Dou Anadolu Blgesi Aratrmalar; 2006

Cumali LKILI, Rasim BEHET

HAVA KRLLNN NSAN SALII VE EVRE

ZERNDEK ETKS
*Cumali LKILI, **Rasim BEHET
*Frat niversitesi Teknik Eitim Fakltesi Makine Eitimi Blm ELAZI
**Dicle niversitesi Batman Teknik Eitim Fakltesi Makine Eitimi Blm BATMAN
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ZET
Motorlu aralarn says ile enerji ve s retim tesislerinin ykselmesi sonucu hava kirlilii hzl bir ekilde
artmaktadr. Btn canllarn hayat artlar ykselen hava kirlilii ile olumsuz ynde etkilenmektedir. Motorlu aralar ile enerji ve s retim tesislerinde kaynaklanan hava kirlilii canllarn hayat artlarn, zellikle insanlarn saln olumsuz etkilemesi srekli olarak byk bir problem haline gelmektedir. Bu almada,
motorlu tatlarn, enerji ve s retim tesislerinde egzoz gazlarnn deiimi incelenmitir. Karbonmonoksit
(CO), azotoksitler (NOx), oksijen (O 2), karbondioksit (CO2), gibi emisyon rnlerinin deiimi ile asit
yamurlar ve ozon tabakasnn insan sal ve bitkiler zerindeki etkisi tartlmtr.
Anahtar Kelimeler: Hava Kirlilii, Asit Yamuru, Ozon Tabakas, CO, NOx, CO2
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________

EFFECT OF AIR POLLUTION ON PEOPLE HEALTH AND

ENVIRONMENT
ABSTRACT
It is rapidly increased the air pollution with increased the motors vehicles amounts and the production of
energy and heat. All livings life conditions are effected negatively with increased the air pollution. The air
pollution that the motor vehicles and energy and heat production systems also cause on the livings life conditions especially human healthy on the negative is continuously a big problem. In this study, the variation of
the exhaust gas was investigated in the motor engines and on the energy and heat production systems. The
variation of these emission products which are carbonmonoxide (CO), nitrogen oxides (NOx), oxygen (O 2)
and carbondioxide (CO2) and aside rains and ozone layer was discussed on the people health and vegetables.
Keywords: Air Pollution, Acide Rain, Ozone Layer, CO, NOx, CO2
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________

1. GR
nsanlar ve dier canllarn yaadklar atmosferin yeryzne yakn olan ksm; temiz hava olarak
azot, oksijen ve ok az miktar da dier gazlardan
meydana gelmektedir. Bu gazlarn dalm hacimsel olarak %21i oksijen, %78i azot ve %1i de dier gazlarn karmdr. Oksijen ve azotun dndaki
dier gazlar argon, karbondioksit, su buhar, helyum, neon, hidrojen, metan, kripton, azot monoksit,
azot dioksit, ozon, ksenon ve amonyak gibi gazlardr. Havann bu tabii bileimini deitiren gaz, sv
veya kat halde bulunabilen kimyasal maddelere
hava kirleticileri ad verilmektedir. Atmosferin iindeki kirletici miktarnn artmas, hava kalitesini
olumsuz ynde etkilemekte ve hava kirliliini meydana getirmektedir. Atmosferde kat, sv ve gaz
eklindeki yabanc maddelerin insan saln ve
canllarn hayatna zarar verebilecek veya onlarn
yaamalar iin gerekli olan maddi nesnelerden
yararlanlmasn engelleyecek miktarda bulunmas,
hava kirlilii olarak tanmlanr. Ayrca kirli hava,
oksijenin solunum iin yeterli olmay olarak da tanmlanabilir. Hava kirlilii insan, hayvan ve bitkilerin saln olumsuz ynde etkilemekte ve yaplarn
da metal, ta ve ahap ksmlarn tahrip etmektedir.

nsanlar ve dier canllarn salnn korunmas amacyla hava kalitesi iin baz snr deerler
tespit edilmitir. Bu snr deerleri, evrede ksa ve
uzun vadeli olumsuz etkilerin ortaya kmamas iin
atmosferdeki hava kirleticilerinin deien zararl etkileri de gz nne alnarak tespit edilmi olan deerlerdir. 2 Kasm 1986 tarihli ve 19269 sayl Resmi gazetede yaynlanan Hava Kalitesinin Korunmas Ynetmeliinin 6. maddesinde hava kirleticilerinin snr deerleri belirtilmitir. Buna gre hava
kalitesinin snr deerleri, insan salnn korunmas evrede, ksa ve uzun vadeli olumsuz etkilerin
ortaya kmamas iin atmosferdeki hava kirleticilerinin, bir arada bulunduklarnda, deien zararl etkileri de gz nne alnarak tespit edilmi konsantrasyon birimleriyle ifade edilen seviyelerdir eklinde tanmlanmaktadr[1]. Genellikle hava kalitesi
snr deerleri, hava kirleticilerin dk miktarlarnn uzun srede solunmasyla ortaya kan kronik
etkiler iin verilen st snr deerleri gsteren uzun
vadeli snr deerleri olarak bilinmektedir. Ksa srede hava kirleticilerin yksek miktarlarnn solunmasyla ortaya kan ksa sreli akut etkiler iin
verilen snr deerleri de ksa vadeli snr deerler
olarak bilinmektedir.
66

