Antin kutak

1 of 13

http://www.urbansu.rs/antin-gradopis/odrzivost.php

Uvod
Autobiografija
Vekovi
etnja kroz Suboticu
Prirodno geografski preduslovi
Krugovi

Trg Republike

Odrivost razvoja

Odrivost razvoja grada Subotice

Antun Rudinski i Petar Andri
J.P. Zavod za urbanizam, izgradnju i ureivanje optine Subotica
Planske granice grada u odnosu na njegovu prostornu razuenost
Subotica je jedan od malobrojnih gradova u Jugoslaviji koji ima
kontinuiranu prostorno - plansku dokumentaciju poev od XVIII
veka do danas. Prva granica grada i unutar nje budueg centra
grada, zacrtane su na prekretnici XVIII i XIX veka, a rezultirale su
planskim ureenjem delova grada, posebno njegovog dananjeg
centra po kome Subotica dobija svoj prepoznatljivi GRADSKI LIK i
to tek na prekretnici XIX i XX veka.
U XX veku uraena su etiri plana grada /GUP-a/, a sada je
u toku izrada novog GP-a. Analizom svih planova i stvarnog stanja
u prostoru, planirano - realizovano, uoena je pojava stalnog
neplanskog irenja urbane osnove grada. Grad se irio obodno,
izvan planiranih granica. Formirane su fizike strukture tipa
ruralnog stanovanja na poljoprivrednom zemljitu bez planske
regulacije i neophodne pratee infrastrukture. Socijalno ugroeno
stanovnitvo naseljavalo je ove prostore stvarajui obaveze gradu.
Ovakva neplanska gradnja poela je da razgrauje grad, a grad do
sada nije uspeo da zaustavi taj proces. Svakim novim GUP-om,
"planeri" su pokuavali taj proces ruralizacije grada obuzdati
pripajanjem urbanizovanom prostoru. U periodima relativnog
ekonomskog blagostanja planski su izgraeni pojedini delovi grada
sa fizikim strukturama tipa kolektivnog i individualnog
stanovanja.
Imajui u vidu periodino neplansko i iznueno
"neopravdano" horizontalno irenje grada, kao posledica
pojavile su se meuzone po nekadanjem obodu grada sa
dotrajalim i GRADU neprimerenim fizikim strukturama, te se
namee zakljuak prilikom izrade novog GP-a, da se akcenat stavi
na replaniranje upravo tih zona, odnosno regeneraciju
novim, gradski primerenim, fizikim strukturama i
gustinama stanovanja.
Grad mora utvrditi mere, uz plansku dokumentaciju, kojima
e se zaustaviti proces prostornog irenja i daljeg razgraivanja i
istrajati u istinitom procesu gradogradnje sa osnovnim i jasnim
ciljem njegove odrivosti.

Odrivost razvoja grada Subotice

Kontinuitet planiranja
Kako i da li se moe ODRATI GRAD kada i pored kontinuiranog
njegovog urbanistickog planiranja i njegovog osmiljavanja od
puna dva veka, konstantno u zadnjim decenijama XX veka
izmie u prostoru iz ruku njegovih planera neosmiljeno se
irei gotovo nezaustavljivim trendom? Koji su to onda
zapravo uzroci? ta je uloga nas, njegovih sadanjih
planera? Mogue je jedino da konstatujemo uzroke ove
pojave, te da damo po vlastitom vienju smernice i uputstva
i sebi i planerima koji dolaze posle nas kako je mogue
odrati i pograditi grad.

5.8.2011 12:33

Antin kutak

2 of 13

http://www.urbansu.rs/antin-gradopis/odrzivost.php

Istorijski prikaz
XVIII vek
Poveljom o sticanju statusa Slobodnog kraljevskog grada novim
imenom Maria Theresiopolis 1779. godine, grad je stekao i nove
obaveze prema bekoj kruni, mahom finansijske prirode, ali je za
nas planere grada posebno zanimljiva taka br.11 iz pomenute
povelje kojom se nalae da se grad u interesu bezbednosnih
zahteva opkopa, a kasnije i okrui zidom po ugledu na ostale
kraljevske gradove, te da se izgrade kapije koje e se stalno
nadzirati. (1) Uloga ovih aneva bila je vieznana. Za gradsku
upravu - ispunjenje obaveze iz povelje, ali njihov sutinski smisao
nije bio samo kontrola ulaska u grad, ve i prikupljanje prihoda u
gradsku blagajnu. Meutim, sa urbanolokog aspekta njihova uloga
bez sumnje za nas je najbitnija obzirom da utvruje PRVU
GRANICU GRADA, danas njegovu urbanu praosnovu, unutar koje
se GRAD podelio - zonirao na unutranji grad - zonu budueg
centra grada i spoljanji grad, njegovu periferiju sve do pomenutih
aneva. Ovo zoniranje jasno je oznaeno na prvom detaljnom
prikazu grada - planu grada iz 1778. godine (2). Tadanji
kraljevski komesari postarali su se izmeu ostalih naredbi i
obaveza grada prema bekoj kruni da se ova odredba i sprovede o
emu svedoci plan aneva iz 1826. godine (3).
Njihova uloga bila je znaajna u njenom sprovoenju. Jedna
od takvih je i obaveza za one koji su kupovali ovde zemlju, da u
gradu izgrade "lepu kuu" (4). Ova odredba nije bez znaaja sa
aspekta prostornog i urbanistikog planiranja. Tako su planski
stvorena karakteristika dvojna stanita - sala na zemlji i kua u
gradu, a osnovni cilj je bio uvoenje zemljinjih knjiga
(gruntovnice) i sprovoenje poreske politike na nekretnine. Prema
istorijskim izvorima moe se smatrati da je prvi graevinski
pravilnik donesen 1782. godine.
Grafiki prilog 1:
Urbana praosnova (plan iz
1778. godine)

