NDEK LER

Ksaltma Listesi ........................................................................................................... xv

Sembol Listesi ............................................................................................................ xvii
ekil Listesi ............................................................................................................ ... xxi
Tablo Listesi ........................................................................................................... xxxvii
Blm 1 ...........................................................................................................................................3
Szlk ........................................................................................................................................8
Blm 2 .........................................................................................................................................15
2.1 Do rusal Hareketli Pompalar .............................................................................................15
2.1.1 Pistonlu Pompalar ......................................................................................................15
2.1.1.1 Tek Etkili Pistonlu Pompalar .............................................................................16
2.1.1.2 ift Etkili Pistonlu Pompalar .............................................................................17
2.1.1.3 Tek Pistonlu Pompalar.......................................................................................18
2.1.1.4 ki (veya ok) Pistonlu Pompalar ......................................................................18
2.1.2 Plancerli Pompalar .....................................................................................................18
2.1.3 Diyaframl Pompalar..................................................................................................21
2.1.3.1 Tek Diyaframl Pompalar ..................................................................................21
2.1.3.2 ki Diyaframl Pompalar ....................................................................................22
2.2 Dnel Hareketli Pompalar ..................................................................................................23
2.2.1 Di li Pompalar ...........................................................................................................24
2.2.1.1 D tan Di li Pompalar ........................................................................................24
2.2.1.2 ten Di li Pompalar ..........................................................................................26
2.2.1.2.1 ten Eksantrik (Hilal Sealli) Pompalar .....................................................27
2.2.1.2.2 Gerotor Pompalar ......................................................................................29
2.2.2 Loblu Pompalar..........................................................................................................29
2.2.3 Vidal Pompalar .........................................................................................................30
2.2.3.1 Tek Vidal (Helisel Rotorlu) Pompalar ..............................................................30
2.2.3.2 ki (veya kiz)Vidal Pompalar ..........................................................................31
2.2.3.3 Vidal Pompalar ...........................................................................................31

iv

2.2.4 Kanatl (Paletli) Pompalar..........................................................................................33

2.2.4.1 Dengeli Kanatl Pompalar..................................................................................35
2.2.4.2 Dengesiz Kanatl Pompalar................................................................................35
2.2.5 Pistonlu Pompalar ......................................................................................................38
2.2.5.1 Eksenel Pistonlu Pompalar.................................................................................39
2.2.5.1.1 Dz Eksenel Hareketli Pistonlu Pompalar .................................................39
2.2.5.1.2 E ik aftl Eksenel Pistonlu Pompalar ......................................................42
2.2.5.1.3 Al Plakal Eksenel Pistonlu Pompalar ...................................................43
2.2.5.1.4 Salnan Plakal Pistonlu Pompalar .............................................................44
2.2.5.2 Radyal Pistonlu Pompalar..................................................................................45
2.2.6 evresel Pistonlu Pompalar .......................................................................................46
2.2.7 Elastik Hortumlu Pompalar........................................................................................47
2.2.8 Elastik Elemanl Pompa .............................................................................................48
2.2.9 Sv Halkal Pompa ....................................................................................................48
2.2.10 Vakvak Pompa (Kurba ack Pompa) .......................................................................53
Szlk ......................................................................................................................................56
Blm 3 .........................................................................................................................................69
3.1 Ak Ynne Gre Snflandrma .......................................................................................70
3.1.1 Radyal Ak l (Santrifj) Pompalar ............................................................................70
3.1.2 Eksenel Ak l Pompalar ............................................................................................71
3.1.3 Kar k Ak l Pompalar.............................................................................................73
3.2 Enerji Dn mne Gre Snflandrma ............................................................................74
3.2.1 Volt Pompalar ..........................................................................................................74
3.2.2 Difzrl Pompalar....................................................................................................75
3.3 Mekanik Konstrksiyona Gre Snflandrma ....................................................................76
3.3.1 Kapal mpellerli Pompalar ........................................................................................77
3.3.2 Yar Ak (veya Yar Kapal) mpellerli Pompalar ....................................................77
3.3.3 Ak mpellerli Pompalar ...........................................................................................78
3.4 Kademeye Gre Snflandrma ...........................................................................................79
3.4.1 Tek Kademeli Pompalar.............................................................................................79
3.4.2 ok Kademeli Pompalar ............................................................................................79
3.5 al ma Konumuna Gre Snflandrma ............................................................................80
3.5.1 Yatay Pompalar..........................................................................................................80
3.5.2 Dikey Pompalar..........................................................................................................81
3.5.2.1 Ya Kuyu Pompalar ..........................................................................................81

3.5.2.2 Kuru Kuyu Pompalar ........................................................................................81

3.6 Emme Konumuna Gre Snflandrma ...............................................................................82
3.6.1 Alttan Emi li Pompalar ..............................................................................................82
3.6.2 Utan Emi li Pompalar ..............................................................................................83
3.6.3 Yandan Emi li Pompalar............................................................................................83
3.6.4 Tek Emi li Pompalar..................................................................................................84
3.6.5 ift Emi li Pompalar..................................................................................................84
3.7 Di er Pompalar ..................................................................................................................85
3.7.1 Dikey Tank (veya aft) Pompas................................................................................85
3.7.2 Trbin Pompalar ........................................................................................................86
3.7.3 Dalg Pompa.............................................................................................................88
3.7.4 Ejektr........................................................................................................................88
Szlk ......................................................................................................................................90
Blm 4 .........................................................................................................................................97
4.1 aft .....................................................................................................................................98
4.2 mpeller ............................................................................................................................100
4.3 A nma Ringi veya Halkas ..............................................................................................102
4.4 Pompa Gvdesi (Blok, Keys) ...........................................................................................103
4.5 Szdrmazlk Elemanlar ...................................................................................................105
4.6 Yataklar ve Rulmanlar......................................................................................................106
4.7 Kaplin...............................................................................................................................109
4.7.1 Esnek Olmayan Kaplinler ........................................................................................110
4.7.2 Esnek Kaplinler........................................................................................................111
4.7.2.1 Elastomerli (Sentetik Kauuklu, Elastik Elemanl) Kaplinler..........................111
4.7.2.2 Elastomersiz (Sentetik Kauuk Bulundurmayan) Kaplinler.............................112
Szlk ....................................................................................................................................115
Blm 5 .......................................................................................................................................123
5.1 Statik Szdrmazlk Elemanlar.........................................................................................123
5.1.1 Kendir ......................................................................................................................123
5.1.2 Teflon Bant ..............................................................................................................124
5.1.3 Conta........................................................................................................................124
5.1.3.1 Lastik Conta.....................................................................................................124
5.1.3.2 Klingerit Conta ................................................................................................125
5.1.3.3 Mantar Conta ...................................................................................................125

vi

5.1.3.4 Amyant Conta (Amyant erit) .........................................................................126

5.1.3.5 Bakr Conta......................................................................................................126
5.1.4 Bakr Pul ..................................................................................................................126
5.1.5 O Ring......................................................................................................................127
5.1.6 Hav a .......................................................................................................................127
5.1.7 Yksk .....................................................................................................................128
5.2 Dinamik Szdrmazlk Elemanlar ....................................................................................129
5.2.1 O Ring......................................................................................................................129
5.2.2 Ya Keesi ...............................................................................................................130
5.2.3 Salmastra (Yumu ak Salmastra) ..............................................................................133
5.2.3.1 Teflon Monofil Esasl Salmastra......................................................................138
5.2.3.2 Amyant Esasl Salmastra .................................................................................140
5.2.4 Mekanik Seal (Mekanik Salmastra veya Bo az Pateni)...........................................148
Szlk ....................................................................................................................................154
Blm 6 .......................................................................................................................................161
6.1 Borular .............................................................................................................................161
6.1.1 Su Borular...............................................................................................................162
6.1.2 Sanayi Borular ve Profilleri ....................................................................................163
6.1.3 Kazan Borular .........................................................................................................164
6.1.4 Do al Gaz Borular ..................................................................................................164
6.1.5 zel Borular.............................................................................................................166
6.1.6 Petrol Borular..........................................................................................................166
6.1.7 Kalite Kontrol ..........................................................................................................166
6.1.7.1 Tahribatsz Testler ...........................................................................................166
1-

Hidrostatik Basn Testi...............................................................................166

2-

Eddy Current Testi.......................................................................................166

3-

Ultrasonik Test.............................................................................................166

4-

Flux Sznt Testi..........................................................................................167

6.1.7.2 Mekanik Testler ...............................................................................................167

1-

Yassltma Testi ............................................................................................167

2-

Bkme Testi.................................................................................................167

3-

Geni letme Testi ..........................................................................................167

4-

ekme Testi .................................................................................................167

5-

Katlama Testi...............................................................................................167

6.2 Tp Boru ..........................................................................................................................171

vii

6.3 Hidrolik Hortum...............................................................................................................173

6.4 Fittingler (Ba lant Elemanlar)........................................................................................176
6.4.1 Nipel (Erkek Ba lant Eleman) ...............................................................................176
6.4.1.1 Redksiyon Nipel ............................................................................................176
6.4.1.2 T Nipel.............................................................................................................177
6.4.1.3 Dirsek Nipel.....................................................................................................177
6.4.1.4 stavroz Nipel...................................................................................................177
6.4.2 Man on (Di i Ba lant Eleman)..............................................................................178
6.4.2.1 Redksiyon Man on ........................................................................................178
6.4.2.2 T Man on .........................................................................................................178
6.4.2.3 Dirsek Man on.................................................................................................179
6.4.2.4 stavroz Man on...............................................................................................179
6.4.3 Redksiyon ..............................................................................................................179
6.4.4 Adaptr ....................................................................................................................180
6.4.5 Kuyruklu Dirsek (90-45).......................................................................................180
6.4.6 Somun (Rakor).........................................................................................................180
6.4.7 Rakor Union.............................................................................................................181
6.4.8 Kr Tapa ..................................................................................................................181
6.5 Cvatalar ...........................................................................................................................181
6.6 Somunlar ..........................................................................................................................183
6.7 Rondela (Pul) ...................................................................................................................184
6.8 Kopilya.............................................................................................................................186
Szlk ....................................................................................................................................184
Blm 7 .......................................................................................................................................201
7.1 Filtreler.............................................................................................................................201
7.1.1 Hidrolik Devre Emi Filtreleri .................................................................................202
7.1.2 Hidrolik Devre Dn Filtreleri ...............................................................................203
7.1.3 Hidrolik Devre Basn Hatt Filtreleri......................................................................204
7.1.4 Hidrolik Devre Doldurma ve Havalandrma Filtreleri .............................................205
7.1.5 Su Filtreleri ..............................................................................................................206
7.1.6 Ya lama Ya ve Yakt Filtreleri .............................................................................207
7.1.6.1 Filtre Elemanlar ..............................................................................................207
7.1.6.2 Tekli Filtreler ...................................................................................................208
7.1.6.3 Dubleks ( kili) Filtreler ....................................................................................209

viii

7.1.6.4 Otomatik Ya Filtresi ......................................................................................211

7.1.6.5 Otomatik Yakt Filtresi ....................................................................................214
7.1.6.6 Kirlilik Gstergesi (Filtre ndikatr) ..............................................................216
7.2 Basn alteri veya Otomati i (Presostat) ........................................................................217
7.3 Scaklk alteri (Termostat)..............................................................................................218
7.4 Scaklkler (Termometre)..............................................................................................219
7.5 Basnler (Basn Geyci, Manometre) ..........................................................................220
7.6 Snrlama Anahtar ...........................................................................................................221
7.7 Akmlatr ......................................................................................................................222
7.8 Istclar ve So utucular....................................................................................................223
Szlk ....................................................................................................................................228
Blm 8 .......................................................................................................................................237
8.1 Sls (Srgl) Valf.........................................................................................................238
8.2 Glob (Tablal) Valf...........................................................................................................240
8.3 Geri Dndrmez Valf.......................................................................................................242
8.4 Selenoid (Kumandal) Valf...............................................................................................245
8.5 Kresel Valf .....................................................................................................................246
8.6 Kelebek Valf ....................................................................................................................248
8.7 Diyafram Valf ..................................................................................................................249
8.8 Al (K eli veya Dirsek) Valf........................................................................................250
8.9

ne Valf ..........................................................................................................................250

8.10 Plug (Konik veya Blf) Valf ..........................................................................................251

8.11 Pistonlu Valf...................................................................................................................252
8.12 Yay Basnl (Ykl) Valfler .........................................................................................253
8.12.1 Emniyet Valfi.........................................................................................................253
8.12.2 Basn Ayarlama Valfi (Reglatr)........................................................................256
8.12.3 Basn D rme (veya Ayarlama) Valfi ................................................................257
8.12.4 By-Pass Valfi .........................................................................................................259
8.13 Bronz Valfler..................................................................................................................260
8.14 abuk Kapama Valfi ......................................................................................................261
8.15 Dip Valfi ( Dip Klapesi).................................................................................................262
8.16 P/V (Basn/Vakum Emniyet) Valfleri...........................................................................263
8.17 Valf Karakteristikleri......................................................................................................267
Szlk ....................................................................................................................................271
Blm 9 .......................................................................................................................................281

ix

9.1 Pompalarn zellikleri ve Kar la trlmas......................................................................281

9.1.1 Dinamik ve Hacimsel Pompalarn Kar la trlmas.................................................281
9.1.2 Santrifj ve Dnel Pompalarn Kar la trlmas......................................................283
9.1.3 Baz Dnel Pompalarn Kar la trlmas .................................................................283
9.1.4 Do rusal Hareketli Pompalarn Kar la trlmas.....................................................284
9.2 Pompalarn Kullanm Alanlar .........................................................................................285
9.3 Hacimsel Pompalarda Kayp veya Slip ............................................................................290
9.4 Pompalarda Basn ve Debi li kisi..................................................................................292
9.5 Dnel Pompalarda Basn ve Debiler...............................................................................294
9.6 Pompalarda Malzeme Seimi ...........................................................................................295
Szlk ....................................................................................................................................296
Blm 10 .....................................................................................................................................301
10.1 Svlarn zellikleri ile lgili Kavramlar.........................................................................301
10.1.1 Yo unluk ( )..........................................................................................................301
10.1.2 zgl A rlk ( ) ...................................................................................................302
10.1.3 Ba l Yo unluk ( b)...............................................................................................302
10.1.4 Dinamik Viskozite ( ) ve Kinematik Viskozite (V) .............................................303
10.2 Basn le lgili Kavramlar .............................................................................................306
10.2.1 Atmosfer Basnc (Atm) .........................................................................................306
10.2.2 Mutlak Basn (Pa) ve Efektif Basn (Pg)..............................................................306
10.2.3 Vakum....................................................................................................................306
10.2.4 Head veya Basma Yksekli i (H) ..........................................................................306
10.2.5 Basn, Head (Ykseklik) ve Yo unluk li kisi .....................................................307
10.3 Hacimsel Debi (Q) .........................................................................................................308
10.4 G (P) ve Verim ( ).....................................................................................................310
10.4.1 Efektif G (Pe)......................................................................................................311
10.4.2 Hidrolik G (Ph) ...................................................................................................311
10.4.3 Gerek Hidrolik G (Ps) .......................................................................................311
10.4.4 Net Hidrolik G (Pd).............................................................................................311
10.4.5 Pompa Genel Verimi (

g) ......................................................................................312

10.5 Dinamik Pompalarn Karakteristik E rileri....................................................................315

10.5.1 Radyal Ak l Pompalarn Performans E rileri ......................................................319
10.5.2 Kar k Ak l Pompalarn Performans E rileri......................................................319
10.5.3 Eksenel Ak l Pompalarn Performans E rileri.....................................................320

10.6 En yi Verim Noktas (BEP) veya Optimum Nokta .......................................................320

Szlk ....................................................................................................................................323
Blm 11 .....................................................................................................................................327
11.1 Pompa Manometrik Yksekli i......................................................................................327
11.2 Sistem Manometrik Yksekli i ......................................................................................330
11.2.1 Sistem Yklerinin Tanmlanmas ...........................................................................330
11.2.1.1 Statik Emme (Hs) ve Basma Yksekli i (Hd).................................................330
11.2.1.2 Buhar Basn Yk (Hvp) ve Kavitasyon .......................................................331
11.2.1.3 Basn Yk (Hp)...........................................................................................334
11.2.1.4 Hz Yk (Hv)................................................................................................334
11.2.1.5 Srtnme Yksekli i veya Kayb (Hl) ...........................................................335
11.2.1.5.1 Boru Kayplarnn Hesaplanmas ...........................................................336
11.2.1.5.1.1 Darcy-Weisbach Metodu ile Boru Kayplarnn Bulunmas ..............336
11.2.1.5.1.2 Hazen-Williams Metodu ile Boru Kayplarnn Bulunmas ...............342
11.2.1.5.1.3 Hazr Tablolar ile Boru Kayplarnn Bulunmas ...............................344
11.2.1.5.1.4 Ampirik Forml ile Boru Kayplarnn Bulunmas ............................346
11.2.1.5.2 Kk (Valf, Fitting Vb.) Kayplarn Hesaplanmas .............................348
11.2.1.5.2.1 Kk Kayplarn Teorik Olarak Bulunmas .....................................349
11.2.1.5.2.2 Kk Kayplarn Tablolardan E de er Boru Olarak Bulunmas ......353
11.2.2 Sistem Kayplarnn Hesaplanmas ........................................................................356
11.2.2.1 Adm Adm Hesaplama Yntemi...................................................................356
11.2.2.1.1 Toplam Emme (Hs) ve Toplam Basma Yksekli i (Hd) ........................358
11.2.2.1.2 Toplam Diferansiyel Ykseklik (Ht) veya Sistem Yksekli i (H).........358
11.2.2.2 Btnsel Hesaplama.......................................................................................364
11.3 Sistem (Kayp) E risinin izilmesi ................................................................................377
Szlk ....................................................................................................................................385
Blm 12 .....................................................................................................................................391
12.1 Debi Kontrol in Pompadaki De i imler ....................................................................391
12.1.1 Pompa k nda Orifis Kullanlmas.....................................................................391
12.1.2 Pompa Devir Saysnn De i tirilmesi ...................................................................392
12.1.2.1 Birinci Yasa ...................................................................................................394
12.1.2.2 kinci Yasa .....................................................................................................395
12.1.2.3 nc Yasa..................................................................................................395
12.1.3 Pompa mpeller apnn De i tirilmesi .................................................................398
12.2 Debi Kontrol in Sistemdeki De i imler ....................................................................400

xi

12.2.1 Pompa k Valfinin Ayarlanmas........................................................................400

12.2.2 By-Pass Devresi Kullanlmas................................................................................401
12.3 zgl Hz .......................................................................................................................402
Szlk ....................................................................................................................................411
Blm 13 .....................................................................................................................................415
13.1 Emmedeki Net Pozitif Yk (Npsh veya Enpy)...............................................................416
13.1.1 Emmedeki Gerekli Net Pozitif Yk (Npshr veya Enpyg) .......................................417
13.1.2 Emmedeki Mevcut Net Pozitif Yk (Npsha veya Enpym) ......................................419
13.1.3 Emme zgl Hz...................................................................................................426
13.2 Emme Yksekli i Hesab ...............................................................................................428
13.3 Kavitasyon in nlemler...............................................................................................433
Szlk ....................................................................................................................................439
Blm 14 .....................................................................................................................................443
14.1 Santrifj Pompa Uygulamalar .......................................................................................443
14.2 Balast Alma veya Tahliye lemleri ...............................................................................449
14.3 Santrifj Pompalarn Verimli letilmesi........................................................................450
14.4 Dnel Pompalarn Montaj .............................................................................................457
14.5 Pistonlu Pompa Uygulamalar ........................................................................................458
14.6 Pompalarn Seri ve Paralel al trlmalar ....................................................................460
14.6.1 E de er Santrifj Pompalarn Paralel al trlmas ..............................................460
14.6.2 E de er Santrifj Pompalarn Seri al trlmas ...................................................462
14.6.3 E de er Olmayan Santrifj Pompalarn Birlikte al trlmas..............................464
14.6.4 E de er Hacimsel Pompalarn Paralel al trlmas .............................................466
14.6.5 E de er Olmayan Hacimsel Pompalarn Paralel al trlmas..............................467
14.7 Pompa Sorunlar ve Nedenleri........................................................................................467
14.7.1 Santrifj Pompalarda Sorunlar ve Olas Nedenleri ................................................467
14.7.1.1 Pompa Basmyor............................................................................................467
14.7.1.2 Pompa Kapasitesi (Debisi) Yetersiz...............................................................468
14.7.1.3 Yetersiz Basn ..............................................................................................468
14.7.1.4 Vibrasyon ve Grlt.....................................................................................469
14.7.1.5 Normal al ma Sonrasnda Emme Kayb.....................................................469
14.7.1.6 A r G Harcam .........................................................................................469
14.7.2 Dnel Pompalarda Sorunlar ve Olas Nedenleri.....................................................470
14.7.2.1 Sv Baslamyor veya Ak Yok....................................................................470

xii

14.7.2.2 D k Kapasite (Debi)...................................................................................470

14.7.2.3 Normal al ma Sonrasnda Emme Kayb.....................................................471
14.7.2.4 A r G Harcam .........................................................................................471
14.7.2.5 Vibrasyon ve A r Grlt............................................................................471
14.7.2.6 Pompann Hzl A nmas ..............................................................................471
14.7.3 Pistonlu Pompalarda Sorunlar ve Olas Nedenleri .................................................472
14.7.3.1 D k Kapasite (Debi)...................................................................................472
14.7.3.2 Pompa Giri ve/veya k Borularnda Vibrasyon veya Vuruntu.................472
14.7.3.3 Pompada Vibrasyon veya Vuruntu ................................................................472
14.7.3.4 Srekli Vuruntu..............................................................................................473
14.7.3.5 Hzl Salmastra A nmas...............................................................................473
14.7.3.6 Sv Tarafndaki Paralarda A nma ..............................................................473
14.7.3.7 Sv Ucundaki (Tarafndaki) Silindirin Verimsizli i......................................473
14.7.3.8 G Tarafndaki A r A nma .......................................................................474
14.7.3.9 G Tarafnda A r Isnma (180C zerinde) ..............................................474
Szlk ....................................................................................................................................475
Blm 15 .....................................................................................................................................483
15.1 Filer Gey ile Eksene Alma lemi.................................................................................484
15.1.1 Asal Ayar (Asal Eksenleme veya Yzey Ayar)...............................................484
15.1.2 Paralellik Ayar (Radyal Eksenleme veya Kenar Ayar) ........................................485
15.1.3 Bo luk Ayar (Eksenel Ayar) .................................................................................485
15.2 Dial ndikatr le Eksene Alma ......................................................................................486
15.2.1 Asal (Yzey) ve Paralellik (Kenar) Ayar ...........................................................488
15.2.2 llen De erlerin Okunmas................................................................................489
15.2.3 Hesaplama Yaplmas.............................................................................................491
15.2.4 Motor Ayaklarnn Toplam Hareket Miktarnn Saptanmas..................................492
15.3 Ters ndikatr Metodu ile Eksene Alma.........................................................................494
15.3.1 ndikatr Okumalarn Kaydetme...........................................................................494
15.3.2 Verileri Grafik zerinde Yerine Koyma ................................................................495
Szlk ....................................................................................................................................501
Blm 16 .....................................................................................................................................505
16.1 Tatl Su (F/W) So utma Sistemi ....................................................................................505
16.1.1 Konvansiyonel Tatl Su So utma Sistemi ..............................................................505
16.1.2 Merkezi Tatl Su So utma Sistemi.........................................................................508
16.1.2.1 D k Scaklk Tatl Su (Ltfw) Sistemi .........................................................510

xiii

16.1.2.2 Yksek Scaklk Tatl Su (Htfw) Sistemi .......................................................512

16.2 Deniz Suyu (S/W) Sistemi..............................................................................................514
16.2.1 Konvansiyonel (Geleneksel) Deniz Suyu Sistemi ..................................................516
16.2.2 Merkezi Deniz Suyu Sistemi..................................................................................519
16.3 Ya lama Ya (L/O) Sistemi..........................................................................................522
16.4 Yakt (F/O ve D/O) Sistemi............................................................................................526
16.5 Balast-Yangn Sistemi....................................................................................................529
16.6 Sintine-amur Sistemi ...................................................................................................529
16.7 Hidrofor Sistemi.............................................................................................................531
Szlk ....................................................................................................................................533
Blm 17 .....................................................................................................................................547
17.1 Pompa ile Su Yerine Viskoz Sv Baslmas...................................................................549
17.2 Viskoz Sv Basacak Pompann Seimi ..........................................................................554
Szlk ....................................................................................................................................557
Blm 18 .....................................................................................................................................561
18.1 al trmadan nce Yaplacak Kontroller......................................................................561
18.2 al trma Srasnda Yaplacak Kontroller .....................................................................562
18.3 Durdurma Srasnda Yaplacak Kontroller .....................................................................565
Szlk ....................................................................................................................................566
Birimler ve Dn mleri........................................................................................................569
Kaynaklar ...............................................................................................................................573

xiv

KISALTMA L STES

API

: American Petroleum Institute (Amerikan Petrol Enstits)

BEP

: Best Efficiency Point (en iyi verim noktas, optimum nokta)

BP

: Ballast Pump (balast pompas)

D/G

: Diesel Generator (dizel jeneratr)

D/O

: Diesel-oil (dizel-oil)

DB

: Double Bottom (ift dip)

DIN

: Alman Normu

DN

: Diameter Nominal (nominal ap veya anma ap)

: Engler derecesi

EBP

: Emergency Bilge Pump (acil durum sintine pompas)

ENPY : Emmedeki Net Pozitif Yk

ENPYG : Emmedeki Gerekli Net Pozitif Yk
ENPYM : Emmedeki Mevcut Net Pozitif Yk
EPDM : etilen-propilen kauu u
F/O

: Fuel-oil (fuel-oil)

F/W

: Fresh Water (tatl su)

FP

: Fire Pump (yangn pompas)

HP

: Horse Power (beygir gc)

HT

: High Temperature (yksek scaklk)

HTFW : High Temperature Fresh Water (yksek scaklk tatl su)

L/O

: Lubricating Oil (ya lama ya )

LT

: Low Temperature (d k scaklk)

LTFW : Low Temperature Fresh Water (d k scaklk tatl su)

M

: Metrik

M/E

: Main Engine (ana makina)

xvi

NBR

: Nitril Butadien Rubber (akrilonitril-butadien kauuk)

NC

: Normally Closed (normalde kapal)

NO

: Normally Open (normalde ak)

NPSH : Net Positive Suction Head (net pozitif emme yksekli i veya yk)
NPSHA : Net Positive Suction Head Available (mevcut net pozitif emme yksekli i)
NPSHR : Net Positive Suction Head Required (gerekli net pozitif emme yksekli i)
PN

: Pressure Nominal (nominal basn veya anma basnc)

PTFE

: politetrafloretilen (teflon)

PVC

: polivinil klorr

R/G

: Reduction Gear (devir d rme di lisi)

S/W

: Sea Water (deniz suyu)

SSF

: Saybolt Seconds Furol

SSU

: Saybolt Seconds Universal

TS

: Trk Standard

Wh

: Whitworth

SEMBOL L STES

: Dinamik (mutlak) viskozite, Pas = Ns/m2 = kg/ms

: Alan, m2

: Srtnme katsays (Hazen Williams Metodu)

CH

: Manometrik ykseklik dzeltme faktr

CQ

: Debi dzeltme faktr

: Verim dzeltme faktr

Cos

: Elektrik motorunun g faktr

cP

: Centipoise (santipuaz)

cSt

: centi Stoke (santistok)

: Boru (i) ap, m

Dd

: Basma borusu (i) ap, m

Ds

: Emme borusu (i) ap, m

: Boru srtnme katsays (bazen " " ile gsterilmektedir)

: Kuvvet, N = kgm/ s2

: Yerekimi ivmesi, 9,80665 m/s2

: Head, ykseklik, yk kayb, m

: Toplam head (yk, basma yksekli i, manometrik ykseklik), m

: Pompa manometrik yksekli i, m

H0

: Kapal valfteki manometrik ykseklik, m

hd

: Statik basma yk, m

Hd

: Toplam basma yksekli i veya yk, m

Hdn

: Dinamik yk, m

hf

: Boru iin srtnme yk veya kayb, m

hfd

: Basma devresinde srtnme yk kayb, m

hfs

: Emme devresinde srtnme yk kayb, m

xviii

hL

: Emme ve basma devresindeki srtnme kayplar, m

hLd

: Basma devresindeki srtnme yk kayplar toplam, m

hLs

: Emme devresindeki srtnme yk kayplar toplam, m

hm

: Dirsek, valf, fitting vb. iin kayp miktar, m

Hm

: Pompa veya sistem manometrik yksekli i, m

Hopt

: Optimum basma yksekli i (optimum manometrik ykseklik), m

hp

: Basn yk, m

hs

: Statik emme yksekli i veya yk, m

Hs

: Sistem manometrik yksekli i veya yk, m

Hs

: Toplam emme yksekli i veya yk, m

hsmaks

: Maksimum emme yksekli i, m

Hst

: Statik yk, m

HT

: Toplam yk, m

hv

: Hz yk, m

Hv

: Viskoz sv baslmas durumundaki manometrik ykseklik, m

hvp

: Buhar basn yksekli i veya yk, m

Hw

: Su baslmas durumundaki manometrik ykseklik, m

: Santrifj pompalarda kademe says

: Boru i yzeyi ortalama prz yksekli i, mm veya m

: Lokal (yerel) kayp katsays

: Boy, m

l/dak

: litre/dakika

m/s

: metre/saniye

: Pompa devir says, rpm

nq

: zgl hz

opt

: Optimum (en iyi, en verimli)

: Basn, Pa = N/m2 veya bar

: Pompa aft gc, kW veya Watt, W = J/s = N. m/s

pd

: Basma tarafndaki basn, Pa = N/m2 veya bar

Pd

: Gerek net hidrolik g veya k taki gerek g, kW

Pe

: Efektif g, kW

xix

Ph

: Hidrolik g, kW

PM

: Elektrik motor gc, kW

ps

: Emme tarafndaki basn, Pa = N/m2 veya bar

Ps

: Gerek hidrolik g, kW

psi

: Pound Square Inch

pv

: Svnn (al ma scakl nda) buharla ma basnc, Pa = N/m2 veya bar

Pv

: Viskoz sv baslmas durumunda pompa gc, kW

: Hacim debisi, m3/s veya m3/h

Qopt

: Optimum debi, m/s veya m3/h

Qv

: Viskoz sv baslmas durumundaki debi, m3/h veya m3/s

Qw

: Su baslmas durumundaki debi, m3/h veya m3/s

Re

: Reynolds says

Sq

: Emme zgl hz

: Scaklk, C

: Ak hz, m/s

vd

: Basma devresindeki sv hz, m/s

vs

: Emme devresindeki sv hz, m/s

: Hacim, m3

: Referans dzlemine gre d ey kot, m

zd

: Pompa k flencinin seilen yatay bir referans dzlemine d ey uzakl , m

zd

: Statik basma yksekli i, m

zs

: Pompa giri flencinin seilen yatay bir referans dzlemine d ey uzakl , m

zs

: Statik emme yksekli i, m

: Elektrik motoru iin emniyet katsays
: zgl a rlk, N/m3
: Ba l przllk
: Verim, %

: Genel verim, %

: Hidrolik verim, %

: Mekanik verim, %

: Hacimsel (volmetrik) verim, %

xx
v

: Viskoz sv baslmas durumundaki verim, %

: Su baslmas durumundaki verim, %

: Boru srtnme katsays
: Dinamik (mutlak) viskozite, cP

: Mikron
: Kinematik viskozite, m2/s veya mm2/s = cSt
: Svnn yo unlu u, kg/m3

: Ba l yo unluk

: Viskoz svnn yo unlu u, kg/m3

: Thoma kavitasyon says

EKL LSTES
Blm 1
ekil 1.1 Pompalarn snflandrmas............................................................................... 4
ekil 1.2 Dinamik pompalarn snflandrlmas .............................................................. 4
ekil 1.3 Dorusal hareketli pompalarn snflandrlmas .............................................. 5
ekil 1.4 Dnel hareketli pompalarn snflandrlmas ................................................... 6
Blm 2
ekil 2.1 Dorusal hareketli (pistonlu) pompann emme durumu ................................. 16
ekil 2.2 Dorusal hareketli (pistonlu) pompann basma durumu................................. 16
ekil 2.3 Tek etkili pistonlu pompa ............................................................................... 17
ekil 2.4 ift etkili pistonlu pompa ............................................................................... 17
ekil 2.5 ki (veya ok) pistonlu pompa ........................................................................ 18
ekil 2.6 Plancerli pompa .............................................................................................. 19
ekil 2.7 Plancerli pompann emme ve basma konumlar ............................................. 19
ekil 2.8 Gemilerde kullanlan plancerli pompa (Bosch tipi yakt pompas) ................ 20
ekil 2.9 Tek diyaframl pompa .................................................................................... 21
ekil 2.10 Tek diyaframl pompann almas.............................................................. 22
ekil 2.11 ki diyaframl pompa .................................................................................... 22
ekil 2.12 ki diyaframl pompa ve elemanlar.............................................................. 23
ekil 2.13 Dtan dili pompa ........................................................................................ 24
ekil 2.14 Dtan dili pompann almas ................................................................... 25
ekil 2.15 Dtan dili pompa ve elemanlar ................................................................. 26
ekil 2.16 ten eksantrik pompa (solda) ve Gerotor pompa (sada) ............................ 26
ekil 2.17 ten eksantrik pompa................................................................................... 27
ekil 2.18 ten eksantrik pompa ve elemanlar ............................................................ 27
ekil 2.19 ten eksantrik pompada akkann emilmesi ............................................... 28

xxii

ekil 2.20 ten eksantrik pompada akkann tanmas............................................... 28

ekil 2.21 ten eksantrik pompada akkann baslmas............................................... 28
ekil 2.22 ten dili pompa (Gerotor pompa)............................................................... 29
ekil 2.23 Lob tipi pompa ............................................................................................. 30
ekil 2.24 ki, ve drt kanatl loblu pompa ............................................................... 30
ekil 2.25 Tek vidal pompa .......................................................................................... 31
ekil 2.26 ki vidal pompa............................................................................................ 31
ekil 2.27 vidal pompa elemanlar.......................................................................... 32
ekil 2.28 vidal pompada akkann tanmas........................................................ 32
ekil 2.29 vidal pompa ve by-pass valfi ................................................................. 33
ekil 2.30 Kanatl (paletli) pompa ................................................................................. 33
ekil 2.31 Paletli pompa ile akkann emilmesi ve tanmas....................................... 34
ekil 2.32 Paletli pompa ile akkann baslmas........................................................... 34
ekil 2.33 Dengeli kanatl pompa.................................................................................. 35
ekil 2.34 Dengesiz ve dengeli kanatl pompalar .......................................................... 35
ekil 2.35 Deiken hacimli kanatl pompada maksimum ak..................................... 36
ekil 2.36 Deiken hacimli kanatl pompada minimum ak ....................................... 36
ekil 2.37 Dk basnta basnca duyarl kanatl pompann konumu.......................... 37
ekil 2.38 Yksek basnta basnca duyarl kanatl pompann konumu ........................ 37
ekil 2.39 Eksenel pistonlu pompa................................................................................ 38
ekil 2.40 Eksenel pistonlu pompa elemanlar .............................................................. 39
ekil 2.41 Dz eksenel hareketli pistonlu pompa .......................................................... 40
ekil 2.42 Dz eksenel hareketli pistonlu pompada akn olmad durum ................. 40
ekil 2.43 Dz eksenel hareketli pistonlu pompada akn saland durum ............... 41
ekil 2.44 Pistonlu pompada basn kompansatr ile debinin artrlmas.................... 41
ekil 2.45 Pistonlu pompalarda basn kompansatr ile debinin azaltlmas............... 42
ekil 2.46 Eik aftl eksenel pistonlu pompa (Plaka hareketli).................................... 43
ekil 2.47 Al plakal eksenel pompa (Plaka sabit)..................................................... 43
ekil 2.48 Salnan plakal pompa .................................................................................. 44
ekil 2.49 Salnan plakal pompadaki emme, sktrma ve basma ilemleri................. 44
ekil 2.50 Radyal pistonlu pompa ................................................................................. 45

xxiii

ekil 2.51 Radyal pistonlu pompann elemanlar .......................................................... 46

ekil 2.52 evresel pistonlu pompa ve elemanlar ........................................................ 46
ekil 2.53 evresel pistonlu pompann almas.......................................................... 47
ekil 2.54 Elastik hortumlu pompa................................................................................ 47
ekil 2.55 Elastik elemanl pompa ................................................................................ 48
ekil 2.56 Sv halkal pompann havay emerek vakum salamas .............................. 48
ekil 2.57 Sv halkal bir pompann emme ve basma ilemleri .................................... 49
ekil 2.58 Sv halkal pompada basncn ykseklikle deiimi .................................... 50
ekil 2.59 Sv halkal vakum pompas elemanlar ile emme-basma portlar ................ 52
ekil 2.60 Vakvak pompa.............................................................................................. 53
ekil 2.61 Vakvak pompa elemanlar ............................................................................ 53
ekil 2.62 Vakvak pompann emme ve basma valfleri.................................................. 54
ekil 2.63 Vakvak pompada bir emme valfi ak, dieri kapal durumda ..................... 54
ekil 2.64 Vakvak pompada bir basma valfi ak, dieri kapal durumda..................... 55
Blm 3
ekil 3.1 Dinamik pompalarn elemanlar ve almas................................................. 69
ekil 3.2 Santrifj pompalarda salyangoz ve impeller .................................................. 70
ekil 3.3 Santrifj pompada akkann emilmesi ve baslmas ...................................... 71
ekil 3.4 Santrifj pompa elemanlar ............................................................................ 71
ekil 3.5 Eksenel akl pompa impelleri (pervane) ...................................................... 72
ekil 3.6 Eksenel akl pompa ve elemanlar................................................................ 72
ekil 3.7 Kark akl pompa....................................................................................... 73
ekil 3.8 Kark akl pompa impelleri........................................................................ 74
ekil 3.9 Volt tip pompa ve elemanlar ....................................................................... 74
ekil 3.10 Volt (salyangoz) pompa.............................................................................. 75
ekil 3.11 Difzrl pompa........................................................................................... 75
ekil 3.12 Ak tipine gre impeller eitleri................................................................. 76
ekil 3.13 Kapal, yar ak ve ak impeller ................................................................. 76
ekil 3.14 Kapal impellerli santrifj pompa ................................................................. 77
ekil 3.15 Yar ak impellerli santrifj pompa............................................................. 78

xxiv

ekil 3.16 Ak impellerli santrifj pompa.................................................................... 78

ekil 3.17 Tek kademeli yatay santrifj pompann i grn .................................... 79
ekil 3.18 kademeli santrifj pompann i ve d grn..................................... 80
ekil 3.19 Yatay santrifj pompa .................................................................................. 80
ekil 3.20 Dikey santrifj pompa .................................................................................. 81
ekil 3.21 Ya kuyu pompas ........................................................................................ 81
ekil 3.22 Kuru kuyu pompalar.................................................................................... 82
ekil 3.23 Alttan emili pompa...................................................................................... 82
ekil 3.24 Utan emili pompa ...................................................................................... 83
ekil 3.25 Yandan emili pompa ................................................................................... 83
ekil 3.26 Tek emili pompa ......................................................................................... 84
ekil 3.27 ift emili santrifj pompa ........................................................................... 84
ekil 3.28 Radyal akl dikey tank pompas ................................................................. 85
ekil 3.29 Eksenel akl dikey tank pompas................................................................ 86
ekil 3.30 Trbin pompas ve elemanlar ...................................................................... 87
ekil 3.31 Dalg pompa................................................................................................ 88
ekil 3.32 Ejektr ile sintinenin baslmas veya transferi .............................................. 89
Blm 4
ekil 4.1 Yatay santrifj pompa ve elemanlar .............................................................. 97
ekil 4.2 ki impeller tayan bir pompa aft ................................................................ 99
ekil 4.3 aft burcu........................................................................................................ 99
ekil 4.4 elik malzemeden yaplm aft kamas ve somunu .................................... 100
ekil 4.5 Farkl malzemeden yaplm kapal impellerlerin n ve arka yzleri ........... 100
ekil 4.6 Yar ak ve ak impeller............................................................................. 101
ekil 4.7 Eksenel akl impeller.................................................................................. 101
ekil 4.8 ift emili impeller....................................................................................... 101
ekil 4.9 mpeller ve anma ringleri........................................................................... 102
ekil 4.10 Anma ringinin impeller zerinde boluk kontrol ................................... 102
ekil 4.11Pompa keysi................................................................................................. 103
ekil 4.12 Difzr (sabit kanat)................................................................................... 104

xxv

ekil 4.13 Difzrl pompa......................................................................................... 104

ekil 4.14 zel yaptrclarla onarm yaplan pompa gvdeleri............................... 104
ekil 4.15 ki salmastra kutulu kademeli bir pompa.................................................... 105
ekil 4.16 Mekanik salmastra kullanlan kademeli bir pompa .................................... 106
ekil 4.17 Rulmanlarda kayma salayan elemanlar .................................................... 106
ekil 4.18 Kapal ve ak rulman................................................................................. 107
ekil 4.19 Kapal rulman kapaklarnn karlmas...................................................... 107
ekil 4.20 Rulmanlarn iki ve ayakl ektirme ile afttan karlmalar .................. 108
ekil 4.21 Rulman taycs zerindeki elemanlar...................................................... 108
ekil 4.22 Gresrlk ve gres memeleri........................................................................ 109
ekil 4.23 Tek ve ift srastl rulman ............................................................................ 109
ekil 4.24 Kaplin eitleri............................................................................................ 110
ekil 4.25 Tek ve iki paral esnek olmayan kaplinler ................................................ 110
ekil 4.26 Esnek kaplin ............................................................................................... 111
ekil 4.27 eneli kaplinler .......................................................................................... 111
ekil 4.28 Pinli kaplin ile pinli ve burlu kaplin.......................................................... 112
ekil 4.29 Elastomersiz bir kaplin ............................................................................... 112
ekil 4.30 Izgaral ve zincirli kaplinler........................................................................ 112
ekil 4.31 Dili kaplin ................................................................................................. 113
ekil 4.32 Bkme ile alan muhtelif kaplinler .......................................................... 113
ekil 4.33 Disk tipi kaplin ........................................................................................... 114
ekil 4.34 Muhtelif kaplinlerin balant ve alma konumlar................................... 114
Blm 5
ekil 5.1 Kendir........................................................................................................... 123
ekil 5.2 Teflon bant.................................................................................................... 124
ekil 5.3 zel yerler iin kesilip hazrlanm muhtelif hazr contalar ......................... 124
ekil 5.4 Kuler kapanda kullanlan lastik conta........................................................ 125
ekil 5.5 Boru devrelerinde kullanlacak klingerit conta............................................. 125
ekil 5.6 Mantar Conta ................................................................................................ 126
ekil 5.7 Amyant conta................................................................................................ 126

xxvi

ekil 5.8 Bakr pul ....................................................................................................... 127

ekil 5.9 O ring............................................................................................................ 127
ekil 5.10 Haval balant .......................................................................................... 128
ekil 5.11 Ykskl balant....................................................................................... 128
ekil 5.12 Yksk ve somun ....................................................................................... 128
ekil 5.13 O ringin silindir pistonunda kullanm........................................................ 129
ekil 5.14 O ringin yuva iindeki hareketi .................................................................. 129
ekil 5.15 Piston keeleri ............................................................................................ 130
ekil 5.16 ift etkili silindirlerde szdrmazlk keeleri .............................................. 130
ekil 5.17 Kk apl silindirlerde kullanlan Z kee ................................................ 131
ekil 5.18 Anma halkas ........................................................................................... 131
ekil 5.19 Piston kolu szdrmazlk keeleri................................................................ 131
ekil 5.20 Syrc veya toz keesi ............................................................................... 132
ekil 5.21 Piston kolu syrma keesi .......................................................................... 132
ekil 5.22 Pompa aft boazlarnda kullanlan ya keeleri........................................ 132
ekil 5.23 Salmastralarn rg yaps .......................................................................... 134
ekil 5.24 Salmastra karc ....................................................................................... 134
ekil 5.25 Salmastra azlarnn kesilme konumlar.................................................... 135
ekil 5.26 Salmastra atlm srgl valf .................................................................... 136
ekil 5.27 Santrifj tip pompada yumuak salmastra ve soutma burcu (ringi).......... 137
ekil 5.28 Pompa aft boazna salmastra atlmas ..................................................... 137
ekil 5.29 Muhtelif salmastra eitleri......................................................................... 138
ekil 5.30 Deniz suyu devrelerinde kullanlan don yal salmastralar ........................ 139
ekil 5.31 Teflon ve grafitli salmastra......................................................................... 139
ekil 5.32 Grafitli salmastra eitleri........................................................................... 141
ekil 5.33 Amyant fitilin byk bir flente kullanm ................................................. 141
ekil 5.34 Amyant fitillerin kesilme biimleri ve byk flenlerde kullanm............ 141
ekil 5.35 Grafitli karbon salmastra ............................................................................ 143
ekil 5.36 Teflonlu karbon salmastra .......................................................................... 143
ekil 5.37 Kevlar salmastra ......................................................................................... 144
ekil 5.38 Grafitli salmastra ........................................................................................ 144

xxvii

ekil 5.39 Grafitli telli salmastra ................................................................................. 144

ekil 5.40 Karbon lifli grafitli salmastra...................................................................... 145
ekil 5.41 Teflonlu grafitli salmastra........................................................................... 145
ekil 5.42 Kevlar iplikli teflonlu grafitli salmastra...................................................... 146
ekil 5.43 Silikon gbekli teflonlu grafitli salmastra .................................................. 146
ekil 5.44 Teflonlu salmastra ...................................................................................... 146
ekil 5.45 Teflonlu yal salmastra ............................................................................. 147
ekil 5.46 Teflonlu sentetik salmastra ......................................................................... 147
ekil 5.47 Grafitli sentetik salmastra ........................................................................... 147
ekil 5.48 Rami iplikli teflonlu salmastra.................................................................... 148
ekil 5.49 Kevlar iplikli salmastra............................................................................... 148
ekil 5.50 Mekanik salmastra ve elemanlar ............................................................... 149
ekil 5.51 Dengesiz mekanik salmastra....................................................................... 150
ekil 5.52 Dengeli mekanik salmastra......................................................................... 150
ekil 5.53 Dengesiz ve dengeli mekanik salmastra uygulamas.................................. 150
ekil 5.54 Balanssz ve balansl ikili mekanik salmastra............................................. 151
ekil 5.55 Mekanik salmastra elemanlar .................................................................... 152
ekil 5.56 Tank yardmyla soutulan mekanik salmastra........................................... 152
Blm 6
ekil 6.1 Muhtelif tip ve ebatlardaki borular ............................................................... 161
ekil 6.2 Flen balantl boru ve balant elemanlar................................................. 162
ekil 6.3 Dmen sisteminde kullanlan tp boru ......................................................... 171
ekil 6.4 Hidrolik hortumlarn i yaps ...................................................................... 174
ekil 6.5 Bir veya birka sra telli hidrolik hortum eitleri ........................................ 174
ekil 6.6 Hidrolik hortum ve balant elemanlar........................................................ 175
ekil 6.7 abuk balant.............................................................................................. 175
ekil 6.8 Hortumlarn doru ve yanl balant biimleri............................................ 175
ekil 6.9 elik malzemeden yaplm nipel................................................................. 176
ekil 6.10 Bir taraf 1/2", dier taraf 3/4" olan redksiyon nipel ............................... 176
ekil 6.11 T nipel......................................................................................................... 177

xxviii

ekil 6.12 Dirsek nipel ................................................................................................ 177

ekil 6.13 stavroz nipel .............................................................................................. 177
ekil 6.14 Manon ....................................................................................................... 178
ekil 6.15 Redksiyon manon.................................................................................... 178
ekil 6.16 T manon .................................................................................................... 178
ekil 6.17 Dirsek manon ............................................................................................ 179
ekil 6.18 stavroz manon.......................................................................................... 179
ekil 6.19 Redksiyon ................................................................................................. 179
ekil 6.20 Adaptr ....................................................................................................... 180
ekil 6.21 Kuyruklu dirsek .......................................................................................... 180
ekil 6.22 Rakor-somun .............................................................................................. 180
ekil 6.23 Rakor union ................................................................................................ 181
ekil 6.24 Dii ve erkek kr tapa................................................................................. 181
ekil 6.25 Alt ke bal cvata ve llendirilmesi ................................................... 181
ekil 6.26 Ksmen veya tamamen dili alt ke ve allen bal cvatalar..................... 182
ekil 6.27 Banjo cvatalar............................................................................................ 183
ekil 6.28 Somunlarn llendirilmesi....................................................................... 183
ekil 6.29 Alt ke, tal ve fiberli somunlar ............................................................. 184
ekil 6.30 Pullarn llendirilmesi............................................................................. 184
ekil 6.31 Muhtelif rondela eitleri............................................................................ 185
ekil 6.32 Tek ve iki kulakl rondela ile bunlarn kullanllar................................... 185
ekil 6.33 Kopilya ....................................................................................................... 186
ekil 6.34 Kopilya ve kullanm metodu ...................................................................... 187
ekil 6.35 Cvata ve somunlarn llendirilmesi ....................................................... 189
Blm 7
ekil 7.1 Emi filtresi .................................................................................................. 202
ekil 7.2 Tanka dn devresine monte edilen filtre ve i elemanlar......................... 203
ekil 7.3 Dn filtresi ................................................................................................ 203
ekil 7.4 Yksek basn filtreleri................................................................................. 204
ekil 7.5 Orta basn hat filtresi................................................................................... 204

xxix

ekil 7.6 Filtrelerin emi ve dn hattnda by-pass devresiyle kullanm .................. 205
ekil 7.7 Doldurma ve havalandrma filtreleri............................................................. 205
ekil 7.8 Kinistin ve sintine su filtreleri ...................................................................... 206
ekil 7.9 Dz veya sepet filtrelerin konulduu filtre blou ......................................... 206
ekil 7.10 Kk devrelerde kullanlan yakt filtreleri................................................ 207
ekil 7.11 Kat filtre ve i yaps ............................................................................... 207
ekil 7.12 ve d taraf metal korumal ya filtresi.................................................. 208
ekil 7.13 Tekli filtre................................................................................................... 208
ekil 7.14 Dubleks (ikili) filtre .................................................................................... 209
ekil 7.15 Muhtelif filtre elemanlar............................................................................ 209
ekil 7.16 Mum eklinde elemanlar olan bir filtre ..................................................... 210
ekil 7.17 Ya ve yakt filtresinin almas ............................................................... 210
ekil 7.18 Dubleks filtrede ya veya yaktn temizlenme ilemi................................. 211
ekil 7.19 Otomatik ya filtresi................................................................................... 211
ekil 7.20 Otomatik ya filtresinde filtreleme konumu............................................... 212
ekil 7.21 Otomatik ya filtresinin temizlenme konumu ............................................ 213
ekil 7.22 Otomatik yakt filtresi................................................................................. 214
ekil 7.23 Otomatik yakt filtresinin filtreleme ve temizlenme pozisyonlar .............. 215
ekil 7.24 Ya-yakt filtre indikatr .......................................................................... 216
ekil 7.25 Basn alterinin d grn .................................................................... 217
ekil 7.26 Termostatn d grn ........................................................................... 219
ekil 7.27 Dz ve eitli alarla balanabilir scaklklerler .................................... 219
ekil 7.28 Yuvarlak ekranl scaklkler rnekleri..................................................... 220
ekil 7.29 Basnler ................................................................................................. 220
ekil 7.30 Snrlama anahtar....................................................................................... 221
ekil 7.31 Balonlu ve pistonlu tip akmlatr............................................................. 223
ekil 7.32 Hava soutmal soutucu............................................................................ 224
ekil 7.33 Borulu ve plakal soutucular..................................................................... 224
ekil 7.34 Borulu tipteki bir kulerde soutma ilemi .................................................. 225
ekil 7.35 Plakal tip stc veya soutucu .................................................................. 225
ekil 7.36 Borulu tip bir soutucunun elemanlar ....................................................... 226

xxx

ekil 7.37 Plakal tip s deitirici .............................................................................. 227

Blm 8
ekil 8.1 Sls (srgl) valf ...................................................................................... 238
ekil 8.2 Sls valfin kesit grnm ve elemanlar................................................... 239
ekil 8.3 Sls valf ve elemanlar ............................................................................... 240
ekil 8.4 Glob valfin i ve d grn...................................................................... 241
ekil 8.5 Dz diskli bir glob valf ve elemanlar .......................................................... 241
ekil 8.6 Konik diskli ve dz diskli bir glob valf ........................................................ 242
ekil 8.7 El kumandal geri dndrmez valf ............................................................... 242
ekil 8.8 alpara valf .................................................................................................. 243
ekil 8.9 Pistonlu geri dndrmez valf........................................................................ 244
ekil 8.10 Geri dndrmez valflerden akkan geii.................................................. 244
ekil 8.11 Pistonlu, kresel ve klapeli geri dndrmez valfler.................................... 244
ekil 8.12 El kumandasz geri dndrmez valf ........................................................... 245
ekil 8.13 Farkl modellerde selenoid valfler .............................................................. 245
ekil 8.14 Selenoid valfin almas ............................................................................ 246
ekil 8.15 Selenoid valf elemanlar ............................................................................. 246
ekil 8.16 Flen balantl kresel valf ve elemanlar ................................................. 247
ekil 8.17 Uzaktan kumandal kresel valf ................................................................. 247
ekil 8.18 Kelebek valflerin i grn ve elemanlar .............................................. 248
ekil 8.19 Pnmatik kontroll kelebek valfler............................................................. 249
ekil 8.20 Dz ve kntl tipte olan diyafram valfler................................................. 250
ekil 8.21 Keli valf .................................................................................................. 250
ekil 8.22 ne valf...................................................................................................... 251
ekil 8.23 Plug valf ve elemanlar ............................................................................... 251
ekil 8.24 Dili ve flen balantl iki ve ynl plug valfler................................... 252
ekil 8.25 Pistonlu valf................................................................................................ 252
ekil 8.26 Pistonlu valf ve elemanlar ......................................................................... 253
ekil 8.27 Kazanlarda kullanlan emniyet valfleri....................................................... 254
ekil 8.28 Emniyet valfinin almas ......................................................................... 254

xxxi

ekil 8.29 Kazan emniyet valfi.................................................................................... 255

ekil 8.30 Farkl tiplerde emniyet valfleri ................................................................... 256
ekil 8.31 Basn ayarlama valfi ................................................................................. 257
ekil 8.32 Basn drme (ayarlama) valfi ................................................................ 258
ekil 8.33 Basn ayarlama valfinde basncn ykseltilmesi ....................................... 258
ekil 8.34 Basn ayarlama valfinde basncn drlmesi ......................................... 259
ekil 8.35 Vidal bir pompada by-pass valfi................................................................ 260
ekil 8.36 Kresel, geri dndrmez ve srgl sar valf ............................................. 260
ekil 8.37 Dili ve flen balantl sar valfler............................................................. 261
ekil 8.38 abuk kapama valfi .................................................................................... 261
ekil 8.39 elik tel ile kumandal abuk kapama valfi................................................ 262
ekil 8.40 Muhtelif ekillerdeki dip valfleri ................................................................ 262
ekil 8.41 Dip valfinin elemanlar............................................................................... 263
ekil 8.42 Arlkl ve yayl vakum valfleri ................................................................ 264
ekil 8.43 Arlkl, yayl ve pilot kumandal basn valfleri ...................................... 264
ekil 8.44 Vakum valfinin kapal ve ak konumlar................................................... 265
ekil 8.45 Basn valfinin kapal ve ak konumlar ................................................... 265
ekil 8.46 Basn/vakum valfinin kapal ve ak konumlar........................................ 266
ekil 8.47 Basn/vakum valfi ..................................................................................... 266
ekil 8.48 Pnmatik ve el kontroll bir glob valf ........................................................ 267
ekil 8.49 Pnmatik ve el kumandal buhar ayarlama valfi......................................... 268
Blm 9
ekil 9.1 Utan emili pompalar.................................................................................. 286
ekil 9.2 Utan emili pompalarn karakteristik erileri ............................................. 286
ekil 9.3 Kuru kuyu (dikey santrifj) pompas ve dalg pompa................................. 287
ekil 9.4 Kuru kuyu (dikey santrifj) pompas ve dalg pompa karakteristik erileri 287
ekil 9.5 Hat tipi santrifj pompa ................................................................................ 288
ekil 9.6 Hat tipi santrifj pompalarn karakteristik erileri ....................................... 288
ekil 9.7 ift emili santrifj pompalarn karakteristik erileri................................... 289
ekil 9.8 Trbin tip derin kuyu pompalarnn performans erileri .............................. 290

xxxii

ekil 9.9 Dtan dili pompann karakteristik erileri.................................................. 291

ekil 9.10 Slip (kayp) miktarnn viskozite ve devir ile ilikisi.................................. 292
ekil 9.11 Santrifj ve dnel pompalarda basn- debi ilikisi .................................... 292
ekil 9.12 Pompalarn alma noktalar ve slip .......................................................... 293
ekil 9.13 Hidrolik sistemlerde kullanlan dnel pompalarn karakteristik erisi ....... 293
ekil 9.14 Dnel pompalarn basn ve debi deerleri ................................................ 294
ekil 9.15 Svlarn korozif zelliine gre malzeme nerileri ................................... 295
Blm 10
ekil 10.1 Sv ykseklii (su iin).............................................................................. 307
ekil 10.2 Basncn ykseklik ve younlukla ilikisi .................................................. 307
ekil 10.3 Pompa k valfinin farkl oranlardaki aklnda debi deiimi ............. 309
ekil 10.4 Santrifj tipte bir pompann karakteristik erileri ...................................... 316
ekil 10.5 Dik ve yatk karakteristik erileri ............................................................... 317
ekil 10.6 Kararl ve kararsz performans erileri....................................................... 317
ekil 10.7 Santrifj pompann karakteristik erileri.................................................... 318
ekil 10.8 Radyal akl pompalarn performans erileri............................................. 319
ekil 10.9 Kark akl pompalarn performans erileri ............................................ 319
ekil 10.10 Eksenel akl pompalarn performans erileri ......................................... 320
ekil 10.11 En iyi verim noktas(BEP)........................................................................ 321
ekil 10.12 alma noktas ve optimum nokta........................................................... 322
Blm 11
ekil 11.1 Pompa manometrik yksekliinde kullanlan semboller ............................ 328
ekil 11.2 Emme ykseklii (sol tarafta) ve emme derinlii (sa tarafta)................... 331
ekil 11.3 Basma ykseklii........................................................................................ 331
ekil 11.4 Buhar basnc .............................................................................................. 332
ekil 11.5 Buharlama basncnn scaklkla ilikisi.................................................... 334
ekil 11.6 Moody diyagram ....................................................................................... 339
ekil 11.7 Borularda debiye gre srtnme kayplar (m ykseklik olarak)................ 345
ekil 11.8 Boru ap ve yana gre katsaylar ............................................................ 346

xxxiii

ekil 11.9 Baz boru balant tiplerindeki kayplar iin K katsaylar .......................... 351
ekil 11.10 Emme yksekliinin olduu durumda toplam statik ykseklik................ 357
ekil 11.11 Emme derinliinin olduu durumda toplam statik ykseklik ................... 357
ekil 11.12 Sifon etkili rnek ...................................................................................... 359
ekil 11.13 Vakum resiverinden asit transferi ............................................................. 361
ekil 11.14 Sifon aya rnei..................................................................................... 363
ekil 11.15 Emme derinlii olan pompa devresi ......................................................... 365
ekil 11.16 Emme ykseklii olan pompa devresi ...................................................... 365
ekil 11.17 Emme ve basma taraf atmosfere ak devre ............................................ 367
ekil 11.18 Emme ve basma tanklar atmosfere ak sistem ....................................... 368
ekil 11.19 Basma borusu k tanka serbest akl devre......................................... 368
ekil 11.20 Basma tanknn emme tankndan aada olduu sistem.......................... 369
ekil 11.21 Pompa erisi, sistem erileri, alma noktalar ve optimum nokta ......... 378
ekil 11.22 Sistem erisi veya karakteristii............................................................... 380
ekil 11.23 Sistem karakteristiinin izilmesi............................................................. 383
Blm 12
ekil 12.1 Pompa knda orifis kullanlmas............................................................ 392
ekil 12.2 Pompa devir saysnn deitirilmesiyle head ve debi deiimi ................. 393
ekil 12.3 mpeller d apnn kltlmesi............................................................... 399
ekil 12.4 Pompa k valfinin kslmas.................................................................... 401
ekil 12.5 Pompa kndan girie by-pass uygulamas ............................................. 401
ekil 12.6 mpellerlerin ap oranna ve zgl hza gre snflandrlmas................... 404
ekil 12.7 zgl hza gre dinamik pompa karakteristikleri....................................... 405
ekil 12.8 zgl hza gre dinamik pompa verim erilerinin karlatrlmas........... 406
ekil 12.9 Dinamik pompalarn zgl hz ve debiye bal verim erileri ................... 407
ekil 12.10 Volt tip santrifj pompalarn zgl hz ve debiye bal verim erileri... 408
Blm 13
ekil 13.1 Kavitasyonlu ve kavitasyonsuz alma arasndaki farklar......................... 416
ekil 13.2 Kavitasyonun tespit edilmesi...................................................................... 418

xxxiv

ekil 13.3 Kavitasyon karakteristii ............................................................................ 419

ekil 13.4 Emme tanklar atmosfere ak olan devreler .............................................. 420
ekil 13.5 Emme tanklar basn altnda olan devreler................................................ 421
ekil 13.6 Emme ykseklii altndaki sistem .............................................................. 421
ekil 13.7 Vakum altndaki sistem .............................................................................. 424
ekil 13.8 Kavitasyon oluumu ................................................................................... 434
ekil 13.9 ndser (n impeller) kullanlan santrifj pompa ....................................... 436
ekil 13.10 ndserli ve indsersiz pompada ak ve NPSH ....................................... 437
Blm 14
ekil 14.1 Gemide su ekimi rnei ve pompa konumu ............................................. 444
ekil 14.2 Gemilerdeki balast sistemi.......................................................................... 445
ekil 14.3 Basit bir balast sistemi................................................................................ 446
ekil 14.4 Bir gemiye ait balast sistemi....................................................................... 449
ekil 14.5 Emme tanknn doldurulmas ve zgara kullanm ...................................... 451
ekil 14.6 Santrifj pompalarn giriinde eksantrik redksiyon kullanlmas ............. 452
ekil 14.7 Santrifj pompalarn giriinde konsantrik redksiyon kullanlmas ........... 453
ekil 14.8 Pompa ile dirsek arasnda boru kullanm................................................... 453
ekil 14.9 Pompa alc devresindeki eim................................................................... 454
ekil 14.10 Vakum impellerli santrifj pompa............................................................ 455
ekil 14.11 Vakum impellerli santrifj pompada kee ile szdrmazlk salanmas.... 455
ekil 14.12 Yatay ve dikey pompalarda vakum tank ................................................. 456
ekil 14.13 Kendinden emili santrifj pompa............................................................ 456
ekil 14.14 Kendinden emili bir pompann havay atmas ve normal almas ........ 457
ekil 14.15 Hidrolik sistemlerde pompalarn montaj yntemleri ................................ 457
ekil 14.16 Geleneksel yntem ................................................................................... 458
ekil 14.17 Pistonlu pompa ve hava hcresi ............................................................... 459
ekil 14.18 Pistonlu pompa ve vakum hcresi ............................................................ 460
ekil 14.19 Edeer santrifj pompalarn paralel altrlmas................................... 461
ekil 14.20 Paralel alan santrifj pompalarda alma noktas ............................... 462
ekil 14.21 Edeer santrifj pompalarn seri altrlmas........................................ 462

xxxv

ekil 14.22 Seri alan santrifj pompalarda alma noktas .................................... 463
ekil 14.23 Farkl sistem karakteristiklerinde pompalarn altrlmas ..................... 464
ekil 14.24 Edeer olmayan santrifj pompalarn paralel almas.......................... 465
ekil 14.25 Edeer olmayan santrifj pompalarn seri almas............................... 466
ekil 14.26 Paralel alan edeer hacimsel pompalarn alma noktas .................. 466
ekil 14.27 Paralel alan edeer olmayan hacimsel pompalarn alma noktas ... 467
Blm 15
ekil 15.1 Rijit kaplinlerde flenli balant eitleri.................................................... 483
ekil 15.2 Asal bozukluk .......................................................................................... 484
ekil 15.3 Paralellik ayarnn bozuk olduu durum..................................................... 485
ekil 15.4 Boluk ayarnn yaplmas .......................................................................... 486
ekil 15.5 Filer gey veya filer aks.......................................................................... 486
ekil 15.6 ndikatr ubuundaki eimin bulunmas .................................................. 487
ekil 15.7 Asal ve paralellik ayar ............................................................................ 488
ekil 15.8 Dial indikatrn paralellik ayarnda kullanlmas....................................... 489
ekil 15.9 Asal ve paralellik ayar iin dial gey kullanlmas ................................. 489
ekil 15.10 Ters indikatr metodu ile eksene alma ..................................................... 494
ekil 15.11 Ters indikatr metodunda kullanlan grafik.............................................. 499
Blm 16
ekil 16.1 Konvansiyonel tatl su soutma sistemi...................................................... 507
ekil 16.2 Merkezi tatl su soutma sistemi ................................................................ 509
ekil 16.3 LTFW soutma sistemi .............................................................................. 511
ekil 16.4 HTFW soutma sistemi .............................................................................. 513
ekil 16.5 Konvansiyonel deniz suyu sistemi.............................................................. 515
ekil 16.6 Piston soutma suyu kuleri bulunan konvansiyonel deniz suyu sistemi..... 518
ekil 16.7 Sadece LTFW kulerinin deniz suyu ile soutulduu devre ........................ 520
ekil 16.8 LTFW ve HTFW kulerlerinin deniz suyu ile soutulduu devre ............... 521
ekil 16.9 ki stroklu bir ana makinann yalama ya sistemi ................................... 524
ekil 16.10 Drt stroklu ana makinalarn yalama ya sistemi.................................. 525

xxxvi

ekil 16.11 Viskozite-scaklk diyagram .................................................................... 527

ekil 16.12 Yakt sistemi............................................................................................. 528
ekil 16.13 Sintine-amur devresi ............................................................................... 530
ekil 16.14 Kullanma suyu hidrofor devresi ............................................................... 532
Blm 17
ekil 17.1 Pompann su ve viskoz sv basmas arasndaki farklar.............................. 547
ekil 17.2 Viskoz sv baslmas durumunda dzeltme faktrlerinin bulunmas ......... 548
ekil 17.3 Dzeltme faktrlerinin bulunmas .............................................................. 551
ekil 17.4 Viskoz sv erilerinin izilmesi ................................................................. 553
Blm 18
ekil 18.1 Santrifj pompalarda optimum debiye gre uygun alma aral ............ 563
ekil 18.2 Santrifj pompalarda optimum verime gre uygun alma aral............ 564

TABLO LSTES
Blm 4
Tablo 4.1 Santrifj pompa elemanlar ........................................................................... 98
Blm 5
Tablo 5.1 Salmastra eitleri ve kullanlabilecei yerler ............................................. 142
Blm 6
Tablo 6.1 Orta seri DIN 2440-TS 301/3 borunun zellikleri....................................... 163
Tablo 6.2 Kazan borularnn mekanik zellikleri (oda scaklnda)........................... 164
Tablo 6.3 Standart doal gaz borusu zellikleri .......................................................... 165
Tablo 6.4 TS 301 hafif snf elik borularn lleri ................................................... 168
Tablo 6.5 TS 301 orta ve ar snf elik borularn lleri......................................... 169
Tablo 6.6 PN 40 boru, flen ve cvata deerleri .......................................................... 170
Tablo 6.7 Hidrolik tp boru zellikleri ........................................................................ 172
Tablo 6.8 Hidrolik yalarn malzemelerle uyumluluu............................................... 173
Tablo 6.9 Metrik ve Whitworth cvatalarn karlatrlmas ....................................... 182
Tablo 6.10 Alt ke bal (DIN 933) cvatalar ve lleri (mm) ................................ 183
Tablo 6.11 Alt ke metrik somunlar ve lleri (mm).............................................. 184
Tablo 6.12 DIN 125 normuna gre dz rondelalarn lleri (mm)............................ 186
Tablo 6.13 Vida tiplerine gre hatveler (admlar) ....................................................... 188
Tablo 6.14 Metrik ISO Cvata boyutlar (normal cvata).......................................... 190
Tablo 6.15 Metrik ISO Cvata boyutlar (ince di cvata)......................................... 191
Tablo 6.16 Whitworth cvata boyutlar........................................................................ 192
Tablo 6.17 Whitworth gaz di cvata boyutlar............................................................ 193

xxxviii

Blm 7
Tablo 7.1 Kirlilik dereceleri ve parack saylar......................................................... 202
Blm 8
Tablo 8.1 Sls valflerin mm ve pus olarak lleri ................................................... 238
Tablo 8.2 Glob valflerin mm ve pus olarak lleri .................................................... 241
Tablo 8.3 Kk llerdeki kresel valflerin mm ve pus olarak lleri .................. 248
Tablo 8.4 Valf karakteristikleri.................................................................................... 269
Blm 9
Tablo 9.1 Dnel pompalar ile santrifj pompalarn karlatrlmas........................... 283
Tablo 9.2 Baz dnel pompalarn karlatrlmas ...................................................... 284
Blm 10
Tablo 10.1 Suyun fiziksel zellikleri ........................................................................... 304
Tablo 10.2 eitli viskozite birimleri arasndaki yaklak dnmler ....................... 305
Tablo 10.3 Farkl younluklardaki svlarn baslmas ile deien parametreler ......... 308
Tablo 10.4 Motor gc iin seilecek katsaylar ......................................................... 313
Tablo 10.5 Elektrik motorlarnn nominal g deerleri ............................................. 314
Blm 11
Tablo 11.1 Suyun buharlamas iin gerekli scaklk ve mutlak basnlar .................. 332
Tablo 11.2 Ortalama boru prz ykseklii ................................................................ 338
Tablo 11.3 Hazen-Williams metodunda borular iin kullanlacak srtnme katsays 343
Tablo 11.4 Boru kayplarnn karlatrlmas ............................................................ 348
Tablo 11.5 Baz valfler ve fittingler iin K katsays (LMNO Engineering) ............... 349
Tablo 11.6 Dirseklerdeki kayp iin K katsaylar (MAS Pompa)............................... 350
Tablo 11.7 Muhtelif fitting ve valflerin edeer boru kayplar (m/100) .................... 353
Tablo 11.9 Sls valfin aklk oranna gre edeer kayp miktar (m / 100 m)........ 354
Tablo 11.8 Muhtelif fitting ve valflerin edeer boru kayplar (m/100 m)................. 355
Tablo 11.10 Debi deerlerine kar gelen yk deerleri .............................................. 384

xxxix

Blm 12
Tablo 12.1 Pompa devrinin deimesiyle birlikte deien deerler ............................ 397
Tablo 12.2 zgl hza gre pompa tipleri ................................................................... 403
Blm 13
Tablo 13.1 Baz pompalardaki zgl hz deerleri ...................................................... 427
Tablo 13.2 Atmosfer basncnn deniz seviyesinden ykselti ile deimesi ................ 430
Blm 15
Tablo 15.1 Asal okuma ............................................................................................. 490
Tablo 15.2 Paralellik okumas ..................................................................................... 490
Tablo 15.3 Motor ayaklar iin toplam hareket miktar ve yn ................................. 492
Tablo 15.4 Asal ayar iin okuma rnei ................................................................... 493
Tablo 15.5 Paralellik ayar iin okuma rnei............................................................. 493
Tablo 15.6 Motor ayaklar iin toplam hareket miktar ve yn rnei ...................... 493
Tablo 15.7 Asal ve radyal toleranslarn kaplin ve devir saysna bal deerleri...... 494
Tablo 15.8 Ters indikatrle eksene alma ..................................................................... 497
Tablo 15.9 Ters indikatrle eksene alma rnei .......................................................... 498
Blm 17
Tablo 17.1 Viskoz sv iin dzeltmeler ...................................................................... 552

xl

NSZ
Pompalar adl kitabmzda pompa tiplerini, pompa elemanlarn, pompa devreleri
zerinde bulunan devre ve ba lant elemanlarn, pompa kavramlar ile pompa
uygulama hesaplarn anlattk.
Literatrde pompa hesaplarn anlatan kitap says az ya da ok, yeterli miktarda
olmasna kar n pompalarn gemilerdeki uygulamalarna ait pompalar, tiplerini ve
uygulamalarn anlatan Trke kitap says olduka az ve yetersizdir. Pompa hesaplar
imalatlar iin ne kadar nemliyse, zellikle head ve kavitasyon hesaplar ve sorunu da
i letmeciler iin o denli nemlidir. Bu kitap zellikle Gemi Mhendisli i, Gemi
Makinalar Mhendisli i faklte ve blmleri, deniz sektrnde al anlar ve zellikle
pompa i letmecilerini bilgilendirmek zere e itim amacyla hazrlanm tr.
Pompa imal eden insan saysnn pompa i letmeci saysndan do al olarak az oldu u
d nlrse bu kitabn, konular itibaryla geni bir yelpazeye hizmet edece i
d ncesindeyiz. Kitap ierisinde kavitasyon ve basma yksekli i gibi nemli konular
olduka geni , detayl ve kademeli olarak anlatlm tr. Anlatmlarda yabanc deyimler
yerine Trke ifadelerin kullanlmasna zellikle dikkat edilmi tir. Ancak denizcilik gibi
nemli bir sektrn kulland ifadelerin de de i tirilmeden kullanlmasna zen
gsterilmi tir. Ayrca gemilerdeki pompa uygulamalar ve sorunlar zerinde zellikle
durularak sorunlarn giderilmesi ynnde rnekler verilmeye al lm tr.
letme mhendislerinin kullandklar kaynaklarn genellikle ngilizce olmas nedeniyle
de birimler Uluslararas Sisteme uygun olarak kullanlm ve her blmn sonuna o
blmde kullanlan szcklerin ngilizce kar lklarn ve tanmn ieren kk
szlkler hazrlanm tr. Baz okuyucularn kitapta sadece kendisini ilgilendiren
herhangi bir blm okumas da do al oldu undan baz blmler sonundaki szlkte
ayn szckler sadece blm okuyucular d nlerek tekrar edilmi tir.
Bazen ok fazla yazyla okuyucunun konuyu anlamas zorla rken, bazen kck bir
resimle dahi anlatlmak istenen konu okuyucu tarafndan daha rahat anla lmaktadr.
te bu anlay la kitaptaki her ad geen konu iin mmkn mertebe fazla resim
kullanlarak grsel olarak da anla lmann kolayla trlmas yoluna gidilmi tir.
Pompalara ait hesaplamalarn oldu u blmlerde her konu iin rnek problemler bazen
adm adm, bazen de btnsel yntemlerle zlm tr. Okuyucularn nemli bir
ksmnn renci oldu u d nld nde adm adm zmlemenin ok daha kolay ve
retici bir yntem oldu u phesizdir.
Bu kitabn hazrlanmas srasnda her trl deste i sa layan MAS POMPA SANAY
A. .ye, Makina Mhendisi brahim Grel ve Makina Mhendisi Hakan ambele
sonsuz te ekkrlerimizi sunarz.
Kitabmzn hayrl ve faydal olmas dile imizle.
Kemal DEM REL - smail Deha ER,
01.10.2007 STANBUL

xli

Blm 1

Pompalarn Tantm ve
Snflandrlmas

BLM 1
Pompalarn Tantm ve Snflandrlmas
Bir svnn istenilen bir yere iletimini salayan veya baka bir deyile svy transfer eden
cihaz, dzenek veya sistemlere "pompa" ad verilmektedir. Pompann yapaca i;
transfer edecei svy tamak iin gerekli olan ak enerjisi ve kinetik enerjiyi
salamaktr.
Gnmzde pompalar, genellikle bir elektrik motorundan hareket alarak alrlar.
Elektrik motoru dnda; dizel motoru, basnl buhar, basnl hava ve basnl ya
yardm ile oluturulan ekipmanlar da tahrik eleman olarak kullanlabilmektedir.
Pompalar ile onu tahrik eden elektrik motorlarnn devir says ayn olup motordan
hareketi alan pompann gc, kayplardan dolay hareketi veren motordan bir miktar daha
kktr.
Pompalar, sv hareketi veya ak reten cihazlardr. Dier bir ifadeyle pompa, sistemde
normal dorultudaki kayma gerilmesinin bir fonksiyonu olan basncn olumas iin
gerekli ak salamaktadr. rnein sisteme (yke) balanmam bir pompann
kndaki svnn basnc sfrdr. Oysa sisteme balanm bir pompann basnc, ykn
direncini aacak kadar ykselecektir.
Pompalar ile ilgili aklamalara balamadan nce akn salanma prensibine gre
pompalarn snflandrlmasnn yaplmas uygun olacaktr. Akn salanma prensibine
gre pompalar ncelikle ekil 1.1de de grld gibi dinamik ve pozitif deplasmanl
(hacimsel) pompalar olmak zere iki snfa ayrlmaktadr.
Ana snflandrma sonrasnda ise dinamik pompalar genellikle ak ynne gre radyal
akl, eksenel akl ve her ikisinin karm olan kark akl olmak zere nemli
snfa daha ayrlmaktadr. Pozitif deplasmanl (hacimsel) pompalar ise, pompa
elemanlarnn hareketine gre dorusal hareketli ve dnel hareketli olmak zere iki snfa
daha ayrlmaktadr.
Pompa tasniflerine dikkat edilecek olursa temel olarak dinamik pompalar genellikle
svnn ak ynne gre, hacimsel pompalar ise pompa elemanlarnn hareketine gre
snflandrlmaktadr.

GEM MHENDSLER N POMPA UYGULAMALARI

ekil 1.1 Pompalarn snflandrmas

Dinamik pompalar bazen sadece aka gre deil, bunun yannda enerji dnm,
mekanik konstrksiyon (impeller), konum, kademe ve emi durumuna gre de ekil
1.2de grld gibi alt snflara ayrlmaktadr. Bazen ekil 1.2de gsterilen ak
dndaki snflandrma dinamik pompalarn deil; radyal akl (santrifj) pompalarn
snflandrlmas eklinde de verilmektedir. Ancak dier alt snflar; eksenel veya kark
akl pompalarda da mevcut olduundan doru snflandrmann, radyal akl pompalara
deil, dinamik pompalara ait olduunu kabul etmek daha doru olacaktr.

ekil 1.2 Dinamik pompalarn snflandrlmas

POMPALARIN TANITIMI VE SINIFLANDIRILMASI

Hidrolik sistemlerde kullanlan pompalar, pozitif deplasmanl (hacimsel) pompalardr.

Akkan olarak su gz nne alndnda ise genellikle dinamik pompalar
kullanlmaktadr. Dinamik pompalar srekli ak retirler ve dolaysyla da hacimsel
sktrma ilevi yapmazlar. Bu pompalarda svnn akna kar bir i diren olumaz ve
pompa k kesitinin (k valfinin kslmas eklinde) deimesi, basn deiimi olarak
nem kazanr. Santrifj ve pervane tipli pompalar, hacimsel olmayan yani dinamik
pompalara rnektir. Eer dinamik pompalarn k kapatlrsa veya krlenirse basn
ykselir ve verim sfra der. Buna ramen pompa elemanlar dnmeye devam eder,
ancak ak olmaz.
Hacimsel pompalarda ise, pompann k portu (k hcresi) kapatld zaman
pompaya (ve elemanlarna) etkiyen basn derhal ykselir ve pompa keysi (gvdesi)
atlama riski altna girer, tahrik aft krlabilir ya da pompay hareket ettirici sistem
durur. Dier bir ifadeyle byle bir durum karsnda dinamik pompalarda akkann
pompa impelleri tarafndan inenmesi sz konusu iken pozitif deplasmanl (hacimsel)
pompalarda, hacimsel sktrma nedeni ile pompa ve elemanlar zarar grmektedir.
Pompalarn snflandrlmasnda bazen deiik metotlar kullanlmakla birlikte ana
snflandrma genellikle ekil 1.1de gsterildii gibidir. Ancak hacimsel pompalarda,
bazen pompa rotorlarnn saysna gre tek veya ok rotorlu gibi bir snflandrma da
yaplmasna karn burada daha basit ve anlalr olmas bakmndan sadece pompa
elemanlarna gre snflandrma yaplacaktr.

ekil 1.3 Dorusal hareketli pompalarn snflandrlmas

Pozitif deplasmanl veya dier adyla hacimsel pompalar, i elemanlarnn hareketine

gre ekil 1.3te grld gibi dorusal hareketli ve dnel hareketli olarak iki snfa
ayrlmtr. Bunlardan ilki olan dorusal hareketli pompalar ise pistonlu, plancerli ve
diyaframl pompalar olmak zere alt snfa daha ayrlmaktadr. Bu pompalar da
dierleri gibi baz alt snflara daha ayrlmaktadr.

GEM MHENDSLER N POMPA UYGULAMALARI

Dnel hareketli pompalar da, aynen dorusal hareketli pompalarda olduu gibi pompa
elemanlarna gre pek ok alt snfa ayrlmakta ve bu snflandrma ekil 1.4te ayrntl
bir ekilde gsterilmektedir.
DNEL HAREKETL
POMPALAR
ten
Eksantrik P.

Gerotor P.

ki Dilisi
Olan P.

Dilisi
Olan P.

Dengeli Dili
P.

ki Kanatl
Loblu P.

Kanatl
Loblu P.

Drt Kanatl
Loblu P.

Vidal P.

Tek Vidal P.

ki Vidal P.

Vidal P.

Kanatl (Paletli)
P.

Dengeli
Kanatl P.

Dengesiz
Kanatl P.

ten Dili P.
Dili P.

evresel Pistonlu
P.
Elastik Elemanl
P.

Loblu P.

Dtan Dili
P.

Elastik Hortumlu
P.

Sv Halkal P.

Pistonlu P.

Eksenel
Pistonlu P.

Radyal
Pistonlu P.

Dorusal P.

Eik Eksenli
P.

Kresel
Pistonlu P.

Eik Plakal
P.

Salnm
Plakal P.

Silindirik
Pistonlu P.

ekil 1.4 Dnel hareketli pompalarn snflandrlmas

POMPALARIN TANITIMI VE SINIFLANDIRILMASI

SZLK
ak impeller

: (ng. open impeller) Kanatlar zerinde ve altnda

(her iki tarafnda da) kapak bulunmayan pompa
impelleri.

al plakal eksenel pistonlu pompa

: (ng. swash plate piston pump) Hacim deiiminin

belirli bir aya sahip olan plaka ile deitirildii ve
zerinde eksenel pistonlar bulunan bir eit
hacimsel pompa.

evresel pistonlu pompa

: (ng. circumferential piston pump) zerinde ikier

kanat bulunan ve birlikte alan iki rotora sahip
olup bu rotorlar zerindeki kanatlarla (pistonlarla)
hacim deiimi yaplan bir eit hacimsel pompa.

ift etkili pompa

: (ng. double stroke pump) Pistonun hem alt hem

de st tarafnda sv bulunduran ve pistonun bir
strokunda hem emme hem de basma yapabilen
pistonlu pompa.

ok kademeli pompa

: (ng. multistage pump) inde iki veya daha fazla

impeller bulunduran santrifj pompa.

dengeli kanatl pompa

: (ng. balanced vane pump) Gvdesi zerinde iki

emme ile iki basma portu bulunan ve bylece
hidrolik srastn nlendii kanatl pompa.

dengesiz kanatl pompa

: (ng. unbalanced vane pump) Gvdesi zerinde bir

emme ile bir basma portu bulunduran ve pompa
iinde hidrolik srastn olutuu kanatl pompa.

dtan dili pompa

: (ng. external gear pump) Birbirlerinin d

tarafndaki dilerle biri tahrik eden, dieri veya
dierleri tahrik edilen iki veya adet birlikte
alan diliden oluup dililerle gvde arasnda
svy tayan pompa.

difzrl pompa

: (ng. diffuser pump) mpeller dnda difzr ad

verilen sabit kanatlar sayesinde svnn kinetik
enerjisinin basn enerjisine dntrld bir
eit santrifj pompa.

dikey pompa

: (ng. vertical pump) Gemi gibi alan darl olan

yerlerde aft ekseninin dey konumda olduu
pompa.

dinamik pompalar

: (ng. dynamic pumps) mpeller veya pervane

vastasyla transfer edilen svdaki kinetik enerjinin
salyangoz veya difzr ile basn enerjisine
evrildii radyal akl (santrifj), eksenel akl
(pervane) ve kark akl pompalar.

GEM MHENDSLER N POMPA UYGULAMALARI

dili pompa

: (ng. gear pump) inde iki adet iten veya iki ya

da adet dtan dili eleman bulundurarak svy
iten dili olanlarda dililer ve dtan dili olanlarda
da dililerle gvde arasnda tayan pompa.

dorusal hareketli pompalar

: (ng. reciprocating pumps) Svy transfer eden i

elemannn dorusal hareket ettii pistonlu,
plancerli ve diyaframl pompalara verilen ad.

dnel hareketli pompalar

: (ng. rotary pumps) Dili, vida, piston vb. gibi i

elemanlarn dnme hareketiyle sv transferi yapan
pompalarn ortak ad.

dz eksenel hareketli pistonlu pompa

: (ng. inline, axial piston pump) Hareketli ve eik

bir plaka ile yine dz (eik olmayan, yatay) bir
aftla bunlara eksenel olarak alan birka adet
pistondan oluan bir eit dnel hareketli pompa.

eik aftl eksenel pistonlu pompa

: (ng. bent axis piston pump) Hareketli ve eik bir

plaka ile ancak eik (yatayla belli bir ada) bir
aftla bunlara eksenel olarak alan birka adet
pistondan oluan bir eit dnel hareketli pompa.

eksenel akl pompa

: (ng. axial flow pump) Transfer edilen svnn

pompadan knn pompa aft eksenine eksenel
(paralel) olduu pompa, pervane pompa.

eksenel pistonlu pompa

: (ng. axial piston pump) Sabit veya hareketli bir

plaka ile eksenel olarak yerletirilmi birka adet
pistondan oluan bir eit dnel hareketli pompa.

elastik elemanl pompa

: (ng. flexible impeller pump) inde kauuk gibi

bir malzemeden yaplm elastik bir impeller
bulunduran pompa.

elastik hortumlu pompa

: (ng. peristaltic pump) Ortada hareketli bir rotor ile

evresinde elastik bir hortum bulunan ve rotor
zerindeki kanatlarn hortuma basmasyla svlar
emerek basan pompa.

hacimsel pompalar

: (ng. positive displacement pumps) Svlarn

transferini dili, vida, piston vb. elemanlarla hacmin
azaltlmas ve artrlmas ile yapan pompalarn genel
ad.

iten dili pompa

: (ng. internal gear pump) Di says daha fazla olan

bir d dili ile di says daha az olan bir i dilinin
i ie gemesiyle alan hacimsel bir pompa.

iten eksantrik pompa

: (ng. crescent seal pump) Di says daha fazla

olan bir d dili ile di says daha az olan bir i
dilinin i ie gemesiyle alan ve aralarnda seal
(ayra, szdrmazlk) grevi yapan hilal eklinde
sabit bir para bulunduran hacimsel bir pompa.

POMPALARIN TANITIMI VE SINIFLANDIRILMASI

iki diyaframl pompa

: (ng. double diaphragm pump) ki adet diyaframa

sahip olup bir diyafram emme yaparken dier
diyaframn basma yapt dorusal hareketli pompa.

iki emili pompa

: (ng. double suction pump) Hidrolik balans

salamak amacyla emme tarafnda bulunan perde
vastasyla iki taraftan emme yapabilen bir eit
santrifj pompa.

iki pistonlu pompa

: (ng. duplex pump) ki veya daha fazla sayda

pistona sahip olan pistonlu pompa.

iki vidal pompa

: (ng. two screw pump) Silindirik bir yuva iinde

iki adet vidaya sahip olan bir eit vidal pompa.

kanatl pompa

: (ng. vane pump) Balansl (dengeli) veya balanssz

(dengesiz) modelleri olan ve silindirik bir yuva
ierisinde dnen, zerinde merkezka kuvvetle veya
yayla dar savrulan hareketli kanatlar olan bir
eit hacimsel pompa, paletli pompa.

kapal impeller

: (ng. closed impeller) Santrifj pompalarda temiz

svlarn transferinde kullanlan ve her iki taraf
kapaklarla kapatlm bir eit impeller.

kark akl pompa

: (ng. mixed flow pump) Pompa kndaki svnn

hem eksenel (pompa aft eksenine paralel) hem de
radyal (pompa aft eksenine dikey) olduu bir eit
dinamik pompa.

loblu pompa

: (ng. lobe pump) Silindirik bir yuva iinde iki,

veya drt adet kanad bulunan iki adet loba sahip bir
eit hacimsel pompa.

paletli pompa

: (ng. vane pump) Balansl (dengeli) veya balanssz

(dengesiz) modelleri olan ve silindirik bir yuva
ierisinde dnen, zerinde merkezka kuvvetle veya
yayla dar savrulan hareketli kanatlar olan bir
eit hacimsel pompa, kanatl pompa.

pistonlu pompa

: (ng. piston pump, reciprocating pump) inde sv

transferi iin piston veya pistonlar bulunduran dnel
veya dorusal hareketli pompa.

plancerli pompa

: (ng. plunger pump, reciprocating pump) Svy,

iinde bulundurduu plancer veya plancerlerle
emerek basan dorusal hareketli pompa.

pozitif deplasmanl pompalar

: (ng. positive displacement pumps) Svlarn

transferini dili, vida, piston gibi elemanlarla
hacmin azaltlmas ve artrlmas ile yapan hacimsel
pompalarn genel ad.

radyal akl pompa

: (ng. radial flow pump) Transfer edilen svnn

pompadan knn pompa aft eksenine radyal

10

GEM MHENDSLER N POMPA UYGULAMALARI

(dikey) olduu pompa, santrifj pompa, merkezka

pompa.
radyal pistonlu pompa

: (ng. radial piston pump) Dairesel bir yuva iine

radyal olarak yerletirilmi birka pistondan oluan
bir eit hacimsel ve dnel hareketli pompa.

radyal pompa

: (ng. radial pump) Dairesel bir yuva iine radyal

olarak yerletirilmi birka bilye veya pistondan
oluan bir eit hacimsel ve dnel hareketli pompa.

salnan plakal pistonlu pompa

: (ng. wobble plate piston pump) Hacim

deiiminin belirli bir aya sahip olan salnan bir
plaka ile deitirildii ve zerinde eksenel olarak
yerletirilmi pistonlar veya bilyeler bulunan bir
eit hacimsel ve dnel hareketli pompa.

santrifj pompa

: (ng. centrifugal pump) inde hareketli eleman

olarak bir veya daha fazla impeller bulunduran ve
svnn kinetik enerjisini merkezka prensibiyle bir
salyangozda veya difzrde basn enerjisine
eviren pompa, merkezka pompa.

tek diyaframl pompa

: (ng. single diaphragm pump) inde hareketli

eleman olarak bir adet diyafram bulunduran ve
diyaframn iki hareketiyle (iki strokta) bir i (emmebasma) yapabilen bir eit dorusal hareketli
pompa.

tek emili pompa

: (ng. single suction pump) Pompa giriinde bir tek

emii olan santrifj pompa.

tek etkili pompa

: (ng. single stroke pump) inde bulundurduu

pistonun iki hareketiyle (iki strokta) bir i (emmebasma) yapabilen bir eit dorusal hareketli
(pistonlu) pompa.

tek kademeli pompa

: (ng. single stage pump) inde bir adet impeller

bulunduran santrifj pompa.

tek pistonlu pompa

: (ng. simplex pump) inde hareketli eleman

olarak bir adet piston bulunduran tek veya iki etkili
bir eit dorusal hareketli (pistonlu) pompa.

tek vidal pompa

: (ng. single screw pump, progressive cavity pump)

Silindirik bir yuva iinde genellikle kauuk
malzemeden yaplm sabit bir stator ve onun iinde
de rotor ad verilen hareketli bir vidadan oluan bir
eit vidal pompa, mono pompa, helisel rotorlu
pompa.

utan emili pompa

: (ng. end suction pump) Pompa aftnn u

tarafndan emi yapan santrifj pompa.

vidal pompa

: (ng. three screw pump, IMO pump) Silindirik bir

yuva iinde biri tahrik eden dier ikisi ise tahrik

POMPALARIN TANITIMI VE SINIFLANDIRILMASI

11

edilen toplam adet vidaya sahip olan bir eit

vidal pompa.
stten emili pompa

: (ng. top suction pump) Pompa emi flencinin

yatay konumdaki pompa aftnn st tarafnda
olduu santrifj pompa.

vidal pompa

: (ng. screw pump) Silindirik bir yuva iinde bir,

iki veya adet vida bulunduran bir eit hacimsel
ve dnel hareketli pompa.

volt hcreli pompa

: (ng. volute pump) inde impellerin de bulunduu

salyangoz veya volt ad verilen bir gvde
sayesinde svnn kinetik enerjisinin basn
enerjisine dntrld bir eit santrifj pompa.

yandan emili pompa

: (ng. side suction pump) Pompa aftnn radyal

olmak zere bir tarafndan emme, dier tarafndan
ise basma yaplan genellikle dik konumda bulunan
santrifj pompa, hat pompas.

yar ak impeller

: (ng. semi open impeller) Santrifj pompalarda

kullanlan ve sadece bir taraf kapakla kapatlm bir
eit impeller.

yar kapal impeller

: (ng. semi closed impeller) Santrifj pompalarda

kullanlan ve sadece bir taraf kapakla kapatlm bir
eit impeller.

yatay pompa

: (ng. horizontal pump) Pompa aft ekseninin yere

paralel konumda olduu pompa.

12

GEM MHENDSLER N POMPA UYGULAMALARI

Blm 2

Hacimsel Pompalar
(Pozitif Deplasmanl Pompalar)

Blm 2
Hacimsel (Pozitif Deplasmanl) Pompalar
Hacimsel pompalar, bir tam dn hareketinde emdi i kadar ak kan (svy) devreye
basmaktadr. Bu pompalarda, pompa gvdesi ve pompa elemanlar arasndaki
toleranslardan dolay her zaman sabit bir debi elde etmek mmkn olup hareketli ve sabit
pompa elemanlar arasndaki bo luktan meydana gelen kayp, svnn miktar az
oldu unda ihmal edilebilmektedir. Pompann al masndaki basn de i tirilmedi inde
ise debi neredeyse sabit olmaktadr. Ancak a nm elemanlarla veya do ru olmayan
pompa operasyonlarnda bu mmkn de ildir.
Hacimsel pompalar, hacmin artp basncn d mesiyle ak kan emmekte; hacmin
azalarak basncn artmas ile de ak kan pompa d na ve ba l olduklar devreye
basmaktadrlar. Hacimsel pompalar, sabit veya de i ken deplasmanl (hacimli)
olabilirler. Sabit hacimli olanlarda her bir harekette veya devirde debi sabittir. De i ken
hacimli olanlarda ise, bu hacmin de i tirilmesiyle debi de de i tirilebilmektedir.
Hacimsel pompalar, kendi aralarnda pompa elemanlarnn hareket ekline gre iki snfa
ayrlmaktadr.
1-

Do rusal hareketli pompalar,

2-

Dnel hareketli pompalar.

2.1 DO RUSAL HAREKETL POMPALAR

Do rusal hareketli pompalar, pompa elemanlarnn (piston, plancer veya diyafram)
hareketinin do rusal olmas nedeniyle bu adla anlmaktadr. Ancak do rusal hareketli
pompalar, pratikte daha ok pistonlu veya plancerli tipte oldu undan; pompa elemanna
baklmakszn bu pompalara "pistonlu ya da plancerli pompalar" da denilmektedir. Oysa
do rusal hareketli pompa snfna giren di er pompa tipi de diyaframl pompadr.
2.1.1 P STONLU POMPALAR
Do rusal hareketli pistonlu pompalar; piston, piston segman veya keesi, silindir, silindir
gmle i, tahrik mekanizmas ve giri -k taraflarndaki geri dndrmez valflerden
olu makta olup pompann al ma prensibi ekil 2.1 ve 2.2de gsterilmektedir. Pistonlu
pompalar genellikle bir elektrik motoru ve motordan ald hareketi piston koluna ileten
bir krank donanmyla tahrik edilmektedir. ekil 2.1de grld gibi pompa pistonunun
sol tarafa hareket ettirilmesiyle, pistonun hareket etti i ynn tersinde (silindirin sa

16

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

tarafnda) ksmen bir vakum olu makta ve vakum olu an yerdeki hacim kadar ak kan
geri dndrmez valften de geerek svnn bulundu u tanktan vakum olu an bu alana
emilmektedir. Bu esnada, vakum sayesinde alttaki (giri teki) geri dndrmez valf
alrken pompa k ndaki geri dndrmez valf kapal tutulmaktadr.

ekil 2.1 Do rusal hareketli (pistonlu) pompann emme durumu

ekil 2.2de grld gibi piston, ters tarafa yani sa a hareket etti inde ise giri
tarafndaki geri dndrmez valf kapanmakta ve k tarafndaki geri dndrmez valf
alarak ayn miktardaki ak kan devreye gnderilmektedir.

ekil 2.2 Do rusal hareketli (pistonlu) pompann basma durumu

ster do rusal, ister dnel tip olsun tm pozitif deplasmanl (hacimsel) pompalarda her bir
tam devirde ayn miktarda ak kan baslmaktadr. Bu durum, pompalarn fiziksel
karakteri olup devir saysna ba l de ildir. Bununla birlikte, birbirleriyle
kyaslandklarnda daha yksek devir saysna sahip pompalarda, greceli olarak ve
toplamda, devir says d k olanlardan daha ok ak kan baslmaktadr.
Gemilerde bu pompa, genellikle sintine suyunu tanklara transfer etmek amacyla
kullanlmaktadr. Pistonlu pompalar, ak kan sk trma yzeyleri dikkate alnarak kendi
aralarnda tek etkili ve ift etkili; piston saylarna gre de tek pistonlu ve iki (veya ok)
pistonlu olmak zere ikiye ayrlmaktadr.

HAC MSEL (POZ T F DEPLASMANLI) POMPALAR

17

2.1.1.1 Tek Etkili Pistonlu Pompalar

Genellikle bir elektrik motorundan, kay -kasnak veya di li ile ba lant rodu vastasyla
hareket alan pistonun ekil 2.3te grld gibi sa tarafa hareketiyle alt taraftaki geri
dndrmez valf (emme valfi) almakta ve silindir ierisine ak kan emilmektedir.
Pistonun sol tarafa hareketinde, azalan hacim sonucu olu an basn nedeniyle alt taraftaki
geri dndrmez valf kapanmakta ve st taraftaki geri dndrmez valf (basma valfi)
alarak ak kan devreye baslmaktadr. ekil 2.3e dikkat edilirse bu pompada, pistonun
tek tarafnda ve iki strokta bir i yapld aka grlmektedir.

ekil 2.3 Tek etkili pistonlu pompa

2.1.1.2 ift Etkili Pistonlu Pompalar

ekil 2.4te grld gibi ift etkili pompalarda pistonun yukar hareketiyle sol alt
taraftaki emme (3) ve sa st taraftaki basma valfi (2); pistonun a a harekinde ise sa
alt taraftaki emme valfi (4) ve sol st taraftaki basma valfi (1) alarak ak kan emilip
pompalanmaktadr. ift etkili pistonlu pompalarn her strokunda emme ve basma
yaplabilmektedir. Bu pompalarn operasyonlar srasnda dikkat edilecek en nemli
unsur pompaya hava yaptrmamaktr. Bu nedenle de szdrmazlk elemanlarna a r zen
gstermek gerekmektedir.

ekil 2.4 ift etkili pistonlu pompa

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

18

2.1.1.3 Tek Pistonlu Pompalar

Pistonlu pompalar, ayn zamanda piston saylarna gre de tek pistonlu ve iki (veya ok)
pistonlu olarak ayrlmaktadr. ekil 2.3 ve 2.4te gsterilmekte olan pompalar tek
pistonlu pompalara rnektir.
2.1.1.4 ki (veya ok) Pistonlu Pompalar
ekil 2.5te ok pistonlu bir pompa gsterilmektedir. Bu pompada sol tarafta iki adet
buhar silindiri ve pistonu ile sa tarafta iki adet su silindiri ve pistonu bulunmaktadr.
ekilde ise pistonlardan sadece birer tanesi grlmektedir. Gemi te buhar tahrikli olarak
kullanlan bu pompa, gnmzde basnl hava ile tahrik edilmektedir. Sol taraftaki buhar
veya hava silindirinden verilen basnl buhar veya hava vastasyla piston, srg valfin
konumuna gre sola veya sa a do ru hareket etmektedir. Sol taraftaki pistonun hareketi,
ayn roda ba l olan sa taraftaki pistonu da sa a veya sola hareket ettirerek ak kann
emilip baslmasn sa lamaktadr. Sa taraftaki pistonun ak kan emmesi ve basmas ift
etkili pistonlu pompa ile ayn olup aralarndaki fark yalnzca tahrik elemandr.

ekil 2.5 ki (veya ok) pistonlu pompa

Gemilerde kullanlan pistonlu pompalarda olas arzalar a a da sralanm tr:

1-

Genellikle piston segmanlar (keeler), nadiren de pistonlar a nabilir.

2-

Pistonun al t silindir gmle i a nabilir.

3-

Geri dndrmez valfler sk sk kirlenir ve temizlenmeleri gerekebilir.

4-

Pompann hava yapt durumlarda ya da rutin olarak szdrmazlk

elemanlarnn (yumu ak salmastra, mekanik salmastra veya ya keesi)
kontrol edilmeleri veya yenilenmeleri gerekir.

2.1.2 PLANCERL POMPALAR

Do rusal hareketli olan bu pompalar, dnel pistonlu pompalara benzemektedir. Bununla
birlikte bu pompalarda silindirler sabit olup tahrik aft etrafnda dnmezler. Plancerler;
krank aftla veya aft zerindeki bir eksantrikle hareket ettirilebilir. Eksantrik
kullanld nda dn hareketi yay ile sa lanmaktadr. Bu pompalar ayn zamanda

HAC MSEL (POZ T F DEPLASMANLI) POMPALAR

19

do rusal hareketli pistonlu pompalara da ok benzemektedir. Ancak pistonlu

pompalardaki piston ve kee yerine, bu pompalarda "plancer" ad verilen ve ok hassas
i lenmi elemanlar kullanlmaktadr. Pompalanacak ak kan, yzeyleri parlatlm
plancerlerden ancak ok ok az miktarda kaabilmektedir. Benzerli inden dolay o u
zaman bu pompalara da "pistonlu pompalar" denilmektedir.
Plancerli pompalar konstrksiyonlarndan dolay di er pompalarda olmayan iki zellik
sunarlar. Bunlardan birincisi, ak kan ok yksek basnlarda basabilmesidir. Bu nedenle
giri ve k basn fark, greceli olarak di er pompalara nazaran fazladr. kinci zellik
ise, plancer ve silindir d ndaki paralarn ya lanmasnn pompalanan ak kandan
ba msz olmasdr. Bu nedenle zayf ya lama zellikli ak kanlar da bu pompalarla
baslabilmektedirler.

ekil 2.6 Plancerli pompa

Plancerli pompalarn hacimsel ve mekanik verimleri eksenel ve radyal pistonlu dnel

pompalarn verimlerine yakndr. ekil 2.7de al mas gsterilen plancerli pompa, bir
krank ile hareket alp do rusal olarak hareket etmektedir. Sol taraftaki ekilde ak kan
emilirken sa tarafta hacmin azalmas ile ak kan baslmaktadr.

ekil 2.7 Plancerli pompann emme ve basma konumlar

20

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

Gemilerde plancerli pompa denildi i zaman ise, akla hemen ana veya yardmc
makinalarda kullanlan yksek basn yakt pompalar gelmektedir. Bu pompalar biraz
farkl olup makinann kem aftndan hareket alarak al makta ve dizel makina
enjektrne yksek basn ile yakt basmaktadr. Gemilerde kullanlan byle bir pompa
ekil 2.8de gsterilmektedir.

ekil 2.8 Gemilerde kullanlan plancerli pompa (Bosch tipi yakt pompas)

Dizel makinalarda, hareketini krank afttan alan bir kem aft zerine, her bir silindire ait
olan kemler yerle tirilmi olup bu kemler vastasyla yakt pompalar al trlmakta ve
bu pompalarn bast yakt, enjektrler tarafndan makina silindirlerine
pskrtlmektedir. Yakt keminin dn yle birlikte yakt pompas iinde bulunan yay
ykl plancer, bir silindir iinde a a -yukar do rultuda hareket etmektedir. Silindir
iindeki plancerin yukar hareket ettirilmesiyle, plancerin zerinde bulunan yaktn
basnc ok abuk bir ekilde artt iin yksek basnl yakt, enjektrler vastasyla
makina silindirlerine gnderilebilmektedir.
Yakt pompasndaki plancerin zerinde bir veya iki adet helisel oyuk ve pompa silindiri
zerinde veya evresinde ise bir yakt giri portu ile bir de yakt dn portu

HAC MSEL (POZ T F DEPLASMANLI) POMPALAR

21

bulunmaktadr. Yakt kemi, ana dairesi zerindeyken bu delikler plancerin st tarafnda

kalmaktadr. Plancer, ayn zamanda pinyon di li ad verilen bir di li ile dairesel bir
hareketle dndrlebilmekte olup bu di li de hareketini yakt veya indeks kolu olarak
adlandrlan bir mekanizmadan almaktadr. Yakt veya indeks kolu da ayn zamanda
makina gavernrnn tahriki ile yatay olarak hareket ettirilmektedir. Makinann devir
saysn veya ykn ayarlayp kar layacak olan gavernr, hareketi yakt (indeks) koluna
iletmekte ve yakt kolu da pinyon di li vastasyla planceri dndrmektedir. Normal
artlarda plancer, silindir iinde yukar hareket etti inde yakt dn portu kapanmakta ve
silindir iindeki yaktn basnc artmaya ba lamaktadr. Gavernr vastasyla indeks
kolunun hareket ettirilmesi ve dolaysyla plancerin dn ile gerekti inde, plancerin
yukar hareketine ra men sk trlmaya al lan yaktn fazlas, plancer zerindeki helis
ve silindir dn portu zerinden by-pass edilmektedir. Bylece makinann gereksinimi
olan miktarda yakt ile al mas sa lanabilmektedir.
2.1.3 D YAFRAMLI POMPALAR
Diyaframl pompalarn al ma prensibi, pistonlu pompalara benzemekle birlikte
aralarndaki fark piston yerine elastik diyafram kullanlmasdr. Bu pompalar tek
diyaframl ve iki diyaframl olmak zere iki snfa ayrlmaktadr.
2.1.3.1 Tek Diyaframl Pompalar
Tek diyaframl pompalar, daha ok benzin motorlarnda yakt karbratre pompalamada
kullanlmaktadr. ekil 2.9da grlmekte olan byle bir pompada diyaframn hareketi,
bir itici kol (ba lant rodu) ve kem tarafndan sa lanmaktadr. Diyaframn yukar
hareketiyle sol taraftaki emme valfi alarak yakt ieri ekilmekte, diyaframn a a
hareketi ile de emilmi olan yakt sk trlmaya zorlanarak sa taraftaki k (basma)
valfini aarak yakt devreye basmaktadr. Pompa zerinde, ekilde grlmemesine kar n
a r basnca kar koruma iin bir de emniyet valfi bulunmaktadr.

ekil 2.9 Tek diyaframl pompa

Tek diyaframl bir pompann al mas ekil 2.10 zerinde de benzer bir ekilde
aklanabilir. Sol taraftaki ekilde diyaframn ba lant rodu vastasyla a a hareketi ile
diyaframn st tarafnda hacim artarken pompann sol tarafndaki emme valfi almakta
ve ak kan ieri emilmektedir. Sa taraftaki ekilde ise diyaframn yukar hareketi ile
hacim azalmakta ve pompann sol tarafndaki emme valfi kapanp sa taraftaki basma
valfi alarak ak kan devreye baslmaktadr.

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

22

ekil 2.10 Tek diyaframl pompann al mas

2.1.3.2 ki Diyaframl Pompalar

ekil 2.11de grlmekte olan iki diyaframl pompa da, tek diyaframl pompaya benzer
prensiple al maktadr. Viskoz ve kar trlm svlarn iletiminde bu pompalardan
faydalanld iin daha ok tanker tipi gemilerde kullanlmaktadr.

ekil 2.11 ki diyaframl pompa

HAC MSEL (POZ T F DEPLASMANLI) POMPALAR

23

ekil 2.11 ve 2.12de grlen pompalar basnl hava ile al trlmaktadr. Basnl hava,
pistonlu hava valfinin srgsnden geerek sa veya sol diyafram, sa a veya sola
hareket ettirerek emme ve basma i leminin gerekle mesini sa lamaktadr. Pompann alt
tarafndaki geri dndrmez valfler emme valflerini, st tarafta olanlar ise basma valflerini
gstermektedir. Bu pompada emme hcresi alt tarafta, basma hcresi ise st taraftadr.
ekil 2.12de grlen pozisyonda sa taraftaki diyafram ak kan basmaktadr. Bu
durumda sa taraftaki emme valfi kapal, basma valfi ise ak konumdadr. Bu esnada sol
taraftaki diyafram ak kan emmeye al t ndan dolay emme tarafndaki geri
dndrmez valf ak, basma tarafndaki geri dndrmez valf ise kapal konumdadr. Tek
diyaframl pompada diyaframn iki stroku ile sv emilip baslmakta iken iki diyaframl
pompada diyaframlardan biri emme yaparken di er diyafram da basma i lemi
yapmaktadr. Bu nedenle iki diyaframl pompalarda ak kesintili de il, sreklidir.

ekil 2.12 ki diyaframl pompa ve elemanlar

2.2 DNEL HAREKETL POMPALAR

Dnel hareketli pompalarda ak kan, pompa elemanlarnn dn hareketiyle
baslmaktadr. Bu tr pompalar kendi aralarnda, ak kan ileten pompa elemanlarna gre
adlandrlmaktadr. Di li pompa, loblu pompa, kanatl pompa ve pistonlu dnel pompa
gibi pompalar bu snfa rnek olarak verilebilmektedir.

24

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

2.2.1 D L POMPALAR
Bu pompalar da kendi aralarnda di lilerin konumuna gre d tan ve iten di li pompalar
olmak zere ikiye ayrlmaktadr.
2.2.1.1 D tan Di li Pompalar
Tipik bir d tan di li pompa ekil 2.13 ve 2.14te gsterilmektedir. Bu pompalarda
kullanlan di lilerin di profilleri dz, helisel, balk srt gibi de i ik tiplerde
olabilmektedir. En ok kullanlan da dz di li biiminde olandr, di erleri ise daha
sessiz olmalarna ra men daha pahaldrlar.

ekil 2.13 D tan di li pompa

Gemilerde ya , yakt ve amur transferlerinde kullanlan pompa trdr. Elemanlar; aft,

di li (genellikle iki, nadiren adet), dip veya u burcu (yatak), rulman, szdrmazlk
eleman (yumu ak salmastra, mekanik salmastra veya ya keesi), gresrlk ve kaplindir.
Mekanik salmastra kullanld nda ise gresrlk kullanlmaz.
Di li pompa, birbiriyle uyumlu al an iki di li ile ak kann ta nmas prensibi ile
al makta ve ak kan, di liler arasnda de il, ekil 2.13 ve 2.14te grld gibi di liler
ile blok arasnda ta nmaktadr. Di lilerden biri motordan hareket alp "hareket veren
di li" veya "tahrik di lisi", bu di linin hareketlendirdi i di er di li ise "hareket alan di li"
olarak adlandrlmaktadr. Di lilerin yan yzleri, ekil 2.15te gsterilen pompa blo u ve
a nma plakalar veya contalar ile kapatlmaktadr. Di li pompalarda basnc ayarlamak
amacyla by-pass (basn ayarlama) valfi kullanlmakta ve bu valfler vastasyla basn
artrlp d rlebilmektedir. Valf, by-passa alnd nda yani ald nda ak kan pompa
giri ine geri dnmektedir. By-pass valfinin zaman zaman kard grld nde valf
diski yuvasna al trlmaldr. By-pass valfi kapatlmasna ra men istenilen basnca
ula lamad takdirde yay gerilimi (basnc) artrlmal ve bunun iin de yayn alt

HAC MSEL (POZ T F DEPLASMANLI) POMPALAR

25

imlerle (ince metal levhalarla) beslenmelidir. By-pass valfi iin anlatlanlarn tm

vidal pompalar iin de geerlidir.
ekil 2.13 ve 2.14te gsterilen bu pompalarda di lilerin (birbirlerinden ayrlmas)
hareketi ile giri tarafnda hacmin artt ksmda ksmi vakum olu turulmakta ve ieri
ekilen ak kan, di lilerin d tarafyla ta nmaktadr. k tarafnda di lilerin birbirine
yakla t , yani hacmin azald yerde ise ak kan d ar baslmaktadr. Pozitif
deplasmanl pompalarda unutulmamas gereken kural udur. Hacmin artt yerde emme,
hacmin azald yerde ise basma i lemi yaplmaktadr.

ekil 2.14 D tan di li pompann al mas

deal ko ullarda di li pompalarn hacimsel verimi % 93 civarndadr. Di li yzeyleri ve

di liler ile blok (keys veya gvde) arasndaki bo luklar, sabit bir basntaki herhangi bir
pompalama hacminde belirli bir kayp yaratmaktadr. Bu demektir ki, d k devir ve
ak larda hacimsel verim d ktr. Bundan dolay di li pompalar maksimum devirlerde
al trlmaldr. Her eye ra men bu pompalarda bo luklardan do acak kayp, basnla
artmasna ra men devir ve kapasite de i imlerinde neredeyse sabittir. Bu pompadaki
kayp (pompa devri dikkate alnmad nda) basncn rne in 0 bardan 130 bara
kmasnda saatte yakla k 340 litreye kadar ykselmektedir. Yksek devir ve kapasiteli
al trmalarda basn de i ikli i ile kayplarn de i mesi performans zerine bir miktar
etki etmektedir. Ayrca ya iinde olmamas gereken a ndrc maddeler de, a nmay
artrmakta ve verimin d mesine neden olmaktadr.
Di li pompalarda genellikle iki di li olmasna kar n nadiren de olsa di li bulunduran
modelleri de kullanlmaktadr. D tan di li pompalar iki ve di li bulundurmalarnn
yan sra dengeli de olabilirler. Bu durumda di lilerin giri ve k lar arasndaki ince tp
borularla basn dengelenerek ( aftn her iki tarafna dengeli basn sa lanarak) srtnme
ve a nma azaltlmaya al lmaktadr. D tan di li pompalar, hidrolik sistemlerde en ok
kullanlan pompalardan biri olmasnn yan sra hidrolik motor olarak da yaygn bir
ekilde kullanlmaktadr. D tan di li pompalar sabit debili pompalardr.

