Doğu Hıristiyanlığı Tarihi - Aziz S. Atiya

m u STIYANUCI
TARH
Aziz S. Atiya
eviren N urettin Hiylmaz
DOU HIRSTYANLII TARH
A ziz S. A tiya
eviren
N urettin Hiylm az
Doz Yaynlan
Aratrma
Dou Hristiyanl Tarihi
Aziz S. Atiya
eviren
Nurettin Hiylmaz
mitin aziz ansna
Kapak Tasanm/Mizampaj
Doz Yaynlan
Birinci Bask
Eyll 2005
ISBN
975-6876-63-8
Bask
Can Matbaaclk
Davutpaa Cd. pek han No: 4/7/15
Bayrampaa-st. Tel: 0212/6131077-6131547
D O Z YAYINLARI
Taksim Cd. No: 71/5
80090 Beyolu - Taksim - STANBUL
Tel.: (0212) 297 25 05 - Fax: (0212) 297 13 73
E-mail: dozyayinlari@yahoo.com
Aziz S. Atiya
eviren
Nurettin Hiylmaz
NDEKLER
11
Teekkr................................................
nsz ......................................................................................... 13
Haritalar .......................................................................................17
BLM I
SKENDERYE HIRSTYANLII KOPT KLSES
1. GR ....................................................................................... 25
Kopt Terimi .............................................................................28
Kopt Dili ......................................
29
Eski Msr Dini ........................................................................ 32
Kutsal Ailenin Ka ............................................................... 35
2. KOPT HIRSTYANLIININ KKENLER . ............................. 37
Kurucu St. Mark ..................................................................... 37
Zulm a .............................................................................. 41
Kateizm Okulu .....
47
Azizler ve Heretikler: Athanasius ve Cyrill Dnemi ................ 54
3. KOPTLAR VE DNYA .............................................................. 64
Misyonerlik Giriimi ................................................................ 64
Ekmenik Hareket .................................................................. 72
Manastr Dzeni .......................................................................77
4. KALKEDON (KADIKY) SO N R ASI........................................... 87
Diyofizitizme Kar Monofizitizm .......................
87
Birlik And (Henoticon) ............................................................ 90
Tek radecilik (Monotheletizm) ................... :............................94
5. ARAP EGEMENL ALTINDA KOPTLAR ............................... 98
Arap stilas .............................................................................. 98
DOU HIRSTYANLII TARH 5
lk Be Yzyl ...........................................................................104
Hal Seferleri a ................................................................. 111
. MODERN A ....................................................................... 119
Osmanl Trkleri .................................................................... 119
Fransz Ynetimi Altnda Koptlar ...........................................121
Kopt Reformunun Babas IV. Cyril Dnemi ...........................124
V. Cyril: Sivil Anayasacla Kar Ruhbann Tutuculuu ....129
Misyonerin Gelii ................................................................... 134
Bir Yenilik ............................................................................... 136
Modern Reform ....................................................................... 138
Enternasyonalizm ve Ekm enlik............................................142
7. KOPT NANCI VE KLTR .................................................. 144
H iyerari.................................................................................. 144
Ayinler ve T ren ler.................................................................. 149
Kopt Sanat .............................................................................151
Kopt Mimarisi ......................................................................... 157
Kopt Mzii ............................................................................160
Kopt Edebiyat ....................................................................... 162
8. ETYOPYALILAR..................................................................... 167
Giri ........................................................................................ 167
Tarihsel Arka Plan ................................................................. 168
Kilisenin Kkenleri ve Geliimi .............................................. 172
Etiyopta nanc ve K lt r ..................................................... 179
BLM n
ANTAKYA VE YAKUBLER
9. KKEN VE GELME .............................................................189
Tarihsel Konum ...................................................................... 189
Havarilerin Ziyaretleri ve Erken Tarih ...................................192
znikten Kalkedona ................................................................196
Jacob Baradeus ......................................................................202
ileciler ve Stuncular ..............................................
207
10. TARHTE YAKUBLER ......................................................... 216
Halifeler D n em i.....................................................
216
lk Yzyl .......................................................................... 218
Gerileme Dnemi .................................................................. 223
Moollar, Trkler, Kirtler .....................................................235
Misyoner Hareketi ................................................................ 239
6 DOU HIRSTYANLII TARH
11. NAN VE KLTR .............................................................246

Hiyerari ...............................................................................246
Ayinler ve Litrji ................................................................... 249
Sanat ve Mimari ................................................................... 253
BLM m
NASTUR KLSES
12. KKENLER VE GELMES .............................................. 265
Giri ...................................................................................... 265
Efsaneler a ...................................................................... 269
Tarihsel Kkenler ................................................................. 273
randa Nasturiler ....i............................................................ 279
13. NASTUR KLSESNN YAYILMASI .................................... 284
Arabistan ...............
285
Orta Asya .............................................................................. 287
in .........................................................................................289
Dier Yerler ...........................................................................292
Sonu .................................................................................... 293
14. NASTURLER VE H ALFELK .............................................. 295
lk yz Yl ..........................................................................295
Gerilemenin Balamas .........................................................300
15. MODERN ADA NASTURLER .........................................306
Tecrit, Mezhep Ayrlklar ve Yeniden Kefedili ................. 306
Son Dnem ...........................................................................312
16. NAN VE KLTR ............................................................. 319
Hiyerari ............................................................................... 319
Manastr Gelenei ................................................................ 320
Ayinler ve Litji ................................................................... 325
Sanat ve Mimari ................................................................... 327
Syani Edebiyatnn Sn ................................ :.............327
BLM IV
ERMEN KLSES
17. GR .................................................................................. 333
Genel Deerlendirme ............................................................ 333
Tarihsel Arka Plan ................................................................ 337
18. ERMEN HIRSTYANLIININ KKENLER VE

GELM .............................................................................. 343
Gregoyen-ncesi Hristiyanlk ve Efsane a ...................343
Aydnlatc Aziz Gregory ........................................................ 345
Drdnc Yzyl Reformu ve Ermeni ncili ......................... 351
Ermeniler ve Kalkedon ......................................................... 355
19. ZOR ZAMANLAR ................................................................ 357
Hilafet Dnemi ......................................................................357
Hal Seferleri ........................................................................ 360
Be Patrik ............................................................................. 362
Misyonerin Gelii ...................................................................366
20. ERMEN NANCI VE KLTR .......................................... 370
Genel Karakter ......................................................................370
Litrji ve Ermeni Ayinleri .....................................................372
Hiyerari ............................................................................... 374
Edebiyat ................................................................................ 376
Sanat ve Mimari ....................................................................379
BLM V
GNEY HNDSTANDA AZZ TOMA HIRSTYANLARI
21. TARHSEL ARKA P L A N ..................................................:.....387
Malabar ve Halk ...................................................................387
Aziz Toma G elenei............................................................... 390
Portekizliler - ncesi Tarih ...................................................392
Portekizliler ve Katoliklik ......................................................395
Mezhepilik, Karklk ve zmler ....................................398
22. TOPLUMSAL VE DNSEL YAAM .......................................405
Toplumsal Ortam ................................................................. 405
Eitim ve ncil .......................................................................408
Hiyerari ............................................................................... 411
nan ve b a d et......................................................................413
BLM VI
MARUN KLSES
23. GR ............................................
8 DO U HIRSTYANLII TARH
419
24. KKENLER VE GELM ................................................. 421

Aziz John Maron ve Maruniler .............................................423
Hal Seferleri ve Katolikletirme .........................................432
25. MODERN TARH ................................................................. 432
Maruniler ve Drziler. Altmlardaki Katliam lar................. 432
Kilise, Bamszlk ve Milliyetilik ....................................... 437
26. RGTLENME, NAN VE K LT R ......................
440
Hiyerari ...............................................................................440
Adetler ve Lit rjiler...............................................................442
Manastr Gelenei ................................................................ 443
Maruni Kltr .................................................................... 446
BLM VII
27. YTK KLSELER................................................................. 453
Giri ...................................................................................... 453
Kartaca ................................................................................. 454
Pentapolis .............................................................
460
N b y e.................................................................................... 463
slamm Gelii : Sonun Balangc ........................................465
28. SONSZ ..............................................................................469
Seme Bibliyografya ............................................................. 476
Fotoraflar ............................................................................485
TEEKKR
Bu kitapta kullandm resimli malzemelerin bazlarnn sei

minde, Princeton niversitesinden Prof. Kurt Weitzmann, Utah
niversitesinden Dr. Wachtang Djobadze, Michigan niversite
sinden Fred Anderegg, Kahire Koptik Aratrmalar Enstitsnden
Anis Rizkallah ve Kahire Amerikan niversitesinden Dr. Otto Meinardusun bana cmerte sunduklar grsel elerden yararlan
dm. arma ivedilikle yant verdikleri iin bu kiilere iten teek
kr borluyum. Teekkrle anlmas gerekenler arasnda, kumul
larndaki deerli sanat eserlerinin reprodksiyonlarnn yaymlan
masna izin veren Louvre Mzesi, New York Metropolitan Sanat
Mzesi ve Kahire Kopt Mzesi yetkilileri de yer almaktadr.
A S. ATYA
DOU HIRSTYANLII TARH 1 1
NSZ
Hayatm adadm bu almann ilk ipular, New York City

lahiyat Fakltesinde Dnya Hristiyanl Henry W. Luce Fahri
Profesrlne seilme ayrcaln yaadm 1956-57 akademik
ylnda ortaya kt. Bu akademik dnemde, ilgin olduu kadar
karmak ve kkl olan Dou Hristiyan Kiliselerinin esaslarn
zetlemeye altm bir dizi konferans verdim. En batan itibaren
tezlerimi, Grek kilisesi haricindeki antik kiliselerle snrl tuttum.
Bunlar da Kopt ve Etiyopya, Yakubi, Nasturi, Ermeni, Hindistan,
Maruni kiliseleri ile artk mevcut olmayan Nbye ve Kuzey Afrika
Kiliseleri idi.1 leride grlecei zre, Dou Hristiyanlnn belli
1) G rcistan Kilisesinin de D ou kiliseleri kapsam nda ele alnabilecei nerilm itir.
Ancak, balang yllarndan itibaren Ermeni kilisesiyle yakndan ilikisine ramen,
Grcistan. 451 Kalkedon Konsili'nden sonra Bat y seerek G rek kilise ailesine k a
tlm tr. Bu nedenle alm a alanm zn dnda kalm aktadr. Bununla birlikte g e
rektiinde b avuru labilecek Grcistan ve kilisesiyle ksa bir bibliyografya listesini
aada sunuyorum : W. A. Allen, A History o f the Georgian People (Londra, 1932):
M. F. Bosset, Histoire de la georgie. 3 vols. (Sainte Petersbourg, 1849-58); E. T. D ow
ling, Sketches o f Georgian Church History (Londra, 1912); P. Joselian A Short H is
tory o f Georgian Church, Rusadan S. C. Malan tarafndan evrilm itir (Londra,
1866); J. Karst, Littrature gorgienne chrtienne (Paris, 1934); D. M. Lang, Lives
and Legends o f the Georgian Saints, (Londra, 1956); Jurgis Paltrusaitis, Etudes sur
l'art medieval en Georgie et en Armnie (Paris, 1929); M. Tam arati, L e glise gorgien
ne des.origines jusqua nos jo u rs (Roma, 1910). Baz kaynak belgeler, Corpus Scriptorum Christianorum Orientaliumun bir paras olarak M. Tarchinisivli ve G. Garitte tarafndan Scriptores Iberici dizisinden yaym lanm tr. D ier m alzem eler henz
yaym lan m am tr ve benim 1950 ylnda Sina D andaki Azize C atherine M anast n'n da bulduum Codex Georgianus gibi henz bilinm eyen m alzem eler de bu lu n
m aktadr. Codex Georgianus, M sr papirs zerine yazlm en eski Grc dinsel
m etnidir. Ben bu papirs, AB D Kongre Kitapl ile skenderiye niversitesi'nin o r
taklaa yrtt Sin a D a kaz aratrm alar srasnda m ikrofilm i ekilm ek zere
G. G arite'e verdim . Bu m anastrda Grcistan yresinden gelm i baz ikonalar da b u
lunm aktadr. Princeton ve M ichigan niversitelerinin ortaklaa gerekletirdii ik in
ci Sina Da kaz aratrm alar srasnda bu ikonalarn fotoraflar ekilm itir.
bal kiliseleri apostolik kkenli olup, Hz. sann ge ykseliinin

anlarnn henz belleklerde tazeliini koruduu bir ada ortaya
kmlard. Hristiyanln oluum yllarnda ortaya kan bu kili
seler, yzyllar boyuncu varlklarn kesintisiz srdrdkleri iin,
Hristiyanlk tarihi iinde kukusuz nemli bir blm meydana
getirirler. Ben bu almada, Dounun ilkel Hristiyanlnn p
lak olgularn, sonraki dnemlerin katksndan azade kalarak. Or
taa ve modern a polemiklerinin yaratt engellerin etkisinde
kalmakszn grmeye ve deerlendirmeye gayret ettim. Gerekten,
iyi niyetli ilahiyatlarn ve Hristiyan kilise ve tarikatlarnn parlak
yorumcularnn tezleri ve tartmalar, Batl zihniyetin, Dounun
Hristiyan kkenlerinin safln ve basitliini kavramasn nere
deyse imkansz klmtr.
Bu konferanslar srasnda, Harper and Row yaynevinden Mel
vin Harper bir grmemizde, konferans metinlerini bir cilt halin
de yaymlanmak zere hazrlamam nerdi. stleneceim sorum
luluun ne kadar ar olduunu bildiim halde, nerinin cazibesi
ne kaplmaktan kendimi alkoyamadm. Mutlu bir rastlantyla bir
sonraki ylmn bo olmas nedeniyle, Princeton leri Aratrmalar
Enstitsnde geirdiim bu sre boyunca Princeton lahiyat ar
ivlerini ve ABDnin Dou niversitelerindeki zengin kitaplklar
tarayarak bu eser iin gerekli temel verileri derledim. Ancak bu,
devasa ve bir kiinin altndan kalkmas neredeyse olanaksz bir
almann ilk adm olabildi. Ne var ki elimi tan altna koymu
tum bir kez ve artk geri dn yoktu. Umudum odur ki, bu al
maya ayrdm sonraki yllarm boa harcanm olmayacaktr.
lerideki sayfalarda sunulacak bilgiler bir sonu deil, mtevaz
bir balang olarak addedilmelidir. Bu almada uyguladm te
mel yntem, her bir kilisenin kendi yksn, balangcndan g
nmze kadar zetleyerek gzden geirmek oldu. Bu tarihi inceler
ken, dnya apndaki dinsel olaylarn douunda rol oynayan ta
rihsel faktrlerin altn zellikle izdim. ou kez, rnein drdn
c ve beinci yzyllarn tartmal ekmenik hareketini incelerken
olduu gibi, sekler politikann ana elerinin, bir teolojik tart
ma okyanusuna gmld duygusuna kapldm. Gnmzde
nem srasnda gerilemi olan baz kiliselerin, gemite Hristiyan
lk tarihi iinde nasl parlak sayfalar hakkettikleri, bu balamda
1 4 DOU HIRSTYANLII TARH
gzden karlmamaldr. Bunlara rnek olarak, skenderiye azizle

rinin baanlar ile Koptlann Batya, Nasturilerin ise Douya yne
lik muazzam misyonerlik giriimleri, hayret ve takdir duygulan
uyandracak niteliktedir.
Apostolik kken iddialanna gururla sanlan Dou kiliselerinin ta
rihlerini incelerken kanlmas gereken bir tehlike, gemiin bug
nn gzlkleriyle okunmasdr. Doulu zihniyet iin hibir ey, ba
z sorumlu Batl dindalanmn yazlannda geen Dou Hristiyanlan sapkndan da beter hizipidirler iddias kadar itici deildir.
Gemite saysz lkeye iman mealesini tam olan Dou Hristiyanlan, ilkel Hristiyanln ilk kiliselerinin uyumlu bir kardelik
atmosferi iinde gelitiini savunarak hizipilik iddiasn sorgular
lar. Gnmzde, bu tr tek yanl yarglarn gzden geirilip dzel
tilmesi gerektii gr, her iki kampta da ar basmaktadr.
ncelediim her bir kilisenin daha da iyi anlalmas iin, bl
mn sonunda kilisenin ait olduu toplumun kurumsal ve kltrel
yaps ile adetlerini gzden geirerek, o kilisenin rgtsel hiyerar
isini anlatrken, her kilisenin ritel ve ayinleri ile dinsel sanat,
mimarisi, mzii ve edebiyatn zetle aktardm.
Bu anlattklarm ayrntl ve youn bir aratrma olmayp daha zi
yade genel arkaplan bilgileri mahiyetinde olduu iin, anlattklarm
elden geldiince ayrntl bibliyografik dipnotlarla desteklemeye a
ltm. Bu dipnotlar, gelecekte modem ya da antik kaynaklar labiretine dalmak isteyecek aratrmaclar iin tutamak olsun diye der
lenmitir. Bylelikle, kitabn sonundaki seme bibliyografyada ya
rarlandm belli bal koleksiyonlar ile kiliselerin tarihine ilikin ev
rensel yaptlar verilmiken, her kilisenin kendi iindeki ayrntl ko
nularda yararlandm kaynaklar da bu dipnotlarda gsterilmitir.
Bugne kadar Dou kiliselerini konu alan almalar balca
iki balk altnda toplanrd. Birincisi, genellikle ok iyi eitimli
ve stn donanml Katolik yazarlarn eserleri. Bunlar, her eye
ramen Douya kendi mezheplerinin dar asndan ve anlay
tan uzak sekter bir bakla yaklarlar. Adrien Fortescu, Ray
mond Janin ve Donald Attwater gibi bilginlerin almalarna ki
tap boyunca sk sk atfda bulunduum grlecektir. Protestan
yazarlarn eserleri ise ikinci kategoriyi oluturur. Bunlar tm iyi
niyetlerine ve konuya sempatik yaklamlarna ramen, Dou H
ristiyanlnn ilkelliini kavramay baaramazlar.Bu grubun
yeleri arasnda J. M. Neale, Bayan E. L. Butcher, O. H. Parry,

J.W. Etheridge, G.P. Badger ve dierleri saylabilir ki, eserlerine
bu almada yeri geldike deinilmitir.
Bu iki kategori dnda, A. P. Stanley, W. F. Adeney ve B. J. Kidd
gibi isimlerden oluan yeni bir modern dnce okulunun zaman
iinde ortaya ktn gryoruz. lgintir ki bu yazarlarn tamam,
Grek ile Grek-d kiliseleri ayn cilt iinde ele aldklarndan, Grekd kiliselere haliyle yeterince yer verememilerdir. Bu nedenle, bi
limsel dzeyde yeterli olmakla birlikte son tahlilde almalar ye
tersiz kalmtr.
Bu almann Dou kiliseleri tarihindeki o belli boluu doldu
racan umuyorum. Grlecei zre, byle genel karakterdeki bir
almada beklendii gibi, mmkn olduunca ok sayda kaynak
belgeye atfta bulunularak, tarihsel aratrmann ana kuralna titiz
likle uyulmaya allmtr. ok sayda aratrmacnn bir ok
alandaki verimlerinden tam anlamyla yararlanmaya da gayret edil
mitir. Ne var ki, burada aktarlan olaylar bir lde farkl bir a
dan ele alnmtr. urasn belirtmek zorundaym ki, ben meslek
olarak tarihi olmakla birlikte, dou ve eitim itibariyle bir Kopt
Kilisesi mensubuyum. Sonu olarak okur, bu eserin Dou Kilisele
ri dnyasna yatkn derin bir duygusallkla kaleme alndn hisse
decektir. u bir gerek ki beni bu zorlu almay stlenmeye sevkeden, mtevaz bir bilimsel eser meydana getirme kaygs kadar,
dinsel inancm gerekletirme gayreti de bunda rol oynamtr.
Saylamyacak kadar ok Doulu ve Batl yazarn kitaplklar
mz zenginletiren monografilerine dipnotlarnda verdiim yer,
bunlara olan minnet borcumuzun kantdr. Bunlar olmakszn be
nim bu iin altndan kalkmam mmkn olamazd. Bu isimlerin
ayrntl dkm iin nsz uygun bir yer olmazd. Metin iinde ye
ri geldike bu eski ve yeni stadlara atfta bulunulmutur.
almada ne srdm baz grlerin tartlr nitelikte ol
duunu bilmekle birlikte, bunlarn en tahrikkr olanlarn bile -el
deki kaynak belgelerde bir dayanaklar bulunduu srece- akla
maya karar verdim. Bu noktada tek hedefim, benden sonrakilerin
belli bir gvenle devralabilecekleri bir temel atmak oldu. Sonu
olarak bu kitap, Bat Hristiyanln konu alan Standard elkitaplan okyanusuna kar bir nebze kar-arlk oluturabilirse, gre
vimi yapm saylabileceim.
IN F E R IO R
tH R A C IA
y \
j
PhlUppopois
Hadranopla
X .
\ M A C E D O N IA
u,
T h e s se io n k a _
(D ,r ,
\ ..
J E rlR U Q
>
{
CoftstantJnopt*
/
)c
Cyzicus Nlcaea
JfellesponttTroy ^ Y S I A
Doryleum
e * - . js/>^-CIUBIIIUIII
CHlOiL^
^
n tJn eje^C orin th s
imyrna
Artaxata
-4 > .
J r ',..
Jt
{N yssa
ASVQ I
Lo>di
.
to ad ca. a*
f * 9\
p*
\
NazuiS
--------- .
Icontum (Konla)\
3 ORDYENE
s . u i - -
Nlsibie
r Edesaa
^->i\J\i^
A T "
" y-\*
:u
hNineveh
1C
$1?>
L
In
it
kssiiiir.u
v ^ b-Anierm
o oH E U 4 T0'fia^ A1.IA
.HB
Haiamassus
_ fin
LA C O N
IA ^
^ /p
^ f'su
H etrav^A
D IA 8EKE
p ta /
b ile li
n W f
Elegefa
P H R Y m C ^ S A L A T lA /
Mytllene, ^Phoeaea
s r r fi 4
' I 4
Coman* Satala
l e l i l ^ , - " - ^ M a m lk ir t
-
L Y IIA
..E P I P H A N E A
C .lr h e e l- ? *
- b . .
RHODE y i
T
Y 7
M
-^ C n o s s u a
C orp atftlu a
G & g ra
M>
p O N T U S (T r e b iz c m d ) 4
^ A m a s e la
H O N O R IA
Trapezua M a
---
P ^ .F H L A 8 0 N IA
/ B P iio y i^ iS S ^ L 'H e r a c li
Wm
H e r*
Laodlceal h f t * . E n * '
1
SCO ELE
N a rc e sk ^ /^
S T R IA
c re te "
s
POLS
^Apollonia
s<r^,K^>rnis
4*lr
T yrei*.
L T ib e ria *
Caesaraa
Z a g y ls
MKMa
sSSSt s
A)
Jaffa ;
jlar* -Atgypttocum6a2/ z>*04S$efc^ _e
HabiwC Y* 0A*
( re
Alexandria,
fy
grr,s
Js
/
tjr8
Paraetnium
Lib y a k
~
Lydum
CYPRUS y/~ o a la m ls TrDol? '

Vaimyra /
P . p h o W " i B y b l o s ? ? Bsslbrt
Oura-Europus
beseht
ftenapoiisV )
A E O Y? T U S
P e X t i /
ARcm^
<
Bethlehem *
Rhinocolura Petra
N l ^ ^ fy p y s m ,
C
f yv
\ S IN A !
ab
ab i a
fealphor
2 4 D OU HIRSTYANLII TARH
BLM I
SKENDERYE HIRSTYANLII
KOPT KLSES
1. GR
Koptlann genel Hristiyanlk tarihi iindeki yeri uzun zamandr
asgariye indirilmi hatta bazan unutulmutur, nk Kopt halk
nn kendisi gnll olarak bilinmezlik iinde yaamay semitir.
Koptlar Hristiyanla yzyllarca nderlik ettikten sonra, kendi
ibadetlerini ve ulusal gururlarm korumak iin Batnm giderek
byyen dinsel otoritesinden ayrlmaya karar verdiler. Hristiyan
lk tarihindeki bu talihsiz ayrln balangcndaki olay .S. 451 y
lndaki Kalkedon (Kadky) Ekmenik Konsilinde meydana geldi.
Kalkedon konsilindeki polemik ilerideki sayfalarda ayrntl olarak
ele alnacaktr. Burada unu not etmekle yetinelim ki, Koptlar, Roma-Bizans kristolojisini ve konsil kararlarnn temelinde yatan po
litik etkenleri reddederek, hain bir dinsel milliyetilikle babaa
kaldlar. Ardndan yedinci yzylda Araplarm ilerlemesiyle, Msr
btnyle yzn Batdan Douya evirmeye balad; yeni din
olan slamn Ortadouda yaylmas, Dou Hristiyan toplumlannn ccelemesi ile sonuland. Bylece dnya, Hristiyanln olu
um yllarnda bu inancn gelimesinde dou Hristiyan toplumlannn oynad nemli rol unuttu.1
Bu durum ondokuzuncu yzylda Dou Hristiyanlarnn yeni
den kefedilmesine kadar devam etti. Ne var ki Nasturilerin ve
Hindistan Hristiyanlarnn aksine, Koptlar d dnya iin tmy1} Bibliyografik bavuru iin bkz. W .K am m erer (Elinor M. H usselm an ve Louise A. Shirer ile birlikte) A Coptic Bibliography (Ann Arbor,M ich. 1950): J. Sim on. Bibliograp
hie Copte. Orientalia. 18-26 (1941-56); G. Graf, Geschichte der christlichen arabisc
hen literatr ,5 vols. (Vatican City, 1944-53) zellikle cilt 11, sayfa 294-475; ve A Bib
liographical Guide to the History o f Christianity, ed. S.j. Case (Chicago, 1931).
le kayp saylamazd. Yakubiler ve Ermeniler gibi onlar da Ortaadaki Avrupal gezginlerin eserlerinde yer alr. Ancak onlar,
Hal seferleri anda Roma ile dorudan ilikide olan Maruniler
kadar tannmyordu. te yandan Koptlar monofizit ayrlkla
mensup nemsiz bir aznlk, uzak gemiten kalan can ekien bir
glge olarak kabul ediliyordu. Gerekten ancak son zamanlarda
Bat bilim dnyas Kopt Hristiyan mirasnn ekim alanna girecek
ve sonu olarak zengin ve derin Kopt kaynaklarnn sistematik bir
aratrmasna balanacaktr.
Henz Kopt tarihinin yalnzca bir tasla karlm olmakla bir
likte, bu aratrmalar artc ve uyarc sonular verdi. skenderi
ye Hristiyanlnn gerek yeri ve nemi yeni yeni anlalmaktadr.
Kopt kaynaklara gederek artan bu ilginin sonucu olarak d
nce okulu olutu. Birincisi, Kopt Kilisesine byk sempati an
cak snrl bir anlayla yaklaan yazarlarn oluturduu Protestan
okuludur.2 kincisi, ayrlk Koptlara dman olan ya da en azn
dan onlar onaylamayan Roma-Katolik din bilginlerinin okuludur.3
ncs, yerli yazarlar4 ile, duygusallktan uzak bir yaklamla
zgn kaynaklar aratrmak isteyen Batl bilginlerin oluturduu5
2) J.M . Neale, A History o f the Holy Eastern Church :General Introduction. 2 vols. (Lon
don, 1896) ibid.. Patriarchate o f Alexandria. 2 vols. (London, 1897); E.L. Butcher,
The Story o f the C hurch o f Egypt, 2 vols. (London, 1897): M. Fowler. Christian
Egypt-Past. Present and Future (London, 1901); ve S.H. Leeder. Modern Sons o f the
Pharoahs, (London, 1918).
3) M. Vansleb, Histori de l'glise dAIexandrie (Paris, 1677); E. Renaudot, Historia patriarcharum Alexandrinorum jacobitarum (Paris, 1713): M .Lequien ' 'Patriarchate o f
Alexandria . in Oriens Christianus. Vol. II (Paris, 1740), 329-666: S. Chauleur, H is
toire des Coptes (Paris. 1960).
4) ounlukla Arapa olan bu kaynaklar iin bkz. Tevfik Iscarous, Nevabih'lAkbat ve
Meairuhum fi el-K a m il-riyr (20. Yzyldaki nl K optlann Biyografileri), 2 cilt (K a
hire, 1910-13); Y u su f M inqarius. Tarihu'l-Umum eI-Kbtiye(Kopt Ulusunun Tarihi,
1893- 1912 Yllar arasnda) (Kahire, 1913); Ram zy Tadros, el-Akbat fi Kami'l-riyn
(20. Yzylda Koptlar), 5 cilt (Kahire, 1910 ff.); Yakub Nakhla Rufaila, Kitab Tarihul Ummemu'l-Kbtiye (Kopt Ulusunun Tarihi), (Kahire, 1898); Tarihu'1Batriha Baramous
manastrndan bir kei tarafndan yazlm anonim Patrikler Tarihi, Kahire, 1897):
Piskopos Isodoros, el-Haridahu'l-Nefse f Tarihu 7-Kensa(Kilisenin Tarihi), 2 cilt (Kahi
re, 1923); Tarihu'l-Umum eI-Kbtiye{Msr Hristiyanlnn Tarihinin zeti), (Kahire,
1925); Jacques Tagher, el-Akbat ve'l-musliman munz el-fethu'l-arabi ila n 1922
(Arap stilasndan 1922ye Kadar Koptlar ve M slm anlar) (Kahire. 1951): Iris Habib
al-Mary, QKssalu'l-KenisaH'l-Kbtiye{.S. 4 3 5 e Kadar Kopt Kilisesinin Tarihi) (Kahire,
tarih yok); Zaki Shenuda, Tarihu'l-Akbat (Koptlann Tarihi), i. cilt (Kahire, 1962)
5) E. Am elineau. Etude su r le christianisme en Egypt au septime siecle (Paris. 1887):
A. Macaire. Histoire de l'eglise d'Alexandrie depuis Saint Marc jusqua nos jou rs (K a
hire, 1894); J. M aspero, Histoire des patriarches d'Alexandrie depuis la mort de
lml okuldur. Sonu olarak bu noktada unu syleyebiliriz; Kopt

kilisesinin kapsaml ve derinlemesine bir tarihi henz yazlmay
beklemektedir. Onun kaynak belgeleri henz ksmen yaynlanm
tr, Kopt arkeolojisi de emekleme andadr. Koptiyat alanndaki
aratrmalar, Msriyat ve slamiyat alanndaki aratrmalarn ok
gerisindedir. Eski Msr Uygarl ile slami Msr Uygarl arasnda
en nemli balant halkas olan Kopt uygarl, bu iki monolitik ya
p arasnda ezilmitir. Bu nedenle Koptlann gerek Msr tarihinde,
gerek Hristiyan kilisesinin tarihindeki yerini yeniden belirlemek
iin ciddi abalar gerekiyor.6
Son bulularn nda egemen duygu udur; Koptlann antsal
ve bazan ortal kantran katklann ortaya karmak iin genel
Hristiyanlk tarihinin birok cephesi yeniden kaleme alnmaldr.
Kilise babalanyla ilgili almalarn nemli bir blm deitiril
meli, hatta yeniden yazlmal, bu arada kiliseler aras ilikiler ve
ilk misyonerlik giriimlerinin tarihi yeniden gzden geirilmelidir.
Koptlann, skenderiye Kateizm Okulunun oluumunda ve ma
nastr kurallannm geliiminde oynad byk rol biraz bilinmek
le birlikte, bu konu yeni bir deerlendirmeye muhtatr. Kopt n
cil Edebiyat -gerek kilisece kabul edilenler, gerek reddedilenlerve Hristiyanln ilk dnemine ilikin heretik sapkn diye adL 'em p ere ur An a s fa se ju s qua a reconciliation des eglises jacobites (518-616) (Paris,
1923); A. Heckei, Die Kirche von gypten, ihre Am fange, ihre Organisation und ihre
Entw icklung bis zu r Zeit des Nicanum (Strasburg, 1918); R. Strothm ann, Die kop
tische Kirche in der Neuzeit (Tbingen, 1932): W. L. W esterm ann et al. Coptic Egypt
(Brooklyn, N.Y. 1944); W. H. W orrell, A Short A ccount o f the Copts (Ann Arbor, M ic
higan, 1945); E. R. Hardy, Christian Egypt, Church and People (N ew York, 1952):
M aria Cram er, Das christlich-koptische gypten, Einst und Heute. Eine Orienti
erung (W iesbaden, 1959); E, W akin, A Lonely Minority, The Modern History o f
Egypts Copts : The Challenge o f Survival for Four Million Christians (N ew York,
1963). Ayrca sem e bibliyografyadaki Dou Hristiyanl ile ilgili genel eserlere b a
knz. leride, aralarnda Adeney, Kidd, Rondot ve Spulerin eserlerinin yer ald bu
listeye atfta bulunurken yalnzca yazar ad lan verilecektir.
6) D ier m onografi ve m akaleler arasnda A.S.Atiya, el-Kanisahu'I-Kjbtiye ve ru h u l-kavm fl M sr el-asru'l-BizantUBizans M sr'nda Kopt Kilisesi ve M illiyetilik), M sr T a
rihiler Birlii Blteni III (1950) s. 1-14: Francis al-Itr, el-U m m em ul-Kbtiye ve Keniysetuhul-Ortodoksiye (Kopt Ulusu ve Onun O rtodoks Kilisesi), (Kahire, 1953): H il
mi G uirguis, Al-Aqbat (Koptlar), (Kahire, 1956): S. Chauleur. Les Copies. (skenderi
ye, 1949); J. M urtagh, T h e C opts (Kahire, 1949); A. de Vlieger, The Origin and Early
History o f the Coptic Church (Kopt Kilisesinin Kkeni ve Erken Tarihi) (Lozan, 1900):
brahim Nohy. The Coptic Church. Christianity in Egypt (Kopt Kilisesi, M srda H
ristiyanlk) (W ashington D.C. , 1955) saylabilir. Ayrca bibliybgrafya blm nde v e
rilen, Koptlar ve M sr ile ilgili deiik ansiklopedilerde yaym lanm m addelere ve s
lam Ansiklopedisinde Gaston W iet'in yazd Kopt' m addesine baklabilir.
lanchrlan belgelere ilikin bilgimiz hl ok snrldr. Kopt sana

t ve mimarisi son yllarda ok ilgi uyandrmakla birlikte, bu ko
nularda son sz henz sylenmemitir.
Benim grevim, tm bunlar ve Kopt tarihinin teki alanlarn
Kopt dnyasnn iinden gelen bir insann kanlmaz tutkusuyla
tantmak, ancak dardan bakan bir tarihinin olaylar yansz de
erlendirmesi gerektiini unutmamaktr.
Kopt Terimi
Kopt ve Msrl szckleri anlamdatr. ki szck de Greke
aigyptos kknden gelir ki Hellenler bunu hem Msr hem de Nil
anlamnda kullanmlardr. Bu da eski Msr dilindeki Memphis,
yani Ptah Ruhunun Evi ya da Ptah Ruhunun Tapma anlamma
gelen Hak-ka-Ptah szcnden bozmadr. Ptah Msr mitolojisin
de en stn tanryd ve tm yaratln sahibi olduu iin btn
teki tanrlardan nce Memphiste ona dua edilirdi. Greke aigyp
tos szcnn n-eki ve son-eki zamanla atlnca, geriye kalan
gypt kk daha sonra tm Avrupa dillerinde Egypt ve Kopt sz
cklerinin kkenini oluturdu. Bunun Arapa karl da Quibt ya
da Gybtdir.7
Baz aklamalara gre Kopt szc Arap ve Semitik kaynak
l olup, Nil Vadisine ilk yerleen ve Thebes civarndaki eski Msrn bakenti olan Quft ya da Guft kentine adn veren Nuh
Peygamberin torunlarndan Mizraim olu Kuftaimden gelir.
Araplar Msra Darul-Kbt yani Koptlann evi derlerdi ve blge
halk balangta Hristiyan olduu iin Arap zihninde Kopt ve H
ristiyan e anlam kazand. Sonu olarak u noktay unutmamak
gerekir ki Kopt terimi balangta dinsel bir ierik tamayp M
srl anlamna geliyordu. Bu nedenle Kopt Kilisesi yalnzca Msr
Kilisesi olarak anlalmaldr.
Etnik kken olarak Koptlar Semitik ya da Hami rkndan ziyade
Akdenizlidir. Koptlar, eski Msrllarn dorudan torunlar olarak ta-
7) Kopt dilindeki telffuzu Keft' veya 'Kepto'dur. nc y zylda Diocletian gleri ta

rafndan yam aland, 715 dolaylarnda Perslerin eline geti ve M slm an egem enli
i dnem inde Arabistan ile ticaretin m erkezi oldu. Selahaddin dnem inde Quft Arap
egem enliine bakaldrd ve isyan bin kiinin ldrlm esiyle bastrld. Bundan
sonra blge gerilem eye balad ve Qu ne geti, bkz. F. Am lineau. La Gographie
de 'Egypte l'poque copte (Paris. 1983) s. 213-15.
mmlanmlarsa da8, onlarn Nilin uzak blgelerinde hal yaayan g

ebelere benzerliini kantlamak iin de baz giriimler yaplmtr.
Bu konuda hakikat ne olursa olsun, dinleri, Koptlann ardarda gelen
istilac akmlann inanlanna katlmalanna kar bir kalkan olmu
tur. Bu yzden Kopt rknn anl yalnzca bir sylence deildir. Kopt
iin din toplumsal birlii salayan etken olduu kadar, Ortodoksluk
da yalnz bir tapnma biimi deil bir yaama biimiydi.
Onsekizinci yzyln sonuna kadar Koptlar ya kendi kylerinde
ya da byk kentlerde kendi mahallelerinde yaadlar. Ortadouda
geen yzyl modem demokrasinin filizlenmesiyle birlikte klelik
sistemi ortadan kalkmaya balad ve ayn yaamann da anlam kal
mad. Bugn Koptlar her yerde Mslman komularyla politik ya
da etnik ayrmclk sz konusu olmakszn yan yana yaamakta,
dinsel zgrlkten sonuna kadar yararlanmakta ve btn Msr
sathnda kiliselerinin says artmaktadr. Sonu olarak Koptlar din
sel bir grup olarak varlklarn korumular, Msr ulusunun politik
yapsyla btnlemiler, din ve itikat ayrm olmakszn her yurt
tan ayrcalk ve sorumluluklarna sahip olmulardr.
Kopt Dili
Arapa konuan Koptlar bugne kadar Kopt dilini kiliselerinde
korudular. Kopt dili, eski Msr dilinin evrimindeki son aamadr.
Bu dilin nceki aamalar deiik hiyeroglif yazlarnda grlebilir.
Hiyeroglifin ilk aamas tapnak duvarlarnda, mezarlarda ve papi
rs yazmalarnda grlebilir. Daha az resmi ve biraz daha basit
letirilmi bir yaz biimi de rahipler tarafndan resmi yazmala
rn redaksiyonunda kullanlm, sonralar bu yaz yalnz dualarn
yazmnda kullanlmtr. Zaman getike bu iki yaz biimi de s
radan insanlar iin ok zor anlalr oldu. Bylece ok daha az res
me dayanan ama yine de gnlk hayatn ihtiyalarn karlamak
tan uzak kalan nc demotic aamaya geildi. Greklerin gel
mesi, ardndan Hristiyanln Msrda yaylmasndan sonra bu
demotic yaz9 Kitab Mukaddesin oaltlmas iin yetersiz bulu
nunca, Msrl bilginler ve yazarlar Msr dilindeki metinleri Grek
alfabesiyle yazma (transliterasyon) yntemini benimsediler. Ksa
8) Bkz. Modern Sons o f the Pharaohs.
9) H. I. Bell, Egypt from Alexandre the G reat to the A rab Conquest (B yk skender'den
Arap stilasna Kadar Msr) (Oxford, 1948) s. 1 12-13.
DOU HIRSTYANLII TAR'H 2 9
srede bu alfabenin Kopt dilindeki tm sesleri karlamadn g

rnce, kendi demotic alfabelerindeki son yedi harfi bu yazya ekle
yerek sorunu zdler.
Sonu olarak Kopt dili, son dnem Msr konuma dilinin Grek
alfabesiyle yazld ve demotic dilden yedi harfin eklendii bir dil
olarak tanmlanabilir. Bu yeni yaz sisteminin kesin balang ta
rihini belirlemek olanaksz gibi. Uzun bir sre sonunda tam ola
rak sistematize edildii tahmin edilebilir. Burada u ilgin noktay
belirtmek gerek. Grek harfleriyle yazlm Msr dilinde bilinen ilk
belge sadan yzelli yl ncesine rastlamaktadr.10Geri byle tekil
bir olaya dayanarak genellemeye gitmek doru deilse de, bu olay
gelecekteki uygulamalarn habercisi olarak kabul edilebilir. .S. 2.
yzyln ikinci yansnda, Hristiyanln Msrda dzenli bir biim
de yaylmasyla birlikte bu yeni ,dilin eski demotic dille bir arada
kullanld ve sonunda onun yerini ald sylenebilir. Eski demo
tic dili son kullananlar byk olaslkla sis rahipleri oldu nk
.S. 452 ylma tarihlenen Philae duvar yazlar bu dille yazlmtr.
Ancak bu tarihte demotic dil halkn gnlk kullanmndan oktan
kmt.
uras ilgintir ki Kopt dili eski Msr Dilinin yerel azlarn (di
yalekt) ieriyordu. Bu azlar arasnda Bohairik ya da Aa Msr,
Sahidik ya da Yukar Msr, Faiyumik, Akhmimik ve Bamurik az
larn sayabiliriz. Gnmzde Kopt kilisesinde ve dualarda Boha
irik az kullanlmaktadr. Bunun en eski az olduu kabul edile
bilir nk skenderiye ve Naucratis gibi Grek kltrnn kesin
likle egemen olduu merkezlere yakn olan Aa Msrn, Yukar
Msra gre Grek etkisine daha ak olduu kabul edilmektedir.
nc yzyln banda ncilin byk blmnn Kopta ya
zld kabul edilebilir. Bugne kadar bulunan en eski el yazmas
ncil, Kopt dilinde papirs zerine yazlm Aziz Pavlusun Mektuplannn byk bir blmn iermektedir ve .S. 200 yl civarn
da yazld tahmin edilmektedir.11 .S. ikinci ile beinci yzyl ara
snda yazlm ok sayda Kopta belgeler bulunmutur ki bunla
rn ou dini karakter tamaktadr.
10) Sekin M sriyat F. L. Griffith tarafndan bulunm u ve Alfred Nawrath'n Egypt.
The Land belveen Sand and Nile balkl alm asnn 'The C opts' blm nde zik
redilm itir. (Bern. 1962) s. 132.
1 1) FfMegan. Light ran the Ancient Past (Antik G em iten Gelen Ik) (Princeton, 1951)
& 332 ve sonras. Bu m etinden kalan 86 yapran 53' C hester B eatty K oleksiyo
nu nda. 30'u da Michigan niversitesi kaplndadr.
Kopt dili yedinci yzylda Arap istilasnn okunu da atlatt ve

okuma yazma bilmeyen Arap egemenlerin hizmetindeki yerel yne
ticilerin, zorunlu olarak devlet ilerinde ve muhasebede kullandk
lar resmi dil olmaya devam etti.
706 ylnda Emevilerin Msr Valisi Abdlmelikin olu
Abdullah, tehlikeli ve zamansz bir bildiri yaynlayarak tm devlet
ilerinde Kopta yerine Arapa kallanlmasm emretti12. Geri bu
mdahale pratikte geerli olmad ama yerli yazarlarn, fatihlerin
dilini renmesine ve ilerideki yzyllarda iki dilde birden yazlm
ok sayda belgenin ortaya kmasna neden oldu.
slam hanedanlarnn art arda geldii o frtnal yllarda, Kopt
dili 13. yzyla kadar konuulan ve kilisede kullanlan bir dil ola
rak varlm korudu. Bu tarihten sonra Kopt bilginler Arap dilinde
Kopt gramerleri ve Arapa-Kopta szlkler yazarak dillerini koru
maya altlar. Bunlar arasnda Fatimi ve Eyybi hanedanlar d
neminde yaam nl Aulad al Assai ile Ebu el Bereket bin Kabar
bata gelir. Tm bu abalara karn, Kopt dili zamanla Yukar M
sra itildi ve Msr ilk kez 1664 ylnda ziyaret eden Alman gezgin
Vansleb13 gerekten Kopta konuan son Kopt olan Anastase adl
kiiyi grdn ne srd. Vanslebin iddiasn doru kabul et
mek mmkn deildir, nk ondan sonra baka gezginler Kopt
a konuan Koptlara rastladklarn yazmtr.
Kopta tmden lm mdr? Bu tartlabilir bir sorudur.
Kopta halen kiliselerde kullanld gibi, Yukar Msrda hl Kopt
a konumay aile gelenei olarak srdren kapal ky toplulukla
rnn varlndan sz edilmektedir14. Ne var ki Koptay yaayan bir
dil olarak nitelemek de yaln olacaktr. Kesin olan udur ki Kopta
Msrda konuulan Arapaya iki ynden etkide bulunmutur. Bi
rincisi, Msr Arapasmm szck daarcna kendine zg katklar
brakmtr15. kinci olarak, iki dilde birden yazan ilk Kopt yazarla12) J acqu es Tagher, Aqbat \va-Muslimn. s. 300-8, ok salam olm am akla birlikte slam i dnem de Koptam n kaderiyle ilgili ilgin bir anlatdr,
13) J. M. W ansleben adyla da bilinen yazann 'Ungedrukte B eschreibung von gypten
in Jah re 1664 balkl yazs H. E. G. Paulus tarafndan Sammlung der merkwr
digsten Reisen in dem Orient bal altnda yaym land (Jena, 1792-1803). A n lal
d kadaryla Vansleb M sr'a dn erek yeni bir anlat kalem e alm ve bu yaz a ra
larnda ngilizcenin de yer ald eitli dillere evrilm itir : The Present State ol'
Egypt, or. A New Relation o f a Late Voyage into that Kingdom, performed in the ye
ars 1672 and 1673, eviren M. D. (Londra, 1678).
14) W. H. W orrell, Short Account o f the Copts, s. 51.
15) G. P. Sobby. T h e Survival o f Ancient Egypt', Bulletin o f the. Society o f Coptic A rc
haeology No. 4 (1938). s. 59-70.
DO U HIRSTYANLII TARH 3 1
nn gnlk dilin gramerine getirdii deiikliklerdir. imdilerde Kopt

kilisesinin nderliindeki Pazar Okulu hareketi, Kopt genlerini
kendi dinsel dilleri ve gelenekleri ile kaynatrmak iin aba harca
makta, bu aba beklenmedik bir ilgiyle karlanmaktadr16.
Eski Msr Dini

Eski alardan beri Msrllar, doalar ve yetitirilmeleri gerei
dinsel dnceye yatkn insanlar olarak bilinir. Eski mitolojinin
tanrlarna ne kadar sayglysalar, sonraki alarda Hristiyanlk ve
Mslmanla ballklar da o kadar derinden olmutur. Msrl
nn bu din merak, tm inanlar asndan geerlidir. Bu olay
onun eski pagan inanlarndan Hristiyanla geiinde aka g
rlr. Msrlnn eski inancnn temel ilkelerine olan alkanl,
onun zihninin yeni dogmay ok zahmet ve sknt ekmeden kabul
etmesine yol amtr. imdi sann retilerinin Msrda hzla ya
ylmasna neden olan baz paralelikleri gzden geirelim.
lk olarak, tek tanr dncesi, 18. hanedan dneminin kralla
rndan khnatonun (.. 1383-1365) byk birliki devrimini ya
am Msr insan iin yeni bir ey deildi. Bu doal olarak uzak
gemiteki bir olayd ama yine de dinsel dnce tarihinde bir
aamay temsil ediyordu. sann tanrsal ve insan yapsnn izd
mn, hem tanr hem insan olan Osiriste grebiliriz. Gerekte,
tm firavunlar tanrlatrlm insanlard.
Yeni dindeki l kavram, Msrl tarafndan yalnzca kendi
llerinin bir yansmas olarak kabul edilmi olmaldr. Eski M
srda hemen tm nemli kentlerin kendine zg bir ls vard.
Bunlarn en nls kukusuz Osiris, sis ve Horus lsyd.
Osirisin lmden sonra dirilii sann diriliine benzer, sis ve Ho
rus da Anne ve ocuu andrr. Gerekten erken adaki bir Kopt
Meryem tasviri, sisin Bebek Horusu emzirmesini gsteren bir
tablonun reprodksiyonundan baka birey deildir. Sonraki Kopt
ikonografisinde bu yerleik bir motif olarak kald.
Meryeme kutsal doumun tebli edilmesi, Kutsal Ruh ve Baki
re Meryemin mucizevi bir biimde say dourmas da Msrl iin
16) Gizadaki Kopt Pazar okullar. Al Tuqus al Qibtiya' bal altnda Kopta ve Arapa d u
alar ieren bror yaymlamtr. Brorler anonim olmakla birlikte, merhum Y a s
sa Abdlmesih taralndan gzden geirildii zellikle belirtilmektedir. Kopt Mzesi nin
eski kitaplk ynetmeni olan Abdlmesih, Kopt dilini son dnemde en iyi bilen M srl
larn bala geleniydi.
yeni eyler deildi. Msr mitolojisinde yarat tanrs olan Ptah,

kendi kutsal ruhunu bakire bir inee flemi ve tanr Apis do
mutu. Bunun bir rnei de son Msr firavunu Horemheb'in, tan
r Amonun ruhundan hamile kalan bir bakireden douu ile ilgili
efsanedir.
Hristiyan retisinin temel esi olan lmden sonra hayat so
runu Msr dncesinin de ketayd ve Msr uygarlnn geli
mesinde hayati bir rol oynamtr. Eski Msrl iin lmden sonra
dirili fiziksel bir olguydu ve lnn ruhu (Ka) kendisine benzeyen
bir gvdeye dnerek yaamaya devam edecekti. Bu nedenle lm
szle kavumak iin gvdenin bozulmadan korunmas gerekti
inden mumyalama sanatn yarattlar ve bunu bugn bile zle
meyen bir mkemmellie ulatrdlar. Ancak, ngrlemeyecek k
t rastlantlar sonucu mumya hasar grebilir ya da kaybolabirdi.
Bu durumda Kann geri dnp tanyabilmesi iin lye ok benzer
bir varlk gerekirdi. Bu gereksinim de Msrllarn resim ve heykel
sanatlarn gelitirmelerine yol at. lm mimarisini de mkem
mel dzeye ulatrarak, zamann kanlmaz tahribatna meydan
okuyacak piramitler, ant mezarlar ve tapmaklar ina ettiler.
Ayrca Msrllar Hristiyanlktaki ha, kendi ebedi hayat sem
bolleri olan Ankh ile zdeletirdiler. Btn antlarda ve tasvirler
de, yalnz tanrlar ve firavunlar gibi lmszler, ellerinde Ankh tu
tarken resmedilmitir. Ankh iareti tepesi yuvarlak bir hatan iba
retti ve Hristiyanlar en batan bunu kolayca benimseyerek her
trl ta oymada, resimde, duvar dekorasyonunda, amdan gibi
seramik nesnelerde ve hatta siyah-beyaz ve renkli dokumalarda
kullandlar17. Hristiyanln tm iin ha, ancak Byk Konstan
tin dneminde, onun sava arifesinde grd nl vizyondan
sonra yeni dinin gerek sembol oldu. Ancak Koptlann ok daha
nce, ebedi hayat iareti olan ha Hristiyanlk sembol olarak
kullandklan kesin gibidir. Bu balamda, Msr mitolojisindeki
tann Horusun ktlk Tanns Seth ile mcadelesinin, Koptlar ta
rafndan Aziz Georgeun Canavarla mcadelesiyle zdeletirilmi
17) Maria C ram er erken Kopl dnem indeki Ankh iaretlerinin zengin bir koleksiyonu
nu toplam tr. Bkz. Das altagyptische Lebenszeischen in christlichen-Koptischen
gypten - Eine kultur-uncl religiongeschichche Studie a u f archologischer Grund
lage (W iesbaden. 1955). H ristiyanln ilk yzyllarda kk sald Bal vahalarndan
bir baka ilgin derlem e iin bkz. Ahm ad Fakhrv. The Necropolis o f El-Baga\vat in
Kharga Oasis (Kahire. 1951). s. 36-7.
olmas ilgiye deer.18 Bu sahne, ta oymalarda, resimlerde ve ku

ma zerinde ska tasvir edilmitir.
Drdnc yzylda yaam olan Aziz ve ehit St. Menas, yeni
dini yaymak iin halk arklarndan yararland ve Msr mitoloji
sindeki en eski lnn yklerini anlatan popler halk arklar
n Hristiyanla adapte etti.
Msrllarn son dneminde eski Msr mitolojisinin bozulmas ve
yozlamas, buna paralel olarak batl inalann ve mistik tarikatla
rn yaylmas da, eski Msr dininin snmesinde nemli bir rol oy
nad. Greklerin Msra gelii de eski Msr dinini beklenmedik bi
imde etkiledi. Dou ile Baty kendi egemenlikleri altnda birle
tirmek isteyen Ptoleme hanedan, eski dini hem Msrllarn hem
de Greklerin benimseyebilecei bir kalba dkmeye altlar.
Byle bir eklektik sentez oluturma giriimi, iki taraf iin de ha
yati nem tayan baz konularn daha da karmak bir duruma
girmesine neden oldu. Bunun en arpc rnei, Osiris ve Apisin
insanlatrlm (antropomorfik) bir tasviri olan ve ayn zamanda
her naslsa Grek tannlan Zeus ve Pluto ile ilikilendirilen ya da z
deletirilen Serapisin kiiliinde, yeni bir evrensel ilah yaratlma
sdr. Helenlemi Msrl ile Doululatrlm Helen arasnda ka
lan yerli halk, hakiki inanc nerede bulaca konusunda aknd.
Bu dinsel karmaaya, Roma ynetimi altnda Msr halknn ii
ne dt ac sefalet ve mitsizlik uurumu da eklenince, Msr
topraklarn bir zahire ambar olarak gren Romal iin yerli halk
zavall bir alet derekesine dt19. Hayat amasz ve renksizdi. M
srlya kalan tek teselli teki dnyada rahata ve huzura kavumak
umuduydu ve Hristiyanlk bunu fazlasyla vaad ediyordu. Hristi
yanln Nil vadisi boyunca orman yangn gibi hzla yaylmasn
salayacak ortam artk hazrd.
18) P. D. ScoU-M oncrief, Paganism and Christianity in Egypt (Cam bridge. 1913), s. 13740.
19) Bell. s. 65-100; J. G. Milne, Egypt under Roman Rule. (Londra, 1924) s. 151 et seq..
226-7; W. L. W esterm ann. On the Background o f Coptism ' in Coptic Egypt (B ro
oklyn, N. Y. 1944), s. 7-19. Daha ayrntl aratrm alar iin bkz. M. Rostovtzeff, The
Social and Econom ic History o f the Roman Empire (Oxford. 1926): P. Jouguet, La do
mination romaine en Egypte aux deux premiers sicles aprs Jesus-Christ (skende
riye. 1947); H. I. Bell. Roman Egypt from Augustus to Diocletian' in Chronique
d'Egypte. XIII (1938), s. 347-63: S. L. W allace, Taxation in Egypt from Augustus to
Diocletian (Princeton. 1938): J. G. Milne. T h e Ruin o f Egypt bv Roman M ism an age
ment' Journal o f Roman Studies. XVII (1927) 1-13.
Kutsal Ailenin Ka
Kutsal Ailenin Filistindeki zalimlerin elinden Msr topraklarn
da gvenli bir ortama ka, Koptlan bugn bile heyecanlandran
tatl bir andr. Yazarlarnn her frsatta and bu olaydan gerek
ten gurur duyarlar20. Kopt takviminin Baon aynn her 24. gnn
de okunan bu olayla ilgili kran duasnda, Koptlar sevinlerini u
szlerle dile getirir; Ey Msr, Ey Msrn evlatlar ve snrlar. Sevi
niniz ve counuz. nk zaman ncesinden kalan ve nsan Seven,
oraya size gelmiti. sann Nil kylarna geliinin Msrl Hristiyann dgcnde yaratt coku, Kopt edebiyatnda ifadesini bulur.
Bu olay, ilk apokrif ncil evirilerinde anlr. Kilisenin kurulu aa
masnda, bu olay yeni dine daha fazla insann inanmasn salam
olmaldr. Kutsal Ailenin Beytl-Lahmdan yukar Msra seyahati
ni zihnimizde canlandralm. Mmkndr ki Anne Meryem kolla
rnda sa bebekle merkep zerinde giderken, Yusuf yan sra yr
yordu. Ortadou lkelerini bilenler iin bugn bile yadrganmaya
cak bir grntdr bu. Grup, Sina yarmadasnn Gazzeden Rafaha kadarki blmn kuzeydeki kervan yolundan gemi olma
ldr. Buradaki Msr nehri ad verilen kk akarsuyu yryerek
geen kafile, Romallarn mahkumlan srgn ederek burunlann
kestii bugnk el-Arie gelmi olmaldr. Oradan Ostrakiniye ge
en Ailenin son dura herhalde Msrn dousundaki ana giri ka
ps saylan bugnk El-Farama kenti olmutur. Bu, .. altnc
yzylda Perslerin, .S. yedinci yzylda Araplarn izledii yoldur.
Yolculuun bundan sonras efsane ve apokrif yklerle dolu olsa
da, kafilenin Msr ilerine giderken Perslerin ve Araplarn kulland
bildik yoldan ilerlediini tahmin edebiliriz. Her yatan haclarn
ve gezginlerin yllardr izledikleri yoldan ilerleyerek, kafilenin mola
verdii duraklan isabetle sralayabiliriz.
Manzaleh glnn aasndan Svey kstan ve Herodotusun .. beinci yzylda ziyaret ettii 22. hanedann bakenti
Bubastisi geen kafile, arkiya eyaletine doru yola devam etmi
20) Bu kan yks hemen hemen tm Kopt tar)' t-m. ularnda yer alm akla birlikte,
konuyla ilgili en ivi incelem e O. E. A. Meinardus? n>> m The Steps o f the Holv Family
from Bethlehem to Upper Egypt (Kahire, 1963) uasiki alm asdr. M ein ad u s bu
rada Arapa ve E rm enice kaynaklardan yararlanm tr. Sanir W illiam Farid tara
fndan kalem e alnan ve ailenin ka gzerghn gsteren turist rehberi niteliin
deki bir klavuz The Flight into Egypt balyla yaym lanmtr.
olmaldr. Buras Ailenin bir sre dinlendii ilk durak kabul edilir.
Altna sndklar aacn 1850 ylma kadar ayakta kald syle
nir. Dal ok bilinen ve Ortaadan gnmze kadar haclar ve
turistler tarafndan ziyaret edilen durak Matariya kydr. Ai
lenin burada altnda dinlendii firavun inciri aacnn yaknnda,
18. hanedan dneminden kalma bir dikili ta hl ayakta durmak
tadr. Gelenee gre dindarlar tarafndan yeniden dikilerek bug
ne kadar varl srdrlen bu firavun aacnn son dikili tarihi
olarak 1672 yl verilmektedir. Bu kutsal aa yllarn arlyla
1906 ylnda yklmsa da, dallarndan hl srgnler vermekte
dir. nc durak olarak kabul edilen Kahiredeki Haret Zwaylada Koptlar, bu yolculuun ansna bir Meryem kilisesi ve rahibe
manastr ina etmitir. Yolculuun buradan gneye inen bl
mndeki en ilgin durak noktas, Ailenin bir sre kald Babil ha
valisindeki maara ya da bir kk yeralt tapmadr. Bu drdn
c durakta, Koptlar tarafndan drdnc yzylda ina edilen Abu
Sarga (Aziz Sergius) kilisesi vardr. Kafilenin dinlendii yeralt ta
pma da gnmze kadar zenle korunmutur.
Bundan sonraki duraklar arasnda eski Kahirenin gneyinde
Nil kysndaki bir Yahudi tapma da saylabilir. Burada Maadide,
yine Koptlann yaptrd bir Meryem kilisesi grrz. Gzalc
kubbeli bugnk binann 13. yzyldan kald bilinmektedir. Yol
cular buradan Nili geerek yukar Msra girdiler ve Asiut eyale
tindeki Meir ve Kusaya kadar gittiler. Burada yeniden alt ay ka
dar bir maarada saklandlar. Dindar Koptlar burada, bugn Darul-Muharrek adyla anlan bir Meryem kilisesi ina ettiler. Gn
mze kadar aralksz bir hac ve turist aknma hedef olan bu kili
se, ziyaretilerin saysz armaanlan nedeniyle Msrn en zengin
manastrlarndan birine sahiptir. Erken dnem Mslman yazar
lardan Muhammed el-Bekir (676-731), ailenin orta Msrdan gei
ini kaleme alm ve yksn Araplarn Msr istila ettii d
nemde halk arasnda yaayan mucizelerle sslemitir 21.
Ailenin Msra ka yksnde efsaneyle hakikati, ortodoks
olanla apokrif olan birbirinden ayrmak ok zordur. Ancak kilise
nin de gayretiyle, Koptlann bu konuda gelenee ball gnm
ze kadar srmtr. Msr her zaman akl almaz dindarlk ve'mu
cize yklerinin diri tutulduu bir topraktr ama iten ve basit M
21) M einardus. s. 41-3.
srl Hristiyamn, Kutsal Ailenin ayak izlerini srerken duyduu

coku ve sayg hereyin stndedir.
Bu Msr gezisinin ne kadar srd kesinlikle bilinemiyor. Ma
sumlarn katledilmesinin sorumlusu olan Herodun, sann do
duu yl iinde ld dorudur. Bu nedenle ailenin yurt dmda
daha fazla kalmaya gerek grmedii tahmin edilebilir. te yandan,
o alarda seyahat etmenin mthi zorluklarn gz nne alarak,
bu gezinin epey bir zaman ald kabul edilebilir. Dahas, The In
fancy Gospel o f St. Thomas' da, lm bir baln dirilmesi mucize
sinin sa henz yandayken meydana geldii anlatlr. Bu ne
denle, sa yan getikten sonra Ailenin Msrdan Filistindeki
Nasraya geri dnd dnlebilir. Kutsal Ailenin Msra ka
, daha sonra yeni dini yaymak iin buralara gelen yalvalara ver
dikleri vazlar iin srekli bir esin kayna olmu ve yeni dinin M
srda yaylmasna yardm etmitir.
2. KOPT HIRSTYANLIININ KAYNAKLARI

Kurucu Aziz Markos
Koptlar, drt Evangelistten biri ve en eski Incili yazm olan Aziz
Markos tarafndan kurulan ulusal kiliselerinin apostolik kkeniyle
.iftihar ederler. Kiliselerin apostolik kkenli olmas, yani sann ha
varilerinden biri tarafndan kurulmu olmas o kilisenin patrikleri
ne yeyznde sann konuan sesi olmak payesini verir. Kopt
dinsel hiyerarisinde Aziz Markos, oirbirini aralksz izleyen 116
patriin birincisi olarak kabul edilir. O ayn zamanda bir dizi Msr
l Aziz ve anl ehitlerin ilki olarak bilinir. En eski Kopt kaynakla
ra dayanarak Arapa derlenen ve halen orta Msrdaki El Amunayin blgesinin piskoposu olan Severus bin el-Mukaffa tarafndan
srdrlen skenderiye Kopt Kilisesi Patriklerinin Tarihi22 balkl
22) K itabus-Siyer, Aba el-Batrika. Bu Arapa m etin ilk olarak C. F. SeybaiS, Severus Bin
E l-M ukaffa tarafndan Corpus Scriptorum Christianorum Orientalium, Scriptores
Arabici, Series Tertia, Tornus IX (Beyrut ve Paris, 1906) iinde 'Historia. Patriarcharun Alexandrinorum 1blm nde yaym land. Arapa m etinle yan yana yaym lanan
ngilizce evirisi B. T. Evetts tarafndan balatlm: Patrologia Orientalis iinde 'His
tory o f the Patriarchs o f the Coptic Church o f Alexandria' 2 c. (Paris, 1907 - 15) ve
Yassa Abdlm esih. O. E. H. Burm ester ve Aziz S. Atiya tarafndan Publications o f the
Society o f Coptic Archaeology iinde srdrlm tr . 3 blm (Kahire, 1943-59).
Son fasikl . S. 1102 ylna kadar gelmitir.
kitap, evangelistlerin ve ilk patrik Aziz Markosun zengin bir biyog

rafisiyle balar. kisi de Yahudi olan Aziz Markosun ebeveynleri,
Berberi kabileleri saldrp topraklarn ellerinden alncaya kadar
Pentapoliste yaadlar. Bu olaydan sonra Kudse gmeye karar
veren ailenin olu muhtemelen sann doumundan ksa sre
sonra burada dnyaya geldi. yi bir eitim grd anlalan Markos, branicenin yan sra Greke ve Latince de konuuyordu. A i
lesi ar derecede dindar olan Markos, andaki dinsel aray ve
atlmlann tipik bir temsilcisidir. Hristiyanla girii byk kuze
ni Aziz Bamabas araclyla olduysa da, Aziz Peter ve Aziz Paulu
iyi tanrd. Btn bunlardan te, ksa sre sonra sann evresine
girdi ve onu evinde birden fazla ziyaret eden sa, Yetmilerden biri
olarak seti.
sann ge ykselmesinden sonra da ardllar Markosun evin
de toplanmaya devam ettiler ve Kutsal Ruh onlar burada ziyaret
etti. Bu byk olayn meydana geldii oda, tarihteki ilk Hristiyan
kilisesi oldu. Btn bu nedenlerden tr sann hayatnn en b
yk tanklarndan biri olduu iin, hakl olarak ilk ncili o yazd.
.S. 60-130 yllar civarnda yaam olan Anadoludaki Hierapolis
piskoposu Papias, birinci yzylda onun nciline atfta bulunur.
Aydn ve yetenekli bir bilgin olan Markosun, Romadaki bera
berlikleri srasnda basit bir balk olan Peterin evirmenliini
yapt dorudur23. Ne var ki bu olay Markosun yalnzca Peter iin
not tuttuu biiminde yorumlanamaz. sann lmnden sonra
tm ardllarnn, onun deyilerini ve yaam yksne ilikin sz
l bilgileri bir araya getirdii tahmin edilebilir. ncil, grg tank
larndan derlenen kaynak malzemenin, hem Petrus hem de Pavlus
tarafndan kaydedilmi biimlerini ierir. Aziz Markos ncili Latin
ce, Greke ya da her iki dilde birden yazm olabilir. Aziz John
Chyrsostom (347-407) ncilin Msrda Greke yazldn bildirir.
ncilin ancak Petrus ve Pavlusun ehadetlerinden sonra yazlm
olabilecei de ne srlmtr ama bu tez ok su gtrr, nk
ncilin sann armha gerilmesinden 12 yl sonra yani .S. 45 y
lnda ortaya kt sylenir. Oysa iki Azizin ehit edilmesi Neron
dnemine (54-68) rastlar ve byk olaslkla 64 ylnda meydana
gelmitir. Bu konuda hakikat ne olursa olsun, uras kesin ki Aziz
23) Cheteau. op. c it.. 1. s. 497'de. anlalr nedenlerden tr A ziz M arkos'u Aziz P e
le r in sekreteri ve evirm eni olarak betimliyor.
Markos skenderiyeye gelirken Incilini de beraberinde getirdi.

Geri Incilin Greke versiyonu bu kentte amacna ulamas iin
yeterli olabilirdi ama, Msrda Hristiyanla geen ve Greke bil
meyen yerli halk iin Msr dilinde bir baka versiyonu hazrlad
da ne srlmtr24.
Aziz Markos yorulmak bilmez bir insand. Pavlus ve kuzeni Barnabas ile Antakyaya seyahat etti. Daha sonra Kudse dnd yi
ne kuzeniyle birlikte Kbrsa gitti. talya ve Romada, kendisine
sevgiyle Olum diye hitabeden Aziz Petrusun yakn evresinde
bulundu. Ama Aziz Markosun asl almas Afrikadadr. lkin Ak
denizi geerek eskiden ebeveynlerinin yaad Pentapolise gitti.
Burada koloniler kurmu olan Grekler ve Yahudiler, onun din a
kna yapt almalar iin verimli bir hasat blgesi oluturuyor
du. Burada birok mucize gerekletirdikten ve inancnn tohum
larn yaydktan sonra, dolambal bir yol izleyerek Nil vahalar ve
eski Kahire zerinden skenderiyeye ulat. skenderiye gerek kent
olarak nemi gerekse paganizmin kalesi olmak asndan, Romann Doudaki izdm saylrd ve bu yzden Hristiyanln
bu iki kentte zafere ulamas hayati nem tayordu. Bu grev
nemli olduu lde tehlikeliydi.
Bu noktada ok nemli bir sorunla, kesin tarihlerin belirlenme
si sorunuyla kar karyayz. Patrikler Tarihi, Petrus ile Markosa
Roma ve skenderiyeye gitmeleri gerektii yolundaki vahyin, sann
ge ykselmesinden 15 yl sonra yani .S. 48 ylnda indiini ak
a belirtir. Dier kaynaklar onun skenderiyeye geli tarihi olarak
55, 58 ya da 61 yln gsterir. Kente geli tarihi hangisi olursa ol
sun, onun .S. 68 ylnda ehit edildii konusunda tam bir gr
birlii vardr. Bu tarihler arasnda grevini tam anlamyla yerine ge
tirmi ve yeni dine birok yanda kazandrmtr.
Rivayete gre skenderiyeye dou kapsndan girerken sandale
tinin ba kopan Markos, tamir ettirmek iin bir kunduracya gi
der. Sandaleti onarmak iin kulland biz kazayla eline batnca ta
mirci acyla I Leis ho Theos (Tanr birdir) diye barr.
Bunun zerine cokuya kaplan Markos bir mucize gstererek
adamn yaral elini annda iyiletirir ve tehlikeye aldrmadan yeni
dine kabul ettii bu ilk ardla gerekli bilgileri aktarr. Bu adam
Markosun ardndan skenderiyenin ikinci patrii olacak olan Ani24) Kam il Salih Nokia, s. 86-92.
anustur. Kundurac Markosu evine gtrr. Burada kendisi ve

ailesi vaftiz edilir ve onlar yeni ardllar izler. Hareket o kadar ba
arl olur ki halk arasnda Galileden gelen birinin putlar devir
mek iin ayaklanma hazrladna dair sylentiler yaylmaya ba
lar. Halkn duygular galeyana gelir ve heryerde insanlar ona ula
maya alr. Tehlikeyi sezen Markos, Anianusu piskopos olarak
takdis eder ve yanna rahip ile yedi diyakoz vererek, bana birey geldii takdirde cemaate gz kulak olmasn ister. Bu olaydan
sonra Markosun iki geziye kt anlalyor. lk olarak Romaya
giderek Petrus ve Paul ile bulutu ve onlarn . S. 64 ylnda ehadetinden sonra bakentten ayrld. Daha sonra skenderiyeye d
nerken bir sre Venedik yaknlarnda Aquileada kald. Cemaati
nin yeni dine imanndan emin olunca, Pentapolise giderek burada
iki yl eitli mucizeler gerekletirdi, yeni piskopos ve rahipler
takdis etti ve ardllarnn saysn artrd. Daha sonra skenderi
yeye dndnde, byk bir cokuyla din kardelerinin sayca
ok arttn ve artk kentin kenar mahallelerinden Baucaliste ha
tr saylr bir kilise ina edecek gce ulatklarn grd.
Hristiyanlarn pagan tanrlar ortadan kaldrmaya hazrlandk
lar yolunda kentte yaylan sylentiler putperest halk ileden ka
ryordu. Aziz, dman tarafndan aman vermez bir takibe alnm
t ve sonun yaklat anlalyordu. .S. 68 ylnda Paskalya yortu
su ile Serapis enlikleri ayn gne rastlamt. Serapionda topla
nan gz dnm kalabalk, daha sonra Baucaliste Paskalyay
kutlayan Hristiyanlara saldrd. Aziz Markos burada yakaland,
boynuna bir ip geirilerek caddelerde dolatrldktan sonra gece
leyin hapse atld. Ertesi sabah yeniden balayan bu ikence, ru
hunu teslim edinceye kadar devam etti. Niyetleri onun kan revan
iinde, paralanm gvdesini atee vermekti ama rzgar kp sa
anak yamur balaynca kalabalk dald.
Bylece Hristiyanlar onun cesedini kararak, kilisenin mihra
bnn altndaki bir kayala gizlice atklar mezara gmdler.
Aziz Markosun cesedi sonraki yzyllarda da rahat braklmad.
Koptlar ile kente egemen olan Melkitler arasnda dinsel ayrlklarn
ortaya kt dnemde, kilisenin bulunduu topraklar Melkitlerin
elindeydi. 642 ylnda skenderiye Araplar tarafndan fethedildiinde, bu kilise yama edilerek Azizin kutsal giysileri ve ba alnd.
Kentte yeniden bar ortam salannca kilise ve ceset Melkitlerin
elinde kald ancak Markosun ba her naslsa kentin Arap valisi
ne geri verildi. Vali de bu ba, Greklerin terketmesinden sonra s

kenderiyede kalan tek dinsel yetkili olan Kopt Patrii Benjamine
teslim etti. Venedikli tacirler, kendi anlatlarna gre, 828 ylnda
Aziz Markosun basz cesedini alarak, Mslmanlarn deneti
minden karmak iin tuza bastrlm domuz eti fs iinde Venedike getirdiler. Bylece Venedik ikinci ad olan St. Mark Cum
huriyeti unvann kazand25.
Zulm a
Romal yetkililerin gz yummasna ramen, Aziz Markosun e
hit edilmesi aslnda gz dnm putperest halkn giritii kendi
liinden bir iddet eylemiydi. Grek yurttalar asndan Markos
nefret edilecek bir Yahudi, onun yeni ve karanlk tarikat da din d
. ahlak d, yurttala aykr, toplum ve devlet dman bir ha
reketti. Onlar iin Hristiyan, anl oktanrl geleneklerini ve yer
leik kutsal dzeni ykmaya alan bir asiden baka birey deil
di. O bir bakma, bymeden ezilmesi gereken bir nihilistti. Ktlk
tan salgna, kuraklktan sellere kadar sonraki dnemde Romanm
bana musallat olan tm belalar ondan biliniyordu. O, byk
tanrlarn hmn ekiyor, aileleri paralyor, eski Romamn deer
lerini ve Grek zihniyetini yozlatryordu. Hristiyanlk yanl anla
lm ve kt grlen bir akmd ve halkn ounluu bunun or
tadan kaldrlmasn istiyordu. Bylece gvenle syleyebiliriz ki,
Markos olaynda grdmz gibi, zulm a halkn insiyatifiyle
balam, devlet organlar bunun uygulanmasnda arac olmutur.
Sonu olarak Hristiyanln birinci yzylnda, Romal imparator
lar yasalarn yazl gereklerini yerine getirip Hristiyanl yasaklar
ken ve cemaatleri datrken, halkn sesine kulak vermi grnr
ler. Ermi tabiatl bir filozof olan imparator Marcus Aurelius (16180) bile, zulm politikasnn kanlmaz olduu grndedir.
skenderiye Hristiyan cemaati Markostan sonra sinerek, yeni
belalar zerine ekmemek iin grlt ve gsteriten uzak bir ha
yat srmeye balad. Bir sonraki yzyln olaylar konusunda kay
25) E. M. Forster. Alexandria - A Histonr and a Guide (New York, 1961) s. 86-7; Kamil
Salih Nakhla, s. 110. 114-23: Cheneau, I. s. 50 9 da, Venediklilerin A ziz M arkos'un
cenazesini karm alarn. Saracenlerin hakaretine m aruz kalaca endiesine yorar
ve kollarndan birinin Paris yaknlarndaki U n ors kilisesinde, bann da Soissios'da bulunduunu yazar.
naklar neredeyse sessiz gibidir. Gerekten, Patrikler Tarihi bu s

re iinde (.S. 68-168) on patriin greve balay ve lm tarihle
rini vermekle yetinir ve 12. Patrik Demetrius (188-230) dnemine
kadar hibir ayrntya girmez. Demetrius mparator Origenin a
dadr ve bu imparator dneminde ilk kez devlet desteinde Msr
Hristiyanlarnn katledilmesine tank oluruz. mparator Septimius
Severus (193-211) Hristiyanla geiin her ne pahasna olursa ol
sun durdurulmas iin ferman karm, onun 202 tarihli bu fer
man Msrda, etnik kkenine baklmasnn, Grek, Yahudi ya da
Msrl herkes iin kesinlikle uygulanmtr. skenderiye kateizm
okulu kapatlm ancak mensuplan baka yerlerde toplanmay
srdrmtr. Roma mparatoruna sadakat gstergesi olan mpa
rator ant nnde tts yakma zorunluluundan Yahudiler ba
k tutulurken, Hristiyanlara bu ayrcalk tannmam, bu zorun
lulua uymayan Hristiyanlar btn lkede toplanarak kendileri
ni feci sonun bekledii skenderiyeye sevkedilmitir. Burada bir
ksmnn kafas uurulmu, bazlan aslanlara atlm, bazlan diri
diri yaklm, hepsi ya ve cinsiyetlerine baklmakszn ar iken
ceden geirilmitir. Ne var ki imparatorun bu giriimleri sonusuz
kalm, tahta ktnda olan piskopos says ldnde 20ye
ulamtr.
Ondan sonra ibana gelen imparator dinsel konularla pek il
gilenmediinden ksa bir bar dnemi yaanmakla birlikte,. Hristiyanlara bask, ynetimin resmi politikas oldu. Bundan sonra
zellikle Msr Hristiyanlarn etkileyen youn bask dalgas Deciusun (249-51) ksa sren saltanat dnemine rastlar. Hristiyanl
n hzla yaylmasndan endieye kaplan imparator 250 ylnda
bir ferman yaynlayarak, her yurttaa, yerel yneticilerden aln
m, tanrlara kurban kestiine dair bir belge (libellus ) tama zorunluu getirdi. Bu emre uymayanlar benzeri grlmemi iken
celerden geirildi. skenderiye dnda bir ok kent ve kyde bin
lerce Hristiyan yok edildi. Btn Msrda bir ac, terr ve umut
suzluk havas esti. Bu hava onu izleyen imparator Valerian (252
60) dneminde de26 aralksz devam etti ve baz Hristiyanlar can
larn kurtarmak iin dinlerinden vazgeti.
Kendisi de bu dnem boyunca bir kaak olarak yaayan Patrik
Dionysius, ardllarndan daha yumuak bir politika izlemek zorun26) P. J. Healev. The Valerian Persecution - A Studv o f the Reiations between Clurch
and State in the Third Century A. D. (Boston. 1905)
da kald ve dinlerinden dnenlerin yalnzca pimanlk beyan etme

lerine karlk kiliseye dnmelerine izin verdi. Hristiyanlar ancak
mparator Gallienus dneminde (253-68) rahata kavutular. Ba
yeterince dertte olan ve durumun umutsuzluunu gren impara
tor 262 ylnda bir dinsel hogr fermam yaynlad. Belki ilk kez
Hristiyanlk resmen tannp dinsel pratikleri serbest braklrken,
kiliselerin almasna izin verildi ve Hristiyanlara ait elkonmu
mal ve topraklar sahiplerine geri verildi.
Bu geici barla rahat bir nefes alan Hristiyanlar, byk bir
evkle harabolmu kiliselerini onarmaya ve yeni grkemli tapmak
lar ina etmeye baladlar. Bu gelime resmi evrelerin dinmemi
kukularnn canlanmasna ve yeni bir bask dalgasna yol at.
mparator Diocletian (284-305) dneminde durum ylesine deiti
ki bu yllar Koptlar iin hl zulmn doruk an temsil eder.
Ancak, Diocletiana hakkn vermek ve onun tahta ilk ktnda
Msra ve zellikle skenderiye kentine kar ei grlmemi bir c
mertlikle davrandn unutmamak gerekir. lkenin gney kaps
Syeneyi (imdiki Aswan) tahkim ederek, Yukar Msr Nbyeden
(imdiki Kuzey Sudan) gelecek saldrlara kar koruma altna al
d. Bu srada Achilleus takma adl Lucius Domitius Domitianus
adnda bir Romal lejyoner bakaldrarak kendisini imparator ilan
etti. Diocletian derhal askerin bana geerek Msr sahiline indi ve
sekiz ay sren bir kuatmadan sonra kenti zaptetti. Kuatma sra
snda kentin baz blgeleri harabolmu, ticareti byk lde ge
rilemiti. Salgn hastalk ve alk tehlikesi bagstermiken, Dioc
letian o yl lkenin msr haatnn bir blmnn Roma yerine s
kenderiyeye gnderilmesini emrederek kenti kurtard. Bu cmert
lie kar minnet borcu olarak, krmz granit bir kaide stnde
imparatorun bronzdan heykeli bulunan grkemli bir ant dikildi.
Bu kaide hl duruyor fakat heykel kayptr.27
Diocletian daha fazlasn istiyordu; amac imparatorluun her
kesini kendi mutlak ynetimi altnda birletirmekti. Hristiyan
lk bu politikann gerekletirilmesinin nndeki en byk engel
di ve Hristiyanlarn says tehlikeli biimde artyordu. Diocletian
302 ylnda, kendi lejyonlarnda Roma tanrlarna kurban vermeyi
27) Forster, s. 51 ve 157-63. 'Pom pev stunu' olarak anlr. 25 m. yksekliinde ve 2
in. apndadr. 3 m. ykseklikteki kaidesinin zerindeki Greke yaz glkle oku
nabilm i ve yle evrilm itir: 'Cok Adaletli mparator. skenderiye'nin Onursal T a n
rs. Yen ilm ez D iocletia'a : Poslunus. M sr Valisi'.
reddeden tm askerleri iten atarak bask rejimini balatt. Ertesi

yl birbiri ardnda yaynlad fermanlarla, Hristiyan kiliselerinin
ve yaynlarnn yokedilmesini, Hristiyanlarn mallarna elkonmasn ve btn imparatorluk sathnda Hristiyanlarn resmi grev
lerden uzaklatrlmalarn emretti. Hristiyan cemaatlerinin top
lanmas yasakland ve buna uymayanlarn derhal idam edilmesi
bildirildi.
Ancak bu dnemde Hristiyanlar artk bir avu dzen kartn
dan ibaret deildi. Sayca, karlk verecek duruma gelmilerdi ve
bu karl verdiklerinde Roma yasalar onlara acmaszca uygu
land. Sonu youn bir sindirme ve idam kampanyas oldu. Bu
kampanyann younluu lkeden lkeye deiirken, iddetten en
ok pay alan Msr oldu. Hristiyanlar sakat brakmak ve organla
rn kesmek, gzlerini oymak, eytani ikencelerle yavaa canlar
n almak ve yakmak, imparatorluk grevlilerin kurbanlarn yoketmek iin kulland balca yntemlerdi. Dorudan idam edilmek,
ok az insana ender olarak ihsan edilen bir ltuf olmutu. Bu yo
un bask karsnda, eskisine nazaran az olmakla birlikte yine de
bazlar dinlerinden vazgemek zorunda kald. Bu tyler rpertici
ikenceler, Eusebiusun Kilise Tarihinde ya da Patrikler Tarihinde
ayrntl olarak anlatlmtr. ehit edilenlerin says akl almaz bo
yutlara ularken, zindanlar her snf ve meslekten idam ya da i
kence sephasna gidecekleri gn bekleyen erkek ve kadnlarla a
zna kadar doluydu. Kilisenin verdii 144.00 ile 800.000 arasnda
ki resmi ehit says28 akl almaz gibi grnmekle birlikte, Diocletiann balatt bask politikasnn, Dou Romadaki ardl Maximi
nus Daia (305-313) tarafndan srdrldn unutmamak gere
kir. Bu katliamn en az 10 yl sren bir sistematik ldrme kam
panyas olduu sylenir ki, bu da muazzam saylarn bir aklama
s olabilir. Maximinusun kurbanlar arasnda ehitlerin Mhr
olarak bilinen onyedinci Patrik I. Peter de (302-11) vardr.
Bu dnemde ehit edilenlerin seme bir listesini bile tam olarak
vermek mmkn deildir. Kopt 'Synaxariumu29ve Azizlerin Haya
28) Birinci rakam Fowler (s. 19) ve Forster (s. 51) tarafndan verilm itir; ikinci rakam
W ahib Atalla Girgis'e aittir, s. 135. Bu konuda Arapa yazan son Kopt yazar Zaki
Shenuda, kaynan aklam akszm toplam 1 m ilyon rakam n (op. cit. S. 109) v e r
mektedir.
29) Y aygn kanya gre Athrib ve M alig piskoposu M ichael taralndan 15. yzylda d er
lenm itir. O. H, E. Burm ester. The Journal o i Theological SludiesT. 38. s. 240-53'te
yaym lanan On The D ale and Authorship o f The Arabic Synaxarium ' balkl ah-
t ehitlerin adlaryla dolu olmakla birlikte, buradaki liste kahra

man ehitlerin ancak kk bir blmn iermektedir. Bunlar
dan alnacak bir ka rnek aydnlatc olabilir. Orta Msrn Memphis kentinden Aziz Sophia, mparator Hadrian (117-38) ile mpara
tor Antonius Pius (138-61)un ada yedinci patrik Eumenios
(129-51) dneminde ehit dt.
Cenazesi daha sonra mparator 1. Byk Konstantin (313-37)
tarafndan stanbula gtrld ve kendi ad verilen Aya Sofya ka
tedraline gmld. Kuzey Deltasnda bir valinin kz olan Kutsal
Damiana, krk bakireyle birlikte bir manastrda inzivaya ekildi ve
burada tm Diocletiann emriyle ldrld. Onun inzivaya ekil
dii ve ldrld yer, bugn Koptlann bata gelen kutsal ziyaret
merkezlerinden biridir. skenderiyeli Aziz Catherine 307 ylnda Maximinusun emriyle ldrldnde 18 yandayd. Sina dandaki
nl manastr bugn hl onun adn tamaktadr. Byk olas
lkla Anadolunun Kapadokya blgesinden gelen bir soylu olan n
l Romal lejyoner Aziz George, Diocletianm fermanna kar geldi
i iin ehit edildi. Cenazesinin Filistinde gmld, kemiklerinin
daha sonra Kopt Patrii 2. Gabriel (1131-45) tarafndan Msra ge
tirildii rivayet edilir. Yine bir lejyoner olan ve ki Kll unvanyla
bilinen Aziz Mercurius, 250 ylnda Decius dneminde ldrld ve
Filistinde gmld. Onbeinci yzylda bir Kopt piskoposu kemik
lerini eski Kahireye naklettirdi. Gmld yerdeki bir kilise ile ra
hibe manastn onun adn tamaktadr.
Diocletiann zulm Kopt hayatnda ve dncesinde ylesine de
rin izler brakt ki, Koptlar kilise ilerinde kullanlmak zere bir e
hitler Takvimi (Anno Martyri) hazrlamaya karar verdiler. Bu takvim
onlar iin Anno Domini kadar anlamldr. Bu takvim, Diocletiann
tahta kt felaket yl olan .S. 284ten balar ve burada kullanlan
ay adlan, eski Msrn hanedanlar dneminde yaam olan Koptla
nn uzak atalanndan kalmadr. Eskiden Kopt kyllerinin kullandmasnda, M alig piskoposu Peter tarafndan 12. yzylda derlendiini ne srfyor.
Kopt synaxarium 'u, yln her gnne en az bir isim decek biim de planlanm ve
din uruna canlarn verm i aziz ve ehitlerin yaam yklerini ieren bir takvim
dir. Kopt azizlerinin yaam ykleri iin bkz. K am m erer'in Coptic Bibliographv, sa
y 1282-1409: Graf, Gesch. D. Christ. Arab. Lit. 1, s. 531-40: J. Balestri ve H. Hyvernat, 'Acta M artyru m . in Corpus Scriptorum Christianorum Orientaum. Scriptorus
Coptici. 2 c. (Paris. 1907-24): W. Till. Koptische Heihgen urri Martyrerlcgenden. 2
c.. O rientalia Cristiana Analecta sav 102 ve 108 (Roma. 1935-6); D eLacev O'Learv.
The Saints o f Egypt (Ixmdra. 1937).
bu takvim, Msrda halen Mslman kyl halk tarafndan kul

lanlmaktadr. Bu olay, Msrllarn milliyeti karakterinin, din ala
nnda bile bylesine uzun bir gemie dayandn gstermektedir.
Diocletian ve Maximinus Daiadan sonra Hristiyanlara zulm
dalgas geriledi. Bundan sonraki dneme damgasn vuran olay,
Byk Konstantinin 313 ylnda, henz btn Romann tek ha
kimi olmadan nce ilan ettii ve dinsel hogry geerli klan n
l Milano Fermamdr. Konstantinin 323 ylnda putperestlii ya
saklayp Hristiyanl devlet dini olarak ilan etmesinden sonra du
rum tamamen tersine dnd. Bu kez Hristiyan ounluun pagan
aznla kar zulm dnemi balad. Msrda, Patrik Theophilus
(385-412) Serapis tapmaklarna kar giriilen yerel ayaklanmala
r bizzat ynetti. Canopustaki (Abu Qir) Serapis tapma 389 yln
da dt ve bakentteki ana tapnak ta 411 de kuatlarak ele ge
irildi. Bu olay srasnda Ptoleme Ktphanesinin (Museion) b
yk bir blm yokedildi. Hristiyan keileri byk gruplar halin
de skenderiyede toplanarak pagan halkn arta kalanlarna kar
saldrya hazrlandlar. 415 ylnda, son pagan Yeni-Platoncu filo
zoflardan ve sekin bir dnr olan Hypatia adl kadn Museiondaki dersinden dnerken yakaladlar. Onu srkleyerek artk
bir Hristiyan kilisesi olan Caesareuma gtrdler ve burada taa
tutarak ldrdler.30
Hypatianm ldrlmesiyle zulm ann bir dnemi sona ermi
oldu. Hypatia, artk resmen yok edilmi olan eski Grek kltrnn
parldayan son kalmtsyd. Msr ve uygar dnya artk sa adna ka
zanlm, zulmedecek putperest de kalmamt. Sra kime geliyordu?
Kalkedon olaylar ve sonrasndaki ac gelimelerden grlecei zre,
sra Hristiyann teki Hristiyana zulmetmesine gelmiti.
Bu dnemde skenderiye Hristiyanl dnyaya k tuttu. Kopt
Kilisesinin kutsal babalar, skenderiye kateizm okulunun byk
dinbilginleri, Kopt azizler ve sapknlar, monastisizmin kurucular,
btn bunlar ve dier byk Koptlar yeni dinin yerlemesine ka
lc katklarda bulundular. Btn zulm a boyunca Koptlar
30) Bell. s. 1 12, 115: Harcly. s. 104-5: Milne. s. 98-9: Frster, s. 55-6; M. Fowler, Chris
tian Egypt. (Londra, 1901) s. 33-4. Charles Kingley'in rom an Hypatia (Londra.
1833) yaam yksn anlatr. Hypatia nn yksn anlatan balca ada kay
nak Sokrates tir ( Hist. Ecele.s.. Vll. 15). Hypatia bir Neoplatonist ve azm sanam vacak bir m atem atikiydi. nde gelen H ristiyan rencilerinden biri olan (sonradan)
C vrene piskoposu Svesius m ektuplarnda ondan byk bir saygyla sz eder.
4 6 D O U HIRSTYANLII TARH
imanlar iin korkusuzca mcadele ederken, gizli katakomblarda

ya da yeralt tapmaklarnda deil aka, topran stnde ibadet
lerini yerine getirerek ehitlik tacn giymilerdi. Gemite birok
manevi sava kazanmlard, ama gelecek/onlar iin, teki Hristi
yan tarikatlaryla giriecekleri dogmatik ya da doktriner kavgalar
sinesinde barndryordu.
Kateizm Okulu'
Antik Hristiyanlk ann teoloji eitiminde ve aratrmalarn
daki en nemli kurum kukusuz skenderiye Kateizm Okuludur.
Bu okulun mensuplan Hristiyan teolojisinin ilk sistemlerini for
mle ettiler ve tefsir dalnda antsal yaptlara imza attlar. Bu oku
lun eitim programnn teolojiden ibaret olduunu sanmak hata
dr. Buras sosyal bilimlerden doal bilimlere ve matematie kadar
bir ok bilim dalnda aratrmalar yaplan bir kolejdi ancak iman
anda temel almas din alannda olmutur. Bu okulun ilk
kaynaklar zamann sis bulutu iinde belirsiz kalmakta ve onun
varlyla ilgili bilgimiz burada bakanlk eden nl din bilginleri
nin hayatlaryla snrlanmakla birlikte, okulun kuruluunun ok
daha gerilere uzandna inanmak iin de bir neden yoktur. Yerel
ortodoks kaynaklarda rastladmz okulun Aziz Markos tarafn
dan kurulduu yolundaki varsaym kanmca efsaneden ibarettir.
Okula ilikin bilinen ilk atf, .S. 190 dolaylarnda len Pantaenusun hayatnda geer. Bu tarihten sonra okul, daha eski ancak
pagan bir kurum olan Museiona paralel olarak ynetilir. Bu du
rum, Museionun gcn kaybedip Hypatiann 415 ylnda ld
rlmesiyle ve Museionun ortadan kalkmasna kadar devam eder.
skenderiye Hristiyanlnn nde gelen adlarnn bu okulla ya
retmen ya da renci olarak ilikili olduklar bilinmektedir. Ger
ekten bu okulun tarihi, ona bakanlk eden kiilerin yaam yk
lerinin toplam olarak zetlenebilir. Bu insanlarn teoloji aratr
malarna katklar, bugn hl Hristiyanlk ilahiyat iin salam
bir temel tekil etmektedir.
*) H ristiyanlkla, genleri bilgilendirm ek, kiliseye yeni ye kazanm ak ve katekm enleri vaftize hazrlam ak am acyla sorular ve yantlar biim inde dzenlenm i, inan ve
ibadet klavuzu. K aleku m en ler ise hristiyanlk eitim i gren vaftiz adayna verilen
addr. M slm anlktaki ilm ihalin hristiyan kilisesindeki karl saylabilir, (.n.)
Okulun bakan olarak sivrilen ilk byk ad Pantaenustur.

Byk olaslkla Sicilya kkenli olmakla birlikte, doum yeri hak
knda kesin bir kant yoktur. Koptlar onun Msrl olduunu ne
srrlerse de kesin olan skenderiyede yaaddr. Byk bir
retmen olmann yan sra, Kopt dilinin Grek alfabesiyle yazlmas
konusunda nclyle tannr. Tefsir alanndaki almalar kay
bolmutur. Okul yneticilii srasnda Patrik I. Demetrius kendisi
ni Hindistana gidecek bir Hristiyan misyoner heyetine ataynca,
okulun ynetimini devredebilecei ehliyetli birini arayp bulduktan
sonra yola kt bilinmektedir.
Pantaenus kendisine ardl olarak skenderiyeli Clementi31 seti.
Pantaenusun en parlak rencisi olan Clement muhtemelen Atma
l pagan bir ailenin olu olarak .S. 150 dolaylarnda dnyaya geldi
ve 215 dolaylarnda vefat etti. 190 yl civarnda okulun bakanl
na getirildi ve mparator Septim Severusun ar zulm yllarnda
skenderiyeden kat. Yaad dnemde ok sayda yanda bulu
nan Gnosticism zerinde alt. uras ilgintir ki, onun bu ok
tartmal konuya yaklam hi te dmanca deildir. Anlald
kadaryla o gnosisin yani dinsel bilgi ya da vahyin Hristiyanca m
kemmellik iin esas olduunu kabul ediyordu ve Socrates gibi, ce
haleti gnahtan daha byk bir ktlk olarak gryordu. Cle
ment felsefenin tanrsal kaynakl olduunu bile savunmutur.
Amac, kilise yasalarnn ve kutsal kitaplarn Grek felsefesiyle uz
lamaz olmadn kantlamakt. Ona gre kateizm rencilerinin
Grek felsefesini renmelerini engellememek gerekirdi. rencileri
ne teolojiyi rettii cokuyla felsefe dersleri de veren Clement, za
man zaman Greklerin Hz. Musadan ve Ahdi Atikten alnt yapt
n kantlamak zorunda kalmak gibi sknt verici durumlara da
dyordu. Sonu olarak, ok verimli bir yazar olan Clementin ya
ptlarnn birou kayptr. Balca yaptlar Greklere B ir Nasihat,
Hristiyan hayatn ve ahlakn konu olan Pedagogus ve zmlen
31) J. E. L. Oulton ve H. Chadwick, Alexandrian Christianity (The Library o f Christian
Classics, Philadelphia, 1956) s. 56; Quasten, II, s. 5-36; Scott-M oncrieff. s. 53. 78:
Bell, s. 90-1; Hardy, s. 13-16; Ayrca bkz. G. Bardy. Clement dAlexandrie (Paris.
1926): E. De Faye, Clement d Alexandrie, ikinci bask (Paris. 1906): F. R. M. H itch
cock, Clement o f Alexandria (Londra, 1899); J. Patrick, Clement o f Alexandria
(Edinburg, 1914); R. B. Tollinton, Clement o f Alexandria - A Study in Christian L i
beralism (Londra, 1914); idem. Alexandrine Teaching on the Universe (N ew York.
1932); J. Munck, Unterschungen Ober Klemens von Alexandria (Stuttgart. 1933): G.
Calafano. S. Clemente Alessandrino (Brescia. 1951).
mesi zor olan, deiik konulardaki yazlarn toplad 'eitli al

malar (Stromateis) balkl kitaplardr. Ansiklopedik bilgisinin zen
ginlii, zellikle Grek kltryle Hristiyanl badatrmaya al
t bir dizi tartmada ortaya kar. Hakl olarak Hristiyan libera
lizminin ilk fikir babalarndan biri olarak tannmtr.
Takriben 215 ylndan sonra Clementin yerini Origen32ald. Ha
kiki bir Msrl ve iliklerine kadar bir Kopt olan Origen, 185 yl ci
varnda dindar bir Hristiyan ailenin olu olarak skenderiyede
dnyaya geldi ve 254 yl dolaylarnda ld.33 Clementin en parlak
rencisiydi. ocukken, babasnn Hristiyan inancndan tr e
hit edilmesinin acsn yaad. Daha genliinde an derecede
dnya nimetlerinden uzak bir tabiata sahipti. ok sk bir ibadet
disiplini iinde yaad ve bu konuda kendisini sakatlayp hadm
edecek34 kadar ileri gitti. Bu olay ileride, mtehakkim karakterli
bir patrik olan I. Demetrius ile bann derde girmesinde rol oyna
yacaktr. Bilgin ustas Clementten devrald hazr bilgilerle eiti
mini zenginletirdi. Yeni-Platonculuun hakiki kurucusu olan ve
ynlendirici etkisiyle Plotinusu byleyen Ammonius Saccastan
(174-242) pagan felsefesi ve edebiyatn rendi. Saccasm sken
deriye Ptoleme Okulundeki derslerini Plotinus ile birlikte izlemi
olmaldr. Origen ok gezdi ve ann nde gelen bilgin ve din
adamlarnn ouyla tant. Gezileri Arabistandan Suriyeye, ora32) M uhtem elen an tik M sr ilah 'Horus'tan tretilm itir.
33) Oulton ve Chadwick, s. 171; Quasten, II, s. 37-101; Bell, s. 90-1: Hardy, s. 13-14,
16-18, 91-2, 95-7. A yn ca bkz. R. Cadiou. Introduction au systme d Origene (Paris.
1932); idem. La juennesse d Origene - Histoire de ecole dA lexandrie au debut du
Ille siecle (Paris, 1935): J. Danielou, Origene (Paris, 1948); J. J. Denis. De La p h i
losophie d'Origene (Paris, 1884): E. De Faye, Origene. sa vie, son ouvre, sa pensee.
3 c. (Paris, 1923-8), ngilizce evirisi F. Rothwell, Origen and His Work, (Londra,
1926); R. P. C. H anson, Origen's Doctrine o f Tradition (Londra, 1954); A. Von Harnack. H istory o f D ogm a, 7 c. Alm anca 3. baskdan eviren N. Buchanun (Boston,
1895-1900); idem . D er kirchengeschichtliche Ertag der exegetischen Arbeiten des
Orgenes (Leipzig, 1919); J. Tixeront, History o f Dogmas, 3 c. (St. Louis. Mo.) Fran
szca 5 baskdan eviren H. L. B. I. s. 256; A. Lieske, Die Theologie der Logos Mystik bei Orgenes (Munster, 1938); H. De Lubac, Histoire et Esprit - L i ntelligen
ce de l ecriture d apres Origene (Paris, 1950): E. R. Redepenning, Orgenes, eine
Darstellung seines Lebens und seiner Lehre (Bonn, 1841); W. Volker, Das Vollkommenheitsideal des Orgenes (Tubingen, 1931); W. E. Barnes, T h e Third Century
G reatest C hristian - Origen', in The Expository Times. No. 44 (Edinburg, 1932-3),
s. 295-300: W. R. inge. Origen, British Academ y Annual Lectures on a M aster Mind
(Londra. 1946): J. Cham ponier, Naissance de l'hum anism e chrtien in Bulletin de
l A ssociation G. Bude 11947) s. 58-96.
34) M atthew xix. 12: Sem avi krallk uruna kendisini hadm eden hadm lar vardr'.
dan Yunanistan ve Romaya kadar uzanr. Romada Aziz Hippolytusun vaazlarna katlan Origen, btn zamanlarn en byk tef
sir bilginlerinden biri oldu.
Bir dinbilgini ve filozof olarak muazzam bir bilgiye ve akl almaz
bir yaratcla sahipti. Eski ve Yeni Ahitte, zerinde kapsaml bir
tefsir yazmad tek bir blm bile yoktur.
Onun gz kamatrc yapt olan Eski Ahitin eletirel basks
Hexapla35, yan yana alt stunda kutsal kitabn Greke ve branice bilinen tm metinlerini karlatrmal olarak verir. Bu, Aziz Jeromeun Caesareada kulland metindir. Scholia36 bal altnda
toplanan antsal tefsir yazlar Rufinus tarafndan ksmen Latinceye evrilmitir. Bu iki yaptn yalnz baz blmleri gnmze ka
dar gelmitir. Origenin vaazlar, bu alanda en eski rnekler ara
sndadr. Teoloji alanndaki en nemli yapt D e Principiis 37 bal
n tar. Bunda, btn Hristiyan doktrinini drt kitapta sistematize etmitir: Tanr ve Semavi Dnya zerine, nsan ve Madde
zerine, zgr rade ve Sonulan zerine, Kitab Mukaddes ze
rine. Bu iddial ve kapsaml giriimin orijinali hemen hemen t
myle yok olmusa da, Rufinus ve St. Jeromeun Latinceye aktar
d yetersiz blmler bile yaptn genel erevesini gstermektedir.
Origen, Contra Celsum 38 baln tayan bir risalesinde, Hristi
yanl, ikinci yzyln pagan filozofu Celsusun saldmlarna kar
savunur. Deiik konulardaki yaptlanndan iki tanesi gnmze,
ulamtr. Bunlardan ehitlie ar, 235 ylnda mparator Maximinusun bask dneminde kaleme alnmtr. Dua zerine ba
ln tayan daha kapsaml almas ilk Hristiyanlar zerinde
derin izler brakmtr.
Onun dertleri Filistini ilk ziyareti srasnda, Aelia ve Caesarea
piskoposlar tarafndan kendi blgelerindeki kiliselerde vaaz ver35) H. H. Howorth, 'The Hexapla and Tetrapla o f Origen', in Proceedings o f the Society of
Biblical Arehaelogy. No. 24 (1902), s. 147-72: H. M. Orlinsky, 'The Colum nar G ider
the H exapla, in The Jewish Quarterly, XXVII, (1936)s. 137-49: W. E. Staples, "the Second Column o f Origens Hexapla' in Journal o f the American Oriental Society . LIX,
(1939) s. 71-80.
36) C. D iobounitois ve A. Von Harnack. D er Seholienkommentar des Orgenes zu r Apokalypse Johannis. Texte und Unterschungen. Bd. 38, H efte 3 (Leipzig, 191 1): C. H.
Turner, 'The N ew lv Discovered Scholia o f Origen on the A pocalypse' in Journal o f
Theologicai Studies (1912) s. 386-97: idem . 'Scholia in Apocalypse' in Journal o f
Theological Studies (1924) s. 1-16.
37) G. W. Butterworth, Origen on First Principies (Londra. 1936) .
38) Bkz. H. Chadwick, Origen-Contra Celsum (Cam bridge. 1953)
meye arlmasyla balad. skenderiye kilise disiplini ereve

sinde, kilise hiyerarisi dndan bir kiinin piskoposlarn huzu
runda vaaz vermesi akl almaz bir eydi. Demetrius otoriter bir
din adamyd ve farknda olmadan patriklik makamnn yetkileri
ni, denetim d hibir giriimi kabul edemeyen monarik bir sis
temin snrlarna kadar zorluyordu; bu giriim Origen kadar b
yk bir kiilikten gelse bile. Demetrius 218 yl civarnda onu der
hal skenderiyeye geri ard. Origen 12 yl kadar kendisini t
myle yazmaya ve eitime vererek frtnay atlatmay baard. An
cak bu arada ktlk rzgarlar iddetle aleyhine esiyor, sinodlar hayatn ve dncelerini didik didik ediyordu. Sonunda kur
tulu saati geldi ve 230 ylnda yeniden Filistine kat. Burada
byk itibarla karland ve derhal kilise hiyerarisine alnd. Pis
koposluk makamna getirilmesinin bile sz konusu edildii syle
nir. Bu olay zerine, tahmin edildii gibi Demetrius hemen hare
kete geerek kiliseye alnma kararn iptal ettii gibi, Origeni afo
roz ederek skenderiye okulundaki grevinden de uzaklatrd.
Srgn hayat yaamaya balayan Origen, 231 ylnda Caesareaya yerleti ve evresinde toplanan yetenekli rencilerle ken
di bana bir okul oluturdu. rencilerinden bazlar, rnein
Pontustaki Neocaesarea Piskoposu Gregory Thaumaturgus, son
radan kilise hiyeyarisinin st sralarnda yer aldlar. Origen, Fi
listin iinde ve dnda, tartmal teolojik konularda hakemlik
yapt. Caesareadaki sakin yaamnn asl verimi ise byk yapt
larnn tamamlanmasdr.
mparator Decianm 250 ylndaki zulm anda byk aclar
eken Origen bunlara metanetle direndi. Hapse atld ve ikenceden
geirildi. Sonunda zgrlne kavutuysa da artk sal yerinde
deildi ve 255 ylnda 69 yandayken Sur kentinde vefat etti.
Evrensel dnrlerin ve verimli yazarlarn39 ou gibi Origen
de, yaad dnemde ve lmnden sonra ok tartlan bir kii
lik oldu. Teoloji40 ve felsefe alanlarnda Origenism terimi gl bir
akmn ad olarak kabul edilirken, zaman iinde bu akm destek
39) Wahib Atalla Girgis. s. 138. rencilerinin katklaryla Origenin 6.000' den fazla ki
tap yazdn' belirtir. Byle bir katk olsa bile bu say abartldr ve ben kaynan b il
miyorum. Ancak Origen kukusuz btn zamanlarn en verimli yazarlarndan biridir.
40) W. Fairweather, Origen and Greek Patristic Theology (New York. 1901); F. Prat. Origene. le thologien et lexegete, 3. bask. (Paris, 1907); Quasten, II. s. 75; Harnack,
History o f Dogma. IV. s. 340; Tixeront. History oi Dogmas. II. s. 331 ve 111. s. 129.
leyen Origenistler ve ayn iddetle kar kan anti-Origenistler41

ortaya kt. Bu sayfalarda Origenist kuramlarn; rnein Tanrnn
birlii ve Kutsal l ile ilikisi, subordinationism doktrini, ruhlar
ve onlarn doumdan nceki varlklar ve lmden sonraki akbet
leri konusunda cretkar kuram ile birok fizik ve metafizik konu
daki kuramlarnn ksa bir tartmasna bile girimek mmkn de
ildir. u kadarn belirtmekle yetinelim ki yaad ada ve son
ralar en byk bilginler bile onun yanda ya da kart olarak e
itli tartmalarda saf tutmutur. Onu savunanlar arasnda Aziz
Pamphylius (209 ylnda ehit edildi), Aziz Athanasius, Aziz Basil,
Aziz Gregory Nazianzen, Kr Didymus ve dierlerini sayabiliriz.
Kar kampta da Kbrstaki Salamis Piskoposu Aziz Epiphaneus
ile sonradan Origene kar saflarda yer alan Aziz Jerome ve Aziz
skenderiyeli Theophilusun adlar zikredilebilir. Beinci yzylda,
yalnzca Origenin grlerini tartmak amacyla kilise konsilleri
toplanmtr. Ksa bir aradan sonra Origenist tartma altnc yz
ylda yeniden alevlenmi ve mparator Justinyenin gzyummas
sonucu Konstantinopolda 542 ve 553 yllarnda toplanan iki konsil, ardarda Origeni mahkum etmitir.
Demetrius ile Origen arasnda anlamazla ve Origenin M
srdan ayrlarak Filistindeki Caesareaya gitmesine kadar, sken
deriye kateizm okulu kiliseye yakndan bal olmakla birlikte, en
azndan kuramsal olarak ve byk lde pratikte de akademik
zgrln ve bamszln korumay baarmtr.
Origenm Filistine kamasndan ve skenderiyedeki grevinden
uzaklatrlmasndan sonra, Okul dorudan Patrikhanenin ve ki
lisenin denetimine girdi. Origenden hemen sonra okulun bana
getirilen Heraclas onun rencisi ve asistanyd ve Demetriustan
sonra 230-246 yllar arasnda Patriklik yapt. Patrik olur olmaz ilk
ilerinden biri, selefi Demetriusun Origene ilan ettii aforozu kal
drmak ve byk ustay skenderiyeye davet etmek oldu ama bu
giriim sonu vermedi. Onun patriklik dnemi bir baka adan da
ilgintir. Rivayete gre Heraclas yerel piskoposlarn saysn yirmi
ye ykseltmeye karar verdii zaman, kilise ileri gelenleri (presbiter
ler) onu dier piskoposlardan ayrt etmek iin Papa diye adlandr
41) L. B. Radford, Three Teachers o f Alexandria - Theonoslns. Pierius and Anti-O rigenism: A Study in the Early History' o f Origen ism and Anti-Origenism (Cam bridge.
1908).
maya karar verdiler. Eer bu doruysa, Hristiyanlk tarihinde Pa

pa unvan ilk kez, bu terim daha Romada bilinmezken nc
yzyln balarnda Kopt Heraclasa verilmitir.42
Okulun ondan sonraki bakam, yine Diogenin nl bir ren
cisi olan ve sonradan Byk unvan verilen skenderiyeli Dionysi
us oldu.43 O bu grevde Patrik (246-64) olana kadar kald. Onun
dnemi sorunlarla doluydu. 250 ylnda Decianm zulm dnemi
nin balamasyla saklanmak zorunda kalan Dionysius bir kez tutuklandysa da kamay baard. 257 ylnda mparator Valerian
yeni bir bask dalgas balatt. lke gneyden de barbar kabilele
rinin saldrlarna uruyordu. skenderiyede, Msr Valisi AemiliT
anus kendisini imparator olarak ilan edince i sava patlak verdi.
Bu olay Romal General Theodotusun Aemilianusu esir alp zinci
re vurdurarak Romaya gndermesiyle sona erdi. Ancak bu olaylar
sonunda kent harap olmu, nfusu da erimiti. Salgn hastalklar
ve alk kentin kapsna dayanmt. Her bask dalgas sonrasnda,
Dionysius dnmeler sorunu ile kar karya kalyordu. Ne var ki
o dnmeleri kiliseye yeniden kabul edecek kadar geni dnceliy
di ve bu konuda yeniden vaftiz zorunluluunu da yasaklad. ar
tc olan onun bu olaylar srasnda, bamsz ve polemiki bir zih
nin rn olan teolojik yaptlar verecek zaman bulmu olmasdr.
Romadaki ada onu tritheism ile sularken, Athanasius onu sa
vunmu, Basil ona kar kmtr. Dionysius, Kutsal l konu42) B. Labanca, Del nome Papa nelle chiese cristiane di Oriente ed Occidente, in A c
tes du Douzime Congrs International des Orientalistes, Roma, 1899, III, ii (Flo
ransa, 1902), 47-101, bibliyografya ile birlikte. K arlatrnz F. L. C ross The Ox
ford Dictionary o f the Christian Church. (Londra, 1957) deki Pope m addesi. Papa
VII. G regory 1073 Rom a Konsilinde bu unvann kullanm n yalnzca Rom a p isko
posu ile snrlad. W ahib Afalla G irgis s. 134, unvann ilk olarak H eraclas'n y n eti
m inde ortaya ktn belirliyor, iris E l-M ary s. 73 dipnot 1, bu bilginin kayna
olarak onuncu yzyln Kopt tarihisi Said ibn B atnq'i gsterir ancak M ary, tarih
i M a q riziy i Geschichte der Copten (Gttingen, 1845) s. 8 kaynak gstererek u n va
nn daha ikinci bapatrik n ianu s dnem inde kullanlm aya baladn savunur.
W orrell [Short A ccount o f Copts, s. 17) Papa ve Pope' terimini 325 znik Konsili'nde
Alexandras iin kullanr.
43) Evetts. I, s. 80-93: C. L. Feltoe. The Letters and Other Remains o f Dionysius o f Ale
xandria (C am bridge, 1904): idem. St. Dionysius o f Alexandria: Letters and Treati
ses Londra, 1919): F. C. Conybeare, N ew ly Discovered Letters o f D ionysius o f A le
xandria to the Popes Stephen and X vstu s in English Historical Review, XXV, (1910)
s, 111-14: J. Burel, Denys d A lexandrie - Sa vie, son temps, ses ouvres (Paris,
1910): P. S. Miller, Studies in Dionysius the Great o f Alexandria (Erlangen. 1933),
F. D ittrich, Dionysius der Grosse von Alexandrien (Freiburg, 1876): P. Morize.
Denys d Alexandrie (Paris, 1881): T. Panaiteseu, Das Leben und literarische Tatikgeil des Dinvsius von Alexandrien (Budapete. 1905).
sunda, Antakya Piskoposu Samsatl Pavlusun heretik grlerini

reddetmitir.
Daha sonra Athanasius, Kr Didymusu 315-398 yllar arasn
da okulun bana getirdi. Arianizm tartmalar ve znik konsili
olaylarnn yer ald frtnal dnemde yaam Didymusun ren
cileri arasnda, Nazianzenli Aziz Gregory, Aziz Jerome ve tarihi Rufinus saylabilir. Geni ansiklopedik bilgi sahibi olmasna ramen
yazdklarnn ou kaybolmutur. Rivayete gre Arius ve Sabelliu sa Kar baln tayan ve Nyssal Gregoy adna muhafaza edi
len risale onun tarafndan yazdmlmtr. Kendisi drt yandan be
ri kr olan Didymus krler iin alm, tarihte ilk kez krler iin
bir kabartma alfabe gelitirmitir. Didymustan sonra skenderiye
okulunun tarihinde karanlk bir dnem balar. Hristiyanlk dokt
rininin ve teoloji biliminin gelimesinde biimlendirici bir rol oyna
yan okul grevini tamamlam, bundan sonra bilgi edinme azmi ve
birikimi gerilerken, byk bir kurum da bu gelimeye paralel ola
rak snmeye balamtr.
Azizler ve Heretikler: Athanasius ve Cyril Dnemi

Byk Konstantinin tahta kmasyla Hristiyanlk paganizme
kar muzaffer oldu ve zulm politikasnn aktrleri yer deitirdi.
Bundan sonra kilise militan hl eski putlara, bal kalan insan
lara eziyet etmeye balad. Dnme Julian (332-63) dnemindeki
geici canlanmas saylmazsa, paganizmin artk can ekitii ak
t. Msrda Juliann putperestlie dn politikasna kar tepki,
giderek artan iddet biiminde ortaya kt. Mareotis ve Nitrea ma
nastrlarndaki rahip alaylar, skenderiyedeki Serapis tapmana
bal eski dinin aristokrat kalntlarn sindirirken, Panopolisli
(imdiki Ahmim) Aziz enuta bal alaylar da Thebaide paganiz
min son artklarn ortadan kaldrmaya ve eski putperest tapmak
larn ya tahrip etmeye ya da kiliseye evirmeye baladlar.
Balangtaki bask dneminde, yeni dine geenler kanlmaz
olarak birleik bir cephe oluturuyor ve doktrinin ayrntlar ze
rinde tartacak ve ekiecek zaman bulamyordu. Dardan ge
len vahi basknn giderek ortadan kalkmasyla birlikte, Hristiyanlar ortaya kan trl teolojik sorunlar gzden geirmeye ve
doktrin farkllklarn tartmaya baladlar. Bunun sonucu ola
rak, Kilise tarafndan kabul edilmi resmi ortodoks doktrinden
sapma olarak tanmlanabilecek heretik akmlar ortaya kt. Bir

heretiki dinsiz bir insan sanmak kukusuz vahim bir hata olur.
Tam tersine, ilk heretiklerden bazlar dine derinden bal, engin
bilgiye sahip ve dnyadan el ekmi insanlard. Bu azizler ve heretikler ayd; hepsi de iyi niyetli, kendi inancna ve akidesine
gre yaayan Hristiyanlard.
Kilise tarihindeki patristik dnem, eitli heretik akmlarn or
taya kmasyla karakterize edilebilir. Msrda birbirini izleyen
balca iki heretik akm lke apnda etkinlik kazand iin, ksa
da olsa tahlil edilmeye deer. Birincisi, ikinci yzylda kk salm
olan Gnostisizm, teki de drdnc yzylda Msrdan balayarak
btn mparatorluk topraklarnda i bar bozan Arianizmdir.
Msr gnostisizminin tarihsel kkleri, ikinci yzylda yaam
Valentinus ve Basilides adl iki retmene dayanr.44 Hristiyanlk
ncesi hatta paganlk andan kalan inanlar temel alan ayrnt
l bir dinsel tarikat kurdular ve buna Hristiyanca bir grnm
vermek iin kendi inanlarn kutsal kitaplarn terimleriyle kay
natrdlar. Sonuta eklektizmin ve sembolizmin ar bast bir
sistem ortaya kt. Paganizm ve ge Msr a byclnn
hl belleklerde yaad bir toplumda Gnostisizm, mistik ve esra
rengiz karakterde bir esoterik klt biiminde geliti.
Bu doktrine gre insann kurtuluunda ana faktr, tanrnn
vahyedilmi bilgisi anlamna gelen Greke gnosisti ve bu ancak
ruha sekin bir zmrenin tekelindeydi. Bu vahyedilmi bilgiye
ancak illuminati yani aydnlanm bir aznlk, metafizik speklas
yon ve karanlk bylerle harmanlanm esoterik nitelikte karma
k pratiklerle ulaabilirdi. Onlar, insan anlaynn stnde, bili
nemeyecek ve derinliine eriilemeyecek bir En stn Varlk ya da
Tannmn varln kabul ediyordu. Bu uzak Varlktan, sonsuz sa
yda Aeon' 1ar, yani melekler tryor, bunlardan da dnyay yara
tan Demiurge meydana geliyordu. Demiurge, kt olan ve ruhsal
varlktan yoksun krelerin hakimiydi. Bu noktada, gnostiklerin
Logos ve En Yce Varlkm temsilcisi olarak kabul ettii sa gnosis
yla iniyor, bu n zerreleri havarilere has bir biimde, ruha
44) G nosticism konusundaki, literatr iin bkz. Kam m erer Coptic Bibliography, saylar
1596-1664. s. 91-5. Ayrca bkz. R.M. Grant Gnosticism and Early Christianity (New
York. 1959): Jean Doresse. The Secret Books o f the Egyptian Gnostics-An Introduc
tion to the Gnostic Coptic manuscripts discovered at Chenoboskion. with an Eng

lish translation and critical evaluation o f The Gospel according to Thomas (New
York. 1960). Bu son kitap ilk olarak 1958'de Paris'te Franszca yaym lanm tr.
sekinlerin gelecek kuaklarna iletiliyordu. Yzyldan fazla bir s

redir varl bilinen, Gnostik grn antsal yaptlar olan Pistis
Sophia45 ve Jen46 kitaplar, fantastik bir kozmolojinin ayrntlarn
ierir. Bu kozmolojide, sekin ve aydnlanm ruhlarn nasl eit
li aamalardan geerek mkemmellie ve nee dolu bir mutlulua
eriebilecekleri anlatlr.
Gnostic retilere gre sa yalnzca grnte insan bedenine
brnmt ve aslnda dokunulabilir ve maddi bir varla sahip
deildi. armha gerilmeye ve lme gelince; onlar ya sann muci
zevi bir yoldan bu acdan kurtarldn, ya da Judas skariyot veya
Cyreneli Simonun sa olarak bedenlendiini ne srerler. Bu inan
temelde, birinci ve ikinci yzylda ortaya kan ancak Gnostizm ka
dar yaygnlk kazanmam ama ondan biraz daha eski bir sapkn
lk olan Docetism47 akmnn grleriyle zdetir. Docetism, Ku
randa geen sayla ilgili yoruma alacak bir benzerlik gsterir.48
Bu iki heretik akm da daha doularndan itibaren kilise tara
fndan mahkum edildi ve ilk Babalar bunlara kar sava at. An
takya Piskoposu Aziz Ignatius ehit olmak zere Roma arenasna
girerken, Docetismi lanetliyordu. Gnostisizm de Lyons Piskoposu
Aziz Irenaeus (130-200), Kartacal Tertullian (160-220) ve Romal
45) E. C. Am elineau, Pistis-Sophia, Ouvrage gnostique de Valentin, traduit du Copte en
franais avec une introduction (Paris, 1895); G. W. Hom er, Pistis Sophia. (Londra,
1924); G. R. S. Mead, Pistis Sophia, A Gnostic Gospe! (Londra, 1896); M. G. Schwrt ze, Pistis Sophia, Opus Gnosticum Valentino... (Berlin. 1851), C. Schmidt, Pistis Sop
hia, neu berausgegeben m it einletitung nebst griechischem und koptischem Wort und Namenregister (Hauniae, 1925).
46) Scott-M oncrieff, s. 148-97; Grant, s. 41; Doresse, s. 77.
47) lk H ristiyanlk tarihlerinin ve dinsel szlk ve ansiklopedilerinin bir ounda tart
lmtr. Ayrca bkz. Oulton ve Chadwick, s. 23. 32-3, 88, 163; H. Bettenson, The
Early Christian Fathers (Oxford, 1956). s. 5, 60, 241: R.M. Jones, The Church's Debt
to Heretics (N ew York, 1924), s, 41, 53-8, Docetism in nl savunucusu M arcion ile
ilgili olarak bkz. A. von Harnack, Das Evangelium von fremden gott (Leipzig, 1924)
ve Neu Studien zu Marcion (Leipzig, 1924) ve Neue Studien zu Marcion (Leipzig,
1924); idem, History o f Dogma, I, 222 ff.; Tixeront, History o f Dogmas, I, 183 ff.: R.S.
W ilson, Marcion (Londra, 1933); E.C. Blackm an, M arcion and His Influence (New
York, 1950); J. Knox, Marcion and the New Testament (Chicago, 1942): Doresse, s,
24-6; F.C. Conybeare, The Origins o f Christianity (New York, 1958) s. 329-46.
48) Sure IV, 157: Ve "Biz Allahn Resul Meryem olu Mesih sa'y gerekten ldrdk "
demeleri nedeniyle de (onlara byle bir ceza verd ik ). Oysa onu ldrm ediler ve onu
asmadlar. Ama onlara (bir) benzeri gsterildi. Gerekten onun hakknda anlamaz
la denler, kesin bir phe iindedirler. Onlarn zanna uymaktan baka buna
ilikin hibir bilgileri yoktur. Onu kesin olarak ldrmediler.
158: Hayr, Allah onu kendine ykseltti. Allah stn ve gldr. hkm ve hikmet
sahibidir.
hekim ve din bilgini Aziz Hippolytus tarafndan yerden yere vurul

du, Bu sapkn akmlarn an grleri, yandalarnn derin din
darl ve mnzevi yaaylar konusunda bizi yanltmamaldr.
Gnostisizm Msrda uzun sre yaam ve sonunda Maniehizmin
Tanrnn ikili nitelii doktriniyle kaynamtr.
urasn unutmamak gerekir ki Gnostik sapknlk hakkndaki
bilgimiz ounlukla ona dman kaynaklardan gelmektedir nk
kilise iindeki genel uygulamaya gre, yetkililer herhangi bir gr
mahkum ettiklerinde, bu gre ilikin tm heretik belgeler im
ha ediliyordu. Son yllarda Gnostik kaynaklarla ilgili olarak yuka
r Msrda bulunan l Deniz Elyazmalar r ac niteliktedir.
Bunlar, Luxorun kuzeyindeki Nag Hamadi civarnda bulunan M
sr Gnostiklerinin Gizli Kitaplann da ieren Kopt dilindeki papi
rs yazmalar koleksiyonudur. Bunlarn, ikinci yzyldaki Greke
orijinal metinlerin, drdnc yzylda Kopt diline yaplan evirisi
olduu tahmin edilmektedir. Bu yazmalar Gnostik retilerin M
srda ne lde yayld ve sa kaldn gsterdii kadar, sapkn
ln ilk kndaki orijinal durumuna da k tutacaktr. Daha
imdiden, nemli sayda apokrif ncil metinleri ortaya kmtr.
Bu metinlerin varl bugne kadar ya bilinmiyor, ya da yalnzca
adlan biliniyordu.49
Gnostiszmin kamuoyunda igal ettii yeri sonradan ok daha
tehlikeli bir sapknlk ald. Bu akmn yol at yaran yzyldan
fazla sren alkantl dnemde, imparatorlarn, patriklerin, kilise
hiyerarilerinin anlamazlklarda boylu boyunca rol stlendiini
grrz. Gerekten bu drdnc yzyln en byk metafizik sa
va oldu. Tartmann odak noktas kristolojik bir sorundu: ba
ka bir deyile l birlik sorunu, yani sann Tanr ile ilikisi,
Oulun Baba ile ilikisi ve l (Teslis) iinde Kutsal Ruhun ye
riyle ilgiliydi. Dinsel retinin kesin ve evrensel karakterini kaza
naca kritik dnemete, inananlar kendilerini iki dnce okulu
49) D oresse, s. 142 - 5'te halen Kopt M zesin d e bulunan 13 elyazm as iindeki 49 m et
nin adlarm listeler. Bu m etinlerden ikisi yaym lanm tr: (1) Evangelium Veritatis
(Jung Codex), eviri ve yaym M. M alinine, H. C. Puech, (Zrih, 1956); (2) The Gos
pel according to Thomas. K opt dilindeki metni belirleyip evirenler A. Guillaum ont,
H. C. Puech, G. Quispel, W. T ill ve Yassa Abdlm esih (Leiden ve N ew York, 1959).
A yrca bkz. The Gospel o f Truth - A Valentinian Meditation on the Gospel. Koptadan evirip yorum layan K. G robel (Londra, 1960);The Gospel o f Philip, K optada
evirerek bir giri ve yorum la yaym layan R. M. Wilson (Londra, 1962).
na blnm halde buldular. Taraflardan biri patrik Alexanderen

izinden giderek, daha dorusu Athanasiusun gelitirdii consubs
tantiation kuramn kabul ederek, Oulun Baba ile birve ayn tzden olduunu ne sren hom oousios ilkesini savunurken, tehlike
li derecede kalabalk bir yandaa sahip kart gr ise Ariusun
homoiousios ilkesine balanarak, Oulun tanrsal kaynakl ol
makla birlikte Baba ile yalnzca benzer tzden olduunu, dnya
nn yaratlmas iin Baba tarafndan vcuda getirildiini ve dolay
syla sonsuzlukta Baba ile eit olmadn savunuyordu50. Burada
ok karmak ve duyarl bir tartma sz konusu olduundan, o
an sonsuz denecek saydaki teolojik tezlerinin ve kantlarnn
ayrntsna girmek bizi kmaz yollara srkleyebilir. Ancak sken
deriye ve Msr bu teolojik savan alan olduundan, Kopt tarihi
ni zetlerken bu tartmann balca elerini ksaca gzden geir
mek kanlmaz olmaktadr.
50) Balca kaynaklar, Patrologies. Nicene and Post - Nicene Fathers Library ve konsiller iin de M ansi ve Hefeie'dir. Bkz. Athanasius. E piphaneus, Rufinus, Socrates,
Sozomen, Philostorgius. Theodoret, Caeserial Eusebius. Nicom edial (zmit) E use
bius. Naziansenli Gregory, Nyssal Gregory. Cappadocial St. Basil. Zengin bir ik in
cil kaynak birikim i vardr. Aralarnda antsal kilise tarihleri ve zel m onografilerin
yer ald standart eserlerden bazlar geerliliini bugn de korum aktadr. Genel
eserlere ek olarak aadaki liste bu konuda yararl bir sem e olacaktr: G. Hermant. La vie de saint Athanase, patrirche d'Alexandrie. 2 c. (Paris. 1671-79); L. Mainbourg. Histoire de 'Arianisme (Paris, 1675. ngilizce evirisi 1728-9): G. Bull, Defensio Fidei Nicanae (Oxford. 1703, ngilizce evirisi 1851): J. A. Mhler, Athanasi
us der Grosse (Mainz, 1844): H. Voigt, Die Lehre des Athanasius (Bremen, 1861): F.
Bhringer, Athanasius und Arius (Leipzig. 1874); W. Rolling. Geschichte der arianischen Hresie bis zu r Entscheidung in Nicaa, 2 c. (Gtersloh. 1874-83): J. H.
Newman, The Arians o f the Fourth Century (Londra. 1876): A. P. Stanley. The Co
uncil and Creed o f Constantinople in Christian Institutions (Londra. 1881): H. M.
Gwatkin. Studies o f A n an sn (Cam bridge. 1900): E. Fialon. St. Athanase. Etude lit
traire (Paris, 1877); L. Atzberger. Die Logoslehre des Athanasius, ihre Gegner und
Verlufer (Mnih, 1880); W. Bright. Lessons from the Lives o f Three Great Fathers
(N ew York, 1891); P. Lauchert. D ie Lehre des heiligen Athanasius (Leipzig. 1895); K.
Hoss, Studien ber Schrifttum und Theologie des Athanasius (Freiburg, 1899): Q u
asten. Patrology. III, 7-13 (Arius), 13-19 (Alexandrus), 20-79 (Athanasius): L. L. P a
ine. Critical History o f the Evolution o f Trinitarianism (Boston. 1900); W. F. Frazer,
Against Arianism. St. Athanasius (Londra, 1900): L. H. Hough. Athanasius the He
ro (Cincinnati, 1906); P. Snelm ann, Der Anfang des arianischen Streites (H elsin g
fors, 1904); A. Rogala, Dia Anfnge des arianischen Streites (Paderborn, 1907): F.
Haase. Altchristliche Kirchengeschichte nnach orintalischen Quellen (Leipzig.
1925): G. Bardy. Saint Athanase (Paris, 1914): K. F. Hagel, Kirche und Kaisertum
in Lehre des Athanasius (Leipzig. 1933): A. E. Burn. The Athanasian Creed (O xford,
1912); F. L. Cross. T h e Study of St. Athanasius' (konferans metni. Oxford, 1945):
R. M. Jones. The Church's Debt to Heretics, s. 85-103. Kopt tarafnn grleri iin
bkz. Kam merer'in bibliyografya listesi nos. 1 1 12-30. 1280-81. 2435-37.
Bu evrensel tartma yal Piskopos Alexander (lm 328) d

neminde patlak vermekle birlikte, dramn iki ana aktr Arius
(250-336) ve Athanasius'tu (296-373).
Athanasius patriklik sekreteri ve Alexander ynetiminin perde
arkasndaki itici gcyd ve 328 ylnda Alexanderdan sonra pat
riklik makamna getirildi. kisi de ok iyi eitim grm, mnzevi
tabiatl ve karakterlerinde en ufak bir leke bulunmayan, sonsuz
denecek derecede inanl, azimli ve vaaz verme konusunda olaa
nst yetenekli din adamlaryd. Arius muhtemelen Libya doum
luydu ve Lucianm (312) ynetimindeki Antakya okulunda eitim
grmt. O soruna basite, diyalektiin keskin asndan yakla
yordu. skenderiyeli olan Athanasius kendi kentindeki kateizm
okulunda eitim grm, dinsel konularda mistik bir anlayla ye
titirilmiti. Arius temelde Grek ya da Grek-yanls elerden des
tek alrken, Athanasius Msr ve l Babalannn tartmasz des
teine sahipti. Balangta Arianizm Msr snrlar dna taarak
daha evrensel bir kabul grr gibi olduundan, Athanasius kendi
sini dnyaya kar tek bana mcadele eder buldu (Athanasius
contra mundum, et m undus contra Athanasium) (Athanasius
dnyaya kar, ve dnya Athanasiusa kar).
Olay, Alexanderin Ariusu tarihsel adan nem tayan Baucalis kilisesinin presbiterliine atamasyla balad. Lucianm yorum
lad biimiyle subordinationist teolojiyi temel alan Arianc krislolojik sistem, zaten Antakyada gelitirilmiti.
O tarihe kadar subordinationism, sa ile Kutsal Ruhu Bahaya
gre ikincil, baml (subordinate) konumda gren ve fazla bilinme
yen bir sapknlkt. Ateli Arius, izgi d (unortodoks) vaazlaryla
Baucalisi ayaa kaldnncaya kadar Alexander durumun ciddiyeti
ni kavramad. Telaa kaplan patrik bu yeni akm durdurmak
amacyla 100 kadar din adamnn katlmyla skenderiyede 320 y
l civarnda bir yerel sinod toplad ve Ariusun mahkum edilmesini
salyarak ve aforoz ederek onu kiliseden uzaklatrd.
Ne var ki yenilen ama kaderine boyun emeyen Arius, kartla
rn ift ynl bask altna almaya balad. Yetenekli bir air ve m
zisyen olduundan, teolojik grlerini popler halk arklarnn
ezgilerinden esinlenen' Thalia51 (len) adyla bilinen bir dizi ilahi
iinde iire dkt ve bu halk arasnda ok tuttuu iin heryerde
51) Barely. La Thalie d'Arius' in Re\ne de Plilogie. LII1, (1927) s. 211- 33.
Ariuscu ilahiler okunmaya baland. Arius, eski rencisi olan Nicomedia piskoposu Eusebius araclyla stanbuldaki saray ze
rinde de belli bir arla sahipti. mparator Konstantinin arkada
olan Eusebius daha sonra onu vaftiz edecektir. Ne var ki mparator
lke iinde birlik kaygsn hereyin stnde tuttuundan, her iki
sine de mektup yazarak anlalmaz szck oyunlarndan kan
malar ve gr ayrlklarna son vermeleri iin uyarmak zorunda
kald. mparator ayrca yal ve saygn bir din adam olan Hosiusu
(257-357) durumu inceleyerek bir rapor yazmakla grevlendirdi.
Anlamazln iinden klamyaca anlald ve mparator hem
Hosiusun hem de Alexanderm tavsiyelerine uyarak 325 yaznda
znikte52 bir Ekmenik Konsil toplanmas iin arda bulundu.
Bylece tarihte ilk kez btn Hristiyan kiliselerini temsil eden
piskoposlar, -Bat, Bizans, Afrika ve Dou kiliselerinin temsilcileri
- ki bunlarn says geleneksel olarak 318dir- tm doktrin ayrlk
larn gidermek zere bir araya geldiler. znik Konsilindeki tart
malar sonunda alman kararlar, Hristiyanla, bugne kadar ya
ayan bir Ament vermitir. Arianizm mahkum edilmi, Arius, ka
rar metnini imzalamay reddeden drt piskoposla birlikte azledile
rek srgne gnderilmitir. Bu belki de dinsel bir sapknlk iin si
vil bir ceza uygulanmasnn ilk rneidir. znik zaferinde, gen bir
diyakoz olarak eski Piskoposu Alexandern maiyetinde konsile ka
tlan Athanasiusun ikna edici hitabetinin nemli pay olmutur.
Patrik Alexanderin 328 ylnda lmnden sonra Athanasius
frtnal bir dnemde onun yerini alarak Arian ve yan-Arianlarla
mcadeleyi srdrmek zorunda kald ve be kez makamndan
srgne gnderildi. znik kahraman mparator Konstantin l
mnden nce ondan desteini ekti ve Ortodoksluk ampiyonu At52) Bugnk znik. Kaynaklar iin bkz. P. Batiffol, 'Les sources de l'histoire du C onci
le de Nice', in Echos d Orient, X X VIII (1925), 385-402, ve X X X (1927). 5-17: Kamm erer, Coptic Bibliography, say 1256-73. Ayrca G .D. M ansi, Sacrorum Conciliorum Nova et Amplissima Collectio, 59 cilt (Floransa, 1729-1927) cilt II, s. 635; C.J.
H efele On Councils, bkz. H. Leclercq tarafndan yaplm gen iletilm i Franszca e
virisi Histoire des conciles, 8 cilt, (Paris. 1907-21) C. I. s. 442 ve s. 633. 1139: J.
Chrystal. Authoritative C hristianity: Decisions o f the Six Sole Ecum enical Councils,
6 cilt (Jersey City, 1891), c. I. p t.l (Nicaea). Ayrca E. Revillout. Le Concile de Nice.
d a pres les textes coptes. 2 cilt (Paris, 1873-98): F.Haase, Die koplischen Qeilen
zum Conzil von Nicaa (Paderborn. 1920); A.F. Burn. The Council o f Nica: A Me
morial for its 16th Centenary (Londra, 1925); A. d'Als , Le dogme de Nice (Paris.
1926): A. von Harnack, H istoiy o f Dogma, IV,; Tixeront. History o f Dogmas, 111. 2.
s. 34-75.
hanasiusu 336 ylnda Triere srgn etti. Ancak 337de impara

torun lmnden sonra geri dnebildi. Ariuscu entrikalar sonucu
gerekleen ikinci srgn dnemini geirdii (339-46) Romada
mparator I. Juliusun saraynda ikamet etti ve Roma kilisesini
Kopt monastisizmi ile tantrd. nc (356-61) ve drdnc
(362-63) srgnlk dnemi, bu yllan l Babalan ile birlikte ge
irdii iin nemlidir. Bylece bir yandan monastik harekete kili
se hiyerarisinin arln tarken, bir yandan da Arianizme ve
aynlk akmlara kar keilerin tam bir desteini salad. Bein
ci srgnl (365-66) ksa srd, skenderiyenin fkeli ortodoks
halkn yattrmak iin mparator Valens onu geri armak zo
runda kald. Athanasius btn kariyeri boyunca militan bir kilise
adam olarak yaad ve 373 ylnda lm deindeyken Arianizm
ateinin kvlcmlar hl parldamakta ise de, 381 ylnda toplana
cak stanbul konsilinde Arianizmin kkten yokedilmesi iin elin
den gelen abay sarfetti.53Ancak bundan sonradr ki znik Aments tarih boyunca gvence altna alnm oldu. Athanasiusun
kahramanlara yarar frtnal hayatn, Avrupa, bat Asya ve Afri
ka llerinde gezilerini, katld konsilleri, gs germek zorunda
kald komplolar, ve yksek rtbeli bir din adam olarak zorunlu
gnlk almalarnn ykn dnecek olursak, onun kitap
yazmaya nerede ve nasl zaman ayrabildiine amamak mm
kn deildir.54
Genliinde iki kitap kaleme ald: Tanrsal Dnyann Bedenlenm esi ve Greklere Kar B ir Sylev. Bu ikinci kitabn bal, onun
Kopt kkenli olduu tezini destekler niteliktedir. Onun doktrine
ilikin yaptlar burada sralanamayacak kadar oktur, ancak esas
olarak Arianizmi konu alan bu kitaplar arasnda, 358-60 yllar
arasnda keilerin eitimi iin yazd Ananlarn Tarihi ile A pollinariusa Kar' balkl yaptlar zel bir yer alr. Tefsir dalnda, allegorik dokundurmalar ieren 'Mezm urlar stne B ir erh ve ncilin yorumlu bir zetini yazmtr. En nl kitaplarndan biri
kukusuz Aziz A n th on yn in Hayati dr.
znikte balayan ve btn Hristiyan dnyasnda geni yank
lar uyandran Kristolojik tartmalar ertesi yzylda, teolojik ara
53) Mansi, III, 521
Hefele, II, , s. 1-48
54) St. Athanasius, Werke, yaym a hazrlayan H. G. O pitz (Berlin ve Leipzig, 1934);
idem. Select Works and Letters, yaym a hazrlayan A. Robertson (Nicene and PostNicene Fathers, IV. Londra, 1892).
trma merkezi olarak sivrilen St. Macarius manastrndan mezun

bir bilgin olan, sonradan Byk unvan verilen ve olaanst ye
tenekleriyle nl Saint Cyril (412-44) tarafndan devam ettirildi.
Cyril, amcas Theophilustan (385-412) sonra patrik olur olmaz
birok cephede birden iddetli bir mcadeleye giriti. lke iinde,
parabolan yani kilise iin hayatn hie saymaya hazr anlamna
gelen adanm bir yandalar ordusuna sahipti. Cyril bunlar, s
kenderiyede Neoplatoncu dnya grnn arta kalan yandala
rna kar lmcl bir nefretle eitiyordu. Hypatiann 415 ylnda
ldrlmesinde dorudan rol oynadna dair bir kant mevcut de
ilse de, bu eylemin Cyrilin Neoplatonizme kar at savan bir
yan rn olduu kesindir. Cyrilin manastr ordusu, Yahudilere
kar da ayn biimde davranyordu ve bu olaylar, skenderiyede
sivil otoritesi tehlikeye den vali Orestes ile Cyrili dorudan a
tmaya srkledi. Orestesin Hypatiaya duyduu byk sayg va
li ile piskopos arasndaki anlamazl daha da krkledi. Msr d
nda, Roma kkenli olup kk tecrit edilmi koloniler halinde
yaayan ayrlk Novatianistlere kar saldrya geti. Bu akmn
kurucusu olan Novatian,55 mparator Deciusun zulm anda
(249-50) yaam ve dnmelerin kiliseye geri alnmas konusunda
balangta yumuak bir politikadan yana olmutu. Daha sonra
kilise iindeki karmak seim yarma katlan ve kaybedecei ak
olan Novatian, dnmelere kar sertlik politikasn savundu, ken
disini patrik ilan etti ve 257-58 yllarnda Valerianm zulm dne
minde ehit edildi. Novatian ve az saydaki yanda zaten beinci
yzyla kadar kilise tarafndan aforoz edilmiken, Cyril bunlar or
tadan kaldrmak iin harekete geti.
Cyrilin hayatndaki en byk atma, gl stanbul patrii
Nestorius ile kristolojinin yeni bir aamasyla ilgili mcadelesidir.
Nasturilik konusu ileride ele alnacandan burada unu iaret et
mekle yetinelim ki Nestorius, Bakire Meryem iin Theotokos yani
Tanrnn Annesi deyiminin kullanlmasn reddediyor, bunun yerine sann Annesi denmesini istiyordu. Bu, Mesihin ikili doas g
rn yansttndan iki patrik arasnda yeni bir teolojik savan
55) Eserlerini yaym layan J. Jackson. (Londra, 1728): W. Yorke Fausset taralndan h a
zrlanan Critical Edition Cam bridge Patristic T exts' (Cam bridge. 1919); ngilizce e
virisi H. Moore. (Londra. 1919): A. D'Ales. N ova licn . E t d e s u r la theologie rom a in e
a nilieu ch [II. S iecle (Paris. 1925): M. Kriebel. S td ie n z u r alteren E n tu n ck h g
der a bendladischen T rin ita tslehre bei Tertu lh a n u d Novatian (Marburg. 1932).
balamasna yol at. Cyril Nestoriusa hatasn dzeltmesi iin bir

mektup yazdysa da sonu alamad. Bunun zerine mparator II.
Theodosius, mparatorie Evdoksiya ve imparatorun kzkardei
Pulcheriaya mektuplar gnderdi. mparatorluk ailesi aslnda kili
se iindeki bu tartmalardan rahatszd ve aile evresinde, dze
nin oturtulmas iin bir ekmenik konsey toplanmasndan sz edi
liyordu. Cyril bu arada Roma piskoposu Celestinee bir mektup ya
zarak Nestoriusun kiliseyi zorlayan grlerini eletirdi.
Nestorius, Celestinenin dman olan Pelagian56heyetini stan
bulda grkemli trenlerle kabul ettii iin Vatikan, stanbul patri
i Nestoriusa kar Cyrili tutuyordu. Celestine derhal Romada bir
konsil toplayarak Nasturilii mahkum ederken, Cyril skenderi
yeden Nestoriusa kar 12 aforoz iln etti. Nestorius, rakibine 12
kar-aforoz iln ederek karlk verdi. Artk yeni bir ekmenik
konsil iin sahne hazrd. Bu kez 431 ylnda Efeste toplanacak bu
konsilin57 ar mektuplar, Douda II. Theodosius, Batda III. Va
len tinian tarafndan ortak olarak yaynland.
Bu, znik (325) ve stanbul (381)dan sonra nc ekmenik
konsildi. Nestorius Efese 16 piskopos ve imparatorluk muhafz bir
lii komutannn emrindeki silahl bir koruma gcyle birlikte gel
di. Cyril deniz yoluyla, elli piskopos, bir yandalar ordusu, baz g
revliler ve birka keile birlikte geldi. Bu keiler arasnda byk
enutun bulunduu sylenirse de, bu rivayet epeyce kukuludur.
Cyrilin yandalan arasnda, Asyadan 50 ve Pamphiliadan (Antalya
yresi) 12 piskopos yardmcs toplam olan Efes piskoposu Memnon yer alyordu. Celestine, Cyrilin tezini desteklemek iin Romadan iki piskopos ve bir rahip gndermiti. Bu yanda okluu
na gvenen Cyril oturumu amaya karar verirken, eski yolda Pis
kopos John bakanlndaki Antakya heyetini bekleyen Nestorius
oturuma katlmad. Oturuma katlan 200 piskopos oybirliiyle Nestoriusu mahkum ederek aforoz etti. Hemen ardndan, Antakya Pis
koposu Johnun 42 piskopos ile Efese gelmesi zerine Nestorius
56) Bu sapkn akm adn kurucusu Pelagiustan alr. ngiliz ya da rlanda kkenli olan
Pelagius. tanrsal kayrann (inayetin) zorunlu olm adn, insann bundan bam sz
olarak kendisini kurtarabileceini savunuyordu. Piskopos An aslasiu s dnem inde
(.S. 399-401) Roma'y ziyaret etti. Daha sonra Alarik 410 ylnda Rom a'y zaptedice Afrika'ya kat.
57) E. Schwarlze. Acta Conciliorum OCcumenicorm. cilt i (Berlin ve Leipzig, 1927) b
lm I-V(Concilium U niversale Ephesenum ); Mansi, 569: Hefele. cilt II s. 219:
Chrystal. cilt I-Il ve III (Eplesus).
kendi kar-konsilini toplayarak Cyrili ve Memnonu aforoz etti. ki

taraf ta kararlarn derhal imparatora ulatrdlar. mparator farkn
da olmadan iki karan birden imzalad ve sonunda iki kampn lider
leri ayn anda tutukland. Birok entrikadan sonra Cyril yandalan
serbest brakld, Nestorius eski manastmna hapsedildi ve bunu iz
leyen iki yl sresince dman kiliseler arasnda yazmalar devam
etti.
Sonunda bir uzlamaya varld ama Nestorius ac bir kaderle
babaa brakld. 433 ylma gelindiinde, Nestorius hapis hayat
yaad yerde kt muamelelere uradktan sonra ilkin Petraya,
ardndan bat lnn vahalanna srgn edildi ve 439 ylndan
sonra yalnz ve unutulmu bir insan olarak ld. Ayn yl Cyril ik
tidarnn doruk noktasndayd.
Cyril ardndan teoloji, tefsir, vaaz bata olmak zere, Hristiyan
l savunan risaleler dahil muazzam sayda eser brakt. Titiz bir
din bilgini olarak, herhangi bir tartmada slubun parlaklndan
ziyade konunun zne nem verdii grlr. Ancak unu da not et
mek gerekir ki, onun physis ve hypostasis* szcklerini anlam ay
rm gzetmeksizin kullanmas, Kadky konsilinde karkla yol
am ve bu olay Monofizit doktrinin kurulmasna kadar gitmitir.
Cyrilin Dnme mparator Juliana kar savunmas tarihsel nemi
olan bir belgedir. ok saydaki mektuplar da kilise tarihi asndan
nemli belgelerdir. 29 paskalya vaaznda Paskalya gn ayrntl
olarak hesaplanmtr. Sonu olarak Cyrilin teolojisi, sonradan ge
len mezheplerin hepsi tarafndan Ortodoksluun anahtar olarak
kabul edilmi, ancak ilahiyatlar arasnda bunun yorumu konu
sunda gr ayrlklar kmtr. Cyril ldnde skenderiye kili
sesi Hristiyan dnyasnda tartlmaz nder konumundayd.
3. KOPTLAR VE DNYA
Misyonerlik Giriimi
Hristiyanlk en bandan itibaren bir misyonerlik dini olmu

tur. lk Kopt Hristiyanlar da yeni dini yaymak abasnda teki
uluslardan geri kalmamtr. Elimizde ada belgesel malzeme
58) Greke szck anlam 'tz dr; Latincede daha ziyade 'kii' anlam nda kullanlm
ve bu belirsizlik karkla yol amtr.
bulunmamas bu alanda oynadklar rol konusunda bilgimizi snr

lamakla birlikte, yeni inanc her ynde kendi corafi snrlarnn
dna yaydklarna dair amaz kantlar vardr. Ptoleme alarn
dan beri skenderiye antik dnyann kavak noktasnda yer al
maktayd. Bir ticaret merkezi olarak her ulustan tccarlarn urak
yeri olduu gibi, Kateizm Okuluna da her Hristiyan toplumundan din bilginleri ve renciler katlrd. Bylece Msrn yerli hal
k her milletten insanla tanrken, Nilin iednk evlatlar da yer
yznde her kapnn kendilerine aldn grdler. Msrdan yo
la kan misyonerlerin antik Hristiyan dnyasnda bilinen k
taya ulat belliyse de, yeni dini yaymakta en byk baar gs
terdikleri blge Afrika olmutur.
Koptlann kuzey Afrika ile, zellikle Pentapolisle ilikisi byk
olaslkla Hristiyanlk araclyla olmutur. Aziz Markosun sken
deriyeden buraya yapt gezilerde kendisine skenderiyeli yardm
clar elik etmi olmaldr. Eitim asndan Pentapolisin yerli hal
knn gzleri skenderiyeye evrilmiti. Ptolemais Piskoposu Synesius (370-414) skenderiyede hem kateizm okulunda hem de Museionda eitim grm,59 Museionda derslerine girdii son pagan
Neoplatonistlerden Hypatiaya byk sayg ve sevgiyle balanm
t. Synesius 410 ylnda skenderiye Patrii Theophilus tarafndan
piskoposlua ykseltilmiti. 325 znik konsilinden bu yana, znik
Babalannn kararma uygun olarak Pentapolis, skenderiye pisko
posluuna bal bir ruhani blge olarak kabul edilmiti.
Pentapolis bugn bile, Kopt kilisesi Patriinin ruhani ynetim
blgesi olarak kabul edilir. Kopt etkisinin kuzey Afrikada Pentapo
lisin batsna uzand hayli kukuludur nk buralarda Kartaca ve Roma etkisi ar basmaktayd.
Msr Hristiyanlnn dorudan en etkili olduu blge, Msrn
gney kaps olan Syene (imdiki Aswan) evresinde yukar Nil va
disidir. Eski Msrllar bu blgeyi 18. hanedan dneminden yani .
. 1500 lerden beri bilirdi; onlarn grkemli tapmaklar ve antlar
tm Nbye blgesine yaylmtr. Hristiyan misyonerlerinin Sye59) H. 1. Marrou. 'Synesius o f Cyrene and Alexandrian Neoplatonism ' in The Conflict
between Paganism and Christianity in the Fourth C entury (Oxford, 1963) s. 126-50:
Synesius o f Crene Letters. ngilizce evirisi A. Fitzgerald (Oxford. 19261; idem. E s
says and Hymns. 2 c. (Londra, 1930). Synesius biyografileri iin bkz. C. Lacom brade (Paris. 1951). G. Grutzm aeher (Leipzig. 1913), W. S. Crawlord (Londra. 1901), J.
C. Pando (W ashington. 1940).
nenin gneyine dzenli aknda iki faktr yardmc olmutur. lk

olarak, zulm dneminde ilk Hristiyanlar ikencecilerden kurtul
mak iin bat lnn vahalarna ve Nilin birinci elalesinin tesi
ne geerek Nbyeye gemek zorunda kaldlar. kinci olarak, mn
zevi manastr yaam tarznn ykselmesiyle birlikte, sann asker
leri olarak gney blgelerinde yaamak isteyen dindar gmenlerin
says artmtr. Aa Sudanda yaplan son arkeolojik kazlar, H
ristiyanln bu uzak kelerde drdnc yzylda kk saldn
gstermektedir.60 Beinci yzyldaki tarihsel kaytlar, Aziz Byk
enutea bal manastr tarikat ile gneydeki Nbye ve Baga kabi
leleri arasnda iyi ilikiler kurulduunu gsteriyor. Altnc yzyln
banda, Philae adasndaki Isis Yksek Rahipliinin yerine bir H
ristiyan kilisesi kurulduu bunun bana Philae Piskoposu unva
nyla Theodore namnda birinin getii biliniyor. Ayn yzylda Jus
tinyen (527-65) bir ferman yaynlayarak, Bizans snrlan evresin
deki tm pagan kabilelerin Hristiyanlatnlmasn emretti. mpara
torun bu emri Nbyede zaten balam olan bir sreci hzlandr
m, ancak sonu olarak monofizit Koptlar, ayn anda hem paganiz
me hem Kadky konsilinde kabul edilen kararlara kar savamak
zorunda kalmtr. Anlald kadaryla Koptlann zaferi 559 ylnda
tamamlanm, mparatorie Theodorann sempati besledii bir din
adam olan monofizit Longinus61, sarayn emirlerine ramen, Nb
ye kralln bakenti Napataya piskopos olarak takdis edilmitir.
Eski tapmaklar hzla Hristiyan kilisesine dntrlrken, yeni
kiliseler de ina edilmitir. Aynca monastisizm Nbye halk arasn
da yaylmaya balam, bunlar da vadinin kenarlarnda ok sayda
manastr kurmutur. Bunlarn nde gelen rneklerinden biri Aswanm hemen yaknnda Nilin teki yakasndaki Aziz Simeon ma
nastrdr. Buras 1172 ylnda Salahaddin'in slam ordular tarafn
dan yamalanmsa da, heybetli kalntlan mimari, artistik ve ma
nevi bir salamln kantlar olarak durmaktadr.
60) D. Dunham , 'Rom ano-Coptic Egypt and the Culture o f Meroe' in Coptic Egypt (B ro
oklyn, N ew York. 1944) s. 31-3: C. P. Groves, The Planting o f Christianity in Africa.
4 c. (Londra. 1948-58) I, s. 46-9: S. Clarke, Antiquities in the Nile Valley (Oxford,
1912).
61) Nbye H ristiyanlnn kurucusu olduu anlalyor. Ne var ki ondan nce Julian
adnda birinin blgeye gnderildii ve Julian'm Nobadae kabilesinin kralna ve sa
ray erkanna Hristiyanl kabul ettirdii yolunda rivayetler vardr. C.P. Groves. 1.
s. 49-50: Zaher Riad. Kanisat al Iskandarivah fi Ifrikiyah (The Church o f Alexand
ria in Africa) (Arapa. Kahire. 1962) s. 159-65.
Antik an son dneminde Nbye krallnn Hristiyanla ge

mesinden daha romantik bir olay uzak ve cra Etiyopya krall
nn yeni dine gemesidir. Apokrif bir genelenee gre, Axumdaki
Etiyopya saraynn tek tanrl dinle tanmas ok ncelere daya
nr. Seba Melikesinin62 .. onuncu yzylda Kral Salomonun (Hz.
Sleyman) sarayna seyahati, orada evlenmeleri ve bu evlilikten
Etiyopya mparatoru Menelik Iin doumu byk olaslkla efsane
den ibaretse de bu yk sayesinde Etiyopya mparatorlar Judah
Aslan63 unvanna hak kazanmlardr. Menelikin Kudse giderek
babasn ziyareti ve Axum katedralinde muhafaza edildii syle
nen, zerinde on emrin yazl olduu ta tabletlerin bulunduu
sandkla geri dnmesi ayn yknn64 bir parasdr. Monoteizm
le bundan sonraki iliki, Etiyopya Kraliesi Condace n hizmetin
deki hadmn, Gazze yoluyla Kudsten dnerken Havari Philip ile
tanmasyla65 gerekleti. Ancak burada Nbye kraliesi ile Eti
yopya kraliesi kartrlmaktadr. Tarihsel kantlar Etiyopyann
.S. 4. yzyla kadar pagan kaldn ve kralln bu tarihte Hristi
yanl kabul ettiini gstermektedir. Aslen skenderiyeli olan ama
Sur kentinde yaayan Frumentius ve Aedesius adl iki karde bir
tccar gemisiyle Hindistana giderken gemi batnca Etiyopya ya
knlarnda Kzldeniz sahilleripde karaya karlar. Burada onlar
kurtaran Etiyopya Kralnn -muhtemelen Ella Amida- adamlar66
saraya gtrrler ve kral onlar hizmetine alr. Aedesius kraln sa
kisi, Frumentius sekreteri ve gen veliaht prens Aeizanasn hoca
s olur ve kukusuz ona Hristiyan eitimi verir. Aeizanas kral ol
duunda saray erkn ve hizmetkrlaryla birlikte yeni dine geti
62) 'G ney Kraliesi' anlam na gelir.
63) Aslan hl Etiyopya krallarnn armasdr. m paratorluk saraynn giriinde her za
man bir aslan bulunur.
64) Bu yk 14. yzyldan kalan bir elyazm asndan derlenm itir. Sz konusu elyazmasmn. M sr'daki Kopta orijinal bir m etnin Arapa evirisi olduu, ve . S. 1270 y
lnda tahta geen Zagu e hanedan dnem inde, bu hanedann Kral Sleym an'n so
yundan kesintisiz geldiini belgelem ek iin kalem e alnd sylenir. A. H. M. Jones
ve E. Munroe, A History o f Ethiopia (Oxford. 1960y s. 10-21: J. Doresse, Ethiopia.
ngilizce eviri Elsa C oult (Londra. 1959) s. 13.
65) 'Acts of the A postles' viii, 26-40.
66) Takriben . S. 320 ile 325 yllar arasnda hkm srm tr. Arkeolojik bulgular
onun dnem indeki yazlarda pagan karakterinin esas olduunu, ancak olunun d
nem inde tek tanrya inanc kantlayan karakterisiklerin kesinlikle baat olduunu
kantlyor. Bu konuda nm izm atik bulgular da, Aeizanas'm ilk hkm darlk d n e
m inde akalarda pagan sem bollerin varln, ancak daha sonra bunlarn yerini ha
sem bolnn aldn kantlyor.
ve Hristiyanl resmi devlet dini ilan etti. Bundan sonra Aedesiusun Sura dnmesine izin verilirken, Frumentius skenderiyeye
giderek Patrik Athanasiusa haberi ulatrd ve bu uzak blgedeki
Hristiyanlarn selmetini gzetmek zere zel bir piskopos atama
sn rica etti. Frumentius-Athanasius grmesi 341 ile 346 tarih
leri arasnda gereklemi olmaldr. Patrik, Frumentiusun kendi
sini, Anba Salama Barn Babas67 unvanyla bu greve atad.
Yeni Axum patrii 356 ylnda ya da biraz nce, lkede kiliseler
kurulmasna ve halkn Hristiyanlatnlmasna yardmc olacak
din adamlaryla birlikte makamna dnd. Ariusu olan mparator
Constantius 356 ylnda Aeizanasa bir mektup gndererek, Orto
doks Frumentiusu grevden almasn istediyse de bu giriim so
nu vermedi. 451 ylndaki Kadky Konslnden sonra, Etiyop
yalIlar Kopt inancna bal kaldlar.
Etiyopyann yeni dine kazandrlmas bu yzyln gz kamatr
c olaylanndan biri ve Koptlann Afrikadaki abalannm68 doruk
noktas olarak grlm olmaldr. Koptlar kukusuz daha mtevazi ller iinde olmakla birlikte, Asyadaki misyonerlik almalannda da yer aldlar. Tekil rneklerden yola karak genelleme
yapmak ok zor olmakla birlikte, Msrllann rahata Filistin, Suri
ye, Kapadokya, Caesarea (Kayseri) ve bir lde Arabistana gidip
geldikleri kukusuzdur. Unutmamak gerekir ki Origen dinsel dokt
rin ayrlklar konusunda hakemlik yapmak zere Bostraya anlmt. Clysmal (bugnk Svey) Mar Augin, Mezopotamya ve
Pers mparatorluunda monastisizmin kurucusu olmu ve gerek
Suriye, gerekse Asur Hristiyanl zerinde derin izler brakmtr.
Daha ikinci yzylda, skenderiye Kateizm Okulunun bandaki
byk Pantaenus I. Demetrius tarafndan (190 yl civannda) ncili
67) 'Babam z anlam na gelen Abuna veya 'Ik G etiren' anlam nda Berhan Salama u n
vanlar da kullanlr.
68) G nm z Afrika H ristiyanlar arasnda Kopt kilisesi ile birlem e eilim inin artm a
s ilgintir. The Arab World dergisinin 30 H aziran 1962 tarihli 110. saysnda 'A fri
ka H ristiyanlar A frik ada Doan Kiliseye D nyor' balkl bir m akale yaym land.
Kam pala'dan (Uganda) gnderilen S.K. K assassa im zal yazda, kendi grubunun
daha 1958 ylnda Kopt kilisesine katlm ak ve Kopt Din K olejine renci gn d er
m ek zere bavuruda bulunduu aklanyordu. Papa VI. Kirollos, durum u arat
rp bir rapor hazrlam ak greviyle Peder M akarv El-Souriani yi Kenya ve U gandaya
gnderdi. Bir gazetecinin bu konudaki sorusuna Papa. "Uganda'da yak lak be
milyon, kom u lkelerde de birka m ilyon Hristiyan bulunduunu, bunlarn ou
nun Kopt kilisesi ile birlem ek islediini rendim " karln verdi. Bunun ne k a
dar gereki olduunu zam an gsterecektir.
Hindistanda yaymakla grevlendirilmitir.69 Bu grevi tamamladk

tan sonra Arabia Felixi (bugnk Yemen) ziyaret eden Pantaenus.
misyonerlik almalarn burada da srdrm olmaldr. Bu b
yleyici konuyla ilgili bilgimiz maalesef ok snrldr. Altnc yzyl
da bir baka skenderiyeli, Cosmas Indicopleustes70, Hindistana
seyahat etmi, daha sonra kei olan bu zat seyahatlerini anlatan
bir belge kaleme almtr. Anlarnda, Basra Krfezinde kendi pis
koposlarna sahip Hristiyan topluluklarndan, Socotra adasnda
ki Hristiyanlarn varlndan ve sayca daha ok olan Hindis
tandaki Aziz Toma Hristiyanlanndan sz eder. Onun Seylana ilk
seyahat edenlerden biri olduu sylenir.
Koptlann Avrupada oynad rolle ilgili olarak byk skenderi
ye Patrii Athanasiusun ilk iki srgn dnemine iaret edilebilir.
stanbulda balayp Trierde sona eren ve 336-37 yllann kapsa
yan birinci srgnlk dneminde onun vaaz vermediini kabul et
mek ok gtr. Athanasius, 339-46 yllann kapsayan ikinci sr
gnlk dnemini I. Juliusun konuu olarak Roma saraynda ya
ad. Bu dnemde skenderiye ile Roma arasnda iyi ilikiler kurul
masn salad gibi, Romadaki dini evrelerin, Msr l Babala
n tarafndan stn dzeye getirilen manastr sistemi ile tanma
s iin aba sarfetti. Ykselen manastr sisteminin kltrn ko
runmasnda ve Avrupa uygarlnn gelimesindeki byk pay gz
nne alndnda, bu nemli bir katkdr.
.
O tarihlerde, mnzevilerin ve keilerin ekildii Msrn cra^
kelerine Batdan akm eden haclar arasnda, Kopt dinsel klt
rnn misyonerleri olarak kabul edilebilecek kiiler de vard n
k bunlar Kopt retilerini kendi yurtlarna aktaryorlard. Aslen
gney Gaul blgesinden ve zengin bir ailenin iyi eitim grm o
lu olan John Cassian (360-435) bunlarn en bata gelenidir. Cassian ve yal arkada Germanus kutsal topraklara hac ziyareti
yapmaya karar verdiler ve Beytllahma geldiklerinde rahiplik an
d itiler. Daha sonra Msra giderek, yedi yl boyunca Nil yadisindeki Scetiste ve Thebaiddeki, dnyadan el etek ekmi mnzevi
69) O alarda H indistann corafi konumu gney Arabistan ve Etiyopya ile kaninlyordu. Ancak Pantaneus'un gerekten Hindistan'a ulam olmas mmkndr. Eusebiusun anlattna gre ( Hist. Ecdes. V, 10-11) dnnde Matthew'un branice oriji
nal ncili ni beraberinde getirmitir. Bu Incilin havari Bartholomew tarafndan D o
u'ya gtrld sylenir.
70) Indicopleustes in Christian Topograph/ sinin E. O. W instedt tarafndan hazrlanan
eletirel basks. (Cam bridge, 1909).
leri ve cra kelerde yaayan kutsal insanlar ziyaret ettiler. Bu

