Granica Istonoga i Zapadnoga Rimskog Carstva nakon Teodozija

Poitiers

254 Kasna antika i ran o kranstvo

K asna antika i ran o kranstvo 255

Uspon kranstva iz tajnosti i ilegalnos

ti do dravne religije traje oko 300 godi
na. Nov nauk iri se misionarskim djelo
vanjem apostola i njihovih uenika ve u
prvoj polovini I. st. u Palestini (judeokrani), Siriji i Maloj Aziji. Tijekom drugoga
misionarskog putovanja apostola PAVLA
stie do Grke i prodire sve do Rima.
gdje godine 64. PETAR i PAVAO postaju
rtve NERONOVA progona.
Brzo irenje kranstva pospjeuju me
u ostalima sljedei imbenici:
1. velik broj idovskih zajednica u dijas
pori koje su bile rasadnici kranstva;
2. jedinstvena organizacija Rimskog Car
stva sa sigurnim cestama i brzim komu
nikacijama;
3. povoljno tlo medu niim drutvenim
slojevima za razvijanje religije spasenja
i osloboenja ovjeka i drutva;
4. ope rairena tolerancija te vjerski i fi
lozofski sinkretizam kasnoantikoga
rimsko-helenistikog drutva.
Misije se koncentriraju u gradovima. Kr
anstvo je prihvaeno u irokim slojevima
puanstva, napose medu obrtnicima, ma
lim trgovcima, vojnicima i robovima, su
protstavljajui se drugim religijama isto
njakog podrijetla (kult Mitre). arita se
u poetku stvaraju u gusto naseljenim is
tonim provincijama s vodeim zajednica
ma u velikim gradovima JERUZALEMU,
ANTIOHIJI i EFEZU. Slijede ih Grka i
Makedonija s KORINTOM, SOLUNOM.i
FILIPIMA, te sjeverna Afrika s ALEKSANDRIJOM, CIRENOM, kasnije HIPONOM i
KARTAGOM.
Uporno odbijanje kulta cara i bogova iza
zvalo je sukob s dravnom vlau. Ot
por rastue manjine dravnoj religiji inio
se ozbiljnom unutranjom opasnou. Ve
liki progoni krana pod carevima DECIJEM, VALERIJANOM i DIOKLECIJANOM
od sredine III. st. pokuaji su da se drav
ni interesi nametnu upotrebom apsolutne
sile. Meutim, trajne represije nad sve ve
im skupinama stanovnika oslabile su dr
avu vie nego bi je oslabila tolerancija.
Muenici pridonose prodornosti kranst
va, a Carstvo istodobno ugroavaju pokre
ti pograninih naroda i gospodarske krize.
Nakon propasti Dioklecijanove reforme
Carstva, Konstantin Veliki izvlai odgo
varajue politike zakljuke. U nastojanju
da obnovi jedinstvo Carstva nastavlja iz
graivati DIOKLECIJANOVU apsolutisti
ku dravu, povezujui je i s duhovnom
snagom sve jaeg kranstva, uspostavlja
jui ponovo, na novim temeljima, antiko
jedinstvo drave i vjere.
Milanski edikt o toleranciji 313. dopu
ta punu slobodu vjeroispovijesti. Taj je
in, uz slubeno ukidanje dravnoga
kulta, osobito pogodovao kranstvu koje
carska kua otvoreno zatiuje. Godine

333- demonstrativnim inom Konstantin

premjeta sjedite Carstva: Konstantinopol - kao opreka poganskom Rimu - po
staje drugim Rimom.
Time se politiko teite Carstva premjes
tilo na Istok koji je brojniji stanovnitvom
i jai privredom. Godine 391. TEODOZIJE nareuje zatvaranje hramova, a kran
stvo proglaava dravnom vjerom. Nepo
sredno nakon njegove smrti Carstvo je
podijeljeno na dva neovisna dijela.
Obje sfere mediteranskog svijeta, zapadna
rimska i istona helenistika, koje je Imperium Romanum politiki i organizacijski
objedinjavao, opet su se razdvojile, najpri
je politiki, a potom i vjerski. Duhovni ug
led Istoka sa starijom kranskom tradici
jom i nedostinom grkom filozofijom bio
je nadmoniji. Zapad zaostaje u kultur
nom i politikom smislu, te pada pod
vlast gennanskih drava proizalih iz seo
be naroda. Tek u srednjem vijeku poto je
islam osvojio Istok, kranski Zapad jav
lja se kao nova sila, dodue politiki neujedinjen, ali utemeljen na duhovnom pri
matu Rima.
Kranstvo se razvija u okviru rimsko-he
lenistikog drutva i kulture kasne anti
ke, s kojima se proima tijekom viesto
ljetnog procesa. Dravno i drutveno ure
enje sa svojim socijalnim suprotnostima i
svijet oblika kasne antike isprva se ne mi
jenjaju. Nakon Edikta o toleranciji, gornji
slojevi sve vie preuzimaju visoke crkve
ne slube, koje sad znae i politiki utje
caj. Hijerarhijsko ustrojstvo kasnorimskog
carstva s vladarem koji se izjednauje s
boanstvom, a odsad s apostolima ( iso a p ostolos) po Bojoj milosti, spaja se s no
vom crkvenom hijerarhijom. Taj vii, imu
an i visokoobrazovan sloj, nainom ivo
ta oponaa obiaje carske kue.
Crkva isprva ne tei za stvaranjem posve
nove umjetnosti i arhitekture. Sakralnu
graevinu u tipologiji i stilu poganskih
hramova ona tovie odbija.
Kranske zajednice za svoje potrebe pri
hvaaju tipove kasnoantike profane
arhitekture, esto u pojednostavnjenim
inaicama. U Konstantinovu razdoblju do
lazi do preorijentacije. U unutranjosti ve
likih i malih crkava vrlo jednostavnog ob
lika dravna crkva razvija materijalni sjaj
carske profane arhitekture.
Hijerarhizacija i klerikalizacija mijenjaju i
u arhitekturi raznolikost oblika prvih sto
ljea. Meutim, drutveno raslojavanje do
biva i liturgijski oblik. Prvotna kua kr
anske zajednice postaje crkvom koja se
dijeli na prostore za kler i za vjernike i ta
ko se stvaraju novi tipovi graevina. Iz
raznolikosti oblika kasne antike nastaje
samosvojna kranska arhitektura

256 Rano kranstvo / K onstruktivni oblici

Ravenna: Sant Apollinare Nuovo,

unutranjost starokranske bazilike

o
o
o
o
o
o
o

o
o
o
o
o
o
o

\
o
o
o v>>>>>>
oo
o o oKc ovo Iv
o *************
v lv .v .
o v*w
*v

Rim: San Lorenzo, prozori

luk i struktura zida od opeke

Konstantinopol: Sveta Sofija, prozor

friz od opeka

Kasnoantiki oblici u ranokranskoj arhitekturi

Rano kranstvo / Konstruktivni oblici 257

Kranske zajednice za svoja okupljanja i
liturgijske sveanosti preuzimaju tipove i
oblike kasnoantike profane arhitekture
koje mijenjaju u skladu s novom namje
nom. Njihovo skromno oblikovanje u
svjesnoj je opreci prema poganskom
hramu s raskonim izvanjskim platem
klasinih redova. Crkve Konstantinova
doba izvana pruaju sliku svrsishodnih
graevina dvoranskog tipa.
Velike, gotovo neralanjene povrine zi
dova obavijaju unutranji prostor jednos
tavne kompozicije. Osobitost mu daje ko
loristiki sjaj materijala i dekoracije, to
podsjea na profane bazilike i terme koje
uvelike nadmauju crkve po bogatstvu
prostornog oblikovanja i konstruktivnim
zahvatima (svodovi).
Snaan dojam to ga ostavlja unutranji
prostor bazilike Konstantinova doba poi
va na prostranosti, jasnoi i veliini
povrina. Plohe koje omeuju prostor podovi, zidovi, a u nekim sluajevima i
stropovi - dopunjuju se u koloristiki cje
lovitu sliku u kojoj se razliiti dijelovi pro
stora, srednji brod i boni brodovi,
meusobno povezuju iroko razmaknu
tim a r k a d a m a ili k o lo n a d a m a u zoni no
saa. Uglaani kamen u boji svojim odsja
jima oduzima stupovima materijalnu tei
nu. Budui da galerije (matroneji) esto
izostaju, ostalo je dovoljno zida za freske
ili mozaike s fig u ra ln im ciklu sim a iz kr
anske povijesti spasenja.
Ta zona slika protee se iznad stupova i
nastavlja izmeu otvora za svjetlo u pro
zorskoj zoni sve do ispod krova. U poje
dinim sluajevima krovite je obloeno os
likanim drven im stropovim a s jednakom
podjelom na polja kakvu ima i pod (AKVI
LEJA, RAVENNA). U V. st. slikarstvo i de
koracija zidnih ploha odgovaraju rasko
nom stilu rimske privatne i javne izgradnje.
Tijekom V. st. pojavljuje se sklonost spiri-

tualizaciji, simbolizaciji i dematerijalizaciji, koja vrhunac dosie poetkom VI.