Dou Anadolu Blgesi Aratrmalar; 2006

Cumali LKILI, Rasim BEHET

nsan ve canllarn salna zararl olan hava

kirletici miktarlarnn bu snr deerlerine drlmesi iin ok ynl almalar yaplmaktadr. Avrupa Birliine ye olan lkeler 88/77/EEC, 91/242/
EEC, 91/77/EEC, 91/441/EEC ve 91/542/ EEC gibi
baz yasal dzenlemeler ile zararl egzoz emisyon
rnlerine bir snrlama getirmilerdir. Bu ilk
standarda gre CO(g/kwh) 11,2 ile 4,9, NOx(g/kwh)
14,0 ile 9,0 ve CH(g/kwh) 2,4 ile 2,3 arasnda deimektedir[2,3,4]. Avrupa Birlii lkelerinin hazrladklar EURO 1, EURO 2 ve EURO 3 normlar ile
azot oksit emisyonlarn motorlu aralarn zgl yakt tketimine gre NOx(g/kwh) 8,05,0 arasnda,
partikl emisyonunu PM(g/kwh) 0,61-0,15 ve hidrokarbon emisyonu iin de HC(g/kwh) 1,1-0,6 arasnda snrlandrmlardr[5,6]. Bu yasal dzenlemelerin sonunda iten yanmal motorlarda doal gaz kullanm almalar ile ok dk emisyon deerleri
elde edilmitir [7].
Gelimi ve gelimekte olan lkelerde, hava
kirliliini oluturan deiik kaynaklar bulunmaktadr. Bu kaynaklar endstri dzeyinin younluu ve
trafikteki motorlu tatlarn varl ile deimektedir.
Endstri kesimi, motorlu aralar ve snma amal
kullanlan yaktlardan meydana gelen hava kirletici
emisyonlar, atmosferde gaz, sv ve partikl madde
olarak bilinen yzlerce bileii ierirler. Bu bileiklerin iinde en nemli hava kirleticileri, karbon monoksit (CO), karbondioksit (CO2), partikl madde
(PM), azot oksitleri (NOx), kkrt oksitleri (SO 2) ve
hidrokarbonlar (HC) olarak bilinen uucu organik
bileiklerdir. Yaplan almalar sonucunda NOx ile
hidrokarbonlarn yeryznde ozonun olumasna
yardmc olduklar belirlenmitir[8].
Hava kirliliinin yaklak %50ye yakn motorlu aralarn egzozlarndan kaynaklanmaktadr.
Ayrca motorlu tatlardan kaynaklanan sala zararl kirliliin pay ise %12 olarak bilinmektedir.
Motorlu tatlarn dnda eitli sanayi kurulular
ve snma amal kullanlan her trl fosil yaktlar
da havann kirlenmesinde nemli bir rol oynamaktadr.

sebep olmaktadr[9-13]. Havann iinde bulunan

zararl emisyon tozlarnn insan vcudunda birikmesi ile itahszlk balar ve sonuta vcudun direnci
zayf derek hastalklarn etkili olmas hzlanr. eitli tozlarn terle bileerek deri dokusunun zerindeki deri solunum gzeneklerinin kapanmasyla deri
solunumunun engellenmesi ile vcutta solunum
gl balar. Solunum gl sonunda insanlarda ar derecede yorgunluk ve ihtiyarlama belirtileri
grlmektedir. Ayrca emisyonlarn iinde bulunan
zehirli maddelerin solunum yolu ile alnmas sonucu
bu maddelerin kana karmas ile kan zehirlenmesi
meydana gelmektedir. Kirlilii meydana getiren artklarn eitli yollarla insan vcudunu etkilemesi ile
insanlarda sinirsel ve ruhsal bozukluklar da medyana gelir.
Genellikle atmosferde bulunan kkrtdioksit
ve azotoksitler asit zerreciklerinin olumasna yardmc olmaktadr. Ayrca oluan nitrik ve slfrik
asitler dier partikl maddenin zerine yapmakta
ve bu partikllerin solunmas ile bu asitlerin dorudan akcierlere kadar gitmesine sebep olmaktadr.
Akcierlere kadar giden bu asitli tozlar ve gazlar
akcierdeki alveolleri etkileyerek kana karrlar.
2. 1. KKRT OKSTLER ( SOX )
Hava kirlilii bakmndan nemli olan kimyasal maddelerden biri kkrttr. Kkrt genellikle
kat yaktlarn bnyesinde organik ve anorganik olmak zere iki ekilde bulunmaktadr. Anorganik
kkrt slfat halinde toprakta bulunur ve organik
kkrt ise yaktn bnyesindeki karbonun yanmasndan sonra SO2ye dnerek atmosfere atlmaktadr.
Hava kirletici emisyonlarnn en yaygn olan kkrt
oksitleri ve dolaysyla kkrtdioksit (SO2)tir. Egzoz emisyonlarnn iindeki partikl madde ile beraber kkrt elementi de bulunur ve yaktn younluu ile kkrt miktar lineer olarak deimektedir[1416]. ten yanmal motorlarn egzoz emisyonlarnda
bulunan kkrt miktarnn dizel yaktnn younluu
ve setan says ile yakndan ilgili bulunmakta ve yaktn younluunun dk olmas halinde partikl
maddenin iindeki kkrt miktar da dk olmaktadr[17].
Yer yznde en kirletici ve en ok bulunan
kkrt bileikleri SO2 ve SO3 olup her yl eitli
kaynaklardan yaylan tonlarca SO2 atmosfere karmaktadr. Kkrt oksit emisyonlarnn byk bir
miktar, elektrik retimi amacyla kat ve sv yaktlar yakan termik santrallerin emisyonlarndan meydana gelmektedir. Ayrca kays kurutma tesislerinde
kkrdn yaklmas ile lokal tehlikelerin olumas
sz konusudur. Bu veya benzer yoldan atmosfere
karan SO2 ile onun atmosferdeki dnm rnleri
olan slfit (SO3) ve slfatlar (SO4) yaylma yoluyla
toz taneciklerine dnerek kendi aralarnda veya
baka taneciklerle birlemek suretiyle byr ve kelirler. Bazen havadaki SO2 atmosferin ok yk-

