Liber Mesuesi - Fizika 6 Oxford PDF

Fizika
Libr pr msuesin
Terry Hudson
Alan Haigh
Deborah Roberts
Geraldine Shaw
6 Prmbajtje
Hyrje
iv
Hapat e krkimit shkencor
1 Masa dhe pesha
T gjith trupat trhiqen nga Toka
Hulumtimi i mass dhe i peshs
12
Hulumtimi i forcave
16
Forcat e baraspeshuara dhe t pabaraspeshuara
22
Frkimi mund t jet i dobishm
26
far kemi msuar rreth mass dhe peshs
30
2 Pruesit dhe jopruesit elektrik
32
Prues t mir apo t kqij?
34
Zgjidhni pruesin tuaj
38
Prdorimi i metaleve dhe i plastiks
40
Ndrtimi i qarqeve
42
Prdorimi i skemave t qarqeve
44
far kemi msuar n lidhje me pruesit dhe jopruesit elektrik
50
iii
6 Hyrje
Hyrje n fushn e shkencave t natyrs
Paketa e librave t fushs s shkencave t natyrs
prputhet me kurrikuln brtham t fushs
s shkencave t natyrs pr shkalln 3 dhe n
programin e lnds Fizik pr klasn e gjasht.
Kjo hyrje tregon se si librat mund t ndihmojn n
zhvillimin e njohurive dhe t aftsive shkencore, si
dhe t qndrimeve dhe t vlerave t nxnsve tuaj.
Paketa prmban Librin e nxnsit dhe Librin e
msuesit. Mnyra e konceptimit dhe e hartimit
t tyre prforcon bindjen se shkenca nuk sht
vetm njohuri, por edhe nj mnyr t menduari
e t punuari. Ajo na ndihmon t kuptojm botn
ku jetojm dhe na jep aftsit intelektuale q na
ndihmojn n t gjitha fushat e jets.
Paketa ka katr qllime kryesore:
t jap njohuri dhe fakte shkencore;
t mundsoj t kuptuarin shkencor;
t msoj metodat shkencore t krkimit;
t mundsoj t msuarit dhe t arsyetuarit

shkencor.
Njohurit dhe faktet shkencore

Njohurit ose prmbajtja n paketn e klass
s gjasht bazohen n strukturn e programit
Fizik pr klasn e gjasht. Librat e pakets
kan dy kapituj:
Klasa 6
Kapitulli 1
Masa dhe pesha
Kapitulli 2
Pruesit dhe jopruesit elektrik
Libri i nxnsit i paraqet konceptet me nj radh

logjike dhe siguron q idet e reja t prezantohen
me mas. N t shpjegohen konceptet shkencore
kye dhe u krkohet nxnsve t diskutojn dhe t
zbatojn njohurit e reja.
iv
T kuptuarit shkencor
Njohurit pa t kuptuarin jan shterp dhe hyjn
n pun vetm sa pr ti kujtuar. T kuptuarit sht
nj nivel m i lart intelektual q u mundson
nxnsve t mendojn dhe t zbatojn njohurit.
T nxnit efektiv krkon zhvillimin e aftsive, t
sjelljeve dhe t motivimit. Kjo mund t arrihet
nprmjet msimdhnies efektive dhe prdorimit
t burimeve t prshtatshme. Me zhvillimin e t
nxnit efektiv, nxnsit prftojn t kuptuarin e
parimeve dhe t praktiks s shkencs.
Megjithse Libri i msuesit nuk sht nj libr teorik,
sht e rndsishme t theksohen idet q ojn n
praktika t mira n klas. Kto praktika mbshteten
n:
strategjit e msimdhnies;
stilet e t nxnit;
t nxnit aktiv.
Hyrje
Msimdhnia
Msimdhnia ka nj rol ky n procesin e formimit
shkencor t nxnsve. Transmetimi i informacionit
gjat msimdhnies sht i rndsishm, por
dhnia e tij vetm sa prmirson kujtesn
afatshkurtr t nxnsve mbi faktet shkencore,
por nuk i prfshin ata intelektualisht n procesin
e t nxnit. Ky lloj t nxni quhet pasiv. Stereotipi
i krijuar nga nj pjes e msuesve sht q
msuesi qndron para nxnsve dhe u flet,
duke u dhn atyre informacionin e ri q duhet
t nxn. Supozohet q, meqense msimi po
prohet, ather po prohet edhe t nxnit. Kjo
didaktik lidhet me nocionin q msimdhnia
e drejtprdrejt sht strategjia e duhur pr
tu prdorur. N ndryshim me filozofin e ktij
stereotipi, strategjit heuristike t msimdhnies
i nxitin nxnsit ti zbulojn gjrat vet nprmjet
hulumtimit dhe e vn msuesin n rolin e
udhzuesit dhe t lehtsuesit. sht e qart q, m
shum sesa dy pole, kto filozofi zn dy skajet e
nj spektri. Nuk ka gjasa q prvoja e t nxnit t
jet vetm didaktike ose vetm udhzuese dhe
sht e vshtir t imagjinosh q cilido msues,
pavarsisht filozofis s tij personale, do t
mbshtetet plotsisht vetm te njra ose vetm te
tjetra. Secila ka eprsit dhe t metat e veta.
Eprsit
Stilet e t nxnit
Stili i t nxnit sht metoda individuale q
paraplqen nj person pr ta organizuar dhe pr
ta pasqyruar informacionin. Mnyra e t nxnit ose
mnyra e t menduarit ndikon n mnyrn se si e
shohin dhe si e kuptojn botn nxnsit tan.
Stilet e t nxnit zakonisht klasifikohen sipas dy
prmasave.
1. Prmasa analitiko-holistike: nj njri e organizon
informacionin si nj t tr apo n pjes?
2. Prmasa verbalo-pamore: nj njri e lidh
informacionin me fjalt apo me imazhet?
Kto mund t paraqiten si vijon:
Analitik
Holistik
Pamor
Verbal
Kjo na ndihmon t kuptojm se disa nxns kur

studiojn nj kapitull ose nj tem priren t shohin
trsin, kurse disa t tjer ndihen m t qet
nse studiojn vetm nj ose dy pikpamje t tij.
Verbalizuesit mendojn nprmjet fjalve ose
shoqrizimeve verbale. Imagjinuesit prfytyrojn
pamje mendore kur u paraqitet informacioni.
Kto mnyra t nxni kan nj ndikim madhor n
prpunimin e informacionit.
Eprsit
Objektiva t qart t t nxnit.
Msuesi demonstron nj trajtim

profesional, p.sh. prezantime.
Mund t jet motivuese dhe e fuqishme.

Zhvillon nj gam aftsish.
T nxnit sht i prshtatshm.
Msuesi shihet si ekspert.
M pak probleme me menaxhimin e

klass dhe t sjelljes.
Nxit krijimtarin dhe zgjidhjen e

problemeve.
Nxnsi ka pjesn e vet n procesin e t

nxnit.
Didaktike
T metat
Mund t bazohet n njohuri t pasakta.
Mund t mos jet motivuese.
Nuk zhvillon aftsi.
Nuk i jep prgjegjsi nxnsit.
Kufizohet nga msuesi.
Udhzuese
T metat
Mund t mos merret me parime themelore:

tepr pragmatiste.
Nse zhvillon vetm aftsit q nxnsi i ka,

mund t mos nxitet zhvillimi i aftsive t tij
t reja.
Mungesa e strukturs mund ti hutoj

nxnsit.
Menaxhimi i klass mund t jet i vshtir.
Hyrje
sht tepr e rndsishme t jemi t
ndrgjegjshm mbi mnyrat e mundshme t t
nxnit dhe t sigurohemi se qndrimi yn nuk
favorizon njrin stil n dm t tjetrit. Pr shembull,
verbalizuesit prdorin marrdhniet dhe grupimet
shoqrore pr t diskutuar idet e tyre, pr t
ndihmuar t nxnit, ndaj ata do t prfitonin m
shum nga diskutimi i puns n grup. Imagjinuesit
jan m pak t pavarur ndaj t folurit, kur prpiqen
t kuptojn dika.
Kjo lidhet me teorin e inteligjencave t
shumfishta t Hauard Gardnerit (Howard
Gardner), e cila ngjason me m t thjeshtin,
por dhe m t cituarin model t mnyrs s t
msuarit, (PDK1): pamor, dgjimor, kinestetik
(lvizor), i zhvilluar n vitet 20. Gardneri
identifikoi disa lloje t ndryshme inteligjence dhe
prdorimi i ktij modeli pati nj ndikim ky mbi
msimdhnien. Shtat inteligjencat jan:
- fjalt dhe gjuha;
Lev Vigovski (Lev Vygotsky) nxjerr n pah rolin jetik

t gjuhs n zhvillimin e fmijve dhe nevojn pr
t marr parasysh faktort shoqror e kulturor.
Ai theksonte se jan shum t rndsishme
marrdhniet shoqrore mes msuesve dhe
nxnsve.
Gjuha dhe diskutimi funksionojn aty ku jan
kye pr zhvillimin. N vitet 70 Benxhamin Blum
(Benjamin Bloom) propozoi njtaksonomi arsimore,
duke identifikuar fushat e ndryshme t t nxnit:
konjitive/njohse (njohurit);
afektive/emocionale (qndrimet dhe sjelljet);
psikomotore (aftsit).
Ideja e Blumit mbi fushn njohse ka ndikuar

shum mbi msuesit dhe msimdhnien. Fusha
mund t shihet si shkall q fillon me memorizimin
dhe vazhdon me detyra m komplekse, si analiza.
Kjo na jep elsin e prparimit n veprimtarit
tona komplekse. Gjasht nivelet e taksonomis s
Blumit jan:
gjuhsore
logjiko-matematikore - logjika dhe numrat;
muzikore
- muzika, tingulli, ritmi;
trupore-kinestetike
- kontrolli i lvizjes s
trupit;
hapsinore-pamore
- pamja dhe hapsira ;
njohja;
ndrpersonale
- ndjenjat e t tjerve;
t kuptuarit;
intrapersonale
- vetndrgjegjsimi.
zbatimi (prdorimi);
analiza;
sinteza;
vlersimi.
Gardneri argumentonte se lloji i inteligjencs

ndikon mbi mnyrn e paraplqyer t t nxnit.
Pr shembull, nj njeri q sht shum logjik dhe
matematik, por i dobt n aftsit gjuhsore,
mund ti zhvilloj kto t fundit, duke u nxitur t
flas dhe t shkruaj pr matematikn dhe numrat.
Modeli PDK pranon q njerzit nxn n mnyra t
ndryshme. Sipas ktij modeli, shumica e njerzve
zotrojn nj model dominues t t nxnit, por
disa mund t ken edhe nj przierje t dy ose tre
prej tyre. Modelet jan:
vi
t dgjonte pr periudha t gjata kohore. Po

ashtu, nj nxns q nx sipas modelit kinestetik
do t paraplqente t bnte gjra, n vend q t
shikonte dhe t dgjonte.
pamore
- t shikuarit dhe t dgjuarit;
dgjimore
- t dgjuarit dhe t folurit;
kinestetike
- t prekurit dhe t brit.
sht e qart se nse e pranojm kt model,

ather puna jon me nxnsit duhet t prfshij
pikpamje t ndryshme t secilit model t
paraplqyer. Nj nxns q paraplqen modelin
pamor t t nxnit, do t mbetej pas ose mbase do
t humbte edhe motivimin, nse do ti duhej
Taksonomia e Blumit i ka ndihmuar msuesit t

hartojn detyra, t sigurojn vazhdimsin e tyre
dhe t bjn pyetje t prshtatshme pr nivelin e
t menduarit t nxnsve. Kjo sht thelbsore kur
synoni t zhvilloni aftsit e nxnsve tuaj n t
menduar e n t arsyetuar.
T nxnit aktiv
Qasjet e t nxnit aktiv jan hartuar q ti nxitin
nxnsit t merren me detyrat dhe t zhvillojn
aftsi, q zor se mund t zhvillohen gjat
msimeve didaktike t udhhequra nga msuesi.
N kt kuptim, t nxnit aktiv sht nj term i
prgjithshm, q bn bashk nj sr modelesh
t msimdhnies, t cilat rrjedhin nga idet e t
nxnit nprmjet hulumtimit.
Hyrje
T nxnit me msuesin n qendr
T nxnit me nxnsin n qendr
Msuesi shpjegon.
Punohet n grup.
Theksi vihet te konkurrenca.
Theksi vihet te bashkpunimi.
Msimdhnia nuk bazohet n grupe t vogla, por n

gjith klasn.
T nxnit bazohet n burime.
Msuesi sht prgjegjs pr t nxnit.
Nxnsi sht m i prgjegjshm pr t nxnit.
Msuesi siguron dijet.
Msuesi shihet si udhzues, lehtsues.
Nxnsi shihet si en e zbrazt q duhet mbushur.
Nxnsi ka pronsi mbi idet dhe punn.
Vlersohet njohuria mbi lndn.
Vlersohen aftsit n proces.
Disiplina imponohet nga msuesi.
Vetdisiplinim.
Theksohet roli i msuesit dhe i nxnsit.
Nxnsi shihet si burim dijesh dhe idesh.
Msuesi prcakton programin msimor.
Nxnsi prfshihet n planifikimin e programit

msimor.
Nxnsit ka rol pasiv.
Nxnsi prfshihet aktivisht n procesin e t nxnit.
Stilet e t nxnit dhe veprimtarit e t nxnit merren

pak parasysh.
Merret parasysh nj gam e gjer stilesh t t nxnit.
sht e rndsishme t vrejm se tabela e

msiprme n t majt (t nxnit me msuesin
n qendr) nuk tregon msimdhnie t keqe
dhe ajo n t djatht (t nxnit me nxnsin n
qendr) msimdhnie t mir. Ka disa t dhna q
sugjerojn se msimdhnia ndaj t gjith klass,
mund t jet po aq efektive sa edhe msimdhnia
individuale, sidomos n kushtet e kohs q nxnsi
shpenzon me detyrn. elsi i msimdhnies
efektive sht przgjedhja e prshtatshme n
do koh, me do grup t caktuar. Fraza m e
prshtatshme do t ishte: Prshtatshmri pr t
arritur qllimin.
Strategji t t nxnit aktiv
Diskutime n grup (t folurit dhe t dgjuarit)
T lexuarit aktiv
T shkruarit aktiv
Prezantime
Luajtje rolesh ose teatr
Teknologji e informacionit
Vizita, vizitor dhe pun n terren
Trajtim i t dhnave
Zgjidhje e problemit
Regjistrime video dhe audio
Lojra dhe stimulime
N vijim t ideve dhe t filozofive t paraqitura m

sipr, Libri i nxnsit i prezanton idet n shum
mnyra: me shkrim, me diagrame, me grafik,
me tabela dhe me fotografi. Msimi prmban
nj larmi t pasur mnyrash t t nxnit dhe t
msimdhnies, si lexime dhe shkrime individuale,
diskutim pune n grupe dhe ifte, veprimtari dhe

diskutime t t gjith klass, zgjidhje t problemeve,
hulumtime, veprimtari krkimore, prezantime,
analiza, prmbledhje dhe pasqyrime. Pr m tepr,
n Librin e msuesit prfshihen sugjerime pr
veprimtari t tjera, si ekskursione dhe vizita arsimore.
Krkimi shkencor t nxnit e

proceseve shkencore
Kjo paket mbshtet dhe zhvillon hulumtimin
shkencor. Nxnsit nxiten t mendojn dhe t
pasqyrojn mnyrat e ndryshme t puns dhe
t t menduarit t shkenctarve. Ajo bazohet
tek empirizmi: t mbrrish te dija dhe t kuptosh,
nprmjet vzhgimit dhe eksperimentimit.
Shkenctart bjn prparime nprmjet vzhgimit
dhe ngritjes s pyetjeve mbi at q shohin dhe q
din. N kt mnyr, ata zhvillojn hipoteza, q i
testojn nprmjet eksperimenteve, pr t zbuluar t
vrtetn dhe pr t zhvilluar dije t reja. Kjo thellohet
m tej n temn Hapat e krkimit shkencor, n Librin
e nxnsit dhe n shnimet e msimdhnies.
Shkenca u mson nxnsve t mendojn n mnyr
t strukturuar, gj q i ndihmon pr t analizuar dhe
pr t zgjidhur probleme. Megjithat, shkenca sht
edhe nj aventur krijuese njerzore dhe sht e
rndsishme q nxnsit ta kuptojn kt. Imagjinata
sht thelbsore pr prparimin shkencor, ashtu si
sht edhe pr letrsin dhe artet e tjera.
Librat e ksaj pakete u lejojn nxnsve t zhvillojn
aftsit e hulumtimit shkencor, duke u marr me do
vii
Hyrje
proces t prshtatshm t hulumtimit shkencor,
n do klas. Pr m shum, nxnsit nxiten t
planifikojn dhe t kryejn hulumtime n shkall
t gjer n klasat e mvonshme, si zbatim i aftsive
t nxna m hert.
T menduarit dhe t
arsyetuarit shkencor
sht thelbsore q ashtu si marrin njohuri
shkencore, nxnsit t nxiten dhe t msojn
t mendojn e t arsyetojn me kokn e tyre.
Prvese jan aftsi t rndsishme n jet,
kompetencat e t menduarit, t arsyetuarit dhe t
krkimit i bjn nxnsit t msojn t pavarur dhe
t lir, madje jan n gjendje ti interpretojn e ti
kuptojn m shpejt idet e reja. N kt paket,
kompetenca e t menduarit dhe e t arsyetuarit
nxitet, ushqehet, praktikohet dhe vlersohet n
do nivel. Shkenctart prdorin t menduarin
logjik deduktiv pr t arritur n konkluzione t
bazuara mir, duke u nisur nga e njohura, pr t

zbuluar t panjohurn. Ata prdorin arsyen dhe
argumentin e bazuar mbi fakte e prova, pr t
vrtetuar shtjen e tyre. Duke u lejuar nxnsve t
prjetojn kto procese, kurioziteti dhe entuziazmi
i tyre do t ngrihet n at pik q krkesa pr t
nxn nj dor faktesh, nuk e arrin dot. T gjitha
premisat e t nxnit nprmjet hulumtimit
sht se kshtu u lejojm nxnsve t prjetojn
emocionin e zbulimit.
Msuesit duhet ti bjn ball tundimit pr tua
treguar prgjigjet, pr tu dhn zgjidhje dhe
pr tu ofruar m shum mbshtetje nga duhet
nxnsve t tyre. Veprimtarit e t nxnit n libra
dhe mbshtetja e ofruar n Librin e msuesit,
ndihmon pr krijimin e nj ambienti t t nxnit, ku
edhe nxnsit mund t planifikojn, t hulumtojn
e t msojn vet ide t reja me ju si udhzues e
lehtsues. Jepuni koh ti mendojn e ti diskutojn
idet, para se ti drejtoni me dashamirsi ata q
kan nevoj pr mbshtetje.
Teknika t msimdhnies
Kjo sht nj hyrje e shkurtr pr disa teknika t
msimdhnies, q do tju ndihmojn n procesin e
msimdhnies dhe t t nxnit. Mund t provohet
se shkenca prbhet nga tri pjes:
fakte shkencore;
njohuri shkencore;
t kuptuarit shkencor.
Faktet dhe njohurit shkencore hyjn shum n

pun, por pr fat t keq, ato jo gjithmon ojn
n t kuptuarin shkencor. T jesh n gjendje t
mbash mend fakte dhe njohuri shkencore sht
e nevojshme vetm kur t krkohet t kujtosh nj
fakt t caktuar. Pr shembull:
viii
Pyetje:
Cili ishte shkenctari q zbuloi forcn

e rndess?
Prgjigje:
Isak Njutoni.
T diturit e prgjigjes e ksaj pyetjeje nuk e

on t nxnit m tej. Nuk krkon aftsi m t
larta t menduari, as t ndihmon pr zgjidhjen
e problemeve t tjera. Por, nse nj nxns e
kupton teorin e Njutonit mbi forcn e rndess
dhe lvizjen, ai mund t filloj t shpjegoj e t
parashikoj se si do t lvizin, do t pluskojn
apo do t fluturojn trupat. T kuptuarit u jep
mundsin nxnsve ti zbatojn dijet, t zgjidhin
problemet dhe ta ojn m tej t nxnit e tyre.
Kjo seri synon t jap jo vetm fakte e njohuri

shkencore, por edhe nj t kuptuar shkencor. Disa
strategji n t msuarin e t kuptuarit jan m t
mira sesa t tjerat.
Pyetjet efektive jan elsi

Njerzit mund t msojn t kuptojn duke
dgjuar dhe duke lexuar, por kjo sht e mundur
vetm nse kan arritur teknika t sofistikuara t t
nxnit dhe kan formim t mjaftueshm njohurish
dhe t kuptuari, q mund t prkoj me do ide
t re. Prandaj mund ta oni m tej t kuptuarin,
pr shembull pr msimdhnien tuaj, nprmjet
ktyre prqasjeve, por kjo nuk funksionon pr
nxnsit e vegjl. Pr nxnsit pa prvoj dhe me
shum pak aftsi, sht msuesi ai q u mundson
prparimin nga cektinat e thirrjes n kujtes te
thellsit e t kuptuarit. Qasjet ndaj t nxnit dhe
msimdhnies n kt paket prqendrohen
te msimdhnia e t kuptuarit. Natyrisht q
mbulohen edhe faktet e dijet shkencore, ndryshe
do t kishte mangsi konteksti dhe prmbajtjeje,
por veprimtarit jan hartuar n mnyr t till
q t zhvillojn t menduarin dhe aftsit e t
nxnit. Krkimet na tregojn se msuesit ngren
deri 400 pyetje n dit. Kjo mund t jet 30%
e kohs s msimdhnies. sht e qart se kjo
Hyrje
koh e shpenzuar pr t prmirsuar teknikat
tona t ngritjes s pyetjeve, do t ket nj ndikim
t rndsishm mbi t nxnit. Po ju japim disa
ide rreth t pyetjeve t ndrlikuara, q mund ti
prdorni gjat procesit msimor:
Pyetje t mbyllura
Pse po e bn pyetjen?
lloj pyetjeje do t bsh?
Kur do ti bsh pyetjet?
Kto pyetje kan prirjen t ken vetm nj numr

t kufizuar prgjigjesh t sakta. Ato krkojn
thirrjen n kujtes t fakteve. Jan t nevojshme
pr seancat e pyetjeve dhe t prgjigjeve n
grup, pr ti kontrolluar nxnsit shpejt, pr
tua rifreskuar kujtesn ose dhe si lidhje pr nj
veprimtari t re. P.sh.:
Si do ti bsh pyetjet?
Pyetje:
Cilve do tua bsh pyetjet?
Si pret t t prgjigjen?
Si do t prgjigjesh, nse personi se kupton

pyetjen?
Si do t reagosh ndaj nj prgjigjeje t

paprshtatshme ose t gabuar?
Si do t reagosh ndaj nj prgjigjeje t

prshtatshme?
Sa do t pressh pr nj prgjigje?
Si msues, ne bjm pyetje pr nj sr arsyesh:
pr t trhequr vmendjen;
pr t kontrolluar nse nxnsit e kan apo jo

mendjen;
pr t kontrolluar t kuptuarit;
pr t prforcuar ose pr t ndrequr nj

informacion;
pr t rritur t kuptuarit;
pr t nxitur t menduarit;
pr t zhvilluar nj diskutim.
Pr tu prqendruar te t menduarit e t kuptuarit,

na duhet ti rikthehemi Blumit. Ashtu si tham,
Blumi prshkruan gjasht nivele t procesit t t
menduarit:
njohja;
t kuptuarit;
zbatimi;
analiza;
sintetizimi;
vlersimi.
Kjo thekson nevojn pr t ngritur pyetje t

prpiluara n mnyr t till q t nxitin mendim
m t thell. Nse bjm vetm pyetje n nivelin
e njohjes, nuk do ti nxitim nxnsit t analizojn
ose t sintetizojn ide t reja. Duhet t mendojm
edhe pr natyrn dhe stilin e pyetjeve tona. Dy
kategorit kryesore t pyetjeve jan: pyetje t
mbyllura dhe pyetje t hapura.
Prgjigje:
Cilat lnd jan pruese t mira t

elektricitetit?
Metalet.
Pyetjet e mbyllura jan shum t mira pr t thirrur

njohurit n kujtes, por prgjithsisht nuk t
bjn produktiv n lidhje me dika tjetr.
Pyetje t hapura
Kto lloj pyetjesh mund t ken disa prgjigje
t ndryshme dhe mund t jet e vshtir t
vendossh se cila sht e sakta. Prdoren pr t
zhvilluar t kuptuarin dhe pr t nxitur njerzit t
mendojn pr problemet dhe idet. Kto i nxitin
njerzit t mendojn, ta tjetrsojn informacionin
dhe jan shum m t ndrlikuara. Prej tyre nuk
krkohet nj prgjigje e vetme e sakt, po krkohet
q nxnsi t mendoj se cila mund t jet e
sakta. Kur msuesi i ka vn nxnsit t mendojn,
ather ai mund ta prdor kt informacion
pr ti uar t gjith nxnsit drejt prgjigjes s
sakt, ndrsa, n t njjtn koh, nxit t kuptuarit.
Prandaj kto pyetje jan produktive n termat
arsimor. P.sh.:
Pyetje:
Nga mendoni se vjen energjia

elektrike?
Prgjigje:
do prgjigje do t ket nga pak

t drejt brenda saj, q msuesi
mund ta prdor. Nxnsit mund t
prgjigjen: Nga bateria.
Pastaj msuesi mund t ndjek linja t mtejshme

t hulumtimit pr t shtrir t nxnit. Pr shembull,
msuesi mund t pyes: A dini burime t tjera
t energjis elektrike? ose Si mendoni se rrjedh
rryma elektrike n pruesa?. Kto pyetje ndjekse
me si dhe pse i nxitin nxnsit t mendojn
m thell pr shkencn dhe t kuptuarit e tyre
mbi idet kye dhe parimet. Pyetjet e hapura
krkojn q nxnsit t bjn lidhjet mes ideve
dhe t zbatojn njohurit. Ato shpesh krkojn q
nxnsit t shfrytzojn logjikn dhe imagjinatn.
Pyetjet e hapura krkojn nj koh m t gjat t t
ix
Hyrje
menduarit dhe t t prgjigjurit, sesa pyetjet e
mbyllura dhe mund t ojn n diskutime ose
debate m t gjera.
Vargjet e pyetjeve
Pyetjet e hapura dhe t mbyllura mund t lidhen
s bashku pr t krijuar nj varg pyetjesh. Nj varg
pyetjesh i planifikuar mir, mund t oj n t
kuptuar shum m t prmirsuar. Filloni me disa
pyetje t mbyllura, t ngritura mbi fakte relativisht t
thjeshta dhe shkoni drejt pyetjeve m t hapura. Kjo
njihet si ndrtimi i programit. N t njjtn koh,
ju mund t kaloni nga individi te ifti dhe pastaj n
diskutime me grupe t vogla, ndrsa pyetja sa vjen
e hapet dhe krkon t menduar t nivelit m t
lart. Me kt varg ne nxitim nj klas hulumtuese,
ku prdoren pyetjet e mbyllura, por edhe pyetjet e
hapura, pr t ngacmuar mendimin krkues.
Disa kshilla pr teknikat e

pyetjeve dhe prgjigjeve
1. Teknika mos i drejto nxnsit drejt tunelesh t
errta
Nxnsit duhet ta din se ku po shkojn para se
t fillojn rrugtimin e tyre t t nxnit, prandaj
tregojuani kt. Pr shembull:
Sot do t msojm se si magnetet reagojn ndaj
njri-tjetrit.
Nse nxnsit tan do t ken besimin ta

ndajn me t tjert at q mendojn dhe t
sugjerojn, ather na duhet ti vlersojm dhe ti
falnderojm pr prpjekjet e tyre, pavarsisht se
sa mund t ken gabuar. Prandaj i thuhet: Goxha
tentativ, por nuk sht ende prgjigjja e duhur.
Prit se mos t ndihmoj. Mendon se mos ka ndonj
lidhje me pranin e bateris?
Zakonisht ka nj gjurm saktsie n prpjekjet e
shumics s nxnsve, q ne mund ta lvdojm.
4. Teknika shpjego nprmjet prgjigjeve t
nxnsve
Nj msues mund t bj nj pyetje t till:
A kan trupat mas t njjt si n Tok dhe n
Hn
Si nxns, un nuk e di prgjigjen dhe kam frik mos
dshtoj.
Nse msuesi prdor teknikat 2 dhe 3, pra i pyet
nxnsit se far mendojn dhe ua vlerson
prgjigjet, ather kjo linj produktive hulumtimi
do ti jap msuesit mundsin ta oj nj nxns
dhe gjith klasn, jo vetm drejt prgjigjes s
duhur, por edhe drejt t kuptuarit t sakt.
Arti i ktyre teknikave sht t przgjedhsh
elementet e saktsis nga nxnsit dhe pastaj ta
zgjerosh e t shpjegosh, duke i ndihmuar t gjith
nxnsit t kuptojn. Pr shembull:
Kjo u jep nxnsve iden e madhe mbi t ciln ata

mund t marrin dhe t kuptojn informacionin q
do t pasoj.
Nxnsi:
2. Teknika pyeti nxnsit se far mendojn
Nxnsi:
Msuesi:
Nxnsve zakonisht u mungon besimi tu

prgjigjen pyetjeve si:
Si rrjedh energjia elektrike n pruesa?
Ve n mos qofshin t sigurt pr prgjigjen e sakt,
me gjas do t ngurrojn t prgjigjen, sepse
druajn se mos nuk ia dalin dot mban. Gjithsesi, ju
mund ta riformuloni pyetjen dhe t thoni:
3. Teknika lvdoji t gjitha prgjigjet
Sipas mendimit tuaj, si mund t rrjedhin ngarkesat

elektrike n pruesa?
Kshtu u jepni leje ta provojn, edhe pse nuk jan
t sigurt se do t jen t sakt. N kt mnyr nuk
do t keni gjithmon t njjtt nxns t gatshm
pr tu prgjigjur dhe mund tiu krijoni besim edhe
nxnsve t tjer, duke u rritur vetvlersimin.
Msuesi:
Mendoj se do t ken mas t njjt,

sepse sasia e lnds nuk ndryshon.
Prgjigje e mir. Po n planett, sa do
t jet masa e po ktij trupi?
Mendoj se e njjt!
Mir, kjo sht e rndsishme.
Kshtu msuesi drejton dhe u shton informacion

prgjigjeve t nxnsit pr t arritur te t kuptuarit
se masa sht nj madhsi fizike q shpreh nj
veti t trupit. Kt mund tua tregoni nxnsve
q n fillim sipas mnyrs s msimdhnies, me
msuesin n qendr ose sipas modelit didaktik,
por gjithsesi do t zbuloni se, pr shkak se nxnsit
jan prfshir n mnyr aktive n kt rrugtim,
ata jo vetm do t kujtojn, por edhe do t
kuptojn m mir.
5. Teknika mos i lr nxnsit t prpliten
Nse zbuloni se po bni pyetje dhe prgjigjet
nuk po i afrohen fare asaj q krkoni, ather
Hyrje
thojuani nxnsve prgjigjen ose sugjeroni t
zgjedhin nga nj mori prgjigjesh. Pa kt, progresi
i msimit ndalet, dhe si nxnsit, ashtu edhe
msuesi irritohen. oje msimin prpara. Thojeni
prgjigjen, zgjerojeni dhe shpjegojeni.
6 Teknika e prgjigjes s duhur
Nse merrni prgjigjen e duhur, ather sht
shum mir, apo jo? Vetm personi q ka dhn
prgjigjen e kupton pse sht e sakt, ndaj duhet
ta zgjeroni e ta shpjegoni, q edhe pjesa tjetr e
klass t mund t kuptoj si nxnsi.
Msuesi:
Prgjigje e mir. t bri ta mendoje?
Msuesi:
E kuptoj se deshe t thuash; bre

lidhjen mes energjiss n bateri dhe
ngarkesave n prues, q vihen n
lvizje prej ksaj energjie. Shum
mir!
Teknika t msimdhnies me
baz hulumtimin shkencor
Teknikat e msiprme t pyetjeve jan t njjtat
strategji t prdorura n Librin e nxnsve, n
hulumtimin shkencor. Gjithsesi, n hulumtimin
shkencor duhet shtuar nj shtres metodologjie,
pasi aty duhet t msohen kto aftsi shkencore:
vzhgimi, krahasimi, parashikimi, identifikimi i
faktorve, kontrolli i ndryshoreve, testimi me nj
ndryshore, regjistrimi dhe interpretimi. Teknika juaj
duhet t zgjerohet si me pyetje mbi proceset, ashtu
edhe me pyetje mbi prmbajtjen. Pr shembull:
far mendoni se do t ndodh nse shtoni nj

llamb?
far arrini t shihni? A keni par her tjetr

dika t ngjashme?
Pse ndriimi i llambave zvoglohet?
Si lidhet ky fakt me sasin e rryms q rrjedh?
Libri i nxnsit prfshin nj sr shembujsh me

pyetje t tilla, por ju do t mund ti ndiqni dhe ti
shndrroni n nj mnyr t thjesht pr ti nxitur
nxnsit t mendojn pr shkencn. Kur tregoni
nj fenomen ose diskutoni nj ide, bjuni nxnsve
pyetjeve t bazuara mbi hulumtimin. Prfshini
edhe pyetje pr sigurin dhe pr prdorime t
shkencs n jetn e prditshme. Nj qasje q
bazohet n hulumtim, i nxit nxnsit t mendojn
pse dhe si, jo vetm far.
E gjith klasa ose pun n grup

Metoda e pyetjeve dhe e prgjigjeve ndaj gjith
klass funksionon shum mir dhe veprimtarit
e strukturuara mir pr t gjith klasn mund
ti ndihmojn nxnsit t plotsojn detyrn.
Gjithsesi, kontributet dhe prfshirja zakonisht
arrihen me grupe t vogla.
Puna n grup mund ti ndihmoj nxnsit t nxn
n mnyr m efikase. Ata mund ta msojn m
mir shkencn dhe t nxnit bashkveprues,
ka mund t ndihmoj n kohezionin shoqror,
motivimin dhe prmirsimin e vetvlersimit.
Nxnsit q jan t ndrojtur kan m shum gjasa t
kontribuojn n nj diskutim me nj tjetr person,
ose me nj a dy t tjer q dalin vullnetar t japin
ide para gjith klass. Pr m tepr, duke ndar
punn, nxnsit mund t mbulojn m shpejt dhe
m shum terren. Grupi i vogl sht gjithashtu nj
forum i mir pr t prodhuar krijimtari.
Nj prparsi tjetr q nuk duhet nnvleftsuar
sht se puna n grupe t vogla e liron msuesin
nga t ndenjurit para klass dhe nga t drejtuarit
e saj si nj e tr. Msuesi mund t lviz npr
klas dhe ta drejtoj vmendjen, kur dhe ku ka m
shum nevoj. Nevojat individuale marrin prgjigje
m t mir kshtu.
Si ti prdorim kta libra