XIX vek
U ovom veku je zapravo zapoet proces preoblikovanja dotadanje
palanke sa jasnim ciljem njenog pretvaranja u GRAD. Ve l820.
godine susreemo se sa prvim urbanistikim planom grada, a
1838/39. godine i prvim katastarskim premerom urbane osnove
grada (5), tako da su ustanovljene i zemljine knjige.
Predpostavlja se da je drugi urbanistiki plan grada /na
osnovu nekih indicija/ uraen sredinom ovog veka, a drugi
katastarski premer grada i pripadajuih mu okolnih naselja izvren
je 1878. godine.
Sumarno sagledana planska aktivnost u ovom veku imala je
akcenat na isuivanju gradskih bara i njihovim nasipanjem u
cilju pretvaranja u graevinsko zemljite, na planskoj
regulaciji otvorenih vodotoka koji su proticali kroz njegovu

5.8.2011 12:33

Antin kutak

3 of 13

http://www.urbansu.rs/antin-gradopis/odrzivost.php

urbanu osnovu i na zameni dotrajalih fizikih struktura iz

prolih vekova u nove primerene ovom veku. Sve ove planske
aktivnosti realizovale su se putem parcijalnih regulacionih planova
za pojedine delove grada. Znaajno je konstatovati po pitanju
realizacije ovog planskog procesa, da je prilikom formiranja nove
uline mree u najveoj moguoj meri ispotovana organska
struktura zateene urbane osnove, posebno kod glavnih putnih
pravaca, kao i zoniranje unutar urbane osnove na GRADSKI
CENTAR I NJEGOV OBOD - PERIFERIJU GRADA. U mirnom
periodu prekretnice XIX i XX veka, na vrhuncu ekonomskog i
duhovnog razvoja, Subotica sa novoizgraenim fizikim
strukturama gradskog tipa zadobija svoj tako prepoznatljiv
GRADSKI LIK (objekti za javnu namenu i stambeno-poslovni
objekti spratnosti do P+2) na prostoru vek prije planski zacrtanog
CENTRA GRADA, kao i du glavnih saobraajnica. Nove, zamenjene
fizike strukture po obodu grada su imale karakter stambene
izgradnje za ovo doba uslovno nazvane "tip ruralne arhitekture"
/trani krovovi, tipska izgradnja tzv. panonske kue/. Mogue je
da iz tog perioda potiu i dve anegdote o GRADU: - "jedan putnik
namernik je popevi sa na vidikovac tornja sadanje, tada nove
gradske kue navodno izjavio da je Subotica skup grad!", mislei
verovatno na izgled njegovog centra, sa fizikim strukturama
izgraenim po uzoru na ostale evropske gradove, parkove, tramvaj
itd. - druga anegdota, ne tako omiljena kod subotiana, ije
poreklo se ne zna je "da je Subotica najvee selo Evrope".
Meutim valja istai, da i pored znatne izmene fizikih struktura
primerenih sadanjem arhitektonskom jeziku, do danas je jo uvek
u upotrebi izraz "idem u GRAD"! mislei pri tom na njegov
CENTAR.
eleznika pruga Segedin-Subotica-Sombor izgraena 1869.
godine sa planiranim njenim daljim nastavkom prema Zagrebu i
Rijeci, svojom trasom tangirala je zacrtanu urbanu
praosnovu i bila je za ono doba sasvim planerski ispravno
locirana u odnosu na grad.

XX vek
Tokom ovog veka uraena su etiri plana grada /GUP-a/, a sada je
u toku izrada novog generalnog plana /GP-a/.
Poetkom veka GRAD zapoinje proces postupnog
horizontalnog irenja, izvan njegove prvobitne planski
utvrene urbane osnove, i to posebno prema istoku, na
prostorima dotadanjih vinograda i bata. Poto su svi dotadanji
delovi grada imali svoje toponime tako je i ovaj dobio svoj "Batenski grad - Kertvaro", koji mu je i do danas sauvan,
uostalom kao i u drugi delovi grada, posebno kod starijeg
stanovnitva.
Dvadesetih godina proirena je dotadanja urbana osnova i
utvrena je nova granica GRADA. Pripojen mu je ovaj istoni
deo, kao i dotadanje planski izgradeno selo Aleksandrovo. Drugim
planom grada iz 30-tih godina ovaj istoni deo grada jo je
proiren prema istoku i utvrena regulacija novih ulica u ovom
pridodatom delu urbanoj osnovi.
Posle II svetskog rata, tanije l954. godine uraen je jedan
od prvih posleratnih urbanistikih planova grada u Srbiji
/Generalni regulacioni plan/.(6) Ovim planom mahom je zadrana
ve prethodnim planom definisana granica rasprostiranja grada, ali
mu je pripojen i Pali.
Sa aspekta planirane izgradnje fizikih struktura utvreno je
zoniranje poveanjem gustine stanovanja i samim tim i spratnosti
objekata. Maksimalna spratnost od P+3 predviena je u centralnoj
zoni GRADA na koju se nadovezuje planirana izgradnja od P+2 i
dalje opada prema obodu na spratnost P+1, da bi se na samom
obodu zavrila sa prizemnom izgradnjom. U svim ovim planiranim
zonama razlikuje se unutar njih - "gusto, srednje i retko naselje".

5.8.2011 12:33

Antin kutak

4 of 13

http://www.urbansu.rs/antin-gradopis/odrzivost.php

Pored glavnog centra predviena su i etiri podcentra.