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

26

ekil 2.15 D tan di li pompa ve elemanlar

2.2.1.2 ten Di li Pompalar

ten di li pompalar ekil 2.16da gsterilmekte olup bir i ve bir d olmak zere iki
adet di liye sahiptir. teki di linin di says, d taki di liden bir ya da iki di daha az
oldu undan bu tip tasarmlarda greli olarak devir de d ktr.

ekil 2.16 ten eksantrik pompa (solda) ve Gerotor pompa (sa da)

rne in iteki di linin di says 10 ve d taki di linin di says 11 ise, iteki di li 11 tur
dnerken, d taki di li 10 tur dnecektir. Bu greli devir saysnn anlam d k oranl
a nma demektir. Bu pompalar, kk ve karma k olmayan yapda olup kendi aralarnda
ikiye ayrlmaktadr.

HAC MSEL (POZ T F DEPLASMANLI) POMPALAR

27

2.2.1.2.1 ten Eksantrik (Hilal Sealli) Pompalar

ten eksantrik pompalar, ekil 2.16 (sol tarafta), 2.17 ve 2.18de grld gibi bir i ve
bir d di liden olu up hilal eklindeki ve gvdeye pin ile sabit bir ayrma eleman (seal)
ile birbirlerinden ayrlm lardr.

ekil 2.17 ten eksantrik pompa

ekil 2.18de grld gibi bu pompada d taki di li, hareket ettirici di lidir ve her iki
di li ayn ynde dnmektedir. Ancak iteki di linin devri, d taki di liden daha yksektir.
Ak kan (genellikle hidrolik ya veya yakt), di lilerin birbirinden hilal ile ayrld yerde
di er bir ifadeyle hacmin artt yerde pompaya emilmektedir. Di lilerin birbirleri ile
hilalin di er ucunda kavu tu u yer di er bir ifadeyle hacmin azald ksm ise ak kann
basld yerdir. Bu pompa, 60-70 bar altndaki d k basnl sistemlerde, d k veya
yksek viskoziteli ak kanlarda kullanlmaktadr.

ekil 2.18 ten eksantrik pompa ve elemanlar

28

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

ekil 2.19, 2.20 ve 2.21de iten eksantrik pompann al mas ve ak kan transfer
etmesi kademeli olarak gsterilmektedir. ekil 2.19da grld gibi pompa, saat
ynnn tersine dnmektedir. teki di linin di says 7 iken d taki di linin di saysnn
9 oldu u grlmektedir. Di er bir ifadeyle d taki di linin 7 devir yapt durumda, iteki
di li 9 devir yapmaktadr. Pompadaki di lilerin dn esnasnda iteki ve d taki di li
beraber hareket etmekte olmalarna kar n di saylarnn farkl olmasndan dolay di ler
arasnda bo luklar olu maktadr. ekil 2.19da pompann sol tarafnda olu an di ler
arasndaki bo luklardan ve hacmin artt yerden ak kan pompa iine emilmektedir.

ekil 2.19 ten eksantrik pompada ak kann emilmesi

ekil 2.20de grld gibi emilen ak kan i ve d di li arasndaki bo luklarla

ta nmakta ve sabit olan hilal de di liler arasnda bir ayra (seal, szdrmazlk)
olu turmaktadr.

ekil 2.20 ten eksantrik pompada ak kann ta nmas

ekil 2.21de sa tarafta hilalin ucuna yakn yerde di liler arasndaki bo lukta hacmin
azalmaya ba lamasyla ak kan da baslmaya ba lanmaktadr. Bu durum srekli devam
ederek ak kan, istenildi i gibi devreye baslm olmaktadr.

ekil 2.21 ten eksantrik pompada ak kann baslmas

HAC MSEL (POZ T F DEPLASMANLI) POMPALAR

29

2.2.1.2.2 Gerotor Pompalar

Genellikle hidrolik sistemlerde kullanlan bu pompa, ekil 2.16 (sa da) ve ekil 2.22de
grld gibi birbirine temasl bir ift di liden olu maktadr. D di li ad verilen d taki
di linin di says, i di li veya tahrik di lisi ad verilen iteki di linin di saysndan bir
fazladr ve her iki di li de ayn ynde (saat ynnde) dnmektedir. Di lilerin birbirinden
ayrld yani hacmin artt yerde ya ieri emilmekte, di lilerin kavu maya ba lad
yani hacmin azald yerde ise ya devreye baslmaktadr. Szdrmazlk ise, di lilerin
birbirine temas tarafndan sa lanmaktadr.

ekil 2.22 ten di li pompa (Gerotor pompa)

Bu pompalarn d k devirlerde hacimsel verimi, iten eksantrik olanlardan daha

yksektir; hacimsel ve toplam verimleri ise, d tan di li pompalar ile ayn orandadr.
Bununla birlikte baslan ak kann iindeki kire kar hassasiyeti daha yksektir.
ten veya d tan di li pompalarn tm bastklar ak kanla ya landklar iin genellikle
sorunsuz al rlar. Buna ra men nadiren de olsa u sorunlar kabilmektedir.
1-

Greslenmedikleri zaman rulmanlar bozulabilir.

2-

Bu tr pompalarda baslan ak kan zaman zaman su veya pislik ierebilir,

bu gibi durumlarda di liler ve blok a nabilir.

3-

By-pass valfleri karabilir.

4-

En ok grlen sorun uzun srede dahi olsa mekanik salmastrann

(mekanik seal veya aft seal) karmasdr.

5-

Nadiren de olsa di li aftlarnn yataklar a nabilir.

2.2.2 LOBLU POMPALAR

Loblu pompa, pek ok kayna a gre bir e it d tan di li pompa olup
2.24te gsterilmektedir.

ekil 2.23 ve

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

30

ekil 2.23 Lob tipi pompa

Loblu pompann d tan di li pompa ile olan fark, di lilerin hareketindedir. Di li

pompada bir di li, motordan hareket almakta ve di er di liyi de hareket ettirmektedir.
Lob tr pompada ise, her iki lob da pompa gvdesi d ndaki di liler tarafndan hareket
ettirilmekte ve bu di lilere "zamanlama di lileri" ad verilmektedir. Ayrca bu
pompalarda loblar iki, veya drt kanatl olabilmektedir. Bu pompalar, sadece pompa
olarak de il ayn zamanda hava kompresr olarak da kullanlmaktadr.

ekil 2.24 ki, ve drt kanatl loblu pompa

2.2.3 V DALI POMPALAR

Vidal pompalar, eksenel ak l di li pompa olup kendi aralarnda genellikle snfa
ayrlmaktadr. Bunlar tek vidal, iki vidal ve vidal pompalardr.
2.2.3.1 Tek Vidal (Helisel Rotorlu) Pompalar
Tek vidal pompada ekil 2.25de grld gibi spiral eklinde bir rotor, yine i taraf
spiral eklinde olan bir stator iinde eksantrik olarak dnmektedir. Rotor tek helisli
olmasna kar n stator iinde kar lkl iki helis (oyuk, spiral, di ) bulunmaktadr. Bylece
rotorun hareketiyle giri tarafnda rotor ve stator arasnda artan hacim sayesinde sol
taraftan emilen ak kan, rotor ile stator arasnda do rusal olarak ta narak hacmin
azald yer olan ve sa tarafta grlen k flencinden devreye baslmaktadr. Rotor
genellikle elik malzemeden, stator ise genelde do al veya sentetik kauuk malzemeden
yapld iin pompa asla kuru al trlmamaldr. Byle bir durumda kauuk yanaca
iin pompa, emme ve basma zelli ini yitirmeye ba lamaktadr.

HAC MSEL (POZ T F DEPLASMANLI) POMPALAR

31

ekil 2.25 Tek vidal pompa

Tek vidal (helisel rotorlu) pompalar, vakum zellikleri yksek oldu undan gemilerde
sintine separatr pompas olarak kullanlabilece i gibi amur transferlerinde ve p
yakma kazanlarnn (insineratr) amur pompas olarak da kullanlabilmektedir.
2.2.3.2 ki (veya kiz)Vidal Pompalar
ki vidal pompada, di leri birbirine paralel ba lant ile al an iki rotor bulunmakta ve bu
rotorlar bir blok iinde birlikte al maktadr. ekil 2.26da grlen bu pompalar
gemilerde ya , yakt ve amur transferlerinde veya ya lama ya dola m (sirklasyon)
pompas olarak kullanlmaktadr. Bunlarn d nda d k veya yksek viskoziteli petrol
rnlerinde, rafine i lemlerinde, kimya ve petro-kimya tesislerinde kullanlan bir pompa
olup 2000 m3/h gibi yksek kapasitelerde ve 30-35 bar basnta kullanlabilmektedir.

ekil 2.26 ki vidal pompa

2.2.3.3 Vidal Pompalar

vidal pompa ve elemanlar ekil 2.27, ekil 2.28 ve ekil 2.29da ayrntl bir
biimde grlmektedir. Bu pompa, merkezde bir g rotoru (tahrik vidas) ile bu tahrik
vidasndan hareket alan ona ba l di er iki vidadan olu makta ve bunlar ayn keys
(gvde) iinde ancak birbirlerine temas etmeden al maktadr. Gemilerde genelde
ya lama ya dola m pompas olarak kullanlan bu pompa o unlukla pompay imal
eden firma ad olan "IMO pompa" adyla anlmaktadr.

32

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

ekil 2.27 vidal pompa elemanlar

vidal pompada ak , ekil 2.28de grld gibi eksenel ve g rotorunun

ynndedir ve ak kan, rotorlarn dn hareketi ile alnp baslmaktadr. Burada dikkat
edilmesi gereken zellik, vidal pompa tarafndan baslan ak kann dnmedi i ancak
do rusal olarak ta nd dr. Sz konusu ak kan, rotorlarn dn ile eksen boyunca
baslmakta ve di er utan kmas sa lanmaktadr. Rotorlar sonsuz vida ve kar lk di lisi
gibi al arak ak kan srekli ileri ta maktadr.

ekil 2.28 vidal pompada ak kann ta nmas

vidal pompalarda yksek devirlerde bile titre im olu mamaktadr, bunun nedeni
metal metale srtnmenin olmamasndandr, bu nedenle de olduka sessiz al an
pompalardr. Byk pompalar daha ok yksek basnl sistemlere besleme yapmak
amacyla d k basnlarda ve yksek hacimlerde al maktadr. Di er uygulama alanlar
olarak deniz altlarn hidrolik sistemleri ve grltnn kontrol altna alnmas gereken
yerlerde kullanm tercih edilmektedir. Genellikle di liler (vidalar) ve aft, elik
ala mlardan; blok, krom nikelli dkme demirden; yataklar ise bronzdan yaplmaktadr.
Sorunlar di li pompa sorunlaryla ayn olup pompa k ndaki ak kann basn ayar
ekil 2.29da gsterilen by-pass valfi ile yaplmaktadr. By-pass valfi ald nda basn
d mekte, kapatld nda ise yay basnc artp valf diski yuvay kapataca ndan dolay

HAC MSEL (POZ T F DEPLASMANLI) POMPALAR

33

pompada basn ykselmektedir. By-pass valfi, pompa k basnc artt nda ak kann
bir ksmn pompa giri ine gnderecek ekilde al maktadr.

ekil 2.29 vidal pompa ve by-pass valfi

2.2.4 KANATLI (PALETL ) POMPALAR

Kanatl pompalarda belirli sayda kanatlar, bir blok (ring, keys) iinde dnen rotordaki
kanallar iinde radyal olarak hareket etmektedir. Bu blok, rotor merkezi ile eksantrik
olabilece i gibi oval de olabilmektedir. ekil 2.30da kanatl pompay olu turan
elemanlar ak bir ekilde grlmektedir. U veya son plaka olarak adlandrlan paralar,
ak kan giri ve k portlarn (hcrelerini) da iermektedir.

ekil 2.30 Kanatl (paletli) pompa

Baz tasarmlarda, yuvann eksantrik olmasndan dolay kanatlarn kanallardan ieri ve

d ar hareketi ile bunlarn bu yuvayla temas merkezka gle sa lanmaktadr. Di er bir
tip tasarmda ise bu kanatlar, d k gerilimli bir yayla al makta veya basnlandrlm
pinler, kanatlar d ar frlatmaktadr.

34

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

ekil 2.31 ve 2.32de kanatl pompann ak kan emme ve basma i lemleri ile ak
pozisyonu gsterilmektedir. Saat ynnde dnen bu pompada dn srasnda ekil
2.31de sol tarafta grld gibi rotor, blok ve kanatlar tarafndan hacmin artmaya
ba lad yerde bir vakum olu turulmakta ve bylece ak kan vakum altnda pompann
emme tarafna ekilmektedir. Rotorun dnmeye devam etmesi ile ak kan, kanatlar
vastasyla rotorla blok (ring, halka) arasnda ta nmaktadr.

ekil 2.31 Paletli pompa ile ak kann emilmesi ve ta nmas

ekil 2.32de grld gibi pompa elemanlarnn dn ne devam etmesiyle sa tarafta

hacim azalmakta ve burada sk trlan ak kan devreye baslmaya ba lanmaktadr. Bu
pompalar dmen, kreyn, rgat gibi gemi hidrolik sistemlerinde oka kullanlmaktadr.
Bu hidrolik sistemlerde, bazen de bu pompa dizaynndan hidrolik motor olarak
faydalanlmaktadr.

ekil 2.32 Paletli pompa ile ak kann baslmas

Kanatl pompa sistemi sadece pompa veya hidrolik motor tasarmnda de il, bunun
d nda hava kompresr olarak da kullanlmaktadr. Yine gemilerde, rne in ambar
sintine kuyularndaki sular tahliye etmek iin kullanlan hava tahrikli dalg pompalarn
hava motoru olarak da bu tasarmdan faydalanlmaktadr. Ancak bu durumda kanatlar,
elik yerine fiber veya teflon malzemeden yaplmaktadr.

HAC MSEL (POZ T F DEPLASMANLI) POMPALAR

35

2.2.4.1 Dengeli Kanatl Pompalar

Kanatl pompalarn bazlar ekil 2.33te grld gibi dengeli yapda olup elips
eklinde bir blo a (oval ringe) sahiptirler. Bunun anlam pompa zerinde iki adet giri ,
iki adet de k portu (hcresi) olmasdr. Bylece rotorun her iki tarafnda da
pompalama alan bulunmaktadr. Dengeli kanatl pompalar sadece sabit deplasmanl
dizayn edilirler.

ekil 2.33 Dengeli kanatl pompa

2.2.4.2 Dengesiz Kanatl Pompalar

Dengeli ve dengesiz kanatl pompa arasndaki fark ekil 2.34te aka gsterilmektedir.
Dengeli kanatl pompada rotorun al t ring (keys veya blok) oval ekilde, dengesiz
kanatl pompadaki ring ise dairesel ekildedir. Dengeli kanatl pompada birbirleri
arasnda 90 a olan iki giri ve iki k olmak zere toplam drt adet port (hcre)
varken dengesiz kanatl pompada birbirleri arasnda 180 a olan bir giri ve bir k
olmak zere iki adet port bulunmaktadr. Bu nedenlerden dolay pompann al mas
durumunda dengesiz kanatl pompada aft ve yata na yanal yk etkimekte iken dengeli
kanatl pompada bu yanal ykler dengelenmi oldu undan aft ve yata na bu ykler etki
etmemektedir.

ekil 2.34 Dengesiz ve dengeli kanatl pompalar

36

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

Dengesiz kanatl pompalar, sabit ve de i ken deplasmanl (hacimli) olabilirler. De i ken

deplasmanl dengesiz kanatl pompalarda ekil 2.35 ve 2.36da grld gibi d ardan
bir kolla (ayar cvatas) veya ekil 2.37 ve 2.38de grld gibi basn kar laycs
(kompansatr) ile eksantriklik de i tirilebilmektedir.
ekil 2.35te ayar mekanizmasnn konumu gere i dairesel ring sa tarafta oldu undan
rotorun hareketiyle birlikte eksantriklik ve dolaysyla da hacim de i kenli i artt iin
debi olduka yksek durumdadr.

ekil 2.35 De i ken hacimli kanatl pompada maksimum ak

Ak miktarn d rmek iin ayar mekanizmas, ekil 2.36da grlmekte oldu u gibi
bir miktar gev etilmekte ve dairesel ringin sola do ru kaymas (hareket etmesi)
sa lanmaktadr. Bu hareket sonucunda rotor ile dairesel ring arasndaki hacim her yerde
ya birbirine yakn ya da ayn olaca ndan ak miktar azalarak ya minimuma inmekte
veya hi ak olmamaktadr.

ekil 2.36 De i ken hacimli kanatl pompada minimum ak

ekil 2.37 ve 2.38de kompansatr (basn kar layc) ile basn kontrol yaparak ak
miktarnn de i tirilmesi gsterilmektedir. Basn, ayarlanan de erin (rne in 800 psi

HAC MSEL (POZ T F DEPLASMANLI) POMPALAR

37

55 bar) altna d t nde kompansatr yay ve plakas, ekil 2.37de grld gibi
eksantrikli i artrmakta ve pompa yeniden ak retmeye ba lamaktadr.

ekil 2.37 D k basnta basnca duyarl kanatl pompann konumu

Basn, kompansatr yay basncn (rne in 800 psi 55 bar) yenecek kadar ykseldi i
zaman kompansatr yay ve plakas tarafndan ekil 2.38de grld gibi eksantriklik
ve dolaysyla ak azaltlmakta veya sfra inmektedir. Merkezleme oldu unda hacmin
azaltlmas veya artrlmas sfra yakn seviyeye d rlmektedir.

ekil 2.38 Yksek basnta basnca duyarl kanatl pompann konumu

Kanatl pompalardaki hareket merkezka gle sa land nda kanatlar ile yuva arasndaki
sk bir szdrmazlk nedeniyle bu pompalar d k devirli yerlerde uygun de ildirler. Bu
nedenle de kanatl pompalarn 600 devir/dakika altnda al trlmas nerilmez. ayet
kanatlar embere kar tutan yay gibi bir cisim var ise 100-200 devir/dakikada da etkin

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

38

al trlabilirler. Yuvann ve kanatlarn a nmas kar lanabildi i iin bu pompalarn

kullanm mr fazladr, nk bu yzeyler a nd zaman kanatlar biraz daha uza a
almakta ve ayn grevi bir sre daha srdrebilmektedir.
Kanatl pompalar, di er pompalar gibi paralel niteler eklinde ba lanabilmesinin yan
sra bir tek nite yani blok iinde iki adet pompa eklinde de al trlabilmektedir.
Ayrca ayn kapasitede olan iki pompa birbirleri ile seri olarak ba land nda bir pompa
di erini de beslemi oldu undan bu dzenek basncn iki kat artmasna neden olmaktadr.
Kanatl pompalar greli olarak yksek verime sahip olup kapasitelerine ra men ebatlar
kk ve kir toleranslar da tercih edilir durumdadr. Dmen, kreyn, rgat gibi hidrolik
sistemlerde kullanlan bir pompa olup hava kompresr olarak da kullanlmaktadr.
2.2.5 P STONLU POMPALAR
Pistonlu pompa, elemanlar do rusal prensiple al an bir e it dnel pompadr. Tek bir
piston kullanmak yerine bu pompada pek ok sayda piston-silindir dzene i
kullanlmaktadr. Pompa mekanizmasnn elemanlar bir tahrik aft ile hareket
ettirilmekte ve do rusal hareket yaparak ak kan silindirlere emmekte daha sonra da
ak kan ters hareketleri esnasnda silindirden k devresine gndermektedirler.

ekil 2.39 Eksenel pistonlu pompa

Pistonlu pompalar genelde, sabit ve de i ken deplasmanl olabilen eksenel ve radyal

pistonlu pompalar olmak zere ikiye ayrlmaktadr. Bu pompalardan de i ken

HAC MSEL (POZ T F DEPLASMANLI) POMPALAR

39

deplasmanl olanlar, enerji tasarrufu bakmndan sabit deplasmanl olanlardan daha ok

tercih edilmektedir. Ancak de i ken deplasmanl olanlar daha byk ve daha a r olurlar.
Bunun da nedeni bu de i kenli i sa layacak olan kol, elektrik motoru, hidrolik silindir
veya mekanik paralardan dolaydr. Hidrolik sistemlerde en ok kullanlan pompalar
di li, (dnel) pistonlu ve kanatl pompalardr.
2.2.5.1 Eksenel Pistonlu Pompalar
Eksenel pistonlu pompalarda bulunan pistonlar, silindir blo u iinde ve tahrik aftnn
merkeziyle paralel olacak ekilde do rusal hareket ederler. Bunun anlam afttaki dn
hareketinin eksenel harekete evrilmesidir. Eksenel pompalarn o u, giri haznesinden
k haznesine ak kan basmak iin ok pistonlu ve geri dndrmez valfli
yaplmaktadr.

ekil 2.40 Eksenel pistonlu pompa elemanlar

2.2.5.1.1 Dz Eksenel Hareketli Pistonlu Pompalar

Silindir blo unun tahrik aft tarafndan dndrld en basit tipte olan eksenel pistonlu
pompalar olup ekil 2.41de gsterilmektedir. Pistonlar, silindir yuvalarna yerle tirilmi
olup piston ayaklar belli bir ada olan e ik plakaya mafsallarla tutturulmu lardr.
Silindir blo u dnd zaman piston ayaklar, e ik plakay takip etmekte ve pistonlar
do rusal olarak hareket etmektedirler. Emme ve basma hcreleri (hazneleri veya portlar)
ile valfler k blo u iine yerle tirilmi tir. Bu pompalarda deplasman; pistonlarn says,
bykl ve strok ile de i mektedir.

40

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

ekil 2.41 Dz eksenel hareketli pistonlu pompa

Dz eksenel hareketli pistonlu pompa ve elemanlar ekil 2.41de grlmekte olup

pistonlarn ba l oldu u plaka e ik, buna kar n tahrik aft da dzdr. Tahrik aftnn
hareketiyle e ik plaka da dnel hareket yapmaktadr.
De i ken deplasmanl bu pompalarda e ik plakann as, bir mekanizma ile
de i tirilmekte ve de i tirilen bu a ile de pistonlarn stroklar de i mektedir. Bu
de i tirici mekanizmann kontrol mekanik, kol, kompansatr ve muhtelif yardmc
mekanizmalar vastasyla yaplabilmektedir.
ekil 2.42de grlen dz eksenel hareketli pompann e ik plakas, ayar mekanizmas
vastasyla asz duruma, di er bir ifadeyle dz konuma getirilmi tir. Bu durumda aft
dnd nde silindir blok da dnecek; ancak pistonlar, strokun olmamas nedeniyle ilerigeri hareket etmeyecek ve pompalama yaplmayacaktr. ekilden de aka grld
gibi e ik plakann dz yani asz oldu u konumda pompann al masna kar n ya ak
olmamakta ya da en az dzeyde olmaktadr.

ekil 2.42 Dz eksenel hareketli pistonlu pompada ak n olmad durum

HAC MSEL (POZ T F DEPLASMANLI) POMPALAR

41

Pompa e ik plakas ekil 2.43te grld gibi ayar mekanizma saplamasnn vira
edilmesiyle e ik yani al duruma getirildi inde pistonlarn stroku artacak ve ak
sa lanm veya artrlm olacaktr.

ekil 2.43 Dz eksenel hareketli pistonlu pompada ak n sa land durum

Eksenel pompalarn ak ayarlar mekanik olarak yapld gibi basn kompansatr

(kar layc) ile basnca duyarl olarak da yaplabilmektedir. Bu durumda pompa sabit bir
basn de erine ayarlanmaktadr. ekil 2.44te pompa basn ayar yapldktan sonra,
pompann basnc ayarlanan de erin (rne in 800 psi
55 bar) altnda al t nda
k taki ya basnc (en stteki konik diski aamad gibi) ortadaki pistonu da
itemezken, yay basnc daha d k olan alttaki ubu un pistonunu itmekte ve ubuk
vastasyla ittirilen plaka e ik duruma geip ak miktar (debi) artmaya ba lamaktadr.

ekil 2.44 Pistonlu pompada basn kompansatr ile debinin artrlmas

42

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

Pompann k basnc artp ayarlanan de eri (rne in 800 psi

55 bar) a maya
kalkt nda ise st taraftaki k portuna ba lants olan ak kan ekil 2.45te grld
gibi ortadaki pistonu sol tarafa itmekte, pistonun sol tarafna gelen ya n da st taraftaki
i ne valfi sa a do ru iterek amasn ve st taraftaki yksek basnl ya n giri devresine
by-pass edilmesini sa lamaktadr. Alt tarafta bulunan yayl ubuk pistonu zerindeki ya
basnc da kalkt ndan ubuk sol tarafa hareket ederek e ik plakann dz yani asz
konuma gelmesini sa lamakta ve basn, ayarlanan de ere gelirken ak miktar da
d m olmaktadr. Bylece eksenel pistonlu pompa 725-800 psi (50-55 bar) arasnda
basnca duyarl biimde (ncelikle basnc ve buna ba l olarak da) ak ayarlayarak
dzenli bir ekilde al maktadr.

ekil 2.45 Pistonlu pompalarda basn kompansatr ile debinin azaltlmas

2.2.5.1.2 E ik aftl Eksenel Pistonlu Pompalar

E ik aftl pistonlu pompa; dz eksenel pistonlu pompa gibi pistonlar, silindir blo u,
silindir blo unu eviren tahrik aft ile silindir blo unun kar snda olan sabit valf
blo undan olu maktadr. Tahrik aft ekseni, silindir blok eksenine belli bir ada monte
edilmi tir. Tahrik aftnn dn hareketi; pistonlarn, silindir blo unun ve e ik plakann
dn hareketine neden olmaktadr. Pistonlarn eksenel hareketleri esnasnda silindir
blo u zerindeki pistonlarn yars emme i levini yerine getirirken, di er yars ise basma
i levini yerine getirmektedir.
Pistonlar, valf blo undan uzakla tklarnda yani hacim artt nda emme haznesindeki
valfi amakta ve ak kan, emme (giri ) hcresinden silindir iine ekilmektedir. Pistonlar,
basma (k ) hcresine yakla tklarnda yani daralan hacimde ak kan bu hcreden
d ar basmaktadr. Bu pompalar sabit ve de i ken deplasmanl olabilir, ancak ters ynde
al trlamazlar. E ik aftl bir pompa ve giri -k portlar
ekil 2.46da
gsterilmektedir.

HAC MSEL (POZ T F DEPLASMANLI) POMPALAR

43

ekil 2.46 E ik aftl eksenel pistonlu pompa (Plaka hareketli)

E ik aftl eksenel pistonlu pompada tahrik aft e ik olup dz eksenel hareketli pistonlu
pompada ise tahrik aft dz plaka e iktir. Her iki pompa birbirine benzemekle birlikte
aralarndaki tek fark budur. Ayrca her iki pompada da e ik plaka hareketlidir.
2.2.5.1.3 Al Plakal Eksenel Pistonlu Pompalar
Al plakal eksenel pistonlu pompa, iinde pek ok sayda pistonlar olan ve dnen bir
silindire sahiptir. Silindire belli bir ayla yerle tirilmi olan al plaka sabit olup
pistonlar yaylar vastasyla bu sabit (dnmeyen) al plakaya do ru itilmektedirler.

ekil 2.47 Al plakal eksenel pompa (Plaka sabit)

Pistonlar bir tam devrin yarsnda emme yaparlarken, di er yarsnda ise basma i lemi
yapmaktadr. Pistonlar al plakaya yakla tklarnda valf k hcresinden uzakla tklar
iin artan hacimde emme valfini aarak ak kan emmekte, valf k hcresine
yakla tklarnda ise hacim darald iin emdikleri ak kan basma hcresinden d ar
basmaktadrlar.
E ik aftl eksenel pompa ile birbirlerine ok benzer olduklarndan genellikle
kar trlrlar. Oysa e ik aftl eksenel pistonlu pompada e ik plaka, tahrik aftyla
birlikte hareket halindedir, al plakal eksenel pompada ise al plaka sabittir.

44

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

2.2.5.1.4 Salnan Plakal Pistonlu Pompalar

Salnan plakal pistonlu pompa, sabit bir blok ve dner bir salnan plaka iermektedir.
Drt, be veya daha fazla pistona sahip olup ancak genelde tek rakaml pistonlar
kullanlmaktadr. Her pistonun iinde ve arkasnda kresel bir valf bulunmaktadr. ekil
2.48de sol tarafta st pistonun basma, alt pistonun emme; sa tarafta ise alt pistonun
basma, st pistonun ise emme konumunda oldu u grlmektedir.

ekil 2.48 Salnan plakal pompa

ekil 2.49da ise bu pompann emme ve basma pozisyonlar daha ak bir ekilde
gsterilmektedir. Pistonlar salnan plaka tarafna geni yaylar tarafndan itilmektedir. Bir
ift kk yay da pistonun i ve arkasnda olup d tarafta (sa da) olan yay basma tarafn
(k ) kapal tutmaya al maktadr. Piston iinde olan yaylar daha zayf olup emme
amacyla kullanlmaktadr.

ekil 2.49 Salnan plakal pompadaki emme, sk trma ve basma i lemleri

HAC MSEL (POZ T F DEPLASMANLI) POMPALAR

45

Bu tr pompalar 600-700 bar kadar basnla al abilmekte ve daha ok d k hacimli

uygulamalarda kullanlmaktadr.
2.2.5.2 Radyal Pistonlu Pompalar
Radyal pistonlu pompalarda pistonlar, silindir blok iine radyal olarak dizilmi
oldu undan aft merkezine dikey ynde hareket etmektedirler. Bu pompalarda biri
silindirik ekilde olan pistonlar, di eri ise kresel (bilye) pistonlar olmak zere iki e it
piston kullanlmaktadr. Radyal pistonlu pompalar k hcrelerinin dzenlenmesine
gre de geri dndrmez valfli ve pin hcreli olmak zere ikiye ayrlmaktadr. Bunlarn
tm sabit ve de i ken deplasmanl olabilmektedir. Bu pompalar da, di er hacimsel
pompalar gibi hidrolik sistemlerde kullanlmakla birlikte a r yksek basn altnda bile
ok dzgn ak retme zelli ine sahiptirler. Piston saylarnn (5 veya 7 gibi) tek
olmasnn nedeni hidrolik denge sa lamak amacyladr.

ekil 2.50 Radyal pistonlu pompa

ekil 2.51de gsterilen pin hcreli radyal pistonlu pompada silindir blok, sabit olan pin
hcrelerinin zerinde ve rotor (reaksiyon) diskinin dairesel i tarafnda dnmektedir. Bu
dnme esnasnda olu an basnla pistonlar, do rusal olarak silindir iindeki yuvalarnda
hareket etmekte ve diske do ru olan hareketlerinde pin hcresinden ak kan emmekte,
pin hcresine do ru olan harekette ise daha nce emilmi olan ak kan devreye
basmaktadrlar.

46

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

ekil 2.51 Radyal pistonlu pompann elemanlar

Pistonlarn says ve bykl ile strok uzunlu u, pompa deplasmann belirlemektedir.

Pompa deplasman, rotor diskinin hareket ettirilmesi ile pistonun hareketi (strok)
de i tirilerek azaltlabilmekte veya o altlabilmektedir.
2.2.6 EVRESEL P STONLU POMPALAR
Di li ve loblu pompalara benzeyen bir pompa trdr. Loblu pompalarda oldu u gibi
evresel pistonlardan biri direkt olarak tahrik mekanizmasndan (elektrik motorundan)
hareket alrken di er evresel piston da zamanlama di lileri vastasyla hareket alarak
ayn devirde fakat ters ynde dnmektedir.

ekil 2.52 evresel pistonlu pompa ve elemanlar

HAC MSEL (POZ T F DEPLASMANLI) POMPALAR

47

evresel pistonlu pompa da, di er hacimsel pompalar gibi al maktadr. ekil 2.53te
grld gibi pistonlarn hareketi ile sol tarafta hacmin artmas ile ak kan emilmekte,
sa tarafta ise hacmin azalmas ile ak kan devreye baslmaktadr.

ekil 2.53 evresel pistonlu pompann al mas

2.2.7 ELAST K HORTUMLU POMPALAR

20-200 devir/dakika gibi d k devirlerde ve genellikle tp biliminde kullanlan bir
pompadr. Kana besleyici madde pompalamada, kann filtreden geirilmesi
uygulamalarnda, ak kalp ameliyatlarnda kan pompalamada, hassas svlarn
transferinde ve l ile baslmas gereken svlarda kullanlan bir pompadr. Bununla
beraber ba ka kullanm alanlar da bulunmaktadr. Elastik hortum ve hortuma basan
merdane veya diskten olu an iki nemli eleman vardr. Bu pompann tek problemi
zaman zaman hortumun a narak delinmesi veya yrtlmasdr.
Elastik hortumlu pompann i eleman olan disk veya merdane dnerken ekil 2.54te
grld gibi elastik hortum zerine basmaktadr. Aynen di er pompalarda oldu u gibi
bir tarafta artan hacimle emilen ak kan di er tarafta azalan hacimle pompa d na
baslmaktadr.

ekil 2.54 Elastik hortumlu pompa

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

48

2.2.8 ELAST K ELEMANLI POMPA

Elastik bir i elemana sahip pompa olup olduka basit yapdadr. nce ve viskoz svlarn
pompalanmasnda kullanlabilece i gibi d k ve yksek devirli tipleri de bulunmaktadr.
Kanatl pompalara benzemekle birlikte rotor ve kanatlarn yerini bu pompada elastik
elemanlar almaktadr. Bu pompalar bastklar ak kanla ya landklar iin uzun sre kuru
al trlmamaldr. Byle bir durumda elastik eleman veya impeller yand iin pompa
da ak kan pompalayamaz duruma gelmektedir.

ekil 2.55 Elastik elemanl pompa

2.2.9 SIVI HALKALI POMPA

Merkezka prensiple al an bu pompalar, genellikle vakum sa lamak amacyla
kullanld ndan "sv halkal vakum pompas" olarak da anlmaktadr. Bu pompalarda
vakum tutturmak amacyla gazn (veya havann) emilmesi, dnen bir sv halkas
yardmyla olmaktadr. Pompann i tarafnda bulunan fan (bir e it ak impeller) ve
aft, pompa gvdesine eksantrik olarak yerle tirilmi tir. Pompann al trlmasyla
birlikte bu fan (impeller), pompa ierisindeki svy merkezka kuvvetin etkisiyle gvde
i eperlerine savurmakta ve bir sv halkas olu turmaktadr. ekil 2.56da grld
gibi olu an sv halkasnn ortasndaki blmde, fan kanatlar arasndaki hacmin
daralmas ve geni lemesi vastasyla emme a zndan emilen gaz (hava), k a zndan
bir miktar sv ile birlikte tahliye edilmektedir. Pompa hareketli paralarnn, pompa
gvdesinin sabit paralaryla temas etmemesi nedeniyle al ma esnasnda mekanik
a nma ok az olmaktadr.

ekil 2.56 Sv halkal pompann havay emerek vakum sa lamas

HAC MSEL (POZ T F DEPLASMANLI) POMPALAR

Sv halkal bir ba ka pompann emme ve basma i lemleri de

gsterilmektedir.

49

ekil 2.57de

ekil 2.57 Sv halkal bir pompann emme ve basma i lemleri

Bu pompalarda, al ma esnasnda emilen gazlarn (havann) sk trlmas sonucunda

retilen snn transfer edilmesi ve sv halkasnn sreklili inin sa lanmas iin pompa
devaml olarak servis svs ile desteklenmelidir. Servis svs olarak normalde su
kullanlmakta olup pompann al mas esnasnda pompa ierisinde scaklk artaca ndan
servis suyu scakl nn d k olmas ve 15Cyi gememesi gerekmektedir. Pompaya
verilecek servis svs sistemleri a a da sralanmaktadr.
1-

Taze Sv ile al ma: Sv halkal vakum pompasnn al mas iin

gerekli olan svnn tamam bir sv sisteminden sa lanmakta olup d ar
atlan gaz (hava) ve svnn ayr trlmas zorunlu de ilse sv separatr
(ayr trcs) kullanlmasna gerek yoktur. E er besleme svs basnl ise,
servis svs hattna selenoid valf ilave edilerek bir basn d rcsnden
geirildikten sonra kullanlmaldr.

2-

Kombine Sv ile al ma: Servis svs, bir sv sisteminden alnan besleme

svs ve sv separatrnden alnan dola m svsnn kar mndan
olu makta olup besleme svsnn miktar, pompadan kan svnn
scakl na ba l olarak ayarlanmaktadr.

3-

Devre Svs ile al ma: Separatrde gazdan ayr trlan svnn tamam
servis svs olarak tekrar kullanlmakta olup pompa ierisinde scakl
ykselen servis svsn so utmak iin bir s de i tiricisinin devreye
konulmas gerekmektedir.

50

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

Su halkal vakum pompalarnda emme basncnn de eri, pompann al t yerin

denizden yksekli iyle de do rudan ili kili olup atmosfer basnc azaldka pompann
emme yetene inde herhangi bir de i iklik olmazken llen vakum basncnn de eri
ekil 2.58de grld gibi d mektedir.

ekil 2.58 Sv halkal pompada basncn ykseklikle de i imi

Servis suyunun zellikleri pompa verimini ve mrn etkilemekte olup zellikle bu

suyun yksek oranda kire ihtiva etmesi pompada a nmaya neden olmakta veya pompa
ksa zamanda kire ile dolarak al amaz duruma gelebilmektedir.
Su halkal vakum pompalarnda gazlarla (veya havayla) birlikte, zaman zaman yo unlu u
servis suyundan daha fazla olan ok kk ve kat paracklar emilebilmektedir.
Pompaya giren bu paracklarn pompa iinden atlmas olduka zordur. D ar
kamayan bu paracklar srekli al mada pompa ierisindeki paralarn (elemanlarn)
ksa zamanda a nmasna neden olabilmektedir. Bu paracklarn boyutlar yeteri kadar
byk oldu unda ise pompa fanlarn tahrip etmeye kadar varan zararlara bile neden
olmaktadr. Bu bakmdan pompa ierisine gerek emme ksmndan, gerekse servis suyu
giri ksmndan bu tr paracklarn girmesine engel olmak gerekmektedir.
Bir su halkal vakum pompasnda elde edilebilecek en d k emme basncnn fiziki
snr, emme basncnn servis suyunun buharla ma basncna e it oldu u durumdur ve bu
snrda pompann emme yetene i sfr olmaktadr. Kural olarak bu tip pompalar servis
suyunun buharla ma basncna yakn emme basnlarnda uzun sreyle
al trlmamaldr. Bu d k de erdeki emme basnlarnda servis suyunun kaynamaya
ba lamasyla olu an buhar faz, pompann k (basn) tarafnda yo u tu undan
meydana gelen ani basn de i imleri fan ve kademe plakalarnda deformasyon
(bozulma) ile kuvvetli basn darbelerine neden olmaktadr. deal artlarda (15C servis
suyu scakl ve oda scakl nda kuru hava ile) vakum basncnn de eri tek kademeli
pompalarda 600-680 mm Hg (80-160 torr mutlak); ift kademeli pompalarda ise 740 mm
Hg (20 torr mutlak) de erine kadar ula maktadr.
Sv halkal vakum pompalar, endstride olduka geni kullanm alanna sahip olup
al ma ortamlar sv ierisinde oldu undan filtreleme, kurutma, so utma ve damtma

HAC MSEL (POZ T F DEPLASMANLI) POMPALAR

51

gibi nem ieren uygulamalar iin idealdirler. Bu pompalar ba ta ya , kimya, ila, plastik,
tekstil, cam, gda, sa lk, toprak sektrleri olmak zere birok sektrde a a da belirtilen
i lemlerde kullanlmaktadr.
1-

St, yo urt ve meyve suyu retiminde,

2-

Deterjan, sabun, sigara ve iki retiminde,

3-

Bitkisel ya retiminde ve rafine i lemlerinde,

4-

Kiremit ve tu la endstrisinde kullanlan preslerde amur iindeki havann

alnmasnda,

5-

Plastik sanayinde vakum ile ekil vermede, plastik boru retiminde, PVC
profil retiminde, kablolarn plastik kaplanmasnda,

6-

Orman endstrisinde emprenye i lemlerinde,

7-

Reel ve ekerleme retiminde,

8-

Ka t ve boya hamurunun vakumla kurutulmasnda,

9-

Kimya ve ila endstrisinde retim i lemi sonucunda olu an buharn ve

istenmeyen gazlarn ekilmesinde,

10- Makarna, sala ve konserve fabrikalarnda kimyasal operasyonlar sonucu

olu an buharn ekilmesinde,
11- Tekstil rnlerinin kurutulmasnda,
12- Borulardan hava bo altmada, gaz tplerinin bo altlmasnda,
13- Damtma i lemlerinde,
14- Yeralt sularn basn pompalarna kadar ekmede,
15- Cam, seramik ve porselen sektrnde vakumla ekil verme i leminde.
Sv halkal vakum pompalarnn kullanm yerlerindeki baz avantajlar da a a da
sralanmaktadr.
1-

Emniyetli, verimli, sessiz ve titre imsiz olarak al rlar.

2-

Her e it gaz ve buhar emebilirler.

3-

Bakm gerektirmeden uzun sre yksek verimde al abilirler.

45-

ya lama gerektirmezler.
letme ve yatrm maliyetleri d ktr.

6-

Uygun servis svs seildi inde temizleme sorunu bulunmamaktadr.

7-

Servis svs, pompann snma problemini ortadan kaldrmaktadr.

8-

Hareket eden ksmlar tek oldu undan nadiren arzalanrlar.

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

52

9-

Paslanmaz elik ve zel ala ml konstrksiyonlarla korozyona neden olan

gazlarn transferi mmkn olmaktadr.

10- Mekanik salmastra kullanld nda % 100 szdrmazlk sa lanmaktadr.

Sv halkal vakum pompas elemanlar ile emme-basma portlar
gsterilmektedir.

ekil 2.59da

ekil 2.59 Sv halkal vakum pompas elemanlar ile emme-basma portlar

HAC MSEL (POZ T F DEPLASMANLI) POMPALAR

53

2.2.10 VAKVAK POMPA (KURBA ACIK POMPA)

imdiye kadar anlatlan pompalar d nda elektrik motoru, hava gibi tahrik elemanlar
olmadan al an pompalar da bulunmaktadr. Bunlarn iinde en ok kullanlan ve
nemli olan gemilerde "vakvak pompa" veya "kurba ack pompa" olarak anlan el
pompalardr.

ekil 2.60 Vakvak pompa

ekil 2.61de tm elemanlar grlen bu tr pompalar stteki klapenin bir kol yardmyla
hareket ettirilmesi ile alt tarafta alan kapakklardan (emme valflerinden) ieri alnan
svy, stteki klape ve kapakklar (basma valfleri) vastasyla d ar basmakta yani
pozitif deplasman prensibiyle al maktadrlar. Gemilerde filikalarn iine dolan suyu
bo altmak, dizel jeneratrlerde n ya lama pompas olarak ve ya tanklar arasnda
transfer amacyla kullanlmaktadrlar.

ekil 2.61 Vakvak pompa elemanlar

54

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

ekil 2.62de sol tarafta gvdeye sabit bir profil zerinde bulunan emme valfleri, sa
tarafta ise hareketli bir klape zerinde bulunan basma valfleri grlmektedir.

ekil 2.62 Vakvak pompann emme ve basma valfleri

ekil 2.62de sa taraftaki kapak zerinde bir aft ile merkezlenmi bulunan klape, bir
kol vastasyla a a -yukar veya ileri-geri hareket ettirilmekte ve pompa kolu vastasyla
yaplan bu hareket ile klapenin bir tarafnda hacim azaltlmakta, di er tarafta ise hacim
artrlmaktadr. Vakvak pompa zerinde bulunan klapenin hareket ettirilmesiyle klape ve
emme valflerinin bulundu u profil arasnda hacmin artt blgede ksmi bir vakum
olu turulmakta ve bunun sonucunda bu blgede bulunan emme valfi almakta, basma
valfi ise kapatlmaktadr. Emme valfinin almasyla bu artan hacimli blge iine emi
tarafndan sv emilerek doldurulmaktadr.
Vakvak pompann sa tarafnda emme, sol tarafnda basma i lemi yapan valflerin
konumu ekil 2.63te gsterilmektedir. Klapenin sol taraf ile emme valfinin bulundu u
profil arasnda hacim azaltld iin bu blgede emme valfi kapanarak yuvasna
oturmakta ve daha nce emilen svnn sk trlmaya al masyla klape zerindeki
basma valfi ise almaktadr.

ekil 2.63 Vakvak pompada bir emme valfi ak, di eri kapal durumda

HAC MSEL (POZ T F DEPLASMANLI) POMPALAR

55

Vakvak pompann sol tarafnda emme, sa tarafnda ise basma i lemi yapan valflerin
konumu da ekil 2.64te gsterilmektedir. Bu i lemler sonucunda klapenin emme valfleri
tarafna bakan bir blgesinde (sol tarafta) emme valfinin ak ve basma valfinin kapal
olmas ile emme i lemi yaplmakta iken klapenin di er tarafnda emme valfinin kapal ve
basma valfinin ak olmas ile (sa tarafta) basma i lemi yaplmaktadr. Bylece
pompada her durumda emme ve basma i lemi birlikte yaplabildi inden bu pompann ift
etkili oldu u sylenebilir.

ekil 2.64 Vakvak pompada bir basma valfi ak, di eri kapal durumda

Vakvak pompalar, emme ve basma ba lantlarnn apna gre llendirilmekte ve bu

ller 1/2", 3/4", 1", 1 1/2" . . . . eklinde devam etmektedir.

56

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

SZLK
al plakal eksenel pistonlu pompa

: ( ng. swash plate piston pump) Hacim de i iminin

belirli bir aya sahip olan sabit plaka ile
de i tirildi i ve zerinde eksenel pistonlar bulunan
bir e it hacimsel pompa.

artan hacim

: ( ng. increasing volume) Hacimsel pompalarda,

pompa i eleman veya elemanlar tarafndan vakum
yaratmak iin elemanlar ile gvde i tarafnda
yaratlan normalden daha byk hacim.

a ndrc madde

: ( ng. abrasive) Pompalarla ta nan baz svlar

iinde bulunan ve pompa gvdesi ile pompa
elemanlarn a ndrma potansiyeli gsteren
tanecikli madde.

a nma plakas

: ( ng. wearing plate) Genellikle d tan di li

pompalarda di lilerin yan yzeyleri ile pompa
gvdesi arasnda bulunan ve di liler ile gvdenin
a nmasn nleyen bir e it conta.

ayra

: ( ng. seal)
eleman.

azalan hacim

: ( ng. decreasing volume) Hacimsel pompalarda,

pompa i eleman veya elemanlar tarafndan basn
yaratmak iin elemanlar ile gvde i tarafnda
yaratlan normalden daha kk hacim.

basn kar layc (kompansatr)

: ( ng. compensator) Dnel pistonlu, kanatl vb.

pompalarda basnca duyarl olarak al an ve
pompann debisini ayarlamakta kullanlan yayl
mekanizma.

basma valfi

: ( ng. delivery valve, discharge valve) Pompalarn

sv k taraflarnda bulunan denetim eleman.

bo luk

: ( ng. clearance) mpeller ve a nma ringi veya

benzeri pompa elemanlar arasnda bulunan mesafe.

by-pass valfi

: ( ng. by-pass valve, pressure regulating valve,

relief valve) Hacimsel pompalarda baslan svy
pompa giri ine gndererek pompann ayarlanan
basn de erinde al masn sa layan bir yardmc
eleman (veya valf).

amur

: ( ng. sludge) Ya lama ya , dizel-oil ve fuel-oil

gibi svlarn ayr trlmas sonrasnda kalan kirli
atk.

evresel pistonlu pompa

: ( ng. circumferential piston pump) zerinde iki er

kanat bulunan ve birlikte al an iki rotora sahip

ki para arasndaki szdrmazlk

HAC MSEL (POZ T F DEPLASMANLI) POMPALAR

57

olup bu rotorlar zerindeki kanatlarla (pistonlarla)

hacim de i imi yaplan bir e it hacimsel pompa.
k haznesi veya hcresi

: ( ng. outlet port, discharge port) Hacimsel

pompalarda, pompalanan svnn kt alan veya
delik yer.

ift etkili pompa

: ( ng. double stroke pump) Pistonun hem alt hem

de st tarafnda sv bulunduran ve pistonun bir
strokunda hem emme hem de basma yapabilen
pistonlu veya benzeri pompa.

ok kademeli pompa

: ( ng. multistage pump) inde iki veya daha fazla

impeller bulunduran santrifj pompa.

debi

: ( ng. capacity, delivery, flow rate) Pompalar

tarafndan birim zamanda baslan sv miktar, verdi.

de i ken deplasman

: ( ng. variable displacement) Baz hacimsel ve

dnel hareketli (eksenel pistonlu gibi) pompalarda
debinin de i tirilebilmesi iin pompa elemannn
al t
gvdenin
veya
e ik
plakann
hareketlendirilmesiyle pompa i eleman ile gvde
arasndaki de i ebilen hacim.

dengeli kanatl pompa

: ( ng. balanced vane pump) Gvdesi zerinde iki

emme ile iki basma portu bulunan ve hidrolik
srastn (itme kuvvetinin) nlendi i kanatl pompa.

dengesiz kanatl pompa

: ( ng. unbalanced vane pump) Gvdesi zerinde bir

emme ile bir basma portu bulunduran ve pompa
iinde hidrolik srastn (itme kuvvetinin) olu tu u
kanatl pompa.

d di li

: ( ng. outer gear, external gear) ten di li (gerotor)

veya iten eksantrik pompalarda bulunan ve di
says daha fazla olan byk di li.

d tan di li pompa

: ( ng. external gear pump) Birbirlerinin d

tarafndaki di lerle biri tahrik eden, di eri veya
di erleri tahrik edilen iki veya adet birlikte
al an di liden olu up di lilerle gvde arasnda
svy ta yan hacimsel pompa.

difzrl pompa

: ( ng. diffuser pump) mpeller d nda difzr ad

verilen sabit kanatlar sayesinde svnn kinetik
enerjisinin basn enerjisine dn trld bir
e it santrifj pompa.

dikey pompa

: ( ng. vertical pump) zellikle gemi gibi alan

darl olan yerlerde kullanlan ve aft ekseninin
yere d ey konumda oldu u pompa tipi.

dinamik pompalar

: ( ng. dynamic pumps) mpeller veya pervane

vastasyla transfer edilen svdaki kinetik enerjinin
salyangoz veya difzr ile basn enerjisine

58

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

evrildi i radyal ak l (santrifj), eksenel ak l

(pervane) ve kar k ak l pompalar.
dip veya u burcu

: ( ng. end bearing, side bearing or sleeve) Dikey

pompalarda aftn alt tarafn, yatay pompalarda ise
aft veya aftlarn bir ya da iki tarafn yataklamada
kullanlan genellikle bronz veya beyaz metal kapl
yatak veya bur.

di li pompa

: ( ng. gear pump) inde iki adet iten veya iki ya

da adet d tan di li eleman bulundurarak svy
iten di li olanlarda di liler ve d tan di li olanlarda
da di lilerle gvde arasnda ta yan pompa.

do rusal hareketli pompalar

: ( ng. reciprocating pumps) Svy transfer eden i

elemannn do rusal hareket etti i pistonlu,
plancerli ve diyaframl pompalara verilen ad.

dnel hareketli pompalar

: ( ng. rotary pumps) Di li, vida, piston vb. gibi i

elemanlarn dnme hareketiyle sv transferi yapan
pompalarn ortak ad.

dz di li

: ( ng. spur gear) D tan di li pompalarda en ok

kullanlan ve di leri aft eksenine paralel olan di li.

dz eksenel hareketli pistonlu pompa

: ( ng. inline, axial piston pump) Hareketli ve e ik

bir plaka ile yine dz (e ik olmayan, yatay) bir
aftla bunlara eksenel olarak al an birka adet
pistondan olu an bir e it dnel hareketli pompa.

e ik levha

: ( ng. swash plate) Dnel hareketli eksenel pistonlu

pompalarda strok ve dolaysyla deplasman (debi
de i imini)
ayarlamada
veya
de i tirmede
kullanlan plaka.

e ik aftl eksenel pistonlu pompa

: ( ng. bent axis piston pump) Hareketli ve e ik

(yatayla belli bir ada) bir plaka ve bir aft ile
bunlarn ba l oldu u yatay afta eksenel olarak
al an birka adet pistondan olu an bir e it dnel
hareketli pompa.

eksenel ak l pompa

: ( ng. axial flow pump) Transfer edilen svnn

pompadan k nn pompa aft eksenine eksenel
(paralel) oldu u pompa, pervane pompa.

eksenel hareketli pistonlu pompa

: ( ng. axial piston pump) Sabit veya hareketli bir

plaka ile afta eksenel olarak yerle tirilmi birka
adet pistondan olu an bir e it dnel hareketli
pompa.

elastik elemanl pompa

: ( ng. flexible impeller pump) inde kauuk gibi

bir malzemeden yaplm elastik bir impeller
bulunduran pompa.

elastik hortumlu pompa

: ( ng. peristaltic pump) Ortada hareketli bir rotor ile

evresinde elastik bir hortum bulunan ve rotor

HAC MSEL (POZ T F DEPLASMANLI) POMPALAR

59

zerindeki kanatlarn hortuma basmasyla svlar

emerek basan pompa.
emme valfi

: ( ng. suction valve, inlet valve) Pompalarn sv

giri veya emme taraflarnda bulunan denetim
eleman (veya valf).

emniyet valfi

: ( ng. pressure relief valve, safety valve) Herhangi

bir nitedeki a r gaz basncn veya pompadaki
a r sv basncn tahliye eden ve yay basnc ile
al an ayarlanabilir bir eleman (veya valf).

enjektr

: ( ng. injector, fuel delivery valve) Dizel

makinalarda silindir iine yakt belirli bir basn
altnda atomizasyon eklinde pskrten ve yay
basnc ile ayarlanabilen bir eleman, yakt
pskrtme valfi.

geri dndrmez valf

: ( ng. check valve, non-return valve) Tek ynde

ak a izin veren valf, ek valf.

giri haznesi veya hcresi

: ( ng. inlet port, suction port) Hacimsel

pompalarda, pompalanan svnn girdi i alan veya
delik yer.

g rotoru

: ( ng. power rotor) D tan veya iten di li

pompalarda elektrik motorundan hareketi alp ikinci
veya di er di liyi tahrik eden aft.

hacimsel verim

: ( ng. volumetric efficiency) Pompa k nda

llen debinin impellerden geen debiye oran,
volmetrik verim.

hareket alan di li

: ( ng. driven gear) D tan veya iten di li

pompalarda elektrik motorundan hareketi alan
tahrik rotorunun evirdi i ikinci veya di er di li.

hava kompresr

: ( ng. air compressor) Havay emerek vida veya

piston gibi elemanlarla sk trmak suretiyle
basncn artran ve hava tpne gnderen bir gemi
yardmc makinas.

helisel di li

: ( ng. helical gear) D tan di li pompalarda

kullanlan ve di leri helis biiminde olan di li.

hidrolik pompa

: ( ng. hydraulic pump) Hidrolik ak kan belirli bir

basn ve debi ile hidrolik silindir veya motora
gndererek do rusal veya dnel hareket elde
edilmesini sa layan ve mekanik enerjiyi hidrolik
enerjiye eviren hacimsel tip pompa.

hilal seal

: ( ng. crescent-seal) ten eksantrik pompalarda

iten di li ile d tan di li arasnda bulunan ve hilal
eklinde olan szdrmazlk paras, ayra.

i di li

: ( ng. inner gear, internal gear) ten di li veya

iten eksantrik pompalarda bulunan ve di says

60

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

daha az olup d taki di liden daha fazla devir

yaparak dnen ve i tarafta bulunan di li.
iten di li pompa

: ( ng. internal gear pump) Di says daha fazla olan

bir d di li ile di says daha az olan bir i di linin
i ie gemesiyle al an hacimsel tip pompa.

iten eksantrik pompa

: ( ng. crescent seal pump) Di says daha fazla

olan bir d di li ile di says daha az olan bir i
di linin i ie gemesiyle al an ve aralarnda seal
(ayra, szdrmazlk) grevi yapan sabit bir hilal
eklinde para bulunduran hacimsel pompa.

iki diyaframl pompa

: ( ng. double diaphragm pump) ki adet diyaframa

sahip olup bir diyafram emme yaparken di er
diyaframn basma yapt do rusal hareketli pompa.

iki emi li pompa

: ( ng. double suction pump) Hidrolik balans

(denge) sa lamak amacyla emme tarafnda bulunan
perde vastasyla iki taraftan emme yapabilen bir
e it santrifj pompa.

iki pistonlu pompa

: ( ng. duplex pump) ki veya daha fazla sayda

pistona sahip olan pistonlu pompa.

iki vidal pompa

: ( ng. two screw pump) Silindirik bir yuva iinde

iki adet vidaya sahip olan bir e it vidal pompa.

impeller

: ( ng. impeller) Santrifj pompalarda svya kinetik

enerji kazandrarak svy emip basan ve iinde
kanatlar bulunan pervane veya ark.

itici kol (ba lant rodu)

: ( ng. connecting rod) Dizel makinalarda pistonun

hareketini krank afta ileten para; Pistonlu veya
plancerli pompalarda elektrik motorunun hareketini
pompa pistonuna ileten para.

kanatl pompa

: ( ng. vane pump) Balansl (dengeli) veya balanssz

(dengesiz) modelleri olan ve silindirik bir yuva
ierisinde dnen, zerinde merkezka kuvvetle veya
yayla d ar savrulan hareketli kanatlar olan bir
e it hacimsel pompa, paletli pompa.

kapal impeller

: ( ng. closed impeller) Santrifj pompalarda temiz

svlarn transferinde kullanlan ve her iki taraf
kapaklarla kapatlm bir e it impeller.

kaplin

: ( ng. coupling) Elektrik motor aftnn hareketini

pompa aftna aktaran elastik veya rijit para,
kavrama.

kasnak

: ( ng. pulley) Elektrik motor aftnn hareketini

pompa ve kompresr gibi yardmc makinalara
kay vastasyla aktarmada kullanlan hem motor
hem de pompa veya kompresrde bulunan dairesel
biimli volan veya disk.

HAC MSEL (POZ T F DEPLASMANLI) POMPALAR

61

kay (V kay )

: ( ng. V-belt) Elektrik motor aftnn hareketini

pompa ve kompresr gibi yardmc makinalara
aktarmada kullanlan motor ve pompa veya
kompresrde bulunan kasnaklar arasndaki iletim
eleman.

kem

: ( ng. cam) Dizel makinalarda kem aft zerinde

bulunan ve yakt pompalarna veya emme-egzoz
valflerine hareket ileten dairesel biimli ancak
zerinde bir knts veya oyu u olan para.

kem aft

: ( ng. camshaft) Dizel makinalarda krank afttan

di li veya zincir vastasyla hareket alarak yakt
pompalarna veya emme-egzoz valflerine hareket
ileten ve zerinde kemler bulunduran aft.

kresel valf

: ( ng. ball valve) Ak kan devrelerinde kullanlan

ve ak kana yol verme veya ak kan kesme i lemini
iinde bulunan bir kre biimli disk ile yapan
genellikle kol bazen de hidrolik veya pnmatik
kumandal kullanlan bir e it valf.

loblu pompa

: ( ng. lobe pump) Silindirik bir yuva iinde iki,

veya drt adet kanad bulunan iki adet loba sahip bir
e it hacimsel pompa.

mekanik seal

: ( ng. mechanical or shaft seal) Sabit (seramik veya

metal) ve hareketli (karbon) bir para, yay ve e itli
lastik veya O ringlerden olu an ve pompalarn aft
bo azlarnda kullanlarak pompann bast svnn
pompa d na kamasn veya pompann hava
almasn nleyen szdrmazlk eleman, mekanik
salmastra.

paletli pompa

: ( ng. vane pump) Balansl (dengeli) veya balanssz

(dengesiz) modelleri olan ve silindirik bir yuva
ierisinde dnen, zerinde merkezka kuvvetle veya
yayla d ar savrulan hareketli kanatlar olan bir
e it hacimsel pompa, kanatl pompa.

pin hcresi

: ( ng. pintle port) Radyal pistonlu pompalarda

svnn giri ile k nda bulunan ve i necik
biimindeki elemanlarla kontrol edilen yer.

pistonlu pompa

: ( ng. piston pump, reciprocating pump) inde sv

transferi iin piston veya pistonlar bulunduran dnel
veya do rusal hareketli pompa.

plancerli pompa

: ( ng. plunger pump, reciprocating pump) Svy,

iinde bulundurdu u plancer veya plancerlerle
emerek basan do rusal hareketli pompa.

pompa

: ( ng. pump) Bir svnn istenilen bir yere iletimini

sa layan veya ba ka bir deyi le svy transfer eden
cihaz veya dzenek.

62

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

pompa blo u veya keysi

: ( ng. pump case) mpeller, di li, vida gibi

pompann hareketli ve hareketsiz di er i
elemanlarn iinde bulunduran d muhafaza,
gvde.

pozitif deplasmanl pompalar

: ( ng. positive displacement pumps) Svlarn

transferini di li, vida, piston gibi elemanlarla
hacmin azaltlmas ve artrlmas ile yapan hacimsel
pompalarn genel ad.

radyal ak l pompa

: ( ng. radial flow pump) Transfer edilen svnn

pompadan k nn pompa aft eksenine radyal
(dikey) oldu u pompa, santrifj pompa, merkezka
pompa.

radyal pistonlu pompa

: ( ng. radial piston pump) Dairesel bir yuva iine

radyal olarak yerle tirilmi birka pistondan veya
bilyeden olu an bir e it hacimsel ve dnel hareketli
pompa.

radyal pompa

: ( ng. radial pump) Dairesel bir yuva iine radyal

olarak yerle tirilmi birka bilye veya pistondan
veya bilyeden olu an bir e it hacimsel ve dnel
hareketli pompa.

rotor

: ( ng. rotor) Elektrik motorundan ald hareketle

zerindeki di li veya vida gibi pompa i elemann
eviren aft.

rulman

: ( ng. ball bearing) Pompa veya motor aftlarn

yataklamada kullanlan ve iinde kre, f,
silindirik vb. biimlerde kayma hareketi sa layan
elemanlar bulunduran bir e it yatak.

sabit deplasman

: ( ng. fixed displacement) Baz hacimsel

pompalarda pompa eleman ile bu elemann iinde
al t
yuva
veya
gvde
arasndaki
de i tirilemeyen hacim.

salnan plakal pistonlu pompa

: ( ng. wobble plate piston pump) Hacim

de i iminin belirli bir aya sahip olan salnan bir
plaka ile de i tirildi i ve zerinde afta eksenel
olarak yerle tirilmi pistonlar veya bilyeler bulunan
bir e it dnel hareketli hacimsel pompa.

salmastra

: ( ng. packing) Pompa aft bo azlarnda veya

valflerde birka adet olarak kullanlan, pompa veya
valf iindeki svnn d ar kamasn ve pompann
hava almasn nleyen belirli kalnlklardaki teflon,
grafit vb. malzemelerden yaplan ba lar.

santrifj pompa

: ( ng. centrifugal pump) inde hareketli eleman

olarak bir veya daha fazla impeller bulunduran ve
svnn kinetik enerjisini merkezka prensiple bir

HAC MSEL (POZ T F DEPLASMANLI) POMPALAR

63

salyangozda veya difzrde basn enerjisine

eviren pompa, merkezka pompa.
sv halkal vakum pompas

: ( ng. liquid ring vacuum pump) mpeller eklinde

hareketli bir i elemana sahip olup gvdesinin i
tarafnda su gibi bir sv bulunduran ve vakum
sa lamada kullanlan pompa.

szdrmazlk

: ( ng. seal) Pompalarda ya da hareketli veya

hareketsiz yer ve nitelerde svnn d ar kamasn
veya d ardan hava giri ini nleme.

silindir gmle i

: ( ng. cylinder liner) Pistonlu pompalarda iinde

pistonun hareket etti i silindirik ekilde olan ve
pompa gvdesi iine yerle tirilen para.

stator

: ( ng. stator) Tek vidal pompalarda iinde rotor ad

verilen erkek vidann al t ve genellikle do al
veya sentetik kauuktan yaplan di i ve ii helisli
para.

strok

: ( ng. stroke) Pistonlu veya plancerli pompalarda

piston veya plancerin en alt (veya bir u) noktadan
en st (veya di er u) noktaya kadar ald yol.

tahrik di lisi

: ( ng. drive gear) Elektrik motor aftndan hareket

alan tahrik aft zerinde bulunan ve di er di liye de
hareket veren di li.

tahrik aft

: ( ng. drive shaft) Elektrik motor aftndan hareket

alan ve zerindeki tahrik di lisi ile di er di liye de
hareket veren aft.

tek diyaframl pompa

: ( ng. single diaphragm pump) inde hareketli

eleman olarak bir adet diyafram bulunduran ve
diyaframn iki hareketiyle (iki strokta) bir i (emmebasma) yapabilen bir e it do rusal hareketli
pompa.

tek emi li pompa

: ( ng. single suction pump) Pompa giri inde bir tek

emi i olan santrifj pompa.

tek etkili pompa

: ( ng. single stroke pump) inde bulundurdu u

pistonun iki hareketiyle (iki strokta) bir i (emmebasma) yapabilen bir e it do rusal hareketli
(pistonlu) pompa.

tek kademeli pompa

: ( ng. single stage pump) inde bir adet impeller

bulunduran santrifj pompa.

tek pistonlu pompa

: ( ng. simplex pump) inde hareketli eleman

olarak bir adet piston bulunduran tek veya iki etkili
bir e it do rusal hareketli (pistonlu) pompa.

tek vidal pompa

: ( ng. single screw pump, progressive cavity pump)

Silindirik bir yuva iinde genellikle kauuk
malzemeden yaplm sabit bir stator ve onun iinde

64

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

de rotor ad verilen hareketli bir vidadan olu an bir

e it vidal pompa, mono pompa, helisel rotorlu
pompa.
vidal pompa

: ( ng. three screw pump, IMO pump) Silindirik bir

yuva iinde biri tahrik eden di er ikisi ise tahrik
edilen toplam adet vidaya sahip olan bir e it
vidal hacimsel pompa.

vakum

: ( ng. vacuum) Atmosfer basncnn altnda olma

durumu.

valf (disk) yuvas

: ( ng. valve seat) Pompa giri ve k larnda veya

devrelerde bulunan valflerin disklerinin oturdu u
genellikle halka biiminde olan yuva.

valf diski

: ( ng. valve disc) Pompa giri ve k larnda veya

devrelerde bulunan valflerin yuvasna basarak ak
nleyen veya yuvadan uzakla arak ak a izin veren
eleman.

verim

: ( ng. efficiency) Pompa veya benzeri nitelerde

kayplar sonrasnda kalan gerek debi miktarnn
yzde ile belirtilen oran.

vidal pompa

: ( ng. screw pump) Silindirik bir yuva iinde bir,

iki veya adet vida bulunduran bir e it hacimsel
ve dnel hareketli pompa.

volt hcreli pompa

: ( ng. volute pump) inde impellerin de bulundu u

salyangoz veya volt ad verilen bir gvde
sayesinde svnn kinetik enerjisinin basn
enerjisine dn trld bir e it santrifj pompa.

ya lama ya

: ( ng. lubricating oil) Dizel makinalarda biri

hareketli di eri hareketsiz veya her ikisi de hareketli
olan paralar arasndaki srtnmeyi nleyip onlar
ya lamada ve so utmada kullanlan sv karbonlu
hidrojen.

yakt

: ( ng. fuel oil or diesel oil) Dizel makinalarda

enjektr ile silindir ierisine atomize ekilde
pskrtlerek yaklan ve silindirde i retilmesini
sa layan sv karbonlu hidrojen.

yar ak impeller

: ( ng. semi open impeller) Santrifj pompalarda

kullanlan ve sadece bir taraf kapakla kapatlm bir
e it impeller.

yar kapal impeller

: ( ng. semi closed impeller) Santrifj pompalarda

kullanlan ve sadece bir taraf kapakla kapatlm bir
e it impeller.

yatak

: ( ng. bearing) Pompa ve benzeri nitelerde aftn

salg yapmadan al masn sa layan yuva veya
bur.

HAC MSEL (POZ T F DEPLASMANLI) POMPALAR

yay basnc

65

: ( ng. spring tension, spring pressure) Valflerde

yayn ba l bulundu u diski iterek yuvaya
oturmasn ve valfin kapal kalmasn sa layan
kuvvet.

66

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

Blm 3

Dinamik Pompalar

Blm 3
Dinamik Pompalar
Hacimsel pompalarda, pompa elemanlar tarafndan bir deplasman (hacim)
olu turulmakta ve svlar, bu hacmin azaltlmas veya artrlmas ve yer de i tirmesi
prensibiyle ta nmaktadr. Oysa dinamik pompalarda durum olduka farkldr.
Dinamik pompalarda, motorun al trlmasyla birlikte pompa aft ve aftn bir kama ile
ba land impeller, belirli bir hzda (rne in 1450 devir/dakika) dnmektedir. mpeller,
volt ad verilen salyangoz biimindeki bir keysin (gvdenin) iinde bulunmakta olup
kanatlarnn yaps da i ksmdan d ar do ru geni leyen biimdedir. mpellerin belirli
bir hzda dnmesiyle, impellerin ortasndaki gzde belirli bir vakum olu turulmakta ve
vakum olu turulan bu gzden emilen ak kana, impellerin dn hareketi nedeniyle
belirli bir hz kazandrlmaktadr. eri giren ak kan, ekil 3.1de gsterildi i gibi
impeller kanatlar vastasyla evreye do ru savrularak ak kana kazandrlan ak
enerjisiyle, impeller sonrasndaki "volt" denilen salyangoz biimli gvdeden istenilen
yere belirli bir basn ve debi ile baslmaktadr.

ekil 3.1 Dinamik pompalarn elemanlar ve al mas

Bazen de hzn d rlp basncn artrlmas iin keys iine sabit kanatlar
yerle tirilmekte olup bu sabit kanatlara da "difzr" ad verilmektedir.

70

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

Daha nceki blmde anlatlan hacimsel pompalarn genellikle hidrolik sistemlerde, ya ,

yakt, amur gibi ak kan devrelerinde kullanld anlatlm t. Oysa dinamik pompa
denildi i zaman genelde akla gelen ilk ak kan sudur. Bu nedenle de pompalarn anlatm
esnasnda sv yerine "su" deyiminin kullanlmas olduka do aldr.
Dinamik pompalar; ak yn, enerji dn m, mekanik konstrksiyon (impeller),
konum, kademe says ve emi durumu gibi zelliklere gre baz alt snflara
ayrlmaktadr. Srasyla bu alt snflar hakknda bilgi verilecektir.

3.1 AKI YNNE GRE SINIFLANDIRMA

Dinamik pompalar svnn pompadan k ynne gre radyal ak l, eksenel ak l ve
kar k ak l olmak zere snfa ayrlmaktadr.
3.1.1 RADYAL AKI LI (SANTR FJ) POMPALAR
Radyal ak l pompa denildi i zaman, pompann bast ak kann pompa aft eksenine
radyal (dikey) olarak devreye baslmas anla lmaktadr. Motordan hareket alan pompa ve
dolaysyla impeller, gbekten ald svy kanat formuyla salyangoz vastasyla k
tarafna transfer etmektedir. Ak yn pompa aftna dik oldu undan dolay bu
pompalara "radyal ak l pompalar" denilmektedir. Bu pompalar daha ok "santrifj
pompa" veya "merkezka pompa" adyla anlmaktadr.

ekil 3.2 Santrifj pompalarda salyangoz ve impeller

Santrifj pompalar, gemilerde tm tatl su ve deniz suyu sistemlerinde kullanlan pompa

trdr. Elemanlar impeller, salyangoz, a nma ringi (burcu), aft, aft szdrmazlk
eleman (ya keesi, mekanik salmastra veya yumu ak salmastra), szdrmazlk kutusu,
blok (gvde veya keys), kaplin, gresrlk, rulman ile bazen de dip burcu ve aft
burcudur. Genellikle aft ile aft burcu, krom kapl paslanmaz elikten; impeller, dip
burcu ve a nma ringleri bronz malzemeden; keys (gvde) ise dkme demirden veya
bronz malzemeden yaplmaktadr. Ancak pompa elemanlarnn malzemeleri, ta nan
svya gre de i ebilmektedir. Bu pompalardaki hareketli elemanlar aft ve impeller;
hareketsiz elemanlar ise volt, szdrmazlk eleman kutusu ve yataklardr.
Santrifj pompalarda belli bir devirle dnen impeller, tanktan veya herhangi bir
kaynaktan ald ak kan (genellikle suyu) gbe inden (merkezinden) iine sokarak
kanatlar vastasyla evreye do ru savurmaktadr. evreye savrulan su, belirli bir hzda

D NAM K POMPALAR

71

olmasna kar n basnc olduka d ktr. mpeller kanatlarndan kan sudaki hz,
impellerin kanatlarnn geni lemesi dolaysyla d mekte ve basn artmaya
ba lamaktadr. "Volt" ad verilen salyangoz eklindeki keyste bu enerji, tamamen
basncn artrlmas ynnde etkin olmakta ve su, devreye belirli bir basnla
baslmaktadr.

ekil 3.3 Santrifj pompada ak kann emilmesi ve baslmas

Santrifj pompalar, emme yetenekleri az olan pompalardr. Emme yetene i istenmeyen

deniz suyu so utma ve dola m, tatl su so utma ve dola m ile sintine, balast ve atk su
devrelerinde rahatlkla kullanlrlar. Emme ihtiyac olan yerlerde ejektr veya ba ka
yntemlerle emme sorunlar da ksmen giderilmektedir. Kapasiteleri yksek oldu undan
dolay, ak kan veya tank iinde ve emme yetene i istenmeyen yerlerde de en ok tercih
edilen pompa trdr. Bunun en gzel rne i de tankerlerde kargo (yk) pompas olarak
kullanlp ham petrol transferi yapmasdr. Gemilerdeki pis (atk) su nitelerinde de bu
pompa, ak kan iinde al maktadr. ekil 3.4te olduka fazla kullanm alan olan bir
santrifj pompann tm elemanlar aka grlmektedir.

ekil 3.4 Santrifj pompa elemanlar

3.1.2 EKSENEL AKI LI POMPALAR

Bu pompalarda ak hareketi, impeller tarafndan ak kann ta nmas eklinde olup
ak kann hareketi pompa aft eksenine paralel oldu u iin bu pompalara "eksenel ak l

72

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

pompa" denilmektedir. Bu pompalarda impeller, bir pervane gibi grev yapt iin ayn
zamanda bu pompalar "pervane tip pompa" olarak da adlandrlmaktadr. Eksenel ak l
pompalarda debi yksek ama head (basma yksekli i) d ktr.
Eksenel ak l pompalar yeterince bykse, yeterli miktarda ak sa larlar ancak yksek
basn sa layamazlar. Bu pompalarn o u emi sorunu olmayan yerlerde (emme taraf
ak kann iinde) kullanlmakta ve genelde de dikey konumda monte edilmektedir, ancak
yatay biimde monte edilenleri de bulunmaktadr.

ekil 3.5 Eksenel ak l pompa impelleri (pervane)

ekil 3.6da eksenel ak l bir pompann elemanlar grlmekte olup bu pompalar

gllerde ve barajlarda olduka fazla kullanm alan bulmaktadr.

ekil 3.6 Eksenel ak l pompa ve elemanlar

D NAM K POMPALAR

73

3.1.3 KARI IK AKI LI POMPALAR

Bu pompalarda svnn ak volt iinde eksene hem dik hem de yatay olabilir. ekil
3.7de grlen impeller tarafndan emilen sv, sabit kanat veya difzrden geirilerek
d ar baslmaktadr. Bu pompalarn iine bir veya daha fazla kademe yerle tirilmekte ve
kademe says da toplam head (basma yksekli i) ihtiyacna gre de i mektedir. Bu
pompalar da, pervane tip pompalar gibi dalg (sv iinde) pompa konumunda
al trlmaktadr. Kar k ak l pompalarn kapasiteleri 450-112.000 m3/h olup basma
yksekli i ise her kademe iin 30 m kadardr.
D k ak (debi) ve yksek basn istenen yerlerde radyal ak l pompalar, yksek ak
ve d k basn gereken yerlerde eksenel ak l pompalar, her ikisinin arasnda ise kar k
ak l pompalar kullanlmaktadr. Kar k ve eksenel ak l pompalarda kullanlan
pervanelerin birbirine benzerli inden dolay bazen bu pompalarn adlar kar trlmakta
ve yanl ifade edilmektedir.

ekil 3.7 Kar k ak l pompa

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

74

Dinamik pompa snf iine giren ve bu anlatlanlardan ba ka pek ok pompa daha

bulunmaktadr. Ancak bu pompalar ak ynleri incelendi inde yine bu snftan birine
dahil olacaktr.

ekil 3.8 Kar k ak l pompa impelleri

3.2 ENERJ DN MNE GRE SINIFLANDIRMA

Hzn basnca dn trlmesi bakmndan dinamik pompalar iki snfa ayrlmaktadr.
3.2.1 VOLT POMPALAR
Santrifj pompalarda, iinde impellerin de al t salyangoz biimindeki muhafazann
k na "volt hcresi" ad verilmektedir. Salyangoz biiminden dolay volt hcresinde,
impellerin bast svnn hz d mekte ve basnc artmaktadr. Svnn kinetik enerjisinin
basn enerjisine volt denilen salyangozda evrildi i pompalara "volt (hcreli)
pompalar" veya "salyangoz pompalar" ad verilmektedir. Volt hcreli pompalar; so uk
ve scak su dola m devrelerinde, ana ve yardmc makina so utma suyu devrelerinde,
kazan besleme suyu ve yangn devrelerinde kullanlabilmektedir.

ekil 3.9 Volt tip pompa ve elemanlar

D NAM K POMPALAR

75

Salyangoz keysin (gvdenin) ana amalarndan biri de pompa aft zerindeki hidrolik
balansn (dengenin) olu masna yardmc olmaktr. Oysa gvde, e it olmayan bir basn
da lm yaratmaktadr. Bu nedenle hidrolik balansn bozulmamas iin pompalarn,
retici firmalarn nerdi i debiyle al trlmas gerekmektedir. Aksi halde impeller
zerine gelecek a r srast (itme kuvveti), aftn ve di er paralarn zarar grmesine
neden olabilece inden bu durumda pompadan istenen verim alnamayacaktr.

ekil 3.10 Volt (salyangoz) pompa

3.2.2 D FZRL POMPALAR

Santrifj pompalarda salyangoz zerinde sabit kanatlar var ise bu elemana "difzr" ad
verilmektedir ve bu pompalarda hzn d erek basncn artt yer difzr yani sabit
kanatlardr. Bilindi i gibi nozullarda basn d mekte ve hz artmakta iken difzrlerde
ise hz d mekte ve basn artmaktadr. Bu nedenle difzrler bir e it ters nozul olarak
al maktadrlar. te difzrlerde hzn d p basncn artt bu tr pompalara da
"difzrl pompa" ad verilmektedir. Difzrl pompalardaki sv ak , volt tip
pompalardan daha kontroll biimdedir ve hzn basnca dn mndeki verim daha
yksektir. Bu pompalarda ayn zamanda, impeller zerindeki dengeli radyal yk avantaj
da bulunmaktadr. Difzrl pompalar daha ok yksek basn ihtiyac olan yerlerde
tercih edilmektedir.

ekil 3.11 Difzrl pompa

76

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

3.3 MEKAN K KONSTRKS YONA GRE SINIFLANDIRMA

Dinamik pompalar ak larna gre radyal ak l, eksenel ak l ve kar k ak l olmak
zere snfa ayrlmaktadr. Bu nedenle de farkl ak tiplerinde farkl impellerler
kullanlmaktadr. Bu impeller rnekleri ekil 3.12de gsterilmektedir.

ekil 3.12 Ak tipine gre impeller e itleri

Ancak bu impellerlerden ba ka bir snflandrma da, santrifj pompalardaki impellerlerin

mekanik konstrksiyonuna gre yaplmaktadr. Bu bakmdan impellerler stteki
snflandrmann d nda kapal, ak ve yar ak (veya yar kapal) olarak snfa daha
ayrlmaktadr.

ekil 3.13 Kapal, yar ak ve ak impeller

D NAM K POMPALAR

77

3.3.1 KAPALI MPELLERL POMPALAR

Kapal impellerde, impeller kanatlarnn her iki taraf birer kapakla kapatlm tr. Bu
impeller ile temizleme i lerinde kullanlan ak kanlarn iyi dola m sa land gibi
bylelikle mekanik salmastrann (mekanik sealin) evresinin de kirlenme riski
azaltlmaktadr.
Gemilerdeki ana makina ve dizel jeneratr tatl su so utma pompalar ile balast ve yangn
pompalarnn impellerleri genellikle kapal tiptedir. Bu tip impeller ieren pompalar daha
ok yksek basncn gerekli oldu u yerlerde tercih edilmekte olup byle bir pompa ekil
3.14te grlmektedir.

ekil 3.14 Kapal impellerli santrifj pompa

3.3.2 YARI AIK (VEYA YARI KAPALI) MPELLERL POMPALAR

Yar ak veya yar kapal impeller, kanatlarnn sadece tek tarafnda kapak iermektedir,
bu nedenle iinde kk veya orta byklkte kat paracklarn oldu u svlarda
kullanlmaktadr. ekil 3.15te de grlmekte olan yar ak (yar kapal) impeller, ak
impeller gibi genellikle basncn d k, debinin fazla oldu u yerlerde tercih edilmektedir.
Yar ak impellerin gemideki uygulamalarna en iyi rnek pis su tanklarndaki
pompalardr.

78

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

ekil 3.15 Yar ak impellerli santrifj pompa

3.3.3 AIK MPELLERL POMPALAR

Ak impellerli pompalar ise kat madde ieren ak kanlarda kullanlabilmektedir. Ak
impeller, genellikle pervane tip (propeller) pompalarda kullanlmakta ve basncn d k,
debinin fazla oldu u yerlerde tercih edilmektedir.

ekil 3.16 Ak impellerli santrifj pompa

D NAM K POMPALAR

79

3.4 KADEMEYE GRE SINIFLANDIRMA

Dinamik pompalar, ekil 3.17de grld gibi tek kademeli olabilece i gibi,
3.18de grld zere 2, 3, 4...gibi ok kademeli de olabilmektedirler.

ekil

3.4.1 TEK KADEMEL POMPALAR

Tek kademeli pompa; bir impeller ve bir gvdeden (bloktan) olu an pompa olup bu
nedenle de ok yksek basn istenmeyen yerlerde tercih edilmektedir.
ekil 3.17de grlen santrifj pompann kullanm yerleri temiz ve hafif kirli sular, tatl
ve ime suyu temini, kimya, eker, ka t ve petro-kimya endstrileri, sulama,
ya murlama, yo u ma suyu, yzme havuzu, stma ve so utma ile iklimlendirme
devreleridir. Gemilerdeki ana ve yardmc dizellere ait so utma pompalar da genellikle
tek kademeli ancak dikey pompalardr.

ekil 3.17 Tek kademeli yatay santrifj pompann i grn

3.4.2 OK KADEMEL POMPALAR

inde iki veya daha fazla impeller bulunan kademeli santrifj pompalarda ak kann
basnc ilk kademede artrlmakta ve ak kan, bir sonraki kademeye basnla girmektedir.
Ak kann basnc ikinci, nc vb. kademelerde tekrar artrlmakta ve bu i lemler
zinciri her kademede devam etmektedir. Bu nedenle kademeli pompalar daha yksek
basn gereksinimi olan yerlerde tercih edilmektedir.
Kademeli santrifj pompalar tm gemilerde tatl su, deniz suyu, ime suyu
hidroforlarnda ve kazan besleme suyu sistemlerinde kullanlmaktadrlar. rne in scak
su dola m (devridaim) pompalar tek kademeli, tatl su ve deniz suyu hidrofor pompalar
iki veya kademeli, kazan besleme suyu pompalar , drt veya be kademeli
olabilirler. Ancak kademe says, gemiye ve kullanlacak sisteme gre de
de i ebilmektedir. Tek ve ok kademeli pompalar yerine gre yatay ve dikey konumda
olabilirler. Bu pompalar ayrca ya murlama, sulama ve yo u ma suyu ile so utma
devrelerinde de kullanlmaktadrlar.

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

80

ekil 3.18 kademeli santrifj pompann i ve d grn

3.5 ALI MA KONUMUNA GRE SINIFLANDIRMA

Santrifj pompalar al ma pozisyonlarna gre de yatay ve dikey olmak zere iki snfa
ayrlmaktadr.
3.5.1 YATAY POMPALAR
Fazla yer tutmayan kk hacimli pompalar yatay olarak yaplmaktadr. Pompalarnn
yatay olmasnn avantaj i letmecilere bakm-tutum esnasnda kolaylk sa lamasdr.
Scak su sirklasyon, hidrofor, buzluk kompresr so utma suyu pompalar ve bazen de
jeneratr tatl su ile deniz suyu pompalar gibi daha kk pompalar yatay olabilirler. Bu
tip pompalar ayrca kzgn ya , s transferi, kurutma sistemlerinde; kimya, plastik, gda,
tekstil, ka t ve deri endstrilerinde de kullanlabilmektedir.

ekil 3.19 Yatay santrifj pompa

D NAM K POMPALAR

81

3.5.2 D KEY POMPALAR

Gemilerdeki makina daireleri gibi yer sorunu olan yerlerde ve zellikle de byk hacimli,
gl pompalar dikey olarak yaplp kullanlmaktadr. Balast, yangn, sintine, ana makina
tatl su ve deniz suyu pompalar gibi byk pompalar genellikle dikey pompalardr.

ekil 3.20 Dikey santrifj pompa

3.5.2.1 Ya Kuyu Pompalar

Ksmen veya tamamen ak kan iinde bulunan pompalara "ya kuyu pompalar" ad
verilmektedir. aftlar ksa ve ekonomik pompalar olup su, amur, pis su vb. devrelerde
olduka fazla kullanm alan bulunmaktadr.

ekil 3.21 Ya kuyu pompas

3.5.2.2 Kuru Kuyu Pompalar

Sv iinde bulunmayan dikey pompalar olup orta veya yksek head (basma yksekli i)
gerektiren yerlerde kullanlmaktadr. Genellikle kapal ve radyal ak l impelleri olan
pompalardr.

82

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

ekil 3.22 Kuru kuyu pompalar

3.6 EMME KONUMUNA GRE SINIFLANDIRMA

Santrifj veya dinamik pompalar, anlatlanlara ilave olarak emi yaptklar tarafa gre de
alttan, stten, yandan, utan emi li gibi snflara ayrlmaktadr. Bu snflandrma daha ok
pompann al aca yer ile ilgili bir durumdur. Ayrca pompalar, tek emi li
olabilecekleri gibi ift emi li de olabilirler.
3.6.1 ALTTAN EM L POMPALAR
Alttan emi li pompalar dikey tip pompa olup alclar bazen suyun iinde, bazen de suyun
d nda olabilmektedir. E er alttan emi li pompalar, pompa-motor komple suyun iinde
olursa bunlara da "dalg pompa" ad verilmektedir.

ekil 3.23 Alttan emi li pompa

D NAM K POMPALAR

83

3.6.2 UTAN EM L POMPALAR

Pompa alc ksm aftn bir ucunda olan pompalara "utan emi li pompalar" ad
verilmekte olup en ok kullanlan santrifj pompa e ididir.

ekil 3.24 Utan emi li pompa

3.6.3 YANDAN EM L POMPALAR

Alc ve verici borular kar lkl olan, ayn zamanda dikey oldu u iin yer tasarrufu
sa lad ndan ok miktarda kullanlan bir pompadr. Istma, so utma, iklimlendirme,
ime suyu, yangn ve dola m sistemleri ile yzme havuzlar ve otellerde kullanlan bu
pompalara "e eksenli pompalar" veya "hat tipi pompalar" da denilmektedir.

ekil 3.25 Yandan emi li pompa

Yukarda saylan pompalarn d nda tek taraftan ve iki taraftan emi li olan santrifj
pompa e itleri de bulunmaktadr.

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

84

3.6.4 TEK EM L POMPALAR

imdiye kadar anlatlan pompalarn tm tek emi li olup bu pompalarn hidrolik balans
(denge) sorunlar bulunmaktadr.

ekil 3.26 Tek emi li pompa

3.6.5 FT EM L POMPALAR
ift emi li olarak adlandrlan iki taraftan emi li bu pompalar, hidrolik denge sa ladklar
iin ok avantajldr. Ayn zamanda basnlar da tek emi li pompalardan daha yksektir.
Pompann alc borusu tek olmasna kar n gvde iindeki farkl tip impellerden dolay
iki taraftan emi yaplmaktadr. Bu pompann impelleri ekil 3.27de grld gibi
kombinedir.

ekil 3.27 ift emi li santrifj pompa

D NAM K POMPALAR

85

Petrol boru hatlar, sulama, ime suyu sa lanmas, so utma kuleleri, so utma suyu
dola m, merkezi s sistemleri, termik enerji santralleri, yangn ve rafineriler bu
pompalarn kullanm yerleridir.
Santrifj veya dinamik pompalardaki tm ad geen e itler, farkl amalar yerine
getirdikleri iin snflandrlm lardr. rne in biri emi bakmndan, di eri debi
bakmndan, bir di eri de basabildi i sv zellikleri veya e itleri gibi nitelikler
bakmndan di erine stnlk sa lamaktadr. zelliklerin ve ihtiyalarn oklu u
nedeniyle bu snflandrmalarn artrlmas da mmkndr.

3.7 D

ER POMPALAR

Pompalar pek ok snfa ayrlsalar da bu snflarn hibirine girmeyen pompalar oldu u

gibi, birka snfa birden dahil olabilecek pompalar da mevcuttur. Bu blmde, bu
pompalar hakknda bilgi verilecektir.
3.7.1 D KEY TANK (VEYA AFT) POMPASI
Herhangi bir sistem tanknn st kapa na monte edilen, uzun d ey bir afta sahip ve
alc ksm ak kann iinde olan pompadr.

ekil 3.28 Radyal ak l dikey tank pompas

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

86

Tank pompas; genellikle radyal, bazen de eksenel ak l olup dikey konumdadr. Alc
ksmnda valf olmayp genellikle pompa a znda bir filtre bulunmaktadr. Sadece su ve
pis su sistemlerinde de il, emi sorunu olmad ndan ya , yakt, petrol rnleri ba ta
olmak zere pek ok yerde kullanlmaya elveri lidir. Bu pompalar genellikle volt keysli
(gvdeli) olup bazen de kademeli olabilirler. ekil 3.28de radyal ak l bir dikey tank
pompas grlmektedir.
Artma tesisleri, dkmhaneler, kmrl termik santraller, maden ocaklar, atk su, amur
ve ya sistemleri ile demir-elik, petro-kimya ve ka t endstrilerinde kullanlabilen bu
pompalara "kolon tipi kuyu pompalar" da denilmektedir. ekil 3.29da yine dikey bir
tank pompas grlmekle beraber bu pompada ak bu kez radyal de il, ekseneldir.
nk bu pompann svya kinetik enerji kazandran eleman impeller de il pervane
biimindedir.

ekil 3.29 Eksenel ak l dikey tank pompas

3.7.2 TRB N POMPALAR

Dikey aft (tank) pompalarna benzeyen bu pompalar, ak kan iinde al tklarndan
emi sorunlar bulunmamaktadr. Ancak dikey aft pompalar gibi aftlar uzun ve d ey
olmalarna kar n aralarnda baz farklar bulunmaktadr. nk trbin pompalar, ak
(debi) de il daha ok basn ihtiyac olan yerlerde kullanldklarndan radyal ak ve
volt yerine daha ok difzrl ve genellikle de ok kademeli yaplrlar. Trbin pompalar
genellikle su sa lamada, su dola mnda ve sulama i lerinde kullanlmaktadr. ki
kademeli bir trbin pompa ve elemanlar
ekil 3.30da tm ayrntlaryla
gsterilmektedir.

D NAM K POMPALAR

87

ekil 3.30 Trbin pompas ve elemanlar

88

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

3.7.3 DALGI POMPA

Kuyu gibi ii su dolu yerlerde kullanlan bir pompa tipi olup elektrik motoru pompaya
biti iktir. Bu pompalarda elektrik motor aft, ayn zamanda pompa aft grevini
stlenmekte ve impelleri de ta maktadr. Motorun sudan zarar grmemesi iin ok iyi bir
izolasyona ihtiyac olan bu pompa, gemide normal sistemle baslamayan ambar sintine
kuyularn, zincirli i tahliye gibi amalarla kullanlmaktadr. Makina dairesinde ise
gerekti inde sintine kuyularn bo altmada ve genellikle de pis su nitelerinin iinde
kullanlmaktadr. Ky yerlerinde kuyulardan hidrofor tanklarna su basan pompa da
genellikle dalg pompadr.

ekil 3.31 Dalg pompa

3.7.4 EJEKTR
indeki orifisten belirli bir basnta sv veya hava geirildi inde alt tarafnda olu an
basn d mesiyle svy emerek kapan sistemlere "ejektr" ad verilmektedir.
Evaporatr, pis su nitesi ve bazen de sintine devrelerinde kullanlmaktadr. ekil
3.32de grlen ejektrde sa taraftan sv veya hava verilmekte, sv veya hava verilen
devrenin kesi ti i yerde olan orifisin altnda vakum olu tu undan filtreden de geirilen
sintine emilerek istenilen yere baslmaktadr.
Ejektrler kendi ba na bir pompa olmayp daha ok emme sorunu olan yerlerde
pompalarla birlikte veya pompalara yardmc olarak vakum sa lamak amacyla
kullanlmaktadr.

D NAM K POMPALAR

89

ekil 3.32 Ejektr ile sintinenin baslmas veya transferi

90

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

SZLK
ak impeller

: ( ng. open impeller) Kanatlar zerinde ve altnda

(her iki tarafnda da) kapak bulunmayan pompa
impelleri.

alak basn

: ( ng. low pressure) Pompann emme tarafndaki

basn gstergesinde okunan basn de eri.

alttan emi li pompa

: ( ng. bottom suction pump) Dik konumda bulunan

santrifj pompalarda, aftn alt u tarafndan emme
yaplan pompa.

a nma ringi

: ( ng. wearing ring, casing ring) Genellikle santrifj

pompalarda impeller ile pompa gvdesi arasnda
bulunan ve impeller ile gvdenin a nmasn
nleyen bir e it halka, a nma burcu, a nma
halkas.

balast pompas

: ( ng. ballast pump) Gemilerdeki st, yan veya ift

dip tanklara balast (deniz suyu) almakta veya bu
tanklardaki mevcut balast (deniz suyunu) denize
basmakta kullanlan pompa.

basma yksekli i

: ( ng. head) Pompalarn statik ve dinamik ykleri

kar lamak iin retmek zorunda oldu u enerji.

: ( ng. outlet, discharge) Pompalarda baslacak

svnn pompadan kt yer.

ok kademeli pompa

: ( ng. multistage pump) inde iki veya daha fazla

impeller bulunduran santrifj pompa.

D/G

: ( ng. diesel generator) Gemilerde dizel tahrikli

olarak al an elektrik reteci, dizel jeneratr,
elektrik reteci.

dalg pompa

: ( ng. submersible pump) Emece i su tank veya

kayna n iine daldrlarak al an, elektrik motor
aft ayn zamanda pompann da aft olan ve
elektrik motoru ile pompa arasnda sv gemeyecek
ekilde iyice szdrmazlk sa lanm pompa tipi.

difzrl pompa

: ( ng. diffuser pump) mpeller d nda difzr ad

verilen sabit kanatlar sayesinde svnn kinetik
enerjisinin basn enerjisine dn trld bir
e it santrifj pompa.

dikey pompa

: ( ng. vertical pump) Gemi gibi alan darl olan

yerlerde aft ekseninin yere d ey konumda oldu u
pompa.

dikey aft pompas

: ( ng. vertical shaft pump) Uzun bir afta sahip olan

ve emece i svnn iinde bulundu u tank veya

D NAM K POMPALAR

91

kaynakta dikey olarak yerle tirilen veya monte

edilen bir e it santrifj pompa.
dikey tank pompas

: ( ng. vertical sump pump) Uzun bir afta sahip

olan ve emece i svnn iinde bulundu u tank veya
kaynakta dikey olarak yerle tirilen veya monte
edilen bir e it santrifj pompa.

dinamik pompalar

: ( ng. dynamic pumps) mpeller veya pervane

vastasyla transfer edilen svdaki kinetik enerjinin
salyangoz veya difzr ile basn enerjisine
evrildi i radyal ak l (santrifj pompa), eksenel
ak l (pervane pompa) ve kar k ak l pompalar.

do rusal hareketli pompalar

: ( ng. reciprocating pumps) Svy transfer eden i

elemannn do rusal hareket etti i pistonlu,
plancerli ve diyaframl pompalara verilen ad.

dnel hareketli pompalar

: ( ng. rotary pumps) Di li, vida, piston vb. gibi i

elemanlarn dnme hareketiyle sv transferi yapan
pompalarn ortak ad.

ejektr pompas

: ( ng. ejector pump) Vakumlu tatl su reticilerinde

(evaporatrlerde) vakum sa layabilmek iin vakum
ve seviye ejektrlerinden geilecek deniz suyunu ve
s de i tiriciye verilen besleme suyunu belli bir
basnla basan deniz suyu pompas.

eksenel ak l pompa

: ( ng. axial flow pump) Transfer edilen svnn

pompadan k nn pompa aft eksenine eksenel
(paralel) oldu u pompa, pervane pompa.

giri

: ( ng. inlet, suction) Pompalarda svlarn girdi i

veya emmenin yapld yer

gresrlk

: ( ng. grease cup) Gres ile ya lanmas gereken

salmastra yuvas, rulman vb. yerlerde kullanlan ve
iine gres doldurulan veya baslan kk kutu
eklindeki hazne.

iki emi li pompa

: ( ng. double suction pump) Hidrolik balans

sa lamak amacyla emme tarafnda bulunan perde
vastasyla veya kombine impeller ile iki taraftan
emme yapabilen bir e it santrifj pompa.

kama

: ( ng. key) Pompa aft zerindeki yuvasna

yerle tirilerek impelleri veya kaplini afta tutturan
ve genellikle elik malzemeden yaplan metal para.

kapal impeller

: ( ng. closed impeller) Santrifj pompalarda temiz

svlarn transferinde kullanlan ve her iki taraf
kapaklarla kapatlm bir e it impeller.

kapasite

: ( ng. capacity) Pompann birim zamanda bast

sv miktar, ak miktar, debi, verdi.

92

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

kaplin

: ( ng. coupling) Elektrik veya hidrolik motor

aftnn hareketini pompa aftna aktaran elastik
veya rijit eleman.

kar k ak l pompa

: ( ng. mixed flow pump) Pompa k ndaki svnn

hem eksenel (pompa aft eksenine paralel) hem de
radyal (pompa aft eksenine dikey) oldu u bir e it
dinamik pompa.

keys

: ( ng. pump case) mpeller, di li, vida gibi

pompann hareketli ve hareketsiz di er i
elemanlarn iinde bulunduran d muhafaza,
gvde.

kurba ack pompa

: ( ng. double acting semi-rotary hand wing pump)

Gvdesi iinde bulunan klapenin bir ubuk ve bir
kol yardmyla ileri-geri hareketlendirilmesi ve
klape ile gvde zerinde bulunan kapakklarn
(emme ve basma valflerinin) alp kapanmasyla
sv transferi yapan bir pompa, vakvak pompa, el
pompas.

kuru kuyu pompas

: ( ng. dry-pit pump) Pompa gvdesi veya alcs

sv iinde bulunmayan bir e it dikey santrifj
pompa.

M/E

: ( ng. main engine) Gemilerin pervanesini

dndrmek iin gerekli i i sa layan genellikle dizel
veya buhar trbini olan makina, ana makina.

mekanik seal

: ( ng. mechanical seal or shaft seal) Sabit (seramik

veya metal) ve hareketli (karbon) bir para, yay ve
e itli lastik veya O ringlerden olu an ve
pompalarn aft bo azlarnda kullanlarak pompann
bast svnn pompa d na kamasn veya
pompann hava almasn nleyen szdrmazlk
eleman, mekanik salmastra.

pervane

: ( ng. propeller) Eksenel ak l pompalarda svy

alp pompa aft eksenine paralel olarak ta yan ve
gemi pervanesine benzeyen pompa impelleri.

pis su nitesi

: ( ng. sewage unit) Gemilerdeki genellikle tuvalet

atklarn, (bazen de tuvalet atklar ile birlikte
banyo sularn da) fiziksel, biyolojik ve kimyasal
olarak temizleyip artan sistem, atk su nitesi.

radyal ak l pompa

: ( ng. radial flow pump) Transfer edilen svnn

pompadan k nn pompa aft eksenine radyal
(dikey) oldu u pompa, santrifj pompa, merkezka
pompa.

radyal pompa

: ( ng. radial pump) Dairesel bir yuva iine radyal

olarak yerle tirilmi birka bilye veya pistondan
olu an bir e it hacimsel ve dnel hareketli pompa.

D NAM K POMPALAR

93

rulman

: ( ng. ball bearing) Pompa veya motor aftlarn

yataklamada kullanlan ve iinde kre, f,
silindirik vb. biimlerde kayma hareketi sa layan
elemanlar bulunduran bir e it yatak.

sabit kanat

: ( ng. diffuser) mpeller k nda bulunan ve

gittike byyen bir alana sahip olmasyla svnn
kinetik enerjisinin basn enerjisine dn trld
gvde zerindeki hareketsiz kanat, difzr.

salmastra

: ( ng. packing) Pompa aft bo azlarnda birka adet

olarak kullanlan, pompa iindeki svnn d ar
kamasn ve pompann hava almasn nleyen
belirli
kalnlklardaki
teflon,
grafit
vb.
malzemelerden yaplan ba lar.

santrifj pompa

: ( ng. centrifugal pump) inde hareketli eleman

olarak bir veya daha fazla impeller bulunduran ve
svnn kinetik enerjisini merkezka prensiple bir
salyangozda veya difzrde basn enerjisine
eviren pompa, merkezka pompa.

sintine

: ( ng. bilge) Ana ve yardmc makinalardaki

kaaklar nedeniyle makina dairesinde panyola
salarnn alt ksmnda bulunan kuyularda toplanan
kirli veya ya l su.

sintine pompas

: ( ng. bilge pump) Makina dairesindeki veya

ambarlardaki sintineyi (ya l suyu) tanklara transfer
eden veya sintine separatrnde bulundu unda
muhtelif yerlerden ald sintineyi separatrden
(ayr trcdan) geirerek denize basan genellikle
pistonlu veya dnel hareketli hacimsel pompa.

aft

: ( ng. shaft) Genellikle elektrik motorundan bazen

de hidrolik motorlardan kaplin, kavrama veya
kay la aldklar hareketi, zerlerinde ta dklar
impeller, pervane, di li, vida vb. hareketli
elemanlara aktaran genellikle de elik malzemeden
yaplan uzun ve silindirik bir pompa eleman.

tatl su so utma pompas

: ( ng. fresh water cooling pump) Ana makina, dizel

jeneratr ceketlerinde dola an tatl suyu veya
ya lama ya kuleri, hava kuleri vb. so utucularda
dola arak bu ve di er nitelerin so utulmasnda
kullanlan tatl suyu basan veya dola tran pompa.

tek emi li pompa

: ( ng. single suction pump) Pompa giri inde bir tek

emi i olan santrifj pompa.

tek kademeli pompa

: ( ng. single stage pump) inde bir adet impeller

bulunduran santrifj pompa.

94

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

trbin pompas

: ( ng. turbine pump) Genellikle emdi i veya ald

sv kayna nn iinde bulunan bir veya birka
kademeden olu an pervane tip pompa.

utan emi li pompa

: ( ng. end suction pump) Pompa

tarafndan emi yapan santrifj pompa.

stten emi li pompa

: ( ng. top suction pump) Pompa emi flencinin

yatay konumdaki pompa aftnn st tarafnda
oldu u santrifj pompa.

vakvak pompa

: ( ng. semi-rotary hand pump) Gvdesi iinde

bulunan klapenin bir ubuk ve bir kol yardmyla
ileri-geri hareketlendirilmesi ve klape ile gvde
zerinde bulunan kapakklarn (emme ve basma
valflerinin) alp kapanmasyla sv transferi yapan
bir pompa, el pompas.

volt hcreli pompa

: ( ng. volute pump) inde impellerin de bulundu u

salyangoz veya volt ad verilen bir gvde
sayesinde svnn kinetik enerjisinin basn
enerjisine dn trld bir e it santrifj pompa.

ya keesi

: ( ng. oil seal, seal ring) Pompa aftlarnda bir veya

birka adet olarak kullanlan belirli bir i ap, d
ap ve kalnl olan halka biimindeki szdrmazlk
eleman.

yandan emi li pompa

: ( ng. side suction pump) Pompa aftnn bir

tarafndan emme, di er tarafndan ise basma yaplan
genellikle dik konumda bulunan santrifj pompa,
hat pompas.

yangn pompas

: ( ng. fire pump) Gemilerde genellikle yangn iin,

bazen de balast i lemlerinde gereksinim duyulan
deniz suyunu basan santrifj tipteki pompa.

yar ak (yar kapal) impeller

: ( ng. semi open (semi closed) impeller) Santrifj

pompalarda kullanlan ve sadece bir taraf kapakla
kapatlm bir e it impeller.

ya kuyu pompas

: ( ng. wet-pit pump) Pompa gvdesi veya alcs

sv iinde olan bir e it santrifj pompa

yatak

: ( ng. bearing) Pompa ve benzeri nitelerde aftn

salg yapmadan al masn sa layan yuva veya
bur.

yatay pompa

: ( ng. horizontal pump) Pompa aft ekseninin yere

paralel konumda oldu u pompa.

yksek basn

: ( ng. high pressure) Pompann basma tarafndaki

basn gstergesinde okunan basn de eri.

aftnn u

Blm 4

Pompa Elemanlar

Blm 4
Pompa Elemanlar
Hacimsel pompalar, genellikle ak kan ta yan elemanlarla anld ndan ve bu
elemanlardan daha nceki blmlerde bahsedildi i iin bu blmde tm pompalarn
ortak elemanlar ile daha ok santrifj pompa elemanlarndan bahsedilecektir. ekil
4.1de yatay bir santrifj pompa ile bu pompa zerinde ve iinde bulunan elemanlar
grlmektedir.
ster hacimsel, ister dinamik pompa olsun her iki tipteki pompalarda da baz ortak
elemanlar mevcuttur. Bunlar aft, yatak (rulman), d ek, gvde, kaplin, szdrmazlk
eleman (yumu ak salmastra, mekanik salmastra, kee) gibi elemanlardr.
ekil 4.1deki yatay santrifj pompann elemanlar Tablo 4.1de gsterilmekte olup O
ring, cvata vb. elemanlar her pompada veya sistemde bulunabilecek elemanlardr. Ya
keesi, yumu ak salmastra ve mekanik salmastra (mekanik seal) gibi szdrmazlk
elemanlar da sonraki blmlerde ayrca anlatlacaktr.

ekil 4.1 Yatay santrifj pompa ve elemanlar

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

98

Tablo 4.1 Santrifj pompa elemanlar

Para No

Para Ad

Para No

Para Ad

Blok (gvde) cvatalar

14

Ya keesi, i

Rulman kilidi/segman

15

Su tutucu

Srast yata

16

aft burcu

Ya keesi, d

17

mpeller somunu

Yatak kilitleme somunu

18

mpeller kamas

Mekanik seal yuvas

19

Gvde (volt keys)

Ya doldurma tapas

20

Radyal yatak

Destek aya

21

Muhafaza

Ya (bo altma) tapas

22

Yatak muhafazas

23

Mekanik seal
A nma ringi

10

aft

11

Keys bo altma tapas

24

12

O ring, yatak blo u

25

13

O ring, aft burcu

26

mpeller
D ek

4.1 AFT
aft, pompalarn belki de en nemli elemandr. Santrifj pompalarda aft, elektrik
motorlarndan alnan dairesel hareketi genellikle kaplinlerle, nadiren de manyetik olarak
impellere aktarmaktadr. Pompa aftlar; pompa kaplini, mekanik salmastra, impeller,
vakum impelleri, rulman gibi elemanlar da zerinde ta maktadr. Kaplin ve impellerler
afta sk gemeli ve kamal olarak monte edilirler. zerinde ta d elemanlar da
etkiledi inden dolay pompa aftlar, hareketi aldklar motor aftlar ile ayn eksende
olmalar gerekmektedir.
Pompa aftlar malzeme olarak paslanmaz elik, krom eli i veya yksek mukavemetli
karbon eliklerinden yaplmaktadr. Pompa aftndaki en ufak hasar, zerinde ta d
impeller, rulman, mekanik salmastra ve kaplin gibi paralar nedeniyle tm pompay

POMPA ELEMANLARI

99

etkilemektedir. Pompa aftlarnn en ok hasar gren ksmlar yumu ak salmastra veya

mekanik salmastra ile al an ksmlar ve aft zerindeki kama yuvalardr.

ekil 4.2 ki impeller ta yan bir pompa aft

aftlarn zerindeki kama yuvalar a narak byd zaman freze ile kama yuvas
dzeltilerek yuvaya uygun daha byk bir kama imal edilmektedir. Ancak kama
yuvasnn ok fazla bytlmesi aftn mukavemetini azaltaca iin bu i lem her zaman
tavsiye edilmemektedir. Byle bir durumda ise aftn kama yuvas, aft malzemesine
uygun bir kaynak elektrodu ile doldurulmakta ve yeni kama yuvas almaktadr. Bazen
de kama yuvasnn yeri de i tirilerek aftn di er tarafna ayn hizaya ba ka bir kama
yuvas alabilir. Bunlarn da mmkn olmad durumlarda aftn yenilenmesi
gerekmektedir.
aftn mekanik veya yumu ak salmastra ile al t yzey a nd nda, ak kann d ar
kamas sz konusu olaca ndan aftn tashih edilmesi veya yenilenmesi gerekmektedir.
aftn yenilenmesi olduka pahal bir yntem oldu u iin byk aftlarda, aftn
yenilenmemesi iin yumu ak veya mekanik salmastrann al t yerde ekil 4.3te
grlmekte olan aft burcu kullanlmaktadr. aft burlar bronz, paslanmaz elik ve
dkme demir gibi malzemelerden yaplmaktadr.

ekil 4.3 aft burcu

aft burcu kullanld nda a nma olay, aft yerine burta meydana gelece i iin aft
yerine bur de i tirilmektedir. Burcun izilmesi veya a nmas durumunda yumu ak
salmastra kullanlyorsa ncelikle bur bir miktar tornada tashih edilmekte ve ayn
ldeki salmastra ezilerek kullanlmaktadr. Salmastrann kk gelmesi durumunda ise
biraz daha kaln (rne in 10 mm yerine 12 mm gibi) salmastra kullanlabilir.

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

100

afta geirilen impellerin laka olmamas veya yerinden kmamas iin; impeller,
kamann d nda ayrca ince di li bir somun ile de emniyete alnmaktadr. Kama ve
somunlar genellikle paslanmaz elik malzemeden yaplrlar.

ekil 4.4 elik malzemeden yaplm

aft kamas ve somunu

4.2 MPELLER
Elektrik motorunun dnel hareketini alan pompa aftnn zerinde bulunan impeller,
dn hareketiyle gbek (orta veya merkez) ksmndan emdi i svy iindeki kanatlar
vastasyla volt veya sabit kanatlardan geirerek kullanlaca devreye basmaktadr.
mpellerler kullanld yer veya svya gre de i mekle birlikte bronz, dkme demir,
paslanmaz elik, pik dkm, dkm krom eli i veya termoplastik malzemelerden
yaplabilmektedir.
mpelleri yataklayan a nma ringleri, a ndklar zaman genellikle impellerdeki
al tklar yzeyi de a ndrrlar. Bu durumda sadece a nma ringlerini de i tirmek
yetmez. mpeller zerinde a nan ksm uygun kaynak malzemesi ile doldurulur ve tashih
edilerek kullanlabilir. Bunun mmkn olmad durumda impellerin de yenilenmesi
gerekmektedir.
mpellerler, mekanik konstrksiyonlarna gre ekil 4.5te grld gibi kapal
olabilece i gibi ak ve yar ak (veya yar kapal) da olabilir.

ekil 4.5 Farkl malzemeden yaplm kapal impellerlerin n ve arka yzleri

Kapal impellerlerin a nma ring sorunu varken, ak ve yar ak impellerlerin de volt

hcre veya arka paraya ayar sorunlar bulunmaktadr. Ak ve yar ak impellerler
genellikle tkanma problemi istenmeyen ve iinde tanecikler bulunan svlarda rne in
pis su nitelerinde veya dalg pompalarda kullanlrlar.