2. KRLETC EMSYONLARIN NSAN SALIINA ETKLER

Fosil kkenli yakt kullanan enerji retim tesisleri, motorlu tatlar, snma amal kullanlan
yaktlar ve sanayi kurulularndan kaynaklanan hava
kirliliinin insan sal zerinde bir ok etkileri bulunmaktadr. Hava kirleticilerinin dk konsantrasyonlarda olmasna ramen kanserojen etkileri daha
byk olan bileikler ihtiva etmektedirler. Hava kirleticilerin sebep olduu tehlikelerinin banda akcier kanseri, bronit, eklem romatizmas, raitizm ve
eitli kalp hastalklar gibi tehlikeli hastalklar gelmektedir. Bunlarn yan sra hava kirlilii insanlarda
gz yanmalar, grme bulankl, nefes darl, itahszlk, kan zehirlenmesi gibi olumsuzluklara da
67

Dou Anadolu Blgesi Aratrmalar; 2006

Cumali LKILI, Rasim BEHET

sek tabakalarna kadar karak hava akmlar ile

uzaklara tanabilir. Bu hareket esnasnda SO 2 havadaki su damlacklar veya nem ile kimyasal reaksiyona girerek asit oluturmaktadr. SO2 nce slfroz aside (H2SO3) dnr.
SO2 + H2O H2SO3 daha sonra da etkili bir asit
olan SO3 + H2O H2SO4 slfrik aside (H2SO4)
dnmektedir. Bu dnmler sonucu oluan bu
asitler asit yamurlarnn meydana gelmesinde
nemli bir rol oynamaktadr.
Havann iinde SO2 ve partikl madde seviyelerindeki ykselme ile eitli hastalklar ve akcier fonksiyon bozukluklarndaki artlarla beraber
lm olaylar da meydana gelmektedir. Hava kirliliini oluturan gazlar iinde, insan ve dier canllara
zararl olmas bakmndan SO2 gaz ilk srada yer
almaktadr. Kkrt dioksit ve atmosferdeki dier
kkrt bileikleri yksek konsantrasyonlarda solunum yolu ile alnd zaman kkrt dioksitin byk
bir ksm st solunum yollarndan absorbe olur. Bunun sonucunda da bronit ve dier akcier hastalklar meydana gelmektedir. nsanlar SO2 gazn hava
ile birlikte teneffs ettii zaman akcierlerde bulunan nem ile birleerek yukardaki denklemlerle ifade
edildii gibi H2SO3 aside ve daha sonra H2SO4 asidine dnmektedir. Bu asit solunum yollarn tahri
ederek solunum yolu ve solunum organlarna bal
olan hastalklar meydana getirmektedir. SO 2 gaznn younluu ve etki sresine bal olarak solunum
organlarna verdii zararn derecesi insann lmne
bile sebep olmaktadr.
2.2. AZOT OKSTLER (NOX)
Atmosferin %78i azottan meydana gelmektedir. Azot oksitlerin temel kayna hava ierisindeki azottur. Atmosferdeki azotun oksitlerine (NOx)
dnm ise yanma ilemleri sonucu olmaktadr.
Azot oksitlerin byk bir ksm trafikteki motorlu
tatlarn egzozlar ile sabit yakma tesislerinde meydana gelmektedir. Azot oksitler yakt iindeki azotlu
maddelerden olduu gibi, yksek scaklkta yakma
tesislerinde kullanlan azotun oksijenle birlemesinden de meydana gelmektedir. Atmosferde kararl ve
kararsz olarak bulunan azot oksitler yanma olaylarndan sonra havaya atlan en nemli kirletici emisyonlar olarak bilinmektedir. Genellikle azot oksitler
NO, NO2, NO3 eklinde olup bunlardan NO2 ve NO
en nemli kirletici gazlardr. Azot oksit oluumunu
etkileyen bir ok faktr bulunmasna ramen iyi bir
yanma sonucunda scaklk ykselir ve scaklk 1800
o
Knin zerine kt zaman ve buna bal olarak da
oksijen molekllerinin ayrlmas ile beraber NOx
oluum hz da artmaktadr [18].
Yanma srasnda O2 paralanarak 2O oluur
ve sonra Zeldovich mekanizmasna gre, O+N2
NO+N denklemi ile daha sonra da N+O2 NO+O
serbest radikallerle NO olutuu kabul edilmektedir.
Bu reaksiyonlarn aktivasyon enerjileri byk oldu-

