Professional Documents
Culture Documents
Avrupa Bi̇rli̇ği̇'Nin Dînî Ki̇mli̇ği̇
Avrupa Bi̇rli̇ği̇'Nin Dînî Ki̇mli̇ği̇
ULUDA NVERSTES
LAHYAT FAKLTES
Cilt: 11, Say:1, 2002
ss. 121-166
Yard. Do. Dr., U.. lahiyat Fakltesi Dinler Tarihi retim yesi
SUMMARY
Religious Identity of European Union and Religions in Europe:
Christianity, Judaism, Hinduism, Buddhism and Islam
This paper presents two intertwined aspects of the place of religions in
contemporary Europe. The first aspect is the question of whether one can
speak of a religious identity of European Union as such, or in fact, of
Europe. The second one is that the understanding of the place of
Christianity, Judaism, Hinduism, Buddhism and Islam in contemporary
Europe is crucial in answering the first question. The paper argues that the
presence of non-Christian religions in Europe is not a temporary existence
or small exotic phenomenon, but a long-term, resident and growing reality.
Europe is not a Christian Club any more than the Muslim world is a
Muslim Club; however, Europes core identity still continuous to be
essentially Christian as well as European in the sense of belonging to a
different history and worldview when it encounters with the others at
various levels, cultural or political. This matter can be best understood not
in terms of religious differences but rather in the context of civilisational
consciousness which is defined ultimately by the history of religion that
any society belongs to. It is to the best interest of Turkey that the religious
dimension of its application to European Union and the debates
surrounding it should be seriously taken into consideration in sociological
and historical perspectives.
*****
1) Bir Avrupa Kimlii Var mdr?
2) Avrupa Kimlii, Hristiyanlk ve teki Dinler
3) Avrupada Yahudilik
4) Avrupada Hinduizm
5) Avrupada Budizm
6) Avrupada slm
7) Avrupa-merkezci Tarih Anlay
8) Sonu: Dinler Tarihinden Kresellemeye
Medeniyet drki
122
123
124
125
I. Karlsson, How to define European Identity today and in the future?, Jansen, T. (ed.1999) Reflections on European Identity, http://europa.eu.int/comm/cdp/workingpaper/european_identity_en.pdf, s.69.
15
Bu konuda bkz., D.Hay (1957) Europe: The Emergence of an Idea, Edinburgh: Edinburgh
University Press; A. Bance, The Idea of Europe: From Erasmus to ERASMUS, Journal
of European Studies, 12, 1992, pp. 1-19; Avrupa Kimlii zerine nemli baka kaynaklar
olarak unlara baklabilir: G. Therborn (1995) European Modernity and Beyond: The
Trajectory of European Societies, 1945-2000 (London: Sage); E. Moxon-Browne, "Eastern
and Western Europe: Towards a New European Identity?" Contemporary Politics 3, no. 1
(1997): 27-34; P. Taylor (1996) The European Union in the 1990s (Oxford: Oxford
University Press); H. Miall (1993) Shaping the New Europe (London: Pinter); ve, P. M.
Ltzeler, (ed.- 1994) Europe after Maastricht: American and European Perspectives
(Oxford: Berghahn).
16
J. Bloomfield, The New Europe: A New Agenda for Research?, M.Fullbrook (ed.-1993)
National Histories and European History, London: UCL Press, s. 255-284.
126
kefinin
yaklak
400.
ylnda,
1492
tarihi
Amerikann
Hristiyanlatrlmas m yoksa yerli halklarn (Indians) katliam olarak m
hatrlanmal? sorusu Avrupada ve Amerikada son yaplan almalarla
hala geerli kalan bir sorudur.17 Bu 1492 tarihi, Avrupa Hristiyan tarihi
asndan ayn zamanda Yahudilerin ve Mslmanlarn da Katolik
spanyadan niha olarak srgn edilmelerinin tarihiydi. Bugn Kurtubaya
gidenler, hl ehrin merkezindeki o zamann muhteem eseri Emev
Camiinin nasl yaklp ykldn ve yerine Herna Ruizin Rnesans
katedralinin dikilmi olmasnn din ve medeniyet farknn atmaya dnen
yzn nasl yansttn anlatrlar.
18. ve 19. y.y.larda Avrupa, gittike artan bir teknolojik ve siyas
stnle sahip olmas yannda, Reformasyonun ve pheciliin
(sceptisizm) etkisiyle Hristiyanln sarslmasna ramen, yalnz sosyal ve
ahlk dzenin temellendirilmesinde deil, tekine kar kendi konumunu
belirlemede de Hristiyan mirastan meruiyet almaya devam etmitir.