Znaajno je istai i planom predvienu rekonstrukciju
saobraajne mree unutar urbane osnove kao i obodnih
saobraajnica za tranzitni saobraaj. Takode je planirano i
proirenje tramvajske mree za teritoriju GRADA i Palia, kao
javnog prevoza /prva tramvajska linija 1897. godine/.
Svakako, jedan i do danas nerazreenih, ali aktuelnih
problema saobraajnog povezivanja je veza "starog" dela grada sa
pomenutim proirenjem prema istoku - "batenskim" delom grada,
jer je eleznika pruga sa stanicom ostala u dananjem CENTRU
GRADA nakon njegovog irenja. Znaajno je pomenuti i planirano
centralno groblje.
Za GUP raen 1962/63. se moe rei da nije sa aspekta
planiranja uneo bitnih konceptualnih promena u strukturi urbanog
tkiva. Novina mu je da je po tadanjem trendu planiranja grad
podelio na ui i iri graevinski reon. Unutar ueg graevinskog
reona podelio je grad na administrativne jedinice - stambene
zajednice, planirane sa 7-10.000 stanovnika sa svim prateim
funkcijama u njihovim podcentrima.
Grad je tada imao 71.000 stanovnika, a GUP-om je planirano
za naredni period 100.000 stanovnika sa poveanjem gustina
stanovanja po stambenim zajednicama.
Zanimljivo je pomenuti, vezano za centar grada, da je 1965.
raspisan konkurs za njegovo ureenje, prema kojem je 1967.
uraen i Detaljni urbanisticki plan CENTRA GRADA, koji u svojim
glavnim potezima razaranja organski i planski formiranih urbanih i
fizikih struktura, sreom nije realizovan.
U narednom GUP-u Subotica-Pali uraenom 1983. godine
ovaj prostor je stavljen pod zatitu i utvren kao ambijentalna
celina. Istim planom je i centralni deo banjskog naselja Pali uz
obalu istoimenog jezera utvren kao ambijentalna celina sa
znaajnim fizikim strukturama i prirodnim karakteristikama koje
se kao takve tite i unapreuju.
Ovaj GUP ija revizija je u toku, jo je vie proirio
granice graevinskog reona, ali je njima obuhvatio i industrijske
zone, koje tangiraju gradsko podruje, za razliku od prethodnog
plana grada. Po pitanju industrije definisao je povrine namenjene
"neistoj i istoj" industriji, te ostaloj privredi. Sa aspekta
stanovanja diferencira se zona kolektivnog stanovanja u
kontinuitetu ve zapoete, tj. realizovane, individualno stanovanje
I sa poveanjem gustina i zamenom dotrajalog stambenog fonda, a
na samom severnom obodu grada individualno stanovanje II niskih
gustina /do 50 st/ha /.
Prema saobranoj studiji reim saobraaja je revidiran i
prilagoen realnim potrebama, sa obilaznicom oko zatienog
gradskog jezgra, gradskim saobraajnicama prvog i drugog reda i
obilaznicom oko grada namenjenoj posebno tranzitnom
saobraaju. Za razliku od prethodnog plana, ovim je grad
administrativno podeljen po Mesnim zajednicima, sa prateim
funkcijama unutar podcentara.

Analize pojedinih faza rasta grada

Prostorno irenje grada
U prvim decenijama XX veka, grad se kontinuirano iri u
horizontalnom pravcu prema istoku - "Batenski grad-Kertvaro".
Ovaj prostor se u dva maha planski pokuao realizovati, ali se u
tome samo delimino uspevalo. Karakterisala ga je individualna
stambena izgradnja niskih gustina.
U periodu od sredine veka pa do 90-tih godina moe se
konstatovati da je planski izgraeno vie delova naselja tipa

5.8.2011 12:33

Antin kutak

5 of 13

http://www.urbansu.rs/antin-gradopis/odrzivost.php

individualnog stanovanja u okviru proirenih granica grada. U

istom periodu delimino su planski realizovani pojedini delovi
grada namenjeni kolektivnom stanovanju u skladu sa planiranim
urbanistikim potezima.
Veina objekata su neprimerene spratnosti gradu, to se posebno
odnosi na juni deo naselja - "Prozivka". Ovo naselje "spavaonica"
sa 10.000 stanovnika je bez adekvatnih prateih sadraja, koji se
tek u zadnjoj deceniji postupno izgrauju, a karakterie ga gustina
stanovanja do 400 st/ha. Unutar zatiene zone urbanog jezgra
sporadino se grade novi objekti u skladu sa ouvanjem ambijenta
i sa ciljem njegove revitalizacije u celini.
Prilikom pristupanja reviziji poslednjeg plana grada, na
osnovu najnovijeg aerofotogrametrijskog snimanja l999.
godine, i njegovim poreenjem sa istim iz 1978. godine, te
uvidom stvarnog stanja u prostoru, konstatovano je da je
GRAD IZMAKAO PLANSKOM UREENJU, tj. iz "ruku njegovih
planera".
Ova konstatacija se posebno odnosi na severoistoni i
severozapadni deo grada na prostorima nekadanjih vonjaka i
vinograda, pa i planiranog zatitnog pojasa zelenila.

Karakteristike urbanih i fizikih struktura

Urbane strukture
Na aerofotogrametrijskim snimcima grada iz 1978. vidljiva je
urbana morfologija grada u kojoj su jasno itljive planski izgraene
strukture individualnog stanovanja po obodu grada unutar
utvrenih granica, kao i neplansko - "divlje" individualno
stanovanje, van granica grada du glavnih putnih pravaca.
Isto tako je jasno uoljiva i zapoeta planirana koletivna
stambena izgradnja koja nije dovrena i kao takva ostavila je za
sobom nedoreene urbane prostore "naetih" urbanih blokova.
U poslednjim decenijama XX veka primetna je relativna
stagnacija u procesu gradograditeljstva u ostalim funkcijama
(industrija, sport, rekreacija, turizam i slino).
Razvoj grada, shodno mogunostima, pratilo je potrebno
infrastrukturno opremanje. U ovom periodu uraena su dva nova
kolektora da bi se zadovoljili postojei i oekivani kapaciteti
kolektivne i regenerisane stambene izgradnje kao i preista
gradskih otpadnih voda.
Godine 1985. konano je formirana i uredena peaka zona
unutar zatienog urbanog jezgra. Nesretnom studijom ekonomski
je dokazano l974. godine (u doba poetaka svetske naftne krize)
da je tramvaj kao gradsko prevozno sredstvo nerentabilan, te je
ukinut i zamenjen autobuskim saobraajom, i to mahom u ulice sa
neprimerenim profilom.
Glavna autobuska stanica, mesnog i meumesnog saobraaja se
"raznim planskim predlozima selila i konano locirala na
pogrenu sadanju lokaciju - planski, dakle!", ne povezujui
drumski i elezniki saobraaj zato su postojali stvarni uslovi u
gradskom tkivu. Ovo se istie zbog proputene, itav vek
planirane ideje o povezivanju podhodnikom urbane praosnove i
novoformiranog istonog dela - "batenskog" grada u narastanju,
koji je i sada poduno odvojen od grada eleznikom prugom.
Ukidanje tramvaja i lociranje nove autobuske stanice uslovilo
je rekonstrukciju dve saobraajnice koje prolaze kroz grad i
tangiraju zatienu zonu urbanog jezgra. Ove rekonstrukcije
saobraajnica I reda, u osnovi su i izvedene prema GUP-u.