st. pod JUSTINIJANOM, prije svega u

KONSTANTINOPOLU i RAVENNI. U to
doba staklen i i z la tn i m o z a ici svojim ne
materijalnim sjajem zamjenjuju freske i ka
mene mozaike.
U isto doba odvija se i preobrazba anti
kih oblika kapitela u impostnl kapitel.
Njegove razliite inaice slue prihvaanju
u porita lu kov a u arkadama. Spajanje i
rokih zidanih lukova na uporinoj ploi
(abaku) klasinih kapitela koji su prvobit
no namijenjeni prihvatu arhitrava, postaje
teko izvedivo. Kod trapezoidno suenog
im posta uska donja strana prilagoava se
obliku kapitela, iroka gornja strana upo
ritu lukova.
Stupovi kasnog V. st. u Sant' Apollinare
Nuovo. koji su iz BIZANTA stigli u RAVENNU, imaju impost u obliku jednos

tavnoga trapezoidnog kamenog bloka na

korin tskom kapitelu .
Kapiteli crkve San Vitale (str. 268), zapoe
te 526/27, pokazuju novi bizantski oblik:
impost, element koji prihvaa optere
enje, jo uvijek je laganim ukrasnim pro
filom tektonski jasno ocrtan, dok se koarasti kapitel ve potpuno udaljio od
klasinog uzora. Njegov osnovni oblik
odgovara trapezoidnom bloku imposta, a
njegova povrina upljikavo je obraena i
ukraena stiliziranim listovima akanta.
Takvo rastvaranje povrine opreno je za
tvorenu volumenu imposta.
Neto kasnije u Svetoj Sofiji (str. 270) koa ra sti i z v on oliki k a p iteli stapaju se s impostom u jedan element. upljikanje po
vrine prenosi se ovdje ak i na lukove ar
kada. Konstruktivni se elementi graevine
dematerijaliziraju kako bi se pojaao tran
scendentalni dojam prostora.
Da bi sjaj i boja snanije djelovali u pros
toru, potrebno je dovesti svjetlo kroz pro
zore. Kod svih se graevina kao standar
dni oblik pojavljuje p ro z o r p olu kru n o g
lu k a pojedinano ili u skupinama. J a k e
d rv en e reetke najee su ispunjene plo
ama od stakla, alabastra, mramora ili kalcita. Druga vrsta prozorske ispune jesu
tranzene. velike ploe od drva ili prozir
nog mramora, perforirane poput reetke
pravokutnim ili krunim otvorima.
Veliki prozori segmentnog luka naje
e se nalaze u eonim zidovima velikih
presvoenih graevina, koji nisu izloeni
pritisku svoda (terme, str. 236; Maksencijeva bazilika, str. 232; Sveta Sofija, str.
270). Tanki k a m en i elem en ti dijele otvore
zakljuene segmentnim lukom, na pojedi
nana polja koja se najee zatvaraju dr
venim reetkama, tako da je svjetlo prigu
eno. Rimsko je staklo na jednoj strani
hrapavo i mutno, mramorne ploe po
svojoj su prirodi tek slabo prozirne.
Vanjtina crkava ostaje jednostavna. Iz
mjenino uslojavanje grae oivljuje i ko
loristiki strukturira zid (str. 30). Na Istoku
uglavnom se zida klesancima (Sirija, Ar
menija, Mala Azija), na Zapadu, napose u
Ravenni, njeguje se tradicionalna rimska
gradnja opekom.
Tu se razvija poseban p lo n i stil s plitkim
ralambama, razvijenim iz zidnog veza:
plone lez en e i lu n e n ie ili slijep e a r k a
de. Antika je trabeacija nestala; jednos
tavne zidove ralanjuju samo lagano is
taknuti v ijen ci ili posve plitke trake u kras
n ih fr iz o v a od normalnih opeka postav
ljenih na ugao ili od malih dvobojnih ope
ka koje, izmjenjujui se, tvore ornament
(str. 266, baptisterij; str. 268, San Vitale).
Taj karakteristian kasnoantiki stil zas

novan na graevinskim materijalima

ponovo se obnavlja u visokomu srednjem

vijeku na podrujima sjeverno od Alpa.

258 Rano kranstvo / Tipologija I: ran i oblici k ranskih graevina

Zurzach: crkva kranske zajednice

Salona: Manastirine,
memorija

Akvileja: dvojna crkva

Salona: Marusinac, grobni kompleks

Rane graevine lokalne tradicije kranskih zajednica

El Hammah: sinagoga

Rano kranstvo / Tipologija I: ran i oblici kranskih graevina 259

Prvi krani okupljaju se u privatnim ku
ama. Budui da njihova vjera nije slube
no priznata, oni pomou to neupadljivijih pregradnji nastoje stvoriti skroman ok
vir za ivot zajednice. Tako nastaju brojne

kune kapele

Najstariji sauvan primjer u Dura-Europosu, datiran oko 232, zauzima donji kat jed
ne kue helenistiko-orijentalnog tipa
(usp. str. 88). Razliiti prostori okupljeni su
oko kvadratinog dvorita. Uklanjanjem
jednoga razdjelnog zida nastaje p ro stor z a
oku p ljan je o d oko 4,5x11,5 m. Od opreme
nema nieg to bi upuivalo na kultnu
funkciju. Samo je p ro stor z a krten je jasno
obiljeen niom s krsn im zd en cem i odgo
varajuim zid n im oslikom . Od raznih titula m ih crk av a ( titulus, natpis s imenom
vlasnika kue na njezinu proelju) u Rimu
se sauvala kua kranske zajednice poz
nata kao Titulus E qu itii" iz III. st. Prostra
na dvorana u prizemlju natkrivena je kri
nim svodom na zidanim stupcima. iroko
stubite izmeu sporednih prostorija vodi
u sada sruen gornji kat. Ni ovdje nita ne
upuuje na kransko bogosluje.
Usporedno s rastom zajednica nastaju i pr
ve samostalne crkvene graevine, uglav
nom kao crkve-dvorane; radi se o jedno
stavnim, velikim prostorima koji su samos
talni ili prigraeni uz kue zajednice.
U Zurzachu (Tenedo) unutar prostora
antike vojne etvrti otkopan je temelj
male galo-rimske crkve iz IV. st., koja se
sastoji od nepravilne dvorane stranine
duine oko 9-11 m, sa irokom apsidom
povienom za 40 cm. Boni ulaz vodi pre
ma p rostoru z a krten je nastalom natkriva
njem prvotno otvorenog prostora izmeu
zida dvorane i gradskog zida koji se ovdje
lomi pod tupim kutom.
Vee crkve slinih jednostavnih oblika na
staju u gradskim biskupskim sjeditima.
Zamjetna je gradnja dvojnih crkava, vje
rojatno kao posljedica masovnog pokrta
vanja nakon Milanskog edikta. Uz opin
ske i biskupske crkve prislonjena je i po
sebna crkva za poduku obraenika ( k a techu m en ori).
Sauvani temelj biskupske crkve u Akvi
leji pokazuje dvije usporedne pravokutne
dvorane jednake konstrukcije na razdalji
ni od oko 30 m. U obje po est stupaca
nosi krovite, odnosno ravni strop. Sudei
po p o d n o m m ozaiku , na istonom je kra
ju cijelu irinu dvorane zauzimao p rez b iterij, prvi znak liturgijskoga i hijerarhij
skog razdvajanja klera i zajednice vjernika
(usp. rimski transept, str. 262). Obje crkve
povezane su istovjetnim poprenim pro
storom koji slui i kao p red v orje ( n arteks)
i kao krstion ica (bap tisterij). Sporedne i
spojne prostorije vode u biskupov stan.
ini se da su idovske zajednice jo prije

