki nie chcia. Przyczyna opozycji ze strony tego nawczas wielkorzdcy pimiennictwa krajowego, ledwo nie
wszystko mogcego w Uniwersytecie Wileskim, bya rwnie dziecinna, jak niesprawiedliwa. Lelewel zapuszczajc si w badania nad jeografi staroytn, przymuszony lcze nad
foliaami pisanymi barbarzysk acin lub greczyzn rednich wiekw, zaniedbywa swe
wysowienie, tak dalece, e i wia-domsi rzeczy musieli czasem po kilka razy odczytywa
jedn jego kart, zastanawia si nad okresami jemu tylko waciwymi, zbiera wane, rzucane niekiedy w nieadzie i bez zwizku z sob postrzeenia, myli; krtko mwic, e wczesne dziea Lelewela trzeba byo wartowa, a powicajcy si tej mozolnej pracy koczyli je
zawsze z tym ukontentowaniem wewntrznym, lecz zarazem z tym znueniem i opadnieniem
na siach, jakiego dowiadcza, kto idzie w gb ziemi dla znalezienia skarbu, a wybrnwszy
na powierzchni z ogromnym ciarem, dugo potem odpoczywa musi. Te same bez maa
trudnoci, z ktrymi si krytyk ama w swym poszukiwaniu, trzeba byo nastpnie w czytaniu niektrych pism jego przeamywa. Sniadecki, u ktrego styl by gwn rzecz we
wszystkim, Sniadecki purysta jzyka, nie przypuszczajcy nawet, e mona czasem by jasnym w mylach, a zawiym i niepoprawnym w ich wykadzie, nie mg darowa Lelewelowi
(ktry mimo zaniedbanie stylu by wikszym od niego pisarzem) chropowatej w owej porze,
szorstkiej, siekanej, nieraz nawet zapstrzonej polszczyzny. Prcz tego i ortografia rnia Lelewela z Sniadeckim; a to niemaa rzecz midzy uczonymi! Pierwszy w jotach mia szczeglne upodobanie, drugi ich nienawidzi jak zarazy. O to si do dugo uczone spory toczyy.
Lelewel ogosi by pisemko o Mateuszu herbu Cholewa172; rwnie uczone, a daleko ciekawsze byy jego rozprawy, umieszczone w r. 1816 i 1817 w Tygodniku Wileskim, o stanie
owiecenia w Polszcze przed wprowadzeniem druku. Te pisma, jedne z najgruntowniejszych
w polskiej literaturze krytycznohistorycznej, miay atoli cech wszelkich innych z owej epoki
pism Lelewela, to jest, e prawie od nikogo nie byy zrozumiane, cho je wszyscy obsypywali
pochwaami. Sniadecki czytajc je dsa si: ,,To nie po polsku mawia do Lelewela, ktry
tylko z umiechem politowania podobne przyjmowa zarzuty; szarpali go za to i szubrawcy,
lubo zreszt przychylni Lelewelowi jako prawdziwemu uczonemu; a przyjaciel jego i poprzednik na katedrze historii, zastpca profesora, Onacewicz, wyliczajc w r. 1819 na lekcji
autorw piszcych o historii, rzek: Mamy jeszcze jednego, najwikszego z naszych krytykw, Lelewela szkoda tylko, e dziea jego dotd nie s na jzyk ojczysty przeoone.
Prne tedy byy starania rnych osb; daremnie nalegaa i publiczna potrzeba: wielowadny
wpyw Sniadeckiego odpycha Lelewela od katedry historii. Wrd tych okolicznoci ofiarowano Lelewelowi miejsce bibliotekarza przy Bibliotece Narodowej 173 w Warszawie; opuci
wic Wilno r. 1819 i uda si do stolicy, gdzie zarazem jako ochotnik pocz wykada w
Uniwersytecie lekcje historii wiekw rednich. Z pocztku mao kto na nie uczszcza; lecz
172

Uwagi nad Mateuszem herbu Cholewa... (1811) przypisyway owemu biskupowi krakowskiemu z XII w.
autorstwo pierwszych trzech ksig Kroniki Kadubka. Hipoteza bya mylna, jednake ta rozprawa Lelewela
dawaa pocztek krytycznej rewizji baniowych poda o pocztkach Polski.
173
Biblioteka ta (dzi Uniwersytetu Warszawskiego) nosia wtedy nazw Biblioteki Publicznej.
100

wkrtce po rozpoczciu kursu sala zacza si napenia ciekawymi suchaczami i nie bez
zadziwienia widziano profesora opowiadajcego sw rzecz z pamici przez dwie godziny bez
zajknienia si, nawet bez rzucenia okiem na drobn wiartk papieru, ktry mia zwyczaj
ka przed sob na pulpicie. Wtedy dopiero powsta powszechny odgos nieukontentowania
w Wilnie. Studenci, profesorowie i caa publiczno ubolewaa nad strat takiego czowieka, a
Jan Sniadecki odbiera najprzykrzejsze wymwki za sw ortografi i wykwintno w polszczynie. Lelewel nie pierwej jak po wyjedzie swoim do Warszawy zacz by popularnym w
Wilnie. Nieobecnego, jak si czsto trafia na wiecie, tym wyej ceniono. Ale to ze atwe
byo do naprawienia; ogoszone zostay konkursa; rozpraw Lelewela O sposobie dawania
historii uwieczono i jego samego zaproszono do Wilna r. 1821.
Katedra filozofii take drog konkursow dostaa si Jzefowi Gouchowskiemu. On, Lelewel, Daniowicz, Onacewicz i inni profesorowie, tak wanoci przedmiotw, ktre wykadali, jako i wpywem swoim w zarzdzie Uniwersytetu, utworzyli potn opozycj przeciwko dawnej wycznej Sniadeckiego dnoci. Osobliwie Lelewel i Gouchowski przyjci byli
przez uczniw z najwikszym entuzjazmem, wyraajcym, e nie dziel wstrtu Sniadeckiego
od tych dwch profesorw i ich umiejtnoci; gdy i filozofi niemieck, za ktrej prozelit
Gouchowski uchodzi, Sniadecki pierwej jeszcze potpi by w pismach wymierzonych przeciwko Kantowi. Lelewel zawstydza Sniadeckiego; jak bowiem w swych pierwszych pismach
krytycznohistorycznych mia wysowienie niedbae i nie lada jakiemu pojciu, nie lada jakiej
znajomoci rzeczy dostpne, tak przeciwnie w wykadzie ustnym z katedry dziejw powszechnych rodu ludzkiego by niezrwnany. Jasno, i atwo, precyzja, ywe przejcie si
rzecz opowiadan, pami lokalna, nigdy nie zawodna, cige uoglnianie, cige systematyzowanie faktw obszernie wyuszczanych, te szczeglniej zalety wysawiano w jego kursie.
Ton i maniery ujmujce, tak rne od zimnej, imponujcej grzecznoci dawniejszych profesorw, uczynno dla kadego bez wyjtku ucznia potrzebujcego albo wiadomoci, albo nawet
pieninego zasiku (na co prawie ca pensj swoj wydawa), braterstwo ze wszystkimi bez
poufaoci z kimkolwiek: wszystko to zawracao gowy modziey, a jeeli sobie przypomnimy, e tej modziey blisko tysic na lekcje Lelewela uczszczao, atwo wyobrazi sobie
potrafimy, w jak powag musiao wzrasta to imi, z jakich powoli tworzya si pierwiastkw jego nastpna wzito obywatelska i polityczna.
rd tych okolicznoci wydzia moralny, ktrego Lelewel zosta potem dziekanem174,
wzi przewag nad fizyczno-matematycznym. Bya to (czego dostatecznie wypowiedzie nie
mona) rewolucja na korzy ducha z uszczerbkiem materii, ktra pierwej nad nim swe panowanie rozcigaa, rewolucja stanowcza w Uniwersytecie, ktry zarazem jako wadza i
szkoa kierowa owieceniem jedenastomilionowej ludnoci polskiej. Lelewel tym samym, e
wykada histori i statystyk, wprowadzi polityk. Gouchowski pobudzi myl do pojmowania samej siebie bez wzgldu na wiat zewntrzny. Nard majcy powsta, dla odzyskania
swej niepodlegoci, czyli nie powinien politykowa i filozofowa? Mao co przedtem, jak
widzielimy, szubrawcy reprezentowali w spoeczestwie dno naukow wydziau fizyczno-matematycznego, z ktrego ich zgromadzenie wynikno, teraz przeciwnie, promienici
nie
byli wyrazem towarzyskim nowej polityczno-filozoficznej przewagi w Uniwersytecie Wileskim, ale raczej powiedzie by mona,
e ten nowy duch Uniwersytetu od wejcia Lelewela i Gouchowskiego by niejako wyraeniem teoretycznym dnoci moralnej i patriotycznej promienistych, ktrzy go przeczuli we
wasnym sercu i do tej rewolucji przysposobili umysy. Te wypadki godne s zastanowienia
dla oglnych prawd, ktre w sobie zawieraj. Przestawanie z natur widom w nauce, czyli
174

Dziekanem wydziau moralno-politycznego obrany zosta Lelewel w maju 1823 r. Wybr ten nie uzyska zatwierdzenia rzdu. W rok potem Lelewel zosta pozbawiony katedry.

101

droga dowiadczenia, prowadzi do satyry w yciu. Sniadecki, astronom i matematyk, obwarowywa dowcipnymi i zoliwymi sarkazmami modociane pojcia przeciwko filozofii i poezji; tamte wykl w Kancie, t w romantykach. Przestawanie z duchem stwarza w spoeczestwie co wyszego nad dowcip, prowadzi do gbszych uwag nad stanem, w ktrym si
znajdujemy. Sniadecki, m wiaty, dobry Polak, nie byby jednak, jak sdz, zdoa usposobi umysw do sprzysienia si przeciwko istncemu porzdkowi rzeczy, to byo spraw
Zana, a Zana pojcia polityczne wyobraali w nauce Lelewel i Gouchowski. Kady spisek
a nard chccy odzyska swj byt jest albo w stanie cigej konspiracji, albo cigej insurekcji
ma w sobie co nieokrelonego, a zatem potrzebuje entuzjazmu i poezji. Napoleon, ktry si
urodzi ze wszystkimi instynktami despotyzmu, znis, jak wiadomo, w Instytucie Francuskim wydzia nauk politycznych i moralnych, nazywajc je niepotrzebn ideologi, bo wiedzia dobrze, e te nauki budz imaginacj, najsilniejsz z wadz w umyle ludzkim, najniebezpieczniejsz dla epok w historii, ktre przez gwatowne wstrznienia koniecznej zmianie
podpa musz. W tym stanie Polska si znajdowaa. Wszystko, co przemawiao do imaginacji, zdawao si mie na celu ojczyzn ucinion przez obcych wrogw; wszystko, co byo
poetyckie, byo tedy patriotyczne. Tym sposobem literatura w Polszcze, jak ludzie, konspirowa zacza. Tym sposobem wytumaczy sobie potrafimy, dlaczego w tej wanie porze, a
nie pierwej ani potem, zjawia si w tej literaturze taki czowiek jak Adam Mickiewicz, ktry
by rwnie wielkim politykiem (cho moe o tym nie wiedzia) w swej poezji, jak Lelewel
wielkim poet w swej polityce, to jest w historii i krytyce historycznej.
Nie systematyzujc bynajmniej tego, co nieraz lepy traf w jednym czasie zrzdza: czyli
nie jest rzecz godn zastanowienia, e wanie w tej samej chwili, kiedy w Warszawie zaczynaj si organizowa zwizki patriotyczne, w Wilnie nauka bierze kierunek tak z nimi
przypadajcy do miary? e wanie w tej samej porze szubrawcy ustpuj promienistym, a
fizyka i chemia polityce i filozofii? Na koniec, e w tej samej porze literatura polska, ktra
oprcz Woronicza miaa gadkich tylko wierszopisw, zaczyna czyni prdkie i miae postpy na nowej drodze, i takimi utworami, jak Dziady, Grayna, Maria, zapowiada daleko
wiksze dzieo, nie pod wzgldem artystowskim, lecz politycznym, rewolucyjnym, poema
Konrad Wallenrod175, majce by wyrazem wszystkich zwizkw, przygotowa do powstania? Te zdumiewajce zjawiska, ta osobliwie jednoczesno tylu rozmaitych, do jednego celu
zmierzajcych kierunkw wyjania natur pogrobowego jestestwa Polski, charakteryzuje jeden z pierwiastkw tego jestestwa po rozbiorze kraju: sprzysienie!
Przeniemy si teraz z Uniwersytetu Wileskiego do Warszawskiego. W tej mierze niewiele mi zostaje do powiedzenia. Uniwersytet Warszawski nie mg by tym dla oglnego
owiecenia w Polszcze, czym bya Gwna Szkoa Wileska; zwizki patriotyczne, ktre si
w nim tworzyy, nosiy zrazu na sobie cech cudzoziemsk, potem stay si wicej narodowymi, lecz nie miay nic wsplnego z nauk, ktra przez te co w Wilnie koleje nie przechodzia. Pod okiem rzdu, w stolicy, pod sterem Szaniawskiego i Nowosilcowa, bez adnego
wpywu na wychowanie publiczne, ktrym Komisja Owiecenia kierowaa, szkoa warszawska bya raczej instytucj dostarczajc krajowi urzdnikw sdowych i administracyjnych
nieli ciaem naukowo-politycznym. Stowarzyszenia uczniw, po upadku burszenszaftw,
schadzek komersowych, ywcem z Niemiec przeniesionych, wypyway z oglnej w narodzie
dnoci, nie z ducha korporacji w Uniwersytecie, ktry sam w sobie nic tak odrbnego i niepodlegego jak Wilno uksztaci nie mg, bd pod wzgldem nauki, bd pod wzgldem
spisku. Modzie Uniwersytetu Warszawskiego, tchnca najczystszym patriotyzmem, zawsze
bya gotowa rzuci si ca mas za daniem pierwszego hasa w najwiksze niebezpieczestwa; lecz do tego sposobia si w zwizkach za murami Uniwersytetu utworzonych.
175

Grayna, II i IV cz Dziadw Adama Mickiewicza ukazay si w 1823 r., Maria Antoniego Malczewskiego
w 1825, Konrad Wallenrod Mickiewicza w 1828 r.
102

Taki by stan oglnego sprzysienia w narodzie od r. 1819 do r. 1822. Od r. 1822 zwizki

tajemne w rnych punktach Polski, w rnych swych gaziach dotknite przez rzdy, zaczynaj napenia wizienia, zajmowa komisje ledcze, sdy dorywcze wojenne, i przez to
samo coraz silniej utwierdza dzieo powszechnego spisku. Najpierwsze ofiary liczyo Wolnomularstwo Narodowe w Warszawie. Dawniej nieco wpada bya policja na lad tego stowarzyszenia przy zamkniciu l zwyczajnych masoskich. Nie przyszo jednak do dalszych
poszukiwa z tego powodu. Now baczno szpiegw obudzio to, e ukasiski, mniemajc
si do silnym, pocz czyni przygotowania do powstania, gdy wojna neapolitaska obiecywaa zapali wojn powszechn. Zwizkowi czekali tylko na zapowiedziane przejcie za
granic Polski Jermoowa, ktry, jak biegay pogoski, mia ruszy do Woch w pomoc Austriakom na czele stu tysicy Moskali. Wielki ksi wezwa do siebie ukasiskiego; lecz
poniewa jeszcze adnych dowodw nie mia w swym rku, musia t ra na jego zaparciu
si poprzesta.176 Wkrtce znalazy si i dowody. Wcisn si by do zwizku niejaki Karski,
jak pniej si okazao, szpieg, ktrego patrioci wysali do Parya w interesach towarzystwa.
Ten Karski, za powrotem swoim do Polski przytrzymany na granicy, wyda papiery, ktre
skompromitoway mnstwo osb, a mianowicie Dobrogojskiego, Dzwonkowskiego, Dobrzyckiego, Machnickiego, Koszuckiego, Cichowskiego, yca i ukasiskiego. Wielki ksi
kaza ich aresztowa w maju r. 1822; miejscem wizienia by klasztor karmelitw na Lesznie.
Konstanty od kilku miesicy srodze by zagniewany na ukasiskiego za to, i jako czonek
sdu wojennego nie chcia podpisa gotowego ju wyroku przysanego z Belwederu sdowi i
kolegw przykadem swoim odwid od wypenienia tej formalnoci, co sprawio, e nie taki
wyrok zapad, jakiego sobie carewicz yczy. ukasiski, odesany na reform rozkazem
dziennym177, zostawa pod dozorem ksicia Wirtembergskiego w Krasnymstawie, gdy go
nagle std porwano i osadzonow wizieniu u karmelitw. Prcz listw Karskiego, inne take
doniesienia znacznie pogorszyy spraw uwizionych spiskowych. Wspomniaem ju o denuncjacji Skrobeckiego, adiutanta generaa Haukiego. Skrobecki, jak adnej nie podpada wtpliwoci, taki szpieg jak Karski, obezna pukownika Sznejdera, byego dowdzc 13 puku
piechoty Ksistwa Warszawskiego, z pewnymi symbolami Wolnego Mularstwa Narodowego.
Sznejder za pomoc tych znakw znalaz przystp do ukasiskiego, otrzyma od niego tajemne polecenia do Kalisza w interesie zwizku, a gdy go w tej wanie porze uwiziono za
wieloestwo, przyrzek wielkiemu ksiciu wane zrobi odkrycie, jeliby mu ten wystpek
przebaczy.178 W. ksi wszystko obieca, co skonio Sznejdera do wypiewania tego
wszystkiego przed generaem Hauke, co tylko wiedzia o Wolnym Mularstwie Narodowym i
jego prozelitach. Ze prawd mwi, okazyway to papiery dotyczce jego misji do Kalisza;
zreszt Sznejder odwoywa si do wiadectwa Skrobeckiego, ktry wszelkie zeznania jego
potwierdzi.
y i Dzwonkowski odebrali sobie ycie w wizieniu. 179 ukasiski przez dwa lata badany przez komisj ledcz, w ktrej zasiadali Hankiewicz, Falcki, Iliski, Superson, Podoski,
Kozakow i Nowosilcow, przyznawa si do Wolnego Mularstwa, ktrego wszystkie winy
176

Na danie w. ks. Konstantego ukasiski zoy na pimie oglnikow deklaracj o Wolnomularstwie Narodowym jako organizacji ju nie istniejcej. Konstanty na razie na tej deklaracji poprzesta, poniewa nie chcia
afery rozmazywa. Audiencja ukasiskiego w Belwederze odbya si 23 IX 1821 r.
177
Nastpio to 8 XII 1821 r. Reforma oznaczaa usunicie ze suby czynnej i przejcie na p odu z pozostawieniem do dyspozycji naczelnego wodza. System ten stosowa Konstanty szeroko dla pobyeia si z wojska
niedogodnych sobie oficerw, ktrzy nadal podlega mieli jurysdykcji wojskowej.
178
Augustyn Sznayder w 1798 r. w czasie pobytu w Legionach oeni si z Woszk; powtrnie oeni si w
Warszawie w 1808 r., faszujc akt zgonu pierwszej ony; ta ostatnia w 1818 r. wytoczya mu proces o dwuestwo, co miao go doprowadzi do wizienia. Wcignity przez nieopatrznych przyjaci do Towarzystwa Patriotycznego latem 1821 r., popieszy zaraz z donosami szpiegowskimi.
179
Stanisaw Dzwonkowski i Micha y byli urzdnikami w Kaliszu, czonkami Towarzystwa Patriotycznego.
Aresztowani zostali w lipcu 1822 r. Dzwonkowski podern sobie gardo na trzeci dzie po przywiezieniu do
Warszawy. y powiesi si 30 IV 1824 r. na klamce okiennej.
103

wzi wspaniale na siebie, lecz zapiera si jego nastpstw. adne przykroci, adne obostrzenie w wizieniu, adne pogrki nie zdoay wymc na nim zezna co do egzystencji zwizku
po zakazie zwyczajnej masonerii, tym mniej co do dalszych postpw tego zwizku i rozgazienia pod nazwaniem Towarzystwa Patriotycznego. Adolf Cichowski, od ktrego wielki
ksi oczekiwa wanych odkry mogcych mu nastrczy pozr do przeladowania Niemojowskich, z ktrego koniecznie chcia wycisn podobne zeznanie wszelkimi rodkami,
niespaniem, godem, postrachem, a gdy to nie pomagao, obietnicami, by rwnie stay jak
ukasiski w zaprzeczaniu wszystkiego, co by albo jego samego, albo innych narazi mogo.
Po dwuletnim daremnym ledztwie ukasiski, Dobrogojski, Dobrzycki, Koszucki, Machnicki i Szreder oddani zostali bez wzgldu na ustaw konstytucyjn, bez istoty czynu, jedynie w
skutku moralnego przekonania w. ksicia o zwizku sekretnym, pod sd wojenny nadzwyczajny, ktrego prezesem by Hauke, minister wojny, a jednym z czonkw genera Blumer.
Obrocy oskaronych otrzymali najsurowszy rozkaz niety kania materii co do niewaciwoci
sdu; zarazem puszczono pogosk, e jakikolwiek wyrok zapadnie, jecy stanu bd niewtpliwie uaskawieni przez krla, a sdziom zalecono wyranie jak najwysz pooy kar, dla
przykadu, ile e ta kara wcale wykonana by nie miaa. Sd wojenny skaza ukasiskiego
na dziewi lat do robt publicznych, Dobrogojskiego i Dobrzyckiego na lat sze, a wszystkich trzech na utrat stopni oficerskich. Koszucki, Machnicki i Szreder, cho uwolnieni, oddani byli z rozkazu wielkiego ksicia pod dozr policji. Cichowskiego zatrzymano w wizieniu. Car raczy w swym niewyczerpanym miosierdziu (tak brzmi postanowienie Aleksandra zwalniajce wyrok) zmniejszy kar ukasiskiego z dziewiciu na siedm lat, a Dobrogojskiego i Dobrzyckiego z szeciu na cztery. Dnia l padziernika r. 1824 by ten wyrok wykonany na placu Krasiskich w Warszawie, w obecnoci wojska polskiego i moskiewskiego.
Po obdarciu szlif, ktre osdzeni z rozkazu w. ksicia tego dnia przywdzia musieli, woono
na nich kajdany i pod eskort odesano do Zamocia.
Wytrwaoci ukasiskiego i Cichowskiego reszta spisku bya winna swe ocalenie. Pierwszy Komitet Centralny Towarzystwa Patriotycznego usta de facto przez uwizienie gwnych
jego czonkw, zaoycieli Wolnego Mularstwa Narodowego. Trzeba byo wszelako ratowa
zachwian, lecz nie odkryt jeszcze spraw. Jakkolwiek wielkie niebezpieczestwo zagraao
Towarzystwu Patriotycznemu w cigu procesu ukasiskiego, jakkolwiek co chwila odkryte
by mogo przez wymuszone zeznania u Karmelitw, znaleli si jednak ludzie, ktrzy mieli
do odwagi, aeby nawet w tym krytycznym stanie rzeczy nie tylko nie zwtpi o dalszym
powodzeniu zwizku, lecz przedsibra nowe rodki na tej liskiej drodze ku podwignieniu
ojczyzny z upadku. Teraz wystpuje na scen dziaania Krzyanowski; on, Plichta i Albert
Grzymaa ujli osierocony ster Towarzystwa, ktrego podrzdne stopnie i rozgazienia prowincjonalne trwoga ogarna. Pod zarzdem tych trzech nastpiy pewne zmiany w organizacji wewntrznej zwizku. Naglce niebezpieczestwo, wyej nastrojona baczno wadzy,
coraz zwikszajca si liczba szpiegw zalecay przede wszystkim myli nie o rozprzestrzenianiu sprzysienia, lecz o jego zbawieniu w takim stanie, do jakiego doszo w chwili uwizienia ukasiskiego. Spisek po tym wypadku by na ksztat zaogi mogcej si jeszcze dugo
broni w twierdzy, lecz nie chccej hazardowa adnej wycieczki. Pierwsi zaoyciele Towarzystwa mieli raczej na celu epok powstania nieli epok potrzebnych przed jego wybuchnieniem przygotowa; nie mogli tedy zapobiec dezorganizacji, ktra bya naturalnym wypadkiem nagych postpw zwizku, to jest wielkiej w przyjmowaniu nowych czonkw atwoci, szczeglniej opodal od stolicy. Ta atwo, to prdkie szerzenie si Towarzystwa, ju
przeszo om tysicy gw liczcego, byoby dobre na przykad na tydzie przed rewolucj,
lecz nie na czas duszy, ktry wedug wszelkiego wyrachowania mia poprzedzi termin
ostateczny. Krzyanowski, Plichta i Grzymaa zaczli tedy swe urzdowanie od wstrzymania
inicjacji, stanowic, aby odtd bez upowanienia z gry nikt nie by przyjty. Wszake pomimo tego zwizek pod sterem nowego komitetu nie ustawa w dziaaniu. Krzyanowski

104

dzielnie zastpi ukasiskiego w wojsku. Plichta wszed w stosunki z kilku dobrze mylcymi urzdnikami i wiat modzie; Albert Grzymaa przyj Jabonowskiego, Ossoliskiego i wiele innych osb majcych wielkie majtki i rozlege zwizki. Ruch szed z gry na
d, a trzej naczelnicy spisku wiedzieli o kadym jego postpie w punktach najodleglejszych
od stolicy. W tej porze zwrcono uwag na Galicj.180
Trzej naczelnicy zwizku starali si wszystko uczyni, czego okolicznoci tak krytyczne
wycigay, eby interesowi Towarzystwa ani nie da upa przez nieczynno, ani go narazi
zbytni skwapliwoci. Krzyanowski wpada czsto na pomysy uderzajce, ktre jednak
przez porywczo swego temperamentu za atwiejsze do wykonania poczytywa, nieli byy
w istocie. Podug niego nie mona byo nadto prdko wzi si do ora: podug niego
wszystko si umiechao powstaniu Polski, i rewolucyjna Europa, i absolutna nawet Moskwa,
w ktrej czci z lekkich symptomatw, czci z przeczucia naprzd odgadywa wielkie
niebawem objawi si majce wstrznienia. Plichta, mimo modego wieku swego umiarkowany jak starzec, hamowa te moe niebaczne zapdy Krzyanowskiego, po wielokro mogy
za daleko unie rzecz Towarzystwa. Podug niego nie naleao ani na chwil ustawa w
dziaaniu, lecz take nie zrobi adnego kroku bez wyrachowania. Grzymaa postrzega niemae przywary w pocztkowej organizacji zwizku, nastawa! przede wszystkim na potrzeb
zaprowadzenia wikszej systematycznoci w kierunku oglnym jego ruchu, i w miar jak tego
okolicznoci wymagay, przechyla si to na stron Krzyanowskiego, to na stron Plichty. Na
koniec Cichowski, ktrego wielki ksi uwolni kaza (w ptora roku po osdzeniu ukasiskiego), chocia nie by czonkiem nowego komitetu, oywia jednak jego niebezpieczne
prace i znowu jak pierwej w stolicy i na prowincji popiera spraw, ktr ratowa by w wizieniu.
Szczeglniej w ziemiach zabranych, gdzie tyle znakomitych obywateli przypuszczono do
tajemnicy, gdzie zwizek od trzech blisko lat si szerzy, pewna niespokojno zacza drczy umysy w tej porze; wielu bowiem spiskowym szo o to, eby si na koniec dowiedzie:
kto te stoi na czele caego dziaania? Powicali dla ojczyzny wolno, majtek, ycie, naraali si w przypadku odkrycia na najwiksze niebezpieczestwa, na kary daleko cisze pod
berem autokraty nieli w kraju konstytucyjnym! Czyli nie mieli prawa przekona si, jaka
bya ta zwierzchno niewidoma i w czyje rce swe losy powierzyli? Z tego powodu zewszd
przybywali do Warszawy deputowani gmin prowincjonalnych z poleceniami zasig-nienia
potrzebnej w tej mierze wiadomoci. Skromna trjca, pena patriotyzmu, lecz nie znana krajowi, wywijaa si, jak moga, wystawiajc siebie za jawn tylko spryn utajonych znakomitych, bardzo wiele mogcych ludzi, ktrych nazwiska ukrywa zobowizaa si pod przysig. Ale ten manewr niedugo mg broni Krzyanowskiego, Plicht i Grzyma przed coraz wiksz natarczywoci spiskowych. Pierwszy Gustaw Maachowski przenikn, e za t
trjc nie byo nic wyszego, i natychmiast uzna potrzeb postawienia na czele Towarzystwa
czowieka znanego narodowi. W tym celu zgromadzi w Warszawie posannikw ze wszystkich niemal prowincyj; by to gatunek sprzysienia si w samym spisku. Za staraniem Maachowskiego ustanowili deputowani prowincjonalnych zwizkw Komitet Centralny, nierwnie liczniejszy, na ktrego czele stan kasztelan Sotyk. 181 Ten zacny starzec by w mniemaniu Maachowskiego ow znakomit osob, ktra imaginacji prowincjonalnej, chccej koniecznie powagi, imienia i wieku, dogadza miaa. Czonkami tego trzeciego Komitetu zostali, prcz Krzyanowskiego, Plichty i Grzymay, Gustaw Maachowski, Antoni Jabonowski i
ksidz Dbek. Sotyk przynis z sob dowiadczenie trzech czwartych czci wieku czynnego obywatelstwa w wolnym kraju; jego wadze umysowe byy jeszcze czerstwe, wymowa
pynna i treciwa. Pod jego kierunkiem narady w Komitecie byy wytrawniejsze, posiedzenia
180

W Galicji, jak o tym niej bdzie mowa, konspiracje wczesne nie zapuciy korzeni.
Pozornemu zawieszeniu dziaalnoci Towarzystwa Filomatw towarzyszyo w 1822 r. jego gbsze zakonspirowanie i upolitycznienie. Na zewntrz pozostawaa aktywna kolejna ekspozytura filomatw filareci.

