Antin kutak

1 of 7

http://www.urbansu.rs/antin-gradopis/setnja.php

Uvod
Autobiografija
Vekovi
etnja kroz Suboticu
Prirodno geografski preduslovi
Krugovi

Trg Republike

Odrivost razvoja

Subotica i Pali kroz istoriju

Subotica se prvi put spominje u pisanom izvoru kao Zabotka (u
upaniji Bodrog) 1391. godine. U svojoj vievekovnoj istoriji esto
je menjala ime, npr: Zabatka, Zabathka, Sobotica, Suppotize,
Szent Maria, itd.

Tragovi ivota na ovim prostorima postoje jo od

praistorijskih vremena na ta upuuju brojni arheoloki lokaliteti,
tragovi naselja.
U srednjem veku Subotica se spominje kao ugarski feudalni
posed. Malobrojno stanovnitvo okuplja se oko postojee tvave u
sreditu naselja. Turska najezda ka srednjoj Evropi zahvatila je i
Suboticu 1542. g. Posle pobede Eugena Savojskog nad Turskom
vojskom kod Sente 1698. g. Subotica ulazi u sastav Vojne granice,
kao teritorija vojnog korduna protiv upada Turaka. U to vreme
dolazi do velikih migracija u ove krajeve. Po ukidanju Vojne uprave
1743. g. mesto postaje kameralni grad Szent Maria. Na irokom
prostranstvu nalaze se salai koji predstavljaju karakteristian tip
nastambe stanovnitva.
Godine 1779. mesto dobija privilegiju slobodnog kraljevskog
grada i ime Maria Theresiopolis. U njegov sastav ulaze brojne
okolne pustare i naselja.
U narednom veku broj stanovnika se poveava, naroito
dolaskom zanatlija i trgovaca iz raznih krajeva Evrope.
eleznika pruga dospeva u ove krajeve 1863. g., povezajui tako
Balkan sa srednjom Evropom (Zemun-Subotica-Budimpeta).
U to vreme grade se putevi, javne i stambene zgrade, po uzoru na
Evropu. Godine 1847. izgraena je zgrada Pozorita, gde su
gostovale pozorine predstave sa glumcima iz Novog Sada i
Budimpete.
Na prekretnici izmedu 19. i 20. veka Subotica sa razvijenim
zanatstvom, manufakturom i trgovinom stie primat u razvoju u
irem regionu tadanje Austro-Ugarske.
Subotianin Ivan Sari priredio je prvi javni let u Subotici
1910. g. na avionu sopstvene konstrukcije, pred oko sedam hiljada
posetilaca. Bilo je to sedam godina posle letova brae Rajt i pola

5.8.2011 12:32

Antin kutak

2 of 7

http://www.urbansu.rs/antin-gradopis/setnja.php

godine posle leta Eduarda Rusijana.

Pali se prvi put spominje 1462. pod imenom Palij. Vremenom se
formira selo koje Turci u svojoj evidenciji pominju pod imenom
Palehaza 1580. od kog naziva je postao dananji Pali (Palics).
Poetkokm 19. veka vodu
Palia ve su koristili za
kupanje, jer su analize vode
pokazale da ima lekovita
svojstva (za kone bolesti i
hemoroide).