undan her iki reaksiyonun da dk scaklklardaki

hzlar olduka dk olmaktadr[19, 20].
NO2 havann iinde bulunan nem ile birleerek nitrat asidine dnr ve bu asidin de canllarn
sal zerinde nemli etkileri bulunmaktadr. Azot
oksit emisyonlar atmosferde nitrik asit (HNO 3) oluumuyla sonulanan zincirleme reaksiyonlar tamamlarlar. Yksek slarda ve imek akmas srasnda havada kendiliinde NO oluabilir. Aadaki
denkleme gre NO hava ile temas ederken ksa zamanda NO2ye dnr ve NO2 suda kolay znerek asit zeltisi oluturabilir.
NO+1/2O2NO2 ve 2NO2+H2OHNO3+HNO2
Kararl ve kararsz olan azot oksit bileikleri
atmosferdeki oksitleyici maddelerle reaksiyona girer
ve bu kimyasal reaksiyonlar sonucu fotokimyasal sis
olutururlar. Atmosferdeki HNO3 ise asit yamurlarnn olumasna yardmc olmaktadr.
Azot dioksit gaz halinde bulunduu iin solunum yolu ile canllarn sal zerinde bir ok etkileri bulunmaktadr. Gaz halinde bulunan azot dioksit
solunum yolu ile alnd zaman canllarn solunum
yollarnda birikerek, alt solunum yollarna zararl
etkiler meydana getirmektedir. Azot dioksitin bulunduu ortamlarda dier kirleticilerin ve zellikle ozonun bulunmas durumunda, bu kirleticiler arasnda
oluan reaksiyonlar sebebiyle insan salnda
olumsuz etkileimler artarak akcierlerin bakteriyel
enfeksiyonlara kar hassasiyetleri ykselir ve biyokimyasal deiimler meydana gelmektedir[21-23].
2.3. KARBONMONOKST (CO)
Yaktlarn tam olarak yanmamasndan oluan
CO renksiz, kokusuz ve havann ortalama molekl
arlna eit bir gaz olup kaynakland yerin etrafnda iyi dalmayan ve varl fark edilemeyen zehirli bir yanma rndr. Atmosferde kolayca yok
olmayan bir gaz olan CO emisyonlar yanma tesislerinde bir ok parametreye bal olmakla beraber yaktn yanmas srasnda yanmaya katlan hava miktar ile deiim gstermektedir. Gaz scaklnn dk olmas, yanma iin yeterli oksijenin bulunmamas ve COin CO2'e dnm sresinin ksa olmasndan dolay yanmann tamamlanmam olmas CO
miktarn artrmaktadr.
Yanma sistemlerinde yanma reaksiyonlarnn
hz, yanma odasna alnan yaktn enerji seviyesi,
younluu ve egzotermik reaksiyon oluturan molekllerin arpma scaklna bal olarak deimektedir. Yanma srasnda yeterli havann bulunmamas
ile eksik yanma meydana gelir ve CO miktarnda art olmaktadr[24]. Aadaki denkleme gre yanma
olaynda, C +1/2 O2 CO yanma reaksiyonlarnda
yeterli oksijen varsa, C + O 2CO2 denklemine gre
CO yerine CO2 oluur.
Karbonmonoksitin oluumu karbon ve hidrojen ihtiva eden yaktlarn oksijenle oksidasyonundan
68

Dou Anadolu Blgesi Aratrmalar; 2006

Cumali LKILI, Rasim BEHET

kaynaklanr. Aadaki reaksiyonlarda grld

gibi kan rnlerin paralanmas ile CO olumaktadr.

turmak iin CO ile reaksiyona girmesi, yanma odas

scaklk art ile doru orantl olarak deimektedir.
CO2 yeryzne gelen uzun dalga boylu kzl
tesi nlar absorbe etme zelliine sahiptir. CO2,
metan, su buhar ve dier sera gazlar bu s radyasyonunun bir blmn tutarak, dnyada canllarn
yaamas iin gerekli olan sy dengelemektedir.
Buna karlk CO2 ksa dalga boyundaki radyasyonun atmosferdeki geiine de izin vermektedir. CO2
miktarnn artmas ile daha fazla kzltesi nlar
absorbe edilerek bu nlarn atmosferin dna kmas engellenir. Sera etkisi olarak bilinen bu olay
atmosferin daha fazla snmasna yol aarak kresel
snmaya sebep olmaktadr. Kresel snmaya sebep
olan gazlarn emisyonlarn azaltmak iin gerekli
tedbirler alnmad taktirde, yeryznde snn her
yl aratacan ve buna bal olarak gelecek yzylda
2 ile 5C'lik bir scaklk art olaca beklenmektedir[27-30]. Buna gre kresel snma ile beraber
kutuplardaki buzullarn erimesi ile deniz seviyesinin
ykselecei kara paralarnn bir ksmnn sular altnda kalmasna sebep olaca beklenmektedir.