181

105

czonkw czstsze i regularniejsze. Wkrtce jednak potrzebie poetyckiej, egzaltowanej niewidomego naczelnika, wiele, niezmiernie wiele mogcego, i Sotyk nie mg wystarczy. Taka
bya po wszystkie czasy imaginacja zwizkowych, e zawsze czego wyszego nad to, co
widz przed sob, wymagaj! Wic w miar im znakomitsze figury z prowincji przybyway, i
Sotyk musia mwi, e ma jeszcze kogo nad sob, lecz go wymieni nie moe aby
umysy utrzymywa w cigej mistyfikacji. W tej epoce jednym z najczynniejszych w zwizku by Antoni Jabonowski, ktry razem z Ossoliskim i Gustawem Maachowskim utrzymywa stosunki stolicy z prowincjami przez czste podre. Ta trzecia modyfikacja
zwierzchniej wadzy w sprzysieniu trwaa po rozwizaniu komitetu trzech a do uwizienia
Sotyka i innych czonkw w skutku denuncjacji petersburskiej.
Towarzystwa w jednym czasie zawizane, w jednym te czasie tu i owdzie w Polszcze
cigay na siebie przeladowanie rzdw. Symptomata rewolucyjne niepokoiy wadz; w
stolicy uwizienie ukasiskiego przeraao opini i wyej j jak zwykle nastrajao. Nowosilcow, upatrujcy w ledztwie i wizieniu podejrzanych osb, w wyszukiwaniu urojonych nawet niebezpieczestw niemae korzyci dla siebie i swoich, zatrwaa wielkiego ksicia, jak
kady tyran lkliwego z przyrodzenia. Przekada on mu cigle, e caa Polska knuje spisek
przeciwko carowi; zdaniem Nowosilcowa uniwersytety polskie zostaway z sob w cisym
porozumieniu i z zagranicznymi uniwersytetami utrzymyway niebezpieczne stosunki. Konstanty zwraca z Warszawy sw uwag na Wilno i nie by kontent ze stanu rzeczy, ktry tam
postrzega. Pierwej jeszcze, bo w roku 1822, Wyrwicz, profesor matematyki w Uniwersytecie
Wileskim, donis by ksiciu Adamowi Czartoryskie-mu, przejedajcemu przez Wilno,
e w stowarzyszeniu promienistych, o ktrym wszyscy wiedzieli, majcym tylko na celu nauk i moralno, zawiza si wydzia tajny, polityczny, pod tytuem filaretw, i e w tym
wydziale bya zwierzchnia wadza, ktr sprawowali filomaci. Poniewa Wyrwicz z urzdu
donis o tym kuratorowi, musia przeto Czartoryski wyznaczy komisj do sprawdzenia denuncjacji; wszake ledztwo poruczy zacnemu profesorowi Bojanusowi, ktry po krtkim
badaniu ca rzecz uzna za niegodn dalszych poszukiwa. Wtedy filareci i filomaci dobrowolnie rozwiza si postanowili, aby nie nastrcza rzdowi pobudek do przeladowania
szkolnej modziey. Za zwoa posiedzenie nadzwyczajne; spali wszystkie pisma dotyczce
zwizku i pod przysig zobowiza czonkw do zachowania tajemnicy. Dziao si to na
wiosn w r. 1822. Lecz Nowosilcowowi, chccemu zastpi Czartoryskego w kuratorstwie
Uniwersytetu, nie podobao si to prdkie zatarcie ladw tajnego zwizku midzy uczniami.
Czyta on i komentowa dzieo niemieckie Go-uchowskiego powicone Szellingowi182;
uwaa pilnie Lelewela, i we wzrastajcej popularnoci tak Lelewela, jak i Gouchowskiego
(na ktrych lekcje uczszczaa caa wiata publiczno wileska, nawet kobiety) widzia
wielkie dla pastwa moskiewskiego niebezpieczestwo. Dysgracjonowanego kuratora wystawia carewiczowi jako naturalnego opiekuna burzliwej modziey, rewolucyjnych profesorw i umiejtnoci; ale jak si pozby tych trzech ludzi? Do tego szuka tylko zrcznej sposobnoci i znalaz j w nastpujcym zdarzeniu.
W maju r. 1823 Micha Plater, dziesicioletni ucze pitej klasy gimnazjum wileskiego,
napisa kred na tablicy w szkole te sowa: Niech yje Konstytucja 3 Maja r. 1791! Ostrowski, czyli jak go nazywano Iwanowicz Ostrowskoj, nauczyciel jzyka moskiewskiego w gimnazjum, uwiadomi o tym wanym wypadku gubernatora wileskiego, a gubernator Konstantego, ktry posa natychmiast Nowosilcowa do Wilna, dla odkrycia tak niebezpiecznego spisku. Od tej chwili zaczyna si dugie przeladowanie wileskiej modziey. Nowosilcow
przykadnie ukara maego rewolucjonist, piciu innych uczniw z gimnazjum kaza wzi
do wojska moskiewskiego, eby jako proci onierze dalsz koczyli edukacj, i pisa zastraszajce raporta do carewicza o stanie rewolucyjnym Uniwersytetu. Wilno ju wtedy do niego
182

Mowa o dziele napisanym pod wpywem Schellinga i jemu dedykowanym: Die Philosophie in ihrem
Verhaltnisse zum Leen ganzer Volker und eimelner Menschen (1822).
106

naleao. Znaleziona zostaa w mieszkaniu Jankowskiego, ucznia Uniwersytetu, lista czonkw jakiego towarzystwa literackiego i moralnego, ktre zawizao si i rozwizao w Swisoczy r. 1820. Ten lad posuy Nowosilcowowi do licznych uwizie. Aresztowano Jankowskiego i Zana. Ostatni do niczego si nie przyzna i by uwolniony; lecz pierwszy musia
wyzna, co wiedzia o filaretach, i zeznaniami swymi wtrci do wizienia Zana, Czeczota,
Jeowskiego i Adama Mickiewicza (dnia 23 padziernika 1823). Nowosilcow, chcc koniecznie rozetrze t spraw, uy gwatu i wymusi na Jankowskim tyle nowych zezna, i
dnia l i 2 grudnia wszyscy prawie uczniowie Uniwersytetu Wileskiego byli uwizieni i badani; wielu nawet chwytano za granic, jak np. Franciszka Malewskiego i Mariana Piaseckiego, ktrzy wracajc z podry naukowej zatrzymani zostali w Berlinie. Sze miesicy trwaa
inkwizycja, z ktrej rzd nic pewnego dociec nie mg, gdy Za, poruszony losem tylu kolegw, postanowi wzi na siebie samego ca odpowiedzialno i powici si za wszystkich. W tym celu szeroko zwizek filaretw, ich prace i zamiary opisuje, wyznaje, e on tylko
by jego twrc i gow, na koniec samego siebie wskazuje rzdowi jako jedynego winowajc, godnego kary. Ten czyn by tylko nowym dowodem szlachetnego charakteru Zana, lecz
nie ocali jego kolegw. Ukaz Aleksandra z d. 14 wrzenia r. 1824 zoy z urzdu czterech
profesorw: Joachima Lelewela, ks. Michaa Bobrowskiego, Ignacego Daniowicza i Jzefa
Gouchowskiego; oddali od Uniwersytetu Kazimierza Kontryma, adiunkta biblioteki; posa
w gb carstwa albo na Syberi jedenastu filomatw i dziewiciu filaretw za to, i (s
sowa ukazu) rozszerza chcieli w ziemiach zabranych b e zr o z u m n narodowo polsk. Za osadzony zosta w Orenburgu. Filomaci wymienieni w ukazie carskim byli: Jan
Czeczot, Adam Suzin, Franciszek Malewski, Jzef Kowalski, Onufry Pietraszkiewicz, Wincenty Budrewicz. Filareci: Mikoaj Kozowski, Jan Hejdatel, Jan Krynicki, Feliks Koakowski, Jan Wiernikowski, Cyprian Daszkiewicz, Hilary ukaszewski, Jan Michaowicz i Jan
Jankowski. Wielu innych uczniw nie wymienionych w ukazie wzito do wojska na prostych
sodatw; wielu za wolno opaci si musiao Nowosilcowowi, ktry w nagrod swej gorliwoci zosta na miejscu ksicia Czartoryskiego kuratorem Uniwersytetu Wileskiego i odtd
rzdzi tym uniwersytetem albo raczej obdziera go za porednictwem Pelikana, Bajkowa,
awrynowicza, Szykowa, Botwinki, Becu itd.
Konstanty niczego si nie dowiedzia ani z procesu filaretw, ani z procesu ukasiskiego,
lecz w gruncie by przekonany, a Nowosilcow bynajmniej tego przekonania nie osabia, e
pod jego okiem, w jego wielkorzdztwie, knuy si daleko waniejsze podziemne roboty, ktrych ledztwo u Karmelitw w Warszawie i u Bazylianw w Wilnie wywieci nie zdoao.
Cay t myl zaprztniony, widzia w ukasiskim, okrzesujcym kamienie w Zamociu,
czowieka niepospolitego, tajcego w sobie wiele, mogcego wiele wypiewa pod przymusem. Na nieszczcie sam ukasiski nastrczy mu sposobno do uycia tego przymusu ku
kocowi pierwszego roku swego wizienia. Powzi on zamiar opanowania twierdzy, rozku
swe kajdany i z wiel innymi rzuci si na stra, ktra winiw pilnowaa. Rozruch ten
miay, niewczesny, pokonany w mgnieniu oka, cign na swego sprawc kar mierci, ktr wielki ksi zamieni na doywotnie wizienie, i w skutku tego uaskawienia na nowo
kaza bada ukasiskiego. Z pocztku inkwizytorowie sprowadzeni z Warszawy (podobno
Hauke, Falcki i Hankiewicz) znaleli w nim ten sam opr co pierwej wzgldem dalszych
skutkw Wolnego Mularstwa; lecz carewicz kaza uy paek dla wyjanienia rzeczy. Bl
wymusza na ukasiskim zeznania, ktre jak go tylko katowa przestano, odwoywa, mwic, e to wyznawa z musu, e z musu nawet kama, po czym zaraz te same okruciestwa ponawiano, dopki urywkowe sowa ofiary, srog chost wycinione, po kilkutygodniowej mczarni, nie odkryy w znacznej czci przeniknionej przez tyrana tajemnicy.183
183

Wyrok sdu wojennego na ukasiskiego i towarzyszy zapad w czerwcu 1824 r. Publicznej degradacji ukasiskiego, Dobrogojskiego i Dobrzyckiego dopeniono 2 X tr. Bunt winiw w Zamociu z 28 VIII 1825 r.
przypisywano bd inicjatywie Towarzystwa Patriotycznego, bd prowokacji agentw Nowosilcowa jedno i
107

Tym sposobem pierwsz nieco pewniejsz wiadomo o Towarzystwie Patriotycznym i jego

rozgazieniu otrzyma carewiecz z Zamocia i zaraz kaza aresztowa Teodora Morawskiego,
ktry jednak zdoa umkn zagranic. W skutku zezna ukasiskiego nastpio powtrne
ledztwo i wizienie wielu innych osb; za wane zdarzenia w Petersburgu (o ktrych tu, o
ile dotycz dziaa Towarzystwa Patriotycznego Polskiego, wspomnie wypada), we dwa
miesice pniej, bo dopiero w lutym r. 1826, spowodoway uwizienie czonkw komitetu
Sotyka i wszystko wywieciy.
Pierwsze chwile po zejciu Aleksandra wyprowadziy na jaw zamachy knowane w carstwie od lat dziesiciu, dce do nadania temu pastwu innego ksztatu, innych urzdze
wewntrznych, wietne i wielkie w pomyle, uomne w wykonaniu. Skutki napoleoskiego
najazdu i jego odwetu dokonanego przez Moskw na ziemi francuskiej, po czci skutki edukacji cudzoziemskiej wyszych klas, niezgodnej z zasadami caratu, silnie si wyraziy midzy
rokiem 1814 i 1823 w wojsku moskiewskim, spodziy zamt poj, z ktrego jednak co
nade wszystko uderza, co by powinno zosta w pamici ludw sawiaskich utwierdzio si
w mniemaniu najwiatlejszych Moskali, w mniemaniu wielkiej czci arystokracji moskiewskiej, to przekonanie: e Moskwy inaczej zrewolucjonizowa, to jest uwolni i owieci, nie
mona, jak przez obcicie jej ogromu przez rozkad kolosu na tyle prawie pierwiastkw, z
ilu powstawa. Rzecz szczeglniejsza! Kiedy Polska po rozbiorze do tego tylko zmierza pomiertnym dostatkiem swoim, eby znowu spoi rozerwane czci, Moskwa w tym samym
czasie organizuje w sobie ruch majcy na celu rozprzenie pastwa. Nie zapuszczajc si w
szczegy historii zwizku rosyjskiego namieni tylko, co zdaje si by koniecznie potrzebne
do wyjanienia jego stosunkw z Towarzystwem Patriotycznym Polskim.
Ju w roku 1815 i na pocztku 1816 zjawia si w wojsku moskiewskim, ktre z Francji
wracao, myl dokonania si zbrojn reformy politycznej. Rewolucja w obozie, w instrumencie wadzy, w kraju, ktry narodem nie jest i nigdy nim nie bdzie bez okrzesania despotyzmu
jednej woli, poniajcego rzdzonych, lecz potrzebnego do zachowania aglomeratu: mogo
by co mdrszego, co wicej obiecujcego czowieczestwu w tym klimacie, pod tym stopniem geograficznej szerokoci? Towarzystwo takie cele majce, zaoone przez dwch Murawieww i ksicia Trubeckiego w Petersburgu, rne przechodzio koleje; w r. 1817 nazywao si Zwizkiem Wiernych Synw Ojczyzny; w r. 1818 Zwizkiem Dobra Powszechnego,
czyli ,,zielonej ksigi; w r. 1821 pozornie ustao w Moskwie dla tych tylko osb, ktre jego
postp tamoway, rzeczywicie za silniej wzmgszy si, dziaao odtd na pnocy pod kierunkiem komitetu petersburskiego, na poudniu pod kierunkiem komitetu tulczyskiego.184
Dwaj znakomici ludzie, Rylejew i Pestel, stali na czele tych dwch komitetw. Szczeglniej
ideje Pestla charakter spisku do tego podnosiy .stanowiska, aby pastwo rozdzieli na tyle
czci udzielnych, z ilu powstao, i tylko federacyjne, na ksztat Stanw Zjednoczonych Ameryki Pnocnej, ustanowi midzy nimi stosunki.185 Pestel y tylko w przyszoci i ledwo by
rzec nie trzeba, e wicej zajmowao go to, co ma nastpi po rewolucji, nieli jej wykonanie.
Peen myli organicznych, rzuca na papier rysy obrazu, ktry jego imaginacj tak silnie zaprzta:

drugie bez dostatecznych podstaw. ukasiskiego obciy zbity pakami jego towarzysz niedoli, Sumiski.
ukasiski, o ile wiadomo, bity podwczas nie by. Zeznanie o zaoeniu Towarzystwa Patriotycznego zoy 17
X 1825, jak si wydaje, otrzymawszy zarczenie, e czonkowie tej organizacji do ledztwa pocigani nie bd.
W istocie ledztwo to rozptane zostao dopiero w cztery miesice pniej, w zwizku ze spraw dekabrystw.
184
Kolejne stadia organizacyjne pniejszych dekabrystw to: Zwizek Ocalenia (1816), Stowarzyszenie Prawdziwych i Wiernych Synw Ojczyzny (1817), Zwizek Dobra Publicznego (1818, statut jego potocznie zwany
by zielon ksig) i na koniec dwa Towarzystwa zaoone w 1821 r.: Pnocne, z siedzib w Petersburgu, i
Poudniowe w Tulczynie.
185
Ujcie mylne: Pestel stawia sobie za cel republik scentralizowan i jedynie Polakom gotw by przyzna
prawo do odrbnoci narodowej.
108

Inflanty, Estonia, Kurlandia, Nowogrd, Twer miay stanowi prowincj kamogrsk; za

Archangel, Jarosaw, Woogda, Kostroma, Perm prowincj pnocn (siewiernaja). ydom
polskim i moskiewskim oddzieln naznacza posad potem chcia dla nich w Azji obmyli
przytuek. Rzeczypospolitej tylu wolnych plemion, ile Moskwa ujarzmiaa od Biaego do
Czarnego Morza, rzd tymczasowy, przechodni, mia utorowa drog. Jakie byy rodki do
wykonania tego olbrzymiego planu? Rewolucja w wojsku, ktrej przykad nastrczay owczasowe wstrznienia w Hiszpanii, Neapolu i Piemoncie. Co si miao sta z carsk rodzin?
Pestel rzek do Poggio, jednego ze spiskowych: Trzynacie ofiar potrzebuj chocia to
rzecz okropna i kobiety mordowa; jeeli za i za granic musimy zabija, to temu koca nie
bdzie. Wszystkie wielkie ksine maj dzieci. Wypadaoby je raczej odsun tylko od tronu. Pestel nie by bez ambicji; sobie zastrzega dziesicioletnie rzdy po rewolucji, wojsko
chcia zatrudni wskrzeszeniem rzeczypospolitych greckich, a po dokonaniu wielkiego dziea
zosta mnichem w Kijowie. W r. 1823 nastay inne, jeszcze rozleglejsze pojcia. Zwizek
Sawiaski przez Borysowa186 przedsibra kraje sawiaskie rnej wielkoci, Moskw, Polsk, Wgry, Czechy, Morawi, Dalmacj, Kreacj, Serbi, zjednoczy w rzeczpospolit federacyjn i przyda do tego ogromu Multany i Wooszczyzn. Zetknienie si takich wyobrae
z ideami Pestla byo atwe i naturalne. Jako w r. 1824 Zwizek Sawiaski pobrata si z tulczyskim.
W Polszcze przejtej duchem swego powstania guche o tych knowaniach kryy pogoski. Dno spisku rosyjskiego, szczeglniej na poudniu, przypadaa do miary z zamysami
Polakw. Jeden z braci cara by w Warszawie, Co z nim pocz, jeeliby wypadao powici
ca rodzin panujc interesowi Sawiaszczyzny? Nie stanieli na czele Polakw i korpusu
litewskiego dla pognbienia rewolucji zacztej w Petersburgu i na Ukrainie? Ta myl niepokoia spiskowych Rosjan i bardzo si radowali, gdy doszo do ich wiadomoci, e Polska take o swoim zamyla oswobodzeniu. Od tej chwili zaczli rachowa na pomoc nasz. Wzajemna bya ch porozumienia si, zniesienia w Towarzystwie Patriotycznym Polskim. Komitet Centralny warszawski poleci by jeszcze w roku 1822, czy na pocztku 1823, jednemu
z agentw swoich w Wilnie rozpatrywa si, oyliby czego wojskowi rosyjscy nie przedsibrali?187 Z guberni kijowskiej, z okolic Tulczyna rozmaite o tym wiadomoci przekraday si
do Warszawy i prawie byo rzecz pewn, e w wojsku moskiewskim rozgazione, rewolucyjne istnieje sprzysienie, gdy Ossoliski i Jabonowski, ktrzy czsto zwiedzali Woy i
Kijw dla swoich i Towarzystwa interesw, stwierdzili prawdziwo wspomnionych pogosek. Na tej wic zasadzie jeden z czonkw komitetu trzech, Krzyanowski, uda si do Kijowa 74 (jeszcze przed wejciem Sotyka do zwizku), raczej jednak dla wybadania spiskowych
Rosjan nieli zawarcia midzy nimi i Towarzystwem Patriotycznym jakiej bd umowy. Moskale z swej strony wyznaczyli Bestuewa-Riumina i Murawiewa. Ci mieli upowanienie do
traktowania; lecz Krzyanowski owiadczy z gry, e tylko porozumie si i zbliy pragnie,
a do ukadw nie ma jeszcze penomocnictwa. Sza przeto rzecz oporem, jak sdz, ze szkod
obudwu zwizkw. Krzyanowski, zwykle uprzedzajcy, porywczy, w tym jednak zdarzeniu
by zbyt przezorny, zbyt podejrzliwy, moe zbyt niemiay. Nieatwo dawa wiar Bestuewowi, ofiarujcemu Polszcze imieniem zwizku rosyjskiego dawn niepodlego. Czas
mwi Bestuew aby si Polacy i Moskale nienawidzi przestali. Interes obudwu narodw
jednaki zwizek rosyjski wszystko uczyni, co trzeba do zatarcia przedzielajcej ich nienawici. Nastpnie wystawiali Krzyanowskiemu delegowani Rosjanie potrzeb poczenia
wsplnych usiowa i wkadali na Pola-kw obowizek przeszkodzenia w. ksiciu, aby nie
186

Mowa o Stowarzyszeniu Zjednoczonych Sowian, zawizanym w rodowisku oficerskim na Woyniu pod

koniec 1823 r. Do zaoycieli naleeli bracia P. i A. Borysowowie, a take Polak Julian Lubliski.
187
Seweryn Krzyanowski zleci wywiedzie si o tajne towarzystwa w Rosji wracajcemu z Warszawy do
Wilna Jzefowi Gruewskiemu. Dla nawizania kontaktu z Polakami jedzi wwczas do Wilna M. BestuewRiumin (ukazany te przez Mickiewicza na balu u Senatora w III czci Dziadw).
109

stan na czele korpusu litewskiego po wybuchnieniu rewolucji w carstwie. I w tej mierze

(rzecz szczeglniejsza!) do niczego si nie chcia zobowiza Krzyanowski, cho natenczas
mg wszystko w zwizku! Tak dalece jest prawd, e niektre charaktery, silne nawet, trac
hart w chwilach stanowczych. Powiedzia jednak Bestuewowi, e jeliby korpus litewski
mia si owiadczy za w. ksiciem, w takim razie sdzi, iby zwizek polski podj si go
rozbroi. Czy nieufno, czy brak dokadnych wiadomoci o naturze i celach spisku rosyjskiego sprawiy, e Krzyanowski w cigu tej pamitnej rozmowy, z ktrej, gdyby by lepszym dyplomat, tak wane skutki wymkn mogy, gwn kwesti przymierza midzy
dwoma spiskami do pniejszego odkada czasu, do formalnej ugody pomidzy ich naczelnikami, i wicej bada, wyrozumiewal Rosjan nieli traktowa z nimi, co im si oczywicie podoba nie mogo. Bya mowa o granicach i o przyszej formie rzdu w Polszcze. Nie bez zadziwienia dowiedzieli si delegowani rosyjscy, e Krzyanowski i nie mia upowanienia do
roztrzsania z nimi tej materii, i nie wiedzia nawet, jakie by mogo by zdanie w tym wzgldzie polskiego zwizku, ktry jeszcze si nad tym nie zastanowi. Bestuew nie pojmowa,
jak mona zamyla o powstaniu bez okrelenia ksztatu wadzy kierowa nim majcej; szeroko si rozwodzi nad tym, e dobrze zrozumiany interes powinien by skoni Polakw do
zaprowadzenia u siebie po odzyskaniu niepodlegoci takiej formy rzdu, jak maj Zjednoczone Stany Ameryki Pnocnej, ile e i Rosja tego wzoru trzyma si postanowia; na koniec
wystawia potrzeb wyranej pod tym wzgldem deklaracji ze strony zwizku polskiego; a
gdy Krzyanowski, nie wiedzc, co na to wszystko odpowiedzie, zrobi mu uwag, e si
zbytnim zapaem unosi, Bestuew rzek: Bez entuzjazmu nic wielkiego nie zdziaamy.
Pierwsza tedy konferencja w Kijowie zesza prawie na niczym. Wicej cokolwiek otwartoci, szczeglniej za wicej decyzji ze strony Krzyanowskiego byoby moe obudwu spiskom lepszy obrt nadao. Bestuew by to mody republikanin, terrorysta. Krzyanowski da
mu do zrozumienia, e aden Polak nie zmaza jeszcze rk swoich krwi panujcego gdy
szo o rodki zatrzymania Konstantego w Warszawie. Ta maksyma, do pospolita w kraju
naszym, nie czynia wielkiego zaszczytu polskiej konspiracji w mniemaniu zapalonego Rosjanina. Krzyanowski, nie mogc dugo bawi w Kijowie, upowani Grdeckiego do utrzymywania dalszych stosunkw midzy deputowanymi zwizku rosyjskiego i Komitetem Centralnym polskim; w tym celu zaznajomi Grdeckiego z Bestuewem, a sam wrci do Warszawy. Druga konferencja, take w Kijowie, odprawia si midzy Pestlem i Jabonowskim na
pocztku r. 1825 w domu ksicia Wokoskiego. Pestel nie by kontent z Polakw. Ubolewa
nad ich nieczynno-ci, i mia racj, bo rzeczywicie spiskowcy polscy stronili od Rosjan. Z
rozmowy Krzyanowskiego z Bestuewem powzi nie najkorzystniejsze wyobraenie o
energii naszego sprzysienia, a we wstrcie od rozlewu krwi panujcych widzia przywizanie do osoby carewicza i ledwo e nie posdza Polakw, jakoby mu dopomc zamierzali do
wstpienia na tron moskiewski po wybuchnieniu rewolucji w Rosji. Tyle podejrze wzniecia
w pospnym jego umyle wygrowana przezorno Krzyanowskiego. Jabonowski stara si
go zaspokoi, lecz rzek do niego Pestel czemu na koniec wyranie nie powiecie, jakie
s wasze zamiary? Nie masz rodka dla was: musicie by albo z nami, albo przeciwko nam!
My bez was potrafimy si uwolni, lecz wy, jeeli i z tej sposobnoci, ktra si wam sama
teraz podaje, korzysta zaniedbacie, to nigdy nie odzyszczecie waszego bytu. Pestel, wychodzc z tego samego punktu co Bestuew, da od Jabonowskiego uroczystej deklaracji co do
ksztatu rzdu w Polszcze niepodlegej. Cocie pod tym wzgldem uchwalili w Warszawie?
zapytywa, gdy o co innego moskiewskim chodzio spiskowym, o co innego polskim; lubo
przeciwko jednemu zmawiali si ciemiycielowi, u tamtych wszelako natura wadzy, u tych
byt i ziemia byy gwn rzecz. Jabonowski odpowiedzia, e przede wszystkim idzie Towarzystwu Patriotycznemu o odzyskanie niepodlegoci Polski w tych samych granicach, jakie
miaa przed drugim rozbiorem, da przeto od Pestla rwnie uroczystej deklaracji: czyli

110

zwizek rosyjski na tak niepodlego zezwala? Dopiero po takim zarczeniu mwi Jabonowski moglibymy z sob wej w blisze ukady.
Trzeba wiedzie (bo to jest nawet potrzebne do charakterystyki obudwu spiskw), e pierwej nieco, i jeszcze przed konferencj Bestuewa z Krzyanowskim, ywe zachodziy spory o
granice dawnej Polski midzy niektrymi zwizkowymi rosyjskimi. Nie od razu i nie wszyscy jak Pestel pojmowali rnoplemienn rzeczpospolit sawiask na tak ogromnej przestrzeni. Wielu si zdawao, e rewolucja w Moskwie nie powinna caoci pastwa narusza.
C to s zabrane Polszcze gubernie? mwili oni oto Biaa Ru, Czarna Ru, Litwa hodownicza, wreszcie Kijw, Woy, Podole, kolebka ruskiego narodu wydarta naszym przodkom przez Litwinw i Polakw! My chcemy wolnoci i niepodlegoci Polski ale nieche ona
do wydartej sobie naszej ziemi nie roci adnego prawa. Wbrew oglnemu deniu zwizku
do zindywidualizowania wszystkich sawiaskich ludw, aeby jako stany niepodlege skaday federacj, te i tym podobne uwagi trafiay do przekonania wiatlejszych nawet Moskali.
Lecz zawsze, gdy ta rzecz bya na stole, Polska miaa w Pestlu gorliwego obroc. On i Bestuew przekonywali swych kolegw e jeszcze wtedy nie byo na wiecie pastwa, ktre si
dzisiaj Wszechrosj zowie, kiedy owe prowincje ju do Litwy, ju do Polski naleay; e Polska posiadaa te ziemie na zasadzie swej unii z Litw; e ta unia bya najwitszym aktem
politycznym; e do takiego aktu wszystkie ludy europejskie d i dy powinny; e zaprzecza Polszcze praw, ktre tym sposobem nabya, jest to naraa Rosjan na wzgard caego
wiata, jest to czyni ich splnikami haniebnego rozboju, ktrego si Katarzyna dopucia i jej
przymierzecy. Te przeoenia sprawiy swj skutek. Zgodzono si, aby odstpi Litw Polakom, ale jak przyszo do oznaczenia granic Litwy, nowe nastpio nieporozumienie. Nie
chcieli poj niektrzy, eby Ru Biaa i Ru Czarna miay skada Litw. Wszelako ponawiane perswazje Pestla przytumiy le zrozumian mio narodowoci w zwizku rosyjskim
i skoniy go do odstpienia caej Litwy Polszcze z Bia i Czarn Rusi. Lecz nie do na
tym! Znowu powstay w zwizku gosy uczniw Karamzyna, gwnego pierwiastkowych
dziejw ruskich faszerza: Litw niechaj sobie wezm, bo do nich z prawa naley, ale Woynia i Podola, ale osobliwie Ukrainy odstpi im nie moemy, bo to odwieczna ojczyzna Rosjan. Aeby krtko skoczy, Pestel wzi si na taki sposb. Nasamprzd zapytywa: jak
dugo Rosja te kraje posiadaa? Od Wodzimierza W. do opanowania ich przez Litw lub
Polsk przez lat trzysta. Po wtre: Polska i Litwa jak je dugo posiaday? Lat piset. Po
trzecie: czy pierwej Rosja, czy Polska je posiadaa? Rosja odpowiadali zwizkowi, nietykalnoci pastwa cili przestrzegacze. A wic tak argumentowa Pestel na zasadzie owych
trzech zapyta i odpowiedzi skoro Polska i pniej, i duej jak Rosja te kraje posiadaa,
przeto do Polski, nie do Rosji nale; bo jeeli kto zechce odebra Rosji, co przez lat piset
nabya, gdzie si Rosja podzieje? Mg wic Pestel, zagadniony o dawne granice naszego
kraju, miao zapewni Jabonowskiego, e ta kwestia nie ulegnie adnej trudnoci w zwizku rosyjskim, bo opinia zwizku pod tym wzgldem i widzenia rzeczy polskiej byy jego
dzieem. Co do formy rzdu, gdy Pestel, jak pierwej Bestuew, zaleca Stany Zjednoczone
Pnocnej Ameryki, wtedy owiadczy Jabonowski (jednak nie w imieniu zwizku), e podug niego monarchia konstytucyjna byaby dla Polski najwaciwsza, nie pamitajc, e krl
bardzo by le figurowa w kreacji Pestla rd tylu rzeczypospolitych sawiaskich.
I ta przeto konferencja ani na jeden krok dalej nie posuna rzeczy dwch zwizkw. Niezrczno, lekkomylno, opieszao Polakw w tych stosunkach z Moskalami przechodz
wszelkie wyobraenie: wszystko mona byo zrobi oni nic nie zrobili, gdy nadesza stanowcza chwila. Dnia 26 grudnia 1825 zapytuje si wreszcie Murawiew Moszyskiego imieniem rosyjskiego zwizku: Czy Polacy powstan, gdy 3 i 4 korpus zaczn rewolucj? i
nie znajduje w Moszyskim czowieka upowanionego do udzielenia mu odpowiedzi, ktra
by bya moe zmienia posta Pnocy.188 Nie chcia si nawet Moszyski podj przesania
188