Godine 1842. poinje podizanje parka po uzoru na engleske

vrtove sa vijugavim stazama. Prvo banjsko kupatilo je izgraeno
1845., (gostionica u kojoj su postavljene drvene kade u kojima se
moglo kupati u zagrejanoj vodi). U godinama koje slede grade se
nova kupatila (lekovita, topla, hladna, blatna), gostione ("Mala
Gostiona" 1852.), hoteli (hotel "Park" 1856.) i brojni letnjikovci
imunijih trgovaca i veleposednika (jedna od njih je i vila Falcione,
danas apoteka).
Posetioci su poeli da dolaze u sve veem broju, jedni
(uglavnom iz udaljenih mesta) sa nadom za ozdravljenje, a drugi
sa eljom da se odmore i zabave. Na balovima i u gostionicama
svirali su uveni ciganski orkestri, organizovane su plesne zabave,
igrane pozorine i amaterske predstave. Mogunosti za razonodu
bile su raznovrstne: vonja amcem, kuglanje, tenis, streljatvo,
tombole i izleti u okolne ume, Suboticu i Segedin.
Veliki radovi na izgradnji Palia poinju 1909. godine. Po
planovima Marcela Komora i Deea Jakaba grade se Vodotoranj,
enski trand, Velika terasa, Muziki paviljon, hotel "Jezero". Park
se rekostruie u baroknom stilu i obogauje velikim brojem vrsta
drvea. Godine 1912., 15. septembra na sveanosti pored spomen
esme gradonaelnik je proglasio radove zavrenim. Pali je tada
uporeivan sa uvenim Karlovim Varima, Visbadenom i Sent
Moricom.
Sportski ivot Palia neodvojiv
je od linosti Lajoa Vermea,
svestranog sportiste,
gimastikog ampiona, atlete,
rvaa, maevaoca, bicikliste i
klizaa. Organizator letnjih
palikih igara i zimskih
tamienja u klizanju i jedrenju
na ledu. Godine 1891. izgradio
je vile "Lujza" i "Anna",
"Bagoljvar" i prvu biciklistiku
stazu u zemlji.

Subotica, raskrsnica Evrope, istoka i zapada, severa i juga,

sa vie graninih prelaza izmedu Srbije i Maarske, najseverniji
multietniki grad Srbije plodne Vojvodine i ravne Bake, puna
plemenitih ljudi i gostoljubivih domaina.

5.8.2011 12:32

Antin kutak

3 of 7

http://www.urbansu.rs/antin-gradopis/setnja.php

Dolazei u ovaj grad prepoznajemo siluetu Gradske kue i

njenog tornja, simbola i vidikovca grada. Ovaj objekat, centar
grada i peake zone izgraen u stilu maarske secessije
(1908-1912) zatien je spomenik kulture od izuzetnog znaaja. U
zgradi nalaze gostoprimstvo gradska uprava, Muzej, Istorijski
arhiv, restoran "Elza pod tornjem", butici, banke, gradska apoteka i
svi srenici sveanog ina sklapanja braka.
Ima neto arobno u tom reperu nad gradom, njegovom
bljesku i senkama, te mu se uvek svi vraamo puni emocija.
Sa severne strane stare
lepotice nalazi se park sa
predivnom plavom fontanom, a
sa istone, na samom trgu,
zelena fontana. Ovde nailazimo
na Gradsku biblioteku,
osnovanu 1890. godine, koja se
nalazi u zgradi nekadanje
Nacionalne kasine, sagraene
1896. godine u stilu neobaroka,
okruenu poslastiarnicom
"Ravel" i opevanim nekadanjim
restoranom "Spartak".
Osvrui se, vidimo
spomenik cara Jovana Nenada
koji se nalazi ispred ulaza
zgrade Narodnog pozorita Nepszinhaza. Ovo je najstarije
pozorite u Srbiji, izgraeno
1854. godine. U doba izgradnje
u stilu klasicizma sa njegovih
est kopozitnih stubova,
sredinom XIX veka, zasigurno
je konkurisao crkvenim
tornjevima i vizurama grada u
modernom nastajanju.
Dalje se etajui
"Korzoom", (ulica Borisa
Kidria) prolazimo pored niza
velelepih objekata sa
prekretnice XIX i XX veka,
bivih hotela i najamnih palata,
danas kafia i butika; prolazimo
kroz park starih platana i
stiemo do eleznike stanice.
Ovo je prva izgraena pruga
(1869.) na ovim prostranstvima
panonske nizije i junije, koja
je spajala Budimpetu, Segedin
i Suboticu, u pravcu Zagreba i

5.8.2011 12:32

Antin kutak

4 of 7

http://www.urbansu.rs/antin-gradopis/setnja.php

Rijeke. Tek 1899. godine

izraena je pruga BudimpetaSubotica-Beograd.
U povratku sa eleznike
stanice zasigurno se mora
videti predivan objekat
graanske arhitekture u stilu
secesije, jedan od najlepih u
Evropi izraen kao stambeni
objekat (arhitekta Ferenc
Rajhl). Danas je to spomenik
kulture u kojem je smeten
Likovni susret - galerija.
Ako nastavimo dole ka
jugu, dolazimo do raskrsnice
kojom dominira hotel "Patria"
od koje se ide levo prema
istoku na Pali, a pravo dalje
prema jugu dolazi se do glavne
autobuske stanice, izgraene
1986. godine.