Hristiyanlk dndaki, mesela Hinduizm ve Budizm gibi dinlerin
Avrupadaki alglan gl bir rk-merkezci (ethnocentric) anlaya
dayanyor ve bu anlayn yansmas olarak, bu dinlerin geldii Dou
medeniyetinin, temelde bir kaos ve gayr-i akllik zellii tamas
sebebiyle Avrupann kendisiyle ilgili dzen, ahlklik ve akllik
karakterlerine ters den bir tekini temsil ettiine inanlyordu.18 slamla
ilikilerde ise, her ne kadar slamn Avrupa kltrnn geliimine katks
grmezlikten geliniyorsa da, 8. y.y.dan itibaren Mslmanlar Avrupa
ktasnda (spanya, Sicilya ve sonra Balkanlar) yaamn bir paras
olmulardr. Bylesi bir Avrupada varolu tarihine ramen, Trkiyenin
Avrupa Topluluunun en problemli yesi durumunda braklmas, bir
anlamda Avrupa kimliinin eskiden beri varolan hegemonik ve temelde
Hristiyan olan anlaynn hl devam ettiine iaret etmektedir.19 Avrupa
gemiinin bu tek-kltrl okunuu, balangtaki Avrupa Ekonomik
Topuluunun kurucular arasnda yer alan Fransz politikac Robert
Schuman tarafndan daha 1964de yle ifade ediliyordu: Avrupann
17
Bu konunun detayl bir tahlili iin bkz. L. Boff & V. Elizondo (eds. 1990) 1492-1992: The
Voices of the Victims, London: SCM Press.
18
Bu teki alglamasna dair en sekin analiz bilindii gibi Edward Saidin Oryantalizm
eseridir; Avrupann Budizm ile karlamas konusunda bkz.: P. Almond (1998) The
British Discovery of Buddhism, Cambridge: CUP; S. Batchelor (1994) The Awakening of
the West, The Encounter of Buddhism and Western Culture: 543 BCE 1992, London
Aquarian: HarperCollins. Avrupa ve Hinduizm iin bkz.: P. Marshall (ed.-1970) The
British Discovery of Hinduism in the Eighteenth Century, Cambridge: CUP.
19
Trkiyenin Avrupa Birlii ile ilikiler karsndaki zor durumunu, komnizmin
yklndan sonra slamn Avrupa tarafndan en nemli tehdit edici teki olarak
alglan ile ilikilendiren baz deerlendirmeler iin bkz.: R. Pohoryles (ed.-1994)
European Transformations: Five Decisive Years at the Turn of the Century, Aldershot:
Avebury, s. 33-49da, P. Schlesingern EuropeannessA New Cultural Battlefield adl
makalesi.
127
S.Gill & Gavin D`Costa & Ursula King (eds.-1994) Religion in Europe,
Netherlands/Kampen: Pharos Publishing, s.7. (R. Schuman, 1964, Pour L`Europe, Paris:
Nagel, s. 55-78den naklen.)
21
J. B. Duroselle (1990) Europe: A History of its Peoples, London: Penguin Books.
22
B. S. Turner (1994) Orientalism, Postmodernism and Globalism, London: Routledge, s.49.
(F. Nietzsche, 1968, The Genealogy of Morals: A Polemic, Edinburgh: University of
Edinburgh, s.183ten naklen.)
23
Avrupann kimliinin en temel esini Hristiyanlk olarak gren yaklamlara kar
eletriler iin mesela bkz.: G.Davie, R. Gill & S. Platten (eds.- 1993) Christian Values in
Europe, Cambridge: CAFE (Cristianity and the Future of Europe) Group, s. 65-77de, J.
Mackeyn How Far Can or Should Christian Values Shape a Changing Europe? adl
makalesi.
24
Bu konuda bkz.: D. Kerr (ed.-1992) Religion, State and Ethnic Groups: Comparative
Studies on Governments and Non-Dominant Ethnic Groups in Europe, vol 2, Aldershot:
Dartmouth Publishing Company.
128
ksur milyon nfusuyla tam yelik artlarn haiz bir mslman Trkiyenin
getirecei ekonomik, kltrel, siys ve psikolojik arl kaldrabileceini
dnemiyorum. Bu geree pek ok uzman dikkat ekmektedir. Mesel,
Amerikadaki nl think tank kurulularndan olan ve 1948de kurulmu
olan RAND Corporationn Uluslararas Politika Blm uzman (Graham
Fullern meslekda) Ian O. Lessera gre, Trkiyenin ABye yelii
asndan temel sorun,
... ou Avrupal iin, Avrupann 57 (bugn 70 milyon B..) milyonluk
bir mslman lkeyi iine alp alamayaca ya da almas gerekip gerekmediidir. Bu
konu, Bat Avrupada ou Maribli ve Trkiyeli mslman gmenlerin maruz
kald hogrszln ve yabanc dmanlnn gittike artt bir zamana denk
gelmektedir ...25
25
G. E. Fuller & Ian O. Lesser with P. Henze (1993) Turkeys New Geopolitics- From the
Balkans to Western China, Oxford: Westview press, s. 105.