Rozmowa ta miaa miejsce 25 XII 1825/6 t 1826 r., kiedy ju spiskowcom kijowskim wiadome byo zaama111

listu Murawiewa pisanego w tej materii do komitetu warszawskiego, a unin bawicy w Warszawie, umocowany przez zwizkowych Rosjan do porozumienia si z Polakami, nie wszed
z nimi w adne stosunki; Krzyanowskiego nawet unika i dopiero gdy wybuchno powstanie w Petersburgu, chcia si by z nim bliej zapozna w domu matki Jabonowskiego.
Porozumienia si ze spiskiem rosyjskim, std jaka wsplno interesu naszej niepodlegoci i swobd moskiewskich, prdzej lub pniej odnowi si mogca, w oglnoci zajcie
brzemieniem tego czasu w mnogie i wane dla caej Sawiaszczyzny pomysy, wypadki
wszystko to zapewnia Towarzystwu Patriotycznemu pamitn kart w dziejach, lubo zreszt
przyzna trzeba, e szczliwa sposobno, ktra si znowu nie tak prdko zdarzy, bya przez
nas zaniedbana, prawie odrzucona. Spiskowi Rosjanie rzecz swoj i polsk jasno pojmowali;
przystpowali do ukadw z otwartoci, z dobr wiar, lecz niestety nie znaleli w polskim
zwizku, czego szukali: wzajemnej otwartoci i tej samej, co ich oywiaa, chci wsplnego
dziaania. Krzyanowski i Jabonowski mieli w swym rku los Pnocy. Od nich zaleao
(mwic to polegam na pewnych wiadomociach zasignionych od samych Rosjan w Warszawie, jak np. unina) przyspieszenie, nawet udeterminowanie chwili rozpoczcia rewolucji
moskiewskiej na poudniu, przez uroczyste zapewnienie, e Polacy w tej samej chwili powstan w masie i zatrzymaj wielkiego ksicia w Warszawie. Spisek rosyjski chcia si bowiem ubezpieczy przeciwko flankowemu ruchowi carewicza. Kilkakrotnie i nie bez powodu
alili si Pestel i Bestuew na niepojte w polskim Towarzystwie przewlk, na niepotrzebne i
niepolityczne przy zasadach monarchicznych obstawanie, na niedbalstwo w utrzymywaniu
cigych z komitetem tulczyskim stosunkw, na ma wiar w szczero spiskowych Rosjan.
Win z tego wzgldu samym Polakom przypisa trzeba. Co robi wtedy komitet pod sterem
Sotyka, zoony, prcz Jabonowskiego i Krzyanowskiego, z Plichty, Grzymay, Maachowskiego i ks. Dbka? Czemu Krzyanowskiemu, czemu Jabonowskiemu lub komu innemu
wyranej nie da instrukcji, jak maj mwi z Rosjanami, do czego si zobowiza imieniem
Polski, imieniem wojska polskiego, ktre by byo w kadej chwili stano pod broni? Tego
wszystkiego nie pojmuj. Lekki popoch zrzdzony przez uwizienie i badanie czonkw
pierwszego komitetu wzrastali w miar, jak mijao niebezpieczestwo odkrycia dalszych obrotw Wolnego Mularstwa Narodowego? A nawet choby i tak byo, choby w istocie
wszystko miao by odkryte: czy li dla tej wanie przyczyny nie wypadao tym skwapliwiej
porwa za or, osobliwie po otrzymaniu pewnej wiadomoci o sprzysieniu w wojsku moskiewskim? Czyli rewolucja zaczta w Warszawie przy takim w ziemiach zabranych rozgazieniu Towarzystwa Patriotycznego, przy takim nastrojeniu gw w armii moskiewskie (caa
dywizja huzarw w guberni woyskiej i kijowskiej naleaa do zwizku) nie byaby natychmiast ogarna caej Pnocy? Bya do tego lepsza pora, jak albo w ostatkach ycia Aleksandra, albo w pierwszych po jego zgonie chwilach, naraajcych na szwank cae mocarstwo?
Lecz o tym nie mylano w grnej kapitule warszawskiej.
Czonkowie Towarzystwa polskiego, mianowicie po rozbiciu. pierwszego komitetu, to jest
Krzyanowski, Grzymaa i Plichta albowiem, zdaniem moim, ukasiski nie byby si waha ani jednej chwili wychodzc z tej zasady, e bardzo wiele czasu do przygotowania umysw potrzebuj, nie mieli, zdaje si, na uwadze, e wrd pewnych okolicznoci najlepszym
przygotowaniem, najlepszym materiaem do rewolucji jest jej zaczcie, e nie zacz rewolucji w takiej porze jest to szkodzi publicznej sprawie. Wszake, eby si uzbroi w domu,
wyj w kilku z broni na ulic o godzinie umwionej - do tego niepochybnego kresu kadej
konspiracji dotrze moe i nie zamierzali. Rewolucja, ich zdaniem, sama miaa wybuchn w
ludzie albo mieli j zacz Moskale a potem to by si j jako urzdzio. Tym bardziej zadziwia brak tej ostatecznej determinacji, e w trzecim komitecie (pod Sotykiem) ambicja
wielu, ktrej ja przynajmniej nie poczytuj za szkodliw w spisku, do wysoko sigaa. Kto
czym mia zosta po rewolucji, naprzd oznaczano; i tak np. ju by namiestnik gotowy; jednie si powstania w Petersburgu.
112

nym podobay si ministeria, drudzy na dziedzicznym tylko przestawali parostwie. Ale kto
mia da haso ludowi i wojsku to ultimatum zwizku opatrznemu poruczano losowi. Wyjtek w tej mierze trzeba zrobi co do Krzyanowskiego. On mia w sobie do onierskiego
ducha,. eby w kadej chwili wyj na ulic i zawoa: Do broni, rodacy! Lecz on nie by
panem swej woli; wreszcie wtenczas ju Chopickiego za naczelnika siy zbrojnej przeznaczano, radzc o nim bez niego. Tym sposobem komitet Towarzystwa Patriotycznego, wcignwszy cay kraj w swe dziaanie, dy szybkimi kroki nie do tego, eby czynem hazardownym ruszy wszystkie nagromadzone przez siebie materiay i zapali wojn w Polszcze,
ale eby cierpie za te chwalebne przygotowania do insurekcji, eby si prawowa w Polszcze konstytucyjnej z wadz, ktra jego zamachy przenikna, eby zainteresowa w wizieniu cay nard, ca Europ, eby na koniec da sposobno senatorom polskim, pod ktrych
sd t spraw wytoczono, objawienia mocy i nieugitoci charakteru polskiego w obliczu moskiewskiego samowadztwa. Z koron cierniow na gowie mia ten zwizek misj by tylko
jednym z porednich szczeblw, po ktrych Polska zbliaa si do ostatniej walki swojej; ale
dziaa nie. Do tego nie mia ani mocy ducha, ani bystroci w pojciu chwili stanowczej, ani
energii.
Nie bd opisywa katastrofy Zwizku Sawiaskiego. Krew zbryzgaa tron Mikoaja i
ochrzcia t inicjatyw w Rosji.189 Wielkie zamysy le wykonane nie trac swego waloru i
nie jest jeszcze czcz utopi, dlatego e si nie udaa, taka rewolucja moskiewska, jak Pestel
i Rylejew pojli. Jeeli rozwaymy, e myl zjednoczonych wzem federacyjnym stanw
sawiaskich, to jest myl rozbioru Wszechrosji na kraje niepodlege, wzniecili w sobie synowie bojarw, ci, ktrych urodzenie nad gmin ciemny i barbarzyski w Moskwie wywyszao, ktrych majtek czy z interesem caratu, z interesem niewoli, dziercej w klubach
swoich ten potworny ogrom, ktrym si umiechay wszystkie wzgldy despotyzmu ugruntowanego na tej kacie uprzywilejowanej nie prawem, lecz maksymami wadzy; jeeli osobliwie rozwaymy, e mimo staranne przez zdrow polityk rzdu zatarcie ladw spisku,
ktry zamierza podobn reform pastwa, tysice przedniejszych rodzin od Zatoki Finlandzkiej do Kaukazu poredni lub bezporedni, dalszy lub bliszy udzia w nim wziy; jeeli osobliwie wspomnimy sobie, e za wynalazek tej niebezpiecznej myli rozumni i szlachetni ludzie gowy swe podali w rce katowskie: to zapewne w bliskiej moe przyszoci ujrzymy jak
przez mg i dla nas, i dla nich szczliwsz dol, czasy pikniejsze, Pnoc rozjanion z
nieprzebrodzonej nocy.
Lkliwe i niezrczne patriotw polskich z rosyjskimi negocjacje na ten raz ten tylko skutek
wziy, e si nowy car dowiedzia w Petersburgu o naszym sprzysieniu. ledztwo Pestla,
Bestuewa i Murawiewa czci potwierdzio, czci uzupenio zeznania ukasiskiego
chost wycinione w Zamociu. Nastpia tedy ze strony rzdu sroga reakcja, i ten to odwet
wadzy wyrywajcy tajemnic z ukrycia, jak si zwykle dzieje na wiecie, bardziej tylko jtrzy umys narodu i bardziej go nieli spisek rewolucjonizowa. Jest to punkt wany w historii naszego pitnastoletniego Krlestwa, bo si o niego zahaczya tajemna usilno ludu chccego zerwa obce pta, tak e odtd konspiracja niejako otwarcie, raeni publicznym dziaaniem do ostatniego swego aktu zmierza. Niepopularn wadz odkryte i nie odkryte spiski
jednako do upadku popychaj.
W styczniu i w lutym r. 1826 mnstwo skompromitowanych osb wiziono w Warszawie i
ziemiach zabranych. Jabonowski, wzity na Woyniu, objawi ca sabo, Ogiski ca nikczemno swego charakteru. Ale to s w tej cikiej prbie jedyne przykady uomnoci gowy i serca! Wszyscy reszta dowiedli tgoci ducha i wytrzymaoci w nieszczciu. Jabonowski jecha do Petersburga z mocnym postanowieniem wyspowiadania si ze wszystkiego
189

W lad za powstaniem zbrojnym kilku pukw garnizonu stolicy, stumionym 14/26 XII 1825 r. przez wojska
wierne carowi, Sergiusz Murawiew-Aposto podnis bunt z czci czernihowskiego puku piechoty na Ukrainie. Powstanie to zostao stumione po kilku dniach, 3/15 I 1826 r.
113

carowi, bo mniema, e jeeli wszystko odkryje, wszystko ocali. Podug niego tak ogromna
liczba nalecych do zwizku nawet u nieograniczonego samodziercy zrodzi miaa potrzeb
powszechnej amnestii. Niebaczny! Zapomnia, e absolutyzm w odwecie zemsty ofiar nie
liczy. Dlatego to Jabonowski, cho mg ratowa si ucieczk, wola czeka u siebie na
feldjegra i kozakw, a w Petersburgu wszystko, co wiedzia, rozpowiedzia szczegowo carowi, podniecajcemu go do wielomwstwa obietnic, e wszystkim przebaczy. W Warszawie panowa przez te czasy najokropniejszy terroryzm. Mikoaj podpisa bratu blankiety na
gowy i wolno wszystkich Polakw. We dnie wic i w nocy porywano ludzi do wizienia
bez adnej uwagi na konstytucj; obj ich w sobie nie mogy ani Karmelity, ani paac Brylowski; musiano wic inne pomniejsze zapenia kryjwki, jako to Marcinkanki i lochy ratuszowe.190 Krzyanowski siedzia spokojnie u siebie, cho wiedzia, e lada moment bdzie
wzity, cho mg take w ucieczce znale ocalenie. Zwizkowi oficerowie puku strzelcw
konnych, gdzie suy, i reprezentanci innych gmin wojskowych zebrali si okoo pnocy w
jego kwaterze w wigili tego dnia, w ktrym mia by powoany do Karmelitw. Albo wsiadaj na ko i tej samej chwili zaczynaj rewolucj, albo zmykaj mwili do niego ci koledzy,
ofiarujc mu w pierwszym razie pomoc caego garnizonu stolicy, w drugim powz ju zaprzony, pienidze i paszport za granic. Lecz daremne byy te przeoenia popierane zaklinaniem i najtkliwszymi proby. Jeden z owych oficerw, B.191, uklk przed Krzyanowskim
chcc go koniecznie skoni, eby albo ucieka, albo wpad do Belwederu z szaserami, ktrzy
by byli za nim, jak to mwi, poszli i do pieka; bo Krzyanowski byo to boyszcze tego
puku. W Warszawie mwi na to daoby si wszystko zrobi, ale co by potem byo? nie
wiem i sprawy krajowej naraa nie chc, wol cierpie jak drudzy. Nie da si uprosi i
poszed ze dniem do klasztoru karmelickiego. Komisja do badania jecw stanu rozpocza
swe prace pod sterem Stanisawa Zamojskiego, prezesa senatu. Czonkowie jej byli: dwaj
Grabowscy, Stanisaw i Franciszek, Nowosilcow, Hauke, Kuruta, Mohrenheim, Rautensztrauch, Krywcow i Kozakow.
Przez cay rok trwaa inkwizycja pod wpywem musu administracyjnego, z pogwaceniem
wszelakich form zastrzeonych prawem. Stan ledztwa nis tego na sobie cech. Fatalne Jabonowskiego przedsiwzicie wyznawania wszystkiego dostarczao szczegw, przysparzao polak, mnoyo liczb ofiar, wpywao nadzwyczajnie w pogorszenie pooenia jecw
stanu. ukasiski, wezwany przez komisj z Zamocia, odsoni swe rany jeszcze nie zagojone i zawoa: Uwacie, panowie, czy to prawd by moe, co w takich boleciach wyznawaem i tak by straszny widok tego mczennika sprawy narodowej, e poruszy nieczue nawet narzdzia obcego despotyzmu.192 Wielki ksi uy dziwnego i pewnie w adnym procesie nie praktykowanego rodka zniewolenia Krzyanowskiego: kaza mu powiedzie, e jeeli
nie potwierdzi zezna Jabonowskiego, natychmiast ogosi drukiem pisane do niego listy oso190

Paac Brylowski przy placu Saskim (nazwany tak od byego waciciela, Henryka Briihia, ministra Augusta
III) za Krlestwa Kongresowego zamieszkiwa w. ks. Konstanty. Zniszczony w 1944 r. W paacu tym zasiadaa
komisja ledcza w sprawie Towarzystwa Patriotycznego. Marcinkanki potoczna nazwa szpitala Sw. Ducha,
zaoonego w XV w. obok kocioa Sw. Marcina przy ul. Piwnej. W 1825 r. przeniesiono szpital na Nowe Miasto, a dotychczasowy lokal obrcono na wizienie. Lochy ratuszowe w nowej (od 1816 r.) siedzibie Ratusza
przy placu Teatralnym, w dawnym paacu Jabonowskich, dzi nie istniejcym.
191
Mg to by kpt. Karol Bortkiewicz z gwardii pieszej. Gen. Prdzyski w Pamitnikach kategorycznie zaprzecza moliwoci wybuchu powstania w Warszawie w lutym 1826 r. Przyznaje tylko, e Krzyanowski,
uprzedzony o aresztowaniu, odrzuci moliwo ucieczki.
192

ukasiski od czerwca 1827 r. wiziony by w Warszawie. Komitet ledczy przesuchiwa go tylko raz, w listopadzie tr. Wwczas .po raz ostatni widzia i sysza Polakw i sam
polsk do nich odzywa si mow. [...] Podnoszc dzwonice acuchami rce rzek z rozpacz:
<<Patrzcie, co ze mnie zrobiono.>> (Sz. Askenazy, ukasiAski, t. II, s.
338339).
114

by, ktra jemu powierzya sw saw. 193 To, co mwi Jabonowski, prowadzio Krzyanowskiego na rusztowanie; wola jednak (nie kompromitujc nikogo) przyzna si, e jedzi
uzbraja Ukrain i zawiera ukady z spiskowymi moskiewskimi nieli przez stae zaprzeczanie tego gwnego czynu narazi honor kobiety, ktra go kochaa. Umiski na wezwanie cara
uwiziony w Toruniu d. 21 lutego 1826, sprowadzony potem do Warszawy pod stra dla
konfrontacji z swymi donosicielami, to tylko przyzna, e by zaoycielem Towarzystwa Patriotycznego, wszelkie za kwestie co do zamiarw i rozgazienia jego zbywa wyranym
owiadczeniem, e w tej mierze cigle milcze bdzie.194 Andrzej Plichta, rwnie ciko jak
Krzyanowski skompromitowany, ale przenikajcy szalbierstwo inkwizytorw, rwnie Jabonowskiego odkrycia, jak Krzyanowskiego tych odkry przyznawanie zrazu modyfikowa,
potem ochwiewa w gruncie, tak aby potem prawo za co si uchwyci nie miao. Na nim jednym rzecz ledztwa, przez Jabonowskiego naprzd pomknita, zatrzymywaa si w tych
punktach, za ktre by gardem trzeba byo przypaci. Nowosilcow mwi, e komisja nie
indaguje Plichty, lecz stacza z nim krwawe bitwy. Albert Grzymaa w dziesi dni po uwizieniu napisa kilkoarkuszowy list do wielkiego ksicia, w ktrym miao jego samego obwinia o podkopanie dziea Aleksandra, to jest poczenia Polski z Rosj, i jego obcia wszelkimi skutkami, jakie by z tego na przyszo wynikny. O sobie pisa autor listu, e jeeli
wielki ksi szuka zemsty za opr, ktry sam wywoa w kraju sw arbitralnoci, jeeli koniecznie potrzebuje mczennika, to go w nim (w Grzymale) znajdzie bez obrony195. Zeznania Jabonowskiego przywodziy niektrych spiskowych do rozpaczy: Sabiski, obruszony do
ywego jego bezczelnoci, porwa si na niego w przytomnoci wszystkich czonkw komisji, chcia go udusi, a potem sam sobie gardo podern. 196 W toku indagacji Gustaw Maachowski, jeden z czonkw ostatniego komitetu, potrafi si uwolni szczeglniejszym sposobem. Znaleziono midzy jego papierami list, w ktrym z najwikszym oburzeniem powstawa
na cara, e takich ludzi jak Grabowski Franciszek, jak Miczyski itd., ktrzy kiedy w prywatnej zostawa mieli kondycji, porobi wojewodami, e tacy tylko zasiada powinni w senacie polskim, ktrych herby od wiekw syn blaskiem nieskazitelnym itd. Ot to arystokratyczne oburzenie uratowao Maachowskiego; poniewa, kiedy mu ten list pokazano jako dowd jego osobistej niechci przeciwko monarsze, wtedy Maachowski obracajc rzecz na
wspak rzek do inkwizytorw: Mgem nalee do zwizku rewolucyjnego, skoro nawet za
ze cesarzowi poczytuj, e senat, to ciao antyrewolucyjne, zeszpeci nowych ludzi nazwiskami? Komisja nie pojmujc, e mona by zarazem i arystokrat z przekonania, i czonkiem zwizku majcego na celu niepodlego Polski, nie wchodzc, e co innego jest powstanie, a co innego rewolucja, uznaa t racj za dostateczn i uwolnia Maachowskiego,
ktry widzc z wasnego dowiadczenia, jak s zbawienne pryncypia arystokratyczne w nieprzyjaznych nawet stosunkach z wadz monarchiczn, cile ich i potem, w powstaniu naszym, przestrzega.197
Z tym wszystkim wtpliwoci nie podlega, e pomimo zaprzecza albo niejednoci w
przyznawaniu tego, czego zaprzeczy nie mona byo, caoroczne ledztwo administracyjne
193

Kochank Krzyanowskiego bya Konstancja z Ossoliskich, ona gen. Tomasza ubieskiego.

Konfrontacja ta miaa miejsce w lipcu 1826 r. Umiski w zeznaniach stara si umniejszy wasn rol odegran przy zaoeniu Towarzystwa Patriotycznego. Por. Zdanie sprawy..., Pamitniki deka-brystw, t. III, s.
708.
194

195

Serwilistyczny w list z 4 III 1826 r. cytuje Sz. Askenazy, ukasiski, t. II, s. 374375,
nie bez susznoci nazywajc go wstrtnym pimidem. Mochnackiemu pokazywa zapewne
Grzymaa inn, sfingowan wersj tego pisma.
196

Powiesi si w celi u Karmelitw w nocy 23/24 III 1826 r.

Wiziony by G. Maachowski od lutego do kwietnia 1826 r. Autorka jego yciorysu w Polskim Sowniku
Biograficznym, B. Konarska, przypuszcza, e do uwolnienia go przyczyni si wpyw ojca, Stanisawa, senatorakasztelana i generaa.

197

115

zawierao w sobie do obfite materiay do narzdzenia kilku rusztowa w Polszcze kongresowej. Konferencje z Pestlem i Bestuewem, w gruncie ponne, ale patnej przewrotnoci
otwierajce pole do cikiego obwinienia, wyprowadzay t spraw z rzdu zwyczajnych
przestpstw stanu. Organizacja, rozgazienie, przysiga, nade wszystko za owe porozumienia z Moskalami nadaway jej po wypadkach w Petersburgu kolor zbrodni schwytanej ledwo
nie na gorcym uczynku. Rzd, chocia wszystkiego dowie nie mg, wszystko jednak wiedzia. Co nareszcie pocz z winiami po tak dugim ledztwie? dzieliy si z tego wzgldu
opinie w Radzie Administracyjnej. Mija rok natenia publicznej ciekawoci, rok powszechnego szemrania w kraju i aoby tylu rodzin. Partia Nowosilcowa i w. ksicia w rzdzie polskim czua potrzeb rozstrzygnienia tej sprawy sposobem najtraiczniejszym dla winiw
stanu, gdy to jedno mogo jeeli nie zmniejszy powszechne przeciwko niej oburzenie, to
przynajmniej w jaki pozr obwin wszelkie poprzednie gwaty, wizienia, nieprawe wyroki; to jedno mogo okaza, cho w krwawym rezultacie, e Nowosilcow, i nikt, tylko Nowosilcow, mia racj we wszystkim, co bd dotychczas mwi i pisa ku zagadzie Polski. Przewaga w. ksicia, dalszy kredyt komisarza cesarskiego od tego w znacznej czci zaleay.
Czyby liberalizm, bo liberalizmem nazywano mio ojczyzny w Polszcze, nie podnis wysoko swej gowy, jeliby taki zamach uszed bezkarnie? Czyby natenczas przewrotne nauki
(doctrines subversives), jak je Konstanty nazywa, nie wziy gry? W c by si tyle poduszcza Nowosilcowa, tyle uciskw w Litwie obrcio? Zdrowa take polityka doradzaa ugruntowa swe stanowisko pod nowym berem i odwiey rol cokolwiek przymion rosncymi
u dworu wzgldami dla ministra finansw. Trzeba byo jednym sowem Nowosilcowowi
przekona wiat w arbitralnym postpku z winiami stanu, e nie Lubecki pod Mikoajem,
ale on pod Konstantym Polsk rzdzi bdzie. Takie sobie zyski obiecywa senator moskiewski z dekretu na gowy winiw. Ale wanie dla tej przyczyny, e Nowosilcow tak myla,
Lubecki, wychodzc z przeciwnych widokw i take tylko swj interes majc w tym na celu,
postanowi wcale inny bieg nada temu procesowi. Uwaa on, i susznie, e ulec w tym zdarzeniu Nowosilcowowi byo to poda w jego rce ca machin rzdow; wreszcie byoby to
take stan w sprzecznoci z samym sob; bo jak wyej powiedzielimy, po wielokro Nowosilcow, jeszcze za ycia Aleksandra, pomawia Polsk o buntownicze zamysy czy w Radzie Administracyjnej, czy w Belwederze, czy w Petersburgu, po tyle razy Lubecki zwycisko
zbija go z tego toru, przekonywajc cesarza o nieposzlakowanej Polakw wiernoci. Z zatargw dawniejszych Nowosilcowa z Lubeckim wypywaa dla ostatniego nieuchronna konieczno dotrzymania mu placu i w tym przypadku. Nastpia tedy ywa utarczka w Radzie Administracyjnej midzy tymi dwoma zapanikami. Nowosilcow zaleca moc swego wpywu w
Belwederze sd dorany, wojenny, dla uniknienia przewok zwyczajnej procedury, dla ukucia
wyroku mogcego uwolni i jego, i carewicza od odpowiedzialnoci za podanie bezskuteczne
w nienawi powszechn imienia panujcego; a Lubecki odpycha ten projekt ca sw przewag w Petersburgu, ca sw wymow i uporem w Radzie Administracyjnej. Na szczcie
dla winiw stanu wadza carewicza, pod panowaniem Aleksandra dyskrecjonalna w Polszcze doznaa po jego mierci pewnego uszczerbku. Lubecki ubieg Nowosilcowa u monarchy
mimo przeoenia w. ksicia. Opinia jego w Radzie Administracyjnej, naprowadzajca proces
na drog konstytucyjnego sdownictwa, przemoga i zyskaa sankcj krlewsk. Mikoaj, czy
dlatego, e poprzysigszy konstytucj po wstpieniu na tron nie chcia jej zaraz ama, czy e
w rzeczy samej mia upodobanie w sprzeciwianiu si Konstantemu, ilekro tylko sposobna do
tego pora si nadarzaa, postanowieniem z dnia 7/19 kwietnia 1827 r. zwoa Sd Sejmowy w
myl 152 artykuu ustawy konstytucyjnej, polecajc temu sdowi wydanie wyroku na oskaronych o zbrodni stanu: Seweryna Krzyanowskiego, Stanisawa Sotyka, Franciszka Majewskiego, ksidza Dbka, Stanisawa Zabockiego, Alberta Grzyma, Andrzeja Plicht i
Romana Zauskiego. Gdyby by da Nowosilcow przeday dbr narodowych, pewny jestem, iby Lubecki odrzuci bez namysu ten projekt, jako zgubny i niepolityczny. Gdyby by

116

da Nowosilcow procedury legalnej, konstytucyjnej w tym zdarzeniu, ledwie by zarczy

nie mona, iby natenczas gwnym staraniem Lubeckiego byo przewie procedur nadzwyczajn, wyjtkow. A zatem nie zamiowanie konstytucji, ktr rwnie samowolnie gwaci jak Konstanty, ktr kontrasygnowaniem i bodaj czy nie wywoaniem artykuu dodatkowego wniwecz obrci, i nie patriotyzm, lecz jedynie ta potrzeba upokarzania Nowosilcowa,
ta namitno postawienia na swoim, czego tylko chcia, nawet wbrew woli w. ksicia, uczyniy Lubeckiego naprzd obroc winiw stanu, potem obroc ich sdziw, na koniec
strem prawa od pocztku procesu do ogoszenia wyroku. Czego tylko dowcip i wymowa
natchnione takimi pobudkami dokaza mogy, na co si mg zdoby bystry rozum w tak
trudnym pooeniu, w jakim si Lubecki znajdowa, bo midzy polityk moskiewsk, zrcznie take popieran przez Nowosilcowa, i potrzeb ratowania sprawy Towarzystwa Patriotycznego, midzy carewiczem i carem: to wszystko on zdziaa aby potem, gdy nadeszy
stanowcze chwile, imieniem patrioty na tej drodze zyskanym wszystkich wywie w pole i
taki nada kierunek powstaniu, e wci a do upadku swego chromiao zrzdzonym przez
niego okulawieniem.
Nowosilcow, przegrawszy gwn bitw w Radzie Administracyjnej co do sdu wojennego, zwodzi potem ju tylko podjazdowe harce, aeby przynajmniej niezupenie da si rozwin biegowi prawa. I tak jeszcze przed zapadnieniem decyzji krlewskiej wzgldem Sdu
Sejmowego wnis na Radzie Administracyjnej zapytanie: co pocz w takim razie, jeli Sd
Sejmowy zupenie uniewinni oskaronych? To zapytanie charakteryzuje gatunek wpywu
moskiewskiego w sprawy rzdowe konstytucyjnej Polski, i rzecz dziwna, kiedy zwyczajne
trybunay najniszej instancji, wedug powszechnie przyjtej zasady prawa we wszystkich
owieconych narodach, natychmiast uwalnia mog obwinionych po ogoszeniu swych wyrokw, Rada Administracyjna Krlestwa powanie rozbiera musiaa kwesti: czyli wyrok najwyszego sdu narodowego uniewinniajcy winiw bdzie mg by zaraz po zapadnieniu
swoim ogoszony lub nie? I zadecydowaa za staraniem w. ksicia, e nie bdzie ogoszony,
dopki krl go nie potwierdzi. W szczegach dotyczcych procedury inna jeszcze powstaa
wtpliwo: czyli biskupi, czonkowie senatu, mog nalee do sdu czynicego wyrok i na
kar mierci lub nie? Czu Nowosilcow potrzeb zapewnienia sobie midzy senatorami kresek
wyszego kleru aciskiego, jak dotd tak powolnego na rozkazy, na skinienia nawet absolutnej wadzy w. ksicia. W tym celu minister wyzna religijnych i owiecenia wyszuka w archiwach Krlestwa bull papiea Klemensa VIII z r. 1603, wydan z okazji targnienia si na
ycie Zygmunta III198, ktra biskupw polskich upowaniaa do wetowania na kar mierci.
Ten to staroytny dokument wprowadzi do Sdu Sejmowego biskupw konstytucyjnej Polski. Lecz ponne byy nadzieje Nowosilcowa: bo biskupi, pki szo tylko o rzeczy mniejszej
wagi, o urzdy i przemijajce wpywy z atwoci si do woli monarchy nakaniali; lecz w tej
sprawie, obchodzcej honor caego narodu, pod przywdztwem Woronicza ani jednej kreski
da nie chcieli na gowy swych wspbraci. Widzieli w swym kapastwie misj uniewinnienia, nie potpienie.
Nie byo jeszcze przykadu w Polszcze kongresowej podobnego zajcia na drodze konstytucyjnej midzy wadz najwysz i spiskiem na jej obalenie wymierzonym. Sdy nadzwyczajne karay podobne przestpstwa. Car otwierajc bieg sdownictwa przewidzianego ustaw krajow na przypadek zbrodni stanu rozumia wszelako w skutku przeoe w. ksicia, i
nie wytkn temu sdowi prawide, ktrych si mia trzyma w swym postpowaniu, byoby
to jedno, co zapewni uniewinnienie oskaronym. Przepisa zatem oddzielny statut organiczny ad hoc dla Sdu Sejmowego. T myl trzeba tak rozumie: wadza chciaa da dowd powaania ustawy konstytucyjnej w tym zdarzeniu, to jest, chciaa wyrokiem prawnym zdziaanym przez jednych Polakw potpi drugich za przedsiwzicie wskrzeszenia ojczyzny, zara198

Na ycie Zygmunta III targn si Micha Piekarski 15 XI 1620, czowiek, jak si wydaje, nie w peni poczytalny.
117

zem atoli chciaa zapewni si, e taki, jakiego sobie yczya, a nie inny wyrok niezawodnie
zapadnie. Lecz statut, ktry mia sprawi ten skutek, zawiera w sobie tyle sprzecznych rozporzdze, odniesiony do kryminalnego ustawodawstwa obowizujcego w Polszcze kongresowej zrodzi taki zamt, e senatorowie powoani do osdzania winiw stanu mogli i ich
ocali, i siebie zasoni tymi wanie przepisami, ktre ich patriotyzm skrpowa miay.
Stanisaw Zamojski, prezes senatu, nie mg zasiada w Sdzie Sejmowym, bo by prezesem komisji ledczej. Postanowienie krlewskie zwoujce Sd Sejmowy wyranie go od tego
uwolnio, jako i innych czonkw senatu, ktrzy si administracyjnym trudnili ledztwem. Na
jego miejsce mianowany prezesem sdu Piotr Bieliski, ktremu si ta godno ze starszestwa w senacie naleaa. Obowizki prokuratora generalnego sprawowa Antoni Wyczechowski, radzca stanu nadzwyczajny w Komisji Rzdowej Sprawiedliwoci, a obowizki pisarza
Klemens Urmowski, sdzia apelacyjny. Gdy si senatorowie w sd ukonstytuowali, pierwsza
i gwna zasza kwestia co do ledztwa administracyjnego. Rzecznik krlewski na nim swe
oskarenie ugruntowa. Jak uwaa to ledztwo zasadowe? Artyku 23 statutu organicznego
taki w tej mierze przepis zawiera: Senatorowie delegowani od sdu wysuchaj oskaronych, uzupeni (jeeli tego potrzeba si okae) dowody i zeznania wiadkw poprzednio
wysuchanych i przystpi do wysuchania nowych wiadkw; przedsiwezm takie rodki,
jakie uznaj za przyzwoite wedle stanu procedury, i doo usiowa, aeby instrukcj sprawy
doprowadzi do stanu takiej dorzaoci, jaka potrzebna bdzie do uczynienia wyroku; nie
bd za mogli zrobi adnego kroku, wykona adnego dziaania w toku instrukcji bez
uwiadomienia o tym urzdu publicznego i rozwaenia jego wnioskw. Przepis ten nie zastrzeg jedynego rodka, jaki pozostawa rzdowi do przewiedzenia caej rzeczy na sw stron, to jest, nie zaleca sprawdzenia zezna dostarczonych przez ledztwo administracyjne i
wyranie obecnoci prokuratora w nowym ledztwie, w ledztwie przez delegacj Sdu Sejmowego wykonanym, nie wymaga. Wszystko si te o ten szkopu rozbio. Ten gwny bd
statutu organicznego skompromitowa wadz, wniwecz obrci cae dzieo ledztwa administracyjnego i ocali winiw. Senatorowie delegowani, trzymajc si cile statutu organicznego, nie omieszkali wezwa prokuratora generalnego, aeby im wskaza, jakie pytania czyni maj oskaronym. C robi prokurator? Oto przez dziwne jakie chwilowe obaamucenie,
ktrego w tak przebiegym jurycie, jakim by Wyczechowski, wytumaczy sobie nie mona,
odpowiada na to wezwanie delegacji Sdu Sejmowego, e kwestie, ktre delegacja ma czyni winiom stanu, powinna czerpa w akcie drukowanym jego oskarenia, e on (Wyczechowski) dopiero w toku instrukcji wnioski swoje czyni bdzie, a do rozpoczcia ledztwa
sdowego wpywa nie moe. Tym sposobem delegacja zamykajc si w literze prawa, ktre
jej polecao wysuchanie oskaronych, wysuchaa ich, czyli innymi wyrazami, zamiast
sprawdzenia ledztwa administracyjnego w obecnoci i za pomoc rzecznika krlewskiego,
wykonaa bez niego wcale nowe ledztwo, w ktrym oskareni, porozumiawszy si pierwej z
sob rodkami znanymi u Karmelitw, wszystko odwoali, co pierwej zezna musieli pod
przymusem administracyjnym.
Taki by pierwszy akt procedury Sdu Sejmowego. Zaraz na samym wstpie caoroczne
dzieo administracyjnego ledztwa upado przez owe niepojte zalepienie prokuratora. Rzecz
nowym wywiecona badaniem nie zawieraa w sobie zbrodni stanu. Pokazaa si tylko wina
nieodkrycia spisku rosyjskiego, o ktrym Krzyanowski wiedzia. Trzeba byo osdzi t win. Statut organiczny dwa sposoby osdzenia zupenie przeciwnie sobie wskazywa, nie wyraajc, ktrego trzyma si mia Sd Sejmowy. Artykuem 61 stanowi: Sdziowie ugruntuj
swj wyrok na prawnych rodkach przekonania si, istotnie (essentiellement) poczonych z
obron oskaronego, to jest: zamkn si w obrbie dowodw prawnych. Artykuem za 73
daje do zrozumienia tym samym sdziom: e bynajmniej nie s obowizani trzyma si w
ocenianiu dowodw rozporzdze kodeksu kryminalnego krajowego, e owszem powinnoci
ich jest czerpa we wasnym sumieniu przekonanie o przestpstwie lub niewinnoci oskaro-

