T.C.

ULUDA NVERSTES
LAHYAT FAKLTES
Cilt: 11, Say:1, 2002
ss. 121-166

AVRUPA BRLnin DN KML ve AVRUPAda DNLER:

HIRSTYANLIK, YAHUDLK, HNDUZM, BUDZM VE SLAM
Blent ENAY
ZET
Avrupa Birliinin Dn Kimlii ve Avrupada Dinler:
Hristiyanlk, Yahudilik, Hinduizm, Budizm ve slam
Bu makle, balkta belirtilen iki konuda bir deerlendirme sunmaktadr.
Birincisi, Avrupa Birliini oluturan toplumlarda bir Dn Kimlikten
bahsedilebilir mi? sorusu, ikincisi ise, bu sorunun cevaplanmasnda slam
ve dier dinlerin mesel, Hristiyanlk, Yahudilik, Hinduizm ve Budizmin
Avrupa toplumundaki yerlerinin doru anlalmas gerektii hususudur.
Makle, Hristiyanlk dndaki dn inanlarn Bat dnyasna yerlemesi
olgusunu sadece geici bir varolu veya kk apl egzotik gettolar olarak
deil, fakat, Avrupann pek ok lkesindeki kalc mslman aznlklar
yannda Hind ve Budist inanllarnn da bulunmas rneinde olduu gibi
devaml, kalc, ve byyen bir varolu olarak ele almaktadr. Eskiden beri
Hristiyan olan lkeler, kendi topraklar zerinde dier dinlerin veya dnya
grlerinin artan rekabeti ile kar karya kalmlardr. Avrupa bir
Hristiyan Kulb deildir; ancak Hristiyanlk teki medeniyetler sz
konusu olduunda bir st-kimlik olarak ilikileri ekillendirmede etkili
olmaya doal olarak devam etmektedir. Sonu blmnde, bir din farkll
tartmasna deil, dinler tarafndan temelleri in edilen bir medeniyet
idrkinin varlna iaret edilmektedir. Yahudiliin, Hinduizmin, Budizmin
ve slamn Avrupadaki yeri bu balamda ele alnmaktadr. Trkiyenin
Avrupa Birliine mracaatnn dn boyutunun en azndan sosyolojik ve
tarih erevede dikkate alnmas Trkiyenin yararna olacaktr.

Yard. Do. Dr., U.. lahiyat Fakltesi Dinler Tarihi retim yesi

SUMMARY
Religious Identity of European Union and Religions in Europe:
Christianity, Judaism, Hinduism, Buddhism and Islam
This paper presents two intertwined aspects of the place of religions in
contemporary Europe. The first aspect is the question of whether one can
speak of a religious identity of European Union as such, or in fact, of
Europe. The second one is that the understanding of the place of
Christianity, Judaism, Hinduism, Buddhism and Islam in contemporary
Europe is crucial in answering the first question. The paper argues that the
presence of non-Christian religions in Europe is not a temporary existence
or small exotic phenomenon, but a long-term, resident and growing reality.
Europe is not a Christian Club any more than the Muslim world is a
Muslim Club; however, Europes core identity still continuous to be
essentially Christian as well as European in the sense of belonging to a
different history and worldview when it encounters with the others at
various levels, cultural or political. This matter can be best understood not
in terms of religious differences but rather in the context of civilisational
consciousness which is defined ultimately by the history of religion that
any society belongs to. It is to the best interest of Turkey that the religious
dimension of its application to European Union and the debates
surrounding it should be seriously taken into consideration in sociological
and historical perspectives.

*****
1) Bir Avrupa Kimlii Var mdr?
2) Avrupa Kimlii, Hristiyanlk ve teki Dinler
3) Avrupada Yahudilik
4) Avrupada Hinduizm
5) Avrupada Budizm
6) Avrupada slm
7) Avrupa-merkezci Tarih Anlay
8) Sonu: Dinler Tarihinden Kresellemeye
Medeniyet drki

Avrupada Dinler ile

ilgili yaplacak bir deerlendirme,
Dinler
Tarihinin
bugn
asndan
olduu
kadar
Trkiyenin Avrupa Birliine
giriinin dn boyutu asndan da
nem tamaktadr. Yaplacak
deerlendirmelerin tutarl ve
isabetli olabilmesi iin, ncelikle,
muhtelif dinlerin yakn gemite ve gnmzde Avrupa Birlii
corafyasndaki durumunu ana hatlaryla gzden geirmekte fayda vardr.
Bu amala sorulabilecek sorulardan bazlar unlar olabilir:

122

1. Avrupa Birliinin bir dn kimlii var mdr? (AByi oluturan

anlama metinlerinde kimlik ile ilgili ayrca blmler vardr).
Kreselleme konusunda grlerine sk sk bavurulan Roland Robertson,
bu konuda kimlik iktidardr diye dnmekte ve ayn zamanda insanlarn
bir kimlik hakk olduundan bahsetmektedir.1 Kimlik Hakknn,
kreselleme ile kkenlerin aray arasndaki ilikiyle ilgili olduunu
vurgular. Bu anlamda aday ye lkelerin tannma abalar bizatihi ABnin
bir kimlik oluu ile ilgilidir ve yeler bu kimliin paras olmak
istemektedirler. Halklarla ynetenlerin farkl dnmeleri ayr bir konudur.
Uluslar aras turizm ve insanlarn tarihte olduundan ok daha fazla birbirini
tanmas yani kltrler aras ilikiler, kresellemenin kategorik olarak kt
olmad anlamna da gelir. Soru neyin kreselletiidir.
2. Bu kimliin olumasnda Hristiyanln rol, arl ve Hinduizm,
Budizm gibi dinlerin yeri nedir? Avrupa Topluluu corafyasnda dinlerin,
mesel Hristiyanlk, Budizm, Hinduizm ve Yeni Dn Hareketlerin konumu
nedir?
3. ABnde slamn yeri nedir; ve, bir slamofobi den (eitimde,
politikada, medyada, vs.) bahsedilebilir mi? (ngiltere rnei..)
4. Kreselleme (Globalisation) tartmas asndan Avrupamerkezci (Eurocentric) Dnya Grnn, ABnin dn kimliinin
ekillenmesindeki etkisi nedir?
5. AB-Trkiye likileri, sadece bir din fark sorunu olarak deil,
epistemolojik ve aksiyolojik farkllklara dayal bir Medeniyet Sorunu
olarak ele alnrsa daha doru sonulara ulalmaz m?
Niin bu sorular sorulmaldr? nk dnyann ounda dn
corafyann tektip/homojen bir grnt sunmaya devam etmesi ihtimal
ddr. Protestanln Latin Amerikaya nfz etmesi gibi rnekler yannda,
Hristiyanlk dndaki dn inanlarn Bat dnyasna yerlemesi olgusunu
sadece geici bir varolu veya kk apl egzotik gettolar olarak deil fakat
devaml, kalc, ve byyen bir varolu olarak hatrlamak daha doru
olabilecektir. Bariz rnekleri, Avrupann pek ok lkesindeki kalc
mslman aznlklar yannda, Budist inanllardr. Eskiden beri Hristiyan
olan lkeler, kendi topraklar zerinde dier dinlerin veya dnya grlerinin
artan rekabeti ile kar karya kalmlardr.2
Bu maklede, sz konusu dn farkllklar deerlendirilirken, kimlik,
st-kimlik, dn aidiyet, Avrupa-merkezci tarih anlay ve medeniyet
idrki kavramlarna dikkat ekilmektedir.
1
2

R. Robertson (1992) Kreselleme: Toplum Kuram ve Kresel Kltr, ev.: .H.Yolsal,

Ankara: Bilim ve Sanat, s.269-270.
J. F. Mayer (ev.-2000) II. Vatikan Konsilinden sonra Hristiyan Dnyasndaki Yeni
Temayller ve Gelimeler, Dvan dergisi, 2000/2, stanbul: Bilim ve Sanat Vakf, s. 108.

123

1. Bir Avrupa Kimlii Var mdr?

Avrupa Birlii asndan kimlik kavramnn tanmnn
hatrlanmasnda yarar vardr. Avrupann Dn Kimlii denildiinde burada
temel alnan kimlik terimi, felsefecilerin ele ald felsef ya da metafizik
anlamda kimlik deil, medeniyet tarihilerinin, sosyologlarn ve
psikologlarn kullandklar anlamda kimlik kastedilmektedir.
Genel olarak sosyal-beer bilimlerde iki tr kimlik inasndan
bahsedilir: Ferd kimlik ve kollektif kimlik. zellikle kolektif kimlik, bir
ahsn baka ahslarla iletiim ve etkileiminin yansmas ile ekillenen
dialojik bir kimliktir.3 Dn, etnik ve kltrel erevede kimlik aidiyet
ifade eder.4 Peter Berger, Bat toplumlarnn sosyolojik tecrbesinden
hareketle deerlendirme yaparken, kimliin tanmnda bireysel bilinlilii
(individiual consciousness) vurgular ve objektif gereklik denilen eyin
toplum ve tarih tarafndan ekillendiine iaret eder.5 Gerekliin Sosyal
ns adl eserinde de kimliin son tahlilde, ortak semboller, ilgiler ve
anlamlar dnyas olduundan bahseder.6 Kolektif kimlik, son tahlilde, bir
siyas-tarih-coraf aidiyet ifade eder. lgin bir ekilde Avrupa kolektif
kimliinin aidiyeti Vladivostoktan San Franciscoya kadar uzanr. Kiev ve
New York Avrupallk kavramna dahil edilir.7 Avrupa iin bu iki u
arasndaki en belirgin ortak kimlik esi Hristiyanlk olarak grlmektedir.
Hristiyan sosyal doktrini baka dinlerin ve medeniyetlerin doktrinlerinden
stn grlmektedir. Fransz Aydnlanma geleneine ramen Hristiyanln
Avrupay Avrupa yapan deerlerin kaynanda yer aldna inanlr.8
Avrupa
Komisyonunun
1996da
Portekizde
Coimbra
niversitesinde dzenledii Avrupa Kimlii ile ilgili bir alma raporunda
(ki T. Jansen tarafndan edit edilerek Reflections on European Identity-adyla
3

C. Taylor (1992) Multiculturalism and The Politics of Recognition, Princeton: Princeton

University Press, s.25-37; Jones, R. Kenneth Paradigm Shifts and Identity Theory Hans
Mol (1978) (ed.) Identity and Religion-International, Cross-cultural Approaches, London:
Sage Publications, s.60. Also see, P. Berger & T. Luckmann (1967) The Social
Construction of Reality, New York: Doubreday, 194-5.
4
W. Shaffir, Witnessing as Identity Consolidation - the case of the Lubavitcher Chassidim,
in Hans Mol (ed.) (1978) Identity and Religion-International, Cross-cultural Approaches,
London: Sage Publications, s. 40.
5
P. Berger (1973) Identity as a Problem in the Sociology of Knowledge, in G. W.
Remmling (ed.) Towards the Sociology of Knowledge, London: Routledge & Keegan
Paul, s. 275.
6
P. Berger & T. Luckmann (1967) The Social Construction of Reality, New York:
Doubreday, 55, 114-5, 194-5.
7
O. Khler (1986) Europa, Josef Hofer & Karl Rahner (ed.) Lexikon fr Theologie und
Kirche, 2nd ed., Freiburg/ Br., colt 1187; Jansen, T. (ed.-1999) Reflections on European
Identity, http://europa.eu.int/comm/cdp/working-paper/european_identity_en.pdf, s. 9.
8
H. Schneider, The Dimensions of the historical and cultural core of a European Identity,
Jansen, T. (ed.-1999) Reflections on European Identity,
http://europa.eu.int/comm/cdp/working-paper/european_identity_en.pdf, s. 16.

124

1999da yaynlanmtr), nitelikleri belirlenmeyen bir Avrupa terimini

kimlik tanmnda kullanmann net bir anlam ifade etmedii genel kabul
olarak vurgulanmakta ve fakat sonuta Avrupa kimliinin, blnmez bir
ekilde kalplerimizde ve zihinlerimizde Hristiyanln kltrel-sosyal
deerlerine dayal9 olduu vurgulanmaktadr. Yine ayn raporda, kimliin
bir tr kendisi (self) ve teki (other) ayrmna dayal kolektif bir
tanmlama olduundan hareketle, bugn Avrupa Kimliinin, tarih srecin
ortaya koyduu Antik Yunandan gnmz Avrupasna uzanarak
Hristiyanl ve Avrupa hukuk anlayn esas alan klasik tarihselci bir
temele dayandrld ortaya konmaktadr.10 te yandan, artk son
zamanlarda Kiliselerin boaldna bakarak, Avrupa insan iin
Hristiyanln birletirici bir temel olmad da tartlmaktadr.11
Bu noktaya kadar tarih srecin gnmzde ortaya kard ve
Avrupada genel kabul gren Avrupa kimlii anlaynn yannda, Avrupa
kimliini sadece bir politik birlie yelik-vatandalk
olarak
snrlandrmaya alan grler de vardr.12 Buna karlk, Avrupa
Kimliinin ztlarn dayanmas (the solidarity of the opposites) yani
Hristiyan olanlarla Hristiyan olmayanlarn interaktif diyalogundan
olumas gerektiini savunan ve bunun Hristiyanlktaki bakasn da
kendin gibi sev anlayna dayandn savunan grler bulunmaktadr.13
Yunan-Roma-Hristiyan temelli bir pan-Avrupa kimliinin
oluturulmasnn, Avrupa dndaki kltrlere kar ak bir dlayc tavr
ortaya koyaca riski bizzat Avrupa Komisyonlarnda dile getirilmektedir.
Riskler arasnda, bir yandan Katolikler ve Protestanlar arasndaki, te
yandan, Cermen, Anglo-sakson ve skandinav kkenler arasndaki dn,
kltrel ve lingistik farkllklarn arasnda kpr kurulmadan sadece Euro
temelli bir ekonomik topluluk oluturma abasnn bile ters-manyetik etki
yaratarak
Avrupa
dnda
kar-topluluklar
oluturulmasn

T. Frogner, European Identity A Perspective from a Norwegian European or a

European Norwegian, Jansen, T. (ed.-1999) Reflections on European Identity,
http://europa.eu.int/comm/cdp/working-paper/european_identity_en.pdf, s.75.
10
M. MacDonald, European Identity an Anthropological Approach, Jansen, T. (ed.1999) Reflections on European Identity, http://europa.eu.int/comm/cdp/workingpaper/european_identity_en.pdf, s. 79.
11
R. De Weck, Neither Reich nor Nation another future for the european union,
Jansen,
T.
(ed.-1999)
Reflections
on
European
Identity,
http://europa.eu.int/comm/cdp/working-paper/european_identity_en.pdf, s. 107.
12
M. La Torre, European Identity and Citizenship, Jansen, T. (ed.-1999) Reflections on
European
Identity,
http://europa.eu.int/comm/cdp/workingpaper/european_identity_en.pdf s. 81.
13
C. Lejeune, From Poetic Citizenship to European Citizenship, Jansen, T. (ed.-1999)
Reflections
on
European
Identity,
http://europa.eu.int/comm/cdp/workingpaper/european_identity_en.pdf, s. 97.

125

krkleyebilecei konusu da tartlmaktadr.14 Bu tartmalar, son tahlilde,

Avrupa Kimlii ve Hristiyanlk ilikisi yannda Avrupa lkelerindeki
Hristiyan olmayan topluluklarn dn sosyal konumlarnn anlalmasnn da
nemine iaret etmektedir.
2. Avrupa Kimlii, Hristiyanlk ve teki Dinler
Hristiyanln, Avrupallk kimliinin tanmnda en nemli
unsurlarndan birisi oluunun sebeplerini tarihten gelen bir izgide
bulabiliriz. Avrupada, Demir Perdenin ykl, Avrupa Birliinin
genilemesi, milliyetilik ve rklk akmlarnn yeniden canlanmas, Batda
da Avrupann Kimlii zerine tartmalara yol am ve kltrel oulculuk
anlaynn tevik edilmesine ramen etnik ve dn faktrlerin hl belirleyici
olduu gerei gndemdeki yerini korumutur.
Avrupann Kimlii etrafndaki tartmalar aslnda yeni saylmaz.15
Avrupann tanm, corafi olduu kadar hatta daha fazla dn ve kltrel
adan problemli bir tartma alandr. Ortaalarda Avrupada yaayan
insanlar, kendilerini Avrupal olarak deil Hristiyanlk corafyasnn ve
Kilise Krallnn bir mensubu olarak dnrlerdi. Buradaki Hristiyan
oluun belirleyici vasf, kendisini Hal zihniyetinde gsteren, baka
halklar ve milletleri yok saymaya dayal bir etnik-dn dlayclk
anlayyd.16 Bu anlayn tabii neticesi ise uydu: Son zamanlarda, Batda
kolonyalizm-sonras kltr almalar (post-colonial cultural studies)
alannda dilimize teki diye evrilen kategori (the other), ortaalarda
Avrupal insanlar iin Mslmanlar, Yahudiler ve Hristiyan heretik
mezhepleri gibi gruplard.
Ulus-devlet anlaynn ortaya karak Hristiyanln birletirici
gcn zayflatma ihtimali belirdiinde bile, 15. y.y.n sonunda balayan
keifler a, Hristiyanln stnl ve evrensellii idealini tekrar
canlandrmtr. Bu canlan, Hristiyanlk adna yeni beldeleri igal etme ve
bir kleletirme srecinin yansmasyd. Amerikann Colombus tarafndan
14

I. Karlsson, How to define European Identity today and in the future?, Jansen, T. (ed.1999) Reflections on European Identity, http://europa.eu.int/comm/cdp/workingpaper/european_identity_en.pdf, s.69.
15
Bu konuda bkz., D.Hay (1957) Europe: The Emergence of an Idea, Edinburgh: Edinburgh
University Press; A. Bance, The Idea of Europe: From Erasmus to ERASMUS, Journal
of European Studies, 12, 1992, pp. 1-19; Avrupa Kimlii zerine nemli baka kaynaklar
olarak unlara baklabilir: G. Therborn (1995) European Modernity and Beyond: The
Trajectory of European Societies, 1945-2000 (London: Sage); E. Moxon-Browne, "Eastern
and Western Europe: Towards a New European Identity?" Contemporary Politics 3, no. 1
(1997): 27-34; P. Taylor (1996) The European Union in the 1990s (Oxford: Oxford
University Press); H. Miall (1993) Shaping the New Europe (London: Pinter); ve, P. M.
Ltzeler, (ed.- 1994) Europe after Maastricht: American and European Perspectives
(Oxford: Berghahn).
16
J. Bloomfield, The New Europe: A New Agenda for Research?, M.Fullbrook (ed.-1993)
National Histories and European History, London: UCL Press, s. 255-284.