krana za svoje sinagoge preuzele tip

rimske vienamjenske dvorane (aule), b a
zilik e. Prve sinagoge toga tipa nastaju poev od II. st. u Siriji i Palestini; oko sredi
njeg prostora koji isprva nije povien na
laze se boni prolazi i galerije, a kasnije i
apsida. Kod sinagoge u E1 Hammahu
o p h od i g a le rije u funkciji m atron eja ok
ruuju iroki sredinji prostor s tri strane,
a na etvrtoj je prema van istaknuta iroka
a p sid a. Pristup kroz uski prolaz i bono
predvorje uvjetovan je ugradnjom sinago
ge u gusto izgraenu gradsku etvrt, no
kao takav u skladu je i s istonim tradicija
ma. Vjerojatno je postojao utjecaj takvog
tipa sinagoga na kue kranskih zajedni
ca, a moda su utjecaji bili i uzajamni.
Memorije i martiriji nastaju u mjestima
djelovanja ili na grobovima apostola, pr
vih biskupa i muenika kao jednostavne,
esto tek provizorne kapele i spomenobiljeja. Odmah po zavretku progona
iri se intenzivan kult muenika i svetaca,
zbog kojeg se podie mnotvo memorijalnih crkava.
Jedno od ranih uporita europskoga kr
anstva nalazi se u glavnom gradu Dalma
cije Saloni (Solin) juno od koje car DIO
KLECIJAN podie svoju palau. Tamonja
kranska zajednica bila je pod Diokleci
janom izloena velikim progonima. Kra
ni su se u malim skupinama okupljali na
imanjima izvan grada gdje su pokopane
mnoge rtve progona, a i drugi lanovi
zajednice.
Od IV. st. u gradu i okolici nastaje nekoli
ko sakralnih podruja, npr. jedna memo
rija u MANASTIRINAMA: starijoj apsidi s
grobom muenika ubrzo je, ini se, do
dan p eristil s dvije apside na suprotnoj
strani, te je nastao mali sa k ra ln i kom pleks.
Otprilike istodobno oko groba sv. Ana
stazija (Stasa) u MARUSINCU formira se
sloen graevinski sklop. Mauzolej se sa
stoji od krip te iznad koje je kao m em orija ln a crk v a podignuta visoka presvoena
dvorana. Svodne pojasnite prelaze u ver
tikalne zidne istake, lezene, koje se s vanj
ske strane pojavljuju kao kon trafori.
Peristil na mjestu ranijega groblja istodob
no slui kao atrij bazilike. Usporedno s
njom nalazi se dvorite u obliku bazilike
(b a silic a d iscop erta), koje nadomjeta sta
riju, manju graevinu, iznad koje visoka
eksedra s dva bona natkrivena krila ob
likuje neku vrstu transepta (str. 262) od
nosno trikonhalnog prostora (str. 266).
Nesputanost u preuzimanju i povezivanju
kasnoantikih graevinskih oblika, pove
zana s izrazitom autonomijom ivota u
raznim provincijama, stvara raznolike sak
ralne komplekse. U IV. stoljeu, pod utje
cajem velikih graevina nastalih po na
rudbi carske obitelji, ta raznolikost
uzmie pred sve jaom tipizacijom.

260 Rano kranstvo / Tipologija II: svetita

Deir Seman: Zapadni manastir

Tebesa: sakralno podruje

Planirane graevinske skupine

Rano kranstvo / Tipologija II: svetita 2 6 l

Opsena graevinska djelatnost krans
tva zapoinje u IV. st. nakon Milanskog
edikta. U glavnim gradovima Carstva i na
najvanijim mjestima kranske tradicije
nastaju velike graevine i briljivo plani
rane cjeline, koje zamjenjuju heteroge
ne, nesustavno izrasle sakralne sklopove
iz prvih stoljea.
Pobjednika vjera preuzima naela, tipo
ve zgrada i graevinske oblike rimske
profane arhitekture. Za razliku od rimsko
ga sakralnog foruma, kranska svetita
su ouvala svoju mnogolikost, uvjetovanu
posebnou obreda i razlikama u lokal
nim tradicijama. Najvanije graevine su
velike dvorane za okupljanje zajednice
(ecclesia), koje uglavnom preuzimaju tip
b a z ilik e, dok su memorijalne crkve
(memorije, martiriji) i krstionike crkve
(baptisteriji) uglavnom centralnog tlocrta.
Velika svetita na mjestima kranske po
vijesti u osobitom se broju i veliini nalaze
u Palestini. Uz crkvu R o en ja u BETLE
HEMU sklopovi najveeg znaenja jesu
crkva Svetoga groba i crkva Uskrsnua

u Jeruzalemu

Obje crkve s predvorjima i dvoritima ko

ja su okruena stupovima, spojene su u
jednu graevinsku cjelinu te ograene za
jednikim zidom. Rimsko naelo simetri
ne kompozicije po uzdunoj osi odreuje
slijed otvorenih i zatvorenih prostora koji
poinje od glavne ulice irokim otvore
nim stubitem ispod trijema sa stupovima
iza kojeg, kao u rimskim bazilikama (str.
262), slijedi atrij, peristilno dvorite is
pred bazilike
Odavde pristup vodi ili ravno u baziliku
( m artirij) ili s obje strane du bazilike u
veliki peristil s kalv arijom , pretpostavlje
nim brdom Golgote. Iza njega die se ve
lika rotonda crkv e Svetoga g ro b a (Anastasis) ija tri ulaza omoguuju izravan pris
tup du osi, ili bono kruenje vjernika
kakvo je uobiajeno pri hodoaima.
Velebne dimenzije trijemova i hodnika
ak i uz veliki broj hodoasnika omogu
avaju odvijanje bogatoga liturgijskog
programa s bogoslujem i procesijama
(osobito za Uskrs). Slinih razmjera su i
mnoga svetita u gusto naseljenim provin
cijama Bliskog istoka i sjeverne Afrike.
U Siriji to napose vrijedi za svetite imuna Stilite u Qalaat Semanu. Taj komp
leks utemeljen oko 480. na bilu breuljka
sadri unutar zidina slinih utvrenju, raz
ne skupine graevina. Glavni sklop,
m artirij", ine etiri bazilike, rasporee
ne u obliku kria oko zajednikoga sredi
njeg prostora ili dvorita. Jo dvije dodat
ne crkve povezane su s prostorima za
sveenike i goste (str. 266), te s jednim
baptisteriiem.
Za opskrbu hodoasnika na putu do sve
tita brinu se manastiri. Monaki nain
ivota, drugaiji od openito antikog,
oituje se u razliitim organizacijskim

oblicima koji uvjetuju i graditeljske pro

grame. Na hodoasnikom putu u sjeverenoj Siriji projekt manastira osim crkve,
prije svega ukljuuje zgrade za zbrinja
vanje hodoasnika.
Zapadni manastir u Deir Semanu, kao
i dva druga manastira toga grada ispod imunova svetita, sastoji se od graevina
povezanih u nepravilnu skupinu.
Njima dominira m an astirska crkv a smje
tena na povienoj terasi: jednostavna,
trobrodna bazilika bez atrija i transepta,
tlocrtom i kompozicijom odgovara grae
vinama regionalne tradicije (str. 264). Korski dio pokazuje apsidu uvuenu u pra
vokutan zatvoren graevinski volumen,
kakva je esta u sjevernoj Siriji, kojoj se s
jedne i druge strane nalaze dva prostora,
p a sto fo rije (prothesis i diakonikon), to
slue pripremi bogosluja.
Neposredno na kor nactovezuje se unut
ra n ji m an astir, prostrano dvorite okru
eno trijemovima na stupcima, s ulaznim
trijemom i vratarskim prostorom okrenu
tim prema vanjskom manastirskom dvo
ritu. Oko njega rasporeene su sa sjever
ne i istone strane crkvene terase tri jed
nostavne dvorane i dvije zgrade nalik na
karavan-saraje, koje su oigledno sluile
zbrinjavanju hodoasnika.
Veliki sakralni kompleksi nastaju i u sje
vernoj Africi, gdje kranstvo u doba ve
likih teologa doivljava snaan procvat.
Bazilika i manastir u Tebesi graeni su
u vie faza tijekom V. i VI. st. Jezgru kom
pleksa ini bazilika s galerijama, s jed
nom apsidom ugraenom na sirijski nain
izmeu dvije bone prostorije, potom a t
rij i predvorje sa stubitem, kao u velikim
rimskim crkvama (str. 262). Crkva stoji na
visokom postolju, okruena e lija m a
m o n a h a koje su jedna do druge poreda
ne uz njezine zidove.
Na istonoj uzdunoj strani nalazi se gra
evina centralnog tlocrta u obliku tro
lista (trik o n h o s), izravno povezana s
bazilikom. Bazilika i trikonhos slino bi
zantskom tipu manastira, lav ri - nalaze se
u prostranom m an astirskom dvoritu koje
tite o b ra m b en e z id in e i ku le.
Juno od te sredinje skupine graevina
rostire se kompleks drugaije vrste. Velia graevina s bazilikalnom dvora
nom s galerijama sluila je, ini se, zbri
njavanju hodoasnika (sklonite, bolnica,
gostinjac). iroki trg na njezinoj istonoj
strani okruuju trijem ovi dijelei ga u e
tiri peristilna dvorita. Njihova sredinja os
vodi u predvorje bazilike. Kompleks je s
tri strane okruen dvostrukim pojasom zi
dina: prolazi izmeu zidova, iroki poput
ulice, slue, kao u Jeruzalemu (v. gore),
slobodnom kretanju hodoasnika koji
ulaze kroz v rata na jugoistoku.
Osna orijentacija i uzorna organizacija
oituju tradicije rimske carske arhitekture,
koju BIZANT nastavlja.