26
S. Rushdie (1988) Satanic Verses, London: Penguin/Viking, s. 364-390.
27
Bu konuda mslmanlarn tam anlamyla bir maduriyet ve bask yaadklarna bir ilgin
delil udur: ngilterede bir Kfirlik Kanunu (The Law of Blasphemy) vardr, ve bu
kanun sadece Hristiyanlarn dn inanlarna yaplan saldrlara kar Hristiyanlar
korumak iin uygulanmaktadr. Bkz.: S.Ferrari&A.Bradney (eds.) (2000) Islam and
European Legal Systems, Ashgate: Hants, UK,s. 193-4; S. Vertovec & C. Peach (eds.1997) Islam in Europe, Macmillan Press: London, s.120. Hristiyanlarn The Law of
Blasphemy ile ve Yahudilerin de dini inanlarna ynelik saldrlardan Irk likiler Kanunu
(Race Relations Act-1976) ile korunmakta olduu gereine karlk, ngilteredeki
mslmanlarn kendi inanlarna yaplan saldrlara kar kanun bir korunmalar
bulunmamaktadr. Rushdie olaynn tm ngiliz ve Bat kamuoyunu megul etmesinin
derinliklerinde yatan sebepleri ve Rushdienin savunulmasndaki ifte standartlar
rneklerle rl bir analizle deerlendiren nemli bir alma yaplmtr. Bu alma
ngilterede ok tartma yaratmtr: Richard Webster (1990) A Brief History of
Blasphemy: Liberalism, Censorhip and The Satanic Verses, Southwold: Orwell Press. Bu
almasnda, Webster, zetle Batda tm liberal ynelimlere ramen Hristiyanlk ve
Yahudilik ile ilgili eitli edeb/sanatsal birtakm kitap, yayn ve filmlerin yasaklandn
veya sansrlendiini hatta bunun hl devam ettiini anlatmaktadr.
28
Bu konularn bir tahlili iin bkz.: G. E. Fuller & Ian O. Lesser (1995) A Sense of Siege
The Geopolitics of Islam and the West, Oxford. Westview Press, s.99 136.
129
29
G. Davie (2000) Religion in Modern Europe, Oxford: Oxford University Press, s. 130.
Davie (2000), a.g.e., s.131; bu eserde nakledildiine gre, nihayet 1995te Fransada
Counseil dtatn bartsnn baka bir disiplin bozucu davranla birlemedike
yasaklanamayaca karar ilgintir.
31
Davie (2000), a.g.e., s.131.
32
J. Nielsen (1992) Muslims in Western Europe, Edinburgh: Edinburgh University Press, s.
162-4.
33
Davie (2000), a.g.e., s.88-89.
30
130
34
S.Ferrari & A.Bradney (eds.) (2000) Islam and European Legal Systems, Ashgate: Hants,
UK, s.187-8; Religious Education and Collective Worship in England, Circular 1/94 (31
January 1994), Education Act 1993, Department for Education (DFE), Paragraph 60, s. 21;
ve Circular 1/94, Paragraph 68-74, pp. 22-23. ayrca bkz., G. Parsons (ed.-1993) The
Growth of Religious Diversity - Britain from 1945, vol 1, London: Routledge, s. 30.
35
Bu satrlarn yazar, ngilterede geirdii 7 yllk srede sadece yksek retim ve orta
retim kurumlarnda bizzat alm olmann getirdii akademik gzlemleriyle deil,
ocuklarndan birisinin orada ilkokula gitmi olmas sebebiyle de bu konularla fiilen
ilgilenmi, hatta okullardan birisinde ocuunun muafiyet hakkn kullanmakta bizzat
zorluklarla karlamtr.
36
Davie (2000), a.g.e., s.133.
131
Zorunlu (Z)
Semeli (S)
Almanya
Avusturya
Danimarka
Finlandiya
Fransa
Z
-
Hollanda
Tamamen dn
cemaatlerin okullarna
ngiltere
rlanda
sve
talya
Norve
S
Z
Yunanistan
37
Mezhebe
Dayal (M)
Mezhepler
st (M)
M (Luteran&
Katolik)
M
(Protestan)
M (Devlet
Okullarnda)
M (Luteran)
M (Katolik
din okullar
ve
Yahudi
okullar)
M (Protestan,
Katolik,
Yahudi,
Mslman)
M
(Hristiyan...)