126

kefinin
yaklak
400.
ylnda,
1492
tarihi
Amerikann
Hristiyanlatrlmas m yoksa yerli halklarn (Indians) katliam olarak m
hatrlanmal? sorusu Avrupada ve Amerikada son yaplan almalarla
hala geerli kalan bir sorudur.17 Bu 1492 tarihi, Avrupa Hristiyan tarihi
asndan ayn zamanda Yahudilerin ve Mslmanlarn da Katolik
spanyadan niha olarak srgn edilmelerinin tarihiydi. Bugn Kurtubaya
gidenler, hl ehrin merkezindeki o zamann muhteem eseri Emev
Camiinin nasl yaklp ykldn ve yerine Herna Ruizin Rnesans
katedralinin dikilmi olmasnn din ve medeniyet farknn atmaya dnen
yzn nasl yansttn anlatrlar.
18. ve 19. y.y.larda Avrupa, gittike artan bir teknolojik ve siyas
stnle sahip olmas yannda, Reformasyonun ve pheciliin
(sceptisizm) etkisiyle Hristiyanln sarslmasna ramen, yalnz sosyal ve
ahlk dzenin temellendirilmesinde deil, tekine kar kendi konumunu
belirlemede de Hristiyan mirastan meruiyet almaya devam etmitir.
Hristiyanlk dndaki, mesela Hinduizm ve Budizm gibi dinlerin
Avrupadaki alglan gl bir rk-merkezci (ethnocentric) anlaya
dayanyor ve bu anlayn yansmas olarak, bu dinlerin geldii Dou
medeniyetinin, temelde bir kaos ve gayr-i akllik zellii tamas
sebebiyle Avrupann kendisiyle ilgili dzen, ahlklik ve akllik
karakterlerine ters den bir tekini temsil ettiine inanlyordu.18 slamla
ilikilerde ise, her ne kadar slamn Avrupa kltrnn geliimine katks
grmezlikten geliniyorsa da, 8. y.y.dan itibaren Mslmanlar Avrupa
ktasnda (spanya, Sicilya ve sonra Balkanlar) yaamn bir paras
olmulardr. Bylesi bir Avrupada varolu tarihine ramen, Trkiyenin
Avrupa Topluluunun en problemli yesi durumunda braklmas, bir
anlamda Avrupa kimliinin eskiden beri varolan hegemonik ve temelde
Hristiyan olan anlaynn hl devam ettiine iaret etmektedir.19 Avrupa
gemiinin bu tek-kltrl okunuu, balangtaki Avrupa Ekonomik
Topuluunun kurucular arasnda yer alan Fransz politikac Robert
Schuman tarafndan daha 1964de yle ifade ediliyordu: Avrupann
17

Bu konunun detayl bir tahlili iin bkz. L. Boff & V. Elizondo (eds. 1990) 1492-1992: The
Voices of the Victims, London: SCM Press.
18
Bu teki alglamasna dair en sekin analiz bilindii gibi Edward Saidin Oryantalizm
eseridir; Avrupann Budizm ile karlamas konusunda bkz.: P. Almond (1998) The
British Discovery of Buddhism, Cambridge: CUP; S. Batchelor (1994) The Awakening of
the West, The Encounter of Buddhism and Western Culture: 543 BCE 1992, London
Aquarian: HarperCollins. Avrupa ve Hinduizm iin bkz.: P. Marshall (ed.-1970) The
British Discovery of Hinduism in the Eighteenth Century, Cambridge: CUP.
19
Trkiyenin Avrupa Birlii ile ilikiler karsndaki zor durumunu, komnizmin
yklndan sonra slamn Avrupa tarafndan en nemli tehdit edici teki olarak
alglan ile ilikilendiren baz deerlendirmeler iin bkz.: R. Pohoryles (ed.-1994)
European Transformations: Five Decisive Years at the Turn of the Century, Aldershot:
Avebury, s. 33-49da, P. Schlesingern EuropeannessA New Cultural Battlefield adl
makalesi.

127

demokratik ideali ve gelecei, temellerini istisnasz olarak Hristiyanla

borludur.20 Hatta Avrupa Birlii tarafndan resmen kaynak gsterilen ve
sekiz ayr dile evirisi yaplm olan Avrupa Tarihi ile ilgili 1990larda
yaynlanm bir kitapta da Hristiyanlk dndaki dinlerin zellikle slamn
ve Yahudiliin Avrupa ktasnn kltrel ve bilimsel mirasndaki katklarna
hi temas edilmemektedir.21 ngiliz sosyolog Bryan S. Turner, ismi
nihilizmle anlan Nietzsche'nin slam konusunda yapt bir deerlendirmeyi
hatrlatr bir kitabnda. The Genealogy of Morals: A Polemic (Ahlkn
Soykt: Bir Reddiye) isimli eserinde Endls slam medeniyeti iin
Nietzsche unlar sylyor:
Hristiyanlk antik kltrlerden istifade etmemizi engelledii gibi
daha sonralar slam kltrnden yeterince faydalanmamz da engelledi.
Ayaklarmzn altnda ezdiimiz spanya'daki muhteem Endls kltr
dnyas, aslnda, bize sanldndan daha yakn; duygu ve tat dnyamza
Roma ve Greklere kyasla daha dorudan hitap etmektedir.22
Avrupann Hristiyan kimliini ne karan yaynlar, grler ve
paralel politikalar yannda, buna ynelik ierden eletiriler de yok saylmaz.
Bu eletiriler, Avrupa-merkezci Hristiyan idealizminin, gelecekte
oluturulmas hedeflenen ak, demokratik ve oulcu Avrupa toplumu
anlayyla elitiini savunmaktadrlar.23 Yine bu eletiriler, dnin yani
burada Hristiyanln tek-kltrl bir hakimiyet arac olarak kullanlmas
anlaynn, zararl milliyeti anlaylarn devamna da zemin hazrlad
vurgulanmakta Kuzey rlanda, Slovenya, Bosna ve en son Kosova buna
rnekler olarak verilmektedir.24
Avrupada mill-etnik kimliklerle ilgili snrlandrmalarn ve
duyarlklarn, ister sekler isterse Hristiyan gerekelere dayandrlsn,
sonuta dn aznlklara ynelik hukuk ve sosyal ayrmclklara yol at
artk bilinen bir gerektir. Avrupa kendisi bu problemle zaten uramaktadr.
Dn ve etnik aznlklarla ilgili problemleri aamam bir Avrupann, 70
20

S.Gill & Gavin D`Costa & Ursula King (eds.-1994) Religion in Europe,
Netherlands/Kampen: Pharos Publishing, s.7. (R. Schuman, 1964, Pour L`Europe, Paris:
Nagel, s. 55-78den naklen.)
21
J. B. Duroselle (1990) Europe: A History of its Peoples, London: Penguin Books.
22
B. S. Turner (1994) Orientalism, Postmodernism and Globalism, London: Routledge, s.49.
(F. Nietzsche, 1968, The Genealogy of Morals: A Polemic, Edinburgh: University of
Edinburgh, s.183ten naklen.)
23
Avrupann kimliinin en temel esini Hristiyanlk olarak gren yaklamlara kar
eletriler iin mesela bkz.: G.Davie, R. Gill & S. Platten (eds.- 1993) Christian Values in
Europe, Cambridge: CAFE (Cristianity and the Future of Europe) Group, s. 65-77de, J.
Mackeyn How Far Can or Should Christian Values Shape a Changing Europe? adl
makalesi.
24
Bu konuda bkz.: D. Kerr (ed.-1992) Religion, State and Ethnic Groups: Comparative
Studies on Governments and Non-Dominant Ethnic Groups in Europe, vol 2, Aldershot:
Dartmouth Publishing Company.

128

ksur milyon nfusuyla tam yelik artlarn haiz bir mslman Trkiyenin
getirecei ekonomik, kltrel, siys ve psikolojik arl kaldrabileceini
dnemiyorum. Bu geree pek ok uzman dikkat ekmektedir. Mesel,
Amerikadaki nl think tank kurulularndan olan ve 1948de kurulmu
olan RAND Corporationn Uluslararas Politika Blm uzman (Graham
Fullern meslekda) Ian O. Lessera gre, Trkiyenin ABye yelii
asndan temel sorun,
... ou Avrupal iin, Avrupann 57 (bugn 70 milyon B..) milyonluk
bir mslman lkeyi iine alp alamayaca ya da almas gerekip gerekmediidir. Bu
konu, Bat Avrupada ou Maribli ve Trkiyeli mslman gmenlerin maruz
kald hogrszln ve yabanc dmanlnn gittike artt bir zamana denk
gelmektedir ...25

Buna, bir smrge aydn rnei olan Salman Rushdienin slam

Peygamberine, elerine, ashabna, Kbeye ve kutsal kavramlara hakaret
(ngilizcede en aa kfr kabul edilen kelimelerle)26 ettii Satanic Verses
(= eytan Ayetleri) kitabnn dnce zgrl adna tm Avrupada genel
olarak savunulmas ve bir medeniyetin yani slam medeniyetinin kendi
kutsaln savunma hakknn banazlk olarak deerlendirilmesi olaynn27,
ayrca Almanyada Trklere ynelik rk saldrlarn, Trkiyeye ynelik
dlayc tavrlarn ve benzerlerinin28, sonuta dn boyutlu atmalara
dnt gerei de eklenmelidir. Avrupa toplumlarnn dn sosyolojik
haritasnn analizi konusunda nde gelen akademisyenlerden olan Prof.

25

G. E. Fuller & Ian O. Lesser with P. Henze (1993) Turkeys New Geopolitics- From the
Balkans to Western China, Oxford: Westview press, s. 105.
26
S. Rushdie (1988) Satanic Verses, London: Penguin/Viking, s. 364-390.
27
Bu konuda mslmanlarn tam anlamyla bir maduriyet ve bask yaadklarna bir ilgin
delil udur: ngilterede bir Kfirlik Kanunu (The Law of Blasphemy) vardr, ve bu
kanun sadece Hristiyanlarn dn inanlarna yaplan saldrlara kar Hristiyanlar
korumak iin uygulanmaktadr. Bkz.: S.Ferrari&A.Bradney (eds.) (2000) Islam and
European Legal Systems, Ashgate: Hants, UK,s. 193-4; S. Vertovec & C. Peach (eds.1997) Islam in Europe, Macmillan Press: London, s.120. Hristiyanlarn The Law of
Blasphemy ile ve Yahudilerin de dini inanlarna ynelik saldrlardan Irk likiler Kanunu
(Race Relations Act-1976) ile korunmakta olduu gereine karlk, ngilteredeki
mslmanlarn kendi inanlarna yaplan saldrlara kar kanun bir korunmalar
bulunmamaktadr. Rushdie olaynn tm ngiliz ve Bat kamuoyunu megul etmesinin
derinliklerinde yatan sebepleri ve Rushdienin savunulmasndaki ifte standartlar
rneklerle rl bir analizle deerlendiren nemli bir alma yaplmtr. Bu alma
ngilterede ok tartma yaratmtr: Richard Webster (1990) A Brief History of
Blasphemy: Liberalism, Censorhip and The Satanic Verses, Southwold: Orwell Press. Bu
almasnda, Webster, zetle Batda tm liberal ynelimlere ramen Hristiyanlk ve
Yahudilik ile ilgili eitli edeb/sanatsal birtakm kitap, yayn ve filmlerin yasaklandn
veya sansrlendiini hatta bunun hl devam ettiini anlatmaktadr.
28
Bu konularn bir tahlili iin bkz.: G. E. Fuller & Ian O. Lesser (1995) A Sense of Siege
The Geopolitics of Islam and the West, Oxford. Westview Press, s.99 136.

129

Grace Davieye gre, zellikle Rushdie olay Avrupann dni yeterince

ciddiye almadn gsteren nemli bir rnekti.29
Avrupada Hristiyanlk dndaki dinlerle ilgili yaklam ve
uygulamalara deiik rnekler verilebilir. ngilterede Birmingham
niversitesinde retim yesi olan ve gerek ngilterede gerekse
Avrupadaki Mslmanlar ile ilgili sosyolojik almalar yapan Jurgen
Nielsene gre ise, mesel, affair du foulard olay, uygulama
yaygnlamamsa da ve mahkemelerin daha sonra kiisel inan olarak
bartmenin Fransz okul sistemi ve lacit ile elimedii karar30na
ramen, Fransada ilki 1989da Parisin kuzeyindeki Creilde Collge
Gabriel Havezde olmak zere toplam drt ayr okulda (1990da Noyonda
Collge Pasteur, 1993te Nantuada bir Collgede, 1994te Maintes-laJoliede Lyce Saint-Exupryde ve Lillyde Lycee Faidherbede) mslman
kz rencilerin bart giymelerinin bir inan zgrl olarak deil,
kamusal alandaki eitlikleri bozucu olarak sunulmu olmas ve okul ynetimi
tarafndan yasaklanmas, bu yasan da Fransz Mill Eitim Bakanlnn
birka okuldaki bu olaylarn ardndan 1994te yaynlad bakanlk
genelgesinde (circulaire Bayrou) dn semboller/pratikler arasnda gze
batmayan (discreet) ve gze batan-belirgin (ostentatious) ayrm yaparak
ikincisinin bartsn de kapsadn ve okullarda yasaklanmas gerektiini
belirtmesi31 daha sonra Counseil dtatn mahkeme karar ile durdurulsa
bile-, dn aznlklarn Fransz kltrne entegre edilmesi politikas ile
elien bir durumu da ortaya karmtr.32 Ayrca, Fransada sayca olduka
kk (sadece 500 bin civarnda) olan Yahudi aznln yeterli sayda zel
dn okulu bulunmasna karlk, yaklak 2,5 (iki buuk) milyonluk
mslman aznln okul amasna izin verilmemesi dikkat ekmektedir. Bu
ve benzeri rnekler Avrupada oulculuk, hogr ve evrensel deerler
iddialarn ciddi biimde glgelemektedir. 33
Avrupada farkl dinlere ynelik yaklamlara bir rnek de
ngiltereden din eitimi ile ilgili verilebilir: 1996 Eitim Kanunu Blm
352ye gre ngilterede ilk ve orta retimde din eitimi zorunlu klnmakta
ve 375 (3)de bu eitimin Hz. snn rnek yaamn ne karan arlkl
olarak mezhepler-st bir Hristiyan eitimi olmas gerektii
ngrlmektedir. Bu kanunun 389 (3) maddesinde isteyen velnin dileke ile

29

G. Davie (2000) Religion in Modern Europe, Oxford: Oxford University Press, s. 130.
Davie (2000), a.g.e., s.131; bu eserde nakledildiine gre, nihayet 1995te Fransada
Counseil dtatn bartsnn baka bir disiplin bozucu davranla birlemedike
yasaklanamayaca karar ilgintir.
31
Davie (2000), a.g.e., s.131.
32
J. Nielsen (1992) Muslims in Western Europe, Edinburgh: Edinburgh University Press, s.
162-4.
33
Davie (2000), a.g.e., s.88-89.
30

130

ocuunun din eitiminden muaf tutulmasn isteme hakk34 bulunmakla

beraber pek ok devlet okulunda bu konuda zorluklar karld da
bilinmektedir. Mslman, Yahudi, Hind ve hatta dindar olmayan Hristiyan
aileler arasnda bile bu hakk kullanmak isteyenler olmakta ve eitli
gerekelerle bunlar geri evrilebilmektedir. Okullarda noel ve paskalya
kutlamalaryla ilgili dn unsurlarn belirgin olduu hazrlklar en az bir ay
ncesinden balar. Bu konu hl nemini korumaktadr. ngilterede
mslmanlarn devlet imkanlarndan faydalanarak okul aabilmeleri
tartmalar da Yahudilerin, Katoliklerin ve baka dn gruplarn bu
konudaki izin alma rahatlyla karlatrldnda- bununla paraleldir.
Nitekim yllarca yaplan bavurulara ramen sadece Ocak 1998de
Londrada (the Islamia School) ve Birminghamda (Al-Furqan school) birer
mslman okulun almasna izin verilmitir.35 Trkiyedeki aznlk
okullarnn mevcudiyeti bu erevede ayrca ele alnmaya deer bir konudur.
Eitim
kurumlarnda
ngilterede,
Fransadakine
benzer
bir
foulard/headscarf problemi yaanmamakta nk Hristiyanlarn (ha) ve
Yahudilerin (erkeklerde takkeye benzer bir zel balk yarmulka/kippa)
bireysel dn simgelerine izin verilmekte ve foulard n kamu dzenini/eitimi
bozucu olduu iddias hukukularca savunulur bulunmamaktadr- sadece
baz okullarda beden ve yzme derslerinde konu olabilmekte ve kendi iinde
zmler bulunmaktadr. Dier Avrupa lkelerinde de zaten byle bir
problem hibir zaman grlmemektedir.36
Eitim alanndaki rneklere, din eitiminin hangi mezhep
erevesinde yapld ve zorunlu mu semeli mi olduu sorular eklenebilir.
Bu konuda, aadaki tablo yeterince bilgi vermektedir:

34

S.Ferrari & A.Bradney (eds.) (2000) Islam and European Legal Systems, Ashgate: Hants,
UK, s.187-8; Religious Education and Collective Worship in England, Circular 1/94 (31
January 1994), Education Act 1993, Department for Education (DFE), Paragraph 60, s. 21;
ve Circular 1/94, Paragraph 68-74, pp. 22-23. ayrca bkz., G. Parsons (ed.-1993) The
Growth of Religious Diversity - Britain from 1945, vol 1, London: Routledge, s. 30.
35
Bu satrlarn yazar, ngilterede geirdii 7 yllk srede sadece yksek retim ve orta
retim kurumlarnda bizzat alm olmann getirdii akademik gzlemleriyle deil,
ocuklarndan birisinin orada ilkokula gitmi olmas sebebiyle de bu konularla fiilen
ilgilenmi, hatta okullardan birisinde ocuunun muafiyet hakkn kullanmakta bizzat
zorluklarla karlamtr.
36
Davie (2000), a.g.e., s.133.