118

nych. Artyku ten, zamieniajcy Sd Sejmowy w sd przysigych, takie mia rzeczywiste

rozumienie ze strony rzdu: Chobycie si przekonali o niewinnoci oskaronych, potpi
ich jednak musicie, poniewa my (krl i Konstanty) uwalniamy was od poparcia tego wyroku
prawnymi dowodami. Bya to wic zasadzka na uczciwo prawych ludzi, aeby si w razie
uniewinnienia nie mogli skada brakiem dowodw. Sd znajdujc si pomidzy dwoma tak
oczywicie sprzecznymi sobie przepisami wadzy, nie trzyma si artykuu 73, ale artykuu 61
statutu organicznego; ugruntowa przeto swe przekonanie na dowodach prawnych; a poniewa te dowody wywiecay nie zbrodni stanu, lecz tylko win nieodkrycia tej zbrodni, to jest
spisku rosyjskiego, wyda jednomylnoci, prcz jednej kreski Krasiskiego, wyrok skazujcy Krzyanowskiego na lat sze wizienia, innych na lat trzy i dwa, z potrceniem tego czasu, ktry wysiedzieli w porze ledztwa administracyjnego jednym sowem z najwiksz
chwa dla siebie, a najwikszym zawstydzeniem rzdu, w. ksicia, cara i Nowosilcowa, w
obliczu caego wiata dowid: e kiedy jedni Polacy zamierzaj wszystkie czci swej rozerwanej ojczyzny spoi w jedn cao, drudzy Polacy tego zamiaru w aden sposb nie mog
nazwa zbrodni stanu.
Ten postpek senatu jest to najpikniejszy czyn jednej z wadz konstytucyjnych w Polszcze
kongresowej, jest to najenergiczniejsze i najmielsze przed rewolucj 29 listopada wyraenie
ducha caej Polski; bya to po prostu sankcja uroczycie udzielona przez ojcw narodu
wszystkim poprzednim zamachom przeciwko istncemu porzdkowi rzeczy pod obcym uciskiem i upowanienie dane wszelkim na przyszo spiskom, wszelkim nowym ku wywrceniu tego porzdku przedsiwziciom. Duch rewolucyjny by natenczas w powietrzu Polski.
Powstanie byo w Warszawie, a prawdziwym rzdem tej insurekcji wszystkich klas, wszystkich umysw, wszystkich stanw by Sd Sejmowy, z ktrym Konstanty i Nowosilcow zacicie, ale bezskutecznie prawowali si o interesa despotyzmu moskiewskiego, o interesa carstwa do najwyszego stopnia zagroone przez rozwinienie jednego z artykuw ustawy konstytucyjnej, nadanej przez Aleksandra, zaprzysionej przez Mikoaja. W czasie trwania procesu z jednej strony policja i roje szpiegw, z drugiej opinia w stolicy zwodziy z sob codziennie poza sdem potyczki zabawne, gorszce, ale zawsze do upadego popierane. Byy to
ruchy zawsze tumione, zawsze odywiane, w coraz innych objawiajce si ksztatach, nieskoczone, wysuszajce mzg w. ksicia, a Nowosilcowa przymuszajce upija si z rozpaczy. Dla Lubeckiego byy to chwile niewypowiedzianej rozkoszy, nie z obrotu, jaki braa
sprawa winiw, bo c go to obchodzio, ale z tryumfu nad komisarzem cesarskim, ktry
kredytem swoim w Belwederze mia si targn na jego wzito w Petersburgu. Od tego
momentu, kto mia Polsk rzdzi dalej, wtpliwoci nie ulegao. Lubecki tryumfowa, nie
przeczuwajc, e pod t monarchi konstytucyjn podoy min, ktra wkrtce i jego samego, i jego rywala Nowosilcowa, i tron cara w powietrze wysadzi miaa. Nieprzebrane mnstwo ludu cisno si do paacu Krasiskich, gdzie sd odprawia swe posiedzenia.199 Konstanty, nie cierpicy gminu, w porze tych obrad by zarazem jego dozorc policyjnym i mistrzem ceremonii: zabroni wejcia do sali bez munduru i bez zapisania swego nazwiska w
ksig na to umylnie przygotowan, aby ci, co weszli, obawiali si potem przeladowania z
jego strony. Zby zasoni winiw przed publicznoci, kaza narzdzi przepierzenie, z
ktrego tylko wierzchoki ich gw wyzieray. Lud, odepchnity z przedsieni sdu, zalega
dziedziniec Krasiskich; Konstanty rozciga Imi szwadronu uanw, aeby i do dziedzica
nie mia przystpu. Karety osonione firankami, przywoce do sdu i odwoce do Karmelitw jecw stanu, miay eskort andarmw; zbierajcych si koo tych powozw policjanci
rozpdzali kijmi, i sami za to brali kije, tak e wiele osb z tego powodu aresztowano. Ogrom
publicznej niechci wszystkimi wyraa si sposoby, przez kuaki i zbiegowiska, przez karte199

Sd Sejmowy obradowa przy drzwiach otwartych od 10 IV do 19 V 1828 r. Paac Krasiskich z drugiej

poowy XVII w. przy placu teje nazwy by wwczas siedzib Sdu Najwyszego. Obecnie mieszcz si w nim
zbiory specjalne Biblioteki Narodowej.
119

lusze przybijane na rogach ulic i kociow, w bajkach i satyrach, wierszem i proz. Zjawiy
si i karykatury rysowane, nie litografowane. Poniewa nie byo wolnoci druku, wic poktne kryy pisemka, jadowite, zoliwe, zuchwae, rewolucyjne, tym silniejszy czynice skutek, e nie byy drukowane, e policja ledzia ich autorw i nigdy wyledzi nie moga. Jedno z tych pism pod tytuem Gosu obywatela poznaskiego, czyli obywatela z zabranego
kraju, w taki sposb przemawiao do senatorw.[...]
Domy, prywatne zebrania, stosunki senatorw zasiadajcych w Sdzie Sejmowym,
wszystko to tajna policja miaa na oku. Szpieg! wczyli si za nimi po ulicach, notujc miejsca, gdzie wstpowali. Opinia stolicy i kraju rwnie silnie na nich dziaaa, tak e ten cay
czas senat w cisym zostawa obleniu z jednej strony przez wielkiego ksicia i przez to
wszystko, co byo najemne i patne w Polszcze, a z drugiej przez to wszystko, co wadz carewicza i sualcw jego upokorzy chciao. Ostatnia strona przemoga.
Jakby nie do byo na omyleniu oczekiwa cara, ktrego wiey za podobny wystpek
przelew krwi moskiewskiej tym bardziej na polsk zaciekym uczyni; jakby nie do byo na
wyrzdzeniu publicznego afrontu jego bratu Konstantemu przez uniewinnienie tych, ktrych
tak jawnie i gorco potpi pragn dla zapiecztowania wyrokiem senatorw polskich swego
dwunastoletniego arbitralnego panowania w kraju konstytucyjnym: Sd Sejmowy przyda do
decyzji prawie uwalniajcej winiw stanu odrbne, usprawiedliwi j majce przed krlem
uwagi, ktre wicej jeszcze, jeeli by moe, nieli sam wyrok cara i carewicza rozjtrzyy.
Bieliski w swym Zdaniu sprawy, ktre razem z wyrokiem posa do Petersburga, przedsiwzi okaza monarsze, e nie tylko oskareni nie popenili zbrodni stanu, ale co wiksza,
i w gwnym rzecznika krlewskiego zarzucie, jakoby usiowali Polsk kongresow poczy z ziemiami polskimi stanowicymi cz integraln Rosji, nie mieci si nic takiego, z
czego by mona dla Polaka zbrodni stanu wyargumentowa. Oskareni pisze Bieliski do
cara pod dniem 30 czerwca 1828 roku przyznajc jednomylnie, e narodowo bya jedynym celem ich zwizku, odwouj si dla usprawiedliwienia tego celu do traktatu wiedeskiego. Poczytuj oni to dobroczynne dzieo cesarza Aleksandra za rkojmi narodowoci dan
mieszkacom dawnej Polski (jak bya przed rokiem 1772), to jest za rkojmi prawa, na mocy ktrego wolno im nadal pozosta Polakami i mie wasn reprezentacj, wasne instytucje,
pod jakimkolwiek znajduj si panowaniem. Mwi oni, e w traktat w tym duchu kierowa
ich zwizkami na caej obszernoci kraju. Zdawao si przeto sdowi, e cel nie zamyka w
sobie nic godnego kary. Wszelako prokurator generalny mniema, e tylko w Krlestwie podobne cele mogyby by uwaane za dozwolone, a jak tylko przechodz granice Krlestwa,
natychmiast staj si wystpnymi, bo koniecznie wi si natenczas z drugim Towarzystwu
przypisywanym zamiarem: poczenia wszystkich czci Polski w jedn cao. Lecz sd rozumia, e ten ostatni wniosek prokuratora tylko w czynach odpowiednich takiemu zamiarowi
mgby znale usprawiedliwienie. Co tak rozumie naley: e Polacy myleli o poczeniu
w jedn cao rozerwanych czci swego kraju, w tym nie masz jeszcze winy, bo nie powstali z orem w rku; bez tego bowiem pisze dalej Bieliski narodowo, to yczenie,
aby Polacy pod wszystkimi rzdami oceniali i zachowywali dobrodziejstwa, ktre im traktat
wiedeski zapewni, zdaje si, i moe sama przez si zajmowa i interesowa umysy, nie
wzniecajc w nich dalszych widokw, co by j podaway w podejrzenie u rzdw, sprawiay
im niesmak albo je zatrwaay. Bez owych czynw (to jest bez powstania z orem w rku)
myl oskaronych moga by tylko uwaana jako proste yczenie, ktre zreszt starali si oni
ugruntowa naprzd na wyrazach traktatu wiedeskiego, ktrym p. N. Cesarz Aleksander
zastrzeg sobie nada Krlestwu Polskiemu takie wewntrzne rozszerzenie, jakie by uzna za
przyzwoite, po wtre na wyrazach mw krlewskich w rnych sejmach, po trzecie na naczelnym dowdztwie Jego C. M. W. Ksicia, ktry pod swymi rozkazami czy wojska polskie z litewskimi... Co do wyrae wskrzeszenia albo odbudowania Polski, w ktrych samych prokurator generalny upatruje zbrodni stanu, pod tym wzgldem tak obrocy, jako i

120

oskareni odwoywali si do sw, ktre p. N. Cesarz Aleksander kilkakrotnie wyrzek wobec sejmu, bd kiedy podnieca gorliwo reprezentantw, bd kiedy im czyni zarzuty, w
pierwszym i drugim razie nacechowanych mdroci i dobroci. Jeszcze kilka krokw powiedzia Aleksander w zagajeniu sejmu 1820 na tej drodze kierowanych roztropnie i z pomiarkowaniem, oznaczonych zaufaniem i prawoci, a dosigniecie celu moich i waszych
nadziei. W mowie za przy zamkniciu tego samego sejmu:
Zapytajcie waszego sumienia, a przekonacie si, oylicie oddali w toku waszych rozpraw te usugi Polszcze, ktrych od waszej mdroci oczekiwaa; albo czy przeciwnie, uwiedze! nadto pospolitymi w naszych dniach zudzeniami, nie opucilicie postpu dziea
wskrzeszenia waszej ojczyzny, ktre by bya zicia przezorna ufno itd.
Sd nie mg tak wysokiej powagi za obc mie w tej sprawie. Sd postrzega nawet, e
zwizkowi ziem zabranych mogli z tych sw wspaniaomylnego monarchy wyczerpn
ywsz jeszcze ch korzystania z dobrodziejstw, ktre on zapewni Krlestwu; wyrazy
przeto wskrzeszenia, czyli odbudowania cierpicej ojczyzny, zaskarone przez prokuratora
generalnego, nie mog w przekonaniu sdu by wystpnymi itd. Poniewa za Konstanty po
zapadnieniu wyroku ogoszenie jego reskryptem Rady Administracyjnej wstrzyma, nie przepomnia Bieliski w swym Zdaniu sprawy i tego gorszcego uchybienia powadze najwyszego sdu narodowego, i pod tym wzgldem w taki sposb przystraja napomnienie sdu dane carowi: W chwili kiedymy podpisywali wyrok, Rada Administracyjna Krlestwa objawia sdowi postanowieniem z dnia 6 czerwca 1828 roku wyrany rozkaz Waszej CesarskoKrlewskiej Moci, polecajcy wstrzymanie ogoszenia tego wyroku. Stosujc si z uszanowaniem i ulegoci do woli Twojej, Najjaniejszy Panie, w tym zdarzeniu, postrzega jednak
sd rnic zachodzc midzy aktem umieszczonym w Dzienniku Praw a wyraeniem
woli krlewskiej w ksztacie reskryptu Rady Administracyjnej; wszake spodziewa si, e nie
zechcesz widzie N. P. w tej chwilowej ulegoci niebaczne zapomnienie praw, ktrych stra i
wykonanie Wasza Cesarsko-Krlewska Mo poruczy nam raczye. Jeeliby za tak miaa
by myl Twoja, Najjaniejszy Panie! racz przebaczy pobudkom, ktre zdaniem naszym
kieroway, i przypomnie sobie, e jeeli zbdzilimy przez niezmiern gorliwo postpienia sobie jak najlepiej w tej mierze, wspieraa nas pocieszajca nadzieja, e W. C. K. Mo
swemu pobaysz senatowi, a w swej wysokiej mdroci, w swej wspaniaomylnoci i swej
sprawiedliwoci opatrzysz rodki, aeby ustawa konstytucyjna, ten dar szacowny dostojnego
poprzednika Waszej Cesarsko-Krlewskiej Moci, i nadal pozostaa bogosawionym wzem
czcym Krlestwo z cesarstwem, rkojmi nie tylko niczym nie nadweronej wiernoci
poddanych Twoich N. P. w Krlestwie Polskim, ale zarazem ich wdzicznoci i ich niewzruszonego przywizania do witej osoby W. C. K. Moci i dostojnych nastpcw, ktrzy
odziedzicz jego cnoty. Ironia przebijajca si w tym pimie, zreszt penym powagi i godnoci narodowej, nadzwyczajna miao tak w poparciu mniemanego przestpstwa oskaronych obietnicami Aleksandra, jako i w napomknieniu, e zwizek kojarzcy Krlestwo z carstwem rozerwa si moe przez dalsze gwacenie swobd konstytucyjnych, byyby sprawiy
zamierzony skutek na umyle cara i bez komentarza w. ksicia, ktry nie zaniedba raportu
prezesa Sdu Sejmowego swymi, albo raczej Nowosilcowa, uwagami opatrzy, zwracajc
szczeglniej baczno krlewsk na miejsca tchnce podug niego buntem.
Car przeczytawszy Zdanie sprawy Bieliskiego napisa do w. ksicia list wasnorczny,
w ktrym midzy innymi te si znajdoway wyrazy, okazujce, jak mocno by obruszony:
Wnosz std, e prezes Sdu Sejmowego tym raportem uchybi obowizkom swoim wzgldem monarchy, wzgldem ojczyzny i e sam powinien by o zbrodni stanu oskarony. Szo
tylko o to: kto mia sdzi czowieka, ktry sta na czele najwyszego sdu w kraju i ktry
piszc do krla pisa w imieniu kolegw swoich? Wiele take zaleao Mikoajowi na tym,
eby si dowiedzie, czy sam Bieliski, czyli kto inny w senacie owe pisma redagowa. Sobolewski, prezes Rady Administracyjnej, odebra rozkaz od w. ksicia zapytania prezesa Sdu

121

Sejmowego imieniem krla: czyli w Zdaniu sprawy do N. Pana osobist tylko wyraa
opini albo te caego senatu i kto w senacie ukada w raport? Bieliski odpowiedzia: e
Zdanie sprawy wyraa uczucia wszystkich prawie senatorw, ktrych radzie przewodniczy,. a za redaktorw raportu wskaza ksicia Czartoryskiego, Kochanowskiego i Bniskiego. Czartoryski, nasamprzd przyjaciel i minister Aleksandra, potem kurator Uniwersytetu
Wileskiego, na koniec zupenie dysgracjonowany, przesiedzia ostatki panowania Aleksandra za granic; lecz po jego zejciu, skoro si dowiedzia, e w skutku konspiracji rosyjskiej
Polacy sdzeni by maj, pospieszy zaj swe miejsce w senacie Krlestwa i odtd a do
chwili, kiedy go postawionona czele powstania narodowego, nie skrpowany osobistej
wdzicznoci wzgldami, ktre go od jawnego sprzeciwienia si zmaremu monarsze odwodziy, postpowa razem z innymi patriotami drog opozycji. On by rzeczywicie gwnym.
redaktorem raportu prezesa Sdu Sejmowego.
Jeden wszelako zostawa rodek Konstantemu uzyskania jakiejkolwiek satysfakcji za
zniewag wyrzdzon sobie przez Sd Sejmowy: obrci przeciwko niemu Rad Administracyjn Krlestwa. Poniewa nie mona byo odda pod sd Bieliskiego i tych senatorw, ktrzy naleeli do redakcji raportu, chcia przynajmniej, aby najwysza namiestnicza wadza
wykonawcza w kraju surowo i urzdownie senatorw skarcia. W tym celu rne podawa
projekta krlowi; naprzd uoy i posa mu do podpisu rodzaj wygoworu, ktry prezes Rady
Administracyjnej mia w imieniu monarchy odczyta czonkom Sdu. Jeeli pisa Konstanty do krla Rada Administracyjna Krlestwa nie znajdzie nic nagannego w tym co senat
zdziaa, natenczas, N. Panie, odniesiemy t korzy przynajmniej, e si przekonamy, jaki
duch panuje w wyszych klasach w Polszcze; natenczas W. C. K. Mo poznasz z gruntu ludzi, ktrym wasne i kraju interesa poruczye, i stosownie do tego przedsiwemiesz rodki,
jakie ci wskae twoja przezorno. W przeciwnym za razie, jeeli Rada Administracyjna (o
czym jeszcze nie wtpi) potpi senat, wtedy twoja, N. Panie, nagana i nieukontentowanie
opiera si bd na zdaniu ludzi, ktrzy ze stanowiska swego najlepiej mog oceni interes
monarchy i kraju, ktrzy, po wikszej czci sami przyoywszy si do utworzenia obecnego
porzdku rzeczy, najlepiej potrafi wytumaczy i zastosowa instytucje rzdzce Polsk.
Wtedy nastpiby rozdzia opinii pomidzy Rad Administracyjn i senatem, a ci (to jest liberalici), ktrzy dzisiaj jeszcze wierz w mdro i niepomylno tego areopagu, zaczn nabiera przekonania, e senat mg da si obka faszywej dnoci i w tym obkaniu zapomnie, co mu zalecay cisa sprawiedliwo, obowizki wzgldem krla i obowizki wzgldem kraju. Z innych take wzgldw c i n a wiecie (Francja i Austria zapewne), ktrzy maj
swe oczy zwrcone na wszystkie twe postpki, Najjaniejszy Panie, musieliby chcc nie
chcc przyzna, e przed rozstrzygnieniem tej najwaniejszej materii stanu zasigne
wszelkich rad, wszelkich, jakie si tylko nastrczay, objanie. W skutku tego listu, zamierzajcego wywoa rozdwojenie midzy senatem i Rad Administracyjn z okolicznoci Sdu
Sejmowego i na tym rozdziale wedug starej maksymy Machiawella bardziej jeszcze ukrzepi
samowadztwo w kraju konstytucyjnym, poleci car ministrowi sekretarzowi stanu reskryptem
z d. 26 sierpnia 1828 (7 wrzenia) zapyta si Rady Administracyjnej Krlestwa Polskiego:
czyli wyrok Sdu Sejmowego przypisa trzeba bdnym wyobraeniom o naturze zbrodni
stanu albo te dnoci zachcenia naj-wystpniejszych zamiarw to jest: czyli niedostatecznoci kryminalnego prawodawstwa w Polszcze kongresowej, czyli te zej woli senatu?
Poniewa s sowa tego reskryptu jeeli pokae si, e wyrok wypyn ze skrytej dnoci zachcenia przedsiwzi majcych na celu oderwanie Krlestwa od cesarstwa, w takim
razie N. Pan poczytaby za swj obowizek powytpia (extirper) takie maksymy.
Sd Sejmowy by dzieem Lubeckiego. Mikoaj mg tak kaza komisji wojennej osdzi i
ukara Krzyanowskiego i Sotyka, jak Aleksander kaza by osdzi i ukara ukasiskiego,
Dobrogojskiego i Dobrzyckiego. Lubecki wbrew Nowosilcowowi naprowadzi t spraw na
tor konstytucyjny; Lubecki, nie kto inny, narazi wic cara i Konstantego na wszelkie niesma-

122

ki, ktre wynikny z wyroku Sdu Sejmowego; na koniec Lubecki przez to wszystko razem
rozwin ruch ogromny w opinii publicznej, w opinii rewolucyjnej. Konstanty i Nowosilcow
postanowili na nim odwetowa to cikie upokorzenie, te dolegliwoci, i dokazali swego,
stawiajc owymi zapytaniami krlewskimi ministra skarbu w najtrudniejszym, jakie tylko by
mogo, pooeniu; poniewa musia albo przyzna, e Sd Sejmowy wyrokiem swoim przedsibra zachci dno wystpn, co by byo potpi samego siebie i przyzna, e ciko
zbdzi zwoujc ten sd na przekor Nowosilcowowi; albo te usprawiedliwi senatorw, to
jest dowie obraonemu monarsze, e uniewinniajc tak niebezpieczny zamach przeciwko
pastwu rosyjskiemu nic zego nie popenili. Lubecki obra ostatni drog: postanowi usprawiedliwi senatorw, ocali wyrok sdu, ktry zwoa poradzi monarsze, i dokaza swego nie
tracc ani wzitoci u dworu, ani przewagi nad Nowosilcowem, owszem pomnaajc tamte, a
tego pognbiajc do reszty. Talent jego w tej walce, precyzja, rozum sofistycki, nieprzegadana wymowa jednaj mu podziwienie nawet u nieprzyjaci zjednay szacunek u lekkowiernych, ktrzy, nie przenikajc, e w tym wszystkim byy tylko poruszone dzielne spryny
namitnoci, przypisywali wysokiej duszy ministra, co on zrobi dla samego siebie, dla poraenia przeciwnikw swoich, w. ksicia i Nowosilcowa.
Przez cae dwa miesice w najwikszym sekrecie naradzali si ministrowie nad reskryptem
krlewskim z dnia 26 sierpnia 1828 r. Nowosilcow usiowa tak postawi kwesti, aeby samo jej roztrzsanie ju polegao na tej zasadzie, jako na rzeczy pewnej, e senat zbrodni stanu przedsibra zachci; wnis bowiem, aby przede wszystkim rozwaono, czyli w rzeczy
samej i jakim trybem Sd Sejmowy wykroczy przeciwko procedurze i kodeksowi w przedmiocie zbrodni stanu, i aby wedug tego wykroczenia oceniono uczucia i opinie senatorw.
Lecz ten wniosek silnie odparty zosta przez Lubeckiego, ktry nawet obelywych nie szczdzi wyrazw, ilekro szo o ukrcenie zapdw komisarza cesarskiego. Nowosilcow, z niczym odprawiany, po kadej sesji biega na skarg do Belwederu; lecz i w. ksicia porednictwo w tej mierze nie pomagao. Konstanty wyprawia gocw do Petersburga; to samo
czyni Lubecki, i zwykle w Petersburgu, jak w Radzie Administracyjnej podczas tych narad,
zdaniu swemu jedna przewag. W Radzie Administracyjnej czyni on sobie rum wymow jak
onierz paaszem. Szed przebojem, gdy argumentacje nie skutkoway, a jednego nawet razu
sowo bet w zapalczywoci powiedziane na moskiewskiego senatora, przez tego w protokle Rady Administracyjnej ad aeternam rei memoriam zapisane byo. Na koniec w skutku
dugich utarczek stano na tym: aby kady z ministrw sw opini w przedmiocie wyroku
Sdu Sejmowego oddzielnie wypracowa. Opinie te znalezione po rewolucji midzy papierami Konstantego s ciekawym i wanym materiaem do historii naszego pitnastoletniego
Krlestwa. Gos Lubeckiego, wzr oiki i zwizoci, to tylko zawiera, co przekada ustnie,
e prawodawstwo kryminalne w Polszcze obowizujce nie mogo usposobi senatorw do
fundamentalnego pojcia zbrodni stanu. Z tej wychodzc zasady przebiega Lubecki krytycznie artykuy prawa, okazuje zachodzce w nich sprzecznoci, wystawia dysharmoni midzy
kodeksem karnym i procedur; a potem bierze si do statutu organicznego przepisanego dla
Sdu Sejmowego, nicuje jego uomnoci, zawio, i win uniewanienia ledztwa administracyjnego przez delegacj Sdu Sejmowego czci temu statutowi, czci prokuratorowi
generalnemu przypisuje, z rozlicznymi odkaam! na Nowosilcowa, ktry gwnie ten statut
redagowa. Gdybym ja sam tak si wyraa Lubecki mia zamiar zagmatwania tej sprawy
w nie rozdziergnion niczym pltanin, to bym nie mg gorszych praw nad te postanowi,
ktre u nas obowizuj. I tak np. silibym si na wynalezienie artykuu 73 dla wprawienia w
kopot sdziw; artykuu 61 dla omielenia oskaronych do odwoania tego, co dawniej zeznali, artykuu 23 dla podania w wtpliwo rodkw mogcych ulegalizowa ledztwo administracyjne. Po takim dopiero wywodzie, ugruntowanym na rzetelnej uomnoci kodeksu
karnego, mwi minister: Tak jest! Wszystkiego zego narobiy bdne rozporzdzenia prawa,
bo jeeli czterdziestu senatorw mianowanych przez krla, czterdziestu wacicieli ziemskich,

123

interesem, wiekiem, dostojnoci, dobrodziejstwami monarchy przywizanych do istncego

porzdku rzeczy, miaoby si unie duchem rewolucyjnym dla zachcenia zbrodni obalenie
tego porzdku majcej na celu, to by chyba za granicami tego kraju trzeba szuka bezstronnej na wystpki stanu sprawiedliwoci! Owiadczam przeto odpowiadajc na kwestie, ktre
nam monarcha rozwiza poleci, i wedug sumiennego przekonania mojego, wypadku tej
sprawy nie godzi si przypisywa przewrotnej dnoci czonkw Sdu Sejmowego, lecz
przywarom naszych rozporzdze prawodawczych poczwszy od kodeksu a do statutu organicznego, ktre zamiy wyobraenia o naturze zbrodni stanu i wszelk jej bezkarno zapewniaj. A zatem, jeeli Rada podziela t opini, wzywam j do przeoenia razem ze mn
proby monarsze, aby poleci sprostowa, poprawi, uharmonizowa t bdn cz naszego
prawodawstwa dla zapobieenia powrotowi podobnych na przyszo trudnoci. 200
Ten argument przechyli los dugiej i zapalczywej walki w Radzie Administracyjnej na
stron senatu. Wszyscy inni ministrowie prcz Haukiego (ktry za najlepsze na podobny
przypadek lekarstwo zaleca sd wsplny, nadzwyczajny, zoony z Moskali i Polakw) poszli za zdaniem Lubeckiego. Mostowski popierajc je czyni dowcipne i dwuwykadne postrzeenia, ktrych moralnego, gbokiego sensu tpe podbiegunowe mzgi zbada nie mogy: Trudno to pisa minister spraw wewntrznych aeby si lud zawojowany od razu
porozumia ze swymi panami (dominateurs), gdy zwaszcza zasady ich rzdw przez cae
wieki rniy si midzy sob. Potrzeba dugiego czasu na to, aby si nauczyli nowi p o dd a n
i, e tu ju wcale nie idzie o to, aby rozprawia, ale tylko by posusznymi. Czas, ktry ju
podemkn cokolwiek umysy do tego kresu, dokona i reszty w swym powolnym postpie.
Jak na teraz, dla uchylenia tarcia si niepozbdnego w takim stanie rzeczy, niebo w swej dobroci przepisuje jednej stronie ulego, drugiej pobaanie.96 W czasie tych narad miaa
miejsce szczeglna scena. Lubecki, cile kontrolowany przez Nowosilcowa w kadym kroku, w kadym wyraeniu, musia uywa najwikszej przezornoci dla poparcia swej.
opinii za wyrokiem Sdu Sejmowego. Jednego razu otwierajc dyskusj z tego wzgldu w
Radzie Administracyjnej, tak zacz mwi: Gdybym ja si znajdowa na miejscu sdziw,
tobym przeama te wszystkie zawady przez wzgld, e najmniejsze wykroczenie przeciwko
monarsze na najsurowsze kary zasuguje. Tym jedynie uczuciem powodowany, potpibym
Krzyanowskiego bez adnego skrupuu, aczkolwiek, jak si pokazuje z akt, wicej go o nagann lekkomylno anieli o wystpne zamiary oskara potrzeba. Lecz z drugiej strony po
osignieniu tego celu, po zupenym zaniechaniu wszelkich regu prawa i odoeniu go na bok,
wzgarda wszelkich ustaw mogaby pocign za sob skutki tak fatalne, i wypadaoby przykadnie ukara tego, co by si na to odway; tak tedy, gdyby byo dwch Lubeckich, jeden
minister, drugi sdzia, toby pierwszy powinien kaza powiesi drugiego!...201 Rada Administracyjna, wycignwszy tre z opinii kadego ministra, jedno oglne utworzya zdanie, ktrym przypisaa wyrok Sdu Sejmowego nie zej woli senatorw, ale uomnoci kryminalnego
prawodawstwa obowizujcego w kraju, i zdanie to w formie urzdowej przeoya monarsze
pod dat 10 grudnia 1828 r,
Ten rezultat dwumiesicznych narad ministerialnych, ocalajcy wyrok Sdu Sejmowego,
usprawiedliwiajcy go przed tronem, wspierajcy powag senatu powag wadzy wykonawczej, by nowym zawodem dla w. ksicia, boleniejszym jeszcze od poprzedzajcego, gdy
pochodzi z narzdzi dotd tak powolnych w jego rku. Trudno sobie wyobrazi, w jakim
stanie znajdowa si podwczas umys niefortunnego carewicza, nie przyzwyczajonego do
200