Fizike strukture

5.8.2011 12:33

Antin kutak

6 of 13

http://www.urbansu.rs/antin-gradopis/odrzivost.php

Fizike strukture, kao prostorni elemenat vizuelizacije GRADA,

ine ujedno i psiholoku kategoriju ukupnog doivljavanja gradskih
struktura, njegovog trajanja u vremenu i prostoru kao i svih
promena koje su se u kontinumu njegovog trajanja deavale. One
ine svaki grad sebi svojstvenim i prepoznatljivim.
Sretnim sticajem okolnosti, iz analitikog dela GUP-a za
1963. godinu sauvan je grafiki prilog iz 1959. godine sa jasnim
prikazom strukture izgraenosti graevinskog fonda i materijala
poploanja uline mree. Na ovom grafikom prilogu jasno je
uoljivo da su objekti u centralnoj zoni grada, i mestimino du
glavnih prilaznih puteva izgraeni od vrstog materijala, a na
ostaloj teritoriji grada od meovitog materijala - erpia ili naboja,
tj. od nekvalitetnog graevinskog materijala.
Objekti koji su izgraeni do I svetskog rata i dali
karakteristian lik gradskog centra, su zadrani, a proces njegovog
pograivanja je nastavljen vie ili manje uspenim interpolacijama
u periodu izmeu dva svetska rata, te i ovi uivaju spomeniko
svojstvo. Na teritoriji zatienog urbanog jezgra, nastavljen je i
dalje proces gradogradnje. Za svaki novi objekat koji se interpoluje
u ovaj prostor izdaju se uslovi od strane Zavoda za urbanizam i
Zavoda za zatitu spomenika kulture, kako bi se isti uklopio u
ambijent, ali i bio svedoanstvo sadanjeg arhitektonskog jezika,
naeg vremena. Vodi se rauna o revitalizaciji objekata iz ranijih
perioda poznatim principima revitalizacije, a najee stavljanjem
u funkciju postojeih podrumskih i tavanskih prostora.
Po obodu, van granica urbane praosnove, a unutar granice
grada prema planu grada iz 1963. godine izgraena su planska
naselja individualnog tipa stanovanja sa planiranim gustinama.
Prostor izmeu zatienog urbanog jezgra CENTRA GRADA i
NOVOPLANIRANIH i tako izvedenih delova grada, diferencira se u
dve zone: na individualnu plansku stambenu izgradnju do oboda
urbane praosnove i na "divlju" gradnju koja se nadovezuje na istu.
Ovaj graevinski fond najveim delom karakterie prizemna
stambena izgradnja niskih gustina i primena nekvalitetnog
graevinskog materijala (meoviti, erpi ili naboj). Tako se na
prostoru sadanje urbane osnove stvorila jedna MEUZONA
delimino kontrolisane izgradnje, delimino nekontrolisane "divlje"
izgradnje.
Ova uoena MEUZONA zasigurno treba novim planom
da bude predmet REPLANIRANJA sa ciljem REGENERACIJE
u urbano tkivo.
Kolektivna stambena izgradnja sporadino se realizovala
planski poev od 50-tih godina pa do kraja ovog veka, sa
napomenom da se u pojedinim zonama gradilo sa neprimerenom
spratnocu i gustinama prema karakteru grada u celini i to gotovo
po pravilu bez prateih funkcija, dakle tipa tzv. "spavaonica". Ove
prostore teko je sada replanirati ili doplanirati, pogotovu po
pitanju spratnosti, no moe se samo konstatovati da su se i ovi
planski zahvati po vlastitoj oceni negativno upisali u urbani pejza.

Uzroci i posledice
Cikline promene politikih, a samim tim i drutveno-ekonomskih
odnosa manje prisutne u XIX veku, ali zato u burnom XX veku
naroito izraene i uestale svojim brojnim ratovima i ekonomskim
krizama, direktno su za posledicu imale uticaj na promene urbane
osnove GRADA itljive i po njegovim fizikim strukturama,
nastalim u razliitim periodima.
Njih su pratile i migracije stanovnitva ka gradu stvarajui i
novi tip socijalne kategorije graana uslovno nazvanih "graani
ruralnog tipa", koji su naputajuci zemljoradnju, dolazili u grad da
bi postali radnika klasa, bez adekvatnih uslova ivljenja u gradu,