262 Rano kranstvo / Tipologija III: bazilika 1

Ravenna: Sant Apollinare in Classe, popreni presjek

0'

Rim: Santa Maria Maggiore

srednji brod i
I----- j boni brod
- narteks

Rim: Lateranska bazilika

Standardni oblik rimske bazilike

10m

Rano kranstvo / Tipologija III: bazilika 1 263

Nakon dovrenja Maksencijeve bazilike
(str. 232), gradi se izmeu 313. i 319- u
doba cara KONSTANTINA, prva velika
dvorana za okupljanje krana: bazilika u
Lateranskoj palai u RIMU. Uzori su joj
bazilike rimskog Foruma (str. 230) i i
dovske sinagoge bazilikalnog tipa (str.
228).
Rasporedom prostora i arhitektonskih ele
menata konstantinska bazilika oznaava
novi prototip kranske rimske carske ar
hitekture, koji se u Lateranskoj bazilici od
mah pojavljuje u monumentalnoj veliini.
Iza popreno postavljenog predvorja
(narteks) slijedi iroka dvorana s tri ili pet
brodova. Visok i irok srednji brod dje
luje gotovo kao natkrivena ulica, trg ili
dvorite (aula). Lagane arkade ili kolonade omeuju sredinji prostor, no istodob
no, kao u trijemovima foruma, pozivaju
na zastajanje i kretanje bonim brodovi
ma. Granini zidovi sredinjeg prostora
diu se tek iznad zone nosaa.
Na potezu zida ispred krovnih streha bo
nih brodova protee se zona slika. Zidne
slike i ornamenti nastavljaju se i u pro
zorskoj zoni iznad bonin brodova. S gor
nje strane prostor esto zakljuuje otvo
reno krovite ili kasetirant strop. Dr
vene grede poloene u osima nosaa slo
bodno se pmaju od zida do zida (nema
svodova!). Pod je pokriven m ram orn im
p lo a m a ili kam en im m ozaikom u ornamentalnim poljima. Polukruna apsida u
gotovo cijeloj visini prostora zakljuuje
srednji brod. Boni brodovi dobivaju
svjetlo kroz vLsoko postavljene prozore na
vanjskim zidovima. U odnosu prema sre
dnjem brodu oni nisu podruje tame, ve
prostori u polusjeni, prigueno osvijetljeni.
Kod rimskih bazilika, iji je uzor Lateranska crkva, dvorana stupnjevana u visinu
(bazilikalni presjek) zavrava u irokom
transeptu, koji je visok koliko i srednji
brod, a na stranama iri od bonih brodo
va, te podsjea na poprena krila ( alae)
rimske antike ku e s atrijem (str. 222).
Njegov poloaj okomit na glavnu os i nje
gov zatvoren karakter kue naglaavaju
posebnu liturgijsku funkciju koju, ini se,
ve najavljuju zone prezbiterija u velikim
crkvenim dvoranama (AKVILEJA, str, 258).
Uzduni bazilikalni prostor brodova slui
okupljanju zajednice, dok transept slui cr
kvenim funkcijama: liturgiji, vijeanju pre
zbitera, primanju izaslanstava i procesija.
Hijerarhijska podjela zajednice oituje se
u smjetanju biskupske katedre i sjedala
za sveenike ( thron os i spn thron o) u ap
sidu, glavnu toku prema kojoj je usmje
rena unutranjost graevine. U njezinoj
polukupoli okupljenu zajednicu vjernika s
biskupom na poasnom mjestu nadvisuju
simboliki prikazi Kristova kraljevstva.
Prijelaz iz uzdunog broda u transept tvo
ri trijumfalni luk, visoki luni ulaz u zi
du transepta. Dva velika stupa ili dva zid
na istaka postavljena poput pilastara nose

ukraen arhivolt. Simbolike zidne slike

krase eoni zid iznad tjemena luka. Ispod
njega, a iznad visokog cib o rija glavnog
oltara, otvara se pogled na oslikani svod
apside.
Kao okupljalite i prijelaz izmeu ulice i
crkvenog prostora slui atrij, p eristiln o
dvorite ispred bazilike, najee s fonta
nom u sredini (str. 260). U slijedu atrija,
narteksa, uzdunih brodova, transepta i
apside, rimska osna simetrija djeluje kao
kompozicijsko naelo sve do srednjeg vi
jeka. Uzor Lateranske bazilike u Rimu
oponaaju sljedee velike graevine: Sv.
Petar (324) i San Paolo ruori le mura
(Sv. Pavao izvan zidina) (od 386). Kod ve
likih bazilika u istonim provincijama naj
ee nedostaje rimski transept, jer nje
gova liturgijska funkcija oigledno nije pr
esudna za ivot zajednice. Veina regio
nalnih inaica rimskoga osnovnog tipa
(str. 264) uglavnom se odnosi na zonu
prezbiterija (kora).
Kao standardni tip ustaljuje se posvuda,
pa i na Zapadu, bazilika bez transepta s
tri ili pet brodova. Jedan od prvih primjera
je Santa Maria Maggiore u Rimu (grae
na 352-66), trobrodna dvorana, iji srednji
brod gotovo cijelom irinom prelazi u po
lukrunu apsidu, dok su boni brodovi
ravno zavreni.
U istom obliku taj tip, osim mnogih dru
gih crkava u Rimu i u provincijama, utje
lovljuju bazilike u Ravenni (od 402. prijes
tolnica Zapadnoga Rimskog Carstva). Ba
zilika Sant Apollinare in lasse, posve
ena 549, pokazuje strukturu koja se ve
potvrdila u Rimu: z o n a a rk a d a , iznad nje
z o n a slika. Ona poinje nizom kmnih
medaljona povie kojih trake mozaika di
jele zidnu povrinu u polja unutar kojih je
i p ro z o rsk a zon a. Donja zona slika (jo iz
raenija u S an tA p ollin are N uovo, str. 256)
pojaava usmjerenost prema apsidi.
Kompozicija kora u ravenatskim crkvama s
poligonalnom apsidom i bonim prigradnjama p asto fo rija , prostora namijenjenih
sve sloenijoj kultnoj slubi, upuuje na
istone utjecaje.

Graevinski volumen bazilike u svom

strukturiranju potpuno odgovara slijedu
unutranjih prostora, tvorei samo jednos
tavni omota unutranjeg prostora. Kod
rimsko-konstantinskog tipa vanjski je ob
lik odreen kontrastom izmeu visokog
bloka transepta i ralanjene kompozicije
uzdunih brodova. Kod tipa bez transep
ta bazilikalno stupnjevan presjek cijelom
duinom odreuje vanjtinu graevine
(str. 18). Na srednji brod s plitkim dvostrenim krovom prislonjeni su ispod prozor
ske zone ied n ostren i k r o v o v io o in ih bro
dova. U skladu s regionalnim tradicijama,
a p sid a i sporedni prostori prikljueni su
kao samostalni dijelovi ili su pak uklju
eni u jedinstven graevinski volumen.