Fragment niniejszy przej Mochnacki z aneksu do dziea K. B. Hoffmana Coup doeuil sur letat politique du
Royaume de Polegn, Paris 1832, s. 296310. Por. te T. Bieczyski, Sd sejmowy, Krakw 1869, s. 100102.
Peny tekst francuski memoriau Lubeckiego ogosi S. Smka, Korespondencja, t. III, s. 259273, na podstawie
odpisu z kolekcji Kronenbergw.
201
Nie ma tego tekstu w obszernych materiaach tyczcych si polityki Lubeckiego w sprawie Sdu Sejmowego,
ogoszonych przez S. Smk, Korespondencja, t. IV.
124

podobnych ciosw za panowania Aleksandra; way on t wie klsk na rwnej szali z

najwiksz katastrof, jaka go w yciu spotkaa, to jest z zaprowadzeniem odmiennego kroju
pantalonw i guzikw w armii polskiej przez Mikoaja. Ta druga przegrana uczynia go pospnym jak chmura, wedle wyraenia jednego z pokojowcw belwederskich. Wszelako nie
traci jeszcze ducha. Konstanty, jak widzielimy w biegu tej sprawy, puka najpierwej do tromi o sd wojenny nadzwyczajny, dla uchylenia przewok prawnych; gdy tego nie mg wymodli u cara, przepisa statu, tem organicznym sdowi konstytucyjnemu drog arbitraln;
gdy to nie pomogo, gdy wanie ten statut uratowa jecw stanu, wstrzyma ogoszenie wyroku, zaskary sdziw i postanowi ich ukara przez wygowor wadzy wykonawczej po moskiewsku ukuty; na koniec, gdy nie mg do tego wygoworu nakoni Rady Administracyjnej,
oskary Rad przed bratem, i jak pierwej uwagi nad raportem prezesa Sdu Sejmowego, tak
teraz uwagi nad uwagami Rady Administracyjnej w rzeczy Sdu Sejmowego posa do Petersburga. Broni wic, trzeba mu odda t sprawiedliwo, jak mg, swego stanowiska, tylko krok za krokiem ustpujc z gruntu, ktry niejako militarnie zajmowa, po kadej porace
nacierajc z nowymi siami na nieprzyjaciela. Lecz pobity na wszystkich punktach przez Lubeckiego, uleg nareszcie. ywe urazy, zo zapalczywa, ktr na Saskim placu wywiera,
ktra go pobudzaa do zatargw z ydami i publicznymi kobietami w obozie, tak go stpiy,
stary, e gdy potem konspiracja otwarcie podniosa gow i ca stolic zaja, on nie mia ju
ani si do mocowania si z ni, ani wzroku tak jasnego, eby j mg przejrze, i ledwo co si
nie da ywcem schwyta w swym legowisku, jak niedwied raniony kilk postrzaami i od
myliwych i ogarw obskoczony dokoa. Mwi, e od tego czasu szuka, za przykadem
swego powiernika Nowosilcowa, w kielichu ostatniej pociechy rd tylu strapie; to pewna,
e go rewolucja zaskoczya gbokim snem zamroczonego.
Nie zaraz jednak i po tym usprawiedliwieniu Sdu Sejmowego przez Rad Administracyjn uwizieni czonkowie Towarzystwa Patriotycznego wypuszczeni zostali na wolno w
skutku wyroku od kilkunastu miesicy zapadego. Grzymaa, Plichta, Krzyanowski, agowski 100, Majewski i Zabocki, starzec siedmdziesicioletni, musieli w kibitkach odprawi od
Karmelitw wdrwk do Petersburga, gdzie w podziemnych kazamatach Petropawowskiej
krieposti, na somie przesikej wilgoci z murw, o chlebie i o wodzie cay rok przesiedzieli.
Krzyanowski dotd zostaje w rku tyrana202; znaczn liczb zwizkowych ziem zabranych
wywieziono na Syberi, a senatorowie, czonkowie Sdu Sejmowego, nie mogli si z stolicy
oddali, to jest byli pod dozorem policji a do potwierdzenia wyroku przez krla, ktry na
koniec pozwalajc ogosi ten wyrok uzna za rzecz przyzwoit owiadczy im przez usta
Sobolewskiego swe najwysze i najmiociwsze nieukontentowanie 203, z wyczeniem od
tego jednego tylko Wincentego Krasiskiego, dobrze zasuonego w tej sprawie tronowi i
Moskwie. Bieliski umar w Warszawie 6 marca 1829 r. Pogrzeb jego by jedn z najywszych scen popularnych w stolicy, wynikych z procesu patriotw: modzie szkolna towarzyszya zwokom tego senatora do grobu, wychostaa policj chcc temu zapobiec z rozkazu
w. ksicia i podara w szmaty caun trumn okrywajcy, bo kady chcia mie byle jak pamitk po mu, ktry tak grnie przemawia do cara. Wkrtce umar i Woronicz, za ktrego
przywodem wyszy kler zmaza w Sdzie Sejmowym plam kilkoletniego nienaturalnego
splnictwa z Moskw w gnbieniu i zaciemnianiu Polski kongresowej. Niemcewicz, tumacz,
reprezentant pospolitego wszystkich alu w kadym podobnym zdarzeniu, zaszczepca cyprysowych gazek na tylu grobach we wszelakiej aobie narodowej, mia mow na jego pogrzebie, a Czartoryski, ktrego kady krok w tej porze by naznaczony ochot rozszerzania
wasnej popularnoci, opisa i odczyta jego ycie w Towarzystwie Przyjaci Nauk.

202

Z twierdzy Petropawowskiej Krzyanowski wywieziony zosta na Syberi w lutym 1830 r. Zmar w Tobolsku w 1839 r. w stanie obkania.
203
Notyfikacja ta odbya si przy drzwiach zamknitych 16 III 1829.
125

Taki koniec wzia sprawa jecw stanu. Chocia tedy Towarzystwo Patriotyczne, rozgaziwszy si po caej Polszcze, poruszywszy cae niemal obywatelstwo w tym kraju, nie podnioso broni przeciwko nieprzyjacielowi, chocia biorc miar z rodkw, ktre przysporzyo,
z materiaw, ktre nagromadzio, z wpywu, ktry miao, obwini je naley o brak energii w
chwili stanowczej, w chwili wiele obiecujcej zetknienia si ze spiskiem rosyjskim, wszelako
przyzna potrzeba, e niemae pooyo zasugi w sprawie niepodlegoci narodu przez przygotowanie umysw do powstania, przez oswojenie kraju z t myl, przez rozjtrzenia jej
wasnymi cierpieniami, przez nastrczenie okazji Sdowi Sejmowemu uwicenia tej myli
wyrokiem, przez przymuszenie rzdu do bronienia Sdu, gdy by zaskarony za to dzieo,
przez zniewolenie na koniec samego cara do potwierdzenia wyroku, to jest do potwierdzenia
tej zasady wyraonej wyrokiem, popartej i rozwinionej w oddzielnym Zdaniu sprawy przez
prezesa Sdu Sejmowego: e dla Polaka nie jest zbrodni usiowanie zjednoczenia rozszarpanych czci kraju. Sd Sejmowy wyniky z Towarzystwa Patriotycznego, z jego w porwaniu
si do ora opieszaoci, z jego bezczynnoci w wielkim momencie, by wicej rewolucyjny
w skutkach swoich nieli samo Towarzystwo i wicej od niego kraj do powstania usposobi
przez walk z tronem, przez zwycistwo nad nim odniesione, przez wyrzdzenie bolesnego
afrontu w. ksiciu, przez potpienie jego poprzednich gwatw tym, e mu ostatniego, najwikszego dokona nie dopuci na koniec, przez zwrcenie na siebie i na Polsk uwagi
caej Europy przez nastrojenie wszystkich gw dobrze mylcych w Polszcze, przez niezmierne rozszerzenie pierwiastku insurekcyjnego w atmosferze caej Polski.
Wszystko to byo zapewne podniesieniem ducha, potrceniem najdzielniejszych w narodzie spryn: natenczas jedno sowo Czartoryskiego lub Bieliskiego wyrzeczone do narodu
(jak susznie mniema jeden z podchorych) byoby cay kraj uzbroio. Lecz i Sd Sejmowy
znalaz si w tym samym pooeniu wobec rewolucji co pierwej Towarzystwo Patriotyczne,
to jest: wszystko uczyni, co tylko byo potrzeba do jej zrzdzenia, lecz sam zacz jej nie
chcia. Senatorowie, ludzie podeszli, prawi, przywizani do kraju, mieli w sobie duo odpornego ducha i ywili go w trudnych okolicznociach, ale mona byo spodziewa si po nich,
eby albo aktem uroczystym powoali lud i wojsko do broni, albo sami z broni wyszli na
ulic? Ostatnie bez wtpienia przechodzio ich si; pierwsze - nie. Zdaniem moim, senat
uczyniwszy wyrok powinien by go ogosi pomimo zakazu w ksicia. Konstanty musiaby
wtedy dopuci si gwatu na osobach senatorw, a dyspozycja opinii w Warszawie i w wojsku bya tak, iby mu to bezkarnie nie uszo. Rewolucja, powstanie byoby wprost wynikno z sdu. Jednake sdziowie na ten krok odway si nie mieli. Znueni dug prac,
kontenci niezmiernie, e im si udao pokona cara w prawnych szrankach, z najwiksz pociech w sercu pozwolili si wizi w Warszawie carewiczowi, mczestwo nad bohatyrstwo
przenoszc; z innego wzgldu moe i lepiej si stao, e si tak stao, a nie inaczej; noszono
ich na rku, wywyszano ledwie nie pod oboki: czeg wicej trzeba byo zacnym starcom,
pysznym, e obowizku swego dopenili? Rwnie jak oni myleli i uwolnieni winiowie
stanu. Mniemajc, e wiele dokazali w wizieniu, e take dopenili swego obowizku, bo
dugo cierpieli, postanowili uywa swobody z wielk ostronoci. Zasnli wic na laurach
innym, modszym od siebie, mniej startym przez nieszczcie odkazujc jakby pucizn dokonanie zacztego przez siebie dziea. W rzeczy samej potrzeba byo kogo nareszcie, kto by
w Polszcze zaelektryzo-wanej przyoy rk do podpau, potrzeba byo ludzi, ktrzy by si
odwayli da haso przez wzicie si do broni. Tacy ludzie zaraz si znaleli. W tej wanie
epoce (w r. 1828) wcale nowe, odrbne od poprzednich zwizkw powstao towarzystwo; nie
wypyno ono z nich przez adn afiliacj, ale jak wszystko, co jest mocne na wiecie i
ugruntowane w sobie, wszczo si samo przez si.
Kiedy niejako uwierzono w to, iby byo nierozsdnie zaczepia po tylu zawiedzionych
nadziejach przewanego nieprzyjaciela, kiedy w skutku tego przekonania nastpio pewne
nawet otrtwienie nie w narodzie, ale midzy tymi, ktrzy nard powiceniem si swoim do

126

powstania znaglali: wtedy podporucznik puku grenadierw gwardii. Piotr Wysocki, przykomenderowany do instrukcji Szkoy Podchorych Piechoty, zrobi zwizek w tej szkole dnia
15 grudnia 1828. Charakterystyka ma, ktrego los przeznacza na twrc 29 listopada, jest
taka: nauki adnej prawie, chocia wiele pism wojskowych i historycznych czyta; naturalnej
bystroci, dowcipu mao, a tego, co ludzie zowi geniuszem, mocnym i rozlegym pojciem
rzeczy, nic a nic. Lecz za to, co daleko wicej znaczy w podobnych przedsiwziciach, mia
ten czowiek wielki geniusz we wasnym sercu; myla czujc; rozumem jego bya mio
ojczyzny, cokolwiek take mioci sawy i atwo dobycia paasza w kadej chwili. Taki by
Piotr Wysocki prawa, uczciwa dusza polska w caym znaczeniu tego wyrazu. Pierwszymi
czonkami, a raczej splnikami Wysockiego w utworze tego nowego spisku, byli ci podchorowie: Karol Karsznicki z batalionu saperw, Stanisaw Poniski z puku grenadierw gwardii, Kamil Mochnacki z batalionu saperw, Jzef Gurowski (brat Adama) z puku l piechoty
liniowej, Seweryn Cichowski (brat Adolfa) z puku grenadierw gwardii, Jzef Dobrowolski
z puku pierwszego piechoty liniowej, Aleksander aski i Karol Paszkiewicz z puku grenadierw gwardii. Na zgromadzeniu tych podchorych dnia 16 grudnia 1828 Karol Karsznicki
stanowczo zdecydowa wszystkich do zobowizania si pod przysig, e wielkie dzieo
oswobodzenia kraju do skutku doprowadzone zostanie. Rady wojskowych s prdkie, a przysiga w obliczu karabinw nie dla samej tylko formalnoci. Poprzednie zwizki, cho dosy
ywo si rozwijay, wyznaczay jednak prawie zawsze zbyt odlege i niepewne termina samym sobie do rozpoczcia dziea. Midzy dawniejszymi sprzysieniami a tym ostatnim zachodzi przeto ta rnica, i i Wolne Mularstwo Narodowe, i wielkie Towarzystwo Patriotyczne, na nim ugruntowane, po wikszej czci rozszerza dobrego ducha w caej Polszcze zamierzay, za podchorowie, ograniczajc si tylko na Warszawie, z wikszym popiechem
chcieli przystpi do rzeczy i przez samo jej zaczcie cay nard wcign w swe dziaanie.
Szkoa Podchorych miaa wiksz cz znajomych i przyjaci midzy oficerami w pukach, ktrzy ze Szkoy awansowali, z ktrymi zachowywaa naturalne stosunki dawnego koleestwa; atwo tedy moga modsze oficerstwo, naprzd garnizonu stolicy, a nastpnie caej
armii, w porze corocznych obozw pod Warszaw wcign, ile e wszystkie niemal puki
przez gminy ukasiskiego i Krzyanowskiego dobrze byy do tego usposobione. Wychowana w rygorze klasztornym pod okiem carewicza, ktry j na przemiany gaska i drani, zaprasza do siebie na herbat i nieitociwie kara podug humoru, wywiczona doskonale w
obrotach wojskowych bo kady z podchorych musia dowodzi pukiem, brygad i dywizj w obecnoci carewicza tchnca duchem patriotyzmu, nienawidzca Moskwy, zapalona,
bo moda: nie bya w rozumieniu Wysockiego zym narzdziem do zrzdzenia wielkiego rewolucyjnego wstrznienia w Polszcze. Na par lat przed utworzeniem tego zwizku pracowano w Szkole okoo podniesienia ducha, owiecenia umysw i ukrzepienia ich w przekonaniu o potrzebie politycznej zmiany. W tym celu podchorowie Godebski Jzef i aba zaczli
wydawa, wkrtce potem zakazane, pisemko pod tytuem Chwila Spoczynku. Dziea zakazane, po wikszej czci zagraniczne, wywiecajce prawdziwy stan kraju, naduycia, ktrych si rzd cara dopuszcza, i pooenie Europy, puszczane byy w obieg. Wzrastaa ch do
nauk; ksztaci si charakter modych wojskowych, przeznaczonych do wielkiego dziea. Nie
by to ani klub rozlazych niemieckich burszw, ktrych ducha pocztkowo ywi w sobie
Uniwersytet Warszawski, ani te tak romansowe stowarzyszenie, jak np. promienistych w
Wilnie: ale bya to burza zwarta w kilkunastu ognistych gowach, przechodem swoim jak
gwatowny uragan mogca wniwecz obrci wszystko, co by jej na drodze zawadzao. Od
sowa do szabli tak tu nagle rka sigaa, e wiele razy zdarzyo mi si by w Szkole Podchorych, tyle razy mniemaem, e ten dzie, ktrego j odwiedzaem, bdzie ostatnim dniem w
Polszcze dla Moskwy.
W gaju azienkowskim, tu pod bokiem Belwederu z jednej strony, a z drugiej koszar kirysjerw i uanw, o kilkanacie krokw od kolosalnej statuy Sobieskiego, sta oddzielny po-

127

duny gmach, niegdy oficyna dla dworzan krla Stanisawa Augusta. W tym budynku miecio si, uczyo i doskonalio w mustrze do trzechset podchorych pod komend pukownika Oldzkiego.204 Nikt nie zna tej modziey, nikt w kraju nie zwraca na ni uwagi prcz
carewicza; tym bezpieczniej wic konspirowa moga. Lecz przed jej bacznoci nic nie
uszo, co suyo jej planom. Cae dni trawic na wiczeniach wojskowych i nabywaniu nauk
przepisanych regulaminem, nocami, w dugich szeptach dla uniknienia otaczajcych j szpiegw, radzia nad sposobami najatwiejszego wykonania przedsiwzitego dziea. Byy tam
zgoda braterska, wielkie koleestwo, powicenie si bez granic, jedno w celach i wierno przysionej sprawie. W roku 1829 i pierwszej poowie 1830 zwizek podchorych
powikszy si niewielk liczb nowych czonkw. Weszli do niego z batalionu saperw: Feliks Nowosielski, Przedpeski, podporucznicy, i Gawroski, kapitan; z puku grenadierw
gwardii: kapitan Kazimierz Paszkowicz, porucznik Piotr Urbaski, podporucznik Karol Szlegel; z puku l strzelcw pieszych: podporucznik Koszucki. Tych obowizano dostarczy na
naznaczon chwil oddziaw onierzy, prochu i ku. Prcz tego podjli si ci nowi czonkowie powierzy sekret innym kolegom godnym zaufania, zawsze jednak za poprzednim uwiadomieniem o tym pierwszych zaoycieli zwizku przez porednictwo Wysockiego. Dwaj
midzy wspomnionymi oficerami, Urbaski i Przedpeski, mieli pod swoim dozorem prochownie pukowe, skd na pierwsz chwil blisko 150 000 ostrych adunkw wojsko wzi
mogo. Na pocztku stycznia 1829 wprowadzony zostaem do tego zwizku przez brata205; w
tyme samym czasie Gurowski Adam i Adolf Cichowski take przez braci w Szkole Podchorych byli przyjci. Spomidzy czonkw izby poselskiej zwrcono uwag na Walentego
Zwierkowskiego, Franciszka Trzciskie-go i Gustawa Maachowskiego. Wszyscy trzej weszli
do zwizku. Ostatnia inicjacja, Gustawa Maachowskiego, zaja Szko nadzwyczajnym
projektem na chwil lecz narazia j take na nadzwyczajne niebezpieczestwo z powodu
nastpujcego zdarzenia.
Gruchna wie w tej porze o koronacji. Adam Growski dowiedzia si od Wysockiego,
Karsznickiego i Dobrowolskiego, e zwizek postanowi rozpocz dzieo ku kocowi marca
1829. Moskale, zaprztnieni wwczas wojn tureck, nadarzali szczliw ku temu okoliczno. Na kilka miesicy przed t epok Tytus Dziayski napomkn Gurowskiemu, oyliby
nie mona zebra kilku odwanych ludzi i na przypadek, gdyby, jak goszono, familia carska
przybya do Warszawy, postpi sobie z ni bez adnej ceremonii, jak si wyraa Gurowski,
dla dania tym hasa caemu ludowi w caej Polszcze do rozkucia obcych wizw. Projekt ten
niezmiernie podoba si Gurowskiemu, czcemu z jasnym sdem o rzeczach pierwiastki
wulkaniczne rnego kalibru w swej duszy i w swym charakterze. W istocie przedsiwzicie
nadzwyczajne! Gwne siy moskiewskie byy wtenczas na wschodzie. Polska w Krlestwie
Kongresowym i za Bugiem miaa wszystko, czego byo potrzeba do rozwinienia ogromnego
powstania. Podobny postpek z dynasti carsk, jako odwet zemsty narodowej, mia w sobie
duo sensu: za sto lat zbrodni jedna chwila kary; jedna chwila, ale straszna! Mogo to przeci
w samym pocztku dziaa drog do wszelkiego ukadu, a wojna byaby albo rozniecia dotlewajce iskierki rzucone przez Pestla na opoczysty grunt moskiewski, albo w przeciwnym
razie byaby natychmiast przybraa charakter tej gbokiej rasowej antypatii midzy Polsk i
Moskw, jaki mie powinno kade powstanie w kraju naszym. Gurowski, obejmujc to
wszystko jednym rzutem oka, pospieszy da zna Wysockiemu i podchorym o tym, co
Dziayski przedsibra. Zwrciwszy uwag zwizkowych na pewn ju prawie pogosk o
przybyciu rodziny cara na koronacj do Warszawy, przekada im, oyliby tej komedii nie
naleao da traicznego rozwizania. W tym celu radzi wstrzyma zamierzone rozpoczcie
rewolucji w marcu i skombinowa powstanie z myl Dziayskiego. Podchorowie nie wa204

Byo w Szkole 219 podchorych polskich oraz ok. 50 junkrw przydzielonych z gwardii rosyjskiej.
Przez brata Kamila Mochnackiego mg Maurycy wiedzie o sprzysieniu podchorych; z innych wszake
relacji nie wynika, by w nim uczestniczy przed latem 1830 r.

205

128

hali si ani chwili. Los Polski, Pnocy, moe caej Europy jednym ciciem rozstrzygn
c mogo wicej zgadza si z ich temperamentem, z ich gowami? Przychylili si z ochot
do rady Gurowskiego. Czas, tym sposobem zyskany do lata, mia by obrcony na rozszerzenie spisku.
Dziayski dowiaduje si o zwizku w Szkole z najwiksz radoci. Obiecuje zote gry,
ofiaruje w zapale patriotycznym nie tylko pomoc osobist, lecz cay swj majtek. Owiadcza, e o wszystkim ksicia Adama Czartoryskiego uprzedzi nie zaniedba; z daleka nawet
napomyka Gurowskiemu ksicia na dyktatora; ale nade wszystko wymaga od Gurowskiego
sowa honoru, e nazwisko ksicia przed reszt zwizkowych z jak najwiksz tylko ostronoci wymienia bdzie. Wiadomo rzeczy dosza i do Bernarda Potockiego. Mieszka
podwczas w Warszawie Walenty Zwierkowski. Nalea on, jak si oryginalnie wyraa Gurowski, do partii monarchiczno-konstytucyjno-sejmowo-legalnie-opozycyjnej, to jest do partii
kaliskiej, tak dugiej i rozpostartej w swym wojewdztwie jak to nazwanie.206 Carewicz nie
lubi konstytucji i kaliszanw, a kaliszanie tylko w konstytucji zbawienie widzieli. Zwierkowski trzyma z nimi, a tym samym by sol w oku wielkiemu ksiciu, a tym samym i dla wielu
innych pobudek by godny wszelkiej ufnoci Polakw. Na danie tedy Wysockiego, ktry
szczeglniej z czonkami izby chcia si pozna, odkry Gurowski wszystko Zwierkowskiemu; ten z radoci dowiedziawszy si o tak wanym zamyle pojecha razem z Gurowskim do
kwatery Wysockiego. Nastpia bardzo interesujca rozmowa. Wysocki prawi obszernie o
potrzebie rozgazienia zwizku; dalsze rozwija plany, napomyka, e podchorowie na
wspdziaanie izb rachuj i do tego midzy innymi obieraj Zwierkowskiego za porednika.
Otwarto Zwierkowskiego, ujmujce obywatelskie serce, gotowo uprzedzajca wszelkie
yczenia zwizku sprawiy na Wysockim najlepsze wraenie. W tym to pierwszym widzeniu
si Wysockiego ze Zwierkowskim bierze pocztek myl silnie przez zwizek uchwycona,
powoania izby do rzdu powstania myl w sobie niewinna, ale, jak si przekonamy z caego toku wojny, zgubna i najniepolityczniejsza w skutkach swoich.
Zwierkowski, uwiadomiony o wspnaleeniu Bernarda Potockiego, Dziayskiego i Maachowskiego, otrzyma z woli podchorych upowanienie od Wysockiego porozumienia si
z tymi panami. Stosowny plan mia by uoony przez jednego z nich (nazywano to w Szkole
programatem koronacji), a potem poddany pod rozwag wybranym przez podchorych penomocnikom. Po dugich negocjacjach stano na tym, e pp. Maachowski, Dziayski i Potocki mieli si widzie z wojskowymi w mieszkaniu Zwierkowskiego. Na kilka chwil przed
umwion tego zejcia si godzin zdarza si szczeglny przypadek: Dziayski podczas
obiadu u p. Maachowskiego bierze na bok Gurowskiego i owiadcza mu, e na zebranie do
Zwierkowskiego adn miar przyj nie moe. Ufam jednak twemu honorowi mwi dalej
e zapewnisz podchorych o mojej gorliwoci dla sprawy ojczystej; a wkrtce potem
rzek do Gurowskiego po cichu: nie mona zupenie ufa Maachowskiemu, radz ci, id
naprzd i zebranych ostrze, aby przed nim wszystkiego nie powiadali. Gurowski nie mg
poj tej nagej przezornoci. Lecz domyla si, e musiao zaj pewne nieporozumienie w
tej mierze midzy Maachowskim i Dziayskim. Pobieg wic do Zwierkowskiego, i zastawszy tam Feliksa Nowosielskiego, Wysockiego i dwch podchorych, powtrzy im to, co mu
mwi Dziayski o Maachowskim, z tym jednak dodatkiem: e temu wierzy nie mona.
Nadszed wkrtce Maachowski i plan nastpujcy w skutku poprzednich narad swoich z
Dziayskim, Gurowskim i Potockim przeoy Wysockiemu: l. gdy przybycie cara ku kocowi maja nie podlega wtpliwoci, zdaje si przeto, i wsplnemu zamiarowi postpienia
sobie z nim i ca rodzin w sposb umwiony nic na przeszkodzie nie staje; niechaj wic
wojskowi z swej strony ile monoci zwizek szerz i umysy przygotowuj; 2. tymczasem p.
206

Zwierkowski do cisego grona posw kaliskich nie nalea: zaznaczy si opozycyjn postaw na sesji
sejmowej 1825 r. W. Tokarz, Sprzysienie Wysockiego..., s. 12, zalicza go do epigonw Towarzystwa Patriotycznego.
129

Dziayski uda si, jak obieca, do Berlina podczas wit wielkanocnych, aeby tam wybada
posa angielskiego, z ktrym mia znajomo, jak gabinet Saint-James207 uwaa zechce to
przedsiwzicie?;
Zamys wymordowania rodziny carskiej 3. p. Potocki w tyme czasie uda si do Wiednia,
gdzie przez stosunki swych krewnych w tym samym wzgldzie gabinet austriacki obiecywa
wybada; 4. dalej Maachowski bierze na siebie szerzy wsplny zamiar a do czasu koronacji midzy obywatelami Galicji, Sandomierskiego i przylegych wojewdztw. Zwierkowski
podj si przygotowa posw, a Gurowski kaliszanw, z ktrymi wtenczas w przyjacielskich by stosunkach. Na tym skoczyo si pamitne posiedzenie u Zwierkowskiego.
Gurowski chcia stosownie do tego planu opuci Warszaw, gdy wtem jednego poranku
wchodzi do jego pomieszkania Dziayski blady, pomieszany: Od wszystkiego si usuwam
zawoa ni dziaa nie bd, gdy sprawa nasza zdradzona, wydana zostaa, oto ju
Mohrenheim z przyjani kaza mnie ostrzec! Gurowski ledwie pojmujc, co by to znaczyo,
nie tracc jednak ufnoci w dobr wiar Dziayskiego, natychmiast donis o tym Wysockiemu. Obadwa postanowili ten wypadek w najwikszym sekrecie zachowa i nie ustawa w
dziaaniu. W kilka godzin potem spotka Bernarda Potockiego, ktry go zapewni, e rzeczy
nie tak le stoj, jak si zdawao Dziayskiemu, e i on ju z pierwszego przestrachu ochon, e odtd obadwa dziaa bd wedug danego przyrzeczenia. Na tym blisko ju przed
Wielkanoc rozjechali si ci trzej gwni spiskowi. Lecz nie wszyscy mogli dopeni przyjtych obowizkw; jeden Gustaw Maachowski uczyni zado swemu przyrzeczeniu, zajmujc si przed koronacj usposobieniem umysw na prowincji. Gurowski niecierpliwie oczekiwa na wsi do ostatniego prawie momentu wiadomoci od Dziayskiego. Nadjecha car do
Warszawy; chwila stanowczego dziaania zbliaa si, a z Prus adnej wiadomoci! Nie mogc wicej traci czasu, pospieszy Gurowski do stolicy na trzy lub cztery dni przed koronacj
i znalaz zwizek w najsmutniejszym, najkrytyczniejszym pooeniu: ci bowiem posowie,
ktrych Zwierkowski o spisku uwiadomi, jednomylnie protestowali si przeciwko gwatownemu krokowi! Co wiksza, sam nawet Maachowski nie radzi tego przywodzi do skutku, w
co pierwej tak mocno wierzy. Podchorowie, ktrym ju ostre adunki porozdawano w wigili dnia majcego by dniem ostatnim dla dynastii carw, przepdzili noc przed koronacj
w najwikszej niespokojnoci. Rzecz za daleko zasza, aeby j bez niebezpieczestwa powcign byo mona, ile e na moment przed wykonaniem spisku (jak si zwykle dzieje)
wicej osb przypuszczono do tajemnicy, anieliby to miao miejsce bez pewnej determinacji
i tak bliskiej godziny zaczcia. Lecz z drugiej strony: jake si odway na rzecz bez wsplnictwa narodu, owszem wbrew woli jego reprezentantw, ktrzy swej sankcji odmwili! Gdy
tedy Maachowski nag zmian swej polityki wstrzyma egzekucj planu, podchorowie i
Wysocki struchleli. atwo sobie wyobrazi, co si tej nocy w Szkole dzia musiao; albowiem, powtarzam raz jeszcze, e dla otoczenia cara i jego braci na Saskim placu wicej na ten
raz jeden ludzi wcigniono do spisku, jak roztropno radzia. Wysocki siebie i podchorych,
i Maachowskiego, i innych zwizkowych poczytywa za zgubionych.
Zeszed na niczym dzie koronacji; ale jeszcze zamach nie by odkryty, co wszake nazajutrz, w kilka dni potem, lada chwila nastpi mogo. Co pocz w tak okropnym pooeniu?
Podchorowie, mianowicie zaoyciele zwizku, postanowili sprbowa ostatniego momentu. Chcieli podczas uczty ludu wykona to, od czego ich na Saskim placu wstrzymano. Polecili tedy Wysockiemu zapyta jeszcze raz posw znanych za patriotw: czyli ycz sobie
posannicy narodu, aby od takiego aktu zacza si rewolucja w Polszcze? Wysocki widzi si
z kilkoma wieczorem w ogrodzie Nejmanowej; przekada im, e niebezpieczestwo doszo do
najwyszego stopnia; i rzecz za daleko posuna si, aby j za nieby uwaa mona; e
albo skoczy, albo w razie przeciwnym pa ofiar tego, co zamierza, byo jego przezna207

Gabinet Saint-James potoczna nazwa rzdu brytyjskiego urobiona od jednej z rezydencji krlewskich w
Londynie.
130

czeniem, i wszystkich, co o zamiarze wiedzieli. Ale nadaremnie! Posowie nie chcieli; odmawiali swej sankcji; uwaali to za niebezpieczne i niepewne. Potocki nie pojecha do Wiednia;
Dziayski nie pojecha do Berlina; widzc, e rzeczy nie przyszy do skutku, przyby wreszcie po koronacji do Warszawy i, jak powiada Gurowski, tacowa poloneza z carow. Opowiedziaem fakta, sd o nich zostawujc czytelnikowi. Co mogo spowodowa, szczeglniej
Maachowskiego, do nagego zatrzymania dziaania, ktre przez dugi czas pochwala, ktrego wykonanie od niego zaleao? Trudno zgadn. Ze podwczas nie mia | w tym krzywej
myli, rzecz oczywista: bo na przypadek odkrycia czyliby sam jako jeden z gwnych aktorw tej wielkiej sceny nie by pad ofiar udaremnionego zamachu? Wic inne musiay by
przyczyny. Moe, jako czonek byego Towarzystwa Patriotycznego, przynis z sob do nowego zwizku ten brak determinacji, ktry je cechuje, t force dinertie w chwilach stanowczych, ktra o mao na rusztowanie nie zaprowadzia wszystkich czonkw komitetu Sotyka?
Moe te dzieli opini szczupej liczby tych krtkowidzcych patriotw, ktrych koronacja
natchna nadziej, i po tym obrzdzie ustawa konstytucyjna cilej przestrzegana bdzie
przez monarch, ktry koron polsk woy na sw gow, i moe dlatego w zamiar udaremni. Bd co bd niepodobna nie widzie w tym postpku niesychanej lekkomylnoci
osb, ktre, natchnwszy Szko t myl niebezpieczn, wykona jej nie dopuciy, z naraeniem tylu zacnej modziey na nie-pochybn zgub. ywe te zostay urazy midzy podchorymi, ywe uczucia krzywdy, ktr im w tym wypadku wyrzdzono. Jeden z nich,
Aleksander aski, ktry dowodzi Szko na Saskim placu w tym dniu niebezpiecznym (20
maja), tak si wyraa z tego wzgldu: Sza gra o ca Sawiaszczyzn; od Newy po Odr
byaby si rozwikaa krwawa walka, rozpoczta na Saskim placu ofiar pomazaca i caej
jego rodziny kilk chwilami pniej, kiedy na gow swoje niepolsk woy koron i bero
najpikniejszego rodu sawiaskiego mia porwna z astrachaskim, kazaskim i sybirskim.
Ze car nie odpokutowa wtenczas za rozbir Polski, e nie dalimy wtenczas przykadu, jak
okropnie mci si lud za caowieczne krzywdy swoje, za zbrodni popenion przez koronowanych rozbjnikw, komu to przypisa? Oto dyplomatyce! Oto wanie takim ludziom,
ktrych zdaje si los nieyczliwy Polszcze tak usposobi, eby kadej wielkiej rzeczy obawiali si przed skutkiem, eby kad wielk rzecz ju wykonan zmniejszali.
Po koronacji zwizek podchorych musia wyj z ciasnych obrbw, w ktrych dotd
zostawa. Inne zamiary przez inne te rodki miay by poruszone. W spisku koronacyjnym
wszystko w jednej chwili miao mie pocztek i koniec: jeden czyn mia na wieczne czasy
rozerwa stosunki Polski z Moskw; teraz za potrzeba byo przygotowa i uorganizowa
systematyczn w caym wojsku konspiracj, ktra miaa da haso narodowi do powstania. I
to dzieo przez Wysockiego rozpoczte, i po wikszej czci przez niego dokonane zostao.
Nastpi rd cigych prac wojskowego spisku sejm w maju r, 1830, ostatni w Polszcze
kongresowej. W pierwszej czci tego obrazu Krlestwa Polskiego staraem si odda charakter naszej legalnej opozycji konstytucyjnej. Miaa ona jedn wan chwil w r. 1820, po
czym zaraz osaba; ju sejm r. 1825 niesie na sobie cech tej saboci, a w r. 1830 na prno
niektrzy czonkowie izby, jak np. Lelewel, Gustaw Maachowski, Wadysaw Ostrowski,
Franciszek Woowski, Roman Sotyk, usiuj na tej drodze opr przeciwko rzdowi wiksz
energi, wiksz moc uzbroi. Sejm czwarty by lepszy od trzeciego bez wtpienia; lecz naturalnie odniesiony do sprzysienia zasejmowego, rozwijajcego si z coraz wiksz moc w
narodzie, odniesiony do gwatownego ruchu podrywajcego istn-cy porzdek rzeczy, przyoony do powstania niecierpliwie liczcego przedostatnie chwile kongresowej Polski, w tym
uwaany wietle, na t skal wzity, znajduje si wyprzedzonym przez wypadki, jako reprezentacja narodowa nie ma inicjatywy w powszechnym i gwnym dziaaniu narodowym, jest
may, jest prawie nic nie znaczcy, osobliwie w obliczu Sdu Sejmowego. Profesorstwo wileskie, destytucja z tego urzdu wprowadziy Lelewela do izby. Jako pose elechowski z
niemaym wraeniem mwi on przeciwko ponowionemu projektowi rozwodowego prawa.