POMPA ELEMANLARI

101

ekil 4.6 Yar ak ve ak impeller

mpellerler, aft ekseni baz alnarak svya verdikleri ak ynne gre de radyal ak l,
eksenel ak l ve kar k ak l olmak zere snfa ayrlmaktadr. Bu impellerlerden
eksenel ak l impeller rne i ekil 4.7de grlmektedir.

ekil 4.7 Eksenel ak l impeller

Radyal ak l impellerler genellikle d k debi ve yksek head gerektiren yerlerde

kullanlrken eksenel ak l impellerler de yksek debi ve d k head (basma yksekli i)
gerektiren yerlerde tercih edilmektedir.
mpellerler emi olarak da tek emi li ve ift emi li olmak zere ikiye ayrlmaktadr. Daha
nce Blm 3te de belirtildi i gibi ift emi li impellerlerin hidrolik denge avantaj
bulunmaktadr.

ekil 4.8 ift emi li impeller

102

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

4.3 A INMA R NG VEYA HALKASI

A nma ringinin amac, pompa impellerini yataklamak ve impeller ile pompa keysi
arasnda de i tirilebilir bir szdrmazlk ba lants sa lamaktr. A nma ringi, ayn
zamanda santrifj pompalarn giri ve k taraflarn, di er bir ifadeyle ise yksek
basn ve alak basn taraflarn birbirinden ayrmaktadr. A nma ringinin i ap ile
impellerin yataklanaca ksm arasnda bir miktar bo luk (klerens) bulunmakta olup bu
bo luk sayesinde pompa (impeller) k ndaki basnl suyun bir ksm giri e geri
dnmektedir. Pompa veriminin artrlmas iin bu bo lu un kk tutulmas
gerekmektedir.

ekil 4.9 mpeller ve a nma ringleri

Adndan da anla laca gibi a nma ringleri zaman iinde a nmaktadr. Genel bir kural
olarak a nma ringleri ile pompa impelleri arasnda mevcut olan bo luk (klerens), dizayn
bo lu unun iki kat kadar (% 200) artarsa a nma ringlerinin yenilenmesi gerekmektedir.
ayet a nma ringleri de i tirilebilir ekilde de ilse, pompa yuvas kaynakla doldurulup
tashih edilmeli veya yuva byltlerek yeni bir ring yaplp aklmaldr. Bunlarn da
mmkn olmad kk pompalarda impeller ve keys yenilenmelidir.

ekil 4.10 A nma ringinin impeller zerinde bo luk kontrol

POMPA ELEMANLARI

103

Pompa tasarmna gre a nma ringlerinin konumu veya yeri de i ebilmektedir. Kapal
impellerli pompalarn o unda iki adet a nma ringi bulunmakla birlikte baz pompa
impellerlerinin sadece emme taraflarnda a nma ringi bulunmaktadr. Pervane tip trbin
pompalar, ak impellerli pompalar ile yar ak impellerli pompalarn o unda a nma
ringleri bulunmamaktadr. Bunlarda impeller ile keys (gvde) arasndaki kaa n
kontrol sk ve kapal yaplmalar ile giderilmektedir.
A nma ringleri (halkalar) bronz, dkme demir, paslanmaz elik ve nikel ala ml dkme
demir gibi malzemelerden yaplmaktadr.

4.4 POMPA GVDES (BLOK, KEYS)

Santrifj pompa keysleri de di er malzemeler gibi kullanld yer, ortam veya ak kana
gre dkme demir, paslanmaz elik, pik dkm ve bronz gibi malzemelerden
yaplabilmektedir. Gvde veya keys, pompann d ksm olup kaplin d nda btn
elemanlar iinde bulunduran ana paradr.

ekil 4.11Pompa keysi

Pompann zellikle impelleri iinde bulunduran keysi, volt (salyangoz) veya dairesel
biimdedir. Volt keys, benzerli inden dolay o u kez "salyangoz" olarak da
adlandrlmaktadr. mpellerin bast svdaki kinetik enerji, salyangoz ekilli keysin
biiminden (k tarafna do ru byyen hacimden) dolay basn enerjisine
evrilmektedir. Volt keys, imalat firmann nerdi i artlarla al trldklarnda d k
devirlerde al an ve a r bask altnda olan aft zerindeki hidrolik basncn
dengelenmesine yardmc olmaktadr.

104

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

Volt keysli pompalar basma yksekli i fazla olan yerlerden daha ok yksek debi iin
tercih edilmektedir. Dairesel keysli pompalarda ise impeller evresinde bulunan ve daha
dzgn ak sa layarak trblans azaltan "difzr" ad verilen sabit kanatlar vastasyla
hz d rlerek basncn artmas sa lanmaktadr.

ekil 4.12 Difzr (sabit kanat)

Difzrl pompalar, kademeli pompa olarak kullanldklarnda impeller saylarnn

artmasyla yksek head ihtiyalarna da rahatlkla cevap vermektedir. ekil 4.13te
difzrl pompaya rnek gsterilmektedir.

ekil 4.13 Difzrl pompa

Pompa bloklarnn da zaman zaman baz yerleri a nabilmekte veya hasar

grebilmektedir. Bu gibi durumlarda uygun nitelikte olan Belzona veya Devcon gibi zel
yap trclar veya dolgu maddeleri kullanlarak bir e it so uk kaynak metodu ile
bloklarn yenilenmeye gerek kalmadan tekrar kullanlabilmeleri sa lanabilmektedir.

ekil 4.14 zel yap trclarla onarm yaplan pompa gvdeleri

POMPA ELEMANLARI

105

Pompa gvdelerinin yap trclarla onarmlarnda unutulmamas gereken nokta,

malzemeye uygun nitelikte Devcon veya Belzonann kullanlmas, yzeyin ok ok iyi
bir ekilde temizlenmesi ve yap trcdaki ana madde ile sertle tiricinin do ru oranlarda
hazrlanmas gerekti idir.

4.5 SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI

Pompalarla baslan svnn d ar kamasn ve pompann hava emmesini nleyen
szdrmazlk elemanlar gnmzde kullanm azalan ya keesi ile o unlukla kullanlan
yumu ak salmastra ve mekanik salmastradr.

ekil 4.15 ki salmastra kutulu kademeli bir pompa

Pompalarn genellikle bir, nadiren de iki tarafnda szdrmazlk eleman kullanlmaktadr.

Pompalarda szdrmazlk eleman olarak yumu ak salmastra kullanld nda
salmastralarn yerle tirildi i yuvaya "salmastra kutusu", mekanik salmastra
kullanld nda ise "seal veya szdrmazlk hcresi (yuvas)" ad verilmektedir.
Mekanik salmastra kullanlan pompalarda mekanik salmastray ya pompann st keysi ya
da birka cvatal bir para bask yaparak korumaktadr. Salmastra yuvasnda yumu ak
salmastralar koruyan ve bask yapan paraya "salmastra glendi" ad verilmektedir.
Pompalar vakum altnda emme yapmaya al yorlarsa szdrmazlk elemanlarnn altnda
olu an atmosfer alt basncn korunmas gerekti inden szdrmazlk elemanlarnn nemi
daha da artmaktadr. nk pompann ilk al trlmas ile birlikte szdrmazlk niteli ini
kaybetmi bir yumu ak veya mekanik salmastra nedeniyle d ardan ieriye hava
emilecek ve pompa operasyonu daha da sorunlu hale gelecektir.

106

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

ekil 4.16 Mekanik salmastra kullanlan kademeli bir pompa

Salmastra kutular ve yuvalar, szdrmazlk yannda so utma veya ya lama sa layarak

uygun scakl n korunmasn da sa lamaktadrlar. Yumu ak ve mekanik salmastralarn
(mekanik seal, aft seal) malzemeleri, e itleri ve kullanmlar hakknda Blm 5te
ayrntl bilgi verilecektir.

4.6 YATAKLAR VE RULMANLAR

aftlara skca geirilerek onlar bir veya iki yerden yataklayan ileri bilyeli veya
masural elemanlara "rulman" ad verilmektedir. Pompalarda, rulman d nda bronz
malzemeden yaplm yataklar da kullanlmaktadr. Rulmanlar; pompalarda, trbinde,
kompresrlerde ve akla gelebilecek yataklama amal hemen her yerde kullanlabilir.
Rulmanlarn iindeki kayma (yuvarlanma) hareketini sa layan elemanlar birka e it
olabilir. Bundan dolay rulmanlarn bilyeli, f masural, konik masural, silindirik
masural, i ne masural, tek srastl, ift srastl vb. gibi pek ok e idi bulunmaktadr.

ekil 4.17 Rulmanlarda kayma sa layan elemanlar

POMPA ELEMANLARI

107

Malzeme olarak paslanmaz elikten yaplan rulmanlarn her iki taraf ak olabilece i
gibi bir ya da iki taraf kapal olanlar da bulunmaktadr. Rulmanlar i ap, d ap ve
kalnlk gibi lleri ifade eden seri numaralar ile sipari edilip kullanlmaktadrlar.

ekil 4.18 Kapal ve ak rulman

Rulmann d halkas zerindeki numarann yannda hibir yaz yoksa rulmann iki taraf
da aktr. Numara yannda bulunan Z veya R harfleri kapall ifade etmektedir. Kapal
rulmanlar daha ok elektrik motorlarnda kullanlmakta olup greslenmelerine gerek
yoktur. ayet i ap, d ap ve kalnl ayn olan kapal rulmann yede i varken ayn
llerde ak rulman gerekiyorsa ve yedekte de ak rulman yoksa, bu gibi durumlarda
rulman kapaklarn tutan yayl segmanlar karlarak rulman ak olarak kullanlabilir.
Ancak byle durumlarda bu rulmann greslenmesi gerekti i asla unutulmamaldr.

ekil 4.19 Kapal rulman kapaklarnn karlmas

Gemilerde en ok kullanlan rulmanlar 6000, 6200, 6300 ve 6400 serisi rulmanlardr.

rne in SKF 6210 rulman; i ap 50, d ap 90 ve kalnl 20 mm olan rulmandr,
SKF 6310 rulmann ise i ap 50, d ap 110, kalnl ise 27 mmdir. Tmnde
olmamasna kar n baz serilerde rulman numaras ile rulman lleri arasnda ba lant
da bulunmaktadr. Verilen rneklere dikkat edilirse i aplar, rulman numarasnn son iki
hanesinin be katna e ittir.
Rulmanlar aft zerine geirilirken (aklrken) rulmann gbe i zerine bask veya darbe
yaplmakta ve bu i iin pirin gibi yumu ak malzemeli bir bur kullanlmaktadr.
aklm rulmann, yenileme veya herhangi bir nedenle afttan karlmas istendi inde

108

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

ise ekil 4.20de grlmekte olan iki veya ayakl "ektirme" ad verilen aparatlar
kullanlmaktadr.

ekil 4.20 Rulmanlarn iki ve ayakl ektirme ile afttan karlmalar

Pompa zerindeki rulmanlar bazen gres, bazen de dkme ya ile ya lanmaktadr.

Rulmanlar ve ya barndran rulman ta yc blok genellikle dkme demirden
yaplmaktadr. Dkme (basnlandrlmam ) ya ile ya lanan rulman ta yclar
zerinde ya doldurma tapas, ya tahliye tapas ve gsterge (seviye) cam
bulunmaktadr. Bu elemanlarn tm ekil 4.21de gsterilmektedir.

ekil 4.21 Rulman ta ycs zerindeki elemanlar

POMPA ELEMANLARI

109

Gresle ya lanan rulman kapaklar zerinde ya elle gres baslmas iin gresrlk ya da el
(gres) pompas ile gresleme yapabilmek iin muhtelif ekillerde olan gres memelerinden
herhangi biri kullanlr.

ekil 4.22 Gresrlk ve gres memeleri

Baz pompalarda (normal rulmanlarn d nda) olu abilecek srast (itme kuvvetini)
kar layabilmesi amacyla srast yataklar (rulmanlar) kullanlmaktadr. Bu rulmanlar tek
ve ift srastl olabilirler. ekil 4.23te sol tarafta tek, sa tarafta ise ift srastl rulman
rnekleri gsterilmektedir.

ekil 4.23 Tek ve ift srastl rulman

4.7 KAPL N
Kaplinler, pompa ile motor arasnda bulunan ve motordaki dairesel hareketi pompaya
ileten elemanlardr. Bu i levin yannda kaplinler, eksenel yndeki bymeyi kar lar ve
torku (momenti) impellere veya kullanld pompa elemanna iletirler. Kaplinler,
genellikle yanl bilinmelerine kar n pompa ve motor arasndaki eksen kakl n
dzeltmezler ve byle bir amala da kullanlmazlar.
Kaplinler, genel olarak rijit (kat, esnek olmayan) ve esnek kaplinler olmak zere iki
snfa ayrlmaktadrlar. Olas kaplin e itleri ekil 4.24te gsterildi i gibi olmakla
birlikte bu e itlerin de i tirilmesi, azaltlmas ve o altlmas da mmkndr.

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

110

"

&

#!#

&

'

()

%# !#

'

'

* +

ekil 4.24 Kaplin e itleri

4.7.1 ESNEK OLMAYAN KAPL NLER

Rijit yani esnek olmayan kaplinler, eksen kakl nn kesinlikle olmayaca yerlerde
kullanlmaktadr. Bu kaplinler, tek paral veya iki paral olabilece i gibi kamal veya
kamasz da olabilirler. Alminyum, karbon eli i ve paslanmaz elik gibi malzemelerden
yaplabilirler.

ekil 4.25 Tek ve iki paral esnek olmayan kaplinler

POMPA ELEMANLARI

111

4.7.2 ESNEK KAPL NLER

Esnek kaplinler, daha ok tercih edilip kullanlmasna kar n bakm da
gerektirmektedirler. Bu kaplinler de kendi arasnda elastomerli (sentetik kauuklu) ve
elastomersiz kaplinler olmak zere iki gruba ayrlmaktadr.

ekil 4.26 Esnek kaplin

4.7.2.1 Elastomerli (Sentetik Kauuklu, Elastik Elemanl) Kaplinler

Kaplin diskleri arasnda elastik bir eleman (kaplin lasti i) ieren bu kaplinler ksa ve
gemeli olabilece i gibi sk trmal tipte de olabilmektedir.
Elastik kaplinlerde, esneklik elde etmek amacyla kaplin diskleri (flenleri) arasnda
lastik, kauuk veya polimer gibi malzemeler kullanlmaktadr.

ekil 4.27 eneli kaplinler

Ksa ve gemeli kaplinlerde diskler arasnda elastik eleman olarak lastik veya kauuk
kullanlmaktadr. ekil 4.28de grld gibi eneli, pinli ve burlu kaplinler ise
sk trmal kaplinlerdir.

112

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

ekil 4.28 Pinli kaplin ile pinli ve burlu kaplin

4.7.2.2 Elastomersiz (Sentetik Kauuk Bulundurmayan) Kaplinler

Elastomersiz kaplinlerde esneklik iin elastomer yerine metal elemanlar kullanlmaktadr.

ekil 4.29 Elastomersiz bir kaplin

Elastomersiz kaplinler de kendi arasnda ya lamal ve ya lamasz olmak zere iki snfa
ayrlmaktadr. Ya lamal tasarmlarda hareket iletimi bile enlerin kayma hareketi ile
sa lanmaktadr.

ekil 4.30 Izgaral ve zincirli kaplinler

POMPA ELEMANLARI

113

Di li, zgaral ve zincirli kaplinler elastomersiz ya lamal kaplinlere rnektir. Izgaral ve

zincirli kaplinler ekil 4.30da, di li kaplin ise ekil 4.31de gsterilmektedir.

ekil 4.31 Di li kaplin

Ya lamasz tasarmlar ise, bkme ile hareket ve moment iletimi sa lamaktadr. Disk,
diyafram, yay ve metal krkl kaplinler ise elastomersiz ve ya lamasz kaplinlere
rnektir. Bkme ile hareket ve tork (moment) iletimi sa layan muhtelif kaplinler ekil
4.32de gsterilmektedir.

ekil 4.32 Bkme ile al an muhtelif kaplinler

114

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

Bkme ile al an kaplinlerden olan disk tipi kaplin rne i ekil 4.33te gsterilmektedir.

ekil 4.33 Disk tipi kaplin

ekil 4.34te ise esnek, radyal, eneli gibi muhtelif tip kaplinlerin ba lant ve al ma
konumlar gsterilmektedir.

ekil 4.34 Muhtelif kaplinlerin ba lant ve al ma konumlar

POMPA ELEMANLARI

115

SZLK
a nma contas

: ( ng. wearing plate, wearing gasket) Genellikle

d tan di li pompalarda, di lilerin yan yzeyleri ile
pompa gvdesi arasnda bulunan ve di lilerin yan
yzeyleri ile gvdenin a nmasn nleyen sekiz (8)
rakamna benzeyen bir e it conta veya plaka.

a nma halkas (ringi)

: ( ng. wearing ring, casing ring) Genellikle santrifj

pompalarda impeller ile pompa gvdesi arasnda
bulunan ve impeller ile gvdenin a nmasn
nleyen bir e it halka, a nma burcu.

blok (volt keys)

: ( ng. volute case) Santrifj tip pompalarda pompa

aftna ba l olan impelleri iinde bulunduran ve
svnn kinetik enerjisinin basn enerjisine
evrildi i salyangoz biimindeki gvde.

blok (gvde) cvatalar

: ( ng. casing bolts) mpeller, aft, a nma ringi gibi

pompa elemanlarn iinde bulunduran pompa
gvdelerini birbirlerine ba lamada kullanlan
cvatalar.

bo luk

: ( ng. clearance) mpeller ve a nma ringi veya

benzeri pompa elemanlar arasnda bulunan mesafe.

bronz

: ( ng. bronze) Deniz suyuna dayankl oldu undan

deniz suyu pompa gvdeleri, baz di liler, makine
yataklar yapmnda kullanlan ve bakr ile kalayn
eritilerek birbirine kar trlmasyla elde edilen bir
tr ala m.

ektirme

: ( ng. puller) Pompa aftlarnn u taraflarndaki

rulmanlarn karlmasnda kullanlan iki veya
ayakl bir aparat veya alet.

eneli kaplin

: ( ng. jaw coupling) Kar lkl al an disklerinin

a zlarnda 3, 4, 6. . . adet knt bulunan ve bu
kntlarn arasnda elastik bir malzeme (kauuk)
kullanlan kaplin.

ift emi li pompa

: ( ng. double suction pump) Tek bir giri borusuna

kar n iindeki impeller nedeniyle iki taraftan emi
yapabilen bir tr santrifj pompa.

ift srastl rulman

: ( ng. double thrust ballbearing) ki adet d kapak

ile bir adet i ringin arasnda hareketli bilyeleri
ta yan iki adet ta yc ring bulunan ve srast olan
yerlerde kullanlan bir tr rulman veya yatak.

dalg pompa

: ( ng. submersible pump) Emece i su tank veya

kayna n iine daldrlarak al an, elektrik motor
aft ayn zamanda pompann da aft olan ve

116

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

elektrik motoru ile pompa arasnda sv gemeyecek

ekilde iyice szdrmazlk sa lanm pompa tipi.
destek aya

: ( ng. support foot) Yatay santrifj pompalarda

impeller tarafndaki d e in n (elektrik motor)
tarafnda bulunan ve mesnet olarak kullanlan para.

diskli kaplin

: ( ng. disc coupling) ki adet kaplin arasnda bir

disk ve kaplinlerle disk arasnda da esnek metal
eleman bulunduran bir tr kaplin.

di li kaplin

: ( ng. gear coupling) Kar lkl al an kaplin

diskleri zerinde di li bulunduran ve bu di lilerin
birbirine gemesiyle al an bir tr elastomersiz
kaplin.

d ek

: ( ng. foundation) Elektrik motoru, pompa,

kompresr, ayr trc gibi cihaz ve nitelerin
zerinde oturtuldu u genellikle dkmden yaplm
oturak, asi.

d k kapasite

: ( ng. low capacity) Pompalarn al mas

esnasnda olmas gerekenden az debi miktar.

eksenden kaklk

: ( ng. misalignment) Pompa aft ekseni ile motor

aft ekseni arasndaki paralel veya asal
uyumsuzluk.

eksene alma

: ( ng. alignment) Pompa aft ekseni ile motor aft

ekseni arasndaki paralel veya asal uyumsuzlu u
giderme.

eksenel ak l pompa

: ( ng. axial flow pump) Transfer edilen svnn

pompadan k nn pompa aft eksenine eksenel
(paralel) oldu u pompa, pervane pompa.

elastomerli

: ( ng. elastomeric) inde sentetik kauuklu bir

eleman bulunduran.

elastomersiz

: ( ng. non-elastomeric) inde sentetik kauuklu bir

eleman bulundurmayan.

esnek

: ( ng. flexible) Sentetik kauuk, yay veya baz

metallerde oldu u gibi esneme, e ilme gibi hareket
kabiliyeti olan.

gsterge cam

: ( ng. sight glass, level gauge) Herhangi bir sistem,

nite veya tanktaki ya lama ya , yakt, su, amur
vb. ak kanlarn seviyelerini gstermede kullanlan
genellikle sya dayankl effaf cam, mika veya
benzeri malzemeden yaplm gsterge.

gres ya

: ( ng. grease) Rulmanl yataklarda kullanlan bir

e it kat ya .

zgaral kaplin

: ( ng. grid coupling) zerinde esneme zellikli

zgaralar bulunan bir tr kaplin.

POMPA ELEMANLARI

117

iletim

: ( ng. transmission) Elektrik motor aftnn

hareketinin kaplinler vastasyla pompa aftna
aktarlmas.

impeller

: ( ng. impeller) Santrifj pompalarda svya kinetik

enerji kazandrarak svy emip basan ve iinde
kanatlar bulunan pervane veya ark.

impeller gbe i

: ( ng. impeller eye) Pompalarn emme tarafndaki

svnn impellere girdi i blm veya yer.

impeller kamas

: ( ng. impeller key) Pompa aft ile impeller

arasnda bulunan ve impelleri pompa aftna
sabitlemede kullanlan metal para.

impeller somunu

: ( ng. impeller nut) mpelleri pompa aftna

sabitleyerek impellerin afttan kmasn engelleyen
ince veya gaz di li somun.

impeller, ak

: ( ng. open impeller) Kanatlar zerinde ve altnda

(her iki tarafnda da) kapak bulunmayan pompa
impelleri.

impeller, kapal

: ( ng. closed impeller) Santrifj pompalarda temiz

svlarn transferinde kullanlan ve her iki taraf
kapaklarla kapatlm bir e it impeller.

impeller, yar ak

: ( ng. semi open impeller) Santrifj pompalarda

kullanlan ve sadece bir taraf kapakla kapatlm bir
e it impeller

kapasite

: ( ng. capacity, flow, delivery) Herhangi bir

kesitten birim zamanda geen hacimsel sv miktar,
debi.

kaplin diski veya flenci

: ( ng. coupling flange) Hem elektrik motoru hem

de pompa tarafndaki kaplinlerden her biri.

kaplin

: ( ng. coupling) Elektrik motor aftnn hareketini

pompa aftna aktaran esnek veya rijit para.

kar k ak l pompa

: ( ng. mixed flow pump) Pompa k ndaki svnn

hem eksenel (pompa aft eksenine paralel) hem de
radyal (pompa aft eksenine dikey) oldu u bir e it
dinamik pompa.

kauuk

: ( ng. rubber, natural rubber, NR) Kullanma

scaklk aral -60C ile +90C arasnda olan
elastik kaplin, pompa statoru vb. gibi yksek
esneklik ve mekanik zellikler gerektiren baz
makina ve pompa elemanlarnn yapmnda
kullanlan ve gemilerde lastik adyla anlan esnek
malzeme.

keys bo altma tapas

: ( ng. case drain plug) So uk iklim veya havalarda

kullanlmayan pompalarn iindeki suyun donmasn

118

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

nlemek veya pompa iinde biriken pis suyu ya da

pislikleri bo altmada kullanlan tapa.
ksa ve gemeli kaplin

: ( ng. shearing coupling) Diskler arasnda elastik

eleman olarak lastik veya kauuk kullanlan ve
sk trlmadan al an bir tr kaplin.

mekanik seal

: ( ng. mechanical seal, shaft seal) Sabit (seramik

veya metal) ve hareketli (karbon) bir para, yay ve
e itli lastik veya O ringlerden olu an ve
pompalarn aft bo azlarnda kullanlarak pompann
bast svnn pompa d na kamasn veya
pompann hava almasn nleyen szdrmazlk
eleman, mekanik salmastra, bo az pateni.

meme

: ( ng. nipple) Pompa veya benzeri pek ok sistemde

yataklara veya rulmanlara gres ya baslmasnda
kullanlan ve e itli biimlerde olup gres
baslmasnda alan ve gres ya nn baslmasndan
sonra gres ya n d ar brakmayan bir geri
dndrmez valfe sahip olan para.

O ring, aft burcu

: ( ng. O ring, shaft sleeve) Pompalarda, pompa aft

ile aft burcu arasndan sv kamasn nlemek iin
kullanlan O ring.

O ring, yatak blo u

: ( ng. O ring, bearing bracket) Rulmanlar sv ya

ile ya lanan pompalarda ya haznesinden d arya
ya kaa n nlemek iin yatak gvdesi ile kapak
arasnda kullanlan O ring.

pervane pompa

: ( ng. propeller pump) Transfer edilen svnn

pompadan k nn pompa aft eksenine eksenel
(paralel) oldu u pompa, eksenel ak l pompa.

pinli kaplin

: ( ng. pin coupling) Kaplin diskleri zerinde pek

ok sayda pin bulunan ve bu pinlerin zerinde veya
evresinde kauuk elemanlarn kullanld bir tr
kaplin.

pis su nitesi

: ( ng. sewage unit) Gemilerdeki genellikle tuvalet

atklarn, (bazen de tuvalet atklar ile birlikte
banyo sularn da) fiziksel, biyolojik ve kimyasal
olarak temizleyip artan sistem, atk su nitesi.

radyal ak l pompa

: ( ng. radial flow pump) Transfer edilen svnn

pompadan k nn pompa aft eksenine radyal
(dikey) oldu u pompa, santrifj pompa, merkezka
pompa.

rijit

: ( ng. rigid) Esnek olmayan.

rulman kilidi, rulman segman

: ( ng. snap ring, circlip) Pompa aftna sk bir

ekilde geirilen rulmann yerinden kaymasn veya
kmasn nlemek amacyla kullanlan esnek elik
malzemeden yaplan dairesel para.

POMPA ELEMANLARI

119

rulman

: ( ng. ball bearing) Pompa veya motor aftlarn

yataklamada kullanlan ve iinde kre, f,
silindirik vb. biimlerde kayma hareketi sa layan
elemanlar bulunduran bir e it yatak.

sabit kanat

: ( ng. diffuser) mpeller k nda bulunan ve

gittike byyen bir alana sahip olmasyla svnn
kinetik enerjisinin basn enerjisine dn trld
gvde zerindeki hareketsiz kanat.

salmastra

: ( ng. packing) Pompa aft bo azlarnda birka adet

olarak kullanlan, pompa iindeki svnn d ar
kamasn ve pompann hava almasn nleyen
belirli
kalnlklardaki
teflon,
grafit
vb.
malzemelerden yaplan ba lar.

salmastra glendi

: ( ng. packing gland) Pompa aft bo azlarna atlan

salmastralar iterek yuvasnda kalmasn sa layan
bask paras.

salmastra kutusu

: ( ng. stuffing box) Pompalarn aft bo azlarndan

d ar kaak olmasn ve d ardan da hava
emilmesini nlemek amacyla pompa gvdesinde
bulunan ve iine salmastra atlan yuva.

salyangoz gvde

: ( ng. volute case) Santrifj tip pompalarda pompa

aftna ba l olan impelleri iinde bulunduran ve
svnn kinetik enerjisinin basn enerjisine
evrildi i byyen spiral (salyangoz) biimindeki
gvde.

szdrmazlk, seal

: ( ng. seal) Pompalarda ya da hareketli veya

hareketsiz yer ve nitelerde svnn d ar kamasn
veya d ardan hava giri ini nleme.

srast yata

: ( ng. thrust bearing) Pompalarda meydana gelen

itme kuvvetini kar lamak zere kullanlan yatak.

aft

: ( ng. shaft) Genellikle elektrik motorundan bazen

de hidrolik motorlardan kaplin, kavrama veya
kay la aldklar hareketi, zerlerinde ta dklar
impeller, pervane, di li, vida vb. hareketli
elemanlara aktaran genellikle de elik malzemeden
yaplan uzun ve silindirik bir pompa eleman.

aft burcu

: ( ng. shaft sleeve) Pompa aft zerinde, yumu ak

salmastra veya mekanik seal kullanlan yere
geirilerek bu szdrmazlk elemanlar tarafndan
aftn a nmasn nleyen ve bronz, paslanmaz elik
veya dkme demir gibi malzemelerden yaplan
silindirik para.

tek emi li pompa

: ( ng. single suction pump) Pompa giri inde bir tek

emi i olan santrifj pompa.

120

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

tek srastl rulman

: ( ng. single thrust ballbearing) ) ki adet d kapak

arasnda hareketli bilyeleri ta yan bir adet ta yc
ring bulunan ve srast olan yerlerde kullanlan bir tr
rulman veya yatak.

yatak muhafazas

: ( ng. bearing bracket) Pompa aftn yataklamada

kullanlan rulmanlar ta yan gvde.

yumu ak salmastra

: ( ng. packing) Pompa aft bo azlarnda birka adet

olarak kullanlan, pompa iindeki svnn d ar
kamasn ve pompann hava almasn nleyen
belirli
kalnlklardaki
teflon,
grafit
vb.
malzemelerden yaplan ba lar.

zincirli kaplin

: ( ng. chain coupling) Bir sistemdeki hareketi,

iinde bulunan zincirler vastasyla bir ba ka
sisteme aktaran bir tr ya lamal kaplin.

Blm 5

Szdrmazlk Elemanlar

Blm 5
Szdrmazlk Elemanlar
Pompalarda ve devrelerinde kullanlan szdrmazlk elemanlar kendir, teflon bant,
muhtelif conta, O ring, ya keesi, salmastra, mekanik seal (mekanik salmastra), bakr
pul, hav a ve yksktr.
Pompa ve devrelerinde kullanlan szdrmazlk elemanlar statik ve dinamik olmak zere
ikiye ayrlmaktadr. Statik szdrmazlk elemanlar sabit olan boru, rakor gibi hareketsiz
yerlerde; dinamik szdrmazlk elemanlar ise pompa, silindir pistonu gibi hareketli
yerlerde kullanlmaktadr. O ring ise hem dinamik hem de statik szdrmazlk eleman
olarak kullanlmaktadr.

5.1 STAT K SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI

Statik szdrmazlk elemanlar, hareketsiz devrelerde kullanlan kendir, teflon bant, conta,
bakr pul, O ring, hav a ve yksktr.
5.1.1 KEND R
Ad zerinde oldu u gibi kendir ipinden yaplm , erkek ba lant elemanlarnn di lerine
sarlan teflon bantla ayn i i gren bir szdrmazlk malzemesidir.

ekil 5.1 Kendir

ncelikle bir miktar boyaya batrlan kendir; nipel, boru ucu vb. erkek elemanlarn
zerine sarlmakta ve bylece boru veya nipelle yaplan ba lantdaki szdrmazlk
artrlm olmaktadr. Kendire srlen boyann kurumasndan sonra devreye ak kan
verilmesi gerekmektedir. Kendir, daha ok su devrelerinde kullanlmaktadr.

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

124

5.1.2 TEFLON BANT

Hava, ya , yakt, su vb. devrelerde kullanlan erkek ba lant elemanlarnn (nipel, cvata
vb.) di leri zerine sarlarak ak kann d ar kamasn nlemektedir.

ekil 5.2 Teflon bant

5.1.3 CONTA
ki metal arasna konarak szdrmazlk sa lamada kullanlmaktadr. rne in boru
devrelerinde flenlerin arasna, pompalarda pompa kaverlerine ve blok aralarna,
valflerde flenlere ve kaverlere, sonu olarak neredeyse sklp taklan hemen her
niteye szdrmazlk eleman olarak conta konulmaktadr. Contalar sayesinde sistemden
d ar ak kan kmas yani kaak olu mas nlenmi olmaktadr. Contalarn, kullanld
yere ve ak kan zelli ine gre pek ok e idi olup burada en ok kullanlan conta
e itleri anlatlacaktr.

ekil 5.3 zel yerler iin kesilip hazrlanm muhtelif hazr contalar

5.1.3.1 Lastik Conta

Genellikle deniz suyu ve so uk tatl su devrelerinde kullanlan bu contalar 1-1,5-2-2,5-3
ve 4 mm kalnlkta retilmektedir. 2-3 mm kalnl nda olan contalar gemilerdeki pek ok
yer iin yeterli olup 1 mm lastik contalar nadiren kullanlmaktadr. Lastik contalarn ii
bezli olanlar da mevcut olup daha ok klingerit conta kullanlamayan ve a r scak
olmayan su devrelerinde kullanlmaktadr.

SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI

125

ekil 5.4 Kuler kapa nda kullanlan lastik conta

5.1.3.2 Klingerit Conta

Lastik conta gibi tatl su ve deniz suyu devrelerinde kullanld gibi ilaveten ya , yakt,
hava, egzoz ve buhar devrelerinde de kullanlmaktadr. Klingerit contann da kendi
aralarnda grafitli, telli ve telsiz gibi e itleri bulunmaktadr. rne in normal klingerit
conta su, ya , yakt ve hava devrelerinde (200Cye kadar) kullanlrken egzoz ve buhar
devrelerinde grafitli ve grafitli telli klingerit contalar kullanlmaktadr. Kalnlklar 0,5-11,5-2-2,5-3-3,5 ve 4 mm olmasna kar n 4 mmlik contann kesilmesi zor oldu undan
gemilerde fazlaca kullanlmaz, kullan l olan conta 1 ve 2 mm kalnlkta olandr.

ekil 5.5 Boru devrelerinde kullanlacak klingerit conta

5.1.3.3 Mantar Conta

Ana makina ve jeneratrn karter ve kem aft kapaklar iin ideal bir contadr. 1 ve 2 mm
kalnlklarda olan daha kullan ldr.

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

126

ekil 5.6 Mantar Conta

5.1.3.4 Amyant Conta (Amyant erit)

Amyant ipli inden dokunmu olup egzoz ve buhar borularnn izolasyonunda
kullanlmaktadr. 4 mm kalnl nda ve 20-25-30-40-50-60-70-80-90-100 mm
geni liklerde olabilmektedir. Szdrmazlktan ziyade scakl yksek olan egzoz
devrelerinde s yaltm iin kullanlmaktadr.

ekil 5.7 Amyant conta

5.1.3.5 Bakr Conta

Ana makina layner ve kaver arasnda, kaver egzoz k larnda, yakt pompalarnda, filika
motorlarnda ve bunlara benzer yerlerde kullanlmaktadr. Bu conta bazen sadece bakr
olarak, bazen de iki bakr levha arasna klingerit conta konarak kullanlmaktadr. Bakr
pullar da, bir bakr conta e ididir.
5.1.4 BAKIR PUL
lerinden ak kan geen iki malzemenin arasna konarak cvatalarla sk trlmakta veya
nipel ve somunlar arasna konarak szdrmazlk sa lamaktadr. Bakr pullar, i ap x d
ap x kalnlk lleriyle talep edilip kullanlmaktadr. ok de i ik llerde bakr pul

SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI

127

oldu undan hepsinin de gemide bulundurulmas imkanszdr. Byle durumlarda gemide

bulundurulan 0,5-1 ve 2 mmlik bakr levhalar daldzla (zmba) veya makasla kesilerek
farkl llerde bakr pul imal edilebilmektedir. mal edilen veya elde bulunan bakr pul
stlp suya sokularak yumu atlmakta ve ylece kullanlmaktadr.

ekil 5.8 Bakr pul

5.1.5 O R NG
Bakr pulun kullanld baz yerlerde, borularda flenler arasnda, silindir laynerlerinin
su ve hava tarafnda, yakt pompalarnda, valf spndllarnda vb. yerlerde
kullanlmaktadr. Bu durumda statik szdrmazlk eleman snfna giren O ringler;
sentetik ve do al lastik veya teflon malzemeden yaplmaktadr.

ekil 5.9 O ring

5.1.6 HAV A
Hav al ba lant, eski bir ba lant ekli olup bakr boru a zna yakla k 37lik bir hav a
a z almasyla yaplmaktadr. Kar sndaki ba lant elemannn (genellikle nipel) a z
da ayn ekilde konik oldu undan iyi bir szdrmazlk sa lanabilmektedir. Ancak bu
ba lant, yksek basnl sistemlerde ok fazla kullan l de ildir. Hav a a z amadan
nce bu borular, boru aks denilen zel aletlerle kesilmeli ve kesilen yerin a zndaki
apaklar iyice temizlenmelidir. Hav alar, uzun veya ksa aldklarnda sk maya veya
atlamalara neden olabilmektedir. ekil 5.10da bakr borunun hav al ba lant durumu
gsterilmektedir.

128

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

ekil 5.10 Hav al ba lant

5.1.7 YKSK
Hav a gibi bir di er ba lant ise ekil 5.11de grlen ykskl ba lantdr. Bu ba lant
trnde tp borunun zerine "yksk" ad verilen bir halka geirilmektedir.

ekil 5.11 Ykskl ba lant

Yksklerin bir ksm sert lehimle sabitlenmi tir, bir ksmnda ise yksk sabit
olmad ndan tp borunun a z hafife i irilmekte ve yks n d ar kmas
engellenmektedir. Ykskteki konikli in ayns, ba lant yaplacak elemann (genellikle
nipel) i tarafnda da oldu undan iyi bir szdrmazlk sa lanmaktadr. Dikkat edilecek
olursa hav al ba lantda ba lant elemannn d taraf, ykskl ba lantda ise ba lant
elemannn i taraf konik ekildedir.

ekil 5.12 Yksk ve somun

SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI

129

5.2 D NAM K SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI

Dinamik szdrmazlk elemanlar, hidrolik silindir pistonu ve pompa aft gibi hareket
halinde olan yerlerde kullanlan O ring, yumu ak salmastra, ya veya syrma keeleri ile
mekanik sealdir. Mekanik seallere pompa aft bo azlarnda kullanldklar iin "bo az
pateni" veya "mekanik salmastra" ad da verilmektedir.
5.2.1 O R NG
O ringler, ekil 5.13te gsterildi i gibi hidrolik veya pnmatik sistemlerdeki silindirlerin
pistonlarnda szdrmazlk eleman olarak kullanlabilmektedir.

ekil 5.13 O ringin silindir pistonunda kullanm

O ringler; pistonlarda kullanld nda, esneme zelli inden dolay pistonun hareketi ve
ak kan basnc sayesinde iinde bulundu u yuvann duvarlarna yap maya
al maktadr. Bylece O ring, ekil 5.14te sa tarafta grlen konumu alp d ap
olarak da bir miktar bymekte oldu undan alt ve st taraflarndan iyi bir szdrmazlk
sa lam olmaktadr.

ekil 5.14 O ringin yuva iindeki hareketi

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

130

5.2.2 YA

KEES

Hidrolik sistemlerin silindirlerinde ve pistonlu sintine pompalarnda olduka fazla ekilde

kullanlan szdrmazlk elemandr. Hidrolik ve pnmatik silindirlerin pistonlarna taklan
szdrmazlk keeleri ise silindirin n ve arka yzleri arasndaki szdrmazl
sa lamaktadr. Bu keelerin szdrmas durumunda ise basnl hava veya ya , silindir
pistonunun di er tarafna gemekte ve pistondan beklenen kuvvet veya hareket tam
anlamyla alnamamaktadr. Keeler e itli ekillerde ve farkl kesitlerde olduklarndan
farkl isimlerle adlandrlmaktadr. En ok kullanlan keeler "L, U, V, Z" biiminde olup
baz rnekleri ekil 5.15te gsterilmektedir.

ekil 5.15 Piston keeleri

ekil 5.16da szdrmazlk keelerinin piston zerine taklm ve silindir iindeki konumu
grlmektedir. Bu tr keeler orta ve byk apl silindirlerde kullanlmaktadr. Tek
etkili silindirlerde bir adet, ift etkili silindirlerde ise iki adet kee kullanlmakta olup
ekil 5.16ya dikkat edilirse keelerin sadece bir ynde szdrmazlk sa lad
grlecektir.

ekil 5.16 ift etkili silindirlerde szdrmazlk keeleri

ekil 5.17de grlen "Z keeler" kk apl silindirlerde kullanlmakta olup bu keeler
pistonun iki tarafnda da szdrmazlk sa lamaktadr.

SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI

131

ekil 5.17 Kk apl silindirlerde kullanlan Z kee

Baz pistonlarda dizel makina segmanlarn andran a nma halkalar kullanlmaktadr.

Sert plastik malzemelerden yaplan bu halkalar pistona yataklk yaparak eksenel yklerde
szdrmazlk keelerini ve silindirin piston tarafndan zarar grmesini nlemektedir.

ekil 5.18 A nma halkas

Silindirlerde kullanlan di er bir kee de piston rod (piston kolu) keesidir. Piston kolu
keeleri silindir iindeki ya n d ar kamasn nlemektedir. Bu nedenle olduka nemli
bir i levi olan "V tipi keeler" ekil 5.19da gsterilmektedir.

ekil 5.19 Piston kolu szdrmazlk keeleri

132

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

Syrc keeler (toz keeleri) ise, piston kolunun silindirden kan ucuna taklmakta ve
d ardan toz veya benzeri pisliklerin ieri girmesini nlemektedir. ekil 5.20de byle
bir kee rne i gsterilmektedir. Bu keeler pompalarda da kullanlmaktadr.

ekil 5.20 Syrc veya toz keesi

Piston kolu syrma keesinin, piston kolu yuvasna monte edilmi al ma konumu ekil
5.21de grlmektedir.

ekil 5.21 Piston kolu syrma keesi

Ya keeleri sadece silindirlerde de il ayn zamanda salmastra ve mekanik seal gibi

pompalarn aft bo azlarnda da kullanlmaktadr. Pompa aft bo azlarnda kullanlan
ya keelerinin iinde keenin afta daha iyi basarak iyi bir szdrmazlk sa lamas iin
bir yay bulunmaktadr. Szdrmazlk keelerinde i ap x d ap x kalnlk olmak zere
e it l bulunmaktadr.

ekil 5.22 Pompa aft bo azlarnda kullanlan ya keeleri

SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI

133

5.2.3 SALMASTRA (YUMU AK SALMASTRA)

Salmastralar; gidip-gelme, dnme, titre im gibi hareketler yapan ekipmanlarda dinamik
szdrmazlk sa lamaktadr. Hareketli paralar arasnda szdrmazl n sa lanmas hza,
basnca, scakl a ve ortam ak kannn kimyasal zellikleri gibi faktrlere ba ldr.
Bunun yannda salmastra kutusu tasarm, aft (mil veya spndl) ile yuvann yzey
temizli i, salmastra yerle tirme ekli ve aft salgs da salmastrann szdrmazlk
zelli ini etkilemektedir.
deal bir salmastra;
1-

Kendisini direkt olarak ilgilendiren basn, hz, scaklk, viskozite gibi

kullanlaca ortam artlarna uygun olmaldr.

2-

De i ik artlarda
indirilebilmelidir.

3-

lk al trma periyodunda aft ve salmastra yuvasna kolay ve ksa srede

adapte olabilmelidir.

4-

Fazla srtnme olu turmamaldr.

5-

kullanlabilmeli,

bylece

stok e itleri en aza

aft a ndrmamal, korozif etkisi olmamaldr.

6-

Sk sk bakm ve ayarlama gerektirmemelidir.

7-

Arzu edilen apta bklebilecek kadar esnek olmal ve bkld nde de

kesitinde deformasyon olmamaldr.

8-

Hareket halindeyken aft salgsn absorbe edecek kadar elastik olmaldr.

9-

Uzun mrl ve ekonomik olmaldr.

Hi bir salmastra, yukarda saylan zelliklerin tmn bir arada ta mad ndan e itli
kullanm yerleri ve artlarna uygun salmastra tipleri geli tirilmi tir. Gemilerde de her
zaman bu farkl e it salmastralarn bazlarndan gereksinime gre bir miktar salmastra
bulundurulmaktadr.
Salmastralarn imali esnasnda stn kalitenin sa lanmas amac ile her iplik rlmeden
nce tek tek teflon, grafit, zel ya layc vb. ile emprenye (emdirme) edilmektedir. Bu
ekilde, emprenye maddelerinin, salmastrann tm kesitinde e it olarak da tlm olmas
sa lanmaktadr.
Salmastralarn rg yaps, salmastrann al ma mr ve performansn etkileyen nemli
bir faktrdr. Bu nedenle salmastralarda mkemmel bir kare kesit sa layan zel
diyagonal rg kullanlmaldr. Bu tip rg, salmastrann esnekli ini ve dayankll n
artrd iin kare kesitlerde herhangi bir deformasyon (bozulma) olmakszn en kk
kullanma apnda dahi salmastralar rahatlkla bklebilmektedir. Ayrca sk bir rg
yapsna ve dzgn bir yzeye sahip olduklarnda dz rgl ve st ste rgl
salmastralarn aksine, yzeydeki iplikler a nd nda veya kesildi i zaman da lma
meydana gelmemektedir. Diyagonal rg, salmastrann performansn ve al ma mrn
nemli lde artrmaktadr.

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

134

ekil 5.23 Salmastralarn rg yaps

Btn pompalar, ba lant paralar, valfler, buhar makinalar vb. ekipmanlarda

kullanlabilen ve salmastralarn yuvadan karlmasna yarayan alete "salmastra karc"
ad verilmektedir. Salmastra karc, her yne oynayabilen esnek gvdesi ve salmastraya
kolayca girebilen vidal ucu ile bakm ve de i tirme srelerini ksaltp i lemleri
kolayla trmakta ve aftn izilmesini nlemektedir. Salmastra kutusunda kar lkl olarak
e it boyutta iki karc kullanlmas, salmastralarn karlmasn daha da
kolayla trmaktadr.

ekil 5.24 Salmastra karc

Salmastralarn yksek performans gstermesi, do ru bir seim ve iyi bir montaj

sayesinde olmaktadr. Uygun yerle tirilmemi bir salmastra, ne kadar sklrsa sklsn
kaaklar nleyemedi i gibi fazla skldka da a r snmakta, ezilip akmakta ve ayrca
aft a nmasna da neden olmaktadr. Bu nedenle salmastra montaj srasnda a a daki
noktalara dikkat edilmelidir.
1-

Eski salmastralar karldktan sonra, salmastra kutusu iyice

temizlenmelidir. Salmastralar karmak iin "salmastra karc"
kullanlmas nerilmektedir.

SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI

135

2-

aft veya spndl ok a nm veya karncalanm ise temizlenmeli veya

de i tirilmeli, yatak bo luklar alnmaldr. aft yzey temizli inin en az
0,4 mikron olmas nerilir, bu da ancak aftn ta lanmas ile elde
edilebilmektedir.

3-

aft ile salmastra yuvas ve aft ile glend arasndaki bo lu un en fazla 0,5
mm, glend ile salmastra yuvasnn arasndaki bo lu un en fazla 0,2 mm
olmasna dikkat edilmelidir. Bo luklar daha byk ise, salmastra basn
altnda ezilerek bu bo luklara akabilir.

4-

Salmastralar spiral ekilde yerle tirilmemeli, mutlaka aft apna uygun

ringler (halkalar) eklinde olmaldr. Bunun iin salmastra, ortalama aft
evresi kadar uzunluklarda kesilip kullanlmaldr. Salmastra bir kalp
zerinde sarlarak gerekli ring (halka) saysnda ve a zlar 45 veya 90 lik
a ile kesilebilir. Salmastralar, ring (halka) eklinde kapatld nda ise
ular birbirine paralel olmaldr.

ekil 5.25 Salmastra a zlarnn kesilme konumlar

5-

Salmastralar, fazla bir kuvvet uygulanmadan tek tek salmastra yuvasna

itilmeli, st ste gelen ringlerin a zlarnn, bir alttaki ringden 90 veya
180 farkl olmasna ve ringlerin bo luksuz yerle tirilmesine dikkat
edilmelidir. Ringlerin yerle tirilmesi srasnda sivri ulu aletler
kullanlmamaldr.

6-

nceden ekillendirilmi salmastra ringleri kullanlyorsa, afta geirmek

iin ring ularnn ters ynlerde hafife bklerek almas gerekir. Aksi
takdirde ringler deforme olabilir.

7-

Valflerde genellikle kesin szdrmazlk istendi i iin sistem basnca maruz

kalmadan nce glend, ortam basncna gre yava yava sklmaldr. E er
i letme basncnda kaaklar oluyorsa, glendin biraz daha sklmas suretiyle
kaaklar tamamen nlenmelidir.

8-

Pompalarda ise genellikle salmastrann kaaklar snrlandrmas, fakat

tamamen nlememesi istenir. Bir miktar ak kan sznts, aft a nmasn
en az dzeyde tutacak ve srtnmeden dolay a a kan s gei ine
yardmc olacak bir ya layc grevi grmektedir. Bu nedenle pompa
al trlmadan nce glend, el ile hafife sklmal, bylece al t anda
bir miktar kaa a izin verilmelidir.

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

136

Ak kana ba l olarak 50-200 damla/dakika kaak normal kabul

edilmektedir. Yakla k 15 dakikalk bir i letmeden sonra glend cvatalar
her defasnda 1/6 orannda kademeli ve e it olarak sklmaldr. Bu arada
salmastra yuvas scakl nn ok fazla artmamasna dikkat edilmelidir.
E er scaklkta ani bir art veya kaakta ok fazla bir azalma varsa, glend
derhal gev etilmeli ve i lem tekrar ba latlmaldr. Bu ilk al trma dnemi
zellikle nemlidir. Gerekli dikkat gsterilmezse, yksek hzlarda
salmastra yzeyi bozulabilir. lk al trma dnemi bitiminde izin verilecek
en az kaak miktar ak kan, ortam basnc, scaklk ve hza ba l olarak
10-120 damla/dakika arasnda de i ebilir.

ekil 5.26 Salmastra atlm srgl valf

9-

Salmastralarn a r sklmas, kaaklar tamamen nlemektedir. Fakat bu

durumda salmastra, kuru aft zerinde dnerek srtnme nedeniyle
scakl n artmasna, bu a r snma ise salmastra iindeki ya laycnn
bozulmasna ve akmasna neden olabilmektedir. Bunun sonucunda
salmastra hacmi giderek klebilir ve en sonunda salmastra, tamamen
kuruyarak yanabilir ve aft da a nabilir. Bu nedenle zellikle yksek hz
ve scaklklarda, salmastrann bir miktar kaak yapmasna izin verilmesi
tavsiye edilmektedir.

10- zel durumlarda (yksek scaklklarda, d k viskoziteli veya uuculu u

yksek svlar ve korozif ak kanlarn bulundu u ortamlarda vb.
durumlarda) ak kan kaaklarna izin verilememesi veya yeterli ya layc
sa lanamamas nedeniyle, salmastralarn d ardan ya lanabilmesi iin
so utma veya ya lama ringleri (burlar) bulunmaktadr.

SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI

137

Gemide sklm ve bakm yaplacak bir pompann salmastralar ve so utma ringi ekil
5.27de aka grlmektedir.

ekil 5.27 Santrifj tip pompada yumu ak salmastra ve so utma burcu (ringi)

Pompalara atlacak salmastralarn says salmastra yuvasnn derinli ine ba ldr. Baz
pompalarda bu yuvaya ekil 5.28de sol tarafta grld gibi birka sra salmastra pe
pe e atlmaktadr. Baz pompalarda ise yuvann pompa tarafna bir, iki ya da sra
salmastra atldktan sonra ekil 5.28de sa tarafta grld gibi araya so utma veya
ya lama paras (burcu veya ringi) konulmakta ve daha sonra bu so utma veya ya lama
parasnn (ringinin) di er (glend) tarafna iki veya sra daha salmastra atlp tm
glend vastasyla sklmaktadr. Bylece salmastralar ve aft, bu ring vastasyla ve
pompann bast ak kanla ya lanp so utulmaktadr.

ekil 5.28 Pompa aft bo azna salmastra atlmas

138

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

Baz pompalar kendi bastklar svyla, bazlar da bastklar svnn uygun olmamas
nedeniyle d ardan bir kaynakla da ya lanabilmektedir. Byle bir rnek mekanik
salmastralarn anlatmnda ve ekil 5.56da gsterilmektedir.
Valflerde ve pompalarda kullanlan salmastralarn don ya l, teflonlu, grafitli, telli
grafitli, kur unlu grafitli gibi adlar olsa da temelde teflon monofil esasl ve amyant esasl
olmak zere iki e it salmastra bulunmaktadr. Gerekti inde bu temel esaslara ya layc
ve grafit emprenye edilmektedir.
5.2.3.1 Teflon Monofil Esasl Salmastra
Teflon monofil kullanm mr, malzeme zelli i olarak mkemmel kimyasal dayanm,
d k srtnme katsays ve yap mazlk zelli i ile salmastra malzemesi olarak geni
kullanm alanna sahiptir. Teflon monofil rgl salmastralar; bilinen btn asitler,
alkaliler, solventler (zcler) ve di er kimyasal maddelere tam dayankldrlar,
korozyondan etkilenmezler, -260C ve +270C scaklk aral nda zelliklerini korurlar,
yumu ak ve esnek bir yapya sahiptirler.
lleri metrik ve whitworth cinsinden olup 1/8" (3,1 mm), 1/4" (6,4 mm), 5/16" (8
mm), 3/8" (9,5 mm), 7/16" (11,1 mm), 1/2" (12,7 mm), 9/16" (14,3 mm), 5/8" (15,9 mm),
11/16" (17,5 mm), 3/4" (19,1 mm), 7/8" (22,2 mm) ve 1" (25,4 mm) eklindedir. Bu
ller 3" lsne kadar devam etmekte olup 3" gibi byk llerdeki salmastralar
dmen ve pervane aft bo azlarnda kullanlmaktadr. Ancak metrik lde olanlar daha
ok 4-6-8... mm eklinde anlmaktadr.

ekil 5.29 Muhtelif salmastra e itleri

Teflon monofillerden zel diyagonal rgl salmastrann ok d k srtnme katsays

nedeniyle aft ve salmastra a nmas ok azdr. zellikle oksijen uygulamalar gibi sv
ya layclarn sakncal oldu u veya rn kirlenmesinin kesinlikle istenmedi i ila ve
gda maddelerinin bulundu u ortamlarda ba aryla kullanlmaktadr.
Ya l teflon monofillerden zel diyagonal rgl salmastrada kimyasal dayanm yksek,
korozyon nleyici zelliklere sahip, yksek scaklklara dayankl zel bir ya layc
kullanlmaktadr. Kullanlan imalat yntemi, ya laycnn salmastra iinde homojen bir

SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI

139

ekilde da lmn sa lamaktadr. Bu nedenle ya layc, kritik i letme artlarnda bile

akmaya direnlidir. Ya layc kullanlmas, salmastrann srtnme katsaysn azaltp s
iletimini artrmaktadr. Dolaysyla hz ve basn snrlar daha yksektir.

ekil 5.30 Deniz suyu devrelerinde kullanlan don ya l salmastralar

Grafitli, ya l teflon monofillerden zel diyagonal rgl salmastrada kimyasal ve sl

dayanm yksek, korozyon nleyici zelliklere sahip zel bir ya layc ve zel bir grafit
kar m maddesi kullanlmaktadr. Kullanlan imalat yntemi, ya layc ve grafit
maddesinin salmastra iinde homojen bir ekilde da lmn sa lamaktadr. Bu nedenle
ya layc ve grafit maddesi kritik i letme artlarnda bile salmastradan akmaya direnlidir
ve kirletici zellikleri de byk lde yok edilmi olmaktadr. Di er grafitli salmastralar
gibi eli kolayca kirletmezler. Grafitli kar m maddesinin kullanlmas, sv ya lamann
yannda kuru ya lamay da sa lamaktadr. Bylelikle salmastrann srtnme katsays
ok d mekte ve s iletimi ise byk lde artmaktadr, bu nedenle daha yksek
hzlarda da kullanlabilmektedir.

ekil 5.31 Teflon ve grafitli salmastra

140

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

Teflon esasl salmastralarn ieriklerine gre kullanm yerleri konsantre asitler, konsantre
alkaliler, solventler (kimyasal zcler), buhar, su, hava, oksijen, scak su, ya lar, tuz
zeltileri, vakum, a ndrc ve yap kan ortamlardr.
5.2.3.2 Amyant Esasl Salmastra
Bu gruba giren salmastralar, beyaz amyant iplik rgl salmastralardr. Beyaz amyant
iplikler d k ve yksek scaklklara, zayf alkali ve asit zeltilere dayankldrlar.
Beyaz amyant iplik rgl salmastralar esnek bir yapya sahip olup e itli ya layclar
kullanlarak bu salmastralarn performans artrlmaktadr. En uygun ya layc ve imalat
ynteminin seilmesi de ok nemlidir. Ya layc seiminin yanl yaplmas aftlarn
a nmasna ve korozyona neden olabilmektedir. Amyant iplik rgl salmastralarda, en
uygun imalat yntemi ve en uygun ya layclar olan teflon, zel grafit maddeleri ve zel
sv ya layclar kullanlmaktadr. Bylece salmastralarn kimyasal dayanmlar ve s
iletkenliklerinin artmas, srtnme katsaylarnn d mesi sa lanmaktadr.
Beyaz amyant iplikli diyagonal rgl salmastrada iplikler, tek tek, yksek oranda teflon
ile emprenye edilmektedir. Teflon, amyant ipliklerle ok kuvvetli bir elektrostatik ba
kurdu u iin i letme srasnda akmamakta ve salmastra hacminde klme meydana
getirmemektedir. Teflon, salmastrann kimyasal dayanmn byk lde artrmakta ve
srtnme katsaysn d rmektedir. letme kesintilerinden sonra ekipman tekrar
al trmak kolaydr ve paslanmalara neden olmamaktadr.
Beyaz amyant iplikli diyagonal rgl salmastrada iplikler tek tek, yksek oranda
teflonla emprenye edildi i gibi ayrca zel bir ya layc ile de emprenye edilmektedir. Bu
salmastrada kimyasal ve termal dayanm yksek, korozyon nleyici zelliklere sahip
zel bir sv ya layc kullanlmaktadr. Bu nedenle s iletimi yksektir ve sadece teflon
ile emprenye edilene gre daha yksek hzlarda kullanlabilir. Srtnme katsays d k
olup ilk adaptasyonu iyi ve yumu aktr. Ayrca kolay ekil alabilmekte ve kolay adapte
olabilmektedir. Ayrca eli ve bulundu u ortam kirletmeme avantajna da sahiptir. En ok
kullanlan salmastra tipi olup zellikle scak ve so uk su pompalar iin geli tirilmi tir.
Beyaz amyant iplikli diyagonal rgl salmastra; teflon ve zel ya laycnn yannda
grafit ile de emprenye edilmektedir. Bu salmastralarn srtnme katsays ok d k ve
s iletimi yksektir. Bu nedenle ncekilere nazaran daha da yksek hzlarda
kullanlabilmektedir. Kullanlan imalat yntemi, teflon ve grafitin amyant iplerle kuvvetli
bir ba kurmasn sa lamaktadr. Bu nedenle grafit, i letme srasnda akmaz ve eli
kolaylkla kirletmez.
Amyant esasl salmastralarn ieriklerine gre kullanm yerleri seyreltik asitler ve
alkaliler, solventler, buhar, scak ve so uk su, ya lar, atk sular, deniz suyu, tuz
zeltileri, gresler, kzgn buhar, hidrojen, oksijen ve di er gazlardr.
Amyant esasl grafitli salmastralarn lleri yledir: 4 mm (1/8"), 6 mm (1/4"), 8 mm
(5/16"), 10 mm (3/8"), 12 mm (1/2"), 14 mm (9/16"), 16 mm (5/8"), 18 mm (11/16"), 20
mm (13/16"), 22 mm (7/8"), 25 mm (1").

SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI

141

ekil 5.32 Grafitli salmastra e itleri

Amyant fitiller, gemilerde klasik salmastra i levi d nda liman ve baca kazan alt-st
kapaklarnda, egzoz devre flenlerinde ve metal krkl byk kompansatrlerde
emniyetle kullanlmakta olup 3, 4, 6, 8 ve 10 mm lde olabilmektedirler.

ekil 5.33 Amyant fitilin byk bir flente kullanm

Amyant fitillerin ekil 5.33te grld gibi ularnn st ste getirilerek kullanlmas
d nda ekil 5.34te grld gibi ularnn al veya V eklinde kesilerek st ste
getirilmesi de mmkndr. Bunlarn d nda bu fitiller, ok byk flenlerde ise
cvatalardan birinin i, di erinin ise d tarafndan geirilerek kullanlmaktadr.

ekil 5.34 Amyant fitillerin kesilme biimleri ve byk flenlerde kullanm

Salmastralarn kullanm yerleri, dayanabilecekleri basn ve scaklk de erleri Tablo

5.1de gsterilmektedir.

142

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

Tablo 5.1 Salmastra e itleri ve kullanlabilece i yerler

SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI

143

Salmastralar, bazen farkl maddeler kullanlmasyla de i ik amalara da hizmet

etmektedir. Bu nedenle a a da kevlar (DuPont firmas tarafndan geli tirilmi yksek
scakl a dayankl lif, aramit), PTFE (politetrafloretilen veya ticari adyla teflon),
karbon, grafit, asbest (amyant), Ramie (tekstilde kullanlan Asyadaki bir bitki lifi) gibi
maddelerden yaplan salmastra rnekleri de verilecektir.
Grafitli karbon salmastra, aralksz karbon ipliklerinden rlmekte olup pompa ve
valflerde kullanlmaktadr. Grafit paracklar ile i lemden geirilen bu salmastra 540C
scaklk ve 40 bar basnca dayankldr.

ekil 5.35 Grafitli karbon salmastra

Teflonlu karbon salmastra, yksek saflktaki grafit ipliklerinden rlm ve teflonla

emdirilerek birbirlerine ba lanm tr. Karbon ve teflonun kar trlmas, salmastraya
mkemmel bir kir tutmama zelli i ve kimyasal diren kazandrmaktadr. Bu salmastra
315Cye dayankldr.

ekil 5.36 Teflonlu karbon salmastra

Kevlar salmastra, kevlar (aramit) lifinden rlm ve ya ile i lem grm bir salmastra
olup zellikle a ndrclarda tercih edilmektedir. 260C scaklk ve 35 bar basnca
dayankldr.

144

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

ekil 5.37 Kevlar salmastra

Grafitli salmastra, geni letilmi saf grafitten rlerek yaplmaktadr. Esnekli i,

sk trlabilirli i, s iletimi ve kendinden ya lama zelli i ile petrol rafinerileri ve g
retim tesisleri iin ideal bir salmastradr. 650C buhar scakl na ve 200 bar basnca
dayankldr.

ekil 5.38 Grafitli salmastra

Grafitli telli salmastra, saf ve esnek grafitten rlerek yaplp zel bir tel ile takviye
edilmektedir. Yksek performans gerektiren buhar ve genel hizmet devrelerindeki
valflerde kullanlmakta 650C scaklkta buhar, 3000C oksitlenme olmayan atmosfer
ortamna ve 380 bar basnca dayankldr.

ekil 5.39 Grafitli telli salmastra

SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI

145

Karbon lifli grafitli salmastra, grafit ipliklerinin grafitli karbon lifleriyle

kuvvetlendirilmesiyle elde edilmektedir. rg srasnda da salmastraya karbon lif
iplikleri ilave edilmektedir. Kendinden ya lamal bu salmastra 650C buhar scakl na
ve 250 bar basnca dayankldr.

ekil 5.40 Karbon lifli grafitli salmastra

Teflonlu grafitli salmastra, grafit paracklar ieren teflon ipliklerinin rlmesiyle elde
edilmektedir. D k srtnme katsays ve yksek s iletkenli i sayesinde sa laml ve
kullanm mr uzamaktadr. Alkaliler, kimyasal zcler, su, buhar ve kuvvetli
oksitleyici asitler d nda kalan asitler iin kullanlmaktadr. 260C scaklk, 20 bar basn
ile 4000 devir/dakika hzda kullanlmaya uygundur.

ekil 5.41 Teflonlu grafitli salmastra

Kevlar iplikli teflonlu grafitli salmastra, teflonlu grafitli salmastrann d kenarlarnn

aramit ile takviye edilmesiyle elde edilmektedir. Bylece yksek basn ve
scaklklardaki bo luk kaaklar nlenmektedir. yi bir kayma hz ve s iletkenli ine
sahip olup su, scak su, ya , gres, zayf asitler ve a ndrc ortamlardaki
szdrmazlklarda kullanlmas nerilmektedir. 260C scaklk ve 500 bar basnca
dayankldr.

146

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

ekil 5.42 Kevlar iplikli teflonlu grafitli salmastra

Silikon gbekli teflonlu grafitli salmastra, esnek kauuk gbekli bir salmastra olup radyal
aft hareketi altnda grafit ile iyi bir s iletimi, teflon ile iyi bir kimyasal dayanm ve
kauuk ile de iyi bir esneklik sunmaktadr. Kar trclarda, mikserlerde ve pompalarda
nerilmekte olup 260C scaklk ve 2000 devir/dakika dnme hznda
kullanlabilmektedir.

ekil 5.43 Silikon gbekli teflonlu grafitli salmastra

Teflonlu salmastra, da lm teflon emdirilmi teflon ipliklerinin rlmesiyle elde

edilmektedir. Mkemmel bir kimyasal dayanma sahip olup 260C scaklk, 70 bar basn
ve 3000 devir/dakika dnme hznda kullanlabilmektedir.

ekil 5.44 Teflonlu salmastra

SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI

147

Teflonlu ya l salmastra, da lm ve teflon emdirilmi olan teflon ipliklerinin

rlmesiyle elde edilmektedir. Kare kesitle rlm olan bu salmastra, mkemmel bir
kimyasal dayanma sahip olup 260C scaklk, 70 bar basn ve 3000 devir/dakika dnme
hzndaki pompalarda ve valflerde kullanlabilmektedir.

ekil 5.45 Teflonlu ya l salmastra

Teflonlu sentetik salmastra; hem rlmeden nce hem de rldkten sonra teflon
emdirilmi bir salmastradr. yi bir kimyasal diren gsteren bu salmastraya ayn
zamanda ya da katlmaktadr. 200C scaklk, 20 bar basn ve 2200 devir/dakika dnme
hznda kullanlabilmektedir.

ekil 5.46 Teflonlu sentetik salmastra

Grafitli sentetik salmastra, sentetik salmastradaki ipliklerin her bir telinin tek tek grafitle
kaplanmas ve yksek scakl a dayankl ya emdirilmesiyle elde edilmektedir. rgnn
bitirilmesiyle salmastra yzeyi tekrar grafitle kaplanmaktadr. Genel hizmet
uygulamalarnda ve amyant gereksinimi duyulan yerlerde kullanlabilmektedir.

ekil 5.47 Grafitli sentetik salmastra

148

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

Ramie iplikli teflonlu salmastra, Ramie ipliklerine teflon emdirmek suretiyle elde
edilmektedir. Stern tplerde, gemilerdeki tatl su ve deniz suyu uygulamalarnda
kullanlmaktadr. Salmastra kalnlklar 6-50 mm arasndadr.

ekil 5.48 Rami iplikli teflonlu salmastra

Kevlar iplikli salmastra, aramit liflerinden rlp ya ve teflon ile i lem grmek suretiyle
elde edilmektedir. Asit ve alkalilerde kullanlmaktadr.

ekil 5.49 Kevlar iplikli salmastra

5.2.4 MEKAN K SEAL (MEKAN K SALMASTRA VEYA BO AZ PATEN )

Gnmzde pompalarda en ok kullanlan ve en nemli szdrmazlk eleman mekanik
salmastradr. Pek ok e it mekanik salmastra olmasna ra men en ok kullanlan
e itlerinden biri ekil 5.50de grlmektedir. ekilden de anla ld gibi mekanik
salmastra; pompa blo una (keysine) monte edilen sabit para, pompa aftna geirilen
hareketli para, yay, yay tutucusu ile sabit ve hareketli paralardaki seallerden
(szdrmazlk elemanlarndan) olu maktadr.

SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI

149

ekil 5.50 Mekanik salmastra ve elemanlar

Mekanik salmastralarn al ma prensibi ksaca yledir. afta geirilen hareketli para;

yay ve d arya kamaya al an ak kann basncyla sabit paraya do ru itilmektedir.
Bylelikle hareketli parann yzeyi ile sabit parann yzeyi birbirleriyle temas haline
gelmekte ve ak kann aft evresinden d arya kamas nlenmi olmaktadr. Oysa sabit
parann d tarafndan da ak kann d ar szmas mmkndr. Bu da sabit parann
zerine taklan bir seal ring (kauuk, lastik) ile bazen de bir O ring ile nlenmektedir.
Bylece mekanik salmastrann hem i hem de d tarafndan d arya ak kan
szdrmasnn nne gemi olunmaktadr.
Mekanik salmastralar, ak kan basncnn esas alnd durumda balansl (dengeli) ve
balanssz (dengesiz) olarak ikiye ayrlmaktadrlar. ekil 5.51de grlen mekanik
salmastrann aftla birlikte dnen hareketli paras, yay ve ak kan basncyla pompa
blo undaki sabit paraya do ru itilmektedir. Buradaki ak kan basnc tmyle
kullanlrsa buna "dengesiz (balanssz) mekanik salmastra" ad verilmektedir. Burada
hidrolik srast (itme) yzeyi, temas yzeyine e ittir.

150

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

ekil 5.51 Dengesiz mekanik salmastra

ekil 5.52de ise bir ncekinin aksine hidrolik srast yzeyi, temas yzeyinden kktr.
Bu ekilde olanlara ise "dengeli mekanik salmastra" ad verilmektedir.

ekil 5.52 Dengeli mekanik salmastra

Mekanik salmastralarda balans (denge) oran "bb" ile gsterilirse " bb = hidrolik srast
yzeyi/temas yzeyi" eklinde ifade edilmektedir. ayet " bb " de eri azaltlrsa a r
snma riski de azaltlm , ancak izlerin ayrlma riski de artrlm olmaktadr. ekil
5.53te sol tarafta dengesiz, sa tarafta ise dengeli mekanik salmastrann pompa
zerindeki uygulamas grlmektedir.

ekil 5.53 Dengesiz ve dengeli mekanik salmastra uygulamas

Mekanik salmastralarn temas yzeylerindeki gerek basn; yay basnc (ps) ile ak kan
basncna (ph) ba ldr ve bu toplam basn "pt" ile gsterilerek "pt = ps + ph" eklinde

SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI

ifade edilmektedir.
kullanlmaktadr.

Ak kan

151

basnc

hesaplanaca

zaman

a a daki

ba lant

"ph = p (bb k)" olup " p" ierideki (ak kan basnc) ile d ardaki basn (genellikle
atmosfer basnc) arasndaki farktr. Katsay olarak kullanlan "k" ise do rusal veya
d bkey izler arasndaki basn da lmn ifade etmektedir. Do rusal modellerde k = 0,5
ve d bkey modellerde k > 0,5 olarak alnmaktadr. Balans oran ve katsay 0,5 oldu u
durumda, hidrolik gcn hi katks olmad ve mekanik salmastrann sadece yay
basncyla al t sonucu ortaya kmaktadr.
Mekanik salmastralar hem tek hem de ikili olarak kullanlabilmektedir. kili mekanik
salmastralarn balansl ve balanssz olanlarnn kullanm ekil 5.54te gsterilmektedir.

ekil 5.54 Balanssz ve balansl ikili mekanik salmastra

Mekanik salmastralarn sabit ve hareketli paralarnda malzeme olarak metal emdirilmi

karbon, reine emdirilmi karbon, reine ba l karbon grafit, silikonlu grafit, cam
takviyeli PTFE (politetrafloretilen, teflon), karbon takviyeli PTFE, di er sentetik
malzemeler, tungsten karpit, krom karpit, silikon karpit, alminyum oksit veya steatit gibi
seramik malzemeler, kromlu elik, nikel kromlu elik, nikel krom ve molibdenli elik ile
krom molibdenli dkme demir kullanlmaktadr. Hareketli ve sabit paralar genellikle
karbon-grafit malzemeden olmasna kar n gemilerde ksaca "karbon" olarak
adlandrlmaktadr. Bu malzemenin kullanlma nedenleri karbonlarn iyi ya lama
zellikleri, al ma yzeylerindeki iz hatalarn giderme e ilimi, iyi bir kimyasal
dayanm, yksek scakl a dayanm, yeterli sk trma direnci ve d k retim
maliyetidir.
kincil seal, O ring veya lastik olarak adlandrlan paralarda da malzeme olarak nitril
kauuk, EPDM (etilenpropilen kauuk), silikonlu kauuk ve PTFE kullanlmaktadr. Yay
ve di er paralarda ise karbon eli i, kromlu elik, nikel kromlu elik, nikel krom
molibdenli elik ve pirin ile monel kullanlmaktadr. ok klasik bir mekanik
salmastrann elemanlar ile malzeme rnekleri ekil 5.55te gsterilmektedir.

152

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

ekil 5.55 Mekanik salmastra elemanlar

Mekanik salmastralar genellikle pompalarn bastklar ak kanla ya lanmakta ve

so utulmaktadrlar. Buna kar n nadiren de olsa harici bir tank yardmyla so utulan
mekanik salmastra rne i ekil 5.56da gsterilmektedir.

ekil 5.56 Tank yardmyla so utulan mekanik salmastra

SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI

153

A a daki ko ullarda aft bo aznda so utma svs ba msz bir kaynaktan sa lanan
temiz bir sv veya su ile yaplmaktadr.
1-

Pompa k basnc 0,7 bar de erinden d k veya pompa manometrik

yksekli i 7 mden az oldu unda,

2-

Statik emme yksekli i (derinli i) 5 mden fazla oldu unda,

3-

Pompann bast sv ierisinde kat madde tanecikleri oldu unda veya

baslan svnn amurlu su olmas durumunda,

4-

Yap kan svlarn veya yksek scaklk nedeniyle buharla p kristalle en

svlarn baslmas durumunda,

5-

Yo u um pompalarnda,

6-

So utma yaplmayan scak su pompalarnda baslan su scakl nn

120Cyi a mas durumunda.

154

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

SZLK
ak kan basnc

: ( ng. fluid pressure) Pompann bast svnn

devrede llen basn de eri.

amyant

: ( ng. asbestos) Gemilerde kazan, scak yakt ve

egzoz devrelerinde kullanlan ve bu devrelerdeki
snn da d ar kamasn nleyen sya dayankl
bez.

a nma halkas (ringi)

: ( ng. wearing ring, casing ring) Genellikle santrifj

pompalarda impeller ile pompa gvdesi arasnda
bulunan ve impeller ile gvdenin a nmasn
nleyen bir e it halka, a nma burcu.

ba lant eleman

: ( ng. fitting) Ya , yakt, su, hidrolik, pnmatik vb.

devrelerde genellikle a zlar di li borularn
birbirlerine ba lanmasnda kullanlan nipel,
man on, dirsek vb. elemanlarn tmne verilen ad.

bakr pul

: ( ng. copper washer) Genellikle hidrolik, pnmatik

ve yakt devrelerindeki baz ba lant elemanlarnn
arasnda szdrmazlk amacyla kullanlan belli bir i
ap, d ap ve kalnl olan halka biimindeki
bakr
malzemeden
yaplan
rondela
veya
szdrmazlk eleman.

boru

: ( ng. pipe) Ya , yakt, su, hava, buhar vb. devreler

ile pompalarn emme ve basma devrelerini olu turan
genellikle de elik malzemeden yaplan flenlerle
veya muhtelif ba lant elemanlar ile birbirine
ba lanan ve belli bir et kalnl na sahip silindirik
yapdaki ba lant eleman.

conta

: ( ng. gasket) Pompa gvdesi, valf kaveri ve flen

gibi hareketsiz yerlerde kullanlan lastik, klingerit,
mantar vb. malzemelerden yaplan szdrmazlk
eleman.

ift etkili silindir

: ( ng. double acting cylinder) Hidrolik sistemlerde

kullanlan ve pistonun hem sa hem de sol
tarafndan hidrolik ak kann girdi i ve pistonun
hem ileri hem de geri hareketinin hidrolik ak kanla
yapld silindir.

daldz

: ( ng. round hole punch) Flenlere, kuler

(so utucu) kapaklarna vb. yerlere kesilen contalarn
zerine cvatalarn geebilmesi iin delik amaya
yarayan alet, delik zmbas.

dengeli mekanik salmastra

: ( ng. balanced shaft seal) Pompa aftyla birlikte

dnen hareketli eleman zerindeki hidrolik srast
yzeyinin gvdede bulunan sabit eleman zerindeki
temas yzeyinden kk oldu u mekanik salmastra.

SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI

155

dengesiz mekanik salmastra

: ( ng. unbalanced shaft seal) Pompa aftyla birlikte

dnen hareketli eleman zerindeki hidrolik srast
yzeyinin gvdede bulunan sabit eleman zerindeki
temas yzeyine e it oldu u mekanik salmastra.

d ap

: ( ng. outer diameter) Boru, pul, O ring gibi

dairesel elemanlarn d taraflarndan alnan en
byk l.

dinamik szdrmazlk elemanlar

: ( ng. dynamic seals) Pompa ve hidrolik silindir

gibi hareketli yerlerde kullanlan szdrmazlk
elemanlar.

glend

: ( ng. gland) Pompa aft bo azlarna atlan

salmastralar iterek yuvasnda kalmasn sa layan
bask paras.

hareketli para (mekanik salmastrada)

: ( ng. rotating seal) Metal emdirilmi karbon,

reine emdirilmi karbon, reine ba l karbon grafit,
silikonlu
grafit,
cam
takviyeli
PTFE
(politetrafloretilen, teflon), karbon takviyeli PTFE,
di er sentetik malzemeler, tungsten karpit, krom
karpit, silikon karpit, alminyum oksit veya steatit
gibi seramik malzemeler, kromlu elik, nikel
kromlu elik, nikel krom ve molibdenli elik ile
krom molibdenli dkme demir gibi malzemelerden
yaplan ve aft zerine geirilerek aftla birlikte
dnen mekanik salmastra eleman.

hav al boru

: ( ng. flared tube) Genellikle d k basnl

yerlerde szdrmazlk amacyla kullanlan ve
a znda hav a bulunan bakr boru.

hidrolik srast yzeyi

: ( ng. hydraulic thrust surface) Mekanik

salmastralardaki hareketli parann gvdede
bulunan sabit paraya pompann transfer etti i
svnn basncyla bast yzey.

i ap

: ( ng. inner diameter) Boru, pul, O ring gibi

dairesel elemanlarn i taraflarndan alnan en byk
l.

ikili mekanik salmastra

: ( ng. dual mechanical seal) Baz pompalarn aft

bo azlarnda kullanlan ve birbirlerine ters konumda
olan iki adet mekanik salmastraya verilen ad.

kalnlk

: ( ng. thickness) Boru, pul, O ring gibi dairesel

elemanlarn d ap ile i ap arasndaki farkn
ikiye blnmesiyle elde edilen l veya bu
elemanlarn d ve i yzeyleri arasndaki mesafe.

karter

: ( ng. crankcase) Dizel makinalarda krank aft,

konnektin rod, piston rod, kroshed gibi paralar
iinde bulunduran ve alt tarafnda ya tank olan
muhafaza.

156

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

kaver

: ( ng. cylinder head) Dizel makinalarda silindir

gmle inin (laynerin) st tarafnda bulunup yanma
odasnda basn olu masna yardmc olan ve
zerinde enjektr, ilk hareket valfi, emniyet valfi
vb. bulunan para.

kem aft

: ( ng. camshaft) Dizel makinalarda krank afttan

di li veya kay vastasyla hareket alarak yakt
pompalarna veya emme-egzoz valflerine hareket
ileten ve zerinde kemler bulunduran aft.

kendir

: ( ng. hemp thread) Kenevir ipinden yaplan ve

genellikle su devrelerinde erkek ba lant elemanlar
zerine sarlarak kullanlan szdrmazlk eleman.

layner

: ( ng. cylinder liner) Dizel makinalarda iinde

pistonun al t silindirik para, silindir gmle i.

mekanik salmastra

: ( ng. mechanical seal, shaft seal) Sabit (seramik

veya metal) ve hareketli (karbon) bir para, yay ve
e itli lastik veya O ringlerden olu an ve
pompalarn aft bo azlarnda kullanlarak pompann
bast svnn pompa d na kamasn veya
pompann hava almasn nleyen szdrmazlk
eleman, mekanik seal, bo az pateni.

mekanik seal

: ( ng. mechanical seal, shaft seal) Sabit (seramik

veya metal) ve hareketli (karbon) bir para, yay ve
e itli lastik veya O ringlerden olu an ve
pompalarn aft bo azlarnda kullanlarak pompann
bast svnn pompa d na kamasn veya
pompann hava almasn nleyen szdrmazlk
eleman, mekanik salmastra, bo az pateni.

nipel

: ( ng. nipple, male) Genellikle di li boru

devrelerinde kullanlan ve ortasnda anahtar iin alt
k e yzey ve bu yzeyin di er iki st tarafnda di
olan silindirik ekilli erkek ba lant eleman.

O ring

: ( ng. O ring) O harfine benzeyen ve lastik

(kauuk) malzemeden yaplp hem hareketli hem de
hareketsiz yerlerde kullanlabilen bir szdrmazlk
eleman.

piston rod keesi

: ( ng. piston rod seal ring) Hidrolik silindirlerde

piston rodunun silindirden kt yuvada bulunup
pistonun rod tarafndaki hidrolik ak kann silindir
d na kamasn nleyen szdrmazlk eleman.

pus, parmak

: ( ng. inch) 25,4 mmye e it l birimi.

sabit para (mekanik salmastrada)

: ( ng. stationary seal) Metal emdirilmi karbon,

reine emdirilmi karbon, reine ba l karbon grafit,
silikonlu
grafit,
cam
takviyeli
PTFE
(politetrafloretilen, teflon), karbon takviyeli PTFE,

SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI

157

di er sentetik malzemeler, tungsten karpit, krom

karpit, silikon karpit, alminyum oksit veya steatit
gibi seramik malzemeler, kromlu elik, nikel
kromlu elik, nikel krom ve molibdenli elik ile
krom molibdenli dkme demir gibi malzemelerden
yaplan ve aft zerine geirilerek aftla birlikte
dnen hareketli parann kar snda olup onunla
birlikte al an gvde zerindeki hareketsiz
mekanik salmastra eleman.
salmastra

: ( ng. packing) Pompa aft bo azlarnda birka adet

olarak kullanlan, pompa iindeki svnn d ar
kamasn ve pompann hava almasn nleyen
belirli
kalnlklardaki
teflon,
grafit
vb.
malzemelerden yaplan ba lar.

salmastra kutusu

: ( ng. stuffing box) Pompalarn aft bo azlarndan

d ar kaak olmasn ve d ardan da hava
emilmesini nlemek amacyla pompa gvdesinde
bulunan ve iine salmastra atlan yuva.

syrc veya toz keesi

: ( ng. wiper) Hidrolik ve pnmatik silindirlerde

piston rod tarafndan silindire toz vb. istenmeyen
nesnelerin girmesini nleyen szdrmazlk eleman.

szdrmazlk eleman

: ( ng. seal) Pompalarda ya da hareketli veya

hareketsiz devre ve nitelerde svnn d ar
kamasn veya d ardan hava giri ini nlemekte
kullanlan mekanik salmastra, yumu ak salmastra,
ya keesi, O ring, conta vb. elemanlarn tmne
verilen ad.

so utma veya ya lama paras

: ( ng. lantern ring, cage ring) Pompa aft

bo azlarnda szdrmazlk iin kullanlan st ve alt
salmastralarn arasnda bulunan ve genellikle bronz
veya PTFE malzemeden yaplarak szdrmazlk
elemannn ya lanmas veya so utulmasnda
kullanlan silindirik ve ortas so utucu veya
ya layc svnn geebilmesi iin delikli olan para.

statik szdrmazlk elemanlar

: ( ng. static seals) Hareketsiz devrelerde kullanlan

kendir, teflon bant, conta, bakr pul, O ring vb.
szdrmazlk elemanlar.

aft

teflon bant

: ( ng. shaft) Genellikle elektrik motorundan bazen

de hidrolik motorlardan kaplin, kavrama veya
kay la aldklar hareketi, zerlerinde ta dklar
impeller, pervane, di li, vida vb. hareketli
elemanlara aktaran genellikle de elik malzemeden
yaplan uzun ve silindirik bir pompa eleman.
: ( ng. teflon tape) Hava, ya , yakt, su vb.
devrelerde kullanlan erkek ba lant elemanlarnn
(nipel, cvata vb.) di leri zerine sarlarak ak kann

158

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

d ar kamasn nleyen beyaz

eklindeki szdrmazlk eleman.

renkte

bant

tek etkili silindir

: ( ng. single acting cylinder) leri hareketin hidrolik

ak kan ile geri hareketin ise a rlk, yay vb.
ekillerde oldu u hidrolik silindir.

temas yzeyi

: ( ng. contact surface) Mekanik salmastralarda

hareketli elemann sabit eleman zerindeki al ma
yzeyi.

tp boru

: ( ng. tube or tube pipe) Genellikle hidrolik ve

pnmatik devrelerde kullanlan elik ve bakr boru.

valf mili (spndl)

: ( ng. valve spindle) Valf disklerinin a a yukar

veya sa a sola hareket ettirilmesini sa layan
silindirik ekilde olan di li veya di siz ubuk.

ya keesi

: ( ng. oil seal, seal ring) Pompa aftlarnda bir veya

birka adet olarak kullanlan belirli bir i ap, d
ap ve kalnl olan halka biimindeki szdrmazlk
eleman.

yay basnc

: ( ng. spring tension, spring pressure) Mekanik

salmastralarda yayn ba l bulundu u hareketli
eleman iterek sabit parann yzeyine basmasn
sa layan birim yzeye etkiyen kuvvet.

yksk

: ( ng. sleeve) Genellikle yksek basnl devrelerde

borularn zerine geirilerek szdrmazlk sa lamada
kullanlan halka eklindeki konik bir para.

Blm 6

Ba lant Elemanlar

Blm 6
Ba lant Elemanlar
Pompa devrelerindeki ba lant elemanlar; pompa ve valf gibi aksamlar birbirine
ba layan borular, tp borular, hidrolik hortumlar ve bunlarn birbirlerine
birle tirilmesinde kullanlan ba lant elemanlar yani fittinglerdir.

6.1 BORULAR
Hidrolik sistemlerde ok nemli olmalarna ra men i letme mhendisleri tarafndan en
son dikkate alnan elemanlardr. Oysa i letme srasnda uygun kesit alanna sahip
olmayan dar bir boru, ak kann gei ini kstlayabilmekte ve sistemin hidrolik gcn
kaybetmesine yol aabilmektedir. Kt ba lant ise hidrolik kaaklara ve gcn
d mesine neden olabilmektedir.

ekil 6.1 Muhtelif tip ve ebatlardaki borular

Borularn anma aplar 1/2", 3/4", 1", 1 1/4", 1 1/2", 2", 2 1/2", 3", 4", 5" ... eklindedir.
Borularn et kalnlklar ise standart, kaln veya ekstra kaln gibi de i ik llerde
olabilmektedir. 1" (1 pus veya 1 in), uzunluk ls olarak 25,4 mm olmasna kar n
rne in 1 pusluk bir su borunun d ap borudaki basn kayplar gz nne alnarak
hesap edilmi olup sabittir. rnek verilecek olursa, Borusanda retilen 1" orta seri DIN
2440-TS 301/3 su borusunun optimum d ap 33,7 mm (en az 33,3 mm ve en fazla 34,2
mm), et kalnl ise 3,25 mmdir. 1" borunun et kalnl bazen de 3,4 veya 4,5 mm gibi
daha byk llerde (daha kaln) olabilece inden dolay i aplar de i mektedir. nk
d ap de i meyip 1" borunun d ap her zaman 1,315 pus (33,7 mm) olmaktadr. Bu

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

162

nedenle de 1" boru denildi i zaman i ap yakla k olarak 1" olan boruyu anlamak daha
do ru olacaktr.
Borular; di li, somunlu ve
ekil 6.2de grld gibi flenli ekillerle
ba lanabilmektedir. Borularn; borulara, valflere ve pompalara cvata-somun aracl ile
ba lanmalarn sa layan makara eklindeki kaln salara "flen" ad verilmektedir.
Flenlerin yzeylerinde, flen llerine gre de i mekle birlikte 4, 8 veya 12; hatta
bazen daha da fazla delik bulunmaktadr. Bu delikler, cvatalarn geebilmesi iin
cvatalarn aplarndan biraz daha byk lde almaktadr. Di li ba lantlarda ise boru
di leri hafif konik yaplmakta olup szdrmazlklarnda daha ok teflon bant ile kendir,
somunlu ba lantlarda da szdrmazlk iin hav a metodu ve yksk kullanlmaktadr.
Flenli ba lantlarda ise, szdrmazlk eleman olarak lastik veya klingerit gibi e itleri
olan contalar kullanlmaktadr.

ekil 6.2 Flen ba lantl boru ve ba lant elemanlar

Borular; kullanldklar yerlere gre, standartlara gre, malzemelerine gre vb. ekillerde
snflandrlabilirse de burada en ok bilinen borular hakknda Borusan firmas referans
alnarak bilgilendirme yaplacaktr.
6.1.1 SU BORULARI
Su borular, DIN 17100 normuna uygun elik bantlardan, yksek frekans kayna ile
boyuna kaynakl olarak standartlara gre retilmektedir. D aplar 21,3 mm ile 324 mm
ve et kalnlklar 2 mm ile 8 mm arasnda ve standart boylardadr. Genel olarak su, buhar,
ya , hava tesislerinde ve konstrktif amalar iin kullanlan borularn tm 50 kg/cm2
hidrostatik testten geirilerek a a daki ekillerde piyasaya sunulmaktadr.
1-

Siyah, di siz, man onsuz (dz ulu veya kaynak a zl),

BA LANTI ELEMANLARI

163

2-

Siyah, di li, man onlu,

3-

Galvanizli, di siz, man onsuz,

4-

Galvanizli, di li, man onlu.

Tablo 6.1 Orta seri DIN 2440-TS 301/3 borunun zellikleri

Nominal l

D ap

Et kalnl

Inch

mm

En az mm

Optimum
mm

En fazla
mm

mm

15

21,0

21,3

21,8

2,65

20

26,5

26,9

27,3

2,65

25

33,3

33,7

34,2

3,25

32

42,0

42,4

42,9

3,25

40

47,9

48,3

48,2

3,25

50

59,7

60,3

60,8

3,65

60

75,3

76,1

76,6

3,65

80

88,0

88,9

89,5

4,05

100

113,1

114,3

115,0

4,50

125

138,5

139,7

140,8

4,85

150

163,9

165,1

166,5

4,85

6.1.2 SANAY BORULARI VE PROF LLER

Sanayi borular ve profilleri DIN 17100 normuna uygun standart olarak St 34 kalite elik
bantlardan yksek frekans kayna ile imal edilmektedir. D aplar 6 mm ile 70 mm
arasnda, et kalnl 0,70-2,00 mm arasnda ve standart 6 m boydadr. Sanayi borular,
istek zerine de i ik kalitede, scak haddelenmi , dekape edilmi veya so uk
haddelenmi bantlardan imal edilmekte, yzeyleri nikelaj ve benzeri uygulamalara en

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

164

uygun ekilde piyasaya sunulmaktadr. Sanayi borular; otomotiv, otomotiv yan sanayi,
beyaz e ya, mobilya, tekstil, elektrikli ev aletleri gibi sanayiler ba ta olmak zere e itli
sektrlerde kullanlmaktadr.
6.1.3 KAZAN BORULARI
Kazan, buhar ve s de i tirici borular standart olarak St 37.8 kalitede yksek scakl a
dayankl elik bantlardan yksek frekans kayna ile retilmektedir.
Birinci kalite kazan ve buhar borularnn maksimum i letme basnc 63,5 mm d aptan
kk borularda 80 bar, 63,5 mm d aptan byk borularda 32 bar ve maksimum
i letme scakl (ta nan svnn scakl ) ise 450Cdir.
Tablo 6.2 Kazan borularnn mekanik zellikleri (oda scakl nda)

Kopma uzamas

Akma snr
ekme
mukavemeti

(16 mm et
kalnl na
kadar)

Malzeme no

N/mm2

N/mm2 en az

Fe 37.8

1.0315

360-480

235

25

23

Fe 42.8

1.0498

410-530

235

21

19

eli in

Ksa
gsterili i

L0=5d0
uzunlamasna

Dik
do rultuda

% en az

6.1.4 DO AL GAZ BORULARI

Do al gaz borular, zel kalite elik bantlardan yksek frekans kayna ile retilmektedir.
D aplar 21,3 mm ile 323,9 mm arasnda, et kalnlklar 2,80-9,5 mm arasnda ve
standart 6 m boyda retilmekte olup boru a zlar 21,3 mm ile 48,3 mm aras dz, 60,3
mm ve yukars kaynak a zl olarak yaplmaktadr. retim standartlar API 5L ve TS
6047dir.
Do al gaz borularnda alnan baz gvenlik nlemleri unlardr:
1-

Borulara API 5L standardnn gerektirdi i btn testler uygulanmaktadr.

2-

zel kalite elik bantlardan retilmektedir.

3-

Et kalnl daha fazladr.

4-

Borulara sl i lem uygulanmaktadr.

BA LANTI ELEMANLARI

165

5-

Borulardan alnan rnekler, kalite kontrol blmnde fiziksel ve mekanik

testlerden geirilerek standartlara uygunlu u kontrol edilmektedir.

6-

Tm borular, % 100 hidrostatik basn testi ve manyetik testten geirilerek

szdrmazl ve borunun metalografik yapsnda herhangi bir hata olup
olmad kontrol edilmektedir.

7-

Tm borular vernikle kaplanmakta olup boyut, deney basnc ve "Do al

Gaz Borusu" ibarelerini ta yacak ekilde ablon yaplmaktadr.
Tablo 6.3 Standart do al gaz borusu zellikleri

D ap

Et kalnl
mm

Test
basnc
kg/cm2

Inch

mm

21,3

2,80

48

26,7

2,90

48

33,4

3,40

48

42,2

3,60

83

48,3

3,70

83

60,3

3,90

161

73,0

5,20

172

88,9

5,50

154

114,3

6,0

152

141,0

6,6

135

168,3

7,1

123

219,1

8,18

84

10

273,0

9,27

68

12

323,9

9,5

57

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

166

6.1.5 ZEL BORULAR

l, fiziksel zellikler ve yzey kalitesi asndan zel ihtiyalar kar lamak iin,
standart retim d nda zel retim yntemlerinin uyguland , hassas ve yuvarlak
borulardr. e itli kullanm alan olan zel borular ihtiyaca gre so uk ekme borular,
ii ve d kalibre edilmi borular (silindir borular), zel ekilli borular, kaplamal
borular gibi gruplarda retilmektedir.
6.1.6 PETROL BORULARI
Petrol borular, API 5L ve 5A normlarna gre 1/2"-12 " arasnda d apa ve
maksimum 13 m boru boyuna kadar yksek frekans kayna ile dz diki li olarak
retilmektedir. Genel olarak su, buhar, ya , akaryakt, petrol, do al gaz ve kimyasal sv
naklinde kullanlan petrol borular, normun ngrd kalitedeki malzemelerden en
modern makina ve retim teknikleri kullanlarak imal edilmektedir.
Hammadde olarak kullanlan eli in tesislere girdi i andan itibaren ve retim sresince
fiziksel ve kimyasal zellikleri kontrol edilmekte, kaynak diki i ise ultrasonik veya
elektromanyetik yntemlerle test edilmektedir. Kaynak diki i veya borunun tm
tavlanarak korozyona ak olan yap ortadan kaldrlp tm borular maksimum 200
kg/cm2ye kadar kabilen hidrostatik teste tabi tutulmaktadr. Belirli bir sre basn
altnda braklarak borulara kaynak ve malzeme kontrol iin bir dizi mekanik test (ezme,
i irme, yassla trma) uygulanmaktadr.
6.1.7 KAL TE KONTROL
Tm borulara uygun tahribatsz muayeneler ve mekanik testler uygulanmaktadr.
6.1.7.1 Tahribatsz Testler
Tahribatsz testler; hidrostatik basn, Eddy Current, flux sznt ve ultrasonik testlerdir.
1-

Hidrostatik Basn Testi

Su, petrol, do al gaz ve kazan borular belirli bir sre normlarn ngrd
basn de erleri altnda hidrostatik teste tabi tutulmaktadr.

2-

Eddy Current Testi

Borunun kaynak blgesi ve malzemesinde olabilecek tm hatalar
elektromanyetik alglayc cihazla tespit edilmektedir.

3-

Ultrasonik Test
Borularn kaynak blgesinde meydana gelebilecek hatalar, ultrasonik
dalgalar aracl ile ok hassas bir biimde tespit edilmektedir.

BA LANTI ELEMANLARI

4-

167

Flux Sznt Testi

Borunun kaynak blgesi ve malzemesinde olabilecek tm hatalar,
elektromanyetik dalgalarn yaylm zelli i yardm ile test edilmektedir.

6.1.7.2 Mekanik Testler

1-

Yassltma Testi
Borulardan alnan rnekler, borunun kaynak blgesi yana ve ste gelecek
ekilde maksimum dzeyde yasstlp kaynakta bir alma olup olmad
kontrol edilmektedir.

2-

Bkme Testi
Boru 90 dereceye kadar bklmekte ve herhangi bir krlma ya da kaynakta
alma olup olmad kontrol edilmektedir.

3-

Geni letme Testi

Alnan rneklerin a zlar belirli alardaki koniler aracl
geni letilerek kaynakta bir alma olup olmad kontrol edilmektedir.

4-

ekme Testi
Borularn akma
llmektedir.

5-

ile

snr,

kopma

mukavemeti

ve

uzama

de erleri

Katlama Testi
Malzeme kalitesinin llmesi amacyla yapld gibi, petrol borularnn
kaynak kalitesini kontrol etmek amacyla, kaynak blgesinden hazrlanan
numunelerden de yaplmaktadr.

Borular ayrca et kalnlklarnn farkll ndan dolay hafif, orta ve a r snf eklinde de
snflandrlmaktadr. TS 301 ve TS 1997ye uygun boru boyutlar (anma ap, d ap ve
et kalnlklar) ile birim uzunluk a rlklar (1 m borunun a rl ) Tablo 6.4 ve Tablo
6.5te verilmektedir.

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

168

Tablo 6.4 TS 301 hafif snf elik borularn lleri

Hafif Snf - 1
DN
(mm)

Hafif Snf - 2

Et

Et

D ap

Kalnl

A rlk

D ap

Kalnl

A rlk

(mm)

(mm)

(kg/m)

(mm)

(mm)

(kg/m)

9,7 - 10,4

1,8

0,366

9,7 - 10,1

1,8

0,360

13,2 - 13,9

2,0

0,570

13,2 - 13,6

1,8

0,515

10

16,7 - 17,4

2,0

0,742

16,7 - 17,1

1,8

0,670

15

21 - 21,7

2,3

1,08

21,0 - 21,4

2,0

0,947

20

26,4 - 27,1

2,3

1,39

26,4 - 26,9

2,3

1,380

25

33,2 - 34,0

2,9

2,20

33,2 - 33,8

2,6

1,980

32

41,9 - 42,7

2,9

2,82

41,9 - 43,5

2,6

2,540

40

47,8 - 48,6

2,9

3,24

47,8 - 48,4

2,9

3,230

50

59,6 - 60,7

3,2

4,49

59,6 - 60,2

2,9

4,080

65

75,2 - 76,3

3,2

5,73

75,2 - 76,0

3,2

5,710

80

87,9 - 89,4

3,6

7,55

87,9 - 88,7

3,2

6,720

100

113,0 - 114,9

4,0

10,8

113,0 - 113,9

3,6

9,750

BA LANTI ELEMANLARI

169

Tablo 6.5 TS 301 orta ve a r snf elik borularn lleri

Orta Snf
DN
(mm)

A r Snf

Et

Et

D ap

Kalnl

A rlk

D ap

Kalnl

A rlk

(mm)

(mm)

(kg/m)

(mm)

(mm)

(kg/m)

9,8 - 10,6

2,0

0,404

9,8 - 10,6

2,6

0,487

13,2 - 14,0

2,3

0,641

13,2 - 14,0

2,9

0,765

10

16,7 - 17,5

2,3

0,839

16,7 - 17,5

2,9

1,02

15

21,0 - 21,8

2,6

1,21

21,0 - 21,8

3,2

1,44

20

26,5 - 27,3

2,6

1,56

26,5 - 27,3

3,2

1,87

25

33,3 - 34,2

3,2

2,41

33,3 - 34,2

4,0

2,93

32

42,0 - 42,9

3,2

3,10

42,0 - 42,9

4,0

3,79

40

47,9 - 48,8

3,2

3,56

47,9 - 48,8

4,0

4,37

50

59,7 - 60,8

3,6

5,03

59,7 - 60,8

4,5

6,19

65

75,3 - 76,6

3,6

6,42

75,3 - 76,6

4,5

7,93

80

88,0 - 89,5

4,0

8,36

88,0 - 89,5

5,0

10,3

100

113,1 - 115,0

4,5

12,2

113,1 - 115,0

5,4

14,5

125

138,5 - 140,8

5,0

16,6

138,5 - 140,8

5,4

17,9

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

170

Borular, anma basnlarna gre de farkl zellik ve de erlere sahiptirler. Bunlara rnek
olarak anma basnc 40 bar (PN 40) olan boruya, boruya ait flence ve kullanlacak
cvatalara ait baz de erler Tablo 6.6da verilmektedir.
Tablo 6.6 PN 40 boru, flen ve cvata de erleri

BORU

FLEN

Anma

ap

ap

DN

ap

Kalnlk

D1

10

24

90

15

27

20

CIVATA

Cvata Delik

Delik

Say

Di

16

60

M12

14

95

16

65

M12

14

35

105

18

75

M12

14

25

41

115

18

85

M12

14

32

49

140

20

100

M16

18

40

58

150

20

110

M16

18

50

70

165

22

125

M16

18

65

92

185

24

145

M16

18

80

104

200

26

160

M16

18

100

128

235

28

190

M20

23

125

155

270

30

220

M24

27

150

184

300

34

250

M24

27

200

242

375

40

320

12

M27

30

250

298

450

46

385

12

M30

33

300

356

515

50

450

16

M30

33

350

412

580

54

510

16

M33

36

400

470

660

62

585

16

M36

39

Daire ap

ap

BA LANTI ELEMANLARI

171

6.2 TP BORU
Tp borular, diki siz elik ekme borular ile bakr borulardr. Pnmatik sistemlerde hem
bakr hem de elik olan tp borular kullanlmasna kar n hidrolik sistemlerde bakrn
oksitlenmeye neden olmas itibariyle sadece elik tp borular kullanlmaktadr. Tp
borular, et kalnl di er elik borulardan daha az olan genelde de kk apl borulardr.
Bu borular, ekil 6.3teki dmen devresinde grld gibi daha hafif, daha kolay
bklebilir ve ta nabilir, daha esnek, daha temiz ve daha dzgn i yzeye sahip olma
gibi avantajlara sahiptir.

ekil 6.3 Dmen sisteminde kullanlan tp boru

Tp borularn ba lantlar daha ok iki ekilde olmaktadr. Bu ba lantlar su gibi svlarn

kullanld d k basnl devrelerde hav al; hidrolik ya larn veya basnl havann
kullanld yksek basnl devrelerde ise ykskl olarak yaplmaktadr. Ykskl
ba lantlarda yksk ad verilen konik elemanlar tek taraf konik, iki taraf konik, lehim
veya kaynakla sabitlenmi biimlerde olabilmektedir. Daha ok pnmatik sistemlerde
kullanlmakta olan bakr boru ile hidrolik devrelerde kullanlan elik tp boru aplar 6
mm (1/4"), 8 mm (5/16"), 10 mm (3/8"), 12 mm (1/2") ...... eklinde devam etmektedir.
Hidrolik sitemlerde kullanlan elik tp borularn belli bir d apa kadar lleri, et
kalnlklar, borulara uygun debileri ve ak hzlar Tablo 6.7de gsterilmektedir.
Hidrolik sistemlerde kullanlan borularn kullanlmasnda a a daki noktalara dikkat
etmek gerekmektedir.
1-

Hidrolik sistemlerde emme boru ap basma boru apndan byk

olmaldr.

2-

Tanktan pompaya kadar olan boru uzunlu u hatta tm sistemde kullanlan

borular (basn kaybn nlemek amacyla) mmkn oldu u kadar ksa
olmaldr.

3-

Boru devrelerinde (basn kaybn nlemek amacyla) gereksiz dirsek

kullanlmamal ve kullanlan dirseklerin yaraplar yeterince byk
olmaldr.

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

172

4-

Pompa emi devresinde vakum olmas nedeniyle iyi bir szdrmazlk

sa lanmaldr.

5-

Dn devresinde ak hznn d k tutulmas iin uygun boru ap

kullanlmaldr.

6-

Silindir ile hz kontrol valfleri arasndaki mesafe ksa tutulmaldr.

7-

Titre im nedeniyle borular uygun yerlerden boru kelepeleri ile

desteklenmelidir.
Tablo 6.7 Hidrolik tp boru zellikleri

Et Kalnl

Ak Hz

mm

m/s

En Fazla al ma Basnc

En Fazla al ma Basnc

ap

bar

bar

Boru

Debi
l/dak

mm

63

100 160 250

400

63

100

160

250

400

0,63

1,5

0,84 0,84 0,84 0,84

1,5

2,5

1,5

1,5

1,5

1,5

1,5

2,1

2,1

6,3

10

1,5

2,1

2,1

2,1

2,7

3,7

16

12

1,5

2,5

3,4

3,4

4,2

5,3

6,9

40

16

1,5

1,5

1,5

5,9

8,5

40

20

5,9

1,5

1,5

2,5

4,6

4,6

5,2

5,9

5,9

4,8

4,8

5,9

5,9

6,6

5,9

5,9

5,2

5,2

5,9

6,8

5,2

4,4

4,4

5,9

5,9

63
63

25

100
100

30

160
160

38

250
250
400

50

Ak Tr

Laminer

Trblansl

BA LANTI ELEMANLARI

173

6.3 H DROL K HORTUM

Hidrolik ba lant elemanlarndan olan hidrolik hortumlarn malzemesi, kullanlacak
ya n petrol esasl veya su esasl olmasna gre de i mektedir. rne in, petrol esasl
ya lar iin kullanlan hidrolik hortumlarla fosfat esteri ya lar kullanlamayaca gibi,
fosfat esteri ya larda kullanlan hidrolik hortumlarla da petrol esasl ya lar
kullanlmamaldr. Bu nedenle kullanlacak ya larla uyumlu olan hortum ve ya keesi
malzemelerinin ok iyi bilinmesi gerekmektedir.
Hidrolik sistemlerde kullanlan hidrolik ak kan e idine gre kullanlabilecek uygun
malzemeler Tablo 6.8de verilmektedir.
Tablo 6.8 Hidrolik ya larn malzemelerle uyumlulu u

Hortum

Hidrolik ak kan

malzemesi

Petrol ya

Akrilonitril

Ya da su
bile i i

Su glikol

Fosfat

Klorlu

Petrol

esteri

hidro-

trevli

karbon

sentetik

ok iyi

ok iyi

ok iyi

Zayf

Zayf

Zayf

yi

yi

yi

Zayf

Zayf

Zayf

Butil

Zayf

Zayf

yi

Orta-iyi

Zayf

Zayf

Silikon

Orta

Orta

Orta-zayf

Orta-iyi

Zayf-orta

Orta

Etilen-prop

Zayf

Zayf

yi-ok iyi

ok iyi

Zayf

Zayf

ok iyi

ok iyi

ok iyi

Neopren

Viton

ok iyi-iyi ok iyi-iyi ok iyi-iyi

Hidrolik hortumlarn i yaps ekil 6.4 ve ekil 6.5te gsterilmekte olup ekildeki
hortumun en iteki katmannda ya dayanm yksektir. Bu katmann ana hammaddesi
NBR (akrilonitril-butadien kauuk) maddesinden olu maktadr. Ayrca yksek
scaklktaki ya dayanm yksek olup fosfat esterler ve kuru hava dayanm iin bir
miktar EPDM (etilen-propilen kauu u) maddesi de bulunmaktadr. Bu i katmann
zerine sarlan tel rg, kauu a yap abilmesi iin pirin kapl sertle tirilmi elikten
olu maktadr. En d taki katmann srtnme dayanm yksektir ve ana hammadde olarak
PVC (polivinil klorid) katkl NBR maddesinden olu makta olup atmosferik artlara da
dayankldr.

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

174

ekil 6.4 Hidrolik hortumlarn i yaps

Hortumlar kullanlacaklar yerdeki basn de erine gre snfa ayrlmaktadr:

1-

D k ve orta basnl devre hortumlar; 88-225 bar basnca dayankl olup

i ve d kauuk katmanlar arasnda bir sra elik tel rg bulunmaktadr.

2-

Orta ve yksek basnl devre hortumlar; 165-400 bar basnca dayankl

olup i ve d kauuk katmanlar arasnda iki sra elik tel rg
bulunmaktadr.

3-

Yksek ve a r yksek basnl devre hortumlar; 280-600 bar basnca

dayankl olup i ve d kauuk katmanlar arasnda drt sra elik tel spiral
rg bulunmaktadr.

ekil 6.5 Bir veya birka sra telli hidrolik hortum e itleri

Hidrolik hortumlar da i aplar ile anlmakta olup bu hortumlarn ba lant biimleri

ekil 6.6da grlmekte oldu u gibi di li, borulu, flenli, bilezikli, man onlu veya
kavramal olabilmektedir.