264 Rano kranstvo / Tipologija IV: bazilika 2

Feriana

Sohag: Bijeli manastir

a popreni
presjek
b uzduni
presjek

b
Solun: bazilika Sv. Dimitrija

Raznolikost tipova bazilika u provincijama

Rano kranstvo / Tipologija IV: bazilika 2 265

Bazilika se ustaljuje kao opi osnovni ob
lik biskupskih i opinskih crkava. Pokraj
rimskoga standardnog tipa (str. 262) nas
taju, napose u istonim pokrajinama Car
stva, inaice i posebni oblici.
Brodovi najee odgovaraju rimskom
uzoru: sklop od tri do pet brodova sa i
rokim i visokim srednjim te uskim i nis
kim bonim brodovima. S tu pn jevan i p res
je k omoguuje ravnomjeran prodor svjet
la, boni brodovi olakavaju kretanje po
sjetilaca i odvijanje procesija koje irenjem
kulta postaju sve uestalije.
T ransept u rimskom obliku gotovo posvu
da izostaje. Uzduni brodovi izravno su
povezani s ap sid am a.
Prezbiteri) je takoer spojen s apsidom.
Ugraena sjed ala, p ro p ov jed aon ice, am b o n i i o g ra d e oblikuju posebno podruje
za liturgijske obrede i za kler. Arhitektura
odraava unutarnju hijerarhizaciju kran
stva i uspostavu drutvenih prepreka iz
meu vjernikog puka i klera nakon
proglaenja kranstva dravnom vjerom.
Raznolikost obreda i lokalnih tradicija od
raava se u brojnim inaicama prezbiterijalne zone.
Rani primjer usporednog postava triju
apsida prua b a z ilik a Svetog P etra i P av la
u Gerasi (sjeverna Palestina). Volumen
graevine je zatvoreni blok, u koji su ap
side uvuene (upisane). Zidni istaci zaelnog zida prostorno odjeljuju sredinju ap
sidu od dviju bonih apsida. Ispred g lav
n e a p sid e s kontinuiranom klupom prezbiterij za dva traveja ulazi u glavni brod, a
u bonim se brodovima povlai za jedan
travej unatrag. Nie u zidu sp ored n ih a p si
d a daju tim posebnim liturgijskim prosto
rima vlastito naglaeno usmjerenje. - Bazi
liku dopunjuje malena sp o red n a crkva,
dostupna iz predvorja i bonog broda.
Osebujan regionalni tip ine mnoge crkve
na uzvisini Binbirkilise u Maloj Aziji.
Crkva III pokazuje redukciju na jednosta
van temeljni oblik. Sva tri broda pokrive
na su bav astim svodom , oslonjenim u
istoj visini na popreno postavljene z id a
n e stupce. P olustupovi prislonjeni o njiho
ve eone strane nose pojasnice. Dvojni
p ro z o ri p olu kru n ih lu kov a u bonim
brodovima jedini su izvor svjetla. Poligonalna a p sid a punom se dubinom istie na
stranjem zidu. Umjesto irokog predvorja
sa stupovima, uska ulazna prostorija izme
u dva bona volumena u obliku tornja
oblikuje - slino kao u Siriji neku vrstu
westwerka (usp. sv. II, srednji vijek).
Naspram veini jednostavno ureenih cr
kava pojavljuje se, napose u sjevernoj Af
rici i panjolskoj, nekoliko bazilika s
dvostrukim korom U bazilici u Feriani u zapadnom Tunisu uobiajen slijed
atrija, predvorja i crkve povezuje se sa

shemom dviju jednako velikih, nasuprotno postavljenih apsida. Glavni ulazi vode
iz atrija u bone brodove. Glavna apsida
ugraena je izmeu dva pravokutna spo
redna prostora (slino kao u Siriji, str. 260,
ili Ravenni, str. 262).
Bazilike s galerijama (matronejima) od
govaraju antikoj tradiciji rimske forumske bazilike. U Rimu su galerije (matroneji) ponovo javljaju tek u VI. st. ( S an ta
A gnese, S an L o ren z o fu o ri le M ura).
Kod peterobrodne bazilike Sv. Dimitrija
u Solunu i boni su brodovi visinski stup
njevani, a svaki od njih ima vlastite matroneje. Time se stvara bogato ralanjen pro
stor i vertikalna struktura s dva niza arka
da gotovo jednake visine u zidovima glav
nog broda. Dodatno obogaenje unosi ritmizacija postignuta izmjenom nosaa:
snani zidani stupci ralanjuju oba niza
arkada u tri polja sa po etiri odnosno pet
lukova na stupovima. U prozorskoj zoni
umetanjem jo jednog stupca ritam se prilagoava manjoj visini prozorskih arkada.
S obje strane srednjeg broda prezbiterij se
preko dva iroka luka dvostruke visine
proiruje poput tran septa u visoke bone
prostore u kojima se nastavljaju matroneji.
Ispod te posebno oblikovane prostome
skupine nalazi se krip ta naslovnog sveca.
Ta bazilika-martirij projektirana je oi
gledno za posebne potrebe velikih hodo
aa. U povezivanju sporednih i glavnih
prostora u sloen cjelovit organizam, te u
izmjeni konstruktivnih elemenata, oituje
se posebnost razvoja bizantske arhitekture
i njezina razliitost nasuprot linearnom
prostornom slijedu rimskih bazilika.
I sustav nekih manastira odreen je sai
manjem prostora za razliite liturgijske
funkcije u jedan q'elovit kompleks (usp.
str. 260). Bijeli manastir kod Sohaga u
gomjoegipatskoj pustinji, utemeljen poet
kom V. st., obuhvaa unutar zatvorenog
pravokutnika zidina veliku b a z ilik u s
p redvorjem , izduenu bon u crkvu, krstio
n icu , te razliite sporedne prostorije i stu
bita. U velikom graevinskom bloku,
zatvorenom strmim kosim zidovima, jo
ivi tradicija egipatskih hramova (str. 116).
U b a z ilic i boni brodovi u obliku slova U
okruuju dugaki glavni brod koji se pre
ko trijumfalnog luka otvara u trikon h aln i
k o r podignut iznad groba ENUTEA, ute
meljitelja manastira. Taj kor gotovo je sa
mostalan sklop, izgraen po uzom na ne
ke memorijalne crkve (Tebesa, str. 260,
baptisterij u Ravenni, str. 266). Njegovo
bogato oblikovanje s dvokatnom slijepom
arhitekturom u opreci je prema jednostav
noj bazilici. Bijeli manastir pripada regio
nalnom tipu. Postav bazilike kao prostor
noga i duhovnog sredita sveukupnog
kompleksa naelo je zajedniko gotovo
svim manastirima i samostanima.

266 Rano kranstvo / Tipologija V: graevine centralnog tlocrta 1

Ravenna: San Giovanni in Fonte,

baptisterij
Brdo Garizim: Marijina crkva

rnh
lipfmn

,L i ni.

Oalaat Seman:
baptisterij

Jeruzalem: crkva
Sv. Ivana Krstitelja

M
Rim: Santa Costanza, a presjek, b tlocrt

Baptisteriji, martiriji, memorije

apsida
predvorje, kruni trijem
sredinji prostor
sporedniigrostor, ophod

Rano kranstvo / Tipologija V: graevine centralnog tlocrta 1 267

U kasnoj antici graevine centralnog tlo
crta tvore veliku tipoloku skupinu (str.
250). Ranokranska se arhitektura pri
gradnji brojnih krstionica i memorijalnih
crkava nastavlja na kasnoantiku tradiciju.
U skladu sa sakramentalnim znaenjem
krtenja krstionice (baptisteriji) se nala
ze ve u prvim ku n im k a p ela m a (str.
258). Nakon slubenog priznavanja vjere,
pored biskupskih crkava za sve vei broj
krtenika grade se krstion ike crkve. Na
kon jednostavnih pravokutnih prostora s
posudom za krtenje na eonoj strani, sli
jede graevine kvadratnog i krunog
tlocrtnog oblika s bazenom za krtenje
(piscina) uputenim u sredini poda.
Omiljen je oblik od V. st. oktogon, zas
novan vjerojatno na kranskoj simbolici
brojeva. Temeljni oblik, osmerokutni pro
stor okruen jednostavnim zidovima, nat
kriven kupolom ili atorastim krovom,
pojavljuje se u razliitim inaicama, pove
zan s drugim graevinskim elementima.
Slijepa arhitektura uokviruje zidne slike i
mozaike, nie razliitih oblika i veliina
plastiki modeliraju zidni plat. P iscin a,
sredite prostora, odvojena je stupovima
od ophoda. Stupovi nose ili visok cib orijj
koji slobodno stoji u prostoru, ili g orn ji
kat, koji se slino lanterni ili tornju die iz
nad ophoda.
Prvi baptisterij nastaje u Rimu pored Lateranske bazilike pregradnjom termalnog
zdanja: jednostavan kruni prostor Siksto
III. zamijenio je (432-40) osmerokutnom
novom gradnjom s unutranjom kolonadom oko piscine. U Ravenni je od baptisterija ortodoksnih S an G iov an n i in F on te
sauvana samo jezgra slina tornju, koju je
prvotno okruivao ophod, odnosno jo je
dan nii oktogon u koji su ulazile apside.
U imunovu svetitu u Qalaat Semanu
(str. 26l ) debeli kvadratini zidni plat s
pravokutnim i krunim niama i apsidom
na istonoj strani obavija cen tra ln i okto
g on koji se die iznad kvadratinog pri
zemlja s predvorjima i sporednim prostori
jama. Sklop je osno orijentiran prema stra
nama svijeta.