CH3 + O2 CHO + H2O

CH2 + O2 CO + H2O
CHO + OH CO + H2O
Karbon monoksit oksijen tama kapasitesini
azatl iin solunuma kart zaman kann oksijen
tamasn byk lde engelleyerek kandaki oksijen yetersizlii sebebiyle kan damarlarnn eperleri,
beyin kalp gibi hassas organ ve dokularda fonksiyon
bozukluklar meydana getirmek suretiyle insan saln etkilemektedir. CO hemoglobine baland
zaman kandaki oksijenin yerini alarak kalp ve sinirsel davran problemlerine yol amaktadr. Bu gaz
zehirleyici bir zellie sahip olduu iin vcuda solunum yolu ile girdiinde kandaki alyuvarlar tarafndan absorbe edilerek kan oluum mekanizmas bozulur. Az miktarda teneffs edilen CO gaz ba dnmesi, bulant ve grmede bulanklk meydana getirir
ve ok miktarda teneffs edildii zaman da ldrc
zellii gstermektedir[25].
2.4. KARBONDOKST (CO2)
CO2 gaz byk lde motorlu tatlarn egzoz emisyonlar ile beraber bitkiler ile canllarn solunum sonucunda ve enerji retim tesislerinde yanm gaz olarak atmosfere girmektedir. Motorlu tatlar, enerji retim tesisleri ve snma amal kullanlan sistemlerde yanmann kalitesini yanmaya katlan
hava/yakt oran belirlemekte ve bu oran CO ile CO 2
retimini nemli lde etkilemektedir. COin olumas ile CO2in olumas arasnda nemli bir iliki
bulunmaktadr. Yaktn yanmas srasnda yeterli hava deerine ulalmazsa eksik yanma sonucu CO
emisyon seviyesi ykselmektedir. COin maksimum
seviyede olumas CO2 miktarnn azalmasna sebep
olmaktadr. Buna karlk; yanma yeteri kadar iyi olmad iin yksek scakla ulalmaz ve dolaysyla
azot oksitler azalmaktadr. Eer yakta gre hava
miktar stokiyometrik orandan fazla ise bunun tersi
grlmektedir[26]. Karbonmonoksitin CO2'e dnmesinde OH kk nemli rol oynar ve bu kk aadaki reaksiyonla oluur ve OH kk karbonmonoksitle tekrar reaksiyona girerek CO2e dnr.

3. AST YAMURLARININ EVRE

VE NSAN SALIINA ETKS
Motorlu tatlardan kan egzoz gazlar, fosil
yaktlar kullanarak enerji reten termik santraller,
konutlarda snma amal kullanlan fosil kkenli
yaktlar ve endstriyel faaliyetlerle, havaya kkrt
dioksit, azot oksit, partikl madde ve hidrokarbon
gibi kirletici emisyonlar yayarak havay kirletmektedir. Bu kirleticiler bir ka gn havada asl kalabilir ve sonuta atmosferde eitli kimyasal reaksiyonlara urayarak ok uzaklara tanabilmektedir. Bu
arada bu kirleticiler, atmosferdeki havann nemi ve
dier bilienlerle tepkimeye girerek zincirleme reaksiyonlar tamamlar ve slfroz asit (H2SO3), slfrik
asit (H2SO4) ve nitrik asit (HNO 3) oluturmaktadr.
Oluan bu kimyasal bileenler yamurla kelir ve
asit yamurlarnn meydana gelmesini salamaktadr. Yerleim birimlerinde bu zararl bileikler insan
saln dorudan etkileyebilecek dzeylere eriebilir ve asit yamuru sonucunda topraa kelmeleri
ile insanlarn, zellikle ocuklarn saln dolayl
olarak etkilemektedir[31]. eitli yanma olaylar sonucu havaya karan SO2, SO3, NOx gibi gazlar atmosferde asit oluumuna neden olmakta ve bunlarn
yeryzne ulamas ile asit yamurlar oluturmaktadr.
Asit yamurlar topran biyolojik artlarn
ve kimyasal yapsn etkilemektedir. Topran yapsnda bulunan kalsiyum, magnezyum gibi elementleri ykayarak topran derinliklerine tar, topran
zayflamasna ve tarmdaki verimin dmesine sebep olmaktadr. Ayrca canl artklarn paralayarak
organik madde bakmndan topran topran zenginlemesini salayan faydal mikroorganizmalar

H + H2O OH + H2
H + O2 OH + O
CO + OH CO2 + H
Yanma ilemlerinde tam yanma olmad durumlarda blgesel eksik yanmalar meydana gelir ve
CO oluumu artar, buna bal olarak da CO2 gaz da
dmektedir. Yakma tesislerinde gnderilen havann
trblansl oluu yanma kalitesini iyiletirir. Trblans artka CO miktar dmekte ve CO 2 miktar da
ykselmektedir. Scaklk ve basn ykseldike, oksidasyon reaksiyonlarna bal olarak CO konsantrasyonlar artar. Oksijenin paralanarak CO2 olu69

Dou Anadolu Blgesi Aratrmalar; 2006

Cumali LKILI, Rasim BEHET

yok ederek bunlarn faaliyetini engellemektedir.