M
(ounlukla
Katolik)
M
(lkokulda
Ahlak dersi
olarak)
M (Katolik)
M (LuteranProtestan)
M (Ortodoks
arlkl
Hristiyan ve
slam)
Kilisenin Katks
retmeni
Tayin
Eder
Dersi
Tefti
Yetkisi
2-3
2-3
2
-
+
-
+
+
+
+
2-4
Teklif
sunabilir
+
2-3
1-2
2
+
+
+
+
+
+
132
Yaygn
Olan
Hristiyan Dier Balca
Bir Dne Bal
Kilisesine Ballk
Olmayanlar
Mezheplere Ballk
69.0 (Anglikan)
14.0 (Dier Protestan),
2.0
10 (Katolik)
46.7 (Luteran ve Kalvinist)
43.8 (Katolik)
4.9
86.0 (Katolik)
2.0 (Protestan)
3.0
76.4 (Katolik)
2.0 (Protestan)
4.3
38
Jeff Haynes (1998) Religion in Global Politics, London: Longman, s.66; J. Madeley (1991)
Politics and Religion in Western Europe, G. Moyser (ed.- 1991)Religion and Politics in
the Modern World, London: Routledge, s. 28-66.
39
Gnmzde sosyal bilimciler seklerleme tezine daha ihtiyatl bakmaya balamlardr.
Bunlardan Peter Berger, en son makalelerinden birinde, kendisinin de katkda bulunduunu
itiraf ettii seklerleme tezinin, dnn rolnn sona ermesi anlamnda artk geerliliinin
kalmadn da ifade etmitir. Bergere gre, gnmzde dinlerle ilgili sosyolojik
almalarn en nemli konularndan birisi, seklerleme(secularising) sreci ile
seklerleme-kart (counter-secularising forces) faktrler arasndaki karlkl
etkileimdir: P. Berger (1997) Secularism in Retreat , The National Interest, no. 46,
1996/1997.
133
G. Kepel (1994) The Revenge of God, Cambridge: Polity, s. 81; D. Martin (1994) Religion
in Contemporary Europe, J. Fulton & P. Gee (eds.-1994) Religion in Contemporary
Europe, NY: Edwin Mellen, s. 1-16.)
41
M. Bunting, Church in a State, The Guardian, 15 ubat 1996.
42
M. Fogarty (1992) The Churches and Public Policy in Britain, Political Quarterly, 63, 3,
s. 301-16.
43
H. Goulborne & D. Joly (1989) Religion and the Asian and Caribbean Minorities in
Britain, Contemporary European Affairs, 2, 4, s. 77-98.
44
G. Davie (1994) Unity in Diversity: Religion and Modernity in Western Europe, J. Fulton
& P. Gee (eds.-1994), Religion in Contemporary Europe, NY: Edwin Mellen, s. 52-65.
45
J. Madeley (1991), a.g.e., s. 60.
46
A. Gooch (1996) Spanish Churches Denies Leading Flock to Polls, The Guardian, 22
ubat 1996.
47
EVSSGnin Dnya Deerler Aratrmas koordinatr Amerikada Michigan
niversitesinde Sosyal Aratrmalar Enstitsnden Prof. Ronald Ingleharttr. EVSSG
Avrupann kltrel ve dn deerlerini ve bu deerlerin Avrupay ynlendirip
ynlendirmediini aratran geniapl bir aratrma grubudur. Alan aratrmalarn ve
anketleri belli periyotlarla tekrarlamaktadrlar.
48
En son olarak 1999da da EVSSG tarafndan Avrupann dn kimlik haritasn karmaya
ynelik bir aratrma yaplmtr. Ancak bu son aratrma sonular henz
yaynlanmamtr.
49
G. Davie (2000), a.g.e, s. 8-11.; S. Ashford & N. Timms (eds.- 1992) What Europe Thinks:
A Study of Western European Values, Aldershot: Dartmouth, s. 40-46.
134
Noel ve
Ylda
Paskalyada Bir
Hibir
Zaman
% 29
%
23
10
81
40
33
33
% 10
%
8
7
7
13
8
10
%8
%
13
17
6
23
8
15
%5
%
4
7
1
4
4
4
% 40
%
52
59
5
19
47
38
13
21
49
19
10
10
18
15
12
16
6
16
8
5
7
9
56
47
18
41
11
9
10
10
135
Avrupa Ortalamas
KATOLK lkelerde
Belika
Fransa
rlanda
talya
Portekiz
spanya
KARMA (Katolik ve
Protestan) lkelerde
ngiltere
Hollanda
Kuzey rlanda
Bat Almanya
Protestan (Luteran)
lkelerde
Danimarka
zlanda
Norve
sve
lmden
sonra
Cennet
Hayat
Tanr
Ruh
eytan
% 70
%
63
57
96
83
80
81
%60
%
52
50
84
67
58
60
%43
%
37
38
77
54
31
42
%41
%
30
30
85
45
49
50
%25
%
17
19
52
35
24
28
71
61
95
63
64
63
86
62
44
39
70
38
53
34
86
31
30
17
72
15
64
76
75
65
45
47
73
88
54
58
34
60
81
45
38
19
55
57
44
31
10
31
19
24
12
136
H. McLeod (1997) Religion and the People of Western Europe 1789-1989, Oxford: Oxford
University Press, s. 132-154.