131

On i Woowski gwnie przyoyli si do upadku tego duchownego wniosku.208 Wszake to

by jedyny tryumf opozycji, zreszt do udyscyplinowanej, lecz bojaliwej. Gustaw Maachowski, ktremu kamerjunkrostwo i urzd w Petersburgu przy dyplomacji moskiewskiej
zawadzay do poselstwa, wzi dymisj z kamerjunkrostwa, zrzek si urzdu przy dyplomacji, napisa z tego powodu do senatu mocne przeoenie, zosta posem i oskary Wonickiego o arbitralne niewykonanie wyroku Sdu Sejmowego, o arbitralne wizienie senatorw.
Izba temu zaskareniu tylko wikszoci dwch przeciwnych gosw doj nie pozwolia,
uchwalia pomnik dla Aleksandra, a adres napisany przez Maachowskiego przyja, przyjwszy zmienia za rad Lubeckiego.209 Dziaanie przeto izby wrd tych wanych okolicznoci,
powiadam, jest mae i nic nie znaczce. Nadmieniam za to dlatego, aby zawczasu udeterminowa charakter ciaa prawodawczego, ktre rewolucji nie zrodzio, nie poczo w sobie, a
jednak rewolucj, powstaniem, skutkiem dziwnego, dla sprawy naszej fatalnego zbiegu okolicznoci, kierowa miao.
Wkrtce po rozjechaniu si posw cae wojsko polskie jak zwykle stano obozem pod
Warszaw. Konspiracja miaa wic otwarte pole do poczynienia ostatnich przygotowa. W
tym czasie Urbaski wprowadzi do zwizku Zaliwskiego, podporucznika puku l piechoty
liniowej. Przedtem jeszcze wszed do zwizku Konstanty Trzaskowski z puku 4 strzelcw
pieszych, jeden z najenergiczniejszych aktorw na tej scenie. Nad Zaliwskim musz tu zatrzyma uwag czytelnika: wielka bowiem gorliwo w szerzeniu spisku uczynia go jednym
z jego naczelnikw. Zaliwski mg mie lat okoo czterdziestu. Czynny, ochoczy, zna bardzo
wielu oficerw z dawniejszych zwizkw, wielu te wprowadza i pod tym wzgldem pooy
rzeczywiste zasugi. Lecz z nim razem weszy take do stowarzyszenia wojskowych kabay,
plotki, potwarze, ktrych przedtem nie byo midzy patriotami; wesza ambicja, ktrej si
podchorowie i Wysocki, nawet z uszczerbkiem sprawy, wystrzegali. Zaliwski chcia by
koniecznie pierwszym. Wysocki poczuwa si do tego, e jako naczelnik po rewolucji nie
mgby kierowa rzecz; Zaliwski przeciwnie, ktremu natura nie daa wikszych jak Wysockiemu zdolnoci, ktry bardzo pospolitych od przyrodzenia usposobie intelektualnych
nauk i prac nie rozwin, dalekie na czas przyszy zakada projekta i w sobie, nie wiedzie
dlaczego, chcia widzie wodza, polityka. Przeto na co tylko ambicja bez gowy zdoby si
moga, to wszystko czyni, eby zepsu reputacj Wysockiego w zwizku, bo zdawao si
Zaliwskiernu, e w nim jednym jako twrcy i dotychczasowym naczelniku konspiracji znajdzie po jej wybuchnieniu przeszkod do zajcia pierwszego miejsca w dalszym dziaaniu.
Rozsiewa poktne bajki, czerni skrycie Wysockiego i jego przyjaci w spisku byo staraniem, byo nawet systematem Zaliwskiego; tego systematu trzyma si on od chwili wejcia
do zwizku a do 29 listopada, od zaczcia rewolucji do jej upadku a potem wci i w emigracji. Trudno wypowiedzie, co zego nabroiy te nieporozumienia w zwizku i po 29 listopada. Zaliwski, Wysocki i Urbaski mieli sobie poruczon systematyczn organizacj sprzysienia.
Trzeba byo na koniec wprowadzi do zwizku wicej jeszcze osb cywilnych, ktre by w
samym pocztku do pierwszego dziaania uyte by mogy. Dotd spisek szerzy si midzy
samymi wojskowymi, a stosunki jego z cywilnymi byy i nie tak czste, i mniej cise. Rewolucja lipcowa, o ktrej wiadomo przed urzdowym o niej doniesieniem rozesza si w
obozie, uatwiaa wszystko: z baraku do baraku nasam-przd pod sekretem, potem jawniej
udzielano sobie nawzajem tej nowiny; ci nawet wojskowi, ktrzy nie wiedzieli o przedsi208

Por. przypisy 22 i 35 do rozdziau VII. Projekt rzdowy rewizji ustawodawstwa maeskiego, wniesiony na
sejm w 1830 r., stara si w sprawie rozwodw pj na rk Kocioowi, nie znalaz jednak wikszoci w izbie
poselskiej.
209
Petycja Maachowskiego prosia m.in. monarch o uaskawienie ukasiskiego. Nie wstrzymao to Lubeckiego od poparcia kandydatury tego Maachowskiego na czonka Komisji Umorzenia Dugu Krajowego. Por. S.
Smka, Korespondencja, t. III, s. 377.
132

wziciu, zdawali si je przeczuwa. Inicjacje szy zatem coraz ywiej. W Warszawie to samo
si dziao po dniach lipcowych co w obozie. Zrazu by to tylko guchy szmer na ksztat powiewu drzew rozkoysanych, lecz za rozejciem si wiadomoci o wypadkach paryskich stolica Polski wzmagaa si i huczaa jako rzeka wezbrana chcca si rozla z swego oyska.
Rzecz szczeglniejsza, prezydent miasta pad pierwszy ofiar tego stanu rzeczy: kto go bowiem napad na ulicy i wybi kijem.210 Przypadek Wojdy rzuci popoch na pierwsze figury
rzdowe. W tym popochu pisywa minister owiecenia listy do kuzyna swego, ministra sekretarza stanu, ktre po rewolucji, znalezione w odpisach midzy papierami carewicza, sprawiedliwie nazwane zostay przeczuciami i trwgami Stanisawa hrabi Grabowskiego. W
jednym z tych listw ubolewa, e mu przyjdzie wasnymi rkami uprawia ogrd w Krupkach, wsi, ktr mia pod Warszaw; w drugim gotuje si ju na rusztowanie, ju na podobny
jak Wojdy trafu-nek, zarczajc jednak, e go to bynajmniej od wiernoci N. Panu i nienawici liberaw nie odwiedzie; w trzecim on i dzieci poleca ministrowi sekretarzowi stanu. Na
prno stara si go pocieszy Stefan Grabowski z Petersburga, darmo prosi, eby od przytomnoci ze strachu nie odchodzi; los Wojdy, afisz przylepiony do muru z napisem: Niech
yj rzemielnicy!, lub inne podobne lekkie symptoma nabawiao now trwog ministra.
Przeczucia jego wieszcze podzielali Rembieliski i Komian; ale najwyszy stopie w id z e
n i a rewolucji mieli Szaniawski i Nowosilcow. Pierwszy przedsibra podr do wd mineralnych w Austrii, domek swj na Nowym wiecie przeznaczajc na barykady211; a drugi po
wyranym, lecz bezskutecznym ostrzeeniu w. ksicia postanowi zwiedzi swe zakady fabryczne w Sonimie. Midzy wielkimi zdarzeniami, pomimo ogromnych przedziaw przestrzeni, zachodzi wzajemne pociganie si. Ruina starszej linii Burbonw212 dawno nie znan
radoci napeniaa Warszaw. Ci, ktrych stan i wiek nie przywizywa do porzdku rzeczy
istncego, yczyli sobie najrychlejszej jego zmiany; inni zaczli si tego lka. Lecz wszyscy
odgadywali, e co wanego nastpi, e co wanego musi nastpi. Na koniec caa Warszawa zacza mwi o rewolucji, jakby sto szedziesit tysicy ludzi do jednego zwizku, do
jednej konspiracji naleao.
Fermentacja bya powszechna. Policja tajna donosia o jej symptomatach Konstantemu,
ktry z pocztku nadstawia ucha szpiegom; ale gdy mu coraz inne termina wybuchu naznaczano, przesta im wierzy, niespokojno stolicy poczytujc za odgos przemijajcy francuskiego wstrznienia. W tym duchu pisywa raporta do cesarza i za wierno Polski zarcza.
Dni i tygodnie tak upyway. Im goniej rozprawiano o rewolucji w Warszawie, tym mniejsz
wag Konstanty do tych wieci przywizywa. Nie zaniedbywa jednak i rodkw ostronoci.
I tak np. pomnoy etat szpiegw do 6000 z na dzie; czsto sam objeda warty we dnie i w
nocy; generaom moskiewskim naznacza punkta w miecie i za miastem, ktre na przypadek
najmniejszego rozruchu zaj mieli z wojskiem.
Zwizek mg tedy w czasie tego niedowiarstwa w. ksicia i niejako pod zason brukowych wieci, ktre w Belwederze plotkami nazywano, bezpieczniej nieli kiedy pracowa.
Organizacja jego wojskowa szybkie czynia postpy. Wysocki, Urbaski i Zaliwski szerzyli j
w pukach. Ostatni trudni si szczeglniej stowarzyszeniem oficerw kompanij grenadierskich i karabinierskich konsystujcych w stolicy. Kady puk mia swoj osobn sekcj. Kada sekcja wybieraa delegowanego. Delegowani znosili si z Zaliwskim, Urbaskim, Paszkowiczem i Wysockim, przy ktrych by pewien rodzaj zwierzchnictwa. Kompanie grenadierskie w stolicy skaday osobne sekcje w ten sposb: e kade cztery kompanie brygady for210

Obi prezydenta Wejd 30 IX 1830 prywatnie przeze poszkodowany dymisjonowany oficer Janiszewski.
Szaniawski posiada na Nowym wiecie dwie kamieniczki: parterow i jednopitrow, nry hipoteczne 1283 i
1284, pniejsze policyjne nry 6 i 8 (na tyach dzisiejszego Domu Partii). W kocu padziernika 1830 r. Szaniawski poda si o zwolnienie z kierownictwa urzdu cenzury i przeczuwajc nadcigajc rewolucj wyjecha
do Wiednia.
212
Pokonany przez rewolucj lipcow Karol X abdykowa 2 VIII 1830.
211

133

moway jedn sekcj i miay swego delegowanego. Tymi z rozmaitych oddziaw delegowanymi byli: od zwizku pierwiastkowego w Szkole Podchorych Wysocki Piotr; od puku
grenadierw gwardii Urbaski i Grabowski Seweryn; od puku 4 piechoty liniowej Adam i
Tytus Przeradzcy; od kompanij grenadierskich pukw liniowych i karabinierskich pukw
strzeleckich, puku l lin. Zaliwski Jzef, puku 5 lin. Brea-ski, puku 2 lin. czyski Paulin,
puku 3 strzelcw pieszych Stryjeski Aleksander, puku 3 piech. liniowej Biedkowski, puku
7 p. l. Dbrowski Florian i Bortkiewicz, puku 8 piech. liniowej Dbrowski i Skrzynecki. Taki
mia ksztat i tak organizacj zwizek wojskowy w kocu padziernika 1830 r. Oficerowie 4
puku p. l., wcignici do zwizku w padzierniku przez Urbaskiego i Zaliwskiego, odbywali swoje posiedzenia osobno; puk grenadierw gwardii i batalion saperw take osobno; a
18 kompanij karabinierskich i grenadierskich razem. Z artylerii nastpujcy oficerowie
wprowadzeni byli:
Nieszoko, Chrzszczewski, Stoizman, Waligrski Jzef i Kowalski Gabriel. Wszystkich
oficerw zwizkowych garnizonu warszawskiego z rnych pukw i kompanij byo 77 w
padzierniku; liczba ta przed sam akcj dosza do 200. To pokazuje ducha polskiego wojska.
Ogem siy garnizonu stolicy wynosiy do 8000; nieprzyjaciel nie mia wicej jak 5400.213
Rzeczy szy wybornie w wojsku, z tym wszystkim jednak stosunki z cywilnymi ulegay jeszcze pewnym trudnociom. Rezultat spisku koronacyjnego przerazi wprawdzie Wysockiego i
podchorych, lecz nie zmniejszy w nich nieograniczonego zaufania w reprezentacji narodowej. Z utsknieniem pragnli oni widzie midzy sob posw, bo zawsze to nieszczliwe
roztrzsali zapytanie: czy nard potwierdzi rewolucj podniesion przez wojsko? Jakby temu,
co wojsko dla bytu i niepodlegoci narodu przedsibrao, nard chcia lub mg swej sankcji
odmwi, jak gdyby na przypadek odmwienia tej sankcji przez reprezentacj kongresowej
Polski, obran pod wpywem nieprzyjaciela, nie mona byo si zbrojn antyinsurekcyjnej
izby rozpdzi, jak gdyby na koniec taka sankcja na cokolwiek komukolwiek bd przyda
si moga? Nie w izbie, ale za izb rozwija si ruch majcy oswobodzi Polsk; przeto nie w
izbie, ale za izb, to jest w sobie samym sprzysienie powinno byo szuka, jak insurekcja
kociuszkowska, sankcji i wadzy. Lecz spisku wojskowych naszych adn miar nie mona
byo podnie do tego punktu. Obaczymy pniej, jakie std skutki wypyny.
Poniewa wojskowi koniecznie chcieli widzie midzy sob posw, odnawiali wic dawniejsze stosunki swoje ze Zwierkowskim, Trzciskim i innymi. Wprowadzony do zwizku
Roman Sotyk. Wysocki szuka znajomoci z Lelewelem i zabra j przez Ksawerego Bronikowskiego, z ktrym si mao co przedtem pozna. Umwiona zostaa midzy Lelewelem i
Wysockim schadzka w bibliotece Towarzystwa Przyjaci Nauk, na ktr z Wysockim przybyli Zaliwski i Urbaski.214 Trzej reprezentanci zwizku pooyli posowi elechowskiemu
kategoryczne zapytanie: czy izba rewolucj przyjmie lub nie? Lelewel odpowiada z pocztku
ni to, ni owo, wzrusza ramionami, kiwa gow, szuka rodka rozwizania przed wojskowymi tej kwestii w taki zna sposb, aby ani ich zrazi, ani do niczego si imieniem izby nie
zobowiza. Historyk, rozbieracz politycznych instytucyj, nie mg, tak sdz przynajmniej,
nie postrzega w sejmie Krlestwa maej do owadnienia tak silnego ruchu zdolnoci. Wszelako przyparty, widzc do wszystkiego gotowo, wydoby z siebie odpowied i co trzydzieci tysicy wojska uczyni, za tym pjdzie izba, ktra o dobrym duchu wojska narodowego
nie powtpiewa.
Jedn jeszcze okoliczno wytumaczy naley. Organizacja spisku podchorych obejmowaa wszystko, co byo potrzeba do zaczcia rewolucji, a nic, co do dalszego jej kierunku.
Widzielimy ju, jakie wyobraenia panoway w zwizku co do izby poselskiej. Towarzystwo
213

Faktyczne liczby ustalone przez Tokarza: garnizon polski 9900, rosyjski 6500.
214

Rozmowa ta miaa miejsce 21 XI 1830 r. Uczestniczyli w niej:

Wysocki, Zaliwski i Bronikowski.

134

Patriotyczne pod sterem Sotyka, Krzyanowskiego, Maachowskiego i innych, czynic przygotowania do insurekcji, nie zapominao o sobie, to jest w sobie, w swych czonkach widziao
przyszy rzd powstania. Towarzystwo Patriotyczne miao racj w tej mierze: bo kady zamach przeciwko jakiemu bd porzdkowi rzeczy powinien mie w sobie ten bodziec i t
dno, aeby po zburzeniu istncej wadzy swoje wadz z siebie natychmiast postawi. Ta
jest najprostsza oika kadego sprzysienia. Na nieszczcie w spisku Wysockiego i podchorych te prawdziwie organiczne idee rozkrzewi si nie mogy. Czonkowie Towarzystwa
Patriotycznego, przysposabiajc materiay do powstania, sami chwyci za or nie mieli, ale
w kadej niemal epoce swego zwizku mieli szczeglne upodobanie kierowania siebie na
rozmaite dygnitarstwa. Projektowali nie tylko rzd, ale i organizacj spoeczn; bo jest rzecz
niewtpliw, e niektrym spomidzy nich niy si nawet dziedziczne krzesa kurulskie 120.
Przeciwnie podchorowie! Ci porywajc za or ani o sobie, ani o tym, co po wybuchnieniu
rewolucji nastpi miao, nie myleli. Gdyby przyszo do wyboru, przenisbym tamtych ambicj nad tych bezinteresowno. Spisek podchorych nie mg przyj do ujcia samego
siebie, do postanowienia w sobie samym myli rzdu. Targn si na istnc wadz, a nie
mie nowej, ju gotowej, nie byo to porusza lepemu trafowi, co w kadym podobnym
zdarzeniu powinno by spraw ludzkiej przezornoci? Pamitam to dobrze, e kiedy ukadano
rozmaite projekta przed 29-tym na posiedzeniach zwizkowych, zawsze jaki fatalizm z dnia
do dnia przewleka rzecz gwn, rzecz pierwsz: rzd, jego ksztat w powstaniu, jego natur.
Kogo postawi na czele? Jednemu czy wielu poruczy kierunek? Jak si zachowa wzgldem
caej i podrzdnych czci istncej jeszcze wadzy? W tej mierze nic naprzd, nic jednomylnie nie udeterminowano. Jedna cz spiskowych wierzya tylko w paasz, nie sigajc dalej;
druga nie chciaa nawet zdawa sobie sprawy z tego. ,,Zaczniemy rewolucj mwili nard
do niej przystpi i wadz sobie ustanowi. Takie byo pospolite mniemanie. Zaledwie kilku
gruntowniej rzeczy pojmowao. Bd fatalny! Bo rewolucj bez rzdu nieprzyjaciel pierwej
pokona moe, nim nard do niej przystpi.
Dla charakterystyki tego ostatniego zwizku patriotycznego w Polszcze kongresowej dooy tu powinienem, e trzy byy gwne przyczyny, dla ktrych myl fundamentalna wadzy
wyksztaci si w nim nie moga. Nasamprzd: nieporozumienia midzy Wysockim i Zaliwskim. Zaliwski, czowiek ordynary j ny, tpego i maego pojcia, poktny intrygant i kamca,
ale arliwy w szerzeniu spisku, zazdroci Wysockiemu wzitoci, pierwszestwa, wikszego
powaania, Wysockiemu, ktry, gdyby i tej przeszkody nie doznawa, nie mgby by stan
na czele, poniewa do tego nie tylko szlachetnego charakteru, nie tylko cnotliwej duszy, jak
on mia, ale zarazem trzeba byo wielkiego talentu albo wojskowego, albo politycznego. Po
wtre: brak w zwizku imion znanych krajowi, brak koneksyj. Mwi, brak imion, albowiem
chocia niektre znane krajowi osoby wiedziay o rzeczy, nie zostaway jednak ze spiskiem w
stosunkach bezporednich. Cywilni zwizkowi kilkakrotnie roztrzsali midzy sob kwesti:
kogo by na czele rzdu w pierwszych chwilach postawi? lecz do adnego pewnego zdania w
tej mierze przyj nie mogli. Pod koniec wrzenia i na pocztku padziernika niektrzy
znaczniejsi znani z patriotyzmu rodacy zostali przez referendarza Chdowskiego osobicie
lub porednio uwiadomieni i o spisku, i o bliskim wybuchu: spomidzy nich wymieni w tej
chwili mona ksicia Czartoryskiego, kasztelana Kochanowskiego i hrabiego Artura Potockiego.215 Wszyscy przyrzekli na przypadek powstania szczer i czynn pomoc. Wszake porozumienie si wzgldem utworzenia rzdu midzy tymi osobami a zwizkowymi dopiero
pniej miao nastpi. Nastpnie obaczymy, dla jakich powodw nie nastpio. Ot w przekonaniu o tym braku ludzi znanych krajowi spisek, zapominajc, e czyny, i nic, tylko czyny,
rodz imiona, e rzd taki, jakim powinien by by pierwszy rzd powstania, mg w kilku
215

Zdaje si faktem, e na przeomie lata i jesieni 1830 r. z rnych stron sondowano Adama Czartoryskiego,
czyby stan na czele powstania. Po okresie wahania ks. Adam odnis si do myli tej negatywnie. W. Tokarz,
Sprzysignie Wysockiego..., s. 44, 76. M. Handeisman, Adam Czartoryski, t. I, s. 144145.
135

chwilach przez sam gwatowny postp insurekcji z niego pochodzcej sta si wielkim i popularnym, odnosi si mimowolnie do sejmu, do narodu. Po trzecie: wielkie niebezpieczestwo. W takim stanie wadza nie ma powabu. Zanosio si wic na to, i insurekcja przygotowana od dawna tak wybuchn miaa, jakby tylko bya porywcz improwizacj czci wojska
i ludu.
Gdy organizacja wojskowa spisku dochodzia do skutku, czu zwizek potrzeb oddziau
osb cywilnych dla poruszenia ludu w miecie. Kiedy zacz, czy w dzie, czy w nocy? jak
postpi sobie z Konstantym? jeliby wypado go aresztowa, gdzie to uczyni: na Saskim
placu albo w Belwederze? nareszcie kto mia to wykona: wojskowi czy cywilni? radzono
w padzierniku, jeszcze przed schadzk w bibliotece. Kilka posiedze odbyo si w tym celu
w Szkole Podchorych, ale bez skutku. Wysocki, jak si zdawao, nie yczy sobie, aby wyprawa na w. ksicia (tak j nazywano) przez podchorych bya wykonana. Nie chcia tego
jednak wyranie powiedzie, tylko cigle zasania si tym, e w adnym przypadku nie
mgby rozerwa Szkoy Podchorych, ktrej w caej masie potrzebowa do napadu na pobliskie koszary. Rzeczywist przyczyn jego wstrtu byo, i nie wypadao wojskowym,
podug mniemania Wysockiego, targn si bezporednio na naczelnego wodza, co, cile
rzecz biorc, nie uwacza szlachetnemu charakterowi naczelnika spisku. Jakkolwiek bd
zachodziy z tego powodu mnogie trudnoci, gdy wtem jeden ze zwizkowych, Ludwik Nabielak, postrzegszy wahanie si Wysockiego, a lkajc si, aby ta przeszkoda, czyli bardziej
ten punkt honoru wojskowego nie opni caego przedsiwzicia, bierze na siebie wypraw
belwedersk wesp z modzie cywiln i da tylko pomocy jednego z podchorych, z
ktrym by si mg naradzi wzgldem planu. Wysocki wyznaczy do tego Konstantego
Trzaskowskiego, podchorego, ktry dobrze zna rodek Belwederu, a raczej powiedzie by
trzeba, e Trzaskowski sam si podj dziaa wsplnie z cywilnymi, Wysocki za potwierdzi
tylko jego gotowo do tego przedsiwzicia. Odtd znosili si i naradzali razem Nabielak z
Trzaskowskim. Nabielak przyby na kilka miesicy przed rewolucj ze Lwowa do Warszawy,
wezwany przez referendarza Chdowskiego do redakcji Dziennika Powszechnego. Trzeba
wiedzie, e natenczas periodyczna literatura warszawska roztrzsaa niezmiernie wan
kwesti: co lepiej, czy pisa wiersze podug regu?, czy bez regu, albo: kto godzien wikszego szacunku: Horacy czy Byron?, bo do tego prawie przywie by mona ca walk midzy
klasykami i romantykami. Zreszt jednym zdawa si entuzjazm potrzebny w sztuce, a drugim
przeciwnie, bardzo szkodliwy, i o tym gbokie pisano rozprawy. Z tym wszystkim te dwie
sekty literackie w Warszawie do mieszne, bo zapalczywe, miay w swej wojnie papierowej
stron polityczn ukryt. Pod tym wzgldem jedna z nich przynajmniej daleko mniej mieszna bya od drugiej. Dwie gazety, Dziennik Powszechny pod redakcj Chdowskiego i Kurier Polski Cichowskiego, stay na czele krytyki romantycznej; a inne pisma broniy dawnego porzdku rzeczy w wiecie uczonym. Usamowolnienie w literaturze, niejako sprzysienie
w sztuce, byo figur bliskiej emancypacji narodu. Romantycy byli tedy rewolucjonistami,
czy to e prawie wszyscy naleeli do zwizku, czy te e i w teorii kunsztu adnej powagi nie
uznawali. To usposobienie wypadao rozwija, bo mogo zrodzi, i rzeczywicie zrodzio, swe
owoce. W istocie, co tylko tchno rebeli przeciwko jakiemukolwiek przywaszczeniu, czy
nie odpowiadao charakterowi czasu? Nowe reputacje literackie byy opozycj przeciwko
starym, uzurpowanym: przyczyna wicej nieli dostateczna do popierania jej i szerzenia.
Cenzura Szaniawskiego poczytywaa romantykw za bdnych rycerzy feudalizmu i nie przeszkadzaa im pisa, czstokro nawet pod alegoriami wyraa prawdy polityczne; Szyrma,
profesor szkockiej filozofii, bra ich za mistykw; Brodziski za niewdzicznych uczniw,
co mu jego wasne pole najechali, a Komian i Osiski za barbarzycw bez gustu; lecz
nikomu i przez myl nie przeszo, eby romantycy mieli by sekt polityczn w pimiennictwie dziennikarskim. Lecz tak byo w rzeczy samej. Nabielak za przybyciem do Warszawy
zabiera znajomo ze wszystkimi gazeciarzami, ze wszystkimi poetami i artystami. Pod rz-