Libri i nxnsit
Faqet hyrse
Secili kapitull fillon me faqe plot ngjyra vrtet
mbreslnse. Qllimi i ktyre faqeve sht
t filloj kapitullin me nj gam pamjesh dhe
veprimtarish ngacmuese, pr ti prfshir nxnsit
menjher n idet kryesore t kapitullit. Ato
gjithashtu i inkurajojn ata t mendojn rreth
njohurive q kan dhe t kuptuarit drejt t tyre.
Kto faqe jan m s shumti me pamje, por kan

edhe pyetje t shkurtra dhe veprimtari pr t
prezantuar nj plan t shpejt t asaj q mbulohet
dhe pr t nxitur diskutimin.
Kjo mund ti ndihmoj nxnsit t shohin pamjen
e plot t kapitullit dhe prmbajtjen e tij. Nxitni
sa m shum biseda q t jet e mundur kur t
prdorni kto faqe. Ato ju japin nj mundsi t
shklqyer q t theksoni hulumtimin shkencor dhe
aftsit e vzhgimit.
xi
Hyrje
Faqet e temave
Shumica e faqeve t temave t do kapitulli lidhet
me prmbajtjen ose hulumtimin shkencor t ktij
kapitulli. Secila prej tyre lidhet drejtprsdrejti me
objektivat e t nxnit pr at tem.
Faqet kan shum figura, me pamje trheqse dhe
domethnse, diagrame dhe veprimtari. Ka pes
lloj veprimtarish:
Veprimtari me shkrim. Ka hapsira ku nxnsit
regjistrojn prgjigje t shkurtra pr pyetjet kye,
duke prdorur informacionin n faqe.
Veprimtari diskutimi. Nxnsit nxiten t
diskutojn ide e qasje shkencore dhe pritet t
punojn n ifte dhe n grupe t vogla me trekatr veta, pr kto lloj veprimtarish.
Hulumto. Nxnsit prezantohen me do hulumtim
n Librin e nxnsit dhe nxiten t prdorin Fletoren
e laboratorit si shtes ndaj Librit t nxnsit pr t
regjistruar planet, shnimet shkencore dhe rezultatet
pr secilin zbulim. Hulumtimet mbshteten me
udhzime hap pas hapi n Librin e msuesit.
Veprimtari matse
Pyetjet Si mendon?
Libri i msuesit
Ky libr prmban prgjigje pr pyetjet me shkrim
dhe sugjerime prgjigjesh q mund t merren nga
nxnsit, kur prfshihen n veprimtari diskutimesh.
Pr m tepr, sigurohet mbshtetje duke sugjeruar
veprimtarit e zgjeruara dhe pyetjet n vijimsi, q
mund t doni ti prdorni.
Hulumtime shkencore
xii
Nj prbrs kryesor dhe i prbashkt i faqeve t

Librit t nxnsit jan veprimtarit e hartuara pr ti
ndihmuar t zhvillojn aftsit e tyre t hulumtimit
shkencor. Nxnsit nxiten t bjn parashikime, t
hartojn e t planifikojn hulumtime, t zbatojn
hulumtimet e przgjedhura, t analizojn, t
mbledhin, t interpretojn dhe t analizojn
rezultate. Ndonjher aftsit e hulumtimit
shkencor trajtohen m vete dhe her t tjera,
sidomos n fazat e mvonshme, pritet q nxnsit ti
organizojn vet dhe t bjn hulumtime relativisht
t ndrlikuara.
Pr t mbshtetur zhvillimin e ksaj aftsie,
veprimtarit hulumtuese kan udhzime t
qarta ose, nse jan br enkas, q rezultatet
t jen t hapura, mbshteten nga nj sr

pyetjesh ndihmse ose udhzime. Shnimet e
msimdhnies mbshtesin organizimin e klass,
procesin e hulumtimit, rezultatet e pritshme dhe
burimet e nevojshme.
Fletorja e laboratorit
Prgjigje t shkurtra ndaj pyetjeve hulumturese
mund t shkruhen n hapsirn e duhur n Librin e
nxnsit, por kur krkohet planifikimi dhe hartimi i
hulumtimeve m t detajuara, nxnsit kshillohen
t prdorin nj fletore laboratori shtes. Kjo do t
jet nj bllok me faqe t bardha A4 n fillim t do
klase, q t mund ta prdorin pr hulumtime gjat
gjith vitit. Kjo u mson modelin se si punojn
shkenctart dhe mund t siguroheni se nxnsit
mbajn plane t detajuara, shnime, regjistrime
t dhnash, ide dhe prmbledhje n kt bllok
shnimesh. Kjo bn q Libri i nxnsit t mbetet pr
prgjigje m t shkurtra dhe m t prqendruara.
Pyetjet Si mendoni?
Secila tem prmban edhe pyetje t shpejta Si
mendoni...?. Kto pyetje kan si synim ti nxitin
nxnsit t mendojn m thell mbi nj koncept
ose t prpiqen ta zbatojn nj ide n nj kontekst
t ri. Kto jan shum t nevojshme n zhvillimin
e aftsive t t menduarit dhe mund t prdoren
edhe pr t br dallime.
Vlersim formues
do tem e kapitullit ka n fund nj mundsi
vlersimi. Ktu prfshihen pyetje n nj mori
formatesh: lojra t vogla, lojra me enigma,
diagrame pr tu emrtuar, q i nxitin nxnsit
t provojn t kuptuarit e tyre mbi objektivin q
sapo sht mbuluar. N shnimet e msimdhnies
gjenden kshilla se si mund t prdoren dhe t
prfshihen n msime.
Pr m tepr, do kapitull n Librin e nxnsit
prfundon me nj pjes far keni msuar rreth....
Paka se jan vendosur n fund t kapitullit,
kto faqe jan hartuar t prdoren gjat tij. Pas
prfundimit t do teme dhe kryerjes s vlersimit
formues, nxnsit mund t ndalojn te veprimtarit
prkatse n faqet far keni msuar rreth.... Kto
do t jen nj testim i shkurtr rreth t kuptuarit
dhe nj mundsi pr t vetkontrolluar prparimin
dhe vetbesimin. Duke iu kthyer faqeve far
keni msuar rreth... npr gjith kapitullin, ndrsa
mbulohet secila tem, nxnsit prfshihen n
mnyr t vazhduar me procesin e rishikimit dhe t
reflektimit.
Hyrje
Vlersim prmbledhs
N fund t kapitullit, mund tu krkoni nxnsve
t shohin faqet rishikuese dhe t marrin n
konsiderat progresin q kan br. Ata mund
t shohin srish prgjigjet e hershme dhe t
monitorojn progresin e tyre. Shprehja e nivelit
t siguris lihet n zgjedhjen tuaj. Nxnsve u
tregohet nj rreth i zbrazt, t cilin mund t krkoni
ta plotsojn n disa mnyra, n varsi t moshs
s tyre dhe paraplqimeve q kan. Pr shembull,
mund t bjn nj fytyr t qeshur, pa emocione,
ose t ngrysur, pr t treguar siguri t lart,
mesatare ose t ult. N nj mnyr t ngjashme,
mund tu krkoni ta ngjyrosin rrethin me t gjelbr
pr shum siguri, me t verdh pr siguri dhe me
t kuqe pr pasiguri. Po ashtu, mund t zhvilloni
edhe nj sistem m t sofistikuar, duke u krkuar
nxnsve t shkruajn nj numr nga 1-5 n rreth,
ku 1 tregon nivelin e ult t besimit dhe 5 at t
lart. Sistemi i fundit ju ndihmon ti nxitni nxnsit

t shtojn pik pr nj kapitull ose grupe kapitujsh,
pr t mbledhur disa t dhna prparimi.
Fjalori i termave kye
do Libr i nxnsit prmban edhe nj fjalor pr
tu plotsuar nga nxnsi n fund t librit, fjalor
i cili mbulon t dy kapitujt. Ndrsa nxnsve u
prezantohet nj fjal e re kye qoft prmbajtje,
qoft hulumtim shkencor krkojuni t bjn fjalorin
e tyre, duke e kthyer te fjala n fund t librit dhe
duke shkruar, me mbshtetjen tuaj, nj prkufizim
t thjesht n gjuhn e tyre. Do t gjejn boll
mbshtetje edhe n Librin e nxnsit, pasi fjalt kye
nuk prezantohen pa shpjegime. Qllimi i brjes s
fjalorit nga vet nxnsit sht q t promovojn nj
proces m ndrveprues dhe t ndihmojn t nxnit.
Si ta prdorim mbshtetjen gjuhsore n klas

Studimi i shkencs prfshin familjarizimin me
nj fjalor t gjer e specifik. Kt ndonjher e
prcaktojm si gjuha e shkencs.
Libri i nxnsit mbshtet zhvillimin e gjuhs, duke
identifikuar qart fjalt kye n Ren e fjalve n
faqet hyrse prezantuese dhe duke e qartsuar mir
prmbajtjen kye dhe fjalt e krkimit shkencor
pr do msim. Fjalori ndrveprues ka gjithashtu
rndsi themelore n ndihmn q u jep nxnsve
pr t kuptuar gjuhn. Faqet e temave n Librin e
nxnsit gjithashtu ndrthurin fjalt me pamjet,
pasi kjo sht m efikase q nxnsit t kuptojn
thelbin e fjalve. Lidhja e pamjes me fjaln sht nj
faktor thelbsor n zhvillimin gjuhsor.
Prsritja sht gjithashtu shum e rndsishme
dhe Libri i nxnsit paraqet dhe prforcon fjalt
duke i treguar ato si dhe duke u krkuar nxnsve
ti prdorin n diskutime e n prgjigjet e tyre.
Secila pjes e shnimeve t msimdhnies q
lidhet me nj veprimtari ose msim t caktuar,
mundson gjithashtu mbshtetje specifike
gjuhsore. Kshilla t detajuara dhe specifike
gjenden pr do fjal kye, bashk me fjal t
tjera thelbsore pr gjuhn dhe t shkruarit
shkencor. Sugjerohen nj sr strategjish,
prfshir ndarjen e skedave didaktike; lojrat me
karta, muret e fjalve, lojra n skuadr, pr t
prcaktuar ose pr t shpjeguar fjal; prdorimi
i fjalve t ngjashme, pr t shpjeguar kuptimin
dhe zbulimin e origjins s tyre.
Parimet kryesore pr mbshtetjen gjuhsore jan:
fjalt duhet t prezantohen dhe t shpjegohen

me kujdes
fjalt duhet t shpjegohen n kontekst
prsritja sht thelbsore
fjalt duhet t lidhen me pamje ose veprime
nxnsit duhet t zhvillojn fjalorin e tyre
t nxnit e fjalorit duhet t jet argtues
gjuha nuk duhet t jet penges pr t nxnit.
Jo t gjith nxnsit do ti kuptojn idet dhe

konceptet n t njjtn mas dhe me siguri q ka
nxns me aftsi t ndryshme gjuhsore. Faqet
e Librit t nxnsit jan krijuar q t ndiqen e t
prdoren lehtsisht. Ato kan edhe sugjerime pr
pun dhe veprimtari t mtejshme n do kapitull
t ktij libri. Kjo do tju ndihmoj t bni dallimet
mes t nxnit dhe t krijoni mundsi alternative
t t nxnit. Kshillat pr iftet dhe grupet do tju
hyjn veanrisht n pun, duke ju ndihmuar t
plotsoni nevojat e individve.
Pr m tepr, Libri i nxnsit prmban nj gam t
gjer fletsh pune e veprimtarish mbshtetse dhe
sugjerimesh pr pun t zgjeruar dhe t nxnit n
shtpi. Fletorja e laboratorit gjithashtu i strukturon
veprimtarit me m shum detaje, veanrisht
punn hulumtuese, prandaj sidomos pr nxnsit
me arritje t ulta ai do t jet vrtet i vlefshm.
xiii
6 Hapat e krkimit shkencor

Kto faqe ju ndihmojn tu
msoni nxnsve se si t
hulumtojn gjat orve t lnds
t fiziks. Struktura e faqeve
ndjek at t Librit t nxnsit n
mnyr q t'i udhhiqni nxnsit
hap pas hapi.
Diagrami tregon idet e
rndsishme t krkimit
shkencor. N Librin e nxnsit
jepet shembulli i nj hulumtimi:
Parashikimi
i asaj q do t
ndodh
Filloni ktu
Bni pyetje
Interpretimi
i rezultateve
Cili metal sht prues m i

mir i elektricitetit?
Planifikimi
i hulumtimit
Krkimi
shkencor
Regjistrimi
i rezultateve
Realizimi
i vrojtimeve
procesin e do hulumtimi. Kshtu, ata bhen

shkenctar.
Pak njohuri
Ka vite q nxnsit bjn pun praktike n ort
e dituris s natyrs. Shpeshher ata ose shohin
nj demonstrim ose e kryejn eksperimentin vet
n baz t udhzimeve t detajuara q u jepen
gojarisht ose me shkrim. Megjithse kjo mund t
jet nj qasje e dobishme, ajo nuk i lejon nxnsit
t zhvillojn aftsi t tjera t krkimit shkencor.
Qasja ndaj krkimit shkencor, e zbatuar n kt
skem, i shtyn nxnsit t jen m t prgjegjshm
n identifikimin e asaj q duhet t hulumtojn
dhe pr mnyrn se si duhet ta hulumtojn.
Nxnsit nxiten t reflektojn mbi rezultatet dhe t
shpjegojn domethnien e ktyre rezultateve. Kjo
mund t prmblidhet si vijon:
Pas ktyre hapave, do nxns sht n gjendje t

vazhdoj fazat e tjera t krkimit shkencor.
FAR do t hulumtoj?
Nxitja e nxnsve pr t br pyetje sht elsi

pr nj krkim shkencor t efektshm. Nxnsve
u krkohet t fillojn pyetjet me fjal t tilla, si:
cili, far, a, pse. Atyre u jepen disa pyetje q
prkojn me hulumtimin e dhn si shembull:
SI do ta hulumtoj kt?
FAR m tregojn rezultatet?
Hulumtimet sht m mir t kryhen brenda

kontekstit t ideve shkencore q nxnsit msojn.
Ato nuk duhet t konsiderohen vetm veprimtari
plotsuese. Nxnsit duhet t ken njohuri baz
q t kuptojn hulumtimin. Idet pr krkimin
shkencor zakonisht fillojn me nj stimulim.
Nxnsve u duhet informacion pr t kuptuar idet
shkencore baz dhe pr t formuluar pyetje, por jo
aq shum sa t humbasin kureshtjen.
Nxnsit nuk jan t detyruar t kryejn

hulumtime t plota gjat gjith kohs. Ju mund
t prqendroheni n nj ose dy faza t procesit
t krkimit shkencor. Pr shembull, paraqituni
nxnsve rezultate nga burime dytsore dhe
krkojuni ti shpjegojn ato. Ose, planifikoni nj
hulumtim dhe pa e kryer at, diskutojeni me
nxnsit. Kjo ndihmon pr tu zhvilluar nxnsve
aftsit e duhura pr krkimin shkencor. sht e
rndsishme q nxnsit ta kryejn vet t gjith
N mnyr t prmbledhur:
njohurit baz
konteksti
krkimi shkencor.
stimuli
Bni pyetje
Cilat lnd e projn elektricitetin?
Si mund ta gjej se cila lnd sht pruese

m e mir e elektricitetit?
A e projn elektricitetin njsoj t gjitha

metalet?
Ndihmojini nxnsit q t bjn pyetje q n fillim.

Kjo sht pjesa eksploruese e hulumtimit shkencor.
Hapat e krkimit shkencor
Ju u zhvilloni nxnsve aftsit e t pyeturit edhe

kur nuk jani duke br hulumtim. fardolloj
pune shkencore q ndrmerrni, gjithmon bjuni
nxnsve pyetje t tipit: far do t ndodhte sikur...
ose Pse ndodh kjo...
Realizimi i vrojtimeve
Kjo faz bazohet n aftsit vzhguese dhe n
prdorimin e sakt t mjeteve matse. Gjat
hulumtimit pr shembullin konkret nxnsit:
t sigurohen q t jet e njjt gjatsia dhe

trashsia e telave prej metaleve t cilve do tu
hulumtoni prueshmrin;
t lidhin secilin nga telat n qark dhe t matin

rrymn me ampermetr.
Parashikimi i asaj q do t ndodh

N kt faz, nxitini nxnsit t diskutojn idet
rreth asaj q ata mendojn se mund t ndodh
n hulumtim. Theksojm se parashikimi sht
m i gjer se hamendsimi. Pr t kaluar nga
hamendsimi n parashikim duhet t jepet nj
arsye. Pra parashikimi ka dy pjes:
far rezultati mendoni se do t merrni?
Arsyeja q shpjegon pse mendoni se do t

merrni kt rezultat.
Nxnsve u jepet nj shembull parashikimi

bashk me nj pyetje:
Pyetja:
Cili metal sht prues m i mir i elektricitetit?
Parashikimi:
Bakri.
Arsyeja:
Prdoret n shum instalime elektrike.
Planifikimi i hulumtimit
Nxnsit duhet t bjn planifikimet e tyre lidhur
me madhsit e ndryshueshme dhe pajisjet e
nevojshme. Tregojuni atyre idet e dala n librin e
nxnsit. Kto plane lidhen me hulumtimin konkret,
por dy pyetjet kye jan:
far madhsie do t mbani t pandryshuara? Kto
quhen madhsi t kontrolluara.
N hulumtime t tjera, pr t marr rezultatet e

nevojshme, duhet tu tregoni atyre si t prdorin
ampermetrat. Tregojuni nxnsve pr rndsin e
saktsis n matje.
Regjistrimi i rezultateve
Sigurohuni q nxnsit e din se ka shum
mnyra pr t mbajtur shnim rezultatet e tyre.
Mnyra m e zakonshme, n kt faz, sht
plotsimi i nj tabele rezultatesh. Nxnsit duhet
t msojn si ti ndrtojn tabelat. Nxitini q t
raportojn gjetjet e tyre n mnyra t ndryshme.
Kjo mund t bhet me an t vizatimeve, t
fjalve t shkruara ose duke folur.
Theksoni se nj tabel ruan t gjitha t dhnat
t rregullta dhe t pastra. Ajo mund ti ndihmoj
at pr t par qart rregullsit. Gjithashtu
nxnsit mund t prdorin rezultatet e tyre pr
t ndrtuar nj skic apo nj grafik. Kto jan t
dobishme pr tu komunikuar idet t tjerve.
Interpretimi i rezultateve
N fund t hulumtimit duhet t shikoni me kujdes
rezultatet tuaja. Kontrolloni pr t par se cilat
metale e projn m mir elektricitetin.
Krahasoni metalet e ndryshme.
far madhsie do t ndryshoni? Kto quhen

madhsi t pavarura.
Zgjidhni at q sht prues m i mir.
Shpjegoni se madhsia q nxnsit po masin, quhet

madhsi e varur.
Sa t besueshme ishin rezultatet tuaja?
sht ide e mir t diskutoni dhe t ndani planet

para se t filloni. Kjo do ti lejoj nxnsit t
shohin shembuj t mir dhe mund t kontrolloni
zbatueshmrin e planeve.
sht e rndsishme q n kt faz nxnsit
mund t vlersojn nse kan hartuar nj testim t
besueshm.
Ishte i sakt parashikimi juaj?
A mund t mendoni ndonj mnyr tjetr pr ta

br hulumtimin tuaj m t sakt?
far tjetr?
Pruesit n t cilt kalon m pak rrym, a jan
vrtet prues jo t mir?
Krkimi shkencor gjithmon on n pyetje t tjera.
Kto mund t na ojn drejt shum hulumtimeve t
tjera t reja.
6 Hapat e krkimit shkencor

Rrjeti planifikues i hulumtimit shkencor
Bni pyetje
far do t prpiqem t hulumtoj? Cila sht pyetja ime?
Parashikimi i asaj q do t ndodh

Arsyeja pse mendoj kshtu sht...
Planifikimi i hulumtimit
Do t m duhet...
far do t ndryshoj?
far do t mbaj t pandryshuar?
Do t mas...
Do t bj...
Do t bj kujdes...
Vizatimi im do t jet si ky:
Si t bhesh shkenctar:
Krkimi shkencor
Hapat e krkimit
1
6
Realizimi i vrojtimeve
Si mund t'i bj vzhgimet m t sakta?
'mjete matse mund t prdor?
Regjistrimi i rezultateve
Si mund t'i shnoj rezultatet
n mnyr t rregullt?
Tabela do t jet kshtu:
A do t prdor tabel?
'lloj grafiku do t prdor?
Interpretimi i rezultateve
A vrej ndonj rregullsi?
A ka ndonj rezultat t pazakonshm?
A e mbshtesin rezultatet parashikimin?
Si mund ta bj hulumtimin m t sakt?
1 Masa dhe pesha
1 Masa dhe pesha
kuptojn ndryshimin ndrmjet

mass, t matur n kilogram
dhe peshs, t matur n
njuton.
prdorin njsit matse t

mass dhe t peshs.
identifikojn drejtimin e
veprimit t forcave.
msojn dhe kuptojn iden e
energjis n lvizje.
kuptojn se si frkimi mund

t ndryshoj shpejtsin e
trupave q lvizin.
Cila nga kto makina mendoni

se sht m e shpejt? Pse?
N kt kapitull, ju:
g kuptoni ndryshimin ndrmjet mass, t matur n
kilogram dhe peshs, t matur n njuton.
g prdorni njsit matse t mass dhe t peshs.
g identifikoni drejtimin e veprimit t forcave.
g msoni dhe kuptoni iden e energjis n lvizje.
g kuptoni se si frkimi mund t ndryshoj
shpejtsin e trupave q lvizin.
Pse astronautt mund t

qndrojn pezull n hapsir?
Pse kjo nuk mund t bhet mbi
Tok?
A e dini se mund t krcejm s larti
m shum n Hn se n Tok?
kilogram (kg)
mas
forc
njuton (N)
energji
Reja
pesh
drejtim
trup
e fjalve
shpejtohet
frkim rezistenc e ajrit
Kjo ndrtes peshon mijra

ra ton.
Shkenctart thon se nse
se e
marrim kt ndrtes n
hapsir
mund ta ngrejm me nj
dor.
kjo?
A mund t jet e vrtet
Si t fillojm
Ky kapitull mbshtetet n dijet e prftuara t
nxnsve nga Faza 3, Kapitulli 4, Hyrje e forcave dhe
Faza 5, Kapitulli 5, Lvizjet e Toks.
Ky kapitull on m tej dijen se si matet forca e
rndess dhe se si ndryshon ajo n Tok dhe n
hapsir. Nxnsit do t masin masn dhe peshn
e trupave t ndryshme. Ata do t msojn se
masa matet me kilogram dhe pesha matet me
njuton. Nxnsit do t fillojn t bjn lidhjen
mes forcs s rndess, mass dhe planetit. Ata
do t prdorin t dhna dytsore pr t llogaritur
peshn e tyre n planet t tjer. Forca t tjera do
t bhen t njohura sa i prket shtytjes, rndess,
dhe rezistencs s ajrit. Nxnsit do t bjn
parashikime rreth forcave t baraspeshuara, t
pabaraspeshuara dhe atyre rezultante. Skemat e
forcs s trupit prdoren si nj metod e pasqyrimit
t prmasave dhe drejtimit t forcave.
ngadalsohet
Nxnsit do t ken mundsin t zgjedhin dhe t

vizatojn grafik dhe skica duke prdorur t dhna
parsore dhe dytsore. Prllogaritjet paraqesin
mundsin e numrimit n shkenc. Ka nj msim
q flet rreth njsive t ndryshme t matjes. Ky
msim fokusohet te saktsia. Nxnsit mund
t parashikojn cila njsi do t ishte m mir t
prdorej n situata t ndryshme.
Burime
Video t astronautve n hapsir ose/dhe duke
ecur n Hn (nse sht e mundur), imazhe t
makinave t vjetra, imazhe t makinave moderne t
garave Formula 1.
Fjalt kye
drejtim
energji
mas
lviz
fillon
ndalon
rezistenca e ajrit
prshpejtoj
njuton (N)
kilogram (kg)
ngadalsoj
frkimi
trup
pesha
forc
Aftsi t nevojshme shkencore

Ky kapitull prfshin disa eksperimente. Ushtrimet
matse jan t prfshira pr tu lejuar nxnsve
t lexojn masa t ndryshme dhe m pas t
ruajn rezultatet n tabelat e prshtatshme, duke
vizatuar t tyren aty ku sht e mundur. Nxnsit
duhet t shtyhen t mendojn si t planifikojn
nj prov t vlefshme dhe si t grumbullojn t
dhna t besueshme.
Masa dhe Pesha
Fizika 6
N kt kapitull,
nxnsit:
Fjal kye t krkimit shkencor

aparat
pajisje
faktor
rezultate
ndryshore
kontrollo
vlersoj
identifiko
parashiko
prfundimin
krahaso nxjerr
prov
shpjegoj
arsyeto
krkim
grafik me kolona
Masa dhe pesha
Vshtrim i shpejt mbi temn

Objektivat msimor:
T prforcojn ato q din rreth forcave
T zbulojn se si forcat mund ta bjn nj trup

t rris/t zvogloj shpejtsin apo edhe t
ndryshoj form.
N msimin e radhs, nxnsit do t msojn se si

t bjn dallimin mes mass dhe peshs.
Faqet hyrse jan planifikuar t ngren pyetje
retorike q mbulojn nj pjes t prmbajtjes s
kapitullit dhe t bjn nxnsit t mendojn rreth
ksaj prmbajtje. Figurat dhe pohimet duhet ti
prfshijn nxnsit dhe ti motivojn t msojn m
tepr rreth mass dhe peshs.
Pse astronautt mund t qndrojn pezull n
hapsir?
Pse nuk mund ta bjm kt n Tok?
Tregoni imazhin e astronautve ose nj video
t astronautve n hapsir apo duke ecur n
Hn. N grupe t vogla, krkojuni nxnsve
tu prgjigjen pyetjeve paraprake dhe t ndajn
prgjigjet e tyre me klasn.
Disa nxns mund t kuptojn se forcat jan t
ndryshme n hapsir. Ata mund ta din se foca
e rndess ndryshon. Pyetjet vijuese mund ti
ndihmojn t kuptojn se foca e rndess sht m
e vogl, kshtu q astronautt mund t krcejn m
lart duke qen se forca trheqse sht m e vogl.
Kjo ndrtes peshon me mijra ton. Nj
shkenctar thot se, nse e marrim kt
ndrtes n hapsir, mund ta ngrem duke
prdorur nj dor! A mund t jet e vrtet?
Krkojuni nxnsve t punojn n ifte. Tregoni
figurn e ndrtess dhe krkojuni t studiojn at.
Kujtojuni se ndrtesa peshon mijra ton.
Pyesni:
Mund ta ngrem kt ndrtes n Tok duke

prdorur nj dor?
Mund ta ngrem kt ndrtes n hapsir

duke prdorur nj dor?
Dgjoni me kujdes prgjigjet e tyre. Prdorni

pyetjet vijuese pr ti ndihmuar t kuptojn se pse
sht ndryshe t qent n hapsir me t qent n
Tok. Foca e rndess do t shpjegohet n msimet
e radhs, por n kt pik sht e rndsishme t
vlersohen dijet paraprake.
Cila nga kto makina mendoni
se sht m e shpejt? Pse?
Tregoni fotografi t makinave t vjetra. Przgjidhni
kto fotografi pr t demonstruar mungesn e
forms aerodinamike. M pas tregojuni nxnsve
nj figur t nj makine Formula 1. Tregoni
vizatimet n Librin e nxnsit. Krkojuni nxnsve
t vendosin n grup se cila makin do t jet m e
shpejt dhe se cila sht arsyeja. Ndani idet dhe
prgjigjet e tyre me klasn.
Ata mund ta kuptojn q njra makin
ka form m aerodinamike se tjetra, por
jo t prdorin terminologjin e sakt. Disa
nxns mund ta lidhin me forcn rezistente,
q sht m e madhe n mjetin me m pak
form aerodinamike. Kjo mund t paraqes
mundsin ti njihni nxnsit shkurtimisht me
disa fjal kye.
Mbshtetje gjuhsore
Nxirrni n pah fjalt kye n fillim t msimit. Mund
tju ndihmoj t krijoni nj tabel fjalsh. Teksa
shpjegohen fjalt, shtyjini nxnsit t plotsojn
fjalorin. Ata duhet ti njohin shumicn e fjalve
nga msimet e mparshme. Kujtojuni se Njutoni
sht emr njeriu, por n shkenc sht edhe njsi
matse pr peshn. Krkojuni t rendisin sa m
shum forma t energjis q t munden. Flisni rreth
energjis termike (nxehtsis), elektrike prve
energjis ata kan. Rezistenca e ajrit mund t
shkaktoj disa vshtirsi. Ata mund ta njohin fjaln
rezistenc sikurse e prdorim n rastin dikush
i reziston nj veprimi apo rezistencs n pajisjet
elektrike. Shpjegojuni se rezistenca e ajrit sht nj
lloj frkimi q mund t ngadalsoj shpejtsin
e trupit. Prsrisni fjalt kye sa m shpesh t
mundeni dhe testoni njohurit rreth tyre.

Bni dallimin mes mass q matet me kilogram
dhe peshs me njuton, duke pasur parasysh q n
jetn e prditshme prdoren kilogramt.
Mund t kujtoni forcat q keni msuar?

Ju kuptoni ndryshimin ndrmjet
mass q matet me kilogram,
dhe peshs q matet me njuton.
Pyetja fillestare ka pr qllim t shtyj nxnsit t

mendojn rreth asaj q din tashm n lidhje me
forcat. Krkojuni t plotsojn detyrn n mnyr
t pavarur. Diskutoni prgjigjet e tyre. Krkojuni
nxnsve t shtojn n prgjigjet e tyre forca q
nuk i prfshin m par.
Ligjet e lvizjes
Mendoni se Galilei ishte i sakt?

Si mund ta provoni kt?
Njutoni shpenzoi shum vite duke u

munduar t zbulonte formn dhe
madhsin e planetve. Ai gjeti forcn e
rndess dhe rregullat e lvizjes s do
gjje n Univers. Jan t njohura tri ligje
pr lvizjen q mbajn emrin e Njutonit.
Ideja kryesore
Rndesa (graviteti)
sht forc.
A mund t jepni ndonj shembull q

tregon veprimin e ligjeve t lvizjes?
Mund t kujtoni ndonj forc q

keni msuar m par? Shkruajini
ato n kutin m posht.
far force e trhoqi molln nga

pema drejt toks?
Toka
Shkenctari Galileo
Shkenctari Galileo lindi para 450 vjetsh.
Ai u b i famshm pr studimin e rnies
s trupave duke i lshuar ato nga kulla
e Pizs n Itali. Galileo hulumtoi pse
Hna vrtitet rreth Toks. Ai lshoi nga
maja e kulls sfera metalike me pesha t
ndryshme dhe mati kohn e rnies s tyre.
Ai zbuloi se t gjitha sferat e prshkonin
lartsin brenda s njjts koh.
Galileo bri prova duke hedhur shum gjyle

me an t nj topi t vendosur n vende
t ndryshme. Ai zbuloi se sa m e shpejt
t ishte gjylja kur dilte nga topi, aq m pak
e lakuar ishte rruga q prshkonte ajo. Ai
mendoi se, nse gjylja do t ishte shum e
shpejt, nuk do ta prekte kurr Tokn. Ajo do
t mbetej gjithmon n rnje. Galileo mendoi
se ishte kjo arsyeja pse Hna rrotullohej rreth
Toks dhe nuk binte kurr mbi t.
Sipas jush pse qndron Hna

n hapsir?
Isak Njutoni filloi t mendonte se nuk kishte

ndonj forc shtytse q i detyronte lanetet
t lviznin n orbitat e tyre. Sipas tij, ishte
forca e rndess e ushtruar nga Dielli, q i
mbante planett t mos shprhapeshin n
hapsir. Kjo do t thot se ata orvaten t
largohen, por gjithmon trhiqen drejt Diellit.
Sipas Njutonit, edhe Hna trhiqet prej forcs
s rndess q ushtron Toka mbi t. Kjo sht
arsyeja pse ajo nuk largohet me shpejtsi n
hapsir, sipas nj vije t drejt.
Tashm dihet se planett mbahen n orbita
nga forca trheqse e Diellit. Njutoni zbuloi
se sa m i madh t jet planeti apo ylli, aq
m e madhe sht forca e rndess q ai
ushtron mbi trupat e tjer.
Hna
Ligji i Par
Trupat nuk e
ndryshojn gjendjen
e tyre t lvizjes, nse
forca t tjera nuk i
prshpejtojn apo
nuk i ngadalsojn
ata.
Ligji i Dyt
Pr t lvizur trupat m
t rnd nevojitet m
shum forc.
Njutoni dhe forca e rndess

Isak Njutoni lindi para 380 vitesh n Angli.
Nj dit ai po rrinte i ulur nn nj pem,
kur nj moll ra nga pema n tok. Njutoni
kuptoi se molla nuk po binte vetvetiu, por se
nj lloji force t padukshme po e trhiqte at
drejt toks. Ai e quajti kt forc rndese
(graviteti).
A e dini se...
Isak Njutoni prdori kaq shum matematik
pr t gjetur orbitat e planeteve, saq shpiku
Ligji i Tret Sa her q nj trup

shtyn nj tjetr, ai
shtyhet mbrapsht, me
drejtim t kundrt, por
me madhsi t njjt.
Masa dhe Pesha
T tjert besonin se ishte nj forc q e

shtynte Hnn rreth e qark Toks.
N msimin e radhs, nxnsit do t msojn m

tepr rreth koncepteve t gabuara n lidhje me
masn, peshn dhe vlerat e sakta t matjes.
Prgjigje: Shtyj, trheq, frkim.
Bni pyetje pr t prforcuar pyetjen fillestare.
dhe nj deg t re t saj.
Si t fillojm
N kt msim, nxnsit do t prsrisin njohurit
e tyre t msimeve t mparshme rreth forcave.
Pr kt do t bjn krkime rreth puns s
shkenctarve t hershm dhe se si ata zbuluan
forcn e rndess n Tok. Do t shpjegohet lidhja
me forcn e rndess dhe orbits s planetve. Ky
msim paraqet shkurtimisht ligjet e lvizjes t cilat
ilustrojn punn e Isak Njutonit.
Burime
far ndodh nse trhiqni shpinn e karriges?