52
D. Hanley (ed.- 1996) Christian Democracy in Europe A Comparative Perspective,
London: Cassell-Pinter, s. 213-14.
137
138
139
64
140
5. Avrupada Budizm
Avrupada slam dndaki dinlerin durumu incelendiinde grlr ki,
Budizm kendine zg bir yere sahiptir. Hinduizme ve slama kyasla
Budizm, Avrupada kendisine farkl bir sosyal ve kltrel transformasyon ile
yer bulmutur. Eer Hollandal mehur ressam Vincent Van Goghun
1888de o zamanlar yaad gney Fransada kendisini, kafas tra edilmi,
gzleri ekik, -kendi ifadesiyle- ezel ve ebed Budann basit bir kulu olan
bir Japon Budist keii gibi resmetmesini70 ya da daha 1906da Londrada
bir ngiltere Budist Cemiyetinin (Buddhist Society of England), yine
1924te Berlinde, 1929da Pariste byle Cemiyetlerin kurulmu oluunu71,
19. y.yda Budizmin Avrupada yaygn bir ekilde yeterince bilindii
eklinde yorumlamazsak, gnmz Avrupasnda, Budistlerin varl
1960larda balamtr denilebilir. Tibet Budizmine ait eitli metinlere
daha 18. y.y. ortalarnda bile Avrupada, Almanyada ve Fransada
karlalm olmas da bu gerei deitirmemektedir. Eugene Burnouf ve
Friedrich Schlegel gibi Oryantalistlerin 19. y.y.da Budizme olan ilgilerine
ve almalarna72 ramen Budizmin Avrupada gruplar halinde insanlarn
ilgisini ekmesi ok daha sonralardr; yani, II. Dnya Sava sonrasndadr.
1960larda pek ok faktr, Budizmin Avrupada yaylmasnda rol
oynamtr:
1- 1959da in igalinden kaarak nce Hindistana ve Nepale giden
yzlerce Tibetli lama nn bir ksmnn da Avrupaya iltica etmesiyle
sonulanan Tibet bunalm,
2- 1960lar Avrupasnda ortaya kan ve kart-kltr diye
tanmlanan, sayesinde uyuturucu kullanmnn yaygnlat hippi pop
kltr ki genler arasnda dounun mistik inanlarna ilgi duyulmasna
ortam salamt. Bu bilgilerin ounu almalarndan aldmz Stephen
Batchelora gre73, gnmz Avrupasnda Budizmin yaylmas 1960larda
gen olup bu kart-kltr hareketinde yer alm insanlar eliyle olmutur.
3- Bu ilk iki sebebin etkisiyle, pek ok gen Avrupalnn Hindistana
ve Gneydou Asyaya seyahat edip oralarda kalmalar ve dnlerinde yeni
bir ynelile gelmeleri,
70
M. Bathcelor & Kerry Brown (eds.-1992) Buddhism and Ecology, London: Cassell, 1992,
s. 67de P. Timmerman tarafndan Western Buddhism from the Enlightenment to Global
Crisis adl maklede nakledilmitir. Batda Budistler tarafndan bu resim gerek anlamda
Bat Budizminin ilk eseri olarak tannmaktadr. Van Gogh kendisini bunalma iten bir
moral k, akabinde Hristiyan inancn kaybedi, ve nihayet Budizme yneli
tecrbesine ramen, Budist kurtulu resmi yaptktan bir yl sonra intihar etmitir.
71
C.Humphreys (1975) Buddhism, London: Penguin Books, 224-229.
72
R. Schwab (1984) The Oriental Renaissance: Europes Rediscovery of India and the East,
1680-1880, New York, s.71.
73
S. Batchelor (1994) The Awakening of the West: The Encounter of Buddhism and Western
Culture, London: Aquarian.
141
75
76
77
78
Teravada Budizmi, Sri Lanka ve Gneydou Asya kkenlidir. Bazen yanllkla Hinayana
mezhebi olarak adlandrlr. ngiltere, Fransa ve Almanyadaki etnik Budist viharalar
(manastrlar) yannda, bu lkelerde Avrupal yani beyaz Budist viharalar da mevcuttur.
Bunlardan birisi de ngilterenin kuzeyinde Cumbria blgesinde Lancastera bir buuk saat
mesafedeki Manjushri Budist viharasdr. Son derece gzel bir tabiat kesinde eski bir
atodan dntrlm olup kk bir ngiliz Mahayana Budist merkezi olarak faaliyet
gstermekte ve zaman zaman misafirlere kaplarn amaktadr. Lancasterda University
College of St.Martinde Din Bilimleri Blmnde retim yesi olduum dnemde, bu
viharaya grup olarak davet edilmi ve kalmtk. Burada iki gn geirmi olmam, Budizmi
tanmamda son derce yararl olmutur.