BA LANTI ELEMANLARI

175

ekil 6.6 Hidrolik hortum ve ba lant elemanlar

En kolay ve gvenilir ba lant biimi ekil 6.7de grld zere itme ve ekmeli trde
yani abuk ba lant eklinde olandr. Bu ba lant eleman veya yntemi, geri dndrmez
nitelikli oldu undan ba lant olmad durumda geri dndrmez eleman ile ak
nlenmekte ancak hortum ba land zaman ak mmkn hale gelmektedir.

ekil 6.7 abuk ba lant

Standart hidrolik hortumlarn dayanaca ak kan scakl -40C ile +100C arasnda
olsa da kullanlacak hortumun kullanm kitabndaki de erlere dikkat etmek en do ru yol
olmaldr. Ayrca hidrolik hortumlar klavuz kitaplarnda belirtilenden daha fazla
bklmemelidir. Hortumlarn baz do ru ve yanl ba lant biimleri ekil 6.8de
gsterilmektedir.

ekil 6.8 Hortumlarn do ru ve yanl ba lant biimleri

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

176

6.4 F TT NGLER (BA LANTI ELEMANLARI)

Pompa devrelerinde ve hidrolik sistemlerde kullanlan di er ba lant elemanlar ise nipel,
man on, rakor, somun, dirsek, redksiyon, adaptr gibi elemanlar olup bunlarn genel ad
"fitting" olarak tanmlanmaktadr. A a da muhtelif fittingler aklanmaktadr.
6.4.1 N PEL (ERKEK BA LANTI ELEMANI)
taraf ak kann gemesi iin delik biimde ve d tarafnda da di leri olan (erkek)
ba lant elemandr. Anahtar a z iin kullanlan alt k eli ksmn d ndaki her iki
tarafnn di leri ayn ekilde oldu unda sadece "nipel" olarak adlandrlmaktadr.

ekil 6.9 elik malzemeden yaplm nipel

En ok kullanlan nipeller R 1/4"-5/16"-3/8"-1/2"-5/8"-3/4"-1"-1 1/4"-1 1/2"-2"...tir. (R

harfi, boru di i ifade etmektedir ve bundan sonra ba lant elemanlarnda verilecek tm
Whitworth ller boru di i ls olacaktr.) Metrik di kullanlan nipeller ise M 6, 8,
10, 12, 14, 16 . . . mm eklindedir. Nipel a zlar dz olabildi i gibi ykskl ba lantlar
iin i taraf konik biimde de olabilmektedir.
6.4.1.1 Redksiyon Nipel
Bir tarafndaki di ls byk, di er tarafndaki di ls kk olan nipele
"redksiyon nipel" ad verilmektedir. rne in bir taraf 3/4", di er taraf 1/2" olan nipel
gibi.

ekil 6.10 Bir taraf 1/2", di er taraf 3/4" olan redksiyon nipel

BA LANTI ELEMANLARI

177

6.4.1.2 T Nipel
ekil itibariyle T harfine benzeyen taraf erkek olan ba lant elemanna "T nipel" ad
verilmektedir. Genellikle tarafn di i ayndr, bazen iki tarafn di i ayn olup di er
tarafn di i kktr. Bazlarnda da bir taraf ayarlanabilir di er bir ifadeyle hareketli
olabilmektedir.

ekil 6.11 T nipel

6.4.1.3 Dirsek Nipel

ekil 6.12de gsterildi i gibi ekil itibariyle L harfine benzeyen (90 al) nipeldir.

ekil 6.12 Dirsek nipel

6.4.1.4 stavroz Nipel

ekil itibariyle istavroza benzeyen nipel olup drt tarafnn di leri ayn olabilece i gibi
sadece kar lkl di ler de ayn olabilmektedir.

ekil 6.13 stavroz nipel

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

178

6.4.2 MAN ON (D

BA LANTI ELEMANI)

Sadece iki taraf veya boydan boya iten di li olan (di i) ba lant elemanlarna "man on"
ad verilmektedir. Galvaniz, pirin ve elik malzemeden yaplmakta olup nipellerle
birlikte kullanldklarndan lleri de nipellerle ayndr.

ekil 6.14 Man on

6.4.2.1 Redksiyon Man on

Di ls olarak bir taraf byk, di er taraf kk olan di i ba lant elemanna
"man on redksiyon" ad verilmektedir. rne in bir taraf 3/4", di er taraf 1/2" olan
man on gibi.

ekil 6.15 Redksiyon man on

6.4.2.2 T Man on
ekil itibariyle T harfine benzeyen ve taraf di i olan ba lant elemanna "T man on"
ad verilmektedir. Genellikle tarafn di i ayndr, bazen kar lkl olan iki tarafn di i
ayn olup di er tarafn di i ise farkl (kk) olabilmektedir.

ekil 6.16 T man on

BA LANTI ELEMANLARI

179

6.4.2.3 Dirsek Man on

ekil itibariyle L harfine benzeyen (genelde 90, bazen de 45al) man ondur. Di
lleri genellikle e it olup nadiren bir tarafnn di ls ise ekil 6.17de ortada
grld gibi kk de olabilmektedir.

ekil 6.17 Dirsek man on

6.4.2.4 stavroz Man on

ekil itibariyle istavroza (haa) benzedi inden bu ad alan ve drt taraf di i olan ba lant
elemandr. Drt tarafndaki di ler ayn olabilece i gibi sadece kar lkl di ler de ayn
olabilmektedir.

ekil 6.18 stavroz man on

6.4.3 REDKS YON

Bir taraf (d taraf) erkek ve byk, di er taraf (i taraf) di i ve kk lde olan
ba lant elemanlarna "redksiyon" ad verilmektedir. 3/4" erkek x 1/2" di i gibi.

ekil 6.19 Redksiyon

180

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

6.4.4 ADAPTR
Bir taraf di i, di er taraf erkek olan dkme demir, elik veya pirin malzemeden yaplan
ba lant elemandr. Her iki taraf ayn lde olabildi i gibi, farkl llerde de
olabilmektedir. rnek verilecek olursa 1/2" di i x 3/8" erkek gibi. Benzerli inden dolay
genellikle ad redksiyon ile kar trlmaktadr.

ekil 6.20 Adaptr

6.4.5 KUYRUKLU D RSEK (90-45)

Bir taraf di i, di er taraf erkek olan genellikle dkme demirden yaplm 90 veya 45
derece e imli ba lant elemandr. Her iki tarafn di ls ayn olup u llerde
olabilmektedir. 1/2"-3/4"-1"-1 1/4"-1 1/2" . . .

ekil 6.21 Kuyruklu dirsek

6.4.6 SOMUN (RAKOR)

Tp borularn nipellere ba lanmasn sa layan di i ve ii delik elemanlardr. Bakr pul, O
ring veya conta ile ba lant iin i taraflar dz; yksk ve hav a ba lant iin i taraflar
konik yapda imal edilen rakorlar elik ve pirin malzemeden yaplmaktadr.

ekil 6.22 Rakor-somun

BA LANTI ELEMANLARI

181

6.4.7 RAKOR UN ON
i delik ve i taraftan di li olup redksiyon, man on ve somundan olu an bir grup
eklindeki ba lant elemandr. Genellikle galvaniz ve elik malzemeden yaplp ara
uzatma veya hareketli rakor amacyla su ve hidrolik devrelerde kullanlmaktadr.

ekil 6.23 Rakor union

6.4.8 KR TAPA
Di i veya erkek olup ii deliksiz ve bir devre veya niteden ak kann k n nleyen
ba lant elemandr. Galvaniz, elik ve pirin malzemeden yaplrlar.

ekil 6.24 Di i ve erkek kr tapa

6.5 CIVATALAR
Silindirik ekli zerinde di leri bulunan ve alt k e, tornavida, allen veya hav a ba l
kafas olan ve genelde ii deliksiz erkek ba lant elemanna "cvata" ad verilmektedir.

ekil 6.25 Alt k e ba l cvata ve llendirilmesi

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

182

Cvatalar zerinde genelde iki e it di bulunmakta olup bunlar Metrik (M) ve Whitworth
di lerdir. Baz zel yerler iin ise Whitworth gaz di ve Metrik ince di de
kullanlmaktadr. Metrik cvatalarn di (vida) as 60 derece, Whitworth cvatalarn di
as ise 55 derecedir. Bu nedenle de bu cvatalarn bir bak ta tannmalar mmkndr.
En ok kullanlan Metrik ve Whitworth cvatalar ile bunlarn genellikle kar trlan (hata
yaplabilen) birbirlerine yakn lleri Tablo 6.9da alt alta gsterilmektedir.
Tablo 6.9 Metrik ve Whitworth cvatalarn kar la trlmas

10

12

14

16

Wh

1/4

5/16

3/8

1/2

9/16

5/8

18

20
3/4

22

24

7/8

Flen ba lantlarndaki cvatalar, somunlarla beraber kullanldklarndan di lerin

kar trlp yanl kullanlmas bakmndan genellikle sorun karmamaktadr. rne in
flenlerin ba lant delik aplar 14 mm oldu unda M12 cvata-somun veya 1/2" cvatasomun kullanlabilmektedir. Ancak Whitworth cvatayla Metrik somun veya tersi
kullanlmamaldr. ayet cvata, bloktaki bir yuvaya (di e) vira edilecekse yuvadaki di in
ayns olan cvata kullanlmaldr. Yani Metrik di olan yere Whitworth di , ayn
zamanda Whitworth olan yere de Metrik di kullanlmamaldr. rne in, gemilerde valf
sandklarndaki blok zerinde valflerin monte edildi i di ler 3/8" di ise ayn di cvata
kullanlmal, asla M10 cvata kullanlmamaldr. Byle bir hata yapld nda sadece
cvata di leri de il, ayn zamanda yuvadaki di ler de bozulmu olacaktr. Bunun
dzeltilebilmesi iin de blok zerinde yuvadaki di lsnn bytlmesi gerekmekte
olup bu da olduka zahmetli ve zaman alan bir i tir.

ekil 6.26 Ksmen veya tamamen di li alt k e ve allen ba l cvatalar

Cvatalarn boylar ve di ksmlarnn uzunlu u, kullanlaca yere gre de i iklik

gsterebilmektedir. En ok kullanlan cvata e idi alt k e ba l olandr. Ancak cvata
kafasnn (ba nn) grlmesinin istenmedi i yerlerde allen ba l cvatalar, panyola
salar (sintine salar) gibi ince salarn montajnda ise tornavida ba l cvatalar tercih
edilmektedir. Filika motoru, acil durum yangn veya aydnlatma dizeli gibi nitelerin ya
ve yakt devrelerinde ekil 6.27de grld gibi ii ak kann gemesi iin delik olan
banjo cvatalar kullanlmaktadr.

BA LANTI ELEMANLARI

183

ekil 6.27 Banjo cvatalar

Cvatalar; kullanlaca yere uygun elik, krom ve pirin gibi malzemelerden yaplmakta
olup en ok kullanlan cvatalar ve lleri Tablo 6.10da gsterilmektedir.
Tablo 6.10 Alt k e ba l (DIN 933) cvatalar ve lleri (mm)
Anma
ap

d M4 M5 M6 M8 M10 M12 M14 M16 M18 M20 M22 M24 M27 M30 M33 M36

Adm

P 0,7 0,8 1 1,25 1,5 1,75

2,5

2,5

2,5

3,5

3,5

Kafa
Kalnl

K 2,8 3,5 4

5,5

10

12

13

14

15

17

19

21

23

Anahtar
A z

13

17

19

22

24

27

30

32

36

41

46

50

55

Boy L

Muhtelif llerde olabilir

10

6.6 SOMUNLAR
Cvata veya saplama zerindeki di lerle birlikte al an ve paralarn sklmas veya
birle tirilmesinde cvata ve saplamalarla birlikte kullanlan ii delik di i ba lant
elemanna "somun" ad verilmekte olup lleri cvata lleriyle ayndr.

ekil 6.28 Somunlarn llendirilmesi

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

184

Genelde alt k eli somunlar kullanlsa da bu somunlarn d nda apkal somun, trtll
somun, ykskl somun, tal somun, kelebek somun, kamal somun, fiberli somun ve
bilezik somun gibi e itleri de bulunmaktadr. Cvatalarla ayn malzemeden yaplmakta
olup bu malzemeler genellikle elik, pirin ve kromdur. Somunlar, cvatalarla birlikte
kullanlarak borular flenler vastasyla birbirine ba lamada, makina paralarn
sk trmada veya ba ka bir niteye sabitleme gibi i lemlerde kullanlmaktadr.

ekil 6.29 Alt k e, tal ve fiberli somunlar

En ok kullanlan alt k e somunlar ile bu somunlarn anma ap, adm, anahtar a z ve

ykseklik (kalnlk) gibi baz temel lleri Tablo 6.11de verilmektedir.
Tablo 6.11 Alt k e metrik somunlar ve lleri (mm)
Anma ap d

M4

M5

M6

M8

M10 M12 M14 M16 M18 M20 M22 M24 M27 M30

Adm

0,7

0,8

1,25

1,5

1,75

2,5

2,5

2,5

3,5

Anahatar
A z

10

13

17

19

22

24

27

30

32

36

41

46

Ykseklik

3,2

6.5

10

11

13

15

16

18

19

22

24

6.7 RONDELA (PUL)

i delik olup 1, 2 veya 3 mm gibi kalnlklarda olan elik, bakr ya da alminyum
malzemeden yaplm bir ba lant elemandr.

ekil 6.30 Pullarn llendirilmesi

BA LANTI ELEMANLARI

185

Rondelalar, bloklardaki deliklerde ve flen deliklerinde cvatalarla birlikte; uzun cvata

ve saplamalarda bo luk doldurmak, baz sistemlerde ise szdrmazlk sa lamak iin
kullanlmaktadr. Genellikle elik olanlara "rondela veya pul", bakr olanlara ise sadece
"pul" denilmektedir. elik olan rondelalarn kapal, ok ince ve kk olanlar da bazen
"pul" diye anlmaktadr. Gemilerde ise bakr pul d ndakilerin tmne "rondela" ad
verilmektedir Baz elik rondelalar daha kalnca ve a zlar yarktr, bunlara da "yayl
rondela" ad verilmektedir. Yayl rondelalar, somunlarn zerine bask yaparak laka
olmalarn nlemektedir. Bir de kullanm alan daha az olan (trbin rotorunun ucunda
kullanld gibi) trtll rondelalar bulunmaktadr.

ekil 6.31 Muhtelif rondela e itleri

Yukarda bahsedilen rondelalarn d nda emniyet amacyla kullanlan bir veya iki
kulakl, ok kulakl ve trnakl rondelalar da mevcuttur. Gemilerde en azndan 8-10-12-16
ve 20 mm llerde bol miktarda dz rondela bulundurulmaldr. Tek kulakl rondelalarn
kulak ksm, ekil 6.32de grld gibi kullanldklar cvata veya somun skldktan
sonra cvata ba veya somunun k eleri zerine kvrlarak emniyet sa lanm
olmaktadr. ki kulakl rondelada ise, bir kulak cvata veya somunun k esi zerine, di er
kulak ise blok zerine kvrlmakta ve bylece cvata veya somunun laka olmas
nlenmi olmaktadr. Dz rondelalarn d ndaki neredeyse tm rondelalar grld gibi
emniyet amal olarak kullanlmaktadr.

ekil 6.32 Tek ve iki kulakl rondela ile bunlarn kullanl lar

Rondelalar belirli bir i ap, d ap ve kalnl a sahip olup Metrik lde olan dz
rondelalarn DIN 125 normuna gre i ap, d ap ve kalnlk lleri Tablo 6.12de
gsterilmektedir.

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

186

Tablo 6.12 DIN 125 normuna gre dz rondelalarn lleri (mm)

10

12

14

16

18

20

22

24

27

30

33

36

1,6

1,6

2,5

2,5

d2

10

12,5

17

21

24

28

30

34

37

39

44

50

56

60

66

d1

4,2

5,5

6,6

11

14

16

18

20

22

24

26

30

33

36

39

6.8 KOP LYA

Kadnlarn salarna taktklar tel tokalara benzeyen ve elik malzemeden yaplan
emniyet elemanlarna "kopilya" ad verilmektedir. Kopilyalarn kullanld yerdeki
cvata veya aft ile somunun ortas deliktir veya bu amac yerine getirebilmek iin ekil
6.29da ortada gsterildi i gibi genellikle tal somun kullanlmaktadr.

ekil 6.33 Kopilya

Kopilyalarn kullanm tamamen emniyet amaldr. afta (veya cvataya) geirilip

sklan somunun deli i ile aft (veya cvata) deli i st ste getirilmekte ve bu delikten de
kopilya geirilmektedir. aft veya cvatadan geirilmi kopilyann ular daha sonra da
somun evresine do ru aksi ynde kvrld nda afta (veya cvataya) geirilen somunun
laka olmas nlenmi olmaktadr.
Kopilyalarda biri kalnlk, di eri de uzunluk olmak zere iki l bulunmaktadr. Bu
nedenle kopilyalarn kullanld yerdeki somun ve aftn (veya cvatann) zerinde
bulunan delik apna uygun kalnlktaki kopilyann kullanlmas gerekmektedir.
Kopilyann olmad durumda bazen bu emniyeti sa lamak iin gemilerde ivi veya
benzeri bir eleman da kullanlmaktadr. Kopilyann taklmas ve daha sonra da bklmesi
ekil 6.34te aka gsterilmektedir.

BA LANTI ELEMANLARI

187

ekil 6.34 Kopilya ve kullanm metodu

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

188

Tablo 6.13 Vida tiplerine gre hatveler (admlar)

Whitworth:55
Wh.

UNC ve UNF:60

Anma
ls
inch

Di says

Anma
ls Nr
ve inch

1/16

60

Nr.0

3/32

48

Nr.1

64

UNC di
says

Boru di Wh:55

UNF di
says

Anma
ls
inch

80

1/16

72

Metrik:60

BSP
DIN259

Anma
ls
mm

M
di says

0,4

1/8

28

2.3

0,4

1/8

40

Nr.2

56

64

1/4

19

2,6

0,45

5/32

32

Nr.3

48

56

3/8

19

0,5

3/16

24

Nr.4

40

48

7/16

14

3,5

0,6

7/32

24

Nr.5

40

44

5/8

14

0,7

1/4

20

Nr.6

32

40

3/4

14

0,8

5/16

18

Nr.8

32

36

7/8

14

3/8

16

Nr.10

24

32

11

7/16

14

Nr.12

24

28

1 1/4

11

1,25

1/2

12

1/4

20

28

1 1/2

11

1,25

9/16

12

5/16

18

24

1 3/4

11

10

1,5

5/8

11

3/8

16

24

11

11

1,5

11/16

11

7/16

14

20

2 1/4

11

12

1,75

3/4

10

1/2

13

20

2 1/2

11

14

13/16

10

9/16

12

18

2 3/4

11

16

7/8

5/8

11

18

11

18

2,5

15/16

3/4

10

16

20

2,5

7/8

14

22

2,5

1 1/8

12

24

1 1/4

1 1/8

12

27

1 3/8

1 1/4

12

30

3,5

1 1/2

1 3/8

12

33

3,5

1 5/8

1 1/2

12

36

1 3/4

1 3/4

39

1 7/8

4 1/2

4 1/2

42

4,5

4 1/2

2 1/4

4 1/2

45

4,5

2 1/4

2 1/2

48

2 1/2

2 3/4

52

2 3/4

3 1/2

56

5,5

3 1/2

60

5,5

ekil 6.35 Cvata ve somunlarn llendirilmesi

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

190

Tablo 6.14 Metrik ISO Cvata boyutlar (normal cvata)

Vida

Vida

Blm

gsterimi

adm

dairesi

d=D

d2=D2

Di dibi

Di yksekli i

Cvata

Somun

Cvata

Somun

d3

D1

h3

H1

Yuvarlaklk
R

Cvata tornalama ap

Altgen

Gerilim
kesiti

Matkap
ap

As mm2

ince

orta

a z

anahtar

M1

0,25

0,84

0,69

0,73

0,15

0,14

0,04

0,46

0,75

1,1

1,2

M 1,2

0,25

1,04

0,89

0,93

0,15

0,14

0,04

0,73

0,95

1,3

1,4

M 1,6

0,35

1,38

1,17

1,22

0,22

0,19

0,05

1,27

1,3

1,7

1,8

3,2

M2

0,4

1,74

1,51

1,57

0,25

0,22

0,06

2,07

1,6

2,2

2,4

M 2,5

0,45

2,21

1,95

2,01

0,28

0,24

0,07

3,39

2,1

2,7

2,9

M3

0,5

2,68

2,39

2,46

0,31

0,27

0,07

5,03

2,5

3,2

3,4

5,5

M4

0,7

3,55

3,14

3,24

0,43

0,38

0,10

8,78

3,3

4,3

4,5

M5

0,8

4,48

4,02

4,13

0,49

0,43

0,12

14,2

4,2

5,3

5,5

M6

5,35

4,77

4,92

0,61

0,54

0,14

20,1

5,0

6,4

6,6

10

M8

1,25

7,19

6,47

6,65

0,77

0,68

0,18

36,6

6,8

8,4

13

M 10

1,5

9,03

8,16

8,38

0,92

0,81

0,22

58,0

8,5

10,5

11

16

M 12

1,75

10,86

9,85

10,11

1,07

0,95

0,25

84,3

10,2

13

13,5

18

M 16

14,70

13,55

13,84

1,23

1,08

0,29

157

14

17

17,5

24

M 20

2,5

18,38

16,93

17,29

1,53

1,35

0,36

245

17,5

21

22

30

M 24

22,05

20,32

20,75

1,84

1,62

0,43

353

21

25

26

36

M 30

3,5

27,73

25,71

26,21

2,15

1,89

0,51

561

26,5

31

33

46

M 36

33,40

31,09

31,67

2,45

2,17

0,58

817

32

37

39

55

M 42

4,5

39,08

36,48

37,13

2,76

2,44

0,65

1121

37,5

43

45

65

BA LANTI ELEMANLARI

191

Tablo 6.15 Metrik ISO Cvata boyutlar (ince di cvata)

Vida
gsterimi

Blm
dairesi

d2=D2

Di dibi
Cvata

Somun

d3

D1

Vida
gsterimi

Blm
dairesi

d2=D2

Vida

Blm
dairesi

gsterimi

d2=D2

Di dibi
Cvata

Somun

d3

D1

Di dibi
Cvata

Somun

d3

D1

M 2 X0,2

1,87

1,76

1,78

M 10X 1

9,35

8,77

8,92

M 30 X1,5

29,03

28,16

28,38

M 2,5X0,25

2,34

2,19

2,23

M 12X 1

11,35

10,77

10,92

M 30 X 2

28,71

27,55

27,84

M 3 X0,35

2,77

2,57

2,62

M 12X1,25

11,19

10,47

10,65

M 36 X1,5

35,03

34,16

34,38

M 4 X 0,5

3,68

3,39

3,46

M 16 X 1

15,35

14,77

14,92

M 36 X 2

34,70

33,55

33,84

M 5 X 0,5

4,68

4,39

4,46

M 16 X1,5

15,03

14,16

14,38

M 42 X1,5

41,03

40,16

40,38

M 6 X 0,75

5,51

5,08

5,19

M 20 X 1

19,35

18,77

18,92

M 42 X 2

40,70

39,55

39,84

M 8 X 0,75

7,51

7,08

7,19

M 20 X1,5

19,03

18,16

18,38

M 48 X1,5

47,03

46,16

46,38

M8X1

7,35

6,77

6,92

M 24 X1,5

23,03

22,16

22,38

M 48 X 2

46,70

45,55

45,84

M 10X 0,75

9,51

9,08

9,19

M 24 X 2

22,70

21,55

21,84

M 56 X1,5

55,03

54,16

54,38

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

192

Tablo 6.16 Whitworth cvata boyutlar

Cvata ve somun iin mm olarak
ller

Vida
gst.
d

Cvata ve somun iin mm olarak

D
d=D

Blm

Parmakta
dairesi di says
Z
d1=D1 d2=D2
Di
dibi

ller

Vida
Di
yksekli i

Di dibi
kesiti

h1=H1

mm2

gst.
d

D
d=D

Di
dibi

Blm

Parmakta
dairesi di says
d1=D1 d2=D2
Z

Di
yksekli i

Di dibi
kesiti

h1=H1

mm2

1/4

6,35

4,72

5,54

20

0,81

17,5

1 1/4

31,75

27,10

29,43

2,32

577

5/16

7,94

6,13

7,03

18

0,90

29,5

1 1/2

38,10

32,68

35,39

2,71

839

3/8

9,53

7,49

8,51

16

1,02

44,1

1 3/4

44,45

37,95

41,20

3,25

1131

1/2

12,70

9,99

11,35

12

1,36

78,4

50,80

43,57

47,19

4 1/2

3,36

1491

5/8

15,88

12,92

14,40

11

1,48

131

2 1/4

57,15

49,02

53,09

4,07

1886

3/4

19,05

15,80

17,42

10

1,63

196

2 1/2

63,50

55,37

59,44

4,07

2408

7/8

22,23

18,61

20,42

1,81

272

76,20

66,91

72,56

3 1/2

4,65

3516

25,40

21,34

23,37

2,03

358

3 1/2

88,90

78,89

83,89

3 1/2

5,00

4888

BA LANTI ELEMANLARI

193

Tablo 6.17 Whitworth gaz di cvata boyutlar

DIN 2999

DIN ISO 228

D ve i vida

D ap

Blm ap

Di dibi ap

Vida adm

d2=D2

d1=D1

Di

Vida

says

derinli i

li ik
dzlem
aral

h1=H1

D vida

vida

d=D

G 1/16

R 1/16

Rp 1/16

7,72

7,14

6,56

0,91

28

0,58

4,0

G 1/8

R 1/8

Rp 1/8

9,73

9,15

8,57

0,91

28

0,58

4,0

G 1/4

R 1/4

Rp 1/4

13,16

12,30

11,45

1,34

19

0,86

6,0

G 3/8

R 3/8

Rp 3/8

16,66

15,81

14,95

1,34

19

0,86

6,4

G 1/2

R 1/2

Rp 1/2

20,96

19,79

18,63

1,81

14

1,16

8,2

G 3/4

R 3/4

Rp 3/4

26,44

25,28

24,12

1,81

14

1,16

9,5

R1

Rp1

33,25

31,77

30,29

2,31

11

1,48

10,4

G1 1/4

R1 1/4

Rp1 1/4

41,91

40,43

38,95

2,31

11

1,48

12,7

G1 1/2

R1 1/2

Rp1 1/2

47,80

46,32

44,85

2,31

11

1,48

12,7

R2

Rp2

59,61

58,14

56,66

2,31

11

1,48

15,9

R2 1/2

Rp2 1/2

75,18

73,71

72,23

2,31

11

1,48

17,5

G3

R3

Rp3

87,88

86,41

84,93

2,31

11

1,48

20,6

G4

R4

Rp4

113,03

111,55

110,07

2,31

11

1,48

25,4

G5

R5

Rp5

138,43

136,95

135,37

2,31

11

1,48

28,6

G6

R6

Rp6

163,83

162,35

160,87

2,31

11

1,48

28,6

G1

G
G2 1/2

SZLK
adaptr

: ( ng. connector) Bir taraf di i, di er taraf erkek

ve her iki tarafnda da di olan dkme demir, elik
veya pirin malzemeden yaplan ba lant eleman.

alt k e ba

: ( ng. hexagonal head) Nipel, adaptr, cvata vb.

ba lant elemanlarnn zerinde ak (yaprak),
kapal (yldz) ve kurba ack anahtarlarn
al abilmesi iin yaplm alt adet k esi bulunan
anahtar al ma ksm.

ba lant eleman

: ( ng. fitting) Ya , yakt, su, hidrolik, pnmatik

vb. devrelerde genellikle a zlar di li borularn
birbirlerine ba lanmasnda kullanlan nipel,
man on, dirsek vb. elemanlarn tmne verilen ad.

bakr boru

: ( ng. copper pipe) Genellikle pnmatik devreler

ile basn gsterge devrelerinde kullanlan bakr
malzemeden yaplm i aplar 6, 8, 10 ... mm
llerinde olan tp boru.

boru

: ( ng. pipe) Ya , yakt, su, hava, buhar, sintine vb.

devreler ile pompalarn emme ve basma
devrelerini olu turan genellikle de elik
malzemeden yaplan flenlerle veya muhtelif
ba lant elemanlar ile birbirine ba lanan ve belli
bir et kalnl na sahip silindirik yapdaki ba lant
eleman.

buhar

: ( ng. steam) Gemilerde ya , yakt, su vb.

ak kanlarn stlmasnda veya rgat vb. nitelerin
al trlmasnda kullanlan ve kazanlarda suyun
yksek scaklklarda stlmasyla elde edilen gaz
fazndaki ak kan.

cvata

: ( ng. bolt) zerinde genellikle Metrik veya

Whitworth di olan ve makina paralarn veya
borular flenlerle birbirlerine birle tirmede
kullanlan ve anahtarla sklabilmesi veya
sklebilmesi iin genellikle alt k e, bazen de
tornavida, kare veya allen ba l olan erkek ba lant
eleman.

conta

: ( ng. gasket) Pompa gvdesi, valf kaveri ve flen

gibi hareketsiz yerlerde kullanlan lastik, klingerit,
mantar vb. malzemelerden yaplan szdrmazlk
eleman.

abuk ba lant

: ( ng. quick coupling) Hidrolik hortumlarn

birbirlerine veya kar sndaki elemanlara kolayca
ba lanabilmesi veya sklebilmesini sa layan,

BA LANTI ELEMANLARI

195

itme ve ekme eklindeki hareketle al an ve

ba lant durumunda ak a izin veren, ba lant
olmad nda ise geri dndrmez konumda bulunup
ak kann gei ini nleyen bir ba lant ekli ve
eleman.
elik boru

: ( ng. steel pipe) Gemilerdeki tm devrelerde

iinden ak kan gemesi iin kullanlan elik
malzemeden yaplm ii bo ve belli bir et
kalnl na sahip silindirik ba lant eleman.

d ap

: ( ng. outer diameter) Boru, pul, O ring gibi

dairesel elemanlarn d taraflarndan alnan en
byk l.

dirsek

: ( ng. elbow) Di li veya kaynakl olarak borularn

birle tirilmesinde kullanlan, 90 veya 45 derece
al (kvrml) ba lant eleman.

dirsek man on

: ( ng. elbow) 90 veya 45 derece al (kvrml) ve

her iki ucunun i taraflarnda di leri olan (di i)
ba lant eleman.

dirsek nipel

: ( ng. elbow nipple) 90 veya 45 derece al

(kvrml) ve her iki ucunun d taraflarnda di leri
olan (erkek) ba lant eleman.

flen

: ( ng. flange) Borulara genellikle kaynakla

tutturulan ve borularn birbirlerine 4, 8, 12 veya 16
adet cvata ve somunla ba lanmasn sa layan
belirli bir i ap, d ap ve kalnl olan dairesel
ba lant paras.

galvanizli

: ( ng. galvanized) Galvaniz banyosuna batrlm

olan.

hidrolik hortum

: ( ng. hydraulic hose) Hidrolik devrelerde

kullanlan, d muhtelif kauuk malzemelerden
yaplan ve ilerinde belirli saylarda elik tel rg
bulunan yksek basnlara dayankl hortum.

i ap

: ( ng. inner diameter) Boru, pul, O ring gibi

dairesel elemanlarn i taraflarndan alnan en
byk l.

istavroz man on

: ( ng. cross) stavroz eklinde ve drt ucunun da

i taraflarnda di olan (di i) ba lant eleman.

istavroz nipel

: ( ng. cross nipple) stavroz eklinde ve drt

ucunun da d taraflarnda di olan (erkek) ba lant
eleman.

kalnlk

: ( ng. thickness) Boru, pul, O ring gibi dairesel

elemanlarn d ap ile i ap arasndaki farkn
ikiye blnmesiyle elde edilen l veya bu
elemanlarn d ve i yzeyleri arasndaki mesafe.

196

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

kazan

: ( ng. boiler, steam boiler) Gemilerde buhar elde

etmek iin kullanlan alev veya su borulu nite.

klavuz kitap

: ( ng. instruction book or guide book) Gemilerde

kullanlan pompa, ayr trc, kazan, kompresr vb.
tm nitelerin bakm tutumunu, elemanlarn ve
al ma prensiplerini anlatan kitapk.

kopilya

: ( ng. cotter pin, split pin) Baz aftlarn veya

cvatalarn ularnda kullanlan somunlarn laka
olmamas iin somun ve aft veya cvatadaki
deliklerden geirilerek emniyet sa layan ve kadn
sa tokasna benzeyen elik malzemeden yaplan
ba lant eleman.

kr tapa

: ( ng. head plug) Boru veya benzer devrelerdeki

ak kann d ar kmasn nlemek iin kullanlan
di i veya erkek deliksiz bir eleman.

kuyruklu dirsek

: ( ng. street elbow, male/female) 90 veya 45

derece al (kvrml) ve bir ucunun d tarafnda,
di er ucunun ise i tarafnda di olan bir ba lant
eleman.

man on

: ( ng. socket, female) Her iki ucunun i tarafnda

di olan veya i taraf tamamen di li olan (di i)
silindirik bir ba lant eleman.

NBR

: ( ng. Nitrile Butadiene Rubber) Hidrolik

hortumlarn ana hammaddesi olan akrilonitrilbutadien kauuk malzemeye verilen ad.

nipel

: ( ng. nipple, male) Genellikle di li boru

devrelerinde kullanlan ve orta ksmnda anahtar
iin alt k e yzey ve bu yzeyin di er iki st
tarafnda di olan (erkek) silindirik ekilli ba lant
eleman.

pul

: ( ng. washer) Cvata ba larnn veya somunlarn

altlarnda bo luk doldurmak, onlarn laka
olmasn nlemek veya szdrmazlk sa lamak gibi
amalarla kullanlan belirli bir i ap, d ap ve
kalnl olan halka eklindeki ba lant eleman,
rondela.

PVC

: ( ng. polyvinyl chloride) Hidrolik hortumlarn d

katmannda kullanlan plastik reine malzemesi.

rakor union

: ( ng. union) Ularnda di olan iki borunun

birbirine ba lanmasnda kullanlan di i bir ba lant
eleman.

redksiyon man on

: ( ng. reducing socket) Bir ucundaki di ls

di er utaki di lsnden kk veya byk
olan di i ba lant eleman.

BA LANTI ELEMANLARI

197

redksiyon nipel

: ( ng. reducing nipple) Bir ucundaki di ls

di er utaki di lsnden kk veya byk
olan erkek ba lant eleman.

redksiyon

: ( ng. reducing bush) Bir ucundaki di in erkek ve

lsnn byk, di er utaki di in ise di i ve
lsnn kk oldu u hem erkek hem de di i
ba lant eleman.

rondela

: ( ng. washer) Cvata ba larnn veya somunlarn

altlarnda bo luk doldurmak, onlarn laka
olmasn nlemek veya szdrmazlk sa lamak gibi
amalarla kullanlan belirli bir i ap, d ap ve
kalnl olan trtll, yayl, dz veya kulakl halka
eklindeki ba lant eleman, pul.

saplama

: ( ng. stud, bolt) i dolu elik veya pirin

silindirik ubuk malzemeden yaplan ve her iki
ucunda ayn veya farkl, ksmen veya tamamen
Metrik veya Whitworth di bulunan somunlarla
birlikte kullanlan erkek ba lant eleman.

szdrmazlk eleman

: ( ng. seal) Pompalarda ya da hareketli veya

hareketsiz devre ve nitelerde svnn d ar
kamasn veya d ardan hava giri ini nlemekte
kullanlan mekanik salmastra, yumu ak salmastra,
ya keesi, O ring, conta vb. elemanlarn tmne
verilen ad.

somun

: ( ng. bushing, nut, cap) Pirin veya elik ubuk

malzemeden yaplan d taraf alt k e, ii delik
olan ve bu delik ksmda Metrik veya Whitworth
di olup cvata ve saplamalarla birlikte kullanlan
di i ba lant eleman.

su borusu

: ( ng. water pipe) Gemilerdeki tatl su ve deniz

suyu devrelerinde kullanlan ve elik malzemeden
yaplm boru.

T nipel

: ( ng. tee nipple) T harfine benzeyen ve

ucunun da d taraflarnda di olan (erkek) ba lant
eleman.

tal somun

: ( ng. castle nut) Kopilyann geebilmesi iin st

tarafnda kale burlarna benzer ekli olan bir e it
somun.

teflon bant

: ( ng. teflon tape) Hava, ya , yakt, su vb.

devrelerde kullanlan erkek ba lant elemanlarnn
(nipel, cvata vb.) di leri zerine sarlarak
ak kann d ar kamasn nleyen beyaz renkte
bant eklindeki szdrmazlk eleman.

tp boru

: ( ng. tube or tube pipe) Genellikle hidrolik ve

pnmatik devrelerde kullanlan elik ve bakr
boru.

198

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

uyumluluk

: ( ng. compatibility) Hortum, kee vb.

malzemelerin baz ak kanlarla kullanld nda
bozulmamas durumu.

yayl rondela

: ( ng. spring washer) Yayl elik malzemeden

yaplan ortas yark ve somunlarn laka olmamas
gereken yerlerde kullanlan bir e it rondela.

Blm 7

Devre Elemanlar

Blm 7
Devre Elemanlar
Pompa sistemlerindeki devre elemanlarnn ba lcalar olarak filtre, basn alteri,
basnler (basn gstergesi, basn geyci, manometre), scaklkler (scaklk
gstergesi, termometre), indikatr (gsterge), stc (hiter), so utucu (kuler), snrlama
anahtar ve akmlatr saylabilir.

7.1 F LTRELER
Filtreler, hidrolik ak kan temizleyerek sistemin daha iyi i lemesini sa layan pislik
tutucu elemanlardr. zellikle hidrolik devrelerdeki sistem arzalarnn pek o u (% 8090) ak kann kirli olmasndan dolay meydana gelmektedir. Hidrolik sistemde
kullanlan filtrelerin tuttu u pislik paralar (paracklar) ok kk olduklar iin
metrenin milyonda biri olan "mikron" ile llmekte ve m eklinde ifade edilmektedir.
Bu paracklar ve pislikleri tutmada kullanlan filtrelerin hassasiyeti de yine mikron ile
belirtilmektedir.
Hidrolik devrelerdeki filtreler, bulunduklar yer itibaryla emme filtreleri, dn
filtreleri, basn hatt filtreleri ve doldurma veya havalandrma filtreleri olmak zere
genellikle drt snfa ayrlmaktadr.
Bir hidrolik sistemin gvenilirli i, temizli i ile ilgili oldu undan filtrelerin do ru seimi
olduka nemlidir. Bu nedenle do ru filtrenin seiminde etkin olan unsurlar a a da
sralanmaktadr.
1-

Paracklarn bykl ,

2-

Paracklarn says,

3-

Basnl ak kann hidrolik elemanlardaki ak hz,

4-

Sistemdeki al ma basnc,

5-

Basn d m miktar ve

6-

Yapsal ko ullardr.

Hidrolik ak kanlar ile yaplan deneyler, paracklarn says ve bykl ile kirlenme
arasnda bir ili ki oldu unu gstermektedir. Bu nedenle SAE standartlarna gre kirlilik
dereceleri 0. . . 6 rakamlaryla gsterilmekte olan 7 farkl snfa ayrlmakta ve bu
snflarda bulunan parack bykl ve saylar Tablo 7.1de gsterilmektedir.

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

202

Tablo 7.1 Kirlilik dereceleri ve parack saylar

Parack says (100 cm3/snf)

Parack
bykl
m

5-10

2700

4600

9700

24000

32000

87000

128000

10-25

670

1340

2680

5360

10700

21400

42000

25-50

93

210

380

780

1510

3130

6500

50-100

16

28

56

110

225

430

1000

100-

11

21

41

92

Hidrolik sistemlerin d nda gemilerde su, sintine, ya , yakt gibi devrelerde tekli ve
zellikle ya ve yakt devrelerinde daha ok pompann giri ve k larnda dubleks
(ikili) filtreler ile pompa sonrasnda bulunan otomatik filtreler de kullanlmaktadr.
Hidrolik sistem filtrelerinden ba lamak zere yukarda ad geen tm filtreler hakknda
a a da bilgi verilecektir.
7.1.1 H DROL K DEVRE EM

F LTRELER

Emi filtreleri, hidrolik devrelerde pompay korumak amacyla kullanlmaktadr ve

hassasiyetleri genellikle 50-70 mikron arasnda bazen de 100 mikrondan fazladr.
Pompadan nce kullanldklarndan dolay kirlendikleri zaman pompalara emi zorlu u
karmalar, kavitasyon nedeniyle kaba filtreleme, de i tirilmelerinin ve kirlilik
gstergelerinin montajnn zor olmas en byk dezavantajdr.

ekil 7.1 Emi filtresi

DEVRE ELEMANLARI

203

7.1.2 H DROL K DEVRE DN F LTRELER

Dn filtreleri, ak kann hidrolik devrede i ini bitirip tanka dnd devre zerinde
kullanlmaktadr. Tank d na monte edildikleri iin temizlik ve bakmlar emi
filtrelerinden daha kolay olup hassasiyetleri 10-20 mikron dolayndadr.

ekil 7.2 Tanka dn devresine monte edilen filtre ve i elemanlar

Dn filtreleri sayesinde, sistemden dnen kirli ya n filtre edilerek tanka temiz olarak
bo almas sa lanmaktadr. Dn filtrelerinin hassasiyeti, sistemde kullanlan
elemanlarn hassasiyetleri dikkate alnarak belirlenmektedir. Eksenel pistonlu
pompalarn kullanld devrelerde 10 mikron, di li ve paletli pompa devrelerinde ise 20
mikron hassasiyet tercih edilmektedir. Dn hatt filtrelerinin avantajlar; d k
maliyet, kolay bakm, kirlilik gstergesi ile kontrol imkan ve hassas filtrelemedir. Geri
dndrmez valfli olmalar ve so uk al trmalarda veya basn durumlarnda kirletici
paracklarn geri dndrmez valf zerinden tanka kaabilme olasl bu filtrelerin
dezavantajlardr.

ekil 7.3 Dn filtresi

204

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

7.1.3 H DROL K DEVRE BASIN HATTI F LTRELER

Basn hatt filtreleri, devre elemanlarn korumak amacyla kullanlmakta olup
filtreleme hassasiyeti 1-5 mikron dolayndadr, ayrca 100-400 bar gibi yksek
basnlara dayanacak ekilde imal edilmektedir.

ekil 7.4 Yksek basn filtreleri

Yksek basn filtreleri daima kirlilik gstergeleri ile birlikte kullanlmaktadr. Basn
filtrelerinin avantajlar; direkt olarak hassas elemanlarn nlerine ba lanmas, ok
hassas filtreleme, bakm kolayl ve uzun servis sresidir. Yksek basnlara ve oklara
dayankl olma gereksinimi ile filtre elemanlarnn yksek basn farkna gre
tasarlanmalar bu filtrelerin dezavantajlardr. nk bunlarn tm maliyetleri
ykselten etkenlerdir. Basn hatt filtreleri ile ya n filtredeki ak yn ekil 7.5te
gsterilmektedir.

ekil 7.5 Orta basn hat filtresi

DEVRE ELEMANLARI

205

Filtrelerin kirlenmeleri durumunda olu acak basn ykselmesi veya emme zorlu u gibi
sorunlar a mak iin emme ve dn hatt filtrelerine ekil 7.6da grld gibi bypass hatt konulmaktadr.

ekil 7.6 Filtrelerin emi ve dn hattnda by-pass devresiyle kullanm

7.1.4 H DROL K DEVRE DOLDURMA VE HAVALANDIRMA F LTRELER

Kullanclar tarafndan pek nem verilmese de en nemli filtrelerden biridir. D
ortamdan tanka ve dolaysyla sisteme kaan kirletici paracklar, havalandrma
filtreleriyle; ya dolumu esnasnda d ortamdan sisteme kaan veya ya dan gelen
pislikler ise dolum filtreleri ile tutulmaktadr. Dolum ve havalandrma filtreleri temel
olarak tanka do ru akan havay filtrelemek iin bir hava filtresi ve tank doldurulurken
ya n ierisinden gelebilecek byk paracklar ayrabilmek iin bir dolum filtresinden
olu maktadr. Her ne kadar tank kapa nda dolum iin bir filtre mevcut olsa da, tanka
ya alnmas veya ya transfer i lemleri filtreleme niteleri ile yaplmaldr.

ekil 7.7 Doldurma ve havalandrma filtreleri

Gemilerdeki hidrolik sistemlerde kullanlan tel ve metal elemanl filtreler (ka t

filtrelerden farkl olduklar iin) kirlendiklerinde atlmayp temizlenebilmektedir.
Temizleme i lemi tiner, elektrosol (tetraklorr) gibi ilalarla yaplmakta ve temizlik
sonrasnda hidrolik ak kann ak ynnn tersinden hava tutulmaktadr.

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

206

7.1.5 SU F LTRELER
Su filtreleri; deniz suyu, tatl su, balast, sintine ve pis su gibi devrelerde kullanlan
filtreler olup dz veya sepet eklindeki salarn zerine alm deliklerden ibarettir.
Filtrelerin hassasiyeti kullanlaca yere gre de i mektedir.

ekil 7.8 Kinistin ve sintine su filtreleri

Su filtreleri, genellikle pompalarn giri tarafnda bulunup kaba filtreleme i lerinde

kullanlmaktadr ve sepet eklinde olanlarn st tarafna filtreyi tutup kaldrmak iin bir
ubuk kaynatlm tr. Gemilerdeki kinistin filtreleri de sepet eklindedir. Bu filtreler,
ekile darbe yaplarak veya kazma ile temizlenmektedir. Sepet filtreler, kinistin veya
deniz suyu devrelerinde kullanldklarnda yuvalarna taklmadan nce midye tutmamas
iin zehirli boya ile boyanmaktadr. Bu tr filtrelerin blok kapaklar kolay alp
kapanmas amacyla genellikle kelebek somun ile donatlmaktadr. Gemilerde sintine ve
balast devrelerinde kullanlan filtrelerin konuldu u filtre blo u rne i ekil 7.9da
gsterilmektedir.

ekil 7.9 Dz veya sepet filtrelerin konuldu u filtre blo u

DEVRE ELEMANLARI

207

7.1.6 YA LAMA YA I VE YAKIT F LTRELER

Bu ksmda ncelikle filtre elemanlar, daha sonra da filtre e itleri zerinde
durulacaktr.
7.1.6.1 Filtre Elemanlar
Acil durum aydnlatma jeneratr ve dizel tahrikli yangn pompas gibi kk
sistemlerde yakt olarak genellikle dizel-oil ve bu yakt devrelerinde de kee, pamuk,
selloz ve ka t gibi malzemelerden yaplm filtre elemanlar kullanlmaktadr.

ekil 7.10 Kk devrelerde kullanlan yakt filtreleri

Kk devrelerde kullanlan ya ve yakt filtreleri temizlenmeyip genellikle

kirlendiklerinde atlmakta olup bu filtrelere di er bir rnek de ekil 7.11de
gsterilmektedir.

ekil 7.11 Ka t filtre ve i yaps

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

208

Devrelerin biraz bymesi ile pamuklu veya ka t filtrelerin yerini i elemanlar yine
ka t, kuma veya pamuklu, ancak i ve d taraflar delikli elik muhafaza ile korunan
filtreler almaktadr. Byle bir filtre de ekil 7.12de gsterilmektedir. Filtrelerden
ak kann gei i bazen ieriden d arya, bazen de d ardan ieriye do ru olmaktadr.
Her ikisi de filtrelemede kullanlan yntemlerdendir.

ekil 7.12 ve d taraf metal korumal ya filtresi

7.1.6.2 Tekli Filtreler

Filtreler bazen tek bir blok, bazen de iki blok iinde bulunmaktadr. Kk devrelerde
veya durdurulup temizlenmesi mmkn olan veya yedek ihtiyac olmayan yerlerde tekli
filtreler kullanlabilir. Byle bir filtre ekil 7.13te gsterilmektedir.

ekil 7.13 Tekli filtre

DEVRE ELEMANLARI

209

7.1.6.3 Dubleks ( kili) Filtreler

Gemilerde dizel jeneratr ve zellikle ana makina ya ve yakt devrelerinde hem
pompalardan nce hem de pompalardan sonra dubleks (ikili) filtreler kullanlmaktadr.

ekil 7.14 Dubleks (ikili) filtre

ekil 7.14te de grld gibi dubleks filtrelerde iki blok (keys) bulunmakta ve bu
filtrelerden biri devrede iken di eri temiz olarak yedekte bekletilmektedir. Her iki
filtrenin ayn anda kullanlmas da mmkn olmasna ra men byle bir yol tercih
edilmemelidir. Kullanlan filtre iindeki filtre eleman kirlendi i zaman, bir kol
yardmyla yedekte temiz olarak tutulan filtre grubu devreye alnmakta ve kirlenen filtre
iindeki filtre eleman veya elemanlar temizlenmektedir. Bylece bu filtrelerin
kullanlmasyla filtrenin kirlendi i durumlarda pompa, jeneratr veya makinann
durdurulmasna gerek kalmamaktadr.

ekil 7.15 Muhtelif filtre elemanlar

210

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

Dubleks filtrelerdeki her bir blok iinde bir tek filtre eleman olabilece i gibi byk
devre ve sistemlerde, genellikle i ie gemi birka elik telli sepet filtre veya bir sepet
filtre iinde belirli sayda mum eklinde olan filtre elemanlar bulunmaktadr. Byk
devrelerdeki bu filtre elemanlar, elik rgl tellerden olu makta ve kirlendi inde
muhtelif kimyasal ilalarla ve basnl hava ile temizlenerek tekrar kullanlmaktadr.
ekil 7.16da iinde "mum" ad verilen pek ok elemandan olu an kendinden
temizlemeli bir filtre grlmektedir.

ekil 7.16 Mum eklinde elemanlar olan bir filtre

ekil 7.17de bir filtrenin al mas, sa dan sola do ru kademeli bir ekilde
gsterilmektedir. Ya veya yakt, filtreye sa taraftaki giri devresinden girmektedir.
Ak kan daha sonra st taraftan filtre elemanna i tarafndan girmekte ve d a do ru
temizlenerek gemektedir. Daha sonra ak kan, temizlenmi olarak sol taraftaki k
devresine ynelmektedir.

ekil 7.17 Ya ve yakt filtresinin al mas

DEVRE ELEMANLARI

211

ekil 7.18de de ayn biimde bir dubleks (ikili) filtredeki yakt veya ya n temizlenme
i lemi kademeli olarak gsterilmektedir. Burada sol taraftaki filtre devrededir. Ya veya
yakt st taraftaki giri devresinden filtre iine girerek filtre elemannn i tarafndan
d a do ru hareketle temizlenmekte ve alttaki k devresinden kullanlaca yere
temizlenmi olarak gnderilmektedir.

ekil 7.18 Dubleks filtrede ya veya yaktn temizlenme i lemi

7.1.6.4 Otomatik Ya Filtresi

Otomatik ya filtreleri, belli sayda filtre grubundan ve her grup da iindeki belli sayda
filtre elemanndan (mum) olu maktadr. Bu filtreler, pompalarn k devreleri zerinde
bulunmaktadr. Otomatik ya filtresinde rne in alt filtre grubu var ise, bunlardan be
tanesi kullanmda olup kalan bir adet filtre grubu ise yedek olarak temiz bir ekilde
tutulmaktadr.

ekil 7.19 Otomatik ya filtresi

212

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

Filtreleme operasyonu srasnda ya lama ya ekil 7.20de gsterildi i gibi filtre giri
borusundan (1) filtreye girmektedir. Ya lama ya , kullanmda olan filtre gruplarna (2)
girmeden nce dner hareketli olan ve otomatik ya filtresinin tam merkezine
yerle tirilmi bulunan filtre seici mekanizmasndan (4) gemektedir. Buradan geen
ya lama ya , filtre elemanlarnn (3) d ndan filtreye girmekte ve filtrenin iinden
temizlenmi olarak geerek k borusuna (5), oradan da devreye gitmektedir. Bu
filtreleme esnasnda ya lama ya nn iindeki istenmeyen kirler filtre elemanlarnn d
yzeyinde tutulmakta ve ayn anda bir adet filtre grubu kullanlmayp temiz bir ekilde
yedek olarak bekletilmektedir. Bu esnada amur k valfi (6), yn kontrol valfinden
gelen hava sayesinde kapal durumda tutulmakta ve hava tp (7) iinde 4-10 bar
arasnda basnl hava bulunmaktadr.

ekil 7.20 Otomatik ya filtresinde filtreleme konumu

DEVRE ELEMANLARI

213

Filtreleme sonucunda, filtrelerin kirlenip kirlenmedi ini anlayabilmek amacyla filtrenin

ya giri ve k taraflar arasna (iinde yay ve mknats olan) bir kirlilik gstergesi
(indikatr) yerle tirilmi tir. Basn farkyla al an bu gsterge, iindeki yay basncna
gre daha nce belirlenmi olan basn farkna ula t nda tetikleme yaparak elektrik
motorunu (8) al trmaktadr. ekil 7.20de grlen elektrik motoru (8), filtre seme
mekanizmasn (4) evirmekte ve kirli olan bir filtre grubu devreden karlarak temiz
olan yedekteki filtre grubu (2) devreye sokulmaktadr. Kirlenmi olan filtre grubunun
okla (basnl hava ile) temizlenmesi ise ekil 7.21de gsterilmektedir.

ekil 7.21 Otomatik ya filtresinin temizlenme konumu

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

214

Motorun dn yle birlikte amur (kirli ya at ) k valfi (6) almakta ve kirli olan
filtre grubu (2) amur tankna bo altlarak basnszlandrlmaktadr. amur valfinin
almas, gstergenin krmz (kirli) konuma gelmesi ve 3/2 pnmatik yn kontrol
valfinin selenoid bobinini tetiklemesiyle olmaktadr. 3/2 valfin konum de i tirmesiyle
amur valfinin (6) almas, ayn anda kapal durumda bulunan temizleme valfine (9)
hava gndererek onu da tetiklemekte ve valfin almasn sa lamaktadr. Tpteki (7)
basnl hava, temizleme valfinden (9) ve seme mekanizmasndan (10) getikten sonra,
ya lama ya ak ynnn tam tersine, filtrenin iinden d na do ru ak la filtre
elemanlarnn temizlenmesini sa lamakta ve filtre elemanlarnn (3) d ndaki kirler,
ak olan amur valfinden geirilerek filtre d na (amur tankna) atlmaktadr.
Basnl havann ak , ksa bir sre daha devam ettikten sonra 3/2 yn kontrol valfi yay
basncyla normal konumuna gelerek amur valfini (6) ve temizleme valfini (9)
kapatmaktadr. Temizlenmi olan filtre grubu, valf seme mekanizmas vastasyla 11
no.lu hattan beslenerek ya ile doldurulmakta ve gelecek sefere kullanlmak zere
yedek filtre olarak temiz bir ekilde hazr tutulmaktadr.
7.1.6.5 Otomatik Yakt Filtresi
Otomatik yakt filtrelerinde iki filtre grubu olup bir filtre grubu i lev grrken di eri
yedekte beklemektedir. Temizlenecek olan yakt, ekil 7.23te grlmekte olan st giri
flencinden filtre grubuna girmekte ve d ardan ieriye do ru ak halinde oldu undan
yakttan kalan pislikler filtre elemanlarnn d tarafnda toplanmaktadr.

ekil 7.22 Otomatik yakt filtresi

DEVRE ELEMANLARI

215

Filtre elemanlarnn zerindeki pisliklerin artmas, filtre giri i ile k arasna konmu
olan filtre kirlilik gstergesinde basn farknn (diferansiyel basncn) ykselmesine
neden olmaktadr. Kirlilik gstergesindeki basn fark, ayarlanm seviyeye ula t nda
filtre kirlenmi olaca ndan dolay gsterge, filtre blo unun st tarafndaki 5/2 yn
kontrol valfinin selenoidini uyarmaktadr. 5/2 yn valfinin 1-4 konumundan 1-2
konumuna gelmesiyle basnl hava, filtre gvdesini evirmekte ve bylece yedekte
bekletilen temiz filtre devreye sokulup kirlenmi olan filtre grubu temizlenmek zere
devreden karlmaktadr. Yedek pozisyondaki filtre grubunun otomatik olarak
operasyon konumuna dnmesi, kirlilikten dolay ykselmi olan diferansiyel basncn
aniden d mesine neden olmaktadr.

ekil 7.23 Otomatik yakt filtresinin filtreleme ve temizlenme pozisyonlar

Daha sonra filtrenin oklanmas (hava ile temizlenmesi) otomatik olarak ba lamaktadr.
Alt taraftaki ok iin kullanlan 5/2 yn kontrol valfi, normalde 1-4 konumundadr ve
basnl hava, amur pistonunun st tarafna gelerek pistonu a a konumda
tutmaktadr. Bylece al ma esnasnda amur tankna alan hcre kapal tutulmu
olmaktadr. ekil 7.23te gsterilen amur valfine kumanda eden 5/2 yn kontrol

216

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

valfinin gsterge tarafndan tetiklenmesiyle, valfin konumu ekildeki gibi 1-2 ve 4-5
konumunu alp basn ayarlama devresinden gelen hava, amur pistonunu yukar
kaldrmaktadr. Pistonun st tarafndaki hava ise, 5/2 yn valfinin ekildeki gibi 4-5
hattndan tahliye olmakta ve daha sonra da kk hava tpndeki basnl hava, giri
valfi yoluyla ani geni leme suretiyle kirli filtre tarafna gemektedir. Yakt ak
ynnn tam tersine, filtre elemanlarnn iinden d na do ru akan basnl hava, filtre
elemanlarnn d ndaki pisli i de alarak amur valfinden geip d ar atlmaktadr. Bu
olaydan ksa bir sre sonra 5/2 yn valfi (yay basnc nedeniyle) ve dolaysyla da amur
valfi otomatik olarak kapanmaktadr. Ayn zamanda temizlenmi olan bo filtre grubu,
bir pilot boru vastasyla kademeli olarak temizlenmi svyla (yaktla) doldurulmakta ve
bylece filtre grubu da otomatik olarak havaszlandrlm olmaktadr. Artk
temizlenmi ve temiz yaktla doldurulmu olan filtre grubu gerekti inde kullanm
amacyla yedek konumundadr.
7.1.6.6 Kirlilik Gstergesi (Filtre ndikatr)
Ak kann geti i sistemlerde baz durum veya konumlarn d ardan grlmesi
istenmektedir. rne in ya
veya yakt filtrelerinin kirlenip kirlenmedi inin
anla labilmesi iin filtrenin giri ve k na birer adet basnler konulmas
gerekmektedir. Bylece filtrenin giri ve k arasndaki basn fark artt nda, bu
basn de i imleri basnlerler ile saptanabilece inden filtrenin kirlendi inin de
anla lmas mmkn olabilecektir. Bu iki basnler yerine filtre giri ve k ndan
birer devre ba lanarak filtrenin kirli olup olmad n gstermek zere al an ve basn
farkna gre hareket edip i letmeciyi uyaran cihazlara "kirlilik gstergesi", "filtre
gstergesi" veya "filtre indikatr" ad verilmektedir.
Filtredeki basn farknn de i mesi ile filtre indikatrnn iinde bulunan pistonun,
do rusal hareketi ekil 7.24te gsterilen penceredeki beyaz kadrann i tarafndaki
mknatsl gstergeye (kadrana) dnel hareket yaptrmaktadr. Filtrenin temiz oldu u
durumda beyaz olarak grlen gsterge, filtrenin kirlenmesi ile basn fark artt ndan
krmz renge dnmekte ve ayn zamanda i letmeciyi de sesli ve kl olarak
uyarabilmektedir.

ekil 7.24 Ya -yakt filtre indikatr

DEVRE ELEMANLARI

217

7.2 BASIN ALTER VEYA OTOMAT

(PRESOSTAT)

Basnl bir ak kan devresinde basn azald nda alarm almasn, yedek pompann
otomatik olarak devreye girmesini veya kmasn sa layan cihazlara "basn alteri",
"basn otomati i" veya "presostat" ad verilmektedir. Piston ve diyafram tip olmak
zere iki e it olup basn alterinin altndaki hcreden giren basnl ak kan, piston
veya diyafram hareket ettirip daha nceden ayarlanm olan yay basncn yenmeye
al maktadr. Bu hareket, ierideki kontaklara kumanda ederek elektriki olarak devreyi
ya tamamlamakta ya da kesmektedir.
Ak kan basncnn, basn alteri iindeki yay basncn yenip yenememesi prensibiyle
al an basn alterindeki alarm de eri ile al trma (start) veya durdurma (stop)
basnlar alter zerindeki d melerden ayarlanabilmektedir ve bu ayar ile alterin yay
basnc de i tirilmi olmaktadr. Otomatik al acak pompa iin kullanlacaksa bir de
diferansiyel basncn (al trma ve durdurma arasndaki basn farknn) ayarlanmas
gerekmektedir. Basn alterleri sadece hidrolik, su, ya , yakt devresinde de il
gemideki btn sistemlerde kullanldklarndan bu alterler hakknda genel bilgi vermek
daha do ru olacaktr. Cihazn ve al ma ilkesinin anla lmasn kolayla trabilmek
amacyla bu bilgiler rnekler biiminde verilecektir.

ekil 7.25 Basn alterinin d grn

Bir pompa 6-7 bar arasndaki basnlarda al yorsa, 6 bar basnta pompann devreye
girmesi ve 7 bar basnta da devreden kmas isteniyorsa (rne in Danfoss marka iin
RT 116 model) 1-10 bar aral nda al an ve diferansiyeli 0,2-1,3 bar olan bir basn
alteri seilmektedir. al trma basnc, alter zerindeki d meden 6 bar de erine
ayarlanmakta ve diferansiyel de 1 bar yaplacak olursa devre basnc 6 bar oldu unda
pompa al acak ve 6 + 1 = 7 bar oldu unda ise duracaktr.
Bir ba ka rnek de buzluk sistemi yksek basn alterinden verilecek olursa, sistem 17
bar basnta (gvenlik bakmndan) durdurulmak istensin ve sorun ok ciddi
olabilece inden dolay d ardan mdahale etmeden sistem al masn. te byle bir
durumda da basn alteri olarak Danfoss RT 19B modeli seilmektedir, nk bu
model d ardan resetlemeyle (sfrlamayla) al maktadr. Bu kez, yksek basn 17 bar

218

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

ve diferansiyel de 1 bar basnca ayarlanrsa sistemin basnc (yo u turucuya deniz suyu
gelmemesi gibi bir durumda) ykselecek ve buzluk kompresr 17 bar basnta
duracaktr. Sistemi hemen resetlemeyle de devreye sokma imkan yoktur. Ancak sorun
giderildikten sonra diferansiyel 1 bara ayarland iin bu kez 17 1 = 16 bar basnta
iken basn alteri resetlenip (sfrlanp) tekrar devreye sokulabilmektedir.
Bir di li sisteminde istenen minimum basn 3 bar olsun. Byle bir durumda minimum
resetlemeli RT 200 model seilmekte ve diferansiyel 0,2 bar gibi bir de ere
ayarlanmaktadr. Bu durumda ya basnc 3 bar de erinin altna indi inde alarm alacak
ama 3 bar basn sa lansa da alarm resetlenemeyecektir. Alarmn resetlenmesi iin
sistemde minimum 3 + 0,2 = 3,2 bar basn de erinin sa lanmas gerekmektedir.
Bir ba ka rnek ise gemilerdeki iklimlendirme kompresrnden verilebilir. Bu
kompresr bilindi i gibi yakla k 4 bar civarnda devreye girip al makta ve 3 bar
basnta durmaktadr. Benzer ayarl ba ka bir basn alteri kullanld nda ise tatl su
hidrofor devresinde pompa 3 bar basnta al p 4 bar basnta durmaktadr. Grld
zere buzluk devresi ile hidrofor sisteminde basn alterleri ters al maktadr. Bunun
nedeni basn alterlerinin de selenoidler gibi normalde ak (NO) veya normalde kapal
(NC) olmasndandr. Bu nedenle hangi alterin kullanlmas gerekti i ve ayarlanan
basncn al trma basnc m, yoksa durdurma basnc m oldu unun bilinmesi
gerekmektedir. Bu nedenle basn
alterlerinin do ru al trlabilmesi ve
ayarlanabilmesi iin kesinlikle kullanm klavuzuna ba vurulmaldr.
Basn alterlerinin ba lant di leri R 1/4, 3/8 ve 1/2" olup gemilerde kullanlan basn
alterleri 0-6, 0-10, 0-30 . . . bar arasnda olsa da bunlarn d nda pek ok e idi daha
bulunmaktadr. Sonu olarak bilinmeli ki, baz alterlerde al trma basnc, bazlarnda
ise durdurma basnc ayarlanmaktadr. Diferansiyel basn genellikle ayarlanarak
de i tirilebilirse de alterlerin ok aznda bu basn sabittir. Ak ve basncn oldu u
sistemlerde kullanlan basn alterleri, genellikle alak veya yksek basn de erlerinde
alarm aldrarak i letmeciyi uyarmak ve herhangi bir niteye al trma veya durdurma
ynnde ikaz vermek amacyla kullanlmaktadr.

7.3 SICAKLIK ALTER (TERMOSTAT)

Kullanldklar sistemlerde scaklklar otomatik olarak ayarlayabilen, alarm aldrabilen
ve scaklk de i imiyle bir sistemi devreye sokan veya kartabilen cihazlara "scaklk
alteri" veya "termostat" ad verilmektedir. Basn alterlerinin al masna benzer
ekilde al makla birlikte; basn alterleri ak kan basnc ile uyarlrken scaklk
alterleri ak kan scakl ile uyarlmaktadr. Termostatlarn scakl hissedebilmesi
iin "s duyar" ad verilen duyucu ular bulunmaktadr ve ayarlanan scakl a
geldiklerinde elektriki olarak bir sistemi uyararak veya ak kann ak ynn
de i tirerek belirli bir scakl a ayarlamakta, bir sistemi durdurmakta veya alarm
aldrabilmektedirler.
Elektrikli termostatlarn d nda bir de so utucularda kullanlan di er bir termostat
e idi daha bulunmaktadr. Bu termostat ise ayarland scaklk derecesine gre
so utucu ak kan ya so utucuya sokmakta ya da by-pass devresine ynlendirmektedir.
Bylece so utulmas istenen ak kan sistemin ilk al trlmasnda yeterince so uk

DEVRE ELEMANLARI

219

oldu u iin so utucu ak kan by-pass devresine gitmekte ve ak kan istenilen de ere
kadar snmaktadr. Ak kan scakl istenilen de eri gemeye ba lad nda ise
so utucu ak kan termostat ile so utucuya verilmekte ve ak kan istenilen de ere kadar
so utularak sabit bir scaklk de erinde tutulmaktadr.

ekil 7.26 Termostatn d grn

7.4 SICAKLIKLER (TERMOMETRE)

al an makina, kazan, s de i tirici veya pompa devresi gibi pek ok sistemdeki
ak kann scakl n lmekte kullanlan scaklk gstergelerine "scaklkler" veya
"termometre" ad verilmektedir. Dz, al (90-135), yuvarlak ekranl (dial), gliserinli,
dijital gibi pek ok e idi bulunmaktadr. Gemilerde en ok kullanlan ise, devrelerin
zerine yerle tirilmi olan ve
ekil 7.27de gsterilen dz termometredir.
Scaklklerde dikkat edilmesi gereken iki unsur bulunmaktadr. Bunlardan ilki hangi
scaklk de erleri arasnda okuma yaplaca dr. Bu scaklk de erleri genelde 0-100, 0120, 0-200, 50-600Cdir. Di eri ise devreye taklacak scaklkler duyucu ucunun (s
duyarnn) uzunlu udur. Is duyarnn derinlik lleri ise 30, 40, 50, 63, 75, 90 ve
100...300 mmdir.

ekil 7.27 Dz ve e itli alarla ba lanabilir scaklklerler

220

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

Gemilerde kullanlan scaklklerlerin ba lant di leri genelde R 1/2" olup buradaki R

harfi, boru di i ifade etmektedir.

ekil 7.28 Yuvarlak ekranl scaklkler rnekleri

7.5 BASINLER (BASIN GEYC , MANOMETRE)

al an pompa veya hidrolik sistemlerdeki ak kann herhangi bir yerdeki basncn
lmekte kullanlan gstergelere "basnler", "basn geyci" veya "manometre" ad
verilmektedir. Direkt ve uzaktan alglama olmak zere iki e it okuma yapan bu
gstergelerden direkt okuma yapanlar bir "Bourdon tp" iermektedir. Bu tpe dolan
basnl sv, ekil 7.29da da grlen tp esneterek di liye hareket vermekte ve di liye
ba l ibre, gsterge zerindeki basncn psi, bar, MPa gibi de erlerle okunmasn
sa lamaktadr. Uzaktan alglama ile okuma yaplan gstergelerde ise "Bourdon
diyafram" bulunmaktadr. Basnl sv gstergeye geldi inde, gstergedeki diyafram
hareket ettirmekte ve bu hareket bir elektrik sinyali retmektedir. Bu sinyal, ekran
zerinde basn olarak okunmaktadr.

ekil 7.29 Basnler

DEVRE ELEMANLARI

221

Basnlerlerin yuvarlak ekranl, gliserinli ve dijital gibi e itleri olup hava

kompresr, buzluk kompresr, yakt pompas, hidrolik vb. sistemlerde gstergenin
titre imden etkilenmesini nlemek iin gliserinli basnlerler kullanlmaktadr.
Basnlerler, genellikle 63, 100 ve nadiren de 160 mm ekran apnda, ba lant di leri
de R 1/4", 1/2" ve nadiren 3/4" lsnde olmaktadr. Basnlerler ile do ru okuma
yapabilmek iin uygun basn aral ndaki gstergeler kullanlmaldr. Bu nedenle
gstergenin kullanlaca yerdeki minimum ve maksimum basnlarn bilinmesi
gerekmektedir. rne in, en fazla 8 bar basnc olan balast-yangn pompasnda 0-10 bar
basn gstergesi kullanlmaldr. Devaml vakum altnda al an (evaporatr gibi)
yerlerde ise 0-760 mmHg vakum gstergesi veya vakum altnda al p bazen de deniz
suyu verilen yerlerde de 1/+1 ya da 1/+3 bar vakum-basn (bile ik) gstergeleri
kullanlmaldr. Genelde basnlerler u de erlerde okuma yapmaktadr. 1/0; -1/+1; 1/+3; -1/+5; 0-1; 0-2,5; 0-4; 0-6; 0-10; 0-16; 0-25; 0-40; 0-100 ve 0-600 . . . bar.

7.6 SINIRLAMA ANAHTARI

Snrlama anahtarlar, hidrolik veya pnmatik sistemlerde elde edilen do rusal ve dnel
hareketleri snrlayan elemanlardr. rne in gemilerin dmen sistemlerinde, geminin
iskele veya sancak tarafa dn lerinde yeke en fazla 35 derece baslabilmektedir. Bu
basma asn 35 derecede bitiren elemana "snrlama anahtar" ad verilmektedir.
Dmen yekesi, iskele veya sanca a daha fazla baslmak istense de snrlama anahtar
nedeniyle bu mmkn olmamaktadr.
Gemilerde rne in dmen sistemindeki snrlama anahtarnn normal al p al mad
kontrol edilece i zaman dmenin yeke as daha istenilen dereceye gelmeden nce
(rne in 15 derecede), snrlama anahtar el ile uyarlmaktadr. Yeke as 15 derecede
duruyor ise bylece snrlama anahtarnn do ru al t ve devreye kumanda etti i
anla lm olmaktadr.

ekil 7.30 Snrlama anahtar

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

222

7.7 AKMLATR
Hidrolik sistemler zerinde bulunarak hidrolik enerjiyi depolayan elemanlara
"akmlatr" ad verilmektedir. Akmlatrler, depoladklar basnl ak kan
gerekti inde devreye vermekte ve bylece ksa bir sre dahi olsa i in devamn
sa lamaktadr. Hidrolik sistemlerde meydana gelebilecek ani basn dalgalarn emen
(snmlendiren) akmlatrler, bylece sistemi de korumaya yardm etmektedir.
Akmlatrler, yap olarak a a da sralanm be ayr tipte yaplmaktadr.
1-

A rlkl akmlatrler,

2-

Yayl akmlatrler,

3-

Pistonlu akmlatrler,

4-

Diyaframl akmlatrler,

5-

Balonlu akmlatrler.

A rlkl ve yayl tip akmlatrler endstriyel uygulamalarda neredeyse hi

kullanlmamaktadr. Pistonlu, diyaframl ve balonlu tip akmlatrlerin ii ise azot gaz
ile doldurulmaktadr. Akmlatrlere doldurulacak azot gaznn basn de eri,
akmlatr tipi ve sistemin en yksek al ma basncna ba ldr.
ekil 7.31de sa tarafta grlmekte olan pistonlu akmlatrler byk hacim ve debili
sistemlerde kullanlmaktadr. Bu akmlatrlerin iinde bulunan pistonun st tarafna
azot gaz doldurulmakta ve pistonun alt tarafnda ise basnl ya bulunmaktadr. Azot
gaz ile basnl ya n birbirine kar masn engelleyen elemann piston olmas
nedeniyle bu tip akmlatrlere "pistonlu akmlatr" ad verilmektedir. Basnl ya n
akmlatre girmesiyle piston yukarya do ru itilmekte ve pistonun st tarafnda
bulunan azot gazn sk trmakta ve basncn artrmaktadr. Ak kan basnc ile azot
gaznn basnc e itlendi inde piston durmakta ve hidrolik devrede herhangi bir nedenle
basn d mesi olu tu unda azot gaz genle erek pistonu bu kez a a ya do ru
itmektedir. Pistonun a a hareketi sonucu devreye baslan ya ile sistemin basnc
dengelenerek normal konuma getirilmektedir. Pistonlu tip akmlatrler, en yksek
al ma basncnn 1/10u kadar bir basnca kadar azot gaz ile doldurulmaktadr. .
st tarafndaki azot gaz ile alt tarafndaki basnl ak kan birbirinden ayrmak iin i
eleman olarak elastik diyafram (membran) kullanan akmlatrlere "diyaframl
akmlatr" ad verilmektedir. Diyaframl akmlatrler kk hacimli olduklar iin
genelde ok ve titre im snmlemesinde ve uyar ya gereksiniminde kullanlmaktadr.
Diyaframl akmlatrlere doldurulacak azot gaznn oran da pistonlu tiplerde oldu u
gibi en yksek al ma basncnn 1/10u kadardr.
Balonlu tip akmlatrler ok iyi bir szdrmazlk ve hzl yant verme zellikleriyle
gnmzde en ok kullanlan akmlatrlerdir. Balonlu tip akmlatrler, hidrolik
sistemin en yksek al ma basncnn 1/4 kadar bir basnca kadar azot gaz ile
doldurulmaktadr. rne in hidrolik sistemdeki en byk al ma basnc 100 bar ise bu
devrede kullanlacak balonlu tip akmlatre doldurulacak azot gaz basncnn 25 bar
olmas gerekmektedir.

DEVRE ELEMANLARI

223

ekil 7.31de sol tarafta grlmekte olan balonlu akmlatrn iine basnl ya
girdi inde gazlarn genel denklemi gere i, iinde azot gaz bulunan balonun hacmi
ekilde de grld gibi klmekte ancak basnc artmaktadr. Balon iindeki basn
ile akmlatre giren hidrolik ak kann basnc e itlenene kadar akmlatre basnl
ya giri i devam etmektedir. Basncn e it olmasyla artk akmlatr iinde
kullanlmaya hazr belirli bir miktarda basnl ya depolanm olmaktadr. al ma
esnasnda hidrolik sistemde meydana gelecek bir basn d mesi durumunda balon
iindeki azot gaz geni lemekte ve akmlatr iindeki basnl ya sisteme basarak
basnc dengelemektedir. Bundan ba ka, hidrolik sistemde herhangi bir nedenle basn
ykselmesi oldu unda, ak kann bir ksm azot gazn sk trarak akmlatre
girmekte ve sistemin bir ok darbesi ile zarar grmesini nlemektedir.

ekil 7.31 Balonlu ve pistonlu tip akmlatr

Sonu olarak akmlatrler a a daki grevleri yerine getirmektedir.

1-

Ksa sre iinde istenen ok miktardaki ya sa lamak,

2-

Enerji (elektrik) kesilmesi gibi bir durumda iinde biriktirdi i hidrolik

enerji ile ba lanm olan bir hareketi bitirmek,

3-

Hidrolik devredeki kaaklar nedeniyle olu acak basn d mesini

dengelemek ve basnc belli bir seviyede tutmak,

4-

Darbeli al malar sonucu olu an titre imlerin snmlenmesini sa lamak,

5-

Hidrolik pompann bast basnl ak kana ek olarak gerekti inde

sisteme ak kan takviyesi yapmak,

6-

Scaklk nedeniyle olu an genle melerin sisteme verece i zarar nlemek.

7.8 ISITICILAR VE SO UTUCULAR

So uk iklim blgelerinde veya k aylarnda hava scakl nn d k olmas tanktaki
ya n, yaktn veya ak kann viskozitesinin artmasna neden olmaktadr. Akcl n
azalmas, sistem verimini ve pompann emi yetene ini d rece inden ak kann
stlmas gerekmektedir. Bu nedenle ak kanlar, tanklarn d nda da "stc" veya
"hiter" denilen cihazlarla stlmaktadr. Ak kanlarn stlmas elektrikle ve (gemilerde
genellikle) buhar ile yaplmaktadr.

224

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

Tropikal iklim blgelerinde veya yaz aylarnda ise hava scakl nn yksek olmas bu
kez ya n, yaktn veya ak kann viskozitesinin d mesine neden olmaktadr. Akcl n
artmas, yine sistem verimini d rmekte, ya film tabakasn azaltmakta ve hatta
kaaklara bile neden olabilmektedir. Byle durumlarda ve ak kann srekli dola m
halinde oldu u veya so utma yapt sistemlerde ak kann so utulmas gerekmektedir.
Bu nedenle ak kanlar "so utucu" veya "kuler" ad verilen cihazlarla so utulmaktadr ve
bunun iin de devrelerin gidi veya dn hattna so utucu konmaktadr. So utucular
duruma gre hava veya su so utmal olabilirler. Su so utmal olanlarda hem deniz suyu
hem de tatl su kullanlabilmektedir.

ekil 7.32 Hava so utmal so utucu

Gemilerdeki stc ve so utucular; borulu ve plakal olmak zere genellikle iki tiptedir.
Plakal stc veya so utucularda plaka malzemesi titanyum, borulu tipte olanlarda ise
iyi bir s transferi sa layan bakr veya alminyum pirinci kullanlmaktadr. Borulu ve
plakal so utuculara rnek ekil 7.33te gsterilmektedir.

ekil 7.33 Borulu ve plakal so utucular

Istc ve so utucularn al ma prensipleri ayndr. rne in borulu tipte olan bir

so utucuda borularn bir tarafnda (rne in d nda) so utulacak ak kan, di er tarafnda
ise (rne in iinde) so utucu ak kan dola maktadr.

DEVRE ELEMANLARI

225

Istclarda ise so utucu ak kan yerine buhar dola trlarak di er ak kann stlmas
sa lanmaktadr. Borulu tip so utucularda ekil 7.33 ve ekil 7.34te grld gibi
borularn arasnda perdeler kullanlmaktadr. Bu perdeler sayesinde ak kan, borularn
evresinde daha fazla dola trlmakta ve sonu olarak da daha iyi bir so utma elde
edilmektedir. ekil 7.34te borulu tipte bir kulerde so utulan ve so utucu olan
ak kanlarn kulere giri ve k lar ile kuler iindeki ak lar gsterilmektedir.

ekil 7.34 Borulu tipteki bir kulerde so utma i lemi

Plakal tipte bir so utucu veya stcda, pek ok sayda plaka pe pe e sralanm tr. Bu
plakalar arasndaki szdrmazlk ise ekil 7.35te grld gibi ak kan giri ve
k larnn evresine yap trlm contalar ile sa lanmaktadr. Plakalarn bir yznde
so utulan veya stlan ak kan dola makta iken plakann di er yznde so utan veya
stan ak kan dola maktadr.

ekil 7.35 Plakal tip stc veya so utucu

226

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

Son olarak da ekil 7.36da borulu tipte bir so utucunun zerindeki elemanlar
gsterilmektedir. Borulu tip so utucularn bazlarnda kuler kapa iine bir blme
yaplarak so utucu ak kann kulerden iki kez gemesi sa lanarak so utma kapasitesi
artrlmaktadr.

ekil 7.36 Borulu tip bir so utucunun elemanlar

Borulu tip kulerlerin bir demir ubuk veya bu ubuk zerine taklm bir fra ile tm
borularnn temizlenmesi i lemine "tomar" ad verilmektedir. Onlarca veya yz a kn
borunun tomar edilmesi i letmeci iin olduka fazla zaman almaktadr. Tomar edilen
borular daha sonra tatl su ile ykanmakta ve son olarak da boru ilerine basnl hava
tutulmaktadr. Bu tip kulerlerin di er bir sorunu da so utucu borularn zaman zaman
delinmesidir. Byle bir durumda borunun iinden geen ak kan (rne in deniz suyu
veya tatl su) kulerden geirilmemekte ve borunun d ndan geen (so utulan) ak kan
olan genellikle ya lama ya veya tatl su ise kulerden geirilmektedir. Ya lama ya
veya tatl suyun kulerden k valfi bir miktar kslarak basncn biraz artmas
sa lanrsa alan kuler kapaklar sayesinde delik boru veya borularn a zndan ya lama
ya veya tatl su geldi i grlecektir. Delinmi olan bu borularn a zlarna (kar lkl
veya her iki tarafna) pirin veya a atan yaplm hafif konik tapalar aklmal ve test
i lemi birden fazla borunun delik olma olasl na kar en kk kaa bulana kadar
tekrarlanmaldr.
Plakal tip kulerin eleman olan plakalarn pahal bir malzeme olan titanyumdan
yaplm olmas ilk maliyeti ykseltmesine kar n, kulerin temizli inin kolay olmas
i letmecilere byk bir avantaj sa lamaktadr. Plakalar herhangi bir nedenle yerlerinden
kartlp tekrar yerlerine taklacaklar zaman plakalarn zerinde bulunan A1, A2 ... ve

DEVRE ELEMANLARI

227

B1, B2... veya benzeri i aretlere dikkat edilmeli ve plakalar do ru sra ile yerlerine
monte edilmelidir. Ayrca d kapak zerindeki saplama somunlar kar lkl ve kapaklar
arasndaki mesafe tm kulerde e it olacak ekilde sklmaldr. Plakal tip kulerlerde
(veya hiterlerde) plakalarn zerinde bulunan lastik veya contalar nedeniyle kulerden
(veya hiterden) kaak grld nde karan plakann zerindeki lastik veya conta
yenilenmektedir. Yedekte conta veya lastik olmamas durumunda bu plaka (rne in A7)
ve bununla birlikte al an plaka (rne in B7) kulerden (veya hiterden) karlmaldr.
Ancak bu durumda kulerdeki (veya hiterdeki) so utma (veya stma) kapasitesi bir
miktar azalm olacaktr.

ekil 7.37 Plakal tip s de i tirici

228

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

SZLK
ak yn

: ( ng. flow direction) Baz valflerin ve filtrelerin

i levlerini do ru yapabilmesi iin devre zerine
do ru ba lanmalar gerekti inden bu elemanlarn
zerinde svnn akm ynn gsteren i aret.

akmlatr

: ( ng. accumulator) Hidrolik sistemlerde

kullanlp azot gazl, yayl ve pistonlu gibi e itleri
olan ve basn enerjisini depolayp basn d mesi
veya hidrolik kaak gibi durumlarda devreye
basn sa layan bir hidrolik devre eleman.

alak basn

: ( ng. low pressure) Pompann emme tarafndaki

basn gstergesinde okunan basn de eri.

ayna

: ( ng. tubesheet) Borulu stc ve so utucular ile

kazanlarda borularn n ve arka taraflarnda
bulunan, zerinde borularn geebilmesi iin boru
says kadar delik olan ve borular tutan belirli bir
kalnlktaki sa levha.

basn fark gstergesi

: ( ng. differential pressure indicator) zellikle

otomatik ve ikili ya ve yakt filtrelerinde
kullanlan ve filtreye giri basnc ile filtreden k
basncn alglayp aradaki farka gre filtrenin kirli
olup olmad n gsteren bir indikatr.

basn hatt filtresi

: ( ng. pressure line filter) Hidrolik devrelerin

yksek basnl oldu u ksmlarnda kullanlarak
hidrolik ak kan iindeki pislikleri temizleyip
tutarak hidrolik devre elemanlarn koruyan bir
temizleyici eleman.

basnler

: ( ng. pressure gauge) Pompa giri ve k

devreleri ile muhtelif devrelerdeki ak kanlarn
basnlarn genellikle bar veya MPa birimiyle
gsteren bir indikatr.

basn alteri

: ( ng. pressure switch) Pompa, kompresr vb.

niteler ile ak kan dola an devrelerde kullanlarak
bu cihazlarn otomatik olarak devreye girmesini,
devreden kmasn veya alak ve yksek basn
durumlarnda alarm almasn sa layan elektrikli
bir devre ve gvenlik cihaz.

ba

: ( ng. fore) Geminin ba taraf.

boru

: ( ng. pipe) Ya , yakt, su, hava, buhar, sintine vb.

devreler ile pompalarn emme ve basma
devrelerini olu turan genellikle de elik
malzemeden yaplan flenlerle veya muhtelif
ba lant elemanlar ile birbirine ba lanan ve belli

DEVRE ELEMANLARI

229

bir et kalnl na sahip silindirik yapdaki ba lant

eleman.
borulu tip so utucu

: ( ng. tube type cooler) Gemilerde kullanlan ve

genellikle borularn iinden so utucu ak kann
(deniz suyu veya tatl su), borularndan d ndan
ise so utulan ak kann (tatl su, ya lama ya
veya hava) geti i bir s de i tirici.

amur tank

: ( ng. sludge tank) Dizel-oil, fuel-oil ve ya lama

ya nn ayr trlmas sonunda kalan kirli atklarn
topland tank.

amur valfi

: ( ng. sludge valve) Otomatik ya veya yakt

filtrelerinde kullanlan ve filtreleme sonunda kalan
kirli atklar amur tankna gnderen pnmatik
kontroll valf.

elik telli

: ( ng. steel mesh) Gemilerdeki sepet tipi filtrelerin

d veya i ksmlarndaki rg veya drtgen
ekilli elik malzemeden yaplm filtre modeli.

k borusu

: ( ng. outlet pipe, discharge pipe) Pompalar ile

baslan svnn pompa k flencinden sonraki
boru devresi.

k valfi

: ( ng. discharge valve) Pompalar ile baslan

svnn pompadan kt devre zerindeki ak
kontrol valfi.

diferansiyel basn

: ( ng. differential pressure) Herhangi bir nitede

ba lama veya biti , al trma veya durdurma ya
da giri veya k basnlar arasndaki de er.

dn filtresi

: ( ng. return filter) Hidrolik sistemlerde silindir

veya hidrolik motordan kan ak kann tanka
dn devresi zerine monte edilerek hidrolik
ak kan iindeki pislikleri temizleyip tutan bir
devre eleman.

dubleks filtre

: ( ng. duplex filter) Gemilerde zerinde

bulundu u devrede sv ak n sa layan nitenin
durdurulmasna
gerek
brakmayan,
biri
kirlendi inde di eri devreye alnmak suretiyle
yedekli olarak al trlabilen iki adet filtre
blo undan olu an ak kan temizleme nitesi, ikili
filtre.

duyucu u

: ( ng. bulb) Termostat (scaklk alteri veya

anahtar) ve termometreler (scaklk gstergesi) ile
buzluk
devrelerinde
kullanlan
genle me
valflerinde bulunan ve temas etti i yzeydeki
scakl okuyarak ba l bulundu a alter veya
gstergeye ileten s hisseden u, s duyar.

230

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

dmen makinas

: ( ng. steering gear) Gemilerin istedi i rotada

gidebilmesi iin yekeye kumanda veren, genellikle
hidrolik ve elektrik kontroll al an bir gemi
yardmc makinas.

emi filtresi

: ( ng. suction filter) Hidrolik sistemlerde hidrolik

pompa ile hidrolik tank arasndaki emme hattnda
bulunarak ak kan temizleyip pompay koruyan
bir ak kan temizleme eleman.

filtre

: ( ng. filter) Gemilerde kullanlan ya , yakt, su ve

hava gibi ak kanlar iindeki istenmeyen pislikleri
gzenekli yapsyla temizleyen statik bir
temizleme eleman, pislik tutucu.

filtre k

: ( ng. filter outlet) Temizlenen ak kann filtreden

kt yer.

filtre eleman

: ( ng. filter element, candle) zellikle otomatik

filtrelerde bulunan filtre gruplarnn iinde birka
adet olarak bulunan ve muma benzemesi sonucu
bu ad alan ak kan temizleme veya pislik tutma
eleman.

filtre giri i

: ( ng. filter inlet) Temizlenecek ak kann filtreye

girdi i yer.

filtre grubu

: ( ng. filter chamber) inde mum veya sepet

eklinde birden fazla temizleme eleman
bulunduran filtre blo u.

filtre seici mekanizmas

: ( ng. rotary selector mechanism) Otomatik ya

veya yakt filtrelerinde kirlenen filtre grubunu
devreden kartarak temiz filtre grubunu devreye
sokan ve elektrik motoruyla al an dnel hareketli
bir mekanizma.

hava tp

: ( ng. air reservoir, air bottle) Gemilerde basnl

havann depoland yatay veya dikey konumdaki
tank.

havalandrma filtresi

: ( ng. air breathing filter, air vent filter) Hidrolik

sistemlerin tanklarnda bulunan ve tankn
havalandrlmas i levini yapan filtre.

havaszlandrlm

: ( ng. air vented) Havas d ar atlm

havadan arndrlm .

stc

: ( ng. heater, heat exchanger) Gemilerde

kullanlan ya , yakt veya su gibi ak kanlarn
genellikle buhar ile stlarak scakl nn artmasn
sa layan borulu veya plakal (levhal) tipteki s
de i tirici, hiter.

ikili filtre

: ( ng. duplex filter) Gemilerde zerinde

bulundu u devrede sv ak n sa layan nitenin
durdurulmasna
gerek
brakmayan,
biri

veya

DEVRE ELEMANLARI

231

kirlendi inde di eri devreye alnmak suretiyle

yedekli olarak al trlabilen iki adet filtre
blo undan olu an ak kan temizleme nitesi.
indikatr veya gsterge

: ( ng. indicator) Gemilerde kullanlan ya , yakt,

su vb. devrelerde bulunan ak kanlarn scaklk,
basn veya basn farklarn okuyarak gsteren
cihaz veya elemanlar.

iskele

: ( ng. port) Geminin sol taraf.

kelebek somun

: ( ng. wing nut) zellikle kinistin, sintine ve

balast filtre kapaklarnda bulunup zerindeki
knt veya kpr biimindeki metal vastasyla
filtre kapaklarnn daha kolay sklmesi veya
taklmasna yardmc olan bir e it somun.

: ( ng. aft) Geminin arka (pervane) taraf.

kinistin filtresi

: ( ng. sea chest filter, kingston filter) Kinistin

valfi ile devre valfi arasnda bulunan ve gemiye
giren deniz suyu iindeki pislikleri temizleyerek
tutan bir e it temizleme eleman.

kirlilik gstergesi

: ( ng. filter indicator) zellikle ya ve yakt

filtrelerinde kullanlan ve filtreye giri basnc ile
filtreden k basncn alglayp aradaki farka
gre filtrenin kirli olup olmad n gsteren bir
indikatr.

kuler borular

: ( ng. tube bundle) Borulu tip so utucularda

bulunan ve iinden genellikle so utucu ak kann
(tatl su veya deniz suyu) geti i borularn tmne
verilen ad.

kuler kapa

: ( ng. head) Gemilerde kullanlan so utucularda

(kulerlerde) borularn iin geen ak kann d ar
kmasn nleyen ancak temizlik veya bakm
tutum durumlarnda alan kapak.

otomatik filtre

: ( ng. automatic filter) Gemilerin ana makina

ya lama ya ve a r yakt devrelerinde kullanlp
pnmatik ve elektrik kumanda ile a r yakt
devrelerinde genellikle iki, ya lama ya
devrelerinde ise birka adet filtre grubu olarak
kendinden temizlemeli al an filtre cihaz.

perde

: ( ng. baffle) Gemilerde kullanlan borulu tip

stc (hiter) ve so utucu (kuler) nitelerin iinde
bulunan ve genellikle so utulan ak kann
dola trlarak stma veya so utma verimini
artrmak amacyla kullanlan borularn arasndaki
sa levhalar.

plakal tip so utucu

: ( ng. plate type cooler) Genellikle titanyum

malzemeden yaplm onlarca levhann birbiri

232

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

ardna sralanmasyla ve o unlukla merkezi

so utma sistemlerinde kullanlan, levhalarn bir
tarafndan so utucu ak kan, di er tarafndan ise
so utulan ak kann geti i levhal tip so utucu
(kuler).
sancak

: ( ng. starboard) Geminin sa taraf.

sepet filtre

: ( ng. basket filter) Ya , yakt, su vb. devrelerde

kullanlan ve ak kan iindeki istenmeyen
pislikleri temizleyerek tutan ve sepete benzeyen,
genellikle de elik tel rgl bir veya i ie gemi
birka adet filtreden olu an temizleme eleman
veya pislik tutucu.

scaklkler

: ( ng. thermometer) Ya , yakt, su, hava, buhar

vb. devrelerde kullanlan ve devredeki boru iine
daldrlm s duyar ile boru iinden geen
ak kann scakl n okuyarak gsteren cihaz veya
eleman.

scaklk alteri

: ( ng. thermostat) Herhangi bir sistemde ortam

veya ak kann scakl n okuyarak bir niteyi
devreye sokan veya devreden kartan ya da alarm
aldran scaklk kontrol cihaz.

snrlama anahtar

: ( ng. limit switch) zellikle hidrolik ve pnmatik

sistemlerde silindir iindeki pistonlarn hareketini
snrlayan bir kontrol mekanizmas veya valfi.

sintine filtresi

: ( ng. bilge filter) Gemilerin sintine (ya l su)

devrelerindeki sintine pompasnn emme devresi
zerinde bulunan ve sintine suyundaki pislikleri
temizleyip tutarak pompay koruyan temizleme
eleman.

so utucu

: ( ng. cooler, heat exchanger) Gemilerde

kullanlan tatl su, ya lama ya veya hava gibi
ak kanlarn tatl su veya deniz suyu ile
so utularak scakl nn azalmasn sa layan
borulu veya plakal (levhal) tipteki s de i tirici,
kuler.

oklama

: ( ng. back-flushing) Ya lama ya veya a r

yakt otomatik filtrelerinde kirlenen filtre
grubunun devreden kartlarak basnl hava ile
temizlenmesi.

tahliye

: ( ng. drain) Herhangi bir devre veya nitedeki

ak kann ksmen veya tamamen bo altlmas.

tapa

: ( ng. plug) Borulu tipteki stc (hiter) ve

so utucu (kuler) borularnn delinmesi sonucunda
delik oldu u saptanan borularn her iki a zna
aklan pirin veya a a malzemeden yaplm
hafif konik ekilli silindirik para.

DEVRE ELEMANLARI

233

tekli filtre

: ( ng. simplex filter) zerinde yede i olmayan ve

kirlendi inde ise bulundu u nite veya ak kan
transfer eden makinann durdurulmas zorunlu
olan bir tek eleman veya i ie gemi birok
eleman ancak bir tek bloktan olu an temizleme
nitesi.

temizleme valfi

: ( ng. flushing valve) Ya lama ya veya a r

yakt otomatik filtrelerinde kirlenen filtre
grubunun temizlenebilmesi iin basnl hava
gnderen pnmatik kontroll valf.

ya doldurma filtresi

: ( ng. oil filling filter) Hidrolik sistemlerdeki ya

tanklarna temiz ya almlarnda kullanlan ve
tankn st taraflarnda bulunan temizleme eleman.

ya lama ya

: ( ng. lubricating oil) Dizel makinalarda biri

hareketli di eri hareketsiz veya her ikisi de
hareketli olan paralar arasndaki srtnmeyi
nleyip onlar ya lamada ve so utmada kullanlan
sv karbonlu hidrojen.

yakt

: ( ng. fuel oil or diesel oil) Dizel makinalarda

enjektr ile silindir ierisine atomize ekilde
pskrtlerek yaklan ve silindirde i retilmesini
sa layan sv karbonlu hidrojen.

yeke

: ( ng. rudder) Gemilerin k tarafndaki

pervanenin
arkasnda
bulunup
dmen
makinasndaki silindirlerin hareketini bir aftla
alarak geminin sancak veya iskeleye dn n
sa layan para.

yn kontrol valfi

: ( ng. directional control valve, changeover valve)

Hidrolik ve pnmatik sistemlerde bulunan el,
basnl hava, basnl ya , kol, pedal, elektrik vb.
ekillerde kontrol edilebilen ve hidrolik veya
pnmatik silindir ya da motorlarn hareket ynn
de i tirmede kullanlan 3/2, 4/2, 4/3, 5/2 ve 5/3
biimlerinde olabilen hidrolik veya pnmatik bir
valf.

yksek basn

: ( ng. high pressure) Pompann basma tarafndaki

basn gstergesinde okunan basn de eri.

zarf

: ( ng. shell) Borulu tipteki stc (hiter) ve

so utucu (kuler) nitelerde stma veya so utma
borularn iinde bulunduran gvde sa.

234

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

Blm 8

Pompa Devrelerinde Kullanlan

Valfler

Blm 8
Pompa Devrelerinde Kullanlan Valfler
Pompalarn giri ve k lar ile ak kann basld devrelerin zerinde bulunarak bazen
ak kann gemesini sa layan, bazen de ak kann gemesini engelleyen elemanlara
"valf" ad verilmektedir. Bu i levlerinin d nda valfler, ak kan kstladklar gibi basn
ayarlamak iin de kullanlmaktadr. Gemilerde, sulama ve so utma i lemlerinde, kimya
ve hidrokarbon endstrisi ile petrol rafineleri gibi daha pek ok yerde kullanlan valfler
genellikle dkme demir, dkme elik, paslanmaz elik, bronz ve krom malzemeden
yaplmaktadr.
Valflerin zerinde yazan PN 16 veya PN 40 gibi ifadeler, valflerin 38Cde
al abilecekleri nominal (anma) basn de erini ifade etmektedir. Bunun d nda yine
valflerin zerlerinde yazan DN 32, DN 40, DN 50 gibi de erler, flenli valflerde ba lant
flenlerinin mm cinsinden i ap lsdr. rne in flen i ap 32 mm (DN 32) olan
bir valf 32lik valf olarak anlmaktadr.
Valfler, sadece kullanld devrenin apna, ak kann trne ve sistem basncna gre
seilmezler. Bunlarn yannda valflerin ne amala kullanlaca da ok nemlidir.
Valflerin kullanlma amalar ve zellikleri a a da sralanmaktadr.
1-

Ksma yapabilirlik;
sa lamaktadr.

valfler,

svlarn

ak

miktarn

de i tirmeyi

2-

Valflerin tam akken trblansa neden olmas ve ak a diren sa lamas;

ak n baslaca yksekli i azaltmaktadr.

3-

abuk ama ve kapatma mekanizmas; acil durumlarda hzl mdahale

imkan sa lamaktadr.

4-

Sk kapama; yksek basnlarda kaa nlemektedir.

5-

Tek ynl ak sa lama; kar taraftan ak engellemektedir.

6-

Ayarlanan basnta ama; sistemde olu acak a r basnc tahliye

etmektedir.

7-

A ndrc maddelere direnebilme; sertle tirilmi malzemeler kullanlarak

hzl a nmay azaltabilmektedir.

Valflerden ve i levlerinden bahsettikten sonra valflerin snflandrlmas ve en ok

kullanlan valflerin anlatm yaplacaktr.

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

238

8.1 SLS (SRGL) VALF

Deniz suyu, tatl su ve ya devrelerinde alc valf olarak yani pompadan nce sls
(srgl) valfler kullanlmaktadr. Bu valfler, tamamen ak ya da tamamen kapal olarak
kullanlmas gereken valflerdir.
Srgl valfin elemanlar dil veya disk, disk yuvas (sit), valf gvdesi, valf kaveri, mil
veya spndl, glend, glend saplamalar ve valfi ap kapamaya yarayan el tekeridir. Valfte
szdrmazl sa layan ise kaver contas ve salmastradr.
Sls valfin dili (diski) ekil 8.1de grld gibi a a yukar hareketle al makta ve
hafif konik olan bu disk, ak kann gei ini sa lamakta veya engellemektedir. Bu valfler
karmaya ba ladklar zaman yaplacak ey valfi skerek diski ve al t yzeyi
temizlemektir. Bu valflerin diskleri, al tklar yzeye yani yuvaya al trlamazlar.
Temizlenmelerine kar n valf yine de karyorsa yaplacak i lem valf diski ve
yuvasndaki kar lkl al an paralar (rne in bronz) yenilemektir. Bunun da mmkn
olmad durumda valf komple yenilenmelidir. Sls valfler, glob ve geri dndrmez
valfler gibi ynl valf olmadklarndan her iki ynde de ba lanabilirler.

ekil 8.1 Sls (srgl) valf

Dkme demirden yaplm olan sls valfler 10 bar basnca dayankl olup en ok
kullanlan lleri yledir.
Tablo 8.1 Sls valflerin mm ve pus olarak lleri

Sls
valf

mm

40

50

65

80

100

125

150

200

pus

1 1/2

2 1/2

POMPA DEVRELER NDE KULLANILAN VALFLER

239

Bu valflerin bakm yapld nda srasyla el tekeri, glend saplamalar ve kaver

saplamalar sklerek kaver ve mil birlikte d ar alnmaktadr. Daha sonra spndl (mil)
somunu sklerek diskin milden ayrlmas sa lanmakta disk ve yuvas raspa ve tel fra
ile ayr ayr temizlenmektedir. Byk valflerin disklerinin alnlarndaki al an para,
tersanelerde yenilenebilirse de bu i lem gemilerde genellikle yaplmamaktadr.

ekil 8.2 Sls valfin kesit grnm ve elemanlar

Salmastra kutusundaki salmastralar, salmastra karc ile (salmastra karcnn olmad

durumda tornavida veya metal bir kanca ile) d ar alnarak yenilenmekte, bu i lem
yaplrken de ak kana uygun nitelikte ve yuvaya uygun apta salmastra seilmektedir.
Salmastra, spndl etrafna sarlarak uygun apta olacak ekilde maket ba veya
ta lanm bir testere a zyla kesilip salmastra kutusuna yerle tirilmektedir. Kutunun
yksekli ine gre birka adet salmastra kutuya konmal; ancak bir salmastrann a z ne
tarafa geliyorsa, sonraki salmastrann a z ters tarafa gelmelidir. Di er bir ifadeyle
salmastralarn a zlarnn ayn ynde olmamasna dikkat edilmelidir. En gvenilir
yntem salmastra a zlarnn 90 veya 180 derecelik bir ayla yerle tirilmesidir. Daha
sonra glend saplamalar, valf el tekerinin zorlanmayaca ekilde kar lkl olarak
sklmakta ve bylece iyi bir szdrmazlk sa lanm olmaktadr. Valflerin her
sklmesinde flen ve kaver contalar da muhakkak yenilenmelidir.

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

240

ekil 8.3 Sls valf ve elemanlar

8.2 GLOB (TABLALI) VALF

Deniz suyu, tatl su, sintine, amur ve ya devrelerinde k valfi; yakt ve hava
devrelerinde hem giri hem de k ve devre valfi olarak kullanlmaktadr. Glob valfin
elemanlar sls valfin elemanlaryla ayn olmakla birlikte glob valfin diski, yan
yzeyleriyle de il, alt yzeyi ile ak kana kumanda etmektedir. El tekeri ile valf alp
kapatld nda dil, spndl ile birlikte a a -yukar hareket etmektedir. Valfin diski,
spndla bir setuskur (vidal pin) ile (bazen de somun veya bilye ile) ba lanm tr. Valf,
yarm almak suretiyle ak kan kontrol edilebilmekte ve balast-sintine pompalarnda
k basnc ayarlanabilmektedir. Bu valfler szdrdklar veya kardklar zaman, valf
komple yenilenmeden, valfin diski yuvasna al trma macunu ile al trlabilmektedir.

POMPA DEVRELER NDE KULLANILAN VALFLER

241

ekil 8.4 Glob valfin i ve d grn

Glob valfler malzemesine gre 427-650Cye kadar dayankl yaplabilmektedir. Dkme

demir ve dkme elikten yaplan glob valflerin lleri yledir.
Tablo 8.2 Glob valflerin mm ve pus olarak lleri

Glob
valf

mm 15

20

25

32

pus

3/4

1 1/4 1 1/2 2

1/2

40

50

65

80

2 1/2 3

100 125 150 200

4

ekil 8.5 Dz diskli bir glob valf ve elemanlar

Glob valflerin diskleri, konik veya dz olabilmektedir. ekil 8.5te dz tipte bir glob valf
ve elemanlar, ekil 8.6da ise konik ve dz diskli glob valfler gsterilmektedir.

242

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

ekil 8.6 Konik diskli ve dz diskli bir glob valf

Glob valfler, ynl valf olduklar iin valf gvdesi zerinde bulunan ok i areti ynnde
ba lanmaktadr.

8.3 GER DNDRMEZ VALF

Geri dndrmez valf, d grn olarak glob valfe benzemesine ra men aralarnda
nemli bir fark bulunmaktadr. Geri dndrmez valflerde disk, spndla bir setuskurla
ba l de ildir ve serbesttir. Bu nedenle valf, el tekeri ile kapatld nda glob valf gibi
kapanmakta, ama ald nda glob valf gibi disk yukar kamayaca ndan valf
almamaktadr.

ekil 8.7 El kumandal geri dndrmez valf

POMPA DEVRELER NDE KULLANILAN VALFLER

243

Geri dndrmez valfte diski yukar kaldran, pompa tarafndan baslarak valften geen
ak kandr. E er pompa durdurulup da ak kan gemezse valfin diski kendi a rl ile
a a d erek kapal kalmaktadr. Ayn zamanda valften daha nce gemi olan ak kan
tersten basn uygulayarak valfi kapal tutmakta ve ak kan da geti i devreye geri
dnememektedir. Bu nedenle de bu valflere "geri dndrmez valf" ad verilmektedir.
Gemilerde pompalar genelde biri al an ve di eri yedekte al maya hazr olmak zere
iki adettir. Pompalarn k larnda geri dndrmez valf kullanlmas sayesinde al an
pompann sa lad ak ve basn, yedekte olan pompann zerine etkimemekte ve
pompann ters ynde dnmesine de neden olmamaktadr.
imdiye kadar anlatlan valfler, el kumandal geri dndrmez valf olup bunlar pompa
k larnda ve gemilerde borda k larnda son valf olarak kullanlmaktadr. Bylece
valflerden ak kan gemese de, gemi d ndaki deniz suyunun ieri girmesi nlenmi
olmaktadr.
El kumandal valflerin d nda devre zerlerinde el kumandasz geri dndrmez valfler de
kullanlmaktadr. Bu valfler piston, kresel ve klape ekillerinde diskli olabilmektedir.
Klape diskli olan bu tr valflere "alpara" ad verilmekte, bu valfler daha ok banyo ve
tuvalet atklarnn denize k devrelerinde kullanlmaktadr. Bu tr valfler ekil 8.8de
gsterilmektedir. alpara valfler, srekli start/stop olan (zellikle do rusal hareketli)
pompa k larnda kullanlmazlar. Byle bir durumda klapelerin zarar grme olasl
yksektir.

ekil 8.8 alpara valf

Pistonlu geri dndrmez valfler de pek ok yerde kullanlabilmektedir. En iyi

rneklerinden biri gemilerdeki hava kompresrlerinin k nda olandr. nk bu
valfler start/stop i lemlerinin ok oldu u yerlerde kullanlmaya uygundurlar. Byle bir
valfin i ve d grnm ekil 8.9da gsterilmektedir. Valf gvdesinde bulunan ok
i areti valften geecek ak kann ak ynn gsterdi i iin geri dndrmez zellikli
tm valfler zerindeki bu i arete gre ba lanmaldr.

244

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

ekil 8.9 Pistonlu geri dndrmez valf

Geri dndrmez valflerden ak kan gei i ve valf disklerinin hareketi ekil 8.10da
gsterilmektedir. Ak kann soldan sa a hareketiyle klape alarak veya disk yuvasndan
kaldrlarak ak kan gei ine izin verilmektedir. Ak kan gemedi i durumda ise valfler,
klape veya diskin a rl veya k tarafndaki ak kan basncyla kapal kalmaktadr.

ekil 8.10 Geri dndrmez valflerden ak kan gei i

Geri dndrmez valflerin lleri glob valfin lleriyle ayndr. Pistonlu, kresel ve
klape diskli geri dndrmez valflerin tm ekil 8.11de bir arada gsterilmektedir.

ekil 8.11 Pistonlu, kresel ve klapeli geri dndrmez valfler

POMPA DEVRELER NDE KULLANILAN VALFLER

245

Gemilerde ve daha birok yerde olduka fazla kullanm alan bulunan el kumandasz geri
dndrmez valf ekil 8.12de gsterilmektedir.

ekil 8.12 El kumandasz geri dndrmez valf

8.4 SELENO D (KUMANDALI) VALF

Elektrik kumandal bir valf olup normalde ak (NO) ve normalde kapal (NC) olmak
zere iki e ittir. Bu nedenle amaca gre, uygun olan valf e idi kullanlmaktadr.

ekil 8.13 Farkl modellerde selenoid valfler

rne in ekil 8.14te grld gibi normalde kapal olan bir valf elektriklendi i zaman
bobin vastasyla mknatslanma olu makta ve yay tansiyonuyla normalde kapal olan
valf, bobin elektriklendi i iin plancer ve diyafram yukar ekerek valfi amaktadr.

246

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

ekil 8.14 Selenoid valfin al mas

Selenoid valflerin normalde ak veya kapal olmasn sa layan en ba ta yay kuvvetidir.

Yay kuvvetini yenip valfin konum de i tirmesini sa layan ise manyetik alan ve bu alann
olu turdu u manyetik kuvvettir. Bu kuvvet de bir elektrik bobininin elektriklenmesi ile
olu maktadr. Byle bir selenoid valf ve paralar ekil 8.15te gsterilmektedir.

ekil 8.15 Selenoid valf elemanlar

Selenoid valfler sintine separatrlerinde, hava ile buzluk devrelerinde ve pek ok yerde
kullanlmaktadr. Bakmlar kolay olup sorunlar ise genelde diyafram (lastik) yrtlmas
ya da uzun sre kullanlmayan selenoid valflerin tutukluk yapmasdr. 1/2 - 3/4 - 1 - 1 1/4
ve 1 1/2" . . . llerinde olurlar.

8.5 KRESEL VALF

ki veya ynl olup bir kol vastasyla kumanda edilmektedir. ki ynl olanlarda
kolun 90 derece evrilmesiyle valf almakta veya kapatlmaktadr. ekil 8.16da da
grld gibi valfin iinde delikli kre eklinde bir disk bulunmaktadr.

POMPA DEVRELER NDE KULLANILAN VALFLER

247

ekil 8.16 Flen ba lantl kresel valf ve elemanlar

Kresel valflerin en byk sorunu krenin (diskin) veya krenin bast taraflardaki O
ringlerin veya szdrmazlk elemanlarnn a nmasdr. Ba lant taraflar viral ve flenli
olmak zere iki e it olup kresel valfler genellikle dkm, elik ve krom malzemeden
yaplmakta ve tam ak veya tam kapal olarak kullanlmaktadrlar. Bu valfler tamamen
akken bir miktar trblans ve ak a diren sa lamaktadrlar. Ksma yapmak amacyla
kullanlmazlar, nk ksma durumunda valf iindeki kre veya top a nabilmekte, bu da
valfin karmasna neden olabilmektedir.

ekil 8.17 Uzaktan kumandal kresel valf

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

248

Dkme demirden yaplan kresel valfler 16 bar, dkme elikten yaplanlar ise 40 bar
basnca dayankldr. Gemi ana makinalarnn yakt pompalarnda kullanlan kresel
valfler ise 400-500 bardan daha yksek basnca dayankl yaplmakradr. Dkme demir
ve dkme elikten yaplp hidrofor ve su devrelerinde kullanlan kresel valfler flen
ba lantl olup lleri yledir.
Tablo 8.3 Kk llerdeki kresel valflerin mm ve pus olarak lleri

Kresel
valf

mm

15

20

25

32

pus

1/2

3/4

1 1/4

8.6 KELEBEK VALF

Kullanl itibaryla kresel valfe benzeyen bir valf olup son dnemlerde yaygn bir
ekilde gemilerdeki d k ve yksek scaklk tatl su ve deniz suyu devrelerinde
kullanlmaktadr. rne in evaporatr devrelerinde 0-90 derece yerine, ayarlama amacyla
0 ile 90 derece arasnda e itli alarla kullanlabilmektedir, di er bir ifadeyle bu valflerle
ksma yaplabilmektedir. Tamamen akken bir miktar trblans ve ak direncine neden
olurlar.
Kelebek valflerin en byk sorunu, diskin veya yuvann zerindeki lasti in (kauu un)
zarar grmesidir. Baz valflerde bu lastik diskin zerinde de il, gvdenin i tarafnda
bulunmaktadr. Al trma yaplmayarak sadece disk veya yuva zerindeki lasti in
yenilenmesi, bu valfin bakmn da olduka kolayla trmaktadr.

ekil 8.18 Kelebek valflerin i grn ve elemanlar

POMPA DEVRELER NDE KULLANILAN VALFLER

249

Kelebek valfler, teknolojinin geli mesi ve uzaktan kumandal sistemlerin artmas

sonrasnda daha da ok kullanlr olmu lardr. Son yllarda yaplan gemilerin otomasyon
a rlkl olmas nedeniyle elektronik, hidrolik ve pnmatik gibi uzaktan kumanda
yntemlerine de e ilim artmaktadr. Bu nedenlerle uzaktan kumandaya uygun olmalar
nedeniyle kelebek valfler daha nce kullanlmayan pek ok devrede kullanlmaya
ba lanm tr.
ekil 8.19da farkl boyutlarda olan pnmatik kontroll kelebek valf rnekleri
gsterilmektedir. Kelebek valflerin d nda da uzaktan kumandal valfler bulunmaktadr.
Daha nceleri gemilerde kinistin valfleri olarak genelde glob valfler kullanlrken
otomasyon olan gemilerin artmasyla ve kelebek valflerin de uzaktan kumandaya uygun
olmas sonucu pek ok gemide kinistin valfi olarak kelebek valfler tercih edilmeye
ba lanm tr.

ekil 8.19 Pnmatik kontroll kelebek valfler

8.7 D YAFRAM VALF

Diyafram valf, a ndrc madde ieren ak kanlarn devrelerinde ak kontrol etmek
amacyla kullanlmaktadr. Bu valflerde diyafram, valf mekanizmasn a ndrc ve
korozyon etkilerinden korumaktadr. Gemilerde atk su (pis su, tuvalet) tank devrelerinde
kullanlabilmektedir.
Diyafram valfler ekil 8.20de grld gibi dz ve kntl tipte olabilmektedir.
kntl tipte olanlarda valf kapal iken sk bir kapama sa lanmaktadr. Dz tipte olanlar
ise, valf akken az bir trblans ve d k bir ak a diren gereksinimi duyulan yerlerde
kullanlmaktadr. Bu valflerde valf disklerinin altnda elastik bir diyafram bulunmaktadr.