Msr seyahati srasnda John Cassian iki nl kitab Kurumlar71
ve Konferanslar72 iin gerekli malzemeyi toplad. Msrl keilerin
hayatlarn ve bilgelikleriyle, gelitirdikleri kurumlan ele alan bu
kitaplar Ortaa Avrupasnda ok sayda insan tarafndan okun
du. Nursial Aziz Benedict altnc yzylda kendi manastr yneti
minin kurallann olutururken bunlan kulland. Dn yolculuu
srasnda bir sre stanbulda Aziz John Chrysostomun yannda
kalan Cassian, muhtemelen Romada rahip olarak takdis edildi.
Daha sonra Marseilles civarna yerleen Cassianm, Msr monastisizmini Gaul blgesine tad kabul edilir. John Cassian Marseillesde, mparator Maximian (286-305) dneminde ehit edilen
Aziz Victor trbesinin stnde, Msrda grd Coenobia manas
trn model alarak73 bir manastr ve bir rahibe manastr ina etti.
Bugn St. Victor kalesinin altnda kalan katakomblardaki arke
olojik kalntlar arasnda, erken Kopt sanatnn dorudan etkisini
gsteren, zerlerine hayvan ve bitki motifleri ilenmi mezar tala
r bulunmaktadr. Cannes kylar andaki St. Honort adasnda
bulunan eski bir manastrda rahipler hal ziyaretilere, Tebaidli
St. Pachomiusun kurallarn uyguladklarn anlatrlar.
Roma lejyonlar nereye giderse Hristiyan misyonerleri de onlann peisra gidiyordu. Yerel sylenceye gre 285 ylnda Thebesden gelen bir lejyonu izleyerek bir misyoner kafilesi de svir
reye geldi. Bu kafilenin bakanln yapan St. Mauritiusun, put
perestlerin tanrlarna kurban adamay reddettii iin ehit edildi
i anlalyor. Bugn St. Moritz in bir alannda bir heykeli dikili
durduu gibi, Valaiste St. Mauriceteki trbesinin yaknnda daha
sonra bir manastr ina edilmitir. Yol arkadalar olan Felix adl
bir Romal lejyoner, kzkardei Regula ve Exuperantius, bir sre
ku umaz kervan gemez, kasvetli Glarus blgesinde saklanp,
sonunda Zrich glne ulaarak buradaki halk Hristiyanla ge
71) De institutis caenobiorum et de octo principahum \ntiorum remediis libri XII.
72) CoIIationes Patum. XXIV; iki eser de ngilizceye E. C. S. Gibson tarafndan evril
m itir. Bkz. 'Nicene and Post-Nicene F athers' dizisinden c. XI s. 161-641 (1894).
Cassian N estorius'a kar De Incarnacione D om ini balkl daha az nem li bir eser
de kalem e almtr.
73) H. I. M arrou, 'Jean Cassien a M arseille' in Revue du Moyen Age Latin. 1, (1945) s.
5-26: O. Chadwick. John Cassian. A Study in Primitive Monasticism (Cambridge,
1950); L. Crisitini. Jean Cassien. ou la spiritualit du desert. 2 c. (Paris, 1946): A.
Hoch, Die Lehre des Johannes Cassianus von Natur und Gnade (Freiburg. 1896).
irmeye baladlar. Sonunda imparatorun adamlar tarafndan ya

kalanarak blgenin Roma valisi Deciusun nne karldlar. Bu
rada Roma tanrlarn tanmay reddedince ikenceden geirildiler.
Efsaneye gre kafalar kesilirken gklerden gelen bir ses onlara
Ykselin, zira melekler sizi cennete gtrecek ve balarnza e
hitlik tac giydirecek diye seslendi. Bunun zerine balarn elle
rine alarak 40 eli74 yukarda , halen Zrich Grossm nster inin ye
ralt kemerlerinin bulunduu hazr bir ukura kadar yrdler.
ehit edildikleri yerde Wasserkirche ykseldi. Limmat nehrinin
kar kysndaki Fraumnster manastrnda, bu yknn tm
aamalarnn gsterildii Ortaadan kalma sekiz nl fresk bu
lunmaktadr. Kesilmi balarn ellerinde tutan aziz bugn Z
rich kentinin armasn oluturmaktadr. Ayrntlarda kk dei
ikliklere ramen Aziz Victorun (Kopta Boktor) kahraman oldu
u benzer bir yk Solothurn kenti iin de anlatlr.
Ortaan balangcna doru Kopt misyonerlerinin ngiltere
adalarna kadar ulat kukusuzdur. 597 ylnda Canterburryli
Augustinein gelmesinden ok nce, ngiltere adalarnn halk H
ristiyanlkla tanmt. Byk tarih bilgini Stanley Lane-Poole
yle yazyor:
Biz Britanya adalarnda yayanlar, bu uzak gemiteki kei
lere neler borlu olduumuzu henz bilmiyoruz. Byk olaslkla
Hristiyanln ngilterede ilk kez vaaz edilmesini onlara borlu
yuz. Unutmamak gerekir ki Augustine gelene kadar bu topraklar
da Msr manastr gelenei hakimdi. Daha da nemlisi, erken Or
ta ada kuzey uluslar arasnda uygarla geite byk rol oy
nayan rlanda Hristiyanlnn, Msr Kilisesinin evlad olduu
inancdr. Disert Uldithte yedi Msrl kei gmldr ve rlan
dann uzak gemiindeki trenlerde ve mimarisinde, Msrdaki
ok eski Hristiyan kalntlarn artran nemli benzerlikler var
dr. Herkes biliyor ki rlandal keilerin dokuzuncu ve onuncu
yzylda verdii elsanatlar rnleri, Avrupann herhangi bir k
esindeki benzerlerinin ok zerindeydi; eer onlarn altn ve g
m ilerinde grlen Bizans-benzeri ilemeler ve esiz tezhipleri
Msr misyonerlerinin izlerini tayorsa, Koptlara sanlandan ok
daha fazla eyler borlu olduumuz aktr.75
74) Bir uzunluk ls olan Eli' in deeri lkeden lkeye deim ekle birlikte ortalam a
bir m etre civarnda olduu kabul edilir.
75) Cairo-Sket.ches ot its Historv. Monuments and Social Lite (Londra, 1898). s. 203-
Kopt heretik akmlarn ve bu akm mensuplarn gzden geir

diimizde, Nilin bu gayretli evlatlarnn Pax Romana (Roma ege
menliindeki topraklar) snrlar dahilinde inandklar gibi ibadet
etmeleri yasakland zaman, imparatorluk snrlarn aarak bar
barlarn bilinmeyen dnyalarna getiklerini unutmamak gerekir.
Barbarlarn tarihindeki en ilgin olaylardan biri, Roma zerine y
rrlerken aralarnda Arianizmin yaylm olmasdr. Gotlann, Vizigotlarn, Vandallarn, Burgondiyallarn ve Lombardiyallarn ken
di Arian Hristiyanlklarm getiren havarileri olduu dorudur.
Bunlarn en nls Gotlann havarisi olan Ulphilastr (311-83).
Muhtemelen Kapadokya doumlu olan Ulphilas Grekenin yan
sra Gotlann dilini de biliyordu ve ncili Gotik diline ilk kez o e
virmitir. Hatrlamak gerekir ki Arianizm tmyle skenderiyenin
rndr ve kurucusu da Libya kkenli bir heretik olan Ariustur.
Ariusun yandalan ya da onlann ardllar sayesinde, bu heretik
akmn Msrdan Tuna ve Ren nehirlerinin tesine geerek Germanik ve barbar kabileler arasnda yayldn kabul etmek manta
uygundur.76
Ekmenik Hareket
Hristiyanlk tarihinde ok az olay, 325te znikte balayp
451.de Kalkedonda sona eren Ekmenik Hareket kadar geni ve
hararetli tartmalara yol amtr.
Hristiyanln muhtelif merkezlerinde bagsteren heretik
akmlar ve doktrin farkllklarn ortadan kaldrma giriimi ilk
4. Blgeyi gezen Kopt Piskoposu Sam uel'in b ana an lattna gre, D u blin'deki r
landa K raliyet A k adem isi'nde bulunan 'B ook o f Leinster'de yle bir d ua yer a l
yor: D isert Ulaigh'te, yedi M srl keii, sa M esih araclyla bana yard m a g n
derm esi iin T an rya dua ed iyoru m . D ier elyazm asn da b enzer dualar yer a l
m akta, drdnc b ir elyazm asnda Nil vad isin d eki Scetis lnn yol rehberi b u
lunm aktadr. An lattn a gre bir b aka elyazm asn da apostolik kiliseler Kuds,
iskenderiye, A n tak ya ve R om a b iim in de sralanyor. Bu konunun sistem atik
aratrm as ilgin son ular verebilir. M evcu t b a harfler ve m inyatrler. Kopt s a
natnn rlanda sanat zerindeki etkisini kantlyor: bkz. F.S. Henry. Irish A rt in
the Christian Period (Londra. 1939). K enneth M ildenberger. Unity o f C y n ew u lfs
Christ in the Light o f Iconography, in Speculum. XXIII. no 3 (Tem m uz, 1948), 42632'de, Kopt ikon ografisinin N orhum bria m an astr sanat ve dinsel kltr zerin
deki etkisini gsterdii gibi M sr m isyon erlerinin rlanda ve ngiltere'deki giriim
leri konusunda r ac m alzem e salam aktadr.
76) E.A. Thom pson, 'Christianity and the Northern B arbarians' in The Conlliet Betwe
en Paganism and Christianity in the Fourth Cenluiy. s. 56-78.
konsilde, Nicaea (znik) (325), Konstantinopol (381) ve Efes (adi)

tamamlanmtr. mann kalc anayasas olan ve birinci konsilde
formle edilen znik tikad evrensel kabul grm, Byk Cyrilin
kaleme ald Mesihin kristolojik tanm ve Mesihin kiiliinde
tanrsal olanla insani olann ilikisi Efeste onaylanmtr. Kopt Kilisesinin tarihi asndan bu konsillerin en nemli zellii, her
nde de skenderiyenin ruhani ve entellektel nderliinin bas
kn km olmasdr. Kateizm Okulunun beii ve teolojik d
nce merkezi olarak skenderiye, Hristiyan din biliminin ve so
nu olarak Hristiyanlk otoritesinin ba kayna olduunu kant
lamt. Bu nderlik konumu Msr kilisesinin patriklerine, kendi
lkelerinde olduu kadar tm Hristiyan dnyasnda byk g
veriyordu. Ustaca bir bulula Kilisenin Firavunlar77olarak adlan
drlmalarna yol aan bu durum, Roma ve Konstantinopol patrik
lerini derinden kayglandryordu. Tam bu noktada Athanasius ve
Cyrilin miras, incelik ve diplomaside onlarn gerisinde kalan Dioscorus tarafndan devralnd.
Dou ile Bat arasnda giderek byyen doktrin ayrmlar, Me
sihin Tanr ve insan doasnn birlii konusundaki yorum farkn
dan kaynaklanyordu ve bu birliin derecesi konusundaki gr
ayrlyla snrlyd. Konstantinopoldaki bir Grek manastrnn
barahibi olan Euthyches (Euthyches) (378-454), Nasturilie tepki
olarak, Yaratln bandan beri iki doann bir tek tanrsal doa
iinde birlemi olduu grn savunmaya balad. Konstanti
nopol Piskoposu Flavian derhal yerel bir sinod toplayarak onu g
revden uzaklatrd ve aforoz etti. Fakat Euthyches, st dzeyde
yetkili bir hadm olan Chrysaphius araclyla Bizans saraynda
nemli bir arla sahipti. Chysaphius, mparator Theodosius
Ilyi, Dioscorusun nderliinde geni bir konsil toplanarak
Euthychesnin grlerinin gzden geirilmesi konusunda ikna et
meyi baard. Dioscorusun bu ary kabul etmesi zerine,
Efesteki78ikinci toplant 449 ylnda yapld. Bu konsildeki olaylar
la ilgili Kopt grn burada atlamak yerinde olacaktr. Dou ve
Bat kiliselerinin Roma, Antakya, Konstantinopol ve teki pisko
posluklardan gelen temsilcilerine ek olarak, 10 piskopostan olu
an Msr heyeti imparatorluk arsna uyarak Efeste bir araya
77) Baz tarihilerin kulland bu deyim iin bkz. rnein Hardy, s. 79
78) Mansi. VI. 503 : Hefele II. pl. .
geldi. Burada Euthyches krsye arlarak grlerini aklama

s istendi. Mesihin insan doasn tanrsal doasyla tmyle bir
letiren eski tezinden cayan Euthyches, her ikisi de ortodoks dokt
rin olarak kabul edilmi olan znik tikadm ve Aziz Cyrilin form
ln savundu. Bu durumda konsil tarafndan aklanarak eski g
revine iade edildi. Bu kararn sonucu olarak Piskopos Flavian ve
yandalan grevlerinden alnd ve muhtemelen Chrysaphilusun
etkisiyle saray muhafzlarnn kt muamelelerine maruz kaldlar.
skenderiyenin arln pekitiren bu son gelime zerine, her
halde Dioscorusun beceriksizce bbrlenmesinin de etkisiyle, Pa
pa Leo mparatora gnderdii bir mektupta btn toplanty bir
Latrocinium (haydutluk) olarak niteledi. Dioscorus, Roma heyeti
nin beraberinde getirdii Leonun Mektubunu nemsememekle
herhalde hata etti.
Ne var ki bu dnemde imparatorlarn deimesi mucizeler yara
tabiliyordu. Thedosius Hnin lm, yerine Marciann (450-57)
tahta gemesi sonucu sarayn kilise politikas kkten deiti ve 451
ylnda Kalkedon Konsili topland.79 Hatrlatalm ki, Marcianm ka
rs Pulcheria eski bir rahibe olduu gibi len imparatorun kzkardeiydi. Bu konsil sann doalarnn birliini ya da ikiliini tart
mak iin deil, fakat Efes kararlarnn geerliliini korumasna ve
Koptlann, Cyrilin nerdii sann doalannn birlii formln ka
bul etmelerine ramen, Euthychesnin balangtaki tezine kar
Dioscorusun uzlatmc yaklamn yarglamak iin topland. s
kenderiyenin yaylan ve tehditkar hale gelen arl karsnda b
yk lde politik aralar kullanld ve imparatorluk iradesiyle 451
ylnda stanbul boaznn kar yakasnda Kalkedonde 600den
fazla piskopos bir araya geldi. Burada Leonun mektubu okundu,
Dioscorus konumasna bile frsat verilmeden mahkum edilerek
grevden alnd ve 454 ylnda Paphlagonia (Kastamonu) yaknnda
ki Gangra adasna srgn edildi. lkelerine dndklerinde cema
atlerinin tepkisinden ekinen Kopt piskoposlar dnda, kinci Efes
konsilinin kararlarn imzalam olan piskoposlar bile Kalkedon
Konsilnn kararlarn onaylamak zorunda kaldlar.
Konsil ardndan 28 ilke yaynlad ki bunlarn sonuncusu en
nemlisiydi. Buna gre Egemenlik ve senato ile onurlandrlm
79) Schvvartze, II (Concilium universale C halcedonense): Mansi. VI. 528: Hel'ele. II. pt.
2. 649: R.V. Sellers, The Concil ot Chalcedon (Londra, 1953): A. G rillm eier ve H.
Bachl. Das Konzit von Chalcedon. 3 cilt (\Vrzbur. 1951-4): Tixeront. IH. 76-123.
olan ve kendisine byk kardei Roma ile eit ayrcalklar tann

m olan stanbulun, kiliseye ilikin konularda ykseltilmesi ve
Romadan sonra ikinci saylmas80 kabul edildi. Bylece, skende
riye, Antakya ve dier eyalet piskoposlarnn ayrcalklarnn ko
runmasnda srar eden znik konsilinin altnc ilkesi, stanbulun
lehine feshediliyordu.81
William Worrell ekmenik hareketi incelerken unlar yazar:
skenderiye piskoposluu kilise iinde en nemli piskoposluktu,
nk btn Douda bu en nemli kentti. Eski Msr ve Hellenistik ann byk kenti skenderiyenin prestijine, Hristiyanln
bilim merkezi ve nder gc olmann arl eklenmiti.82 Kalkedon konsili ile ilgili olarak unlan ekler: Msr kilisesi nderliini
burada yitirdi. Kalkedon kararlar byk lde Papa I. Leoya
(440-61) baldr. imdiye kadar istediklerini yaptrmay baarabi
len skenderiyeliler konsile boyun eemezlerdi. Msr halk sken
deriye Patriinin arkasnda birlemi ve ie milli duygular kar
mt. Msr milli kilisesinin doumu byle oldu.
Koptlar, Batnn zaferinin birok politik manevraya ve kiisel
kara bal olduuna inanr83. Roma, iki doa retisine yaknla
arak Antakyallar dahil Nasturi piskoposlarn yanma ekmeyi
baarmt. ok ak nedenlerden tr mparator tarafndan
desteklenen grece yeni stanbul piskoposluu, -Dioscorusu k
k drecek biimde- Romadan sonra ikinci sraya getirilmi
ti. Koptlar bugn bile Kalkedon trajedisini acyla anar ve Euthyc
hes yanda olduklar varsaymn reddederler. Eski ve yeni Kopt
din adamlar, Nasturi doktrinini eletirdikleri iddetle Euthychesin temel ilkelerine kar karlar. Onlar iki doann varln
hibir zaman reddetmemi, ancak bunlarn birliinde srar etmi
lerdir. Cyrilin kabul edilen retisinin eitli yorumlar arasnda
ki kk farklar grmek mmkn deildir. Koptlar, Kalkedon ve
sonraki hibir konsili ekmenik kabul etmezler. Kalkedon karar
80) E.H. Landon. A Manual o f Councils o f the Holy Catholic Church. 2 cilt (Edinburg.
1909). cilt I. s. 197. Bu kararn Katolik delegeler tarafndan reddedildii ne srl
m. daha sonra Papa stanbul'u bu kadar ne karan bu karara onay verm em i
tir.: A. Fortescue, Lesser Eastern Churches, s. 180-1.
81) Landon. I, s. 408.
82) A Short Account o f the Copts (M ichigan, 1945) s. 17
83) Bu konudaki Kopt gr. K zldeniz yaknndaki St. A n lh on y m anastrnda kei
olarak grev yapan Kirollos al A n luni tarafndan Arapa kalem e alnan The A ge o f
C ocils' balkl eserde aklanm tr. Anluni daha sonra Kuds'teki Kopilarn b a
piskoposluu grevine ykselm itir.
larm, znik tikadnn ve Efes kararlarnn ruhuna ve iman esas

larna aykr grerek reddederler. Koptlar hibir zaman kendileri
ni Monofizit olarak adlandrmamlardr. Koptlar ve mttefikleri
olan Yakubileri, Etiyopyallan ve Ermenileri kk drmek iin
Grekler ve Romallar tarafndan icadedilen bu aalayc terim,
Euthyehes formlne uygun der. Tuhaftr ki, Koptlar bu yeni
terime kar mcadele etmek yerine onu, kendilerini diyofizit Hristiyanlardan ayrmann bir iareti olarak kabul etmilerdir.
Kalkedon kararlarnn net sonucu tamir edilemez bir hizipilik ol
mutur. Koptlar hibir zaman Romaya bal olmadklar ve ancak
edzeyde olduklarn kabul ettikleri iin, Roma Katolik kilisesine
mensup tarihilerin karde Kopt kilisesi iin genellikle kulland
hizipi ve ayrlk terimlerini monofizitlerin iddias olarak red
dederler. Kopt anlayna gre skenderiye, Antakya ve Roma
apostolik kiliseleri eit statye sahipti ve skenderiyenin stn
lk dneminde bile, bu kiliseler mkemmel bir uyum iinde yaa
m ve karlkl saygy korumulard. Kalkedon kararlarnn hi
zipilik dnda yol at bir baka sonu, milli Kopt kilisesi iin
de olu halindeki Msr milliyetiliini hzlandrmas olmutur.
Ekmenik hareketle birlikte monastik kurallar da Msrda ve M
sr snrlar dnda yaylmaya balad. Dnya apnda bir potan
siyel tayan ve saf bir Msr yarat olan monastisizm, Kalkedon
konsilinden sonraki yzyllarda milliyetilik ateini krkleyen
bir faktr olduunu kantlamtr.
Koptlann sosyal ve dinsel yaamnda milliyetiliin ve monastisizmin yeri konusunda daha sylenecek eyler var. Ancak, Roma
Katolik kilisesinin ki byk modern liderinin, XXIII. John ve VI.
Paulun, son Vatikan Konsilinde Dou Hristiyan kiliseleriyle ba
rma davasn aka savunduklar bir dnemde, Hristiyan birli
inin paralanmas yksn i karartc satrlarla noktalamak
doru olmaz. Papa Paulun 30 Eyll 1963 tarihinde ikinci Vatikan
Konsilindeki konumas, Kalkedondan bu yana karde kiliselerin
yeniden birlemesi konusunda en byk umut uyandran olay ol
mutur. Gerekten, eer 451 ylnda Kalkedonda bir VI. Paul ol
sayd, tarihin ak kprlerin atlmas yerine kprlerin daha da
salamlatrlmas ynnde seyredebilirdi. Paulun konsile kat
l papalk tac (mitre) yerine piskoposluk tac giyerek kmas, tak
dir uyandran alakgnll bir davrantr ve kilisenin balang
dneminde Episcopus Romanorum'un (Roma Piskoposu) sa Me
sihin taht nnde antikitenin byk kent piskoposlaryla bir hi

zada durduu gnleri artrmaktadr.
Manastr Dzeni
Kopt monastisizmi84tam anlamyla Msrn Hristiyanla bir ar
maandr. Evrensel dzeydeki btn akmlar gibi, bu dinsel sis
tem de zaman iinde bir dizi aamadan geerek evrildi. ln ke
narndaki alakgnll balangc, daha sonra antik Hristiyan
dnyasnn hayranlk uyandran bir yaama biimine doru geli
ti. ou yazarlar monastisizmin balangcn, orta Msrdaki dou
lne ilk ekilen ve Aziz Athanasiusun yazd nl biyografiyle
nam yaylan Aziz Anthony ye (251-356) balar. Monastisizmin ge
limesinde Anthonynin payna glge drmeksizin, le toplu
kan zulm anda balad sylenebilir.
Bir rnek olarak, mparator Antoninus Pius (138-61) dnemin
de Frontonius adl kiinin dnya nimetlerini terketmeye karar ver
mesi ve yetmi kiiyi de ikna ederek topluca Nitrea llerine ekil
mesi zikredilir. Rivayete gre Aziz Anthonynin kendisi de drdn
c yzyln ortalarnda ln derinlerine doru ilerleyince, rastlan
t sonucu 113 yanda ve lmek zere olan Aziz Mnzevi Paulu
kefeder. O ilk genliinden beri ln yalnzlnda mkemmel
hayat bulmutur. Onu, bilinmeyen.ok saydaki mnzeviden biri
olarak kabul etmek zorundayz.
Sonu olarak Kopt monastisizminin dou dnemindeki ilk be
lirgin aamay Antonian monachism (Antoniyen manastrcl)
84) Kopt m onastisizm i hakknda 1950 ylm a kadar genel tarih erevesindeki k ayn ak
lar iin bkz. K am m erer'in Coptic Bibliography, nos. 2476-2569, 1202-1340, 1620,
2674-5 ve 3108. Bundan sonraki dipnotlarnda 1950 sonras alm alarla ilgili o la
rak zellikle u kaynaklara atfta bulunulacaktr: En nemli Arapa kaynak B. T. A.
Evetts tarafndan evrilip yaym lanan The Churches and Monasteries o f Egypt and
Some Neighbouring Countries, attributed to Abu aleb the Armenian (Oxford,
1895). A. M. J. Fergustiere, Historia Monachorum in Aegypto (Subsidia hagiographica No. 34. Brksel. 1961). Helen W addeil'in The Desert Fathers (Londra, 1936) a
lm asn ileri tayan R. Draguet'nin derlem esi Les peres du desert (Paris, 1949) .
lk kaynaklar iin bkz. W. H. Mackean. Christian Monasticism in Egypt to the Clo
se o f the Fourth Century (Londra. 1920): J. M. L. Besse. Les Moines d'Orient anterieurs au Conciie de Chalcedoine (Paris. 1900): Jules Leroy. Moines et monasteres
du Proche-Orient (Paris. 1958) s. 32-62: K. Heussi, Der Ursuprung des M nchtum s
(Tubingen. 1936): J. Brem ond. Les peres du desert. 2 c. (Paris, 1927): Quasten. Patrology. c. III. s. 146-89: Otto F. A. M einardus. Monks and Monasteries o f the Egyp
tian Deserts (Kahire. 1961).
olarak adlandrabiliriz. Burada, dindar bir mnzevi itikafa ekile

rek ruhunu kurtarmak iin gvdesine eziyet etmektedir. Aziz Ant
hony kendi anda bunun en nl rnei olmakla birlikte tek r
nek deildir. Heracleopolis idari blgesindeki Coma kynden var
lkl bir Hristiyan ailesinin anasz babasz ocuu olarak byyen
Anthony, yirmi yanda dnyadan elini eteini ekti. Ailesinin b
tn varln satarak gelen paray yoksullara datp85yalnzca kzkardeinin bakm iin yeterli miktar alkoydu ve onu da, dou
llerine gitmek zere Nili gemeden nce bir bakireler topluluu
na emanet etti. Anlaldna gre mnzevi yaayla ilgili ilk bilgi
leri, yakndaki l maaralarnda ve antik mezarlarda yaayan te
ki mnzevilerden edindi. Biyografisinin yazarna gre,86 aa yu
kar 85 yl lde derinlere doru ilerledike yoksunluu artt, oru
lar daha da uzad ve eytanlarla mcadelesi grkemli boyutlara
ulat. Gerek bir sann Atleti olarak n drt bir yana yayld,
Athanasius bizzat gelerek dizinin dibinde oturdu ve mparator
Constantine manevi desteini istemek iin ona mektup gnderdi.
Anthony, yalnzca iki kez Kzldenize bakan maarasndan karak
vadiye indi. lkin 311 ylnda mparator Maximinusun son zulm
dneminde inananlarn imann takviye etmek iin, ve 338 ylnda
Arianizmin canlanma belirtileri gsteren son kalntlarna kar Athanasiusun mcadelesini desteklemek amacyla.
. Artan nle birlikte, onun manevi nderliini arayan ardllarn
says da artt, ancak bunlar onun maarasnn yaknlarnda mn
zevi bir hayat yaadlar. Bu aamada, byk ermilerin yaad
blgelere yerleen mnzevi topluluklarna tank oluyoruz. Bunlar
arasnda bilinli olarak ya da vahi hayvanlara, apulculara ve
hastalklara kar korunmak iin igdsel olarak topluca yaama
y seenler de vard. Sakat bir mnzevi mahvolmu demekti nk
yiyecek-iecek stokunu tazelemek iin kzgn lde gnlerce yr
85) Kilisede, A ziz M atthew ncili'nin (xix, 21) "Sahip olduunu sat..." szlerini duyunca.
86) Athanasius. V ita Sancti Antonii (M igne. P. G. XXVI, 835-976) birok dilde eitli
edisyonlar, evirileri ve sem eleri yaym lanm tr. H. W eingarten sahte olduunu
iddia ederse de ('Der Ursuprung des M nchtum s in nachconstantinischen Zeitalter'
in Zeitschrift f r Kirchengeschichte (Gotha, 1877) c. I, s. 1-35 ve 545-74, otantik o l
duu daha sonra A. Eichorn tarafndan kantlanm tr. Athaasii de Vita Ascetica
Testimonia Coiiecta (Halle. 1886): R. Meyer. St Athanasius - The Life o f St Anthony
(W estm inster, 1950): G. Garitte, Un tem oin im portant du text de la Vie de saint A n
toine par saint Athanase (Brksel ve Roma. 1939): M einardus, s. 17-21. Viia'nin
Arapaya evirisi bir giri ve sonszle birlikte M arkus Dawud tarafndan y ap lm
tr (Kahire. 1950).
mesi gerekirdi. Bylece Anthonynin salnda, manastr hayatnn

kolektif keilik diyebileceimiz ikinci aamas balad. Saylan gi
derek artan bu topluluklann en eskisi, Anthonynin devleen kiili
i evresinde gelien Pispir civanndaki yerleim blgesidir. Bunlar
giderek Kzldeniz istikametinde, imdi Arap l diye anlan ve bu
gn Aziz Anthony Manastmmn hl durduu blgeye yayldlar.
Bir dier topluluk, Thebaidde, Aziz Palaemonun dergh yakmlanndaki Chenoboskionda ortaya kt. Byk Aziz Pachomius, ma
nastr hayatma Aziz Palaemonun araclyla balamtr. Buras
kabaca, bugn Nag Hamadi kenti yakmlannda Gnostik papirsle
rin bulunduu blgedir. Son olarak bat lnde skenderiyeden
bir gnlk mesafede, Nitrea, Cellia ve Scetiste yerleim blgesi
daha vard. Nitrea blgesinin kurucusu Amoun, evlendikten sonra
gizli olarak manastr hayatn gelitirmeye almtr. Rivayete g
re evlendikten sonra 18 yl sreyle karsn yalnzca geceleri gky
zn seyretmek ve ibadet etmek iin bulumaya ikna eder ve so
nunda 325 ylnda gelecek 22 yln geirecei ve evresine keile
rin toplanaca Nitreaya tamamen ekilir. Nitreamn biraz kuzeyin
deki Cellia, sivrisineklerin kaynat Mareotis bataklklarnda yl
larca plak denecek halde yaayan skenderiyeli Macariusun yer
leim blgesidir. Onun dnyadan ekilmek konusundaki azmi ve
ektii ileler, adalan arasnda bir sylence olmutur. 393 yln
da 100 yandayken lmtr. Constantinein hocas Arsenius da
sonunda Celliaya yerlemitir. nc yerleim blgesi olan Nitreanm gneydousundaki vahi Scetiste, Byk Aziz Macarius
330 ylnda bir dier manastr kurmutur.87
Balangta Aziz Anthonynin rencisi olan bu ikinci Macarius,
insanst perhizleriyle n salmt. Palladiusun Paradiseinde
onun Tabennisteki bir Pachomian manastrnda 40 gnlk yortu
vesilesiyle tuttuu orucun inanlmaz yks anlatlr. Manastrn
barahibi merhamet duygusuyla bu ok yal adam manastra
kabul eder. Yortu balar ve gen keiler oru konusunda birbirleriyle yana girerler. Bazs bir gn, bazs iki gn, bir blm de
be gn oru tutar. Macarius bir keye ekilmi palmiye lifleri r
mekte ve dua etmektedir. Krk gn sren oru sresince ekmee
87) Bu blge hakkm daki en kapsam l alma, H. C. E velyn-W hitein The Monasteries
ofW adi'n Natroun. 2 c. bahkhkl antsal eseridir (New York, 1926-33). Ayrca bkz.
C. Martin 'Les M onastres du Ouadi Natroun' in N ouvelle evue Theologique. LXVTII
(1935). s. 1 13-34. 328-52.
ve suya el srmez, ancak kibirli grnmemek iin yalnz pazar

gnleri biraz i lahana yapra iner.
Bu sre iinde ne uyur, ne diz ker ne de konuur. Kendileri
ni aalanm hisseden gen keiler barahibe karak olay an
latrlar ve bu acaip yarat manastrdan kovmasn, aksi halde
kendilerinin terkedeceklerini bildirirler. yky duyan Pachomius
ziyaretinin kim olduunu anlar ve koarak kendisine ayrlan hc
rede onu grmeye gider. Elini perek, genlerin kendini beenmi
liini tehir ettii ve topluluunu kutsad iin teekkr eder. A y
rlmadan nce kendileri iin dua etmesini ister ve Macarius ma
nastr terkeder.88
Bunlar kadar nemli olmamakla birlikte lkenin baka kele
rinde, Babylon, Memphis, Heracleopolis ve Oxyiynchusta da ben
zer yerleim blgeleri ortaya kar. Ancak bu arada Tabennaisde,
monastisizm tarihinde yeni bir dnem balamaktadr. Bu yk
nn kahraman bir pagan olarak dnyaya gelen, genliinde Cons
tantine ve Liciniusun ordularnda askerlik yapan Pachomiustur.89
Pachomius ordunun seferleri srasnda Hristiyan topluluklaryla
karlam, ou yoksul kyl olan bu iyi insanlarn, genellikle
kendilerine kt davranan askerlerin ayaklarn ykamasndan ve
onlara yiyecek ikram etmesinden etkilenerek, askerlii biter bit
mez onlara katlmaya karar vermitir. Daha sonra Hristiyan ol
mu ve yeni imann evkiyle nl mnzevi Palaemonu bulup on
dan kendine eziyet etme konusunda ders almtr. Bu srete zih
ni yeni vahiylere alan Pachomius, mnzevi hayatn, eziyetin ve
aln cennete gtren tek yol olmadn kavramtr. Mnzevi
hayatla topluca yaamay yani manastr hayatn kaynatrabildii
88) Helen W addell tarafndan anlatlan yk. s. 14-16.
89) L. Th. Lefort, Les vies coptes de saint Pachome et de ses prem ier successeurs (Lo
uvain, 1943): idem Ouvres de S. Pachome et de ses disciples (Corpus Scriptorum
C hristuanorum Orientalium , c. 100; Scriptores Coptici, T. 24; Louvain, 1956): Pac-
homiana: Comemoration du XVI. Centenaire de St. Pacome 'Egyptien (348-1948)

(Publications du Centre d'Etudes O rientales de la C ustodie Franiscaine de la T e r
re-Sainte. Coptica 3, (Kahire, 1955); F. Halkin, S. Pachomii Vita Craeca (Brksel.
1931) E. Am elineau, Histoire de Si Pakhome et de ses com m unauts. Documents
coptes et arabes indits (Annales du M usee Guim et, 17. (Paris, 1889); P. Ladeuze,
Etude sur le Cnobitisme pakhomien pendant le quatrime siecie et la prem ire m o

iti du cinqu im e (Louvain. 1898): G. G rutzm acher. Pachom ius und das alteste
Kiosterleben. Ein Beitra zu Mnchgeschichte. (Freiburg ve Leipzig, 1896): A. Boon.
Pachomian a Latina, Regle et epitres de St Pachome. epitre de St Thodore et Liber
de St Oriesius (Louvain. 1932); J. Doresse. 'M onastres coptes thebains' in R em e
des Confrences Franaises en Orient (Novem ber. 1949) s. 3-16.
takdirde, daha ok sayda dindar insan yararl bir ama evresin

de toplayabileceini grr. Bylece daha sonra Byk unvanyla
anlan Aziz Pachomius (290-346) kurallar dnemi balar. Bu monastik idealin gelimesindeki nc ve son aamadr. ada
olan kilise tarihileri onun, kurallarn yazl olduu tableti bir me
lein elinden aldn yazarlar. Oysa bu kurallar, btn kalc ku
rumlamalarda grld gibi, sistemletirilmi bir kurallar dizisi
deil, evrimsel bir sre iinde Azizin ortaya kan sorunlara kar
gelitirdii zmlerden oluuyordu. Aziz Pachomiusun kural
larnda kendi yaantsnn ve deneyimlerinin btn cephelerini g
rrz: bir asker olarak disiplini bilir, bir eitimci olarak bilginin
deerinin tanr, bir ynetici olarak gnlk sorunlara kar toplu
luklar beceriyle rgtler ve bir din adam olarak duann ve m
kemmel bir hayatn erdemlerini ne karr. 346 ylnda ldn
de, ardnda gl topluluklarn kaynat ok sayda manastr b
rakt ve kurduu sistem Tabennaisten btn dier manastr mer
kezlerine yayld. Bu uzak tarihlere eildiimizde saylar her zaman
yanltcdr. Ancak alakgnll bir kayda gre Tabennaisteki
Pachomian vakfnda 7.000, Mount Nitreada 5,000 ve Arsinoede
10.000in zerinde kei yaamaktayd.90 394 tarihli bir kayda g
90) Waddell, s. 7-8: Hardy, s. 92'de Palladiusu kaynak gstererek, skenderiye ve Nitrea
blgesinde 7.500 kei yaadn, ziyaret ettii Thebai ve dier yerlerde toplam bir
bu kadar daha kei bulunduunu yazar. Rufinus'un Historia M onachoruni da ya l
nz CKvyrynchus'ta 10.000 kei ve 20.000 rahibelie girm i bakireden sz etmesi ve
Butcher'in bu saylar hi sorgulam adan Story o f the Church o f Egypt c. I, s. 195te
alntlam as Hardy tarafndan kukuyla karlanr. Bununla birlikte o da - Josephus'un birinci yzylda verdii rakam olan- 7.500.000 kiilik bir nfus iinde m anas
tr hayat srenlerin saysnn, kilisenin en parlak dnem inde 100.000 ile 200.000
arasnda oynadn tahmin ediyor. Hardyye gre o ada M sr'da 100 piskoposluk
blgesi bulunuyordu. M einerdus. (Monks and Monasteries, s. 380'de) bu saynn en
parlak dnem de yarm m ilyondan fazla olduunu ne srerken, Rufinus'u (s. 372)
kaynak gsterek Faiyum 'da 10.000, Palladiusu (s. 387) kaynak gstererek Nil blge
sinde 5.000 kilise m ensubu yaadn yazar. Petral Joh n'a gre (s. 550) Scetisteki
din adam says 3.500 iken. Cassian'a gre bu say 5.000'dir. Bu konuda St. Jerome'un verdii 50.000 says kukusuz abartldr. Arap istilasnn arifesinde, Nil d el
tasndaki Nikiou'da 700 m nzevi keiin yaad kaytldr. slam tarihisi el-Makrizi (y.1442)
yedinci yzyldaki Arap istilas bahsinde, yalnz Natrun vadisinde
100'den fazla m anastr bulunduunu, ancak kendi gnnde bunlardan yalnzca y e
disinin ayakta kaldn kaydeder. M akrizi'ye gre Arap kom utan Am r bn As' sken
deriye seferinden dnnde kutlam ak iin yalnz bu vadiden 70.000 kei asalar
n kaldrarak yrye gem itir; bkz. Khital, 2 c. (Bulaq, 1270 A. H.) . i s. 186. A n
cak bu say da abartldr. Nil blgesindeki keiler iin . S. 1075 yl iin 737, 1924
vl iin 201 says verilm ektedir. Divaru'l-Sorn m anastrnn 1959 yl sayfasnda,
m anastrda o yl 45 keiin yaad zikredilm ektedir. Peder Sam uel'in bana syledi
ine gre 1962 ylnda M srdaki tm m anastrlarda yaayan din adam nn says
300'dr ve bunlarn 30'u bu m anastrda yaamaktadr.
re, lde yaayanlarn says kentlerde yaayanlara eitti ve heryerde mnzevi hayata byk bir ilgi duyuluyordu.
Hristiyanlk tarihinin en nemli aamalarndan biri olarak Aziz
Pachomius manastr ynetimi ksaca gzden geirilmeye deer.
Pachomian sistemin ana izgileri, asker ile din adamnn bir kii
likte kaynatn gsterir. Keiin gece ve gndz saatlerindeki
btn faaliyetleri yasa koyucu tarafndan ayrntl olarak dzen
lenmiti: keiin giysisi, yiyecei, uyku saatleri ve nasl yataca,
nasl seyahat edecei, dua saatlerine kadar. Kurallarn inenme
si durumunda acmaszca uygulanacak ceza yasas da vard. An
cak Pachomius ardllarna acmasz bir rejim uygulayan insanlk
d bir canavar deildi. lk yllarda Antonian ve Palaemonian ma
nastr yneticilerinin dehet verici uygulamalarn grdke, ma
nastr hayatnn insaniletirilmesi gereini hissetmiti. Bir kei
gvdesini silmeliydi, ancak cennete erimek iin gvdesini tahrip
etmesi gereksizdi.
Yeni kurallar, bir yandan keiin gnlk gereksinimlerini kar
larken, te yandan ruhunun kurtuluunu da gzetiyordu. Ka
dndan uzak durmak, temizlik, ballk, yoksulluk ve itaat iyi bir
kei olmann nkoullar arasndayd. Bu sistemdeki en devrimci
adm, el emeinin ve manastr iinde eitimin n plana karlma
syd. Bir rahip aday manastra kabul edilene kadar, bir ile yl
arasnda deien adaylk sresi boyunca bu kararnn ciddi oldu
unu kantlamak zorundayd. Aday manastrn gnlk ilerine ka
tld gibi, okuma yazmay renmek, 20 ilahi ve Incilden iki mek
tubu ezberlemek mecburiyetindeydi. Pachomian manastr siste
minde okuma yazma bilmemek yasakt.
Kei yararl bir insan olmal, dini grevlerini ihmal etmeden
gnlk ekmeini salamak ve zihninini gelitirmek iin almaly
d. Sepet ve ip rmek balca uralar arasndayd ama manastr
lar genellikle kendi frnlar ve alar, rc ve terzileri, iftileri
ve deirmencileri, ta iileri ve marangozlar, demirci ve teknis
yenleri ve hatta bilginleri ve elyazma kopyaclaryla kendine yeter
li birimler halinde yaard. Panopolis manastr ziyaret eden pisko
pos Palladius, burada 15 terzi, yedi demirci, drt marangoz, 15 r
pc ve 12 deve srcs grdn anlatr. Bir Pachomian ma
nastr, vadi kenarnda ya da l iinde yksek ve kaln duvarlar
la evrilmi byk bir Roma garnizonunu andrrd. Ana giri ka
psnn hemen yannda, manastr duvarlar iinde bulunmakla bir
likte keilere ayrlm avlularn dnda kalan bir konukevi yer

alrd. Merkezi bir kalenin etrafnda kk kiliseler, toplant salo
nu, ktphane (ya da scriptorium), yemekhane, revir, deirmen,
frn, mutfak, giyinme odalar, eitli ambarlar ve benzeri binalar
bulunurdu. Manastr apulcu bedevi kabilelerin saldrsna ura
dnda keilerin kamas iin kaleyi yakndaki bir atya bala
yan ekme kpr kullanlrd. Manastrn duvarlar hcrelerle ev
riliydi. Pachomian kurallarna gre bir hcrede kei yaard.
Kendi kelerinde yalnzlk iinde yaamak isteyen baz tam mn
zevilere tek hcre ayrlrsa da, manastr barahibinin onayna ba
l bu uygulama genellikle arzu edilen birey deildi. Bahenin bir
kesinde mezarlk yer alr, geri kalan ak alanlar bahvanlk ve
su deirmeni iilii, kuyu ve ahrlarn bakm gibi ak hava ile
rine ayrlrd.91
Pachomius yozlama ve maddi ve manevi bozulma tehlikesine
kar tm kurulular sk bir ynetim sistemi altnda birletirmiti.
Birbirine yakn her ya da drt manastr bir klan oluturur, ma
nastrlardan birinin barahibi klann bakam olarak seilir ve kei
ler yerel sorunlar grmek zere dzenli olarak toplanrd. Klan
lar da superior-general unvan verilen ana manastrlardan birinin
barahibinin ynetimi altnda bir araya gelirdi. Ylda iki kez genel
kurul toplants yaplrd: yaz mevsiminde Kopt takvimine gre Mesuri aynn yirmisinde, (12 Austos), hasattan sonra ynetim sorun
larn grmek zere; kn paskalya yortusunda yaplan toplant
da yllk raporlar okunur, yeni yneticiler seilir ve son olarak tm
keilerin katld etkileyici bir ayinle kardeler birbirlerinin g
nahlarn affederlerdi.
91) Um ar Toussun, W adi al Natrun (Arapa, skenderiye, 1935): Eski yaym lar arasn
da en yararllar A. J. Butler. The Ancient Coptic Churches o f Egypt. 2 c. (Oxford,
1884): H. G. Evelyn-W hite, op. cit.: H. E. W inlock, The Monastery o f Epiphaneus at
Thebes. 2 c. (New York. 1926): U. M onneret de Villard. Les couvens pres de Sohag.
2 e. (Milano, 1925-26): idem. II Monaslero di S. Simeone presso Aswan (Milano,
1927): C. M. Kaufm ann, Die Ausgrabung der Menashailigtmer in der Mareotiswuste. 3 c. (Kahire. 1906-8): J. Doresse. Deux m onastres coptes oublie : Saint Anto
ine et Saint Paul dans le desert de la Mer Rouge' in Revue des Arles (Mart. 1952):
idem. Recherches d'archeologie Copte: les monastres de Moyenne Egypte (Com p
tes rendus l'academ ie des Inscipritions el Belles-Lettre (Paris, 1952) ki kk an
cak ilgin rehber kayda deer niteliktedir: . H. E. B urm esler, A Guide to the M o
nasteries o f the Wadi n'Natrun (Kahire. 1956) ve rahipler larafndan hazrlanm
olan 'The M onastery o f the H oly Virgin and St John Kane known as Deir-el-Sourian' (Kahire. 1959) balkl bir tam lm bror. J. Simon. 'Le m onastre copte de S a
muel de Kalainon' in O rientalia Christiana Periodica. I (1935) s. 46-52.
Btn manastrlarda ana kitleyi oluturan Kopt tarikat men

suplarnn yan sra deiik uluslardan keiler yaard-Grekler,
Romallar, Kapadokyallar, Libyallar, Suriyeliler, Nbyeliler, Eti
yopyalIlar v.b. Her ulusa ayr bir kou verilir, o ulustan bir kei
kouu barahip adna ynetirdi.
Dnyann drt bir yanndan kilise babalan, monastisizm sana
tnn rakln yapmak zere bu din evlerine akn ederlerdi. Er
mi din adamlannn maaralarna ve Msrn cra kelerindeki
manastrlara ynelik youn bir hac trafii vard. Her lkeden l
okullanna akn eden dindarlara an en nde gelen insanlar da
katlrd. Daha nce deinilen Aziz Athanasius rneinde olduu
gibi imparatorlar temsilciler gnderirdi. Konstantinopol Piskoposu
Aziz John Chrysostom (347-407) 373 ile 381 yllar arasnda Thebaiddeki Pachomian manastrnda yaad.92Aziz Jerome (342-420)
ve kilise tarihisi93 Rufinus (345-410) talyadan gelerek Msrda
bir sre yaadlar. Dou kiliselerinde hl kullanlan ve kendi
adyla anlan ayinin yazar Aziz Basil (330-79) Kapadokyal bir ba
bayd94ve Pachomian manastrlarndaki eitiminden sonra monas
tisizmi Bizansa soktu.
Aziz John Cassian (360-435) monastisizmi Gal blgesine ta
madan ve l babalaryla yaad deneyimleri anlatan Institutes
ile Colloquies balkl yaptlarn yazmadan nce yedi yl Thebaid
ve Nitrea llerinde yaad. Bithyniadaki Helenopolis piskoposu
Palladius, Msrl azizlerin yaam yklerini, bazlarnca Babala
rn Cenneti adyla anlan Lausiac History95 balkl kitabnda bir
araya getirdi. Kadnlar bile le geldiler. Bunlarn arasnda dr
dnc yzylda yaam spanyal rahibe Etherea ve Romal bir
aristokrat dul olan Melania (345-410) yer alr.96
Aziz Pachomius kurallar ve uluslararas bir karakter kazanan
Pachomian toplum anlay ne tuhaftr ki beinci yzylda, ulusal
92) Nicene and Post-Nicene Fathers. 2. seri, c. Ill: L. T. Lefort. Un texte original de la
regle de Saint Pachome (Paris, 1919).
93) Rufinus T yran nius Aqu ileiensis, Historia Monachorum. seu. Liber de vitis patrum.
in Migne, P. L. XXI, s. 389-462: Nicene and Post-Nicene Fathers. 2. seri. c. III.
94) Nicene and Post-Nicene Fathers. 2. seri. c. VII: W. K. L. Clarke, St Basil the Great:
A Study in Monasticism (C am bridge. 1913); E. F. M orison. Basil and His Rule: A
Study in Early Monasticism (Londra, 1912).
95) C. Butler, The Lausiac History o f Palladius. 2 c. (Cam bridge. 1898-1904): Ayrca
bkz. Kam m erer'in Bibliography, nos. 1179-81. 2530. 2557, 2565.
96) Etherea ve M elanie ile ilgili olarak bkz. The Oxford Dictionary o f the Christian
Church, ed. F. L. Cross (Oxford, 1957).
nitelikte daha sert bir kurallar dizisine yol at. Bu kurallar Atripeli
Aziz enute97adyla balantldr. enute 383 ylnda, Nilin kar ya
kasnda, bugnk Shag kentinin hemen yaknnda antik Panopolisteki Beyaz Manastrm kurucusu olan days Pgoldan sonra ma
nastrn bana geti. enute 451 ya da 466 ylnda ldne gre98
en az altmbe yl manastn ynetti ve bu sre iinde daha kat bir
rejime ve youn el emeine dayanan kendi sistemini gelitirdi. Ambarlannda ylesine buday biriktirdi ki yukan Msr igal eden
Blemyelilerden kaan gmen ordularn99 bile besleyebildi. enute
Msr tarihinin en kritik dnemlerinden birinde, Serapeumun ykl
mas ve Hypatiann 415 ylnda katledilmesiyle paganizmin son ne
fesini verdii ada yaad. O da kendi kei ordusunu yukar M
srdaki pagan antlarn ve tapnaklarn yerle bir etmeye gndere
rek paganizm ile mcadele kervanna katld. Bu ayn zamanda ek
menik konsiller dnemiydi ve enute muhtemelen 431de Efes konsiline katlan Byk Cyrilin heyetinde yer ald. 451 ylndaki Kalke
don trajedisi ve onu izleyen szde Kopt monofizitizmi nin ykseli
dneminde, milliyeti damar iyice kabaran Shenut yeni bir hareket
balatarak Kopt din yazlan ve edebiyatndaki her trl Grek esi
ni temizlemeye giriti. Yorulmak bilmez bir vaiz ve ok verimli bir
yazar olan enute sayesinde, gnlk dil olarak kalan Ihmimikin
aksine, Sahidik Koptas zarif bir yaz dili olarak geliti. O nemli bir
teoloji bilgini olmamakla birlikte, bir ahlak, ynetici ye kfrn ve
Hellenizmin aman vermez dmanyd. Ardllarnn says, hepsi saf
Kopt kkenli ikibinden fazla kei ve birka bin rahibeye100 ula
yordu. Bu olgu, l Babalan ile ilgili o adaki tm Avrupa litera
trnde adnn neden gemediini aklar.101Ancak Kopt bak a
97) Atripe veya Atribe. Nil nehrininin bat kysnda, Panapolis ya da Ikhm im 'in karsndadr.
98) T arihlem e sorunuyla ilgili olarak bkz. J. Leipoldt. Schenute von Atripe unci die
Entstehung des national gyptischen Christentums (Leipzig, 1903) s. 44: J. F.
Bethune-Baker, 'The Date o f the Death o f Nestorius, Schenute, Zacharias, Evagrius in Journal o f Theological Studies, IX, (Oxford, 1908); K. H. Kunn, Letters and
Sermons o f Besa (Corpus Scriptorium C hristianorum Orientaliuin), 158, Scriptores Coptici. 22 (Louvain. 1956); Besa enute'den sonra m anastr barahipliini
stlenen ilk ardldr ve eserinde yeni dzenin ne kadar sk olduu aka an la
tlm aktadr.
99) Milne. Roman Egypt. s.223-25'te 20.000 erkek, kadn ve ocuun ay sreyle
beslendiini, baka m alzem e yannda 85.000 artaba buday kullanldn yazar.
100) Hardv. s. 102: M einardus. s. 380 de sayy 2.200 olarak verir.
101) Sinuthii Archimandria vita et opera omnia. ed. J. Leipoldt ve eviri H. W iesm ann.
4 c. (Paris. 1906-31) .Bkz. Kam m erer. nos. 1195-1206. 1157-8. 1564-5. 2480.
2526-7. 2537. 2710.
sndan, eer Worrellm otoritesini kabul edecek olursak o Koptlann

bugne kadar ortaya kard en kayda deer insan, gerekte Kopt
Hristiyanlnn kurucusuydu:102bu yargy baz ekincelerle kabul
etmek gerekirse de, Worrellin enute Kopt dilindeki yazarlann en
byyd yargs tartmasz kabul edilebilir.
Manastr dzeni Msrda vardn srdrd ve birinci yzyln
ortasndaki Aziz Markostan balayarak Kopt Kilisesine birbirini art
arda izleyen 116 patrik verdi. Koptlar, Grekler ve Romallarn ve mo
dern alarda her trden Protestan misyonerlerinin saldrsna ma
ruz kalmsa da, onlar bugn hl ilkel havarilik Hristiyanlnn
dimdik ayakta duran antdr. Manastrlarnn ounun ortadan
kalkt ve Pachomian sisteminin eski ateini yitirdii bir gerektir.
Ama ayakta kalan manastrlarda eitilmi kesimlerden insanlarn
katlmasyla yeni bir canlanma grlmektedir. Halen korunan ve
Kopt kei gruplarnn yaad manastrlar arasnda, bat lnde
ki Nitrea vadisinde drt, dou lnde Aziz Mnzevi Paul ve Aziz B
yk Anthony adlarn tayan iki, Asiut kenti yaknnda vadinin ba
t yakasndaki el-Muharrak adyla bilinen Monastery o f O u r Lady
manastr saylabilir. Bunlarn tm antik Hristiyanln antlardr.
Beyaz Manastr ve Krmz Manastr enute andaki yerlerinde ol
duka iyi durumda ayakta durmakta, ancak bugn iinde kei yaamada iin yalnzca kilise olarak kullanlmaktadr.
VI. Cyril unvanyla Kopt Papas olan Patrik Kirollos bata ol
mak zere, cra Antinoe blgesindeki Aziz Samuel manastrn res
tore etmek zere son zamanlarda baz giriimler gzlenmektedir.
VI. Cyril ayrca, mparator Arcadius (395-408) tarafndan ina etti
rilen Aziz Mena katedralini ihya etmeyi planlamakta ve her iki bl
gede kazlar tamamlanm bulunmaktadr.
Kaz yaplan teki manastr blgeleri arasnda nemli sanat
eserlerinin karld Saqqaradaki beinci yzyldan kalma Aziz
Jeremias103, bat lnde 315 ylnda len Apa Apollo tarafndan
ina ettirilen Bawit104, ve Aswandaki Aziz Simeon manastrlar yer
102) W orrell, Short Account o f Copts, s. 22. Pachom ius Sahidik literatrn kurucusu
olarak kabul edilir, nk kendisi ve Kopt ardllar Greke yazm adlar. Ancak
enute bu diyalekt ile yazan en verim li yazardr.
103) ou halen Coptic Museum'da bulunmaktadr. A Brief Guide to the Coptic Museum
(Kahire 1938). Daha nceki 2 ciltlik Arapa basks (Kahire, 1930-32) daha ayrntldr.
104) Louvre m zesindeki baz paralarla ilgili olarak bkz. J. Des Graviers. Inventaire
des objets coptes de la salle de Baouit au Louvres' in RiUsta di Archeoiogia Cristi
ana. IX (1932) s. 51-103: G. M ounereau. 'La Salle copte de B a o u if in Chronique
d'Egvpt. V. (1930) s. 115-16.
almaktadr. Metropolitan Mzesi, Thebes yaknlarndaki Aziz Ephiphaneus ile Wadi al-Natrundaki manastrlarda kazlar yaptr
maktadr. Kopt Arkeoloji Cemiyeti, yine Thebes yaknlarnda vak
tiyle Aziz Phoebamon manastrnn bulunduu yerde aratrma
lar yapmtr.105 Ayrca, bat lndeki Harca vahasnda el-Baavt mezarlnda yaplan kazlar, burada byk bir manastr yer
leimi bulunduunu gstermi, buluntularn ayrntl bir katalo
gu yaynlanmtr.106
Eski tarihi kaytlar yalnz Vadiul-Natrunda elli manastrn var
lndan sz etmektedir. Yakn bir tarihte vefat eden Prens Umar
Toussoun vadideki kazlmam tepeciklerde yapt aratrmalarda
bunlardan en az yirmibe tanesini belirlemitir. Onbeinci yzyl
da, Arap tarihi Makrizi107 btn Msrda 68 manastr saymaktay
sa da gerek saynn bunun ok stnde olmu olmas gerekir. Ba
z Kopt arkeologlar keiler ve rahibeleri barndran toplam manas
tr saysn 365 olarak tahmin etmektedirler. Tm Kahire blge
sinde olmak zere be rahibe manastr ayakta durmaktadr, hl
bulunamam ve kimlii belirlenmemi kalntlar gn na kar
ma almas henz emekleme amdadr, ancak Kopt l Babalan'nn dnya tarihindeki kalc etkisi yaayan bir gerekliktir.
4. KALKEDON KONSL SONRASI

Diyoiizitizme Kar Monofizitizm
Kalkedon Konsilinin (451) ald kararlar, Hristiyanlkta ilk b
yk mezhep ayrlnn balangc oldu. Dou kilisesi Bat tarafn
dan Monofizit diye tanmlanrken, Bat kilisesi Dou tarafndan Diyofizit diye adlandrld. Douda Monofizitizmin ykseliine, Msr
l Koptlar nclk etti. Bu nclk, mparator Jstinyen (527
565) dneminde dorua ulaan Bizans empeyalizmine kar M
srda bagsteren milliyeti tepkinin ifadesi olarak anlalmaldr.
skenderiyedeki Monofizitler ile Roma ve stanbuldaki Diyofizitler arasndaki teolojik tartmalar dinbilim asndan ok ilgin ol
105) Coptic Arch ological Society nin yaynlar, (Kahire).
106) Ahm ad Fakhry, The Necropolis o f El-Bagawat in Khargo Oasis .yaym layan S ervi
ce des Antiquit.es de l'Egypte (Kahire, 1951).
107) Makrizi. Geschichte der Kopten. eviren ve yaynlayan F. W stenfeld (Gttingen,
1846): bkz. ev. s. 85-1 17 m anastrlar zerine'.
makla birlikte, Dou ile Bat kiliseleri arasndaki ayrln asl ne

deni bu tartmalar deildir. ok dikkatle incelenmesi gereken bu
duyarl konuda tarihi faktrler arptlm ve dinsel nedenlerden
tr asl anlamazln baz cepheleri gzard edilmitir. Koptlar,
Kalkedon Konsili yle temeli atlan karde kiliseler arasndaki dokt
rin ayrmnn, Konsilde balayan ve sonra da devam eden tart
malarda ortaya kan gr ayrlklarnn an biimde abartlma
sndan kaynakland inancn bugn de korumaktadr. Bat kili
seleri, skenderiye kilisesi ile stanbulda ortaya atlan Eutychy
(Utui) doktrinini zdeletirmi, ancak Koptlar buna srekli kar
kmtr. Koptlar da, sann insan doasnn, onun tek tannsal
doas iinde eridiini, massedildiini ne sren E utychy doktrini
ni irkin bir sapknlk olarak grrler. Koptlar, insani ve tanrsal
olmak zere sann iki doasn aka kabul eder, ancak bu iki
doann tek bir bnyede, karma, bozulma ve deime olmadan
mistik bir biimde birletiine inanrlar. Kopt doktrinini, kar
kamptan yazarlarn ikinci elden yorumlan yerine, orijinal Kopta
ve Arapa kaynaklar108okuyarak renenler, iki mezhep arasnda
ki ayrlklann109 politik ve dinsel yetkililerin abartl yorumlarndan
kaynakland hayretle grr. Gerekten, ana gelimeleri daha de
rinlemesine incelemedike, asl tartma konular, amatal bir tar
tma ortamnda, karlkl sulamalarla bountuya gelmeye de
vam edecektir. Dounun, ya da daha kesin bir ifadeyle Kopt kili
sesinin skenderiyeli Babalannn, hayati nem tayan ilk ek
menik konsile nderlik ettikleri tartma gtrmez bir hakikattir.
108) Resmi Kopt gr aadakiler tarafndan aklanm tr: W ahib A. Girgis (im di
Peder Pakhoum A. El-M oharraky). The Christological Teaching o f the Non-Chalcedonian Churches (Arapa ve ngilizce, Kahire. 1962): Kirollos el Antouny. (halen
Kuds Bapiskoposu), The Age o f the Ecum enical Councils (Arapa, Kahire, 1952);
Ayrca bkz. ileride Yakubi kilisesi blm 9 sayfa 189, D ipnot 1 H indistandaki A ziz
Torna kilisesinden Peder V. C. Sam uel'in Y ale niversitesi'n de hazrlad The Co
uncil o f Chalcedon and the Christology o f Severus o f Antioch balkl doktora tezi.
(M ays 1957). Y azar burada yanltc olabilecek 'M onofizit' terim i yerine birlik d
ncesinin altn izen M eaphysitism terim ini nerm ektedir. A rapa yazan sekler aratrm ac F ran sis El-Itr. ayn grleri dile getirm ekle birlikte dayanaklarn
yalnzca K atolik kaynaklardan derlem ektedir. Bkz. onun The Coptic Nation and its
Orthodox Church balkl eseri. (Kahire, 1953) s. 39-63.
109) M onofizitizm ile ilgili Bat gr Katolik, G rek hatta Protestan teoloji ve tarih
eserlerinin ounda dile getirilm itir. Balca rnek olarak A. Fortescue, The Les
ser Eastern Churches (Londra, 1913); A. A. Luce, Monophysitism, Past and Pre
sent: A Study in Christology (Londra. 1913); J. M aspero. Histoire des patriarches
d Alexandrie (Paris, 1923): W. A. Wigrarn, The Separation o f Monophysites (Lon d
ra. 1923) verilebilir.
Efeste toplanacak drdnc konsile de Koptlann hakim olaca

dncesi, imparatorluk merkezleri olan Roma ve stanbulda bel
li bir panik duygusu yaratm gibidir. kinci Efes Konsilinin Batda yaratt fke, Batnn bu toplanty sonradan, fevri bir biim
de Hrsz Konsil diye tanmlamasndan da bellidir. mparatorlu
un ve Bat kilisesinin, 449 ylnda alnan kararlar deitirmek ve
taradaki itaatsizlie kar imparatorluk merkezinin dinsel stn
ln yeniden salamak iin byk abalar harcayarak bir pis
kopos ordusunu neden bir araya getirdii -yaklak 600 dinadam
katld- byle aklanabilir. Kalkedon Konsili, doktrin kararlarna
paralel olarak tarihi adan vahim bir gelimeye sahne oldu. M
srn, ekmenik alanda ilk yenilgiyi almas ve yerli patrik Diosco
rusun aalanarak grevden azledilip srgn edilmesi yetmezmi
gibi, onun yerine zorbaca, askeri kuvvet kullanlarak Bizans em
peryalizminin uysal dostu Proterius (452-457) skenderiye patrii
olarak patriklik tahtna geirildi. Msrllar buna derhal, yerli dinadam Timothy Aelurusu patrik seerek karlk verdi. Bu tarihe
kadar tek bir piskoposun ynetimindeki skenderiye, iki ayr pat
riin birden hkm srd bir patriklik blgesi oldu. Bunlardan
Melkit ya da kralc olan, Bizanslyd, gcn stanbuldan alyor
ve Kalkedon Konsilini kabul ediyordu. Monofizit diye anlan die
ri ise yerliydi, Bizans hegemonyasn ve Kalkedon reddettii gibi,
Msr halknn milli davasna sahip kyordu. Dou halindeki Mir
sr milliyetiliinin gelimesi110bylece kilise iinde ivme kazanm
oldu.
mparatorluk ynetimi balangta yerli hareketi hafife ald ve
sekter ayrlkln kolayca stesinden gelineceini dnd. Fa
kat durumun ciddiyeti ksa srede anlald. skenderiye valisinin
kuzey Afrikada Vandallarla ve Tebaide Blemyelerle savaa tutu
masn frsat bilen skenderiye halk, korumasz kalan Proteriusun
sarayna saldrarak patrii ldrd, cesedini caddelerde srkle
dikten sonra yakarak kllerini rzgara savurdu. Tek patrik olarak
kalan Timothy, 475 ylnda mparator Zenonun, gl Monofizit
110) E. L. W oodward. Christianity and Nationalism in the Later Roman Em pire (Lond
ra. 1916): A. S. Atiya, T h e Coptic Church and the Nationalist Trend in Byzantine
Egypt' (Arapa) in Bulletin o f the Royal Society o f Historical Studies. Ill, (Kahire,
1950): E. R. Hardy. Christian Egypt: W orrell, s. 26; M ilne, Egypt u n der Rome, s.
100: A. Fortescue. s. 182: Maria Cram er. Das Chrislich-Koptische gypten, Einst
und Heuts (Wiesbaden. 1959) s. 6-15.
eilimleri olan Basiliscus tarafndan tahttan indirilmesiyle konu

munu daha da glendirdi. Ancak bu durum uzun srmedi. Ksa
sre sonra Zeno yeniden tahta geti, fakat bu srada len Timothy
Aelurus, imparator tarafndan grevden azledilmek zilletinden
kurtuldu. skenderiye halk tarafndan patrik seilen Peter Mongosa kar, mparator Zenonun yeni patrik aday Timothy Salofasiyolus oldu. Salofasiyolus 481 ylnda lnce, Koptlar tek patrik
olarak Peter Mongosun tannmas iin mparatora ricada bulun
dular. Bunu kabul etmeyen mparator, Romanm da destekledii
John Talaiyi piskopos olarak atad. skenderiye halk, grevden
azledilen Peterin yerine Tabennal Johnu patrik seince durum
daha da kant. Ancak ne John Talai, ne de Tabennal John stan
buldan onay alamad. Talai, basiretsiz davranlar sonucu Romaya kamak zorunda kald. Tabennal John ise Zeno tarafndan
patrik olarak kabul edilmedi. Acaciusun (471-489) stanbul patri
i olduu bu dnemde Peter Mongos da bakentte bulunuyordu.
Zeno, skenderiyeli Monofizitleri g kullanarak yanma ekme
umudunu yitirdii srada, iki dini lider arasnda bir uzlama orta
m yaratld. Kiliseye ve imparatorlua yeniden bar ve birlik getir
mek iin yeni bir yntem bulunmalyd.
Henoticon (Birlik And)

Dinsel sorunu zecek bu ara tarihe Birlik And (Henoticon )m
olarak geti. Gerek mparator Zeno, gerek stanbul patrii Acacius,
imdiye kadarki tavrlaryla aka Kalkedon kararlarn destekle
milerdi. u var ki, ksa srse bile Basiliscusun ayaklanmas on
lara Monofizitlerin gcn ve bunlarla uzlama gereini kukuya
yer brakmayacak bir aklkla gsterdi. Bu nedenle, Kalkedon ka
rarlar yerine Monofizitlerin de kabul edecei bir forml bulmak
kanlmaz olmutu. Sonunda, Peter Mongos ile Acacius, kiliseyi
Kalkedon kararlar ncesine dndrecek bir yemin metni (Henoti
con) zerinde anlatlar ve 482 ylnda fazla zorluk ekmeden bu
111) S. Salaville, 'L'affair de l'henotique ou le prem ier schism e byzantin au V. siecle' in

Echos d Orient. XVIII (1918) s. 255-66, 389-97 ve X IX (1920) s. 49-68: A. A. Vasiliev. History o f the Byzantine Empire. 224-1453 A. D. (M adison, W isconsin, 1952)
s. 107: Fortescue. s. 193: Hardy, s. 11-9: C. Lagier. L'Orient Chretien. 2 c. (I) des
Apotres jusqua Pholius. 33-850 A. D. (2) de Photius a 'Empire Latin de Constan
tinople. 850-1204 A. D. (Paris. 1935-50) e. I s. 284-5.
nu imparatora kabul ettirmeyi baardlar. Bu yemin metni, ilk

ekmenik konsilin kararlarn tanyor, Nestorius ile Eutychyyi
yandalaryla birlikte kesin bir dille aforoz ediyordu. sa, Baba ile
ayn doadan ilan edilmekle birlikte, bnyesinde insan doasn da
birletiriyordu. Birlik And kaleme alnrken, tek doa ya da iki do
a terimlerinin aka dile getirilmesinden zenle kanlmtr.
imdiye kadar ya da imdiden sonra, Honeticon dnda inan ta
yanlar iin aforoz ilan edildi.112 Kalkedon kararlan bir kalemde
reddedilmemekle birlikte, Birlik And Monofizit dnce ynnde
atlm muazzam bir admd. Bu gelimeyle skenderiye ve stanbul
kiliseleri arasnda derhal bir yaknlama ortam yaratlm, ancak
bu dzenleme Romada byk bir honutsuzlua yol amt.
Halkn bu gelimeleri deerlendirmesi iin yeterli sre getikten
sonra, resmi tutumun iki tarafn da grlerini tmyle yanstma
d aka ortaya kt. Papa Felixin 484te Romada bir sinod top
layarak Acaciusu aforoz etme karan aldrmas Bizans halkn belli
lde de olsa etkiledi. Bizansllar Monofizitlere verilen dnleri i
lerine sindiremezken, skenderiyeliler de Kalkedonun yeterince
aklkla reddedilmedii kamsmdaydlar. Acaciusun aforoz edilme
sine tepkisi, Roma piskoposunun (Papa) adn Bizans komnyon litrjisinden karmak oldu. Roma ile stanbul arasnda bylece ba
layan ve resmi Katolik literatrnde Acacian sapknl113 olarak
anlan aynlk 35 yl kadar devam etti. Acacius 489, Peter Mongos
490 ve Zeno 491 ylnda ld, ancak yeni imparator Anastasius
(491-518) Birlik Andn geerli saymaya devam etti. mparator
Anastasius ve stanbullu Timothy 518 ylnda lnceye kadar, s
tanbul patrikliine aday gsterilenler Birlik Andm imzalamay sr
drdler. Bu tam da Antakyal Severusun (512-518) nl nutuk
laryla Monofizitizmin ateli savunuculuunu yapt dnemdir.
mparator I. Jstin (518-527), yeeni Jstinyenin yardmyla
tahta ktnda, ikisi de Kalkedon yanls olduu iin bir kar tep
ki dodu. Antakyada grevinden azledilen Severus, ancak skende
riyeye kaarak cann kurtarabildi. Papa Hormisdas, Roma ile s
tanbulu birletirmek amacyla eliler araclyla Bizans sarayna
ilettii uzlama formlyle, Eutychy ve Nestorius kadar, Dioscorus,
Acacius ve tm teki Monofizitlerin de lanetlenmesini istiyordu.
1 12) Bkz. Vasiliev, s. 108.
1 13) Fortescue. s. 193-9.
Jstinyen (527-565) tahta ktnda,114 dinsel anlamazlklar

zmek iin harekete gemeye karar verdi. Yeni imparator, Bizans
emperyalizminin doruk noktasn temsil ediyordu ve byk bir ya
sa koyucu olduu kadar ilahiyat alannda kmsenemeyecek bir
birikime sahipti. Teokratik devlet otoritesini tam anlamyla kur
mak iin ilk adm olarak kilise iinde birlii salamaya kararlyd.
Daha batan Kalkedondan yana tavr almakla birlikte, Monofizitizm ile atmaktan da kand. Bu tabloda mparatorie Teodora
ok nemli bir faktr olarak ortaya kar. Gizli bir Monofizit olan
Teodora, mparatora aka cephe almadan elaltndan Monofitizmi
ve yandalarn korumak iin elinden geleni yapyordu. anda
imparatorluk saraynn gizli tarihini kaleme alan Kayserili Procopi
us, Teodorann portresini bir skandallar kraliesi olarak izn ekle
birlikte, Teodora da kocas gibi dinsel konulara derin bir ilgi duy
maktayd. mparatorluun dinsel politikasnn belirlenmesinde
kmsenemeyecek etkileri olmutur. Nitekim, dinsel kamplar
arasndaki anlamazlklar gidermek amacyla stanbulda bir top
lant yaplmasna imparatoru ikna etmitir. skenderiyede kaak
hayat yayan Severus 533 ylnda kalabalk bir heyetin banda
bu toplant iin stanbula gelecek kadar kendini gvencede hisset
mise de, bu toplantdan bir sonu alnamamtr.
Jstinyen, Monofizitleri memnun etmek ve birlii salamak iin
544 ylnda Nasturiliin byk ahsiyetini knayan bir ferman
yaynlad. Blm (Tria Kephalaia)115 adyla tarihe geen bu fer
manda, Mopsuestial Theodore, Cyruslu Theodoret ve Edessal
Ibas knanyordu. Dou, bunlarn knanmasn derhal kabul et
mise de, Bat ferman grmezden gelmek ya da reddetmek konu
sunda kararsz kalmtr. Ferman sonras kan karmaada, Roma
piskoposu Vigilius (540-545) gnah keisi olup kt.Vigilius, Teodoranm o srada talyada Gotlarla savamakta olan nl gene
ral Belisarius araclyla yrtt entrikalar sayesinde papala
getirilmiti. Bu terfinin bedeli, uzun bir kararszlk dneminden
sonra Blm imzalamak oldu. Bu olay Katolik piskoposlar
ylesine fkelendirdi ki.Katolik kilisesi iinde bir krize bile yol a
t. Bu srada stanbulda bulunan ve gerekte sarayn elinde esir
114) Vasiliev, s. 148-54; L. Brehier, 'La polotique religieuse de Justin ien ' in Histoire de
I'Eglise depuis les origines a nos jo u rs (ed. A. Fliche ve V. Martin, IV, Paris. 1948)
s. 437: Lagier. I, s. 291.
i 15) Fortescue, s. 199-208.
hayat yayan Vigilius serbest brakld ve Romaya dnerken bi

tap derek Sirakzada ld. Ardl I. Pelagius (555-561) Jstinyenin fermann onaylanmaya zorland. Sonu olarak, Blmn neden olduu alkantlar ancak Jstinyenin 565 ylnda
lmnden ve ardl II. Jstinin 571 ylnda bir baka Honeticon
yaynlamasndan sonra yatmaya balad.
Bu dnemde Msrda politik ortam tam bir kargaaya girmiti.
Ynetim kme noktasna gelmi, dinsel ayrlklar sonunda apak
politik atmalara dnmt. Melkitler imparatorluk kuvvetle
ri tarafndan desteklenirken, Monofizitler de kendi papazlar ordu
sunu oluturmutu. Manastrlar zamanla byk toprak mlkiye
tini ele geirmi, keiler de kendilerini tarm retimine adamlar
d. mparatorluk valileri ieriden milliyeti Monofizitler tarafndan
sktrlrken, Persler, Barbarlar ve Blemyeler de snrlarda akba
balar gibi dolanyorlard. Jstinyen, Msr valilerinin ykn hafif
letmek iin, eyaleti ikiye ayrd. Kuzey, yani skenderiye ve delta
blgesine bir vali, Yukar Msr ya da Tebaiye ayr bir vali hkme
decekti. Oysa bu giriim bir eyalete atanan iki vali arasnda reka
bete ve ynetimde tam bir kemekee neden oldu. Jstinyenin ye
nilikleri bu kadarla kalmad. Apollinariusu 541 ylnda skenderi
ye kilisesinin bana aday gsterdiinde, ona valinin askeri yetki
lerini de devretti. Bylece, sekler otoriteye gerek kalmadan dinsel
politikasn silah gcyle uygulayabilecekti. Ayrca, Melkit piskopososlara kiliselerin ve manastrlarn bakm ve onarm iin vergi
toplama yetkisi tand. Bu deiiklikler Msr ynetiminde kargaa
y artrd gibi, ardndan gelecek imparatorlar iin de tehlikeli bir
emsal oldular. Kilise otoritelerine de, gelecek bask dneminde, bu
kez Hristiyanm Hristiyana kar uygulayaca zulm iin yeni
aralar verilmi oldu. Bu politik yenilikler yerli Monofizitleri ok
gcendirdi. Bu trajedinin daha piskopos Apollinarius dneminde,
onun an Monofizit unsurlar bir toplu kymla dizginleme girii
miyle balad sylenir.116
Jstinyenin Msr Hristiyanl tarihinde tmyle olumsuz bir
rol oynad sylenemez. mparatorluun snr boylarnda varln
srdren paganizmi yoketme politikasnn gerei olarak, Nbyeye
misyonerler gnderdi. Ancak imparatorie Teodoranm bu Melkit
misyonerlere kar Monofizit misyonerleri desteklemesi amacna
116) M ilne. s. 108-11; Vasiliev, s. 148-54; Fortescue, s. 199-208.
ulamasn engelledi. Philaedeki sis ve Siva Vahasndaki Amon

pagan tapmaklarn kapatarak bunlar kiliseye dntrd. Jstinyen, Hristiyan antikitesinin en byk isimlerinden biri olarak
tarihe gemitir. Msr llerindeki Kopt manastrlarnn ou ger
i ondan nce kurulmutur ama, bunlarn bazlarn bytt
anlalyor. Ancak Msr, daha nceleri Dnm Manastn adyla
bilinen Sina dandaki Azize Katrin manastrn ona borludur.
Monoteletizm fTek radecilik)

Msrda Jstinyenden sonraki Bizans dnemi, bu lkenin tari
hindeki en acl dnemlerden biridir. Bakent stanbuldaki iktidar
mcadeleleri ve tahtn zorla el deitirmesinin yansmalar bu gz
de eyaletin ynetimine de yansm, Jstinyenin eyaleti iki valilie
blmek suretiyle getirdii yenilik ynetimde bir kaosa yol amtr.
Msr bylece ieriden er glerin, dardan agzl istilaclarn
boy hedefi olmutur. Bakent skenderiyede bir vali tekini devir
meye alrken, burunlarnn dibindeki Busiris ve Kinopoliste e
teler halinde rgtlenen maceraclar, bu kasabalar tepeden trna
a talan edebilmitir. Bu dnemde mparator olan Fokasn (602
610) sallantdaki taht, Akdenizi ordusuyla geen Afrika ordusu
komutam general Heraclius tarafndan 610 ylnda ele geirildi.
Btn bunlar olurken, Sasani kral II. Hsrev komutasndaki Pers
ordular Suriye ve Filistine hareket halindeydi. Heracliusun (610
641) tahta kt gn, Hsrev Antakya kalesi nnde grnd.
613 ylnda ama giren Hsrev, 614te Kuds ele geirdi ve bu
radaki Kutsal Ha ve sann Iztrap Avadanlm (Instruments of
Passion) alarak ei Yakubi prensesi irine vermek zere bakenti
Ktesiphona gtrd. Hsrev 619 ylnda ordularndan birini s
tanbul zerine gnderirken, bir baka ordusu da Msr igal ede
rek 10 yl sreyle burada egemen oldu.
mparatorluk feci bir durumdayd ve Bizans iin herey bitmi
grnyordu. mparator Kartacaya kamay tasarlarken, Bizans
patrii Sergius, Hristiyanl savunmas iin kilisenin tm hzine
sini kefdisine armaan etti. Bunun zerine harekete geen He
raclius, cesaret isteyen bir strateji uygulad ve 622 ylnda ordula
rm Akdenizden skenderiye krfezine geirerek burada hanllarn
nn kesti. Ertesi yl Karadeniz kysnda Trabzon limanna de
niz yoluyla bir baskn dzenleyen Heraclius, sonunda 627 ylnda
Sasanileri Msr terketmek zorunda brakt. Kutsal Ha Kudse

geri getirerek grkemli bir trenle eski yerine yerletiren Heraclius,
bylece byk bir ne kavutu.
Geri Msr Sasanilerden kurtarlmt, ancak Heraclius btn
olup bitenlerden hibir ders karmamt. Msrda Jstinyenin
politikalarn aynen uygulamakla kalmad, stelik daha da peki
tirdi. Msra bir Melkit patrik atad gibi, ona ok geni dinsel, as
keri, mali, idari ve adli yetkiler tanyarak tm Msrn tek valisi
yapt. Heraclius, hem Msrdaki Khalcedon yanllarnn kendisine
balln korumak, hem de gl Monofizit kanad kendi saflar
na ekmek iin, baarszlkla sonulanan Birlik And yerine bir
baka yol buldu. stanbul patrii Sergius (610-638) ile anlaarak,
622 ylnda Monoteletizm (Tek radecilik)117 doktrinini ilan etti. Bu
giriimle alkantl Suriye ve Msr eyaletlerinde, Monofizitizm kav
ramnn yerini Monoteletizmin alacan umuyordu.
Bu formlde, yakc sorun olan sa Mesihin tek doasna ya da
iki doasna hi deinmeden, onda insani ve tanrsal iradenin,deiimsiz, uyumlu ve tek ve ayn ey olduu dile getiriliyordu. Bu
nun Monofizitler tarafndan hemen kabul edilecei, iki doay reddetmeyip, tek bir iradede birlemeyi kabul ettii iin Khalcedon
yandalan tarafndan da uygun grlecei umuluyordu. Bu usta
ca forml, balangta iki tarafn nderlerini de tatmin etmi g
rnd. Antakya patrii Athanasius (621-629) ile Papa I. Honoriusun (625-638), bunu kabul etmesi dikkat ekicidir. lgintir ki,
Antakya kilisesi iinde bu kabul, ancak Lbnanl Maruniler118ara
snda varln srdrebilmi, Papa Honorius da kendi kilisesi iin
de sert bir muhalefetle kar karya kalmtr. Bu isteksizlik kar
snda, Heraclius 638 ylnda istisnasz herkesi Monoteletizmi ka
bul etmeye zorlayan Ecthesis fermann yaynlad. Katolik kilisesi
iinde Papa Honoriustan sonra Ecthesise kar muhalefet sr
mekle birlikte, unun altn izmek gerekir ki bu fermana kar
dmanln asl merkezi skenderiye idi. Gerekten de Koptlar,
Kalkedon konsilinden balayarak, Henoticon ve Monotheletism
dahil, Bizanstan gelen tm zm nerilerini reddetmilerdir. Bi1 17) Fortescue, s. 209-13: Vasiliev. s. 222-4; L. Brehier ve R. Aigrin. 'Grgoire le Grand
el les Etats barbares et la conqute arabe(590-757)' in Histoire de l'eglise. ed. Fliche ve Martin (Paris, 1947) c. V, s. 131, 151: Lagier, 1, s. 377-86: Harnack, Historv
o f Dogma, c. IV. s. 252: Tixeront. Histogr o f Dogmas. c. III. s. 153.
118) Marnni doklrini ve gelimesiyle ilgili olarak bkz. ileride Blm VI Maruniler.
zansn doktrin manevralarndan duyulan kuku, Athanasius ve

Cyrilin kutsal doktrinlerinden sapma korkusu ve milliyeti bilin,
Koptlar. dinsel konularda Bizansla uzlamak iin orta yerde bu
lumalarn salayacak birka adm atmaktan alkoymutur.
Fakat imparatorluun tahl ambar olan Msr, Heraclius iin,
dinsel gr ayrlklar yznden feda edilemeyecek kadar deer
liydi. Doru ya da eri, her yola bavurarak bu eyaletini dizginle
rini elinde tutmakta kararlyd. Bu dorultuda ilk adm 630 yln
da atld. Tek rade fermannn ilk destekilerinden birinin, Kafkas
yada, Karadeniz yaknlarnda Phasis diye bir blgenin piskoposu
olan Cyrus adl bir dlnadam olduunu hatrlayan imparator, onu
stanbula ard. Balangta Nasturi eilimli olan ve milliyeti be
lirsiz Cyrus, sarayn dinsel politikasn benimseyip uygulayacak
kvrakla sahipti. Heraclius ona iki grev birden vererek, hem s
kenderiye patrii, hem de Msr valisi olarak atamaya karar verdi.
Buna karlk Cyrus, ne pahasna olursa olsun Koptlara Kalkedon
kararlarn ve Tek rade doktrinini kabul ettirecekti. Muhtemelen
631 yl balarnda skenderiyeye gelen Cyrus, planlarn insafsz
ca uygulamaya balad ve 10 yl sren grevi srasnda, ha bir
demir topuz gibi kullanarak, Msr tarihinin en nefret edilen tiran
larndan biri olarak tarihe geti.
Kutsal ha Pers boyunduruundan kurtararak halkn sevgisini
kazanm olan Heraclius, ksa srede halkn gnlnden silindi.
Kopt dinadamlarmm ve milliyetilerinin peine den Cyrus, onla
ra canlarndan vazgemek ya da sarayn dini akidelerini kabul et
mekten baka seenek tanmyordu. Onun bu politikas yznden
Msr halk Bizanstan iyice soudu ve stanbula balln son iz
leri de silindi. Yeni Kopt patrii I.Benjamin (633-662), Msrdaki
Bizans egemenliinin son yllarnda Araplar gelene kadar Tebainin
cra manastrlarnda kaak olarak yaad. Patriin kardei Menas,
tm lkeyi kaplayan zulm dalgas altnda Cyrus tarafndan ehit
edildi. Patriklerin Tarihine gre, Peder Benjaminin kardei kut
sanm Menas yakalatan Cyrus, ona ar ikenceler yapt. ki ya
nma mealeler koydurarak, gvdesinden yalar akana kadar tuttu
ve imanndan vazgemeyip ikrar ettii iin dilerini teker teker
sktrd. Sonunda kum dolu bir uvala koydurup denize attra
rak bodurttu.
Cyrusun Msr ky ve kentlerine yapt geziler, ardnda terr
den baka bir iz brakmyordu. nsanlar hapse atlr, falakaya ya9 6 DOU HIRSTYANLII TARH
trhr ve ldrlrken, topraklarna, mallarna ve hatta kiliselerin

kutsal avadanlklarna bile elkonuyordu. Manastrlara kadar gide
rek dmanlarn kovalyor, rahipler ya umutsuz bir mcadeleye
giriiyor ya da bu dine saygszn elinden kurtulmak iin kayor
lard. Tanr akna dnya ilerinden ellerini ekmi ileciler ve
mnzeviler bile yarglanyor ve lesiye ikenceden geiriliyordu.
Arsinoe lndeki Qualamon manastrnda yaayan ileke Samuelin yks119, kendileri gibi Hristiyan olan patrik-valinin terr
ne kar Koptlann yiite direnilerinin bir rneidir. Bir caniymi
gibi zincirlere vurularak ve boynuna demir halka geirilmi halde
hcresinden kanlan Samuel, bugnk Faiyuma gtrlerek
ar hakaretlerle aalanp ikence edildikten sonra ldrlmek
zere askerlere teslim edildi. Talebeleri gecenin karanlndan ya
rarlanarak, hayatla lm arasnda gidip gelen sakatlanm Samueli kararak hayatn kurtardlar.
Bu son dnemde Koptlar tarihlerinde ei grlmemi bir aa
lanmaya hedef olurken, Kopt kilisesi de Melkit kolonyalistler tara
fndan ancak lnetlenmilerin lyk grlebilecei ikencelere ma
ruz kald. Kopt toplumunun bu ar baskdan ba dik kmas ne
redeyse bir mucizedir. Baz Koptlann, hakaret ve ikenceden kur
tulmak iin kendilerine dayatlanlan kabul etmi grndkleri d
nlebilir. Patrikler Tarihinde, Piom piskoposu Victor, Nikiou
piskoposu Cyrus gibi yce adlar, bunlara rnek olarak verilir. An
cak Kopt halknn byk ounluu sonuna kadar imanna sadk
kald. Kopt ulusunun Bizansl zalime ve Bizanstan gelen hereye
kar duyduu derin nefret, doal olarak yalnzca Monofizit dokt
rinde deil, Kopt dilinde, Kopt edebiyatnda ve hepsinden te, Kopt
sanatnda ifadesini bulmutur. Bu eski karde halklar arasndaki
atlak derin bir uuruma dnm, ayrlklar hibir uzlamayla
ortadan kaldrlamayacak kadar kesinlemitir. Sahne artk her an
meydana gelebilecek kkl bir deiiklie hazrdr. te tam bu
noktada Arap istilas balam ve Koptlar, dinlerine saygsz Bi
zanslI dmanlarnn yerle bir olmasn seyretmekten baka yapa
cak birey bulamamtr. Ac ve tahammlden ibaret Kopt tarihin
de yeni bir sayfa almak zeredir.
119) A. C. Anelineau, Monuments pour servir a l'histoire de l'Egypte chrtienne aux IV, V.
VI et Vil sicles, 2 c. (Paris. 1888-95) c. IV, s. 774: idem. 'Samuel de Qualamoun' in
Rem e de 'Histoire des Reiigiones. XXX (1894) 1-47: A. J. Butler, The Arab Conquest
o f Egypt and the East Thirty Years ol Roman Dominion (Oxford. 1902) s. 185-8.
5. ARAP EGEMENL ALTINDA KOPTLAR

Arap stilas
Araplarn Msra gelmesi120, antikitenin ve ortaan can alc
nemdeki bu blgesinde tarihin seyrini belirlemek asndan asla
ngrlemeyecek sonular dourdu; tpk Aziz Markosun skende
riyeye geliinde olduu gibi. nce Romamn, ardndan Bizansn ta
hl ambar olan Msr, slam ncesi ada Araplar tarafndan bilin
miyor deildi. Msr fatihi Amr bin Asm, Arap ticaret kervanlarnn
banda Nil vadisine indii ve hatta skenderiyeyi ziyaret ederek bu
kentin gzellii ve dillere destan zenginliini hayranlkla seyrettii
anlatlr. Bu durumda onun, Suriye seferi srasnda Yarmuk sava
ndan (20 Austos 636) ve 638de Kudsn fethinden sonra ikin
ci Halife mere (634-44) giderek, Bizansn en gzel eyaleti olan ve
giri k yollaryla kalelerini bildii Msr fethetmek iin izin iste
mesinde alacak bir yan yoktur. ranllar buray iki kez ele gei
rebildiklerine gre, Kadisiye savanda (636) onlan yenen Araplar
bunu da fazlasyla baarabilirdi. Suriye seferinden sonra Bizans or
dusunun yenilmezlii miti iyice kklemiti. Kudste Msr seferi
ne gnlszce izin verdii anlalan Halife, Medineye dndkten
sonra Bizans ordusu karsnda bozguna uramak korkusuna ka
pld ve komutanna bir mektup gndererek, bu mektup Msr sn
rn gemeden eline getii takdirde geri dnmesini emretti. Eer
mektup Msr snrn getikten sonra eline geerse komutan sefere
devam edecek ve Mslmanlar onun zaferi iin dua edeceklerdi.
Geri arlacandan kukulanan Amr, drt bin svarisiyle birlikte
Msr snrndaki El-Ari kentine ulaana kadar mektubu amad.
120) Bu konuda tam ve en yetkili alm a hl A.J. Butler'n The Arab Conquest o f
Egypt and the Last Thirty Years o f the Roman Dominion (Oxford, 1902) adl ese
ridir. A rap egem enlii altndaki M sr ile ilgili tm standard tarihlerde bu konuya
yeterli yer ayrlm tr. Bunlar arasnda S. Lane-Poole, A History o f Egypt in the
Middle Ages (Londra, 1925), s. 1-58: G. W iet, Histoire de la Nation Egyptienne. IV:
L'Egypte arabe (Paris. 1937), s. 1-80: idem. Prcis de l'Histoire d'Egypte. II. pl. 2:
L Egypte musulmane des la Conqute arab a Conqute ottomane (Kahire, 1932)
s. 109-53: P.K. Hitti, H istoiy o f the Arabs (Londra, 1958). s. 160-77. B aka b a
lam larda da anlan tm Kopt tarihlerinde bu nem li olaya yeterli ver verilm itir.
Arapa alm alar iin bkz. Kamel alih M akla tarafndan yazlan Patrik I. Benjam in'in biyografisi (Kahire. 1946) ve Jacqu es Tagher'in 1922ye kadar Koptlar ve
M slm anlar zerine alm as (Kahire. 1951). s. 11-111. Orijinal kaynaklar ve
otoriteler Butler tarafndan zikredilm itir.
Kuzey Sina zerinden geerek Deltann kaps saylan Pelusiuma (el-Farama) ulat ve bir ay sonra 640 ylnda buray ele ge
irdi. Ertesi ay Deltann dousundaki Bilbais kalesini fethetti. Bu
radaki Bizans garnizonunun kayplar 1.000 l ve 3.000 esir ola
rak kaydediliyor. Araplar ksa srede Msr Deltasmn stratejik
noktasndaki Babil121 kalesi nlerine ulat. Bizansllar bu kale sa
yesinde aa Msr ve yukar Msra egemen olabiliyordu. Ancak
burada uzun bir kuatmadan fazla birey baaramayan Arap or
dusu, evre eyaletlere aknlar dzenleyerek bunlara boyun edir
mekle yetindi. Arabistandan gelen Zbeyr bin Axvam komutasn
daki takviye kuvvetiyle 20.000 askere ulaan Arap ordusu, gney
deki Um Dunain kyn ele geirdikten sonra kuzeydeki Heliopo
lis (Aynu-ems) savanda bir Bizans garnizonunu bozguna u
ratt. 640 ylnda meydana gelen bu olaylar srasnda Arap ordu
sunun bir kolu da orta Msrdaki Memphis blgesine ulat ve Faiyum eyaletine saldrd.
Araplarn yanllkla Kopt olarak tand ve el-mukavkus122 ad
n verdikleri Msrl komutan Cyrus kuatmadan bunalnca, Faiyum kalesinin teslimi konusunda 6 Nisan 641 cuma gn gr
me masasna oturdu. Kendi karn ne alan Cyrus igalcilerden
baz ayrcalklar elde etmedi umuyordu ama Araplar ona da her za
manki gibi k tand. Ya slam kabul edip hereyi inananlarla
paylaacakt, ya koulsuz teslim olup hara deyecekti ya da kl
c seerek takdir-i ilahiye boyun eecekti. Bu mstahkem kalenin
d, yerli Kopt halkta olduu kadar Bizansllar zerinde de
byk bir ok etkisi yaratt. Bundan sonra bakent skenderiyeye
giden yol zerinde kk arpmalar meydana geldi. Maysta
Nilin Rosetta kolu zerindeki Nikiou garnizonu dt ve burada
ki askerler kltan geirildi. skenderiye kuatmasnn uzun sre
cei tahmin ediliyordu. Kent mstahkem kalelere, gl kulelere,
sava makineleriyle donatlm 50.000 askere ve yreklere korku
121) Trajan tarafndan (.S. 98-117) bir Pers tem eli zerine kurulan kalenin Asur'daki
B abil'le ilgisi yoktur. M sr dilinde Nil Nehri Kenti' anlam na gelen Pi-Hapi-n-On
veya Per-Hapi-n-On. szcnn Greke versiyonunun Arapaya evrilirken (Babal-yun) bozu lm asyla olum utur. Bu. kalenin karsndaki Rodah adasdr. LanePoole s.3 d. 2. Araplar dnem inde geceleri m um veya m ealelerle aydnlatld iin
'Kasr al-arri (am danlar Kalesi) diye de anlr.
122) Tarihsel adan problem atik olan kiilii B utler tarafndan ayrntl olarak arat
rlm ve C yrus olarak belirlenm itir. Kendisine verilen Arapa adn, kkeni olan
Kafkasya' dan esinlendii tahm in ediliyor.
salan Rum ateine sahip olduu gibi, deniz yoluyla imparatorluk

tan gelebilecek yardmlara akt. Buna karlk kara savanda
stn olan Araplar kuatma konusunda deneyimsizdiler. Eer
Cyrusun ikiyzll olmasayd, skenderiyenin ne kadar direne
bileceini kimse bilemezdi. Zaten mparator Heraclius onu M
srdan geri ekmi, olu Constans II ancak babasnn lm ze
rine ubat 64l te tahta ktktan sonra onu yeniden greve ar
mt. Cyrus yeniden Araplarla mzakere politikasn balatt. O
herhalde umutsuz da olsa, igalcilerin himayesi altnda Msr Kiliseninin liderliini elinde tutabileceini umuyordu. Sonunda 642
Eyllnde skenderiye Araplara teslim edildii gibi, Cyrusun da
onay ile her yetikin skenderiyelinin yeni efendilerine adam ba
na iki altn dinar kelle vergisi demesi kabul edildi. Bu verginin de
etkisiyle skenderiyeliler gizlice Bizans imparatoru ile Araplara
kar anlatlar. Bizans mparatoru, Amiral Manuel komutasnda
300 gemiden oluan bir filoyu skenderiyeye gnderdi. Bu arada
kenti geici olarak yeniden ele geiren Grekler, ieriden ihanet so
nucu ksa srede buradan karldlar. Araplar benzer bir olayn
tekrarn nlemek amacyla kentin duvarlarn yerle bir ettiler ve
Msrn kaderi bylece belirlenmi oldu. Amr, Msr seferini talan
dran skenderiye zaferiyle, kadn ve ocuklar hari 600.000 n
fuslu bir kenti, vergi deyen 40.000 zengin Yahudiyi, 4.000 sara
y, 4.000 hamam, 400 tiyatroyu ele geirdiinden gururla sz
eder.123
skenderiyenin Araplar tarafndan fethinden sonra, zengin s
kenderiye ktphanesinin Halife merin emriyle Amr tarafndan
yaktrld sylenirse de124 bu romantik yk bir sylenceden iba
rettir. Bu yk ilk olarak, ranl gezgin125 Abdullatif el-Badadnin
(lm .S. 1231), ve Yakubi Suriye Piskoposu126 Hebraeusun
(lm 1286) yazlarnda, yani fetihden yaklak altyz yl sonra
anlatlr. Bu yazlarda ileri srldne gre komutan Amr kitap
lk konusunda grn sorduu Halife merden u yant alr:
Eer ktphanedeki kitaplarn ierii Kurana uygunsa, bunlar
123) Butler, s. 360: Lane-Poole, s. 12: Lane-Poole Yahudilerin saysn 70.000 olarak
veriyor.
124) Butler, s. 401-26
125) Historia sEgypli Compendiosa. ed. J. W hite (Oxford. 1800). s. 1 14.
126) Historia Dynastiarmn. ed. E. Pococke (Oxford. 1663). Dlincede s. 1 14, Arapa metinde
s. 180.
1 0 0 DOU HIRSTYANLII TARH
zaten gereksizdir; eer Kuran la uyumuyorsa slam ruhuna ayk

r olduu iin tehlikelidir. Her iki durumda da kitaplarn yaklma
s zorunludur. Bu ykye gre, mesaj aldktan sonra Amr alt ay
gibi inanlmaz bir sre zarfnda skenderiye hamamlarnda yakt
olarak kullanarak ktphanenin zengin koleksiyonunu ortadan
kaldrr. ada tarihilerin hibiri bu ykye yer vermemitir,
kald ki, Arap istilasna kadar Ptoleme ktphanesinden kayda
deer bir iz kald kukuludur. Ktphanenin byk blmnn
Julius Caesarm .. 48deki skenderiye savalar srasnda tahrip
edildii bilinmektedir. Daha sonra .S. drdnc yzylda muzaf
fer Hristiyanlarn, pagan kurumlarn izlerini yoketmek iin siste
matik olarak atee bavurduu da bilinir. Ktphanede toplanan
papirs ve elyazmalar zaten yzlerce yllk kullanmdan sonra
Arap istilasndan ok nce harap duruma gelmi olmaldr.
Sonu olarak kent hamamlarnn skenderiye ktphanesinde
ki kitaplarla stld yolundaki yk, temelsiz ve tarihe aykr bir
uydurma olarak reddedilmelidir.
Bu alkantl dnemde Koptlarm durumuna gelince, ada
kaynaklar bu konuda birlikten uzak olmakla birlikte Koptlarm b
yk olaslkla tarafszlk politikasn benimsediini ortaya koyuyor.
Araplar l yaknndaki kervan yollarn bilmelerine ramen, M
srn iindeki kervan yollar iin rehberlere gereksinmeleri vard ve
bunlar genellikle Yahudi ya da Koptlar oluyordu. Ancak Kopt top
luluklar kendilerini amansz dinsel bask altnda tutan Melkitlere
hibir sempati duymad iin bunlara efkat ve yardm elini uzat
makta isteksizdiler. Jstinyen dneminden beri Bizans ordusu ye
rel birimlere blnm olduundan topluca hareket yeteneinden
yoksundu. Bu olguya ek olarak Koptlarm dmanca duygular y
znden, bu byk bunalm dneminde Bizans garnizonlar mane
vi bunalm iindeydi. Cyrusun irkin kiilii de olumlu bir direni
hareketini olanakl klmad gibi yaklaan felaketi hzlandran bir
etken oldu. Msr tarihinin bu karar gnlerinde, egemenlerin de
imesiyle Koptlarm kaybedecei birey yoktu. Bizansllar Msrda
hem dinsel hem siyasal zgrlkleri ortadan kaldrmak iin al
mlard. Buna karlk ilk Araplar Koptlar iin hi deilse dinsel
hogr umudu getiriyordu. Koptlar siyasal zgrlklerini eninde
sonunda kaybetmeye yazglyd. mer dneminde Mslmanlarn
kendilerine uygulad rejim sayesinde Koptlar, uzun sre Bizans
dneminde yoksun kaldklar bir dinsel statye kavutular.
DOU HIRSTYANLII TARH 1 0 1
Bu yeni yaklam Arap egemenlii yerletike aklk kazand.

Melkitlerin dinsel basks yznden on yldr kaak hayat yaa
yan monofizit Patrik Benjamin, yeniden sahneye kt ve Amr ta
rafndan byk saygyla karland ve kendisine dinsel grevlerini
huzur iinde yerine getirme hakk tannd. Benjamin bask dne
minde mezhep deitirmek zorunda din adamlarn affederek bir
ok kilise ve manastn restore ettirdi. Onun ve ardllarnn yneti
mi altnda Koptlar, Grek etkilerinden tmyle kurtularak ulusal
din, edebiyat ve sanatlarnda benzeri grlmemi bir canlanma
dnemine girdiler. Grekler devlet kademelerinden uzaklatrlr
ken, yeni eyaletin ynetimi iin fena halde ihtiya duyulan me
murlarn yerine Koptlar atand. Ne var ki Araplarn Koptlan kayr
dn ya da Koptlann kendilerini inkar edercesine istilac Araplara yardmc olmaya altn sanmak hata olur. Araplar anlal
d kadaryla monofizit, monothelite ya da Melkitler arasnda hi
bir sekter ayrm gzetmediinden, yalnz bu bile Kopt toplumu
iin byk bir ferahlk nedeni oluyordu. Dinsel terr altnda yayan ve ynetimden uzak tutulan Koptlar kendilerini Melkitler ile
eit haklara sahip buldular. Ancak u da kayda deer ki, Araplar
srf Koptlan memnun etmek iin nde gelen Grek yneticileri i
ten atmadlar. Araplar hereyden nce vergilerin dzgn toplan
masyla ilgileniyorlard. rnein Heraclius dnemindeki zulm
politikasnn uygulaycs olarak Koptlann derin bir nefret besle
dii st dzeyde yneticiyi Araplar yerlerinde tuttu. Bunlar
aa Msr valisi Menas, Rif valisi Sanutius ve Arcadia ya da Faiyum valisi Philoxenus idi.127 Arap istilasnn tarihisi Alfred J.
Butler bu nn gizlice Mslmanl kabul ettiini ima ederken
u arpc yorumu getirir: nsan, acaba al-Muqauqusun (Cyrus)
davranlar da onun gizilce Muhammed dinini kabul ettii teori
siyle aklanamaz m diye dnmekten kendini alamyor.128 An
lald kadaryla taradaki memurlar, vergi grevlileri ve blge
mahkemelerindeki yarglar Koptlar arasndan atanyordu. Bu
nun yan sra Kopta gnlk ilemlerde Grekenin yerini ald. Da
ha sonra Arapa da resmi dil olarak her iki dilde birden yazlm
papirslerde ortaya kacaktr.
127) Butler. s. 362-3. Sanutius'un aslnda Kopt olduu, enuda veya enute adlarndan
anlald gibi Grek olmad (Kamel alih Nakhla. s. 106-7), ve patrii Benjamin
ile Am r arasnda iliki kurulm asnda nemli bir rol oynad ne srlmtr.
128) Butler, s. 263
1 0 2 D OU HIRSTYANLII TARH
Araplar esas olarak devlet hzinesinin gelirleri ilgilendiriyordu.

Bunlarn balcalan da hara ad altndaki genel vergi ile, askerlik
yapmas yasaklanan Hristiyanlarn bedel olarak demek zorunda
olduu cizye idi. Amr toplam olarak 12 milyon altn dinar vergi top
lamtr.129Ardndan gelen diktatr ruhlu Abdullah bin Sad bin essarh, zaten ok yksek olan bu vergiyi iki milyon altn daha artrn
ca bir dizi yerel ayaklanma patlak verdi. Bunlarn en kanls, 829-30
arasnda Deltanm gneyindeki bataklklarda meydana gelen Bashmuric isyanyd. Kanlmaz yenilgiye ramen isyanclarn akl almaz
inatl, sonunda Suriyeye srlmeleriyle noktaland. Sonu ola
rak Koptlar Arap egemenlii altnda tam olarak hallerinden mem
nun deildiler ama genel olarak Bizansm dinsel bask ve zulm po
litikasndan kurtulmann ferahln yaadlar. Emevi ve Abbasi va
liler dneminde vergiler giderek azald ve dokuzuncu yzylda ylda
milyon dinar standardna ulat. Bu gerilemede Hristiyanlarn
vergiden kurtulmak iin slamiyete gemelerinin de pay vard. Bu
din deitirme olay daha sonra o kadar younlat ki, Mslman
yneticiler bir ara devlet gelirlerini korumak iin bunu kstlamak
zorunda kaldlar. Zaman iinde Koptlar kendilerini yeni koullara
uyarlayarak daha sonraki deiikliklere Kuzey Afrika ya da Nbyeli
Hristiyanlarn aksine daha rahat gs gerdiler.
Koptlann Arap istilasndan salad yararlan zetleyecek olur
sak, bunlann banda herhalde dinsel zgrlk gelir. Ayrca Grek
lerin terkettii ok sayda Melkit kilisesinin ve dinsel kuruluunun
mlkiyetini ele geirmeyi baardlar. Yerel ynetimlerde ynetim organlann tekellerine aldlar. Katipler, vergi toplayclan ve yarglar
ancak Koptlardan olabiliyordu. Kopt kltrnn yeniden canlan
masyla, Bizans etkisinin anszn yokolmasnn ortaya kard
boluk ta doldurulmu oldu. Drt Halife ve Emeviler dneminde
hzlanan lke dna sermaye ak, daha sonra Msr Badattaki
129) Bunlara, tahl, hayvan, kuma, konaklam a ve Arap ordusunun ihtiya duyduu
her trl gnlk kullanm m alzemesi dahil ayn vergiler de eklenmelidir. M sr ta
rihindeki bu erken Arap dnem ini konu alan zel bir aratrma, sosyal ve ekono
m ik yaam a ilikin saysz zgl ayrnt ieren Arapa papirslere bavurm ak zo
rundadr. Bu alandaki en byk katk. A d o lf G rohm an nm Arabic Papyri in the
Egyptian Library, 6 cilt, (Kahire, 1934-62) balkl antsal yaptdr. Dier daha s
nrl alm alar arasnda, A. Dietrich, Arabische Briefe aus der Papyrussammlung
der Hamburger Staats und Universitats-Bibliothek (Hamburg, 1955); Nabia A b
bott, The Monasteries o f the Fayyum (Chicago. 1937) saylabilir. Daha fazla bilgi
iin G rohm annn From the World o f Arabic Papyri (Kahire, 1952) balkl m on og
rafisindeki ksa fakat m kem m el papiroloji listesine baklabilir.
Abbasi halifesinin elinden alacak olan Tolunoullan (868-905) ve

Ihidiler (935-69) gibi bamsz yerel hanedanlarn gelimesiyle
dengelendi. Bu hanedanlan daha da bamsz olan Fatmi halifele
ri (969-1171) izledi. Gayri mslimlere getirilen belli giysilerle dola
mak ya da at binmek yasa gibi zorunluluklar nadir olarak uygu
land. Emevi valisi Abdullah bin Abdulmelik btn devlet ilerinde
Arapay resmi dil ilan eden 705 tarihli fermann yaynlaynca,
Koptlar kendi dillerine ek olarak Arapay renmeye baladlar ve
Kopta birka yzyl daha gnlk yaamda kullanld. Kopta ko
nuulan bir dil olarak varln ortaan sonlarna doru yitirdiyse
de, dinsel dil olarak Kopt kiliselerinde gnmze kadar kullanl
maktadr. Sonralar Koptlann bana gelecek dertler Arap hanedan
larn izledii belirli bir politikann deil, iktidardaki Arap yneticile
rin kiisel kaprislerinin bir sonucudur. Koptlann Mslman yne
timi altnda zaman zaman parlak dnemler yaad grlr. Kopt
lann kimliklerini koruyarak sa kalma mucizesi balca iki etkenle
aklanabilir. Birincisi, Arap ynetimi altnda maruz kaldklar bas
klar srekli olmam ve zaman zaman patlak veren bu bask d
nemlerini genellikle, kart inanlar arasnda ban ve anlay d
nemleri izlemitir. Halife el-Hakm dneminde olduu gibi kiisel
lgnlk dmda, hibir Mslman ynetici Hristiyan tebasn ta
mamen ortadan kaldrmaya girimemitir. Tersine, Koptlar deerli
bir gelir kayna olarak korunmutur. kinci olarak Koptlann rksal
karakteristikleri, kiliselerine sarslmaz sadakati, atalarnn inanc
na tarihsel ballklan ve sosyal yaplarndaki birletiri eler, Kopt
toplumunun alar boyunca bir ant gibi ayakta durmasn sala
mtr. Onlann bu zel nitelikleri Mslman yneticileri ve komulan tarafndan da kabul edilmitir. Daha da te, Koptlar kendi i
yaamlann ve dinsel kimliklerini yitirmeden slam devletinin poli
tik gvdesiyle btnlemeyi baarmtr. alkantl bir hayatn b
tn badirelerinin stesinden gelmiler, gvenli, gl ve sarslmaz
bir aznlk olarak varlklarm srdrmektedirler.
lk Be Yzyl
Bann kurulmas ve dinsel zgrlk ilan -ya da en azndan Mo
nofizit ve Melkite Hristiyanlarn Araplarn gznde eit saylmasBizansn balad 20 milyon dinar verginin 12 milyon dinarlk ha
raca indirilmesi ve Arap valisinin Kopt Piskoposu Benjamin'e say
gl tavr gibi nedenlerden tr Amr bin As dneminde Arap yne

timi Koptlar asndan olumlu geti. Greklerin boaltt toprakla
rn, evlerin ve kiliselerin elegeirildii, Bizansn nefret edilen dinsel
ve askeri yneticilerinin grevden uzaklatrld bu alt st olu d
neminde Koptlar heyecanl gnler yaam olmaldr. Msrda kal
may yeleyen az saydaki Grek dnekler hari ynetim aygtnn
byk blm Koptlann eline geti. Koptlara ilk ciddi darbe, hara
c iki milyon dinar artran Amrn ardl Abdullah bin Sad tarafn
dan vuruldu. Abdullah kiisel servetini arttrmak iin kukusuz
baka yollara da bavurmu olmaldr. ki yzyl devam eden Emevi ve Abbasiler dneminde Araplar gelir salamak iin bu yntem
leri aynen devam ettirdiler. Halifeler bu zengin eyalete gnderdikle
ri valilerin orada kk salarak bamsz ynetim kurmalarn engel
lemek amacyla grev srelerini kstlama politikasm benimsedi
ler. Stanley Lane-Pooleun130 derledii cetvellerden anlaldna g
re, Arap ynetiminin ilk 226 yl iinde, yani Tolunoullannm ba
msz bir hanedanlk kurmay baard 868 ylma kadar Msrda
en az 108 vali grev yapmtr. Grev sresi ortalama iki yl olan bu
valilerin, lkenin ve halkn karlarn yrekten benimsemesi bek
lenemezdi. Ancak onlarn doymak bilmez itahna ramen vergiler
devaml geriliyordu. Nil sularnn seyrek de olsa azald ve salgn
hastalklar patlak verdii dnemler dnda, tarmsal gelirin azal
masnn ana nedeni su kanallarnn, setlerin ve sulama sistemleri
nin bakmyla ilgili merkezi bir politika gelitirilmemi olmasyd.
Tamiri olanaksz zararlara yol aan bu durum iftilerin deme g
cn dryordu. Hem de yeni vergiler konmasna, o zamana ka
dar vergiden muaf tutulan kei ve rahiplere de vergi uygulanmas
na, daha ok topra vergi mkellefi yapan yeni bir kadastro dzen
lemesine131 ve vergi hesaplamasnda Kopt gne takvimi yerine da
ha ksa olan Mslman ay takviminin132 kullanlmasna ramen.
Gelirler azalrken vergilerin daha da artrlmas halkta isyankr
duygular uyanmasna yol atysa da bu eilim iddetle bastrlarak
130) Egypt in the Middle Ages. s. 45-58.
131) Bu, vali Ubeydullah ibn Abdad'n 724-5 yllarnda uygulam aya koyduu kadastro
veva rok" yasasdr. Bylece tahl fiyatlarnn dk olduu bu dnem de bile vergi
drt milyon dinara ykseltilm itir. Dnemin papirsleri, kadastro grevlilerinin g e
nellikle lm leri ynetim lehine arpttn gsteriyor. Verilen bir rnekte. 139
hektarlk bir arazinin 200 hektar olarak gsterildii, itiraz zerine bunun 148 hek
tara indirildii grlyor.
132) Tagher, s. 89
105
ezildi. 739 ile 773 yllar arasnda patlak veren mali baskdan kay
naklanan be ayaklanmaya, Koptlann yan sra baskdan etkile
nen baz Mslmanlarn da katlm olmas kayda deer. Bu ayak
lanmalarn en nemlisi, daha nce deindiimiz, Halife Memun d
neminde 831 ylnda patlak veren Bamuri isyandr. syan sona
erdikten sonra Halife Msr ziyaret ederek halk yattrd. Ancak
bundan sonra bask yeniden balad. Son Abbasi valisi Ahmad ibn
al-Mudabbir, 869 ylnda dnemin Kopt Patrii Sanutisi sktra
rak, din adamlarnn ve manastrlarda yaayan keilerinin says
nn tam olarak saptanmas ve bunlarn vergilerinin bir defada top
luca denmesini istedi. Panie kaplan Patrik, Kopt cemaatinden
ileri gelen iki kiiyi, Sawiris ile brahimi133, bu uygulamaya son ve
rilmesini rica eden bir dilekeyle Badata, Halife al-Mutazzm
(866-9) sarayna gnderdi. Bu bavurunun kabul edildii anlal
yor. Ondan sonra gelen Halife al-Muhtadi, (869-70) din adamlar
n kelle vergisinden muaf tutarak dinsel hogr ilkesinin yeniden
geerli olacan bildirdi. Bu Halifenin dneminde ilk olarak Tolunoullar, (869-905) ardndan hidiler (935-69) Msrda bamsz
lklarn ilan ettiler. Koptlar bu Arap-olmayan yneticiler devrinde
olduka rahat ettiler. Tolunoullar ve hidiler, son Abbasi valisi
Kudabbir grevden alndktan sonra yerine bir Arap vali atamay
reddettikleri gibi, kendi gzetimleri altnda nemli mevkilere Koptlan getirdiler. Bu uygulamann hem yeni yneticiler hem de
Koptlar iin yararl olduu anlalyor. Bu dnemde bizzat Patriin
kart ciddi bir sknt, aforoz edilmi bir piskoposun kilise iin
de dzenledii komplodan kaynaklanmtr.134bn Tln, kendi ik
tidar dneminde yaplan iki byk yapy Kitabul-Fergana adl
Hristiyan bir mimara borludur. Bunlar, Rawda adasnn gney
ucundaki Nilometre ile kendi adna ina ettirdii byk camidir.
Bu iki yap da halen Kahiredeki en byk slam eserleri arasnda
133) Yakub Nakhla Rufalia, Arabic History o f the Coptic Nation (Kahire. 1898) s. 94
134) Dnem in bapatrii III.Kail ve sz edilen piskopos ise Sakha piskoposuydu. V e
zir Ahm ed el-M ardini'in iki m emuru araya girerek, vezirin, kom plo sonucu hapse
atlan bapatrikle ilgili olarak Tolunolu Ahm ed ile grm esini salad. Vezirin Tolunolu ile yapt grmede, bapatriin 20.000 dinar tutarnda bir bor senedi
im zalam as karlnda serbest braklm as karalahrld. Anlalan bapatrik bu
parann ilk yansn deyerek hapisten kt ancak ikinci taksidi dem eyince yine
hapse atld ve Ahm ed'in olu Kum aravey tahta kp onu serbest brakana kadar
ieride kald. uras ilgintir ki bapatrik sz konusu paray temin etm ek iin k ili
se mallarn sata kard ve Fustat'taki bir kilise de Yahudiler tarafndan satn
alnd. Bu bina halen sinagog olarak kullanlm aktadr: ibid, s. 100.
yer almaktadr. unu da kaydetmek gerekir ki, ibn-Katib, Avru

pada Gotik mimaride135 ortaya kmasndan yaklak iki yzyl n
ce ilk kez bu camide sivri ulu kemer esini kullanmtr.
Kopt ulusunun slam dneminde gerek ykselii ve ardndan
gerilemesi, Tunustan gelerek 969da Msr 1171 ylna kadar i
gal eden Fatimi halifeleri136 dneminde meydana gelmitir. Onlar,
Fastan Suriyeye kadar uzanan bir imparatorluun merkezi olan
Kahire137kentini kurdular. Burada topladklar byk servet ve ya
rattklar kltrel canllk sayesinde Kahire slam dnyasnda
Badat ile e dzeye ykseldi. lk Fatmi halifeleri Hristiyanlara ve
Yahudilere kar son derece hogrlydler. Kahireye yerleen
ilk Fatmi halifesi el-Muiz (952-75) ynetiminin anahtar mevkilerinden birinde, Ebul-yumn lakabyla anlan Kuzman bn Mina
adnda dinine sadk kalm bir Kopt grev yapyordu. Daha sonra
Suriye valiliine getirilen al-Yumn, zorlu Trklerle sava dnemin
de kendisine verilen grevleri byk bir yetenek, ustalk ve doru
lukla yerine getirdi. Hi evlenmeden len al-Yumn, byk serveti
ni Kilisenin ve ulus yoksullarnn yararna kullanmas iin Kopt
Patriine vasiyet etmiti.138
Al-Muizz Koptlar o derece kayrd ki, sonralar bu davran ba
z Hristiyan yazarlarca dinsel inanlar konusunda baz sylence
ler yaratlmasna yol amtr.139Ardndan gelen olu el-Aziz (976
135) ibid. s. 101-2; S. Lane-Poole. Cairo (Londra. 1898), s. 20-4. Dindar bir insan olan
mimar, m evcut kiliselerden m erm er stun alm ak gibi yerlem i geleneklere uym a
yarak. yeni malzeme kulland ve tuladan stunlar ina ettirdi. Bu cam inin m ina
resinin bir d merdiveni vardr ki yukar Dicle'de Sam arradaki cami minaresinin
m erdiveniyle zdetir. Mimarn Kopt Hristiyan m yoksa Ermeni Hristiyan m ol
duu kesinlikle sylenemese bile Kopt tarihiler onun Kopt olduunu ne srerler.
136) Peygam ber Muhammed'in kz ve drdnc halife Ali'nin kans Fatma'nn torunlar.
ii inancna bal olup Snnilerin aksine hilfetin Ali'nin ve dolaysyla kendilerin
hakk olduunu savunurlar. Fatmiler hakknda bkz. DeLacy O'Leary, A Short History
o f the Fatimid Caliphate (Londra, 1923); Hasan Ibrahim Hasan, Ai-Fatimiyyun h Misr
(Kahire, 1932).
137) Kentin ad (Muzaffer) anlamna gelen Arapa a-Kahirah kkeninden gelir. Kahire O r
taa kent gelimesinin son aamasdr. nceki aamalarda Babil kalesi yaknlannda Am r tarafndan el-Fustat; eski Kahire veya Fustat'n kuzeyinde, Emevi ve Abbasi
valileri tarafndan resmi ikametgh olarak gelitirilen al-Asakir: Tolunoullan tarafn
dan ina ettirilen ve hidiler'in devrald daha kuzeydeki al-Katai ve son olarak alKahirah al-Mahrusah (Korunmu Kahire) kurulmutur ve buradaki El-Ezher camii
hl ayaktadr.
138) Rufaila. History', s. 108-11: Jacques Tager, s. 123.
139) Bir efsaneye gre. Hristiyanl kk drm ek isteyen bni Killis adl bir vezir,
halifeye M atthew ncil'ini gstererek, burada (xvii, 20) Hz. sa'nn "Bir tohum tane
cii kadar im annz varsa, karnzdaki daa yr' diyeceksiniz ve dilediiniz vere
96) babasnn dinsel hogr politikasn devam ettirmi, bir Melkit Hristiyan ile evlenerek onun etkisi altnda iki kaynbiraderini Arsenius ile Aristides- skenderiye ve Antakya patrikliine getir
mitir. Mslmanlarla Zmmi Hristiyanlar arasnda her trl sos
yal ayrmcl yasaklam, ynetimin yukar basamaklarna Hristiyanlar getirmitir. Koptlan olaand btn vergilerden muaf
tutarken, patrie eski kiliseleri onarmak ve hatta yenilerini ina et
mek iin izin vermitir. Galeyana gelen Mslman halk kiliselere
saldrdnda, patrie silahl koruma salad gibi, bir ferman ya
ynlayarak restorasyon almalarnn sreceini ve kiliseye tazmi
nat deneceini duyurdu. Patrik para dndaki tm yardmlar
minnetle kabul etti ve bylece tazminat hzineye geri verildi. Bas
k altnda slam dinine geenlerin Hristiyanla serbeste dnme
sine izin verdii gibi, Hristiyanla geen bir Mslman cezalan
drmay reddettii de sylenir.140 Bu iki uygulama da slam huku
kunun ruhuna kesinlikle aykrdr.
Bu dnemde Koptlar devletin en yksek kademelerine getirilip
kendilerine en yksek unvanlar verildi. Kopt teknisyenlere her tr
l yardm ve zendirme saland iin bunlar, o an bilinen tm
gidecek, sizin iin hibir ey im knsz olm ayacak" szlerine dikkatini ekti. Patri
i aran Halife, onun bu szleri dorulam as karsnda byle bir m ucizeyi ger
ekletirm esini istedi. Patrik ve cem aati bu em ir zerine gn kiliseye kapanp,
aralksz byle bir mucize iin dua etm eye baladlar. nc gece sabaha kar
patriin ryasna giren Hz. M eryem , ona yoksul, okum a yazm as olm ayan bir debbam yaad yeri tarif etti. Patrik tarif edilen yerde bu debba buldu ve hayret
ler iindeki adam n arkasna derek onu kiliseye getirdi. Patrik ve kilisenin tm
ileri gelenleri bu im anl adam n arkasnda toplanarak ilahiler okurken, beklenen
m ucize oldu ve M ukattam da yrd. Bir baka efsaneye gre bu m ucizeden et
kilenen Halife. Hristiyanl incelem eye balad ve sonunda olu lehine tahttan fe
ragat ederek vaftiz oldu ve m rnn kalann bir m anastrda geirdi. Baz H risti
yan yazarlarn savunduu bu ikinci efsane. Ahm ed Zeki Paa ve Abdullah Enan g i
bi ileri gelen M slm an yazarlar tarafndan iddetle reddedilm itir. Bkz. Jacques
Tagher. s. i 20-2.
140) Jacqu es Tagher, s. 125. Q uatram re'e dayanarak Hristiyan olan M slm ann ad
n Vasah' olarak verir. T agher kaynan aklam am akla birlikte herhalde Et. Qatram re'in Mmoires gographiques et historiques sur l'Egypte et sur quelques
contres voisines. 2 cilt (Paris, 1811) kastediyor olmal. N eale'in History o f the
Eastern Church: Patriarchate o f Alexandria, cilt II. s. 15, 193-6 tam bir blm bu
olaya ayrlm olm akla birlikte 'Vasah'm Tarihi' balkl blm iin kaynak gster
mez. Bu kii m uhtem elen, Philotheus'un bapatriklii (979-1003) dnem inde ve
AJ-Mu izz deil, al-Hakim in hkm darl srasnda H ristiyanla dnen el-valih
bnu l-R ecadr'. Bu olayn ayrntlar, dostu ve ada olan tarihi, al-Am unevn
piskoposu ve Histoy o f the Patriarchs, cill II. s. 100-15 yazar Savirus ibn elM ukaffa tarafndan verilm itir.
ince sanat dallarnda sivrildiler. Mcevher ilemecileri, ince demir

ciler, boyaclar, demirciler, inaatlar, ressamlar, mhendisler,
mimarlar, dz ve boyal cam imalatlar ve benzer dallarda al
anlar bu dnemde parlayarak, bugn Kahiredeki Kopt Mzesi ile
slami Eserler Mzesinde iftiharla sergilenen eserler verdiler ve o
yzyldan beri bazlar hl ayakta duran cami ve kiliseler ina et
tiler. Koptlar arasndan birok nl hekim, hattat ve yazar yeti
mi olmakla birlikte, bunlar asl rnlerini daha sonraki Eyyubiler dneminde verdiler. Koptlar, Fatimi dneminde, olaanst bir
yapt olan Msr Kilisesi Patriklerinin Tarihi ni yazm olmakla141
hakl olarak iftihar edebilirler. Bu kitap bata Nitrea lndeki
Aziz Macarius Manastr olmak zere eitli manastrlardaki eski
Kopt kaynaklardan, kt bir nle tarihe gemi Halife el-Hakim
bi-Emrullahm (996-1021) ada olan, al-Ashmunain Piskoposu
Sawiris ibn al-Muqaffa tarafndan derlenmitir. Sawiristen teoloji
konusunda baz nemsiz eserler de kalmtr.142 Bunlardan daha
ilgin olan ise, Piskopos Sawarisin ada ve arkada, slamiyet ten Hristiyanla gemi el-Vadih bnul-Recann143 yazd teoloji
sylevleri ile Yahudilikten Hristiyanla geen Abdulmesih elsrailnin onbirinci yzylda kaleme ald teoloji yazlardr. Bata
Christodoulus (1047-77), II. Cyril (1078-92) ve Gabriel ibn Tark
(1131-45) olmak zere bu dnemin patrikleri, fkh alannda d
zenlemeler yaparak ve genelgeler yaynlayarak Kopt akidelerine
aklk getirmeye alm ve odalk edinme gibi Koptlar arasnda
yaylmaya balayan kt alkanlklara kar Kopt ahlaknda re
form giriimlerinde bulunmutur. Ebu Yasir bnul-Kastal ile yazar
Markus bnul-Kunbar, bu an dier nemli sosyal ve dinsel re
formcularyd.
Koptlann Fatimi ynetimi altndaki bu parlak dnemi, Halife alHakimin144 giritii ortaalann en anlamsz zulm kampanyasy
la karard. Byk olaslkla bir izofrenik manyak olan bu halife,
srasyla Hristiyanlar, Yahudileri ve sonunda Mslmanlar da
ikenceyle yok etmek gibi kanl bir ie giriti. lk olarak Hristiyanlara ve Yahudilere belli giysiler giymek, ayrca Hristiyanlara 2,5
141)
142)
143)
144)
Bkz. dipnot 22.

Graf, Geschichte der Christlichen arabischen Literatr, e. II. s. 295-318.
Ibid. II, s. 318-9.
B apatrik Phlotheus'un (979-1003) ve Zaccharias'n (1004-32) ada. Bkz. His
tory o i the Patriarchs. cill II. pi. 2. s. 100-51 (Arapa) ve s. 150-228 (ngilizce)
kilo arlnda bir ha tamak, Yahudilere de boyunlarna ar bir

an takmak gibi zorunluluklar getirdi. Hristiyanlar ynetim kade
melerinden uzaklatrlrken, halka serbest saldr emri verilerek
kiliseler ortadan kaldrld. En vahimi Kutsal Mezar yerle bir ettirmesiydi. Mallara elkonmas, yamaclk, hakaret, hapse atlmak,
idam ve eytanca terr eylemleri artk gnlk olaylar haline gel
miti. Bir Yahudi soka kapatlarak burada yaayanlar tmyle
ldrld. Bir kadn hamamnn giri kaps talar rlerek kapa
tld ve iindekiler diri diri gmld. Kadnlarn sokaklarda grn
mesini yasaklayan emirler yaynlanrken, baz yemekler idam ce
zasyla yasakland. Ynetiminin sonuna doru bir Hristiyan kei
grubunun derin etkisi altnda kalan Halife, Kahirenin gneyinde
Helouan lndeki bir manastr sk sk ziyaret etmeye balad. Bu
gelimenin ilk sonucu Hristiyanlarn biraz nefes almas buna kar
lk Snni Mslmanlar zerinde basknn artmasyd. Sonunda,
Drz mezhebine adn veren el-Drazinin (lm 1019) yayd
biimiyle smailiyye doktrinini benimsedi ve kendisini Tanr ilan
ederek uyruklarnn kendisine tapnmasn istedi. Al-Hakimin Muqattam tepelerinde astroloji almalar yaparken esrarengiz bi
imde ortadan kaybolmas deiik yorumlara yol amtr. Bazla
r onun bir Hristiyan manastrna ekilerek dnyadan uzak bir
hayat srdn savunurken, yandalan da onun kutsal bir k
lkta yeniden dnyaya dnecei gne kadar yaadna inandlar.
Byk olaslkla Hakim, karakterini ve ahlaki durumunu been
medii krkardei Sittul-mlkn dzenledii bir komplo sonucu
ldrlmtr.
Bundan sonraki Fatmi halifeleri dneminde Koptlann yaam y
ks biraz kanktr. Dinsel zgrlkler geri verilirken yklan kili
seleri de onanld. Al-Hakimin hemen ardndan gelen Halife el-Zahir, (1020-36) Kutsal Mezar Kilisesini yeniden ina ettirdi. Kopt ta
rihi asndan en nemli olay, Patriklik makamnn skenderiyeden,
onyedi grkemli kilisesi nedeniyle Patrikler Tarihinde kinci
Konstantinopol olarak adlandrlan Damruya145 nakledilmesiydi.
Sonunda patriklik makam Halifenin korumas altnda onun sara
yna yakn olan Kahireye yerleti. Btn bunlar Christodoulusun
145) Nil deltasndaki G arbiya blgesinde bir anlik kent. slam ncesi kaypaklarda v e r
dii ehitlerle anlr. E. Am elineau. La Gographie de l'Egypte a l Epoque Copte (Pa
ris, 1893) s. 505-6.
(1046-77) patriklik dneminde oldu. Ardl II. Cyril eski Kahiredeki

Kopt mahallesinin yaknnda, Rawda adasndaki Aziz Michael kili
sesine yerleti. Al-Hakimin yasaklad Kopt halk enlikleri yeniden
balad ve devlet bunlara resmen katlmaya balad. Hristiyan Er
meni kkenli Vezir Bedrul-Cemali Koptlan korurken, dandan ge
tirdii binlerce Ermeni ailesinin onlarla birlikte yaamasn salad.
Patriklik makam araclyla, Hristiyan krallklan olan Nbye ve
Etiyopya ile mkemmel ilikiler kuruldu. Kilise iindeki gr aynlklan, Badr al-Jamalinin emriyle toplanan bir sinod146 ile gideril
di. Bu sinod o dnemde Piskoposluun Msrda ne kadar yayld
n gstermesi bakmndan ilgintir. Koptlann Fatmi hanedannn
sonraki dneminde karlat zorluklar, saraydaki byk kargaa
ve isyan ile lkede hkm sren ktlk ve salgn hastalklar dne
minin bir sonucudur. Halifenin zel koruma gcndeki Trk ve Su
dan alaylan, sarayn zaranna olarak ldresiye bir mcadeleye gi
ritiler. Bundan sonra Msr ulusal bir felaket yaad. Gten den
halifeler, bir yandan Hallar, bir yandan kendi vezirleri Shawar, te
yandan yeni gelmekte olan irkuh nderliindeki Snni Trkmenler arasnda kaldlar. Sevar yannda gen yeeni Salahaddini de ge
tirmekteydi. Gten den ve gerileyen hilafet taht bu rk, din,
mezhep ve kar atmalar karsnda aciz kald ve sonunda Sn
ni vezir ii halifenin yetkilerini elinden ald. Bylece Salahadddin,
Hal Seferleri dneminde Eyyubi sultanln (1169-1250) kurdu.
Hal Seferleri a
Birinci Hal Seferi (1096-9) ve Kudste Latin krall kuruldu
u sralarda, Fatmi hanedannda iktidar eski nl vezir BedrulCemalnin olu Vezirul-Afdalm eline gemiti. Hristiyan Ermeni
kkenli Jamali sonradan Mslman olmu ve ynetimi boyunca
Koptlara kar hayrhah bir politika izlemiti. Gerekte al-Ha146) Rufaila, s. 147-8'de 40 piskoposun katldn. 5 piskoposun ileri ya ve uzak m e
safe yznden katlam adn yazar. Piskopos Isodorus, A rapa kalem e ald Kili
se Tarihi, (2 c. Heliopolis, 1915-23) c.II, s. 313-5'te katlanlarn tam bir listesini v e
rirken. Aa M sr'dan 22, Yukar M sr'dan 22 ve gelem eyen 5 piskoposla birlikte
Fatm i dnem inde tm M srdaki piskoposlarn saysn 49 olarak belirler. H. Munier tarafndan yetkili olarak hazrlanan listelerde, (Recuil des listes episcopales de
l eglse copte. Societe d'ArcheoIogie Copte tarafndan 'Textes et D ocum ents' serisin
de yaym lan m tr (Kahire, 1943) s. 27'de 47 piskoposa ek olarak Mir, Giza ve El
H andak blgesinden 3 piskoposun sinoda davet edildiini yazar.
DOU HIRSTYANLII TARH * 1 1 1
kimden sonra Fatmilerin Koptlara kar genel tutumu iki ana et

kene bal olarak biimleniyordu. Yamaya susam ve Hristiyan
vergi memurundan nefret eden aa Mslman snflarn dinmez
kini ve merkezi ynetimin bitmek bilmez gelir gereksinmesi. Hali
feler genellikle Mslman ynlar dizginliyemedikleri iin sk sk
ynetimdeki Koptlan topluca temizleyerek bunlar yattrma yolu
na giderlerdi.
Ama ok gemeden, iyi bir ynetimin ancak sevilmeyen Koptlarn yardmyla mmkn olabileceini grnce bunlar greve iade
ederlerdi. Ne var ki patrikler her zaman Mslman halkn feryad
zerine gzaltna alnp tutuklanmazlar, bazan kilise iinden kt
ruhlu bir kei ya da piskopos da bylesi basklan tahrik ederdi.
Bunun en kt rneklerinden biri Christodoulosun (1047-77) pat
riklik dneminde yaand ve Colluthos adl bir kei kendisine ay
rcalk tanmayan patrik aleyhine iftira dolu bir dileke yazd. Bu
nun zerine Christodoulos Damruda tutukland ve kilise hzine
sinden alt bin dinara elkonuldu. Ardl II. Cyril (1078-1102) Sak
ha piskoposu Yuhannamn iftirasna urad ve ancak 47 piskopos
tan oluan bir sinod II. Cyrili mahvolmaktan kurtarabildi.
Fatmi halifelerinin ou Koptlara kar kiisel hogr gsterdiyse de, bu onlann her bahaneyle Kopt uyruklarndan yeni gelir el
de etmek arzusunu azaltmyordu. Bu gelir tutkusu, olaan ve ola
and vergi oranlarn artrd gibi, Suriyede Franklarla savata
yeni masraflara yol ayordu. Artan mali ykn byk ksm hal
kn omuzuna binerken, ilk kurbanlar her zaman Koptlar oluyordu.
Hal seferlerinin balangcnda Mslman yneticilerin, Koptlann
Avrupann batsndan kutsal topraklara akn eden dindalarna
sempati beslemesinden kukulanmalar doald. Onlar Kalkedon,
Monofizitizm ve Diofizitizm hakknda ne bilebilirlerdi ki? Bunlann
hepsi Hristiyand ve Msrn Mslman yneticisi duruma hakim
olup gerekli nlemleri almak zorundayd. Felaket dolu hal seferle
ri a boyunca resmi evreler bu tutumu benimsediler.
te yandan Koptlar asndan hal seferleri, dou Hristiyan
toplumlarnn bana gelen en byk felaketlerden biri oldu. Ger
i Mslman hanedanlarn ynetimi altnda cennet hayat yaa
mamlar ve hibir zaman Mslman komularyla tam bir eitli
e sahip olabileceklerini ummamlard. Bunun iin gnmzn
zgrlk ve demokrasi afan beklemek gerekecekti. Koptlar ma
nevi miraslarn korumak iin pek ok maddi ayrcalklarndan
vazgemek zorunda kalacaklarn anlamlard. Ne var ki hal se

ferlerinden nce, kendi yaama biimlerini yitirmeksizin slami y
netimin koullaryla uyum salamlar ve Halifeler tarafndan ge
nellikle iyi kabul grdkleri gibi bazlar tarafndan el stnde tu
tulmulard. Halifenin memurlar, vergi toplayclar ve hazine y
neticileri olmulard. Devlet bakanlar her zaman onlarn beceri
ve drstlklerine gvenmi, Koptlar da kamu hizmetinde kendi
lerinin onsuz olunamaz niteliini bir trl kantlamlard. Hal
seferleri, Hacn Kutsal Sava olarak, Latin, Grek ya da Kopt olsun,
Mslmanlar tm Haa tapanlara dman etmiti. Bylece Kopt
tarihinde ile dolu yeni bir dnem balyordu. te yandan Latinler
de Dou Hristiyan Monofizitlerini sapkndan da beter, toplum d
ve hizipi olarak gryordu. Koptlar, Yakubiler ve Ermeniler hep
bu kategoriye giriyordu. Lbnanl Maruniler ancak Romann oto
ritesine boyun eerek kendilerini kurtarabildiler ama kendi dou
lu kilise geleneini korudular. Dou Hristiyanlarma kar Latin
dmanl sonucu, inananlarn Kudse ve Kutsal Mezara yllk
hac ziyareti yasakland. Yrekten dindar bir halk olan Koptlar iin,
imkn olan herkesin hacca gitmesi bir grevdi. Mesihin mezarn
da eilmek ve onun ayak izlerinden yryerek kutsanmak hakkn
dan yoksun braklmak, Kopt dgcn ve din duygusunu k
knden sarsan byk bir mahrumiyetti.
II. Macarius 1128 ylnda lmnden sonra patriklik makamnn
iki yl akn sre bo kalmas ksmen iki olguyla aklanabilir. lk
olarak, Kopt toplumu ylesine yoksul dmt ki, yeni patriin
atanma ferman iin devlet denmesi gereken ile alt bin dinar
arasndaki paray toplamakta byk zorluk ekiyordu. Bu da te
melde Franklarla sava yznden getirilen olaanst vergilerden
kaynaklanyordu. kinci olarak, Kopt liderler, uluslararas alkant
l durum nedeniyle vezirin Hristiyanlarn yapaca yeni bir patrik
seimini onaylamyacandan ekiniyorlard. stelik, btn Hristiyanlara kar amansz bir dmanlk besleyen iki yksek memurun
varl durumu daha da zorlatryordu. Bunlarn biri Mslman,
dieri de brahim adnda bir Smerliydi ve Halifeyi, Koptlann topladklan kilise gelirlerini Franklara yardm olarak gnderdiklerine
inandrmt.
Bunun zerine Halife derhal kilise ve kilise d btn Kopt ge
lirlerine elkonmasm emretti. Koptlann taciz edilmesi ve soyulma
s, bu iki ynetici bir ordu ayaklanmas srasnda ldrlene ka
113
dar srd. Bunlarn yerine atanan bir Melkite Hristiyamn giri

imleri sonucu, Bedrul-Cemalinin torunu Vezir Ahmed, Koptlarn patrik seimi iin bir aday nermesine izin verdi. Koptlar, di
vanda yazar olarak grev yapan, hi evlenmemi, hayatnda ve ka
rakterinde hibir kusur bulunmayan Abul-Alay setiler. Greve
seildikten sonra Patrik Gabriel ibn Tank (1131-45) adyla takdis
edilen bu patrik, o alkantl dnemde cemaatini ustaca ynetti.
Fatmi ynetimi, Koptlan Mslmanlardan daha fazla etkileyen
bir felaketle sona erdi.
Bu olay, antik al-Fustat kentinin 1168 ylnda son halife elAdidin veziri Sevar tarafndan, Kuds Latin Krallnn bandaki
Amalricin eline gemesini nlemek iin yaklmasyd. Latin Kral
Amalric, bu kenti btn Msrn fethi iin bir s olarak kullanma
y planlyordu. Sevar hal zaferini engellemek iin stratejik Fustat
kentine yirmibin varil petrol dktrd ve adamlar onbin mealey
le buray atee verdiler. Ellidrt gn sren byk yangn srasn
da halk kentten kat. Kopt tarihiler Fustatta Koptlann oun
lukta olduunu ima ederek halkn bir gecede yoksul dtn
belirtirler. Kopt tarihinde bu olay hal seferlerinin bir dier fela
ketli yan rndr.
Bu dnemde Msr tarihinde muazzam bir deiiklik meydana
geldi. ii Fatmiler hal seferleri tehlikesiyle kar karya iken,
Snni Suriye Sultan Nureddinin generallerinden irkuh komuta
sndaki bir ordu, ortak dman Hristiyanlara kar savunmaya
yardm etmek zere Msra geldi. Hallarn geri ekilmesinden
sonra ise Halifeyi korumak bahanesiyle burada kaldlar. Ksa s
re sonra Sevar bir suikast sonucu ldrld ve Halife inanlmaz
bir kararla Snni olan irkuhu onun yerine vezir olarak atad.
Shirkukun maiyetinde bulunan gen yeeni Selahaddin, amcas
nn lmnden sonra vezirliin plerini eline geirdi. Bu noktada
hanedan deiiklii kanlmaz grnyordu ve son Fatmi halife
sinin lmnden sonra Selahaddin onlarn artk glgede kalm
olan hilafetine son vererek Msrda iktidara geti. Fatmiler ile Eyyubiler arasndaki gei dnemi, herkes iin hazin bir kargaa ve
gvensizlik a oldu. Selahaddin vezir olarak greve baladnda
ilk i olarak Koptlan resmi grevlerden uzaklatrd. Daha sonra
ortalk yatnca, iyi ynetim adna bu uygulamaya son vermek zo
runda kald. Koptlann gzden dtn halka gstermek iin
onlara belli giysiler giymek zorunluluu ve at binmek yasa geti
rildi. Koptlara ar cezalar getirildi ve bunlar karlayabilmek iin

Koptlar ou mallarn satmak zorunda kald. Birou korunmak
iin topraklarm ve zgrlklerini Araplara teslim ederken, bir ks
m da slam dinini kabul ederek kurtulu yolunu seti. zellikle
yksek mevkilerde bulunanlar, konumlarm ve hayatlarn koru
mak iin bu ikinci yolu yelediler. Asiut kentinden kkl ve etkin
bir ailenin yks bunun en iyi rneklerinden biridir. Ailenin ba
, Zekiray ibn Abdulmelik ibn Memati kk drc yasaklar
dan ve vergilerden kurtulmak iin bouna yalvardktan sonra, ad
n deitirerek btn ailesiyle birlikte Mslman oldu. Bylelikle
sava ve hazine bakan olarak koruduu yksek grevleri kendi
sinden sonra oluna devretti. Son Fatmi halifesi ile Sultan Selahaddinin ada olan ibn Mammati, iyi bir air ve byk bir ya
zard. Onun en nl eseri Selahaddin dnemindeki Msr incele
yen147 ve lkenin en eski ortaa kaytlarm ieren aratrmasdr.
Halepte 1209 ylnda lmtr.
Selahaddin dneminin en dayankl ant, Abu Manur ve Abu
Mashkur148 adl iki Kopt mimara Mukattam tepelerinde ina ettir
dii Kahire Kalesidir. Buna karlk Eyyubi yneticileri skenderi
yede kentin iki limanna da bakan Aziz Mark katedralini149, Hal
lar skenderiyeye saldrd takdirde kale olarak kullanabilecekle
ri bahanesiyle yktrmtr. Salahaddin ayrca Hristiyan Nbye
kralln ve Yukar Msrn uzak blgelerindeki asi Koptlan ceza
landrmak zere buralara asker gndermitir. 1173 ylnda Nbye
ilk kez Mslmanlar tarafndan igal edilerek ar hasar grm,
tahkim edilmi olan Aswan yaknndaki Aziz Simeon manastn ile
brim manastn yklarak, aralannda Monofizit piskoposun da bu
lunduu manastr sakinleri esir alnarak esir pazannda satlm
147) K itabul-Kavanini'I-Davanin ed. A.S. A tiya (Kahire, 1943); M am m ati'nin b iyografi
si iin bkz. s. 8-28; M sr'n kadastrosu iin bkz. s. 85-231. Kitapta ayrca Nil, su
lam a, kanallar, tanm , devlet grevleri, m adenler, arlklar ve ller, fnans, ad et
ler, orm anlar, m evsim ler ve ziraat takvim i v.b. gibi eitli konularda bilgiler ve ril
m itir. K itapta byk bir birikim ve yetki sergilenm ektedir. Selahaddin iin h a zr
lanan, topran yzlm ve vergi gibi konularda ayrntl bilgiler ieren kitabn
orijinal sureti kayptr, am a dier eski elyazm alarn da m uhafaza edilenler paha b i
ilm ez deerdedir. Bu, M am m ati'nin ok saydaki eserlerinden biridir.
148) Rufalia, s. 170
'
149) Arap istilasnn hem en arifesinde, bapatrik I. Benjam in'in (623-62) ardl olan
bapatrik A gath os (662-80) tarafndan, antik B aucalis kentinde byk boyutlarda
ina edilm itir. K optlann katedrali kurtarm ak iin 2.000 dinar nerdii am a bu g i
riimin sonu verm edii sylenir.
tr. Zengin bir Kopt kenti olan Quft da bu srada yerle bir edilmi
ve o tarihten bu yana yoksul bir ky olarak kalmtr.
Kudsn 1187 ylnda dmesiyle noktalanan Selahaddinin
Hallara kar zaferinden sonra Eyyubiler kendilerini toplad ve
Koptlara kar hogrszlk politikas deiti. Sultan onlara, Kut
sal Mezara bitiik bir manastr kompleksi balad ki Koptlar bu
gn hl burasnn sahibidir. Baz Koptlar yksek devlet memur
luklarna geri dnerken, ou da yitirdikleri servet ve mallarm ge
ri aldlar. Selahaddin, soyad bn erif olan afiy afiyul-Devle bn
Ebi el-Maali adl bir Koptu zel sekreterliine getirirken, ibnul-Mikat admda bir Kopt da, Batl tarihiler tarafndan Saphadin olarak
bilinen el-Adil Seyuddin (1199-1218) dneminde sava bakanl
na getirildi. Hal ordusunun Damietta seferi srasnda (1218) bu
kentin Hristiyan ahalisi Ltinlerden ok ekti; IX. Louis 1249-50
yllarnda Msr igal etmeye giritiinde, nde gelen Koptlar sulta
nn saflarnda savatlar.
Eyyubi dnemine kadar Kopt dili kullanlmakla birlikte, Arapanm bu dilin varl iin ciddi bir tehdit olduu hissediliyordu. Bu
yzden bu dnemde ortaya kan Kopt dil bilginleri, en nemli
Kopt gramerlerinden bazlarn kaleme alarak ve dikkate deer sz
lkler derleyerek, Koptanin korunmasna katkda bulundular.
Kopt okullar kiliselere bal olarak alr, elyazmalan da ocuk
larn yararlanabilmesi iin kiliselerde muhafaza edilirdi.
Bu dnemin nde gelen yazarlar arasnda onnc yzyln
birinci yarsnda sivrilen Evdalul-Assal ailesi150 bata gelir. Bun
lardan Eyyubi ynetiminde yksek mevkilere getirilmiti.
Hepsi Grekeye ek olarak fevkalde Kopta ve Arapa bilen, iyi
renim grm yazarlard. Dnemin dier eserleri arasnda, Msr
ile komu lkelerdeki kilise ve manastrlarn tarihini anlatan ve
Ermeni Abu Salihe151 atfedilen ancak muhtemelen Ebu elMekarim Sadullah ibn Girgis ibn Maksud tarafndan yazlm olan
150) Bu ailenin yeleri afi E b u l-Fadail, Ebu el-Ferac badullah ve M utam an Ebu
shak brahim olarak sralanyor. T m n n 1260 tarihinden nce lm olduu
anlalyor. Din ve filoloji alanlarndaki yazlar zel bir aratrm a gerek tirecek n i
teliktedir. Bu ailenin yeleri K opt dilbilim inin kurucular olarak kabul edilm ekle
birlikte, bu cilanda alanlarn bu ailenin yeleri ile snrl olm adn ve b ak ala
rnn da bulunduunu hatrlam akta yarar vardr. Bkz. Graf, II. s. 398, 403, 407.
151) bid. II, s. 338-40. B. T. A. Evetts, The Churches and Monasteries ofEgy'pt and So
'
m e Neighbouring Countries attributed to Abu alih The Armenian (text, Oxford,
1894, eviri 1895).
kitap paha biilmez deerdedir. El-Makin Girgis ibn el-Abidin (.

1237) dnya tarihi,152 onyedinci yzyldan itibaren balca Avrupa
dillerine evrilmi, daha nce byk bilgin al-Makrizi (1364-1442)
dahil olmak zere Ortaa Arap tarihileri bu kitaptan yararlan
mtr. 1257 ylndan sonra len Fuwah Piskoposu Yusab153, Pat
rikler Tarihine deerli bir devam yazmtr. Bu an btn yazar
larn sralamak mmkn olmamakla birlikte, 1235ten 1243e ka
dar Kopt kiliseninin patrikliini yapm olan Kirollos ibn Laqlaqi
anmadan geemeyiz. Tartmal bir kiilik olan Laqlaq ardndan
ok sayda hukuki ve dini eser brakmtr.
Hal seferlerinin balang dneminde, Koptlar, Latinlerle Sarakenler arasnda tam bir yanszlk tutumunu benimsemi gibidir.
Kendi yerel sorunlar nedeniyle savunmada kalmlar, enerjilerini
kaprisli bir liderin basklarn gslemek ya da kendilerinden is
tenen gelirleri salamak iin kullanmlardr. Daha sonra hogr
dnemlerinde yeniden canlanarak abucak kendilerini toparlamak
konusunda olaanst yetenekli olduklarn gstermilerdir.
Koptlann Eyyubi hanedanl dneminde yaadklar buna kant
tr. lk basklar azaldka ynetimde eski yerlerini ve yitirilen ser
vetlerini ele geirmeyi baardlar. Yazn alanndaki verimlilikleriy
le canllklann kantladklan gibi, Mslman komulanyla omuz
omuza anayurtlan Msr Latin igalcilerine kar savundular. Ne
yazk ki bu salkl .tutum hanedan deiikliklerinden sonra fazla
srmedi. 1250 ylndan sonraki Memluk ynetiminin yalnzca Ey
yubi sisteminin bir devam olduu sylenir. Bu baz bakmlardan
doru olabilir. rnein onlarn Hallara kar yrtt yaylma
c politika ya da uluslararas ticareti gelitirmeleri gibi. Yoksa
Memlk hanedan azat edilmi kleler tarafndan kurulmutu ve
152) Graf, II, 348-51: Thom as Erpenius, Historia Saracenica (Leiden, 1625): Samuel
Purchas, T h e Saracenical H istori ... Purchas, His Pilgrimage da (Londra, 1626)
G eorge Elm acin tarafndan Arapa yazlm ; Pierre Vatier, L'histoire mahomtane
ou les quarante-neuf Chalifes du Macine (Paris, 1657). Kopt M zesinde bu yk
nn baz blm lerini ieren iki elyazm as bulunm aktadr; bkz. M arcus Smaika,
Catalogue o f the Coptic and Arabic M anuscripts in the Coptic Museum, the Prin
ciple churches o f Cairo and Alexandria and the Monasteries o f Egypt. 2 cilt. (K a
hire. 1939-42). c. II, no. 610 ve 613. s. 275-6.
153) Graf, II, s. 369-71. bnj M barek adyla da bilinen tarihinin eseri henz tam ola
rak yaym lanm am tr. Halen D ar el Su ryan'da elyazm as olarak korunm aktadr.
Kam il alih Nakhla, Papa III. C yrilin A rapa biyografisini yazarken (1 9 5 1 ylnda
Sryani Hazreti M eryem M anastr'nda baslm tr) birinci elyazm asn k ullan m
tr. Fuwah ya da Fouah iin bkz. Am elineau. Gographie, s. 244-5. 484.
bunlarn Mslmanlkla yle derin bir balar yoktu. Uyruklarnn

emellerini paylamadklar gibi hatta onlarn dilini de konumaz
lard. Kendi aralarndaki iktidar kavgalarnda suikastler birbirini
izledi ve birlik ancak dardan ortak bir dman gelince gerek
leti. Onlarn iktidarnda gvensizlik ve artan yoksulluk yerli hal
k derin bir mitsizlie srklemiti. Koptlar devlet btesini y
netme sanatnda dahi olduklar iin byle skk durumlarda dev
letin mali ilerinin bana getirilir, ama ne zaman servet ve g sa
hibi olsalar, yoksul halk kitlesi bu kez Koptlann grevden alnma
s iin feyat ederdi. Ynlarn gazab Memlk despotlarnn bile
kontrol edemiyecei kadar iddetliydi. Kopt kiliselerinin tahrip
edilmesi o hadde ulat ki 1320 ylnda baz Kopt keileri buna
yangn kararak karlk verdiler ve ok sayda cami ile birlikte
yzlerce ev yanp kl oldu. Zaman zaman alevlenen bu iddet ve
ynlarn zulmne ek olarak, kaytlar 1279 ile 1447 yllan arasn
da Koptlann sk sk topluca grevlerinden atldn gstermekte
dir. Her defa bu i olduunda, devlet mekanizmas tamamen felce
uruyor, iktidardaki ynetici, bozulan dzeni onarabilecek Msr
toplumunun tek kesimi olan Koptlara bavurmak zorunda kalyor
du. Bu bir ksr dngyd ve Hal seferleri, onsuz olunamaz Kopt
lara kar Memlklerin nefretini daha da biledi. Bu dnemde yal
nz Kahire blgesinde manastrlarn yan sra ellidrt kilisenin tah
rip edildii kaytldr. Baz Hristiyanlar szde Mslman olurken,
bunlarn din deitirmi gibi grnerek Mslmanlarn idamlar
na yol atklar sylenir.154
Ondrdnc yzylda Koptlann sorunlann arln koruyor
du. 1365te skenderiyeye gelen Hallar, Mslmanlan ve Koptlan ayn iddetle yamaladlar. Bir Kopt kilisesinin vakfnda yneti
ci konumunda olan Girgis ibn Fadal adndaki bir rahibin sakat k
z, kilisesini kurtarmak iin btn kiisel varln vermek zorun
da kald. Kopt Patrii X. Yuhannes (1363-9) srklenerek mahke
meye gtrld ve burada kendisi ve cemaati her trl aalan
maya katlanmak zorunda kalrken mal varlklarna elkondu. Orta
154) M akrizi, Geschichte der Copten, ed. F. W stenfeld (Gttingen. 1845). s. 29-33
(Arapa), s. 70-81 (Alm anca); Rufaila, s. 204-61 : Jacques Tagher, s. 172-206; A.
S. Atiya, The Crusade in the Later Middle Ages (Londra, 1938, ikinci basm New
York, 1965) s. 272-8; W. Muir. The Mameluke o r Slave Dynasty o f Egypt. 1260
1517 A. D. (Londra. 1896) passim ; S. Lane-Poole. Egypt in the Middle Ages. s. 242;
G. W iet, L'Egypie arabe, s. 383; M. Fowler, Christian Egypt, s. 96.
1 1 8 D O U HIRSTYANLII TARH
an sonraki dnemlerinde kaynaktan gelen d mdahaleler

sonucu Koptlar biraz nefes alabildiler. lk olarak, kendisi de Os
manl Trklerinin saldrsna urayan Bizans Kral, Msrdaki Mel
kit Hristiyan aznl adna Memlklere ricada bulundu. kinci
olarak Msr ile iyi ilikiler iinde olan Aragon kral, Msr ve Kut
sal Topraklardaki kiliselerin yeniden almas iin bask yapt.
nc ve en nemli olarak Etiyopya Negus'u, Msrdaki dinda
larn baskdan kurtarmak iin sultan, lkesindeki Mslmanlara misilleme yapmak ve Nil nehrinin yatan deitirmekle tehdit
etti.
Onbeinci yzylda, Ferrara-Floransa konsilinde (1438-9) ger
ekleen Roma ile Koptlar ve EtiyopyalIlar arasnda bir kpr kur
ma giriimi baarszlkla sonuland. Aziz Anthony manastrnn
Kopt barahibi Yuhannes ile Kuds Habei Rahibe Manastrnn
barahibi Nicodemus, uluslarnn temsilcisi olarak konsile katld
lar. Birlik ilan edildi ve Yuhannes, Papa Eugenius IV tarafndan
yaynlanan Decretum pro Jakobitesi imzalam grnyor. Ancak
birleme eylemi askda kald ve Papalarn 1516-17deki Osmanl
fetihlerinden sonra bile Koptlara gndermeye devam ettii birle
meye ar mektuplar sonu vermedi. 1586 ylnda Romadan ge
len gl bir heyet uysal Patrik XTV. Yuhannesi (1571-86) ziyaret
etti. Birlik konusunu tartmak zere yine bir sinod topland ve
patrik birok piskoposu bu konuda ikna etti. Yeni bir birleme ila
n imzaya hazrland ancak patrik mhrn basmadan bir gece
nce lnce, bu hareket te kendisiyle birlikte topraa gmld.
6 . MODERN A
Osmanl Trkleri
I. Selimin 1517de Msr fethetmesinden sonra Memlk sul
tanlnn sona ermesi Memlklerin bir airet olarak ortadan kalk
t anlamna gelmez. Sultan Selim devleti yeniden rgtlerken iki
ama gdyordu. Birincisi, bir maceraperestin bu deerli eyaleti
sultann elinden alma olasln ortadan kaldrmak, kincisi de
halktan yksek bir yllk vergi szdrmak. Selim gler dengesine
hakim olabilmek iin ynetim yetkisini rakip arasnda payla
trd. Vali ya da Paa, verginin toplanmasyla grevliydi ve lkede
kk salmasn nlemek iin grev sresi genellikle ksa tutulurdu.
119
kinci olarak gl ordu garnizonunun kendi bamsz konseyi

vard. Son olarak, eyaletlerde yerel ynetimler Memlklere emanet
edilmiti. Sistem, sultann isteklerini hakkyla yerine getirdi ama
Msrn politik ve mali ykmna da yol at. Osmanl ynetim d
zeninin ayrntlarna girmeden burada una iaret etmekle yetine
lim ki, lke bir yerine ayr vergi idaresinin kurban oldu ve
Memlklerin adaletsiz ynetimi eski iddetiyle devam etti. Ynetim
slami karakter tamakla birlikte, mali konularda dinsel kayglar
rol oynamyordu. Bu adan Mslman ile Kopt arasnda hibir
aynm yoktu; Msrn d ticaretindeki byk gerilemeye bal ola
rak ana gelir kaynan yitirdii bir dnemde, Mslman da Kopt
de l bir vergi sisteminin boyunduruu altna girmiti. Bylece
OsmanlTrklerinin gelmesiyle Msr uzun tarihinin en karanlk
dnemlerinden birine girmi oldu.
Msr halk bir uyuukluk dnemine girerken Koptlar da bun
dan paylarn aldlar. Ne var ki onlar doalar ve yetitirilmeleri ge
rei maliye ve vergi alanlarnda barol oynamaya yazglydlar.
Koptlann bu dnemde hi bir baskyla karlamadn ileri sr
mek yanl olur. Ancak Memlklerin son zamanlarndaki kanl
bask politikasyla karlatrldnda, bu dnem ana izgileriyle
yoksulluk iinde bir soluk alma dnemi saylabilir. Dier Msrllar
gibi salgn hastalklar ve yoksulluk sonucu Koptlar da sayca azal
d. Kahire ihtiamn kaybederek ikinci snf bir kent oldu. O an
son derece yetersiz kaynaklanna dayanarak Msrn genel grn
n karmak zordur. 1769 ylnda Trk paasnn Ali Bey elKebir tarafndan srlmesi ve Msrn bamszlnn ilan edilme
siyle Memlk stnl doruuna ulat. Alinin meteor hzyla ge
nileyen imparatorluu ksa srede Suriye ve Hicaz da kapsyor
du. Sonunda Memlklerin kendi aralarndaki komplolar ve Trk
istihbaratnn entrikalar onun 1773 ylndaki dn hzland
ran etkenler oldu.
Bu alkantl dnemde Memlklerin maiyetindeki baz Koptlar
ykselmeyi baard. Muallim ya da Master Rizq, Ali Beyin darpha
nesinin bana geerek onun mli konulardaki badanman ol
du. Grkemli brahim ve Girgis Gauhari kardeler inanlmaz bir
servet biriktirerek gerek Mslman gerek Kopt adalarnn b
yk saygsn kazandlar. Tek erkek evladn yitiren brahim, ser
vetinin byk blmn Kopt kilisesine balad. Onun imzasn
tayan 238 ba senedi, manastrlara ve Kopt cemaatinin dinsel
vakflarna ne lde yardm ettiini gsterir.155 O aynca ktipleri

hizmetine alarak, dinsel bilginin gelimesi iin kiliselere datl
mak zere eski teoloji kitaplarn kopya etmelerini salad. Bu her
halde kesintiye uram Kopt teoloji aratrmalarn canlandrmak
iin modem adaki ilk ciddi giriimdir. stanbuldan elde ettii
zel bir fermanla, Ezbekiehde bugnk St. Mark Katedralinin in
a edilmesini salam, katedral o tarihten bu yana patriklik ma
kam olarak kalmtr. Onun giriimi ve etkisiyle, ok sayda ma
nastr ve kilisenin restorasyonu iin yasal tazminat denmitir.
ada Mslman ve Kopt yazarlar, onun ayrm gzetmeksizin
btn Msrllara kar cmert davranlarndan vgyle sz eder.
1797 ylndaki Fransz Seferinin hemen arifesinde vefat etmi,
kardei ve ardl Girgis al Gauhari son iki byk Memlk sultan
nn, brahim Bey ve Murat Beyin divan bakanln yapmtr. Bu
iki sultann gten dmesine tank olmu, Fransz ynetiminde
ki alkantl dnemden sonra Kavalal Mehmed Alinin maliye ba
kan olmutur. O yaad dnemde Memlklerin, Franszlarn ve
Trklerin eit lde gvenini kazanm belki tek insandr. Onun
vergi konusundaki anlayl tutumu kendisini btn Msrllara
sevdirmi, ancak ayn nedenle haris Mehmet Alinin gznden d
erek drt yl srgn yaadktan sonra, esiz bilgisi ve yetenei sa
yesinde 1809 ylnda Ali tarafndan yeniden grevine iade edilmi,
ksa sre sonra 1810 ylnda lmtr.
.
Osmanl dneminin sonuna doru, an kargaas iinden u
iki gerek ayakta kald. Trkn yenilmezlii tam bir mitos olurken,
d gler uzun zamandr unutulmu olan Msrn olaanst stra
tejik konumunun farkna vardlar. Bu olay ileride Napoleon emper
yalizminin Ortadoudaki ykseli ve dn de aklar. Bu ara
da Koptlar ile Mslmanlar arasndaki duvarlarn yklmasyla bir
likte Kopt tarih yazmnda yeni bir yneli ortaya kyordu.
Fransz Ynetimi Altnda Koptlar

Fransz Seferi ksa srmekle birlikte (1798-1801) modern Msr
tarihini derinden etkileyen byk bir olay oldu. Hal seferlerinden
bu yana Msr ilk kez bir Avrupa lkesiyle ilikiye geiyordu. im
di Napoleon Bonaparte, slama saldrmak deil, slam korumak
155) Tevfik Iscaorus, Nawabigh el-Akbat ..(19. y zylda yaym lanm olan nl K optla
nn Arapa biyografileri) 2 c. (Kahire, 1910-13) I, s. 280-312.
bahanesiyle, gerekte bir Ortadou imparatorluu kurmak zere

geliyordu. Ne var ki o bu giriimiyle Msrn Bat dncesi ve Ba
t politikasyla temasa gemesine neden oldu. Msrda hayatn her
cephesi u ya da bu lde bu temastan etkilenmi ve Msr ulus
lararas politikada bir faktr olarak ortaya kmtr. Kavalal Meh
met Alinin Msrda ykselii ve hanedann kurmas bile bu sefe
rin bir yan rn olarak deerlendirilebilir. O kargaa ve deiim
gnlerinde Kopt toplumu pasif kalmad. 1798 ylnda Girgis elGevher, Fransz Devriminin gerek evlad ve zgrlk, eitlik ve
kardelik ilkelerinin bayraktan Napoleona bavurarak, toplum
hayatnda Koptlara uygulanan kstlamalann kaldmlmas ve Ms
lman kardeleriyle tam bir eitlie kavuturulmalann istedi. Napoleonun balangtaki tepkisi olumlu olmakla birlikte, Kopt azn
lk uruna Mslman ounluun karlanna hi dokunmad; aynca unutmamak gerekir ki bata Napolon olmak zere ok say
da Fransz subay da Mslman olmu grnyordu.
Ne var ki yeni ynetim Koptlardan geni lde yararland ve
bazlan yksek mevkilere getirildi. Memlk Emirlerinin kamasn
dan sonra Girgis el-Gevheri yeniden vergi dairesinde kilit bir nok
taya atand. Yerel yarg reformuyla ilgili olarak kurulan 12 yeli
komisyonun alt yesi Kopt, alt yesi de Mslmand. Komisyon
bakan Muallim ya da Master Malati de bir Kopttu. Koptlar Fran
sz dindalar tarafndan hibir biimde kaynlmadysa da, her
hangi bir baskya uramadklar da bir gerektir.
Bu dnem Kopt tarihinin en renkli ve romantik kahraman Ge
neral Yakuptur (1745-1801) ve onun kariyeri, ne Fransz ne Trk
olan bamsz bir Msrn balang yksn oluturur.156
Memlkler dneminde Muallim Yakub Hanna, Emir Sleyman
Beyin maiyetinde Asiut blgesinin ynetiminden sorumluydu.
Gen bir ynetici olarak, gvenlikten yoksun blgesinde kendisine
156) Y ak u b un Rufaila (s. 289-91) ve dier yazarlar tarafndan kalem e alnm olan b i
yografisi, Londra'da Profesr efik G orbal tarafndan bulunan bir dizi resm i belge
sayesinde artk alm tr. Arapa olarak 'G eneral Yakub ve valye Lascaris' ba
l altnda yaym lanan (Kahire. 1932) bu belgelere ek olarak, Paris'te G. Douin ta
rafndan bulunan resm i belgeler de 'L'E gypte indpendante. Projet de 1801 b al
altnda Publications o f the Egyptian Geographical Society dizisinden yaym lan
d (Kahire, 1924). Ayrca bkz. Gaston Hom sy, Le General Jacob et L'Expdition de
Bonaparte en Egypte (Marsilya, 1921). Bu belgelerin Arapas, The C optic H istori
cal Com m ission tarafndan bir bror biim de yaym lanm tr, (yayn no. 3. K ahi
re, 1935). Yakub'un ada olan tarihi el- Cabardi'nin grleri, bu belgelerin
nda dzeltilm elidir.
bal bir polis gc oluturmak zorunda kald. Memlk dostlarn

dan at binme sanatn olduu kadar sava yntemlerini de ren
miti. Sleyman Beyle yan yana dvtkten sonra, Murad Beyin
kuvvetlerine katlarak, Franszlarn geliinin arifesinde Asiut ya
knlarnda Trklerin yenildii Maniya savanda arpt. Trkler
le Memlkler arasndaki bu sava yllarnda, Msr halknn bu iki
yabanc gcn agzllne kurban gittiini ve bundan bir kur
tulu yolu grnmediini anlad. Daha sonra Franszlarn gelmesi
ve onlarn direnilmesi olanaksz modem silahlan karsnda Trk
lerin ve Memlklerin yenilmesi Yakuba muhtemel bir zm yolu
iin fikir verdi. lkenin durumu bundan da kt olamayacana
gre ansn yeni igalciyle deneyebilirdi. Msrm yollan, haberle
me aralar ve askeri ikmal sistemi hakkmdaki bilgisi, onun Fran
sz ordusuna hizmetlerini paha biilmez deerde klyordu. Napo
leon, Yukan Msrn fethini tamamlamak zere buraya Desaixi
gnderdiinde, Yakub yanma yardmc olarak verildi. Yakub kah
ramanca arpt ve bir keresinde Fransz ordusu yetiene kadar
kendi bana Memlkleri yanma yaklatrmamay baard. Bu za
ferin ansna Desaix kendisine ilemeli bir kl armaan etti.
Onun ibirlii sayesinde Franszlar, merkez karargah Asiut olmak
zere Aswana kadar Yukar Msrn tmn dize getirdi. Onun
ustaca rgtledii posta servisi (barid) sayesinde, hzl hecin deve
leri uzak garnizonlar skca birbirine balad gibi bunlar, srat
le haberleme, malzeme ve yaral naklinde de kullanld.
Yakup Yukar Msrdayken, kuzeyde olaylar hzla Franszlarn
aleyhine geliiyordu. Abukirde donanmalarn kaybetmiler ve
Nelson denizlerde egemenlii ele geirmiti. Napoleon gizlice Fran
saya dnerken, Kleber bo bir hzineyle birlikte onun grevini
devralm, bu arada Mslmanlar da Fransz politikasndan ku
kulanmaya balamt. Franszlarn fena halde Yakub gibi insan
lara ihtiyac vard. Kleber Heliopoliste (Mart 1800) Trklerle sava
rken, Yakub kente szan Trklerin tahrik ettii ayaklanmay bas
trmaya alyordu. te bu olumsuz koullarda, eski bir dnn
gereklemesi iin Franszlan kendisine yardmc olmaya ikna et
meyi baard. Msr uzun zamandr kendi ulusal ordusundan yok
sundu ve Yakub bir ordu olmakszn ulusun eski kimliini kazanamyacama kesinlikle inanyordu. Ancak Trkler Msr halknn
birliini bozmak amacyla dinsel duygular kulland iin,Yakub
kendi dindalaryla bir ordu kurma fikrine kapld. Heliopolis saDOU HIRSTYANLII TARH 1 2 3
vamdan sonra, Fransz yetkilileri onun ou Yukar Msrdan ge

lecek ikibin askerden oluan bir Kopt Lejyonu kurma plann
onayladlar. Bunlar profesyonel subaylar tarafndan eitildi ve Ya
kub Mays 1800de Albay rtbesiyle komutan olarak atand. Mart
1801de de generallie terfi ettirildi.
Franszlarn imzalad Kahireyi Trklere veren 27 Haziran 1801
ban anlamas, yerli halka istedikleri takdirde Franszlarla birlik
te ayrlmak iin izin verilmesini ngryordu. Yakub da bu madde
ye dayanarak ailesi, sadk arkadalarndan oluan bir grup ve da
ha sonra Napoleonun seferlerinde arpacak kk bir muhafz
birliiyle lkeden ayrlmaya karar verdi. Bu grup, 10 Austos 1801
tarihinde skenderiye limanndan kalkan, Kaptan Joseph Edmonds
komutasndaki Pallas adl ngiliz sava gemisine bindi. Yakub ksa
sre sonra ar hastalanarak 16 Austosta ld. Konumu gerei
cesedi ecza dolu bir kutuda muhafaza edilerek, 18 Ekim 1801de
askeri trenle Marsilyada Fransa topraklarna gmld.
Yakubun tartmal kariyeri ve Avrupaya gizli seferiyle ilgili ha
kikatler, Pallasda onunla yola kan ve rahatszlanana kadar kap
tan Edmondsla grmelerinde evirmenliini yapan Malta val
yesi Lascarisin anlarnda ortaya kt. Yakub, Kaptann ngiliz
hkmetine, kendisi tarafndan Msr halk adna kaleme alnm
bir mesaj gtrmesini istiyordu. Mesajda, Msr sorununun tek
zm yolunun Msrn bamszlnn salanmas olduu savunu
luyordu. Mesaj, 4 Ekim 1801 tarihinde Minorca adasnda yazlm
bir kapak yazsyla birlikte Bahriye Nazn Saint-Vincet Kontuna
iletildi. Ayn istekleri ieren 23 Eyll 1801 tarihli mektuplar, Msr
heyetinin teki mensuplar tarafndan Birinci konsil sfatyla Bonapartea ve onun Dileri Bakan olarak Talleyranda sunuldu.
Bylece General Yakubun parampara yaamndan Msr milli
yetiliinin afak gnei dodu.
Kopt Reformlarnn Babas IV Cyril Dnemi

Fransz seferi srasnda Kopt Patrii olan VIII. Marcusun ardn
dan, uzun patriklik dnemi Mehmet Ali ile akan ve Gali soyad
n tayan VII. Peter ; kilisenin bana geti. Patriki zaten takdir
eden Mehmed Ali, Rus annn, Kopt Kilisesinin kendisini koru
yucu olarak kabul etmesi iin yapt ar Patrik tarafndan red
dedilince daha da memnun oldu. VII. Peter , 1823 ylnda Su
124
danm fethinden sonra buraya ilk piskoposu atayarak ve Davud

adl bir rahibi Etiyopyaya diplomatik grevle gndererek kilisenin
etkinlik alann daha da geniletti. te bu Davud, daha sonra IV.
Cyril unvanyla onun makamna geti. Peterin tutumlu ynetimi
sayesinde kilise hzinesinde biriken byk servet, ardlnn re
formlarn mmkn klmtr.
IV.
Cyril (1854-61) Kopt reformunun babas157 olarak evrensel
kabul grmtr. 1816 ylnda Girga eyaletinin cra bir kynde
dnyaya gelen Dawud, babasyla birlikte topra srerken arkada
olduu komu Arap kyllerinden ata ve deveye binmesini ren
dii gibi valyelik sanatndaki maharetiyle takdir toplad. Yirmiiki
yanda Aziz Anthony Manastrnda rahiplik yaamna balad ve
ksa srede dindarl, aydnlk dnceleri ve ynetim becerisiyle
sivrildi. Manastr barahibinin lm zerine arkadalar oybirli
iyle onu bu makama setiler. Greve gelir gelmez okuma yazma
seferberlii balatt ve keiler arasnda teoloji aratrmalarn
zendirerek reformcu ruhunu ortaya koydu. htiyatl ynetimiyle
manastrn gelirlerini iki misli artrrken, bu parann bir blmy
le Buda bir ilkokul kurarak, manastr arazisi ve evre topraklar
da yaayan kyl ocuklarna cretsiz eitim verdi.
Patrikliin verdii grevle gittii Etiyopyadan 1852 Temmuz
aynda dndnde, patriin Nisan aynda ldn rendi. Kili
senin tutucu hiyerarisine ramen, .Kopt toplumu ezici ounlukla
bu greve onun getirilmesinden yanayd. Piskoposlar dindar ancak
eitimsiz insanlard ve modernleme eilimlerine sahip gen birinin
hzla ykselmesine scak bakmyorlard. Bunun zerine Kopt arkonlan yani toplum nderleri, onun aama aama bu makama ge
tirilmesini kararlatrd. 17 Nisan 1853 tarihinde toplanan sinod,
bu almalar sonucu ikna edilerek, onun Cyril adyla Kahire Metropolitliine aday gsterilmesi ve kendisine patrikhane ynetiminin
emanet edilmesi saland. Bu adaylk dneminde bir yl kadar s
ren almas sonucu patriklilie layk olduunu kantlad. Bu d
nemde yeni katedralin ve Patriklik saraynn yannda Kopt Ortodoks
157) Rufaila, s. 305-24; Iscaorus. II, s. 60-197: Piskopos Isodorus. Coptic Church His
tory. c. II, s. 506-12. Burada ad geen din adam larnn ayrntl biyografilerinin
kalem e alnm as kesin likle gereklidir. Aada okuyacaklarnz, bu ilgin konuda
ksa bir aratrm a zetidir. Ayrca bkz. R. Strothm ann, D ie Koptische Kirche in der
Neuzeit, s. 24-31; Fowler, Christian Egypt, s. 131-3: M aria Cramer, Das Christ
lich-Koptische gypten, s. 93-4.
Kolejinin kurulu almalarn balatt. Bu giriimi Kopt toplumu

ve ulusa desteklendi. Reform hareketi bylece ilk savan kazanr
ken, Davud sonunda Haziran 1854de IV. Cyril unvanyla patrik se
ildi. Msr Hidivi I. Abbas, ynetiminin sonuna doru bu seimi
onaylad. Cyrilin ksa ynetim sresi reform bakmndan zengindir.
Onun ilk hedefi eitimdi ve bu amala, o zaman iin muazzam bir
para olan 600.000 piaster onun rnek kolejinin kuruluu iin har
cand. O ayrca cretsiz olarak halka kitap ve kirtasiye malzemesi
datt. Normal akademik ders programnnm yan sra, dnemin
sekin profesrleri Kopta, Arapa,Trke Franszca, ngilizce ve
talyanca retmeni olarak atand. Projesine ylesine tutkuyla balydi ki btn bo zamanlarn snflarda geirdii gibi ziyaretileriy
le grmelerini okulda yapyor ve onlardan eitim hakknda fikir
alyordu. Kolej ylesine prestij kazand ki Hidiv smail, Cyrilin ard
l II. Demetrius dneminde okulun artan giderlerini karlamas iin
patrikhaneye binbeyz hektar ekilir biilir toprak hibe etti. Hidiv
okula 200 pound yllk gelir baladysa da, Msr hzinesinin o d
nemdeki mflis durumu nedeniyle bu para denemedi.
Kentin uzak kelerinde iki okul daha ald gibi, daha da
nemlisi o ilk kez Msrda bir kz koleji kurdu ve kadn eitiminin
ncln yapt. Msrn yalnzca Bulaqta bir devlet basmevi
bulunduundan, gerek Kopta gerek Arapa kitap azlndan kay
glanan Patrik, derhal Avrupadan bir bask tesisi getirtti ve Hidiv
Said Paadan drt Kopt gencinin Bulaqta basm sanatn ren
mesi iin izin ald. Bask tesisi skenderiyeye geldiinde, St. Ant
hony manastrnda bulunan Cyril, kilisenin nde gelenlerinin t
ren giysileriyle katlaca grkemli bir karlama treni dzenlen
mesini emretti. Din adamlar Kahire istasyonundan patrikhaneye
kadar ilahiler okuyarak makinalann tanmasna elik ettiler. Bu
tren nedeniyle eletirilen Cyril, bu byk olay srasnda kendisi
orada bulunsa, Hz. Davudun tapmak nnde yapt gibi kendisi
nin de orada dans edeceini syleyerek karlk verdi.
Onun dinsel reform program erevesinde eski kiliseler onarlr ken yenileri de ina ediliyordu. Bu alandaki en byk eseri, Ezbekiehdeki St. Mark Bazilikasnn inaatnn tamamlanmasdr. Kopt
ruhban snfnn uzun zamandr cehaletin kurban olduunu bilen
Cyril, bakent evresindeki btn rahipleri patrikhanede dzenli
olarak toplanacak pazar okullarna katlmaya ard. Turada d
zenlenen sistematik okuma ve teolojik tartma seminerlerine biz
zat katlarak dinadamlannm eitimine katkda bulundu. Dinsel

mzik ve dinsel giysilerin eski modellere gre dikilmesi konusunda
ki titizliiyle kilisede disiplini salad. Eski geleneksel vokal mzik
konusundaki bilgisiyle nl Peder Taklaya, kilise ve cemaat ile
rinde rahiplere gnll olarak yardm eden diyakozlara ders verme
si emredildi. O zaman kadar ok az sayda bulunan dinsel yazlar,
ilahiler, kilise tarihleri, kran dualan, vaazlar, kilise ynetimine
ilikin yazlar ve hatta nciller bile kiliselere ve Kopt evlerine para
sz datlmak zere bastrld.
Cyril kilise mallarnn ynetimini yeniden rgtlerken, kark
la ve gelir kaybna yol aan kiisel tasarruf sistemini kaldrd.
Yeniden dzenlenen patrikhane arivlerinde miras, evlenme,
doum ve lm ile benzeri ilemler standard kaytlara balanarak
ciddi bir defter tutma dnemi balatld.
Cyril Kopt kilisesine yurt dnda da itibar kazandrd. Msrla
Etiyopya arasnda sava tehlikesinin belirdii bir dnemde Hidiv
Said Paa tarafndan arabulucu olarak Etiyopya Negusu The
odora gnderildi. 4 Eyll 1856da balayan bu grev 13 ubat
1858de dnne kadar devam etti ve Cyril ustaca bir diploma
siyle iki lider arasndaki gr ayrlklarn uzlatrd.158 Theodore
bakente gnlk mesafede kendisini karlayarak patrie olan
saygsn gsterdi. Kilisenin d politika cephesine gelince, bir vizyoner olan Cyril birleik bir pan-ortodoks kilise dlyordu. Melkit patriinin o kadar sayg ve sevgisini kazanmt ki, patrik s
tanbula gittiinde, kilisenin ilerini grmek zere onu ardnda ve
kil olarak brakrd. Ancak Hidivler dneminde Msr politikasnn
kendine zg durumu nedeniyle, onun bu dnn gerekleme
si byk bir tehlike tekil ediyordu. Cyril, bata Rus Ortodoks Ki
lisesi ve ngiliz Kilisesi olmak zere Msr dnda yeni ilikilere y
nelince, bu tr dinsel ilikilerin topraklarna d mdahaleyi davet
edeceinden ekinen Hidivin fkesini ve kukusunu uyandrd.
Halk arasnda o gnden bugne kadar byk patriin Hidiv tara
fndan zehirlendii sylentileri dolamasna ramen, bilinen ne
denlerden tr bu sylenti yazya geirilmedi. 30 Ocak 1861de,
Hidiv tarafndan kabul edildikten hemen sonra hayata gzlerini
yumdu ve Koptlar bugne kadar onu unutmadlar.159
158) Cyril'in uzun seyahat sresini. Said'in m aiyetine verdii iki Aga'dan Trke re
nerek deerlendirm esi ilgintir: Rufalia, s. 315.
159) Fowler, s. 132-3: vzylm banda yazan Fowler, patriin Hidiv'in em riyle ldrl
dn aka dile getirir.
Cyril dneminde kilise hiyerarisinde birok ad sivrildi. lk akla

gelenlerden biri, antik Kopt kilise babalarn artran ulviyeti ve
dnyadan uzak yaamyla tannan ve kendi kilisesinin tm varl
n, Kopt-Mslman ayrm yapmadan muhta herkese datan
Faiyum Piskoposu Anba Abraamdr (1829-11914) Anba Basileus
(1818-99) IV. Cyril tarafndan 1856 ylnda Kuds Bapiskoposu
olarak atand. O, Koptlann resmi temsilcisi olduu kadar, ulusla
raras bir merkez niteliindeki Kudste kiiliiyle tm Msrllarn
da resmi olmayan temsilcisi dururtuna geldi. Ynetim alanndaki
byk yetenei sayesinde Kutsal Topraklardaki Kopt mlkiyetini
geniletirken, haclar iin byk konukevleri ina ettirdi. Hepsin
den nemlisi, Kutsal Mezarm tepesinde, merkez kubbesinin he
men altnda ei bulunmaz, byleyici kk kiliseyi ina ettirdi.
Koptlar arasnda hl yaygn bir sylentiye gre. Rus an bu k
k kilise iin hacmi kadar altn nermi ancak ihtiyatl bapisko
pos kibarca, kendisine ait olmadn ne srerek satamayacan
belirtmitir. Bu yk biraz gerekd grnmekle birlikte anlaml
dr. Onun giriimleri sonucu Sultn Abdlhamid bir ferman ka
rarak, Selahaddin tarafndan Kopt toplumuna verilmi olan Dair
al-Sultanm Koptlann mlk olduunu dorulamtr. Cyrilden
sonra ynetime gelen II. Demetriusun kiilii (1862-70), onun baanlarmn glgesinde kalmtr.
Cyrili izleyen patrikler dneminde, onun kurduu kolejin me
zunlar devlet dairelerini doldurmu, bazlar ynetimin en st ka
demelerine kadar ykselmitir. Bunlar arasnda en iyi rneklerden
biri, Msr babakanl yapm olan Butros Gali Paadr. Dierle
ri de tm ynetim alanlarnda yurdun ve halkn hizmetinde sivrilmilerdir. Sivil kesimdeki kadar hzl olmamakla birlikte, yeni bir
aydnlanm ruhban snf kua yetimekteydi. Bunlar arasnda
Hegomenus Filutheus brahim Awad (1837-1904), bu kuan ile
rici renimine, hitabetine ve kamu hizmetine tanklk eden bir r
nektir. 1874 ylnda, ileride yksek rtbeli din adamlarnn ve pat
riklerin aralarndan seilecei rahiplerin renim grecei yeni bir
okulun rektrlne atand. Bu dnemde Msra gelen Katolik ve
Protestan misyonerlerinin Kopt toplumuna szmak iin kullandk
lar yeni yntemlere kar savat. Aile ilikilerini dzenleyen Kopt
fkhn derledi. Onun vaazlar, en parlak din adamlarnn konu
malaryla rahata boy lebilir. Sonu olarak u bir gerektir ki,
IV. Cyrilin giriimi, sivil kesimde aydnlanm, ilerici bir kuan
yetimesiyle mutlu sonular verirken, ruhban snf bu alanda ma

alesef sivil kesimin gerisinde kalmtr. Bu aamada Kopt toplumu
iinde bir dengesizliin doumuna tank oluyoruz. Bu olgu, anayasaclk ile tutuculuk arasnda yeni bir savan kkenini aklaya
bilir.' Bu savan yanklar bugne kadar kulaklarmzda hl taze
liini korumaktadr.
V. Cyril: Sivil Anayasacla Kar Ruhban Tutuculuu