5.8.2011 12:33

Antin kutak

7 of 13

http://www.urbansu.rs/antin-gradopis/odrzivost.php

to ih je primoravalo da izgrade u neposrednoj blizini GRADA "krov

nad glavom" sa minimalnim uslovima stanovanja i infrastrukturne
opremljenosti i tako je zapoeo proces "divlje" izgradnje koja se
postupno, vremenom legalizovala i delimino infrastrukturno
opremala, to je svakako imalo za posledicu horizontalno irenje
gradske teritorije, tj. njegove urbane osnove i ekonomski
neopravdano infrastrukturno opremanje. Tako su i nestali salai,
kao poljoprivredni izraziti potencijal ovog grada.
Ovaj proces posebno je izraen u periodu od 50-tih do 60-tih
godina. Samim tim trendom poveavani su i industrijski kapaciteti,
koji su mahom danas gotovo svi u steajnom previranju. Politika
orijentacija neulaganja u pogranine gradove, meu koje spada
izmeu ostalih i Subotica, poev od kraja I svetskog rata usporila
je graenje grada.
Ne beznaajnu ulogu odigrali su i zahvati u procesu gradogradnje i
"ona reenja", koja su imala svoj trend politike iza kulisa, koja su
ve u samoj svojoj viziji bila pogrena, ali su ipak relizovana sa
pokriem izrada studija, kao to je sluaj sa lokacijom i
koncepcijom preistaa otpadnih voda, ukidanjem tramvaja kao
gradskog saobraajnog prevoznog sredstva, lokacija nove
autobuske stanice meumesnog i mesnog saobraaja, no to ve
zadire i u etiko pitanje autora tih studija sa profesionalnog
aspekta. Po pravilu, autori ovih studija nisu bili strunjaci iste
brane iz grada, koji bolje poznaju prolokalnu problematiku, ve su
one naruene od "kompetentnijih strunjaka istog profila", ali iz
drugih gradova!
Problematina je bila i strateka politika i konceptualna
opredeljenja SIZ-ova za stambeno komunalnu izgradnju. Posebno
je kritici mogue podvri pristup kolektivne stambene izgradnje,
gde se zbog manje eksproprijacije uglavnom prizemne stambene
izgradnje, poveavala neprimereno spratnost novoizgraenih
objekata uz minimalno ulaganje u infrastrukturnu opremljenost,
ne vodei rauna o kontinuiranim urbanim potezima. Sve se to
deavalo u poslednje tri decenije XX veka.
Na kraju, moemo i mi sami planeri sebi postaviti etiko
pitanje, da li smo sve urbanistike planove uradili i potpisali, sa
dubokim uverenjem da su oni uistinu produkt naeg vlastitog
osmiljavanja gradskih prostora, ili moda postoje i oni koje smo
uradili i potpisali pod raznoraznim pomenutim ili ne pomenutim
pritiscima - naruilaca.
Ocena o neodrivosti grada
- Zaudo i pored kontinuirane planske dokumentacije puna dva
veka danas se moe konstatovati da je iz navedenih razloga grad
izmakao iz ruku njegovih planera...
- Sasvim slobodno sa kritikim osvrtom nakon sprovedene analize
moe se dati ocena da je XIX vek, posebno njegova druga polovina
bila uspenija u procesu planiranja i njegovog sprovoenja, te da
je uspela zadrati GRAD unutar zacrtanih granica i od njega,
posebnog njegovog i danas zatienog urbanog jezgra sainiti
danas tako prepoznatljivi lik zadobiven na prekretnici ovog i
narednog XX veka.
- Naalost ta konstatacija, se ne moe izrei za dvadeseti
vek, i pored stalne pratee planske dokumentacije.
PROBIVI JEDNOM PLANSKI UTVRENE GRANICE GRAD SE,
SVE DO DANAS, NEZADRIVO IRI U HORIZONTALNOM
PRAVCU.

5.8.2011 12:33

Antin kutak

8 of 13

http://www.urbansu.rs/antin-gradopis/odrzivost.php

Grafiki prilog
2:Uporedni prikaz granica grada
na kraju XX veka

Moglo bi se zakljuiti u ovom kratkom sinopsisu, da je proces

planskog gradograditeljskog opusa XIX veka uz daleko vee
tekoce u privoenju nameni zacrtane budue gradske prostore, od
palanke iz XVIII veka stvorio grad za XX vek, a da je isti taj
stvoreni grad u XX veku i pored kontinuiranog planiranja na
samom kraju veka poeo da gubi ukupno sagledano svojstvo
GRADA i da se ponovo pretvara u PALANKU za naredni XXI vek !
U emu je onda zapravo problem neodrivosti odnosno gde je odgovor na pitanje ODRIVOSTI grada?
Odgovor na to pitanje, zasigurno treba potraiti u disciplini
sprovoenja planova, odnosno ili nedisciplini u procesu
gradogradnje u momentu kada ona izmie iz ruku njegovih
planera. Svakako u tome opredeljujuu ulogu imaju i pomenute
burne cikline promene XX veka - politike, ratovi, ekonomske
krize, nestruni pristupi odgovarjucih slubi za staranje o procesu
gradogradnje i zasigurno jo podosta toga individualnog - misli se
na planere.

Smernice za odrivost i razvoj

Ako smo ovom analizom uspeli dijagnosticirati uzroke ODRIVOSTI
i pojedine faze NEODRIVOSTI GRADA Subotice, onda je mogue
definisati pravce sa ciljem njegove dalje ODRIVOSTI.
Zoniranje urbanog tkiva prema novozacrtanim granicama
grada - odnosno njegove budue urbane osnove
Kako bi se i dalje mogla planski usmeravati gradogradnja sa jasnim
ciljem njegove ODRIVOSTI kao urbanog tkiva sa svim obeljima
GRADA, neophodno je izvriti zoniranje njegove urbane
osnove, sa razliitim pristupima planiranju u pojedinim
definisanim zonama.
Globalno unutar nove urbane osnove definiu se etiri ZONE
:
A.
B.
C.
D.

ZONA
ZONA
ZONA
ZONA

CENTRA GRADA -zatieno urbano jezgro

REGENERACIJE URBANOG TKIVA - meuzona
PLANSKE INDIVIDUALNE STAMBENE IZGRADNJE
NEPLANSKE - "DIVLJE" STAMBENE IZGRADNJE.