131

Tablo 1: Baz Avrupa lkelerinde lk ve Orta retimde

Din Eitiminin Durumu37
lke

Zorunlu (Z)
Semeli (S)

Almanya

Avusturya

Danimarka

Finlandiya
Fransa

Z
-

Hollanda

Tamamen dn
cemaatlerin okullarna

ngiltere

rlanda

sve

talya
Norve

S
Z

Yunanistan

37

Mezhebe
Dayal (M)
Mezhepler
st (M)
M (Luteran&
Katolik)
M
(Protestan)
M (Devlet
Okullarnda)
M (Luteran)
M (Katolik
din okullar
ve
Yahudi
okullar)
M (Protestan,
Katolik,
Yahudi,
Mslman)
M
(Hristiyan...)
M
(ounlukla
Katolik)
M
(lkokulda
Ahlak dersi
olarak)
M (Katolik)
M (LuteranProtestan)
M (Ortodoks
arlkl
Hristiyan ve
slam)

Kilisenin Katks

Haftalk Not Sistemi

Ders
(+, var)
Saati
(-, yok)

retmeni
Tayin
Eder

Dersi
Tefti
Yetkisi

2-3

2-3

2
-

+
-

+
+

+
+

2-4

Teklif
sunabilir
+

2-3

1-2
2

+
+

+
+

+
+

Sekreteriat der Deutschen Bishofskonferenz: Religios unterricht an den ffentlichen

Schumelen in Europa, Bonn, 1991, s.38-40 (bu tablodaki bilgiler, Din Eitimi Raporu-1995
s. 64-65ten alnmtr); ayrca bkz. Davie (2000), a.g.e., s.90-97.

132

Hangi adan ele alnrsa alnsn, tablodan da anlalabilecei gibi

Avrupada genel eitim sistemi ierisinde din eitimi nemsenmektedir.
Avrupada Hristiyanlk dndaki dinlere kar yaklamlarla ilgili
rnekler oaltlabilir: Avrupada Hristiyanlk ile ilgili olarak farkl
boyutlardan, mesel dn aidiyet konusunda da analizler yaplabilir. Bu
analizler istatistiklerle desteklenerek dn aidiyet konusunda yani
Avrupada insanlarn ne kadar Hristiyan olup olmadklar ile ilgili sonular
elde edilmeye allr. statistiksel bilgilerin bize verecei sosyolojik
deerlendirme verilerinin ne kadar gvenilir olaca tartlabilir olsa da, en
azndan genel bir fikir verecei sylenebilir. Aadaki tablo, Bat Avrupa
lkelerinde Hristiyanla aidiyet ile ilgili baz rakamsal verilere iaret
etmektedir:
(Tablo 2: Tablodaki rakamlar 1980lerde yaplm bir almaya
dayanmaktadr.)38
lke
ngiltere
Bat Almanya
spanya
Fransa

Yaygn
Olan
Hristiyan Dier Balca
Bir Dne Bal
Kilisesine Ballk
Olmayanlar
Mezheplere Ballk
69.0 (Anglikan)
14.0 (Dier Protestan),
2.0
10 (Katolik)
46.7 (Luteran ve Kalvinist)
43.8 (Katolik)
4.9
86.0 (Katolik)
2.0 (Protestan)
3.0
76.4 (Katolik)
2.0 (Protestan)
4.3

Bu tablodaki rakamlar, Avrupal sosyal bilimciler tarafndan,

seklerlemenin dni gittike zel alana oradan da etkisizlemeye ittiine
dair yaygn sosyolojik kehanetlerin aksine39 Bat Avrupada Hristiyanln
kamusal alanda daha fazla grnr hale geldii eklinde orumlanmaktadrlar.
Seklerleme srecine ramen milyonlarca insan kendilerini belli bir

38

Jeff Haynes (1998) Religion in Global Politics, London: Longman, s.66; J. Madeley (1991)
Politics and Religion in Western Europe, G. Moyser (ed.- 1991)Religion and Politics in
the Modern World, London: Routledge, s. 28-66.
39
Gnmzde sosyal bilimciler seklerleme tezine daha ihtiyatl bakmaya balamlardr.
Bunlardan Peter Berger, en son makalelerinden birinde, kendisinin de katkda bulunduunu
itiraf ettii seklerleme tezinin, dnn rolnn sona ermesi anlamnda artk geerliliinin
kalmadn da ifade etmitir. Bergere gre, gnmzde dinlerle ilgili sosyolojik
almalarn en nemli konularndan birisi, seklerleme(secularising) sreci ile
seklerleme-kart (counter-secularising forces) faktrler arasndaki karlkl
etkileimdir: P. Berger (1997) Secularism in Retreat , The National Interest, no. 46,
1996/1997.

133

Hristiyan mezhebi ile zdeletirmektedirler.40 Ancak, burada bir Hristiyan

mezhebine bal olduunu syleyenlerle, dindar olanlar arasnda fark ihmal
etmemek gerekir. Mesel, ngilizlerin %69unun kendilerini Anglikan
Hristiyan olarak gstermelerine karlk, bunlarn sadece %2sinin dzenli
olarak Kiliseye devam ettikleri41, 40 milyon ngilizin ancak 5.5
milyonunun yani %13.75inin Anglikan, Hr (Free), veya Katolik
Kiliselerdeki ayinlere haftada bir katldklar, 3.5 milyonluk bir dilimin yani
%8.75in ise ancak ayda bir kiliseye gittikleri nakledilmektedir.42 Adventist
ve dier popler Evanjelik mezheplerin yani, her eyden ok dnyann
sonunu (armagedonu) ve mesh krall vurgulayan mezheplerin gittike ilgi
grd de dikkat ekmektedir.43 Fransada da durum benzerlik
gstermektedir. Sorulduunda %80i kendisini Katolik olarak tanmlayan
Franszlarn ancak %2osi ayda bir veya daha seyrek olarak Kiliseye
gitmektedirler.44 1988lerde Dou ve Bat Almanyada toplam olarak halkn
%23nn Kiliseye bir ekilde devam ettikleri45, te yandan spanyada ise
1990larda halkn %86snn kendisini Katolik olarak tanmlad fakat
bunun ancak %30unun dzenli olarak Kiliseye (Pazar ayini iin) gittii
nakledilmektedir.46
Yukardaki analizler 1990larda yaplm istatistikler tarafndan da
desteklenmektedir. Mesel, Avrupa Birliinin snrlar ierisinde balayp
alann genileten almalar yapan gruplardan birisi olan Avrupa Deerler
Sistemi Aratrma Grubu47 (European Values Systems Study Group EVSSG) tarafndan 1990da48 yaplm bir aratrma49nn sonularna gre,
40

G. Kepel (1994) The Revenge of God, Cambridge: Polity, s. 81; D. Martin (1994) Religion
in Contemporary Europe, J. Fulton & P. Gee (eds.-1994) Religion in Contemporary
Europe, NY: Edwin Mellen, s. 1-16.)
41
M. Bunting, Church in a State, The Guardian, 15 ubat 1996.
42
M. Fogarty (1992) The Churches and Public Policy in Britain, Political Quarterly, 63, 3,
s. 301-16.
43
H. Goulborne & D. Joly (1989) Religion and the Asian and Caribbean Minorities in
Britain, Contemporary European Affairs, 2, 4, s. 77-98.
44
G. Davie (1994) Unity in Diversity: Religion and Modernity in Western Europe, J. Fulton
& P. Gee (eds.-1994), Religion in Contemporary Europe, NY: Edwin Mellen, s. 52-65.
45
J. Madeley (1991), a.g.e., s. 60.
46
A. Gooch (1996) Spanish Churches Denies Leading Flock to Polls, The Guardian, 22
ubat 1996.
47
EVSSGnin Dnya Deerler Aratrmas koordinatr Amerikada Michigan
niversitesinde Sosyal Aratrmalar Enstitsnden Prof. Ronald Ingleharttr. EVSSG
Avrupann kltrel ve dn deerlerini ve bu deerlerin Avrupay ynlendirip
ynlendirmediini aratran geniapl bir aratrma grubudur. Alan aratrmalarn ve
anketleri belli periyotlarla tekrarlamaktadrlar.
48
En son olarak 1999da da EVSSG tarafndan Avrupann dn kimlik haritasn karmaya
ynelik bir aratrma yaplmtr. Ancak bu son aratrma sonular henz
yaynlanmamtr.
49
G. Davie (2000), a.g.e, s. 8-11.; S. Ashford & N. Timms (eds.- 1992) What Europe Thinks:
A Study of Western European Values, Aldershot: Dartmouth, s. 40-46.

134

Avrupada bir lkede yaygn mezhebin Kilisesine aidiyet/yelik ile dindarlk

oranlar arasnda ciddi farklar ortaya kmakta, te yandan mesel
evliliklerin dn merasimle yaplma oranlar ise seklerleme srecinde
beklenilenden daha fazla kmaktadr. Bu tr almalarda Avrupa genel
olarak mezheb blgeye ayrlmaktadr:
1- Katolik lkeler: Belika, Fransa, rlanda, talya, Portekiz, spanya
2- Karma (Katolik ve Protestan) lkeler: ngiltere, Hollanda, Kuzey
rlanda, Bat Almanya
3- Protestan (Luteran) lkeler: Danimarka, zlanda, Norve, sve
(Tablo 3: Avrupada bu blgede Kilisede ayine/ibadete katlma
oranlar)
Haftada Ayda
Bir
Bir
Avrupa Ortalamas
KATOLK lkelerde
Belika
Fransa
rlanda
talya
Portekiz
spanya
KARMA (Katolik ve
Protestan) lkelerde
ngiltere
Hollanda
Kuzey rlanda
Bat Almanya
Protestan (Luteran)
lkelerde
Danimarka
zlanda
Norve
sve

Noel ve
Ylda
Paskalyada Bir

Hibir
Zaman

% 29
%
23
10
81
40
33
33

% 10
%
8
7
7
13
8
10

%8
%
13
17
6
23
8
15

%5
%
4
7
1
4
4
4

% 40
%
52
59
5
19
47
38

13
21
49
19

10
10
18
15

12
16
6
16

8
5
7
9

56
47
18
41

11
9
10
10

Bu rakamlar, seklerlemenin devam ediine iaret olarak

deerlendirilebilecei gibi, yerleik Kilise geleneklerine ballk dnda
gelien dn yneliler milyonlarca insann slam, Budizm, Hare Krina,
Tibet spiritalizmi gibi dn ynelileri dikkate alndnda, dnin hl
varln etkin olarak srdrd eklinde de deerlendirilebilir. Avrupada

135

yaplan dn inanlar ile ilgili anketler ve aratrmalar da genel olarak bu

tespiti desteklemektedir. Mesel Bat Avrupada halkn dn inanlar ile
ilgili olarak yaplan bir aratrmada en azndan bir tanrya ve ruh konulara
inananlarn kmsenemeyecek oranda olduu ortaya kmtr. Aadaki
tablo50 da Avrupa Deerler Sistemi Aratrma Grubu (European Values
Systems Study Group - EVSSG) tarafndan 1990da yaplm yukarda
bahsedilen aratrmadan alnmtr:
(Tablo 4: Bat Avrupada Dn nanlarn Oranlar)

Avrupa Ortalamas
KATOLK lkelerde
Belika
Fransa
rlanda
talya
Portekiz
spanya
KARMA (Katolik ve
Protestan) lkelerde
ngiltere
Hollanda
Kuzey rlanda
Bat Almanya
Protestan (Luteran)
lkelerde
Danimarka
zlanda
Norve
sve

lmden
sonra
Cennet
Hayat

Tanr

Ruh

eytan

% 70
%
63
57
96
83
80
81

%60
%
52
50
84
67
58
60

%43
%
37
38
77
54
31
42

%41
%
30
30
85
45
49
50

%25
%
17
19
52
35
24
28

71
61
95
63

64
63
86
62

44
39
70
38

53
34
86
31

30
17
72
15

64
76
75
65
45

47
73
88
54
58

34
60
81
45
38

19
55
57
44
31

10
31
19
24
12

Bu tablodaki veriler, tek tek ya da muhtelif korelasyonlar halinde

deerlendirmeye alnabilir. Genel olarak bakldnda ngilizce konuulan
lkelerdeki mesel cennet inancnn orannn lmden sonra hayat
inancnn oranndan fazla olmas veya yine mesel Fransadaki oranlarn bu
lkenin dier Katolik lkelerdekinden farkl bir din tarihine sahip oluu
asndan deerlendirilebilecei meselesi ayr ayr ele alnabilecek
50

S. Ashford & N. Timms, a.g.e., s. 40.

136

hususlardr. Bu makleyi ilgilendiren temel sonulardan birisi, dn aidiyet

ile dn inanlara inanmak arasnda Avrupa toplumlar iin farkl sonular
kabilmesidir. Yaplan aratrmalar, vaftiz, dn nikah ve cenazede dn
merasim konularnda da kayda deer sonular vermektedir. Buna, toplumda
ruhban snfnn yerini anlamak bakmndan ruhban snfnn gelir
kaynaklar, yani halkn skandinav-Nordik (Luteran) lkelerin bir ksmnda
ve Almanyada olduu gibi Kilise vergisine mi yoksa cemaat gelirlerine mi
dayandklar, konusu da eklenebilir. Mesel, Danimarka ve svete (ki Bat
Avrupada en sekler lkelerin banda kabul edilirler) nfusun %88i
Devlet Kilisesine (Luteran) ye olup Kilise vergisi demektedir. Bu
lkelerde Kiliseye devamllk oran dk olmakla beraber st-kimlik
olarak mill kiliseye mensubiyetin nemli olduu dikkat ekmektedir.
Tarih ve sosyolojik gereklik Avrupay artk dn oulculuktan
bahsetmeye ynlendirmitir, ancak, st-kimlik olarak Hristiyanlk,
direniini, yani deiik konularda kamuoyunu ynlendirme mcadelesini
srdrmektedir. zellikle seim dnemlerinde, Bat Avrupada siysilerin
kamu ahlkn ve aileyi ilgilendiren konularda muhfazakr ve proHristiyan bir grnt vermeye dikkat ettikleri bilinmektedir. Bu alanda
yaplan pek ok almada, siyaset alannda zellikle Hristiyan Demokrat
partilerin Avrupa Birliinin ekillenmesinde nemli rol oynayacaklar kabul
edilmektedir. Bat Avrupada Hristiyan Demokrasi hareketinin gl bir
siyasal hareket olarak ortaya k II. Dnya Savandan sonradr. eitli
derecelerde ve konjonktrel srelerde olmakla beraber yine de Hristiyan
Demokrasi 2000li yllara kadar etkisini srdre gelmitir. Daha ilgin olan,
1945 sonrasnda Avrupann genelinde Hristiyanln Nazi Faizmine kar
en gl toplumsal temeli oluturduu dncesi yaygnd. Avrupada
1950ler, 1960lar, 1970ler ve nihayet gnmze kadar dn mensubiyet
oranlarnda deiimler olmutur. oulcu toplum tartmalar, ehirleme,
iletiim teknolojisi, turizm, feminist hareketler v.b. gelimeler bu deiimleri
etkilemitir.51 Gnmzde Batda Hristiyan Demokrasi hareketini, kamu
alannda ve ailede ahlklik konular bata olmak zere pek ok konuda
almas g tartmalar beklemektedir.52
Avrupann dn kimlii ve Avrupada dier dinlerin yeri ile ilgili daha
kapsaml ve analitik deerlendirmeler yaplabilirse de, u nemli nokta bu
deerlendirmelerin hepsinde ne kabilir. Avrupa kendi dn kimlii
konusunda gittike artan lde bir dnm sreci yaamakta, tarihten
getirdii Judeo-Christian zn kaybetmekle kaybetmemek arasnda
kresellemenin konjonktrel etkilerine de ak olarak gerginlik yaamakta
ve fakat alternatif bir uygarlk-din seemeyecei noktasna gelince, bu ze,
51

H. McLeod (1997) Religion and the People of Western Europe 1789-1989, Oxford: Oxford
University Press, s. 132-154.
52
D. Hanley (ed.- 1996) Christian Democracy in Europe A Comparative Perspective,
London: Cassell-Pinter, s. 213-14.