Bunlarn yansra dier canllar da etkileyerek canllar arasndaki ekolojik dengenin bozulmasna da
sebep olmaktadr. Topran asitlemesine en ok
katkda bulunan maddeler, atmosferde birikme sonucu topraa geen kkrt bileikleri ve asit nemidir. Azot bileikleri ise bitkilerin zmseyecei
miktardan fazla olduu zaman topran asitlemesinde rol oynamaktadr. Ayrca asit nemi topraa
yada gl yataklarna inmi ve normal artlar altnda
znemeyen cva, kadmiyum yada alminyum gibi
zehirli maddelerle tepkimeye girerek besin zinciri
veya ime suyu yoluyla insan, hayvan ve bitkilere
ulap zararl etkiler meydana getirmektedir. Asit
yamurlar; ime sular, yer alt sular, toprak, ar
metaller, bitkiler ve balklar zerinde olumsuz etki
yapmaktadr. Etkilemi bu unsurlarn kullanlmas
sonucunda asit yamurlar uzun vadede insan bnyesinde asitlerin depolanmasna da sebep olmaktadr.

durumunda ozonun bozunmas hzlanr ve doal

dengeyi bozacak ekilde ozon miktarnda net bir
azalma meydana gelebilir. Ozon tabakasnn incelmesi sonucu gnein zararl olan ltraviyole nlarnn radyasyonu insan, hayvan ve bitkileri olumsuz
ynde etkilemektedir. Bu nlarn radyasyonuna
maruz kalan canllarn vcudundaki baklk sistemi bozularak bulac hastalklarn oluum ve iddetinde artlara yol amaktadr. Ayrca bu nlarn
radyasyonu gzlerde katarakt olumasna ve baz
tip deri kanserinde de arta sebep olmaktadr. Baz
bitki trleri ltraviyole nlarna kar olduka dayankl iken bazlar da ok hassastr. ltraviyole
nlarnn radyasyonu baz blgelerdeki gda retimini ciddi bir ekilde etkileyerek, baz bitkilerin
retim kapasitesini ve baz rnlerin kalitesini deitirmektedir. Artan bu nlarn radyasyonu kk
organizmalar bata olmak zere su organizmalar
zerinde de olumsuz bir etkiye sahiptir.

5. SONU VE NERLER

4. HAVA KRLL VE OZON TABAKASI

Enerji retim tesislerinde enerji retimi, motorlu aralarn almalar ve snma amal kulanlan yaktlarn yanmas sonucunda CO, HC, CO 2,
SO2, NOx ve PM gibi emisyon rnleri olumaktadr. Bu emisyonlar bata insan, hayvan ve bitkilerin
sal ile evre asndan nemli bir problem haline
gelmektedir. Egzoz emisyon seviyesinin drlmesi veya kontrol altna alnmas iin srekli almalar yaplmaktadr. Bunun iin ift yaktl sistemler
dahil ve bir ok deiik alternatif yakt kullanlmaktadr. Gelimi lkelerin ou egzoz emisyon standartlar gibi yasal dzenlemelerle emisyon seviyesinin belirli snrlar iinde tutulmasn salamlardr. Gelimi lkelerde hava kirlilii problemine
kar bir takm tedbirler alnarak egzoz emisyonu
standartlar hazrlanm ve yeni kontrol teknikleri
gelitirilmitir. Avrupa Birlii lkelerinde 1993 yl
banda yrrle giren ECE R 49.02 (EURO I)
Normu egzoz emisyonlar ve grlt standartlar
ynnde eitli snrlamalar getirmektedir. lkemizde de bu norm TS 10623 standard olarak kabul
edilmitir.
Hava kirlenmesi, btn dnya devletlerinde
olduu gibi, lkemizde de ileri dereceye ulamtr.
zelikle 1960'l yllarndan sonra, lkemizde cidd
evre sorunlar ile hava kirlilii ortaya kmtr. Bu
sorunlar nemli miktarda doal kaynaklarn israf
edilmesi ile beraber bitkilerin varl tahrip edilerek
evre kirlilii, erozyon ve lleme gibi felaketlerle
kar karya kalnarak insanlarn ve tm canllarn
sal cidd bir ekilde tehdit edilmitir. Yakt kalitesinin iyiletirilmesine ynelik olarak, 1987 ylndan beri balatlan doal gaz projesi ile stanbul,
Ankara, Eskiehir, Bursa ve zmir gibi byk illerimizde hava kirlilii nemli derecede drlmtr.
Havay ihtiva eden bileenlerin iinden oksijenden baka dier bileenlerden biri olan azot yan-

Ozon atmosfer aratrmalar iin byk bir

nem tamaktadr. nk ozon kimyasal bileimler, hava kalitesi ve iklim deiiminin kontrolnde
nemli bir rol oynamaktadr. Ozonun yksek konsantrasyonlarda bulunmas insanlar, hayvanlar, bitkiler ve dier materyallar zerinde zararl etkileri
bulunmaktadr. Azot oksitleri (NOx) ile hidrokarbonlar yeryznde ozonun olumasna yardmc olmaktadr. Oksijenin aktif bir hali olan ozon, hidrokarbonlar ile azot oksitlerin s ve gne aracl ile birlemesinden meydana gelmektedir. Fotokimyasal sisin temel bileeni olan ozon, yanma kaynaklarndan direkt olarak yaylmaz, ancak gne
nn yeryzn stt zaman uucu organik
bileikler ile HC ve azot oksitlerden olumaktadr.
Atmosferin iinde yer yz seviyesinde bulunan
ozon miktarnn art insan, hayvan ve bitkiler iin
zararl etkilere sahiptir[32-36].
Yer yzeyinden 25-40 km ykseklikte bulunan stratosfer tabakasndaki ozon ise bir doal filtre
grevi yaparak canllarn hayat iin zararl olan gnein ksa dalga boylu mortesi yani ltraviyole
nlarn emer ve yer yzne olan etkisini engellemektedir. Ancak baz hava kirleticileri ve kimyasal
bileenler sonucu bu ozon tabakas normal kalnlnn altna dme tehlikesi ile kar karya gelmektedir. Ozon tabakasnn incelmesi ile kresel snma
meydana gelerek canllarn yaamas iin byk
problemler ortaya kmaktadr. Ozon tabakasnn incelmesi karbon dioksit (CO2) ile beraber kloroflorokarbon (CFC) gazlar, metan (CH4) ve diazot monoksit (N2O) gibi sera gazlarnn ar miktarda
atmosfere atlmas sonucu meydana gelmektedir.
Hidrojen, azot ve klor oksitleri gibi aktif hale gelebilen kimyasal elementlerin stratosferde bulunmas
70