Shkon prapa.
far ndodh nse shtyni librin? Shkon para.
Mendoni se Galileo kishte t drejt?

Si mund ta provoni kt?
Shikoni fotografin e Galileos. Pyesni nxnsit se
far mendojn se po bn. Vazhdoni duke ia lexuar
tekstin grupit. Nnvizoni faktin se pavarsisht
peshs s topave, ata lvizn me t njjtn shpejtsi.
Krkojuni nxnsve t diskutojn rreth pyetjes.
Krkojuni t planifikojn nj prov pr t kontrolluar
nse Galileo kishte t drejt. Mund ta shkruajn
planin si nj varg pikash n Fletoren e laboratorit.
Pyesni:
Qese me fasule, makin lodr, stiv librash.
far trupash do t prdorni? Nse sht e

mundur, nj shumllojshmri. Topa t prmasave t
ndryshme apo qese me bizele.
Si mund ta dish me siguri nse nj prov sht

e besueshme? Vetm duke ndryshuar trupin q
po eksperimenton dhe duke mbajtur madhsit e
tjera t pandryshuara.
Fjalt kye
forc
frkim
mas
pesh

shpjego
identifiko
parashiko

Objektivat msimor::
T rikujtojn njohurit e mparshme rreth

forcave.
T krkojn rreth puns s shkenctarve t

hershm dhe se si ata i kuptuan forcat.
Si mendoni se qndron Hna n hapsir?

Nse sht e mundur, demonstrojeni duke hedhur
nj qese me bizele jasht. Hidheni me kujdes dhe
do t bjer n tok n form harku, duke mbuluar
nj distanc shum t shkurtr. Tani hidheni
me sa forc t keni. Duhet t jet e dukshme
pr nxnsit se qesja bie paksa n vij t drejt.
Njerzit mendonin se nj forc po e shtynte Hnn.
Krkojuni nxnsve t shkruajn nj paragraf t
shkurtr n Fletoren e laboratorit duke shpjeguar
se si mendojn q rri Hna n hapsir.

Drejtoni pyetjet e mposhtme pr ti orientuar:
Mendoni se Galileo kishte t drejt pr Hnn?

Po, ajo bie vazhdimisht, por nuk e prek Tok.
far faktesh kishte ai pr ta provuar? Gjylet e

topit ndjekin t njjtn trajektore si Hna.
Nse kishte t drejt, mendoni se Hna lviz

shum shpejt apo shum ngadal? Hna duhet
t lviz shum shpejt, duke qen se ajo qndron
n orbit njsoj si gjylet e topit.
far force trhoqi molln nga pema n tok?

Lexoni rreth Isak Njutonit. Krkojuni nxnsve t
flasin me shokun/shoqen prbri se far mendojn
se sht forca e rndess. Prforconi idet e secilit
ift nxnsish.
Vini n dukje se zbulimet e Njutonit mbshtesnin
idet q Galileo kishte se si planett qndronin n
orbit.
Prgjigje: Forca e rndess.
Mund t mendoni ndonj shembull ku
t shihni veprim e ligjeve t lvizjes n?
Prsrisni tri ligjet. Nxnsit duhet t shkruajn n
Fletoren e labroatorit sa m shum shembuj ku
mendojn se tregohen ligjet e lvizjes.
Ligji i par: Demonstroni me nj makin lodr.
Jepini nj shtytje makins dhe prisni q t ndalet.
Pyesni: Pse ndalon? Dilni n prfundimin se nj
tjetr forc duhet ta ngadalsoj shpejtsin.
Ligji i dyt: Pyesni: Cila sht m e vshtir, t
ngresh nj libr apo nj stiv librash? Mund ta
demonstroni nse doni. Dilni n prfundimin se
sht m e vshtir t lvizsh nj pirg me libra
duke qen se jan m t rnd se nj libr i vetm.
Mbshtetje gjuhsore
Prfitoni nga mundsia t analizoni fjalt forc
rndese dhe lvizje. Jepuni mundsi nxnsve
t shkruajn prkufizimet e tyre kur ti hasni
kto fjal n tekst. Kujtojuni nxnsve se forca
rndeses sht nj forc q trheq trupat drejt
qendr s toks. Kjo forc nuk vepron vetm n
Tok, por edhe n planett apo yjet e tjera n
hapsir. Forc e rndess ndryshon n varsi
t mass s trupit q e ushtron. Pr shembull,
Toka sht m e madhe se Hna kshtu q forca
e rndeses n tok sht m i madh. Trupat
trhiqen drejt qendr s planetit n saje t forcs
s rndess. Ne qndrojm n pozicionin ton n
sistemin diellor pr shkak t forcs s rndeses q
ushtron Dielli. Kshtu ndodh me t gjith planett
e tjer n Sistemin Diellor. Ne nuk prplasemi
drejt Diellit, sepse e till sht forca e rndess. Sa
m larg prej Diellit aq m e vogl sht kjo forc
trheqse. Forca e rndess nuk lidhet vetm me
gjrat q bien, por edhe me forcat e trheqjes
ndrmjet trupave. Lvizje mund t jet nj fjal
e re. Nuk sht n ren e fjalve, por meqense
jan paraqitur ligjet e lvizjes, jepuni nxnsve
mundsin t gjejn prkufizimin dhe kuptimin e
fjals.
Veprimtari m t zgjeruara
Prforconi njohurit e nxnsve n lidhje me tri
ligjet e lvizjes duke u krkuar t gjejn shembuj
t tjer se ku mund ti shohin. Shkruajini n
drras t tria ligjet. Nxnsit t shkruajn n
nj letr ngjitse do shembull q hasin n jetn
e prditshme dhe pastaj ti ngjisin nn titullin e
prshtatshm.
Ligji i tret: Nxnsit mund ta ken m t vshtir

kt ligj. Pyesni: far ndodh nse shtyjm murin?
Demonstrojeni kt veprim. Pyesni: A shkoj mes
pr mes tij? Pse jo? Dilni n prfundimin se muri
ju shtyn po aq fort. Kjo do t thot se asgj sdo t
ndodh.

Bni dallimin mes mass q matet me kilogram
dhe peshs me njuton, duke pasur parasysh q n
jetn e prditshme prdoren kilogramt.

shum se si sht e mundur q pesha e nj njeriu
ndryshon n planet t ndryshm.
Nga mendoni se vjen ky emr?

Ju kuptoni ndryshimin ndrmjet
mass q matet n kilogram,
dhe peshs q matet me njuton.
metr
Ideja kryesore
Kopjoni tabeln e mposhtme n

fletoren e laboratorit dhe shtoni pes
rreshta bosh. Gjeni pes trupa. Matni
masn dhe peshn e secilit prej tyre
dhe shnojini vlerat n tabel. Nj
shembull sht dhn.
far njsie prdor shitsi kur peshon

fruta? Qarkoni prgjigjen e sakt.
kilogram
njuton
Shumica e njerzve mendojn se pesha

matet n kilogram. Kjo sht e gabuar,
por sht m e leht ta mendojm n
kt mnyr. Masa sht sasia e lnds
ose e grimcave n nj trup. Ajo matet n
kilogram apo shkurt kg. Pesha sht
forca me t ciln trupi mshon mbi trupin
ku mbshtetet apo ku varet, si pasoj
e rndess s tij. Shkenctart i masin
gjith forcat n njuton.
Pesha matet me njuton,

megjithse n jetn e prditshme
prdorim kilogramt.
Njuton (N) sht njsi pr matje.
Nga mendoni se vjen ky emr?
Isak Njutoni hulumtoi mbi forcn e

rndess (rndesn) pr nj koh t gjat.
Tashm dihet se forca e rndess vepron
duke trhequr trupat drejt qendrs s
Toks. Kjo sht e vrtet jo vetm kur
jeni n tok, por dhe n ajr apo n uj.
far ndodh me nj top kur e hidhni
lart n ajr?
Trupi
Masa
Pesha
1 shishe
njlitrshe
me uj
1 Kg
10 N
Prgjigjuni pyetjeve n fletoren e

laboratorit.
Hulumtim: Nj mas prej 1 kg n

Tok peshon rreth 10 N. Si mund ta
hulumtoni kt?
Pyetini nxnsit pr origjinn e njutonit. Kujtojuni

se Isak Njutoni bri krkime rreth forcs s
rndess pr nj koh t gjat kshtu q ishte n
gjendje t zbulonte shum informacione rreth tij.
A mund ti rendisni planett e

mposhtm sipas rendit rrits apo
zbrits t forcs s tyre t rndess?
Planett
Masa
krahasuar
me Tokn
Urani
14.5
Jupiteri
316
Marsi
11
Mrkuri
0.05
Toka
Saturnii
95
Afrdita
0.8
Neptuni
17
Renditja e
forcave t
gravitetit
a A jan t besueshme matjet e sapobra?

b far mund t bni n hulumtimin tuaj
q tju ndihmoj pr t aritur rezultate t
besueshme?
Pr t matur masn dhe peshn e nj

trupi prdorim dinamometr. Me peshore
t veanta mund t matim edhe masn
dhe peshn e trupit ton.
c A vreni ndonj rregullsi n rezultatet

tuaja?
Prgjigje: Shkenctari Isak Njuton.
Mbani mend:
Astronautve u duhet t
kuptojn dallimin mes mass
dhe peshs. Hna sht
shum m e vogl se Toka.
Forca e rndess n t sht
shum m e vogl sesa n
Tok. Disa planet t tjer
jan shum m t mdhenj
se Toka. Forca e rndess n
ta sht shum m e madhe.
E vrtet (V) apo e gabuar (G)?

V/G
1 Rndesa sht forc.
Masa dhe Pesha
1 kg sht 10 N.
2 Masa matet me njuton (N).

3 1 kilogram (kg) sht rreth
10 njuton (N).
4 Forca e rndess n Mrkur sht

m e vogl se n planett e tjer.
far ndodh me nj top kur hidhet lart n ajr?

Mundoni t kuptoni njohurit e nxnsve duke
br pyetjen e msiprme.
Tani shko n faqen 28 pr t kontrolluar se far di.
Pyesni:
Si t fillojm
Ky msim u referohet koncepteve t gabuara n
lidhje me masn dhe peshn. N t mund t gjeni
njsit matse prkatse dhe shpjegon origjinn
e njsis njuton. Nxnsit do t eksperimentojn
n lidhje me masn dhe peshn dhe do t bjn
matje t trupave t prditshme.
Burime
Dy vazo t s njjts madhsi; mermer ose unaza;
forcmats; nj sr trupash pr t matur masn
dhe peshn, p.sh.: qese bizele, mbajtse lapsash,
libra, lodra, ose do trup t vogl n klas; moll.
Fjalt kye
kilogram (kg) mas njuton (N) pesh

identifiko
10
mat
parashiko

Objektivat msimor:
T kujtojn njsit e sakta t matjes pr masn

dhe peshn.
T masin trupat n njuton dhe kilogram.
Pse molla bie prsri? Forca e rndess e trheq

prsri n tok.
Pse nuk vazhdon t ngjitet lart? Nga forca e

rndess.
Sillni n vmendje iden se forca e forca e

rndess.
Shpjegoni konceptin e vshtir t mass
duke nnvizuar se ka lidhje me masn e
lnds q ndodhet n t. Tregojuni nxnsve
dy vazo me t njjtn prmas. Njra sht
plot me copa mermeri apo sfera. Tjetra ka
pak. Sferat prfaqsojn lndn. Pyesni: Cila
vazo ka m shum lnd n t? (Vazoja q sht
plot). Forca e rndess vepron mbi masn
duke shkaktuar peshn. Sa m e madhe
masa, aq m e madhe pesha. Sa m e madhe
forca e rndesvs, aq m e madhe sht pesha.
Kur nj shits peshon frutat,
far njsie matse prdor?
Pyesni nxnsit se n far njsie matet pesha.
Ka t ngjar t thon n kilogram. M pas bni
pyetjen e msiprme.
Vini n dukje se ky sht problemi mes mass dhe
peshs. Ne e dim se njsia e sakt sht njuton
por t gjith gabimisht prdorin kilogramt.
Prgjigje: Kilogramt.
Hulumtim: N Tok nj mas prej 1 k peshon

rreth 10 N. Si mund ta provoni kt?
Objektivi i ktij eksperimenti sht t bj t
mundur q nxnsit t kuptojn lidhjen mes mass
dhe peshs. Ata duhet t gjejn fakte q provojn
se nj mas 1 kg n Tok i prgjigjet nj peshe
rreth 10 N. Nxnsit mund ta provojn duke matur
masn ose peshn e nj sr trupash. Nxnsit
duhet t parashikojn peshn e trupave, m pas t
masin dhe t ruajn masn dhe peshn e tyre.
Pr kt do tju duhet nj forcmats, kuti
lapsash, ant shkolle, lodra, qese bizelesh,
tabel rezultatesh e fotokopjuar apo e vizatuar n
Fletoren e labroatorit.
Demonstroni se si t prdorni nj forcmats;
tregoni shkalln e lvizshme. Sigurohuni se trupat
jan t sigurta para se ti lshoni pr t kryer
matjen. Sigurohuni q nxnsit nuk po i mbajn
trupat, prndryshe rezultatet nuk do t jen t
sakta. Organizoni nxnsit n ifte.
1 Lidhni me kujdes trupin me engelin n
dinamometr.
2 Mbajeni dinamometrin t palvizur derisa
shigjeta t ndaloj n shkall.
Prgjigje:
a) Jo. Pr t qen t besueshme, provat duhen
prsritur tri ose katr her derisa t gjejm tri
ose katr rezultate t ngjashme..
b) Vazhdoni t prsrisni matjet derisa t gjejm
tri ose katr rezultate t ngjashme.
c) Me rritjen e numurit t kilogramve, rritet
edhe numuri i njutonve.
A mund ti renditni planett e mposhtm sipas

rendit rrits apo zbrits t forcs s tyre t
rndess?
Bni t njohur pr nxnsit t dhnat dytsore n
Librin e nxnsit. Tabela atje jep masn e do planeti
n prpjestim me masn e Toks. Nxnsit duhet
t lexojn t dhnat me shum kujdes dhe t marrin
vendime n mnyr t pavarur. Pr t shpjeguar
masn relative t planetve, prdorni nj moll pr
t prfaqsuar Tokn. Shpjegoni q dika me mas
sa trefishi i mass s molls, do ti caktohet numri 3.
Prgjigje: Jupiteri, Saturni, Urani, Neptuni, Toka,
Venusi, Marsi, Mrkuri.
3 Ruani matjet e mass dhe peshs n shkall.

4 Prsrisni hapat e msiprme pr do trup pr
tu siguruar rreth matjeve.
5 Zgjidhni nj tjetr trup dhe prsrisni hapat 1
deri n 4.
Kopjoni tabeln e mposhtme n Fletoren e
laboratorit dhe shtoni pes rreshta bosh. Gjeni
pes trupa. Masni masn dhe peshn e do trupi
dhe shnoni rezultatet n tabeln tuaj.
Nxnsit mund ta kopjojn tabeln n librin e
nxnsit apo t ndrtojn tabeln e tyre nse jan
t aft ta bjn.
Prgjigjuni ktyre pyetjeve n Fletoren tuaj t
laboratorit.
Krkojuni nxnsve t shkruajn prgjigjet e tyre
n Fletoren e labroatorit.
Prdorni tabeln e rezultateve n librin e puns
pr t prforcuar njsit e sakta. Komentet rreth
vlefshmris s provs apo prmirsimeve s
procedurave ndihmojn aftsit planifikuese t
nxnsve. Gjetja e t dhnave sht nj prgatitje
e mir pr shkrimin e konkluzioneve n mnyr t
pavarur.
Vlersimi formues
Krkojuni nxnsve t punojn individualisht pr
t plotsuar pyetjet e fundit.
Prgjigje:
1 E vrtet, 2 E gabuar, 3 E vrtet, 4 E gabuar
Prsritje dhe reflektim

Prmbylleni temn duke u krkuar nxnsve t
plotsojn ushtrimin e prsritjes dhe reflektimit
n faqen 28 t Librit t nxnsit. (Shihni gjithashtu
shnimet e msuesit, faqe 30.)
Mbshtetje gjuhsore
Prdorni modelet pr t demonstruar se masa
sht se sa lnd ka n nj trup. Demonstroni duke
prdorur shembuj t forcave kur shtyni nj libr.
Sillni n vmendje se forca rndess sht nj forc
tjetr e padukshme.
11

Njihuni dhe prdorni njsit e forcs,
mass dhe peshs.
Cila sht njsia matse e forcs

s rndess n Tok?
Krkojuni nxnsve t punojn n ifte pr prgjigjen
e ksaj pyetjeje e cila ka si qllim t prforcoj
konceptin e matjes s forcs s rndess.

Ju prdorni njsit matse
t forcs, mass dhe peshs
Udhtimi pr n Hn zgjat rreth dy dit me

anije kozmike. sht e pamundur t humbni
mas kaq shpejt. Ajo q ka ndryshuar duhet
t jet forca e rndess.
Ideja kryesore
Forca e rndess sht
e ndryshme n Hn
dhe n planett e tjer.
Nj diagram me kolona mund t tregonte

forcn e rndess pr kilogram n do
planet. Ndrkoh, n nj diagram tjetr
t till mund t tregohej pesha e
nxnses n do planet.
A sht e njjt gjithkund forca e

rndess?
Cila sht njsia e matjes s forcs s

rndess n Tok?
Pse themi se nj njeri e ka peshn 60 kg
kur kjo nnkupton nj mas 60 kg.
Kjo do t thot se, nse masa juaj
sht 60 kg, pesha juaj n Tok sht
600 njuton (N). Por nse shkoni
n Hn do t peshoni vetm 100 N.
Mos kjo nnkupton se keni humbur
mas gjat udhtimit?
Vendosni se si do ti paraqisni rezultatet.

Do t prdorni grak apo diagram?
Madhsia e forcs s rndess sht e

lidhur me madhsin e planetit. Sa m e
madhe t jet masa e nj trupi (planeti), aq
m e madhe sht forca e rndess n t.
A shihni ndonj rregullsi n rezultate?
Kjo nnkupton q Toka sht m e

madhe apo m e vogl se Hna?
Shumica e astronautve kan nj mas

rreth 120 kg. N Tok nj astronaut peshon
1200 N. N Hn ai peshon 200 N, sepse n
Hn forca e rndess sht gjasht her
m e vogl.
Shikoni figurn q tregon nj
astronaute duke ecur n Hn.
Mund t shpjegoni pse ajo ecn
n kt mnyr?
N cilin planet peshon m shum

nxnsja?
Nj nxnse me mas 40 kg donte t
dinte se sa mund t peshonte n Hn
dhe npr planet. Pr kt ajo hulumtoi
rreth forcs s rndess n kta trupa
qiellor dhe m pas llogariti peshn e saj.
Rezultatet jan n tabel.
Forca e
rndess
pr kg
Pesha e
nxnses
(N)
Mrkuri
160
Nse forca e rndess rritet ather pesha
rritet/zvoglohet.
10
Hna
Prdorni rezultatet pr t nxjerr nj

prfundim. Qarkoni prgjigjen e sakt.
360
Toka
10
400
Marsi
160
Jupiteri
25
1 000
Saturni
11
440
Urani
360
Neptuni
11
440
N Mrkur nj elefant do t peshonte
Hna
1.66
66
m pak se gjysma e asaj q peshon
Kujtojm q Hna nuk sht planet.
Masa dhe Pesha
Edhe me nj skafandr t rnd pesha e

astronautes sht shum m e vogl se
n Tok. Ajo mund t lviz shum m
lehtsisht. Forca e rndess q ushtron
Hna mbi t, sht shum m e vogl,
duke mos e trhequr mjaftueshm drejt
truallit hnor.
Nxnsit t vazhdojn t punojn n ifte. Kjo

pyetje ka si qllim tu kujtoj nxnsve se prdorim
njsit e gabuara. Pyesni:
Sa sht masa e saj n secilin planet?
Planett
Afrdita
Toka
Pse themi se nj njeri e ka peshn 60 kg, kur kjo

nnkupton nj mas 60 kg.
Cilat jan rregullat pr ndrtimin e

grafikve dhe diagrameve t mira?
Kjo tregon q forca e rndess ndikon

mbi peshn.
A e dini se...
n Tok. N Hn, nj njeri i fuqishm
11
do t mund ta ngrinte nj elefant.
Cila sht mnyra m e mir pr

paraqitjen e ktyre rezultateve?
Si t fillojm
N kt msim, nxnsit do t kuptojn se si
sht e mundur q pesha e nj njeriu ndryshon n
hapsir. Nxnsit do t zbulojn se si pesha e tyre
do t ndryshonte n planet t tjer dhe n Hn.
Burime
Imazhe apo video t astronautve q ecin n Hn,
letr grafiku, lapsa t mpreht, vizore, fshirse.
Njuton (N)

arri n prfundim
grafik me kolona
far njsie prdoret pr peshn? Njuton.
Ky tem ka pr qllim t ilustroj se forca e rndess

sht e ndryshme n planet t tjer dhe n Hn.
Ktu demonstrohet lidhja ndrmjet mass, peshs
dhe forcs s rndess. Kjo tregon se n Tok 1 kg
sht e barabart me nj pesh 10 N. N Hn 1 k
do t peshonte m pak se 2 N (1.66 N).
A do t thot kjo se gjat udhtimit
tuaj ju humbt mas?
Nxnsit duhet t diskutojn kt pyetje n
ifte. Kjo duhet ti bj t mendojn se si forca e
rndess ndikon peshn dhe masn. Vini n dukje
se n nj udhtim vetm dy ditor, nuk do t ishte e
mundur t humbnit kaq shum mas.
A sht forca e rndess gjithandej e njjt?
Nxnsit t diskutojn kt pyetje n grupe t
vogla, m pas ndani idet me pjesn tjetr t
klass. Informoni nxnsit se masa e nj planeti
prcakton forcn e rndess, kshtu q rndesa
mund t jet e ndryshme.
Fjalt kye
krahaso
shpjego
rezultate
A do t thot kjo se Toka sht m e vogl

se apo m e madhe se Hna?
Sillni n vmendje n Librin e nxnsit se madhsia
e forcs s rndess lidhet me masn e nj planeti.
M pas nxnsit duhet ti prgjigjen n mnyr t
pavarur pyetjes n libr.
Prgjigje: Toka sht m e madhe se Hna.
Objektivat msimor:
12
T kuptojn se forca e rndess ndryshon nga

planeti n planet.
T interpretojn t dhna dytsore.
T nxjerrin nj prfundim duke u mbshtetur

te t dhnat.

shum rreth njsive t ndryshme matse.
Shikoni figurn e astronautit q po ecn n

Hn. Mund t shpjegoni se pse ecn n at
mnyr?
Tregoni imazhe apo nj video t astronautve
q rrin pezull n Hn. Krkojuni nxnsve tu
prgjigjen pyetjes se si astronautt mund t ecin
n at mnyr. Nxnsve mund tu duket pyetje e
vshtir. Ndihmojini me pyetjet:
A sht forca e rndess m e madhe apo m e

vogl n Hn? M e vogl.
Do t peshonit m shum apo m pak n

Hn? M pak.
Cila sht metoda m e mir e

paraqitjes s ktyre rezultateve?
Pjesa tjetr e msimit prqendrohet n t dhnat
dytsore. Hamendsoni sikur masa e nj nxnsi
sht rreth 40 kg. Shpjegoni n terma t thjesht se n
planet t tjer pesha e nxnsit do t ishte sa masa e
tij e shumzuar me dhjet. Nse nxnsit dshirojn,
mund t prdorin tabeln pr t shprehur peshn
e tyre n planet t tjer. Si fillim, duhet t masin
masn. (Kujtojuni nxnsve se Hna nuk sht planet,
megjithse sht prfshir n tabel).
Krkojuni t sjellin n vmendje se t dhnat mund
t paraqiten n formn e nj skeme apo t nj
grafiku me kolona. N boshtin e x-ve n grafikun
me kolona, planett mund t vendosen prkundrejt
forcs s rndess. N varsi t aftsive t grupit,
mund t ndrtohet nj grafik me kolona me forcn e
rndess pr njsi mase prkundrejt peshs.
Cilat jan rregullat pr vizatimin
e grafikve apo skicave t mira?
Ndani diskutimet e grupeve me pjesn tjetr t klass
q tu jepni mundsi t gjith nxnsve t prfshihen
n kt ushtrim. Prgjithsisht nxnsve u duket
i vshtir vizatimi i grafikve. Sillni n vmendje
rregullat pr vizatimin e grafikve: Mendoni rreth
boshteve, shkallt, pajisjeve t krkuara.
Pyesni nxnsit se pse duhet t ndrtojn grafik
sa m t mdhenj t mundshm. Vizatoni nj
grafik shum t vogl n drras. Tregoni se sa e
vshtir sht ta lexojn grafikun n mnyr t
sakt. M pas tregojuni nj grafik shum t madh
dhe demonstrojini si ta lexojn. Prdoreni kt
shembull pr t treguar se grafikt e mdhenj jan
m t leht pr tu lexuar dhe shpjegoni se kjo
cilsi i bn shum m t sakt.
M pas pyesni nxnsit se pse duhet t prdorin
vizore. Vizatoni nj grafik apo nj skic n drras
me vizore duke vn theksin te vijat e drejta.
Shpjegoni se kur lexohet nj skic apo nj grafik,
nj vij q nuk sht e drejt mund t sjell
nj ndryshim t madh. Krkojuni nxnsve t
prfytyrojn se nj nga kutit e vogla n grafik
prfaqson nj milion njerz dhe vini n dukje
se far ndryshimi do t sillte nse vijat nuk do t
ishin t sakta.
Vizatoni nj grafik hap pas hapi n drras. M pas

zgjeroni njohurit e tyre duke ndrtuar nj grafik
me kolona hap pas hapi.
Mund t dalloni ndonj rregullsi n rezultate?
Nxnsve u krkohet t shikojn t dhnat dhe m pas
t shkruajn nj konkluzion. Pyetjet e mposhtme jan
prfshir pr t vn re ndonj rregullsi n t dhna.
Pyetjet duhet ti ndihmojn t ndjekin nj procedur
q do ti ndihmoj t arrijn n nj konkluzion
kuptimplot dhe t mbshtetur n t dhna.
N cilin planet peshon m shum nxnsi?
Prgjigje: Jupiter.
Sa sht masa e tij n secilin planet?
Prgjigje: 40 kg.
Prdorni informacionin pr t shkruar nj
konkluzion.
Prgjigje: Me rritjen e forcs s rndess, rritet
dhe pesha.
Mbshtetje gjuhsore
Fjalt kye jan t gjitha t paraqitura n ren
e fjals dhe t identifikuara n tekst. Motivojini
nxnsit t prdorin her pas here disa nga fjalt
m pak t zakonta si forc, rndes, lnd,
mas dhe njuton. Prdorni tabeln e fjalve
dhe fjalorin pr t ripar fjalt kye m t vshtira.
Ndihmojini nxnsit teksa shkruajn krahasimet.
Shkruani n drrasn e zez: Forca e rndess n
________ sht m e madhe se forca e rndess n
________. Nxnsi peshon m shum n ________.
Bjuni pyetje nxnsve t tilla si: Forca e rndess
sht m e madhe n Mars apo Afrdit? Ku peshon
m shum nxnsi? M pas t prdorin prgjigjet
gjysm t plotsuara n drras pr tu ardhur n
ndihm.
Krkojuni nxnsve t prllogarisin peshn e
njerzve apo trupave t tjera n planett e tjer.
Kjo sht nj mundsi e mir pr t praktikuar
shumzimin.
13

Njihuni dhe prdorni njsit e forcs,
mass dhe peshs.
N far njsie matet masa?

Prgjigje: Kilogram.

Ju prdorni njsit matse
t forcs, mass dhe peshs
Pr masat e trupave shum t vegjl

dhe ata shum t mdhenj nuk sht e
prshtatshme t prdorim kilogramin si
njsi matse. Prandaj pr matjen e tyre
prdoren njsi t tjera. Trupat e vegjl
i masim me gram. Trupat shum t
mdhenj i masim me ton.
Ideja kryesore
Nuk duhet t ngatrrojm
masn me peshn.
Hulumtim: Bni nj dinamometr.
N far njsie matet pesha?

Krkojuni nxnsve tu prgjigjen pyetjeve n librin
e puns n mnyr t pavarur. Diskutoni pyetjet
si klas pr tu siguruar se t gjith nxnsit kan
informacionin e sakt.
1000 gram = 1 kilogram

Me far njsie matse matet masa?
1000 kilogram = 1 ton

1 Merrni nj sust.
2 Bni nj shigjet
kartoni.
3 Ngjiteni shigjetn
n spiralen e
poshtme t susts.
5 Shnoni zero
atje ku arrin
shigjeta.
6 Varni nj mas
1 kg n fundin
e susts.
7 Shnoni n vizore 8 Ndani hapsirn

vendndodhjen e re
ndrmjet 0 dhe 10 N
t shigjets si 10 N.
n 10 pjes t
barabarta nga 1 N.
far njsie prdorim pr t matur

masn ton?
4 Kapeni sustn nga

spiralja e siprme
dhe mbajeni pran
nj vizoreje t drejt.
Me far njsie matse matet pesha?

far njsie prdorim pr t matur
masn e nj kokrre orizi?
Posht secilit prej trupave n figur

vendosni nj prej njsive matse q
gjenden n kutin e fjalve.
Prdorni dinamometrin tuaj pr t

gjetur peshn e tre trupave n klas.
petal
b
Masa dhe Pesha
tren
a
1 Mund t shpjegoni far sht masa?
Prgjigjuni pyetjeve.
a Sa i sakt sht dinamometri juaj?
2 M far njsie matet masa?
Pesha n njuton = Masa n kilogram x 10
pupl
12
Nj trup e ka masn 10 kilogram.

Sa sht pesha e tij n njuton?
njeri
b Si mund ta ndryshoni at pr t
peshuar trupa me pesh deri n 5 N?
13
3 M far njsie matet pesha?
Kutia e fjalve
gram
kilogram
ton
Si t fillojm
Ky msim merr t mirqen q ne pranojm se
njerzit prdorin kilogramt aty ku nuk duhet ti
prdorin. Kilogrami sht njsia shkencore pr
masn, por ka dhe disa njsi t tjera pr trupat me
prmasa t ndryshme.
Burime
Sust e vogl, kart, ngjits, vizore, lapustil, mas
1 kg, trupa t ndryshme pr t matur, peshore n
njuton.
Fjalt kye
Prgjigje: Njuton.
Krkojuni nxnsve t lexojn tekstin s bashku
dhe m pas t prmbledhin njohurit e tyre n
pika n Fletoren e labroatorit. Sigurohuni q t
prfshijn se konceptet e gabuara vijn nga nxns
q thon, pr shembull, Un peshoj 65 kilogram,
dhe se peshoret matse e masin peshn n njsin
e gabuar. Shnimet e tyre duhet t prfshijn
gjithashtu formuln (Pesha n Njuton = Masa n kg
X 10 N/kg). Kontrolloni njohurit e nxnsve duke
ndar njohurit e tyre me pjesn tjetr t grupit.
Nj trup ka nj mas prej 10 kg.
Sa sht pesha e tij n njuton?
Kontrolloni njohurit e nxnsve duke iu krkuar t
kryejn prllogaritjet.
Prgjigje: 100 njuton (N).
far njsie prdorim pr t matur masn?
Prgjigje: Kilogram (kg).
Mas
far njsie prdorim pr t matur nj kokrr oriz?

mas
parashiko
Bjuni t njohur nxnsve se gramt jan njesi

matse m t vegjl se kilogramt. Shpjegojeni
termin sikur nj kilogram do t thot nj mij.
Kshtu q nj gram sht nj e nj mijta e
kilogramit.
Prgjigje: Gram (g).
Objektivat msimor:
14
T kuptojn se ka njsi t ndryshme matse.
T identifikojn njsin m t prshtatshme

pr t matur disa trupa.
N msimin e radhs, nxnsit do t msojn

m shum se si veprojn forcat n drejtime t
ndryshme.
Duke prdorur kutin e fjalve, shkruani posht

secilit prej ktyre trupave se n far njsie
matse do ti masnit.
Ky ushtrim ka si qllim ti shtyj nxnsit t
vlersojn njsit e ndryshme matse dhe t
vendosin cila sht m e prshtatshmja pr trupat
n figura.
Prgjigje: a) ton b) gram c) gram d) kilogram.
Hulumtim: Prgatisni nj dinamometr

Nxnsit t prgatisin nj dinamometr. Nxnsit
mund t parashikojn se sa i sakt mendojn
se do t jet dinamometri. M pas ta prdorin
pr t matur dhe pr t regjistruar rezultatet e
eksperimentit.
Juve do tju duhet: sust e vogl, kart, ngjits,
vizore, lapustil, mas 1 kg.
1 Merrni nj sust cilindrike.
2 Prgatisni nj shigjet kartoni (kjo mund t
prgatitet m hert nse nuk keni shum koh
n dispozicion).
3 Lidhni shigjetn me spiralen e fundit t susts
me an t nj ngjitse.
4 Kapeni sustn nga koka dhe mbajeni pran nj
vizoreje t drejt.
5 Shnoni se ku shigjeta arrin zeron.
6 Varni nj mas 1 kg n fund t susts.
7 Shnojeni si 10 N n vizore.
8 Ndani hapsirn ndrmjet 0 dhe 1 n 10 ndarje
t barabarta prej 1 N.
Prgjigje:
a) Kjo varet se sa mir sht ndrtuar, por duhet
t jap rezultate shum t sakta.
b) Shkalla duhet t rritet. Sigurohuni q susta t
arrij fundin e shkalls s re.
Vlersimi formues
Krkojuni nxnsve t punojn n mnyr t pavarur
pr t plotsuar pyetjet e fundit t ksaj teme.
Prgjigje:
1 Sasia e lnds (apo grimcave) q ndodhen n
nj trup.
2 Kilogramt.
3 Njutont.