Tibet gelenei ise, ki bazen o da yanllkla Tantrik Budizm olarak adlandrlmaktadr,
Hindistandaki Mahayana Budizmine dayanmaktadr. Batda ilk Tibet Mahayana Budist
merkezi de, ilgintir, ngilterenin skoya blgesinde 1968de almtr. Dier pek ok
Budist mezhebi gibi meditasyona ve inzivaya nem verilir. Tibet Mahayana Budizminin
deiik izgileri (Kagyu, Geluk ve Nyingma), Avrupann deiik lkelerinde, ngiltere,
Fransa, talya, spanya ve Hollandada meditasyon merkezleri amlardr.
Zen Budizm Avrupada dier Budist mezheplerden daha popler olmasna ramen daha
yaygn saylmaz. lk merkezi Pariste alm ve oradan dnyaya yaylarak 200 ksur
merkeze ulamtr.
Niren Budizmi de 13. y.y. Japonyasna kadar gerilere gider. Lotus Sutrann yeniden
yorumlanmas ile ortaya kmtr.
Bat Budizmi ise zellikle 1967de Bat Budistleri Kardelik Tarikat adyla kurulan bir
cemiyet ile kendisini gstermitir. Avrupada yzlerce mridi olan bu hareket Asya
Budizminin temel zellii bulunan rahiplerle rahip olmayanlarn birbirinden ayrld
gelenee kar karak yaylmtr. Kadn ve erkek Budistlerin de her pratikte eit oluu
vurgulanarak Buda, Dharma ve Sanghaya ballk yeterli bulunmaktadr. Bat Budist
hareketi zellikle byk ehirlerde hi tahmin edilemeyecek sekler isimler kullanarak
basit anlamda stresten kurtulma ve meditasyon teknikleri reten merkezler olarak
almakta ve buralarda mridler kazanmaktadrlar.
142
R. King (1999) Orientalism and Religion: Postcolonial Theory, India and The Mystic
East', London: Routledge, s.144-5.
80
S. Vertovec & C. Peach (eds.-1997) Islam in Europe, Macmillan Press: London, s.13.
81
J. Nielsen (1992) a.g.e., s.s.1-7.
143
144
145
temelli zor artlar, Avrupa devletlerinin Bosna krizini ve daha sonra Kosova
krizini zmede dikkat ekici biimde pasif kalmalar, hatta Avrupann
Filistin problemi konusunda genelde duyarsz yaklam, Avrupadaki
mslmanlarn kendilerini ne yaparlarsa yapsnlar yabanc (alien) olarak
hissetmekten kurtulamamalarna yol amakta ve atma teorisyenlerine
yeterince malzeme vermektedir. Avrupadaki Mslman aznlklarn
geldikleri lkelerin de, tarih ve dn sebeplerle tehdit olarak alglanmas,
etnik kkeni buralardan olan mslmanlarn da bundan payn almasyla
sonulanmaktadr. Edward Saidin daha 1981de ifade ettii gibi, neredeyse
dnyada olan her ktln sorumluluunun bana slam kelimesinin
tektipletirici
ilitirilmesi
Fundamentalism/Kktendincilik
tezinin88
88
(1992) Reflections on the History of Zionism and Israel, 196-205.] Bugn gerekten
sosyolojik anlamda bir diasporadan bahsedilecekse eer, bu, Filistinlilerin de (hatta
Hristiyan Filistinlilerin de) dahil olduu mslman diasporasdr. ngilterede Surrey
niversitesi lahiyat Fakltesi Yahudi-Hristiyan Tarihi retim yesi Prof. Michael
Priorn belirttii gibi srailin kuruluu ve Aliyah yani yahudiler iin dn kanunu,
Filistinlilerin srgnyle ve en temel haklarnn yokedilmesiyle gereklemitir. [M. Prior
(1997) The Bible and Colonialism A Moral Critique, Sheffield Academic Press, 198.] O
halde hem Filistin diasporas hem de genel olarak mesela Avrupada yaklak 13 milyonu
bulan bir mslman nfs, kolonyalizmin miras olarak aznlk/gmen statsnde her
trl gettolama problemiyle kar karyadrlar. Bu diasporann mslman lkelerdeki
siyasal-ekonomik gerilikle ilgisi phesiz bulunmakla beraber zellikle AB ve slam
ilikileri bakmndan hatrlanmas gereken bir sosyolojik fenomen olmaldr.