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

250

ekil 8.20 Dz ve kntl tipte olan diyafram valfler

8.8 AILI (K EL VEYA D RSEK) VALF

yaps ve diski glob valflere benzeyen ancak d yaps 90 derece al olan bir valftir.
Gemilerde daha ok servis ve dinlendirme tanklarnn yakt k larnda ve kazan su
doldurma devrelerinde kullanlmaktadr. Yakt devrelerinde kullanlan al valfler abuk
kapama donanm ile de donatlmaktadr. Yakt devrelerinin d nda, liman ve baca
kazanlarnn su dreyn devreleri ile e itli sistemlerde blok zerindeki flenlere monte
edilerek kullanlmaktadr. Ak kan alttan girerse 90 derece a yaparak ak a devam
etmekte, e er ak kan yandan girerse 90 derece a yaparak a a ya do ru akmaktadr.
Bu nedenle olduka fazla trblansa ve ak direncine sahip valflerdir. elik malzemeden
yaplm k eli valfin d ve i grnmleri ekil 8.21de gsterilmektedir.

ekil 8.21 K eli valf

8.9

NE VALF

Glob ve sls valflere benzemekle birlikte bu valflerde spndln alt (ve/veya yan) yzeyi
disk grevi grmekte olup bu ksm hafif konik biimdedir. Valf ald nda bu konik

POMPA DEVRELER NDE KULLANILAN VALFLER

251

ksm, valf yuvasndan (sitinden) uzakla arak ak kann gei ine izin vermektedir. Bu
valfler, tam ak ve tam kapal durumlarnn arasndaki konumlarda ak kontrol ederler.
Valf tamamen ak olsa bile alann darl ndan dolay bu valflerde trblans ve
dolaysyla da ak a diren ok fazladr. ne valfler, genellikle hidrolik ve pnmatik
devrelerde kullanlmaktadr.

ekil 8.22

ne valf

8.10 PLUG (KON K VEYA BLF) VALF

Kresel valf gibi abuk alan kollu bir valf olup sk bir kapama sa lad gibi kresel
valfin yapamad ksma i lemini de yapmaktadr. Bu valfler tam ak ve tam kapal
durumlarnn arasndaki konumlarda da ak kontrol ederler. Dolaysyla bu valfte de
ak a diren bulunmaktadr.

ekil 8.23 Plug valf ve elemanlar

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

252

Plug valfler, genellikle iki veya ynl olmak zere iki tiptedir. Her iki tipte olan
valfler, yn de i tirme valfi olarak yakt ve sintine devreleri ile kazan sularnn
bo altlmasnda kullanlmaktadr. Bu valflerin diskleri a a ya do ru konik yapda
olduklarndan zaman zaman "konik valf" olarak da adlandrlrlar. Bu valfler, kresel ve
di er pek ok valf gibi hem di li hem de flen ba lantl yaplmaktadr.

ekil 8.24 Di li ve flen ba lantl iki ve ynl plug valfler

8.11 P STONLU VALF

Pistonlu valfler d grn olarak aynen glob valfe benzemekle birlikte aralarnda valfin
disk ksmnda bir fark bulunmaktadr. Bu valflerin diski silindirik bir piston eklindedir
ve bu pistonun zerinde O ring veya benzeri szdrmazlk sa layan elemanlar
bulunmaktadr.

ekil 8.25 Pistonlu valf

POMPA DEVRELER NDE KULLANILAN VALFLER

253

ekil 8.26da grld gibi valfin diski yukar kaldrld nda valfin sol tarafndan giren
ak kan, diskin altndan ve yuvann yanal yzeyindeki porttan geerek valften
kmaktadr. Ancak ayn zamanda valf diski iindeki kanaldan geen ak kan diskin st
tarafnda bulunan basn denge odasna geerek valf diskinin st tarafndan a a ya do ru
bir denge kuvveti uygulamaktadr.

ekil 8.26 Pistonlu valf ve elemanlar

Pistonlu valfin disk-yuva ili kisi ve hareketi sls ve glob valfin kar m veya bile imi
eklinde izah edilebilir. Pistonlu valflerin bakm ve onarm olduka kolaydr. Valf
elemanlarnn al trlmasna gerek olmayp sadece temizlenmeleri ve piston zerindeki O
ring gibi szdrmazlk elemanlarnn yenilenmesi yeterlidir. Pistonlu valfler gemilerde
daha ok hava devrelerinde kullanlmaktadr.

8.12 YAY BASINLI (YKL) VALFLER

Emniyet valfi, basn ayarlama valfi, basn d rme valfi ve by-pass valfi gibi valflerin
tm mil (spndl), disk, disk yuvas ve yay ieren valfler olup i elemanlar bakmndan
ayn olup i lev, kullanldklar yer ve amalar bakmndan farkllklar gstermektedirler.
8.12.1 EMN YET VALF
Emniyet valfi; ana makina, kazan, sintine separatr, evaporatr, hidrofor, hava tpleri,
hava ve buzluk kompresr vb. pek ok yerde istenmeyen a r basnlar tahliye etmek
iin kullanlmaktadr. ekil 8.27de kazanlarda kullanlan iki ayr tip emniyet valfi
grlmektedir.

254

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

ekil 8.27 Kazanlarda kullanlan emniyet valfleri

Emniyet valflerinin al mas ekil 8.28de gsterildi i gibidir. Valfin a zna gelen
ak kann basnc emniyet valfinin ayarlanan basncn a t nda yani yay basncn
yendi inde ak kan (ya , yakt, su, buhar veya hava), emniyet valfi vastasyla sistemden
d ar atlmaktadr.

ekil 8.28 Emniyet valfinin al mas

POMPA DEVRELER NDE KULLANILAN VALFLER

255

Emniyet valfinin kullanld sistemdeki (rne in kazan) ak kan (rne in buhar), ekil
8.28de grld gibi emniyet valfinin alt tarafna direkt olarak etkimektedir. Emniyet
valfinin ayar basncnn 5 bar oldu u d nlrse buhar basnc 5 bar olana kadar
sistemde normal olarak kalacaktr. Ancak kazandaki buhar basnc, valfin ayarlanm
olan basncn di er bir ifadeyle 5 bar de erini a acak olursa buhar, emniyet valfinin
diskini yukar kaldrmakta ve atmosfere tahliye olmaktadr. Kazan buhar basnc 5 bar
veya altna d meye ba laynca emniyet valfinin yay, diski a a ya do ru iterek valfi
kapatmaktadr. Bylece ak kann da d ar kamas son bulmu olmaktadr. Kazan
emniyet valfleri, zaman zaman zerlerindeki kol vastasyla alarak mekanik aksamn ve
ak kann k kontrol edilebilmektedir.
Emniyet valflerinin ayar ekil 8.27de de gsterilen zerindeki ayar saplama veya
somunlarnn sklmas veya laka edilmesiyle yaplmaktadr. Ayar somununun sklmas
veya gev etilmesiyle yaplan i , valfin yay basncnn ayarlanmasdr. Ayar saplama
somun veya cvatasnn sklmas ile yay basnc artrlmakta, laka edilmesi ile de basn
ayar d rlmektedir. Ancak nadiren de olsa baz emniyet valflerinde ayar saplamas
bulunmamakta, byle valflerin ayar ise pul veya rondela ( im) ilave etmek veya
karmakla yaplmaktadr. Bu i lemle ayn ekilde yay basnc de i tirilmi olmaktadr.

ekil 8.29 Kazan emniyet valfi

256

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

Emniyet valfleri sadece kazanlarda kullanlmaz. Ancak di er sistemlerde kullanlan

emniyet valfleri de benzer ekilde al maktadr. ekil 8.30da farkl tiplerde emniyet
valfleri gsterilmektedir.

ekil 8.30 Farkl tiplerde emniyet valfleri

8.12.2 BASIN AYARLAMA VALF (REGLATR)

Yay basnc ile al an bu valfler, ana makina yakt devrelerinde basn ayarlamak ve
ak dzenlemek amacyla kullanlmaktadrlar. Bu nedenle de bu valflere "basn
ayarlama valfleri" ad verilmektedir.
Gemilerde servis tanklarndan temiz yakt alarak ana makina yksek basn yakt
pompalarna gnderen besleme pompalarnn basnc sabittir. Bu basn, besleme
pompalarnn zerindeki by-pass valfleriyle ayarlanmaktadr. Bu pompalarn bast
yaktn bir ksm yksek basn pompalar ile enjektrlere gnderilirken fazlas ise tekrar
kar m veya servis tankna geri gnderilmektedir. Bu devredeki basncn srekli ayn
kalmas gerekmektedir. Ancak seyir ve manevralarda farkl viskoziteli yakt (dizel-oil ve
fuel-oil) kullanlmas ve bu esnada veya zaman zaman yakt scakl nn de i mesi ile
devredeki yakt basnc da de i me potansiyeli iine girmektedir. Yksek basn yakt
pompalar alc hattnn sonuna konarak kendinden nceki (yakt pompa devresindeki)
basnc sabit bir de erde tutan bu valflere "yakt regle valfi" veya "basn ayarlama
valfi" ad verilmektedir.

POMPA DEVRELER NDE KULLANILAN VALFLER

257

ekil 8.31 Basn ayarlama valfi

Besleme pompas vastasyla ana makina yksek yakt pompalarna gnderilen yakt
basnc d t nde basn ayarlama valfi kapanarak basncn artmasna, basn artt nda
ise emniyet valfi gibi aarak basncn d mesine neden olmaktadr. Bylelikle yksek
basn yakt pompalarnda hafif veya a r yakt yada scak veya so uk yakt gibi basnc
etkileyen tm durumlarda devre basnc sabit tutulmaktadr. Bu valfin basn d rme
valfinden fark, valften nceki devrede basnc ayarlayarak sabit tutmasdr.
8.12.3 BASIN D RME (VEYA AYARLAMA) VALF
Genellikle hava devrelerinde kullanlan ve kendisine gelen havann basncn k ta
istenen de ere ayarlayan veya d ren valflere "basn ayarlama valfi" veya "basn
d rme valfi" ad verilmektedir. rne in hava tpnden kp bu valfe giren 30 bar
basncndaki hava, valf zerindeki ayar saplamasyla basnc d rlp istenilen basnca
(rne in 6 bara) ayarlanabilmektedir. Burada 30 bar basncndaki hava de il, d rlen
basntaki hava kullanlmaktadr. Bu valfler pnmatik sistemlerde artlandrc iinde
filtre ve ya layc ile birlikte kullanld gibi tek ba na da kullanlmaktadr. Herhangi
bir devrede d k basnl hava gerekti inde bu valf kullanlmaktadr, ancak sonraki bir
devrede bundan daha da d k bir basnl hava gerekti inde yeni bir basn d rme
valfi daha kullanlmaldr.
Basn d rme valflerinin al ma konumlar ekil 8.32 ve 8.33te ayrntl bir ekilde
gsterilmi tir. ekil 8.32de sol tarafta gsterilen valfe hava giri i P1, hava k ise P2
olarak tanmlanmaktadr. Herhangi bir P1 basncndaki hava, valfe girdikten sonra P2
basncyla valften kacaktr. Ancak valften hava ak olmad (hava kullanlmad )
zaman valf diski, st tarafndaki yay vastasyla kapal tutulmaktadr. P2 basnc
artrlmak istendi inde valfin st tarafndaki ayar ba l saat ynnde evrilerek yay
basnc ve dolaysyla da P2 basnc artrlm olmaktadr. ekilde grld gibi hava
basnc 4 bardan 5 bara kartlrken st taraftaki yay, diyafram vastasyla alt taraftaki
diski iterek amakta ve hava, diskten geerek P2 haznesine gitmektedir. Bu haznedeki P2

258

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

basnl hava, ufak bir kanal vastasyla diyafram yukar kaldrmaya ve valf diskini
kapatmaya al arak basnc yeni ayarlanan de erinde dengelemektedir.

ekil 8.32 Basn d rme (ayarlama) valfi

rne in P2 basnc 5 bar de erine ayarlandktan sonra hava ak (kullanm) kesilmi

olsun. Bu durumda hava basnc, P2 haznesindeki kanal vastasyla ekil 8.33te sol
tarafta grld gibi diyafram kaldrmaya yani yay basncn dengelemeye
al maktadr. Ancak hava ak oldu unda, P2 tarafnda kanaldaki hava azalaca iin
st taraftaki yay, diyafram ve dolaysyla da diski a a iterek valfi ksmen amaktadr.
te bu dng iinde hava basnc; yay basnc ve kanaldan geerek onu dengelemeye
al an hava arasndaki ili ki sonrasnda ayarlanan de erinde sabit kalmaktadr.

ekil 8.33 Basn ayarlama valfinde basncn ykseltilmesi

POMPA DEVRELER NDE KULLANILAN VALFLER

259

Hava basnc daha d k bir de ere (rne in 4 bara) ayarlanmak istenirse, ayarlama
ba l saat ynnn tersine evrilmektedir. Bu esnada yay basnc azalmakta ve
diyafram yukar kalkmaktadr. P2 tarafndaki hazneden kanala giren hava, disk milinin
stndeki bo luktan ve yayn bulundu u hazneden de geerek atmosfere tahliye olmaya
ba lamaktadr. Kanaldan gelen havann azalmasyla diyafram bir miktar a a inerek valf
diskini kapatmakta ve yeni P2 basncn yani 4 bar basnc sa lamaktadr.

ekil 8.34 Basn ayarlama valfinde basncn d rlmesi

8.12.4 BY-PASS VALF

Genellikle ya , yakt ve amur gibi ak kanlar basan hacimsel pompalar zerinde
bulunan bu valf, pompa k nda istenilen basncn ayarlanmasn sa lamaktadr.
ekil 8.35te de grlen pozitif deplasmanl herhangi bir pompann k basnc (by-pass
valfinin yay basnc) rne in 3 bara ayarlanm olsun. Ak kan yeterince stlm ise,
pompa al trld zaman k basnc normal de erinden d k olacaktr ve bu
durumda by-pass valfinin diski tamamen kapatarak basncn 3 bara ykselmesini
sa layacaktr. ayet stma kangallarnda veya buhar sisteminde bir sorun nedeniyle
ak kan stlamad nda ve pompann da al trlmas gerekiyorsa pompann basnc 3
bar de erini a acaktr, i te tam bu durumda by-pass valfi yine devreye girmektedir.
Pompa, ak kan basarken by-pass valfinin diski 3 bar basnca kadar devaml kapal olup
ak kan tmyle k devresine baslmaktadr. Ancak k basnc 3 bar de erini a maya
ba lad nda by-pass valfinin diski almaya ba lamakta ve ak kann bir ksmn k
hattndan giri hattna gndermektedir. Bylelikle pompa k basncn yine 3 bar
de erinde sabit olarak tutmaktadr.
Basn ayarlama valflerinin sorunlar; disklerinin altna pislik gelmesi, disk veya
yuvalarnn hasar grmesi ile nadiren de yaylarn krlarak uyguladklar basnlarn
bozulmas eklindedir.

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

260

ekil 8.35 Vidal bir pompada by-pass valfi

8.13 BRONZ VALFLER

Daha nce anlatlan srgl, glob, geri dndrmez ve kresel valflerin tm ayn
zamanda bronz malzemeden de yaplmaktadr. Ancak bronz malzemeden yaplan byk
valfler ok pahal olduklarndan daha ok ufak valflerin bronz malzemeden yaplarak
kullanlmas sz konusu olmaktadr. Kk llerdeki bronz valfler, kk tanklarn
doldurma ve bo altma devrelerinde, genle me tanklarnda, basnler devrelerinde,
hidrofor sistemlerinde ve benzer yerlerde kullanlmaktadr.

ekil 8.36 Kresel, geri dndrmez ve srgl sar valf

Genel olarak bu valfler 1/2" (15 mm), 3/4" (20 mm), 1" (25 mm), 1 1/4" (32 mm), 1 1/2"
(40 mm), 2" (50mm), 2 1/2" (65 mm) llerde olurlar. Bu valflerin kk ebatta olanlar
viral iken ebatlar bydke flenli olanlarnn kullanlmas daha ok tercih
edilmektedir. Viral olan sar (bronz) valfler hem erkek hem de di i ba lantl
olabilmektedir. Basnler devreleri gibi yerlerde kullanlan sar valflerin 1/4" ve 3/8"
olanlar da bulunmaktadr. ok kk olan bu valflere "musluk valf" ad da verilmektedir.

POMPA DEVRELER NDE KULLANILAN VALFLER

261

ekil 8.37 Di li ve flen ba lantl sar valfler

8.14 ABUK KAPAMA VALF

abuk kapama valfleri, yap olarak al veya glob valfler olmakla birlikte kumanda
ekilleri farkldr. Bu valfler pompalarn giri ve k larnda de il, gemilerdeki yakt
servis ve dinlendirme tanklarnda bulunurlar. Bu tanklardaki yaktn k lar yani
devreye verili leri abuk kapama valfleri ile olmaktadr.
Gemilerde yangn gibi ola anst durumlarda ana makina, dizel jeneratr ve kazana
giden yaktlarn kesilmesi gerekmektedir. Bu nedenle abuk kapama valflerinin
kumandas uzaktan yaplmaktadr. Yangn mahalline girmeden ya am mahalli veya
gvertedeki herhangi bir yerden kumanda ile bu valfler kapatlabilmektedir. Uzaktan ve
abuk bir ekilde kapatldklar iin bu valflere "abuk kapama valfleri" ad
verilmektedir.

ekil 8.38 abuk kapama valfi

262

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

abuk kapama valfleri elik tel, hidrolik veya pnmatik kontroll olabilmektedir.
Herhangi bir acil durumda veya test etmek amacyla kapatlan bu valfler daha sonra el ile
almaktadr. Valflerin kapatlmalarnda elik tel, hidrolik veya pnmatik sistem valfin
spndlna bir trnak veya pin vastasyla kumanda etmekte ve yay ile de sk trlm olan
valf spndln ve dolaysyla valf diskini a a ya d rmektedir. Kapatlan valflerin
almasnda (kurulmasnda) ncelikle valf el tekeri ile tekrar kapatlmakta ve emniyet
donanm nce pin veya trna a geirilerek valf el tekeri ile bu kez almaktadr. Bu
valflerin gemideki kullanm yerleri ekil 8.39da gsterilmektedir. Kumanda sistemleri
bazen bir, bazen de birden fazla valfe kumanda edebilmektedir.

ekil 8.39 elik tel ile kumandal abuk kapama valfi

8.15 D P VALF ( D P KLAPES )

Dip valfi veya klapesi, pompalarn alc devrelerinin ucunda bulunan valf olup yap
olarak da bir e it geri dndrmez valf zelli i ta maktadr. Pompalar (zellikle santrifj
pompalar) stop edildiklerinde (durdurulduklarnda) baslan sv, pompa devresinden
geriye kayna na veya tanka akmaktadr. Pompa al trld nda ise alc devre bo
oldu undan pompa, ak kan emmekte zorlanmakta ve hatta bir sre kuru al maktadr.
te pompann bu ekilde al p hava yapmasn nlemek amacyla dip valfi veya klapesi
kullanlmaktadr.

ekil 8.40 Muhtelif ekillerdeki dip valfleri

POMPA DEVRELER NDE KULLANILAN VALFLER

263

Dip valfler, ilerinde ya bir disk ya da bir klape bulundururlar. Pompa al t zaman
emme yaplaca iin valf diski yukar kalkmakta veya klape almaktadr. Pompann
stop edilmesiyle ise valf diski veya klapesi de kapanmaktadr; bylelikle alc devredeki
sv, tanka veya kayna na geri dnmeyip devrede kalmaktadr. Sonu olarak pompann
tekrar al trlmas durumunda alc devrede sv tutuldu u iin pompa hem kuru
al mam olmakta hem de tanktan svnn ekilmesi yani pompann hava yapmamas
sa lanm olmaktadr.

ekil 8.41 Dip valfinin elemanlar

8.16 P/V (BASIN/VAKUM EMN YET) VALFLER

Basn/vakum valfleri, tanker tipi gemilerde kullanlmak zere, bir tankta bulunan
maksimum basn ile vakumu snrlandrmak amacyla tasarlanm tr. Bir tankta bulunan
svnn zerinde kalan hacim, gaz (hava, buhar vb.) ile dolup bu gaz sk trld nda
olu an basn de eri de tankn dizayn basn de erini a t zaman tankta patlama
olabilmektedir. Ayn zamanda tanktaki scaklk artt nda da buharla ma ve sk mann
etkisi basncn artmasna neden olmaktadr. Bunun tam tersi oldu unda yani tanktaki sv
bo altld nda ya da tankn scakl d t nde ise tankta vakum meydana gelmektedir.
E er tanka alnm olan sv uucu de ilse o zaman tankn bir serbest havalandrma ile
havalandrlmasna izin verilebilir. E er sv uucu ise bu durumda tanktaki de erli
svnn atmosfere yaylmas sz konusu olacaktr. Bu nedenlerden dolay ham petrol,
yakt ve benzeri yk ta yan gemilerde "basn-vakum valfi" veya ksaca "P-V valf" ad
verilen emniyet valfleri kullanlmaktadr. Bu emniyet valflerinin kullanlmasyla tanktaki
basncn atmosfer basnc zerine kmas sa lanmaktadr. Basntaki bu art , svnn
kaynama noktasn artrmakta ve farkl biimlerde olu acak buhar miktarn ise
azaltmaktadr.

264

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

Gemilerde kullanlan bu emniyet valfleri sadece basn, sadece vakum veya basn ve
vakum valfleri bir arada (kombine basn-vakum valfi) biimde olabilmektedir. te
tanklarn zerine monte edilen basn-vakum valfi olarak adlandrlan bu emniyet valfleri
tankn sv ile doldurulmas (ykleme) esnasnda tanktan havann karlmas ve tanktan
sv bo altlmas (tahliye) esnasnda ise tank iine hava verilmesi amacyla
tasarlanm lardr. Vakum emniyet valfleri ekil 8.42de gsterildi i gibi a rlk veya yay
ykl olabilmektedir. Bunun anlam valf diskini kapatmay sa layan etkinin valf diskinin
a rl veya yay basnc tarafndan meydana getirilen kuvvetle sa lanmas demektir.

ekil 8.42 A rlkl ve yayl vakum valfleri

Basn valfleri ise vakum valflerinde oldu u gibi a rlkl ve yay ykl olmann yan sra
pilot kumandal da olabilmektedir. ekil 8.43te sol tarafta a rlkl, ortada yay ykl ve
sa tarafta da pilot kumandal basn valfi grlmektedir.

ekil 8.43 A rlkl, yayl ve pilot kumandal basn valfleri

ekil 8.44te gsterilmekte olan vakum valf diskinin kapal kalabilmesi iin gerekli
kuvvet (A), valf diskinin a rl ile olabildi i gibi yay basncyla da sa lanabilmektedir.
Valf diskinin a rl veya yay basnc tarafndan meydana getirilen kuvvet (A) valf
diskine st taraftan, atmosfer basncnn yaratt kuvvet (B) ise valf diskine alt taraftan
etkimektedir. Yay basnc veya valf diskinin a rl ile meydana gelen kuvvetin (A)
atmosfer basnc tarafndan yaratlan kuvvetten (B) byk olmas durumunda valf kapal

POMPA DEVRELER NDE KULLANILAN VALFLER

265

kalmaktadr. ekil 8.44te sol tarafta gsterildi i gibi tankn doldurulmas (ykleme)
srasnda svnn st tarafndaki hacimde bulunan hava veya gazlarn sk mas nedeniyle
olu an basncn yaratt kuvvet (C) valfi skca kapal tutmaya yardm etmektedir. Sa
tarafta grld gibi tankn bo altlmas (tahliye) srasnda tank iinde basncn d mesi
nedeniyle yaratlan vakum (C) bu kez atmosfer basncnn da yaratt kuvvet (B) ile
birlikte valfi yukar itip amakta ve tank iine havann girmesini sa lamaktadr.

ekil 8.44 Vakum valfinin kapal ve ak konumlar

ekil 8.45te sol tarafta grlen basn valfinde ise valf diskinin a rl veya yay
basncnn yaratt kuvvet (A) valf diskini normal ko ullarda yuvasnda kapal
tutmaktadr. nk a rlk veya yay basnc tarafndan yaratlan kuvvet (A), normal
artlarda ve tank bo altlrken (tahliye esnasnda) olu an vakum nedeniyle valf diskini
yukar kaldrmaya al an kuvvetten (B) daha byktr. Ancak tankn doldurulmas
(ykleme) esnasnda tank iindeki basn arataca iin bu basncn yaratt kuvvet (B)
valfi kapal tutmaya al an kuvvetten (A) fazla olaca iin valf diskini kaldrp valfi
amakta ve tank iindeki sk an hava veya gazlarn atmosfere tahliyesini sa lamaktadr.

ekil 8.45 Basn valfinin kapal ve ak konumlar

266

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

Daha nce anlatld zere vakum ve basn valfleri ayr ayr olabilece i gibi bir arada
yani ekil 8.46daki gibi kombine biimde de olabilmektedir. ekilde sol tarafta
grld gibi tankn bo altlmas esnasnda tank iinde vakum olu aca iin vakum
valfi almakta ve tank iine atmosferden hava emilmektedir. Bu esnada d k basn
nedeniyle basn valfi de kapal tutulmaktadr. Ancak tankn doldurulmas srasnda bu
kez tank iindeki basn artaca iin basn valfi alarak tank iinde sk trlan hava
veya gazlar atmosfere verilmekte ve vakum valfi de artan basn nedeniyle skca kapal
tutulmaktadr.

ekil 8.46 Basn/vakum valfinin kapal ve ak konumlar

Gemilerde kullanlmakta olan kombine bir basn/vakum emniyet valfi

grlmektedir.

ekil 8.47 Basn/vakum valfi

ekil 8.47de

POMPA DEVRELER NDE KULLANILAN VALFLER

267

8.17 VALF KARAKTER ST KLER

Ak kanlarn kontrol edilmesinde kullanlmakta olan tm valfler genellikle a a daki
ekillerde kontrol edilmektedir.
1-

El tekeri veya bir kol ile manual kontrol,

2-

Pnmatik (basnl hava ile) kontrol,

3-

Hidrolik (basnl ya ile) kontrol,

4-

Elektrik (selenoid bobin) ile kontrol,

5-

Basnl buhar ile kontrol.

Geli en teknoloji ve ihtiyalar neticesinde, bu kontrol mekanizmalarnda el ile kontrolden

otomasyon kontrollerine gei olmaktadr. Otomatik veya pnmatik kontroll valfler
bazen arza yapabildi inden, valflerin kumanda sorunu olmamas iin otomasyonlu
valfler bazen elle kontrol ile birlikte yaplmaktadr. 2,8-10,3 bar hava basncyla al an
pnmatik kontroll byle bir glob valf 8.48de gsterilmektedir.
Ana makinaya yakt sa layan dizel-oil ve fuel-oil kar m valfleri pnmatik kontroll bir
valf olmasna kar n acil durumlarda kontrol edilebilmesi iin ayn zamanda el ile de
kumandal olmalarnda byk fayda bulunmaktadr.

ekil 8.48 Pnmatik ve el kontroll bir glob valf

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

268

Gemilerde ve buhar kullanlan sistemlerde de basnl hava ile valflerin otomatik olarak
kontrol edilmeleri mmkndr. Bilindi i gibi gemilerde kullanlan fuel-oilin ana
makinada yaklmasndan nce stlarak viskozitesinin 11-15 cStye kadar d rlmesi
gerekmektedir. Yakt besleme pompalarnn bast yakt, stclardan geerek
viskozimetre zerinden ana makina yksek yakt pompalarna gnderilmektedir.
Viskozimetre, iinden geen yakt basnl hava ile mukayese ederek viskozitesini
lmekte ve gerekti inde yakt stcnn buhar valfine kumanda etmektedir. Istcya
basnl buhar sa lamakta kullanlan buhar ayarlama valfi, ok ald nda yakt
gerekti inden fazla stacak; az ald nda ise stamayp yaktn so uk kalmasna neden
olacaktr. Viskozimetreden kumanda alarak al an buhar ayar valfi, viskozitenin yksek
oldu u durumda hava valfine kumanda ile daha fazla buhar geirmekte ve yakt istenen
scakl a (viskoziteye) ula ana kadar stmaktadr. Istmann fazla olup viskozitenin
d k oldu u durumda ise viskozimetre, buhar valfine giden havaya kumanda etmekte ve
valfin kslmasyla da yakt scakl nn d mesini sa lamaktadr. ekil 8.49da basnl
hava (pnmatik) ve el kumandal diyaframl bir buhar ayarlama valfi grlmektedir.
Viskozimetreden gelen uyar ile valfin diyaframna etkiyen hava basnc de i mekte ve
diyaframa ba l spndl, buhar valfini ap kapatarak iinden geirdi i buhar miktarn
ayarlamaktadr.

ekil 8.49 Pnmatik ve el kumandal buhar ayarlama valfi

Bu blmde anlatlan
gsterilmektedir.

valflerin

zellikleri

ve

karakteristikleri

Tablo

8.4te

POMPA DEVRELER NDE KULLANILAN VALFLER

269

Tablo 8.4 Valf karakteristikleri

Valfler
Sls valf

Valf ekli

Karakteristikleri
-Ak ayarlamas iin uygun de ildir, sadece
ama ve kapama iin uygundur.
-Sk kapama yapar.
-Ald zaman ok az bir basn d mesine
neden olur.

Glob valf

-Ak ayarlamas iin uygundur.

-Sk kapama yapar.
-Ald zaman bile a r basn d mesine
neden olur.
-Yksek basnl temiz svlarda kullanlr.

Kresel valf

-Baz zel kresel valflerin d nda ak

ayarlamas iin uygun de ildir.
-Sk kapama yapar.
-Ald zaman ok az bir basn d mesine
neden olur.
-Gaz, sv ve sulu/balkl kar mlarda
kullanlr.

Kelebek valf

-Ak ayarlamas iin uygundur.

-Sk kapama iin uygun de ildir.
-Ald zaman az bir basn d mesine
neden olur.
-D k basnl ve byk apl devrelerde
kullanlr.
-Geni kullanm alanna sahiptir (Gaz, sv
ve sulu/balkl kar mlar vb.).

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

270

Valfler
Diyafram valf

Valf ekli

Karakteristikleri
-Ama/kapama ve d k oranl ksma
kontrol iin uygundur.
-Sk kapama yapar.
-Ald zaman az bir basn d mesine
neden olur.
-Korozif ve sulu/balkl svlarda kullanlr.

Plug valf

-Ak ayarlamas iin uygundur.

-Sk kapama yapar.
-Ald zaman az bir basn d mesine
neden olur.
-abuk ama zelli i vardr.

ne valf

-Ak ayarlamas iin uygundur.

-Kk apl devrelerde hassas kontrol
yapar.
-Sk kapama yapar.
-D k ak l temiz svlarda kullanlr.
-Ald zaman bile yksek bir basn
d mesine neden olur.

Geri
dndrmez
valf

-Tek ynl ak a izin verir.

-Kendinden kapama yapar.
-Ald zaman az bir basn d mesine
neden olur.
-Do rusal hareketli
uygun de ildir.

Basn
emniyet valfi

pompa

k larnda

-nceden ayarlanm basnta aar.

POMPA DEVRELER NDE KULLANILAN VALFLER

271

SZLK
al valf

: ( ng. angle valve) Dinlendirme ve servis

tanklarndan yakt k larnda veya kazanlarn su
giri lerinde kullanlan ak kan giri i ve k
arasnda 90 derece a olan bir e it glob valf.

al trma macunu

: ( ng. lapping compound, grinding paste) Valf

disklerinin
valf
yuvalarna
al trlmasnda
kullanlan ve iinde metal tozu bulunan kaln, orta,
ince ve ok ince gibi e itleri olan bir e it macun.

a ndrc

: ( ng. abrasive) Pompalarla ta nan baz svlar

iinde bulunan ve pompa gvdesi ile pompa
elemanlarn a ndrma potansiyeli gsteren
tanecikli madde.

ayar saplamas

: ( ng. adjusting screw) Emniyet, by-pass, basn

d rme ve basn ayarlama valflerinde kullanlarak
yayn basncn artrmada veya azaltmada kullanlan
bir e it cvata veya saplama.

basn ayarlama valfi

: ( ng. pressure regulating valve) Ana makina

yksek basn yakt pompalarna yakt giri devresi
zerinde bulunan ve yakt cinsinin veya scakl nn
de i mesi durumunda de i ecek olan basnc sabit
bir de ere ayarlamada kullanlan bir ayar valfi.

basn d rme valfi

: ( ng. pressure reducing valve) Gemilerdeki hava

tpnde bulunan 25-30 bar basncndaki havay
ddk, servis ve kontrol havas devrelerinde
kullanlmak zere daha alak basnlara d rmede
kullanlan yay basncyla al p basn de eri
ayarlanabilir bir valf.

blf

: ( ng. blow down) Gemilerde, kazanlarn alt

tarafnda bulunup kazan suyunu ksmen veya
tamamen bo altmada kullanlan bir valf.

bobin

: ( ng. coil) Selenoid valflerde bulunup valf diskini

itme veya ekmede kullanlarak valfi aan veya
kapatan, iinden elektrik akm geebilen yaltlm
tel ile bu telin sarl bulundu u silindirden olu an
aygt.

bronz

: ( ng. bronze) Koyu kzl renkte olup baz valflerin

malzemesi olarak kullanlan bakr, inko ve kalay
ala m.

buhar

: ( ng. steam) Gemilerde ya , yakt, su vb.

ak kanlarn stlmasnda veya rgat vb. nitelerin
al trlmasnda kullanlan ve kazanlarda suyun
yksek scaklklarda stlmasyla elde edilen gaz
fazndaki ak kan.

272

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

buster pompa

: ( ng. booster pump) Gemilerde servis (gnlk)

tanklardan yakt alarak ana makina yksek basn
yakt pompalarna basan hacimsel tip pompa, yakt
besleme pompas.

buzluk kompresr

: ( ng. refrigerating compressor) Gemilerde buzluk

ad verilen so utma nitelerinin al trlmasnda
kullanlan ve R22, R134a vb. so utucu ak kanlar
buharla trc k nda gaz faznda ve alak basnla
alarak
bu
gazlarn
basncn
ykseltip
yo u turucuya ve s duyarl genle me valfine
gnderen cihaz.

by-pass valfi

: ( ng. by-pass valve) Hacimsel pompalarn

k nda bulunarak basncn artmas gibi bir
durumda svnn bir ksmn giri devresine
gndererek pompada basncn sabit olmasn
sa layan yay basnc ayarlanabilir bir valf.

conta

: ( ng. gasket) Pompa gvdesi, valf kaveri ve flen

gibi hareketsiz yerlerde kullanlan lastik, klingerit,
mantar vb. malzemelerden yaplan szdrmazlk
eleman.

abuk kapama valfi

: ( ng. quick closing valve) Servis ve dinlendirme

yakt tanklarndan yakt k n sa layan ve yangn
gibi acil durumlarda makina dairesi d ndan
hidrolik, pnmatik ve elik tel vastasyla
kapatlabilen bir e it valf.

alpara valf

: ( ng. swing check valve) Gemilerde zellikle

tuvalet ve banyo sularnn gemi d na kt
devrelerde kullanlan ve iinde bir klapesi olan bir
e it geri dndrmez valf.

dip valf

: ( ng. foot valve) zellikle santrifj pompalarda,

pompann durmas veya durdurulmasndan sonra
pompa devresindeki svnn tanka geri dnmesini
engelleyen ve pompann yeniden al trlmasnda
da hava yapmasn nleyen, tanktaki alc devre
a zna ba lanan bir e it geri dndrmez valf.

diyafram valf

: ( ng. diaphragm valve) inde bulunan bir spndl

(mili) ittirerek veya geri ekerek spndl (mil)
altndaki elastik diyaframla ak a izin veren veya
ak kesen bir e it valf.

dkme demir

: ( ng. cast iron) inde % 2den % 6ya kadar

karbon bulunan bir demir-karbon ala m, font, pik.

dz ak

: ( ng. smooth laminar flow) Svlarn pompa veya

devrelerdeki dirensiz, engellemesiz ak tr.

el kumandal valf

: ( ng. manual operated valve) Valflerin st

taraflarnda bulunan bir el tekeri veya bir kol

POMPA DEVRELER NDE KULLANILAN VALFLER

273

vastasyla el ile alan veya kapatlan valflerin

genel ad.
el tekeri

: ( ng. handle) Valflerin st tarafnda bulunan ve

valf spndlna (miline) kumanda ederek valfi aan
veya kapatan dkm malzemeden yaplan dairesel
eleman.

emniyet valfi

: ( ng. pressure relief valve, safety valve) Herhangi

bir nitedeki a r gaz basncn veya pompa
devresindeki a r sv basncn tahliye eden ve yay
basnc ile al an ayarlanabilir bir eleman (valf).

evaporatr

: ( ng. evaporator, fresh water generator) Gemilerde

genellikle deniz suyunun vakum altnda ana makina
ceket suyu ile stlmasyla tatl su elde etmede
kullanlan nite, buharla trc, tatl su retme
cihaz.

flen

: ( ng. flange) Borulara genellikle kaynakla

tutturulan ve borularn birbirlerine 4, 8, 12 veya 16
adet cvata ve somunla ba lanmasn sa layan
belirli bir i ap, d ap ve kalnl olan dairesel
ba lant paras.

geri dndrmez valf

: ( ng. check valve, non-return valve) Bulundu u

devre zerinde bir ynden ak kan gei ine izin
veren, aksi ynden ise diskin yuvaya oturmasyla
gei e izin vermeyen tek ynl al an bir valf.

glend

: ( ng. gland) Pompa aft bo azlarna atlan

salmastralar iterek yuvasnda kalmasn sa layan
bask paras.

glob valf

: ( ng. globe valve) Yatay konumdaki diskinin

yuvaya oturmasyla ak kesen, diskin yukar
kaldrlmasyla da ak a izin veren ve zerindeki ok
i areti ynnde ba lanmas gereken ak a yksek
diren gsteren bir e it valf.

g rotoru

: ( ng. power rotor) D tan veya iten di li

pompalarda elektrik motorundan hareketi alp ikinci
veya di er di liyi tahrik eden rotor.

hava kompresr

: ( ng. air compressor) Havay emerek di li veya

piston gibi elemanlarla sk trmak suretiyle
basncn artran ve hava tpne gnderen bir gemi
yardmc makinas.

hava tp

: ( ng. air reservoir, air bottle) Gemilerde basnl

havann depoland yatay veya dikey konumdaki
tank.

i ne valf

: ( ng. needle valve) ne biimindeki disk ucu

sayesinde ak kann gei i ayarlanabilen ve
denetlenebilen bir e it ksma valfi, ksma valfi.

274

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

kar m tank

: ( ng. mixing tank, vent tank) Ana makina yakt

devresinde bulunan ve manevralarda dizel-oilden
fuel-oile veya fuel-oilden dizel-oile gei lerde
farkl cins ve farkl scaklklardaki yaktlarn
kar arak
ana
makinaya
kar m
halinde
gnderilmesini sa layan tank.

kazan

: ( ng. boiler, steam boiler) Gemilerde buhar elde

etmek iin kullanlan alev veya su borulu nite.

kelebek valf

: ( ng. butterfly valve) Pompalarn genellikle alc

devrelerinde ve srgl valflerin kullanlabilecekleri
her devrede kullanlan ve zerindeki bir kol
yardmyla 0-90 derece veya arasnda evrilerek tam
ak veya tam kapal konum d nda ksmen de
akl n ayarlanabildi i basn kayb az olan bir
valf.

kstlama, ksma

: ( ng. restriction, throttle) ne valf veya benzeri

valflerle ak kan gei ine ksmen izin verme
durumu.

konik valf

: ( ng. plug valve) Kresel valflere benzemekle

birlikte kazan vb. yerlerde de kullanlan ve
zerindeki kol vastasyla iindeki konik ekilli
diskin 0-90 derece evrilmesiyle tam alp kapanan
veya 0-90 derece arasnda ksmen aklkla da
al abilen bir valf.

krom

: ( ng. chrome) Isya dayankl, havada

oksitlenmeyen, ok sert, erime noktasnn 1857C
olu u nedeniyle metallere sertlik sa lamakta ve
zrhl ara yapmnda kullanlan bir element.

kresel valf

: ( ng. ball valve) Ak kan devrelerinde kullanlan

ve ak kana yol verme veya ak kan kesme i lemini
iinde bulunan bir kre biimli disk ile yapan
genellikle kol bazen de hidrolik veya pnmatik
kumandal kullanlan bir e it valf.

manyetik alan

: ( ng. magnetic field) Bir tel zerinden geen

elektrik akm gibi elektrik yklerinin hareketi ile
yaratlan ve manyetik kuvvetin olu masn sa layan
alan.

mil

: ( ng. spindle) Valflerin i ve st ksmnda bulunup

valf diskine ba l olarak al an ve el, pnmatik,
hidrolik veya elektrik kumanda ile bazen a a yukar, bazen de sa a-sola hareketle valf diskini
yuvaya yakla trarak kapatan veya uzakla trarak
aan bir aft.

musluk valf

: ( ng. cock) Genellikle basn gsterge devreleri

zerinde kullanlarak gstergeye ak kan gitmesini

POMPA DEVRELER NDE KULLANILAN VALFLER

275

veya gitmemesini sa layan bronz malzemeden

yaplm kk valf.
paslanmaz elik

: ( ng. stainless steel) Paslanmaya kar zel olarak

dayankll sa lanm olan elik tr.

pistonlu valf

: ( ng. piston valve) Genellikle hava devrelerinde

kullanlan ve i ksmnda pistona benzeyen bir diski
bulunan bir kontrol valfi.

plug valf

: ( ng. plug valve) Kresel valflere benzemekle

birlikte kazan vb. yerlerde de kullanlan ve
zerindeki kol vastasyla iindeki konk ekilli
diskin 0-90 derece evrilmesiyle tam alp kapanan
veya 0-90 derece arasnda ksmen aklkla da
al abilen bir valf.

PN

: ( ng. pressure nominal) Valf gvdeleri zerinde

yazan ve valflerin al malar esnasndaki nominal
(anma) basn de erini gsteren ksaltma.

raspa

: ( ng. scraper) Pompa, makina, valf vb. nite veya

paralarn sklmesinden sonra temizlikleri
esnasnda paralarn zerindeki k r, karbon, boya
vb. istenmeyen eyleri kazmakta kullanlan ucu
keskin elikten yaplm bir temizleme aleti.

rondela

: ( ng. washer) Cvata ba larnn veya somunlarn

altlarnda bo luk doldurmak, onlarn laka olmasn
nlemek veya szdrmazlk sa lamak gibi amalarla
kullanlan belirli bir i ap, d ap ve kalnl
olan halka eklindeki ba lant eleman.

salmastra

: ( ng. packing) Pompa aft (veya valf) bo azlarnda

birka adet olarak kullanlan, pompa (veya valf)
iindeki svnn d ar kamasn ve pompann hava
almasn nleyen belirli kalnlklardaki teflon, grafit
vb. malzemelerden yaplan ba lar.

saplama

: ( ng. stud, bolt) i dolu elik veya pirin silindirik

ubuk malzemeden yaplan ve her iki ucunda ayn
veya farkl, ksmen veya tamamen metrik veya
whitworth di
bulunan somunlarla birlikte
kullanlan erkek ba lant eleman.

selenoid kumandal valf

: ( ng. solenoid operated valve) Kelebek, kresel vb.

valflerin spndlna kumanda eden bir selenoid
bobinin enerjilendirilmesi veya enerjisizlendirilmesi
ile alan veya kapanan valf.

sintine separatr

: ( ng. oily water separator, OWS) Gemi

ambarlarnda veya makina dairesinde bulunan ya l
sular (sintineleri) bir sintine pompas ile alarak
iinde bulundurdu u bir veya birka grup filtreden
geirerek temizleyen ve sintine suyundaki kirlilik

276

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

oran 15 ppm de erinin altna d t nde ise

temizlenmi olan bu suyu denize basan bir
ayr trma nitesi, ya l su ayr trcs.
somun

: ( ng. bushing, nut, cap) Pirin veya elik ubuk

malzemeden yaplan d taraf alt k e, ii delik
olan ve bu delik ksmda metrik veya whitworth di
olup cvata ve saplamalarla birlikte kullanlan di i
ba lant eleman.

spndl

: ( ng. spindle) Valflerin i ve st ksmnda bulunup

valf diskine ba l olarak al an ve el, pnmatik,
hidrolik veya elektrik kumanda ile bazen a a yukar, bazen de sa a-sola hareketle valf diskini
yuvaya yakla trarak kapatan veya uzakla trarak
aan bir aft.

sls valf

: ( ng. sluice valve, gate valve) Srg veya dil ad

da verilen bir diskin bir kanal iinde a a -yukar
hareketiyle alan ve kapanan ak a direnleri
(basn kayb) az oldu undan genellikle pompa
giri lerinde kullanlan bir valf.

srgl valf

: ( ng. sluice valve, gate valve) Srg veya dil ad

da verilen bir diskin bir kanal iinde a a -yukar
hareketiyle alan ve kapanan ak a direnleri
(basn kayb) az oldu undan genellikle pompa
giri lerinde kullanlan bir valf.

tahliye

: ( ng. drain) Herhangi bir devre veya nitedeki

ak kann ksmen veya tamamen bo altlmas.

valf

: ( ng. valve) Pompalarn giri lerinde ve

k larnda, ayrca ak kann geti i devrelerin
zerinde bulunarak bazen ak kann ksmen veya
tamamen gemesini sa layan, bazen de ak kann
gemesini engelleyen ya da devre zerinde basn
ayarlayan veya emniyet sa layan; genellikle bir
diski, bir disk yuvas, bir spndl, bir gvdesi ve
kaveri, bazen de yay ve basn ayar saplamas olan
ak kontrol eleman.

valf al trma

: ( ng. valve lapping) zellikle glob ve geri

dndrmez valflerdeki disklerin, valflerin kapal
olduklar durumda szdrmaz olmalarn sa lamak
amacyla al trma macunu ile valf yuvalarna
al trlmas i lemi.

valf dili

: ( ng. valve disc) Valf spndllarnn kumandasyla

a a -yukar veya sa a-sola hareketle disk
yuvalarna yakla arak veya uzakla arak valflerin
almasn veya kapatlmasn sa layan valf gvdesi
iindeki bir eleman.

POMPA DEVRELER NDE KULLANILAN VALFLER

277

valf diski

: ( ng. valve disc) Valf spndllarnn kumandasyla

a a -yukar veya sa a-sola hareketle disk
yuvalarna yakla arak veya uzakla arak valflerin
almasn veya kapatlmasn sa layan valf gvdesi
iindeki bir eleman.

valf gvdesi

: ( ng. valve body, valve case) Valf diski, spndl,

valf yuvas ile bazen de yay ierisinde bulunduran
valfin d muhafazas.

valf kaveri

: ( ng. valve cover) zellikle srgl, glob ve geri

dndrmez valflerde valfn alt gvdesi ile birlikte i
elemanlar iinde bulundurup valfn bakm tutumu
esnasnda sklerek valf iinin ve elemanlarn
bakmlarnn yaplmasn sa layan, ayn zamanda
spndla yataklk veya klavuzluk edip iinde
salmastra yuvasn da bulunduran valf gvdesinin
st ksmndaki para.

yay basnl valfler

: ( ng. spring loaded valves) By-pass valfi, basn

ayarlama valfi, basn d rme valfi ve emniyet
valfi gibi yay basncyla al an valflerin genel ad.

yksek basn yakt pompas

: ( ng. high pressure fuel pump) Gemilerdeki dizel

makinalarda enjektre (yakt pskrtme valfine)
yksek basnl yakt gnderen plancerli bir pompa.

278

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

Blm 9

Pompalarn zellikleri ve
Kullanm Yerleri

Blm 9
Pompalarn zellikleri ve Kullanm Yerleri
Bu blmde pompalarn zellikleri, bastklar svlar ve pompalarn basma ykseklikleri
ile debileri hakknda bilgi verilecek ve gemilerde sklkla kullanlan pompalarn
kar la trlmalar yaplacaktr. Ancak pompalarn devir says, debi, basn gibi de erleri
de i ken oldu undan hibir ekilde do ru de er vermek mmkn de ildir. Bu nedenle de
herhangi bir pompa hakknda saysal bir de er verildi inde bundan ama sadece pompa
hakknda fikir edinmek olmal ve bu de er tek do ruymu gibi alglanmamaldr.

9.1 POMPALARIN ZELL KLER VE KAR ILA TIRILMASI

Burada dinamik, hacimsel, santrifj, dnel ve do rusal hareketli pompalarn zellikleri
anlatlacak ve kar la trlmalar yaplacaktr.
9.1.1 D NAM K VE HAC MSEL POMPALARIN KAR ILA TIRILMASI
Dinamik pompalarn genel zellikleri u ekildedir.
1-

Sv basmalar genellikle titre imsizdir.

2-

Mekanik tasarmlar sayesinde debileri yksektir, debi snrlar nadiren

sorun olabilmektedir.

3-

Performans verimleri belli bir head (basma yksekli i) ve debi de erinin

zerindedir, ancak bu iki kriter birbirine ba ldr.

4-

Pompa k basnc, devir says ve ak kan yo unlu unun bir

fonksiyonudur. Di er bir ifadeyle basn, bu iki kritere gre
de i ebilmektedir.

5-

Greceli olarak yksek devirde al an cihazlardr.

6-

Ekonomiktirler.

Hacimsel pompalarn genel zellikleri de u ekildedir.

1-

Yksek basn iin ok uygundurlar.

2-

Gerekti inde yardmc

de i tirilebilmektedir.

donanmlar

kullanmak

suretiyle

debileri

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

282

3-

Debileri, mekanik zellikler nedeniyle snrldr.

4-

Verim performanslar, a r d k hacimdeki ak larda bile yeterlidir.

5-

Toplam verimleri santrifj pompalardan yksektir, nk i kayplar bu

pompalarda en aza indirilmektedir.

Dinamik ve hacimsel pompalarn kar la trlmas ise u ekilde yaplabilir.

1-

Dinamik pompalarn gazlar emme ve basma kabiliyetleri hem zayf hem

de devir saysna ba ldr. Bu nedenle de dinamik pompalarn ilk
al trlmalar srasnda genellikle emme borular su (veya sv) ile
doldurulmaktadr. Bu i leme "pompann havasn alma", "hava kartma"
veya "havaszlandrma" ad verilmektedir. Dinamik pompalardaki bu
sorunu gidermek amacyla dip valfleri veya dip klapeleri kullanld gibi
baz pompalar kendinden emi li veya vakum pompal yaplmakta, baz
pompalar da tankta svnn iinde bulunmaktadr.
Hacimsel pompalar ise kendinden emi li olduklarndan al ma prensipleri
gere i nce havay, sonra da svy emip basmaktadr.

2-

Santrifj pompalarda debi (ak miktar) ayarlama i lemi, k valfini

amak veya kapamak suretiyle yaplmaktadr. Ak miktar azaltlacaksa
k valfi bir miktar kslmakta, ancak bu durumda da basn artmakta ve
daha az debi iin daha fazla enerji kullanlm olmaktadr.
Hacimsel pompalarda ise emme borusuna bir delik almakta ve bu delik
bir valf ile denetlenerek pompann emme yetene i zayflatlmaktadr.
Bylece daha kk de erlerdeki ak miktarlar iin daha az enerji
kullanlm olmaktadr. Bunun d nda ak ayarlamann bir di er yolu da
emme ve basma devreleri arasna bir by-pass valfi koymaktr.

3-

Dinamik pompalarda emme ve basma yzeyleri hep ayn byklkte

oldu undan pompalarn giri ve k lar arasnda ak sreklidir.
Hacimsel pompalarda ise emme ve basma yzeyleri, valfler ve pompa
iindeki hareketli elemanlar nedeniyle srekli kapal oldu undan
birbirleriyle ba lant kuramazlar.

4-

Dinamik pompalarda debi, devir saysna lineer olarak ba l de ildir.

Hacimsel pompalarda ise debi, devir saysyla do ru orantl olarak
de i mektedir.

5-

Dinamik pompalarda debi ve hidrolik moment sabit olmasna kar n;

hacimsel pompalarda debi ve hidrolik moment, tasarma ba l olarak aftn
dnme asyla de i mektedir.

6-

Dinamik pompalarda genel verim, pompann al ma ko ullarna ve i

yapsna ba ldr.
Hacimsel pompalarda ise genel verim, al ma ko ullarna az ba ml olup
pompann i yaps, genel verimi daha ok etkilemektedir.

POMPALARIN ZELL KLER VE KULLANIM YERLER

7-

283

Dinamik pompalarda debi, kar basnca ba l olarak de i mektedir.

Hacimsel pompalarda ise debi, teorik olarak basma yksekli ine ba l
de ildir. Debi, bu pompalarda i kaaklar kadar, basnca da ba ldr.

8-

Dinamik pompalar yap olarak basit olup hareketli paralar bir impellerden
ibarettir. al ma sonucunda olu an a nmalar nedeniyle debi, basma
yksekli i (head) ve genel verim de i mektedir. Ancak bu pompalar yine
de azalan performansla da olsa grevlerini yerine getirmektedir.
Hacimsel pompalarda ise, hareketli paralarn says birden fazla
oldu undan bu pompalarn yksek performansla al mas bu elemanlarn
hassasiyetine ba ldr. al an bu hareketli elemanlarn a nmas
sonucunda, pompalarn emme yetenekleri azald gibi di er performans
parametreleri de zayflamaktadr.

9-

Dinamik pompalar denildi inde akla gelen ak kan ncelikle sudur. Bunun
d nda ham petrol veya kimyasal svlar da bu pompalarla baslmaktadr.
Hacimsel pompalar denildi inde ise ilk akla gelen hidrolik sistemler olup
bunun d nda yakt, ya l sular ve amur da bu pompalar ile
baslabilmektedir.

9.1.2 SANTR FJ VE DNEL POMPALARIN KAR ILA TIRILMASI

Tm pompalar arasnda en ok kullanlanlar santrifj pompalar ile dnel pompalar olup
bu pompalar arasnda zellikleri bakmndan baz farklar bulunmaktadr. Tablo 9.1de
verilen de erlerin genel oldu u ve sadece fikir vermesi asndan fayda sa layabilece i
unutulmamaldr. nk (120.000 m3/h gibi veya daha da fazla) ok yksek debili
santrifj pompalar mevcut olmasna kar n tabloda verilen de erler daha ok geneli ifade
etmektedir.
Tablo 9.1 Dnel pompalar ile santrifj pompalarn kar la trlmas

zellikler
En fazla viskozite (cSt)
En fazla debi (m3/h)
Pompalama verimi
Enerji maliyetleri
Kendinden emi lilik
Ak kontrol
letme maliyetleri
Kurulum maliyeti

Dnel Pompalar
1.320.000
750
Mkemmel
Mkemmel
Evet
Mkemmel
yi
Normal

Santrifj Pompalar
550
27.250
Normal
Normal
Hayr
Zayf
yi
Mkemmel

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

284

9.1.3 BAZI DNEL POMPALARIN KAR ILA TIRILMASI

Sadece santrifj pompalar ile dnel pompalar arasnda farklar bulunmamaktadr. Pek ok
e it dnel pompa olmasna kar n bunlar arasnda en ok kullanm alan olan iten di li,
d tan di li, kanatl ve loblu pompalar da kendi aralarnda baz zellikleri bakmndan
farkllklar gstermektedir.
ten di li, d tan di li, kanatl ve loblu pompalarn birbirlerine gre avantajlar veya
dezavantajlar Tablo 9.2de verilmektedir.
Tablo 9.2 Baz dnel pompalarn kar la trlmas

Pompa

A ndrc

nce

Viskoz

Kat

tipleri

maddeler

svlar

svlar

maddeler

al ma

ok iyi

Zayf

Orta

Zayf

Orta
Orta

yi

yi

Orta

ten

di li

pompalar
D tan di li
pompalar
Loblu
pompalar
Kanatl
pompalar

yi
Zayf
yi
Zayf

yi
yi

yi

Orta

ok iyi

ok iyi

ok iyi

Orta

Zayf

lk kuru

Basn
fark
yi
ok iyi

9.1.4 DO RUSAL HAREKETL POMPALARIN KAR ILA TIRILMASI

Do rusal hareketli tipte olan pompalarn en ok kullanlan da pistonlu veya plancerli
tipte olandr. Birbirlerine olduka benzeyen bu pompalardan 70 bar basnca kadar olan
yerlerde pistonlu pompalar, 70-2000 bar arasndaki basnlarda ise plancerli pompalar
kullanlmaktadr. Do rusal hareketli pompalarn tam ykte olan basn ve devir
de erindeki mekanik verimleri byklk, devir says ve konstrksiyona gre % 90-95
dolayndadr. Bu iki pompa birbirine benzemekle birlikte aralarndaki nemli farklar
a a da sralanmaktadr.
1-

Pistonlu pompalarda piston zerinde szdrmazlk eleman varken plancerli

pompalarda piston zerinde szdrmazlk eleman yoktur, szdrmazlk
eleman olanlarda da bu eleman silindirin i ksmndadr.

2-

Pistonlu pompalarda piston boyu ksa, plancerli pompalarda ise pistonun

boyu uzundur.

3-

Pistonlu pompalarda strok uzun, plancerli pompalarda ise strok ksadr.

POMPALARIN ZELL KLER VE KULLANIM YERLER

4-

285

Plancerli pompalarn basnlar, pistonlu pompalardan ok daha yksek

de erlerdedir.

Gemilerde pistonlu pompalar genellikle sintine pompas; plancerli pompalar ise ana
makina ve dizel jeneratrlerde yksek basn yakt pompas olarak kullanlmaktadr.

9.2 POMPALARIN KULLANIM ALANLARI

Pompalar sadece su, ya ve yakt gibi svlar basmazlar. Pompalarn kullanm alanlar
itfaiye, demiryollar, otomobil endstrisi, dizel makinalar, in aat, maden, drenaj,
rafineriler, petrol ve kimya sanayi, sulama, tarm gibi olduka geni sahalar da
iermektedir. Pompalar ayrca; tatl su ve deniz suyu, atk su, amur, ham petrol, ya ve
yakt, st ve e itli kimyasallar ba ta olmak zere pek ok svy da basabilmektedir.
Tek ve ok pistonlu (do rusal hareketli) pompalar; tabakhane, eker rafinerileri ve
ama r suyu gibi temizleyicilerin retim yerlerinde, ayrca gemilerde sintine sularnn
transferinde kullanlabilmektedir. ok pistonlu ve yksek basnl olanlar mandralarda
da kullanlmaktadr. Bu pompalarn ift etkili olanlar, sabit debili olup so uk veya
90Cye kadar scak sular pompalamada kullanlmaktadr. Bu i lerde kullanlan
pompalarn debileri 1,5-10 m3/h olup al ma basnlar da 10-20 bar arasndadr.
Diyaframl pompalar, i eleman olan diyaframlarnn zarar grme riskiyle korozif
olmayan svlarda kullanlmaktadr. Bu pompalar kendinden emi , yksek basn ve
yksek viskoziteli svlarda kullanlabilme avantajna sahiptir. Bu nedenle di er hacimsel
pompalarla problem karan, a ndrc ieren, ya lama zelli i olmayan, iinde asl
madde bulunduran ve bulama gibi svlarn baslmasnda da kullanlabilirler.
D tan di li pompalar; viskozitesi hem d k hem de yksek svlar basabilmektedir.
Bunlar arasnda yaz mrekkepleri, fuel-oil, gaz-oil, dizel-oil, ya lama ya lar, hidrolik
ya lar ve amurlar saylabilir. Bu pompalarn debileri 800 m3/h kadar olabildi i gibi
basnlar da 6-125 bar arasndadr.
Esnek elemanl pompalar; d k basnta ve d k debili yerlerde kullanlmaktadr. Bu
pompalar ya lama zelli i olmayan svlarda, hafif a ndrma zellikli veya iinde asl
madde bulunduran svlarda da kullanlabilmektedir. Kendinden emi zelli i olan bu
pompalar asla kuru al trlmamaldr.
Santrifj pompalar; geni lde korozif ve a ndrc ieren svlarda, kimya ve ka t
endstrisinde kullanlmaktadr. Bu gibi yerlerde kullanlan pompalarn al ma mrleri
do al olarak pompa keysi (gvdesi), impeller, aft ve di er paralarn a nmas nedeniyle
ksadr. Bu mr uzatabilmek iin malzemelerle ilgili de i iklikler ve e itli nlemler
alnmaktadr.
ekil 9.1de de grlmekte olan utan emi li yatay santrifj pompalar; so utma i leri,
yangn sndrme, tarm, kimya ve petro-kimya sanayi, korozif olan ve korozif olmayan
e itli svlar, e itli hafif hidrokarbonlar, st ve bira fabrikalar ba ta olmak zere pek
ok alanda kullanlmaktadr.

286

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

ekil 9.1 Utan emi li pompalar

Ka t sanayinde kullanlan santrifj pompalarda impeller a r nem kazanmaktadr.

mpellerler, bu uygulamada genellikle kapal olup a nma plakalarna ihtiya
gstermezler. Arka taraf a nma ringli ve (itme kuvveti ve glend basncn azaltmak iin)
impelleri balans delikli olanlarda verim bir miktar daha d ktr. Utan emi li santrifj
pompalarn karakteristik e rileri ekil 9.2de gsterilmektedir.

ekil 9.2 Utan emi li pompalarn karakteristik e rileri

ekil 9.3te grlmekte olan kuru kuyu (dikey santrifj) ve dalg pompalarn kullanm
alanlar banyo ve tuvalet atklarnn tahliyesi veya transferi, genel drenaj, besin ve kimya
endstrisidir.

POMPALARIN ZELL KLER VE KULLANIM YERLER

287

ekil 9.3 Kuru kuyu (dikey santrifj) pompas ve dalg pompa

Kuru kuyu (dikey santrifj) ve dalg pompalarn debisi, 45 m ykseklik iin 700 m3/h
civarndadr. Bu pompalardan dalg tipte olanlarnn motorlar bazen sv iinde
bulunduklarndan motor yaltmlarnn ok iyi yaplmas gerekmektedir. Bu tip dikey
pompalarn ve dalg pompalarn karakteristik e rileri
ekil 9.4te aka
gsterilmektedir.

ekil 9.4 Kuru kuyu (dikey santrifj) pompas ve dalg pompa karakteristik e rileri

ekil 9.5te grlen hat tipi (yandan emi li) santrifj pompalar binalarda scak su
dola m ve klima devrelerinde, yakt artmada ise gaz-oil, fuel-oil ve kerosen gibi
ak kanlarda kullanlmaktadr.

288

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

ekil 9.5 Hat tipi santrifj pompa

Hat tipi pompalarda da arka a nma ringli ve (itme kuvveti ve glend basncn azaltmak
iin) impelleri balans delikli olanlarda verim bir miktar daha d ktr. Hat tipi
pompalarn karakteristik e rileri ekil 9.6da gsterilmektedir.

ekil 9.6 Hat tipi santrifj pompalarn karakteristik e rileri

Kendinden emi li santrifj pompalar; havuz, im sulama, besleme niteleri, dola m

sistemleri, tarm ve sulama, tank ve sintine devreleri, kimyasal zeltiler ba ta olmak
zere pek ok yerde kullanlmaktadr.

POMPALARIN ZELL KLER VE KULLANIM YERLER

289

Elektrik motoru ile kapal tek emi li ve tek kademeli santrifj pompalarn debisi 500 m3/h
ve basma yksekli i 35 m dolayndadr. Bu pompalar, ba ta temiz su olmak zere yksek
korozyon ierikli kimyasallara kadar geni bir aralkta kullanlabilmektedir.
Santrifj pompalarn bazlar camdan yaplp asit, st, meyve sular ve di er asit
zeltilerinde kullanlmaktadr. nk cam, (hidroflorik ve fosforik asitler d nda di er)
tm asit zeltilerine kar yksek dirence sahiptir.
ift emi li yatay santrifj pompalar; genel su sa lama, besleme ve destek hizmetleri,
belediye su i leri, kondenser (yo u turucu) so utma, su dola m, in aat sektr, kimya
fabrikalar ve ham petrol sa lamada kullanlmaktadr. Debileri 2-4500 m3/h arasnda
de i ebilen ift emi li yatay santrifj pompalarn karakteristik e rileri ekil 9.7de
gsterilmektedir.

ekil 9.7 ift emi li santrifj pompalarn karakteristik e rileri

Tarm i lerinde kullanlan pompalar; genellikle yksek debili ve d k basnl

pompalardr. Bu pompalar ayn zamanda drenaj, sel sularnn kontrol ve tahliyesi gibi
i lerde de kullanlan pervane tip pompalardr.
Tuvalet atklar ve amur i lemlerinde kullanlan santrifj pompalarn impellerleri,
tkanmaya neden olmamas zorunlulu u ile iki veya drt kanatl ve ak veya yar ak
biimde yaplmaktadr.
Tank pompalar; sadece tuvalet atklarn basan pompalar olmayp ayrca kuyu veya tank
gibi yerlerdeki sular amandra sayesinde genellikle otomatik olarak basan pompalardr.
Kuyu veya tank iinde su bitti i zaman pompa da, amandra sayesinde otomatik olarak

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

290

durmaktadr. Bu pompalarn motor ve pompa arasndaki aftlar uzun oldu undan

nitenin pompa ksm suyun iindedir.
S kuyu pompalar, pompa emi a zlarnn pompa impeller merkezine olan mesafesinin
(emme derinli inin) 6,7 m veya daha az oldu u yerlerde kullanlmaktadr. Derin kuyu
pompalarnda ise, dalg tipi pompalar veya suyun iinde olan di er pompalar tercih
edilmektedir. Bu amala kullanlan pompalardan olan trbin pompalar, d k debili ve
orta veya yksek basnldrlar. Ancak bu pompalar, korozif ve a ndrc ieren svlarda
kullanlmazlar. Trbin tip pompalar, emme derinli i sorunu olmayan yerlerde tercih
edilmektedir, bu nedenle de svya yakn yerlere veya sv iine yerle tirilirler. Difzr
tipli baz derin kuyu pompalar da "trbin pompalar" olarak adlandrlmaktadr. Trbin
tipli pompalarn karakteristik e rileri ekil 9.8de gsterilmektedir.

ekil 9.8 Trbin tip derin kuyu pompalarnn performans e rileri

9.3 HAC MSEL POMPALARDA KAYIP VEYA SL P

Dnel tip pompalar iinde en ok kullanlanlarndan olan d tan di li pompa rnek olarak
verilecek olursa bu pompalarda, ya lama amacyla di liler ile keys ve di liler ile a nma
plakalar arasnda ok az bir klerens (bo luk) bulunmaktadr. Bu nedenle bu pompalarla
baslan sv;
1-

Di lilerin arasndan,

2-

Di liler ile keys (gvde) arasndan,

POMPALARIN ZELL KLER VE KULLANIM YERLER

3-

291

Di lilerin yan yzeyi ile a nma plakalar arasndan olmak zere yerden
kaabilmekte veya by-pass yapabilmektedir.

Svnn, pompadaki bu bo luklardan kap kayp olu turmas olayna "slip", "kaak" veya
"kayp" adlar verilmektedir. Di li pompalar ile d k viskoziteli svlarn baslmas
esnasnda slip (kayp) miktar basncn artmas ile daha da artmaktadr. D tan di li bir
pompann karakteristik e rileri ve kayp miktar ekil 9.9da gsterilmektedir.

ekil 9.9 D tan di li pompann karakteristik e rileri

Di li pompalarda slip (kayp) miktarna etki eden baz nemli etkenler bulunmakta olup
bunlar a a da sralanmaktadr.
1-

Viskozite,

2-

Basn,

3-

Klerensler (bo luk miktarlar) ve

4-

Dakikadaki devir says.

Slip (kayp) miktar, svnn viskozitesinin artmasyla d mektedir. Pompadaki slip

miktarnn viskozite ve devir saysyla ili kisi ekil 9.10da gsterilmektedir.
Viskozitenin devir saysndan ba msz olabilece i de unutulmamaldr. Svnn
viskozitesi artt zaman ak yava lamakta oldu undan byle bir durumda di lilerin
arasnn tamamen ak kanla doldurulabilmesi iin pompa devrinin de d rlmesi
gerekmektedir.
Yksek viskoziteli svlarn operasyonunda belirli bir miktardaki slip (kayp) normal
kar lanrken, d k viskoziteli svlarla al acak pompalarda slip (kayp) artaca iin
klerensler (bo luk miktarlar) daha d k tutulmaktadr. Dnel tip pompalarn verimleri
% 80-85 dolayndadr.

292

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

ekil 9.10 Slip (kayp) miktarnn viskozite ve devir ile ili kisi

9.4 POMPALARDA BASIN VE DEB

L KS

Dnel pompalar ile santrifj pompalarn basn ve debi ili kileri birbirinden olduka
farkldr. nk dnel pompalarn basnlar artrld nda debilerinde az bir d
olu maktadr. Oysa santrifj tip pompalarn basnlar d rld nde ekil 9.11de de
grld gibi debileri olduka byk de i im gstermekte ve artmaktadr.

ekil 9.11 Santrifj ve dnel pompalarda basn- debi ili kisi

POMPALARIN ZELL KLER VE KULLANIM YERLER

293

Pompalarn basn-debi e rileri ile al acaklar devrelerin sistem (kayp) e rilerinin

kesi ti i noktaya "pompalarn al ma noktas" ad verilmekte olup bu e riler ve al ma
noktalar ekil 9.12de gsterilmektedir. Santrifj pompalar ile dnel pompalarn al ma
noktalar ekilden grlece i gibi farkllk gstermektedir. Santrifj pompalarda al ma
noktas daha yukarda ve daha sa da; dnel pompalarn al ma noktalar ise daha solda
ve daha a a dadr. Ayn zamanda dnel pompalarn basnlar arttka debide bir miktar
d me olmaktadr, bunun nedeni de sliptir. Ancak basncn belirli bir de ere
ula masndan sonra debide hzl bir d oldu u iin dnel pompalar bu ksmda
al trlmamaldr. ekil 9.12de en sa daki diyagram dnel pompalarda teorik ve pratik
debi miktarlarn gstermektedir. Teorik olarak dz bir hat olu turmas gereken debi
de eri, slip nedeniyle a a ya do ru e imlidir.

ekil 9.12 Pompalarn al ma noktalar ve slip

Hidrolik sistemlerde kullanlan dnel pompalarn e rileri bazen de debi ve basn

eksenleri yer de i tirilmi olarak gsterilmektedir. Byle bir rnek ekil 9.13te
verilmektedir.

ekil 9.13 Hidrolik sistemlerde kullanlan dnel pompalarn karakteristik e risi

294

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

9.5 DNEL POMPALARDA BASIN VE DEB LER

ten di li, d tan di li, kanatl, vidal, pistonlu, loblu, evresel pistonlu ve elastik
elemanl pompalarn basn ve debi de erleri ekil 9.14te gsterilmektedir. Bu de erler
okuyucuya sadece fikir vermek amaldr.

ekil 9.14 Dnel pompalarn basn ve debi de erleri

POMPALARIN ZELL KLER VE KULLANIM YERLER

295

9.6 POMPALARDA MALZEME SE M

Pompa malzemesinin do ru olarak seilebilmesi iin pompann basaca svnn
zellikleri ile kimyasal bile iminin bilinmesi gerekmektedir. Pompa malzemesi
seiminde svlarn a a daki zellikleri pompa malzemesini etkilemektedir.
1-

Svnn pH de eri,

2-

Svnn safl ,

3-

Sv iindeki katk maddeleri,

4-

Svnn ak hz,

5-

Svnn scakl ,

6-

Svnn konsantrasyonu,

7-

Sv iindeki oksijen, karbondioksit, slfit ve hidrojen vb. erimi gaz

miktar,

8-

Sv iinde kalsiyum karbonat, klor vb. erimi tuzlarn miktar,

9-

Sv iindeki askda olan maddelerin a ndrc zelli i veya tane

bykl .

Sulu zeltiler iindeki hidrojen iyonlarnn konsantrasyonlar 1 mol/l ile 10-4 mol/l
arasnda de i mektedir. Sulu zeltiler iindeki bu hidrojen iyonlar konsantrasyonu sulu
zeltinin asidik, bazik veya ntr gibi kimyasal reaksiyondaki davran n ve dolaysyla
da korozif zelli ini belirlemektedir. Hidrojen iyonu konsantrasyonunun hidroksil iyonu
konsantrasyonundan byk oldu u eriyikler "asidik", hidrojen iyonu konsantrasyonunun
hidroksil iyonu konsantrasyonundan kk oldu u eriyikler "bazik" ve hidrojen ile iyon
konsantrasyonlarnn e it oldu u eriyikler de "ntr" zelliktedir. Sonu olarak ntr
zeltilerde [H+]=10-7 mol/l ve [OH-]=10-7 mol/l olup pH=7 olarak ifade edilmektedir.
rne in 25C scaklktaki saf su kimyasal olarak ntr olup pH de eri de 7dir. zetle
sulu zeltinin pH de eri 7nin altnda oldu unda zelti asidik, 7nin stnde ise bazik
(alkalin) zellik gstermektedir. Pompa malzemesinin seiminde ana lt svnn
korozif zelli i olup svlarn pH de erine gre nerilen malzemeler ekil 9.15te
gsterilmektedir.
pH=0

pH

ZAYIF AS D K
AS T

KUVVETL AS D K

Sv
0

nerilen
Malzeme

NTR
pH=7

pH=3

Korozyona Dayankl
zel Ala ml elik

pH=10

pH=14

ZAYIF ALKAL N KUVVETL ALKAL N

BAZ (ALKAL )

6
7
8
9
10
11
Alminyum
Alminyum Bronzu
Dkme elik
Dkme Demir
Paslanmaz elik

12

ekil 9.15 Svlarn korozif zelli ine gre malzeme nerileri

13

14

296

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

SZLK
ak miktar

: ( ng. flow, flow quantity) Pompalar tarafndan

birim zamanda baslan sv miktar, verdi.

anma ap

: ( ng. nominal diameter, DN) Pompa devrelerinde

kullanlan valflerin flenlerinin i ap.

anma basnc

: ( ng. nominal pressure, PN) Pompa devrelerinde

veya di er devrelerde kullanlan valflerden geecek
ak kann uygun olan en yksek basnc.

a ndrc maddeler

: ( ng. abrasives) Pompalarla ta nan baz svlar

iinde bulunan ve pompa gvdesi ile pompa
elemanlarn a ndrma potansiyeli gsteren
tanecikli madde.

a nma plakas

: ( ng. wearing plate) Genellikle d tan di li

pompalarda di lilerin yan yzeyleri ile pompa
gvdesi arasnda bulunan ve di liler ile gvdenin
a nmasn nleyen bir e it conta.

basn fark

: ( ng. differential pressure) Herhangi bir nitede

ba lama veya biti , al trma veya durdurma ya da
giri veya k basnlar arasndaki de er.

ba lang maliyeti

: ( ng. initial cost) Bir pompann retimi sonrasnda

satn alnmas ve yerle tirilmesi esnasnda harcanan
para miktar.

bo luk

: ( ng. clearance) mpeller ve a nma ringi veya

benzeri pompa elemanlar arasnda bulunan mesafe.

al ma noktas

: ( ng. operating point) Pompalarda basn-debi

e risi ile sistem (kayp) e risinin kesi ti i yere
verilen ad.

evresel pistonlu pompa

: ( ng. circumferential piston pump) zerinde iki er

kanat bulunan ve birlikte al an iki rotora sahip
olup bu rotorlar zerindeki kanatlarla (pistonlarla)
hacim de i imi yaplan bir e it hacimsel pompa.

k basnc

: ( ng. discharge pressure) Pompalarn k nda

bulunan basnler zerinde okunan de er.

debi

: ( ng. flow) Pompalar tarafndan birim zamanda

baslan sv miktar, verdi.

d tan di li pompa

: ( ng. external gear pump) Birbirlerinin d

tarafndaki di lerle biri tahrik eden, di eri veya
di erleri tahrik edilen iki veya adet birlikte
al an di liden olu up di lilerle gvde arasnda
svy ta yan pompa.

POMPALARIN ZELL KLER VE KULLANIM YERLER

297

dip valfi

: ( ng. foot valve) zellikle santrifj pompalarda,

pompann durmas veya durdurulmasndan sonra
pompa devresindeki svnn tanka geri dnmesini
engelleyen ve pompann yeniden al trlmasnda
da hava yapmasn nleyen, tanktaki alc devre
a zna ba lanan bir e it geri dndrmez valf.

do rusal hareketli pompalar

: ( ng. reciprocating pumps) Svy transfer eden i

elemannn do rusal hareket etti i pistonlu,
plancerli ve diyaframl pompalara verilen ad.

dnel hareketli pompalar

: ( ng. rotary pumps) Di li, vida, piston vb. gibi i

elemanlarn dnme hareketiyle sv transferi yapan
pompalarn ortak ad.

elastik elemanl pompa

: ( ng. flexible impeller pump) inde kauuk gibi

bir malzemeden yaplm elastik bir impeller
bulunduran pompa.

enerji maliyetleri

: ( ng. energy costs) Pompalarn kullanm

esnasnda tketilen enerji nedeniyle harcanan para
miktar.

: ( ng. power) Pompalarn al trlmasyla birim

zamanda harcanan enerji miktar.

havasn alma veya havasn karma

: ( ng. priming) Emme ve havay basma yetene i

zayf olan santrifj pompalarn ilk al trlmalar
srasnda emme borularnn su (veya sv) ile
doldurularak
emme
devresindeki
havann
kartlmas i lemi.

ince svlar

: ( ng. thin liquids) Viskozite de eri suyun

viskozitesinden d k olan svlar.

kayp

: ( ng. slip, slippage) Hacimsel pompalarda pompa

elemanlar veya pompa elemanlar ile gvde
arasnda meydana gelen kaak miktar.

kendinden emi li pompa

: ( ng. self priming pump) inde bulunan bir geri

dndrmez (valf veya klape) sayesinde ilk
al trmalarda hava yapmayan ve svy emen
santrifj pompa.

pistonlu pompa

: ( ng. piston pump, reciprocating pump) inde sv

transferi iin piston veya pistonlar bulunduran dnel
veya do rusal hareketli pompa.

plancerli pompa

: ( ng. plunger pump, reciprocating pump) Svy,

iinde bulundurdu u plancer veya plancerlerle
emerek basan do rusal hareketli pompa.

santrifj pompa

: ( ng. centrifugal pump) inde hareketli eleman

olarak bir veya daha fazla impeller bulunduran ve
svnn kinetik enerjisini merkezka prensiple bir

298

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

salyangozda veya difzrde basn enerjisine

eviren pompa, merkezka pompa.
slip

: ( ng. slip, slippage) Hacimsel pompalarda pompa

elemanlar veya pompa elemanlar ile gvde
arasnda meydana gelen kaak veya kayp miktar.

verim

: ( ng. efficiency) Pompa, ayr trc veya benzeri

nitelerde kayplar sonrasnda kalan gerek debi
miktarnn yzde ile belirtilen oran.

viskoz svlar

: ( ng. viscous liquids) Viskozite de eri yksek olan

svlara verilen ad.

basma yksekli i

: ( ng. head) Pompalarn statik ve dinamik ykleri

kar lamak iin retmek zorunda oldu u enerji.

Blm 10

Santrifj Pompa Kavramlar

Blm 10
Santrifj Pompa Kavramlar
Hareketsiz svlarn durumlarn inceleyen bilim dalna "hidrostatik" ad verilmektedir.
Oysa svlar hareketsiz olabilmelerinin yan sra pompa uygulamalarnda oldu u gibi
hareketli de olabilmektedir. Hareketli svlar inceleyen bilim dalna "hidrodinamik"; hem
durgun hem de hareketli svlar inceleyen bilim dalna ise "hidrolik" veya
"hidromekanik" ad verilmektedir.

10.1 SIVILARIN ZELL KLER

LE LG L KAVRAMLAR

Do adaki maddeler fiziksel zellikleri bakmndan kat, sv ve gaz olmak zere halde
bulunmaktadr. Bunlardan sv ve gaz olanlara "ak kan" ad verilmektedir. Svlarn
gazlardan farkl olan baz zellikleri vardr. Sk trlmaya al lan svlarn hacminde
gazlara nazaran llebilen de i iklik az oldu u iin svlara "sk trlamayan ak kan",
gazlara ise "sk trlabilen ak kan" ad verilmektedir.
Sv ak kanlar sevk eden cihazlara "pompa", gaz ak kanlar sk trarak sevk edenlere
de "kompresr" ad verilmektedir. Pompalarn bast svlarn ba nda su gelmektedir.
Bu nedenle de ba ta su olmak zere svlarn mevcut zelliklerinin bilinmesi
gerekmektedir. Bu zelliklerden bazlar yo unluk, zgl a rlk, ba l yo unluk ve
viskozitedir.
10.1.1 YO UNLUK ( )
Bir cismin birim hacminin ktlesine o cismin "yo unlu u" ad verilmekte ve " " (rho) ile
gsterilmektedir. Di er bir anlatmla +4C scaklkta 1 m3 saf suya etkiyen yerekimi
kuvvetinin kg ile llen de eri 1000 kg veya 1 cm3 saf suya etkiyen yerekimi
kuvvetinin gram ile llen de eri de 1 gramdr. Buna gre +4C scaklktaki saf suyun
yo unlu u 1000 kg/m3 ya da 1 gr/cm3tr.
Yo unlu u en fazla olan sv, cva; yo unlu u en d k olan gaz ise hidrojendir. Bu
ak kanlardan cvann 20C scaklk ve 1 atm basn altndaki yo unlu u 13580 kg/m3,
hidrojenin ise 0,0838 kg/m3 oldu u gz nne alnrsa aralarndaki orann 162000 oldu u
grlecektir.

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

302

10.1.2 ZGL A IRLIK ( )

zgl a rlk, ayn hacimli maddelerin birbirinden farkl a rlk zelliklerini belirlemeye
yarayan bir kavramdr. Bir cismin birim hacminin a rl na o cismin "zgl a rl " ad
verilmekte ve " " (gamma) ile gsterilmektedir.
Ktle ile a rlk arasnda W = mg ba ntsnda oldu u gibi yo unluk ve zgl a rlk da
yerekimi ivmesi ile birbirine ba ldr. Di er bir deyi le
= g
olarak ifade edilmektedir. Bu ba ntda yerekimi ivmesi olan g = 9,80665 m/s2 olup
zgl a rl n birimi de N/m3tr.
10.1.3 BA IL YO UNLUK (

b)

Bir ak kann yo unlu unun, standart referans kabul edilen bir ba ka ak kann
yo unlu una oranna "ba l yo unluk" ad verilmektedir. Svlardaki bu referans ak kan
su olup ba l yo unluk boyutsuz bir de erdir. Ba l yo unluk a a daki forml ile
bulunmakta ve kan de er, ak kanlarn yo unluk de erlerine gre daha kolay
hatrlanabilmektedir.

sv
su

RNEK 10. 1
Ba l yo unlu u 0,89 olan bir svnn yo unlu unu (
hesaplaynz.

= 0,89 ve

sv

sv)

ve zgl a rl n (

sv)

cva)

ve ba l yo unlu unu ( b)

oldu una gre

su

Yo unluk
sv =

bx

su

= 0,89 x 1000 = 890 kg/m3

zgl a rlk ise

sv

x g = 890 x 9,81 = 8730 N/m3 olmaktadr.

RNEK 10.2
zgl a rl 133024 N/m3 olan cvann yo unlu unu (
hesaplaynz.

SANTR FJ POMPA KAVRAMLARI

cva

303

= 133024 N/m3

Yo unluk
cva =

cva /

cva
su

g = 133024 / 9,81 = 13560 kg/m3 ve ba l yo unluk da

133024
133024
9,81
=
=
= 13,56 olarak bulunmaktadr.
1000
9810

10.1.4 D NAM K V SKOZ TE ( ) VE K NEMAT K V SKOZ TE (v)

Hareket halindeki bir ak kanda yzey geriliminin birim deformasyon hzna olan oran
viskozite olarak tanmlanmaktadr. Viskozite, ak kan ortamn ak a kar gsterdi i
direnci ifade eden bir zellik olup viskozite artarken kayma gerilmesi de ykselmek de ve
ekil de i tirme hz da yava lamaktadr.
"Mutlak (dinamik) viskozite" " " (mu) ile ifade edilmektedir. Birimi SI (Uluslararas
Birim) sisteminde Paskal-saniyedir.

Pa.s =

N.s kg
=
olup
m 2 m.s

mhendislikte genellikle cP (centipoise-santipuaz) kullanlmaktadr. (1 cP = 10-3 Pa.s)

Belirli basn ve scaklkta, ayn zamanda da belirli hacimdeki bir ak kann yine belirli
bir kesitten geme sresi olarak tanmlanan de ere "kinematik viskozite" ad verilmekte
olup " " (nu) ile gsterilmektedir. En ok kullanlan kinematik viskozite birimleri
Centistoke (cSt-mm2/s), Engler Derecesi, Redwood Saniyesi, Saybolt Saniyesi olup
mhendislikte kullanlan ise cSt ile gsterilen birimdir. (1 cSt = 1 mm2/s = 10-6 m2/s)
Svlarn akmaya kar direnci olarak tanmlanan viskoziteler arasnda = / ba lants
bulunmakta veya di er bir ifadeyle mutlak viskozitenin sv yo unlu una oranna
"kinematik viskozite" ad verilmektedir. Bir svnn viskozitesi, artan scaklk ile
azalmaktadr yani sv stldka daha kolay akmaktadr. Bir viskozite de erinin anlam
ifade edebilmesi iin daima hangi scaklkta oldu unun muhakkak belirtilmesi
gerekmektedir.
Yeryznde ve do al olarak da pompalama sistemlerinde en fazla kullanlan sv olan
suyun muhtelif scaklklardaki yo unlu u ( ), mutlak buharla ma basnc (pv), zgl
a rl ( ), kinematik viskozitesi ( ) ve mutlak viskozitesi ( ) Tablo 10.1de
gsterilmektedir.

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

304

Tablo 10.1 Suyun fiziksel zellikleri

pv

(C)

(kg/m3)

(N/m3)

(bar)

(cP)

(cSt)

999,8

9804,7

0,0061

1,785

1,785

1000,0

9806,7

0,0081

1,556

1,556

10

999,7

9803,7

0,0122

1,306

1,306

15

999,2

9798,8

0,0170

1,138

1,139

20

998,3

9790,0

0,0233

1,001

1,003

25

997,1

9778,2

0,0316

0,891

0,893

30

995,7

9764,5

0,0424

0,797

0,800

40

992,3

9731,1

0,0737

0,651

0,656

50

988,0

9689,0

0,1233

0,544

0,551

60

983,2

9641,9

0,1992

0,463

0,471

70

977,7

9588,0

0,3116

0,400

0,409

80

971,6

9528,1

0,4736

0,351

0,361

90

965,2

9465,4

0,7011

0,311

0,322

100

958,1

9395,8

1,0132

0,279

0,291

110

950,7

9385

1,4326

0,252

0,265

120

942,9

9247

1,9854

0,230

0,244

130

934,6

9165

2,7012

0,211

0,226

140

925,8

9079

3,6136

0,195

0,211

150

916,8

8991

4,7597

0,181

0,197

160

907,3

8898

6,1804

0,169

0,186

170

897,3

8800

7,9202

0,159

0,177

180

886,9

8698

10,003

0,149

0,168

190

876,0

8591

12,552

0,141

0,161

200

864,7

8480

15,551

0,134

0,155

Svlarn viskozitesinin do rudan gstergesinin mutlak viskozite oldu u unutulmamaldr.

e itli viskozite birimlerinin birbirlerine kar lk gelen yakla k de erleri Tablo 10.2de
gsterilmektedir.

SANTR FJ POMPA KAVRAMLARI

305

Tablo 10.2 e itli viskozite birimleri arasndaki yakla k dn mler

Universal

Saybolt

Redwood

Redwood

Kinematik

Engler

Saybolt

Furol Saniye

1 Saniye

2 Saniye

Viskozite

Derecesi

Saniye (SSU)

(SSF)

Standart

Admiralty

(cSt)

(E)

31

29

1,0

1,00

32,6

30,2

2,00

1,10

36

32,9

3,00

1,20

40

36,2

5,10

4,25

1,32

50

44,3

5,83

7,36

1,58

60

52,3

6,77

10,32

1,87

70

60,9

7,60

13,08

2,16

80

69,2

8,44

15,66

2,45

90

77,6

9,30

18,12

2,73

100

85,6

10,12

20,52

3,02

200

170

18,90

42,95

5,92

300

32,7

253

28,0

64,6

8,79

400

42,4

338

37,1

86,2

11,70

500

52,3

423

46,2

102,0

14,60

600

62,0

507

55,3

129,4

17,50

700

72,0

592

64,6

151,0

20,44

800

82,0

677

73,8

172,6

23,36

900

92,1

762

83,0

194,2

26,28

1000

102,1

846

92,3

215,8

29,20

2000

204

1693

185

431,7

58,4

3000

305

2538

277

647,3

87,6

4000

408

3385

369

863,1

117

5000

509

4230

461

1078,8

146

10000

1018

8461

922

2157,6

292

20000

2035

16923

4315,3

584

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

306

10.2 BASIN LE LG L KAVRAMLAR

10.2.1 ATMOSFER BASINCI (ATM)
Atmosfer basnc, deniz seviyesindeki basn olup de eri "1 atm", "1,033 kg/cm2",
"14,69595 psi", "1,01325 bar", "101325 Pa", "76 cmHg" veya "760 mmHg" olarak kabul
edilmektedir.
Atmosfer basnc pek ok yntemle llrse de laboratuvarlarda bu i iin daha ok
Mercury (cva) stun barometresi kullanlmaktadr. Mercury stununun yksekli i
atmosfer basncnn gstergesi olup deniz seviyesinde ve 0C scaklkta bu ykseklik 76
cmdir.
10.2.2 MUTLAK BASIN (pA) VE EFEKT F BASIN (pG)
Atmosfer basnc (pa) ile basnler (basn gstergesi) basncnn (pg) toplamna
"mutlak basn" ad verilmektedir. rne in basnlerde okunan basn 5 atm ise,
Mutlak basn = 5 atm + 1 atm = 6 atm olmaktadr. Buradan atmosfer basncnn (1 atm)
de erinin basnlerlerde 0 atm olarak gsterildi i anla lmaktadr. 1 atm = 1,013 bar
oldu undan 1 atm 1 bar kabul edilirse ve gemiler ile sanayide basn birimi olarak da
genellikle "bar" kullanld ndan pratikte atmosfer basnc basnlerlerde "0 bar"
olarak gsterilmektedir. Basnlerlerde gsterilen veya okunan basn de erine "efektif
basn" ad verilmektedir.
Gemilerde kullanlan bir rnek verilecek olursa, santrifj pompa k ndaki basn 1,5
bar ise,
Mutlak basn = 1,5 bar + 1 bar

2,5 bar olmaktadr.

10.2.3 VAKUM
Atmosfer basncnn ksmen ya da tamamen yok olma durumuna "vakum" ad
verilmektedir. Aydaki vakum, tam vakum olup de er ifadesi sfr (0 atm) olarak kabul
edilmektedir. Pompa devrelerindeki basn-vakum gstergelerinde bu de er "-1 bar"
olarak gsterilmektedir.
10.2.4 HEAD VEYA BASMA YKSEKL

(H)

Head, sv yksekli inin tank tabannda olu turdu u basn veya pompalarn svy basma
yksekli i olarak tanmlanmaktadr. Pompalarda basn iki ekilde ifade edilmektedir.
Teoride daha ok basma yksekli i (head) kullanlrken pratikte ve gemilerde daha ok
basn kullanlmaktadr. Aslnda head ve basn benzerlik gsterse de ayn ey de ildir.
Head, tanm olarak basma yksekli i olup metre veya feet gibi birimlerle llen zel bir
enerjidir. Basn ise birim alana uygulanan kuvvet olup Paskal veya bar gibi birimlerle
llmektedir. Santrifj bir pompann enerjisinin lmnde basn yerine head
kullanmnn ana nedeni, svnn yo unlu u de i ti inde basncn de i ecek, fakat
yksekli in ayn kalacak olmasdr. Herhangi bir santrifj pompann de i ik

SANTR FJ POMPA KAVRAMLARI

307

yo unluklara sahip birok svyla al abilecek olmasndan dolay basn yerine

pompann basma yksekli inden bahsetmek daha do ru bir yoldur.
ekil 10.1de grlen 10,2 m ykseklikteki suyun tank tabanna yapt basn 1 bardr.
Pratik hesaplamalarda ise yakla k olarak 10 m yksekli in 1 bar oldu u kabul edilebilir.

ekil 10.1 Sv yksekli i (su iin)

10.2.5 BASIN, HEAD (YKSEKL K) VE YO UNLUK L K S

Statik basncn, sv yksekli i ve yo unlukla ili kisi a a daki forml sayesinde
aklanabilir.
p = gh = Yo unluk x Yerekimi ivmesi x Head = (kg/m3)(m/s2)(m) = Pa
ekil 10.2de grlen 10,2 m yksekli inde ve farkl yo unluktaki sv rnek olarak
verilecek olursa bu tanklarda tabana etkiyen basn de erleri a a daki gibi
bulunmaktadr.
Su iin basn

sugh

= 1000 x 9,81 x 10,2 = 100062 Pa = 1,0 bar

SvA iin basn

Agh

= 1200 x 9,81 x 10,2 = 120074 Pa = 1,2 bar

SvB iin basn

Bgh

= 800 x 9,81 x 10,2 = 80049 Pa = 0,8 bar

ekil 10.2 Basncn ykseklik ve yo unlukla ili kisi

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

308

Yukardaki sonular ve de erler, basn yerine head (ykseklik) kullanlmasnn nemini

daha iyi anlatmaktadr. Metre olarak ifade edilen manometrik ykseklik, baslan svnn
yo unlu undan ba mszdr. Baslan svnn viskozitesi 20 mm2/sden kk oldu u
taktirde ve pompa ayn devirde al trlrsa, baslan svnn tr ne olursa olsun,
pompann basma yksekli i de i memesine kar n yukardaki formlde de grld
gibi pompa k basnc yo unlu a ba l olarak de i mektedir.
Pompa giri basnc sfr olarak kabul edilen ve ayn devirde al an bir pompann bast
svlarn yo unluklarnn farkl olmas durumunda de i en zellik ve de erleri Tablo
10.3te gsterilmektedir.
Tablo 10.3 Farkl yo unluklardaki svlarn baslmas ile de i en parametreler

Baslan
sv

n
(devir/dakika)

Su
1450

A svs
B svs

pd

(kg/m )

(mm /s)

(m /h)

(m)

(bar)

(kW)

1000

1,00

140

30

2,94

17,6

650

20

140

30

1,95

11,4

1300

20

140

30

3,90

22,9

Tablo 10.3teki ksaltmalarn anlamlar ve birimleri a a da verilmektedir.

n = Pompann dn hz (devir says), devir/dakika
= Yo unluk, kg/m3
= Kinematik viskozite, mm2/s
Q = Debi, m3/h
H = Basma yksekli i, m
pd = Pompa k basnc, bar
P = Pompa gc, kW

10.3 HAC MSEL DEB (Q)

Hacimsel debi, pompalanan svnn akm oran olup emme veya basma flencinden birim
zamanda net olarak geen sv hacmi olarak tanmlanmaktadr. Genellikle m/h veya m/s
birimleriyle llmekte olup operasyon esnasnda meydana gelen de i imlere gre
de i kendir. Santrifj tipte bir pompann debisi, a a da sralanm baz etkenlere
ba ldr:
1-

Pompa emme/basma scaklklar,

2-

Basn artlar,

SANTR FJ POMPA KAVRAMLARI

3-

309

Pompann boyutlar ve giri -k kesitlerinin lleri,

4-

mpeller ls,

5-

mpeller dn hz (devir/dakika),

6-

Pompalanan svnn karakteristikleri; yo unluk ve viskozite,

7-

Kanatlar arasndaki bo luklarn ekli ve boyutlar.

Debi, pompa basma flencinden birim zamanda net olarak baslan sv hacmi oldu undan
a a daki formlle hesaplanmaktadr.

Q=vA=v

D2
4

Q = Debi, m/s
v = Ak kann hz, m/s
A = Borunun alan, m
D = Boru ap, m
Belirli bir devirde al an ve belirli bir impellere sahip bir pompa sz konusuyken,
yukarda bahsedilen faktrler arasnda pompadan geen suyun miktarn de i tirebilecek
tek etken pompa giri ve k kesitlerinin lsdr. Svlar sk trlamaz oldu undan
debi, direkt olarak emme borusundaki akmn hzyla ilgilidir. ekil 10.3te pompa k
valfinin de i ik miktarlarda ak oldu u konumlar gsterilmektedir.

ekil 10.3 Pompa k valfinin farkl oranlardaki akl nda debi de i imi

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

310

ekil 10.3te grld gibi santrifj pompann k valfinin % 90 ak oldu u

durumdaki debi miktar k valfinin daha az (% 10 veya % 50) ak oldu u
konumlardaki debiden daha fazladr.
Pompalarda baslan ak kan sv oldu undan, ktlenin korunumu prensibi gere i
hacimsel debi tm devrede de i memektedir. Bu nedenle pompa giri inde ve k nda
hacimsel debi ayn kalmaktadr. Ancak santrifj pompalarda basnca ba l olarak
impeller k ndan impeller giri ine svnn geri dnebilmesi mmkn oldu undan
debinin deneylerle saptanmas gerekmektedir.
RNEK 10.3
Debisi 72 m3/h olan bir santrifj pompann giri flen ap 100 mm, k flen ap ise
65 mm oldu una gre svnn giri ve k taki hzlarn (vs ile vd) bulunuz.

Q = 72 m3/h = 0,02 m3/s

Ds = 100 mm = 0,100 m
Dd = 65 mm = 0,065 m
Q = vA = v D2/4 oldu una gre ve debi, enerji korunumu gere i giri ve k ta ayn
olaca ndan
Emme tarafnda

vs =

4Q
4 x 0,02
=
= 2,54 m/s
2
Ds
3,14 x (0,100) 2

Basma tarafnda ise

vd =

4Q
4 x 0,02
=
= 6,03 m/s olarak bulunmaktadr.
Dd 2
3,14 x (0,065) 2

10.4 G (P) VE VER M ( )

Bir pompa tarafndan birim zamanda yaplan i e "g" ad verilmektedir. Pompalar; dizel
motoru, buhar veya gaz trbini, hidrolik veya elektrik motoru ile tahrik edilerek aldklar
mekanik hareketi hidrolik enerji biiminde bastklar svya iletmektedir. Ancak
pompalar, tahrik motorundan aldklar gcn tamamn svya aktaramad iin ortaya
farkl g kavramlar kmaktadr. Burada pompa sistemlerinde kullanlan efektif g,
hidrolik g, gerek hidrolik g ve net hidrolik g hakknda bilgi verilecektir.

SANTR FJ POMPA KAVRAMLARI

311

10.4.1 EFEKT F G (Pe)

Pompay al tran motorun, pompa aftna iletti i gce "efektif g" ad verilmektedir.
Pompay tahrik eden sistem bir elektrik motoru ise; efektif g, elektrik motor aft
zerinde llen g olmakla birlikte motor sarglarnda scakl n ykselmesi nedeniyle
meydana gelen kayplar bu gcn d nda kalmaktadr. Di er bir ifadeyle elektrik
motorunda, sarglarda a a kan snn neden oldu u sarg kayplarnn karlmasndan
sonra elde edilen gce "pompa efektif gc" ad verilmektedir.
10.4.2 H DROL K G (Ph)

Pompalar, hareketi motorlardan bazen bir di li, bazen de kay -kasnak mekanizmas ile
alrlar. Ayrca impellere hareketi iletecek olan pompa aft, yatak ve szdrmazlk eleman
iinde dnerken srtnmeler olu maktadr. Yatak ve szdrmazlk eleman gibi yerlerde
olu an mekanik srtnmeler nedeniyle motordan ekilen efektif gcn bir ksm s
enerjisi yoluyla evreye verilmektedir. Bu kayplardan sonra svya kazandrlmak zere
pompa impellerine ula an gce "hidrolik g" ad verilmektedir. Hidrolik gcn, efektif
gce oranna "mekanik verim" ad verilmekte ve a a daki gibi ifade edilmektedir.

m =

Ph
Pe

10.4.3 GEREK H DROL K G (Ps)

Genellikle santrifj pompalarda sv ak tek boyutlu akm olarak kabul edilse de

gerekte bu ak karma ktr. nk gerek akm izgileri impeller kanat e rilerine
paralel de ildir. Bu nedenle de impeller kanatlar, difzr ve salyangoz ierisindeki
svnn ak esnasnda sv ile cidar arasnda srtnme kayplar meydana gelmekte olup
bu kayplar s enerjisi biiminde ortaya kmaktadr. Bu kayplar sonrasnda elde edilen
gce "gerek hidrolik g" ve gerek hidrolik gcn hidrolik gce oranna ise "hidrolik
verim" ad verilmekte olup a a daki gibi ifade edilmektedir.

h =

Ps
Ph

10.4.4 NET H DROL K G (Pd)

Pompann al ma ko ullarna ba l olarak impeller iinde ak halinde olan svnn debisi

ile pompa k nda llen debi ayn de ildir. Pompa giri ine geri dnen debi bu ikisi
arasndaki fark olu turmaktadr.

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

312

mpeller iinden geen debi Qs ve pompa k nda llen debi Qd ise kaak hacimsel
debi !Q = Qs Qd olmaktadr. Pompa k nda llen debinin impellerden geen
debiye oranna da "hacimsel verim" veya "volmetrik verim" ad verilmekte ve a a daki
gibi ifade edilmektedir.

v =

Qd
Qs

mpeller iinden geen Qs debisinde, svnn impeller k kazand hidrolik g

Ps = QsHm
impeller k nda llen Qd debisinde svnn sahip oldu u g ise
Pd = QdHm
olarak yazlmakta ve dolaysyla da
Pd Q d H m
P
Q
P
=
d = d v = d olmaktadr.
Ps Qs H m
Ps Qs
Ps

10.4.5 POMPA GENEL VER M ( g)

Pompa aftna aktarlan efektif g, yukarda saylan pek ok nedenden dolay azalmakta
ve pompa k ndaki Qd hacimsel debisi, svya Pd net hidrolik gc olarak aktarlm
olmaktadr. Bylece pompa aft zerindeki mekanik g ile pompa k nda svya
kazandrlan net hidrolik g arasndaki bu orana "pompa genel verimi" ad verilmekte
olup a a daki gibi ifade edilmektedir.

g =

Pd
P P P
g = d s h = v h m
Pe
Ps Ph Pe

g = v h m

Pompa veriminin yksek olmas, formldeki her bir verim de erinin yksek olmasna
ba ldr. Ancak bu verime tahrik motorunun kendi i verimi dahil de ildir. E er pompa,
bir elektrik motoru ile tahrik ediliyorsa bu motorun elektrik devresinden ekti i g, bir
wattmetre ile llmektedir. Pompa aftna verilecek efektif gc bulmak iin motorun
devreden ekti i gcn motor i verimi ile arplmas gerekmektedir. Bu verim, elektrik
motorlar zerindeki tantm levhalarnda "Cos"" olarak belirtilmektedir.

SANTR FJ POMPA KAVRAMLARI

313

Pompa hesaplamalarnda genellikle pompa aft gc kullanlmakta ve ksaca "P" ile

gsterilmektedir. Pompa aft gcn hesaplamada kullanlan forml a a daki gibidir.

P=

gQH
1000#

P = Pompa aft gc, kW

= Ak kann yo unlu u, kg/m3
g = Yerekimi ivmesi, 9,81 m/s2
Q = Debi, m/s
H = Toplam diferansiyel ykseklik, m

# = Pompa verimi
Pompa aft gcnn hesaplanmasnda debi birimi m3/h, yo unluk kg/l ve yerekimi
ivmesi de 9,81 m2/s olarak alnp yerine kondu unda g forml a a daki gibi
olmaktadr.

P=

QH
367#

Pompalarn zaman zaman da olsa etiket de erlerinin daha da zerindeki debilerde

al trlma ihtimali gz nne alnd ndan motor gc, pompa aft gcnden biraz daha
byk seilmektedir. Bu seimde
PM = Motor gc ve

$ = Motor emniyet katsay olmak zere

PM = $ P olarak ifade edilmektedir.
De i ik de erlerdeki pompa aft glerine gre elektrik motoru
kullanlabilecek motor emniyet katsaylar Tablo 10.4te verilmektedir.
Tablo 10.4 Motor gc iin seilecek katsaylar

P (kW)

Katsay ( )

< 1,5
1,5 - 4
4 - 35
> 35

1,50 - 1,40
1,40 - 1,25
1,25 - 1,15
1,15 -1,10

seiminde

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

314

Elektrik motorlarnn nominal (anma) gleri beygir gc (HP) ve kW olarak Tablo

10.5te gsterilmektedir. Pompa gc hesaplamalar sonucunda kan de er, motor
emniyet katsays ile de arpldktan sonra bulunan elektrik motorunn gc bu tabloya
uygun olarak seilmelidir.
Tablo 10.5 Elektrik motorlarnn nominal g de erleri

Nominal G

Nominal G

kW

HP

kW

HP

0,25

0,34

18,5

25

0,37

0,50

22

30

0,55

0,75

30

40

0,75

37

50

1,1

1,5

45

60

1,5

55

75

2,2

75

100

90

125

5,5

110

150

5,5

7,5

140

190

7,5

10

160

220

11

15

200

270

15

20

250

340

RNEK 10.4
180 m/h debisi olan bir santrifj pompann basma yksekli i 55 m, verimi de % 75 olup
bu pompa, 770 kg/m yo unluktaki kzgn ya basmaktadr. Pompann ve seilecek
motorun gcn (P ve PM) bulunuz.

Q = 180 m/h = 0,05 m/s

H = 55 m
# = % 75 = 0,75
= 770 kg/m

SANTR FJ POMPA KAVRAMLARI

P=

315

gQH
770 9,81 0,05 55 20772,6
=
=
= 27,7 kW
1000#
1000 0,75
750

Pompa gc 27,7 kW oldu una gre Tablo 10.4e baklarak emniyet katsays olarak 1,20
alnabilir. Bu durumda kullanlacak motor seimi iin pompa gc ile tabloda bulunan
emniyet katsays arplmaldr.
PM = $ P = 1,20 x 27,7 = 33,2 kW olarak bulunmaktadr.
E er ayn de erlerle pompann bast svnn kzgn ya yerine so uk su oldu u kabul
edilirse pompa ve motor gc a a daki gibi hesaplanmaktadr.

P=

gQH 1000 9,81 0,05 55

26977,5
=
=
= 35,97 kW
1000#
1000 0,75
750

Tablo 10.4e baklarak katsay olarak 1,15 de eri alnd nda seilecek elektrik
motorunun gc de
PM = $ P = 1,15 x 35,97 = 41,3 kW olarak bulunmaktadr.

10.5 D NAM K POMPALARIN KARAKTER ST K E R LER

Bir pompann sabit devir saysnda ve 15-20Cde su basmas halinde head (basma
yksekli i, H), pompa aft gc (P), pompa verimi (#) ve gerekli emme net pozitif yk
(NPSHR) de erlerinin debiye (Q) ba l olarak de i imini gsteren e rilere "pompa
karakteristik e rileri", "pompa performans e rileri" veya ksaca "pompa e rileri" ad
verilmektedir. Bu de erlerden verim d nda kalanlarn hepsi deneysel olarak llmekte,
daha sonra verim de di erlerine ba l olarak hesaplanmaktadr. Santrifj tipteki bir
pompann karakteristik e rilerine rnek ekil 10.4te gsterilmektedir.
Santrifj pompalarda debi arttka manometrik ykseklik azalmakta oldu undan debi ile
manometrik ykseklik arasndaki bu ili ki H = f (Q) olarak tanmlanmaktadr. Dinamik
pompalarn karakteristik e rileri a a da sraland gibi farkl karakterlerde
olabilmektedir. Bunlar;
1-

Yatk e ri,

2-

Dik e ri,

3-

Kararl e ri ve

4-

Kararsz e ri eklinde olabilmektedir.

Karakteristik e riler iinde g e risine dikkat edilecek olursa bu e rinin debiyle do ru

orantl olarak artt grlmektedir. Bu nedenle bir santrifj pompay ilk devreye alma
annda pompay al tran elektrik motorunun a r yk (g) ekmemesi iin k valfi

316

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

kapatlmal ve pompa sfr debiyle al trlmal, daha sonra da k valfi yava yava
alarak istenilen debi miktar ayarlanmaldr.
ekil 10.4teki verim e risi sfrdan ba layarak belirli bir debi de erine kadar artmakta ve
daha sonra tekrar azalmaktadr. Pompalar, verimin en yksek oldu u yerde veya en
yksek olan yerin yaknnda al trlmaldr.
ekil 10.4te gsterilmekte olan santrifj pompann karakteristik e risi hem yatk hem de
kararl bir e ridir.

# (%)

#maks =#opt

ekil 10.4 Santrifj tipte bir pompann karakteristik e rileri

H = f (Q) fonksiyon e risi zgl hza ba l olup zgl hz arttka e ri daha dik duruma
gelmektedir. ekil 10.5te gsterilmekte olan grafiklerdeki dik veya yatk karakteristik
H 0 - H opt
H opt

eklinde ifade edilmektedir. Bu e iklik de eri santrifj pompalarda 0,10-0,30 ve kar k

ak l pompalarda 0,25-0,80 olup eksenel ak l pompalarda ise 0,80den byktr.
rne in yangn devrelerinde kullanlan pompalarda debi arttka basn de erinde fazla
bir azalma istenmez, bu nedenle de yangn pompalarnda yatk karakteristikli pompalar
tercih edilmektedir.

SANTR FJ POMPA KAVRAMLARI

317

!Qdik
!Q yatk

ekil 10.5 Dik ve yatk karakteristik e rileri

Normalde santrifj pompalarda, debi arttka manometrik ykseklik azald iin bu

ekildeki pompalarn karakteristik e rileri ve performanslar ekil 10.6da sol tarafta
gsterildi i gibi "kararl" veya "dengeli" olarak tanmlanmaktadr. Kararl e rilerde, her
bir debi de erine bir manometrik ykseklik kar gelmektedir. Baz pompalarn
e rilerinde ise debi nce ykselmekte, daha sonra da d mektedir. Bu tip pompa e rileri
ise "kararsz" veya "dengesiz" olarak adlandrlmaktadr. nk ekil 10.6da sa tarafta
grld gibi iki ayr yerdeki debi noktasna ayn manometrik ykseklik kar
gelmektedir. Kararsz veya dengesiz olarak adlandrlan bu pompa e rileri, pompa
devresinde istenmeyen debi ve basn alkantlar do urmaktadr.

% & &' & (&) ()

%& & +

& (&) ()

*,

ekil 10.6 Kararl ve kararsz performans e rileri

1400 d/dk ile dnen bir santrifj pompann karakteristik e rileri ayr ayr ekil 10.7de
gsterilmektedir.

318

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

ekil 10.7 Santrifj pompann karakteristik e rileri

SANTR FJ POMPA KAVRAMLARI

319

10.5.1 RADYAL AKI LI POMPALARIN PERFORMANS E R LER

Pompalar iinde en yaygn biimde kullanlan bu pompalarn performans e rilerinde

ekil 10.8de de grld gibi debi arttka head azalmakta ve g e risi artan debiyle
birlikte srekli artmaktadr.
.

23

.
-

&)5

,
,

.
0)+

/
1)

&)

ekil 10.8 Radyal ak l pompalarn performans e rileri

10.5.2 KARI IK AKI LI POMPALARIN PERFORMANS E R LER

ekil 10.9da gsterilmekte olan kar k ak l pompalarn ykseklik (head) e risi, radyal
ak l pompadakinden daha dik olup g e risi ise debi aral nda fazla bir de i im
gstermemektedir.

ekil 10.9 Kar k ak l pompalarn performans e rileri

320

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

10.5.3 EKSENEL AKI LI POMPALARIN PERFORMANS E R LER

Daha ok pervane tip pompa adyla anlan bu pompalarn karakteristik e risi ekil
10.10da grld gibi olduka diktir. G e risi sfr debide en yksek de eri ald
iin bu pompalarn k valfi kapatlarak devreye alnmas ilk al trmalarda elektrik
motorunun a r yk ekmesine neden olmaktadr. Bu nedenle radyal pompalarn aksine,
eksenel ak l pompalarn ilk al trlmasnda pompa k valfi kesinlikle ak olmaldr.

ekil 10.10 Eksenel ak l pompalarn performans e rileri

10.6 EN Y VER M NOKTASI (BEP) VEYA OPT MUM NOKTA

Head (basma yksekli i), gerekli emme net pozitif yk (NPSHR), verim ve fren
gcnn hepsi ak miktar olan debiye (Q) ba l olarak de i mektedir. En iyi verim
noktas (BEP) veya optimum nokta, verimin en yksek oldu u noktada maksimum
impeller apndaki debidir. Di er bir ifadeyle verimin en yksek oldu u noktadan
izilecek d ey izginin pompann head-debi (karakteristik) e risini kesti i noktaya "en
iyi verim noktas (BEP)" veya "optimum nokta" ad verilmektedir. ekil 10.11de

SANTR FJ POMPA KAVRAMLARI

321

grld gibi optimum noktann sa nda veya solundaki btn noktalarda verim daha
d ktr.

0)+

)
1)

ekil 10.11 En iyi verim noktas(BEP)

BEP, hem optimum enerji dn mnn ls olarak hem de mekanik dengedeki bir
operasyonun ls olarak olduka nemlidir. Herhangi bir uygulama iin santrifj
pompa seiminde veya lmnde kesinlikle pompa dizayn verimi gz nnde
bulundurulmaldr.
Santrifj pompalarn verimi, yzdelerle belirtilmekte ve santrifj kuvvetin basn
enerjisine dn m ls olarak tanmlanmaktadr. Optimum nokta; e ri zerindeki
kinetik enerjinin basn enerjisine dn t yerdeki alan, ba ka bir deyi le de pompann
en verimli oldu u noktadr. zgl hz, emme zgl hz, hidrodinamik boyut, viskozite
dzeltmesi gibi birok parametrik hesap optimum noktadaki debi baz alnarak
hesaplanmaktadr.
Bir pompada kullanc iste ine gre garanti edilen al ma noktas "nominal nokta" veya
"anma noktas" olarak tanmlanmaktadr. Pompa etiketi zerinde yazl olan debi, basma
yksekli i, g ve verim de erleri o pompann nominal performans de erleridir. Bir
devredeki pompann al ma noktas, pompa manometrik yksekli inin sistemin
gerektirdi i manometrik yksekli e e it oldu u noktadr. Bu durum H = Hm olarak ifade
edilmektedir. Sabit bir devir saysnda al an pompann karakteristi i ile sistem (kayp)
karakteristi inin kesi ti i nokta, pompann o devredeki anma noktasn vermektedir. Bir
pompa seiminde dikkat edilmesi gereken unsur, ekil 10.12de de gsterilmekte olan
pompann en iyi verim noktasnn (Qopt) mmkn oldu u kadar pompann o sistemdeki
al ma noktasna (QA) yakn olmasdr. Birok kullanc, pompalarnn optimum
performans iin al ma noktasnn optimum noktann % 70-120si aral nda olmasn
tercih etmektedir. Bu durum % 70 Qopt QA % 120 Qopt olarak ifade edilmektedir.
Pompa impelleri, optimum noktann sa veya sol taraflarnda (nerilen snrlarn d nda)
al rken simetrik olmayan kuvvetlere maruz kalmaktadr. Bu kuvvetler kendisini
titre im, a r hidrolik itme kuvveti, scaklk art , kayma ve separasyon ukurlar gibi
dengesiz mekanik durumlarla a a vurmaktadr. Bu yzden santrifj pompalar, retici

322

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

tarafndan hazrlanan verimlilik e rilerinin ok d ndaki aralklarda al trlmamaldr.