Memorije i martiriji, posveeni uspo

meni muenika i drugih vanih osoba iz
ranog razdoblja kranstva, podignuti su
iznad njihovih grobova ili mjesta njihova
djelovanja. Bogatstvom oblika nadmauju
baptisterije, jer nisu vezani uz uvijek isti
obredni in. Primjeri izravnog nastavljanja
carske tradicije jesu mauzoleji prvih kr
anskih careva.
Grobna crkva Svete Konstance u Rimu.
mauzolej KONSTANTINOVE keri, oso
bito je bogata inaica kasnoantikog tipa
(usp. str. 250, Split). U nutranji kru g od
12 radijalno rasporeenih parova stupova
povezanih arkadama nosi presvoeni

zidani valjak sredinjeg prostora. Njega ti

prizemlju okruuje zidni prsten s vi
jencem n ia. Tako nastali o p h o d prc.s
voen je prsten astim bav astim svodom .
Ophod se samo na jednom mjestu otvara
prema popreno postavljenom pred v orju
s bonim apsidama, pridajui graevini
tipinu rimsku frontalnost i orijentaciju
du glavne osi koja se produuje sve do
nie sa sarkofagom. Na predvorje se sa
strane nadovezuje kruna k o lo n a d a trije
m a, u kojem jo ivi tradicija antikih
krunih hramova (str. 250). Volumen gra
evine stupnjevanog presjeka jasno istie
unutranju strukturu; vanjski je oblik tek
jednostavni omota unutranjeg prostora.
Sirenje kulta svetaca i sve brojnija hodoa
a daju od IV. st. povoda osnivanju m em o
rija, napose u istonim provincijama, gdje
je iva predaja o prvim kranskim zajed
nicama te o djelovanju Krista i apostola.
Spomenik sve veeg tovanja Bogorodice
je Marijina crkva na brdu Garizim, to
ju je na mjestu staroga samarianskog hra
ma koncem V. st. podigao car Zenon. Sre
dinji oktogon s unutranjim ophodom
preuzima tlocrt M arijin e crkv e u Je r u z a le
m u, no obogauje ga okruenjem spored
nim prostorima. P redvorja i k a p ele naiz
mjence se nadovezuju, oblikujui vanjski
oktogon. Otvaranjem unutranjeg oktogo
na na istonoj strani prema velikoj a p sid i
s p red n jim travejem , nasuprot dubokom
predvorju na zapadnoj strani, i ta graevi
na centralnog tlocrta dobiva os i orijenta
ciju u skladu s rimskom tradicijom.
Raznovrsni se prostori saimaju izvana u
jedinstven zatvoren volumen graevine.
Ta sklonost zatvaranju esta je znaajka
crkava u Palestini i Siriji, pa i onih bazili
kalnog tipa (str. 264).

Trikonhalne crkve (crkve s tri kora) jav

ljaju se kao samostalne pojedinane crk
ve, u sklopu veih kompleksa (Tebesa,
str. 260) ili kao kor neke bazilike (Sohag,
str. 264). Tri apside ili se usko povezuju u
oblik lista djeteline, ili oblikuju prostrani
kor kao zavretak dvaju ukrienih brodo
va. Prijelazni stupanj ine centralni pro
stori s uskim bonim travejima ispred
bonih apsida.
Tom tipu pripada crkva Sv. Ivana Krsti
telja u Jeruzalemu, samostalna zatvore
na graevina, s g lav n om ap sid om istaknu
tom na istonoj strani. T rikon hos je centri
ran na sredinji kvadrat, ija ku p ola poi
va na etiri pojasna luka (usp. Sveta Sofi
ja, str. 270). Lagano razdvajanje bonih
traveja zidnim istacima, te poloaj pred
vorja i ulaza odreuju orijentaciju prema
glavnoj apsidi. Motiv trikonhosa spo
radino se pojavljuje i na Zapadu, no po
sebno znaenje tamo dobiva tek u sred
njemu vijeku (str. 378).

268 Rano kranstvo / Tipologija VI: graevine centralnog tlocrta 2

Crkve s kupolama, prostorni ideal Justinijanova doba

Rano kranstvo / Tipologija VI: graevine centralnog tlocrta 2 269

U V. i VI. st. dolazi do sve jae politike i
crkvene polarizacije izmeu istonog i za
padnog dijela Rimskoga Carstva. U arhi
tekturi ona se izraava sve veom samosvojnou i sve intenzivnijim razvojem na
Istoku. Isprva predvode regionalne gradi
teljske kole, npr. u Siriji, Armeniji i Maloj
Aziji. Koncem V. st. Konstantinopol po
staje stjecitem istonih arhitektonskih
koncepcija, koje osobito nastoje oko rje
avanja problema presvoenja velikih
prostora.
Za vladavine TTISTTNITANA (527-65) zapo
inje iznimno jaka graditeljska djelatnost,
kako bi se velikim i prestinim grae
vinama pokazao sjaj Crkve i Carstva. Pro
storni je ideal Justinijanova doba, za raz
liku od rimske bazilike Konstantinova do
ba, crkva s kupolom snanoga prostor
nog uinka. Prvi primjer ie crkva Sv. Sergija i Bakha podignuta 527-57. na podTuju careve palae. Unutar zidanog kn~
h lis a n e z n a t n o n e p r a v iln ih s tr a n ic a

osam

visokih zidanih stupaca oblikuje unut

ranji oktogon. Arkade u riviie etae
(tvaiaju ga oci op h od a i g a lerija (cn ipora.)
iznad njega. Pojasnice koje se pruaju od
stupca do stupca nose krikastu ku polu (u
obliku kiobrana) s 15 segmenata, koji su
naizmjence ravni ili konkavni; u osam
ravnih segmenata urezani su luni otvori
p ro zorskog vijen ca.
U dijagonalnim su osima skupine stupova
postavljene tako da oblikuju polukrune
n ie natkrivene p olu ku p olam a, koje isto
dobno preuzimaju potisak sredinje kuole. Tim niama odgovaraju etiri polurune nie u uglovima vanjskoga zidnog
etverokuta koje ga" prilagouju sredi
njem oktpgonu,_sluei istodobno i kao
konstruktivno ojaanje uglova graevine s
obzirom na potisak svodova. Z id an i lu ko
vi koji su horizontalno prueni iznad presvoenih prolaza uvruju stupce okto
gona.
Iz kubino zatvorenog tijela graevine is
tie se samo poliponalna apsida, koja za
jedno s p red ln n ejem , presvoenim odsjekorri (ravastog svoda, oblikuje prezbiterij. otvoren u punoj visini obiju etaa
prema sredinjem prostoru, dajui mu jasnousm ierenie.
Primjer, pak, kako se gradilo u zapadnom
dijelu carstva jest memorijalna crkva San
Vitale u Ravenni nastala gotovo u isto
doba (oko 526-47). U v an jski oktogon re
lativno tankih zidova upisan je u n u tran ji
oktogon od snanih, poligonalnih zidanih
stupaca. S polukrunim lukovima koji ih
povezuju oni oblikuju dvoetane arkade,
na kojima poiva ku p ola rastvorena s
osam prozora. Unutar velikih lukova nala
ze se dvije etae a r k a d a n a stu povim a,
polukruno ispupene u o p h o d odnosno
u em pore.
Iznad svodova ophoda od stupaca okto