Mbshtetje gjuhsore
Prdorni forcmatsin tuaj pr t gjetur
peshn e tri trupave n klas.
Nxnsit t prdorin forcmatsin pr t matur
masn e trupave n klas. Shtyjini t vizatojn nj
tabel t dhnash n Fletoren e labroatorit pr t
regjistruar matjet e tyre.
Krkojuni nxnsve t diskutojn n ifte rreth
pyetjeve n Librin e nxnsit. Kjo duhet t zgjeroj
njohurit e tyre rreth mekanizmit t njsis njuton.
Krkojuni ifteve t nxnsve t diskutojn pyetjet
me nj tjetr ift pr t motivuar punn n grup
dhe ndarjen e ideve. Sillni n vmendje se kjo
sht ajo q bjn shkenctart n punn e tyre.
Pr t prforcuar njohurit e tyre, krkojuni
nxnsve tu prgjigjen n mnyr t pavarur
pyetjeve n Librin e nxnsit.
Prgjigjuni ktyre pyetjeve.
Sa i sakt sht forcmatsi juaj? (b) Si mund ta
ndryshoni n mnyr q t peshoni trupa deri
n peshn 5 N?
Reja e fjalve identifikon do fjal kye q mund

t jet e vshtir t kuptohet fillimisht. Prdorni
fjalorin pr tu dhn mundsi nxnsve t
prdorin fjalt e padgjuara m par. Jepuni
mundsin nxnsve gjat msimeve t fiksojn
fjalt kye dhe ti shkruajn n kontekste t
ndryshme. T vetmet fjal q jan trsisht t
reja jan gram dhe ton . Kto fjal jan t
shpjeguara n tekst dhe nxnsit jan motivuar ti
prdorin gjat ushtrimeve.
1 Prgatisni nj fletpalosje me informacione pr
tu shpjeguar njerzve ndryshimin mes mass
dhe peshs. Mos harroni t prfshini njsit e
sakt t matjes.
2 Mendoni rreth... Krkojuni nxnsve t
mendojn se sa e rndsishm sht forca e
rndess pr ta. Krkojuni t prfytyrojn sikur
nuk ka gravitet n Tok. far do t ndodh?
15
Hulumtimi i forcave
Identifikoni drejtimin n t cilin veprojn forcat.
Mendoni srish pr detyrn tuaj mbi forcn e

rndess. Pse astronautt krcejn m lart n
Hn se n Tok?
Hulumtimi i forcave
Ju prcaktoni drejtimin
e veprimit t forcave.
Siprfaqja e Toks vepron gjithashtu

duke na shtyr lart. Kjo bn qe ne t
qndrojm n siprfaqe t Toks. Kjo
quhet forc shtytse kundrvepruese pr
lart. Forca e rndess dhe forca shtytse
kundrvepruese pr lart na mbajn mbi
planet. Ne as nuk uturojm dhe as nuk
zhytemi drejt qendrs s Toks.
Ideja kryesore
Rreth nesh veprojn forca
t padukshme.
Krkojuni nxnsve t diskutojn pyetjen e par n

ifte. Ky ushtrim prmbledh njohurit rreth efekteve
t rndess si forc. Dgjoni diskutimet pr t
kontrolluar se sa mbajn mend nxnsit. Nxnsit
duhet ta kuptojn se n Hna ka m pak rndes
kshtu q astronautt mund t krcejn m lart.
Ju nuk mund t shikoni forcn magnetike,

por mund t shikoni efektet e saj.
Cilat forca e mbajn njeriun n

karrige?
Mendoni rreth veprimtarive tuaja
n lidhje me forcn e rndess. Pse
j m
kozmonautt mund t krcejn
lart n Hn se n Tok?
Mbi vajzn
n
vepron
nj forc e
me
padukshme
an
q e mban
ge. A
n karrige.
mendonii edhe
u?
ju kshtu?
Sa her q nj trup shtyn nj tjetr, ai

sht
shtyhet mbrapsht, me drejtim t kundrt,
por me madhsi t njjt.
Mbani mend:
Kur veproni kundrejt nj trupi t
ngurt, sikurse sht nj mur, duke e
shtyr at, mund t ndieni nj forc
q ju shtyn n t kundrt. Kjo sht
quajtur forc kundrvepruese. Kujtoni
ligjin e tret t Njutonit pr lvizjen.
N far drejtimi vepron forca mbi

vajzn?
14
Forcat n fizik tregohen me an t nj

shigjete t vendosur mbi trupin ku forca
ushtrohet.
Nse vendosni nj trup mbi nj peshore

me dy pjata ajo lkundet lart e posht
pr pak koh. Kjo ndodh sepse forcat
veprojn kundr njra-tjetrs.
Nse mbani nj magnet pran nj

lnde magnetike, far ndieni?
Forca e padukshme magnetike trheq
trupin drejt magnetit.
Prpiquni t trhiqni nj shirit

llastiku. far mund t ndieni? Pse
sht e vshtir ta trhiqni?
Hulumtim: Zgjidhni tre trupa dhe

shikoni se cili prej tyre pluskon dhe
cili nuk pluskon.
Kopjoni tabeln n etoren e laboratorit
dhe shnoni rezultatet.
Trupi
Guri
Pluskon
Po
Cili nga trupat zhytet dhe cili pluskon.

Mund t shihni ndonj rregullsi?
Prfytyroni t zhysni nj top plastik

nn uj. far ndieni?
Ju e shtyni posht nn uj. Uji e shtyn
lart, n drejtim t kundrt.
Meqense forca e rndess na

trheq drejt qendrs s Toks, pse
qndrojm n siprfaqe?
Pyesni:
Zhytet
Masa dhe Pesha
Hulumtim: Si mund ta hulumtoni

ligjin e tret t Njutonit pr lvizjen?
A keni menduar ndonjher se pse disa

gjra pluskojn dhe disa t tjera jo?
Personi n gur po ushtron nj forc
pr t hapur nj sust. Susta dshiron
t qndroj n formn e vet spirale.
Personit i duhet t shpenzoj shum
energji pr t shformuar sustn. Susta
trheq n drejtim t kundrt pr t
ruajtur formn e saj. N t njjtn
mnyr sillet edhe shiriti elastik.
far sht ndryshe n Hn? Forca e rndess.
A sht kjo masa e astronautve? Masa e tyre

qndron e njjt.
A ka ndonj forc tjetr q sht ndryshe?

Forca e rndess sht ndryshe.
15
Pluskimin dhe zhytjen do ta shqyrtoni m

hollsisht, n msimin tjetr.
Ka nj forc t padukshme q e mban njeriun n

karrige. far mendoni se sht?
Si t fillojm
Ky msim mbshtetet n disa ide rreth forcave. Forcat
jan t padukshme, por ne mund t shohin rezultatet
e tyre. Nxnsit studiojn forcat e kundrta, pr sa i
prket shtytjes dhe rndess. Gjithashtu do t njihen
me konceptet e pluskimit dhe zhytjes.
Nxnsit duhet t punojn n ifte pr t diskutuar

se cila forc e padukshme e mban njeriun n
karrige.
far drejtimi ka forca mbi njeriun?
Nxirrni prfundimin se forca e rndess e trheq
njeriun posht.
Burime
Peshore matse, llastik, susta, magnet, kapse
letrash, govat uji, trupa t ndryshme pr t
pluskuar ose pr tu zhytur.
Fjalt kye
drejtim
forc
lviz
trupa
Nse forca e rndess na trheq n qendr t

Toks, pse qndrojm n siprfaqe?
Nxnsit duhet t kuptojn se rndesa na trheq
posht, por nj forc tjetr e kundrshton at,
prndryshe do t lviznim drejt qendrs s Toks.
Referojuni tekstit. Lexojeni tekstin s bashku me z
t lart.
Cila nga dy forcat po e mban vajzn t ulur n
karrige?

shpjego
Krkojuni nxnsve t prgjigjen n fletore.
parashiko
Prgjigje: Forca e rndess, forca shtytje pr
lart.

16
Objektivat msimor:
T njihen njsit e forcs, mass dhe peshs.
T identifikohen drejtimet e veprimit t forcave

forcat.

shum se si pluskojn trupat dhe se forcat mund t
paraqiten me shigjeta.
Referojuni Ligjit t Tret t Njutonit. Lejojini

nxnsit t shtyjn murin ose nj siprfaqe t
palvizshme. Ata mund ta ndiejn murin, ka
do t thot se nj forc vepron mbi t. Kthejuni
tekstit dhe informoni nxnsit rreth forcs s
shtytjes q na mban n siprfaqe t Toks. Forca
shtytse na ndalon t zhytemi n qendr t Toks
dhe forca e rndess t fluturojm mbi Tok.
Hulumtimi i forcave
Hulumtim: Si mund ta hulumtoni

ligjin e tret t lvizjes?
Pr t demonstruar ligjin e tret t Njutonit pr
lvizjen nxnsit duhet t vendosin nj trup n
peshore.
Pr kt do tju duhen: peshore, fardolloj trupash
t vogjl.
Krkojini secilit ift t vendos trupat n peshore.
Pyesni: far shihni? Sillni n vmendje se peshorja
krcen lart dhe posht. Pyesni: far e shkakton
kt lvizje? Argumentoni se kto jan forcat e
kundrta q veprojn kundr njra-tjetrs.
Provoni t trhiqni nj llastik. far mund t
ndieni? Pse sht e vshtir ta mbani t trhequr?
Tregoni vizatimin e personit q trheq sustn.
Jepini secilit nxns nj llastik. Krkojuni ta kapin
me majn e gishtit t dors s majt dhe fundin
tjetr me at t dors s djatht dhe bni kujdes
mos ta trhiqni shum fort, sepse mund t kputet.
Diskutojeni me klasn se far ndieni.
Prgjigjuni pyetjeve n Librin e nxnsit.
Prgjigje: Mund ta ndieni llastikun q trhiqet.
sht e vshtir ta mbash t thequr duke qen
se forca e trheq n drejtimin e kundrt.
Referojuni vizatimit t njeriut q trheq nj sust
t madhe. Shpjegoni se kur trhiqni nj sust, kjo
e fundit ka prirjen t qndroj n nj pozicion
normal dhe ti kundrprgjigjet trheqjes suaj.
Llastiqet sillen n t njjtn mnyr, kjo sht
arsyeja se pse nxnsit mund ta ndiejn.
Nse mbani nj magnet afr nj gozhde

metalike, far mund t ndieni?
Prdorni forcn magnetike pr t demonstruar
forcat e padukshme. Nxnsit duhet t jen msuar
me magnett nga lojrat etj. Krkojuni atyre t
diskutojn pyetjet rreth magnetizmit n Librin
e nxnsit. Dilni n prfundimin se kur magneti
afrohet pran gozhds metalike, mund t ndihet
nj ndjesi trheqjeje.
Hulumtim: Zgjidhni tri trupa dhe
shihni se cili pluskon dhe cili jo.
Nxnsit duhet t kopjojn tabeln n Librin e

nxnsve pr t regjistruar rezultatet.
Qllimi i ktij hulumtimi sht tu mundsoj
nxnsve t provojn nj sr trupash pr t par
se cilat pluskojn.
Pr kt do tju nevojitet: vasket, trupa t
ndyshm.
Kujtojuni nxnsve se mund t rrshqasin n ujin e
derdhur dhe se duhet ti vendosin trupat me kujdes
nj nga nj.
Nxnsit t vendosin me radh nj trup n uj.
Krkojuni t regjistrojn n tabeln e rezultateve
emrin e trupit dhe nse pluskon apo jo.
Cilat trupa fundosen dhe cilat pluskojn? Mund
t dalloni ndonj rregullsi?
Krkojuni nxnsve t vendosin nse mund t
vini re ndonj rregullsi n trupat q pluskojn apo
fundosen? Ata ndoshta do ta kuptojn se trupat
m t lehta pluskuan n uj.
Prfytyroni t zhysni nj top plastik nn uj.

far ndiejn?
Nxnsit duhet t kuptojn se uji po shtyn n
t kundrt. Arrini n prfundimin se ajo q po
ndiejn, sht kundrprgjigjja e ujit.
Mbshtetje gjuhsore
Ka disa fjal t reja t vshtira t cilat jan
pasqyruar t gjitha n ren e fjalve. Vazhdoni
t motivoni nxnsit t prdorin fjalt n
komunikimin e shkruar dhe t folur. Shtoni fjal n
fjalor dhe n tabeln e fjalve.
1 Krkojuni nxnsve t bjn krkime rreth
prdorimeve t magnetve. Ata mund t shohin
pr shembuj n shtpi, n shkoll apo t kryejn
pun krkimore prmes internetit apo librave.
2 Krkojuni nxnsve t listojn shembuj t
forcave t kundrta n sport t tilla si hedhja,
krcimi, goditja dhe shkelmimi i nj topi.
17
Hulumtimi i forcave
Identifikoni drejtimin n t cilin lvizin forcat.
N msimin e radhs nxnsit do t msojn m

tepr rreth madhsis s forcave dhe si t prdorin
diagramet e forcave.
Hulumtimi i forcave
A e dini se...
A ka ndonj rregullsi ndrmjet madhsis

s kapakut dhe numrit t gjilprave q
nevojiten pr ta zhytur at?
Nj cistern nafte peshon 70 000

ton, por ajo pluskon pa problem.
Ideja kryesore
Shkruani nj fjali prmbledhse rreth

hulumtimit tuaj. Qarkoni prgjigjen e sakt.
Forcat jan t padukshme,

por n nj vizatim ato
mund t tregohen
Rendisni forcat q veprojn mbi nj trup

pluskues.
Nse madhsia e nj kapaku rritet, ather

numri i gjilprave q nevojiten pr ta zhytur
at
rritet/zvoglohet.
Si e shpjegoni n baz t hulumtimit
q bt, pse anijet e rnda metalike
pluskojn, por gjilprat jo?
Listoni forcat q veprojn mbi nj trup

q pluskon.
Hulumtim: A mund t zhysni nj trup

duke rritur peshn e tij?
Me an t shigjetave ne paraqesim forcat e

padukshme q veprojn mbi nj trup dhe q
jan t baraspeshuara.
Trupat pluskojn nse forca q i shtyn ata

posht, sht e njjt me forcn shtytse
pr lart. Trupi shtyhet pr posht prej forcs
s rndess. Forca shtytse kundrvepruese
pr lart ushtrohet nga uji.
Prhapja e peshs s nj trupi mbi nj

siprfaqe m t madhe mund ta ndihmoj
at pr t pluskuar. Kjo sht arsyeja pse
nj kapak metalik kavanozi pluskon, por
nse kt kapak e bjm shuk, ai zhytet.
Madhsia e
kapakut (cm)
Masa dhe Pesha
Forcat mbi vark jan t baraspeshuara,

kshtu q ajo pluskon. Nse forca shtytse
pr lart sht shum e vogl, ather varka
zhytet.
A mund t vizatoni shigjetat pr t

treguar forcat mbi kt trup?
Shigjeta posht tregon madhsin dhe

drejtimin e forcs s rndess mbi vazon me
lule. Mbi t vepron edhe nj forc e dyt.
Kjo kuptohet, sepse pr ndryshe vazoja do
t ishte n qendr t Toks. Kjo sht forca
shtytse kundrvepruese pr lart.
Kopjoni tabeln n fletoren e

laboratorit. Prdoreni at pr
regjistrimin e rezultateve.
16
T kuptojn se forcat nuk mund t shihen, por

mund t paraqiten me shigjet.
Pse ky trup po bie? far ka

ndryshuar?
Numri i gjilprave
t nevojshme pr
ta zhytur at
E vogl
E mesme
Pr t treguar kt, a mund t

vizatoni nj shigjet n figur?
Forcat nuk jan m t baraspeshuara.

Pr t lvizur librin ose ka ndryshuar
nj prej forcave, ose po vepron ndonj
forc tjetr. Pr shembull, dikush
mund t ket shtyr apo trhequr
librin. Tani nuk vepron forca shtytse
kundrvepruese pr lart, prej raftit.
Forca e rndess e trheq librin posht.
17
Si t fillojm
N kt msim, nxnsit do t msojn se trupat
pluskojn sepse forca shtytse e ujit sht
e barabart me forcn e rndess. Ata do t
shqyrtojn trupa t ndryshm t shtuar nj kapak
pluskuese dhe do t prdorin shigjetat pr t
paraqitur forcat.
Ndajini nxnsit n ifte dhe krkojuni t rendisin

forcat q veprojn mbi nj trup pluskues.
Demonstroni trupa q pluskojn apo q fundosen
duke prdorur nj en pr ta ilustruar kt.
Trhiqni vmendjen e nxnsve me kt fakt
interesant. A e prisnin q nj vark e till e rnd t
mbytej?
Krkojuni nxnsve t lexojn tekstin si dhe pse
pluskojn trupat. Sigurohuni q e kuptojn konceptin
se uji kundrvepron duke shtyr teksa trupi pluskues
trhiqet posht nga forca e rndess.
Tregojuni nxnsve imazhin e varks lodr n
uj. Shpjegojuni se shigjetat tregojn se forca e
shtytjes dhe forca e rndess jan t baraspeshuara.
Krkojuni nxnsve t prfytyrojn nj bllok eliku
po aq t rnd sa nj vark e madhe. Dilni n
prfundimin se blloku do t fundoset.
Burime
Govat uji, trupa q mund t pluskojn apo t
fundosen, kuti konservash t ndryshme pr tu
futur brenda ens me uj, kapse letrash pr t
shtuar masn.
Fjalt kye
drejtim
forc
mas
pesh

krahasoni
shpjegoni
vzhgoni
arrini n prfundim
identifikoni
masni
parashikoni rezultatet
18

Objektivat msimor:
T kuptojn q trupat pluskojn kur forca

shtytse e ujit pr lart sht e barabart me
forcn e rndess.
Hulumtim: A mund t fundossh nj

trup duke rritur peshn?
Qllimi i ktij hulumtimi sht tu jap mundsi
nxnsve t shohin se rritja e peshs n nj kuti
konservash e bn t fundoset. Nxnsit t punojn
n grupe t vogla. Aftsit e hulumtimit shkencor
prfshijn parashikimin, vzhgimin, regjistrimin
dhe daljen n nj prfundim.
Pr kt do tju duhen: vask apo mbajtse uji, kuti
konservash t prmasave t ndryshme, karfica apo
kapse letrash. (Provoni kutit para hulumtimit
dhe, nse sht e nevojshme, prdorni gozhd apo
vida m t rnda. Kutia duhet t fundoset kur
10-20 t tilla jan shtuar n t).
Kujtojuni nxnsve t bjn kujdes me ujin. Fshini
menjher sprklat q t mos rrshqas kush.
Kujtojuni t mbajn ujin larg nga prizat apo pajisjet
elektrike.
Kopjoni tabeln n Fletoren e laboratorit.
Prdoreni pr t ruajtur rezultatet tuaja.
1 Tregoni figurn e kutis pluskuese t
konservave.
Hulumtimi i forcave
2 Krkojuni nxnsve t vendosin nj kuti
konserve n uj dhe t shohin nse pluskon.
Nse po, duhet t nisin t plotsojn tabeln e
rezultateve.
3 Nxnsit duhet t vazhdojn t shtojn karfica
apo kapse letrash n kuti derisa t fundoset
dhe t regjistrojn numrin n tabeln e tyre.
4 Krkojuni nxnsve t prsrisin hulumtimin
duke prdorur nj kuti me mase tjetr. (Nse nuk
keni koh, krkojuni do grupi t prdor vetm
nj kuti dhe m pas t krahasojn rezultatet e
tyre).
A ekziston nj lidhje ndrmjet prmass s
kutis dhe numrit t karficave q duhen pr ta
fundosur?
Krkojuni nxnsve t shohin rezultatet e tyre dhe t
mendojn rreth ndonj rregullsie apo konkluzioni.
Ata duhet t ken zbuluar se kutit e mdha mund
t mbajn m shum karfica dhe kapse letrash
para se t fundosen. Kjo sepse pesha e tyre sht
shprndar n nj siprfaqe m t madhe.
Shkruani nj fjali prfundimtare rreth
hulumtimit tuaj. Qarkoni prgjigjen e sakt.
Krkojuni nxnsve t plotsojn konkluzionin n
librin e puns.
Prgjigje: Me rritjen e prmass t kutis, rritet
edhe numri i karficave apo kapseve t letrave q
nevojiten pr ta fundosur.
Si mund ta shpjegoni nga hulumtimi juaj se
pse anijet metalike t rnda pluskojn, ndrsa
kapset jo?
Krkojini secilit grup t diskutoj rreth ksaj
pyetjeje. Duhet t arrini n prfundimin se anijet
e mdha, megjithse t rnda, qndrojn mbi uj
pasi kan nj siprfaqe t madhe n kontakt me
ujin, pra rritet forca shtytse.
Mund t vizatoni nj shigjet n skem
pr t treguar kt?
Lexoni me z t lart tekstin n lidhje me
prdorimin e shigjetave pr t treguar forcat e
padukshme. Tregoni skemn e vazos s lules.
Shpjegoni se shigjeta posht tregon madhsin
dhe drejtimin e forcs s rndess mbi nj trup.
Thojuni nxnsve se shigjeta e forcs s rndess
shenjohet nga baza e trupit pr posht. Sillni
n vmendje se po t vepronte vetm forca e
rndess mbi vazon me lule, ajo do t trhiqej drejt

qendrs s Toks. Ekziston edhe nj forc pr lart
q quhet forc shtytse. Nxnsit e kan hasur
kt forc kur studiuan pluskimin dhe fundosjen.
Krkojuni t vizatojn shigjetn q prfaqson
shtytjen.
Prgjigje: Nxnsit do t vizatojn nj shigjet
pr lart pr t prfaqsuar forcn shtytse.
Mund t vizatoni shigjetat duke treguar
forcat q veprojn mbi trupin?
Nxnsit t praktikojn vizatimin e shigjetave t
forcave pr t prfaqsuar drejtimin e forcave q
veprojn mbi librin. Diagramet do t jen shum t
dobishme.
Prgjigje: Nxnsit t vizatojn forcn e
rndess si nj forc pr posht mbi libr dhe nj
shigjet pr lart prej raftit t librave.
Pse po bie trupi? far ka ndryshuar?
Krkojuni nxnsve t diskutojn me shokun/
shoqen prbri pse libri n figur po bie. far ka
ndryshuar? Forcat nuk jan m t baraspeshuara.
Pr t vn librin n lvizje, njra nga forcat ka
ndryshuar ose sht shfaqur nj forc tjetr. Pa nj
forc shtytse prej raftit, libri bie n saje t forcs
m t madhe t rndess.
Mbshtetje gjuhsore
Sigurohuni q nxnsit i kuptojn termat forc
shtytse dhe forc n rnie e rndess. Kujtojuni
fjalt lart (duke treguar qiellin) dhe posht
(duke treguar n dyshemen). Lrini t hedhin nj
libr mbi kok dhe t thon fjaln shtytje. Lrini
t hedhin librin nga cepi i tavolins dhe t thon
termin forc rndese.
Krkojuni nxnsve t vazhdojn t punojn n
grupe pr t vizatuar nj cistern t re nafte. Le t
prdorin pyetjet e mposhtme pr ti ndihmuar:
far forme ka cisterna?
Me far materiali do ta bni?
19
Hulumtimi i forcave
Identifikoni drejtimin n t cilin lvizin forcat.
Gjithashtu, i ndihmon t kujtojn se, pr t treguar

drejtimin e forcs, prdoren shigjetat.
Hulumtimi i forcave
Prgjigje: Forca e rndess.
Frkimi
Vizatoni shigjetat e forcave n figur.

Mos harroni t tregoni madhsin e
forcs me madhsin e shigjets.
Mbi vetur veprojn edhe forca t tjera.

Motori sht ai q e shtyn veturn prpara.
Gjithashtu, kur siprfaqet e dy trupave
preken, ata ngadalsojn lvizjen e njritjetrit. Dukuria quhet frkim dhe forca q
ngadalson lvizjen quhet forc frkimi.
Ideja kryesore
Forcat mund t jen
shum t dobishme.
Frkimi bn q kpuct apo gomat e

makinave t mos rrshqasin. Procesi i frenimit
te biikletat dhe te makinat mbshtetet te
frkimi. Ndonjher nuk duam shum frkim.
Nse dikush bn ski apo patinazh, qllimi
sht t prshpejtohet e jo t ngadalsohet.
N pjest e lvizshme t makinerive frkimi
zvoglohet duke hedhur vaj.
Mbani mend:
Drejtimi i shigjetave tregon
drejtimin e forcs.
Cila forc trheq trupat n Tok?
Cila forc i kundrprgjigjet forcs s rndess?
Cila forc shtyn mbrapsht duke

kundrshtuar forcn e rndess?
Cila forc duhet t ndryshoj pr

t ndaluar zhytjen e varks? A
ka ndonj forc q nuk mund t
ndryshohet?
Trupat n lvizje
Siprfaqet e ashpra
jepin frkim m t madh.
Vizatoni shigjetat n figur, pr t

treguar forcat q veprojn mbi makinn.
Mendoni rreth frkimit q krijohet

ndrmjet kpucve dhe dyshemes.
N cilat dysheme apo siprfaqe ka
m shum gjasa t rrshqisni?
Prgjigje: Forc shtytse pr lart.

2 far tregon madhsia e shigjets?
far ndodh nse forca e frkimit

rritet?
far ndodh nse forca e motorit
zvoglohet dhe forca e frkimit nuk
ndryshon?
Si mendoni?
1 Nse forcat jan t padukshme, si

mund ti tregoni ato?
Masa dhe Pesha
Kur trupat lvizin, sht m e vshtir

t vizatohen shigjetat e forcave. Duhet
t praktikohemi pr t gjetur se cila forc
ka efekt m t madh. Nse nj makin
lviz prgjat nj rruge, forca shtytse
e motorit duhet t jet m e madhe se
forca e frkimit.
18
Pyetja e dyt u kujton shtytjen dhe iden e

drejtimit n t cilin vepron forca.
Siprfaqet e lmuara e
zvoglojn frkimin.
Pse u hidhet vaj makinave?
Pr t treguar nj forc t madhe

vizatojm nj shigjet t gjat (
3 Vizatoni nj shigjet pr t treguar

drejtimin e forcs s rndess q
vepron mbi molln e Njutonit.
19
).
Pr t treguar nj forc t vogl

vizatojm nj shigjet t shkurtr (
).
Vizatoni shigjeta n figur pr t treguar forcat

q veprojn mbi makinn.
Si t fillojm
Forcat jan t padukshme, kshtu q diagrama e
forcave prdoret pr t paraqitur madhsit dhe
drejtimin e forcave. Ky msim prmbledh shum
forca t ndryshme q kan msuar nxnsit.
Gjithashtu paraqet forcat e baraspeshuara dhe t
pabaraspeshuara.
Prgjigje: Nxnsit t vizatojn shigjeta q

tregojn forcn e rndess dhe forca shtytse
mbi makin.
Fjalt kye
drejtim
forc
frkim
lviz

krahasoni
identifikoni
arrini n prfundim

Objektivat msimor:
20
Paraqitni skicn e nj makine q ecn n rrug.

Krkojuni nxnsve t provojn t vizatojn
shigjetat e forcs n mnyr t pavarur pr t
vlersuar njohurit e marra. Sigurohuni q e
kuptojn se rndesa sht nj forc q e trheq
makinn pr posht. Rruga po kundrprgjigjet
me shtytje pr lart. Mund t diskutoni se far
ndodh kur nj makin lviz n nj rrug me rr
apo me balt.
Bni pyetjet e mposhtme pr t shtyr nxnsit t

zgjerojn njohurit e tyre se si forcat ndikojn mbi
trupat.
far po e shtyn makinn para? Motori.
far e ngadalson makinn? Frenat. Disa

nxns mund ta kuptojn se frkimi sht ai q
i bn frenat t funksionojn.
Motori e shtyn makinn, por jan forcat e tjera ato

q e kundrshtoj dhe e ngadalsojn at. Tregoni
skemn e atleteve dhe skive. Krkojuni nxnsve t
flasin rreth diiturs. Drejtoni kto pyetje:
T njohin njsit e forcs, mass dhe peshs.
T identifikojn drejtimin n t cilin veprojn

forcat.
far sht frkimi? Kur dy siprfaqe preken dhe

ngadalsojn njra-tjetrn.
Pse atletet kan taban t ashpr? Tabani i

ashpr jep shum frkim dhe bn q personi t
mos rrshqas.
N msimin e radhs, nxnsit do t msojn rreth

lidhjes s energjis dhe puns s kryer.
Cila forc trheq trupat n Tok?
Pse u hidhet vaj makinave?
Pyetja e par i shtyn nxnsit t mendojn pr

forcn e rndess dhe rolin q ajo luan n Tok.
Pas diskutimit rreth frkimit, krkojuni nxnsve ti

prgjigjen pyetjes.
Hulumtimi i forcave
Prgjigje: Vaji lejon q pjest e makinave t

rrshqasin m lehtsisht. Ul forcn e frkimin.
Vlersimi formues
Krkojuni nxnsve t plotsojn pyetjet n fund
t tems n mnyr t pavarur.
far ndodh me rritjen e forcs s frkimit?

Flisni rreth madhsis s forcave dhe efektit t tyre
duke diskutuar se si lviz makina. Pyesni klasn se
far forcash veprojn mbi makinn.
Prgjigje:
1 Prdorni diagramet.
far ndodh nse forca e motorit zvoglohet,

ndrsa forca e frkimit qndron e njjta?
3 Shigjeta pr posht.
Dilni n prfundimin se makina ngadalsohet.

Shpjegoni se forcat me madhsi t ndryshme
paraqiten duke vizatuar nj shigjet t gjat pr
t treguar nj forc t madhe dhe nj shigjet
t shkurtr pr nj forc t vogl. Demonstroni
shigjetat dhe pyesni klasn nse kjo forc sht m
e madhe apo m e vogl.
Krkojuni nxnsve t plotsojn ushtrimin n
libr pr tu praktikuar me diagramet e forcs.
Vizatoni shigjetat e forcs n figur. Kujtojuni
t paraqesin madhsin e forcs me gjatsin e
shigjets.
Prgjigje: Nxnsit duhet t vizatojn nj
shigjet m t gjat pr posht (forca e
rndess) dhe nj shigjet m t shkurtr pr lart
(forca shtytse).
Cila forc duhet t ndryshoj q anija t mos
fundoset? Ka ndonj forc q nuk mund t
ndryshohet?
Kjo pyetje ka si qllim t shtyj nxnsit t
zgjerojn njohurit e tyre duke br parashikime
rreth rezultatit t ndryshimit t forcave kur trupi
sht n lvizje.
2 Madhsia e forcs.

Prmbyllni temn duke iu krkuar nxnsve t
n faqen 28 t librit. (Shikoni gjithashtu shnimet e
msuesit, faqe 30.)
Mbshtetje gjuhsore
Fjalt kye jan shnuar n ren e fjalve. Kjo
mund t prdoret n nj tabel fjalsh ose
n forma t tjera. Nxnsit duhet t nxiten t
plotsojn fjalorin kur shohin nj fjal t re, m pas
t shohin fjaln n fjalor. N kt msim nuk ka
fjal t reja shkencore.
1 Krkojuni nxnsve t mendojn se si do t ishte
jeta nse t gjitha forcat n Tok do t ishin t
baraspeshuara. Si do t shkonin n shkoll? Ata
mund t prgatisin nj miniprojekt.
2 Mendoni rreth... Nxnsit t prdorin njohurit
q kan prftuar n nj situat t ngjashme.
Ky ushtrim mund t bhet n klas ose detyr
shtpie. Nxnsit mund t prgatisin nj
miniprojekt.
Prgjigje: Forca shtytse. Nuk mund t

ndryshojm forcn e rndess.
Nxitini nxnsit t identifikojn shtytjen si nj forc
q smund ta ndryshojm. Kjo mund t arrihet
po t ndryshojm formn dhe prmasat e anijes.
Forca e rndess nuk mund t ndryshohet. Mund
ti shpjegoni nxnsve se nse anija ka nj vrim
n t, do t hyj uji. Kjo do t rris peshn e anijes,
kshtu q ajo do t fundoset.
21

Ju kujtohet se si forcat mund t ndryshojn
formn e nj trupi?
Njihni dhe kuptoni iden e energjis n lvizje.
far shembujsh t tjer force ju kujtohen?

Ju njihni dhe kuptoni iden
e energjis gjat lvizjes.
b Shtyjeni makinn pak. far ndodh?
Ideja kryesore
Pr t lvizur nj trup duhet q forca

shtytse t jet m e madhe se forcat e
tjera, sikurse sht ajo e frkimit. Forca t
tilla si ajo e frkimit mund ta ngadalsojn
lvizjen e nj trupi ose dhe ta ndalojn
at. Disa siprfaqe shkaktojn frkim m
shum se disa t tjera.
Forcat mund t ndryshojn

drejtimin dhe shpejtsin
e nj trupi.
A mund t kujtoni se si forcat mund t
ndryshojn formn e nj trupi?
N figurn e mposhtme a mund t

vizatoni shigjetat q tregojn forcat
kur autobusi ka ndaluar? Kujtojm
q shigjetat tregojn madhsin dhe
drejtimin e forcave.
Pyetjet e para jan nj prsritje e njohurive t

prftuara rreth forcave.
Si mund ta provoni nse ndryshimi i

forcs ndryshon shpejtsin e trupit?
Si e masim shpejtsin?
Kujtojm se duhet t masim largsin q
prshkon trupi dhe kohn q i duhet pr
ta prshkuar at largsi.
Hulumtim: Masni shpejtsin
e nj makine lodr.
Hulumtim: Studimi i forcave.
c Shtyjeni makinn m shum, pr majtas.

far ndodh?
far efektesh t tjera t forcave

mund t kujtoni?
Kur ndryshojn forcat q veprojn mbi nj
trup, ather ndryshojn edhe efektet q
ato shkaktojn mbi trupin. Nse godasim
me eki nj trup metalik, ather mbi
t ushtrojm nj forc. Trupi shtyn n t
kundrt, por nse forca e fundit sht m
e dobt, trupi ndryshon form.
Hulumtim: Eksplorimi i forcave
d Shtyjeni makinn m shum, pr

djathtas. far ndodh?
far force duhet t rris shoferi pr
ta ndalur n koh autobusin?
Ne mund ta ndryshojm drejtimin e
lvizjes s nj trupi duke ndryshuar
madhsin dhe drejtimin e forcs. Kjo
sht shum e dobishme kur ngasim
makinn.
far force duhet t zvogloj shoferi

pr ta ndalur n koh autobusin?
Shpejtsia
(m/s)
20
0.16
30
Masa dhe Pesha
Kur vrojtuat makinn lodr n llim t

hulumtimit, ajo nuk lvizte. Kjo do t
thot se forcat ishin t baraspeshuara.
far forcash nevojiten q shpejtsia
e ktyre makinave t rritet?
a far ndodh me makinn.
Koha e
duhur pr t
prshkuar
1 metr (s)
50
Kur forcat jan t njjta, i quajm t
baraspeshuara. Kjo do t thot q nuk
ndodh asgj.
Vendosni nj makin lodr mbi nj

siprfaqe t rrafsht. Prgjigjuni pyetjeve
t mposhtme.
Kndi i
rrafshit
t pjerrt
(grad)
40
Tregoni nj rast kur e keni ndryshuar

drejtimin e lvizjes s nj trupi?
20
Kopjoni tabeln n
fletoren e laboratorit
dhe regjistroni
rezultatet.
Kur e shtyt makinn, ajo lvizi. Kjo do

t thot se n kt rast forcat jan t
pabaraspeshuara dhe dika ndodhi.
Makina lvizi!
60
A mund t gjeni ndonj rregullsi n
rezultatet tuaja?
N mnyr tjetr mund ta rrisim
shpejtsin e makins?
21
Planifikoni nj hulumtim pr t gjetur

nse siprfaqja ka apo jo ndikim n
shpejtsin e makins. Si do ta bni
t besueshm kt eksperiment?
Si t fillojm
N kt msim nxnsit do t thellojn njohurit
e tyre rreth faktit q nj trup t lviz, forcat
nuk duhet t jen t baraspeshuara. Kjo do t
shqyrtohet m von n nj hulumtim.
Hulumtimi analizon se si forca ndikon n lvizjen

dhe drejtimin. Nxnsit t vzhgojn lvizjen
e makins. Ata duhet t vn re se, kur makina
shtyhet, do t ndjek drejtimin e forcs shtytse.
Pr kt ju nevojiten: makina lodr.
Nxnsit t ndar n ifte t vendosin nj makin
lodr n nj siprfaqe t shesht. M pas tu
prgjigjen pyetjeve n libr.
Prgjigje:
a) Nuk lviz.
b) Lviz n drejtimin q e shtyjn.
c) Kthehet majtas.
d) Kthehet djathtas.
Burime
Platform prej druri ose kartoni me gjatsi 1m,
makina lodr, kronometr, makin llogaritse,
raportor, vizore metrike, pjes qilimi apo plhure.
Fjalt kye
drejtim forc prshpejtohet ngadalsohet

krahaso
pajisje
shpjego
mat

Objektivat msimor:
22
T studiojn se si forcat mund t ndryshojn

drejtimin dhe shpejtsin e nj trupi.
T kuptojn si t paraqesin forcat duke

prdorur shigjeta.

tepr rreth energjis dhe puns s kryer.
Kur e ndryshoni drejtimin e nj trupi?