137

ya da bu makalede ifade ettiimiz ekliyle st-kimliine tekrar

sarlmaktadr.
Avrupa, zdn dnd din ilikili toplumsal deer
sorunlarn
(religious-related
social
value
problems)
yeniden
cevaplandrmas gerektii gereiyle yz yze gelmektedir. Gerek Protestan
ve gerekse Katolik toplumlardaki olaylar, tartma rnekleri (evlilik d
ilikilerin ve normal-d cinsel eilimlerin yaygnl, krtaj, aids,
tenezya, v.b. konularda) ve sreler buna iaret etmektedir. zellikle eitim
alannda gelinen nokta udur: Avrupa kltrnn ke ta olan Hristiyan
deerlerde gzle grlr gerilemeyle beraber, ve hatta Bat Avrupada Kilise
okullarnn devlet denetiminde de olsa yaygnlna ramen, erozyona
urayan Hristiyan deerlerin yerine alternatif bir deer sistemi
bulunamad iin, eitimden sorumlu evrelerin hangi deerlerin, kim
tarafndan ve nasl retilecei konusunda tamamen karmaa iinde
olduu hususunda genel kabul vardr.53
Buraya kadar ele alnanlarn tm, Avrupa Birliinin st-kimliinin
Hristiyan olduu sonucuna bizi gtrmektedir ve Avrupa Komisyonu
tarafndan 1999da yaynlanan Avrupa Kimlii zerine Dnceler adl bir
alma raporunda bu gerek yani Hristiyanln Avrupa kimliinde
belirleyici unsur olduu kabul edilmektedir.54
3. Avrupada Yahudilik
Dn aznlklar ierisinde Avrupada en uzun tarihe sahip olanlar
Yahudilerdir. Bugn Bat Avrupada yaklak 1 milyon yahudi
yaamaktadr. Trkiyeyi, tm Avrupay ve Eski Sovyetler Birliini de
kapsayan corafyada ise yaklak toplam 2 milyon yahudinin yaad
tahmin edilmektedir. Bunun 300,000 kadar ngilterede, 500-600,000 kadar
Fransadadr.55 Avrupada Yahudilik denilince her yahudinin aklna trajik bir
antisemitizm tarihi gelir. Sava-sonras Avrupasnda Yahudiliin portresini
anlamada Holokostun etkileri ve srailin kuruluu ne kar. Buna YahudiHristiyan ilikilerinin yeniden ekillendirilmesi abalar da eklenebilir.
Sosyolojik adan Avrupada yahudiliin dikkat eken yn,
nfusunun gittike azalmasdr. Etnik-rk kimlik temelli (yahudilik sadece
anneden tevars eder) bir topluluk olarak yahudiler arasnda d-evlilik
yani yahudi olmayanlarla evlilik yahudi nfusunun azalmasnda en nemli
53

G. Davie (2000), a.g.e., s.83-84.

T.
Jansen
(ed.-1999)
Reflections
on
European
Identity,
http://europa.eu.int/comm/cdp/working-paper/european_identity_en.pdfda s. 30da
yaynlanmtr.
55
B. Wasserstein (1996) Vanishing Diaspora: The Jews in New Europe since 1945, London:
Hamish Hamilton, s. viii; ayrca bkz., A. Lerman (1989) The Jewish Communities of the
World, Basingstoke: Macmillan; J. Webber (1994) Jewish Identities in the New Europe,
London: Littman Library of Jewish Civilisation.
54

138

etken olarak kabul edilmektedir.56 Bununla birlikte, Avrupada, mesel

zellikle ngiltere ve Fransada yahudilerin medya, siyaset ve ekonomide
etkin olma abalar hibir zaman eksik olmamtr.57 Avrupada yahudiler
eski diasporik problemlerini amlar, srail ilikili politik kimlikleri
belirginlemi, yeri geldiinde Batdaki Hristiyan siyonist evrelerin de
apokaliptik ideallerin paylamna dayal58 desteini alan, ekonomik olarak
genelde gl ve etkin bir topluluk profili izmektedir.59
4. Avrupada Hinduizm
Avrupada Hinduizmin Gney Asyada Avrupann ekonomik ve
siyasal yaylmaclna dayand gerei ilk sylenmesi gereken husustur.
Avrupaya Hinduizm bilgisi ve ilgisini getirenler ngilizler olmutur. P. J.
Marshalln ngilterenin 18. y.y.da Hinduizmi Kefi adl eserinde ngiliz
ordularnn Hindistandaki zaferinin Hind medeniyetini almalar iin
Avrupallara frsatlar sunduu ve bundan da te, dnin 18. y.y
Avrupasnn entelektel yaamnda nemli bir ilgi alan olarak devam
ettii, bir baka ifadeyle, Avrupallar arasnda Hindistan anlamak iin
dnini anlamak gerektii dncesinin yaygn olduu deerlendirmesi
yaplmaktadr.60 ngiliz balants sayesinde Avrupaya Hind dinine
mensup olanlar daha gelmeden Hinduizm ile ilgili bilgiler gelmitir. Bunda,
yani Hind dini ve toplumuyla ilgili bilgilerin Avrupaya naklinde en nemli
rol Hindistanda kurulan Dou Hindistan irketi ve Pax Britannica
oynamtr. Avrupann Hindizme ilgisi Oryantalist gelenekle de ilgilidir.
Oryantalizmin Hristiyanl rasyonalizm ile eletirme eilimi Hinduizmin
mistik olan tekiyi temsil ettii gryle e zamanldr. Bunun
Avrupann Hristiyan kimliini belirlemede rol olmutur.61 Hinduizm62
kelimesinin de Batda 19. y.y.daki Dinler Tarih almalarnn icad
olduunu hatrlamamz gerekir. Hindlar, Hinduizme Hinduizm
dememektedirler. Onlara gre Batllarn Hinduizm dedii ey Hindlarn
kendi kastlar ierisinde yaamaya altklar sanatana (ebed) dharma
(eriat)dr. Max Mllerin Hinduzim terimini 1850lerde ilk kez kullananlar
arasnda olduu bilinmektedir.63 Tarih Hinduizm ile gnmzdeki Arya
56

G. Davie (2000), a.g.e., s.124.

zellikle ngiltere rnei iin bkz., Stephen Brook (1989) The Club - the Jews of Modern
Britain, London: Constable and Company Limited.
58
Jan Nederveen Pieterse (1991) The Christian Zionism and the Politics of Apocalypse,
Arch. De Sc. Soc. Des Rel., 1991, no: 75, s. 75-104.
59
Bkz., B. Wasserstein (1996) Vanishing Diaspora: The Jews in New Europe since 1945,
London: Hamish Hamilton.
60
P.J.Marshall (1970) The British Discovery of Hinduism in the Eighteenth Century, CU
Press, s.vii.
61
R. King (1999) Orientalism and Religion: Postcolonial Theory, India and The Mystic
East', London: Routledge, s. 97.
62
Hindlar kendi dinlerini Hinduizm deil sanatana dharma (: ebed yol) olarak adlandrrlar.
63
G.D.Sontheimer & H. Kulke (eds.-1991) Hinduism Reconsidered, New Delhi, Manohar
Publications, s. 29-60.
57

139

Samaj, Brahma Samaj ve Ramakrina Hareketi gibi Hind hareketler

birbiriyle hemen ilikilendirilerek, bunlarn Protestanla benzer birer reform
hareketi olduklar kanaati de sonralar bu Hinduizmin ins faaliyetine
eklenmitir. Tarihen fazla ncesine gitmeden, 1830larda balamak zere
Hindistandan ngiltereye ve Hollandaya kitlesel i gnn Avrupada
Hind varlnn temelini oluturduu vurgulanabilir.
II. Dnya Savandan sonra Avrupann yeniden ins srecinde
Amerikan Marshall Plan erevesinde, ngilterede, Fransada, Almanyada
ve Hollandada alan kaplardan Hind alt ktasndan pek ok Hind gmen
gelip yeni bir yaam kurmaya altlar. 1960lar ve 70lerde bu lkelerde
Hind kkenli topluluklar iyice belirgin sosyal alt snflar haline geldiler.64
Almanyadaki Trk nfusunun karlat problemlerin benzerleri
ngilterede ve dier Avrupa lkelerindeki Hindlar iin de sz konusudur.
Vasfsz ilerde almalarndan ayr olarak rklk ve hemen hemen her
trl ayrmclklarla karlamlar ve halen karlamaktadrlar. Avrupa
kimliini oluturan bilinalt unsurlarn banda gelen Aryan rknn
stnl anlay etkilerini hl srdrmektedir.65 Bu anlayn yani etnik
stnln gnmzde ngilterede ve Avrupada sosyal yansmalar zerine
yine Avrupal yazarlar tarafndan bir hayli alma yaplmaktadr. Bunun
nemli bir problem olduu kabul edilmektedir.66 Burada nemli nokta udur:
Etnik anlay dn stnlk anlayn desteklemektedir. Yani gerek sosyal
ilikilerde ve gerekse mesel okullarda, Hristiyanlk stn din ve Hinduizm
ve slam gibi dinler alt rklarn dinleri olarak grlebilmektedir.67 Bu
anlayn Hindlar zerindeki etkisi kendi dn ve mill kimliklerini her
frsatta vurgulayan bir sosyal ve kurumsal yaplanmaya ynelmeleri
olmutur. Son bir hususu ekleyebiliriz. Btn ayrmc belki de kanlmaz
olan ayrmc uygulamalara ramen pek ok Hind, Hint inanlarndaki,
felsefesindeki Artha68 yani madd refah yaratma ideallerini de
gerekletirmek zere ekonomik ve sosyal statlerini iyiletirmeyi
baarmlardr.69 Etnik ve dn problemler yine de alm deildir.

64

R. Burghart (1987) Hinduism in Great Britan: The Perpetuation of Religion in An Alien

Cultural Milieu, London: Tavistock Publications, s. 67-80.
65
M. Banton (1994) Discrimination, Bukingham: Open University Press.
66
J. Solomos (1993) Race and Racism in Britain, London: Macmillan Press Ltd.; Jones, T.
(1993) Britains Ethnic Minorities, London: Policy Studies Institute.
67
Nesbitt, E. & Jackson, R. (1993) Hindu Children in Britain, Stoke-on-Trent: Trentham
Books.
68
Hinduizmde hayatn drt maksd olduuna inanlr: Dharma (Ahlk), Kama (Ak ve
mutluluk aray), Artha (Madd refah) ve Moksha (Kurtulu). Bkz.: Potter, K.H. (1977)
Encyclopedia of Indian Philosophies, c.2, Indian Metaphysics and Epistemology,
Princeton, N.J. : Princeton University Press.
69
Labour Force Survey (1989-1990) London: HMSO.

140

5. Avrupada Budizm
Avrupada slam dndaki dinlerin durumu incelendiinde grlr ki,
Budizm kendine zg bir yere sahiptir. Hinduizme ve slama kyasla
Budizm, Avrupada kendisine farkl bir sosyal ve kltrel transformasyon ile
yer bulmutur. Eer Hollandal mehur ressam Vincent Van Goghun
1888de o zamanlar yaad gney Fransada kendisini, kafas tra edilmi,
gzleri ekik, -kendi ifadesiyle- ezel ve ebed Budann basit bir kulu olan
bir Japon Budist keii gibi resmetmesini70 ya da daha 1906da Londrada
bir ngiltere Budist Cemiyetinin (Buddhist Society of England), yine
1924te Berlinde, 1929da Pariste byle Cemiyetlerin kurulmu oluunu71,
19. y.yda Budizmin Avrupada yaygn bir ekilde yeterince bilindii
eklinde yorumlamazsak, gnmz Avrupasnda, Budistlerin varl
1960larda balamtr denilebilir. Tibet Budizmine ait eitli metinlere
daha 18. y.y. ortalarnda bile Avrupada, Almanyada ve Fransada
karlalm olmas da bu gerei deitirmemektedir. Eugene Burnouf ve
Friedrich Schlegel gibi Oryantalistlerin 19. y.y.da Budizme olan ilgilerine
ve almalarna72 ramen Budizmin Avrupada gruplar halinde insanlarn
ilgisini ekmesi ok daha sonralardr; yani, II. Dnya Sava sonrasndadr.
1960larda pek ok faktr, Budizmin Avrupada yaylmasnda rol
oynamtr:
1- 1959da in igalinden kaarak nce Hindistana ve Nepale giden
yzlerce Tibetli lama nn bir ksmnn da Avrupaya iltica etmesiyle
sonulanan Tibet bunalm,
2- 1960lar Avrupasnda ortaya kan ve kart-kltr diye
tanmlanan, sayesinde uyuturucu kullanmnn yaygnlat hippi pop
kltr ki genler arasnda dounun mistik inanlarna ilgi duyulmasna
ortam salamt. Bu bilgilerin ounu almalarndan aldmz Stephen
Batchelora gre73, gnmz Avrupasnda Budizmin yaylmas 1960larda
gen olup bu kart-kltr hareketinde yer alm insanlar eliyle olmutur.
3- Bu ilk iki sebebin etkisiyle, pek ok gen Avrupalnn Hindistana
ve Gneydou Asyaya seyahat edip oralarda kalmalar ve dnlerinde yeni
bir ynelile gelmeleri,
70

M. Bathcelor & Kerry Brown (eds.-1992) Buddhism and Ecology, London: Cassell, 1992,
s. 67de P. Timmerman tarafndan Western Buddhism from the Enlightenment to Global
Crisis adl maklede nakledilmitir. Batda Budistler tarafndan bu resim gerek anlamda
Bat Budizminin ilk eseri olarak tannmaktadr. Van Gogh kendisini bunalma iten bir
moral k, akabinde Hristiyan inancn kaybedi, ve nihayet Budizme yneli
tecrbesine ramen, Budist kurtulu resmi yaptktan bir yl sonra intihar etmitir.
71
C.Humphreys (1975) Buddhism, London: Penguin Books, 224-229.
72
R. Schwab (1984) The Oriental Renaissance: Europes Rediscovery of India and the East,
1680-1880, New York, s.71.
73
S. Batchelor (1994) The Awakening of the West: The Encounter of Buddhism and Western
Culture, London: Aquarian.

141

4- Japon Budist hareketi olarak Zen Budizmin nce Amerikaya

sonra da Avrupaya gelmesi. (Zen Budizmin bugn Amerikada ve
Avrupada sanat ve sinema sosyetesi arasnda olduka popler olduu
bilinmektedir.)
5- Eski ngiliz ve Fransz kolonileri olan Kamboya, Vietnam, Sri
Lanka, Burma ve inden etnik Budistlerin Avrupaya g.
Gnmzde Avrupada balca be Budist eilim bulunmaktadr:
1. Teravada Budizmi74,
2. Tibet Budizmi75,
3. Zen Budizmi76,
4. Niren (Nichhiren) Budizmi77,
5. Modern Bat Budizmi.78
Yahudilik, Hinduizm ve slamdan farkl olarak Budizm bulunduu
lkelerde etnik bir homojenlik ya da zellik gstermemekte ve bu adan bir
ayrmclk tecrbesi yaamamaktadr. Budizm bulunduu kltre en kolay
74

75

76

77
78

Teravada Budizmi, Sri Lanka ve Gneydou Asya kkenlidir. Bazen yanllkla Hinayana
mezhebi olarak adlandrlr. ngiltere, Fransa ve Almanyadaki etnik Budist viharalar
(manastrlar) yannda, bu lkelerde Avrupal yani beyaz Budist viharalar da mevcuttur.
Bunlardan birisi de ngilterenin kuzeyinde Cumbria blgesinde Lancastera bir buuk saat
mesafedeki Manjushri Budist viharasdr. Son derece gzel bir tabiat kesinde eski bir
atodan dntrlm olup kk bir ngiliz Mahayana Budist merkezi olarak faaliyet
gstermekte ve zaman zaman misafirlere kaplarn amaktadr. Lancasterda University
College of St.Martinde Din Bilimleri Blmnde retim yesi olduum dnemde, bu
viharaya grup olarak davet edilmi ve kalmtk. Burada iki gn geirmi olmam, Budizmi
tanmamda son derce yararl olmutur.
Tibet gelenei ise, ki bazen o da yanllkla Tantrik Budizm olarak adlandrlmaktadr,
Hindistandaki Mahayana Budizmine dayanmaktadr. Batda ilk Tibet Mahayana Budist
merkezi de, ilgintir, ngilterenin skoya blgesinde 1968de almtr. Dier pek ok
Budist mezhebi gibi meditasyona ve inzivaya nem verilir. Tibet Mahayana Budizminin
deiik izgileri (Kagyu, Geluk ve Nyingma), Avrupann deiik lkelerinde, ngiltere,
Fransa, talya, spanya ve Hollandada meditasyon merkezleri amlardr.
Zen Budizm Avrupada dier Budist mezheplerden daha popler olmasna ramen daha
yaygn saylmaz. lk merkezi Pariste alm ve oradan dnyaya yaylarak 200 ksur
merkeze ulamtr.
Niren Budizmi de 13. y.y. Japonyasna kadar gerilere gider. Lotus Sutrann yeniden
yorumlanmas ile ortaya kmtr.
Bat Budizmi ise zellikle 1967de Bat Budistleri Kardelik Tarikat adyla kurulan bir
cemiyet ile kendisini gstermitir. Avrupada yzlerce mridi olan bu hareket Asya
Budizminin temel zellii bulunan rahiplerle rahip olmayanlarn birbirinden ayrld
gelenee kar karak yaylmtr. Kadn ve erkek Budistlerin de her pratikte eit oluu
vurgulanarak Buda, Dharma ve Sanghaya ballk yeterli bulunmaktadr. Bat Budist
hareketi zellikle byk ehirlerde hi tahmin edilemeyecek sekler isimler kullanarak
basit anlamda stresten kurtulma ve meditasyon teknikleri reten merkezler olarak
almakta ve buralarda mridler kazanmaktadrlar.

142

asimile olan din olarak grnmektedir. Hollywood filmlerinde istisnasz

olumlu yanstlan tek din ve mensuplar Budizm ve Budistlerdir demek pek
de yanl olmayacaktr. Tibet Budizminin temsilcisi Dalai Lama modern
Batda en fazla sempatik sunulan dnya dn liderlerinden birisidir.
Budizmin tanmna, ve inanlarnn m asimilasyona uygun olup olmad
sorusuna burada girmeye makalenin snrlar imkan vermeyecektir.
Konumuz asndan bizi ilgilendiren nokta udur: Btn pozitif imajna
ramen Avrupal iin Budizm de Himalayalardan yani ok telerden gelen
esoterik ve mistik bir tekidir. Hinduizme ve slama kyasla daha olumlu
bir teki olmas ise ayrca, Hristiyan anlayyla bakldnda, Hinduizm
karsnda Budann bir Hind Martin Lutheri ve Budizmin de bir
Protestan hareket olarak grlmesiyle ilgilidir.79
6. Avrupada slm
Gnmzde Avrupa Birliini oluturan lkelerde ulus-devlet
erevesinde aznlk statsnde mslmanlarn varl 60 ya da yetmi yl
ncesine kadar gitmektedir. Avrupa tarihinde baka dn ve etnik
aznlklarn, mesel Yahudilerin ve Ortodoks Hristiyanlarn, temel haklarna
kavumalar yzyllar sren atma ve tartmalardan sonra gereklemitir.
Burada Mslmanlarn karlatklar problemleri amalar iin birka kuak
acaba yeterli midir sorusu akla gelmektedir.
Gnmzde 7 milyonu Bat Avrupada olmak zere tm Avrupada
yaklak 18-20 milyon80 mslman yaamaktadr ve bunu yaklak 4
milyonu eski Yugoslavya ve civarnda bulunmaktadr. Farkl etnik
kkenlerden gelen ilk mslman g dalgalar, bilindii gibi, Kuzey Afrika,
Trkiye, Hindistan ve Pakistandan olmutu. lk birka kuan kendileri iin
bir Avrupa slam kavramn dnmeleri beklenemezdi. Bat Avrupada
Islam, 1960lara kadar birka ehirde ancak birka camiden ibaret oraya ait
olmayan yabanc olarak kalmtr.81 1960larn bandan itibaren, dier
gmenlerle birlikte mslmanlar da misafir i gc olarak tannmaya ve
fakat te yandan din ve kltrden ziyade etnik ve mill kkenleri itibariyle
tanmlanmaya balamlardr. 1970lerden itibaren ise dn-kltrel boyut,
Mslman topluluklarla ev sahibi toplum arasndaki ilikilerde nemli bir
konu olarak ortaya kmaya balamtr. Bunda, Bat Avrupa hkmetlerinin
daha fazla i gn deil mevcutlarn ailelerinin birlemelerini salayc
uygulamalar rol oynamtr. Elerin ve ocuklarn varyla artk,
mslmanlar sadece ii bireyler toplam olmakla kalmayp tam anlamyla
bir sosyal grup oluturmaya balaynca, zellikle, ngiltere, Belika,
Hollanda, Almanya ve Fransada ncelikle eitim alannda olmak zere
din faktr nemli hale gelmeye balamtr.
79

R. King (1999) Orientalism and Religion: Postcolonial Theory, India and The Mystic
East', London: Routledge, s.144-5.
80
S. Vertovec & C. Peach (eds.-1997) Islam in Europe, Macmillan Press: London, s.13.
81
J. Nielsen (1992) a.g.e., s.s.1-7.