gona do vanjskih zidova zrakasto su pru

eni z id a n i lukovi, koji preuzimaju sile
potiska i konstruktivno uvruju graevi
nu. Prezbiteri) jroput visokog kora s
bavastim svodom, vertikalno prolazi kroz
ophod i empore, dopirui sve do vanjskog
zida, koji je iznad jednoetane a p sid e ot
voren velikim trodijelnim prozorom.
P astoforije, uobiajene u Ravenni (str.
262), ovdje su dodane oktogonu kao sa
mostalni polukruni volumeni s pravokut
nom niom. Izmeu njih i apside umetnu
ta su sporedna stubita.
Ispred oktogona u irini dva traveja opho
da poloeno je predvorj'e s bonim apsi
dama. Trokutni spojni prostori vode u sre
dinji prostor i omoguuju s obje njegove
strane pristup krunim tom jev im a s a z a
vojitim stu bitim a koja vode do empora.
Graevinski volumen ostaje u tradiciji
rimsko-ravenske arhitekture u opeci. Razgibanost vanjtine odgovara znalakoj i vi
eslojnoj ralambi unutranjosti. Iz dvoetanog vanjskog oktogona jasno se izdie
gornji kat slian lanterni, pokriven atorastim krovom koji prekriva kupolu. Svi spo
redni i pridrueni prostori, pa i vani kon
struktivni elementi, meusobno su jasno
razlueni. Ne gubei samostalnost, svi se
povezuju u vielani organizam.
Unutranjost obiju crkava odgovara no
vom bizantskom prostornom idealu koji
niz jasno omeenih pojedinanih prostora
zamjenjuje cjelovitim organizmom. Karak
ter prostora odreen je samo ulogom ko
ju imaju u unutranjem prostom, a njego
va je cjelovitost postignuta prikrivanjem i
ublaavanjem kontrasta. Presudni do
prinos dojmu nematerijalnosti daju povr
ine obloene obojenim mramorom i poz
laenim mozaikom, jednako kao i sjaj po
liranih mramornih stupova i mekani oblici
upljikasto obraenih kapitela (str. 256).
San Vitale, zapadna varijanta, iznutra je i
izvana jo stroi u centralnosti a u obliko
vnom smislu vrhunski dotjeran. U vitkijim
proporcijama unutranjeg prostora i prizmatino jasnom uoblienju vielanog
volumena (prikrivanje kupole) ve je naz
naen zaokret koji e uslijediti u arhitek
turi zapadnoga srednjovjekovlja.
Crkva Sv. Sergija i Bakha u pojedinosti
ma djeluje jo pomalo sputano i u cjelini
nedovoljno centralizirana Tijelo graevine kao zatvorena i nepokretna masa nosi
kupolu. Unutranji prostor djeluje pros
tranije i nie. U laganoj izmjeni ravnih po
teza arkada sa stupovima na bonim
stranama i presvoenim niama u uglovi
ma, koje proiruju prostor i konstruktivno
ga uvruju, nasluuje se ideja povezi
vanja orijentiranog i centralnog prostora
pod jednim golemim svodom. Neto kas
nije ona je navarpn-J n MletO jU ofiji 1~1
drugim bizantskim b a z ilik a m a s ku polom
Istr' 270). --------------

270 Rano kranstvo / Tipologija VII: bazilika s kupolom

b
Konstantinopol: Sveta Sofija
(v. str. 62)

a uzduni presjek
b tlocrt dviju razina
DE donja etaa
GE gornja etaa
m

Efez: bazilika Sv. Ivana 2

Stapanje uzdunog i centralnog tlocrta

Rano kranstvo / Tipologija VII: bazilika s kupolom

Bazilike i graevine centralnog tlocrta

razvijaju se u IV. i V. st. neovisno jedne od
drugih, sukladno odgovarajuim funkci
jama. Bazilika, uobiajena za opinske ili
biskupske crkve, svojim jednostavnim
sklopom zadovoljava dodue liturgijske
zahtjeve, ali ne odgovara visokorazvijenim
mogunostima kasnoantike graevinske
tehnike i potrebi dravne crkve za repre
zentacijom. Bogati oblici graevina cen
tralnog tlocrta ne odgovaraju potrebama
crkve kranskih zajednica.
U V. st. umnoavaju se pokuaji poveziva
nja bazilikalnoga uzdunog broda s ko
rom centralnog tlocrta (str. 264), dok kod
gradnji centralnog tlocrta jaa tenja da se
orijentacija odredi odgovarajuim obliko
vanjem prezbiterijskog podruja (str. 268).
Povezivanje obaju tipova osobito se brzo
ostvaruje u istonom dijelu Carstva, gdje
se tehniki usavrava i gradnja svodova.
Zbroj svih tehnikih i umjetnikih iskusta
va i eksperimenata iskazuje se u Konstantinopolu pod JUSTINIJANOM izgradnjom
velikih bazilika s kupolom
Crkva Sv. S ergija i B akh a, zapoeta 527,
naznaava program i rjeenje to e ih
532-537. u velikim dimenzijama u crkvi
Svete Sofije ostvariti arhitekti ANTEMIJ
IZ TRALA i IZIDOR IZ MILETA.
Vanjski p rav oku tn ik, gotovo kvadrat, od
reuje tlocrt cjeline. Sredinji kvadrat pro
iren je u uzdunom smjeru u dva trap e
z a , tvorei tako cen tra liz ira n i lon g itu d i
n a ln i prostor. Na njegovim uglovima die
se osam velikih stupaca, odnosno skupi
na stupaca, koji tvore konstruktivni kos
tur. Izmeu njih arkade sa stupovima u
dvije etae razgraniuju sredinji prostor
od bonih prostora. Stupovi na bonim
stranama kvadrata poredani su tono po
unutranjoj liniji stupaca. Na kosim strani
cama trapeza postavljeni su, meutim,
kao p o lu k ru n e n ie, te tako bono proi
ruju uzduni prostor u tokama u kojima
bi s obzirom na osnovni geometrijski lik
trebalo nastupiti njegovo suavanje.
Ispred apside na taj nain nastaje neka vr
sta trikonhosa oko p rez b iterija . Nasuprot
njemu u uzdunoj se osi prema prednjem
n arteksu i prostranom atriju otvara glavni
trodijelni ulaz s carskim vratim a.
Umjesto uobiajenih izduenih bonih
brodova glavni je prostor okruen nizom
relativno samostalnih b o n ih p rostora. Pa
rovi stupaca koji razdvajaju bone prosto
re odreuju usmjerenje prema sredinjem
prostoru od kojeg su optiki odvojeni ar
kadama sa stupovima, no kojem su po
dreeni liturgijskom funkcijom.
Na tom tlocrtu i na konstruktivnom kostu
ru koji na njemu vrsto poiva, prostor se
oblikuje du uzdune osi stupnjevitim
vertikalnim uzdizanjem Kao bono
omedenje iznad dvoetanih arkada, obavijenih tamnim omotaem bonih prosto
ra i empora, a ispod b on ih p o ja sn ih lu

271

kov a uzdie se zona b on ih zid ov a - dija

fragmi. Njihovo jako rastvaranje skupina
ma prozora (usp. Maksencijeva bazilika,
str. 232) najavljuje intenzivno osvjetljenje
p ro zorskog p rsten a u b a z i ku pole, na kojoj
se die sred in ja ku p ola, u tjemenu viso
ka 55,6 m.
Nasuprot jasnom bonom omeenju, pro
stor se po uzdunoj osi otvara punom visi
nom prema udubinama p olu ku p ola, koje
pak poivaju na p ojasn im lu kovim a i ap sidaln im kon h am a kora odnosno ulazne
strane. U tom prividno besteinskom diza
nju i sputanju prostornih obrisa iznad uz
dune osi i njihovu koncentriranju u ver
tikalnoj osi poiva lebdea ravnotea toga
golemog prostora, kojemu su se divili ve
suvremenici (konstruktivni sustav, str. 62).
Sveta Sofija, velika dravna i dvorska crk
va, u bizantsko carsko doba nema izrav
nog nasljednika, ali je, jednako kao i ma
nja crkva Svete Irene s dvije kupole, po
taknula izvedbu pojednostavnjenih repli
ka u provincijama.
Osobito je znaenje za daljnji razvoj bi
zantske arhitekture imao tip crkvi kri
nog tlocrta s kupolom Proimanjem
dva broda nastaje tlocrt u obliku grkog
kria s kvadratinim sredinjim travejem i
etiri jednaka bona traveja. Svaki travej
nosi po jednu kupolu, a sredinja, s vijen
cem prozora, obino je via od drugih
{crk v a s p e t ku p ola).
Prva velika graevina tog tipa je crkva