1824 ylnda doan V. Cyril, ruhban tutuculuu ile ilerici bir si
vil kesimin emelleri arasnda yalpalad alkantl bir ynetim d
neminden sonra 1927 ylnda ld.
Onun gemii, hayata bakn snrlamtr. Hazin bir genlik
dnemi yaam olan Hanna Matar, gen yata ebeveynlerini kay
betmi, aabeyinin mtevaz imknlar iinde bymtr. Yirmi
li yalarda keilik and ierek, her ikisi de Nitrea vadisinde bulu
nan Dair al Suryan, ardndan daha yoksul olan Baramous Manastnnda, yoksulluk iinde yaad. Dinsel almalar ve manastr ii
hizmetler dnda balca ura, ekmek paras iin elyazmalarn
kopya etmekti. Uzun yoksulluk yllarndan sonra, II. Demetrius
onu St. Mark Katedralinde almaya davet etti ve burada toplum
la temasa gemek zorunda kald. Geride brakt din kardelerinin
yalvarmalar karsnda, patriin izniyle Baramaus manastrna
dnd ve 1875 ylma kadar burada kald. Ayn yl Demetrius ln
ce, kilise ileri gelenleri ve Kopt toplum nderleri oybirliiyle, Peder
Hannay V. Cyril unvanyla patriklik grevini stlenmek zere ge
ri ard ve o aa yukar elli yl hkm srd. Onun kiliseye
ball, dindarl ve iyi niyeti her trl eletirinin zerindedir. Ne
var ki o, basit eitimli bir kopyac olarak edindii bilgilerle snrl,
namuslu insanlara zge bir dargrllkle, sarslmaz bir inat
l nefsinde birletirmiti. Bu, genellikle eitimsiz, basit kei ta
bakasndan seilen din adamlarndan oluan kilise hiyerarisi ile
onun ortak zellikleriydi. Bylece IV. Cyrilden sonra durum tersi
ne dnm ve reform mealesi yalnzca toplumun sivil kesimi ta
rafndan tanr olmutu. Bu a, politik zgrlklerin kazanld,
parlamenter ynetimin ve danma komitelerinin gndeme geldii
bir dnemdi. Baka bir dnyadan gelen V. Cyril ise bu yeni yn
temlerle uyum salamaktan uzakt. te bu ortamda, onlarca yl yl
srecek eski ile yeni dzen arasndaki anlamazlk ortaya kt.
V. Cyrili bir adaletsizlik canavar olarak gsteren patrik kart

kampn yargsn kabul etmek hakszlk olur. Onun kariyerinin ya
pc yan, birok kilise, manastr ve rahibe manastrnn restore
edilmesinde kendini aa vurur. Ayrca tm Msrda yeni kilisele
ri hizmete soktuu gibi, Sudann bakenti Hartumda da bir kilise
amtr. Ynetiminin balang yllarnda erkek renciler iin bir
Kopt teknik okulu ile kz renciler iin ev bir ekonomisi enstit
s kurulmusa da, onun bu gelimelere katk payn belirlemek
zordur. Kahirenin Mahmaa mahallesinde byk bir bina satn
alm, burada dinsel eitim vermek zere yeni bir ruhban semine
ri kurulmasna ikna edilmitir. 1896 ylnda bir patriklik bildirge sieo yaynlayarak, ruhban snfnn dinsel yaamla ilgili eski kat
kurallara uymasn istemitir. Yaam yksn kaleme alan ma
iyetindeki resmi tarihisinin szlerine inanlacak olursa, greve
geldiinde bebin sterlin olan patrikhane gelirini, tutumlu ve bil
gece ynetimiyle 1913 ylnda krkbin sterline ykseltmitir.
Onun patriklik dneminde, Ortaada zmmi uyruklardan alman
slami cizyenin kalnts olan vergi Said Paa tarafndan tmyle
kaldrlm, btn Msrllar iin eit bir vergi uygulamas getiril
mitir.161 Sonraki anayasalarda slamn devlet dini olduu vurgu
lanmakla birlikte, tm yurttalarn dinsel inan ya da etnik kken
aynm gdlmeksizin eit olduu ilan edilmitir.
Cyrile kar kamp ise onun evresini bir yn gerici dinadamyla doldurduunu ve onlarn eytanca nerilerine uyduunu ne
srmtr.162
II. Demetrius ile V. Cyril arasndaki ksa boluk dneminde ba
z ateli Koptlar bir reform birlii163 kurarak, Koptlann Msrdaki
sosyal, kltrel ve dinsel durumunu aratrm ve dier topluluk
lara nazaran Koptlann acnacak durumda olduu sonucuna var
mtr. Bunlar, patrik adna hareket eden skenderiye bapiskopo
su Anba Marcusa karak, Kopt kilisesinin mal varlnn salam
ve krl bir biimde ynetilmesine katlmak yetkisine sahip ve top
lum tarafndan seilecek 24 kiilik bir Kopt Konseyi kurulmas iin
160) Tam m etni M inqarius tarafndan verilm itir, s. 69-73.
161) S. Chauleur, Histoire des Coptes d'Egypte s. 161 : Jacques Tagher, s. 238, 254-5.
M ehm ed Ali ynetim i srasnda Koptlar kii bana ylda 3.000 sterlin cizye d
yordu ancak devlet m em uriyetine geenlerin yllk m aa 60.000 sterlini b u lu yor
du. John Bowring, Report on Egypt and Candia addressed to Lord Palm erston'
(Londra, 1840) s. 44-5.
162) Rufaila, s. 329.
163) Cem iyet al Tevfik; Rufaila. s. 343-4.
hkmete bavurmasn istediler. Anba Marcusun bu neriyi ka

bul ederek bavurmas zerine, 3 ubat 1874 tarihinde bir bildiri
yaynlanarak, ilk Dinsel Toplum Konseyinin (Maglis Milli), patrik
ya da yardmcsnn bakanlnda kurulduu akland. Cyril pat
rik seildiinde konseyi alr durumda buldu ve ikisinin olumlu
ibirlii sonucu Kopt Teoloji Seminerinin kurulmas onayland.
Ancak daha sonra bte grmeleri srasnda, konsey yeleri ki
lise vakflarnn gelirleri zerinde sz sahibi olmak isteyince an
lamazlk kt. Patrik derhal bu giriime kar karak konsey otu
rumlarna katlmay reddettii gibi yedi yl boyunca konseyde ken
disini temsilen hazr bulunacak bir temsilci bile atamad ve bylece konsey ilevsiz kald. Bundan daha da tehlikeli bir davranla
patrik tek yanl bir kararla ruhban kolejini ve bir kz okulunu ka
pattn aklad. Bu karar kamuoyunda tepkiyle karland ve
ateli reformcular patriin sertleen tutumu karsnda, Msrn
tm kentlerinde ok sayda yardm cemiyeti kurarak, kilisenin oto
ritesine ve mali kaynaklarna bavurmadan Kopt okullarnn bak
mna ve yoksullara yardm konusuna zm getirdiler. Ancak kon
seyin askda kalmasnn dourduu baz sakncal sonular vard
ki bunlar kurulan yardm cemiyetleri araclyla da giderilemezdi.
Evlenme, boanma, miras ve dier kiisel ilemler ruhban snf ta
rafndan ya erteleniyor ya da yanl kaydediliyor, bu da yaygn tep
kilere yol ayordu.
.
Kopt heyetlerinin hkmet nezdindeki giriimleri sonunda
1883 ylnda yaynlanan bir bildiriyle, Konseyin yeniden greve
balayaca ilan edildi. nat patrik bunu Hidive karak bizzat
protesto ettiyse de istei geri evrildi.
Yeni Konsey toplandnda, patrik teknik bir neden ne srerek
oturumlarna katlmad. 1891 ylnda seilen nc bir Konsey de
ncekilerin akbetinden kurtulamad ve bundan sonra yaplan g
rmeler de sonusuz kald. Adndan da anlalaca zere reform
lar gerekletirmek ve bu konuda uzlama salamak amacyla ye
ni bir Tevfik Birlii kuruldu. Kilise ile sivil kesimin, basna ve h
kmet evrelerine yansyan karlkl sulamalar skandal boyutla
rna ulat. Patrikhaneden Hidivlie yaplan bavurular kulak arka
s edilirken, patriin grme talebi saray tarafndan dpedz red
dedildi. Hidiv, Babakan Butros Gali Paaya emir vererek, patrie
dorudan yarg yoluna gitmekten kanmasn bildirmesini istedi.
Bu arada, patriin inad ve resmi uyarlara aldrmamas karsnda
Konsey yeleri Hidive bavurarak onun patriklik yetkilerinin ask

ya alnmasn ve yerine kilise hiyerarisi iinden bir vekil atanma
sn istediler. Bu konuda anabu piskoposunun ad geiyordu. Bu
nu duyunca gazaba gelen patrik, aday aforozla tehdit etti ve yaban
c temsilcilerle iliki kurarak Hidiv nezdinde kendisi adna giriim
lerde bulunmalarn istedi. Bu kural d davrantan panie kap
lan Butros Gali Paa anlamazl gidermek iin son bir giriimde
bulunarak, patrikle alelacele bir grme yapt. Bu grmede pat
rikten yazl bir anlama almay baardysa da,164 bu da hibir so
nu vermedi.
Sonunda Eyll 1892'de Hidiv patrii Baramous manastrna
srgn ederken, yardmcs olan skenderiye bapiskospokosunun
da Kzl Denizdeki St. Paul manastrna ekilmesi emredildi. Bu
karar kamuoyunda patrik lehine bir sempati atmosferi yaratt
nk kimse onun dindarlndan ve iyi niyetinden kukulanm
yordu. Dostu da dman da saray nezdinde onun geri dnmesi
iin giriimlerde bulundular ve sonunda ubat 1893te bu izin ve
rildi. Kahire halk tarafndan karland grkemli trene bir dev
let temsilcisi ile vali de katld ve patriklik saraynda grevine yeni
den balad. Konseyin varl kabul edildi, anabu piskoposu af
fedildi, seminer yeniden ald ve Kopt Kolejinde yeni bir blm
hizmete girdi. Dinsel eitimin geniletildiini duyuran bir bildiriy
le, skenderiyede, Beni Suefteki Bu manastrnda ve Asiuttaki
Muharrak manastrlarnda yeni seminer dallan ald iln edildi.
Tutuculuun kar kmasna ramen anayasaclm modern g
leri mcadeleyi kazandlar ve Toplum Konseyi, Kopt toplumsal ya
amalnn kabul edilen bir esi oldu.
Kilise iindeki anayasal bunalmn zme kavuturulmasyla
Koptlar, Cyrilin uzun piskoposluk dneminde ortaya kan teki
sorunlarla rahata uramaya baladlar. Bunlardan biri, Suriye
Yakubi Kilisesini ilgilendiriyordu. Suriye Yakubi Kilisesi, Kopt ki
lisesi ile ayn ayinlere, dogmalara ve doktrinlere sahip olduun
dan, bu iki kilise uzun tarihleri boyunca din adam dei toku
edecek kadar yaknlamay normal grr olmulard. Bu durum
geici olarak tatsz bir olayla glgelendi.
V.
Cyril geleneklere uygun olarak Naum adl bir Sryaniyi Kopt
manastr sistemine kabul etmi ve daha sonra 1897de onu Isodo164) Anlam a metni iin bkz. M inqaiou s s. 304-6; Rufaila. s. 351-3.
rus adyla piskoposlua ykseltmi, ardndan Baramous manas

trnn barahipliine atamt. Isodorus hi te kmsenmeyecek
bir yazar ve kilise tarihisi olduu halde, anlalan baz konularda
geleneklerden ayrlm ve sapknlkla itham edilmiti. Ynetici ola
rak da dorudan bal olduu amiri konumundaki skenderiye
bapiskoposu ile ters dmt. zledii politika sonucu kendi
manastrnda kardelik dzeni altst olmu, baz keiler Kopt O r
todoksluu aka inerken, geri kalanlar da manastn terketmiti. Cyrilin bakanlnda kendisini yarglayan kutsal sinod Naumu sulu bularak rtbesini indirdi. Bunun zerine Isodorusun
bavurduu Antakya patrii, hakkndaki hkm hie sayarak onu
yeniden Cyril Isodorus adyla piskoposlua getirdii gibi, daha
sonra Msrdaki baz kilise ve rahibe manastrlarn Syani kilise
si adna geri almak yetkisi de vererek kendi temsilcisi olarak ata
d. Bu kararlar yazyla V. Cyrile ve Msr hkmetine bildirildi.
Kopt patrii de karlk olarak Antakyaya ve dier makamlara
mektuplar gndererek bu kararlar rtt.165 Neyse ki yetkililer
fazla nemsemediler ve bu olay ksa sre sonra unutuldu.
teki sorun daha geni boyutlar kazanmakla birlikte sonunda
yatt ama bir ara ulusal duygular ayaklandrd. Olay 1911.de
Asiutte toplanan Kopt Kongresinin,166 Koptlara tam yurttalk
hakk verilmesi ve tm Msr yurttalarna dinlerine baklmakszn,
i ve frsat eitlii salanmas iin harekete gemesiyle balad.
Kar-hareket olarak, Kopt nerilerini rtmek zere ayn anda
skenderiyede bir Mslman Kongresi topland. Hidiv bu iki hare
ketten de holanmad ve patrik, hkmetin isteklerine uygun ola
rak Kopt Kongre liderlerinden toplanty Kahireye nakletmelerini
istedi. Ancak bir sre sonra bu hareket yatt. Sekiz yl sonra,
Kopt Kongresinin nde gelen yeleri, anayurdun bamszl iin
byk mcadeleyi yrten Wafd (Halk) partisinin en milliyeti de
legeleri arasnda yer aldlar. Sonraki tarihlerde Mslman Karde
ler rgt, ilerlemeye ve toplumun normal gelime seyrine aykr
olduu ortaya kan sekter bir milliyetilii canlandrmak istediy
165) Olay ayrntl olarak belgelerle birlikte M inqarous tarafndan kalem e alnmtr, s.
88-111: Rufaila. s. 369-71. Piskopos Isodorus olay kendi asndan Coplic Church
Historyde (c. II. s. 523) anlatr. Ancak 'trajedi' olarak niteledii bu olayn ayrntla
rn daha sonra yaym lanan ek II, s. 513-25'de dile getirir. Hereye ramen V. Cyril
dnem ini ve o dnem in Kopt ileri gelenlerinden genelde olum lu bir dille sz eder.
166) Kyriacos M ikhail, Copts and Moslems uder British Control (Londra. 191 1) s. 19;
M inqqarious, s. 422 .
se de, Msr devrimi, gerici ve blc politikalar gden Mslman

Kardeler hareketini bastrmakta hi te glk ekmedi. Mart
1947de Zagazigde bir Kopt kilisesinin yamalanmas ve Ocak
1952de Svey kilisesinin kundaklar tarafndan yaklmas gibi
olaylar bile Koptlar tarafndan, yasaya gre cezalandrlmas gere
ken ve ulusal planda nem tamayan eylemler olarak deerlendi
rildi. V. Cyril dnemindeki olaylar dizisinin en nemli sonucu ola
rak milli birlik kalc olmu, dinin tanrya ve anayurdun herkese
ait olduu kabul edilmitir.
Misyonerin Gelii
Gerek Katolik gerek Protestan olsun Avrupal misyonerin gelii
ve bunlara tepki olarak Kopt kar-hareketi, V. Cyril dneminde so
mut biimini ald. Ancak uzlamak ynndeki Katolik giriimleri da
ha eski tarihlere dayanr. 1438-45teki Ferrara-Floransa Konsilinden sonra 1597deki giriim de sonusuz kald. Derken 1630 y
lnda Joseph Leclerc du Tremblay adl Parisli bir Fransiskan rahibi,
Kahirede mtevaz bir din merkezi kurdu ve lmnden sonra bu
nu Vendomlu Peder Agathangelo devrald. Koptlan etkilemeyi baa
ramayan Peder Agathangelo sonunda Etiyopyaya getti ve burada
ldrld. 1675te Fransiskanlar Yukar Msra geldiler, Cizvitler de
Kahireye yerleti. Katoliklerin bu ikili giriimi ancak 1741 ylnda,
Kuds patrii Anba Athanasiusun Katoliklie gemesiyle meyvesini
verdi. Athanasiusun etkili bir ka ardl da onun yolunu izledi. te
bu dnemdedir ki, Katoliklie gemi bilgin bir Kopt olan Rufail alTukhi Romaya kamak zorunda kald ve 1736-49 yllan arasnda
Kopta-Arapa Eucologionu ve Kopt kilisesine ait teki dua kitaplann yayna hazrlad. 1798-1801 arasndaki Fransz karmas, La
tin misyonerlerine lke iinde daha rahat hareket olanaklan sala
d. Bu dnemde az sayda Koptun Roma ile birleme fikrine itirazlan olmad grlr; ta ki dindarl ve hitabet gcyle nl Girga
piskoposu Anba Yusab al-Abahh, Kopt doktrinini savunmaya bala
yp Roma propagandasn susturana kadar.
Katoliklik Msra iten inandrma ynteminden ziyade politika
ve ortama uygun davranlarla girdi. Bir hikyeye gre Fransz
bakonsolosu Mehmed Aliye giderek, Kopt patriine, kilise olarak
Romaya balln bildirmesi iin emir vermesini rica eder. Ricay
kabul eden Hidiv, Kopt sekreteri Muallim Galiye, kendi adna ge
rekeni yapmasn bildirir. Fakat dinsel konularda Koptlann ne ka

dar inat olduunu bilen becerikli sekreter, ilk adm olarak ken
disinin, ailesi ve yaknlarnn mezhep deitirmelerini, bu rnei
dierlerinin izleyeceini syler. Sonu d krc olmakla birlikte
Katoliklik Msra yerlemitir.
Roma, Kopt kilisesine kar szde stnln gstermek ama
cyla 1895 ylnda Cyril Macarius adl bir Dou Katolik papaznnm
rtbesini ykselterek, tm Msr blgesine Papalk Elisi olarak
atad ve kendisine Yukar ve Aa Msr blgeleri iin iki yardmc
piskopos verdi. Yalnz kendi Katolik aznlyla ilgili din ileriyle u
ramas gerekirken Cyril Macarius167Kopt cemaati mensuplarna ve
onlarn din adamlarna hitaben genelgeler yaynlayarak, onlar Pa
paya ballklarm bildirmeye ard. Kopt ayinleri kelimesi keli
mesine uygulanarak, tm Kopt Katolik kiliselerinde Kopt ilahi ki
tab, Katolik inancna uygun dzeltme ve eklemeler yaplarak,
Kopta ve Arapa sylenmeye balad. Halk ayrmlarn farknda de
ildi ancak V. Cyril btn Kopt kiliselerinde Kopt piskoposlar ve
papazlar tarafndan cemaata kar okunan uzun ve etkili bir genel
geyle bu komployu andran tezgaha kar kt. Cyrilin bu uyarsn
dan sonra, Kopt vaizler ve din bilginleri minberlerden grleyerek
atalarnn imann savundular.
Msrda Protestan misyoner almalar United Presbyterians of
America tarafndan 1854 ylnda balatld ve Church Missionary
Society o f England 1882 ylndan itibaren bu almay destekledi.
Aslnda hedef Hristiyan-olmayanlar arasnda almakt ama ksa
srede onlar kestirmeden giderek, mkemmel eitim olanaklar ve
sosyal hizmetler salamak suretiyle Koptlan dndrmeye yneldi
ler ve Koptlar da buna belli bir evkle karlk verdi.168
167) Minqarious. s. 74-88. Konuyla ilgili Katolik gr iin bkz. M. Khuzam, The Catho
lic Coptic Mission (Kahire. 1929). Adrian Fortescue, Donald Attwater ve R. Janin g i
bi Katolik bilginlerin almalarnda yararl arkaplan bilgileri vardr. A ynca bkz. S.
Gaselee, The Uiiates and their Rites (Londra, 1925): V. Buri, 'Lunione della Chiesa
Copta con Roma sotto Clem ente V lir, Orientalia Christiana (Roma, 1931), XXIII, 2
no. 72; Le problme de l'union des glises d'Orient et d'Occident, Essai historique et
pastoral, par les M issioners de St. Paul (Harissa, Lbnan, 1939): Centro Francescano di Studi Orientali Crisliani, 11primato e l'union e delle chiese nel Medio Oriente,
in Studia Orientalia Crisliana. Collectanea no. 5 (Kahire, 1960): Chiesa Copta (1
181). La Chiesa Siriana (s. 183-214). Chiesa Arm ena (s. 215-353). Chiesa Caldea (s.
355-438) ve bunu izleyen baz belgeler; Fowler, s. 231 -4, 270-1.
168) M sr'da Protestan m isyoner faaliyetleriyle ilgili olarak aadakiler iyi bir seimdir:
R. Anderson. History o f the American Board o f Commissions for Foreign Missions
to to the Oriental Churches (Boston. 1872) J. B alal. Assignment, Near East (New
Bu giriimlerin sonucu olarak kk ama aktif Katolik ve Protes

tan cemaatleri olutu. Bu iki cemaatin dinamizminin etkisiyle, Kopt
kilisesi yzyllardr sren uyuukluktan kurtuldu. Bu meydan oku
ma eski kiliseyi temellerinden sarsarken, evlatlarn da anl bir ge
miin snmeye yz tutan alevini canlandrmaya yneltti.
Bir Yenilik
V.
Cyrilin Austos 1927de lmnden sonra, Kopt hiyerarisi
patrik seiminde uygulanan geleneksel yntemde bir deiiklie git
ti. O gne kadar patrikler, Kopt toplum nderleri (arkonlar) ile n
de gelen din adamlarnn ibirliiyle, Didascalliann zamanla eref
lenmi kurallarna ve bunlarn Ortaa yazarlarndan kalan yo
rumlarna dayanarak, sradan papazlar arasndan seilirdi. Yirmin
ci yzyln ilk onyllannda, ilerleme ve eitim konularnda ruhban
snf ile sivil kesim arasndaki denge sarslmt. Kopt toplumu
yeleri sosyal ve mesleki bakmlardan hzla ilerlerken, kilisedeki
ynetim kadrolar genelde eitimi geri insanlar tarafndan doldurul
mutu. Sivil kesimde din grevlilerine kar artan ilgisizlik vahim
sonular verdi. Piskopos ve bapiskoposlar patriklik makam iin
ekiirken, toplum pasif ve kilise iindeki gelimelere kar ilgisiz
kalyordu. Son patrik ite bu ortamda ibana getirildi. Birinci
si, skenderiye ve Behaira Eyaleti bapiskoposu XIX. Johannes
(1927-42). kincisi, III. Macarius unvanyla baa geen Asiut ba
piskoposuydu (1944-5). ncs, Girga bapiskoposu II. Yusab
(1946-56) idi ve Yunanistanda biraz teoloji renimi grdnden
o dnemde teki adaylardan biraz daha iyi grlyordu. lk ikisinin
ynetim dneminde kilise yapc politikalarn yoksunluunu yaar
ken, nc patrik dneminde i makam satn almaya ve yozla
maya kadar uzand. Bu acnas durum karsnda doan tepki,
Kopt toplumunun hzla yeniden uyanna yol at.
York, 1950): A. J. Dain, Mission Fields Today: A B rief World Survey (Londra,
1956): A. D em psey, Mission on the Nile (Londra, 1955): M. Fowler, Christian Egypt
(Londra, 1901): Handbook o f Foreign Missions o f the United Presbyterian church
o f North Am erica (Philadelphia, 1907) ve the Board o f the W om en's G eneral M issi
onary Society (Pittsburgh): A.H. H ourani. Minorities in the Arab World (Oxford,
1947): C.R. W atson. Egypt and the Christian Crusade (Philadelphia, 1907). Daha
fazla bilgi iin bkz. K.E Moyer, A Selected and Annotated Bibliography o f North A f
rica and the and Middle and Near East (N ew York. 1957): Fowler, s. 235-69 on
Anglikan m ission. 274-9 on Am erican Presbyterian m ission. 280-2 on other P ro
testant m issions.
Patriin zel hizmetisinin kilisenin mali ilerine karmas ve

kilise ii atamalarda etkili olmas yznden patrik ile cemaat ara
snda meydana gelen tartma, Kopt tarihindeki en vahim skandallardan biridir. Ardndan , Toplum Konseyi feshedildi ve bozulan
durumu dzeltmek zere bir kararnameyle yirmidrt Kopt lider
den oluan bir bamsz komisyon atand.169 Patriin, Kopt tarihin
de ilk kez Kopt Milli Cemiyeti adl bir rgtn ar unsurlar ta
rafndan karlmas, Koptlar arasnda duygularn nasl galeyana
geldiini gsterir.170 Yeni komisyon her kesim tarafndan olumlu
karlanmakla birlikte, yeler ksa sre sonra patrik ve yozlam
evresiyle kar karya geldi. Bu arada kt danmanlarn etkisi
altnda kalan patriin an zorbaca bir tutum benimsemesi ve rt
be indirimi tehditlerine bavurmas sonucu piskoposlar da kar
sna gemilerdi. Sonunda kilise hiyerarisi de Konseyin tarafna
geerek birleik bir cephe oluturdu. Patriin davranlaryla ilgili
birka aratrmadan sonra, Kutsal Sinod ve Toplum Konseyi ortak
bir karar alarak, Yusab kilise ynetiminden uzaklatrd. Bu ko
nudaki bavurunun hkmet tarafndan Eyll 1955de yaynla
nan bir kararnameyle kabul edilmesi zerine, bahtsz patrik yetki
lilerin eliinde Asiuttaki Dair al-Muharrak manastrna srgne
gnderildi. Onun ruhani yetkileri de bapiskopostan oluan bir
kilise komisyonuna devredildi. Yusab 14 Kasm 1956da ld. Ay
n yln 10 maysnda Mena adnda ermi bir mnzevi VI. Cyril un
vanyla onun yerine seildi. Sonunda btn Koptlar yeni bir dne
min balangcn sevinle karlad.
169) Bu kom isyona atanm yelerden biri olarak, patriyarkal m ekanizm ann alm as
n ieriden izlem ek olanana sahip oldum. A ada anlatacaklanm notlara deil
bellee baldr. G elim elere bal olarak kurulan soruturm a alt-kom itelerinde g
rev yaptm. Ruhban snfnn yeleri ifade verdiler ve oturum larn harfiyen kayd tu
tuldu; eer bunlar patriklik arivinde korunduysa, gelecekteki bilim adam larna a y
dnlatc ayrntlar salyacaktr. Hkm etle aram zda balant kuran kabinenin
Kopt yesi G u in d y(B ey) Abdlm alikti. Eski bir Y ksek M ahkem e yesi olan bu zat,
son derece drst ve yrekli bir insand.
170) Cem aat l-U m m a el-Q ibtiya'. Bir m odern yazar.Edw ard W akin, A Lonely Minority,
the Story o f Egypt's Copts, the Challenge o f Survival for Four Million Christians
(N ew York, 1963). s. 93 bu konunun etrafnda gezinm itir. O lay henz ok scak
olduundan ve k aynaklar yaym lanm adndan, ayrnt verm ek neredeyse olanak
szdr. Dnem in olaylarnda m tevaz bir rol oynayan bu satrlarn yazar, bir R oc
kefeller bursuyla M sr Tarih Cem iyeti iin yapt 'Arap Dnyasnda M odernlem e
balkl alm ada olaylar daha ayrntl aklam tr. Yayn editr aflk Gorbal'n elim vefatndan sonra bu alm ann akbeti belirsiz kalmtr.
Modem Reform
Kopt kilisesi en karanlk dnemlerinde bile mensuplan arasn
da reformcu ve ilerici kiilerden yoksun kalmamt. II. Yusab d
neminde niversite mezunlarnn kilise hiyerarisine katlmaya
balamasyla rahip snfnn kstl eitim dnemi almaya balan
d. Bu hareket, evresini ardllarna gre ok daha apl danman
larla dolduran VI Cyril dneminde daha da hzlanm, Kopt Kutsal
Sinodu, dindarlk, drstlk ve hizmet davasna sarslmaz bal
lkla iyi bir eitimi kiiliinde birletiren gen cemaat mensuplar
n byk lde bnyesine almaya balamtr.
Yeni anayasa ile dinsel zgrlklerin snrlar geniletilirken,
Koptlar byyen cemaatin gereksinmelerini karlamak zere ba
ta byk kentler olmak zere lke apnda yeni kiliseler ina et
mitir. Kopt mimarisinin antik rnekleri, olaanst yetenek ve
vizyon sahibi insanlar tarafndan yeniden canlandnlmtr. Zamalek kilisesi,171 eskinin canlandrlmasyla modern olann uyarlan
mas konusunda parlak bir rnektir. skenderiyedeki St. Mark Katedralinin yeniden ina edilmesiyle eski bakent hatr saylr bir
ibadet evine kavumutur. Bata kalabalk Shubra mahallesi ol
mak zere, Kahirenin eitli yerlerinde ondan fazla yeni kilise or
taya kmtr. Kltr Bakanlna bal Arap Antlarm Koruma
Komisyonunun kamu, kaynaklarndan yapt katklarla eski tari
hi kiliseler restore edilerek koruma altna alnmtr.
imdilerde Sosyal ler Bakanlmn yakn denetimi altnda olan
Kopt hayr kurumlarnn lkenin drt bir yannda oalmas sonu
cu, bata Kopt Kz Koleji ve Kahire Kopt Hastanesi olmak zere l
kede bir ok vakf kurulmutur. Kopt hastanesi Msrdaki en iyi
salk merkezlerinden biri olup mezhep ve inan fark gzetmeksizin
tm hastalara hizmet vermektedir. Son yllarda eitim kurumlarnn
milliletirilmesi zerine ok sayda Kopt zel okulu Eitim Bakanlna devredilmekle birlikte, Kopt teoloji eitimi Toplum Konseyinin
sorumluluunda srdrlmektedir. V. Cyril dneminde kk ve
nemsiz bir kurum olarak ortaya kan Kopt Kilise Koleji, Mahmasadaki eski merkezinden Anba Ruweisteki grkemli yapya nakle
dilmi, bu geni arazide gzel bir ek binayla geniletilmitir. Kolej
171) Mimar R am ses W ia Waef. Paris Polytechnic'ten mezun olup M sr parlam en to
sunun eski bakanlarnda birinin oludur. M im arlnn van sra, vitray, resim
ve m ozaik dallarnda da ustaca eserler verm itir.
halen blmden olumaktadr. Yalnz ilkokul mezunlarna ak

be yllk bir eitim veren orta blm; orta eitim mezunlarna yl
lk bir eitim veren ileri blm; ve ruhban snfna katlmak isteme
mekle birlikte ilahiyat konularna ilgi duyan her renciye ak ak
am kurslar. imdiki mdr, Manchester niversitesinde Kopt
aratrmalar dalnda felsefe doktoras yapm Dair el-Muharrak
manastrndan bir rahiptir. Kolejin zel bir blm -Aziz Didymus
Krler Enstits- Kopt ayinlerinin icrasnda nemli bir yeri olan
okuyucularn eitimine ayrlmtr. Bu kolejden mezun olmayanla
rn rahiplie kabul edilmeyecei konusunda piskoposlar arasnda
zmni bir anlama vardr. Son yllarda Msr niversitelerinin edebi
yat, fen, hukuk, ziraat ve mhendislik fakltelerinden mezun gen
ler de renciler arasnda yer almaktadr. En sonunda gerek bilim
adamlarnn kilise hiyerarisine girmesi, bir Kopt din rnesans iin
hayrl bir balang olarak kabul edilebilir. Ayn dzeyde eitimli
gen insanlar da manastrlara katlm olup ileride bunlarn pisko
poslua ykselecei kesin gibidir. Bazlar daha imdiden, len eski
kuaktan piskopos ya da bapiskoposlarn yerini almtr.
Ksmen dinsel eitimdeki ilerlemeden esinlenen Kopt genlii,
ruhban snfndan niversite mezunlaryla ibirliine girerek gen
Koptlan din ve kilise konularnda eitmek zere bir Pazar Okulu
hareketi balatt. Yzlerce yllk bask ve tecrit sonucu, dinsel ge
lenekleri korumakla birlikte cehaletin boyunduruu altna girmi
bir ruhban snf meydana gelmiti. Koptlar iin ibadet usulleri,
hayattan ve anlalr olmaktan uzak salt biim halini almt. Pa
zar Okulu nderlerinin ilk ii, gnll eitim yoluyla bu tehlikeyi
ortadan kaldrmak oldu. Bunlar, alakgnll ba ve katklarla
yola karak, cra blgelerde ok sayda okul kurmay ve kent bl
gelerinde dinsel eilimli renciler iin yurtlar amay baardlar.
Dinsel kltr alanna gelince, ana olay bilim evrelerinde ha
tr saylr bir ilgi uyandrd. Bunlar Kopt Mzesi, Kopt Arkeoloji
Dernei ve Kopt Aratrmalar Enstitsdr.
Kopt Mzesi, mteveffa Morkos Smaika (Paa) tarafndan 1910
ylnda eski Kahiredeki Babil Kalesi mevkiinde Muallaka kilisesi
yaknlarnda tek bir salon iinde, V. Cyril in onayyla kuruldu.172
172) Daha sonra dilde (ngilizce. Franszca. Arapa) zengin resim lerle bezenm i m
ze rehberleri yaym lam aya balad. Arapa rehber iki cilt halinde yaym land, (K a
hire. 1930-32). ngilizce ve Franszca rehberler daha kk brorler halinde Kahire'de 1937 ve 1938 yllarnda yaym land.
Morkos Paa, patrikten ald yazl izin sayesinde tm tarihi ma

nastrlar ve kiliseleri tarayarak arkeolojik deeri olan hereyi m
zede toplad. Kiisel arln kullanarak eski Kopt evlerinden de
erli eyalar da buraya getirdi. Devlet olayla ilgilendi ve sonunda
Kltr Bakanlna balanarak Kopt mimari tarznda ina edilmi
imdiki binaya tand. Aralarnda grkemli Bawit ve Aziz Jeremi
as koleksiyonlar olmak zere, Msr Mzesindeki Kopt kkenli
antlar da buraya nakledildi. Eski vakflarda bulunan boyal ta
vanlar olduu gibi buraya tanrken, binann atmosferini canlan
drmak iin ssleme olarak renkli camlar kullanld. Mze ksa s
rede deerli eyayla dolup tamaya balad. Ta iilii, dikili ta
ve mezartalar, ahap ileri, ev eyalar, tekstil rnleri ve nak
ilemeleri, seramik, porselen ve cam, ilenmi fildileri, ikonalar,
freskler ve duvar boyamalar ile her trl ev eyas ayr ayr salon
larda tehir edildi.
Kopt Mzesi byyerek bugn Msr Mzesi ile slam Eserleri
Mzesi arasnda deerli bir yer almtr. Kitapl da, basl ya da
elyazmas halinde olsun Kopt kaynak belgelerinin korunduu bir
hazine haline gelmitir. Kopt papirs yazmalar, yazl mlek par
alan, elyazmalar ve her trl yazl malzemeden oluan esiz bir
koleksiyonu barndrmaktadr. Nag Hamadide bulunmu olan
Gnostik papirs yazmalan, son yllardaki en deerli buluntular
arasnda burada yer almaktadr. Sergilenen eserler arasnda, e
itli kaynaklardan gelen Hristiyanlkla ilgili Arapa elyazmalan da
bulunmaktadr.173
Kopt Arkeoloji Demei, Boutros Gali Paanm torunlanndan Mirrit Gali tarafndan 1934 ylnda Kopt Sanat Dostlan Demei ad al
tnda kurulmu, 1938de imdiki adn almtr. Dernein Blteni
dnyann drt bir yanndan en byk Kopt aratrmaclannn katklann salam174ve yaynlan hzla artmtr.175 Demek son yllarda
Thebaidde Luxor yakmlanndaki St. Phoebamon Manastnnda Kopt
tarihiyle ilgili bir kaz srdrmektedir.176
173) M orkos H. Sm aika (sic). Catalogue o f the Coptic and Arabie Manuseripts in the
Coptic Musum, the Patriarchate. the Principal Churches o f Cairo and Alexandria
and the M onasteries o f Egypt. 2 cilt. (Kahire, 1939-42).
174) 1935'ten 1959 ylna kadar B ltenin onbe cildi yaym lanm , ilk ya da drt
cildin basklar tkenm itir.
175) Dernein yaynlar drt balk altnda toplanm aktadr: (1) Sanat ve Arkeoloji. (2) Ka
zlar. (3) Metin ve dokm anlar, (4) Muhtelif. Toplam olarak 22 cilt yaym lanm tr.
176) Bu kaznn sonulanln Le Monastre de Phoebamon dans le Thebaide bal al-
Kopt Aratrmalar Enstits177bir bakma yukardaki iki kuru

luun doal bir sonucu saylabilir. Msrda Kopt aratrmalar ala
nnda eitim ve aratrma almalar yapacak bir kuruma uzun
zamandr ihtiya duyulmaktayd. Kk bir uzman grubu, snrl
olanaklar ancak snrsz bir zveriyle, Kopt Toplum Konseyinin
kullanma sunduu Anba Ruweisteki geni binada bu d gere
e dntrd. Enstit, Msr uygarlnn Kopt dnemi olarak ad
landrlabilecek, hanedanlar dnemiyle slami dnem arasndaki
bin yllk gei dnemini her cephesiyle aratrmak amacyla ku
rulmutu. Planda, halen gereklememi olmakla birlikte, enstit
nn oniki blmden olumas, burada Kopt dili ve lengistii, ta
rih, sosyal aratrma, arkeoloji, sanat, hukuk, kilise, mzik, teolo
ji, Etiyopya ve Afrika aratrmalar, Semitik ve Arapa Hristiyan
metinler alanlarnda aratrmalar yaplmas ngrlmekteydi.
Balangtan itibaren, Kilise ve Konsey tarafndan finanse edil
mekle birlikte bu projenin sekter ya da dinsel bir karakter tama
d, Msr uygarlnn Kopt ve Hristiyan ama tesadf eden bir
blmn aratrmay hedefledii vurgulanmt. Enstit, en ufak
bir ayrmclk gdlmeksizin her mezhep ve inantan bilim adam
larna akt ve bu tasar Msr iinde ve dnda salam destekler
buldu. Kitaplnn kaynaklar gz kamatrc bir hzla byrken,
ye says da srekli art kaydetti. Bu kurumun ibirliine git
mesi kukusuz, Msr uygarlyla ilgili aratrmalarda nemli so
nular douracak ve dinsel aratrmalar alannda standartlarn
ykselmesine de yol aacaktr.
tnda drt cilt halinde yaym lanm as planlanm tr: (1) Arkeoloji. Ch. Bachatly tara
fndan. (2) Metinler. R. Remondon, W.C. Till ve Yassa Abdlm esih tarafndan (3)
Bitkilerin ve Malzemenin Analizi, E.A.M. Greiss. A.K. El-Duveyni ve Z. skender ta
rafndan. Yalnz 2. cilt 1965 ylnda Kahire'de yaym land. Y ukanda ad geen y a
zarlardan bazlarnn lm .nedeniyle, bu nem li alm ann teki ciltlerinin y a
ym lanm as gecikti.
177) Buna paralel bir K atolik kuruluu olan 'Institut C opte, bir Fransiskan rahibi olan
Pere Sylvestre C hauleur tarafndan 1952 ylnda kuruldu. Kopt kltrn konu
alan 'Les C ahiers Copte' bal altnda on kadar bror yaym lad. Bir dier F ran
siskan rahibi. Peder M artiniano Roncanglia. 'Centro di stdi orientali della custo-'
dia Francescana di Terra Santa' adl bir baka K atolik kurum u oluturm ay st
lendi. Bu kurulu C optica' bal altnda bir dizi yaym lam aya balad. Bu iki k u
rulu ta Kahire dedir. M. Cram er, Das Christlieh-Koplische Agypten. Einst imci
Heute s. 95.
Enternasyonalizm ve Ekmenlik
ln kenarnda ackl bir halde duran, yllarca kum frtnala
rna gs gerip zamann birikintileri iinde boulan byk ve
yalnz bir Msr tapma gibi, antik Kopt kilisesi de Hristiyan uy
garlnn kenarnda yalnz yaamn kimse farketmeden srdrd
ve sonunda zamann ve unutuluun kumlan altnda gmld.
Tpk bir grkemli tapmak gibi o da, deiim rzgrlanyla darbelendii halde yklmaz olduunu kantlad. Bir organizma olarak,
aralksz devam eden kavgayla zayf dmesine ve biriken molo
zun arl altnda kalmasna ramen hayatiyetini yine de korudu.
Son onyllarda, ieride gvenlik ve zgrln gelimesi dardan
sempati ve destein artmasyla, evlatlar antn evresinde biriken
kumlan temizlemeye balaynca, az da olsa parlama emareleri g
rld. Bu grevi yerine getirmek iin yukanda ad geen tm ku
rumlar, cehalet ve formalizm tozunu yavaa zerinden silkmeye
balayan bir kilise hiyerarisi ile el ele vermek ve kendi tarihsel mi
rasna byyen bir ilgiyle yaklaan uluslararas dinsel kurulular
la ibirliine gitmek zorundadr.
Kopt kilisesi 451 Kalkedon konsilinin karanlk gnlerinden bu
yana kendi ilkelliinin yalnzln, kendine zg spiritalizmi ve
monofitizim diye adlandrlan sarp yolu semiken, denizar ve
uzak iklimlerdeki eski dost ve dmanlarna kar zgvenini im
di yeniden kazanmaktadr. Patriklerin teki Hristiyan mezhepleri
ne kar mesafeli ve kukulu davranma gelenei yerini, yava da
olsa dier kiliselerle ve uluslarla karlkl sayg ve ll bir ibir
lii anlayna brakmaktadr. Kopt kilisesi, Dou ve Afrika karde
kiliseleriyle kurduu ilikiler ve karlkl ziyaretlerle, bu tarihsel
akrabal daha da bilince karmaktadr.
Asyada Sryaniler, Ermeniler ve Hintlilerle dosta temaslar ya
pld gibi, 1963te Kuveyte bir Kopt piskopos atanmas projesi,
kmsenmeyecek bir baardr. Afrikadaki almalar daha da
youn olmutur. Bu ktadaki lkeler arasndaki tarihsel balar ne
deniyle, Msrn Afrikann hem Hristiyan hem Mslman nfu
suyla dinsel ilikileri daha da gelitirmesi beklenmektedir. Afri
kadaki genel tablo erevesinde Etiyopyann Koptlarla ilikisi he
men gze arpmaktadr. Etiyopya kilisesinin Msrl bir bapisko
pos tarafndan ynetilmesi geleneine -bu gelenek .S. 340da Frumentius zamanna kadar dayanmaktadr- son verilmesi bazlar
tarafndan hiziplemenin ortaya kmas olarak yorumlanmtr.

Bu ciddi bir hatadr. EtiyopyalI Anba Basiliusun 28 Haziran
1959da ilk EtiyopyalI Patrik-Katogigos olarak kutsanmas, by
yen milliyeti duygulara uygun olarak atlm akll bir admdr. ki
kilise arasndaki ba artk kiisel deil doktriner bir nitelik kazan
mtr, nk kutsanma belgesiyle iki kilise arasndaki ilikiler da
ha bir akla kavuturularak derinletirilmitir. skenderiye Papas ve Aziz Mark Kilisesi Patrii, ynetimi altndaki tm karde
kiliselerin dorudan ve kabul edilen ba olmutur. Bu ba olarak
kabul edilme olgusu, papa VI. Cyrilin geenlerde gerekleen Eti
yopya ziyaretiyle somutlanmtr. Etiyopyada bugn toplam yirmi
drt piskopos bulunmaktadr.
Kopt Kilisesinin Sudanda biri Hartum biri de Omdurmanda ol
mak zere iki bapiskoposu bulunmaktadr. Gney Afrikada n
ceden beri bir Kopt piskopos vard. Bir Kopt ile evli olan Ganann
eski devlet bakan Nkrumah, lkesinde kaplan Kopt kilise almalanna amtr. Uganda ve evre lkelerden be milyon Afrikal
Hristiyan temsil eden kiliselerin Kopt Kilisesi ile birlemeyi tasar
lad yolundaki haber, henz dorulanmamakla birlikte, byk
bir admn mjdesidir. Smrge ynetiminin boyunduruundan
yeni kurtulmu olan bu lkelerin, dinsel nderlik ve ruhani reh
berlik iin gzlerini tek Afrika kkenli kiliseye sahip olan Msra
evirmeleri doaldr.
.
Kopt Kilisesinin yaayan bir gerek olarak kabul edilmesiyle
birlikte, Avrupa ve Amerikadaki Hristiyan kiliselerine ynelik ac
duygular hzla silinmektedir. ABDnin Illinos eyaletinin Evanston
kentinde 1954 yaznda dzenlenen Dnya Kiliseler Konseyine
Kopt Kilisesini resmen temsil etmek zere delegenin gnderil
mesi,178 Hristiyan Batya alma ynnde kendiliinden ilk yakla
m olmutur. Bu Kopt temsilciler, ekmenik dnyaya hogeldiniz niteliindeki iyi niyetli konumalar iddetle protesto ederek,
kendilerinin 451 ylna kadar ekmenik hareketin iinde oldukla
rn, 451 Kalkedon konsilindeki aalanma ve adaletsizliklerden
sonra bu dnya hareketinin ilk aamasndan ayrldklarn, Hris
tiyan kardelii, anlay ve karlkl balayclk ruhunun yeni
den douuyla Koptlann eski keye ekilme politikasn terkede178) Bu kii. D eyr El-Sulyan rahiplerinden (imdi Piskopos Sam uel) Peder M akary
El-Suryani. eski bir savc ve imdi Guiza'da sekler bir rahip olan Peder alib Sourial ve bu satrlarn yazaryd.
rek, binbeyz yllk bir aradan sonra dnya kiliseler topluluu

iinde kendilerine den rol oynama karar aldn sylediler.
Evanstondan bu yana Konseyin ve ona bal Merkez Komitesinin
ald kararlarda Koptlar varlklarn duyurmutur. Papa VI. Cyril
ekmenik almalar iin zel bir piskopos atayarak bu konuya ve
rilen nemi gstermitir. 1954ten bu yana Koptlar Konseyin hi
bir oturumunu karmad gibi, kinci Vatikan Ekmenik Konsiline kendi gzlemcilerini gndermitir.
Kabuuna ekilmi olan Kopt Kilisesi uzun bir aradan sonra
nihayet ekmenik dnyadaki yerini almaktadr. Ancak bu konu
da henz son sz sylenmi deildir. Kopt Kilisesi, 1954 baharn
da Lbnan Hamdounda yaplan Mslman-Hristiyan Kongresine temsilci gndererek yeni bir adm atmtr. Otuz kadar l
keden gelen yars Mslman yars Hristiyan yaklak seksen
din adam, karlkl gven ve sayg anlayyla, slamn ve Hris
tiyanln yandalar arasnda anlay ve kardelik duygularnn
gelimesi iin aralksz alacaklarna Tanrnm huzurunda ye
min ettiler.179 Msrda on yzyldr Mslmanlarla birlikte ya
ayan Koptlar, temel ilkelerine aina olduklar bu uluslararas ve
dinleraras harekette nemli bir rol oynadlar. Hibir ey yukar
daki yemin kadar Kopt zihniyetine yakn olamazd. Bu yemin 14
ubat 1955 skenderiye Deklarasyonu ile bir kez daha dorulan
d. Mslman ve Hristiyan din adamlar Her iki dinin mensup
lar arasnda arkadalk ruhunun gelimesi, nyarg ve yanl anlamarm ortadan kalkarak kardelik ve karlkl anlay ortam
nn yaratlmas iin ellerinden geleni yapacaklarna180yemin etti
ler. Bu yemin, uluslararas ibirlii ve kardelik ynndeki Kopt
zlemlerinin tam bir ifadesidir.
7. KOPT NANCI VE KLTR

Hiyerari
Hiyerari, kurulduu gnden beri Kopt Kilisesinin belkemii ol
mutur.181 Uzun tarihleri boyunca Koptlar din adamlarna byk
179) Handbook for Fellowship o f Muslims and Christians, 'the Bham doun Covenant', s.
22-3.
180) Ibid, The Alexandria Declaration, s. 23-9.
181) afi ibnel Assai tarafndan Arapa olarak 1238 ylnda yazlm ve birka kez b a
slm olan Kopt yasalar 'Nom cano' iyi bir kaynak olabilir. Burada kullanlan
sayg gstermi, Kopt tarihinde hi te az olmayan zellikle byk

snav gnlerinde ruhani nderlik iin gzlerini onlara dikmitir. Ne
katliam, ne zulm, ne grevden uzaklatrma ne de mallarna elkonmas Koptlan bir toplum olarak ortadan kaldramam, btn
bu frtnal dnemlerde kilise hiyerarisi inananlann destekisi
olarak aralarnda yer almtr. man ve metanet onlarn ayakta
kalmak iin tek dayanaklar, yasal gcnden dolay deil dindarl
ve Allah adam olmas nedeniyle korkup saydklar Patrikleri de
evresinde toplandklar g merkezi olmutur. Kopt Kilisesi, tam
bir kilise hiyerarisine sahip belki ilk deil ama en eski kiliseler
den biridir. lk skenderiye Patrii Aziz Markos zamannda bile ki
lisenin bir piskoposu, presbiterleri ve diyakozlar olmutur.
imdiki Patrik VI. Cyrile gelinceye kadar Patriklerin tam unva
n yledir: Byk skenderiye Kentinin ve Msra Bal Toprakla
rn, Kutsal Kuds Kentinin, Etiyopyann, Nbyenin, Pentapolisin
ve Aziz Markosun Vaaz Verdii Tm Topraklarn Kutsal Papas ve
Patrii.182Patrik VI. Cyrilin atanmasyla ilgili 10 Mays 1959 tarih
li hkmet kararnamesinde bu unvan anlam bakmndan deil s
zel olarak deitirilerek ksaca skenderiye Papas ve St. Mark Ki
lisesinin Patrii biiminde ifade edilmitir.183 Bundan nceki tm
tanmlardan daha ksa olmakla birlikte bu unvan daha geneldir ve
Etiyopyada skenderiye Kilisesine bal bir patriin mevcut oldu
u yeni durumla badar niteliktedir. Etiyopya patrii drt apostolik patrikten biri olup teki patrik de Roma, Antakya ve Efes
patrikleridir. Bu sonuncusu daha sonra krallk kenti olan Konstantinopolise devredilmitir. Bunlara bal olarak patriklik ta
nnmtr. Kutsal konumundan tr Kuds, Antakya ana kilise
sine uzakl nedeniyle Selevko-Ktesiphon ve Etiyopya. Yalnz drt
apostolik patriin, bapiskopos ya da piskopos atamak, doktrin
konularn grmek zere byk ya da genel sinod toplamak yet
kisi vardr. Koptlar Papa ya da piskoposlarnn yanlmazlna
M urqus Girgis'in (Kahire. 1927) basksdr. N om canon ile ilgili literatr iin bkz.
Graf, II. 401-3. A. Fortescue, Lesser Eastem Churches. s. 252-9 eski olm akla
brlikte yararl bilgiler verm ektedir. Ne var ki bu alma, byk nyarglar tayan
bir K atolik yazara kar gereken ihtiyatla karlanm aldr. M. Cram er, Das Christ
lich-Koptische gypten, s. 95-6. varan snrl ksa notlar verir.
182) Fortescue. (s. 255) 3 no.lu dipnotta 'Papa' terim inin Kopt kilisesinde kullanlm
olm asn deerlendirm em itir. Bir yukardaki dipnota bkz.
183) Burada zetlenen son gelim elere ait bilgiler. Piskopos Sam uelin 1963 Eyllnde Am erika'daki Koptlar ziyareti srasnda edindii bilgilere dayanm aktadr.
inanmazlar ama tm kilise ilerinde onun mutlak otoritesini tanr

lar. Kurallara uygun olarak seilip resmen greve baladktan son
ra hibir g onlar grevden alamaz. Patriin ylda bir kez genel
sinodu toplamas, bapiskoposlarn da ylda iki kez kendilerine
bal piskoposlar yerel sinod altnda toplantya armas bekle
nir. Yerel sinodlar yerel sorunlarla ilgili nisbeten az nemli konu
larda karar alabilir.184 Kopt patriklerinden sz edilirken Dnya
Yargc unvan da kullanlmtr.185
Kopt patriinin seim yntemi ilgintir. Teorik olarak tm ulus
seime katlr. Pratikte, Kutsal Sinod yeleri, Toplum Konseyi ve
Kopt ileri gelenleri aday zerinde anlar. Adaylarn mr boyu
bekr yaam kei olmas, ebeveynlerinin ilk evliliklerinden o
cuklar olmas ve en az elli yanda olmas arttr. Dindarl, kl
tr ve engin bilgeliyle tannm olmalar, dinsel hizmetleri yerine
getirmelerine engel olacak fiziksel aksaklk ya da kronik hastalk
lar olmamas gerekir. Kura ile yaplacak son seimden nce, kili
selerde gn boyunca dua edilir ve nc gnn arifesinde b
yk bir ayin dzenlenir. adayn adlarnn yazl olduu kk
parmenlerle birlikte, yi oban sa Mesih yazl bir parmen
mhrlenmi bir zarfa konur. Bu zarf mihraba yerletirilir ve da
ha sonra genellikle patrie vekalet eden en yal bapiskopos tara
fndan cemaatin nnde alr. Ardndan sekiz yalarnda bir o
cuk adaylardan birinin adn seer. Eer drdnc parmen se
ilmise, adaylardan hibiri kutsal greve layk deil demektir ve
tm sre yeniden balar. Bu yntemin altnda yatan fikir, cema
ati patrik seiminde kiisel sorumluluktan uzaklatrarak patrii
Tanrnn inayetiyle semek ve onun yalnz Tannya kar sorumlu
olmasn salamaktr.
Daha sonra aama aama tm bapiskopos ve piskoposlar ta
rafndan kutsanr. Onlar yeni patrii ilkin diyakoz ve rahip olarak,
ardndan barahip (Hegomenos ya da Qummu) ve son olarak pis
kopos olarak ellerini zerine srerek kutsarken, yeni patrik nle
rinde eilir. Sonunda patrik tahta kar ve tekiler onun nnde
eilerek ballk yemini ederken cemaat sevincini dile getirir, yeni
patrik de herkesi kutsar.
184) bn l- Assai. Laws s. 21-8
185) Fortescue, loc. cit. . bu unvann 439 Efes Konsili'ne b akanlk yapan Byk St.
Cyril'den sonra greve gelen Grek ve Kopt skenderiye Piskoposlar tarafndan b e
nim sendiine iaret eder.
Tarihte hi bir dzmece patrik olmamtr. Bu makamn getirdi

i hem manevi hem fiziksel yk ve tehlikeler ylesine byktr ki
bu ie seilenler genellikle bu grevi yapmak istememilerdir. Ba
z patriklerin seimden sonra, yaadklar manastrlarn cra hc
relerinden zincirlerle srklenerek grev yerine getirildii bilin
mektedir. Ancak bir kez seildikten sonra, grevlerini byk bir
zveri ve gayretle yerine getirmilerdir. Eski siyah giysilerinin ze
rine piskoposlara has siyah turban takmakla birlikte, bazlarnn
gnlk d giysilerinin altnda tenlerine deen kaba ynden gm
lek giydikleri sylenir. Dnya nimetlerinden iddetle uzak bir ha
yat srerken, bazlar yalnzca hizmetkrlarnn nnde yatakta
yatm, kendi balarna kalnca hemen uyumak iin kaba yer ya
taklarna uzanmtr. Gelirleri, inananlarn kiliseye balad mal
varlnn getirisi ile kiisel balardan ibarettir.
Patrikler tarafndan atanan, dorudan ya da dolayl onlara ba
l olarak grev yapan bapiskopos ve piskoposlarn toplam says
elliyedidir. Bunlar be snf altnda toplanabilir. Msr iindeki ondokuz kilisenin bapatrii birinci kategoriyi, yedi byk manast
rn piskopos unvan tayan barahibi de ikinci kategoriyi olutu
rur. nc olarak, VI. Cyril tarafndan atanan, biri sosyal ve
ekmenik almalardan,186teki teoloji ve eitim konularndan so
rumlu187ve Kahirede grev yapan iki yeni piskopos gelir. Drdn
c kategoride, yabanc lkelerde grev yapan be piskopos ya da
bapiskopos -Kuds, Sudan, Uganda, Gney Afrika ve Ku
veytte188- yer alrken, Etiyopyadaki 24 piskopos ve bapiskopos ta
beinci kategoriyi oluturur. Piskoposluklarn says zaman iinde,
nfusun oalp azalmasna bal olarak deiiklik gstermi,
Arap stilas ncesinde yaklak yz bulmutur.
Kilisenin yardmc-patrii vardr. Bunlardan ikisi papaz
olup, biri Kahirede teki skenderiyede patrikhanenin ynetim i
lerinden sorumludur. Kudsteki yardmc-patrik, her zaman bu
nemli kilisenin bapiskopkoposu189 olmutur. Tm rahip olan
186) Piskopos Samuel, Kahire niversitesi Hukuk Fakltesi ve Kahire Am erikan niver
sitesi Eitim Fakltesi mezunu, Princeton niversitesi nden M. A. derecesi vardr.
Dnya Kiliseler Konseyi'nin Merkez Komitesi yesidir.
187) Piskopos eida. skenderiye niversitesi Edebiyat Fak ltesin in ngiliz Filolojisi
blm ve Kahire lhiyal Koleji m ezunudur.
188) 1963 yaznda ihdas edilm i olup m erkezi Joh ann esbu rgdadr.
189) im diki Bapatrik II. Basiles. aslen An ba Antonios m anastr rahiplerindendir.
Selanik'te leoloji doktoras yapm olup. Arapa ve Greke kitaplar yazm tr.
bapiskopos ve piskoposlardan sonra, tm evli olan sekler ra

hipler gelir. Bunlar sradan rahip (presbiter) ya da Hegomenos ve
ya Qummu rtbesinde barahip olabilir. Bir rahip kiliseye katl
madan nce evlenmelidir; aksi halde bekr kalr. Kars lrse, an
cak rahiplikten ayrlarak yeniden evlenebilir. Kiliseye girdikten
sonra kesinlikle evlenmek yoktur. Piskoposlar arasnda rahiplerin
eitim standardlan konusunda zmni bir anlamaya varlmtr ve
artk din kolejinden mezuniyet art koulmaktadr. Cemaatten ge
len balar ve nikh ve benzeri hizmetler karlnda yaplan g
nll demeler dnda, rahiplere kk bir maa verilmektedir.
Modern alarda Kopt kilisesinde diyakoz snf, esas olarak ko
ro hizmetlerine yardm eden ocuklardan olumaktadr. Kilise
iinde eskiden nemli olan diyakoz ve badiyakozluk kurumunu
canlandrmak yolunda baz almalar olmutur. Balangta diya
koz ve badiyakoz, rahip ve barahibe kout olarak kilise dnda
da dinsel hizmetlerin yerine getirilmesinde yardmc olurdu. Diya
kozlar kiliseye girdikten sonra evlenebilir, kanlan lrse yeniden
evlenebilirler. te yandan bekr kalp gnll olarak manastr ha
yat srdrebilirler ve bu durumda, piskoposluk ve hatta patriklik
dahil kilise hiyerarisinde en yksek grevlere kadar kabilirler.
Athanasius drdnc yzylda diyakozluktan patriklie yksel
miti. Kilise kaytlan incelendiinde ilk patriklerden ounun diya
koz ve badiyakozlar arasndan seilmi olduu grlr. Bu siste
min temelinde herhalde, keilerin ve mnzevilerin dnya ilerin
den kopmu olmasna karlk, bekr diyakoz ve badiyakozlann
patrikhane ilerinde daha verimli olaca dncesi yatyordu. Ortaada grlen patriklik tahtnn yalnz ldeki mnzevi keile
re aynlmas gelenei, sonraki zamanlarn bir yenilii olsa gerektir.
Koptlar arasnda lhi okuyucular genellikle kilisedeki krler
arasndan seilir. Ne var ki gnmzde baz kiliselerde artk bu
kural uygulanmyor. Bugn din kolejinin zel bir blm bunlann
eitimine ayrlmtr.
Kopt kilisesinde manastr kurallar hal byk nem tamak
tadr. Var olan yedi manastrn her biri, patrik tarafndan doru
dan atanan, kiisel olarak ona bal ve yerel bapiskoposa kar
hibir ykmll olmayan bir piskopos ya da barahibin yne
timi altnda tek bana bir birimdir. Btn piskoposlar, bapisko
poslar ve patrik, bu manastrlardaki saylar yz bulan kei
ler arasndan seilmektedir.
Kahire ve evresinde, monastisizm blmnde deindiimiz bir

ka rahibe manastr bulunmaktadr. Kopt rahibelerin imdiki sa
ys 150 kadardr ve bunlarn statsnde pek yaknda nemli de
iiklikler beklenmektedir. nceleri rahibeler yal ve sakat kzlar
ya da dullar olurdu. imdiki Papa VI. Cyril onlar cemaate kar
baz sorumluluklar yklenmeleri iin yreklendirmektedir. nce
leri bir petrol irketinde alm olan bir rahibe Avrupadaki sos
yal hizmet merkezlerini gezerek benzeri bir kamu hizmet ann
kurulmas iin almaktadr ve bu Kopt yaantsnda bir devrim
saylmaldr.
Son olarak, Kopt kilisesi iinde manastr dzeninin, kilise hiye
rarisi iinde herhangi bir stat sahibi olmakszn, ayr bir dinselsekler rgtlenme olarak ortaya ktn unutmamak gerekir.
Manastr dzeninin kilisenin kurumsal yaps iinde btnleme
si zamanla gereklemitir.
Ayinler ve Trenler
Kopt Kilisesinin ayin ve trenlerini inceleyenler, bunlarn ev
rensel sayg uyandran derin bir ruhsall yanstt konusunda
gr birliine varmlardr. Kopt kilisesine srekli olarak nyar
gyla yaklaanlar bile, kendi ilkel koullar ve evresi iinde icra
edilen Kopt dinsel trenleri karsnda hayranlk duymaktan ken
dilerini alamamtr. Dou kiliselerini inceleyen sekin bir Katolik
dinler tarihi bilgini unlar anlatr: Dnyann belki hibir yerinde,
bir Kopt kilisesine girdiiniz andaki kadar kendinizi uzak bir ge
mite hissedemezsiniz. Garip, karanlk bir binaya girersiniz: Bir
Avrupalmn girdii yerin bir kilise olduuna inanmas iin aba
sarfetmesi gerekir, nk bildiimiz hereyden ok farkl bir or
tamdr buras. Burada herey, altmz sra stunlardan, ke
merlerden, parlayan renkli caml blmelerden, dzenli sralardan
ok ok daha eskidir. Bir Kopt kilisesinde alak karanlk blgele
re, dzensiz klar olan bir labirente girebilirsiniz. Darack pen
cerelerden ieri ok az k girmektedir. Zamann kiriyle belirsizle
mi acaip, zengin renkleri ve anm altn rengini hayal meyal g
rrsnz. eride, ucuna beyaz devekuu yumurtalar190 balan
190) D evekuunun yum urtalarn kum a gm dkten sonra, biraz teye giderek gzleri
ni o n oklaya dikip kararllkla beklem esinin simgesi olarak kabul edilir.
m ipler kubbeden sarkmakta, karanlkta lmbalar gz krpmak

tadr. nnzde ince ahap oymalar ve zarif desenleriyle mihra
bn paravanas durmaktadr. evreniz, tozlu ve dank ama hari
ka ahap ilemeleriyle sanldr. Paravann arkasnda, mihrap
kntsn eimi yukan doru uzanmaktadr. Kaim stunlarn ve al
ak, kk kubbeler altnda uzanan duvarlarn zeri, Kopt ve
Arap harfleriyle yazlm zarif kitabelerle ssldr.191 Bu esinlendirici ortamda icra edilen eski Kopt ayini, Hristiyanln antik a
ndan kalma ok etkileyici bir sahneyi canlandrr.
Ayin, btn Kopt dinsel trenlerinin odak noktasdr. Vaftiz, ni
kh, lme hazrlama v.b. gibi tm trenler gelir ayine dayanr ve
komnyon ile biter. Koptlar bugn Byk Aziz Basilin, Aziz Gre
gory Nazianzeriin ve Aziz Markn olmak zere liturji kullan
maktadr. Sonuncusu yalnzca manastrlarda okunur. Bu litrjinin de Greke orijinal karlklar mevcut olmakla birlikte, Kopt
tarihinde bunlardan baka litrjiler de kullanlmtr. EtiyopyalIlar
14 litrjiyi muhafaza etmilerdir ve bunlardan bazlar herhalde
Kopt kkenlidir.192
Bir kilise iinde Kutsal Komnyon ayini iin kullanlan bir mih
rap ya da kilise avadanl, ayn gn iinde baka bir trende kulla
nlmaz. Komnyon ayininde datlacak kutsal ekmek, mayalanm
ancak tuzsuz olup, ayin gnnn sabahnda papaz ya da yetkili ki
i tarafndan frna verilir. Bu kk ve yuvarlak ekmek paralar
m) Fortescue, Lesser Eastern Churches, s. 288-9.
192) Kopta litrji iin. K ahire'de yaplan K opta-Arapa yaynlara ek olarak, aada
ki eserler kaynak olarak gsterilebilir. The Coptic Liturgy. Authorized by his H o
liness Abba Kirollos VI (yay. C optic O rthdox Patriarchate: Kahire. 1963): The Cop
tic M orning Service o f the Lord s Day (Londra. 1908): Coptic Offices. (Londra.
1930); The Liturgies o f St. Mark, St. James. St. Clement, St. Chrysostom. St. Ba
sil, (Greke) ed. J. M. Neale, (Londra, 1875): J. Garrido, La Messe Copte (Kahire.
Institut Copte). D aha eski eserler hl paha biilm ez deerdedir. : E. Renaudot, Lituriarum orientalium collectio, Accedunt dissertationes quatuor: () De Liturgiarum orientalium origine et autoritate, (II) D e Liturgiis Alexandrinis, (III) De L in
gua coptica, (IV) De patriarcha Alexandrino cum officio ordinationis ejustem, 2 c.
(Paris, 1706, ikinci basm Frankfurt, 1847): F. E. Brightm an, Liturgies Eastern
and Western (Oxford, 1896): ngilizce kaynak iin bkz. O. H. E. Burm ester'in Eas
tern Churches Quarterly (yay. Exeter) VII, 6 (1948) s. 373-403: VIII, 5 (1949) s. 1
39: VIII. 5, (1950) s. 291-316; IX, , (1951) s. 1-27 'Rites and C erem onials o f the
Coptic Church' bal altnda yaym lan m m akaleleri. Burm ester'in m akaleleri
nin sonunda kapsam l bibliyografya da verilm ektedir. Don Gregory Dix'in The
Shape o f the Liturgy (W estm inster, 1954) balkl alm asnda ver yer yararl b il
giler verilm ektedir: bkz. s. 162 T h e Egyptian Tradition' ve Prayer o f Oblation o f
Bishop Sarapion.' blm leri.
mn ortasnda bir ha ve evresinde 12 kk ha iareti ile Kopt litrjisinden alnm Agios O Theos, Agios Ischyros, Agios Athanatos
szckleri yazldr. Serviste kullanlan arap, fermente edilmemi
zm suyudur. Komnyonda kullanlan balca avadanlklar ara
snda tuzsuz ekmein konulduu dz gm tepsi (paten), tepsi ka
pann kutsal ekmee demesini nlemek iin iine konulan L bii
mindeki gm ubuk (asterik), iine kutsal kadehin konulduu ve
drt bir tarafnda kutsal tasvirler bulunan kutu (ark) saylabilir.
Ayin srasnda drt bir kesinde drder mum yanan mihrabn ze
rinde, bir kutsal kitap, ha ve sinek ve bcekleri kutsal kadehden
uzaklatrmakta kullanlan bir yelpaze bulunur.
Kopt kiliselerinde ayinlerde kullanlan giysi paralan ve avadan
lklar iin, temizlik ve saflk sembol olarak grld iin beyaz
renk tercih edilir. Ayini yneten rahip ve yardmclan, kilise iinde
ayakkab giymezler.
Byk ayin duas, kutlanacak gnn arifesinde akam duas
ile balar ve geceyars duasnda bir azizin anlmasyla devam eder.
Koptlar azizlerini ve ehitlerini asla unutmazlar ve her frsatta
anarlar. Ertesi sabah ayin litrjinin okunmasyla devam eder. Ar
dndan, cemaatin ayini yneten papazn sorulan yantlad uzun
bir iman tazeleme fasl gelir. Cemaat, bu blmde papaz ve yar
dmclaryla birlikte ayine ylesine bir cokuyla katlr ki, bu bl
m izleyen bir yabanc kendisini kilise yerine yanllkla baka bir
yere girmi sanabilir. Oysa hakikatte Kopt ayinin adeta z bu
noktada yatar ve cemaat bu srada olanca gcyle ayinin kudsiyetini yaamaya almaktadr. Koptlar bu srada, tpk ilkel ve gll
gtan uzak atalan gibi Tannnm varln duyduklanndan, olanca
gleriyle semaya seslenirler ve akla gelebilecek herey iin, ller
ve hastalar iin, yolda olanlar iin, Nil nehri iin, balk ve yaayan
herey iin, papazlar iin, kilise yneticileri ve egemenler iin, g
venlik ve krn iin, rzgrlar ve yeryznde iyi olan herey iin,
ve eksiksiz bir bar iin dua ederler.
Kopt Sanat
Kopt sanatnn193 kefi nispeten yakn bir olay olmakla birlikte,
tarih, arkeoloji ve sanat tarihi uzmanlar arasnda byk ilgi ve he193) J. Strzygovvski. Kopt ise he Knst (Viyana. 1904): Al. Gayet, L'art Copte-cole d'Ale
xandrie. architecture monastique, sculpture, peinture, art somptuaire (Paris.
yecan uyandrd. Halen birok lkenin belli bal mzelerinde bir ya

da birden fazla salon, yalnzca Kopt kkenli eserlerin sergilenmesi
ne ayrlm bulunmaktadr. Kopt Mzesi bamsz bir varlk olarak
ancak 1908 ylnda ortaya kabilmitir. Bu tarihten nce embriyo
halinde Msr mzesi iinde ikincil bir blm olarak duruyor
du. Dnya insanlnn artistik serveni iinde Kopt sanatnn yeri
konusunda baz gr ayrlklar olabilir. Ancak ona kendine zge
bir karakter veren stn nitelikleri konusunda tam bir gr birli
i vardr. Orijinalite, duygu derinlii ve olaanst canllk bak
mndan Kopt sanat Hristiyan antik anda kendine bamsz bir
yer kazanabilmitir. Bir dnem Bizans sanatnn uzants olarak bir
kenara itilmi, bir dnem arkeolojik adan Msrdaki hanedanlar
dneminin nemsiz bir kolu olarak grlmtr. Ancak ok geme
den bu iki yaklamn da yetersiz kald ortaya kt, nk Kopt
sanat, tm Msr kltrnde izler brakm olan yabanc istila
dalgalarndan kaynaklanan eitli etkileri yanstyordu. Kopt M
srn sanatsal yneliminde nemli bir etken de, antik Msr mitolo
jisinin yerini Hristiyanln alm olmasdr. Sonu olarak Msrda
deiik dnemlerde Grek, Roma, Pers, Bizans ve hatta Palmyria sa
natnn etkileri grlmekle birlikte, Msr sanatnn herhangi bir d
nemde bu akmlardan herhangi birinin uydusu olduunu ileri sr
mek vahim bir hata olur.
Yukarda anlan sanat dnemlerinin Kopt sanatnn genel geli
imini etkiledii inkr edilemez. Ancak unutmamak gerekir ki bu
etki Yukar Msrdan ziyade Aa Msrda hissedilmitir. D etki
ler beindeki Grek esi, temelde aristokratik bir nitelik tad
iin bata skenderiye olmak zere Deltadaki Grek kentlerinde ve
Faiyum vahasnda etkin olmutur. Bu etkinin sradan insana ula
amad kesinlikle sylenebilir. Faiyumum mumya portreleri ve
skenderiyeli ustalarn zarif kemik ve fildii oymalar hibir zaman
sradan insann sanatnn bir paras olmad halde, ta ve sera1902); Brooklyn M usum. Pagan and Christian Art. Egyptian Art from the First
to the Tenth Centuy A. D. (Brooklyn, N.Y. , 1941): idem. Late Egyptian and Cop
tic A rt (Brooklyn. N.Y.. 1944); A. Badawy, L'art copte - Les influences gyptiennes
(Kahire. 1949): idem. L'art copte - Les influences hellnistiques et romaines (K ahi
re, 1953): Olsen Foundation. Coptic Art (Guilio rd, Conn., 1955): G. Duthuit. La
sculpture copte (Paris, 1931); V. de Grneisen. Les caractristiques de l'art copte
(Floransa, 1922); C. M ulock ve M.T. Langdon. The Icons o f Yuhanna and Ibrahim
the Scribe (Londra, 1946); konuyla ilgili olarak sreli yaynlarda da yazlar yaym
lanm tr ; el. Kam merer. Coptic Bibliographe, no. 2878-2823.
mik iiliinde grld zre, Msr insan nispeten az ssl Ro

ma sanatn kendisine daha yakn bulmutur.
Kopt sanatnda dinsel ge kukusuz temel belirleyicidir. Pagan
sanat dneminde bir elinde zm salkm bir elinde gvercin tu
tan insan figrl ta antn, Hristiyanlk dneminde ha nnde
dua eder biimde kollarn kaldrm insan figrne dnmesi
buna bir rnektir. Hristiyanln yaylmasndan sonra Msrl sa
nat, atalarnn hanedanlar dneminden kalan sanat mirasn
pagan diye hor grerek, bu gelenekten uzaklamaya almtr.
Ancak bu sre eski Msr sanatnn aalanmasna yol at. Hereye ramen Hristiyanlk devletin resmi dini olduktan sonra bile
pagan sembolizmi Kopt sanatndaki varln korudu. Ayrca Hris
tiyanln ilk yzyllarnda, Msr apokrif ve gnostik edebiyatnn iz
leri de sanat eserlerine yansmtr. Bu dnemin btn dinsel re
simlerinde, Kopt sanatnn renkleri artc bir cesaretle kulla
narak atalarnn geleneinini srdrd grlr. O resimde yanm-ton diye bir ey tanmazd.
Bu karmak gemi yeni bir sanat okulunun douuna yol a
t. Kabaca sylersek, Hristiyanln ilk yz yl Proto-Kopt di
ye adlandrabileceimiz bir sanatn gelimesine tank oldu. Bu
akkan terim henz arkeolojik bir kesinlikle tanmlanamamtr.
Msr Hristiyanlndan bile daha eski olup, son Ptoleme ve erken
Roma anda, lkenin ar vergiler ve sulama sistemlerinin ih
mali sonucu yoksul dt bir dnemde ortaya km olabilir.
Popler sanat ifadesini seramik've tekstil rnlerinde buldu zira
bunlar yoksul halkn eriebilecei dzeydeydi. Bu dnemden kal
ma ok sayda frnda piirilmi tula paralar bulunduu gibi,
sayca az olmakla birlikte daha az dayankl malzemeden yaplm
iler mezar yerlerinde hl bulunmaktadr. Btn bu rnlerde
Romann farkl dinleri uzlatrc tavr, zellikle adak iin yapl
m ilerde Msr, Dou ve Greko-Latin tanrlarn mitolojik sahne
lerde bolca tasvirinde grlr. Hristiyanln ak etkisini tayan
tam anlamyla Kopt sanat drdnc yzylda gelimeye bala
m ve yedinci yzylda Arap istilasndan sonra bile varln ko
rumutur. Bu, 451 Kalkedon konsili ile dorua kan Grekler ile
Msrllar arasndaki byk kristolojik tartma adr. Kalkedon
Konsilinden sonra Bizansn artan basks Msrda miPyeti ei
limleri kkrtm, yerli sanat ve edebiyattan Grek etkisinin tam
olarak temizlenmesiyle sonulanmtr. Bylece Msr sanats
sonunda kendi kiiliini bulmu ve Kopt sanatnn standard de

koratif motifleri, ta iiliinde, resimde, ahap oymalarnda, pi
mi tulalarda, fildiinde, Kopt dokuma tezghlarndan kan n
l tek renkli ve ok renkli desenlerde ortaya kmtr.
Zamann ykc etkisi nedeniyle Kopt dnemden az sayda arke
olojik ve artistik kalnt durmaktadr. stelik bu az saydaki kaln
t, kendi alma alanlarn korumak iin, bulgulan arasna kanan Kopt eserlerini hor gren nceki Msriyatlann ve slamiyatlann elinde ziyan olmutur. Btn bunlara ramen, bu alakg
nll ancak kayda deer sanatn balca karakteristiklerini belir
lemeye yetecek kadar malzeme toparlanabilmiim. l kumlannn
tesindeki ssz manastrlarda. Eski Kahirenin karanlk ara so
kaklarndaki gzlerden uzak kiliselerde, Suhag yaknndaki Beyaz
ve Krmz Manastrda yaplan aratrmalar, bata Abu Mina, Ahnas, Bawit, Aziz Jeremiah, Aziz enute ve Aswan yaknlanndaki
Aziz Simeon manastrlar olmak zere Msr apnda yaplan arke
olojik kazlarda ele geirilen sanat ve mimarlk hzinelerinin en
parlak rnekleri, Kopt Mzesinde194 sergilenmektedir.
Kopt kazlardaki bulgulan formle etmeye kalkmak, ya da Kopt
arkeolojisi ve sanatyla ilgili aratrmalarn kapsayc bir portresi
ni izmeye girimek bizim haddimizi aar. Bu alandaki almalar
benzer dier alanlardaki aratrmalarla karlatmldnda henz
emekleme dnemindedir. Ancak bu noktada bir rnek vermek
amacyla, Bawitteki kazlarda gn na kanlan, yzlerce yl
kumlar altnda kalm Kopt sanat hzinelerini ksaca zetlemek
aydnlatc olacaktr. Bawit monastik yerleimi varln, Byk
Aziz Pachomiusun ardl olan ve Kutsal Ailenin Msra ka sra
snda snd sylenen Meir kenti yaknlarndaki bir maarada
inzivaya ekilen Apa Apollo adnda kutsal bir kiiye borludur. Bu
aziz 395 ylnda ldnde, manastra elverisiz bu blgede kendi
sini izleyen 300 insan vard. Sonraki yzyllarda srekli katlmlar
la bu blge iyice geniledi. Yeni kiliseler ve binalar ina edilirken,
manastr sanatlar bunlar Kopt sanat tarihinin en nemli rnek
leri saylacak resimlerle sslediler. Bunlardan baz freskler, duvar
194) Wadi al Natrun ve Luxor claki St. Epiphaneus m anastrlarndan gelenler gibi: bkz.
Evelvn-W hite ve W enlock, op. cit.: U. M onneret de Villard, Les eglises du toastere des Syries au Wadi en Natrun (Milano, 1928): Ayrca bkz. Ch. Bachatly. Le
monastere de Phabammon dans la Thebaide (Fouilles de la Societe d'Archeologie
Copte) 3 c.
yazlar ve kitabeler el demeden kalm ve tarihlendirilmitir. Bu

manastrn baz kiliseleri, Suhag, Isneh ve Aswandakiler gibi Jus
tinyen dneminde ina edilmitir. Bir kitabedeki yazlar, Arap y
netimi altnda onbirinci yzyla kadar bu manastrda insanlarn
yaadn gstermektedir.
Ardndan on ikinci yzylda irkuh tarafndan dzenlenen Su
dan seferi srasnda, Bawitin de, Yukar Msrdaki Quft, Isneh ve
Aswan manastrlar gibi, Mslman istilaclarn ilk ykc saldrla
rna hedef olduunu kabul edebiliriz. Bunu izleyen ya da en ge
ondrdnc yzylda, manastr tmyle boaltld ve kumullar
ilerleyerek her taraf doldurdu. Bawit bylece Msrda arkeolojik
yerleim blgeleri olan Koms, yani kum tepelerinden biri haline
geldi. 1900 ylnda, Kahire Fransz Enstits yesi Fransz arke
olog M. Cledat, Meir mezarln kazmakla grevlendirildi. Bu ara
trma srasnda Kom Bawitteki kumlann olaanst renkleri Cledatnn dikkatini ekti ve burada yapt gnll almalarla ye
raltnda baz yaplarn varln kefetti. ki yl ara verdikten sonra
500 frank gibi komik bir tahsisat ayarlayarak Bawitte iki yl s
reyle kaz yapabilmek iin izin ald. Bu parayla buluunun byk
ln kantlamay baarnca, Enstitde efi olan M. Chassinat
1911 ylnda, ardndan M. Maspero 1913 ylnda kaz projesine ka
tldlar.195 Bu blgede karlan antik Hristiyan eserler en lgn
beklentilerin bile tesindeydi ve bunlarn sergilenmesi iin Louvre
Mzesi ile Msr Mzesinde196 zel salonlar hazrland. Gerekten
Bawitte karlan resimlerin temalar, Kopt sanatnn dnemini
de temsil etmektedir: Mitolojik figrleriyle klasik dnem, apokrif
karakterleriyle gei dnemi ve son olarak Hristiyan Kopt sanat.
Halen Kopt Mzesinde yer alan ana kilisenin gz kamatrc kub
besi, iki kanadndaki arpc fresklerle, basit renklerle oluturul
mu kayda deer bir kompozisyondur. Freskin alt kanadnda,
merkezi bir konumda oturan Meryem ile tipik Kopt giysileri iinde
ki bebek sa ve iki yanlarnda altar Havari ile bir yerel aziz yer
alr. Yerel azizlerden biri doaldr ki Apa Apollodur. Freskin yuka
r kanadnda Semitik, sakalsz gen sa mcevher bezeli bir kol
195) Bu konuda zet bilgi iin bkz. S. Chauleur'in Histoire des Copies d'Egvple (Paris,
1960) s. 181-6'daki 'Coptic Art' blm.
196) J. des Graviers. Tnventaire des objets copies de la salle de Baouii au Louvre', in Rista di archeoiogica cristiana. IX (1932), 51-103: G. M ounereau. La Salle copte de
BaouiP. in Chronique d'Egypte. V. 9. (1930). 1 15-6.
tukta oturmakta, sol elinin altnda O Agios Ey lahi yazl sayfa

s ak bir ncil dururken, sa eli takdis edercesine kalkk durmak
tadr, Banda, ortasna ha oturtulmu bir hale bulunmakta, ev
resinde drt ncil yazarnn simgeleri ile iki melek durmaktadr.
Bawit resimlerinin ilkel safl gz kamatrc niteliktedir.
Sakkarahtaki Aziz Jeremiah Manastrnn ta ilerinde, yonca
yaprakl Korent stilinde stun balklar, palmiye, zm ve ha de
senleri grlmektedir. Burada, defne yaprandan ta giydirilmi
cepheden bakan melekler, i ie gemi geometrik desenler, hayvan
ve ku motifleriyle avlanma sahneleri de yer almaktadr. St. Sergius
kilisesinde, Cebrailin Meyeme tebliini (Annunciation) ve dier In
cil temalarn temsil eden abanoz panolar zerindeki ahap oymalar
ve onuncu yzyldan kalma ata binmi azizler, Aziz Barbara k lie
sinin drdnc yzyldan kalma Firavun inciri ya da nar aacn
dan yaplm ve zarif panolarla bezenmi cmle kapsnn yannda
cce kalr. Hele bu panolardan birinde, sann paskalyadan nceki
pazar gn (Palm Sunday) merkep stnde Kudse girerken tas
viri nefes kesici gzelliktedir. Grkemli heykelcikler ve zeri ileme
li seramik lambalar mzeleri doldurduu gibi alakgnll koleksi
yoncularn da gzdesidir. Gerek pagan gerek Hristiyan temalar i
lenmi kemik ve fildii oymalar heryerde bulunmaktadr. Tarak, ye
mek taba, ve mcevher kutusu gibi ev eyalarnn zerleri ilgin
sahnelerle ya resimlenmi ya da bunlar oymayla ilenmitir. Kopt
zanaatkar ustaln ikonalarda, vitray, metal ve mcevher iiliin
de de gstermitir. Kopt Mzesinde ok sayda madeni ha ve bu
hurdanlkla yan yana sergilenen, Mzenin bulunduu alanda ka
rlm bronz Roma kartal ilgin ve etkileyici bir sanat eseridir.
Kopt tekstil endstrisi son yllarda byk ilgi ekmekte, ala
cak gzellikte zeri ilemeli dokuma rnekleri bir ok mzede ser
gilenmektedir.197 Kopt dokumaclar balangta klasik antikiteden
197) A. F. Kendrick. Catalogue o f the Textiles from Burying Grounds in Egypt. Victoria
vand Albert M useum. 3 c. (Londra, 1920-2): A. WuIfT ve W. F. Volbach, Spatantike
und Koptische Stoffe aus gyptischen Grabfunden in den staatlichen Museen (Ber
lin, 1926); idem. Catalogo del Museo Sacro della Biblioteca Apostolica Vaticana. III.
i. Tessuti (Vatikan, 1942): A. J. B. Wace, Exposition d'art copte-guide (Societe d'Archeologie Copte (Kahire. 1944); The Dumbarton Oaks Collection Handbook (W ashing
ton D. C. 1955) s. 155: L. M. Wilson, Ancient Textiles from Egypt in the Universityr
o f Michigan Collection (Ann Arbor. 1933: N. P. Britton. A Studv o f Some Earlyr Isla
mic Textiles in the Museum o f Fine Arts (Boston. 1938); A. C. Weibel. Two Thousand
Years o f Textiles. D etroit Institute of Arts (New York. 1952). Bkz. Textiles Museum.
Washington D. C. tarafndan yaym lanm brorler. Ayrca bkz. Kam merer in C op
tic Bibliography, nos. 2853-2992.
gzalc sahneleri ilerken, bunlar drdnc yzyldan itibaren

yerlerini Hristiyan temalara brakt. Kopt dokumacnn malzeme
si genellikle keten ve yn olup, ok renkli dokuduu portrelerin
bazlar gzellikte herhangi bir tabloyla rahata yarabilir. Teks
tilde dingin renkler tercih edilirken, kahverengi ileme ska kulla
nlmtr. zerlerine insan, hayvan ve bitki motiflerinin yan sra
deiik biimlerde halar ilenmi eitli boyutlarda kefen, tnik,
ba rtleri ve kiliseler iin dokunmu eitli perdeler grlmekte
dir. Fistolu kilimlere de ska rastlanmaktadr. Faiyum, al-Bahnasa ve Ahmim byk dokuma merkezleri olarak bilinmekle birlikte,
birok blgede kk yerleim merkezlerinde de dokuma tezgah
lan bulunmaktayd. slami dnemin ilk yzyllarnda figrler gide
rek stilize olurken yerlerini yava yava geometrik desenlere brak
tlar. Kopt dokumalanndaki stilize insan ve hayvan figrlerinden
yansyan hareket ve canllk duygusu, bata Matisse, Derain ve Pi
casso olma zere modern ustalar iin esin kayna olmutur.
Amerikal ressam Marsden Hartley Kopt tekstil portrelerini ke
fedince zel bir koleksiyon oluturmu ve Kopt sanatyla kurduu
iliki kendi slubunu etkilemitir.198 Eski Kopt dokumacnn r
nnde ortaya kan yaratc doa, ayrntl bir aratrma konusu
olabilir. Ky genlerinin dokuma tezgahnda gsterdii kaltmsal
beceri yakn gemite bir okul denemesine konu olmu ve burada
ilgin sonular alnmtr.199
.
Kopt Mimarisi
Kopt kilise mimarisine yeri geldike deindiimiz iin burada

balang dnemindeki gelimesini ksaca gzden geirmekle yeti
neceiz. Eski Kopt antlarnn ou saldrlardan zarar grd,
bir ou da kullanlmad iin zamanla tahrip olduu halde, bu
mimari hakknda bilgi vermeye yetecek sayda manastr ve kilise
198) N.B. Rodney. in Coptic Art (Olsen Foundation), s. 5.
199) Byk Msrl eitimci ve sanat, m erhum Habib Gorgi, sanatn iten gelen spon
tane bir faaliyet oldtu inancn temel alan bir halk sanatlar okulu kurdu. Bu
okulda yaratlan eserler UNESCO'nun him ayesinde Londra ve Paris'le sergilendi.
Okulda heykel ve tekstil dokum acl yaplyordu. Sonunda dokum acl stn y e
tenekli dam ad Ram ses Wia \Vaefe devretti ve o da Harrania kynde. Giza pira
m itlerinin glgesinde bir dokum aclk okulu kurdu. Bu okulda yaratlan ve eitli
Avrupa bakentlerinde sergilenen eserler hayranlk uyandrd. Bunlarn rnekleri
W. ve B. Forman ve R.W. W aef taralndan yaynlanan (Londra, 1961)7apesiries
[rom Egypt. Wove by Ilt' Chiklren o f Harrania balkl lks bir kitapta grlebilir.
binas balangtaki biimini koruyabilmi, sonu olarak arkeolog

lar Kopt mimarisinin ana izgilerini belirlemeyi baarmtr. Kopt
mimarisiyle ilgili literatr srekli bymekle birlikte,200 Nil vadisi
ni boydan boya dolduran sitlerde ve tepeciklerde henz yaplacak
ok i vardr. Bunlardan bir ksmnn yeri bilinmekle birlikte kazl
mam dururken, saysz sit ve tepecik de el srlmemi olarak
durmaktadr.
En eski Kopt kiliselerinin biim olarak, bu halkn atalarnn ta
pmak yerlerinden yani eski Msr mabedlerinden geldii kabul edi
lebilir. Gerekten Hristiyanln Msrda ilk yaylma dneminde
pagan tapnaklar kiliseye evrilmekle yetinilmitir. Ayrca bu d
nemde baz Hristiyan ilecilerin antik mezarlarda ve trbelerde201
inzivaya ekildii bilinmektedir. Sonralar Koptlar kendi kiliseleri
ni ina etmeye baladklarnda, Kopt mimarlarn var olan tapmak
modellerini kopya etmesi normaldi. Paganizmden Hristiyanla
gei dnemi olan ilk drt yzylda, bu uygulama yeni dinin gerek
sinimlerini karlamak asndan da akla uygundu.
Eski Msr tapmann balca blmden olutuu daha n
ce aklanmt. lk olarak, d kapdan ak bir avluya giriliyordu.
Avlu, zeri ta tavanla kapatlm iki sra stunla evriliydi. kinci
olarak, dua edenler iin ayrlm byk drtgen blmn arkasn
da, tavan sk stunlar zerine oturtulmu ve kral ailesi ile aris
tokrasi iin ayrlm salon bulunuyordu. Tapnan en gerisindeki
nc blm zayf bir kla aydnlatlm olup byk bir giz ta
rd. Buras tanrnn bulunduu i tapmak, sanctum sanctorum
blmesiydi ve buraya yalnz barahip ya da firavun girebilirdi.
lkel Kopt kiliselerinde bu l blnmenin korunduu anla
lyor. Bu mimariyi antik manastrlarn iindeki kk kiliselerde
de grebiliriz. Cemaati kilisenin en kutsal blmnden ayran
kapl blmenin arkasnda asl tapmak(haikal) yer alr ve burada
200) A.J. Butler, The Ancient Coptic Churches o f Egypt. 2 cilt (Oxford, 1884); Sorners
Clarke, Christian Antiquities in the Nile Valley. A contrubition towards the Study
o f Ancient Chrches (Oxford, 1912); ayrca bkz. Evelyn-W hite. W inlock. ve Monneret de Villard, op. cil. Kk am a yararl rehberler iin bkz. O.H.E. B urm ester, A
Cuide to the Ancient Coptic Chrches o f Cairo (Kahire, 1955): A. Badawy, Guide
de 'Egypte Chrtienne (Kahire. 953); her ikisi de Socit de A rchologie Copte
yayndr, cf. Kam m erer'in Coptic Bibliography. nos. 2652-2735.
201) A. Badawy. Les premiers tablissements chrtiens dans les anciennes tombes
d'gvpte. publications de l'Institut d'tudes Orientales de la B ibliothque Patriar
cale d'Alexandrie, no. 2 (skenderiye. 1953)
158
yalnz rahip ya da diyakozlar ayin yapabilir. Kilisenin merkezi bl

gesi vaftiz edilmi Hristiyanlara ayrlrken, d dehlizde ya da gi
riteki bir blm de vaftiz edilmemi, din eitimi alan genlere (ca
techumen) ayrlmt. Kopt litrjisi de buna uygun olarak e ay
rlmt. Bunlar srasyla Katekmen Litrjisi, nananlarn Litrji
si ve Anaphoradr. Ayinin birinci blmnden sonra katekmenler kiliseyi terkeder, daha sonra bir blme ekilerek Kutsal Gvde
Ve Kanin takdis edilmesinin sim gizlenirdi.
Bilinmeyen bir tarihte, vaftiz edilmi Hristiyan ile katekmen
arasndaki ayrm ortadan kalkmaya balad gibi buna uygun uy
gun olarak da kiliselerdeki l blnme yerini dikey platform ve
geilere brakt ve bylece Kopt kilise mimarisinde bazilika formu
ar basmaya balad. Delta yaknnda Mareotis blgesinde Arcadius (395-408) tarafndan ina ettirilen St. Mena katedrali, Amunaindeki grkemli tapman kalntlar, Suhagdaki Krmz ve Beyaz
Aziz enuge Manastrlar bu deiimin rnekleridir. te yandan,
Eski Kahiredeki kiliselerin dzensiz biimi, bazilika formunun bir
den deil zamanla Standard olarak benimsendiini gsteriyor. Bu
rada baz kiliseler tapnak yeri ile cemaate ayrlm blmeden iba
retken, baz kiliselerde genellikle kadnlara ayrlm olan yan b
lmler bulunmaktadr.
Kural olarak koro blm kilise tabanndan bir basamak, tap
nak da korodan bir basamak daha yksektedir. nce oymalarla i
lenmi, zeri fildii ve incilerle ha ya da geometrik biimlerle bezen
mi bir ahap blme i tapna gzlerden saklar. tapnak mih
raptan oluur ve bir gnde birden fazla ayin dzenlenmesi gerekti
inde bunlar srayla kullanlabilir. Baz eski kiliselerde yarm kub
be ve kubbeye karlk an kulesi bulunmaz. Kubbeler bazan, Nil k
ysndaki Maadi kilisesinde grld gibi ambar biimindedir.
Koptlar kiliselerinde renkli ikona yer vermekle birlikte, hi heykel
kullanmamtr. ok az kilisenin yan tarafnda kk blmeler bu
lunmakta ve eski kiliselerde bu blmde kutsal kalntlar muhafa
za edilmektedir.
Bata Eski Kahire olmak zere bir ok blgede drdnc yz
ylda ina edilmi kiliseler zamanla tahrip olmu, bunlar sonraki
dnemlerde yine ilk biimlerinde yeniden ina edilmitir. Her kili
senin kendine zg bir albenisi olmakla birlikte en ok ziyaret edi
lenler Abu Sarga ve Muallaka kiliseleridir. Kitle gsterilerine ve
soygunlara kar korunmak iin Babil Kalesinin kulelerinden biri
zerine ina edilmi olan Muallaka kilisesine Askl Kilise de denir.

Abu Sarga kilisesi Suriyede ehit edilen iki azizin, Sergius ve
Bacchusun ansna adanmtr ve rivayete gre Kutsal Ailenin M
sra kaarken sakland bir yeralt kemerinin zerine ina edil
mitir. Muallaka kilisesi sanat eserleri asndan ok daha zengin
olup, onbirinci yzylda Christodoulos dneminde patriklik merke
zi olmutur. lkenin deiik yrelerinde en az bunlar kadar tarih
sel nem tayan ancak henz arkeologlarca bilinmeyen ok say
da kilise bulunmaktadr.
Kopt Mzii
Kopt dinsel mzii ok eski bir gemie dayanmakla birlikte,
Kopt mzikolojisi202 ok gen bir bilim dal olduundan kimse bu
mzikten ayrntl olarak sz etmek yetkisine sahip deildir. He ne
kadar bu alma, byle zor bir konunun ayrntl olarak gzden
geirilmesine uygun deilse de, Kopt mziiyle ilgili olarak belli
bal iki okul bulunduunu kaydetmekte yarar vardr. Birinci oku
la gre, Nil vadisine Hristiyanln girmesinden sonra Msr mzi
i Bizans mziinin istilas altnda ezilmitir. Bu tezin kantlar
standard almalarda varln srdrmekte ve baka alternatife
sahip olmayan kukudan uzak mzik rencileri tarafndan oldu
u gibi kabul edilmektedir. kinci okul nispeten yeni olup fazla bi
linmemekle birlikte, Kopt milliyetiliinin izleri grlen yandalar
tarafndan hararetle savunulmaktadr. Bunlarn balca meziyeti,
d etkilerin kolayca eriemeyecei cra blgelerdeki Kopt melodi
lerinin insani kaynaklan zerinde younlamalardr. Onlann g
rlerini zetlemek aydnlatc olacaktr.
Bamsz bir Kopt mzik mirasnn varln destekleyen birden
ok tarihsel faktr bulunmaktadr. Koptlann eski Msrllarn to
runlar olduu bugn ou arkeologlarca kabul edilmektedir.
Arapa yaklak altyz yldr konuma dili olmakla birlikte, Bohairik Koptas, litrji dili olma zelliini korumaktadr. Bu nedenle,
eski Msr vokal mziinin Koptlar tarafndan kendi dinsel arklan ierisinde korunduu varsaym, bazlar iin ciddi olarak ince
202) A.S. Aliya, Coptic Music. Kopt litrjisinden sem e arklarn da yer ald bir b ro
r; Institute o f Coptic Studies tarafndan hazrlanm ve Folkways tarafndan b a
slm tr. (N ew York, 1960); H. Hickann. 45 sicles de musique dans l'gy'pie an
cienne a travers la sculpture, la peinture, instrument (Paris. 1956).
lenmesi gereken, kabul edilebilir bir tezdir. Orta ada zil ve

genle tanana kadar en eski Kopt mzii tmyle vokaldi. Bizans,
Arap ve Oryantal mzik kalntlarnn, kent kiliselerindeki Kopt
arklarna eklemlendii kabul edilebilir: fakat Yukar Msrda ve
l kenarndaki ulalmaz manastrlarda ve tecrit edilmi durum
daki kiliselerde, ilkel Kopt mziinin en saf formlar kuaktan ku
aa devredilmitir. Ayrca unutmamak gerekir ki 451 Kalkedon
konsilinden sonra Koptlar, edebiyatlarn, dillerini ve litrjilerini
tm Grek etkilerinden arndrmak iin sistematik bir ataa kalkt
lar. Bu erevede, Bizans mziine bir istisna tandklarn kabul
etmek iin hibir neden yoktur.
Yukarda tm anlatlanlar kuramsal planda kald iin, birinin
kip konuyla ilgili ciddi bir aratrmaya girimesi gerekiyordu.
Raghep Moftah adl hali vakti yerinde bir Kopt, zamann ve serve
tini, gnn en yetkili arkclarnn dilinden Kopt dua ve ayinleri
nin kaydedilmesine ve analiz edilmesine adad. Oxford ve Londra
niversitelerinde retim grevlisi olan Ernest Newlandsmith adl
bir ngiliz mzikologu 1927 ylnda davet etti. K aylarnda Nil ze
rindeki bir tekne-evde kalacak olan Newlandsmithin tm sorumlu
luu, eski yerli arkclar dinleyerek sylediklerini notaya dkmek
ten ibaretti. On byk folio cilt dolduran Newlandsmith, sonu
cun en lgn beklentilerinin bile tesinde olduunu ilan etti. Bu a
lmada daha fazlasn yapamayacamza gre, onun bu konudaki
son yargsn dinleyelim: Bugn oryantal mzik olarak tandmz
ey, bir zamanlar byk bir sanatn dm biimidir. Kopt kilise
si iinde yzlerce yl boyunca kuaktan kuaa aktarlan bu mzik
Dou ile Bat arasnda bir kpr olmal ve Batl mzisyene yeni ifa
de olanaklar salamaldr. Bu sanat zellikle gnmzde eksiklii
ni duyduumuz sonsuza yneli asndan yksek, soylu ve byk
bir sanattr. Kendi szckleriyle ifade edersek Newlandsmithe gre
Bat mziinin kaynaklan eski Msrdadr.203
Bu okulun grlerinin ileride evrensel kabul grp gremeye
ceini kestiremeyiz. Ancak unutmamak gerekir ki Kopt mzii t
myle vokal ve koraldir: papaz, diyakozlardan oluan koronun ba
ndaki ba-arkc ve cemaat, bu tanrsal dramda rol alan aktr
lerdir. Grek ve Roma geleneinin aksine, cemaat ayin srasndaki
tepkileriyle hayati bir rol oynar. Kopt ayinlerinin icrasnda cema
203) 22 Nisan 1931 tarihli The M oning PosiTan alnllar.
atin evkli katlmyla coku ve heyecan en yksek dzeye kar ve

baz ilahiler okunurken olaanst bir younluk yaanr. Btn
insani olaylar kapsayan Kopt ilahileri ve ayinleri, bu zenginlii ve
deikenlii ile gzleri kamatrr.
Kahiredeki Kopt Aratrmalar Enstits, kurulduu 1954 y
lndan bu yana Newlandsmithin notaya ald Kopt mziinin teyp
bandna kaydedilmesiyle uramaktadr. Bu amala lmekte olan
bir kuan en yal arkclarndan yararlanlmtr. Yine Newlandsmithin kendi szleriyle Byle bir mzik temeli. Bat dnya
sndan sradan bir mzisyenin hayal edemeyecei genilikte yeni
ufuklar amaktadr. Bir Batl uzmann bu deerlendirmesi ve yu
karda bahsedilen enstitdeki almalarda elde edilecek verilerin
nda, Kopt mziini Bizansa balayan eski okulun grlerini
yeniden gzden geirmek kanlmaz olacaktr.
Kopt Edebiyat
Kapsaml bir Kopt edebiyat tarihiyle ilgili deiik projeler yakla
k yzyldr tartlmakla birlikte bu konuda henz sonu alna
mamtr.204 Bizim buradaki grevimiz, bu byleyici konuda snf
landrma ve genel eilimleri zetlemekle snrldr. Kopt tarihlerin
de olaylarn seyrini izlerken edebiyatn nemli noktalarna dein
mitik. Zorunlu olarak, Kopt edebiyat Kopt dilinin ve Kopt yazs
nn ortaya kyla dodu. Kopt yazs, eski Msr dilinin evrimin
deki son aama olan Demotik Koptasmm, eski Grek alfabesiyle
yazlmasyla olutu. Gnlk hayatn gerekleri ve yeni Kutsal Kitaplarm yazlabilmesi iin Grek alfabesinin kullanlmas kanl
maz olmutu. Bu sistemin kesin olarak hangi tarihte kabul edildi
i uzmanlar arasnda hal hararetli bir tartma konusudur. An
cak u kesindir ki, Kutsal Kitaplarm evirisinde ve nl Gnostik
metinlerde ortaya kt biimiyle Kopt edebiyatnn balang
devresi olarak .S. ikinci ile drdnc yzyllar aras gsterilebilir.
Kopt dilinin yerleik be diyalekti (Bohairik, Sahidik, Ahmimik,
Faiyumik ve Bamurik) arasndaki stnlk mcadelesi, Msrn
eitli eyaletleri arasndaki yerel kar kavgalarnn da etkisiyle
yzlerce yl srd. Alt-Ahmimik gibi daha alt dzeyde diyalekt
204) R. de Rustaljaell, The Light o i Egypt (Londra. 1909), s. 100-38. burada Kopl elyazm alar hakknda ilgin bir blm ve dinsel literatrden rnekler ve orijin alle
rinden alnm gzel tpkbasm lar vardr.
gruplan bulunduu gibi, antik Kopt papirs yazmalaryla ilgili son

aratrmalar, imdiye kadar bilinmeyen eitli azlann varln
ortaya koymaktadr. Sahidik ve Bohairik egemen iki diyalektti ve
son aamada stnlk sava bu ikisi arasnda cereyan etti. Aziz
enutun byk yaznsal verimi ve kalem ustal nedeniyle Beyaz
Manastr Sahidik edebiyatnn kalesi durumuna gelirken, ayn d
nemde Delta yaknlannda Wadi al-Natrundaki Byk Macarius
Manastr da serpilmekte olan Bohairik edebiyatn merkezi oldu.
Bu noktada hangi diyalektin daha eski olduu konusu nem ta
maktadr ve bugne kadar sanldnn aksine - Msrllar Yukar
Msrn uzak blgelerinden nce Aa Msrda, Delta evresinde,
skenderiye ve teki Grek kent merkezlerinde Grek alfabesini kul
lanmaya balam olacaklarndan- Bohairik diyalekti Sahidikten
nce ortaya km olmaldr. Bu erevede belirleyici olan patrik
liin tutumudur ve Arap egemenliinin ilk dnemlerinde Kopt pat
rikleri ynetim merkezi olarak Aziz Macarius manastrn tercih
ettiklerinden, burada kullanan Bohairik metinler onbirinci yzy
ln bana doru, belki daha da nce Kopt kilisesinin resmi belge
leri olarak kabul edilmitir.
Bohairik diyalektinin btn kilisenin resmi litji dili olarak be
nimsenmesi,beinci yzylda Byk enut ve ardllar dneminde
en parlak devrini yaayan Sahidik diyalektinin gelimesini engelle
memitir. Kalkedondan sonra, Msrda kabaran milliyetilik dalga
s sonucu Sahidik dinsel metinlerinden btn Grek kalntlar te
mizlenmitir. Bu kmsenemeyecek bir yaznsal arnma olaydr.
Anlald kadaryla Koptlar Sahidik diyalektinde yazlm kutsal
metinlerde, apokrif ncillerin tutkulu dolu anlatmn, ehitlerinin
hayat hikyelerini, her trden by ve sihir olaylarn seviyorlard.
Bu muazzam edebi birikimin, biimleni yllarnda ilk Hristiyanlk
zerindeki etkisini bugn bile tam olarak deerlendiremiyoruz. An
cak elde kalan baz rnekler tarif edilemeyecek kadar etkileyicidir.
Apokrif Havari Andrew ile Pavluslun lerinde yer alan Aziz Paulun cehenneme inii ve Judas Iscariot ile karlamasnn tyler
rpertici yks Worrell205tarafndan ngilizceye evrilmi ve ok tu
tulmutur. 1946 ylnda bulunan Nag Hamadi gnostik papirslerin
de, krk drt apokrif metin zmlenmitir. Bunlar arasnda Aziz
John'un Gizli Kitab, 'Grnmez Byk Ruhun Kutsal Kitab ady
205) A Short Account o l'the Cops. > 2 :
DOU HIRSTYANLII TARH # 1 6 3
la da bilinen Msrllara ncil, Paulun Vahyi, Jamesin Vahyi,

Peterin leri, Thomasm ncili, Philipin ncili ve benzeri mistik
metinler yer almakta ve tm Kopt Mzesinde bulunmaktadr.
Bir yolunu bulup Zrihe ulaan Codex Jungda nl Evangeli
um veritatis metni yer almaktadr. Bu, Valentinusa l atfedilen ve
Romada bulunduu .S. 140-150 yllar arasnda yazm olmas
muhtemel bir metnin drdnc yzylda kaleme alnm versiyo
nudur206. Bu metindekine benzer benzer bir gnostik dnce eili
mi Thomasa Gre ncilde yeniden yle ortaya kar207:
sa dedi ki: Eer sizi gdenler derse ki Grnz ki, Krallk gkyzndedir o zaman gkyznn kulan sizi takip edecektir.
Derlerse ki O denizdedir o zaman denizlerin balklan sizi takip
edecektir. Ama o Krallk sizin iinizdedir ve dnzdadr. Eer ken
dinizi bilirseniz, bilineceksiniz ve Yaayan Babann oullar oldu
unuzu bileceksiniz. Ama eer kendinizi bilmezseniz, o zaman
yoksulluk iindesiniz ve yoksulluun kendisi olursunuz.
Bu etkileyici anlatm olanca saflyla, putperestlikten henz
kp yeni bir din arayna girmi olan Msrl iin olaanst eki
ciydi. Bu aray Msr zihniyetinin nc yzylda Maniheizmin
etkisine de girmesine yol aacaktr. 1930 ylnda Faiyumda bulu
nan Kopt Maniheizm papirsleri, drdnc yzylda Thmuis pis
koposu Serapion208 tarafndan kaleme alnm Maniheizmin reddi
yesine ilikin bir metinle ilgili olmaldr.
.
Ne var ki Kopt edebiyatnn tmyle dinsel bir karakter tad
n sylemek doru olmaz. Nikiolu John tarafndan Kopt dilinde
kaleme alman tarih Chronicle, Araplarn Msr istilasyla yarm
kald. Kopt edebiyatndan gnmze kalan malzeme arasnda, tb
bi deneylerle kark by formlleri de bulunmaktadr. Papirs ve
mlek zerine yazlm ok sayda i yazmalar ve zel mektup
lar bulunmaktadr. Sahidik diyalektinde pr edebi metinlerin ya
zlmas Arap istilasndan sonra da devam etmitir. Sekizinci yz
ylda bile, Kopt milliyetiliini yanstan yeni ykler yazlmaktay
d. rnek olarak Theodosius ile Dionysiusun yksn gsterebi
liriz. Bunlardan Theodosius Bizansa kadar gider ve bir yolunu bu
lup imparatorluk tahtna oturur. Burada eski arkadan hatr
206) Bkz. yukarda Blm 2 Gnostisizm.
207) The Gospel According to Thomas, ya. A. G uillaum ont. H-C Puech. G. Quispel. W.
Till ve Yassah Abdlm esih (New York. 1959), s. 2-3.
208) Chauleur, s. 172
layarak Dionysiusu bakente arr ve onu Konstantinopol ba

piskoposluuna atar. Buna benzer Cambyses romans, yarm kal
m olmasna, ad ve olay rgs asndan ok kark olmasna
ramen benzer milliyeti eilimleri yanstr. ki yk de ncili an
drr naif bir slupla ve nesir olarak yazlmtr.209
Kopt edebiyatnda seyrek olmakla birlikte iir de yer alr. En iyi
rneklerden biri, yalnz iki sayfas kalm olan Archellites ie anne
si Synkletikenin yksn anlatan iirdir. Romal zengin bir H
ristiyan ailenin olu olan Archellites, dul annesi tarafndan tahsil
iin Atina ya da Beyruta gnderilir. Sonunda Apa Romanus ma
nastrnda kei olan Archellites yle bir azizlik mertebesine eriir
ki hastalar iyi etme mucizesi gstermeye balar. Bu arada olu
nun izini kaybeden annesi onu ld sanm ve byk servetini
yoksul gezginlerin snaca bir manastr inasna harcamtr.
Bir gn tccarlarn kendi aralarnda konuurlarken, Apa Roma
nus manastrnda hastalan iyi etme mucizesi gsteren bir aziz Archellitesden sz ettiklerini iitince olunun sa olduunu anlar ve
yllarn hasretiyle onu kucaklamaya koar. Bu noktada tragedya
balar nk aziz mr boyunca bir kadnn yzne bakmamaya
yeminlidir ve bapiskoposun mdahalesine ramen annesi iin bi
le yeminini bozmamaya kararldr. Sonunda aresiz kalan Archel
lites Tanrya dua ederek annesini grmeden nce cann almas
iin yalvarr. Duas kabul edilir ve annesi odasna girdii zaman
olunun lsyle karlanca o da olduu yerde can verir ve anaoul yan yana gmlrler.210
Bu dnemde Abbasi halifeleri ynetiminde Arap uygarl doruk
noktasna ulam, Badat btn uluslarn gzn evirdii dn
ya apnda bir kltr merkezi haline gelmiti. Yeni dnya dzenin
de bir yer alabilmek iin Koptlar da, belki Koptay kaybetmek pa
hasna, hzla Arapa renip konumaya balamt.
Onbirinci yzyl ok nemli bir olaya tank oldu. Thebaidin orta
sndaki Qu Piskoposu Athanasius,211 Kopt dilinin Bohairik ve Sahidik diyalektleri iin Arapa ilk grameri dzenledi. Bu giriim,
Koptann halk arasnda korunmas asndan uygun bir nlem ola209) W orrell, 31-4. teki ykler iin bkz. E. Ainlineau, Contes et romans de l'Egypte
chrtienne. 2 cilt. (Paris. 1888).
210) W orrell, s. 37-43.
211) W orrell, s. 45; Graf, II. 445. ayn Ath anasiu s'a atlla bulunur fakat kesin bir tarih
verm ez, ancak Ebul-Bereket'in onu 13. yzyl Kopt filologlar listesine dahil ettii
ni belirtir.
rak deerlendirilebilir. Ayn yzylda, patrikhaneyi skenderiyeden

Kahireye nakleden Patrik Christodoulos (1047-77), Bohairik diya
lektini kilisenin resmi dili ilan etti ve bu Sahidik edebiyat iin idam
hkm oldu. Onnc yzyla gelindiinde, ou Kopt hl iki di
yalekti birden konumakla birlikte Bohairik dinsel dil olarak kendi
ni kabul ettirmiti. Bu dnemde gibi oalan Arapa yazlm
Kopt gramerleri ve szlkleri, eski dili halk arasnda korumak iin
bunlara nasl gl bir gereksinme duyulduunu gsterir. Bu ya
zarlar baka bir blmde ele alnmtr. Bunlarn en nls al-Assal Oullandr. Bu dnemde Kopta yazlm nemli son metin Triadondur. Ondrdnc yzylda muhtemelen bir kei tarafndan
Sahidik diyalektinde yazlan bu didaktik iir, kullanm giderek aza
lan Koptay bir mucize olarak niteleyen bir vgdr. Ancak, yazar
okur tarafndan anlalmas iin iirinin bir de Arapa versiyonunu
metne eklemitir. Kopta gnmze kadar kilise dili olarak varl
n korumakla birlikte Kopt edebiyat o tarihten sonra lmtr.
Ortaan sonlarndan bu yana kltrl Kopt Arap edebiyatna
Arapa katkda bulunmutur. yle ki, dinsel karakterdeki yazlar
dnda, herhangi bir metnin Kopt mu yoksa Islami kkenli mi ol
duunu bugn belirlemek ok zordur. Koptlar, dinsel kimliklerini
kiliseleri erevesinde korumu olmakla birlikte, zellikle gn
mzde ulusun sosyal ve siyasal kurumlaryla btnlemek iin
her alanda Arapa kullanmaktadr. Son yllarda Koptlar akla ge
len her alanda, ayn yurdu paylatklar Mslmanlardan ayrt
edilemeyecek dzeyde eserler kaleme almaktadr. Arapa kulla
nan Kopt airler, hatipler, politik dnrler, hukukular, bilim
adamlar, tarihiler, gazeteciler ve yazarlar, Arap dnyasnda
Mslman Msrllar ile e dzeyde kabul grmektedir. Kopt yazn
erleri, gl ve sanatl verimleriyle kendilerine dnyada hakl bir
yer salamtr.212
212) Kopt edebiyat bir btn olarak, ve zellikle Arap dnem inden gnm ze kadarki
blm yle, yeterince dikkatle incelenm em itir. Kopt edebiyatnn Arap dnem ini
toparlam ak (compile) yolundaki tek kapsam l ancak ok alakgnll giriim , an
cak 1962 ylnda bir M slm an bilim adam . M uham m ed Sevyid K ilani tarafndan
1962 ylnda Kahire'de yaym lanan (Al-Adab el-Kibti kadim an \va-hadithan) adl k i
tapla balatlm tr. Bu eseri ancak bir balang olarak kabl etm ek gerekir. Y a
zarn bir ok yorum una katlm am akla birlikte Kilani Kopt yazarlarnn orijinal m e
tinlerinden rnekleri bir araya toplam ay baarm ve bu yazarlarn Arap edebiya
t iinde ulat yksek m erhaleyi kuku brakm ayacak aklkla gzler nne
serm itir.
8. ETYOPYALILAR
Giri
Modern Etiyopya mparatorluu213 Kzldenizin batsnda
1.223.000 kilometrekare yzlmne ve yaklak onsekiz milyon
nfusa sahip bir devlettir. Nfusun sekiz milyonu Kopt Hristiyan,
sekiz milyonu Mslman olup, lkenin gneyinde kk bir ani
mist pagan aznlk yaamaktadr. Ynetici snf oluturan Hristiyanlar Amharik dilini konuur. Doalar ve yetitirilmeleri gerei
sava bir karaktere sahiptirler. Etnik bakmdan Semitik rkn ve
Afrika kabile halknn bir karm olup genellikle uzun boylu, dz
gn yz hatlarna sahip koyu ciltli ve kvrck saldrlar. Gururlu
karakterlerine uygun olarak derin bir dindarlk duygusu ve kilise
sevgisine sahiptirler.
Etiyopya, her biri bir piskoposluk merkezi olan on eyaletten
oluur. Kilisede on eyaletin piskoposlarna ek olarak, onbir met
ropolit yer alr. Devletin banda Etiyopya mparatoru -Krallar Kra
l, Judah Kabilesinin Arslan, Kral Sleyman ile Saba Kraliesi
Belksm soyundan geldii kabul edilen- Haile Selasiye yer alr.
Yzyllar boyunca Etiyopyann bakenti gney istikametine doru
kaymsa da her zaman ierideki dalk blgenin merkezinde kal
mtr. lk imparatorluk ve kilise merkezi olan Aksum daha sonra
yerini Tana glnn kuzey kysndaki Gondara brakm, son ola
rak II. Menelik (1889-1913) tarafndan kurulan Addis Ababa yani
Yeni iek bakent olmutur. Menelik 1896 ylnda talyanlara
kar Adowa savandaki zaferinden sonra Byk unvan alm
tr. Halen yaklak bir milyon nfusa sahip olan Addis Ababa im
paratorluk merkezi olduu gibi BM Afrika Ekonomik Komisyonunun merkezine, gelien bir devlet niversitesi, bir teoloji semi
neri ve Etiyopya Kopt Ortodoks Kilisesi merkezine evsahiplii yap
213) Etiyopya'nn tarihi, kltr ve kilisesiyle ilgili olarak baklabilecek genel kaynak
lar arasnda J. D oresse Ethiopia. ev. Elsa Coult (Londra, 1956); A.H.M . Jon es ve
E lizabeth M onroe, A Historv o f Ethiopia (Oxford, 19935): H.M. Hyatt, The Church
o f Abyssin ia (Londra. 1934): D elacy O'Leary. The Ethiopian Church. Historical No
tes on the Church o f Abyssinia (Londra, 1936); J.S. Trim ingham , Islam in Ethiopia
(Londra. 1952): Sir E.A. W allis Budge, A H istoiy o f Ethiopia. 2 cilt, (Londra, 1924)
R. Strothm ann. Die Koptischen M etropoliten der abessinischen Kirce' in T h eolo
gische Blatter. IX (1930), 225-33. lgin bir konu olan Etiyopya dinsel literatr il
gili olarak bkz. J. Guidi. Storia de/la /literatura etipica (Roma. 1932); ve J.M . H ar
den. An Introduction to Elhiopic Christian Literatre (Londra, 1926).
maktadr. Kilisenin banda EtiyopyalIlarn ilk yerli abunas olan

Patrik Anba Basileus bulunmaktadr. Buras, Afrika ktasnn di
er lkelerinde ykselen slam dalgas Hristiyanlk ateini boar
ken, bu mealenin yzlerce yl kesintisiz olarak canl tutulduu
topraktr. EtiyopyalIlarn Kopt doktrinine sarslmaz ball, bu
halkn kendine zg milliyeti duygularyla aklanabilir.
Tarihsel Arka Plan

Etiyopya kilisesinin tarihi bu lkenin siyasal tarihindeki geli
meler gz nne almadan yazlamaz, nk kilise iindeki olaylar
kilise d gelimelere skca baldr. Kilise iindeki gelimelerin
anlalmas iin en azndan siyasal gelimelerin balca dnm
noktalan ksaca belirtilmelidir. Ancak kaynak yokluundan tr
karanlk olan Etiyopya tarihinin bu zellii nedeniyle aynntya gir
mekten de kanlmaldr.
Antik ada bu blgeyle ilgili bilgi kmntlan, Msr Kraliesi Hatepsutun .. 1520 dolaylannda dou Afrikadaki Punt diyarna
dzenledii deniz seferinden kaynaklanr. Aksum Krallnn ad
bu olaydan beyz yl sonra .. onuncu yzylda Kral Sleyman
ile Saba Kraliesinin birlemesi efsanesinde geer. Bu ada her
halde pagan olan Etiyopya ya da Yemen ile Judaistik tektanrcln dk temas budur. Bu birleme vesilesiyle Kudsteki Sleyman
Mabedinde duran ve iinde 10 Emirin bulunduu Eski Ahit San
dn n Kralienin maiyeti tarafndan Kudsten Aksuma gtrl
d sylenir. Ancak tm arkeolojik kantlar, .S. drdnc yz
ylda Hristiyanlk blgeye girene kadar ok tanrcln burada ya
adn gstermektedir.
Hristiyanlk anda Etiyopya bahsi ilk olarak, birinci yzylda
Kzldeniz ve Hint Okyanusu kylarnn tantlmasyla ilgili anla
tmlarda geer. O dnemde blge Eritre Denizinin Periplusu
adyla bilinmektedir. Bu ada daha sonra drdnc yzylda Frumentiusun yaam yksnde ve altnc yzylda Cosmas Indicopleustesin Hristiyan Topografyas adl eserinde rastlarz. Aksumdaki o devasa yekpare dikilitalarn214 ortaya k da bu d
nemdedir ve ne amala dikildii zlemeyen bu talar arkeologlar
iin bugn hl bir muammadr.
214) Bunlar bilinen Msr dikilitalarndan dala bykl. Jones ve Monroe. s. 33.
1 6 8 DO U HIRSTYANLII TARH
Aksum Kral Caleb, 522 ylnda Necran Hristiyanlarna eziyet

eden Dhu Nuwas cezalandrmak amacyla bir sefer dzenlemi
ti. Bylece, slamdan nce Etiyopya krall Kzldenizi aarak Yemene ulam oldu.215 Efsaneye gre Muhammed peygamberin
doumunun hemen arifesinde Ebrehe el-Anam adl bir Etiyopya
beyi Mekkeye saldrmaya hazrlanyordu. Bunun zerine Araplar
Pers kralndan yardm istediler nk Persler Etiyopyann mt
tefiki olan Bizansn yeminli dmanydlar. Kuranda da bahsi ge
en Fil Sava216 sonunda Yemendeki Etiyopya egemenlii sona
erdi. Bu olaylar slam-ncesi Araplarn Etiyopya Krall ile tan
tn gsteriyor. Mslmanln ilk dneminde Kureyliler ina
nanlara bask yapnca, peygamber onlara Aksum diyarna kama
larn tledi ve Orada yle bir kral bulacaksnz ki hkm al
tnda kimse eziyet grmez. Orada Allah aclarnza son verecektir
dedi.217
Burada Etiyopya tarihinin en karanlk dnemine giriyoruz ve
Kral Sleymandan balayan krallk zinciri koparak ancak nnc yzyln sonunda Zagwe hanedanna son verilmesiyle yeni
den kuruluyor. Bu ada Hristiyan dnyasnda yaylan Prester
John masallar, harikalar ve byk bir servet diyar olan dnya
dan tecrit edilmi Etiyopyaya kar ilgi uyandryordu. Kral Lalibelanm kiliseleri olarak bilinen kayadan yontulmu on tane kilise
de bu karanlk dneme aittir. Bu antsal yaplarn esin kaynann
Kopt mimarlar olduu sylenir. Bu arada ilk kral hanedan olan
Judaslarm lkeye geri dnlerini Etiyopyanm en byk azizle
rinden biri olan Tekla Haymanota borlu olduklar, bu nedenle
yeni kral Yekuno-Amlakn kralln te birini kiliseye balad
sylenir. Bu yk, Etiyopya kilisesinin gnmze kadar sren b
yk zenginliinin kaynan aklamaktadr.
Bundan sonraki dnemde Etiyopya bir edebi rnesans hareke
tiyle ilgi eker. Kopta ve Arapadan evrilen hatr saylr sayda
kitap arasnda tarih, azizlerin hayat, vaazlar ve eitli dinsel ko
nulu eser yer alr. Bu dnemde Nikiolu Johnun nl evrensel T a
215) Bu d nem in bilinen Sryani kaynaklar unlardr: The Book ol Himyarites (Lund.
1920-21): ve Letter o f S. Sim eon to B elh Arsham ' (Analecta Syriaca 111. 235):
M arlydom o f St. Arethas' balkl bir Greke anlat (Migne. P.G., CXLVII, 301-4):
cf. D elacy O 'Learv, Ethiopian Church . s. 35-7: Doresse. Ethiopia, s. 86-8.
216) Sure CV. J.S. Triningham . slam in Ethiopia. s. 41
217) Cf. D oresse. s. 88: H illi. Histoy ol'Arabs. s. 121.
rihi eski Geez diline evrilir. Amda Seyon (1314-44) ve Zara Yakobun218 (1438-68) krallklar srasnda vakanvisler tarafndan
lkenin tarihi gn gnne kaydedilir. Bu, hal seferleri adr
ve Msrdaki Memluk sultanlar Koptlara bask yapmaya bala
mtr. Bunun zerine EtiyopyalIlar, din kardelerini kurtarmak
zere harekete geer. Etiyopya sarayna ne zaman Msrdan yeni
bir zlm kampanyas haberi gelse, kral u yoldan birine ba
vururdu. nce, Nilin mecrasn deitirip Msr le evirecei
tehdidini iletirdi. Ardndan grmeler ve hediye al verii gelir
di. rnein Kral I. David Sultan Berkuka gnderdii 22 deve y
k armaann yattrc olduu bilinmektedir. Bu iki yol da sonu
vermezse, kral rehin olarak grd EtiyopyalI Mslmanlara kar
misillemeye giriirdi. Kral Zara Yakob bir keresinde Msr g
neyden istila etmeye bile hazrlanmt. Bu dnemde Bat ile iliki
ler de sklar. Etiyopya kral Weden Aratm (1299-1314) bir elisi
Papa V. Clement'i Avignonda ziyaret etmitir ama bu ziyaretin ne
deni bilinmemektedir. Zara Yakob, Kudsteki Etiyopya manast
rnn barahibi Nicodemusu ve ad bilinmeyen bir EtiyopyalIy, St.
Anthony Kopt manastr barahibi Johannes ile birlikte delege ola
rak Ferrara-Floransa Konsiline gnderir. Amac ortak dmana
kar kiliseler aras barn salanmasdr.219 Etiyopya tarihlerinde
bu heyetin bahsi gemezken, tarihte belki de Etiyopyaya giren ilk
Franktan sz edilir. Daha sonra Venedikli Nicholas Brancaleone
adl bir ressam Etiyopyada krk yl kadar kalarak almalarn
srdrr. Kk sa y Meryemin sol kolunda tasvir eden bir tab
losu EtiyopyalI din adamlarn ileden karm, sonunda ancak
Kralm mdahalesiyle kilisenin protestolar susturulabilmiti.220
Zara Yakob iktidarnn son yllarnda Mslman komularla bir
lm kalm mcadelesine girmi ve Yakobun ardllar bu mcade
lede yenik dnce imparatorluun gelecei tehlikeye girmiti.
ok zor durumda kalan Etiyopya krallar yardm iin Portekizlile
re bavurdu. Bu Portekizlilerin keifler ayd ve Denizci Prens
Henry Hindistan servenine atlmak iin Prester Johriu kullan
maya karar verdi. Bylece Etiyopyann kaps tarihinde ilk kez ya
banc etkisine biraz aralanm oldu ve Portekiz elileri birbirini iz
lemeye balad.
218) A.S.Atiya. 'l'he Crsade o f Nicopolis (Londra. 1934), s. 167-8 ve dipnot 17.
219) dem. Crsade in Later Middie Ages. s. 227-8.
220) J oe s ve Moroe. s. 58
lk olarak Pedro de Cavilham ve Alphonso Payo 1490 ylnda Le

vant zerinden Kzldeniz yoluyla geldiler. Ardndan, elilii biraz
daha resmiyet kazanm olan Francis Alvarez 1520 ylnda Hindis
tan zerinden geldi. Sonu olarak bu eliliklerin fazla bir yarar ol
mad gibi kukulu EtiyopyalIlar iin zaman zaman yk bile oldu.
Yeni kurulmu olan Cizvit tarikat mensuplan da kendi grlerini
yaymak amacyla geldiler. Oviedo, Paez ve Mendez bakanlndaki
Cizvit heyetlerinin srasyla 1557,1595 ve 1624 ylndaki ziyaretleri,
sarayn da korumasyla bir lde baanl olmakla birlikte Cizvitlerin Etiyopya halknn gnln kazanmas iin yeterli olmad.221
Portekizlilerle ilikiler srerken Trkler 1538 ylnda Yemeni i
gal etmi ve Trk kuvvetleri Kzldenizi geerek Afrika kylarna
akn etmeye balamt. Trklerin elindeki Harar kenti ksa sre
de Trk kuvvetlerinin Etiyopyaya kar seferlerinin karargah du
rumuna geldi. Gallar teki utan lkeye girerken, Ahmad Gran n
derliindeki Trk kuvvetleri Portekiz garnizonunu yerle bir ederek
Etiyopya ordusunu yendi. galciler kiliselere, manastrlara ve Eti
yopyann kltr hzinelerine telfi edilmesi imkansz zarar verdi.
Sonunda EtiyopyalIlar savunmalarn kendi gleriyle gerekletir
mek zorunda kaldlar. Yamur mevsimi, lkenin corafi yaps,
EtiyopyalIlarn gerilla savamdeki direncine ek olarak, yeni gen
Kral Claudiusun cesaretli nderlii sayesinde Ahmad Granm kuv
vetleri yenildi ve kendisi de ldrld.222 Mslmanlarla sava l
kenin dousunda devam ettiyse de bir daha Ahmad Gran dne
mindeki boyuta varmad.
Portekiz giriiminin belki tek kalc sonucu Avrupada Etiyopya
aratrmalarnn balamas oldu. Cizvit rahibi Mendez, EtiyopyalI
larn kukulu baklar altnda Portekiz imparatoru tarafndan
patriklik makamna getirilince, Tigreye yapt resmi bir ziyaretle
greve balad. Kendisine bal iki papaz bir Etopya kilisesinde
ayin dzenledikleri gnn gecesi ldrlm olarak bulundu. Bu
Portekizlilerin misyonerlik giriiminin baarsz kalnn kesin bir
kantdr. Katolik doktrinini halk arasnda yaymak iin ilkin din
adamlarnn eitilmesi gerektiini dnen Mendez, drt Etiyopya
lIy bu amala Romaya gndermi, bunlar Romada sekin bir A l
221) idem. s. 76 ff.
222) idem. s. 85 T.: Doress. s.
tam ad mam Ahm ed ibn
i Gran Lakna ad 'Solak'
146-9: Trim ingham . slam in Ethiopia. s.85-91. Gran'n

brahim el-G azi'dir (1506-43). EtiyopyalIlarn ona verd i
anlam na gelir.
man bilgini olan Job Ludolfun himayesine verilmiti223. Ludolf

yl iinde rencilerinden Amharikeyi ve eski Geez dilini rendi
i gibi bir gramer, bir szlk ve bir Etiyopya tarihi hazrlad. Bu
arada Etiyopyada Mendez adamlaryla birlikte 1636 ylnda g
bela Suakin limanna ulaarak Goaya yelken at ve Portekiz Ciz
vit kampanyas bylece yenilgiyle sona erdi. Bu giriimi yenilemek
isteyen Fransa Kral 14. Louis, keif iin du Roule adnda bir Fran
sz hekimini blgeye gnderdi. Etiyopyann Sudan snrndaki
Sennar blgesine giden du Roule, giri vizesi iin imparator Tekla
Haymanota bavurduysa da, saraydan yant gelmeden ld.
Etiyopya tarihinde yeni bir mutlak tecrit devri balamt. Son
raki yzylda meydana gelen politik entrikalar, suikastler ve yerel
ayaklanmalar bu alma asndan nemli deildir. Etiyopya im
paratorluuna d ilgi iki komu lkede, batda Msrllarn igalin
deki Sudan ile douda talyanlarn elindeki Eritrede odaklanyor
du. Bat snrndaki anlamazl zmek zere Msr Hidivi, Kopt
Patrii IV. Cyril bakanlnda bir bar heyetini Etiyopyaya gn
derdi. EtiyopyalIlarn kukulu karakteri nedeniyle patrik grevini
glkle yerine getirdi. Afrikada bir smrge imparatorluu kur
ma hayaline kaplan talyanlarn bu maceras 1896 ylnda Adowada yenilgiyle sonuland.224 Bunun intikamn almak iin 1935
ylnda Mussolini nispeten savunmasz imparatorlua kar olanca
gcyle saldrya geti. lkenin talyanlar tarafndan geici igali
(1936-41) ve kinci Dnya Sava sonundaki yenilgi, ada tari
hin sayfalanndadr. Bu savan belki en nemli sonucu, Eritrenin
imparatorluk tarafndan ilhak edilmesi ve Etiyopyann ak deni
ze kmasdr.
Kilisenin Kkeni ve Geliimi

Etiyopya Hristiyanlnn tarihsel kkleri, daha nce Kopt mis
yoner giriimi225 bahsinde ksaca zetlenmiti. Bu romantik yk,
antik kilise tarihilerin ou tarafndan, temelde Rufinusun226 oto
223) Delacy O'Leary s. 67-8.

224) D. Matthew. Ethiopia, The Study o a Polity (1540-1935). (Londra. 1947). s. 224-34.
225) Yukarya bkz. EtiyopyalI Azizlerin biyografileri iin bkz. E.A.W allis Budge. The
Book o the Saints o the Ethiopian Church . 4 cilt (Cam bdrige. 1928).
226) Migne. P.L.. XXL 478-80 (Hist. Eccles. I. 9): metin Jones ve M onroe taralndan ev
rilip yaynlanm tr, s. 26-7. Rufinus Etiyopya yerine Hindistan'dan sz eder.
ritesine dayanarak anlatlmtr. Aedesius'un kardei Frementius

ile yaptklar maceral Etiyopya yolculuunu yllar sonra yalln
da Rufinusa anlatt, Rufnusun anlatlanlar olduu gibi kaydet
tii sylenir. EtiyopyalIlar ise bu ykden ok daha eski Yahudi ve
Hristiyan Etiyopya kkenli efsanelerin varlna dikkat ekerler.
Tektanrclk ile ilk apokrif temas, Kral Sleymarim Saba Kralie
si ile evlenmesine kadar gider. EtiyopyalIlara gre, Hazreti sann
ge ykselmesinden hemen sonra Aziz Matthewun EtiyopyalIlara
Vaaz, yeni dinin bu lkedeki temel ta olmutur. Havarilerin lerinde227yer alan bir baka ykde, Havari Philipin Etiyopyadan
gelen bir hadm vaftiz ettii, bu adamn Etiyopya Kraliesi Candicein saraynda byk bir yetkiye sahip olduu ve tm hzineden
sorumlu olduu, Kudse yeni dine gemek iin geldiini anlatlr.
Bylece Aksum kilisesinin kurulu tarihi belirlenmi kabul edilir.
Ne var ki Candace, Etiyopya kralielerinin deil. Nbyenn Meroe
kralielerinin unvandr ve Etiyopyal szc Semitik dillerde
esmer derili ama tam siyah deil (Arapa Habei) anlamna gelir.
Etiyopyann Hristiyanlatnlmasnn tarihi, yaklak .S. 340 ola
rak belirlenmitir.228
Etiyopya kilisesinin bana Msrl bir Kopt kei getirilmesi ge
lenei, skenderiye patrii Byk Athanasiusun bu yeni diyakoz
iin Frumentiusu skenderiyede kutsamasyla balar. Frumentius Apa Salama , yani Barn Babas, ya da Babamz anlamna ge
len Abuna oldu. Bu adet, Temmuz 1948 anlamas EtiyopyalIlar
Msrl bir abunaya bal olmaktan kurtarana kadar devam etti ve
imdiki Etiyopya Patrii Anba Basileus, 28 Haziran 1959da Kahirede mparator Haile Selasienin huzurunda dzenlenen bir tren
de Papa VI. Cyril tarafndan kutsanarak greve balad.
Etiyopya kiliseninin tarihinde bundan sonraki en nemli olay,
Aziz Pachomiusun kurallarn koyduu manastr sisteminin be
inci yzyl sonlarna doru ve daha Azizin salnda ortaya k
masdr. Etiyopyaya zaman zaman Thebaidden tek bana kei
ler gelip gitmekle birlikte, gerek manastr sistemi ve gerekse Hris
tiyanln yaylmas asndan dnm noktas, .S. 480 civarnda
Dokuz Azizin geliidir. Bu grubun nde gelen kiisi, Aksum dolay
227) VIII, 26-39. E sebius Nicene and Poost-Nicene F allers adl kitabnda bu hikaye
ye atfta b lnu r. cilt II, s. 105. dipnot 30-31.
228) Doresse. s. 62. olay .S. 34 1 ile 346 arasna tarihler.
larndaki nl Debra Damo manastrn Pachomiyen bir modele

gre kuran Apa Michael Aragawidir. teki monastik babalar ara
snda Debra Sina manastrnn kurucusu Apa Johannes ve Debra
Libanos manastrnn kurucusu Apa Libanos yer alr. Etiyopya
yksek dalk blge asndan hi yoksul deildi ve azizler, kei
kardelerinin tam bir inzivada yaamas iin manastr inas iin
genellikle bu dalarn en eriilmezlerini seerdi.
Eitim dzeyleri olduka yksek keilerin almalar sayesin
de, Kopta, Greke ve Sryaniceden eski Geez diline evrilen ki
taplardan bir dinsel literatr olumutur. Amharike, konuma
dili olarak eski Geez dilinin yerini almsa da, Geez hl dinsel dil
olarak varln srdrmektedir. Bu olgu, Koptamn Msr kilise
sinde dinsel dil olarak yerini korumasna benzer. Geez Incili be
inci ile yedinci yzyl arasnda Byk Aziz Cyril litrjisi ve saiahn Ge Ykselii gibi apokrif kitaplarla birlikte tamamlanm,
bu tarihten sonra btn lkede kilise says hzla ykselmitir.
Beinci yzyl dou ile bat arasnda Kalkedon konsili atma
sna tank olur. Etiyopya bu konuda derhal Kopt Monofizitizmine
balln ilan etmitir. Bu dnemde Etiyopya kilisesinin nderlii
lke snrlarn aarak, Yemen savalar srasnda slam ncesi
Arabistana uzanr. slamn geliinden sonra Muhammed peygam
ber ve ilk halifeleriyle Etiyopya kilisesinin ilikileri olduka dostanedir. Dmanlk daha sonra, Araplar Kzldenizin ve Hint Okyanusunun Afrika kylarna229 yerlemeye giriince ortaya kar. slamiyetin Etiyopyada yaylmaya balamasndan sonra, Msl
manlarn alak ovalarda kald buna karlk Amharik Hristiyan
larn lkenin ierilerindeki yksek platolara ekildii, giderek da
ha da yenilmez ve eriilmez duruma geldii sylenebilir. 650 ile
1270 yllar arasndaki yaklak altyzyllk srede, Etiyopya ve
Etiyopya Kilisesi tarihinin en kapal dnemini yaamtr. Bu a
da Etiyopyann btn d ilikisi Msrl Koptlarla snrl kalm,
EtiyopyalInn aydnlanmam ama doal dindarl sayesinde H
ristiyanlk cra dalk blgelerde varln koruyabilmitir. Byk
yekpare kayadan Lalibela kiliseleri (1190-1225), EtiyopyalInn di
ne ballnn grkemli tandr. ok seyrek olarak, Prester
Johnun masallar gibi olaylarla, d dnya Etiyopyann varln
dan haber alabilmitir. Etiyopya delegeleri Kopt din kardeleriyle
229) Trim iugham . slam i Ethiopia. s. 42 T.
birlikte Ferrara-Floransa Konsiline (1438-9) katldklarnda byk

bir ilgi ve merak konusu olmu, ancak daha nce deindiimiz gi
bi bu giriimden bir sonu alnamamtr. Ancak slam tehlikesi
Etiyopya snrlarm tehdit etmeye balaynca Etiyopya kilisesi y
zn batya evirmitir.
Zagwe dneminde Mslmanlarn artan etkinlii nedeniyle Eti
yopyada slam-Hristiyan atmas ykselmeye balad. Tigrede
yeni bulunan bir Mslman mezarlndaki Arapa mezar tala
rndan en eskisi 1006 tarihini tamaktadr. Dokuzuncu yzyln
sonunda, Shoa blgesinde Mahzumi hanedan ynetiminde bir
Mslman sultanl kuruldu. Arap kaynaklarnda bu sultanln
ad 1285 ylma kadar geer. Bu tarihten sonra yine gneydou Eti
yopyann Ifat blgesinde Mslman Walama sultanl kurul
du.230 Kopt kaynaklan da231 bu olay lan dorulamaktadr.
lke iindeki Mslman-Hristiyan atmas onaltnc yzyl
daki byk Osmanl fetihlerine kadar srd. Bu srada denizlerde
de Osmanl-Portekiz mcadelesi232 devam etmekteydi. Ahmad
Granm amansz saldmlan karsnda Etiyopya kral Portekizden
yardm istemek zorunda kald. Bu olay Etiyopya kilisesinin tari
hinde bir dnm noktasdr nk clz Portekiz kuvvetleriyle bir
likte Katolik misyonerler de lkeye geldi. Etiyopyadaki slam fetih
leri ironik bir biimde Katolik misyonerlerin girmesi sonucunu do
urdu. 1578 ylnda slam dnemi kapanrken, Etiyopyadaki. Katolikletirme sreci aa yukan onyedinci yzyln ortalarna ka
dar devam etti.
Katolik Hristiyanlnn Etiyopyadaki ilk gerek havarisi Bermudezdir. Kral Claudiusun saraynda pervaszca Romaya sada
kat sz verilmesini isterken, Bermudezi aylarca hapis tutan kral,
skenderiye patrii Gabriele birbiri ardna piskoposlar gndererek
sadakatini bildirdi ve sonunda Bermudezi teki Katoliklerin yan
na Goaya gnderdi. Cizvit tarikat 1558de yeni kurulmutu ve gnatus Loyola Papadan Yeni Hayatm gerekletirmek iin bir mis
230) Etiyopya dahilindeki btn slam eyaletlerini sralam aya gerek yoktur. Trim inham s. 6 2-3te. Etiyopya mass/ini oluturan Harar ve Arusi topraklarndan d o
uya ve gneye doru Adal. Mora. Hobat, Jidaya. Hadya, Fatajar. Davvaro, Bali ve
M ara eyaletlerini zikreder.
.
231) Bkz. rnein Abu alih, The Churches and Monasteries o f Egypt, ev. B.T.A.
Evetts (Oxford. 1895). s. 290.
.
232) Son M em lk Sultan Kansu Gavri'nin 1516 ylnda M ercidabkta yenilip sava
m eydannda lm esinden sonra Osm anllar Portekiz ile deniz savan M em lklerden devraldlar.
yoner heyetiyle Etiyopya ya gitmek zere izin istedi. gnatiusa bu

izin verilmezken Papa, Nuaes Barettoyu yeni Etiyopya Patrii ola
rak kutsad. Andrew Oviedo ile Melchior Carneiro da yardmc pis
kopos olarak atand. Bunlardan yalnz Oviedo Etiyopyaya uluabildi. tekiler Goada kaldlar ve Baretto 1562 ylnda Goada ld.
Oviedo gelir gelmez patrikliini ilan etti ama EtiyopyalIlarn Romaya direneceini anlaynca Cizvitler liderinden, Etiyopya halk
na iradesini kabul ettirmesi iin Portekiz askeri gnderilmesini,
bu isteini uygun bir dille Papaya iletmesini rica etti. Portekizli
Kardinal Don Henry bu istei kabul etti ancak Papalk bilgece bir
davranla duygusal Oviedo ve arkadalarn 1567 ylnda in ve
Japonyaya nakletti ve Oviedo ksa sre sonra Fremonada ld.
Cizvit misyonundaki arkadalar da birbiri ardna mezara gittiler
ve son olarak Francesco Lopezin 1597de lmyle, Cizvit misyo
nu tam bir baarszla sona ermi oldu.233
lgintir ki iki Cizvit daha, Pedro Paez ve Antonio de Monserrate, Romann Etiyopyada dinsel egemenliini salamak iin yeni
den harekete geti ancak gemileri Arabistan kylarnda batnca,
yedi yl Araplarn elinde esir kaldlar. Bu noktadan sonra misyo
nun tarihi pek ak deildir. Goa Bapiskoposu Dom Alexo de Mendezes tarafndan EtiyopyalIlar Katolik yapmak iin gnderilen bir
Maruni Cizvitin Massowahta yakalanarak ldrld kaytlara
gemitir. Papa XVIII. Gregoy, Kopt kilisesi ile Roma arasnda an
lama salanmas iin Piskopos Jean-Baptistei skenderiye Patrii
XIV. Johna gnderir ancak baarl olamayan piskopos Etiyop
yaya doru yola devam eder ve Maruni gibi o da Massowahta l
drlr. Bu arada Goa Bapiskoposu, Katoliklie dnm olan da
Sylva adl bir Hintli Brahman, Etiyopyada Cizvit davasn canlan
drmak amacyla blgeye gnderir. zgrlne kavumu olan s
panyol Cizvit Pedro Paez de 1604 ylnda Sylvanm misyonuna ka
tlr. Bu arada Etiyopya saraynda iktidar kavgas devam etmekte
ve muhteris bir prens olan Jacob, imparator I. Malak Sagadn tah
tn ele geirmi bulunmaktadr. Paez ustaca manevralarla Jacobun maiyetine girmeyi baarr. Katoliklie dnm gibi yaparak
Papanm ve Portekizin askeri desteini alabileceini dnen Ja
cob bu amala Paezi kullanmaktadr. Ne var ki Kopt abuna, hal233) D elacy O'Leary, s. 60-7: Groves. Planting o f Christianity in Africa, cilt 1. s. 138 L:
C.F. Rey. The Romance o f the Portegese in Abvssinia (Londra. 1929). passim.
km ezici ounluu tarafndan sarslmaz bir inanla desteklen

mektedir. Bu dinsel-politik manevra bir ok kez tekrarlanr ve so
nunda ceberrut imparator III. Malak Sagad Katoliklii seerek Romaya kesin itaati emreder ve sorunu kkten zer. Bunun zeri
ne 1624 ylnda Alphonso Mendez Etiyopya Patrii olarak atanr ve
lkeye geldiinde atama kral tarafndan onaylanr. Yeni patriin ilk
ii Kopt abuna ve tm yandalan iin aforoz ilan etmek olur ve ar
dndan trajik sonular douran resmi Tigre ziyaretine balar. Afo
roz karanndan sonra halkn ayaklanmas zerine engizisyon mah
kemeleri kuran Mendez, milliyetileri diri diri yakmaya balar. Hal
kn galeyan karsnda artk imparator bile Mendeze kar kar.
Bu srada Sagadm lm ve gen olu Fasildasm (Basilides) tah
ta gemesi Cizvit misyonuna son verir; nk yeni imparator milli
kilisenin hararetli bir yandadr ve Mendez cann kurtarmak iin
lkeden kaar. Yolda Trkler tarafndan soyulan Mendez. binbir
glkten sonra sa kalan iki adamyla Goaya ular.
Cizvit misyonunun bu apak yenilgisine ramen, bir grup Fransiskan rahibi Roma adna yeniden Etiyopya yolculuuna kt. Aksuma varmay baardlar ancak Etiyopyaya gelir gelmez tutukla
narak idama mahkum edildiler. Tm asld ve hkmet bundan
byle Katoliklerin lkeye girmesini yasaklad. Ne spanya kral II.
Phillipin gayret ve heyecan, ne de Fransa kral 14. Louis dnemin
deki Fransz monarisinin arl, Etiyopyada Katoliklik davasnn
ilerlemesine katkda bulunamad ancak Vatikann Etiyopyaya ilgi
si olanca kararlkla devam etti. 1702 ylnda Papa XI. Clementin
onayyla Gondara gelen Fransiskan rahibi, gnderdikleri ku
kulu bir raporla halkn Roma ya boyun ediini bildirdiler. 1846 y
lnda lkede iki ayr Katolik-egemen blge olumutu: M. de Jaco
bus nderliinde Lazaristlerin denetimindeki Etiyopya piskoposlu
u ve daha sonra kardinal olan Guglielmo Massaia bakanlnda
ki Fransiskenlerin ynetimindeki Galla piskoposluu. 1904 ylnda
Tigre, Amhara ve Gondarda baz EtiyopyalIlar sessizce Katoliklie
dndler ve be-alt kk kilise ina edildi. Ama asl verim pagan
Galla blgesinde derlendi. 18 bin Gallal Katoliklii kabul ederken,
yirmi Katolik kilisesi ina edildi. 1950 ylnda bir EtiyopyalI Suzusa Piskoposu namyla ve Etiyopya Katoliklerinin Apostolik Yne
ticisi unvanyla Vatikan tarafndan kutsand.
Ondokuzuncu yzylda Samuel Gobat ve Christian Kugler
adnda iki Protestan misyoner Kilise Misyoner Heyeti tarafndan
Etiyopyaya gnderildi. 1838 ylma gelindiinde Kugler ld

Gobat da srgne gnderildii iin bu misyon hibir sonu ver
medi. O gnlerde Protestan misyonlar kark uluslardan oluu
yordu ve bu heyetlerde Alman, Polonyal, sve, Fransz, ngiliz ve
svireli misyonerler yer alyordu. EtiyopyalIlar Protestan misyo
nerleri nispeten hogryle karladlar nk teknisyen ve silah
uzman olarak onlardan yararlanabiliyorlard. Ancak Stern ba
kanlnda gelen bir ngiliz misyoner heyeti 1860 ylnda lkeye
varnda tutukland ve Lord Napierin 1868 ylndaki seferinden
sonra serbest brakld ama hemen snr d edildi. Geen yzy
ln sonlarna doru lkede grnmeye balayan Amerikan misyo
nerleri yeni bakent Adis Ababada salk almalarna ve Galla
kabileleni arasnda sosyal almalara arlk verdiler.234
unu belirtmek gerekir ki ne Kopt abuna, ne Etiyopya halk, ve
hatta ne de imparatorluk saray byk kukuyla karlanan mis
yonerlere scak bakmam ve Etiyopya dinsel adan yabanc etki
lere kapal kalmtr. Etiyopya Kilisesi 1959 ylnda Anba Basileosun kiiliinde ilk yerli abunaya sahip olmutur, imparatorluk
ta halen yirmi iki piskopos bulunmaktadr. lkenin n eyaleti
nin her birindeki piskoposlara ek olarak, dierleri kentlerde ve ma
nastrlarda bulunmaktadr. Koptlar ile EtiyopyalIlar arasnda
doktrin anlamazl yokken Kudsteki Dair al-Sultan manastr
ciddi bir anlamazlk konusudur. Bu anlamazln kkeni, Selahaddin Eyyubinin 1187 ylnda Kudsu almasndan sonra dou
Hristiyanlarna eski haklarn tanmasna dayanr. Latin Hallar
Kudste krallk kurduklarnda sapkn olarak niteledikleri dou
Hristiyanlarnn kente girmesini yasaklamlard. Eski haklarna
kavuan Koptlar ve EtiyopyalIlar, Kutsal Mezar (Holy Sepulchre)
yaknndaki bu manastr zerinde hak iddia etmektedir. Doktrin
anlamazl bulunmamakla birlikte Etiyopyada bugn Kopt kili
sesinden bamszlama eilimi ar basyor. Gelecein din adam
larnn eitimi iin alan Din Kolejinin Kopt bakan yerine bu g
reve Sryani Ortodoks Kilisesinden bir din adam getirilmitir.
Hereye ramen EtiyopyalIlar Kopt kilisesi ile ilikilerine deer ver
mekte ve gelecek vaat eden genlerini din eitimi iin Kahiredeki
Kopt Teoloji Koleji ve Kopt Aratrmalar Enstitsne gndermek 234) Hyatt. s. 41-3: Groves. IV. 305 T.: J. Richter. A Historv o f Proteslant Missions in
the Near East (Edinburg'l ve Londra, 1910)
tedir. Kopt Papa VI. Cyril'in yaknlarda Etiyopya imparatorluuna

yapt ziyaret, ana skenderiye kilisesi ile Etiyopya kilisesi arasn
daki balarn gcn gstermitir kantlamtr.
Etiyopya nanc ve Kltr

EtiyopyalIlar dogma ve doktrinde Kopt kilisesinin skenderiye
retisine sadakatle bal kalmtr. Etiyopya inancnn temel zel
likleri -monofizitizm, kilise hiyerarisi, dinsel edebiyat, litrjisi ve
hatta manastr kurallar- Kopt kaynaklara dayanr. Ancak Etiyop
ya kilisesini Kopt kilisesinin bir kopyas saymak vahim bir hata
olur. ster Yahudi ister pagan kkenli olsun, yerel gelenekler Eti
yopya kilisesine tmyle kendine zg bir renk kazandrmtr.
imdi bu kiliseye kendi zel kimliini kazandran balca zellikle
ri gzden geirelim.235
unu belirtmek gerekir ki EtiyopyalIlar cumartesi gn Sebte
uymak, erkek ocuklar snnet etmek, baz yiyecek maddelerini
temiz saymamak gibi tm Yahudi kkenli olan adetlere uyarlar.
Yahudiliin bugn Etiyopyadaki temsilcisi gl Falaa kabilesi
dir ve bunlarn blgeye gelii herhalde Hristiyanlktan ncedir. Ef
saneye gre Saba Kraliesi anda bir srail kabilesi kk kral I.
Menelike gezilerinde elik etmitir. Dabtera larn sol ellerinde kol
tuk denei, sa ellerinde teflerle belirli gnlerde dinsel yry
ler srasnda yaptklar nl dansn, EtiyopyalIlarn Levi kabilesin
den devrald antik bir gelenek olduu sylenir. Levilerin ayn
dans Kudste Sleyman Tapnann iinde kutsal sandn
nnde yaptklar bilinmektedir. Ne var ki T-biimindeki koltuk
denei Msrda Antonyen rahipler tarafndan uzun sren dualar
srasnda kullanld gibi, tef te Hristiyanlk-ncesi dnemde Tan
ra sis rahipleri tarafndan tapmaklarda alnmaktayd. Ritm tut
mak iin trampet kullanlmas ise pagan Afrika kkenli bir uygu
lamadr. Genellikle rahip sanlan dabtera ise kilise mensubu olma
yp ilahi okuyuculardr ancak onlarn katlm olmakszn kilisede
235) G.A. Lipsky. Ethiopia-its people, its socety. its culture (New Haven, 1962. s. 100
ft: Sylvia Pankhurst, Ethiopia. A Cultural History (Woodford Green, Essex. 1955),
s. 1 1 1 if.; Doresse. Ethiopia, s. 205: Ayrca bkz. 1954'te Evanston. Illinois'te top
lanan Dnya Kiliseler K on seyin e katlan delegelere datlm ak zere Kopt delege
ler tarafndan hazrlanan ve K.K. Sim on tarafndan kaleme alm an The Ethiopian
Orthodox Church Balkl ve kilisenin resmi grn zetleyen bror.
herhangi bir ayin yaplmas mmkn deildir. Dabteralar kilise

kaytlarn tuttuklar gibi Etiyopya folklorunda muska yazar236ola
rak da ayn bir yerleri vardr.
Etiyopya kilise mzii efsaneye gre altnc yzylda Yared adl
bir gnll kilise alan tarafndan yaratlm. Bir melekler koro
sunun cennette bu musikiyi icra ettiini duyan Yared bunu din
kardeleri iin hemen kaydetmitir. Kiliselerinde antik Kopt litrjilerini kullanan Koptlar gibi, EtiyopyalIlar da dualarn modern
Amharik dilinde deil eski Geez dilinde okurlar. Bu nedenle rahip
ler kiliseye kabul edilene kadar olduka zor bir eitim dneminden
geer. Kilise dzeni ve fkh (canon law) temelde Kopt kilisesinden
aynen alnm ancak baz eklemeler yaplmtr. rnein Kopt kili
sesinde dabtera gelenei yoktur. Buna karlk Etiyopya kilisesine
zg bir st makam olan echagenin de Kopt kilisesinde karl
yoktur. Olsa olsa ilk Pachomiyen manastrlarndaki genel mfettie (superior-general) benzetilebilir. Etiyopya manastr dzenin
efi durumundaki echage237Debra Libanos manastrnn barahip
leri arasndan seilir ve gl bir manastr topluluunu ve mal
varln ynettii iin kilise hiyerarisinde a b u n a dan hemen son
ra gelir.
Etiyopya kilisesinde yksek makamlarda greve balamak iin
imparatorluk onay zorunludur. Kilise ve imparatorluk, iktidar ve
otoritenin olduu kadar ulusal kltrn de gerek kaynadr.
Bunlar, Avrupa Ortaa zihniyetindeki biri dnyevi teki uhrevi iki
klc andrr. mparator, dinin gerek hamisi olarak yapt konu
malardan birinde, kiliseyi klca, devleti de kola benzeterek, kl
kol olmakszn kendi bana kesemez demitir.238 Bu iki kurum da
lkede byk bir saygnla sahiptir.
Bu noktada lkede din adamlar topluluunun bir meslek gru
bu olarak ar byklne dikkat ekmek gerekir. Gezginlerin,
Etiyopyann tm Hristiyan dnyasnda belki en ok kiliseye sa
hip lke olduu iddias abartmal olabilir.239Ancak lkede yaklak
20 bin kilise bulunduu tahmin edilmektedir. Baz kylerde bile
236)
237)
238)
239)
H vatl. s. 59.
Ibid. s. 50-1.
'
cf. Lipskv. s. 101.
H yatl, s. 109. Alvarez. Portekizlilerin buraya geldiklerinde, altn halar tayan ve
resm i balklarn i akm dinsel nderlerin ardndan yryen 20.000 din adam n
grnce byk aknla dtklerini kaydeder.
birden fazla kilise bulunmaktadr. Her kilisede resmi grevli en az

iki rahip, bunun yan sra dabtera ve diyakozlar bulunduuna g
re, yetikin Hristiyan erkek nfusun yzde yirmibeinin kilise
mensubu olduu hesaplanyor. Rahip cemaati iinde en nemli ki
idir ve yalnz kilisede deil, doumdan lme kadar her nemli
olayda evlerine giderek cemaatine hizmet eder. Etiyopyalmn din
darlnn kant yalnz din adamlarna duyulan derin sayg ve b
yk davullarn eliinde yaplan muazzam ayinler deil, daha
nemlisi dinsel ayinlere ve ylda 250 gn bulan oru gibi grevle
re sadakatle uyulmasdr. Dindar EtiyopyalIlar oru tutarken et ve
hayvansal rnlere el srmedikleri gibi, cumartesi, pazar dnda
oru gnleri leden sonra saat e kadar hibir yiyecee el sr
mezler. Gen kzlar dine balln bir gstergesi olarak alnlarna
ha biiminde dvme yaptrrlar. Geleneksel ilkokul, ky kilisesi
nin hemen bitiiinde bir binada bulunduu iin, gen kuan
eitimi de kilisenin omzundadr. lkretimde okuma ve aritmeti
in yan sra, Davudun Meselleri, Hz. sann ve Meryemin deyi
leri ve eski Geez dilinde uzun dualar da retim programnda yer
alr.
Dinsel mimariye gelince, lkedeki birok eski kilisenin bazilika ya
da dikdrtgen yaps korunmakla birlikte, EtiyopyalIlar kendilerine
zg bir sekiz keli ya da yuvarlak kilise slubu gelitirmitir. Bu
slubun Kudsteki Sleyman Tapmandan esinlendii sanlmak
la birlikte, gney Etiyopyadaki geleneksel ky evlerinin yuvarlak ol
duu ve kilisede bunun taklid edildii de iddia edilmektedir.
Etiyopyann en eski kilisesi, on emiri tayan Musann Sandnm bulunduu ve ta giyme trenlerinin yapld Aksum kated
ralidir. Katedral zaman iinde birok kez tamamen yanm ve son
olarak 1854 ylnda ina edilmi olmakla birlikte, balangtaki
antik drtgen biimini korumaktadr. Ykseltilmi bir platform
zerine ina edilmi katedral, ana giri kaps bulunan heybet
li cephesinin yan sra, Incilden sahnelerin tasvir edildii, canl
renklerle bezenmi duvar resimleriyle arpc bir yapdr. On Em
rin Gelii, Aziz Meryem ve Oul sa, Aziz Georgeun Ejderle Sava,
Dokuz Aziz, duvar resimlerinde ilenen balca konulardr. Etiyop
ya sanat teknii uyarnca resimler nce tuval zerine yaplr son
ra duvara karlrd. lkenin tarih iinde geirdii istilalar srasn
da imparatorlar on emri tayan sand zenle saklam, tehlike
geince yine yerine koydurmutur. Sandn bulunduu Kutsalla
rn Kutsal blmesine kimsenin girmesine izin verilmedii iin, hi

bir resmi Hristiyan kaynanda sandn ve iindekilerin tasviri
yaplmamtr. Baz Mslman tarihilere gre sandkta altnla i
lenmi byk bir beyaz mermer ta240bulunmaktadr. Etiyopyada
kiliseler her iki cinse de ak olmakla birlikte, Aksum katedrali bir
istisna olarak kadnlara kapaldr. Bu kuraln gemite bir imparatorie kiliseyi kirlettii iin konduu sylenir.
Etiyopyada kilise mimarisi esas olarak sekizgen ya da yuvar
laktr. lkenin krsal kesimi, genellikle ykseke bir yere ina edil
mi sazdan daml bu tr kiliselerle bezenmitir. ie gemi tek
merkezli daireden oluan bu kiliselerin merkezinde, bir perdey
le evrilmi kare biiminde kutsal blge yer alr. Bunu evreleyen
ikinci halka koroya ve kutsal komnyon verilenlere ayrlmtr.
Son halka ibadet edenlere ayrlmtr ve cemaat hasrla kapl bu
alanda, kadnlarla erkekler bir blmeyle ayrlm olarak yaln
ayak dururken, papazlar aralarnda dua ederek ve buhurdanlk
tan ttsler saarak dolap, dualar okuyarak onlar kutsar. Kili
selerin i duvarlar duvar resimleri ve ikonalarla sslenmitir.
nc tip Etiyopya kilisesi de Zagwe hahedanmdan dindar
imparator Lalibelanm (1181-1221) yaptrd kaya iine oyulmu
kiliselerdir. Yekpare yaplar, mimari ustal, muazzam boyutla
r, dikkatle ilenmi stunlar, kemerleri, tonozlu atlan nede
niyle arkeologlarca Hristiyanln alar boyunca en ince ilen
mi dinsel mimari rnekleri olarak kabul edilmektedir. Kral Lalibelann Msr krallyla glendirdii ve Kutsal Topraklara hac
ziyaretine gittii anlalyor. Bu ziyaret srasnda Kopt ve Sryani
mimarlar bu devasa proje iin Etiyopyaya davet etmitir. Sayca
onbir olan Lalibela kiliseleri, antik Msr tapmaklarnn havasn
tar. Bu kiliseler hendekler ve yeralt tnelleriyle birbirine ba
lanm grup oluturur ve kmsenemeyecek bir mhendislik
baarsdr. Grkemli Lalibela kiliseleri, uzmanlarca her biri b
yleyici gzellikteki Nbyedeki kaya iine oyulmu Abu Simbel
tapmaklar, rdndeki Petra tapma ve Hindistann Haydarabad eyaletindeki Ellora tapma ile e tutulmaktadr. Bu kilisele
ri da kenarndaki kayann iine oymadan nce, her birinin ev
resinde derin hendekler alarak kilise yaplacak kitle ana kaya
kitlesinden koparlm, binalarn cephesi sra stunlar ve pence
240) Doresse. s. 206.
relerle desteklenmi payandal duvar izlenimi verecek biimde in

a edilmitir. Tavanlar gen ya da dz olup gzel bir kornile
sslenmitir. Lalibela kiliseleri bilinen inaat tekniklerini aan
zellikleriyle Hristiyan mimarlnn Afrika ktasndaki lmsz
antlar olarak durmaktadr.241
Bu noktada manastr mimarisine de bir gz atmak gerekir. Eti
yopya manastr dzeni Kopt sistemine ok benzer. Koptlar manas
tr inas iin dou ve bat llerinin sessizliini tercih ederken,
EtiyopyalIlar manastrlarn cra da tepelerinde kurmay yele
mitir. Bunun en gzel rneklerinden biri, tahminen yedinci yz
ylda imparator Gabra Maskal tarafndan ina ettirilen Debra Damo manastrdr. Bir dan tepesindeki bu manastra ancak iple klabilir. Manastr ina edildikten sonra imparator binann merdi
venlerinin yklmasn emretmitir.
Manastrn tam merkezinde, Etiyopya dinsel mimarisinin en
grkemli paralarndan biri olan bir kilise yer alr. Mermer ve ah
ap oymalar son derece zarif olup, yksek kabartma hayvan pa
nolar ve geometrik frizleri erken Kopt mimarisinin rneklerini
andrr.
Ortaa Etiyopya dinsel mimarisinin bir unsuru da maara ki
liseleridir. Bunlarn en nl rnekleri Imrahanna Kristos ve Jammadu Mariam kiliseleridir. Birincisi, Lasta dalarnda muazzam
bir maara iinde, tahtn brakp buraya ekilen ve manastra ad
n veren imparator tarafndan ina ettirilmitir. Onikinci yzyln
ortalarnda lmnden sonra cenazesi buradaki kiliseye gml
mtr. kincisi, 1268 yl dolaylarnda imparator Yekuno-Amlak
tarafndan yine Lasta dalarnda, byk aziz Tekla Haymanotun
yardmyla Kral Sleyman hanedannn yeniden tahta dnmesi
ansna ina ettirilmitir.
Bu ve benzeri tapmaklar, anonim manastr mimarlar tarafn
dan din gayretiyle ina edilmitir. EtiyopyalI keilerin bir dier
241) Lalibela kiliseleriyle ilgili son ve ok etkileyici alm a, Imgard Bicider tarafndan k a
leme alman, Lalibela. The Monolithic Churches o f Ethiopia (Kln. 1958) balkl k i
taptr. Lks baskl bu kitapta renkli resim ler ve ayrntl lan ve krokiler yer alr. Eti
yopya tarihine ve kltrne ilikin tm alm alarda bu konuya yer verilir. Pank
hurst, s. 151 ff.: Hyatt. s. 110 ft.: Doresse. s. 93 L: T. Pakenham, The Mountains
o f Rasselas (N ew York, 1959) s. 171-6. Bu sonuncusu yalnzca bir gezi anlats
dr.Bu ilgin kiliselere ilikin dier alm alar arasnda A.A. Monti della Corte. Lali
bela.le chiese ipogee e monolitiche (Roma. 1940): A. Raffray. Les glises monolithes
de la \hlle de Lalibela (Paris. 1882) kayda deer.
nemli katks da kkl elyazmas geleneidir. Bu gelenek, salk

: bir vasam iin eitim ve bedensel almann babaa gitmesi ge
rektiini reten manastr dzeninin kurucusu Aziz Pachomiusa
kadar uzanr Bu gelenek sayesinde EtiyopyalI keiler baarl
hattat olmu, gelitirdikleri minyatr slubu ile ssledikleri Geez
lilindeki elvazmalar byk sanat eserleri dzeyine ulamtr.
Fski Geez dilindeki Etiyopya edebiyat,242 Hristiyanln Aksum
uu Ilna iriiyle ezamanl domutur. Modem an balang'ida belirsiz bir tarihte bu dil kullanmdan dm ve yerini Amarik diline urakmsa da, dindar EtiyopyalIlar Geezi kilise dili
larak muhafaza etmilerdir. Geez edebiyat temelde dinsel karak>er tar
*Sas olarak Kopta, Sryanice, Greke ve daha sonra
Arapadan kplan evirilerden oluur. Etiyopya ncili ana Apokrifa'y ierir Bu kitapta Msrda artk unutulmu litrjiler de yer
alr. Geez ncili nin Frumentius tarafndan yazlmaya baland
sylenirse de eldeki veriler Etiyopya iin zel bir Incilin yazlma
sna beinci yzyln sonuna doru Dokuz Azizler dneminde ba
landn gstermektedir. Geez edebiyatnn altn devri, Sleyman
hanedannn yeniden kurulduu 1270 ylndaki byk uyan ile
ezamanldr. Ancak ortaa Etiyopya edebiyatnn tam bir tablo
sunu izmek mmkn deildir. Bunun nedeni onaltmc yzylda
ki ykc slam istilasdr. Ahmed Gran sistematik olarak Etiyopya
kiliselerini imha etmi, deerli eyalarn talan ettikten sonra bu
labildii tek sayfa yazy bile atee vermi ve ardnda harabeler b
rakmtr. Etiyopya, Trklerin tarihsel miraslarna ynelik barbar
ca saldrsnn etkilerinden hl kurtulamamtr. Baz manastr ve
242) Pankhurst. s. 177 T.: Hyatt, s. 243 T.: Doresse. s. 217 l'f.: Lipskv. s. 121-35. Edebi
yatla ilgili kapsaml almalarn says ok azdr. Bkz. M. Harden. An Introchction
to Ethiopic Christian Literatre (Londra ve New York. 1926): E. Littmann, Geschich
te der thiopischen Litteratur (Leipzig. 1907): J. Guidi. Storia della Litleratra Eti
pica (Roma. 1932). Etiyopya dilindeki litrjiler konusunda bkz. A.B. M ercer. The
Ethiopian Liturgy-Its Developement and Forms (M ilwaukee ve Londra, 1915). Ondrt Etiyopya anakarasnn tm yle ngilizce ve Arapaya evirisi Kopt rahip Peder
M arcos Davud Iaralndan yaplm, ve B lalla Marsie Herzen tarafndan gzden gei
rilen bu metin The Liturgy o f the Ethiopian Church baslyla yaym lanm tr. (Ka
hire. 1959). Bugn Koptlar bile bilm edii baz antik Kopt kaynaklardan devralnan
bu bu analoralar listes ilgintir.: (1) Havarilerin Anaforas: (2) Lord u n Anaforas:
(31 Gk Grlemesinin Olu John un Anaforas: (4) Kutsal Meryem'in Anaforas: (5)
cvzlerin ktaha dorusu znik'teki 318 Piskoposun] Anaforas: (6) Aziz Athanasits'u Anaforas: (7) Aziz B asilin Anaforas: (8) Aziz Gregory'in Anaforas: (9) Aziz
Epphaeus'un Anaforas: (10) Aziz John Chrysostom 'un Anaforas: (1 1) Aziz Cyril i
Anaforas: l 12) Seroughlu Aziz John un Anaforas: (13) Aziz Dioscorus'n Anaforas:
11 Aziz U
G regorv'i Analoras.
kiliseler fiziksel olarak eriilemeyecek yerlerde kurulduklar iin

bu saldrdan kurtulabilmitir. Aksi takdirde dnya bu byk ede
biyat belki hi tanyamayacakt. Tana gl sularnda yirmi ada
manastrlarnda yaplan son almalar, yeni eserlerin bulunabile
cei umudunu vermektedir. Avrupann eitli yerlerinde Etiyopya
kaynakl elyazmalan243 bulunmaktadr.
EtiyopyalI yazar elyazmas iin vellum ya da parmen kullan
mtr. Cilt iin ya ahap ya da ilenmi deri kullanlrd. Deer ve
rilen bir kitap, gerektiinde omuzda tanabilmesi iin kemer takl
m deri bir muhafaza iinde korunurdu. Etiyopya edebiyat temel
de dinsel karakterde olmakla birlikte, yan-dinsel ve sekler dene
bilecek bir birikimden de sz edilebilir. Balca konulan hukuk, ta
rih, Grek bilimi, by ve sihir ile Etiyopya folklorudur.244
Kral Sleymann Saba Kraliesi ile evlenmesini ve olu I. Menelikin doumunu anlatan Kebra Nagast, (Krallarn an), Etiyopya
folklorunun bir klasiidir. Grekeden evrilmi olan Physiologus,
bir doa tarihidir. Korunabilmi tarih kitaplan arasnda Koptadan evrilmi Nikiolu Johnun tarihi ve bnul-Makinin Arapadan
evrilmi Historia Saracenica s bulunmaktadr. Barlaam ve Yewasefin Hikyesi ile skenderin Ak245 Etiyopya edebiyatnda Ba
kire Meyem246 ile ilgili ok sayda eserden sonra en sevilen yapt 243) B ilindii kadaryla en zengin Etiyopya elyazm as koleksiyonu 688 adet belgeyle Po
lonya'dadr (1952). Onu 500 belgeyle British M usum (1928), 170 belgeyle Bibliot
hque Nationale (1877) (daha sonra genilem itir], ve yaklak 100 belgeyle Oxforddaki Bodleian Library izlem ektedir (1957): Cf. Pankhurst, s. 88-90. Mays
1941'de sona eren talyan istilasndan sonra talyann koleksiyonunu ne kadar
zenginletiridii bilinemiyor. A. Dillman British M useum da 1847 ylnda yapt a
lm ada 82 adet elyazm as kataloglamtr. W illiam W right 1877de buna 408 elyaz
mas eklem itir. Bunlarn en az 122si kitab m ukaddes ve apokrif metinlerdir. S e
kler 32 m etin hari, dier tm dinsel konular ierir.
244) E tiyopya folkloru esas olarak Am ari dilinde korunm utur. Bkz. R. Davis ve B. Ashabranner, The Lion s Whiskers. Taies o fH ig h Africa (Boston ve Toronto, 1959).
245) EtiyopyalI skender bir aziz olarak, babas Filip te bir ehit olarak tasvir edilm ek
tedir. Sir E. A. W allis Budge, The Life and Exploits o f Alexander the Great\ ngiliz
ceye evirerek ve notlar ekleyerek 2 cilt halinde yaym lam tr. (1896); cf. Pank
hurst, s. 218-31.
246) Pankhurt. s. 192-200. Etiyopya dilindeki, 1897 ylnda bir Quaritch ak artrm a
snda satn alnan The Lady M eux elyazm as koleksiyonu, ilk olarak 1867 y ln d a
ki M agdala Seferi srasnda bir ngiliz subay tarafndan ele geirilm itir. Bu kolek
siyon, Etiyopya m inyatr sanatnn en gzel rneklerini tem sil eden canl ve par
lak renkli tasvirlerle bezenm itir. Sir E. A. W allis Budge tarafndan baskya h a zr
lanan bu eser Legends o f Our Lady Mary. The Perptuai Virgin (Londra, 1900),
ve The History o f Hanna. the m other o f the Blessed Virgin Mary. The Lives o f Maha Sion and Gabra Chrestos blm lerini ierir. (Londra, 1899).
lardr. Bakireye byk sevgileri, muhtemelen Hristiyanlk ncesi

tanra sise olan derin ballklarndan kaynaklanan Koptlar gibi,
EtiyopyalIlar da bir Meryem klt gelitirmi ve bu konuda nere
deyse Koptlan bile gemitir.
Yukarda anlan kitaplar sslemek iin yaplan minyatrden
kaynaklanan bir Etiyopya resim sanat gelimitir. Etiyopya min
yatrnde krmz, gk mavisi, sar gibi parlak renkler egemendir.
Kutsal ve ermi kiilerin yzleri ayrntl olarak ak renk boyanr
ken, dierlerinin yzleri koyu renkle yalnzca profilden izilir. Eti
yopyalI ressam perspektif duygusunu tanmaz. Buna karlk re
simleri derin bir tutkuyu yanstr. Onun iin resim belli bir tema
nn tasviridir ve bunu her trl yapmacktan uzak ilkel bir saflk
la gerekletirir. Sonu olarak Etiyopya sanat bir zgnlk ve zin
delik duygusu yanstr ve mtevaz gelimesine ramen dnya din
sel sanatlar arasnda kendine bir yer haketmitir.
Etiyopyada eski resimlerde tasvir edilen eya olduu gibi bu
gnk dinsel trenlerde aynen muhafaza edilmitir. Din adamlar
nn zengin ilemeli giysileri, renkli tren emsiyeleri, altn ya da g
m halar, mcevher kakmal dinsel semboller, tef, asa, buhur
danlk ve benzer eyann kullanld tren ve ayinler, dabteralann
garip dansyla ve byk davullara247 elik eden cemaatin ritmik a klaryla birleince ok renkli ve etkileyici bir manzara oluur. Ra
hiplerin gnlk giysileri beyaz renkli olup, yalnzca omuzlarna at
tklar amaiann kenarnda ak renkli bir ileme vardr. Trbanla
r da beyazdr. Buna karlk piskoposlarn giysileri, Msrda Kopt
din ulularnn giysileri gibi tamamen siyahtr. Buna karlk ayin s
rasnda EtiyopyalI piskoposlar altndan ha ilemeli bembeyaz tr
ban takar.
Din ve kltr konusunda EtiyopyalIlar ve Etiyopya kilisesi en
eski geleneklerini korumu, yabanc misyonerlere her zaman ku
kuyla bakmtr. Antikiteden beri yolda olduklar Koptlardan bile
bkmlar ve Kopt bir abuna tarafndan ynetilme geleneine son
vermilerdir. Kopt bapatrii, bu milliyeti gelime karsnda uy
gun grd btn dnleri vererek, Afrikadaki iki karde kilise
arasnda bir doktrin anlamazl domasn nlemitir.
247) Etiyopya kilisesi, m anastr yaam ve dinsel trenleriyle ilgili fotoratl bir incele
m e Vivante At'rique dergisinin 225. saysnda (M art-Nisan 1963) yaym lanm tr.
Buradaki fotoraflar esizdir, ancak aklayc metinde yazarlar Etiyopya kilisesi
ne sem patiyle yaklam akla birlikte, Etiyopya ve Kopt Hristiyanln eletirm ekte
ve Katolik propagandasna kam aktadrlar.
Son yllarda modernleme ynnde salanan gelimeler, antik

Etiyopya kilisesini olduunu kadar Etiyopya toplumunu da yeni ve
deien bir dnyann kat gerekleriyle yzyze getirmitir. Bu, ge
rek kilisenin gerekse imparatorluun gemesi gereken byk bir
snavdr. Aslan kkremelerinin ve akal ulumalarnn jet uaklar
nn grltsne kart Etiyopya da, modem gelimelere ayak
uydurabilmek iin dinsel ve laik eitim alannda kmsenemeye
cek admlar atlm olmakla birlikte, daha yaplacak ok ey bek
lemektedir. Reform iin eitli yollar vardr ve kilisenin bunlarn
tmne gereksinmesi bulunmaktadr. EtiyopyalIlarn byk o
unluu, yeni kazandklar hiyerarik bamszlk ve dillere destan
serveti sayesinde kilisenin, ulusal emellerin gereklemesine daha
etkin katkda bulunmasn bekliyor. Protestan ve Katolik misyoner
faaliyetlerine getirilmi snrlamalara ramen248 bunlarn lkede
varl, Etiyopya genliinin dinsel reform arzularn uyandrmtr.
Bu yabanc unsurlarn Etiyopya kilisesini ne lde etkileyecei
bugnden sylenemez.
Daha nce belirttiimiz gibi Msr kilisesi ilk uyann bu tr
yabanc faaliyetlere borludur. Herhalde ayn gelimenin Etiyop
yada da tekrarlanaca gn uzak deildir. Kilise yava yava tec
rit emberinden kmaktadr. Bunun iaretlerinden biri de, Etiyop
ya kilisesinin evrensel kilise ailesi olan Dnya Kiliseler Konseyine
katlm olmasdr. Etiyopya bapatrii, Aralk 1959da Etiyopya
kilisesinin bir kolunu Amerika Kilisesi unvanyla takdis ederek a
mtr. Ancak bu kilisenin asl etkinlik alan Afrika ktasdr. An
cak gerek bir Hristiyan ileri karakolu olarak Etiyopya kilisenin
bir kolu Trinidadda alm bulunmaktadr. imdiki imparator ncilin daha anlalr Amharik diline249 evrilmesini salam ayrca
Msrdaki Kopt dinsel retim kurumlarna daha fazla renci
gnderilmesini gerekletirmitir. 1944te alan Adis Ababa Te
248) 27-Austos 1944 tarihince yaynlanan 3. nolu zel kararnameyle m isyonerlik faali
yeti salk ve eitim hizmetleriyle snrlanmtr. Groves, IV, s. 249; Lipsky, s. 120.
249) Bu eviri m parator Haile Selasie'nin giriim iyle gereklem itir. Kitab M ukad
d e sin Am harikeye evrilm esinden nce, Protestan ve Katolik m isyonerler tarafn
dan yaplm evirileri kullanlyor ancak bunlarn hibiri Etiyopya Kilisesi y et
kilileri tarafndan resmen kabul edilm iyordu (Pankhurst, s. 282-3). 4 Kasm 1955
Anayasa snn 126. m addesiyle Am harike devlet dili olarak iln edilmitir. Ayn
anayasann 127.. 128. ve 129. m addeleri kilisenin rgtlenm esini dzenler.
Anayasann 10. m addesi. Kilisenin bann lkeyi yneten m paratorluk Konseyi ne
ye olm asn ngrr. Zahir Riad. The Ethiopian Constitution (Arapa) s. 19-41.
187
oloji Koleji, hkmetin desteiyle geniletilmitir. Burada binden

fazla renci ders alrken. 1960 saymna gre kilisenin eitim ver
dii erkek ocuklarn says 100.000e ulam bulunuyor.250 lerle
me balamtr ve Etiyopya ufuklarnda afak yakndr, ancak bu
antik ve ulu kilisenin modem gelimelerin hzna ayak uydurma
sn salamak iin yaplacak ok ey bulunmaktadr.
250) Ibid.. s. 98. 112. Zahir Riad'a gre (Church ol Alexandria in Africa, s. 132. A rap
a) kolejin kurulu larihi 1941 -2'dir ve tm m asraf im paratorun zel hzinesinden
karlanm tr. Balangta 200 olan renci says 1961de 600'e ykselm itir.
BLM II
ANTAKYA VE YAKUBLER
9. BALANGI VE GELME
Tarihsel Konum
Antakya kentinin konumu Hristiyanln balang dnemine
ilikin tarihlerde ona zel bir yer salamtr. Dolaysyla, uzun za
mandr srgnde olan Antakya kilisesi, ilkel Hristiyanln biim
lendii ilk yzyllarda merkezi ve dinamik g odaklarndan biri ol
mu, byk antik skenderiye ve Roma kiliselerine lyk bir yolda
olduunu kantlamtr. Asi havzasnda, Frat ve Akdeniz ile Kk
Asya ve Filistinin kavak noktasndaki avantajl corafi konumu
nedeniyle, Antakya drt bir yanndaki lkelerle ticaretten salanan
gelirle zenginlemitir. Yunanl, Msrl, Sryani ve Asyal tacirler
onun pazarlarnda bulumu, I.S. drdnc yzyla doru nfu
sunun yarm milyona vard sylenmitir.1Selevkos hanedan d
neminde eritii refah dzeyi, kente civitas libera (zgr kent) sta
ts tanyan Romallarca da onaylanm, Antakyallar bu ayrcal
I.S. drdnc yzyln sonuna kadar korumutur. Bu tarihten
sonra, sald ar vergilere bakaldrdklar iin Antakyallar ce
zalandrmaya karar veren mparator I. Teodosyus (379-95) bu ay
rcala son verdi. Ne var ki ayn imparator kentin Defne Kapsm
uzaklardan grlebilecek kadar parlak bir altn kaplamayla ssle
mitir.2 Grkemli tapmaklar, alanlar, hamamlar, saraylar ve ta
li E. S. Bourchier. A Short History o f Antioch. 300 B. C. - 1268 A. D. (Oxford, 1921) s.