136

dem austriackim nie dostawao mu podniet i zawodu do dziaania. W Warszawie trafi od razu
na zwizek patriotyczny. Mody, silnej, niezomnej woli we wszystkim, co przedsibierze,
charakteru nadzwyczajnie sprystego, rzuci si natychmiast w odmt niebezpieczestw.
Zamierza podobno odda si apolinowemu rzemiosu, a zosta w kilku, w kilkunastu dniach
onierzem, odkadajc Parnas do swobodniejszego czasu.
Drug nie mniej znakomit osob pord tych okolicznoci by Seweryn Goszczyski,
oryginalny poeta, a odwany i silny w rku jak szermierz. Jego rymy, przygody i fizjonomia
oznaczay niepospolitego czowieka. Rodem z gbokiej Ukrainy, cigany od Moskwy za naleenie do tajnego zwizku w tamtych okolicach, przekrad si do Warszawy jako lokaj w
subie u jednego z swych przyjaci, G., pisarza i krytyka w literaturze ojczystej216, kiedy go
policja na Ukrainie i Podolu przy odgosie bbnw poszukiwaa. W tym pooeniu ukada i
drukuje jedno poema, fantastyckie jak on sam, pene dzikich, malarskich ustpw, drugie (Jasyr) koczy w rkopimie124, improwizuje mnstwo pieni lirycznych, zachwycajcych, po
caych dniach pisze wiersze, a po nocach odbywa z spiskowymi tajemne narady. Jego i Nabielaka sprzga najcilejsza przyja, a zwizek podchorych powoa do najmielszego,
najtrudniejszego w tym dziaaniu obowizku.
Nasamprzd Saski plac mia by miejscem rozpoczcia rewolucji, jak o tym ju przed rokiem w czasie koronacji mylano. Miejsce: plac Saski, godzina: podczas zwyczajnej parady, a
haso: mier w. ksicia. Lelewel zrobi uwag, e jeeliby Konstanty y, w takim razie puki
moskiewskie w stolicy nie poczyyby si z powstaniem. Miano do tego obra dzie, w ktrym puki polskie zacigay na wart. Od ulicy Jerozolimskiej idzie na ukos do Dziecitka
Jezus wska uliczka, prowadzca przez Mazowieck na plac Saski. 217 Tamtdy, nie Nowym
wiatem, zwyk by carewicz przybywa na parad. Podug pierwszego planu chcieli mu tu
spiskowi zastpi drog w miejscu najcianiejszym; za na znak dany przez zwizkowych
oficerw wojsko miao w tym samym momencie otoczy i przyaresztowa jeneraw moskiewskich, ktrzy w penym komplecie oczekiwali na Konstantego pord placu. Przedsiwzicie nieatwe, bo carewicz majc dzielne konie przelatywa jak byskawica przez ulic w
swej turkotliwej doroce i zwykle mia kogo przy sobie, jeneraa lub adiutanta. Jednak nie
zraao to mylcych o tej wyprawie. Nabielak wychodzc czsto ku tej ulicy na spotkanie
carewicza, tak dla uwaania dobrze miejsca, gdzie by swoich mg rozsadzi, jak dla oswojenia si z gron myl, kilkakrotnie ju mierzy oczyma bliskiej zemsty przejedajcego tyrana. Wychodzcemu na takie spotkanie Goszczyski zawsze towarzyszy. Pniej zmieniono
ten plan; spiskowi por wieczorn osdzili za przyzwoitsz do rozpoczcia rewolucji. Carewicz mia by schwytany w Belwederze, i na tym stano.
Do epoki projektu rozpoczcia rewolucji na Saskim placu naley i to jeszcze wydarzenie:
Chopicki zwraca na siebie uwag wszystkich patriotw, jako znany waleczny onierz, jako
znakomity genera i Polak niezomnego charakteru. Nikt tedy nie wtpi, e skoro wybuchnie
rewolucja, on stanie na czele wojska, bo spiski nasze od ukasiskiego do Wysockiego zawsze o nim bez niego radziy. Liczono na tego generaa jak na pewne. Myl ta, rozszerzona w
kraju, gona w stolicy, niebezpieczna dla Moskwy, nie majcej adnego takiego generaa, nie
moga by obca w Belwederze. Konstanty stara si jednak okaza, e ta opinia bya mylna i
e Chopicki zostawa z nim w najlepszym porozumieniu. Dzie 20 padziernika wyznaczono
w zwizku do rozpoczcia rewolucji na Saskim placu; ale e wszystko jeszcze nie byo do
tego przygotowane, chocia modzie cywilna ju nawet prb tej wyprawy odbya, wic
trzeba byo ten termin odoy, co nastpio dopiero o godzinie 10 w nocy z 17 na 18 pa216

Anegdoty tej nie potwierdza autobiografia Goszczyskiego. Bawi on w Warszawie za paru nawrotami w
1820, 1828 i ponownie od czerwca 1830 r. Bawi jawnie i legalnie. Wzmiankowany tu krytyk literacki G. to
zapewne Micha Grabowski.
217
Szpital Dziecitka Jezus zajmowa zachodni pierzej placu Wareckiego (dzi Powstacw Warszawy).
Wspomniana tu wska uliczka to dzisiejsze ul. Bracka i Szpitalna.
137

dziernika. Wszake nie wszyscy spiskowi o tym uwiadomieni zostali. Kilkadziesit przeto
modziey uzbrojonej w pistolety, krcice i puginay przybywa w owym dniu na plac Saski.
Chopicki take si tam znajdowa. Carewicz postrzegszy go, zblia si ku niemu, bierze go
pod rami i chodzi z nim razem po dziedzicu, chcc niby pokaza publicznoci, e genera
nie dzieli powszechnej o sobie opinii. Rzeczywicie uderzajca scena, przypominajca Egmonta i ksicia Alby!218 Modzie zbrojna naokoo wojska, niecierpliwa pierwszego skinienia, a przyszy naczelnik rewolucji, ktremu nard lepo swe losy oddawa, przechadzajcy
si z bratem cara, z pierwsz ofiar, z pierwszym jecem powstania!
A jednak (i rozumiem, e wspomnie tu o tym nie jest za wczenie) spiskowi mogli i powinni byli wiedzie, jak myla Chopicki w rzeczy powstania. Jeszcze w roku 1821 Umiski
stara si go wcign do zwizku, bo c mogo by naturainiejszego jak chcie tak wielki
talent wojskowy obrci przeciwko nieprzyjacioom narodu? Lecz wtedy adna wymowa nie
trafiaa do Chopickiego. Zaklinany na mio ojczyzny, odpowiedzia lakonicznie i ostro:
Moj ojczyzn jest namiot! Wasza ojczyzna nie sprawiaby mi i butw. Zdaniem moim,
trzeba bardzo le zna Chopickiego, eby w tym wyraeniu widzie co wicej jak bon mot
onierskie, osmalone prochem, wyprane deszczami na nocnych posterunkach bez somy i
ognia w obecnoci nieprzyjaciela jakich si tysice innych wymyka nie z serca, ale z ust
tylko niektrym atletycznym temperamentom obozowym. Ale jednak, jakkolwiek je tumaczy zechcemy, pokazyway te sowa bardzo dobitnie wicej onierza kosmopolit, profesjonist nieli obywatela kraju. Rzeczywicie, Chopicki wcale nie bdc zym Polakiem, tym
jednym wyraeniem doskonale siebie odmalowa: jako syna wojny, dla ktrego ojczyzna bya
tylko drug matk. Tym kluczem atwo otworzymy cay jego charakter. Z tego wypywao, e
mu tajemne zwizki taki wstrt czyniy. Nastpne starania, eby go zbuntowa, take byy
daremne. Krzyanowski chcia by jego szefem sztabu, to jest wyobraa to sobie, lecz bardzo
wtpi, czy midzy nim i Chopickim przyszo do cisego porozumienia w tej mierze. Dajcie mi sto tysicy regularnego wojska, to obaczymy syszaem, e podobnymi frazesami
zbywa natrtnych w owej porze. Zby poj urok wasnego imienia, eby tym imieniem jak
lask czarodziejsk uderzy o ziemi i wyprowadzi z niej sto tysicy, dwakro sto tysicy
onierzy, eby powiedzie samemu sobie: Ja jestem armi do tego Chopicki nie by
zdolny, bo samego siebie nie zna, a by moe i nie chcia zna, gdy go inni na to naprowadzali. Gdy si w redakcji Dziennika Powszechnego zaczli schodzi spiskowi, nalega midzy innymi Nabielak na Chdowskiego, ktry si dobrze zna z Chopickim, aby go wzgldem powstania wybada. Razu tedy jednego Chdowski znalazszy Chopickiego u Henneberga, dyrektora kancelarii konsulatu austriackiego, mwi mu wyranie o spisku w wojsku, o
bliskim powstaniu i e jego na dowdzc zwizkowi przeznaczaj. Na to odpowiedzia:
Chocia wspominano mi o tym kilka razy, nie wierz, aby wojskowi do tego kroku posun
si mieli; nadto s przyzwyczajeni do despotyzmu wielkiego ksicia. Wojsko (mwi dalej do
Chdowskiego) tylko burd zrobi moe, a nie rewolucj lub powstanie co do mnie, nigdy
od spiskowych dowdztwa nie przyjm. Chodzi tedy po ulicach Warszawy ten wyniosy
m, zagadka dla Moskwy, cel uwielbie opinii. Lud widzia w wejrzeniu jego ywe powstanie, ale w gruncie bya to jedna z tych nieczytelnych niebezpiecznych cyfer naszego losu,
ktre do ogu przyoone albo go niezmiernie powikszy, albo w uamki zamieni mogy.
W listopadzie wypadki snuj si jedne z drugich wewntrz i zewntrz zwizku z tak nadzwyczajn szybkoci, i adne piro tego nagego postpu rzeczy wyrazi nie potrafi. Kiedy
pewien okres w czasie dobiega do swej mety, zdaje si, i samego siebie wycign pragnie.
By moment wielkiej trwogi: jeden z gapiw spisku wczeniej, nieli potrzeba wymagaa,

218

Aluzja do dramatu J. W. Goethego Egmont, osnutego na tle walki o niepodlego Niderlandw z Hiszpani
w XVI w.
138

uwiadomi akademikw, a sam si schowa.219 Studenci do wszystkiego s zdolni, tylko nie

do sekretu. Natychmiast caa Warszawa dowiedziaa si o szczegach majcej wybuchn
rewolucji. W alejach prowadzcych do paacu w. ksicia znaleziono na drzewie papier z napisem: Belweder do najcia od Nowego Roku. Podobne kartelusze zdzieraa co ranku policja
z drzwi kociow i rogw ulic. Uwiziono kilku uczniw uniwersytetu i badano. Jeden z nich
wyzna bardzo wiele.130 Mnoyy si codziennie, co godzina poszlaki. Spisek mniema si
jeszcze do bezpiecznym; ale gdy zostaa zwoana nowa komisja ledcza pod prezydencj
generaa Potockiego (Stanisawa), gdy wzito do Karmelitw Mejznera, Szwajcara i Ludwika
Woowskiego, gdy rzd w tym ledztwie coraz pomyka si ku naczelnikom, nastay chwile
prawdziwego zamieszania i nieadu. Na domiar zego jeden z podchorych da audiencji u
w. ksicia i uwiadamia go o wszystkim, co tylko wiedzia, przytaczajc za powd, e chce
uratowa kraj zagroony przez rewolucj, ktra (wedug jego zdania) uda si nie moga.
Konstanty Szko cile obsacza, zabrania podchorym wychodzi do miasta, kae aresztowa Urbaskiego, bada Wysockiego, a na miejsce Oldzkiego, dotychczasowego dowdzcy
Szkoy, przeznacza Trbickiego. Rzecz wisiaa tedy na jednym wosku. Trzeba byo myli o
rozpoczciu rewolucji, aby zwizek, zewntrz zagroony, wewntrz peen rozterek i nieporozumie, uratowa. Znaglay take do dziaania pewne wiadomoci o rozkazie wywiezienia
ogromnych sum z Krlestwa. Wojsko, od dawna ju na stopie wojennej, co moment ruszone
by mogo; z tego wzgldu biegaa nawet pogoska o wkroczeniu Moskali do Polski kongresowej, o posaniu armii naszej w gb carstwa. Wic wszystko od razu straci moglimy! W
tym stanie rzeczy nie wypadao duej zwleka powstania, ktre przed chwil do marca odoone by miao. Dzie 29 listopada, a godzina 6 wieczorem naznaczona zostaa za termin
ostateczny. Gwne role rozdano w taki sposb: Wysockiemu Szko Podchorych; Trzaskowskiemu, Nabielakowi i Goszczyskiemu oddzia zwany belwederskim. W tym samym
czasie na drugim kocu miasta koo Arsenau mieli sobie poruczone dziaanie za daniem sygnau przez poar browaru na Solcu Zaliwski, Dbrowski, Roszlakowski i Nowosielski; Kiekiernicki na Pradze, Zajczkowski i inni oficerowie na Krakowskim Przedmieciu i na rnych innych punktach. Bronikowski Ksawery, Dunin Anastazy, Jzef Kozowski, L. Zukowski, Wodzimierz Kormaski i ja skadalimy oddzia cywilnych do poruszenia ludu w Starym
Miecie.
W sobot wieczorem, dnia 27, wszystko byo gotowe, gdy wtem modziey oddziau belwederskiego przychodzi szczeglna myl, malujca wiek aktorw tej sceny, po czci i charakter narodu: wielu ze spiskowych, ktrzy si podjli schwyta brata potnego mocarza
Pnocy w jego wasnym siedlisku, mniemajc, i ywymi z tej wyprawy nie powrc, zabawi si chciao po raz ostatni przed mierci. W tym celu kilkunastu poszo tego wieczora na
bal starej Resursy Kupieckiej, liberalnej, ktra wwczas bya w cigych sporach z now resurs urzdzon despotycznie przez stronnikw Lubeckiego. 220 Taniec mia zakoczy dziesicioletni histori spiskw w Polszcze kongresowej. Obecny na tym balu pukownik Ludwik Kicki, spogldajc na nieznajomych sobie modziecw, ktrych dziwny wyraz twarzy
219

Aluzja ta wskazuje Jzefata Bolesawa Ostrowskiego, znanego pniej na emigracji

paszkwilanta. Trzy koa studenckie, afiliowane do spisku Wysockiego, czynne byy od pocztku wrzenia. Policja tajna i prowokatorzy zaczli penetrowa rodowisko studenckie w
padzierniku.
220

Resursa Kupiecka utworzona zostaa w Warszawie w 1820 r., miecia si przy ul. Miodowej, na wprost kocioa kapucynw. Od 1827 istniaa te nowa resursa, rzekomo mniej elitarna. W kocu 1829 r. z inicjatywy
znanego przemysowca Piotra Steinkellera ResurSa Kupiecka zakupia sobie now siedzib w b. paacu Mniszchw przy ul. Senatorskiej (dzi ambasada belgijska). Przeniosa si tu wikszo kupcw i arystokratw, wcale
jednak nie tylko stronnikw Lubeckiego. W starej resursie przy ul. Miodowej blisko s/s czonkw stanowia
inteligencja. Por. A. Szwarc, Resursy w Krlestwie Polskim, Przegld Historyczny 1980, s. 2429.
139

go uderzy, zapytuje Chdowskiego: Kto s ci, z ktrymi rozmawia? Chdowski powiedzia mu, e ta modzie pojutrze wcale inne plsy rozpocznie. Wtedy rzek Kicki, dowiedziawszy si o zamiarze: Paasz i pistolety zawsze s u mnie gotowe; oto masz moj rk,
jestem wasz w yciu i w mierci. I dotrzyma sowa! Po balu nastpia spowied. W wigili
29-go dowdzca oddziau belwederskiego, Nabielak, odprawi u karmelitw na Krakowskim
Przedmieciu ten pobony akt religijny, okazujcy wielko niebezpieczestwa i nieograniczone jego powicenie.

140

Oto jest prawie wszystko, co, zdaniem moim, posuy moe ku lepszemu zrozumieniu
zdarze wynikych w Polszcze z 29 listopada, a opisujcego te wydarzenia uwolni od czstych powtarza, zwrotw i ustpw w objanieniach szczeglnych. Okamy teraz zwizek
zachodzcy midzy rzeczami traktowanymi w tej pierwszej ksidze. Opisaem teatr powstania. Ziemie zabrane, Litwa i Ru, ktrych poczenie z Krlestwem Kongresowym byo celem
tej wojny, stanowi przez swe pooenie jeograficzne komunikacj w pastwie moskiewskim
midzy pnoc i wschodem, tudzie midzy tym caym politycznym ogromem i Europ germask po Odr, a dalej zachodni. Prowincje te lec na komunikacji Moskwy w podu i w
poprzek pastwa, bdc tedy dla niego miejscem najwicej nerwowym, najdraliwszym, bdc naturalnym teatrem kadego powstania polskiego, nie byy przed 29-ym martw dla Polski ziemi. Przeciwnie, ten rozlegy grunt strategiczny, ktry w nieprzebytych lasach i bagnach litewskich, w niedocigych rwninach Podola i Ukrainy nadarza, czy to nowo zacinej piechocie powstacw, czy jedzie w naszym konnym narodzie, tysice pomylnych okolicznoci, tysice rodkw uniemiertelnienia wojny, przesik na wskro nienawici Moskwy i trzs si pod jej jarzmem. To pokazaem na oko czytelnikowi w obrazie administracji
tamtych krajw. Nigdzie nie przestalimy by Polakami, ani pod roztropn, owiecon administracj prusk, ani pod systematycznym despotyzmem austriackim; lecz pod rzdem moskiewskim trzeba byo wzi si do ora, eby nie straci wszystkiego, co skada istot ludu,
jzyka, obyczajw, owiaty, wiary przodkw, honoru i wasnoci. Noc 29-go nie stworzya
tego usposobienia rewolucyjnego za Bugiem; bya tylko po czci jego wypadkiem, po czci
sprzymierzecem. Lecz Litwini, Woynianie, mieszkacy Podola i Ukrainy sami w pierwszej
chwili po 29-ym powsta nie mogli. Dla omielenia i wsparcia wojskiem regularnym powsta
w tych krajach, dla dobitnego w samych zaraz pocztkach wytknicia szlaku insurekcji wypadao nam rzuci si tam w kilkanacie tysicy bez namysu i bez zwoki. Wszystko wic zaleao od odwagi, popiechu i zrcznoci pierwszego rzdu. Obliczyem siy cara w guberniach
polskich przed 29 listopada. Moment by dobrze obrany. Po kampaniach tureckich, perskiej i
kaukaskiej, wrd cholery gwatownie grasujcej, nie moga Moskwa przeszkodzi nagemu
rozwinieniu powstania, biorcego znad Wisy zaczepny kierunek. Nie mogy temu przeszkodzi i dwa ssiednie mocarstwa. Z natury rozbioru Polski, ze stosunkw midzy jego wsplnikami, ktrych prawdziw istot objawi kongres wiedeski, i ze stanu publicznej opinii w
Europie polipcowej wycignem wniosek: e miaemu, najezdnemu dziaaniu z naszej strony, i w skutku tego dziaania poczeniu Polski nadwilaskiej z nadbuask i zaniemesk,
bynajmniej nie zagraaa interwencja nieprzyjacielska, zbrojna dwch ssiednich gabinetw.
W tym zdarzeniu neutralno Austrii i Prus wypywaa z natury rzeczy, poniekd nawet z
ukrytych intencyj kongresu wiedeskiego w utworzeniu maego Krlestwa Polskiego konstytucyjnego, tej prawdziwej mii politycznej w zanadrzu absolutnej Moskwy. Wszystkie te
okolicznoci razem wzite stanowiy przed 29-ym to, co trzeba nazwa s i- powstania. Ta
sia bya wielka, a z jej uycia ciki zdadz rachunek Bogu i narodowi ci, co nie objwszy
tego ogromu mniemali w podniosoci swego serca i krtkoci swego rozumu, e nikt, tylko
oni sami wydoa mu potrafi w rnych kolejach naszej walki.
Po takim wyoeniu stanu rzeczy w ziemiach zabranych przed 29-ym, przebiegem w tym
wstpie do dziejw powstania narodowego histori pitnastoletniego Krlestwa. Tu si rewolucja wszcza. Uwaaem rzd i nard. Rzd w nieprawoci swojej zamierza z poddmuchu Moskwy Polsk konstytucyjn poniy, zalepi i zupi. W sejmie znalaz opr krtki i
saby. Lecz w tym samym czasie, za granicami izb sejmowych, nard wszed w siebie i nik-

141

czemne pta starga przedsiwzi. Jego potajemne zmowy stanowi histori, majc swj
pocztek w barskiej konfederacji, a dalszy cig rozwijajcy si coraz bardziej po rozbiorze
kraju w insurekcji Kociuszki, w legionach, w wojnach francuskich, w stowarzyszeniach patriotycznych midzy r. 1815 i 1830. Zdaniem moim, wieki nieadu i saboci zewntrznej
przed upadkiem Polski, to jest owa okrzyczana anarchia szlachty republikanckiej, tumacz
fenomen ruchw, ktre nard rozwin w sobie po mierci politycznej. Im mniej w owych
czasach wadza rzdowa moga zszarza i wypotrzebowa pospolitego ycia w narodzie, tym
wicej go pozostao w jego skadzie spoeczeskim, w jego familijnym jestestwie na dni utrapienia i niedoli. Ten sposb uwaania anarchii przed rozbiorem wcale jej nie usprawiedliwia,
pokazuje tylko skutki, ktre ona, nie wiedzc o tym, spodzia. Do tego widoku odniesione, z
tego rda wypywajce, nasze spiski przeciwko zewntrznemu nieprzyjacielowi maj tedy
swe miejsce w historii i swe wielkie historyczne znaczenie. W tym, oglnymi tylko pocigami
nakrelonym, rysie Krlestwa wprowadziem take osoby i charaktery majce w powstaniu
zajmowa pierwsze miejsca, majce gra gwne role. Wtedy, przed 29-ym, nie byo jeszcze
pomidzy nami adnej nienawici, ogarniajcej wielkie dziay i liczne grupy osb, adnej
fakcji. Nasiona pniejszych rozterek domowych, zwad i kwasw leay w gbokim ukryciu.
Jeszcze wtedy wszyscy bylimy dobrzy, wszyscy uczciwi, bo wszyscy chcielimy jednej rzeczy i kochalimy jedn ojczyzn. Ta chwila powszechnego braterstwa w sprzysieniu, ta
chwila zgody jest jedyna i ju jej ani razu nie ujrzymy w cigu walki. Polska bya pikna
natenczas. Zachodzia brzemieniem w wielk przyszo ogarniajc poow wiata. Reszt
dni skoatanych niedol oddabym chtnie za drug tak, choby i najkrtsz, chwil w yciu
moim.

142

Noty objaniajce
Nazywano Basz Lubeckiego w Krlestwie; poniekd i sprawiedliwie, nie tylko dla absolutyzmu, ktry wprowadzi, i wschodniej ulegoci, do ktrej za pensje i gratyfikacje przyzwyczai innych urzdnikw, ale take dla powierzchownoci ministra. Wystawmy sobie
czowieka zwizego w sobie, krpego, maego, z gow proporcjonalnie wiksz nieli drobny wzrost wymaga, z twarz szerok, cokolwiek nabrzk i blad, z wielkimi wypukymi
oczyma, stpajcego dumnie, majcego w caym uoeniu, w caej postawie wiele nadtoci,
flegmy i powagi, ktry mwi niezmiernie wiele ze wszystkimi o wszystkim, nigdy prawie nie
wypuszcza z ust cybucha, ktry z cybuchem w rku rd kbw dymu rzdzi, krluje w
skarbie jakby w paszaliku jakim, z cybuchem w rku udziela audiencj osobom interesowanym w sali bilardowej, ktry nie unosi si nigdy; a bdziemy mieli ywy obraz Lubeckiego.
Mnie si przynajmniej zdawao, e mu tylko nieco wicej lakonicznoci, zawoju, buczukw
i seraju nie dostawao, eby by doskonaym basz; bo zreszt nawet pomieszkanie urzdowe,
ktre sobie zbudowa, wygldao orientalnie. W stosunkach z innymi ministrami, kolegami
swymi, by to prawdziwy despota, ktry do wszechwadztwa przydawa nieraz i wzgard.
Szafunek grosza publicznego suy mu ku utrzymaniu tej impozycji i pomnoenia wasnego
wpywu. Pierwej radcy stanu brali po 15 000 rocznej pensji, a po 25 000 ministrowie; on
tamtych pensj podnosi do 25 000, tych do 50 000, a swoj do 75 000. Poniewa te podwyszenia i gratyfikacje od niego wycznie zaleay, a wszyscy si o nie starali, nie byo wic
nikogo spomidzy wyszych urzdnikw, kto by w tej nadziei nie usiowa zarobi sobie na
ask ksicia jmci. Tym sposobem jego wola, jak powiedziaem, panowaa we wszystkich
czciach rzdu, nawet w rzeczach cakiem obcych skarbowi.
W rysie jego administracji nie chciaem dotkn tej materii; czy by zodziejem albo nie?
Ale w nocie mona i trzeba to objani.
Jeeli kradzie nazwiemy proste tylko zupienie kasy publicznej, przelew publicznego
grosza z skarbu do prywatnej kieszeni, w tym rozumieniu zapewne ksi minister nie by
zodziejem. Jeeli take definicj kradziey zredukowa zechcemy tylko do tego, eby wpyw
swj urzdowy przedawa za pienidze i bezporednio prywatnym w interesach publicznych,
jak to czynili Kossecki i Nowosilcow, to i w takim rozumieniu ksi minister zodziejem nie
by. Ale jeeli robienie fortuny na wielkim urzdzie przez uboczne spekulacje majce zwizek
z tym urzdem nazwiemy kradzie: to w takim znaczeniu ksi minister by jednym z najbieglejszych zodziei, ktrych Moskwa w tym rzemiole wyuczya, a spanoszya Polska. Ten
prawdziwy dej naszego konstytucyjnego kraju nadto grnie przemawia do ludzi, eby go kto
mia uj kosztownym datkiem; a mg nadto wiele, eby potrzebowa siga do szkatuy
publicznej zwykym trybem kasjerw i subalternw. Robi wic majtek po moskiewska, to
jest tak, aby mu nikt nie mg dowie, e on go robi.
Do tego mia swoich faktorw: szwagra Pusowskiego i pewn dam, ktrej wymienia nie
chc, take blisk krewne. Pusowski za kilka milionw gotwki naby kilkanacie milionw
pretensyj wojskowych i rozmaitych innych, pacc po 33 za sto. Biegay pogoski, e te kilka
milionw Pusowskiego na ten cel uyte byy operacj ksicia ministra, ktry owymi pretensjami tak tanio kupionymi zamierza naby dobra rzdowe; jeden z reprezentantw izby, ktrego sowom trzeba wierzy, gdy rzd Krlestwa zna doskonale, utrzymuje, e to dla tej, a

143

nie innej przyczyny opnia Lubecki wygotowanie projektu do erbpachtw, zalecone sobie
przez krla; chcia bowiem, aby pierwej handel nabywania rzeczonych pretensyj zupenie
przyszed do skutku. W tym celu uwijali si po wszystkich wojewdztwach agenci ministra.
Midzy innymi p. naddzierawca Grombczewski, pose powiatu putuskiego w Pockiem, by
jednym z takich agentw. Wic nie tylko sam Nowosilcow ostrzy zby na dobra narodowe!
Monopolia wprowadzone za dyktatury Lubeckiego, przecigane nad chwilow potrzeb
skarbu, nie byy take bez prywatnych korzyci ministra utrzymywane z takim uporem. Wiadomo, e piwowarowie warszawscy, chcc si pozby Newachowicza, ktry ich rujnowa,
ofiarowali skarbowi taki sam dochd z podatku, z ustpieniem nawet na rzecz skarbu procentw, jakie monopolista pobiera, i pewno tego dochodu na nieruchomych wasnociach
zabezpieczali; co wiksza, poddawali si oni pod wysze nawet opaty, szczeglniej od wdki; nareszcie chcieli ledwo nie dwa razy tyle wnosi do skarbu co Newachowicz, byleby kilku
tylko osobom dogodna administracja koniec wzi moga. Ksi minister te propozycje tak
korzystne dla miasta i dla skarbu zostawia bez odpowiedzi, a to dlatego, e Newachowicz
obowiza si kupowa za cen umwion, bardzo wysok, wdk od sawnego p. Pusowskiego, ktry nie tylko j pdzi u siebie, ale w caej Litwie zakupywa, do Warszawy dowozi
i za tak cen, za jak chcia, przedawa, z niezmiernym zyskiem dla siebie, z niezmiern
krzywd obywateli Krlestwa Kongresowego. Newachowicz by to wic z utrapieniem caej
Warszawy utrzymywany przez Lubeckiego arendarz dbr Pusowskiego, kupiec jego wdek.
Lecz mniejsza o kilka milionw zarobionych w cigu tej administracji przez Pusowskiego,
a straconych przez piwowarw warszawskich; nie wspominabym o tym, choby nawet w
zarobek i strata do kilkunastu milionw dochodziy, gdyby ta okoliczno nie bya cile poczona z aktami nieludzkiej tyranii pitnujcymi infami te zyski. Pod gwatem monopolisty
dziay si naturalnie defraudacje trunkw. Z tego przemycania zrobiono niezmiernie cikie
przestpstwo. Lubecki dozwoli, aby pod dyrekcj radzcy stanu Kalinowskiego sprawy defraudantw ju nie na drog fiskaln, cho tam tak surowo postpowano, ale nawet na kryminaln wprowadzane byy. S reskrypta Komisji Rzdowej Skarbu, ktra fiskalizmem swoim
wszystkie wadze, urzdy i sdy opanowaa, reskrypta, mwi, polecajce prokuratorom, a
nawet sdom, aeby defraudantw kara kryminalnie, pomimo brak przepisu zachodzcy pod
tym wzgldem w kodeksie. Urzd prokuratorski nieraz wyszukiwa sposobu obwinienia przy
pomocy zakazanej w tej drodze analogii. Nieraz i sdy le uorganizowane szy za popdem
okolicznoci; a posdzony tak jak zbrodniarz odsiadywa musia wizienie, obok kary fiskalnej, ktr skarb wedug upodobania naznacza. Byy przypadki, i ofiary Newachowicza w
placu wojskowym lub w domu inkwizycyjnym oczekiway wyroku. Nie mylmy jednak, eby
tylko biedakw szukajcych z przemycania ulgi w swej ndzy te rodki uciskay. Podobnemu
losowi uleg jeden nawet z majtnych obywateli, waciciel dbr Woli i Czystego, Biernacki.
Ten napadnity przez stranikw monopolicznych, ktrzy u niego na gruncie defraudantw
cigali, broni wasnej zaciszy domowej, i natychmiast jako buntownik by uwiziony. Zrobiono na jego dobra formaln wojenn wypraw, naprowadzono cay batalion onierzy, aby
niszczyli wasno prywatn uwizionego. Biernacki przez p roku siedzia u Karmelitw
jakby jeniec stanu; na inkwizycje sdowe chodzi jak zbrodniarz pod eskort szeciu onierzy. Podobnych przypadkw mona by kilkaset naliczy. Z ydami miay one miejsce ledwo
nie codziennie. Kary na defraudantw, jeeli defraudant pienidzy nie mia, pniejszymi
dekretami zamieniane na wizienia, przechodzi mogy, i rzeczywicie przechodziy, zakres
dni ycia ludzkiego. W stosunku opaty ca mona byo do stu lat wizienia kar przecign.
Rzeczywicie, i Europa nie daaby temu wiary, przepeniano pod administracj Lubeckiego
wizienia obwinionymi tego rodzaju. Brakowao tylko rozporzdze, aby areszt ten, na ktry
dni ycia jednego czowieka byy za krtkie, na drug i trzeci generacj przechodzi. Godzio si obraa ludzko podobnymi ekscesami jedynie dla utrzymania Newachowicza, a

144

utrzymywa Newachowicza jedynie dla pana Pusowskiego i dla pani S.? Temu sposobowi
wyrokowania procedura godnie odpowiadaa.
Pani S. kupia znaczne dobra, zapacia je od razu i gotwk, a wiadomo, e nie bya tak
bogat, eby moga posiada tak ogromne fundusze.
Ksi minister (bo i ta okoliczno zdaje si mie zwizek ze skarbem) wyjedna sobie u
cara zwrot starostwa, do ktrego jeszcze jego przodkowie utracili prawo. Nic by w tym zego
nie byo, gdyby zarazem nie da i nie wyjedna sobie intrat za wszystkie lata od czasu wyjcia z rk familii Lubeckich tego starostwa, intrat, ktre do kasy Krlestwa nie wpyway, a
ktre on z teje kasy w sumie blisko 800 000 z polskich sobie wypaci kaza.
Zreszt nie wiem, jakim innym jeszcze sposobem ksi minister kas publiczn upi.