Brojne fontane, fontanice

i esme pravi su ugoaj za
graane i putnike nemernike,
pored kojih se mogu odmoriti,
osveiti i piti vode.
Mnogobrojne poslastiarnice i
kafii svojevrsne su destinacije
letnjeg doba na otvorenim
terasama u senci debele
hladovine celtisa - "gelegunja",
kako ih ovdanji graani
nazivaju.
U neposrednoj blizini
Gradske kue nalazi se
samostan i franjevaka crkva
posveena Sv. Mihovilu
Akanelu 1736. g. Subotiani je
zovu "Stara crkva" i ona je
najstarije zdanje i svedok
istorije grada. Nastala je na
ostacima srednjovekovne
tvravice koja datira iz XV
veka. U vie navrata bila je
proteklih vekova, posebno u
drugoj polovini XVIII veka,
dograivana i izgraivana. Ovaj
kompleks je konano zadobio
svoj dananji izgled na
prekretnici XIX i XX veka kada
mu je prizidana kapela Crne
Gospe, ali i sama se crkva
proiruje i dobija drugi zvonik.

5.8.2011 12:32

Antin kutak

5 of 7

http://www.urbansu.rs/antin-gradopis/setnja.php

Nedaleko od nje,
severoistono, nalazi se srpska
pravoslavna crkva, posveena
svetom Vaznesenju
Gospodnjem, u kojoj se nalazio
ikonostas (autor Jovan
Popovi), koji je prilikom
obnove ove crkve restauriran i
prenesen u Aleksandrovo, u
crkvu posveenu svetom
Dimitriju gde se i danas nalazi.
Aleksandrovo, juni ulaz u
grad, planski formirano
prigradsko naselje sa poetka
XIX veka danas je uraslo u
gradsko tkivo.
Severno od centra nalazi
se svetska kulturna batina
subotika Sinagoga, sa svojim
predivnim proporcijama,
genijalnim arhitetkonskim i
oblikovnim reenjima sa
poetka XX veka, kada je stil
gradnje secesije na ovim
prostorijama bio tek u zaetku.
Njeni projektanti su bili vrsni
graditelji Jakab Dee i Marcel
Komor, koji su nakon njene
izgradnje, sa podosta kapitalnih
arhitektonskih i urbanistikih
zahvata, obeleili Suboticu i
kao grad secesije.

Ako nastavimo etnju

prema zalasku sunca, proi
emo pored najstarije, do danas
ouvane Mlene pijace, sa
obiljem svega mogueg u
ponudi to se moe nai na
pijaci, ak i tzv. mali buvljak.
Nastavimo li jo dalje
prema zapadu, proi emo
pored zgrade subotike
Gimnazije, podignute na
samom kraju XIX veka. Njoj je
prethodila gimnazija s poetka
druge polovine XVIII veka, koja
je poruena zbog izgradnje
sadanje Gradske kue.
Kreui se dalje prema
zapadu, ka Somborskom putu,
prvo e nas iznenaditi
socrealistiki spomenik Trg
rtava faizma (autor Toma
Roksandi) iz sredine XX veka,
koga nadvisuju dva tornja
subotike katedrale (bazilika od
1974. g.), graanima poznata
kao "Velika crkva". U doba
svoje izgradnje bila je vea od
stare zgrade Gradske kue.
Crkva je posveena svetoj

5.8.2011 12:32

Antin kutak

6 of 7

http://www.urbansu.rs/antin-gradopis/setnja.php

Tereziji Avilskoj, iji je lik

pridodat grbu Subotice kada je
stekla status slobodnog
kraljevskog grada (1799.).
Izgraena je u dva maha, pred
sam kraj XVIII veka. Valja
zastati, pogledati ovaj trg, malo
se odmoriti i nastaviti etnju.