1988 ylnda Amerikan Bilim ve Sanatlar Akademisi tarafndan bir proje oluturulmu ve
finanse edilmitir. Fundamentalism Project, yani Kktencilik Projesi ad verilen bu
alma, 20. y.y.da farkl dinlerde ve kltrlerde sekler moderniteye kar oluan dn
canlan/tepki hareketlerini incelemek zere yaplm ve 5 dev cilt halinde Chicago
niversitesi Yaynevi tarafndan yaynlanmtr. Sernin Kktenci Hareketler zerine Bir
nceleme adl birinci cildinde (Martin E. Marty and R. Scott Appleby, eds.-1991,
Fundamentalisms Observed), Hristiyanlk, Yahudilik, slam, Hinduizm, Sihizm, Budizm
ve Konfyanizm dinlerindeki muhtelif hareketler incelenmektedir. Kktenci Hareketler ve
Toplum adl ikinci ciltte (Helen Hardacre, Everett Mendelsohn, and Majid Tehranian, eds.1992, Fundamentalisms and Society: Reclaiming the Sciences, the Family, and Education),
slam, Hristiyanlk ve Yahudilik dinlerinde kktenci (fundamentalist) hareketlerin dnya
grlerinin, bilim, teknoloji, aile, kadn ve eitim konularndaki yansmalarna rnekler
verilmektedir. nc cilt, Kktenci Hareketler ve Devlet (H. Garvey, Timur Kuran, and
David C. Rapoport, eds.-1993, Fundamentalisms and the State: Remaking Polities,
Economies, and Militance) adyla kmtr. Bu ciltte, Mslman, Yahudi, Hristiyan,
Hind, Sih, ve Budist geleneklerdeki muhtelif hareketlerin, ilgili lkelerdeki hukuk,
ekonomi, ve sosyal atma konularna yaklamlar tahlil edilmektedir. Kktencilik ve
Sonular diye evirebilecek drdnc cilt (Nancy T. Ammerman, Robert Eric Frykenberg,
Samuel C. Heilman, and James Piscatori, eds-1994, Accounting for Fundamentalisms: The
Dynamic Character of Movements), kktenci hareketlerin yapsal zellikleri ile deien
dnyagrleri, ideolojileri ve programlar arasndaki ilikileri, sonuta iinde yaadklar
toplumlardaki deiimler hakknda evrimci ya da devrimci mi, aktivist ya da pasivist mi
olarak ele aldklar noktasndan inceleme iddiasndadr. Son cilt, Kktenci Hareketler: Bir
Karlatrma (Martin E. Marty and R. Scott Appleby, (eds.-1995) Fundamentalisms
Comprehended) nceki ciltlerde verildii dnlen bilgiler temelinde farkl dinlerdeki ve
medeniyetlerdeki dn canlan hareketleri zerine kresel bir aklayc model ortaya
146
147
148
M. Bernal (1998-ev.), Kara Atena: Eski Yunan Uydurmacas Nasl mal Edildi?, s. 74-92
Gerekten de bu mit, Martin Bernalin Antik Yunann Tezgahlanmas adn verdii ve
ilgin bir tutarllk ierisinde medeniyet tarihi balamnda anlatt bir kurgudur.
98
Renan, mslman dnyann gerilemesinden Araplar ve Trkleri rken ve kltrel olarak
sorumlu tutuyordu ve yetersiz de olsa Namk Kemal Renana bir Reddiye yazmt. Renan,
Sami Dillerinin Karlatrmal Sistemi ve Genel Tarih (1847-61, Historie gnrale et
systme compar des langues smitiques) adl bir almasnda, ileri srd slam ve
Sami rkla ilgili aalayc yorumlarn Pariste Bilim ve slamlk adl bir konferansnda
tekrar etmi; bunu 1883de srgndeyken duyan Namk Kemal de Renana cevaben
Renan Mdaafaanmesini yazmt. Bu mdaafname ayn zamanda mesela . inasinin
Renan sempatisi ile N. Kemalin eletirisi arasndaki bak as farkn sergiler. Niyazi
Berkes, N. Kemalin bu Mdaafaanmesini baarsz olarak deerlendirir: bkz. N. Berkes,
1978, Trkiyede adalama, stanbul: Dou-Bat yaynlar, 344.
99
Konumuz asndan, arkiyatln, gcn karlatrmal filoloji, karlatrmal anatomi
ve rk kuramndan alp, Saidin ifadesiyle, yorumlarn tarihselciliin, Darwinciliin,
Freudculuun, ve Spenglerciliin yrngesinde devam ettirdii hatrlanmaldr.
100
Weberin belki de en ok sevdii kavramlardan rasyonalitenin temelinde bu vard.
101
J. M. Blaut (1993), The Colonizers Model of the World, London: the Guilford Press, s. 52104.
102
M. Mann (1986) The Sources of Social Power: A History of Power from the beginning to
A.D. 1760, Cambridge: Cambridge University Press.
149
F. Fukuyama (1992) The End of History and the Last Man, New York: The Free Press.
S. Huntington (1997) The Clash of Civilisations and the Remaking of World Order,
London: Simon/Schuster Ltd.
105
M Eliade (1990-ev.) Dnin Anlam ve Sosyal Fonksiyonu, s. 6.