Dou Anadolu Blgesi Aratrmalar; 2006

Cumali LKILI, Rasim BEHET

ma ilemine girmeyerek pasif kalmaktadr. Yanma

tesislerinde yanma ilemi boyunca oluan yksek
scakln sonunda verim artarken NOx emisyon
seviyesi de artmaktadr. Son zamanlarda motorlu
aralarda gelitirilen EGR sistemi ile yanma odas
ierisindeki hava-yakt karm egzoz gazlaryla
seyreltilerek yanma sonu scaklklar, dolaysyla da
retilen NOx miktar azaltlmakta ve bunun iin de
egzoz borusuna yerletirilmi olan EGR sistemleri
kullanlmaldr. Ayrca katalitik konverter yardmyla HC ve CO emisyonlar da drlmektedir. Partikl emisyon seviyesinin azaltlabilmesi iin yanmann tam gereklemesi gerekmektedir.
Hava kirliliinin en nemli sebeplerinden biri
olan fosil kkenli yaktlar iten yanmal motorlarda
ve snma amal tesislerde mmkn olduu kadar
az kullanlmaldr. Bunun yerine doalgaz, bitkisel
yaktlar, yakt pilleri, rzgar enerjisi, gne enerjisi,
vb. enerjilerin kullanm yaygnlatrlmaldr. Doal
gaz ve bitkisel yalarn motorlu tatlarda kullanlmas ile egzoz emisyonlarndan kaynaklanan hava
kirliliinin etkisi azaltlabilir. Motorlu tatlar iin

ncelikle yeni veya yenilenebilir bir enerji kayna

olan biyodizelin kullanlmas tevik edilmelidir.
Motorlu aralarn emisyon lm belgesinden ziyade iyi bir yanma iin motor ve enjektr ayar art
getirilmeli ve CO ve HC iin katalizrler kullanlmaldr.
Byk yerleim birimlerinde snma amal
kullanlan fosil kkenli yaktlarn yerine doal gaz
ve kolay elde edilebilen biyogazn kullanmnn artrlmas gerekmektedir. Kullanlan yaktlarn en iyi
ekilde yanmas iin uygun yanma teknikleri ve en
iyi yakma kurallar ile yaklmas gerekir. Ayrca yakt kazanlarnn yaktn yanma zelliine gre dizayn edilmesi ve standartlara uygun olmas salanmaldr. Fosil yakt kullanan byk stma sistemlerine partikl ve uucu kl iin filtre takma ve enerji
retim tesislerinde de deslfrizasyon tesislerinin
zorunlu olarak kurdurulmas salanmaldr. Binalarda kazanlarn yerletirilecei yerlerin ve bacalarn
standartlara uygun olmalar salanmal ve binalarn
s yaltmlarna nem verilmelidir.

6. KAYNAKLAR
1.
2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

www.rshm.salk.gov.tr, Hava Kalitesi Snr

Deerleri.
Watson. H. C., and Lu, H., 25 years of emissions control its cost and benefits, Institution
Mechanical Engineers, second seminar, MEP,
9-18, 1993.
Jankowski, A., Seczyk, J., Reksa, M. and
Sitnik, L. Rape Seed Oil Methyl Ester Fuel as
Alternative Diesel Fuel for High Speed Diesel
Engines for Urban Buses, American Society of
Mechanical Engineers, ICE Vol. 24, 105-109,
1994.
Henssler, H., and Gospage, S., Standarts of the
European Community, SAE Special Publications, 69-83, 1987.
Whelan, S., and Needham, J., Meeting the
challenge of low emissions and fuel economy
with the Ricardo 4-valve HSDI, Institution
Mechanical Engineers, automobile emission
and combustion MEP, 161-171, 1993.
Dunne, J.M., and Greening, P., European emission standards to the year 2000, Institution
Mechanical Engineers, second seminar, MEP, 1
- 8, 1993.
Papset, F., Low emission natural gas engines for
commercial vehicles, Institution Mechanical
Engineers, automobile emission and combustion MEP, 195-201, 1993.
Booth, M., Marriott, J. M., and Rivers, K.J.,
Diesel fuel quality in an environmentally