Za svaku od ovih zona propisat e se posebne mere za sprovoenje

plana.
A. Zona centra grada
Danas zatieno urbano jezgro, njegov CENTAR, postalo je i ostalo
sinonim za GRAD Suboticu. Uspelo se kao celina planski formirati
uz mnogo napora tokom XIX veka u gradski centar. Trend
primerenog procesa njegovog pograivanja, zamenom
neprimerenih fizikih struktura zamenom novim nastavljen je i u
periodu izmeu dva svetska rata. Kao uistinu neki "genius loci",

5.8.2011 12:33

Antin kutak

9 of 13

http://www.urbansu.rs/antin-gradopis/odrzivost.php

uspeo je gotovo u celini odoleti bombardovanju u II svetskom ratu,

i trendu pomodnog urbanistikog planiranja gradova poev od
razaranja nasledenih gradskih centara u periodu izmedu 60-tih i
70-tih godina, za razliku od nekih gradova kod nas, mada je
postojao i za to DUP, ali iz pomenutih razloga nije sreom po GRAD
realizovan.
Ako je dakle i pored svih pretnji o razaranju njegovih struktura
uspeo ostati ODRIV kao zatiena ambijentalna celina, za planere
je jo ostalo dovoljno prostora za kontinuirano planiranje nastavka
procesa njegovog pogradivanja. Ovaj proces bi se ogledao u
osmiljavanju prostora zateenog iz minulog perioda i njegovog
dooblikovanja za potrebe predstojeceg doba. Ostalo je jo dovoljno
prostora za primerene interpolacije novih fizikih struktura u
zatienom ambijentu, potpune revitalizacije pojedinano
zatienih objekata, ak i uz mogue nadogradnje. Mogunosti
proirenja peake zone nadalje delikatnim i osmiljenim
rekonstrukcijama pojedinih saobraajnica unutar njega, pitanje
razreenja parkiranja motornih vozila unutar ili za itavu zonu,
dokompletiranje infratstrukturne opremjenosti, tretmana urbane
opreme i jo podosta onog to se moe sada sagledati ili e se
ubudue javiti i jo nege druge potrebe za njegovo ouvanje i
oplemenjivanje bez sumnje ovog najdragocenijeg gradskog
prostora. Obzirom da samo urbano jezgro karakterie struktura
urbanih blokova, zasigurno u proces njegove revitalizacije treba
staviti akcenat i na unutranja dvorita sa ciljem dokompletiranja
sadraja u funkciju centra grada.
B. Zona regeneracije urbanog tkiva
Ova izgraena meuzona delimino planski delimino neplanski, u
prostornom smislu na teritoriji urbane osnove nalazi se izmeu
urbanog jezgra i planske izgradnje poslednjih decenija - ZONE C,
dakle u samom GRADU, ali sa objektima - fizikim strukturama
prestarelim po materijalu i neprimerenim po izgledu gradskim,
/dananji pojam graanske arhitekture/, a i sa niskim gustinama
stanovanja. Iz tih razloga teite za naredni planski potez nalazi se
upravo u REGENERACIJI NJENIH URBANIH I FIZIKIH
STRUKTURA I TO PRIMERENIH GRADSKIM, KOJI BI TREBAO
NA PROSTORU URBANE OSNOVE da ine logian prelaz izmedu
zone A - CENTRA i zone C - PLANSKE INDIVIDUALNE STAMBENE
IZGRADNJE.Procesu regeneracije ovog urbanog tkiva zasigurno
treba vieslojno ali radikalno planski pristupiti, iji bi se izvesni
rezultati, ako budu kontinuirano sprovodeni, mogli oekivati tek
sredinom ovog veka. Svakako jedan od osnovnih, mogue i
najznaajnijih planskih poteza je na rekonstrukciji
infrastrukturne opremljenosti.
Kao prioritet svakako je akcenat potrebno dati na
rekonstrukciju i plansku regulaciju saobraajnica, I i II reda i
njihovog povezivanja sa centrom i obilaznicama oko grada. Ovu
rekonstrukciju saobraajne mre prema oekivanom intezitetu
saobraaja treba dosledno i kontinuirano sprovoditi uz maksimalno
uvaavanje organski formirane saobraajne mree, posebno
glavnih gradskih saobraajnih arterija. Ovo trasiranje, normalno
podrazumeva i kabliranje itave nadzemne EE i TT mree, te
sadnju drvoreda prema planu iji puni pejzani i ekoloki efekat e
tek uslediti posle tridesetak i vie godina.
Naime, konstatovalo se da su mnogi dvostruki drvoredi
saeni poetkom prolog veka, posebno u ovoj zoni, koji tek sada
daju svoj puni efekat, delimino "osakaeni" sa one strane gde
prolazi nadzemna EE i TT mrea, koja je dola nakon njihovog
uspenog rasta. Isto tako valja replanirati i vodovodnu i
kanalizacionu mreu. Posebno je tu vana kanalizaciona mrea i
njeno koncipiranje na razdvajanju odvoda, atmosferske i otpadne
vode.
U tom smislu preispituje se ve mogunost preusmeravanja
dela otpadnih voda (atmosferskih), ka postojeoj crpnoj stanici i