143

1980lere gelindiinde, slam dnyasnda olan olaylarn yansmalar,

Avrupa lkelerinde gittike artan isizliin de kar etkisiyle, Avrupadaki
mslmanlarn popler kltrde alglan biimini ekillendirmitir. Bu
alglan slamofobi diyebileceimiz bir anlayn da ipularn vermektedir.
Trkiyedeki medyada yanstlmayan bu mslman antipatisi o dereceye
gelmitir ki, ilk kez ngilterede nihayet 1997de The Runnymede Trust 82
adl kendisini kltrel almalara adam olan bir vakfta Sussex
niversitesi profesrlerinden Gordon Conway bakanlnda oluturulan bir
ngilteredeki Mslmanlar ve slamofobiyi nceleme Komisyonu
tarafndan ayn balkla yani ISLAMOPHOBIA isimli ok nemli bir alma
yaplmtr.83 Bu almada, eitim, medya, siyaset ve ticaret gibi alanlarda
mslmanlara ynelik ayrmclklar (discriminations) ve aalamalar
somut rneklerle ve bilgilerle verilmekte, bunlarn sosyal psikolojik
yansmalar irdelenerek, Batda ve zellikle ngilterede anti-slamizmin
acilen almasna ynelik zm nerileri sunulmaktadr.
1990lara gelindiinde nmzde bir Avrupa slam olgusunun
tartldn grmekteyiz. Son kuak mslman genlerin eitim
dzeylerindeki arta paralel olarak slm bilgi ve anlaylarn, takld
geleneksellikten bilinli dindarlka dntrme eilimleri ve bunu
yaparken de ev sahibi toplumla atan bir grnt vermemeye altklar
dikkat ekmektedir. Buna ramen farkl deerlendirmeler de vardr. Ferd
dindarlk asndan, Avrupadaki zellikle mslman genlerin ibadet ve
geleneklere ballklar konusunda ok net bilgilerimiz olmasa da u tespitler
yaplmtr. Avrupada mslman genlerin %60 ile %70 arasnda olan
kesimi, Ramazanda oru tuttuklarn; buna karlk sadece %12 ile %18
aras be vakit namaz kldklarn, sylemektedirler; bir baka ifadeyle
%80i dzenli ibadet etmemekte, %75 ile %80 aras ise kendi z dillerini ya
hi konuamamakta ya da az bilmektedirler.84 Buna ramen din faktr
mslmanlar bir arada tutan en nemli unsurdur. Entegrasyonun
asimilasyona dnmesi ihtimali ise mslmanlar endielendirmektedir.
Avrupa niversitelerinden mezun yeni kuaklar, iinde yaadklar
toplumun anlayna uygun olarak temel haklar konusunda demokratik
taleplerini seslendirmeye balamlardr. Bunu yapmak zere eitli sosyal
ve kltrel amal, fakat ayn zamanda mslmanlarn Avrupada
mslman olmann problemleriyle ilgili ihtiyalarna teorik-pratik zmler
82

The Runnymede Trust 1968de kurulmu olan ve etnik-kltrel konularda almalar

yapmaya kendini adam bir think tank (dnce retme kuruluu)tr. Bu alanlarda
stratejik danmanlk yapmakta ve buna uygun yeler bulundurmaktadr. Trust, bu 1997
tarihli Islamophobia raporundan nce, 1992de Oxford psikoposu Richard Harriesin
komisyon bakanlnda bir anti-Semitizm ile ilgili alma da yapm ve raporunu A Very
Light Sleeper adyla 1994te yaynlamtr.
83
Commission on British Muslims, chaired by Professor Gordon Conway, Islamophobia:
Fact Not Fiction, Runnymede Trust, October 1997.
84
T. Ramadan (1998)To Be a European Muslim, Islamic Foundation, Leicester, 121.

144

bulmak veya aratrmak amalaryla da dernek ve cemiyetler kurulmutur.

ngilterede The Young Muslims (YM), The Federation of Students Islamic
Societies (FOSIS) ve The Islamic Society of Britain (ISB), Fransada Jeunes
Musulmans de France (JMF) ve Association des Etudiants Islamiques en
France (AEIF), gibi cemiyetler bu tr rneklerdir. Bu cemiyetler
gettolamaya kar da mcadele etmektedirler. Avrupa slm konusu,
Avrupadaki mslmanlar yakndan ilgilendirmektedir. 1990larda
Avrupann deiik lkelerinde Avrupada yaayan ulemnn, immlarn ve
aydnlarn katlarak genel anlamda dn ve fkh meselelerin tartld
toplantlar yaplmtr. Mesel, Temmuz 1992de ve ayn grup 1994te tekrar
olmak zere, Chteau-Chinonda the European Institute for Human Sciences
(Avrupa Beer Bilimler Enstits)nde dzenlenen toplantlarda,
Avrupadaki mslmanlarn fkh problemlerine zmler aranmtr.
ngilterede, The Islamic Foundation tarafndan, benzeri daha nce
1990lardan itibaren benzeri toplantlar yaplm, ayrca Mart 1997de
Londrada European Council for the Creation of Judicial Opinions and
Research85 (Fkh Dncesi ve Aratrmalar Avrupa Konseyi)
kurulmutur.86 zetle, Avrupada doan ve kalacak grnen mslmanlar
iin buna benzer faaliyetlerle ve farkl platformlarda zaman zaman
hkmetlerin de desteini alabilen almalar erevesinde bir Avrupa
slam oluturulmaya allmaktadr. Hollanda slam niversitesi de bu
ihtiyaca cevap vermeye ynelik almalardan birisidir.
Genel olarak Avrupada Mslmanlarn durumunun ve MslmanHristiyan ilikilerinin milenyumun sonunda olduka kritik bir aamada
olduu sylenebilir. Mslman gmenlerin87 iinde bulunduklar ayrmclk
85

Bu konuda bkz.: The Federation of Islamic Associations of Europe (Avrupa slam

Cemiyetleri Birlii) tarafndan Arapa olarak yaynlanan Sawt Uruba (Avrupann Sesi)
blteni, Milan Mart 1997.
86
T. Ramadan (1998) a.g.e., s. 251-3.
87
Gnmzde dnyada geni bir mslman diasporas vardr. Burada hatrlanmas gereken
bir husus udur: ster akademik toplantlarda isterse baka ortam ve balamlarda olsun,
mslman diasporasndan pek bahsedilmemekte ve yahudi diasporas sanki dnyann
tarih boyunca tek diasporik fenomeni olarak sunulmaktadr. Oysa bir sosyolojik gerein
ihmal edilmemesi gerekir. O da arketipik diaspora rnei olarak sunulan srail dndaki
yahudilerin bugnk diasporalar bir problem alan olmaktan km ve gnll bir
diasporaya dnmtr. nk, Yahudi aratrmac Benjamin Neit-Hallahminin
ifadesiyle, hem srailin bir siyonist kolonyalizm olarak kurulmas hem de 20. y.y.
balarndan itibaren Batdaki yahudilerin sosyo-ekonomik ve politik durumlarnn
iyilemesi ve hatta asimilasyona dnmesi, bugn tanmlanmak istendii ekliyle yani
sraile gitmek isteyip de gidemeyen yahudilerin srgndeki ackl hali-anlamnda
diasporik kimlii sona erdirmitir. Zaten dnyada toplam saylar yaklak 15 milyonu
gemeyen ve bunun sadece 3-4 milyonu srailde bulunan yahudilerin bulunduklar pek ok
Bat lkesinde ve hatta mslman lkede gnll olarak kaldklar, brakp da sraile/Arz-
Mev`da dnmeyi istemedikleri bilinmektedir. Bat lkelerindeki yahudilerin gentile
topluma asimile olmu olmalar da dnmeyilerinde rol oynamaktadr. [C.Goldscheider and
A. S. Zuckerman (1984) The Transformation of the Jews, 231-232; B. Beit-Hallahmi

145

temelli zor artlar, Avrupa devletlerinin Bosna krizini ve daha sonra Kosova
krizini zmede dikkat ekici biimde pasif kalmalar, hatta Avrupann
Filistin problemi konusunda genelde duyarsz yaklam, Avrupadaki
mslmanlarn kendilerini ne yaparlarsa yapsnlar yabanc (alien) olarak
hissetmekten kurtulamamalarna yol amakta ve atma teorisyenlerine
yeterince malzeme vermektedir. Avrupadaki Mslman aznlklarn
geldikleri lkelerin de, tarih ve dn sebeplerle tehdit olarak alglanmas,
etnik kkeni buralardan olan mslmanlarn da bundan payn almasyla
sonulanmaktadr. Edward Saidin daha 1981de ifade ettii gibi, neredeyse
dnyada olan her ktln sorumluluunun bana slam kelimesinin
tektipletirici
ilitirilmesi
Fundamentalism/Kktendincilik
tezinin88

88

(1992) Reflections on the History of Zionism and Israel, 196-205.] Bugn gerekten
sosyolojik anlamda bir diasporadan bahsedilecekse eer, bu, Filistinlilerin de (hatta
Hristiyan Filistinlilerin de) dahil olduu mslman diasporasdr. ngilterede Surrey
niversitesi lahiyat Fakltesi Yahudi-Hristiyan Tarihi retim yesi Prof. Michael
Priorn belirttii gibi srailin kuruluu ve Aliyah yani yahudiler iin dn kanunu,
Filistinlilerin srgnyle ve en temel haklarnn yokedilmesiyle gereklemitir. [M. Prior
(1997) The Bible and Colonialism A Moral Critique, Sheffield Academic Press, 198.] O
halde hem Filistin diasporas hem de genel olarak mesela Avrupada yaklak 13 milyonu
bulan bir mslman nfs, kolonyalizmin miras olarak aznlk/gmen statsnde her
trl gettolama problemiyle kar karyadrlar. Bu diasporann mslman lkelerdeki
siyasal-ekonomik gerilikle ilgisi phesiz bulunmakla beraber zellikle AB ve slam
ilikileri bakmndan hatrlanmas gereken bir sosyolojik fenomen olmaldr.
1988 ylnda Amerikan Bilim ve Sanatlar Akademisi tarafndan bir proje oluturulmu ve
finanse edilmitir. Fundamentalism Project, yani Kktencilik Projesi ad verilen bu
alma, 20. y.y.da farkl dinlerde ve kltrlerde sekler moderniteye kar oluan dn
canlan/tepki hareketlerini incelemek zere yaplm ve 5 dev cilt halinde Chicago
niversitesi Yaynevi tarafndan yaynlanmtr. Sernin Kktenci Hareketler zerine Bir
nceleme adl birinci cildinde (Martin E. Marty and R. Scott Appleby, eds.-1991,
Fundamentalisms Observed), Hristiyanlk, Yahudilik, slam, Hinduizm, Sihizm, Budizm
ve Konfyanizm dinlerindeki muhtelif hareketler incelenmektedir. Kktenci Hareketler ve
Toplum adl ikinci ciltte (Helen Hardacre, Everett Mendelsohn, and Majid Tehranian, eds.1992, Fundamentalisms and Society: Reclaiming the Sciences, the Family, and Education),
slam, Hristiyanlk ve Yahudilik dinlerinde kktenci (fundamentalist) hareketlerin dnya
grlerinin, bilim, teknoloji, aile, kadn ve eitim konularndaki yansmalarna rnekler
verilmektedir. nc cilt, Kktenci Hareketler ve Devlet (H. Garvey, Timur Kuran, and
David C. Rapoport, eds.-1993, Fundamentalisms and the State: Remaking Polities,
Economies, and Militance) adyla kmtr. Bu ciltte, Mslman, Yahudi, Hristiyan,
Hind, Sih, ve Budist geleneklerdeki muhtelif hareketlerin, ilgili lkelerdeki hukuk,
ekonomi, ve sosyal atma konularna yaklamlar tahlil edilmektedir. Kktencilik ve
Sonular diye evirebilecek drdnc cilt (Nancy T. Ammerman, Robert Eric Frykenberg,
Samuel C. Heilman, and James Piscatori, eds-1994, Accounting for Fundamentalisms: The
Dynamic Character of Movements), kktenci hareketlerin yapsal zellikleri ile deien
dnyagrleri, ideolojileri ve programlar arasndaki ilikileri, sonuta iinde yaadklar
toplumlardaki deiimler hakknda evrimci ya da devrimci mi, aktivist ya da pasivist mi
olarak ele aldklar noktasndan inceleme iddiasndadr. Son cilt, Kktenci Hareketler: Bir
Karlatrma (Martin E. Marty and R. Scott Appleby, (eds.-1995) Fundamentalisms
Comprehended) nceki ciltlerde verildii dnlen bilgiler temelinde farkl dinlerdeki ve
medeniyetlerdeki dn canlan hareketleri zerine kresel bir aklayc model ortaya

146

yaklamna destek olmaktadr. zellikle, kiz Kuleler faciasndan sonra bu

konuda dnyada mslmanlarn eitli ekillerde ortaya kabilecek bir
Mslman Holokost89 undan korkar hale gelmeleri belki de kanlmaz
olacaktr.90
Mslman topluluklar arasnda bir Avrupal Mslman kimliinin
oluumu ynnde iaretler de yok deildir. ngiltereden ayr olarak Fransa,
Almanya, Belika, Hollanda, spanya ve Bosnadaki mslmanlarla
Balkanlardaki mslmanlarn durumlarnn tek tek incelenmesi91 ile
oluacak sonular Almanyadaki Trklerin gelecei ile ilgili olduu kadar
Trkiyenin AB ile ilikilerinin geleceine de k tutacaktr. Bu bakmdan
karar mekanizmalarnn banda olanlarn bu alanlardaki uzman
akademisyenlerden ve bilim adamlarndan yararlanmalar gerei aktr. Son
olaylardan sonra sosyal-politik ve sosyal psikolojik alardan mslmanlarn
Avrupada ve global ilikilerde nasl tavrlarla karlaacaklarn kestirmenin
olduka g olduu dnlrse, tarih sreleri ve medeniyet farkllklarn
dikkate alan ve ideolojik olmayan akademik analizlerden yararlanmann
kanlmazl
gerei
de
AB-Trkiye
ilikilerini
yakndan
ilgilendirmektedir.
Avrupada Yeni Dn Hareketler (New Religious Movements) ele
alnmas gereken ayr bir konudur. Ancak, Yeni Dn Hareketlerin
Avrupann tarh, sosyal ve dn dokusunda henz apl bir deiiklik
meydana getirdiini sylemek mmkn deildir.92
7. Avrupa-merkezci Tarih Anlay
Smrgeciliin sona ermesinden sonra, tarih giriimin mmarnn
yani tarihi yapann, bir baka ifadeyle deerlerin tek yaratcsnn sanki
Avrupa imicesine93, tarihe sadece Avrupal gzyle bakmann imknsz
koymaya teebbs etmektedir. Bu teebbs, bizzat kktendincilik kavramnn dn
hareketleri aklamada ne kadar yetersiz ve subjektif olabileceine de ksmen iaret
etmektedir.
89
Holokost (Holocaust): Avrupadaki Antisemitizm sonucunda II. Dnya Savanda Nazi
Almanyasnda Yahudilere uygulanan toplu katliam iin kullanlan bir kavramdr.
90
Edward Said (1981) Covering Islam: How the Media and the Experts Determine How We
See the Rest of the World, London/Henley: Routledge & Kegan Paul, , p. XV.
91
Bu konularda Bat niversitelerinde nemli almalar yaplmaktadr: Gerd Nonneman & T.
Niblock & B. Szajkowski (1996) Muslim Communities in the New Europe, Berkshire/UK:
Ithaca Press; S. Z. Abidin & Z. Sardar (1995) Muslim Minorities in the West, London: Grey
Seal Publications (published for The Institute of Muslim Minority Affairs).
92
New Religious Movements diye bilinen Yeni Dn Hareketler konusunda bkz., Eileen Barker
( 1989) New Religious Movements, London: HMSO; James Beckford (1985) Cult
Controversies: The Societal Response to the New Religious Movements, London:
Tavistock.
93
Konumuzla burada dorudan ilgili olmamakla beraber, akademik literatr dndan rnek
vermek gerekirse, Tanzimat-sonras Trk romanndaki zellikle Servet-i Fnn
edebiyatndaki Bat medeniyetini tartmaszcasna stn gren roman karakterleri (Halid

147

olduu gr artk nem kazanmaya balamtr. nk, bizzat Avrupa

kendi Avrupa-merkezci dnya grn sorgulamaktadr. Marshal G.S.
Hodgson bu sorgulamann en nemli rneklerinden birini sunmaktadr.
Hodgsonn dnya tarihi zerine olan yazlarnn ilgi odan Bat tarihinin
kresel balama yeniden oturtulmas ve sre ierisinde onun Avrupa
merkezli teleolojilerden kurtarlmasyd.94 Hodgson bir adm teye giderek,
bir dnya tarihi bak asndan medeniyet tarihinin kanlmaz olarak bir
Asya merkezli tarih olduunu ileri srmtr. nk Hodgsona gre, bir
dnya haritasna bakldnda,
Avrupal olmaktan ok Yakn Doulu grnen ve kkleri son yzyla
kadar batl olmaktan ziyade doulu olan Grekler hari, Avrupann ortaa
sonlarndan nce dnya apnda nem ifade edecek herhangi bir ey husule
getirdii sylenemez.95
Bugnk kresel dnya tasavvurlarmzn geerliliini daha
1960larda sorgulayan Hodgson yaygn olarak kullanlan dnya haritasnn
bile 16. y.y. Avrupasnda (Hollandal bir haritac tarafndan) oluturulan bir
Mercator projeksiyonuna dayanmakta olduunu ve bu mercator
projeksiyonunun Avrupa yarmadasn olduundan daha byk gsterdiini
hatrlatmaktadr.96 Bu gsterme yaklam ise Avrupa merkezci bir tarih
anlaynn rnyd ve hala devam etmektedir. Temel ayrm izgisi byle
belirlenir: Biz ve tekiler, Yahudiler ve Gentileler, Grekler ve
Barbarlar, Bat ve Dou. Her ne kadar rk-merkezci (ethnocentric)
teorilerin etkisine dolayl ya da dorudan ak olmusa da,
Avrupamerkezcilik, baya bir kavimbeyaz rk merkezcilii olmaktan
kmtr; kkenleri itibariyle Rnesanstan geriye uzanmayan ve XIX.
y.y.da yaygnlk kazanm bir kltrel evrenselcilik iddiasdr; bir
paradigmaya dnmesi, eitli biimlerde ortaya kmasna dayanmaktadr.
Bu, bazen medyada grlen basmakalp stnlk fikirlerinde olduu kadar,
bazen de sosyal bilimlerin eitli alanlarna mensup uzmanlarn
anlatmlarnda kendini gsterebilmektedir. Avrupamerkezcilik, dnya
Ziyann Ak- Memnusunda Firdevs Hanm; Mehmet Raufun Gen Kz Kalbinde Behi;
yine Raufun Menekesinde Blend ve Violet; R. Ekremin Araba Sevdas; H.Rahminin
k; Ahmed Mithadn Karnaval..... gibi), Tanzimattan sonra batya ardna kadar alan
kaplardan geip bugne gelen Avrupamerkezci Bat uygarlnn stnln,
Batllama anlaynda tipik olarak yanstrlar. Bu romanlarn hepsi btn olarak bunu
onaylamazlar belki, fakat o zamanki Osmanl-Trk toplumundaki sosyal-kltrel deiimin
bu karakterlerde yansmalarn grmek bakmndan ilgin rneklerdir.
94
M. G. S. Hodgsonn nu konudaki yazlar yani Chicago niversitesindeki meslekta ve
yine kendisi gibi bir Dnya/Medeniyet Tarihisi olan William McNeill ile ayn dnemde
1950lerde balayarak bu konuda yapt almalarnn bir ksm Rethinking World
History, Essays on Europe, Islam and World History (Cambridge University Press, 1993)
adl bir eserde biraraya getirlimitir. Eserin Trke evirisi yaplmtr: M.G.S. Hodgson
(ev.- 2001) Dnya Tarihini Yeniden Dnmek, stanbul: Yneli.
95
Hodgson, a.g.e, s. 88.
96
Hodgson, a.g.e., s. 20-21.