145

GOS OBYWATELA Z POZNASKIEGO DO SENATU

KRLESTWA POLSKIEGO Z OKAZJI SDU SEJMOWEGO
Senatorowie! Zabierajc gos w sprawie zleconej waszemu staraniu, winienem naprzd
uwiadomi was, e na to wziem upowanienie od rodakw, wspziemian moich. Nie jeden
Polak, ale wszyscy dobrzy Polacy ku wam obracaj myl swoje; z bojani w sercu i nadziej
patrz na czyny wasze, proszc Boga, aby raczy zesa ducha mdroci i owieci w tej cikiej potrzebie rozumy wasze, a zapali wol wasze do gorcego penienia przykaza Jego.
Z powoania braci moich mwi bd, ich tylko uczucia i yczenia obwieszczajc. Na samym za wstpie kad te sowa Pana: Vae, qui dicitis bonum malum, malum bonum, qui
opponitis lucern tenebris, tenebras luci. Biada wam, co czynicie ze wiatoci ciemno, z
ciemnoci wiato. Podeszy wiek niechaj jedna wiar wszystkiemu, co tu powiem. Rzecz
oskaronych o zbrodni stanu, tak wanoci swoj, jak rzadkim w dziejach ojczystych przykadem, silnie zaja wszystkie umysy i poruszya wzniose wyobraenia. Jest to zapewne
jedno z dziwnych zdarze w ostatniej naszej politycznej egzystencji. Orzewio w narodzie
polskim uczucia i namitnoci, nawyknieniem w dugiej niedoli do poddastwa ju ukrcone,
e nie powiem, stpione i wytrawione. Senatorowie! Jest nas wyej dwudziestu milionw; nie
tylko ten lud z przejrzenia boego nkany przeciwnoci losu, lecz caa Europa, a przynajmniej ludzie w niej znamienici poczciwoci i wiatem niecierpliwie oczekuj koca sprawy,
ocierajcej ze starej pleni krzywdy i dolegliwoci nasze. Z wielu przeto wzgldw przestpuje ta sprawa kres zwyczajnych zdarze, co mijaj nie zostawujc ladu po sobie, zarwno
bowiem rozcignie wpyw swj na dzisiejsze i potomne czasy, a w kadym razie, czy zy, czy
dobry skutek wemie, pamitna bdzie dla wnukw i prawnukw naszych. Jest rzecz wedug
pospolitego u nas mniemania nieomyln, e sprawiedliwo szczera, poszeptem cudzej insynuacji nie zudzona, samo prawo ju by oskaronych ocali zdoao. Nikt z nas o tym nie wtpi; a przecie wane, mnogie powody obawia si ka ostatniej chwili, kiedy wyrok uczynicie! Jakie s te powody? Z dzisiejszego pooenia Polski wynika, e na rozstrzygnienie tej
sprawy rzdy ssiedzkich mocarstw obojtnie patrzy nie mog. Krl wasz jest razem carem
Moskwy, a ci, co mieli jakikolwiek udzia w rozerwaniu ziemi ojcw naszych, radzi by to
okazali przed caym wiatem, e sama myl zczenia tych czci w jedne cao ju jest nieprawoci. Wasz wyrok, senatorowie! czy wesprze i powici to zgubne mniemanie? Inna jest
jeszcze przyczyna, kwoli ktrej zniewoli was chciano do uznania w obecnym przypadku
zbrodni zakazanej prawem. Pojmie to i najprostszy rozum, e taki tylko wyrok usprawiedliwi by zdoa rozsiane przed czasem wieci, trzechletnie blisko wizienie znakomitych osb i
liczne zgwacenia nadanych swobd, jakich si od lat wielu obca przemoc w tym kraju bezkarnie dopuszczaa. Waszego na to wyroku potrzeba, senatorowie! Potrzeba, abycie go ukuli
na gowy rodakw dla stwierdzenia starej maksymy despotyzmu, ktry zawsze nieprawo
zasania paszczem prawoci, a ciemno zowie wiatem. Na ostatek, wy, sdziowie, ludmi
jestecie, a ksiga prawa, z ktrej zdanie wasze wemiecie, martwa jest i niema. To samo
prawo, lecz rnie wyoone, w tym samym wypadku karze i uniewinnia podug chci i rozumienia tych, co je tumacz. Nawet sumienie nieraz ju omami pozr rzetelnoci; przykady w dziejach dostatecznie o tym przekonywaj. Kt policzy niewinne ofiary skazane na
mier i niesaw z wyrokw ugruntowanych na prawnej zasadzie? Z tych przeto wzgldw
dobrze mylcy rodacy susznie obawia si mog skutku waszych dziaa, bynajmniej nie

146

majc was w podejrzeniu o ze zamiary. Gorliwo obywatelska z dalekiego ustronia przestrzega was upominaniem, abycie mieli baczenie na cze, na saw narodu polskiego, ktrej
wasz wyrok gotuje pomnoenie albo uszczerbek niepowetowany; abycie pamitali, e w
waszym rku zoone s teraz ojczyzny losy i e sprawa oskaronych po wszystkie czasy
spraw Polski bdzie.
Sto lat i przeszo mija, jak rzd ssiedzkiego mocarstwa miesza si do rzeczy polskich, a
zawsze z ujm to poytkw, to sawy naszej. Zawziwszy nadziej przywiedzenia do niepodjtego upadku Rzplitej, obraca na swoje korzy jej wewntrzne rozterki, statecznie mylc o
zagadzie rodu i imienia polskiego, eby i pami zagina, jako kiedy bylimy narodem. Ku
temu celowi zmierzay i dotd zmierzaj wszelkie usiowania tej potencji. Nie masz ani jednej
praktyki w upieskiej polityce tak staroytnych, jako te dzisiejszych wiekw, ktrej by ci
mistrzowie podejcia, zdrad i okruciestw nie uyli na nasze szkod. Jeszcze czas krwawego
obrazu rozszarpanej Polski nie usun sprzed oczu waszych ani gucha zatara niepami tego,
co si stao przed niewiel laty. Nie widz przeto potrzeby przypomina publicznych przygd
tej rzeczy tak dobrze wiadomym. Namieni tylko, czego moe powszechno nie zgadnie, e
obca przemoc trwa dotd w myli nieyczliwej, pilnie krztajc si u nas okoo zepsucia w
samym zarodzie istoty politycznego ycia i bytu naszego, obyczajem dzikich zwierzt, co nie
poprzestajc na poarciu niemiych sobie zabijaj pd niedojrzay i psuj niewylge nasiona.
Nie bdzie bez poytku t okoliczno nieco pilniej roztrzsn: po nici dojdziecie, senatorowie, do wtku rozmylnej, a na zgub nasze tak dowcipnie mdrkujcej zoci. Zrazu obca
gwarancja silia si utrwali polityczne w tym kraju przywary, eby nierzd zawiekowa midzy nami, bo to dziwnie posuy mogo ku rozdrobnieniu i ponieniu narodu. Gdy po upynieniu przeszo p wieka zaczlimy myle o lepszych urzdzeniach, ogaszajc w tym celu
Ustaw 3 Maja, dzieo to mdrej po szkodzie roztropnoci poczytane byo za spraw buntownicz wichrzycieli ustanowionego porzdku. Senatorowie! Jaki to by w porzdek? By to
gorszcy niead! Jaka bya owa spokojno? Bya to cisza, jak i teraz, grobowa, w ktrej si
knuj i dojrzewaj zgubne myli. Niby wic dla ukrcenia szerzcego si u nas jakobinizmu,
a najbardziej, e nie umiemy rzdzi si u siebie, znowu rozebrano Polsk. Sia przeto niezgod i domowe zasila ktnie, wtli i wyciecza siy politycznego ciaa, rozmylnym
sprzeciwianiem si opnia zleczenie jego niemocy, a potem rozszarpa kraje z przyczyny,
i nierzdne: ot, jak wiadomo, gwne zasady sztuki rozbiorw, ktr przemoc i chciwo
wymyliy, ktrej skutecznoci najpierwej na Polszcze dowiadczono.
Wiecie, co si stao: stracilimy wszystko oprcz uczciwej sawy, wszystko oprcz nadziei,
e znowu bdziemy kiedy narodem. Za krew u obcych przelan i bezprzykadne powicenia, w nagrod mstwa i cnoty, traktatem tylyckim odzyskalimy cz zabranych prowincyj. Na ostatek kongres wiedeski, przyczywszy za zgod sprzymierzonych mocarstw dzisiejsz Polsk do Rosji na wieczne czasy, zapewni nam jaki taki byt polityczny. I mniemacie, senatorowie, e z pooeniem naszym zmieniy si owe maksymy ssiedzkiego rzdu?
Trwaj dotd, w inakszej tylko formie; poniewa gabinet tego mocarstwa nigdy nie zmienia
celw swoich, a czas, ktry wszystko inne niweczy, jemu samemu statecznoci przyspar.
Nigdy nie zastarzeje si rada Piotra I, bo ju obrcia si w zasad ich polityki. Ten dzisiejszy
byt nasz czyme jest rzeczywicie? Po prostu modyfikacj owych maksym. Gdy mu odejmiemy pozorne miano, c mu pozostanie? Zgoa nic oprcz ciaru prnego administracji i
wojska. Wzgldem nas rozwiniono teraz systema ogranicza i wytrawiania z istoty wszystkiego, co nard znamionuje, eby i cie rzeczywistej egzystencji nie tua si wpord rozwalin Polski. Zaprawd, jestemy dlatego tylko, aby nam rozkazywano. Nie rzd dla ludu, jak po
wszystkie czasy bywao na wiecie, ale lud jest tu dla rzdu; gdy inaczej nawet niepodobna
wyrazi egzystencji nic realnego w sobie nie majcej oprcz podatkw ku jej utrzymaniu.
Kt nie czuje tej politycznej i ekonomicznej niekonsekwencji bytu naszego? Dla ludzi mylcych Polska nie egzystuje.

147

Senatorowie! Nie mamy ojczyzny, pami tylko ocalaa, e j mielimy. Dzisiejsze Krlestwo Polskie, ten z istoty wytrawiony, lichy dar przewrotnej ssiedzkiej polityki, sadzcej si
w pocztkach na wspaniaomylno dla wyudzenia lepszej o sobie opinii, c to jest innego,
jeeli nie blichtr farbowany na omamienie atwowiernych? Oby nas nie oszukiwao mylne, z
ktrego obcy si miej, rozumienie, e jestemy narodem! Jestemy prowincj ssiedzkiego
mocarstwa, zawojowan, rzdzon przez prokonsulw, gnbion srodze, gdzie owe szkodliwe
przeciw zasadom politycznego ycia dziaanie na zagad rodu i imienia naszego trwa ustawicznie. Owszem, pomnaa si ledwo nie co dzie i ani na moment nie byo przerwane. Tak
jest, senatorowie! Czas nie zablini gbokich ran w macierzyskim ywocie Polski, jtrz
si one i szerz coraz bardziej; czas nie uly ciaru publicznej niedoli, zaostrzy tylko win
jej sprawcw i ch uytkowania z cudzego po wszystkie czasy! eby utrwali skutek zbrodni, eby poywa w pokoju jej owoce, coraz nowych zbrodni dopuszcza si musz, bo gwat
tylko gwatem utrzymuje si, wina rodzi win, a jedno pokolenie przekazuje j drugiemu w
pucinie. Od chwili jak pierwszy raz obce wojsko do Polski wtargno, nic si tu u nas nie
polepszyo. To samo ciemienie, ta sama wzgarda swobd krajowych, ta sama duma, to
samo natrzsanie si z niedonych. Jak dawniej, tak i teraz s u nas wynioli satrapowie,
wiadomi intryg, stroiciele kaba, co jedwabnymi sowy, datkiem, upominkiem na ze przywodz serca mao statku majce. Jak przedtem, tak i po dzi dzie mamy sualcw, co nam
rozkazuj, szpiegw, podszczuwaczw, fakcjonistw, partyzantw. Zapytajcie si strw
tajemnych wizie, ktrych peno jest w stolicy, a powiedz wam, jacy ludzie cierpieli za
zdania i myli swoje w tym kraju konstytucyjnym tudzie ilu spomidzy modziey doznawao na sobie dziwactw i grubiaskiego przewodzenia azjatyckiej dumy. Pytajcie si oprawcw, a wywiec utajone przed wiatem roboty. Policzcie szczerby w ustawie konstytucyjnej,
roztrznijcie potem ukad edukacji narodowej, a smutek jako mga szeroki ogarnie serca wasze, gdy si dowiecie, jakich praktyk uyto ku jej cienieniu, ograniczeniu i utrudzeniu, to
aby wpaja w umysy modociane wstrt od wszystkiego, co zowi polakieri. Na ostatek,
wziwszy pod rozwag wasze operacj cenzury krajowej, zaledwie wiar temu dacie, jako
sterem publicznej u nas opinii kieruje udany fanatyzm religijny zczony ze zoliwym szalbierstwem politycznym. Nigdzie despotyzm nie odsoni lica swego z tak jak u nas, a prawie
wszeteczn, bezwstydnoci. Nigdzie mielej nie zrzuci z siebie larwy, co go w innych krajach i czasach okrywaa. Przenikliwy dowcip Tacytowy jeszcze by si mg tu wielu rzeczy
nauczy. Biada zwycionym! Ot godo naszej dzisiejszej egzystencji. Na mow s donosiciele, na myli s wizienia, na pisma jest cenzura, jakiej nie bywao za czasw inkwizycji
hiszpaskiej pod buaw Torquemady. A przeto lud roztargniony przywie chc ku ciemnocie zakazem mylenia, mwienia i pisania, eby o krzywdach swoich nie rozpamitywa i nie
rozwodzi skarg swoich przed wiatem, eby zapomnia, jakim by i jakim by jeszcze moe
na pogrom ciemiycieli, a na zbawienie reszty owieconej Europy od sztuki rozbojw, od
systematu gwarancji i mieszania si w cudze sprawy.
Azali to dziw jaki, senatorowie e w takim stanie rzeczy o innej ojczynie, bezpieczniejszej, o nowej Jerozolimie poczciwi i poboni rozmylaj? C to dziwnego, e z pociech w
sercu suchali syjoskiej pieni? C dziwnego, e Bg sprawiedliwy wla w ich piersi otuch, e owieci rozumy ich i zapali ich wol do penienia przykaza jego? Oto widzicie:
wpord nas, jakby dla pokrzepienia zwtlaych nadziei, jakby dla rozniecenia tlejcej iskierki, na omach i gruzach nieszczliwej Polski bysna myl wielka, okazaa, powana, wichrzona i cigana od obcej napaci. Znalazszy w poczciwych sercach przytuek znowu wysza na jaw z ukrycia i zabrzmiaa szeroko na wszystkie strony, tysice prawych synw ojczyzny ku sobie pocigajc. Senatorowie! Podacie t myl w niesaw wyrokiem, ktry uczynicie ze szkod narodu, a z poytkiem dla wrogw tej ziemi? Przeminie ona jak sen marny nie
poznana od swoich? Boe, nie daj, eby si to zicio! Te same przyczyny, ktre znaglaj obc dum do udzenia lub wygroenia na was wyroku potpiajcego, oby zasiliy w sercach

148

waszych cnotliw ch omylenia zdradzieckich nadziei. Wiedzcie o tym, starcy, e myl poczenia w jedn cao rozerwanych czci ojczyzny naszej jest ostatni, jeszcze nie dobyt
twierdz, w ktrej si obwarowaa dola nasza. To jedno stoi nam teraz za skarby, za ziemi
utracon, za liczne zbrojnych hufcw zastpy, w tym jednym mieszcz si bujne nasiona
przyszej dzielnoci naszej. Jest w tej myli tarcza bezpieczestwa publicznego, jest wzicie
zemsty z upiecw, jest kara za przesze i teraniejsze winy, jest sd, jest dekret na bezbonych, zaprzedanych, odrodnych. Rozszerza j jakimkolwiek bd sposobem sama roztropno radzi, a rozkazuje zakon pisany na sercach poczciwych i pobonych ludzi, ktry i wy
pilnie przestrzega macie, bo najpierwsze prawo jest przyrodzone, nadane od Boga sabszym
ku obronie przeciwko silniejszemu, dla rozkrzewienia mioci dobra powszechnego. Trwa ten
zakon i trwa musi, pki rozum i ludzie trwaj. Wszelkie sprzeciwienie si jemu zbrodni
jest, a zelenie tych, co gorliwie przy nim obstawali, byoby szatask niegodziwoci.
Obrocy oskaronych rodakw przepomnieli albo te moe nie mieli dotkn w pismach
swoich tej wanej okolicznoci, ktrej okazanie w sprawiedliwym wietle silniej zapewne
wpynoby na wasze zdanie nieli wszelkie prawne wywody. Daleki od podobnej bojani,
wyznaj szczerze, e nie wedug prawa pisanego, a tak rnemu wykadowi podlegego, jak
s rne chci ludzkie, ale wedug najwyszej ustawy salus patriae 2 t spraw rozstrzyga
naley. Cao ojczyzny nierozdzielna! Sowa te potne, dzielne i nad miecz z obu stron
ostrzejsze, i nad wszystkie ptaki i anioy prdsze, przelec jak dwik miedziany mimo uszu
waszych? Azali wydrzecie t dusz z ciaa Rzplitej, aby onej zwoki tym snadniej zdepta i
potyra mogli nieprzyjaciele nasi? Co skoro zici si, a nie dopu tego, Panie! siw gow
moje do koca ycia mego, na znak aoby, popioem posypywa bd, przywdziej wosiennic i osiadszy gdzie na puszczy narzeka bd, e rodacy, senatorowie, wybrani starsi ojcowie ludu, nie pomnc na potomno i saw u postronnych, ostatni, miertelny cios zadali
wsplnej rodzicielce i karmicielce naszej. Natenczas wspziemian i braci moich zachca
bd, jednych, eby za moim szli przykadem, drugich, eby przed caym wiatem obwiecili:
jako za spraw wasz ju si Polska nigdy z upadku nie podniesie.
Senatorowie! Wy zapewne odgadujecie, co to jest ojczyzna, owa Jerozolima, owa wita
ziemia obiecana pobonym i wiernym, ktrzy si nie kaniaj cielcom 3 i nie ofiaruj im? Zaprawd, nie jest ni ta piaszczysta przestrze Mazowsza, ani Wisa przerzynajca niezmierzone okiem rwniny wasze, ani stolica, ani wspaniae w niej siedliska wadz rzdowych, ale jest
ni owa wielka myl politycznej niepodlegoci i nadzieja, e si kiedy, za przewodnictwem i
pomoc bo, w jedn nierozdzielna spremy cao, e bdziemy twierdz Europy, pogromem dla zych ssiadw i wybranym Sawiaszczyzny ludem. Te tylko wyobraenia, senatorowie, s dzisiaj Polsk. W c si przebg obrc, jeeli je napitnujecie kani niesawy?
Kt by po takim wyroku miowa ojczyzn, skoro bycie same myl wyrwania jej z upieskich szponw uznali za zbrodni zakazan prawem? Ju by wtenczas miao rzec trzeba, e
nie na sejmie grodzieskim, kiedy nieprzyjaciele Rzplitej dziaa i sprzty wojenne obrcili
przeciwko izbie radnych panw, nie pod Maciejowicami ani w falach Elstery, ale teraz wobec
was na Sdzie Sejmowym Polska zgina.
Nie jestem wyuczony w prawnym szermierstwie ani znam si na blichtrach jurystowskich;
myl i czuj po prostu. Zda-niem jednak moim, na tej drodze obrocy oskaronych wyjanili
dostatecznie ich niewinno. Zastawcie si wic, senatorowie, powodami, jakie ku ich zbawieniu prawo pisane nastrcza, dla uczynienia zadosy przyrodzonemu, o ktrym si na pocztku rzeko. Nie zabraknie wam po temu potnych argumentw, postanwcie jedno w sobie ch dobr a myl wspania. Jeeli za jest kkol pomidzy wami, o czym wie publiczna gosi w naszych stronach, uyjcie, podug wyrazw Pisma witego, plewida na oczyszczenie pszenicy, bo zawsze szkodliwe jest ze zymi obcowanie. Ci, co midzy wami o nieprawoci rozmylaj, niechaj wiedz o tym, e chci ich nie dojd celu, bo wikszo jest

149

zacna i poczciwa, a usiowania bezskuteczne nie popacaj u tych, co szafuj nagrodami za

nikczemno i zdrad.
Wreszcie ostrzec was potrzeba, e z gry obiecywa bd przebaczenie winy, byle tylko
uznan zostaa i potpiona prawem, dla wywiedzenia z kopotu interesowanych osb i podszczuwaczw, ktrych by moe wyrok uniewinniajcy pozbawi na jaki czas jurgieltw za
niecn usuno. Nie dawajcie wiary takim obietnicom, bo to s diabelskie praktyki, ktre by
ju nikogo w pole wywie nie powinny.
Byo usiowaniem moim, senatorowie, pokaza wam na oko, e wane polityczne, z pooenia naszego wynikajce przyczyny skoni by was powinny do nieuznania zbrodni stanu w
sprawie, ktr rozstrzygn macie, choby ta mniemana zbrodnia podug prawa wykry si
miaa tak jasna jak soce, co wieci na niebie. Bo uwacie to u siebie, moeii by przewinienie tego rodzaju przeciwko ojczynie, ktrej jeszcze nie mamy; a jeli myli o niej ma
by przez was zabroniono, kt si za ni bi zechce w swej porze? Nie bdmy dziemi,
ktre za jabko wie daruj; mom takim jak wy wiedzie naley, jako co way i stoi. Choby nawet przyszo straci t Polsk, jak dzisiaj macie, to j lepiej stracie, nieli ebycie
mieli skaza na rusztowanie sam zamys odbudowania caej i niepodlegej.
Zalecajc powolne suby moje J.J. W. W. Panom, prosz Boga, abycie wyrozumieli myl
moje.
Da w Poznaskiem, roku paskiego 1828.
Sdz, i tu jest najwaciwsze miejsce odpowiedzie na liczne zarzuty, ktre mnie przed
rewolucj, po rewolucji i w emigracji czyniono z powodu moich opinij i zachowania si mojego w zwizku. Od chwili wejcia do spisku jedna mnie tylko myl zajmowaa: kto bdzie
kierowa powstaniem? Nie wtpiem, e w Warszawie i wojewdztwach wszystko porwie si
do broni za daniem pierwszego hasa, ale zarazem byem przekonany, e nie tak to atwo rzdzi rewolucj jak j zacz. Wysocki by cigle tej opinii, e tylko o zaczciu myli naleao, a reszt zda na nard i opatrzno; ja przeciwnie, staraem si przekona Wysockiego,
e w naszym pooeniu zaczcie byo rzecz mniejszej wagi, e lepiej nie zaczyna, jak nie
mc albo nie umie potem temu, co si zaczo, nada kierunku zamierzonego. Z tego to powodu midzy mn i Wysockim, midzy mn i innymi zwizkowymi przychodzio nieraz do
ywych sporw, nawet do nieporozumie, ktre, chocia zawsze zagodzone, mogy na koniec
osabi i zerwa wszelkie stosunki midzy nami. W odnoszeniu si Wysockiego i podchorych do sejmu pod wzgldem wadzy kierowa majcej powstaniem widziaem sabo, nie
bezinteresowno; w abnegacji podchorych, ktrzy zawsze mwili: chcemy zacz, a potem znikn ze sceny, aby nie powiedziano, emy zaczli dla wasnego wyniesienia si
widziaem zgub sprawy, bo kt j mg lepiej broni, jeeli nie ci sami, co dla niej ycie
powicali? Nie mogc przewie mego zdania, i koniecznie naleao wystpi na scen z
rzdem dla wyraenia myli rewolucji, dla oddalenia w pierwszej zaraz chwili osb, ktre jej
dla pooenia i interesu swego sprzyja nie mogy, zaczem powtpiewa o wszystkim: byy
nawet chwile, w ktrych ciko aowaem, em wszed do zwizku majcego dosy odwagi
do zaczcia rewolucji, ale nie do, eby potem opanowa w niej wadz. Wiziony kilka razy
przed 29-ym, trzymany przez jedenacie miesicy u Karmelitw5, zbyt ciko pokutowaem
za niead i nieroztropno tajnych zwizkw, ebym nie mia susznych powodw lkania si
podobnego rezultatu i w spisku podchorych, gdzie rzeczy tak szy, jak wanie trzeba byo,
eby po tylu poprzednich przeladowaniach skoczy cay zawd na rusztowaniu albo na
Syberii.
W spisku podchorych byli po wikszej czci ludzie modzi, oficerowie, podporucznicy,
najwyej kapitanowie; z cywilnych mao kto mia sposobno z imienia, z majtku, z wpyww lub z gowy da si pozna krajowi, gdy, jak wiadomo, w Krlestwie Kongresowym
przed 29-ym i w innych czciach Polski ycia politycznego nie byo. Na tej zasadzie polegajc mniemali spiskowi: e rewolucja byaby stracona, gdyby oni sami stanli na czele

150

poniewa, tak zawsze mwili: kto nas zna? kto nam zaufa? kto pjdzie za nami? Ile razy
staraem si naprowadzi zwizek na myl rzdu, po tylekro zbijano mnie podobnymi argumentami. Rozumowanie moje polegao na innych maksymach. C std (mwiem spiskowym), e nas teraz nikt nie zna w kraju, ale czyli nie damy si wszystkim pozna przez samo
zaczcie rewolucji? A po zaczciu rewolucji czyli pierwsze kroki rzdu zoonego z nas,
spiskowych, nie uczyni nas natychmiast wielkimi i znanymi caemu wiatu? Wystawcie sobie wraenie, ktre sprawimy na umysach przez uwizienie wielkiego ksicia, przez rozbrojenie jego gwardii, przez rzucenie jednej kolumny wojska do Litwy i zajcie Wilna, przez
rzucenie drugiej kolumny do Brzecia i poruszenie Woynia? Jeeliby te pierwsze kroki, te
pierwsze nadzwyczajne czyny nie uczyniy nas gonymi i popularnymi w narodzie, to zapytuj was: c jest w stanie nas wsawi? Jeeli nard nie zaufa tym wielkim czynom, jeeli nie
zaufa naszej energii, naszej miaoci, czemu na koniec ufa bdzie? Jeeli po zajciu Wilna
poszlemy do cara list otwarty z tym wyraeniem: e gow Konstantego rzucimy pod stopy
pierwszych kolumn moskiewskich, ktre by posa dla stumienia powsta naszych, czyli
rozumiecie, e rzd tak dziaajcy i tak przemawiajcy nie znajdzie kredytu w Polszcze? Na
koniec staraem si przekona spiskowych cywilnych i wojskowych, e wadz w pierwszej
chwili choby dlatego tylko naleao mie w rku, eby j zda komu innemu, jeliby tego
wymagay naglce okolicznoci; e inna jest rzecz zostawi j na bruku, a potem si po ni
schyla lub wydziera j tym, co j pierwsi uchwyc, inna za przyj z gotow ju rzecz i
targowa si o ni.
To rozumowanie nie trafiao do ich przekonania; oburzyo tylko wielu przeciwko mnie.
Nazywano mnie ambitnym i posdzano o ch wyniesienia si osobistego. Zaliwski szczeglniej korzysta z tego, eby mnie oczerni przed innymi, rozumiejc, e ja usiuj postawi
Wysockiego na czele rzdu, przyda mu Lelewela i Zwierkowskiego, aeby na ten triumwirat
wywiera wpyw nieograniczony. Nie mog dostatecznie wypowiedzie, ile mnie nie te zarzuty, ale to jedynie drczyo, i mylano, jakoby zbrodni byo mie ambicj w spisku.
Taki by pod tym wzgldem stan wyobrae w zwizku podchorych a do rewolucji lipcowej. Po dniach lipcowych, gdy si u nas gorliwiej krzta zaczto okoo powstania, ponawiaem moje przeoenia, lecz jak dawniej bez adnego skutku. Nasz powinnoci zacz
nard przystpi do rewolucji sejm postanowi wadze: taka bya wtenczas powszechna lotka. Wysocki, drczony zazdroci Zaliwskiego, y tylko w sejmie; moje opinie wpady w
coraz wikszy dyskredyt; moja usilno udyscyplinowania spisku przybieraa w przekonaniu
Wysockiego i w przekonaniu innych charakter coraz jawniejszej ambicji i mioci wasnej,
szkodliwej sprawie. Jednego razu wchodzi do mnie Wysocki i powiada: Wszystko jest gotowe, zaczniemy rewolucj, jakie jest twoje zdanie? Odpowiedziaem: Nie zaczyna, bo nie
mamy jeszcze rzdu! Te sowa tak dalece rozgnieway Wysockiego, i wyszed nie poegnawszy si ze mn; od tego czasu on mnie, ja jego unikaem. W tej porze panoway najwiksze nieporozumienia w spisku. Byo to na pocztku padziernika.
Postanowiem usun si od wszystkiego. Miaem nawet zamiar wyjecha za granic w
tym przekonaniu, e chocia spiskowi zaczn rewolucj, podadz tylko gowy swoje w rce
kata, a kraj nara na najwiksze nieszczcie. Wszystkie skutki ulicznego rozruchu pokonanego natychmiast przez rzd stany mi przed oczyma. Ani proby brata, jednego z zaoycieli
zwizku podchorych, ani pniejsze przeoenia Wysockiego nie mogy mnie odwie od
tego zamiaru. Stroniem od spiskowych, i susznie kto napisa o mnie teraz za granic, em
drzwi moje przed nimi zamyka. Tak byo w istocie. Miaem ich za marzycieli, ktrzy cay
swj dowcip wysilali, eby zrobi burd, bo zdaniem moim burd moga zosta rewolucja
zaczta bez rzdu. Wicej powiem: gdy si trzydziestu kilku oficerw zwizkowych zgromadzio w Hotelu Francuskim na ulicy Dugiej7 (jak przypominam sobie, 8 padziernika), wezwany w ich imieniu przez Wysockiego, abym poszed na to zgromadzenie, odpowiedziaem,
e nie pjd i mam ca spraw za stracon; prosiem take Wysockiego, aby powiedzia tym

151

oficerom (midzy ktrymi by i Zaliwski), e lepiej da pokj wszystkiemu nieli tak nierozumnym postpowaniem naraa rzecz publiczn na pewny upadek. Ta odpowied narobia
mi jeszcze wicej nieprzyjaci. Nie usprawiedliwiajc jej przytaczam, com mwi, i jak mylaem, powiadam.
W kilka dni potem rozesza si bya pogoska, e car z carow i nastpc tronu mia zjecha do Warszawy i zimowa w Warszawie. Korzystaem z tej okolicznoci, eby znowu
wej w stosunki z Wysockim. Otworzyem mu zdanie moje: Sprbujmy jeszcze jednego
rodka (mwiem mu), sprbujmy, czy si nie uda zrobi teraz tego, czegomy nie zrobili
podczas koronacji. Wysocki odpowiedzia, e i on ten zamiar ponowi pragnie i e wiksza
cz spiskowych byaby za tym.
Stano wic midzy mn i nim na tym: e rewolucja zacznie si tak jak przed rokiem
miaa by zaczta na Saskim placu. W rzeczy samej ta opinia przez kilkanacie dni panowaa
w zwizku. Ja tuszyem sobie, i chocia nic wzgldem rzdu nie postanowiono w spisku,
wszelako podobny akt, zrywajc od razu wszelkie stosunki Polski z Moskw, nadaby rewolucji stanowczy charakter; albowiem nie byoby si z kim ukada i kogo obawia.
Nie wstydzc si adnej opinii, ktr wtenczas popieraem, dzisiaj ukrywa ich nie mam
powodu. e nie ufaem rewolucji przystpujcej do dziea z tak lekkomylnoci, jest szczer prawd. Jest take prawd, em odradza zaczcie dla powyszych wzgldw. Lecz nie
zasuguj na odpowied moj ci ludzie, co gosz teraz, jakobym po tym wszystkim przesta
dziaa i nalee do spisku. Przeciwnie, i o tym raport Wysockiego wspomina, gdy nadesza
chwila niebezpieczestwa, gdy przeto opuszcza go byoby nikczemnoci, wyrzekem si
wszelkich moich opinij i jakkolwiek bez adnego adu rzeczy dobiegay do swego kresu, jakkolwiek wszystko dziao si Bg wie po jakiemu, a nic tak, jak ja bym sobie yczy, dzieliem
jednak prace zwizkowych; nareszcie z broni w rku wyszedem na ulic. Ci, co mnie dzisiaj
spotwarzaj, niechaj przypomn sobie, com wtedy mwi: Wszystkocie le zrobili, ale rzeczy przyszy do tego stanu, e wol zgin z wami, jak dla przewiedzenia mojej opinii odstpi teraz od zwizku.

152