77-8. Antakya'da yaklak 20 kilom etre apnda bir blgede 100.000 hane bu lu n du
unu yazar. Eneylopaedia Brittanica 4. yzyldaki nfusunu eyrek nilyon olarak
veriyor.
2) Bourchier. ibid. Kent antikitede Altn Antalya' ardyla anlmaktadr.
rihsel sukemeri ve bir Roma kentine zg aaal tm izgileriyle

Antakyann gelimesi ve zenginlii onu antik dnyann en byk
sanat merkezlerinden biri durumuna getirmitir. Bir dnemde, b
tn Roma mparatorluunun en nemli merkezinden biri sayl
mtr. te bu Antakyadr ki daha en batan Havariler tarafndan
ziyaret edilmi ve Hristiyanln ilk kalelerinden biri olmutur. An
takya Romallarn Hristiyanlara bask yapt dnemde ok ile
ekmise de, Antakya imparatorlarn ilgisinden hi bir zaman uzak
kalmam, hatta Diocletian burada muazzam bir saray ina ettir
mitir. Bizansn Hristiyan imparatorlar bu kentin hamileri ol
mu, bu durum Antakya, mezhep ayrlklar ve ayaklanmalarla
paralanana kadar ve zellikle beinci yzylda Kadky Konsiline
bakaldrana kadar devam etmitir. Byk Konstantin bu kentte
resmi bir kilise aan ilk imparator olmu, ardndan gelen impara
torlar ve Antakyann zenginleri ile dinadamlan da onun rneini iz
lemi, bylece kent dou Hristiyanlnn gerek bakenti olmu
tur. Daha sonra mezhep ayrlklarnn yol at nifak ve kent sakin
leri arasndaki ayrlklar sonucu bu gelimi kent gerilemeye ba
lamtr. Aslnda dinsel nedenlerle balayan Antakyann gerileme
sini hzlandran, tarihinde dnm noktalan saylabilecek olay
vardr: ilk olarak, sonuncusu 526 ylnda kaydedilen bir dizi dep
rem kentin nemli yaplarn yerle bir etmitir; ikinci olarak 538 y
lndaki Pers istilas srasnda Sasani hkmdar II. Hsrev kentin
ykmn hemen hemen tamamlamtr; nc olarak 638 ylnda
ki Arap istilasndan sonra Antakya yabanc bir slam imparatorlu
unun gbeinde kalarak sonsuza dein Hristiyanlk aleminden
kopmu, bunun tek istisnas ksa mrl ve halkn pek holanma
d Hal igali olmutur. Kudsteki Latin krallnn Asya anakarasndak tamamen silinmesinden sonra Antakya onnc yzy
ln sonlarna doru Msr Memlk sultanlna geti ve Halep Emirliine bal ikinci derecede bir uydu kent haline geldi. Mslman
egemenler arasnda-el deitiren kutsal kent, daha sonra yeni bir
Trk imparatorluk kurucusu olan ve 1516-17de Suriye ve Msrn
tamamn igal edecek olan I. Selim(Yavuz) tarafndan zaptedildi.
Modern tarihte Msr kuvvetleri iki kez Antakyay ele geirmeyi ba
ard. lkinde, Hidiv Mehmed Ali Paann 1840 ylndaki nl s
tanbul yry srasnda; kincisi de 1918 ylnda, Birinci Dn
ya Sava sonunda ngiliz General Allenby komutasnda. Daha
sonra Antakya ve Suriyenin mttefikler tarafndan Trklerden al1 9 0 DOU HIRSTYANLII TARH
nan blgeleri. Milletler Cemiyeti tarafndan 1920 ylnda Fransz

mandasna verildi. Suriyedeki Fransz mandasna 1939 ylnda
son verildiinde, Franszlar keyfi bir kararla tm skenderun San
ca ile birlikte kenti gen Trkiye Cumhuriyetine geri verdi. 1950
saysna gre kentin nfusu 30.385tir ve bu say Antakyann gr
kemli gemiiyle uyumsuz, ackl bir tablo oluturur.
Bu ksa incelemeden de anlalaca gibi, Antakya tarihinin par
lak a .S. altnc yzyla kadar gelen dnemle snrl kald. Birka
yzyl sren bu ksa dnemde kentte otoriteleri giderek byyen
Antakya patrikleri, gelecek sayfalarda grlecei zere, geleneksel
bakentelirin terkederek srgnde yaamak zorunda kalacaklard.
Erken Antakya tarihinin nemi giderek azalacak ve dzenli bir ge
rilime sonucu kaynaklan da gederek azalacaktr. Zamanla balan
gta Monofizitlere ve ardndan Yakubilere ait olan asl Antakya Pat
riklii nvan, bakalannm da kulland bir nvan haline geldi. Bu
bakalan arasnda bir Rum Ortodoks Patriklii, imdi Roma ile bir
lemi olan Monoteletist (Tek-radeci) Marun Patriklii, Katolik
(Uniate) ya da Melkit Patriklii, Nasturi ya da Dou Sryani Katogigosluu ve Sovyetler Birlii snrlan iindeki hem Ermeni hem Gr
c Patriklikleri saylabilir.
Ancak, Antakyadan kaynaklaran bu kiliselerin bandaki hibir
patrik bugn Antakyada oturmamaktadr.3 Bu patrikliklerin ege
3) An tak ya patrikliinin, daha kesin bir ifadeyle Yakubi kilisesinin tam bir tarihi henz
yazlm am tr. Kidd, Churches o f Eastern Christendom, s. 436-38; Adeney, Grek and
Eastern Churches, s. 500-9; J. W. Etheridge, The Syrian Churches, s. 135-49; Bourchier, a.g.e. s. 129-50; O. H. Parry, Six Months in a Syrian Monastery, s. 279-355;
A. Fortescue. Lesser Eastern Churches, s. 323-52: D. Attwater, Christian Churches
o f the East. c. II, s. 255 konuya deinirler fakat tm yetersizdir. De Lacy O'Leary.
The Syriac Church and Fathers. (Londra. 1909) slamn y kseliine kadar olan d
nem e kubak. Konuyla ilgili bugne kadar kalem e alnan tem el eserler unlardr:
J. M. Neale, A History o f the Holy Eastern Church: 7 he Patriarchate o f Antioch, ed.
G. W illiam s. (Londra, 1873): R. D evreesse. Le patriarcat d'Antioche depuis la paix de
1'eglise jusqu'a la conquete arabe (Paris, 1945); G. W. E lderkin, R. Stilwell ve dier
leri. Antioch on the Orontes. 3 cilt (Princeton, 1934-41): G. Downey, Ancient Antioch,
(Princeton. 1963): idem, A History o f Antioch in Syria from Seleucus to the Arab Con
quest, (Princeton, 1961); R. Duval. Histoire politique, religieuse, et litteraire d'Edessa jusqu'a la Premiere Croisade, (Paris. 1892): Aadaki an siklopedik eserlerde bu
kilisenin eitli ynlerine ve kiiliklerine ilikin aydnlatc b lm ler yer alr: D iction
naire d'Histoire et de Geographie Ecclesiastiques. ed. A. Baudrillart ve dierleri: The
Catholic Encyclopedia: The Encyclopedia o f Religion and Ethics: Dictionnaire de The

ologie Catholique. ed. A. Vacant. E. Mangenot. ve E. Am ann: New Schaff - Herzog
Encyclopedia o f Religious Knowledge, bunlar arasndadr. D ier dillerdeki daha ge
nel karakterde eserler iin bkz. Oxford Dictionay o f the Christian Church. ed. F. L.
Cross, s. xiii - xix. Tem el antik kaynaklar: Eusebius. Historia Ecclesiastica: J. S. As
191
menlik alanlar tarih boyunca, Suriye, Kk Asya, Arabistan,

ran, Trkiye, Rusya, Orta Asya, Hindistan ve hatta ine baka
deyile geni Asya anakarasnn tamamna yaylmtr.
Havarilerin Ziyaretleri ve Erken Tarih
Antakya patriklii hakl olarak, tm teki antik Hristiyan kili

selerinden daha antik ve tam apostolik olduu iddiasndadr. Ger
ekten de, Yeni Ahitte ve zellikle Havarilerin leri (Acts of the
Apostles) blmnde defalarca bahsedildii zere, bu kilisenin
saygn gemiinin derinliinden kukuya yer yoktur. Yeni din ilk
kez burada putperest Yunanllara duyurulmu, ve yine ilk kez bu
rada havarilerden Hristiyanlar diyerek sz edilmitir.4 Dahas, Eu
sebius Antakya kilisesinin St. Peter (Aziz Petrus) tarafndan ku
rulduunu, daha Roma kilisesini kurmadan nce burada yedi yl
sreyle bu kilisenin ilk piskoposlunu yaptn iddia eder. Gelene
e gre .S. 33-40 yllan arasnda yedi yl sreyle yeni kurulan An
takya kilisesine bakanlk etmi, Batya gitmeden nce yerine ve
kil olarak St. Euodiusu brakmtr. Yeni din douda Edessa (Urfa),
Nsibis (Nusaybin) ve St. Thomas ile Mar Addaym (St. Thaddaeus) almalan sonucu uzak Malabara kadar yaylm ve .S. 70 ylnda
Kudsn dmesinden sonra Antakyaya g eden Hristiyan Yahudilerin says artmtr.6 Bu uzak antik dnemle ilgili tarihsel ve
riler, yalnzca genel bir panorama izmemize yaramakta ve ayrn
tlar aklamamaktadr. Bununla birlikte Antakyann daha en
batan havariler tarafndan ziyaret edildiini ve Roma zulm d
neminde, skenderiye ve Roma ile eit biimde bu zulmden pay
semani, Bibliotheca Orientalis. c. II: M ichael the Syrian. Chronicle, ed. Franszca e
virisiyle J. B. Chabot, 4 c. (Paris. 1899-1910): Bar Hebraeus, (ed. A. alhani. Beyrut.
1890). Yakn tarihlerde Arapa yaym lanan, iki farkl bak an yanstan iki eser
dikkate deer niteliktedir: Beyrut ve am Sryani m etropoliti Severiu s'n kalem e al
d History o f the Syrian Church o f Antioch I 4 - 518 AD) 2 c. (Beyrut. 1953-7). Bir
Yakubi bapiskoskoposu olan yazarn eseri Dou bak asn yanstr. Asad J. Rustum 'un yazd The Church o f the City o f God - Great Antioch ( 3 c. Beyrut. 1958)
M elkit ya da Dou'daki Grek-O rtodoks kolun grn tem sil eder.
4) Acts xi, 26.
5) Eusebius, 111, xxxvi. St. Jerom e b olaya atfta bulunur: Neale, s. 3.
6) S. G. F. Brandon, The Fall o f Jerusalem and the Christian Church - A Study o f the
Effects o f the Jewish Overthrow o f AD 70 on Christianity, (Londra. 1951) Yahudileri dalm asnn yeni dinin yaylm as zerindeki etkisine kukuyla yaklar. Ancak
u bir gerektir ki bu tarihten sonra havari (apostolik) Hristiyanln m erkezi Kuds
deil Antakya olmutur. Ayrca bkz. Bourchier. s. 133-4.
aldn kabul edebiliriz. St Euodiusun mparator Neron (54-68)

dneminde ehitlik tacn giydii sylenir. Yine anl bir ehit olan
ardl St. Ignatiusun St. Peter veya St. Paul tarafndan takdis edil
mi olmas mmkndr. St. Ignatius her halkrda apostolik bir
din adam tarafndan takdis edilmi olmaldr.7 mparator Trajan
(98-117) dneminde ehit edilmi olan St. Ignatiusun yks, a
n manevi atmosferini yanstmas asndan ilgintir. Aziz, nce
imparator tarafndan bizzat sorguya ekildi. Onun imanna ne ka
dar derinden ve korkusuzca bal olduunu gren imparator, Romaya gtrlerek arenada vahi hayvanlara atlmasn emretti.
Bu olay ikinci yzyln balarnda gemi olmaldr. mparatorluk
muhafzlar tarafndan Romaya gtrlen St. Ignatius, silahl mu
hafzlarn yolda kendisine zalimce davrandklarndan yaknmakla
birlikte, anlalan o ki yolda rastlad tm Hristiyanlara vaaz ver
mesine ve bunlarla grmesine izin verilmitir. Ona elik edenler
arasnda Philo adnda bir diyakoz da vard ve Suriye'yi onunla bir
likte gemitir. St. Ignatius zmirde Efes piskoposu ile Polycarp
Onesimus tarafndan karland. O buradan Efes Filadelfiya ve z
mirdeki Hristiyanlara mektuplar gnderdi ki bunlar o a edebi
yatnn antlar olarak kabul edilir. Gittii her yerde dindar rahip
ler onu izliyordu. Romaya gelince, hemen ldrlecei iin yrek
leri paralanan dindalarn teselli etti. Onun Roma yolculuu ma
nevi bir atletin zafer yryn andrm olmaldr.8 Sonunda
arenada 87.000 seyircinin gzleri nnde vahi hayvanlarca par
alanp yendi.
Hristiyan dindalarnn acs, herhalde seyircilerin vahi sevin
cinden daha derindi. Efsaneye gre azizin bedenimden kalan k
k kalntlar Antakyaya gtrlerek gmld ve beinci yzylda
mparatorice Evdoksiya, kiliseye evrilmi olan eski Bereket Tapnana gmlmesini emredene kadar orada kald.9 St. Ignatiusun
Sryani tarihinde o kadar saygn bir yeri vardr ki, ardndan gelen
Yakubi patrikler takdis edilip greve balarken Ignatius nvanyla
anlmlardr.
Antakyann ilk piskoposlar, .S. 135 ylnda Judasa gelinceye
kadar Yahudi Hristiyanlard. Judas, Snnet Piskoposlarnn so
7) Neale. s. 1 1-12.
8) Eusebius. III. xxi. xxxvi: Neale. s. 1 19-21.
9) Bouchier. s. 136-7. A ziz Ignatius'un kemiklerinin Antakya'ya vardndan kukulu
dur. Ona gre byk olaslkla Rom a'da bilinm eyen bir kiliseye gm lm olm aldr.
nuncusu olarak tanmlanr.10Antakya kilisesinin tarihinde bundan

sonraki dnm noktas, verimli bir yazar ve aydn bir din adam olan
Theophilusun piskoposluk dnemidir. Theophilus, putperest d
ncelerle ve ilk Sryani gnostiklerinin sapkn retileriyle mcade
le etmek grevini stlendi. Hristiyanln parlak bir savunmas olan
ve Marcionun grlerini iddetle rtt Treatise to Autolycus
en tannm eseridir. Yazar burada antik dinler, Eski Ahit ve nciller
konusundaki derin bilgisini sergiler. Teolojik konulardaki mistik yo
rumlan, gnmz insan iin gerekten etkileyicidir. Kayda gemi
en eski Hristiyan dinbilim eserlerinden biridir. uras ok ilgintir
ki Trinity (l-Teslis) teriminin ilk kullanm bu esere kadar geri
gtrlebilir. Bylece Theophilus bu terimi kullanm ilk kii olur.11
Anlald kadanyla kitap mparator Commodus (180-92) dnemin
de, Hristiyanlk hl bask altnda bir dinken yazlmtr.
Grnen o ki Antakya hzla Ortodoksluun geer bir kalesi ol
maya balyordu. Daha sonraki on yl iinde, Serapion Antak
yann nde gelen ilahiyats olarak ne kt. 199 ylnda piskopos
olan ve 211 ylnda len Serapion, Yunanllara ve Caricus, Pontius
ve Damianus adl kiilere hitaben mektuplar ve eserler yazd.
Onun esas olarak Frikyal Montanusun sapkn grleriyle mca
dele ettii sylenir, ancak yazlarnn ou kaybolduu iin, gn
mze gelen ok az eyden grlerini tam olarak karmak mm
kn deildir.12
.
nc yzylda birbirini izleyen piskoposlar arasnda, dinbi
lim asndan parlak isimler yoktur. St. Babylas 240-250 yllar
arasnda on yl Antakya piskoposluunu ynetti. St. John
Chrysostom tarafndan aziz mertebesine karlmtr. Onun anlat
tna gre St. Babylas, anti-Hristiyan eilimleri olan bir Roma im
paratorunun, muhtemelen Arap Philipin 244-9, gnahlar iin ke
faret getirene kadar kiliseye girmesini korkusuzca reddetmitir.
Deciusun (249-51) Hristiyanlara bask dneminde ldrl
m, Antakyada onun ad evresinde bir klt olumu ve bu klt
sekizinci yzylda Sherborneun air piskoposu Aldhelmin Latince
evirisiyle Batya ulamtr.13
10) Neale, s. 22.
1 1) Theophilus havarilerden sonraki altnc piskopostur. 'H erm ogenes Sapknlna
Kar' balkl bir risalesi de ( Ersebius, IV. xix. xxiv) vardr: Neale s. 26-9 eserin
analizini verir. Kilise onu 18 Ekim gn anar.
12) Ersebius. V. xviii. xxii: VI. xi-xiii: Neale. s. 35-6.
13) Eusebius, VI. xxxi. xxxix.
260-270 yllar arasnda Antakya piskoposluu yapan Samsatl

Paul14, Babylas ile tamamen zt bir yaam yks sergiler. Mtevazi bir ailenin olu olarak dnyaya gelen Paul, muazzam bir ser
vet edinir ve bunu kilesinin bana gemek iin kullanr.
Palmira Tadmur kraliesi Zenobia, genliinde zel retmenlii
ni yapan Paulu himayesi altna almt. Nestoriustan nce ilk ola
rak o, Mesihin ikili doas resitinin temellerini atm, retisini
mahkum eden teki piskoposlarla tartmalarnda nl Hom oousios terimini ilk kez o kullanmtr. Kt nl Paulu Antakya kilise
sinin bandan uzaklatrma^ iin iki Antakya Konsilinin toplan
mas gerekmitir. lk konsil skenderiyeli Dionysius tarafndan top
lantya arld ve hararetli tartmalardan sonra, ka yolu kalma
dn gren Paul, ikna olmu gibi yaparak szde kendi ikili doa
retisini reddetti. Daha sonra sapkn grne dnd gibi ah
laksz hareketlerde bulununca, 269 ylnda toplanan kinci Antak
ya Konsili tarafndan grevden alnmas kanlmaz oldu.
Samsatl Paulun hayat, hakl olarak din uruna zlm ve e
hitlik a olarak adlandrlabilecek ilk yz yllk Antakya gele
neinin dnda kalr. Antakya kilisesi ehitler listesi asndan
gerekten ok parlak birtarihe sahiptir. Patriklerin ok az yatakla
lmtr, ounluu ehitlik tac giyerek hayata gzlerini yum
mutur. Neronun imparatorluundan sonra Antakya kilisesinin
binlerce ehit verdii yazldr. Bunun en gze arpan rneklerin
den biri, onbirbin ehitler olarak anlan, imparator Trajan (98-117)
dneminde, topluca Hristiyan olduklar iin Ermenistann vahi
blgelerin srlen ve ardl Hadrian (117-38) tarafndan kltan
geirilen askerlerdir. Antakya kilisesinin imanl gemii Paul dne
minde sekteye uramsa da, bu izgi ardndan gelen iman btn
din adamlarnca srdrlmtr. Bunlar arasnda Antakya teolo
ji okulunun kurucusu Lucian zel olarak anlmaya deer. Bu e
hit ve dinbilgini, 312 ylnda, tm Hristiyanlara zgrlk tanyan
Milano Fermamnn yaynlanmasnn hemen arifesinde, Nicomediada ldrld. Byk bir kitab mukaddes bilgini olan Lucian,
Septuagint1 ile ncilleri gzden geirmitir. Samsatl Paulun
rencisi olduu yolundaki gr rtlmse de, Arianizmin bat
14) Eusebius, V, xxvi, VII, xxvii, xxx, xxxii: Neale, s. 45-52; Duchesne, Ea rly History
o f the Christian Church. c. I, s. 337-44.
*) Latince "70". Eski Ahit'in branice zgn m etninin gnm ze ulaan ilk Yunanca e
virisi (AnaBr.)
tohumlarnn onun okuluna kadar geri gtrlebilecei, nk

Ariusun onun okulunun aktif rencilerinden biri olduu sylen
mitir.15Lucianm okulu, Hristiyan dogmasnn ve Hristiyan dokt
rinin yerine oturmasnda belli bir rol oynamtr. Bu okul, Antak
ya kilisesiyle birlikte anlan baz tarihsel kiileri de yetitirmitir.
Lucianm ardl Diodorus John Chrysostom ve Mopsuestial
Theodoreu eitmi, bu sonuncusu da sonradan stanbul patrii
olan nl Nestorius ve Suriyedeki Cyrrhus piskoposu ve kayda
deer bir dinbilgini ve tarihi olan Theodrete hocalk yapmtr.
znikten Kalkedona
Bu balk altda balca grevmizi, daha nce baz ayrntlaryla
aktardmz konsillerin genel tarihini16 vermek deil, Antakyann
tarihteki yerini gstermektir. znikte 325 ylnda toplanan ilk ekmenik konsilde, Antakya gl bir piskopos heyetiyle ciddi biim
de temsil edilmitir.17Antakya heyetinin bakan olan Eustathius,
imparator Konstantinin dinsel konulardaki danman Cordova
piskoposu Hosius ve konsile bakanlk eden skenderiye patrii
Aleksandr ile e dzeydeydi. Gerekten, bu nn konsile bir tr
e-bakanlk ettii ve dnyann bu nedenle nderlik iin gzlerini
skenderiye, Antakya ve stanbula evirdii sylenir. Ne var ki An
takyann Ortodokslua ballnda hibir sarslma olmadn sy
lemek de yanl olur. znik grmelerinde, pek yaknda patlak ve
recek mezhep ayrlklarnn belirtileri kolayca grlebilir. Arius,
sonradan mridi olan Nicomedia zmit piskoposu Eusebius ile be
raber Antakya Okulunda eitim grmt. Eusebiusun konsile
sunduu ve Ariusu eilimler tayan bir ament tasla piskopos
larn ou tarafndan derhal reddedildi. znikten sonra Antakyada
grup belirdi. Birincisi, Eusebiusu grup, Nicomedia ve Kayseri
kararlarna balyd. Baka bir deyile, imparator Konstantin gz
yummayaca iin konsil kararlarna aka muhalefet etmek yeri
ne, znik doktrininin altn oyma almalarna sessizce devam et
15) Eusebius, VIII, xiii, IX, vi: G. Bardy, Recherches sur Lucien d'Antioche et son ecole
(Paris. 1936); Neale. s. 71-3: Bourchier, s. 140-3.
16) Bkz. Blm 1. skenderiye Hristiyanl, E km enik Hareket.
17) Devreesse, s. 1- 16, 124- 8: Neale. s. 85; D uchesne, II, 98; Fliche ve Martin (ed.),
Histoire de leglise, c. III, s. 69. Dovvney'in daha nce deindiim Antakya zerinde
ki alm alar, A rap istilasna kadarki dnem de tarihsel arka planla ilgili esiz b il
giler ierir.
tiler. Bu politika, Eusebiusun sarayla ilikilerinin gelimesi nede

niyle manevra alanm daha da geniletti. Eusebius, hasta impara
tor Konstantini lm deinde (. 337) vaftiz ettii gibi, yerine
tahta kan Konstantiusun yakn evresine g i r m e r a baard ve so
nunda Athanasius skenderiyeden srgn edildi. kinci grup, z
nik amentsn ve yasalarn kararllkla savunan Eustathius (.
330) adyla zdelemiti. Bu grup, Ariusuluk sarayda popler
hale gelip Eustathius Trakyaya srgn edilene kadar resim ve O r
todoks dinsel politikann temsilcisi saylabilir. Eustathius srgn
de ld. nc bir grup ta znik kararlarn benimsemi ancak
kilisenin bandaki patrie itiaati esas kabul eden, dindar ve yasa
lara saygl din adamlarndan oluuyordu. Bunlar, ilke olarak mez
hep ayrlna kar ktklarndan, dinsel konularda ince ayrnt
lar zerindeki tartmalara da scak bakmyorlard.
Kesin olarak u sylenebilir; bu an nde gelen din bilginleri
arasnda, konumalarnda mezhep ayrlnn ilk izleri bulunma
yan tek kii yoktur. Eustathius18bile Sabellianizm19ile sulanm,
onun kristolojisinde daha sonra Nestorius tarafndan savunulan
grlerin ilk belirtilerinin bulunduu ileri srlmtr. uras
aktr ki Ariusuluk znik-sonras dnemde silinmemi ve hem
imparatorlar, hem de dounun byk kiliseleri olan stanbul ve
Antakya patrikliklerinde kilise hiyerarileri, Arius ile Athanasius
arasnda girip gelmeye devam etmitir. Piskopos Meletiusun 360
ylnda Antakya kilisesinin bana gemesi20 ondan destek bekle
yen hem Ariusular hem znik yandalar tarafndan umutla kar
land. Ortodoks grleri nedeniyle imparator Konstantius tara
fndan geici olarak grevden alnrken, grlerini yeterince heterodoks bulmayan Athanasiusun da desteini salayamamt. m
parator Valens tarafndan iki kez grevden alnan Meletius 378 y
lnda yeniden kilisenin bana getirildi. Meletius 381 ylnda topla
nan stanbul Konsiline bakanlk ettikten sonra ayn yl ld. Say
gn ve azizlere yarar bir hayat yaayan Meletius, lmnden son
18) M. Spanneut, Mmoires et Travaux Facults Catholiques de Lille. Fasikl LV iin
de 'R ech erches sur les crits d Eustathe d Antioche' (Lille, 1948) . Burada Eustathius'un G reke fragm anlar da verilm ektedir, s. 95 - 131.
19) nc yzyln pek bilinm eyen R om al ilahiyats Sabellius'tan gelir. Eski Markiyoncu heretik gre yeni bir yorum getirm itir. Bu akm, tektanrl korum ak iin
sann 'birliini' ya da hkm ranln' yani Tanrsal niteliini ne karrken,
O ul'u yani insani olan ihmal etm ekle sulanm tr.
20) D evreesse, s. 17-38.
ra Antakya kilisesindeki ortodoks grup iinde de bir hizipiliin

domasna neden oldu; nk Eustathius yandalan onun dinsel
retisinden kukulanmlar ve 362 ylnda Paulinusadl birini
onun yerine patrik olarak takdis etmilerdir.
Bu, St. John Chrysostomos (y. 347-407) dnemiydi. Diodorusun ynetimindeki Antakya Okulunda renim gren bu din
adam, istemidi halde stanbul patrii yaplm, ancak erdemli ya
am ve szn esirgemeden ynelttii eletiriler yznden saray
la ters dm ve sonunda grevden uzaklatrlmtr. Altn arz
bile dnemin demir penesinden kurtulamyordu. Bu dnem b
yk piskoposlar ve dinbilginleri bakmndan ok zengindir. Nazianzenil Aziz Gregory (329-89), Nissal Aziz Gregory (330-95) ve Aziz
Byk Basil (330-79) Kapadokyal Baba olarak anlrd. Ku
dste piskopos olan Aziz Cyril (y. 315-86), ve Nusaybin ile Urfada
yaayan, Syani tefsir bilgini Aziz Byk Ephraem (306-73) dou
Hristiyanlnn edebi birikimine nemli katklarda bulunmutur.
ok sayda Msr Kilise Babalan, bal bana bir ayn bahis olu
turur. Mezhep aynl ve hizipilik dalgasnn ykselmesine ra
men, Antakya kilisesi btn dou eyaletlerinde dinsel otoritesini
korumutur. znik Konsilinin kararlan, Suriye, Filistin, Kbns,
Arabistan ve ran ile Hindistan dahil Mezopotamya kiliselerince
onaylanmt. Kayseri, Urfa, Nusaybin, Selevka-Ktesifon ve Mala
bar en azndan ilk yzyllarda, ruhani nderlik iin gzlerini An
takyaya evirmiti. Bu otorite 381 ylnda toplanan stanbul Konsili tarafndan yeniden onayland. Antakyann drdnc ile yedin
ci yzyl arasndaki yetki alan, 127 piskoposluk blgesi ve 11 ba
piskoposluk eyaleti olarak hesaplanmtr.21
Antakyal Johnun 429 ylnda piskoposlua ykselmesiyle kili
se iindeki fraksiyonlar ksa bir sre iin birleir gibi oldu. Kilise
iinde yeni ve gerek bir alt st olu bu kez bir baka merkezden,
yal bir Antakyalnm kristoloji konusunda balatt tartmayla
patlak vercekti. Bu, Antakya Okulunda Mopsuestial Theodoreun
nl rencisi ve daha sonra stanbul patrii olan Nestorius idi.
Onun, sa Mesihin iki doas konusundaki tezleri, mparator II.
Theodosiusun emriyle 431 ylnda nc Efes Ekmenik Konsi
linin22 toplanmasna neden oldu. En byk kart skenderiyenin
heybetli patrii Cyril oldu ve Nestoriusun yanda olan piskopos
21) ibid s. 305-12.
22) ibid s. 39; Fliche ve Martin, IV, 21 i -24.
John bakanlndaki gecikmi Antakya heyeti tam Efes kentine

girmek zereyken, Nestoriusu sapknlkla mahkun eden ve grev
den alnmasn ngren bir karan konsilden karmay baard.
Geri John daha sonra bir konsil toplayarak Nestoriusun itibann iade ettiyse de, abalar sonusuz kald iki yl sonra John Cyril
ile bart. Bu barma gerek douda gerek batda uzun vadede
nemli sonular dourdu. Antakya kilisesi monofizit kristoloji ko
nusunda skenderiye ile gr birlii iinde olduundan, Dou
Syaniler grevden alnan Nestoriusun safnda yer aldlar ve so
nunda kiliseleri onun adyla anlr oldu. skenderiye teolojisinin
ar basmas Romada byk endie yaratt ve bu gidiin tersine
evrilmesi iin srekli ve youn aba harcand. Sonunda kiliseler
arasndaki tartma devasa boyutlara ulat.
stanbulda bir manastrn barahibi olan Eutychesin (378-454)
ortaya k, Nasturi kristolojisi ile ilgili tartmay bsbtn alev
lendirdi. Olanca gcyle Nestoriusa kar kan Utuci, sann iki
doas konusunda tam bir karmaaya srklenmiti ve kendisi bu
yanl yoldan evirmek isteyen stanbul patrii Flaviann btn a
balar boa gitti. Bu arada Birinci Efes dramnn btn byk ak
trleri olmutur: Antakyal John ve Romal Sixtus 440 ylnda, s
kenderiyeli Cyril 444 ylnda yaamn yitirdi. Onlar, Antakyal II.
Domnus izledi. Ateli monofizit skenderiyeli Discorusa kar Ro
mal Paa I. Leo ile tamamen ayn grleri paylat anlalan
Domnus, Eutychesi destekledi ve stanbul patrii Flavian tarafn
dan grevden alnarak grleri nedeniyle mahkm edildi. kinci
Efes Konsili, 449 ylnda mparator II. Theodosius tarafndan top
lantya arld. mparator, mabeyincisi hadm Chrysaphiusun
Eutychese besledii sempati nedeniyle onun grubunun etkisi altn
dayd. Konsil Utuiyi aklad ve frtnal oturumlardan sonra hem
Flavian hem Domnus ar bir dille yerildi. Bu konsil o tarihten be
ri Latrocinium yani Hrszlar Konsili olarak anlr. Ancak bu ok k
sa mrl bir baaryd ve imparator Marcianm (450-7) tahta k
masyla durum deiti. mparator, bu konsilin kararlarn reddeden
ve bunu Byk Cilt adyla anlan bir mektupla aklayan Roma
piskoposu I. Leoya (440-61) kulak veriyordu. mparator 451 yln
da drdnc Kadky Ekmenik Konsilini23 toplantya ard,
23) Piskopos Severius Sam uel, History o f the Syrian Church o f Antioch, c. , s. 155:
Asad Rustum , Church o f. . . Antioch, c. II, s. 328: D ev reesse, s. 60, 136-40; R. V.
Sellers, Council o f Chalcedon. (Londra. 1953). s. 158-81; Duchesne, III, 219-315:
Fliche ve M arlin, IV. 228-40: Downey, Antioch in Syria, s. 461.
Burada bu kez Dioscorus ve Eutyches mahkm ve aforoz edile

rek grevlerinden alnd ve srgn edildiler. Leonun mektubunda
ki bildiriler, ortodoks kristolojinin Standard metni kabul edildi. Bu
olay Dou Bat ilikilerinde tahmin edilemeycek byklkte so
nulara yol aacaktr. mparator, Kadky Konsilinin 28. madde
siyle stanbul piskoposluunu Roma ile eit statye kavuturdu.
Ancak Dou ile ilikiler tamamen ve hibir umuda yer brakmaya
cak biimde kopmutu. mparator yanls Melkit papazlarn sken
deriye, Kuds ve Antakyada konsil kararlarn dayatma giriimle
ri kan dklmesine neden oldu ve monofizit eilimlerin milliyeti
uyanla bir tutulmasna yol at. Kadkyn paradoksu udur:
bir yandan Cyrili vp retisini mahkm ederken, dier yandan
diyofizitizmi destekleyip Nestoriusu mahkm etmitir.
Olaylarn geliiminde bundan sonraki nemli aama, imparator
Zenonun24 (474-91) kilise iinde birlik salamak evkiyle, stanbul
patrii Acacius ve skenderiye patrii Peter Mongus tarafndan
oluturulan bir forml kabul etmesidir. Bu forml, imparator ta
rafndan 482 ylnda onaylanan nl Henoticon ya da Birlik Yasa
s idi. Bu metinde hem Nestorius hem Eutchyes aforoz edilmekle
birlikte, tek doa, ift doa deyimlerinin telffuzundan olduu gi
bi, ortodoks gr ya da monofizitizm lehine herhangi bir zorlay
c efadeden de kanlyordu. Bylece monofizitlerin bir lde iti
bar iade edilmi oluyordu, ancak btn olarak metin iki taraf iin .
de yeterli deildi. Dahas, galeyana gelen Romallar derhal Acaciusu afaroz ettiler, o da Roma piskoposunun adn Bizans litrjisinden kararak karlk verdi. Yeni durumun ilk sonucu bu oldu.
Bu evrensel kargaa iinde Antakyann yeri neydi? lk bata,
Antakya kilisesinin nde gelen din adamlar resmi tutumla uyum
iinde olmay hedeflediler. te yandan Antakya ruhban snf, hal
kn ounluuyla birlikte, monofizitizme geleneksel ballklarnn
arttn gizlemiyordu. Patriklik tahtna monofizit adaylarn otur
masn zorladlar ve sonunda bunu baardlar, bu dinsel eilimle
rin ykselen milliyetilik duygusuyla zdeletirilmesi, hareketin
Douda gittike benimsenmesine yol at. 465 ylnda Antakya
patrii olan Demirci Peterin yaam yks, dnemin bu rahatsz
havasn yanstr. Monofizit inanc nedeniyle iki kez grevden al24) .Devreesse. s. 65: V asiliev, History o f the B yzantine Empire, s. 107-9: Duchesne. III,
s. 337-59: Fliche ve M arlin. IV. s. 287-97.
nan Peter, sonunda imparator Zenonun ilenoticoriunu kabul et

mi grnerek tahtn geri almay baard. Ne olursa olsun, Peter,
monofizit inancn bir ifadesi olan bizim iin armha gerilen deyi
mini, antik dou litrjisinde yer alan Trisagion'a yani Kutsal
leme duasna eklemesiyle anlr.
Bu deyim sylenirken kilise korosu kutsal Tanr, Kutsal ve
Kudretli, Kutsal ve lmsz ilahisini okur. Ayn zamanda her
ayinde Theotokosun anlmasn da o salamtr.
Antakyada monofizit doktrinin en byk savunucusu patrik
Severus (y. 465-538) oldu.25 Genliinde renim grd Antak
ya-ile sk balan vard ve grevinden alnnca ya da basklardan
kamak zorunda kalnca hep Antakyaya snd. Onun patriklik
dnemi Anastasius, Justin ve Justinianm imparatorluk dnemle
riyle akr.
Severus balangta, monofizitleri koruyan mparator Anastasiusla (491-518) iyi ilikiler iindeydi. Ardl I. Justin 518 ylnda
tahta kp ta onun tam tersi bir politika izlemeye balaynca Se
verus Antakyadan skenderiyeye kamak zorunda kald ve sken
deriye patrii Timothynin korumas altna girdi. Ardndan Justini
an tahta knca, Severus 536 ylnda toplanan bir stanbul Konsili tarafndan aforuz edildi. Ne var ki Severus lm tarihi olan 538
ylna kadar gl bir Kadky-kart olarak yaad. O byk bir
dinbilginiydi ve ardmadn son derece ilgin eserler brakt. Bunla
rn ounun Sryanice versiyonlar kalmtr. Onun lmyle An
takya kilisesinin tarihinde yeni bir sayfa ald. O tarihten bugne
kadar bu kilisede iki ballk sregelmitir. Severusun ardndan
iki ayr grubun setii iki patrik Antakya kilisesini temsil ettikleri
ni iddia edegelmitir. Bu patriklerden biri Melkit yani Rum Orto
doks izgisini temsil ederken, dieri Sryani Monofizit gelenei
25) Devreesse. s. 69-71; E. Honigm ann, Eveques et eveches monophysites d'Asie anterieure an VI. Siecle (Corpus Scriptorum C hristianorum Orientalium , 127:2; Louvain,
1951) s. 142-54; Piskopos Severus, II, s. 253, 266. Kadim gney Hindistan kilisesin
den Peder V. C. Samuel, Yale lahiyat Fakltesine sunduu "The Council o f Chalcedon and the Christoloji o f Severus o f Antioch" (Kalkedon Konsili ve Antakyal Severus'un Kriistolojisi) (M ays 1957) balkl tezde, bu sorunu ve terminolojisini ayrnt
l olarak incelem itir. Samuel, Bat nn Dou'yu aalam ak am acyla kulland monofizitizm terim ine kar karak, (bkz. sonsz, s. 469) bunun yerine M eaphysitism
teriminin kullanlm asn nerir. Ona gre bu terimle, yanltc olan insani ve ilahi do
ann teklii yerine insani ve ilahi doann birlii anlam ne karlm olacaktr ve
zaten szde-m onofzit kilisenin Ortodoks babalar, insani ve ilahi doann tekliini
aslnda savunm am lard. Bu tez henz yaym lanm am tr. Yazar grlerini geliti
rirken byk lde Greke ve Sryanice kaynaklardan yararlanmtr.
temsil ediyordu. Bu ikinci izgi ksa sre sonra, Antakya kilisesi

nin en byk azizlerinden biri olan Jacob Baradaeus (Yakup Baraday) ile zdeleecektir. Birinci izgi ynn batya, yani Bizansa
evirmiken, ikinci izgi Greklerden bamszlk aray ile ynn
douya evirmiti.
ki ayr kilise rgtlenmesi (hiyerarisi) ve tritheisms doktrini
bu dnemden kalan iki mirastr.26 ki ayr kilise hiyerarisi bug
ne kadar gelmise de, tritheism doktrini ksa mrl olmutur,
ancak baz ilgin yanlar da vardr. Yakubi Patrii Suriyeli Michaelin Sryanice kaytlarna gre27, aka ok-tanrl bir karaktere
sahip olan bu ilgin sapkn retinin babas, John Asqunges
adnda mehul bir stanbullu keiti ve imparator Justinian dne
minde yaamt. ly (teslis) oluturan unsurun birliini
reddedince, ayr kutsal kiinin varln kabul etmek zorunda
kalmt. Geri bu kei mr boyunca susturulmutur, ancak
sapkn retisi daha ileri bir tarihte bir ekilde filozoflar ve dinbilginleri arasnda gl yandalar bulmutur. Aristoteles yorumcu
su John Philoponus bunlardan biriydi. Dierleri Antakyal bir ra
hip olan Photinus, imparatorie Theodorann akrabas olan Atha
nasius ve Tellal bir rahipken sonradan Antakya patrii olan Sergiustur. Geri tritheism okulu ksa mrl oldu ama bu akmn
ortaya k, Sryani Monofizitizm28 iinde yok ksa sre iinde
patlak verecek dalmann habercisi saylabilir. Bu kiliseli ykm
dan ancak yeni bir havari kurtarabilirdi ve bu havari de pek uzak
larda deildi.
Jacop Baradaeus (Yakup Baraday)

Syani Monofizit kilise ynetimi erirken ve imparator Justinianm ajanlar monofizit dinadam avna kmken, Yakup Bradayan29 lmsz kiiliinin ortaya k ile kilise yklmaktan kur
tuldu. Gerekte bu kilisenin ayakta kalmas iki etkenle aklanabi26) D evreesse, Patriarcat d'Antioche. s. 76-94; Adeney. s. 504: Fortescue. Lesser Eas
tern Churches, s. 208.
27) Chronique de Michel le Syrien. Patriarche Jacobite d'Antioche. 1166-1199 A.D. Fran
szca'ya evirip yaym layan J. B. Chabbot, 3 cilt, (Paris, 1899-1905). II, s. 251-3.
28) Adeney, s. 504'te Damianus adnda bir Sryani'den kaynaklanan 'Tetratheism' drtic/k'denilen bir baka heretik akmdan sz eder. Damianus'a gre, Teslis'i olutu
ran lden ayr, Tann tek bana varln koruyordu.
29) J a c o b un hayat zerine Felem enke bir m onografi: H. G. Kleyn. de stichter der
syrische m onophysietische Kerk (Leid en . 1882).
lir: ilk olarak, imparatorie Theodorann imparatora ramen ve su

ileme pahasna verdii destek. Theodoranm bir Sryani papaz
nn kz olduu ve dou monofizit kiliselerine gizli ve gl bir sem
pati bekledii sylenir. kincisi, kilise iin giriimleri efsanelemi
olan Yakup Baradayn aralksz ve kararl abalardr. Justiniann, imparatorluu iinde birleik tek bir evrensel kilise olutur
maktaki kararll, monofizitizmin ar bask altna alnmas ve
nderlerinin hapis ya da srgn edilmesi politikasna yol amtr.
Acmaszca izlenen bu politika erevisinde skenderiye patrii
Theodosius gibi byk bir dinadam bile srgn edilmitir. The
odosius, kilisesine bal yz dinadam ile birlikte uzun yllar s
tanbul yaknlarndaki Terkos kalesine hapsedilmitir.30 Efesli
Johna gre31, imparatorie Theodora Hormisdas sarayn dou H
ristiyanlnn eitli blgelerinden gelen beyz kadar monofizitin
hizmetine amtr.
lke iindeki monofizit direni, Msrn Sketis lnde, sadk
Gassani prenslerinin ynetimindeki Arap yarmadas kylarnda ve
kuzey Suriye, Osrohone ile Mezopotamyann eitli blgelerinde yo
unlamtr. Msrda Kopta, Asyada Syanice kullanlmas ne
deniyle, bu dilleri nemsemeyen Bizansl imparatorluk yneticileri
muhalefeti anlayamamtr. Sryani monofizitizminin canlanma
snda belirleyici tarih 542 yldr. Bu tarihte, Teodorann kkrtma
s ve Arap kral Haris bin Kabalann tartma gtrr istei zeri
ne, Kopt patrii Asyaya iki metropolit atamtr: Yakup Edessa (Urfa) metropoliti, Thodore Bostra32 piskoposu olmutur.
30) Honigm ann. s. 158-9. Daha sonra Teodora yal patriin kentte 539-48 yllar arasn
da gvence iinde yaam asna destek oldu. Teodorann lm ne kadar (548) onun
him ayesinde yaad. lm nden sonra, zaman zam an ba gsteren gr ayrlkla
rna ramen im paratordan sayg grd. Jstinyen onun stanbul'da vaaz verm esine
bile izin verdi. Yal patrik burada Teslis zerine yazd bir risaleyle Tritheism i ve Sabellian heretik grn m ahkum etti. 566 ylnda 31 yllk bir srgnden sonra s
tanbul'da vefat etti.
31) J oh n'u n Sryanice kalem e ald Vita Baradaei. ed. J. P. N. Land. Aalecta Syriaca
iinde c. II, (Leiden, 1862-1875), s. 364-83; E. W. Brooks. Lives o f the Eastern Sa
ints (Patrologia Orientalis, XV11-X1X. Paris, 1923-6). Sryani M ichaelin Syriac
Chronicle adl eserinde Yakub'a sklkla atfta bulunulm aktadr. Bar Hebraeus un
yazd Universal History bu konuda zayftr am a onun Chronicon Eeclesiasticum'u
tem el bir eserdir. 'Asyal'da denilen Efesli Joh n ve onun Ecclesiastical History and
the Lives. o f Oriental Saints adl eseri iin bkz. J. M. Schnfelder.. Die Kirchengesc
hichte des Johannes von Ephess (M nih, 1862); R. Duval. Littrature Syriaque, s.
191-5. 364.
32) Bugnk Basra. ArabistanlI bir m onofizit papazken stanbul'da birka yl hapis
vatt. Arabistan m etropoliti olarak Baradeus ile iliki kurdu ve esas olarak M ezopo
tamya ile Arabistan arasndaki Hira blgesinde yaad. Honigm ann. s. 161-4.
.S. 500 yl civarnda, yukar Frat blgesindeki Tellanm (Konstantina) kuzeyinde Gamawa kynde doan Yakup, izle dandaki
Fasilta manastrnda rahip oldu. Dinsel eitimini Nuseybin Kolejinde ald ve 527 ylndan piskopos olduu tarihe kadar 15 yl bu
rada yaad. Sergius (Sargis) adl bir keile stanbula geldi. Daha
sonra, muhtemelen 543 ylnda Severusun ardndan Sargisi An
takya patrikliine atad. Hayatnn ve eserlerinin tarihsel nem ta
yan ayrntlar eitli yazarlar tarafndan saptanp derlenmise de
kaynaklar bu azize ait apokrif ayrntlarla doludur.33 Asl kariyeri
542 ylnda kutsanp atandktan sonra balad. Bu tarihte Arap
kral Haris34 tarafndan Bizans bakentinden karld sylenir.
O dnemde imparatorluk ajanlar Asyadaki monofizit dinadamlarn izliyor ve onlar ya datyor ya da devlet dman diye hap
se atyorlard. Bunlar, lkesinde dinsel birlii salamak ve ikilii
yoketmek isteyen Justiniann kat emirleri dorulsutunda yapl
yordu. Sylediine gre yalnz iki Syani piskopos sallantda da
olsa zgrlklerini koruyabilmi, Sryani cemaatleri bir ok yerde
dinadam nderliinden yoksun yaamtr. Yakup Bardaay35 orta
ya kp yeniden ina etmeye girimeden nce kilise ciddi bir yok
olma tehlikesiyle kar karya gelmiti. Yakup, yalnz ilecilikten
tr deil, imparatorluk ajanlarna yakalanmamak iin de kee
den yaplm eski psk giysilerle dolard.
Yakupun belli bir ikametgh hi olmad.36 Bat Asyada ve M
srda lkeden lkeye yapt uzun geziler, yryerek seyahat
eden birisi iin inanlmaz grnr. Suriye, Ermenistan, Kapadok33) J acob un en iyi yaam yks herhalde E. Honigm ann'n ibid s. 157-60. 163-5.
178-81'de bulunm aktadr. H.G. Kley'in daha nce dein diim iz eseri de hal yara r
ldr. Daha ksa b iyografiler iin bkz. O. H. Parry. Six M onths in a Syrian Monas
tery. s. 291-5; Adeney, s. 500-3: Kidd, Eastern Christiandom, s. 436-7: Fortescue,
s. 323-6: E. V enables, Dictionary o f Christian Biography. III. s. 328-32: M. A. Krugener. Revue de 'Orient Chretien iinde VII (1902), s. 197-217. Ayrca bkz. Assemani, Bibl. Orient ... II, s. 62-9. Piskopos Severus, H istory o f the Syrian Church,
c.II, s. 255-7'de, onun verim li bir air olduunu kaydeder; idem, 'The Syrian
Church Yesterday and Today', Orthodoxy VI. (1956), s. 227-9.
34) Bat belgelerinde Aretas ya da Arethas olarak geer. Tay kabilesinden kral el Mundir'in
oludur. Asad Rustum, I, s. 277'de, tarihi ve oryantalist Theodor Nldekeye dayana
rak, Haris'in stanbul'u ziyareti ve Jacob'un kentten karlmasna ilikin yky
apokrif olarak niteler.
35) Binek hayvan eeri' anlam ndaki Sryanice Bard'aya veya B ardana. Arapa Barda'i'nin Latin harfleriyle yazl. stndeki hrpani giysilerin, eskim i m erkep ya da
katr eerinden bozm a olduunu ima ediyor.
36) Genellikle m anastrlarda sakland anlatlr. H onigm ann. s. 174.
ya, Kilikya, Kk Asya ve adalar, yani Kbrs, Rodos, stanky

ve Midilliyi boydan boya katettii, stanbulu da ziyaret ettii sy
lenir.37 Bunlara Mezopotamyann tm ile Arabistan, Sina ve M
sr da eklenmelidir. Bu olay, havariler anda Aziz Pavlusun
unutulmaz gezilerini hatrlatr. Byk aziz gittii heryerde bask
altndaki monofizit doktrini savunmu, inananlara g vermi,
hapse atlan ya da ardl brakmadan len piskoposlarn yerine ye
nilerini atamtr. Tarihte hibir piskopos Yakup kadar dinadam
atamamtr. Baz apokrif biyografilerinde verilen 102.000 papaz
saysna inanmak gse de, binlercesini atam olmaldr. Ayn
apokrif kaynaklarda 87 ya da 89 piskopos atad belirtilirse de,
resmi kaytlar 27 piskoposu atadn dorulamaktadr.38
Yakup aslnda kilisesinin manevi lideri olmusa da, patriklik tah
tna oturtulmam ancak kendisi iki patrik kutsamtr. Biri, stan
bulda birlikte tutsak kald eski arkada Antakyal Sargis (y. 542
62139, teki Kara Pavlustur (564-81). skenderiye doumlu bir Msr
l olan Pavlus, manastr hayatnn bir blmn Sryani manastr
larnda geirmitir. Frtnal bir kariyeri olmu, Justiniandan sonra
ki tm Antakya patrikleri gibi, o da bir monofizit olarak zgrce An
takya patriklii yapamamtr. mparatorluk grevlileri peine d
nce Gasani Arap kral Haris bin abala ve ardl Mnzirm saray
na snmak zorunda kalm, bazen de skenderiyenin gneydou
sundaki Mareotis lne saklanmtr. Anlald ka,danyla bir d
nem Kadky kararlarn benimser grnerek stanbulda Bizans
kral tarafndan arlanm ve birka yl sonra lmtr. Bu son d
nemde kilisesi iinde deiik hizipler zaman zaman egemen olmu,
Sargisin itham edildii tritheism lekesi ona da bulamtr.40
37) H onigm ann, s. 168.
38) B ir d in adam nn piskoposlua seilip kutsanm as iin en az 3 piskoposun oyu g e
rektii iin, Yakup balangta, kendisiyle birlikte ruhban snfna kabul edilen A ra
bistanlI Theod orenin desteini istem i olm aldr (Honigm ann, s. 158-64). Somut
kant bulunm am akla birlikte M srl dier piskoposlarn da onu desteklediini ka
bul edebiliriz. Honigm ann tarafndan (s. 172-3) sralanan yeni piskoposlarn listesi
yledir: Laodikyal Dom etius. Suriye-Selevkoslu John, Tarsuslu Conon. IsariyaSelevkoslu Eugenius, Chaleisli John, Carrhesli Sergius, Soural John, Arnidli Eunom ios. Efesli John. Sm yrnal Peter. Pergam uslu John, Trallesli Peter, Kioslu John,
A frodisiasl Paul. Alabandal Ju lian ve adlar belirtilm eyen M sr'da grevlendirilm i
12 piskopos.
39) D evreesse, s. 119d a Sargis'in 538 ylnda kutsandn yazar. Ne var ki Yakup s
tanbul'dan ancak 542 ylnda kaabildigine gre bu m m kn deildir. Yaam y
ksnn kesin tarihleri iin bkz. Honigm ann. 192-5.
40) H onigm ann. s. 195-205.
Yakupun hayatnn bundan sonraki blm karanlk noktalar

la doludur. 570 ylnda imparator onu ArabistanlI Theodore ile bir
likte stanbulda bir konsile davet etti. Theodore gitti, fakat Yakup
Suriyeli keilerin zoruyla Dou da kald ve bu da imparatoru g
cendirdi. Yakup 575 ylnda bir Dou konsiline bakanlk etti. Bu
rada Kara Pavlusun yerel bir hizip anlamazln sona erdirecei
umuluyordu. Ancak skenderiyeli Peter ile Antakyal Pavlus ara
sndaki gr ayrl derinleip, karde Msr ve Suriye kiliseleri
arasnda daha derin bir mezhep kavgas tehlikesi ufukta belirince,
Yakup bunu nlemek iin Pavlusun Peter tarafndan grevden
alnmasn kabul etmek zorunda kald. Pavlus bunun zerine Bi
zansa ekilerek orada ld. Yakup, iki byk monofizit kilise ara
sndaki geleneksel birlii daha da pekitirmek amacyla, aralarn
da piskoposlarn da bulunduu sekiz kiilik bir heyetle skenderi
yeyi ziyaret etmeyi kararlatrd. Ama kendisi ve heyetin yesi,
578 yaznda dou Msr snr yaknlarnda Aziz Romanos manas
trnda esrarengiz bir biimde ld. Kopt patrik Damianos Doulu
dinadamlanna, bu yeri doldurulamaz kayp nedeniyle bir basa
l mektubu gnderdi. Daha sonra, 622 ylnda Yakupun kemik
leri eski manastn Fasiltaya nakledildi.41
Adn Yakubi kilisesine veren byk azizin otuzbe yl aan mu
azzam almas sonucu, kilisenin yklmaya yz tutmu yaps
glendi. Onun ran da etkilemi olmas ilgintir. Onun I. Hsrevi
(nl Arapa adyla Kisra Anu arwan) Hristiyan Yakubilere ho
gr gstermesini salamak amacyla 559 ylnda Selevkada ziya
ret ettii sylenir. Bu ziyaret srasnda, asl ad Ahudemmeh olan
Beth Arabaye piskoposunu ilk kez Dou Metropoliti olarak atad
ve bylece ran Yakubi Mafiyanl ya da Bapiskoposluunun te
mellerini att.42 Yeni metropolit hemen inancna uygun biimde In
cili yaymaya balad, ancak imparatorluk ailesinin bir yesini H
ristiyan yapt iin 575 ylnda Hsrev tarafndan ehit edildi. Yakubiler ve Nasturiler, Araplar gelene kadar randa yan yana yaa
41) ibid s. 176-7. 243-5.
42) Efesli John, Ahudem m eh'i 'Ortodokslarn Katolikosu' olarak adlandrm akta ve bu
unvan ran monofizitleri iin tarihte ilk kez kullanlm olm aktadr. Bkz. Honigmann.
Le Couvent de Barauna et le Patriarcat Jacobite d'Antioche et de Syrie (Louvain.
1954) s. 94-5. T k rit M afryan' unvan tarihte ilk kez 629 ylnda ortaya km ve
ran'da 1859 ylna kadar yasaklanm tr. Ancak son yllarda Kuds'n Yakubi m et
ropoliti iin onursal bir unvan olarak yeniden kullanm a girm itir. Piskopos Severius Jacob. Orthodoxy iinde 'The Syriar C hurch s. 228: Fortescue. s. 340.
dlar ve bu iki kilise Arap egemenlii altnda, Bizans ynetimi altn

da hi bir zaman eriemedikleri bir yasal statye kavutular.
ileciler ve Stuncular
Yakubi manastr idealinin temelinde byk bir ilecilik anlay
yatar.43 Bu ideal daha batan ilecilerin ve stunculann etkisi al
tna girmiti. Ancak altn izmek gerekir ki, Ortadounun Asya
blgesindeki manastr dzeni Yakubi ya da Nasturi, Sryani ya da
Dou Sryani, monofizit ya da diyofizit olarak nitelenemez. Bu ay
rmlar daha sonra, II. Babaym 498 ylnda patrik nvan almas ve
Antakya ile kopuun doruk notkasma ulamasndan sonra kesin
lemitir. O tarihe kadar manastr yaam retisinin Msrdan ge
lii ve yerlemesinin ilk aamalr, Urfa ve Nusaybin, Antakya ve
Selevka-Ktesifon iin ortak bir balk altnda incelenmelidir.
Manastr hareketini drdnc yzylda yukar Mezopotamyada
balatan Klizmal Aziz Evgin (St. Augin) olmutur.44 Antakya Orto
doksluu ile Nasturi heteredoksluu arasnda gr ayrl bein
ci yzyln banda ortaya kmsa da, iki dnce okulunun ge
rek kilise gerek manastr yaam konusunda ibirlii srmtr.
Urfa piskoposu ve sarslmaz bir ortodoks karakter sahibi byk
Rabbulay (. 435), unortodoks karakterdeki Ibas (. 457) izlemi
tir. ok zel durumlar dnda, ilk manastrlar ve benzeri kurum
lan herhangi bir mezhep adyla anmak yanl olur. Bu aynmlar
daha sonra zamanla, arkaplandaki bir ok tarihsel etkenden t
r Dou ile Bat Syanileri arasndaki gr aynlklan younla
tka kesinlemitir. Yakubilerin esas olarak Badatn kuzeyinde
Tikritteki manastrlarda, buna karlk Nasturilerin Badatn g
neyindeki kurumlarda egemen olduu ve merkezlerinin SelevkaKstesifion olduu tezi kabul edilebilir.45 Badatn kendisi ise Nas
turi etkisi altnda kalm grnyor.
Celibacy - A Requirement for Admission to Baptism in the Early Syri
an Church (Papers o f the Estonian Theological Society in Exile; Stockholm , 1951).
43) A. Vbus,
Bu ilgin tezde, ilecilik eilim i Sryanice, Erm enice ve A rapa kaynaklara dayana
rak sergilenm ektedir. Balca dayana Aphrahet'in 336-345 yllar arasnda verd i
i vaazlarn yazl m etnidir. Bunlarda evlilie, etik ya da m anevi hibir deeri olm a
yan bir birlem e olarak yazarn duyduu antipati dile getirilm ektedir.
44) leride Nasturi m anastr gelenei ile ilgili bahse bkz.
45) Irak doum lu bir Am erikan vatanda olan Yakubi kilisesi m ensubu bayan Bahiya
Fattuhi Lovejoy'un yaynlanm am tezinde ( Christian Monasteries in Mesopotamia.
Harvard. 1957) savunduu tez budur. Bu tezde, sonradan kaybolm u olanlar dahil
Sryani keilerinin manastr yaamn drdnc ve beinci

yzylda benimsediinden pek kuku yoktur. Kantlar, bu iki yz
yllk sre iinde, Mezopotamya ve komu topraklarda en az otube tane tam teekkll manastrn ortaya ktn gsteriyor.46
Sryani kilisesi iinde, manastr yaamyla ilgili olarak koyu bir i
lecilik eiliminin varl daha ilk kaytlardan grlebilir. Syani
azizlerinin tarihi, St. Auginden (. y. 363) Aziz Yakup Baradaya
kadar, nefislerini ldrm, manevi atletlerle dolup taar. Ancak
Sryani ileciliinin en arpc ve tmyle kendine zg izgisi,
dnyadan el etek ekip antik stunlarn ya da kendi yaptklar s
tunlarn zerinde tam bir inzivaya ekilen azizlerin ortaya k
dr. Bunlar, Greke stun szcnn Bat dillerine evrilmesiyle,
stuncu anlamna gelen stylites47 sfatyla anlr. Bu yaama bii
mini yaratan ve yayann St. Simeon Stylites (y. 389-459) olduu
sylenir.
Hayatyla ilgili baz ayrntlar, insanst zellikleri nedeniyle
herhalde tmyle uydurmadr. Ne var ki Yunan, Syani, Grc,
Ermeni ve Arap tarihilerin tm, onun olaanst yaam konu
sunda gr birlii iindedirler. Bu yaam yks, Sryani kilise
si ve Sryani manastr ideali tarihinde en parlak sayfalardan biri
ni oluturur.48
blgedeki m anastrlarn bugne kadar derlenm i en kapsam l listesi yer alm aktadr.
Yazar Arapa ve Sryanice kaynaklara dayanarak 163 m anastr belirlem itir. G iri
te M ezopotam ya Hristiyanl hakknda bilgi verilm ekte (s. 2-41). ardndan, bata
onuncu yzyldaki A rapa kaynak olan el abusti'nin Kitab al Diyarat' olm ak ze
re yazarn yararland kaynaklar (s. 43-67) aklanm aktadr. M anastrlar iki ayr
balk altnda verilm itir. lkinde el abusti ve dier yazarlar esas alnm (s. 69
169), ikinci blm de ise Ortaa ve m odern H ristiyan ve M slm an yazarlarn eser
lerinde geen m anastrlar (s. 171-272) anlatlm aktadr.
46) ibid s. 282-90.
47) Greke stn anlam na gelen cmiLo'den geliyor.
48) nl stunculardan bazlarnn Greke yaam ykleri Bollandist* Hippolyte Delahaye tarafndan yaym lanm tr: Les Saints Stylistes. Subsidia Hagiographica XIV
(Brksel ve Paris, 1923). Kitap A ziz Stuncu Sim eon'un yaam yksyle ilgili g
zel bir giri ierir (s. i-xxiv). Fakat iinde verilen G reke m etinler A ziz Daniel (s. 1 147), Aziz Alypius (s. 148-195), Aziz Luke (s. 196-237)-ve A ziz Gen Sim eon'a (s. 23 8
271) aittir ve bunlarn tm de stuncudur. Yal A ziz Sim eon'un en iyi yaam y
ks ada, iyi bir tarihi ve ilhiyat olan piskopos Theodoret (y. 393-458) tara
fndan derlenm itir. Bkz. A cfa Sanctorum, O cak I (Anvers, 1643) Greke yaam y
ks A. Papadopoulos-Keram aes tarafndan yaym lanm tr (St. Petersburg, 1907);
Sryanicesi H. Leitzm ann tarafndan 'Das Leben des heiligen Sim eon Sty]ites b al
yla Texte und Unterschungen zur Geschichte der altchristlicen Literatre, iinde (
ed. O. Von G ebhardt ve A. von H am ack) (Leipzig, 1882) XXXII, 4. 1908: P. Peeters,
S. Simeon Styiite et ses prem ier biographes. Analecta Boll., LX1, (1943), s. 29-71.
Arapa yaam yks iin bkz. Sinai Arabie MSS. No. 352. 406. 445, 448, 571 ve
Dindar Hristiyan bir ailenin olu olarak Suriye-Kilikya snrn

daki Siste doan Simeon ocukluunu obanlk yaparak geirdi,
ve hibir eitim grmedi. Dalardaki yalnz gnlerinde kutsal ve
yapc bir hayatn dleriyle yaad. Onalt yana doru yaknlar
daki bir kei topluluuna katld ve ileci hayatnn ilk on yln
burada geirdi. Daha ilk genlik yllarnda bile ilecilik ve kendine
ikence konusunda yle admlar att ki yal kiileri bile rktt.
teki keiler iki gnde bir oru bozarken, o haftada sadece bir
n yemek yiyordu.
Daha sonra hurma aac liflerinden yapt sert bir kua giy
sisinin altndan beline skca sard ve bunu herkesten gizledi. Sr
r ancak gvdesinden kanlar szmas zerine ortaya kt. lseri
iin nerilen bir ya kullanmay reddedince barahip onu manas
trdan uzaklatrmaya karar verdi. O da daa kaarak kuru bir
sarn iinde be gn sakland. Bu arada barahip iledii gnah
tan piman olmu ve keileri onu bulup geri getirmeleri iin da
lara salmt. Ama o manastrda fazla kalmad, nk ok daha
byk ileler iin yanp tutuuyordu. Antakya yaknlarnda Tellneini lne ekildiinde Bassus adl birinden hcresinin girii
ne bir duvar rmesini ve paskalyadan nceki byk perhiz (Lent)
balad iin kendisine krk gn hibir yiyecek ve iecek verme
mesini istedi.
Bassus duvar rd ancak azizin lmemesi iin hcreye on so
mun etmek ve bir testi su brakt. Krk gn sonra duvar yktn
da ekmek ve suya dokunulmam olduunu ve Simeonun can e
kimekte olduun grd. Koma halindeki aziz tedavi edilerek saAziz S. Atiya. Arabic MSS. o f Mt. Sina i. s. 9, 11. 13-14 ve 23. Sryani ileciliine g e
nel bir bak iin son yllarda ortaya kan en kapsam l eser: A. Vbus, A History o f
Asceticism in the Syrian Orient: A Contrihution to the History o f Culture in the Ne

arEast, 2 cilt (Corpus Scriptorum Christianorum Orientalium , No. 184, 197; Louva
in, 1958-60) .
*) Bollandist: Yortu gnlerine gre sralanm azizlerin yaam ykleri ile efsanelerini
ieren Ata Sanctorum (Azizler Belgesi) adl byk derlem eyi hazrlayp yaym layan
Felem enkli kk Cizvit topluluu. D erlem eyi ilk kez tasarlayan ve eski yazm alara
d ayanarak azizlerin yaam yla ilgili 18 ciltlik aklam al bir yap t hazrlam ay am a
layan Heribert Rosw eyde'nin lm nden sonra (1629), Jean Bolland (Latincesi J o
hannes Bollandus) bir toplu luk oluturarak kaynak ve bilgi toplam a iini srdr
d. Ocak ayyla ilgili ilk iki cildin yaym na 1643'te An vers'te baland. Bollandistler, Cizvit tarikatnn 1773'te datlm asndan sonra alm alarn Belika'srdrd ler ve 67 ciltlik Ata Sanctorum 'un 1882 ylnda tam am lanm asndan sonra A n a
lecta Bollandiana (Bollandist Sem eler) adl aylk bir dergi ve daha nce yaym
lanan m etinlere ilikin eitli envanterler yaym ladlar.
lna kavutu. Biyografisinin yetkili yazar Theodoret, azizin bu

uzun perhizi 28 yl art arda tekrarladn anlatr.49 Doal olarak
n btn Hristiyan alemine yayld ve hcresi haclar tarafndan
ziyaret edilmeye balad. Mucizeler gstererek ktrmleri ve has
talan iyiletiriyor, ksr kadnlar onun tarafndan kutsandktan
sonra evlat sahibi oluyordu. Kendisine kar artan ilgi ve hayran
lk azizi rahatsz etmeye balad. Kadn olsun erkek olsun herkes
ona hi olmazsa bir kez dokunmak, ya da kutsal bir an olarak de
ri entaresinden bir para koparmak istiyordu. Bu noktada, tam bir
yalnzla kavumak iin bir stuna kmay akl etti. Onbir cubit
(dirsekten orta parmak ucuna kadar olan mesafeye eit eski bir
uzunluk ls, gez) yksekliinde bir stun ina etti. Daha son
ra bunu onyedi ve yirmi iki cubite kadar ykseltti ve bunun s
tnde yedi yl yaad. Bu fikir azizin houna gitmi olacak ki so
nunda stunu krk cubite50kadar ykseltti ve kalan otuz yllk m
rn bunun zerinde, rlplak, banda yalnz bir kukuletayla
tm d etkenlere ak olarak ve uyumadan ayakta durarak geir
di. Bir keresinde Ravennadan gelen bir ziyareti azizi bu insans
t konumda, yiyeceksiz ve uykusuz dimdik ayakta grnce kendi
sine insan m yoksa melek mi olduunu sordu. Aziz ziyaretinin
yanma kmas iin bir merdiven getirilmesini istedi ve ona gvde
sine dokunmasn syledi. Gnde iki kez vaaz veriyor, hava kara
rnca dua etmek iin kaldrd ellerini sabaha kadar indirmiyordu.
Mucizeler yaratyor, dinsizleri inanca kavuturuyordu. Suriye, Er
menistan, Grcistan, ran ve Arabistandan olduu gibi spanya,
ngiltere, Galya ve talyadan akm eden haclar stunun evresini
adeta mesken edinmiti. mparator II. Teodosius ve kzkardeleri,
piskoposlardan oluan bir heyet gndererek, stundan inmesini
ve hakente gelerek buradaki hastalan iyiletirmesini rica etti an
cak aziz kabul etmedi.
ldnde, cesedi milis konutan Ardaburius komutasnda 600
asker ve alt piskopos tarafndan sk koruma altna alnd, kurun
bir tabuta konarak trenle Cassianus kilisesine gtrld ve bir
ay sonra Antakya kentinin piskoposluk kilisesine gmld. Stu
nun evresine grkemli bir kubbeyle kapatlm sekizgen biimin
49) Delahaye. s. xxvi.

50) Yaklak 18 m etre. Baz anlatlarda yaklak 14 m e t r e oi .rak veriliyor. Vbus. II.
214te tahm inen 15 m etre olduunu yazar.
de bir yap ve bu yapnn drt kesine ha biiminde drt kilise

ina edildi. imdi harabe halindeki Qalat ama, heybetli yaps
nn yan sra, sanat ve mimarisi, ta oymacalmn gzellii ve
arbal, incelii ile hl nefeskesici gzellikletir.51
len aziz bilmeden yeni bir ileci yaam tarzna nclk etmi
ti.52 Onun yaants btn Ortaa boyunca Syani kilisesine
mensup ok sayda stuncuya rnek oldu ve bu akm Syani ki
lisesinin snrlarm da aarak Msr ve Yunanistana kadar yayld.
Suriyede Samsatl Aziz Daniel (. 502) stun zerinde 42 yl53, Aziz
Gen Simeon (. 592) Antakya yaknlarnda bir stun zerinde 45
yl yaam ve saysz mucizeler gstermitir. Aziz Achann ren
cisi olan Aziz Michel antik Ninova kentinde bir manastr kurduk
tan sonra bir stunun zerine km ve 556 ylnda 105 yanda
lene kadar burada kalmtr.54 Araplarn ynetimi srasnda bile
bu tr ilecilere rastlanyordu. Litharbal (Halep yaknlarndaki AlAtharib) Aziz John kmsenemeyecek bir tefsir bilgini, astronom
ve tarihiyli. Onun bugn kayp olan tarihi, nl tarii Sryani
Michael tarafndan kullanlmtr. O da yedinci yzyln son yllan
ile sekizinci yzyln balang yllannda bir stun zerinde yaa
mtr. Avrupann uzak diyarlanndan Douya gelen haclar stunculara rastlamtr. St. Willibald 723 ylnda iki stuncu grd
n kaydeder. Bir Rus papaz olan Daiel (1106-7) Beytllahmda
(Bethlehem) bir stuncu grdn anlatr. Margal Thomas, do
kuzuncu yzylda bir Yakubi stylistin Beth Kardaghda stun ze
rinde yaarken bir dolu frtnasnda derek ldn, Adiabene
kentinin Nasturi metropolitinin onunla alay ettiini yazar, 848 y
51) Downey. Antioch in Syria, s. 459-61de A ziz Sim eon 'un kiiliinin kentin politik y a
am n nasl etkilediini inceler.
52) lgintir ki. A ziz Sim eon'a bu konuda nclk eden, im parator II. Theodosius dne
m inde yaam Theodolus adnda bir yksek brokrattr. Hayamn sonuna doru
gnahlarndan arnm ak iin son yllarn Edessa (Urla) yaknlarnda bir stun ze
rinde geirdii iddia edilmektedir. Bu iddiann tarihsel doruluu Delahaye tarafn
dan kukuyla karlanm aktadr (s. cxviii-cxx). Delahaye. S 507 gibi erken b ir tarih
te yazld sylenen Chronicle o f Joshua The Stylist' (Stuncu Joshua Vak ayinam e
si) balkl belgenin otantik olduu savn rtr. Bu vakayinam ede olayn Arnid
(Diyarbakr) yaknlarndaki Zuknin m anastrnda getii nakledilm ektedir: Bkz. P.
Martin, Chronique de Joshua le Stylite. (Leipzig. 1878) ve W. Wright. The Chronicle
o f Joshua The Stylite. (Cambridge. 1882) . Delahaye. bu vakayinam enin, Aziz Sim eon dan sonra gelen ilk stuncu olan Aziz Daniel in yaam yksyle kartrld g
rndedir. 'Josue Stylites' iin bkz. Assem ani. Bibi. Orient.. I. s. 260-82.
53) Delahaye, s. Ivi-Ivii. Ixiv-Ixxi.
54) ibid s. cxxi.
lnda Yakubi katolikosu olan II. Basil daha nce Mezopotamyada

ki Beth Hottin manastrnda yaamt ve buradaki ad stuncu
Lazarustu.55
Dier rnekler arasnda unlar kayda deer: mparator Heraclius (610-41) dneminde Paflagonyada (Kastamonu ve yresi) len
Edirneli (Adrianople) St. Alypius. Uzun yllar bir stun stnde
yaad ve gelecei bilmek yetisine sahipti.56 Anadolulu St. Luke
onuncu yzylda yaad ve Kalkedon yaknlarnda bir stun ze
rinde ldnde yz yandayd.57 Msrda ilk stylist Gnah ka
rc Theophilius oldu ve tarihi znikli Johnun yazdma gre m
parator Heraclius dneminde ld. Gerek Kopt gerek Etiyopya ki
lise tarihlerinde, yaad yllar belirtilmeksizin Stuncu Aziz Agathon ad geer.58
Stylistler bazen antik stunlar seerlerdi. mparator Theodosi
us ile mparator Arcadius tarafndan stanbulda ina ettirilen iki
stun, zerlerindeki imparator heykelleri dtkten sonra onnc yzylda bu amala kullanlmtr.
Bu yaam biimi, geri bir manevi atlet gc gerektiriyorsa da
btnyle imknsz deildir. Bir rnek verecek olursak, antik sken
deriyedeki Pompey Stununun tepesi yaklak metre enindedir
ve nceden Dioclaetianm heykelinin oturtulduu yerde genie bir
oyuk vardr. Qalat Samada Aziz Simeon Stununun kalntsndan
anlaldna gre stunun tepesi, kenarlan yaklak 180 cm. uzun
luunda bir kare biimindeydi. Stuncu insanlktan tamamen tec
rit olmu da deildi. Yukandan sarkan bir merdiven sayesinde
rencileri ve hayranlan ona ihtiya duyabilecei kk miktardaki
erzak ulatrabiliyordu. Bazen ilecinin yaad stunun tepesine
bir destek dikiliyor ve buna yaslanmas salanyordu, nk ou
stuncu hayatm ayakta durarak geirirdi. Modem ada da arasra stylistlere rastlanmtr. Son olarak kayda geen gezgin Brosset'nin anlatmdr. Yazdma gre 1848 ylnda Grcistanda, Kaf
kas Dalan blgesindeki Djqondidide bir ileci bir stun zerine
kk bir hcre kurarak burada yaamtr.59
Ne var ki, stunculann ortaya kn, Sryani manastr gele
neinden bamsz gelimi ayn bir hareket olarak grmemek ge55)
56)
57)
58)
59)
ibid
ibid
ibid
ibid
ibid
s.
s.
s.
s.
s.
cxxv.
lxxvi- Ixxxv (giri) .
ixxxvi-cv (giri).
cxxxv- cxxxvi.
cxxxv, cxlvii. d .
2 1 2 DO U HIRSTYANLII TARH
rekir. Bu ikisi genellikle birbirine balyd ve ou kez stuncu za

ten mevcut manastrlardan birinden gelmi oluyordu. Bazen bu
nun tersi de oluyordu: rnein bir stylistin yaad stunun ev
resinde bir manastr ina edilmitir. Drdnc yzylda dou As
yada, bir Msrl olan Mar Augin ya da Clysmal60 St. Eugeniusun
almalaryla kk salan manastr gelenei, Sryani kilisesinde
Byk Aziz Pachomiusun (y. 290-346) gelitirdii yeni ve ayrntl
kurallar ve disiplin anlay erevesinde Theobaide serpilip geli
mitir.61 Bu manastrlarn birincisi Mar Augin tarafndan drdn
c yzyln sonlanna doru, Nusaybin dzlklerine bakan bir da
da kurulmu ve kendisi buraya ekilmitir.
Altnc yzylda Nasturilerin eline geen manastr halifeler d
neminde yeniden canlanmtr. Eski bir Keldani Nasturi almana
ndan, bir zamanlar 160 kei barndrdm, 400 ba koyun, be
deirmen ve be kye sahip olduunu reniyoruz. Ayrca iinde
hem dinadamlannm hem sekler bilginlerin ileri remin grd
bir okul bulunuyordu. Onaltmc yzylda manastrdaki Keldanilerin says azalm, manastr yaamn Yakubi Sryaniler canlan
drmtr. 1909 ylnda burada bir barahip ve sekiz kei yaar
ken, Birinci Dnya Savandan sonra koca binalarda yaayan bir
kii kalmtr.62
Beinci yzylda Mar Barauma manastn kuruldu.63 Kurucusu
Utui sapknl tartmalannda belli bir rol oynam ve mparatorl
60) Arap Ortaanda el Kuzlum ad verilen bugnk Svey kanal blgesi civan.
61) Sryani m anastr geleneinin kaynaklar ve m anastrlann listesi Vbus, bayan Lovejoy (gem i dipnotlarn a bkz.) ve Paul Krger'in Das syrisch-monophysitische
M nchtum im Tur Abdin von seinem Anfangen bis sur M itte des 12. Jahrhunderts
(M unster, 1937) verilm itir. B alca Arapa kaynak Abul H aan Ali bin M. El ab utinin (. S 998) G urgis Aw w ad tarafndan yayna hazrlanan Book o f the M onasteries balkl eseridir, (Badat. 1951). Editr burada A rap a tm kaynaklan ve
ikincil m alzem eyi ieren kapsam l b ir bibliyografya verm ektedir. El abuti eserin
de. bugn yitik olan m anastrlarla ilgili kendisinden nceki Arapa kaynaklan d e
erlendirm itir. B unlarn balcalar Hiam bin M. b. Saib el Kalbi (. 819 y a da
821) ve nl Kitab el A gh a n nin yazar Ebul Farac bin Ali b. El Haan el sfahanidir (. 966) . El abu tinin eseri tem elde edebi nitelikte olm akla birlikte, tarihi
ve coraf gereklere deinm ektedir. Irak ta 37, M srda dokuz, yukar M ezopotam
ya'da (El Cezire) drt ve Su riyede olm ak zere toplam 53 m anastr incelem i
tir. Bu m anastrlarn, yazarn yaad 10. yzylda hal kullanldklar anlalyor.
A n cak zellikle Suriye ve M srdaki m anastrlarn saym eksiktir. El abutinin
M sr m anastrlar hakkndaki blm Aziz S. Atiya tarafndan ( Bulletin d'Archeologie Copte. T. V. [1939] s. 1-28 yaym lanm tr.
62) El abuti. s. 121, 238-41; Lovejoy, s. 123-7.
63) Honigm ann. Le Convent de Barauma el le Patriarcat Jacobite dAntioche et de
Svrie. Corpus Scriptorum C hristianorum Orientalium , cilt 146, Subsidia Tom e 7
(Louvain, 1954).
II. Theodosiusun zel ars zerin 449 Efes Konsiline katlm

tr. O bu konsile katlan piskopostan dk rtbeye sahip tek dinadamyd, mrnn sonuna kadar barahip olarak kald ve 457
ylnda ld. Samsat (Adyaman) ile Melitene (Malatya) arasdaki
dalarda kurulmu olan manastrn nemi uradan gelir; Arap
egemenliinin balad sekizinci ya da dokuzuncu yzyldan ondrdnc yzyl ortalarna kadar Yakubi patriklerinin merkezi ol
mu, ondrdnc yzylda Krtler tarafndan yklmtr. O za
mandan beri harabe halindedir. Yakubi kilise tarihinin en byk
yaznsal antlar burada yaratld. Syani Michael (1166-99) bu
rada kald ve nl tarihini yazd. Mezar buradaki kiliselerden bi
rinde teki Yakubi patriklerinin mezarlar arasndadr. Yazan bel
li olmayan Sryani dilindeki 1234 tarihli Chronographia burada
kaleme alnmtr. Bar Habareusun (1226-86) nl Tarihler adl
eserinin en azndan byk blm, Tkrit ve Btn Dou Mafryanlna ykseltilip ayrlana kadar burada yaylmtr. Sonradan
patriklerin yeni merkez olarak Mar Hanania Manastn adyla belinen Deyrz Zaferan manastmm setikleri anlalyor. Aktif bir in
san olan Mar Hanania bu manastr 793-800 yllan arasnda antik
bir yapnn temelleri zerinde kurmu ve byk bir ktphane ile
donatmtr. Onun salnda manastra gelen keilerin says
sekseni buldu ve 1293 ylndan sonra patrikler burada yaamaya
balad. O tarihten bu yana da srekli buras kullanld. Musul,
Mardin ve am arasndaki kervan yollannm zerinde, zm ba
lan, meyve baheleri ve ho bitkilerle zengin bir blgede, Nusay
bine bakan bir da zerinde iyice tahkim edilmi bir yapdr.
Buradaki keilerden yirmibiri patrik, dokuzu mafryan ve 110
kii de piskopos olmutur.64 Gerek doudan gerek batdan gelen
haclar, ziyaretiler ve gezginler tarafndan en sk ziyaret edilen Ya
kubi manastrdr.65
Bundan sonraki nemli Yakubi manastn, Araplar dnemindeki
adyla eyh Matta (Mathew) manastadr. Musulun krk kilometre
kadar kuzeybatsnda, antik Ninovanm dzlklerine bakan Malup
da zerinde, ksmen kayalara oyulmu kale gibi bir yapdr. Dr
64) Ei abuti, s. 121-6.
65) O. H. Parry. Six M onths in a Syrian Monastery (Londra, 1895), s. 103. Daha yakn
tarihteki bir ziyaret iin bkz. Ju les Leroy, Moines et nonasteres du Proche-Orient
(Paris, 1958), s. 247-7. Tab iid ir ki Tur Abdin denilen nl dalk b lgede bulunu
yordu.
dnc yzyln ikinci yans da burasn kuran Mar Mattai aslen

Amidliydi (Diyarbakr). Dnme Juliann (. 363) zulm dneminde,
Abraham, Zakki ve Daniel adl arkadayla ran snnna kat ve
imdi manastmn bulunduu yerdeki bir maarada mnzevi olarak
yaamaya balad. Dierleri de onu izleyerek evredeki maaralarda
ileci bir hayat srmeye balad. Bu olay, tarihteki en byk manas
trlardan birinin mtevazi balangcyd. Onikinci ve onnc yz
yllarda yaam Arap corafyac Yakut, burada bin keiin banndm anlatr.66 Manastr Ortaada bir renim ve eitim merkezi ol
du. 869 ylnda yaplan bir sinod toplantsnda, manastnn bakanlan ve keileri Yakubi Dou Mafryannm otoritesini kabul ettiler.
Onuncu yzyla gelindiinde, buras Barauma patriklik manastn
ile e tutuluyordu ve mafiryanlar burada ikmet ediyordu. Burada
ki kk kiliselerden birinin iindeki Bar Hebraeusun hcresi ve
kabri, Mar Mattaiye gelen ziyaretilerin ve haclarn ok ilgisini e
ker. Bar Hebraeusun paha biilemez tarihleri burada tamamlanm
olmahdr. Ne yazk ki nl ktphanesindeki esiz eserler bugn
Vakitan, British Museum ve Avrupann dier elyazmas koleksiyon
lar arasnda dalm durumdadr. Manastnn imdiki bakan pis
kopos Timothy Yakup, geri kalan bir avu ve pek nemli olmayan elyazmasn gz gibi korumakta ve manastnn ynetiminde kendisi
ne yardmc olan drt kei, ziyareti akmyla ilgilenmektedir. Ma
nastr gnmzde bir han ya da Musul.ve dier yerlerden gelen zen
gin Irakl ve ranllann yazlk sayfiyesi durumundadr.67
Musulun gneybatsnda Mar Behnam adn tayan bir baka
antik manastr vardr. Mar Behnam, Mar Mattai tarafndan Hris
tiyanla kazandrlmtr. Bu manastr birka kez el deitirmitir.
lkin, monofizitlerden ayrldktan sonra Nasturiler ald burasn.
Ardndan altnc yzylda Yakubiler ele geirdi ve 1767 ylnda ba
rahip Hindi Zora manastn ile birlikte Roma Katolik kilisesine ge
ene kadar ellerinde tuttular. Halen Keldanilerin elinde bulunan
manastr okul olarak kullanlmaktadr. Bina son dnemlerde b
yk lde restore edilmise de, yine de el dememi eski blm
66) M ujam el Buldan, II, s. 694. Say m uhtem elen abartldr ancak m anastnn b y k
l ha kkn da bir fikir verm ektedir.
67) Parry, s. 263-9: Leroy, s. 228-33. Kendisi de bir Yakubi olan ve kklnden b e
ri m anastn ziyaret eden bayan Lovejoy tezinde (s. 211-20) manastrn ok canl bir
betim lem esini verir. Mool, Trk ve Krtlerin m anastra ynelik vandalizm lerini an
latan Lovejoy. 1921 ylnda Irak'm bam szlk ilnndan sonra bar bir ortam
olutuunu not etm ektedir.
leri, tamamen arabesk slupta kk kiliseleri ve ilk dnemlerden

kalma eitli azizleri tasvir eden alak kabartmalar ile ilgi eker.68
Sryani ve monofizit rahibeler iin olduka erken tarihlerde in
a edilmi zel manastrlardan da sz etmek gerekir. Bunlarn en
nls Hira yresindedir ve Arap kral Numan el-Munzrm (585
613) kz Kralie Hindin adm tamaktadr. Arap tarihindeki
nemli olaylarda bu manastrn ad ska geer ve ortaa Arap ta
rihileri el-sfehan, e-ebusitul-Umers ve el-Bekr eserlerinde
zikredilmitir. Bir dieri de Badatn Hristiyan blgesindeki Baki
reler Manastn diye bilinen yapdr. Bar Hebraeus ve al-abusti on
ve onbirinci yzylda onun varlna deinirler ve Bar Habraeus
Rahibeler Manastn adyla kaydeder.69
Ayakta kalan Yakubi manastnnn ou han ve iki imalathane
sine dnmse de, Yakubi manastr gelenei kukusuz parlak
bir gemie sahiptir ve kltrn korunmas ve eitimin yaylmasn
da ok nemli bir rol oynamtr. Topluca disiplin iinde yaamak
esas olmakla birlikte, mnzeviler de tam bir yalnzlk iinde maa
ralarda yaamay srdrmtr.nl manastrlarn evresindeki
dalar bu tr maaralarla bezenmitir. Manastrn ana binas zo
runlu olarak yksek duvarlarla kale gibi korunakl bir yapdayd.
lerinde kk kiliseler, yemekhaneler, ktphaneler, deirmen
ler, frnlar, damtm odalan, atlyeler, kilerler, su kuyular, ahrlar,
baheler ve kei hcreleri bulunurdu. stisnasz her manastr ken
dine yeterli bir birimdi ve rahibe manastrlarnn ou gerek birer
bilim merkeziydi.
10. TARHTE YAKUBLER

Halifeler Dnemi70
Suriye ve Ortadounun Araplar tarafndan istilasnn arifesin
de, Yakubi kilisesi Nasturi kilisesi gibi illegal olmu, Yakubi dinadamlan da yasad iln edilmiti. Bizans imparatoru tarafndan
68) Leroy. s. 233-43 bu manastra yakn tarihteki ziyaretini ayrntl olarak veriyor.
69) El abuti, s. 70, 157, 230. 245-6. Ayn yazar, s. 69'da T ikrit yaknlarndaki el Hadirah denilen blgedeki bir bakireler m anastrna irkin bir atfta bulunm aktadr.
70) L. E. Brown, Edipse o f Christianity in Asia (Cambridge, 1933). S. 44-63, Christianity
under the Caliphs' bal altnda ilgin bir blm ierir; A. S. Triton. Caliphs and
Their Non-Muslim Subjects (Oxford. 1930): P. K. Hitti. History o f Syria, s. 517-26.
onaylanan tek yksek rtbeli dinadam Antakyann Rum ya da

Melkit, Ortodoks patriiydi ve onun Kalkedon itikadndan yana
olan piskoposlar ve rahipleri, devlet tarafndan yetkili tannan tek
ruhban snfyd. Nasturiler oktan Bizans snrlan tesinde gz
den uzaklamlar, randa imparatorluun gazabna kar gven
likteydiler. Buna karlk Suriyede hl ounlukta olan monofizitler, Yakup Baradaym yksnde de grdmz gibi, faaliyet
leri nedeniyle youn biimde izlenmi ve yeraltna itilmilerdi.
Araplarn gelmesiyle birlikte tablo tamamen deiti. Muhammedin
takipileri bu ilk on yllarda Hristiyanlar arasndaki mezhep aynlklan konusunda hemen hemen hibir ey bilmiyorlard ama onlan Kitap Ehli kabul ettiklerinden, slama ve igal ordusunun i
lerine karmadklar ve vergilerini dedikleri srece koruma ve
gvenlik vaad ediyorlard. Yeni devleti, henz igal ettii Hristiyan
topraklarnda esasolarak ilgilendiren Zimmi uyruklarla bar iin
de birlikte yaamak ve iki tr verginin dzenli toplanmasyd; bi
rincisi hara, yani arazi vergisiydi ki Mslmana da Hristiyana da
ayrm gzetmeksizin eit uygulanyordu; kincisi cizye denen yal
nzca Hristiyanlardan alnan bir tr kelle vergisiydi ve balang
ta askerlikten baklk karl kii bana bir altn dinar olarak
saptanmt. Sonraki tarihlerde bu verginin miktar kiinin stat
sne gre deiir olduysa da, genel olarak sal yerinden erkek
lerle snrlyd ve rahipler, keiler, yal erkekler gibi kadn ve o
cuklar da bu vergiden muaft. Bylelikle Yakubiler, Nasturiler ve
Ortodoks Hristiyanlar, ayrm gzetilmeksizin ayn ykmllkler
le bal ve ayn ayrcalklardan yararlanan tek bir ulusoldu. Yaku
biler, Mslman ynetimi altnda, Bizansl dindalar dneminde
hibir zaman sahip olamadklar bir dinsel zgrle kavutular.
slamm ilk dneminde dinsel hogr ve titiz bir adalet anlay
gryoruz. Bu hogr ve anlayta, Araplarn, din fark gzet
meksizin, egemenlikleri altna aldklar eski yerleik rklarn ileri
kltrnden ve birikiminden yararlanma gereinin de pay vard.
te bu salkl yaklamdan tr ki Yakubiler de Nasturiler de
halifelerin saraynda yksek mevkilere gelebilmitir. Suriye, Mezo
potamya ve rann Arap egemenlii altnda birlemesi bir baka
gelimeye yol at. Bizans ve Pers imparatorluklar dneminde As
ya topraklarndaki snrlarn bylece ortadan kalkmasyla, Yakubi
ler eskiden neredeyse Nasturilerin tekelinde olan dou blgelerine
doru misyonerlik faaliyetine girime olana kazandlar. YakubiDOU HIRSTYANLII TARH 2 1 7
ler Ortaasya ve Uzakdoudaki misyonerlik faaliyetlerinde Nasturiler kadar mesafe alamadlar. Fakat Arap ynetimi altnda, Mezopo
tamya ve randa, hatta Nasturilerin arasnda bile misyonerlik a
lmalarn evkle yrttler. te yandan, Araplar gelmeden nce
Yakubilerin bu blgede hibir ekilde temsil edilmediini sylemek
doru olmaz. asin kral II. Hsrevin (590-628) ilk ei nl krali
e irin bir Yakubi Hristiyand. Sonraki mcadele dneminde Sasani hanedannn yklna tank olan Yakubi keki Marutha (629
49) Tikrit metropolitliine ykseltilmiti ve maiyetinde ran ile Me
zopotamyada grevli 15 piskopos yardmcs vard. Nasturilerin
ranllar ve ardndan gelen Araplar tarafndan kaynld dorudur.
Gerekten de Nasturi patrii bu yeni imparatorluun bakentinde
ikamet etmesine izin verilen tek Hristiyan kilise bakanyd. Ne
var ki Yakubi kilisesi yeni stats sayesinde ve pax arabica orta
mnda Suriye snrn aarak eski ran topraklarna doru yaylma
olanana kavutu. Uzun zamandr bask altndaki Yakubi kilisesi
hlifeler dneminde ite bu arkaplan erevesinde alma olana
n bulmutur. Balangta, Arap egemenliinin ilk yzyllarnda
bu kilise ilerleme ve zenginlik asndan parlak dnemler yaad.
Bu durum, Hallar Kutsal Topraklarda (Filistin) ve tm Ortado
uda bar dengesini bozana kadar srd. Bundan nce Hristiyanlara hi bask yaplmad sylenemez. Hristiyan dmanl
devlet politikas deildi, ancak Hristiyanlara kar tutum ibamdaki yneticinin insafna kalmt. Hal Seferleri herhalde, Msl
manlarn Hristiyan komularyla paylatklar iyi niyet ve yolda
lk duygusunun snmesinde belirljeyici etken olmutur. Bundan
sora Yakubiler de dahil Hristiyan kiliselerinin durumu byk l
de bozuldu. Ge Ortaa, onlarn ihtiam ve hayat dolu dnem
lerinin sonu oldu. Teolojik birikimleri ve Sryani edebi dehas yok
oldu. Bundan byle yoksul, bask altnda ve gittike klen bir
aznlk olarak gemi mirasn anlaryla yaadlar.
lk yz Yl
Yedinci yzyldan onuncu yzyla kadar, Yakubi tarihinin, Nasturiler kadar olmasa da kendi parlak yanlar ve' yeni ynelileri
vard. Bu dnemde Hunayn bin shak ve ailesi bata olmak zere
Nasturi bilginleri Abbasilerin Dar al-Hikmatma (Bilgelikler Evi)
mt. Bizans dnemine damgasn vuran teolojik tartma,
kitab mukaddes yorumlarna olan gereksinme ve monofizitizmi

Kalkedon itihadna kar savunma gayreti, Arap ynetimi altnda,
eskisi kadar zorunlu deildi. Yakubiler -bu Nasturiler iin de geerlidir- yaratc yaznsal yeteneklerini, Sryanice ya da Arap alfa
besiyle olsun, evliya menkibeleri, tarih, astronomi, bilim ve tp
alanlarna yneltebilirdi. Ancak unu not etmek gerekir ki, Arapa
giderek ar bastka Sryanice gerilemi ve sounda neredeyse yal
nzca bir litrji dili durumuna dmtr.
Grlecei zere, Yakubi patriklerinin ou hep mezhep kavga
laryla megul ve ayakta kalma mcadelesi veren insanlar deildi.
Bu dnemin gerekten byk ilk Yakubi by, Arap istilasn
dan sonra, 629 ylndan ld 649 ylma kadar Tikrit metropolitlii yapan Maruthadr71. Dou Mafyan nvann ilk alan odur ve
dinsel yetki alan Arap yarmadasndaki Hiradan ran ve hatta te
sine kadar uzanyordu. Bugn sadece bir unvandan ibaret olan ve
gemiin onurlu izini tayan Mafryanlk, patriklerin ok uzak do
u blgeleriyle ilgilenecek durumda olmadklar o ada nemli bir
kurumdu. Mafryan, gl Nasturi unsurunun ar bast eyalet
lerde almak sorumluluunu stlenirdi. Patriin geni kapsaml
sorumluluklarnn bir blmn stne alrd ve kendi yardmc
piskoposlarn atama yetkisine sahipti. Marutha, monofizitizmin
ran ve Mezopotamyada savunulmasnda cesur Nasturi Barauma
ile eit derecede aba harcad. Yazan bilinmeyen bir mektubunu,
Yakubi patrii I. Johnun (631-48)72 ricas stne onun tarafndan
yazld ileri srlmektedir. Bar Hebusa gre, Arap emiri Amr
bin Sadm tevikiyle ilk ncili I. John Arapaya evirmitir.
Johnun patriklii dneminde Kenneshre (Kmnrin)73 manastn
piskoposu Severus Sebokht (. 667) Hellenistik felsefe, matematik,
astronomi ve teoloji aratrmalannda ykselmitir.
71) ran kkenli olan Marutha, C allinicu staki (el-Rakkah) Zakki ya da Zacchaeus m a
n astrn da 20 yl sren keiliin ardndan, Edessa kolejinde ksa bir renim den
sonra, bir ilahiyat m erkezi olan M usul'daki M ar M attai m anastrna geti. W.
W right, A Short History o f Syriac Literatre (Londra, 1894) s. 136; Assem ani, Bibi.
Orient... 1, 174-95; A. Baum stark, Ceschichte der Syrischen Literatr (Bonn, 1922)
s. 245: R. Duval, La Littrature Syriaque (Paris, 1900) s. 375; J. B. Chabot, Litt
rature Syriaque (Paris, 1934) s. 81-2.
72) W right, s. 139: Chabot, s. 82; Duval, s. 374.
73) Kartal Yuvas' anlam na gelir. Frat nehrinin sol kysndaki m anastr. 521 ylnda
J stin 'in kym srasnda bat Suriye'den kaan kaan John B ar Apthonia tarafndan kurulm utur. Chabot, s. 73, 82-3: Baum stark, s. 246; W right, s. 138, manastarm yerini yanl verm itir.
Severus kukusuz Hellenistik-Sryani biliminin nclerindendir. Eserleri arasnda Aristotelesin Analytica Priorasndaki tanm
lar zerine bir alma, asturlab ve zodyak ile ilgili aratrmalar
vardr. Severus Sebokhtun ynetiminde Kenneshre manastn Yakubilerin asl eitim merkezi oldu. Yedinci yzylda bu manastr
dan mezun olanlarn en by, piskopos, dinbilgini, tefsir bilgini,
dilbilimci, filozof ve tarihi olan Edessal (Urfa) Jacoptur (633-708).
Baz metinlerde Yakubi Kilisesinin Jeromu74 diye anlan Jacop,
bu kilisenin en verimli yazarlanndan biri kabul edilir. Eski Ahiti
tmyle gzden geirip yeniden kaleme ald gibi, geni Kutsal Ki
tap aklamalar yapm, Sryani litrj isinin gelimesine ve yerine
oturmasna ok byk katklarda bulunmutur. Antik St. James
litrjisini tmyle ve kesin olarak yeniledii gibi, bir anaphora, bir
vaftiz ayini, bir nikh ayini bestelemi, kilise ayinlerinin takvimini
kurmutur. Yunancadan yapt eviriler arasnda Antakyal Severusun Homilice cathedrales almalarndan biri de vardr. Mezo
potamya dilinin grameriyle ilgili almas, Sryani dili ve yazm
kurallarnn reformunda nemli bir rol oynamtr. Kayserili Eusebiusun Historia ecclesiasticasnn (Kilise tarihi) devam olarak
planlad kayp yazlar hem Sryani Michael hem Bar Hebrasus
tarandan kullanlmtr. Bu karanlk dnem hakknda bize ok ey
retebilecek75 bu antsal yapttan geriye sadece bir ka kopuk ve
kesilmi sayfa kalmtr. Litharbal Stylit Johna yazd ok say
daki mektup ile dier adalarna yazd mektuplar, ann so
runlarna parlak bir k tutmaktadr. mrnn sonuna doru Ja
cop, yaratl ve yaratlm tm varlklar konu alan Hexameron 76
adn verdii devasa bir almaya giriti, ancak bunu tamamlaya
mad. Bu eser bir teoloji ansiklopedisinin ikinci blm olarak ta
sarlanmt. Birinci blm, ona atfedilen Causa causarum (Ne
denlerin nedeni) balkl bir almadr, ancak girite yazar olarak
yalnzca Edessal Bir Piskopos imzas bulunmaktadr. Bu eser el
de kald biimiyle tamamlanmamtr ancak elde kalan blmler,
an tm bilimsel kavramlarm zerinde uzlald biimiyle yan
stmaktadr. Yazar burada bir tr topya kurarak her dinden hal
kn bir araya geldii evrensel bir din dlemekte, sistematik olarak,
74) W right, s. 143.
75) ibid s. 148; elde kalan folyolarda son olarak adlan geenler, B izans kral I. Heraclius, Pers kral III. A rd aer ve ilk halife Ebubekir'dir.
76) Sryanice, yaratl anlatan alt gn' anlamndaki El- Aksam iran'n Greke karl.
Yahudi ya da Mslmanlar rencide edebilecek ifadelerden kan

maktadr. Araplarn mistik felsefesine sempatisi de kayda deer.
Jacop byk yaznsal almalarna ek olarak, gnnde kilise iin
de reform almalarnn yrtc gc oldu. Diyakozluu iinde
ki manastrlarda sk bir disiplin uygulamak istedi.
Keiler kendisine ba kaldrp da Yakubi patrii Julian onlarn
tarafn tutunca, Jacop eski kutsal yasalarn bir nshasn patrik
hanenin giriinde yakm ve patriin gereksiz grd yasalar yak
mann doru olacan iln ederek diyakozunu terketmi ve yllar
ca bir manastrdan tekine gezerek ders vermi, yazm ve Hristi
yanl yaymaya almtr. 708 ylda Edessaya dnen Jacop ksa
sre sonra vefat etmitir. Yakubiler arasnda alkan anlamna
gelen philoponus ve yorumcu77 lkaplaryla anlrd.
Hexameronu tamamlamak grevi, Araplarn piskoposu ve Jacopun Kenneshreden rencisi olan Georgea (686-724) dt.78
Akouladaki (Kfe) piskoposluk makamnda, teoloji ve felsefe
konularnda ok sayda risaleler yazd. Monofizit doktrinleri Nas
turilerin saldrlarna kar korurken, kronoloji ve astronomi alan
larnda yazlar kaleme ald. Modern Fransz yazar Ernest Renan,
onun Aristotelesin Organon adl eseriyle ilgili almasndan,
nem, yntem ve doruluk bakmndan Syanice yorumlar ara
snda en st eser olarak vgyle szeder.79
Yakubi kilisesi bu dnemde kendi doktrinini yayma konusunda
baarl almalar yapyordu. Bunun en nemli rneklerinden biri,
Sryani ortodoks bir diyofizit iken, Antakyal Severusun eserlerini
inceledikten sonra monofizitlie dnen Eliastr. Daha sonra Yakubi
patrikliine seilmi (709-24), Harrann Melkite (Bizans yanls) pis
koposu Leonun bir mektubuna karlk olarak, monofizit gre
balanmasnn nedenlerini, aklad bir savunma yazmt.80 Bir
baka Yakubi patrii, Tikritli Kyriakos (793-817), Julianc Ermeni77)
78)
79)
80)
Baum stark, s. 248-56; Chabot, s. 84-8; W right, s. 141-54: Duval, s. 375-8.

Baum stark, s. 257-8: W right, s. 156-9.
Chabot, s. 88.
Elias ile Kyriakos arasndaki zam an dilim inde. Bar H ebraeusa gre Sryani edebi
yatnn nde gelen sim as Edessal Theophilius bar Th om asdr. Dionysius onu Kalkedon yanls olarak, H ebraeus ise M aruni olarak nitelerken, W righ tin eserinde (s.
163-4) ve C habot'un kitabnda (s. 91) Yakubiler arasnda saylm aktadr. El-Mehd inin saraynda byk sayg gren sekin bir astronom i bilginidir. Thom as'a ya p
lan eitli atflarda onun birka astronom i risalesi, bir kayp vakayinam e kalem e al
d. ve inanlm as g am a H om erosun tliad ve O dysseia n tam olarak Sryaniceye evirdii belirtilm ektedir.
leri kazanmaya alt. Ondan sonraki patrik Tellmahreli Dionysius

dneminde (817-45), kilise iinde Kutsal Ekmek konusunda kan
bir gr ayrl yznden ilerleme durdu. Bu tartmada keiler
patriin grlerine kar km. Qartamin manastrndan Abra
ham patrik kartlan tarafndan asl patrik (anti-patriarch) olarak
seildi ve bu srada cereyan eden olaylar Mslman yetkililerin
nnde kk drc sahnelere neden oldu. Frtna dinmeye
yz tutunca, Dionysius cemaati yattrmak ve bu arada kilise iin
baz ayncalklar salamak amacyla byk bir ziyaret turuna kt
ve yneticilerin peine dt. 825 ile 827 yllan arasnda Msra gi
derek, halife Memunun elisi Abdullah bin Tahirden kardei Muhamede hitaben yazlm bir mektup almaya alt. Muhammed,
Edessada yeni ina edilmi tm kiliselerin yklmasn emretmiti.
829 ylnda Badata, crdndan ama giderek, halifenin huzuru
na kp Bamurik Koptlan adna ricada bulunmaya alt. Bu s
rada Bamurik Koptlan Arap ynetimine kar aka ayaklanm
lard. Ama ricalan boa kt nk halife ve generali Afin, isyan
baanyla bastrmt. Patrik Msrdaki ikameti srasda bu lkenin
antik kalntlarn, dikili talarm, piramitlerini ve Nilometreyi (Nil
nehri tatnda suyun yksekliini len bir dzenek) ziyaret etti.
835 ylnda Memunun ardl yeni halife Mutasma biat etmek ze
re yeniden Badata gitit ve burada, ayn amala gelmi olan Nbyenin Hristiyan kralyla tant. Onun ynetimi altnda kilise gr
ayrlklar yznden paralanm ve Mslman yneticilerin ar
basklarna hedef olmutur. Dionysius, imparator Mauricein 582
ylmdki lmnden Teophilusun tahta kt 842 ylna kadar ki
dnemin evrensel tarihinin yazan olarak bilinir. Sryani kiliseleri
asndan temel bir eser olan ve bata Sryani Michael olmak ze
re sonraki tarihilerin de yararland bu almann ne yazk ki g
nmze ancak bir blm kalmtr.81
81) Baumstark, s. 275; Chabbot. s. 92-3; Duval, s. 389-90. Wright, s. 200-3'de Dionysius'un yazd tarihin bir blmnn Assemani tarafndan yaymlandn (B/b/.
Orient... II. s. 72-7) belirterek u ayrntlar veriyor; Asyal Johnun slubuyla kale
me alnan tarihin, bir uzun bir de ksa versiyonu vardr. Drt blme ayrlm tari
hin birinci blm yaratltan Konstantin'e kadarki dnemi kapsar. Dayanaktan
Eusebius, Julius Africanus. anonim bir eser olan Chronicon Edessenum. Sryani
ce yazlm Hazine Maaras (Almanca evirisi Bezold. Die Schatzhhle. 1883), Ye
di Uyurlar (Guidi, Testi orientali ined. Sopra i Setta Dormienti di Efeso. R. Acad. Dei
Lincei, Atti, s. 3, cilt 12. 1884) ve Josephusun Jewish Wars 'Yahudi Savalar'dr.
Konstantinden II. Theodosius'a kadarki dnemi ele alan ikinci blmde Socrates'in
Ecclesiastical History 'sini izler. II. Theodosiustan II. Justine kadarki dnemi kap-
Gzden geirdiimiz dnem, kayda deer bir Yakubi olan ve 903

ylnda doksan yanda len Moses bar Kepha ile kapanr. Onun
alma alanlar teoloji, tefsir, vaaz verme sanat ve felsefeydi. H exameroriu yazarken byk olaslkla Edessal Jacoptan esinlen
mitir. Disputation against Heresies (Sapknlklara kar Tezler)
balkl eseri ve tarikatlerle ilgili bir risalesi ilgintir. Eski ve Yeni
Ahit zerine bir tefsir, Gregory Nizianzenin eserleriyle ilgili bir
baka tefsir, biri apokrif iki litji ve Aristotelesin Dialectics kita
byla ilgili bir alma onun imzasn tar.82
Mslman yneticiler altnda artan ykne ramen kilise b
yk lde zerkliini korumay baarmt. Kural olarak halifenin
mdahalesi, patrik seiminin onaylanmas ile snrlyd ve Hara
ile Cizye vergileri dzenli dendike sorun kmazd. Hristiyanlar
genel olarak iyi eitim grm olduklarndan Badattaki Abbasi
saraynda kilit mevkilerde onlara ihtiya vard. Hristiyanlarn k
tphaneleri, okullar ve yukarda adlan geen Yakubilerin de dahil
edilmesi gereken bilginleri, kanalyla Hellenizmin meyveleri Arap
kltrne alanma yollarn buldu.
ilk Abbasi halifeleri dneminde Hristiyanlar hatm saylr bir d
nce ve eylem zgrlne sahiptiler. Tkrit Mafyan, Mezopo
tamya'nn o blgesinde ve Ortadounun daha uzak blgelerinde ya
ayan Yakubilerin sorumlusu olmakla birlikte, Yakubi patrii de sk
sk saraya arlrd. Ne var ki, Badatta ikamet etmesine izin veri
len tek Hristiyan din adam Arapa (Jathliq) diye anlan anlan Nas
turi patriiydi. Aynca Arap imparatorluunda ticari faaliyetin byk
blm Hristiyanlarn elindeydi ve sonu olarak Hristiyan toplumunun refah artarken, bu gelime onlann kiliselerini, okul ve kthaneleriyle birlite manastr kurulularn da derinden etkiliyordu.
Gerileme Dnemi
Arap ynetiminin efkatli hogrs sonsuza dein srmedi.Ynettikleri Hristiyan topluluklarna kar tutumlarn deitirmek-
sayan nc blm Asyal Johnu izler ve Stuncu Joshua ile Belh Aramm Himyar Hristiyanlarna Mektubu'nu ierir. S 774 ylna kadarki dnemi anlatan dr
dnc blmde Dioysius kendi belgelerine, anlatlara, grg tanklarna dayan
maktadr. Assemani, eseri zetlerken (Bibi. Orient... 11, s. 98-116) indi Vatikan'da
olduu bilinen son blmden bir alntyla noktalar.
82) Baumstark, s. 281-2: Chabot. s. 95-6: Wright, s. 207-11: Duval. s. 391-2.
D O U HIRSTYANLII TARH 2 2 3
lerinde iki ana etken vard. lkin, Mslmanlarn artan bir hzla
eitilmeleri halifelerin Hristiyan memurlara olan bamlln her
geen gn biraz daha azaltyordu. Hristiyanlarn halife ve sultan
lar tarafndan din dnda anlalr herhangi bir neden olmakszn
topluca iten uzaklatrldn grrz. kinci olarak, saf Arap un
surunun gerilemesi ve Arap-olmayan unsurlarn her geen gn bi
raz daha artan etkisi karsnda halifeliin zayf dmesi, slam
devletinde dayanlmaz noktaya varmt. Bu geliimin balangc,
Harun Reidin bir Trk kleden olan olu halife Mutasm dnemi
ne (833-42) kadar geri gtrlebilir. Mutasm, Abbasilerin halifeli
i borlu olduu Horasann Arap askerlerinin etkisinden kurtul
mak amacyla Ortaasya Trklerinden ve Trkomanlardan oluan
drt bin kiilik yeni bir muhafz alay kurdu. Halife bu kararnn
ne gibi sonular verebileceini iyi hesap etmemiti. Daha kendisi
hayattayken bile bunlar bakentte o kadar saldrganlatlar ki h
kmet merkezini kuzeyde Dicle kysndaki Samarraya nakletmek
zorunda kald. Sonraki yzylda gleri giderek artt ve sonunda
birok yetkiyi ellerine geirerek sultan unvann halifenin elinden
aldlar. Onbirinci yzyln sonunda halifeler kukla durumunda
dmt. Roma imparatorluunun dmesinden nce barbarla
rn yapt gibi, cehaletleri ve yobazlklaryla halifelii barbarlatr
dlar. Bunlarn Hristiyanlara kar tutumlar ve kutsal yerlerdeki
davranlar Hal Seferlerini hzlandrmaya yardmc oldu. Kendi
hanedanlarn kurdular ki bunlarn en korkuncu Seluklulard.
Azgnca basklar yukar Mezopotamyadaki Yakubi kilisesinin var
ln dorudan etkiledi.
nceki yzyllarda grmezden gelinen yasal kstlamalar onun
cu yzyldan itibaren uygulamaya kondu.83 Onuncu, onbirinci ve
onikinci yzyllar, Syani Hristiyanlnn gerileme ve Sryani
edebiyatnn k a olarak nitelemek yerinde olur.
Onuncu yzylda Yakubi kilisesinde byk bir isim aramak bo
una olur. Malatya yaknlarndaki Gubos manastrndan bir kei
olan ve Bilgelik okyanusu diye tanmlanan Maron olu John (.
1003) Sryani biliminin eski stadlanyla karlatrldnda ok
hafif kalr. Sleymann Meselleri zerin nemsiz bir risale yazm
tr. Yazarlktan ziyade eski eserleri yeniden yazan bir kopyac
(mstensih) olarak katkda bulunmutur. 991 ylnda Ignatius n83) Browne, s. 46-7.
vanyla Tikrit Mafryanlna ykseltilen Mark bar Kikinin yks

daha da ackldr. Ynetimi altndaki keiler bozuk karakteri ne
deniyle onu makamndan atmlar, o da 1016 ylnda Mslman
olmutur. Daha sonra bu kararndan caym ve bozuk bir Srya
nice ile dnn yksn anlatan bir iir yazmtr.84 Onbirinci yzyl da byk bir ad karamad. Sryani edebiyat tarihinde
bu dneme ilikin iki mtevazi yazarn ad geer: Yeu bar uan
(ya da Jesus bar Susanna) ve Mar Aaron manastn rahiplerinden
gnatius, Birinci 1058 ylnda X. John nvanyla patrik oldu ve
1064 ylnda bir rakibi lehine grevden ayrlmaya zorland, ancak
ayn yl yeniden patrik seildi. ann alkantl gidiinin gster
gesi olan inili kl bir ynetimden sonra 1072 ylnda Amidde
(Diyarbakr) ld. Kutsal komnyon iin hazrlanan ekmekte ma
ya, ya ve tuz kullanlp kullanlamayaca konusunda Ermeniler
le tartmaya girdi, baz ayin metinleri yazd ve Malatyann Trkler tarafndan yamalanmasyla ilgili bir iir kaleme ald. gnatius
1061 ylnda Malatya piskoposu oldu ve Edessal Jacop ile Tellmahreli Dionysiusu kaynak alarak -yalnz Sryani Michaelin atf
ta bulunduu- anlalmas g, karanlk bir tarih yazdktan sonra
1095 ylnda ld. lmnden bir yl sonra kent Trkler tarafn
dan yamaland ve ardl piskopos John (asl ad Said bar abuni)
teki Yakubilerle birlikte Trkler tarafndan katledildi.
Yakubi kilisesi ve edebiyatndaki bu ksrlk onikinci yzylda
ismin anszn parlamas ve evrensel bir n kazanmasna kadar de
vam etti. Bunlar, Yakubi tarihinin son byk adamlar ve ge Or
taa dneminin en parlak kiileri olan Dionysius bar alibi, Sr
yani Michael ve Gregorius bar Hebrseustur.
Aslen Malatyal olan Dionysius bar alibi85, 1154 ylnda Mara
(Germanicia) piskoposluuna getirildi. Yakubi patrii VIII. Athana
sius o yl Mabbogu Maraa balamt. alibi, 1166 ylnda patrik
I. Michael tarafndan daha nemli bir diyakozluk olan Amid pisko
posluuna getirildi ve 1171 ylnda lene kadar burada kald.
eitli alanlarda derinlemesine almalar yapt. Bunlar arasn
da Eski ve Yeni Ahit zerine geni tefsirler,86 Evagreus yzyllar
ile Kilise Babalan ve Alimleri zerine almalar saylabilir. Bir
84) Chabot. s. 115: Baum stark, s. 291: Wright, s. 222-5: Duval. s. 396-7.
85) Asl ad George Bar alibi olup, piskopos olduunda Dionysius adn almtr.
86) Wright. s. 246-7: Chabot. s. 123-4. Eski Ahit'teki sralama udur: Pentaleuch. Job.
Joshua. Judges, Samuel and Kings. Psalms. Proverbs. Ecclesiastes. Song o f Songs,
Compendium o f Theology (Dinbilim zeti) derledi. Tanrnn inaye
ti zerine bir inceleme ile znik Konsili, Yakubilerde gnah kar

ma biimi ve eitli konularda ok sayda risaleler yazd. Ardnda,
zengin kaynaklardan yararland ve Mslmanlarn, Yahudilerin,
Nasturilerin ve Kalkedon Diyofizitlerinin aykr inanlarn incele
dii bir inceleme brakt. Sedra adyla anlan birka dua ve bir tef
sirle Sryani litrj isinde belli bir istikrar salad. ok sayda vaaz
vardr. Felsefe alannda balca ilgilendii Aristotelesin baz kitap
lar olmutur. Edessanm 1144 ylnda Mslman Musul atabeyi
madettin Zengi tarafndan ele geirilmesi, Mara'm 1156 ylnda
Ermeniler tarafndan alnmas -kendisi de orada sava esiri olarak
alkonmutur-, bir Mslman kadnla evlenerek den bir Mafiryan konu alan iirler yazmtr. Yaad dnemin tarihi kaytlar
n tuttuu sylenir. Onun, Yakubi tarihinin onikinci yzyldaki yl
dz olarak betimlenmesine amamak gerekir.87
alibinin bir dier nemli ada Byk nvanyla anlan Sr
yani Michaeldir.88 1126 ylnda Matalyada doan Michael, ok
gen yata Malatya yaknlarndaki nl Barauma manastrnda
kei yaamn benimsedi. Otuz yanda bir veya birka manastn
yneten yksek rtbeli bir dinadam (Archimandrite) oldu. 1165
ylnda Amid piskoposluuna getirilmek istenince, yalnzlk iinde
dnsel yaamn srdrmek ve yaznsal almalannda zgr
kalmak kaygsyla bunu reddetti. Ama kaderde daha ar ykler ve
byk sorumluluklar stlenmek vard. Ertesi yl Yakubi patrii V I
II. Athanasius lnce, henz otuzbir yanda olan Michael bu bek
lenmedik yata onun yerine patriklie seildi. Ortadounun ok
nemli olaylara sahne olduu bir dnemde, 1199 ylnda lene ka
dar kilisenin banda kald. Bu, Selahaddin Eyyubi ve nc
Hal Seferleri (1189-92) ayd. Michael Kudsteki Latin krall
ve Hallar ile iyi ilikiler kurmu grnmekle birlikte, Ermenilerin
ve Marunilerin aksine, Romaya boyun ememi ve Vatikandan
gelen mezhep deitirme giriimlerine kar direnmitir.
Kendi rencisi Theodore bar Wahbunun89, Yakubi ve Bizans ki
liseleri arasdaki ilikiler konusunda haince davran patriin ha
Isaiah, Jerem iah and Lamentations, Ezekiel. Daniel, The Twelve Minor Prophets. Ecclesiasticus. Yeni Ahit'in sralamas ise yledir: The Four Gospels, St. Joh n's Revela
tions, Acts o f the Apostles, the seven Apostolic Epistles, St. Paul's fourteen Epistles.
87) Baumstark, s. 295-8; Wright, s. 246-50; Chabot. s. 123-5; Duval, s. 399-400.
88) Papaz Elias'm olu, yeeni Gen Michael'den ayrt etm ek iin Byk lakabyla anlr.
89) Baum stark. s. 300-1: Chabot. s. 127-8: W right, s. 253-4: Duval. s. 401.
yatn zehirledi. Bizans imparatoru Manuel 1170 ylnda Theorianus adl biri araclyla Ermeni katolikosu ve Yakubi patriine
zel mektuplar gndererek, Dou kiliselerinin yeniden stanbul ile
birlemesini istedi. Michael imparatorun elisini huzuruna kabul
etmedi ve Kaysunlu Johnu temsilciyle ngrmelerde bulunmak
zere Kilikyaya gnderdi. Anlald kadaryla kiliseler temsilcile
rinin gndemdeki konulan tartaca bir konferans90 dzenlemesi
kararlatmlmt ve Michael burada Yakubi temsilcisi olarak The
odoreu grevlendirdi. Daha sonra, Teodore patrii Kalkedon eilim
li olarak sulad ve sonunda 1180 ylnda Amidde kendisini karpatrik setirdi. Bu tarihte Antakyada olan Michael derhal hareke
te geerek rakibini ele geirdi ve onu azlederek Barauma manastnna hapsetti. Buradan ama kamay baaran Theodore, davasn
Selahaddine anlatmak umudundayd. Ancak sultann tepkisinden
kukuya dnce ynn Kilikyaya evirdi ve burada Ermeni ka
tolikosu Gregorios Degha ve Kral Leo ile bulutu. Bunlar, Theodoreu yeniden kendi ynetimleri altndaki topraklarda Yakubilerin
patrii olarak tandlar. Michaelin ektii eziyet, ancak 1193 yln
da bar Wahbunun lmesiyle sona erebildi. Michael gerekten iyi bir
alim ve byk bir dilbilimciydi. Anadili olan Sryanice dnda, ga
yet iyi Rumca, Ermenice ve Arapa konuurdu. Bar Hebraeusun
bildirdiine gre, rakiplerine kar davasn savunan yazlan Arap
a kaleme almtr.
.
Btn bu zc olaylara ve patrikliin ar grevlerine ramen,
lmnden sonra kiliseye kalan saygn eserler yazabilmek iin
Michael gece gndz alm olmaldr.91 Onun en deerli ve sa
lam eseri kukusuz Chronicle (vakayiname)dir. Avrupada uzun
zamandr ksaltlm bir Ermenice versiyonu92 ile bilmen alma
nn tam Sryanice metni sonunda bulunmu ve Franszcaya ev
rilerek yaymlanmtr.93 Chronicle yaratlla balar ve 1195 ylm90) Bu konferansn G reke tutanaklar bulunm u ve J. P. M igne'nin Encyclopdie theologique .. d izisinde yaym lanm tr, CXXXIII: Chabot, s. 128.
91) Bar H ebraeusun anlattna dayanarak. Bkz) Chabot, s. 125
92) Vartabed D avid'in balad E rm enice versiyonu, papaz Isaac tarafthdan 1248 y ln
da tam am lanm tr. Baz blm leri Delaurier tarafndan Journal Asiatique (1848)
s. 281 ve (1849) s. 315 yaym lanm tr. Daha sonra eserin V. Lanlois tarafndan
yaplan tam bir F ranszca evirisi. Chronique de Michel le Syrien (Paris. 1868) y a
ym land. k e rk e n bir tarihten itibaren E rm enistan'da popler olan M ichaelin ge
ri kalan eserlerini, nc olarak Vartabed Vartan Erm enieeye evirm e giriim in
de bulunm utur. Bkz. Wright, s. 252.
93) 1598 tarihli tek Sryanice metin. Monseir.iienr Rahmani taralndan Urfa'da bulunm u
ve J. S. Chabot tarafndan yaplan Ta-/ a t . "irisi Chronique de Michel le Syrien.
da son bulur. Bu almann yarya yakn malzemesi, ou kayp

olan kaynak ve dokmanlardan derlenmitir.
Yazar bu kaynaklarn oundan hem girite hem metnin iinde
sz eder.94 Michael, Eusebiousun rneini izleyerek, balangta
kitab soldan saa ayr stun halinde, dinsel, dnyevi ve eit
li olaylar balklar altnda yazmay planlamt. Daha sonra bu
sistemi brakp kendine zg, srekli bir metin yazmay yeledi.
Bunda Syani kilisesine ilikin kayglarnn rol oynad anlal
yor. Kaynaklarn kullanrken esas olarak eletirel bir ayklamay
deil harmanlama yntemini kullanmtr.Elindeki malzemeyi d
rste kulland kesin olmakla birlikte, ondan, sonraki alarn
eletirel yntemini kullanmasn beklemek hakszlk olur. Bu al
ma Michaelin dou kiliselerine ilikin toplad veriler ieren alt
ekle sona erer.95
Michael, dnda, ou dinsel karakterde ok sayda kitap yaz
mtr. Dualarn alfabetik biimde sraland bir litrji hazrlam,
piskoposlarn icra ettii ayinlerde okunan dua metinlerini ve kili
seye kabul ve atama trenlerine ilikin ayin metinlerini yeniden
gzden geirmitir. Drdnc yzyln efsanevi znik piskoposu
Mar Abhainin hayatn anlatan dank ve birbirinden kopuk me
tinleri bir araya getirmi ve bunlar bir btnlk iinde yeniden
dzenlemitir. Amac, byk olaslkla, kutsal emanetler kltn
savunmakt. Unutmamak gerekir ki Michael mrnn sonuna ka
dar sarslmaz bir ikonoklazm (aziz resimlerine kar kan gr)
dman olarak kalm ve Hristiyanlarn ikonalara ve kutsal ema
netlere tam bir sayg gstermeleri gerektiini savunmutur. nde
gelen Yakubi yazarlarnn ou gibi o da birka dua (ya da sedra)
yazm ve bunlarn bazlar kendi adyla dua kitaplarna girmitir.
Patriarche Jacobite d'antioche. 1166-99. bal altnda 4 cilt olarak (Paris, 1899
1925) yaymlanmtr.
94) Michael. Y aratltan Konstantine kadarki dnem i ele ald ilk alt kitapta Eusebius'a dayanr. S 325-431 dnem i iin Socrates ve Theodoret'i. 431-505 iin Zaccharias R hetoru, 565-82 yllar iin Batnal C yru su, 325-582 iin Asyal J o h n u. 32 5
726 dnem i iin Edessal Jacob ve Litharbal John'u. 582-842 iin Telnahreli Dion ysiu su, 325-1 1 18 iin Meliteneli Ignatius'u, 1 1 18-43 iin Edessal B asili, ve son
olarak ada tarihi iin Kaisunlu Joh n ve D ionysius Bar alibi'yi kullanr. Eserin
lam am birok blm e ayrlm 31 kitaptan olum akladr.
95) Toplam all ek. (Chronique. IV, 427-54). Verdii piskoposlar listesinde, ou bugn
bilinm eyen 950 isim yer alr (Chabot. Litt. Syr. S. 126-7). Honigm ann iki kitabnda
[Eveques et Eveches Monophysites ve Couvent de Barauma) bu listeden byk l
de yararlanm tr.
Chronicle 'da kendi baz dier almalarna da atfta bulunur.

Bunlar arasnda imparator Manuele hitaben yazlm man krar
(Profession of the Faith) ve Mark bin Kunbarin Gnahlarna Red
diye (Refutation of the Errors of Mark ibn Qunbar) bulunmaktadr.
Bir Kopt papaz olan Markm, Msallian akmna katld sanlyor.
Ayrca, 1179 ylnda toplanan nc Lateran Konsiline (Roma)
davet edilmesi vesilesiyle Albigensianizme kar bir risale, Dionysi
us bar alibi iin bir methiye ve Mslmanlarn kendi dinlerine al
ma giriimlerine ramen dinine bal kalan gen bir Hristiyan ka
dn zerine bir iir yazmtr.96
Onnc yzylda kimlii bilinmeyen bir tarihi Michaelin g
zel almasn srdrd. Bu anonim tarihinin tek elyazmas
metni stanbulda zel ellerde bulunmutur. Bu da 1234 ylna ka
dar uzanan bir gemie sahip kayp aslnn, bozulmu bir ondrdnc yzyl kopyasdr. Yazar, byk olaslkla, o tarihte hl
Yakubi patrikliinin merkezi olan Barauma manastrndan bir ra
hipti. almasn dinsel ve sekler tarih olmak zere iki ayr b
lm halinde dzenlemitir.97
Hatrlatalm ki onnc yzyla gelindiinde Yakubi halkn
Araplatrma sreci u noktasna varm, Syaniceyi yazn dili ola
rak kullanma gereini ya da tutkusunu duyan ok az insan kalm
t. O tarihe kadar yalnzca resmi ilemlerde kullanlan Arapa, d
nce ve yazn alanlarna da girmiti artk. Byk Yakubi yazarlarn
sonuncusu Gregroy Abul-Garaj, lakab Bar Hebru98, ayn rahatlk
ve gzellikle hem Sryanice hem Arapa yazabiliyordu. Arap diline
hakimiyetine karlk ilgintir ki Yunanca bilmiyordu.99 Sonraki a
larda Syanice gnmzdeki gibi, kilisenin litrji dili olarak snr
land ve yaratc dnce zerinde uzun sren etkisi zamanla snd.
Bu konuyu kapatrken, byk bir Yakubi din adam olan ve Sr
yani bilim ve yaznnda yksek bir yeri olan Bar Hebrausun haya
tn ve eserlerini zetlemek zorundayz. Malatyada 1226 ylnda Ya96) Chabot, Lift. Syr., s. 127.
97) Chabot, Litt. Syr., s. 129-30. Chronique Anonyme re 1234' n hem m etni hem
Franszca evirisi C habot tarafndan .yaym lanm tr (Paris. 1916-20).
98) Sryanice Bar 'ibraya., Arapa Ibn el Ibri, yani 'Yahudi'nin O lu anlam ndaki isim
onun kkenini gsterir. Y ahudilikten dnm e olduu bilinen Aaron adndaki bab a
s, M elitene'ye (M alatya) yerlem i bir hekimdi.
99) W right, s. 266'da Bar H ebraeus'un tm genliini G reke ve Arapa renm eye has
rettiini yazar. Ne var ki Chabot. Litt. Syr.. hakl olarak onun tm Grek yazarlar
na atflarnn ikinci elden olduunu, bunun da hi G reke bilm ediini gsterdiini
kaydeder.
kubi bir ailenin ocuu olarak domu, 1286 yaznda Azerbaycanda

Maragada lmtr. Malatyann Moallarm eline gemesinden ksa
sre sonra 1243 ylnda ailesi buradan katna gre, genliinde
Hulag Han nderliindeki Moal srlerinin igallerinin yol at
dehete tanklk etmi olmaldr. Ailesi, Hallar dneminde hl
Franslann elinde olan Antakyaya yerleti. Burada kiliseye girdi ve
felsefe ve tp okumak zere Trablusama gitti. Ardndan Yakubi
patrii II. Ignatius 1246 ylnda onu, memleketi Malatya yaknlarn
daki Gubos piskoposluuna atad. Bu tarihte henz yirmi yanday
d. Sonraki yl, yine Malatya yresindeki komu Lacabene (Lakabhin) piskoposluuna geti. 1252 ylnda, Yakubi kilisesinde srekli
yinelenen mezhep tartmalarndan birine kart: II. Ignatius o yl
lm ve iki rahip dinadam -Dionysius (Aaron Anjur) ile John bar
Madani.100 -patriklik zerinde hak iddia etmeye balamt. Bar
Hebraeus birincisini destekledi Dionysius ta cemaat kendi davasma
kazandrabilecei umuduyla onu Halep blgesine atad.
Halep cemaati Bar Madaniye fazlasyla balyd, Bar Hebraeusu
kent dna srdler. Bar Hebraeus bunun zerine bu yzden Barauma manastrna ekildi. Ama sonunda 1258 ylnda Halepe
dnd ve sonraki patrik III. Ignatuis 1264 ylnda onu Dou Mafryan olarak atayana kadar orada kald. 1286 ylndan lmne ka
dar bu grevi yrtt. Hayatnn son yirmi ylnda bitmek tken
mek bilmeyen bir enerjiyle kendisini iki davaya adad. lk olarak
yalnz kendi cemaatinin deil, mezhepleri ve inanlar ne olursa ol
sun kendisini tm Hristiyanlarn hizmetine sundu. kinci olarak,
dnya yazarlk tarihinde benzerine az rastlanr bir yaznsal ve bi
limsel projeyi gerekletirmek iin enerjisinin byk blmn
harcd. lm halk yasa bodu ve sylendiine gre Rumlar, Ermeniler ve Nasturiler bile cenaze treninde Yakubilerle yan yana
yrdler. Daha sonra kemikleri Musul yaknndaki Mar Mattai
manastrna nakledildi ve bugn halen oradadr.101
100) Bar M adani Tkrit M afryan iken, sevilm eyen kiilii yzndn M usul halk ta ra
fndan kenti terk etm eye zorland. ekilm ek zorunda kald Badat'ta, tm de
Halife el M ustanir in saraynda nfuz sahibi hekim ler olan Yakubi kardein
sem patisini kazand. Patriklie seildikten sonra geri dnd, ancak kar-patrik
D ion ysiusun 1261 ylnda B araum a m anastrnda katledilm esine kadar rahata
patriklik yapam ad ve 1263 ylnda ld. Bu skandallar dnem i Bar H ebraeus ta
rafndan ayrntl olarak ilenm itir: bkz. R. Duval, ibid s. 407.
101) Assem ani. Bibi. Orient., s. 244 et seq: Duval, s. 408-11: Wright, s. 265-81: B a
um stark, s. 312-20: Chabot. Litl. Syr.. s. 131-7.
2 3 0 DOU HIRSTYANLII TA. .H
Yaznsal verimine gelince, bir insann altm yllk alkantl bir

mr sresi iinde nasloyup ta bu kadar deiik komularda al
abildii akllara durgunluk verici bir olaydr. Bar Hebraeus ok
yanl ilgilere ve geni aksiklopedik bilgiye sahip bir insand. Tarih
i, kitab mukaddes tefsircisi, dinbilgini, fkh bilgini, filozof, gra
merci, air, yazn ve bilim adam, astronom, hekim ve ansiklope
disi olarak o, Rnesansn evrensel insan homo universale ideali
nin gerek bir ncsyd.Onun, bilginin evrensellii temelinde
kendi felsefe sistemini kurduunu ve Ortaada Ramon Lul ile Ro
ger Baconm yapt gibi, metafizikten ahlka kadar ilk ve son ilke
leri Sryanice ve Arapa temellendirmeye alan bir dnr ol
duunu ileri srmek belki abartl olur. Ancak her eye ramen
byle bir iddia gzden geirilmeye deer.
Bilim alannda Bar Habraeusun n, esas olarak tarih almala
rna dayanr. Evrensel tarihi balk altnda toplamaya giriti: Sr
yanice yazd Chronicon syriaeumca ve Chronicon ecclesiasticum103
ile, mknn sonunda tamamlad ve gnel bir Arapayla kaleme
almm, Chronicon arabicum diyebileceimiz, Hanedanlar Tarihinin
zeti (Muhtasar Tarih al-Duval)10* baln verdii alma.
ncl Byk Michael tarafndan bir araya getirilen ok say
da Syanice, Arapa ve Farsa kaynaktan yararlanm olmaldr.
Kendisi de birok eklemelerde bulunmutur. Yaratltan bu yana
tm insanlk tarihini kapsayan almada, byk lde Sryani
Michaelin Chroniclemdan yararlanmtr. Yaratltan kendi g
nne kadarki sekler tarihi bir lde genel karakterdedir. Aarondan, havariler sonras aa kadar uzanan kilise tarihi zet ola
rak verilmitir. Ancak bundan sonra Severusa kadar Antakya pis
koposluunun yksne dnr ve daha da daralarak 128586da monofizit ve Yakubi ayrlklarna gelir. Eser, Nasturi patrik
ler zerinde zenle,durarak mafryanlk ve Tkrit mafryanlarndan
102) Latince yetersiz bir evirisi ilk kez P. J. B u m s ve G. G. Kirsch tarafndan Bar Hebraei Chron. Syr. 2 cilt (Leipzig, 1789) tarafndan yaym land. Daha doyurucu S rya
nice metni, evrilm eksizin P. Bedjan tarafndan (Paris, 1890) yeniden yaym land.
103) J. B. A bbeloos ve Th. J. Lam y tarafndan yap lan Latince evirisi notlarla birlikte
yaym land: Chron. eccles. . 2 cilt (Louvain, 1872-77).
104) evirisiz A rap a m etin A. alhani tarafndan yaym land (Beyrut. 1890). D aha n
ce E. Pococke tarafndan yaplan Latince evirisi zgn m etinle birlikte y a ym lan
d. Historia compendiosa Dynasliarum (Oxford, 1663). Ayrca bkz. E. A. W allis
Budge. The Chronography o f Bar Hebraeus. 2 cilt. (Londra, 1932).
bahisle sona erer105. Chronicle, Hebraeusun karde Barauma ta

rafndan 1288 ylna kadar getirilmitir. Hebraeustan sonra mafryanha getirilen Barauma, aabeyinin imzasn tayan otuz ant
sal eserin listesini karmtr. Chronicle, ilk ikisi kadar yetenekli
olmayan anonim bir yazar tarafndan ikinci kez ele alnm ve
1496 ylma kadar devam ettirilmitir. Arapa zetinde Hebraeus,
Mslman dostlarnn ricas zerine eseri slam hanedanlaryla il
gili ek bilgilerle zenginletirmitir.106
Kitab mukaddes yorumcusu olarak, ncilin Peitta, Hexapla ve
Harklean versiyonlar zerine yazlm yorum ve erhler ieren zen
gin bir liste hazrlad. Bu almada Athanasius, Basil, Gregory Nazianzen, Nyssal Gregory, Hippolytus, Origen, Philoxenus, Antakyal Severus, Edessal Jacop, Moses bar Kepha ve Mervli Yeshudadm
eserlerinden saysz alntlar yapt. Hayranlk uyandracak derecede
zengin bilgi hzinesi sayesinde Sryanice ve Arapa tm dinsel
kaynaklan tarayarak kulland. Syanicenin gerilemesi karsnda,
Sryani dilinin grameri ve yazm kurallann toparlad ve nemli
szcklerin tam telffuzunu belirttii gibi, bunu yaparken Nasturi
ve Yakubi iveleri arasndaki farka da dikkat ekti. almasna
Srlar Mahzeni (Horreum mystriorum ) adn verdi.107
ou eserlerinin ad gibi bu balk ta Arap yazarlanmn etkisini
yanstmaktadr.108 Tapman Kandili ve Inlar Kitab109 adn verdi
i iki almada monofizit tannbilimini inceledi. Keiler ve mnze105) Chabot, Litt. Syr. S. 132de, Bar H ebraeus'un Nasturi patrikleriyle ilgili olarak M a
ri bin Sleym an adnda 12. yzylda yaam bir Nasturi tarihinin Arapa eserin
den genie yararlandn yazar. Kitab el Majdal (Kuleler Kitab) adl bu eser 2 cilt
halinde halen Vatikan koleksiyonundadr. Tirhanl Am r bin M attaya ait olduu y o
lundaki yanl bilgi eitli kaynaklarda sk sk belirtilm ektedir. 1401 tarihli elyaz
m as kopya, teoloji, itikat ve tarih konulann ileyen bir belgedir; W right, s. 255-6.
106) Bar H ebraeus ayn yzyln ilk onyllarm da eser verm i kendisinden yal A rap y a
zarlarm : el-Vakidi (y. 823), el-B alazur (. 892), Taberi (. 923), M esu d (y. 956),
el-K m d (. 961), el-Kad (. 1062) ve m uhtem elen ibn E s iri (. 1034) tanyordu.
107) E serin girii Kardinal W iesem an tarafndan yaym lanm (Rom a, 1828), d eiik b
lm leri doktora tezi olarak Alm anya'da yaym lanm tr: listeler iin bkz. B aum s
tark. s. 314-15. M. Sprengling ve W. S. G raham tarafndan yaplan tam b ir ngiliz
ce evirisi. Bar Hebraeus Scholia on the Old Testament (Chicago. 1931) 1278 tari
hini tayan Floransa'daki en eski m etni esas alm aktadr. Bkz. Chabot. Litt. Syr.
S. 133-34.
108) A rap edebi geleneine uyarak, eserin ieriini belirtm eye nem verm eksizin, ince
uyakl balklar kullanyor. Y in e Arapann etkisiyle, haiye' ya da d erkenar d e
nilen sayfa kenar notlarna ska bavuruyor. Bu uygulam a Arapa tefsir ve fkh
yazlarn d a sklkla grlr.
109) Chabot, Litt. Syr. s. 134
2 3 2 B O U HIRSTYANLII TARH
vilere rehber olarak hazrlad Gvercin Kitab110 kendi deneyimle

rini esas alr. Bu kitabn sonuna ayrntl bir zgemi eklemitir.
Halifeler dneminde cemaat iinde ortaya kan tm sorunlar
.kilise tarafndan zmlendii iin, fkh da ilgili alanna girdi. O
dnemde piskoposlar, tm dinsel konularda olduu gibi ayn l
de medeni hukuk sorunlarnda da kendi cemaatleri iinde tek
yargtlar. Hebraeus, din adamlar iin paha biilmez deer ta
yan ve genel olarak Nomcanon adyla anlan Talimatlar Kitabyla,
her trden yasal kullanm iin bir rehber hazrlamtr.111
Felsefe alannda Araplar doymak bilmez bir itahla okumu, bni Sinann Emirler ve Tembihler Kitab112 dahil ok sayda eseri
Sryaniceye evirmitir. Mantk ve diyalektik konusunda Gzbe
beklerinin Kitab adyla bir eser kaleme almtr. Konuma ve Bil
gelik Kitab balkl almasnda, diyalektik, fizik ve metafizik (bu
rada teoloji anlamndadr) sorunlarn inceledi.Aristoteles felsefesi
nin nda. Bilimin Kayma113 adn verdii antsal bir ansiklope
di hazrlad. Burada, Arap kaynaklarndan derledii tm bilgileri
geni blm biiminde sundu. Birinci blm mantk, diyalektik, re
torik, sanat, iir ve ilgili konulan kapsyordu. kinci blmde fizik,
gkyz ve evren, meteorlar, olu ve bozulu, mineraller, bitkiler,
hayvanlar ve ruh konulan ileniyordu. nc blm iki alt bl
me aynlmt. Birincisinde Syanilere gre metafizik (ya da teolo
ji), kincisinde etik, ekonomi ve siyasal bilimler yer alyordu. Ansik
lopedi ok geni kapsaml ve byk olduu iin Hebraeus, zn
z (Mercatura mercaturam) adyla bir de zetini karmtr.
Matematik ve astronomi alanlannda hayli bilgi sahibi olduu
anlalyor. 1272 ylnda Maraga manastr okulunda Euclid ge
ometrisi zerine ders vermi, Araplann ok kulland Zij denilen
astronomi cetvellerini hazrlamtr. Astronomi ve kozmografi ko
nusunda kesin grlerini aklad Zihnin Ykselii Ascent o f
the M in d 114 adn verdii kitab ok sayda deven ve matematik fi
grlerle sslemitir.
110) Le Livre de a Colombe, ed. P. Bedjan (Paris, 1898): ngilizce evirisi A. J. W ensinck. Book o f the Dove (Leiden, 1919): bkz. Chabot. (a.g.e.) s. 135
111) Chabot. Litt. Syr. 134; W right, s. 276-8.
112) Kitap al arat vel Tem bihat W right, s. 270. Ayrca bkz. A. Baum stark, Ceschich te der Syrischen Literatr (Bonn. 1922) s. 317.
113) Chabot, s. 135: W right, s. 269-70.
1 14) Fran szca evirisi, Livre de lascension de lesprit, (Paris, 1899) F. Nau tarafm dan
yaym land: Bkz. Chabot, s. 135-36. E ser iki kitaptan olum aktadr. B irincisi gk
cisim lerini inceler. kincisinde gk cisim leri ile yeryz ve gezegenler arasndaki
ilikiler zerinde durulur. Eserde astronom i ile astroloji i ie gem i durum dadr.
Bar Hebrusun esas konusu tipti ve piskopos olduktan sonra

bile bu alanda alt ve hasta tedavi etti. Kilise tarihi almasn
da, 1263 ylnda Tatar Krallar Kraln tedavi ettiini yazar. Tp ve
tedavi malzemeleri konusunda bir ok kitap kaleme alm, Srya
nice ve Arapaya eviriler yapmtr. Dioscoridesin nl eseri D e
medicamentis simplicibus'vt (ilalarla ilgilidir) ve el-Gafikinin
Arapa yazd Kitab aTAdwiyah al-Mugidah (ilalk Ot ve Kkler
Kitab) Sryaniceye zetleyerek evirmitir. Galenin De elementis
ve D e Temperamendsi ile Hippocratesin Aphorism si zerine
Arapa erhler yazm, Hunayn bin Ishakn Arapa yazd Q u e stiones medicoe'ini, (tp sorunlar) zetleyerek ve bir ehr ekleyerek
Sryanice yaymlamtr. bni Sinann al-Kanun fi al-Tb balkl
almasnn byk blmn Sryaniceye evirmi, yine ana di
linde zel bir balk koymad kapsaml bir tp kitab yazmtr.115
Gramerci olarak almalar kuaklar boyunca dou bilimcilerine
Sryani dili aratrmalarnda hizmet etmitir. En kapsaml gramer
almas olarak Book o f Splendours (Gzellikler Kitab), bu alan
da yazlm ok sayda Arapa kitab model alm116 ve bu kitabn
kafiyeli bir Arapa zetini de hazrlamtr. Bar Hebrusun iir
leri de yzyllar boyunca byk ilgi ekmi, rnein Carmina de
divina sapientia daha onyedinci yzylda Latinceye evrilmitir.117
ok deiik konularda kalem oynatm, rnein genliinde kafi
yeli Rya Tabirlerini bir kitapta toplarken, zek ve bilgeler masal
larn da bir koleksiyonda toplamtr.118 Bata tam bir litrji ve
man krar119 olmak zere, btn bu saylanlar ve dier eserler,
politik, dinsel ve devletler aras arenada alkantl bir dnemde
yazlm, Bar Hebraeus henz altm yama gelmeden, uzun bir
gemie sahip Sryani edebiyat ve irfann zaferle noktalamtr.
115) W right, s. 271-73: Baum stark, s. 318: H. F. W stenfeld. Geschichte der arabischen
Arzte und Naturforscher (Gttingen. 1840) s. 145-46 (no. 240).
116) Paul Martin. Oeuvres grammaticales d A bou l Faradj. dit Bar Hebreus. (Paris,
1872); Axel M oberg byk gram erin A lm anca evirisini, eletirel notlarla birlikte
yaym lad, (Leipzig, 1907: 1913). Bkz. W right, s. 273 ve Chabot, s. 136. Bar Hebraeus'un nc bir gram er kitab alm asnn yarm kald anlalyor.
117) G abriel Sionita tarafndan. De Sapientia divina poema aenigmatium (Paris, 1638);
ikinci basks Yohanna Notayn el Daruni tarafndan, Carmen de divina sapientia
balyla (Roma. 1880); bkz. Chabot, s. 136: W right, s. 280.
118) E. W. W allis Budge. Sryanice ve ngilizce m etinleri bir arada yaym lad. Laughab
le Stories (Londra, 1896). Bkz. Chabot. s. 136.
119) E. Renaudot tarafndan Latinceye evrilm itir: Lilurgiarum orientalium collectio. 2
cilt. (Paris. 1716). II, 455: Duval. s. 410.
MooUar, Trkler ve Krtler

Sryani edebiyatnda ve Sryani toplumunun ok eitli cephe
lerinde gzlenen gerilemeye ramen, Sryani Michael, Dionysius
bar albi, Bar Hebrus gibi insanlar yetitirdiine gre, Yakubi
kilisesi Arap ynetimi altnda gelimesini srdrebilmi olmaldr.
Gerekten de, Yakubi kilisesinin onikinci yzyln sonuna doru ve
onnc yzyln balarnda, Mslmanlarn ynetiminde en iyi
ve mreffeh dnemlerinden birini yaad dnlebilir. an
byk ve gvenilir tarihisi Bar Hebrusa gre120, Yakubi patrik
leri o dnemde, yirmiden fazla metropoliti ve Suriye, Anadolu, yu
kar Mezopotamya ile Ortadounun baz bat kesimindeki diyakoz luk blgelerinde bulunan yz kadar piskoposu ynetiyordu. Bu
arada, Tkrit Mafryanl, aa Mezopotamya, ran ve daha dou
daki blgelere dalm onsekiz piskoposluk blgesinin hakimiydi.
Yakubilerin etki alan giderek artyor, Nasturilikten Yakubilie ge
enlerin saysnda hafif de olsa bir art gzleniyordu. Genel olarak
iddeti sevmezler ve kendi aralarnda bar bir hayat srmeseler
de Yunan, Latin ya da Mslamana bask yapmazlard. Rakip aday
lar patriklik makamnda hak iddia ediyor, bu da kilise iinde hi
ziplemelere, kutsal grevlerin kar arac olarak kullanlmasna ve
taraflardan birini desteklemesi iin Mslman yneticilere ve ha
lifelere rvet verilmesi gibi olaylara neden oluyordu. Bar Hebrus
gibi aydn kilise mensuplar, patriklik iin yaplan bu lmcl m
cadeleye karmamay yeledi. Bu zc durum yneticiler dei
tike daha da bozuldu ve Trk sultanlar dneminde skandal bo
yutlarna ulat.
Yakubilerin asl ilesi Mool istilalaryla balad.121 Grg tan
olan Bar Hebrus tarihinde, Moollarn bat Asyada ayrm gzet
meyen ykcln canl biimde anlatr. Moollar balangta Hristiyanlan kayrdlar. Byk hanlarndan bazlar kendiliinden Hristi
yanla gemi gibilerdi. 1258 ylnda Badat fetheden ve lhanl
hanedanln kuran Hulagnn bir Hristiyan kars122vard ve H
ristiyanl kabul ettii sylenir. Ancak vaftiz edildiine dair herhan
120) Hist. Ecel. S. 460: Fortescue, s. 331.
121) L. E. Brovvne. Edipse o f Christianity in Asia. s. 147-78: H. H. Howorth, History o f
the Mongols. 5 cilt, (Londra. 1876-1927). 111. 141. 154. 170, 247.
122) Ad Dukuz Hatun dur: H owarth. III, 164. 210; L.Cahun, Introduction a l'histoire
de l'Asie (Paris. 1896) s. 391 el seq.
gi bir kant yoktur. Kentin yamalanmas srasnda tahminen

800.000 kii ldrlrken, Hristiyanlar kendi mahallelerinde g
venlik iinde yaadlar. Badat ve amda, Hristiyanlara kiliselerini
yeniden ina etme izni verildii gibi dini vecibelerini hibir bask al
tnda kalmadan yerine getirmeleri saland. Bar Hebraeus, Hulag
ile einin lmnden bahsederken, sanki Hristiyanln savunucu
larym gibi onlar zntyle anar. Barbar istilalarnn yol at
bunca grlt ve kargaa ortamnda Hristiyanlarn hi sknt ek
medii sylenemez.
Bakent dndaki Yakubiler, halkla kaynam olarak bir ara
da yaadklar iin, Moollarn getii yerlerde onlara zel bir mu
amele beklenemezdi. Bu nedenle Hulag ve maiyeti ne kadar ho
grl olursa olsun, Yakubiler de Mool istilasnda teki yurtta
larn urad ar can ve mal kaybn paylam olmaldr.
Moollarn Hristiyanlara kar hayrhah politikalarn tamamen
deitirmeleri slamiyeti kabulleriyle balar. Yahballaha Tarihi ve
Bar Hebraeus Tarihinin Devam, bu karanlk dnemin gerek tab
losunu izer. Doudan ve batdan Mool sarayna giden Hristiyan
misyonerler, burada ncil davasn savunamadlar ve sonunda Ga
zan, slamiyeti kabul ederek 1259 ylnda devletin resmi dini iln
etti.123 Sonu olarak Yakubiler dier Hristiyan topluluklar gibi,
ondrdnc yzyl boyunca sistemli bir iddete maruz kaldlar.
1394 ylnda Timurlenkin gelii hepsi iin ulusal felket oldu. Yakubilerin youn olduu Amid (Diyarbakr), Mardin, Musul, TurAbdin ve Tkrit gibi blgeler, Timur srlerinin elinde benzeri g
rlmemi bir ykma urad. Cizre ve yukar Mezopotamyada Ya
kubiler kovalanarak kltan geirildi. Katliamdan kurtulanlar fr
tna dinene kadar plak dalara sndlar ama evlerine dndk
lerinde, kilise ve manastrlarnn yerle bir edilmi olduunu grd
ler. Yakubilerin o gne kadar artan manastrlarnn ounun yok
oluu bu tarihe rastlar. Bu eski k ve irfan merkezleri sonsuza
dein yok edildiler ve barndrdklar paha biilmez kitaplar atee
verildi. Tikrit mafryanl 1379dan 1404e kadar bo kald.124 Din
adamlarnn morali bozulmu, patriklik nitelike zayf taraflarn
urunda mcadele ettii bir makam olmu, bu da hiziplemelere
ve paralanmaya yol amt. Gl bir liderlikten yoksun kalan ve
123) Howorth. III, s. 384, 396; L. Cahun, Introduction, s. 432.
124) L. E. Browne. Edipse o f Christianity in Asia, s. 172.
art arda gelen dman saldrlan karnda Yakubi toplumu gten

dt ve geriledi.lk olarak Moollar've Timurlenkin srleri tara
fndan uygarlklar yeryznden silindi. Bunu, yzlerce yl kalmak
zere Trkler izledi. Geleneksel hogrszlkleri Hal Seferleriy
le daha da bilenmi olan Seluklulan, Osmanllar izledi. Bunlar
Boaziinin bat yakasndaki stanbuldan, Asyatik mparatorluklannn uzak paalklann geveke ynetiyorlar ya da daha doru
su kt ynetiyorlard.
Babalinin asl derdi Hristiyan milletlerden mmkn oldu
unca para toplamakt ve sultan, patrik seimini onaylayan gele
neksel ferman verirken, en yksek paray vereni onaylyordu. Bu
durumda, yksek mevkilere gelen din adamlar yandalarna kar
borlarn deyebilmek iin, dini kendi karlarna alet etmeye
balad. Kilise bozuldu ve Yakubi toplumunun manevi dnyas ve
eitimi kimseyi ilgilendirmez hale geldi.
Nasturiler gibi Yakubiler de modem ada, olaanst bir ce
halet ve byk bir yoksullukla ezildiler. Saylan giderek azald ve
ondokuzuncu yzylda, balca Krdistan ve yukan Mezopotam
yada Musul evresinde ve Suriyede Husumda olmak zere
150.000 ile 200.000 arasnda bir dzeye geriledi.125 Genel olarak
Yakubiler Mslman komulanyla iyi ilikiler srdrmeye ve
Krtlerle bar iinde bir arada yaamaya altlar. Bu yzyln ilk
yllannda blgeyi gezen Sir Mark Sykes,126 ilk bakta ne grn
ne dil asndan bir Yakubiyi bir Krtten ayrt etmenin kolay olma
dn anlatr. Onlar, Ermenilerin Osmanl Trklerinin elinde ura
d kaderi, ya da Nasturilerin Krtlerle atmalanndaki tecrbe
leri yaamadlar. Yine de bu blgelerde esen irkin fanatizm rg125) Blgedeki aznlk nfuslaryla ilgili rakam lar ok tartmaldr. Yukardaki tahmin
O. H. Parrynin 1895 ylnda yaym lad (Six M onths in a Syrian Monastery, s. 346)
dayanyor. Parry'nin verdii saylar H. B. Tozer (The Church and the Eastern Em
pire, s. 80). F. J. Bliss (Religions o f M odem Syria and Palestine, s. 74-5) ve B. J.
Kidd (Churches o f Eastern Christendom, s. 438) tarafndan kabul edilmitir. A. Diom edes Kyriakos, Geschishte der orientalischen Kirchen von 1453-1898 (Leipzig,
1902) s. 268-69da bu sayy, 16. yzyln sonunda 50.000 aile. 18. yzyln son u n
da 30.000 aile ve 19. yzyln sonunda 200.000 kii olarak veriyor. Katolik yazarlar
daha dk tahm inlere rabet gsterir. R. Janin, Eglises Orientales. s. 469 (Paris.
1926) 120.000 kii. D. Attwater, Christian Churches o f the East. II. s. 23 0 da,
10.000'i Suriye ve Lbnan'da olm ak zere 90.000 kiilik bir nfustan sz eder.
Rondot'nun Chretiens d'Orient. s. 224'teki tablodaki 40.135 en dk rakam dr ve
hayli phelidir. P. Raphael. The Role o f the Maroites in the Return o f the Orien
tal Churches, s. 99 (Youngstown, Ohio, 1946) nfusu 90.000 olarak veriyor.
126) The Cilliphs' Last Heritage (Londra, 1915) s. 354.
rnm Yakubileri yaralamadan getiini sylemek kolay deildir.

Baz temel ilkeler ana hatlaryla belli olmakla birlikte, gnmzde
Yakubi, Trk ve Krt ilikilerini tam olarak deerlendirmek ok
zordur. Krt molla ile Yakubi papaznn geleneksel yobazlna
ramen, genel olarak toplumlarn greli bir uyum iinde yaamay
baard sylenebilir. Kutsal sava ruhunun canland dnem
lerde -Osmanl valileri blp ynetmek iin bunu alevlendirirdi- bu
ilikiler gerekten bozulurdu. Yakubiler, Ermeni ve Nasturi din
dalarndan farkldrlar. Dini inanlarn kararllkla koruyup kili
selerine bal kalmakla birlikte, Yakubi halk, din ayrmna bak
makszn tm yurttalarn yer alaca bir byk birlik iinde top
lumsal katlma asla kar kmamtr. Bu normal davran ve
dinlerine ballklar, yok edilen ya da datlan Ermenilerin ve
Nasturilerin aksine, Yakubilerin neden anayurtlarnda kalabildii
ni aklar. Krt iddetinin rnekleri de eksik deildir. Rahip Hora
tio Southgate127, 1841 ylnda Zahfaran manastrnn ktphanesi
ni ziyaretinde kendisine elik eden piskoposun, Krtlerin manas
tr son igalinde antik elyazmas kitap yapraklarn silahlarn te
mizlemek iin kullandklarn ve bu nedenle kitaplk raflarnn bo
kaldn sylediini anlatr. Bu vandalizme ramen manastr Yakubilere geri verildi.
Yakubi kilisesinin modem adaki tarihi, antik tarihle karla
trldnda ok daha karanlktr. Bunda ksmen eitim gerilii ve
ulusal bilin yokluunun rol olmutur. Ulusal uyann ilk belir
tilerinden biri, 1838 ylnda Yakubi patriinin stanbulda Ermeni
patriini ziyareti srasnda ortaya kt. Bu grmede Ermeni pat
rii okulsuz halklarn erimeye mahkm olduunu syledi. Bu sz
ler patriin beynine kaznd ve dnnde Darlzafharanda 25 er
kek ocuk iin mtevazi bir okul kurdu.128 Ders kitaplar olmadan,
yetersiz Sryani rahiplerin Sryanice, Arapa ve okuma yazma
retmesiyle ie baland. Geri kalan drt ya da be Yakubi kilisesin
de de okullar aldysa da, sivil kesim kilisenin an ok gerisin
127) Narrative o f a Visit to the Syrian (Jacobite) Church o f Mesopotamia: with State
ments and Reflections upon the Present State o f Christianity in Turkey, and the
Character and Prospects o f the Eastern Churches (New York. 1856) s. 225. M anas
trn T rkler tarafndan, ilkinde 40 yl kincisinde 10 yl sreyle olm ak zere iki kez
igal edildii sylenir: ibid s. 197. Parry, s. 337-38'de ktphanenin ierii hak
knda bilgi verirken, onuncu ve onbirinci yzyldan kalm a 4 elyazm asm dan b a h
sediyor. Ainsworth, II. s. 345 ve Badger. I, s. 51'de konuya deinirler.
128) Southgate, s. 202.
de kaldn ne srerek reform istiyordu. Sonunda 1913-14 yln

da sultandan Yakubi cemaati iin yeni bir ynetim yasas elde et
meyi baardlar. Buna gre oluturulacak bir idari konsey ya da
sekler meclis, din adamlar (hiyerari) ile birlikte kilise ilerinin
denetimine katlacakt.129 Batdan gelen Katolik ve Protestan kilise
lerine bal misyonerlerin daha gelimi sistemlerle almalar so
nucu, Yakubiler arasnda bu kiliselere geiler artnca, konsey bu
akm durdurmak iin dinsel eitimi ve antik doktrine uygun ola
rak kilise ii disiplinin canlandrlmasn kararlatrd. Krtler ile
Nasturiler arasnda kanl mcadeleler nedeniyle alevlenen Hristi
yanlk dman duygular karsnda, 1920 ylnda patrik gvenlik
nedeniyle kilise merkezini Suriyedeki Humusa(antik Emesa) nak
letmeye karar verdi. Oradan toplam 16 metropolitlik ve piskopos
luk blgesini ynetti ve hala ynetmektedir. Bunlann yedisi Gney
Hindistanda, Suriyede, ikisi Irakta, ikisi Trkiyede, biri M
srda bulunmakta, biri de ABD ve Kanaday kapsamaktadr.
Misyoner Hareketi
Yakubiler cehalet ve gerilikle giritikleri umutsuzca mcadelede
yardm iin gzlerini Batya evirmilerdi. Bu nedenle misyonerle
rin gelii balangta tam bir kurtulu kaps olarak grld. Ya
kubi kilisesi de ayn nedenle, halkn eitiminde ve manevi hayatn
da yeni ve modernletirici bir unsur olarak grd misyoner ha
reketini balangta uysallkla karlad. Suriye misyonlar kay
naktan geliyordu: Roma, Amerika ve ngiltere. Balangta hepsi
kukusuz iyi niyetliydi ve ok ihtiya duyulan hizmetleri yerine ge
tirmek istiyorlard. Sahneye ilkin Roma Katolikleri kt. Ardndan
ABDden Congregationalist ve Presbyterian kiliselerinden ok say
da misyoner geldi ve onlar daha az sayda ngiliz Kilisesinden
misyonerler izledi. Bu eski kilisenin modem tarihini ve yeni yar
dmclarla yaad glkleri netletirmek iin akm ksaca in
celeyelim.
nce de belirtildii gibi, dou monofizitleri Batnn Kalkedon
iman esaslarna kar olmakla birlikte, Romay en eski byk
apostolik kiliseden biri saymaya -dierleri skenderiye ve Antakyadevam etmilerdi. Dou Hristiyanlar bunalml gnlerinde Roma
129) Janin. Eglises Orientales, s. 461.
ile uzlamak, yeniden yi ilikiler kurmak (rapprochment) amacy

la Batya heyet gnderilmesine kar olmamtr. Bu Sryani mis
yonlarnn ilki, Mardinli Mosesin 1552 ylnda Papa III. Julius ile
barmak zere Romaya gitmesiydi.130Ancak iki tarafn da bu yak
lam ciddiye almad anlalyor. Ardndan onyedinci yzyln or
talarnda, Abdulgal Ahican adl bir Yakubi, bir misyoner tarafn
dan Katolikletirildi ve Lbnana kat. Oradan da eitim grmek
zere Romadaki Maruni Seminerine gnderildi. Daha sonra, Ha
lepteki Fransz Konsolosu Franois Piquetnin nerisi zerine, Ma
runi patrii 1656 ylnda onu Andrew adyla Hapein Katolik Sr
yani piskoposu olarak atad ve kutsad. Fransann diplomatik des
tei, Bat ile ilikisinin cemaatte uyandrd umutlar, grd iyi
renime karlk Yakubi dinadamlarnn snrl yetenei gibi et
kenler sayesinde taraftar kazanmay baard. Bu srada Yakubi
patrii Mardinde lp te rakip gruplar patriklik taht iin kavgaya
tutuunca, Piquet ve Baron adl bir dier fransz diplomat bo tah
ta Andrewu geirmek iin ok uratlar. Bu garip olayn tarihi
si, resmi belgelerden de alntlar yaparak bakn neler anlatyor:
Piquet byk paralar harcayarak, Fransan n resmi mdahale
sinin de yardmyla, 1662 ylda sultandan, M onsegnieur A n d rew y u btn imparatorluk topraklarndaki Sryani halknn dini
lideri iln eden bir ferman almay baard. Bu, o gne kadar grl
memi cmertlikte, iri altn yaldzl harflerle kaleme alnm bir
emirdi. B u fermann bir benzeri de btn paa ve kadlara gnde
rilerek gereinin yaplmas istendi".131 Papa IX Clement bu atama
y onaylad ve 1667 ylnda ona pallium (Katolik kilisesinde pisko

posluk yetkisinin simgesi olarak omuza konan, drt mor renkli
hala sslenmi, enli beyaz erit) gnderdi. Sryani Katolik Patrik
lii bylece kurulmu oldu ve Yakubiler yeni bir bunalmla yz y
ze geldiler. Bundan sonra patlak veren, zaman zaman skandal bo
yutlarna ulaan mcadelelerin ayrntlar incelemek bu alma
nn snrlarn aar.
Fakat cmerte yardm ve harcamalar, Musul gibi nemli kent

lerdeki grkemli kiliseler, derinlemesine eitim, iyi rgtlenmi
propaganda a, kilise ii sk disiplin, Beyruttaki St. Josephs
130) Parry, s. 302: Etheridge, s. 149.
131) P. Raphael. Role o f Maronites.. s. 104-5: T rkiye ile yaplan diplom atik yazm a
lardan (Fransa Dileri Bakanl Arivi, Paris. ( T. XXXVIII. f. 209) ) alntlar ve
yaym lanm am m alzem eler iin bkz. s. 105, dipnoi 1.
University ve seminer kurulularnn salad yksek renim

olanaklar nedeniyle, Katolik Kilisesi Sryaniler arasnda tutundu
ve eski Yakubi cemaatinin nemli saylacak bir blmn kendi
sine balad. Son yllarda Katolik Sryanilerin says 60.000 ile
65.000 arasnda deiiyordu.132
Dindar Yakubi Syaniler, Katoliklemi Syanilere, yenilenler anlamna gelen Arapa malubin adn verirler. Katolikler ba
langta ok sert bir muhalefetle karlatlar ve yok olmann ei
ine gelmilerdi ki, 1783 ylnda Halep bapiskoposu Michael Jarweh, katolik oldu. Onu drt Yakubi piskoposu izledi: Abraham,
Nameh, Moses ve George. Bunlar Michael Mardin patrii iln et
tiler ve Papa VI. Pius hemen bunu onaylayarak ayn yl geleneksel
palliumu gnderdi. lgin bir rastlantyla yal Yakubi patrii bu
sralarda ld ve katolik Jarweh, boalan makam ele geirmek
zere hemen Mardine hareket etti. Ancak Yakubi piskoposlar ken
di aralarndan birini semilerdi. Can derdine den Janveh nce
Badata, oradan da Lbnana kat ve 1800 ylnda bir Maruni k
ynde, kovalanan bir srgn olarak ld.133
Hereye ramen, Katolik kilisesi varln bugne kadar korudu.
Son dnemdeki liderleri arasnda baz deerli Syani bilginleri de
bulunuyor. Patrik Ignatius Ephraem Rahmani (1898-1929) Srya
ni edebiyat ve teolojisine ilgisini koruyan bilgili bir insand.134 Ka
labalk Yakubi toplumunun dmanlk duygularndan ve Trk
yetkililerin mdahalelerinden kurtulmak iin, Katolik patriklik
ikametghn daha dosta duygularla bakan Marunilerin bulundu
u Bepruta nakletmeye karar verdi. Ardndan gelen Ignatius Gab
riel Tappun 1936 ylnda kardinallie ykseltildi ve tarihte ilk kez
bir Sryani Romanm prenslerinden biri oldu. Katolikler gayret ve
azimle Sryanilerin arasnda misyoner kuramlarn oluturdular
ve altrdlar. 1882 ylnda Mardinde St. Ephraem Misyonerle
rin i kurdular ancak bu hareket ksa srd. Katolik misyoner ha1'32) Janin, Eglises Orientales. s. 476'da 65.000 tahm in ediyor ve bunun 6.800'nn
ABD 'de. 8.000 kiinin de Kanada, Gney Am erika, Fransa ve baka yerlerde yaa
dn belirtiyor. Attwater, I, s. 157'de, Su riye ve Irak patriklik blgesindeki n fu
su 60.000 olarak kaydediyor, ancak kitaptaki genel nfus tablosunda Suriye. Irak
ve AB D 'deki K atolik Sryani nfusunu 74.500 olarak gsteriyor.
133) P. Raphael, s. 113-15: Attwater, 1, s. 154.
134) Bu noktada ilgin bir olay kaydetm ek gerekir. Yakubi patrikleri 1292 ylnda k ili
senin bana geen M ardinli V. Ignatiustan (Bar Vahib) bu yana geleneksel olarak
Ignatius unvann tarken. Katolik patrikler de ayn unvan kullanm aktadrlar.
Fortescue. s. 338.
reketi 1935 ylnda Sarfe manastrnda (Lbnan) Aziz Benedikt ta

rikatnn kurulmasyla yeniden canland. Misyonerler burada
okullar, seminerler ap yaynevleri kurarak aktif propaganda fa
aliyetine baladlar. Yakubiler iin nemli bir merkez olan Mu
sulda, eskiden bir Yakubi kuruluu olan mreffeh Mar Behnam
manastr, Katolik etkisinin merkezi konumuna geldi.
Patrik Rahmani Beyrutta da Sryani rahibeler iin St. Ephraem manastrn at. Sryaniler iin katoliklie gei ok kolayla
trld. Sorun Romaya itaati kabul etmekten ibaretti. Din adamla
rnn bekr kalmasn emreden 1888 Sarfe Konsilinden sonra bi
le, evli Sryani papazlara katolik kilisesine gei yolu zel uygula
malarla ak braklmt. Roma, antik St. James litrjisini, Sryanicenin Urfa diyalektiyle orijinal okunuunu Sryaniler iin ana
dua olarak kabul etti. Ancak bu litrjide, Kalkedon itikadnn ak
a reddini ortadan kaldracak ve papaln stnln kabul
edecek baz kk deiiklikler yapld.135
Ondokuzuncu yzylda Ortadouda Protestan misyonerinin136
ortaya k bir baka konudur. Amerikadaki hareket 1819 yln
da Bostondaki old South kilisesinde Board of Missionsa (Misyon
Ynetim Kurulu) bal bir komite (Congregational Committee) tara
fndan balatld. Pliny Fisk ve Levi Parsons, Trkiye Ortadousunda alacak ilk temsilciler olarak seildi ve herhangi bir Dou
Kilisesine ynelik bir plan olmaszm blgeye gnderildiler. Dou
kiliselerinin son derece duyarl yaplan hakknda Amerikallann fi
kir sahibi olduu ok kukuludur. lk ba olan 290.92$ ile -bu
miktar gnmzde 250 milyon dolara ulamtr- bu iki nc z
135) Janin, s. 470-77; Parry, s. 301-5: Raphael, s. 110-23.
136) Bu blgedeki Am erikan Protestan m isyon er hareketiyle ilgili olarak bkz: R. A n d er
son, History o f the American Board o f Commission for Foreign Missions to the O ri
ental Churches (Boston, 1872): J. Batal. Assignement - N ear'E ast (N ew York.
1950); A. J. Dain, M ission Fields Tod ay (Londra, 1956); Handbook on Foreign M is
sions o f the United Presbyterian Church o f North America (Philadelphia'da yllk
yaynlanr); O. D. Morton, M em oir o f Rev. Levi Parson - First Missionary to Paletsine from the United States (Burlington, Vt., 1830); J. Richter, History o f Protes
tant Missions in the Near East (N ew York, 1910): P. E. Shaw, American Contacts
with the Eastern Churches. 1820-70 (Chicago, 1937); P. Rondot, Les Chretiens
d Orient. C ahiers de lAfrique et de l'Asie, No.4 (Paris, 1955); F. G. Sm ith, Missi
onary Journeys through Bible Lands - Italy. Greece. Egypt. Palestine, Syria, Asia
M inor and Other Countries (Anderson, Ind., 1915): Daha ayrntl atflar iin bkz.
A Selected and Annotated Bibliography o f North Africa and the Near East (New
York. 1957). K. E. Moyer tarafndan. N ew Y ork City deki Union Theological Sem inary'nin M issionary Research Lib rary'deki m alzem eden derlenm itir.
mire geldi ve Trk boyunduruu altnda, yoksulluk ve hastalktan

bitap halklar arasnda hizmet olanaklarn aratrmaya balad
lar.137 Blgenin bu tr almalar iin ok uygun olduu grlyor
du. Daha sonra rahip Isaac Bird ve William Goodell, Arapa konu
ulan Sruyi ve Lbnanda almak zere 1823 ylnda Beyruta
geldi. Bu arada rahip Justin Perkins rana atanm ve kendisini
burada Nasturiler ya da Dou Sryani Hristiyanlan arasnda a
lmaya adamt. Rahip Horatio Southgate 1836 ylnda Board ta
rafndan Trkiye, ran, Suriye ve Msrda daha ileri misyoner a
lmalar iin olanaklar tam olarak aratrmakla grevlendirildi.
Onun raporlaryla, Hristiyan-olmayanlardan nce bir hazrlk d
nemi olarak Dou Hristiyanlan arasnda misyonerlik faaliyeti ba
lam oldu.
Sonu olarak ertesi yol Yakn Dou Misyonu (Near East Missi
on) kuruldu ve stanbulda Rumlarla almak zere rahip John J.
Ropertson, Mardinde Yakubilerle almak zere Southgate seil
di. Onlara verilen talimat akt: mezhepilik belsndan saknp
dou kiliselerinin birliini korumak ve Protestanln ilkelerini ze
delemeden bu kiliselerin apostolik karakterini tanmak. Robertson
1842 ylnda ailevi nedenlerle ABDye dnnce, Southgate onun
yerine stanbula gitti ve sonunda 1844 ylnda stanbulun lk Pro
testan Piskoposu oldu. Anadoluda Ermeniler arasndaki alma
lar nedeniyle Yakubileri brakmak zorunda kald. Southgate, do
u kiliselerinin patrikleri ile dosta ilikilerini korumakla birlikte,
Boardm kendisinden sonar grevlendirdii adaylar onun isteinin
tersine ve kendilerine verilen talimat ineyerek Hristiyan halk
Protestanlatrmaya giritiler. Bu olay sknt yaratt ve alandaki
misyonerlerin Board tarafndan sk sk geri ekilmelerine neden ol
du. Sonunda Southgate 1850 ylnda istifa etti.138
Southgatein bakentteki misyonunun baarszlkla sonulan
mas, Beyrutta misyon yaylmasn engellemedi ve Suriye Protes
tan Koleji 1866 ylnda burada kuruldu. Ortadoudaki Protestan
misyoner faaliyetinin kalc miras, eitim alannda olmutur. Su
riyede misyon merkezlerinin okullarla yan yana oalm olduu
nu grrz. Protestan Evangelist Kilisesi, Syanilerden ve Yaku
biler dahil tm antik kiliselerden yanda devirmeye balad. Ne
137) Shaw. American Contacts, s. 71 et seq.: Batal, Assignement. s. 17 et seq.
138! Shaw, s. 62-9.
"
var ki genel olarak eski dou kiliselerini canlanma umudu olma

yan fosiller olarak gren Amerikal misyonerin, bu kiliselerin ma
hiyetini ve geleneklerini deerlendirmesi mmkn deildi. Onun
iin kilise Martin Luther ile balyordu ve bir ok Sryani bu mo
dern rgt, Katolikliin saldrlarna kar bir smak olarak g
ryordu. Bylece, Suriye, Transrdn, Lbnan ve Filistinden olu
an Byk Suriyede protestan cemaatin nfusu sonunda
74.700e ulat. Bu cemaatin hemen hemen tamam, Yakubiler da
hil antik dou kiliselerinden devirilmiti.
ngiltere Kilisesinden ok farkl bir ilke temelinde daha mtevazi giriimler geliyordu. J. W. Etheridge139 1840 dolaylarnda Yakubileri ziyaret etmi ve daha sonra Sryani kiliseleri, litrjileri ve ede
biyat hakknda hacimli bir kitap yaymlamt. Ardndan 1842 y
lnda, Canterbry Bapiskoposunun Asurlular ya da Nasturiler nezdindeki misyonunun temsilcisi olan G. P. Badger da140Yakubi kili
sesinin durumunu inceledi ve grdklerini rapor etti. Bu kiliseyle
ilgili en nemli rapor, yzyln sonuna doru kaleme alnd. ngilte
rede bir Sryani Patriklik Eitim Demei kurulmutu. Demek
1892 ylnda, Oxford Magdalen Kolejden O. H. Paryyi141 seerek,
kendi adna Ortadouya gidip Yakubi kilisesinin durumunu incele
mek ve ngiltere Kilisesinin hangi yollardan bu kiliseye yardm ede
bileceini belirlemekle grevlendirdi. Kendisinden zel olarak iste
nen, patriin kurduu okullar incelemek ve Yakubiler arasnda
eitim davasn yaymasyd. Bu grevle alt ay bir Sryani manast
rnda yaayan Parry, Yakubi halk ve kilisesiyle ilk dorudan iliki
nin yksn ustaca kaleme ald. Parrynin blgedeki gezisi Halep,
Urfa, Diyarbakr, Mardin, Musul ve hepsinden te Yakubi patrikle
rinin tarihi merkezi Darl Zafeyran kapsyordu. Anlarnda, TurAbdin civarnda, kylerde ortalama drt kitap bulunduunu, Sr
yanilerin eitim konusunda Batdan yardm beklediini ve bu yar
dmn acil hale geldiini yazar. Bu, her kalc reform hareket iin
nemli ilk unsurdu ve ancak toplumun kendi iinden gelmesi ha
linde bir anlam olurdu. Yakubi Sryaniler gururlu ve yurtsever in
sanlard. Kiliselerine yaplan saldrlara direnebilmek iin yalvar 139) The Syrian Churches (Londra. 846) Yakubilerle ilgili olarak s. 135 et seq.
140) The Nestorians and their Rituals. With the Narrative o f a Mission to Msopotamie
and Coordistan in 1842-44. 2 cilt (Londra, 1852). Y aku biler iin bkz. I, s. 44, 59
63. 71-2.
141) Six M onths in a Syrian M onastery.
mlard. ngiltere Kilisesinin grevi, Hristiyan iyilikseverlik ruhu

adna, kendi kilisesine geme olayna aldrmakszm onlarn bu fer
yadna karlk vermekti. Byle bir karlk nasl sonulanrd bu
gn kestirmek zor. Ancak ngilterede hazrlanan projenin maddi
kaynaklan misyonun iyi niyetini karlamaya yeterli deildi.
Protestan misyoner hareketinin Ortadoudaki etkisi esas ola
rak kadim kiliselerde ciddi bir uyana yol am olmasdr. Ba
langta, Amerikan misyonerleri ne kilise hiyerarisinden ne de
Dou Hristiyan toplumundan dmanlk grmemiti. Din adan
lan da toplum gibi, onlann modem tapnma yntemlerini merakla
seyrediyor, eitim, tp ve sosyal alanlardaki ciddi hizmetlerini ayn
ilgiyle izliyorlard. Protestan misyoneri ayn zamanda, giderek ar
tan Roma tehdidine kar yeni bir mttefik ve gerek bir yardmc
olarak grlyordu. Yakubiler oktandr ierde Katoliklerle aka
savaa girmiler, yeni gelen Protestanlardan yardm ve teselli gr
me hayalleri kurmaya balamlard. Ancak Protestan misyoneri,
hi anlamad ve iflh olmaz diye bakt bu saygdeer kurumlara kar tavrn deitirmeye balaynca derin bir hayal kmklna
uradlar. Onlar kendi Protestan Evangelist kilisesini kurarak,
ackl sonular douracak biimde cemaat iinde kendi mezheple
rini yaymaya giritiler. Kendi kiliselerinden kopma tehlikesi ol
makszn eitim peinde olan Yakubiler, bu durum karsnda n
giliz misyonerinin kar gzetmeyen davrann memnunlukla
karladlar. Ksa sre sonra 1874 ylnda Yakub patrii III. Peter,
Canterbury bapiskoposu dr. Taltin zel ars zerine ngiltereyi
ziyaret etti ve Kralie Viktoria tarafndan trenle kabul edildi.142
Oswald H. Parrynin bu dost Hristiyanlarla kurduu ilikiler ve
1892 yaznda Zafeyran manastrnda geirdii alt ay143onlarn ger
ek ihtiyalann grmesini salad ve Protestanlarn faaliyetlerine
karkmasma neden oldu.144Yzyln sonunda Hristiyanln Or142) ibid s. 351.
143) ibid s. 105.
.
144) Parry, Six Months in a Syrian Monastery s. 309da 'yanl politika izledikleri iin
Am erikallar eletirm ekle birlikte, s. 310da 'verdikleri eitim Trkiye'deki en iyi
eitim dir' diyerek haklarn teslim eder. Parry btn anlayl yaklam na ramen
Kalkedon elm esinden kurtulam az ve aforoz edilm i bir kiliseyle kardelik ba
kurm ay baaram az. Buna karlk kitaba girii yazan D urham piskoposu B. F.
W estcott, (s.vii) Yakubi ve Nasturilerden sz ederken, "sulam alan n teknik terim
lerin yanl anlalm asndan kaynaklandn ve karlkl aklam alarla giderilebi
leceini" vurgular.
eviri m etnindeki Resm i unvan His Holiness Mar gn atius.." diye balayan ngi
lizce unvann evirisi yledir:
tadouda dinsel amazlar konusundaki aydnlatc saptamalar

sonradan dorulanmtr. te yandan Protestan tehdidi, eski kili
se hiyerarisini derin uykusundan uyandrd ve onurlu bir gemi
in titrek alevlerini canlandrmalar iin itici bir g oldu.
11. NAN VE KLTR

Hiyerari
Yakubi kilisesinde hiyerari ayrntl bir biimde, skca rgt
lenmitir ve gemiindeki zgn koullardan kaynaklanan tmy
le kendine zg baz zelliklere sahiptir. Hem manastr hayat ya
ayan, hem de sekler tipte ruhban snf vardr. Kilisenin en yk
sek yetkilisi ve ba patriktir. Resmi nvan 'H is Holiness M a r Ig
natius... Exalted Patriarch o f the Apostolic See o f Antioch and o f
all the Jacobite Churches o f Syria and in the East'1*5 Ignatius .S.
107 ylnda Romada ehit edilen byk Antakya piskoposunun

ad olup, ilk olarak 1293 ylnda Bar Wahib tarafndan benimsen
mi ve o tarihten bu yana nvan olarak kullanlmtr. Patrik, mafiyan dahil olmak zere tm piskoposlardan oluan bir sinod ta
rafndan, Yakubi halk nderlerine de danlarak seilir. Suriyede
Humsta ikamet eder. nceleri, birka yzyl Trk topraklarnda,
Mardin yaknlarndaki Zafeyran manastrnda yaadlar. Patrik se
imi her zaman Babali tarafndan zel bir fermanla onaylanm,
bylece onlara Yakubi toplumunun ya da milletinin ilerini grme
konusunda gerek dinsel gerek sivil alanda ok geni yetkiler tann
mtr. Patrik olarak seilip kutsandktan sonra, dinden kt
taktirde veya ulusun oybirliiyle grevden alnabilirdi. Kural ola
rak sinod sultana arasndan birini semek zere iki isim sunar, bu
da Trk ynetimine en yksek paray verecek olanla pazarlk yap-
"Resm i unvan, 'Antakya Apostolik Kilisesinin ve Btn Sryani ve D ou daki Y a

kubi K iliselerinin Y ce Patrii... Kutsallkl M ar Ignatius, (His Holiness M ar Ign a
tius,... Exalted Patriarch o f the Apostolic See o f Antioch and o f all the Jacobite
C hurches o f Syria and in the East).
145) Parry, s. 314'te onun bazan Papa O rientis (Dou'nun Papas) ve 'Patriarcha theopolis Antiochiae totisque Orientis' (Tanr kenti Antakya ve tm D ou'nun Patrii)
olarak anldn yazyor. Etheridge, s. 147-8'de onu Tanr kenti An takya ve Tm
D ounun Patrii' (Patriarch o f Antioch, the C ity o f God and o f the W hole East) o la
rak kaydediyor ve bir unvannn da Sryanice 'Liderlerin Babas' anlam na gelen
Abo dar Risone' olduunu belirtiyor.
ma olanam salard. mr boyu bekr ve azizce yaam, bilgili

din adamlar aday olabilirdi. Eski gelenek, Kopt kilisesinde olduu
gibi, Yakubilerde de. bir piskoposun baka bir piskoposlua nak
line izin vermedii iin, bir piskoposun patriklik tahtna oturma
mas kural haline geldi. Ortaada, piskoposlardan patrik seildi
i durumlar kukusuz olmutur ama bunlar da ok enderdir. Her
halde bunun kayda gemi ilk rnei, 977 ylnda Amid piskopo
suyken patrik seilen Severus bar Maskedir.
Daha sonra, Arimitat (Arsamosata) piskoposu olan VI. Athana
sius 1058 ylnda patriklie seildi, ancak bu seim kilise iinde
hiziplemeye neden oldu. 1222 ylnda Ignatius David mafryanlktan patriklie terfi ettirildi ve bylece oluan gelenek birka kuak
srd.146 Bu uygulamay yasaklayan herhangi bir antik Sryani
dinsel yasas bulunmamakla birlikte, byle bir terfi hibir zaman
kesin kabul grmemitir. Adayn ikinci kez takdis edilip yeni bir ad
almas zorunlu olduundan, bu olay ikinci bir dine girme ve yeni
den vaftiz olmakla eanlaml saylmtr. Zengin tarihlerinde baz
istisnalar bulunsa da, Yakubi patrikleri genelde doru, iman b
tn insanlard. Yakn tarihte, patrik Ignatius Abdullah Sattufun
hayat, bir dengesizlik ve kararszlk rnei tekil eder. nce Gregoy adyla Hama ve Hums piskoposu olan Sattuf, daha sonra Di
yarbakr Yakubi metropolitliine getirildi. ngiltere ve Gney Hin
distan ziyaretleri srasnda Protestan dncelerin bysne ka
pld ve Suriyeye dndnde ikonalara isyan etti. Daha sonra,
1896 ylnda ani bir kararla katoliklie geerek herkes artt. Do
kuz yl bu konumda kaldktan sonra, 1906 ylnda kendisine pat
riklik tahtn vaad eden Yakubilere dnd.147 O gnlerden sonra,
kilise ancak kiilikli insanlarn patriklik makamna gelmesiyle
onurunu yeniden kazand. Humsta ikamet eden son patrik mte
veffa I. Mar Ignatius Ephraem, ciddi bir bilgi birikimine sahip,146
kilisesine itibar kazandran rnek bir kiilikti.
Patrikten sonra, yalnzca Yakubi kilisesinde bulunan ve Mafryan ve Dounun Katolikosu nvanyla anlan, bylece bir zaman
lar Aa Mezopotamya, ran ve daha tesindeki topraklarn ba
piskoposu olduunu kantlayan Mafryan149 gelir. rann ilk Yaku146)
147)
148)
149)
Fortescue, s. 337: Parry, s. 316.