148

tarihinin, Avrupa tarihi etrafnda mitolojik bir gle yeniden

kurgulanmasdr. Batnn atas Yunan miti97 bir Helleno-mani ye
dnerek Avrupamerkezciliin temel ta olarak sunulmaktadr. Bu yeni
Avrupamerkezci tarih yazm, temellerini Hegelden, W.R.Smithe,
Lawrencedan Renana98 uzanan 19. y.y. arkiyatlarnn99, Doulular
genetik ve kltrel karakter olarak aa, duygusal, aklclktan uzak,
tutucu, zgrle ve ilerlemeye kapal bir teki (other) olarak gren
bak asnda bulur. Ancak, 20. y.yn ikinci yarsnda daha lml bir
ereveye dnm, bu defa o birikimi 1920lerin szgecinden geiren Max
Weberin Avrupann stnl tezinden kuvvet almtr. Sosyal bilimlerin
hemen hemen her alannda ak ya da dolayl fakat hakim olan ve devam
eden bu Weberyan tez, zetle lml bir genetik yorumdan100 Dou
despotizmine oradan din ynelie ve retim tarzlarna uzanan bir srete
arkn karakter itibariyle gerilie mahkum olduunu anlatmaya alan bir
sosyal teori klasii olma iddias da tar. O nedenle de sosyal bilimlerde hl
en nemli teoridir ve yeri geldiinde Weberden alnt yapmak vazgeilmez
bir riteldir.101 Gnmzde bu tezin en bilinen temsilcisi Sosyal ktidarn
Kaynaklar adl eseriyle Michael Manndr.102 Mannn modelinde, HegelMarx-Weber-ve dierlerinin izgisindeki Avrupann stnl tezi daha
analitik bir uygarlk teorisine oturtularak pek ok bilgi ve yorum
yanllklaryla birlikte devam ettirilmektedir. Devam ettirilen hatta empoze
edilen bu bak asna gre, Avrupann dni saylan Hristiyanlk, bireyi ve
onun doaya egemen olma yeteneinin gelimesine dier dinlerden daha
fazla frsat tand lde kapitalizmin gelimesine de zemin hazrlamtr.
Buna karlk, Konfyslk, Taoculuk, Hindculuk, Budaclk, ve
zellikle de slmiyet, ilerlemeye kapal, toplumsal deimeye engel dinler
97

M. Bernal (1998-ev.), Kara Atena: Eski Yunan Uydurmacas Nasl mal Edildi?, s. 74-92
Gerekten de bu mit, Martin Bernalin Antik Yunann Tezgahlanmas adn verdii ve
ilgin bir tutarllk ierisinde medeniyet tarihi balamnda anlatt bir kurgudur.
98
Renan, mslman dnyann gerilemesinden Araplar ve Trkleri rken ve kltrel olarak
sorumlu tutuyordu ve yetersiz de olsa Namk Kemal Renana bir Reddiye yazmt. Renan,
Sami Dillerinin Karlatrmal Sistemi ve Genel Tarih (1847-61, Historie gnrale et
systme compar des langues smitiques) adl bir almasnda, ileri srd slam ve
Sami rkla ilgili aalayc yorumlarn Pariste Bilim ve slamlk adl bir konferansnda
tekrar etmi; bunu 1883de srgndeyken duyan Namk Kemal de Renana cevaben
Renan Mdaafaanmesini yazmt. Bu mdaafname ayn zamanda mesela . inasinin
Renan sempatisi ile N. Kemalin eletirisi arasndaki bak as farkn sergiler. Niyazi
Berkes, N. Kemalin bu Mdaafaanmesini baarsz olarak deerlendirir: bkz. N. Berkes,
1978, Trkiyede adalama, stanbul: Dou-Bat yaynlar, 344.
99
Konumuz asndan, arkiyatln, gcn karlatrmal filoloji, karlatrmal anatomi
ve rk kuramndan alp, Saidin ifadesiyle, yorumlarn tarihselciliin, Darwinciliin,
Freudculuun, ve Spenglerciliin yrngesinde devam ettirdii hatrlanmaldr.
100
Weberin belki de en ok sevdii kavramlardan rasyonalitenin temelinde bu vard.
101
J. M. Blaut (1993), The Colonizers Model of the World, London: the Guilford Press, s. 52104.
102
M. Mann (1986) The Sources of Social Power: A History of Power from the beginning to
A.D. 1760, Cambridge: Cambridge University Press.

149

olarak grlr. Modern/post-modern kreselleme ideolojisi, metafiziin

otoritesine son vermi olma iddias tamakla beraber, dn ihtiyac ortadan
kaldramamtr. Bu defa da dn canlanlar iin yeni bir paradigma retme
abasna ynelmitir: Fundamentalism - Kktendincilik. Bu sper teori nin
en son popler rnekleri sonculuk teorisyenleri tarafndan yani F.
Fukuyama103 (The End of History-Tarihin Sonu) ve S. Huntington104 (The
Clash of Civilisations - Medeniyetler atmas) tarafndan verilmitir.
Sonuta, bu Avrupamerkezcilik, Avrupann kendi oluumundaki snr-tesi
ve kolonizasyon-ncesi/sonras katklar reddettii bir Avrupa Uygarlk
Mucizesi mitine sk skya sarlarak kendini ve karsndakini tekrar tekrar
bir kartlk iine konumlandrma abasn ifade eder. Dinler aras olduu
kadar medeniyetler aras ilikilerde problem yaratan da ite budur.
Avrupamerkezciliin bu evrenselci kltrel smrgeciliine kar
yapc duru, bir kart yerel ya da ulusalc kltr merkezcilii yani snrl bir
merkezcilik olmamaldr. Aksine bir medeniyet felsefesine dayanan
evrenselci bir yaklam tamaldr. Bu yaklam, dinler ve medeniyet(ler)
tarihinin farkl bir erevede, yani, medeniyet tarihi ile vahiy(ler)
(peygamberler) tarihini insanlk tarihi iinde birlikte dnen btnc
(holistic) bir erevede ele alnmasyla mmkn olabilir. slam
medeniyetinin dnya gr, felsef anlamda bylesi btnc bir
yaklama dayanr.
8. Sonu: Dinler Tarihinden Kresellemeye Medeniyet drki
Medeniyetler, kendilerine ait bir epistemolojik dnya grne yani
olaylara ve eyaya bak asna, anlamlandrma biimine sahiptir. Gerek
kiilik, gerek sosyal yaay plannda medeniyetlere birbirinden farkl
karakterini veren ey, medeniyetleri kuran inancn yourucu ve belirleyici
etkisidir. Mircae Eliade yle ifade eder: Dn nsann (homo religious),
mkemmel insan temsil ettiini tekrar etmekte yarar gryorum105. O
halde, Mezopotamya, Yunan, Hint, in, Roma medeniyeti, slam, ve
Hristiyan-Bat medeniyetleri birbirinden farkl kimliklerini dinlerin
tarihinde kazanmtr. Buradan, Amerikan stratejistlerinden Fukayamann
Tarihin Sonu ve Huntingtonn onunla aslnda elien ve temelde yeni bir
teori olmad halde kendilerinin Amerikann kresel politikasyla ilgili
strateji enstitlerinde almalar nedeniyle dikkat eken Medeniyetler
atmas tartmalarna girmek bu maklenin snrlarn zorlamak olacaktr.
Farkl dinlere mensup insanlarn bu dnyada bir arada yaama sanatn
renme zorunluluu yannda, medeniyetleri oluturan din ve dnya
grlerinin farkll nemini srdrrken, eski medeniyetlerin bilgisinin de
bak amza zenginlik kataca bir gerektir. nk, medeniyetler, insan
103

F. Fukuyama (1992) The End of History and the Last Man, New York: The Free Press.
S. Huntington (1997) The Clash of Civilisations and the Remaking of World Order,
London: Simon/Schuster Ltd.
105
M Eliade (1990-ev.) Dnin Anlam ve Sosyal Fonksiyonu, s. 6.
104

150

ruhunun bir tarihi gibidirler. nsan baarsnn sergileridir onlar. nsan

ilesinin vazgeilmez antlardr. Mezopotamya, Msr, Grek, Hind, Roma,
slm ve Rnesans sonras Bat Medeniyetleri, nsanln bir ak iinde
kendini gerekletirdiinin vazgeilmez hikyesidir. nsanlk, tekrar bu
medeniyet muhasebesini yapmak ve alar st bir Aydnlanmaya, bir tr
mistik nirvanaya, kendi miracna ulamak ansn karmamaldr. Cemil
Meriin ifadesiyle106, Avrupa medeniyeti, birok medeniyetlerden birisidir;
Roma ve Yunan medeniyetleri bile Avrupa medeniyeti deil, Akdeniz
medeniyetidirler. yleyse unu diyebiliriz: Her medeniyet, insanlk tarihine
bir ey katmtr. Bunun arkasnda, Peygamberler Tarihinin medeniyetlere
k tutan yol gstericilii vardr. Akdeniz, Ortadou ve douya uzants olan
lman corafyada Medeniyetler Tarihi bir Dinler Tarihine dntne
gre, AB-Trkiye ilikileri de bu erevede grlmelidir.
Bu maklede, ksaca, Avrupada Dinlerin tarihte ve gnmzdeki
durumlar anlalmadka, AB-Trkiye ilikilerinin doru tahll
edilemeyecei gr ifade edilmeye allmtr. AB-Trkiye ilikilerinin
sadece bir din fark sorunu olarak deil bir medeniyet fark sorunu olarak
grlmesi teklif edilmektedir. Ahmet Davutoluna gre, bu fark,
epistemolojik (bilginin kayna ve yeri asndan) ve aksiyolojik (bilgi-deer
ilikisi asndan) temellerde problemli olan Avrupa-merkezci (Euro-centric)
dnya-grnn
parac-indirgemeci
(fragmented-reductionist)
yaklamna eletirel bir gzle bakmay gerektirir. Medeniyetler-aras en
temel fark epistemolojik ve aksiyolojiktir: yani bir bilgi felsefesi ve
deerler sorunudur ki buradan balayarak her alanda sosyal, kltrel,
siyasal, ve ekonomik- bak amz ekillendirir. Trkiyenin de iinde
bulunduunu unutmamas gerektii (AB bunu her zaman hatrlyor) slam
medeniyetinin en temel zellii deer-baml olmas ve bunun da zel bir
varlk telakkisine dayandrlm olmasdr. Sosyal mekanizmalar bu deerler
sistemi yani varlk (ontology)- bilgi (epistemology)- deer(axiology) ilikisi
iinde meriyet kazanr ve uygulama alan bulunur. Bunun aksine, modern
Bat medeniyetinin en nemli zellii mekanizma-baml niteliidir.
Deerler, bu mekanizma uyumu lsnde meruiyet kazanr.107 Kklerde
varolan st-deerler, ki din108 bunun temelidir (Avrupa iin JudeoChristian/Hellenistic)109, ancak bir kar/farkl deerler sistemi (yani mesel
slam medeniyetinin deerler sistemi) ile karlaldnda ne karlr.
Avrupa Birlii bir Hristiyan kulb deildir; fakat Hristiyanlk Avrupann
temel st-kimlik gesidir derken kastedilen budur. Mekanizma bamllk
106

Cemil Meri (1979) Umrandan Uygarla, stanbul: tken, s.117.

Davutolunun medeniyetlerin epistemolojik farkllklar konusundaki grleri iin bkz.:
Ahmet Davutolu (1994) Alternative Paradigms: The Impact of Islamic and Western
Weltanschauungs on Political Theory, Maryland, Lanham: University Press of America.
108
R. Robertson (1992) a.g.e., 141-159.
109
S. Amin (1993-ev.) Avrupamerkezcilik - Bir deolojinin Eletirisi, (Leurocentrisme,
Anthropos-Economical, 1988), stanbul: Ayrnt yaynlar s.98
107

151

zamanla kriz dourur. Deer-bamllk ise kriz anlarndan kta

teorik/pratik ve dinamik bir potansiyel salar. AB-Trkiye ilikileri elbette
sadece yalnz bir din/medeniyet fark sorunu olmayp mesel ekonomik
boyutu da olan bir konudur. Ancak konuya Medeniyet meselesi olarak
bakldnda, dnin AB projesindeki yerinin daha net anlalaca
sylenebilir. Bir baka ifadeyle, ABde slamn yerine ve nfus ounluu
mslman olan Trkiyenin yeliine kar AB iindeki direniin
temellerinin de daha iyi kavranaca dnlebilir. Kresel ve ulusal
ekonomik politikalarda bile Batda Hristiyanln ve Kilisenin, (Roma
Katolik Kilisesi rneinde olduu gibi) kendi apnda nemli bir yeri
olduunu sylemek mmkndr.110
Aksini sylemek zordur; nk Fransz Aydnlanmasndan 19. y.y
pozitivizmine ve oradan moderniteye ulaan tarih seyirde Hristiyanlk, hem
kendi iindeki hem de moderniteyi oluturacak ekilde Bat insannn
zihniyetindeki dnmde etkin olmutur. Bu dnm, nihayet
kreselleme sayesinde Hristiyanln dogmatik kurumsal etkinliini
daraltan ancak, Bat medeniyetinin kendini idrki noktasnda Hristiyan
Baty dnyann merkezine yerletiren bir zihniyeti beraberinde getirmitir.
Tarihi Bat tarihine, dini Hristiyanlk prototipine indirgeyen sonculuk
yaklamlarnn din ve tarih ile ilgili byk lekli ngrleri gereklik
dnyasndaki gelimelerle sarsntya uramaktadr.111
AB-Trkiye ilikilerine bir medeniyet fark meselesi olarak
baklmas gerektii dncesinin kapsaml bir alm, Davutolunun bu
erevede yapt Medeniyetlerin Ben-drki analizinde bulunabilir.112 Ona
gre, medeniyetlerin kurulmasn da, ykselmesini de, dier medeniyetlerin
muhtemel tahakkmlerine kar direnebilmesini de salayan temel unsuru,
bir medeniyet prototipinin ortaya kmasn salayan ben-idrki dir. Bir
ben-idrkinin olumasn salayan nih etken de, kuramsal ve formel alan
deil, bir bireyin varlk sorunsaln anlaml bir ereveye oturtan dnya
grdr. Bu nedenledir ki, baka medeniyetlerden gerekletirilen
kurumsal ve formel aktarmlar zahir deiimlere yol asa da, yeni bir benidrki oluturmadka ruhta bir deiim mmkn deildir. Burada kimlik ile
ben-idrki arasnda bilin dzeyi farkll vardr. Davutolunun analizinde,
kimlik, sosyal tannma temelinde gerekleen iliki-baml bir bilin olarak
iki taraf gerekli klarken, ben-idrki bir kar taraf ya da sosyal tannmaya
ihtiya hissetmeyen bireysel bir uur halini yanstr. Avrupann medeniyet
ben-idrkini antikiteden Hristiyanla, oradan modern seklarizme uzanan
110

Bu konuda bkz.: Eric O. Hanson (1987) Catholic Church in World Politics, Princeton:
Princeton University Press. Litreratrde bir Katolik d politikas ya da Vatikann D
Politikas gibi ifadelere rastlamak mmkndr.
111
A. Davutolu (2000) Bunalmdan Dnme Bat Medeniyeti ve Hristiyanlk, Dvan
dergisi, 2000/2, stanbul: Bilim ve Sanat Vakf, s.73.
112
A. Davutolu (1997) Medeniyetlerin Ben-draki, Dvan dergisi, 1997/1, stanbul: Bilim
ve Sanat Vakf.