Dgjoni nga nxnsit se si ndryshojn drejtimin
e trupit n jetn e prditshme. Shembujt mund
t prfshijn ngarjen e biiklets apo lkundjen e
shilarses.
Tregoju nxnsve imazhin e nj makine t Formula 1.
Krkojuni t plotsojn ushtrimet n libr.
far forcash duhen q makinat t
prshpejtojn lvizjen?
Prgjigje: Shtytje nga motori.
Thojuni nxnsve se nse nuk ndodh asgj ose
nse nuk ka lvizje, forcat jan t baraspeshuara.
Ato jan t barabarta n madhsi, por me drejtime
t kundrta.
Mund t vizatoni shigjetat n skicn ku tregohet se
autobusi ka ndaluar? Kujtojuni se shigjetat tregojn
drejtimin dhe madhsin e forcs.
Prgjigje: Shigjeta e forcs shtytse duhet t jet m
e gjat se shigjeta e forcs s frkimit apo rezistencs
s ajrit.

far force duhet t rris shoferi pr t
ndaluar autobusin n koh?
Kopjoni tabeln e mposhtme n Fletoren e

laboratorit dhe regjistroni rezultatet.
Shihni hapin 5 m sipr.
Prgjigje: Forcn e frkimit.

far force duhet t zvogloj shoferi
pr t ndaluar autobusin n koh?
Prgjigje: Forcn shtytse.
Si mund ta provoni nse ndryshimi i forcs
ndryshon shpejtsin e nj trupi?
N prgatitje t hulumtimit, krkojuni nxnsve t
diskutojn kt pyetje me shokun/shoqen prbri.
Mund t dalloni ndonj rregullsi n rezultatet

tuaja?
Krkojini secilit grup t diskutoj nse kan vne re
ndonj rregullsi n rezultatet e tyre. Duhet t ket
nj rregullsi t qart, sa m e pjerrt t jet pista,
aq m e madhe duhet t jet shpejtsia.
Si mund ta prshpejtoni makinn n nj
tjetr mnyr?
Duke diskutuar saktsin e rezultateve t
hulumtimit, duhet t arrini n prfundimin se
makina do t prshpejtohet po t shtyhet.
Si e masim shpejtsin?
Shkruani n drras formuln:
distanc
shpejtsia = _
koh
Flisni pr domethnien e distancs dhe kohs me
klasn. Mund t flisni edhe pr njsit prkatse t
matjes.
Hulumtim: Masni shpejtsin e nj makine
lodr.
Objektivi i ktij hulumtimi sht t analizoj se si
forcat ndikojn n shpejtsin e nj trupi. Nxnsit
duhet t gjejn se, sa m i madh t jet kndi i
pjerrsis s pists, aq m shpejt lviz makina.
(Masni gjatsit prej nj metr t rrafshit t pjerrt
para msimit). Nxnsit duhet t masin dhe t
regjistrojn rezultatet dhe m pas t nxjerrin nj
konkluzion. Duke qen se makinat lodr nuk kan
motor, forca e rndess do ti trheq prposht
rrafshit. Demonstroni si t masni kndet e rrafshit
me an t nj raportori nxnsit ti referohen
edhe diagramit n libr.
1 Nj nxns t vendos rrafshin n 20 grad
pjerrtsi duke prdorur nj raportor dhe ta
fiksoj n at pozicion.
2 Nj nxns t mbaj makinn n krye t pists.
3 Nj nxns t mbaj kronometrin.
4 Nj nxns t pres makinn n fund t pists
dhe t informoj kohmatsin se ka arritur.
5 Nxnsit t regjistrojn do her n tabeln e
rezultateve n Fletoren e laboratorit.
6 Nxnsit t llogarisin n grupe shpejtsin n
secilin knd. Kjo do t motivoj punn n grup
dhe nxnsit do t motivohen t ndihmojn
njri-tjetrin me prllogaritjet.
Planifikoni nj hulumtim pr t kuptuar nse

siprfaqja e rrugs ka ndikim n shpejtsin e
makins apo jo? Si mund t kryeni nj prov t
besueshme?
Bni pyetje pr t mbshtetur nxnsit n
planifikimet e tyre.
far sht nj prov e besueshme?
far do t ndryshoj?
far do t ruhet e njjt?
Krkojuni nxnsve t shkruajn planin e tyre n

Fletoren e laboratorit.
Prgjigje: Prgatiteni pajisjen si n hulumtimin
e mparshm, duke prdorur t njjtn makin
dhe pist. Masni shpejtsin e makins si m
par, m pas mbulojeni pistn me nj cop
qilimi apo plhure dhe masni shpejtsin e
makins. Prsriteni duke prdorur materiale t
tjera pr t mbuluar pistn.
Mbshtetje gjuhsore
Prdorni imazhe dhe analogji pr t shpjeguar forcat e
baraspeshuara ose jo. Nxnsit t mendojn pr forcn
e frkimit dhe ku e hasin n jetn e prditshme.
Krkojuni nxnsve t thellohen n hulumtimin
e matjes s shpejtsis. Nga mund ta din se
rezultatet jan t sakta? Prsrisni seciln prov.
23

Nga e merrni energjin tuaj?
Njihuni dhe kuptoni iden e energjis n lvizje.
Pyetja fillestare prmbledh njohurit e mparshme

rreth energjis. Ajo i shtyn nxnsit t mendojn
rreth burimit t energjis dhe se far energjie
prdoret.

Ju njihni dhe kuptoni iden
e energjis gjat lvizjes.
Nga e mort energjin kur shtyt

makinn lodr n hulumtimin e
msimit t mparshm?
Ideja kryesore
Energjia lviz trupat
dhe gjallesat.
Energjia e Diellit prdoret nga bima
dhe shndrrohet n energji kimike.
Pasi sht vn n lvizje, makina lodr

do t vazhdoj t lviz me t njjtn
shpejtsi dhe n t njjtin drejtim. Nse
mbi t ushtrohet nj forc, ajo mund
t ndryshoj shpejtsin ose t ndalet
plotsisht.
Energjia matet me xhaul. Pr t ngritur
nj libr nevojitet rreth 1 xhaul energji.
Pr t ngritur m shum libra do t duhet
m shum energji. Nse doni t lvizni
librat pr n dhomn tjetr keni nevoj
pr akoma m shum energji.
Sa energji ju nevojitet pr t ngritur:
a 10 libra?
Prgjigje: Ushqimi.
biikleta;
b 20 libra?
pesha e asaj far ajo

po lviz. Kjo pesh
sht sa masa e saj
bashk me biikletn,
shumzuar me 10.
Nga e merrni energjin tuaj?
Arrini n prfundimin se vetm bimt mund t

prodhojn energji duke pyetur:
Puna e kryer sht sa

forca vepruese mbi nj
trup shumzuar me
largsin e lvizjes s ktij trupi.
Njeriu prdor energjin kimike t
ushqimeve q ha pr t shtyr
makinn. Energjia kimike sht
shndrruar n energji kinetike.
Masa dhe Pesha
22
Nj ikliste duhet t
punoj shum q t
arrij ta shpejtoj shum
biikletn. Sasia e puns
q kryen iklistja, varet
nga:
largsia q prshkon
Njeriu e merr
energjin nga bima.
Ka shum forma t ndryshme t energjis.

Energjia elektrike dhe ajo termike
(nxehtsia) jan dy prej tyre. Ushqimi q
marrim, prmban energji kimike. Trupi yn
e shndrron kt energji kimike n shum
lloje t tjera t energjis. Pr shembull,
kur ne lvizim, ajo shndrrohet n energji
kinetike. Energjia kinetike sht nj shprehje
shkencore dhe do t thot energji e lvizjes.
Si mendoni?
Energjia sht si t hollat. At mund ta
shpenzoni apo ta ruani pr ta prdorur m
von. Prdorimi i energjis sht si shpenzimi
i t hollave. Nse e shpenzoni, ather duhet
ta zvendsoni ose do t mbeteni pa gj.
1 A do t ket ndryshim n lvizjen e nj

trupi, kur forcat q veprojn mbi t
jan t barazpeshuara?
A e dini se...
Nxehtsia sht nj form e
energjis. Kur punojn, pajisjet
lirojn energji termike n
formn e mbetjes. Kjo sht
arsyeja pse televizort dhe
kompjutert nxehen gjat puns.
Ju po studioni forcat. A sht e vrtet

q forcat i bjn trupat t lvizin?
Forca t tilla sikurse sht shtytja apo
trheqja duhet t prdorin energji, n t
kundrt nuk ndodh gj.
2 A do t ket ndryshim n lvizjen e nj

trupi, kur forcat q veprojn mbi t
jan t pabarazpeshuara?
Mund t krijojn energji njerzit? Jo.
Nga e merr energjin ushqimi jon? Nga

fotosinteza.
Nga vjen energjia? Nga dielli.
23
Ju po studioni forcat. sht e vrtet se

forcat mund t vn gjrat n lvizje?
Si t fillojm
N kt msim nxnsit do t msojn pr lidhjen
mes energjis dhe puns s kryer. N mnyr q
nj forc t veproj, duhet t transferohet energji.
Pyesni klasn: far shembulli keni par rreth forcave

q vn n lvizje trupat? Nxnsit duhet ti referohen
hulumtimit t makins apo figurs s librit q bie nga
rafti.
Pyesni:
Burime
Imazhe t iklistve apo vrapuesve.
Nga erdhi energjia kur shtyt makinn

lodr n hulumtimin e mparshm?
Fjalt kye
drejtim
energji
lviz
trup

krahaso
shpjego
parashiko

Objektivat msimor:
T merren parasysh forma t ndryshme t

energjis dhe nga se burojn.
T kuptohet se dielli sht burimi kryesor i

energjis.
T studiohet ligji i ruajtjes s energjis.
24
Kur largoni karrigen nga tavolina, prdorni

energji? Po.

tepr rreth frkimit dhe se si ai mund t jet shum
i dobishm.
Nxnsit duhet ta kuptojn se pr ti vn trupat

n lvizje, duhet t ushtrojn forc, e cila prdor
energjin rezerv apo at t ushqimeve. Po t
lvizin shum libra, do t lodhen kjo do t thot
se po prdorin energji.
Shpjegojuni nxnsve se energjia matet n nj njsi
q quhet xhaul. Krkojuni atyre t parashikojn se sa
xhaul do t harxhojn po t lvizin tre apo 20 libra.
Pyesni: Do t harxhojm m shum energji po ti
vm librat n sergjenin e lart t raftit?
Sa energji (shprehur n xhaul) ju duhen pr t
ngritur (a) 10 libra, (b) 20 libra?
Disa nxns mund t ken nevoj pr ndihm me
prllogaritjet, por do t jen t hapur.
Prgjigje:
a) 10 xhaul.
b) 20 xhaul.

Tregoni skemn e transferimit t energjis nga
Dielli n nj makin lodr q po shtyhet. Pyesni:
far do t ndodh me makinn po t

ushtrohet nj forc tjetr?
Prgjigje: Mund t ndryshoj shpejtsin apo

drejtimin e makins.
Tregoni fotografi t iklistve apo vrapuesve ose
prdorni at n Librin e nxnsit. Pyesni:
Mendoni se po prdorin energji? Pse? Po

prpiqen shum dhe po prdorin shum energji.
Shpjegoni se pr t gjetur sasin e puns s kryer,

duhet t dim largsin e lvizjes dhe forcn q
ushtrohet pr lvizjen e trupit. Nse duam t dim
energjin e iklistit apo vrapuesit masim peshn e
tyre dhe largsin e lvizjes.
Vlersimi formues
Krkojuni nxnsve t punojn n mnyr t
pavarur pr t plotsuar pyetjet e fundit.
Prgjigje:
1 Nuk do t ket ndryshim n lvizjen e tij.
Reja e fjalve dhe fjalori duhet t prdoren pr

t ndihmuar nxnsit me fjalt e reja kye. Termi
puna e kryer mund t jet e padgjuar. Sigurohuni
se po ua bni t njohur nxnsve kt fjal duke
i pyetur sa shum mund t punoj dikush. Xhaul
sht njsi matse. Krkojuni nxnsve t listojn
t gjitha njsit matse q kan msuar n kt
kapitull. Duhet t rendisin t gjitha njsit matse
t prdorura. Ligji i ruajtjes s energjis mund t
paraqes probleme. Jini t qart se do t thot q
energjia nuk mund t krijohet apo t humbas.
1 Nxnsit mund t mendojn pr aktivitete si t
vrapuarit, t fjeturit, t ecurit dhe t shkruarit
pr t parashikuar cila prdor m shum energji.
Nxnsit duhet ti shkruajn kto aktivitete me
radh n nj flet t madhe me hapsira t
mdha ndrmjet tyre. M pas mund t shtojn
aktivitete q i hasin gjat dits dhe ti vendosin
n shkalln e shpenzimit t energjis.
2 Mendoni rreth... Prdorni pyetjen pr t
thelluar njohurit rreth ksaj teme. Mund t
prdoret si detyr shtpie q t keni koh
t reflektoni dhe transferimin e dijes n nj
koncept t ri. Kjo do t prforcoj dijet e marra.
2 Do t ket nj ndryshim n lvizjen e tij.

Prmbyllni temn duke u krkuar nxnsve t
msuesit, faqe 31.)
Mbshtetje gjuhsore
25

Njohja e frkimit (duke prfshir rezistencn e ajrit) si nj
forc q mund t ndikoj shpejtsin n t ciln lvizin
trupat dhe q ndonjher ndalon lvizjen e tyre.
Rendisni t gjitha forcat q keni

msuar deri tanim.
Ky msim i referohet shum prej forcave. Pyetja e
par shrben si nj kujtes pr to.

Ju kuptoni se si frkimi mund
lvizjes s trupave.
Frkimi mund t jet shum i dobishm.

Ai i ndihmon makinat dhe autobust pr
tu ngadalsuar dhe t ndaluar. Frenat
punojn fal frkimit.
Ideja kryesore
Forca e frkimit varet nga lloji i

siprfaqeve q takohen.
Frkimi dhe rezistenca e ajrit

ngadalsojn rnien e trupave.
Hulumtim: Frkoni me shpejtsi

duart tuaja. far do t ndieni?
Listoni gjith forcat q keni msuar

deri tani.
Tani, frkojini prsri, por duke i

ngjeshur ato m fort. far do t
ndieni?
Vihet re q duart u ngrohn m shum
n rastin e dyt. Sa m e madhe sht
forca ngjeshse ndrmjet trupave q
frkohen, aq m i madh sht frkimi q
shkaktohet.
Ju kujtohet se si vepron frkimi mbi

makinn lodr?
Si i ndihmon frkimi shofert e

Formula 1?
Kur trupat lvizin prmes ajrit, mbi to

vepron nj forc n drejtim t kundrt me
lvizjen. Kt forc shkenctart e quajn
rezistenca e ajrit ose penges ballore.
Madhsia e rezistencs s ajrit varet nga
madhsia e siprfaqes ballore t trupit.
Madhsia e rezistencs s ajrit ndikohet
dhe nga forma e trupit.
A sht kjo nj prov e besueshme?
Mblidheni letrn shuk si nj topth.

far vini re kur e lshoni kt shuk
letre?
Lloji i letrs
Koha q i duhet
pr t rn
(sekonda) Prova 1
Prgjigje: Forc frkimi, rezistenc e ajrit, forc

shtytse, forc trheqse.
Masni lartsin nga ku lshoni letrn

dhe mbajeni t pandryshuar. Masni
kohn e rnies. Shnojini rezultatet
n nj tabel si e mposhtmja q e
keni br n fletoren e laboratorit
far forcash veprojn mbi letr?
pajisje prdort pr matjen e kohs?
Koha q i duhet pr
t rn
(sekonda) Prova 2
Koha q i duhet pr
t rn
(sekonda) Prova 3
Ju kujtohet se si frkimi pati ndikim mbi

makinn lodr?
e mbledhur
e hapur
Prgjigjuni pyetjeve rreth

hulumtimit.
a far vini re rreth kohs s rnies, pr
seciln nga letrat q bien?
b A sht e njjt koha e rnies pr t

dyja letrat?
24
Copa e shesht e letrs e ka madhsin e

siprfaqes m t madhe. Kjo do t thot
se rezistenca e ajrit q vepron mbi t,
sht e madhe.
Masa dhe Pesha
Nj trup i vogl bie prmes ajrit m mir

se nj trup i madh, kshtu q rezistenca e
ajrit sht m e vogl.
Hulumtim: Hulumtoni rezistencn e

ajrit me letr. Lshoni nj cop letr t
shesht dhe vrojtoni se sa shpejt bie
ajo drejt toks.
Copa e letrs e br shuk e ka madhsin

e siprfaqes m t vogl. Kjo do t thot
se rezistenca e ajrit q vepron mbi t,
sht m e vogl.
Rezistenca e ajrit sht nj lloj frkimi.
Trupi n kt rast frkohet e goditet me
grimcat e ajrit.
25
Cilat jan dy gjra q e rrisin

rezistencn e ajrit?
Si t fillojm
Referojuni srish hulumtimit me makinn lodr.

Krkojuni nxnsve t plotsojn kt pyetje dhe
tjetrn n Fletoren e laboratorit. Kjo sht prsritje
dhe thellim i njohurive pr rezistencn e ajrit q
vepron mbi nj trup.
Prgjigje: Ngadalsoj makinn derisa ndaloi.
N kt msim nxnsit do t krkojn dhe

shqyrtojn forcn e frkimit. Do t analizojn se si
rezistenca e ajrit ndikon n lvizjen e trupave n
ajr.
Si e ndihmoi frkimi pilotin e Formula 1?

Prgjigje: Frenat prdorin forcn e frkimit pr
t ngadalsuar makinn apo pr ta ndaluar at.
Burime
flet A4, kronometra, vizore, metr
Hulumtim: Frkoni dy prej gishtave tuaj

bashk. far ndieni? Tani frkoni duart
bashk. far ndieni?
Fjalt kye
rezistenca e ajrit
lvizje
trup
drejtim
frkim
ngadalsim
ndalim

arrij n prfundim
parashikoj
mas
rezultatet

26
Objektivat msimor:
T din se frkimi dhe rezistenca e ajrit luajn

rol n ngadalsimin e shpejtsis.
T kuptojn se rezistenca e ajrit ndikohet nga
pesha dhe prmasat e trupit.
N msimin e radhs, nxnsit do t msojn rreth

rezistencs s ajrit dhe si punojn parashutat.
Ky ushtrim demonstron forcn e padukshme t

frkimit. Nxnsit duhet t vn re se prftohet
nxehtsi. sht frkimi q ua bn lkurn m t
ngroht. Duhet t ndiejn nj rritje t nxehtsis
n duar krahasuar me gishtat. Kjo ndodh sepse, kur
frkojm duart, i ngjeshim m shum me njratjetrn. Sa m shum t ngjeshet nj trup me nj
siprfaqe, aq m e madhe sht forca e frkimit.
Shpjegojuni se kur nj trup lviz n ajr, lvizja
e tij pengohet nga rezistenca e ajrit. Kjo varet
nga prmasa dhe nga forma e trupit. Prdorni
analogjit pr ta shpjeguar. Pr shembull,
madhsia e siprfaqes sht hapsira brenda nj
muri kopshti.
Hulumtim: Shqyrtoni rezistencn e ajrit
me nj letr. Lshoni nj cop letr dhe
shihni sa shpejt bie n tok.
Ky hulumtim sht prfshir n mnyr q

nxnsit t shohin se si siprfaqja ballore ndikon
mnyrn dhe shpejtsin e rnies s letrs.
Para se nxnsit t kryejn hulumtimin, pyesni:
far ndodh me shpejtsin e nj trupi q

bie kur siprfaqja e tij sht e madhe? Lviz
ngadal.
Si mund ta rrisni shpejtsin e nj trupi q bie?
Zvoglojm madhsin e siprfaqes.
Pr kt do tju duhen: Dy letra t bardha A4.

Nxnsit duhet t prdorin t njjtn lloj letre dhe
prmas n mnyr q prova t jet e vlefshme.
Prgjigjuni ktyre pyetjeve pr hulumtimin tuaj.

(a) far vini re rreth kohs q duhet q t dyja
letrat t bien n tok? (b) Duan t dyja t njjtn
koh t bien?
Para se nxnsit t prgjigjen, lexoni tekstin n
librin e nxnsit. Shpjegoni se sa m i madh trupi
apo syprina q frkohet me grimcat e ajrit, aq m e
madhe sht rezistenca e ajrit.
Krkojuni nxnsve t lshojn letrn n tok.
Prgjigje:
a) Letra e mbshtjell shuk bie gjithmon
m shpejt.
far forcash veprojn mbi t?
b) Flets s shesht i duhet m shum koh.
Nxnsit t diskutojn rreth pyetjes n ifte.

Tani mblidheni letrn shuk. far vini re
kur lshoni letrn e br shuk?
Krkojuni nxnsve t lshojn letrn e br shuk
nga e njjta lartsi.
A sht kjo nj prov e besueshme?
Nxitini nxnsit t mendojn rreth planifikimit t
nj prove t e besueshme dhe t grumbullojn
t dhna t besueshme. Dilni n prfundimin se
sht e rndsishme t matet lartsia nga e cila
letra lihet e lir.
Masni lartsin nga e cila lshohet letra dhe
kujdesuni t jet e njjta. Masni sa koh i duhet
t bjer n tok. Ruani rezultatet n nj kopje t
tabels m posht n Fletoren e laboratorit.
Prsrisni eksperimentin pr tu siguruar se sht
nj prov e besueshme.
1 Masni nj lartsi bindse nga ku t lshohet
letra. Dy metra do t jepte rezultatet t mira.
2 Njri nxns t lshoj letrn, ndrsa tjetri t
startoj kronometrin.
3 Prsriteni kt s paku tri her.
4 Nxnsit mund t ndrrojn detyrat po t duan, por
teknikisht nuk do t ishte nj prov e besueshme.
5 Prsriteni me letrn e br shuk.
far pajisjeje do t prdornit pr t
matur kohn q duhet?
Prgjigje: Kohmats ose kronometr.
Cilat jan dy veorit q ndikojn m tepr

rezistencn e ajrit?
Prdorni imazhin e makins s garave Formula 1 pr
t drejtuar pyetje. Nxnsit t diskutojn n ifte
se cilat jan dy gjrat q ndikojn m s shumti
rezistencn e ajrit. M pas diskutojeni n grup pr t
matur njohurit e marra.
Si klas diskutoni imazhin dhe informacione rreth
deflektorit mbi kamion. Deflektori, sikurse pasqyra
reflekton dritn, shrben pr t pasqyruar grimcat
e ajrit, q prplasen n t.
Mbshtetje gjuhsore
Prdorni ren e fjalve dhe fjalorin pr tiu adresuar
fjalve kye. Syprina sht e vshtir pr tu
kuptuar, kshtu q prdorni shembuj dhe analogji
pr ta shpjeguar.
1 Krkojuni nxnsve t vizatojn nj makin
aerodinamike. Bni nj konkurs pr t par se
cili ka makinn m t mir. Nxnsit mund t
masin shpejtsin e saj n pist dhe distancn e
prshkruan nga fundi i pists.
2 Nxnsit t krkojn se si ndikon aerodinamizmi
n kursimin e karburantit.
27

Njihni frkimin (prfshir rezistencn e ajrit) si nj
forc q mund t ndikoj shpejtsin e lvizjes s
trupave dhe q ndonjher i ndalon ato.
Trego fotografin e nj parashutisti. Nxnsit t

diskutojn n ifte se far forcash veprojn mbi t.
Qllimi i pyetjes s par sht ti shtyj nxnsit t
punojn bashk pr t shqyrtuar parashutat.

Ju kuptoni se si frkimi mund
lvizjes s trupave.
Nxnsit duhet t lexojn pa z tekstin rreth

parashutave. M pas drejtojuni pyetjet n vazhdim
pr t par njohurit e tyre:
A e dini se...
A do t jet eksperimenti i besueshm

nse ndrrojm materialin dhe
madhsin e parashuts?
N vitin 2012 Feliks Baumgartner u

hodh nga nj balon 39 km mbi Tok.
Ai e hapi parashutn rreth 4 minuta
Ideja kryesore
pas hedhjes duke filluar uljen e sigurt.
Kryeni hulumtimin.
Cila parashut punon

m mir?
Masni kohn q i duhet parashuts pr prekur tokn. Kopjoni

tabeln e mposhtme n fletoren e laboratorit dhe plotsojeni
me rezultatet tuaja.
far forcash veprojn mbi nj

parashutist? Si e prdor parashutisti
rezistencn e ajrit?
Prdorimi i parashuts pr tu ulur n
Tok sht quajtur hedhje me parashut.
Parashutistt prdorin forcn e
rezistencs s ajrit.
Parashuta sht projektuar pr t rritur
rezistencn e ajrit. Siprfaqja e madhe
e syprins s parashuts godet shum
m tepr grimca ajri sesa trupi i personit.
Kjo gj e ndihmon parashutistin t bjer
shum ngadal.
Parashutat kan forma dhe madhsi t

ndryshme. Ato jan prbr dhe prej
materialesh t ndryshme.
Gjersia e
parashuts
(cm)
26
Prova 3
Prse shkenctart i prsrisin

eksperimentet?
Diskutoni n grupin tuaj se cila
parashut sht m e mira.
A ka ndonj rregullsi n rezultatet e
grumbulluara nga ju?
Prova 4
Prova 5
Cils iu desh m shum koh pr t

rn?
1 Pse nj letr e br shuk bie m

shpejt se nj tjetr e shesht?
A mund t shpjegoni se si rezistenca e

ajrit ndikon n rezultatet tuaja?
2 Shpjegoni si parashuta e pengon

rnien me shum shpejtsi n tok?
27
Shkruani nj prfundim rreth

rezultateve tuaja.
forca e rndess
Si t fillojm
N kt msim nxnsit do t prdorin njohurit e
marra m par rreth rezistencs s ajrit. Kjo lidhet
me prdorimin e parashuts.
Burime
Materiale pr t ndrtuar nj parashut karton
dhe letr, kuti t vogla ushqimesh (bosh), lodra t
vogla apo kapse letrash, spango, grshr, ngjits,
vizore, shkop, metr, kronometra.
Fjalt kye
Rezistenca e ajrit

mas
parashiko

Objektivat msimor:
28
Si e rrit rezistencn e ajrit parashuta? Syprina

e madhe e parashuts frkohet e goditet me
grimcat e ajrit ka e ndihmon t ulet m ngadal.
Vizatoni n fletoren e laboratorit

diagramin e forcave q veprojn mbi
parashutn.
Kujtoni q Feliks Baumgartnerit iu deshn

10 min pr tu ulur n tok.
Bni nj parashikim se cila prej

parashutave do t ulet m ngadal.
A punon parashuta po t mos ket rezistenc

ajri? Jo, parashutat prdorin rezistencn e ajrit
pr tu ulur n tok.
Prova 6 Mesatarja
Cils parashut iu desh m pak koh

pr t rn?
Hulumtim: Ju do t bni disa

parashuta dhe do ti provoni ato
pr t par se cila prej tyre ulet m
butsisht n tok.
Zgjidhni nj material pr hulumtim.
Pastaj vendosni madhsit e
parashutave q do t provoni.
Prova 2
Tabela ka shum kolona pr prsritjen e

eksperimentit.
Parashutat kan forma t ndryshme

sipas qllimit pr t cilin ndrtohen.
Prgjithsisht parashuta prdoret pr
ulje t mir e t sigurt n tok. Por, ka
raste, sikurse jan sportistt e ajrit, q pr
qllime sportive bjn gura dhe lvizje
t vshtira n qiell.
Koha q i duhet parashuts pr t'u ulur n tok (sekonda)

Prova 1
Masa dhe Pesha
rezistenca e ajrit
Kjo varet nga lartsia e hedhjes, por,

nse nuk do t kishte ajr, nj parashutist
mund ta godiste tokn me nj shpejtsi
m t madhe se 1000 kilometra n or
(km/h), madje edhe me parashut.
T din q rezistenca e ajrit sht nj forc q

prdoret n parashuta.
T hulumtojn cilat parashuta jan m t

sigurta pr tu prdorur.
far forcash veprojn mbi nj parashut?

Si e prdor parashutisti rezistencn e ajrit?
Kujtojuni nxnsve se ka masa dhe forma t

ndryshme parashutash q prdoren sot pr qllime
t ndryshme.
Hulumtim: Ju do t ndrtoni parashuta dhe
do t provoni se cilat ulen m ngadal.
Zgjidhni nj material pr t hulumtuar. M
pas vendosni prmasat e parashuts q do t
testoni.
Krkojuni nxnsve t mendojn rreth materialit
q do t prdorin. Le t shohin materialet q jan
n gjendje.
M pas, t mendojn rreth prmass s
parashutave. Jepuni zgjedhje t realizueshme, si
p.sh. 10 X 10 cm do t ishte mir.
Parashikoni se cila nga parashutat
do t ulet m von.
Thojuni nxnsve se do t ndrtojn dhe do t
testojn parashutat e tyre. Shtyjini t parashikojn
se cila do t bjer m von dhe pse.
Prgjigje: Ajo me syprin m t madhe.
A do t jet nj prov e besueshme po t
ndryshojm prmasn dhe materialin e nj
parashute?
Gjat fazs s planifikimit, krkojuni nxnsve ti
prgjigjen pyetjes n libr.
Prgjigje: Q t jet nj prov e besueshme i
vlefshm, duhet t mbajm do gj t njjt,
prjashto madhsin e pavarur. Kjo sht e
vetmja gj q zgjedhim t ndryshojm.

Thojini nxnsve se sht m e leht t prdorim
letr me kuadrate.
Shkruani nj konkluzion rreth ktyre

rezultateve.
Nxnsit t kryejn hulumtimet e tyre. Ata do t

prdorin parashutat pr t par nse syprina ndikon
shpejtsin e uljes. Duhet t arrijn n prfundimin
se parashuta m e madhe, ulet m von.
Nxnsit t shkruajn n mnyr t pavarur

konkluzionin e tyre duke prdorur shnimet e tyre
dhe tabeln e rezultateve n Librin e nxnsit.
Do tju duhen: karton, tre kuti t vogla plastike

ushqimesh bosh, lodra t vogla apo kapse letrash,
spango, grshr, ngjits, vizore, shkop nj metr,
kronometr.
1 Pritni tri masat e parashuts n nj lloj materiali.
Prgjigje: Koha q duhet pr tu ulur, rritet me

rritjen e madhsis s parashuts.
Vizatoni diagramin e forcave pr parashutn
tuaj n Fletoren e laboratorit.
2 Prisni katr spango nga 12 cm.

3 Kapni me ngjits njrin fund t secils spango
me nga kndet e katrorit t cops.
4 Fundin tjetr t spangos lidheni me nj kuti
plastike apo lodr t vogl.
5 Gjeni nj vend t sigurt nga ku t hidhni
parashutn.
6 Nj nga nxnsit hedh parashutn, ndrkoh t
tjert fillojn matjen e kohs me kronometr.
7 Regjistroni hedhjet n tabeln e rezultateve.
8 Me nxnsit arrini n prfundimin se far
duhet t bjn pr t grumbulluar t dhna t
besueshme.
Matni kohn q i duhet parashuts pr t rn n
mnyr t sigurt n tok. Ndrtoni nj tabel ku
t plotsoni rezultatet e puns.
Ose mund t ndrtoni nj tabel t prshtatshme
dhe t fotokopjoni nj pr do nxns.
Pse i prsrisin eksperimentet shkenctart?