Bu aralklarda al mas, aftn eksenden sapmas ve sv scakl nn art nedeniyle
olmas gerekenden erken yatak ve mekanik salmastra arzalarna neden olmaktadr, bu da
hassas paralarn a nmas ve oyulmasna yol amaktadr. ok zorunlu durumlarda ancak
ksa sreli bir al ma iin bu aralk % 20 ve % 150 olarak geni letilebilmektedir.

ekil 10.12 al ma noktas ve optimum nokta

Herhangi bir sistemin debi ve basn ihtiyalar, sistem e risi denen bir grafik yardmyla
aklanabilmektedir. Pompa reticileri, kullancyla beraber bu ihtiyalar en iyi
kar layacak ekilde sistem e rileri ve pompa e rilerini e le tirmeye al maktadr.
Pompa sistemleri, pompa e rileri ile sistem diren (kayp) e rilerinin kesi ti i yerlerde
al maktadr. Bu iki e rinin kesi ti i nokta hem pompann hem de srecin operasyon
noktasdr. Buna ra men bir operasyon noktas iin istenen btn operasyon artlarn
kar lamak da mmkn de ildir.

SANTR FJ POMPA KAVRAMLARI

323

SZLK
al ma noktas

: ( ng. operating point) Pompa e risi ile sistem

(kayp) e risinin kesi ti i yer.

dinamik viskozite

: ( ng. dynamic vicosity) Hareket eden yzeyler

arasnda kalan sv film tabakasnda, i srtnmeyi
yenmek iin gerekli kuvvet.

efektif basn

: ( ng. gauge pressure) Basnlerde okunan basn

de eri.

efektif g

: ( ng. effective power) Pompay tahrik eden

elektrik motorunda, sarglarda olu acak snn neden
oldu u sarg kayplarnn karlmasndan sonra elde
edilen g.

eksenel ak l pompa

: ( ng. axial flow pump, propeller pump) Transfer

edilen svnn pompadan k nn pompa aft
eksenine eksenel (paralel) oldu u pompa, pervane
pompa.

en iyi verim noktas

: ( ng. best efficiency point, BEP) Verimin en

yksek oldu u noktada maksimum impeller
apndaki debi.

: ( ng. power) Bir pompa tarafndan herhangi bir

zaman periyodunda yaplan i .

hacimsel verim

: ( ng. volumetric efficiency) Pompa k nda

llen debinin impellerden geen debiye oran.

hidrolik g

: ( ng. hydraulic power) Yatak ve szdrmazlk

eleman gibi yerlerde olu an mekanik srtnmeler
nedeniyle olu an kayplardan sonra svya
kazandrlmak zere pompa impellerine ula an g.

hidrolik verim

: ( ng. hydraulic efficiency) Gerek hidrolik gcn

hidrolik gce oran.

kar k ak l pompa

: ( ng. mixed flow pump) Pompa k ndaki svnn

hem eksenel (pompa aft eksenine paralel) hem de
radyal (pompa aft eksenine dikey) oldu u bir e it
dinamik pompa.

kinematik viskozite

: ( ng. kinematic viscosity) Belirli basn ve

scaklkta, ayn zamanda da belirli hacimdeki bir
ak kann yine belirli bir kesitten geme sresi
olarak tanmlanan de er.

mekanik verim

: ( ng. mechanical efficiency) Hidrolik gcn efektif

gce oran.

324

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

mutlak basn

: ( ng. absolute pressure) Basnlerde okunan

basn ile atmosfer basncnn toplamndan olu an
basn de eri.

NPSHA

: ( ng. net positive suction head available) Belirli bir

devrede ve belirli i letme ko ullarnda al an bir
pompann emme flen kesitinde pompa referans
dzleminde llen toplam ykn, baslan svnn o
al ma
scakl ndaki
mutlak
buharla ma
basncndan ne kadar byk oldu unu gsteren
de er, emmedeki mevcut net pozitif yk.

NPSHR

: ( ng. net positive suction head required) Bir

pompann kavitasyonsuz al masn sa layacak en
az emmedeki net pozitif yk.

zgl a rlk

: ( ng. specific weight) Bir cismin birim hacminin

a rl .

zgl hz

: ( ng. specific speed) Teorik ve geometrik olarak

benzer bir pompann 1 m3 suyu, 1 m yksekli e
basmas iin gereken hz.

radyal ak l pompa

: ( ng. radial flow pump, centrifugal pump) Transfer

edilen svnn pompadan k nn pompa aft
eksenine radyal (dikey) oldu u pompa, santrifj
pompa, merkezka pompa.

vakum

: ( ng. vacuum) Atmosfer basncnn ksmen ya da

tamamen yok olma durumu; Atmosfer basnc
altndaki negatif basn de eri.

viskozite

: ( ng. viscosity) Svlarn akmaya kar gsterdi i

diren.

yo unluk

: ( ng. density) Bir cismin birim hacminin ktlesi.

Blm 11

Manometrik Ykseklik ve
Yk Kayplar

Blm 11
Manometrik Ykseklik ve Yk Kayplar
Manometrik yksekli i, biri pompaya di eri ise pompann yerle tirildi i veya al t
sisteme (devreye) ait olmak zere iki ayr biimde tanmlamak gerekmektedir. Bu
nedenle de bu blmde pompa manometrik yksekli i, sistem manometrik yksekli i ve
bu ikisinin ili kisi ile sistem yksekli ini olu turan yk kayplar hakknda bilgi
verilecektir.

11.1 POMPA MANOMETR K YKSEKL

Pompa tarafndan baslan svnn pompa giri ve k flenleri (kesitleri) arasnda birim
a rlk ba na kazand faydal veya net enerjiye "pompa manometrik yksekli i" ad
verilmekte ve "H" ile gsterilmektedir. Pompa manometrik yksekli inin birimi "metre"
olmasna kar n bunun zel olarak tanmlanm bir enerji oldu unun bilinmesi
gerekmektedir. Bu enerji birimi a a daki ekilde ifade edilmektedir.

H=

Enerji
Joule
N.m
=
=
=m
A rlk
Newton
N

Belirli bir kesitteki ak kann birim a rlk ba na toplam enerjisi Bernoulli Teoremine
gre konum (ykselti) enerjisi, basn enerjisi ve kinetik enerjilerinin toplamna e it olup
bu toplam enerjiye "yk" ad verilmekte ve pompa manometrik yksekli i de pompann
k flenci (kesiti) ile giri flenci (kesiti) arasndaki yklerin fark olarak a a daki gibi
hesaplanmaktadr.

H = H d - H s = (z d - zs ) +

p d -ps
v 2 -v 2
+ d s
g
2g

H = Pompa manometrik yksekli i, m

Hd = Pompa k (basma taraf) yk toplam, m
Hs = Pompa giri (emme taraf) yk toplam, m
zd = Pompa k flencinin seilen yatay bir referans dzlemine d ey uzakl , m

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

328

zs = Pompa giri flencinin seilen yatay bir referans dzlemine d ey uzakl , m

pd = Pompann basma tarafndaki statik basn, Pa
ps = Pompann emme tarafndaki statik basn, Pa
vd = Pompann basma tarafndaki ortalama ak hz, m/s
vs = Pompann emme tarafndaki ortalama ak hz, m/s
g = Yerekimi ivmesi, 9,81 m/s2
= Baslan svnn yo unlu u, kg/m3
Yukardaki tanmlanan sembol ve ifadeler ekil 11.1deki pompa zerinde daha ak bir
biimde grlmektedir.

ekil 11.1 Pompa manometrik yksekli inde kullanlan semboller

ekil 11.1de gsterilmekte olan yatay eksenli bir santrifj pompann manometrik
yksekli i a a daki gibi hesaplanmaktadr. ekilde "x" ile ifade edilen de er basma ve
emme taraflarndaki basnlerlerin arasndaki ykseklik farkdr.

H = H d - Hs = x +

p d -p s
v 2 -v 2
+ d s
g
2g

pd = Pompann basma tarafnda basnlerde okunan basn, Pa

ps = Pompann emme tarafnda basnlerde okunan basn, Pa
x = Basma ve emme tarafndaki basnlerlerin (manometrelerin) konumlar arasndaki
ykseklik fark, m
Basnlerlerin (manometrelerin) ayn dzlemde olmas durumunda x = 0 olaca iin
pompann manometrik yksekli i a a daki biimi almaktadr.

MANOMETR K YKSEKL K VE YK KAYIPLARI

H=

329

p d -p s
v 2 -v 2
+ d s
g
2g

Ayn zamanda santrifj pompann basma ve emme flen aplar ayn ise vd = vs olaca
iin vd - vs = 0 olup pompann manometrik yksekli i de a a daki gibi
hesaplanmaktadr.

H=

p d -ps
g

RNEK 11.1
Debisi 90 m3/h olan bir santrifj pompann giri flen ap 5" (DN 125), k flen ap
ise 3" (DN 80) olup pompann k tarafndaki basnlerde (manometrede) 4 bar, giri
tarafndaki basnlerde -0,3 bar basn okunmaktadr. Basnlerlerin arasndaki
ykseklik fark 0,6 m ve pompa tarafndan baslan sv da 20Cde su oldu una gre bu
pompann manometrik yksekli ini hesaplaynz.

Q = 90 m3/h = 0,025 m3/s

Dd = 125 mm = 0,125 m
Ds = 80 mm = 0,080 m
pd = 4 bar = 4 105 Pa
ps = -0,3 bar = -0,3 105 Pa
= 998,3 kg/m3 (Tablo 10.1)
x = 0,6 m
ncelikle santrifj pompann emme ve basma flenlerindeki suyun ak
hesaplanmas gerekmektedir.

vs =

4Q
4 x 0,025
=
= 2, 04 m/s
Ds 2 3,14 x 0,1252

vd =

4Q
4 x 0,025
=
= 4,97 m/s
2
Dd 3,14 x 0, 0802

hznn

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

330

Verilen de erler ile bulunan hz de erleri yerine konuldu unda pompann manometrik
yksekli i a a da gibi bulunmaktadr.

H=x+

pd -ps
v 2 -v 2
+ d s
g
2g

H = 0,6 +

(4 105 ) - (-0,3 105 )

4,97 2 -2,042
= 0, 6 + 43,9 + 1, 05
+
998,3 x 9,81
2 x 9,81

H = 45,5 m

11.2 S STEM MANOMETR K YKSEKL

Belirli bir devrede, belirli bir svnn yine belirli bir debi ile baslabilmesi iin pompa
tarafndan birim a rlktaki svya verilmesi gereken enerjiye (yke) "sistem manometrik
yksekli i" ad verilmektedir.
Pompalar hem giri hem de k devrelerinde boru, valf, filtre, dirsek vb. ba lant ve
devre elemanlarn bulundurmaktadr. Pompalar svya kinetik enerji kazandrp bu
elemanlar zerinden ve bir yerden di er bir yere svy ta maktadr. te pompann svy
transfer edebilmesi iin pompaya etki eden tm ykleri kar layp yenmesi
gerekmektedir. Bu nedenle de sistem manometrik yksekli inin hesaplanmasndan nce
sistemdeki bu yklerin tanmlanmas gerekmektedir.
11.2.1 S STEM YKLER N N TANIMLANMASI

Daha nceki blmlerde ykseklik olarak kullanlan head yerine burada, pompann
retmek ve kar lamak zorunda oldu u enerji anlamna geldi i iin zaman zaman
(ykseklik yerine) yk terimi de kullanlacaktr.
Ykseklik veya yk (kayp) kavram iinde statik emme yksekli i (hs) ve statik basma
yksekli i (hd), buhar basn yk (hvp), basn yk (hp), hz yk (hv), srtnme kayb
(hf veya hL), toplam emme yk (Hs), toplam basma yk (Hd) ve toplam diferansiyel
ykseklik veya yk (HT) gibi kavramlardan bahsedilecektir.
11.2.1.1 Statik Emme (hs) ve Basma Yksekli i (hd)

Atmosfere ak olan bir tanktaki svnn en st noktas yani yzeyi, pompa emme
merkezinin stndeyse bu iki hat arasndaki d ey mesafeye "statik emme yksekli i";
e er atmosfere ak olan svnn yzeyi, pompa emi merkezinin altndaysa ikisi
arasndaki d ey mesafeye de "statik emme derinli i" ad verilmektedir. Sonu olarak hs,
pompa merkez hattnn stndeyse pozitif; pompa merkez hattnn altndaysa negatiftir.
Statik emme yksekli i ve derinli i ekil 11.2de gsterilmektedir.

MANOMETR K YKSEKL K VE YK KAYIPLARI

331

ekil 11.2 Emme yksekli i (sol tarafta) ve emme derinli i (sa tarafta)

Statik basma yksekli i, pompa merkez hattndan (tank bo ise) basma borusuna veya
(baslan tankta sv varsa) tanktaki svnn yzeyine olan d ey mesafedir ve hd ile
gsterilmektedir. Bir di er ifadeyle de pompann k nozulunda llen yksekliktir.

ekil 11.3 Basma yksekli i

11.2.1.2 Buhar Basn Yk (hvp) ve Kavitasyon

Verilen bir scaklkta ak kann buharla ma basnc, buhar basn tablolarndan elde
edilmektedir. Buhar basnc, yksekli e dn trld nde buhar basn yknden (hvp)
sz edilmektedir. Bir ak kann buharla ma basn de eri, artan scaklkla ykselmekte
ve sonu olarak ekil 11.4te grld gibi ak kan yzeyindeki basnca kar etki

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

332

yapmaktadr. Buhar basnc, pompa emi ine do ru svnn akmasna neden olan pozitif
kuvvet olup emme basn yksekli ini (ykn) d rmektedir. Buhar basn yk
a a daki formllerle bulunabilmektedir.
hvp = pv / veya hvp = pv / g
hvp = Buhar basn yksekli i (yk), m
pv = Buhar basnc, Pa
= zgl a rlk, N/m3
= Yo unluk, kg/m3
g = Yerekimi ivmesi; 9,81 m/s2
Bir svnn kaynamaya ba lamas iin temel olarak iki yol bulunmaktadr. Bunlardan
ilkinde sabit bir basnta svnn scakl artrlmakta ve buharla mas sa lanmaktadr.
rne in ak bir kap iindeki su, 1 atm (mutlak) basncnda 100Cde kaynamaya
ba lamaktadr. Di er yol ise, svnn scakl n sabit tutarak basncn d rmektir.
rne in 50Cde olan suyun basnc 0,1216 atm (mutlak) basncna d rld nde
kaynamann ba layaca grlecektir.

ekil 11.4 Buhar basnc

Buharla ma basncnn daha iyi anla lmas iin suyun baz scaklklardaki mutlak
buharla ma basnlar a a da verilmektedir. Di er scaklk de erlerindeki mutlak
buharla ma basnlar ise Tablo 11.1de verilmektedir.
Yeryznde en ok kullanlan sv olan su,
0Cde

0,006 bar (mutlak)

20Cde

0,023 bar (mutlak)

100Cde

1,013 bar (mutlak)

basnta kaynamaya ba lamaktadr.

MANOMETR K YKSEKL K VE YK KAYIPLARI

333

Tablo 11.1 Suyun buharla mas iin gerekli scaklk ve mutlak basnlar

Scaklk
C

Buhar basnc
(mutlak)
atm
bar

Head
m

0,0060

0,0061

0,06

0,0085

0,0087

0,09

10

0,0120

0,0122

0,12

15

0,0167

0,0170

0,17

20

0,0229

0,0233

0,24

25

0,0311

0,0316

0,33

30

0,0418

0,0424

0,44

35

0,0554

0,0562

0,58

40

0,0727

0,0737

0,76

45

0,0945

0,0958

0,98

50

0,1216

0,1233

1,26

55

0,1553

0,1574

1,61

60

0,1965

0,1992

2,03

65

0,2468

0,2501

2,56

70

0,3075

0,3116

3,20

75

0,3804

0,3855

3,96

80

0,4674

0,4736

4,86

85

0,5704

0,5780

5,93

90

0,6919

0,7011

7,18

95

0,8342

0,8453

8,62

100

1,0000

1,0133

10,33

Pompa impellerinin gznde (gbe inde, ortasnda, giri inde) d k basn nedeniyle
buhar kabarcklarnn olu mas ve bunlarn yo u masyla kavitasyon meydana
gelmektedir. Pompa giri indeki bu buhar kabarcklarnn sk trlmasyla da kk ok
dalgalar olu makta ve olu an bu ok dalgalar impeller yzeyini ve di er metal paralar
etkileyerek onlarn yzeylerinde kk ukurlar olu turarak onlarn erozyonuna
(a nmasna) neden olmaktadr. Bu ok dalgalar olduka yksek tonda bir ses ve grlt
karmaktadr.

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

334

ekil 11.5te de grld gibi buharla ma hattnn sol tarafnda ak kan sv halde, sa
tarafnda ise kaynama sonucunda buhar durumundadr. Svnn buharla masn nlemenin
temelde iki yolu bulunmaktadr. Bunlar, buharla maya neden olan scaklk ve basn gibi
parametreleri kontrol altnda tutmakla olur. Bunun iin de kavitasyona neden olmamak
iin zorunlu olmadka scakl n ok fazla ykselmesine veya basncn ok fazla
d rlmesine izin verilmemelidir.

ekil 11.5 Buharla ma basncnn scaklkla ili kisi

11.2.1.3 Basn Yk (hp)

Bir pompalama sisteminde emilen veya baslan tanktaki statik basncn ve hz

yksekli inin d nda kalan sv rezervinin (tankn) yzeyindeki mutlak basn olan metre
veya feet cinsinden yksekli e "basn yksekli i" veya "basn yk" ad verilmektedir.
Sistem atmosfere aksa basn yksekli i (yk) atmosfer basncna e ittir. Bir pompa
sistemindeki basn yksekli i, atmosferik basn d nda bir basn altndaki bir tankta
ba lyor ya da sonlanyorsa hesaba katlmaldr. rne in iinde buhar basnc olan bir
kazana veya belirli basnlar arasnda al an hidrofor tanklarna su basan pompalarda
kazan veya hidrofor tank iindeki basnlar dikkate alnmaldr. Ayn ekilde iinde
vakum olan bir tanktan sv emen bir pompann yk hesabnda da bu vakum de eri
hesaba eklenmelidir.
11.2.1.4 Hz Yk (hv)

Svya hareket kazandrmak iin gerekli olan enerji miktar olup baslan svnn hzyla
direkt ili kilidir. Basma yksekli i fazla olan sistemlerde bu de er ihmal edilirse de
d k ykseklikte olan sistemlerde hesap edilmelidir. Hz yknn matematik ifadesi ise
yledir:

MANOMETR K YKSEKL K VE YK KAYIPLARI

hv =

335

v
2g

hv : Hz yk, m
v : Ak kann hz, m/s
g : Yerekimi ivmesi; 9,81 m/s2
RNEK 11.2
72 m3/h debiye sahip olan pompann basma devresindeki boru ap 65 mm oldu una
gre bu devredeki hz ykn bulunuz.

Q = 72 m3/h = 0,02 m3/s

Dd = 65 mm = 0,065 m
Q = v A = v D2/4 oldu una gre basma devresinde
vd = 4Q / Dd2 = 4 x 0,02 / 3,14 x (0,065)2 = 6,03 m/s olup

hv =

v
2g

2
6,03

36,36
=
= 1,85 m olarak bulunmaktadr.
2 x 9,81 19,62

11.2.1.5 Srtnme Yksekli i (Yk) veya Kayb (hL)

Srtnme kayb, pompann al t durumlarda boru, valf ve fittinglerde ak a kar

olu an direnci yenmek iin gerekli yktr. Bu ykler blm sonunda da anlatlacak olan
bir kayp veya sistem e risi ile gsterilmektedir.
Srtnme kayplar, kayplarn olu tu u yere (elemana) gre ikiye ayrlmaktadr.
Bunlardan borularda meydana gelen kayplara "byk kayplar" veya "boru kayplar"
ad verilmekte ve "hf" ile gsterilmektedir. Dirsek, T, redksiyon gibi fittinglerle;
srgl, kelebek, geri dndrmez vb. valflerde meydana gelen kayplara ise "kk
kayplar" veya "yerel kayplar" ad verilmekte ve "hm" ile gsterilmektedir. Sistemdeki
srtnme kayplar (hL) ise, boru kayplar "hf" ile kk kayplarn "hm" toplamdr.
Bir pompa devresindeki yklerin hesaplanmasnda statik ykseklik, basn yk ve hz
yk ok kolayca hesaplanabilirken srtnme kayplarnn hesaplanmas ise biraz daha
ayrntl ve kar ktr. Bu kayplarn hesaplanmasnda birok yntem kullanld iin
srtnme kayplarn boru kayplar ve kk kayplar eklinde ayr ayr irdelemek ve
hesaplamak daha uygun olacaktr.

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

336

11.2.1.5.1 Boru Kayplarnn Hesaplanmas

Bir pompa tarafndan baslan ak kan, devredeki borularda ak halindeyken a a daki

faktrlerden etkilenmektedir.
1-

Ak kann viskozitesi, yo unlu u ve hz,

2-

Ak kann viskozite ve yo unlu unu de i tirecek olan ak kan scakl ,

3-

Borunun uzunlu u ve ap,

4-

Borunun i przll ve dolaysyla ak rejiminin de i mesi,

5-

Emme ve basma tanklarnn pompa pozisyonuna gre konumlar,

6-

Pompa devresindeki ilave ykselme (boru apndaki byme) ve d ler

(boru apndaki klmeler),

7-

Devre borularnda dirseklerin says,

8-

Devredeki valf ve di er fittinglerin says,

9-

Borularn tanklara giri ve k ndaki ekilleri,

10- Boru malzemesi,

11- Ak kann tr,
12- Debi miktar.
Boru kayplar gnmzde hem teorik hem de pratik birok yntemle
hesaplanabilmektedir. Bu yntemlerden bazlar a a da srasyla aklanacaktr.
11.2.1.5.1.1 Darcy-Weisbach Metodu ile Boru Kayplarnn Bulunmas

Boru kayplarnn en do ru biimde hesaplanmas Darcy-Weisbach metodu ile

yaplmaktadr. Bu yntem hem sv hem de gaz ak kanlarda kullanlmakta olup proje
hesaplarnda kesin bir sonu istendi i durumlarda tercih edilmektedir.
Borulardaki srtnme kayplarn hesaplamada kullanlan Darcy-Weisbach forml veya
e itli i a a da verilmektedir.

hf = f

L v2
D 2g

hf = Boru iin srtnme yk veya kayb, m

f = Srtnme katsays (bazen " " ile gsterilmektedir)
L = Boru boyu, m
D = Boru i ap, m

MANOMETR K YKSEKL K VE YK KAYIPLARI

337

v = Borudaki sv hz, m/s

g = Yerekimi ivmesi, 9,81 m/s2
f (veya ) srtnme katsays, ekil 11.6da gsterilen Moody diyagramndan Reynolds
Says ve boru ba l przll ne ( ) ba l olarak bulunmaktadr. Di er bir ifadeyle
srtnme katsaysnn bulunabilmesi iin ncelikle Reynolds Says ve ba l boru
przll nn hesaplanmas gerekmektedir.
Reynolds Says; svnn hz, borunun ap ve svnn kinematik viskozitesi arasndaki
ili kiyi tanmlamakta olan boyutsuz bir say olup a a daki ifade ile hesaplanmaktadr.

Re =

vD

vD

v = Svnn hz, m/s

D = Boru ap, m
= Svnn al ma scakl ndaki kinematik viskozitesi, m2/s
= Svnn yo unlu u, kg/m3
= Svnn mutlak viskozitesi, Pa.s
Ba l przllk ise " " ile gsterilmekte olup
= k/D
eklindeki forml yardmyla hesaplanmaktadr.
k = Boru i yzeyi ortalama prz yksekli i, mm (Tablo 11.2)
D = Boru i ap, mm
Pratikte ise Reynolds Saysn bulmak iin a a daki ifade kullanlabilir.

Re =

354000 Q
D

Q = Debi, m3/h
D = Boru i ap, mm
= Svnn al ma scakl ndaki kinematik viskozitesi, mm2/s = cSt
Ortalama boru prz yksekli i, boru malzemesine ve retim yntemine ba l olarak
de i mekte olup de erleri Tablo 11.2de verilmektedir.

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

338

Tablo 11.2 Ortalama boru prz yksekli i

Boru Tipi

k (mm)

Dkm boru

elik boru

Alminyum,

bakr,

kur un, pirin boru

Bitm kapl

0,15-0,25

Kaplamasz

0,25-0,50

Beton kapl

0,025-0,10

Kullanlm

1-3

Galvanizli

0,10-0,15

Bitm kapl

0,05-0,10

Diki siz

0,02-0,05

Boyuna diki li-siyah

0,04-0,10

Kullanlm

0,15-1,50

Yeni

0,01

Kullanlm

0,03

Plastik boru
Hortum

0,03-0,10
Lastik, lastik kaplamal bez

0,7-0,10

Kaplamasz bez

1,30

Bahe hortumu (15-40 mm ap)

0,7

Moody diyagramndan boru srtnme katsaysn bulabilmek iin;

1-

Pompann debisi (Q) ve boru i ap (D) kullanlarak borudaki ak hz (v)

hesaplanr. Ak hz (v), boru ap (D) ve kinematik viskozite ( ) de erleri
kullanlarak Reynolds Says hesaplanr. Ancak Reynolds Says
hesaplanrken ak kann viskozitesi cSt (mm2/s) olarak verildiyse viskozite
biriminin m2/sye evrilmesi unutulmamaldr.

2-

Pompa devresinde kullanlacak borunun malzemesine gre Tablo 11.2

yardmyla borunun ortalama przll (k) bulunur. Boru przll
(k) ve boru ap (D) kullanlarak ba l przllk ( ) hesaplanr.

3-

Moody diyagramndaki yatay eksen zerinden Reynolds Says ve sa

taraftaki d ey eksen zerinden ba l przllk ( ) e risi bulunduktan
sonra Reynolds Saysndan yukar do ru d ey bir izgi izilerek ba l
przllk e risini kesmesi sa lanr. Kesi me noktasndan yatay bir do ru
izilerek izilen do runun diyagramn sol tarafndaki d ey ekseni kesti i
nokta, borunun srtnme katsays (f) olarak okunur.

MANOMETRK YKSEKLK VE YK KAYIPLARI

339

ekil 11.6 Moody diyagram

GEM MHENDSLER N POMPA UYGULAMALARI

340

RNEK 11.3
15Cde tatl su basan ve debisi 250 m3/h olan pompann kullanld devredeki
galvanizli elik borunun ap 200 mm ve borunun uzunluu da 60 m olduuna gre
borudaki kayb bulunuz.

Q = 250 m3/h = 0,0694 m3/s

D = 200 mm = 0,20 m
L = 60 m
= 1,139 mm2/s = 1,139 x 10-6 m2/s (Tablo 10.1 yardmyla bulunmaktadr)

Reynolds Saysn bulabilmek iin ncelikle su hznn bulunmas gerekmektedir.

v=

4Q
4 x 0,0694
0,2777
=
=
= 2,21 m/s
0,1256
D 2
3,14 x (0,20)2

Re =

vD
2,21 x 0,20
0,442
=
=
= 388341

1,139 x 10-6
1,139 x 10-6

Tablo 11.2 yardmyla galvanizli borunun przll k = 0,15 mm alndnda bal

przllk
= k / D = 0,15 / 200 = 0,00075 olarak bulunmaktadr.
ekil 11.6daki Moody diyagram yardmyla srtnme katsaysna baklr. Bunun iin
nce sa taraftaki dey eksen zerinden = 0,00075 iin przllk erisi bulunur,
daha sonra alt taraftaki yatay eksen zerinden hesaplanan Reynolds Says bulunarak
(Re = 388341 iin) yukar doru dey bir hat ekilir ve bu hattn przllk erisini
kestii yerden sol tarafa yatay bir izgi ekilerek srtnme katsays bulunur. Bu rnek
iin f = 0,019 olarak bulunan srtnme katsays formlde yerine konduunda borudaki
kayp hesaplanm olmaktadr.

hf = f

L v2
60 (2,21) 2
5,274
= 0,019
=
= 1,42 m
D 2g
0,2 2 x 9,81 3,924

RNEK 11.4
Debisi 160 m3/h olan pompa 15Cde temiz su basmaktadr. Galvanizli elik
malzemeden olan borunun i ap 150 mm ve uzunluu 400 m olduuna gre boru
kaybn bulunuz.

MANOMETR K YKSEKL K VE YK KAYIPLARI

3

341

Q = 160 m /h = 0,044 m /s
D = 150 mm = 0,15 m
L = 400 m
= 1,139 mm2/s = 1,139 x 10-6 m2/s (Tablo 10.1 yardmyla bulunmaktadr)
Reynolds Saysn bulabilmek iin ncelikle borudaki su hznn bulunmas
gerekmektedir.

4Q
4 x 0,044
0,176
=
=
= 2,5 m/s
2
2
0,07065
D
3,14 x (0,15)

v=

Re =

vD

2,5 x 0,15
0,375
=
= 3,3105
1,139 x 10-6
1,139 x 10-6

Tablo 11.2 yardmyla galvanizli borunun przll k = 0,15 mm alnd nda ba l

przllk = k / D = 0,15 / 150 = 0,001 olarak bulunmaktadr.
ekil 11.6daki Moody diyagram yardmyla srtnme katsaysna baklr. Bunun iin
nce sa taraftaki d ey eksen zerinden = 0,001 iin przllk e risi bulunur, daha
sonra alt taraftaki yatay eksen zerinden hesaplanan Reynolds Says bulunarak (Re =
3,3x10-5 iin) yukar do ru d ey bir hat ekilir ve bu hattn przllk e risini kesti i
yerden sol tarafa yatay bir izgi ekilerek srtnme katsays bulunur. Bu rnek iin f =
0,021 olarak bulunan srtnme katsays formlde yerine kondu unda borudaki kayp
hesaplanm olur.

hf = f

L v2
400 (2,5)2
52,5
= 0,021
=
= 17,8 m
D 2g
0,15 2 x 9,81 2,943

Reynolds saysnn 2300den kk oldu u durumlar iin ak n laminer, 2300-4000

arasnn kritik blge, 4000den byk oldu u durumlar iin de ak n trblansl oldu u
kabul edilmektedir.
Reydolds Saysnn 2300den kk bulundu u di er bir ifadeyle ak n laminer oldu u
durumlarda borudaki srtnme katsays (f) a a daki forml ile hesaplanabilir.

f=

64
Re

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

342

Ak n trblansl yani Reynolds Saysnn 4000den byk oldu u durumlarda ise

srtnme katsaysn (f) bulabilmek iin Moody diyagram yerine a a da verilen
Colebrook E itli i de kullanlabilir.

1
f

= -2log10

k
2,51
3,7 x D Re f

0,25

ve buradan f =
log

k
5,74
+
3,7 x D
Re0,9

11.2.1.5.1.2 Hazen-Williams Metodu ile Boru Kayplarnn Bulunmas

Hazen-Williams metodu, sadece 4C ile 24C arasndaki scaklklarda su pompalanan

sistemlerin hesaplarnda kullanlmaktadr. Darcy-Weisbach metodu kadar kesin netice
vermemesine kar n debi, hz ve ap hesaplamalarnn daha kolay olmas nedeniyle
Hazen-Williams metodu daha ok kullanlmaktadr. Bu metotta, hzn ve boru apnn
bir fonksiyonu olmayan ve "C" ile gsterilen bir srtnme katsay bulunmaktadr.
Hazen-Williams forml a a daki gibidir.

v = k C R h 0,63 S0,54

v = Suyun hz, m/s

k= Birim evirme faktr olup SI sisteminde 0,85 olarak alnmaktadr.
C = Srtnme katsays
Rh = Hidrolik yarap olup dairesel borular iin D/4 olarak kullanlmaktadr.
S = hf/L olarak alnmaktadr.
L = Boru boyu, m
D = Boru i ap, m
Bu tanmlamalardan sonra Hazen-Williams forml yeniden dzenlenecek olursa
a a daki forml elde edilmektedir.

v = 0,85 C (

hf = L

D 0,63 h f 0,54
) ( ) olup buradan da
4
L

v
4
( )
0,85 C D

1/0,54
0,63

olarak bulunmaktadr.

MANOMETR K YKSEKL K VE YK KAYIPLARI

343

Formlde kullanlan ve "C" ile gsterilen srtnme katsaylar a a da Tablo 11.3te

gsterilmektedir.
Tablo 11.3 Hazen-Williams metodunda muhtelif borular iin kullanlacak srtnme katsays

Malzeme

Katsay, C

Malzeme

Katsay, C

Amyant kapl beton

140

Dkme demir, yeni

130

Pirin

130-140

Dkme demir, 10 yllk

107-113

Kanalizasyon tu las

100

Dkme demir, 20 yllk

89-100

Bakr

130-140

Dkme demir, 30 yllk

75-90

Cam

140

Dkme demir, 40 yllk

64-83

Kur un

130-140

elik, karbon kapl

145-150

Plastik

140-150

elik, yeni

140-150

Galvaniz elik

120

elik profiller

140

RNEK 11.5
15Cde tatl su basan ve debisi 250 m3/h olan pompann kullanld devredeki
galvanizli elik borunun ap 200 mm ve borunun uzunlu u da 60 m oldu una gre
borudaki kayb bulunuz. C = 120 (Tablo 11.3)

Q = 250 m3/h = 0,0694 m3/s

D = 200 mm = 0,20 m
L = 60 m

v=

4Q
4 x 0,0694
0,2777
=
=
= 2,21 m/s
0,1256
D2
3,14 x (0,20)2

Yukardaki de erler Hazen-Williams formlnde yerine kondu unda boru kayb

hf = L

v
4
( )
0,85 C D

1/0,54
0,63

= 60

2,21
4
(
)
0,85 x 120 0,20

1/0,54
0,63

= 60 (0,0216 x 6,6016)1/0,54 = 60 x 0,1431/0,54 = 1,64 m olarak bulunmaktadr.

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

344

RNEK 11.6
Debisi 160 m3/h olan pompa 15Cde temiz su basmaktadr. Galvanizli elik
malzemeden olan borunun i ap 150 mm ve uzunlu u 400 m oldu una gre boru
kayplarn bulunuz.

Q = 160 m3/h = 0,044 m3/s

D = 150 mm = 0,15 m
L = 400 m
C = 120
Reynolds Saysn bulabilmek iin nce borudaki hzn bulunmas gerekmektedir.

v=

4Q
4 x 0,044
0,176
=
=
= 2,5 m/s
2
2
0,07065
D
3,14 x (0,15)

Yukardaki de erler Hazen-Williams formlnde yerine kondu unda boru kayb

hf = L

v
4
( )
0,85 C D

1/0,54
0,63

= 400

2,5
4
(
)
0,85 x 120 0,15

1/0,54
0,63

= 400 (0,0245 x 26,660,63 )1/0,54 = 400 x 0,19391/0,54 = 19,2 m olarak bulunur.

11.2.1.5.1.3 Hazr Tablolar ile Boru Kayplarnn Bulunmas

Pompalarda debiye veya hza gre muhtelif boru aplarndaki kayplar gsteren ekil
11.7deki tablo, 15Cdeki su iin hazrlanm olup kullanlan boru malzemesine gre
bulunan kayp miktarlar paslanmaz elik borular iin 1,1; elik borular iin 1,3 ve
dkme demir borular iin de 1,7 katsays ile arplmaktadr.
RNEK 11.7
15Cde tatl su basan ve debisi 250 m3/h olan pompann kullanld devredeki elik
borunun ap 200 mm ve borunun uzunlu u da 60 m oldu una gre borudaki kayb
tablo vastasyla bulunuz.

Borudaki kayb bulabilmek iin ncelikle debi izgisi ile boru apn gsteren izginin
kesi ti i yerden a a ya veya yukarya do ru d ey bir izgi ekilir ve 100 m borudaki
e de er boru kayb bulunur. rnekteki 250 m3/h debi ve 200 mm boru ap iin kayp
1,8 m olup 60 m boru iin kayp miktar 1,8 x 60 / 100 = 1,08 m olarak bulunmakta ve
borunun elik olmasndan dolay toplam kayp miktar elik malzemenin katsays olan
1,3 ile arpld nda 1,08 x 1,3 = 1,40 m olmaktadr.

MANOMETR K YKSEKL K VE YK KAYIPLARI

345

!
!!
#

"!

$
%

"!!

&!
&"

&!!

'!

)!

"

"

"!

&(

ekil 11.7 Borularda debiye gre srtnme kayplar (m ykseklik olarak)

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

346

RNEK 11.8
Debisi 160 m3/h olan pompa 15Cde temiz su basmaktadr. elik malzemeden olan
borunun i ap 150 mm ve uzunlu u 400 m oldu una gre borudaki kayb tablo
vastasyla bulunuz.

Borudaki kayb bulabilmek iin ncelikle debi izgisi ile boru apn gsteren izginin
kesi ti i yerden a a ya veya yukarya do ru d ey bir izgi ekilir ve 100 m borudaki
e de er boru kayb bulunur. rnekteki 160 m3/h debi ve 150 mm boru ap iin kayp 3
m olup 400 m boru iin kayp miktar 3 x 400 / 100 = 12 m olarak bulunmakta ve
borunun elik olmasndan dolay toplam kayp miktar elik malzemenin katsays olan
1,3 ile arpld nda 12 x 1,3 = 15,6 m olmaktadr.
11.2.1.5.1.4 Ampirik Forml ile Boru Kayplarnn Bulunmas

Tablonun bulunmad durumlarda srtnme kayplar a a daki forml ile de kabaca

hesaplanabilmektedir. Ancak bu metotla bulunan de erlerin % 50 kadar hatal kma
olasl bulundu u da unutulmamaldr.

hf =

0,244Q 2
D4

hf = Borulardaki e de er kayp miktar, m/100m

Q = Debi, m3/h
D = Boru ap, pus

ekil 11.8 Boru ap ve ya na gre katsaylar

MANOMETR K YKSEKL K VE YK KAYIPLARI

347

Ancak yukardaki forml 12C scaklktaki su iindir. Kayplar 20C iin % 5; 40C
iin % 7 ve 60C iin de % 10 daha az olmaktadr. Ayrca bulunan de erler borunun
mrne gre de belirli katsaylarla arplmaldr. Dvme ve elik malzemeden yaplan
borular iin katsaylar ekil 11.8de gsterilmektedir.
RNEK 11.9
15Cde tatl su basan ve debisi 250 m3/h olan pompann kullanld devredeki elik
borunun ap 200 mm ve borunun uzunlu u da 60 m oldu una gre borudaki kayb
ampirik forml ile bulunuz.

Q = 250 m3/h
D = 200 mm = 8 pus
L = 60 m
Verilen de erler formlde yerine kondu unda borudaki kayp

hf =

0,244Q 2
0,244 x 2502
15250
=
=
= 3,72 m olmaktadr.
4
4
D
8
4096

100 m boru iin e de er boru kayb 3,72 m oldu una gre 60 m boru iin kayp miktar
60 x 3,72 / 100 = 2,23 m olmaktadr. 15Cdeki su iin kayp yakla k % 3 daha az
olaca ndan ve ekil 11.8de bulunan 1 ya ndaki boru iin katsay 1 oldu u iin toplam
kayp miktar 2,23 x 0,97 x 1 = 2,16 m olarak hesap edilmektedir.
RNEK 11.10
Debisi 200 m3/h olan pompann boru ap 150 mm (6 pus) ve boru uzunlu u da 60 m
oldu una gre 60Cde su basan 10 ya ndaki boruda olan e de er kayb bulunuz.

Q = 200 m3/h
D = 150 mm = 6 pus
L = 60 m

hf =

0,244Q 2
0,244 x 2002
=
= 7,5 m
4
D
64

100 m boru iin e de er boru kayb 7,5 m oldu una gre 60 m boru iin kayp miktar
60 x 7,5 / 100 = 4,5 m olmaktadr. 60Cdeki su iin kayp yakla k % 10 daha az
olaca ndan ve ekil 11.8de bulunan 10 ya ndaki boru iin katsay 2,2 oldu u iin
toplam kayp miktar 4,5 x 0,90 x 2,2 = 8,9 m olarak hesap edilmektedir.

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

348

RNEK 11.11
Debisi 160 m3/h olan pompa 15Cde temiz su basmaktadr. elik malzemeden olan
borunun i ap 150 mm ve uzunlu u 400 m oldu una gre borudaki kayb ampirik
forml vastasyla bulunuz.

Q = 160 m3/h
D = 150 mm = 6 pus
L = 400 m

hf =

0,244Q 2
0,244 x 1602
=
= 4,82 m
D4
64

100 m boru iin e de er boru kayb 4,82 m oldu una gre 400 m boru iin kayp
miktar 400 x 4,82 / 100 = 19,28 m olmaktadr. 15Cdeki su iin kayp yakla k % 3
daha az olaca ndan toplam kayp miktar 19,28 x 0,97 = 18,7 m olarak hesap
edilmektedir.
Darcy-Weisbach, Hazen-Williams, hazr tablo ve ampirik formllerle boru kayplarnn
hesaplanmasnda ayn rneklerin verilmesinin nedeni, bu yntemlerle kan sonularn
kar la trlabilmesi iindir. Bu rneklerin ilkinde kayp miktarlar az, di erinde ise
fazla kmaktadr. Bu kar la trma Tablo 11.4te gsterilmektedir.
Tablo 11.4 Boru kayplarnn kar la trlmas

Kullanlan Metot

1. rnek

2. rnek

Darcy-Weisbach

1,42 m

17,8 m

Hazen-Williams

1,64 m

19,2 m

Hazr tablo

1,40 m

15,6 m

Ampirik forml

2,16 m

18,7 m

11.2.1.5.2 Kk (Valf, Fitting vb.) Kayplarn Hesaplanmas

Dirsek, valf, fitting vb. elemanlar nedeniyle olu an kayplara "kk kayplar" veya
"yerel kayplar" ad verilmekte olup "hm" ile gsterilmektedir. Bu kayplarn
saptanmasnda genellikle teorik hesaplama ve tablolardan bulunan e de er boru
uzunlu u olmak zere iki metot kullanlmaktadr. Borularda Darcy-Weisbach metodu
gibi kk kayplarda da teorik metot proje hesaplamalarnda kullanlmaktadr. Ancak
n proje al mas veya yakla k hesaplamalar iin di er yntemler kullanlabilir.

MANOMETR K YKSEKL K VE YK KAYIPLARI

349

11.2.1.5.2.1 Kk Kayplarn Teorik Olarak Bulunmas

Valf, dirsek, T, redksiyon vb. elemanlarn pompa sistemlerindeki ak a direnleri iin

kullanlan kayp katsaylarna "K faktr" ad verilmektedir. Bu kayp katsaylar, valf
veya fittingleri reten firmalar tarafndan yaynlanmaktadr. Bu nedenle K faktrlerinin
farkl retici firmalara gre farkl de erlerde olmas gayet do aldr. Her eye ra men bu
de erler arasnda a r farklar olmad iin retici firmann bilinmedi i durumlarda K
faktr iin ortalama de erler kullanlabilir. Boru devrelerindeki kk kayplar sadece
K faktrne de il, ayn zamanda bu valf ve fittinglerden geen ak kann debisine ve
dolaysyla da ak kann hzna ba ldr. Bu nedenlerle valf ve fittinglerdeki kayplar K
faktr ve hza ba l olarak a a daki formlle hesaplanmaktadr.

h m =K

v2
2g

hm = Dirsek, valf, fitting vb. iin kayp miktar, m

K = Sabit katsay (dirsek, valf, fitting vb. iin tablolar halinde verilmektedir.)
v = Ak kan hz, m/s
g = Yerekimi ivmesi, 9,81 m/s2
Kk kayplarn hesaplanmasnda kullanlan, valfler ve fittingler iin K katsaylar
Tablo 11.5te gsterilmektedir.
Tablo 11.5 Baz valfler ve fittingler iin K katsays (LMNO Engineering)

Para ad

K
katsays

Para ad

K
katsays

Srgl valf, % 100 ak

0,2

Kelebek valf, ak

0,5

Srgl valf, % 75 ak

1,2

Dirsek 45, normal

0,42

Srgl valf, % 50 ak

5,6

Dirsek 45, uzun yarapl

0,2

Srgl valf % 25 ak

25

Dirsek 90, normal

0,25

Glob valf, ak

10

Dirsek 90, uzun yarapl

0,19

Al valf, ak

Dirsek 180, normal

0,38

Geri dndrmez valf, kreli

Dirsek 180, uzun yarapl

0,25

alpara valf

2,5

T , dz ak l

0,6

Dip valf, klapeli

2,2

T , dn ak l

1,8

Dip valf, popet tip

14

Geri dn l dirsek

2,2

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

350

K de erleri de, e de er boru kayplarnda oldu u gibi malzemeye, kullanm ekline

(ak, ksmen ak gibi) ve retici firmaya gre farkllklar gstermektedir.
MAS Pompa kaynaklarndan alnan ve dirseklerin alar ile anma aplarna gre K
katsaylar da Tablo 11.6da gsterilmektedir.
Tablo 11.6 Dirseklerdeki kayp iin K katsaylar (MAS Pompa)

DN (mm)
Standart

15

25

40

50

100

200

300

0,81

0,69

0,63

0,57

0,51

0,42

0,39

0,43

0,37

0,34

0,30

0,27

0,22

0,21

45

0,43

0,37

0,34

0,30

0,27

0,22

0,21

r=D

0,54

0,46

0,42

0,38

0,34

0,28

0,26

0,32

0,28

0,25

0,23

0,20

0,17

0,16

r=4D

0,38

0,32

0,29

0,27

0,24

0,20

0,18

r=6D

0,46

0,39

0,36

0,32

0,29

0,24

0,22

1,35

1,15

1,05

0,95

0,85

0,70

0,65

90

dirsek
(dkm)

90
geni

Kvrma
K

dirsek
r=2D3D

180 dirsek

Sadece valf ve fittingler de il ayn zamanda emme ve basma tanklarna giri ve k

ekilleri de kayp yaratmaktadr. Tanka giri , tanktan k , ani daralma ve geni leme
vb. ba lantlar ile muhtelif ekillerdeki dirsekler iin K katsaylar ekil 11.9da
gsterilmektedir. Bu ekilde gsterilen K de erleri iin Mas Pompa Firmasnn
kaynaklarndan faydalanlm tr.

MANOMETR K YKSEKL K VE YK KAYIPLARI

351

*
* ()

K=0,5(1-

D22
)
D12

K= 1-

*<45

*
D2
K=0,8Sin 1- 22
2
D1

45<*<180

K=2K 90 o

D12
D2 2

D2
K=0,5 1- 22
D1

*<45
*
Sin
2

K=3K 90 o

K=2,6Sin

45<*<180

*
D2
1- 1 2
2
D2

D2
K= 1- 1 2
D2

K=4K 90 o

ekil 11.9 Baz boru ba lant tiplerindeki kayplar iin K katsaylar

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

352

RNEK 11.12
100 m3/h debisi olan bir pompann kullanld 4" (100 mm) apndaki devrede bir adet
srgl valf ile iki adet 90 dirsek kullanlm tr. Bu devredeki valf ve fitting kayplarn
bulunuz.

Q = 100 m3/h = 0,0277 m3/s

D = 100 mm = 0,1 m

Q=vA
v=

Q
=
A

Q
4Q
=
oldu undan
D2
D2
4

v=

4Q
4 x 0,0277
0,1111
=
=
= 3,53 m/s olarak bulunur.
D2
3,14 x (0,1) 2
0,0314

Valf kayb hesaplanacak olursa Tablo 11.5ten srgl valf iin K katsays 0,2 olarak
bulunur ve formlde yerine konur.

hm = K

v2
(3,53) 2
2,49
= 0,2
=
= 0,127 m olarak bulunur.
2g
2 x 9,81 19,62

Dirsek iin de ayn tablodan faydalanlp K katsaysnn 0,25 oldu u bulunarak yerine
kondu unda

hm = K

v2
(3,53) 2
3,11
= 0,25
=
= 0,158 m olarak bulunur.
2g
2 x 9,81 19,62

Dirsek saysnn 2 adet olmas nedeniyle bulunan kayp miktar 2 ile arplr ve
hm = 2 x 0,158 = 0,316 m olarak bulunur. Dirsek ve valf kayplar topland nda kk
kayplarn tm hesaplanm olur.
hm = 0,127 + 0,316 = 0,44 m toplam kayp miktarn vermektedir.
Bir ba ka ve daha kolay bir yolla ayn kayplarn bulunmas da mmkndr. Bunun iin
kayp formlnde K miktarlar toplanr ve kayplar bir kere de bulunabilir. Yukardaki
rnek, bu ekilde hesapland nda toplam kayp miktar;

MANOMETR K YKSEKL K VE YK KAYIPLARI

h m = (K valf + 2 K dirsek )

= (0,20 + 2 x 0,25)

353

v2
2g
(3,53) 2
8,72
=
= 0,44 m olarak bulunur.
2 x 9,81 19,62

E er valf ve fittinglerdeki kayp miktar basn olarak bulunmak istenirse su iin

p=

g h 1000 x 9,81 x 0,44

4316,4
=
=
= 0,043 bar bulunur.
105
105
105

11.2.1.5.2.2 Kk Kayplarn Tablolardan E de er Boru Olarak Bulunmas

Valf, dirsek, T vb. di er fittinglerin kayp miktarlar bazen daha nceden hazrlanm
tablolardan kolayca bulunabilmektedir. Ancak bu metot, proje hesaplarnda
kullanlmayp kayp miktarlarnn yakla k bir de er olarak bulunmasnda
kullanlmaldr. Dirsek, T ba lant ve baz valflerin e de er kayp miktarlar Tablo
11.7de verilmektedir. Bu tabloda verilen de erler, 100 m boru iin verilmi "metre
boru" olarak e de er kayp kar lklar olup devredeki boru uzunlu u de i ti inde ona
gre hesap yaplmaldr.
Tablo 11.7 Muhtelif fitting ve valflerin e de er boru kayplar (m/100) (Mc Nally Institute)

l
mm
20
25
32
40
50
65
80
100
125
150
200
250
300

Sls Glob v. alpara

Uzun Normal Ksa 180 T
Dip valf
dirsek dirsek dirsek dirsek ba lant v. ak ak
valf
0,3
0,5
0,6
1,5
1,5
0,3
6,7
1,5
1,5
0,3
0,5
0,8
2,0
1,8
0,3
8,2
2,0
2,3
0,3
0,8
0,9
2,6
2,4
0,6
11,3
2,6
2,7
0,4
0,9
1,1
3,1
2,7
0,6
13,4
3,1
3,4
0,5
1,1
1,4
4,0
3,4
0,8
17,4
4,0
4,6
0,6
1,4
1,7
4,6
4,3
0,9
20,1
5,2
5,5
0,8
1,5
2,1
5,5
5,2
1,1
26,0
6,1
6,7
1,1
2,1
2,7
7,3
6,7
1,5
34,0
8,2
8,8
1,2
2,7
3,7
9,5
8,2
1,8
43,0
10,0
11,0
1,5
3,4
4,3
11,0
10,0
2,1
49,0
12,2
14,0
2,1
4,3
5,5
15,0
13,4
3,1
67,0
16,5
18,0
2,4
5,5
7,3
19,0
16,5
3,7
85,4
20,0
22,0
3,1
6,7
8,5
23,0
20,0
4,3
98,0
24,4
27,4

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

354

RNEK 11.13
150 mm boru ap olan 60 m uzunlu undaki bir devrede bir adet sls valf ve iki adet
normal dirsek kullanld nda bu devredeki kk kayplarn toplamn bulunuz.

Tablo 11.7ye bakld nda DN 150 mm ldeki sls (srgl) valf iin kayp
miktarnn e de er boru olarak 2,1 m ve normal dirsek iin ise 3,4 m oldu u
grlmektedir. Devrede iki adet dirsek kullanld iin 100 m uzunluktaki kk
kayplarn toplam
hm = hvalf + (2 x hdirsek)= 2,1 + (2 x 3,4) = 2,1 + 6,8 = 8,9 m olmaktadr.
100 m borudaki kayp 8,9 m olup 60 m borudaki kayp ise
hm = 8,9 x 60 / 100 = 5,34 m olmaktadr.
Tablo 11.7deki fitting ve valflerin 100 m boru iin e de er kayp kar lklar sabit
de erler olmayp bu de erler retici firmalara ve zellikle malzemeye gre de i iklik
gstermektedir. Tablo 11.7deki de erlerin kayna Mc Nally Institute olup LMNO
Engineering Firmas kaynaklarna gre de erler de Tablo 11.8de verilmektedir.
Bir ba ka firmaya gre verilen sadece sls valfin (100 m boru iin) e de er boru
kayplar da Tablo 11.9da gsterilmektedir. Bu tablodaki de erlerle gsterilmek istenen
valfin kayp de erlerindeki farktan ziyade, valfin ak ve kapal oldu u durumlardaki
kayp miktarlarnn ne kadar de i ti i hakknda fikir vermesidir. Valfin ak ve kapal
durumlar arasndaki kayp miktarnn yakla k 120 kat oldu u d nlrse valflerin,
zellikle de pompa giri devrelerinde, neden kapal olmamas gerekti i rahatlkla
anla labilmektedir.
Tablo 11.9 Sls valfin aklk oranna gre e de er kayp miktar de i im rne i (m / 100 m)

ap

10"

8"

6"

4"

2"

kapal

213

165

122

85

43

kapal

52

43

30

21

10

kapal

9.8

5.8

4.3

Tam ak

1,7

1,4

0,7

0,37

355
Tablo 11.8 Muhtelif fitting ve valflerin e de er boru kayplar (m/100 m boru olarak)
Dirsek
45

T
90

180

Dz

Dn

Standart

Dn l

ak l

ak l

Srgl

Glob

Kresel

Kelebek

alpara

Plug

Al

filtre

valf

valf

valf

valf

valf

valf

valf

3 yollu valf

Dip

Dz

Dn

valf

ak l

ak l

filtreli

1/8

0,1

0,2

0,3

0,1

0,4

1,0

0,1

2,3

0,3

0,3

0,1

0,4

0,2

0,6

0,5

0,1

0,3

0,5

0,2

0,6

1,3

0,1

3,1

0,4

0,5

0,2

0,5

0,3

0,8

0,7

0,3

0,5

0,8

0,3

0,9

2,3

0,1

5,4

0,7

0,8

0,3

0,9

0,5

1,4

1,2

0,3

0,6

1,0

0,4

1,3

3,0

0,2

7,1

0,1

0,9

1,0

0,4

1,2

0,6

1,9

1,6

0,4

0,8

1,3

0,5

1,6

3,8

0,2

9,1

0,1

1,2

1,3

0,5

1,5

0,8

2,4

2,0

0,6

1,1

1,8

0,7

2,1

5,0

0,3

11,9

0,1

1,6

1,8

0,6

1,9

1,1

3,2

2,6

0,7

1,2

2,0

0,8

2,5

5,9

0,3

13,9

0,1

1,8

2,0

0,7

2,2

1,2

3,7

3,1

0,8

1,6

2,6

1,1

3,2

7,6

0,4

17,9

0,2

2,4

2,6

0,9

2,9

1,6

4,7

3,9

1,0

1,9

3,1

1,3

3,8

9,0

0,5

21,3

0,2

2,8

3,1

1,1

3,5

1,9

5,6

4,7

1,2

2,3

3,9

1,6

4,7

11,2

0,6

26,5

0,2

3,5

3,9

1,4

4,3

2,3

7,0

5,8

1,6

3,1

5,1

2,0

6,1

14,7

0,8

34,8

0,3

4,6

5,1

1,8

5,6

3,1

9,2

7,7

2,1

3,8

6,4

2,6

7,7

18,5

1,0

43,6

0,4

5,8

6,4

2,3

7,1

3,8

11,5

9,6

2,5

4,6

7,7

3,1

9,2

22,2

1,2

52,4

0,5

6,9

7,7

2,8

8,5

4,6

13,9

11,6

3,2

6,1

10,1

4,1

12,2

29,2

1,6

68,9

0,6

9,1

10,1

3,6

11,2

6,1

18,2

15,2

10

4,1

7,6

12,7

5,1

15,3

36,7

2,0

86,6

0,8

11,5

12,7

4,6

14,0

7,6

22,9

19,1

12

4,9

9,1

15,2

6,1

18,3

43,9

2,4

103,7

0,9

13,7

15,2

5,5

16,8

9,1

27,4

22,9

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

356

Pompa devrelerinde srtnme nedeniyle olu an toplam kayp miktarn bulabilmek iin
boru kayplar (byk kayplar) ile valf ve fitting kayplar (kk kayplar)
toplanmaldr. Ancak pompa devrelerinde kullanlan gereksiz valf, dirsek gibi
elemanlarn saysnn artmas, bu kayplarn da byk kayp haline gelmesine neden
olabilmektedir. Tablo 11.9da grld gibi 6" lsnde ve ak durumdaki bir sls
valfin kayp de eri 100 m boru iin 1 m iken valfin 3/4 orannda kapal tutulmasyla
kayp miktar 122 mye kadar kabilmektedir. Boru ile valf ve fittinglerdeki toplam
kayp miktarnn bulunabilmesi iin ayr ayr kullanlan ba ntlar a a da verildi i gibi
birle tirilebilir.

hL = hf + hm = f

L v2
v2
L
+ K Toplam
= (f
+
D 2g
2g
D

K)

v2
2g

11.2.2 S STEM KAYIPLARININ HESAPLANMASI

Sistem manometrik yksekli inin veya sistemdeki

hesaplanmasnda iki yntem kullanlmaktadr. Bunlar;

kayplarn

(yklerin)

1-

Emme ve basma devrelerindeki yklerin ayr ayr hesaplanarak toplam

ykn (kayplarn) bulunmas,

2-

Btnsel (komple) hesaplama ile kayplarn bulunmas.

Normal artlarda bir tek formlle ve btnsel olarak yaplan hesaplama daha pratik
olmasna kar n renme a amasnda adm adm ve emme ile basma devrelerinin ayr
ayr hesaplanmasnda byk fayda bulunmaktadr. Bylece adm adm hesaplama
yntemi kavrandktan sonra di er yntemin kullanlmasna geilmesi ve di er yntemin
kullanlmas kolayla maktadr. Her iki yntemde de ayrntl ve zenli bir ekilde
hesaplanmas gereken yk, borulardaki byk kayplar ile valf, dirsek, fitting gibi
elemanlardaki kk kayplar olacaktr.
11.2.2.1 Adm Adm Hesaplama Yntemi

Blm ba nda anlatlan statik emme ve statik basma ykseklikleri hesaplamalarda tek
tek kullanlabilece i gibi toplam statik ykseklik olarak da hesaplanp
kullanlabilmektedir. Santrifj pompann emi yapt tanktaki sv yzeyi ile pompann
bast noktann veya baslan tanktaki svnn serbest yzeyinin arasnda kalan d ey
mesafeye "toplam statik ykseklik" ad verilmektedir. Toplam statik yksekli in
bulunmasnda iki durum sz konusudur. Bunlardan ilkinde svnn ekilece i tankn
pompann merkez hattndan yukarda, ikincisinde ise bu tankn pompa merkez hattnn
a a snda olmasdr.
ekil 11.10da grld gibi emme yksekli inin mevcut oldu u durumlarda toplam
statik yksekli in de eri, statik basma yksekli inden statik emme yksekli inin
kartlmasyla bulunmaktadr.

MANOMETR K YKSEKL K VE YK KAYIPLARI

357

ekil 11.10 Emme yksekli inin oldu u durumda toplam statik ykseklik

ekil 11.11de grld gibi emme derinli inin mevcut oldu u durumda ise toplam
statik yksekli in de eri, statik basma yksekli i ile statik emme derinli inin
toplanmasyla bulunmaktadr.

ekil 11.11 Emme derinli inin oldu u durumda toplam statik ykseklik

358

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

11.2.2.1.1 Toplam Emme (Hs) ve Toplam Basma Yksekli i (Hd)

Toplam emme yksekli i (Hs); statik emme yksekli i (hs), basn yksekli i veya
yk (hp) ve pompa emi flencindeki hz yknn (hv) toplamndan emme hattndaki
srtnme kayplarnn (hLs) kartlmasyla bulunmakta ve a a daki gibi formle
edilmektedir.
Hs = hp + hs + hv hLs
Hs = Toplam emme yksekli i, m
hs = Statik ykseklik (emme taraf), m
hp = Basn yk (emme taraf), m
hv = Hz yk (emme taraf), m
hLs = Srtnme yksekli i veya kayb (emme taraf), m
Toplam emme yksekli i, emme flencindeki basnlerde okunan de erdir.
Toplam basma yksekli i (Hd); statik basma yksekli i (hd), basn yksekli i veya
yk (hp), pompa basma flencindeki hz yk (hv) ve basma hattndaki srtnme
kayplarnn (hLd) toplamdr ve a a daki gibi formle edilmektedir.
Hd = hp + hd + hv + hLd
Hd = Toplam basma yksekli i, m
hd = Statik ykseklik (basma taraf), m
hp = Basn yk (basma taraf), m
hv = Hz yk (basma taraf), m
hLd = Srtnme yksekli i veya kayb (basma taraf), m
Toplam basma yksekli i, basma flencindeki basnlerde okunan de erdir.
Toplam emme ve basma yksekliklerinin hesaplanmasnda emme ve basma hz ykleri
yksekli i fazla olan sistemlerde genellikle ihmal edilmektedir. D k yksekliklerde
ise hz kayplar da formllere ilave edilmelidir.
11.2.2.1.2 Toplam Diferansiyel Ykseklik (HT) veya Sistem Yksekli i (H)

Toplam diferansiyel ykseklik veya sistem yksekli i; toplam basma yksekli ine (Hd),
toplam emme derinli inin ilavesi (Hs) veya toplam basma yksekli inden (Hd) toplam
emme yksekli inin (Hs) karlmasyla bulunmaktadr.
HT = Hd + Hs (emme derinli i iin)
HT = Hd - Hs (emme yksekli i iin)
Daha nce de belirtildi i gibi ykseklik (head) kavram, basn kavramndan ok daha
kullan ldr. nk pompalanan svnn scakl ve konsantrasyonu de i ti inde

MANOMETR K YKSEKL K VE YK KAYIPLARI

359

yo unlu u da de i ecektir. De i en yo unluk da basncn de i imine yol aacaktr.

Yksekli in aklamas yaplmasna ra men baz rnekler verilmesinin bilgilerin yerine
oturmas bakmndan gerekli ve faydal olaca phesizdir.
Toplam yksekli in veya sistem yksekli inin hesaplanmasnda kullanlan statik
ykseklik de erleri, her zaman pompa merkezinden svnn en yksek seviyesine olan
d ey mesafe eklinde llmelidir. Yksekli in tam olarak hesaplanmasnda toplam
ykseklik kavram iinde pompann hem emme hem de basma taraflarnn yksekli i
(yk) ayr ayr hesap edilmelidir. Bunun yannda borulardan, fittinglerden ve
valflerden kaynaklanan srtnme ykseklikleri de hem emme hem de basma taraflar
iin ayrca hesap edilmelidir. Son olarak da tanklardaki basncn hesaba katlmas
gerekmektedir. Bundan sonra yaplacak i basma yksekli inden emme yksekli ini
karmak olacaktr. Bu karma i leminden kalan de er, pompann gerekli ak
retmesi iin gereken de eri (enerjiyi) ifade etmektedir.
RNEK 11.14

ekil 11.12de gsterilen sistemde basma yksekli i sv seviyesine kadar llmekte

olup bu da azami boru yksekli inin altndadr. nk pompa basmaya ba lad anda
maksimum boru seviyesini a mak zorunda kalmasna ra men "sifon" etkisinden dolay
daha sonra bu yksekli e kadar basmas gerekmemektedir. Buna kar n pompann
kapal valf ile (Q=0) al trld nda bulunacak manometrik ykseklik en az maksimum
statik ykseklik kadar olmaldr. Pompa sisteminin emme hattndaki srtnme kayplar
1,5 m ve basma hattndaki srtnme kayplar da 7 m olarak alnacaktr.

)!

"

ekil 11.12 Sifon etkili rnek

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

360

Ykseklik hesaplarnda mutlak basn yerine manometre (basnler) basnc

kullanlmakta ve her de er "metre" birimine evrilerek hesaplamalar yaplmaktadr.
ncelikle toplam emme yksekli i, daha sonra da toplam basma yksekli i iin
gerekenler hesaplanmaktadr. Bu rnekte hz ykleri ihmal edilmektedir.
1-

Emme yksekli i derinlik biiminde oldu u iin negatiftir. Bunun iin,

hs = -2 m yazlmaktadr.

2-

Emme tank atmosfere ak oldu u iin atmosfer basncna e ittir, bu

nedenle de basn yk
hp = 0 m olarak yazlmaktadr.

3-

Srtnme kayplar verildi i iin bu rnekte hesap yaplmayacak ve

srtnme kayplar
HLs = 1,5 m olarak alnacaktr.

Bulunan bu de er sonrasnda toplam emme yksekli i hesap edilmek istendi inde

bulunan de erler yerlerine konmakta
Hs = hs + hp hLs = - 2 + 0 - 1,5 = - 3,5 m bulunmaktadr.
Toplam basma yksekli i de benzer ekilde hesaplanmaktadr.
1-

Bu rnekte statik basma yksekli i 40 m oldu u iin

hd = 40 m olarak kaydedilmektedir.

2-

Tank atmosfere ak oldu u iin;

hp = 0 m olarak yazlmaktadr.

3-

Srtnme kayplar 7 m olarak verildi i iin hesap yaplmayacak ve

HLd = 7 m olarak kabul edilecektir.

Bunun sonucunda toplam basma yksekli i;

Hd = hd + hp + hLd = 40 + 0 + 7 = 47 m
Toplam diferansiyel ykseklik veya sistem yksekli i ise;
H = Hd Hs = 47 - (-3,5) = 50,5 m olarak bulunmaktadr.
RNEK 11.15
ekil 11.13te grld gibi vakum resiverinden 300 m3/h debi ile depolama tankna
980 kg/m3 yo unluktaki zayf bir asit transfer ediliyor. Asidin viskozitesi suyun
viskozitesi ile ayn olup 1 cStdir. Tm devre borular 150 mm apnda ve paslanmaz
eliktir. Basma borusunun pompa merkez hattna yksekli i 15 m olup daha sonra boru
135 m uzunlukta yatay olarak devam etmekte olup devrede sadece bir adet dirsek
kullanlmaktadr.

MANOMETR K YKSEKL K VE YK KAYIPLARI

361

Emme devresi 150 mm apnda ve 1,5 m uzunlu unda olup ayrca bir adet 90 dirsek ile
bir adet de sls valf kullanlmaktadr. Vakum resiverindeki minimum seviyenin pompa
merkez hattndan yksekli i 2 m olup resiverdeki svnn zerindeki vakum da 500
mmHg oldu una gre sistem yksekli ini hesaplaynz.

E er atmosfere ak bir tanktan, yine atmosfere ak bir tanka pompalama yaplrsa

basn yk hesaplanmaz. Ancak imdi verilen rnekte hotvele benzeyen vakum
altndaki bir tanktan emme yaplaca iin bu rnek kondenser uygulamalarnda
kullanlmakta ve emme tankndaki vakum de eri dikkate alnmaktadr.
Bu rnek problem iin yine emme ve basma taraflarndaki de erler (ykler) tek tek
bulunacak ve emme ile basma ykseklikleri (ykleri) ayr ayr hesaplandktan sonra
sistem yksekli i bulunacaktr.

ekil 11.13 Vakum resiverinden asit transferi

1-

Emme tarafndaki hesaplamalarla i e ba land nda statik emme

yksekli i (yk)
hs = 2 m yazlmas gerekmektedir.

2-

Emme tankndaki basn, a a daki formlle hesaplanmaktadr. Ancak

vakum birimi ncelikle Paskal olarak yazlmaldr. (105 Pa = 750 mmHg)

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

362

hp =

p
500 x 100000
5 x 107
=
=
= 6,93 m
g
750 x 980 x 9,81 7,2 x 106

bulunmakta ancak negatif olarak kaydedilmektedir. Bu nedenle

hp = -6,93 mdir.
3-

Tablo 11.7ye bakld nda ise 150 mm apndaki 90 dirsek iin 3,4 m ve
sls valf iin 2,1 m e de er boru kayb bulunmaktadr. Emme
devresindeki boru uzunlu u ile kayplardan do an e de er boru
uzunluklar toplanrsa 1,5 + 3,4 + 2,1 = 7 m toplam boru uzunlu u
bulunmu olur. Srtnme yk (kayplar) iin ekil 11.7ye bakld nda
300 m3/h ak miktar ve 150 mm apndaki boru iin 100 m boyda 9 m
boru kayb bulunmaktadr. Emme borusunun uzunlu u kayplarla birlikte
7 m oldu u iin toplam kayp boru = 7 x 9 / 100 = 0,63 m bulunmaktadr.
Paslanmaz elik boru iin kayp miktar 1,1 katsays ile arplmas
gerekti inden toplam kayp miktar 0,63 x 1,1 = 0,69 m olmakta ve
bulunan kayplar 300 m3/h ak iin
HLs = 0,69 m olarak yazlmaktadr.

Bulunan de erler yerine kondu unda toplam emme yk

Hs = hs + hp hLs = 2 - 6,93 - 0,69 = -5,6 m olarak bulunmaktadr.
1-

Ayn yntemler kullanlarak toplam basma yk de hesap edilmelidir.

Bunun iin ncelikle statik basma yksekli i
hd = 15 m olarak yazlmaktadr.

2-

Basma devresindeki depolama tanknda basn (atmosfere ak oldu u

iin)
hp = 0 m olarak yazlmaldr.

3-

90 dirsekten dolay e de er boru kayp uzunlu u 3,4 m oldu u iin

toplam boru uzunlu u 15 + 135 + 3,4 = 153, 4 m olmaktadr. 300 m3/h
ak iin 150 mm apl borunun kayb ekil 11.7den 100 m iin 9 m
olarak bulunmaktadr. Boru uzunlu u kayplarla birlikte 153,4 m
oldu undan 300 m3/h ak iin kayp 153,4 x 9 / 100 = 13,8 m olmaktadr.
Paslanmaz elik boru iin kayp ise 13,8 x 1,1 = 15,18 m olmaktadr.
Srtnme yksekli i veya kayb 300 m3/h ak iin toplam
hLd = 15,18 m olarak kaydedilmektedir.

Bulunan de erler yerlerine kondu unda toplam basma yk

Hd = hd + hp + hLd = 15 + 0 + 15,18 = 30,2 m olarak bulunmakta ve
Toplam sistem yk ise
H = Hd Hs = 30,2 (-5,6) = 35,8 m olarak elde edilmektedir.

MANOMETR K YKSEKL K VE YK KAYIPLARI

363

RNEK 11.16
Bu rnekte neredeyse tm de erler ayn olup tek fark ekil 11.14te grld gibi
basma devresindeki 90 bir dirsek ile 3 m uzunlu unda dik bir borudur. Bu durumdaki
sistem yksekli ini bulunuz.

ekil 11.14 Sifon aya rne i

Toplam emme yknde de i iklik olmad iin 300 m3/h ak iin yine
Hs = hs + hp hLs = 2 - 6,93 - 0,69 = -5,6 m olarak bulunmaktadr.
Toplam basma yk hesabnda ise pompa merkezinden en st noktaya olan ykseklik
yani statik ykseklik "sifon aya " nedeniyle 15 m yerine
hd = 15 - 3 = 12 m olmaktadr.
Tank atmosfere ak oldu u iin
hp = 0 m olarak kaydedilmektedir.
Srtnme yknde iki dirsek nedeniyle kayp 2 x 3,4 = 6,8 m ve ilave boru da 3 m
oldu undan toplam boru uzunlu u 15 + 135 + 6,8 + 3 = 159,8 m olmaktadr. Bu
de erlerden sonra srtnme yk (kayp miktar) 300 m3/h ak iin 9 m oldu undan
159,8 m boru iin kayp 9 x 159,8 / 100 = 14,38 m olmaktadr. Paslanmaz elik boru
iin de kayplar 1,1 katsays ile arpld nda toplam kayp 14,38 x 1,1 = 15,8 m
olmakta ve
HLd = 15,8 m olarak kaydedilmektedir.

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

364

Toplam basma yk iin de erler yerlerine kondu unda

Hd = hd + hp + hLd = 12 + 0 + 15,8 = 27,8 m ve
tm bu de erler sonrasnda 300 m3/h ak iin sistem yk de
H = Hd Hs = 27,8 (-5,6) = 33,4 m olmaktadr.
11.2.2.2 Btnsel Hesaplama

Bir pompa devresinde, belirli bir svnn, belirli bir debide baslabilmesi iin pompa
tarafndan birim a rlktaki svya verilmesi gereken enerjiye (yke, yksekli e) "sistem
manometrik yksekli i" ad verilmekte ve HS (toplam emme yk ile kar trlmasn) ile
gsterilmektedir. Bir pompa devresinde pompann al ma noktas, pompa manometrik
e risi ile sistem e risinin kesi ti i yer oldu u iin belirli bir devredeki al ma
noktasnda pompa manometrik yksekli i (Hm) ile sistem manometrik yksekli i (Hs)
e it olup Hs = Hm eklinde gsterilmekte ve a a daki gibi ifade edilmektedir.

H m = Potansiyel enerji + Basn enerjisi + Kinetik enerji + Kayp enerji

H m = Hs +

pd -ps
v 2 -v 2
+ d s + hL
g
2g

Hm = Sistem manometrik yksekli i, m

Hs = Statik ykseklik, m ve Hs = zd zs
zd = Statik basma yksekli i, m
zs = Statik emme yksekli i, m
pd = Basma tankndaki basn (Pa)
ps = Emme tankndaki basn (Pa)
= Svnn yo unlu u, kg/m3
g = Yerekimi ivmesi; 9,81 m/s2
vd = Basma devresindeki (tankndaki) sv hz, m/s
vs = Emme devresindeki (tankndaki) sv hz, m/s
hL = Emme ve basma devresindeki kayplar, m ve hL = hLs + hLd
hLs = Emme devresindeki yk kayplar toplam, m
hLd = Basma devresindeki yk kayplar toplam, m

MANOMETR K YKSEKL K VE YK KAYIPLARI

365
%,

1,

.,
%

1
.

,-.

ekil 11.15 Emme derinli i olan pompa devresi

ekil 11.16 Emme yksekli i olan pompa devresi

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

366

RNEK 11.17
ekil 11.16da grld gibi 180 m3/h debisi olan pompa 200Cde yo unlu u 780
kg/m3 olan kzgn ya basmaktadr. Emme tarafndaki basn gstergesinde okunan
basn de eri -0,32 bar, basma tarafndaki gstergede ise 2,9 bar olan sistemin statik
yksekli i 10 m ve toplam yk kayb ise (180 m3/h iin) 4,5 m oldu una gre sistemin
manometrik yksekli ini bulunuz.

Q = 180 m3/h = 0,05 m3/s

= 780 kg/m3 (200Cde)
ps = -0,32 bar = -0,32105 Pa
pd = 2,9 bar = 2,9105 Pa
Hs = 10 m
hL = 4,5 m
g = 9,81 m/s2
vs = vd = 0
Emme ve basma hatlarndaki kinetik enerjileri daha nceki rneklerde de oldu u gibi
genellikle ihmal edilmektedir. Bu durumda
vs 2
v2
= 0 ve d = 0 oldu u iin manometrik ykseklik
2g
2g
H m = Hs +

p d -ps
+ h L olmaktadr.
g

H m = Hs +

pd -ps
+ hL
g

( 2,9 x 10 ) - ( -0,32 x 10 ) + 4,5

5

H m = 10 +

H m = 10 +

780 x 9,81

290000 + 32000
+ 4,5 = 10 + 42,1 + 4,5 = 56,6 m olmaktadr.
7651,8

MANOMETR K YKSEKL K VE YK KAYIPLARI

367

Sistem yknn hesaplanmasnda emme tank atmosfere ak ise ps = 0 oldu undan

H m = Hs +

pd
+ h L olmaktadr.
g

Basma tank atmosfere ak ise pd = 0 oldu undan bu kez

H m = Hs +

ps
+ h L olmaktadr.
g

Emme ve basma tanklarnn her ikisi de atmosfere ak ise ps = 0 ve pd = 0 oldu undan

manometrik ykseklik a a daki gibi olmaktadr. Byle bir rnek ekil 11.17de
gsterilmektedir.
Hm = Hs + hL olmaktadr.

ekil 11.17 Emme ve basma taraf atmosfere ak devre

Emme ve basma tanklarnn atmosfere ak oldu u di er bir sistem de ekil 11.18de

gsterilmektedir.

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

368

ekil 11.18 Emme ve basma tanklar atmosfere ak sistem

Emme ve basma tanklar atmosfere ak, basma borusu k tanka serbest ak l devre
rnekleri ekil 11.19da gsterilmektedir. Byle bir durumda

H m = Hs +

vd 2
+ h L olmaktadr.
2g

ekil 11.19 Basma borusu k tanka serbest ak l devre

MANOMETR K YKSEKL K VE YK KAYIPLARI

369

Basma tank, emme tankndan a a da olan sistem ise ekil 11.20de gsterilmektedir.
Byle bir durumda

H m = -H s +

p d -p s
+ h L olmaktadr.
g

ekil 11.20 Basma tanknn emme tankndan a a da oldu u sistem

RNEK 11.18
ekil 11.12de gsterilen sistemdeki manometrik yksekli i rnek 11.14te verilen
de erlerle teorik olarak yeni yntemle hesaplaynz.

zd = 40 m
zs = -2 m
pd = ps = 0 bar
vd = vs = 0 m/s
hLs = 1,5 m
hLd = 7 m

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

370

H m = Potansiyel enerji + Basn enerjisi + Kinetik enerji + Kayp enerji

H m = Hs +

pd - ps
v 2 - vs 2
+ d
+ hL
g
2g

H m = (z d - zs ) +

pd - ps
v 2 - vs 2
+ d
+ (h Ls + h Ld ) oldu undan
g
2g

H m = ( 40 - (-2) ) + 0 + 0 + (1,5 + 7) = 50,5 m olarak bulunmaktadr.

Grld gibi rnek 11.14teki de erlerle ve yeni yntemle hesaplanan manometrik
ykseklik ayn de erde olup 50,5 mdir. Ancak srtnme kayplarnn tablolardan alnan
e de er boru uzunlu u yerine hesapla bulunmas durumunda, srtnme kayplar ve
dolaysyla da manometrik ykseklik daha farkl kacaktr. Dizayn hesaplarnda ve
daha kesin neticelere ula mak iin daha nce verilen bir rnek imdi teorik olarak
zlecektir.
RNEK 11.19
ekil 11.13te gsterilen sistemde, rnek 11.15te verilen de erlerle ve teorik yntemle
manometrik yksekli i hesaplaynz.

Q = 300 m3/h = 0,0833 m3/s

= 980 kg/m3
2 = 1 cSt = mm2/s = 10-6 m2/s
Dd = Ds = 150 mm = 0,15 m
zd = 15 m
zs = 2 m
Ld = 150 m
Ls = 1,5 m
pd = 0 bar
ps = 500 mmHg = -0,667 bar = -0,667x105 Pa
Sistem manometrik yksekli ini hesaplayabilmek iin kullanlacak statik ykseklikler
ve basn ykleri verildi i iin devrelerdeki hzn ve srtnme kayplarnn ayrca
hesaplanp yerine konmas gerekmektedir. Emme devresinde bir adet 90 dirsek ile bir
adet srgl valf kullanld iin emme devresindeki kayplar a a daki gibi
hesaplanmaktadr.

MANOMETR K YKSEKL K VE YK KAYIPLARI

h Ls = h f + h m = f

371

L v2
v2
+ K Toplam
D 2g
2g

Srtnme katsays olan fyi bulabilmek iin ncelikle Reynolds Says ve ba l

przllk hesaplanmaldr. Bunun iin de nce emme devresindeki hzn hesaplanmas
gerekmektedir.

v=

4Q
4 x 0,0833
0,3333
=
=
= 4,71 m/s
D2
3,14 x (0,15) 2
0,07065

Emme devresinde bulunan hz de eri de yerine kondu unda Reynolds Says

Re =

vD

4,71 x 0,15
0,7065
=
= 706500 olarak bulunmaktadr.
-6
10
10-6

Paslanmaz elik boru iin "k" prz yksekli i Tablo 11.2den 0,15 mm alnrsa
= k / D = 0,15 / 150 = 0,001 olarak bulunur.
Moody Diyagram vastasyla srtnme katsays f = 0,02 olarak bulunduktan sonra
boru kayplar ve di er kayplar hesaplanabilir. "K" katsays dirsek iin 0,25 ve srgl
valf iin de 0,2 olarak Tablo 11.5ten alndktan sonra emme devresindeki kayplar

h Ls = h f + h m = f

L v2
v2
+ K Toplam
D 2g
2g

= 0,02

1,5 4,712
4,712
+ (0,2 + 0,25)
0,15 2 x 9,81
2 x 9,81

= 0,226 + 0,508 = 0,735 m olarak bulunur.

Emme borusundaki srtnme katsays Moody diyagram yerine Colebrook E itli i

kullanlarak da a a daki gibi bulunabilir.

f=

0,25
k
5,74
log
+
3,7 x D
Re0,9

0,25
0,15
5,74
log
+
3,7 x 0,150
7065000,9

= 0, 020

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

372

Emme ve basma devresindeki boru aplar ayn oldu undan hzlar da ayn olacaktr.
k devresinde bir adet dirsek kullanld iin bu devredeki toplam kayplar

h Ld = h f + h m = f

L v2
v2
+ K Toplam
D 2g
2g

= 0,02

150 4,712
4,712
+ 0,25
0,15 2 x 9,81
2 x 9,81

= 22,61 + 0,28 = 22,89 m olarak bulunur.

Verilen di er de erler de yerine kondu unda

H m = Potansiyel enerji + Basn enerjisi + Kinetik enerji + Kayp enerji

H m = Hs +

pd - ps
v 2 - vs 2
+ d
+ hL
g
2g

H m = (z d - zs ) +

pd - ps
v 2 - vs 2
+ d
+ (h Ls + h Ld ) oldu undan
g
2g

H m = (15 - 2 ) +

0 - (-0,667x105 )
4,712 - 4,712
+
+ (0,735 + 22,89)
980 x 9,81
2 x 9,81

H m = 13 + 6,937 + 0 + 23,625 = 43,5 m olarak bulunur.

Daha nce srtnme kayplarnn pratik hesaplarla ve e de er boru uzunlu u olarak

hesaplanmasyla manometrik ykseklik 35,8 m bulunmu iken, teorik ve kesin hesap ile
yaplan i lemler sonrasnda manometrik ykseklik 43,5 m olarak bulunmaktadr.
RNEK 11.20
Emme tank atmosfere ak, basma tankndaki basn ise 4 bar olan bir pompa
devresinde alc borunun ap 100 mm ve borunun boyu da 8 mdir. Alc devrede bir
adet klapeli dip valf, bir adet sls valf ve 4 adet 90 derecelik dirsek kullanlmaktadr.
90 m3/h debisi olan pompann k devresi 40 m ve devre ap da 80 mm olup bu devre
zerinde bir adet glob, bir adet geri dndrmez valf ile 4 adet de 90 derecelik dirsek

MANOMETR K YKSEKL K VE YK KAYIPLARI

373

kullanlmaktadr. 20Cde su basan galvanizli elik boruya sahip pompa devresinde

statik ykseklik 4 m olup sistemin manometrik yksekli ini hesaplaynz.

Q = 90 m3/h = 0,025 m3/s

Ds = 100 mm = 0,100 m
Dd = 80 mm = 0,080 m
pd = 4 bar = 4105 Pa
ps = 0 bar
= 998,3 kg/m3 (Tablo 10.1)
= 1 cSt = 10-6 m2/s
g = 9,81 m/s2
k = 0,15 mm (Tablo 11.2)
Emme ve basma devrelerindeki srtnme kayplarnn hesaplanp manometrik
ykseklik formlnde yerine konulmas gerekmektedir.
Emme devresindeki hz ve Reynolds Says

vs =

Re =

4Q
4 x 0,025
=
= 3,18 m/s
2
D
3,14 x (0,100)2
vD

3,18 x 0,100
= 318000 olarak bulunmaktadr.
10-6

Emme borusundaki srtnme katsays da Colebrook E itli i ile bulunabilir.

f=

0,25
k
5,74
log
+
3,7 x D
Re0,9

0,25
0,15
5,74
log
+
3,7 x 0,100 3180000,9

= 0, 0226

Borudaki kayp miktar, srtnme katsaysnn yerine konmasyla a a daki gibi

bulunmaktadr.
hf = f

L v2
8
3,182
= 0,0226
= 0,9 m
D 2g
0,100 2 x 9,81

Emme devresindeki klapeli dip valfinde K=2,2; sls valfte K=0,2 ve dirsekte K=0,25
(Tablo 11.5) olup bu de erlerler yerine konuldu unda kk kayplar hesaplanmaktadr.

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

374

h m = K Toplam

v2
3,182
= (2,2 + 0,2 + 0,25 4)
= 1,8 m
2g
2 x 9,81

Emme devresindeki boru ve kk kayplarn toplam

h Ls = h f + h m = 0,9 + 1,8 = 2,7 m olmaktadr.

Basma devresindeki hz ve Reynolds Says

vd =

Re =

4Q
4 x 0,025
=
= 4,97 m/s
Dd 2
3,14 x (0,080) 2
vs D d

4,97 x 0,080
= 397600 olarak bulunmaktadr.
10-6

Basma borusundaki srtnme katsays da Colebrook E itli i ile bulunabilir.

f=

0,25
k
5,74
log
+
3,7 x D
Re0,9

0,25
0,15
5,74
log
+
3,7 x 0,080 3976000,9

= 0, 0236

Borudaki kayp miktar, srtnme katsaysnn yerine konmasyla a a daki gibi

bulunmaktadr.

hf = f

L v2
40 4,97 2
= 0,0236
= 14,9 m
D 2g
0,080 2 x 9,81

Basma devresindeki glob valfte K=10; geri dndrmez valfte K=5 ve dirsekte K=0,25
(Tablo 11.5) olup bu de erlerler yerine konuldu unda kk kayplar hesaplanmaktadr.

h m = K Toplam

v2
4,97 2
= (10 + 5 + 0,25 4)
= 20,1 m
2g
2 x 9,81

MANOMETR K YKSEKL K VE YK KAYIPLARI

375

Basma devresindeki boru ve kk kayplarn toplam

h Ld = h f + h m = 14,9 + 20,1 = 35 m olur.

Verilen de erler yerine kondu unda sistem manometrik yksekli i a a daki gibi
hesaplanmaktadr.

H m = Potansiyel enerji + Basn enerjisi + Kinetik enerji + Kayp enerji

H m = Hs +

pd - ps
v 2 - vs 2
+ d
+ hL
g
2g

H m = (z d - zs ) +

Hm = 4 +

pd - ps
v 2 - vs 2
+ d
+ (h Ls + h Ld ) oldu undan
g
2g

4 105 - (-0)
4,97 2 - 3,182
+
+ (2,7 + 35)
998,3 x 9,81
2 x 9,81

H m = 4 + 40,8 + 0,7 + 37,7 = 83,2 m

Grld gibi hz kayplar di er kayplar yannda ok kk de erde kalmaktadr.
Ancak srtnme kayplar olduka yksek kmaktadr. Bunun da nedeni emme ve
basma devrelerindeki boru aplarnn kk seilmi olmasdr. Ayn rnek emme boru
apnn 125 mm ve basma boru apnn da 100 mm oldu u kabul edilerek zld nde
37,7 m yerine 14 m kmaktadr. Bylece sistem yk de 83,2 m yerine 59,5 m
olmaktadr. Emme devrelerinde hzn 1-2 m/s, basma devrelerinde ise 2-3 m/s arasnda
olmas tavsiye edilmektedir.
RNEK 11.21
72 m3/h debisi olan ve 20Cde su basan bir pompann bast devre (2 1/2") zerindeki
bir filtrenin giri indeki basn 2,5 bar, k ndaki basn ise 2 bar de erinde oldu una
gre bu filtrenin srtnme katsaysn hesaplaynz. (K=?)

Q = 72 m3/h = 0,02 m3/s

D = 2 " = 65 mm = 0,065 m

3p = 2,5 bar 2 bar = 0,5 bar

= 998,3 kg/m3 (Tablo 10.1)

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

376

v=

4Q
4 x 0,02
=
= 6,03 m/s
2
D
3,14 x (0,065)2

h=K

v2
ve 3p = gh
2g

3p
v2
=K
g
2g

K=

3p
g

h=

3p2g
23p
2(2,5-2)105
100000
=
=
=
= 2, 75
2
2
36299
gv
v
998,3 x 6,032

RNEK 11.22

Yo unlu u 900 kg/m3 ve viskozitesi 100 cSt olan ve iinden 180 m3/h debiyle yakt
geen borudaki basn 4,5 bardr. Boru ap 4" ve przllk k = 0,2 olup 60 m sonraki
bir yerde bulunan basn gstergesinde okuyaca nz basn de erini bulunuz.
Q = 180 m3/h = 0,05 m3/s
D = 100 mm = 0,100 m
= k / D = 0,2/100 = 0,0005
= 900 kg/m3
= 100 cSt = 100x10-6 m2/s

v=

Re =

f=

4Q
4 x 0,05
0,2
=
=
= 6,37 m/s
2
2
D
3,14 x (0,10)
0,0314
vD

6,37 x 0,1
0,637
=
= 6370
-6
100 x 10
100 x 10-6
0,25

k
5,74
log
+
3,7 x D
Re0,9

f = 0, 038

0,25
0,2
5,74
log
+
3,7 x 0,1 63700,9

= 0, 038

MANOMETR K YKSEKL K VE YK KAYIPLARI

hf = f

377

L v2
60 (6,37) 2
= 0,038
= 47 m
D 2g
0,1 2 x 9,81

p = gh = 900 x 9,81 x 47 = 414963 Pa = 4,15 bar

p 2 = p1 - p = 4,5 - 4,15 = 0,35 bar

11.3 S STEM (KAYIP) E R S N N Z LMES

Pompa manometrik e risi, bir pompann head veya debi olarak al t yer bakmndan
(snrlar koymann d nda) tek ba na belirleyici de ildir. nk pompalar genellikle
farkl yksekliklerdeki tanklar arasnda al makta, bazen vakum altndaki tanktan emi
yaparken bazen de basn altndaki bir tanka ak kan basmaktadr. Bunlardan ba ka
pompa, iinde bulundu u devredeki boru, valf, filtre gibi devre veya ba lant
elemanlarnda olu acak kayplar da kar lamak zorundadr. Ayrca pompa, ak kan
transfer edebilmek iin ona az veya ok hz kazandrmaldr. te pompann tm bunlar
kar layabilmesi iin retilmesi gereken enerji gz nne alnmaldr. Saylan i lerin
tm kayp olup pompa bu kayplar kar l nda i yapmak ve bu kayplar kar lamak
zorundadr. Sistem e risi de bu kayplar gstermektedir. Pompa e risi ile sistem
e risinin kesi ti i yer pompann al ma noktasn vermektedir. Bu al ma noktas
pompa e risinin zerinde iyi veya kt bir yerde olu abilmektedir. Buna neden olan da
sistemin iyi veya kt dizayndr. Oysa arzu edilen veya olmas gereken, pompann
optimum (en iyi verim) noktasna yakn bir yerde olacak ekilde sistemin dizaynn
gerekle tirmektir.
Daha nce optimum veya en iyi verim noktas hakknda bilgi verilmi ti. imdi de
pompa e risi ile sistem e risi arasndaki ili ki ve sistem dizaynnn nasl olmas
gerekti i hakknda bilgi verilecektir. ekil 11.21de grld gibi pompa veriminin en
yksek oldu u noktadan geen bir d ey do ru izilmi tir. Verimin en yksek oldu u
yerden geen d ey do runun pompa e risini kesti i noktaya "optimum nokta" veya "en
iyi verim noktas (BEP)", sistem e risinin pompa e risini kesti i noktaya da "al ma
noktas" ad verilmektedir.
Bir sistemde kullanlacak pompann al ma noktasnn en iyi verim noktasnda veya
ona yakn bir yerde olmas arzu edilmektedir. ekil 11.21de bir tek sistem e risi
optimum nokta zerindeyken di er sistem e rileri optimum noktann uza nda bir
yerlerde al ma noktas olu turmaktadr. al ma noktasnn optimum nokta zerinde
olmas her zaman mmkn olmamakla birlikte bu nokta iyi bir dizaynla optimum
noktaya yakn bir yerde olu turulabilir. ekilde grlen sistem (kayp) e rilerinden
bazlar dik, bazlar da yatk konumdadr. Pompay verimli bir yerde al trabilmek
iin sistem e risinin izilmesi, e riyi olu turan etkenler ve e rinin dik veya yatk olma
nedenleri ile daha iyi bir dizaynn nasl olabilece i hakknda bilgi sahibi olmak
gerekmektedir.

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

378

ekil 11.21 Pompa e risi, sistem e rileri, al ma noktalar ve optimum nokta

Sistem kayplarn saptamakta kullanlan sistem manometrik yksekli i bilindi i gibi

a a daki e itlikle hesaplanarak bulunmaktadr.

H m = Potansiyel enerji + Basn enerjisi + Kinetik enerji + Kayp enerji

H m = Hs +

pd - ps
v 2 - vs 2
+ d
+ hL
g
2g

Yukardaki e itli in sa tarafnda bulunan potansiyel enerji (statik ykseklik) ile basn
enerjisi (basn yk) pompann al masndan ve dolaysyla pompa debisinden
ba msz olup bu iki yke "statik yk" ad verilmekte ve a a daki gibi ifade
edilmektedir.
H st = Potansiyel enerji + Basn enerjisi
H st = H s +

pd - ps
g

E itli in en sa tarafnda bulunan kinetik enerji ile srtnme ve yerel kayplar ifade
eden kayp enerjisi ise sv hzna ba l olduklar iin bunlara da "dinamik yk" ad
verilmekte ve a a daki gibi ifade edilmektedir.

MANOMETR K YKSEKL K VE YK KAYIPLARI

379

H dn = Kinetik enerji + Kayp enerji

H dn =

v d 2 - vs 2
+ hL
2g

Pompa al sa da al masa da statik ykler var olmasna kar n, dinamik ykler ancak
pompa al t zaman yani ak oldu unda olu maktadr. Dinamik yk iinde olan
kayp enerjiler bilindi i gibi hza gre de i im gstermektedir.

h L = hf +

hm = f

L v2
+
D 2g

v2
L
= f
+
2g
D

v2
2g

Pompalarda ak kan hz da debiye ba l oldu undan dinamik yk belirten e itlikteki

debi d nda kalanlara "x" sabiti denildi inde dinamik yk e itli i a a daki konumu
almaktadr.
H dn = Kinetik enerji + Kayp enerji
H dn =

v d 2 - vs 2
v 2 - vs 2
+ hL = d
+
2g
2g

L
+
D

v2
= xQ 2
2g

Sistem manometrik yksekli ini bu de i imlerden sonra a a daki gibi yazmak

mmkndr.

H s = H st + H dn = H st + xQ 2
Grld gibi sistem manometrik e risi debiye ba l olarak de i mekte ve artan debi
veya hz ile de art gstermektedir. Bu nedenle de pompa devrelerinde tavsiye edilen
hz de erlerine kesinlikle uymak gerekmektedir. Yukardaki e itlikte debiye farkl farkl
de erler verildi inde sistem (kayp) e risi kolayca izilebilmektedir. Ancak e rinin
d ey eksen zerindeki ba lang noktasn statik ykler olu turmaktadr. Bu da
demektir ki sistem e risi statik ykseklik ve basn yk kadar yukardan ba lamakta ve
daha sonra da debiye gre de i im gstermektedir.
ekil 11.22de grlmekte olan sistem karakteristi i veya e risinde d ey eksen
zerinde nce statik ykseklik i aretlenmekte ve daha sonra bu de ere basn yk
kadar bir ykseklik daha eklenmektedir. Bu iki de er sistemdeki statik ykleri ifade

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

380

etmekte ve bunlarn saptanmasndan sonra debiye verilen de erlere gre sistem

karakteristi i ve sistem e risi meydana kmaktadr.

H dn = xQ2

p d - ps
g

Hst = H s +

Hs

p d - ps
= sabit
g

ekil 11.22 Sistem e risi veya karakteristi i

Sistem e risini izebilmek iin boru kayplar iin daha nce kullanlan forml yerine
debiye (Q) ba l olarak hazrlanm a a daki forml kullanld nda i lem daha da
kolayla maktadr.

h f = 64 105 f

L 2
Q
D5

Valf, fitting gibi yerel kayplar iin de yine debiye (Q) ba l olan a a daki forml
kullanlmaktadr.

h m = 6400

K 2
Q
D4

Yukardaki iki formlde

kullanlmaktadr.

pratikte

f = Boru srtnme katsays

L = Boru boyu, m
D = Boru i ap, mm
K = Yerel elemanlarn kayp katsays
Q = Pompann debisi, m3/h

ve

mhendislikte

kullanlan birimler

yer

MANOMETR K YKSEKL K VE YK KAYIPLARI

381

RNEK 11.23
Emme ve basma tank atmosfere ak bir pompa devresinde alc borunun ap 100 mm
ve borunun boyu da 8 mdir. Alc devrede bir adet klapeli dip valf, bir adet sls valf
ve 4 adet 90 derecelik dirsek kullanlmaktadr. 90 m3/h debisi olan pompann k
devresi 40 m ve devre ap da 80 mm olup bu devre zerinde bir adet glob, bir adet geri
dndrmez valf ile 4 adet de 90 derecelik dirsek kullanlmaktadr. 20Cde su basan
galvanizli elik boruya sahip pompa devresinde statik ykseklik 4 m olup sistemin
manometrik yksekli ini hesaplaynz.

Q = 90 m3/h = 0,025 m3/s

Ds = 100 mm = 0,100 m
Dd = 80 mm = 0,080 m
pd = 0 bar
ps = 0 bar
= 998,3 kg/m3 (Tablo 10.1)
= 1 cSt = 10-6 m2/s
g = 9,81 m/s2
k = 0,15 mm (Tablo 11.2)
Tanklardaki hzlar ihmal edildi inde ve devredeki tanklar da atmosfere ak oldu u iin
ps = 0 ve pd = 0 olaca ndan sistem manometrik yksekli i a a daki gibi olmaktadr.
H m = Potansiyel enerji + Basn enerjisi + Kinetik enerji + Kayp enerji
H m = Hs +

pd - ps
v 2 - vs 2
+ d
+ h L = Hs + h L
g
2g

H m = Hs + h f + h m

Statik ykseklik belli oldu una gre boru ve yerel (kk) kayplarn hesaplanmas
gerekmektedir. Bunun iin nce devre hz ve Reynolds Says bulunduktan sonra emme
ve basma borusunun srtnme katsaylarnn (f) bulunmas gerekmektedir.

vs =

Re =

4Q
4 x 0,025
=
= 3,18 m/s
D2
3,14 x (0,100) 2
vD

3,18 x 0,100
= 318000
10-6

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

382

f=

0,25
k
5,74
log
+
3,7 x D
Re0,9

h f = 64 105 f

0,25
0,15
5,74
log
+
3,7 x 0,100 3180000,9

= 0, 0226

L 2
8
Q = 64 105 0,0226
Q 2 = 1,110-4 Q 2
D5
1005

Ayn i lemleri basma devresindeki boru kaybn bulmak iin de yapmak gerekmektedir.

vd =

Re =

f=

4Q
4 x 0,025
=
= 4,97 m/s
Dd 2
3,14 x (0,080) 2
vs D d

4,97 x 0,080
= 397600 olarak bulunmaktadr.
10-6
0,25

k
5,74
log
+
3,7 x D
Re0,9

h f = 64 105 f

0,25
0,15
5,74
log
+
3,7 x 0,080
3976000,9

= 0, 0236

L 2
40
Q = 64 105 0,0236 5 Q 2 = 18,4 10-4 Q 2
D5
80

Emme devresinde kullanlan klapeli dip valfinde K=2,2; sls valfte K=0,2 ve dirsekte
K=0,25 olup bu de erlerler yerine konuldu unda kk kayplar hesaplanmaktadr.

h m = 6400

K 2
(2,2+0,2+0,25 4) 2
Q = 6400
Q = 2,17 10-4 Q 2
4
D
1004

Basma devresinde kullanlan glob valfte K=10; geri dndrmez valfte K=5 ve dirsekte
K=0,25 olup bu de erlerler yerine konuldu unda kk kayplar hesaplanmaktadr.

h m = 6400

K 2
(10 + 5 + 0,25 4) 2
Q = 6400
Q = 25 10-4 Q 2
4
D
804

MANOMETR K YKSEKL K VE YK KAYIPLARI

383

Emme ve basma devrelerindeki boru ve yerel kayplarn toplam a a da verilmektedir.

h L = h fs + h fd + h ms + h md
h L = 1,110-4 Q 2 + 18,4 10-4 Q 2 + 2,17 10-4 Q 2 + 25 10-4 Q 2
h L = 46,67 10-4 Q 2

Verilen de erler yerine kondu unda sistem manometrik yksekli i a a daki gibi
hesaplanmaktadr.

H m = Hs + h L
H m = 4 + 46,67 10-4 Q 2
Hesaplanan sistem manometrik yksekli inde debi (Q) iin muhtelif de erler verilerek
Tablo 11.10daki gibi bir izelge olu turulmaktadr. Bulunan debi (Q) de erlerine kar
gelen yk de erleri (Hm) bulunarak ekil 11.23teki diyagram zerinde noktalar
olu turulmakta ve bu noktalarn birle tirilmesiyle de sistem karakteristi i izilmektedir.

0 57
!8
:

!
)&8
'

)!
8
9

;/

/ //

"!8
'

"!
&&8

&!

8
9

"!

)!

(!
'!
4 5 67

&!!

ekil 11.23 Sistem karakteristi inin izilmesi

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

384

Tablo 11.10 Debi de erlerine kar gelen yk de erleri

Q (m3/h)
0

20

40

60

80

90

100

hf (m)

1,9

7,5

16,8

29,9

37,8

46,7

Hm (m)

5,9

11,5

20,8

33,9

41,8

50,7

MANOMETR K YKSEKL K VE YK KAYIPLARI

385

SZLK
ba lant eleman

: ( ng. fitting) Ya , yakt, su, hidrolik, pnmatik

vb. devrelerde genellikle a zlar di li borularn
birbirlerine ba lanmasnda kullanlan nipel,
man on, dirsek vb. elemanlarn tmne verilen ad.

basn yk

: ( ng. pressure head) Bir pompalama sisteminde

baslan tanktaki statik basncn ve hz
yksekli inin d nda kalan sv rezervinin (tankn)
yzeyindeki mutlak basn olan metre veya feet
cinsinden ykseklik.

basnler

: ( ng. pressure gauge) Pompa emme ve basma

hatlar ile muhtelif devre ve nitelerde bulunan ve
bulundu u devre veya nitelerdeki ak kann
basncn gsteren cihaz, basn gstergesi,
manometre.

basma yksekli i

: ( ng. discharge head) Pompa merkez hattndan

(tank bo ise) basma borusuna veya (baslan tankta
sv varsa) tanktaki svnn yzeyine olan d ey
mesafe.

boru

: ( ng. pipe) Ya , yakt, su, hava, buhar, sintine vb.

devreler ile pompalarn emme ve basma
devrelerini olu turan genellikle de elik
malzemeden yaplan flenlerle veya muhtelif
ba lant elemanlar ile birbirine ba lanan ve belli
bir et kalnl na sahip silindirik yapdaki ba lant
eleman.

buharla ma basnc

: ( ng. vapor pressure) Verilen bir scaklkta

ak kana s ilave edildi i zaman buharn olu mas
iin gerekli olan basn de eri.

buharla ma basn yksekli i

: ( ng. vapor pressure head) Verilen bir scaklkta

ak kana s ilave edildi i zaman buharn olu mas
iin gerekli olan basn de erinin ykseklik olarak
kar l .

elik boru

: ( ng. steel pipe) Gemilerdeki tm devrelerde

iinden ak kan gemesi iin kullanlan elik
malzemeden yaplm ii bo ve belli bir et
kalnl na sahip silindirik ba lant eleman.

k valfi

: ( ng. discharge valve) Pompalar ile baslan

svnn pompadan kt devre zerindeki ak
kontrol valfi.

debi

: ( ng. capacity, delivery, flow rate) Pompalar

tarafndan birim zamanda baslan sv miktar,
verdi.

386

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

dirsek

: ( ng. elbow) Di li veya kaynakl olarak borularn

birle tirilmesinde kullanlan 90, 135 veya 180
derece al (kvrml) ba lant eleman.

emme derinli i

: ( ng. suction lift) Pompa emi merkezinin altnda

olan bir tanktaki svnn yzeyi ile pompa merkezi
arasndaki d ey mesafe.

emme yksekli i

: ( ng. suction head) Atmosfere ak olan bir

tanktaki svnn en st noktas yani yzeyi, pompa
emme merkezinin stndeyse bu iki hat arasndaki
d ey mesafe.

e de er

: ( ng. equivalent) Debisi ve basma yksekli i

ayn olan.

glob valf

: ( ng. globe valve) Yatay konumdaki diskinin

yuvaya oturmasyla ak kesen, diskin yukar
kaldrlmasyla da ak a izin veren ve zerindeki
ok i areti ynnde ba lanmas gereken, ak a
yksek diren gsteren bir e it valf.

kavitasyon

: ( ng. cavitation) Pompa emi hattnda herhangi

bir blgedeki statik basncn, svnn buharla ma
basncnn altna d mesiyle svnn buharla mas
ve daha sonra da yo u mas eklindeki pompaya
ve pompa elemanlarna zarar veren evrim.

pompa manometrik yksekli i

: ( ng. pump head) Pompa tarafndan baslan

svnn pompa giri ve k flenleri (kesitleri)
arasnda birim a rlk ba na kazand faydal
veya net enerji.

Reynolds Says

: ( ng. Reynolds Number) Ak kandaki atalet

kuvvetlerinin viskoziteye oran veya ba ka bir
ifadeyle svnn hz, borunun ap ve svnn
kinematik viskozitesi arasndaki ili ki ile ak
rejimine gre ak n laminer veya trblansl
oldu unu tanmlamakta kullanlan boyutsuz
byklk.

sistem manometrik yksekli i

: ( ng. system head) Belirli bir devrede, belirli bir

svnn yine belirli bir debi ile baslabilmesi iin
pompa tarafndan birim a rlktaki svya verilmesi
gereken enerji (yk).

statik basma yksekli i

: ( ng. static discharge head) Pompa merkez

hattndan (tank bo ise) basma borusuna veya
(baslan tankta sv varsa) tanktaki svnn
yzeyine olan d ey mesafe.

statik emme yksekli i

: ( ng. static suction head) Pompann emme

tarfnda bulunan bir tanktaki svnn en st noktas
yani yzeyi ile pompa emme merkezinin
arasndaki d ey mesafe.

MANOMETR K YKSEKL K VE YK KAYIPLARI

387

sls (srgl) valf

: ( ng. sluice valve, gate valve) Srg veya dil ad

da verilen bir diskin bir kanal iinde a a -yukar
hareketiyle alan ve kapanan, svy yan yzeyleri
ile kontrol edip ak a direnleri (basn kayb) az
oldu undan genellikle pompa giri lerinde
kullanlan bir valf.

srtnme kayb

: ( ng. friction loss) Pompann al t durumlarda

boru, valf ve fittinglerde ak a kar olu an diren.

srtnme yk

: ( ng. friction head) Pompann al t

durumlarda boru, valf ve fittinglerde ak a kar
olu an diren veya bu direnci yenmek iin gerekli
enerji.

toplam diferansiyel ykseklik

: ( ng. total differential head) Toplam basma

yksekli ine (Hd), toplam emme derinli inin
ilavesi (Hs) veya toplam basma yksekli inden
(Hd)
toplam
emme
yksekli inin
(Hs)
karlmasyla bulunan yk de eri.

toplam dinamik basma yksekli i

: ( ng. total dynamic discharge head) Pompann

k
tarafndaki kinetik enerji ile kayp
enerjilerinin toplamndan olu an yk miktar.

toplam dinamik emme yksekli i

: ( ng. total dynamic suction head) Pompann

emme tarafndaki kinetik enerji ile kayp
enerjilerinin toplamndan olu an yk miktar.

toplam statik basma yksekli i

: ( ng. total static discharge head) Pompann k

tarafndaki potansiyel enerji (statik ykseklik) ile
basn enerjilerinin (basn yk) toplamndan
olu an yk miktar.

toplam statik emme yksekli i

: ( ng. total static suction head) Pompann emme

tarafndaki potansiyel enerji (statik ykseklik) ile
basn enerjilerinin (basn yk) toplamndan
olu an yk miktar.

388

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

Blm 12

Benze im Yasalar ve
zgl Hz

Blm 12
Benze im Yasalar ve zgl Hz
Enerji tasarrufu sa layabilmek amacyla bir pompann debisini kalc olarak
de i tirebilmek iin baz seenekler bulunmaktadr. Bunlar;
1-

Pompa k kesitini de i tirmek,

2-

Pompa devir saysn de i tirmek,

3-

Pompa impeller d apn de i tirmek,

4-

By-pass devresi kullanmak ve

5-

Yeni bir pompa satn almaktr.

Pompa debisinin de i imini sa layabilmek iin yaplacak i lemler, yeni bir pompa satn
almann d nda ya pompadaki de i imlerle ya da devredeki (sistemdeki) de i imlerle
sa lanmaktadr. Bu nedenle de bu de i imleri ayr ba lklar altnda irdelemek daha do ru
olacaktr.

12.1 DEB KONTROL N POMPADAK DE

MLER

Pompada yaplabilecek de i imler pompa k na orifis yerle tirilmesi, pompa devrinin

(dnme hznn) de i tirilmesi ve pompa impellerinin tornalanarak d apnn
kltlmesi eklinde sralanmaktadr.
12.1.1 POMPA IKI INDA OR F S KULLANILMASI
Pompann k flencine bir orifis yerle tirmek suretiyle pompa debisinin de i tirilmesi
mmkndr. Bylece pompann k ndaki valfin kapatlmasyla di er bir ifadeyle
debinin sfr (kapal valf) oldu u durumda al trlan pompada manometrik ykseklik
(H0) ayn kalmakta, ancak bu durumda pompann karakteristik e risi de i tirilmi
olmaktadr. Orifisin kullanlmas durumunda pompann performans e risi, orifisin neden
oldu u kayp nedeniyle daha dik bir konum almaktadr.
ekil 12.1de grld gibi pompa karakteristik e risi H=f(Q), orifisin neden oldu u
kayp (ho) kadar de i erek yeni bir karakteristik e ri H=f(Q)yi meydana getirmektedir.
Pompa k flencinde orifis kullanlmasyla pompann verimi de de i mektedir. ekilde
grld gibi orifis kullanlmadan nce pompann al ma noktasnn (A) olmas
durumunda head ve debi de erleri (HA) ve (QA) iken, orifis kullanlmas sonucunda

392

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

olu an yeni al ma noktasnda (B) head ve debi de erlerinde d olmakta ve pompa

(B) al ma noktasnda (HB) ve (QB) de erlerinde al maya ba lamaktadr.

ekil 12.1 Pompa k nda orifis kullanlmas

12.1.2 POMPA DEV R SAYISININ DE

T R LMES

Blm giri inde belirtilen seeneklerden debi de i tirmede en makul olanlar pompa
devir says ile impeller d apn de i tirmektir. Benze im yasalar, pompa hznda veya
impeller apnda veya her ikisinde birden bir de i iklik oldu unda pompa debisinde,
basma yksekli inde ve gte olan de i imleri aklayan matematiksel ifadelerdir.
Pompa ve dolaysyla impellerin devir saysnn de i tirilmesiyle pompada olu an
merkezka kuvvet de de i mektedir. Ayn pompa, farkl devir saysnda al t nda
benzerlik kurallarnn gerektirdi i tam benzerlik (geometrik ve dinamik benzerlik)
sa lanamad iin a a daki ba lantlarla bulunan de erler yakla k olup gerek de erler
ancak deneysel olarak bulunabilmektedir. Devir de i imlerinde verim de bir miktar
de i mektedir. Ancak % 10a kadar olan devir de i imlerinde verimde nemli de i iklik
olmamaktadr.
ekil 12.2de n1 ve n2 devir saylarnda al an pompalarn karakteristik e rileri
grlmektedir. Pompa devir says n1den n2ye d rld nde karakteristik e ride de
de i im olmaktadr. Pompa devir saysnn n1 oldu u konumda sistemin al ma noktas
(A) iken devir saysnn d rlmesiyle (n2 devir saysnda) yeni bir al ma noktas (B)
olu maktadr. Pompa devir says de i tirilmeden nceki durumda (n1 devir saysnda)
pompa HA basma yksekli i (head) ve QA debisi ile al yorken pompa devir saysnn
d rlmesiyle (n2 devir saysnda) pompa bu defa HB basma yksekli i ve QB debisi ile

BENZE M YASALARI VE ZGL HIZ

393

al maya ba lamaktadr. ekilden de anla laca gibi basma yksekli indeki (head)
de i im oran, debideki de i im oranndan daha fazla olmaktadr.

ekil 12.2 Pompa devir saysnn de i tirilmesiyle head ve debi de i imi

Uygulamal ak kanlar mekani inde gerekle tirilecek bir projenin nce uygun
boyutlarda bir modeli ve model zerinde de performans deneyleri yaplmaktadr.
Hidrodinamik benze im yasalarna uygun olarak modelden hareketle asl projenin
boyutlar saptanmaktadr. Hidrolikte iki pompann aralarnda benzer olabilmeleri iin
geometrik, kinematik ve dinamik olarak benzer olmalar gerekmektedir.
1-

ki pompann geometrik olarak benzer olabilmeleri iin kar lkl

boyutlarnn oranlar sabit olmaldr.