152

bir varolu ve alglay anlay yani dnyagr oluturur.113 Din uuru,

medeniyet ben-idrkinin temelidir.
Btn bunlar formle edilmi ksa vadeli zm tekliflerine tercme
etmek elbette kolay olmayacaktr. Ancak, son yllarda gittike artan bir
yaygnlk kazanan kreselleme sylemi114, hem bir gereklik tespiti, hem
bir hegemonik g iddias, hem mevcut sosyo-ekonomik politik sistem(ler)in
ileyiinden esas pay alanlarn deer ve llerini evrenselletirmek
anlamnda speklatif bir iddia olmas yannda, evrensellik ve yerellik
arasnda ilgin bir gerilim alan olutururken, yerel medeniyet havzalarnda
cidd hareketlilik gzlenmeye balad dikkat ekmektedir. Bu da
Huntingtonn tezine kart olduu ileri srlen Fukayamann iddiasnn
aksine insanln hl grand narratives yani hakkat aray anlamnda
'byk anlatmlar'dan, yani dn kurtulu zmlemelerinden midini
kesmediini gstermektedir. Atinadan, Romadan, ve Belgrattan
bakldnda, Trkiyenin Hristiyan alemi iin zel bir anlam vardr. slam
dnyasnda lider lke olarak grlmenin tesinde Anadolu topraklar,
Hristiyanln115 ilk geniledii yer olmas bakmndan Hristiyanlar iin
nemlidir. nan turizmi bunun ilk akla gelen barl yansmasdr. O
halde Dinler Tarihinde kendini gsteren din farknn medeniyetlerin
kendilerine ait idrklerini ekillendirdii gerei, Trkiyenin AB serveni
asndan hem Avrupallar hem de bizi yakndan ilgilendirmektedir.
Avrupa Deerleri diye ska atfta bulunulan deerleri bizim
kendimize gre tanmlamaya almamza gerek olmad hatrlanmaldr.
Trkiye insannn meden ve dn deerlerini nasl ki Avrupallarn
tanmlamas bizim iin yadrgatc olabilecekse, bizim de Avrupa deerlerini
tanmlamamza gerek yoktur. Avrupa Birlii farkl platformlarda kendi
deerlerini her zaman temele indirgemitir: Yunan dncesi, Roma
siyasal miras, Hristiyan dn gelenei. Trkiyeyi buna ramen yelik
mzakerelerinde tutmaya devam etmelerinin bir baka ifadeyle bizi bizden
113

Davutolu, a.g.e., s.11.

Kreselleme, son yllarda iinde yaadmz sreci ifade etmek iin bolca kullanlan
post, ultra, ileri, tesi gibi kavramlardan yani post-izm den farkl olarak mevcut
sosyal tanmlamalara atfta bulunmayan bir kavramdr. zerinde herkesin birletii bir
tanm yoktur. Kreselleme kavramnn teorisyenlerinden Roland Robertsona gre
kreselleme, tn dnyann tek bir mekan olarak kristallemesi, global insan artlarnn
aa k ve dnya bilinliliidir.
115
yle bir not dlebilir buraya: AB-Trkiye ilikilerinde Ermeni sorunun bu kadar kronik
olmasnn sebepleri arasnda insan haklar, aznlk haklar, jenosid iddialar v.s. den ayrpek kimsenin hatrlamad bir detay vardr. Bu detay, Ermeni milletinin Hristiyanlk
tarihinde ok nemli bir yere sahip olduu gereidir. Ermeni milleti, Hristiyanlk
tarihinde toplu olarak Hristiyan olan ve Hristiyanl resm devlet dni yapan ilk
millettir (Roma mparatorluundan da nce, ki Constantinenin Hristiyan olmas
336dadr). [J.G. Davies (1967) The Early Christian Church, New York: Anchor Books, s.
228; ayrca bkz., Tiran Nersoyan (1987) Armenian Church, Encyclopedia of Religion,
ed. Mircae Eliade, New York, v.I, pp. 413-419.]
114

153

ok istemelerinin tarihsel, siyasal ve konjonktrel sebepleri vardr. Trkiye

topraklar, Avrupallara gre Kk Asya olarak, Romann corafi siyasal
paras, bir baka ifadeyle, Avrupann hinterland olmu ve Hristiyanln
ilk kiliseleri bu topraklarda kurulmu, Hristiyanln inan turizminin en
nemli mekanlar Trkiye topraklarnda yer almtr. Avrupa Birlii iinde
farkl mezhepler, kltrler ve mill politika anlaylar bulunmakla beraber,
yani kendi iinde tek sesli bir Birlik olmamakla beraber, teki (the other)
sz konusu olduunda, ki Trkiyenin Avrupa tarafndan bir anlamda ikinci
bir Endls olarak grldn sylemek abartl olmayacaktr, bu
farkllklarn stnde birletirici Hristiyan Bat kimlii ne kmaktadr.
Avrupa Birliinin resm sesi olabilecek yaynlar da buna iaret
etmektedirler. Bu kimlik, Hristiyan nitelemesi ok aka ve her zaman
kullanlmakszn sadece bir Avrupa Kimlii olarak dile getirilmektedir.
Avrupadaki eitim siteminin ierii de bu erevede yeniden
yaplandrlacaktr. Eitim ile ilgili akademik yaynlarda bu grn artk
ifade edilmeye baland dikkat ekmektedir. Bu ise, ayrca ele almaya
deer bir konudur.
Kreselleme kendisiyle beraber bir etkileim getirmektedir. Bu
etkileim, bata slam medeniyeti birikimi olmak zere Bat dndaki
dnlerin mensuplar iin son derece zgn almlara zemin
hazrlamaktadr.116 Bat dndaki dinlerin kresellemedeki rol meselesi,
Trkiyenin Avrupa Birliine yelii tartmalar balamnda ele
alndnda, mslmanlarn bu konuya nasl baktklar meselesiyle birlikte
deerlendirilebilir. slam dni asndan ele alnabilecek tm sorular usl
ynnden kendi iinde tartmaya ak olmaya devam etseler de, son tahlilde
ya maksd ya da tarihsellik gibi perspektiflerinden yaklalarak, slm
yorum-yntem geleneinin kendi i dinamikleri (itihat erevesi) ierisinde
zmlenebilir sorulardr.117 Bir baka adan, AB-Trkiye ilikilerini, genel
116

Davutolu (2000), a.g.e., s. 74.

Maksd ve itihat tartmalar erevesinde uslnce geni grl olarak bilinen
Prof. Hayreddin Karamann tarihsellik tartmas ile ilgili grleri dikkat ekicidir: Bu
yaklamlar (modernist), naslar zorlayarak, zorlama ile de olmuyorsa tarihsellik sepetine
atarak slamn insanla sunduu hidayeti para para devreden karp, onun yerine
beeri dnce, teklif ve zmleri koymaktan ibarettir.... Bu teslimiyet, kendine ait olan
eskiyi terkedip bakalarna ait olan yeniyi almak, bunu aka yapmak yerine -klasik
ictihad usl ile salkl zm arama aamasn atlayarak- yeni okuma ve yorumlama ad
altnda yaplmaktadr. Son zamanlarn tartma alan burasdr. Yaplmas gereken ise,
dnyada olup biteni hakkyla takip ve tesbit ettikten sonra, moda dnce ve tartmalar
adna Kur`n tarihsellie indirgemek yerine, btn peygamberlerin getirdikleri, Son
Peygamber tarafndan tamamlanarak tebli edilen hidayeti (rehberlii, yol gstericilii)
insanla, anlayacaklar dil ve slpta sunmaktr. nsanlk, kendisini bunalm noktalarna
getiren dnce ve uygulamalarna, yorumlar yaparak dinden onay almaya deil, onu
bunalmlardan karacak a (ilah irada) muhtatr.... (Bir baka almamz
vesilesiyle sorduumuz sorulara Prof. Karamann 30 Temmuz 2001 tarihli cevabndan.)
lkemizde son zamanlarda Kur`ann btnyle veya tek tek ayetler itibariyle tarihsel olup
olmad anlamnda tarihsellik tartmasnn, byk lde, yalnzca Oryantalist

117

154

eilime uygun olarak Mslman-Hristiyan ilikileri erevesinde ki bu

dar ereveli bir yaklamdr- ele aldmzda dahi, slamn gerek itikd
yaps ve gerekse tarh tecrbesi asndan (yani, ehl-i kitab kavramnn
geniletilmesi, zimm hukuku, cihadn sosyal-ahlk boyutu, Medine, Emevi,
Abbasi, Seluklu ve Osmanl uygulamalar, v.b.) AB yeliinin
mslmanlara uhrev-dn problem alan oluturaca herhalde sylenemez.
Bir mslmann, dn referanslara mracaat etmek istediinde, slam
Tarihinden Hudeybiye, Necrn heyeti, ya da Medne Szlemesine bile
atfta bulunmadan, sadece Kur`n- Kermden mesel u yete dayanarak bu
tr konularda bak asn belirleyebilecei sylenebilir:
Allah, din uruna sizinle savamayan, sizi yurdunuzdan karmayan
kimselere iyilik etmenizi (teberr) ve onlara kar adil davranmanz (kst)
yasak klmaz. Dorusu, Allah, adil olan kimseleri sever. Allah, ancak, sizinle
din uruna savaanlar, sizi yurtlarnzdan karanlar ve karlmanza
yardm edenleri dost edinmenizi (tevell) yasak eder. Kim bylelerini dost
edinirse, ite onlar zalimdir. (Kuran- Kerm, Mmtehne-60: 8-9)
Bu yet gstermektedir ki, mslmanlara temel insan haklar
konusunda zulmetmeyenlere kar dostluk (ve stratejik ibirlii) kaps
vahiy tarafndan ak tutulmutur. O halde, AB-Trkiye likilerinin Dn
Boyutu denildiinde tartlmas gereken soru yeliin din adan problem
olup olmad sorusundan ziyade, ABnin Trkiyeyi deerlendirirken esas
literatrden deil, Bat Hristiyan dnce tarihindeki Kitab- Mukaddes Yorum (Biblical
Hermeneutics) gelenei ve Tarih Felsefesi alanndaki tarihselcilik (historicism)
tartmalarndan (tarihsellik ve tarihselcilik kelimelerinin ayn anlamda olmad
hatrlanmaldr) etkilendii sylenebilir. Szkonusu etkilenme, her dnce ynteminin
iinde doduu kltrel-tarih ya da epistemolojik balamn rn olduu gereini ve
mesel Reformasyon sonras Bat dnce geleneindeki, zellikle 18. y.y.da balam
olup Protestan ilahiyat F.D.E. Schleiermacher (1768-1834)den Wilhelm Dilthey (18331911)e ve M. Heidegger (1889-1976)den etkilenen H.G. Gadamer (1900- ) ile P. Ricur
(1913- )e kadar uzanan izgide hermeneutics in Bat dndaki medeniyetlerin ilim
geleneine hemen aktarlabilecek genel-geer bir yorum yntemi ve yaklam
olmayabilecei gereini yeterince dikkate almad izlenimi vermesi bakmndan Prof.
Karamann grleri paralelindedir. Tartlma yeri bu makle olmamasna ve uzmanlk
alanmz dnda olmasna ramen, bu konu hakknda burada not dlme gerei
duyulmas, genelde din bilimleri ve zelde de Dinler Tarihi alannda Kitab- Mukaddes
Yorum gelenei asndan bir Tarih Felsefesi tartmas oluturmasyla ilgilidir. zellikle
Heidegger sonras felsef hermeneutics Gadamerin ve Ricurin eserleriyle Hristiyan
Kitab- Mukaddes hermeneuticsini etkilemitir; ve gnmzde Kitab- Mukaddes Metin
Eletirisi (Biblical Criticism) almalar da bu erevede Hristiyan itikadnn hakkatn
ortaya karmaya almaktadr. Ellerinde orijinal bir metin olmayan Bat Hristiyan
ilahiyatlar bu sknty tarihsellik ile amaya almaktadrlar. Gadamerin ve Ricurin
lingstik-felsef hermeneuticsinin, Kitab- Mukaddes hermeneuticsine etkisi zetle
metnin tamamiyle tarihsellik balamnda ele alnmas gerektii noktasnda olmutur.
Kitab- Mukaddes hermnetiinin Hristiyanln kendi tarih gereklii asndan vard
nokta artk Hz. sann bile tarihsel gerekliinin (historical Jesus) tartlr olduu bir
bak asn ortaya karmtr.

155

ald ancak aka vurgulamad st-kimlik sorunu ve bunun

anlalmasnda Avrupa asndan dn perspektifin ynlendirici rol
sorunudur. Ait olduumuz Akdeniz-Ortadou-Yakn Asya corafyasnn
bizde ekillendirdii st-kimlik, Trkiyenin Trk ve mslman
medeniyeti nin paras olarak tarihte yer almasn salamtr. Konuyu
byle bir medeniyet tartmasna balamak, basit anlamda bir Trklkslamclk tartmas amak, ya da Avrupann tekisi (the other) olarak
grd ve halknn ounluu mslman olan Trkiyenin Avrupay kendi
tekisi olarak tanmlama abas yani oryantalizme kar bir yerli
oksidentalizm abas da deildir. Ayrca, Avrupada Dinlerle ilgili yaplan
almalar gstermektedir ki, AByi bir Hristiyan Kulb olarak
gstermek artk ne kadar indirgemeci ve tektipletirici ise, Trkiyenin
kendisinden istenenleri yerine getirdiinde AB tarafndan hemen ye kabul
edilivereceine inanmak da, o kadar tarihten ve medeniyetler-aras
epistemolojik-aksiyolojik farkllklar ve bunlarn popler kltrel
duyarllklara yansmasndan habersiz olmak demektir. Artk, bir homojen
Avrupa ve bir tek homojen slam dnyas olmad gerei hatrlanmaldr.
Burada, AB-Trkiye ilikilerinde, korunma igdsyle118 hareket
eden taraf ABdir. 11 Eyll 2001deki kiz Kuleler faciasndan sonra artk
mslmanlarn global dzeyde yeni bir anti-slamizm119 dalgasyla
karlaabilecekleri ihtimali AB-Trkiye ilikilerini de yakndan etkileyecek
bir sreci balatmtr. Bu durum, ABnin kendi i dengeleri sz konusu
olduunda sekler Aydnlanma tecrbesine sarlmasnn ve fakat teki
sz konusu olduunda da st-kimliini yani Judeo-Christian-Hellenic
118

1993 ylnda yaplm istatistik bir almaya gre, Avrupada, sadece Fransa, Almanya ve
ngilteredeki mslmanlarn nfusu yaklak 6 milyonu bulmaktadr. (B. Etienne -1989Islamic Associations and Europe, Contemporary European Affairs, 2, 4, s. 30-31.) Bu
aznlklar kendi yapsna entegre etme konusunda zorluklar yaayan Avrupa, 70 milyonluk
Trkiyeyi ne yapaca konusunda endieler tamaktadr.
119
Oryantalizmin nl yazar, siyaset bilimci Edward Said, bu ac olaydan sonra 16 Eyll
2001 tarihli The Observer gazetesinde aklad grlerinde, bu tehlikeye iaretle, ..
Herkes - Bu terrizme kar bir savatr diyor. Fakat nerede, hangi sonulara ynelik
olarak? Kimse buna cevap vermiyor. Israrla sylenen tek ey, terrizme kar olduumuz
ve bu yzden Ortadouya ve slama kar durduumuz du.... Daha da arpc olan,
sanki Amerikann slam dnyasnn ou blgesinde srekli bir sava ya da atma
halinde olan bir lke deil de uyuyan bir sper dev olduuna inanmamzn istenmesiydi....
(Edward Said, Islam and the West are inadequate banners, The Observer, 16 September
2001, Sunday). Ayn tarihli gazetede, bir dier isim, slam ile ilgili pek de olumlu olmayan
yazlaryla tannan Fred Halliday de bu paralelde grler ileri srmekteydi. Saidi
destekleyen pek ok veri sz konusudur. Mesel, son 30-40 ylda Birlemi Milletler
tarafndan yaplan toplam 13 operasyonun 9u dorudan Mslman blgelerde veya
Mslmanlar ilgilendiren noktalardadr. Sna 1967, Kemir-1949dan beri, Kbrs1964ten beri, Golan Tepeleri-1974ten beri, Lbnan-1978den beri, Irak-1991den beri,
Bat Sahra-1991den beri, Bosna-1992den beri, ve Somali-1992den beri. Buna Kosovay
ekleyebiliriz. (G. E. Fuller & Ian O. Lesser (1995) A Sense of Siege The Geopolitics of
Islam and the West, Oxford: Westview Press, s. 159-60.)

156

kimliini ortaya karmasnn arkasndaki oluumu ve bugnk durumu iyi

anlamay gerektirir. Bu da bu makalede ele alnd gibi, Avrupada
Hristiyanlk, Yahudilik, Hinduizm, Budizm ve slam dinlerinin tarihine ve
bugnne bakmay gerektirir.
nk, kresellemenin, dnya barn ve medeniyetler bulumasn
salayacak bir srece ynelebilmesi iin din fenomeni btn ynleriyle
dikkate alnmaldr. Kreselleme, ticar ilikiler, igc, ileri teknoloji,
iletiim, enformasyon, medya, ve dnceler alannda snr tanmayan
biimde yaylmas sayesinde, her alanda fertleri, kiilikleri, yaam tarzlarn,
hem dindar hem hem de laik aydnlarn dn biimlerini etkilemitir. Bu
etkileyi sadece slam dnyas iin deil baka din corafyalar iin de
szkonusudur. Mesel kreselleme balamnda Konfyanizme
bakldnda, in toplumunun ahlk temelini hem Konfyan hem de Taocu
retilerin ekillendirdii ve materyalist tketim kltrne kar, Konfyan
maneviyatnn (devlet Konfyanizmi deil), halk katmanlarnda
ynlendirici etkisi olduu grlmektedir. Hong Kongda antropoloji
profesr olan Tan Chee-Beng, in ve Dou Asya toplumlarnda
modernizmin ve kresellemenin rh ynelilerden uzaklatrc ve
materyalistletirici etkilerine kar Konfysn retilerinin bir kimlik
saladna iaret etmektedir.120 Yine ayn ekilde, Gney Koreli sosyoloji
profesr Sangjin Han, kresellemenin yol at sosyal patolojilere ve
kltrel erozyona kar Konfysln bir mnev koruma salayacan
vurgulamaktadr.121
Ayn ekilde, ada Hind dncesinde de kresellemenin Gandhi
tarafndan hedeflenen rhn kresellemenin kart olduu vurgulanr.
Kresellemenin, ykc etkilerine kar, Hind inanlarnn insann altbenini (slm dille belki de nefs-i emmresini) terbiye edici olduuna
dolaysyla insanlarla ve evreyle bark yaamann yolunu atna iaret
edilir. ada Hind dnrler, Hinduizmin ahimsa (hibir canlya zarar
vermeme) anlay yannda zerinde tefekkr edilmesi iin Gandhinin iaret
ettii u yedi gnaha kar uyarmaktadrlar: (1) Ahlk ilkelere
dayanmayan siyaset, (2) retmeden kazanmak, (3) Kiilik kazandrmayan
eitim, (4) Ahlk tanmayan ticaret, (5) Bilinsiz elence, (6) nsan iin
olmayan bilim, (7) Takvsz ibadet.122
Tarih ierisinde Hindizmin Protestanl gibi domu olan Budizmin
inanlar da kresellemeye kar nemli eletiriler sunmaktadr. Budizmin
temel retilerinde birisi olan nefsini yoketmek (anatman) anlay,
120

Joseph A. Camilleri & Chandra Muzaffar (eds.-1998) Globalization : The Perspectives and
Experiences of the Religious Traditions of Asia Pacific, Selangor: Just World, 24-28.
121
Sangjin Han (1998) A Confucianist Approach to Globalisation, Joseph A. Camilleri &
Chandra Muzaffar (eds.-1998) Globalization : The Perspectives and Experiences of the
Religious Traditions of Asia Pacific, Selangor: Just World, s. 157.
122
a.g.e., s. 33.