5.8.2011 12:33

Antin kutak

10 of 13

http://www.urbansu.rs/antin-gradopis/odrzivost.php

njenim prebacivanjem u prirodni vodotok Cikera, koji se uliva u

Tisu kod Bakog Petrovog Sela. Postojei preista dovriti
ureajem za bioloko preiavanje, vrlo bitnim za floru i faunu
jezera Pali i ukupan eko-sistem samog jezera kao turistike zone,
a posebno njegovu povezanost sa Ludokim jezerom kao ve
zatienim prirodnim rezervatom.
Svi ovi kapitalni zahvati u regeneraciji posebno ove gradske
zone nezavisno od faznosti i dinamike svoje realizacije, ne treba
da budu smetnja i prepreka za obnovu fizikih struktura u njoj, ve
naprotiv stimulacija za njihovu regeneraciju i stimulaciju uz
pratee podzakonske pravne akte na nivou grada te i njihovo
rigorozno sprovodenje.
Naredni period iziskuje realizaciju centralnog groblja,
obzirom da su sada postojea groblja, a ima ih pet urasla u
sadanje gradskog tkivo, bez mogunosti proirenja.
C. Zona planske individualne izgradnje
Obzirom da je ova zona planski izgraena i infrastrukturtno gotovo
u potpunosti opremljena ne znai da se i u njoj ne mora preispitati
i delimino replanirati posebno sadanji reim odvoda atmosferskih
voda, koji se u dosadanjem periodu, kod jedinstvenog sistema
pokazao prilikom porasta podzemnih voda, neefikasnim u
pojedinim delovima ovih naselja. Na Paliu, gde je planiran
separatni sistem, koji nije u celosti izveden nove fizike strukture
su bivale ugroene, a posledice su zadobile karakter elementarnih
nepogoda.
D. Zona neplanske - "divlje gradnje"
Moe se naalost konstatovati da je ona stvarnost u fizikom
prostoru, po obodu, ali van zacrtane planske granice grada. Isto
tako moe se rei da je to i "gradski" najskuplji deo grada, sa
gotovo po pravilu najjeftinijom izgradnjom fizikih struktura. To
najskuplji odnosi se na izgradnju na poljoprivrednom zemljitu i
razuenu infrastrukturnu mreu. Stie se utisak da po osnovu
ovog vaea zakonska regulativa nije po svim osnovama ba
najsretnije i sinhrono regulisala ovaj gradski problem. Misli se na
Zakon o planiranju i i ureenu prostora i naselja, Zakon o
poljoprivrednom zemljitu i Zakon o posebnim uslovima za
izdavanje gradevinske, odnosno upotrebne dozvole za odreene
objekte; kao i neke podzakonske akte. Moglo bi se rei da oni u
sebi nose protivrenosti o odrivosti grada i zatiti poljoprivrednog
zemljita stimuliui odnosno destimuliui odrivost grada u
odnosu na poljoprivredno zemljite.
Ova konstatacija o SKUPOM delu grada za grad, podsea na
onu anegdotu sa samog pocetka XX veka, ve izreenu, no
zasigurno se nije odnosila na tada nezamislivu pojavu
nekontrolisane gradnje obzirom da su se tada striktno potovali
propisi o gradnji i uredenju grada. Divlja gradnja u prostoru
podsea na jednu drugu, zapisanu: "Na pitanje kraljice Marije
Terezije (potonje carice) jednoj staroj Bunjevki - da li je stvarno
lepa ta Subotica varo? ovako joj je odgovorila: Izvadila je iz
depa aku pasulja, rukom ga posejala i razbacila po stolu. Pasulj
se zbrda zdola rasuo i kako se u najlepem neredu smirio, stara
ena (koja je naravno imala toliko oseaja za estetiku) je rekla Pogledajte uzviena gospoo u svakom zrnu pasulja zamislite sebi
po jednu kuu". Prema aerofotogrametrijskim snimcima nemoemo
se uistinu otrgnuti utisku o ispravnosti te uporedbe sa sadanjom
divljom gradnjom (7).
Na osnovu naredbe kraljevskog komesara Magistrat grada
Subotice je 4.juna 1820. godine objavio zabranu zidanja i
pokrivanja objekata bez odobrenja, a u sluaju da se ipak usudi,
sve e biti srueno, prekritelj kanjen, a po potrebi i majstori (8).
Oito da je ta naredba imala svoj efekat u procesu gradogradnje.
Koliko je nama poznato u novijoj istoriji grada jo nijedan

5.8.2011 12:33

Antin kutak

11 of 13

http://www.urbansu.rs/antin-gradopis/odrzivost.php

objekat nije poruen zato to nije imao potrebnu dokumentaciju dozvolu za gradnju, niti je prekritelj bio kanjen, a kamoli tek
izvoa radova!

Etapnost realizacije
Poueni iskustvima planera iz prolosti ovog grada, koji su ga
osmiljavali esto i radikalnim planskim zahvatima od budue
vanosti za funkcionisanje gradskog organizma uoili smo da su se
neke osnovne konceptualne ideje ipak realizovale pored niza
izmena i korekcija osnovne gradograditeljske ideje posle ak i vie
od pola veka trajanja.
Sa aspekta etapnosti faza realizacije novog plana valjalo bi
akcenat staviti na:
a. utvrivanje nove regulacije ulica posebno u zoni
regeneracije urbanog tkiva,
b. replaniranje infrastrukturnog sistema na onim gradskim
prostorima gde su uoene njegove manjkavosti,
c. dovretak zapoetih, a nedoreenih urbanistikih
poteza u viespratnoj izgradnji,
d. nastavak planiranja unutar ambijentalne celine
zatienog urbanog jezgra i sa posebnom panjom
planiranja kontaktnog podruja koje se naslanja na nju
e. preispitivanje pravaca mogueg replaniranja i planskog
ukljuenja "divlje" gradnje u novozacrtane granice
grada ......
f. izgradnja centralnog groblja

Pratea pravna regulativa i sprovoenje plana

Vaea zakonska regulativa na nivou Republike Srbije sa svojim
Zakonima i pravilnicima je uglavnom jasna i decidirana te se kao
takva mora primenjivati, mada su u praksi neki put pojedini zakoni
sa odredbama dolazili u koliziju ili nisu jasno precizirali ulogu
planiranja i urejenja prostora, no to je ira problematika.
Osnovni problem u sprovojenju svih nivoa urbanistikog
planiranja je u sutini, bar na ovom primeru Subotice, nedostatak
odgovarjue regulative na nivou podzakonskih akata, koji su po
naem miljenju u nadlenosti GRADSKE UPRAVE, naravno
usaglaeni sa pozitivnim zakonskim aktima, prema kojima su i
raeni urbanistiki planovi. Od kraja XVIII veka, pa do kraja XIX
veka u Subotici su se primenjivala i sukcesivno proirivala, tj.
dopunjavala est upustava za proces pograivanja grada, sa vrlo
jasnim i nedvosimslenim odredbama o realizaciji planova.
Forimrane su komisije za ureivanje grada koje su bile zaduene
za staranje o sprovoenju planova. Meu njima je znaajnu ulogu
imala gradska graevinska inspekcija!
Poslednji graevinski pravilnik gradske optine Subotica,
izdat je izmeju dva svetska rata i ima 124 lana u kojima jasno i
nedvosmisleno precizira svaku aktivnost veano za graenje i
sprovodenje jo uvek vaeeg regulacionog plana iz l895 godine i
regulacionog plana, za "batenski grad" iz l925. godine (l.121) s
napomenom da isti vae do "izrade i odreenja novog regulacionog
plana i uredbe o njegovom izvoenju"! Zbog nedostatka
adekvatnog podzakonskog dokumenta za sprovoenje planova
stvoreni su preduslovi za nedisciplinu njihovog sprovoenja u
prostoru i pojavu bespravne i "divlje" gradnje. Oito, iz prakse
sledi neophodnost ovakvog dokumenta, koji bi na nivou grada
regulisao sve odnose u njegovoj gradogradnji.
VALJALO BI U OKVIRU NJEGA UTVRDITI I
STIMULATIVNE MERE ZA PODSTICANJE PLANSKE GRADNJE
U CILJU REALIZACIJE PLANOVA OD STRANE GRADSKE
UPRAVE, SA NIZOM OLAKICA, KOJE BI BILE U INTERESU I
GRAANA I NJIHOVOG GRADA KOJI GRADE I U NJEMU
IVE.