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

71

conscious world, Institution Mechanical Engineers, second seminar, MEP, 45-56, 1993.
Folinsbee, L. J., Human helth effects of air
pollution, Environment Health Perspectives,
100, 45-56, 1993.
Roshton, L., Health impact of environmental
tobacco smoke in home, Reviews on Environmental Health, 19(3-4), 291-309, 2004.
Lee, Y. L., and Guo, Y. L., Air pollution and
asthma in Asia, Allergy and Clinical Immunology International, 16(4), 142-149, 2004.
Routledge, H. C., and Ayres, J. G., Air pollution and heart, Oxford Journals Medicine,
55(6), 439-447, 2005.
Nancy, E. L. H., and Wynder, E. L., Diesel
exhaust exposure and lung cancer: A case control study, Environmental Research, 34(1), no. 1,
77- 86, 1984.
Cowley, L.T., Jeune, A.L., and Lange, W. W.,
effect of fuel composition including aromatics
control on emissions from a range of heavyduty diesel engines, Institution Mechanical Engineers, second seminar, MEP, 225-244, 1993.
Thomas, J. G., and Richard, B. S., Evaluating
the health risk from secondary sulfates in
Eastern North American Ambient Air Particulate Matter, Inhalation Toxicology, 17(1), 1527, 2005.
Celia, A. A., and Conceicao, A. F., Effects air
pollution on emercengency admissions for
chronic obsructive pulmonary diseases in Opor-

Dou Anadolu Blgesi Aratrmalar; 2006

17.

18.

19.

20.

21.

22.

23.

24.

25.

Cumali LKILI, Rasim BEHET

to, Portugal, International Journal of Evironment and Pollution, 23(1), 42-64, 2005.
Rivers, K.J., Poassen , C.W.C., Booth, M., and
Marriott, J.M., future diesel fuel quality
balancing requirements, Institution Mechanical
Engineers, second seminar, MEP, 209-225,
1993.
Heywood, J.B. Internal Combustion Engine
Fundamental, Mc Graw-Hill Book Comp., New
York, 1988.
Evans, R. L., and Blaszczyk, J., The effects of
combustion chamber design onexhaust emissions from spark-ignition engines, Institution
Mechanical Engineers Seminar 5, MEP, 25-29,
1993.
Pipho, M.J., Kittelson, D.B. and Zarling, D.D.,
NO2 Formation in a Diesel Engine, SAE (Society of Automotive Engineers) Transactions
100 (Sect 3), paper no. 910231 299-311, 1991.
Rigas, M. L., Ben-Jebria, A., and Ultman, J. S.,
Longitudinal distribution of ozone absorption in
the lung: Effects of nitrogen dioxide, sulfur
dioxide, and ozone exposures, Archive of
Environmental Health, 52, 173-178, 1997.
Colvile, R. N. Hutchinson, E. J. Mindell, J. S.,
and Warren, R. F., The transport sector as a
source of air pollution, Atmospheric Environment, 35, 1537-1565, 2001.
Morgan W. K. C., Reger, R. B., and Tucker, D.
M., Health effect of diesel emissions, The
Annals of Occupational Hygiene, 41(6), 643658, 1997.
Clark, S.J., Wagner, L. Schrock, M.D. and
Piennaar, P.G. Methyl and Ethyl Soyabean
Esters as Renewable Fuels for Diesel Engines,
Journal American Oil Chemistry Society,
61(10), 1632-1638, 1984
Asmus, A., and Wellington, B. Diesel Engine
and Fuel Systems, Third Edition, Printed in
Malaysia, 1993.

26. Strayer, R. C., Blake, J. A. and Craig, W.K.

Canola and High Erucic Rapeseed Oil as Substitutes for Diesel Fuel, Journal American Oil
Chemistry Society, 60(8), 15871597, 1983.
27. Hallock, P., Global change and modern coral
reefs: New opportunities to understand shallowwater carbonate depositional processes, Sedimentary Geology, 175(1-4), 19-33, 2005.
28. Hall, N. E. L. H., and Winder E. L., Diesel
exhaust exposure and lung cancer: A case control study, Environmental Research, 34(1), 7786, 1984.
29. Davydova, S., Heavy metals as toxicants in big
cities, Microchemical Journal, 79(1-2), 133136, 2005.
30. Bagchi, D., and Preuss, H. G., Effects of acute
and chronic ovalexposure of lead on blood
pressure and bone mineral density in rats, Journal of Inorganic Biochemistry, 99(5), 11551164, 2005.
31. Paramesh, H., Water pollution and impact on
child health, Indian Journal of Practical Pediatrics, 6(3), 219-223, 2004.
32. Mller, D., The trospheric ozone problem,
Arhive Za Higijenu Radai Toxikologiju, 55(1),
11-23, 2004.
33. Madden, M. C., and Hogsett, W. E., A historical
overview of the ozone exposure problem,
Human and Ecological Risk Assessment, 7(5),
1121-1131, 2001.
34. Farrel, A. E., Learning to see the invisible:
Discovery and
Measurment of Ozone,
Environmental Monitoring and Assessment,
106(1-3), 59-80, 2003.
35. Johnston, H. S., Atmospheric ozone, Annual
Review of Physical Chemistry, 43, 1-32, 1992.
36. Salanina, S., and Zhang, Y., Aerosols: Connection between regionalclimatic change and air
quality (IUPAC technical report), Pure and
Applied Chemistry, 76(6), 1241- 1253, 2004.

72