104
150
151
Bu konuda bkz.: Eric O. Hanson (1987) Catholic Church in World Politics, Princeton:
Princeton University Press. Litreratrde bir Katolik d politikas ya da Vatikann D
Politikas gibi ifadelere rastlamak mmkndr.
111
A. Davutolu (2000) Bunalmdan Dnme Bat Medeniyeti ve Hristiyanlk, Dvan
dergisi, 2000/2, stanbul: Bilim ve Sanat Vakf, s.73.
112
A. Davutolu (1997) Medeniyetlerin Ben-draki, Dvan dergisi, 1997/1, stanbul: Bilim
ve Sanat Vakf.
152
153
117
154
155
1993 ylnda yaplm istatistik bir almaya gre, Avrupada, sadece Fransa, Almanya ve
ngilteredeki mslmanlarn nfusu yaklak 6 milyonu bulmaktadr. (B. Etienne -1989Islamic Associations and Europe, Contemporary European Affairs, 2, 4, s. 30-31.) Bu
aznlklar kendi yapsna entegre etme konusunda zorluklar yaayan Avrupa, 70 milyonluk
Trkiyeyi ne yapaca konusunda endieler tamaktadr.
119
Oryantalizmin nl yazar, siyaset bilimci Edward Said, bu ac olaydan sonra 16 Eyll
2001 tarihli The Observer gazetesinde aklad grlerinde, bu tehlikeye iaretle, ..
Herkes - Bu terrizme kar bir savatr diyor. Fakat nerede, hangi sonulara ynelik
olarak? Kimse buna cevap vermiyor. Israrla sylenen tek ey, terrizme kar olduumuz
ve bu yzden Ortadouya ve slama kar durduumuz du.... Daha da arpc olan,
sanki Amerikann slam dnyasnn ou blgesinde srekli bir sava ya da atma
halinde olan bir lke deil de uyuyan bir sper dev olduuna inanmamzn istenmesiydi....
(Edward Said, Islam and the West are inadequate banners, The Observer, 16 September
2001, Sunday). Ayn tarihli gazetede, bir dier isim, slam ile ilgili pek de olumlu olmayan
yazlaryla tannan Fred Halliday de bu paralelde grler ileri srmekteydi. Saidi
destekleyen pek ok veri sz konusudur. Mesel, son 30-40 ylda Birlemi Milletler
tarafndan yaplan toplam 13 operasyonun 9u dorudan Mslman blgelerde veya
Mslmanlar ilgilendiren noktalardadr. Sna 1967, Kemir-1949dan beri, Kbrs1964ten beri, Golan Tepeleri-1974ten beri, Lbnan-1978den beri, Irak-1991den beri,
Bat Sahra-1991den beri, Bosna-1992den beri, ve Somali-1992den beri. Buna Kosovay
ekleyebiliriz. (G. E. Fuller & Ian O. Lesser (1995) A Sense of Siege The Geopolitics of
Islam and the West, Oxford: Westview Press, s. 159-60.)
156
Joseph A. Camilleri & Chandra Muzaffar (eds.-1998) Globalization : The Perspectives and
Experiences of the Religious Traditions of Asia Pacific, Selangor: Just World, 24-28.
121
Sangjin Han (1998) A Confucianist Approach to Globalisation, Joseph A. Camilleri &
Chandra Muzaffar (eds.-1998) Globalization : The Perspectives and Experiences of the
Religious Traditions of Asia Pacific, Selangor: Just World, s. 157.
122
a.g.e., s. 33.
157
123
124
Pracha Hutanuwatr (1998) Globalisation Seen from a Buddhist Perspective, a.g.e., s. 91.
Tarihte slam medeniyetinin ilim geleneinde tekini tanmann pekok rnei
verilmitir. Daha 9. ve 10. y.ylardaki el-Brnnin at-Tahqq m lil-Hindi ve eSehristnnin al-Milel ve`n-Nihali baka dinlere ve milletlere dair objektif tanmlamann
en sekin rneklerindendir.
158
YARARLANILAN KAYNAKLAR
Abidin, S. Z. & Z. Sardar (1995) Muslim Minorities in the West,
London: Grey Seal Publications (published for The Institute of Muslim
Minority Affairs).
Almond, P. (1998) The British Discovery of Buddhism, Cambridge:
CUP; S. Batchelor (1994) The Awakening of the West, The Encounter of
Buddhism and Western Culture:543 BCE 1992, London Aquarian:
HarperCollins.
Amin, S. (1993-ev.) Avrupamerkezcilik - Bir deolojinin Eletirisi,
(Leurocentrisme, Anthropos-Economical, 1988), stanbul: Ayrnt yaynlar.
Ashford, S. & N. Timms (eds.- 1992) What Europe Thinks: A Study of
Western European Values, Aldershot: Dartmouth.
Bance, A.
(1992) The Idea of Europe: From Erasmus to
ERASMUS, Journal of European Studies, 12.
Press.
159
160
161
162
163
164
165
166