Fortescue. s. 338-39: Att\vater, II, s. 228.
,
abuti'nin nl eseri Kitab al Diyarat'a deerli notlar eklem itir.
'M aferyono' ya da M aferyana. Baz kaynaklarda Bilgin' anlam na gelen Malfono'dan bozulm a olduu ileri srlm se de. 'verim lilik' ya da 'babalk' anlamna
bi metropoliti, daha nce Araplarn piskoposluunu yapm olan

Ahodame idi ve Jacop Bradaeus 559 ylndaki dou ziyareti srasn
da kendisini bu greve getirmiti. Mafryanlk makamnn merke
zi, 628 ylnda byk Sryani bilgini Maruthann patrik I. Atha
nasius tarafndan atanmasndan sonra, Tikrit olarak kesinlemi
tir. Onun dneminde, dou eyaleti, Arabistan, Aa Mezopotam
ya, ran ve Afganistan kapsayan onbe piskoposluk blgesiyle b
yk bir gce erimitir. Mafryan, Douda patriin tm yetkileri
ne aynen sahipti. Piskoposlar atayabilir ya da grevden alabilir,
kutsal ya ayinini ynetir ve yetki alanna giren blgelerde bam
sz olarak tm piskoposluk yetkilerini kullanabilirdi. Piskoposlar
piskoposu ya da pater patrum olan mafryan, modem ada genel
likle Kuds metropolitine verilen onursal bir nvan haline geldi.
Seksenbirinci Mafryan IV. Behnamn 1895 ylnda lmesinden
sonra nvan bir sre kullanlmad150. Ortaada bu van ta
yan en deerli kiilerden biri kukusuz, asla patriklikte gz olma
yan Bar Hebraeus (1264-86) olmutur.
Metropolitlik blgelerinin bakanlan da manastr yeleri ara
sndan seilir. Onalt bapiskoposun (Mutran) dalm yledir:
Hindistanda yedi, Suriyede , Irakta iki, Trkiyede iki, Msrda
bir ve ABD ile Kanaday kapsayan blgede bir. Yardmclar yoktur
ve genellikle patrik tarafndan, en az iki ya da piskoposun hu
zurunda ve onlarn yardmyla atanp, kutsanrlar. Piskoposlua
getirildiklerinde aldklar nvan ya da ad, piskoposluk blgesine
gre belirlenir.rnein Antakya piskoposu Ignatu, Kuds pisko
posu Gregorius, Urfa (Edessa) piskoposu Severus, Diyarbakr
(Amid) piskoposu Timotheus, Mardin piskoposu Athanasius,
Musul piskoposu Basileus ve Halep piskoposu Dionysius nvanm alrlar.151 Manastr barahipleri piskopos nvan tamakla
birlikte Musul manastr barahibi Mar Mattai bapiskoposu ola
rak anlr. Yakubilerin be manastr vardr, ancak bilindii kada
ryla rahibe manastrlar yoktur.152 Piskoposlua atanmak iin alt
gelen 'Afri' kknden trem i olm as daha byk bir olaslktr. Etheridge, s. 148:
Fortescue, s. 340.
150) Beyrut ve am Sryani m etropoliti Severius Jacop'un T h e Syrian Church Y ester
day and Today' balkl almas, Orthdoxv. VI (1954) iinde s. 228.
151) Parry, s. 321-22.
152) Parry, be m anastr listeler, s. 323: Fortescue ayn sayy verm ekle birlikte yalnz
4 m anastrn adlarn sralar.
ya snn otubetir, ama Bar Hebraeus gibi yirmisinde bu greve

getirilen istisnalar da olmutur.
Cemaatle birlikte kylerde yaayan sekler papazlar, yalnz bir
kez ve papaz olarak kutsanmadan nce evlenebilirler. Bunlardan
biri eini yitirirse, derhal kendi diyakozluk blgesindeki bir ma
nastra ekilir ve piskoposluk seiminde adayla hak kazanr ama
daha fazla ilerleyemiz. Byk bir kasaba ya da kentte, birka yar
dmc papazla birlikte grev yapan bir bapapaz, chor-episcopos
(horepiskopos) rtbesine getirilebilir ve bu konumda, bir piskopo
sun dinsel ve sivil tm yetkilerine sahip olur. Osmanllar dne
minde papazlar belli hizmet ve vergilerden muaft. Bu nedenle pa
pazlk gzde bir meslek oldu ve diyakozluk blgelerinin ihtiyacn
dan fazla sayda papaz yetiti. Yakubi papazlar genel olarak yok
sul insanlardr ve dk gelirini artrabilmek iin dierleriyle bir
likte tarlada almak zorundadr. Her cemaat kendi papazn, ma
hallesindeki ok sayda papaz yardmcs arasndan seer ve pis
kopos ellerini seilen papazn bana koyup onu kutsadktan son
ra greve balarlar. Ruhban snf mensuplan kafalann tra edip
sakal brakrlar. Siyah pelerin giyer ve siyah trban takarlar. Yk
sek rtbeli papazlar dierlerinden, soan biimindeki kubbeli trbanlanyla ayrt edilir.
Aa rtbeler arasnda ark syleyen (mazmorano ), okuyucu
(kurayo), yardmc diyakon .(phleguth-mashamshono ), diyakon
(mashamshono) ve badiyakon (rishmashmashonee) yer alr.
lk yzyllardan varl bilinen ve kadnlann vaftiz edilmesinde
yardmclk yapan kadn diyakonlar snf, ocuk vaftizinin ve aayi
rabbani sisteminin kabul edilmesinden sonra ortadan kalkmtr.
Ayinler ve Litrji
Antakya rgtl Hristiyan ibadetinin kurumlat ilk yerlerden
biri olduu iin, Sryanilerin ayinler ve litrjileri ok eskilere daya
nr. Burada Yakubi ibadetlerinin gerek kkenlerini bulabiliriz. Sr
yani kiliseleri yaln basitlikleriyle yalnz Sryani toplumunun yok
sulluunu yanstmaz, ayn zamanda Hristiyan antikitesinde ibadet
yerinin ilkel niteliini gsterir. Ne var ki Yakubiler gemite kilisele
rini Standard Dou geleneklerine uygun olarak ina ederlerdi. Bun
lar balca bir d dehliz, sahm (byk kiliselerin uzun ve dar ve bi
nann dier ksmlarndan yksek olan orta blm) mihrap ve mih
rabn yannda din adamlarna mahsus zel blmeden ibaret olurdu.

.D dehlizden ana giri bir avluya ya da atriuma alr, ok scak yaz
gnlerinde ayinler burada icra edilirdi. Bunun dnda dua srasn
da cemaat ya ahnn iinde hasrlarn zerine melir ya da ayak
ta dururdu. Burada kanlar iin ayrlm zel bir blge bulunurdu.
Kilise iine oturma sralan konmas modem bir gelimedir.
zel blme, hafife ykseltilmi bir platformdur ve genellikle di
yakozlar ve koro iin aynlm blmeyi oluturan bir demir parmak
lkla evrilidir. Bunun iinde, mihrap kapsnn iki yannda, kutsal
kitab okumak iin birka rahle bulunur. zel blme ile mihrap
arasnda, genellikle zerinde tasvir bulunmayan bir duvar bulu
nur. Bir ya da iki basamak ykseltilmi olan bu duvar iconostatis
(Dou kiliselerinde en kutsal yeri cemaatten ayran, kapl ve
zeri aziz tasvirleriyle kapl blme) yerine geer. Mihrabn iinde or
tada ykseke bir yerde ana sunak yannda ya da iki yan sunak yer
alr.153 Her sunan arkasnda yarm daire biiminde bir girinti ve
buradan zel blmeye veya ahna alan bir kap vardr. Bu kap
nn nne ayin srasnda ya da ayin olmadan da ekilmek zere bir
perde konmutur. Ayini yneten din adam yksek sunakta cema
ate dua ettirirken, dier papazlar sessizce dua ederler. Sunak ya
mermerden ya da ahaptr ve ortasnda Aayi Rabbani ayini (ko
mnyon) iin konmu kutsal kitaplar, halar, mumlar ve benzer e
yalarla evrelenmi masaya benzer bir tahta knt vardr. Kutsal
emanetler diyakonlann koruduu uzun, silindir biiminde kutular
da muhafaza edilir ve ayinlerden sonra mihrabn iinde kilit altn
da tutulur. Ayinlerde kullanlan giysiler, drt ke beyaz keten r
t (alb), kuak, uzun al ve ayin giysisinden ibarettir. Papazlar si
yah takke takarken, piskoposlar zeri ilemeli bir byk kukuleta
(manafto) ve ayin giysisini tamamen kaplayan bir pelerin (badrasin) giyerler. Katolik piskoposlar doal olarak Roma piskoposluk ta
c (mitre) ve yzk takarlar ki ikiside Yakubiler iin yabancdr.
Yakubilerin ya da Bat Sryanilerin litrjisi, Hristiyanlk alemi
iinde en eski ve zengin olanlardan biridir.
Esas olarak bat Sryani lehesiyle St. James litrjisini154 kulla
nrlar. Ortaam en byk Sryani litrjiologu olan dionysius bar
153) T m Kopt kiliselerinde . tm B izans kiliselerinde ise bir tanedir.
154) Etheridge, s. 188-91'de 41 tane Sryani litrjisi sayar. Brightm an, Liturgies Eas
tern and Western (Oxford, 1896) s. Iviii Ixiiite 64 anaforadan bahseder. Latinceye
evrilm i Yakubi litrjileri iin bkz. Renaudot, Liturgiarium orientalium collectio,
2 cilt, (Paris, 1716) II 45.
'
alibinin naklettii bir gelenee gre, Aziz James bu litrjiyi ilk

kez Kudste, Hz. sann kendi azndan dinledii makamla teren
nm etmitir. Bunun tarihen doruluu kukulu olmakla birlikte,
bu litrji anlald kadaryla 325 ylndaki znik Konsilinden son
ra, fakat kesinlikle 451 Kalkedeon Konsilinden155 nce yazlmtr.
Kklerinin, antikitede daha derinlere gidiyor olmas mmkndr,
ancak her halkarda balca blm ok daha nce ilk kilise ba
balan dneminde yazlm olmaldr. Bu litrjinin arka plan, tari
hine ve gelimesine k tutabilir. Kudsten Antakyaya gelen bu
litrji, grnen o ki eski Antakya ayininin braklmasna neden ol
mu, Greke ve Sryaniceye evrilmi ve balangta her iki dilde
de pek bir aynm gzetilmeksizin kullanlmtr. Unutmamak gere
kir ki, Antakya, Selevkoslardan miras kalan Helenletirme gleri
ile yerli Sryani anti-Helenizm eilimleri arasndaki geleneksel id
detli ekimenin merkeziydi. Bu akmlardan birincisi Hristiyanlk
dneminde Bizans Ortodoksluu ile zdeleti. kinci akm da g
lenen milliyeti Sryani ya da Semitik gelenee dnt ve bu ge
lime beinci yzylda monofizitlerin kralc yani Melkit partiden
kopmasna kadar uzand. Tm bu olaylar litrjideki deiikliklere
de yansd. Helenik parti litrjiyi istikrarl biimde Bizansllatnrken, Syaniler kendiliinden bir tepkiyle orijinal, saf Sryanice
Aziz James litrjisine daha da sk sarldlar. Aziz Basilin Greke
litrjisini. Antakyada Aziz Jamesin litrjisinin yerine koyma sre
ci onnc yzylda tamamland. Buna karlk Sryaniler Aziz
James litrjisinin metnini kendi monofizit retilerine uyarladlar
ve Antakya dndaki blgelerde bu litrjiyi ok sayda Sryanice
anafora ile zenginletirdiler.156
Bu byk litrjinin ayrntlarna girmeden nce unu kabul et
mek gerekir ki putperestlik ile Hristiyanln i ie getii balan
g dneminin tm zelliklerini onda grebiliriz, tik olarak Katakmen Litrjisi gelir ki bu vaftiz olmular kadar vaftiz edilmemilere
de aktr. Katakmenlerin (Hristiyanlk eitimi gren vaftiz aday
lar) dar karlmasndan sonra ayini yneten papaz ana litrji
olan nananlar Litjisi (Missa fidelium) ile devam eder. Bu b(m
yalnz vaftiz edilmi ve Aai Rabbani ayinine katlma hakkna sa155) Etheridge, s. 195'te, eonsubstantial' szcnn ilk kez znikte kullanldn not
ederek, litrjinin bu tarihte balam olduunu belirlem itir.
156) Dom G regorv Dix. The Shape o fth e Liturgy (3. basm Londra. 1947) s. 173-207'de.
Sryani geleneinin bilgince aklam asn verir.
251
hip kiilere aktr. Bu litrji Trisagion duasn yani Ey Efendimiz

Sen Kutsalsn, Kutsal ve Muktedirsin Kutsal ve lmszsn sz
lerini ve monofizitlere zg Bizim iin armha gerilen deyimi ie
rir. 157Gezgin Oswald Parry158 Sryaniler arasndaki ilgin deneyim
lerini anlatrken bir pazar ayini srasnda tank olduu u tuhaf t
reni nakleder. Aziz James litrjisi srasnda, vaazdan sonar diyakonlar ilahi okurken birden susarak uykuya dalm gibi yaparlar.
Ardndan srasyla birbirlerinin omzuna dokunarak gya uyanr
lar. Bu srada papaz dua etmekte ve zeytin dalyla cemaatin zeri
ne su serperek onlar kutsamaktadr. kez yinelenen bu tren,
sa kilisesinin uyuyan mensuplarna Kutsal Ruh tarafndan ihsan
edilen ve suyla simgelenen iyilikleri temsil eder. Litrjinin temsil
ettii dram, bu ateli mminler iin canl bir ders niteliindedir.
Bu gl ve etkili litrjinin ileri tarihlerde Douda ve Batda
teki litrjiler stndeki etkisini tam olarak deerlendirmeye giri
mek bizi aar. Ancak, muhtemelen spanyolca bir kaynaktan yap
lan ve Trisagionun Galyada kullanldn gsteren bir alnt, ok
erken bir tarihte Sryani etkisinin Batda nerelere kadar uzand
n ortaya koymaktadr. Buna gre yedinci yzyln balarnda,
daha Cambrai piskoposu Aziz Gaugericusun salnda, komnyon ayininde koronun missay Gal dilinde okuyaca, ancak arada
Syanice olarak Bizim iin armha gerilen cmlesini terennm
ettikten sonra Syanice St. James duasnn Kyrie eleison bl
mnn kez tekrarlanaca kaydedilmitir.159
Yakubiler akamlar yatmadan nce koruma duas dedikleri
suttara okuma adetini korumulardr. Onlar da tpk Koptlar gibi
gnlk ilerinde eski Julian sistemine dayanan takvimi kullanr
lar.1^ Yine Koptlar gibi soldan saadoru ha karrlar. aramba
ve cuma gnklerin dnda, be tane orular daha vardr: Pas
kalyadan nceki byk perhiz (awmo rabo) krkdokuz gn s
rer; Hz. sann doumunu kutlayan kk perhiz (awmo zcuro)
Noelden nce balar ve krk gn srer; Ninova Orucu byk pehrizden hata nce ki pazartesi gn balar ve sresi gndr;
Havariler Orucu, Hamsin Yortusundan (Pentakost) sonra toplam
elli gndr; Bakire Meyem Orucu Austos bandan itibaren on157)
158)
159)
160)
Parry, s. 339: Fortesque, s. 348.

Six Months, s. 341.
Dix, s. 466-67.
A m erika hari, burada pratik nedenlerle Bat takvim ini benim sediler.
be gn srer. Tm hayvansal besinleri ve bunlarn trevlerini ya

saklayan Musevi yiyecek kurallarn skca uygularlar.161
Yakubiler Araf doktrinine inanmazlar ama ller iin dua eder ve
iyi ruhlarn melekler tarafndan cennete, gnahkrlarn ruhlarnn
son yarg gnne (ahiret gn) kadar eytanlar tarafmdan alkonacama inanrlar. Dinsel ayinler (sacraments) konusuda Koptlarla
tam bir uyum iindedirler. Aayi Rahbani litrjisini yalnz pazar ve
perhiz gnleri kutlarlar. konolann kullanmnda ok zenlidirler.
Arapa zamanla litrjiye girmi ve Syanice konuulan kyler d
nda litrjide iki dil de kullanlmaya balamtr.
Sanat ve Mimari
Baz bilimadamlar tarafmdan savunulan, Yakubi kilisesinde
arkeologun ya da sanat tarihisinin, ilgisini ekecek zel hemen
hibirey bulunmad yolundaki tez162iki yanl varsayma dayan
maktadr. Birincisi, Yakubi kilisesinin bir kurum olarak altnc
yzylda Yakup Bradaos ile balad kklerinin daha gemie
uzanmad, kincisi de kuzey Suriye ve yukar Mezopotamyadaki
yoksul dm Yakubi topluluklarna ait ky kiliselerinin, Syani Yakubi sanat ve mimarisinin gerek temsilcisi olduu yolunda
ki sakat grtr. Bu bak as tarihe uygun olmad iin red
dedilmelidir, nk Yakubilerin bat Sryanilerinin torunlar oldu
u bilinmektedir ve Syani patrikliinin kkleri, Antakyada Ya
kup Baradaostan ok nceleri, havariler ana kadar uzanr. Bu
bilgi nda btn tablo deiir ve dolaysyla Yakubileri erken
Antakya okulu erevesinde, atalarndan miras Sryani gelenein
den ayr dnmek yanl olur. Monofizit, milliyeti Bat Sryani
kilisesinin Grekler tarafmdan yasa dna itilmi olmas ve Bizans
emperyalizmi tarafmdan zamanla Levant kylarndan ierilere, bu
gn Tur-Abdin diye bilinen dalk blgeye itilmesi, bizi yanl yol
lara gtrp Sryanilerin, Suriyede antsal Hristiyan uygarln
kuranlardan farkl bir rka mensup olduu fikrine gtrmemelidir.
Kukusuz Antakya iki dnce okulunun, Bizans le Sryani te
fekkrnn buluma yeri olmutur; bu iki farkl grn, gerek
teoloji, gerekse sanat ve mimari alanlarndaki verimlerini birbirin
161) Parry, Six Months, s. 345. T h ey have n o iQlloque In the Creed. Sayfa 224, son
dan 5. satr 77
162) rnein Fortescue, s. 344.
den ayrrken, hem Kadky ncesi hem sonras dnem iin ok

dikkatli olunmaldr.
Antakyal Severusun tannbilimi, Melkiti grlerden ayr tu
tulmaldr; tpk Antakyann nl Bizans mozaiklerini, Akdeniz ile
Frat arasndaki topraklar grkemli kentler ve yaplarla dolduran
Sryani ta mimarisinden ayrmak zorunda olduumuz gibi. Ger
ekten kuzey Suriye topraklan, esiz gzellikte koca kentlerle be
zenmiti. Yerli Sryani ustalann eseri olan bu yaplar, Arap istila
sndan sonra hzla yok olmutur. lk Hristiyan sakinleri tarafn
dan terkedilen bu kentler, tamamen harabeye dnm ve unu
tulmutur. Yzylmzn son birka on yl iinde arkeologlann dik
kati bu terkedilmi blgelere ynelmitir ve buralann kefi, erken
Hristiyan mimarisi asndan en nemli gelimelerden biridir.163
Bunlar, kuzey Suriyedeki l kentler olarak bilinegelmitir.
Antakyadan douda Urfaya, kuzeyde Toros dalarnn eteklerin
deki Suriye kaplarna kadar uzanan ovalar zerinde dalm bu
ssz kentler, yar harabe halindeki duvarlar, kuleleri, kemerleri,
tonozlar, mahzenleri, evleri, ta kaldrmlar, stunlar, mermer
ilemeleri, alanlar ve grkemli kilise binalaryla yan yana yklm
bir durumda bulundu. Bu kentler kabaca birinci ile yedinci yzyl
163) Blgedeki arkeolojik aratrm alar 1862 yln d a balatan Marki M elch ior de Voge.
bu alm alarn babasdr. B y k eseri Syrie Centrale: Architecture civile et
religieuse du 1er au V ile siecle, 2 cilt. (Paris. 1865-77) konusunda an tsal bir kaynakdr ve zellikle kaydettii baz yaplar gnm zde ortadan kaybolduu iin
tem el bir bavuru kitabdr. A rkeolojik alm alar Princeton niversitesi tarafn
dan srdrlm ve baz aratrm a sonular H. C. B utler tarafndan yaym lan
m tr: (1) Publications o f an American Expedition to Syria in 1899- 1900 (New
Y ork ve Londra. 1903): (2) Publications o f the Princeton Archaeological Expeditions
to Syria in 1904-5 and 1909 (Leiden, 1910-20): (3) Early Churches in Syria. Fourth
to Seventh Centuries, ed. E. Baldwin Sm ith (Princeton, 1929); A yca bkz. J.
Strzygow ski, L'ancient art chrtien de Syrie (Paris, 1936); A M attern, A travers les
Villes Mortes de Haute Syrie. M elanges de l'U niversite Saint- Joseph, T. XVII
(Beyut, 1933); J, Lassus, Sanctuaires chrtiens de Syrie, B ibliothqu e arc
hologique et historique, Institut Franais de Beyrouth, T. X LII (Paris, 1947); G.
Tchalenko, Villages antiques de la Syrie de Nord - Le M assif de Beius a l'epoque
romaine. 2 cilt (Paris, 1953). Blgeyi daha yak n tarihlerde ziyaret eden Jules
Leroy, Moines et Monastres de Prochet_Orient (Paris. 1958) s. 166 ve devam nda
bu yaplarla ilgili gzlem lerini duygulu bir dille anlatr, Leroy'un eseri Peter Collin
tarafndan ngilizceye evilm itir: Monks and Monasteries o f the Near East (Lond
ra, 1963). lerideki sayfalarda Leroy'a yap lacak atflar Franszca basksnadr.
D aha genel bavuru kaynaklar olarak unlar nerilebilir: ,F. .Van D er M eer ve
C hristine M ohrm ann, Atlas o f the Early Christian World (Londra, 1958): W. Lowrie. A rt in the Eary Church (New York, 1947); Rene Huyghe, L'Art el 'Homme. 2
cilt (Paris, 1958).
arasnda ortaya kp gelitiler ve katakomblarda saklanmayan bir

Hristiyan toplumunun byk antlarydlar. Burada gelien dini
mimar kendisinden nceki hereyi glgede brakm ve ancak
Ayasofya ile alabilmitir. Bu kentlerin ykselii ve anszn yokoluu, antikitenin son dnemi ile Ortaam balarnda, Arap istila
sndan nce, Dou ile Bat arasndaki ticari faaliyetlerle aklana
bilir. l kentler Dou Asya, Basra Krfezi, Yukar Frat ve Arabis
tandan gelen ticaret yollarnn Anadolu snrlarnda bulutuu
byk kavakta yer alrlar. Bu nedenle Avrupa ve Bizans impara
torluundan gelen tccarlar, burada Doulu tacirlerle buluurdu.
Bu kentler zenginliklerini ite bu Dou-Bat ekonomileri arasnda
ki ilikilerde ticaret merkezi olmalarna borluydular.164 Arap m
paratorluunun ortaya kyla ticaret akm kesildi, Dou-Bat ti
careti olanaksz hale gelince bu kentler terkedildi ve hzla haraboldular. Selevkos imparatorluunun antik bakenti ve Dounun
dinsel bakenti olan Antakya ikinci snf kent durumuna dt ve
alacak bir hzla gerilemeye balad.
Suriye antik tarihi incelendiinde, buradaki Hristiyanlk nce
ki uygarln, gneyde Msrllardan kuzeyde Greklere kadar, ya
banc etkilere ne kadar ak olduu kolayca grlr. yle anla
yor ki, Suriye halk benliine ancak Hristiyanln douundan
sonra kavumu, bundan sonra gelitirdikleri mimari dinsel yap
larla dorua ulamtr. Byk boyutlarda ve gz kamatrc g
zellikteki saysz kilise ve bazilika bu dnemde ina edilmi olup,
bu metruk kentlerde hl neredeyse el dememi halde durmak
tadr. Bunlardan bazlarnn kullanlr hale gelmesi iin bir at,
kk bir onarm ve restorasyon yeterli olacaktr. Bunlarn en par
lak rnekleri, Serjilla, Kharab ams, Qalata, Rouehia ve Msabbaktaki, tm de drdnc ve beinci yzyldan kalm kiliseler
dir. Hemen hepsinde bir d dehliz, ana mekan olan sahm her bi
ri iki sra halinde alt stunla netten ayrlan iki yan blme, suna
n arkasnda gzalc gzellikte yarm daire biimindeki bir grn
tyle ssl papazlara mahsus blm yer alr. Qalb Loze ve Roafadaki altnc yzldan kalma muazzam bazilikalar, stnlar ve
kubbelerle desteklenmi yarm daire biimindeki kemerleriyle ger
164) Leroy, s. 181'de bu kentlerde refahn Lbnan ve Suriye dalarnda retilen zey
tinin ticaretinden kaynaklandn yazar. A n cak byle bir zenginliin tek bir
rnn ticaretinden salanam yaea aktr. Hakikat udur ki Asya'dan B a ty a
ynelik Dou ticareti bu kentler zerinden gerekleiyordu.
ek mimari ustalk rnekleridir. Hepsi de Suriye taocaklanndan

alnm ve mkemmel biimde yontulmu kire tandan yaplm
tr. Kap ve pencere kenarlar genellikle yivlerle sslenmi olup, al
ak kabartmalarn zerinde dekoratif ta oymaclnn ok zarif
rnekleri grlr. Olaanst gzellikte stun balklar Brad,
Dar Qita, Meez, rosafah, Jeradeh, Dana, Kimar, El-Bara ve Kokanaya kilise ve katedrallerinden toplanp bir araya getirilmitir.
Manastr yaamnn Suriyeye gelmesinden sonra bir ok ma
nastr, manastr yerleim blgesi ve kent ortaya kt. Kuzey Suri
yenin birok blgesindeki yer adlar bu gerein kantdr. Deyr
(manastr) Kasr (Saray) ve Kala, kale anlamna gelen sckleri bu
ralarda bir tarihte bir manastr kurulmu olduunu gsterir: Deyr
Mimi (Kays Manastr), Deyr ya da Kale Saman (Aziz Simeon
Manastr, Kasr al Banat (Bakireler Saray yani manastn) Deyr Si
ta ve benzerleri gibi. Manastr mimarisinin en gzel rnei kuku
suz Antakya-Halep yolunda, azizin adn tayan bir tepeye kurul
mu Kale Saman manastr binalan grubudur.
Mimaride dorua k temsil eden bu manastnn inaat, ilk
byk ilecilerden biri olan Yal Aziz Simeonun ld 459 yln
dan nce balad. Azizin n antik dnyann drt bir ucuna ya
ylm, Suriye, Arabistan, ran, Mezopotamya ve Msrn her ya
nndan olduu gibi, Bizans imparatorluu, talya, Gal, Britanya ve
spanyadan gelen haclar, bu ruhani atleti, grp onun hayr du
asn alabilmek iin zerinde yaad stunun evresinde aralk
sz bir insan akn halinde dnmlerdi. Onun rencisi olarak bu
lunduu tepede yaayanlar, zaten stunun yaknma bir manastr
ina etmilerdi. Hac akn karsnda, bu dindar insanlar konuk
etmek amacyla tepeye ve eteklerine hanlar ina edildi. Azizin l
mnden sonra bu ziyareti akn artarak devam etti. Hemen tm
ynetimlerin gz diktii deerli cenazesi nce Antakyaya, oradan
da stanbula gtrlm olduu halde, haclar onun kutsallk ia
reti tayan stunu evresinde dua etmek iin buraya geliyordu.
Sonunda imparator Zeno (. 491), azizin ansna en byk sayg
iaret iolarak stunun evresine bir bazilika kurulmasn emretti.
Bunun zerine, adlarn saklayarak anonim kalan Syani mimar
lar, dinsel cokularn gstermek frsatn bularak harekete geti
ve Justinyen dneminde ina edilen Ayasofyadan nce, antik H
ristiyanlk ann en grkemli ve zenli mimari giriimini gerek
letirdiler. Simeon bazilikasn ina edenler, daha nce Roma d
neminde bir baka mucizeye imza atarak Baalbek tapman ina

etmi dahi insanlarn torunlar ve miraslarydlar. 476 ylnda
balayan ve yaklak 9300 metrekareden fazla bir alan kaplayan
inaat 490 ylnda tamamland. Sonu, gerek ustalk asndan ge
rek derin bir inancn somut ifadesi olarak btn beklentilerin s
tndeydi. Meydana gelen eser, eski Syanilerin mimari ve yarat
c sanat alannda gelitirdii btn gzel unsurlarn mkemmel
bir senteziydi.165
Mimarlarn ikili bir amac vard. Azizin stununun evresine bir
ehitler ant (martyrion) yaparken, ayn zamanda kutsal ibadetle
rin yerine getirilebilecei bir katedral ya da bir dizi bazilika ina et
mek. ilecinin stunun evresine sekizgen biiminde bir ant, ile
ie koyularak, drt tane dikdrtgen biiminde kilise ina edip, t
mne ha biimini vermeyi kararlatrdlar. Sekizgen antn eni 26
metre oldu. Sekiz kenarn zerine, Korent balkl pembe mermer
den stunlar zerine oturtulmu byk kemerler vard. Ortada,
azizin zerinde yaad stunun kesme tatan temeli duracakt.
Drt bazilikann her birinin cephesi, drt ana yne bakacakt. Her
birinde geni bir merkezi net, ve ikier yan blme bulunacak, net
ler sekizgene alacakt. Dou bazilikas dierlerinden byktr ve
onlarn yedi sofasna karlk burada dokuz sofa vardr. Dahas,
dou bazilikas, yksek altarn arkasndaki geni merkezi apsise
ek olarak iki yannda daha kk apsisler bulunan bir sanc.tuay
ile biter. Anlalan litrjl bu bazilikada kutlanyor, teki bazili
ka haclarn tek balarna dua etmeleri ve dier dinsel ilemlerde
kullanlyordu.
Binalarn her blmne rahata girilebilmesi iin her yanda top
lam yirmiyedi giri bulunuyordu. Kemerli bir narteks iindeki drt
ana kap, allmn tersine batya deil gneye bakyordu. Dalk
arazinin konumu bunu gerektirmiti. Buna karlk mimar gelene
e uyarak altan douya yerletirmiti. Bylece ibadet edenler, diri
len sanm simgesi olan gndoumuna kar dua edeceklerdi.
165) Lassus, s. 129-37; Voge, Syrie. s. 141-53; H. C. Butler. American Archaelogical
Expedition to Syria (New York, 1903) s. 184 ve Princeton Archaelogical E x
pedition.. . s.281 ve Early Churches .. s. 100-5: M. Ecochard, Le sanctuaire de
Q'alat Seman. Bull. D'Etudes O rien tales VI, (am, 1937); D. Krencker, Die Wall
fahrtskirche des Simeon Stylites in Kai'at Siman, Abhandlungen der Preussischen
A k adem ie der W issenschaften (Berlin, 1939): H. W. Beyer. Der Syrische Kirchen
bau (Berlin. 1925) s. 281 et seq. Van Der Meer, s. 102-3, 171 St. Sim eon m anas
tr kalntlarnn gzel fotoraflarn yaym lad.
Geni zeminlerin renkli Bizans mozaikleriyle, duvarlarn parlak

renkli fresklerle kaplandn tahmin edebiliriz. Ancak, kemerlerin
evresinde ve kornilerin zerindeki mermerler stne ilenmi
motiflerde kendini gsteren dekoratif sanatn deerlendirilmesi
iin d gcne ihtiya yoktur. Burada Suriyeli heykeltra yap
rak biiminde ve geometrik motifler yapmtr. Erken Hristiyan
sanatnda ok grlen zakkum yapra ve asma motifleri burada
da tiziz bir dorulukla ve yaln bir gzellik anlayyla birok yer
de kullanlmtr.
Blge ok bakmsz kalm olmasna ramen, arkeolojik ve mi
mari adan ilgin zellikler ve binalarla doludur. Sra stunlar, alt
yaplar, st yaplar, ba tabanlar, saysz pencereler, d ssleme
ler, kk kiliseler, bir rahibe manastr, ikamet blgeleri, i yap
lar ve dier eyalarla olduka kozmopolit bir yerleim manzaras
sergiler. Kale Samanm gerek dou, gerek bat sanat ve mimarisi
ni kmsenmeyecek lde etkiledii kabul edilmekle birlikte, bu
etki henz yeterince deerlendirilmi deildir.166 Birok lkede g
rlen sanat eserleri, Sryani etkisinin ne kadar yayldn gsterir.
skenderiye-Babil (Eski Kahire) arasndaki eski l yolu zerinde
Vadi al Natrun vahasndaki Sryanilerin Meryem Ana Manastn ndaki167 baz ta oymalar, Aziz Simeon bazilikalarnn duvarla
rnda ve Suriyedeki erken Hristiyanlk dnemine ait kiliselerde
bulunanlarla ayn okulun eseridir. Vadi al Natrundaki benzerlik
konusunda rahata yle bir fikir yrtebiliriz: Sryani manastr
sanats karde monofizit bir lkeye rahata gelmi ve sanatsal
birikimi onlarn emrine vermitir. Erken Romanesk mimari ile
Sryani mimarisi arasndaki ba konusunda genellemeye gitmek
sakncal olmakla birlikte, baz paralellikler aka grlmektedir.
Gerekten de Sryani etkisi erken bir dnemde Avrupaya iki ka
naldan ulam grnyor. lk olarak Sryani tccarlar aracly
la ki bunlarn izlerine talya ve Galyadaki kaytlarda olduka sk
rastlanmaktadr.168 kinci olarak kuzey Afrika zerinden span
166) Butler, Eariy Chrches in Syria. s. 260-64'te Sryani sanat ve m im arisinin k ay
naklar ile etkileri konusunda ilgin ancak pek tem ellendirilm em i aklam alarda
bulunur.
167) Strzygowski, Art Chrelien de Syrie. s. 161-63, 173-78.
.
168) Butler, s. 264te daha erken b ir tarihten rnek veriyor. Buna gre F ransa'da Genay
yaknlarnda bulunan nc yzyldan kalm a iki dilde yazlm bir mezarta
kitabesinde. Kanatha'dan (Havran) gelm i Kawanat adl Bir Sryaninin gm l
d yazldr.
ya'ya; rnein aziz Simeon bazilikalarnda ve baz dier Syani ki

liselerinde de grlen prothesis (Aayi Rabbani ayinine hazrlk) ve
diaconicon (diyakonluk) gibi ayin gelenekleri halinde bu kanaldan
Vizigot kilisesine ulam ve benimsenmitir.
Bu gelenek sonunda ngilteredeki Silchester kilisesine kadar
uzanacaktr.169 Daha sonra, Hal Seferlerine katlan mimarlarn,
Sryani ta iiliinin etkisinde kaldn ve lkelerine dinsel mi
marinin gelimesinde rol oynayacak yeni fikirlerle dndn d
nebiliriz: nk bu etkinin izlerini askeri mimaride aka gr
mek mmkndr. ada bir gezgin olan Jules Leroy170, Vezelay,
Saint-Benoit sur-Loire a da Moissac kiliselerine aina olan Batl
gzn, Bizans kiliselerine nazaran Aziz Simeonda kendini daha
evinde hissettiini yazar.
Hristiyan Sryani ve Ortaa slam mimarisi arasnda ve ara
besk desenlerle ilgili olarak etki al verii konusuna gelince, bu
alanda burada saylamayacak kadar ok rnek vardr. Bir rnek
vermek gerekirse olaanst gzellikteki Mehatta frizlerini tarihle me konusunda, uzmanlar arasnda beinci yzyldan Emevi hane
danl (yedinci yzyl) dnemine kadar deien gr ayrlklar
bulunmas171 Hristiyan Syani sanat ile saf slami arabeskin ka
rakter ve nitelike ne kadar rttn gsterir.
Erken Sryani slubunun Aziz Simeondan ve l kentlerden
douya, Tur Abdine ve yukar Mezopotamya manastrlarna g
n izlemek ilgin olurdu. Fakat bu, blgede kaz yapmadan ya da
harabe halindeki onlarca binadan bazlarn en azndan ksmen
restore etmeden baarlacak bir i deildir. Byk Michael dahil
Yakubi patriklerinin ikametgh olan Mar Barauma manastr
169) Butler, ibid. Silchester ky ngiltere'nin H am pshire blgesinde Reading kentine

16 kilom etre mesafededir.
170) Moines et Monasteres du Prochet-Orient, s. 193.
171) J. Strzygovvski, L'ancient art chretien de Syrie adl eserinde bugn Berlin
M zesi'nde bulunan bu frizi ayrntl bir biim de incelem i ve fotoraflarn bas

mtr. B ir dantel gibi ilenm i iek, hayvan ve ku m otifleriyle rl friz, esiz bir
sanat eseridir. Frizde yer alan zakkum yapra ve zm salkm laryla ykl asma
ubuu tipik Hristiyan m otifleridir. Frizdeki hayvan ve ku ilemeleri, erken Kopt
d okum alarnda grdm z gzel rntleri hatrlatr. Kenar ilem eleri de.
arabesk olarak nitelenen trn en iyi rneklerinden biridir. Strzygowski, bu eser
de ran etkisi grrken (s.89, 94-97). Lassus. (Sanctuaries Chreliens. s. xxi) eserin
Emevi dnem inden kalma olduunu ve o dnem in dam gasn tadn savu n m ak
tadr. Sonu olarak hangi dnem e ait olursa olsun, bu friz Sryani sanatnn e
siz bir rneidir.
konusunda172 bir almadr, ancak arkeolojik temeli yoktur. H

ristiyan kkenli zengin mimari malzemenin bir blm yeniden
kullanlm, ancak Diyarbakrdaki Ulucaminin grkemli stun
lar, stun balklar ve frizlerinde olduu gibi Hristiyan kkenli
zengin mimari malzemenin bir blm yeniden kullanlrken, da
ha ziyade slam eserleri seilmitir. Diyarbakr Ulucami'deki173
grkemli stunlar, stun balklar ve frizler rneinde olduu gi
bi (.n.) Kuzey Suriyede, yalnz Cebel Saman ve Cebel Baria bl
gesinde altnc yzyln sonunda en az seksen manastr vardr.174
Tur Ahdin ve yukar Mezopotamya iin kesin bir say vermek
mmkn deildir. Ondokuzuncu yzyln son on ylnda,
Parrynin175 bahsettii yalnz dokuz manastrn kk ykntlar
kalmtr. Bunlardan ikisi zellikle kayda deer: Mar Barauma
manastrndan sonra uzun sre patriklerin kamet ettii Deyrlzafaran ve eyh Matta manastr. eyh Matta bir zamanlar dou
Mafryanlarnm ikametgah ve bir bilim ocayd.
Der el Zeferyan ya da Safran Manastn, ta duvarlarnn hafif
san renginden tr bu ad almsa da ta duvarlannm san ren
ginden tr Deyrlzafaran (Safran manastr) diye anlan manas
trn asl adn, imdiki yapnn kurucusu olan ve 793 ylnda Mar
din piskoposu olan Mar Hananayadan alr. Ancak Yakubiler bu
nun manastmn ikinci kez yapl olduunu, asl manastrn ok
daha eski olduu ve Mar Augin tarafndan kurulduunu ne srer
ler. Mar Auginin mezar hl, drdnc yzyldan kalma ehitlik
te bulunmaktadr. Manastr genel olarak Mar Augin ve Onikibin
ehitler Manastn176 olarak anlr. Kayda deer sayda keie sahip
172) H onigm ann. Le Couvent de Barauma et e Patriarcat Jacobite d'Antioche et de
Syrie (Louvain. 1954) .
173) Strzygowski, s. 143-45: M. van B erchem and J. Strzygoski, Amida (H eidelberg ve
Paris, 1910) s. 298 et seq.
174) Leroy, s. 194: Lassus'un Sanctuaries Chretiens de verdii haritalar.
175) Six Months, s. 139, 186, 198. 201. 215, 323. "Tapnanlar Da" anlam na gelen,
dinsel m erkezi Midyat olan T u r Abdin, batan beri Yakubi m anastr sistem inin
m erkezi olagelm itir. P. K rger. Das syrisch - monophysitische M chtum im Tur Abdin. s. 4'te tezinin konusu olan Kuartam in M anastr dnda (Araplar d n em in
de Dar l m er adn alacaktr), bu blgedeki 20 m anastrn adlarn verir. Onsekizinci yzyl gezginlerinden Niebuhr, rivayetlere dayanarak hepsi de harabe
halinde 70 m anastrdan sz eder. Leroy. s. 244'te. M ardin Yakubi bapiskoposuna
dayanarak, toplam 4 bin aile barndran 35 kadar kyden bahseder. Tur Abdin O r
ta Dou'nun 'Aynaroz'u addedilm ektedir.
176) Leroy. s. 246. M anastr ve iinde yaam hakknda en ayrntl bilgi Parry tarafn
dan verilir, s. 103-40. Blge gezgin ler iin bir ekim m erkezidir. Bkz. G ertrude L.
Bell, The Chrches and Monasteries o f Tur Abdin. (Londra. 1910).
ve kendine yeterli tek Yakubi manastrdr. Tatan yaplm kaln

ve yksek duvarlarla bir kale grnm veren manastr meyve
baheleriyle evrilidir. Tarih boyunca eitli ekler yapld iin bu
gnk grmn dzenli deildir. Dikdrtgen biiminde devasa
bir yapdr. Arkeolojik adan en ilgin yaps antik Mar Yakup ki
lisesi olup, muhtemelen drdnc yzylda ina edilmi ve mono
fizit eilimler tayan imparator Anastasius (491-518) tarafndan
sslendirilmitir. badethane sunan yer ald geleneksel pla
na gre yaplm, stunlar oyma balklarla zenginletirilmi, tm
yapnn evresi iekli frizlerle bezenmitir. Tek kubbesi ve birka
yan-kubbesi vardr. Pary, Syanilerin adetine gre patriklerin
oturur konumda ve yan yana geni hcrelere gmldn nakle
derken, 1892 ylnda byle sekiz hcre saydn anlatr.177 Zengin
ktphanesinden geri kalan hereyi, Birinci Dnya Savandan
sonra patrikhane Hums'a nakledilince buraya gtrlmtr. Ya
kubiler, ibadet vaktini duyurmak iin kullanlan tahtadan yaplm
sinandron yerine an almay benimsemi, sinandron gnmzde
yemek vaktini duyurmak iin kullanlmaya balamtr.
Antik bir yap olan Mar Mattay manastr Krtler tarafndan sis
tematik bir biimde taciz edilmi, sonradan restore edilmitir. Bu
nedenle eski yaplar byk lde deimi ve ilgin arkeolojik e
yalar yitibilmi olmaldr. Dalardan getirilen talar yerine Mu
sulda yaygn olan kaba, betondan yaplmtr. Ninova ve Musul
ovalarna bakan manastr, byk taraalar, binann muazzam bo
yutu, yapdaire ve sivri kemerleri, Bar Hebraeusun kemiklerinin
gml bulunduu antik kilisesi, d duvarlar, smaklar ve bah
eleriyle, iinde hibir manastr hayat yaanmamasna ve bir pis
kopos ile birka kei tarafndan yazlk sayfiye olarak kullanlma
zna ramen gezenleri etkiler. Zengin ktphanesi, ya Krtlerle sa
valarda yakld iin ya da alnp yabanclara satldndan bo
almtr. Parlak bir yaznsal gemiin yoksul simgeleri olan snr
l sayda elyazmalar, piskopos tarafndan skca korunmaktadr.
Sryani sanat dehas en mkemmel ifadesini klasik heykenden
ziyade ta duvar zerine heykel oymaclnda bulmutur, ancak
klasik heykel rnekleri de yok deildir. Sryani yi oban her za
man ksa kvrck saal gen bir figr olarak tasvir edilir. konlar
ve minyatrler de yaplmtr. Sryaniler hibir zaman ikonografi
177) Six M onths, s. 108.
aa olmamlar ve manastrlarnn yaz odalarnda (scriptoria)

rettikleri elyazmalarn tezyin etmeyi tercih etmilerdir. Bir biri
ardna gelen saldrlar ve karlan ymgnlar yznden Yakubi ma
nastrlarndaki paha biilmez yamlarla elyazmas yok olmutur.
Douda ve Batda korunmu olan elyazmas rnekleri, imdiye
kadar ihmal edilmi olan bu konuda sanat aratrmaclarna fikir
vermeye yetecektir. Jules Leroy, Vatikan ve Darulzafaranda yapt
son aratrmalardan sonra, antik Codex Rabulensis ve Ortaaa ait evangeliadan setii az sayda ama bu sanatn ana ka
rakterini gsterecek etkileyici minyatrleri kitap178halinde yaynla
mtr. Burada Sryani minyatrnn karakteri ve nitelii aka
grlmektedir.
1476 ylndan bu yana Floransadaki Laurentian koleksiyonun
da bulunan Codex Rabulensis, 586 ylnda, Aziz Simeon manast
rnn inasndan yaklak yz yl sonra ve Arap istilasndan yarm
yzyl nce, Rabbula adnda Zagbal Aziz John manastrna men
sup bir kei tarafndan yazlp minyatrle sslenmitir. lk ondrt
sayfasndaki gz kamatrc minyatr ve sslemeler, Sryanilerin
Asyal Hristiyan sanatnn en arpc rneklerinden birini, daha
da saf bir biimde gzler nne serer.179
Vatikanda bulunan Evangelion, 1220 ylnda Mar Mattay ma
nastrndan Bubarak adl bir manastr hattat tarafmdan kat ze
rine yazlm ve her hafta bir litrji iin yaplm elliiki minyatrle
sslenmitir. nsan figrleri bir lde Bizans etkisi tamakla bir
likte, canl renkleri, geometrik desenleri, sergiledii etnik zellikler,
kuma desenleri ve sanatnn izdii oriyantal eyalarla bu minya
trler, Badat ve Musul okullarnda retilen slam eserleriyle m
kemmel bir uyum iindedir. Ayn evangelionun imzasz bir kopya
s British Museumda bulunduundan, Mar Mattayda Dou eserle
rini oaltmak zere bir stdyo kurulmu olduu tahmin ediliyor.
te yandan hattat Dioscorus Theodorus tarafmdan 1222-1273
yllar arasnda tamamlanan elyazmas, etnik izgiler ve insan tas
virleri dnda tmyle Bizans sanatnn etkisini yanstr.
178) M oies et M onasteres du P ro ch et-O rie n t, s. 199-201, 231-32, 251.

179) Renkli fotoraflarla bezenm i lks bir basks Carlo C ecchelli. Giuseppe Furlani ve
M ario Salm i'nin yorum laryla birlikte yaym lanm tr: E va n gielia rii Syriaci, Vulgo
Rabbulae. in B ibliotheca M edicea - Laurentiana (Plut. I. 56) A dservati Ornam enta
Edenda N otisqu e tnstruenda (Oltun ve Lozan. 1959) . Buradaki alntlar Sryani
m inyatr sanatnn en parlak rnekleridir.
Sryani sanat bir baka ifadesini duvar resimlerine bulmu

ancak bunlardan ok az gnmze gelebilmitir. Yakubiler ile
Keldaniler arasnda birka kez el deitirmi olan Mar Behnam
manastrnda, manastr hayatnn tarihinde izler brakm nemli
kiilerin bir dizi aldan portresi vardr. Bunlar arasnda Aziz Ant
hony, Aziz Pachomius, Aziz Daniel ile Mar Mattay, Mar Behnam ve
kzkardei Azize Sarahin yer almaktadr. Antik bir kk kilise bu
Azizeye adanmtr. Bu portrelerle yan yana duran Musul Atabey
leri dnemine ait arabesk frizler, oymalar ve niler, Sryani ant
larna zg orijinal bir bileim sergiler.
Sryani sanatlar kk hacimlerde de becerilerini gster
mekle birlikte, temelde Sryani katks ta iilii ve mimari di
zayn ile snrl kalmtr. Sryanilerin kk hacimli ilerde daha
ziyade Kopt ve Ermeni komulanna gvendikleri grlyor. Ne var
ki Antakya Kasesi180 gibi byk bir eser, onlarn kk hacimler
deki baarlarnn esiz ve grkemli bir rneidir. Antakyada 1910
ylnda bir kuyu kazs srasnda Araplar tarafndan tesadfen bu
lunan arkeolojik adan nemli bu esiz gzellikteki obje, 1950 y
lnda Metropolitan Mzesi tarafndan satn alnm ve erken Ortaaa ait olduu belirlendikten sonra koruma altna alnmtr.
Kasenin tabandan kenara ykseklii yaklak 20 cm. olup, ap
da aa yukar ayndr. Asma dallan zm salkmlan, sepetler,
kular ve hayvanlar arasnda oturmu durumdaki oniki insan fi
grleriyle byk kase en st dzeyde bir sanat eseridir ve byk
bir ustalk ve ince bir beeniyi yanstr. nsan figrlerinin bedenle
ri ayn olmakla birlikte, her birinin ayn bir kiilii yanstan yz ifa
desi vardr. Her iki yandan da merkezi figr Hz. sa olup, biri gen
liini teki ergin sa Mesihi gsterir. teki on figrden her biri, is
kemlesine kaznm simgeden tannabilir. rnein Aziz Lukeun is
kemlesinde hayat ifadesi olan aa, Aziz Markm iskemlesinde Son
Yemekteki su testisi, Aziz Paul ile yz yze duran Aziz Peterinkinde anahtarlar grlr. teki figrler Aziz Jude, Aziz Kk James,
Aziz Byk James, Aziz Andre, Aziz Matthew ve Aziz Johndur.
180) G. A. Essen, The Great C halice o f A n tio c h (N ew York, 1933): J. J. Rorim er. The
A u th e n tic ity o f the C haiise o f A n tio ch , rep. from A rt and L itera tu re fo r B elie Da
Costa Grene, ed. Dorothy Miner (Princelon, 1954) s. 161-68; Bayard Dodge, 'The
C haiise o f An lioch ' in Bull. O f the N ea r East. III. (M ayis-Haziran. 1950): C. R.
M orev. The Antioch Chaiise' in Art Studies. Ill (1925) s. 73-80: J. Strzygow ski. A n
cient art ch retien de Syrie (Paris. 1936) s. 23 et seq.
sann oturduu platformun altnda, bir ekmek sepetinin zerinde

kanatlar ak duran bir Roma kartal, Roma imparatorluunun H
ristiyanln nimetlerinden yararlandnn ifadesidir. sann sa
yannda kafasn geriye evirmi ona bakan Kuzu yer alr. sa'nn
uzatt sa eli zerinde Beytllahm Yldz parlamaktadr. zm
taneleri uyumlu bir biimde geri kalan boluklar doldurmaktadr.
sann ba zerindeki bir gvercin Kutsal Ruhu temsil eder. Erken
Hristiyan sanatnda ok grlen tavan burada da bir zm salk
mn kemirmektedir. teki figrler bir kelebek, bir ekirge, iki ylan,
bir tabak iinde balk ve ekmek, tm bunlar evreleyen elliyedi gl
motifinden oluan bir kenarlk ve kase kenannn hemen altnda al
t keli bir yldzdr. Baz tarihiler ve arkeologlar benzer eserlerle
karlatrarak bu kasenin birinci yzyln son otuz ylna ait olabi
leceini ne srmse de, en yetkili uzmanlar Byk Antakya Kasesini drdnc ya da beinci yzyla tarihlendirmilerdir.
Syani Hristiyan uygarlnn, Roma imparatorluunun gerile
me ve k dneminde ykselmesi doal bir olayd. Bat, barbar
istilaclarnn topuklar altnda ezilirken, Suriye tarihinde bar
bir dnem yaanyordu. Sonradan mezhep kavgalarna yol aacak
teolojik tartmalar saymazsak, Suriye Doudan Batya ynelen
ticaret akmnn verimli meyvelerini topluyordu. Kuzey Suriyedeki
l Kentler bu ortamda ticaret merkezleri olarak dodu. Suriyeli
ler tpk Fenikeliler gibi ticaret ve uluslararas ilerdeki yetenekle
riyle nlyd. Antikitenin sonu ve Ortaan balangc, Avru
pann aksine Suriye iin manevi, maddi ve sanatsal kalknma d
nemi oldu. Arap imparatorluunun ykseliiyle tecrit edilen Suri
yenin zenginlik kayna olan ticareti de eridi. O zaman bile, Srya
ni sanats yaratcln Araplarn hizmetine sunarak bir baka
byk kltr ve yeni bir uygarln gelimesine katkda bulundu.181
181) Eisen. s. 15.
BLM III
NASTUR KLSES
12. KKENLER VE GELMES

Giri
Dou Syani kilisesi diye de bilinen Nasturi Kilisesi1bu ad Ortaada, 428 ylnda stanbul piskoposu olan Nestoriustan alm
tr. Bu kilisenin kkenleri, Nestoriustan ve ekmenik konsiller d
neminden de geriye gtrlebilir. Syani Hristiyanlnn tohum
lan Kudste Havariler anda atlmt. Sryani kilisesinin ilk pis
koposunun, Kutsal Kitapta sann kardei olarak tanmlanan ve
oniki havariden biri olarak Aziz Kk James diye bilinen havari
olduu da ne srlmtr. O erken dnemde, ilk Hristiyanlar he
nz evrensel apostolik kiliseyi sonunda bamsz birimlere ayran
milliyeti aynlk ve politik kartln penesine dmemilerdi. Be
inci yzylda piskopos Nestoriusun mahkm edilmesinden sonra,
dou Sryanileri bu bamsz birimlerden biri olarak ortaya ktlar
ve kendilerini Nasturi diyofizitizmi ile zdeletirdiler.
Dou Syanileri zel bir topluluk olarak, Roma ve Pers impa
ratorluklarnn Asyadaki oynak snr blgesinde yaam alanlarn
1) 'N asturi' szc, bu kilise m en su p lan asndan hibir olu m su zlu k tam am akla
birlikte, kilisenin ad olarak resm i ya da yar-resm i b elgelerde ancak 13. yzylda,
Nsibis m etropoliti M ar A bd-Ish (M or C abed-lsoc) 1298 yln d a The Orthodox Cre
ed o f the Nestorias' (Nasturilerin O rtodoks tikadl'n form le ettikten sonra ge
m eye balyor: G. P. Badger, The Nestorians and their Rituals. 2 c. (Londra, 1852),
s. 49-51. Abbasi dnem i Arap yazn n d a bu H ristiyanlar "Nastiriya" ya da "N asa li
ra" adyla kayda geiyor. Keldani ve Asuriu adlar da uzun zam an dr kullanlm akla
birlikte, Keldani szc bugn artk K atolik m ezh ebindekiler iin kullanlyor.
Asu rlu szc, 19. yzylda ngiliz An glikan kilisesi m isyonerlerinin gayretiyle
yaygn k ullan m a girm itir. A n glikan larn bu terim i yaym aktaki am ac. Nasturi ad
nn k ullan lm asn n neden olabilecei ayr bir m ezhep arm ndan kanm akt.
korudular. Bu blge bugn kabaca Trkiye, Irak ve rann snr

blgelerine tekabl eder. Ne var ki dini adan ilk drt yzylda ge
ni Sryani kilisesinin ayrlmaz bir paras olarak kaldlar. Bu ki
lisenin ilk piskoposlar ounlukla Yahudiydi, nk ilk Hristi
yanln mjdecileri de Yahudiydi. Zaman geip de Incili yayma
almalar teki uluslar ve rklar da etkilemeye balaynca, kili
sede Yahudi olmayan unsurlar ar basmaya balad. ster Roma
ister Bizanstan olsun Batdan Hristiyanla geenler, Yahudi pis
koposluk geleneini terkedip bamsz politikalar benimsemeye y
neldiler ve bu da Dou ile Bat arasnda ayrlda neden oldu. Bu
yneliin ilk sonucu piskoposluk merkezinin Antakyaya tanma
sdr. Bizansllar kendilerini Kudsteki Yahudi etkisinden kurtar
mak ve kilisenin ynetimini bir Grek kentine tamak istemilerdi.
Bylece Hristiyan kilisesi iinde, zamanla inananlarn yaamn
daha da etkileyecek olan Dou ve Bat arasndaki eilim farklar
ortaya kmaya balad. Bu ayrlk Asyada balangta, dine son
radan girenlerin, Yahudi unsurlarn stnlnden kurtulmasy
la sonuland.
Antakyadaki Ortodoks Hristiyanla gelince, dine sonradan gi
ren Yahudi olmayan unsurlar arasnda deiik eilimler bagsterdi. Antakyada balangta Grekler ile Sryaniler arasnda bir ya
knlk olmad iin iki ayr piskoposluk ortaya kt. Bu ayrlk
Sryanileri etkiledi ve onlar iki alt-gruba blndler: Bat Sryani
klnlann iine alan Syani Kilisesine kar, etkisi doudan Suri
ye, dou Anadolu, Krdistan, yukar Mezopotamya ve randa gide
rek artan Dou Sryani Kilisesi. Birincisi tamamen monofizit olup
daha sonra Yakubi Kilisesi olarak tannrken, kincisi diyofizitizme,
ya da birinci Efes ekmenik konsilinden (431) sonraki adyla Nasturilie yneldi ve Sryani yerine Asurlu adn benimsedi. Asur ya
da Dou Syani kilisesi paradoksal bir biimde, bir yandan Grek
dinsel otoritesinin tm izlerini ortadan kaldrmaya alrken, Grek
kkenli bir sapkn doktrinin ampiyonu olarak ortaya kt. Grek
litrjisi kullanan Antakyallann tersine, Asurlar ya da Nasturiler,
daha sonra Sryanice olarak bilinecek olan Aramice dilinin bir leh
esini konumaya ve antik litrjilerinde bu dili kullanmaya devam
ettiler. Pers imparatorluu topraklarndaki varlklar sayesinde,
Grek geleneklerinden ve Bizans saldrlarndan korunabildiler.
Greklerce amanszca kovalandklarndan, aradklar bar sma
n Bizansn yeminli dman randa buldular ve yeni frsatlar iin
gzlerini batdan ziyade douya evirdiler. Amerikan tarihindeki s

nr sakinleri gibi, manevi yaylmalar iin btn bir dnya nlerin
de duruyordu. Buna ek olarak sk manastr disiplini ve inanlar
n yaymak konusundaki sonsuz cokulan, Ortaada btn Asya
ktasnda kazandklan zaferleri aklayabilir. Bat iin inin ay ka
dar uzak olduu bir dnemde, misyonerlik faaliyetinin mealesini
randan Trkistan, in ve Hindistana kadar tadlar. Erken Or
taada Nasturi kilisesinin tm dnyada en yaygn kilise olduu
nu sylemek hi de abartl olmayacaktr. Nasturiler Asyada gz
kamatmc bir hzla ykselmiler, ge Ortaada ise etkileri ayn
hzla ortadan kalkmtr. Dnyalan ykselen slam denizinde bo
ulmu, ilk halifelerin aydnca hogrs yerini, yeni slmlatrl
m hanedanlarn iddetli fanatizmine brakm ve Nasturilerin
ans ebediyen kaybolmutur.
Nasturiler son iki yzylda yeniden kefedildikleri zaman kyle
ri, Krdistanda, Urumiye gl evresinde gvenli dalk blgede
kmelenmi durumdayd. Sayca azalm, mal ve servetleri tken
mek zere ve celahetleri afete dnmt. Yine de Hristiyanlk
tarihinde dine ballk ve bilim asndan en aydnlk dnemlerden
birinin temsilcisi olmulardr. Birbiri ardna gelen zulm dalgala
rna uramlardr yle ki yazarlarndan biri atalannn.ve kilisenin
tarihini ngilizce yazarken kitabna Death of a Nation2 (Bir Ulusun
lm) baln vermitir. Gerekten Nasturilerin sistemli biim
de yok edilmesi, bir bakma nkalann, Azteklerin ve Amerikan ta
rihinin en karanlk sayfalarnda yer alan Kzlderili kabilelerin or
tadan kaldrlmasna benzetilebilir. Bu genel izgiler erevesinde,
bu kilisenin zaferlerini ve ilelerini zetleyelim.
Bilgilerimizin ou ikinci elden gelmektedir ve unutmamak ge
rekir ki Nasturi kilisesi ile ilgili eserler, ya Katolik ya da Protestan
yazarlar tarafndan kaleme alnmtr ve bunlar da Nasturi kilise
sine ya ayrlk, mezhepi ve heretik ya da geri ve tarihe mlolmu bir kurum olarak yaklamlardr. Ne yazk ki modern reform
giriimleri baarszlkla sonulanm, Katoliklie ya da Protes
tanla gei Nasturilerin iine dt kmazdan tek k yolu
2) Abraham Yuhannun: bkz. bir sonraki dipnot. Nasturi tarihinin son dnemi. Joh n -J o
seph adl bir Nasturi akadem isyen taralndan " The Nestorians and th e ir M u s lim N e
ighbors. A S tu d y o l'Western In flu en ce on th e ir Relations (Princeton. 1961) balkl a
lm asnda incelenm itir. Ayrca bkz. R. Strolhann, "H euiiges O rien ich ris te n tu n
uncl S ch ick s a i des Assyi'er 'm Zeitschrifl hr Kirchegeschichte. LV (1936), 17-82.
olarak grnmtr. Genel olarak bu kiliseyi aratran yabanc

yazarlar ok az yaknlk ve anlay gstermilerdir. Kilisenin ken
di saflarndan ok az yazar kmtr.3 Yine de kilise babalar d
neminden kalan hayli saydaki eserde kilisenin erken tarihine ili
kin yararl blmler vardr ve bunlara dayanarak rnein Edesse
(Urfa) okulu ya da Ortaada Nasturi misyonerlerinin almala
rnn Hristiyanlk tarihindeki etkileri gibi konularda geree ya
kn bir tablo izilebilir. Ancak en eski kaynaklarda, Asur kilisesi
ni sonradan Yakubi adn alacak olan Sryani karde kilisesinden
ayrmak zor grnyor. Bu iki kilise antik ada ayn kaderi pay
lam en azndan ilk drtyz ylda ayn azizleri benimsemilerdir.
Ayn litrjiyi ve ayn Sryani dilinde yazlm kutsal kitab kullan
mlardr. Nasturilerin tecrit hali sonraki alarda gittike derin
lemi, kayt ve ariv malzemesi yokluundan tr tarihleri ka
ranla gmlrken, Nasturi toplumu, Batl misyonerlerin al
malar srasnda kaza eseri artc bir biimde kefedilene kadar
unutulmutur.
Asya Hristiyanl tarihindeki yerlerini akla kavuturmak
iin epey aratrma yaplmsa da,4 Nasturi kiliseninin ilk kaynak
larndan balayarak gnmze kadar gelen kapsaml bir tarihi h
l yazlmay beklemektedir. nmzdeki sayfalarda mevcut kay
naklardan ve ikincil malzemeden yararlanarak bu tarihin zetini
sunmak iin mtevaz bir giriimde bulunacaz.
.
3) Kilisenin kendi iinden kan tarih alm alarnn en bilinenleri unlardr; W. C. Emhardt and George M. Lam sa. The Oldest Christian People - A B rie f A ccount o f the
History and Traditions o f the Assyrian People and the Fatefui History o f the Nestorian Church (New York, 1926): Abraham Yuhannun. The Death o f a Nation or The Ever
Persecuted Nestorians o r Assyrian Chrstians (New York. 1916).
4) Balca Kaynaklar: W. F. Adeney, The Greek and Eastern Churches. (Edinbourg.
1908); D. Atlwater, The Christian Chrcehs o f the East. c. (M ilwaukee, 1947): G. P.
Badger, The Nestorians and their Rituais. 2 c. (Londra. 1852): F. C. Burkitt, Early
Christianity (Londra, 1904); C. E. Couling, The Luminous Reiigion-A Study ofN esloria Christianity in China with a Transiation o f the Inscriptions upon the Nestorian
Tablet (Londra. 1925); R. Etteldorf, The Cathoiic Church in the Middle East (New
York. 1950): J. Goster. The Church o f the T'ang Dynasty (Londra. 1939): R. Janin, Les
egiises orientales et esrites orientaux (Paris, 1926); B. J. Kidd. The Churches o f Eas
tern Christendoni (Londra 1927): J. Labourt. Le christianisme dans i'empire perse so
us la dvnastie sassanide. 224-632 A. D. (Paris 1904): J. Leroy, Moines et nionasteres
de Proche-Orient (Paris 1955): J. Stewarl, Nestorian Missionarv Enterprise-The Strov
o f a Church on Fire (Edinburgh. 1928): W. A. W igram. An Introduction lo the Hislory
o f the Assvrian Church o r the Church ol the Sassanid Empire. 100-640 A.D. (Lond
ra 1910): A. C. Moule. Chrstians in China belore the Year 1550 (Londra 1930).
Efsaneler a
Asur ya da Sryani geleneklerine gre Sryani Hristiyanlnn
kuruluu havariler dnemine dayanr. Hatta bazlar Edessamn
(Urfa) Hristiyanlatrlmasnm Hz. sann salnda gerekletii
ni bile iddia ederler. Sonu olarak Nasturiler kendilerini Asur k
kenine balayan efsane tretmilerdir: mneccim ve onlarn
yeni domu say ziyaretleri, Edessal Kral Abgar yks ve Ha
vari Aziz Thomasm ileri.
Nasturiler, mneccim Aramice konutuu iin bunlarn yal
nzca Edessa krallndan gelmi olabileceine inanrlar. Nasturi
grne gre, douda Partlar ve batda Roma gibi iki byk im
paratorluk arasnda skm teki kk krallk ve prensliklerin
tersine, yalnz Edessa krall zerkliini ve dilini koruyabilmiti.
Asurlular tarihlerine ok daha renkli bir sayfa eklemitir. Buna g
re Zerdt .. yedinci yzylda tek bana bir maaraya ekilince,
yalnz Hristiyanlk dininde bulunabilecek kutsal yasalar, ilkeler ve
ahlk retisine ilikin bir vizyon grmt. Rivayete gre Zerdt
bu vahiy srasnda, kendi ruhban kastndan birka mneccimin
kutsal n rehberliiyle tm dnyaya hkmetmeye yetkili Byk
Olana ilerlediini grmtr.
Aramice konuan Yahudiler esaret dneminde Zerdtn viz
yonunu, Yahudi kral olarak dnyaya hkmedecek Mesihin gelii
olarak yorumlamlard. Ancak Asur geleneine gre bu mnec
cimlerin says deil onikiydi ve drder kiilik gruba ayrl
mlard. Birincisi altn tayan gruptu. Bu grupta Artiban olu Arvandid, Satros olu Hormsed, Gonapar olu Cosnasap ve Maros
olu Arak yer alyordu. Mr (kokulu bir eit sar sakz) tayan
ikinci grupta Warzod olu Zarandar, Kesro olu Akreho, Kolite o
lu Arbakest ve eron olu Atonkakodan bulunuyordu. Tts
tayan nc grup Kohram olu Mahros, Kaan olu Akero,
Baldan olu Saldak ve Bildad olu Merodaktan oluuyordu. kin
ci nl efsane Hz. sa ile mektuplaan Edessa Kral V. Kara (Ukkoma ya da Uama) Abgar efsanesidir. Tarihen doruluu kuku
lu olmakla birlikte, Abgar yks en eski Hristiyan yaznna gir
dii iin bu sayfalarda yer almas doru olur. Rivayete gre Abgar
Filistinde Eleutheropolis kentinin Romal valisi Sabinusa bir eli
lik heyeti gnderir. Eli Mariyab ve amagram ve Yazc Hannan
diye bilinen bir ktipten oluan Urfa heyeti, dnte Kudsten ge
erken, hastalar iyiletiren yeni bir peygamberin varln renir

ler. Akllarna ilk gelen bu peygamberin czzam hastalna yaka
lanm kral tedavi edebilecei oldu ve krala mjdeyi verdiler.
Edessa ile Kuds arasnda Roma topraklan yolunu kesmese Abgar
Kduse kendisi gidecektir. Hannan zel elisi olarak Hz. saya
hitaben yazlm bir mektupla Kudse gndererek, onu kendisini
tedavi etmek ve yeni dini yaymak zere krallna davet eder. Bu
apokrif mektup ve sann yant, Greke olarak drdnc yzylda
Kayseri piskoposu olan Eusebius ve Sryanice olarak yine dr
dnc yzyln sonlarna doru anonim bir yazar tarafndan kale
me alman Addai Doktrinleri (Doctrins o f Addai) balkl kitapta ay
nen aktarlmtr. Bu yk btn Hristiyanlk aleminde ylesine
n kazanmtr ki yalnz Greke ve Sryanice5 deil Latince, Erme
nice ve Arapa versiyonlar da bulunmutur.
Bu iki mektubun Eusebiusun Kilise Tarihinde (Ecclesiastical
History) alntlad daha az ssl ama anlalr metinlerini aktar
mak istiyoruz. lk olarak Topar Abgarm saya yazd ve kurye
Ananias eliyle Kudse gnderdii mektubu metnini grelim:
Topar Abgar Uamadan Kuds blgesinde ortaya kan yi
.Kurtarcya selm olsun. Sizi ve illar, otlar olmadan insanlar na
sl iyiletirdiinizi duydum. Anlatlanlara gre grmeyen gzleri g
rr, yrmeyen bacaklar yrr yapyor, czamllar temizliyor, k
t ruhlar ve cinleri kovuyor, uzun zamandr hastalktan nleyenle
ri iyiletiriyor ve lleri diriltiyormusunuz. Sizin hakknzda tm
bunlar iitince iki eyden biri olabileceinizi dndm; ya siz
Tanrsnz ve gkyznden bunlar yapmak iin indiniz ya da bu
eyleri yapan Tanrnn olusunuz. Bu nedenle yardmma koarak
beni ektiim dertten kurtarmanz istirham ediyorum. Ayrca, Yahudilerin sizinle alay ettiklerini ve size ktlk yapmak istedikleri
ni de duydum. Benim ok kk ve kutsal bir kentim var ki ikimi
ze de yeter.
5) B ritish M useum 'daki beinci yzyl elyazm as 1864'te. altnc yzyl elyazm asda
1876'da bulunm utur. Birincisi eksik. kincisi tam dr ve her ikisi de Grekesinden
daha ayrntl olarak yazlm tr. W. Cureton, A n cie n I Syriac D o cu m e n ts Relative to
the Earliest E stablishm ent o f C h ris tia ity in Edessa and the N e ig h b o u rin g C o u n tri
es from the Year a fter O r L o rd s A scen sion to the B eg in n in g o f the F o rth C e n lu rv
(Londra 1963: lm nden sonra W. Wright taralndan yaynland): G. Phillips. D o c t
rin e o f Addai teh A p ostle (Londra. 1876): L. J. Tixeront, Les origin es de I 'egiise
d Edesse et la leende d A b g a r (Paris. 1888): J. Quasten. P a tro lo gv 2 c. (Utrecht ve
Brksel. 1951-53). 1. 140-3, kapsam l bir bibliyografya ile birlikle, (s. 143).
Mesihten Topar Agbara kurye Ananias ile gnderilen cevap:

Kutlu olsun size ki beni grmeden bana inandnz, nk benim
le ilgili olarak beni grenlerin bana inanmayaca, beni grmeyen
lerin bana inanaca ve yaayacaklar yazlmtr. imdi bana yaz
dklarnzla ilgili olarak unu sylemem gerekir. lk olarak buraya
gnderilme nedenim olan tm ileri tamamlayp, ondan sonra be
ni gnderenin yanna karlmalym. Yukar alndm zaman, sizi
iyiletirmek, size ve yannzdakilere hayat vermek zere mritle
rimden birini size gndereceim.
Doctrine o f Addafye gre Hannan Kudsteyken sann doas
t zellikler yanstan bir portresini yapm ve bu portre kral tara
fndan sarayn eref kesine konmutur. Bu portrenin daha son
ra Mslmanlar tarafndan Urfann zapt srasnda ele geirildii
ve ar bir fidye ve Mslman esirlerin serbest braklmas karl
nda Bizans imparatoruna geri verildii sylenir.6 Portre muhte
melen drdnc hal seferine kadar orada kaldktan sonra Ba
tya gemi ve sonra kaybolmutur.
sann armha gerilii ve ge ykseliinden sonra, krala ver
dii sz havarileri tarafndan yerine getirildi. Yetmiiki seilmiten
biri olan Addaiyi Edessaya gnderdiler. Orada Urfa Yahudilerinden Tobias olu Tobiasm yannda kald ve kral iyiletirdi. Ardn
dan kral, Aggai adl bir kuyumcu ve Palut adl biri dahil olmak
zere btn tebasm vaftiz etti. Addai lm deinde Aggaiyi ar
dl olarak kutsad. Ancak yeni kral Manunun yeniden putperest
lie dnmesi zerine ikinci piskopos ldrld ve Antakya pisko
posu Serapion, Palutu Urfa piskoposu olarak atayana kadar yeri
bo kald. Havarilerin ardllk zincirinde kesintiye yol amamak
iin Nasturiler Serapionun da Roma piskoposu Zefinirus tarafn
dan kutsandn, onun da papalk tacn bizzat Aziz Peterin elin
den alndn savunurlar.
Bu efsanenin doruluu birka anakronizm nedeniyle kukulu
dur. Antakyal Serapionun 190 ylndan yaklak 211 ylma kadar
grev yapt bilinmektedir. Bu nedenle 202 ylnda papalk taht
na oturan ve 218e kadar hkm sren Zefirinus tarafndan atan
m olamaz. Ayrca Zefirinusun Aziz Peter ile dorudan ilikisi de
6) Bir Hristiyan Arap yazar olan Tikritli Abu Nar Y ahva b. Jarir. eserinde bu portreyi
.S. 1058 ylnda Avasofya kilisesinde grd yazyor. Bkz. Graf. Christliche A ra
bische Ut,. 11. s.259-60.
271
yalnzca bir mittir. Leclercq,7 metin eletirisi ve i eletiri yntem

leriyle yapt almalar sonunda, bu mektuplarda kullanlan di
lin kutsal kitaplardan deil, ikinci yzyln ikinci yarsnda Tatian
tarafndan derlenen Diatessarondan alnd sonucuna varmtr.
Bu nedenle, daha eski bir gelenee dayanmalar mmkn olmak
la birlikte nc yzyldan nce yazlm olamazlar. Modern Nasturiler mektuplarn doruluundan hi phe etmemiler ve onla
ra duyduklar saygy, baz durumlarda Sryani litrjisi iinde
anarak gstermeye devam etmilerdir. ok uzak lkelerdeki Nasturiler de ayn inantadr ve Curetonun naklettiine gre saya ait
olduu ne srlen mektup hastalklara kar bir tlsm olarak ge
en yzyla kadar ngilterede evlerin duvarlarna aslmaktayd.
Bu efsanelerin ncs, apokrif Havari Aziz Thomasn leridir (Acts o f St. Thomas the Apostle) ve daha ileride gney Hin
distandaki Mar Torna kilisesi bahsinde ele alnacaktr. Burada,
Masturiler iin geerliliini koruyan bir gelenei kaydetmek yeterli
olacaktr. Buna gre, havari ehit edildikten sonra kemikleri Me
zopotamyaya nakledilmi ve Asur topraklarna gmlmtr.
Bu efsanelerin doruluk derecesi ne olursa olsun, hepsinden
karlacak hisse, Asur Hristiyanlnn antikitenin derinliklerine
kk salddr. V. Abgarm .S. birinci yzyln ortalarnda Hristi
yan olduu varsaymn kabul etmek g olmakla birlikte, VIII. Abgarn (176-213) Hristiyan olduu, sarayn ziyaret eden Sextus
Julius Africanusun tanklndan biliyoruz.8 Urfanm 216 ylnda
Romallar tarafmdan fethetmesiyle IX. Abgarm saltanat ksa sr
m ve Edessa ile Hristiyanln ana merkezi olan Kuds arasn
da yeni iletiim kanallar almtr.
Dahas Asurlular Aramice konuan Samilerdi ve dolaysyla Kut
sal Kentteki Yahudi kadeleriyle aralarnda bir rk ve dil engeli
yoktu. Bu arada, .. birinci yzylda Mitraizm ile kaynaan Zerdtilik gibi dou dinleriyle olan ainalklar onlara Hristiyan d
ncesinin kaynandaki baz temel dnce ve retilere paralel
kavramlar kazandrmt. eytan yok edip ge ykselen Mitrann
tanrs ve Babillilerin haksz yere ldrlp muzaffer olarak yeni
den dirilen Marduka tapnmalar sann armha gerilmesine ve
yeniden dirilmesine paralel temalardr. Ayrca, mucizevi doum d
ncesi Mezopotamya kltlerine yabanc deildi. Vaftiz ve arnma,
7) La Leende d'Abger'in Diet, a' Arc. Cherl. et de Lilurgie.
8) Burkilt. s. 26 v devam : Forlescue. s. 32.
Mitra rahipleri tarafndan da uygulanrd ve bunlar inananlar iin

ekmek, su ve arap kutsarlard. Mitraizmin yksek ahlk yasas,
sann retilerinden pek aa kalmaz. ki dinin ayinleri arasn
daki benzerlikler o kadar arpcyd ki, Tertullian gibi byk bir ki
lise babas, Mitraizmin insanl gnaha gtrmek iin yaratlm,
gerek imann eytanca bir taklidi olduunu savunmak zorunda
kalmt.9 Roma boyunduruu altnda yaayan uluslarn sosyal
durumlarna karlk, ezilen insanlara bir umut ve tanrsnn ba
baln getiren Hristiyan retisinin kurtarc karakterini gz
nne alrsak, yeni dinin Edessallann kalbine nasl kolayca girdi
ini anlayabiliriz.
Tarihsel Kkenler
Dou Syani ya da Asur ve daha sonra Nasturi10kilisesinin ta
rihsel kkenleri de efsaneleri kadar byleyicidir. Zaman iinde iz
brakan Kilise Babalanmn eserlerinde bunlara ska rastlarz. Tatiam ile Rabbula arasnda, ilk Edessa piskoposlar ve azizleri ile
parlayan onlarca yl vardr. Diatessarondan Peittaya, Sryani
kutsal kitabnn nasl btn kuaklar iin formle edilmi olduu
nu grrz. Nusaybin ve Edessa okullar, Hristiyanl Osrohone
ve randa yayan ncler iin iman siperleri ve manevi snaklar
olmutu.
.
.
Sryani babalarnn Asyann bu uzak diyarlarnda zulm g
rp zafer kazandklar dnem, Batda, belirleyici hareket olan ekmenik konsiller ama denk der. Ancak, Dounun 431 Efes
Konsilinden nce bu hareketle ilgilenip ilgilenmediini, hatta far
knda olup olmadn kestirmek gtr. Gerekten de, Dou ile
Bat, Sryani ile Grek, Semitik ile Bizans, Diyofizit ile Monofizit,
Nasturi ile Ortodoks arasndaki ayrm izgisi ilk olarak Efeste g
rlr. O tarihe kadar Dou ve Bat Sryanileri ilikilerini hi kes
memi, karlkl sorumluluklarn kardelik duygusu iinde tered
dtsz yerine getirmilerdi.
9) L. Patterson. M ith ra ism and C h ristia n ty (1912; A. d'Ales, 'M ith ra ism e et ch ris tia n is
m e ' in Revue pratique dapologetique. III, s. 462-9, 519-28; H.Le Clercq, M an u el
d 'a rch eologie ch rtien n e (Paris 1907). s. 126-8: F. Cumont, Textes et m o n u m en ts fi
g u re s relatifs a u x m ystres de M ith ra . 2 c. (Brksel. 1896-9); E m hardt ve Lassa, s.
38-9.
10) Kilisenin resmi ad Dou Kilisesi'dir ki bu O rtaa Arap kaynaklarna Nastiriva ya
da Nasatira diye gem itir, (bkz. 1. dipnot).
Bu belirsiz balang dneminden kalan unutulmayacak isim

ler arasda, znik-ncesi dnemde Bardaisan11 ve Tatiann adlar
na rastlyoruz. Soylu bir aileden gelen Bardaisan 154 ylnda do
mu ve Kral VIII. Abgar ile birlikte eitim gmmtr. nl bir ya
zar ve Sryani felsefesinin gerek bir temsilcisidir. Hristiyanl
kabul ettikten sonra, Edessa piskoposu Histasp tarafndan 179 y
lnda diyakon olarak atanmtr. Fakat sonradan metafizik ve astonomi konularnda polemiklere girince, Edessann Romallar ta
rafndan fethedildii 216 ylnda piskopos Akay tarafndan sapkn
lk nedeniyle aforoz edilmi ve komu Ermenistana kamak zo
runda kalmtr. Baz yazarlar onun dualist gnostik ve Valenti nusun ardl olduuna inanr.12
Eusebius onun sonradan Valentinianlara kar ktn ancak
eski sapknln pisliklerini tamamen temizleyemediini ne s
rer. Bardaisan, oriyantal bir astrolojik kadercilik doktrini13gelitir
mitir. sann gvdesinin yalnzca bir hayalet olduunu ne sr
m ve yeniden dirili dncesini reddetmitir. Byk bir yazn
sal yetenee sahip olan Bardaisan, aralarnda gl Dialogue with
Antonius Concerning Fate (Antonius ile Kader zerine Diyalog) bu
lunan ok sayda nemli eser yazmtr ve Sryanice yazma ve in
celeme sanatnn (hymnology) babas kabul edilmelidir. lhileri
kendi doktrinleri dorultusunda yazlm olmakla birlikte, gzel
likleriyle yzlerce yl akllarda kalmtr. Apokrif Havari Aziz Thomasn leri14 adl eserin onun etkisindeki evrelerce yazld sy
lenir. Zaman zaman Gnostiklerin sonuncusu olarak tanmlanan
Bardaisan 222 ylnda ldnde, ardnda Syani edebiyatn ve
felsefesini yeniden canlandran bir okul brakmtr.
Bardaisann bir ada da, onun gibi Syani edebiyatna b
yk katkda bulunan ve onun gibi sapknlkla itham edilen Tatiandr. Asurlu putperest bir ailenin olu olan Tatian, .S. 150 y
lndan sonra Romaya gitmi ve 165 ylndan nce Hristiyanl
semitir.
1 1) B ardaisanm tam biyografisi Antakya Yakubi patrii M ichael the Syrian (1 166-99)
tarafndan nl Syriac C h ro n icle adl eserinde verilm itir. Bkz. Burkitt 'Bardaisan
and h is D isciples in Early Eastern Christianity, s. 153-92.
12) rnein Fortescue, s. 34.
13) Bkz. 'Bardesanes' m addesi. F. L. Cross. O xford D ictionary' o f the C hristian C h u rch
(Oxford, 1957).
14) nc yzylda yazlan A cta Thom ae. erken H ristiyanln en gzel lhilerinden
bazlarn bir aray aelirm itir. rnein "Ruhun lahisi'.
ehit Justinin rencisi olmu ve byk bir retmen ve Hris

tiyanlk savunucusu olarak Justinin lmnden sonra onun yeri
ni almtr. Daha sonra Valentinus ve gnostiklerin bysne kap
lnca Roma da itibarn kaybetmitir. Enkratitler (Perhizciler) ola
rak bilinen yeni bir gnostik mezhebin temellerini atmtr. Buna
gre evlilik, et ve alkoll ikiler haramd. Enkratitler, Aayi Rabba
ni ayininde arap yerine su ya da st kullanmalaryla tannmlar
d. Romada dinsel otoritelerin kendisine kar artan kukular
karsnda Edessaya ekilmek zorunda kald ve burada hemehri
leri tarafndan byk bir dnr olarak karland. Greke kale
me ald Greklere Syleve (Oration to the Greeks) bir yandan H
ristiyan safln savunurken, bir yandan Grek uygarln yerden
yere vurmu, bu uygarln temellerinin sann retileriyle uyumadn savunmutur. Asl nn, bata uyum anlamna gelen
Diatessaron adl eseri olmak zere Sryani dinsel yaznna yapt
katklara borludur. Drt Incilden derleyerek sann hayatn ka
leme ald ve deyim yerindeyse tutarl, uyumlu bir yk oluturdu.
O tarihe kadar Sryaniler, Sryanice yazlm Yeni Ahit metinleri
nin tamamna sahip deildi. Bylece Diatessaron kiliselerde Sr
yanilerin meru kutsal kitab olarak kabul edildi.
Bu dzensizlii gren piskopos Palut tepki gstererek, drt ncilin ayr ayr Sryanice bir versiyonunu (Evanelion da-M epharreshe) kartt ama bu pek benimsenmedi ve halk Diatessaronu
kullanmaya devam etti. Drt ncilin ayr ayr evirisi ve Diatessaronun yerini alacak ncilin Sryanice nihai versiyonunu dzenle
mek ii beinci yzylda piskopos Rabulaya dt. Bu dzenleme
ye Sryanicede basit, yaln anlamna gelen Peitta ad verildi.
Bu dzenleme Antakya geleneine uygun olarak bugn de geerli
olan ncil metinleri ile Aziz Peterin Birinci Mektubunu, Aziz
Johnun Birinci Mektubunu, Aziz Jamesin Birinci Mektubunu ve
Aziz Paulun leri ve Mektuplanm ieriyor, daha nemsiz drt Ka
tolik mektup ile Vahiy Kitabn15 darda brakyordu.
Urfa Piskoposu Rabbula (421 -35) Syani bykleri arasnda Orto
doksluun en hararetli savunucularndan biriydi. Diatessaron yerine
Peittanm kabul edilmesi onun Syani ve Asur Hristiyanlna en
byk katks olmakla birlikte, Rabulla kilisenin yeniden rgtlenme
sinde de nemli bir rol oynamtr. Kararl bir ortodoks olarak, Nastu
ri dzensizliklerine ve yeniliklerine muhalefetini mr boyu srdr
mtr. Kendi adyla anlan yasalar, bata evlenme olmak zere top
lum dzenini kontrol altna almay amalayan ayrntl ve zengin bir

kurallar dizisi oluturur. Bunlar beinci yzyln balarnda Mezopo
tamya kilisesinin ve toplumunun gerek bir portresini izer.
Burkitt, orijinal metinden alntlar yaparak bu kurallarn ayrn
tl bir analizini yapmtr.16 Sonu olarak, Sryanice konuan bir
kilise nderi olduu halde, Rabbula, Bat Ortodoksluunun reti
lerini ve Grek dinsel felsefesini dile getirmitir. Ksa sre sonra or
taya kacak Dou - Bat Sryani ayrmnn tohumlan onun zama
nnda ekilmi, fakat kesin kopu onun unortodoks ardl bas d
neminde gereklemitir.
Nasturilik tartmasnn ayrntlanna girmeden nce, Dou H
ristiyanlnn gelimesini anlamak iin Tatian ile Rabbula arasn
daki dnemin nemli olaylarn gzden geirmek gerekir. Hristi
yan kltrnn ve ortodoks dinsel dncesinin geleneksel mer
kezleri olan skenderiye, Roma, stanbul ve Antakyann yan sra,
douda Edessa, Syani dinbilimi ve edebiyatnn merkezi olarak
sivrilmeye balamt. Nusaybin .S. 363 ylnda Perslerin eline ge
ince, nde gelen dn adamlar Edessaya gittiler. Bunlarn iin
de en ileri geleni, dindarl, bilginlii, sarslmaz Ortodoksluu ve
Sryani dinsel yaznna muazzam katklar nedeniyle Byk ady
la anlan Aziz Sryani Efraimdir (y. 306-73). Nusaybinde, Hristi
yanl bazan tartma konusu olan bir aileden dnyaya gelmi,
kei olmu ve rivayete gre znik piskoposu olan manevi babas
James ile bir sre znikte yaamtr. Ariusuluun ylmaz bir
dman olmu, Edessa ve baka yerlerde onunla savamtr. Ba
z kaynaklarda Msrdaki l Babalarn ve Kayseride Aziz Byk
Basili ziyaret ettii belirtilirse de bu kukuludur. Sryanice yazd
eserler dinsel bilgi asndan ant niteliindedir. Kutsal Kitap ile
ilgili aklayc eletiri ve yorum, ilecilik ve lhi yazma ve incele
me bilimi balca alma alanlardr. Sryani edebiyatnn gerek
babas olduu bile ileri srlebilir. Eserlerinden bazlar ok erken
tarihlerde Greke, Ermenice ve hatta Arapaya evrilmitir.17
15) Alnmayan mektuplar, Petrus'un ikinci. YuhannaTn ikinci ve nc ve Jude'un m ek
tuplardr. Burkitt. s. 39-78: W. Wright. Short History o f Syriac Literature (Londra
1894), s. 3-13. 47-9.
16} Burkitl, s. 143-52. Rabula Y asalarnn tam ad 'lkede Yaayan Papazlara ve na
nanlara Em irler ve Uyanlar'dr.
17) Aziz. Ephraem, Sina dandaki St. Catherine m anastrnda yaayan Arapa konu
an rahipler taralndan ok sevilirdi. 1950 ylnda burada yaplan aratrm a sonun
da. ilerinde Ephraem 'den aln tlar bulunan 40 kadar Arapa elyazm as m ikrofilm e
alnm tr. Bunlarn listesi iin Bkz. Aliva. Arabic Mss. o f Ml. Sinai, s. 86.
Edessa ve Antakya beinci yzyln balarna kadar znik karar

lanna uymakla birlikte, Edessa yava yava Sryani geleneinin
kalesi haline gelirken. Antakya giderek Helenleiyordu. Gerekten
431 ylndaki birinci Efes konsiline kadar dou Hristiyanlnn bu
iki byk merkezi arasnda doktrin sorunlannda ak bir ayrlk
belirtisi yoktu. Edessadan ok uzakta grnen stanbul piskoposu
Nestoriusun bakentte sahneye kmas, Dou ile Bat Syanilerinin yollarnn ayrlmasna neden oldu. Nestorius aslen Antakyal
bir kei ve Mopsuestal Theodoreun rencisiydi. Etkileyici vaaz
lar ve kutsal litrjiyi ok gzel bir sesle okumasyla n kazanm
t. Sonunda mparator II. Theodosius stanbul piskoposluu iin
onda karar kld. Gelecein neler getireceini ve kendi ann en
byk sapkn olarak tannacan bilemeyen Antakyal, byk bir
evkle yeni grevine balad ve bakenti sapkn akmlardan ve sap
knlardan temizlemeye giriti. Nestoriusun Antakyadan birlikte
getirdii Anastasius adl bir keiin, bir vaaz srasnda Hz. Meryem
iin Theotokos (Tanrsnn annesi) deyiminin kullanlamayacan
ne srmesi zerine, Hristiyan alemini zaten beinci yzylda ra
hatsz etmi olan kristolojik tartmalar yeniden patlak verdi. Ra
hatsz olan Rumlar bu varsym sorguladlar ama Nestorius ada
mn savundu. Onu savunurken, Meryemden domu insan
sann, iindeki Tanryla ilikileri zerinde ayrntl olarak durdu.
Bu onu tamamen unortodoks olan iki kiilik iddiasna gtrd: Bir
yandan gnahsz, mkemmel ve bedenen Meryemin olu olan sa.
te yandan ayn bedenin iindeki Tanrnn kutsal kelm ya da lo
gos. Bylece sann kaynak deil fakat ayr iki doas olduu yo
lundaki tez, belki de bilinsizce fakat gl bir biimde ortaya k
m oldu. O tarihte Ortodoksluun kalesi skenderiye idi ve bura
daki kilisenin banda herhalde o tarihteki en bilgili, yetenekli ve
beceri sahibi lider olan Cyril bulunuyordu. Hem skenderiye hem
Romada toplanan sinodlar 430 ylnda yeni sapknla kar karar
aldlar ve Nestorius grevden uzaklatrld. mparator ertesi yl
Efeste bir ekmenik konsil toplayarak bu ikilemden bir k yolu
arad. skenderiye, Roma, Kuds, Selnik ve Efesten gelen gl
heyetlerin katlmyla 198 piskopos Cyrilin bakanlnda topland.
Nestorius da onalt piskoposla birlikte ve Candidian adnda bir im
paratorluk grevlisinin komutasndaki silhl muhafzlarn eliin
de Efese geldi. Antakyal John ve yardmc piskoposlar yolda ge
ciktiler. John da Cyrile bir haberciyle kendi heyetini beklemeden
konsili balatmas iin mesaj gnderdi. Johnun Nestoriusa kiisel

sempatisini bilen Cyril, onu arkadana kar zor duruma dmek
ten kurtarmak iin konsil iinin biran nce bitirilmesine karar ver
di. Nestorius konsil nne kmay reddedince mahkum edilip, afaroz edilerek grevden alnd. Bu arada o kart grl krk pis
koposla kendi evinde yapt bir sinod toplantsnda Cyril ile teki
piskoposlara kar ayn ynde bir karar kartt. John ve 30 pisko
posu daha sonra Efese geldiler ve kukusuz canlarm skacak bu
kararlarla karlatlar. Ancak sonunda John, Cyrilin yannda saf
tutmas gerektiine ikna edildi. Rakip gruplar arasnda bar sa
lamay baaramayan II. Theodosius ile kzkardei Pulcheria, konsil
kararlarn kabul etmek zorunda kaldlar. Cyrilin skenderiyeye
dnmesine izin verildi. Nestorius Libya vahalarna srgn edildi ve
yerine stanbul piskoposu olarak Maximian (431-4) adnda biri
atand.
Nestorius srgnde ok ac ekti. Gneyden gelen vahiler ta
rafndan yakaland. Daha sonra Panopolise gtrld ve impara
torluk valisinin izniyle burada kald. Adn korumak amacyla Heracleidesin ars ( The Bazaar o f Heracleides) adl bir kitap18yaz
d ve kendi imzasn tayan hereyin yetkililer tarafmdan yakla
can bildiinden takma ad (nom de plume ) kulland. Kalkedon
konsilinin hemen arifesinde ld ve bilinmeyen bir yere gmld.
Kendisinden sonrakilere brakt miras yalnzca Nasturi kristolojik grnden ibaret deildir. Nestoriusun miras, kurulmasnda
hibir katks bulunmad halde, kendi retilerini benimseyen
Nasturi kilisesinin kuruluuna kadar uzand.
Kendi kilisesinde Ortodoksluk davas gnden Urfa piskoposu
Rabbula 435 ylnda ld. Onu bas (435-57) izledi, Nestoriusa
sempatisi, Nestoriusun hocas ve onun teolojik doktrininin ana
kayna olan Mopsuestial Theodoreun eserlerini Sryaniceye
evirmi olmasndan aka grlr. bas da Theodoreun by
sne kapld ve hibir zaman aka Nasturi retisini benimse
diini aklamad halde, dier Sryani monofizitlere kar Nas
turi safnda yer ald. Bu olgu, skenderiye patrii Dioscorus ba
kanlnda ve Msr etkisi altndaki ikinci Efes konsilinin (. S.
449) neden onu grevden aldn, buna karlk 451deki Kalke
is ) G nm ze kalan Sryanice metin. P. Bedjan (Paris 1910): Franszca evirisi F.
Nau. (Paris 1910): ngilizce evirisi G. R. Driver ve L. Hodgson. (Oxford 1925).
don konsilinin19 neden bu karar tersine evirerek onu greve geri

getirdiini ve Dioscorusu aforoz ettiini aklar.
Syani toplumu sayca aa yukar eit olarak Nasturi ve mo
nofizit diye ikiye ayrldndan, bu kararlarn memleketinde basm
durumunu etkilemedii tahmin edilebilir. Ne var ki basn 457 y
lnda lmnden sonra yerine geen Nonnus dneminde, monofizitler Edessada ar basmaya balad. Nasturi partinin lideri Bar
auma daha nce Haydutlar Konsili diye anlan konsil tarafn
dan aforoz edilmiti. Monofizit basklar karsnda Roma snrlar
nn tesine, rann Nisibis kentine kat. Bu tarih, Sryani monofizitleri ile Syani Nasturileri arasndaki ayrln dnm noktas
oldu. Monofizitler imparatorluk iinde Antakyann nderliine g
venirken, Nasturiler, Pers egemenliindeki Krdistan ve yukar
Mezopotamyada kendi ilerine kapandlar.
Sonunda imparator Zeno (474-91) Edessa okulunun kapatlma
sn ve tm Nasturilerin topraklanndan kanlmasm emredince,
Nasturi retisi Edessada silindi. Bu karar daha sonra 553 ylnda
toplanan beinci stanbul Ekmenik Konsilinde kilise tarafndan
onayland ve Nasturi retisinin asl fikir babas olan Mopsuestial
Theodoreun gerek kiilii, gerekse retileri mahkm edildi. Nasturilik bylece imparatorluk topraklarnda yasa d saylrken, Nastu
ri bilginlerin ve teknik adamlarn blgeden ayrlmasyla Edessa bir
daha altndan kalkamayaca lmcl bir darbe yemi oldu.
randa Nasturiler
Bu noktada kkenler daha aydnlanmaya, monofizit ya da Yaku
bi kilisesi ile Nasturi ya da Dou Syani kilisesi arasndaki snrlar
berraklamaya balyor. O gnlerde randa monofizitler bulunduu
ve bunlann snr d edilmi Nasturilerle bir arada rahata yaad
dorudur. Selevka-Ktesifon metropolitleri, rehberlik iin gzlerini
Roma topraklarndaki Antakyaya evirmi Yakubilerdi. Onlarn,
ran dnda Helenlemi bir patriklie ballklar, kendi kiliseleri
19) Bu konsilin asl toplanm a nedeni, Eutyches (Uuti) adl bir Grek papaznn gr
lerini yarglam akt. Eutyches. sa'nn iki doasnn Yaratl'tan nce ayr olduunu,
daha sonra birleerek tek, blnm ez ve kutsal doa oldunu savunuyordu. Katolikler gelm eden nce alelacele dzenlenen gsterili bir toplantda akland ve grevine
iade edildi. Papa Leo bu konsilin ancak bir hrszlar toplants (latrocinium ) olarak
adlandrlabileceini syleyince tarihe bu adla geli. Hefele I, 2, 554-621: London. I.
265-8: Vine s. 50: Drchesne. III. s. 279 ve devam.
iin ykc sonular dourdu ve yeni gelen Nasturiler onlarn zarar

na blgede yaylmaya balad. Babowi adl bir Yakubi piskoposu im
parator Zeno ile haberleirken yakaland. Babowi, imparatora yazd
mektupta Sasani kral Firuzu kastederek kafir bir egemenin bo
yunduruu altnda yaamaktan yaknyordu. Bu aptallnn ceza
sn hayatyla dedi ve Firuz tarafndan armha gerdirildi. Nisibis
piskoposu Bar aumanm etkisiyle, randaki monofizit papazlar
katledildi. Bar aumanm bakanlnda 484 ylnda toplanan Bet
Lapata ya da Lafat (Farsas Cundiapur) konsilinde Nasturi din b
ykleri Mopsuestial Theodoreun ansn kutsadlar ve Roma top
raklarndaki monofizit ve ortodoks tm kiliselerin doktrinlerini mah
km ettiler. lgintir ki ayn sinod, papazlarn ve piskoposlarn ev
lenmesini onaylad. Bar auma bir rahibe ile evlenerek bu uygula
may balatt. Arkada kral Firuzun lm ve yerine daha lml bir
kral olan Balan (484-88) tahta gemesiyle ran metropoliti olma
ansn yitirdi. Bala entrikac Bar auma'nn yerine Acaciusu (485
96) ran metropoliti olarak atad. Yeni metropolit hzl bir Nasturi
yaklam iinde deildi. Rivayete gre bir stanbul ziyareti srasnda,
Ortodokslua saldrmadan monofizitlii yasaklama kararma katld
n ve Bar aumay aforoz etmeyi plnladn aklamtr. randa
ki keiler 493 ylnda Bar aumay ldrerek onu bu skntdan
kurtardlar. Acacius ondan yl sonra ld.
Bar aumann frtnal hayat yaznsal almalara zaman b
rakmad iin ondan geriye ok az ey kalmtr. Bet Lapat Konsilinin kararlarndan baz paralar, baz cenaze treni konumalar,
lhiler ve bir litrjinin varl bilinmektedir. Acaciusun verimi de
snrl olmutur. man ve oru hakknda vaazlar ve Monofizitlere
kar risaleler yazmtr. Nisibis piskoposu Oseus ya da Eliseusin
imanla ilgili bir kitabn, Kral Kavadh iin Farsaya evirmitir. Assemani bunu ortodoks eserlerden sayar fakat Chabot retisel saf
lndan kukuludur. Accacius kukusuz Nasturi inancna baly
d. Kilise disipliniyle ilgili yasalarnda, piskoposlarn evlenmesine
izin verdi. Kiliseye girdikten sonra bile papaz ve diyakonlarm ev
lenmesine izin verdiinden kuku yoktur. Keilerin aile kurmala
r iin grevlerinden ayrlmalarn da serbest brakmtr.20
Nasturi kilisesindeki kargaa, Acaciustan sonra elli yl kadar
devam etti. Bu dnem neredeyse tamamen cahil bir piskopos olan
20) J. B. Chabot. Litterature Syriaque (Paris. 1934). s. 51-2.
II. Babay ile balar. Bu dnemde birbirlerini aforoz eden rakip din
adamlarna bile rastlarz. Hereye ramen bunu tam bir karanlk
dnemi olarak tanmlamak yanl olur. Bu biimlendirici gei d
neminde kilise Pers krallarnn hegemonyas altnda olgunlua
eriti ve 498 ylnda Babowi Dou Patrii nvann alnca Batdan tam bamszln iln etmi oldu. Bylece bu kilise Antak
ya, skenderiye ya da Romadan bamsz ve onlarla eit statye
gelmi oldu. Bu arada Nisibis okulu da Edessadaki eski okulun
yerini alm ve Nersesin ynetiminde nemli ilerlemeler kaydet
miti. Nasturiler onu Kutsal Ruhun Harp ya da Takdire Deer
Doktor diye anarken, monofizitler czzaml Nerses unvann ver
milerdi. Tarihi Abd-Ioya gre, msralar yedi ile oniki hece ara
snda deien 360 metrik iir yazmtr. Bu iirlerde Eski Alitin
Sirak Kitab (Ekklesiastikos) ile Peygamberler Kitab zerine gzel
tarihsel yorumlar yer alr. lhi ve vaazlar bilinmektedir. Adetlerin
Bozulmas balkl kitabnda Bar aumaya eletirmitir. Baz ya
zlan yalnz Nasturi deil, Katolik litrjisine de girmitir. Bu okul
byk bir Nasturi eitim merkezi ve ileride gelecek kuaklarn pat
rik ve din byklerini yetitirecek bir yuva olmutur.
Nisibis okulu, rencilerin -bunlann kei olmas zorunlu deil
di- yan manastr hayat yaad bir tr manastrd. Kurallan be
krl, dzenli yaamay ve almay emrediyordu. Yetenekli kili
se doktorlan tarafndan dinbilim, felsefe ve fkh dersleri verilirdi.
Labourtun naklettiine gre kaytlara gemi ilk dinbilim niversi
tesi burada domu, bu olay Justinyen iin srpriz olduu kadar
onda takdir de uyandrmtr. Nisibisden mezun olan Nasturiler
Araplann retmenliini yaptndan, Araplar da Ortaam sonra
ki dneminde Yunan mirasn Batya ulatrmada araclk ettiin
den, Avrupadaki byk okullarn Nisibise neler borlu olduu21
kolayca anlalr. Nasturi kilisesi gerek reformcularn bu okula
borludur. Bu reformcularn en ileri geleni, 525-533 yllar arasn
da Dou patriklii yapm olan Mar Abadr. Kilise blgesinde s
rekli seyahat ederek kilisesinin doktrinini glendirmi, her yanda
toplad sinodlarla yolsuzluklar nlemi ve sonunda II. apurun
Hristiyan katliam srasnda ehit edilmitir.
Tarihi Abd Ioya gre gzden geirilmi tek Sryanice Nasturi
ncili, bilinen Sryani Peittalarmn tersine, Edessa ve skenderi
21) W igran. s. 167.
yenin Greke metinlerinden Mar Aba tarafndan derlenmitir. Eser

leri arasnda Tekvin, Mezmuriar Kitab, Meseller ve Aziz Paulun
mektuplar zerine bir tefsir, bir dizi vaaz ve Nasturi kilisesinin Ka
tolik Keldani ubesinde hl kullanlan Mopsuestial Theodoreun litj isinin Sryanice versiyonu yer alr. Nasturi doktrini altnca yz
yln sonunda kesin biimini ald. En byk szcs, ada patrik II.
Babaydan ayrt edilmesi iin Byk lakabyla anlan Mar Babaydr.
Izala Da manastnnn barahibi (569-628) ve deerli bir dinbilginiydi. Onun Birlik Kitab Nasturi inancna son biimini vermi gi
bidir. Onun, Nasturi sabah ayinine dahil edilen u szleri, Dou
Sryani kristolojisinin ark ve z bir ifadesidir Herkes tarafindan iki
doasma da ibadet edilen Tannnrn Olu sadrr. Tanrsal doasrnda
Bahadan tm zamanlardan nce gelmitir. nsan doasrnda Mer
yemden, zaman iinde tek bir bedende dnyaya gelmitir. Tanrl
annesinin doasndan olmad gibi, insanl da Bahann doasn
dan deildir. Bu doalar qnube22 iinde, olu olan tek kiide sakl
dr. Nasturiler Greke Tan n nn Anas anlamna gelen Theotok o s n Sryanice karl olan Yaldath Alaha terimini bugne ka
dar kullanmaktan kanp, bunun yerine Bakireye saya Gebe Ka
lan anlamnda Yaldath M'shikah demilerdir. Sabr unun (590
604) frtnal ynetiminden sonra kilise geici olarak patriksiz kaln
ca ynetim ilerini Mar Babay stlenmi ve tm kiliseyi derinden et
kilemitir. Bu, Hristiyanlara kar kank duygu ve politikalar a
yd. Sonunda II. Yeuyab (628-43) patrik seilince kilise skntlar
dan kurtuldu ve yeni patrik tarihte ilk kez ine ynelik bir misyo
nerlik almasna giriti. Bunu daha ileride ele alacaz.
Nasturi kilisesinin Sasaniler dneminde randaki yaylmn ve
corafi rgtlenmesi ile patriklie bal kiliselerin tam bir dkm
n yapmak kolay deildir. Assemani23 ve Le Quien24 eski fakat bil
gince almalarnda bu zor ie girimiler, Nasturi kilisesinin mo
dern bir tarihisi de25onlarn grlerini zetlemitir. Bu yazarlarn
kaydettikleri yer adlan ak olmad gibi, verdikleri iindekiler
22) Arapas Uknum olan ve 'doa, kiilik tanm ' anlam na gelen S ryanice bir szck.
Balangta forml 'iki qyane, iki qnum e, tekparsufa' biim indeydi. Yani. ki doa,
iki kii, tek m evcudiyet". Parsufa szc Grekeden bozm adr.
23) Joseph Sim oius Assem anus (Y u su f Sam an al-Sam 'ani). B ibliotheca Orientalis, 3
c. (Rom a 1719).
24) M. Le Quien. Oriens Christianus in Quatuor Patriarchatus Digestus, 3 c. (Paris
1740).
"
25) Vine. s. 56-9.
tablolar da eksiktir. Hereye ramen bu malzemeden alntlar ya

parak, genileyen kilise hiyerarisinin corafi durumu hakknda bir
fikir edinilebilir. Ne var ki bu almalarda esas olarak Pers impa
ratorluunun bat blgesi zerinde durulduu, buna Dicle ile Frat
arasndaki yukar ve aa Mezopotamyann dahil olduu grle
cektir. Kaynak yokluundan olsa gerek, imparatorluun daha geni
olan dou blgesi nemiyle orantl bir biimde ele alnmam ve ih
mal edilmitir.
lk olarak bakent Selevka-Ktesifondaki patriklik blgesi gelir.
Ardndan, Cundiapur, Susa, Ahvaz ve Susterde drt piskopos
luktan oluan ve drt piskoposu da dorudan patrie bal Susiana eyaleti gelir. Bir metropolite bal piskoposluklardan oluan
teki eyaletler unlard:
1) Kakarda bir metropoliti ve Hirada bir piskoposu olan Patriyarkali.
2) Nisibiste bir metropoliti ve Bakerdada bir piskoposu olan Ni
sibis.
3) Barahta bir metropoliti, muhtemelen Destasanda bir pisko
posu ve Nahr al-Ma ah (Merah nehri) bir piskoposu deilse bile bir
kilisesi bulunan Teredon.
4) Erbilde bir metropoliti, Honita ve Maaltada birer piskoposu
olan Adiabene (Dicle ile Zab nehirleri arasnda bugnk Haydab).
5) Karkada bir metropoliti, Skiaradate ve Dakukta birer pis-,
koposu olan Garamea.
6) Mervde bir metropoliti olan Horasan.
7) Taurisiumda bir metropoliti olan Atropatene.
8) Balangta piskoposluk olan daha sonra metropolitlie d
nen Ravardir, Rey ve Herat. Ayrca henz bir metropolitlie
balanmam piskoposluklar da bulunuyordu. Bunlar, Maiperkat,
Ninova, Singara, Drangerde, sfahan, Niabur ve Heratn gneyin
deki Segestand.
Sasani imparatorluunun kp slamn ykselmeye balad
dnemde manzara ana hatlaryla byleydi. Sonraki sayfalarda, bir
karlatrma yaplabilmesi iin Arap ynetimi altndaki Nasturi
piskoposluk blgelerinin bir dkm verilecektir. Bu arada kilise
nin Uzakdou'da hayranlk uyandracak bir misyonerlik faaliyeti
ne giriecek kadar glendii grlyor. Bir dnem geldi ki Frat
ve Krdistanm tesinde btn Asya, Nasturi patriinin yetki ala
n haline geldi. Daha Pers egemenlii yklmadan balayan bu geDOU HIRSTYANLII TARH 2 8 3
lime, slamiyet dneminde de olanca hzyla devam etti. Ta ki ge

Ortaada Tatar akmlar Asyann bu blgesinde maddi, manevi
tm uygarlk izlerini silip sprene kadar. Nasturi misyonerlii
aada daha ayrntl olarak gzden geirilmektedir. Ancak, kilise
nin btn olarak gcn nereden aldn incelemeden tam olarak
anlalamaz. Nasturi yaylmasnn ana motoru manastr yaam ve
kurallardr. Manastr sistemi Nasturi kilisesine, bilinmeyen blge
lere gidip her trl tehlikeyi gze almaya hazr adanm insanlar
dan oluan bir ordu salanmtr.
13- NASTUR KLSESNN YAYILMASI

Nasturi doktrininin oturmas ve randa salam bir hiyerarik
rgtlenmenin tamamlanmasndan sonra Nasturi kilisesi yayl
mak iin frsat aramaya balad. Nasturi kilisesinin ve halknn
kalknmasna elik eden gerek i, gerek d koullar da bunu ola
nakl kld. lk olarak, Nasturilerin Roma snrlarnn tesinde
rana yerlemeleri, onlar Antakya ve stanbuldan akn eden hem
Yakubi hem Ortodoks saldrlarndan kurtard. Ayrca onlar sken
deriye ve Antakya patrikliklerinin dahil olduu monofizitler ile Kalkedon kararlarna bal kalarak stanbul ve Romay izleyen Melkitler arasndaki doktrin kavgasna da karmadlar. Yer yer orta
ya kan dinsel bask dnemlerinde bile onlar nispeten huzur iin
de ve dardan dinsel bask grmeden yaadlar. Gerekten, Douda dinsel baskyla ilgili abartl grleri yeniden gzden geir
mek gerekir nk dou devlet sisteminde, bir destopun ya da dik
tatrn kaprisi yznden Hristiyan olan da olmayan da eziyete
urayabiliyordu. te yandan rann zelikle dou snrlar, Nastu
rilerin nne Hristiyanl yaymak iin yeni ve byk ufuklar a
yordu. Selevka-Ktesifon; Arabistan, Orta Asya, Hindistan ve
inden gelen ticaret kervanlarnn doal buluma yeriydi. Nasturiler burada tm dou lkelerin halklaryla tantlar ve bu tan
ma sayesinde bu halklar arasnda almalar balattlar. Bir dizi i
etken de onlarn artc baarsnda rol oynad. nanlarn yay
mak konusundaki istek ve azimlerine ek olarak, bir manastr sis
temine ve eyleme geip zveride bulunmaya hazr bir hiyerariye
(kilise ynetimi) sahiptiler. Dahas, misyonerlik alannda son dere
ce modern bir yaklam iindeydiler. Nerede yeni bir piskoposluk
kurslar, projede ktphanesi olan bir okul ve tp hizmeti verecek
bir hastane de yer alyordu. Nasturiler, teknik yetenekleri, bilgile

ri ve tp alanndaki becerileriyle hemen dikkat ekiyorlard. Mo
dern misyonerler gibi onlar da dou halklar arasnda dinsel al
may eitim ve salk hizmetleriyle birletirmilerdi.
Nasturi kilisesinin yayld alann bykl, bu konuyu ara
tran bilim adamlarn aknla drmtr.26 Bu kilisenin par
lak tarihini yeniden deerlendirme vakti gelmitir. Nasturilerin her
blgedeki alma merkezleri, bunlarn ortaya k, gelimesi ve
yok olmas sreci srayla incelenmelidir.
Arabistan
Tm Hristiyanlara kapal tutulan ve gnmzde petrol teknis
yenlerine alm olan Arap yarmadas, Nasturilerin misyonerlik
almalarn ilk balatt blgelerden biri olmutur. Aslnda, H
ristiyanlk Arabistanda Nasturiliin geliinden nce de bilinme
yen27 birey deildi. . S. 222 ylnda, gney Arabistann Katar bl
gesinde, Bahreyn adalarnn karsndaki Beth-Katrayede bir pis
koposluk mevcuttu. Hristiyanlk Mslmanlktan ok nce Himyar, Gassan, Taglib, Tanuk, Tay ve Kuda kabilelerine girmiti. Ma
ria adl Hristiyan bir Arap prensesi, Musa adl bir piskoposu gelip
kendi halkyla yaamas iin lkesine davet etmiti. .S. 380 gibi
erken bir dnemde bile Hira ve Kfede epeyce Hristiyan bulunu
yordu.28 Nasturi Hristiyanlnn, Sasanilerin Hristiyanlara eziyet
etmesi zerine randan Arabistana getii sylenir. Bu zlmn
zellikle II. apur (310-79) dneminde trmand, 339 ylndan iti
baren komu blgelere gen Hristiyanlarn Arabistanda bir bar
26) Konuyla ilgili bibliyografya iin Forteseue. Kidd, Vine. W igram ve dierlerinin genel
kilise tarihlerinde verilenlerin dnda bkz. 4. dipnot. Assem ani ve Le Quine'in eski
alm alar hl onlarsz yaplam ayacak eserlerdir.
27) B uharia ya da Bahira efsanesi iin bkz. R.Gottheil, A C hristian Bahira Legend (New
York 1903): ayrca bkz. Tanrbilinci W right'in eski alm as E arly C h ristia n ity in
Arabia (Londra. 1855): H. Charles. Le C h ristia n ism e des arabes n om a d essu r le L i
m es et dans le desert S yro-m esopota m ien a u x a lentours de l'h egire (Paris 1936): F.
Nau, Lesarabes ch rtien s de M sopota m ie et de Syrie du VU au V it! siecle (Paris
1933): Louis C heiko'nun Hristiyan A rap airlerle ilgili Arapa alm as 'uara alN a s ra n iv a '2 c. (Beyrut 1890-1) antsal bir derlem edir ancak grlerini ihtiyatla d e
erlendirm ek gerekir. Daha yakn tarihte Arapa bir alm a iin bkz. Asad J. Rst um, The C h rc h o l the City ol' God. Great A n tioch .c. I (Beyrut, 1958), s. 390-402.
28) Stewart, s. 50-4: L. E. Brown. The E clipse o f C hristians in Asia (Cam bridge. 1933).
s. 13 le A rap tarihi lmi Hauqal dan yapt alnl.
cenneti bulduu da sylenir. Hristiyanln orta ve gney Arabis

tandaki gelimesiyle ilgili olarak Sryani kaynaklarndan derlen
mi otantik bilgi Himyeriler Kitabnda (The Book o f the Himyarites) bulabiliriz. Bu kitap 932 ylnda yazlm olmakla birlikte, da
ha nceki dnemlere ve zellikle altnc yzyla ok nemli gnder
melerde bulunmaktadr.
Kitabn ana konusu, Najran ve Himyardaki Arap Hristiyanla
rn, 523 ylnda Masruk adl bir Yahudi Arap kral tarafndan kitle
halinde kltan geirilmesi ve bunlar kurtarmak iin 525 ylnda
yaplan Etiyopya seferidir. Sefer Masrukun yenilgisiyle sona er
mi, Masruk ta Kzldenizde boulmutur. Beinci yzylda Ara
bistanda alt piskopos bulunduu, bunlardan Hira piskoposunun
Kagardaki Nasturi metropolitine bal olduu sylenir.29 Sana,
Aden ve Dofarda kiliseler bulunduu gibi, Maruta ve Yemende
manastrlar ve okullar mevcuttu. Altnc yzyln ikinci yansnda
Yemende Hristiyan kral Abraha el-Aramm30 hkmdarln,
Arap Hristiyanln yeniden canlandrmtr. Bu kral Sanada bir
katedral ina ettirmitir. Arap Hristiyanlar genellikle Dou Kilisesine bal olmakla birlikte, bazlan Suriyedeki Yakubi kilisesinin
etki alanna girmitir.
Efsaneye gre Hz. Muhammed Hristiyanlk hakknda ilk ders
leri Sergius Bahira31 adl bir Yakubi -bazlanna gre Nasturi - ke
iten almtr. Ne var ki yedinci yzyl boyunca Arabistanda slamm ykselmesi, Hristiyanl ve Yahudilii yanmadadan silmitir.
Yine de Nasturi kaynaklardan, baz tekil Hristiyan faaliyetlerinin
varln reniyoruz; gney Arabistanda 676 ylnda patrik Geor
gius (660-80) bakanlnda bir Nasturi sinod toplanmas gibi. Ha
life Mehdi 779 ylnda gebelere Mslmanl zorla benimsetme
ye giriince, Banu Salih gibi bazlar dinlerini korumay baard.
Daha sonra 823 ylnda halife Memun onlan ezmeye baladnda
da Hristiyanla balln koruyanlar oldu ancak en ge doku
zuncu yzyln sonunda, Nasturi Hristiyanlnn tm izlerinin
Arabistandan silindiini kabul etmek zorundayz.
29)
30)
31)
eviren ve yaynlayan, Axel M oberg (Lund, sve, 1924).

Vine. s. 59. Dierleri Kufa. B et-Rahm an, Perath M essenes. Beth Katraye ve Najran.
Masudi, keiin adn "kk gl, glck" anlamna gelen "Buhaira" dive yazar. Bharia. gl anlamna gelen 'Bahr'n kltc taksyla ilenm i halidir. Ancak G ott
heil (a.g.e. s. 189, not 1) bu szcn Aram ice "sekin ' anlam na geldiini gsteriyor.
Orta Asya
Hristiyanln ilk olarak .S. 120-40 yllartda Hazar denizinin
gneybatsndaki Gilan kabileleri ile Gog ve Magoga,32Addaym
rencisi olan Aggay tarafndan tantld sylenirse de bunu efsane
olarak kabul etmek gerekir. Yine, Rey, sfahan, Segestan, Niabur,
Herat ve Merv piskoposlarnn 424 ylnda Selevka-Ktesifonda Katolikos bakanlnda bir konsil toplants yaptklarn ve kararlan
imzaladklarn okuruz.
Tarihen doru kabul edilebilecek ilk kayt 498 ylma, Accaciusun (485-96) patriklik dnemine aittir. Bu kayda gre hogrl
Pers kral I. Kavadm (88-531) taht Camasp (496-8) tarafndan
gaspedilince, maiyetindeki Nasturilerle birlikte Trkistana ka
mtr. Maiyetindekiler arasnda Arran piskoposu, drt papaz ile
iki sivil gnll vard ve Trkler arasnda Hristiyanl yaymak ko
nusunda baarl almalar yaptlar. Beraberlerindeki hekimler,
yazarlar ve usta sanatkarlar bir yandan kutsal kitab tantrken
te yandan halkn kltr dzeyinin ykselmesine de yardmc ol
dular. Rivayete gre papazlar bu blgede yedi yl alm, siviller
de 530 ylma kadar burada kalmtr. Bu tarihten sonra olanlar
renmek kolay deildir, ancak ad bilinmeyen bir Trk kral 781
ylnda patrik Timothyye (7789-820) bir mektup gndererek, hal
kn aydnlatacak bir metropolit gndermesini istediine ve kendi
si de Hristiyan olduuna gre Hristiyanlk burada varln koru
mu olmaldr. Margal Thomas, Timothynin seksen kei setii
ni ve yeni kutsanan piskoposlarla birlikte bunlarn Incili vaaz et
mek zere Douya gnderildiini anlatr. Bu arada heyete Ti
mothynin elisi olarak katlan bir Sabhaliunun ad geer ve
onun Trkler, Tatarlar ve Moollarn dillerini bildii belirtilir. Ti
mothy Trkistanda Semerkant merkez seerek buraya bir metro
polit ve Buhara ile Takente de birer piskopos atar. Nasturiler
bundan sonra kuzeydouya Baykal glne ynelerek, Kerait, Uy
gur, Nayman, Merkit gibi Tatar kabilelerini muhtemelen onuncu
ve onbirinci yzylda Hristiyanlatrdlar. Horasandaki Merv met
ropoliti Abdiu 1077 yl civarnda Katolikosa yazd bir mektup
32) . S. 250 ylnda Sryanice yazlan 'H avarilerin Doktrini' adl eserde bu ilk Hristiyanlara atflar vardr: Mingana ' Early Spread o f Christianity in John Raylands B u l
letin. IX. 303: bkz. Stewart, s. 77.
ta, bir Kerait kralnn 200.000 uyruuyla birlikte mucizevi bir bi

imde Hristiyanla getiini anlatr.33 Marco Polo (1265-1323) Ke
rait bakenti Karakurumda bir kilise grmt. Bu arada onikinci ve nnc yzyllarda Orta Asyaraki muazzam Hristiyan
Prester John krallnn adn duyarz. Hem kral hem rahip olan
Prester John ayrca Unk Han ya da Owang Han unvanlarn ta
yordu. Baz tarihiler Owangm Joannes ad ile bir akrabal ola
bileceini ne srerken,34 bazlar onun aslnda Cengiz Han oldu
unu bile savunarak, kant olarak Cengizin Timurlenk gibi Hris
tiyan dman olmadn ne srerler.35 Orta Asyadaki kabilelerin
gebe karakteri nedeniyle snrlar ok oynakt. Bu nedenle ayn
topraklarda hem Trk hem Moollarn var olduunu grrz. Bu
olgu Prester John krallnn snrlarndaki belirsizlii aklar, n
k gezginler bu snrlar Orta Asyadan ine kadar farkl izmi
lerdir. Prester John krall yksnn efsanevi karakteri uradan
da anlalabilir ki daha sonralar bu kralln Hindistanda, hatta
Etiyopyada olduu bile yazlmtr. Ge Ortaada Orta Asyadaki
Nasturi Hristiyanl ile ilgili bilgimiz son derece snrl olmakla
birlikte, gney Sibiryada Semiryeenskteki son arkeolojik bulgu
lar, ondrdnc yzyla kadar Trkistanda hatr saylr bir Hris
tiyan nfusun yaadn kukuya yer kalmayacak bir kesinlikle
kantlamaktadr.
Issk Kol gl yaknlarndaki Byk Tokmak ve Pipek .kyleri
evresinde Hristiyan mezarlklar bulunmutur. Mezarlarn bir o
unun zerindeki Sryanice kitabelerde yazlm tarihler 1249 ile
1345 yllar arasnda deiiyor. Bir ka rnek vermek gerekirse,
1255 tarihli bir mezar ta, burada Korepiskopos (yani piskopos)
Amann yattn gsteriyor. 1272 tarihli bir mezar ta ise Gene
ral Gawardisin olu, rahip, general ve nl Emir Zumaya aittir.
1307 tarihini tayan bir kitabe de korepiskopos Johanarim kar
s Julianm yatt yeri gsteriyor. Bu da o uzak blgelerde din
adamlarnn bekr yaamas kuralnn ne kadar gevek uyguland
nn kantdr. Dier kitabe papaz Sabrionun 1315, nl tefsirci ve din retmeni lilanm 1326 ve parlak bir vaiz olan Pesohann 1338 ylnda gmldklerini reniyoruz. Bu kitabeler ara33) Bar H ebraeus'n arlatt ve L. E. Brovnem s. 101-2'de alntlad olav.
34) Fortescue. s. 107.
35) E ncvclopaedia Brilannica'da Prester. John m addesi. (14. ve sonraki basklar. 1932
ve sonras)
smda inli Terim diye bir kadnn, Uyurlu Barus diye bir pa
pazn ve Kagarl Kiamata diye baz sivillerin Mool Tatta ve
Tulu Georgeun olu ah Melik adlan gemektedir. Bu olay, Hristiyanlann byk etnik karmn, bu dinin Orta Asyada Srya
ni,Trk, Mool arasndaki tm engelleri ortadan kaldrdn ak
a gstermektedir. Hallar, bu uzak diyarlardaki Hristiyanlarla
hayali Persler Johnun nderliinde bir ittifak dlerken, onun
Kutsal Topraklara inip buralar artan Mslman basksndan
kurtarabileceini dnyorlard.
Uzak douya giderken Orta Asyadan geen ve heryerde Nasturilerle karlayan batl misyonerler, Prester John ve onun Cathaydaki byk krallndan bahsetmilerdir. Han Balkm ilk L
tin bapiskokopusu Monte Corvinolu Johnun 1305 ylndaki an
latlar, bunun bir rneidir. Timurlenk (1336-1405) Tranoxonia
ile Orta ve Bat Asyay fethettikten sonra bu blgelerdeki Nasturi
varl sona ermitir.
in
Nasturi Hristiyanlnn uzak doudaki serveni, modern ara
trmalarn en ilgin bulularndan birini oluturur. Sryanice B reviarum Chaldanicumda36 Aziz Thomas sayesinde inliler Etiyoplallarla birlikte hakikate dndler ve Aziz Thomas utu ve inli
lerin arasnda Ycelikler Krallna gitti ve Hintliler ve inliler
.............. E y Kurtarcmz senin adna Thomas sayesinde dua geti
riyorlar gibi ifadeler yer almaktadr.
Hristiyanln ine giriini havariler dnemine kadar geri g

tren bu szler tarihen doru kabul edilemez. Ancak Nasturilerin
ine Ortaam balarnda ulatn kabul etmek gerekir. Kayda
geen ilk misyoner giriinin II. Yeuyab (628-43) dneminde, ya
da daha kesin olarak 635 yl civarnda gerekletii biliniyor. Ciz
vit misyonerlerin 1625 ylnda Orta inin ensi eyaletindeki Sinngnan-fuda bulduklar byk bir mermer ant37 bu olay kantla
maktadr.
36) Yaynlayan P. Bedjan. 3 c. (Pari 1886). III. 475 ve 478: bkz. Mole. C h ristia n s in
China, s. I 1 ve 26: Atiya. Crusade in La ter M idd le Ages. s. 234-5.
37) Saeki. N es toria M on im e n t in China, passim; STewarl. s. 167: J. Foster, The
C h u rch o f the Tang Dynasty, s. 9J: Moule. s. 27: Vine. s. 130-5p K. S. Latourette.
H istory o f C h ristia n M issions in China (New York. 1929). s. 51-60: Fortescue. s.
106-8: Kidd. s. 420-3.
Antn dikili nedeni kitabenin giriindeki uzun ince cmlede

yle belirtilmitir: Orta Krallkta Aydnlk Dininin (Hristiyanl
n) yaylmasn vgleyen bu kaside, bir ant zerine nszle bir
likte Ta-chin manastr rahibi, ayn zamanda Zinostan Korepiskoposu ve papaz Ching-Ching tarafndan yazlmtr. Hristiyanln
ve ncilin ok ilgin bir zetinden sonra kitabe yle devam ediyor:
Uygar, gngrm imparator Tai-Tsung (627-50) Hakiki Kutsal
Kitaplar tayan yksek erdemli A, lo-pen adnda bir ranl rahi
bi 635 ylnda trenle ve erefle kabul etti. mparator onun getir
dii kitaplar okumu ve tm krallk topraklarnda bilinmesini bu
yurmutur. yl sonra (638) yaynlanan bir fermanla, I-ninggang havalisindeki imparatorluk memurlarna, bu aziz adam ve
yirmi dzenli keii iin bir manastr ina edilmesi emredilmitir.
Yedinci yzyl henz bitmeden, yeni din on eyalette yaylm, an
cak deien hanedanlarla birlikte talihi de deimitir. Yukardaki
kitabede antn 781 ylnda Hanan Shuanm katoikosluu dne
minde dikildii, onun 779 ylnda ldn vaktinde haber alama
dklar belirtilmektedir.
Kitabe Sryanice yazlm, aralannda Metropolit Adem ve pa
pazlarn adlarnn yer ald 128 kiilik bir isim listesiyle sona er
mektedir. Genel olarak Nasturiler yedinci ve sekizinci yzylda in
de Hristiyanl yayarken ciddi bir muhalefette karlamadlar. Do
kuzuncu yzylda, imparator Wu-tsung (840-46) btn rahip ve ke
ilerin sekler yaama dnmesini emredince Hristiyanlk da teki
yabanc dinler gibi ilk lmcl darbeyi yedi. Daha sonra Hristiyan
lk inde gerilediyse de, ge Ortaaa kadar inden silinmedi. Bu
olgu, Arap gezginlerce de onaylanan Syani ve in kaynaklarndan
aka anlalmaktadr. Bir rnek olarak Samani Hakan Buharal
Ahmedin olu II. Narm (913-42) saray airi olan Ebu Dulaf, 942
ylnda Hakann emriyle, lkesine dnmek zere yola kan bir in
elisinin heyetine katlm, daha sonra yazd ilgin anlarda,
inde Hristiyanlarla karlatn ve bir ka kentte kiliseler grd
n38anlatmtr. 1076 ylnda, biri Sfanfu teki Chengtuda olmak
zere inde iki manastr bulunuyordu. Daha sonraki in metropo
litleriyle ilgili ak ve dzenli kaytlar mevcut olmamakla birlikte, en
azndan 1093 yl civannda patrik III. Sabaryeunun George adl bir
din adamn piskopos olarak Sestana atadn, daha sonra Kuzey
38) Ativa. s. 236.
indeki Cathay kilisesine naklettiini biliyoruz. Patrik I. Denhanm

1266 ylnda patriklik tahtna kma trenine, indeki Hami ya da
Kamul piskoposu olan John da katlmtr. inin Iamzi (YangChau-fu) kentinde Nasturi kilisesi bulunuyordu ve Mar Sarius
adnda bir Nasturi Hristiyann, 1278-80 yllarnda inin Kian Su
eyaletini ynettii biliniyor. Daha sonra Kubilay Hann saraynda
bir greve getirildi ve 1281 ylnda yedi manastr yaptrd. Bu tarih
te Chin-Kiang-fu kentinde 215 Hristiyan yayordu. On nc
yzyln sonlarnda, Nasturi patriklik tahtnda in kkenli 111. Yahballaha (1280-1317) adnda bir din adam vard. Bir Uygur badiyakonun olu olarak 1245 ylnda Kuzey inin Koang kentinde Sryanice Morkos ya da Mark adyla dnyaya gelmi, Cathay piskopos
luu yaptktan sonra 1280 ylnda Kudste hac ziyareti srasnda
Nasturi patrii seilmiti. Nasturiler mkemmel tabip, teknisyen,
hattat ve zanaatkar olarak Mool saraynda revataydlar. Pekin do
umlu bir Uygur olan Rabban auma, Han Balk metropoliti olduk
tan sonra, Mool han tarafndan 1287-88 yllarnda diplomatik bir
grevle Avrupaya gnderilmiti.
stanbul, Roma, Paris ve Bordeauxyu ziyaret eden auma, im
parator II. Andronicus, (1282-1328), Fransa kral IV. Philip (1285
1314), ngiltere kral I. Edward (1272-1307) ve Papa IV. Nicholas
(1288-92) ile grmt. in kaynaklar ve hem Monte Corvinomlu John hem Marco Polo, ondrdnc yzylda inde Nasturilerin varlna tanklk ederler. On drdnc yzyln balarnda
Yangchow eyaletinde kilise bulunduu gibi, 1333 yl civarnda
Chinkiang eyaletinde yirmi Hristiyan aile yaamaktayd. Roma
Katolik kilisesine bal misyonerlerin gelmesinden sonra, Nasturilerle aralarnda kan tartmalar yznden yeni gelmekte olan
Mslmanlar karsnda iki tarafn da durumu zayflad. Ardndan
Ming hanedan 1369 ylnda inin ynetimi Kubilay Hann hog
rl ardllarnn elinden ald ve yabanc dinlere kar acmasz bir
zulm devri balad. Yzyln sonunda inde Hristiyanlk tama
men yok olurken, Timur da Orta Asyada ayn ykc grevi yerine
getirmiti. Nasturiliin Asyann gbeindeki bir kalntsnn, Tibet
Lamaizminde bozulmu bir halde yaayan ayin biimi olduu sy
lenir. ki dindeki manastr sisteminde gzlenen arpc benzerlik,
Nasturi kilisesindekine benzer biimde Kutsal Su ve Buhur kulla
nlmas ve dinsel giysilerin benzerlii, Nasturi misyonerlerinin ge
Ortaadaki etkileriyle aklanabilir.
sann Orta Asyaya geldii. Hristiyanlkta aynen mevcut Bu

dist retileri buradaki Tibet Lamaiziminden ald da ne srl
mtr. Budizm 640 ylndan nce Tibete gelmediinden, tarihi
nin bu temelsiz neriyi rtmek iin uramasna gerek yoktur.
Asl ilgin olan, ayin yneten bir Lamann, Nasturi ayini yneten
bir Nasturi piskoposunu artrmasdr.39
Dier Yerler
Nasturilerin Asyada Hristiyanl yerletirme almalarnda en

kalc katklar gney Hindistanda gerekleti. Buradaki Mar Thoma Kilisesi hl nemli bir kurumdur. Daha sonra balln de
itirmi ve hatta blnm bile olsa, en azndan kken olarak
Nasturilie baldr. Bu almada o antik kiliseye de yer verilecek
tir. Edindiimiz izlenime gre Nasturilerin Orta ada Asyadaki
misyonerlik almalar snr tanmakszn srmtr. Asya ana
karasnn her kesine girdikleri gibi, kutsal kitab Arabistan ve
Afrika kylarna yakn, Hint Okyanusundaki kk Socotra ada
sna kadar tantmlardr. Altnc yzyln skenderiyeli bilgin ve
gezgini Cosmas ndicopleustes, bu adada Hristiyanlarn varln
dan sz eder. Birincisi Patrik Enos (877-84), kincisi patrik III. Sabar-o (1957-72) dneminde olmak zere Socotra adasna bir pat
rik atandn gryoruz. Patrik III. Yahballahamn 1282 ylnda
Badatta yaplan patriklik tacn giyme trenine, Socotra piskopo
su Kyriakos da katlmtr. Portekizliler on beinci yzylda Hindis
tana giderken bu tecrit edilmi koloniyi bulmu ve onlar Katolik
lie zorlamtr.
Halifeler dneminde Nasturi emelleri doudan batya btn As
yay kaplam, hatta Roma imaratorluunun yasaklad monofizitizmin ve Ortodoksluun kalelerine kadar uzanmtr. Nasturi
misyonerleri Arap istilaclarn ard sra Suriye, Kbrs, Msra git
mi, amn ilk Nasturi piskoposu yedinci yzylda atanmtr. Ye
dinci ve on birinci yzylda iki kez Msrda bir Nasturi piskoposu
nun varl kaytlara gemitir. On beinci yzyln ortalarna ka
dar Tarsusta bir Nasturi piskoposluunun mevcut olduu tahmin
ediliyor. Kudste de kendi mezhebinden haclara hizmet eden bir
39) L. A. W addell. The Buddhism o f Tibet (Londra 1895). s. 9, 421-2; Bkz. Fortescue, s.
109: Stewart, s. 252.
Nasturi piskoposu bulunuyordu. Ne var ki bu blgelerdeki giriim

lerinin nemini abartmak yanl olur.
Bu piskoposluklarn hibirinde sreklilik salanamam, bu l
kelerin hibirinde Nasturiler sayca pek oalamamtr. 1065 y
lnda metropolitlik blgesi yaplan Kdustte bile, Nasturi bapis
koposluk taht sk sk bo kalm, 1616 ylndan sonraysa Ku
dste Nasturi bapiskoposluu yok olmutur. Levanttaki az say
da Nasturi tvbekar, Kbrsta olduu gibi ya eski mezheplerine
dnm ya da Katolik olmutur.
Sonu
Nasturi yaylmaclnn en st dzeye ulat, rnein . S.
1.000 yldaki durumunu zetlersek, bu kilisenin baarsnn b
ykln kavrayabiliriz. Dou Kilisesi patriinin ynetim alann
da en az yirmi metropolitlik blgesi, her metropolitlik blgesinde
de birka piskoposluk vard. Yirmi eyaletle ilgili mevcut bilgiler
yle zetlenebilir:40
1) Metropoliti Kagarda olan Patriyarkalis eyaleti ve ona bal
Hira, Anbar, Karka, Namaniya, Buazia, Badarya, Tirhana, Kosra,
Okbara, Wasit, Rada ve Nafara piskoposluklar.
2) Metropoliti Cundiaburda bulunan Cundiapur eyaleti ve
ona bal Susa, Ahwaz ve Suster piskoposluklar.
3) Metropoliti Nusaybinde bulunan Nusaybin eyaleti ve ona
bal Bakerda, Balada, Arzun, Gesluna, Mardin, Amida (Diyarba
kr), Miyafarkat (Silvan), Harran ve Rakka piskoposluklar.
4) Metropoliti Basrada bulunan Teredon metropolitlie ve buna
bal Ubullah, Destasana ve Nahr el-Merah piskoposluklar.
5) Metropoliti Musulda olan Musul eyaleti ve buna bal Ninova,
Bet-Bagas, Hadita, Dasena, Nuhadra ve Urumiye piskoposluktan.
6) Metropoliti Erbilde bulunan, Adiyabene metropolitlii ve bu
na bal Maalta, Zuabiye ve Kaftun piskoposluklar.
7) Metropoliti Karkta bulunan Garamea metropolitlii ve buna
bal Dakuka ve Buazia piskoposluklan. Buradaki Kark ve Buazi
a, Patriyarkalis eyaletindeki piskoposluk blgesiyle zde deildir.
8) Metropoliti Hahvanda bulunan Halwan eyaleti ve buna bal
Hamedan piskoposluu.
40) Bu liste V in e taralndan derlenm itir, s. 123-4.
9) Metropoliti Raardirde bulunan Fars eyaleti ve buna bal iraz, apur ve Astaar piskoposluklar ile Sokotra, Katara, Masamig, Drin ve Hrmz adalarndaki piskoposluklar.
10) Metropoliti Nervde blunan Horasan eyaleti ve buna bal Niabur piskoposluu.
11) Metropoliti Taurisyumda bulunan Atropatene eyaleti ve bu
na bal Maraa ve Ahlat piskoposluktan.
12) Metropoliti Heratta bulunan Herat eyaleti ve buna bal Segestan piskoposluu.
13) Metropoliti Bardaada bulunan Arran eyaleti.
14) Metropoliti Reyde bulunan Rey elayeti ve buna bal sfa
han piskoposluu.
15) Metropoliti Mukarda bulunan Daylam eyaleti.
16) Birka metropolitlik blgesine aynlm Hindistan.
17) Sianfuda metropolitler ve says belirsiz piskoposluklarla
in.
18) Semerkantda metropolitleri ve says belirsiz piskoposlanyla Trkistan.
19) Metropoliti amda bulunan am eyaleti.
20) 835 ylnda piskoposluk olarak kurulan ve 1065 ylnda
metropolitlik blgesine ykseltilen Kuds eyaleti.
Bu liste etkileyici olmakla birlikte yine de eksik saylmaldr.
Assemaninin tahminine gre onnc yzylda Nasturi kilise
sine bal 25 metropolitlik blgesi vard. Her eyalette ortalama se
kiz ile on piskoposluk blgesi bulunduuna gre, toplam piskopos
luk saysn 200 ile 250 arasnda deitiini kaydediyor.41 Bunlar
her kilisenin gurur duyaca rakamlardr. Fakat kader Nasturi ki
lisesine ac bir son hazrlamt. Ondrdnc yzyln sonunda
Mool srleri arkalarnda terr ve yklm kentler brakarak Ortaasya ve Ortadouyu ezip gemiti. Kendisi bir Mslman olan
Timur fetihleri srasnda ne Hristiyanlara acd ne Mslmanlara.
Badat bile yerle bir edildi. ran dnda yzlerce yl sren misyo
nerlik almalar rzgara savruldu. Nasturi kilisesi yeni bir geri
leme dnemine girdi.
41) Assem ani. Bibi. Orient. III, 2, 630 ve devam : Fortescue. s. 108.
294
D O U H IR S T Y A N L I I TA R H
14- NASTURLER VE HALFELK

lk yz Yl
Nasturi kilisesi yedinci yzyla kadar Sasani imparatorluunun
youn bask giriimlerine ramen ayakta kald. Bu tarihte Arapla
rn gelmesiyle tarihinde yeni bir dnem balad. Patrik II. Yeuyab
(628-44) dneminde, 637 ylndaki Kadisiye savandan sonra
Araplarn Selevka-Ktesifonu ele geirmesiyle tm imparatorluk
onlarn ordularna yenilmi oldu. 643 ylnda gelindiinde, Araplar
Hindistan snrna ulamlard. Son Sasani hakan III.Yezdegerd
kamak zorunda kald ve 652 ylnda Mervde kendi uyruklarndan
biri tarafndan katledildi. Onun sahneden ekilmesiyle hibir yerli
rakip kalmadndan halifeler rann tek hakimi oldular. Drt ha
life (632-61) ve Emeviler (661-750) dneminde ran byk Arap
imparatorluunun sradan bir eyaleti haline gelirken, Emeviler d
neminde bakent Mekkeden ama nakledildi. Abbasiler (750
1258) dneminde yeni bakent Badatn (Mad inat el-Selm yani
Bar Kenti) Dicle kysnda ina edilmesinden sonra otorite mer
kezi yeniden douya rana kayd. Bylece ran dnya siyasetinde
yitirdii arl yeniden kazanmaya balad. Yeni efendileri Nastu
rilerin politik ya da sosyal statsnde bir deiiklik yapmam ol
makla birlikte, iktidar deiiklii Nasturileri ve kiliselerini etkile
mi olmaldr. slam ynetimi altnda, Sasaniler dneminde oldu
u gibi zel bir topluluk olarak gelimelerini srdrdler. Onlarn
stats 410 Selevka Sinodu tarafndan tanmlanm ve I. Yezdegerd (399-420) tarafndan onaylanmt. Mslman yneticiler
Nasturilerin bu statsn btn hak ve sorumluluklar ile oldu
u gibi kabul ettiler.
Sasanilerin son dneminde Nasturiler an vergiye tabi tutul
mu, gereke olarak Bizans savalan ne srlmt. II. apur
vergilerini iki misli artrm, I. Hsrev askerlik hizmeti yerine on
lara kelle vergisi koymutu. Araplar da kendilerinden ncekiler gi
bi Hara ve kelle vergisi (Cizye) uygulamasn srdrdler.
Nasturiler her iki imparatorluk dneminde siyasi kstlamalara
maruz kaldlar. te yandan btn olarak bakldnda, teki fethe
dilmi toplumlara nazaran Mslmanlarn Hristiyanlara kar da
ha bir olumlu yaklat sylenebilir.
Doal olarak onlar da Yahudiler ve Zerdtiler gibi Zimmi (Ko

runan Uyruk) olmak ayrcalna sahiptiler. Kuran Hristiyanlarn
tm teki rklardan nce Mslmanlara dinen yakn olduunu
aka belirtir. Andolsun insanlar iinde mminlere en iddetli
dman olarak Yahudileri ve mrikleri bulursun. Onlardan,
iman edenlere sevgi bakmndan en yakn olarak da Hristiyanlanz diyenleri bulursun. Bu, onlardan (birtakm) papaz ve rahiple
rin olmas ve onlarn gerekte byklk taslamamalar nedeniyle
dir42 Hristiyanlar Kitap Ehli olarak tanmland gibi, onlara tam
bir koruma salayan mer Szlemesine43 atfen Szlemeli Halk
olarak da anlr. Aratrmaclar byle bir szlemenin varlndan
kukuludur. Genel kam bu tr belgelerin daha sonraki tarihlerde
Hristiyanlar tarafndan baz ayrcalklar salamak iin uydurul
duu ynndedir. Nasturi vakanvis Marinin anlattna gre
Nasturi patrii II. Yeuyab Muhammed Peygamberi ziyaret etmi
ve ondan Nasturi Halkna baz ayrcalklar tanyan bir belge alm,
Halife mer de bu ayrcalklar aynen tanmtr.44 Halife Ali de
Musulda askerlerine yiyecek ve su salayan Nasturilere, bu soylu
davranlarndan tr benzer ayrcalklar tanyan bir belge ver
mitir. Azize Catherine Manastrnda muhafaza edilen Sina Da
Parmenleri arasnda Peygamberin Szlemesi45 diye anlan bel
genin be sureti bulunmaktadr. uras gerektir ki erken slami
yet Hristiyanla ve din adamlarna saygl olmu, halifeler Hristiyanlara kayda deer bir hogr gstermitir. Nasturilere gelin
ce, Assemaninin ifadesine gre Arap istilasndan birka on yl son
ra Adiabene piskoposu Mslmanlarn sanld kadar adaletsiz
olmadn, Hristiyanlktan ok uzak olmadklarn ve din adamla
rna sayg gsterip kiliseleri koruduklarn yazmtr.46 On birinci
yzylda, Nusaybin metropoliti Eliya (1008-49) Hristiyan-Mslman ilikilerini deerlendirirken, Hristiyanlara bask yaplmas
nn47 slam bilginlerince onaylanmadn kaydeder.
Halifeliin ilk yzyllarnda, Hristiyanlar ge Ortaaa gre ok
daha iyi koullarda yaadlar. Araplar adaleti seviyor ve fethettik
leri topraklardaki ynetim biimine sayg gsterip bu halklarn
42)
43)
44)
45)
46)
47)
Kuran- Kerim ve T rke An lam M aide Suresi 82. ayet.

Szlem enin m etni AI-M ashriq Quarterly, XII (1909), 681-2'de grlebilir.
Browne, s. 41-2x Vine, s. 89-90; Fortescue, s. 92.
Atiya, The Arabic MSS. o f M ount Sinai, s. 26.
Assem ani. Ill, l, 131; Fortescue, s. 92; Vine. s. 90.
Browne, s. 48-9.
kltrel stnln kabul ediyorlard. plak bir lden geldik

leri ve kltrel standartlan ln olanaklaryla snrl olduu iin,
imdi egemenlikleri altndaki halklann stn uygarlk dnysnda
kendilerine bir yer anyorlard. Roma imparatorluunu enkaza e
viren Barbarlarn aksine, Araplar fethettikleri topraklar yakp yk
myor, oradaki insanlann kltr dzeyine ykselmek istiyorlard.
rana girdiklerinde Nisibis, Cundiapur ve Mervde Nasturi kltr
merkezlerini buldular ve onlan gelitirip yararlandlar.
Bu okullar devlete bata muhasebeci ve ktip olmak zere ye
tenekli bir idari personel salad. Eitimli Nasturi toplumu aynca
hekimler, retmenler ve evirmenler de salad. Nasturiler, yeni
rejim iin kendilerini nasl gerekli klacaklarn biliyordu. Ara ara
bagsteren bask dalgalarna ramen, refah dzeyleri giderek
ykseldi ve bazan byk servetler elde ettiler. Dini basklan' ayrn
tl olarak anlatp aydnlk bir an karanlk yann ne karma
ya gerek yoktur. Gereince anlalabilmesi iin, her bask dalgas
nn kendi koullar iinde tm aynntlaryla incelenmesi gerekir.
Bunlann bazlan bir Mslman yobazn nefretinden kaynaklan
yordu. Bazlar Hristiyanlann kendi aralanndaki entrikalar y
znden meydana geliyordu. II. mer (717-20) tarafndan Hristiyanlara uygulanan bask byk lde ekonomik nedenlerden
kaynaklanmt. Mehdinin saltanat (775-85), kadnlar dahil Hristiyanlara en ar basklarn uyguland bir dnemdir. Hamdun
adl kt niyetli bir saray mensubu Harun Reide (785-809), Bas
ra ve Ubullahtaki kiliselerde baz Hristiyanlarn llerinin kemik
lerine ibadet ettiklerini syleyince, halife kiliselerin yklmasn em
retti. Ancak daha sonra bu kutsal emanetlerle ilgili hakikatler ken
disine anlatlnca, kiliseleri yeniden ina ettirdi.48 Mtevekkil (846
61) dneminde, Nasturi patrii Theodosius grevden alnd, dvl
d ve Hristiyanlara baz kstlamalar getirildi. Bunun nedeni, b
rahim bin-Nuh adl bir Hristiyann entrika evirip, srf kskanlk
tan kendi patriini halifeye ikyet etmesiydi.49 Bazan Hristiyanlara kar kitlesel gsteriler de oluyordu. Patrik VI. John dneminde
(1013-20) bir kilisenin yaklmas gibi.
Zamanla Ortadou lkelerindeki Mslman nfus artnca, dev
let dairelerinde ve mahkemelerde Hristiyanlara baz kstlamalar
48) Vine, s. 93-4.
49) O lay M ari ve Bar H ebraeus tarafndan Syriac Chroniclesda nakledilir: bkz. B row
ne, s. 54. Vine, s. 95.
getiren bir sistem olutu. Bu sistem dzenli olarak uygulanma

makla birlikte, o dnemden kalan Arapa bir hukuk kaynandan
bu sistemi zetlemek retici olacaktr. Onbirinci yzyln slam
hukukusu Mverdi50Zimmi Szlemesi ile ilgili yorumunda u te
zi gelitirir. Bir Zimmi szleme gerei Mslmanlarn Kutsal Ki
tabna sayg gstermek, Muhammed Peygamber aleyhine sz et
mekten kanmak ve asla slam dini aleyhinde bulunmamak mec
buriyetindedir. Ayrca, bir Mslman kadna evlenmek amacyla
ya da kt niyetle yaklamas, bir Mslman dininden dndr
meye almas ya da canna ve malna zarar vermesi, slamn d
manlarna yardm ve casuslara yataklk etmesi yasaktr. Tm bu
ykmllkler kanlmazd. Daha baka yasaklar da vard. Dini
ni belli edecek ve kendisini Mslmanlardan ayrt edecek belli tip
te giysi giymek, Mslmanlarmkinden yksek bina ina etmemek,
kilise an almamak, akta arap imemek, ha karmamak ve
domuz tamamak, cenaze trenlerinde aaal yas gsterileri yap
mamak ve ata binmemek bunlar arasndayd. Bu ikinci kategori
deki yasaklardan birini inemek yasal olarak cezay gerektirmek
le birlikte, pratikte yneticiler hatr saylr bir esneklik gsteriyor
du. Hristiyanlar toplum iinde kesinlikle deersiz bir konumda
deildi. Bir yorumcunun ifadesiyle ok sayg gryorlard safla
rndan, sultan ktipleri, kral mabeyincileri, soylularn hekimleri,
koku tacirleri ve bankerler kabiliyordu. Abbasilerin ilk dne
minde Badattaki byk retmenler Nasturiler arasndan kt.
Byk bir retim akademisi olan Dar l-Hikmet (Bilgelik Evi)
830 ylnda halife Memun tarafndan kuruldu. Balangta bura
daki retmenlerin ou Sryanice, Yunanca ve Arapay ok iyi
bilen Nasturilerdi ve kendilerine verilen esas grev Yunanca bilim
ve felsefe eserlerini evirmekti. Bu dnemin en parlak bilgini, yz
eseri evirdii sylenen Nasturi Hunayn bin shak oldu. (809-73).
evirilerinin ok az gnmze gelmitir. Hunayn51 daha sonra
50) Bkz. Browne, s. 46-7, M aw ard i'nin'Les status gou vem m en ta u x balkl eserinin
Fagnan versiyonundan yap t alnt, s. 305-6. Ayrca bkz. Vine, s. 99-100.
51) T am ad Hertal (Arapas al-Hirah) Abu Zayd Hunayn bn Ishaq al-Ibadi. Latin y a
zanlar ondan genellikle Joannitiu s adyla sz ederler. B adatl hekim Yahya ya da
Yuhan na bin M asaw ayhin yan n da tp alannda rakla balad. Daha sonra ora
dan ayrlarak tp eitim ini tam am lam ak am acyla Yunan topraklarna gitti ve ora
da hekim lik ve Yunancay rendi. Halife M tevekkil in saraynda hzla y k seld ik
ten sonra, bir Nasturi olan srail bin Taifuri yznden gzden dm , 873 ylnda
lm tr. Eserlerinin byk ounluu Arapa olm akla birlikte. Sryanice k i
tap yazm tr. Bunlardan biri Allah korkusu ile ilgili olup, dierleri Sryanice dilbil-
akademinin bana getirilince, ayda 500 altn dinar52 maa ald

gibi, halife Memun ona evirdii kitaplar iin kitaplarn arlnca
altn veriyordu. Hunaynm nce yardmcs olan, sonradan akade
minin bana geen olu shak, yeeni Hubay bin el Haan ve sa
bin Yahya bin brahim Nasturi bilginleriydi. Yunan mucizesinin
eserleri, bu insanlar araclyla Arap kltrne aktarld.
Nasturi hekimleri de, etkin ve drst salk hizmetleri sayesin
de halifelerin gvenini kazanarak saraya kadar ykseldiler. Halife
Mansur 765 yl civarnda ciddi bir mide rahatszl geirdiinde,
nl bir Nasturi hekimi olan Jurjis bin Baktiuyu Cundiapurdaki tp akademisinden getirtmiti. Daha sonra Badatta kalan bu
hekim Harun Reit dneminde saray hekimi olarak byk n ka
zand. O ada teknik bilgiler dar szdrlmadan gizlice babadan
oula getiinden, Jurjis aile mensuplarndan oluan bir tabipler
heyeti oluturdu ve ailedeki hekimlik gelenei alt kuak boyunca
devam etti. Olu Cibril bin Baktiu helife Memunun zel hekimli
ine atand gibi diledii zaman saraya girmek hakkna sahipti.
Hunayn bin shak byk bir evirmen olduu kadar tp konusun
da da bilgili olduundan Halife Mtevvekkil tarafndan saray he
kimliine getirildi. Bu insanlarn muazzam bir servet biriktirdikle
ri53ve bilgi ve drstlkleriyle toplumda byk itibar sahibi olduk
lar anlalyor.
randa Arap ynetiminin ilk yz ylnda bireyler mevki, n ve
servet kazanrken, Nasturi kilisesi de uluslararas faaliyetleri ve
otoritesini Douya doru geniletmek asndan pek geride sayl
mazd. Hakikaten bu dnem Nasturi tarihinin doruk noktasdr.
Hristiyanlar Mslman halkla eit haklar istemeye balad. Hali
fe Mutezid (892-902) imparatorluk bakenti Badat yaknlarnda
gisi ve Sryanice szlktr. Son iki eseri, dokuzuncu ve onuncu yzyllarda Bar Ali
ve Bar Bahlul gibi yazarlar tarafndan kullanlm tr. W. W right, s. 211-12; Chabot,
s. 112.
52) Latince denarius szcnden gelir ve yaklak 4 gram arlndaki an standard
altnsikkesidir. D urum a gre 10 ya da 12 dirhem (Greke drachm e) gm e teka
bl eder. Bugnk rayile yaklak 40.000 Y TLye tekabl ediyor. 500 altn dinarn
andaki satn alm a gcnn gnm zdeki 40.000YTL'nin alm gcnn ok s
tnde olduu kesindir.
53) J ibril bin Baktiu'nun (. 830) halife Memun dnem inde 88.800.000 gm dirnem
(yaklak 40.000.000. AB D $) tutarnda bir servet sahibi olduu sylenir. George D.
Malech. History o f the Syrian Nation and the Old Evangelical - Apostolic Church of
the East (M inniapolis 1910) adl eserinde, bir keresinde halifenin am casnn rom a
tizm a hastaln tedavi eden hekim e Harun Reidin 500.000 dinar dl verdiini
anlatr.
nemli bir blge olan El-Anbara vali olarak bir Nasturinin atan
masn kabul etti. Bu ei grlmemi karar Mslman halk kz
drd ve Hristiyanlara kar bir kskanlk ve dmanlk domas
na neden oldu. mer Szlemesi gereince Hristiyanlar kesin ola
rak yeni kiliseler ina edemiyor, yalnz mevcutlar koruyup onara
biliyordu. Nasturiler bu yasaa uymayp bar zamannda yeni ve
byk kiliseler ina etmeye baladlar. Nisibis piskoposu Kipriyan,
halife Mansur (754-75) dneminde tek bir kilise iin 56.000 altn
dinar harcad ve inaat 759 ylnda tamamland. Dokuzuncu yz
yln nl yazan Cahz, Hristiyanlarn ilerlemesini anlatrken, on
larn servet ve gcn vm, buna karlk slam hukukunun ge
tirdii kstlamalar inemelerine isyan etmitir. Nasturilere kar
dardan zaman zaman byle saldrlar gelirken kilise iinde ser
vet ve dnya yaam dknl artryordu. Sonunda, ykc so
nular douracak bir rme tablosuna gidi balad.
Gerileme Dnemi
Halifeler eski Sasani bakenti Selevka-Ktesiphonu boaltp,
762-66 yllar arasnda yeni bakent Badat ina ettiklerinde,
Nasturi patrii II. Hananyeu (774-9) patrikhaneyi 775 ylnda ye
ni bakente nakletmeyi uygun bulmutu. slam imparatorluu
iindeki en zengin ve etkili topluluklardan birinin ba olarak,
merkezi ynetimdeki arl giderek artmt. Bu konuda bazen
halifelerin sempatisi bazen de rvet ve hediyeler yardmc olmu
tu. Ne var ki, kilise Asyada yaylabilecei alann snrlarna dayan
mken, kilise ynetimi manevi adan gerileme halindeydi. Patrik
ler din bykleri olduu kadar memur gibi de grlmeye balan
m, zaman zaman diplomatik grevle stanbul ve Romaya gnde
rilir olmulard. Patriklik tahtna gz diken hrsl adaylar, piskopos
oylarn satn almak iin byk meblalar demeye hazrd. Daha
sekizinci yzyln ikinci yansnda bile kilise ilerinde yolsuzluk be
lirtileri grlmeye balamt. I. Timothynin (779-823) seimi sra
snda, aday olan Timothy, seimde oy kullanacak olanlara, ileri
para dolu sanlan ar uvallar sunmu, seimi kazanmasndan
sonra alabileceini sylemiti. Timothy seimi kazanm, ona oy
verenler uvallar atklar zaman talarla dolu olduklann gr
mlerdi. Kendisini savunurken Dini grevler parayla alnmaz
karln verdi. D krkl iindeki piskoposlar fkeye kapla
rak, rakibi Cundiapurlu Efraimi onun yerine getirmek istediler.

Fakat artk ok geti. Seim halife tarafndan onaylanm olduun
dan Timothy muhaliflerini kolayca saf d etti. Ne var ki Timothy
Nasturi kilisesinin en dirayetli patriklerinden biri kt. renmeyi
ok sevdii iin okullar atrd. Harun Reid'in sevgisini kazanm
t. Piskoposlarn evlenmelerini byk lde azaltt ve Misallianizm gibi sapkn akmlarla savat. ki yzden fazla yardmcs
vard ve Marunileri mektupla kendi kilisesine ve akidesine katl
maya ararak Nasturilii batya doru yayabileceini umuyordu.
Bu emelleri kendi dneminde vgye deer olarak grlebilir ama
ne fayda ki sonusuz kald. Krk yldan uzun sren patriklii sa
yesinde kiliseyi istikrara kavuturdu ama ondan sonraki patrikler
dneminde bu istikrar kaybolmaya balad. Ayn zamanda verimli
bir yazard. Ardnda Yldzlar Kitab balkl bir astronomi kitab,
ikiyz kadar mektup ve Halife Mehdi ile tartma biiminde kale
me alnm Hristiyanlk nancnn Savunusu balkl bir kitap,
ok sayda vaaz ve Gregoy Nazianzenin dinbiliminin bir yorumu
nu brakmtr.54
Bundan sonra kilise, patriklik taht iin giriilen rekabet yar
nn kurban oldu ve bu durum patriklik makamnn uzun sre bo
kalmasna neden oldu. Bu yar genellikle en fazla paray bastran
kazanyordu. Miktar tam olarak saptanmam olmakla birlikte,
onikinci yzylda en az patrik byk miktarda rvet vererek
ibana gelmitir. V. Yeuyabm 1148 ylnda be bin dinar kar
lnda bu makam elde ettii biliniyor.
Bu durum yalnz d bask ve zulmn bir sonucu deildir: ki
lisenin kendi koullan da bu ortam yaratmtr. unu da unutma
mak gerekir ki Nasturi kilisesinin gerilemesi, zellikle onikinci ve
onnc yzylda, bir bakma halifeliin genel gerilemesinin bir
yansmasyd. Dokuzuncu yzylda Halife Mutasm (833-42) tarihi
bir karar alarak Abbasi tarihinde ilk kez Trk esirlerinden bir mu
hafz alay oluturmutur. Roma imparatorlannm kiralad Bar
bar lejyonerler gibi bu Trkler de sonunda btn iktidar ele gei
rerek, halifeleri parlak bir gemiin simgesi olan kuklalara dn
trdler. slam imparatorluu bamsz ya da yan bamsz kk
hanedanlklara blnd. spanya ve kuzey Afrikann ii drisi ve
54) Chabot. Littrature, s. 108-9. M ektuplarnn yars Braun tarafndan Franszcaya
evirilerek yaynlanm tr (Paris 1914).
Aglabi hanedanlarnn zaten Badat ile hibir ilikisi olmamt.