Pr t prforcuar njohurit n kt ushtrim,
krkojuni ifteve t nxnsve t diskutojn kt
pyetje dhe t shkruajn idet e tyre n Fletoren e
labroatorit.
Diskutimet e mposhtme do t ndihmojn n
arritjen e prfundimeve. Krkojuni nxnsve t
mbajn shnime n fletoret e tyre.
Diskutoni n grup cila sht parashuta m e mir.
Ka ndonj rregullsi n rezultatet q keni
grumbulluar?
Cils iu desh m pak koh t binte?
Cils iu desh m shum koh t binte?
Mund t shpjegoni se si ndikoi rezistenca e ajrit
n rezultatet tuaja?
Prgjigje: Nj shigjet e madhe me drejtim pr

nga Toka tregon forcn e rndess dhe nj shigjet
m e vogl me drejtim pr lart, tregon rezistencn
e ajrit.
Vlersimi formues
Krkojuni nxnsve t punojn individualisht pr
t plotsuar pyetjet e fundit t tems.
Prgjigje:
1 Ka syprin m t vogl, kshtu q rezistenca e
ajrit sht m e vogl.
2 Parashuta ka nj syprin t madhe.
Rezistenca e ajrit q vepron mbi t, sht m e
madhe dhe e ngadalson.

msuesit, faqe 31.)
Mbshtetje gjuhsore
Rezistenca e ajrit dhe frkimi jan prdorur
gjersisht n kt msim. Edhe fjala parashut
mund t shkaktoj probleme. Tregoni shum
fotografi t parashutistve pr t zgjeruar njohurit.
Nxnsit mund t prshtatin parashutat e tyre
duke prer tenda me forma t ndryshme dhe duke
matur do ndryshim n shpejtsi.
29

N hapsir, nxnsi nuk peshon, megjithat do
t ket prsri mas (kg), por nuk do t ushtroj
pesh (njuton).
far kemi msuar rreth mass

dhe peshs
T gjith trupat trhiqen
nga Toka (faqet 69)
far u bn forca e rndess t gjith
trupave mbi Tok?
Cila sht njsia e matjes pr peshn?
Un mund ti peshoj
trupat n kilogram
dhe njuton.
Un e di q n planet t
ndryshm forca e rndess
sht e ndryshme dhe
kjo ndikon n peshn e
trupave n kta planet.
Un mund t ndrtoj
nj dinamometr.
Un e di q forca e
rndess sht nj forc
q matet me njuton.
Hulumtimi i forcave
(faqet 1419)
Si e tregoni madhsin dhe drejtimin
e nj force?
Un e di q masa
sht sasia e lnds
n nj trup.
Hulumtimi i mass dhe i

peshs (faqet 1013)
28
Nse dim masn e nj trupi n

kilogram (kg), si mund t gjejm
peshn e tij n njuton (N)?
Forcat e baraspeshuara dhe

t pabaraspeshuara
(faqet 2023)
Nse nj makin lodr prshkon
1 metr n 7 sekonda, sa sht
shpejtsia e saj?
far ndodh me nj trup nse gjith

forcat q veprojn mbi t, jan t
baraspeshuara?
Cilat jan karakteristikat e nj force

q i bn trupat t lvizin?
Nj anije cistern nafte me mas
70000 ton peshon 700 milion N.
Si quhet forca q e mban kt anije
mbi uj?
Un e di q ekziston nj
forc e padukshme e
quajtur forc shtytse
kundrvepruese pr lart.
Un e di q forcat
mund t ndryshojn
shpejtsin, drejtimin
e lvizjes dhe formn e
nj trupi.
Frkimi mund t jet i

dobishm
(faqet 2427)
far i frenon trupat kur lvizin
prmes ajrit?
Prgjigje: Njuton.
E vrtet apo e gabuar? Nj

parashut e madhe bie m shpejt se
nj parashut e vogl.
Un e di q, kur trupat
lvizin kundrejt njritjetrit lind frkim.
Un e kuptoj q, sa
m e madhe t jet
siprfaqja e syprins
s nj trupi, aq m e
madhe sht rezistenca
e ajrit q vepron mbi t.
Shqyrtoni masn dhe peshn

Masa dhe Pesha
E vrtet apo e gabuar? Madhsia e

forcs s rndess sht e lidhur me
masn e planetit.
Un mund t tregoj
drejtimin dhe madhsin
e forcave t padukshme
n diagram.
29
Si t fillojm
Qllimi i ktij seksioni sht ti shtyj nxnsit t
prsrisin dijet e tyre pas do msimi t kapitullit.
do tem ka disa pyetje prforcuese q nxnsit
duhet tu prgjigjen. Kto pyetje masin njohurit e
prftuara mbi temn.
Vini n dukje se masa e nj trupi sht trsia e

grimcave q ndodhen n t. Disa trupa mund t
duken t mdha, por kan pak grimca dhe nj mas
t vogl. Forca e rndess vepron mbi masn e
trupave. Sa m e madhe masa, m i madh forca e
rndess.
Prgjigje: E vrtet.
Nse dim masn e trupit n kilogram (kg), si
mund ta gjejm peshn e tij n njuton (N)?
Pas do grupi pyetjesh prforcuese, ka disa

pohime prsritjeje dhe reflektimi q nxnsit
tu prgjigjen. Duhet t lexoni pohimet dhe
t ndihmoni nxnsit t plotsojn rrethin e
vetprsritjes pr t treguar se sa t sigurt jan
rreth njohjes s temave msimore. N klasn 6
nxnsit mund t ngjyrosin nj, dy, tre ose katr
kutiza pr t treguar sa t sigurt ndihen.
Nj kilogram peshon 10 N. Pyesni nxnsit se pse.

Sillni n vmendje se forca e rndess n planetin
ton pr 1 kg sht 10 N.
sht e rndsishme q nxnsit t tregojn rreth

fushave pr t cilat nuk ndihen aq t sigurt. Ky
informacion sht i rndsishm q ju t mund
t sqaroni paqartsit n fund t vlersimit
prmbledhs t kapitullit.
Si e tregoni madhsin dhe drejtimin e nj force?

far u bn forca e rndess trupave n Tok?
Kujtojuni nxnsve se do gj bie drejt toks.
Hidhni nj top n ajr dhe kapeni. Pyesni: Nse
hidhni nj top n hapsir, mund ta kapni?
30
E vrtet apo e gabuar? Masa e forcs s

rndess sht e lidhur me masn e planetit.
Prgjigje: Forca e rndess i trheq t gjith

trupat drejt qendrs s Toks.
Cila sht njsia matse pr peshn?
Pyesni: Cili sht dallimi mes peshs dhe mass?
Prdorni shembullin e nj nxnsi n hapsir.
Prgjigje: Shumzojeni masn me 10.
Hulumtimi i forcave
Kujtojuni nxnsve se nuk mund ti shohin forcat,

por vetm ndikimin e tyre mbi trupat. T diskutojn
se si mund t paraqitet dika q sht e padukshme.
Kujtojuni se e kan br kt gjat msimeve. Ata
duhet t kujtojn se pr t treguar madhsin dhe
drejtimin e forcave prdoren shigjetat.
Prgjigje: Pr t treguar forcat, prdoren shigjetat.
Shigjetat e gjata tregojn forca t mdha. Drejtimi
i shigjets tregon drejtimin e forcs.
Nj cistern nafte me nj mas prej 70 000 ton
peshon 700 milion N. Si quhet forca q e mban
anijen mbi uj?
Nxnsit sa kan msuar se pesha e 1 kg sht10 N.
Pyesni: Sa kg ka n 70 000 ton?
70 000 t x 1 000 kg/t x 10 N/kg = 700 000 000 N.
Duhet nj forc shtytse pr lart prej 700 mln N pr
t mbajtur cisternn mbi uj.
Prgjigje: Forc shtytse pr lart.
Forcat e baraspeshuara dhe t

pabaraspeshuara
dhe nuk t rreh n fytyr, prapseprap do tju

ngadalsoj!
Prgjigje: Rezistenca e ajrit.
Nse nj makin lodr ecn 1m n 7 sek,

sa sht shpejtsia?
E vrtet apo e gabuar? Nj parashut e madhe

bie m shpejt se nj parashut e vogl.
Diskutojeni si klas si t masni shpejtsin. Mund t

jet e udhs ti referoheni hulumtimit kur prdort
nj makin lodr dhe rrafshin e pjerrt. Kujtojuni
nxnsve se shpejtsia e nj trupi prllogaritet duke
matur fillimisht largsin e prshkruar dhe kohn q
iu desh. M pas largsia pjestohet me kohn.
Krkojuni nxnsve t risjellin n kujtes

hulumtimin q kryen duke prdorur parashutat.
Mund t kujtojn se me rnie e parashuts, grimcat
e ajrit frkohen me t. Kjo shkakton rezistencn e
ajrit. Kujtojuni se sa m e madhe t jet parashuta,
aq m shum grimca ajri ka q frkohen e goditen
me t pr ta ngadalsuar.
Prgjigje: 1 7 = 0.14 m/sek

far ndodh me nj trup nse t gjitha
forcat jan t baraspeshuara?
Forcat e kundrta t lvizjes ilustrohen m mir
nga nj udhtim n hapsir. Kur nj raket del n
hapsirn kozmike, motort fiken dhe ajo vazhdon
me t njjtn shpejtsi konstante. Kjo sepse
hapsira kozmike sht bosh dhe nuk ka asnj
forc rezistence q t ndaloj lvizjen.
Prgjigje: Nuk lviz.
Cilat jan karakteristikat e nj force q i bn
trupat t lvizin?
Prdor analogjin e makins. Pyesni: far i
bn rrotat e makins t rrotullohen? Nga vjen
kjo energji? Energjia kimike e karburantit kalon
n energji t lvizjes. Pyesni nxnsit se far
karburanti prdorin pr lvizjen e tyre. Jepuni
shembuj t energjis elektrike q shndrrohet n
energji termike dhe drite.
Prgjigje: E gabuar. Parashuta e madhe bie m

ngadal se parashuta e vogl.
Vlersim prmbledhs
Pohimet prsritse dhe reflektuese n Librin e
nxnsit jan nj piknisje e shklqyer kur flitet
pr progresin e do nxnsi individualisht. Ky
informacion mund t prdoret edhe n shkrimin e
raporteve semestrale pr do nxns.
Mund t jet e dobishme t ruani t dhna rreth
nivelit t prgjithshm t siguris s klass sa u
prket dijeve t prftuara, pr t identifikuar fushat
q mund t ken nevoj pr prsritje m von
(shihni tabeln posht si shembull).
Pohime
Shum
prsritse t sigurt
dhe
reflektuese
Jo aq
t sigurt
T
pasigurt
Prgjigje: Energji.
Frkimet mund t jen shumfunksionale

far i frenon trupat t lvizin prmes ajrit?
Referojuni nxnsve konceptin e rezistencs q do
t msojn n klasn 6, kapitullin 2, Pruesit dhe
jopruesit elektrik. Prdor t njjtn analogji t lvizjes
rezistuese, pr shembull t notosh kundr rryms.
N kt rast, edhe n qoft se era sht e qet
Ky lloj kontrolli mund t prdoret m von pr nj

program riprforcues pr ti ndihmuar nxnsit t
prmirsohen. Mundoheni t mos ta ndrlikoni
regjistrimin dhe analizn e vetvlersimit t
nxnsve. Ajo q krkohet sht nj prshtypje
e prgjithshme e vetvlersimit t klass, jo t
dhnat individuale; p.sh Pesdhjet pr qind e
klass nuk ishin t sigurt pr...
31
2 Pruesit dhe jopruesit elektrik
zbulojn se disa lnd jan

pruese m t mira t
elektricitetit se disa t tjera;
elektriku dore prodhon rreth 1.5 volt.
g zbuloni se disa lnd jan pruese m t mira t

elektricitetit se disa t tjera;
g zbuloni se metalet jan prues t mir t
elektricitetit, ndrsa shumica e lndve t tjera nuk
jan;
A mund t prodhoni elektricitet me flokt apo

rrobat tuaja?
Kur krihni okt apo kur frkoni nj trup plastik n
rrobat tuaja, prodhohet nj sasi e vogl elektriciteti.
Ky elektricitet nuk lviz ngado, prandaj quhet dhe
elektricitet statik (i palvizshm).
g msoni pse pr kabllo dhe tela prdoren metale,

ndrsa pr t veshur telat dhe pr t mbuluar
elsa e priza, prdoret plastika;
g parashikoni dhe provoni ndikimin e ndryshimeve t
caktuara n qarqet elektrike;
Hulumtim: Si mund ta zbuloni kt?

Provoni t krihni flokt ose t frkoni nj trup plastik n
rrobat tuaja. Mandej mbani krehrin apo trupin plastik
pran disa copave t vogla prej letre. far ndodh me
copat e letrs?
g msoni t vizatoni skemat elektrike t qarqeve n

seri, duke prdorur simbolet.
Pastaj lvizeni krehrin apo trupin plastik pran trupave

t tjer t vegjl.
far vini re?
Elektriciteti mund t rrjedh prmes telave.
skema e qarkut
prues
qark
Telat jan fije t holla metalike q projn elektricitetin.
Reja
e fjalve
Kur e prdorni elektricitetin q rrjedh prmes telave?

Shum pajisje t tilla si sobat, kompjuterat prdorin
elektricitetin.
joprues
30
bateri
parashikojn dhe provojn

ndikimin e ndryshimeve t
caktuara n qarqet elektrike;
msojn t vizatojn skemat elektrike t qarqeve n

seri, duke prdorur simbolet.
Si t fillojm
N kt kapitull nxnsit do t prsritin msimet
e mparshme mbi elektricitetin dhe pastaj do te
shqyrtojn n detaje pruesit dhe jopruesit.
Kapitulli ndrtohet mbi njohurit e fituara n klasn 2,
kapitulli 2, Elektriciteti dhe n klasn 4, kapitulli 5,
Ndrtimi i qarqeve.
32
statik prej 100 milion voltsh. Kjo sht

nj energji shum e madhe. Bateria e nj
N kt kapitull, ju:
zbulojn se metalet jan

prues t mir t elektricitetit,
ndrsa shumica e lndve t
tjera nuk jan;
msojn pse pr kabllo dhe
tela prdoren metale, ndrsa
pr t veshur telat dhe pr
t mbuluar elsa e priza,
prdoret plastika;
A e dini se...
Gjat nj rrufeje prodhohet nj elektricitet
2 Pruesit dhe jopruesit

elektrik
Fizika 6
N kt kapitull,
nxnsit:
Hyrja sht projektuar n mnyr q t angazhoj

dhe t frymzoj nxnsit. Ajo riprsrit msimet
e mparshme dhe paraqet gjithashtu idet dhe
konceptet e elektricitetit. N pjest e mtejshme
nxnsit shqyrtojn pruesit dhe jopruesit
elektrik dhe vazhdojn me qarqet elektrike dhe
ndrtimin e nj qarku prov. Ata gjithashtu msojn
se si t rrisin numrin e prbrsve n nj qark, t
vzhgojn efektet e tyre si dhe msojn simbolet
konvencionale pr vizatimin e nj skeme t qarkut.
S fundi, ata masin kalimin e rryms elektrike dhe e
lidhin kt me ndriimin e llambave elektrike dhe me
numrin e baterive. Ata gjithashtu do t kuptojn pr
prbrjen e telave dhe do t msojn si t vizatojn
dhe t interpretojn skemat e qarqeve.
Aftsi t nevojshme shkencore

Nxnsit planifikojn dhe kryejn nj sr krkimesh
q do ti ndihmojn ata t provojn idet e tyre mbi
Ky lloj elektriciteti mund t jet shum i rrezikshm, por

sht edhe shum i dobishm.
31
Shikoni kt tabel. far paralajmron ajo? Pse?
elektricitetin. Ata bjn parashikime dhe shkruajn

prfundime. Pritet q ata t mund t vlersojn
punn e tyre krkimore dhe t sigurojn q provat e
tyre jan ndrtuara dhe kryera n mnyr t duhur.
Pyetje dhe diskutime t shpejta jan prfshir pr
t mbshtetur nxnsit ndrsa planifikojn dhe
vlersojn krkimet e tyre. Nxnsit kan gjithashtu
mundsin ti regjistrojn n mnyra t ndryshme
gjetjet e tyre dhe t interpretojn rezultatet.
Fjalt kye
alumin
ar
bateri
bakr
prues
lidhs
mbshtjells metal
portollamb hekur
qark n seri els
skema e qarkut
platform e qarkut
llamb
kabllo
izolues
lnd
plastik
priz
spin
argjend
tel
elik
kapse telash

prfundim
faktor
planifikoj
provoj
krahasoj
diskutoj
vizatoj
identifikoj hulumtoj, vzhgoj
parashikoj regjistroj prsrit
madhsi
Burime
Krehr (shufra plastike ose tullumbace) dhe copa t
vogla letre.

Objektivat msimor:
T frymzoj nxnsit t msojn pr pruesit

dhe jopruesit.
T prsris msimet e mparshme mbi

elektricitetin.
N msimin e ardhshm, nxnsit do t msojn se

si disa lnd jan prues m t mir t elektricitetit
sesa t tjera.
Hyrja sht parashikuar pr t nxitur nxnsit t
mendojn pr shembuj t elektricitetit q kan
par. Ata pyeten pr vettimat dhe elektricitetin
statik dhe m pas u krkohet t mendohen pr
elektricitetin n qarqe. Faqja prfundon duke
vn theksin te siguria e kujdesi n lidhje me
elektricitetin.
Krkojuni nxnsve t lexojn paragrafin mbi
vettimat. Krkojuni gjithashtu t thon se kur kan
par stuhi t tilla. Pyetini: A e dinit se vettima sht
nj shkndij elektrike? Prmendeni kt fakt para
nxnsve.
Kur prdoret elektriciteti q kalon npr tela?

Shpjegojuni nxnsve se ekziston dhe nj lloj tjetr
elektriciteti, ai q lviz. Tregojuni atyre se shum
prej pajisjeve q na lehtsojn punn n shtpi,
si p.sh.: fshesa me korrent, frigoriferi etj. prdorin
elektricitetin q kalon npr tela. Pyetini:
Kur prdoret elektriciteti q kalon npr tela?
A mundeni t prmendni disa aparate?
Imagjinoni sikur t mos kishim elektricitet. Cilat

pajisje do tju mungonin m shum? Pse?
Vshtro kt shenj.
sht e mir apo e keqe? Pse?
Krkojuni nxnsve t vshtrojn shenjn. Gjeni
nse ndonjri prej tyre e ka par kt shenj
paralajmruese. Mund edhe ti pyesni nse kan
par shenja t ngjashme t rrezikut. Pyetini:
Ku do t shihni nj shenj t till? Mbi sende

elektrike.
far ju tregon shenja? Elektriciteti sht i

rrezikshm.
far ndodh nse e shprfillim shenjn? Mund

t na zr korrenti.
A mund t prodhosh elektricitet nga flokt?

Diskutoni konceptin e elektricitetit statik (shih
mbshtetjen gjuhsore m posht). Lejojini
nxnsit t provojn mnyrat e prodhimit t
elektricitetit. Frkimi i shufrave plastike apo i
tullumbaceve me rrobat mundet gjithashtu t
funksionoj nse ssht e mundur t krehin flokt.
Hulumtim: Si mund ta hulumtoni kt?
Ky hulumtim ka si qllim t tregoj se si mund te
prodhohet elektriciteti statik. Mundet gjithashtu t
prdoret pr t ilustruar se far sht elektriciteti
statik.
Mbshtetje gjuhsore
Pjesa hyrse prmban ren me fjal kye q duhet
t prdoren n kt kapitull. Kto fjal mund t
vendosen n nj tabel me fjal n klas dhe
nxnsit mund t shtojn prkufizimet e ktyre
fjalve n fjalort e tyre.
Fjalt specifike me t cilat duhet t tregohet kujdes
jan statik dhe aparat:
Statik do t thot t jesh i palvizshm. N kt

kontekst elektriciteti statik (ngarkesa qndron
n nj vend derisa t shkarkohet ose t lshoj
shkndija) ndryshon nga elektriciteti i rryms
elektrike (i cili kalon npr tela). Pr nxnsit
sht e mjaftueshme t din se ekzistojn dy
lloje t ndryshme elektriciteti, nj q rrjedh dhe
nj q nuk rrjedh.
Nj aparat sht nj pajisje ose makineri q

prdor elektricitetin si burim energjie pr t
kryer nj pun t caktuar. Prdorini fjalt n
kontekste t njohura pr nxnsit. Theksoni
faktin se lavatriet, tharset e flokve dhe
kompjutert jan t gjitha aparate.
Mjetet e nevojshme pr do grup: nj krehr, copa

t vogla letre. Krkojuni nxnsve:
1 T vendosin copat e letrs mbi siprfaqen e nj
tavoline ose mbi nj siprfaqe t lmuar.
2 T frkojn krehrin me flokt apo rrobat e tyre
(edhe nj cop tekstili bn pun).
3 T mbajn krehrin pezull mbi copat e letrs.
4 T vzhgojn ndrsa krehri lviz, copat e letrs
duhet t lvizin gjithashtu pr shkak t pranis s
elektricitetit statik.
33

Shqyrtoni se si disa lnd jan prues
m t mir t elektricitetit sesa disa t tjera.

Ju zbuloni se si disa lnd
jan pruese t elektricitetit
m t mira se disa t tjera.
Bateria dhe pila prmbajn lnd kimike

dhe prodhojn rrym elektrike kur lidhen
n nj qark.
A mund t kujtoni ndonj pjes

qarku elektrik nga ato q keni
msuar m par?
Ideja kryesore
Disa lnd jan pruese t elektricitetit
m t mira t elektricitetit se disa t tjera.
far sht nj superprues?
lndsh npr t cilat mund t rrjedh

elektriciteti. Elektriciteti rrjedh lehtsisht
prmes disa pruesve.
Emrtoni pjest e qarkut. Prdorni

fjalt nga kutia e fjalve.
Disa lnd jan pruese t kqija. Prmes

tyre elektriciteti nuk rrjedh lehtsisht.
Bateri
A jan t njjt t gjith pruesit?
Hulumtim: Hulumtoni cili prues

sht m i mir. Pr kt do t
prdorni qarkun q pat m sipr.
Mund t gjeni ndonj rregullsi n
rezultatet tuaja? Cilat lnd jan
pruese m t mira? Cilat lnd
jan pruese m t kqija?
Pr t br eksperimente me elektricitetin,
prdorim baterit. Elektriciteti i marr prej
prizave t shkolls apo t shtpis sht i
rrezikshm. Prandaj, sht m e sigurt t
prdoret bateria.
Nse nj llamb ndrion, ather

n t kalon elektriciteti i ardhur nga
bateria, nprmjet pruesve.
Kutia e fjalve
bateri
llamb
Jopruesit
fisha bashkuese
Trupat e prbr nga lnd npr t cilat

nuk rrjedh elektriciteti, quhen jopruesa.
Jopruesit kan prdorime t rndsishme.
Ata pengojn rrjedhjen e elektricitetit n
trupin tuaj.
Prdorni nj tabel pr t regjistruar

rezultatet tuaja (shkruani far
keni gjetur). Kopjoni dhe plotsoni
tabeln e mposhtme n fletoren e
laboratorit.
Lnda
Prues i mir
N grupin tuaj, zgjidhni lndn q

mendoni se sht pruese m e
mir. Krahasoni zgjedhjen tuaj me
zgjedhjet e grupeve t tjera.
Mbani mend:
tel
A ju kujtohet ndonj element i qarkut

nga msimet e mparshme?
Si mendoni?
Prues quhet do trup i prbr prej
Shikoni figurn e qarkut. Qark elektrik

sht ai n t cilin elektriciteti mund t
rrjedh prmes nj vargu pruesish.
Kujtoni hulumtimet e bra. Cilat lnd

jan jopruese?
Prues i keq
Letr
Shikoni figurn e ktij qarku. Sikurse shihet,
llamba n kt qark nuk sht e ndezur.
32
Poi sht pjesa e qelqt e llambs

elektrike. Llamba ndizet kur npr t rrjedh
elektricitet.
far ka ndryshuar n qarkun e

msiprm q elektriciteti rrjedh prej
bateris dhe llamba ndizet?
Plastika sht lnd q nuk e pron

elektricitetin.
Si t fillojm
N kt pjes nxnsit do t reflektojn mbi msimet
e tyre t mparshme mbi qarqet elektrike dhe m
pas do t vazhdojn me studimin e pruesve dhe
jopruesve. N fund ata do t hulumtojn nj sr
lndsh me qllim q t vendosin nse ata jan
prues t mir apo t kqij.
Bateri, tela, kapse telash, llamb, lnd t

ndryshme pr t provuar: sende t jets s
prditshme, si p.sh. lapsa dhe vizore; letr; karton;
cop tekstili; pecet; lug; shirit prej metali;
plastik; dru.
Fjalt kye
joprues
tel

shqyrtoj
34
far funksioni ka secila pjes e qarkut? Pjest

projn elektricitetin.
A mund t shtoni ndonj pjes q sndodhet n

skem? Nj llamb.
Si e kuptojm nse nj qark funksionon?

Llamba ndizet.
Emrtoni pjest e qarkut.

Prdorni fjalt e kutis s fjalve.
Prgjigje: bateria, telat, llamba, pruesit,
metalet.
Pse llamba nuk ndizet? far duhet t bni
q t ndizet?
Burime
prues
Krkojuni nxnsve t diskutojn:
Telat e prdorur n qarkun tuaj jan

t veshur me plastik. Pse?
Mos prekni tela t zhveshur! Baterit

ruajini n mbajtset e posame.
Pse llamba nuk ndizet? far duhet t

bni q t ndizet?
Pyesni nxnsit nse u kujtohet ndonj element i

qarkut. Vizatoni nj skem qarku n tabel (bateri,
tel, motor, elsi i ndezjes, elsi i fikjes) dhe pyesni
nxnsit nse mund tju thon emrat e secilit prej
elementeve prbrse.
33
Gruponi lndt n prues t mir

dhe t kqinj t elektricitetit.
N pjesn n vazhdim nxnsit do t msojn

m shum se si disa lnd jan jopruese m
t mira se disa t tjera.
vzhgoj
regjistroj

Objektivat msimor:
T din se disa lnd jan prues m t mir

se disa t tjera.
T parashikojn se cilat lnd do t jen

pruese m t mira se t tjerat.
Si sht ndryshuar qarku n mnyr q

elektriciteti t rrjedh nga bateria
dhe t ndez llambn?
Krkojuni nxnsve t vshtrojn figurn e dy
qarqeve. Njri prej tyre ka nj shkputje n qark.
Nxirrni prej nxnsve faktin se nj qark sht vendi
ku elektriciteti rrjedh prmes nj sr pruesish.
Llastiku prej gome sht nj joprues, n mnyr
q elektriciteti t mos kaloj npr llamb.
Krkojuni nxnsve t diskutojn pyetjet.
Shpjegojuni nxnsve se kur t gjitha pjest
e qarkut jan t bashkuara, prfshir ktu dhe
baterin, thuhet se qarku sht i lidhur.
Hulumtim: Le t shqyrtojm se cili sht
pruesi m i mir.
N kt hulumtim nxnsit vzhgojn se si lnd
t ndryshme lejojn t kaloj m shum ose m
pak elektricitet prmes tyre. N fund t hulumtimit
ata duhet te jen n gjendje t grupojn lndt q
kan prdorur n prues t mir ose t kqij.

Mjetet e nevojshme pr do grup: nj bateri,
tela, kapse telash, llamb, letr, karton, plhur,
pecet, shirita prej metali, plastik, dru, objekte t
jets s prditshme si p.sh., lapsa dhe vizore, nj
sr lndsh pr t provuar.
Filloni nj diskutim duke prdorur pyetjet.

Kjo duhet tu mundsoj nxnsve analizn e
rezultateve nga hulumtimi. Ata duhet t dalin n
prfundimin se metalet jan prues m t mir
sesa lnd t tjera.
1 Nxnsit lidhin n nj qark nj bateri, nj tel dhe

nj llamb, si tregohet n Librin e nxnsit.
Zgjidhni nj lnd n grupin tuaj, i cili mendoni

se sht pruesi m i mir. Krahasoni zgjedhjen
tuaj me at t grupeve t tjera.
2 Lidhin nj tel me ann tjetr t llambs dhe

fundin e lir kapeni me fishn bashkuese.
3 Lidhin nj tel me ann tjetr t bateris dhe i
vendosin prsri nj lidhse.
Nxnsit pritet q t zgjedhin nj nga metalet e

przgjedhura.
4 Zgjedhin nj lnd pr t provuar.

5 E lidhin at me pruesit e palidhur.
Kujtojuni nxnsve se, nse llamba ndizet, ather
lnda sht nj prues i mir.
Prdorni nj tabel pr tju ndihmuar t
regjistroni rezultatet. Kopjojeni dhe plotsojeni
tabeln n Fletoren e laboratorit.
Nxnsit duhet t prgatisin nj tabel vzhgimesh
pr t regjistruar rezultatet n Fletoren e laboratorit
prpara se ti kryejn provat ose ju mund ti pajisni
me flet t fotokopjuara.
Grupojini lndt n prues
t mir dhe t kqij.
Krkojuni nxnsve t shikojn rezultatet e tyre
dhe t bjn nj list t t gjitha lndve q e
bjn llambn t ndrioj fort. Kta jan prues
t mir. M pas nxnsit duhet t bjn nj list t
lndve q nuk e bn llambn t ndrioj fort.
Prgjigje: Pruesit e mir prfshijn metale
si p.sh., bakr, hekur, elik dhe nj jometal t
quajtur grafit. Pruesit e dobt prfshijn letrn,
drurin, plastikn dhe gomn.
Mendohuni rreth hulumtimeve tuaja.

Cilat lnd jan joprues?
Krkojuni nxnsve t shikojn listn e tyre t
pruesve t kqij. Cilin prej tyre do t prdornin si
joprues?
Prgjigje: Plhur, dru, plastik, gom, letr,
karton.
A jan t veshur me plastik telat e
qarkut q po prdorni. Pse?
Nxitini nxnsit t arrijn tek ideja se telat jan t
veshur me nj lnd e cila e pengon elektricitetin
t kaloj te njerzit.
Mbshtetje gjuhsore
Pr t shpjeguar fjaln prcjell, proj krkojuni
nxnsve t shohin figurn e qarkut. Pyesni: far
e bn llambn t ndizet? Drejtojini drejt faktit
se elektriciteti rrjedh nga bateria dhe prohet
nprmjet telave prgjat qarkut te llamba.
Telat pron elektricitetin deri te llamba. Fjala
joprues ka kuptimin e kundrt.
A jan t gjith pruesit t njjt?

Krkojuni nxnsve t shohin rezultatet e tyre dhe
t vendosin nse t gjith pruesit jan t njjt.
Shpjegoni faktin se disa lnd e projn m mir
se disa t tjera.
Prgjigje: Jo, disa lnd projn m mir se
disa t tjera.
A mund t gjeni nj rregullsi n rezultatet
tuaja? Cilat lnd jan prues m t mir? Cilat
lnd jan prues t kqij?
1 Krkojuni nxnsve t analizojn aparate dhe
mjete t ndryshme elektrike pr t par se cilat
pjes prbhen nga lnd pruese dhe cilat
nga lnd jopruese.
2 Krkojuni nxnsve t kryejn nj studim
n klas ose n shkoll pr t identifikuar
prdorimet e elektricitetit dhe m pas bni dhe
dallimin e pruesve dhe jopruesve.
3 Mendoni rreth Nj superprues sht nj
lnd q pron n mnyr shum efikase.
35

Zbuloni se si disa lnd jan prues
m t mir t elektricitetit sesa disa t tjera.
Mendoni prsri pr msimin e shkuar. Cilat

lnd ishin prues t mir? Si e zbuluat?
Nxirrni nga nxnsit q zbuluan prmes
hulumtimit se prues t mir jan metalet dhe
grafiti. Ju mund t demonstroni se si grafiti n nj
laps prcjell elektricitet, por nuk sht metal.