Svetih Apostola u Konstantinopolu

podignuta 536-46. (sruena 1462). Njezin

uzor tijekom srednjeg vijeka na Zapadu
slijede Sv. M arko u V en eciji 1063. i St.
F ron t u P erigu eu xu 1120. (str. 390 i d.), a
na istoku ve u VI. st. crkva Sv. Ivana u
Efezu (prema PROKOPIJU ista kao i cr
kva Svetih Apostola).
Produivanjem jednoga kraka kria za je
dan travej nastao je u ovom sluaju orijen
tiran u zd u n i brod. Ralamba i ritam od
govaraju sustavu razraenom u Konstanti
nopolu. Veliki n osivi stu p ci tvore s p o ja s
n im lu kov im a konstruktivni kostur, koji
nosi kupole i odtereuje bone zid ov e-d ija fra g m e sa sk u p in am a p ro z o ra otvore
nih u potkupolnom prostoru, kao i s dvoetanim a rk a d a m a n a stu povim a (usp.
Sveta Sofija).
K rakove k ri a sa svih strana okruuju op
h o d i i em pore. Kontrafori i lukovi osigura
vaju uzduni zid od potiska svoda. Dva ve
lika kvadratina prostora s obje strane
p rez b iterija slue kao p astoforije. Bona
krila atrija ispred zapadne strane crkve nas
tavljaju se du vanjskih zidova kao natkri
veni prolazi sve do krakova kria.
U provincijama Bizantskog Carstva uzori
velikih graevina iz Justinijanova doba
pojednostavnjuju se i stapaju s lokalnim
graditeljskim tradicijama. Bogat razvitak
prekinut je prodorom islama.

272 Rim i Bizant / Nova orijentacija antike umjetnosti

Rimska arhitektura svoj specifian karakter
stjee razmjerno kasno. U povijesti razvo
ja kultura Italija zaostaje za egejskim pod
rujem. Medu italskim plemenima, Etruanima i Grcima, Rimljani su manjina. Tek
njihova stoljetna ekspanzija stvara rimskoitalski kulturni prostor u kojemu se vlasti
te tradicije stapaju s preuzetim utjecajima.
Na tim povijesnim pretpostavkama poiva
vieslojnost rimske arhitekture Etruanski, grki i istonohelenistiki elemen
ti preslojavaju temeljna mediteransko-italska naela od kojih je najvanije primamo
poimanje arhitekture kao prostora
Za razliku od grkoga, rimsko poimanje
arhitekture kao prostornog omotaa pre
sudno je za oblikovanje trgova zatvorenih
sa svih strana i davanje prednosti luku i
svodu.
Rim je sklon prostornoj organizaciji
koja se zasniva na simetriji i aksijalnosti. Sjecite osi k a r d a i d ek u m a n a bilo je
ve osnovica etruanskog planiranja.
Njegove se analogije, jednako kao i ori
jentacija prema stranama svijeta, nalaze u
istonim visokorazvijenim kulturama. Ri
mljani ga kao naelo rasporeda primjenju
ju u malim i velikim graevinskim kom
pleksima te u urbanizmu.
Izborom jedne od dviju osi za os simetrije
naglaava se orijentacija. U kui s atrijem
ona se oituje kao orijentacija prema tablinu, kod hrama prema eli, kod foruma
prema hramu. U rim skom taboru Via Praetoria kao okosnica organizacije tabora oz
naava smjer prema neprijatelju, odnosno,
obratno, prema pretoriju ili kapitoliju.
Toka usmjerenja osi najee je istaknu
ta kao dominanta. Ve etruanski hram
na visokom podiju nadvisuje svoju okoli
cu. U rimskim gradovima on djeluje kao
orijentacijska toka trgova okruenih kolonadama.
Takvo povezivanje elemenata uvjetuje
frontalnost i kompoziciju fasada Fasa
de su ponajprije element oblikovanja ur
banog prostora, one su obodne plohe
prostora na otvorenom (forum, teatar), a
ne jednostavna oplata manje vrijednih
graevina. Razlaganjem klasinoga gr
kog oblikovnog kanona elementi koji su
dotada strogo uvjetovani odreenim od
nosima, mogu se rabiti u slobodnim kom
pozicijama.
Taj postupak zapoinje u II. st. pr. Kr. na
podruju istonog helenizma: naznaka te
meljite preobrazbe mediteranske arhi
tekture. Naela grke arhitekture: plasticitet arhitektonskih elemenata, ujednae
nost graevinskih tijela sa svih strana, slo
bodno grupiranje graevinskih tijela, pos
tupno gube znaenje.
Istodobno u Rimu nastaju novi arhitek

tonski sustavi i novi graditeljski tipovi

zgrade za opskrbu, za upravu i za stano

vanje sve veeg broja stanovnika, te repre
zentativne zgrade za obavljanje funkcija

glavnoga grada cijelog Sredozemlja. Va

ne arhitektonske teme nisu vie sakralne
graevine, ve urbanizam i u Rimu i u
provincijama, te reprezentativna komu
nalna gradnja, sve razvijenija izgradnja
b a z ilik a , teatara , a m fitea ta ra , fo ru m a , a
kasnije osobito velikih term i.
U dravnoj arhitekturi Rimskoga Car
stva proimaju se mediteranski osjeaj za
rostor, italo-etruanski smisao za red,
elenistiki veliki prostori i formalizam, te
rimska konstrukcija i organizacija.
Rimska inenjerijska gradnja iskustvima
steenim pri izvoenju m d ov od a, m ostova,
o b ra m b en ih z id in a pridonosi razvoju
nove tehnike graenja masivnim zi
dovima, kontraforima, lukovima i svodo
vima od kamena, opeke i cementne grae.
Ova posljednja tehnika omoguuje gradnju
svodova u dotad nepoznatim dimenzijama
i prilagoavanje nejednakim optereenjima
koja se na razliitim mjestima pojavljuju u
graevini. Rimska masivna gradnja razvi
ja se u slojevit sustav, u kojem se graevni
materijal upotrebljava upravo prema svo
jim statikim svojstvima. Pomno prorau
nata raspodjela pritiska omoguava olaka
vanje i rastvaranje isprva tekih i zbijenih
graevinskih masa lu kovim a i svodovim a
velikog raspon a, velikim p ro zorim a i sku pi
n am a p rozora.
U doba kasne antike jednakim stvarala
kim snagama postiu se novi konstruktiv
ni i oblikovni dometi. Visokorazvijena
tehnika omoguuje ostvarenje monumen
talnih graevinskih volumena i prostora.
Konstruktivni uvjeti masivne gradnje od
reuju i formalnu kompoziciju koja u
vanjtini pojedinih graevina, npr. carskih
term i u RIMU i TRIERU, M aksen cijeve b a
z ilik e u RIMU ili a u le p a la e u TRIERU
dostie gotovo pretjeranu strogost.
Graevinski volumen dosljedno je izve
den kao omota prostora i kao kon
struktivni kostur Umjesto nizanja plastiki samostalnih elemenata provodi se
ralamba cjelokupne graevinske mase.
Rimska racionalnost orijentira se prema
stvarnosti a ne prema idealu.
Ranokranska arhitektura isprva se u
potpunosti razvija u okvirima te kasnoan
tike tradicije. Krani odbacuju sakralnu
arhitekturu po uzoru na antike hramo
ve. U bazilikama koje shvaaju kao dvora
ne za okupljanje odriu se i tehnike svo
enja, te se zadovoljavaju jednostavnim
kutijastim prostorima pod otvorenim kro
vitem ili ravnim stropom. Tek u V. st.,
pod utjecajem Istoka, ponovo se uvodi
gradnja svodova.
U velikim JUSTINIJANOVIM graevinama
u Konstantinopolu - napose u Svetoj Sofi
ji - antika arhitektura dostie u VI. st. svoj
posljednji, a kranska svoj prvi vrhunac:
dematerijalizacija i spiritualizacija prostora,
te jasan, veleban volumen graevine,
kojim dominira ist oblik velike kupole.