Msrda Tolunoullar (868-905) ve ve onlarn ardndan Ihidiler
(935-69) Abbasi halifesine szde bir ballk gsterirken, kuzey Su
riyedeki Hamdaniler (929-1003) Msrda Fatmi halifelii (969
1171) kurulduktan ksa sre sonra onlarn egemenliine gemiti.
Douda da eyaletler kk prensliklere blnd iin durum pek
farkl deildi. Tahiriler (820-72) dokuzuncu yzylda Horasanda
kendi hanedanlklarn kurarken, Saffariler (867-903) ayn dnem
de Sizistan zaptetmi, Samaniler (874-999) Transoksonya ve
rann baz blgelerinde bamszlklarn ilan etmi, Gazneliler de
(962-1186) Afganistanda egemenliklerini pekitirdikten sonra onikinci yzylda Hindistan istikametinde Pencapa doru yaylmaya
balamlard. Bu paralanma ve yol at ykmlar, Abbasi hali
feliinin yklmasn hzlandran gl Mool mparatorluunun
kuruluu izledi. Nasturi kilisesi ve halk btn bu muazzam altst
olu srecini yaadlar ve doal olarak bu kargaa Nasturi cema
atinin ynetimini de etkiledi. Nasturiler hereye ramen Abbasi
halifelii dneminde varlklarn korudular ve Mool egemenlii al
tnda pek de mutsuz olmayan bir hayat srmeye baladlar nk
anlalan Moollar da onlara kar iyi duygular besler gibiydi. On
lar da herkes gibi, onnc yzylda, filizlenmekte olan Buhara,
Semerkand, Belh ve Herat in nfusunu kran ve kller halinde b
rakan Cengiz Han (1162-1227) srlerinin yol at ykmdan
paylarm alm olmaldr. Daha sonra Cengizin torunu Byk
Meng Han (1251-60) hakanlnn ilk yllarnda in topraklarn
da byk imparatorluuna katmaya ve tm Asya ktasndaki ege
menliini pekitirmeye karar verdi. ki kardeini byk birer ordu
nun bana geirdi ve Kubilay Hani douya, Hulagu Hani batya
gnderdi. Kubilay Han (1260-94) aabeyinin lmnden sonra
tahta karken Hulagu, Byk Kaana bal anlamnda l Han un
vanyla randa ondrdnc yzyla kadar sren (1258-1335) ken
di hanedanln kurdu. Bu fetihler ve yol atklar gelimeler bu
rada ele alnamayacak lde karmaktr.55 Yine de baz dnm
noktalan Nasturi Hristiyanln dorudan ilgilendirdii iin kay
da deer. Meng Hanin kendisinin neredeyse bir Hristiyan oldu
u sylenir. Pax Tartaricann (Tatar Egemenlii) ine uzanmas,
55) Howorth, History o f the M ongols. C. 111. s. 154. 245-7. 265, 275. 396; Browne, s.
146-78; Vine, s. 141-69; Hitti. s. 450-89.
Nasturilie uzak Dou ya yaylma kapsn am olmaldr. Batda

Hulagunun Badat ele geirip yerle bir ederek 1258 ylnda Ab
basi hafeliini ykmasndan sonra, Nasturi tarihi asndan ilgine
baz gelimeler oldu. Hulagunun Dokuz Hatun adnda Hristiya
bir ei vard ve kendisi Hristiyanlara kar deildi. Son halife Mu
tasm (1242-58) felketin yaklatn anlaynca, veziri bn Alka
miyi Nasturi patrii II. Maia (1257-65) ile birlikte, daha elveril
bir teslim anlamasna varlmas iin Hulaguya gnderdi. Hulagr
onlan huzuruna kabul etmemekle birlikte, bu olay halifelerin Nas
turi patriine ne kadar baml olduunu gstermektedir. Kent ele
geirilip acmaszca yamalanr ve halife ve maiyetiyle birlikte tah
minen 800.000 kii kltan geirilirken, Nasturilerin ou kilisele
re snarak cann kurtard. Kente yeniden bar gelince, Hristiyanlara tam bir dinsel zgrlk tannd gibi, eskiden halifenin
sekreteyasna ayrlm olan saray Nasturi patriine verildi. Patrik
buraya tanarak ierde bir kilise ina ettirdi. Hulagunun ardl
Abaga (1260-5) da iranl Hristiyanlara en az onun kadar hogr
lyd ancak onlar balarna buyruk davranarak egemenin gveni
ni ktye kullandlar. Bu durum patrik I. Denha (1265-81) dne
minde meydana gelen yakksz bir olayda aka grlmektedir.
Patrik Mslman olmu yal bir Nasturiyi 1268 ylnda Tkritten
kartarak Dicle nehrinde bodurttu. Bu dncesizlik ac meyve
lerini ileride verecektir. Dahas, Mslman halk itip kakan Mool
askerlerinin korumas altnda bakentte ayin alaylar dzenledi.
Ne var ki Hristiyanlar iin kstaha gsteri saylmas gereken bu
davranlar, kilise ynetimindeki i kargaaya son vermedi. Nastu
ri patrii III. Yahballahanm (1281-1371) kendi piskoposlarndan
ikisinin aslsz sulamalar zerine Mool yetkilileri tarafndan tu
tuklanarak ikenceden geirilmesi gibi korkun bir olay, kilise y
netiminin iine dt ackl durumun ak bir gstergesidir.
Patrik beraat edip de Mool han iftiraclar idam ettirmek isteyin
ce, bu aziz adam karan onaylamayarak rtbelerinin alnmas ve
aforoz edilmeleriyle yetindi. Fakat Moollar artk Nasturi piskoposlanndan tiksinmeye balamlard lhanllar bu dnemde Hristi
yanlk ile Mslmanlk arasnda sallanmaya baladlar. Aka s
lm kabul eden ilk lhanl hakan Ahmed (1280-4) oldu.
Ahmed, Douda Kubilay Han tarafndan dland gibi, yeniden
Hristiyanlar kayrma eiliminde olan ve 1287 ylndaki nl Bar
auma heyetini gndererek Avrupa hkmdarlan ve Papa ile itti
fak arayna giren kendi ardl Argun (1284-91) tarafndan da red

dedildi. Hristiyanlara kar dosta davranma gelenei, taht iin iki
rakip brakan Baikhatunun (1291-5) lmne kadar devam etti.
Taht kavgasna tutuan iki olundan biri, kalben bir Hristiyan
olan ve yklm kiliseleri onaran Baydu, dieri de rakibini ldre
rek taht ele geiren Gazand (1295-1304). Tahta kt yl slami
yeti kabul ettiini aka ilan etti. Bylece Hristiyanlarn konumu
altst oldu. Patrik Dar al-Dawadar sarayndan kmaya mecbur
edilirken, Araplarla Krtler 1295-6 yllarnda Nasturilerle aralksz
ve amansz bir savaa giritiler. Onnc yzyln son yllan , l
Hann bile nza gstermedii yeni ve youn bir Nasturi zulmne ta
nk oldu. Hristiyan katliam zellikle Maraga kentinde dehet ve
rici boyutlara ulat.
Maraga vahetinin aynntlan III. Yahballaha Tarihi nde56 aynntl olarak anlatlmaktadr. Patrik kitleler tarafndan sokaklarda
srklenmi ve ar hakaretlere uramtr. Bir piskopos soyula
rak ikenceden geirilmi, azizin kemiklerinin bulunduu Aziz
Thaddaeus manastn imha edilmitir. Yahballaha byk bir fidye
karlnda ve Ermeni kral Haytonun araya girmesiyle kurtulabildi. Hareket artk Gazanm bile kontrolundan kmt. Ertesi yl
(1297) Erbilde ba gsteren dinsel atmalar Gazan yetiene ka
dar devam etti. Patrie Maraga manastrn yeniden ina izni veril
di ve Olcaytu (1304-16) tahta kana kadar sallantl bir bar d -.
nemi yaand. Ak dini slam olan Olcaytunun aslnda Hristiyan
olarak yetitirildii sylenir. nce Snni olan Olcaytu daha sonra
iilii seince, Hudabanda (Tanrnn Hizmetkr) olan unvan halk
arasnda Harbandaya (Katrc) evrildi.57 Olcaytu kararsz ve zayf
bir yneticiydi. Hristiyanlara kar merhametli davranm ve alaltc kelle vergisini kaldrm olmakla birlikte, bunlar devlet y
netimindeki baarszln telafi edemez. Ondrdnc yzyl l
hanlIlarn kargaa ve zlme sreciyle balad. Hanedann son
hkmdan Ebu Zeyd (1316-35) dneminde, Amidde (Diyarbakr)
patlak veren olayda 12.000 Hristyan esir alnr ya da ldrlr
ken, piskopos Mar Gregorios dvlerek ldrld ve grkemli
56) Bu balk altnda J. A. M ontgom ery tarafndan yayn land (N ew York. 1927). W allis
Budge tarafndan T h e M onks o f Kublai Han balyla yayn land (. ondru 1928).
Bkz. Browne, s. 165.
57) Browne, s. 168.
Meryem Ana kilisesi58 atee verildi (1317). Can ve mal kaybna u

rayanlarn ne kadarnn Nasturi, ne kadarnn Yakubi olduunu
belirlemek mmkn deilse de, en azndan bir blmnn Nastu
ri olduunu kabul etmek gerekir.
Nasturi kilisesinin srekli klmesi ve Nasturi halkndaki geri
leme, ondrdnc yzylda meydana gelen ok daha vahim bir
olayla daha da hzland. Vahi bir Trk kabilesi olan Barlas soyun
dan Timurlenk (1396-1405), efendisi Mool hkmdar aatay
Hann tahtn ele geirerek Semerkanda hakim olduktan sonra, ta
rihin en inanlmaz ve korkun istilaclarndan biri oldu. Mool de
il Mslman bir Trk olduundan Hristiyanlara kar bilinen do
al hogrden yoksundu. 1380 ile 1387 yllan arasnda Horasan,
Curcan, Mazandaran, Sicistan, Afganistan, ran, Azerbaycan ve
Krdistan egemenlii altna ald. 1391de Altmordu Han Tokta mn ordusunu bozguna urattktan sonra 1393 ylnda Mezopo
tamya'nn tm ile birlikte Badat ele geirdi. Buradan Hindis
tana geerek orasn da fethettikten sonra Anadoluya yneldi ve
1402 Ankara savanda Osmanl Trklerini yenerek Sultan I. Beya
zt esir ald. Timur hanedan 1500 ylma kadar varln srdr
m olmakla birlikte en geni snrlarna Timurun salnda ula
mtr. Timur Moollardan bile merhametsizce koca kentleri harita
dan silmitir. rnein ran seferinde, sfahann ykntlar zerinde
70.000 kelleden oluan bir piramit brakm, Badat ykntlar ze
rindeki kelle says 90.000 olarak hesaplanmtr. Btn bu fela
ketlerden Hristiyanlar da Mslmanlar da eit olarak paylann al
mtr. Hristiyanlara artk hogr yoktu; tam tersine Hristiyan ol
duu anlalan insanlar bunun bedelini ok ar dyordu.
Sonu olarak Timurdan nce balayan gerileme daha da hz
land. Timur gelmeden nce eski kiliseler yok olmutu. Tirhana,
Cundiapur, Balada, Dasena ve Karka kiliseleri 1318 ylndan son
ra kaytlarda gemez. Bet Bagas ve Gesluna kiliseleri 1318 le 1360
arasnda yok olmutur. 1380 ylnda Timur istilasndan sonra
Nasturi Hristiyanlnn kalesi olan Badat, Musul, Erbil, Nusay
bin, Bakerda (Cizre), Taurisium (Tebriz) ve Maraga gibi byk
58) Olay. Bar Hebraeus'un Syriac Chronicle adl eserinde ayrntlaryla anlatlr. Assemani, III, ii. cxxii-cxxxiii. piskoposun Yakubi olduunu savunur; bkz. Browne, s. 172-3.
Piskoposun hangi kiliseye m ensup olduunu kestirm ek zor. nk iki kilise de Mart
Maryam' kutsal saymakla birlikte. Nasturiler Hz. Meryem iin Theotokos unvannn
kullanlmasna karydlar.
kentlerdeki kiliseler yerle bir edilmi, nispeten daha kk kentler

olan Avadia, Urmiye, Mardin, Amida ve Miyafarkat da bu ykmdan
nasibini almtr. Nasturi kilisesi, bir ulusal ve uluslararas kurum
olarak Timurun izmeleri altnda ezilmitir. Baz yerlerde Hristi
yan topluluklar kmilen katledilmi, dierleri atalardan kalma di
renilerini yitirerek canlarn kurtarmak iin istilacnn dinine ge
mi, katliamdan kurtulan ve dinini koruyan az saydaki insan da
kentlerden ve ovalardan kaarak Urmiye gl ile Van gl arasn
da Krdistanm dalk blgelerine snmtr. Nasturilik, inde ve
Ortaasyada tamamen unutulmutur. Eski yurdu olan ran ve Me
zopotamyada uzak bir an olarak kald. Nasturiler modem ada
yeniden kefedilene kadar yoksulluk, cehalet iinde ve tecrit olmu
bir halde yaadlar.
15. MODERN ADA NASTURLER

Tecrit, Mezhep Aynlklan ve Yeniden Kefedili
Bat Asya Timur tarafndan istila edildikten bu yana Nasturiler
ran, Mezopotamya ve Krdistann ovalarndan ve byk kentle
rinden dzenli olarak itilmi ve kalan tek gvenlikli blge olan Ur
miye gl ile Van gl arasndaki Hakkari dalarna snmlard.
Byk Nasturi topluluklarndan son olarak 1551de Tebrizden ve
1553 ylnda Badattan haber alnabildi. Patriklik merkezi Ba
dattan Urmiye glnn dousundaki Maraga kentine nakledildi.
Nasturi dinbiliminin merkezi olan Nusaybinde bile 1556 ylndan
sonra ortadan kaybolmu gibidirler. Kabaca bir tarifle, Van ve Ur
miye gl ile tepe noktasn Musulun oluturduu gende yaa
dlar. Yaadklar lke, ksmen Azerbaycan, byk lde Krdistan topraklarn kapsyordu ve Trk imparatorluu ile modem ran
arasnda snr blgelerini oluturuyordu. ki dman devlet ara
snda skm, vahi Krt ve Yezidi kabileleriyle evrilmi durum
da yzlerce yl tehlikeli bir hayat srdler. Uygarlktan ve d dn
yadan ylesine ayr kaldlar ki dier Hristiyan uluslar ve kilisele
ri tarafndan bile unutuldular. Bu uzun tecrit dneminde cehale
tin kurban oldular ve eski dinbilimsel aratrma geleneklerini yi
tirdiler. Dinsel pratiklerinin ayrt edici zellii biimcilik oldu. Var
lklarn srdrmek iin aralksz mcadele verdiklerinden, kabile
lerinin nderlii onlara patriklerini veren ailenin tekeline geiyor,
bu patrik de zamanla yalnz bir dinsel nder deil, dinsel konular

kadar sekler sorunlarda da hakemlik iin bavurulan bir tr te
okratik prens haline geliyordu. Bylece Nasturilerde patriklik bir
aile iinde kuaktan kuaa devredilen kaltsal bir kurum halini
ald. Patrikler evlenmedii iin patriklik taht amcadan yeenine
geiyordu. Bu sistem balangta yeterince iyi ilemi olsa bile,
uzun vadede ykc sonulara yol at. Bunun nedeni patrikliin
zaman zaman, cemaatin sekler sorunlarn stlenen annelerinin
ya da ablalarnn etkisi altnda kalan erkek evlatlara gemesiydi.
Sonunda Nasturi piskoposlar bu kaltsal sistemi tamamen be
nimsediler. Onbeinci yzylda Nasturi halk bu durumdan rahat
sz oldu ve baz aileler patrikliin byle devredilmesini engelleme
ye karar verdi. Sonunda 1551 ylnda patrik imun Bar Mama l
dnde, cemaatin hatr saylr bir blm tarafndan destekle
nen baz piskoposlar, len patriin yeeni imun Denhann yeri
ne daha uygun grdkleri, bir aday semek istediler. Daha olgun
bir kei olan Hrmz manastr Rabbani John Sulaka zerinde
karar klnd ve onun seilmesi modern tarihte Nasturi kilisesi
iinde mezhep ayrlnn balangc oldu. Bu srada Fransiskan
misyonerleri Kuds zerinden Nasturi blgesine ulamlard. Ye
ni patrii, Katoliklie geip seilmesinin Papa tarafndan onaylan
masn kabul ettii takdirde durumunu glendirecei konusunda
ikna ettiler. Bunun zerine yeni patrik Fransiskan misyonerleriy
le birlikte Kudse giderek Kutsal Mezarm Katolik Muhafzn zi
yaret etti. O da kendisine takdim mektubu vererek Romaya gn
derdi. Papa III. Julius (1550-55) onu iyi karlad ve Katoliklii ka
bul ettiini aklamas zerine 1553 ylnda onu patrik olarak kut
sad. Sulaka, Papadan ald pallium (yksek rtbeli Katolik din
adamlarnn kulland bir tr atk) sayesinde tm Nasturi cema
atinin desteini salayaca umuduyla yurduna dnd ama bunu
baaramad. Sonunda, muhtemelen rakibinin komplolar sonucu
Diyarbakrn Trk paas tarafndan zindana atld ve orada ld
rld. Hereye ramen Ebedyeu (1555-67) onun ardl seilerek
Katolik patriklik izgisi korundu ve o da Papa IV. Piustan (1559
65) pallium ald. Ebedyeuyu izleyen iki patrikten sonra Roma Ka
tolik kilisesiyle ilikiler dzene girdi. Zaten bu son iki patrik te Ro
maya kukulu bir ballk gstermiti. Fortescueya59 gre, Ro59) Lesser Eastern Churches. s. 102. Modern aa girildiinde, patriklerin hkm sr
dkleri tarih artk iyice karm akta ve konuyla ilgili literatrde sk sk eliik tarih
ler verilm ektedir.
maya son ballk ilan 1670 ylnda patrik XII. Mar imun dne
minde gerekleti. 1770 ylnda Roma ile yeniden kpr kurmak
iin yaplan clz bir giriim hari, Sulaka soyu eski Nasturi inan
cna geri dnd. Katoliklie geiin ilk dneminde bile, Romaya bi
imsel bir ballk ilan ve pallium kabul dnda Nasturi dinsel
pratiklerinde herhangi bir deiiklie gidildii kukuludur.
teki patriklik izgisi imun Denha ile balar. Zaten mezhep
ayrlnn kkeninde, bu kiinin ahlaki standardlarnm yatt an
lalmaktadr. Onun iki ardl , VI. Elias ve VII. Elias, Sulaka izgi
sinin silahn elinden almak iin Katolik olduklarn ilan etmenin
ve pallium almann ie yarayacan dndler. Birincisi 1607,
kincisi 1657 ylnda bu yolda Romaya bavuruda bulundu.
in tuhaf papalar hem Sulaka koluna hem Elias koluna palli
um verdiler. Bylece biri Musuldaki Elias, teki Urumiyedeki i
mun olmak zere iki Katolik patrik ortaya kt. kisi de Nasturi
patriklik tahtnda oturuyor ve Roma tarafndan yasal kabul edili
yordu.60 Romaya ballk ylesine zayft ki VII. Eliastan sonra pek
bir anlam tamaz hale geldi. Onsekizinci yzyln ortalarnda, Joseph adl bir Diyarbakr bapiskoposu patriklik makamna gz
dikti ve taht zerindeki iddiasn glendirmek amacyla Elias ko
lundan ayrlarak kendi hanedann kurmak iin Romaya bavur
du. Ona da papalk onay ve pallium verildi. Ne var ki Elias kolu
nun 1826 ylnda yeniden Romaya balanmas zerine, papalar
nc kolu terketmeleri konusunda ikna edildiler ve bu kol ayn
yl iinde silinip yokoldu.
Bu karmak gelimelerin anlatmndan karlabilir ki, imdi
Musulda olan Katolik Keldani61 kol- paradoksal biimde- batya
60) Bu izah zor bir olaydr ve m teveffa Dom Fortescue (s. 103) bu soruyu yantsz brak
mtr.
61) Dinsel olm aktan ziyade etnik bir karakter tayan 'Keldani' ad, Katolik-Nasturi g i
bi kendi iinde eliik bir tanm dan kanm ak iin benim senm iti. Keldanilerin sa
ys zam anla artm aya balad ve 1902de iki Nasturi piskoposu 20.000 kiilik bir
Sryani grubuyla Keldani kilisesine geti. Attwater, (II. 204) Keldanilerin nfusunun
96.000 olarak tahm in ediyor. Art arda gelen kym larda b y k can kaybna u rad
lar. Kilisenin patrii, 'Babil Katolikosu' unvanyla 10 piskoposuyla birlikte M usul'da
ikam et eder. Irak senatosunda resm en bir sandalyeye sahiptir. Dom inikenler 1882
ylndan bu yana Keldaniler arasnda faaliyet iindedir. Keldani manastr sistemi
Mardinli Gabriel Dum bo tarafndan yenilenerek canlandrlm ve Dumbo 1808 y
lnda Antonias o f St. H orm isdas (st. Horm isdas Antonyenleri) ad altnda yeni b ir ta
rikat kurmutur. Sryani ayininde Katolik inanlarna gre uygun grdkleri d ei
iklikleri yaptlar. Katoliklie gem elerinin eitim dndaki en byk yarar, patrik
lik m akamnn kaltsal olarak bir kuaktan tekine gem esine son verm i olmasdr.
kar Nasturiliin kalesi olmu olan dounun kadim ran kilise

sinden gelmitir. Bu arada Sulakann Katolik ardllar halen
Amerikada Katoliklie kar kararl bir direniin temsilcileri ve
eski Nasturi retisinin muhafzlar olmutur. Trkler dneminde
Katolik Keldani kolun politik bakmdan ar bast, Babalinin
zel bir fermanla onlar tanmasndan anlalyor. Buna karlk
Nasturi patrikleri, ancak kendi cemaatlerinin rzas ve Krdistan
emirinin korumasyla ynetimde kalabilmitir. Krdistan emiri,
patriin byk paralar deyerek salad bu korumay kestii
anda bir zulm dalgas balard.
Birka yzyl boyunca Nasturilere dardaki Hristiyan dnya
sndan tek yaklaan Roma olmutur; Romanm balca amac,
tahtta oturan patrikten, pallium karlnda, Katolikliini ilan et
mesini salamaktr. Ondokuzuncu yzyln bana kadar olay bu
rada noktalanr ve Nasturiler olduklar yerde kalrd. Batl uluslar
onlarn varlndan bile habersizdi.
Derken, anszn akn bir dnyann onlar yeniden kefetme
a geldi att. Hikye Claude James Rich adl, olay tarihinde Bri
tish East India Company (ngiliz Dou Hindistan Kumpanyas) me
muru olarak Badatta yaayan bir adamla balar. Rich din adam
deil ama kltrl ve arkeoloji ile derinden ilgili bir insand. Kut
sal Kitapta ad geen antik Ninova kentini 1820 ylnda gezmi ve
bu konuda yazd kitap62 ngiltere ve Amerikadaki tm misyoner
lik ve bilim evrelerinde heyecan yaratmt. Yzlerce yllk bir ara
dan sonra, ngilizce konuan uluslara sa ve havarilerinin konu
tuu dile yakn bir dille konuan Asurlulardan haber getirmiti.
Bu hayret verici bilgilerin nda, Asurlular hakknda aratrma
yapmak kanlmazd.
Bunun zerine A. H. Layard63 tarafndan sistematik bir arke
olojik aratrma balatld. Dinsel adan Nasturiler geleneklerine
uygun olarak aka anti-Katolik bir anlaya sahiptiler. Kilisele
rinde ne ikona vard ne de armha gerilmi sa tasvirli halar;
yalnz basit ve sembolik halar bulunuyordu. Bakire Meryem an
laylar da Protestanlarnkine ok benziyordu. Bunlar acaba Do
unun Protestanlar olabilir miydi. te bu ortamda, misyonlar ve
Protestan misyonerler, tarihi bir kilisenin bu terkedilmi evltla
62) Narrative o f a Residence in Koordistan and on Ihe Site o f Ancient Nineveh, 2 c.
(Londra 1836).
63) Nineveh and its Remais. 2 c. (Londra 1849).
rm ziyaret etmek iin Tanrnn unuttuu vatanlarna akn etme

ye baladlar.
Bundan sonra olanlar zetlemek ilgiye deer. Rahip Joseph
Wollt 1820 ylnda Krdistana geldi ve ngiltereye ncitin Srya
nice bir elyazmas metniyle dnd. Bu metin British and Foreign
Bible Society (ngiliz ve Yabanc Kitab Mukaddes Cemiyeti) tara
fndan bastrld ve 1827 ylnda Nasturilere datld. Bu tarihe ka
dar kutsal kitap yalnzca kiliselerde ve ileri gelen kiilerde bulu
nurdu. Bu nedenle kutsal kitabn datlmas, halk tarafndan
renilmesi asndan paha biilmez bir katkdr. Ardndan, rahip
Smith ve Daviesten oluan American Presbyterian Mission (Ame
rikan Presbiteryen Misyonu) 1830 ylnda Urumiyeye geldi. Bunu
1834 ylnda rahip Justin Perkins ve 1835 ylnda Dr. Asahel
Grantm64 ziyaretleri izledi. Aralarnda DanimarkalI65 ve Norveli
Lteryenler ile Baptistlerin de yer ald baz misyoner heyetleri
farkl tarihlerde blgeye geldilerse de fazla etkili olamadlar.
Ruslar da btn dou Hristiyanlnn savunucusu olarak sah
neye kt. Ruslar Trklerin ba dman olduu iin, arn ken
dilerini Osmanl esaretinden silh zoruyla kurtaracan uman
Nasturiler ondokuzuncu yzyl boyunca art arda Ruslara arda
bulundu. Daha 1827 ylnda Nasturi aileleri gruplar halinde snn
geerek Rusyaya iltica etmiti. Yzyln sonuna doru (1898) St.
Petersburgda ortaya kan bir Nasturi piskopos ve drt papaz,
uluslar adna, Rusya kendilerini koruduu takdirde Rus kilisesi
ne balanacaklarn iln etmilerdi. Ruslar bu anya, bir Orto
doks misyon merkezi, Urumiyede bir kilise ve bir matbaa kurarak,
lke apnda 60 okul ina edip 40 kilise blgesi oluturarak kar
64) Asahel Grant, nl The N estorians, o r the Lost Tribes c o n ta in in g evidence o f th e ir
identity, an a cco u n t o f th e ir m a n n er, cu stom s and cerem on ies, togeth er with s k e tc
hes o f travel in ancient Assyria. Arm enia. Media and M esopotam ia, and illu s tra ti
ons o f S crip tu re p ro p h e cy (N ew York 1841) balkl k itabn yazan dr. srail'in yitik
kabilelerinin bulunuu, d oalolarak B atlnn dg c n ateledi. Franszcaya
H enriette W in slow tarafndan Les Tribes Perdues balyla evrildi (Paris 1843).
65) D anim arkalI Lteryenler, Nasturilikten kendi kiliselerine gem i Nestorius George
Malech adl biri araclyla faaliyetlerini yrttler. N. G. M alech. babas urum iyeli G eorge David M alechin kalem e ald H istory o f the Syrian N ation and the Old
E w a n ge lica T A p o s to iic C h u rc h o f the East, from R em ote A n tiq u ity to the Present Ti
m e (M inneapolis. 1910) balkl tuh af kitab S rvaniceden evirm iti. ok eliik
m alzem e ve belge ieren bu kitapta, okuru hi ilgilen dirm eyecek aile fotoraflarna
da bolca yer verilm itir. in tu h af yan. N. G. Malech bir yandan Luteryen m isyo
neri olarak faaliyet y r l rk e, te yandan Nasturi kilisesinde patrik yardm cs
unvann ve patrikhane ynelim indeki sandalyesini korum aktadr.
3 1 0 * DO U HIRSTYANLII TARH
lk verdi. 1900 ylma gelindiinde yirmi bin kadar Nasturinin Rus

Ortodoks kilisesine balandn iddia ediyorlard. arn gl or
dularnn gelip kendilerini esaretten kurtaraca umuduyla beklentlileri coan Nasturiler bouna beklediler. arn ordular gelme
di ve Rus Ortodoks kilisesine gemi olan Nasturiler dknkl
iinde eski kiliselerine geri dndler.66
Batnn Katolik olmayan kesiminden Nasturiler arasnda ger
ekten kalc almalar yapanlar Presbiteryenler oldu. Okullar,
hastaneler ve yardm merkezleri kurdular. Onlarn ardndan Can
terbury Bapiskoposunun kurduu Mission to the Assyrian
Church (Asur Kilisesine Yardm Misyonu) gelir. Nasturilerin bu iki
yeni gce tepkileri kayda deer. Presbiteryenler bir yandan halka
hizmet verip dier yandan kendi mezheplerini yaymaya altkla
rndan, Nasturi kilisesi onlarn faaliyetini bir lde memnuniyet
sizlik ve kaygyla izliyordu. ngiliz Anglikan misyonu ise bunun tam
tersi bir politika izliyordu. Bu politikann temsilcisi olarak, Angli
kan misyonun yneticisi George Percy Badgern almalar gste
rilebilir. Hayata matbaac olarak atlan Badger, daha sonra kilise
ye intisap ederek Dou Hindistan Kumpanyas nezdinde rahip ola
rak Bombay diyakozluunda grev yapmt. Bundan nce 1835
36 yllarnda Beyrutta bulunmu ve Arapa renip Ortadou bl
gesi hakknda bilgi sahibi olmutu. Bu nedenle Canterbuy Ba
piskoposu Dr. William Howley (1766-1848) ve Londra Piskoposu
Dr. C.J. Blomfield tarafndan dou kiliseleri ve zellikle Krdistandaki Nasturiler nezdinde 1842-44 yllar iin delege olarak se
ilmiti. Blgeyi ikinci kez 1850 ylnda ziyaret ederek Nasturiler ve
ritelleri hakkndaki deerli almasn tamamlad.67 Badger daha
ilk batan Nasturi patriine, Protestan misyonerlerin aksine, Anglikanlann oraya yalnzca hizmet vermek iin geldiklerini, kendi
mezheplerini yaymak gibi bir amalan olmadn aka sylemi
ti. stanbuldaki Amerikan Yabanc Misyonlar Kurulunu, (Ameri66) Fortescue, s. 119; Vine. s. 180.
67) The N estoria n s and T h eir R itu als: with a N arrative o f a M ission to M esopota m ia and
C oord ista n in 1842-1844. and a Visit to those C ou n tries in 1850: also Researches
in to the Present C on d ition o f the Syrian Jacobites. Papal Syrians, and Chaldeans,
and an In q u iry in to the Religous Tenets o f the Yezeedees. 2 c. (Londra 1852). K ita
bn ad ierii hakknda yeterince fik ir veriyor. Badger'dan hem en nce blgeye ge
lerek. S o cie ty fo r P ro m o tin g C h ristia n Knowledge dernei adna incelem eler yapan
Ainsw orth. 2 ciltlik eserini Travels and Researches in Asia M inor. M esopotam ia,
Chaldaea and A rm en ia bal altnda 1842 de Londra'da yaynlam t.
can Board of Foreign Missions) Dou Hristiyanlan arasnda mez

hepilik yaratma tasarlar nedeniyle aka eletirmiti. Misyon
Kurulunun ajanlar, Presbiteryen, Bamsz, Reformcu Hollanda
ve benzeri kiliselere mensuptu.68 Dou kilisesinin mensuplarn Ka
tolik Keldani ve szde ayrlk mezhepiler diye ikiye blerek Dou
kilisesinin zayflamasna neden olan Katolik kilisesinin taktiklerini
de ayn lde eletiriyordu. ngiliz kilisesi yalnzca eitsel yardm
la, sknt iindeki bir halkn korunmasyla ve eski kilisenin kendi
iinden reformuyla ilgileniyordu. Nasturi patrii bu soylu tavrdan
byk memnunluk duydu ve Anglikanlara zel bir yaknlk gste
rildi. Ne yazk ki Anglikan misyonu Badgerdan sonra dzensiz bir
hl ald ve seksenli yllara kadar dzelemedi. Canon Maclean ile iki
arkada, A. Riley ve W. H. Browne, 1886 ylnda Nasturiler arasn
da yeniden almaya baladlar. ran snrlan iindeki Urumiyede
bulunan Rus misyonunun artan etkisi nedeniyle, 1903 ylnda
Anglikan misyon merkezinin snmn Trkiye tarafndaki Van kenti
ne nakledilmesi kararlatmld. Bu dnemde misyonun banda
Canon W. A. Wigram69 bulunuyordu ve almalar 1902den 1912
ylma kadar srd. Misyonun yararl almalar Birinci Dnya Savana kadar aralksz devam etti. Nasturilere kar Katolik kilise
sinin tutumunu hararetle savunan Adilen Fortescue bile, soylu
abasnda Anglikan kilisesine Tanrdan yardm dilemekten kendi
ni alamad. Tabii, sonunda Anglikanlann da, Nasturilerin de Kato
liklii kabul edecei umudunu koruyarak.
Son Dnem
Batl misyonerlerin Nasturiler arasndaki almalarnn yol a
t politik gelimeler, sonun balangc oldu. Bu misyonerler gel
meden nce Nasturiler kendileri kadar ilkel Krt komularyla nis
peten olaysz bir yaam srdrmlerdi. Din, gelenek ve aile haya
tndaki farklara ramen Nasturi ile Krt d grn asndan
hemen hemen aynyd.
Nasturi toplumu, her kyde bir Melikin bakanl altnda kabi
le temelinde rgtlenmiti. Patrik tm ulusun en yce nderiydi ve
68) Nestorians and their Rituals, I. 241-55, 267-98; P. E. Shaw. Am erican Contacts
with the Eastern Churches. 1820-1870 (Chicago. 1937). s. 95-100.
69) G etiim iz blm lerde sk sk alntladm z "The Assyrian Church, i 00-640 A.D."
adl eserin yazar.
312 DOU
HIRSTYANLII TARH
tm airet bakanlan kamu ilerinde ve dinsel konularda ona ba

lyd. Politik ynden Mslman halk da Hristiyan halk ta blgenin
Krt emirine tabiydiler. Mslman Krtle Hristiyan Nasturiyi ilgi
lendiren hukuki konularda ortak karar alnaca zaman, Patrik
Krt emiri ile ayn krsde otururdu. Bu dnemde Nasturi nfu
sunu kestirmek ok zordur. 100.000 gibi bir rakamdan sz edilmi
tir70ve eer bu doruysa Nasturiler daha sonra srasyla Trk, Krt
ve rakllarn elinden uradklar katliamlarda ar kayplar vermi
demektir. Bu dnemde Asurlularla Krtler arasndaki yaknlk
Krtlerin sk sk dile getirdii deyile gsterilebilir. Krtler Nasturilerle Ermenileri kyaslarken, Nasturilerle aralarnda kl pay bir fark
olduunu, buna karlk Ermenilerle aralarnda koca bir da silsi
lesi olduunu sylerlerdi. Bu, Hakkari dalarnda gnlerin olaysz
getii anlamna gelmez. Snrl bir lde olmakla birlikte srekli
aksilikler patlak verirdi ancak yaralar her iki tarafn liderlerinin a
balaryla ksa srede sarlrd. 1830 ylnda Krtler Nasturilere sal
drnca Avrupa devletlerinin elileri onlar adna Babaliye bavuru
da bulundular. Sultan, Reit Paay Krdistanda bar ve skune
ti salamakla grevlendirdi ve Trk ordusu 1834 ylnda geri ekil
di.71 Daha sonra 1840 ylnda Krt emiri Nurullah stanbula gitme
ye karar verince, kendi yetkilerini patrik Mar imun XVII. Orahama devretti ve haremini72 ona emanet etti. Grnen o ki Krt ile
Nasturi arasndaki uyum,, byk lde Batl misyonerin blgeye
gelmesiyle bozuldu. Bunlar aka sempati duyduklar yerli Hristi
70) Vine, s. 183-4; Fortescue, s. 128, deiik kaynaklardan ayr rakam veriyor: b u n
larn en yksei Silbernag'm verdii 150.000, en d H erzog ve H auckun ver
dii 70.000 saysdr. Cuinet, La T u rq u ie d'Asie (Paris 1892) orta yol tutarak, cilt II,
s. 650'de bu sayy 100.000 olarak veriyor. Cuinet'ye gre 19. yzylda Nasturilerin
dalm yledir: randa 10.000, Trkiye'de 90.000. B unlardan 40.000 reaya sfa
tyla kentlerde, 50.000 nfus da dalk blgelerde airet halinde yaam aktadr. Cuinet'nin verdii rakam D. A ttw ater tarafndan da The C h ristia n C h u rch es o f the
East. II, 189-192) kabul edilm ektedir. Dier m ezheplerin kend kiliselerine ekme
gayretleri, kym lar ve dzenli g' nedeniyle Ortadou'da saylar byk lde ge
rilem itir. Attwater, (II, 194) K atolik kilisesinin devirm e alm alarna dikkat ek
m ekte ve 1923 ylnda H um us'ta drt din adam nn n derliinde 200 Nasturinin
topluca K atolik kilisesine gem esini rnek olarak gsterm ektedir.
71) Vine, s. 187-9.
72) P. Rondot. Les ch rtien s d 'O rie n t (Paris. 1955). s. 161-2: bkz. ayrca, bu satrlarn
yazarnn 'M od ern ism in the A ra p W orld bal altndaki bir yayn projesi iin k a
lem e ald 'C h ristia n ity in Asia: Syrian and Assyrian balkl alm ann V. bl
m. R ockefeller Vakf tarafndan finanse edilen bu proje, yayn direktr Prof. S.
G horbal'n vefat zerine askya alnmtr.
DOU HIRSTYANLII TARH #
313
yan halka, Mslmanlara kar, eitim ve sosyal yardm alann

aan ve politik boyutlara ulaan yardm vaadinde bulundular.
Komusuna stnlnn bilincinde olan ve kilisesinin anl
gemiinin daha da farkna varan henz olgunlamam Nasturi,
Trkten ve Krtten daha da zgr kalmak ve hatta bamszlk ha
yalleri kurmaya balad. Krt bunun zerine rahatsz olmu ve es
kisine benzemeyen bir dmanlk gstermi, Trk de her defasn
da, stanbulda yabanc bir mdahale engeliyle karlamad s
rece Mslmanm tarafn tutmutur.
Gerekte, Krt ile Nasturi arasnda ilk ciddi atma, 1843 y
lnda Botanl Bedirhan adl banaz bir beyin nderliindeki da
kabilelerinin, hereyden habersiz Hristiyan kylerine saldrmasy
la balad. Bedirhan, feodal egemenliini tm Krdistana kabul
ettirmek amacndayd. Balangta Trk ynetimini hedef alan
ayaklanma, ksa srede, Krdistanda birlik ve btnl sala
mak yolunda ilk adm olarak Nasturileri yok etmeye ynelik kor
kun bir saldrya dnt. Ortam o kadar zehirlenmiti ki, daha
nce ad geen Nurullah gibi hogrl kiiler bile sonunda hare
kete katld. Grant73ve Badger74bu sralarda oradaydlar ve Badger
patrii saklayarak hayatn kurtard. Bu katliam, Timurlenkin k
ymndan bu yana en byk ykm olarak bilinir. Yalnzca Britan
ya hkmetinin kararl giriimleri sonucu sultan Musul paasn
bir ordunun banda blgeye gndermeye ikna edildi de, saylan
azalm olan Nasturiler tam olarak yok edilmekten kurtuldu. Bu
olaylarda can kaybnn, baz Keldaniler de dahil olmak zere yirmi
bini bulduu sylenir. Birka bin Nasturi Trkiyeden Rusyann
Kafkasya blgesine kat. Bu arada Nasturi patrii korunmak iin
byk devletlere bavurmay adet edinmiti. Krt ile Nasturi ara
snda gittike byyen uurumu kapatacak yol kalmam gibiydi.
Asurlulann son trajedisini hzlandran Birinci Dnya Sava
(1914-1918) ve sonrasnn trajik koullan oldu. Krt komulanndan tamiri olanaksz bir biimde kopmu olan srekli taciz altn
daki Nasturiler, Hakkari dalarndan Musul ovalanna inerek
Trklere kar mttefiklere katlmaya karar verdiler. Bylece ba
mszlklarn kazanmay umuyorlard. Bylece krk bin Nasturi
evlerini terketti ve bunlarn oluturduu alaylar gnll olarak
73) The Missionary Herald. X X X IX (1843). s. 435 ve devam.
74) Nestorians and their Rituals. I, s. 256 ve devam.
314 DOU
HIRSTYANLII TARjPli
Ruslar ve ngilizlerle birlikte Dunster kuvvetlerinde arpt. Vahi

da patikalarnda karlatklar glkler, herhalde Hakkari kat
liamna denktir, belki onu da amtr. lm oran, zellikle kadn
lar ve ocuklar arasnda ok yksekti. Tablonun tm ayrntlar
henz bilinmemekle birlikte, durumlar bir bakma Yahudilerin es
ki Msrdan Sinadaki Tih sahras yoluyla kn ve Mormonlann
1846 ylnda Nauvoodan bat snrndaki orak topraklara g edi
ini andryor. Yzlerce yl dnyadan tecrit olmu halde yaamala
r yznden Nasturilerin gr ufku ylesine daralmt ki, Trk
emperyalizminin boyunduruundan yeni kurtulmu Arap milliyet
ilii ve onun yeni dzeni ile uyum salamalar olanakszd.
Musul ovalarndaki minnack uluslarn bamsz bir devlet d
zeyine ykseltme dleri gryorlard. Eski Asur ulusunu yeniden
canlandrma umutlar ykselince, intihar saylacak bir yola girdi
ler. 1917 ylnda nderleri patrik Mar amun XX. Benyamini yitir
diler. Benyamin ran snrnda fanatik bir Krt tarafndan ldrl
d.75 Ardl, Mar Eai XXI. imun, Canterbury bapiskoposunun
vesayeti altnda Canterburrydeki St. Augustin manastrnda re
nim gren 13 yanda bir ocuktu. Bu nedenle patriklik yetkileri
ablasna geti. O da kk bir misyoner kolejinde pek iyi sayla
mayacak bir renim grmt ve ulusunun kabile geleneklerine
egemen olamazd. Versailles anlamasndan sonra Nasturi alayla
r datlnca, sahipsiz Nasturiler Britanya mandas altndaki
Irakn yukar Dicle ve Frat kylarnda yurtsuz snmaclar hali
ne geldiler. Bu arada yerli Mslman halkn Hristiyanlara kar
olumsuz duygulan, alaylann kant baz naho olaylardan tr
daha da artmt. Britanyann Milletler Cemiyetinde onlara yar
dm etmek istemesi, Irakl komularyla ilikilerini dzeltmeye yet
medi. Bir keresinde tmyle Kanadaya gtrlmeleri nerildi,
ama onlar anayurtlarnda bamszl yelediler.76 Britanya man
dasnn 1933 ylnda sona ermesi ve gen patriin renimini ta75) ldrldnde henz 27 yandayd. 17 yanda patriklik tahtna kmas ilgintir.
76) N asturileri baka lkelere yerletirm ek am acyla eitli projeler gelitirildi. B rezilya
20.000 Nasturiyi kabul etm eye hazrd. Nasturilerin bir blm nn yerletirilecei
yerler arasnda Kbrs, Fransz Sudan' ve Britanya G inesi'nin adlar geti. S u ri
ye'deki Fransz m anda ynetim i, 10.000 Nasturinin Gab blgesinde Asi vadisinde
yerleim ini, m asraflarn Britanya, Irak ve M illetler Cem iyeti tarafndan karlanm a
s kouluyla kabul etti. Tm bu giriim ler sonusuz kald. Sonunda yalnzca birka
bin Nasturi, bir yolunu bulup Suriye snrn geerek H abur vadisinde Dayr al
Zor da kam p kurabildi. (Attvvater, II, 191-2).
marnlayp ngiltereden dnmesinden sonra, Nasturilerin ackl y

ks aynen devam etti. Mar imun ayann tozuyla, atadan kal
ma, hem sekler hem dinsel yetkilerini almak istedi. Yeni Irak dev
letindeki deiikliklerin farknda deildi. Anlalan Nasturiler hl
gemite yayor ve yeni Irak ulusunun genel yapsna entegrasyon
iin herhangi bir aba harcamay reddediyorlard. Duruma uyum
salayamamalan felaketle sonuland.
1933 ylnda Irak iileri Bakan patrii Badata davet ederek,
sekler yetkiler kullanp devlet iinde devlet gibi davranmaktan
vazgemesini istedi. Patrik reddedince Badattan ayrlmasna izin
verilmedi ve fiilen gzaltna alnm oldu. Asurlu efler Musulda
toplandlar ve hkmetin eylemlerine kar sert bir protesto yayn
ladlar. Merkezi ynetim buna bir ltimatomla karlk verdi. Ya l
kenin yasalarna saygl olacaklar, ya da lkeyi terketmekte serbest
olacaklard. Bin silahl adam bu meydan okumay kabul ederek
1933 yaznda Frattan Suriyeye gemeyi seti. Fakat onlar ac bir
d krkl bekliyordu; Suriyedeki Franszlar onlar kabul etme
yince Iraka dnmek zorunda kaldlar. Snra geldiklerinde mehul
biri tarafndan bir el ate ald ve anszn Irak kuvvetleri babozuk
Asurlulara saldrd. Krtler ve Bedeviler de karmaaya katld ve
olay bir katliama dnt. Dahas, sa kurtulanlarn ou isyanc
olarak yakaland ve orackta ldrld. Irak hkmeti olaydan
patrii sorumlu tutarak, parlamentodan geirdii zel bir yasayla
onu Irak vatandalndan kard ve Kbrsa snrd etti. Bu tra
jediye baka Asurlular da kart ve onlarn kaderi uluslararas bir
skandala dnt. Bedbaht patrik 1940 ylnda Kbrstan ABDye
gitti. Buraya Chicagodaki nispeten byk bir Asurlu gmen kolo
nisi tarafndan davet edilmiti. Amerikan yurttalna gemi ol
masna ramen, yeniden Irak uyruuna alnmak ve anayurduna
dnmek umuduyla 1948 ylnda Washingtondaki Irak bykelili
ine resmi bir ziyarette bulunup balln sunduysa da olumlu bir
sonu alamad. Ortadouda tkenmi olan Nasturi nfusu halen
30.000 olarak tahmin edilmektedir. Bunun 8.000 kadar Suriye s
nrn gemeyi baarp Habur vadisinde yaayan Nasturilerdir. Ge
ri kalan Badat ve Musul civarnda yaamakta, dinsel lider olarak
bir metropolit ve bir tek piskoposlar bulunmaktadr.
Nasturilerin kaderi ac olmutur. Umutsuz ykleri, Abraham
Yuhannan gibi ilerinden kan bir Sryani yazarn daha nce de
indiimiz The Death o f a Nation Bir Ulusun lm adl kitabn316
da anlatlmtr. ada Nasturi tarihini konu alan bir dier nem

li eser de daha gen bir Nasturinin kaleme ald The Last Phase of
Nestorian History Nasturi Tarihinin Son Dnemi adl kitaptr.77
Bu balk Nasturliin sonunu mu, yoksa sonun balangcn m
ima ediyor, bunu zaman gsterecek. Olgular tmyle aa k
mam bir konuda tarihinin tam bir hkm vermesi zor olmakla
birlikte, aadaki birka not Nasturiliin aknlk uyandran y
ksnn baz yanlarn akla kavuturmaya yardmc olabilir.
Belki de temel sorun, Nasturilerin, varlklarn tehdit eden baedilmez koullarn ortaya kmasyla iine dtkleri aresizliktir.
Nasturi toplumu, biimcilik, kabilecilik ve dar ulusuluk anlay
iinde talamt. Irak ulusunun oluum yllarnda kanlmaz
olan aznlk kaynamasndan inatla kanmtr.
Nasturiler, aresiz, kk bir toplumu frtnal ve kendi kontro
l dnda acmasz olaylarn yaand bir ada, bar limanna
ulatrmak iin tek umut olan bilge bir nderin ustalndan da
yoksundu. lk olarak, yal patriin bamszlk dne kaplarak
halkn yurdundan karp sonu belirsiz bir yolculua srkleme
si aceleci ve budalaca bir davrant. Patriin, dinsel ya da etnik
ayrlklar bir yana brakp, kabilelerini Irak halknn yeni oluan
siyasi yapsyla btnlemekten alkoymas da en az bu kadar
yanlt. Ayrlklk ve dmanlk alevlerini krklemek canice ve
delice bir davrant. ngiliz halknn Nasturilere besledii tm iyi
niyet ve sempatiye karlk, Britanya devletinin ana ilkesi, bir azn
ln kar ve talepleri ne kadar hakl olursa olsun, aznlk karla
rn savunmak uruna ounluu itmemek olmutur. Bu durum
da patrik aptallnn bedelini demek zorunda kald. Bu tabii ki
Nasturi katliamn hakl karmaz. Dinsel bask ve zulm her za
man iren ve sonuna kadar kar klmas gereken bir olaydr.
Hibir modem toplum buna yllarca gz yumamaz. te yandan,
Nasturi kamuoyu da patriin tutumu ve kiilii konusunda acna
cak bir blnmlk iindedir. Bir Nasturi yazar onu aka hal
kna sadakatsizlik, sorumsuzluk, karklk yaratmak, frsatlkla
sulam ve ynetimdeki beceriksizliinden tr Nasturilerin
haksz yere Ortadou lkelerinde sevilmeyen bir halk haline geldi
ini savunmutur.78 ABDde, Chicago eyaletinde, Amerikan-Asur
77) Bu tezle Princeton niversitesi nden Felsefe Doktoru unvann alm tr.
78) R ondot'nun s. 169'da 'Assyrian Liberation Committee in Syria 'nn (Suriye'deki Asur
K urtulu Kom itesi) bir yaynndan yapt alnt.
Havari Kilisesi ad altnda yeni bir bamsz kilise kurulmutur. Bu

gruba, imdiki patriin akrabas olan Rahip Sadok Mar imun n
derlik etmektedir. Bu kilisenin, imdi srgnde olan Dou Kilise
si iinde yeni bir mezhep ayrlnn balangc olup olmadn,
ABDdeki Nasturi cemaatleri iindeki gelimesi79 ve Irak, Suriye ve
baka yerlerdeki Sryanilerin bu kiliseye tepkileri belirliyecektir.
Bu yeni bunalmn sonucu ne olursa olsun srgndeki Nasturi ki
lisesi, Dou Hristiyanl tarihinin anl bir dneminin yaayan bir
simgesi olarak kalacaktr. Bugn bu kiliseye bal insanlarn say
s nemsiz bir aznlk dzeyine inmi olsa bile, ok az kilise, erken
Ortaada tm Asya ktasn saran Hristiyanlatrma ateinde
Nasturiler kadar hak iddia edebilir. Protestanln giriinden son
ra bile devam eden paralanma srecinde, kkeni bu kiliseye ba
l kol varln gnmze kadar korumutur.
Birincisi, Romaya katlp Katolik olan ancak temel Sryani ayin
geleneklerini koruyan Keldanilerdir.
kincisi, daha Portekizliler Hindistana gelip Katoliklii yerletir
meden ve sonraki zamanlarda reformcu Aziz Torna kilisesi yksel
meden ok nce Yakubi olan Gney Hindistan Malabar kilisesidir.
ncs, Hindistann Cochin eyaletinde kk bir Nasturi
toplumundan oluan Mellusi Trichur Kilisesidir. Kurucusu, anla
ld kadaryla hem Katoliklerle hem Yakubilerle 1876 ylnda ih
tilafa den ve gerek Nasturi kilisesini Hindistanda yeniden can
landrmaya karar veren Elias Mellustur.80 Cemaati lmnden
sonra da varln korumu ve 1907 ylnda Quadshanisteki Nas
turi patrii, Abimelek adl bir Nasturi badiyakonunu Gney Hin
distan Piskoposu Mar Timotheus unvanyla, saylan sekiz bini bu
lan Hindistan Nasturilerine rehberlik etmekle grevlendirmitir.
Bu kk cemaatin bakan Malabar ve Hint Adalannn Metropo
liti unvanyla anlr.
79) Bunlara C hicago'da bir katedral ve yedi eyaletteki yedi kilise dahildir. Bkz. O rth o
doxy. VI (1954), s. 271. A .B .D.'deki Nasturi nfusu 25.000 olarak veriliyor, (Attwater, II. s. 193).
'
80) Aslen M ardinli H anna (John) adnda. M alabar'a gitm eden nce 1864 ylnda Keldani rahibi olan bir Sryanidir. 'Dou Keldani Kilisesi Tarihi' [H istory ot' the O riental
Chaldean C h u rch ) adl eserini Arapa yazm tr. Bkz. G. G r a f Gesch. d. c h ris tlic
hen arabischen it.. IV. 112-3.
318
16- NAN VE KLTR

Hiyerari
nceki sayfalarda Nasturi tarihi zetlenirken, kanlmaz olarak
Nasturi kilise hiyerarisi ve rgtlenmesine deinildi. Nasturi hiye
rarik ilkelerinin evrimi adan aa deimitir. Bu nedenle batan
sona ayn ltleri kullanarak genelleme yapmak hata olur. Burada
planlanan, uzun gemilerinin son dneminde Nasturileri kendine
zg bir Hristiyan mezhebi olarak dierlerinden ayran karakteris
tiklerle birlikte, kiliselerinin hiyerarik yapsn gzden geirmektir.
Tm Hristiyan kiliseleri gibi, Nasturi kilisesinin banda da bir
patrik ya da katogikos vardr; ancak onlardan ayn olarak, Trk y
netimi dneminde patrik hem dnyevi hem uhrevi yetkilerle dona
tlmt. Trk imparatorluunda uygulanan Osmanl millet sistemi
evlenme, boanma ve benzeri konularda cemaatlerinin ilerini y
rtmede patriklere bir lde bamszlk tanmakla birlikte, Nas
turilere gelince patriin btn konularda yetkili kabul edildii an
lalyor. Patrie genellikle reis ad verilir ve tm toplumun en s
tn otoritesi kabul edilirdi. Onun altnda her kabilenin melik de
nilen bir lideri vard. Melik Arapa ve Syanicede kral anlamna
gelirse de, bu unvan bugn bildiimiz anlamda kral kavramna
iaret etmez. Nasturiler merkezi otorite ile iletiimin ok zor kuru
labildii dalk blgelerde yaadklarndan, yerel ynetim iyice
arlk kazanmt. Patriin kabile melikleri zerinde her alanda
tam bir otorite sahibi olmas srgne kadar devam etmi, Ameri
kada bu uygulama anszn son bulmutur.
Nasturi kilisesinin bir zellii de patrikliin kaltsal olarak am
cadan yeene gemesidir. Modern ada bu ilke metropolit ve pis
koposlara kadar yaylmtr. Patriin unvan Saygdeer ve Onur
lu Babalarn Babas, Byk oban, Mar imun, Dounun Patrii
ve Katogikosudur.
Yakubilerdeki Mar ignatius gibi, Nasturilerde de Mar imun ki
i ad olmaktan kp bir unvan haline gelmitir. Bazan kk bir
ocuk veraset gerei patriklik tahtna kard ve o byynceye
kadar toplumun ilerini annesi ya da kzkardei ynetirdi ve tabii
bu toplum iin byk zararlara yol aard. Patriklikte hakk olan
ailenin soyu tkendii takdirde patrik iin seim yaplabilirdi. Pat
riin tahta kmas, bametropolit tarafndan ynetilen ve pisko
poslarn katld aaal bir trenle kutlanrd.
Bametropolit de kendi ynetim blgesinde benzer yetkilere sa

hipti. Patrie Mar imun denilmesi gibi o da Mar Hananyeu
(sann nayeti) unvanyla anlrd. lmnde tm yetkileri kendi
ailesinden birine devredilirdi. Sonu olarak kilise hiyerarisindeki
btn yksek grevler birka ailenin tekeline girmiti. st dzey
deki ruhban snf bekr kalma geleneini korumu olmakla birlik
te, kaytlardan evli piskoposlar da bulunduu anlalmaktadr. Bu
evrede et yemekten kanma adeti genellikle gzetilir ve zendirilirdi ve kiisel bir seim olmakla birlikte Nasturi ruhban snf i
lecilie eilimliydi. Ortadou Nasturi tarihinin son dneminde pat
rik ve metropolit ya da Mutran dnda, yedi piskopostan sz edil
mektedir. Ancak bunlardan bazlar cemaati olmayan kiliselerin
piskopos unvann tayan din adamlardr.
Btn dier Dou kiliselerinde olduu gibi alt snftaki din
adamlar evlidir. Ancak teki kiliselere benzemeyen yan, din
adamlarna eleri ld takdirde yeniden evlenme konusunda
hibir snrlama getirilmemi olmasdr. Rahiplik yemini etmi
olanlar kk dmeden ve zorlukla karlamadan manastr ya
amndan vazgeebilirdi. Papaz genellikle kendi mahalle halk ta
rafndan seilir, daha sonra piskoposun bana, elini koyarak kut
samas suretiyle bu seim onaylanr. Kentteki bapapaz ile krsal
kesimde birka ky yneten korepiskopos benzer ilevlere sahip
tir ve piskoposun yokluunda onun grevlerini yerine getirirler.
Badiyakoz, diyakozluk blgesinin finans ilerini yrten ve kilise
nin tanmazlarndan sorumlu bir tr piskopos yardmcsdr. Her
cemaatin byklne ve ihtiyalarna gre deien sayda diya
kozlar, okuyucular ve grevlileri vardr. Nasturi kilisesi iindeki
her grev deiikliinde, yeni greve kutsama treniyle balanr.
Srgndeki Nasturi kilisesinin yeni ve yabanc bir ortama uyum
salama abas iinde olduu Amerikada bu adetlerin ne lde
ayakta kald pek bilinmemektedir.
Manastr Sistemi ve Gelenei81

Nasturi kilisesinin Ortaadaki muzaffer ykselii manastr
dzeninin gelimesiyle balantldr. Kilise adna kutsal kitab As81) Bir Nasturi m anastr sistem inden sz edilm esi bu deyim in tarihen doru oldunu
gsterm ez. Bu ifade anlatm kolayl iin seilm itir, nk blgede m anastr sis
tem inin tarihi. Efes Konsili'nden ve Nestorius andan ok daha ncesine dayanr.
yann teki ucuna tayan isimsiz kahramanlar, ran ve yukar

Mezopotamyadaki Nasturi manastrlarnn zverili yeleriydi. Nas
turiler, daha genel bir ifade ile Sryaniler arasnda manastr yaa
mnn balangc, gelenee gre drdnc yzylda Kzldeniz ky
sndaki antik Klizma kentinde82 yaam bir inci avcs olan Mar
Augine dayandrlr. Daha dnyadan el etek ekip muhtemelen
Tebai lndeki bir manastra kapanmadan, ve daha sonra Nitrun
vadisindeki Scetis lne ekilmeden nce bile efsane onu bize bir
aziz klnda sunmaktadr. Bundan rahatlkla onun aziz Pachomiusun rencisi olduunu ve yzyln ortalarnda Pachomiusun
manastr kurallarn ran ve Suriyeye tadn karabiliriz. So
nunda yetmi yoldayla birlikte Nusaybinin kuzeyinde Mezopo
tamyann yukar vadilerinden birine yerletii ve ksa srede Or
tadounun drt bir yanndan gelen keilerle birlikte ardllarnn
saysnn 350ye ulat sylenir. Hayatnn son dneminde, ilk
yetmi yoldan kutsadktan sonra Izala dana ekildi. Bu da o
gnden bu yana Nasturi manastryla nldr. Yetmi yolda o
gittikten sonra dalarak deiik yerlerde yetmi ayr manastr
kurmutur. Nasturi manastr gelenei efsaneye gre byle balar.
Ancak uras unutulmamaldr ki, bu ada manastrlarda dou ve
bat Sryanileri bir arada yayorlard ve henz monofizit ve Nas
turi manastrlar ayrlmamt. Daha sonra, beinci yzyln sonla
rna doru kilise iinde mezhep ayrlklar kp Nasturiler randa
younlanca, manastr gelenei gerilemeye balad. Bet Lafat Sinodunda papazlar ile rahibelerin evlenmesini yasaklamamak gibi
garip ve paradoksal karar alnm olmas, bu gerilemenin bir gs
tergesidir. Bir yazar, Margal Thomas kaynak gstererek bir ma
nastr anlatrken, burasn papazlarla rahibelerin evlenip ocuk
yetitirdii bir da ky olarak tasvir etmektedir.83
randa manastr yaamnda gerek bir reformu gerekletiren,
hareketin tarihinde yeni bir a aan Kakarl Abraham oldu.84
Aa Mezopotamyadaki Kakarda 491 ya da 492 ylnda doan
Abraham 586 ylnda 95 yanda ld. Nasturi reformu dnemin
de yaad ve byk Nasturi patrii Mar Abann adayd.
Abraham da Mar Aba gibi Nusaybin Okulu mezunuydu ve aydn
bir doktor ve sekin Nasturi ilhiyat Nersesin yeeni, ada Abra82) O rtaan Arapa Al-Q ulzum blgesi, bugnk Svey.
83) Adeney. s. 487-9.
84) Labourt. s. 315-21: Wigram. s. 233-4.
hamn rencisi olmutu. Bir sre Arabistann dousundaki Hirada din hizmetinde altktan sonra, Msra gitti ve uzun yllar
Nitrus vadisinde Sketis lndeki Kopt keilerin arasnda yaad.
Burada, Aziz Pachomiusun ada Aziz Byk Makariusun ma
nastr kurallarn iyice inceledi. Ardndan, mnzevilerle kaynayan
Sinay ziyaret etti ve byk olaslkla buradaki, Jstinyen tarafn
dan 525 ylnda ina ettirilmi olan Tecelli Manastnna (sonradan
St. Catherine) girdi. Kudse hac ziyareti yaptktan sonra Izala da
na ekilerek, Kopt manastr sistemini yerletirdi. Dindarl, r
nek davranlar ve ilecilii nedeniyle ok sayda sekin keii ya
nma ekti ve Byk Abraham unvann kazand. Ardndan gelen
ler de yetenekli ve aziz tabiatl adamlard ve stadlannm manastr
yaamna ilikin kurallarn aynen uyguladlar. Abraham ardln
salnda semiti. Bu da kendisi gibi aziz tabiatl ve ann nde
gelen isimlerinden olan Mar Dadiu idi ve 588 ylnda manastr ku
rallarn daha da glendirdi.85 Ardndan yine sekin bir kei olan
Byk Babai geldi ve manastn 628 ylma kadar ynetti. Ona atfe
dilen seksen yapt arasndan en nemlisi, sa Mesihin tannsal ve
insan doas arasndaki ilikiler konusunda Nasturi dinbilim re
tisini sistematik olarak iledii Birlik zerine86 balkl risalesidir.
Onun dneminde bekrlk kesin bir kural olarak yerleti. Abrahamn manastr kurallan, hafife deitirilmi olmakla birlikte
Kopt manastr modelini esas almtr. Bekrlk, temizlik, yoksulluk,
oru, sessizlik, dua, bedenen alma ve okumak Abrahamm ku
rallarndaki temel koullard. Balangta biraderler gnde yedi kez
dua ederken, sonradan bu drde indirildi. Et ve arap yasakt, yal
nzca gn ortasnda ekmek ve sebze yerlerdi. Giysileri tnik, kemer,
pelerin, kukuleta, sandaldan ibaretti ve bir ha ve asa tarlard.
Bir kei manastrda yl yaadktan sonra dada inzivaya eki
lerek Tanr ile ba baa kalmaya hak kazanrd. Kendilerini Yakubi
komularndan ayrt etmek iin Nasturi keileri salarnn tepesi
ni ha biminde kestirirdi. Her manastrn bir barahibi vard, ama
o da tm manastrn mal varln yneten yerel piskoposa balyd.
Keilerin dinsel otoriteye kesin itaati kiliseye gl bir din adam
lar ordusu salam, bu adanm insanlar korkusuzca byk As
ya ktasna yaylarak geni apl bir Hristiyanlatrma almas
85) C h ab ol onn m anastr kurallarnn bir blm n 1898'de Rom a'da yaynlad; C h a
bot. Littem hre Syriaqe. s. 53.
86) A. Vaschalde taralndan yaynland (Paris. 1915); bkz. Chabot. s. U t. s. 60-1.
yrtmtr. Araplarn geliinden sonra bile kilisenin varln ko

rumas, hatta yaylmay srdrmesi manastr sayesinde mmkn
olmutur.
Manastr kurulularnn says altnc ve yedinci yzylda artt.
Nusaybin yaknndaki Izala da ve Nasturi patriklerinin yzlerce
yl gmld Selevkos yaknndaki Dorkena, nde gelen manas
tr merkezleri oldu. Dier nemli merkezler arasnda Tela, Baxaja,
Haigla, Henda, Zarnua, Camula, Anbar, Beth Zabda, uta ve
Kut manastrlar saylabilir.
Araplar dneminde de ne kavuan keiler eksik deildi. Bun
larn belki en tannm rnei, 832 ylnda Musulun dousundaki
Beth Abhe manastrna girmi olan Nasturi tarihi Margal Tho
mas'tr. Daha sonra patrik Abrahamn (837-50) rencisi ve kti
bi olmu, onun tarafndan nce Marga piskoposluuna, ardndan
Selevka-Ktesifonun kuzeyindeki Beth Garmai metropolitliine
atanmtr. Manastr yaznndan derledii malzemeyi ve ok sayda
keiin biyografisini ieren Yneticilerin Kitab87 adl almas,
kendi manastrnn yksdr. Nasturi manastr tarihinde Yne
ticiler Kitab, Kopt kilise tarihinde Palladiusun Lausiac History
adl almasyla edeerdedir.
Nasturi kilisesinin tarihi, baz garip ve sapkn akmlardan t
myle arnm deildir. Bunlarn en iyi bilinen rnei, kilise iin
birka yzyl sknt kayna olan Misalliyan (Arapa el-Muallin,
yani duaclar) mezhebidir. Wigram onlar Hristiyan Fakirleri ola
rak tanmlar ve daha sonra slamda grlen dervilere benzetir.
Onlarn bahsi ilk olarak drdnc yzyln ortalarnda geer ve en
azndan onikinci yzyla kadar varlklarn koruduklar bilinmek
tedir. Bunlar bir manastr ya da tarikata mensup olmayan dilenci
rahiplerdi. eytann doutan insann iinde var olduuna ve an
cak aralksz dua sayesinde vcuttan kovulacama inanrlard.
Onlara gre kt ruh bir insann vcudundan knca yerini Kut
sal Ruh alyor, bylece doast glere kavuan insan gnahtan
kurtuluyor ve gnl gzyle nee dolu bir aleme dalyordu. Bu
aamaya ulaanlar kilisenin yetki alan dna kyor ve baklk
kazanyordu. Bunlar bazen zararsz mistiklerdi ancak halk rahat
sz ettikleri, hatta din kisvesi altnda akim almayaca sular ile
87) Sryanice m etin ve ngilizce evirisi iin bkz. E. A. W allis Budge. The Book o f Governers. s. 2 c. (Londra. 1893).
dikleri de olurdu. Antakyal Flavian (y. 449) onlar erkenden tehir

ederek sinod kararyla bat Suriyeye girmelerini yasaklad. Ne var
ki douda, patrik I. uyabn (582-96) daha altnc yzylda yayn
lad, kilisenin herhangi bir manastra bal olmayan keii tan
mayaca yolundaki bildirisine ramen, bu rezil tarikatn mensup
lar Nasturi halk arasnda avarece dolamay birka yzyl daha
srdrdler.88
Margal Thomasm dokuzuncu yzyldaki tarihinden sonra Nas
turi manastr tarihiyle ilgili somut veriler ok azald iin, bu b
yk kurumun daha sonraki yzyllarda net bir resmini izmek ok
zor. Ancak Nasturi keilerinin Orta Asya ve inde baardklarna
baklacak olursa, bu akm uzun sre gcn ve etkinliini sr
drm olmaldr. Arkeolojik bulgular ve Asyada Hristiyanl
yaymak iin Nasturilerin erken giriimini konu alan modern ara
trmalar, bu dnemin Hristiyanlk tarihinin en parlak sayfalarm
oluturduunu en ufak bir kukuya yer brakmayacak biimde
kantlamaktadr. Ayrca hatrlamak gerekir ki Nasturi kilisesi ve
manastr dzeni, en azndan Abbasi halifelerinin ilk birka yzy
lnda da, -ufukta Mool afeti belirip o Hristiyanlarn inin ta ile
rine kadar tad inan mealesini sndrene kadar- gelimesini
srdrmtr. Timurlenkin ondrdnc yzyldaki ykc fetihle
rinden sonra, Nasturi kilisesinin bykl artk tarih sayfalarn
da kalr. Modern tarih boyunca kiliseleri hep harabe halinde kal
mtr. Kilisenin gerilemesine paralel olarak manastr dzeni ykl
m, rahip ve rahibeler, kendi evlerinde yaayan ama evlenmeme
ye yemin etmi insanlar haline gelmitir. Saylar iyice azalan din
adamlar bugn de, ayn yemini etmi insanlardan olumaktadr.
Fakat bu tkenmi hiyerari, parlak bir gemiin snk bir yank
sdr artk.
88) M salliani ya da M essaliani tarikat m ensuplan, zam an zam an E uchites (Ewsitler)
ya da Euphem ites (Ewfemitler) diye de adlandrlr. M arcian ve Lam petus adnda iki
nderleri nedeniyle seyrek de olsa M arcianitler ya da Lam petiyenler diye de anlr
lar. B ir tarihte Beth Abhe m anastm n taciz ettiler. A. Neander. G en era l H is lo ry o f
the C h ristia n Religon and C h urch, ngilizceye eviren J. Torrey, 9 c. (Londra, 1851),
III, s. 341'de onlar 'ilk dilenci keiler' olarak adlandrr. O rtaa n sonlarna do
ru. B alkanlardaki Bogom illere kartklar, hatta Aynaroz keileri arasnda yer al
dklar anlalyor. A deney (s. 490-2) onlara yneltilen ahlakszlk sulam asn bir
lde reddederken, onlar basit sofular olarak Puritanizm ile ittifak halinde, ileri
deki Q uaker akm nn habercileri olarak grm ektedir. Bu konuda ayrntl ve tm
kaynaklar gsteren bir alm a iin bkz. A. Vbus, Les M essaliens el les reform es
de B a ra m a de N isibe dans i'eglise perse. C ontributions o f Baltic Universily No.
34 (Pinneberg, 1947).
Ayinler ve Dualar
Nasturiler inanlarna tutuculukla baldrlar. znik akidesini
kabul etmiler ancak 431 ylndaki Efes Konsilinden bu yana
sann iki doas ve theotokos konusunda kendi grlerine skca
bal kalmlardr. Kutsal Ruhun Bahadan ve Ouldan geldiini
ifade eden Ouldan da anlamna gelen Greke filioque deyimini
inanlanndan uzak tuttular. Katoliklerin tersine, onlar da Koptlar
gibi Kutsal Ruhun hem Bahadan hem Ouldan tretilmesini din
de geleneklerine aykr bir yenilik olarak grdler. Bakire Meryeme
ve Haa byk sayg duymalarna ramen, Tannnm Anas anlam
na gelen theotokos szcnn kullanlmasna kar karlar ve
sann armha geriliini betimleyen tasvirleri kiliselerinden uzak
tutarlar. kona ve tasvirlere, bir Nasturinin ne evinde ne de kilise
sinde yer verilmez.89 Baz Potestanlann da kendileri gibi tasvir kul
lanmaktan kanmas Nasturilerin Protestanlar Batnn Nasturileri gibi grmesine, Protestanlarn da Nasturileri Dounun Protestanlanolarak deerlendirmesine neden olmutur. Nasturiler grece
erken bir tarihte, ilk olarak Edessada, ardndan ran'da kendi litrjilerini gelitirdiler. Bunda biraz Antakya etkisi de grlr. Nasturi
litrjisiyle ilgili kapsaml aratrmalar henz yaplmamsa da, bu
litrjinin derin ruhanilii ve saf karakterinden etkilenmemek mm
kn deildir.
Dou kilisesinde litrji kullanlr. Birincisi, Yorumcu Theodoreun litrjisidir ve Adventten (sann dnyaya geldii Noelden
nceki ay) Kutsal Cumartesiye kadar kullanlr. kincisi Nestori
usun litrjisidir ve Epifani (Mecusilerin say grmek iin Beytllehma geliini kutlayan ve Ocak aynn 6sma rastlayan Yortu,
Grek Bilginlerini Anma, Ninovallann arambas ve Kutsal Per
embe yortularnda kullanlr. ncs, Havari Kk James ta
rafndan Kudste ilk Hristiyan ayinlerinde (qurbana) kullanld
ne srlen ve Havari Aziz Thaddeus (Mar Adday) ile Havari Mar
Marinin Kudsten getirdiine inanlan litjidir. Paskalya yortu
sundan Advente kadar kullanlan bu litrji, Nasturilerin ana litr
jisi olarak kalm ve Aramiceden kaynaklaran eski Edessa Srya
ni lehesindeki biimiyle muhafaza edilmitir. Nasturi litrjisi bu
kilisenin en ilgin zellii ve Hristiyanln en zgn kalntlarn
89) Fortescue. s. 137, bunu slam etkisiyle aklyor.
dan biri olarak kabul edilir. Bunun nedeni yahnzca ok eski bir
tarihe dayanmas deil, Nasturiler kendi kelerinde dnyadan
tecriju-edilmi halde yaadklar iin, litrjilerine dinbilimci teorisyenlerin el srememi olmasdr. Nasturi litrjisi bu sayede arl
n korumutur.
Gnlk hayatta kayda deer hemen her olay iin ayr bir ayin
vardr. Nasturiler lleri iin dua etmekle birlikte Araf inancn
dlarlar. skenderiyeli Byk Cyril'i lanetle, Nestoriusu ise say
gyla anarlar. Dua etmek iin sabah erken saatte ve akam zerle
ri semantronun alyla bir araya gelirler. Ancak komnyon ayi
nini dier mezheplerdeki gibi her pazar deil, ok zel gnlerde ic
ra ederler. Komnyon ayini icra edildii zaman ayine katlacaklar,
bir nceki geceyarsmdan itibaren orulu olmak zorundadr. Ayin
papaz ve diyakon ise, Komnyon gnnn arifesinde oruca gire
rek dua etmeye balar. Komnyona katlmak iin gnah karmak
art deildir. Komnyon ayininde datlacak kutsal ekmek, le
ye doru kilise binas iinde ayrntl bir trenle yaplr. Ekmein
yapmna giriilmesiyle Komnyon balam saylr.
Nasturiler yedi dinsel ayin kabul etmekle birlikte, bunlardan
zerinde kesin bir gr birlii yoktur. Tartmasz kabul edi
len drt ayin, vaftiz, nikh, komnyon ve kutsal emirler ayinidir.
Dier ayin hakknda din adamlarnn grleri arasndaki ayr
lk giderilememitir.
Nasturiler iin vaftiz ayininin zel bir nemi vardr ve genellikle
birka aamada tamamlanr. Bebek ilk olarak doumdan hemen
sonra papaz tarafndan kutsal suyla ykanr. Bunu izleyen ilk byk
yortuda, o yortu ncesinde dnyaya gelmi olan tm bebekler b
yk bir trenle topluca vaftiz edilir. Bebekler vaftiz edilirken, yzle
ri papaz tarafndan Douya gelecek biimde tutularak kez kut
sal suya daldrlr ve ardndan tm gvdelerine kutsal ya srlr.
Vaftiz ve nikah ayinleri ok ayrntl trenlerdir ve byk co
kuyla icra edilir.90 Belli koullarda boanmaya izin verilmitir. Pa
pazlarn kiliseye kabul edilmesi, papazlarn gmlmesi, sivillerin
gmlmesi ve inaat bitmi kiliselerin hizmete almas, ayr ayr
ayinlerle kutsanr. Dinsel takvimde yl 1 Aralk gn balar ve
90) Nikah ayini B adger tarafndan tm yle ngilizceye evrilm itir. II. s. 244-81. Ayrca
bkz. B rightm an. Liturgies Eastern and Western, s. 246. Nasturi litrjileri kon usun
da kapsam l bir incelem e iin bkz. A. J. M aclean. East Syrian Dailv Office. Srvaniceden eviri (Londra 1894).
326 DOU
HIRSTYANLII TARH
yaklak yedi haftadan oluan dokuz aya blnr. Nasturilerin

drt orucu vardr ki, bunlarn en uzunu paskalyadan nceki 49
gnlk Byk Orutur. En ksas da Austos aynda 15 gnlk
Mart Maryam (Kutsal Meryem) orucudur. Yl boyunca aramba ve
cuma gnleri de oru gnleri kabul edilir. Oru gnlerinin topla
m 172 olarak hesaplanmtr.
Ayin icra eden Nasturi papazlarnn dinsel giysileri, komular
Yakubi din adamlarnn kullandklarna benzer. Bunlar tnik
(Quthina), ipek atk (Urara), kuak (Zunara), kukuletasz cppe
(Mapra) ve ilemeli ayakkabdan oluur. Piskoposlar ilemeli bir
bak (Biruna) takar ve piskoposluk asas ile ha tarlar. Ruhban
snf kilise dna banda sradan siyah bir trbanla kar ve do
al olarak tm sakalldr.91
Sanat ve Mimari
Sryani Hristiyanlmn antik tarihine gidersek, bu kltrn
erken dneminde neyin Batdan neyin Doudan geldiini ayrt et
mek gleir. Dou ile Batnn azizleri gibi dinbilimleri de zdeti.
Bu olgu, sanat ve mimari alanlar iin de geerlidir. Yakubiler n
cesi Antakya kilisesi iin yukarda sylenenler, byk lde Nasturi-ncesi motifleri yanstmaktadr. Nasturilerin ayrlmasndan
sonra Dou Sryani kilisesi yzn Batya evirmitir. Balang
taki parlak yaylma dneminde, Nasturi kilisesi yaratc enerjisini
sanat ve mimariye deil, gnlk hayatn pratik sorunlarna ynelt
miti. Sonralar, Mool istilalar ve Trk imparatorluunun ykse
liiyle gerileyen Nasturi kilisesi, sefalete ve unutulua terkedildi.
Bu gelimeler kukusuz Nasturi sanatn ve mimarisini de etkile
di. Onlarn Grekler hatta Bat Sryanileriyle boy lecek bir sa
natlar hi olmad. Sefaletlerine ve sanatsal bilgi ve ilgilerinin yok
luuna ek olarak, Nasturiler ikona ve ikonagrafiye de karydlar.
Kiliselerinde ya da evlerinde ikonaya tahammlleri yoktu. Sadece
kilise girilerinde ya da mihrabn zerinde basit bir ha bulundu
rurlar, fakat sann armha gerili tasvirlerine dinsel yaplarnda
yer vermezlerdi. Sonu olarak sanat ve mimarileri gelimedii gibi
kiliseleri de plak kald.
91) H. J. Sutcliffe. T h e Church o f the East' in Orthodoxy. VI, s. 8. 264-9: Forlesce. s.
151.
Mimaride de Nasturi kiliseleri gsterisiz ve yoksuldu. Kiliseleri,

yalnzca giriin zerindeki basit hala dier binalardan ayrt edile
bilirdi. Bu giri te duvardaki dar ve girmek isteyenin eilmesini ge
rektirecek kadar alak bir gedikten ibaretti. Vahi Krdn hayvan
larn kiliseye sokmasn nlemek iin byle ortalama 90 santimet
re yksekliinde bir giri yapld ne srlmtr. Dounun H
ristiyan olmayan lkelerindeki kilise ve manastrlara aina olanlar,
kukusuz bunun dman svarilerin binalara saldrlarn nle
mek amacyla yapldn bilirler. Qudsanisteki patriklik kilisesine
girii daha da zorlatrmak amacyla, girie ulaacak bir d merdi
ven konmutu. Bu giriten ksmen kapal bir avluya geilir, kilise
ye gelenler burada ayakkablarn karr ama Dou geleneine uy
gun olarak balarn amazlard. Nasturi kiliselerinde ar scak
havalarda ayinler kilisenin iinde deil bu avluda icra edilir. Kilise
lerde vaftiz odas genellikle ana ibadet mekannn bitiiinde yer
alr ve buras ayn zamanda vestiyer olarak kullanlr. Nasturiler
semantron alnarak ibadete arlr. Semantron ekile vurulan
bir tahtadr ve Sina dandaki eski Grek manastrlar ile Yunanis
tan'da Aynarozdaki kiliselerde hl semantron kullanlr.
Syani Edebiyatnn Gerilemesi

Bu almada eitli Dou Hristiyan toplumlarnn bir ok fark
l dilde oluturduu yaznsal birikimi tmyle deerlendirmek el
bette mmkn deildir. Ancak Hristiyan dncesinin gelime
sinde nem tayan olaylara ksa notlar halinde deinilecektir. H
ristiyanln erken dneminde, Grek, Latin ve Kopt yaznsal veri
minin yan sra, Sryani dinsel veriminin zel bir yer aldn hi
bir yazar inkar edemez. Beinci yzyl ncesinde, kristolojik tart
malar henz Monofizit bat Sryanileri ile Diyofizit dou Sryanileri arasnda ak bir kopua yol aamadan nce, Sryani yazn
ne Yakubi, ne de Nasturi bir karakter tayordu. Bu temelde din
sel karakterde bir yaznd. Aphraates, Ephraem Syrus ve Rabbula
gibi byk isimlerle bu ada karlarz. Ardndan gelen Sryani
yaznnn gerileme ve k dnemini de ksaca gzden geirmek
gerekir.
Ayrlktan sonra Nasturiler yani Dou Sryanileri, ran impara
torluunda yaamalarnn gerei olarak ve tm Asya ktasna ya
ylan misyoner faaliyetleri nedeniyle Sryani yaznndan koptular.
Ardndan Araplarn geliiyle birlikte Nasturi bilginleri Araplama

eilimine girdiler. Nasturi bilginleri Yunan filozoflarnn temel eser
lerini Sryaniceye evirerek, Sryani bilimi adna lmsz antlar
dikmi oldular. Ancak bu ada bile Sryanice orijinal eserler ya
zldn grrz. Araplarn rana yneldii o korkulu yedinci yz
ylda bile, Joseph Hazzaya ile kar karya geliriz. ran kkenliy
ken Nasturilii kabul eden Hazzaya, Halife merin adamlar tara
fndan yakalanarak kle pazarnda satlr. Daha sonra Krdistanda zgrln yeniden kazanr ve burada bir manastr kura
rak Sryani dinbiliminde sekin bir yere ykselir. Derin kavray
sahibi ve Sryani dilinde ok retken bir yazar olduu anlalyor.
Ortaadaki Nasturi elyazmalarn ieren Abd Io kataloguna g
re, 1.900 tane Syanice eser kaleme almtr, ancak bunlarn o
u kayptr. Kaleme ald Palladiusun Paradise o f the Fathersm
(Babalarn Cenneti) Sryanice versiyonu, Sryani yaznna en st
dzeyde bir katkdr.92
Sryanice Nasturiler arasda tarih boyunca konuma dili olarak
varln korumakla birlikte, yazn dili olarak gerilemesi Araplar
dneminde balad. lk halifeler dnemindeki Hunayn bin shak gi
bi byk Nasturi bilginleri, Arapa ve Sryaniceye hakim iki dilli
yazarlard. Ancak shak ve ardllar en nemli eserlerini Sryanice
deil Arapa yazmay yelediler. Sryanice Nasturi yazn onuncu
yzylda doruk noktasna ular. Bu dnemde Sryani dilbilimi ki
taplarnn ve szlklerinin birbiri ardndan ortaya kn, Sryaniceyi korumak kaygsyla aklayabiliriz. Arapann Syanice
aleyhine ilerleme kaydettiini dokuzuncu ve onuncu yzylda, saf
dilbilimsel almalarn ptrak gibi yaylmas, yine dili korumak
kaygsnn bir sonucudur.
Hunanyn rencisi olan Io bar Ali, dokuzuncu yzylda arap
a terimlerin yorumla aklamasna girierek, Syani szlk a
lmalarnn temellerini atm oldu. Onuncu yzylda Badatta
ders veren Araplarn Ebul-Hasan ibn el-Behlul dedikleri Bar Bahlul, Bar Alinin eserini devam ettirerek katkda bulundu. Arapa
Yahya ibn Msaviye adyla nlenen Bar Maswai (. 857), tp kita
bn hem Arapa hem Sryanice kaleme ald. Bu ada dilbilgisi
almalar da yaygnd. rnein Nsibisli Elias bar inaiya (.
1049), Sryani dilbilimini gelitirdii Interpreter s Book adl eseri
92) C labol. Litterature. s. 97. 100.
ne bir Arapa-Sryanice szlk te eklemitir. Yakubiler arasnda

Ortaan son dneminde ortaya kan Dionysius bar Salibi. B
yk Miehael ve Bar Hebraeus gibi dev isimlere Nasturilerde rastla
myoruz. Yine de. Sryanice Nasturi yaznnn silinip yok olmas
nn uzun bir zaman aldn belirtmek gerekir. Onnc yzyla
kadar Nasturi yazarlarnn pek bir yaznsal deer tamasalar bile
tek tk Sryanice eserler yazdn grrz. Sryani yazn on
nc yzyldan itibaren verimsiz kalmtr.
Sryani yaznnda gerilemenin balang tarihi dokuzuncu yz
yldr. Bu yzylda da eski gelenei srdrerek Sryanice yazanlar
vardr. rnein Katogikos Timothy (. 823) Book o f the Stars (Yl
dzlar Kitab) adnda bugn kaybolmu bir astronomi kitab yaz
mtr. ok sayda mektubu gnmze gelebilmitir.93 Mektupla
rndan biri Halife el-Mehdi (775-85) ile bir Hristiyanm tartmas
biiminde kaleme alnmtr ve Hristiyanln savunmasn yapar.
Yazd birka vaaz ve Gregory Nazianzen tefsiri dnda en nem
li katks. 790 ile 805 yllar arasnda toplanan sinodlarn kararla
rn kaydetmi olmasdr. Bu dnemin yazarlar arasnda, Abbasi
halifesi Memunn saray hekimi Gabriel Bohteyunun nfuzunu
kullanmas sayesinde 823 ylnda patriklik tahtna geen Io Bar
Nounu zikredebiliriz. O da bir Sryanice dilbilim kitab ile birka
dinbilimsel risale yazmtr. Sonradan Beth Germai metropotili
olan Maragal Thomas, nl Book o f Governers (Yneticiler Kitab)n 840 ylnda yazd. Bu kitap, dokuzuncu yzyla kadar ki Nas
turi dinbilimi ve manastr sistemi konusunda bugne kadar gelen
en nemli referans kaynaklarndan biridir. Ayn yzyln ortalarn
da, Mervli Io Dad, en byk Nasturi ncil tefsirini derlemitir.
Yzyln sonunda, Basra piskoposu Io Denha mantk zerine bir
ka risale, bir kilise tarihi94 ve Book o f Chastity' (ffet Kitab) yaz
mtr.
Onuncu yzylda ivme kazanan gerileme dneminde, El-Anba
piskoposu Elias, Musul metropoliti George, Bar Hahlul ve John
Bar Haldunun ilecilik, dinbilim ve ayin musikisi hakknda az sa
yda eser yazdn gryoruz. Byk bir yaznsal deer tamayan
93) Yazd 200 kadar m ektuplar 60' bilinm ekledir ve bir ksm Braur'n Latince e
virisiyle yaynland (Paris. 1914) bkz. Chabot. s. 108.
94) ciltlik bu tarih Suriyeli M iehael (aram dan biliniyordu ancak sonradan kaybol
mutur. Son kitab. J. B. Chabot (aram dan Livre de la Chaslete adyla Franszcava evrilerek yaynlanm tr (Roma. 1896). Bkz. Chabot. Lt.l. Syr. s. 1 13.
bu eserler arasnda Bar Haldun'un Nasturi keilerinin ileci ve

mistik yaantlarn anlatt kitap belli bir dzeyi tutturmutur.
Onbirinci yzylda ortaya kan az sayda eser arasnda, Nsibisli
Eliasn (. 1049) dilbilim aratrmalar ve tarih yazlar ile Erbil ve
Musul metropoliti Abd Io bar Bahrizin, Nasturi fkhnn yerini
alan yasalar ve mahkeme kararlarndan yapt derleme kayda de
er. Onikinci yzyla gelindiinde Nasturi yazarlarnn artk t
myle Arapa kullanmaya balad grlr. Bunun tek istisnas,
ardnda Sryanice bir tarih ile Nasturi kilise hiyerarisi hakknda
bir kitap brakan Simeon ankelavi (ya da anklava)dr.
Onnc yzyldaki ilgin gelime, Nasturi yazarlarnn halk di
linin iirsel formlanna ynelmelidir. Ermenistanda, sonradan Bas
ra metropoliti olan Ahlatl Solomon An adl bir eser yazd. Bu ks
men efsaneye dayanan, teolojik ve tarihi konular ieren bir eserdir.95
Erbilli George Warda. sonradan Sryani ayinlerinde kullanlan bir
ka ilahi yazd. Yzyln sonlanna doru Musullu John ve Gabriel
Camsa, ok sayda dinsel iirler yazdlar.
Bu yzylda yazn alannda cidden sivrilen tek isim Yahballaha'nn yetitirdii Abd-Io bar Berihadr. Be yl sreyle Sinjar, igar ve Tur Abdin piskoposluu yaptktan sonra, 1290 ylnda Nsibis ve Ermenistan metropoliti oldu ve bu grevi lm tarihi olan
1318e kadar srd. Abd-Io, Bar Hebraeus ile kyaslanamaz ise
de, Nasturi tarihindeki yeri Bar Hebraeusun Yakubi tarihindeki
yerine benzer bir konumdadr. O da Bar Hebraeus gibi Nasturi ge
leneinin son byk yazar oldu fakat Hebraeusun aksine, onun
eserlerinin ou kayboldu. Ancak kendi eserlerinin tam bir listesi
ni hazrladndan, neler yazd bilinmektedir. Bu listeyi 1316 y
lnda derledii nl Nasturi dinsel yazn katalogunun sonuna ek
lemitir. Tm kusurlarna karn bu kitap Sryani yaznnn esiz
bir katalogudur. Sryanice yazlm tm eserleri, Nasturi yazarla
ra zel bir yer ayrarak kayda geirmeyi hedefleyen, bilinen tek a
lmadr. Eser drt kategoriye ayrlmtr. Birincisi, Eski Ahit ve ba
z apokrifa, kincisi ncil, ncs Syanice yazan Grek babala
r ve drdnc kategoride, beinci yzyldan balayarak (birka is
tisna dnda) Nasturi yazarlar da kapsayan Sryani babalarnn
95) Chabot. s. 137: Wright, s. 282-3. Assem ani taralndan Bibi. Ori. III. . s. 309-24'le
analiz edilmitir. Ari'nin Avrupa dillerinde iki versiyonu yaynlanm tr. J. M.
Schlelder (Bamberg. 1866) ve W. W allis Budge (Oxford. 1S86).
eserleri yer almaktadr. Bu derlemeyi Nsibis'teki Sryanice elyazmalar deposundaki malzemeye dayanarak yazm ve bu tek kay
naa bamll nedeniyle baz eyleri atlamtr. Buna karlk,
baka hibir yerde ad gemeyen eserleri gn na karmtr.
Yazar bu derlemeyi nce kendisi iin ve ierdii kitaplarla ainal
olan renciler ve din adamlar iin yazdndan, modem anlamda
bir katalog oluturmak iin gerekli tm verileri derleme zahmetine
girmemitir. Her kitabn ieriini analiz etmek klfetine katlanma
d gibi, her elyazmasnn kesin tarihini de vermemitir. Kronolo
jik sralama konusuda da ayn geveklii grrz.96
Abd-Ionun kayp almalar arasnda, bir kutsal Kitap tefsi
ri, Yeryznde Efendimizin Yaam, Hizipilere Kar Bilimciler
balkl bir risale, Yunan Dnrlerinin Gizemleri, Byk sken
derden Aristoya Alkemi zerine Bir Mektup ve eitli Arapa me
tinlerle birlikte, eitli bilimler hakknda 12 risale yer almaktadr.
Gnmze ulam almalar arasnda nci", Nasturi tanrbilimi zerine yazlm en deerli bilimsel eserdir ve mezhebin resmi
izgisini yanstr. Ayrca Nasturi dinsel hukukunu yazl yasa ha
line getirerek, Din Yasalarnn zeti Nomcanonun iinde bir ara
ya getirmitir.
ann yazn tarzna uygun olarak iirler de yazan Abd-Ionun
bu alandaki en nemli verimi Eden Cennetidir. Takvimi konu alan
iirsel bir metin yazm, kendi katalogunu yazarken iirsel bir dil
kullanmaya zen gstermitir. 1290 ylnda tamamlad Eden
Cennetini, 1316da ek aklamalarla daha da glendirmitir. Akl
ve bilgelik sevgisi zerine 22 iir yazan Abd-Io, Sryani yaznnn
son byk addr. Ondan sonra Sryanice yalnzca bir konuma
dili ve Nasturi ayinlerinin litrji dili olarak kald. Bunun iki istis
nas, patrik II. Timothynin (. 1328)97 Dini Ayinler zerine ba
lkl eseri ile yazar bilinmeyen III. Yahballahann Tarihi adl 14.
yzyldan kalan iki kitaptr.
96) Chabot, s. 14. 149: W right. s. 285-6: Assem ani. Bibi. Ori. III, s. 3 _5 ve devam nda
bu katalogdan yapt ayrntl alntlar 'Catalogas Libronm . Cp. CXCVIII - Ebedjesus Metropolita Sobeusis bal altnda toplamtr.
97) Orijinali Farsa olup erken bir tarihte Syanice evrilmi ve P. Bedja tarafndan y a
ynlanmtr. (Paris, 1888). Franszca evirisi J. B. Chabot. (Paris. 1897): Chabot. Litt.
Syr. s. 142.
BLM IV
ERMEN KLSES
17. GR
Ermeni halknn ve Ermeni kilisesinin tarihi, bir ile ve kahra
manlk yksdr. Ermeni kilisesi geri hibir zaman antik kilise
lerin ounun eritii evrensellik dzeyini yakalayamamtr, an
cak kendi snrlar iinde Ermeni halknn hakl olarak gurur duy
duu, kendine zg karakteristiklere sahiptir. lk olarak, Ermenis
tan tarihte hristiyanl hem resmi devlet dini hem halkn dini ola
rak ayn anda kabul eden ilk krallktr. Onun, Hristiyan dnyas
nn teki lkeleri gibi antikitede balayan ehitler ve azizler liste
si, yirminci yzyla kadar devam eden srekli soykrmlar nedeniy
le zengindir. Ortadou nun btn lkelerine ve dnyann her k
tasna yaylm olmakla birlikte, Ermeni halk kendi kimliini mu
hafaza etmi, dilini, sosyal ve rksal zelliklerini korumutur. Er
meni, tpk Yahudi ve Grekler gibi, hereyden nce bir Ermeni ola
rak kalmay baarmtr. Onun direnme gc dillere destan olur
ken, rkn korunmasnda herhalde dil ve din unsurlar belirleyici
rol oynamtr. Ermenilerin kk bir blm Protestan ya da Ka
toliklie gemi olmakla birlikte, Ermeni halknn ana kitlesi, ke
sin monofizit karakter tayan atadan kalma dou kilisesine bal
ln korumutur. Btn dnyadaki Ermenilerin en az drtte
nn, eski ve yerli Gregoryen kilisesinin sadk tebas olduu tahmin
edilmektedir.
Eski Ermenistan'n snrlar kuzeyde Kafkas dalarndan g
neyde Toros dalarna, douda Hazar Denizinden batda Karade
nize kadar uzanyordu. Efsaneye gre Cennet Bahesi buradayd
ve ncilinin Tekvin ,10uncu blmne gre Cennetten kan bir
nehir baheyi suluyordu ve buradan sonra drt kola ayrlyordu.
Bu kollardan drdncs Fratt. Bu ayn zamanda Nuh'un gemi

sinin durduu ve yeryznde hayatn yeniden balad Ararat
(Ar) dann lkesiydi. Bu efsaneyle Ermenistann gemii Incile
balanr.
Gerekten Ermeniler, bugn Sovyetler Birliinin gney snrla
rndaki Ecmiazin kilisesindeki bir manastrda, Nuhun gemisinin
bir parasnn hl durduunu iddia ederler. Antik ada ran ile
Yunanistan arasnda skm olan, Ortaada dman glerle
evrilmi olan Ermenistan, Perslerin, Greklerin, Araplarn, Mool
larn, Msrllarn ve Trklerin saldrlarna uram, bu son sald
rda Ermeni halk tmyle yokolma tehlikesiyle yz yze gelmitir.
Balangta Ermenistan, Van gl civarnda Krdistanm bir bl
m, Bat Anadolu ve yukar Frat blgesini kapsyordu. Fratn ku
zeydousundan Kafkasya ve Karadenize uzanan blgeye Byk
Ermenistan, Fratn dousundan Akdenize uzanan blgeye ise
Kk Errmenistan ya da Kilikya deniyordu. Ermenistann snr
lar ok oynak kalm, doudan ve batdan gelen istilalarda istila
clarn gcne gre deimitir. Bunun rneklerini elinizdeki ara
trmada, bu ok hrpalanm ulusun tarihini izlerken greceiz.
ran platosunu Akdeniz kysndaki limanlara balyan anayol
lar Ermenistan vadilerinden getii iin, dou ticaretini elinde tut
mak ve antik ve ortaa siyasetini kontrol etmek isteyen gler
gzlerini hep bu lkenin topraklarna dikmitir. Btn bunlar, Er
menistann corafi zelliklerinin lkenin kaderinde ne kadar
nemli bir rol oynad gsterir.
Ermenilerin kendi uluslarn Haik ve lkelerini Hayastan ola
rak adlandrmalar, Ermeni szcnn Grek kkenli olduunu
gsterir. Efsaneye gre Ermeni halknn atas, Incilde geen Japhethin torunu olan Haik adl bir kiidir. Ermeniler etnik olarak ndo-Ariyen bir halktr ve dilleri, tamamen kendine zg seslileri ve
ses birleimleriyle ndo-Ariyen dil grubunda zel bir yere sahiptir.
Ermeni nfusu buuk-drt milyon arasndadr.1 Bunun ikibu-
1) Fortescue, s. 396, aadaki tahm inleri verir: 1.300.000 Trkiye'de: 1.200.000 Rus
ya'da: 50.000 ran'da: Hindistan, Msr, Avrupa ve Am erika'da yaklak bir milyon.
L. Arpee, History o f A rm enian Christianity, from the Beginning to O ur Own Times
(New York, 1946). s. 307. daha ihtiyatl bir tahm inle toplam 2.500.000 olarak verir
ve dalm yle yapar: 1.200.000 Sovyet Erm enistan. 600.000 Grcistan ve A zer
baycan. 120.000 Kuzey Kafkasya ve Rusya, yars stanbul'da olm ak zere yaklak
100.000 Trkiye. 150.000 Suriye (Tabii Lbnan dahil). 100.000 ran. 150.000 ABD
uk milyonu, neredeyse eit biimde Trkiye ile Rusya arasnda

paylalm olup, geri kalan btn Ortadou ya, Avrupaya ve
Amerika'ya yaylmtr. Ermeniler i hayatndaki olaanst yete
nekleri, teknik becerileri ve yorulmak bilmez alkanlklaryla n
ldr. Nereye gitmilerse orada zengin olmular bu da yerli halkn
kskanlna yol amtr.
Greceimiz gibi Ermeniler tehlikelerle dolu tarihlerine ramen
uygarlk dnyasna birok alanlarda gerek katkda bulunmutur.
Dnyaya dalmalarndan nce Anadolu iinde ve snrnda i
gal ettikleri topraklar, dalk ve sk ormanl blgelerdi ancak bura
larda ok sayda vadi ve ekilebilir dzlkler de bulunuyordu. Top
raklarnn bu zellii, onlarn tarmsal kkenini ve hayvanclktaki
yeteneklerini2aklar. Ancak, aralksz istila dalgalar ve bunun so
nucu olarak teki lkelerin kentsel kesimlerine getmek eilimle
ri nedeniyle, bu yeteneklerini yitirmilerdir. Hereye ramen, o
uzak vadilerde yzlerce yl dnyadan tecrit edilmi olmalar, Er
meni halkna, sonraki tarihlerinde hatta gten sonra bile koru
duklar, ulusal zellikleri kazandrmtr.
Ermeni hristiyanlm biimlendiren ana izgilerin, dier antik
dou kiliseleriyle ve zellikle Msrdaki Kopt kilisesi ile ortak bir
ok noktas bulunuyor. Bu zellikleri, kilisenin ulusal karakteri ve
demokratik rgtlenmesi olarak zetleyebiliriz. Drdnc yzylda
Kayseri bapiskoposluundan kopmalarndan sonra kilise, Antak
ya, Konstantinopol ya da Roma tarafndan kontrol edilmeye karar
llkla direnmitir. te yandan, Ermeni kilisesi, ilkel hristiyanlm
ana zelliklerini koruyan dier karde kiliselerle manevi bir birlie
hibir zaman kar kmamtr. Dahas, Ermenilerin din ilerinin,
daima Ermeni halk tarafndan seilen ve kilisenin idari iskeletini
oluturan bir kilise hiyerarisi tarafndan yrtld unutulma
maldr. Dinle ilgili ve tmyle doktrine ilikin kararlar dnda, ceve Fransa. Romanya, Bulgaristan. Yunanistan M sr ve Irak'm herbirinde 25.000 ile
50.000 arasnda: Ayrca Latin Am erika, ngiltere, Belika, talya, Orta Avrupa, E ti
yopya. Sudan. Filistin, Hindistan, Java ve Filipinler'deki kk Ermeni kolonileri: M.
Orm anian, The C h u rch o f A rn enia (Londra, 1955), konuyu yle toparlar: Toplam
diyakoz. 26: Ermeni Kilisesi Mensuplar, 3.674.757; Parishes, 446; Churches 417:
K atolik Erm eniler, 51.349: Protestan Erm eniler, 29.667. Kitap bu yzyln ilk on y
l iinde yazlm olm akla birlikte. Ermeni diyakozluk istatistiklerine dayanarak,
1954 ylndaki ngilizce evirisine yukardaki rakam lar aynen alnm tr. (D ipnotla
rnda atfta bulunulan Fortescue. E.F.K. Fortescue deil Adrian Fortescue'dur.)
2) Tarihi H erodot'a gre Erm eniler antik adan beri hayvan varlnn zenginliiyle b i
linirler: cf. F. Nansen. Arnenia and the Near East (Londra. 1924), s. 233.
maatin politikasn kararlatrma sorumluluunu patriklerle pay

laan sekler konseylerin varl, nemli bir noktadr. Piskopos se
imlerine cemaatin katlmas ve kilisenin bu uygulamay srdr
mesi, Hristiyanln havarilik dneminin devam olarak kabul edi
lebilir. Bu sayede, zaman iinde Konstantinopol ve Romada gzle
diimiz giderek byyen bir teokrasinin Ermeni kilisesinde olu
mas engellenmitir.
Ermeni kilisesiyle ilgili bundan sonraki blmler, dilsel zorluk
lar nedeniyle ikincil kaynaklardan derlenmitir. Ancak Ermeni bi
lim dnyasnn temel eserlerinden ve Katolik ve Protestan kaynak
lardan da yararlanlmtr.
Bunlarn banda, kendisi Konstinopl Ermeni patrii ve iyi bir
tarihi olan, eserleri ngilizce ve Franszcaya da evrilmi bulunan
Malachia Ormanian3 geliyor.
Bir dieri de, Ermeni Protestanlnn yznc yldnm nede
niyle (1846-1946) Leon Arpee tarafndan kaleme alman Ermeni H
ristiyanlnn Tarihi' dir.4 Doal olarak bir Protestan olan yazar,
atalarnn kilisesine sempatiyle bakmakla birlikte eletirilerini esir
gememitir. Ne var ki gnl kendi mezhebinden yanadr ve srekli
olarak Protestan aznl kayrr. Adrien Fortescue tarafndan yazl
m nc eser kk dou kiliselerini konu alr. Derin bir bilgi
birikimi ve youn bir aratrmann rn olan bu eser, ne yazk ki
birok yerinde Katoliklik propagandasyla malldr. Bu duyarl ko
nuyla ilgili olarak hazrlanan aadaki ksa aratrma srasnda ya
rarlanlan ya da alnt yaplan dier kaynaklar dipnotlarda belirtil
mitir; belge konusunda byk lde Ermenice yazan tarihilere
bal kaldmz kabul edilmelidir. Ermeni Hristiyanlnn tarihsel
arka plann ksaca inceledikten sonra, kilisenin kkenlerini ve ge
limesini analiz ederek, imdiki durumu, rgtlenmeyi, kilise hiye
rarisinin katksn ve Ermeni imann gzden geiren bir genel de
erlendirme ile aratrmamza son vereceiz.
3) Bu alm a ilk olarak Franszca Paris'te 1910 ylnda yaym lanm , ardndan 1911
ylnda stanbul'da E rm enice yaym lanm (4 bask daha yaplm ). G. M argar G re
gory tarafndan yaplan ilk ngilizce evirisi 1912 ylnda yaym lanm tr. Burada
kullanlan ikinci ngilizce eviri. Lbnan, Arlelias'iaki E rm eni Teoloji Sem ineri nin
eski D ekan m teveffa rahip T eren ig Poladian tarafndan yaplm ve 1955 ylnda
yaym lanm tr.
4) Armenian Missionary Association o f America tarafndan yaymlanmtr. Arpee. Oberlin
Teoloji Okulu m ezunudur. Babas stanbul'da Am erican B oad M ission'da alan
Protestanla dnm bir m isyonerdi.
Ermeni halk srekli ezilmi, baskya ve soykrma uram ve

hatta bir noktada tmyle yokolma tehlikesiyle karlam olma
sna ramen, dou Hristiyanlnn sahnesinde yeniden ortaya
km ve bu ulusun kararll, doruluu ve yaama azmi ona ev
rensel bir saygnlk kazandrmtr.
Tarihsel Arkaplan
Levantdaki bir ok ulus gibi, Ermenilerin de uzun bir gemii
vardr ama mitoslar ve efsaneleri antikitede kaybolmutur. Biz
burada esas olarak Hristiyanln ortaya kndan sonraki d
nemle ilgileneceiz ki bu dnem Romanm egemenlik ama rast
lar. Ermenistan, dou ile bat arasndaki gei yollarnn stnde
olduu iin, balangta ran ile Grekler arasnda skmt ve ilk
olarak imparator Darius tarafndan (.. 521-486) tarafndan ilhak
edildi. skender'in dou seferi srasnda (.. 336-323) igal edilen
blge daha sonra .. 190 ylnda III. Antiochus Romallar yenin
ce Selevkoslarn eline geti. Bu noktada Ermenistan Grek kkenli
bir nderin ynetiminde bamsz bir devlet olarak tarih sahnesi
ne kyor. rana yaknl nedeniyle Partlarn yaylmac politikas
na hedef olan Ermenistan, sadan nce birinci yzyln banda
kral I. Dikran ya da Byk Tigranesin nderliinde Perslerden ve
Selevkoslardan bamszln kazandysa da bu ksa srd ve ..
66 ylnda tam olarak Romamn egemenlii altna girdi. Bundan
sonraki yaklak be yzyl boyunca Ermenistan zerindeki ege
menlik nefret edilen Perslerle Romallar arasnda el deitirdi ya
da bu iki g, lkeyi paylat. Sonunda Roma imparatoru Mauri
ce (582-602) btn lkeyi Roma egemenlii altnda tek bir eyalet
haline getirdi. Bu alkantl ve zor alarda yerli Ermeni krallann
ad geer. Bunlarn en nlleri, 261 ylnda Perslerin elinden kur
tulmak iin Romaya kaan II. Trdat le 364 ylnda Perslerin esir
alarak gtrd Araktr. lke yedinci yzylda Arap istilalar s
rasnda Halife ile Bizans imparatorluu arasnda ekime konusu
olduysa da Arakuni (Arsasid) hanedan varln korumay baa
rabildi. Tampon devlet konumundaki Ermenistann, Bizansla da
aras hi iyi olmad. Ermeniler, Kalkedon konsilini reddedip sken
deriye teolojisinin ilkelerine bal kaldklar iin BizanslIlardan da
ektiler. Bu nedenle Konstantinopol ya da te yandaki Emevi ve
Abbasi halifelerinin egemenlii onlar iin fark etmiyordu. Sonunda
337
I. Aot adnda bir Ermeni prensi ve milliyetisi 856 ylnda Bara tuni hanedann kurdu. Bylece Byk Aot Ermenistan. Grcis
tan ve Kafkasya topraklarndaki Krallarn Kral' oldu. Bu unvan
halifeler tarafndan ve bilgece davranarak tacn5 kendi elleriyle
giydiren Bizans imparatoru tarafndan onayland. Arap boyundu
ruundan olduu kadar Grek istibdadndan da nefret eden Erme
niler bu iki gce kar bamszlklarn korumakla birlikte 1071
ylna kadar kat zerinde de olsa Arap egemenlii altnda kald
lar.6Seluk Trklerinin gelmesi Ermeni bamszlna son verdi ve
Kafkasya eteklerindeki Byk Ermenistan krall bir daha eski
byklne7 kavuamad.
Ermenilerin eski anayurtlarndan bitmek bilmeyen g bu
ada balad. Bir blm Levanttaki eitli lkelere dalmakla
birlikte ulusun ana kitlesi gneye Kilikyaya inerek son Ermeni
kralnn akrabas olan Prens Reubenin nderliinde Kk Erme
nistan adyla yeni bir prenslik kurdu. Adana ierlerinde kuzeydo
uda Sis (bugnk Kozan) adyla yeni bir bakent ina ettiler. Er
meni tarihinin bu dneminde yeni etki odaklar ortaya kt. Bi
zans ve Trk faktrlerine ek olarak, srasyla batdan gelen Latinler, ardndan Msr Memlkleri ve doudan gelen Mool srleri
onlarn kaderini etkiledi. Bu dnemde Kilikya prensleri Hallara
yaknlamay yelediler, hatta Antakyann egemenliini bile kabul
ederek Roma ile birleme giriimlerinde bulundular. Sonunda, B
yk lakabyla anlan I. Leo (1129-39) tahta gz dikti ve buna kar
lk olarak imparator Frederick Barbarossa ile ittifaka girdi ama
Frederick onu kral yapamadan nce kk Asyada Tarsus rma
nda bouldu. Frederickin olu VI. Henry (1190-7) babasnn s
zn yerine getirdi ve Ermenistan yeniden krallk oldu. Bu arada
Ermenistan zerindeki geleneksel szerenliini korumak isteyen
Bizans imparatoru Alexius (1195-1203) II. Leoya baka bir ta
gndererek Konstantinopola davet etti. Bylece Leonun krall
5) Serapie Der Nessessian, Arnenia and the B yzantine E m p ire- A B rie f S tu d y o f A rm e
nian C ivilization (Cambridge. Mass.. 1954), s. 9.
6) J. Laurent, L'A rm n ie entre Byzance et l'Isla m depuis la conqute arabe (Paris,
1919), s. 9 ve devam 886 ylm a kadarki gelim elerin herhalde en dolgun an latm
dr. Ayrca bkz. Ren Grousset. H istoire de l'A rm n ie des origines a 1071 (Paris,
1947), s. 296 ve devam.
7) Arpee. Hist, o f C hristianity, s. 44-57 (Struggle with Persia), s. 75-89 (Arab D om ina
tion): E.F.K. Fortescue. A rm en ia n C h urch. (Londra. 1872). s. 17-41: A. Fortescue.
Lesser Eastern Churches, s. 383 ve devam.
gerek dou gerek batda tartmasz kabul edilmi oldu ve tarihe 1.

Dikrari dan sonraki en byk Ermeni kahraman olarak geti. Ye
ni hanedan. Memlk Sultan Halil Eref 1291 ylnda Akka kalesi
ni zaptederek Latin dominyonunu ortadan kaldrana kadar Hal
larla yakn ilikilerini srdrd. Kuds Latin Krallnn dme
sinden sonra da Hrisyanlara dmanlk devam etti ve Msrdan
balayan kar saldr Suriyenin kuzey snrndaki Ermenistan
hedef ald. 1375 ylnda Halep Emiri bu kk krall ezdi ve son
Ermeni kral VI. Leoyu8, zincire vurdurarak Kahire kalesine gtr
d. Leo daha sonra bir daha Ermeni topraklarna ayak basmamak
kouluyla serbest brakld ve arkasnda ocuk brakmadan 1393
ylnda Pariste ld. Hanedan bylece sona erdi ve Ermenistan ta
c Kbrstaki Lusignan hanedanna geti.
Timurlenkin 1402 ylnda I. Beyazt esir alarak bat Asyadan e
kilmesinden sonra. Osmanllar zamanla Ermenistan topraklar da
hil olmak zere tm Anadolu'ya egemen oldular. Trk imparatorlu
unun yaylmac politikas sonucu Suriye ve Msr da 1516-17de ele
geirildi ve lkenin snrlan rana dayand. Ermenistan bu kez, zel
likle ah Abbas (1586-1628) dneminde Trk-ran mcadelesinin
sava alanna dnt. Bir snr lkesi olduundan aralksz yama
ve tahribe sahne oldu ve ran saldmlar savunmasz Ermenilere an
latlmas g dehetler yaatt. Onsekizinci yzylda David adl bir
Ermeni lkesinin bamszl iin ayaklanmaya nderlik edince ad
bir meteor gibi ykseldi ancak bu ayaklanma kendisiyle birlikte
1728 ylnda topraa gmld. Bask altndaki Ermeniler korunmak
iin Rusyaya bavurdular. Byk Petrodan balayarak Rus arlar
bu korumay vaad ettiler ancak bu vaat, iki imparatorluk arasnda
sava kp Rusya 1829 ylnda Aras nehrine kadar Transkafkasyay
ilhak edene kadar somut bir sonu vermedi. Bu olay, Ermenilerin
kutsal kenti Ecmiazin dahil olmak zere eski Byk Ermenistan
topraklarnn nemli bir blmnn Ortodoks Hristiyan dnyasna
girmesini salad. Ancak bunun Trk snrlan iinde yaayan Erme
nilere bir yarar olmad gibi byk bir nefrete ve ar baskya he
def oldular. Bu arada Rusyann mdahalesi ngilterenin korku ve
kskanln uyandrd. Onlar da Ermenilerin hamisi pozuna geti
ler ancak ngilizlerin bu iki atan g -Rusya ile Osmanl impara
torluu- arasndaki sallantl politikas trajik sonulara yol at.
(S) Bazen V. Leo unvanyla da anlr.
Gerekten ondokuzuneu yzyln bana kadar Trkiye'deki Er

meniler dier Hristiyan topluluklar gibi, millet9 sistemi iinde ve
teki topluluklardan daha da zerk bir hayat sryordu. 1839 y
lndaki Glhane Ferman ile yeni ayrcalklar elde ettikleri gibi
1863 anayasas Ermenilere Trklerin egemenlii altnda yar-bamsz bir Ermenistan gvencesi verdi. te yandan tam bamsz
lk isteyen Ermeni genlii bu amala lke iinde ve dnda komp
lolara balad. Sultan Abdlhamit 1876da tahta ktnda Erme
ni Meselesi iyice alevlenmiti ve bu davaya Avrupada duyulan
sempati yeni sorunlara yol at. 13 temmuz 1878 Berlin Antlama
sna, ngiltereyi Ermenilerin hamisi olarak tanyan bir maddenin
dahil edilmesi, eski kuan ve kilise hiyerarisinin itidal tavsiye
etmesine ramen, devrimci genlii daha da yreklendirdi. En ta
nnm 1885 ylnda Pariste faaliyete geen Hmak Ulusal Parti
si10 olmak zere yeralt rgtleri kuruldu ve kamouyunu uyandr
mak amacyla ateli bildiriler yurt dnda baslarak gizliye lkeye
sokuldu. Yabanc topraklarda zel matbaalar kuruldu ve burada
Ermenice heyecan verici bildiriler baslmaya balad. Venedikteki
Mktiharist babalarn yaynlarndan da anlalaca gibi, aznlk
Katolik Ermeniler bile bu harekete katld. Btn bu yeralt faali
yeti sultan ok fkelendidi. O da Rusyann Ermenistandaki yayl
mac politikasna kar ngiltere kartn oynamaya alt. ngilte
reyi Sultanm Kk Asyadaki Hristiyan tebasmm koruyucusu
olarak tand ve hatta Rusyann Ermenistanda ilerlemesini dur
durmasna karlk Kbrs igal dnn verdi. Bu, yanklar g
nmze kadar devam eden Kbrs Szlemesidir.
Dardan Babaliye yaplan basklar ve ieride srekli bir Er
meni ayaklanmas tehlikesiyle durum iyice karmt. Sultan so
runu zmek iin gerek bir tiran gibi kktenci zmlere ynel
9) Arapa din anlam na gelen m illa h * szcnden gelir. Bu sistemde, her Hristiyan
toplumu, bata kendi dinsel nderleri, ve dinadam lar ile sekler nderlerin olu
turduu konseyler tarafndan, Osm anl denetim i altnda ynetilirdi. Bu sistem,
' m er M ukavelesi' (C ovenant o f Umar) adyla anlan ynetim biim inden kaynakla
nr. Bu sistemde. Z m m * (Dhim m i) diye adlandrlan ve O sm anlnn Reaya * d edi
i gayrim slim uyruklara belli bir korunm a tannm tr. m er Mukavelesi ile ilgili
olarak bkz. A.S. Tritton. The Caliphs and th e ir N o n -M u s lim S ubjects (Oxford.
1930), s. 5 -7 . Sarkis Atam ian The A rm en ia n C o m m u n ity (New York. 1955). s. 267'de m illet sistem ini zel olarak nakleder. (.n.: Ana B rilan n icam n (1) millet: (2)
zm m: (3) reaya: m addeleri.)
10) H m ak, an veya zurna anlamna gelir. Hnak Parlisi sosyalist karakterliydi. Par
ti tznn analizi iin bkz. Sarkis Atamian. s. 94-100.
meye karar verdi. 1894 ylnda devletin gz yummasyla Krtler.

Diyarbakr yaknlarnda Sasonda Ermenilere saldrnca. Trk or
dusu resmen bu hareketi bastrmak iin blgeye girdi ama gerek
te yapt birka Ermeni kyn atee vererek sakinlerini ldr
mek oldu. 1895 ylnda sultann iaretiyle en kanl katliamlardan
biri balad ve Trabzon ve evre Ermeni vilayetlerinde yaklak
80.000 Ermeni yok edildi.11 Hnak kundaklar misilleme olarak
1896da stanbuldaki Osmanl Bankasn atee verdiler. Bu olayn
sorumlular geri diplomatik giriimler sonucu smrd edilerek
canlarn kurtardlar ama bedelini cra yerlerde yaayan masum
Ermeniler dedi ve iki gn iinde 6.000 Ermeni hayatn kaybetti.
Ayn yl Malachia Ormanianin patrik seilmesi ve onun BabIaliyi
ve Krt kabilelerini yattran bilgece politikasyla durum nispeten
sakinleti. Genel af ilanyla balayan bu sallantl dnem birka yl
srd 1905 ylnda Kilikyada gerekletirilen katliamda 20.000
Ermeni can verdi.12
Trkiyedeki Ermeni trajedisinin son blm Birinci Dnya Sa
va srasnda meydana geldi. Ermeni liderleri sultana ballklar
n ilan ettiler ve Ermeniler silah altna alnarak savaan kuvvetle
re katld. Ancak Trklerin Ermenilerden kukulanarak onlara k
t davranmasndan sonra bu alaylar ksa sre iinde datld.
Trk hkmeti Ermenileri Anadoludan Suriye ve Iraka toplu techir etmek gibi ciddi bir karar ald. Sylentiye gre 1915 ylnda Er
meni nfusunun te biri Trkiyedeki evlerini terkederek yurt d
na giderken, te biri evlerini terkedip yurt iinde kald ve geri
kalan te biri katledildi.13 Ertesi yl Rusya, Trk boyunduruu al
tndaki Ermenileri kurtarmak gerekesiyle Trkiye Ermenistanm
igale balad. Bu giriim 1917 sonunda Bolevik devriminin pat
lak vermesiyle son buldu. Kafkasyadaki Kazaklar Ermenileri ken
di kaderine terkedince, Ermeniler tek balarna stn dman
glerine kar savaa devam etti. Bu eitsiz savata, Ermeniler
11) Bkz. 'T h e Hamidean Massacres (1 8 9 4 -7 )' Sarkis Atam ian. s. 130-54; ayrca M.C.
Gabrielian. A rm en ia - A M a rty r N ation (New York. 1918). s. 250 ve devam.
12) Arpee, s.244-50. 252-65, 293-308
13) Gabrielian, s. 298; A. J. Tovnbee. Arm enian Attrocities - The M urder o f a Nalion
(Londra. 1915). Lord BryceTn Lordlar Kamaras ndaki konum asyla birlikle: H. A.
Gibbons, The Blackest Page o f M od ern H istory- A rm enian Events o f 1915 (Londra.
1916): F. Nansen. Arm enia and the Near East (Londra, 1928) s. 307'de. ileri B a
kan Talat B eyin Halep polis m drlne gnderdii bir ifreli telgrafn metnini
verir. Eer sahte deilse bu telgraf gereklen elem vericidir.
sadece azim ve lmne sava gcyle bakentleri Erivan' kurtar

may baard. Bu arada 11 Kasm 1918'de atekes ilan edilmesiy
le Ermeniler, Kafkasyaya ngiliz polisi gelene kadar biraz nefes al
ma olana buldu.
Bundan sonra Ermeni halknn geleceini belirleyen olaylar ta
mamen siyasi tarih konusudur. Burada btn dramn ana izgileri
ni zetlemek yeterli olacaktr. ngiltere aka Ermeni halknn ken
di kaderini tayin hakkn desteklerken, Transkafkasyay kontrol
eden ngiliz polisi blgede bar korumay baaramad. Kastl olma
makla birlikte Ermeni alaylarnn ounu lavedip onlarn silahlar
n Rus kar-devrimci glerine sevkederek zayflamalarna neden
oldular. Bylece, Woodrow Wilson ve mttefikler kat zerinde
Trabzondan Vana uzanan yeni bir Ermeni Cumhuriyeti kurarken
ve 1920 ylnda Ermenistann bamszln kabul eden Sevres Ant
lamas imzalanrken, pratikte sonular belirleyecek olaylar sava
alannda milliyeti Trkiye ile Sovyet Rusya ordular tarafndan ka
rarlatrlmak zereydi. Bu savata Trkler 30.000 kadar Ermeniyi
katletmeyi baard.14Rusyada durumun istikrara kavumas ve Rus
birliklerinin Azerbaycana ilerlemesinden sonra, 1921 ylnda imza
lanan ve Trabzondan Vana uzanan blgeyi Ermenistan snrlan d
nda brakan Moskova Antlamas ile gerek ban saland.
Sovyet Sosyalist Rusya erevesinde Ermeni bamszlnn
balamas iki aamada gerekleti. lkin 1922 ylnda Ermenis
tan, Grcistan ve Azerbaycan Transkafkasya Sovyet Federe Sos
yalist Cumhuriyetleri ad altnda tek bir devlet olarak birletiril
di. kinci olarak, bu federasyon 1936 ylnda lavedilince, ye
si Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii yesi oldular ve bu Er
meni anayasasna girdi. 1928 ylnda, toplam 1.147.000 bin Er
meni nfusuna karlk Ermenistan Komnist Partisinin 61.245
yesi vard. 1939da Rusyadaki Ermeni nfusu 2.151.884e ula
mt ve bunun 1.025.000i Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhu
riyeti snrlar iinde yaamaktayd. Sevres Anlam asnda
100.000 kilometrekare olarak belirlenmiken bu cumhuriyetin
gerek yzlm 29.800 kilometrekare oldu.15 Sevan gl ev
resinde kurulan bu cumhuriyetin idari bakenti Erivan, dinsel
bakenti Ecmiazindir.
14) Arpee. History o f Arm enian Christianity s. (305) ubat aynda 20.000 Ermeninin
Mara'ta, Ekim aynda 10.000 Ermeninin de Hain de ldrldn kaydeder.
15) Encylopaedia B ritannica'm n 1957 basksndan Erm enistan maddesi.
Ermeni Hristiyanln ve antik Ermeni kilisesinin gelimesini,

bu uzun ve kank olaylar dizisi erevesinde incelemek gerekir. Er
meni tarihinin incelenmesinde ne kan en byk zellik, halkn
bireyci kiiliidir. Ermenileri saran esrar perdesi tarihleriyle ilgili
yaygn cehaletin bir sonucudur. Ancak bu mutsuz ulusun yaad
katliamlar, son yllarda onlarn kaderine ilgjnin artmasna yol at.
Ermeniler uzun tarihlerinin birbirini izleyen aamalarnda ken
di zel karakter ve uygarlklarn korumu, yok olma pahasna bi
le bir yabancnn efendiliini kabul etmemitir.
18. ERMEN HIRSTYANLIININ KKENLER VE GELMES

Gregoryen-ncesi Hristiyanlk ve Efsane a
Ermeni Hristiyanlnn balang dnemi, ilk yz yla ilikin
kaynak malzemenin yokluu ya da azl nedeniyle olduka belir
sizdir. Ermeniler bir konuma diline sahip olmakla birlikte, kendi
tarihlerini kaydedecek bir alfabe gelitirmemilerdi. Hristiyanlk
ann balangcnda Ermeniler Pers dinsel geleneklerinin etkisi
altnda olmakla birlikte, Byk skenderin Asya seferi de tapnma
biimleri zerinde Grek izlerini brakmt. Havarilerin eski dnya
insanlar arasnda paganizme sava atklar ada, Ermenis
tanda Zerdtiliin ve Mitraizmin baz elerini Hellenistik mitos
lara karm olarak gryoruz16. sa dininin doum yeri olan Filis
tine yaknl nedeniyle, Ermenistann Hristiyanln ilk propa
gandaclar tarafndan ziyaret edildiini tahmin edebiliriz ancak
yeni dinin blge halk arasnda ne lde yayldn sylemek zor
dur. Ormanian17 gibi Ortodoks Ermeni tarihiler, kiliselerinin ilk
havarilere dayanan apostolik niteliini kantlamaya urar. Ona
gre Ermenistann ilk aydnlatclar trbeleri hl Bakale ve
Maku kiliselerinde duran ve Ermeniler tarafndan byk saygyla
anlan Aziz Thaddaeus ile Aziz Bartholomewdur.
Halk arasnda yaygn bir inana gre, Ermenistann ilk Hristiyanlatmlmas Havari Judas Thaddaeus18ile balar. .S. 43-66 ylla16) Arpee. s. 7-8 Erm eni adetlerinde ve batl inanlarnda antik dinlerinden kalntlarn
rneklerini verir.
17) Church oi Arm enia, s. 3-7.
18) Ju das Iscoriot ile kartrlm am aldr. Bazan Lebbaeus' adyla anlr. sa'nn karde
lerinden biri olduuna ve Abgar destann da geen 70 azizden biri olup, Addai ady
la J u d e un Mektubu nu kaleme alan kii olduuna inanlr.
r arasnda Ermenistan'da yaayan Thaddaeus'a .S. 60 ylnda Aziz

Bartholomew katlr ve .S. 68 ylnda Albanus'ta ehit edilir. Bu ne
denle Ermeni inanna gre Ermeni kilisesinin ilk patrii Thaddacustur ve bu nedenle bu kilise apostolik ve bamsz karakterdedir.
Bir baka inana gre Artaz kilisesinin banda adlar belli ye
di piskopos art arda grev yapm ve bylece .S. ikinci yzyla ge
linmitir. Dahas, Ermeni ehitler listesine (martyrology) gre
apostolik dnemde, aralarnda soylu kadn ve erkeklerin de bulun
duu bin kii Aziz Thaddaeus ile birlikte hayatn kaybetmi, dier
leri de Aziz Bartholomew ile birlikte ldrlmtr.
uras ilgintir ki baz Ermeni yazarlar19 Kral Agbar ile sann
apokrif yksn Ermenistanda gemi gibi gstererek bu dinin
tarihini daha gerilere gtrmeye almtr.
Ermeniler iin ok aziz olan bu efsanelerin tarihsel doruluunu
ya da yanlln kantlamak ok zordur. Bununla birlikte, ada
yazarlarn aratrmalarndan Ermeni Hristiyanlnn drdnc
yzyldaki havarisi Aziz Gregorius gelmeden nce Ermenistanda
Hristiyanlarn yaad anlalyor. Caesareal Eusebius (y .S. 260
340) Ecclesiastical History (Kilise Tarihi) adl eserinde Ermenilere
iki kez deinir. Birincisinde, Origenin rencisi skenderiyeli Dionysiusun (y 264) Piskoposlar Meruzanes20 olan...Ermenistandakilere Tvbe stne bir mektup gnderdiini yazar. kinci
sinde, imparator Maximinin 311-13 yllan arasndaki zulm dne
minden bahsederken tirann banda aynca Ermenilerle sava
derdi vard. En eski zamandan beri Hristiyan olan Ermeniler Romann dostu ve mttefikiydi; ancak Hristiyan olduklan ve Tanrlanna derin bir dindarlkla bal olduklanndan, bu Tanr dman
(Maximin) onlan ilahlara ve cinlere kurban kesmeye zorlayarak
dostken zorla dman yapmt diye yazar.21 Bu ikinci olay Aziz
Gregorius saken gemi olmaldr. Buna karlk birinci deinme
nin tarihsel doruluundan kuku duymaya gerek yoktur.
19) Bu Ermeni yazarlar Edessal Lerubna, Horenli Moses'tir. Bkz. V. Langlois. Coll. des
h istoriens anciens et n odernes d A rm enia. 2 c. (Paris. 1880), I. 315-26, 326-31 ve
II. 93-100; ayrca bkz. A. C arrierre. La Leende d'Agbar dans l'hist. d A rm enia de
M oise de K loren (Paris, 1895); Hist, o f A n n e n ia d a n Moses o f Chrone ngilizce evi
risi iin bkz. The A n te -N ice n e Fathers. VII1. 702-7.
20) Hist. Eccl. Vi, xlvi. M eruzanes ya da (M ilrozanes), Orm anian tarafndan Mehroojan
olarak adlandrlan ad geen A rtaz piskoposlarnn ardl.
21) a.g.e.. IX. vii. Duchesne ve gre. (III. 366) Eusebius'un kastettii kk deil Byk
Erm enistan'dr.
Ayrca, Ormanian ve dier Ermeni tarihilerin ikinci yzylda

Tertulliandan bir alntya dayanarak savunduklar gre inan
mak gerekirse, Hristiyanln bu erken tarihte bile o blgede bilin
diini kabul etmek zorundayz. Perslerin .S. 110 yl dolaylarnda
Artaes (Artakserkses) ve 230 yl civarnda Hsrev nderliinde,
Ermenistandaki Hristiyanlara zulm kabpanyas yrtt ya
zldna gre durum byle olmaldr. Hristiyanln yerine Mazdaizmi getirmek iin elinden gelen gc kullanan Persli tirann, Er
menistanda Hristiyanl neredeyse tamamen ortadan kaldrma
noktasna gelmi olmas mmkndr. Bu dnemde emekleme a
nda olan Ermeni Hristiyanl baz yazarlara gre Ortodoks ya
da apostolik deil, daha ziyade Ebiyonit ya da Yahudi bir karakte
re sahipti.22 sann hem insan hem tanr olduu yolundaki heterodoks Ermeni inanc, adopsiyonizme yaknd. Erken bir sapknlk
olan adopsiyonizm, sann Tanrnn gerek olu deil evlat edin
dii oul olduunu savunuyordu. Bu dnce akm Ermenis
tana Antakyadan, zellikle Samsat Metropoliti Paul dneminde,
nc yzylda szm olmaldr.23
Ermenilerin paganizm ile Hristiyanlk arasndaki kararszlk
dnemi ksa sre sonra, Ermeni Hristiyanlnn havarisi ve Er
meni kilisesinin gerek kurucusu, Aydnlatan (Illuminator) nvanyla anlan Aziz Gregorius tarafndan sona erdirildi. Ondan nce
Ermenistanda sistemli bir Hristiyanlatrma gerekletirilmedii
ni, yalnzca zaman zaman ana merkezden, yani Kuds, Kayse
ri ve Edessadan (bugnk Urfa) gelen gezgin vaizlerin yeni dini
yaymaya altn kabul etmek zorundayz.
Aydnlatc Aziz Gregorios

Ermeni kilisesinin tarihi, gerek havarisi olan ve Aydnlatc24
unvanyla anlan Aziz Gregoriusun nc yzyln sonu ile dr
dnc yzyln banda ortaya k ve almalaryla balar. lke
Pers boyunduruu altna girmi ve Sasani imparatorlar nc
yzyln ortalarnda kendi Mazdaik inanlann yaymak iin acma
22) F. C. Conybeare. The Key o f Truth (Oxford. 1898). s. xc: kr Arpee, s. 8.
23) A. von Harnack, History o f Dogma (New York, 1957)
24) Erm enice Loosarovoritsh, Partli A ziz G regory anlam na gelen A ziz Gregor Partev' d i
ye de anlr. Bu ad Part kkenli olduunu gsterir. Ormanian. (s. 8) . . S. 240-332
yllar arasnda yaamtr.
sz bir kampanya amt. Bir ok Ermeni, zalimlerin elinden kur

tulmak iin komu lkelere kamak zorunda kalmt. Bunlar ara
snda iki gen zellikle ilgiye deer. Biri Ermeni kral Khosrovun
olu Trdat ya da Tiridatesti. Babas, Anak adl bir akrabas tara
lndan ldrlm, saray mensuplar da Anak ldrmt.teki
de Anakm Gregorios adl oluydu ve ikisi de aristokrat kkenliydi.
Trdat Romaya gitmi ve orada Batl pagan bir eitimden gemi
ti. Gregorios ise Kapadokyada Kayseride kalm ve ilk Hristiyan
ulularndan yeni dinin esaslarn renmiti. Khosrovun olu . S.
287 ylnda, amansz bir Hristiyanlk dman olan imparator Diocletianm yardmyla ve II. Trdat unvanyla babasnn yitik taht
n ele geirdi. Bir sre sonra Persler lkeden kovulunca Gregorios
da dnd ve pagan yerli halk arasnda Hristiyanl yaymaya ba
lad. II. Trdatm onu kefetmesi uzun srmedi. Babasnn katilinin
olu ve pagan tanrlarn dman olarak onu tutuklatt. Gregorios
ar ikencelerden sonra Ararat yresindeki Artaat kalesinde zin
dana atld. Burada 15 yl kalan Gregorios, dul bir kadnn gizlice
getirdii yiyeceklerle sa kalabildi. Bu sre zarfnda Ermeni kral
Hristiyan tebasma aralksz zulmetmi ve ok sayda Hristiyan
ehit olmutu. Bunlar arasnda Azize Gayane25 ile Azize Hripsimenin de bulunduu 37 bakireden oluan bir grup vard. Azize
Hripsime, Ermeni kilisesi tarafndan her yl 5 Ekim gn ayinle
anlr. Rivayete gre Azize Hripsime ok gzel bir kadnd ve kraln
gnln ald, ancak onun btn yaklamlarn kmseyerek
geri evirdi. Azize Hripsimeyi ldrten kral daha sonra kendi zul
mnden ldrd26 ve eytan tarafndan vahi bir boaya dnt
rld inancna kapld. II. Trdat dneminin vakanvisi, ayn za
manda krallk sekreteri olan ve Agathangelus27 kalem adyla yazan
tarihi bize daha sonra olanlarn ve Ermenistan krallnda Hris
tiyanln devlet dini olarak kabul edilmesiyle sonulanan yk
nn ayrntlarn brakmtr. Bu yk byk lde efsaneye da
yanmakla birlikte, anlam bakmndan ilgintir. Yazar iki tanrsal
esin olayndan sz eder. Birincisinde, kraln kzkardei aabeyine
grd bir d anlatr. Dnde nur yzl bir adam kendisine
25) Azize Gayane eski bakent Vaghaapat'ta bir rahibe manastrnn barahibesiydi. Ormanian, s. 9.
26) Trdat ya da Tiridates, szck anlam yla 'Yaban Domuzu Tanrsnn Arm aan . Arpee.
s. 16.
"
27) Bkz. Agathange. Histoire du regne de Tiridate et de la predication de Saint Gregoire
rillum inator. V. L a n glo isn edisyonu Coll. des listorian .. 1. s. 105-200.
Hristiyanlara zulmn bitmesinden sonra aziz Gregoriosun arl

masn, kraln tedavisi iin bunun tek are olduunu sylemitir.
Kzkardeinin szlerine akl yatan kral azizi zindan getirtir ve onun
dualaryla huzura kavutuktan sonra saray erknyla birlikte vaf
tiz edilerek Hristiyan olur. kinci esin, bir gece yars meditasyonu
srasnda Aziz Gregoriosa gelir. Uyank olduu halde bir d grr
gibi olan Gregoriosun gzleri nnde sema alr ve sa yannda
kanatl meleklerle yeryzne iner. Onun inmesiyle birlikte her yan
prl prl aydnlanr. Gregoriosa adyla seslenen sa, gsterecei
mucizelere hazr olmasn syler. Ardndan topraa altn bir eki
le vurunca, kentin ortasnda altndan kocaman bir platform olu
ur. Bu altn platformun stnde devasa bir ate stunu iinde
byk bir ha bir buluta sarl olarak maktadr. Bu byk s
tunun etrafnda kpkrmz kk stun yer almakta, bunlarn
zerinde ha iaretleri bulunmaktadr. Bu drt stunyn birleen
ularnn zerinde kubbeli bir saray, onun da zerinde bir altn
taht ykselirken, saraydan akan prl prl sular tm lkeyi kap
lar. Birden ortaya kan binlerce kara kei, bu sulardan geince
bembeyaz kuzu olur ve saylan inanlmayacak kadar artar. Koyunlann yars anszn suya yeniden girer ve kurda dnerek kuzu
lara saldrr. Ortalk kan gl haline gelmitir. Kanatl kuzular
sann yanndaki meleklere karr ve yeryzne kaplayan bir ate
tm kurtlar yok eder. Gn aarrken yeryz sarslmaktadr. Azi
zin esini byle sona erer.
Aziz Gregoriosun dnde grd mistik tapma aynen Vagharapat kentinin merkezinde ina ettii, bu kentin adn Ecmiazin (Babasz doan tek insan dnyaya indi) olarak deitirdii
sylenir. Bu, nl Ecmiazin efsanesidir. Yaygn yoruma gre, b
yk altn stun kendi bamsz kilisesine sahip ilk halk olarak Er
menileri, kk stun ehitlerin ruhunu, kara keiler ile beyaz
koyunlar Hristiyan olmadan nce ve sonraki Ermeni halkn,
kurtlar da onlara zulmedenleri temsil etmektedir. Kral ve saray er
knnn vaftiz edilmesinden sonra Ermenistanda Hristiyanlk hz
la yaylm olmaldr. Gregorios kral tarafndan Ermeni Kilisesi Katogigosu olarak atanr ve 301 ylnda kutsanmak zere Kayseriye,
metropolit Leontius ve piskoposlarnn huzuruna gnderilir. Gre
goriosa elik eden alayn ihtiam, sonraki gelimelere de damga
sn vuran kilisenin aristokrat kkenini ve sarayla olan yakn ili
kisini gsterir. Aziz, ender bulunur beyaz katrlar tarafndan eki
len altn krallk arabasyla giderken, atl saray muhafz subay ve

erlerinden oluan bir koruma birlii kendisine elik etmektedir.
Kayseride kutsandktan sonra lkeye dnnde, kral tm ailesi
ve saray erknyla birlikte bakentten karak kendisini yar yolda
karlar. ki kafile yukar Frat kenarndaki Nbad dann eteinde
birleir ve burada kitle halinde Hristiyanla dn balar. Byle
ce Hristiyanlk tarihte ilk kez devlet dini olur. Bu olay, 313 yln
daki Milano Ferman ile Roma imparatorluunun Hristiyanl
devlet dini olarak kabul etmesinden yaklak oniki yl nce meyda
na gelmitir. Ermeniler bu baarlaryla hep iftihar etmilerdir.
Aziz Gregoriosun bundan sonraki grevi tm halkn Hristiyanlatnlmas ve Ermeni kilisesinin rgtlenmesiydi. Kraln adamla
rnn da yardmyla, sistematik olarak eski putlar yoketmeye, pa
gan tapmaklarn ya ykp ya da kiliseye evirmeye balad. Yzler
ce putperest rahip, Albianos ailesi gibi, vaftiz edilerek yeni kilise
nin papaz olarak takdis edildi. Yeriza'daki Anahit tapma Aziz
Karapak28 manastr oldu. Erazamuyndaki Sur tapma, Artaattaki Anahita, Tortandaki Barsamina, Ani kalesindeki Armazd,
Tildeki Nana, Pacarijdeki Mithra ve dier ok saydaki tapmak ge
ni arazilerini ve mal varln hristiyan killisesine teslim etti. Atiattaki, eski krallarn geleneksel kurban trenlerini yerine getir
dii l Vahang, Anahita ve Afrodit tapnaklar tmyle yklarak
yerlerine Ecmiazin katedrali ina edildi ve Aziz Gregoriosun Kayseriden getirdii Vaftizci Yahyann kemikleri buraya gmlerek
kutsand. Azizin paganizm merkezlerine saldrlarna sk sk kral
da bizzat elik ediyordu. Aziz Gregoriosun almalar o kadar et
kili oldu ki lmnden sonra efsanevi bir kiilie brnd. Yedi
gn gibi ksa bir srede 4 milyondan fazla insan vaftiz ettii sy
lenir ki bu kesin olarak bir abartmadr, ama bu kitle halinde bir
din deitirme olaynn gstergesi olarak alglanabilir.
Aziz Gregoriosun diyakozluk blgesi Amidden (Diyarbakr) Nsibise (Nusaybin) kadar uzanyordu ve kendi ynetim blgesinde
yaklak drtyz piskopos atad ne srlr. Aziz Gregoriosun
325 ylnda lmnden nce Ermenistann hemen tmyle Hristiyanlatmdan kuku yoktur. te yandan, baz gayretke Erme
ni kilise tarihileri tarafndan da desteklenen, onun salnda l
keden paganizmin tmyle silindii tezi byk ihtiyatla karlan
28) A. Abraham ian. The Church and Failh o f Arnenia (Londra. 1920,. s. 19.
maldr. Ermenistandaki pagan rahip kast zengin, gl ve mili

tarist bir yapya sahipti. En azndan snr blgelerinde bu kast or
tadan kaldrmak o kadar kolay olmad. Aziz, siyasi feraset gstere
rek, pagan rahiplerin oullarn piskopos olarak atamak gibi akl
lca bir politika izledi. Bizansl tarihi Faustusa gre 378 yl do
laylarnda Mooshegh adl birinin cenaze treni, tmyle pagan
ayinleriyle icra edilmitir. Ne olursa olsun, piskoposluk dneminin
sonunda, onun adalarnn oundan daha fazlasn gerekle
tirmi olduu kabul edilmelidir. Arkasnda iyi rgtlenmi bir kili
se ile devlet ve Ermeni halknn dini olarak benimsenmi Hristi
yanl brakt. uras ilgintir; son pagan dneminde Roma, Er
menistandaki topluca Hristiyanla geiten o kadar panie kapl
d k imparator Dacian Maximianus (286-305) bu rezalete son ver
mek iin Ermenistana sava amaya karar verdi; kendi tahtna k
sa sre sonra bir Hristiyann oturacan bilemezdi.
Aziz Gregorios dneminden kaynaklanan, kifisele ara hiye
rari asndan ok nemli bir sorun vardr. Kayseri metropoliti ta
rafndan takdis edildii iin, Grekler daha sonra Ermeni Katogigosunun otomatikman Kayseri kilisesine tabi olduunu savun
mulardr. Ltinler se Ermenistan kilisesinin bamsz statsn
Kayseriden almadn, kendilerine bu konuda zel bir ruhsat ve
ren Papa I. Sylvester (314-35) araclyla bamszla kavutuu
nu iddia ederek, Romaya tabi olmas gerektiini ima ederler. Ormanian gibi sekin bir tarihi tarafndan, stelik bapiskoposluk
yetkisiyle savunulan burada zetlenen Ermeni gr, bu vakur
ve kadim kilisenin resmi politikasna k tutabilir. lk olarak, Er
meni kilise tarihileri ilke olarak, Aziz Thaddaeus ve Aziz Bartho
lomew tarafndan kurulan kiliselerinin apostolik kkeninde srar
ldrlar. Ermeni katogigos zinciri, apostolik yetkisini terketmeden
piskoposluk asasn bizzat Kayserili Leontiusdan alan Aziz Gregoriosa kadar kesintisiz geriye gtrlebilir. te yandan, Papa
Sylvesterm ruhsat vermesine dayandrlan Ltin tezi, bu iddia ok
daha sonra, Hal seferleri anda apokrif olarak ortaya atld
iin reddedilmelidir. Byk Ermenistan, Roma imparatorluunun
nfuz alannn dndayd ve bu nedenle Roma bu lkedeki dinsel
gelimeleri etkileyemezdi. Ermenistan kilisesi, Pers ve Etiyopya ki
liseleri gibi, Romadan bamsz olarak geliti. Dahas, znik konsilinden nceki kiliseler arasndaki ilikileri incelersek, hibirinin di
erinin ilerine karmad grlr. Bizans ya da Romann bak
asn savunanlar, hibir tarihsel geerlilii olmayan, yalnzca

varsayma dayanan kantlar retmektedir.
Aziz Gregoriosun bapatriklii dneminde Ermeni kilisesinin
asl zayf yan, bir halk dini olmaktan ziyade aristokratik bir din ol
masyd. Katogigos, maiyetinde ok sayda insanla ve kraln mf
rezeleri tarafndan koruma altnda lkeyi gezen militan bir din
adamyd. Kendisi ve piskoposlar, kilisenin prensleri ve byk fe
odal beylerdi, nk eski pagan hiyerarinin muazzam mal varl
na elkoymulard. Greke ya da Sryani dilinde yazldndan,
halkn Hristiyan dinsel literatrne nfuz etmesi olanakszd.
Greke ve Sryanice konusundaki cehaleti gidermek amacyla
okullar kurmak iin byk gayret sarfeden Gregoriosun abalar
na ramen, bu iki dil Ermenice konuan halka yabancyd. Bu za
yflk daha sonra beinci yzylda yurtsever Ermeni din adamlar
nn almalaryla giderilecektir. Ancak bu balang dneminde,
varolan koullar altnda, eski putperest batl inanlar okuma yaz
ma bilmeyen Ermeniler arasnda varln korumu olmaldr.
Byk aziz hayatnn sonlarna doru, kendi yerine bekr olan
ikinci olu Aristakesi seti ve kendi eliyle onu kutsayarak iba
na getirdi. Gregoriosun hcresine ekilerek inzivada ld 325
ylnda olu znik konsilindeydi.
O zamanlar kilise hiyerarisinde evli piskoposlar ve yksek rt
beli din adamlarna rastlamak mmknd ve halkn Aziz Gregori
osun ailesine duyduu byk sevgiden tr bapiskoposluk ma
kamnn kaltsal duruma gelmesi tehlikesi Ermenistan ufkunda
belirmiti. Aristakes 325 ylndan 333 ylma kadar ibanda kal
d. Onu evli olan aabeyi Vartan (333-41) ve yine evli olan olu Hoosik (341-8) izledi. Hoosikin oullan kiliseye girmeyi reddettikleri
iin bapiskoposluk makam geici olarak akrabas olan Atiatl
Pharana (348-52) geti. Daha sonra yeniden Hoosikin torunu
Nerses bapiskopos oldu ki onun dnemi Ermeni tarihinde nem
li bir dnm noktasdr. Nersesten sonra Gregorios zinciri krld
ve bapiskoposluk, bizzat Gregoriosun Hristiyanlatrd pagan
rahip kkenli bir aile olan Albianoslara geti. Hristiyanlatrma
almalarnda byk emei geen Albianos ailesi, bapiskoposluk
makamnda iddia sahibi Gregorios soyuna gerekten rakip oldu.
Ermeni kilise hiyerarisinin Yahudi rengi daha batan belliydi.
Ermeniler brahim soyundan geldiklerini iddia ederler ve ilk Ermeni patrikleri Yahudi din adamlar gibi evli olabiliyordu. Piskoposlar
.
:
da liderlerini izledi ve bylece diyakozluk blgelerindeki ynetimle

ri kaltsal hale geldi. Herhalde bu Ebiyonit eilimden kaynaklanan
bir baka ilgin zellik te poligamiye duyulan nisbi hogrdr.
Drdnc yzyln ikinci yarsnda kral plan III. Arakm, Pharandzem ve Olympia adnda iki kars vard. Tekil olaylardan yola
karak genelleme yapmak tarihsel olarak doru olmad gibi,
bapiskopos Nersesin bu tr uygulamalar protesto etmek ama
cyla manastra ekildii de unutulmamaldr.
Aziz Gregorios bugne kadar btn Ermeniler tarafndan say
gyla anlmaktadr. Onun doumu, zulme uramas, hapse atlma
s, kurtulmas eitli trenlerle anlr. 30 Eylle isabet eden son
oruca Bizansllar, Yakubiler ve Katolikler de uyar.29 Azizin gml
d yukar Frattaki Thortanda, Ermeni Hristiyanlnn havari
si adna kalc ant olarak bir kilise ve bir manastr ina edilmitir.
Drdnc Yzyl Reformu ve Ermeni ncili

Ermeni kilisesinin alar boyunca Ermeni hayatnda ve uygar
lnda oynad rol tam olarak anlayabilmek iin, Hristiyanln
devlet dini olduunu ve bu erken dnemde devletin yar-barbar y
netici snfa sahip feodal bir temel zerinde kurulduunu unutma
mak gerekir. Kilise, byk manevi gc ve muazzam ekonomik
kaynaklarndan tr, zellikle aydnlanm bir rehbere sahip ol
duu dnemlerde, toplumun en nemli hayr kurumuydu. Ermeni
krallarnn ve bamszlnn ortadan kalmasndan sonra bile ka
dim Ermeni kilisesine hayat boyunca hakim olan bu zellik, hi
bir zaman Gregoriosun byk torunu Nersesin (353-73) dne
minde olduu kadar belirgin olmamt. Drdnc yzylda yaa
m bir din adam olan Nerses, hakl olarak 'Byk unvanm al
mtr. Gregorios ve ilk ardllarnn dneminde tm Ermenistan'n
en azndan resmen Hristiyanlatrlmas grevi tamamlandktan
sonra, sra doal olarak kilisenin rgtlenmesine ve halkn maddi
ve manevi acil ihtiyalarnn karlanmasna gelmiti. Kilise daha
hemen balangtan itibaren Taron eyaletindeki Atiatta merke
zini kurmutu. Atiat, devlet bakenti Vagharapat ve kraliyet ai-
29) Katolikler. Papa XVI. Gregorv'nin S. Gregorius. patriarcha Arm eniae. m artyr. vulgo
lllrmirator adna saptad 1 Ekim gni tutarlar. Krs. Fortescue. (s. 400, d. 2.) Papan b nitelem esini. Ne patrikti e de ehit' diyerek reddeder.
leinin ikamet yeri olan Ecmiazin'e paralel olarak Ermenistann

dinsel bakenti oldu. Bylece bamszln koruyan kilise kendi
inisiyatifine gre davranabildi. Feodal prensler kendi aralarndaki
anlamazlklarda zm iin son olarak kilisenin hakemliine ba
vurdular. Bu olay bazen taht kavgalarnda bile kilisenin hakemli
ine bavurmaya kadar uzand.
Nerses 365 ylnda lkenin yasasn grmek ve acil duruma
gelmi reformlar kararlatrmak zere Atiatta bir kutsal sinod
toplad ve buraya piskoposlarla birlikte soylular da davet etti. Bu
sinod ilk olarak evlenme kurallarn dzenledi ve yrrlkte olan
ilk kuzenler arasndaki evlilik adetini yasaklad. Bu adet soylular
tarafndan feodal topraklarnn dalmasn nlemek iin uygulan
yordu. Sinod, putperest adet ve batl inanlarn son kalntlarn da
ortadan kaldrmak iin, matem amacyla kendini yaralamak, ruh
lardan yardm istemek, muska ve tlsm kullanmak gibi uygulama
lar da yasaklad. Sinod bundan sonra bir dizi sosyal reformu ele
ald. Hastalar iin hastane, czamllar iin korunak, krler eri, dul
ve yetim evleri, gezginler iin hanlar kurmak zere krsal blgeler
den ayn, kentlerden nakd zel yardm vergisi alnmas kararla
trld. Ayrca, o sralarda Msrdan Bizans imparatorluuna ve ba
t Asyaya yaylan, yolunu kaybetmi dervileri ve zahitleri barn
drmak iin tarikat manastrlar ina edilmesi adeti kabul edildi.
Bir tahmine gre bu dnemde irili ufakl iki bin yeni yerleim biri
mi ina edildi.
Bu olumlu almalar, Ermenistana yeni bir ran saldrs ve Sasanilerin Mazdaizmi yeniden yaymak iin boa kan giriimleri y
znden geici olarak durduruldu. Bunda, III. Arak ve olu Pap gi
bi kt hretli Ermeni krallarnn esef verici tutumlar da rol oyna
d ve ikisi de hayatlann iddetle kaybettiler. Ne var ki Papm frtna
l ynetim dnemi Ermeni kilisesi iin yeni bir yol at. Nersesin re
formlarn ortadan kaldrmay kendine i edinen kral, baz kaynak
lara gre bu byk din adamn zehirleyerek ldrdkten sonra, ra
kip Albianos ailesinden gnlne uygun grd II. Yusiki bapisko
poslua aday gsterdi. Bu kararn Kayseri ile arasn aabilecein
den ekinen Pap, drdnc yzylda yetmili yllarn sonuna doru
Yusikin lkedeki Ermeni piskoposlar tarafndan takdis edilmesine
karar verdi. Bu olay Kayseriden kopuu kesinletirdi ve Ermenistan
kilisesinin yeniden bamszlna yol at. I. Sahakm 387 ylnda
bapiskoposlua atanmasyla Atitat kilisesinin ynelimi veniden
Gregorios soyuna getiinde, yeni katogigos ayrl resmen dorula

d ve kendi lkesinde takdis edildi.
Sahak'm uzun ynetimi baz aralklarla 387den 439 ylma ka
dar srd. Bu arada srgn ve hizipleme Ermenistann manevi
ilerlemesini zaman zaman glgelemekle birlikte, bu ada meyda
na gelen muazzam ilerleme zerinde gerekten etkili olmad. O ta
rihe kadar Ermenice, dinsel ya da dind yazndan yoksun, hatta
alfabesi bile olmayan, ok sayda farkl diyalektlerden oluan bir
dildi. Kilise lkenin bat blgelerinde tamamen Grekeye, dou
blgelerinde ise Sryaniceye bamlyd, ancak halkn byk o
unluu bu iki dili de anlamyordu. Dolaysyla yabanc bir dille
okunan litrjinin ve dualarn cemaat iin anlalr klnmas bir
arac gerekiyordu. Bu nedenle ayinler iin kilisede kendine zg iki
snf oluturuldu: kitab mukaddesi ve dier metinleri okuyanlar
(Vendzanogh). ve cemaat iin bunlar Ermeniceye eviren (Thargmanitsh) 1er. Drdnc yzyln sonuna doru durum buydu ve
katogigos Sahak bu karkl gidermek iin are aramaya bala
d. Mutlu bir rastlantyla bu zor durumda arad yardm ok ye
tenekli bir Ermenide buldu ki tm Ermeni edebiyat varln bu
adamn dehasna borludur. Bu, 396 ylnda kiliseye kabul ettii
Mesrop adnda bir din adamyd. Daha nce kral katibi olan Mesrop bapiskoposun talebesi olmu ve onun tarafndan, lkenin
uzak blgelerinde putperestlik ve sapkn retilerle mcadele et
mekle grevlendirilmiti. Mesrop, dzensizliklerin ve putperest ba
tl inanlarn kknn kaznabilmesi iin ilk silah olarak halkn
elinde Ermenice bir kitab mukaddes bulunmas gerektiini bu ge
zileri srasnda hissetmi olmaldr. Atitata dndnde bir Er
meni alfabesi yaratlmas gibi duyarl bir konuyu bapiskoposa a
t. Projeyi benimseyen katogigos zel bir komisyon toplad ve kral
Vramshapoon da devlet destei verdi. Sonunda otuzalt harften
oluan alfabe beinci yzyln banda Mesrop tarafndan Balahavitte (Palu) hazrland ve Sahak ile kilise tarafndan da onayland.
Daha sonra onikinci yzylda iki harf daha eklenerek alfabe 38
harfle kesin biimini ald. Bu, Ermeni tarihinde Hristiyanln ka
bulnden sonraki en nemli olay saylr. Tm Ermeni edebiyatmnn kayda geirilmesine olanak veren bir ara salamakla kalma
d, kitab mukaddesi ve litrjiyi Ermeni halk iin anlalr kld ve
putperestliin lkeden silinmesine yardmc oldu. Dahas, stan
dart bir Ermenice ncil daha sonra farkl yerel diyalektlerin birleDOU HIRSTYANLII TARH 3 5 3
meine yol aarak, biri Pers teki Grek egemenlii altnda yaayan
ikiye blnm ulusun paralanmasn engelledi.
Alfabenin yaratlmasndan sonra sra ncilin tm olarak Ermeniceye evrilmesine gelmiti. Bu amala, 404 ylnda Sahak ve
Mesrop tarafndan eitilmi yz evirmen, bu yce grevde Mesropa yardmc olmak zere atand. Komisyon kitab mukaddesin
eski ahit blmn Greke metinden (septuagint) ve Sryanice
metinle (peitta) karlatrmal olarak evirmekle ie balad. Ko
misyon yeleri iki dili de iyi bilen bilginlerdi. Mesrop. Sleymann
Meselleri ile balayan ilk denemeyi baaryla sonulandrd ve tm
kitab mukaddesin evirisi 433 ylnda tamamland. Ermenice ki
tab mukaddeste kanonik kitaplara ek olarak eski skenderiye
Greke metinlerden ve Sryanice kaynaklardan alnm apokrif
blmler de bulunur. O yllarda Ermenistan ar bir ran basks
altndayd ve Sasanilerin Hristiyanln yerine Zerdtilii ya da
Mazdaizmi getirmek iin aralksz ancak boa giden abalarna,
Mesrop ve arkadalar eviri almalarn hzlandrarak karlk
verdiler. Bu arada kilise de, gen Ermenilerin kitab mukaddesi ye
ni alfabeyle okumasn salamak iin drt bir yanda kilise okulla
r kurdu.
Ardndan Aziz Basilin Kutsal Litrjisi, vaftiz ve kiliseye kabul
ayinleri, nikah ve cenaze ayinleri Ermeniceye evrildi. Daha nce
Greke ve Sryanice yazlm Ermenice okunan metinler yeni alfa
beyle yazld. Bata azizlerin hayatlar olmak zere Greke dinsel
metinlerin evrilmesiyle Ermeni edebiyat zamanla zenginleti. Te
melde dua kitaplarnn metinlerine kelimesi kelimesine sadk kal
makla birlikte, evirmenler Ermeni halk mziinin ezgileriyle oku
nan ilahilerin (sharakan) formunu kullanarak Ermeni litrjisine
zel bir renk kattlar.
Mesropun Ermenice ncili bazen eviriden ziyade tefsir olarak
kabul edilse bile, modern yetkili versiyonlaryla karlatrldn
da, beinci yzyldaki evirinin kuku brakmayacak biimde bi
zimkiyle ayn olduu grlr.30 Kitab mukaddes Ermenistan hal
k zerinde bir dier gl etki oda oldu yle ki onlara kar da
ha sonraki saldrlarda politik yap bozulsa bile bunlar Hristiyan
l bastramad. 451 ylndaki trajik Avarayr muharebesiyle so
30) Arpee. ngilizce ve Erm enice evirileri iki s tn halinde yan vana yaynlayarak il
gin rnekler veriyor. Fark. Yeni Ahit'ten cok Eski Ahit'te belirgindir.
nulanan Pers savalar ve byk yurtsever Vahan Mamikonyann halknn nderi konumuna gelmesi, Sasanilere Ermenis
tandaki abalarnn beyhudeliini gsterdi. Sonunda Sasani kral
II. Yezdegerd (438-57) Ermenistanda dinsel zgrlk iln etti ve
hatta Mamikonyann genel valiliini onaylad. Bunun zerine hem
vali, hem katogigos, tehlikeli durumlarda ibirlii yapabilmek iin
birlikte bakent olarak setikleri Dwine gittiler.
Ermeniler ve Kalkedon Konsili31

Kalkedon Konsiline on Ermeni piskoposunun katld sylen
mekle birlikte,32 Ermeniler Ekim 451 tarihinde Kalkedonda bir
ekmenik konsil toplandndan byk ihtimalle habersizdi. Bu
tarihlerde Ermenistan can iin savayordu ve kilise, katogigos
Hovsepin 454 ylnda ehit edilmesiyle sonulanan ar bir ran
zulm altndayd. Ermeniler konsilden haberdar edilip davet edil
mi olsalar bile, kendilerini karanln glerine terkeden impara
tor Marciann (450-57) davetine icabet edecek durumda olabile
ceklerini dnmek neredeyse imknszdr. Ermenilerin konsil ka
rarlaryla ilgili tavr taknmas iin daha sonra barl gnlerin gel
mesini beklemek gerekecektir. Sonunda kilise nispeten bir bar
ortamna kavuup beinci yzyln sonuna doru lkede dinsel z
grlk iln edilince, Ermeni kilisesi zaten kanonik olarak tand
ikinci Efes Konsilinn (449) kararlarn tersyz eden Kalkedon
Konsilinin kararlarn ele alabilecek duruma geldi. sann nitelii
gibi can alc bir sorunla ilgili olarak skenderiye Patrii Cyrilin or
taya koyduu forml, onun tek doada bedenlendii yolundayd.
Bu forml Kalkedonda, Leonun tanmna yani sann karklk,
kesinti ve blntsz iki doadan olduu formlne dntrl
d. Leo bu forml, Konstantinopollu Flaviana yazd nl mek
tubu Epstola dogmaticada ortaya atmt. Katogigos Babguen
(490-516) bu konuyu bir karara balamak zere tm Ermenistan,
Grcistan ve Hazar piskoposlarn 506 ylnda Dwinde bir genel si-
31) nem li konsiller iin bkz. Kopt kilisesi blm . Erm enistan ve konsiller iin bkz.
Orm anian, s. 24-6; Arpee. s. 124-5; Fortescue, s. 411-14.
32) Fortescue, s. 411: F. Tournebize, Hist. p o litiq u e et religieuse de l A rmenie (Paris,

1910), s. 87. B unlar m uhtem elen K onstantinopl sarayndan yardm istem ek iin
gnderilen bir heyetti. Bkz. Ormanian, s. 27. Bu nedenle konsilde Erm enistan Kili sesi'nin tem silcileri olarak tanm lanm alar zordur.
355
nod toplantsna ard. Bu sinod sonunda, Kalkedon kararlarnn

Nasturilie yakn olduu ve sinodun oybirliiyle Efeste iln edilen
iman artlarna bal olduu akland. Bylece Ermenistan dou
monofizit kampndaki tarihsel yerini alm oldu.
Ermenilerin bu kararnn gerisinde, gzden karlmamas gere
ken baz koullar vardr. Dou ile Bat, skenderiye ile Roma ara
sndaki byk atma teolojik karakterde olmakla birlikte, bunun
politik bir arka plan da vard. O tarihe kadar ekmenik konsillere skenderiyeli dinbilginleri nderlik etmiti. Bu, Romann gr
lerine ve Konstantinopolda glenen teokrasi ruhuna ters d
yordu. Batan belirtelim ki, papaln temsilcileri olan Paschasi
nus ile Boniface kesin bir emir almlard. Bu emre gre, bundan
byle toplanacak konsilin bakanlna mutlaka bir Romal getiri
lecek ve onlarn inanlarna aykr hibir karar geerli saylmaya
cakt. Ermeniler de Koptlar gibi, btn bunlarn gerisinde Romann Hristiyan kiliselerini kontrol altna almak arzusunun yat
tm hissetmi olmaldr. Buna kar tepkileri olumlu olamazd.
Konstantinopolun tereddtl tavr da onlar kar yana itti. Marcian konsil kararlarn onaylad halde, baz ardllar kukuda
kaldlar. Basiliscus kar kt, Zeno, monofizit formllere yakla
an Henoticonu yaynlad ve Anastasius 491 ylma kadar Kalke
don kararlarn tanmay reddetti. Bu protestolar karsnda, Er
meniler, Kalkedon inanlarn korumaktan baka bir ey yapa
mazd. Nasturilie ve Nasturilere geleneksel dmanlklar, ayrca
Greklere ve Romallara kar ulusal ve dinsel bamszlklarn ko
ruma kaygs, Kalkedon kararlarna kar kmalarnda belirleyici
etkenler oldu.
Bu kararlarn politik sonulan ok telere uzand. Kayseriden
kopua Kalkedonun reddinin de eklenmesiyle Ermeni kilisesi din
sel adan tecritte kald. Onun ilk iman esaslar kskanlkla ko
rundu ve Babguenin ardllar tarafndan tekrar tekrar doruland.
554 ylndaki Dwin Sinodu, II. Nerses tarafndan Ermenilerin Efes
kararlarna balln yenilemek amacyla topland. Bylece Erme
ni imannn temelleri btn gelecek kuaklar iin salamca atlm
oldu.
Ulusal kilise eski inanlarna sarslmaz balln korudu. Ka

togigos Ezra 629 ylnda mparator Heracliusun ikna abalarna
raz olarak Greklerle birlemeyi kabul edince, Malazgirt Sinodu
651 ylnda, Kalkedon Konsilinden tam ikiyz yl sonra Kalke356 DOU
HIRSTYANLII TARH
don u reddetti ve Ezra'nn davrann mahkum etti. Sonunda, in

sanlk tarihinin en byk karklklarndan biri olan Arap istilas
ve Ortadou'da slam imparatorluunun ykselmesiyle. Ermenis
tan reklerle birlemek iin yeni eilimlere kaplmaktan kurtuldu.
19. ZOR YILLAR

Hilafet Dnemi
Ermenistann yedinci yzylda Araplar tarafndan istilasyla,
Ermeni kilisesinin tarihinde yeni bir paradokslar dnemi balad.
lkeyi hem Perslerin hem de Greklerin elinden alan Araplar farkl
bir ynetim politikas izlediler. lkeyi, yeni efendiye biat ederek yl
lk hara vergisini veren byk feodal prensler araclyla ynet
meyi uygun grdler. lerleyen Mslman ordularna kar srek
li toprak kaybeden Bizans imparatorluu, hi olmazsa bat Erme
nistan elde tutabilmek iin mcadele etti. Bir kez daha, lkenin
dou ve bat gibi iki ayr gelenee blnmesi ulusun politik olarak
zayflamasna yol aarken, dinsel bakmdan byle olmad. ster
Arap ister Grek blgesinde olsun, Ermenistann milli hayatnda
tek evrensel etken kiliseydi. Araplar, Greklerin aksine kilise ile hi
bir anlamazlk iinde deildi. mer yasalar gerei Arap koruma
s altnda olan kilise, Kalkedon doktrinlerini Greklerle tartrken
kendisini daha rahat hissediyordu. Ermeni din bykleri, Bi
zansn mdahalesinden rahatsz olmakszn serbeste monofizit
grlerini dile getirebiliyordu. Ermeni kilisesi mmkn her frsat
ta, Kalkedon kararlarna tarihsel itirazn yineledi ve Konstantinopol ile birlemeyi reddetti. Bu kararl tutumun en belirgin rne
i, 726 ylnda, Filozof unvanyla anlan nl katogigos Hovhannes
Otzun bakanlnda, Suriye piskoposlaryla ortaklaa toplanan
Malazgird sinodunda sergilendi. Hovhannes ya da John Otzun ok
bilgili bir insand. ok sayda dinbilimsel inceleme yazm ve kili
seye reformlar getirmitir. Yetenekli bir diplomat da olduundan,
halkna ayrcalklar kazandrmak iin her frsat deerlendirmitir.
Halife II. mer (717-20) ile karlamasyla ilgili olarak en ok an
latlan ykye gre, halifeyle bulumaya en ssl dinsel giysileri
giyerek gider. Halife ona Mesihin insanlara sade giyinmesini nasi
hat edip etmediini sorunca, katogigos ksa bir sre babaa kal
malarn rica eder ve ssl elbiselerinin altnda, tenine giydii ke
i klndan gmlei gsterir. Halife, Allahn inayeti olmakszn hi

bir insan teninin buna katlanamyacam belirterek kendisinden
ne isterse vereceini syler. Bunun zerine Hovhannes halk iin
dinsel zgrlk ve kilise ile ruhban snfnn vergiden muaf tutul
masn ister ve dilei kabul edilir. Ayrca ha riemin emriyle tm Er
meni sava esirleri de serbest braklr.
mer yasalar uyarnca Hristiyan topluluklar Arap istilas sra
snda mevcut tm dinsel kurulularm aynen koruyabiliyor, ancak
yenilerini ina etmeleri ya da eski yaplan restore etmeleri yasakla
nyordu. Bu kural Ermenistanda uygulanmamtr. Dokuzuncu
yzylda kral Aot Bagratunun hkmdarl srasnda, kz Miriam, Taron blgesinde bir kilise, Siouniede krk kilise ve manastr
ve Araratta birok kilise inaatna giriti.33 ok gzel kubbelerle,
kemerlerle ve tonozlarla sslenmi bu grkemli yaplarn inaatn
da mermer kullanlmtr. Doktrin konulannda kilise Bizanstan ge
len her yaklam geri evirmeyi srdrmtr. Tutkulu bir din
adam olan Konstantinopol patrii Photios (858-67) Ermenilerle ye
niden birleme abalann canlandmnca, katogigcos Zaccharias ta
rafndan derhal azarlanm ve Zaccharias ona gnderdii 862 tarih
li mektupta, Kalkedon kararlarnn ilk ekmenik konsilin ruhu
na aykr olduunu bildirerek reddetmitir. Ayn yl toplanan Shiravagan sinodunda, Greklerin yalanlarna kar Mesihin birleik do
asn tanyan eski tanmlar tekrarlanmtr.
Ancak, Ermenilerin Arap egemenlii altnda tmyle zgr bir
yaam srdklerini varsaymak yanl olur. Arlk rneklerinin
says oktur ama, yedinci yzyldan bu yana Mslman-Ermeni
atmasn incelemek bouna olur. Ermeni bapiskoposlar birka
kez slam bakentine tehlikeli yolculuu gze alarak, halklar ad
na halifeden bizzat ricada bulunmak zorunda kalmtr. Bapatrik
V. Hovhannes (898-929) dneminde dinsel bakent Dwin birka
kez Araplar tarafndan yama edilmi ve bapatriklik makam nve Vana, ardndan Ermenistann siyasi bakenti Aniye nakledil
mitir. Birbirini izleyen kilise nderleri gezgin bapiskopos haline
gelmi ve tm toplum hizip ve sapkn akmlarla para para ol
mutur. Btn bu dertlere ramen Ermenilerin tarihsel doktrinle
rine ball sarslmam ve Greklerle uzlamaya eilim gsteren
istisnasz her katogikos, ulusal pispokoposlar tarafndan grevin
33) J. Laurent . L'Arm enie enire Byzance el l'Islam (Paris. 1919) s. 45-50.
den alnmtr. Paulisyen sapknln yaylmasna gelince,34 fanatik

eilimleri ve gizli klt yznden bu akm gerek kilise gerekse dev
let tarafndan acmaszca izlenmi ve bastrlmtr.
Anadolu ve yukar Mezopotamyada Arap nfuzu zayflaynca,
Seluklu Trkleri blgede yaylmac politikalarn uygulamaya
balam, bu arada Bizans imparatorluu bat Asyada yitirdii
topraklarn bir blmn geri almaya girimitir. Bylece Erme
nistan yeniden eski ile yeni gler arasnda bir ekime konusu
haline gelmitir. Sonunda 1071 ylnda Ermenistanda, Van gl
nn kuzeyinde Malazgirt sava meydana gelmi ve Seluklu sul
tan Alp Arslan Bizans ordusunu bozguna uratarak imparator
Romen Diogenesi esir almtr. Mutsuz esir ar bir fidye deyerek
zgrln kazanarak bakente dndnde, tahtnn Michael
Ducas tarafndan gaspedildiini grr ve gzlerine mil ekildikten
sonra zindana atlr ve nisyan iinde lr. Malazgirtten sonra Er
menistan acmasz bir dmann merhametine kalmtr.
Ermenistan kendi prensleri araclyla uzaktan yneten Arap
larn aksine Seluk Trkleri kalc yneticiler olarak lkeye geldi
ler ve yerletiler. Yine Araplarn aksine, Hristiyan Ermenilere kar
son derece banaz ve ykc davrandlar. Bagradit hanedan ve
Ermenistan krall onlarn elinde hzla zlmeye gitti. Aninin
dmesinden sonra kilise ve devlet karmaaya girdi. Gezgin duru
muna giren bapiskoposlar, ikametghlarm Aniden Theodosiopolise, Sebasteaya, Tarentiaya, Tavplura, Zamantaya ve baka yer
lere nakletmek zorunda kaldlar. Ermeni soylularna gelince, her
biri tek bana, lmekte olan merkezi devletten kendisine bir
prenslik kapmak iin ura veriyordu. Yerlerinden olan ok sayda
Ermeni, Edessaya (Urfa), Anti-Torosa ve Kilikyaya getti. Philaretus adl bir servenci 1083 ylnda Edessada baa geti ve onu
1090 ylnda Thoros adl biri izledi. Gabriel, Meliteneyi (Malatya)
tuttu. Kogh Vasil adnda bir soyguncu-baron yukar Frat vadisin
deki Raban, Kaisun ve Rumqualay ele geirdi. Arapa Abul-Garip
adn tayan, 1072den sonra Tarsusta egemen olan, Mopsuestia,
Adana ile Baberon ve Lambron kalelerini zapteden Vaspuragan ad
l bir Ermeni dknden de sz edilir. Tm bu kk prenslikler
den daha kalc olarak, Bagradit hanedanndan Ruben adl bir
prens kt. Kk Asyadaki Bizans garnizonlar tarafndan koru34) Arpee. s. 101-19. bu sapkn akm a lam bir blm ayrr. Ayrca bkz. Ormanian. s.
38-9.
nan Kilikyadaki da kalelerini ele geirerek 1080 ylnda, Ruben

hanedann kurmay baard. Bunun zerinden yirmi yl gemeden
Avrupadan Hallar gelecek ve Ermeni siyasi ve kilise tarihinde ye
ni bir dnem balayacaktr.
Hal Seferleri
Hal seferleri, Kilikyada bakenti Sis olarak kurulan Kk Er
menistan ile adatr. Birbirini izleyen iki hanedan, nce baron
sonra kral olarak yeni krall ynetmitir: 1080den 1219a kadar
Ruben hanedan ve 1226dan 1375e kadar Hethoumian hanedan.
Her iki hanedan da, hallarn zaman zaman bagsteren dman
ca ve tehditkr tutumlarna ramen onlarla fevkalade dosttu. ki ta
rafn da Trkle savata ortak kan vard ve Greklere kar ayn antipatiyi paylayorlard. Bu olgu, onlarla Ltin komulan arasnda
bir yaknlamaya yol at. Bu iliki bir dizi evlilikle daha da salam
latrld. Daha Kuds krall kurulmadan nce, Baldwin, Edessa
prensi Gabrielin kz Morfia ile ve Ruben hanedannn ikinci prensi
I. Constantin'in (1095-9) kz da35, Turbessel Lordu ve daha sonra
Edessa lordu olan Courtenayl I. Jocelyn ile evlendi. II. Leo Erme
nistan kral unvann imparator VI. Henry ve papa II. Celestineden
ald ve daha sonra Wittelsbach kardinali Conrad 1199 ylnda Tar
susta ona krallk tacn giydirdi. Dahas, Leonun erkek evld olma
d iin Ruben hanedan sona ermek zereyken, kral, kz Zabeli ya
da zabeli, Antakyann Latin kral Philip ile evlendirdi ve Philip
1219 ylnda Ermeni akidesini kabul etmek kouluyla tahta karl
d. Daha sonra sznde durmad anlalnca Ermeni soylular onu
tahttan indirerek ldrdler ve Zabeli bir Ermeniyle, Hethoumian
hanedannn kurucusu I. Hethoum (1226-69) ile evlendirdiler. Ne
var ki bu yeni hanedan kutsal topraklardaki Latinlerle sk iliki
iindeydi. Antakya prensi VI. Bohemond, Hethoumun damadyd ve
kral Ochen (1308-20) Kbrs kral III. Hugh de Lusignanm kzlarn
dan biriyle evlendi.
Ermeni nderleri ile hallar arasnda yakn politik, hatta aske
ri ittifaklara gidilen bu ortamda, Ermeni kilisesi Kilikya dnemi
boyunca kanlmaz olarak Latin etkisi altnda kald. Sonunda ka
togigos yeni bakent Sise tand ve krallarla daha yakn bir ibir35) Avrupa kaynaklarnda Ermeni krallarnn unvan Erm enistan Baronu' olarak geer.
ligine girdi. unu grmek gerekir ki bu Romaya dzenli yaklama

olgusu, dinsel inantan deil politik kayglardan kaynaklanyordu.
Kilisenin ba bu politikay yrtrken, 'Doulu Ulular Heyeti'
(Band of Eastern Divines) olarak bilinen piskoposlar ve ruhban s
nf, Ermenistan kilisesinin akidelerine sadk kald. Ermeniler yar
dm iin gzlerini Batya evirdiklerinden, kilisenin bu grnte
ki uysall aslnda bu umudun neden olduu geici bir uygula
mayd. Daha hal seferleri balamadan nce, Ermeniler Papa VII.
Gregoy ye bir piskopos gndererek, kutsal sava iin Ermenilere
ve Ermeni kilisesine desteini salamaya almlard.36
Ermeniler ile Roma arasnda ilk ciddi yaknlama III. Gregori
osun (1113-66) katogigos olduu dnemde meydana geldi. Grego
rios 1141 ylnda Antakyadaki papalk elisi kardinal Alberici zi
yaret etti, 1142de Kuds konsiline katld, daha sonra Papa II. Lu
cius (1144-45) ve III. Eugenius (1145-53) ile hediye ve heyet teati
sinde bulundu. Ne var ki bu dosta temaslar itikad deiiklii ko
nusunda resmi bir anlamayla sonulanmad. Bu srada Gregori
osun kardei ve onun ardndan IV. Nerses (1166-73) unvanyla
katogigos olan piskopos nayetli Nerses, Grekler, Romallar, Sryaniler ve Ermenileri kapsayacak daha byk bir birlik iin mza
kere halkasnn geniletilmesini tasarlad. Bu evrensel projesi hak
knda aa Kilikyanm Bizans valisiyle grt, O da konuyu im
parator I. Emanuel Comnenusa (1143-80) gtrd. mparator
Kalkedon formlnde srar ettiinden, grmeler Nersesin l
mne kadar somut hibir sonu almamadan devam etti. Ondan
sonraki katogigos IV. Gregorios (1173-93) Ermeni piskoposlarn
Rhomklada bir konsile ard. Burada imparator Manuelin ne
rilerine bal kalnmakszn bir uzlama yolu arand, ancak impa
ratorluun i durumu yznden yneticilerin bu konuya ayracak
vakti kalmamt.
Bylece Ermeniler kral II. Leonun da (1187-12199) etkisiyle
yalnzca Latinlere gvenebilir duruma girdi. Bu olay kilise iinde
hizipleme tehlikesini artrd ve bu tehlike Leonun 1199da tahta
kmasndan sonra daha da byd. Kral kendi adaylar iin Kilikyal yerel piskoposlarn desteini salamt. Buna karlk Do
u Ulular devlete kar karak kendi katogigoslann (anti-katogigos) setiler. Sonunda Roma ile birleme hareketi I. Constanti36) S. Runcim an. A History o f the Cmsacles, 3 c. (Cambride, 1951-4). I, 202-3.
361
nenin (1221-67) katogigosluu dneminde ak bir deklarasyonla

noktaland. Bu katogigos, ikisi de ateli Latin yanda olan impa
rator II. Leo ve Hethoumun adadr. O tarihten sonra birbirini
izleyen tm katogigoslar Roma itikadna iman ettiklerini ilan etti
ler. Kilikya halk arasnda Kaloliklik iin almak zere bir Birlik
iler (Unitors) hareketi ve partisi oluturuldu. Bu arada Benedik
ten misyonerleri, ulusal Ermeni kilisesinin katolikletirilmesini ta
mamlamak amacyla gl bir ube kurmulard. Kadky-kart
geleneklerine bal kalanlar da kendi ulusal bapatriklerini seti
ler ve bylece bu dnemde biri Birliki (Uniate) olmak zere Siste,
teki Monofizit olmak zere Aktamarda iki rakip katogigos ortaya
kt. Kilisenin bu iki bal durumu, Kilikya hanedannn kme
sinden sonrasna kadar devam etti.
VII. Gregoriostan XI. Gregoriosa (1294-1441) kadar Siste tm
aka Birliki olan onbe katogigos hkm srd. nl Ferrara
Floransa konsiline (1438-9) bir Ermeni delegasyonu getirtmek iin
umutsuz giriimlerde bulunuldu ve nice uratan sonra Halep pis
koposu Joachem ve teoloji doktoru, konsilin ertelenmesinden ve
Grek delegasyonunun ayrlmasndan iki ay sonra Floransaya var
d. Papa IV. Eugenius onlarn biatim ayr olarak kabul etti ve ay
sonra, dokuzyz yl sren bir tecrit ve yanl dneminden sonra Er
meni kilisesinin Roma ile yeniden birletiini iln eden Exultate Dei
balkl bildiriyi 22 Kasm 1439 tarihinde yaynlad. Bu kukulu
birleme Ermeni sinodu tarafndan hibir zaman kabul edilmedi ve
Roma ile Ermenistan arasndaki aynlk daha da byd. Ulusal ki
lise, yeni seilen Sisteki bapiskopos IX. Gregoriosu 1439 ylnda
Ecmiazine ard. Birliki eilimleri olduu sylenen bu katogigos
yerinden ayrlmamay yeledi ve ary geri evirerek kendi yerine
bir bakasn semelerine izin verdi. 1441 ylnda, piskopos, din
adam ve Ermeni soylularndan oluan yediyz kiilik bir byk sinod Ecmiazinde topland ve Virapl Kyrakosu katogigos seerek
Ermeni tarihinde yeni bir sayfa at.
Be Patrik
\
Ortaada ve modem zamanlarda Ermeni halknn maruz kald

istilalar ve basklar yznden millet hayatnda meydana gelen
alkantlar, Ermeni kilisesini istikrarszla srklemiti. Bagratine
hanedannn yklmasndan sonra, Kilikyadaki Ruben-Hethoumian
362 DOU
HIRSTYANLII TARH
hanedanlar dnemini saymazsak, katogigos gezgin bir dinadam

haline gelmi ve kilisenin merkezi Rumqaladan Sise nakledilmiti.
Bylece, Ermenilerin yaad bu kargaa ortamna, kilise hiyerar
isi iindeki hiziplemeler de eklenince, be ayr dinsel bakentte
be patriin var olmas gibi garip bir durum ortaya kt. Bu durum
nasl meydana geldi? Ani kenti onuncu yzylda Araplar tarafndan
yklnca,37 patriklik ikametghna ve mal varlna elkonulmu,
patrik V. Hovhannes (898-929) kendisine yeni bir yer aramak zo
runda kalmt. Bu alkantl dnemde, feodal soylular kendi kk
yerel krallklarm kurmu ve savunmalarn birbirlerinden bamsz
olarak kendi askeri kaynaklaryla gerekletirmilerdi. Patrik bu
kk prenslerden birine, Vaspuragan kralna38 snd ve 927 y
lnda merkezini Van glndeki Aktamar adasnda bir manastrda
kurdu, Bylece hizipleme dodu ve dinsel otorite olarak Aniye
bal kalanlar bir baka patrik setiler. Bu durum Patrik I. Haik
(973-92) 991 ylnda Siste birlemeyi salayana kadar devam etti.
Bylece, Kk Ermenistan krallnda Sis bir bakent olarak orta
ya kt ve patriklik makam olarak teki merkezleri bastrd. Ne var
ki, Sis'in Hal Seferleri anda Roma'ya yaknlamas Aktamardaki bapiskoposluun yeniden canlanmasna yol at ve bu durum
Virapl Kyrakosun Ecmiazinde bapiskopos olarak seilmesine ka
dar devam etti. Daha sonra Aktamar blgesi neredeyse kat ze
rinde kald ve Sis on diyakozluk blgesiyle ana kiliseye geri d
nerken, kalan iki diyakozluk blgesi de katliamlar sonucu tama
men yok edildi.39 Sis ya da Kilikya patriklii sonunda Birinci Dn
ya Sava srasnda cemaatinin ounluuyla birlikte snr d edil
di. Bu nedenle, Yakn Dou Yardm rgtnn yardmyla patrik
merkezini Lbnandaki Anteliasta kurdu.40Sonu olarak orta an
sonlarnda Ermenistanda patrik olduunu gryoruz.
37) A ni'nin ve ou imdi harabe halindeki gzel Ortaa kalntlarnn ayrntlar iin
bkz. H. F. B. Lynch. A rm e n ia - Travels and Studies. c .l The Russian Provinces, ve
c. 2 The T u rkish Provinces (Londra, 1901). Daha m odern bir kaynak iin bkz. Sirapie Der Nessessian. Arm enia and the B yzantine E m p ire (Cam bridge, M ass., 1945),
s. 55.
"
38) Arpee, s. 85. Van Kral da denir, bilinen teki krallar, Ani, Kars ve G oorgarq kralla
rdr: O rm anian, s. 37.
39) O rm anian. s. 118, 119.
40) ibid s. 80-1. Birinci Dnya Sava ndan nce diyakozluklarn karlatrm al cetve
line gre Kilikya katogigosluu, ikisi Anadolu'daki rahibe m anastr olm ak zere 15
diyakozluktan olum aktadr. 1954 yl istatistikleri, (Ek III, s. 21 1) biri Lbnan'da,
ikisi Suriye'de ve biri Kbrs'ta olm ak zere Kilikya'nm yalnzca drt diyakozluktan
olutuunu. Trkiye'de diyakozluk bulunm adn gsteriyor. Lbnan'daki Artelias
363
Kendisi de bir patrik olan Ormaniana gre, bu durum yle

aklanyor: birka patriin varln ilke olarak kabul eden bir pat
rik yardmcl sistemi dodu. Bylece bir yandan ihtirasl din
adamlar tatmin olurken, ayn dm ve birbirinden uzak kalm
Ermeni topluluklar iin dinsel kurallar basitletiriliyor ve standart
hale getirilebiliyordu. stnlk ve ncelik meselesi ise yzyllar bo
yunca Ermeni kilise hiyerarisinin byk sayg duyduu bir gele
nekle zme balanyordu. Ermenice adyla Kutsal Adj ya da Atsh
diye anlan Aydnlatan Aziz Gregoriosun sa kolu ok deerli bir
mukaddes emanetti ve Ermeni kilisesinin bapiskoposu tarafndan
gezdii her yere onunla birlikte gtrlrd. Yeni bir patrik seilip
takdis edilecei zaman, takdis treninde Kutsal A dj yeni patriin
ba zerinde tutulur. Bu nedenle mukaddes emanete sahip olan
bapiskopos Tm Ermenilerin Katogigos-Bapatrii olarak kabul
edilir ve ayrca Sa Elin ve Aziz Gregorios Tahtnn Koruyucusu
unvanyla da anlr. Geri kalan Kuds ve Konstantinopol bapisko
posluklar, varlklarn zel nedenlere borludur. Kudste her za
man, Ermeni yetki blgesindeki kutsal yerlerin koruyucusu olan
bir Ermeni metropoliti bulunmutu. Kutsal Kent ve Kutsal Mezar
ile ilikisi onu Ermeni haclarn gznde yceltiyordu. Kuds ile il
gili olarak patriklik unvannn telaffuz edilmesine ilk kez 1311 y
lnda, Ermeni piskoposu Sergius'un Kahireye giderek Memlk sul
tan Nair Muhammedden (1309-40) bu unvan kullanmak iin
izin istemesiyle tank oluyoruz. Ama kimse onu semedi ve unvan
onsekinci yzyla kadar ortadan kayboldu. Konstantinopol patrii
John Golodun (1715-41) ynetim dnemindedir ki, onun destein
den tr Kuds metropolitine bu unvann bahedildiini gryo
ruz. Yeni Kuds patrii kendi diyakozlar iin piskoposlar atamaya
balaynca, bu atama nceliinin ve yetkisinin yalnzca Ecmiazin
ve Siste hkm srenlere ait olduunda srar eden Ecmiazin katogigosu tarafndan bu giriimi yasakland. Balangta, Bab-
Alnin de onay ile Konstantinopol Patriklii Genel Kurulu tarafn
dan aday gsterilen Kuds bapiskoposu, gnmzde Kutsal Kenkatogigosluu tarafndan 1961 ylnda yaynlanan The C atholicate ol' Cilicia. Her
Place and Status in the Arm enian Church balkl bir brorde. Erm eni kilisesi
iinde biri Ecmiazin, dieri K ilik yada iki katogigosluk ve biri Kuds dieri stan
b u lda olm ak zere iki patriklik bulunduu savunulm aktadr. Buna gre, Ecmiazin,
Kilikya hari dier iki patriklik ve tm dnyadaki Erm eni kiliselerinin zerinde bir
hukuksal statye sahiptir. Buna karlk Kilikya geleneksel bam szln srd r
m ektedir.
tin Aziz James Genel Ruhban Asamblesi tarafndan seilmektedir.