Ju zbuloni se si disa lnd jan
pruese t elektricitetit
m t mira se disa t tjera.
Disa pajisje elektrike prdorin baterit pr

t punuar.
Tregoni tri pajisje t cilat prdorin
bateri. Si fillim, ja nj shembull.
Ideja kryesore
A mund t prdoren
baterit pr t ushqyer nj
furr elektrike? Shpjegoni
prgjigjen tuaj.
elektrik dore
Disa lnd jan pruese m t
mira t elektricitetit se disa t tjera.
Elektriciteti i prdorur n gjith qytetet,
fshatrat si dhe n shtpit tona vjen prej
stacioneve elektrike duke rrjedhur npr
kabllo. Tr ky sistem quhet rrjet elektrik.
Kujtoni temn e mparshme. Cilat

lnd ishin pruese t mira? Si e
gjett kt gj?
Supozojm se do t bjm nj hulumtim
t ri. Kt her llamba sht e ndezur
dhe ndrion shum. far ju tregon
kjo n lidhje me lndn e telit brenda
llambs? A sht prues i mir? A
shkon shum elektricitet n llamb?
Kabllot jan t bra nga dy ose m shum

tela t bashkuar n nj t vetm dhe
shrbejn pr primin e rryms elektrike.
elektricitetit npr trupat tan. Meqense

nuk jan prues, ata mund ta pengojn
ose ta ngadalsojn rrjedhjen e
elektricitetit.
1 A mund t shpjegoni pse nj qark

elektrik quhet qark?
Hartoni nj list prej pes pajisjesh q

lidhen drejtprdrejt me rrjetin elektrik.
Nse nuk ju vjen asnj npr mend,
hidhni nj sy rreth e qark dhoms ku
jeni. Si fillim, ja nj shembull.
Nse llamba e ndezur ndrion shum,

ather prej bateris n telin brenda
saj kalon shum elektricitet. Lnda
prbrse e ktij teli sht pruese
shum e mir.
Elektriciteti rrjedh npr qark vetm kur

do gj sht lidhur saktsisht. Kjo rrjedhje
e elektricitetit quhet rrym elektrike.
Rryma elektrike e fillon rrjedhjen nga
burimi i energjis, kalon npr gjith
pruesit dhe shkon prap n burim. Kjo
sht arsyeja pse kt rrug e quajm
qark, si t ishte nj pist vrapimi.
2 Prej hulumtimeve tuaja, a mund

t kujtoni ndonj lnd q t jet
joprues shum i mir?
Kompjuter
Si mendoni?
far sht "dridhja nga
korrenti"?
Rrjeti elektrik jep nj rrym elektrike shum

m t madhe se baterit.
Nga lista e hartuar, prcaktoni cila

prej pajisjeve ka nevoj pr m shum
fuqi elektrike m t madhe pr
t punuar si duhet. Kur
elektriciteti prdoret
Njerzit jan prues shum t mir t elektricitetit!
pr t vn n pun nj
Kjo sht arsyeja pse duhet t jemi shum t
pajisje, shkenctart
kujdesshm kur prdorim elektricitetin. Njeriu mund
thon se ajo ushqehet
t psoj "dridhje nga korrenti" ("e z korrenti"),
me elektricitet.
A e dini se...
34
nse n trupin e tij kalon elektricitet. Kjo gj mund

t jet shum serioze. Elektriciteti mund t vras!
Nse qarku ka nj ndrprerje, ather

n t nuk do t rrjedh elektricitet. Furra
elektrike dhe elektroshtpiakt e tjer nuk
do t punojn.
Pr kt arsye n shtpit, shkollat dhe
spitalet prdoren prues t mir. Ata
bjn t mundur q gjith pajisjet t
punojn kur sht e nevojshme.
3 far ndodh nse telat e

kompjuterit t msuesit tuaj
kputen? Pse sht e rndsishme
t prdoret lloji i duhur i telit pr
t riparuar kt?
Pyetini:
far do t thot kjo pr sa i prket lnds?

sht nj prues i mir.
A tejohet shum elektricitet n llamb? Po,

sepse ndrion shum fort.
35
Jopruesit jan t dobishm sepse

ata bhen penges pr rrjedhjen e
Si t fillojm
N kt msim, nxnsit do t zbulojn se si disa
lnd prcjellin elektricitetin dhe disa jo. Nxnsit
do t njihen me rreziqet e elektricitetit. N fund, do
t bjn krahasime dhe parashikime t pajisjeve
elektrike q prdorin bateri dhe t atyre q
prdorin rrjetin elektrik.
Burime
Figura dhe skema t prbrsve, pjes t qarkut,
nj elektrik dore, nj kabllo elektrike e shkurtr me
tela q duken, pajisje elektrike.
Fjalt kye
llamb elektrike prues joprues llamb

krahasoni diskutoni hulumtoni regjistroni

36
Krkojuni nxnsve t prfytyrojn sikur po

prdorin srish qarkun. Motivojini t diskutojn n
grupe me tre apo katr veta se do t thot nse
llamba ka nj ndriim t fort.
Kushtojini rndsi faktit interesant se si njerzit

jan prues t mir t elektricitetit. Kjo do t
prbj nj mundsi pr t diskutuar me klasn
rreth rregullave t siguris gjat prdorimit t
elektricitetit.
Bni nj list me tri pajisje q prdorin bateri.
Tregojuni nxnsve nj elektrik dore ndizeni dhe
pyetini se far mund t shohin. Tani hiqni baterit
prej tij dhe ndizeni prsri. Pyetini nxnsit se far
vn re. Krkojuni t mendojn gjithka q din
rreth prdorimit t baterive. Udhzojini t ndajn
prgjigjet e tyre pr t formuluar nj list.
Prgjigje: Pajiset q prdorin bateri jan: elektriku
i dors, makina lodr, telekomanda, celulari.
Bni nj list me pes gjra q vihen n priz.
Flituni nxnsve rreth prizs elektrike. Pr ta
demonstruar, vendosni n priz nj pajisje dhe
ndizeni. Arrini n prfundimin se elektriciteti rrjedh
nga burimi i rryms (priza) prgjat telave n
kabllo deri te pajisja.
Demonstroni se si vendoset n priz nj
pajisje dhe njihini nxnsit me termat v n
priz dhe lidh.
Objektivat msimor:
T shqyrtohen pruesit dhe jopruesit.
T kuptohet se dy burimet kryesore t

elektricitetit jan baterit dhe prizat e rrjetit.
N msimin e radhs, nxnsit do t msojn se si disa

metale e prcjellin elektricitetin m mir se t tjerat.
Pyetini nxnsit se pse disa pajisje duhet

t vihen n priz, ndrsa t tjerat punojn
me bateri. Krkojuni nxnsve t shohin
rreth e rrotull klass pr ndonj ndihm n
prgjigje. Udhzojini t hartojn nj list me
pajisje q duhet t prdorin rrym elektrike.
Prgjigje: Pajisjet q prdorin rrym elektrike

jan: kompjuteri, tastiera e lojrave elektronike,
makina larse, frigoriferi, ventilatori.
Nga lista juaj, mendoni se cilat pajisje kan
nevoj pr m shum rrym elektrike pr t
punuar si duhet.
Rryma elektrike sht e lidhur me sasin e energjis
q u duhet pajisjeve pr t punuar normalisht.
Krkojuni nxnsve t diskutojn me shokun/
shoqen prbri se pse prdorin priz. Pr kt ti
referohen lists q bn m par. Mund t vendosin
se cilat pajisje n list kan nevoj pr m shum
elektricitet? Sillni n vmendje se pajisjet m t
mdha si frigorifert q kan nevoj pr m shum
rrym elektrike se pajisjet m t vogla si abazhuri.
A mund t prdorim bateri pr t ndezur nj
sob elektrike?
Shfaqni figurn e sobs t lidhur me nj bateri
t vogl. Pr t demonstruar se disa pajisje kan
nevoj pr m shum elektricitet nga ka mund
t siguroj nj bateri, krkojuni nxnsve t
diskutojn idet dhe prgjigjet e tyre pr kt
pyetje n grupe t vogla.
Tregojuni nxnsve figurn e nj piste vrapi.
Prdorni kt model pr t shpjeguar se far sht
nj qark. Pyetini grupet se far do t ndodh nse
ka shkputje n qark. Informoni se nuk do t ket
elektricitet. Shpjegoni se pruesit e mir prdoren
pr tela dhe n pjes t qarkut pr t br t
mundur q do gj t funksionoj si duhet.
Nj burim rryme sht pajisja q siguron
rrym, pr shembull nj bateri.
Krkojuni nxnsve t diskutojn n ifte se prse
mendojn se prdoren jopruesit. M pas filloni
nj diskutim n klas. Tregojuni nxnsve foton e
nj teli. Mund ta prforconi kt duke u treguar nj
kabllo elektrike. Krkojuni t prshkruajn se far
shohin. Pyetini:
far ka n qendr t telit? Nj prues t mir.
Nisur nga hulumtimet tuaja, far lnde

mendoni se sht? Nj metal. Disa nxns mund
t thon bakr.
far mund t shihni rreth telit? Dika q vesh

telin. Disa nxns mund t thon plastik.
Pse kjo sht veshje e jashtme? Pr t ndaluar

qarkullimin e elektricitetit, n mnyr q po t
prekim telin, t mos na zr korrenti. Nxnsit

duhet t kuptojn se teli metalik mbshtillet
me plastik, sepse plastika sht nj joprues
i mir.
Vlersimi formues
Prdorni pyetjet n fund t tems pr t
prmbledhur dijet e fituara t nxnsve. Krkojuni
atyre t plotsojn pyetjet n mnyr t pavarur
pr t matur dijet e prftuara.
Prgjigjet:
1 T gjith prbrsit jan t bashkuar n nj
qark.
2 Ata q nuk projn elektricitet, si plastika,
druri, kauuku, letra.
3 Elektriciteti nuk do t tejohet n kompjuter
dhe ky i fundit nuk do t punoj. Prdorimi
i llojit t gabuar t telit, pr t rregulluar
ndrprerjen, mund t jet me rrezik.

n faqen 48 t Librit t nxnsit. (Shikoni gjithashtu
Mbshtetje gjuhsore
N fillim t ktij msimi jan shfaqur fjalt kye.
Prkufizimet e ktyre fjalve duhen diskutuar.
Kjo do ti ndihmoj nxnsit pr fjalt q nuk i
kan hasur m par. Prmes hulumtimeve dhe
msimeve t mparshme nxnsit duhet t njohin
fjalt si prues apo joprues. Krijoni mundsi
q kto fjal t prdoren n komunikimin e folur
dhe t shkruar.
1 Krkojuni nxnsve t prgatisin nj fletpalosje
pr tu demonstruar nxnsve m t rinj
ndryshimet mes pruesve dhe jopruesve. Ata
duhet t prfshijn shembuj t secilit prej tyre,
dhe gjithashtu shpjegoni se si nj lnd sht
prues i mir.
2 Mendoni rreth... Znia nga korrenti ndodh kur
n trupin e njeriut kalon rrym elektrike. Kjo
rrezikon edhe jetn.
37

Shqyrtoni sesi disa metale jan prues t
mir t elektricitetit dhe se si shumica
e lndve t tjera nuk jan.
Krkojuni nxnsve t rendisin n librin e tyre t

gjitha metalet q njohin.
Prgjigje: argjend, bakr, hekur, alumin, teneqe.

Ju zbuloni se si disa metale jan prues
t mir t elektricitetit dhe shumica e
lndve t tjera nuk jan.
Hulumtim: Ndrtoni prsri qarkun e provs t prdorur

m par. Kt radh do t hulumtoni metale t ndryshme.
Ideja kryesore
Kopjoni dhe plotsoni tabeln e mposhtme me

vrojtimet tuaja. Si fillim, ja nj shembull.
Disa metale jan prues t mir t elektricitetit.

Shumica e lndve t tjera jan prues t kqij.
Metali
Si ndrion i llamba?
Bakr
Shum
A e dini se...
Bazuar n vrojtimet tuaja, a jan disa

metale prues m t mir se t tjert?
Ar
Zgjidhni dy nga metalet e lists dhe

tregoni se pr far prdoren ata.
Si mund ta hulumtoni kt?

Ka edhe disa jometale q jan prues
t mir t elektricitetit. Pr shembull,
grafiti i lapsit, uji i ezms dhe uji i
detit. Kjo sht arsyeja pse nuk duhet
t derdhni uj pran nj priz elektrike.
Elektriciteti mund t prohet deri te ju.
Kujtoni nga hulumtimet tuaja se cilat

lnd ishin pruese t mira. Zakonisht
ato ishin metale.
Si mendoni?
Bni nj tabel n fletoren e laboratorit.

Renditini pruesit n tabel nga m i
miri te m i keqi.
A ju kujtohet cilat lnd e projn m mir
elektricitetin?
Ampermetri mat rrymn elektrike

q rrjedh n nj qark.
1 Cili metal ishte pruesi m i mir?
2 far mat ampermetri?
Prputhet ky hulumtim me ka msuat

m par?
A jan t gjith pruesit t njjt?

Ju e dini se shum lnd jan pruese t
mira. Tani do t zbulojm nse disa lnd jan
pruese m t mira se t tjerat.
Simboli i ampermetrit
am
ampermet
rit sht
Hulumtoni, ksaj radhe duke prdorur

ampermetrin, cilat nga metalet
e msiprme e projn m mir
elektricitetin.
Duke u bazuar mbi far msuat pr

ujin, pse mendoni se njerzit jan
prues t mir t elektricitetit?
A e dini se...
Njsia e prdorur pr t matur

rrymn elektrike sht amperi (A),
emrtuar pr nder t tij.
Prmendni disa mnyra q mund t

prmirsojn hulumtimin tuaj e ta bjn
at nj eksperiment t besueshm.
Ju prdort ndriimin e nj llambe pr t
matur sasin e rryms q kalon n qark.
Shkenctart prdorin pajisje t posame
pr t matur rrymn n nj qark. Kjo
pajisje quhet ampermetr. Sa m e
madhe t jet rryma aq m i madh sht
numri n ekranin e ampermetrit.
Asnjher mos vini pajisje

elektrike n afrsi t ujit!
Kjo sht shum e rrezikshme.
Ju mund t keni par arin t

prdoret n stoli apo monedha,
por ai sht edhe nj prues
shum i mir i elektricitetit.
Zgjidhni dy metale nga lista.

Pr far mendoni se prdoren?
Ampermetrin e shpiku shkenctari

francez Andre-Mari Amper.
Bni nj list me metalet q ju

vijn ndr mend. Si fillim, ja nj
shembull.
36
Mbani mend:
Sa m e ndritshme t jet
llamba, aq m i mir sht
pruesi.
Bakri, ari, argjendi, hekuri dhe eliku jan disa

nga pruesit m t mir t elektricitetit.
Si mund ta zbuloni se cilat lnd jan pruese

t mira dhe cilat nuk jan po aq t mira?
3 Cilat lnd t tjera e projn

elektricitetin?
37
Zgjeroni ushtrimin e mparshm duke u krkuar

nxnsve t shkruajn t gjitha shembujt e
prdorimit pr dy metalet.
Prgjigje: Bizhuteri argjendi dhe ari, poe prej
bakri, sende prej hekuri, mbajtse dhe paketime
pijesh prej alumini, tela prej bakri.
A u siguruat se metalet ishin prues t

mir?
Si mund ti shqyrtoni kto lnd?
Si t fillojm
Paralajmrojini nxnsit t mos vendosin kurr

pajisje elektrike afr ujit. sht shum e rrezikshme.
N kt msim, nxnsit do t shqyrtojn pruesit

elektrik. Fokusi i ktij msimi sht prueshmria
e nj sr metalesh. Nxnsit do t njihen me
ampermetrin si nj pajisje q prdoret pr matjen
e rryms elektrike.
Burime
Telat; baterit; kapse telash; ampermetr; metale
t ndryshme dhe lnd t tjera me prueshmri t
ndryshme, p.sh., thik, pirun, mprehse lapsash,
vizore, elsa, grshr, grafit, uj.
Fjalt kye
prues bakr ar hekur argjend elik

shqyrto
vzhgo
regjistro

38
Objektivat msimor:
T shqyrtohen pruesit e elektricitetit.
T zbulohet se si metalet jan prues t mir

t elektricitetit.
Rendisni t gjitha metalet q ju vijn n mend.
Krkojuni nxnsve emrat e disa lndve q u

provua se jan prues t mir nga hulumtimet e
tyre. Shkruajini prgjigjet e tyre n drrasn e zez.
Pyetini: Analizuat vetm nj ndryshore?
Nxirrni n pah faktin interesant. Krkojuni nxnsve
t diskutojn n grupe t vogla se si mund t
shqyrtojn nse ari sht nj prues i mir.
Nxnsit duhet t kuptojn se qarku prov sht nj
mnyr e mir pr t provuar pruesit. Kujtojuni
se sa m e ndriuar t jet llamba elektrike, aq m
i mir sht pruesi. Theksoni faktin q metalet
jan prues t mir t elektricitetit, por ka edhe
disa jometale q e prcjellin mjaft mir elektricitetin.
Tregojuni grafitin n nj laps dhe ujin e kripur.
Hulumtim: Ndrtoni prsri qarkun prov.
Kt her do t analizoni metale t ndryshme.
Hulumtimi u bn t mundur nxnsve t analizojn
se si e projn elektricitetin metalet. Ata duhet t
zbulojn se t gjitha metalet projn elektricitet,
por prues t mir jan edhe grafiti apo uji. Bni
lidhjen duke zbatuar rregullat e siguris. Bjuni
t njohur nxnsve ampermetrin si nj metod
efikase t matjes s qarkullimit t rryms.
Krkojuni nxnsve:
1 T ndrtojn qarkun e provs, si sht
prshkruar n faqet 34-35 t ktij libri.
2 T vendosin nj metal mes kapses s telave.
3 T shohin ndriimin e llambs elektrike.

4 T prsrisin hapat 2-3 duke prdorur nj metal
t ndryshm do her.
Pyetini: Ndryshuat vetm nj element do her?
Kopjoni dhe plotsoni tabeln e mposhtme
pr t regjistruar vzhgimet tuaja.
Nxnsit t prdorin tabeln gjat shqyrtimit pr
t regjistruar rezultatet.
Shikoni vzhgimet tuaja. A jan disa metale
prues m t mir se t tjert?
Krkojini secilit grup t diskutoj nse t gjitha
metalet e projn elektricitetin. A jan disa metale
prues m t mir se t tjerat? Cili metal mendon
grupi se sht prues m i mir? Kjo varet nga
metalet e prdorura, por bakri, produktet me baz
hekuri, si takmet dhe alumini, jan prues t mir.
Metalet q jan lyer apo veshur me lnd t tjera do
t prcjellin m dobt elektricitetin.
Shkruani disa mnyra prmes t cilave mund
t prmirsoni shqyrtimin tuaj pr ta kryer nj
prov t besueshme.
Pyetini grupet nse hulumtimi mund t
prmirsohet. A bn ndonj gabim? Vzhgimet do
t rezultojn prher me gabime t vogla. Lidhjet
mund t jen t dobta ose baterit jo t fuqishme.
Pyetini nxnsit nse ndriimi sht nj mnyr e
sakt e matjes s sasis s elektricitetit q metali
proi pr n llambn elektrike.
N grupin tuaj, shqyrtoni se cilat lnd e
projn m mir elektricitetin. Ksaj radhe
prdorni nj ampermetr pr t matur se cila
lnd pron sasin m t madhe t rryms.
Krkojuni nxnsve t prsrisin eksperimentin e
mparshm. Kt her prfshini ampermetr n
qark. N vend t prdorimit t ndriimit t llambs,
shpjegojuni se ampermetri do t tregoj nj shifr.
Sa m e madhe t jet vlera e treguar, aq m
shum elektricitet po qarkullon n metal.
Prgatisni nj tabel n Fletoren e laboratorit.
Vendosni pruesin m t mir n fillim dhe m
t dobt n fund.
Krkojuni nxnsve t plotsojn tabeln.
A prputhet ky eksperiment me at q msuat
m par?
Krkojuni nxnsve t diskutojn n grupe kt
pyetje ka do tu bj t mundur t fillojn t
analizojn rezultatet e tyre.
A msuat se metalet jan prues t mir?

Krkojuni nxnsve t ndahen n ifte dhe t
diskutojn nse kan gjetur prova q vrtetojn se
metalet ishin prues t mir n eksperimentin e tyre.
Provat prdoren pr t mbshtetur iden apo

pyetjen pas eksperimentit.
Vlersimi formues
Prdorni pyetjet n fund t tems pr t prmbledhur
dijet e prftuara t nxnsve. Krkojuni nxnsve t
plotsojn pyetjet n mnyr t pavarur pr t matur
dijet individuale t prftuara.
Prgjigje:
1 Bakr, 2 Rrym n ampermetr, 3 elik,
hekur, ar.

shnimet e msuesit, faqe 50).
Mbshtetje gjuhsore
Reja e fjalve n fillim t kapitullit mund t
prdoret gjat gjith kapitullit pr t kontrolluar se
sa i kan kuptuar nxnsit konceptet dhe pr tu
br atyre t njohura fjalt e padgjuara m par.
Shumica e nxnsve duhet ti njohin fjalt kye
n kt tem msimore. Disa nga metalet mund
t jen m pak t njohura. Nse sht e mundur,
tregoni shembuj t tyre dhe shpjegojuni se jan
emra metalesh.
1 Udhzojini nxnsit t krkojn rreth Amperit
duke prdorur internetin ose materialet e
printuara me t cilat ju i keni pajisur. Gjeni kush
ka qen, ku dhe kur ka jetuar. Pyetini: A shpiku
ndonj gj tjetr?
2 Mendoni rreth... Njerzit prmbajn shum uj
n trup, i cili sht nj prues i mir.
39

T din pse metalet prdoren pr kabllo dhe tela
dhe pse plastika prdoret pr t veshur tela dhe
si mbshtjellse pr priza dhe elsa.
N msimin tjetr, nxnsit do t msojn se si

t bjn parashikime dhe t provojn efektet e
ndryshimeve n qarqe.
Shikoni figurn e spins. Emrtoni pjest e saj
duke prdorur fjalt nga kutia e fjalve.

Ju msoni pse metalet prdoren
pr kabllo dhe tela, ndrsa plastika
prdoret pr t veshur telat, prizat,
spinat e elsat.
a Pse mendoni se ari nuk para prdoret

pr tela?
A e dini se...
Kablloja ajrore m e gjat
Tregojuni nxnsve nj spin. Pyetini nse e din

se nga se sht e ndrtuar dhe se far ka brenda.
Udhzojini t shohin fotografin e spins dhe t
plotsojn etiketat.
sht 2.7 kilometra. Ajo

lidh ishull kinez Zhoushan
Ideja kryesore
b Pse bakri prdoret pr tela m shum

se metalet e tjera?
Metalet prdoren pr
prodhimin e kabllove dhe
telave. Plastika prdoret
pr t veshur telat, prizat,
spinat e elsat.
me Kinn kontinentale.
Prse prdoret kjo lnd?
Tel
Kabllot ajrore shpesh her duhet t

shtrihen prmes largsive shum t
mdha. Ato lidhin shtpit dhe ndrtesat
e tjera me burimin kryesor t elektricitetit.
Emrtoni pjest e spins n figur. Prdorni

fjal nga kutia e fjalve.
Kutia e fjalve
sigures tel
kabllo veshja e jashtme
Bakri prdoret kryesisht pr prodhimin e telave t rrjetit elektrik si dhe t pjesve t

prizave elektrike. Kjo sepse ai sht nj prues i mir i elektricitetit dhe sht jetgjat.
N kabllot prej alumini transportohet

elektricitet prej mbi 765 000 volt. Baterit
e prdorura n hulumtimet tuaja japin
nj elektricitet rreth 1.5 volt.
Pse kabllot ajrore t lidhura me
stacionet elektrike jan br prej
alumini?
Metalet e prdorura pr prodhimin e telave, prve prueshmris, duhet t ken dhe

veti t tjera. Ato duhet t jen t telzueshme dhe rezistente ndaj trheqjes. Prodhimi i
telave duhet ket kosto t ult.
Bni nj list t t gjitha lndve q mund t

shihni n figur. Si fillim, ja nj shembull.
Plastik
far mund t ndodh nse prishet

veshja plastike prreth nj teli?
Pr kabllot ajrore metali m i mir sht

alumini. Kjo pasi ai sht sht m i lir se
metalet e tjera dhe sht gjithashtu i fort
kur bhet tel.
1 Pse telat jan t veshur me plastik?
2 far metali prdoret n telat e

shtpis?
Shikoni t dhnat n tabeln e mposhtme dhe prgjigjuni pyetjeve n vazhdim.
38
Metali
Prueshmria
Mund t telzohet
Kostoja
Ar
Shum e mir
Shum leht
Shum i shtrenjt
Bakr
E shklqyer
Shum leht
Shum i lir
Zhiv
E mir
E pamundur
I shtrenjt
Grafit
E mjaftueshme
E pamundur
I lir
Alumin
Shum e mir
Shum leht
I lir
3 Shpjegoni pse ari nuk prdoret pr

kabllo ajrore.
39
Prej far lnde sht e prbr

mbulesa e prizs?
Si t fillojm
N kt msim, nxnsit do t msojn se metalet
prdoren pr tela dhe kabllo sepse jan prues
t mir t elektricitetit dhe mund t prdoren pr
tela t gjat dhe t holl. Ata gjithashtu duhet t
kuptojn se kabllot jan t mbshtjella me plastik,
sepse ajo sht nj joprues i mir.
Burime
Figura t prizave, telat prej bakri dhe kabllo t
tensionit; laptop ose ushqyes telefoni; priz e
hapur.
Fjalt kye
kabllo
priz
lnd
els
metal
tel
plastik
Bni nj list t t gjitha lndve

q mund t shihni n figur.
Krkojuni nxnsve t identifikojn lndt n priz.
Pyesni:
Pse bakri prdoret n tela? Sepse sht nj

prues i mir elektrik.
Pse prdoret plastika? Sepse sht joprues

dhe e ndalon elektricitetin t prhapet n t.
Prgjigje: Plastik, metale, bakr, elik.

Krkojuni nxnsve t punojn n ifte. Tregojuni
nj fotografi t nj teli prej bakri. Pyetini: si duket
metali? Theksoni se sht i gjat dhe i holl.
Pyesni: far tjetr mund t bj metali? Arrini n
prfundimin se metalet duhet t krijojn tela t
fort prpos primit s elektricitetit.
Shihni informacionin n tabeln e mposhtme.
Pastaj prgjigjuni pyetjeve q vijojn. (a) Pse
mendoni se ari nuk prdoret shpesh n tela?
(b) Pse bakri prdoret n tela m shpesh se
metalet e tjera?
Krkojuni nxnsve t vazhdojn t punojn n ifte.
Krkojuni t diskutojn rreth tabels, m pas
plotsoni pyetjet. Ky ushtrim duhet tu tregoj
nxnsve se telat, prvese prues t mir, duhet
t jen dhe me kosto t ult.

krahaso
40
diskuto
identifiko

Objektivat msimor:
T identifikohen cilat lnd jan prues t

mir.
T bhen parashikime rreth jopruesve.
Prgjigje:
a) Ari sht shum i shtrenjt dhe i rnd. Disa metale
jan m t lira dhe e prcjellin rrymn po aq mir.
b) Bakri sht m i lir se disa metale t tjera. Ai
ka vetit e metaleve t tjera kshtu q mund t
prdoret n tela dhe e pron elektricitetin shum
mir. Gjithashtu mund t riciklohet lehtsisht.

Pse kabllot e tensionit nga stacionet
elektrike jan prej alumini?
Diskutoni rreth ndryshimit mes telave dhe kabllove
(kablloja sht shum m e trash dhe mund
t prmbaj shum tela). Krkojuni nxnsve t
mendojn rreth largsis s shtrirjes s kabllove.
Krkojuni t shohin tabeln n ifte dhe t
vendosin cilin metal do t zgjidhnin pr nj kabllo
tensioni. Prdorni kt fakt interesant pr t
demonstruar se duhen shum kabllo pr t lidhur
nj stacion elektrik me nj ndrtes.
Prgjigje: Alumini sht i lir n kosto dhe nj
prues i mir. Pr m tepr sht m i fort se disa
metale t tjera kshtu q ka m pak gjasa t kputet
dhe t ndrpres qarkullimin e elektricitetit.
Prpara se t shpikej plastika, prizat dhe telat

mbshtilleshin me joprues t tjer. Kauuku dhe
ndonjher druri prdoreshin pr t izoluar priza
dhe tela. Prfitoni nga mundsia pr tu rikujtuar
nxnsve se nuk duhet t prekin kurr nj tel t
dmtuar, edhe nse pajisja nuk sht n priz.
Shpjegojuni se elektriciteti mund t qarkulloj
srish. Tregojuni nj laptop apo nj ushqyes
telefoni. Disa kan nj drit afr prizs q rri e
ndezur pr disa koh pasi sht hequr nga priza.
Prmbylleni temn duke u krkuar nxnsve
te diskutojn se perse kabllot e tensionit jan
rrallher t izoluara. Ato nuk kan nevoj pr
izolues sepse jan zakonisht shum lart, larg
njerzve dhe kafshve.
Vlersimi formues
Nga far lnde sht e prbr mbshtjellsja
e nj prize?
Krkojuni nxnsve tu prgjigjen pyetjes n Librin
e nxnsit. Mbshtjellsja e nj prize duhet t jet
lnd jopruese. Prgjigjet e nxnsve mund
t prfshijn donjrin nga jopruesit q kemi
eksperimentuar.
Prgjigje: Plastik.
Pse prdoret kjo lnd?
Krkojuni nxnsve ti prgjigjen pyetjes n Librin
e nxnsit. Plastika sht nj joprues i mir. Pr
m tepr, sht e lir pr tu prodhuar dhe mund t
marr forma t ndryshme.
Prgjigje: T dyja: plastika nuk e pron
elektricitetin. Ose: Plastika sht nj joprues.
far mund t ndodh nse jopruesi
q vesh nj tel, dmtohet?
Krkojuni nxnsve t shohin prsri n ifte
figurn e spins. Pyetini nse njohin ndonj nga
lndt n spin. Pyesni:
far lnde prdoret pr t izoluar spinn?

Plastik.
far mund t ndodh nse jopruesi rreth
nj teli dmtohet? Elektriciteti mund t prohet
dhe personin q e prek, e z korrenti.
far do t bni nse do ta shihni n jetn
reale? Thojini nj t rrituri q di si t veproj.

prmbledhur dijet e prftuara t nxnsve.
Krkojuni atyre t plotsojn pyetjet individualisht
n mnyr q t masni dijet e prvetsuara.
Prgjigje:
1 Pr t ndaluar primin e elektricitetit te njeriu.
2 Bakr.
3 Do t ishte e kushtueshme t prdorej ari pr
kabllo tensioni dhe nuk sht aq i fort se disa
metale t tjera.

Mbshtetje gjuhsore
Kabllot dhe kabllot e tensionit mund t jen
fjal t panjohura. Tregoni imazhet e tyre nse
sht e mundur.
Krkojuni nxnsve t bjn krkime rreth pjesve
t nj spin. Krkojuni nxnsve se pse prdoren
pjest e ndryshme t nj spin. Prfshini siguresn
dhe Tokn.
41
Ndrtimi i qarqeve
Parashikoni dhe provoni efektet e kryerjes
s ndryshimeve n qarqe.
Mund t vizatoni skemn e nj qarku?

N ushtrimin e par, nxnsit do t ndrtojn nj
qark, t cilin do ta prdorin m von gjat msimit.
Mund ta parashikoni se do t ndodh me
qarkun po t shtoni m shum llamba?
Ndrtimi i qarqeve
Ju parashikoni dhe provoni
efektet e ndryshimeve t
bra n qarqe.
A mund ta ndrtoni qarkun n skem?
Si mendoni?
Ideja kryesore
Shnoni ndryshimet q bt. Shkruani

far ndodhi n qarkun tuaj.
Krkojuni nxnsve t diskutojn kt pyetje me

shokun/shoqen prbri. Ata duhet t kuptojn se sa
m shum elemente t jen n nj qark, aq m pak
elektricitet do t qarkulloj n llamba, kshtu q
ndriimi do t bjer.
Hulumtoni se n sa mnyra t
ndryshme mund t lidhen tri
llamba n nj qark.
Para se t bni ndonj

ndryshim n qark, parashikoni
se far do t ndodh. Bni
ndryshimin dhe pastaj vreni
far ndodh.
A mund t parashikoni se far do t
ndodh n qark, nse shtoni numrin
e llambave?
b A do t ndryshoni numrin e baterive?
N fletoren e laboratorit vizatoni

qarkun q po prdorni pr t provuar
se far ndodh kur n t bni
ndryshime.
Prfundimi sht nj vendim n t cilin

mbrrini pasi shikoni rezultatet e nj
hulumtimi.
A mund t formuloni nj prfundim
nga rezultatet tuaja?
Si do ti regjistroni rezultatet tuaja?

Hulumtim: Kryeni hulumtimin tuaj.
Jepni prgjigje pr kto pyetje.
c A do t ndryshoni gjatsin e telave?
a far do t ndodh nse rrisni numrin

e baterive?
Jepni prgjigje pr kto pyetje.
Hulumtim: Me grupin tuaj t puns

hulumtoni se far ndodh kur
ndryshoni pjes t qarkut tuaj.
Sikurse edhe m par, filloni duke
br nj qark t thjesht. M pas
vendosni se far do t ndryshoni.
40
Mbani mend:
d far do t matni?
b far do t ndodh nse rrisni

gjatsin e telave?
Cili veprim ju siguron se kryet

nj eksperiment t sakt e t
besueshm?
Si e prcaktuat se sa i mir ishte pruesi?
Q nj eksperiment t jet i sakt dhe i

besueshm do her duhet t ndryshoni
vetm nj prbrs t qarkut. Pr
shembull, nse po hulumtoni n lidhje me
gjatsin e telit, ather numri i baterive
dhe llambave duhet t mbetet i njjt.
far do t mbani t njjt n
hulumtimin tuaj, q eksperimenti t
jet i sakt dhe binds?
1 far do t ndodh me ndriimin e nj

llambe nse teli sht m i trash?
2 far do t ndodh me ndriimin e nj

llambe nse teli sht m i shkurtr?
a A do ta ndryshoni numrin e llambave?
41
Shkruaji prgjigjet e ktyre pyetjeve. (a) far do

t ndodh nse rrisni numrin e baterive?
(b) far do t ndodh nse rrisni gjatsin e
telave?
Jepuni nxnsve koh t parashikojn far do
t ndodh dhe shkruani prgjigjet e tyre. M pas
diskutojini si klas.
Si t fillojm
N kt msim, nxnsit do t hartojn
eksperimentet e tyre pr t provuar efektet e
ndrhyrjeve n qark.
Burime
Baterit, telat, kapset e telave, llambat elektrike,
tela nikromi, vizore, ampermetr (nse sht e
mundur).
Fjalt kye
bateri llamb elektrike
qark n seri
konkluzion

diskutoni
hulumtoni
parashikoni

42
Objektivat msimor:
T planifikojn nj eksperiment pr t provuar

efektet e ndryshimit t elementeve n nj qark.
T parashikojn far do t ndodh nse bhen

ndrhyrje n qark.
N msimin tjetr, nxnsit do t msojn m tepr

se si t vizatojn skema qarku duke prdorur simbole.
Prgjigje:
a) Elektriciteti do t rritet dhe llambat do t jen
m t ndritshme.
b) Elektricitetit do ti duhet t qarkulloj m me
vshtirsi e m gjat, kshtu q llambat do t jen
m pak t ndritshme.
Hulumtim: N ift planifikoni nj eksperiment se
do t ndodh kur ndrroni pjes t qarkut. Filloni
me ndrtimin e nj qarku t thjesht si m par.
M pas vendosni se far do t ndryshoni.
Krkojuni ifteve t vendosin se far do t
ndryshojn. Pr ti shtyr t fillojn planifikimin,
krkojini t diskutojn nse do t ndryshojn
numrin e llambave, baterive apo gjatsin e telit.
far do t masin? Nse do t keni ampermetr,
rezultatet do t jen m t sakta e m t shpejta.
Thojuni nxnsve se, kur elementet prbrse
(llamba, ampermetri) jan t lidhura varg njra pas
tjetrs, quhet lidhje n seri.
Shkruajini prgjigjet e ktyre pyetjeve. (a) A
do t ndryshoni numrin e llambave? (b) A do
t ndryshoni numrin e baterive? (c) A do t
ndryshoni gjatsin e telit? (d) far do t masni?
Krkojuni nxnsve t shkruajn prgjigjet teksa
bni pyetjet. Nxnsit duhet t din se, nse
prdorin m shum se nj llamb dhe vetm
nj bateri, llambat do t ndriojn m pak.
Nse shtojm baterit, llambat do t jen m t
ndritshme. Nse keni ampermetr, rryma elektrike
mund t matet saktsisht. Nse jo, mund t
regjistrohen vzhgimet mbi ndriimin e llambave.
Ndrtimi i qarqeve
far do t mbani t pandryshuar n eksperimentin
tuaj pr ta br nj eksperiment t besueshm?
Arrini n prfundim nga nxnsit se far sht nj
prov e besueshme.
Prgjigje: N mnyr q nj eksperiment t jet i
besueshm, do gj duhet t mbetet e pandryshuar
prve elementit me t cilin po eksperimentohet.
N Fletoren e laboratorit, vizatoni nj figur t
qarkut q po prdorni pr prov. far ndodh
kur bni ndryshim n qark?
Demonstroni simbolet pr elementet e
prbashkta. Tregoni se vijat q prfaqsojn telat
duhet t takojn elementet e qarkut.
Prgjigje:
+
a)
b)
c)
1 Nse sht e mundur, prfshini nj ampermetr

n qark. Alternativa sht t vzhgohet ndriimi
i llambs.
2 Shtoni nj bateri n qark.
3 Regjistroni matjen ose vzhgoni ndriimin e
llambs.
4 Shtoni nj bateri t dyt dhe regjistroni rezultatin.
Regjistroni ndryshimin q bt. Shkruani far
ndodhi me qarkun tuaj.
Nxnsit t ruajn vzhgimet e tyre n Fletoren e
laboratorit.
Mund t arrini n nj prfundim nga rezultatet
tuaja?
Si fillim, krkojuni nxnsve t diskutojn nse
mund t dallojn ndonj rregullsi n rezultatet e
tyre, pr shembull, me zgjatjen e gjatsis s telit,
si ndryshoi rezultati?
Prgjigje t mundshme: Me rritjen/zvoglimin

e madhsis s pavarur, madhsia e varur u rrit/
zvoglua.
+
Si mund ta dini me siguri se kryet nj prov t

besueshme? far bt?
Kshillojini nxnsit ti referohen kutis s kujtess
n Librin e nxnsve.
Vlersimi formues
Si do ti regjistroni rezultatet tuaja?
Krkojuni nxnsve t mendojn se si do ti
regjistrojn rezultatet e tyre. Duhet t krijojn
nj tabel n Fletoren e laboratorit. Siguroni q ta
kryejn kt hap prpara eksperimentit.

prmbledhur dijet e prftuara n kt msim.
Krkojuni nxnsve t plotsojn pyetjet
individualisht pr t matur dijet e prvetsuara.
Prgjigje: 1 dhe 2. Do t jet m e ndritshme.
Hulumtim: Kryeni eksperimentin tuaj.