5.8.2011 12:33

Antin kutak

12 of 13

http://www.urbansu.rs/antin-gradopis/odrzivost.php

Kao to smo utvrdili povremeni istorijski "pragovi", ili bolje rei

"delimicni vakumi" u razvoju grada su neminovan proizvod
drutveno - ekonomskih i politikih faktora u kojima postoji samo
jedan nametnut koncept u svim oblastima planiranja, a to je
koncept "odrivog razvoja". Pojam "odrivog razvoja" se svodi na
pojedinane i delimine intervencije u prostoru kako bi se
omoguio kakav takav razvoj grada i spreilo njegovo
"odumiranje", a sa druge strane u globalnom smislu da bi se
ostavila mogunost buduim korisnicima prostora za njegov dalji
razvoj u povoljnijim uslovima.
Pomenuti periodi, u kakvom se trenutno sada i mi nalazimo,
predstavljaju izuzetan izazov i iziskuju posebnu odgovornost za
planere svih struka vezanih za gradogradnju. Situacija u kojoj se
nalazimo zahteva od nas izuzetnu fleksibilnost, strpljivost i
upornost... Fleksibilnost u komuniciranju na relaciji drutvenopolitike strukture - planeri - potencijalni Investitori. Strpljivost u
odnosu prema zakonodavcima, koji u vremenu stalnih promena
pokuavaju da donesu adekvatnu regulativu koja bi omoguila
lake, konkretnije i "ivotnije" planiranje. Upornost u "apsolutnoj"
zatiti struke, uvanju stvorenih vrednosti i njihovom pravilnom
tretmanu - zatiti ivotne sredine i spreavanju njene dalje
uzurpacije, a najvanije je ostavljanje dovoljno "irine" buduim
korisnicima prostora kako bi mogli (kad za to doe vreme) ostvariti
bri i kvalitetniji razvoj grada.
Beleke
(1) Bai, S. - POVELJE, slobodnih kraljevskih gradova Novi Sad,
Sombor i Subotica, Bai Slaven, Subotica, 1995, str.165,
(2) Dravni arhiv NR Maarske, Budimpeta - Signatura S 11 No
1028/2 Prva rukopisna karta teritorije grada iz 1778.god od Karla
Leopolda Kovaa /op.aut./.
(3) Vlai, G. - Istorijski arhiv Subotica, - F: 003, Kartografska
zbirka, Signatura 3.1.1.2. Plan aneva, 1826. godine.
(4) Ulmer, G. - Istorijski arhiv Subotica, - Analitiki inventar,
Kraljevski komesari Irneny, M., Gludovac, J. i Sculteti F., (period od
1782 do 1823. god. - rukopis ).
(5) Istorijski arhiv Subotica, - Fond : F 272, Magistrat
sl.kr.gr.Subotica, Knjige katastra premera intraviluma 1838/39 od
I-VIII kruga.
(6) Arhivska dokumentacija Zavoda za urbanizam
(7) Ivnyi Istvn. - Szabadka trtnete II. rsz, Szabadka, 1892,
str. 632
(8) Videti beleku etiri.
Autori rada:
Mr Antun Rudinski, dipl.ing.arh.
Petar Andri, dipl.ing.arh.
J.P. Zavod za urbanizam, izgradnju i ureivanje optine Subotica

Development maintainig of city Subotica

Antun Rudinski and Petar Andri
City Planning Institute of Subotica, Public Firm for city planning,
construction and arranging of comune of Subotica
Planned city boundaries in relation to its regional dispersion
Subotica is one of few cities in Yugoslavia which has a continuous
region-planning documentation since XVIIIth century until
nowdays. On the turning point of XVIIIth and XIXth century the
first city boundaries and the future city center in it, were
determined. It resulted with planned arranging of city parts,
especially its today's center, by which Subotica gains its
remarkable TOWN APPEARANCE on the turning point of XIXth and
XXth century.
In the XXth century four city plans were made (General

5.8.2011 12:33

Antin kutak

13 of 13

http://www.urbansu.rs/antin-gradopis/odrzivost.php

Urban Plan), and the new General Plan is in progress.

Phenomenon of continuous and unplanned expansion of town
urban base is noticed, during analyzing previous plans and the real
situation in the region (analyzing planned - realized). The town
spreaded by edges, outside planned buondaries. Physical
structures of rural residence type on agricultural terrain without
planned regulations and accompanying infrastructure were formed.
Socially endangered population settled down in these regions,
making obligations for the town. Such unplanned building began to
unbuild the town, and the town didn't succeed to stop this process.
In each new General Urban Plan planners tried to restrain this
process of town ruralisation by joining it to urbanized region.
During periods of relative economic welfare, some parts of the
town were built according to plans, with physical structures of
collective and individual residence, during periods of relative
economic welfare.
Having in mind periodically unplanned and extorted
unjustified horizontal spreading of the town, as a
consequence, inter-zones with dilapidated and (for town)
inappropriate physical structures arised by the earlier edges of the
town. A conclusion is intruding: in the period of making the new
General Plan it has to be place emphasys on replanning these
very zones, more exactly, regenerating them with new,
appropriate to town physical structures and population
density.
The town has to establish measures, side by side with
planned documentation, to stop the process of regional spreading
and further unbuilding of town, and to persist in real process of
town-building with elementary and clear goal of its maintenance.

5.8.2011 12:33