2-

Her iki pompann kar lkl noktalarndaki kinematik byklkler

arasndaki oranlar ayn ise kinematik benzerlik var demektir. rne in her
iki pompadaki hz genleri aralarnda benzer oldu unda kar lkl alar da
e it olmaktadr.

3-

Model proje ile esas projenin kar lkl noktalarndaki kuvvetler aralarnda
orantl ise, bu iki pompa arasnda dinamik olarak benzerlik var demektir,
bu kuvvetler a rlk, basn, atalet kuvvetleri ve kullanlan ak kann
viskozitesidir.

Verilen bir pompa tasarm iin k de i kenleri olan head (H) ve efektif g (Pe), en
azndan (Q) debisine, (D) impeller apna ve (n) devir saysna ba l olmaldr. Mmkn
olan di er parametreler ( ) ak kan yo unlu u, ( ) viskozitesi ve ( ) yzey
przll dr. Pompann performans e rileri, varsaylan a a daki fonksiyonel
ili kilere e de erdir. Burada her fonksiyon iin 7 (yedi) de i ken ve 3 () temel boyut
(M, L ve T) bulunmaktadr.

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

394

gH = f1 (Q, D, n, , , ) ve Pe = f2 (Q, D, n, , , )
gH
Q
nD 2
=g1 ( 3 ,
, )
2 2
n D
nD
D
Pe
Q
nD 2
=g
(
,
, )
2
n 3 D5
nD3
D
Bylece yeni pompa parametresi ortaya kmakta olup bu parametreler a a da
gsterilmektedir.

Debi katsays CQ =

Q
nD3

Basma katsays CH =

G katsays CP =

gH
n 2 D2

Pe
n 3 D5

Bu nedenle de geometrik, kinematik ve dinamik benzerlik olan pompalardaki benze im

yasalar a a daki gibi olmaktadr.
12.1.2.1 Birinci Yasa
Baslan ak kan viskozitesi < 20 cSt olmak artyla pompa debisi (Q); devir says (n)
oranna gre do ru orantl olarak de i mektedir.

Q2 n 2
=
(impeller d ap sabit kalmak ko uluyla)
Q1 n1

RNEK 12.1
70 m/h debisi olan pompann devri 1450 d/dakdan 2900 d/dakya karld nda
pompann yeni debisini (Q2) bulunuz.
Q1 = 70 m3/h

BENZE M YASALARI VE ZGL HIZ

395

n1 = 1450 d/dak
n2 = 2900 d/dak

Q 2 = Q1

n2
2900
= 70
= 140 m3 /h olarak bulunmaktadr.
n1
1450

12.1.2.2 kinci Yasa

Baslan ak kan viskozitesi < 20 cSt olmak artyla head veya basma yksekli i (H);
devir says (n) orannn karesine gre do ru orantl olarak de i mektedir.
2

H2
n
= 2
H1
n1

(impeller d ap sabit kalmak ko uluyla)

RNEK 12.2
Basma yksekli i 5,5 m olan pompann devri 1450 d/dakdan 2900 d/dakya
karld nda pompann yeni basma yksekli ini (H2) bulunuz.

H1 = 5,5 m
n1 = 1450 d/dak
n2 = 2900 d/dak

n2
n1

H 2 = H1

= 5,5

2900
1450

= 22 m olarak bulunmaktadr.

12.1.2.3 nc Yasa

Baslan ak kan viskozitesi < 20 cSt olmak artyla pompa gc (P); devir says (n)
orannn kpne gre do ru orantl olarak de i mektedir.

P2
n
= 2
P1
n1

(impeller d ap sabit kalmak ko uluyla)

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

396

RNEK 12.3
Gc 2,2 kW olan pompann devri 1450 d/dakdan 2900 d/dakya karld nda
pompann yeni gcn (P2) bulunuz.

P1 = 2,2 kW
n1 = 1450 d/dak
n2 = 2900 d/dak

n2
n1

P2 = P1

= 2,2

2900
1450

= 17,6 kW olarak bulunmaktadr.

Benze im yasalar sadece sabit verim durumlarnda geerlidir. % 10dan kk devir

says de i imleri iin 2
1 olmaktadr. % 10dan kk hz de i imlerinde ve sudan
farkl bir ak kan ( 2) kullanlmas durumunda g (P), emme basnc (ps) ve basma
basncndaki (pd) de i imler de a a daki gibi olmaktadr.

P2 =P1

su

n2
n1

ps2 ps1

2
su

n2
n1

pd2 pd1

2
su

n2
n1

Devir saysndaki de i imin %10dan fazla olmas durumunda ise verim ve g a a daki
ampirik ba ntlarla hesaplanabilmektedir.

1 - (1- 1 ) (

n 2 -0,1
)
n1

ve

P2 P1

su

n2
n1

RNEK 12.4
A pompasnn gc 1,2 kW ve verimi % 47, B pompasnn gc 1,4 kW ve verimi % 70
olup pompalarn devirleri 1450 d/dakdan 2900 d/dakya kartld nda A ve B
pompalarnn yeni verim ve g de erlerini bulunuz.

A pompas iin,
P1 = 1,2 kW
n1 = 1450 d/dak
n2 = 2900 d/dak
1

= 0,47

BENZE M YASALARI VE ZGL HIZ

1 - (1- 1 ) (

P2 P1

397

n 2 -0,1
2900 -0,1
)
1 - (1 - 0,47) (
)
0,50 olup
n1
1450

su

n2
n1

1,2

0,47
0,50

2900
1450

9,0 kW bulunmaktadr.

B pompas iin,
P1 = 1,4 kW
n1 = 1450 d/dak
n2 = 2900 d/dak
1

= 0,70

1 - (1- 1 ) (

P2 P1

n 2 -0,1
2900 -0,1
)
1 - (1 - 0,70) (
)
0,72 olup
n1
1450

su

n2
n1

1,4

0,70
0,72

2900
1450

10,9 kW bulunmaktadr.

1450 d/dak dnme hzndaki A, B ve C pompalarnn dnme hz (devir says) 2900

d/dak oldu unda debileri, gleri, manometrik ykseklikleri ve verimlerindeki de i imler
Tablo 12.1de gsterilmektedir.
Tablo 12.1 Pompa devrinin de i mesiyle birlikte de i en de erler

Debi
3

Q (m /h)

Ykseklik

Verim

H (m)

P (kW)

al ma

1450

2900

1450

2900

1450

2900

1450

2900

Noktas

d/dak

d/dak

d/dak

d/dak

d/dak

d/dak

d/dak

d/dak

20

40

10,2

40,8

1,2

9,0

0,47

0,50

45

90

8,0

32,0

1,4

10,9

0,70

0,72

70

140

5,5

22,0

2,2

16,6

0,49

0,52

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

398

RNEK 12.5
Debisi 1 m3/s, basma yksekli i 100 m, aft gc 123 kW olan pompann verimi % 80 ve
devri 1000 d/dakdr. Pompann devir says 1100 d/dakya karld nda pompann yeni
debisini (Q2), basma yksekli ini (H2) ve gcn (P2) bulunuz.

Q1 = 1 m3/s
H1 = 100 m
P1 = 123 kW
n1 = 1000 d/dak
n2 = 1100 d/dak
= 0,80

Q 2 = Q1

H 2 = H1

P2 = P1

n2
1100
=1
= 1,1 m3 /s
n1
1000
2

n2
n1
n2
n1

= 100

= 123

1100
1000
1100
1000

= 121 m

164 kW olarak bulunmaktadr.

12.1.3 POMPA MPELLER APININ DE

T R LMES

Pompa debisinin kalc olarak de i tirilmesinde, devir saysnn de i tirilmesi gibi ok

kullanlan bir yntem de impeller d apnn tornalanarak kltlmesidir. Tam santrifj
pompalarda impeller ap % 10a (en fazla % 20ye) kadar torna edilerek ayn devirde
(devir says sabit kalmak ko uluyla) debi, manometrik ykseklik ve g
azaltlabilmektedir. ekil 12.3te grld gibi pompa impellerinin d ap orijinal (D1)
oldu u durumda al ma noktas (A) iken d apn (D2) oldu u durumda yeni bir al ma
noktas (B) olu maktadr. Pompann orijinal (D1) apl impelleri ile mevcut pompa
karakteristik e risi zerindeki al ma noktasna, head ve debinin sfr oldu u (H=0 ve
Q=0) noktadan bir do ru izildi inde bu do runun yeni impeller apna ait karakteristik
e risini kesti i nokta pompann impeller d apnn kltld yeni (D2) durumdaki
al ma noktasn (B) vermektedir. Pompann impeller d ap (D1) de i tirilmeden
nceki durumda pompa HA basma yksekli i ve QA debisi ile al yorken pompa
impelleri d apnn tornalanmas ile (D2 apnda) pompa bu defa HB basma yksekli i
ve QB debisi ile al maya ba lamaktadr.

BENZE M YASALARI VE ZGL HIZ

399

ekil 12.3 mpeller d apnn kltlmesi

Torna edilen impeller iin de pompa performans deneysel olarak bulunmaldr. Torna
edilmi impeller ile al an pompann verimi genellikle orijinal impeller ile al an
pompaya gre daha d ktr. E er torna edilecek impellerin kullanld pompa volt
tipte ise impellerin tm (kanatlar ile n ve arka yanak), difzrl (kademeli) tipte ise
impellerin yalnzca kanatlarnn torna edilmesi gerekmektedir. mpeller d apnn
kltlmesi sonucu olu acak yeni debi, head ve g de erleri benze im yasasndaki
a a daki ba ntlarla hesaplanabilmektedir.

Q2
D2
=
Q1
D1

(devir says sabit kalmak ko uluyla) (Birinci yasa)

H2
D2
=
H1
D1
P2
D2
=
P1
D1

(devir says sabit kalmak ko uluyla) ( kinci yasa)

(devir says sabit kalmak ko uluyla) (nc yasa)

E er de i iklik hem impeller apnda (D) hem de devir saysnda (n) olursa e itlikler
a a da gsterildi i gibi birle tirilebilmektedir.

Dn
Q 2 =Q1 2 2 ,
D1n1

H 2 =H1

D2 n 2
D1n1

D2 n 2
P2 =P1
D1n1

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

400

RNEK 12.6
Debisi 1 m3/s, basma yksekli i 100 m, aft gc 123 kW olan pompann verimi % 80 ve
impeller ap 0,50 mdir. Pompann impeller ap 0,45 mye tornaland nda pompann
yeni debisini (Q2), basma yksekli ini (H2) ve gcn (P2) bulunuz.

Q1 = 1 m3/s
H1 = 100 m
P1 = 123 kW
D1 = 0,5 m
D2 = 0,45 m
= 0,80

Q 2 = Q1

D2
D1

H 2 = H1

D2
D1

P2 = P1

D2
D1

=1

0,45
0,50

= 100

= 0,729 m3 /s

0,45
0,50

0,45
= 123
0,50

= 81 m

72,6 kW olarak bulunmaktadr.

12.2 DEB KONTROL N S STEMDEK DE

MLER

Pompa debisinin de i tirilebilmesi iin sistemde yaplabilecek de i iklikler pompa k

valfini ayarlamak (ksmak) ve pompa k devresinden giri e by-pass devresi
kullanmaktr.
12.2.1 POMPA IKI VALF N N AYARLANMASI

Pompa debisini azaltmak iin pratikte en ok uygulanan yntem pompa k nda bulunan
valfin birka tur kapatlmas yani kslmasdr. Ancak byle bir durumda k ta
kullanlan valfin K katsays artmakta ve sistem e risi de ekil 12.4te grld gibi
daha dik bir konuma gelmektedir.
k valfinin kslarak debinin ayarlanmas, artan yk miktar nedeniyle srekli
al mada ekonomik olmayan bir yntemdir. Debinin, pompa giri valfinin kapatlmas
suretiyle ayarlanmas ise kavitasyon olasl nedeniyle asla yaplmamal ve pompa alc
valfi srekli olarak tam ak konumda tutulmaldr.

BENZE M YASALARI VE ZGL HIZ

401

ekil 12.4 Pompa k valfinin kslmas

12.2.2 BY-PASS DEVRES KULLANILMASI

Pompann k devresinden giri hattna veya emme tankna svnn by-pass edilmesi
pompa debisini ayarlamada kullanlan di er bir yntemdir. By-pass hattnda kullanlacak
boru ap, pompann k borusunun apndan daha kk olmaldr.

ekil 12.5 Pompa k ndan giri e by-pass uygulamas

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

402

ekil 12.5te grld gibi by-pass devresinin olmad konumda pompa, (A) al ma
noktasnda ve (QA) debisiyle al maktadr. Devrede by-pass kullanld nda ise al ma
noktas (T) olmakta ve sistem bu defa (QT) debisiyle al maya ba lamaktadr. Ancak bu
durumda elde edilen (QT) debisi, by-pass hattna verilen (QB) debisi ile devreye (sisteme)
verilen (QS) debisinin toplamna e it olmaktadr.
Pompa k ndan pompa giri i veya tanka by-pass edilen sv miktarnn ayarlanmasyla,
devreye gnderilen debi de ayarlanm olmaktadr. Ancak by-pass edilen svnn
debisinin ok oldu u durumlarda, svnn a r snmasn nlemek amacyla by-pass
edilen svnn pompa giri ine de il, tanka by-pass edilmesi daha uygun olmaktadr.
Pompa debi ayarnn by-pass devresi kullanlarak yapld sistemlerde enerji harcamnn,
by-pass devresi olmayan konuma gre artt unutulmamaldr.

12.3 ZGL HIZ

mpeller ve kanatlardaki konstrksiyon farklarndan dolay dinamik pompalar,
al malar esnasnda birbirlerinden farkl karakteristik zellikler gstermektedir. Bir
pompa tipinin seilmesinde zellikle en iyi verimle al mas istendi inden, bu i lem iin
iyi bir ara trma yapmak gerekmektedir. Bu nedenle de pompa zelliklerinin tespit
edilmesinde zgl hzdan faydalanlmaktadr.
zgl hz, pompalarn geometrik benzerli ini belirten boyutsuz bir dizayn kavramdr.
Pompa impellerlerinin e itlerine ve ap oranlarna gre snflandrmada pompann
optimum noktadaki performans iin kullanlmaktadr. Ayn zgl hza sahip fakat farkl
llerdeki pompalar, geometrik olarak benzer varsaylmaktadr. Di er bir ifadeyle teorik
ve geometrik olarak benzer bir pompann 1 m3 suyu, 1 m yksekli e basmas iin
gereken hza "zgl hz" ad verilmektedir. zgl hz (nq), pompa impellerinin geometrik
olarak eklini belirleyen bir say olup pompann en iyi verim noktasndaki (optimum
nokta) performans iin a a daki formlle hesaplanmaktadr.

nq =

n Qopt
H opt 3/4

n = Pompa devir says, d/dak

Qopt = Optimum debi, m/s
Hopt = Optimum basma yksekli i (head), m
Ancak debi birimi olarak m3/h alnd nda forml

nq =

n Qopt
60H opt 3/4

eklinde yazlmaktadr.

BENZE M YASALARI VE ZGL HIZ

403

Kullanacaklar pompalar semekle sorumlu veya yetkili olan ki iler zgl hz de erini
bilmekle a a daki avantajlara sahip olabilmektedir.
1-

Pompa e risinin biimini semek,

2-

Pompann verimine karar vermek,

3-

Pompa motorunun a r yke geebilece ini ngrmek,

4-

NPSH iin gerekenleri nceden syleyebilmek ve

5-

Uygulama iin en d k maliyetli pompay semek.

zgl hzn nq de erine gre Tablo 12.2deki de erlere baklarak pompann tipi
saptanabilmektedir.
Tablo 12.2 zgl hza gre pompa tipleri

nq

Pompa Tipi

10-40

Tam santrifj

40-110

Heliko santrifj

110-190

Kar k ak l

190-270

Eksenel ak l

zgl hz tanm ve formlnden ksaca a a daki sonular karmak mmkndr.

1-

Debisi ve manometrik yksekli i ayn olan iki pompadan zgl hz byk

olann devir says daha byk ve dolaysyla da boyutlar daha kktr.

2-

Debisi ve devir saylar ayn olan iki pompadan zgl hz byk olann
manometrik yksekli i daha kktr.

3-

Manometrik basma yksekli i ve devir saylar ayn olan iki pompadan

zgl hz yksek olann debisi de daha byktr.

zgl hz, pompa impellerinin genel snf veya eklini belirlemektedir. zgl hz arttka
impeller d ap D2nin, i ap D1e oran azalmaktadr. Bu oran, gerek bir eksenel ak
impelleri iin 1,0dir.
1-

D k zgl hza sahip olan pompalar (radyal ak l-tam santrifj

pompalar), prensip olarak tmyle santrifj kuvvet sayesinde bir basma
yksekli i (head) olu turmakta oldu undan bu radyal ak impellerleri
genelde d k debi ve yksek head tasarmlardr.

2-

Bir miktar daha yksek zgl hza sahip pompalar (heliko santrifj
pompalar), basma yksekli inin byk bir ksmn santrifj kuvvet, bir
ksmn da eksenel kuvvetle olu turmaktadr.

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

404

3-

Daha da yksek zgl hzl pompalar (kar k ak l pompalar) ise, daha

ok eksenel kuvvet, daha az santrifj kuvvetle olu turulan bir pompa
tasarmn belirtmektedir.

4-

zgl hz ok fazla olan pompalar (eksenel ak l pompalar), basma

yksekli inin (head) byk ksmn eksenel kuvvetlerden olu turmaktadr.
Eksenel ak l impellerler yksek debi ve d k head tasarmlardr.

zgl hz, iyi bir impeller tasarm iin impeller d ap D2nin impeller i ap D1e
orannn yakla k kabul edilebilir miktarn da belirtmektedir. zgl hz formlnde Q
birimi olarak gpm (dakikada galon-US) ve H birimi olarak da ft (feet) alnd nda nq
de erleri ekil 12.6da da gsterilen a a daki pompa snflarn ifade etmektedir. Burada
nq (US) = 51,645nq (SI) olmaktadr.
nq: 500 5000; D2 / D1 > 1,5 Radyal ak l pompa
nq: 4000 10000; D2 / D1 < 1,5 Kar k ak l pompa
nq: 9000 15000; D2 / D1 = 1 Eksenel ak l pompa

D2
>2
D1

D2
=1,52
D1

D2
<1,5
D1

D2
=1
D1

ekil 12.6 mpellerlerin ap oranna ve zgl hza gre snflandrlmas

zgl hz ayn zamanda, ayn zgl hza sahip daha kk bir pompadan oranlama
yoluyla yeni bir pompann dizayn edilmesinde kullanlmaktadr. Kk pompann
lleri ve performans, yeni pompa yaplrken onun model ve performansnn nceden
tahmin edilmesinde kullanlmaktadr. Farkl zgl hzlara sahip olan radyal, kar k ve
eksenel ak l pompalarn karakteristik e rileri ekil 12.7de gsterilmektedir.

BENZE M YASALARI VE ZGL HIZ

opt

ekil 12.7 zgl hza gre dinamik pompa karakteristikleri

405

406

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

Dinamik pompalarn ak ekli veya impeller snflandrmasna gre ve debiye ba l

olarak basma yksekli i (head, H), g (P) ve verim ( ) e rileri deneylerle karlm
olup bu e riler ekil 12.7de gsterilmektedir. Bu karakteristik e riler incelendi inde tam
santrifj pompalarda Q=0 de eri iin harcanan gcn en kk de eri ald
grlmektedir. Bu nedenle santrifj pompalara yol verirken k valfi kapatlmal ve
pompa al trldktan sonra bu valf almaldr. Bylece motorun a r yk altna girmesi
nlenmi olmaktadr. Eksenel ak l pompalarda ise Q=0 de eri iin g en yksek de eri
almaktadr. Bu nedenle eksenel ak l pompalara yol verirken k valfi kesinlikle ak
olmaldr.
ekil 12.8de radyal, kar k ve eksenel ak l pompalarn veya impellerlerin US
(Amerikan Sistemi) ve SI (Uluslararas Sistem) sistemlerine gre zgl hz snrlar ve
verim e rilerinin kar la trlmas gsterilmektedir. Amerikan Sisteminde kullanlan
zgl hzn nq (US) = 51,645nq (SI) oldu unu hatrlatmakta fayda vardr.

ekil 12.8 zgl hza gre dinamik pompa verim e rilerinin kar la trlmas

zgl hz formlnden de anla laca gibi zgl hzn de i mesi pompa devir saysna
(n), optimum debiye (Qopt) ve optimum basma yksekli ine (Hopt) ba ldr. Tm dinamik
pompalarn snflandrma yapmakszn zgl hz ve debiye ba l verim e rileri ise ekil
12.9da daha ak bir ekilde gsterilmektedir.

BENZE M YASALARI VE ZGL HIZ

407

ekil 12.9 Dinamik pompalarn zgl hz ve debiye ba l verim e rileri

Yaplan deneyler sonucunda hidrolik verimin de pompann devir says (n) ve impellerin
bast debi (Q) ile de i ti i grlm tr. Bu ekilde yksek devir saysna (n) ve byk
debiye (Q) sahip olan pompalarn verimlerinin de yksek oldu u grlmektedir. Buna
gre dinamik pompalar iin a a daki genellemelerin yaplmas mmkn hale
gelmektedir.
1-

zgl hzn kk oldu u her debide pompann da verimi d k

olmaktadr. Bu nedenle zgl hz de eri arttka verim de artmaktadr.
Ancak ok yksek zgl hzlarda ise verimde d me grlmektedir. Tm
bunlarn sonucunda u ifade kullanlabilir; bir pompann yksek verimle
al trlabilmesi iin zgl hz aral nn her debi iin belirlenmesi
gerekmektedir.

2-

Tm zgl hz de erlerinde, pompann debisi arttka genel verim de

ykselmektedir.

Dinamik pompalar, hatta tm pompalar iinde en ok kullanlan bilindi i gibi radyal

ak l pompalar di er bir ifadeyle de santrifj pompalardr. ekil 12.10da da volt tip
santrifj pompalarn zgl hza ve debiye gre verimleri gsterilmektedir.

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

408

ekil 12.10 Volt tip santrifj pompalarn zgl hz ve debiye ba l verim e rileri

Kullanlacak santrifj pompann ift emi li olmas durumunda zgl hz formlnde

kullanlan debi de erinin yars alnmakta ve forml a a daki gibi olmaktadr.

nq =

n Q opt /2
H opt 3/4

E er kullanlan pompa kademeli ise bu durumda da basma yksekli i kademe saysna

blnmekte ve forml a a daki gibi de i mektedir.

nq =

n Qopt
Hi

3/4

n Qopt

( H /i )

3/4

opt

Kademeli santrifj pompann zgl hz formlnde bulunan Hi = Kademe ba na d en

manometrik yksekli i (Hi = Hopt/i) ve i = Kademe saysn ifade etmektedir.

BENZE M YASALARI VE ZGL HIZ

409

RNEK 12.7
Optimum debi de eri 360 m3/h, optimum basma yksekli i 27 m olan pompann devir
says 1400 d/dak oldu una gre pompann tipini bulunuz.

Qopt = 360 m3/h = 0,1 m3/s

Hopt = 27 m
n = 1400 d/dak

nq =

n Qopt
H opt 3/4

1400 0,1
37
273/4

nq = 37 de eri iin Tablo 12.2ye bakld nda pompann tam santrifj tipte oldu u
anla lmaktadr.
RNEK 12.8
Optimum debi de eri 115 m3/h, basma yksekli i 45 m olan iki kademeli bir pompann
devir says 1480 d/dak oldu una gre su basan bu pompann tipini ve verimini bularak
pompa gcn hesap ediniz.

Qopt = 115 m3/h = 0,032 m3/s

Hopt = 45 m
i=2
n = 1480 d/dak

nq =

n Qopt
(H opt /i)3/4

1480 0,032
25
(45/2)3/4

nq = 25 de eri iin Tablo 12.2ye bakld nda pompann tam santrifj tipte oldu u
anla lmaktadr. Ayrca ekil 12.10a bakld nda verimin de yakla k % 78 oldu u
grlmektedir. Ak kan olarak su kullanld iin yo unluk 1000 kg/m3 alnabilir.

P=

gQH 1000 x 9,81 x 0,032 x 45

=
= 18,11 kW olarak bulunmaktadr.
1000
0,78 x 1000

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

410

RNEK 12.9
Optimum debi de eri 72 m3/h, optimum basma yksekli i 48 m olan santrifj bir
pompaya benzer ba ka bir pompann zgl hz 80 olup pompann devir says 2700
d/dak oldu unda pompann kademe saysn bulunuz.

Benzer iki pompann zgl hzlar ayn olaca iin nq1 = nq2 = 80 yazlabilir. Buradan da
ncelikle manometrik yksekli in bulunmas gerekmektedir.
Qopt = 72 m3/h = 0,02 m3/s
Hopt = 48 m
nq = 80
n = 2700 d/dak
i=?

nq =

Hopt
i
Hopt
i

n Qopt
(H opt /i)

(H opt /i)3/4 =

3/4

n Qopt

=8m

4/3

nq

i=

n Qopt
nq

2700 0,02
=
80

Hopt
8

4/3

8m

48
= 6 kademeli olmaldr.
8

BENZE M YASALARI VE ZGL HIZ

411

SZLK
basma yksekli i

: ( ng. head) Pompalarn statik ve dinamik ykleri

kar lamak iin retmek zorunda oldu u enerji.

al ma noktas

: ( ng. operating point) Pompalarda basn-debi

e risi ile sistem (kayp) e risinin kesi ti i yere
verilen ad.

eksenel ak l pompa

: ( ng. axial flow pump, propeller pump) Transfer

edilen svnn pompadan k nn pompa aft
eksenine eksenel (paralel) oldu u pompa, pervane
pompa.

en iyi verim noktas

: ( ng. best efficiency point, BEP) Verimin en

yksek oldu u noktada maksimum impeller
apndaki debi.

kar k ak l pompa

: ( ng. mixed flow pump) Pompa k ndaki svnn

hem eksenel (pompa aft eksenine paralel) hem de
radyal (pompa aft eksenine dikey) oldu u bir e it
dinamik pompa.

NPSHA

: ( ng. net positive suction head available) Belirli bir

devrede ve belirli i letme ko ullarnda al an bir
pompann emme flen kesitinde pompa referans
dzleminde llen toplam ykn, baslan svnn o
al ma
scakl ndaki
mutlak
buharla ma
basncndan ne kadar byk oldu unu gsteren
de er, emmedeki mevcut net pozitif yk.

NPSHR

: ( ng. net positive suction head required) Bir

pompann kavitasyonsuz al masn sa layacak en
az emmedeki net pozitif yk.

zgl hz

: ( ng. specific speed) Teorik ve geometrik olarak

benzer bir pompann 1 m3 suyu, 1 m yksekli e
basmas iin gereken hz.

pompa manometrik yksekli i

: ( ng. pump head) Pompa tarafndan baslan svnn

pompa giri ve k flenleri (kesitleri) arasnda
birim a rlk ba na kazand faydal veya net
enerji.

radyal ak l pompa

: ( ng. radial flow pump, centrifugal pump) Transfer

edilen svnn pompadan k nn pompa aft
eksenine radyal (dikey) oldu u pompa, santrifj
pompa, merkezka pompa.

santrifj pompa

: ( ng. centrifugal pump) inde hareketli eleman

olarak bir veya daha fazla impeller bulunduran ve
svnn kinetik enerjisini merkezka prensiple bir
salyangozda veya difzrde basn enerjisine
eviren pompa, merkezka pompa.

412

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

sistem manometrik yksekli i

: ( ng. system head) Belirli bir devrede, belirli bir

svnn yine belirli bir debi ile baslabilmesi iin
pompa tarafndan birim a rlktaki svya verilmesi
gereken enerji (yk).

srtnme kayb

: ( ng. friction loss) Pompann al t durumlarda

boru, valf ve fittinglerde ak a kar olu an diren.

srtnme yk

: ( ng. friction head) Pompann al t durumlarda

boru, valf ve fittinglerde ak a kar olu an diren
veya bu direnci yenmek iin gerekli enerji.

Blm 13

Kavitasyon ve
Emme Net Pozitif Yk

Blm 13
Kavitasyon ve Emme Net Pozitif Yk
Pompalarn verimli al abilmesi iin pompa emi hattndaki ak kann sv faznda
olmas gerekmektedir. E er pompann emi hattnda herhangi bir blgedeki statik basn,
svnn buharla ma basncnn altna d t nde sv kaynamaya ba lamakta ve bunun
sonucunda ok kk boyutlarda pek ok sayda buhar zerrecikleri olu maktadr. Bu
esnada sv iindeki hava ve gazlar da serbest kalarak gaz kabarcklar olu turmaktadr.
Akmakta olan svnn dinamik etkisiyle srklenen buhar tanecikleri, yerel statik
basncn, svnn o scaklktaki buharla ma basncndan daha yksek oldu u bir blgeye
geldiklerinde aniden yo u maktadr. Pompa giri indeki svnn yerel olarak buharla mas
ve yo u mas eklindeki bu evrime "kavitasyon" ad verilmektedir. Buhar
zerreciklerinin yo u mas srasnda haliyle baz hacimler bo altld iin bu hacimler
sv tarafndan hemen doldurulmaktadr. Svnn buharla mas ve yo u mas eklinde
tekrarlanan bu evrim saniyede yakla k 300-400 kez olmaktadr. Sv buhar
zerreciklerinin yo u mas, pompa iinde titre im ve grltye, ayn zamanda yo u ma
blgesine yakn kat yzeylerde de kavitasyon erozyonuna neden olmaktadr. ayet
pompa kavitasyonlu al trlmaya devam edilirse, malzeme yapsnda sngerle me
olarak adlandrlan bozulma sz konusu olmaktadr. Kavitasyon, sadece mekanik hasara
neden olmakla kalmamakta, ayn zamanda hidrolik performansta da bozulma meydana
getirmektedir. Bunun sonucunda geli mi bir kavitasyon durumunda ekil 13.1de
grld gibi debide ve manometrik ykseklikte de d me grlmektedir.
Santrifj pompalarda kavitasyonun en yo un ekilde grld yerler, kanat giri indeki
emme yzeyi ve impellerin n yana dr. Daha da geli mi bir kavitasyon durumunda ise
salyangoz gvdesinde de kavitasyon etkisi grlmektedir. Kavitasyonun grlmesiyle
pompada genellikle a a daki olaylar meydana gelmektedir.
1-

i sv ve akl ta lar ile dolu olan bir kovann dndrlmesiyle kacak

seslere benzeyen bir grlt meydana gelmektedir.

2-

Pompann hem kendinde hem de boru devrelerinde bir sarsnt olmaktadr.

Pompa ne kadar bykse titre imler de o denli iddetli olur.

3-

Baslmaya al lan svnn etkisiyle pompa giri inde, impeller ve gvde

zerinde malzemelerden tanecikler kopmakta ve i cidar bir sre sonra
sngerimsi bir grnm kazanmaktadr. Kavitasyonun iddetine gre de bir
sre sonra pompa kullanlamaz duruma gelmektedir.

4-

Pompann performansnda nemli azalmalar grlmektedir.

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

416

ekil 13.1 Kavitasyonlu ve kavitasyonsuz al ma arasndaki farklar

Pompalarda kavitasyonun olu masna neden veya yardmc olan baz etkenler
bulunmaktadr. Bu etkenler a a da sralanmaktadr.
1-

Pompaya emilen sv iinde bulunan toz taneciklerinin fazla miktarda

bulunmas,

2-

mpeller kanatlarnn ksa ve saylarnn az olmas,

3-

mpeller kanatlarnn giri alarnn belirli snrlar a mas,

4-

Debinin, pompa devir saysnn ve emme derinli inin fazla olmas,

5-

Pompa emi borusundaki enerji kayplarnn a r olmas,

6-

Emilen sv ierisinde hava veya erimi gazlarn ok miktarda bulunmas,

7-

Pompann al t yerde atmosfer basncnn d k olmas veya pompann

emi yapt tanktaki mutlak basncn d k olmas,

8-

Pompaya emilen svnn scakl nn yksek olmas.

Kavitasyona engel olmak iin pompa giri indeki basn, srekli olarak buharla ma
basncndan belli bir oranda yksek tutulmaldr.

13.1 EMMEDEK NET POZ T F YK (NPSH VEYA ENPY)

Pompann emme flenci kesitinde, pompa referans dzlemindeki toplam ykn (mutlak
basncn) pompalanan svnn al ma scakl ndaki mutlak buharla ma basncndan
farkna "emmedeki net pozitif yk" ad verilmekte ve ksaca "ENPY" veya "NPSH"
eklinde gsterilmektedir. Pompa referans dzlemi olarak yatay eksenli pompalarda,

KAV TASYON VE EMME NET POZ T F YK

417

pompa ekseninden geen yatay dzlem; d ey eksenli olanlarda ise, impeller kanad giri
kenarndan geen yatay dzlem dikkate alnmakta olup NPSH a a daki gibi
hesaplanmaktadr.

NPSH = (

ps
v
p
+ s )- v
g
2g
g

ps = Svnn emme flencinde (referans dzleminde) llen mutlak statik basnc, Pa

vs = Svnn emme flenci kesitindeki hz, m/s
pv = Svnn (al ma scakl ndaki) mutlak buharla ma basnc, Pa
= Svnn yo unlu u, kg/m3
g = Yerekimi ivmesi, 9,81 m/s2
NPSH kavramnn iyi anla labilmesi iin; kavitasyonun, buharla ma basncnn ve bu
basncn scaklkla de i ti inin, yo unlu un btn svlar kapsayacak ekilde nemli
oldu unun, sv hznn basnc veya yk nasl etkiledi inin, yk kayplarnn ne
oldu unun ve nasl hesapland nn, efektif basn ile mutlak basn farknn ne
oldu unun ve vakum gibi kavramlarn bilinmesi gerekmektedir.
Ksaca zetlenecek olursa pompann giri tarafnda olu up devrelere, impellere ve
mekanik salmastraya zarar veren ve svnn buharla mas ile yo u mas eklindeki
evrime "kavitasyon" ad verilmektedir. Kavitasyon bir di er ifadeyle de sv iinde
olu an delik ve bo alanlarn kabarck eklinde olu up daha sonra da kmesi olaydr.
Bu kabarcklarn kelmesi, impellere ve salyangoza zarar vererek pompann i levini
kaybetmesine yol amaktadr.
Basma yksekli i veya head, pompa terminolojisinde basn yerine kullanlan bir
kavramdr. Di er bir ifadeyle de pompann impeller apna ve hzna ba l olarak svy
kartt ykseklik mesafesidir. Pompa retici firmalar rettikleri pompalar satarken
alcnn bu rn hangi svyla kullanaca n bilemeyecekleri iin hesaplarn su ile
yaparak sadece pompann basabilece i yksekli i vermektedirler.
Srtnme kayplar; borular, ba lant elemanlar (fittingler) ve valfler nedeniyle olu an
kayplarn toplamdr. Bu kayplarn bulunmasnda teorik hesaplamalar d nda
diyagramlardan veya tablolardan da faydalanlmaktadr.
NPSH hesaplamalarnda basnlerlerdeki de erler yerine mutlak basn de erleri (m
olarak) kullanlmaktadr.
13.1.1 EMMEDEK GEREKL NET POZ T F YK (NPSHR VEYA ENPYG)
Pompa retici firmalar, pompalar alclara teslim ederken pompalarn yannda bir de
kullanma klavuzu (kitap ) verirler. Bu kitapkta pompalarn performans e rileri de
yer almaktadr ve bu e rilerde, belirtilen debiler iin gerekli olan NPSH de eri de
gsterilmektedir. Ancak de erler 15-20Cdeki su iin verildi inden alcnn da, pompa

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

418

ile basaca svnn yo unlu unu ve svnn kullanlaca scaklktaki buharla ma

basncn bilmesi gerekmektedir.
NPSH, bir anlamda svnn buharla masn nlemek iin bir l olup reticiler pompay
genellikle dnme hzn, debiyi ve svnn scakl n sabit tutmak ko uluyla suyla test
etmektedir. Bu test esnasnda pompann giri indeki (emme flencindeki) ps basnc yava
yava azaltlmakta, bu esnada giri basncnn belirli bir de erine kadar manometrik
ykseklik ekil 13.2de de grld gibi de i memektedir.

= 0, 03

ekil 13.2 Kavitasyonun tespit edilmesi

Giri basncnn belli bir de erinden sonra ykseklik azalmaya ba lamakta olup
yksekli in azalmaya ba lad bu nokta (A noktas) kavitasyonun ba lad kritik
noktadr. Ancak bu kritik A noktasn tespit etmek zor oldu undan pompann giri basnc
ve dolaysyla da NPSH azaltlmaya devam edilmektedir. Sabit debide manometrik
yksekli in kavitasyonsuz al madaki manometrik yksekli e gre % 3 azald nokta,
di er bir ifadeyle B noktas, pompann o debideki kavitasyon snr olarak kabul
edilmektedir. B noktasndan itibaren giri basnc daha da d rld nde kavitasyonun
iddeti daha ok artmaktadr. A ve B noktas arasnda ise snrl bir kavitasyon
grlmektedir. Bir pompann herhangi bir debide al rken, gerekmedike o debi iin
belirlenmi olan NPSHR de erinden kk bir NPSH de erinde al masna izin
verilmemelidir.
Pompalarda farkl debilerdeki de erler iin ayn test tekrarlanmakta ve her bir debi iin
NPSHR de eri saptanmaktadr. Daha sonra bu debi de erleri iin ekil 13.3te de grlen
kavitasyon karakteristi i elde edilmektedir.
Kavitasyon performans bakmndan iyi pompa NPSHR de eri kk olan pompadr.
nk pompa giri indeki emme basnc (ps), kavitasyona neden olmadan daha d k

KAV TASYON VE EMME NET POZ T F YK

419

de erlere d ebildi inden; pompa, svnn buharla ma basncna yakn emme

basnlarnda gvenle al abilmektedir.

ekil 13.3 Kavitasyon karakteristi i

Kavitasyon testi yaplrken buharla mann neden oldu u kavitasyonun ilk i aretleri
grld nde, emme basncna baklmakta ve bu basn de eri yksekli e
evrilmektedir. Sonuta bulunan ve pompa e risinde belirtilen ykseklik "gerekli net
pozitif emme yksekli i" (NPSHR) veya "emmedeki gerekli net pozitif yk" (ENPYG)
olarak adlandrlmaktadr. NPSH, svnn mutlak stun yksekli i oldu u iin her zaman
pozitiftir. "Net" terimi pompa emme flencindeki gerek basn yksekli idir ve statik
emme yksekli iyle kar trlmamaldr. ekil 13.3te grld gibi debi arttka
NPSHR artmaktadr.
13.1.2 EMMEDEK MEVCUT NET POZ T F YK (NPSHA VEYA ENPYM)

Pompann al t yerde alc veya kullanc tarafndan hesaplanmas gereken, pompann

emme flenci kesitinde ve pompa referans dzleminde llen toplam ykn, pompa
tarafndan baslan svnn al ma scakl ndaki mutlak buharla ma basncndan ne kadar
byk oldu unu gsteren de ere "mevcut net pozitif emme yksekli i" (NPSHA) veya "
emmedeki mevcut net pozitif yk" (ENPYM) ad verilmektedir.
NPSHA de eri, pompadan ba msz bir de er olup devre (sistem) ve i letme ko ullarna
ba ldr. Kavitasyonu nlemek iin hesaplarla bulunan NPSHA de eri, NPSHR de erine
e it veya ondan byk olmaldr. Kavitasyondan korunmak amacyla bir emniyet pay
olarak en azndan NPSHA NPSHR + 0,6 m ko ulu gerekle tirilmelidir. nk NPSHA
de eri, NPSHR de erinden ne kadar byk olursa pompada kavitasyon olu ma riski de o
denli azaltlm olmaktadr. NPSHA de eri a a daki formllerle hesaplanmaktadr.
NPSHA = Tanktaki basn yk - Buharla ma basn yk Statik ykseklik - Srtnme
kayplar
NPSHA = hp hvp hs hf veya

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

420

NPSH A =

ps
p
- v hs - hf
g
g

NPSHA = Emmedeki mevcut net pozitif yk, m

hp = Emme tankndaki mutlak basn, m
hvp = Svnn al ma scakl ndaki mutlak buharla ma basn yk, m
hs = Statik emme yksekli i, m
hf = Emme devresindeki (boru, valf vb.) yk kayplar toplam, m
ps = Emme tankndaki mutlak basn, Pa (Emme tank atmosfere ak ise ps = patm)
pv = Svnn al ma scakl ndaki mutlak buharla ma basnc, Pa
= Yo unluk, kg/m3
g = Yerekimi ivmesi, 9,81 m/s2
Emme tanknn atmosfere ak veya basn altnda olmas ile emme tankndaki sv
seviyesinin pompa merkez hattndan a a da veya yukarda olmas biiminde drt ayr
durum sz konusudur. Emme tanknn atmosfere ak olmas durumunda tanktaki svya
etkiyen basn 1 atm ve bu basncn yk olarak de eri de 10,33 m olarak kabul
edilmektedir. Emme tanklarnn atmosfere ak olmak ko uluyla tanktaki sv seviyesinin
pompa merkezinden a a da (emme derinli i) ve yukarda olma (emme yksekli i)
konumlar ve bu konumlara gre emmedeki mevcut net pozitif yk formlleri ekil
13.4te grlmektedir.
NPSH A =

hs < 0

ps p v
- hs - h f
g
g

NPSH A =

ps p v
+ hs - h f
g
g

h s >0

ekil 13.4 Emme tanklar atmosfere ak olan devreler

Emme tanklarnn basn altnda olmak ko uluyla tanktaki sv seviyesinin pompa

merkezinden a a da (emme derinli i) ve yukarda olma (emme yksekli i) konumlar
ile bu konumlara gre emmedeki mevcut net pozitif yk formlleri de ekil 13.5te
grlmektedir.

KAV TASYON VE EMME NET POZ T F YK

NPSH A =

421

ps p v
- hs - h f
g
g

NPSH A =

ps p v
+ hs - h f
g
g

hs < 0
h s >0

ekil 13.5 Emme tanklar basn altnda olan devreler

Emmedeki mevcut net pozitif yk (NPSHA) iin baz rnekler verildi inde konunun daha
iyi anla laca muhakkaktr.
RNEK 13.1

ekil 13.6da grlmekte olan sistemde emi yaplan tank atmosfere aktr, tanktaki su
seviyesinin pompa merkez hattna olan yksekli i 1,5 m olup alc devrede 50 mm
apnda ve 3 m uzunlu unda boru kullanlmaktadr. Bu devrede 1 adet uzun dirsek
mevcut olup pompa 20Cde su basmakta ve debisi de 22,7 m3/htir. Emmedeki gerekli
net pozitif yk (NPSHR) ise 2,74 m olarak verilmi tir. NPSHA de erini hem tablo (pratik)
hem de teorik metotla bulunuz.

ekil 13.6 Emme yksekli i altndaki sistem

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

422

NPSHA = hp hvp hs hf
oldu u iin gerekli de erlerin bulunarak yerlerine konmas gerekmektedir.
Tank atmosfere ak oldu undan ve atmosfer basnc da 1,013 bar (ya da 101325 Pa)
oldu undan formlde yerine konup bulunmak istenirse (Tablo 10.1den 20C scaklk
iin su = 998,3 kg/m3)
patm = ghp

hp = patm / g = 101325 / (998,3 x 9,81) = 10,34 m

hp = 10,34 m olmaktadr.
20Cdeki suyun mutlak buharla ma basnc Tablo 10.1den bakld nda 0,0233 bar
olarak bulundu u iin ayn tabloda suyun yo unlu u da 998,3 kg/m3 oldu undan
pvp = g hvp

hvp = pvp / g = 0,0233 x 105 / (998,3 x 9,81) = 0,23 m olup

hvp = 0,23 m olarak kaydedilmektedir.

Statik ykseklik 1,5 m olarak verildi inden (emme yksekli i oldu undan pozitif)
hs = 1,5 m olarak yazlmaktadr.
Srtnme kayplar iin Tablo 11.7ye bakld nda 50 mm apnda uzun dirsek iin
kayp miktarnn e de er boru olarak 0,5 m oldu u grlmektedir. Bu durumda emme
devresinin toplam uzunlu u 3 + 0,5 = 3,5 m olmaktadr. ekil 11.7ye bakld nda 22,7
m3/h debi ve 50 mm iin (100 mdeki e de er boru) kayp miktar 17 m olup 3,5 m boru
iin kayp = 3,5 x 17 / 100 = 0,595 m olmaktadr. elik boru iin, bulunan de er 1,3 ile
arplarak 0,595 x 1,3 = 0,77 m olarak bulunmaktadr. Bylece srtnmeden dolay
toplam kayp miktar
hf = 0,77 m olmaktadr.
Tm de erler yerine kondu unda
NPSHA = hp hvp hs hf = 10,34 0,23 + 1,5 0,77 = 10,84 m
olarak bulunmaktadr. Bulunan NPSHA de eri olan 10,84 m, verilen NPSHR de eri olan
2,74 + 0,6 = 3,34 mden daha byk oldu u iin pompada herhangi bir kavitasyon sorunu
olmayacaktr.
Ayn problem di er formlle zlecek olursa nce forml yazlmal ve de erler
yerlerine konmaldr. Srtnme kayplar daha nce bulundu u iin (tablo yntemine
gre) yeniden hesap edilmesine gerek yoktur. Bulunan kayplar formldeki yerine direkt
olarak konulabilir. (1 atm = 101325 Pa)

NPSH A =

ps
p
101325
0,0233x105
- v hs - hf =
+ 1,5 - 0,77
g
g
998,3 x 9,81 998,3 x 9,81

NPSH A = 10,34 - 0,23 + 1,5 - 0,77 = 10,84 m

KAV TASYON VE EMME NET POZ T F YK

423

Srtnme kayplar teorik olarak hesaplanacak olursa nce devredeki hzn hesaplanmas
gerekmektedir.
Q = 22,7 m3/h = 0,0063 m3/s
k = 0,15 mm (galvanizli elik boru iin Tablo 11.2)
Kdirsek = 0,19 (Tablo 11.5)
= 1 cSt = 10-6 m2/s
D = 50 mm = 0,050 m

vs =

Re =

f=

4Q
4 x 0,0063
=
= 3,21 m/s
D2
3,14 x (0,050)2
vD

3,21 x 0,050
= 160500
10-6
0,25

k
5,74
log
+
3,7 x D
Re0,9

hL = hf +

hm = f

L
+
D

0,25
0,15
5,74
log
+
3,7 x 0,050 1605000,9

= 0, 027

v2
3
3,212
= 0,95 m
= 0,027
+0,19
2g
0,050
2 x 9,81

Kayplarn bulunmasyla de erler tekrar yerine kondu unda

NPSH A =

ps
p
101325
0,0233 x 105
- v hs - hf =
+ 1,5 - 0,95
g
g
998,3 x 9,81 998,3 x 9,81

NPSH A = 10,34 - 0,23 + 1,5 - 0,95 = 10,66 m olarak bulunmaktadr.

Teorik olarak yaplan hesap sonucunda srtnme kayplar 0,77 m yerine 0,95 m olarak
bulundu undan NPSHA de eri de 10,84 m yerine 10,66 m olmaktadr. Buna ra men
bulunan de er, verilen NPSHR de eri olan 2,74 + 0,6 = 3,34 mden daha byk oldu u
iin pompada herhangi bir kavitasyon sorunu olmayacaktr. Her iki yntemin bilinmesi
de faydal olmasna kar n kesin hesaplamalar iin her zaman hassas hesaplama yntemi
kullanlmaldr.

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

424

RNEK 13.2

ekil 13.7de grlen sistemde pompa, vakum altndaki bir tanktan emi yapmaktadr.
Tanktaki efektif basn -0,675 bar ve sv seviyesinin pompa merkez hattndan yksekli i
1,5 mdir. Devre uzunlu u 3 m ve boru ap 50 mm olup devrede 90lik uzun bir dirsek
kullanlm tr. Pompa debisi 22,7 m3/h olup 20Cde su baslmaktadr. NPSHR ise 2,74 m
olarak verildi ine gre kavitasyon sorunu olup olmad n bulunuz.

ekil 13.7 Vakum altndaki sistem

NPSHA = hp hvp hs hf
oldu u iin gerekli de erlerin yerlerine konmas gerekmektedir.
Tanktaki efektif basn -0,675 bar = -67500 Pa oldu undan tanktaki mutlak basn de eri
-67500 + 101325 = 33825 Pa olmaktadr.
p = ghp

hp = p / g = 33825 / (998,3 x 9,81) = 3,45 m

hp = 3,45 m olmaktadr.
20Cdeki suyun buharla ma basnc Tablo 10.1den bakld nda 0,0233 bar olarak
bulundu u iin ayn tabloda suyun yo unlu u da 998,3 kg/m3 oldu undan
pvp = g hvp

hvp = pvp / g = 0,0233 x 105 / (998,3 x 9,81) = 0,23 m olup

hvp = 0,23 m olarak kaydedilmektedir.

Statik ykseklik 1,5 m olarak verildi inden (emme yksekli i oldu undan pozitif)
hs = 1,5 m olarak yazlmaktadr.

KAV TASYON VE EMME NET POZ T F YK

425

Srtnme kayplar iin Tablo 11.7ye bakld nda 50 mm apnda uzun dirsek iin
kayp miktarnn e de er boru olarak 0,5 m oldu u grlmektedir. Bu durumda emme
devresinin toplam uzunlu u 3 + 0,5 = 3,5 m olmaktadr. ekil 11.7ye bakld nda 22,7
m3/h debi ve 50 mm iin (100 mdeki e de er boru) kayp miktar 17 m olup 3,5 m boru
iin kayp = 3,5 x 17 / 100 = 0,595 m olmaktadr. elik boru iin, bulunan de er 1,3 ile
arplarak 0,595 x 1,3 = 0,77 m olarak bulunmaktadr. Bylece srtnmeden dolay
toplam kayp miktar
hf = 0,77 m olmaktadr.
Tm de erler yerine kondu unda
NPSHA = hp hvp hs hf = 3,45 0,23 + 1,5 0,77 = 3,95 m
olarak bulunmaktadr. Bulunan NPSHA de eri olan 3,95 m, verilen NPSHR de eri olan
2,74 + 0,6 = 3,34 mden daha byk oldu u iin pompada herhangi bir kavitasyon sorunu
olmayacaktr.
Ayn problem di er formlle teorik olarak zlecek olursa nce forml yazlmal ve
de erler yerlerine konmaldr. Srtnme kayplar teorik olarak daha nce 0,95 m olarak
bulundu u iin yeniden hesap edilmeden formldeki yerine direkt olarak konulabilir.
NPSH A =

ps p v
(-0,675 x 105 ) + 101325 0,0233 x 105
hs - hf =
+ 1,5 - 0,95
g
g
998,3 x 9,81
998,3 x 9,81

NPSH A = 3,45 - 0,23 + 1,5 - 0,95 = 3,77 m olarak bulunmaktadr.

Bulunan NPSHA de eri olan 3,77 m, verilen NPSHR de eri olan 2,74 + 0,6 = 3,34 mden
daha byk oldu u iin pompada herhangi bir kavitasyon sorunu olmayacaktr.
RNEK 13.3

rnek 13.2de verilen tm de erler ayn olmak kaydyla emi yaplan suyun scakl
20C yerine 80C oldu unda suyla ilgili baz zellikler de i mekte olup Tablo 10.1den
bulunan bu de erler a a da verilmektedir.
= 971,6 kg/m3 (Tablo 10.1)
pvp = 0,4736 bar (Tablo 10.1)
= 0,361 cSt = 0,361 x 10-6 m2/s (Tablo 10.1)
D = 50 mm = 0,050 m
Q = 22,7 m3/h = 0,0063 m3/s
k = 0,15 mm (galvanizli elik boru iin Tablo 11.2)
Kdirsek = 0,19 (Tablo 11.5)

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

426

vs =

Re =

f=

4Q
4 x 0,0063
=
= 3,21 m/s
D2
3,14 x (0,050)2
vD

3,21 x 0,050
= 444598
0,361 x 10-6
0,25

k
5,74
log
+
3,7 x D
Re0,9

hL = hf +

hm = f

L
+
D

0,25

0,15
5,74
log
+
3,7 x 0,050
4445980,9

= 0, 0266

v2
3
3,212
= 0,0266
+0,19
= 0,93 m
2g
0,050
2 x 9,81

Kayplarn bulunmasyla de erler tekrar yerine kondu unda

NPSH A =

ps
p
(-0,675 x 105 ) + 101325 0,4736 x 105
- v hs - hf =
+ 1,5 - 0,93
g
g
971,6 x 9,81
971,6 x 9,81

NPSH A = 3,54 - 4,96 + 1,5 - 0,93 = -0,85 m olarak bulunmaktadr.

Bulunan NPSHA de eri olan -0,85 m, verilen NPSHR de eri olan 2,74 + 0,6 = 3,34 mden
kk oldu u iin pompada kavitasyon sorunu bulunmaktadr.
13.1.3 EMME ZGL HIZI

Emme zgl hz, gerekli emme net pozitif yk ile a a daki formlde oldu u gibi
yakndan ilgilidir. Bu nedenle emme zgl hz bilinen pompalarn, emmedeki gerekli net
pozitif ykleri hesaplanabilmektedir.

Sq =

Q opt

NPSH R 3/4

veya NPSH R =

Qopt

4/3

Sq

n = Pompa devir says, d/dak

Qopt = Pompann optimum noktadaki debisi, m3/s (ift emi li pompalarda debi de eri
ikiye blnmelidir)

KAV TASYON VE EMME NET POZ T F YK

427

NPSHR = Optimum debi iin emmedeki gerekli net pozitif yk, m

Baz pompalarn ve svlarn zelliklerine gre yakla k emme zgl hzlar Tablo
13.1de verilmektedir.
Tablo 13.1 Baz pompalardaki zgl hz de erleri

Pompa tipi ve baslan sv zelli i

Emme zgl hz (Sq)

Norm pompalar ve so uk su ile al ma

145-210 (ortalama 160)

Debisi byk olan pompalar

115

Scak su ile al ma

200

Hidrokarbonlar

280-300

n impellerli pompalar

500-800

RNEK 13.4

Optimum debisi 220 m3/h, basma yksekli i 50 m ve devir says 1450 d/dak olan ve
so uk su basan pompann emmede gerekli net pozitif ykn bulunuz. (Tablo 13.1
yardmyla Sq de eri so uk su nedeniyle 160 alnabilir).
n = 1450 d/dak
Qopt = 220 m3/h = 0,061 m3/s
H = 50 m

NPSH R =

n Q opt

4/3

Sq

1450 0,061
160

4/3

= 2,92 m

RNEK 13.5

rnek 13.4teki pompann dnme hznn 1450 d/dak yerine 2900 d/dak olmas
durumunda pompann emmedeki gerekli net pozitif ykn bulunuz. (Tablo 13.1
yardmyla Sq de eri so uk su nedeniyle 160 alnabilir).

NPSH R =

n Qopt
Sq

4/3

2900 0,061
160

4/3

= 7,37 m

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

428

Her iki rnek kar la trld nda devir saysnn artmasyla emmedeki gerekli net pozitif
ykn de artt grlmektedir. Bu durumda kavitasyon riski olan devrelerde daha d k
devirli pompalarn kullanlmas gerekti i anla lmaldr.

13.2 EMME YKSEKL

HESABI

Pompalardaki en byk sorunun kavitasyon oldu u bilindi inden, kullanlacak

pompalarda kavitasyon riskinin olup olmad nn bulunmas gerekmektedir. Bunun iin
de ncelikle NPSHR de erinin bilinmesi gerekmektedir. NPSHR de erinin kavitasyon
karakteristi inden bulunmas veya ampirik ba ntlarla hesaplanmasyla, maksimum
emme derinli i de hesaplanabilmektedir.

NPSH A =

ps p v
hs - hf
g
g

NPSH A NPSH R + 0,6 m

NPSH R + 0,6 m

h smaks =

ps
p
- v hs - hf
g
g

ps p v
- h f - NPSH R - 0,6 m
g
g

Pompann kavitasyonsuz al abilmesi iin hsmaks hs olmaldr. E er hsmaks de eri pozitif

ise pompa ekseni emme tank sv serbest yzeyinden yukarda, hsmaks de eri negatif ise
pompa ekseni emme tank sv serbest yzeyinden a a da olacaktr.
RNEK 13.6

15Cde su basan pompa, deniz seviyesinde olup emme tank atmosfere aktr. Pompa
emme yksekli i 5 m (pompa ekseni, emme tank sv yzeyinin zerinde), NPSHR
de eri 2,8 m ve emme devresi kayplar ise 1 mdir. Pompann kavitasyon riski olup
olmad n bulunuz.
15Cde suyun yo unlu u 999,2 kg/m3 ve mutlak buharla ma basnc 0,017x105 Pa
olarak Tablo 10.1den bulunmaktadr.
ps = 1 atm = 101325 Pa = 1,013x105 Pa
pv = 0,017x105 Pa
hf = 1 m
NPSHR = 2,8 m

KAV TASYON VE EMME NET POZ T F YK

429

= 999,2 kg/m3
g = 9,81 m/s2

h smaks =

ps p v
- h f - NPSH R - 0,6 m
g
g

h smaks =

1,013 x 105
0,017 x 105
- 1 - 2,8 - 0,6 = 10,33 - 0,17 - 1 - 2,8 - 0,6
999,2 x 9,81 999,2 x 9,81

h smaks = 5,76 m olmaktadr.

hsmaks 5,76 m olup hs de eri olan 4,5 mden byk oldu u iin kavitasyon riski
bulunmamaktadr.
RNEK 13.7

rnek 13.6daki pompa ayn de erlerle ancak deniz seviyesinden 2000 m yukardaki bir
yerde al yorsa bu durumda kavitasyon riskinin olup olmad n bulunuz. Byle bir
durumda a a da verilen Tablo 13.2den faydalanlarak 2000 m ykseltideki atmosfer
basncnn de eri tablodan 0,795 bar olarak bulunmaktadr.
Tablonun olmad durumda basn de eri a a daki forml ile de yakla k olarak
bulunabilir. (z = ykselti veya rakm, m)
H atm =

patm
z
= 10,33 g
900

p atm = g (10,33 -

z
2000
) = 999,2 x 9,81 (10,33 ) = 79495 Pa = 0,795 bar
900
900

De erler a a daki formlde yerlerine konursa sonu

h smaks =

ps p v
- h f - NPSH R - 0,6 m
g
g

h smaks =

0,795 x 105
0,017 x 105
- 1 - 2,8 - 0,6 = 8,11 - 0,17 - 1 - 2,8 - 0,6
999,2 x 9,81 999,2 x 9,81

h smaks = 3,54 m olmaktadr.

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

430

hsmaks 3,54 m olup hs de eri olan 4,5 mden kk oldu u iin pompa kavitasyonda
al acaktr. Pompann kavitasyonsuz al abilmesi iin emme derinli i en fazla 3,54 m
olmaldr.
Tablo 13.2 Atmosfer basncnn deniz seviyesinden ykselti ile de i mesi

Deniz

seviyesinden

Patm = Mutlak atmosfer basnc

ykseklik (m)

bar

mmHg

1,01325

760

250

0,984

738

500

0,955

716

750

0,927

695

1000

0,899

674

1250

0,872

654

1500

0,845

634

1750

0,820

615

2000

0,795

596

2250

0,771

578

2500

0,747

560

2750

0,724

541

3000

0,701

526

3500

0,657

493

4000

0,616

462

5000

0,541

406

6000

0,472

354

10000

0,265

199

RNEK 13.8

70Cde su basan pompa deniz seviyesinden 500 m yukarda olup emme tank atmosfere
kapaldr. Tanktaki efektif basn 0,3 bar olup pompann debisi 180 m3/h, dnme hz da
1450 rpm olup emme devresindeki kayplar ise 1 mdir. NPSHR de eri bilinmeyen
pompann maksimum emme derinli ini bulunuz.

KAV TASYON VE EMME NET POZ T F YK

431

Q = 180 m3/h = 0,05 m3/s

n = 1450 rpm
pv = 0,3116 x 105 Pa (Tablo 10.1)
= 977,7 kg/m3 (Tablo 10.1)
g = 9,81 m/s2
hf = 1 m
Tanktaki basn 0,3 bar (0,3 x 105 Pa) ve atmosfer basnc Tablo 13.2 yardmyla bulunup
500 m ykseklikte 0,955 x 105 Pa oldu undan
ps = 0,3 x 105 + 0,955 x 105 = 125500 Pa olmaktadr.
Bu rnek iin ncelikle NPSHR de erinin hesaplanmas gerekmektedir. Bunun iin de
emme zgl hz de eri Tablo 13.1den (scak su iin) 200 olarak seilir.
Bulunan de erler yerine kondu unda

NPSH R =

n Qopt
Sq

4/3

1450 0,05
200

4/3

= 1,90 m oldu undan

h smaks =

ps p v
- h f - NPSH R - 0,6
g
g

h smaks =

125500
0,3116 x 105
- 1 - 1,90 - 0,6 = 13,08 - 3,24 - 1 -1,90 - 0,6
977,7 x 9,81 977,7 x 9,81

h smaks = 6,34 m olmaktadr.

hsmaks de eri 6,34 m oldu u iin pompa, emme tank serbest sv yzeyinden en fazla 6,34
m yukarda olabilir.
RNEK 13.9

140Cde su basan pompa deniz seviyesinde olup emme tank atmosfere kapaldr.
Tanktaki basn 3 bar olup emme devresindeki kayplar ise 2 m ve NPSHR de eri de 3
mdir. Pompann maksimum emme derinli ini bulunuz.
Tanktaki basn 3 bar (3 x 105 Pa) ve atmosfer basnc 1,013 x 105 Pa (Tablo 13.2)
oldu undan
ps = 3 x 105 + 1,013 x 105 = 401325 Pa veya 4,01 x 105 Pa olmaktadr.

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

432

pv = 3,61 x 105 Pa (Tablo 10.1)

= 925,8 kg/m3 (Tablo 10.1)
g = 9,81 m/s2
hf = 2 m
NPSHR = 3 m
De erler formldeki yerlerine konulursa

h smaks =

ps p v
- h f - NPSH R - 0,6
g
g

h smaks =

401325
3,61 x 105
- 2 - 3 - 0,6
925,8 x 9,81 925,8 x 9,81

h smaks = 44,18 - 39,74 - 2 - 3 - 0,6

h smaks = -1,16 m olmaktadr.

hsmaks de eri -1,16 m oldu u iin emme tank serbest sv yzeyi, pompa ekseninden en az
1,16 m yukarda olmaldr.
Kavitasyon problemlerinde ayrca boyutsuz bir say olan Thoma kavitasyon saysndan
( ) da faydalanlmaktadr. Bu say, kavitasyon ile zgl hz arasnda ili ki oldu u
varsaymna dayanmaktadr.
Tek emi li pompalar iin

= 12,2 x 10-4 n q 4/3

nq =

n Q opt
H opt 3/4

ift emi li pompalar iin de

= 7,7 x 10-4 n q 4/3 olarak kullanlmaktadr.

n = Pompann devir says, d/dak

KAV TASYON VE EMME NET POZ T F YK

433

Qopt = Optimum debi, m3/s

Hopt = Optimum head, m
p, pompann kurulu oldu u tesisle ilgili bir katsay ve
k de kanatla ilgili kinematik
byklkleri ieren bir katsay olmak zere p > k oldu unda pompa kavitasyonsuz
al yor demektir.

h p - h vp - h s - h f
NPSH
=
Hm
Hm
h p - h vp - h smaks - h f
Hm

Bunlarn d nda emme zgl hz ile Thoma kavitasyon says arasnda da a a daki
ba nt mevcuttur.

Sq =

nq
3/4

Hmnin bilinmedi i durumlarda pompa impeller d ap ve pompann devir says

biliniyorsa Hm a a daki ampirik formlle hesaplanmaktadr.

Hm =

Dxn
8500

Hm = Manometrik ykseklik, m
D = mpeller d ap, cm
n = Devir says, d/dak

13.3 KAV TASYON N NLEMLER

Yo u turucu (kondenser) sistemleri bilindi i gibi yksek scaklklarla al maktadr.
D k basn sistemlerinde yo u um suyu, 82-93C arasndaki scaklklarla kazana
dnmektedir. lk dizaynda bu scaklklar korunabilse de daha sonralar buhar traplarnn
iyi ve do ru al mamalar nedeniyle buharn traplardan by-pass etmesi sonucu bu
de erler de tutturulamamaktadr. Byle bir durumda derhal traplarn yenilenmeleri
gerekmektedir. Bu sistemlerde buhar yo u um dn devrelerindeki yksek scaklklar
nedeniyle yo u um pompasnn seimi ok ok nemli hale gelmektedir.

434

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

NPSH; scaklk, ykselti (rakm), statik ykseklik ve debi gibi faktrlere ba ldr.
Yo u um pompalar, kavitasyonu nlemesi ve yksek scaklklarda al abilmesi
amacyla d k NPSH de erlerinde dizayn edilmektedir.
Santrifj pompalarda ak kan, impeller gzne (merkezine, ortasna) girdi i zaman
basnc d mektedir. mpeller gzndeki mutlak basn, svnn buharla ma basncn da
d rmekte ve buhar ukurlar olu maya ba lamaktadr. Bu buhar ukurlar, impeller
kanatlar boyunca ak kan iinde yol alrken basn ykselmekte ve bu ukurlar da lp
kmektedir. Bu kme olayna "kavitasyon" ad verilmektedir. Kavitasyon sadece
grlt karan bir olay olmayp pompa impellerine, afta, mekanik salmastraya da zarar
vererek pompann debisini d rmektedir. te tam burada bu ukurcuklarn olu masn
ve kmesini nlemek iin gerekli minimum yksekli e "emmedeki gerekli net pozitif
yk" (NPSHR) ad verilmektedir.
ekil 13.8de ak kann impeller gzne (merkezine) girmesiyle olu an basn
de i imleri gsterilmektedir. st taraftaki e ride sistem emme basnc (ps) srekli olarak
buharla ma basncnn stnde bulundu u iin kavitasyon olu mamaktadr. Alt taraftaki
e ride ise svnn impeller gzne girmesiyle sistem emme basnc (ps), buharla ma
basncnn altna d mekte ve kavitasyona neden olmaktadr.
zetlenecek olursa NPSHR, kavitasyonu nlemek iin gerekli olan net emme yk
miktardr ve pompa dizayn ile belirlenip karakteristik e rilerle gsterilmektedir. NPSHA
ise, pompa emi tarafndaki emme yk miktar veya pompa emi tarafnda buharla ma
basnc stndeki toplam faydal enerjidir. Bu da sistem artlarna gre
kararla trlmaktadr.

ekil 13.8 Kavitasyon olu umu

KAV TASYON VE EMME NET POZ T F YK

435

Kavitasyonun olu aca bu gibi durumlarda nlem olarak iki seenek bulunmaktadr.
Bunlardan biri NPSHR de erini d rmek, di eri ise NPSHA de erini artrmaktr. NPSHA
de erini artrmak iin bir veya birka etkin faktrde de i iklik yaplabilmektedir.
rne in, buharla ma basncn d rmek iin yo u um scakl d rlebilir. Bunun
iin de enerji kayb olmasna kar n bir kuler (so utucu) veya bir so utma tank
kullanlabilir.
NPSHA de erini artrmann bir di er yolu da yo u umun topland resiveri (tank)
basnlandrmaktr. 121Cye kadar olan scaklklarda pompalarla birlikte dizayn edilen
basnlandrlm yo u um niteleri mevcuttur. Kapal sistem kullanld nda ani
kayplardan kanmak gerekmektedir. Basnlandrlm yo u um niteleri d k NPSHA
iin her zaman zm olmayabilir.
NPSHA de erini artrmak iin bir ba ka zm yolu da yo u umun topland resiverin
statik yksekli ini de i tirmek ve ykseltmektir. Bununla birlikte yo u umun dn
sv seviyesinin altnda ise bu faktr de i tirmek gtr. Bazen NPSHA de erini
istenilen noktaya ykseltmek mmkn olmamaktadr, bu durumda tek zm yolu
yksek scaklklardaki yo u umlarla al abilen d k NPSHR de erinde olan bir
yo u um pompas seip kullanmaktr.
Pompalarn NPSHR de eri zellikle impeller giri dizaynndan etkilenmektedir.
Ak kann impellere giri asnn byk olmas daha fazla verim vermektedir, daha
kk olan a ise daha d k NPSHR de erine neden olmaktadr. Bu iki zelli in
arasnda olarak yakla k 5-7 kanatl impellerlerde 17 derecelik a kullanlmaktadr.
Farkl pompalarn NPSHR karakteristikleri, onlarn zgl emme hzlar vastasyla
kar la trlabilmekte ve zgl emme hz a a daki formlle bulunmaktadr.

Sq =

n Q
NPSH R 0,75

Bir pompa iin d k Sq says, daha yksek bir NPSHR de erini ifade etmektedir.
Santrifj impellerler iin zgl emme hznn tipik aral 135-155dir. D k NPSHR
de erinin kritik oldu u yo u um ve kazan besleme suyu uygulamalarnda zgl emme
hz 230-350ye kadar ykseltilmektedir. Bu yksek de erlere ula mak iin drt adet gibi
az kanad olan impellerlerde ak as 10 dereceye kadar d rlmektedir. Daha az ve
daha ince kanatlarn tkanmay da azaltma gibi bir faydas bulunmaktadr. Bu tkanma, su
buharnn tkamas veya ak bo mas eklinde olmaktadr. D k ak alarnn veya
byk giri aplarnn dezavantaj, pompann yakla k % 50nin altndaki debide
al masdr.
NPSHR de erini azaltmak ve zgl emme hzn 350nin zerine karmaktan ba ka bir
yol olarak eksenel ak l impeller veya ekil 13.9da grld gibi impellerin nnde
"indser (n impeller)" kullanmak da mmkndr.

436

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

ekil 13.9 ndser (n impeller) kullanlan santrifj pompa

n impellerin ak as 5-10 derece arasndadr. Kanat as ise 3-5 derece daha byktr
ve kanat says da 2-4 arasndadr. Kanat as, impeller kanatlarnn yol gsterme
asdr. Ak as ve kanat as arasndaki fark "slip" ad da verilen kayplara neden
olmaktadr. Eksenel ak n impelleri, santrifj impellerin gznde (merkezinde) pozitif
bir basn olu turmakta olup bu de er yakla k 0,35-0,70 bar efektif basntr.
ndser (n impeller) kullanmann faydalarndan biri de al ma noktasndaki verimden
dn verilmemesidir. Daha nce de belirtildi i gibi giri ak as NPSH de erini ve
verimi etkilemektedir. Santrifj impellerlerin daha byk giri ak as ve daha kk
impeller gz alanna sahip olmasyla verim daha da ykselmektedir. Standart santrifj
impeller ile indserin (n impellerin) birle tirilmesi, verimden dn vermeksizin
yaplabilecek en iyi kombinasyonu sa lamaktadr. Dikey bir santrifj pompadaki emme
ve basma ba lantlar ile impeller giri ine monte edilmi olan bir n impeller ekil
13.9da gsterilmektedir. rnek olarak verilen n impellerin kanat says drttr.
ndserli (n impellerli) pompa kullanmann sakncas, pompann ak miktarn
(debisini) azaltmasdr. ndser, pompann NPSHR de erini azaltr ama ancak belirli
aralklarda etkindir. Bu aralklarn d nda NPSHR de eri arpc biimde artmaktadr.
ekil 13.10da aka gsterildi i gibi indserli pompa Q1 ve Q2 debi de erleri arasnda
etkindir. Ancak bu aral n d nda indserli pompay kullanmak pek akllca de ildir.

KAV TASYON VE EMME NET POZ T F YK

437

ekil 13.10 ndserli ve indsersiz pompada ak ve NPSH

zgl emme hznn forml gzden geirilecek olursa etkin faktrlerden birinin motor
devir says oldu u grlecektir. Belli bir impeller iin d k devirli motor kullanmak,
gerekli NPSH de erini d recektir. Ayn zamanda pompann basma yksekli i de
azalaca iin bu yntem tm uygulamalar iin pratik olmayabilir. D k devirli motor
kullanarak yksek devirli motorla elde edilen ak ve yksekli i sa lamak iin impeller
asal hz artrlmaldr. Bu da impeller ap byltlerek sa lanmaktadr. Ayn basnc
sa lamak iin 1750 d/dak yerine 3500 d/dak olan pompada impeller ap iki katna
karlmaktadr. D k devirle al trmalarda hem avantajlar hem de baz dezavantajlar
bulunmaktadr. 3500 devirli pompa ile 1750 devirli pompa kar la trlrsa 3500 devirli
pompa nemli bir ekilde kk ve daha az pahaldr. Ancak bu kez pompa grlt
seviyesi ve NPSHR de eri yksektir. Pompalar dizayn edenler, artan maliyetle birlikte
d k NPSH de eri ve grlty; yksek grlt ve d k maliyetle kar la trmaktadr.
Sonu olarak buhar yo u um sistemlerinde, yksek scaklklara kar yo u um pompas
semede NPSH kritik bir faktrdr. NPSHA de eri de pek ok etken iermektedir. Bu
etkenler; yo u um scakl , yo u um resiverindeki (tankndaki) basn, yo u um
resiverinin yksekli i ve boru srtnme kayplardr. Bu etkenlerden herhangi birini
de i tirmek direkt olarak NPSHA de erini etkilemektedir.
NPSHR de eri, pompa reticisi ve onu dizayn edene ba ldr. Pompa reticisi de motor
devir says, impeller giri as, kanat says ve indser kullanma gibi unsurlara dikkat
etmektedir. Yo u um pompas seerken yukarda saylan tm unsurlara ve zellikle de
motor devir says ile indser kullanmna dikkat edilmektedir. Bu faktrlere dikkat
etmek zel uygulamalarda do ru bir seim imkan sa layacaktr.
Kavitasyonu nlemek iin ya seilecek pompann NPSHR de eri mmkn mertebe kk
olmal ya da devredeki NPSHA de eri mmkn oldu u kadar byk olacak ekilde
dizayn edilmelidir. Bu ikisinin d nda ayrca NPSHA de eri, NPSHR de erinden
mmkn oldu unca byk yaplmaldr. Bunlara gre alnabilecek pratik nlemler
a a da sralanm tr.

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

438

NPSHR de erini d rmek iin,

1-

Devir says d k olan pompa kullanmak,

2-

ift emi li pompa kullanmak,

3-

n impeller kullanmak,

4-

Kavitasyon riski olan yerlerde daha byk debili pompa seip pompay
kk debide al trmak,

5-

mpeller giri alann byk yapmak.

NPSHA de erini artrmak iin,

6-

Emme derinli ini mmkn mertebe kk tutmak, bunun iin de tanktaki

sv seviyesini yksek tutmak veya pompay sv seviyesine yakn yere
monte etmek,

7-

Emme devresindeki kayplar azaltmak,

8-

Emme devresini ksa tutmak,

9-

Emme devresinde gerekmedike dirseklerden kanmak,

10- Emme boru apn basma boru apndan byk semek,

11- Emme devresindeki valfi ksmamak ve kapatmamak,
12- Svnn scakl n d rmek.
Ayrca,
13- Sv iindeki erimi hava ve gazlar vakum pompas ile tahliye etmek,
14- Pompa k ve giri i arasnda by-pass yaparak pompann giri tarafndaki
basnc artrmak,
15- Pompay optimum debiden byk debilerde al trmamak.

KAV TASYON VE EMME NET POZ T F YK

439

SZLK
basn yk

: ( ng. pressure head) Bir pompalama sisteminde

baslan tanktaki statik basncn ve hz yksekli inin
d nda kalan sv rezervinin (tankn) yzeyindeki
mutlak basn olan metre veya feet cinsinden
ykseklik.

basnler

: ( ng. pressure gauge) Pompa emme ve basma

hatlar ile muhtelif devre ve nitelerde bulunan ve
bulundu u devre veya nitelerdeki ak kann
basncn gsteren cihaz, basn gstergesi,
manometre.

buharla ma basnc

: ( ng. vapor pressure) Verilen bir scaklkta

ak kana s ilave edildi i zaman buharn olu mas
iin gerekli olan basn de eri.

buharla ma basn yksekli i

: ( ng. vapor pressure head) Verilen bir scaklkta

ak kana s ilave edildi i zaman buharn olu mas
iin gerekli olan basn de erinin ykseklik olarak
kar l .

efektif basn

: ( ng. gauge pressure) Basnlerde okunan basn

de eri.

eksenel ak l pompa

: ( ng. axial flow pump, propeller pump) Transfer

edilen svnn pompadan k nn pompa aft
eksenine eksenel (paralel) oldu u pompa, pervane
pompa.

emme derinli i

: ( ng. suction lift) Pompa emi merkezinin altnda

olan bir tanktaki svnn yzeyi ile pompa merkezi
arasndaki d ey mesafe.

emme yksekli i

: ( ng. suction head) Atmosfere ak olan bir

tanktaki svnn en st noktas yani yzeyi, pompa
emme merkezinin stndeyse bu iki hat arasndaki
d ey mesafe.

en iyi verim noktas

: ( ng. best efficiency point, BEP) Verimin en

yksek oldu u noktada maksimum impeller
apndaki debi.

ENPYG

: ( ng. net positive suction head required) Bir

pompann kavitasyonsuz al masn sa layacak en
az emmedeki net pozitif yk, emmedeki gerekli net
pozitif yk.

ENPYM

: ( ng. net positive suction head available) Belirli bir

devrede ve belirli i letme ko ullarnda al an bir
pompann emme flen kesitinde pompa referans
dzleminde llen toplam ykn, baslan svnn o
al ma
scakl ndaki
mutlak
buharla ma

440

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

basncndan ne kadar byk oldu unu gsteren

de er, emmedeki mevcut net pozitif yk.
indser (n impeller)

: ( ng. inducer) Santrifj tip pompalarn bazlarnda

kavitasyonu nlemek amacyla impellerin n
tarafna konulan daha az kanatl bir ba ka impeller.

kavitasyon

: ( ng. cavitation) Pompa emi hattnda herhangi bir

blgedeki statik basncn, svnn buharla ma
basncnn altna d mesiyle svnn buharla mas ve
daha sonra da yo u mas eklindeki pompaya ve
pompa elemanlarna zarar veren evrim.

mutlak basn

: ( ng. absolute pressure) Basnlerde okunan

basn ile atmosfer basncnn toplamndan olu an
basn de eri.

NPSHA

: ( ng. net positive suction head available) Belirli bir

devrede ve belirli i letme ko ullarnda al an bir
pompann emme flen kesitinde pompa referans
dzleminde llen toplam ykn, baslan svnn o
al ma
scakl ndaki
mutlak
buharla ma
basncndan ne kadar byk oldu unu gsteren
de er, emmedeki mevcut net pozitif yk.

NPSHR

: ( ng. net positive suction head required) Bir

pompann kavitasyonsuz al masn sa layacak en
az emmedeki net pozitif yk.

zgl hz

: ( ng. specific speed) Teorik ve geometrik olarak

benzer bir pompann 1 m3 suyu, 1 m yksekli e
basmas iin gereken hz.

srtnme yk

: ( ng. friction head) Pompann al t durumlarda

boru, valf ve fittinglerde ak a kar olu an diren
veya bu direnci yenmek iin gerekli enerji.

vakum

: ( ng. vacuum) Atmosfer basncnn ksmen ya da

tamamen yok olma durumu; Atmosfer basnc
altndaki negatif basn de eri.

Blm 14

Gemilerde Pompa Uygulamalar

Blm 14
Gemilerde Pompa Uygulamalar
Bu blmde gemilerin balast tanklarna balast (deniz suyu) alnmas, gemiden d ar
(denize) balast baslmas, balast uygulamalar, balast esnasnda kabilecek sorunlar,
hidrolik pompa montaj ekilleri, pistonlu pompa uygulamalar, pompalarn paralel ve seri
al trlmalar ile pompalarn genel sorunlar ve zmleri anlatlacaktr.
Gemilerde genellikle ya ve yakt pompalar di li veya vidal tipte; amur pompalar
di li, vida veya helisel rotorlu tipte; sintine transfer pompalar pistonlu (do rusal
hareketli) tipte; rgat, kreyn, dmen gibi hidrolik sistem pompalar ise di li, kanatl veya
dnel pistonlu tipte pompalardr. Bunlarn d nda kalan pompalarn neredeyse tm
santrifj pompa tipindedir. Ayrca tankerlerde kullanlan kargo (yk) pompalar da dikey
ve uzun aftl tank tipi santrifj pompalardr. Bu blmde, en yaygn kullanm nedeniyle
ncelikle santrifj pompa, daha sonra ise srasyla dnel ve pistonlu pompa uygulamalar
hakknda bilgi verilecektir.

14.1 SANTR FJ POMPA UYGULAMALARI

Gemilerde ana makina ile dizel jeneratr deniz suyu ve tatl su pompalar; deniz suyu,
tatl su ve ime suyu hidrofor pompalar; sintine, balast ve yangn pompalar; kazan
besleme suyu pompalar, hava kompresr ve buzluk sistemi su pompalar gibi pek ok
pompa santrifj tiptedir. Bu pompalardan tatl su dola mnda kullanlanlar hem
ak kann tatl su olmas hem de pompann suyu emdi i yerin veya tankn pompa
seviyesinin zerinde olmas nedeniyle genellikle sorunsuz al maktadr. Santrifj
pompalardaki sorunlar genellikle ak kan olarak deniz suyu kullanlan ve zellikle de
suyun seviyesinin pompa seviyesinin altnda oldu u sintine ve balast gibi sistemlerde
ya anmaktadr.
Gemilerde balast i lemleri bilindi i gibi santrifj pompalar ile yaplmaktadr. Balast
tanklar doldurulurken yani gemiye balast alnrken pompann deniz seviyesinin altnda
olmasndan dolay bu i lem sorunsuz olarak gerekle tirilmektedir. Ancak ift dip (DB)
tanklardan denize balast baslmas durumunda ise, pompann dip tanklarn seviyesinden
daha yukarda olmas nedeniyle sorunlar kendini gstermeye ba lamaktadr. Pompalar,
dip tanklardan balast ememedi i zaman veya emme devresindeki kaaklar nedeniyle
hava yapmaktadr. Byle bir durumda bilinmesi gereken kural u olmaldr; pompalar
sadece giri devrelerinden hava yaparlar. Hava yapan devre ve pompalarn havalar da
pompalarn k devresinden kartlmaktadr.

444

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

Gemilerin iinde bulundu u ve yzmekte oldu u su seviyesine (yksekli ine) "draft"

veya "su ekimi" ad verilmektedir. Su ekimi, gemiden gemiye ve hatta ayn gemide,
geminin ykl veya balastl (bo , yksz) olmasna gre farkl de erlerde olmaktadr.
rne in, tr veya araba gibi ykler ta yan herhangi kk bir Ro-Ro gemisinde su
ekimi 5 m iken, hurda ta yan byk bir dkme yk gemisinde veya tankerde ise 15 m
olabilmektedir. Bu nedenle su ekimi ekil 14.1de grld gibi ortalama olarak 10 m
kabul edilecek ve rnekler de kabul edilen bu de er zerinden verilecektir.

ekil 14.1 Gemide su ekimi rne i ve pompa konumu

Gemilerin makina dairesinde pompalarn bulundu u yer; bazen biraz altnda, bazen de
biraz stnde olmakla birlikte genellikle panyola (sintine) salar hizasndadr ve bu
salarn sintineden yksekli i de yakla k 1,5 m civarndadr. Sintine altnda bulunan DB
(ift dip) tanklarnn yksekli i de yine 1,5 m civarnda oldu undan pompa merkezinin
tankn dibine olan toplam yksekli i yakla k 3 m olmaktadr. E er pompa dip tanktan
emi yapmaya al t nda (dirsek, valf, boru, filtre gibi kayplar ihmal edilecek olursa)
tankn dolu olmas durumunda pompann emme tarafndaki basnlerde basn -0,15 ile
-0,2 bar, tank bo ald nda veya su seviyesi tankn dibine yakn oldu unda ise yakla k -

GEM LERDE POMPA UYGULAMALARI

445

0,3 bar civarnda olacaktr. ayet pompann svy emdi i tank ekil 14.1de grld
gibi pompa seviyesinin zerinde bir asma tank olsa ve tankn su seviyesi de pompa
merkezine 3 m mesafede olsa pompa merkezinde olu acak efektif basn (dirsek, valf,
boru vs. kayplar ihmal edildi inde) yakla k olarak 0,3 bar civarnda olacaktr. Santrifj
pompalarn emme yetenekleri en fazla 26 ft, di er ifadeyle yakla k 7,5 m dolaynda
oldu undan gemideki bir balast veya sintine pompasnda grlecek emme basnc da dip
tanklar iin yakla k -0,3 ile -0,7 bar arasnda olabilir.

ekil 14.2 Gemilerdeki balast sistemi

446

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

Yakla k 10 m ykseklikteki suyun basnc 1 bar kabul edilecek olursa gemiye ve

geminin bo ya da dolu (ykl) olmasna gre de i mekle birlikte, pompann su altnda
kalan mesafesinin (5-10 m) su ekimine gre 2 ile 7 m civarnda olmas nedeniyle,
santrifj pompalara gelen deniz suyu basnc (efektif basn olarak) yakla k 0,2-0,7 bar
civarndadr. Ancak bu de erin farkl su ekimine sahip gemilerde de i ebilece i de
unutulmamaldr. Su ekiminin 10 m ve pompa merkezinin de su yzeyine mesafesinin 7
m oldu u kabul edilirse (dirsek, boru, valf vs. kayplarn ihmal edildi i durumda)
pompann k ta yenmesi gereken basn 7 m su yksekli i veya efektif basn olarak
yakla k 0,7 bar olmaldr.
Pompa k basncnn d k oldu u durumda ak artaca iin kayplarla birlikte
pompann k basncnn 1-1,5 bar oldu u durumda balast en hzl ekilde
baslabilmektedir. zellikle dkme yk ta yan gemilerde balastn en ksa zamanda
baslmas, geminin yeniden ykleme yapabilmesi bakmndan ok nemlidir.
Pompalarn yenmesi gereken ykler tanktaki basn enerjisi, kinetik enerji, potansiyel
enerji ve srtnme kayplarndan do an enerjilerin (yklerin) toplamna e ittir. Asma ve
dip tanklar hava firar borular nedeniyle atmosfer basncna sahip olduklarndan efektif
basn olarak sfr basnca sahip olmalar nedeniyle yk olu turmazlar. Pompann emme
ve basma boru a zlar da sv iinde oldu undan kinetik enerji genellikle ihmal
edilmektedir. Bu durumda pompann yenmesi gereken yk sadece statik ykseklik ile
boru, valf, dirsek ve fittinglerdeki srtnmelerden meydana gelen kayplarn toplamdr.

!"
# $%
&
' " ()*( %

' " ()*( %

*
"

ekil 14.3 Basit bir balast sistemi

GEM LERDE POMPA UYGULAMALARI

447

Yukardaki verilen ve a a da da verilecek olan rnek basn de erleri, devrelerin

yerle imine ve zerindeki elemanlara gre her bir gemi iin srtnme kayplar
de i ece inden kayplarn ilave edilmedi i de erlerdir. Bu nedenle de hem yukar da
yaplan aklamalara hem de a a da verilecek olan rnek de erlere mevcut devrelerdeki
srtnme kayplar ilave edilmelidir.
Verilen bilgiler sonrasnda balast alnmas veya baslmas esnasnda meydana gelebilecek
olas sorunlar ve zmleri a a da verilmektedir.
1-

rne in bir DB (ift dip) balast tank denize baslyorsa emme tarafndaki
basnlerde, pompann ve tankn konumuna gre (efektif basn olarak)
-0,3 ile -0,7 bar kadar vakum okunabilmektedir.
ayet balast
kaptrlamadysa (emi yaplamadysa), ekil 14.3te de grld gibi
balast alc valfi kapatlp pompaya 1-2 tur deniz suyu almal ve pompa
giri devresi deniz suyu ile doldurulmaldr. Bylece pompann havas
atlarak balast suyu kaptrlmaya al lmaktadr. Bunun iin pompann
deniz suyunu basmaya ba lamasndan sonra, deniz suyu valfi yarm tur
kapatlmakta, daha nce kapatlan balast alc valfi yarm tur almaktadr.
Bu i lem birka kez tekrarlanp deniz suyunun tam kapal, balast alc
valfinin tam olarak ald grldkten sonra pompa k basnc,
d ardaki deniz suyu basncn yenecek ekilde 1-1,5 bar de erine
ayarlanmaldr.

2-

ayet bir sintine veya balast pompas al trld nda emme tarafndaki
basnlerde vakum yeterli olmasna kar n pompa basmyorsa (yani
pompa k ndaki basnlerde basn yoksa), pompa giri inde bir yer
kapal demektir. Bu da pompa alc tarafnda bir valfin kapal kald ya da
filtrenin tkal oldu u anlamna gelmektedir. Byle bir durumda valf
onarlmal veya filtre temizlenmelidir. Balast devreleri yeterince byk
oldu u iin alc devrelerin tkanmas pek olas bir neden de ildir.

3-

rne in bir DB (ift dip) balast tankn basmaya al rken pompa giri inde
vakum (negatif basn) yerine pozitif basn var ve pompa k nda da
normal basn var ise, pompa normaldir. Ancak dip tank baslyor olsa
vakum olmas gerekirdi. Pompa alc devresinde negatif basn yerine
pozitif basn oldu undan dip tank yerine yanl lkla st veya yan (asma)
balast tanknn valfinin alp almad kontrol edilmelidir. Bu durumda
di er bir olaslk da, deniz suyu kaptrmada kullanlan deniz suyu valfi
karmaktadr ya da ak kalm demektir.

4-

ayet iinde deniz suyu olan bir dip tank basmak amacyla pompa
al trld nda emme tarafndaki basnlerde vakum yok ve pompa da
basmyorsa yani k basnleri sa lam olmasna kar n bir de er
gstermiyorsa sistemde hava var demektir. Bu durumda pompann giri
devresi deniz suyu ile doldurulmal ve sonra balast baslmaya
al lmaldr.
Pompa devaml olarak hava yapyorsa, bu durumda hava yapan yer tespit
edilmelidir. Bunun iin en pratik yntem, pompa giri devresinin (pompa

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

448

al myorken) deniz suyu ile doldurulmasdr. Pompa al mad iin

giri devresine doldurulan yakla k 0,2-0,7 bar basnl sv (deniz suyu),
hava alan yerden kacaktr. Bu gibi durumlarda en fazla rastlanan olay,
pompalarn aft bo azlarndaki yumu ak salmastra, kee veya mekanik
salmastralar ile valflerin bo azlarndaki salmastralarn ve alc devrelerin
(delinerek) karmas neticesinde pompann hava yapmasdr.
Sorunun pompa veya devrede oldu unu anlamak iin, pompann alc
(giri ) valfi kapatlmal ve pompa ok ksa bir sre al trlmaldr. Bu
durumda normalde giri valfi kapal oldu undan pompann vakuma
gemesi gerekmektedir. Emme tarafndaki basnlerde vakum
grnyorsa pompa sa lam, ancak pompann emme tarafndaki giri
valfinden nceki devrede sorun var demektir. ayet pompann emme
tarafndaki basnlerde vakum grlmyorsa sorun pompada veya
pompa ile valf arasndaki alc devrede olabilir, ancak pompann bu ekilde
denenmesinden nce devrenin deniz suyu ile doldurulup havasnn
alnmasnda fayda bulunmaktadr. Aksi durumda delinmi bir devre
nedeniyle hava yapm bir pompann giri valfi kapatlp ksa bir sreli ine
al trlmasyla yine vakum tutmayaca a ikardr. Normal artlarda hi bir
zaman pompalarn giri valflerinin kapatlarak al trlmas do ru de ildir,
nerilen bu i lem, sadece ok ksa sreli bir test iindir.
Pompann giri valfi kapatlarak ksa sre al trlmasyla yaplan test
sonucunda pompada vakum grlyorsa di er teste geilmelidir. Bunun
iin yine pompann al mad konumda alc devrenin tamam deniz suyu
ile doldurulmaldr. Bylece karan sandk valflerden veya havaya neden
olan delinmi bir borudan deniz suyu gelece i iin kaak da bulunmu
olacaktr.
5-

Ana makina deniz suyu pompalar da deniz suyu seviyesinin altnda

olduklarndan bu pompalarn alc taraflarndaki basn da su ekimine gre
de i mekle birlikte 0,2-0,7 bar arasndadr. ayet bu basn de eri (su
ekimi de i memesine kar n) sfra yakla yorsa sorun ba lyor demektir.
Bu pompalarn emme tarafnda bulunan basnlerdeki de erin negatif
olmas, pompann emme tarafnda bir valfin kapal veya ksk kalm
olabilece i anlamna gelmektedir. Fakat bu gibi durumlarda en fazla
rastlanan olay kinistin filtrelerinin tkanmas ve kirlenmesidir.

6-

Ambar sintinelerinin veya balast tanklarnn baslmas esnasnda bazen

sintinelerin veya iinde az balast bulunan balast tanklarnn ykseldi i de
grlmektedir. Bunun nedeni pompann durma (stop) konumunda iken
deniz suyu valfinin ak tutulmas ve sintine veya balast valf sandklarnn
da glob valf olmas nedeniyle, deniz suyunun ambar sintinesine veya bo
olan balast tankna gitmesindendir. Bu nedenle deniz suyunun kaptrld
durumlarda bu valf akken nlem olarak sintine veya balast pompasnn
al r durumda olmas gerekti i asla unutulmamaldr. Normal artlarda
ambar sintinesi devrelerinde (sintine kuyusunda) geri dndrmez valf
oldu undan deniz suyunun ambara (ambar sintine kuyusuna) geri gitmesi

GEM LERDE POMPA UYGULAMALARI

449

sz konusu de ildir. Byle bir durumda geri dndrmez valfin de kard

veya arzaland d nlmelidir.

14.2 BALAST ALMA VEYA TAHL YE

LEMLER

Bu blmde tanklara balast alma, denize balast basma ve bunlarn acil durum sintine ve
yangn devreleri ile ba lantlar hakknda bilgi verilecek olup bunun iin kullanlacak
devre emas ekil 14.4te gsterilmektedir.
Balast sisteminde adet pompa bulunmaktadr. Bunlar balast pompas (BP), yangn
pompas (FP) ve acil durum sintine (EBP) pompasdr. Her pompann giri ve k
devreleri arza durumunda di erinin kullanlabilmesi amacyla i tiraklenmi tir. 2, 3 ve 4
Nolu tanklar dip tank olup iskele ve sancak olmak zere iki er adettir. 1 Nolu tank ba
tarafta bulunan ve daha byk bir tanktr. Ba ve k pik tanklar hem balast hem de tatl
su tank olarak kullanlabilecek ekilde tasarlanm lardr. Bu devre, ayn zamanda bir
kuru yk gemisine ait gerek bir devredir.

+.

+
+,

&

!"
# $%

/*#0%0
*
"/" "
+
+010# $%*%
+

"(

+,
2

ekil 14.4 Bir gemiye ait balast sistemi

rnek olarak verilen bu devrede iskele No 2 dip tanka balast pompas ile balast
alnacaksa, iskele No 2 dip tank doldurma valfi ile birlikte 5, 2 ve 1 Nolu valfler alarak
balast pompas (BP) al trlmakta ve tanklara balast alnabilmektedir. 16 ve 17 Nolu
valflerin almas diye bir ey sz konusu de ildir. nk bu valfler hem seyirde hem de
limanda her zaman zaten ak olmas gereken valflerdir. Ayn tanka yangn pompas ile
balast alnaca zaman 2 ve 5 Nolu valflerin yerine 3 ve 6 Nolu valfler almakta ve
yangn pompas (FP) al trlmaktadr. Bu pompa ile balast devresi yerine, yangn

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

450

devresi kullanlarak balast almak gerekti inde 6 Nolu valf yerine 9 Nolu k valfi ve
11 Nolu yangn-balast i tirak valfi almaldr.
Bu devrede iskele No 2 dip tank, balast pompas (BP) ile denize baslmak istendi inde,
iskele No 2 dip tank alc valfi ve 2 Nolu pompa alc valfi ile birlikte 5 ve 12 Nolu
valfler de alarak balast pompas (BP) al trlmakta ve tanktaki balast denize
baslmaktadr. Ayn i lem yangn pompas ile yangn devresi kullanlarak yaplmak
istendi inde 2 Nolu valf yerine 3 Nolu yangn pompas (FP) alc valfi ile 9, 11 ve 12
Nolu valfler alarak yangn pompas al trlmakta ve balast denize baslabilmektedir.
Balast pompas ile iskele No 2 dip tanknn baslmasnda tank dolu olmasna kar n
pompa hava yaparsa 1 Nolu deniz suyu kaptrma valfi almakta ve balast tankndan
alc valf kapatlarak pompa al trlmaktadr. Bylece pompa giri devresi deniz suyu
ile doldurulmu olaca ndan 1 Nolu deniz suyu valfi bir miktar kapatlmal ve balast
tankndan alc valf bir miktar almaldr. Bu i lem tekrar edilerek deniz suyu valfi
tamamen kapatlm ve balast tankndan alc valf tamamen alm olacaktr. Bu
sistemde her pompa ile balast alnabilir, balast baslabilir, yangn devresine su
verilebilir ve geminin su almas gibi sadece acil durumlarda sintine baslabilir.
Zaman zaman gemilerde pompa kullanlmakszn dip tanklara balast alnmas da
mmkn olmaktadr. ekil 14.4teki devrede yine iskele No 2 dip tanka pompa
al trmadan balast alabilmek iin 1 Nolu valf ile iskele No 2 tanktan balast alc valfi
almaktadr. Dikkat edilirse alan valf, tank doldurma valfi de il, tanktan alc valftir.
nk sandk valfler, glob valf olduklar iin bu ekilde tank doldurmak olduka kolay
yoldur. Tankn doldurulma miktar ise geminin su ekimine (draft) gre de i mektedir.

14.3 SANTR FJ POMPALARIN VER ML

LET LMES

Santrifj pompalarn emme yetenekleri zayf oldu undan baz yntemlerle bu yetenek
artrlmaya, dolaysyla da bu pompalarn kullanld sistemlerde emme sorunlarnn
zlmesine al lmaktadr.
Emme yeteneklerinin artrlmas veya korunmas hatta santrifj pompalarn daha verimli
i letilebilmeleri iin emme ve basma devrelerinde yaplan ve yaplmas gereken i lemler
a a da anlatlmaktadr.
1-

Gemilerde sintine veya balast i lemleri srasnda alc devreye deniz suyu
gsterilerek alc devrenin deniz suyu ile doldurulmas ve sintine veya
balast emmesi sa lanmaktadr. Bu yntem, gemilerde di er pompalar ve
ya lama ya veya yakt gibi farkl ak kanlar iin de kullanlan bir
yntemdir. Ancak di er sistemlerde do al olarak deniz suyu de il,
kaptrma i leminde pompann bast ak kann ayns kullanlmaktadr.

2-

Pompa alc devre borular uygun yerlerden desteklenmelidir, bylece

devre titre imlerinin azaltlmas mmkn olmaktadr.

3-

Pompalarn alc devrelerinin ap, pompa emme flen lsnden bir veya
iki kademe byk yaplmaldr. rne in emme flen ap DN 100 (4") ise,
alc borularn ap DN 125 (5") veya DN 150 (6") olmaldr.

GEM LERDE POMPA UYGULAMALARI

451

4-

Pompa alc borusunun ap hi bir ko ulda basma borusundan kk

olmamaldr. Alc borunun ap, basma boru apna e it veya bir kademe
byk olmaldr. rne in pompa basma borusu DN 100 (4") ise, alc boru
da DN 100 (4") veya DN 125 (5") olmaldr.

5-

Alc devrelerin szdrmazl sa lanmaldr.

6-

Pompa ve alc devrelerdeki valf bo azlarndan kaak olmamasna zen

gsterilmelidir.

7-

Baslacak sv iine hava veya gazlarn girmesine engel olunmaldr.

8-

Pompa alc devrelerinde dirsek, valf, filtre gibi elemanlarn

kullanlmasnda zen gsterilmeli, kayplar artracak gereksiz dirseklerden
kanlmal ve sade borularla sonuca gidilmelidir. Emme yaplacak tank ile
pompa arasndaki devre mmkn oldu unca ksa ve sade tutulmaldr.

9-

Alc borunun, emme tankndaki sv seviyesinin altnda olmas sa lanmal

ve uygulamalarda da buna dikkat edilmelidir.

10- Pompa iin yeterli net emme yksekli i sa lanmaldr.

11- Baslacak sv scakl na ve svnn buharla ma basncna dikkat
edilmelidir.
12- Gerekti inde alc devrelerde ejektr kullanlmaldr.
13- E er pompann emi yapt tanka basnla sv giri i (doldurma) varsa bu
durumda pompann hava yapmasn nlemek amacyla sv giri i sa layan
boru, tanktaki sv iine daldrlmal ve emme ile doldurma devreleri
arasnda delikli sa veya zgara kullanlmaldr. Byle bir al ma durumu
ekil 14.5te gsterilmektedir.

ekil 14.5 Emme tanknn doldurulmas ve zgara kullanm

14- Alc devrenin herhangi bir kolektre ba lanmas gerekiyorsa ba lant dik
de il, e imli yaplmaldr.

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

452

15- Emme sorunlarnn ya anmamas iin pompalarn tanklardaki alc

borularnn a zlarnda dip valfi veya dip klapesi kullanlmaldr.
16- Alc devre herhangi bir kolektrden emi yapyorsa pompa ile kolektr
arasna valf, filtre ve konsantrik redksiyon konulmaldr.
17- Boru devrelerinin montaj esnasnda alc devrelerde ve tankta apak, tala
vb. yabanc maddeler kalabilece inden alc devreler ve tank ykanarak
temizlenmelidir.
18- Pompa serbest yzeyli bir tanktan emi yapyorsa tankn hacmi yeterince
byk olmaldr. Byle bir durumda tankn hacmi (m3 olarak) en azndan
pompa debisinin (m3/h) saysal de erinin 1/30una e it veya daha byk
olmaldr.
19- Kendinden emi li pompa veya vakum pompas kullanlmas durumunda
dip klapesi veya valfi kullanmak gereksizdir.
20- Pompa alc devresinde geri dndrmez valf kullanlmamaldr. Valf
kullanlmasnn zorunlu oldu u yerlerde ise sls valf gibi srtnme kayb
d k olan valfler kullanlmaldr. Ayrca hava cebi olu masn nlemek
amacyla valfler, spndl yatay veya el tekeri a a da olacak ekilde
ba lanmaldr.
21- Pompann tanktaki alc borusunun a z tank dibine yakn oldu unda
pislikleri; sv yzeyine yakn oldu unda ise anafor (girdap) etkisiyle hava
emilmesine neden olaca ndan alc borunun a z an a z eklinde
yaplmal ve a z giri inde sv hz 1 m/syi a mamaldr.
22- Pompa emi devrelerinde ak kann hz 1-2 m/syi a mamaldr.
23-

ekil 14.6da grld gibi santrifj pompalarn emme taraflarnn

eksantrik redksiyon (d merkezli d rc) ile donatlmasyla hidrolik
kayplar azaltlmaktadr. Redksiyonun dz ksm yatay olacak biimde
ba lanmaldr.

ekil 14.6 Santrifj pompalarn giri inde eksantrik redksiyon kullanlmas

GEM LERDE POMPA UYGULAMALARI

453

ekil 14.7de grld gibi santrifj pompalarn emme taraflarnda

konsantrik redksiyon kullanlmamaldr. Konsantrik redksiyon
kullanlmas durumunda st ksmda gaz/hava cebi olu aca ndan pompa
performans d mektedir. Redksiyon ekseninin d ey olmas durumunda
ise konsantrik redksiyon kullanlabilir.

ekil 14.7 Santrifj pompalarn giri inde konsantrik redksiyon kullanlmas

24- Yatay pompalarda ak n dzenli olmas bakmndan pompa emme flencine

direkt olarak dirsek ba lanmamaldr. Dirsek ile pompa arasnda, boru
apnn en az iki kat uzunlu unda dz ve yatay bir boru olmaldr.

ekil 14.8 Pompa ile dirsek arasnda boru kullanm

25- Pompa alc borusunda hava veya gaz ceplerinin olu masn nlemek
amacyla alc borunun yatay ksm pompaya do ru ykselecek biimde

454

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

hafif e imli olmaldr. E im miktar bir metre boru iin 2 cm olacak ekilde
tasarlanmaldr.

ekil 14.9 Pompa alc devresindeki e im

26- Debi ayar ve baz durumlarda elektrik motorunu a r ykten korumak iin
pompa k devresine valf konulmaldr.
27- Basma devresinde boru geni lemesi, ani geni leme ile de il eksantrik
konik elemanlar ile yaplmaldr.
28- Basma devresinin ksa ve dz olmasna zen gsterilmelidir.
29- Emme devresinde oldu u gibi, basma devresinde de gereksiz dirsek ve
fittinglerden kanlmaldr. Kullanlacak dirseklerin e rilik yarap byk
olmaldr.
30- Su darbesini ve pompann durmas halinde svnn geri ak n nlemek
amacyla pompa k devresine geri dndrmez valf konulmaldr.
31- Pompa k devresine titre im ve grlty nlemek amacyla
kompansatr konulmaldr.
32- Pompa k borusu, pompa giri borusundan byk olmamak ve borudaki
ak hz 3 m/syi a mamak artyla pompa k flencinden bir veya iki
kademe byk yaplmaldr.
33- Pompa k borular da alc borular gibi uygun ekilde mesnetlerle
emniyete alnmaldr.
34- Pompa giri ve k kesitlerinde basnlar okuyabilmek amacyla basn
veya vakum gstergeleri kullanlmaldr.

GEM LERDE POMPA UYGULAMALARI

455

35- Kendinden emi zelli i kazandrmak amacyla baz santrifj pompalar

vakum pompal olarak yaplmaktadr. Bunun iin pompa iine ekil
14.10da grld gibi bir vakum impelleri ve pompa d na da kk bir
tank yerle tirilir. Vakum impellerli santrifj pompada pompa impelleri ve
vakum impelleri ayn afttan hareket almakla birlikte, ba msz al makta
ve farkl amalara hizmet etmektedir.

ekil 14.10 Vakum impellerli santrifj pompa

Bu tip pompalarn szdrmazlk sistemleri ekil 14.10da oldu u gibi aft

burcu zerine monte edilen iki ayr mekanik salmastra veya ekil 14.11de
grld gibi rne in 5 adet bo az keesi ile sa lanmaktadr.

ekil 14.11 Vakum impellerli santrifj pompada kee ile szdrmazlk sa lanmas

456

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

Vakum impellerli santrifj pompalarda tanklarn kullanm ekil 14.12de

grld gibi hem dikey hem de yatay pompalara uygulanmaktadr.

ekil 14.12 Yatay ve dikey pompalarda vakum tank

Baz durumlarda da emme sorunlarn ya amamak iin kendinden emi li

santrifj pompalar kullanlmaktadr. ekil 14.13te de grld gibi bu
pompalarn giri taraflarna dip valfi veya dip klapesine benzemekte olan
geri dndrmez zellikte bir valf monte edilmektedir. Bylelikle ilk
al trmada alc devresi sv ile doldurulmu olan pompa, sonraki
uygulamalarda havas karlmadan direkt olarak kullanlabilmektedir.

ekil 14.13 Kendinden emi li santrifj pompa

Pompann alt tarafnda ayrlan kk bir blme, pompann al mas

esnasnda srekli olarak baslan sv ile doldurulmaktadr. Bu nedenle
pompa giri indeki bu blme, pompann durdurulmas (stop edilmesi)
durumunda bile dolu olarak kalmaktadr. Kendinden emi li santrifj

GEM LERDE POMPA UYGULAMALARI

457

pompalar tekrar devreye alndklarnda, giri blmelerinde tuttuklar sv ile

emmeye ba layarak giri lerinde vakum olu turmakta ve olu an vakum ile
de havay d ar atarak tanktaki svy emmektedirler.

ekil 14.14 Kendinden emi li bir pompann havay atmas ve normal al mas

14.4 DNEL POMPALARIN MONTAJI

Dnel pompalar, daha nce de belirtildi i gibi daha ok hidrolik sistemlerde
kullanlmaktadr. Bu nedenle hidrolik sistemde kullanlan bir pompa ve devresi rnek
alnarak nasl monte edildi i ve devre elemanlar zerinde bilgi verilecektir.
Hidrolik devrelerde kullanlan pompalar genellikle ekilde monte edilmektedir. ekil
14.15te gsterildi i gibi en ok kullanlan yntem, pompann tank zerine monte
edilmesi eklindedir. Bu ynteme "geleneksel yntem" veya "tank st yntemi" ad
verilmektedir. Di er yntemlerde ise pompa, tankn altna (tank alt yntemi) veya nne
(L ba lant yntemi) ba lanmaktadr.

ekil 14.15 Hidrolik sistemlerde pompalarn montaj yntemleri

458

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

ekil 14.16da grlen geleneksel yntemde pompa, ya tanknn zerine monte

edilmekle birlikte alc devresi tankn altna (dibe yakn mesafeye) kadar uzatlmaktadr.
Alc devrenin a znda pompay korumak amacyla bir "emme filtresi" bulunmaktadr.
Emme devresinin hava emmemesi, gelecek kirlerden ve olu acak anafordan
etkilenmemesi amacyla emme ve dn devreleri arasna zeri delikli bir sa olan
"blme perdesi" monte edilmektedir.
Tankn st tarafnda hem havalandrma hem de ya doldurmada kullanlan ve filtre ieren
bir "havalandrma kapa " bulunmaktadr.
Motor ve pompa arasndaki kaplinin zerinde bir adet koruma sa bulunmaktadr.
Pompa ve elektrik motoru, tankn st tarafndaki kalnca bir sa levha zerine monte
edilmektedir.
Hidrolik tankn yan tarafna temizlik, kontrol, bakm ve filtre yenilemek amacyla bir
"menhol kapa " monte edilmekte ve ekilde grlmemekle birlikte tanktaki ya n
seviyesini grebilmek iin bir "tesviye i esi" ile tank iindeki ya bo altmak iin de alt
tarafta bir "tahliye tapas" bulunmaktadr.

ekil 14.16 Geleneksel yntem

14.5 P STONLU POMPA UYGULAMALARI

Do rusal hareketli pistonlu pompalar, gemilerde o unlukla sintine ve bazen de kazan
besleme suyu devrelerinde, nadiren de dkme yk gemilerinde balast tanklarnn
diplerinde kalan ve byk pompalarla baslmas zor olan az miktardaki sularn
baslmasnda di er bir ifadeyle tanklarn szdrlmesinde kullanlmaktadr.