Aziz James manastrnda Teoloji Seminerinin kurulmasndan son
ra prestiji daha da artmtr. Patrik Eghishe Doorian (1921-30) ve
Thorgom Gooshakian (1931-9) dneminde ina edilen bu kurum,
bata ABD olmak zere dnyann birok blgesinde Ermeni toplumlarna hizmet eden muteber din adamlar mezun etmitir.
Konstantinopol bapiskoposluuna gelince, bu makamn Os
manl fetihleri anda ortaya kt aktr. Grekler dneminde
Konstantinopolda bir piskoposa sahip hatr saylr bir Ermeni ko
lonisinin mevcudiyeti bilinmektedir. Fatih Sultan Mehmed 1453te
kenti ele geirdiinde, 'Millet' sistemini kurarak Hristiyan toplumlannm ynetimlerini kendi dinsel liderlerine brakt. Sultan, Grek
patrii Gennadius Scholariusa, kendi Grek tebas ve Balkanlardaki dier Ortodoks Diyofizit tebas zerinde bu hakk kullanmak yet
kisi tand. Daha sonra ayn davran tekrarlayarak 1461 ylnda
Ermeni piskoposu Hovacim'i Bursa'dan davet etti ve Monofizit Hristiyanlar zerinde ayn yetkileri kullanmak zere Konstantinopolda ikamet etmesini istedi. Ormanian, Ermeni bapiskoposunun
gerekte Ermenilere, Sryanilere, Keldanilere, Koptlara, Grclere
ve EtiyopyalIlara dinsel nderlik ettiini iddia eder. Bu iddia phe
li olmakla birlikte, Ermenilerin yzyllar boyunca sultanlarn tevec
chne mazhar olduu bir hakikattir. Millet sistemi, tpk eyhlis
lamlarn Mslmanlar zerindeki otoriteleri gibi, patriklere evlen
me, miras, hayr ileri-vakflar, nfus saym gibi tm dinsel, eitsel
ve sosyal konularda geni yetkiler tanyordu. Katolikler, yerli halk
tan sonradan devirilmi olsalar bile, bu ayrcalklara sahip deildi
ve genellikle yabanc muamelesi grrd. Onlarn ayr bir cemaat
olarak tannmas, 1830 gibi ge bir tarihte, tekilerle ayn yetkilere
sahip bir Katolik bapiskoposluunun kurulmasyla gerekleti.
Ancak iki cemaatin nfusu da, katliam ve tehcir yllarnn zor ko
ullan altnda byk lde krma urad.41
Bylece, Birinci Dnya Savandan nce, Ecmiazin merkez ol
mak zere Aktamar, Sis, Kuds ve Konstantinopol yardmc ba
41) Orm anian tarafndan Ek II ve III., s. 205-6. 212 de verilen istatistiklerde u rakam
lar aklanyor: Birinci Dnya Sava ndan nce stanbul patrii 14 bapiskoposa.
27 piskoposa, alt rahibe m anastrna, bir alt-piskoposa ve iki bapapaza hkm et
m ekte olup. Ermeni kilisesi m ensuplarnn says 1.390.000'dir. Bu rakama,
58.500 Katolik ve 25.500 Protestan dahil deildir. statistikler. 1954 ylnda stan
bul dnda diyakozhk kalm adn. Ermeni kilisesi m ensuplarnn saysnn da
6.000 Katolik ve 3.500 Protestan dnda 100.000 olduunu gsteriyor.
365
piskoposluklar ortaya kt. Aktamar bugn mevcut deildir. Sis

srgndeki Kilikya bapiskoposluu olmutur. Bugn Erivan de
nilen Ararat blgesi ve ou Sovyetler Birlii ve randa bulunan
onalt diyakozluk blgesi ile kk bir ksm Eski ve Yeni Dn
yada bulunan birka diyakozluk Btn Ermenilerin Ekmenik
Bapatriinin dorudan ynetimi altnda bulunmaktadr.42 Bapatriklik ikametghnn yksek duvarlarla evrili alannda bir ma
nastr, bir matbaa, nemli bir teoloji semineri, bir ktphane ve
bu kadim smaa gnlnce katkda bulunan haclarn kald bir
misafirhane yer almaktadr.43
Misyonerin Gelii
Ermeni bamszlnn k ve Ermeni topluluklarn gedip
yoksullamasndan bu yana, kilisenin tarihi cehalet, ayrlklk,
batl inanlar ve formalizmle sarma dola olmu ackl bir ykye
dnmtr. Kilisenin tarihi sonu gelmez tartmalardan ibaret
tir44 ve bu durum, misyonerin geliiyle birlikte kendi saflarn terkedip mezhep deitirenler yznden Ermeni cemaati iinde b
yk bir moral bozukluuna yol amtr.
Ermeni kilisesi tarihi asndan onsekizinci yzyln en nemli
gelimesi, Fransa ve stanbuldaki Fransz bykelilerinin hima
yesindeki Katolik misyonerlerinin yeniden ortaya kmasdr. Mar
din ve Halep piskoposlar Roma ile birlemeye ikna edilmi ve bu
ayrlk nedeniyle ana kilise tarafndan cezalandrlmtr. Katolik
misyoner hareketi iki zt politika izlemitir. Birincisi bask politika
sdr. rnein Fransz bykelisi nfuzunu kullanarak inat To
kat patrii Avediki hapse attrm, ardndan Tenedos adasna sr
gn ettirmi, buradan karlan Avedik 1711 ylnda Fransada en
42) Bu divakozluklarn dkm vledir: Rusya'da drt. ran'da diyakozluk. Irak,
Yunanistan. Bulgaristan, Romanya, Fransa, M sr (Etiyopya ve Sudan dahil) birer
diyakozluk ile. K uzey Am erika (Kaliforniya hari tm A.B.D.) Kaliforniya ve Gney
Am erika (Arjantin. Uruguay. Brezilya ve Sili) diyakozluklan. Sovyetler Birlii'ndeki
Erm enilerin says 2.745.000 olarak veriliyor. Bkz. Oruanian, Ek III. s. 211.
43) Dowling. The Armenian Church (Londra. 1910), s. 20-2. Birinci Dnya Sava ndan
nce eseri kalem e alan yazar, halkn Ecm iazin k atogigosndan M ajesteleri' diye szettiklerini anlatr. E cniazin'i yzyln bandaki durum uyla ilgili ayrntl bilgi
Lynch tarafndan verilm ektedir, I. s. 228-315.
44) Ermeni ruhban sniinm n bu alkantl m izacna Oruanian iki blm ayrm tr. l
ki 'Bir Dizi Tartm a' balyla (s. 29-32). kincisi Tartm alara Dn' balyla (s.
33-6).
'
366
gizisyon tarafndan yarglanarak mahkum edilmitir.45 kincisi ise

barl bir devirme politikasyd. Katolik misyonerleri bu politi
kayla, en aydn Ermeni din adamlarndan biri olan Sivasl Mekhitar kendi yanlarna ekmeyi baarm, Mekhitar Ermeni eitimi
ne hizmet etmek amacyla 1712 ylnda yeni bir manastr tarikat
kurmay tasarlamtr.. 1717 ylna gelindiinde lkesinde duru
mun umutsuz olduunu gren Mekhitar, papaln daveti zerine
Venedike ekilmeye karar vermitir. Kendisini izleyen sevenleriyle
birlikte Venedike gelen Mekhitar, San Lazaro adasna yerleerek
bir Mekhitarist tarikatn ekirdeini oluturmutur. Bu yeni tari
kat Ermeni filolojisi ve edebiyat alannda bilimsel almay yele
mitir. Katolikliin szmasna muhalefetini gizlemeyen Ormanian46
bile, Ermeni kltrne stn hizmetlerinden tr Venedik ve Vi
yana Mekhitaristlerine minnettarln ifade etmitir. Papa XIII.
Leo 1883 ylnda Romada Ermeni Kolejini kurarak, papaln Ermenileri ekmek konusundaki kesintisiz arzusunu gstermitir..
Bu arada Katolikler iki nedenle kendi devirme merkezlerini
Lbnanda kurmaya karar verdi: Birincisi, Lbnan Hristiyanlar
ounlukla Birliki (Uniate) Marunilerdi. kincisi, Suriyeye geden ya da lkelerinde kalan Kilikya kkenli Ermenilerin, hal se
ferlerinden beri Katoliklik ile eitli tarihsel balan vard. rnein
Abraham Attar kendi Antonian Society tarikatn kurmu ve ba
langta baanl da olmutur. ki piskopos ve ok az sayda rahip
le balayan bu hareket, bir Ermenistan Katolik Patriklii kurmu
ve 1740 ylnda Abraham Ardzivian bu makamn bana getirmi,
Papa XTV. Benedict 1742 ylnda bu kuruluu onaylamtr. Bu
makamda son olarak kardinal Agajanian47 bulunmaktadr. stn
bir bilgi birikimi ve yetenek sahibi bu din adamnn ad 1958 yln
da papalk seiminde adaylar arasnda gemitir. Onsekizinci yz
ylda Katolikliin eitim alanndaki basks Ermeni kilise hiyerar
isini ilk kez derin uykusundan uyandrm, Amlordi manastrnn
barahibi Bagheli Vardan, kendi manastrnda teoloji alannda bi
limsel almalara balamtr. rencilerinden ikisi Konstantino45) Orm anian. s. 67-8.
46) a.g.e. (s. 68). Tarikat yaklak 100 keiten olum aktadr ve bunlarn 80 i kiliseye
resm en kabul edilm i papazdr. Venedik ve Viyana'da resm i unvan bapiskopos
olan iki barahipleri bulunm aktadr. Attwater, 1, s. 186.
47) 1945 ylnda kardinallie terfi ettirilm itir. Tam unvan 'K atolik Erm enilerin Patrii
ve Kilikya Katogigosu' dur. Attvater. (I. s. 184-5).
367
pol piskoposu olmu, bir dieri de Kuds patrikliine kadar yk

selmitir.48
Ondokuzuncu yzyl Ermeni kilisesi asndan nemli olaya
tank olmutur. Birincisi, Ermeni kilisesinin ynetimine muntaza
man kilise dndan kiilerin girmesidir. Romann etkisinin yol a
t can alc sorunlar zme kavuturmak amacyla din bilginle
rinden ve sivillerden oluan bir karma komisyon oluturuldu. Bir
ka yl sren tartmalardan sonra, Osmanl ynetimi 1830 yln
da yeni bir Roma Katolik milleti ihdas etmeye karar verdi ki bu
ikinci nemli gelimedir. nc olay bu gelimenin etkisiyle hz
land ve Protestan lkeleri Ermenistandaki misyonerlik yarma
katlmaya karar verdi. Rahip William Goodellin ertesi yl, Ermeni
kilisesini formalizmden kurtarmak ve kilise iindeki reform hare
ketini hzlandrmak amacyla Maltadan Konstantinopola nakledil
mesiyle, American Boardm ilk misyoneri Trkiye'ye gelmi oldu.49
Ayn yl Anglikanlar da rahip George Tomlinson'u n aratrma iin
Atina ve stanbula gnderdi. Tomlinsonm yannda Canterbury
bapiskoposu ve Londra piskoposu tarafndan Dou kiliselerinin
patriklerine ve piskoposlarna hitaben yazlm tavsiye mektuplar
vard. Presbiteryenler ile Anglikanlann izledii politikalar tama
men farkl olmakla birlikte, eitim ve sosyal hizmetler alannda an
lay birlii iindeydiler. American Boardm misyonerleri Ermenileri kendi mezheplerine dndrmek amacyla yola karken, Angli
kanlar Dou kiliselerine ieriden reformlar gerekletirerek yar
dmc olmak istiyordu. Bu niyet Mr. Badgerm baka bir blmde
inceleyeceimiz50 raporunda aka ifade edilmitir. Presbiteryen
misyonu gerekten 1847 ylnda millet statsn kazanmay ba
ard. Bu olay, bu tarihte onlarn kendilerini ayr bir varlk olarak
kabul ettirecek saysal gce ve politik nfuza sahip olduklarnn
ak bir gstergesidir. Ana kilise Protestan ayinlerine katlanlan
aforoz edip Ermeni toplumu zayflamakla birlikte, patrik Ormani48) Ormanian, s. 68-9. B unlar stanbullu Hovhannes Kolot ile Hacob Nalian ve K u d s
l G regory Sihtayakir'dir. Arpee. Erm enilerin eitim ine K atoliklerin katksndan h e
men hi sz etm ez, buna karlk Protestan m isyonerlerin alm alarn ayrn tlary
la anlatr.
49) F. E. Shaw, American Contacts with the Eastern Churches. 1820-70 (Chicago.
1937). s. 86. Protestan m isyoner faaliyetleri iin bkz. Arpee. s. 266-92: J. Richter. A
History o f Protestant Missions in the Near East (New York. 1910), s. 104-80; R. A n
derson, History o f the Missions o f the American Board o f Commissioners for Foreign
Missions to the Oriental Churches. 2 c. (Boston. 1872) !.. 386-426 ve V . 1-77.
50) Bkz. N asturiler blm .
368
an bu konuda son olarak Ne olursa olsun onlar ana kilisenin ba

t dnyas ile ilikilerinde baz avantajlar elde etmesine hizmet et
tiler demektedir.51
Ne Ermeniler ne de Grekler Protestanlarn insani ve eitsel hiz
metlerine kar nankrlk etmemekle birlikte, ikisi de dnmelerin
saysndaki art karsnda hakl olarak panie kaplm grn
yor. Anglikan Kilisesi ve skoya Kilisesi Ermeni bapatriine sem
pati duyuyordu. Piskopos Southgatein baz mektuplarnn satr
aralarnda, yeni bir tarikat kurulmasnn akll bir politika olup ol1'
madiinin sorgulandn okumak mmkndr. Birok uzak g
rl misyoner bu fikre kar kyordu. Rahip J.D. Paxton Bey
ruttan zmirdeki bir misyoner arkadana yazd 9 Ocak 1837 ta
rihli mektupta Plan, insanlar bu yozlam kiliselerden ayrmay
deil, fakat onlarn iinde tutmay, denildii gibi bu kiliseleri yk
may ya da onlar yaralamay deil, onlarn iinde almay, onla
r artmay ve reforme etmeyi ngrmektedir diyordu.52
Onsekizinci yzylda Osmanllara kar ve Ermeni sorunuyla il
gili olarak Avrupal glerin arasnda Ruslarn da sahneye kt
daha nce belirtilmiti. arlar Ermenilerin balca hamisi pozun
da grnmek istiyorlard. Trkiye ile snr komusu olduklarndan
ve Trkiyeden Rusyaya kolaylkla g edilebileceinden, bu olgu
dan kaynaklanan glkleri alt etmenin bir yolu olarak grn
yordu bu politika. Bu ka projesini gelitiren bapiskopos Hovsep Arghoutian, II. Katerina (1762-996) ve ar Paul (1794-1801)
tarafndan ylesine sahiplenildi ki bapiskoposun btn aile yelerii arlk aristokrasisi yeliine terfi ettirildi. krler olsun Er
meni din adamlarnn ve halknn ibirlii ile Ecmiazin ve Erivan
Rusya tarafndan ilhak edildi ve bu hayati admla Ermeni kilisesi
nin ba Rusyann yrngesine girmi oldu. Rus imparatorluk y
netimi, devlet ile bapatriklik ilikisini dzenlemek amacyla 1836
ylnda prolojenye ad altnda bir dizi yasa hazrlad. Prolojenye ile
Ermeni kilisesine, iilerine karmayacana dair gvence ve z
grlk sz verildi ancak sonraki yllarda bu sz tutulmad. Ne var
ki prolojenye, stanbul patrikliinin almalar zerinde sivillerin
51) ibid (s. 72.)

52) Shaw. Am erican Contacts... s. 106. Rahip Josiah Bpwer'a yazlan bu m ektup A rt
hur C. Coxe tarafndan Ekim 1846da Connecticut, Hartford'da verdii bir vaazda,
stanbul'daki Protestan Misyonu adna konuurken kullanlm tr.
denetimini artran Osmanl yasalarnn53 tersine, kilise ynetimini

din adamlarna devrediyordu. Rusyada bir Yksek Ruhani Konsil,
karma karakterdeki eski Ermeni sinodunun yerini ald. Ermeni ki
lisesinin tam olarak seklarizasyonu, Birinci Dnya Sava so
nunda Sovyetler Birliinin kurulmasyla gerekleti. Bu kukusuz
dnemin genel eilimiydi ve Ermeni kilisesine kar zel bir m u
amele yaplmamt. Daha sonraki dnem Trkiyedeki Ermeniler
iin bir katliam ve tehcir a oldu. Trkiyedeki Avrupal ve Ame
rikal misyonerler kendi devletlerinin diplomatik korumas altnda
olduklarndan, aralksz saldrlara urayan bu halkn zdrabn
azaltmakta nemli bir rol oynadlar. Bunlarn birou kahraman
lk rnei gstererek korumalar altna aldklar Ermeni kafileleri
ni Trkiye snrlarndan kardlar. Bazlar da kovalanan kurban
lara snak salad. Gerek Katolik gerekse Protestan kilise rgt
lerinin bu halka muazzam hizmetleri olmutur. Yalnz American
Board, Birinci Dnya Savandan nce Trkiyedeki doksanalt
yllk hizmeti srasnda Ermeni, Sryani ve Grek misyonlarnn a
lmalarna yaklak yirmi milyon dolar harcamtr.54 Ermeni kili
sesi ve ulusu uyannda, misyonerlerin eitim, sosyal hizmetler ve
salk hizmetleri alanndaki hayr almalarna ok ey borludur.
20. ERMEN NANCI VE KLTR

Genel Karakter
nceki sayfalarda gsterildii zre, Ermeni Gregoryen kilisesi
nin ana kitlesi Monofizit kalm ve Kalkedon-kart mizacn koru
mutur. Onun Bizans ve Roma ile dinsel ihtilaf bu blnme izgi
sindeki seiminden kaynaklanr. Bu nedenle Greke ve Sryaniceyi reddederek btn dinsel kutlamalarda Ermeniceyi kabul etmi,
zel bir alfabe icat edip kitab mukaddesin ve tm litrjinin Errne53) Bu O sm anl yasalar unlardr: (1)1841 yln d ak i yasayla cem aatin m ali ynetim i
iin bir konsey oluturuldu. (2) 1847 ylnda 14 din adam ve 20 sivilden olu an bir
ynetim konseyi kuruldu. (3) 1853 ylnda, cem aatin eitim ilerini y r tm ek zere
ynetim konseyi bnyesinde bir eitim kom isyonu kuruldu. Son olarak 1860 y ln
da bu ayr d zenlem eler bir m etinde bir araya getirilerek Erm enilerin anayasal h a k
lar belgeye baland.
54) Arpee, s. 274-5. Bunun iki m ilyon dolan arazi, bina ve ekipm ana yatrlm tr. n
giliz M isyonu da 50 yl iinde 540.000 dolardan fazla katkda bulunm u, bunun
335.000 dolar K k Asya ve Trakya'da harcanm tr.
niceye evrilmesine yol aarak bu kilisenin kendine yeterli ve ke

sinlikle ulusal karakter kazanmasn salamtr. Herhangi bir
ulustan bir kiinin, karde monofizit kilise mensubu olsa bile, ke
sinlikle ulusal bir kurum olan Ermeni kilisesine katlabilecei ok
kukuludur. Ama bunun tersi olmu, daha nce belirtildii gibi
Ermeni halknn kk bir blm Katoliklie ya da Protestanla
dnmeye raz olmutur. Ancak btn olarak halkn homojen yap
s karsnda, bu olay egzotik bir grnm oluturmutur.
alar boyunca Ermeni kilisesi Ermeni halk ile bir ve ayn ey
olmutur. Ermeni iman -kilise tarafndan simgelendii biimiyleErmeniye, srgnde bile, bir dayanma ve bireylik duygusu veren
balca birletirici etkendi. Kilisenin tutuculuu da ilk prensipleri
ne ve felsefesine, deimeye kar bir zrh salamtr. Bu, tm ka
dim Dou kiliselerinin nemli zelliklerinden biridir; bu zellik on
larn gemite sa kalmalarn salam ve ilerleme denen olguya
kar dayankl klmsa da, deien bir dnyada deimezliklerini
gvence altna almtr. Talihsiz Ermeni ulusu, ehitlerin kan ile
Ermeni kilisesiyle birlemi ve bu ikisi bir olmutur. Tarihte hibir
ulus Ermeni halk kadar ehit vermemitir. Ermeniler, ilk ek
menik konsilin dogmatik retilerini kabul eder, ama kural olarak
dogmalarn artrlmasna iyi gzle bakmazlar. Ermeni,sonsuz kur
tuluun yalnz kendi kilisesine zge olduuna inanmaz. Dier kili
selere, dier dnce sistemlerine ve doktrinlere kar hogrl
dr. Ermeni unitas in necessariis (asgari mtereklerde birlik) il
kesini savunur; ancak temel ilkelerin dnda, kurtulu yolu teki
kilise mensuplarna kapatlmamtr. Dierlerine kar bu liberal
tavrn, Katolik ve Protestan doktrinlerinin Ermeniler arasnda ya
ylmasna neden olduu ne srlmtr.
Ermeni kilisesi, ou kadim dou kiliseleri gibi, formalizmine ve
aristokratik kkenine ramen, doktrinlerinde ve geleneklerinde
hatnl saylr bir demokratik espriyi korumutur. Sinodlarda sivil
lerin oynad rol, ruhban snfnn seimindeki sekler katlm ve
katogigosun ulusal ve konsil kararlanna uyma zorunluluu de
mokratik bir karakterin iaretleri olup, bunun izlerini ilkel aposto
lik Hristiyanln rgtlenmesine kadar geri gtrmek mmkn
dr. Ermeniler catholicosun yanlmazlna inanmazlar. yle du
rumlar olmutur ki catholicoslar hata, yetersizlik ya da ulusla
uyumazlk gibi nedenlerle ya istifa etmi ya da devrilmitir. Din
sel otorite ruhban snf ile cemaat arasnda paylatrlmtr. Bu
iki unsurun kaynamas ve Ermeni halknn kendi kilisesi ile z

delemesi, Ermeni uygarlnn tmne egemen olan dinsel bir
karakter vermitir. Bunun izleri edebiyatta, sanatta ve mimaride
kolaylkla grlebilir.
Litrji ve Ermeni Ayinleri

Ermeni kilisesinin kutsal iirjisi temelde Grek ritel ailesine da
hildir. lk olarak Kapadokya Kayserideki kilisede mevcut Aziz Basil
litrj isinin Greke bir versiyonundan derlendii tahmin ediliyor.
Aydnlatc Aziz Gregorios genliini burada geirmi ve Hristi
yan akidesini burada renmitir. Bu arada Ermeni kilisesi komu
Antakyadaki Sryani etkisinden kamamazd. Buradaki Sryanice
Aziz James litrjisi Ermeni ayinleri zerinde etkili olmutur. So
nunda metin, hem kitab mukaddesi hem litrj iyi Ermeniye eviren
ayn doktorlar tarafndan gzden geirilip dzeltilmitir. Ne var ki
sonraki yzyllarda Grek ve Latin kaynaklarndan daha da genile
tilmitir.55Aziz Chysostom litrjisi Ermenilere ek malzeme salad
ama hal seferleri srasnda Kilikyann Latinletirilmesi Ermeni litrjisini etkilemi olmaldr ki bunun baz izleri korunmutur. G
nmzde kabul edilmi tek Ermeni litrjisi mevcuttur. Bu temelde
Grek karakterdedir ama karma yapsndan tr Dou ile Bat litrjileri arasnda bir kpr oluturmaktadr. Bu, pazar gnleri ve
byk enliklerde, yeterli cemaat olduu takdirde cumartesi gnle
ri de icra edilmektedir.
.
Kadim litrjilerin ou gibi Ermeni litrjisi de ana blmden
oluur. Birinci blm giritir ki burada kutsanan kiiye cppe giy
dirilir, ardndan yardmclar ile mihrabn yanndaki rahiplere
mahsus blme ilerler, ellerini ykar ve perde ekilip kiliseye gir
meden nce gnah karr ve bir baka rahip tarafndan af edildi
i ilan edilir. kinci blm katekmen litrjisidir. Bu blm, paga
nizm ile Hristiyanln hl birbirine kark durduu ve henz
vaftiz edilmemi kiilerin yalnz bu blme katlmasna izin veril
dii ilk gnleri hatrlatr. Bu blm Trisagion56 ile balar ve znik
Aments ve Artanlar ile MakedonyalIlarn57 afaroz edilmesiyle so55) Ormanian, s. 143: D om G regory Dix, The Shape o f the Liturgy (W estm inster. 1947),
s. 547: A. Fortescue. Lesser Eastern Churches, s. 441: E. F. K. Fortescue. s. 150:
D. Attwater, II. 255-7: Dowling, s. I 16-28.
56) Greke kez Kutsanm '.
57) M acedonius'un (y 362) ardllar. Arius teolojisini savunuyorlard.
372 DOU
HIRSTYANLII TARH
na erer. nc blm ana litrji ya da takdisin ve komnyonun

Byk Girii' dir. Bu aslnda Bizans Anaphorasdr ve kutsanan
kiinin kilisenin ortasna inip aziz John Chysostomdan bir duay
tekrar ederek, ardndan deitirilmemi Roma ayinine uygun ola
rak Aziz Johndan son Incili ve takdis duasn okumasyla devam
eder. Ardndan cppeyi karmak zere kiliseye ait eyann korun
duu blme girer ve kutsanm ekmein datlmas iin buradan
kar. Sonu olarak, Ermeni litrjisi kadim Dou ayinlerinin en
gzellerinden biri olarak kabul edilir. Ayinler srasnda Ermeni ra
hiplerinin kulland giysiler zengin,eitli ve etkileyicidir. Bunlar
arasnda, Batl rahiplerin giydii ksa kollu cppe (chasuble) ha
ri hemen hemen tm Grek ve Roma kkenli eyler vardr. Ayin s
rasnda piskoposlar Roma piskoposluk tac, rahipler Bizans tac
takarlar. Hal seferlerinden sonra Katoliklerden alnan unsurlar
arasnda asa ile yzk yer alyor. Gene Bizanstan alnma, pisko
poslarn ve yksek rtbeli din adamlarnn takt cppenin st
ne taklan madalyon Panagia, sandallar vardr. Epigonation genel
likle bapiskoposlara ayrlmtr ki bunlar greve balamak zere
takdis edilirken balarna byk bir tl konulur. Gnlk hayatta
din adamlar allm geni yenli siyah pelerin ve konik tepeli yu
varlak silindirik balk giyer. Bekr din adamlar kendilerini sekler din adamlarndan ayrmak iin tl pee takar.
Kadim Dou kiliseleri iinde yalnz Ermeniler kutsal komnyon
iin hamursuz kullanr ve araba hi su kartrmazlar. Mihrapta
kullanlan taslar hemen tmyle Bizans geleneindedir. Mihrap
kare biimde olup dantelli kumala kaplanmtr. zerine mumlar,
dua kitaplar, komnyon kasesi, azizlerin kutsal kalntlar yerle
tirilir. konalarnn ou mihrabn arkasnda yarm daire biimin
deki girintide sergilendii iin, Ermeni kilisesinde aziz tasvirleri
iin ayrlm zel blme (iconostasis) yoktur. Kilisede heykele kar
drlar. Yedi ayini kabul etmekle birlikte, lme hazrlk iin kut
sal yala meshedilmek ayini zamanla terkedilmitir. Bebekler ya
tay olarak ve tm gvdeleri suya batnlarak vaftiz edilir, ancak ke
sinlikle gerektii takdirde bebek su fiskelenerek de vaftiz edilebilir.
Noel'i 6 Ocak'ta (Teofani) kutlarlar. Ylda 157 gn oru tutulur.58
1924 ylma kadar azizlerin gnlerini Jlyen takvimine gre hesap
58) S. M. G regory. The Land ot'Ararat (Londra. 1920). A. Fortescue, s. 438. E rm enile
rin ylda 170 gn oru tuttuklarn yazar.
373
ederken, bu tarihten sonra Gregoryen takvime getiler.59 lleri

iin dua etmekle birlikte arata inanmazlar. Ermeni kilisesinin mi
mari yaps kendine zgdr. Ana kubbesinden Ermeni kilisesini
hemen ayrt etmek mmkndr. Ana kubbe, aslnda bir kule olup
tepesi koni biiminde bir klahla rtlmtr.
Hiyerari60
Ermenistanda be bapatrikliin domasna neden olan geli
meleri daha nce incelemitik.Tm dnya Ermeni kiliselerinin
yksek merkezi Ecmiazin bata olmak zere bunlardan drd g
nmze kadar yaamtr. Kilise hiyerarisi iinde en yksek ma
kam bunlardr. Bu makama gelecekler genellikle yksek rtbeli
din adamlar arasndan seilir. Ermeni kilisesinde catholicosun
yan sra bapiskopos deyimi de kullanlabilir. Bir bapatriin tek
yetkisi basite, zorlayc bir gereklilik ortaya ktnda herhangi
bir blgenin piskoposlarn sinoda armaktr. Yukarda sz edi
len bapatriklerden ikisi, yani Ecmiazin ile Sis, ya da bugnk
adyla Kilikya bapatrii catholicos unvanna da sahiptir. kisi de
kutsal mesh ya ayinini ynetip piskopos atamak yetkisine sahip
tir. Buna karlk Konstantinopol ve kuds bapatrikleri bunu ya
pamaz. Ancak gryoruz ki katliamlar dneminden nce Konstan
tinopol bapatrii krkbeten fazla diyakozluk zerinde hkm s
rerken, bu say Sis iin on, Aktamar iin iki (bunlar sonradan
tamamen yokolmutur), Kuds iin betir. Ecmiazin, dnyann
drt kesine yaylm Ermeni kiliseleri dahil Rusyada alt diya
kozluk blgesinde egemendir. Ecmiazinin yksek otoritesi nce
likle doktriner niteliktedir. Ademi merkeziyet ilkesi Ermeni kilisesi
tarafndan kabul edilmitir ve her piskopos, dinsel gelenekler er
evesinde kendi yerel yetkilerini bamsz olarak kullanr. Kendi
diyakozluk blgesi iindeki dinadamlan zerindeki otoritesi mut
laktr ve evlenme ve boanma gibi konularda verdii kararlar nihai
karardr. Ermeni kilisesi, kendi fkhnn belirledii koullarda bo
anmaya izin verir. Ancak hep hatrlanmaldr ki, dinsel yetkinin
59) K atogigos V. G ueorg'un 9 Kabn 1922 tarihli genelgesiyle yr rle girdi. Kuds
patriklii ile birka diyakozluk J lyen takvim ini kullanm ay srdrm ektedir. O rm a
nian, s. 157.
60) O rm anian, s. 1 i 1-21. 125-39: Dowling, s. 77-95: A. Gortescue. s. 427-32; E. F. K.
Fortescue, s. 125-32.
kullanm yerel konsillerle paylalr ve bunlar ksmen dinadamlanndan, ksmen sekler bir kesimden oluur. Piskoposun altnda
Vartapet yer alr. Bunlar manastra bal, stn din bilgisine ve
retme ve vaaz verme yetkisine sahip dinadamlandr. Vartapetlik
Ermeni kilisesine zge bir makamdr ve Bizans killisesindeki arc
himandrite ile edeerdedir. Piskoposlar genellikle vartapetler ara
sndan seilir.
Drdnc yzyln sonuna kadar kilise evli dinadamlar tarafn
dan ynetildi. lk dokuz catholicos evliydi ve bu makam kendi
oullarna braktlar. Piskoposlar da ayn eyi yaptlar ta ki I. B
yk Sahak (lm 439) st rtbeli din adamlarna evlenmeyi ya
saklayana kadar. Evli dinadamlannn tam olarak hangi tarihte or
tadan kalktn belirlemek zor olmakla birlikte, en azndan bein
ci yzylda bu gelenein frenlendii grlyor. Alt rtbeli dinadamlannn evlenmesine izin veriliyordu. Kilise ve cemaat ilerinde
gnll olarak papaza yardm eden kiinin (deacon), kiliseye res
men kabul edilmesinden nce evlenmi olmas gerekiyordu. Bun
dan sonra papaz ya da bapapaz olabilirler ve bu konumda birka
kiliseyi ynetebilirler. Eer ilk eini yitirirse, papazlk grevlerini
terketmek kouluyla ikinci kez evlenebilir.
Bapatrik Ormanianm anlatt biimiyle hiyerariyi toparla
mak gerekirse, kilise hiyerarisinde sekiz makam bulunuyor. (1)
kilise katibi (dpi); (2) diyakoz (sarkavag): (3) papaz (kahana veya
eretz); (4) bapapaz (avagueretz); (5) doktor (vartapet); (6) piskopos
(episcopos ); (7) patrik [patriark):{8) catholicos.
Bu temel rtbelere ek olarak, Ormanian daha alt dzeyde drt
snf bulunduunu belirtir: zango ( ostiarius)\ okuyucu; duayla cin
defedici (exorcist); papaz yardmcs (acolyte). Kilisede servislere
katlan papaz yardmclar (sacristan) ve koroyu ynetenler (pre
centor) kilisede yardmclk yaparken uzun, batan aa dmeli
bir giysi giyerler, ama darda, gnlk hayatlarnda normal sivil
kyafetlerini kullanrlar. Kural olarak nizami papazlar precentorlar
arasndan seilir. Bir papaz, gidecei kilisenin cemaati tarafndan
yeniden seilmeden nce bulunduu kiliseyi deitiremez. Adayla
rn, Ermeni litrjisine ve dinsel konulara tamamen vakf olmas
gerekir. rnek yaamlaryla tannmaldrlar ve elerinin onay ol
makszn kiliseye resmen intisab edemezler. ounlukla papazl
n bir aile iinde kuaktan kuaa getiini grrz. Papazlar ge
imlerini cemaatlerinin balaryla salar. Kilisede toplanan ba
lar ve sadakalar, vaftiz, nian, nikah, cenaze, zel toplu kutla

malar ile ylba ve paskalya yortusu gibi evlerde yaplan kutlama
larda kiliseye denen cretlerden elde gelir, her kilisenin kendi pa
pazlar arasnda paylatrlr.
Birinci Dnya Sava banda, evli Ermeni dinadamlarnn say
s yaklak drtbin, bekr din adamlarnn says, tm piskoposlar
dahil, drtyz olarak tahmin ediliyordu. Aktr ki katliamlardan
ve techirlerden sonra bu say byk lde azalmtr.
Edebiyat
Ermeni edebiyat Ermeni kilisesinden dodu. Bu onun byk l
de ar basan dinsel karakterini aklar. I.Byk Sahakn (387
439) bapatriklii dneminde, Ermeni alfabesinin Mesrop (. -440)
tarafndan yazldna daha nce zel olarak deinilmiti. Bu olayn
Ermenilerin hayatnda ve edebiyatndaki etkisine iaret edilmi,
Mesrop bakanlndaki yz evirmenden oluan komisyonun kita
b mukaddesi, litrjiyi ve babalarn eserlerini evirmek iin yaptk
lar almalar zetle verilmiti. Bu ilk eviriler, en saf klasik Ermeniceyle yaplmt. Eski Ahitin metni Greke Septuagintten, Yeni
Ahitin metni Sryanice Peittadan evrilmi, bu kincisi tm kita
b mukaddes versiyonlarnn kraliesi olarak nitelenmiti.61
Bu,.beinci yzyldan onikinci yzyla kadar uzanan ve Ermeni
edebiyatnn altn a olarak bilinen dnemin balangcdr. Bu
dnemde yetien elli civarnda hayli nl yazar, uluslarnn tarihi
ne damgalarn vurmutur. Ermeni edebiyatnn gm a ola
rak bilinen dnem, onikinci yzyldan onyedinci yzyla kadar
olan dnemi kapsar.62 u var ki her iki dnemde de Ermeni edebi
yatnn gerek yaratclar dinsel yazarlar olmutur. Ormanian, bu
uzun zaman dilimi iinde, herhangi bir biimde kayda deer yal
nzca drt ya da be sekler yazar grldn yazar.63
61) Bkz. Arpee, s. 33.
62) O rm anian, s. 173-5.
63) B unlar arasnda dokuzuncu yzylda d nem inin tarihini kalem e alan Sebuh B ag
ratuni ile Arakuni soyundan (. 1058) G regory M agistros saylabilir. B agratuni'in
larihi kayptr. M agistros ncil'i kafiyeli hale getirerek ksaltm ve sonraki kuaklar
iin yeni bir slup yaratm tr. Daha sonraki dnem lerden Am ir Tolvat adnda bir
hekim ile Yerem ia Kom urtjan adnda bir y k sek rtbeli ynetici de zikredilebilir.
Bkz. Orm anian. a.g.e. E ncyclopaedia B rittannica. 'Arm enian littrature' m addesi; J.
Laurent, L'Arm nie entre Byzance et l'Islam , s. 140.'da le noble M oucathl de Venan'
diye birinden, yzyln ve eser adlarn verm eden bahseder. A. Sarkissian. A rm en i
an Christian Littrature, s. 31 'de yalnzca dinsel yazndan rnekler verir.
Ermeni edebiyatnn balang dneminde Kilise Babalarnn,

rnein Antakyal ignatius, skenderiyeli Athanasius, Kbrsl
Epiphaneus, Kayserili Basil, Gregorios Nazianzen, Nyssal Grego
rios, Sryani John Chrysostom ve Ephraemin eserleri Ermeniceye evrildi.Venedikli Mekhitaristler, Aziz Ephraemin yazlarnn
drt cildini Ermenice yaynlam bulunuyor ve bu eser henz ta
mamlanm deildir. Bata Platon, Aristoteles ve skenderiyeli Phi
lo olmak zere Grek filozoflar da eski ustalarn ilgisini ekmiti.
Ancak bu olay, Ermeni babalarn, antik Yunan yazarlarna ve on
larn putperest felsefesine eletirel bir gzle yaklamaktan alkoy
mad. Mazdaizm ve Maniheizmin yan sra, putperestlie ve Yunan
felsefesine saldrd Tarikatlara Reddiye adl eserinde Eznik bunu
yapt. Dnemin tarih konulu eserleri arasnda; Josephusun Ya
hudi Savalar, Eusebiusun Kilise Tarihi (Ecclesiastical History),
Bizansl Faustus Zenobiusun Taron Tarihi, Vartapet Elijahm Er
menilerin Sasanilerle Savann Tarihi, Khorenli Mosesin Erme
nistan Tarihi, Goriunun Mesropun Hayat ve daha bir dizi eser
yer alr.64 evirinin yan sra, zamanla bir yerli Ermeni yazar oku
lu olutu. Sonradan Filozof unvan alan catholicos Otzunlu John
(717-28), ok deerli bir din bilginiydi ve Araplarn korumas altn
da gelien bir Ermeni sapkn akm olan Phantasiastlar hedef
alan Phantasiastlara Kar (Against the Phantasiastae) balkl
eseri yazd.65 Naregli Gregoriosun Pimanlklar Kitab ( The Book
o f Lamentations)66 adl eseri, Thomas a Kempisin Mesihin Peindeinin (Imitation o f Christ) Ermenicesi olarak tanmlanr. Bapatrik nayetli IV Nerses (1166-73), manastr yaamnn balang
cnda, iirlerinin zarafeti ve zenginlii nedeniyle bu unvan alm
64) E ski Erm eni eserlerinden ou Franszcaya evrilerek 3 cilt ana kaynak halinde ya
ynlanm tr: V. Langlois, C ollection d'historiens armniens; Brosset, Collection
d'historiens arm niens, 2 c. (St. Petersbourg, 1874-6); Recueil des historiens des
croisades. D ocum ents arm niens, 2 c. (Paris, 1869-1906); E rm eni edebiyatyla ilgi
li olarak bkz. Sukias Sum al, Q uandre della Storia Litteraria di Arm enia, (Venedik,
1829); C. F. Neum ann, Geschichte der arm enischen Literatr (Leipzig, 1836): F. N e
ve, L'Arm enie chrtienne et sa littrature (Paris, 1886): Orm anian, s. 173-8;
65) Bu risale ilk olarak Venedikli M ekhitaristler tarafndan 1833 ylnda basld. ngiliz
ce versiyonu iin bkz. Arpee, Armenian Christianity. Ek II. s. 325-54. Risale Erm e
ni kristolojisini savunm ak am acyla yazlm tr.
66) Kendi m anastrnda kalem e ald ve esas olarak keilere seslendii 'The Book of
Nareg' (Nare'in Kitab), tenden ve dnya arzularndan kurtuluun yollarn anlatr.
Arpee. s. 165-70'de bu eseri yaln z 'Im itation o f Christ' ile deil, A u gu sti
'un 'ti
raflar' ve Calvin in 'Institutes' balkl eseriyle bir tutar.
D O U H IR S T Y A N I T A R H
377
tr. En nl iiri A Lamentation in RomanceP7 baln tar. Ba

lanmay konu alan bu iir drtbin msradan olumutur. Nareg ve
Nerses tm ilgililer tarafndan Ermeni edebiyat tarihinin en parlak
ve popler yazarlar olarak kabul edilir.
Daha sonraki dnemde slupta belirli bir gerileme grlyor.
Yazarlar arasnda genel eilim tarihte younlamak ynndeydi.
Onnc yzylda bunun kayda deer rnekleri arasnda Tatar
lar zerine yazan Ganzakl Kyriakosu, Vahramm uyakl Kilikya
Krallar Tarihini ve Vartanm Dnya Tarihini gryoruz. Ondrdnc yzyldan bapiskospokos Stephen Oberlainin Sinuik Tari
hi, Sembatm Chronicle ve Hethoumun Chronografysi ile Tatar
larla ilgili yazlan kalmtr. Geri kalanlar arasnda Medsophlu
Thomasn onbeinci yzyldan Timurlenk Tarihi, Tebrizli Araqilin
onyedinci yzyldan Pers stilalar Tarihi (1602-61) ve katogigos
Giritli Abrahamm onsekizinci yzylda yazd ve kendi an an
latan Tarihini sayabiliriz. Ermeni dilindeki en nemli dinsel eser
lerden biri de Datevli Gregoriosun ( 1410) 1397 ylnda tamamla
d Sorular Kitabdr ve bu eser Summa Teologia'nn Ermenicesi
olarak kabul edilir. Gregorios kendisi de nl bir din yazan olan
Ortonlu John n ( 1388) rencisiydi. John, kitab mukaddes tef
sirleri, vaazlar ve monofizit risaleler yazmtr. rencisi hocasn
gemi ve kendi kilisesinin Thomas Aquinas olmutur.
Ermeniler, dinsel edebiyatn yaymlanmasnda matbaadan yarar
lanan ilk Doulu halklardan biridir. Ermenice yaymland kaydedi
len ilk kitap 1513 Venedik tarihini tamaktadr. Ardndan katogigos
I. Miehael, Tokatl Abgar kilise kitaplarnn yaymlanmasna yardm
etmek zere Venedike gnderdi. Ermenice Mezmurlann 1566 yln
da yaymlanmasndan sonra Abgar matbaay stanbula gtrd ve
burada iki yl sonra Takvim, lahi Kitab, Horologion (vakit lme bi
limi) ve komnyon ayini kitabn yaymlad.
Abgarm rencisi ve ardl Ankaral John 1637 ylnda Romada
yeni bir hurufat gelitirdi. Bu arada Yeni Julfadaki rahibe manas
tr kendi matbaasn kurmu ve birka cilt basmt. Sonu olarak
Ermeni matbaacl 1666 ylnda Avrupada Venedik ve Romadan
67) iir, ilk dizesi olan sa. B aba'nm T ek Olu' adyla da bilinir. Nerses ayrca gnn
tm saatleri iin ayr dualar ieren bir dua kitab yazm , bu kitap 1690 ylndan bu
yana 35 dile evrilm itir. Arpee, (s. 170-4) onu ada B ernard o f C lairvaux'ya ben
zetir. Eserleri Capeletti tarafndan iki cilt olarak Latinceye evrilm itir. (Venedik,
1883)
Amsterdama, Trkiyede ise 1729 ylnda stanbul ve Ecmiazine

kadar yayld. Ermenice ilk resimli kitab mukaddes 1666 ylnda
Amsterdamda piskopos Voskan tarafndan basld. Ertesi yl John
Golod (1715-41) aralarnda Datevli Gregoriosun Sorular Kitabnn
da yer ald doksan ciltten fazla dinsel klasik yaymlad. Bu ara
da Mekhitaristler de 1729 ylnda kendi matbaalarn kurdular ve
Ermeni edebiyatna nemli katklarda bulundular.68
Son dnemlerde Ermeni edebiyat radikal bir deiiklie urad.
Hereyden nce, Orta an sonlarna doru silinmeye balayan
klasik slubu terketti. kinci olarak seklerleti ve siviller tarafn
dan iir, kurgu ve dier trlerde modem Ermenice ile eitli kitap
lar yazld. Modem edebiyattaki en nemli gelime herhalde Ermeni
gazeteciliinin gelimesidir. Dnyann drt bir kesinde yzlerce
Ermenice gazete ve dergi yaymlanmaktadr. Modem ada matbaa
ulusal duygunun korunmasnda gl bir ara olduundan, dn
yann her yanndaki Ermeniler ona byk nem vermilerdir.
Sanat ve Mimari
Antsal resimler ve mozaikler Ermenistan iin yabanc olmasa
bile, onlarn kiliselerinin i dekorasyonunda Bizansta olduu ka
dar nemli bir rol oynamaz. Zwarthnots ve Dwin harabelerinde bu
lunan iki mozaik paras hi nemli deildir, fakat Aktamar kated
ralinde onuncu yzyldan kalma, Mesihin hayatndan sahneleri
tasvir eden duvar resimleri, Ermeni sanatnn bu sanat dalma
duyduu ilginin kalc bir tandr.69 Ermeni resminin daha iyi an
lalmas iin aratrmac, hazine deerindeki Ermenice ciltlerdeki
minyatrleri incelemelidir.
Ermeni minyatr sanat herhalde ok erken gelimi olmaldr.
Ancak uras kesindir ki dokuzuncu yzyln sonlarna doru Datev
keileri arasnda yle insanlar vard ki ressam ve hattat olarak
kimseyle mukayese edilemezlerdi. 989 ylndan kalma Ecmiazin n
cili, Bizans dekoratif sanatyla bir yaknln izlerini yanstmakla bir
likte, dier nciller amaz bir biimde, nitelike daha geri olan er68) S. M. G regory, The Land o f A rarat (Londra, 1920), s. 43-59; Arpee, s. 142-4; O rm a
nian, s. 99, 176-7.
69) Serapie D er Nessessian. Arm enia and the Byzantine Empire - A B rief Study o f A r
m enian A rt and Civilization (C am bridge. M ass., 1945). s. 110-13. Der Nessessian'n
bu m kem m el eseri m im arlk (s. 55-83), heykel (s. 84-109' - resim sanatn (s.
110-36) kapsam aktadr.
379
ken Syani okullarnn etkilerini gstermektedir. Miss Der Nessessian, 986 Erivan ncilinin resimleriyle, Yukan Msrda Panopoliste
(Ahmim) bulunan tekstil desenlerindeki figrler arasnda, ve zarif
boyunlannda halkalar tayan ku figrleriyle baz Sasani gm
tabak ve malzemedeki figrler arasnda bir derece benzerlik grmek
tedir. Onuncu yzylda bylece doululaan dekoratif motif, onbirinci yzylda kral Gagik iin yazlan Kuds ncilinde aka Ermenilemitir. Buradaki bir minyatrde kral, ei ve kz Miriam ile birlik
te, zerinde geometrik desenler bulunan bir halyla kaplanm alak
bir sedirde bada kurmu olarak ve zerinde ku ve fil tasvirleri ta
yan bir kumatan giysiler giymi olarak gsterilmektedir. Onikinci yzyldan Ermenistann bamszlna kadarki tarih sreci inde, Byk Ermenistandaki artistik gelimenin Kilikya okulu zerin
de byk etkisi olmutur. 1193 ylnda nayetli Nerses ve Lambronlu Hethoum iin hazrlanan Venedik ncili ve 1198 tarihli Lwow n
cili, ki ikisi de ksmen Skevrada ksmen Milidjde yazlmtr, daha
da bir incelik, desen zenginlii ve renk eitlilii gsterir.
Ermeni minyatr sanat, nnc yzyl sresince ve ondrdnc yzyln ilk on yllar iinde dorua ulam olmaldr.Thoros Roslin ve Sargis Pidzak, bu alanda iki byk okulun kurucu
su olarak kaydedilmitir. Thoros daha ok katogigos I. Constanti
ne (1221-67) iin Hromklada almtr ve onun rencilerinden
birisine atfedilen Washingtonda Freer Galleydeki elyazmas onnc yzyl ustalnn en gzel rneklerinden biridir. Freer nci
linde, Mesihin Kudse Girii ve Salomenin dansn tasvir eden
minyatrlerdeki hayatiyet ve insan hareketlerindeki canllk, eski
kat ikonografiden yeni bir yola girildiini gsterir. Sargis bir son
raki yzyln en verimli ressamlarndan biri olarak kabul edilmek
tedir. En az onbe elyazmasnm onun tarafndan ilendii bilini
yor. Basit Dou motieriyle yeni teknikler uygulam, gze ho ge
len, i ac kompozisyonlarnda daha ar formlar ve geometrik
desenler kullanmtr. Kuds ncilindeki (no. 1973) Hatan ndirili onun en arpc yaratlarndan biridir. Aktr ki Sargis, Erme
ni artistik dehasnn en yksek zirvesine ulamtr; ve onun d
neminden sonra minyatr sanatnda gerileme balar.
Geri hattatlar Van Gl civarnda ve Malatyada, onyedinci
yzylda bile, yani matbaann yaylmasndan sonraki dneme ka
dar, tezhipli elyazmalan retmeyi srdrdler ama Ermeni usta
larnn yaratc ruhu artk gemiin mal olmutu.
Ortaa Ermeni sanats, olaanst yeteneini resim dnda

heykel alannda da sergilemitir ve bu byk lde mimari temel
dedir. En bandan beri, her Ermeni dinsel yapsnn n yz kr
sra kemerler, her pencere ve akl da heykellerle sslenirdi. Ek
seriyetle kap alnl zerinde mermer zerine ilenmi eitli fi
grler veya motifler bulunurdu. Ermeni kilisesi, d dekoratif hey
kelleriyle, Kk Asyann gneyindeki Sryani kiliselerinin ar
sadeliiyle taban tabana tezat tekil eder. Kendi adna heykel ola
rak heykeltralk sanat, Ermenistanda hibir zaman kk salma
d. Doulu din adamlar, zellikle ikonoklastik dnemden bu yana,
kilise iinde kk heykellerin veya bstlerin dikilmesine kar
ktlar; ve Ermeniler heykel alannda almalarn, dinsel yapla
rnn d duvarlarnda alak kabartma ve yksek kabartma hey
keller biiminde younlatrdlar. Dokuzuncu yzyln sonu ile
onuncu yzyln banda, Ermeni heykeltra artk bu sanatn us
tas olmutu. Onun yaratc dehasnn esiz rneklerinden biri 915
ile 921 yllar arasnda Van Glnde ina edilen Aktamar katedra
lidir.70 Duvarlar, ok canl rlyefler zerine ilenmi her trden
hayvan frizleri, mermerden asma ve nar figrleri, av sahneleri, In
cilde anlatlan olaylarn tasvirleri ile sslenmitir. Dou duvarnn
merkezinde, asma dallarndan olumu bir halka iinde, katedra
li ina ettiren kral Gagikin tal bir sureti yer alr. Yukarda dein
diimiz minyatrde olduu gibi kral burada da bada kurmu
durumdadr. Bir elinde kase, teki elinde bir zm salkm tut
maktadr. Ayrca her drt duvarn zerinde, Incilin drt yazann
ayr ayr bir ellerinde kutsal kitapla, dier elleriyle dua ederken
tasvir eden byk rlyefler bulunuyor; drd de ayn boyda ve hi
zada yerletirilmitir.
Bat duvarndaki nemli sahne, merkezi pencerenin iki yannda
sa ve kraln tasvirlerinden oluur. sa sol elinde bir kitab mukad
des tutmakta, kalkk sa eliyle de evresini kutsamaktadr. Ban
evreleyen halenin stnde Ermenice Ben dnyann ym
70) Aktam ar katedralinin dekorasyonuyla ilgili ayrntl bilgi veren en iyi ngilizce al
ma Serapie Der Nessessian'n kitabdr, (s. 90-96). Yazar bu alm asndan sonra
Aktam ar' daha da ayrntl olarak inceledii, bu olaanst kilisedeki tm artistik
ayrntlar illstrasyonlarla verdii bir eser kalem e almtr: Aght'am ar Church o f
the H oly Cross, (c. 1. Harvard Arm enian Texts and Studies, Cambridge. Mass..
1965). B enzer bol illstrasyonlu Trk kkenli bir alma M. S. pirolu nun Die
Kirche von A chlm ar, B auplastik im Lehen des Lichtes (Berlin ve Mainz. 1963) b a
lkl eseridir.
cmlesi yazldr. Grkemli giysiler iindeki kral, elinde tuttuu ki

lisenin bir maketini ona sunmaktadr. kisinin arasnda yer alan
biraz daha kk resmedilmi iki melek, iine gzel bir Ermeni
ha resmedilmi bir madalyon tutmaktadr.
Dou duvarnda Ademin ve yaratln bir tasviri yer alr. Mer
kezi pencerenin iki yannda drt havari tasviri vardr ki bunlar Er
menistana Hristiyanl getiren havari Aziz Thaddeus ile Aziz
Bartholomew ve Aziz Aydnlatc Gregorios ile Aziz Thomas olarak
kabul edilir. Son iki azizin kalntlarnn burada gml olduuna
inanlmaktadr.
Dier iki duvardaki rlyeflerde, Ahdi Atikteki peygamberlerin ve
azizlerin tasvirleri ile iki bamelek arasnda tahta oturmu sa tas
viri yer alr. Gney duvarnda zengin giysiler iinde tasvir edilen iki
figrn stnde, sann ehitleri ve tanklar, Vaspuragan Prensi
Aziz Harmazasp, Harmazaspin kardei Lord Aziz Sahak ibaresi
bulunmaktadr. Araplar tarafndan 786 ylnda malup edilerek
esir alman bu iki prens, slama dnmeyi reddettikleri iin ehit
edilmitir.
Aktamar katedralinin duvar kalntlarnn karlatrmal arke
olojik incelemesi, buradaki erken Hristiyanln kayna olarak
Msra iaret ediyor.71 Buradaki mermer oymalarda ne Syani, ne
Mezopotamya ne de Roma rneklerinin etkisi olmad gibi, M
srn al-Kharga vahasndaki al-Bagawat Hristiyan mezarlnda
bulunan iki kk kilisede bunlarn prototipleri korunmutur. ki
kilise de .S. drdnc yzyl veya beinci yzyln bana tarihlenmitir. Bu kiliseler ile Aktamardaki ata binmi biimde tasvir edi
len aziz gruplarnn tipleri, erken Msr etkisini kantlar gibidir. Da
has, Ecmiazinde bulunan ve beinci ya da altnc yzyla tarihile
nen mermere ilenmi Aziz Paul ile Aziz Theclay tabure zerine
oturmu konuurken gsteren tasvirler, Ermenilerin Msr sanat
n tandn kantlamaktadr. Onlarn adlar Greke ve hatta belki
de Kopta yazlmtr. Ayni eyi al-Bagawatta ve daha da ilginci
Antinoede tekstil motiflerinde de grrz. Van yaknlarndaki Varag manastrnda yazlm olan dokuzuncu yzyldan kalma Krali
e Mlkin Duasnda, dekoratif motif olarak timsah avnn ilenmi
olmas, Ermeni sanatsnn Msr sanatndaki sahneleri tand
tezini destekliyor. Bir baka ilgin nokta da erken Kopt kiliseleri
71) ibici (s. 94-5).
nin d dekorasyonunda ok az rlyef kullanlmasna karlk, bu

nun tam tersine antik Msr tapnaklarnn tamamen bunlarla kap
lanm olmasdr: htimaldir ki Msr ziyaret eden Ermeni sanat
lar bunlarn gzelliini grm ve antik yap ustalarn taklide
ynelmitir.72 En az bunun kadar byleyici ve artc olan bir
baka nokta da, Tak- Bostandaki (Bistun) Sasani kaya mezarla
rnda grlen ta oymalarn Aktamar zerindeki etkisidir.
Kral Gakikin portresi, Bistundaki bir Pers kralnn tasvirinin
tam bir kopyasdr. Dier ehit, aziz ve prens portreleri de, o a
dan kalma Pers figrlerindeki motiflerin rneini izler. te yandan
heykel alannda Dou ile yaplan sanatsal alveri Arap istilasn
dan sonra yn deitirmitir. Yaratc katklar dilleri ve dinleriyle
snrl olan Araplar, fethettikleri topraklarn yksek kltr ve uy
garlklarnda kendilerine bir yer aramtr. Sonu olarak halifeler,
zellikle Emevi ve Abbasiler dneminde, ele geirdikleri topraklar
da yaayan sanatlarn koruyucusu olmu ve Ermeniler dahil her
trden yerel sanatlarn hizmetinden yararlanmtr. Bu yoldan
Ermeni heykeltralar, Msrl Koptlar ve Suriye ve Mezopotam
yadaki Sryanilerle birlikte, Arap motiflerinin gelimesini etkile
mitir. slam dnyasnn camileri ve minberleri sslemekte kullan
d, Kuzey Afrika ve spanyaya73 kadar yaylan, iie gemi ge
ometrik figrlerden oluan friz ve kemerler, tm bu etkilerin a
maz izlerini tamaktadr ve bunda Ermenilerin de pay vardr.
Ermeni uygarlnn, kendi lke snrlan dnda, uygarln
ilerleyiine byk katks dinsel mimari alannda olmutur. Byk
gezgin Lynch antsal yaptnda74, ondokuzuncu yzyl sonunda
ayakta kalm ancak kullanlmayan katedral ve kiliseleri fotoraflam ve ayrntl biimde betimlemitir. Bu yzyln balarnda,
Rus ynetimi altndaki dou Ermenistanda bilginler ve arkeolog
lar eitli kazlar yapmtr.75 Bylece elde edilen bulgular sayesin
72) Tez tm yle bayan Nesessian'ndr. biz sadece son cm leyle tezi zetlem eye al
tk.
73) Der Nessessian, (s. 103). Cezayir'deki Ulucam i ile Tunus'taki Kayravan cam iinin
m inberlerindeki m erm er ilemeleri ve Kurtuba, spanya'daki Ulucam i'nin d d u var
larnda pencere altlklarndaki m erm er iiliini rnek olarak veriyor.
74) Travels. I. s. 370- 92. An i kenti harabeleri arasnda yer alan Ani katedralinin. St.
G regory kilisesinin, Kurtarc'nn apeli nin. Havarilerin Kilisesi'nin ve Koka Vank
m anastrnn fotoraflarn ayrntl anlatm la verir. V an daki Aktam ar katedral k ili
sesi, Erzurum ve dier yerlerdeki kiliselerle birlikte c. II, s. 126-44 yer alm aktadr.
75) Zrvarthnots'daki kazlar peder Haik Tatian, Ani kazlar Prof. Marr ve Erm eni m i
mar Thoram an ian taralndan yaplm tr. Bkz. Nessessian. s. 56.
de, byk sanat tarihisi Strzygowski78 aknlk uyandran varsa

ym iin malzeme elde etmi ve Bizans mimarisinin balca zel
liklerinin izini Ermenilere kadar srmtr. O hatta bat Avru
pann Ortaa ve Rnesans sanatn gelitirmede Ermenilere ok
eyler borlu olduunu savunmutur.
Strzygowskinin teknik aklamalarnn ayrntsna ok fazla gir
meden, varsaymnn zn ksaca zetlemekte yarar var. Onun
grnn temelinde yatan fikir udur; Bizans ve Avrupa mimari
sinin karakteristik zellii olan, kare bir yap zerine ya da bir ka
renin drt kesindeki stunlar zerine kubbe ina etme sanat
bat Asyada Ermeni mimarlar tarafndan kefedilmi ve yetkinletirilmitir. Bu ina tarznn izleri, orta Asyadaki ilkel ahap evlere
kadar geri gtrlebilir. Burada kare biimindeki at, ahap kiri
lerle daireye dntrlyordu. Usta, karenin kelerinden att
kirilerle bir sekizgen oluturuyor, bunun kelerinden att kiri
lerle kubbenin temelini oluturacak tam bir daire elde edene ka
dar bu ileme devam ediyordu. Bu sistem rana geldiinde keres
te az bulunduu iin kerpi kullanlmaya balad. Bu noktadan
sonra devreye Ermeniler girdi ancak kesin tarih vermek ok zor
dur. Ne var ki Aziz Gregoriosun drdnc yzylda grd vahiy
de, drt stun, kemerler ve bir kubbeden sz edilir. Ancak u bir
gerek ki yedinci yzyla gelindiinde, Ermenistanda hayli geli
mi tatan kiliseler gryoruz. Bunlarn kubbeleri okgen ya da si
lindir biiminde kasnaklar zerine oturuyordu ve stleri, koni bi
iminde byk atlarla kapatlyordu.
Beinci yzylda Vagharapattaki Aziz Hripsime kilisesinde gr
dmz basit, kemer payandal ve kare zerine kubbe oturtulmu
kiliseden, Ermeni mimarlar kubbeli ve ha biimindeki gelikin
planlar zerine oturtulmu kiliseleri gelitirdiler. Ani ve Aktamar
katedralleri bunun esiz gzellikteki rnekleridir. Hemen her za
man, Ermeni kilisesinin i yaps deiik bir d yapyla gizlenmi
tir. Kemerli tavanlar ve kubbeler, sivri atlar ve koni biiminde ku
lelerle kapatlr. Dardan dzgn bir dikdrtgen ya da daire bii
minde grlen yapnn ii tamamen farkl bir biimde dzenlenmi
tir. Zwarthnots rneine bakacak olursak, daire biimindeki d
duvarn, duvar stunla evrili ve dou duvar nilerle payanda76) J. Strzygowski. Die Bakunst der Arm en ien nd Europa. 2 c. (Viyana. 1918): bkz.
ayn yazardan Origin o f Christian Art (Oxford. 1923) ve L'ancien art chretien de la
Syrie (Paris. 1936).
lanm dikdrtgen bir yapy evrelediini grrz. Drt kedeki

masif stunlar muazzam kemerlerle birbirine balanm olup ana
kubbeyi tamaktadr. Strzygowskiye gre bu plan, baz kk de
iikliklerle Bulgaristanda Philippopolisteki Kzl Harabelerde ol
duu gibi Milanodaki St. Lorenzo kilisesinde de uygulanmtr.
Yonca biimindeki drt ke yapy daha batda kuzey talyada Biella ve Gallianoda, Fransada ise Montmajeurde77 grrz. Macler
de, Fransadaki baz kiliselerle Ermenistandakiler arasndaki b
yk benzerlie dikkat ekmitir. Auvergnedeki onikinci yzyldan
kalma Saint-Nectar-le Haut kilisesi ile Clermont-Ferranddaki onnc yzyldan kalma Notre-Dame-du-Port kilisesi dou modelle
ri biiminde planlanmtr ve Ermenistandaki kiliselere byk ben
zerlik gsterirler. Gotik yaplarda hayati nem tayan apraz kafes
li kemerler, Avrupada gotik slup gelimeden ok nce Ermenis
tanda ortaya kmt.
Aktr ki Ermeni bulular Bizans araclyla dolayl yoldan
Batya ulat. Ermeni sanatkrlar ok erken tarihlerde stanbula
gelmilerdi. Ermenistandan Bizans imparatorluuna dokuzuncu
yzylda gedildii tarihen sabittir. Dahas, John Tzimisces gibi
Ermeni asll imparatorlar herhalde saray evresine Ermenileri al
m olmal ve bunlar da yeni evreye Ermeni slubunu tam ol
maldr. Kaytlara gre nl Ani katedralinin mimar Trdat, 989
depreminde hasar gren Ayasofyamn kubbesini onarmak iin se
ilmitir. Mistrada bulunan, zerine ha ilenmi bir mermer par
asnn zerinde Greke Byk Ermenistandan gelen Ermeni Jo
seph ibaresi yazldr. Btn olgular, Ermenistann kendi snrla
r dnda da uygarla bir lde katkda bulunduunu gsteriyor.
77) F. Macler. Trois conferences sr l'Armenie (Paris, 1927). s. 126.
BLM V
GNEY HNDSTANDA
AZZ TOMAS (St. THOMAS) HIRSTYANLARI
21. TARHSEL ARKAPLAN

Malabar ve Halk
Antik Aziz Toma (St. Thomas) Hristiyanlnn Hindistan'da ok
eski tarihlerden bu yana yayld blge, kuzeydeki Ponnani nehri
ile gney Hindistan'n ucu olan Comorin Burnu arasnda yer alr.
Doudan Amavullay dalan, batdan Arap Denizi ile kuatlmtr.
Yaklak 300 km. uzunluunda ve 70 km. geniliindeki bu blge,
verimli tarm arazisine ve olaast su kaynaklanna sahiptir. Travankore-Koin eyaleti adyla anlan blgenin ou Hristiyan olan
ve genellikle baharat yetitiricilii yapan halkn jili Malayalamcadr. lkede yaayan bir milyon kadar Hristiyan, balangta tek
bir kilise iinde birlemi durumdayken, Porte'kizliler buraya gel
diklerinde onlara yabanc bir Katolik Hristiyanl dayttlar. By
lece balatlan mezhep kavgas, iyi niyetli Protestan misyonerlerin
Britanya ynetimi altnda kendi mezheplerini yayma giriimiyle
daha da younlat. Bu durum Hindistann bamszln kazan
masna kadar srd. Dou Sryani kkenli olduu sylenen ve
balca uralar baharat ticareti olan Hint Hristiyanlar, yerli hal
kn arasna yerletikten sonra dinlerini yayarak saylarn daha da
artrdlar. Yerli halka kaynatklar gibi, alkanlk, yetenek ve
drstlkleriyle toplum iinde kendilerini vazgeilmez klmay ba
ardlar ve yeni yurtlarnda yksek mevkilere geldiler.
Bu Hristiyanlarn Bat tarafndan ilk kez Vasco da Gama'mn
Portekizli tayfalaryla Goa kylarna kmasyla kefedildii tezi ta
mamen yanltr. Malabar da Hristiyanlarn varl ok erken ta
rihlerde biliniyordu. Din tarihisi Eusebius'a1 gre, sonradan s

kenderiye kateizm okulunun bana geen Msrl byk bilgin
Pantenus, "Dou'daki kafirlere sa'nn mjdesini iletmekle grev
lendirilmi ve Hindistan'a kadar gitmitir". Eer burada bahsedi
len Hindistan bizim bildiimiz Hindistan ise, Pantaenus ikinci yz
yln sonlarna doru buraya gelmi olmaldr. Yine ayn tarihiye
gre, Pantaenus burada kendisinden nce gelmi Hristiyanlarla
karlar. Eusebius yle diyor: nk havarilerden Bartholo
mew2 onlara Incil'i okumu ve Matta'nn branice yazlm mektu
plarn brakmt. Bunlar bugne kadar korunmutur". Eusebius'un tanklnn deeri ne olursa olsun, antikitede Hindistann
bu yresiyle baz Ortadou lkeleri arasnda iliki kurulduundan
kuku yoktur. Erken alarda Hindistan'a denizden iki ticaret yo
lu kullanlyordu. Msrdan kalkan gemiler Kzldeniz3yoluyla, Me
zopotamya'dan giden gemiler Basra Krfezi zerinden buraya ula
rd. Yeni dnce ve ideallerin ticaret yollarn izlemesi doaldr.
Dahas, ok erken tarihlerden beri Malabar'da bir kk Yahudi
cemaatinin varl bilinmektedir. Bu gerek, gney Hindistan ile
Suriye ve Filistin Samileri arasndaki ilikinin4 bir kantdr. Hin
distan Hristiyanlnn erken tarihi, ksa deinmeler ve sonu gel
mez tartmalardan oluan bir sis perdesiyle kapldr. Malabar'da
bir kilisenin varlna ilk gnderme, muhtemelen drdnc yzy
ln ortalarnda. Hindistanl Theophilus'un5 yksnde yer alr. Bu
na gre, 325 tarihindeki Nicaea (znik) Konsili'ne Edessa (Urfa) ve
Nsibis'den (Nusaybin) gelen Dou Sryani piskoposlar heyetiyle
birlikte, Tm ran ve Byk Hindistan Kiliselerini temsilen pisko1) Hist. Eccl.V. x
2) Yerel bir tarihi ve eski M alabar Sryani m etropolitinin sekreteri olan E.M. Philip,
The Indian Church o f St. Thomas adl eserinde (Kottayam . G ney Hindistan, 1950).
s. 55-56 Bartholom ew'nun, S rynice M ar-Tom a ya da B arthom a'nn bozulm u b ii
mini olduunu kantlam aya urar.
3) J.G .m ilne, History o f Egypt under Roman Rule (Londra. 1924), s. 24. 56. 260da H in
distan'la ticaretin Neron (. S. 54-68), Antonius Pius (1. S. 138-61). M arcu s'Au relius
(. S. 161-80) ve D iocletian (. S. 284-305) dnem lerinde srdn kantlar.
Pliny'nin tahm inine gre birinci yzyln sonlarna doru Arabistan ve Hindistan'da
yaplan ithalat 100 m ilyon sestersesi bulm aktadr.
4) L.W. Brown. The Indian Christians o f St Thomas (Cambridge. 1956). s. 62'de birinci
yzylda Quilon'daki Periyar vadisine ve Muziris'e iki Yahudi kolonisinin yerletiini ve
bunlara drdnc yzylda Hristiyanlarla birlikte ayrcalk tanndn, ayrcalk be
ratnn bakr levhalara kazndna iaret eder. Philip, (s. 2 0 -i) Palu vard a daha nce
bir Yahudi sinagogunun bulunduu yerin Yahudi Da' olarak adlandrldn yazar.
5) Brown, s. 66.
pos ranl Yuhanna adnda bir din adam da katlmtr.6 En yay

gn kabul gren tanklk, sonradan Sina danda kei olarak ya
ayan nl gezgin, corafyac ve tacir Cosmas Indicopleustesin,
mparator Jstinyen devrinde 520-525 yllar arasnda yapt do
u gezisini anlatt Hristiyan Topografyas adl eserdir. Yazar bu
rada, Hindistan'n i taraflarnda 'Travankore'nin Quilln blgesi'
diye tarif ettii yerde, din adamlar, cemaati ve 'Kallina piskoposu'
ile tam anlamyla oturmu bir Hristiyan kilisesinden sz eder.7
Avrupa'ya Malabar Hristiyanlanndan ilk haber getiren, 13.
yzyln sonunda Hindistan' ziyaret eden Marco Polo'dur. Bu d
nemde Papa III. Innocent, Uzakdou'da misyonerlik almalarn
balatr. lk Papalk elisi, misyoner olarak ine giderken tam bir
yl Malabar'da kalan Monte Carvinolu John olur. Ardndan, Domi
niken rahibi Jordanus, ilk olarak 1319 ylnda Hindistan'a gelir.
Gayretli bir Papa olan Avignonlu XXII. John (1316-34) tarafndan
Quilln piskoposu olarak kutsandktan sonra 1328 ylnda ikinci
kez Hindistan'a gider.
Bu arada Udineli Oderic, gney Hindistan'n Mslman yneti
cileri tarafndan 1302 ylnda ehit edilen rahiplerin cenazelerini al
mak zere 1321 ylnda Quilln ve Mylapore'ye gider ve burada
Nasturi aileleriyle tanr. Marignollili John adnda bir rahip, 1348
ylnda Quillon'a ular ve ayrntl gezi notlarnda bu blgeyi dn
yann sayl baharat piyasalarndan biri olarak tantrken, ticarete
Aziz Torna Hristiyanlarnn hakim olduunu yazar. Hindistan'daki
bu Hristiyan topluluuyla ilgili ynla haber karsnda, Papa IV.
Eugenius (1341-47) burann yneticisine zel bir temsilciyle cema
atini tandn bildiren bir mektup gnderir. talyan tacir ve ser
venci Nicolo di Conti, Vasco da Gama'dan birka yl nce 1440 y
lnda Mylapore'ye geldiini ve bin kadar Aziz Torna Nasturisi ile ta
ntn anlatr.8
Portekiz igalinden sonra Avrupa ile daha dorudan ilikiye ge
en Malabar Hristiyanlarnn, Sryani yerleimciler olduu ve yer6) Age., s. 67: ayrca bkz. E. O. W instedt'in T h e Christian Topography o f Cosmas Indicopleusles edisyonuna koyduu not (Cam brige 1909), s. 344-346.
7) W in stedt'in basks, s . 119: J.W. M cCrindle'in basks (Londra, 1907), s . 118. Brown,
s. 68-69: C.R. Beazley. The Dawn o f Modern Geography. I-II-I1I C. (Londra. 1897). I,
192 ve devam . 273 ve devam: Sir Henry Yule. Cathay and the Way Thither. 1-I1-1II
C. (Londra. 1913). I, clxxi; Philip: s.83-88.
8) Yule. II, 141, 342: Brown, s. 82-85; Philip, s . 101-103. Kardinal Eugene Tisserant.
Eastern Christianity in India. ngilizce evirisi E.R. Ham bye (Londra, 1957). s. 19-23;
Atiya, Crusade in the Later Middle Ages. s. 248-252, 254-255.
li halk tarafndan kabul grp onlarla kaynaarak rahat bir hayat

srdkleri anlatlr. Onlann ekonomik temelleri ve zenginlikleri ta
rm ve ticarete dayanyordu. Kendileri iin eitli tarm rnleri ye
titirirken, ok erken alardan beri baharat ihra etmekteydiler.
Ancak gnmzde sanayileme, Batl eitim ve yaam tarznn ya
ylmas sonucu, blgenin ehresi hzla deimektedir.
Aziz Toma Gelenei

Gney Hindistan'daki Hristiyan cemaatleri, Hristiyanlklarnn
havari Toma'a dayandna, yani kiliselerinin apostolik olduuna
inanr ve bununla iftihar ederler. Bu gelenein kayna, Edesseli n
l yazar Bardesanes'e (154-222) atfedilen apokrif Acts o f Judas Thomas'dr9ve ikinci yzyln sonu ile nc yzyln bana tarihlenir. Burada anlatldna gre, Hindistan kral Gondofares, kendi
sine saray ina edecek yetenekli bir mimar bulmas iin Abbanes
adnda bir tccar Suriye'ye gnderir. Geleneksel inanca gre, Tann'nm ynlendirmesiyle Abbanes Kuds pazarnda Aziz Toma'la tan
r ve onunla birlikte Hindistan'a gider. Burada Aziz Toma kralla sa
ray inaat iin anlar. Yalnz inaat iin uygun yaz mevsimi yerine,
almalara kn balanacaktr. Azizin gnlnde yatan, maddi deil
gksel bir saraydr. Kraln saray inaat iin verdii parann ounu
yoksullara datt anlalnca, Abbanes yolsuzluk sulamasyla
zindana atlr. Bu srada kraln kardei Gad lr. Gad gmlrken,
azizin vaad ettii gksel sarayn anlatlmaz gzelliini grr ve bir
mucize sonucu canlanarak grd vizyonu anlatr. Kral ve karde
i bunun zerine azizi zindandan karp onun eliyle vaftiz olurlar.
9) Aziz Tom as efsanesiyle ilgili kaynaklar Brown tarafndan, s.64 yle sralanm aktadr:
H. Hosten, Antiquities from San Thome anci Myiapore (Kalkta. 1936): A. E. Medly-
cott. India and the Apostle Thomas- an Enquiry with a Critical Analysis o f the Acta
Thom a' (Londra, 1905); J. D ahlm ann, Die Thomas-Legende (Freiburg, 1912): J. N.
Farquhar, 'The Apostle Thomas in North India ve The Apostle Thomas in South In
dia' The John Rylands Bulletin (M anchester, 1926 ve 1927); J. Charpentier. St Tho
mas the Apostle and India (Uppsala. 1927): F.C. Burkitt, 'Three St Thomas D ocu
ments'. - Kerala Society Papers'de (1932): M etropolit Juh anu n M ar Thom a. Christi
anity in India and a B rief History o f the Mar Thoma Church. (M adras. 1954): s. 1-5:
K.K. Kuruvilla, The History o f M ar Thoma Church. (M adras, 1951): T.K. Joseph. So
uth India's St Thomas. (Cennam ur, 1952), S. C>. Pothan. Th e Syrian Christians of
Kerala (New York. 1963), s. 3-36. Ayrca bkz. Tisserand. s. 2-6: Philip, s. 24-7; ve d a
ha eski eserler olarak G. M. Rae, The Syrian Church in India (Edinburgh. 1892). s.
27-61: T. W hitehouse, Lingerings o f Light in a Dark Land... The Syrian Church in
Malabar. (Londra. 1873). s. 12-13: S.G. Pothan. The Syrian Christians.
Efsanenin sonrasnda daha da inanlmaz mucizeler yer alr ve so

nunda aziz kiliseyi Zenophus (ya da Xanthippus) adnda bir diyakona emanet ederek Hristiyanl yaymak zere baka diyarlara gider
ve ehit edilir. Gmlmesinin ardndan bir Sryani dinda cesedini
mezardan karr ve getirip Edessa'da topraa verir. Bu arada Edes
sa kral hastalanan oluna ifa iin azizin kemiklerinden medet
umup mezar atrdnda bo olduu grlr ancak mezarn topra
bile ie yarar ve hasta prensi iyiletirir. Bunun zerine kral tm
ailesiyle birlikte Hristiyanl kabul eder.
Bu apokrif yknn yorumu iki ayr okulun olumasna yol a
mtr. Eski okul btn anlatlanlarn tarih d olduunu savuna
rak reddeder.10 Daha sonraki okul, burada anlatlanlarn sadece ef
sane olduunu kabul etmekle birlikte, Aziz Toma'nn Hindistan'a
havari olarak gnderildiini reddetmekten yana deildir.11 Gney
Hindistan'a giden deniz yolunun Romallar anda baharat ticare
ti iin kullanldna ve ilk yzyllardan kalm altn ve gm Ro
ma sikkelerinin bulunduuna12 daha nce deinmitik. Dou Sr
yani edebiyatnda geen Hindistan bizim bugn Hindistan dedii
miz yerdir ve Sryaniler buraya ulamt.13 Daha da ilgin olan,
kral Gondofares ile kardei Gad'm efsane deil gerekten yaadn
belgeleyen nmizmatik kantlar bulunmutur. Arkeolojik kazlarda
ikisinin de adn tayan sikkeler bulunmu ve Gandkara'daki bir
yazttan, . S. 19-45 yllan arasnda nds vadisindeki Skito-Hindistan'da hkm srdkleri anlalmtr.14 Aziz Torna Hristiyanlanmn ardl kk bir topluluun kuzey Hindistan'da, rnein nds
vadisinin bandaki Tatta'da, zamana kar hl direndii ve varlk
larn gizlice srdrdkleri sylenmektedir. Havari Toma'nm, .S. 50
ylndaki Kuan istilas srasnda Hindistan Part imparatorluunu
terkettii, Socotra adasna ulatktan sonra bir ticaret gemisiyle bu
radan gney Hindistan'a ulat sanlyor. Piskopos Medlycot15 g10) Rae bu okulun tem silcisidir ve Philip gibi yerli yazarlarn eletirisini alm r. (s.
47).
1 1) M edlycott. D ahlm ann ve Farquhar bunlar arasndadr. Tisserand, s. 3-5 yeni arg
inanlar kabul ediyor.
12) Binden fazla Tiberius sikkesini 450 Augustus sikkesi ile C ladius. Neron ve Trajan
dnem inden daha az sayda sikke gney Hindistan'da bulunm utur; Brown, s.61.
13) A. M ingana. The Early Spread o f Christianity in India . The John Rylands Bulletin
(M anchester, 1926). s. 11-14; Brown, s.47.
14) Tisseranl. s. 3; Brown, s.47. M edlycott. s.4-15, G ondofares sikkesinin fotorafn
basm tr.
15) India and the Apostel Thomas, s.75-79.
re, Acta Thomae'de tarif edilen iklim, Pencap'tan ziyade gney Hin
distan'a uygundur ve Gondofares'in saray hayat, bir Part sarayn
dan ok bir mihracenin yaama ortamm andrmaktadr. Havari
Toma'nm Malabar sahilindeki Muziris-Cranganorede Yahudiler,
Grekler ve Syaniler tarafndan kurulmu bir koloniye katlm
olduunu dnebiliriz.16
Bu tartmalarn sonucu ne olursa olsun, Pantaenusun tanklk
ettii gibi Hristiyanln Malabara ok erken bir ada, ve kesinlik
le ikinci yzyln sonundan nce yerletii aktr. Ardndan 195 y
lnda Chronicle o f Seert'te (Siirt Vekayinamesi)17 Araplarn piskopo
su Davidin Basradaki makamn terk etmeye ve kendisini Hindis
tanda misyonerlik almasna adamaya kargr verdiini yazar. Cos
mas ndicopleustes'in beinci yzylda yazd, gney Hindistan'da
dzenli bir Hristiyan kilisesinin uzun sredir varolageldii yolunda
ki ifadesini dorulayan, bazs kukulu olmakla birlikte aadaki
dank efsane ve referanslara iaret edebiliriz: ran ve Byk Hin
distan piskoposu John'un 325 znik Konsili'ne katlmas. Hindistan
l Theophilos'un ksa sre sonra stanbulda grlmesi. mparator
Konstantius'un (337-40) Hindistan' da kapsyan dou seferi. Kenanl Tomas nderliindeki Sryanilerin kitle halinde Hindistan'a
getmesi. Tarihi Io Dadm Commentary on Romans adl eserinde
Hindistanl rahip Daniel'den szetmesi.18 ran imparatoru II. apur'un (309-79) uzun sren hkmdarl dneminde Mezopotam
ya'y da kapsayan imparatorluk topraklarnda Hristiyanlara uygu
lad ar basklar, ok sayda dou Syani topluluunun drdn
c yzylda Malabar'a getmesini hzlandran bir etken olmutur.19
Portekizliler ncesi Tarih

Sryani Aziz Torna kilisesinin beinci yzyln ortalarndan n
ceki bir dnemde tarih sahnesine kt ve Selevka-Ktesiphon'da16) Tisseranl, s. 5-6: M ingana. s.77-78; Tom as geleneinin M alabar H ristiyanlaryla s
nrla olm adn ve Hindu efsanelerinde ad geen Thom as adl bir yabancnn tm
Vedalara kar karak nde gelen kiileri kendi 'Buda' inancna devirdiinin an la
tldn kaydeder; Rae, s. 131-153, Rom allar andan beri ou Koin'de olm ak
zere 10.000 Hindistan Yahudisinin yaadn belirtir.
17) Chronique de Seert. Histoire Nestorienne indite, yay. M ar Ad d av Seher. Patrologia
Orientalis. IV, s. 236: bkz. M ingana, s. 18: Tisseranl. s.7; Brown, s.66-7.
18) Tisserant, s. 10: Brown, s.68: Fortescue. Lesser Eastern Churches, s.356-358.
19) J. Labourt, Christianisme dans Iem pire Perse, s.46: Fortescue. s.45.
392 DOU
HIRSTYANLII TARH
ki Dou Sryani patriklii ile yakn iliki iinde olduu rahatlkla

sylenebilir. Sonraki gelimeler bu ilikinin zamanla glendiini
gsteriyor. Chronicle o f Seert, Nasturi Katogigosu Sabar Io dne
minde (596-604), sonradan Tkrit Mafriyan olan Marutha'nn Hin
distan ve in'den armaanlar aldn kaydeder. Katogigos Io Yab
(650-60) ran'n gneyindeki Revardair metropolitini uslsz dav
ranlar yznden azarlamtr. Metropolitin en byk suu, Hin
distan kilisesini kendi metropolitliine bal saymaktaki inatl
yd.20 Sonraki yzyllarn kayda gemi en nemli olay, dou
Syanilerin Nasturi piskoposlan nderliinde iki dalga halinde
Hindistan'a getmesidir. lk olarak sekizinci yzylda, yaklak
7?4 ylnda piskopos Toma nderliinde bir grup aileleriyle birlik
te Mezopotamya'dan Kerala sahillerine getti. Dokuzuncu yzyl
da, 840 yl civarnda iki Nasturi piskoposu, Mar Sabar Io ve Mar
Peroz, piskopos Tornas izleyerek daha byk bir Sryani grubuy
la yola kp Quilln blgesine yerleti. Blgenin yerel yneticileri,
her iki gruba da zerkliklerini tanyan beratlar verdi. Bakr levha
zerine kaznm bu beratlar, halen Tiruvalla'daki Mar Torna kili
sesinde bulunmaktadr.21 Beratlar eski Tamil dilinde yazlmtr.
Tanklarn imzalar Arapa Kufi harflerle ve brani alfabesiyle yaz
lan bir Pers lehesiyle kaznmtr. Hristiyanlara kast sisteminde
nemli bir yer veren bu beratlarla, metropolitler tm toplumun si
vil ve dini ilerinde tam yetkili klnmaktadr. Yalnz ceza davalar
Hint ynetiminin yetkisine braklmtr. ki piskoposun da ok a
lkan ynetici olduklar ve hogrl yneticilerin yumuak yne
timi altnda hibir rahatszlk ekmeden altklar anlalyor. Ye
rel halk Hristiyanlatrdlar, kiliseler ina ettiler ve kiliselerin ev
resine granit levhalar zerine kaznm ak hava halar diktirdi
ler. Halar genellikle Sryani- Nasturi slubundayd. Kattoyam'daki Velliapoliy Hac, zerinde Pehlevi harfleriyle kaznm ya
zlar bulunan bir kemerin altnda durmaktadr. Aziz Toma Hristiyanlar bir ara ylesine glendiler ki, Portekizlilerin gelmesinden
ksa sre nce bamszlklarn ilan ederek kendi Hristiyan kral20) Tisserant, s. 14; Brown, s.69.
21) Tisserant. s . 15-16, s.74: Philip.s.57-62: Rae, s . 154, Pothan,s .32-33, levhalarn g
zel rep rod k siyo n larn yayn lam lr. (X num aral levhann zerinde Kufi yazsyla
ve X num aral levhann zerinde branice kaznm tr, yerel dile ek olarak kaznm
yazlarn tan metin evirisi s. 102-105'te verilm itir. Hintli bilim adam larnn ince
lem eleri sonunda levhalar I. S. 216-230 yllarna tarihlenmitir. Bu durum da A rap
a ifadelerin daha ileri bir tarihte kaznd ortaya kyor.
lan tarafndan ynetilmek istediler, ancak bu giriim Koin racalan tarafndan bastrld. Metropolitleri Kranganore yaknndaki
Angamali'de ikamet eder, ynetim ilerinde kendiline bir badiyakon yardm ederdi. Badiyakon, nfuzlu Palakomatta ailesinden
gelen Nasturi patrii tarafndan atanrd. Metropolit ldnde
tm yetkileri badiyakona geer, o da yeni bir metropolit atamas
iin Nasturi patriine bavururdu.
Hindistan Hristiyanlnn Ortaa'daki yksn tam olarak
anlatmak mmkn olmuyor. Bu karanlk dneme ait kaynak mal
zeme, Mezopotamya'daki Nasturi mahzenlerinde ve Hindistan kili
selerindeki eski kaytlarda yer almaktayd. Ancak bunlar bir yan
dan Mool srleri, te yandan Portekizli istilaclar tarafndan im
ha edildi. Diamper Sinodu (1599) sonras Portekizlilerin giritii
vandalizm, Mogollannkinden de ykc oldu. Sinod, Hristiyanl
korumak iin Nestorius'un sapkn grleriyle lekelenmi Hindis
tan'daki tm elyazmalann yakma karar almt. Bylece Mal'abar
kilisesinin tm kaytlan yok edildi. Yalnz kardinal Tisserant, bu
kilisenin ge ortaa tarihine kk ama ilgin baz gndermeleri
kaydederek korumutur. Tisserant'mn verdii ilk alnt 14. yzy
la aittir. Burada, Zakkarias bar Joseph Zakkarias adnda bir elyazma kopyacs 1301 tarihli kopyasnda, Katogigos III. Yahballaha (1281-1317) ile Hindistan piskoposu Mar Jacop'tan sz etmek
tedir. kincisi bir Vatikan kodeksidir ve Keldani yazsyla Arapa ve
Sryanice metinler iermektedir. Onaltmc yzyl balanna ait ol
duu anlalan kodeks, 1718-21 yllar arasnda douda misyoner
lik almalar yapan Andrew Scander tarafndan Roma'ya getiril
mitir. Bu olaanst belgede yazar, Hindistan metropolitlii ma
kamnn uzun sre bo kaldn, bunun zerine Aziz Torna Hris
tiyanlarnn Malabar'a yeni bir metropolit atamas iin SelevkoKtesifon'daki Katogigos'a kiilik bir heyet gnderdiini anlatr.
Metinde kiiden birinin yolda ld, dier ikisinin salimen he
deflerine vard kaydediliyor. Patrik onlar bizzat kutsadktan son
ra, metropolit adaylar semeleri iin tarihi Mar Augin manastr
na gnderir. Onlarn Mar Tomas ile Mar John'u semesi zerine
Katogigos bu ikisini derhal kutsayarak Malabar'a gnderir. Mala
bar'a geldiklerinde Hristiyanlar heyeti cokuyla karlar. Daha
sonra Mar John Mezopotamya'ya gitmeye karar verince, cemaatten
toplanan ba ve armaanlarla uurlanr. Mar John, yeni Katogi
gos Mar V. Elias'tan Hindistan metropolitliine daha fazla Sryani
394 DOU
HIRSTYANLII TARH
din adam gndermesini ister. Mar Augin keileri bunun zerine

Mar Denha ile Mar Jacob'u metropolit yardmcs22 olarak Malabar'a gnderir. Portekiz istilas srasnda Hindistan kilisesinin du
rumu budur.
Portekizliler ve Katoliklik23
Vasco da Gama ilk kez 1498 ylnda mit Burnu'nu bni Mecid
adl bir Arap klavuzun yardmyla geerek Calicut yaknlarnda g
ney Hindistan'a ulamay baard. Bylece, Hindistan ve Uzakdo
u'ya dorudan deniz yolunun Portekizliler tarafndan almas,
Bat tarihinde neredeyse Christopher Colombus'un 1492 ylnda
Amerika'y kefetmesi kadar nemli bir olaydr. Hindistan'daki Aziz
Torna Hristiyanlan asndan da bu olay bir dnm noktasdr.
Portekizli Hristiyan din kardelerinin gelii Hint Hristiyanlan ta
rafndan yle iyi karland ki, Vosco da Gama 1502'de ikinci kez
Hindistan seferine kt. Ancak bu kez farkl karland nk ar
tk blgede Hristiyanlardan baka gler de bulunmaktayd.
Adamlan Koin yaknlarnda Mslmanlar tarafndan pusuya d
rlerek ldrld. Hint Hristiyanlan ona bir heyet gndererek,
Portekiz kralna bir dostluk iareti olarak gtrmesi iin bastnlm
krallklarnn sembol olan asay verdiler. Bu kzl bir asayd ve
zerinde gm ilemelerle sapnda kk an vard. Hint Hristiyanlar kendi dinlerinden olmayan komularyla ekimelerin
de kendilerine yeni mttefikler ararken, Vasco da Gama Hristiyanlann verdii asay Portekize gnll boyun emenin bir iareti ola
rak yorumlad. Portekizliler iin bu aamada nemli olan tek ey,
Msrl araclardan zor kullanarak ele geirdikleri baharat ticareti
zerindeki tekellerini gvence altna almakt. Sonunda yava yava
gneybat Hindistan' istila ederek Goa'y bakent yaptlar ve by
lece tarihlerinde smrgeci g olarak yeni bir sayfa alm oldu.
22) uras ilgintir ki M alabar Yakubileri kendi kiliselerinin Yakubi izgisinden geldii
halde, bu iki piskopos zam annda Nasturilie dndn iddia ederler. Ayn iddi
aya gre, kilise Katoliklie kar ilk bakaldrm a frsatn yakalad 1653 ylnda
Yakubilie dnm tr. 1599 D iaper sinodunda sonar tm belgeler yakld iin
bu tezi dorulam ak ya da yantslam ak m mkn deildir. Bu Hintli gr as iin
bkz. Philip, s. 124-158.
23) Brown, s. 1 1. 92: Tisserant. s. 27-100: Rae. s. 187: Philip, s. 106-123, 167-1 72: For
tescue. Lesser Eastern Churches, s. 363-367: Potha. s. 40. Dnem in kaynaklaryla
ilgili en zengin bibliyografya Tisserant n eseridedir. (s. 39-42. 108).
Bu gelime sonucu Aziz Toma Hristiyanlar ile daha yakn ilikiler

kuruldu ama Hint Hristiyanlar Katoliklerle aralarndaki mezhep
ayrlnn ne kadar kkl ve Roma'nn dinsel emperyalizminin ne
kadar totaliter oldu henz bilmiyorlard.
Hindistan kilisesinin trajedisini balatan iki olay, Cizvitlerin
dinsel istilas ve dindar fakat banaz bir kei olan Alexis de Menezisin 1598 ylnda Katolik bapiskoposu olarak Goa'ya gnderil
mesidir. ok geni yetkilerle donatlm olan de Menezis, Hindis
tan kilisesinden Nasturiliin btn izlerini kazmaya ve dou Hristiyanlarna ne pahasna olursa olsun Katoliklii benimsetmeye
kararlyd. Bu dnemde yeni igalci Portekizlilerle uzlama aba
snda olan yal Sryani piskoposlar birbirinin ard sra ld ve
bunlarn makamna Katoliklii kabul etmi Papa'ya sadk pisko
poslar atand. Katoliklikten dnmeye kalkanlar Engizisyon tarafn
dan insanlk d ikencelere uratld. Engizisyonun yetki alan,
Uzakdou'ya gnderilen en byk ve en dindar misyonerlerden bi
ri olan Aziz Francis Xavier'nin tavsiyesiyle Portekiz dna, Hindis
tan'a kadar geniletilmiti. Katolik basks Diamper Sinodu ile do
ruk noktasna ulat. Menezis tarafndan ustaca tezganlanan 1599
ylndaki sinoda katlan temsilciler, Roma'nn tm isteklerini ka
bul ettiler. Nestorius'un yanllan lanetlendi, papazlara evlilik ya
sakland. Vatikan'a koulsuz ballk ilan edildi ve kilise tarihi a
sndan bir felaket olan, sapkn gr ierdiinden kukulanlan
tm eski kitap ve kaytlann atee verilmesi kararlatrld. Kiliseye
tannan tek ayrcalk, ayinlerde Sryani-Keldani dilinin kullanl
masna izin verilmi olmasyd. Ama ayinler, Katolik olmayan tm
unsurlardan titizlikle arndrlmt. Bu sinod tm toplumun Katolikletirilmesine yol at. Cizvit misyonerleri, Hristiyanlar eski
inanlarn lanetlemeleri iin yeni doktrine gre eitmek zere he
men tm kiliseleri istila ettiler. Portekiz ordusu skca arkalanndayd ve bapiskopos, Hristiyanlarn i ilerine karmamas iin
Koin racalarna rahata rvet yediriyordu. Grnte Papalk
Malabar'da kesin ve geri dn olmayan bir zafer kazanmt an
cak aslnda durum pek byle deildi. Eski Sryani inan ve gele
nekleri, yle hi dirensiz siline-meyecek kadar derin kklere sa
hipti. Sonuta inananlar yeraltna itilmi oldular. Daha aka
muhalefet edenler i blgelerde dalara ekilerek, Kopt, Yakubi,
Nasturi fark gzetmeksizin Dou patrikleri ile gizlice temasa ge
tiler. Dou patriklerinden istedikleri, Katolik bapatriine kar
kendilerini ynetecek bir piskopos gndermeleriydi. Ancak Latinler byle bir olasla kar btn limanlar sk bir gz hapsine al
dndan bu istei yerine getirmek zordu. Bu arada diplomatik a
dan yetenekli bir din adam olan Francis Roz (1599-1624) Syanilere Katolik piskoposu olarak atanmt. Roz, boyun emeyen
Sryanileri Vatikan'a yaklatrabilmek iin, eski gelenei uygula
yarak, dnyevi yetkilerinden bazlarn etkin Palakomatta ailesin
den Hindistanl bir badiyakona devretti. Sonradan bu giriimin,
Cizvitlere ve Katolik rahiplere glk karmaktan hi bir zaman
kanmam olan yerli halk iin bir kazan olduu ortaya kt. Ka
muoyunu alevlendiren yakksz bir olay, halkn yeni rejime nef
retini daha da artrd. skenderiye Kopt patrii, Atallah adnda bir
Sryani Yakubi papazn ignatius unvanyla Hindistan Sryani
piskoposu olarak kutsam, o da 1652 ylnda Surat limanna gel
meyi baarmt. Atallahn geliiyle heyecanlanan yerli halkn se
vinci ksa srd. Mylapore'ye doru yoluna devam eden Syani
din adam Cizvitler tarafndan tutukland. Gnderildii Goa'da En
gizisyon nnde heretiklik sulamasyla yarglanan Atallah,
1654'te yakld.
Aziz Torna Hristiyanlarnn baskc ynetimlerine kar artk
gizleme gereini duymadklar fke ve isyanlar nedeniyle Cizvitlerin durumu tehlikedeydi. Dominiken tarikatna mensup misyoner
lerin rekabeti nedeniyle de Vatikan'da itibar kaybetmilerdi. Papa
VII. Alexander, Roma'dan soumu Hindistan Hristiyanlarn! ka
zanabilmek iin Cizvitlerin yerine Karmelit misyonerler gnderme
ye karar verdi. lk Karmelit misyonu 1657 ylnda Malabar'a geldi.
Bu misyon 1661 ylnda ikinci bir misyoner heyetiyle takviye edil
di ancak bu srada Portekiz'in yldz snmeye yz tutarken, Hol
landa'nn yldz parlamaya balamt. Quillon blgesi ayn yl
iinde HollandalIlar tarafndan zaptedildi, ertesi yl da Cranganore
dt. Koin de 1663'te HollandalIlarn eline geince, Hindistan Hristiyanlar rahat bir nefes alma imkanna kavutular.
HollandalIlarn ilk ii, tm Katolik misyonerlerini ve Cizvit pa
pazlarn Malabardan karmak oldu. Katoliklie geip Cizvit tari
katna girmi olan Sryani piskoposu peder Joseph'e de lkeyi terketmesi emredildi. Peder Joseph, Malabar'daki 84 kilise blgesini
Katolik yapm, buna kar 36 kilise blgesi eski mezhebine bal
kalmt. Joseph, yerel halktan seilen ilk piskopos olan ardl
Chandy Kattanar' alelacele kutsayarak lkeyi terketti. Chandy
397
Kattanar'm ad Latinletirilerek Alexander de Campo oldu ve Megara Piskoposu unvanyla kilisenin bana geti. Hereye ramen,
yerli Hristiyan halk kendilerini Portekiz boyunduruundan kurta
ran HollandalIlara minnettard. Portekiz silahlarnn korumas al
tnda Malabar Hristiyanlarn Vatikan'a balamaya alan Kato
lik misyonerler. Aziz Torna Hristiyanlan arasnda ilk kalc mezhep
ve ayrlk tohumlarn atanlar oldu.
Mezhepilik, Karklk ve zmler

Bu tarihten sonra kilise saflarnda byk bir kargaa dnemi
balad. Unutmamak gerekir ki Hindistan Hristiyanlan nemli bir
konuda teki Dou ve Bat Hristiyanlarndan farklyd. Bu nokta
da, onlann rksal ve ulusal emellerinin dinsel retileriyle tam anla
myla uyumas ve desteklenmesiydi. Hindistan Hristiyanlan teolo
jik tartmalarla, bu tartmalara yol aan kavram tanmlamalanyla
hi ilgilenmedikleri gibi, Katolik, Yakubi ve Nasturi arasndaki an
lamazlnn nedenlerini bile anlamyordu belki. Bu uzak cemaati
tek ilgilendiren peygamberleri sa ve cemaatin yaama biimini boz
madan sa'ya inananlara dinsel hizmet verecek dzenli bir kilise y
netimiydi. Bu dzen gemite yazl olmayan bir teamlle salan
mt. Buna gre dardan gelen yabanc Sryani piskopos dinsel
fonksiyonlar yerine getirirken, cemaatin toplumsal sorunlaryla ilgi
lenmek ii de yerli halktan seilen yardmcs konumundaki badiyakona braklmaktayd. Buna karlk Cizvitler tam anlamyla totalitaryen bir kilise ynetim anlay getirmiti ve Karmelitlerin abas
da bunu hafifletemedi. Sonu olarak Hindistan Hristiyanlarnn
tm yaam tarz altst oldu. Hristiyan toplumun ounluu, Porte
kiz ynetimi srerken bile, doulu bir piskoposun dinsel ynetimi
altnda canlandrlacak eski yaam tarznn zlemi iindeydi. 1653
ylnda fkeli halk, Kopt patrii tarafndan Ignatius unvanyla Hin
distan piskoposluuna atanm olan olan Sryani Atallah' Portekiz
lilerden kurtarmay baaramaynca, Koin'deki Matanari kilisesine
yrye geti. Buradaki antik han altnda toplanan Hristiyan
ahali, Katolik boyunduruu krmaya, Cizvitleri lkeden kovmaya ve
bir Dou kilisesinden piskopos getirilmesi iin mcadele etmeye and
iti. Bu olay tarihe Coonen Ha And olarak geti.24 Birbirini izleyen
24) Rae. s. 256-61: Brown, s. 100-1: Philip, s. 159-72. Philip (s. 162) yrylerin
kendilerini iplerle* haa balayarak ant itiklerini yazar.
toplantlar sonunda 12 papaz tarafndan badiyakon seilen bir din

adamnn, geici olarak I. Mar Torna unvanyla piskopos olarak g
rev yapmas kabul edildi. Byle Mar Torna unvanyla tahta oturacak
yeni bir piskoposluk zinciri balatlm oldu. HollandalIlar geldiin
de, Hindistan Hristiyanlan piskopos Chandy'nin reisliinde Katolik
mezhebinde kalanlar ve Mar Torna bakanlnda Syani kilisesine
dnenler olmak zere ikiye ayrlmt. Bu yeni dnemin banda at
lan aklszca bir admla Katoliklerin konumu daha da zayflad. Ka
tolik piskopos Chandy'nin lm halinde yerine gemek ve bu ara
da kilise ilerini) onunla ortak yrtmek zere Raphael adnda bir
Portekiz-Asyal melez ibana getirildi. Bu seimi sosyal konumla
rna ve onurlarna hakaret olarak gren ok sayda Hindistanl Ka
tolik kiliseden soudu. Bu arada, Mar Tomanm Dou kiliselerine
yapt an sonunda gnderilen Syani Yakubi piskoposu Mar
Gregorius, 1665 ylnda Malabar halk tarafndan cokuyla karlan
d. Mar Gregorius doal olarak Roma'nn Papa'sn, Katolik izleyici
lerini, Diamper Sinodu'nu ve tm Katolik mezhebini aforoz ederek
greve balad. Daha sonra 1698 ylnda imzalanan Portekiz-Hollanda Konkordatosu sonucu Katolikler zerindeki bask bir lde ha
fifledi. Bu anlamayla Papaln Macar Protestanlanna hogr gs
termesine karlk olarak, bir Katolik piskopos ile 12 Katolik papa
zn gney Hindistan'a girmesine izin verildi.
Zaman iinde ortaya kan dzmece piskoposlar yznden or
talk iyice kart. 1676 ylnda Mar Andrew adnda biri, Hindistan
Katolik Sryani kilisesine Vatikan tarafndan piskopos olarak
atandn ne srerek ortaya kt ama Karmelitler bunu kabul et
medi. Andrewun kariyeri 1682 ylnda denizde boulmasyla sona
erdi. nc fakat kalc ayrlk, 1708 ylnda Mar Gabriel'in Nas
turi patrii tarafndan Hindistan Hristiyanlarn Nasturi kilisesine
yeniden kazanmak iin blgeye gnderilmesiyle balad. Mar Gabriel'in 42 Katolik kilise blgesini Nasturi kilisesine kazandrd,
ancak daha sonra Katoliklerin 10 blgeyi geri ald sylenir.25
Mar Gregorios 1672 ylnda ldnde, Yakubilerin bana ba
ka piskoposlar geti. Ancak 1720 ylnda Mar Basilios lnce, Ya
kubi kilisesi Nasturilik tehdidiyle kar karya geldi. Mar Tomas
kilisesi, tm Hindistan Hristiyanlarn bir kilisenin ats altnda
25) Le Quien. Oriens Christiarm s, II, 553. 589: kr. Brown, s. 116. Mingana, Earlv
Spread o f Christianity, s. 36-42.
399
toparlamay hedefliyordu. Ancak bu siyasi otoritenin destei olma

dan gerekletirilebilecek bir i deildi. Bu nedenle yardm iin
HollandalIlara bavurdular. HollandalIlarn gznde tm Hindis
tan kiliseleri eit derecede heretik olduundan bu yardm ans
yantsz kald. Nasturi kilisesi bugn varln korumaktadr. Son
olarak 1952 ylnda, Amerika Birleik Devletleri'ndeki srgn pat
rik XXI. imun tarafndan Mar Torna adyla Malabar ve Hindistan
Metropoliti olarak atanan bir din adam kiliseyi ynetmektedir. Bu
metropolit Triur blgesinde yaklak 5.000 Nasturiden oluan bir
cemaate hizmet vermekle birlikte, Triur'da saylar 15.000'i bulan
Sryani Katoliklerle yaplan evlilikler sonucu Nasturi cemaatinin
kld bildirilmektedir. Yakubilere gelince, dardan iyi ei
tim grmemi yabanc din adamlarn piskopos olarak kilisenin
bana getirdiler ancak bu yabanclarla yerli din adamlar arasn
da srekli tartmalar yaand. Bu kargaa ortamnda Yakubi ru
hani liderleri otoritelerini koruyabilmek iin kah Katoliklie, kah
Ortodokslua hatta Anglikan kilisesine bile getiler. Hindistan H
ristiyanlnn tarihindeki bu ackl dnemin en arpc rnei, onsekizinci yzyln sonunda ve ondokuzuncu yzyln banda pis
koposluk yapm olan I. Mar Dionysios'un yksdr. Bir Yakubi
olarak dnyaya gelen ve Yakubi kilisesine intisap eden Mar Dionysios, 1799 ylnda Katolik oldu. Bu giriimi sonu vermeyince Ya
kubi kilisesine dnd ancak 1800 ylndan sonra Anglikan kilise
siyle birleme grmeleri yapmaya balad. Mar Dionysios tm
bu olanlardan sonra Yakubi patriinin 1807 ylnda Malabar pis
koposu olarak atad Mar Dioscoros ile arkadaa ilikiler srdr
meyi de baard.
Onsekizinci yzyln sonunda, politik tabloda Hindistan Hristi
yanln derinden etkileyen nemli deiikler meydana geldi. Hol
landalIlarn yerini alan ngilizler, Travankopre ve Koin'e ynetici
olarak ngilizleri atadlar. lk iki ynetici, dindar Anglikan Protestanlard e yerli Yakubi kilisesinin kendi iinden gerekletirilecek
reformlarla dzelebilecei grnde olduklarndan, Syani-Malabar Katoliklerinin dmanlklarna hedef olmadlar. lk ynetici
Albay Munro, kilise iinde disiplini salamann yan sra, papazla
rn (Kattanar) daha iyi bir eitimden gemesi ve halkn kutsal ki
taplara dorudan ulaabilmesi gerektii kansna vard. Aklna ge
len are Anglikan Kilisesi Misyoner Cemiyeti'ne (Church M issi
onary Society) bavurmak oldu. Bylece Yakubi kilisesinin yerle
mi geleneklerine, ayin usllerine ve kilisenin geleneksel rgtlen

mesine bir zarar vermeden gerekli dzenlemeler yaplabilecekti.
Baka bir deyile, Anglikan misyoner arlacak fakat bunlar yer
li halk kendi mezhebine ekme gayretine girmeden aydnlatacak
t. Bu giriimin Hindistan kilise hiyerarisi asndan hibir sakn
cas yoktu. lk ngiliz misyoner Thomas Norton 1816 ylnda geldi,26
onu dierleri takip etti. Yakubi metropoliti bunlarn Yakubi kilise
lerinde vaaz vermelerini serbest brakt. Blgenin ngiliz yneticisi
de Yakubi din adamlarnn eski geleneklere uygun olarak evlenme
lerini zendirdi hatta ilk evlenen papazlara maddi yardmda bu
lundu.27Yeni Ahit'in eski Malayalam diline I. Dionysius tarafndan
yaplan evirisi yetersiz grldnden, dzeltilerek 1830 ylnda
yeniden basld. Yeni bir kolej kurularak burada hem Sryanice
hem Malayalamca retilmeye baland. Anglikan misyonerleri Ya
kubi kilisesinin i ilerine ve uygulamalarna karmaktan kesin
likle kand halde, ister istemez kilise iinde ayrlk tohumlan
atlmasna neden oldu. Kottayam Koleji'nde retmen olan ve son
raki kuaklar tarafndan Mar Torna Reform Kilisesi'nin kurucusu
olarak kabul edilen Abraham Malpan nderliinde kk bir re
formcu grup, Protestan retisinin etkisine girmiti. Protestanl
seerek kendi kiliselerini terkeden kk bir Yakubi aznln ter
sine, bu grup kilise iinde kalarak reformu ieriden gerekletir
meye kararlyd. Abraham bu nedenle Yakubi ayin ve ibadetinin
d grnne dokunmadan, Protestan itikatma uygun Malaya
lam dilinde yeni bir litrji oluturdu. retiye aykr bu saptnc
giriim karsnda panie kaplan metropolit IV. Mar Dionysios
tm grubu aforoz etti. Kilise desteini alamad takdirde retile
rinin kesinlikle ayakta kalamayacan gren Abraham, hemen ye
eni Mathew'yu Tur Abdin'e, patriin himayesindeki Darlzafeyran manastrna gnderdi. Burada bir sre renim gren Mathew,
Mor Dionysios'un uyarlarna ramen, patrik II. Ignatius Elias ta
rafndan 1842 ylnda Mor Mathew Athanasius unvanyla pisko
poslua getirildi. Mathew bylece Mar Tomasc bir kolun balatc
26) N orton'dan hem en sonra B enjam in Bailey. Joseph Fenn ve H enry B aker geldi;
Brown. 133.
27) Age., s .133. Evlenecek ilk Kattanar'a 400 rupi verildi. Ardndan 41 kattanar evlenin
ce. piskopos toplu para yerine her birine ayda 10'ar rupi m aa balam asn nerdi.
Kattanarlar byk bir yoksulluk iinde yayorlard. Geim lerini cenaze ve nikah
ayinlerinde verilen balarla saladklarndan, bu da ok yetersiz kaldndan bir ev
kurm alar m m kn deildi.
s oldu. retilerinin iyz aa karlnca kendisi ve ardllar

kiliseden uzaklatrld. Onlar da yeni bir mezhep olarak kendi ba
msz kiliselerini kurmaya baladlar. Putlar yoktur (they do not
have images), azizleri kutsal saymazlar ve llere dua etmezler,
kran Kurban retisini kabul etmezler, Sryanice yerine yerli
dilleriyle dua ederler. Britanya ynetimi dneminde Gney Hindis
tan Anglikan Kilisesi ile birletiler.28 Bu yeni blnmeden sonra
Yakubi kilisesi patriin mali yetkileri konusunda bir anlamazlk
patlak verene kadar nispeten sakin bir dnem yaad. Bu anla
mazlk, ana kilisede zaten var olan bir mezhep anlamazlna ek
lenince durum iyice bozuldu. Patrik Ignatius Abdalla Satuf, Hin
distan kilisesi iindeki konumu glendirmek amacyla 1909 yln
da Malabar'a gitti. Yakubi kiliseninin yapt yatrmlarn faizleri
zerinde patriin tasarruf hakkn kabul etmeyen kilise hiyerari
si ile patrik arasndaki anlamazlk bu ziyarette giderilemedi. f
kelenen patrik VI. Dionysios'u aforoz ederek grevden uzaklatrd
ve yerine Mor Kurilos'u (Cyril) metropolit olarak atad. Bu olay Ya
kubi cemaati iin ok nemli sonular douracak bir gelimenin
balang noktas oldu. Cemaatin bir blm patriin aforozunu
benimseyip 'Patrik Partisi adn alrken, eski metropolite sadk ka
lanlar da 'Metran Partisi'29 ad altnda bir araya gelerek bir komite
kurdular ve yaynladklar bildiriyle aforozu geersiz ilan ettiler. Bu
srada Osmanl ynetimi, bir Trk vatanda olan eski patrik Igna
tius Abdlmesih'i grevden uzaklatrarak yerine Abdalla Satufu
atamt. Abdlmesih'in Trkler tarafndan grevden uzaklatrl
masnn Hindistan Hristiyanlarm balamayacan dnen Dionysios, Abdalla Satuf u kar-patrik ilan ederek Abdlmesih'i res
mi bir ziyarette bulunmas iin Hindistan'a davet etti. ary der
hal kabul eden Abdlmesih 1912 ylnda Malabar'a giderek yeni
patriin kararlarn ve atamalarn geersiz ilan etti. Mor Dionysi
os'u metropolit olarak kabul ettiini ve patrik Abdalla Sattuf tara
28) M ar Tom a ayrlyla ilgili olarak bkz. M ar Tom as Sryani Kilisesi m etropoliti Yuhanon M ar Tornan n kalem e ald Chirsitanity in India (M adras, 1954). s. 44. F. E.
Keay, A History o f the Syrian Church in India (Londra, 1938): Brovvn. s. 140; T is
serant. s. 147-151; G.M .Rae. The Syrian Church India (E dingbur ve Londra. 1892).
s.304-326: Philip, s.244 ve devam . B apiskopos Yuhanon ve Piskopos M athew
H indislan kiliselerine gnderdikleri bir ar yazsnda. M ar Tom a kilisesini "G ele
neksel Do ibadet biim lerinin en iyi zellikleriyle Luther ve Bat Protestan k ilise
lerinin reform ilkelerini koruyan bir kpr kilise" olarak nitelerler.
29) Arapa "Mutran". Bu iki szck de Ynanca'dan gelir ve "M etropolit" anlamndadr.
fndan metropolitlie atanan Mor Kurilos'u aforoz ettiini aklad.

Kendisi de kiliseye yeni piskoposlar atad gibi, ok nemli bir ka
rar alarak Mor Ivanios'u katolikos yapt ve Aziz Torna Kilisesini
Antakya'dan ayrmamakla birlikte onun yerel zerkliini kabul et
mi oldu. Bylece yeni katolikos dilediince pavopos atayabilecek
gce getirildi.
Bu mezhep ve alt-mezhep ayrlklarn daha vahim klan, Mala
bar halknn tm bu mezhepleri de iine alan biimde Kuzeyliler
(Nordhists) ve Gneyliler (Suddhists) diye rk asndan ikiye b
lnm olmasyd. Bu arada tm mezhep ve gruplar, kendilerinin
resmen tannmas ve kilisenin paras ile malvarlklarn tasarruf
yetkisi verilmesi iin yksek yarg organlarna bavurmutu. Bri
tanya'nn Hindistan Genel valisi Lord Irwin 1931 ylnda Yakubi
patrii Elias III. Shakar (1917-32) bu sorunlar zmesi iin Hin
distan'a davet etti. Daveti kabul eden patrik Malabar'a gitti ancak
anlamazlklar zemeden ld ve bir Malabar kilisesine gml
d. Mor Dionysios da iki yl sonra vefat etti ancak o lene kadar
kilisenin gerek yneticisi olarak kalmt. Bu tarihten sonra yeni
katolikos, patrik I. Ephraem'i (Mar Afremjziyaret etmek zere Hu
mus kentine (Suriye) gitti ancak bu grmede taraflar arasnda
bir uzlama salanamad. Katollkosi 934 ylnda Malabar'a dn
dkten sonra Syani Kilisesi yeni bir anayasa yaynlayarak
zerkliini pekitirdi.30 Yarg organ en yeni anayasay yeni bir ki
lisenin kurulu metni olarak kabul etmek eilimindedir.
Dinsel alanda devam etmekte olan hukuk savanda henz son
sz sylenmemi olmakla birlikte bu gr ayrlklarnn kilisenin
ileyiini fazla etkilemediini syleyebiliriz. Ruhban snf afaroz ve
kar-aforozlara fazla aldrmadan dinsel hizmetlerini srdrd.
Taraflar arasndaki anlamazlk zaman zaman byk gerginliklere
yol asa bile, bu gerginlik hibir zaman nceki Katolik ya da Mor
Tomas mezhep ayrlklarndaki gerginliin boyutuna ulamad.
Piskoposlar arasnda itikat asndan deil kiliselerin mali yneti
mi ve zerklik konularnda bagsteren bu anlamazlklar gider
mek iin harcanan aralksz abalar sonucu, taraflar temsil eden
piskoposlar 1958 yl sonunda Kottayam'da bir araya geldi.
Burada Ortodoks Syani Kilisesi temsilcilerinin de katld bir
trenle piskoposlar tarafndan imzalanan anlama metnine, papaz30) 127 m addelik bu anayasada patrie dorudan hibir atfta bulunulm uyor, katolikosun tannm as ngrlyordu.
lar ve cemaatlerin sivil nderleri de imza att. Bu anlamayla, yeni

den birleen Hindistan Kerala Kilisesi, kendi piskoposlar sinoduna
sahip ve bir katolikos ynetiminde zerk bir kilise oldu. Kilise yne
timinde katolikos artk patriin yerini alm saylr. Bu iki makam
arasndaki iliki, patrik ya da katolikos ldnde ya da ikisinden
biri greve balarken, dierine resmen bildirmekten ibarettir. Eer
katolikosun greve balamas nedeniyle dzenlenen ayinde patrik
de hazr bulunuyorsa, ayini ynetmek yetkisi ona aittir, ama yetkisi
bu trenle sona erer. Son birka on yldr Sryani kilisesi iinde gz
lenen uzlama akmlarna paralel olarak, kiliseler arasmda da bir
lemek ve ek-menik olmak eilimi ykselmektedir. Bu eilim
yerde grlmektedir. lk olarak Hindistan'n iinde, Travancore ve
Koin'deki Yakubi, Mor Tomas ve Anglikan kiliselerini bir konfede
rasyon altnda birletirmek iin baz giriimlerde bulunuldu.31 ki
lisenin temsilcilerinin katld konferanslar dzenlendi ancak bu gi
riimin Yakubi kilisesi iinde yol at rahatszlk nedeniyle bu kon
feranslar sonusuz kald. Ancak Kerala Kiliseler Birlii Konseyi 1936
ylnda bir yaynlayarak, kilisenin federal bir temelde birleebilmesi iin yaklam esaslarn belirledi. Buna gre her kilise kendi y
netim sistemini, kendi hiyerarisini, kendi itikat esaslarn ve gele
neklerini koruyacak. Kurulacak federal bir organ, ortak eitim, kl
tr ve misyonerlik almalarn denetleyecekti.32
31) B apiskopos Yuhanun M ar Tom a, Christianity in India adl ilgin alm asnda, bir
zam anlar birlik inde olan M alabar Aziz Tom as H ristiyanlarnn acnas b ln m
lne deinerek yedi ayr cem aati yle sralyor: 1. T riu r Nasturileri. 2. Katolikler. Bunlar arasnda K atolik-Sryaniler. Latinlem i H ristiyan lar ve bapiskopos
vaniosi ile birlikte 1930 ylnda Yakubi kilisesinden V atik an 'a geen S rvaniler b u
lunuyor. 3.Antakya ile birlik halindeki M alabar Yakubi Sryani Kilisesi. 4. Kerala
Thozhyur Kilisesi olarak da bilinen ve 1770 ylnda M ar T om as m ezhebiyle birlikte
kurulm u olan B am sz M alabar Sryani Kilisesi. 5. Bugn Gney Hindistan B ir
leik Protestan Kilisesi olan Anglikan Kilisesi. 6. Patrik Abdlm esih'in yetkisini k a
bul eden O rtodoks Sryani Kilisesi. 7. M ar Tom as S ryani Kilisesi. Pothan (s. 52)
durum u aynen byle zetliyor. Fortescue. s. 375'te bu nlara Yoyom ayanlar adnda
ve 1874 ylnda Ju stu s Josep h adl bir Brahm an dnm esi tarafndan kurulm u
olan kk bir tarikat ekliyor. Joseph tarikat iinde b ilgili kii anlam na gelen Vidvan Kutti unvanyla anlyordu. 1931-saymna gre T ravankore-K oin blgesinin
nfusunun yzde 63'n Hristiyanlar oluturuyordu. Y ak lak 2 m ilyonluk bu k it
lenin ounluu (1.109.334) Katolikti. Yakubilerin says 363.721. Mar Tom asclarn 142.486, Anglikan ve d ier Protestanlarn toplam 291.799 olarak belirlenm i
tir. Keay. s. 106-7. Kardinal Tisserant. Catholic D irectory o f 1956y kaynak g ste
rerek, (s. 139) bu tarihteki Katoliklerin saysn 1.171.253 olarak veriyor. Tisserand
(s. 154) Yakubilerin o gnk saysn da yaklak 700.000 olarak gsteriyor.
32) Keay. s . 113-1 17. Alwaye Union Christian Collegc drektr M. A. Varki. ABD'dekine benzer, her kilisenin kendi patrik ve ynetim organn koruduu, ancak her cmeaati kendi iinden seecei yelerden oluacak bir asam ble ve ortak bir bakann
yrtm esi altnda bir tr 'federal birlik' arsnda bulunm utur.
kinci olarak, Gney Hindistan Kilisesinin Antakya'nn idari et

kisinden giderek kurtulmas sonunda, Hindistan Sryani Hristiyanlar arasnda Dounun karde monofizit kiliseleri ile, -ister Y a
kubi, ister Kopt, ister Ermeni olsun- daha yakn manevi balar ku
rulmas iin talep hzla ykselmektedir. nc olarak Gney
Hindistan kiliseleri byk bir evkle dnya ek-menik hareketini
izlemi ve sonunda Dnya Kiliseler Konseyine katlmtr. uras
ilgintir ki. Dnya Kiliseler Konseyi'nin 1954 Evanston asamblesi
ne katlan Yakubi kilisesinin Hintli delegesi, bu frsattan yararla
narak, karlkl anlay ve ibirliini gelitirmek umuduyla Kopt,
Ermeni ve hatta Grek kiliselerinin delegeleri ile bir araya gelmitir.
Hindistan'daki Ortodoks Syani kilisesi iinde gelien yeni du
rum, tm Hindistan alt-ktasn saran milliyetilik dalgas ile gele
neksel dindarln ve antik Hristiyanla derin balln karm
nn bir sonucudur.
22. TOPLUMSAL VE DNSEL YAAM

Toplumsal Ortam
Batklarn gelmesinden nce Malabarl Hristiyanlar tarm ekono
misi ve ticaretine dayal basit bir yaam sryorlard. Kilise onlarn
toplumsal ve dinsel yaamlarnn merkeziydi. Portekizlilerin gelme
siyle birlikte savunmasz halk din deitirmeye zorland ve art arda
gelen istilaclar tarafndan varlklar acmaszca talan edildi. Onlann
bugnk paralanm durumda bile ayakta kalabilmeleri, gl
toplumsal yaplan ve derin dindarlklanyla aklanabilir. Britan
ya'nn atad ilk ynetici olan Munro, 1818 ylnda Aziz Toma Hristiyanlanyla ilgili olarak Madras hkmetine hitaben yapt konu
mada yle diyordu: "Balanna gelen talihsizlikler ve karlatklan
tm tersliklere ramen, kendilerini gemite sekin klan erdemlerin
bazlarn bugn bile korumaktadrlar. Ilml ve yaln karakterleri,
drstlk ve alkanlklar vgye deer. Uralan tanm ve ticaret
le snrldr. Bir zamanlar sahip olduklar yksek konumu ve yce
duygulan yitirmi olsalar da, bugn hl drstlkleri ve doru
davranlanyla saygmlklanm korumaktadrlar".
Corafi etkenler, tarihin derinliklerine uzanan kkleri ve yzyl
lar iinde toplumlannm geirdii tarihsel evrim bir araya gelerek
onlara kendine zg bir yaama tarz kazandrmtr. Gaf dalar
ile Arap denizi arasndaki topraklarda sahip olduklar zengin su

kaynaklar sayesinde kendilerine yeterli olan Aziz Toma Hristiyanlar, kendi yaam tarzlarn dank kyler halinde dzenlemitir.
Tarmda kendine yeterli olan bu insanlar, rettikleri ihtiya fazla
s biber ve baharat ticaretiyle zenginlemitir. Malabar'a balan
gta gmen ve tccar olarak gelmiken, yerli halk olan Dravitlerle kaynam, gnlk ilerinde yerli Malayalam dilini kullanrken,
dinsel dil olarak Sryaniceyi korumutur. Malabarm ok ihtiya
duyduu d ticareti canlandrdlar. Ayrca teknisyen ve usta zana
atkar olarak byk itibar kazandlar. uras unutulmamal ki, H
ristiyan misyonerleri Asya'da dinlerini yaymak iin uzak diyarlara
gittiklerinde, bilgi ve becerileriyle Asya halklarnn gnln kazan
mlard. Bu nitelikleri sayesinde yeni girdikleri Hindu, Brahmin
ve Nayar toplumunda yalnzca kabul grmekle kalmadlar, onlarn
kast sisteminde stn bir konuma getirildiler ve byk sayg gr
dler. Dier toplumlara tannmayan birok ayrcalktan yararlan
yorlard. rnein piskoposlar ve dn alaylarna nderlik eden
ler, yalnzca racalara ayrlm tren giysilerini ve avadanlklarn
kullanabiliyordu. Hristiyan dn alaylarnda ipek emsiyeler,
bayrak direkleri, tahta kllar kuanm ve leopar derisiyle kap
lanm kalkanlar tayan erkekler grmek mmknd. Damat ya
bir fil zerinde, ya da fenerlerle aydnlatlm bir yolda bir bando
eliinde yryerek tren alanna gelirdi. Ayrca, Hint racalarnn
geldii Nayar soyuna tannan bir ayrcalk Hristiyanlara da tann
mt. Onlar da soyluluk unvanlarn babadan oula devredebili
yordu ve askeri yetenekleriyle tannyordu. Nayarlarla evlendikleri
de olmutur. Nayar ve Hristiyan ocuklan birlikte eitim grrd.
Hristiyanlar bir kast olarak kendilerini Brahminlerden hemen
sonra, Nayarlarla eit grrler ve bu Nayarlar tarafndan kabul
edilirdi. lgintir ki Hristiyanlar Hindu tapmaklarna para ve ar
maan balad gibi, Hindular da Hristiyalann dinsel trenleri
ne katlr ve hastalar iin ifa umuduyla Hristiyan azizlerine ve
kiliselerine adaklar sunarlard.
Aziz Toma Hristiyanlannda halk adetlerinin oluumunda iki et
kenin belirleyici rol oynad grlr. Bunlar yerli Hindu kkenli
gelenekler ve Hristiyan gelenekleri olarak sralayabiliriz. Bu iki et
kenin kaynam biimi doum, evlenme ve cenaze trenlerinde
aka grlr. Doumda yldz falna bakmak adeti son zamanla
ra kadar eerliydi. Doum ve lmden sonra kirlenmeyle ilgili ku
rallara uyulduu gibi, Hristiyanla pek uygun olmad halde

kast d ve dokunulmaz kiilerle ilgili inanlar33 Hristiyanlar ara
snda tamamen silinmi deildir. Bir bebein ilk pirin yiyii nede
niyle alt aylkken yaplan geleneksel treni Hindu kendi tapma
nda, Hristiyansa kilisede dzenler. Bu trende kilisede ya da ta
pmakta yaklan mumlar asla fleyerek sndrlmez. Bunun Hint
ate tanrsna saygszlk olduuna inanlr. Bir Hristiyan bebek
dnyaya geldiinde, papaz ya da yardmcs kulana "sa Mesih
Rab'dr" diye seslenir. Erkek ocuklarn dnyaya gelii genellikle
kzlardan daha fazla grlt ve amatayla duyurulur.
Hristiyanlarda nian ve nikah trenleri ok nemli olaylardr. Ku
ral olarak bunlar tm ailenin ii saylr ve byklerden oluan bir
heyet ayrntlar kararlatnr. Hristiyan olmayan Hintlilerin gelenei
olan ocuk evlilii Hristiyanlar arasnda da yaygndr. Kz ocuklan
kpe taklmak zere kulaklar delindikten sonra evlenme ama gel
mi kabul edilir.34 Nian ve nikah grmelerine her aamada kat
lan papaz, karar srecinde nemli bir rol oynar. Genellikle kza ka
lacak miras tutarnda bir eyiz belirlenir. Evlilik treni Qurbana ayi
ninden sonra kilisede yaplr ancak kiliseden eve yry alay Hindulannkine benzer. Tren boyunca kilisenin mihrabmda sa'nn ta
nkln simgeleyen bir fener yaklr. Gelin kendisine ait, aynca t
ren iin dn alnm taklarla donatlr ve sama altndan bir iek
taklr. Damadn gsne altn zincirli bir ha taklr. Eski gnlerde,
Dou kiliselerinin evlenme treninde adet olduu zere ha yerine
ta biiminde bir altn taklrd. Brahmanlarda olduu gibi, gelinlik
ten alman ipliklerden yaplm Minnu ad verilen kuma gerdanlk,
papaz onlar kar-koca ilan ederken damat tarafndan gelinin boynu
na taklr. Kadn, kocas sa olduu srece bu minnu 'nun korunup
temiz tutulmasndan sorumludur. sa'nn tankln simgeleyen fe
ner, kilisedeki treni izleyen tm elence ve ziyafetlerde yine yaklr.
Sryani de Hindu gibi mrnn sonuna doru sessiz bir meditasyon dnemine girmek zere dnyadan elini eker. Bu genellik
le 64 yanda olur. lmeden nce kutsal yala yalanr ve kutsal
33) Brown, s. 174 kastd birine dokunulduunda orucun bozuldn, bu nedenle top
rak sahiplerinin tarlalarna gidip kasld iilerle altktan sonra eve dn d k le
rinde ykanp giysilerini deitirdiklerini anlatyor.
34) Brown, s. 187. G enellikle alt ile sekiz yalan arasnda. Buna karlk erkek ocu k
lar on-oniki yalarnda evlendiriliyor. Bu gelen ek 1890 ylm a kadar Yakubiler tara
fndan titizlikle korunm utur. Bu tarihten sonra hzla yok olm aya balad. Nian ve
nikah hakknda ilgin ayrntlar iin bkz. Pothan, s. 64-72.
ayin yaplr. ldkten sonra, akrabalarnn dokunmas gnah sa

yld iin hizmetiler tarafndan ykanp giydirilirek, yz douya
gelecek biimde bir yataa yatrlr. Yatan altndan tts duman
lan ykselirken, yasl akrabalar yatan evresindeki sedirlerde
melerek dua ederler. Cenaze daha sonra ayin iin kiliseye gt
rlr ancak kadnlar kilisedeki trene katlmaz. len kiinin aile
si definden sonra kirlenmi sayld iin, Brahmanlarda olduu
gibi temizlenmek iin defni izleyen ilk oruta nehirde ykanana ka
dar kirli kabul edilir. l iin lmn izleyen 40 gn boyunca
yas ayini yaplr ve bu ayin lm yldnmlerinde tekrarlanr. An
ma ayinleri srasnda yoksullara sadaka verilmesi ve ekerleme da
tlmas adettendir.
Sryaniler yallara sayg gsterirler. Aile balan gl olup, bir
evin bykbabas o ailenin reisi saylr. Hindu komularnn adet
ve batl inanlarn paylaan Hint Hristiyanlannn, kendilerine z
g baz ina ve adetleri de vardr. Bunlar arasnda en ilginci, 49
Sryanice atasz ieren ve kiliselerde muhafaza edilen Palpustakam35 adl bir kitaptan gelecek iin fal baklmasdr. Daha ziyade
evliliklerin geleceini renmek iin kilisede bavurulan bu falda,
Pater, Ave ve Kredo dualarn okuduktan sonra ha karan papaz,
cemaatten rastgele birisine seslenerek, l'den 49'a kadar bir say
sylemesini ister. Kitapta bu sayya karlk gelen atasz, sz ko
nusu evliliin gelecei hakknda yol gsterici kabul edilir. Ortaa
Avrupasnn feodal toplumlarnda olduu gibi, gemite Hint Hristiyanlan arasnda da sanklar su ve atele snama adeti vard. Bir
sula itham edilen sank, masum olduunu kantlamak iin akkor
halindeki demiri eliyle tutar, ellerini kzgn ya kazanma batrr, ya
da timsahlarla dolu bir rmaa girerek kar kyya gemeye alr
d. Modern toplumda eitimin ilerlemesiyle bu adetlerin ou orta
dan kalkmtr.
Eitim ve Kutsal Kitap

Modern tarihin balangcnda Hindistan Hristiyanlarnn en
byk talihsizlii eitim eksiklii ve yaygn batl inanlard. Ne
Portekizliler ne HollandalIlar bu durumu deitirmek iin ciddi bir
35) Brown, s.201-202, 49 atasznn ngilizce evirisi P oth an in alm asnda, s. 107
1 10 yer alyor.
giriimde bulundu. Kilisede papazlarn (Katanar) cehaleti korkun

boyutlara varmt. Ayinlerde ve ncil okumalarnda yabanc bir dil
olan Sryanicenin kullanlmas, durumu daha da vahimletiriyor
du. Britanya'nn ikinci yneticisi olan Norton'un Travancore-Koin
blgesindeki Hristiyanlara yardmc olmak zere Anglikan misyo
nerleri armasnn nedeni, Yakubi din nderlerinin eitim grme
sini salamakt. Bylece Yakubi itikad daha iyi kavranacak ve
dinsel anlamazlklar giderilebilecekti. Norton, metropolit de ona
yn alarak hem Katanar'lann (papaz) hem Shamash'larm (diyakon) Sryanice ve Malay alam dilini renmelerinde srar etti.
1813 ylnda Kottayam'da kurulan Eski Seminer'de Joseph Fenn
hem retmen hem vaiz olarak grev yapmaya balad. Mar Dionysios, katanar olarak atanmak iin bu seminerden sertifika alnma
s koulunu kabul etti. 1838 ylnda Anglikan kilisesinin maddi
yardmyla Kottayam'da, her mezhepten Hristiyana ak bir Kilise
Misyoner Koleji ile bir lise renime ald. Tiruvalla'da bir kz lise
si ald. Hristiyanlarn bu eitim politikasn olumlu karlamas
zerine birok mahallede yeni okullar devreye girdi. ngiliz eitim
sisteminin benimsenmesi sonucu ciddi ilerleme kaydedildi ve kolej
eitimi lisansst derece verecek dzeye ykseltildi. 1921 ylnda
Travancore blgesinde Hristiyan birliini pekitirmek amacyla Alwaye Union Christian College ald. Mevcut eitim kurumlarnda
giderek artan mezhepilik eilimi karsnda bu kolejin her mez
hepten rencilere ak zgr bir eitim merkezi olmas ngrl
yordu. Aldnda yedi renciyle eitime balayan kolejin 1937
ylnda 257'si yatl olmak zere toplam 359 rencisi bulunuyor
du. Kolejin eitim konseyinde Yakubi, Mor Tomas ve Anglikan
din adamlar yer almaktayd. Daha sonra retim yeleri kolejin
kendi mezunlar arasndan alnmaya balad.
Malabar'm Katolikleri ksa sre sonra Protestan misyonerleri
nin eitim atana katld. 1942 ylnda Sryani Karmelitleri yars
yatl olmak zere 16 okul am bulunuyordu. kinci Dnya Sa
va sonrasnda yksek renim kurumu olan University College
o f the Sacred Heart , Ernakalum'un bir mahallesi olan Therava'da
renime balad. Daha yakn tarihlerde, Sryani Karmelitleri
Iranjilakuda ve Calicut'ta iki yeni niversite atlar. Bu genel iler
leme ortam Yakubi Sryaniler iin bir silkinme frsat oldu. a
tmalara, blnmelere ve sregelen davalara ramen toplulukla
rnn eitimi iin ele ele verdiler. Teoloji alannda eitim vermek
zere katolikos tarafndan Kottayam'da bir Yakubi semineri ald.

Patrik yanllar da buna karlk olarak Ahvaye'de benzer bir din
okulu kurdular. Bu iki kurumda grevli says yakn tarihte 15
profesr ve 85 seminer rencisine ulat.36 Blgede alan Yakubi
manastrlarnda 70 kadar rahip ve rahibe aday dinsel eitimden
gemektedir. Blgede Yakubilere ait toplam 480 Pazar Okulu'nda
3.600 retmen ile 50.000 kadar renci bulunuyor.
Laik eitim alannda Yakubi Sryaniler iki kolda faaliyet gster
di. Bir yandan yerli dilde eitim veren ok sayda ilkokul, ortaokul
ve lise aarken, meslek eitimi veren 40'tan fazla ngiliz lisesi
renime ald. Bu liselerde 770 retmen ve 18.500 renci bulu
nuyor. Malabarda okur yazarlk oran 1941 saymna gre yzde
26.5e ularken, Hindistan'n geri kalan ksmnda bu oran yzde
12.2 dzeyinde kalmtr.
Sonu olarak Gney Hindistan Sryanileri son yllarda modem
eitim alannda nemli admlar attlar. Bata Yakubi Katamarlan
olmak zere birok Sryani ngiliz ve Amerikan niversitelerinde
teolojik ve sekler renim grm ve parlak derecelerle mezun ol
mutur. Bir yerli Yakubi yazar, misyonerlerin sekter eilimlerini ve
kendi mezheplerini kayran tutumlarn eletirmekle birlikte,37
misyonerlerin almalarnn iki maddi avantaj saladna iaret
eder. Biri ngilizce eitim yaygnlamas, kincisi de Incil'in yerel
Malayalam dilinde yaynlanmasdr. Hindistan kilisesinin tutucu
din adamlar balangta Malayalam dilindeki Incil'in deil kilise,
evlerde bile kullanlmasna kar kmsa da, son zamanlarda tu
tumlarn yumuattlar. Mor Tomas kilisesi mensuplan Sryaniceyi tamamen terketmiken, Yakubiler ayinlerde iki dili birden kul
lanmakta ve Incilin kilisede Sryanice okunan blmleri bile ce
maatin tam olarak anlamas iin Malayalamcaya evrilmektedir.
Son zamanlarda Malayalam ncilinin dzeltilmesi ve basmna
byk zen gsterilmektedir. Yakubiler bugn Sryanice, ngiliz
ce ve Malayamca hurufatyla donatlm drt matbaaya sahip bu
lunmakta, burada dinsel kitaplann yan sra, kilisenin sreli ya
ynlar da baslmaktadr. Pampakuda'daki basm merkezinde
aaphorlar ve litrji kitaplarnn iki dilde ok sayda basks yapl
36) Philip, s.430-432.
*) Pazar Okulu: Kilise Okulu ya da Hristiyan Okulu olarak da bilinir. Kiliseye bal o la
rak genellikle ocuklarla genlere din eitim i veren kurum. Ana Britannica.
37) Philip, s.297-298.
"
mtr.38 fiilise yetkililerinin bu hogrl tutumu sayesinde Yaku

bi misyonerleri dinsiz yoksullar ve dokunulmazlar arasnda Hris
tiyanl yaymak iin almalarna yeniden balad. Bu amala
birka misyoner birlii kuruldu. Bunlarn nde geleni 19224 yln
da kurulan Society o f the Servants o f the Cross (Han Hizmetkar
lar Cemiyetindir ve 1950 ylnda 1.032 renci ile 18.733 yetiki
ni Hristiyanla kazandrdn iddia etmitir. Daha baka gnl
l rgtleri varsa da bunlarn elde ettii sonular daha mtevaz
kalmtr.39 Ne var ki bu yerli misyonerler maddi destekten yoksun
kaldklar iin fazla baarl olamamtr.
Hiyerari
Tarih iinde Malabar kilisesinin ileyii pek karmak bir yap
sergilemez. Metropolit ldnde, yardmcs olan badiyakon
onun sekler ilerdeki sorumluluunu yklenir ve Antakya patri
ine durumu bildirerek yeni bir bapiskopos gndermesini ister.
Patrik de genellikle yerli Sryani keilerden birini seerek kutsar
ve Malabar'a gnderir, o da Hindistan'da halk tarafndan cokuy
la karlanrd. Antakya patrii balangta bapiskoposla birlikte
bir piskopos yardmcs da gnderirdi ancak zamanla bu yardmc
piskopos bekar Hindistanl papazlar arasndan seilmeye balad.
Antakya'nn gnderdii metropolit cemaatinin ruhani ileriyle ilgi
lenirken, cemaatin sekler ilerini yardmcs yerli din adam ba
diyakon grrd. Badiyakonun balca grevi kilise ii atamalar
yapmak ve adet olduu zre metropolit ile paylat balar ve
kilise vergilerini toplamakt. Antakya patrikleri, Malankara Kilise
si olarak da bilinen Gney Hindistan kilisesine ziyaretlerini 19.
yzyln ikinci yansndan sonra sklatrm, bu da kilise hiyerar
isinin rgtlenmesi asndan ok nemli sonular dourmutur.
Antakya patrii III. Peter (1872-95) Malabar' 1875 ve 1876 ylla nndaki ziyareti srasnda lkeyi yedi diyakozluk blgesine -Kotta-
38) Tisseranl, s.185-6, Y ak u b iler be ayin yaynlam tr. 1. Konnyon ayini, 2. Kutsal
ya srm e ayini, 3. Papazn gm lm esi ayini. 4. Sradan insanlarn defin ayini, 5.
H aftalk genel ayin ( Shim ).
39) Philip, s.430; Dou Protestanlar Cem iyeti nin T ravankore ve Koin de 50. kuzey
M alabar'da yedi m isyon er evi bulundunu ve buralarda gnll alanlarn 700 a i
lenin ihtiyalarn karladn, bunlara ek olarak iki kilise. 2 apel, 4 ncil Evi, 1
ngilizce O rtaokul ve 1 dispanser bulunduunu kaydediyor.
yam, Quilon, Tumpaman, Niranam, Koin, Angamali Kolanceriayrmt. Patrik, her diyakozluun bana, cemaatlerinin hem ru
hani hem sektiler ilerini metropolitin aracl olmadan dorudan
kendisine sorumlu olarak ynetecek birer piskopos atamt. Onun
uygulad yntem, ardllar tarafndan aynen benimsendi. Bu uy
gulama 1909 ylnda patrik Abdalla Satufun Malabar ziyaretine
kadar srd. Abdalla Satuf bu ziyaret srasnda, stten bir tavr
la, Malabar metropoliti VI. Mor Dionysios'u, kendi patrikliini
onaylamas iin zorlad. Eski patrik Ignatius Abdlmesih Osmanl
ynetimi tarafndan grevden alnm yerine Satuf atanmt. Ab
dlmesih de VI. Mor Dionysios'un ars zerine 1912 ylnda
Hindistan'a giderek Dou katolikosluunu kurmu ve bylece
zerk Kerala Sryani Yakubi Kilisesi'nin temellerini atmt.. An
takya patriinin yandalaryla Hindistan katolikosunu tutanlar
arasnda 50 yl kadar sren ve giderek iddetlenen politik gr
ayrlklar, 1958 anlamasyla sona erdi ve Hindistan kilise hiye
rarisi tam anlamyla bamszln kazand. Malankara Katolikos'u olarak halk tarafndan genel kabul gren katolikoslarn bun
dan byle patrikliin tm yetkilerine sahip olaca, Malankara ki
lisesinin Antakya patriinin ahsna deil ilkelerine balln sr
drecei anlalyor.
'
Piskopos olabilmek iin kei olmak arttr. Ancak Malabar'da
bilinen anlamda manastr bulunmad iin, piskoposlar Ramban
ad verilen, inzivaya ekilmi bekar rahipler arasndan seilir. Sekler papazlar ise kiliseye katlmadan nce evlenirler. Dou kilise
lerinin gelenei uyarnca, kiliseye intisap ettikten sonra eleri lr
se bir daha evlenemezler. Yakubilerde olduu gibi sekler papaz
lar Chorepiskopoi (Horepiskopos) makamna kadar ykselebilir ve
ky papazl yapabilir.
Papaz (Katanar) yoksulluuna ramen Hint Hristiyan toplumunda ok saygn bir yere sahiptir. Yaamn vaftiz, nikah, cena
ze trenlerinde denen cretler ile yortularda ve aziz gnlerinde ki
liseye yaplan balarla srdrr. Kamusal yaamda papaz her
zaman ileri gelen kiidir. Yry alaynn banda yrr, herhan
gi bir toplantda ba ke ona verilir ve bir ziyafet, o dua edip ye
mei kutsamadan balamaz, kural olarak ona kentte deil ama
kyde bir diyakon (Shamashe) ile hizmetliler elik eder. Yakubi
ruhban snfna gemite yneltilen cahillik sulamas artk geer
liliini yitirmektedir. Bugn Katanarlar arasnda Bat niversitele
4 1 2 DOU H IRSTYANLII TARH
rinden ve teoloji enstitlerinden en parlak derecelerle mezun ol

mu kiilere rastlamak mmkndr.
Yakubi hiyerarisi iinde bu bahsedilen snflara ek olarak, Yakubilerin gney Hindistan'a ve Yeni Delhi, Kalkta, Madras, Bom
bay gibi byk kentlere yaylmas sonucu kilise bu blgelerde ye
ni ibadet yerleri amak ya da ayinlerini Anglikan kiliselerinde d
zenlemek zorunda kalmaktadr. Bu diaspora iin bir zel piskopos
atanmaktadr. Ayrca Kuzeyliler ile Gneyliler arasndaki derin ay
rlklar yznden, 1909 dzenlemesiyle gezici bir piskopos ba
kanlnda Knanaya diyakozluu kurulmutur.
nan ve Ayinler
Aziz Toma Hristiyanlar tam anlamyla Antakya Sryani kilise
sinin Yakubi itikadn srdrdkleri ve bu konu daha nce ak
land iin, burada tekrara gerek yoktur. Nicene-Konstantinopol
iman esaslarn kabul, 451 Kalkedon konsilini reddeder. Yalnz ilk
ekmenik konsilin kararlarn geerli sayarlar. Yedi temel din
sel ayinleri vardr. Bunlar vaftiz, kiliseye katlma, gnah karma,
ekmek-arap, kiliseye atanma ve kutsanma, nikah ve lm de
inde yatana kutsal ya srme ayinleridir. Vaftizde vcut kez
suya daldrlr. Litrjileri Sryanice eski St. James litrjisi ile The
otokos (Tanrnn Annesi) duas ve tartmal "Bizim iin armha
gerilen" deyimini ieren tm dou Trisagion' udur. Bununla birlik
te kiliselerine zel bir renk ve kiilik veren birka ayrt edici say
sz zellikleri vardr. Kilisenin ve toplumun doru bir resmini iz
mek iin, Aziz Toma Hristiyanlar'n tarihsel erevesi iinde ken
dine zg klan arpc zelliklerini gzden geirmek gerekir.
Malabar Hristiyanlnn en arpc zellii herhalde, sistematik
tanrbilimsel aratrmalar ve Incil'le ilgili tartmalar yoluyla deil,
fakat dua ve toplu ibadet yoluyla alar boyunca kuaktan kua
a aktarlm olmasdr. Hint Hristiyanlar ibadetlerini yabanc bir
dille yapar, Incili hemen hi anlamadklar yabanc bir dille kendi
lerine okunurken dinlerlerdi. Buna karlk komnyon ayinine ce
maatin tm yeleri derin bir dinsel adanmlkla katlrd. Kyler
de Hristiyanlar pazar gnleri daha gn domadan kiliseye akn et
meye balard. Sundurmada sandallarn karak topluluktan er
kekler kuzeye, kadnlar balar rtl olarak gneye doru durur
lard. Hazrlk dualar ve ilahiler okunurken, kilise inanlarla dolarDO U HIRSTYANLII TARH 4 1 3
cl. Hint kilisesinde, dier Dou kiliselerinden daha da arlkl ola

rak ayinlerin icrasna cemaat byk bir etkinlikle katlr. Cenaze
ayinleri dnda, ilahiler okunurken ve papazn sorduu sorular
yantlanrken cemaat canl bir varlk gstermezse o ayin tam ve
usle uygun yaplm saylmazd. Gney Hindistanl Hristiyan
iin kilise, ruhsal rahatlamann ve bir blgede yaayan tm ailele
rinin birlemelerinin tek merkezidir. Mmkn her frsatta kiliseye
gitmek boyun borcudur. Onun iin Hristiyanlk tam anlamyla bir
yaama biimidir. Dou ile Bat arasndaki dinsel atmada ne
srlen doktrin formlleri onu ilgilendirmez. Bir Hintli olarak da
ha ziyade dinin ibadetle ilgili cephesi ve mistik felsefesiyle ilgilidir.
Bu zellikleri Aziz Toma Hristiyanlarnn neden Nasturilikten Ka
toliklie ve Yakubilie getiini anlamamza yardmc olabilir.
Komnyon ayini iin kullanlan Sryanice Qurbana szc
Hintlinin zihninde tam da ifade ettii anlam artrr, yani sunu
ya da adak anlamna gelir. Kesin bir ifadeyle belirtmek gerekirse,
kavram olarak kurban vermeyi artrr. Brown, Hindularn ata
larna kurban verme tresiyle balantl olduu grndedir.40
Ayrca bayramlar temelde Hristiyan karakterini korumakla birlik
te kutlamalarda Hindulardan alnm birok avadanlk kullanlr.
Hindistan kilise takvimine gre belirlenen bayramlar, arife gn
nn akam cemaatin kilisede toplanmasyla balar. Burada dua
edip ilahiler okuduktan sonra cemaat, ellerinde halar, buhurdan
lklar, emsiyeler olduu halde tek sra halinde dar kp, grl
tl sevin gsterileri yaparak kiliseninin evresinde dnmeye
balar. Cemaat daha sonra kilisenin avlusundaki byk mermer
han evresinde toplanr ve papaz burada ak hava ayinini ta
mamladktan sonra yeniden kiliseye girmeden nce cemaati tts
ler. Papazlar ayinden sonra diyakonlar ve cemaatin ileri gelen ya
llaryla birlikte akam ziyafetine oturur. Ertesi sabah, komnyon
ayini yapldktan ve o gn anlacak azizin hayatyla ilgili vaaz ve
rildikten sonra, kiliseden karak bir nceki ritel tekrarlanr. Ki
liseden karken han dibindeki anan iine para ba yaplr.
Bazan cemaat mensuplar tarafndan evde piirilip getirilen tatl ve
pastalar, papazlar tarafndan ayinden sonra halka datlr.
Komnyon ayininde kullanlan kutsal ekmek hamuru mayaldr
ve hamura biraz ya ve tuz katmak serbesttir. Kural olarak papaz
40) Indian Christians o i St. Thomas, s. 295.
ya da diyakon tarafndan hazrlanan hamur, komnyon gn sa

bah erkenden yine papaz ya da diyakon tarafndan mangal km
r kznde piirilir. arabn bilinmedii ok eski tarihlerde, Aziz
Torna Hristiyanlan kuru zmleri suda slatarak komnyonda bu
suyu arap niyetine kullanrd.
Hindistan Sryanileri haa byk sayg gsterirler. Her kiliseninin avlusunda bulunan byk mermer ha, bu saygnn ifadesi
dir. Hristiyanlarn evleri, iyerleri hatta baz aletleri bile halarla
sslenmitir. Kilise iindeki balca ss ha iaretidir. Ruhban s
nf, rtbesi ne olursa olsun cemaati kutsarken beyaz bir ipek
mendile sanlm Dou tarznda kk gmten bir ha kullanr.
Hristiyanlar evlerinde ya da kamuya ait alanlarda dilediklerince
sk istavroz karr.41
Oru tutmaya gelince, Aziz Toma Hristiyanlan Suriye'deki Ya
kubi kardeleriyle ayn oru takvimini uygular ancak Hindistan'da
oru vecibesi biraz daha gevemitir. Modern ada Hindistan H
ristiyanlarnn dinsel uygulamalarda atalar kadar kat olmad
bir gerektir. Ancak yine de orucu dinsel adan byk nem ta
yan kutsal bir grev olarak kabul ederler. Oru sresince hayvani
gdalardan kandklan gibi, todddy (Hindistan'da baz hurma tr
lerinden yaplan bir tr ra) imezler ve ttn inemezler. Hin
distan Hristiyanlan 17. yzylda Portekizlilerin byk perhizde
(Lent) balk yediklerini grnce allak bullak olmulard. Eski ku
ak genellikle gnde yalnz bir kez, gnbatmndan sonra oru bo
zard. Byk perhizin ortasna gelen aramba gn ile 40. g
nnde ve paskalyadan nceki perembe gn, sa'nn Son Yemei'ni anmak iin aileler tm yelerin katlmyla byk bir ziyafet
sofrasnda toplanr. Baz dindar yallarn lme dein oru tut
mas gibi, bir yl boyunca oru tutacana yemin edenlere rastla
mak da srpriz deildir. Doaldr ki komnyon ayininden nce ye
meyi imeyi tamamen kesmek gerekir. Komnyon ayinini icra ede
cek papaz , ayinden nceki gn Hristiyan olmayanlarla konuma
d gibi onlarn kulland tatlara da binmezdi. Bunun Hindis
tan'daki kast sisteminin bir kalnts olduu aktr. Aziz Toma H41) Brown, s. 279, Hindu adetlerine gre bir insann konutuu kiinin avucunun iine
parm ayla ha iareti izdiini. Hirdularn sabah dualarnda gamal ha iareti y a p
tn hatrlatarak, bir paralellik olduunu dnyor. Ne var ki tm dou kiliselerin
de haa bvk sayg gsterildii, Nasturi kiliselerinde armha gerilm i sa motifi ve
benzeri alam etler bulunm ad, yalnz basil bir ha bulunduu unutulm am aldr.
ristiyanlar kyamet gnnde dirilmeyi, l bedenin gerekten can

lanmas biiminde yorumladklarndan, Hintlilerin lleri yakma
adetinden tiksiniyorlard. Yal insanlarn kopan dilerini titizlikle
saklayarak, ldklerinde cenazeleriyle birlikte gmlmesini istedi
i, bylece bedenen eksiksiz olarak dirilmeyi umduu anlatlr.
Dinsel giysileri Yakubilerinkinin ayndr ancak Katolikliin ve
Bat'nm etkisiyle zamanla baz kk deiikler yaplmtr. Ya
banc kkenli en gze arpan aksesuar, Katolik mitre'si ile Srya
ni tacnn garip bir karm olan piskoposluk tacdr. Baz yerli ki
lise tarihilerine gre, tm dinsel giysilerini kuanm bir papazn
iki kanatl bir melei andrmas, piskoposun ise alt kanatl bir sera f (en yksek snftan bir melek) andrmas gerekir. Kilisede ila
hiler ve dinsel arklar okunurken koroya an sesleriyle ve byk
zillerle elik edilmesi adettir.
Aziz Toma Hristiyanlar iin kilise, antikiteden bu yana, dinsel
ve toplumsal yaamn canl merkezi olmutur. Malabar'm krsal
kesimi kendine zg mimari yapya sahip binlerce ky kilisesi ile
bezelidir. Daha yakndan incelendiinde ise bunlann i dzenleme
bakmndan Suriye'deki Yakubi kiliselerinin bir benzeri olduklar
grlr: girite ahn, biraz ileride daha ykseke ve alak bir de
mir parmaklkla evrilmi ve kilise grevlilerine ayrlm ansal,
daha dipte bir iki basamak daha yksekte bir ana ve iki yan mih
raptan oluan ibadet yeri. Kilisenin d grnm olduka farkl
dr. Olduka geni bir avlu iine ina edilen kilisenin katl at
snn zerinde piramit biiminde bir klah bulunur. Hindu tap
naklarndaki gibi geni olan avluya, drt duvardan drt giri al
mtr. Her zaman Bat'ya bakan kilisenin kaps, sandalye ya da
sralarn bulunduu uzun bir salona ya da dehlize alr. Bu salo
nun sonunda grkemli bir kapdan ahma geilir. ahn, stun ve
sralarn bulunmad bir salondur. Karanlk olan kilisenin ii bir
ka kk pencereden gelen clz kla aydnlatldndan, cemaat
ayin srasnda yaklan mumlarn ndan yararlanmak zorunda
kalr. Portekizliler ncesi dnemden kalma mermer ya da ahap ki
lise says ok azdr. Kardinal Tisserant Travancore'nin Thiruvancode kasabasnda kiliseye evrilmi bir Hindu tapnandan ve
Chennagur'da muhtemelen 13. yzyldan kalma bir Yakubi kilise
sinden bahseder.42 Hindistan kiliselerinde Isa'nn armha gerilmi
42) Easlern Christianity in India. s. II. III.
tasvirleri ya da heykelleri bulunmaz. ssleme basit bir ha, bir

ka ikona ya da duvar resminden ibarettir. Mermer eikler ve ke
merler bazan tavus kuu figrleri ve ha iaretiyle sslenmitir.
Baz kiliselerde Portekiz etkisi dierlerinden daha bariz biimde
gze arpar. Portekizlilerin gelmesinden nce yaplan kiliselerdeki
eski ha figrleri, zerlerindeki Pehlevi dilindeki yazlarla Sryani
asllarma ok benzer. Epadally'deki Sryani-Malabar kilisesindeki
mermer vaftiz kurnasnn zerinde nilfer iekleri ilenmi olup
kurna drt Asya aslanndan oluan bir kaide zerine oturtulmu
tur. Bu eser Portekiz ncesi Hindu sanatnn etkisini aka gs
termektedir. Hindu stilinde mermer fener direkleri Cennahur kili
sesinde de grlmektedir. Mermer kaide zerine ilenmi deiik
boylarda ak hava halar daha da yaygndr ve bunlarn tm
hem Sryani hem Hindu sanatnn etkilerini tar.
Yerel motifler ve sluplar, Malabar Syanilerinin sanatna ve
dinsel yaamna romantik bir renk katmtr. Dinleri bir sr ba
tl inanla lekelenmitir fakat modern eitim sayesinde bunlar hz
la ortadan kalkmaktadr. Byclk, eytan ya da cin kovma gibi
dine sonradan eklenen bu fazlalklar olmasa, Aziz Torna Hristi
yanlarnn doal ve tarihten gelen dindarlklar tm parlaklyla
ortaya kacaktr. Burada sorulmas gereken soru udur: Acaba
Batl Katolik ve Protestan misyonerlerin kendi mezheplerini yay
mak iin Hindistan'a gelmesi ve ncil'in Sryaniceden yerli Malayalam diline evrilmesi bu basit insanlar Tanrya daha da yakla
trd m? Sryani halk eskiden ncil'i kendi ana dilinde okuyup ila
hileri halk trks formunda ezberleyip sylerken, imanna daha
sk balanyordu. yle anlalyor ki sradan insann yreinde
yer etmeyen, daha ziyade aratrc zihinler iin uygun olan mo
dern yntemler, sann glgesi altnda yaayan bu insanlarn ta
rihten miras kalan huzurunu bozmutur.
BLM VI
MARUN KLSES
23. GR
Son dnemde Maruni kilisesi Ortadouda Katolikliin kalesi ha
line gelmitir. Byk Suriyenin bir paras olan Lbnann nemli
blmnde salam bir Katolik kitle halinde yaarlar. Maruni kilise
si ileri dzeyde rgtlenmitir ve en azndan yukar kademelerde ok
iyi eitim grm din adamlarna sahiptir. Yllar iinde Maruni ce
maati Romaya yaklaarak Doudan ziyade Batyla btnlemitir.
Bu yzden Maruni kilisesinin tarihini, karakter itibariyle ne Latin ne
de Grek olan antik Dou kiliseleri ailesi erevesinde ele almak fikri
tartlabilir. Her ne kadar birok JVlaruni ileri geleni ve ruhbann ba
z sekin mensuplan,1kiliselerinin daha balangtan itibaren Roma
ailesine bal olduunu kantlamak iin kapsaml almalar yap
msa da, tarihsel olgular Maruni kilisesinin Doulu kkeni konu
sunda hibir kukuya yer brakmayacak aklktadr. Bir sonraki
1) Bunun ok sayda rnei vardr. M aruni Patrii Stefan al-Duvayhi (Latin adyla Aldoensis, 1630-1704) Arapa kalem e ald Maruni TopJumunun Tarihinde lTarih alTaifa al-Maruniyah). (Beyrut, 1890) M arunilerin en batan Rom a'ya bal olduunu
savunur. Ardndan Kbrsl M aruni rahip M ichel A. Gabriel, (Histoire de l'Eglise Syri
aque Maronite d'Antioche) , (Arapasi: Tarih-al Kanisah ai- Antakiyah al- Suryaniyah ) 3 cilt (Baabda, Lbnan, 1900-4). Patrik adna M sr diyakozluunda grev y a
pan bapiskopos Y u su f Duryan 191 1 ylnda Arapa yaym lad M aruni toplumunun kkenini aratran alm asnda (Lubab al- B arahi al- Jaliyah), M arunilerin en
b atan R om a'ya balln kantlam ak isterken, M arunilerin ancak 12. yzylda Ka
tolik olduu sonucuna varr. (S. 346). Daha yakn dnem de, P. Raphal (The Role ol
the Maronites in the Return o ith e Oriental Churches ) (Youngstovvn, Ohio. 1946) a
lm asnda, M aruni kilisesinin kurucusu Aziz M aron'un ardllarnn, beinci y zy l
dan itibaren Kalkedon itikadnn en hararetli savunucular arasnda olduunu savu
nur. (S. 14) Ayn gr piskopos P. Dili. (L'Eglise Maronite jusqu' la lin du moyen
ge). (Paris. 1930) ve Suriye tarihisi bapiskopos Y.suf al-Dibs (Al-Jami al Mufas
sal fi Tarih aTMawarinah al Muassal). (Beyrut. 1905) taralndan dile getirilir.
419
blmde grlecei zre, Katolikletirme sreci Hal seferleriyle

birlikte ve imandan ziyade pratik kayglarla balatlmtr. Romadaki en hararetli Latin yandalarndan bazlar bile,2 Marunilerin ba
langta Monofizit olduunu, ardndan Monotelet (tek-iradeci) ol
duklarn ve ancak ge Orta ada ve daha sonra Katoliklii kabul
ettiini inkar edemezler. Her eye ramen, Maruni kilisesi kendisini
Katolik dnyasnda tek klan bir ok zelliini gnmze kadar ko
rumutur. lk olarak, bir Maruni patriin ynetimi altnda yerel
zerkliini bugne kadar muhafaza etmitir. Maruni patrii yerel
halk tarafndan seilir ve Roma bunu ancak onaylar. Maruniler, din
sel nderlerinin inatla savunduu bu zerklie skca baldr. kin
ci olarak, antik Sryanice litrjilerini olduu gibi korumular ancak
Katoliklik itikadna uygun baz kk dzeltmelerle yetinmilerdir.
nc olarak, Ruhban snfnn aa rtbelerinde evlenme gelene
ini korumularsa da, bu gelenek ruhbann st makamlarnda son
dnemde lmeye yz tutmutur. Bu kilisenin herhangi bir mensu
buna Katolik olup olmad sorulduunda annda verecei yant,
kendisinin Maruni olduudur. Maruni kilisesinin Antakya Sryani
grubu iinde ortaya ktnda hibir kuku yoktur. Bu grup, daha
sonraki ekmenik hareket iinde Antakya Ortodoks Kilisesini, Ya
kubi ya da Bat Sryani Kilisesini, Nasturi ya da Dou Syani Kilisesini dourmu ve bu hareket Maruni kilisesiyle noktalanmtr.
Maruni patriinin gnmzde koruduu unvanlar arasnda An
takya ve Tm Dounun Maruni Patrii sfat da yer almaktadr. Bu
nedenle Dounun kkl kiliselerini incelerken, Maruni kilisesine de
karde kiliseler arasnda yer verilmesi doru olacaktr.
Maruniler, Ortadounun en ilgin aznlklarndan birini olutu
rur. Fenikelilerin torunlar olarak atalarnn ana zelliklerini g
nmze kadar korumulardr. Fenikeliler gibi onlar da doutan
iyi tccardrlar ve atalar gibi denizar serven merakn gn
mzde de srdrrler. Gnmzde Ortadou dnda, Amerika k
tasnda, Msrda, Kbrs ve dier yerlerde 100 bin kadar Maruninin yaad tahmin edilmektedir. Lbnan halknn ounluunu
2) Al D vayhi yukardaki dipnotta verilen eserinde M arunilerin Rona'ya ballna kan llaak iin u/. blm ler ayrm tr. Duvavhi. douda ve batda bu gre kar
kanlar sayarken. M aruni Patrii Cebrail ibn el Quelai. Arnoldu s Alb erlin u s ve C iz
vit rahibi Jua Battisla'y zikreder. Buna karlk Batl K atolik yazarlarn konuya
yaklam farkldr. D. AlU valer (The Christian Chrches o f h e Eastf de,(s. 165 ve
devam ) Maruni kilisesini incelerken. 16. yzylda bile O rtodoks geleneine bal k a
lanlar okluunu dile getirir.
oluturan Maruniler kiliselerini hem dinsel hem politik ynden

desteklemektedirler. 1913 ylnda 414.800 olan Lbnan nfusu
nun 329.482sini Hristiyanlar oluturuyordu ve bunlarn
242.308i Maruniydi. Geri kalan Drziler ile ii ve Snni Mslmanlard. Sonraki yllarda Lbnan snrlarnn genilemesiyle bir
likte Mslman nfus orannn biraz ar bast biliniyor. (1932
saymndan sonrasna ilikin resmi veri bulunmamakla birlikte,
1984 tarihli resmi olmayan tahminlere dayal oranlarla, ii Mslmanlar (yzde 32), Maruni Hristiyanlar yzde (24.5), Snni Mslmanlar (yzde 21), Drziler (yzde 7), Rum Ortodokslar (yzde
6.5) Rum Katolikler (yzde 4), Ermeni Hristiyanlar (yzde 4) bii
minde sralanabilir, (.n) Maruni kilisesi tm lkeye yaylm ol
makla birlikte Maruniler, kiliseleri iin esas olarak dalk blgele
ri tercih etmilerdir. Ortaa ve onu izleyen Trk ynetimi boyun
ca, baskdan kurtulmak isteyen Maruniler, tpk Drzi ve ii ai
retleri gibi kurtuluu dalarda bulmutur. Maruniler kendilerini
temelde Da Halk (Ahi al-Cebel) olarak nitelerler. Yzyllar boyun
ca Quadisha vadisinin yukarsndaki Bkirki Maruni patrikliinin
merkezi olmutur. Maruni kilisesinin babalar, Lbnan dalarnn
tepelerinde kurduklar manastrlarda istila ve basklara direnerek
dinsel inanlarn korumu ve karmak tarihleri iinde bilim me
alesini gnmze tamay baarmlardr.
24. KKENLER VE GELM

Lbnanda Hristiyanln erken tarihi tam anlamyla aydnlatl
m deildir. Dorulanmayan anlatlara gre Havari Peter bizzat bu
raya gelerek Fenikelilerin torunlarn Hristiyan yapm ve onlar An
takya patrikliine balamtr. Bu imkansz olmamakla birlikte ok
ihtiyatla ele alnmas gereken bir iddiadr. Bir baka ilgin efsane
ise, Romadaki Katolik papalardan birinin Lbnan kkenli olduu
yolundaki iddiadr. ddiaya gre bu kii, 157 ylnda Papa seilen ve
161 ile 168 yllan arasnda ehit edilen Aziz Anicetusdur.3
Lbnan dalannda Hristiyanln ortaya knn tartmasz
tarihi, Aziz Maronun4 (Maron diye de yazlr) (350-433), drdnc
3) Raphal, s. 12
4) Beyrut M aruni B apiskoposu Y u su f al-Dibs, AI-Jam i al-Muiassal ti Tarih al-Mavariah al-Muaal. (Beyrut. 1905). s. 3-13: Michel A. Gabriel. Histoire de l'Eglise Syri
aque Maronite d'Antioche. I. s. 84-137.
yzylda manastr yaamn benimseyerek Asi nehri kysnda

Afamya (Apamea) ile Emesa (Hums) arasndaki blgeye bir mnze.vi olarak geliiyle balar. Rivayete gre onun manastrna katlan
800 gen kei, evreye dalarak yeni dini halka yaymaya al
mtr.5 Bu byk Hristiyamn tarihsel kimlii, ada olan belge
lerdeki atflarla kukuya yer kalmyacak bir kesinlikle dorulanmaktadr. Aziz John Chrysostom, 404 tarihli bir mektubunda onu
mnzevi bir kei olarak anar. Antakyal tannm bir yazar olan
Cyrrhus piskoposu Theodoret (y. 393-485) onun ermi kiiliinden
ve sevap dolu ilerinden vgyle sz eder. Theodorotin Aziz Maronun ardllarndan bazlaryla yakn kiisel iliki kurduu anla
lmaktadr.6 lmnden sonra ardllar mezarnn zerine bir ki
lise ina etmiler, bu da zamanla manastra dnmtr. Bu ma
nastr daha sonra tm dnyaya Hristiyanlk dinini yaymak iste
yen ardllarnn merkezi olmutur.
Zaman iinde balarla zenginleen bu manastr, Pers savala
r srasnda ar ykma uram, fakat ardndan Jstinyenin Bi
zans imparatorluk snrlar iindeki dinsel yaplar restore etme
projesi erevesinde yeniden onarlmtr. Arap dnemi ncesinde,
Bizans imparatoru Heracliusun , Perslere kar zafer kazandktan
sonra 628 ylndaki ziyareti, bu manastrn tarihindeki bir dier
dnm noktas olmutur. Hristiyanlk dnyasndaki gr ayr
lklarn gidermek iin gelitirdii dnceleri Aziz Maro keileriy
le tartan imparator, onlar Macedoniusun yeni doktrinine kazan
may baard. mparator bu doktrinle, Kalkedon konsilinden son
ra ortaya kan Monofizit hizipilii ortadan kaldrmay hedefliyor
du. Bu monoteletizm (tek-iradecilik) doktrinine gre, sa Mesihin
hem ilahi hem de insani iradesi, bir ve blnmez olarak tanmla
nyordu. sann tek daha dorusu tmleik doasna inanan Monofizitler, bu doktrini benimsemediler ve daha sonra Ortodoks Ba
tl grup bu doktrini bir sapkn akm olarak lanetledi. Ancak Lb
nanl S r y a n i l e r monoteletik (tek-irade) doktrinine skca bal ka
larak, kendilerini hem Ortodokslardan hem de Yakubilerden ayr
dlar. Monoteletizm zaman iinde onlarn hem politik hem dinsel
kimliklerinin belirleyicisi oldu. Bu dnemete biri evrensel dieri
yerel iki tarihsel geliim, Lbnan kilisesinin Bat etkisinden kur5) Raphael, s. 13.
6) Bunlar arasnda Aziz M nzevi Jacob. Aziz Lim ne ve Azize Dom nina adnda erm i bir
kadn yer alm akladr.
tulmasmda nemli rol oynad. Birincisi, Arap istilas Bizanstan

kaynaklanan, sapkn akmlara kar bask kampanyasn sona er
dirdi. kinci olarak, sekizinci yzyln banda kilise iindeki ciddi
gr ayrlklar sonucu Antakya patriinin stanbula srgn edil
mesinden sonra Lbnanl Hristiyanlar kendi patriklerini seerek
ona Antakya ve Dounun Patrii unvann verdiler. Maruni pat
rii bu unvan gnmze kadar korumutur. Bylelikle Maruni ki
lisesi, bir ulusun hem politik hem dinsel kimliinin bedenlenii
olarak ortaya km bulunmaktadr.
Aziz John Maron ve Maruniler

Eer drdnc yzyln Aziz Marsu Lbnan Hristiyanlnn
havarisi ise, genellikle onunla kartrlan yedinci ve sekizinci yzyl
larn Aziz John Maronu (Yuhanna Marun)7 Maruni kilisesinin ger
ek havarisi ve Maruniliin ulusal ve dinsel planda kurucusudur.
Aziz John Maron hakknda ada yaynlarda hemen hibir bil
giye rastlanmazken, yaad dnemin yksn ge Ortaa ede
biyatndan renmek mmkndr. Aziz Maro Manastmmn kei
leri, patriklik merkezi olan Antakyaya ok yakn mesafede bulun
duklarndan, istedikleri lde bir zerklik yaamalar mmkn
deildi. Aziz John Maron, cemaatinin gvenliini salamak iin ar
dllarn dalk blgelerdeki cra kylere yerletirdi ve sonunda
685 ylndan 707ye kadar onlarn seilmi patrii olarak grev
yapt. Onun patriklii dneminde Maruniler, hem Grek hem Arap
saldrlarna hedef oldular. Bu iki g, Lbnann egemenlii iin
kyasya savarken, yerel Maruni halkn can gvenliini hie say
dlar. Grekler 694 ylnda Aziz Maro manastrn yamaladklar gi
bi 500 kadar keii de ldrdler.8 Ardndan Araplar da bu ma
nastra saldrnca, Aziz John Maronun cemaatini ve patriklik mer
kezini Quadisha vadisine nakletmekten baka aresi kalmad. Ma
runiler burada Hal Seferleri balayana kadar Bat etkisinden
7) Assem ani, Bibi. Orentaiis. 1, s. 496-520: Al-D uw ayhi. s. 70 ve devam: Janin, s. 552
3: Bernard G hobaira. al- Ghaziri. Rome et l'Eglise Syrienne-Maronite. 517-1531
(Beyrut ve Paris. 1906) s. 50-9: Tubia al-Unaysi, Silsilah Tarihiyah lil-Batarikah alAntakivin (On The M aronite Patriarchs ol An tioche) (Roma. 1937) s. 14: al-Dibs. AlJami. s. 63-138: Gabriel, Histoire (Arapa) I. s. 244-494. Gabriel'in kitabnda Aziz'in,
an sapkn akm larna ilikin baz m ektuplarnn Sryanice m etinleri ile Arapa
evirisi de yer alm aktadr.
8) Al-Duvayhi. s. 80-1
kurtulmu olarak yaad. Maruni tarihileri genel olarak, kilise ve

ulusun Aziz John Maronun adyla zdeletii grnden hare
ketle, yedinci yzyldan nceki dnem iin Maruni szcnn
kullanlmasnn doru olmayaca kamsmdadrlar.9
Son Emevi halifesi Mervan II (744-59), Antakya patrikliine
Theophylactus bar Quanbara adl birini kukla ynetici olarak se
ince, bu patrik asi Marunileri yola getirmek iin efendisinin Ms
lman askerlerini kullanmak yoluna gitti.10Onuncu yzyln birin
ci yansna gelindiinde, Maruni Hristiyanlnn dodum yeri sa
ylan Aziz Maro manastn artk dinsel bir merkez olarak haritadan
silinmiti. Ne var ki nl Arap corafyacs, ayn zamanda bir ta
rihi ve gezgin olan al-Masudi, 950 ylnda Maruniler hakknda bil
gi verirken, onlarn bir zamanlar Asi vadisinde 300 hcresi olan
muazzam bir manastra sahip olduklann, bu manastrda balca
altn, gm ve mcevherattan oluan byk bir servetin toplan
dn yazar. Ardndan, Araplarn ve Halifenin basklaryla bu ma
nastrnn ortadan kalkmasnn salandn kaydeder. Al-Masudi
bunlar yazarken, Marunilerin monoteletist olduklarndan Melkitlerden, Nasturilerden ve Yakubilerden farkl olduklarnn ve Lb
nanda sayca ar bastklarnn bilincindedir.11 Marunilerle ilgili
olarak, Hal Seferleri ncesi Arap dnemine ilikin ayrntl kay
nak bulunmamaktadr.
Bunlar Lbnan dalannda tahkim edilmi blgelerde yaamakla
birlikte, ticaret ve denizcilikle de ilgiliydiler. Sryani toplumundan
bazlar, Arap donanmas ve ticaret filosunda klavuz olarak al
maktayd. Hatta aralannda silahl kuvvetlerde hizmet verenler bile
vard. Sonu olarak halifelerin hogrl ynetimi dneminde, Mslmanlar ve Hristiyanlar yan yana bar iinde yaamay rendiler.
Bu dnemde zaman zaman patlak veren ayaklanmalarn nedeni ha
lifenin basks deil, onun memurlarnn ve ajanlannm uygulamala
rdr. 759-60daki baarsz Lbnan ayaklanmasnda, blgedeki Bi
zans askerlerinin tahrikleri de nemli bir rol oynamtr.12
Bu arada Maruniler Lbnann dalk yrelerinde bir yandan
ulusal kimliklerini olutururken, te yandan evreye szmay da
9) 1494 ylnda yazan tarihi Cebrail ibn al- Quelai bu grtedir ve al-D uw avhi de (s.
87-8) bunu kabul eder.
10) Dib, s. 146-51; Duryan, s. 159-61
1 1) Bibliotheca Geographorum Arabicorum. ed. J. De Goeje (Leiden. 1894). VIII. s. 153;
Bernard G hobaria al-Ghaziri. s. 48-9: Y u su f Duryan. s. 207-9: Dib. s. 42.
12) H. Lam m ens. La Svrie-Prcis historique. 2 cilt (Beyrut. 1921). I. s. 1 14-17. 131-2.
baardlar. Da yaam byk kentler kurulmasna elvermedii

iin, kylerde bir tr feodal dzen olutu ve bylelikle kilise halkn
dinsel ve ekonomik yaamnda ar basan bir g haline geldi. Ge
ni feodal malikanelerin topraklar zerinde ok sayda kilise ve
manastr ina edildi ve bunlar feodaller tarafndan desteklendi.
Bununla birlikte evre kentlerde de ok sayda Maruniye rastla
mak mmknd. Onbirinci yzyl seyyah ve haclarndan Johan
nes Wirzburg,13 Kudste yerlemi Maruniler grdn anlatr.
Bu dnemde Marunilerin nemli bir blm Kaphartabl Thomas
adl bir piskoposun ynetimini benimsedi. Ardndan 1140 ylnda,
Simon adnda bir Maruni beyi Kaphartabm biraz kuzeyindeki Antep kentini zaptetti. Maruniler henz 9. yzylda Kbrsta boy gs
termeye ve kendi yerleim birimlerini kurmaya balamt. Onikin
ci yzyln birinci yarsnda burada bir manastr ina etmeyi ba
ardlar. Maruniler Irak ve randaki Nasturilerle dosta ilikiler
kurmu olduklarndan, Badat ve teki Arap kentlerinde ticari fa
aliyetlerini baaryla srdrdler.14
Hal Seferleri ve Katolikletirme

Marunilerin Batl uluslar ve Roma kilisesi ile dorudan iliki
ye gemesi Hal Seferleriyle balad. Ermeniler gibi Marunilerin
de Hallar, baz Mslman egemenlerin dinsel basklarna kar
dinda bir g olarak gleyzle karladklar anlalyor. Sefer
lerin bandan itibaren kaderlerini Hallarn baarsna balaya
rak onlar desteklediler. Blge corafyasn, yollarn ve dalarn
girdi ktsn ok iyi bildiklerinden, yabanc bir blgeye gelmi
olan birinci Hallar iin paha biilmez deerde klavuzlar olarak
grev yaptlar.15
Sonralar, oku birlikleri kurarak Hallarn yannda yardmc
g olarak savaa da katldlar.16 Blgeye yerleen hallarn yerel
halkla evlenmesinden Hal Seferleri tarihinde Pullani ad verilen
bir soy tredi. Bunlarn byk ounluunun Lbnanda yaad
n rahatlkla syleyebiliriz. Yeni kurulan Trablusam kentinin n13)
14)
15)
16)
Al-G haziri. s. 72-3.