Nxnsit duhet t zbulojn efektet e ndryshimit t
qarkut, t krijojn dhe t testojn parashikimet e
tyre. Kujtojuni t provojn nse qarku dhe t gjitha
elementet punojn para fillimit t eksperimentit.
Krkojuni ifteve t kryejn eksperimentin duke
ndryshuar ose numrin e llambave, ose baterit ose
gjatsin e telit t nikromit.
Secili ift nxnsish do t ket nevoj pr: nj qark
t thjesht n seri, bateri, llamba, tel nikromi, vizore
dhe nj ampermetr nse sht e mundur.

ushtrimet e msuesit, faqe 51).
Mbshtetje gjuhsore
Fjalt n ren e fjalve duhet t diskutohen me detaje.
43

Pasqyroni qarqet n seri me vizatime
dhe simbole konvencionale.
Rendisni t gjitha elementet q prdorni kur

prgatisni nj qark.
Krkojuni nxnsve t bjn nj list t t gjitha
elementeve q kan prdorur kur krijojn qarqe. Kjo
detyr mund t bhet si nj konkurs n klas. Shihni
kush mund t rendis m shum elemente ose kush
mund t rendis elementet m t pazakonta. Ideja
sht t prgatitet nj list me disa elemente.

Ju vizatoni skemat e qarqeve
n seri duke prdorur simbolet.
Cilt prues do t prdornit? Pse?

Vizatoni n fletoren e laboratorit skemat e qarqeve t prbra me
kto pjes apo elemente.
Ideja kryesore
a nj bateri, tela dhe nj llamb;
Nj qark elektrik mund t paraqitet

me an t nj vizatimi. Pr t
treguar pjest e ndryshme t nj
qarku prdoren simbole.
b dy bateri, tela dhe nj llamb;

c dy bateri, tela dhe tri llamba;
d dy bateri, tela, tri llamba dhe nj ampermeter.
Nj qark elektrik n t cilin rryma ka nj

rrug t vetme kalimi quhet qark n seri.
Ka shum simbole t rndsishme q duhet ti msoni. Deri tani keni

msuar simbolet e pils, bateris, telave dhe llambs.
Shikoni simbolet e mposhtme.
Rendisni gjith pjest q prdorni

kur ndrtoni nj qark.
far sht bateria?
Simboli pr
piln
Simboli pr
baterin
+
+
Bateria sht nj pajisje e prbr nga disa

elemente m t vogla q quhen pila.
Njra prej fundeve t pils sht pozitiv
(+), ndrsa funidi tjetr sht negativ ().
Kur bni nj qark me m shum se nj pil,
ato duhet t vendosen sakt. Q t rrjedh
rrym npr qark duhen bashkuar ant e
kundrta t pilave. Nuk duhen bashkuar
dy fundet pozitive apo dy fundet negative.
Nse bashkoni fundet e njjta, npr qark
nuk kalon rrym.
Pse pr t rrjedhur rrym n qark ai
duhet t jet i prfunduar?
Sinjalizues zanor
els i hapur
Pr t vizatuar qarqe t llojeve t

ndryshme duhet shum koh. Mendoni
se sa koh u desh q t vizatonit nj
qark. Skemat e qarqeve me simbole
bhen pr t kursyer koh. Gjith gjrat e
vizatuara quhen elemente ose pjes. Pr
do element t nj qarku ka nj simbol.
M
els i mbyllur
Motor
A
Ampermetr
42
Simboli pr
llambn
Si mendoni?
sht e nevojshme t praktikoheni duke vizatuar skema me kto simbole.
Shkenctart thon se bateria

vepron si nj pomp uji. Duke
u bazuar mbi far msuat si
mund ta shpjegoni kt ide?
Telat vizatohen
si vija t drejta
43
Prpiquni t vizatoni n fletoren e laboratorit qarqet n vazhdim.

a dy llamba, nj bateri, tela, nj els dhe nj motor;
b dy bateri, tela, nj llamb dhe nj sinjalizues zanor.
Si t fillojm
N kt msim, nxnsit do t njihen me m
shum simbole pr elementet baz dhe se si kto
t fundit prdoren n skemat e qarkut. Nxnsve u
jepet mundsia t praktikojn vizatime t skemave.
Burime
Fjalt kye
pila
qark n seri

dal n prfundim
parashikoj
44
Elementi sht nj prbrs i qarkut q lejon

n t qarkullimin e rryms elektrike.
Prgjigje: Bateri, tel, llamb elektrike, lidhs,

ampermetr, els (hapur/mbyllur), motor.
far sht nj bateri?
Pajisje vizatuese; letra t bardha A4 dhe A3;

lapsa me ngjyr; lapsa; letra ngjitse; imazhe t
simboleve pr pilat, bateri, llamb, tel; shembuj t
skemave t qarkut dhe skema qarqesh t dmtuar.
bateri
Shprndani letra t bardha dhe krkojuni nxnsve

t vizatojn nj figur t njrit prej elementeve si
llamba elektrike apo bateria. Vni n dukje se kjo
detyr krkon pak koh dhe nuk sht shum e qart.
Tregoni imazhe t simboleve konvencionale n Librin
e nxnsit (pila, bateri, llamb elektrike, tela). Ka nj
simbol ndrkombtar pr do element t prdorur n
mnyr q t gjith t kuptojn pr far bhet fjal.
vizatoj
vzhgoj

Objektivat msimor:
T msojn simbolet pr elementet q kan

prdorur.
T msojn si t vizatojn skema t qarkut.

shum sesi t vizatojn qarqe me simbole.
Krkojuni nxnsve t diskutojn n grupe t vogla

se far sht nj bateri. Imazhi i simbolit mund
ti ndihmoj pr prgjigjen. Lexoni seksionin n
lidhje me baterit n Librin e nxnsit (Bateria
sht... rreth nj qarku.) pr t kuptuar se baterit
jan t prbra nga pilat. Ky prkufizim shpjegon
simbolin. Njri pol sht negativ, ndrsa tjetri
pozitiv. Demonstroni far ndodh nse polet
lidhen pozitiv me pozitiv apo negativ me negativ.
Pse qarku duhet t jet i plot n mnyr
q npr t t rrjedh elektricitet?
Krkojuni nxnsve t diskutojn n grupe se
do t ndodh me elektricitetin nse qarku sht
i hapur. Mund ta demonstroni duke prdorur nj
qark t hapur. Sigurohuni q nxnsit t kuptojn
se elektriciteti nuk mund t kaprcej hapsirat
boshe. Elektriciteti ka nevoj pr tela dhe elemente
t tjera n mnyr q t siguroj vazhdimsi. (Kaq
njohuri jan t mjaftueshme pr kt nivel).
Organizoni nj diskutim n klas rreth vlers s
skemave t qarkut. Vni n dukje se jan shum
t vlefshme, por duhen vizatuar me saktsi. N
drrasn e zez, vizatoni nj skem qarku me nj
kputje n t. Pyesni:
Shikoni kt skem qarkut. Prfytyroni sikur po

ndrtoni nj qark duke prdorur kt skem.
far do t ndodh me rrjedhn e elektricitetit?
Nuk do t qarkulloj elektricitet n qark.
Mund t shpjegoni pse? Sepse qarku sht i hapur.
i njohin (els i hapur ose i mbyllur, ampermetr,

tel, sinjalizues zanor, motor). M pas krkojuni t
praktikohen duke vizatuar dy qarqet n Fletoren e
laboratorit).
Prgjigje:
Mund t vizatoni skema t qarkut

me kto pjes apo elemente?
Krkojuni nxnsve t plotsojn ushtrimin e
vizatimit t elementeve n Fletoren e laboratorit.
a)
Prgjigje:
+
a)
b)
b)
Mbshtetje gjuhsore
c)
d)
Studioni fjalt kye n fillim t msimit dhe

organizoni nj diskutim n klas rreth fjalve m
pak t njohura. Element sht nj fjal e vshtir.
Jepuni nxnsve koh t plotsojn fjalorin
me prkufizimin prkats. Prdoreni kt fjal
bashk me pjes elektrike ose prbrs elektrik.
Demonstroni elementet e prdorura. Tregojuni
nxnsve simbole t zakonshme q mund ti ken
hasur n shkoll apo n komunitetin ku banojn.
Theksoni se kto jan skema t thjeshta q prdoren
pr t shpjeguar pa pasur nevoj pr fjal.
Prpiquni t vizatoni qarqet e mposhtme
n Fletoren e laboratorit.
Silluni n vmendje nxnsve simbolet e
rndsishme q do tu duhet t prdorin kur t
vizatojn qarqet. Flisni rreth simboleve t cilat nuk
1 Disa nxns mund ta ken t vshtir t

kujtojn simbolet. Luani lojra me imazhe t
paraprgatitura t simboleve dhe fjalve.
2 Mendoni rreth... Bateria drgon elektricitet n
nj nj qark, ashtu si nj pomp uji q drgon
uj npr tuba.
45

Pasqyrimi i qarqeve n seri me vizatime
far sht nj prues?

Krkojuni nxnsve t prgjigjen pr t rikujtuar
msimin e mparshm.

Mund t rendisni tre prues?
Paraqitjen e dikaje n mnyr t thjeshtuar, shkenctart e quajn model.
Ideja kryesore
Krkojuni nxnsve t shkruajn prgjigjen e tyre

dhe kontrolloni nse e kan kuptuar msimin e
mparshm.
Ndrtoni nj qark duke u

nisur nga skema e tij.
far sht pruesi?
A mund t rendisni tre prues?
Shikoni figurat dhe prgjigjuni pyetjeve.

a Cila nga gurat tregon skemn e qarkut?
A mund ti kaloj elektriciteti
ndrprerjet n nj qark?
Si mund t kalojn makinat
n ann tjetr t urs?
b Cila nga gurat sht m e leht pr tu kuptuar?
Skema e nj qarku duhet vizatuar me saktsi.

Ndrmjet telave dhe elementeve nuk duhet
t ket ndrprerje. Kjo sepse skema tregon
mnyrn e rrjedhjes s rryms elektrike
prmes nj qarku t vrtet.
Elektriciteti nuk mund ti kaloj ndrprerjet.

Ai duhet t kaloj prmes nj pruesi.
c Jepni dy arsye pse skemat e qarqeve prdoren n mbar botn.
Pse i prdorim skemat e qarqeve?

N krahasim me fotografit, skemat e
qarqeve jan m t sakta dhe m t lehta pr
tu kuptuar e zbatuar. Simbolet jan t njjt
kudo n bot. Kjo do t thot se dokush
mund t kuptoj e t zbatoj nj skem, edhe
nse nuk di t flas gjuhn.
44
Shikoni skemn e qarkut. A ka
ndonj ndrprerje ndrmjet telave
dhe elementeve t tjera?
Shikoni figurn e elektrikut t dors. Pr t treguar se si jan

t lidhura tek elektriku baterit, llamba dhe telat vizatoni
skemn e nj qarku n fletoren e laboratorit.
45
Mund t vini re se telat n nj qark t vrtet

jan t ngatrruar. Llambat dhe elementet
e tjera mund t jen t prhapura mbi nj
ndrtes t tr. Skema e nj qarku prdor
vija t drejta dhe m t thjeshta.
Si t fillojm
Ky msim shqyrton prdorimin e simboleve dhe
pr kt bazohet n paraqitjen e simboleve t reja.
Nxnsve u jepet gjithashtu mundsia t vizatojn
dhe t ndrtojn qarqe nga skemat dhe anasjelltas.
Burime
Pajisjet pr vizatim; letr e zakonshme A4 dhe A3;
lapsa me ngjyra; lapsa; letr ngjitse; imazhe t
simboleve pr pilat; bateri; llamb; tel; shembuj
t skemave t qarqeve dhe skemave t qarqeve
t hapura; bateri; tela; kapse; llamba; elsa;
sinjalizues zanor. Nse sht e mundur, nj hart
hekurudhore nntoksore.

diskutim
vizatim
parashikim

Objektivat msimor:
46
T vizatojn skema qarqesh m komplekse.
T bjn parashikime nprmjet skems nse

nj qark do t funksionoj.
Prgjigje: Pr shembull: ar, grafit, uj.

Mundet energjia elektrike t kaloj
npr hapsirat boshe t nj qarku?
Tregoni imazhin e nj ure. Rikujtoni nxnsit se
sht e vshtir q energjia elektrike t kaloj mbi
nj boshllk. sht e pamundur, por n kt faz
ata kan nevoj t kuptojn se t gjitha elementet
duhet t jen t bashkuara pr t lejuar qarkullimin
e rryms elektrike.
Si mund t shkojn ne ann tjetr t urs
makinat?
Krkoni ide nga nxnsit. Ata duhet t sugjerojn
mnyra pr t lidhur t dyja ant e urs si t
shtrosh dru t fort, beton ose metal mes pr mes
boshllkut.
Shikoni skemn e qarkut. A ka ndonj boshllk
midis telave dhe elementeve t tjera?
Krkojini palve t shikojn skemn e qarkut dhe
t diskutojn nse ata mund t shohin ndonj
boshllk n qark. A mund t parashikojn ata nse
qarku do t punoj?
Pse prdoren skemat e qarqeve?
Krkojuni nxnsve t diskutojn se prse
prdoren skemat e qarqeve. Referojuni Librit t
nxnsve: Skemat e qarqeve jan m t rregullta
dhe m t lehta pr tu ndjekur. Rikujtojini ata
se elektriciteti sht shum i rrezikshm dhe
induktoni se qarqet duhet t konfigurohen n
mnyr korrekte n mnyr q t mos ket
aksidente. Theksoni rndsin e simboleve t
prdorura ndrkombtarisht. Duke punuar nga nj
fotografi mund t jet shum hutuese dhe mund
t shkaktoj aksidente. Shpjegoni se nj skem

qarku sht si nj hart hekurudhe nntoksore.
Hartat hekurudhore nntoksore prdorin t
njjtn ide. Ato jan t lehta pr tu ndjekur. Linjat
hekurudhore mund t jen n nivele t ndryshme
dhe t kthehen n shum drejtime t ndryshme.
Hartat e tregojn kt n nj mnyr m t
thjesht. Tregojuni nxnsve nj hart nse e keni
n dispozicion.
Shpjegoni se shkenctart prdorin modele
pr t demonstruar apo pr t treguar gjra
q nuk mund t shihen. sht nj mnyr
pr tu prpjekur t kuptosh dika nprmjet
krahasimit me gjra t njohura.
Shikoni figurn e nj qarku. M pas prgjigjuni
pyetjeve. (a) Cila nga figurat tregon nj skem
qarku? (b) Cila nga figurat sht m e leht pr
tu kuptuar? (c) Shkruani dy arsye pse skemat e
qarqeve jan t prdorura n mbar botn.
Krkojuni nxnsve t shohin figurn e qarkut.
Si klas, diskutoni t mirat dhe mangsit e nj
fotografie. Ata duhet t kuptojn se sht shum
e ngatrruar, por ngjyrat e telave jan t qarta.
Krkojuni nxnsve tu prgjigjen pyetjeve n
vijim. Kjo duhet ti ndihmoj ata t reflektojn mbi
prmbajtjen e ktij msimi.
Shikoni figurn e elektrikut. Vizatoni nj skem

qarku n Fletoren e laboratorit pr t treguar
se si do t lidhen baterit, llambat dhe telat
elektrik.
Ushtrimi i fundit sht i vshtir, por ka pr qllim
t zgjeroj dhe t sfidoj njohurit e deritashme.
metalet
q bjn
veshje takimin
vul plastike
plastike e elsit
(kundr ujit)
els
pasqyr
llamb
pila
t lidhura
n seri
kontakti
i llambs
sust
metali
Prgjigje:
+
Prgjigjet:
a) Ajo me vija t drejta dhe simbole.
b) Skem e qarkut.
c) Ato jan m t lehta pr tu ndjekur nse nuk
jan t ngatrruara. Ato prdorin simbole q
kuptohen n do vend.
47

Pasqyrimi i qarqeve n seri me vizatime
ta din nga eksperimentet e mparshme se nuk ka

elektricitet t mjaftueshm pr t gjitha llambat
kur gjenerohet vetm nga nj bateri. Po t shtohet
numri i baterive, llambat do t ndriojn m tepr.
Po t ken koh n dispozicion, mund ta ndrtojn
nj qark t till pr t pasur ide m t qart.

Ideja kryesore
N fletoren e laboratorit vizatoni skemn e sakt t nj qarku me tri bateri,

tela, dy llamba dhe nj els t mbyllur. Ngjyrosni llambat pr t treguar
parashikimin tuaj se si do t jet ndriimi.
far sht gabim n skemn e

nxnsit? Korrigjojeni at. Vizatojeni
prsri n kutin e mposhtme.
Skemat mund t prdoren

pr t parashikuar nse nj
qark do t punoj ose jo.
+ +
N fletoren e laboratorit vizatoni skemn e nj qarku me nj bateri, tela, dy

sinjalizuesa zanor dhe nj els t hapur. A do ta dgjoni sinjalizuesin zanor?
Shikoni skemn e qarkut. Si do t jet

ndriimi i llambave. Si mund ti bni
ato t ndiojn m shum?
1 Shoku juaj ndrtoi kt qark q nuk punon. Si mund ta korrigjoni?
2 Kopjoni dhe plotsoni tabeln. Emrtoni elementet q mungojn

dhe vizatoni simbolet e tyre.
N skemn e nj qarku nuk duhet

t ket ndonj ndrprerje ndrmjet
simboleve dhe telave. Kjo sepse
skema e nj qarku tregon si rrjedh
rryma prmes nj qarku real.
Elementi
Simboli
Bateri
Nj nxnse vizatoi skemn e mposhtme:
N nj skem qarku nuk duhet t ket asnj

hapsir boshe ndrmjet simboleve dhe telave.
Kjo sepse skema tregon se si rrjedh elektriciteti
n nj qark t vrtet.
Un do ta dgjoj/nuk do ta dgjoj sinjalizuesin zanor.
els i mbyllur
46
47
Sillni n vmendje t nxnsve se t gjitha telat

dhe elementet prbrse duhet t lidhen me
njri-tjetrin pa asnj hapsir boshe mes tyre,
prndryshe nuk do t ket elektricitet.
Llamb
A do t punoj ky qark? Mund t shpjegoni pse? A mund ta korrigjoni at?
Si t fillojm
N kt msim, nxnsit do t praktikohen duke
prdorur simbole n skemat e qarkut. Gjithashtu,
ata do t korrigjojn skemat e qarkut.
Burime
Pajisje vizatimi; flet t bardha A3 dhe A4; lapsa me
ngjyra; letra ngjitse; imazhe t simboleve pr pilat,
bateri, tel, llamb elektrike; shembuj t skemave t
qarqeve dhe qarqeve t hapura; bateri; tela; kapse
telash; llamba elektrike; elsa, sinjalizues.

diskutoni
vizatoni
parashikoni
A do t funksionoj kjo skem? Mund ta

shpjegoni arsyen? Mund ta korrigjoni?
Krkojuni nxnsve t diskutojn n ifte rreth
skems. Kt her duhet t shkruajn se far
korrigjimesh do t bjn n skem. Edhe njher,
nse ka koh n dispozicion, ata mund ta
ndrtojn skemn pr t par se pse nuk punon.
Prgjigje: Dy polet pozitive jan lidhur.
Elektriciteti mund t qarkulloj vetm n polet e
kundrta t bateris.
Pr t korrigjuar skemn, ndrroni kahun e njrs
prej baterive pr t lidhur polin pozitiv me at
negativ.
Ku qndron gabimi me skemn e nxnsit?
Korrigjoni skemn. Vizatojeni prsri n kuti.
Krkojuni nxnsve t diskutojn n ift se ku
qndron gabimi me skemn e nxnsit dhe pastaj
vizatoni skemn e sakt n Librin e nxnsit. Nse
ka koh t mjaftueshme, mund t kontrollojn
funksionalitetin e skems duke ndrtuar qarkun
dhe duke e provuar.
Objektivat msimor:
48
T prdorin simbole pr t vizatuar skema

komplekse.
T bjn korrigjime n skemat e qarqeve.
Shikoni skemn e qarkut. Sa t shndritshme

do t jen llambat? Si mund ti bni m t
shndritshme?
Krkojuni nxnsve t shikojn skemn n ifte dhe
t flasin me shokun/shoqen prbri nse qarku do t
punoj. Nse jo, si do ta korrigjojn? Nxnsit duhet
Prgjigje:
Pr t korrigjuar skemn, lidhni telat me
elementet.
+

Vizatoni n Fletoren e laboratorit, nj skem
qarku funksionale me tri bateri, tela dhe nj
els t mbyllur. Ngjyroseni llambn pr t
treguar sa e shndritshme mendoni se do t
jet.
Prgjigje:
1 Pr t korrigjuar skemn, shtoni telin q mungon.
+
Prgjigje:
+
Elementet
Simboli
Bateri
els i hapur
Vizatoni n Fletoren e laboratorit nj tjetr skem
me nj bateri, tela, dy sinjalizues zanor dhe nj
els t hapur. A do ta dgjoni sinjalizuesin?
els i mbyllur
Sinjalizues
Llamb elektrike
Prgjigje:
+
Do ta dgjoj sinjalizuesin zanor.

(T gjitha elementet jan t lidhura.)

shnimet e msuesit, faqe 51).
Mbshtetje gjuhsore
Vlersim formues
prmbledhur dijet e prvetsuara nga nxnsit.
Krkojuni nxnsve t plotsojn pyetjet n
mnyr t pavarur pr t kontrolluar dijet e
prftuara.
Reja e fjals n fillim t msimit rendit t gjitha

fjalt kye t prdorura n kt msim. N kt
faz nuk duhet t ket shum fjal t padgjuara
duke qen se t gjitha sferat jan mbuluar.
Nxnsit ti referohen fjalorit pr prkufizimet dhe
tabels s fjalve, nse keni nj t till.
Sipas kohs n dispozicion, jepuni nxnsve
mundsin t ndrtojn sa m tepr qarqe t
munden nga skemat. Kjo do t prforcoj dijet e
marra.
49

madhe, saq elektriciteti nuk kalon aspak. Prdorni
analogjin e ujit q kalon n disa lnd.
far kemi msuar n lidhje me pruesit

dhe jopruesit elektrik
(faqet 32-35)
E vrtet apo e gabuar? Elektriciteti
lviz prmes pruesve.
Un e di pse prdoret
ampermetri.
Ndrtimi i qarqeve (faqet 40-41)

Shkruani tri prbrs t nj qarku t
thjesht.
Prdorimi i metaleve
dhe i plastiks
(faqet 38-39)
Si i quajm lndt q nuk e projn

elektricitetin?
Pse pr telat dhe prizat elektrike

prdoret bakri?
Metalet q prdoren pr tela duhet

t ken dy veti. Cilat jan ato?
Pse telat jan t veshur me plastik?
Vizatoni simbolin e nj baterie.
Vizatoni simbolin e nj llambe.

Nj nxns krkon t hulumtoj
se far ndodh n nj qark kur
numri i llambave ndryshon. Nxnsi
ndryshon gjithashtu edhe numrin e
baterive. A sht e rregullt kjo?
(faqet 36-37)

Vizatoni skemn e nj qarku q ka
nj bateri, tela, nj sinjalizues zanor
dhe dy llamba.
Prmendni tre prues t mir t

elektricitetit.
Un e kuptoj pse plastika

prdoret pr t veshur
telat, spinat dhe elsat.
Prse shkenctart prdorin

ampermetrat?
Un e di pse pr kabllot
ajrore prdoret alumini.
48
Un mund t prmend tri metale
q e projn elektricitetin.
Un mund t prmend
tri elemente t nj
qarku t thjesht.
Un e di se si vizatohet
skema e nj qarku duke
prdorur simbolet.
Un e kuptoj q elektriciteti
nuk mund t rrjedh nse n
qark ka nj ndrprerje.
Un e kuptoj se si na
mbrojn jopruesit.
Prgjigje: Jopruesit.
(faqet 42-47)
far ndodh me llambn nse
bateria nuk sht lidhur si duhet?
Un e di ndryshimin
ndrmjet pruesve
dhe jopruesve.
Un e di se si kryhet nj
eksperiment i rregullt.
Prdorimi i skemave t
qarqeve
49
Si t fillojm
Qllimi i ktij msimi sht t motivoj nxnsit
t prsrisin dijet e marra pas do teme n kt
modul. do tem ka disa pyetje prforcuese q
nxnsit duhet tu prgjigjen. Ky proces vlerson se
sa e kan kuptuar nxnsit temn.
Pas do grupi pyetjesh prforcuese, ka disa pohime
vetprsritse q nxnsit duhet tu prgjigjen. Ju
duhet t lexoni pohimet dhe ti ndihmoni nxnsit
t plotsojn ciklin e vetprsritjes pr t par sa
t sigurt jan rreth dijeve pr do tem msimore.
N klasn 6, nxnsit mund t ngjyrosin nj, dy, tri
ose katr kutiza pr t treguar sa t sigurt ndihen.
sht e rndsishme q nxnsit t tregojn rreth
fushave pr t cilat nuk ndihen shum t sigurt.
Ky informacion sht i rndsishm q ju t
mund t sqaroni paqartsit n fund t vlersimit
prmbledhs t kapitullit.
Emrtoni tre prues t mir t elektricitetit.

Nxnsit duhet t sjellin n kujtes metale q kan
prdorur dhe pr t cilat kan diskutuar. Gjithashtu
mund t doni tu kujtoni se grafiti (karboni) dhe uji
jan prues, por kto nuk jan metale.
Prgjigje: Cilido nga bakri, alumini, hekuri
(eliku), ari, argjendi apo metale t tjera.
Pse e prdorin ampermetrin shkenctart?
Nxnsit duhet t kujtojn se vzhgimi i ndriimit
t llambave elektrike sht nj mnyr e thjesht,
por jo shum e sakt e matjes s rryms elektrike
n nj qark. Pr matjen e rryms elektrike prdoret
ampermetri.
Prgjigje: Pr t matur rrymn elektrike me
saktsi.
Prdorimi i metaleve dhe

lndve plastike
Pse prdoret bakri n tela dhe spina elektrike?
Pyetini nxnsit se cili metal sht pruesi m i
mir i elektricitetit. Nse disa nxns thon ari,
shtyjini t mendojn pr ndryshimin n kosto t
arit dhe bakrit.

E vrtet apo e gabuar? Elektriciteti qarkullon
prmes pruesve.
50
Krkojuni nxnsve t japin arsyet se pse zgjodhn

e vrtet. Shikoni shembullin e llastikut apo
eksperimentin me pruesit dhe ndriimin e
llambs prov.
Prgjigje: E vrtet.
Si i quajm lndt q nuk projn elektricitet?
Riprforconi konceptin e rezistencs. N lnd
si plastika apo kauuku, kjo rezistenc sht aq e
Prgjigje: sht nj prues i mir i elektricitetit. Telat

prej bakri jan t pakushtueshm pr tu prodhuar.
Metalet e prdorura n tela duhet t ken
dy veti. Emrtojini cilat jan ato.
Pyesni nxnsit se cili do t ishte problemi me
prdorimin e shufrave t trasha t metalit pr t
prcjell elektricitet prreth shkolls apo shtpis.
Prgjigje: Prueshmria. Duhet t zgjaten dhe
t telzohen me lehtsi.
Pse telat mbshtillen me plastik?

Kjo pyetje vlerson se sa i kan kuptuar nxnsit
jopruesit elektrik.
Prgjigje: Jopruesit elektrik nuk lejojn q
elektriciteti t kaloj n t. Kjo do t thot se
mund t na mbrojn nga korrenti.
Vizatoni simbolin pr nj llamb elektrike.

Pyesni nxnsit nse mund ti kujtojn t gjitha
simbolet q kan prdorur. Ata duhet t jen n
gjendje ti vizatojn t gjitha dhe t din se llamba
sht nj rreth me nj kryq n t.
Prgjigje:
Ndrtimi dhe shkputja e qarqeve

Shkruani tri elementet e nj qarku t thjesht.
Krkojuni nxnsve t sjellin n kujtes t gjitha
pjest e qarkut q kan prdorur.
Prgjigje: Bateri, tela, llamba elektrike. Disa nxns
mund t prfshijn fishat n listn e tyre, n varsi
t llojit t telit q kan prdorur dhe n varsi t
mnyrs se si telat jan lidhur me elemente t tjera.
far do t ndodh me llambn nse bateria
nuk sht lidhur si duhet?
Kjo sht nj pik e rndsishme q nxnsit t
kujtojn shembuj t qarqeve. Kujtoju atyre se
energjia elektrike nuk mund t kaloj kputjet n
qark.
Vizatoni nj skem qarku me bateri, tela,

sinjalizues dhe dy llamba.
Kjo sht nj mundsi pr nxnsit pr t
bashkngjitur dijet e tyre rreth qarqeve dhe
simboleve. Kontrolloni nse ata e kuptojn
rndsin q t gjitha elementet t jen t lidhura
si duhet dhe telat t vizatohen si vija t drejta.
Prgjigje: Nxnsit t vizatojn nj skem qarku
t ngjashme me ato n Librin e nxnsit.
Vlersim prmbledhs
Prgjigje: Llamba nuk do t ndrioj.
Nj nxns t eksperimentoj se do t ndodh
me qarkun kur ndryshon numri i llambave.
Nxnsi duhet t ndryshoj gjithashtu numrin e
baterive. A sht kjo nj prov e besueshme?
Kujtojuni nxnsve se, q t jet nj prov e
besueshme, duhet ndryshuar vetm nj element
do her.
Prgjigje: Kjo nuk do t jet nj prov e
besueshme.
Pohimet vetprsritse n librin e puns jan

nj piknisje e shklqyer kur flitet pr progresin e
secilit nxns individualisht.
Gjithashtu mund t jet i vlefshm pr t
regjistruar nivelin e vetbesimit apo t siguris n
dije t t gjith klass dhe pr t identifikuar fushat
q mund t ken nevoj pr prsritje m von.
Pohime
Shum
prsritse t sigurt
dhe
reflektuese
Jo aq
t sigurt
T
pasigurt
Prdorimi i skemave t qarkut

Vizato simbolin e nj baterie.
Kujtojuni nxnsve se simboli i bateris tregon se
nj bateri sht e prbr nga nj seri pilash.
Prgjigje:
+
Ky lloj kontrolli mund t prdoret m von pr nj

program riprforcues pr ti ndihmuar nxnsit
t prmirsohen. Mundohuni t mos e ndrlikoni
regjistrimin dhe analizn e vetvlersimit t
nxnsve. Nj prshtypje e prgjithshme e
vetvlersimit t klass, jo t dhnat individuale t
nxnsve, jan ato q krkohen; p.sh.: Pesdhjet
pr qind e klass nuk ishin t sigurt pr...
51

Liber Mesuesi - Fizika 6 Oxford PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Liber Mesuesi - Fizika 6 Oxford PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Liber Mesuesi - Fizika 6 Oxford PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Fizika

Hapat e krkimit shkencor

1 Masa dhe pesha

T gjith trupat trhiqen nga Toka

Hulumtimi i mass dhe i peshs

Forcat e baraspeshuara dhe t pabaraspeshuara

Frkimi mund t jet i dobishm

far kemi msuar rreth mass dhe peshs

2 Pruesit dhe jopruesit elektrik

Prues t mir apo t kqij?

Zgjidhni pruesin tuaj

Prdorimi i metaleve dhe i plastiks

Prdorimi i skemave t qarqeve

far kemi msuar n lidhje me pruesit dhe jopruesit elektrik

t mundsoj t kuptuarin shkencor;

t msoj metodat shkencore t krkimit;

t mundsoj t msuarit dhe t arsyetuarit

Njohurit dhe faktet shkencore

Masa dhe pesha

Pruesit dhe jopruesit elektrik

Libri i nxnsit i paraqet konceptet me nj radh

Kjo na ndihmon t kuptojm se disa nxns kur

Objektiva t qart t t nxnit.

Msuesi demonstron nj trajtim

Mund t jet motivuese dhe e fuqishme.

T nxnit sht i prshtatshm.

Msuesi shihet si ekspert.

M pak probleme me menaxhimin e

Nxit krijimtarin dhe zgjidhjen e

Nxnsi ka pjesn e vet n procesin e t

Mund t bazohet n njohuri t pasakta.

Mund t mos jet motivuese.

Nuk zhvillon aftsi.

Nuk i jep prgjegjsi nxnsit.

Kufizohet nga msuesi.

Mund t mos merret me parime themelore:

Nse zhvillon vetm aftsit q nxnsi i ka,

Mungesa e strukturs mund ti hutoj

Menaxhimi i klass mund t jet i vshtir.

Lev Vigovski (Lev Vygotsky) nxjerr n pah rolin jetik

afektive/emocionale (qndrimet dhe sjelljet);

Ideja e Blumit mbi fushn njohse ka ndikuar

logjiko-matematikore - logjika dhe numrat;

- muzika, tingulli, ritmi;

- pamja dhe hapsira ;

Gardneri argumentonte se lloji i inteligjencs

t dgjonte pr periudha t gjata kohore. Po

- t shikuarit dhe t dgjuarit;

- t dgjuarit dhe t folurit;

- t prekurit dhe t brit.

sht e qart se nse e pranojm kt model,

Taksonomia e Blumit i ka ndihmuar msuesit t

T nxnit me msuesin n qendr

T nxnit me nxnsin n qendr

Theksi vihet te konkurrenca.

Theksi vihet te bashkpunimi.

Msimdhnia nuk bazohet n grupe t vogla, por n

T nxnit bazohet n burime.