157

insanln temel problemini materyalizmde ve agzl g mcadelesinde

grr. Budistlere gre mnev aydnlanma ancak bu madd dnyann
basksnda arnarak mmkn olur. Taylandl Budist dnr Pracha
Hutanuwatra gre, Taylandda pek ok insan kresel modernist tketim
kltr iinde rktc biimde kaybolup gitmitir. O yzden, Budist
inanlarna yeniden dnn salanmas gerekmektedir.123
Kreselleme (ki eer bu kavram uluslar aras ilikilerin girdii tekkutuplu srece ait bir tanm ve nkabul ise), 11 Eyll den sonra bir yol
ayrmna gelmitir. Bu yol ayrmnda, hegemonik iddias olan kresel
kutup(lar), kendileri dndaki medeniyetlerin de dnyann gidiine katkda
bulunacak deerlere sahip olduu gereini kabul noktasna, yani tekini124
(the other) tanma noktasna yneldii zaman ya da farkl medeniyetlerin
varln kabulden hareketle bu medeniyetlerin hegemonik deerler
(hegemonic values) deil mterek deerler (common values) temelinde
buluabilecei noktasna gelmekle, kendi dnyagrn empoze etmek
arasnda bir tercih yapmak durumundadr. 13 ubat 2002de stanbulda
Avrupa Birlii ile slam lkelerinden siyslerin geni katlmyla yaplan ve
stanbul rhu diye adlandrlan medeniyetler bulumas kongresinin bir
siys gsteri olmann tesine geip somut sonular verebilmesi iin Dinler
Tarihinin verilerini dikkate alan bu mterek deerler tercihinin yaplmas
gerekmektedir.
_._

123
124

Pracha Hutanuwatr (1998) Globalisation Seen from a Buddhist Perspective, a.g.e., s. 91.
Tarihte slam medeniyetinin ilim geleneinde tekini tanmann pekok rnei
verilmitir. Daha 9. ve 10. y.ylardaki el-Brnnin at-Tahqq m lil-Hindi ve eSehristnnin al-Milel ve`n-Nihali baka dinlere ve milletlere dair objektif tanmlamann
en sekin rneklerindendir.

158

YARARLANILAN KAYNAKLAR
Abidin, S. Z. & Z. Sardar (1995) Muslim Minorities in the West,
London: Grey Seal Publications (published for The Institute of Muslim
Minority Affairs).
Almond, P. (1998) The British Discovery of Buddhism, Cambridge:
CUP; S. Batchelor (1994) The Awakening of the West, The Encounter of
Buddhism and Western Culture:543 BCE 1992, London Aquarian:
HarperCollins.
Amin, S. (1993-ev.) Avrupamerkezcilik - Bir deolojinin Eletirisi,
(Leurocentrisme, Anthropos-Economical, 1988), stanbul: Ayrnt yaynlar.
Ashford, S. & N. Timms (eds.- 1992) What Europe Thinks: A Study of
Western European Values, Aldershot: Dartmouth.
Bance, A.
(1992) The Idea of Europe: From Erasmus to
ERASMUS, Journal of European Studies, 12.
Press.

Banton, M. (1994) Discrimination, Bukingham: Open University

Barker, Eileen ( 1989) New Religious Movements, London: HMSO.

Bathcelor, M. & Kerry Brown (eds.-1992) Buddhism and Ecology,

London: Cassell.
Batchelor, S. (1994) The Awakening of the West: The Encounter of
Buddhism and Western Culture, London: Aquarian.
Beckford, James (1985) Cult Controversies: The Societal Response to
the New Religious Movements, London: Tavistock.
Beit-Hallahmi, B. (1992) Reflections on the History of Zionism and
Israel, London: Pluto Press.
Berger, P. (1973) Identity as a Problem in the Sociology of
Knowledge, in G. W. Remmling (ed.) Towards the Sociology of Knowledge,
London: Routledge & Keegan Paul.
Berger, P. & T. Luckmann (1967) The Social Construction of Reality,
New York: Doubreday.Robertson, R. (1992) Kreselleme: Toplum Kuram
ve Kresel Kltr, ev.: .H.Yolsal, Ankara: Bilim ve Sanat.
Berger, P. (1997) Secularism in Retreat , The National Interest, no.
46, 1996/1997.

159

Berkes, N. 1978, Trkiyede adalama, stanbul: Dou-Bat

yaynlar.
Bernal, M. (1998-ev.), Kara Atena: Eski Yunan Uydurmacas Nasl
mal Edildi?, stanbul: Kaynak.
Blaut, J. M. (1993), The Colonizers Model of the World, London: the
Guilford Press.
Bloomfield, J. (1993) The New Europe: A New Agenda for
Research?, M.Fullbrook (ed.-1993) National Histories and European
History, London: UCL Press.
Boff, L. & V. Elizondo (eds. 1990) 1492-1992: The Voices of the
Victims, London: SCM Press.
Brook, Stephen (1989) The Club - the Jews of Modern Britain,
London: Constable and Company Limited.
Bunting, M. (1996) Church in a State, The Guardian, 15 ubat.
Burghart, R. (1987) Hinduism in Great Britan: The Perpetuation of
Religion in An Alien Cultural Milieu, London: Tavistock Publications.
Camilleri, Joseph A. & Chandra Muzaffar (eds.-1998) Globalization :
The Perspectives and Experiences of the Religious Traditions of Asia
Pacific, Selangor: Just World.
Davie G. (1994) Unity in Diversity: Religion and Modernity in
Western Europe, J. Fulton & P. Gee eds., Religion in Contemporary
Europe, NY: Edwin Mellen.
_______ (2000) Religion in Modern Europe, Oxford: Oxford
University Press.
Davies, J.G. (1967) The Early Christian Church, New York: Anchor
Books.
Davutolu, Ahmet (1994) Alternative Paradigms: The Impact of
Islamic and Western Weltanschauungs on Political Theory, Maryland,
Lanham: University Press of America.
_______________
(1997) Medeniyetlerin Ben-draki, Dvan
dergisi, 1997/1, stanbul: Bilim ve Sanat Vakf.
_______________ (2000) Bunalmdan Dnme Bat Medeniyeti ve
Hristiyanlk, Dvan dergisi, 2000/2, stanbul: Bilim ve Sanat Vakf.

160

Duroselle, J. B. (1990) Europe: A History of its Peoples, London:

Penguin Books.
Eliade, M. (1990-ev.) Dnin Anlam ve Sosyal Fonksiyonu, Ankara:
Kltr Bakanl Yaynlar.
Ferrari, S. & A.Bradney (eds.) (2000) Islam and European Legal
Systems, Ashgate: Hants, UK.
Fogarty, M. (1992) The Churches and Public Policy in Britain,
Political Quarterly, 63, 3, s. 301-16.
Frogner, T. (1999) European Identity A Perspective from a
Norwegian European or a European Norwegian, Jansen, T. (ed.-1999)
Reflections on European Identity, http://europa.eu.int/comm/cdp/workingpaper/european_identity_en.pdf.
Fuller, G. E. & Ian O. Lesser with P. Henze (1993) Turkeys New
Geopolitics- From the Balkans to Western China, Oxford: Westview Press.
________________ (1995) A Sense of Siege The Geopolitics of
Islam and the West, Oxford. Westview Press.
Fukuyama, F. (1992) The End of History and the Last Man, New
York: The Free Press.
Fundamentalism Project, The
1) Martin E. Marty and R. Scott Appleby (eds.-1991)
Fundamentalisms Observed, Chicago: University of Chicago Press.
2) Helen Hardacre, Everett Mendelsohn, and Majid Tehranian (eds.1992) Fundamentalisms and Society: Reclaiming the Sciences, the Family,
and Education, Chicago: Chicago University Press.
3) H. Garvey, Timur Kuran, and David C. Rapoport (eds.-1993)
Fundamentalisms and the State: Remaking Polities, Economies, and
Militance, Chicago: Chicago University Press.
4) Nancy T. Ammerman, Robert Eric Frykenberg, Samuel C.
Heilman, and James Piscatori (eds-1994) Accounting for Fundamentalisms:
The Dynamic Character of Movements, Chicago: Chicago University Press.
5) Marty, Martin E. and R. Scott Appleby, (eds.-1995)
Fundamentalisms Comprehended, Chicago: Chicago University Press.
Gill, S. & Gavin DCosta & Ursula King (eds.-1994) Religion in
Europe, Netherlands: Pharos Publishing.

161

Goldscheider, C. and A. S. Zuckerman (1984) The Transformation of

the Jews, Chicago: The University of Chicago Press.
Gooch, A. (1996) Spanish Churches Denies Leading Flock to Polls,
The Guardian, 22 ubat 1996.
Goulborne, H. & D. Joly (1989) Religion and the Asian and
Caribbean Minorities in Britain, Contemporary European Affairs, 2, 4, s.
77-98.
Han, Sangjin (1998) A Confucianist Approach to Globalisation,
Joseph A. Camilleri & Chandra Muzaffar (eds.-1998) Globalization : The
Perspectives and Experiences of the Religious Traditions of Asia Pacific,
Selangor: Just World.
Hanley, D. (ed.- 1996) Christian Democracy in Europe A
Comparative Perspective, London: Cassell-Pinter.
Hanson, Eric O. (1987) Catholic Church in World Politics, Princeton:
Princeton University Press.
Hay, D. (1957) Europe: The Emergence of an Idea, Edinburgh:
Edinburgh University Press.
Haynes, J. (1998) Religion in Global Politics, London: Longman.
Hodgson, M.G.S. (ev.- 2001) Dnya Tarihini Yeniden Dnmek,
stanbul: Yneli.
Humphreys, C. (1975) Buddhism, London: Penguin Books.
Huntington, S. (1997) The Clash of Civilisations and the Remaking of
World Order, London: Simon/Schuster Ltd.
Hutanuwatr, Pracha (1998) Globalisation Seen from a Buddhist
Perspective, Joseph A. Camilleri & Chandra Muzaffar (eds.-1998)
Globalization : The Perspectives and Experiences of the Religious
Traditions of Asia Pacific, Selangor: Just World..
Islamophobia: Fact Not Fiction, Runnymede Trust, October 1997.
Jansen, T. (ed.-1999) Reflections on European Identity,
http://europa.eu.int/comm/cdp/working-paper/european_identity_en.pdf.
Jones, T. (1993) Britains Ethnic Minorities, London: Policy Studies
Institute.

162

Karlsson, I. (1999) How to define European Identity today and in the

future?, Jansen, T. (ed.-1999) Reflections on European Identity,
http://europa.eu.int/comm/cdp/working-paper/european_identity_en.pdf.
Kepel, G. (1994) The Revenge of God, Cambridge: Polity.
Kerr, D. (ed.-1992) Religion, State and Ethnic Groups: Comparative
Studies on Governments and Non-Dominant Ethnic Groups in Europe, vol 2,
Aldershot: Dartmouth Publishing Company.
King, R. (1999) Orientalism and Religion: Postcolonial Theory, India
and The Mystic East, London: Routledge.
Khler, O. (1986) Europa, Josef Hofer & Karl Rahner (ed.) Lexikon
fr Theologie und Kirche, 2nd ed., Freiburg/ Br., colt 1187.
Jansen, T. (ed.-1999) Reflections on European Identity,
http://europa.eu.int/comm/cdp/working-paper/european_identity_en.pdf.
Labour Force Survey (1989-1990) London: HMSO.
Lejeune, C. (1999) From Poetic Citizenship to European
Citizenship, Jansen, T. (ed.-1999) Reflections on European Identity,
http://europa.eu.int/comm/cdp/working-paper/european_identity_en.pdf.
Lerman, A. (1989) The Jewish Communities of the World,
Basingstoke: Macmillan.
Ltzeler, P. M. (1994-ed.), Europe after Maastricht: American and
European Perspectives, Oxford: Berghahn.
MacDonald, M. (1999) European Identity an Anthropological
Approach, Jansen, T. (ed.-1999) Reflections on European Identity,
http://europa.eu.int/comm/cdp/working-paper/european_identity_en.pdf.
Mackey, J. (1993) How Far Can or Should Christian Values Shape
a Changing Europe? G.Davie, R. Gill & S. Platten (eds.- 1993) Christian
Values in Europe, Cambridge: CAFE (Cristianity and the Future of Europe)
Group.
Madeley, J. (1991) Politics and Religion in Western Europe, G.
Moyser (ed.)Religion and Politics in the Modern World, London: Routledge.
Mann, M. (1986) The Sources of Social Power: A History of Power
from the beginning to A.D. 1760, Cambridge: Cambridge University Press.
Marshall, P. (ed.-1970) The British Discovery of Hinduism in the
Eighteenth Century, Cambridge: CUP.

163

Martin, D. (1994) Religion in Contemporary Europe, J. Fulton & P.

Gee eds., Religion in Contemporary Europe, NY: Edwin Mellen.
Mayer, J. F. (ev.-2000) II. Vatikan Konsilinden sonra Hristiyan
Dnyasndaki Yeni Temayller ve Gelimeler, Dvan dergisi, 2000/2,
stanbul: Bilim ve Sanat Vakf.
Meri, Cemil (1979) Umrandan Uygarla, stanbul: tken.
McLeod, H. (1997) Religion and the People of Western Europe 17891989, Oxford: Oxford University Press.
Miall, H. (1993) Shaping the New Europe London: Pinter.
Moxon-Browne, E. (1997) Eastern and Western Europe: Towards a
New European Identity? Contemporary Politics 3, no. 1, 27-34.
Nersoyan, Tiran (1987) Armenian Church, Encyclopedia of
Religion, ed. Mircae Eliade, New York, v.I, pp. 413-419.
Nesbitt, E. & Jackson, R. (1993) Hindu Children in Britain, Stoke-onTrent: Trentham Books.
Nielsen, J. (1992) Muslims in Western Europe, Edinburgh: Edinburgh
University Press.
Nietzsche, F. (1968) The Genealogy of Morals: A Polemic,
Edinburgh: University of Edinburgh.
Nonneman, Gerd & T. Niblock & B. Szajkowski (1996) Muslim
Communities in the New Europe, Berkshire/UK: Ithaca Press.
Parsons, G. (ed.-1993) The Growth of Religious Diversity - Britain
from 1945, vol 1, London: Routledge.
Pieterse, Jan Nederveen (1991) The Christian Zionism and the
Politics of Apocalypse, Arch. De Sc. Soc. Des Rel., 1991, no: 75, s. 75-104.
Potter, K.H. (1977) Encyclopedia of Indian Philosophies, c.2, Indian
Metaphysics and Epistemology, Princeton, N.J. : Princeton University Press.
Prior, M. (1997) The Bible and Colonialism A Moral Critique,
Sheffield Academic Press.
Ramadan, T. (1998)To Be a European Muslim, Islamic Foundation,
Leicester.
Religious Education and Collective Worship in England, Circular 1/94
(31 January 1994), Education Act 1993, Department for Education (DFE).

164

Rushdie, S. (1988) Satanic Verses, London: Penguin/Viking.

Said, Edward (1981) Covering Islam: How the Media and the Experts
Determine How We See the Rest of the World, London/Henley: Routledge &
Kegan Paul.
Said, Edward (2001) Islam and the West are inadequate banners,
The Observer, 16 September 2001, Sunday
Schneider, H. (1999) The Dimensions of the historical and cultural
core of a European Identity, Jansen, T. (ed.-1999) Reflections on European
Identity,
http://europa.eu.int/comm/cdp/workingpaper/european_identity_en.pdf.
Schlesinger, P. (1994) EuropeannessA New Cultural Battlefield,
R. Pohoryles (ed.-1994) European Transformations: Five Decisive Years at
the Turn of the Century, Aldershot: Avebury.
Schwab, R. (1984) The Oriental Renaissance: Europes Rediscovery
of India and the East, 1680-1880, New York.
Sekreteriat der Deutschen Bishofskonferenz: Religios unterricht an
den ffentlichen Schumelen in Europa, Bonn, 1991.
Shaffir, W. (1978) Witnessing as Identity Consolidation - the case of
the Lubavitcher Chassidim, in Hans Mol (ed.) (1978) Identity and ReligionInternational, Cross-cultural Approaches, London: Sage Publications.
Solomos, J. (1993) Race and Racism in Britain, London: Macmillan
Press Ltd.
Sontheimer, G.D. & H. Kulke (eds.-1991) Hinduism Reconsidered,
New Delhi, Manohar Publications.
Taylor, C. (1992) Multiculturalism and The Politics of Recognition,
Princeton: Princeton University Press, s.25-37; Jones, R. Kenneth Paradigm
Shifts and Identity Theory Hans Mol (1978) (ed.) Identity and ReligionInternational, Cross-cultural Approaches, London: Sage Publications.
Taylor, P. (1996) The European Union in the 1990s, Oxford: Oxford
University Press.
Therborn, G. (1995) European Modernity and Beyond: The Trajectory
of European Societies, 1945-2000, London: Sage.
Torre, M. La, European Identity and Citizenship, Jansen, T. (ed.1999)
Reflections
on
European
Identity,
http://europa.eu.int/comm/cdp/working-paper/european_identity_en.pdf.

165

Turner, B.S. (1994) Orientalism, Postmodernism and Globalism,

London: Routledge.
Vertovec, S. & C. Peach (eds.-1997) Islam in Europe, Macmillan
Press: London.
Wasserstein, B. (1996) Vanishing Diaspora: The Jews in New Europe
since 1945, London: Hamish Hamilton.
Webber, J. (1994) Jewish Identities in the New Europe, London:
Littman Library of Jewish Civilisation.
Webster, R. (1990) A Brief History of Blasphemy: Liberalism,
Censorhip and The Satanic Verses, Southwold: Orwell Press.
Weck, R. De (1999) Neither Reich nor Nation another future for the
european union, Jansen, T. (ed.-1999) Reflections on European Identity,
http://europa.eu.int/comm/cdp/working-paper/european_identity_en.pdf.

166