Dib. s. 166-77: al-Ghaziri, s. 74-84.
Dib, s. 184: Lam m ens, 1. s. 248.
Bapiskopos Duryan. Nubdhah Tarihiya (3. bas. Beyrut, 1919) s. 77 ve devamnda.
M aruni dallarn savalklarndan ve okuluktaki yeteneklerinden hararetle sz
eder.
fusunun bir blmn Maruniler oluturmaktayd.17 Ruhban sn

fnn baz yeleri, o tarihe kadar Dou kiliselerinde bilinmeyen Ka
tolik bal (mitre) ve yzk gibi yenilikleri kullanmaya baladlar.
Maruni halk da serbeste Hallarn Katolik kiliselerindeki ayinlere
katldlar. nl Hal Seferleri tarihisi Sur bapiskoposu Willi
amen yazdna gre, 1182 ylnda 40 bin Maruni kutsal esintiyle
kitle halinde dadan inerek, Antakyann Latin patrii Amauynin
de hazr bulunduu bir trenle, eski sapkn tek iradeci akidelerin
den dnerek Katoliklii kabul ettiklerini ilan ettiler. O an Dou
geleneklerini gz nne alarak bunlann tmnn erkek olduunu
varsayarsak, 12. yzylda Maruni nfusunun erkek, kadn ve o
cuk dahil 100.000i getiini kabul edebiliriz.18Bir Dominiken rahi
bi ve Hal Seferleri propagandisti olan Burchard, 1283 tarihinde
kaleme ald notlarda, Marunilerin Hal komutann emrine
40.000 sava verdiini yazmaktadr.19Bir Alman Dominiken rahip
olan Wilhelm von Boldensele (Otto von Neuhaus), 1336 ylnda,
kutsal topraklarda Hal egemenliinin sona ermesinden sonra,
Marunilerin Memlklere kar alacak bir sonraki Hal kampan
yasnda Batl Hristiyanlarn yannda savaacaklarna dair kendi
sine gvence verdikleri yazar.20
Bir Maruni din by ve Maruni kilisesinin ilk gerek tarih
isi olan Cebrail ibnul-Kula (. 1516), 1494 ylnda kaleme al
d bir yazda, Romadaki Papalar ile Maruni patrikleri arasnda
teati edilen 15 mektuptan sz eder.21 Bu mektuplardan dokuzu
gnmze kadar korunmutur.22 Gerekten, Marunilerin Katolik
lie yaklat gnden itibaren, Roma kilisesinin Maruniler zerin
de youn biimde altn gryoruz. Lateran Konsili 1215 yln 17) S. Runcim an. History o f the Crusades , 3 cilt (Cam bridge. 1951-4). 11, s. 294. 322.
18) Dib. (s. 185) tmnn erkek olduu grndedir. Kant olarak Surlu W illiam in A
History o f Deeds Done Beyond the Sea. ngilizce evirisi E. A. Babcock ve A. C. Krey,
2 cilt. (New York, 1943), II, s. 4 58-9da. onlardan cesur erkekler 'viri fortes' olarak sz
etm esini gsterir.
19) Dib, s. 186.
20) Atiya. The Crusade in the Later Middle Ages (Londra. 1938). s. 161.
21) C ebrail kendi dnem ine kadar M aruni tarihini Arapa yazan ilk byk tarihidir.
Ayn zam anda iyi bir air ve ilahiyat yazardr. Bir Fransisken rahibi olan Cebrail.
Rom a'da eitim grm . Kbrs M aruni piskoposluuna kadar ykselm i ve 1516 y
lnda lm tr. Eserlerinin ou halen Rom a'daki Maruni O k u lu nda ve Vatikan'da
elyazm as olarak m uhafaza edilm ektedir. Graf, I. s. 6-7; II, s. 43; IH. s. 309-33: alDibs, Al-Jam i al-Mufassal. s. 310-12: Kaal S. Salibi, Maronite Historians o f Medi
eval Lebanon (Beyrut. 1959), s. 23-87. 236-8, 239.
22) Dib. s. 197.
da toplandnda, Maruni patrii Jeremiah al-Amshiti bizzat Ro

ma ya giderek konsile katlmas konusunda ikna edilmitir. Patrik
Romadan dnerken refakatine verilen bir papalk temsilcisi arac
lyla, Maruni cemaatinden Romaya ballk ve ibadette Katolik
usllerine riayet edileceine dair yazl gvence vermesi istenmi
tir. Dahas, Fransisken ve Dominik misyonerler,23 ardndan o ta
rihlerde yeni kurulmu olan sa Cemiyeti (Society of Jesus) men
suplan Lbnana gnderilmi, bu arada Maruni genleri de eitil
mek zere Vatikana davet edilmitir. Papa XIII. Gregoy 1584 y
lnda Maruni renciler iin bir Maruni Koleji (Collegium Maronitarum) atrmtr.24 Bu kolejin en parlak mezunu hi kukusuz
Joseph Simonius Assemanidir, (Yusuf Saman al- Samani, 1687
1768) . Aslen Trablusam kkenli olan Assemaninin, Dou ara
trmalarna byk katks olmutur. Antsal eseri Bibliotheca Orientalis25 dnda, antik Syani litrjisini Batya tantan da Asse
manidir.26 Dou kiliseleriyle ilgili almalarn srdrrken, Vati
kan arivlerindeki Sryanice, Arapa, branice, Farsa , Trke ve
Etiyopya dilindeki hemen tm elyazmalan onun denetiminden
gemitir.
Bu olaylara ve Maruni yazarlarnn iddialarna bakarak, Maruni
halknn Katolikletirilmesi srecinin Ortaada tamamlandn
sanmak hata olur. Maruni halknn byk ounluu, Roma ile b
tnlemenin ne anlama geldiinin farknda bile deildi ve gelenek
lerine uygun olarak Syanice dua etmeyi srdryordu. Ardndan
kutsal topraklarn Mslmanlar tarafndan yeniden fethi, 1291 y
lnda Akra kalesinin Memlk sultannn eline gemesiyle tamamla
nnca, Roma ile Maruniler arasndaki ba koptu. Daha sonraki ta
rihlerde zaman zaman bir Katolik misyoner heyetinin Lbnana
gnderildiine tank oluruz. Papa IV. Calixtus tarafndan 1475 y
lnda Fransisken rahibi Lewis de Ripario bakanlndaki bir heye
23) a.g.e. s. 197; al- G haziri. s.84.

24) Janin, s. 554.
25) Bibliotheca Orientaiis Clementino- Vaticana in qua Manuscriptos Cociises Syriacos.
Arbicos. Prsicos. Turcicos. Hebraicos. Samaritanos. Armenicos. Ethiopicos. Gra ecos. Aigyptiacos. tbericos et Maiabaricos. Juss et Muniticentia dem en tis XI. Pon tiicis Maximi Oriente conquisitos. com pralos, avestos. et Bibliothecae et Vaticanae
addictos Recensuil. digessit a spurits secrevit addita singuiorum auctorum \ila . J o
seph Sim onius A ssem an u s Syrus Maronita. 4 c. (Roma. 1719-28).
26) Al-Dibs. VIII, s. 553-68: Al-Jam i, s. 473-87: Graf. III. s. 444-55: H illi. ijubanon. s.
405-6.
tin, Papalk hediyeleriyle birlikte Maruni patriine gnderilmesi gi

bi. Fakat bu dnemde Roma ile ilikiler pek zayft ve halk arasn
da tek-iradecilik retisi hl yaygnd. Kbrs bapiskoposu Elias
ve cemaati ancak 1445 ylnda bu retiri knadlar.27 Anlald
kadaryla 1439 ylndaki Floransa Konsiline Marunilerin temsilcisi
olarak katlan Beyrutlu Fransisken rahibi John, Papa IV. Eugeniusa (1431-47) Maruni patriinden getirdii ve kilisenin Romaya
balln bildiren bir mektup sunmutur. Floransa Konsili srasn
da Maruni kilisesinin Roma ile kurduu diplomatik iliki ve sonra
ki baz gelimeler, Lbnann Mslman valisinin kukularn
uyandrd ve askerlerini gndererek patriin ikamet ettii Meifuq
manastrn yerle bir ettirdi. Bu olaylar srasnda birok insan ld
rld ve patrik 1440 ylnda Quadisha vadisinin tepelerindeki da
lk blgeye kaarak buradaki fyuannubin28 manastrn yeni patrik
lik merkezi ilan etti. Bu manastr gnmzde hl ayakta ve kulla
nlmaktadr. Fakat Maruni patrii d dnyadan ylesine tecrit edil
mi bir durumdayd ki, Simon ibn Hassan al-Hadathi 1492 ylnda
patriklie seildii halde, Papaln kutsal topraklardaki temsilcisi
Francesco Suriano, ancak 2 yl sonra 1494te ona bir mektup gn
dererek, seilmesinin Roma tarafndan onaylanmas iin bavur
mas gerektiini hatrlatt.29 Maruni kilisesinin Romayla ilitilerinin
istikrara kavumas iin onaltmc yzyl beklemek gerekecektir.
Beinci Lateran Konsilinden (1512-17) sonra Maruni patriinin Ro
ma ile dorudan ilikisi kesintisiz devam etti. Her Papa deiikliin
de Maruni patrii yeni seilen papaya, bir temsilci heyetiyle birlik
te papaya balln bildiren olaan mektubu gnderirken, Vatikan
da yerel halkn setii Maruni patriini otomatik olarak onaylyor
du. te yandan Maruni kilisesi Doulu geleneksel dinsel pratikleri
ne skca balln da koruyordu. Yalnz bu arada Romadaki Ma
runi Kolejine gnderilen renci saysnn bir hayli artt gzleni
yor. Bunlarn erken dnemdeki parlak rneklerinden biri, daha
sonra Halep bapiskoposu olan (1670-1732) Germanos Farhattr.
Farhat ayn zamanda, Ehdendeki Maruni kilisesinin Halep Anton
yen keileri tarikatnn da kurucusu olmutur.30 Bu rencilerden,
27) Jarin, s. 554.
28) Latince caenobium ve GREKE ..... (sayla 400) szcklerinden oluur. M nzevi k e
ilerin (ersine, bir m eknda ortak vaan anlatr.
29) Al-Dvvayhi. s. 135-7: al-Unaysi. s. 31: Dib. s. 234. 248-50.
30) Arapa yazan bu ilahiyat ve ahlak, avn zam anda ivi bir airdir. Yaam nn ay
rntlar ve eserleri iin bkz. Graf. III. s. 406-28: al-Dibs. s. 571. lgin bir konu olan
sonradan nl bir bilgin olan Casiri, aslen Trablusamldr ve Arap

a adyla Mikhail al-Ghaziri (1710-91) daha yaygn bilinir. Romada
renim gren Casiri, Ispanyadaki nl Escorial Ktphanesi'nin
yneticiliine kadar ykselmitir. Buradaki almalar srasnda
1800 kadar Arapa elyazmasn gzden geirerek tasnif etmitir.31
Casiri ve Assemani, sonradan Vatikan-Maruni kilisesi ilikisin
de belirleyici olacak olan 1736 ylndaki nl Lbnan Sinoduna
katlmlardr. Kpek Nehri (Nahr el-Kelp) azndaki Saidiyat alLuwayzah manastrnda dzenlenen ve Maruni kilisesi tarihinde
dnm noktas saylan bu sinoda, 13 Maruni piskoposu katlm
tr. Casiri, sinodda Trablusam piskoposunu temsil ederken, Asse
mani Romadan ald bir papalk fermanyla sinoda katlmtr. Bu
sinod toplantsnda alman kararlarla baz sapkn retiler knan
m, daha nceki sinodlarda alman papalk yanls kararlar bir kez
daha dorulanm, Latin itikadnn esaslar onaylanarak Sryani
litrjisine Papann adnn dahil edilmesi uygun bulunmutur. Ma
nastr yaamn yeniden dzenleyen sinod, rahiplerle rahibelerin
ayn manastr ats altnda yaamalarn kesinlikle yasaklam,
ancak dk rtbelerdeki din adamlarnn evlenmesine izin ver
mitir. Aile hukukunu da gzden geiren sinod, evlilik, kan ba ve
miras gibi hukuki konulan da yeniden dzenlemitir. Hukuk ala
nndaki bu almalar daha sonra Abdallah Qarali (. 1742) adn
da bir Maruni keii tarafndan yrtlmtr. Sinod kararlarna
sivil toplumun desteini almak iin bu sinoda Lbnan'daki nde
gelen feodal ailelerin de temsilci gndermesi salanmtr. Bunlar
arasnda, XIV. Louis dneminden beri Fransann genel valisi ola
rak grev yapan al-Khazin eyhleri de yer almaktayd.32 Bylece bu
Rom a'da renim gren M aruniler iin bkz. Graf. III, s. 299-512. Y u su f Elias alDibs. Tarih Sreya. 8 cilt, (Beyrut, 1893-1905). VII, s. 300 ve VIII, s. 526 ve A l-Jam i al-Mul'assal, ki bu eser 8 ciltlik Suriye T arihi'nin dokuzuncu cildi olarak kabul
edilir. D aha eski bir eser De La Roque'un kalem e ald 2 cilt, (Am sterdam , 1723).
ilk m isyonerler hakknda hl yararl bilgiler ierir. De La Roque, tarihi patrik alDuwayhi'yi 1690 ylnda Quannubin m anastrnda ziyaret etmitir. Bkz. Hitti. Le
banon in Hislorv. s. 406: Attwater, I. s. 167.
31) Bibliotheca arabico-hispana Escrialensis sive Librorm onnium MSS. quos Ara-
bice ab actoribus mangam partem Arabo-Hispais compositos Bibliotheca Caeobii Escrialensis coupieetitur. recensio et explanado opera et studio Michaelis Ca
siri. ele. 2 cilt. (M adrid. 1760-70). Ghaziri 12 Mart 1794'(e M adrid'de ld. Graf. III.
s. 475-6; al-Dibs. Al-Ja mi al-Mulassai. s. 490-1; HiUi, Leba non, s. 406.
32) Fransa Kral X IV Louis (1643-1715) tarafndan Abu-N ofal Nadir al K lazin'e gn d e
rilen mekLip. 1659 tarihli bu m ektup al-D\vayhi taralndan Arapava evrilm itir.
Maronile History. s. 233-4. Duryan tpk basm n verm itir. Hisiorv. a. 175-7.
sinod dinsel karakterinin yan sra neredeyse bir ulusal meclis

kimlii kazanmtr. Ancak, o dnemde kilise hiyerarisi iindeki
atmalar ve patriklik taht iin sregelen mcadeleler,33 sinod
kararlarnn uygulamaya geirilmesini ne yazk ki engellemitir.
Bu anlamazlklar nedeniyle, bundan sonraki patrikler bir dizi si
nod toplayarak Lbnan Konsilinin ald kararlarn onaylanmasm salamay hedeflediler. Bu giriimler 1768 ylnda patrik Yusuf
Stephan bakanlnda dzenlenen Ghosta Sinodu34 ile doruk
noktasna ulat. Ancak bu sinod da, Hindiyah -baz kayraklara
gre Hinna Ujaymi- adnda bir rahibenin yol at tartmalar y
znden baarl olamad. Sacred Heart tarikatna bal tuhaf bir
ermi olan bu kadn, Ruh-l Kuds ile balantl olduunu ne s
ryor ve halk iinde destei giderek artyordu. Sonunda patrik g
revinden azledilerek hatalarnn hesabn vermek zere Romaya
arld.35 Lbnanda gerek halk arasnda gerek kilise iinde sre
gelen anarik ortam, patrik Paul Mubarak Masadm uzun sren
iktidar srasnda (1854-90) istikrara kavuturuldu.36 Bu uzla
mayla Maruni kilisesi Katoliklik erevesinde kalmakla birlikte,
kendine zg baz Doulu doktrin ve gelenekleri de gvence altna
ald. Patrik Masad, Roma Kolejinin rencilerinden biri olup, bil
dii Sryanice ve Arapaya ek olarak burada Latince ve talyanca
da renmiti. Papalk arsyla dzenlenen 1856 Bkirki Sinoduna 4 Maruni piskoposu gnderdii halde, Vatikann baz yerel
ayrcalklarn terk etmesi iin bask yapabilecei endiesiyle ken
disi bizzat katlmad. Baz teolojik risaleler kaleme alm, Duwayhinin nl tarihinin devam iin malzemeler derlemitir. Al-Dibs,
bu malzemenin kendisine verilerek yaymlanmas iin bavurun
ca, patrikten belgeleri koyduu yeri bulamad yantn almtr.37
33) Patriklik m cadelesi Roma Koleji m ezunu ve am bapiskoposu Sim on Aww ad'm
1716 ylnda patrik seilmesi, buna karlk Halep bapiskoposu T u bya al-Khazin'in anti-patrik olarak seilm esiyle balam . Papa XIV. Benedict 1743 ylnda an
lam azl Sim on'un lehine sonulandrm tr. Al-Unaysi. s. 51.
34) Bu sinodda alnan karar ve bildirgeler, M aruni sinodlarn konu alan. Al-Majami alMaruniyah (Beyrut. 1904) balkl Arapa bir brorde, (s. 18-38) yaym lanm tr:
Al-D ibs, VIII. s. 577-80.
35) Al-Unaysi. s. 55-7: al-Dibs, VIII. s. 526-39. Hinna Ujami iin, M aruni tarihiyle ilgi
li orijinal belgelerin. Paul M assad ve Nassib W ehaiba al-Khazin tarafndan kolek si
yon halinde yaym land u nem li eserin birinci cildine baknz: Docum ents in
dits. 3 cilt. (Achkouth, Lbnan. 1956-8).
36) Al-D ibs. Tarih Suriye. VIII. s.753-8: Al-Jami. s. 551-7: al-Unavsi. s. 69-70: G abri
el. Hist. II. s. 2. 788-801.
37) Tarih Suriye. VIII. s. 757: ayrca Al-Jami. s. 555
Maruniler sonunda Romaya en ince ayrntlara varncaya kadar

tabi olmakla birlikte, kilise baz Doulu uygulamalan ve gelenek
leri korumay baard. Maruni patrikleri kn Quannubinde, yaz
lan da bugn halen kullanlan Bkirkide ikamet ederler.
Bu noktada, Maruni kilisesinin Vatikan ile paradoksal ilikisi
ni akla kavuturacak son bir aklama kanlmaz olmaktadr.
Maruni yazarlarn ve din adamlannm, kiliselerinin batan itiba
ren kesintisiz biimde Romaya balln kantlamak konusun
daki youn abalanna ramen, Maruniler hibir zaman tecrit
edilmi dalk blgelerdeki greli bamszlklarn terk etmeye ya
namam, Maruni din nderleri de, Hristiyanln en bandan
beri tm dier Dou kiliselerinde sregelen geleneksel ncelikle
rini mahkum etmekten srarla kanmlardr. Maruniler kilise di
li olarak Syaniceyi muhafaza etmi, atalarnn izinden giderek
antik Sryani litrjisini kullanmay srdrm, ancak bunlar
Katolik itikadna uygun hale getirmek iin baz kk deiiklik
ve eklemeler yapmakla yetinmitir. Modern ada ise, onyedinci
yzyla gelinceye kadar - bazlarna gre onsekizinci yzyla ka
dar- toplumun konuma dili olarak ta korumulardr. Sonu ola
rak 19. yzyln ortalarna kadar Marunilerin kendi dalk blge
lerindeki bamszlklarn koruduunu sylemek yanl olmaz.
Batya ve Romaya kuramsal plandaki ballk ile dinsel plandaki
bamszlk hatta ayrlklk eilimin yol at paradoksun izleri,
Maruni yazarlarn tm eserlerinde gze arpar. Buna rnek ola
rak ada bir Maruni din nderinin eserini gsterebiliriz. Tarsus
bapiskoposu ve Msr diyakozluk blgesinin yardmc patrii olan
Yusuf Duryan, nceden andm eserinde38 kilisesinin Romaya
beinci yzyldan itibaren bal olduunu savunduu halde, Ma
runi halknn tarihini zetledii eserinde ise bu halkn tarihin ilk
alarndan bu yana Lbnan dalarnda bamsz bir yaam sr
d tezini ilemitir.39 Marunileri iyi anlayabilmek iin, tm kar
maas ve eliik gelimeleriyle bu tarihsel arka pln gz nne
almakta yarar vardr.
38) Labab a/B ara hin al-Jaliyah
39 Bu eserin zellikle sonu blm n e baknz (s. 262-315). Tam ad: Nubdhah Tarik-
hiyah ii' Asi al-Ta 'ifah al-Marinuyah wa-lstiqlaliha bi-Jabal Lbnan inin Quadim alDahr hatte al-an (H istorical Account o f the Origin o f the M aronlte Com m unity and
its Independence in the M ountain o f Lebanon from the oldest time to the Present)
(Beyrut, 1919). Duryan. Duwayhl'nin tarihinden byk lde yararlanm tr.
25. MODERN TARH

Maruniler ve Drziler: Altmlardaki katliamlar
Modern Lbnan tarihi byk lde bir Maruni ve Drzi tarihi

dir. Maruniler Lbnan dalarnn kuzey kesiminde younlarken,
Drziler kendi kapal yaamlar gzlerden rak srdrdkleri g
neydeki Hauran blgesini tercih ettiler. Ancak iki halkn bir arada
yaad blgeler de vard. Drzilik zerinde ayrntl bir inceleme
ye girmenin yeri buras deil.40 Ancak Drzilerin, Maruniler ve
Mslmanlarla ilikilerini anlamak iin bu garip toplumun tarihi
ni ksaca gzden geirmekte yarar var. Onyedinci yzylda yaylan
bir efsaneye gre Drziler, Godefroy de Boullion ve birinci halla
rn toi unlardr. Fakat bu efsane, kukuya yer kalmayacak kesin
likte yalanlanmtr. Drziliin kaynaklar iin Fatimi halifesi elHakim (996-1021) dnemine inmek gerekir. Bu halife, srda Muhammed bin smail el-Draz41 tarafndan Allahn insan suretinde
tecellisi olarak takdim edilmiti. Darazi 1019 ylnda ldrld an
cak retisini devralan ranl bilgin Hamz el-Lebbad el-Zuzan,
Drzi teolojisini batini (esoterik) bir klt olarak sistemletirdi.
Drzilii Suriyede yayma grevini de Darazinin bir baka ardl,
Hristiyan Sryani kkenli olduu sylenen el-Muktena Bahauddin (. 1042 sonras) stlendi. Onun yaad dnem, ilk hallarn
birka on yl ncesine denk gelmektedir. Drziliin son byk yo
rumcusu, bu konuda yazd gizli belgeler Hidiv smail Paanm
1834 Suriye seferi srasnda ele geirilen Abdullah el-Tanuhdir (.
1480). Onun Lbnan, Abayhdaki mezar halen dindalar tarafn
dan ziyaret edilmektedir. Drzilik, yalnz yksek bir dindarlkla
mkemmeliyete ve tanrsalla (acavid) ulaan bilgelere ve bilginle
40) B. Carra de Vaux. Les penseurs de l'Islam. 5 cilt. (Paris. 1921-6), V. s. 56-78; A y r
ca bkz. Ayn yazarn Encyclopedia o f slam'da "Drziler" m addesi. 1, s. 1075-7: Hitti.
Lebanon, s. 257-65. Drziler tarafrdan zenle saklanan bu belgeler, byk lde
H idiv smail Paa'nm 1834 ylndaki Suriye seferi srasnda M srllarn eline geti. Bu
belgeler nda Drzi inancn ilk inceleyip yorum layan yal Fransz bilgini S ylvest
re de Sacy oldu. Expose de la Religion des Druzes. 2 cilt. (Paris. 1838). Ayrca bkz.
H alli, The Origins o f the Druze People and Religion, kulsa) Drzi m etinlerinden a ln
llarla birlikte. (Colum bia University Oriental Studies, cilt XXVIII. New York. 1928).
41) Darazi szc byk olaslkla 'terzi' anlam na gelen T a ra zi' den tremitir. D r
zi inanc adn kurucusundan aln olm akla birlikte, bu inan ilk kez ortaya km
deildir. Drzilik. m am sm ail'in sekizinci yzylda (.760) form le ettii ii heterodoks reti olan sm ailive m ezhebinin ar bir kolu olarak deerlendirilebilir.
re (ukkal) aklanan, cahillerden (cuhhal) ise saklanan bir dindir.

st dzeydeki Drzi din adamlar evlenmezler ve Cuma akamla
rn ekildikleri uzlet kesinde (khihvahs) ibadetle geirirler. Drziler al-Hakimin lmediine, Allahn son bedenlenii olarak kendi
isteiyle geici bir kayba (Ghaybah) girdiine ve Mehdi retisi
uyarnca zaman gelince ortaya kacana inanrlar. Baha al-Dine
gre, bu dinden ayrl olmad gibi dardan kimse de kabul edil
mez. Bu zelliin yan sra, toplum nderine kesin ve tartmasz
itaat gelenei, Drzi tarihi iin aklayc deerdedir. Ahlak kural
lar ok ak ve kesindir. Her Drzi kendi inancnn her mensubu
nu korumak ve savunmakla ykmldr. yiler insan suretinde
yeniden doarken, ktler kpek olarak yeniden dnyaya gelirler.
Birlikleri onlara byk bir g kazandrm olup, balca airetle
ri olan Tanukh, Man, Arslan ve Canbolat aileleri varlklarn gn
mze dein korumutur. Drziler Marunilerle dosta ilikiler kur
mu, onlarn dinsel trenlerine katldklar gibi Hristiyan mabet
lerine sayg gstermitir. Tarihte Marunilerin Drzi prenslerine bo
yun edii dnemlerde olmutur. rnein Man airetinden II.
Fakhr al-Din'in, Antakyadan Filistinin afad yresine kadar olan
blgede egemenlik kurduu 1590-1635 arasndaki dnem gibi.
Buna karlk Drzilikten Marunilie geiler de olmutur. Bunun
en ileri rnei, iki inan arasnda yalpalayan ehabi hanedannn
sonunda Hristiyanl kabul ederek Marunilii tercih etmesidir.
Ardndan, Bellama aireti gibi baz yerel emirlikler de Marunilie
gemitir.
Modern Lbnan tarihinde, byk Amir Beir II al-ahabinin
ynetimi (1788-1840), lkenin istikrara kavumas ve modernle
mesi asndan esasl bir atlm dnemi olmutur. Lbnann z
grl iin mcadele eden Amir, yabanc igalcileri birbirine kar
baaryla kullanmtr. lkesinden drt kez srgn edilen Beir,
Trk sultannn adamlarnn bask ve yaklamlarna ramen Lb
nann geleneksel zerkliini korumakta srarc olmutur. Mehmet
Ali Paamn Msrda yapt reformlardan derinden etkilendi ve ay
n ilerici yntemleri Lbnanda uygulamaya koyuldu. Yetenekli
genleri tbbiye eitimi grmek zere Kahire Tp Fakltesine gn
derdi. Bayt al-Din (iman evi) adn verdii muhteem da evi, gr
kemli yaplar, gz kamatrc mimarisi, artistik dekorasyonu,
dalardan srekli su akn salayan sulama sistemiyle Beirin
d gcnn ve gl kiiliinin hl ayakta duran timsalidir.
Lbnan tarihisi42 onun ok ynl kiiliini u szlerle dile getirir:

Doutan Hristiyan, evlilikle Mslman, inantan ziyade pratik
kayglarla Drzi olan Beir, soyundan geldii nceki nderler gibi
liberal ve aydnlanm bir din siyaseti izledi. Onun ynetimi altn
da Maruni kilisesi kaynlmakla birlikte, Drzilere hibir engel kon
mad. Maruni din adamlar Drzi komularyla tam bir bar ve
uyum ortamnda yaadlar. Beir, Bayt al-Dinde bir Maruni kilise
si ile yan yana bir de cami ina ettirdi. Eitim iin tm olanaklar
seferber etti yle ki, Ayn Waraqahtaki mtevaz Maruni semineri,43
ksa srede tam anlamyla bir niversite stats kazand. Bu ko
lejin mezunlarndan, sonradan Beyrut bapiskoposu ve en byk
Sryani tarihilerinden biri olan Yusuf al-Dibs (1833-1907), 1874
ylnda kendi diyakozluk blgesinde daha da nemli bir eitim
merkezi olan Bat modelindeki Madrassat al-Hikmah (Bilgelik Evi)
kurmutur.44
Beir ynetiminin Lbnanda iki kalc etkisi oldu. Bir yandan,
belki pek bilinli olmasa da lkeyi d etkilere at, te yandan Ma
runi ile Drziler arasnda bar ortam pekitirdi. Beirin Msrl
Mehmet Ali Paa ile ittifak ve 1830lu yllarda olu brahim Pa
ann yannda Suriyede Trk ynetimine kar savamas, ngil
tere, Avusturya, Rusya ve Fransann Lbnana mdahale etmesiy
le sonuland. Marunilerle Drziler arasndaki bar ortam ne ya
zk ki ksa mrl oldu. Bu iki toplum arasndaki bar havasnn
sona ermesinde iki ana etken rol oynad. Beirin drdnc kez
Lbnandan srgn edilmesi ve 1850 ylnda yurt dnda lmesi
bir iktidar boluu yaratt. Sonu olarak Lbnan tam bir kargaa
iine girdii gibi, Trk valileri de bu durumu anari derecesine var
drmak iin ellerinden geleni yaptlar. kinci etken, brahim Paa
ynetimindeki Msr kuvvetlerinin Suriye topraklarndan ekilme
sinden sonra Babali Lbnan halkna hitaben bir bildiri yaynlaya
rak, dzenin salanmas iin ellerindeki tm silahlar yetkililere
teslim etmeye ard. Trkler bu emri Hristiyanlar iin kelimesi
kelimesine uygularken, emir Mslman halka uygulanmad. By
lece bir yandan Marunileri sistematik olarak silahszlandrrken,
42) Hilti. Lebanon. s. 417
43) Al-Dibs, VIII, 604-5
44) Al-Dibs. IX, s. 574-6: Hitti, s. 460-1. Kendi ifadesine gre bapiskopos al-Dibs bu
ev iin 30.000 Fran sz liras harcam , bana ilk ynetici olarak da 1875 ylnda
Paris'a gnderdii ve 1880 ylnda alm alarn tam am layarak Lbnan'a dnen
kardeini getirm itir.
4 3 4 D O U H IR S T Y A N L I I T A R H
genelde Mslmanlar ve zellikleri Drzileri silahlandrdlar. Bu

ayrmclk srdrlrken bir yandan da Hristiyan ile gayri Hris
tiyan arasnda srekli ayrlk tohumlar serpiliyordu ve bu konu
sonunda lkenin baat sorunu haline geldi. Bu arada Maruni ki
lisesi iinde de tatsz gelimeler yaanyordu. Lbnan halknn fe
odal ynetimin boyunduruundan kurtulmak iin ayaklanacak
raddeye gelmesi, feodal aristokrasiyi ok rahatsz etmeye bala
mt. Bu mcadelede yoksul halktan gelen ruhbann alt derecede
ki unsurlar halkn safnda yer alrken, ruhbann yksek kademe
si feodalleri desteklemeyi yeledi. Trkler bu atmay krkler
ken, brahim Paa tarafndan ezilmi olan Drziler glerini artr
ma yoluna girdiler. Bu gerginlik ortamnda Maruniler, zellikle
kylerde, huzursuz Drzi toplumu ile yerel atmalardan kan
mak iin hibir aba sarfetmediler. Lbnan Cumhuriyetinin son
Cumhurbakan olan Kamil amunun doum yeri olan Hristiyan
ky Dayr al-Quamar, 1841 ylnda birleen Drzi airetleri tara
fndan atee verildi.
Bu tarihe kadar Trklerin ynetimi altndaki Lbnanda, feodal
bir bey de gya ynetim sorumluluuna ortak olurdu. 1842 yln
da ehabi ailesinden gelen son bey Sultan tarafndan azledildi ve
yerine, Macar kkenliyken ihtida ederek Nemevi (Avusturyal)
mer Paa adn alan biri ynetici olarak atand. mer, Lbnann
merkezindeki Bayt al-Dini merkez edinerek fesat karma faaliye
tine giriti. Bu arada lke, Beyrut-am karayolu ekseninde iki ay
r eyalete blnm ve bu blgeler iki alt-valinin ynetimine gir
miti. Kuzeyde Hristiyan, gneyde ise Drzi bir ynetici ibandayd. Yrme ans olmayan bu dzenleme tersine sorunlarn de
rinlemesine neden oldu. uras unutulmamal ki Drzilerin yne
timindeki gney blgesinde 17.350 Maruni ile bundan da fazla sa
yda dier Hristiyan mezheplerinden insan yayordu45ve bunlarn
ynetimi Trklerin kayrd bir Drzi yneticinin insafna terkedil
miti. Bu koullar altnda 1845 ylnda Hristiyanlar ile Drziler,
karlkl olarak birbirlerinin kylerini yakmaya baladlar. 1841
ylnda Dayr al-Quamarm atee verilmesiyle balayan iddet olay
lar, 1860 ylna gelindiinde, ayaklanma ve katliamlarla tan bir
anariye dnmt. Bu ktlk gnleri Lbnan tarihinde Alt
mlarn katliam (Madhabih al-Sittinj olarak anlr. Bu terr dal
45) Hitti. s. 435.
D O U H IR S T Y A N L I I T A R H 4 3 5
gas ayn yln Nisan ayndan Temmuza kadar hkm srd ve

zellikle silahsz Hristiyan kylerinde saysz iddet olay yaand.
Bu ksa srede ve bylesine dar evrede 12 bin kadar Hristiyan
yok edilirken maddi zarar dnemin rayiciyle 4 milyon sterline ula
t.46 Dinsel kurulular da iddete hedef olmaktan kurtulamad. Ki
liseler ve manastrlar harabe haline getirilirken, cemaatleri canla
rn kurtarmak iin kat, yakalananlar da kuruna dizilerek ld
rld. Sonunda ayaklanma ama kadar ulat. Burada Trk y
netiminin manevralar sonucu zengin ve kalabalk Hristiyan ma
hallesi saldrnn hedefi oldu. Suriyenin bakentinde ldrlen
Hristiyan saysnn 11 bini bulduu sylenir. Rivayete gre kendi
si de Cezayirdeki Fransz ynetiminin basksndan kaarak bura
ya gelmi bir gmen olan Abdlkadir adnda birinin cesareti ve
valyelii sayesinde geri kalan Hristiyanlarn hayat kurtuldu.
Bu olaylar sonunda Lbnan ve civarndaki Suriye illerinde
100.000 kadar insan evsiz barksz kalp gmen konumuna der
ken, ufukta alk ve salgn hastalk tehdidi iyice belirginlemiti.
Sonunda Bat dnyasnn vicdan harekete geti ve ilk olarak
Fransa, dier glere bu trajediye bir son verilmesi iin harekete
geme arsnda bulundu. Ortak eylem plan iin grmeler de
vam ederken, Fransa tek yanl harekete geerek dzeni ve gven
lii salamak zere Lbnana bir nc kuvvet gnderdi. Bu arada
Babali de dileri bakan Fuat Paay Lbnan olaanst komi
seri olarak atamt. Fuat Paa, Batl glerin temsilcileriyle alna
cak nlemler ve sulularn cezalandrlmas iin gerekli grme
leri balatt. Soruturmalar sonunda 111 asker kuruna dizilir
ken, birka sivil aslarak idam edildi. Baz sulular da hapis ya da
srgne mahkum oldu. Abdlkadir, olaylar srasndaki davran
nedeniyle nianla dllendirildi. Drziler 1 milyon 250 bin sterlin
tazminat demeye mahkum edildi ve Osmanl hzinesi bu tazmi
natn bir miktarn dedikten sonra ceza kaldrld.47 Ertesi yl Tr
kiyenin bakentinde toplanan, Fransa, ngiltere, Avusturya, Prus
ya ve Rusya temsilcilerinin katld bir konferansta imzalanan an
lamayla, Lbnann zerklii uluslararas planda gvence altna
46) A.g.e. s. 438
47) Al-D ibs, VIII. s. 647-61. 667-75, 685-7. Olaylarn grg tan olan ngiliz Albay
C hurchill. The Druzes and the Maroites under Trkish Rule ironi 1840 to 1860
(Londra, 1862) balkl kitabnda ayrntl anlatm larda bulundu ktan sonra son b
lm de Hristiyan okurlarna. Hristiyan im parator ve k rallarn a canavar Trkn
tehdit ettii kutsal dinin korunm as iin arda bulunur.
4 3 6 D O U H IR S T Y A N L I I T A RH
alnd. Buna gre Lbnan, Sultann atayaca, ona kar sorumlu

olacak ve grev sresi 5 yl olan bir Hristiyan Mutasarrf tarafn
dan ynetilecekti. Mutasarrfa yardmc olacak 12 kiilik ynetim
konseyi ise, bei Hristiyan olmak zere eitli dinsel topluluklar
dan seilmi yelerden oluacakt. Bu anlamayla Lbnann b
tnl koruma altna alnm oldu. Ancak Trk-Lbnan yneti
minin idi edilmesi ve ihabilerden sonra Maruni feodal aristok
rasisinin zayflamas sonucu geriye tek ynetim alternatifi olarak
kilise kaldndan, din adamlarnn gc ve prestiji iyice artt. Ma
runi kilise hiyerarisi Lbnanda liderlik stats kazanrken, Ma
runi patrii de yalnz kilise iinde deil, tm toplumda en gl
kimlik niteliini kazand. Ondokuzuncu yzyln sonlarnda ve
hatta yirminci yzyln banda Lbnandaki sosyal, politik ve din
sel reformlar bylece kilisenin ats altnda gerekletirildi.48
Kilise, B am szlk ve Milliyetilik

Yeni anayasa Birinci Dnya Savana kadar yrrlkte kald.
Bu arada 60lann katliamna tepki olarak Ortadou Hristiyanlanna ve zellikle Lbnan Marunilerine kar Batda, zellikle Fransa
ve ABDde gl bir sempati dalgas yaratlmt. Suriye ve Lb
nandaki Protestan Hristiyanln iki byk ad olan Pliny Fisk ve
Levi Parsons, 1819 ylnda Bostondan Sally Anne gemisiyle blge
ye geldiklerinde, Trk boyunduruu altnda yoksulluk, salgn has
talk, cehalet ve bo inanlarla ezilmi bir halk buldular. Onlarn
ardndan rahip Isaac Bird ve Wm. Goodell 1823 ylnda Beyruta
ulatlar. Bu din adamlarnn ve ardllarnn Lbnanda byk bir
sabrla yrtt insani yardm almalar muazzam sonular
dourdu. Bu almalarn doruk noktasn oluturan Beyrut Ame
rikan niversitesi, Ortadouda gerek anlamyla ilk modern ni
versite olduu gibi Lbnann modernleme tarihinde de bir d
nm noktas tekil eder.49 Beyrutta 1866 ylnda alan Syani
Protestan Kolejini gelitirerek onu bugnk Beyrut Amerikan ni
versitesi yapan ilk rektr Daniel Bliss, bu retim kurumunun ay
dnlanmam ynetim ilkesini u szlerle zetler: Bir insan, ister be
yaz; siyah, san: isterse Hristiyan, Yahudi, Mslman ya da kafir
48) Hitli. Lebanon. s. 433: Lam mens, Syi'ie, II. s. 150-90.
49) Daniel Bliss. The Religions o f Modern Syria and Palestine (New York. 1912) s. 312
35, zellikle Bat etkisi hakkndaki blm ilgintir: Hitti. Lebanon. s. 452-69.
olsun, bu kuruma girerek , drt, sekiz yl onun btn avantaj

larndan yararlanabilir. Buradan ayrlrken bir Tanrya, bir ok
tanrya inanabilir ya da hibir Tanrya inanmaz. Ancak inand
mz hakikatin ne olduu bilmeyen, bu hakikata inancmzn daya
naklarn bilmeyen bir kiiyle birlikteliimiz mmkn deildir.50
Bu arada Lbnandaki Katolik Fransz rgtleri de Protestan mis
yonerleri kadar etkin bir hizmet abas iindeydi ve bu Katolik ku
rulular Maruni kilisesi ile daha dorudan iliki iindeydiler. Ghazirde 1846 ylnda kurulmu olan Cizvit Semineri daha sonra Bey
ruta tanm ve 1875 ylnda salam temeller zerinde ykselen
Fransz Saint Joseph Cizvit niversitesine dnmtr. Okullar,
yetimhaneler, insani yardm organizasyonlar ve kadn erkek ayr
m gzetmeden her iki cinse ak manastr ats altndaki kurum
lar, Batllatrmann gl aralar olmutur. Bu abalar sonucu
Lbnann anszn Ortaa karanlndan modemizmin aydnlna
kma aamasna geldiine tank oluyoruz. Bu noktada, tm bu
hayrl abann kilise odakl olduu gereini gzden karmamak
gerekir.
Lbnandaki modern milliyeti akmn dou ve gelime dne
minde, Maruni kilise hiyerarisi bu akm zerinde derin etki sahi
bidir. nk Lbnanl Hristiyanlar bir btn olarak, Maruni kili
sesi ile anayurtlar arasnda kopmaz bir ba gryorlard. Birinci
Dnya Sava srasnda Trklerin komutas altndaki Lbnann
ilesi, Altmlarn katliamndan bile daha ar oldu. Rivayete gre51
toplam 450 bin kiilik Maruni nfusunun can kayb 100 bine
ulat. Dalk blgelerin stratejik noktalarndaki manastrlar bo
altlarak askeri mevzilere dntrld. Bunlar arasnda tarihsel
nem tayan Aziz aya manastn ile Aziz John (Mar Yuhanna)
manastrlar da yer almaktayd. Baz kyler tmyle boaltlrken,
dinsel nderler de datlyordu. Beyrut Maruni piskoposu srgn
edildii Anadoluda can verdi. Maruni patrii, bir padiah ferman
verilmek zere Beyruta davet edildiinde, hastalk bahanesiyle bu
ziyaretten kanarak yerine bir vekil gnderdi. Milliyeti ve ykc
faaliyetlerinden kukulanlan Hristiyanlar ve Mslmanlar ar
basklara maruz kald. 6 Mays 1916 tarihinde Beyrutta 14
amda da yedi kii Arap ya da Fransz sempatizan olduklan ge
50) The Remiscences o f Daniel Bliss (N ew York. 1920) s. 215: Hitti. Lebanon, s. 454.
51) H itli. Lebanon, s. 486
4 3 8 D O U H IR ST Y A N L I I T A R H
rekesiyle idam edildi. Osmanl zulm, General Allenby komuta

sndaki ngiliz askerleriyle Mekke erifi Hseyinin olu, sonradan
Birinci Kral Faysal adm alacak olan Arap liderin emrindeki kuv
vetlerin, 1919 Eyll aynda blgeye gelmesiyle sona erdi. ABD Ba
kan Woodrow Wilsonun nl uluslarn kaderini tayin hakk bil
dirgesinden balayarak, Versay bar antlamasna, Lbnanda
Fransz ve Filistinde ngiliz manda ynetiminin kurulmasna ve
sonunda 23 Mays 1926 tarihinde Lbnann bamszlk ilanyla
sonulanan mcadelelere, burada ancak balklar olarak deine
ceiz. Lbnan tarihi asndan nem tayan tm bu gelimeler bo
yunca, Maruni kilisesi ana aktr olduu gibi sreci belirleyen g
kayna olarak karmzdadr. Dnemin Maruni patrii, 1932 yln
da parlak bir hizmet dneminin sonunda vefat eden Butrus Elias
Hoyek,52yalnz bir dinsel nder deil, sekin bir ulusal figr olarak
tarihteki yerini almtr. Paris bar konferansna Lbnan heyeti
nin bakan olarak katlm ve burada lkesinin bamszl iin
almtr. Fransa Cumhurbakan Clemencau ile nota teatisinde
bulunmu, Clemencau kendisine Lbnan sorununun istei do
rultusunda bir zme balanacana dair yazl gvence vermi
tir. Fransz mandasnn sona ermesi ve 23 Mays 1926 tarihinde
Lbnann bamszlyla noktalanan srete Hoyekin abalar et
kili olmutur. Yeni anayasayla yeni devlet bakannn Maruni,
babakann Snni Mslman, meclis bakannn ii, savunma
bakannn da Drzilerden seilmesi kural getirilmitir. Hoyekin
ardndan patrik seilen Antun Aridah, tkenmez enerjisi ve cesa
retinin yan sra, Lbnann bamszlk davasna ball ile gerek
Hristiyan gerekse Mslman politik liderlerin saygsn kazanm
tr. 1958 ylndaki esef verici olaylar srasnda, devlet bakan Ka
mil amunu devirme giriimi dinsel bir renk almaya balaynca,
dnemin Maruni patrii, genliinde ABDde rahiplik yapm olan
Bolus al-Maui, Batl glerin mdahalesi iin bulunan amunu
dlayarak, kilisenin Arap ulusunun ve Arap devletlerinin yannda
yer aldn aklamtr. Kilisenin dlamas sonucu, Maruni dev
let bakan Kamil amun grevinden ve politik arenadan ayrlmak
zorunda kald.
52) Bapiskopos Y s u l Duryan, Nubdhah Tarihiyah. s. 477-522: Al-Dibs. Suriya. VIII,

s. 761-3: Al-Jam i al Mufassal, s. 559-61: Al-Unaysi, s. 71-3: Gabriel. Histoire. II. .
s. 841-73: P. Rondot. Chretiens d'Orient Paris, 1955), s. 257-8.
D O U H IR S T Y A N L I I T A R H
439
26. RGTLENME, NAN VE KLTR

Hiyerari
Maruni kilisesine kendine zg karakter ve kimliini veren et
kenlerin, kilisenin rgtlenmesine de yansdn grrz. Bu kili
se kken ve gelenek itibariyle Doulu olmakla birlikte, zamanla
edindii Batl izgilerle Dou ile Bat arasnda bir kpr niteliine
brnmtr. Maruni patriinin resmi unvanndaki Antakyann
ve Dounun Maruni Patrii ibaresi bile, Roma ve Sryani kay
naklardan treyen doktrinlerin olaand kaynamasnn bir ifadesidir.Tm Maruni piskopos ve bapiskoposlarnn katld bir
sinod tarafndan, mr boyu kalmak zere bu greve seilir. Pat
rik adaynn 40 yandan gen olmamas ve sinod yelerinin en az
te ikisinin oyunu almas gerekir. Oylamadan sonra, sinodun en
yal yesinin ynettii bir ayinle, tm sinod yelerinin ellerini
zerine koymasyla takdis edilir. Seimden sonra ruhbann ve ile
ri gelen sivillerin patrii ziyaret ederek sayg ve ballklarn sun
malar adettendir. Seim sonucu onaylanmak zere Vatikana ile
tilir. Papa yeni patrii yzk, asa ve istavroz gndererek takdis
eder. Kural olarak patrik adaylar Papalk denetiminden geme
mekle birlikte, modern ada patriklik statsnn Roma tarafn
dan onaylanmas, seimin yasallk kazanmas iin bir koul saylagelmitir. Patrik, tm Maruni bapiskoposlarn, piskoposlarn
ve fahri piskoposlar ya da (chorepiscopoi) atamak yetkisine sahip
tir. Patrik kutsal sinodu en az ylda bir toplantya arr, kim
lerin Maruni saylacana dair kilise mahkemelerinin verdii yarg
kararlarnn nihai onaylanmasna imza atar. Tm litrjilerin oriji
nal metinleri ile ikincil versiyonlar patriin emaneti altndadr.
Din deitirmek, kutsal dinsel gereleri byclkte kullanmak,
bir piskoposu ldrmeye kalkmak gibi baz ar gnahlar affet
mek ve bir papazn kilise ile ilikisini kesmek ve onu grevden
uzaklatrmak yetkisi yalnz patrie mahsustur. Tm ayinlerde
patriin ad Papannkinden sonra anlr. Nasturi patriininkine
benzer kk bir siyah trban takar. Ortaan sonlarna doru
resmi patriklik ikametgah haline gelen Quadisha vadisinin tepe
sindeki Quannubin manastn, halen yazlk olarak, Beyrutun 30
kilometre kadar kuzeybatsndaki Bkirki manastr da klk ik
metgh olarak kullanlmaktadr. Papa eer patriin seimi srasn
4 4 0 D O U H IR S T Y A N L I I T A RH
da, sinodun onaylad bir din adamn onun vekili olarak atam
ise, patriin lmnden sonra yeni bir seime gerek kalmadan ve
kil otomatikman patriklik makamna geer53 Antik Biblos -gn
mzde Cibayl- ile Batrum diyakozluk blgeleri patrie tahsis edil
mitir ve onun adna bir piskopos tarafndan ynetilir. Piskopos
luk blgelerinin gelirlerinin bir blm ynetim giderlerini karla
mak zere patrie ayrld gibi, Batdan ve yurt dndaki Marunilerden gelen balar da bteye katk olarak deerlendirilir.
Hiyeraride patrikten sonraki makamlar bapiskoposluk ve pis
koposluktur. Bunlar, patrik tarafndan bir sinod toplantsnda ata
nr. Bapiskopos ve metropolit onursal unvanlar olup eit arlk
tadr ve ayn yetkilere sahip din adamlarna verilir, Piskoposluk
blgeleri (diyakozluklar) 1736 ve 1818 Luwaizah sinodlannda be
lirlenmitir.54 Bir piskopos patrikten izin almadan diyakozluk bl
gesinden ayrlamaz. Piskoposlar genel olarak iki piskoposun patri
e yardmc olarak katld bir ayinle takdis edilerek greve balar.
Piskopos, cemaatinin manevi yaantsn gzetir, diyakozluk tan
mazlarn ynetir. Balan kabul etmek ve kimin kilise yesi say
lacana karar vermek de yetkileri arasndadr. Dinsel ve hukuksal
konularda kendisine bir badiyakoz yardmc olurken, ekonomik
ve sekler konulardaki yardmcsna econom us unvan verilir. Pat
riklik blgesinde yaayan piskoposlar arasndan patrik tarafndan
seilen iki kii, dinsel ve sekler konularda patrik yardmcs ola
rak grev yapar. Bir nc piskopos, Msrdaki Maruni kilisesi
nin bakan onursal unvanyla patrik yardmclna seilir.
Papazlarn hemen tamamna yakn sekler kkenli olup, Latin
uygulamasnn tersine ve Dou geleneine uygun olarak evlidirler.
Bunlar cemaat tarafndan seilmekle birlikte, bal olduklar pis
koposun veto yetkisi vardr. Genellikle yksek tahsilli olmamakla
birlikte Arapa ve Syanice bilmeleri ve belli lde ilahiyat bilgi
sine sahip olmalar gerekir. Kilise gelirleri yetersiz olduundan pa
pazlar genellikle kendi sekler ilerini yaparak para kazanr. Ma
runi kilisesinde 500 diyakozluk blgesine ait 780 kilise ile 600 ka
dar sekler papaz bulunmaktadr.55 Papazlar kiliselerine ait kutsal
eyadan sorumludur ve kiliseye kabul, vaftiz, nikah ve lm ayin
lerini icra ederler.
53) Janin, s. 555-7: Attwater. s. 169-70.
54) Al-Dibs. Al-Jam i al-Mut'assal. s. 492-6, 565-6.
55) Bu say Janin tarafndan (s. 560) verilm itir. Attvvater. I, s. 171'de bin sektiler p a
pazn grev yaptn ve bu saynn yetersiz kaldn ne srer.
D O U H IR ST Y A N L I I T A R H
441
Adetler ve Litjiler
Maruniler kken olarak Antakya Sryanisi iken Katoliklie dn
dkleri iin, adet ve litrjileri hem Dou hem Katolik kilisesinin
zelliklerine sahiptir. Modern kiliseleri tmyle Ltin izgileri ta
makla birlikte, Katoliklik ncesi Sryani dneminden kalma min
ber rts gibi eyalarn bulunduu antik kiliseleri de vardr. Za
man bildirmek iin Katolik kilisesinden alnma an alnd gibi,
Sryani geleneine uygun olarak byk ziller de alnr ve bu kar
mak sesler Batl ziyaretiyi artr. Litrjilerde Katolik kilisesin
deki eya aynen kullanlmakla birlikte, ayin sonunda papaz cema
ati kutsarken uzun, ipek bir mendile balanm kk bir Srya
ni ha karr. Ruhbann giysileri de tuhaf bir Ltin-Sryani kar
mdr. zellikle krsal blgelerdeki alt dzeydeki din adamlarn
da Sryani etkisi aka gze arpar. Piskoposlar, bir yandan Katoliklere mahsus uzun balk (mitre), te yandan Sryani motifle
ri ilenmi kolluklar takar. Gnlk giysi patrik iin mor yakalkl
yelek stne geni yenli cppe iken, yelek rengi piskoposlarda
ack mavi, papazlar iin siyahtr. Papazlar balarn rtmek iin
dz siyah bir balk kullanrken, piskoposlarda ve patrikte bunun
yerini siyah trban altna taklm Sryani masnafto su alr.56
Maruni litrjisi esas olarak ilk Kuds piskoposu Kk James'in adn tayan ve halen Yakubilerin Sryanicesini okuduu
eski Sryani litrjisidir. Sryanicenin Aramice azyla okunmakla
birlikte, dualarda Katolik itikadna uygun baz kk eklemeler ve
deiiklikler yaplmtr. Bu ekleme ve deiiklikler balangta
herkes iin balayc deilken, 1736 tarihindeki ulusal sinod top
lantsnda itikat ayrntl olarak tanmlanm ve Katolik ayin me
tinleri kesin olarak belirlenmitir.
Eucharist ayininde hamursuz ekmek kullanlr. Evlenme ayini,
Katoliklie uygun kk deiikliklerle Arapa olarak ama Srya
ni geleneklerine gre icra edilir. Maruniler bebekleri Dou gelene
ine gre vaftiz etmekle birlikte, suya tamamen batrma yerine ba
zen. Katolik usulne uygun olarak batan aaya su dkerek vaf
tiz etme yntemini de uygularlar. Ne var ki Latinlerin yapt gibi
bebeklere vaftiz srasnda komnyon vermezler.57
561 Janin. s. 541: AtUvater. 1. s. 173.
57) P. Dib. Etlide sur la Liturgie maronite (Paris. 1919): Prince M axinillian o f Saxorv.
Miss Maronitica. (R alibso. 1907. Lilrjinin ngilizceye evirisi Peder Joseph Gu-
Maruni kilisesi 1606 ylndan bu yana Gregoyen takvimini kul

lanmaktadr. Maruni fiestalarnn toplam says 23 olup, bunlan
Sryani kkenliler, Aziz Marondan kalanlar ve Katolik kilisesin
den derlenmi olanlar diye snflandrabiliriz.
Maruni kilisesinde orular 1736 sinoduyla kesin olarak belirlenmitir.Noel ile Epiphany aras hari tm aramba ve Cuma
gnleri, Lent, Easter ve Pentecosttan nceki Cuma gnleri, Hazirann 24 ve 29u ile Agustosun 6s ve 15i oru gnleridir.58 Lent,
Easterden nce yedi hafta srer ve Byk Oru adyla anlr. Ge
nel olarak modem Marunilerin oruca yaklam, dier Dou kilise
lerine nazaran daha serttir.
Latinler gibi Maruniler de, Hazreti say anma gnlerinde kili
selerindeki tm ikona ve heykelleri siyah rtlerle kapatrlar. B
tn dier Dou kiliselerinde olduu gibi onlar da kutsal Perembe
gn ayak ykama adetine uyarlar.
Manastr Dzeni
Maruni kilisesi dier tm Dou kiliseleri gibi manastr dzenini
en bandan itibaren kabul ederek uygulamtr. Drdnc yzyl
da yaayan Aziz Maro, bekaret, yoksulluk ve itaat yemini ederek
din adamlarnn bekar kalmas geleneini balatm olmaldr. Ma
runi kilisesinin kurucusu, yedinci ve sekizinci yzyllarda yaam
Aziz Maron, din adamlar iin manastr yaamn yelemi, bunun
sonucu olarak Lbnanda manastrlar oalmtr. Ayn zamanda
tarihi olan patrik al-Duwayhi (1630-1704) kendi dneminde an
tik adan kalma 21 manastr olduunu yazar.59 Al-Dibs (1833
1907), yzyllara gre dkmn yaparak, daha sonra ina edilen
ler dahil tm manastrlarn listesini verir. Bir modern tahmine g
re60 72 tam teekkll manastrda 750 kadar kei ve 500den faz
la yemin etmi papaz yaamakta, buna ek olarak krsal kesimde
kilise arazilerini idare edenler iin yaplm bir ya da iki kiilik 42
konut bulunmaktadr. Maruni kilisesinde manastr dzeni, ya Do
u gelenei uyarnca tam bir katlkla, ya da her keiinin kendi
rayeb (Bufl'alo. N. Y. . 1915). Peder Peter Sfeir (Delroit, 1936) ve Attwater'in Eastern
C a lh olic W orship (1945): Attvvater, C hristian C h ureh es o f t he East. 1, s. 175.
58) Janin. s.551
59) Tarih al-Taifah a i-M a ru n iya h. s. 264-5
60) Attvvater. 1. s. 171
yaama biimini setii bir zgrlk ortamnda uygulanmtr.

Cebrail ibn a-Quelaiden sonra Maruni tarih yazmnn en ciddi si
mas olan ve Maruni tarihinin babas saylan Stephan al-Duwayhi
1670 ylnda patriklik makamna seildiinde durum buydu. Bir
aydn ve byk reformcu olan bu adamnn reformlar manastr
dzenini de etkiledi. Onsekizinci yzyln banda, Romadaki Ka
tolik Kolejindeki rencilik dneminde tand Bat sistemine uy
gun yeni bir tarikat kurdu. Byk Kopt patrii Aziz Anthony adn
verdii bu tarikat, olan manastr yaam ilkesini drde kard.
Geleneksel itaat, bekaret ve yoksulluk ilkelerine bir de alakgnl
llk ilkesi eklendi.61 Maruni patriinin getirdii yeni dzen halk
tarafndan ok beenildi ve kilise iinde daha onun salnda bir
Rnesans hareketi filizlendi. Tm manastrlar yeni tarikat benim
sedii gibi tarikata katlan keilerin saysnda byk art kayde
dildi. Duwayhiden sonra 1704te patriklie getirilen ancak bir yl
sonra vefat eden Cebrail al-Belauzawi ynetiminde bu hareket da
ha da ivme kazand. Ne var ki Belauzawi, uzun yllar sren nce
ki Halep piskoposluu srasnda Aziz aiya (Mar Iiya) manastr
n ina ettirmi ve hatr saylr servetini yeni tarikatn gelimesi
iin kullanmt. 1768 ylma gelindiinde, yeni gelimelerin n
da Maruni manastr dzeni iki tarikat altnda yeni bir dzene gir
di. Daha ok krsal kesimi rgtleyen Baladite Antoniyenleri62 ve
Cebrailin kurucusu olduu Halep Antoniyenleri.63 Bu gelime pat
rik Yusuf Stephan dnemine (1767-1808) denk geliyor. Bu patrik,
Hindiyah ya da Hinnah Ajami adndaki bir kadn dolaysyla tarih
te nlenmitir. Dindarlyla halk arasnda ok sevilen bu rahibe,
kutsal komnyonun alnmas suretiyle Hazreti sann erkekliiyle
birlemenin mmkn olduunu iddia etmesine ramen patrik ta
rafndan desteklenmekteydi. Bu konuyla ilgili olarak Papanm so
ruturma atrarak patrii Romaya davet etmesine, sonunda Hindiyahn doktrinini tm ayrntlaryla yazl olarak reddetmesine
daha nce deinilmiti. Bu noktada nemli olan, Hindiyahm halk
61) Duwayhi, History. s.268: al-Dibs, al-Jami. s. 361-7;

62) R. Etteldorf, The Catholic Church in the Middle East. s. 101, bunlarn saysn bamanastr Koziah'da olm ak zere 450 kei olarak veriyor. Ayrca 21 itik af m an as
trna ve eilim ilerine ayrlm 13 eve sahip olduklarn yazar.
63) ibid. s. 101-2, m anastrlar L u w azyah d a olm ak zere saylarn 100 kei olarak v e
rirken, Lbnan'da 12 evleri olduunu yazar. M ar iva Antoniyenleri de 100 keie
ve 13 itikat m anastrna ve 10 eitim evine sahiptir.
arasndaki itibar ve yaplan byk balar sayesinde bir rahibe

topluluun lideri olarak sivrilmesidir. Hindiyah, kurucusu olduu
Order o f the Sacred Heart tarikatna yaplan balarla birka ma
nastrn arazi ve inaat giderlerini karlyabiliyordu.64
Gerekten onsekizinci yzylda rahibe hareketinde ciddi bir at
lm gzlenmektedir. Bu hareketin ekirdeini 1718 ylnda kurulan
Aziz George rahibe manastr oluturur. Bu yzyln sonuna gelin
diinde manastrlarn says 1l e ulamt. Meryemler Cemiyeti ya
da tam almyla sa ve Meryemin Kutsal Yreklerinin Kzkardeleri Cemaati adl bu tarikatn ynetimindeki manastrlarn says
ondokuzuncu yzylda daha da artt. 1853 ylndan sonra, mevcut
tarikatlar da, zellikle yetimhane ve kadnlarn eitimi konularn
da uzmanlaan bu tarikata katlmaya balad. 1931 ylnda Meryemlere bal 266 rahibe, 51 okul, 5.777 kz renci bulunduu
bildirilmektedir.65Yurtsever patrik Butros Hoyek 1895 ylnda kz
larn eitimi iin Sisters o f the Holy Family tarikatini kurdu. Bu ta
rikata bal 19 evde 80 rahibe grev yapyordu. Son tahminlere g
re Maruni toplumu iinde toplam 450 rahibe bulunmaktadr.66 So
nu olarak manastr kurulularnn eitim alannda gerek dinsel
gerek sekler konularda Maruni toplu munun her iki cinsiyetine de
ok byk katks olmutur. Bu seminerlerde dindarlklarna toz
kondurulamayacak, ok iyi renim grm patrikler ve piskopos
lar yetitirilmitir. Maruni manastr dzeni, kilisenin en karanlk
dnemlerinde bile, Bat Katolisizmine yaknlamaya ramen ana
kilisenin Dou ideallerine ballklarn koruyan azizler karm
tr. Bunlar manastrlarn dindarlk ve eitim merkezleri haline ge
tirerek, Syani ve Arap bilgi birikimlerini kendilerinden sonraki
kuaklara aktarmtr. 1610 yl gibi erken bir tarihte, Romadan
gelen bir Syani renci Ortadou tarihine matbaay sokmu,
Quazbayadaki Aziz Anthony (Mar Antunyus) manastrnda Arap
a ve Sryanice bask yapabilen ilk matbaa kurulmutur.67 Bu te64) Al-D ibs, s. 446-60.
65) Janin, s. 565. Hitti, Lebanon. s. 448'de M eryem ler'in 1914 ylnda 30 okulda 6 bin
kza eitim verdiini yazyor.
66) Etteldorf, s. 102. Bu sayya Suriye'deki Katolik cem aatine bal Maruni rahibeler
dahil deildir.
67) Hitti. Lebanon. s. 456-7. Q uazhava Sryanice 'hayat hzinesi' anlamna gelir. Ayn
yl iinde ilk baslan kitap, Sryani harfleriyle fakat Arapa yazlan Psalter oldu. Bu
m atbaay. Lbnan dalarndaki S. John The Baptist (M ar Yuhanna al-abigh) m a
nastrnda olduu gibi dier m anastrlarda kurulan basm evleri izledi. Bu matbaa
1733 ylnda alm aya balad.
D O U H IR S T Y A N L I I T A RH 4 4 5
sis, 1820 ylnda Kahirede kurulan nl Bulaq yaynevinden de

eskidir. Maruni kilisesinin adlar bilinmeyen bu azimli evlatlar sa
yesinde, mazlum Maruni milleti, Bizans imparatorluundan Os
manlI halifelerine kadar, tm ynetimlerin ezici basklarna kar
varln korumay baarmtr.68
Maruni Kltr
Lbnan kltrnn gelimesi kanlmaz biimde Maruni kili
sesiyle kader birlii etti. Bu kilise temelinde ulusal, toplumsal ve
dinsel reformlar hayata geirildi. Topraklarnn verimsizliine ve
ar doal koullara ramen varlklarm srdrmek iin kahra
manca mcadele veren bu grbz da adamlarnn dinsel karak
teri, kurtulularnn da temelini oluturdu. Bu nedenle uzun ta
rihleri boyunca uygarlklarn gzden geirirken, bu manevi ortam
gz nnde tutulmaldr. Lbnann, tarihin akn ya da dinlerin
ve inanlarn geliimini deitiren simalar yetitirdiini iddia et
mek yanl olur. Ancak olaylarn geliimine kendi mtevaz katk
sn yapmaktan geri kalmamtr. Dnya apnda bakldnda bu
katklar kkm gibi grnebilir, ama kck bir toplumun
asndan bakldkta gerekten byktrler. Dounun iki byk
azizi olan St. Maro ve St. John Maron ile balayan manastr siste
mi. mtevazi boyutlarda ancak aziz niteliinde insanlar yetitir
mekten geri durmamtr. Daha yakn bir tarihte bile, Maruni kili
sesi Charbel Makhlouf gibi (. 1898) gibi bir kei vermitir. lahi
yat ile Sryani ve Arap edebiyat konularnda bir derya olan bu ki
i, kendini tm dnya nimetlerinden soyutlam bir mnzevi ola
rak St. Anthonynin izinden yrd. Yata, topraa serdii mee
yapraklaryd. Yastk niyetine eski bir kuma parasn sard
odunu kullanr, giysi olarak sert kldan bir gmlek giyerdi. Gnde
tek n yemei ise, nadiren ya katlm i ya da pimi sebze
olurdu. Gndzlerini bedenen alarak, gecelerini ise meditasyon
ve dua ile geirirdi. Annaya manastrndaki mezar modern Maru68) Edward Gibbon. Declie and Fail ol' the Roman Empire (ed. J. B. Bury. V, s. 156
7) balkl eserinde, o belagatli ve keskin uslubuvla unlar yazar: "Yine de g ste
risiz. alakgnll M aruni halk Konstantinopol im paratorluu altnda varln
koruduu gibi, im di Trk efendilerinin ynetim i altnda, dinsel zgrlklerini n is
peten hafil bir bam llk iinde yaamakladr.'" Gibbon'un yaad dnem de (1 7 37
94) Lbnan Trklerin ynetim indeydi ve Altm larn katliam ' sonraki yzylda
m eydana geldi.
niliin hac mekn olup, Vatikann azizliini ilan etme konusunu

gzden geirdii sylenmektedir.69
Asl Antakya kilisesi saylan Sryani Yakbilerin aksine, Maru
ni dehas kendisini mermerde ifade etmemitir. Maruni sanat ve
mimarisi alakgnll bir profil izdiinden burada uzunca ele
alnmayacaktr. nananlara smak amacn da tayan manastrla
rn genellikle ulalmas g sarp tepelerde ina etmilerdir. Ko
runma kaygs ar bast iin ssleme ve dekoratif motifler zerin
de durulmad. Sarp da silsilerinin el dememi vahi doas ve
yal sedir ormanlar onlarn gerek gurur kaynayd. Modern a
da Batllma dorultusunda ilerledike, kiliseleri sradan Avrupa
kiliselerinin bir kopyas haline geldi ve Doulu kimliini bile yitirdi.
Lbnan ve Maruni toplumunun hzl bir modernleme srecine
girmesi 19. yzylda balar. Franszlarn ynetimindeki Katolik ki
lisesi ile Amerikan misyonerlerinin ynetimindeki Protestan kilise
si gibi iki Batl kurumun varl, bu sreci olanakl klmtr. An
cak bundan, Marunilerin bu tarihten nce Avrupa ile iliki kurma
dklar sonucunu karmak doru olmaz. Gerekte, Maruni toplu
mu Bat etkisine girmeden nce, Maruniler Avrupa biliminin baz
ynlerini etkilemeyi baarmt. Papa XIII. Gregory'nin 1584 yln
da Romada Maruni Kolejini (Collegium Maronitarum) amasn
dan nce Maruni renciler Romada boy gstermilerdi. Bunlar
arasnda en tannm, sonradan Maruni patrii olacak olan ilahi
yat ve tarihi Cebrail bin el Quelaidir. Maruni Koleji nin kurul
masyla birlikte Avrupann kaplar dier Maruni bilginlerine al
m ve bunlar Orientalizm (arkiyat) alannda Avrupann ret
menleri olmutur.70 Bu unutulmu katk Maruni tarihinin en il
gin blmlerinden birini oluturur.
Latince yazlan ilk Sryanice grameri (Grammatica linguae syriacae) Romadaki bir Maruni rencisinin eseriydi ve burada 1596
ylnda basld. Bunun yazar Jujis Amirah (. 1644) adl bir ilahi
yatyd ve 1633 ylnda Maruni patriklii makamna kadar yksel
di. Romada 1636 ylnda ayn balk altnda yaynlanan gramer ki
tabnn yazar da Isak el Sadravi (Latince Sciadrensis) adnda bir
Maruni rencisiydi. Sadravi 12 yanda Romaya gelmi, talya ve
Fransay gezmi, 1660 ylnda Trablus piskoposu olmu ve Lb
69) Etteldorf, s. 88-90: Jules Lerov. Moies et onasteres r/u Proche-Orient (Paris.
1958). s. 144.
70) Leroy, s. 149
D O U H IR ST Y A N L I I T A R H 4 4 7
nan ile Fransa arasndaki diplomatik ilikilerde etkin bir rol oyna
mtr.71 Unutmamak gerekir ki Maruni toplumu daha 17. yzyl
da iki dilli olmutu ve Lbnanl bilginler hem Arapaya hem Sryaniceye tam anlamyla hakimdiler.72 Maruniler hi kukusuz Av
rupann orientalist evrelerine Sryanicenin aktarlmasnda kilit
rol oynamtr.
Yukarda adlar geen bilginler Lbnana dnerken, onlardan
daha da nl bazlar ise Avrupada kalmay yeledi. Bunlardan
Cebrail el ahyuni (Latince adyla Sionita) (1577-1648)Romadaki
Collegium Sapientiaede retim grevinde bulunmu, daha sonra
Kral XIII: Louisnin daveti zerine Paristeki College Royalm Semitik diller krs bakanln stlenmitir.73 ncilin ok dilli ilk ya
ynmn (Arapa ve Sryanice) onuru da byk lde ona aittir.
lk Arapa gramerlerinden birini de ( Grammatica arabica maronitarum in libros quinqu divisa, Lutetiae, 1616) yaymlamtr. Ar
dndan Roma Kolejindeki bir Maruni arkadann- Yuhanna el
Haruni (Latince Hesronita) - ibirliiyle drisi tarafndan 1154 y
lnda yaymlanan Corafya'nm (Nuzhat el Mutsak fi Dikr el- Anisar
vel-Aktar) Arapa evirisini ve bir blmnn Latincesini ( Geographia Nubiensis , Parisis. 1619) yaymlad. Sionita'nm Paris'teki
krssn lmnden sonra, Lbnann Hakil blgesinden eitim
iin Romaya gelen brabil el Hakili ya da Hakikini (1605-64) (La
tince adyla Ecchellensis) devrald. Hakili bir Arapa gramer kitab
(Breveis institutio linguac arabicae. Romae, 1628), bir Sryanice
gramer kitab ( Linguae syriacae sive chaldaicae perbrevis institu
tio, Romae, 1628) yan sra, Arapa ve Sryaniceden evirdii ede
bi ve teolojik eserler yaymlad. Romada lmnden sonra, yazd
64 kitap Vatikan Kitaplna kaldrld ve daha sonra Assemani
tarafndan Bibliotheca Orientalisin ilk cildinde listelendi. Sionita
ile Ecchellensisin adlan College de Francem giriindeki onur s
tununa kaznmtr. Hakilinin yeeni Murhij bin Namrun ya da
Nirun (Latince adyla Faustus Naironius) (1630-1711) Lbnan do
umlu olup, Romada Dou dilleri profesrlne kadar ykseldi.
71) Al-Dibs. s. 373: Graf. III. s. 347-50: Hitti. s. 403-5.

72) Gezginlerin anlarnda Sryanicenin Lbnan'n ou yrelerinde ana dili olarak ku l
lanld anlatlm aktadr. De Chasteuil 1632 ylnda Harun ve Ihdin'de. De la
Roque ise 1688 ylnda Biarri ve Hadat'ta. h a tla svireli B urcklardl 1810 ylnda
birok M aruniin Sryanice konutuunu yazar. Hitti. s. 404.
73) Al-Dibs. s. 382-3; Gral. III. 351-3: Hitli. s. 404.
ncilin Arapa ve Sryanice eviri metinleri zerinde alt gibi,

bir Maruni tarihi de (Dissertatio de orgine. nomine, ac religione
Maronitarvm, Romae, 1679) kaleme ald. Maruni aratrmalar Assemani (Yusuf Saman el Samani, 1687-1768) ve Casiri (Mihail el
Gaziri, 1701-91) ile doruk noktasna ulamtr. Orientalizmin bu
nclerinin almalar sayesinde Semitik dillerin deilse bile Sr
yanice ve Arapa almalarnn temelinin Batda atldn ve mo
dern tarihte ilk kez Batl zihniyetin Dou Hristiyanlnn byk
nem tayan dinsel birikimine ynlendirildi sylenebilir.
Avrupaya Maruni renci akn srmekle birlikte, Batnn Lb
nana 19. yzylda yzlerce misyoner ve retmen gndermesinden
sonra bu eski gelenein bir duraklama dnemine girdiini gzlyo
ruz. Trk halifeliinin gerilemesi ve Altmlarn katliamndan son
ra Batnn Lbnana gittike artan mdahaleleri sonucu Osmanl
egemenliinin zayflamas, Maruni halkn Avrupa ve zellikle
Fransa ile ilikiye getirdi. Fransann Lbnan'da Katolik eitim ve
misyonerlik alanlarndaki almalar; Beyrutta nl St. Joseph
niversitesinin 1875 ylnda kurulmas, Papa tarafndan 1881 y
lnda onaylanmas ve ardndan Fransa Eitim Bakanlnn tp ve
eczaclk faklteleri kurulmas iin btesinden resmen pay ayr
masyla doruk noktasna ulat. Bu niversitenin ilahiyat ve felse
fe blmleri de vard ancak Dou Aratrmalar blm kukusuz
en parlak fakltesi oldu. Bu fakltenin Batl aratrma ve elyaz
mas yaynlama yntemlerini sistematik biimde kullanarak Orta
douya sokmasyla, Arapa aratrmalar alanna byk katklar
da bulunduu inkar edilemez. 1853 ylnda kurulmu olan Katolik
Press yaynevinin Katolik niversitesi ile ibirlii sonucu, bilginler
ve aratrmaclar bu yaynevine ok sayda ve paha biilemez de
erde malzeme saladlar.
niversite - yaynevi ibirliinin en parlak rneklerinden biri de
Luvis eyhonun (1859-1928) yaamnda gzlenebilir. Mardinli bir
Keldani iken sonradan Cizvit rahibi olan eyho, uzun yllar Cizvit
niversitesinde Arapa krssnde ders verdi. Verimi, nitelik a
sndan her zaman deilse bile nicelike gz kamatrc boyuttadr.
Tm zamanlarn en byk elyazmas avclarndan biri olan ey
h onun Avrupa arivlerinde yapt aratrmalar Arap edebiyatnn
mcevherlerini gn yzne karmtr. Elinin altndaki malzeme
bolluundan arm durumda ama yine de yaymlamak arzusuy
la yanp tututuu iin, yaynlar gnmz eletiri anlayyla her
449
zaman geer not almaz. Ne var ki Arapa aratrmalarna korkun

bir ivme kazandrd kesindir. Baka hibir ey yazmam olsayd
bile, Katolik niversitesinin dzenli yayn olan E l-M a nk (Dou)74
dergisi ile dokuz ciltlik Arap Edebiyatndan Semeler (Macani elAdab fi Hadaik el Arab)75 onu modern adaki Arap aratrmacalar arasna katmamza yeterdi. Onun ynetimi altnda El-M ank,
Arap dili, tarihi, bilimi ve dini alannda en sekin sreli yaynlar
dan biri kimliini kazand. Semeler ise gnmzde hl Arap
edebiyatndan yaplm en baarl derleme olarak kabul grmekte
dir. eyhonun slam ncesi dnemden derledii antsal Hristiyan
Arap iiri tarihi, bu alanda vazgeilmez bir temel kaynaktr.
Lbnan ve Marunilerin edebi tarihi burada konumuz olmamakla
birlikte, sosyal ve dinsel reform iin basnn tad nemin Katoliklerce fark edildiini kaydetmeliyiz. uveyfetli Halil Huri, herhalde ilk
Lbnan gazetesi olan Hadikat l Akbar' (Haber Bahesi) yaymla
mtr. 1859 ylnda yayna balayan bu gazete, Mehmed Ali Paanm 1828te yaymlad El Vaka-i el Msriya (Msr Olaylar) ve Halepli Rzkullah Haskunun 1854te balatt Mirat 7-Ahra tndan
(imdiki Durumun Aynas) sonra Arapa yaymlanan nc gaze
te olmaktadr. Protestanlarn 1866'da yaynn balatt El-Narah
gazetesine Cizvitler El-Bcir gazetesiyle karlk verdiler.76
Maruni toplumunun kltrel ve dinsel uyannda Protestan kili
sesinin oynad nemli rol gzard etmemek gerekir. Suriye Pro
testan Koleji rnek alnarak 1866 ylnda alan Beyrut Amerikan
niversitesi, Maruniler dahil, din ayrm gzetmeksizin tm Ortado
u uluslanna byk hizmetler vermitir. Daha nce 1833 ylnda
Beyrutta kurulan Beirut Press, elle baskdan elektrikle saatte 3.000
sayfa basma kapasitesine sahip bir tesise dnmtr ve katalo
gunda 500den fazla eser yer almaktadr. Bu yaynevinin balca
eserleri arasnda Arapa ncili gsterebiliriz. Rahip Eli Smith (1802
57) tarafndan balatlan bu yaym, 1864 ylnda Dr. Cornlius V. A.
van Dyck (1819-55) tarafndan tamamlanm, aralannda Butrus el
Bustani (1819-83), air Naif el Yazc (1800-1871) ve eyh Yusuf el
Asr (1815-89) gibi Lbnanl aydnlarn yer ald bir grup yayn ii
ne yardm etmitir. Mission Pressin yaymlad 72 formalk ncilin
74) Rem e catholique orientale (1898'den itibaren iki ayda bir. 1908 den sonra ayda bir
ve 1934'ten bu yana avda bir yaynlanr)
75) lk yayn Beyrut 1882-3. Gnm ze kadar en az 16 kez baslmtr.
76) Hitti. s. 464.
bask adedi 2,5 milyon adede ulam durumdadr. Protestan Maru

niler de en az Katolik Maruniler kadar deerli eserler vermitir. Bustaninin Arap Ansiklopedisi (Dairat el Maarif el Arabiya)77 ve Arapa
Szl ( Muhit el Muhit)78birer bilgi hzinesidir. Lbnan dndaki
Protestan kolejlerinin mezunlan da edebiyat tarihlerinde sekin yer
ler edinmitir. Yakup Sarruf ve Faris Nimr, nl aylk El-Muktataf
dergisinin yaynn ilk olarak 1876 ylnda Beyrut'ta balatm, ar
dndan Kahireye tamlar ve burada daha sonra Al-Mukattam ga
zetesini yaymlamaya girimilerdir. Bu iki gazete onurlu bir hizmet
dneminden sonra 1952 ylnda yayna son verdi. Msra gm bir
aydn olan Corci Zaydan (1861-1914), slam tarihi ve Arap edebiyat
konusunda deerli aratrmalan olan bir yazard. Onun balatt
aylk El-Hilal dergisi hl ayaktadr.79
77) lm ne kadar (Beyrut. 1876-82) alt cildi yaym land. Olu Salim, Sleym an Bustani ile birlikte kalan be cildi (Beyrut, 1883-1900) yaym lad. Son yllarda Lbnan
Devlet niversitesi eserin yeni basksn balatt.
78) ki cilt. (Beyrut. 1870). Ksaltlm iki cill halinde Beyrut 1869 basks da bu lu n
m aktadr.
79) TarihT-Temedyuni'I-slam (slam Uygarlk Tarihi) 5 cilt. (Kahire. 1902): Tarih e/Adab el-Arabiva (Arap Edebiyat Tarihi) 4 cilt. (Kahire. 191 1). A rap ve slam tarihi
ni konu alan bir dizi tarihsel roman da yazm tr.
BLM VII
YTK KLSELER
27. GR
Dou kiliselerinin ou, uzun ve ini kl tarihleri boyunca art
arda gelen ve dnyalarn alt st eden kl ve ate gnlerini sali
men atlatmay baarmken, baz kiliseler bunu baaramayp tarih
sahnesinden ekilmitir. Bu almada hedef, yitenlerden ziyade
ayakta kalmay baaran kiliseler olmakla birlikte, gemi ihtiam
larm anmak zere bu antik kurumlara ksaca deinmek de hakl
grlmelidir. Yakubi ve Nasturi kiliselerini incelerken, zaman za
man Arabistan yarmadasnda, Basra diyakozluunda, Orta Asya,
Moolistan ve inin gbeindeki Hristiyan toplumlanna atfta bu
lunmutuk. Bugn bunlarn hibiri yoktur. Burada, o kiliselerin
varln kantlayan arkeolojik ve yaznsal kantlar gzden geirece
iz. Dnyann baka kelerinde de, baz kiliseler gemiteki byk
'hayatiyet ve atlmlanna ramen, yok olmaktan kurtulamamtr.
Dou Hristiyanlnn haritasna bir gz attmzda, ilk kilise
lerin ana merkezde kk saldn, buralarda imann ve ilahiyat
biliminin beklenmedik parlaklkta bir gelime kaydetmesinden
sonra bunlarn yeryznden tam anlamyla silindiini grdk.
Bunlar, kuzey Afrikann bir yanndaki Kartaca kilisesi, dier ya
nndaki Pentapolis ya da Cyrenaica kilisesi ile, Nil vadisinde birin
ci elalenin altndaki blgede yer alan Nbye kralldr. Tarihi,
bu kiliselerin olaanst kn ve olaanst yok oluunu ak
lamak zorundadr. Bu kiliseden, Hristiyan ilahiyatnn gelii
mini en derinden etkileyen Kartaca kilisesi, gariptir ki, yitip giden
ilk kilise olmutur.
Baz yazarlar, kuzey Afrikadaki corafi yaknlklar ve etnik ak
rabalklarn gz nne alarak Kartaca ile Pentapolisi ok yakn,
hatta tek kurum olarak ele almtr. Ancak daha yakndan bakl
dkta, bunun hakszlk olduu grlr. nk Cyrenaica douda
skenderiyeye bakarken, Kartaca gzlerini Romaya evirmitir.
Bu noktada ok dikkatli davranp Kartacann bu erken dnemde
Romanm dinsel otoritesine tabi olduu dncesine kaplmamak
gerekir. Kuzey Afrikann bat blgesine Hristiyanln giri kay
naklarn belirlemek ok zor olduu gibi, bunun doudan, batdan
ya da her ikisinden geldiini syleyecek konumda da deiliz. Bu ilk
yzyllarda, kilise babalarnn yazlarnda Grekeyi kullandklar
ve kuzey Afrikada Latin etkisinin ok zayf olduu kesindir. Bu
ada talya ve hatta Romada bile kilise dili Grekedir. te yan
dan Cyrenaica kilisesi, 325 tarihli altnc znik emriyle skenderi
yeye balanmtr.
Ancak, bu iki kuzey Afrika kesiminin birok ortak yanlar da
vard. kisi de rklarn ve kltrlerin buluma noktasyd. Yedinci
yzyldaki slam istilasndan sonra Berber adyla anlan yerli halk
tan baka, buralarda Fenikeliler, Grekler, Yahudiler, Romallar ve
Msrllar da yaamaktayd. Cyrenaicada Grek etkisi ar basar
ken, Kartaca'da hl Fenike kltrnn arl kendini hissettiri
yordu. Kuzey Afrikalnn bu etnik ve kltrel karm, ardndan
antsal teolojik eserler brakacak olan Hristiyan rnesansmm te
melinde yatan etken olabilir.
Kartaca1
Burada Kartaca Hristiyanl ile kuzey Afrika kilisesinin rgt
lenmesi zerinde ayrntlaryla durmayp, bu konunun Hristiyan
1) K artaca'ya dnk ilgi, aadaki eserlerden grlecei gibi olduka erken bir tarih
ten balar: E. A. Schelstrate, Ecciesia Africana sb prim ate Carthaginiensi (Paris.
1679): M. Leydecker. Historia ecclesiae Africanae, 2 cilt. ( Ultrajecti, 1690): T. R u
inart, Historia persecutionis Vandaliae (Venedik, 1732); F. M unteri, Primordia ecc
lesiae Africanae (Hafniae, 1829): Modern alm alardan baz rnekler yledir: J.
M esnage, Le Christianisme en Afrique cilt, (Paris. 1915): H. Leclerq, L'Afrique chr
tienne, 2 cilt (Paris, 1904): G. Bardv. L'Afrique chrtienne (Paris. 1930): C. Cecchelli. Africa Christiana. Africa Romana (Roma, 1936); J. P. B risson. Gloire et misere de
'Afrique chrtienne (Paris. 1949): idem. Autonom ism e et Christianisme dans l'Afri
que romaine de Septime Severe a l'invasion vandale (Paris. 1958): S. A. Donaldson.
Church Life and Thought in North Africa A. D. 200 (Cam bridge. 1909); E. Buonaiuti. Il Christianesimo neil'Africa romana (Bari, 1928): R. Hslinger. Die alte africanische Kirche (Viyana. 1935); E. W ieland, Ein Austlug ins christiiche Africa (Stuttgart ve
Viyana, 1900); J. Lloyd. The North African Church (Londra. 1880): A. Schwarze, Un
tersuchungen liber die aussere Entwickiung der afrikanischen Kirche mit besonde-
ln erken tarihi asndan tad nemi aratracaz. Bunu

yapmann en iyi yolu da, bu kilisenin tarihinde yer alan ve Hristi
yan dncesini sonsuza kadar etkilemi olan lmsz isimleri
gzden geirmek olacaktr. Kartaca kilisesi, Tertullian, St. Cyprian
ve St. Augustine gibi insanlar yaratmak onurunun sahibidir.
Bunlarn her biri, yaad dnemde antlam kiilerdi. Hristi
yan kilisesi, bu nn kiiliinde en esintili itirafsn, savunu
cusunu ve yorumcusunu yaratmtr.
Tertullian,2 Kartacaya gnderilmi bir Romal yksek ynetici
nin oludur. . S. 160 ylnda pagan bir ailede dnyaya gelen Ter
tullian, muhtemelen bir blmn Romada yapt almalaryla
ann temel bilgilerini edindi. Kartacaya dnen ve burada Hris
tiyan olan Tertullian, eserlerini de burada yazd. Asl meslei avu
katln bir gerei olan belagatini de, Hristiyanlan ve Hristiyanl
savunmak iin kulland. a Romamn zulm ayd. Bu zul
mn dehetini Tertullian u nl satrlaryla dile getirir: Tiber
nehri duvarlara dayandnda, Nil nehri tarlalar sulayacak kadar
ykselmediinde, ktlk ya da veba ortaya ktnda hemen Hristiyanlar aslanlara feryad ykselirdi.3 Bu sralarda Tertullian feci
bir zulm sahnesinin tan oldu. Aziz Perpetua ve Aziz Felicitas
birka inanmla birlikte, mparator Septimius Severisin emriyle 7
Mart 203 gn Kartaca stadyumunda aslanlara atld. Kuzey Afri
kallar da dnyann dier taraflarndaki Hristiyanlar gibi sa yo
lunda kendi ehitlerini verdiler. Hristiyanlarn yardmna koan
Tertullian, yaral ruhlar tahkim etmek iin nl zdeyiini kullan
d : Tohum Hristiyanlarn kandr (Semen est sanguis Christianorum). Bu zdeyile Tertullian Hristiyanlara, saylarnn inanlmaz
biimde artaca mjdesini veriyordu.
ok verimli bir ilahiyat -yazar olan Tertullian, bu ynyle ku
zey Afrika kilisesinin Origeni saylabilir. an anlayna uygun
olarak birok tezini Greke kaleme almakla birlikte, daha sonraki
rer V erw ertu n g d er arch ologisch en F u n d e (Gttingen. 1892): Mgr. Toulotte, G eog
ra p h ie de I'a friqu e ch rtien n e - M a u reta n ie (M ontreuil-sur-M er. 1894): G. P. Groves,
The P la n tin g o f C h ristia n ily in A frica . 4 cilt. (Londra, 1948-58): Ch.- Andre Jullien,
H is to ire de I A friq u e du Nord. 2 eilt (Paris. 1952-6). Tam bir bibliyografya iin bkz.
Ch. Diehl. L A friq u e byzantine. H istorie de la dom ina tion byzantine en Afrique. 533
709 (Paris. 1896) .
'
2) T ertu llian'in eserlerinin birok basm ve evirisi ile onun hakknda yazlm ok sa
yda eser iin bkz. Quasten, Patroiogy. II. s. 246-340.
3) Tertu llian. Apolofi. T. R. G loverm n gilizce evirisi, (The LocB C lassical Library. Lond
ra. 1953) s. 182-3.
eserlerinde yaygnca kulland Latince yazma geleneini Hristi

yanla sokan ilk kilise babas Tertulliandr. Teslis (Trinity) szc
n de ona borluyuz. Ortodoksluu gnostik saldrlara kar sa
vunmak amacyla kaleme ald yazlarda, Tanrnm birliini savu
nurken kvrak mantyla bu deyimi retmitir. Origenin Hristi
yanlk iin douda yaptn Tertullian batda yapm ve Bat ilahi
yatnn ana erevesini izmitir. De anima adl eserinde grlece
i zre, yeni gelimekte olan psikoloji biliminin ilkelerini dinsel d
ncenin hizmetine sokan ilk Hristiyan ilahiyat herhalde odur.
manna olan tutkulu ball nedeniyle kat Montanusulukn
retisini benimsedi. Bu reti oru koullarn arlatrd gibi, din
uruna ehit olmaktan kanmay yasaklyor, din deitirip ikinci
kez Hristiyan olanlar iin ikinci vaftiz zorunluluu getiriyordu. B
yk gnahn aff konusunda Papa I. Calixtus ile de ihtilafa dt
ve ii Katolik kilisesini ruhsal disiplinden yoksunlukla sulamaya
kadar gtrd. Gnlk yaam alkanlklarnda tam bir ileci olan
Tertullian, putperestlikle ve Gnostik, Manichaean ya da Marcionist
her tr sapknlkla mcadele etti. Kilise tarafndan resmen aziz ola
rak ilan edilmemi olsa da, znik-ncesi kilise babalarnn en ulu
larndan birisi olarak kabul edilebilir. . S. 220 dolaylarndaki l
mnden sonra, gelen kuaklar onun teslis retisini ve kristolojisini temel alarak gelitirdiler.
. Afrika kilisesinin bundan sonraki en byk simas, Tertulliandan ok farkl karakterdeki St. Cypriandr (. 258). Pagan bir
aileden doan ve retorik eitimi alan Cyprian,4 eserlerini ok iyi bil
dii Tertullian gibi sonunda Hristiyan oldu. Tertulliann izinden
giderek ilecilii benimsedi ve Hristiyanl setii . S. 248den iki
yl gibi ksa bir sre sonra Kartaca piskoposluuna getirildi. mpa*) M ontanusuluk: kinci yzylda F rigyada M antanus'un n derliinde oluan heretik
H ristiyan akm. Kurucusu M antanus'un hayat hakkda ok az bilgi vardr. 2.-9.
y zyllarda Anadolu'da ve k u zey Afrika'da etkili olan bu akm a gre, Hz. sa'nn Yuhanna ngili'nde kendisinden sonra geleceini bildirdii Kutsal Rul, M antanus'un ve
onunla birlikte davranan khinlerin kim liine brnm t. M ontanusular kuralc
ve kat bir ahlk sistem i getirdiler. Perhiz sresini uzattlar, m ritlerinin din yoluna
ahit olm aktan kanm asn yasakladlar, evlenm ek isleyenleri caydrm aya altlar
ve ikinci kez evlenm eyi yasakladlar. M ontanusuluun geleneksel kilise retisine
bir saldr olduu kesinleince, Anadolu'nun eitli blgelerinin piskoposlar kilise ve
m eclislerinde bir araya gelerek, yaklak 177'de M ontanusular ataroz ettiler. B i
zan s im paratoru 1. Iustianos'un (hd 527-65) kat yasalar douda bu akm n sonunu
hazrlad. Am a kimi kalntlar 9. yzyla kadar varln korudu.(AnaBritannica)
4) B ibliyografya iin bkz. Q uasten. II, s. 340-83: Julfie. 1, s. 317.
rator Deciusun zulmnden 250 ylnda Kartaca'dan kat ve dn

dnde ikinci vaftiz tartmasnn yeniden alevlendiine tank ol
du. Romann bu konudaki gevekliine kar kan Cyprian, sap
knlarn ve hizipilerin ikinci kez vaftizini savunan grlerinde
birok Afrika kilise konsili tarafndan desteklendi. Epeyce yazm
olmakla birlikte eserlerinde resmi grevinin zorunlu kld pratik
kayglarn izleri ar basar. Yeniden dine dnenlerin aff, gnahla
rn balanmas iin sadaka verilmesi, piskoposlar aras ilikiler
ve kilisenin birlii gibi konular zerinde durdu ve din adamlar iin
bekrl savundu. Mektuplar arasnda Roma piskoposu Stephene hitaben kaleme alnanlar zellikle ilgintir. Bu mektuplarda,
Romann Kartacaya egemenliini kabul eden geleneksel gre
ateli bir dille saldrr. Kilise iinde ve dnda Cyprian frtnal bir
hayat yaad ve uzun yllar izlendii imparatorluk ajanlarna tes
lim olarak 258 ylnda ehit edildi.
Cypriann lmnden yaklak yzyl sonra Afrika kilisesinin
dehas, hayat ve eserleri Hristiyan ilahiyatnda bir dnm nokta
s olan St. Augustinein (354-430) kiiliinde yeni bir dorua ula
t. Pagan bir baba ile Hristiyan bir annenin ocuu olan Augusti
ne, Kartacadaki renimi srasnda retorikten felsefeye geti. Bu
aamada Hristiyanlk hakknda ciddi kukular tayordu. Bir ka
dnla 15 yl evlilik d beraberlik yaad. Dokuz yl kadar Manici
olarak yaad. Bu srada aklna taklan birok soruya hocas Faustus da zm getiremedi. Romaya g ederek geimini retorik
retmenliiyle salad ve ardndan gittii Milanoda St. Ambroseun bysne kapld. lkin yeni -platonculuu seti, bylelikle
zihni sann retisine alm oldu. Sonunda, frtnal ruhunun
ba edemedii sorunlarn zmn gsteren St. Antonynin ha
yatn okuyarak arad teselliyi buldu. 386 ylnda inzivaya ekil
di ve ertesi yl vaftiz edilerek Hristiyan oldu. Keilie baladktan
bir sre sonra, doum yeri olan Thagaste kyne dnd ve 388 y
lnda burada eski arkadalaryla birlikte yaad bir manastr d
zeni kurdu. Sonraki bir tarihte ziyaret ettii Hippo kentinde halk
ylesine etkiledi ki onu zorla piskopos Valeriusun makamna g
trdler. Burada piskopos onu kiliseye kabul ederek e rtbeli
yardmcs olarak atad. Valeriusun 396 yl civarnda lmnden
sonra bu makama getirilen Augustine, 430 ylnda lnceye kadar
bu grevi srdrd. Bu srada Vandallar Hippo kentinin kaplar
na dayanmt.
457
Tm sapknlklara kar yazlar kaleme alan Agustinus.5 eski

inanc manicilik ve arianizm ile de mcadele etti. Hristiyanlk ze
rindeki etkisinin, kendisinden ncekilerin hepsinden ar bast
kabul edilir. mrnn sonuna doru, Pelagianizm tartmalarna
hararetle katld ve kaderin nceden belirlendii doktrinini savun
duu anlalyor. Kukusuz onu gelmi gemi en byk yazarlar
dan biri yapan tiraflar ile Tanrnn Kenti adl iki eseridir. Haya
tnn, annesinin lm tarihi olan 387 ylma kadarki blmn an
latt tiraflar, derin tahlillerle ykl bir zgemi niteliindedir.
Bitmemi Retractationes adl eserinde, 427 ylma kadarki edebi a
lmalarn konu edinmitir. Altaner,6 Agustinusun erken Hristi
yanlk tarihindeki konumunu u szlerle zetler: Byk Hippo pis
koposu yle bir bileimin stesinden gelmitir: Tertulliann yara
tc gc ve Origenin entellektel zenginlii ile Cyprianm dinsel
kavray. Aristotelesin diyalektik zekas ile Platonun idealist atl
m ve derin tefekkr. Latinin pratik saduyusu ile Grek'in evik
zekas. Hristiyan dncesinin Ortaadaki biimleniini hibir
eser Tanrnn Kenti' kadar derinden etkilememitir. Romann 410
ylnda Alaric'in Allahsz ynlarnca drlmesi zerine, Hristi
yan alemi inanlmaz bir ok yaad. Dnyann ve tm Hristiyan
uygarlnn sonu gelmi gibiydi. nsanlarnm sa dinine inanc sar
sld gibi, bazlar bu ykmdan neredeyse Hristiyanl sorumlu
tutuyordu. Agustinus, Hristiyanln karlat bu iddetli sald
ry gslemek ve dinin sonunda galip geleceini kantlamak uru
na 13 yl alarak Tannn m Kenti ni tamamlad. Sonunda bir ta
rih ve din felsefesi olarak ortaya kan bu metin, Papa XHI. Leonun7
deyiiyle: Hristiyan bilgeliinin zn ve devletlerin gvenlik ve
geleceinin bu dine bal olduunu ylesine bir aklkla ortaya
koymutur ki, yalnz ann Hristiyanln savunmakla kalma
m, Hristiyanla kar ne srlebilecek yanl sulamalar son
suza dein rtmtr. Yeyzndeki temsilcisi Kuds kenti
olan Tannnm krall, hibir dnyevi saldrnn ya da kafir insan
5) A guslinus'un bibliyografyas gz kam atrc boyuttadr. Agustinu s'u n hayat ve eser
leriyle ilgili orijinal basklar, eviriler ve dier alm alardan sem eler alannda en ivi
alm alardan biri B. Altaner'in Pa tro lo gv ' sidir. Alm anca evirisi ve 5. basm Hilda
C. GraeiT, s. 487-534: Jullien. . 317-8.
6) Palrology. 492.
7) H ristiyan devlet retisi konusunda 1 Kasm 1885 tarihinde yaym lan an m m orta le
D ei balkl papalk genelgesi. N icen e and P o st-N icee Fathers o i the Christian
C h u rch . ed. P. SchalT. 11, iii (Grand Rapids. Michian. 1956) .
4 5 8 D O U H IR ST Y A N L I I TA RH
aklnn en kk bir zarar veremeyecei sonsuz krallkt. Onun yeryzndeki tek grnr biimi de Katolik kilisesiydi. Agustins by
lelikle patristik dnemin tm dnce elerini, kendisinden nce
hi kimsenin yapamad biimde temellendirerek Katolik Hristi
yanln hizmetine veriyordu.
Kuzey Afrika kilisesi, Tertullian, Cyprian ve Agustinustan ba
ka yazar yetitirmese bile tarihteki yce yerini haketmi olurdu.
Ne var ki bu kilise bu almada ksaca deinebileceimiz daha k
k apl yazarlarn almalaryla da dine katkda bulunmutur.
Bunlardan biri, 253-327 yllar arasnda yaam ve paganizmden
Haristiyanla gemi olan nl retorik retmeni Siccal Arnobiustur.8 Bir dieri, yine bir retorik retmeni Diocletianm (284
304) ada olan Lactantiustur,9 Hristiyanlk devlet dini olarak
kabul edildikten sonra, mparator Byk Konstantin onu 317 y
lnda Treves kentinde bulunan olu Crispus'un retmenliine
atad. Bu tarihte zaten yal olan Lactantius 320 yl dolaylarnda
ld.
Zulm a sona erdikten sonra, Pax romana koullarnda H
ristiyanlk Afrikann cra kelerine kadar nfuz etti. Kartaca ulu
ilahiyatlar yetitirdii gibi, doktrin alannda ortaya kan yerel
anlamazlklar zmlemek iin kendi konsillerini de toplamtr.
Bunlardan en hatrda kalan, lkedeki Donatus10 hizipiliine son
vermek amacyla dzenlenen 390 tarihli Kartaca Konsilidir. Dr
dnc yzyln balarnda ortaya kan bu akm, Kartaca piskopo
su seilen Caecilianusun, Hristiyan katliam dneminde kutsal
metinlerin kopyalarn Romallara verdii iin kilise iinde traditor
(hain) olarak adlandrlan Felix adl bir piskoposun kendisini tak
dis etmesine izin vermesiyle balar. Kartaca kilisesinin 70 pisko
posu 312 ylnda toplanarak Maiorinus adl birini piskopos seti.
Maiorinusun 312 ylnda lmnden sonra, akma nderlik eden
Donatus, Kartaca piskoposu olarak kylerde ve iftliklerde yeni
din adamlarn atamaya balad. Aziz Cyprianm retisine sahip
karak Kartaca kiliseninin Romadan bamszln savunan Donatusuluk, temelde milliyeti bir karakter tayordu. Aziz Agustinusun kar kmas bile bu akmn nn kesememitir.
8) Quasten. II. s. 383-92

9) Quasten. II, s. 392-410
10) Jullie. I. s. 318-9.
D O U H IR ST Y A N L I I T A R H
459
Beinci yzyldaki Vandal istilasndan sonra durum bsbtn

kart. Ariusu Hristiyan olan Vandallar, Katolik ve Danotusu
papazlar kovarak yerlerine Ariusu ruhbanlar getirdiler. 484 y
lnda Kral Hunericin beklenmedik lm olmasa, Katoliklik belki
de Afrikadan silinirdi. uras ilgintir ki, diplomasi ve hukuk alan
larnda yaz dili olarak Latinceyi kullanan Vandallar, kilise dili ola
rak ana dilleri olan Almanca ile dua ederlerdi. Bu durum, Hristi
yanl hazmetmekte glk eken yerli Berberi halkn kafasn iyi
ce kartrd. Pagan boinanlan hl belleinde canl kalan Berberiler arasnda Hristiyanlk bir yama gibi kksz kalmt.
Afrikann mparator Justinianus zamannda yeniden Bizans
egemenliine girmesiyle birlikte Ariusular, Donatusular, Yahudiler ve paganlar iin yeni bir zulm dnemi balam oldu. Bizansn
yerli halk Hristiyanlatrma giriimi Berberi halkn byk oun
luunu deil, yalnzca kabile eflerini etkiledii iin, Bizans Afri
kasnn uzak kelerinde ncil, ancak silah gcnn yerini alacak
ucuz bir ynetim arac olmaktan teye gidemedi.11 Bylece sahne
yaknda patlak verecek slam alt st oluuna hazr hale geliyordu.
PentapoUs
Cyrenaica. Pentapolis ya da Be Kent (ak adlaryla Cyrene
(ahhat), Apollonia (Marsa Goua), Ptolemais (Tolmeta), Berenice
(Bingazi) ve Barce (Barka) Msrn Mareotis blgesiyle Trablusgarp
arasnda yer alr. Kartacadan ziyade Msr ile balantldr. Cora
fi konumu ve Afrikann ilerinden gelen kervan yollarnn Akdeniz
kysndaki biti noktas olduundan bu yre, dodu Akdeniz ile ve
zellikle skenderiye ile balantsn salayan Yahudi ve Grek g
menlerin ve tacirlerin en batan ilgisini ekmiti. Bu nedenlerle
Hristiyanlk Msr'da yaylmaya balad dnemde burada da yay
gnlat. Nitekim, Msr Hristiyanlnn havarisi saylan aslen
Cyreneli bir Yahudi olan Aziz Evanjelist Marktr. Pentapolis ze
rinden skenderiyeye gelmi, Msrda yeni dinin tohumlarn attk
tan sonra hemehrileri arasnda almak zere Cyreneye dn
mtr. Bu nedenle kilise rgtlenmesi asndan Pentapolis en
batan itibaren Msr'n bakentine balyd ve znik konsilf de
onun skenderiyeye ait olduunu belirlemiti. Kopt patriine bu1 1) Leclercj. L'Alhqw chretiene. II. s. 214: Lloyd, North African Chun h. s. 314.
gne kadar resmen bal kiliseler arasnda, unvannda belirtildii

gibi, Pentapolis de yer almaktadr. Bu nedenle, Cyrenacia ile s
kenderiye arasndaki din adam ve misyoner trafiinin, Kartaca Roma trafiinden aa kalmad anlalmaktadr. Cyrenaicadaki
Grek elerin byk arl nedeniyle, bu blgeyle skenderiye
arasndaki diyalog daha da kolaylamtr nk her ikisinin dili
de Greke idi. Pentapolisteki ruhbann nde gelenleri eitimlerini
nce Museionda, daha sonra Hristiyan Kateizm Okulu olmak
zere skenderiyede almlard. skenderiye ve Pentapolis kilisele
ri arasndaki ilikiler konusunda elde yeterli veri bulunmamakla
birlikte, iki blge arasnda olduka etkin bir balant kurulduu
kukusuzdur. Libyann metropoldeki kilise hiyerarisine nfuz et
tii, skenderiye kilisesinin byk hizipisi Arius rneinde grl
mektedir. Tarihe Dou Kilisesi Babalarndan biri olarak geen,
Ptolemais piskoposu Cyreneli Synesiusun12 kiiliinde, skenderi
ye'nin felsefi ve teolojik kltrnn Pentapolisteki bir temsilcisini
grmekteyiz.
Synesius ok varlkl bir pagan ailenin olu olarak 370 yl do
laylarnda Cyrene'de dnyaya geldi. Cyrene'de alabilecei btn
eitimi tamamladktan sonra, Museionda ders veren son pagan
neo-platoncu ve matematiki Hypatiann rencisi olmak zere s
kenderiyeye gitti. Bu kadn retmenin grlerine hayran olan
Synesius onun neo-platoncu ardl oldu ve kendisi Hristiyanl
setii halde paganlktan dnmeyen Hypatiann Hristiyan din
kardeleri tarafndan talanarak ldrlmesine ramen, mrnn
sonuna kadar onun aziz hatrasna sadk kald. Daha fazla bilgi
peinde skenderiyeden Atina'ya gittiinde, orada artk ne ret
men ne de felsefe kalmadn grerek d krklna urad. Cyreneye dndnde hemehrileri, Bizans imparatorundan vergilerin
azaltlmasn rica etmek zere bakente gidecek heyete bakanlk
etmesini istediler. Bu grevdeki baars onu kentin en sevilen in
sanlarndan biri yapt. Yeniden skenderiyeye dnen Synesius bu
rada bizzat Patrik Theophilus (385-412) tarafndan bir Hristiyan
olan eiyle evlendirildi. Bu olay onun Hristiyan olduunu kantla
makla birlikte 410 ylma kadar vaftiz edildiine dair bir kayt yok
tur. Bu tarihte hemerileri, Bizansa gnderilen imparatorluk he
12) Q uasten. Patrology. III, s. 106-14: VV. Brihl, The Age ol the Fathers, 2 cilt, (Lond
ra. 1903). II. s. 141-4.
461
yetindeki baars ve gneyden gelen Berberi saldrlarna kar

kenti savunma dzeneine katklar nedeniyle duyduklar minnet
borcunu demek zere onu piskopos semeye karar verdiler.
Synesius evli ve grlerini gizlemeyen bir neo-platonist ola
rak, piskoposluk makamna karlk olarak ne einden ne de dn
ya grnden vazgemekten yanayd. Bunu bilen ruhban ve Ptolemais halk, sorunun zm iin patrie bavurdular. Synesiusun dnya grndeki itenliini ve kentteki konumunu bilen
patrik derhal onun istenen makama getirilmesini salad ve Syne
sius 414 yl dolaylarndaki lmne kadar yalnzca dinsel alan
da deil, adalet, ynetim ve savunma konularnda da Ptolemais
halknn nderi olarak grev yapt. Bir insanlk dostu olduu gibi,
mkemmel bir svariydi. ok iyi ok att gibi, tam bir kilise ku
rucusuydu. Pentapolisi bugn ziyaret edenler bile, arkeolojik ka
lntlar arasnda onun dneminde ina edilen ve Berberi saldrla
r balaynca annda savunma kalelerine dnen kilise kalntla
rn grebilirler.
Savata ve barta usta bir ynetici olan Synesius, ayn zaman
da neo-platonist grlerine sonuna kadar bal kalarak ilahiler ve
vaazlar kaleme ald. Kellik zerine yazd bir risale mizah duygu
sunu koruduunun kantdr. En bilinen yapt ise, aralarnda pa
gan Hypatia ile patrik St. Theophilosun bulunduu toplumun tr
l katmanlarndan kiilere 399 ile 413 yllar arasnda yazd 156
mektuptan oluan derlemedir. Bunlar an toplumsal yaam ve
blgenin kltr konusunda esiz tanklklardr. Bu mektuplarda
zel olaylara olduu kadar resmi ilemlere ve kilise hukukuna de
inilir. Felsefe ve ilahiyat ilikisine deindii yazlarnda uzlama
c tavrnn izleri aka grlmektedir. Synesius muhtemelen tm
Pentapolis tarihinin en byk simasdr. Pelusiumlu rahip sidor
ve Beyaz Manastr barahibi Atripli enut ile birlikte, St. Mark ki
lisesinin direinden biri olarak tanmlanmtr.
Sonu olarak Pentapolis Hristiyanlk dneminin her aamasn
da skenderiyenin izinden gitmitir. Ayn zulm ve katliamlar ya
am ve piskoposlarndan Theodore, imparator Diocletan dne
minde ehit edilmitir. Sapkn akmlar alannda bile Cyrenaica ki
lisesi iinde benzer ayrlklar yaanm ve Marmarica piskoposu
Theonas ile Ptolemais piskoposu Secundus, Ariusun ardnda sk
ca yer almlardr. lgintir ki nc yzylda ortaya kan ve
Oul ile Baba, Logos ile Logosun Yaratcs arasnda bir fark gren
Sabellianizm ya da Subordinationism sapknl, Ptolemais pisko

posu Sabelliusun balatt bir tartmayla balam, bu tartma
da Pentapolis kilisesinden Amon ve Euphranor adlarnda iki pis
kopos Sabelliusun karsnda yer almtr.
Cyrenaica Hristiyanl konusunda bir nokta tartmasz kabul
edilir. O da, bu dinin blgenin Grek nfusu ile snrl olduudur.
Gneyde yaayan ve zaman zaman Pentapolise akn eden Berberilerle savaan Hristiyanlar, bir apulcu rk olarak grdkleri bu
insanlar Hristiyanla ya da uygarla kazanmay hi dnmedi
ler. Bylece Berberiler pagan geleneklerini srdrerek kilise dn
da kaldlar. Araplar sahneye knca, Grekler Pentapolisi terkederek gettiler. Geride kalan iki gebe karim ise Araplar tarafndan
daha anlayla karland. Hristiyanln Pentapolisten anszn
yokolmas ve slamm yaylmas ksmen bu olgularla aklanabilir.
Nbye
Hristiyanln Nbyeye erken bir tarihte Msr zerinden geldii
ne Kopt kilisesi blmnde deinilmiti. Nbye, Orta Krallk dne
mindeki 11. hanedan (. . 2100-2000) zamanndan beri Msra
akt. Msr uygarl ve dini Nbye tarafndan kabul edilmiti. zel
likle II. Ramses dneminde blgede ok sayda Msr tapma ina
edildi. Bunlarn nde geleni, kayadan yaplma grkemli Abu Simbel
tapnaklardr. Nil nehri zerindeki Asvan baraj sularnn altnda
kalma tehlikesi, uygar dnyann topluca harekete gemesiyle nlen
di. Msr uygarl ats altnda, Nil nehrinin daha aalarndaki
Meroi blgesinde Meroitik kltr gelimi, endi yrelerinde bu kl
trn deerli kalntlar modern kazlarla ortaya karlmtr.13 So
nu olarak Msrl Hristiyan misyonerlerin kendilerinden nce i
nenen yolu izleyerek kolayca Nbveye ulamalannda alacak bir
yan yoktur. Konuya biraz daha yakndan baknca, Nbye krallarnn
bizzat Msr kilisesine bavurarak, kutsal kelam retmek zere
kendilerine retmen gnderilmesini istediklerini grrz.
Hristiyanln altnc yzyl sona ermeden nce, Sudana kadar
uzanan blgedeki Nbye krallna girmi olduunu gvenle
syleyebiliriz.14 Bunlar srasyla birinci ve ikinci elale arasndaki
13) Bkz. yukardaki Kopt uygarl ve Kopt sanat blmleri.
14) U. M onneret de Villard. Storia della Nubia Christiaa (Orientalia Analecta, No. 1 18:
Roma. 1938) s. 130: Groves, I, s. 106: J. S. Trim inham , slam i the Sdan (Ox
Nobadae krall; nc, drdnc ve beinci elaleri kapsayan

ve merkezi Meroe olan Makorites krall; Beyaz Nil ile Mavi Nilin
bulutuu kavak blgesinde, bakenti Seba olan Cezireyi de ii
ne alan Alodae( Arapa adyla A iwa) krallyd. Doaldr ki bu
krallklarn snrlan olduka gevekti ancak yre halk birok or
tak zelliklere sahipti ve eski Msr tannlanndan Hristiyanla ka
dar tarih boyunca bu halk Msrn peinden gitmitir. Cyrenaicadaki Grekler ve Kartaca ile dier kuzey Afrika kentlerinin halk
Hristiyanl aristokratik bir din olarak kabul edip bu dinin Berberiler arasnda yaylmasn umursamazken, Msrllar tam tersine
byk bir hevesle Nbyelileri Hristiyanla kazanmak ve ieriden
kendi Hristiyanlklarn gelitirmeleri iin gayret gstermitir. Bu
olgu, slam istilasndan sonra kuzey Afrikada Hristiyanlk silinir
ken, Nbye Hristiyanlnn neden uzun bir sre direndiini ak
lamamza yardmc olabilir.
lk arkeolojik aratrmalar ncilin Nbye'ye iyice yaylm oldu
unu ortaya koyuyor. Sudanda yaplan kazlarda karlan Meroitik Hristiyan buluntularna daha nce deinmitik. Ayrca, Avsan
ile Beyaz Nil zerindeki Sennar arasnda en 50 kayda deer ma
nastr ve kilise bulunduu belirlenmitir. Bu muazzam kefin sa
hibi olan Somers Clarke,15bu yaplarn her birini arkeolojik ve mi
mari adan tek tek incelemitir. Ancak Clarkem Nbye Hristi
yanlnn tm antlarnn tam bir dkmn kardn, sylemek
vahim bir hata olur. Onun, yzeysel bilgilere sahip olduumuz bir
konuda daha ileri bululara gtrecek yolu at sylenebilir.16
Kopt kiliselerinin ve manastrlarnn tarihisi Ermeni Abu aleh,
13. yzylda kuzey Nbyedeki Makorites ya da Makurra kralln
daki yedi piskoposluk blgesinde ok sayda manastr ve kilise bu
lunduunu anlatrken, gney Nbyedeki Alodae (Aiwa) kralln
da 400 kadar kilise olduundan sz eder. Bir abart pay bulunsa
ford. 1949) s. 48, 67: E. A. W allis Budge, The Egyptian Sudan. 2 cilt (Londra. 1907)
I, s. 64: idem, A H istory o f E th iopia. N bia and Asyssinia, 2 cilt (Londra. L928) I, s.
103: F. L. G riflllh. C h ristia n D ocu m e n ts fron N bia (British Academ y Proceedings.
Londra. 1928) s. 117-46; ibid. The N u bia n Texts o f the C h ristia n Period (Abhand
lungen der Knigl. Preuss. Akadem ie der W issenschaften. J ah rgan g 1913. P h il.Hisl. Classe. Nr. 8 Berlin. 1913): Zahir Riad, The C h u rch o f Alexandria in Africa
(Arapa, Kahire. 1962) s. 147-93. M ustafa M uham m ed M ised. Islam and Nubia in
the M iddle Ages (Arapa. Kahire, i9 6 0 ) s. 42.
15) C hristian A n tiqu ities in the N ile Valley (Oxford. 1912) s. 34: M onneret de Villard,
N ubia Christiana. s. 158-68.
16) H ristivanlatrm a sorunuyla ilgili olarak bkz. M onnerel de Villard. s. 53-70.
bile bu rakam, Hristiyanln Nbyede ne derece yayldn gs

terir ve bu olgu Orta a'm baz slam corafyaclar tarafndan da
dorulanmtr. Hristiyan ya da Kopt kkenli baz yer adlarnn,
zel isimlerin Nbye dilinde gnmze kadar yaad sylenmek
tedir. Daha nce deindiimiz piskopos Longinusun yksnn
de gsterdii gibi, Msrdaki ileci keilerin dinlerini yaymak iin
lkelerinin gney snrn aarak Afrikann ilerine yrdn
rahatlkla syleyebiliriz.17 Bu noktada, Nbye Hristiyanl ile
Axum ya da Etiyopya Hristiyanl arasnda herhangi bir etkileim
olmadn ve bunlarn yaltlm olarak varlklarn srdrdn
vurgulamalyz. kisinin de kayna Msrd; Misyonerler Etiyop
yaya Kzldeniz zerinden ularken, Nbye yolcular Nil Vadisi bo
yunca yryerek hedeflerine ulard. Bu nedenle Nbyeye giden
ler ana kilise ile daha sk bir iliki iindeydiler. Arap istilasndan
ok sonra, Koptlar kendi yerel sorunlarna dalnca bu iliki ld ve
Nbyeliler unutulmu bir Hristiyan toplumu olarak ykselen s
lam denizi iinde bouldular.
slamn Gelii: Sonun Balangc

slamm yedinci yzyldaki artc ykselii ve Asya ile Afri
kadaki kanlmaz fetihleri zerinde ayrntl aklamaya girmeye
ceiz. Ancak unu belirtmek gerekir ki, Araplarn 640-42 arasnda
Msr fethinden sonra, bu zengin lkeyi srpriz Bizans saldrla
rndan korumak iin Bizans askeri slerinin bulunduu ve Arap
larn Barka ve Ifrikiye adn verdikleri Pentapolis ile kuzey Afri
kann ele geirilmesi kanlmazd. Balangta Amr bin As tara
fndan sindirmek amacyla dzenlenen bu saldrlar srasnda
Araplar bu topraklar ele geirebileceklerini anladlar. Ardndan
gelen ve gzpek bir sava olan Ukbe bin Nafi, bu dramn gerek
kahramandr. Nafiden komutanl devralan Ebu el-Muhacir Di
nar, diplomatik yeteneini de devreye sokarak, Berberileri kazan
mak iin onlara slam, eitlii ve ortak dman olan Bizansa kar
birlikte savamay nerdi. Balangta bir sre bu neriye kar
direnen Berberiler, Arap kart Lawata kabilesinin lideri Kusaila
ve kabilenin rahibesi el Kahinenin ortadan kaldrlmasndan son
ra Araplarla ibirliine yneldiler. Berberi ittifaknn yan sra,
17) Groves, , s. 107; Trim ingha. s. 69.
Araplarn ykselen deniz gc Afrikadaki son Roma kalelerinin de

kaderini belirledi. Kartaca 698 ylnda Araplarca fethedildi. Ardn
dan dier merkezler teker teker dt ve bu kentlerin Hristiyan
ahalisi, Msrn istilasndan sonra Ortodoks Melkitlerin yapt gi
bi, kitle halinde spanya, Sicilya, talya ve Bizansa getti. Bu g
le birlikte, Hristiyanln Afrikadaki hzl gerileyii balad.
Afrikada Hristiyan kilisesinin anszn yok olmasnn nedenleri
ni ve bu konuda sahne gerisinde rol oynayan etkenleri gzden ge
irelim.18 lk olarak, Tertullian, Cyprian, Agustinus ve Synesius gi
bi dev isimler yetitiren kilise, sadece kentlerde yerleik olarak kal
d ve Hristiyanlar, ortalarnda yaadklar Berberilerle ilgilenme
dikleri gibi onlarn arasnda hibir misyonerlik faaliyetine de giri
mediler. Cyrenaicada pskrtlen Berberiler Kartacadan da uzak
tutulmutu. Kalkedon konsilinden (451) sonra sistematik bir Monofizit katliam balaynca durum iyice ktleti ve Pentapolis ki
lisesi tm enerjisini i atmalara harcayarak iyice kuvvetten
dt. Bu ilgisizlik ortamnda batl inanlarla dolu mitolojileriyle
ba baa kalan Berberiler, kiliseye kazanlamad.
kinci olarak, Hristiyanlar genellikle kentli ve yerleik iken.
Berberiler de Araplar gibi gebeydiler. Bu nedenle Berberi hayat
tarz kentli Hristiyanlarnkiyle deil, Araplarla uyum iindeydi.
nc etken olarak Araplarn kuzey Afrika halkna mer Yasasn nermesini sayabiliriz. Bu yasayla hak dinine gemelerine
karlk tam bir eitlik iinde bir Mslmamn sahip olduu tm
haklara aynen kavuacaklard. Aslnda Araplar daha spanyanm
fethi srasnda Berberilerle ibirliine bavurmu ve bu iliki Is
panyadaki Vizigot ynetiminin 711 ylnda sona ermesinden son
ra da devam etmiti.
Drdnc etken, kuzey Afrikaya gelen ve giden g akmlan so
nucu blgenin etnik gler dengesindeki deiimdir. Arap istilasn
dan sonra Hristiyanlarn getmesine ek olarak, Arabistandan A f
rikaya bir g dalgas balad. Bizans ve Romann brakt bolu
u doldurmak zere, Araplann d gcn ssleyen Barka ve Ifrikaya bazen kabileler halinde akn ettiler. Bugn bile Arap folklo
runda yaayan Banu Hilal ve Banu Selimin maceralar, Arap klan
larnn ve ailelerinin bu Bat seferinin yksdr. Ksa sren bir
gei dneminden sonra Araplar yerli Berberi halk ile kaynatlar.
18) Z. Riad. s. 66-73: Groves. I, s. 78: Leclercj. II, s. 274: Lloyd. s. 374.
Beinci olarak, Araplar arasnda zellikle heterodoks akm men

suplarnn Afrikaya gettiklerini grrz. Haricilerle balayan ve
iilerle devam eden hareketle Afrikaya gelenler, yerli Berberileri
dinlerine kazanmak iin evkle altlar. iiler sonunda o kerte
glendiler ki Fatmi Halifelii ad altnda kendi hilafetlerini kur
dular. Onuncu yzylda Msrn batdan istilasyla balayan Fat
mi Halifelii, Ortadouda byk bir imparatorlukla sonuland.
Altnc etken, Cyrenaica ve kuzey Afrika ekonomilerinin tmy
le esirlik ve esir ticareti temelinde kurulmu olmasdr. slam dini
Afrikaya, yeni dini kabul etmelerine karlk olarak esirlere tam
bir eitlik ve kardelik vaat ederek geliyordu.
Son olarak, blge halkn bezdiren Bizansn dinmek bilmez ver
gi hrs da bir etken olarak anlmaldr. slam ynetimi altnda ver
gi sistemindeki adaletsizliin giderildii sylenemez geri ancak
Berberiler yeni efendilerinin hi olmazsa eskisinden beter olmad
n grerek teselli buldular.
Bu koullar altnda, Berberi kabilelerinin yeni istilaclarla tam
bir toplumsal eitlik temelinde anlaarak ibirliine gitmesinde a
lacak bir yan yoktur. Hatta, gemi ezikliklerinin simgesi olarak
grdkleri kilisenin izlerinin silinmesi iin gnll olarak Araplara
yardm ettiler. Kilise zaten kn eiinde olduundan, bu ile
min tamamlanmas uzun zaman almad.
Nbye Hristiyanlnn slam karsndaki durumuna bakt
mzda19farkl bir tablo grrz. Burada direni ok daha kklyd
ve yerel kilise bamsz krallklar ayakta kald srece varln
srdrd. Nbyeye ilk byk saldry balatan Abdullah Sad bin
ebi el-Sarh Dongolay almay baard ancak direniin apn anla
ynca, elverili bir anlama imzalayarak Nbyeyi ylda 360 kle tu
tarnda bir vergiye balad ve savaa son verdi.20 Sonraki alt yzyl
boyunca benzeri manzaralar dzenli aralklarla yaand. te yan
dan, Nbye tarafnn zaman zaman kar saldrlara getiine tank
oluruz. Ne zaman Kopt patriinin kt muamele grd ya da uy
gunsuz vergi vermeye zorland habere Nbyeye gelse, bu saldr
lar balyordu. Yukardaki antlamadan yaklak yzyl sonra, ku
zey Nbye kral Kriyakos (744-68) ayn nedenle saldrarak gney
Msr fethetti. Baga kabileleri 854 ylnda hara vermeyi reddede19) Trim ingham . s. 69
20) Anlam a metni iin bkz. Lane-Poole. s. 21-3; Trim ingham , s. 61-2.
D O U H IR S TY A N LI I TA R H
467
rek Msr istila etti. Benzeri bir olay 963 ylnda meydana geldi.
969 ylnda Fatmi halifesi Nbye kral Georgu, yllk vergiyi almak
iin gnderdii eli araclyla slam dinine davet etti. Eliye ok iyi
davranan kral vergiyi verdi ancak din deitirmeyi kabul etmedi.21
Msrdan Nbyeye dzenli aknlar Hal Seferleri ve Selahaddinin
ykseliinden sonra ciddi boyutlara ulat.22 Hal propaganda ya
znnda sk sk slam imparatorluuna kar Nbye krall ile ibir
lii konusunun ilendii grlr. Ge Ortaa metinlerindeki bu
deinmelerin rnekleri, 14. yzyln ortalarnda Marino Saduno ve
Ludolph von Suchemin eserlerinde yer almaktadr. Ancak bu tarih
te gneyin istilas balam bulunmaktadr. Selahaddinin ordular
1172-3 yllarnda Barkay istila ederken, kardei ems l Devle Tu
ran ah gneye gnderen Selahaddin, Makurra kralln yerle bir
etti. Ibrim (Roma anda Primis) kentini ele geirdikten sonra, bu
rada bir Krt garnizonu brakarak geri dnd. Ne var ki Hristiyan
krall bamszln korumay baard.
Nbye Hristiyanl iin asl ykm Memlkler dneminde yaan
d. Olaylar, Kral Davidin Sultan Baybarsa (1260-77) yllk harac
demeyi reddetmesiyle patlak verdi. Bu srada Nbye taht iin m
cadele eden iki kral adayn birbirine kar kullanan Baybars, Hris
tiyan dininde kalmak isteyen her yetikin erkek Nbyeliyi ylda bir
altn dinar vergiye balayan bir kelle vergisini kabul ettirdi. Sultan
Kalavun dneminde 1287. ve 1289 yllarndaki saldrlarda nemli bir
kent olan Dongola fethedildi. Kalavunun olu Nair Muhammed
1315 ve 1316 yllarnda saldn kampanyasn srdrd ve Kral Da
vidin yeenlerinden Abdullah bin Sansuyu Nbye tahtna geirdi.23
sminden anlalaca gibi yeni kral slam dinine gemi olmasna
ramen halkn byk ounluu Hristiyanla balln korumak
tayd. Aswanda Banu Kinzin ynetimi altnda yeni bir prenslik ku
rulmas ve Nbyenin giderek bata Cuhayna kabilesi olmak zere
Arap yerleimcilere almas yeni kanklklann domasna neden ol
du. Msrdaki Kopt kilisesi de kendi i sorunlar ve ekimeleri y
znden Nbye kilisesi ve halk zerindeki etkisini kullanamad.
Mslmanlarn blgeye yerlemesi 1365, 1378, 1385 ve 1397 ylla
rndaki g dalgalaryla iyice hzland.24 Bu gelimeler sonunda As21)
22)
23)
24)
Lane-Poole, s. 41, 88. 105, 129, 143.

Monneret. de Villard. s. 196.
Trim ingham , s. 70
Som ers Clarke, s. 10-11
4 6 8 D O U H IR S T Y A N L I I TA R H
wandaki Banu Kinz ynetimine bakaldran Araplar 1412 ylnda

onu devirerek Aswan! yerle bir ettiler. Bu srada Nilin yukan blge
lerinden Aiwa krallna yryen siyah Fung ve illuk kabileleri ba
kent Sebay ele geirdiler.25Dongola hzla bir Arap ve slam kalesi ol
mak zereyken, Sebanm aasnda Mavi Nil blgesinde Funglann
ynetiminde Sennar krallnn kurulmas sonucu ge Ortaada
Nbye Hristiyanl iki ate arasnda kalm oldu. Yine de Nbyede
Hristiyanlktan slama geiin ksa srede gereklemediini syle
yebiliriz. Onaltmc yzyldan kalma Portekiz belgelerinde Nbyede
hl Hristiyanlarn yaad anlalmaktadr. Ancak Nbye Hristi
yanl iin kurtulu umudu kalmamt ama Nbyeliler her eye
ramen dier kuzey Afrika kiliselerine oranla inancna en uzun sre
bal kalan Hristiyanlar olarak tarihe getiler. Sonunda Kartaca ve
Pentapolisten sonra Nbyede de erken Hristiyan kilisesi tmyle
silinerek tarihe kart.
28. SONSZ
Bu yolculuun sonunda, ykselen slam denizinin ortasnda
Dounun en eski Hristiyanlnn ayakta kal nedenleri zerinde
durmak yerinde olur. Bir Hristiyanm dinini korumakla toplum
dan ya da devletten bir kazanc olmazken, slamn inananlarn
nndeki engelleri annda kaldrarak onlara sosyal tercih ve mad
di ayrcalklar tandn dnecek olursak, Dou Hristiyanl
nn ayakta kalmas neredeyse bir mucize olarak grlebilir. Bu
arada u gerek de unutulmamal ki, slam da bir dier tektannl
dindi, iyi bir dindi ve bu dini deitirmek, dindalarna ters ve na
ho gelse bile, kiiyi byk bir utanca drmezdi. Bu ayakta ka
l mucizesinin nedenleri i ve d etkenler olarak ikiye ayrlabilir.
nedenlerin en banda, bu kiliselerin derin maneviyatl gelir.
Saysz ehidin kanyla sulanm bu maneviyatlk, o tarihsel top
luluklarn etnik bilinleri ve bireysellikleri tarafndan da onaylan
mtr. Bu iman kalesine sman Doulu Hristiyan, dardan ge
len saysz fetih dalgasna ramen kark evliliklere rabet etme
yerek rknn safln bozulmaktan korumutur. Balangta sade
ce bir ibadet yolu olan din, giderek tam anlamyla bir yaama bi
imine dnm, ata yurdunda yaltlm kalan Hristiyan iin
25) Trim ingham , s. 79.
eski bir kltrn simgesi haline gelmitir. O artk gelecek kuak

lara devretmeye kararl olduu mealeyi yanar tutarak tamakla
grevlidir.
Uzun sre dikkatlerden kam olsa bile, Douda Hristiyanl
n yaar kalmasnn d etkenleri de eit nemdedir. Giderek k
len bir Hristiyan aznla karlk Mslman ounluun gide
rek byd gereini gz nne aldmzda, gemite birok
kritik dneme noktasnda ve iddetin yaygn olduu bir ada o
unluun aznl tmyle ortadan kaldrmas mmknd. Ancak
sonuta ortaya farkl bir tablo kmtr. Hristiyan, Mslman
komusu tarafndan yalnzca kabul edilmemi, byk sayg da
grmtr. Mslmamn gznde Hristiyan olmann aalayc
bir yan bulunmad gibi, Dou Hristiyan iin Mslmamn Ms
lmanl da ayn derecede saygdeerdi. slamiyet dneminde za
man zaman ba gsteren Hristiyan katliamyla ilgili olarak gerek
siz yorum ve genellemelere gitmek tarihsel gereklere uygun ol
maz. Daha ak bir ifadeyle, ara sra grlen kuvvet kullanm her
defasnda anormal bir monarkn kaprislerinden kaynaklanyordu
ve zaman zaman ayrm gzetmeksizin ayn iddetle Hristiyana ol
duu kadar Mslmana da uygulanyordu. Zaman zaman ortaya
kan kitle iddeti de genellikle byk kentlerle snrlyd ve oun
lukla d gler tarafndan ynlendiriliyordu. Unutmamak gerekir
ki Ortaa toplumu iin bu durum hayatn normal aknn bir
parasyd. Hristiyanlara tannan ve aslnda o an anlaynn
ilerisinde olan zgrlkleri abartmadan bir deerlendirme yapld
nda, Hristiyanln Douda yaar kalmas ksmen onun Msl
man evresini kabul etmesiyle mmkn olmutur. Bu d etkenin
nemini kmsemek hatadr ve antik dnemden kalma kavray
mz yeni bilgilerin nda deitirmemiz kanlmazdr.
Bu ciltte incelediimiz kiliselerin baat zellii apostolik kken
li olmalardr. Bu kiliselerin Hristiyanln en erken dneminde
Hristiyan teolojisinin biimleniine verdii katklar, dost dman
herkes tarafndan kabul edilmektedir. Bu kiliselerin gelitii kent
ler, dinsel bilgilerin biriktirildii byk bilim hzineleriydi ve yeti
tirdii inanlmaz saydaki azizler de efsanevi kiiliklerdi. Bazlar
karakter deitirmi ve bir ksm harabe halindeki Kuds, Antak
ya, skenderiye, znik, Efes, Nusaybin, Urfa, am ve dier ok sa
ydaki kent, bir zamanlar en ulu patriklerin ve din adamlarnn ya
ad merkezlerdi. Bu kiilerden ounun yks ok az bilinir4 7 0 D O U H IR S T Y A N L I I T A R H
ken, bazlar ise hibir aratrmaya konu olmamtr. Getiimiz

sayfalarda adlar anlan ignatius, Origen, Byk Anthony, Atha
nasius, Tebaili Pachomius, I. Cyril, Sryani Efraim, Aydnlatc
Gregory, Jacop Baradaeus, Bar Hebraeus, Abd-o, Mar Yahballaha ve yzlercesi, insanlk tarihinde ok nemli olaylara, dn
ve eylem sistemlerine imza atm kiilerdi. Batnm ok azn tan
d bu byk simalar, neredeyse kendi yaknlar ve toplumlar ta
rafndan da unutulmutur. uras bir gerek ki Dou Hristiyanl
nn btn ynleriyle ilgili bilgilerimiz henz emekleme dnemin
dedir ve sonu gelmez bilimsel alma gerektirmektedir.
Dou Hristiyanmm, kendi parlak gemiiyle ilgili unutkanln
da anlamak gerekir. Sava alanndaki bir asker gibi, onun da geri
ye dnp tefekkre dalacak ya da edebi verimlilik zerine kafa yo
racak zaman yoktu. Mslman evresini kabul etmesine ramen,
modern an dinsel hogr ortam doana kadar, varln sr
drmek iin tehlike dolu bir dnyada srekli mcadele iinde ya
ad. Gnmzde liberalizmin ilerleyip zihnin zgrlemesiyle bir
likte, btn dier toplumlar gibi Dou Hristiyanlan da, hakl ola
rak gurur duymalar gereken saygn atalarnn tarihine bakacak za
man bulmutur. Buna ramen, devraldklar mirasn byklne
oranla retebildikleri modern eserler arasnda esef verici bir aklk
vardr. eride gvenlik ortamnn gelimesi ve dardan toplumla rma ilginin artmas sonucu, bu durumda deime alametleri belir
meye balamtr.
Gerekten, amzn kayda deer gelimelerinden biri de, eski
den kart olan Batnn yeni kuaklarnn, Dou Hristiyanlarma
artan sempati ve anlaydr. Gnmzdeki ekmenik hareket,
modern Hristiyanlk tarihinde r ac gelimelere sahne olmak
tadr. Yzlerce yl sren tecrit ve ayrmclktan sonra, Dou kilise
leri nihayet Dnya Kiliseler Konseyine resmi heyetler gndermeye
balad. Dahas, imdi konseyin Merkez Komitesinde daimi olarak
temsilci bulundurmakta ve yksek dinadamlarmn tartmalarna
katlarak karar alma srecine katkda bulunmaktadrlar. Bylesl
bir tannma bir yandan Dou kiliselerinin moralini ykseltirken,
te yandan 451 Kalkedon felketinden sonra ayrlan Dou ile Ba
t arasnda bir kpr kurulmasna yol amaktadr.
Vatikan Ekmenik Konsili iinde Roma gelenekiliine kar
yrtlen byk mcadele de ayn derecede nemlidir. Bu konsil
hakl olarak, Trent Konsili (1545-63) ve onaltmc yzyldaki karga D O U H IR ST Y A N L I I T A R H 4 7 1
al Kar Reform dneminden bu yana toplanm en byk Kato

lik konsili addedilmektedir. Konsil iinde nispeten dk rtbeli
dinadamlarmca temsil edilen Dou Katolik kiliseleri, ayrca Romaya zel temsilciler gndererek Vatikandaki tartmalar izleme
ye altlar. Burada Dou Kiliseleri iin hayati nem tayan ko
nular konsil gndemi erevesinde tartlmaktadr. Papa ve Vati
kan curia s ile uyumlu olmak kaydyla btn piskoposlara eit
yetki veren Dou geleneini ihya eden piskoposlarn eitlii ilkesi
kabul edilmi ve dinsel zgrlkler, dier mezheplerden Hristiyanlarla ilikiler ve hatta Hristiyanlk dndaki dinlerin mensup
larna (Mslmanlar, Yahudiler, Hindular ve Budistler) saygl bir
yaklam konusu zerinde durulmutur.
Bu noktada okura, Dou Hristiyanlnn ilkel yaps iinde yaa
tlan bir ilkeyi hatrlatmak yerinde olur.1Apostolik Kilisenin birlii
ve evrensellii gibi temel sorunlar sann kiilii erevesinde
zmleyen Dou Hristiyanlar, her kilisenin kendi blgesindeki yerel
zerklii ilkesini inatla savunmutur. Dahas, Dou Hristiyanlnn
kilise hukukunda, uzak lkelerdeki dinadamlanna bile karlkl
olarak kilise iinde grev verilmesi yerleik bir uygulamayd. Bunun
ilk rneini antikitede Antakya ile skenderiye kiliseleri arasndaki
ibirliinde grebiliriz. Bu iki lkenin patriklik makam, her iki kili
se mensuplarna akt. Siyah Paul2 adyla anlan bir Kopt Antakya
Patrii seilirken (564-81), Syani Efraim (975-78) skenderiye pat
riklik tahtna oturmu3 ve Kopt kilisesinin kutsanm babas olarak
Kopt halk tarafndan kabul grmtr. Yakubi sodorusun 1897
ylnda Kopt kilisesi iinde piskoposluk makamna seilmesi -sonra
iptal edilmi olsa bile- bu gelenein bir devamdr.
1) uras ilgintir ki Dou patrikleri, ister O rtodoks ister K atolik olsun, Vatikan hiye
rarisi iinde hal birer doruk olarak kabul edilm ektedir. Papa VI. Paulus yeni bir
kardinaller grubu oluturup buna D ou'nun K atolik patriklerini de dahil etm eye k a
rar verince. Dou kiliseleri iinde buna sert b ir m uhalefet ba gsterdi. An takya K a
tolik Kilisesi'nin M sr ve Sudan bykelisi (nu ncioj* bapiskopos Eiias el Zugbi,
kendi kilisesinin patrii M axim us VI. El Sayeg'in bu kardinaller grubuna aln m as
n, bylece Papa'nn altnda olduu im asn kabul etm eyerek nuncio grevinden isti
fa etti. Onun iin Roma patrii-olan Papa, sadece eitler arasnda birinciydi (prim us
inter pares). (Kaynak: Ana Britannica)
*) nuntius ya da nuncius olarak da yazlr. Papalk ile yabanc bir devlet arasnda res
mi diplom atik ilikileri yrten bykeli dzeyinde Vatikan temsilcisi. B alca g
revleri bulunduu devletle iyi ilikiler gelitirm ek ve kilisenin lkedeki durum u h ak
knda gzlem lerde bulunarak papaya rapor sunm aktr. (Kaynak: Ana Britannica)
2) Bkz. Yakubi kilisesi, blm 9. s. 189.
3) Bkz. Kopt kilisesi, blm 6, s. 119.
Dinsel zgrlk ve De Aecumenism o balkl papalk bildirgesi

nin uygulanmas gibi konular Vatikan Ekmenik Konseyi iinde
rabet grmese de, dier kiliselerle anlay ve ibirlii kprleri
kurmak iin her yolun aratrlmas gerektii yolundaki papalk
kararnn ciddiyetinden kukulanmak iin bir neden yoktur. Romann geleneksel kat tutumundan devrimci bir kopuu ifade
eden bu kararn bir baka somut gstergesi de, bu satrlarn yazl
d tarihte (18 ubat 1965), Kardinal Bea gibi sekin bir kiiliin
Dnya Kiliseler Konseyinin Cenevredeki merkezine yapt ziya
rettir. Vatikandaki Hristiyan Birlii Sekreteryasnm bakan olan
83 yandaki kardinal resmen aklamtr ki Konseyin Romada
toplanlarak diyalog ve ibirlii olanaklarnn aratrlmas yolun
daki arsn Kutsal Papa sevinle selmlam ve kabul etmitir.
Bylece, Katolik kilisesi ile konseyde temsil edilen 214 kilise ara
snda yzyllardr sregelen kopukluun giderilmesi ve bir kpr
kurulmas iin muhtemelen ilk adm atlm oluyor. Kardinalin de
yiiyle kiliseler arasndaki gerginlik nedenlerini incelemek ama
cyla bir ortak komite kurulmas tasarlanmaktadr. Kark evlilik,
dinsel zgrlkler ve misyonerlik gibi konularda dinsel yetkililerin
bugne kadar srdrd kat tutum yeniden gzden geirilecek
tir. Hayr ileri, toplumsal ve uluslaras sorunlar, teoloji sistemle
ri ve ekmenizm ile ilgili programlar ve ortak ilgi konusu olan mis
yonerlik gibi alanlarda ibirlii zendirilmeli ve gelitirilmelidir.
Gerekte, kinci Vatikan Konseyinin gndemi,4 kuramsal plan
da da olsa daha ileri hedefler gzetmektedir. Daha nce deinildi
i gibi, bir blmnde insan onurundan bahisle Hristiyanlk d
din mensuplarna kar ayrmcl yasaklamaktadr. Burada tm
insanlk iin sevgi ve kardelik iinde yaama koullar aklanr
ken, Kutsal Kitaptan u alnt yaplmaktadr: Sevmeyen Tanry
tanyamaz. ( I John, iv, 8).
Dou ile Bat arasnda, Katolik olanla Katolik olmayan kurum
lar arasndaki bu etkileyici yaknlamaya ramen, bizim alma4) Vatikan E km enik Konseyi'nin toplant tutanaklar henz yaym lanm am olm akla
birlikte, bu konudaki yayn lar giderek artm aktadr. Aada konuyla ilgili eserlerden
bir sem e veriliyor: U. Betti, La co n stitu z io n e d om m atica 'Pastor A e te rn u s ' del C on
cilio Vaticano II {Roma, 1961); P. Palazzini. Alta vigilia del C on cilio E cu m n ico V a ti
cano II (Rom a, 1961); Y. Congar. II. Kng ve D. O'Hanlon (eds.), C o u n cii S peeches o
Vatican l! (Londra ve N ew York, 1964): J. A. Mackay, Ecumenics: The Science o the
C h u rch U niversal (Englewood Cliffs, N ew Jersey, 1964); D ouglas Horton. Vatican D i
ary - Vatican C o u n cii II. 1962 and 1963 (Boston. 1964): M. Novak. The O pen C h urch
- Vatican II. A ct II. (N ew York. 1964).
nnz asndan zel nem tayan bir yeni zellik iyice ortaya k
maktadr. Bu da, Asya ve Afrikadaki Dou kiliselerine kar gittik
e artan dikkat ve ilgidir. Son yllarda. Afrika ve tm Doudaki H
ristiyanln durumu ve ortak ilgi konusu olan misyonerlik faaliye
tiyle ilgili olarak her kesimden kaygl grler seslendirilmektedir.
Yeni kurulan nc dnya devletlerinde beyaz misyoner - hakl
ya da haksz- eski smrgeci olarak grld iin, son politik ge
limeler durumun vehametini gidermek asndan baarl olmu
tur denilemez.
Uganda Babakan Milton Obote bir tarihte yle konumutu:
Glkleri giderebilmemiz iin Afrikal dinadamlanna ihtiyacmz
var; sonu olarak kilise uluslararas bir kurumdur. Beyaz misyoner
iyi bir i yapmtr ancak onun devri artk kapanmtr. Katolik ya
da Protestan, Batl misyonerlerin eitim, tp ve sosyal hizmetler
alannda yapt almalar yerli halk tarafndan olumlu karlan
m, Afrika ve Dou'da herey yolunda giderken iki etken misyoner
lik hareketinin inie gemesine yol amtr. Birincisi, misyonerle
rin kolay yoldan giderek kendi mezheplerine kazanmak iin eski
Dou Hristiyan kiliseleri cemaatini seme eilimidir. Bunun ka
nlmaz sonucu olarak Hristiyan saflarnda ba gsteren ayrlklar
da misyonerlie yararl olmamtr. kinci olarak, uzun sre smr
geci boyunduruu altnda yaam yeni uluslarn gznde bu ayr
lklar daha da bym ve beyaz smrgeciyle birlikte misyoneri
de annda reddetmitir.
Soylu misyoner hareketini srklendii iflastan kurtarmak iin,
amzn getirdii paradokslara yapc zm yollar bulunmal
dr. Bu zor durumla ba edebilmek iin, misyonerlik politikasn
oluturan kurumlardan (Mission Board) gelecek cesur dnce ve
etkin eylem tek umut dr. Eer gnmzde yerli halka daha
kolayca ulaabilmek iin arac olarak Avrupal dinsel eli yerine
yerel Dou kiliseleri yelenecekse, u iki adm atlmaldr. Dou ki
liselerinin yeni kuaklarn atalarnn imanndan uzaklatrp ken
di mezheplerimize kazanma almalarna derhal ve kesinlikle son
verilmeli, bylece Dou kiliseleri glendirilmelidir. Dou kilisele
rine kar giriilecek manevralardan bir yarar beklenemez. kinci
adm olarak. Batl misyonerlere verilmi olan tm grev ve yetki
ler, zaman iinde zgn antik kiliselerin din adamlarna devredil
melidir. Eski misyonerlik kurumlarnda yerel din adamlarnn g
rev yapmas yerli halkn gznde itici grlmeyecektir.
4 7 4 D O U H IR ST Y A N L I I TA RH
Ne var ki, Dou kiliseleri bu muazzam sorumluluklar ile ba ede

bilecek kaynaklardan yoksundur. Eer misyonerlik merkezleri (Bo
ards), Dou kiliselerinin yoksul btelerine Avrupa ve Amerikann
birikmi fonlarndan katkda bulunmann bir yolunu gsteremezse,
inananlarn kuaklar boyunca sarfettii gayretleri srdrmek ok
zordur. Tm bu anlatlardan kan doal sonu olan, Hristiyan ki
liselerinin birliktelik olmasa bile birleik cephe kurmalar gerektii
artk hi deilse ilke plannda evrensel kabul gryor. Ancak bu
nun gereklemesi hle bir d gibi grnyor. Aralksz alma,
sonsuz iyi niyet ve sann her trl mezhebin stnde tutulmas
gelecek kuaklar iin iyi bir balang temeli olacaktr. Aratrma
mzn balca konusu olan Dou Hristiyanlnn snrl cemaati
erevesinde, ufukta bir umut grlyor ki bu ne pahasna
olursa olsun sndrlmemelidir. Eski alardan gelen engellerin
ortadan kaldrlmas konusunda, Dnya Kiliseler Konseyine gelen
Kalkedon yanls ve kart delegeler arasndaki diyalog srmekte
dir. Bu salkl yaklamn sonucu olarak, Konseyin Dou Orto
doks kiliselerinden gelen profesyonel ilahiyatlar ayrlklarmz
tartmak zere Austos 1964te Danimarkann Aarhus kentinde
bir araya geldiler. Katlanlar arasnda Grek kilisesinden yedi, Doudan (Kopt, Etiyopya, Syani, Hindistan ve Ermeni kiliselerin
den) dokuz ilahiyat yer alyordu. Onlarn aydnlatc tartmalar
sonunda ortaya kan Anlama Belgesi gerekten ok ilgintir.5
Burada monofizit Eutychianism ile diyofizit Nasturilik reddedilir
ken, Aziz Cyrillin forml olan Domam Tanr Kelmnm tek
physis ya da hypostasis', Grekesiyle mia physis Theon Logon sesarkomene ilkesi oybirliiyle kabul edilerek, Kalkedondan beri s
regelen anlamazlk sessizce rafa kaldrlmtr.6 Ne var ki bu mut
luluk verici adm Dounun yeniden birlemesi olarak yorumlamak
yanltr. Gemite gerilimlere ve hiziplere yol aan politik, sosyolo
jik ve kltrel etkenleri bir rpda gidermek olanakszdr. Ancak
Anlama Belgesinde de ifade edildii gibi, Bu etkenlerin bizi bl
mesine izin verilemez. Ancak galiba afak skyor ve imanl tm
5) Dou O rtodoks kiliseleri arasnda resm i olm ayan danm alar. Danim arka'da. Aarhus
niversitesi'nde 11-15 Austos 1964 tarihindeki Anlam a Belgesi' ile sonulanan
danm alarn teksir edilm i tutanaklar, s. 33-4.
6) Bu konu Koptik-adan. Albrechts niversitesine Karam Nazr Khella adnda gen bir
Kopt ilahiyat tarafumdan sunulan (Ekim 1963) doktora tezinde ayrntl olarak ince
lenmitir. Dioskoros I von Alexandrien: Theologie und Kirchengeschichte (444-54). 2
cilt, henz baslmad.
475
insanlarn ortak Baba larn yeniden bulmasyla ember tamamlan

m olacaktr.7
Seme Bibliyografya
Aadaki listede eitli kilise ve topluluklara ait genel karakter
de eserlere ve koleksiyonlara yer verilmitir. ok seici ve dolaysy
la eksik olan bu liste, olaanst geni bir alanda daha ileri aratr
malara niyetlenenler iin bir rehber olarak tasarlanmtr. Bibliyog
rafik ve Edebi almalar, Szlk ve Ansiklopediler, zgn Kaynak
Malzemenin Genel Koleksiyonlar, Genel Kilise Tarihleri (Bat, Dou
ve Patroloji), Atlas ve Haritalar balklar altnda eserler alfabetik
olarak sralanmtr. Bibliyografyada yer verilen eserlere metin iin
de ksaca yazar ya da koleksiyon adlaryla atfta bulunulmaktadr.
Belli konularda daha derinlemesine aratrmalara metin iindeki
dipnotlannda yer verildiinden buraya alnmamtr. Dou ve Bat
kiliseleriyle ilgili kapsaml bir bibliyografyay baka bir yerde topla
dm iin (Bkz. The Crusade - Historiography and Bibliography (
Oxford, 1962 ], s. 79-83) buraya almadm. Okur bu alanda ok ge
ni kapsaml bir bibliyografyadan yararlanma ansna sahiptir.
1 - Bibliyografik ve Edebi almalar

O. BARDENHEWER, Geschichte der altkirchlichen Litteratur. 5
vols. 2nd ed.
Freiburg, 1913-32. A. Baumstark, Geschichte der syrishen Litera
tr, mit Ausschlusz der christlich-paldstinensischen Texte.
Bonn, 1922.
H. G. BECK, Kirchc und theologuche Uteratur im byzantinischen
Reich. Munich, 1959.
7) Bu satrlar yazlrk en . yeni bir Ortodoks Dou K iliseleri K on ferans, 15-21 O cak 1965
tarihinde Adis A b ab ada topland. lgili kiliselerin patriklerinin katld konferansn
aln Etiyopya D evlet Bakan m parator Haile Selasiye yapt. Kopt. Sryani, E r
meni, Etiyopya ve Hindistan kiliselerinden gelen heyetlerin katld konferans, g e
nelde uzlam ac bir ortam da gerekleti. Rom a K atolik K ilisesi'ne gelince, konferans
daha yakn bir anlay iin diyalog arsnda bulunm akla birlikte, tarihsel tabloda
Kalkedon (451) bir krlm a noktas olarak yerini m uhafaze ediyor. Dnya K iliseler
Konseyi iinde de scak ilikiler srmekle birlikte, ye kiliseler arasnda kendi m ez
hebine dntrm ek alm alarndan kaynaklanan srtm eler devan ediyor. B u
nun aresi bu tr alm alara son vermektir.
S. J. CASE et al., A Bibliographical Guide to the History o f Chris

tianity. Chicago, 1931.
U. CHEVALER, Repertoire des sources historiques du moyen age.
(I) Bio-bibliographie. 2 vols. Paris, 1877-86. Supplement
1888. 2nd ed. 1905-7. (2) Topo-bibliographie. 2 vols. Paris,
1894-1903.
G. GRAF, Geschichte der christlichen arabischen Literatur. 5 vols.
Vatican City, 1944-53. (Studi e Testi, 118, 133, 146, 147,
172.)
A. VONHARNACK, Geschichte der altchristlichen litteratur bis E u
sebius. 2 vols. Leipzig, 1893-1904.
W. KMMERER, A Coptic Bibliography. Compiled by W. K. with
the collaboration of Elinor M. Husselman and Louise A. Shi
er. Ann Arbor, 1950. (University of Michigan General Library
Publications.)
K. KRUMBACHER, Geschichte der byyantinischen Litteratur von
Justinian bis zum Ende des ostrmischen Reiches (527-1453
a.d.) 2nd ed. Munich, 1897.
K. E. MOYER, A Selected and Annotated Bibliography o f North A f
rica and the Near and Middle East.
L. J. PAETOW, A Guide to the Study o f Medieval History. Revised

ed. prepared under the auspices of The Mediaeval Academy
of America, Cambridge, Mass., 1931. Kraus reprint, New
York, 1959.
A. POTTHAST, Bibliotheca historica medii cevi. Wegweiser durch
die Ges-chichtswerke des europischen Mittelalters bis 1500.
Berlin, 1862. Supplement 1868. 2nd ed., enlarged and imp
roved, 2 vols., Berlin, 1896.
A. PUECH, Histoire de la litteraturegrecque chrtienne depuis les originesjusqu a la fin du quatrime siecle. 3 vols. Paris, 1928-30.
Revue d'histoire ecclesiastique. Louvain, 1900 (Most comprehen
sive register of works publ. in the twentieth century on Chris
tianity. For other periodical material, see bibliographical cita
tions in guides to mediaeval studies.)
2 - Szlkler ve Ansiklopediler
Modern ada dinsel bir ansiklopedi yolunda en kapsamly giri
im, Pariste Letouzy tarafndan yaymlanan Encyclopdie des sciD O U H IR S T Y A N L I I T A R H
477
ences ecclesiastiques olmutur. 1. Blm: F. Vigouroux, Diction

naire de la Bible, 5 cilt (Paris, 1895- 1912) sonradan L. Pirot tara
fndan 6 ciltlik bir ek yaymland (Paris. 1928-60). 2. Blm: A. Va

cant, E. Mangenot ve E. Aman, Dictionnaire de thologie catholi
que, 15 cilt (Paris, 1899-1962). 3. Blm: F. Chabrol ve H. Leclercq, Dictionnaire d a rcheologie chrtienne et de liturgie, 15 cilt
(Paris, 1907-1953). 4. Blm: A. de Meyer ve E. Van Cauwenbergh, Dictionnaire d h istoire et de gographie ecclesiastique, 15
cilt (Paris, 1912-62). 5. Blm: A. Villien, E. Magnin ve A. Amanieu, Dictionnaire de droit canonique, 39 fasikl (Paris, 1924-60)
Aada bu konudaki dier ansiklopedik almalarn alfabetik
sraya gre hazrlanm bir listesi verilmitir.
W. E. ADDIS and t. Arnold, Catholic Dictionary. 6th ed. rev. T. B.
Scannell. London, 1903.
J. S. BUMPUS, Dictionary o f Ecclesiastical Terms. Being a History
and Explanation o f Certain Terms used in Architecture, E cclesiology, Liturgiology, Music, Ritual, Cathedral Constitution,
etc. London, 1910.

F. L. CROSS, The Oxford Dictionary o f the Christian Church. Lon
don (Oxford University Press), 1957
G. H. DEMETRAKOPOULOS, Dictionary o f Orthodox Theology.
New York, 1964.
Encyclopedia o f Islam, 1st ed., 4 vols, and Suppl. (Leiden, 1913
33); rev. 2nd ed. in progress, Leiden, 1945
J. HASTNGS, Encyclopedia o f Religion and Ethics. 13 vols. Edin
burgh, 1917-27.
P. HELTOT, Histoire des ordres monastiques, religieux et milita
ires, et de congregations sculaires. 8 vols. Paris, 1711-21.
C. G. HERBERMANN and others, Catholic Encyclopedia, 17 vols.
including Index and Supplement. New York, 1907-22.
J. J. HERZOG, Realencyklopadie ftir protestantische Theologie
und-Kirche. 24 vols. 3rd ed. D. A. Hauck. Leipzig, 1896-1913.
S. M. JACKOSN and others, N ew Schaff-HerAp g Encyclopedia o f
Religious Knowledge. 12 vols. New York, 1908-12.
S. MATHEWS and G. B. SMITH, Dictionary o f Religion and Ethics.
New York, 1921.
J. MCCLNTOCK and J. STRONG, Cyclopedia o f Biblical, Theologi
cal and Ecclesiasticalliterature. 12 vols, including Suppl.
New York, 1867-91.
J. P. MGNE, Encyclopdie theologique, ou serie de dictionnaires

sur toutes les parties de la science religieuse. 50 vols, in 53.
Paris, 1844-49. Supplemented by: (1) Nouvelle encyclopedic
theologique. 52 vols, in 53. Paris, 1851-55. (2) Troisime et
derniere encyclopdie theologique. 67 vols. Paris, 1855-73.
The whole series of three sets is completed in a total of 172
vols.
M. S. and J. LANE MILLER, Harper's Bible Dictionary. 3rd ed. New
York, 195 5.
G. MORONI, Dhionario di erudhione storico-ecclesiastica da S. Pi
etro sino ai nostri giorni. 109 vols, including 6 vols of Indices.
Venice, 1940-79.
W. SMTH and S. CHEETHAM, Dictionary o f Christian Antiquities.
2 vols. London, 1875-80.
W. SMITH and H. WACE, Dictionary o f Christian Biography, lite
rature, sects and doctrines. 4 vols. London, 1877-87.
3 - Genel Koleksiyonlar
O. BARDENHEWER et al., Bibliothek der Kirchenvater: Eine A u s
wahl patristis-cher Werhe in deutscher bersetAung. 61 vols,
and 2 Indices. Munich, 1911-1930. Second Series, 20 vols.,
1932-9.
J. BOLLANDUS, Acta Sanctorum. Begun in Antwerp, 1643. 65
vols, completed to November 10. Supplemented by Analecta
Bollandiana inaugurated by the Bollandists in Brussels,
1882. See also Bibliotheca Hagiographica Orientalis which is
an adjunct to the Acta Sanctorum prefaced by P. Peeters and
published in Beirut, 1910.
Centro Francescano di Studi Orientali Cristiani, Studio Orientalia
Christiana. Collectanea. Studi, Documenti, Bibliografa. 9
vols, Cairo, 1956-64.
J. B. CHABOT et al., Corpus scriptorum christianorum orientalium. Paris, Rome, Leipzig and Louvain, 1933 Texts and
translations of source materials from Arabic, Armenian, Cop
tic, Ethiopie, and Syriac.
B. GEYER and J. ZELLINGER Florilegium patristicum, tarn peter is
quam medii aevi auctores completens. 44 vols. Bonn 1906
R. GRAFFIN, Patro/ogia Sjriaca. 3 vols. Paris, 1894-1926.
479
R.
GRAFFIN and F. NAU, Patro/ogia Orientalis. 30 vols. Paris

1907-63.
Includes Arabic, Armenian, Coptic, Ethiopian, Greek, Georgian,
Slav, and Syriac source materials.
E. GUIMET, Annales du M u se e Guimet. 33 vols. Paris 1880-1909.
C. J. VON HEFELE, Conciliengeschichte. 7 vols. Freiburg, 1855
74. 2nd ed. in 6 vols. (1873-90) continued by J. A. G. Hergenrother who completed vols. VIII-IX (1887-90). English tr. W.
R. Clark, History o f the Christian Councils, vols. I-V (to 787
a.d.), Edinburgh, 1871-96. Authorized standard French tr. H.
Leclercq, Histoire des Conciks, 11 vols, in 22, Paris, 1907-52.
H. HYVERNAT, Bibliotheca PierpontMorgan codices copticiphotagraphice expressi. 56 vols, in 63. Rome, 1922.
INSTITUT FRANAIS DARCHEOLOGIE ORIENTALE, Biblioth
que des etudes copies. Cairo, 1900
KIRCHENVATER-KOMMISSION DER PREUSSISCHEN _AKADE
MIE DER Wissenschaften,
Vj'e griecUschen christlichen
Schriftsteller der ersten Jahrhunderte. Leipzig, 1901
K. LAKE (ed.), The Apostolic Fathers. With English tr. 2 vols. (The
Loeb Classical Library, gen. ed. T. E. Page et al.) London,
1912.
E. H. LANDON, A Manual o f Councils o f the H oly Catholic Church.
2 vols. Rev. ed. Edinburgh, 1903.
J. D. MANSI et al., Sacrorum conciliorum nova et amplissima collectio. 31 vols, to 1590 a.d. Florence and Venice, 1759-98.
New ed. and continuation, vols. 32-53, Paris, 1901
A. J. MASON, Cambridge Patristic Texts. Cambridge, 1899
J. P. MIGNE, Patrologice cursns completus. (1) Series Latina, 217
vols, and 4 Indices, Paris, 1878-90. (2) Series Grasca, 161
vols., Paris, 1857-66. Index to the Grasca by T. Hopfner, 2
vols., Paris, 1928-36. Also earlier Indices by F. Cavallera, Pa
ris, 1912.
A. RABBATH, D ocum ents indits p ou r servir a l'histoire du chris
tianisme en Orient. 2 vols. Paris, 1910.
A. ROBERTS and J. DONALDSON, A nte-Nicene Fathers, Transla
tions of the Fathers to a.d. 325. 10 vols. New York, 1885-7.
P. PAUL SBATH, Vingt traitesphilosophiques et apologtiques
d'auteurs arabes du IX " au X I V siecle. Cairo, 1929.
P. SCHAFF, Select Ijb n n y o f Nicene and Post-Nicene Fathers o f
the Christian Church. First Series, 14 vols.. New York, 1886

9. New Series, ed H. Wace and P. Sehaff, 14 vols., New York,
1890-1900.
SOCIETY FOR THE PROMOTION OF CHRISTIAN KNOWLEDGE,
Translations o f Christian Literature - Series I: Greek Texts;
Series II: Latin Texts; Series III: Liturgical Texts. London
1918
4 - Genel Kilise Tarihleri

J. ALZOG, Manual o f Universal Church History. Tr. from 9th Ger
man ed. by F. J. Pabisch and T. S. Byrne. 4 vols. Dublin,
1879-82.
C. BARONIUS, Annales ecclesiastici a Christo nato ad annum
1198. 12 vols. (Rome, 15 88-1607). Ed. by J. D. Mansi, 38
vols. (Lucca, 1738-59). Apparatus 1 vol., 1750. Index 4 vols.
(1757-9). New Ed. with all continuations, 37 vols. (Bar-le-Duc
& Paris, 1864-83). Originally intended to be in 50 vols.
L. DUCHESNE, L'histoire ancienne del'Eglise chrtienne. 3 vols
(1906-10, placed on the index in 1912). Standard edition:
Early History o f the Christian Church, From its Foundation
to the End o f the Fifth Century. Eng. tr. by Claude Jenkins.
3 vols. 7th ed. London 1950-1. See also: L'figlise au sixime

siecle (1925).
C. FLEURY, Histoire ecclesiastique. Continued by J. C. Fabre and
Indexed by Rondot. 36 vols. & 4 indices. (Paris, 1691-1720,
1726-37, 1769-74). English version by J. H. Newman, 3 vols.
Oxford, 1842-4.
A. FLICHE and V. MARTIN (eds.) Histoire de l'eglise depuis les ori
gines ju s q it nos jours. 25 vols. Paris, 1934
J. A. G. HERGENROETHER, Histoire deLEglise. French tr. P. Belet. 8 vols. Bibliothque Theologique du XIXe siecle. Paris,
1880 etc.
K. S. LATOURETTE, (I) A History o f the Expansion o f Christianitj. 7
vols. New York, 1937-45. (2) A History o f Christianity, (New
York, 1953).
H. H. MILMAN, (i) History oj Chris tianitj to the Abolition o f Paga
nism in the Roman Empire. 3 vols. London, 1840. (2) History
o f Latin Christianity. New ed. 9 vols. London, 1883.
C. F. R. de MONTALEMBERT, Histoire des m oines d'Occident de

puis S. Benoit ju sq u 'a S. Bernard. 7 vols. Paris, 1860-77.
English tr. with Introduction F. A. Gasquet, M onks ofthe
West, 6 vols. London, 1896.
J. L. von MOSHEIM, Institutiones historioe ecclesiastica antiquce et
recentioris. Helmstedt, 1764. English tr. A. Maclaine: An E cc
lesiastical History, Ancient and M odem , 6 vols., Philadelphia,
1797-8; also J. murdock; Institutes o f Ecclesiastical History, 3
vols., New York, 1832.
J. A. W. NEANDER, Allgemeine Geschichte der christlichen Religion.
6 vols. Hamburg, 1823-52. Tr. by j. torrey, General History of
the Christian Religion and Church (to 1430 a.D.). 9 vols. Lon
don, 1847-55.
P. SCHAFF, History o f the Christian Church. New ed. 7 vols. New
York, 1882-1910.
5 - Dogu Kiliselerinin Genel Tarihi

W. F. ADENEY, The Greek and Eastern Churches. Edinburgh,
1908.
J. S. ASSEMANI, Bibliotheca Orientalis Clementino-Vaticana, in
qua manuscriptos Codices Syriacos, Arabicos, Persicos, Turcicos, Hebraicos, Samaritanos, Armemcos, Mthiopicos, Gracos, JEgyptiaeos, Ibericos, et Malabaricos . . . recensait. 3
vols, in 4. Rome (Sacred Congregation for the Propagation of

Faith), 1719-28.
D. ATTWATER, The Christian Churches o f the East. 2 vols. Milwaukie, Wisconsin, 1948-61. Vol. I - Churches in Communion
with Rome. Vol. II - Churches not in Communion with Rome.
C. DECLERCQ, Les glises unies d'Orient. Paris, 1934.
J. FINEGAN, Light from the Ancient Past, The Background o f the
Hebrew-Christian Religion. 5th. ed. Princeton, 1951.
ADRIAN FORTESCUE, The Lesser Eastern Churches. London,
1913.
F. HAASE, Altchristliche Kirchengeschichte nach orientalischen
Quellen. Leipzig, 1925.
R. JANIN, Les eglises orientales et les rites orientaux. Paris, 1926.
B. J. KIDD, The Churches o f Eastern Christendom, from a.d. qji to
the Present Time. London, 1927.
M. LEQU1EN. Or tens Christianas, in qu a tuor patriarchal ts digcstus: quo exhibentur ecclesia, patriarchs catcriquc prasules
totius Orientis. 3 vols. Paris, 1740.
J. M. NEALE, A History o f the Holy Eastern Church: I. General

Introduction, 2 pts.; II. - The Patriarchate o f Alexandria, 2
vols. London, 1847-50. p. rondot, Les Chretiens d'Orient.
(Cahiers de l'Afrique et lAsie, IV.) Paris 1955.
B. SPULER, Die morgenla'ndischen Kirchen. Leiden,
1961
(Handbuch der Orientalistik, Erste Abteilung, Band VIII,
Abschnitt 2.) A. p. Stanley, Lectures on the History of the Eas
tern Church. London, 1907.
G. VRIES, Oriente cristiano ieri e oggi. Rome, 1950 w. de vries,
Rom und die Patriarchate des Ostens. Frieburg/Munich,
1963.
6 - Patroloji
B. ALTANER, Patrology. Tr. from 5th German ed. Hilda C. Graef.
Edinburgh -London, 1960.
O. BARDENHEWER, Patrology: The Lives and Works of the Fat
hers o f the Church. Tr. from 2nd German ed. (Freiburg,
1894) T. J. Shahan. St Louis, Miss., 1908.
J. QUASTEN, Patrology. 3 vols. Westminster, Md., 1951-60. (For
more secondary literature, see same, I, pp. 5-9.)
7 - Atlaslar ve Haritalar
CH. BACHATLY, M ap o f Christian Egypt. (Publ. Soc. of Coptic Arc
heology.) Cairo, 1955.
C. F. BUCKINGHAM, Atlas o f the Arab World and the Middle East.
Lon d on ,1960.
CAROLUS A SANTO PAULO, Geographia sacra, cum notes, animadversionibus luca Holstenii. Amsterdam, 1704.
G. DROYSEN, Allgemeiner historischer Handatlas. Bielefeld & Le
ipzig, 1886. h. \v. hazard, Atlas o f Islamic Histoiy. Princeton,
1954.
K. HEUSSE and H. MULERT, Atlas zur Kirchengeschichte. Tubingen,
1905.
E. MCCLURE. Historical Church Atlas. London. 1897.
O. ME1NARDUS. Arias o f Christian Egypt. Cairo. 1962.

R. 1. POOLE, Historical Atias o f Modern Europe from the Decline of
the Roman Empire. Oxford. 19802.
N. J. C. POUNDS and R. C. KINGSBURY. An Atlas o f Middle E as
tern Affairs. New York, 1963.
R. ROOLVYNK, Historical Atlas o f the M uslim Peoples. Harvard
University Press, 1957.
K. VONSPRUNER and TH. MENCKE, Handatlas fr die Geschich
te des Mittelalters und neueren Zeit. 3rd ed. Gotha, 1880.
ALTANOGLU and others, Atlas o f Turkey. Istanbul. 1961. (Publi
cations of the Faculty of Letters, University of Istanbul.)
S. L. TERRIEN, Lands o f the Bible. London, 1958.
F. van der MEER and CHRISTINE MOHRMANN, Atlas o f the Early
Christian World. English tr. and ed. by Mary F. Hedlund and
H. H. Rowley. London, 1958.
G. E. WRIGHT and F. FILSON, The Westminster Historical Atlas to
the Bible. Philadelphia, 1945.
1) V a d i el-N a tru n 'd a , D a ir e l-S u ry a n 'd a k i M eryem A n a M an a str. D rd n c ve

b e in c i y zy ld a in a ed ilm i tir. erid en gen el g r m m . F oto H arry B u rton
(M e tro p o lita n M s e m o f A rt)
2)
A y n m a n a s trn i d u v a rn d a n b ir detay. Folo: H arry B u rton . (M etro p olita n
3)
sa, M eryem . 12 H avari \*e iki verel erm ii Tasvir ed en B aw itT ck i Kopt Ireski.
M u h tem elen
4 8 6 D O U H IR S T Y A N L I I TA RH
4) A y n fresk ten A z iz P e lr s ve A ziz A d r e w 'u g s te re n b ir detav.

(T h e C o p tic M u seu n . E s k i K ahire).
5)
E ski K a h ire 'd e k i B ab il k a le s in in k u le le rin d e n biri ze rin e ina e d ilm i M u a lla

ka (ask l)
M eryem A n a kilisesinin i grnm . D rdnc y zylda ina edilm i ve 10. yzylda
n S tore edilmitir.
6) Kzldem z yaknlarndaki SI. Antonv m anastrnn genel grnm . Drdnc ve

beinci y zy icl^ ^ P B edildi. lk restorasyonu Jstin ve tarafndan altnc vzvlda,
son rcStorasyu 10. yM ylda yapld.
7)
Y u k a r M s r'd a SuH hg y a k m la rn d a k i B eyaz M an astr. B ein ci y zy ld a A ziz

e n t ta ra ln d a n ina ettirildi.
*
8)
r
1
'
1
'
D e v r A b a H idra a d y la da b ilin e n A s v a d ak i A ziz S im e o n M anapSn. M lle m ele ilim ci
9) M u allak a k ilis es in d e k i bir ah a p p an od an , K op t a h a p o y m a c l n n b ir

rnei. sa'n n K u d s'e iri i ta s v ir ed iliyor. M u h tem e le n b ein ci y zy ld a n
10) A zize B arb ara k ilis es in d e n b ir Kopl a h a p o ym a rn ei. M u h tem e le n 10.

y z v ld a k alm ad r. (C op tie M u sen . E ski Kahire).
4 9 0 * D O U H IR S T Y A N L I I T A R H
1 1) R en k li y n d en y a p lm K op l d u v a r hals rn ei. kin ci y a d a-ii n c y z y l

dan kalm a.
12) R c ld i y n le -y a p lm K o p l duviM' h a lsn d a n bir k esil. (M etro p olita n
rv!.v
13)
Kopt s iiln b a lk la r. Uci'm eti ile altn c v iiz y l a ra s n d a n k alnadr.
14)
15)
sa'n n arn a g erilm e s in i ta s v ir eden 1401 y ln d a y a p lm b ir

m in y a t r . (IVlorgan Lib ra ry. 828)
E tiyop ya
m p a ra to r Z e n o 'n u e riv le A n ta k ya y a k n la w n d a 4 9 0 yln d a nisa edilen St.
D O G U H IR ST Y A N L I I T A R H
493
JSjf
16)
S ry a n i R a b b n la n rili'n d e 586 y ln d a y a p lm hr m in y a t r s slem e.
17) K alb L ozeh 'd e 4 8 0 y ln d a in a ed ilen S ry a n i k ilis es in in g iri le rin d en biri.
18) A h ta m a r d a 91 5 ile 921 y lla r a ra s n d a kral G a g ik ta ra fn d a n ia e ttirilen

E rm en i k ilis es in in d ogu d u var (F olo: J o s e p h in e Pow ell)
495
19)
B v ik A n ta k y a Kaesi. M u h tem elen d r d n c (fc da b ein ci v zv ld a n

k alm a d r O C 'loistcrs O offflclio. -Tetropolilar M s e m ol Art).
Erm eni A k d a m a r kilisesi, Kral G a g ik tarafndan

915 ve 921 yllar arasn da ina ettirilmitir. Binann
d o u cephesinin gen el g r n n d e Vaftizci Yahya,
Aydnlatc Gregory, Hazreti Eliyah, A d a m , T h ad d aeu s,
Nisibisli John ve Kral kabartm as yer almaktadr.
F o to ra f: Josephine Pow ell
9789756876633

Doğu Hıristiyanlığı Tarihi - Aziz S. Atiya

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Doğu Hıristiyanlığı Tarihi - Aziz S. Atiya

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

m u STIYANUCI

DOU HIRSTYANLII TARH

DOU HIRSTYANLII TARH

DOU HIRSTYANLII TARH 5

11. NAN VE KLTR .............................................................246

18. ERMEN HIRSTYANLIININ KKENLER VE

24. KKENLER VE GELM ................................................. 421

DOU HIRSTYANLII TARH 9

Bu kitapta kullandm resimli malzemelerin bazlarnn sei

DOU HIRSTYANLII TARH 1 1

Hayatm adadm bu almann ilk ipular, New York City

DOU HIRSTYANLII TARH 1 3

bal kiliseleri apostolik kkenli olup, Hz. sann ge ykseliinin

gzden karlmamaldr. Bunlara rnek olarak, skenderiye azizle

yeleri arasnda J. M. Neale, Bayan E. L. Butcher, O. H. Parry,

CYPRUS y/~ o a la m ls TrDol? '

DOU HIRSTYANLII TARH 1 9

2 0 DOU HIRSTYANLII TARH

DOU HIRSTYANLII TARH 2 1

DOU HIRSTYANLII TARH

DOU HIRSTYANLII TARH 2 3

DOU HIRSTYANLII TARH 2 5

2 6 DOU HIRSTYANLII TARH

lml okuldur. Sonu olarak bu noktada unu syleyebiliriz; Kopt

DOU HIRSTYANLII TARH 2 7

lanchrlan belgelere ilikin bilgimiz hl ok snrldr. Kopt sana

7) Kopt dilindeki telffuzu Keft' veya 'Kepto'dur. nc y zylda Diocletian gleri ta

2 8 DOU HIRSTYANLII TARH

mmlanmlarsa da8, onlarn Nilin uzak blgelerinde hal yaayan g

DOU HIRSTYANLII TAR'H 2 9

srede bu alfabenin Kopt dilindeki tm sesleri karlamadn g

3 0 DOU HIRSTYANLII TARH

Kopt dili yedinci yzylda Arap istilasnn okunu da atlatt ve

nn gnlk dilin gramerine getirdii deiikliklerdir. imdilerde Kopt

Eski Msr Dini

3 2 DOU HIRSTYANLII TARH

yeni eyler deildi. Msr mitolojisinde yarat tanrs olan Ptah,

DOU HIRSTYANLII TARH 3 3

olmas ilgiye deer.18 Bu sahne, ta oymalarda, resimlerde ve ku

3 4 DOU HIRSTYANLII TARH

DOU HIRSTYANLII TARH 3 5

3 6 DOU HIRSTYANLII TARH

srl Hristiyamn, Kutsal Ailenin ayak izlerini srerken duyduu

2. KOPT HIRSTYANLIININ KAYNAKLARI

DOU HIRSTYANLII TARH 3 7

kitap, evangelistlerin ve ilk patrik Aziz Markosun zengin bir biyog

3 8 DOU HIRSTYANLII TARH

Markos skenderiyeye gelirken Incilini de beraberinde getirdi.

DOU HIRSTYANLII TARH 3 9

anustur. Kundurac Markosu evine gtrr. Burada kendisi ve

ne geri verildi. Vali de bu ba, Greklerin terketmesinden sonra s

DOU HIRSTYANLII TARH 4 1

naklar neredeyse sessiz gibidir. Gerekten, Patrikler Tarihi bu s

4 2 DOU HIRSTYANLII TARH

da kald ve dinlerinden dnenlerin yalnzca pimanlk beyan etme

DOU HIRSTYANLII TARH 4 3

reddeden tm askerleri iten atarak bask rejimini balatt. Ertesi

4 4 DOU HIRSTYANLII TARH

t ehitlerin adlaryla dolu olmakla birlikte, buradaki liste kahra

DOU HIRSTYANLII TARH 4 5

bu takvim, Msrda halen Mslman kyl halk tarafndan kul

imanlar iin korkusuzca mcadele ederken, gizli katakomblarda

DOU HIRSTYANLII TARH 4 7

Okulun bakan olarak sivrilen ilk byk ad Pantaenustur.