Dalje prema zapadu nailazimo na najveu atrakciju grada u

poslednje dve i po decenije XX veka. To je prostor na samoj
nekadanjoj periferiji grada, preko puta hipodroma i to namesto
bive "stareke pijace" danas trni centar "Mali Bajmok" poznatiji
kao "Buvljak". Moe se samo konstatovati da je ovo za protekli vek
postao pravi savremeni trini centar, gde se ukrtaju svi trgovaki
putevi roba, istoka i zapada, severa i juga, sa najnovijim
proizvodima, a u neposrednoj blizini nalaze se auto i stona pijaca.
Preko puta se nalazi i "varoka kapija" zapadnog ulaska u grad.
Za svakog putnika namernika grad Suboticu ini jedan krug
radijusa od oko 300 metara, opisanog oko bazisa tornja. Grad sa
svojih dananjih devet tornjeva - u kojem dominiraju urbani
pejzai, izdaleka vidljivi u ovoj ustalasaloj ravnici severne Bake zapravo je mnogo, mnogo vei. Ovaj mu prostor daje gradski lik u
kome se i njegovi stanovnici oseaju graanima. Kreui se prema
centru, sa njegove periferije uobiajeno je rei "idemo u grad varo".
U etnji gradom moda se
moe uoiti neki tramvaj, danas
samo kao tuno seanje, ali kad
krenete ka Paliu ponovo se
susreete sa starom istom
vizurom. Naime gotovo itav
proli vek tramvaj je spajao ova
dva dela dananjeg grada i
izletita. Prolazimo modernim
putem, susreui autosalone,
sajmite i trgovinski centar i
stiemo do dananjeg naselja
Pali i jezera.
arolije palikog pejzaa
u svim godinjim dobima,
uistinu su impresivne. Do sada
prva poznata imresija o gradu
Subotici i Paliu zabeleena je
crteom vojnog inenjera
vojske prince Eugena
Savojskog, koji je posle bitke
kod Sente 1698. godine, kada
je proterao Turke sa one strane
Tise i na pohodu prema
Segedinu odmorio svoju vojsku
kraj ovog jezera.
To je ujedno i prvi kartogravski prikaz jezera i grada Subotice
(Szabatska...). Zanimljivo je konstatovati da moda nije
sluajno, gotovo tri veka posle, na istom mestu izniklo
graanima omiljeno vikend naselje.

5.8.2011 12:32

Antin kutak

7 of 7

http://www.urbansu.rs/antin-gradopis/setnja.php

Jezero Pali, sa svojom

lekovitom vodom i muljem, je
ve od sredine XIX veka bilo
banja sa velikim parkom oko
njega. Na prekretnici XIX i XX
veka, kada se i grad poeo iriti
prema istoku, Pali postaje
omiljeno ekskluzivno leilite,
izletite june Panonije i samih
graana.
Iz tog perioda potiu
brojne pitoreskne vile, kao i
monumentalni objekti u funkciji
ugostiteljstva (vodotoranj,
Velika terasa, ...). Ovaj trend,
uz izvesno usporenje poetkom
druge polovine XX veka, ponovo
je u zamahu izgradnjom novih
hotelskih kapaciteta, sportskorekreacionih terena i ponovnim
podizanjem banjskog turizma.
Tu se nalaze hoteli
"Prezident", "Park", "Jezero",
"Sport", "Lira", "Cvetni sala";
restorani "Mala Gostiona",
"Riblja arda", "Vila Viktorija",
"Fontana", "Brvnara", "Golub",
"Gulja arda", "Vinski dvor",
"Sunjog arda", ...
U poseti Paliu
neizostavno je videti Zooloki
vrt (1945), koji svojim
koncepcijama ureenja i
tretmana ivotinja spada meu
vodee u Evropi.

Grehota bi bilo ne videti

Teniski klub "Pali" (1884) u
Velikom parku (1856) i ne
popiti neko osveavajue pie u
"debeloj" hladovini stoletnih
stabala u ijoj se neposrednoj
blizini nalazi i "Letnja
pozornica" izgraena na samom
poetku druge decenije
poslenjeg veka prolog
mielnijuma, koja je ponovo
obnovljena i na kojoj se danas
u letnjem periodu odrava
meunarodni filmski festival
"Pali".

5.8.2011 12:32