GEM LERDE POMPA UYGULAMALARI

459

Suyun sk trlamaz olmas nedeniyle zellikle de yksek devirli pistonlu pompalar,

hidrolik oklara dayanabilmek amacyla sert ve dayankl malzemelerden yaplmaktadr.
Bunlarn d nda pistonlu pompalar, yine bu hidrolik oklar snmlemek amacyla
yastklama hcreleriyle donatlmaktadr. Pistonlu pompalardaki bu hidrolik oklara "su
ekilemesi" ad verilmektedir. Bu oklar snmlemek amacyla pompann k nda
kullanlan kk tanklara "hava hcresi", pompa giri inde kullanlanlara da "vakum
hcresi" ad verilmektedir. Pompalarda bu i iin genellikle hava hcresi, nadiren de
vakum hcresi kullanlmaktadr.
Hava hcresi, pistonlu pompann k na, basma valfinden sonraki devreye monte
edilmektedir. Alt taraf dar, st taraf ise daha geni olan koni biimindeki hava hcresi
dikey konumdadr. Alt tarafnn dar olmas, st taraftaki hava yzeyi ile temas halindeki
suyun alann daraltmak amacyladr. Temas yzeyi azaltlrsa su tarafndan emilen
havann miktar da o kadar azalmaktadr. Suyun havay emmesi durumunda hava hcresi,
oklar snmlemeyi etkisiz klana kadar kademe kademe su ile dolmaktadr.

ekil 14.17 Pistonlu pompa ve hava hcresi

Su, pompann k devresinde basn altndayken (hava hcresinde bulunan hava ile)
pompa pistonunun her basma strokunda sk trlmaktadr. Basma strokunun tersi
oldu unda ise hcredeki hava, suyun ak n kademeli olarak durduracak ekilde hafife
genle mektedir. Bylece valflerin kolayca ve oksuz bir biimde yuvasna oturmasn
sa lamaktadr. 20 bar zerindeki basnlarda su, havay ok abuk emdi inden byle
durumlarda hava doldurma cihaz gerekmektedir. Bunun yannda di er bir zm de
emme valfinden nceki devreye kk bir musluk valf monte edilmesidir. Monte edilen
bu valf ald nda ieriye bir miktar hava emilmekte ve suyun emdi i hava kaybnn bir
ksm bylece kar lanabilmektedir.
Hava hcresinin hacmi, kullanld yere ve pompa tipine gre de i mektedir. Kazan
besleme suyu ve di er hizmetler iin tek pistonlu pompalarda hava hcresinin hacmi,
piston hacminin iki veya kat kadar; iki veya ok pistonlu pompalarda ise pompa
hacminin bir veya iki kat kadar olmaldr. E er pompa devri al lmadk ekilde

460

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

yksekse (rne in yangn pompalar); hava hcresinin hacmi, piston hacminin yakla k
alt kat kadar olmaktadr.
Vakum hcreleri, bazen uzun, bazen de suyun ak na direncin ok oldu u devrelerde
kullanlmaktadr. Vakum hcresinin uzunlu u, zellikle de suyun tmyle ak n
sa lamak ve ak kesildi i zaman onu kademeli olarak durdurmak gerekti inde ok
nemlidir. Vakum hcresinin al ma prensibi neredeyse hava hcresinin al ma
prensibinin tersidir. ekil 14.18de de grlen vakum hcresinde pompa pistonunun
yukar hareketiyle en yksek vakum de eri elde edilmektedir, bu durumda vakum
hcresinde su miktar en azdr. Pistonun a a hareketi esnasnda ise vakum hcresindeki
vakum de eri en az, su miktar ise en yksek de erdedir.

ekil 14.18 Pistonlu pompa ve vakum hcresi

14.6 POMPALARIN SER VE PARALEL ALI TIRILMALARI

ki veya daha fazla santrifj veya hacimsel pompa seri veya paralel ekilde birlikte
al trlabilir. Byle bir durumdaki e de er (basma yksekli i ve debisi ayn) olan ve
olmayan pompalarn seri veya paralel al trlmalar, anla lmay kolayla trmak
amacyla ayr ba lklar altnda incelenecektir.
14.6.1 E DE ER SANTR FJ POMPALARIN PARALEL ALI TIRILMASI
E de er santrifj pompalarn paralel al trlmasnda olu an diyagram ekil 14.19da
gsterilmektedir. Gemilerde hemen hemen her pompann kendisiyle ayn de erlere sahip
olan (e de er) bir yede i oldu u d nlrse bu ve bundan sonraki diyagramlar
gemilerdeki pompa uygulamalarna iyi birer rnek olacaktr.
E de er pompalarn paralel al mas durumunda ekil 14.19a dikkat edilirse
pompalarn alc ve verici devrelerinin ayn (ortak) oldu u grlecektir. Bu nedenle de
pompalar paralel al tklarnda (ayn boru hattnda paralel al an pompalarn

GEM LERDE POMPA UYGULAMALARI

461

manometrik ykseklikleri e it oldu undan) basma yksekliklerinde bir de i im

olmamakta ancak paralel al ma neticesinde paralel ba l pompalarn debilerinin toplam
kadar bir debi elde edilmektedir.
ekil 14.19da grld gibi A veya B pompasndan birinin manometrik e risi
izildikten sonra d ey ekseni (basma yksekli i, head) kesen birka yerden (rne in %
25, 50 ve 75 gibi veya daha fazla) yatay izgiler izilmekte ve izilen bu yatay izgiler ilk
pompa e risinin i tarafna kadar uzatlmaktadr. Daha sonra bu izgiler, e rinin sa veya
d tarafna ta nmakta ve pompa e risinin kapal valf durumundaki headi (basma
yksekli i) ba lang ve sabit kabul edilerek ta nan izgilerin sa u tarafndan geen
yeni bir e ri izilmektedir. izilen bu yeni e ri, e de er iki santrifj pompann paralel
al ma durumundaki ortak pompa e risi H=f(Q) olmaktadr. Pompalardan herhangi biri
(paralel ba lant olmakszn) tek olarak al t nda A-B al ma noktasnda ve QA veya
QB (QA = QB ) debisiyle al maktadr. Pompalarn birlikte (paralel) al ma durumunda
debisi ise (sistem e risinin yatay olmas durumunda) teorik olarak Q = QA + QB
olmaktadr. Ancak srtnme kayplarnn, sistemdeki debinin karesiyle orantl bir ekilde
artmasndan dolay yeni al ma noktasndaki yeni ve gerek debi miktar, bir pompann
daha nce tek ba na sa lad debinin iki katndan daha az olmaktadr.
Head

B
H=f(Q)
H =H
A
B

A-B

QA, QB

Debi

ekil 14.19 E de er santrifj pompalarn paralel al trlmas

Sistem karakteristik Hs=f(Q) e risiyle, iki e de er pompann paralel ba lanmasyla elde

edilen ortak pompa karakteristik H=f(Q) e risinin kesim noktas, ekil 14.20de
grld gibi yeni bir (P) al ma noktasdr. Bu yeni durumda pompalarn paralel
(birlikte) al masyla olu an yeni ortak al ma noktas (P) ve pompalarn her birinin
yeni al ma noktalar da (A-B) olmaktadr. Paralel al ma sonucunda olu an toplam
debi (Q) olup paralel (birlikte) al ma annda A pompasnn yeni debisi QA ve B
pompasnn yeni debisi de QB olup toplam debi (Q) pompalarn bu yeni debilerinin (QA
ve QB) toplamna e ittir. Pompalarn paralel al trlmas, sisteme baslan debinin az
oldu u durumlarda debiyi artrmak amacyla kullanlan bir yntemdir.

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

462

Head

H=f(Q)
H =H
A-B
A

P al ma
noktas

H
s =f
Sis ) (Q
tem
e r
isi

QA, QB

Debi

Q=QA+QB

ekil 14.20 Paralel al an santrifj pompalarda al ma noktas

14.6.2 E DE ER SANTR FJ POMPALARIN SER ALI TIRILMASI

Bir pompann byk sistem head kayplarn tek ba na kar layamad durumlarda iki
santrifj pompa ekil 14.21de grld gibi seri halde al trlabilir. E de er
pompalarn seri al mas durumunda ekil 14.21e dikkat edildi inde bir pompann k
devresinin di er pompann alc devresi oldu u grlecektir. Bu nedenle de ikinci
pompann emi basnc, ilk pompann basma basnc kadar olaca ndan bu pompalar seri
al tklarnda debide herhangi bir de i im olmamakta ancak seri al ma neticesinde
head, her iki pompann headlerinin toplam kadar olmaktadr.

Head

f(
H=
Q)

A-B

HA , HB

=H
HA
B

Debi

ekil 14.21 E de er santrifj pompalarn seri al trlmas

GEM LERDE POMPA UYGULAMALARI

463

ekil 14.21de A veya B pompasndan birinin manometrik e risi izildikten sonra yatay
ekseni (debi) kesen birka yerden (rne in % 25, 50 ve 75 gibi veya daha fazla) d ey
izgiler izilmekte ve izilen bu d ey izgiler ilk pompa e risinin i tarafna kadar
uzatlmaktadr. Daha sonra bu izgiler e rinin st veya d tarafna ta nmakta ve (seri
al an pompalarn debileri e it oldu undan) pompa e risinin debisi ba lang ve sabit
kabul edilerek bu izgilerin st tarafndan geen yeni bir e ri izilmektedir. izilen bu
yeni e ri, e de er iki santrifj pompann seri al ma durumundaki ortak pompa
manometrik e risi H=f(Q) olmaktadr. Pompalarn her biri tek olarak al t nda A-B
al ma noktasnda ve HA veya HB (HA = HB ) headi ile al maktadr. Pompalarn birlikte
(seri) al ma durumunda headi ise teorik olarak H = HA + HB olmaktadr. Ancak
srtnme kayplarnn, sistemdeki debinin karesiyle orantl bir ekilde artmasndan
dolay yeni al ma noktasndaki yeni head de eri, bir pompann daha nce tek ba na
sa lad headin iki katndan daha az olmaktadr.
ekil 14.22de grld gibi e de er iki pompann seri ba lanmasyla elde edilen
H=f(Q) e risinin, Hs=f(Q) sistem karakteristik e risiyle kesi mesi sonucunda elde edilen
yeni head, bir pompann headinden fazla olmasna kar n iki pompann headlerinin de
toplamndan azdr. Hs=f(Q) sistem karakteristik e risiyle, iki e de er pompann seri
ba lanmasyla elde edilen ortak pompa H=f(Q) karakteristik e risinin kesim noktas yeni
bir (S) al ma noktasdr.

Head

Bu yeni durumda pompalarn seri (birlikte) al masyla olu an yeni al ma noktas (S)
ve pompalarn her birinin yeni al ma noktalar da (A-B) olmaktadr. Seri al ma
sonucunda olu an toplam head (H) olup seri (birlikte) al ma annda A pompasnn yeni
headi HA ve B pompasnn yeni headi de HB olup toplam head (H) pompalarn bu yeni
headlerinin (HA ve HB) toplamna e ittir.

H=f
(Q)

Sistem
Hs=f(Q)
e risi
A

al ma
S noktas

H=HA+HB
HA =H

A-B

HA, HB

Debi

ekil 14.22 Seri al an santrifj pompalarda al ma noktas

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

464

Po
mp
a

Av

eya

Head

Head

Yukarda anlatlanlardan da anla laca gibi pompalarn seri veya paralel al trlmas
sonucunda elde edilecek yeni head veya debi, sistem karakteristik e risinin yatk
(kayplar az) veya dik (kayplar ok) olmasna ba ldr. ekil 14.23te grlen dik sistem
karakteristi inde seri olarak al trlan pompalarn debisi, yatay sistem karakteristi inde
ise paralel al trlan pompalarn debisi daha yksek de erlerdedir. Bu nedenle debi veya
head gereksinimi olan durumlarda pompalarn seri veya paralel ekilde birlikte
al trlabilmesi iin sistem e risine dikkat etmek gerekti i bilinmelidir.

lar

Bp

se

om
p

ri

as

Po
mp
a

Sistem
karakteristi i
Pom
pal
ar p
ara
lel

QP QS

Av

Debi

Dik sistem karakteristi i (boru kayplar ok)

eya

lar

Bp

se

Sistem
karakteristi i

ri

om
p

as

QS

Po m
pal
ar

QP

par
a

lel

Debi

Yatk sistem karakteristi i (boru kayplar az)

ekil 14.23 Farkl sistem karakteristiklerinde pompalarn al trlmas

ekil 14.23ten anla laca gibi dik karakteristik e risi olan sistemlerde debiyi
artrmann en iyi yolu pompalar seri al trmak, yatk karakteristik e risi olan
sistemlerde ise debiyi artrmann en iyi yolu ise pompalar paralel al trmaktr. Santrifj
pompalarn paralel al trlmas genelde uygulanan bir yntem olmasna kar n
pompalarn seri al trlarak headlerinin artrlmas yerine kademeli santrifj pompalar
kullanlmas tercih edilmektedir.
14.6.3 E DE ER
ALI TIRILMASI

OLMAYAN

SANTR FJ

POMPALARIN

B RL KTE

E de er olmayan pompalarn paralel al mas sonucu elde edilecek yeni e rinin izimi
daha nce anlatld gibidir. A pompasnn (HA) manometrik e risine izilen yatay
izgiler, B pompasnn (HB) manometrik e risine sa veya d taraftan ilave edildi inde
A ve B pompalarnn ortak paralel al ma (manometrik) e risi elde edilmektedir.
E de er olmayan santrifj pompalarn paralel al trlmas ile basma yksekli inde bir
de i im olmazken karakteristik e rilerde debi ynnde bir art olmakta ve pompalarn
paralel al mas neticesinde yeni bir al ma noktas (P) elde edilmektedir.
Kk olan A pompas ile byk olan B pompasnn paralel al trlmas sonucunda ve P
al ma noktasnda Q debisi elde edilmektedir. Paralel al ma esnasnda kk olan A
pompasnn al ma noktas A ve sa lad debi QA iken, byk olan B pompasnn

GEM LERDE POMPA UYGULAMALARI

465

al ma noktas B ve sa lad debi de QB olmaktadr. Pompalarn paralel al mas

sonucunda elde edilen toplam debi Q, kk pompann sa lad QA debisi ile byk
pompann sa lad QB debisinin toplamna e ittir.
Paralel ba l pompalarn ortak emme ve basma devrelerinin yannda pompalara ait ksa
ve mstakil giri -k borularnn kayplar diyagramlarda ihmal edilmektedir.

Head

A
Sistem
e risi

Hs=f(Q)

P al ma
noktas
H=
f

QA

QB

(Q
)

Debi

ekil 14.24 E de er olmayan santrifj pompalarn paralel al mas

E de er olmayan (farkl) santrifj pompalarn seri al mas sonucu olu an e riyi

izebilmek iin yine ayn yntem uygulanmaktadr. ncelikle yatay eksenden ba lamak
zere A pompasnn (HA) manometrik e risinin iine d ey izgiler izilmekte ve bu
izgiler B pompasna ait (HB) manometrik e risinin zerine ilave edildi inde seri olarak
al trlan pompalarn yeni ortak H=f(Q) manometrik e risi elde edilmi olmaktadr.
E de er olmayan (farkl) santrifj pompalarn seri ba lanmas ile debide bir de i im
olmazken karakteristik e rilerde head ynnde bir art olmakta ve pompalarn seri
al mas neticesinde ekil 14.25te grld gibi yeni bir al ma noktas (S) elde
edilmektedir.
Byk olan B pompas ile kk olan A pompasnn seri al trlmas sonucunda elde
edilen H=f(Q) pompa manometrik e risi ile sistem kayplarn gsteren Hs=f(Q) sistem
e risinin kesi mesiyle elde edilen S al ma noktasnda H basma yksekli i (head) elde
edilmektedir. Seri al ma esnasnda kk olan A pompasnn al ma noktas A ve
sa lad head HA iken, byk olan B pompasnn al ma noktas B ve sa lad head de
HB olmaktadr. Pompalarn seri al mas sonucunda elde edilen toplam head H, kk
pompann sa lad HA headi ile byk pompann sa lad HB headinin toplamna e ittir.

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

466

Head

Sistem
H=
f(Q e risi
)

Hs=f(Q)

S al ma
noktas

H
HA

HB

HB

HA

Debi

ekil 14.25 E de er olmayan santrifj pompalarn seri al mas

14.6.4 E DE ER HAC MSEL POMPALARIN PARALEL ALI TIRILMASI

Head

E de er hacimsel pompalar paralel al trldklar zaman, paralel al ma durumunda

elde edilen yeni debi ekil 14.26dan da anla laca gibi her bir pompann debisinin
toplam kadar olmaktadr. Bu pompalarn e rileri sistem e risiyle kesi ti inde, santrifj
pompalarda oldu u gibi elde edilen yeni debi miktarnda azalma olmamaktadr.

A veya B
pompas

A ve B
pompas

Sistem
e risi

QA, QB

al ma
noktas

Debi

ekil 14.26 Paralel al an e de er hacimsel pompalarn al ma noktas

GEM LERDE POMPA UYGULAMALARI

14.6.5 E DE ER
ALI TIRILMASI

OLMAYAN

467

HAC MSEL

POMPALARIN

PARALEL

Head

E de er olmayan hacimsel pompalar paralel al trldklar zaman, paralel al ma

durumunda elde edilen yeni debi ekil 14.27den de anla laca gibi her bir pompann
debisinin toplam kadar olmaktadr. Bu pompalarn e rileri sistem e risiyle kesi ti inde
(sistem e risi, slipin oldu u yere ula mad srece), santrifj pompalarda oldu u gibi
elde edilen yeni debi miktarnda azalma olmamaktadr.

A pompas B pompas

A ve B
pompas
Sistem
e risi

P
al ma
noktas

QA

QB

Debi

ekil 14.27 Paralel al an e de er olmayan hacimsel pompalarn al ma noktas

14.7 POMPA SORUNLARI VE NEDENLER

Pompalar genelde dinamik ve hacimsel pompalar olmak zere ikiye ayrlsalar da en ok
kullanlan pompalar santrifj, dnel ve do rusal hareketli pompalardr. Bu nedenle de bu
ksmda bu tip pompann sorunlar ve nedenleri hakknda bilgi verilecektir.
14.7.1 SANTR FJ POMPALARDA SORUNLAR VE OLASI NEDENLER
Bu pompalarn performans bast svnn scaklk, yo unluk ve viskozite gibi
karakteristik zellikleri ile yakndan ili kilidir. Bu pompalardaki olas sorunlar ve olas
nedenleri a a da verilmektedir.
14.7.1.1 Pompa Basmyor
1-

Pompann havas alnmam ,

2-

Pompa devri ok d k,

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

468

3-

Sistem headi (yksekli i) ok fazla,

4-

Emme derinli i pompa dizaynndan fazla,

5-

mpeller tamamen tkal,

6-

mpeller ters taklm ,

7-

Pompa dn yn yanl ,

8-

Pompa alc tarafnda delik veya kaak,

9-

Salmastra kutusunda kaak,

10- Pompa alcs, sv seviyesinin zerinde,

11- Pompa montaj esnasnda hasar grm ,
12-

aft veya kaplin kesik veya kt durumda,

13-

mpeller, aft zerinde laka olmu ,

14- Alc tarafta kapal valf,

15- Tkal emi filtresi.
14.7.1.2 Pompa Kapasitesi (Debisi) Yetersiz
1-

Emme tarafnda veya keyste (gvdede) ksmen hava,

2-

Emme devresinde veya salmastra kutusunda kaak,

3-

Devir ok d k,

4-

Sistem headi (yksekli i) umulandan fazla,

5-

Yetersiz net emme yksekli i (NPSHA),

6789-

mpeller ksmen tkal,

Mekanik hasarlar (a nm a nma ringi, hasarl impeller),
mpeller, aft zerinde laka olmu ,
Emme veya basma valfi ksmen kapal,

10- Karan ba lantlar,

11- Alc devre veya dip valfi (klape) yeterince sv iinde de il,
12-

mpeller ters taklm ,

13- Dn yn ters,
14-

mpellerde a r emme zorlu u.

GEM LERDE POMPA UYGULAMALARI

14.7.1.3 Yetersiz Basn

1-

Devir ok d k,

2-

Sistem headi (yksekli i) umulandan az,

3-

Sv iinde hava veya gaz,

4-

Mekanik hasarlar (a nm a nma ringi, hasarl impeller),

5-

mpeller ap ok kk,

6-

mpeller ters taklm ,

789-

Dn yn ters,
mpellerde a r emme zorlu u,
Karan ba lantlar.

14.7.1.4 Vibrasyon ve Grlt

1-

Kaplinde eksenden kaklk,

2-

Dengesiz veya oynak d ek ( asi),

3-

Sa lam ve sert olmayan d ek,

4-

Pompada dengesizli e neden olan yabanc madde,

5-

Yataklarda veya rulmanlarda sorun,

6-

E ik aft,

7-

Hasarl elemanlar (impeller, aft, salmastra, kaplin),

8-

Emme derinli i ok yksek,

9-

Normalden ok fazla veya ok az kapasite,

10- Gev ek elemanlar, valfler, korumalar veya muhafazalar.

14.7.1.5 Normal al ma Sonrasnda Emme Kayb
1-

Karan emme devresi,

2-

Szdrmazlk svsnn oldu u yer tkal,

3-

Emme derinli i ok fazla veya yetersiz net emme yksekli i (NPSHA),

4-

Hasar grm keys (gvde) contas,

5-

Sv iinde hava veya gaz,

6-

Tkanan filtre,

7-

Alc devre, sv seviyesinin zerine km .

469

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

470

14.7.1.6 A r G Harcam
1-

Devir ok yksek,

2-

Sistem headi (yksekli i) hesaplanandan daha az, ok fazla sv baslyor

(zellikle radyal ve kar k ak l pompalarda),

3-

Pompalanan svnn yo unlu u veya viskozitesi ok yksek,

4-

Mekanik hasarlar (e ik
salmastralar),

5-

Su iinde al an motorda elektrik veya mekanik hasar,

6-

Tahrik elemannn yanl ya lanmas,

7-

Su iinde al an motorda olmas gerekenden zayf kablo,

8-

Ya layc sv ok a r (dikey trbin pompas).

aft, dnen paralardaki srtme, ok sk

14.7.2 DNEL POMPALARDA SORUNLAR VE OLASI NEDENLER

Dnel pompalardaki arzalar giri ve k ko ullar ile direkt ili kilidir. Bu nedenle
pompa giri ine vakum veya bile ik (vakum ve basn gsteren) gsterge, pompa k na
ise basnler taklmaldr.
14.7.2.1 Sv Baslamyor veya Ak Yok
1-

Pompann havas karlmam ,

2-

Dn yn yanl ,

3-

Valfler kapal veya giri ve k devrelerinde tkanklk var,

4-

Alc devrenin a z, svnn iinde de il,

5-

Dip valf veya klapesi tutmu ,

6-

Net emme basnc ok d k,

7-

By-pass valfi ak,

8-

Giri devresinde hava kaa ,

9-

Tkal filtre,

10- Pompada a nma,

11- Gev ek kaplin, krk aft, hasarl pompa.
14.7.2.2 D k Kapasite (Debi)
1-

Net emme basnc ok d k,

2-

Filtre ksmen tkal,

GEM LERDE POMPA UYGULAMALARI

3-

Alc devrede hava kaa ,

4-

Salmastralarda hava kaa ,

5-

Alc boru tamamen sv iinde de il,

6-

Kavitasyon,

7-

By-pass valfi ksmen ak,

8-

Devir ok d k,

9-

Motor yanl ba lanm veya a r ykl,

10- A nm pompa.
14.7.2.3 Normal al ma Sonrasnda Emme Kayb
1-

Tankta sv bitmi olabilir,

2-

Ak kan viskozitesi ykselmi ,

3-

Ak kan alc devrede ok snm veya buharla m ,

4-

Alc devrede hava var.

14.7.2.4 A r G Harcam
1-

Pompa ok hzl al yor,

2-

Ak kan viskozitesi umulandan fazla,

3-

k basnc hesap edilenden fazla,

4-

aft ok fazla skan salmastralar,

5-

Eksenden kaklk dolaysyla birbirine srten elemanlar,

6-

Dnen paralardaki bo luklar ak kan viskozitesi iin yetersiz.

14.7.2.5 Vibrasyon ve A r Grlt

1-

Alc devredeki buharla madan dolay kavitasyon,

2-

A r viskoziteden dolay pompann emi e zorlanmas,

3-

Eksenden kaklk,

4-

Emniyet valfi karyor ve ses kartyor,

5-

D ek ( asi) saplamalar gev ek,

6-

Bozuk yatak,

7-

yi desteklenmemi boru devreleri.

471

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

472

14.7.2.6 Pompann Hzl A nmas

1-

Ak kan iinde a ndrc maddeler,

2-

Pompa elemanlarnn korozyonu,

3-

Eksenden kaklk,

4-

Pompa kuru al yor,

5-

Ya lama yetersiz veya yok,

6-

Yksek k basnc.

14.7.3 P STONLU POMPALARDA SORUNLAR VE OLASI NEDENLER

Do rusal hareketli pistonlu pompalardaki sorunlar ve olas nedenleri unlardr.
14.7.3.1 D k Kapasite (Debi)
1-

Devir yanl , V-kay kayyor,

2-

Pompada hava kaa ,

3-

Silindir valfleri, valf yuvalar, piston keeleri, layner, rod veya plancer
a nm ,

4-

Yetersiz net emme yksekli i (NPSHA),

5-

Pompa yeterince sv ile dolmuyor,

6-

Tanka dnen sv, pompa deplasmanndan daha az,

7-

Tankta anafor (girdap),

8-

Bir ya da daha fazla silindir pompalama yapmyor,

9-

Emme derinli i ok fazla,

10- Krk valf yaylar,

11- Dip valf veya klapesi tutmu ,
12- Tkal filtre,
13- Emniyet, basn veya by-pass valflerinde kaak,
14- Sv silindirinin iinde by-pass.
14.7.3.2 Pompa Giri ve/veya k Borularnda Vibrasyon veya Vuruntu
1-

ok kk veya ok uzun boru devresi,

2-

A nm valfler veya valf yuvalar,

3-

yi desteklenmemi borular.

GEM LERDE POMPA UYGULAMALARI

473

14.7.3.3 Pompada Vibrasyon veya Vuruntu

1-

Sv iinde gaz,

2-

Ak kalm pompa valfi,

3-

Pompa tamamen svyla dolmuyor,

4-

Bir ya da daha fazla silindir pompalama yapmyor,

5-

A r pompa devri,

6-

A nm valfler veya valf yuvalar,

7-

Krk valf yaylar,

8-

Gev ek piston veya rod,

9-

Bo altma pompas senkronize de il,

10- Gev ek veya a nm yataklar,

11- A nm kroshedler veya gaytlar,
12- Gev ek kroshed pini veya krankpin, gev ek konnektin rod cvatalar,
13- Pompa ters al yor,
14- Karterde su,
15- A nm veya grltl di li.
14.7.3.4 Srekli Vuruntu
1-

A nm veya gev ek ana yatak, krankpin yata , bur, plancer, valf yuvas,

2-

D k ya seviyesi.

14.7.3.5 Hzl Salmastra A nmas

1-

Do ru olmayan montaj,

2-

Do ru olmayan veya yetersiz ya lama,

3-

ok sk salmastra,

4-

Yanl salmastra e idi,

5-

izik plancerler veya rodlar,

6-

A nm veya bym salmastra kutusu burcu,

7-

Eksenden kak plancer veya rod.

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

474

14.7.3.6 Sv Tarafndaki Paralarda A nma

1-

Svnn a ndrc ve korozif etkisi,

2-

Yanl malzeme.

14.7.3.7 Sv Ucundaki (Tarafndaki) Silindirin Verimsizli i

1-

Emme tarafndan giren hava,

2-

Yanl malzeme,

3-

Dkm malzeme hatas.

14.7.3.8 G Tarafndaki A r A nma

1-

Zayf ya lama,

2-

A r yk,

3-

G tarafna girmi sv.

14.7.3.9 G Tarafnda A r Isnma (180C zerinde)

1-

Pompa ters al yor,

2-

G tarafnda yetersiz ya ,

3-

G tarafnda a r ya ,

4-

Yanl ya viskozitesi,

5-

A r yk,

6-

ok sk ana yataklar,

7-

Tahrik elemannn eksenden kakl ,

8-

ok sk olan V-kay ,

9-

Bir veya daha fazla silindirin k valfi ak vaziyette tutmu ,

10- Yeterli olmayan so utma,

11- Pompa devri ok d k.

GEM LERDE POMPA UYGULAMALARI

475

SZLK
acil durum sintine pompas

: ( ng. emergency bilge pump) Geminin sa atmas

veya at mas eklindeki olaylar sonrasnda su
almas gibi ola anst durumlarda makina
dairesindeki sintineyi ayr trcya sokmadan direkt
olarak denize basan santrifj pompa.

alc devre

: ( ng. suction line, suction pipe) Pompalarn emi

tarafndaki boru devresi.

ana makina

: ( ng. main engine) Gemilerin pervanesini

dndrmek iin gerekli gc sa layan genellikle
dizel veya buhar trbini olan makina.

ana yatak

: ( ng. main bearing) Dizel makinalarda konnektin

rod (kol) yataklarnn her iki tarafnda bulunan
jurnal yata , aft yata .

a ndrc

: ( ng. abrasive) Pompalarla ta nan baz svlar

iinde bulunan ve pompa gvdesi ile pompa
elemanlarn a ndrma potansiyeli gsteren
tanecikli madde.

balast

: ( ng. balast) Geminin yksz oldu u durumda

pervanenin su iinde kalmas amacyla bu i iin
ayrlm tanklara alnan deniz suyu.

balast pompas

: ( ng. ballast pump) Gemilerdeki st, yan veya ift

dip tanklara balast (deniz suyu) almakta veya bu
tanklardaki mevcut balast (deniz suyunu) denize
basmakta kullanlan pompa.

ba pik

: ( ng. fore peak) Geminin ba tarafnda bulunan

genellikle balast, bazen de tatl su iin kullanlan
tank.

bile ik gsterge

: ( ng. compound gauge) Hem vakum hem de basn

grlen yerlerde kullanlan ve ekrann sol tarafnda
vakum, sa
tarafnda ise basn de erinin
gsterildi i bir e it basn gstergesi.

bo luk

: ( ng. clearance) mpeller ve a nma ringi veya

benzeri pompa elemanlar arasnda bulunan mesafe.

BP (balast pompas)

: ( ng. ballast pump) Gemilerdeki st, yan veya ift

dip tanklara balast (deniz suyu) almakta veya bu
tanklardaki mevcut balast (deniz suyunu) denize
basmakta kullanlan pompa.

conta

: ( ng. gasket) Pompa gvdesi, valf kaveri ve flen

gibi hareketsiz yerlerde kullanlan lastik, klingerit,
mantar vb. malzemelerden yaplan szdrmazlk
eleman.

476

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

k valfi

: ( ng. outlet valve, delivery valve, discharge valve)

Pompa k devrelerinde kullanlan bir e it valf.

deniz suyu pompas

: ( ng. sea water pump) Ana makina ve dizel

jeneratr tatl suyu, ya lama ya , sprme havas,
hava kompresr, buzluk sistem yo u turucusu vb.
sistemlerde so utma iin gereksinim duyulan deniz
suyunu basan veya dola tran santrifj pompa.

dip tank

: ( ng. double bottom tank) Gemilerde yk

ambarlarnn ve makina dairesinde sintinenin altnda
kalan balast, yakt, ya , sintine, amur vb.
ak kanlar iin kullanlan tank.

dip valf

: ( ng. foot valve) zellikle santrifj pompalarda,

pompann durmas veya durdurulmasndan sonra
baslan svnn tanka geri dnmesini engelleyen ve
pompann yeniden al trlmasnda da hava
yapmasn nleyen, tanktaki alc devre a zna
ba lanan bir e it geri dndrmez valf.

dizel jeneratr

: ( ng. diesel generator) Gemilerde dizel tahrikli

olarak al an elektrik reteci, elektrik reteci.

draft

: ( ng. draught) Ykl veya balastl durumda

geminin deniz suyu iinde kalan yksekli i, su
ekimi.

EBP (acil durum sintine pompas)

: ( ng. emergency bilge pump) Geminin su almas

gibi ola anst durumlarda makina dairesindeki
sintineyi ayr trcya sokmadan direkt olarak denize
basan santrifj pompa.

efektif basn

: ( ng. gauge pressure) Basn gstergelerinde

okunan ve mutlak basn de erinden 1 atmosfer
kartlmasyla elde edilen de er.

eksenden kaklk

: ( ng. misalignment) Pompa aft ekseni ile motor

aft ekseni arasndaki paralel veya asal
uyumsuzluk.

eksene alma

: ( ng. alignment) Pompa aft ekseni ile motor aft

ekseni arasndaki paralel veya asal uyumsuzlu u
giderme.

emme derinli i

: ( ng. suction lift) Pompa aft ekseni ile pompadan

daha a a da bulunan alc tanktaki sv seviyesi
arasndaki d ey mesafe.

emniyet valfi

: ( ng. pressure relief valve, safety valve) Herhangi

bir nitedeki a r gaz basncn veya pompadaki
a r sv basncn tahliye eden ve yay basnc ile
al an ayarlanabilir bir eleman (valf).

e de er olmayan pompa

: ( ng. non-identical pump) Basma yksekli i ve

debisi farkl olan pompalar.

GEM LERDE POMPA UYGULAMALARI

477

e de er pompa

: ( ng. identical pump) Basma yksekli i ve debisi

ayn olan e pompalar.

FP (yangn pompas)

: ( ng. fire pump) Gemilerde genellikle yangn iin,

bazen de balast i lemlerinde gereksinim duyulan
deniz suyunu basan santrifj tipteki pompa.

girdap

: ( ng. vortex) Pompalarda bir engelle kar la an su

akntsnn dnerek ve ukurla arak yapt evrinti,
ters akntlarn olu turdu u dnme, e rim, evri,
burga, anafor.

giri valfi

: ( ng. inlet valve, suction valve) Pompalarn alc

tarafndaki devrede kullanlan srgl, kresel,
kelebek vb. tipteki valf.

i tirak valfi

: ( ng. connection valve) Tatl su, deniz suyu,

sintine vb. sistemlerde bir devreyi di er bir devreye
ba layan ara valf.

kazan besleme suyu pompas

: ( ng. boiler feed pump) Hotvel veya besleme suyu

tankndaki suyu kazana transfer eden tatl su
pompas.

k pik

: ( ng. aft peak) Geminin k tarafnda bulunan

genellikle balast, bazen de tatl su iin kullanlan
tank.

kinistin

: ( ng. kingston, sea chest) Geminin alt taraflarndan

gemiye deniz suyunun girdi i yer.

konnektin rod

: ( ng. connecting rod) Pistonlu pompalarda elektrik

motoru gibi bir tahrik elemanndan pistona hareket
ileten kol.

krankpin

: ( ng. crankpin) Konnektin rodun krank aft zerine

ba land yerdeki pin.

NPSHA

: ( ng. net positive suction head available) Belirli bir

devrede ve belirli i letme ko ullarnda al an bir
pompann emme flen kesitinde pompa referans
dzleminde llen toplam ykn, baslan svnn o
al ma
scakl ndaki
mutlak
buharla ma
basncndan ne kadar byk oldu unu gsteren
de er, emmedeki mevcut net pozitif yk.

NPSHR

: ( ng. net positive suction head required) Bir

pompann kavitasyonsuz al masn sa layacak en
az emmedeki net pozitif yk.

zgl a rlk

: ( ng. specific weight) Bir cismin birim hacimdeki

a rl .

paralel eksenleme

: ( ng. parallel alignment) Pompa ve motor aft

eksenleri arasndaki d ey mesafe lsn sfr
veya sfra yakn bir de ere getirebilmek iin

478

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

yaplan dzeltme veya ayarlama, radyal ayar, kenar

ayar.
plancer

: ( ng. plunger) Plancerli pompalarda kullanlan ve

do rusal hareketle svy emip basan bir e it
keesiz veya segmansz piston.

salmastra

: ( ng. packing) Pompa aft bo azlarnda birka adet

olarak kullanlan, pompa iindeki svnn d ar
kamasn ve pompann hava almasn nleyen
belirli
kalnlklardaki
teflon,
grafit
vb.
malzemelerden yaplan ba lar.

salmastra kutusu

: ( ng. stuffing box) Pompalarn aft bo azlarndan

d ar kaak olmasn ve d ardan da hava
emilmesini nlemek amacyla pompa gvdesinde
bulunan ve iine salmastra atlan yuva.

su ekimi

: ( ng. draught) Ykl veya balastl durumda

geminin deniz suyu iinde kalan yksekli i, draft.

tahrik eleman

: ( ng. driver) Bir pompay al trmada kullanlan

elektrik motoru, dizel makina vb. tahrik nitesi.

tatl su pompas

: ( ng. fresh water pump) Gemilerde so utma,

stma, transfer vb. amalarla tatl su basan veya
dola tran santrifj pompa.

tolerans

: ( ng. tolerance) lenmi bir parann yapm veya

i letme lsnde olabilecek zr pay.

st veya yan tank

: ( ng. topside tank, wing tank) zellikle dkme

gemilerde bulunan ve ift dip tanklardan daha
yukarda olup geminin sancak veya iskeleye yatmas
durumunda gemiyi dzeltmek amacyla kullanlan
balast tank.

valf (disk) yuvas

: ( ng. valve seat) Pompa giri ve k larnda veya

devrelerde bulunan valflerin disklerinin oturdu u
genellikle halka biiminde olan yuva.

V-kay

: ( ng. V-belt) Elektrik motor aftnn hareketini

pompa ve kompresr gibi yardmc makinalara
aktarmada kullanlan motor ve pompa veya
kompresrde bulunan kasnaklar arasndaki iletim
eleman.

ya keesi

: ( ng. oil seal, seal ring) Pompa aftlarnda bir veya

birka adet olarak kullanlan belirli bir i ap, d
ap ve kalnl olan halka biimindeki szdrmazlk
eleman.

ya layc sv

: ( ng. lubricant) Herhangi bir sistemde ya lama

amacyla kullanlan ya veya suya verilen ortak ad.

GEM LERDE POMPA UYGULAMALARI

479

yangn pompas

: ( ng. fire pump) Gemilerde genellikle yangn iin,

bazen de balast i lemlerinde gereksinim duyulan
deniz suyunu basan santrifj tipteki pompa.

yatak

: ( ng. bearing) Pompa ve benzeri nitelerde aftn

salg yapmadan al masn sa layan yuva veya
bur.

yatay pompa

: ( ng. horizontal pump) Pompa aft ekseninin yere

paralel konumda oldu u pompa.

yetersiz basn

: ( ng. insufficient pressure) zellikle pompa

sorunlarnda kullanlan ve pompa k basncnn
normalden daha az oldu unu anlatan bir ifade.

480

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

Blm 15

Pompa ve Motorlarn Eksene

Alnmalar

Blm 15
Pompa ve Motorlarn Eksene Alnmalar
Pompa aft ile ona hareketi veren elektrik motorunun aft ayn eksende olmak
zorundadr. E er pompa ve motor arasnda eksenden kaklk varsa; pompa veya elektrik
motor aftlar, aft yataklar ve di er elemanlar ile kaplinin kendisi zarar grebilmektedir.
Bu nedenle pompa ve elektrik motor aftlarn kaplinler vastasyla ayn eksene getirme
i lemine "eksene alma" veya "eksenleme" ad verilmektedir.
Rijit kaplinlerde kesin ve tam bir eksenleme gerekti inden bu kaplinler genellikle srast
yataklaryla desteklenmi dikey nitelerde kullanlmaktadr. Rijit kaplinler hem flenli
hem de di li ba lantl olarak kullanlabilmektedir. Flenli (diskli) olanlar byk dik
nitelerde kullanlmakla birlikte, flen yzeyleri hassas bir ekilde i lenmi olup bu
yzeylere alm delikler vastasyla ekil 15.1de grld gibi cvatalarla veya cvata
ve somunlarla ba lant sa lanmaktadr. Di li ba lantl olanlar ise, dikey trbin
pompalarndaki i ve d di li aftlar birbirine ba lamada kullanlmaktadr.

ekil 15.1 Rijit kaplinlerde flenli ba lant e itleri

484

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

Eksenden kakl a ok az izin verilen yerlerde ise esnek kaplinler kullanlmaktadr.

Daha ok yatk nitelerde kullanlmakta olan bu kaplinlerdeki eksenden kaklk miktar
veya tolerans de eri ise, pompa veya kaplin retici firmalar tarafndan verilmektedir.
Eksenlemenin yapld kaplinler, genellikle kaplin diskleri arasnda lastik bulunan esnek
kaplinler olup eksene almada kullanlan ayarlar da genellikle iki ekilde yaplmaktadr.
Bunlardan ilki asal ayar (aln veya yzey ayar), di eri ise paralellik (kenar) ayardr.
Bu iki ayarn yaplmasndan ba ka bazen de kaplin diskleri arasnda bo luk ayar (eksenel
ayar) gerekli olabilmektedir. Ayrca yine bunlarn d nda zaman zaman burulma ayar da
yaplmaktadr. Asal ve paralellik ayarlar gemilerde genellikle filer gey (filer aks)
ve dial gey (dial indikatr, komparatr) ile karadaki i letmelerde ise daha ok lazer
nitesi ile yaplmaktadr.

15.1 F LER GEY LE EKSENE ALMA

LEM

Filer gey ile yaplan eksene alma i lemleri asal ayar, paralellik ayar ve bo luk ayar
olarak ekilde yaplmaktadr.
15.1.1 AISAL AYAR (AISAL EKSENLEME VEYA YZEY AYARI)
Normal artlar altnda kaplin disklerinin birbirlerine bakan i yzeyleri paralel olmaldr.
ayet disklerin yzeyleri paralel de il ve ekil 15.2de grld gibi birbirlerine gre
belli bir ada ise, pompa ekseninde de il demektir. Bu durumda pompa ile motorun
asal eksenlemesinin yaplmas gerekmektedir.

ekil 15.2 Asal bozukluk

ekil 15.2de grlen pompa ve elektrik motor kaplinleri arasndaki asal bozuklu un
dzeltilmesi, ideal olarak X1 = X2 veya A = 0 olmas ile mmkndr. Ancak pompa
imalat firmasnn verdi i herhangi bir tolerans de eri varsa (rne in 0,010 mm gibi)
buna uymak da yeterli olabilmektedir.

POMPA VE MOTORLARIN EKSENE ALINMALARI

485

Eksenlemenin yaplmasndaki ilk ve en kolay yntem filer gey kullanmaktr. Filer gey
ile asal eksenleme yapld nda pompa ve motor aftlar al ma ynnde
dndrlrken kaplinler arasndaki mesafe her 90 aralkta filer gey ile llmekte ve
okunan de erler ayn olana kadar motor ayaklarnn altna im (ok ince paslanmaz
metal) konmakta veya motor sa a ya da sola kaydrlmaktadr.
15.1.2 PARALELL K AYARI (RADYAL EKSENLEME VEYA KENAR AYARI)
Asal olarak ayar yaplm pompa ile motor aftlarnn ayn zamanda paralellik ayarnn
da yaplmas gerekmektedir. Bu ayar, pompa ve motor aft eksenlerinin ayn ykseklikte
veya eksende olmas iin yaplmaktadr. ekil 15.3te pompa ve motor aft eksenlerinin
asal ayarnn do ru, ancak paralellik ayarnn bozuk oldu u durum gsterilmektedir.

ekil 15.3 Paralellik ayarnn bozuk oldu u durum

Paralellik ayar da filer gey ve dz bir lama veya gnye ile yaplabilmektedir. Filer gey
ve lama ile paralellik ayar yapld nda lama veya gnye, yksek olan kaplin diskinin
zerinde tutularak d k olan diskin mesafesi filer gey ile llmektedir. Her 90
aralkta okunan de erlere gre motor ayaklar altna uygun imler konmak suretiyle
motor kaldrlmaktadr.
Asal veya paralellik ayarlarndan biri, di erini de etkileyece i iin her yaplan ayardan
sonra di er ayarn da kontrol edilmesi gerekmektedir.
15.1.3 BO LUK AYARI (EKSENEL AYAR)
Pompa ve motor kaplinleri arasnda bazen imalat firmann tavsiye etti i de erde bir
bo lu un olmas gerekmektedir. Bu nedenle ekil 15.4te grld gibi her iki kaplin
diski arasndaki bo luk, filer gey ile llmekte ve istenen de er elde edilene kadar
motor ileri veya geri hareket ettirilmektedir.

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

486

ekil 15.4 Bo luk ayarnn yaplmas

Eksene alma i lemlerinde kullanlan filer gey ekil 15.5te gsterilmektedir. Filer
geyte 0,05 mmden ba lamak zere 1 mmye kadar 0,05 mm hassasiyetle artan toplam
20 adet kalnlk ls bulunmaktadr.

ekil 15.5 Filer gey veya filer aks

Pompa ve motor aftlarnn eksene alnmasnda filer gey d nda dial gey (komparatr)
de kullanlmaktadr. Dial gey ile yaplan eksene alma i lemi de asal (yzey) ve paralel
(kenar) ayar ile ters indikatr ayar olmak zere iki ayr ekilde yaplmaktadr.

15.2 D AL ND KATR LE EKSENE ALMA

Dial gey veya indikatr (komparatr) ile eksene alma i lemine ba lamadan nce
yaplmas ve dikkat edilmesi gereken baz prosedrler bulunmaktadr.
1-

Motorun btn ayaklar altna ncelikle belirli kalnlktaki (rne in 3 mm)

paslanmaz metal malzemeden olan imler konulmaldr.

POMPA VE MOTORLARIN EKSENE ALINMALARI

487

ekil 15.6 ndikatr ubu undaki e imin bulunmas

2-

Motor ayaklar iinde farkl ayak varsa derhal tespit edilmelidir. Bunun iin
tm motor ayaklar nce d ek ( asi) zerine cvatalar vastasyla
sabitlenmektedir. Daha sonra ayak cvatalar tek tek gev etilmeli ve her
gev etilen aya n ykselme mesafesi dial indikatrle llmelidir. E er
motorun bir aya , di er ayaklarndan farkl ykseliyorsa bu durumdaki

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

488

ayak altna im konulmaldr. rne in farkl olan ayak 0,15 mm, di er

ayak ise 0,05 mm ykseliyorsa 0,15 mm ykselen ve farkl olan aya n
altna her iki lnn fark kadar di er bir ifadeyle 0,15 - 0,05 = 0,10 mm
im konulmaldr.
3-

Elektrik motoru ayak cvata yuvalarnn, eksene alma i leminde hareket

iin yeterli bo lu a (klerense) sahip olup olmad kontrol edilmelidir.

4-

Motoru hareket ettirmek iin gerekli cvatalar nceden hazrlanmal veya

temin edilmelidir.

5-

Dial indikatr iin kullanlacak montaj deste i ve uzatma ubu u en az

e im (kme, bel verme) sa layacak ekilde olmaldr. Bu bel verme, ters
indikatr metodunda ve ayn zamanda normal indikatr metodunun kenar
ayarnda olduka etkilidir. E imi veya bel verme miktarn lmek iin
tornaya mors koni i ile bir aft ba lanmakta ve aft, el ile
dndrlmektedir. ekil 15.6da grld gibi indikatr ubu u stte ve
( aftn 180 evrilmesiyle) altta iken e im llmelidir. Okunan de er,
e im veya bel verme miktarnn iki katdr. Bu nedenle de eksene alma
i lemlerinde e im de eri, iki ile arplarak yazlmaktadr.

6-

Dial indikatr ile okuma yapld nda i nenin indikatre do ru hareketi

(basma) pozitif de er, i nenin indikatrden uzakla an hareketi ise
(uzakla ma) negatif de er olarak okunmaldr.

15.2.1 AISAL (YZEY) VE PARALELL K (KENAR) AYARI

Asal ve paralellik ayarlarnda dial indikatr kullanld nda her iki eksene alma
metodunda da dial indikatrn mknatsl olan aya veya skma paras motor ya da
pompa tarafna sabitlenmekte ve indikatrn i nesi (ucu) di er kaplin diski (flenci)
zerine de dirilmektedir.

ekil 15.7 Asal ve paralellik ayar

Eksene alma i lemi yaplaca zaman bazen bir aft, bazen de pompa ve motor aft
birlikte dndrlmektedir. ster tek, ister iki aft dndrlsn prosedr ayndr. Eksene
alma i lemi yaparken hesaplamalarn bir tablo zerinde gsterilmesi, i lemin do ru
yaplmas bakmndan byk kolaylk sa lamaktadr.

POMPA VE MOTORLARIN EKSENE ALINMALARI

489

ekil 15.8 Dial indikatrn paralellik ayarnda kullanlmas

15.2.2 LLEN DE ERLER N OKUNMASI

Asal ayarlama iin okuma yaplrken a a daki hususlara dikkat edilmelidir:
1-

ndikatr aya , motor kaplini veya aft zerine sabitlenir ve indikatrn

i nesi (pini) pompa kaplin flenci (diski) i veya d yzne de dirilir.

ekil 15.9 Asal ve paralellik ayar iin dial gey kullanlmas

ncelikle indikatr pininin de di i nokta ile kaplin merkezi arasndaki

mesafe llerek R = ...... eklinde yazlr. Daha sonra pompa kaplin
flencine indikatr i nesinin de di i noktadan motor i ayaklarna olan
mesafe llerek A = ...... eklinde ve d ayaklarna olan yatay mesafe
llerek de B = ...... eklinde yazlr.
2-

ndikatr i nesi flence de dirildikten sonra indikatr kadran sfra getirilir,

yani sfrlanr.

3-

Her iki aft normal al ma ynnde dndrlr ve 90 derece aralklarla

okunan de erler Tablo 15.1de Stun 1e kaydedilir. Tutarllk sa lamak

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

490

amacyla sa ve soldan okumalar pompa ucundan motora do ru olacak

ekilde yaplmaldr. aftlar 360 derece dndrldkten sonra indikatr
yine "0" (sfr) de erini gstermelidir. ayet indikatr "0" de erini
gstermiyorsa kadran tekrar sfrlanmal ve ller yeniden alnmaldr.
Tablo 15.1 Asal okuma

Stun 1
Okunan
de er
0

st
Alt
Sa
Sol
st

Stun 2
2 x E im
de eri

AISAL OKUMA
Stun 3
Stun 4
Dzeltme
Alt - st
S1+S2
Sol - Sa

Stun 5
D Ayak
S 4 x B/2R

Stun 6
Ayak
S 4 x A/2R

Paralellik ayar iin okuma yaplrken de u hususlara dikkat edilmelidir:

4-

E im de eri iki ile arplarak Tablo 15.2 zerinde bulunan Stun 2deki
"alt" okuma ksmna yazlr. ndikatr aya , motor kaplin flencine
sabitlenerek indikatr pini pompa kaplin flencinin st yzne de dirilir.

5-

ndikatr pini flence de dirildikten sonra indikatr kadran sfra getirilir,

yani sfrlanr.

6-

Her iki aft normal al ma ynnde dndrlr ve 90 derece aralklarla

okunan de erler kaydedilir. Tutarllk sa lamak amacyla sa ve soldan
okumalar pompann ucundan motora do ru olacak ekilde yaplmaldr.
aftlar 360 derece dndrldkten sonra indikatr yine "0" (sfr) de erini
gstermelidir. ayet indikatr "0" de erini gstermiyorsa kadran tekrar
sfrlanmal ve ller yeniden alnmaldr.
Tablo 15.2 Paralellik okumas

st
Alt
Sa
Sol
st

Stun 1
Okunan
de er
0

PARALELL K OKUMASI
Stun 2
Stun 3
Stun 4
Stun 5
2 x E im Dzeltme st - Alt
D Ayak
de eri
S 1 + S 2 Sa - Sol
S 4 x 1/2

Stun 6
Ayak
S 4 x 1/2

POMPA VE MOTORLARIN EKSENE ALINMALARI

491

15.2.3 HESAPLAMA YAPILMASI

Asal ve paralellik ayar iin yaplan okumalardan elde edilen sonular Tablo 15.1 ve
Tablo 15.2deki stunlara uygun ekilde kaydedilmeli ve a a da tarif edilen yol
izlenmelidir.
Stun 1
Hem asal hem de paralellik ayarnda indikatrden alnan okuma de erleri Tablo 15.1 ve
Tablo 15.2deki bu stuna yazlr.
Stun 2
ndikatr iin bulunan e im de eri iki ile arplr ve paralel okuma iin kullanlacak olan
Tablo 15.2 zerindeki Stun 2de "alt" satrna kaydedilir.
Asal eksenleme tablosu olan Tablo 15.1de Stun 2deki yerlere herhangi bir de er
yazlmaz.
Stun 3
Tablo 15.1 ve Tablo 15.2de bulunan Stun 1 ve Stun 2deki de erler toplanr ve Stun
3teki yere yazlr.
Stun 4
Asal ayar iin Tablo 15.1de Stun 3teki "alt" okuma de erinden "st" okuma de eri
ve "sol" okuma de erinden de "sa " okuma de eri karlr.
Paralel ayar iin ise Tablo 15.2de Stun 3teki "st" okuma de erinden "alt" okuma
de eri ve "sa " okuma de erinden de "sol" okuma de eri karlr. Dikkat edilirse
karma i lemleri birbirinin tersidir.
Stun 5
Bu stun, asal ve paralellik ayarnda d ayaklar iin gerekli olan hareket miktarn
gstermektedir. Asal ayar iin Tablo 15.1de Stun 4deki de er B/2R ile arplr.
Paralel ayar iin ise Tablo 15.2de Stun 4deki de er 1/2 ile arplr.
Stun 6
Bu stun, asal ve paralellik ayarnda i ayaklar iin gerekli olan hareket miktarn
gstermektedir. Asal ayar iin Tablo 15.1de Stun 4deki de er A/2R ile arplr.
Paralel ayar iin ise Tablo 15.2de Stun 4deki de er 1/2 ile arplr.

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

492

15.2.4 MOTOR
SAPTANMASI

AYAKLARININ

TOPLAM

HAREKET

M KTARININ

Tablo 15.3, asal ve paralel eksene alma i leminde i ve d motor ayaklar iin gerekli
toplam hareket miktarn belirtmektedir.
Tablo 15.3 Motor ayaklar iin toplam hareket miktar ve yn

MOTOR AYAKLARI N TOPLAM HAREKET

Stun 1
Stun 2
Stun 3
Stun 4
D Ayak
D Ayak Yn
Ayak
Ayak Yn
S5 + S5
+: Yukar, Sa a
S6 + S6
+: Yukar, Sa a
-: A a , Sola
-: A a , Sola
st/Alt
Sa /Sol

Stun 1
Tablo 15.1deki Stun 5 (st satr) ile Tablo 15.2deki Stun 5 (st satr) toplanr ve
Tablo 15.3te Stun 1 st satra yazlr. Ayrca Tablo 15.1deki Stun 5 (alt satr) ile
Tablo 15.2deki Stun 5 (alt satr) toplanr ve Tablo 15.3te Stun 1 alt satra yazlr. Bu
toplamlar sonucunda kan de erler, d ayaklarn toplam hareket miktarn
gstermektedir.
Stun 2
Tablo 15.3te Stun 1deki de ere baklarak d ayaklarda hareketin ynne karar verilir.
Pozitif de er motorun (d ayaklarnn) yukar veya sa a hareketi, negatif de er ise
motorun (d ayaklarnn) a a ya veya sola hareketi anlamna gelmektedir.
Stun 3
Tablo 15.1deki Stun 6 (st satr) ile Tablo 15.2deki Stun 6 (st satr) toplanr ve
Tablo 15.3te Stun 3 st satra yazlr. Ayrca Tablo 15.1deki Stun 6 (alt satr) ile
Tablo 15.2deki Stun 6 (alt satr) toplanr ve Tablo 15.3te Stun 3 alt satra yazlr. Bu
toplamlarn sonucunda kan de erler, i ayaklarn toplam hareket miktarn
gstermektedir.
Stun 4
Tablo 15.3te Stun 3teki de ere baklarak i ayaklarda hareketin ynne karar verilir.
Pozitif de er motorun (i ayaklarnn) yukar veya sa a hareketi, negatif de er ise
motorun (i ayaklarnn) a a ya veya sola hareketi anlamna gelmektedir.

POMPA VE MOTORLARIN EKSENE ALINMALARI

493

Tablo 15.4 Asal ayar iin okuma rne i

st
Alt
Sa
Sol
st

Stun 1
Okunan
de er
0
+3
+9
+3
0

Stun 2
2 x E im
de eri
0
0
0
0

AISAL OKUMA
Stun 3
Stun 4
Dzeltme Alt - st
S 1 + S 2 Sol - Sa
0
+3
+3
+9
-6
+3

Stun 5
D Ayak
S 4 x B/2R

Stun 6
Ayak
S 4 x A/2R

+12

+6

-24

-12

Tablo 15.5 Paralellik ayar iin okuma rne i

st
Alt
Sa
Sol
st

Stun 1
Okunan
de er
0
-30
-12
-18
0

PARALELL K OKUMASI
Stun 2
Stun 3
Stun 4
Stun 5
2 x E im Dzeltme st - Alt
D Ayak
de eri
S 1 + S 2 Sa - Sol
S 4 x 1/2
0
0
+24
+12
+6
-24
0
-12
+6
+5
0
-18

Stun 6
Ayak
S 4 x 1/2
+12
+5

Tablo 15.4 ve Tablo 15.5te verilen rnekte A = 200 mm, B = 400 mm, R = 50 mm ve
ubuk e im de eri 0,03 mm olarak alnm tr. Eksene alma i lemlerinde birim olarak mm
veya pus gibi ller kullanlabilmektedir. Tablolardaki de erler dial indikatrde okunan
de er olarak (mm/100 lsyle ve de i tirilmeden aynen) kaydedilmektedir.
Tablo 15.6 Motor ayaklar iin toplam hareket miktar ve yn rne i

st/Alt
Sa /Sol

MOTOR AYAKLARI N TOPLAM HAREKET

Stun 1
Stun 2
Stun 3
Stun 4
D Ayak
D Ayak Yn
Ayak
Ayak Yn
S5 + S5
+: Yukar, Sa a
S6 + S6
+: Yukar, Sa a
-: A a , Sola
-: A a , Sola
+24
Yukar
+18
Yukar
-19
Sola
-7
Sola

rnek olarak verilen Tablo 15.4 ve Tablo 15.5te bulunan de erler kullanlarak Tablo
15.6 hazrlanmakta olup Tablo 15.6da Stun 1de bulunan de erlere gre elektrik

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

494

motoru d ayaklar imler vastasyla 0,24 mm yukar kaldrlmal ve 0,19 mm sola

kaydrlmaldr. Tablo 15.6da Stun 3te elde edilen de erlere gre de i ayaklar 0,18
mm yukar kaldrlmal ve 0,07 mm sola kaydrlmaldr. Bu i lemler sonrasnda tekrar
bir okuma yaplmal ve eksene alma i leminin do ru oldu u gzlenmelidir.
Pompa ve motor eksenlemelerinde asal ve radyal eksene almada gerekli toleranslar
pompa ba vuru kitaplarnda verilmektedir. Ancak elde veri olmad durumlar iin Tablo
15.7deki de erler fikir vermek amacyla faydal olabilir.
Tablo 15.7 Asal ve radyal toleranslarn kaplin ve devir saysna ba l olas de erleri

Esnek
kaplin

Devir says,
rpm

Rijit
kaplin

25004000
13002500
1300 altnda
25004000
2500 altnda

Paralellik
tolerans,
mm
0,010
0,025
0,040
0,010
0,015

Asal tolerans, mm
Kaplin ap 400
mmden kk ise
0,020
0,050
0,080
0,020
0,030

Asal tolerans, mm
Kaplin ap 400-600
mm ise
0,030
0,070
0,100
0,020
0,030

15.3 TERS ND KATR METODU LE EKSENE ALMA

Her iki aftn birlikte dnmesinin mmkn oldu u durumlarda uygulanan bu metotta, her
bir aft zerinde bir adet dial gey (indikatr) olmak ko uluyla toplam iki adet dial gey
(indikatr) kullanlmaktadr. Ters indikatr metodunda, her dial indikatr kar sndaki
aft okumaktadr. Bu metotla dial indikatr destek kolu hatalar yok edilmi olmaktadr.
Bylelikle aftlar eksene almak iin yaplacak hareket ve kullanlacak imler iin daha
do ru karar vermek mmkn olmaktadr. Bunun iin hem analitik hem de grafik metot
kullanlmaktadr.

ekil 15.10 Ters indikatr metodu ile eksene alma

POMPA VE MOTORLARIN EKSENE ALINMALARI

495

15.3.1 ND KATR OKUMALARINI KAYDETME

Ters indikatr metodunda yaplan i lemler ve okumalarda a a daki srann izlenmesi
gerekmektedir.
1-

Dial indikatrler, ekil 15.10daki gibi ba landktan sonra pompa

tarafndaki indikatr yukar, motor tarafndaki indikatr ise a a ya gelecek
ekilde ba lanmaldr. Dial indikatrler arasndaki mesafenin artmasyla
birlikte, indikatr ubuklarnn e iminin de artmasna kar n, okunan
de erin do rulu u da artmaktadr. Ba lama yapldktan sonra her iki
indikatr de sfrlanmaldr. Her iki aft normal dnme ynnde evrilmeli
ve 90 aralklarla okumalar kaydedilmelidir. Tutarllk sa lamak amacyla
okumalar pompa tarafndan motor tarafna olacak ekilde yaplmaldr.
aftlar 360 dndrldkten sonra indikatrlerin sfr gsterdi inden emin
olmak gerekir, e er indikatrler sfr de ilse sfrlanmal ve tekrar okuma
yaplmaldr. Daha sonra toplama ve karma i lemleri yaplaca iin
alnan de erlerin negatif veya pozitif olmasna dikkat edilmeli ve de erler
Tablo 15.8de Stun 1deki yerlerine do ru ekilde yazlmaldr.

2-

ubuk e iminden kaynaklanan hatay dzeltmek iin ubuk e ilme

miktarnn iki kat, Stun 2deki "alt" okuma ksmlarna yazlmaldr.

3-

Stun 1deki de erlerle Stun 2deki de erler toplanarak Stun 3teki

yerlerine yazlmaldr.

4-

Stun 3teki alt okuma de erinden st okuma de eri ve sa okuma

de erinden sol okuma de eri kartlmal ve Stun 4teki yerlerine
yazlmaldr.

5-

Stun 4teki de erler ikiye blnmeli ve Stun 5e yazlmaldr. Bu

de erler daha sonra aft pozisyonunu belirlemede kullanlacaktr.

15.3.2 VER LER GRAF K ZER NDE YER NE KOYMA

1-

Verileri yerine koymak iin bir tane yatay dzlem (stten grnm) ve bir
tane de d ey dzlem (yandan grnm) olmak zere iki grafi e ihtiya
vardr. ki grafi in de yatay le i, pompa indikatrnden motor arka (d )
ayaklarna kadar olan yatay uzakl gstermektedir. Pompa aft hareket
ettirilmedi i iin bu de er, motor aftnn pozisyonunu belirlemede yatay
referans olarak kullanlmaktadr. D ey lek ise motor aftnn eksenden
kakl n gstermektedir.

2-

Motor n ve arka ayaklaryla her iki indikatrn greceli pozisyonunu

d ey hatlarla gstermek iin yatay lek belirlenmelidir. Yatay ve d ey
dzlem iin pompa aft referansn dikkate alarak iki yatay hat izilmelidir.

3-

ncelikle yukardaki maddelerdeki de erler belirlenmelidir. Belirlenen bu

de erler pompa aft hattndan motor aft hattna olan d ey mesafeyi
gstermektedir. st ve alt okumalar d ey dzlem belirlenmesinde, sol ve
sa okumalar ise yatay dzlem belirlemesinde kullanlmaktadr. Klasik

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

496

yntem, her iki indikatr de erinin fark biiminde olandr. E er pompa

indikatr de erleri pozitif ise veri sonucu, pompa aft referans hattnn
stnde ve sol tarafnda olacaktr. E er motor indikatr de erleri pozitif ise
veri sonucu, pompa aft referans hattnn altnda ve sa tarafnda olacaktr.
4-

Pompa indikatr noktasndan motor indikatr noktasna do ru bir izgi

izilmekte ve bu izgi, motor aftnn pozisyonunu belirlemektedir.
Motorun iki (n ve arka) ayaklarnda, motor aft hattndan pompa aft
hattna olan d ey mesafe, motor ayaklarnn hareketi ile motorun pompaya
gre eksene alnmasn gerekli klmaktadr. D ey dzlem grafi inde bu
mesafeler, ilave edilmesi veya karlmas gereken imlerin miktarn;
yatay dzlem grafi inde ise bu mesafeler, motor ayaklarndaki yana do ru
olan hareketi ifade etmektedir.

5-

Motor ayaklarna im koyma veya karma ile motorun yanal

hareketlerinden sonra okumalar tekrar edilip eksene alma i leminin do ru
sonulanp sonulanmad kontrol edilmelidir.

POMPA VE MOTORLARIN EKSENE ALINMALARI

497

Tablo 15.8 Ters indikatrle eksene alma

Stun 1

Stun 2

Stun 3

Gerek

ubuk e imini alt okuma

S1 + S2

okuma

iin dzeltme
2 x E im miktar

Stun 4

Stun 5

Stun 6

Alt - st

1/2 x S4

Motor aft hattnn

Sa - Sol

Motor aft hattnn pompa

pompa aft hattna

aft hattna mesafesi

yn

+Yukar

Pompa

Alt

indikatr

st

-A a

Sa

+Sola

Sol

-Sa a

st
+A a

Motor

Alt

indikatr

st

-Yukar

Sa

+Sa a

Sol

-Sola

Alt
E im miktar
A
B
C

:
:
:
:

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

498

Tablo 15.9 Ters indikatrle eksene alma rne i

Stun 1

Stun 2

Stun 3

Gerek

ubuk e imini alt

S1 + S2

okuma

okuma iin dzeltme

Stun 4

Stun 5

Stun 6

Alt - st

1/2 x S4

Motor aft hattnn

Sa - Sol

Motor aft hattnn pompa

pompa aft hattna

aft hattna mesafesi

yn

2 x E im miktar

Pompa

Alt

-30

+6

-24

indikatr

st

Sa

-12

-12

Sol

-18

-18

st

Motor

Alt

+6

+6

indikatr

st

-24

-24

Sa

-10

-10

Sol

-16

-16

Alt

E im miktar
A
B
C

: 0,03 mm
: 400 mm
: 100 mm
: 200 mm

-24

-12

+6

+3

+30

+15

+6

+3

+Yukar
-A a
+Sola
-Sa a
+A a
-Yukar
+Sa a
-Sola

POMPA VE MOTORLARIN EKSENE ALINMALARI

499

!"
!

ekil 15.11 Ters indikatr metodunda kullanlan grafik

500

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

Tablo 15.9daki rnek de erler iin grafik izilece i zaman i lemler a a daki gibi
yaplmaldr.
ncelikle grafik zerinde yatay olarak d ey ve yatay pompa hatlar izilmelidir. Daha
sonra ise grafik zerinde ba lang olarak d ey bir pompa indikatr izgisi ve son
olarak da belirlenen bir lekle pompa indikatrne paralel olan bir motor indikatr
izgisi izilmelidir. Pompa indikatr izgisi ile motor indikatr izgisi arasndaki
mesafe A miktar kadar olmaldr. Bundan sonra ise, motor n ve arka aya iin iki
d ey izgi daha izilir. Motor indikatr ile motor n aya izgileri arasndaki mesafe
B miktar kadar, motor n aya ile motor arka aya arasndaki mesafe de C miktar
kadar olmaldr.
Stun 5te en stteki -12 de eri negatif oldu undan d ey pompa aft hatt ile pompa
indikatrnn kesi ti i noktadan a a 12 birim kadar inilerek bir nokta konmaldr.
Motor indikatr de eri ise +15 oldu undan d ey pompa aft hatt ile motor
indikatrnn kesi ti i noktadan a a 15 birim kadar inilerek bir nokta daha
konmaldr. Her iki nokta zerinden geen bir do ru izilmeli ve bu izilen do runun
motor n ve arka ayaklarn d ey izgilerini kesti i noktalar, motor ayaklarnn
kaldrlma miktarn belirtmektedir. Buradaki rnekte motor n ayaklar 0,17 mm, arka
ayaklar ise 0,19 mm im ilave edilerek kaldrlmaldr.
Pompa indikatr ve motor indikatr de erlerinin ikisi de +3 olup yatay pompa aft
hatt ile pompa ve motor indikatr d ey do rular zerinde bu de erler nokta ile
belirlenmelidir. Pompa indikatr iin +3 de eri sol tarafta, motor indikatr iin ise +3
de eri sa tarafta olmaldr. Her iki nokta zerinden ekilen bir do ru ile motorun yanal
hareketi belirlenmi olmaktadr. Bu rnekte motor arka ayaklar 0,08 mm ve n ayaklar
da 0,05 mm sola kaydrlmaldr.

SZLK
bo luk ayar

: ( ng. axial alignment) Pompa kaplini ile elektrik

motor kaplini arasndaki aral ayarlama i lemi,
eksenel ayar.

dial gey, dial indikatr

: ( ng. dial gauge, dial indicator) Pompa ve

elektrik motor aftlarnn ayn eksende olmas iin
yaplan eksene alma i lemlerinde kullanlan
yuvarlak ekranl ve 1/100 mm hassasiyette salg
lebilen bir cihaz.

d ek

: ( ng. foundation) Elektrik motoru, pompa,

kompresr, ayr trc gibi cihaz ve nitelerin
zerinde oturtuldu u genellikle dkmden
yaplm oturak, asi.

eksenden kaklk

: ( ng. misalignment) Pompa aft ekseni ile motor

aft ekseni arasndaki paralel veya asal
uyumsuzluk.

eksene alma

: ( ng. alignment) Pompa aft ekseni ile motor aft

ekseni arasndaki paralel veya asal uyumsuzlu u
giderme.

esnek

: ( ng. flexible) Sentetik kauuk, yay veya baz

metallerde oldu u gibi esneme, e ilme gibi
hareket kabiliyeti olan.

esnek kaplin

: ( ng. flexible coupling) ki kaplin diski arasnda

genellikle sentetik kauuk gibi esneme kabiliyeti
olan bir eleman bulunduran kaplin e idi.

filer gey

: ( ng. feeler gauge) Muhtelif yerlerdeki bo luk

miktarn (klerensi) lmekte kullanlan ve
genellikle 0,05 mm hassasiyetle artarak 0,05
mmden 1 mmye kadar iinde 20 adet ak
eklinde eleman olan l aleti.

indikatr i nesi

: ( ng. indicator needle) Dial indikatrn l veya

salgy alglamas iin para zerine de dirilen ve
ileri-geri hareket edebilen para veya pin.

kaplin

: ( ng. coupling) Elektrik motor aftnn hareketini

pompa aftna aktaran esnek veya rijit para.

kaplin diski veya flenci

: ( ng. coupling flange) Hem elektrik motoru hem

de pompa tarafndaki kaplinlerden her biri.

kenar ayar

: ( ng. rim alignment) Pompa ve motor aft

eksenleri arasndaki d ey mesafe lsn sfr
veya sfra yakn bir de ere getirebilmek iin
yaplan dzeltme veya ayarlama, radyal ayar.

502

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

paralel (radyal) eksenleme

: ( ng. parallel alignment) Pompa ve motor aft

eksenleri arasndaki d ey mesafe lsn sfr
veya sfra yakn bir de ere getirebilmek iin
yaplan dzeltme veya ayarlama, radyal ayar,
kenar ayar.

rijit

: ( ng. rigid) Esnek olmayan.

rijit kaplin

: ( ng. rigid coupling) Genellikle dikey tip

pompalarda kullanlarak elektrik motorunun
hareketini pompaya aktaran ve kaplin diskleri
arasnda esnek bir eleman bulundurmayan kaplin
e idi.

sfrlama

: ( ng. reset) Dial indikatrn kadrann dairesel

ynde evirmek suretiyle indikatr ibresinin sfr
gstermesini sa lama i lemi.

im

: ( ng. shim) Pompa ve elektrik motor aftnn

eksene alnmas i lemi sonrasnda elektrik
motorunu yukar kaldrmak amacyla motor
ayaklarnn altna konan paslanmaz ince metal
paralar veya levhalar.

ters indikatr ile eksene alma

: ( ng. reverse indicator alignment) Pompa ve

elektrik motor aftlarnn eksene alnmas i lemini
hem elektrik motor aft hem de pompa aftna dial
indikatr monte etmek suretiyle iki dial indikatr
kullanarak yapma i lemi.

tolerans

: ( ng. tolerance) lenmi bir parann yapm veya

i letme lsnde olabilecek zr pay.

yzey ayar

: ( ng. face alignment) Pompa ve elektrik motor

kaplinleri
arasndaki
asal
bozuklu un
dzeltilmesi, asal ayar.

Blm 16

Gemi Sistemleri ve Devreleri

Blm 16
Gemi Sistemleri ve Devreleri
Gemilerde bulunan en nemli devreler tatl su (F/W), deniz suyu (S/W), ya lama ya
(L/O), yakt (F/O ve D/O), balast-yangn, sintine-amur, hidrofor, buhar ve basnl hava
sistemlerine aittir. Saylan devrelerden buhar ve basnl hava devrelerinde pompa
bulunmad ndan bu iki devre d ndaki di er devreler ile bu devrelerde kullanlan pompa
ve devre elemanlar srasyla a a da anlatlacaktr. Anlatmlarda kullanlan ekiller
gerek gemi devrelerine ait olup zerlerinde baz gerekli dzeltmeler yaplm tr.

16.1 TATLI SU (F/W) SO UTMA S STEM

Gemilerde kullanlan tatl su sistemleri, konvansiyonel (geleneksel) ve merkezi sistem
olmak zere ikiye ayrlmaktadr. Konvansiyonel sistem eskiden ok kullanlmasna
ra men son yllarda in a edilen gemilerin o u merkezi so utma sistemine sahiptir.
16.1.1 KONVANS YONEL TATLI SU SO UTMA S STEM
ekil 16.1de bir rne i grlmekte olan bu sistemde seyirde biri srekli al an ve di eri
stand-by (al maya her an hazr) durumda olmak zere iki adet dikey santrifj tipte
silindir so utma tatl su pompas bulunmaktadr. Ana makinadan gelen tatl su, scak
oldu undan pompa vastasyla ncelikle evaporatrn s de i tiricisine
gnderilmektedir. Daha sonra tatl su pompas k ndaki scak tatl su, kulere
(so utucuya) gnderilerek so utulup tekrar ana makinaya verilmektedir. Sistemde su
kaa veya eksilmesi durumunda tatl su, genle me tank vastasyla imla edilmekte yani
tamamlanmaktadr.
Konvansiyonel sistemde ana makina pistonlar tatl su ile so utuluyor ise ekil 16.1deki
devrenin bir benzeri piston so utma sistemi iin de geerli olmaktadr. Ancak bu kez
silindir so utma suyu pompas yerine piston so utma suyu pompas; silindir so utma
suyu kuleri yerine de piston so utma suyu kuleri bulunmaktadr. Gemilerin bazlarnda
silindir so utma suyu devresinden evaporatr s de i tiricisine tatl su gnderildi i gibi
piston so utma suyu devresinden de tatl su gndermek mmkndr. Piston so utma
suyu devresinden eksilen su da piston so utma tatl su tank vastasyla
tamamlanmaktadr. Bu devrede kullanlan pompalar da santrifj tipte ve dikey
pompalardr.
Gemilerin seyir iin hazrlanmalar esnasnda, ana makinann ilk al trlmas srasnda
olu abilecek sl gerilmeleri azaltmak amacyla ana makinann silindirlerinde scak tatl

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

506

su dola trlmaktadr. Bylece ana makina tatl suyu, seyir ncesinde 40-70C arasndaki
scaklkta tutulmu olmaktadr. Seyir iin makinann hazrlanmas esnasnda ana makina
tatl suyu genelde ekilde stlmaktadr.
1-

Genle me tankndaki su, buhar kangallar veya elektrikli bir stc ile
stlarak tatl su so utma pompas ile dola m sa lanmaktadr. Ancak ok
eskiden kullanlan bu yntem ok fazla kullan l de ildir.

2-

Dizel jeneratr (D/G) genle me tank, al an jeneratrden dolay scak

oldu undan ana makina (M/E) genle me tank ile i tiraklenmekte ve ana
makina tatl su pompas ile sirklasyon (dola m) sa lanmaktadr. Bu tr
stma da gnmzde pek kullanlmayan eski bir yntemdir.

3-

Ana makina tatl suyu, ekil 16.1de de grld gibi bir n stcda
buhar vastasyla stlarak n stma pompas ile sirklasyon (dola m)
sa lanmaktadr. Bu stma sisteminde dola m iin kullanlan pompa yine
santrifj tiptedir.

GEM S STEMLER VE DEVRELER

507

ekil 16.1 Konvansiyonel tatl su so utma sistemi

508

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

16.1.2 MERKEZ TATLI SU SO UTMA S STEM

Merkezi so utma sisteminde iki ayr tatl su pompas kullanlmaktadr. Bunlar d k
scaklk tatl su (LTFW) pompas ve yksek scaklk tatl su (HTFW) pompas olup
i levleri de birbirlerinden farkldr. Bu pompalarn her birinden en az iki er adet
bulunmakla birlikte seyir durumunda pompalardan biri srekli olarak al makta, di eri
ise stand-by konumunda tutulmaktadr. Bu pompalarn tm santrifj tipte ve dikey
konumdadr.
ki stroklu a r devirli bir ana makinann kullanld gemideki merkezi tatl su so utma
sisteminde kullanlan HTFW pompalar ekil 16.2de de grld gibi sadece ana
makinay so utmaktadr. Makina hazrlanrken ana makina ceket suyunu stabilmek iin
devre zerine bir n stc monte edilmi tir. Bu stma i lemi HTFW pompasyla
yaplabilece i gibi genellikle bu stma i lemi iin daha kk kapasiteli santrifj bir
pompa da kullanlabilmektedir. n stma devresinin ap her zaman daha ufak
oldu undan kk kapasiteli bir pompa, bu stma i lemi iin daha uygundur. ekil
16.1deki geleneksel sistemde evaporatr s de i tiricisine gnderilecek tatl su,
pompadan sonra olmasna kar n ekil 16.2ye dikkat edilirse tatl suyun daha scak
oldu u devre makina k nda oldu undan s de i tiriciye gnderilecek tatl su ana
makinann k hattndan olmaktadr.
Ana makina, HTFW pompas ile so utulurken do al olarak tatl su da snmaktadr. te
bu durumda snan HTFW ve LTFW devreleri yollu bir valf kullanlarak
i tiraklenmekte ve HTFW ise di er sistem olan LTFW ile so utulmaktadr. Bu kez de
snan LTFW oldu undan bu tatl su da F/W kulerde deniz suyu vastasyla
so utulmaktadr.
ekil 16.2deki merkezi tatl su so utma sistemi iin sonu olarak unlar sylenebilir.
Sadece ana makina, HTFW pompas ile so utulmaktadr. Ana makina hava ve ya
kulerlerinde, klima kulerinde, hava kompresrlerinde, trbo jeneratr, di er kulerler ve
HTFW olmak zere tm sistemler de LTFW pompasnn sa lad d k scaklktaki tatl
ile so utulmaktadr. En son olarak da snan LTFW ise deniz suyu ile so utulmaktadr.
Bu so utma sistemlerinde LTFW pompalar her zaman seyir iin kullanld ndan bu
pompalara benzer ancak daha d k debideki bir pompa da liman pompas olarak
kullanlabilmektedir.

GEM S STEMLER VE DEVRELER

509

ekil 16.2 Merkezi tatl su so utma sistemi

510

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

16.1.2.1 D k Scaklk Tatl Su (LTFW) Sistemi

Drt stroklu iki adet ana makinas olan daha kk bir gemideki merkezi tatl su
sisteminin d k scaklk ile so utma devre emas ekil 16.3te gsterilmektedir. Bu
devrede biri seyir durumunda srekli al an ve di eri stand-by konumunda bekletilen iki
adet LTFW pompas ile di eri daha d k debide olan ve limanda kullanlmak zere
yerle tirilmi toplam adet santrifj tipte pompa bulunmaktadr. LTFW pompalarnn
al ma basnc 3 bar civarndadr.
D k scaklk so utma su devresindeki bu pompalarn bast tatl su, geminin seyir
durumunda nce ana makinann d k scaklk hava kulerini, sonra da ya lama ya n
so utacak ekilde tasarlanm tr. Pompann bast tatl su, di er bir devre ile de devir
d rme di lilerindeki ya lama ya ile kanat alar kontrol edilebilir (ayarlanabilir)
pervane iin kullanlmakta olan ya so utmaktadr. Bunlarn d nda dizel jeneratrn
tatl su kuleri de bu sistemde LTFW pompasnn bast tatl su ile so utulmaktadr.
Drdnc bir devre ise kondensere (yo u turucuya) giderek buharn yo u turulmasnda
kullanlmaktadr.
LTFW sistemindeki herhangi bir nedenle olu acak kaaklar gidermek ve pompay
beslemek iin d k scaklk (LT) genle me tank bulunmaktadr. Drt ayr devreye
ayrlarak ana makina ve dizel jeneratr sistemlerinde so utma yapan LTFW, snd ve
suyun scakl artt iin LTFW so utucularna (merkezi kulerlere) gnderilmektedir.
Bu kulerlerde deniz suyu ile so utulan LTFW belli bir scaklkta tutularak so utma
i lemine devam etmektedir.
Dizel jeneratrler kendi zerlerindeki di li ile hareket alan ve jeneratre akuple bir tatl
su pompas ile so utulduklarndan kendi so utma sistemleri iin ayrca bir dizel jeneratr
tatl su genle me tankna sahiptirler.
Gerek olmad srece merkezi sistemdeki so utuculardan yalnzca bir tanesi
kullanlmakta di eri ise gereksinim duyuldu unda kullanlmak zere temiz olarak
yedekte bekletilmektedir.

GEM S STEMLER VE DEVRELER

511

ekil 16.3 LTFW so utma sistemi

512

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

16.1.2.2 Yksek Scaklk Tatl Su (HTFW) Sistemi

Drt stroklu iki adet ana makinas olan kk bir gemideki merkezi tatl su sisteminin
d k scaklk ile so utma devre emas ekil 16.3te gsterilmi ti. Ayn geminin yksek
scaklk ile so utma devresi ise ekil 16.4te gsterilmektedir.
HTFW devre emasnda da grld gibi HTFW pompas ile ncelikle ana makina hava
kuleri, ardndan da makinann silindirleri so utulmaktadr. Hava kulerine giren suyun
scakl 67C olup hava kuler k scakl yani ana makina giri scakl da yakla k
78Cdir. Manevralarda ya da so uk iklimlerde, makinann ilk al trlma durumunda
sper arj (a r doldurma) havasnn istenen scaklktan d k olmas halinde HTFW
so utma yerine stma yaparak nemli bir avantaj sa lamaktadr. Ana makinadan kan
yksek scaklktaki tatl su, hava karma tankndan getikten sonra evaporatr s
de i tiricisine gnderilmektedir. By-pass devresinden ve s de i tiricinden geen tatl su,
suyun scakl na gre ve termostatn yn de i tirmesi sayesinde ya HTFW pompa
giri ine ya da yksek scaklk (HT) kulerine girmektedir. Daha nce ekil 16.2de
gsterilen sistemde yksek scaklktaki (HT) tatl su, d k scaklktaki (LT) tatl su ile
so utulmaktayd. Oysa imdi anlatlmakta olan ve ekil 16.4te gsterilen sistemde
yksek scaklktaki tatl su (HTFW), d k scaklktaki tatl su (LTFW) yerine deniz
suyu ile so utulmaktadr. Bu nedenle merkezi tatl su sisteminde yksek scaklktaki tatl
suyun so utulmas rneklerde grld gibi hem d k scaklktaki tatl su hem de
deniz suyu ile olabilmektedir.
Yksek scaklk tatl su sistemi olan ekil 16.4te gsterilen bu devrede her bir ana
makina iin bir HTFW pompas kullanlmaktadr. No: 3 pompa ise her iki makinann
pompasna yedek olarak kullanlabilmektedir. Seyir iin ana makinann stlmas
gerekti inden her bir ana makinann stlmasnda ayr ayr n stma pompas ve stc
kullanlmaktadr. Kullanlan tm pompalar santrifj tiptedir.
Makinadan szan veya bo altlan temiz tatl sular makina dairesinde bulunan bir dreyn
(tahliye toplanma veya bo altm) tanknda toplanmaktadr. Makina devresinde olu an
herhangi bir kaak durumunda devreden eksilen su, genle me tank vastasyla
tamamlanmakta olup genle me tanknn bo almas durumunda ise dreyn tankndaki temiz
tatl su bir pompa vastasyla genle me tankn doldurmada kullanlabilmektedir. Dreyn
tanknn bo olmas durumunda ise genle me tank hidrofor devresinden imla
edilmektedir (tamamlanmaktadr). Dreyn tankndaki suyu genle me tankna gnderen
pompa da di erleri gibi santrifj tiptedir.
Gemideki ana makina hava kulerine dikkat edildi inde hava kulerinin nce HTFW, sonra
da LTFW ile yani iki kademede so utuldu u grlecektir.

GEM S STEMLER VE DEVRELER

"! #

513

& , "&
"

&'(*

"! #

&'(
+

&'()

!
"! #

& , "&
&"

ekil 16.4 HTFW so utma sistemi

514

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

16.2 DEN Z SUYU (S/W) S STEM

Gemilerde kullanlan deniz suyu devreleri kendi arasnda konvansiyonel ve merkezi
deniz suyu so utma devreleri olarak ikiye ayrlmaktadr. Gemilerde deniz suyu
pompalarnn beslendi i iki e it ana kinistin (deniz suyu sand ) bulunmaktadr. Bunlar
derin su ve s su kinistinleri olup baz gemilerde bunlarn d nda dizel jeneratr (D/G)
ve balast kinistinleri de mevcuttur.
Derin su kinistinleri geminin hem sancak (sa ) hem de iskele (sol) tarafnda
bulunmaktadr. S su kinistinleri ise genellikle sadece iskele (veya sancak) olmak zere
geminin bir tarafnda bulunmaktadr.
Ak denizlerde (seyir durumunda) her iki kinistin (derin su ve s su kinistini) ak
olabilece i gibi en azndan derin su kinistini mutlaka ak olmaldr. nk denizli
havalarda geminin sancak-iskele eklinde yalpa yapmas sz konusu oldu undan derin su
kinistini yerine sadece s su kinistini ak tutuldu unda deniz suyu sisteminin hava
yapma olasl gndeme gelecektir. Geminin ykl oldu u durumlarda s su veya derin
su kinistinlerinin yapt i benzer olmakla beraber balastl yani yksz gemilerde s su
kinistinleri kifayetsiz kald ndan derin su kinistinlerinin ak olmasnda her zaman fayda
vardr. Bu kinistinler sadece geminin ykl veya balastl olmas durumuna gre de ak
ya da kapal olmazlar. rne in dkme veya kuru yk gemilerinin yana t iskele veya
rhtmlardaki derinlik az ise byle durumlarda derin su kinistini, amur vb. pisliklerin
devrelere gnderilmemesi iin kapal tutularak s su kinistini almaktadr. Yine ba ka
bir rnek vermek gerekirse Tuna nehri gibi s sularn ok oldu u yerlerdeki seyir ve
manevralarda da s su kinistini almal ve derin su kinistinleri kapal tutulmaldr.
Kinistin devresindeki valfler, filtreden nce ve filtreden sonra olmak zere iki adettir.
Bunlardan filtreden nceki kinistin valfleri genellikle glob valf olup direkt olarak denizle
ba lantldr. ekil 16.5te grld gibi kinistin valfinden sonra arada bir filtre olup
filtreden sonra da devreye deniz suyu veren bir adet sls (srgl) valf bulunmaktadr.
Ancak pnmatik sistemle uzaktan kumanda edilen valflerle donatlan gemilerde kinistin
ve devre valfleri kelebek tipte de olabilmektedir. Kinistinler iskele-sancak olmak zere
iki adet ise, bu filtrelerin her ikisi ayn anda ak tutulmamal, filtrelerden biri giri -k
valfleri kapal olarak temiz konumda ve yedekte bekletilmelidir. Bylece kullanlmakta
olan kinistin filtresinin kirlendi i durumda filtresi temiz olan kinistin devreye alnabilir,
daha sonra da kirli filtre, ad geen bu iki valfin kapatlmas suretiyle temizlik iin
alabilir. Temizlenen filtre, zehirli boya srldkten sonra yerine konmaldr. Baz
gemilerde de sancak-iskele kinistin devrelerini ayrmak veya birle tirmek zere her iki
kinistin arasna i tirak valfi konulmaktadr.
Kinistin valflerinden uygun olan ald nda deniz suyu pompasnn giri tarafnda
geminin draftna (su ekimi) gre de i mekle birlikte pozitif bir basn olu maktadr.
Pompalarn giri taraflarndaki basn de eri, geminin ykl veya bo olmasna (drafta)
gre de i mekle birlikte efektif basn olarak yakla k 0,2-1,0 bar arasndadr.

GEM S STEMLER VE DEVRELER

515

ekil 16.5 Konvansiyonel deniz suyu sistemi

516

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

16.2.1 KONVANS YONEL (GELENEKSEL) DEN Z SUYU S STEM

Konvansiyonel (geleneksel) deniz suyu sisteminin temel zelli i; ana makina hava,
ya lama ya , silindir ve piston so utma gibi so utucularn (kulerlerin) hepsinde
so utucu sv olarak deniz suyunun kullanlmasdr. ekil 16.5te grlen byle bir
devrede "ana makina (M/E) deniz suyu (S/W) dola m veya so utma pompas" olarak
adlandrlan iki adet pompa bulunmakta olup bu pompalar dikey ve santrifj tiptedir.
Seyir esnasnda pompalardan biri srekli olarak devrede olup di eri stand-by (al maya
her an hazr veya yedek) konumdadr.
Konvansiyonel deniz suyu sisteminde pompalar, kinistinler vastasyla denizden aldklar
deniz suyunu nce ana makina (M/E) hava kulerine gnderirler. Hava kulerinden kan
veya by-pass valfinden geen deniz suyu daha sonra da ya lama ya kulerine
gnderilmektedir. Hava kulerine gnderilen su miktar by-pass valfi vastasyla
ayarlanmaktadr. Ana makina ya lama ya iin sistemde, biri devaml al an ve di eri
stand-by konumunda bekletilen iki adet ya lama ya dola m pompas bulunmaktadr.
Bu pompalar genellikle iki veya vidal ve dikey tipteki hacimsel pompalardr.
Ya lama ya kulerinde ya so utan deniz suyu, bu kulerden ktktan sonra tatl suyu
so utmak zere tatl su (silindir veya ceket so utma suyu) kulerine gnderilmektedir.
Ana makina laynerlerini so uturken snan ve ceket kulerlerinde so utulan tatl suyu
dola tran pompalar, biri devaml al an ve di eri stand-by konumunda bekletilen iki
adet dikey tipteki santrifj pompadr.
Hava kulerine gnderilen deniz suyundan nce veya (genellikle) sonraki devreden
evaporatr kondenserine so utma amacyla deniz suyu gnderilebilir. Ana makina
pistonlarnn, ya yerine tatl su ile so utuldu u sistemlerde ya lama ya kulerinden
kan deniz suyu genellikle iki devreye ayrlmakta ve bu devrelerden biri ana makina
ceket so utma suyu, di eri de piston so utma suyu kulerine verilmektedir. Di er bir
uygulamada ise deniz suyu pompasnn bast deniz suyu, hava kulerinden sonra iki
devreye ayrlmakta ve ya lama ya kuleri ile piston so utma suyu kulerlerine
girmektedir. Her iki kulerden kan deniz suyu ise tek bir devrede birle erek daha scak
olan ana makina ceket suyu kulerine girerek ana makina tatl suyunu so utmaktadr. Baz
gemilerde ise hava kuleri, ya lama ya kuleri ve piston so utma suyu kuleri paraleldir.
Byle bir rnek devre ekil 16.6da gsterilmektedir. Pistonlar so utmak iin tatl su
kullanlan sistemlerdeki piston so utma suyu pompalar da di erleri gibi biri srekli
al an ve di eri stand-by durumunda bekletilen olmak zere iki adet dikey konumda
santrifj tipte pompadr.
Ana makina deniz suyu so utma suyu pompalarndan biri, ayn zamanda acil durumda
sintineyi basma amacyla kullanlabilmektedir. Bunun d nda deniz suyu scakl nn ok
d k oldu u yerlerde kulerlere verilecek deniz suyunun scakl n bir miktar
artrabilmek amacyla deniz suyunun k devresinden giri devresine bir by-pass devresi
ve valfi kullanlmaktadr. Bu valfin almasyla birlikte, so uk sularn oldu u blgelerde
devreye verilecek deniz suyu scakl n artrmak mmkn olabilmektedir.
Deniz suyu sisteminde kullanlan deniz suyu pompasnn giri inde bulunan
basnlerdeki basn de eri pozitif olmas gerekirken bazen bu de er negatif de

GEM S STEMLER VE DEVRELER

517

olabilmektedir. Bunun nedeni deniz suyunun rahat gelememesi yani kinistin filtresinin
kirlenmesi ve pompann deniz suyunu emmeye zorlamasndandr. Bunun d nda deniz
suyu pompasnn k basnc rne in 1,5 bar olmas gerekirken hibir valf alp
kapatlmad halde k basnc 2-3 bar gibi bir de ere ykseliyorsa pompa k
devresinde bulunan kuler veya kulerler kirlenmi demektir. ekildeki gibi bir devrede ilk
olarak kirlenecek kuler do al olarak hava kuleri veya ya lama ya kuleri olacaktr.
Konvansiyonel deniz suyu sistemine silindir so utma tatl su scakl ykseliyor ve kuler
kirlenmi ise bu kulerin temizlenmesi btn sorunu zmeyecektir. nk tatl su
kulerini kirleten deniz suyu daha nce ya lama ya kulerinden geti i iin byk
olaslkla ya lama ya kuleri de kirlenmi olaca ndan her iki kulerin de tomar edilmesi
gerekmektedir.
Ya lama ya ve tatl su kulerleri de aynen kinistinler gibi deniz suyunun scak oldu u
blgeler d nda tek olarak kullanlmaldr. Bylece seyir esnasnda devrede
(kullanlmakta) olan kuler kirlendi i durumda temiz olan di er kuler devreye
alnabilmekte ve kirlenmi olan kulerin de tomar edilebilmesi mmkn olmaktadr.

518

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

ekil 16.6 Piston so utma suyu kuleri bulunan konvansiyonel deniz suyu sistemi

GEM S STEMLER VE DEVRELER

519

16.2.2 MERKEZ DEN Z SUYU S STEM

Merkezi sistemlerde genellikle biri di erinin yede i olan ve deniz suyu ile so utulan
toplam iki adet d k scaklk tatl su (LTFW) kuleri bulunmaktadr. Daha nce de
belirtildi i gibi bazen yksek scaklk tatl su (HTFW) kulerleri de deniz suyu ile
so utulabilmektedir.
ekil 16.7de gsterilen sistemde biri temiz olarak kapal ve yedek tutulan iki adet LTFW
kuleri (so utucusu) bulunmaktadr. Sistemde ayrca biri seyir durumunda srekli al an
ve di eri stand-by konumunda bekletilen toplam iki adet deniz suyu (S/W) pompas
bulunmaktadr. Limanda ise debisi daha d k olan bir liman pompas veya yardmc
deniz suyu pompas kullanlmaktadr. Ayrca ana pompalardan biri acil durumda sintine
emi inde kullanlabilmektedir.
Bunun d nda deniz suyu scakl nn ok d k oldu u yerlerde kulerlere verilecek
deniz suyunun scakl n bir miktar artrabilmek amacyla deniz suyunun k
devresinden giri devresine bir by-pass devresi ve valfi eklenmi tir. Bu valfin almasyla
birlikte devreye verilecek deniz suyu scakl n artrmak mmkn olabilmektedir.
Sadece LTFW kulerlerinin deniz suyu ile so utuldu u devre ekil 16.7de gsterilirken
hem LTFW kulerlerinin hem de HTFW kulerlerinin so utulmasnda deniz suyu
kullanlan devre ise ekil 16.8de gsterilmektedir. Bu sistemde de ikisi daha byk, biri
daha kk debili toplam adet pompa kullanlmaktadr. Byk pompalar seyirde,
kk pompa ise limanda kullanlmakta olup tm pompalar santrifj tiptedir.
Deniz suyu sisteminde pompalar, deniz suyunu sadece LTFW ve HTFW kulerlerine
basmakta olup deniz suyu bu iki kulerin d nda hibir yerde kullanlmamaktadr.
Deniz suyu pompalar, deniz suyunu s su ve derin su kinistinlerinden alabilmektedir.
Pompalarn alc devresine acil durum sintine alcs ba lanm olup acil durumlarda her
pompa da makina dairesindeki sintineyi basabilmektedir.
Kuler devrelerinin d nda, kinistin devresinden gelen hattan deniz suyunu alan bir
ejektr pompas ve devresi bulunmaktadr. Bu pompa ile evaporatr ejektrne ve s
de i tiricine deniz suyu gnderilmektedir. Bu deniz suyu, vakum altnda ve ana
makinadan gelen scak tatl su ile stlarak gemide kullanlacak tatl suyun retilmesi
sa lanmaktadr.
Dikkat edilirse bu son blmde anlatlan tatl su devresi daha nceleri anlatlan
konvansiyonel ve merkezi so utma devrelerine hem benzemekte hem de aralarnda baz
farklar bulunmaktadr. Bu nedenle son blmde anlatlan so utma sisteminin aslnda her
iki sistemin bir e it kar m veya birle imi oldu u sylenebilir.
Konvansiyonel so utma sistemlerinde kullanlan so utucular (kulerler) genellikle borulu
tipte, merkezi so utma sitemlerinde ise LTFW ve HTFW kulerleri ise plakal tiptedir.
Her iki sistemde de kullanlan pompalarn e de er yedekleri stand-by konumunda
oldu undan pompalarn valfleri her zaman ak konumdadr. Bu pompalarn giri lerinde
genellikle srgl veya kelebek valf kullanlrken pompa k larnda her zaman geri
dndrmez valf kullanlmaktadr.

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

520

0 1

./ ! !
-

./ ! !
& (
*

./ ! !
& (
)

!"# # # #

!!

# #

# !
"# # # #

ekil 16.7 Sadece LTFW kulerinin deniz suyu ile so utuldu u devre

"! #

GEM S STEMLER VE DEVRELER

521

ekil 16.8 LTFW ve HTFW kulerlerinin deniz suyu ile so utuldu u devre

522

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

16.3 YA LAMA YA I (L/O) S STEM

Ya lama ya sistemi de di er sistemler gibi gemiden gemiye farkllk gstermektedir.
ekil 16.9da gsterilen iki stroklu bir ana makinann ya lama ya devresinde yine bir
tanesi yedek olmak zere iki adet ya pompas bulunmaktadr. Bu pompalar genellikle
vidal yani IMO pompa tipindedir ve pompann basnc by-pass valfleriyle
ayarlanmaktadr. yi bir ya lama sisteminde pompadan nce ve sonra birer dubleks (ikili)
filtre bulunmaktadr. Pompadan sonraki filtrenin hassasiyeti pompadan nceki filtrenin
hassasiyetinden daha yksektir. Dubleks filtreler ikili filtre oldu undan bu filtrelerin bir
tanesi kullanlmal ve di eri yedekte tutulmaldr. Bu filtreler dubleks (ikili filtre)
olduklarndan dolay kirlenmesi durumunda seyirde bile ana makina durdurulmadan
filtrelerin de i tirilmesi ve temizlenmeleri mmkn olmaktadr.
Ana makina yataklarn ve pistonlarn ya layp so utan ya lama ya , sump tanka
snm olarak dnece i iin ya lama ya pompas filtrelerden geirdi i ya kulere
(so utucuya) sokarak so utmaktadr. Son zamanlarda in a edilen gemilerde ya lama
ya nn ana makinaya girmeden nce bir filtreden daha geirildi i grlmektedir. Bu
filtreye "otomatik filtre" veya " oklu filtre" ad verilmektedir. Yine bu filtreden sonra ya
iinde bulunmas muhtemel olan metal paralar alabilmek zere manyetik (mknatsl)
filtre de olabilmektedir.
Baz gemilerde bu klasik olan sisteme ilaveten kem aft veya kroshed ya pompalar da
konulmu tur. Kroshed pompas konulmayan eski sistemlerde ya basnc, kroshed
k na monte edilen a z daraltlm bir boru ile artrlmaktadr.
Kem aft veya kroshed ya pompasnda yksek ya basncna gereksinim duyuldu unda
bu pompalar, ana makina ya pompas k ndaki bir devreden al yapmaktadr.
Ana makina ya lama ya pompas, ya lama ya n devreye pompalad zaman
termostat sayesinde istenilen scakl a ula ana kadar ya lama ya kulere sokulmamakta
ve by-pass edilmektedir. Ya lama ya istenilen scakl a ula t nda ise termostat
kapatarak ya lama ya n so utmak zere kulere vermeye ba lamaktadr. Bu olay srekli
devam ettirilerek ya lama ya da ayn scaklkta tutulmu olmaktadr.
Drt stroklu iki ana makinas olan bir geminin ya lama ya devresi ekil 16.10da
gsterilmektedir. Bu devrede her bir ana makina iin biri srekli al an ve di eri standby konumunda bekletilen iki adet genellikle iki veya vidal tipte hacimsel pompa
kullanlmaktadr. Pompalardan nce onlar korumak amacyla bir dubleks filtre ve
pompalardan sonra da bir otomatik oklu (kendinden temizlemeli) filtre bulunmaktadr.
Otomatik oklu filtreden geirilerek temizlenen ya lama ya , so utulmak zere kulere
gnderilmektedir. Kulerde, d k scaklktaki tatl su (LTFW) ile so utulan ya lama ya
son olarak yine bir dubleks filtreden geirilerek ana makinaya verilmektedir.
Her iki ana makinann kirlenmi olan ya , kirli ya tankna alnmaktadr. Yine her iki
ana makinaya ya lama ya almak veya ilave etmek gerekti inde ana makina (M/E)
rezerve ya tankndan ya alnmaktadr. Bu tanktaki ya azald veya bitti i zaman
limanda ya lama ya ikmali yaplmaktadr. Bu tanktaki ya lama ya nn, ana makina
sump tankna transferi bir pompa vastasyla yaplmaktadr. Ya lama ya transfer
pompas devre emasnda da grld gibi di li tipte bir hacimsel pompadr.

GEM S STEMLER VE DEVRELER

523

Dizel jeneratr (D/G) karterinde bulunan ya da kirlendi i veya yenilenme gereksinimi

duyuldu unda kirli ya tankna verilmektedir. Dizel jeneratre ya almak gerekti inde
ise D/G rezerve ya tank kullanlmakta ve tanktaki ya , jeneratr karterine bir el
pompas (vakvak pompa) vastasyla transfer edilmektedir. Ya lama ya imla
devrelerinde hem di li pompa hem de vakvak tulumba ncesine filtre konulmas ya lama
ya nn temiz olmasna ne denli nem verildi ini gstermektedir.

524

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

ekil 16.9 ki stroklu bir ana makinann ya lama ya sistemi

GEM S STEMLER VE DEVRELER

525

ekil 16.10 Drt stroklu ana makinalarn ya lama ya sistemi

526

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

16.4 YAKIT (F/O VE D/O) S STEM

Gemilerde ana makina yakt olarak genellikle fuel-oil (F/O) ve dizel-oil (D/O)
kullanlmaktadr. Baz makinalar F/O ile manevra yapsalar da gemilerin o u manevrada
D/O kullanmaktadr. Ekonomi sa lamak zere motorin (gaz-oil) iinde yakla k 10 %
kadar fuel-oil bulunan yakta "dizel-oil" (D/O) ad verilmektedir.
Gemilerde seyir durumunda ana makinann yakaca yaktn (fuel-oilin) istenilen
viskozitede olmas iin stlmas gerekmektedir. Bu i leme dip (DB) tanklardan
ba lanmakta ve yakt (fuel-oil) kademe kademe stlmaktadr. Bylece transfer ve
ayr trma i lemlerinin de verimi artrlmaktadr. Ana makinada yaklacak fuel-oilin
viskozitesinin yksek basnl yakt pompasndan nce orta ve yksek devirli
makinalarda genellikle 10-14 cSt, a r devirli makinalarda ise 13-17 cSt arasnda olmas
istenmekte ve yaktn stlmas gereken scaklk ekil 16.11de gsterilen viskozitescaklk diyagramndan bulunmaktadr. rne in 180 cSt viskoziteye sahip bir yaktn
(fuel-oil) orta devirli bir ana makinada yakt pompalarndan nceki scakl bulunmak
istendi inde ekil 16.11deki 180 cSt izgisi bulunarak orta devirli makinalar iin
gsterilen alann alt ve st yatay izgileri ile kesi tirilmekte ve kesi me noktalarndan
a a ya iki adet d ey do ru izilmektedir. Bu do rular yatay eksen zerinde gemideki
yaktn istenilen viskoziteyi sa lamas iin gerekli olan en d k ve en yksek scaklk
de erlerini gstermekte olup orta devirli bir makina iin bu scaklk de erleri en az
113C ve en fazla 124Cdir. A r devirli bir makinada 180 cSt yakt kullanlacaksa bu
makina iin kullanlacak yaktn scakl en az 121C ve en fazla 136C olmaldr.
Gemilerde DB tanklarnda tutulan yakt (fuel-oil) transferi kolayla trmak amacyla
burada yakla k 40Cye stlmaktadr. Buradaki yakt ekil 16.12de grld gibi
filtreden de geirilerek genellikle di li veya vida pompa tipindeki bir transfer pompasyla
dinlendirme tanklarna alnmakta ve burada dinlendirilen yakt (fuel-oil) ayn zamanda
yakla k 60-65Cye kadar stlmaktadr. Dinlendirme tanknda stlarak yo unlu u
d rlen yakt, tank iinde yukarda kalrken yakt iinde bulunan su ve amur tankn
dibine kmekte ve dinlendirme tankndan dreyn edilmektedir. Dinlendirme tanknda
dinlendirilip iindeki amur ve suyu dreyn edilen yakt D/O ve F/O separatrleri
vastasyla temizlenerek servis tanklarna gnderilmektedir. Servis tankndaki F/O
yakla k 80-85C dolaynda tutulmaktadr. Fuel-oilin stlmas haricinde, yaktlarn dip
(DB) tanklardan servis tanklarna kadar getirilmesi F/O ve D/O iin ayn ekilde
olmaktadr.
Makinann veya geminin seyir durumuna gre yollu kar m valfi fuel-oil veya dizeloil konumuna getirilerek genellikle di li veya vida tipindeki bir pompa vastasyla ak
lerden de geirilmek suretiyle kar m tankna gnderilmektedir. Baz gemilerde bu
aktarma pompas kullanlmamakta ve servis tanklar yksekte olduklar iin yakt, kendi
a rl ile kar m tankna gelmektedir. Buster veya besleme pompas ad verilen ve
genellikle vida tipinde olan pompa vastasyla kar m tankndaki yakt, bir dubleks (ikili)
filtreden de geirilerek alnmakta ve stcdan geirilerek burada istenilen viskoziteyi
sa layacak ekilde stlmaktadr. Her gemide olmayan ancak son yllarda olduka
yaygnla an bir otomatik (kendinden temizlemeli) filtreden geirilen yakt iyice
temizlenmi olmaktadr. Daha sonra viskozite lerden geirilen yaktn ak kanl

GEM S STEMLER VE DEVRELER

527

llmekte ve viskozite istenilen de erde de ilse, stcnn buhar valfleri otomatik olarak
alarak veya kapatlarak yakt scakl ayarlanan viskozite de erine getirilmektedir.
Viskozitesi ayarlanan yakt daha sonra tekrar bir dubleks (ikili) filtreden geirilmekte ve
filtre sonrasnda ana makina yakt pompalarna ula trlm olmaktadr. Ana makina yakt
pompalar plancer tipinde olup enjektrlerin ama (pskrtme) basnlar genellikle 300450 bar arasndadr.
Ana makina yksek yakt pompalar giri indeki devrenin sonuna monte edilmi olan
basn ayarlama valfi aracl yla fazla yakt, duruma gre kar m tankna veya servis
tanklarna gnderilmektedir. Kar m tankna geri gndermek ak lerden yakt
harcamn do ru okumak bakmndan nemlidir. Servis tankna geri gnderildi inde ise
ayn yaktn tekrar ak lerden geece i unutulmamal, bu durumda ak ler by-pass
valfi almal ve yakt by-pass devresinden geirilmelidir.

32

35 6 '
+ ) 2 78
2
2
+5 29
*5
2
2
)3
*)
2
2
*4
52
2
*2
2
42
+2

,
#
#
'#
,
#
'#

ekil 16.11 Viskozite-scaklk diyagram

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

528

ekil 16.12 Yakt sistemi

GEM S STEMLER VE DEVRELER

529

16.5 BALAST-YANGIN S STEM

Baz gemilerde karma k, baz gemilerde ise ok basit bir ekilde olan balast sistemi
Blm 14te daha nce anlatld iin burada tekrar edilmeyecektir.

16.6 S NT NE-AMUR S STEM

Bir gemiye ait yine biraz karma k ama ok kullan l bir sintine devresi ekil 16.13te
gsterilmektedir. Geminin ve makina dairesinin ba ve k taraflarndaki sintineler ortak
bir hatta bulu tuklarndan pistonlu pompa ile tm sintineler alnp rahatlkla sintine
toplama tankna transfer edilebilmektedir. Ba ve k sintineler arasna konulan i tirak
valfi yardmyla ba veya k sintine alclarnda sorun oldu unda bu i tirak valfi uygun
duruma evrilmekte ve sa lam olan di er hattn al mas temin edilebilmektedir. Bu
sintine devresinde grld gibi makina dairesi, boru tneli ve koferdam hem ba ve k
taraflarndan hem de iskele ve sancak taraflarndan; No: 1, 2 ve 3 ambar sintineleri ise
iskele ve sancak taraflarndan emilip baslabilmektedir. Sintineleri alp transfer eden
sintine pompas pistonlu tipte olup k nda bir de hava hcresi (tp) bulunmaktadr.
Acil durumlarda kullanlacak olan acil durum sintine alcs ile tm sintineler ayrca,
santrifj tipteki bir genel servis pompasna da ba lanm tr.
amur pompas ile tm ya , yakt ve ana amur tanklar, amur ve sintine toplayan
tankere ya da sahil ba lantsna baslabildi i gibi; i tirak valfi ald nda da tm
sintineler, gverte devresi vastasyla tankere ya da sahil ba lantsna verilebilmektedir.
amur pompas vastasyla amur tanklarndaki atklar istenirse insineratr amur tankna
da transfer edilebilmektedir. F/O veya L/O amur tank doldu unda veya devir d rc
di li (R/G) ve ana makina (M/E) ya lama ya yenilenmek zere de i tirilece i zaman
amur pompas vastasyla bu kirli ya lar ana amur tankna transfer edilebilmektedir.
amur pompas di li tipte olmakla birlikte bu i lemler iin emi zellikleri yksek olan
vidal veya helisel rotorlu (tek vidal) pompalar da kullanlabilmektedir. 15 ppm ile
al an sintine separatr vastasyla seyirde tm sintineleri ve sintine toplama tankn
basmak mmkndr. Sintine separatrnn sintine suyunu ayr trmas sonucunda olu an
kirli ya (amur) ise F/O amur tankna verilmektedir. Bu kirli ya n ana amur tankna
verilmesi de mmkndr. Bu devrede kullanlan sintine separatr pompas helisel rotorlu
tipte bir pompadr.
ekil 16.13teki sintine-amur devresinde i tirak valfi alarak amur pompasyla
sintinenin de sahil ba lantsna verilmesinin mmkn oldu u yukarda belirtilmi tir.
Ancak sintine suyunun di li pompaya zarar verece i de ok iyi bilinmelidir. Bu nedenle
de pistonlu sintine pompas k devresi ile amur pompasnn k devresi, araya bir
valf ve devre konularak birle tirilebilir. Byle bir durumda pistonlu sintine pompasyla
sahile amur basmak da mmkn olabilir. Konulacak i tirak valfi ve devresi sayesinde
sintineler pistonlu pompa, amur tanklar da di li pompa ile sahil ba lantsna baslabilir.
Bylece pompalardan birinin arzas durumunda bile geici olarak hem sintine hem de
amur tanklarnn sa lam olan di er pompa ile sahile baslmas mmkn hale
gelebilmektedir. Gemilerde sistemlerin veya elemanlarn her an arzalanabilece i ve
i lerin de devam etmesi gerekti i asla unutulmamaldr.

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

530

ekil 16.13 Sintine-amur devresi

GEM S STEMLER VE DEVRELER

531

16.7 H DROFOR S STEM

Gemilerde kullanma suyu, ime suyu ve deniz suyu olmak zere e it hidrofor sistemi
kullanlmaktadr. Kullanma suyu hidroforu; gemi al anlarnn temizlik, banyo, ama r
ve bula k gibi kullanma suyu gereksinimlerini kar lamak iin kullanlmaktadr. Gemi
al anlarnn ime suyu gereksinimleri iin ime suyu hidrofor sistemi ve tuvalet suyu
iin de deniz suyu hidrofor sistemi kullanlmaktadr. Her sistemde biri srekli olarak
otomatik bir ekilde al an ve di eri de yedekte hazr olarak bekletilen olmak zere iki
adet pompa bulunmaktadr. Kullanlan pompalarn tm santrifj tipte olup geminin
yksekli ine gre de i mekle birlikte 2, 3 veya 4 kademeli olabilmektedir.
Hidrofor devreleri birbirlerine ok benzer oldu undan bu blmde sadece kullanma suyu
iin rnek verilecektir. ekil 16.14te gsterilen kullanma suyu hidrofor devresinde
pompa, kullanma suyunu bir tatl su tankndan alp bir hidrofor tankna basmaktadr.
Hidrofor tanknn yakla k te ikisi (veya drtte ) su ile, te biri (veya drtte biri)
ise basnl hava ile doldurulmaktadr. Hidrofor tankndaki basn miktar gemiye ve
gereksinime gre de i mekle birlikte genellikle 2-5 bar arasndadr. 3-4 bar basn
de erleri arasnda al mas istenen bir tatl su hidrofor tanknn st tarafna monte edilen
bir basn alteri vastasyla istenen bu de erler ayarlanabilmektedir. Bunun iin basn
alteri zerinden, pompay devreye sokma basnc 3 bar de erine ve basn fark da 1 bar
de erine ayarlanrsa tatl su hidroforu 3 bar basnca d t nde pompa otomatik olarak
devreye girmekte ve hidrofordaki basn de eri 4 bar olana kadar hidroforu doldurup
basn 4 bar de erine ula t nda otomatik olarak stop etmektedir.
Ya am mahallinde herhangi bir yerden, kamaradan veya kuzineden musluk alarak su
kullanld nda hidrofor tanknda suyun st tarafnda bulunan basnl hava genle erek
suyu basnla itmekte ve suyun kullanmn sa lamaktadr. Musluk kapatld nda ise
hidrofordaki basnl hava sk makta ve muslu un tekrar almasna kadar bu durumda
kalmaktadr. Havann genle mesi ve suyun azalmasyla hidrofor tankndaki basn
d t nde pompa otomatik olarak devreye girip ayarlanan basnca kadar al makta ve
hidrofor tankn doldurmaktadr.

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

532

:
"!
0

#
!
1!

& (*

& ()

ekil 16.14 Kullanma suyu hidrofor devresi

GEM S STEMLER VE DEVRELER

SZLK
acil durum sintine alcs

: ( ng. emergency bilge suction) Geminin su

almas gibi bir acil durumda al trlan acil durum
sintine pompasnn, makina dairesindeki sintineyi
direkt olarak emebilmesi iin almas gereken
sintine alc valfi.

a r devirli makina

: ( ng. slow speed engine) Dakikadaki devir says

300 a mayan iki zamanl dizel makina.

ak ler

: ( ng. flowmeter) Gemilerin yakt sistemlerinde,

kar m tankndan nceki devre zerinde
bulunarak ana makinann saatte yakt a r yakt
miktarn len cihaz.

ana makina

: ( ng. main engine, M/E) Gemilerin pervanesini

dndrmek iin gerekli gc sa layan genellikle
dizel veya buhar trbini olan makina.

balast

: ( ng. balast) Geminin yksz oldu u durumda

pervanenin su iinde kalmas amacyla bu i iin
ayrlm tanklara alnan deniz suyu.

basn ayarlama valfi

: ( ng. pressure regulating valve) Ana makina

yksek basn yakt pompalarna yakt giri
devresinin sonunda bulunan ve yakt cinsinin veya
scakl nn de i mesi durumunda de i ecek olan
basnc sabit bir de ere ayarlamada kullanlan bir
ayar valfi.

basn alteri

: ( ng. pressure switch) Pompa, kompresr vb.

niteler ile ak kan dola an devrelerde kullanlarak
bu cihazlarn otomatik olarak devreye girmesini,
devreden kmasn veya alak ve yksek basn
durumlarnda alarm almasn sa layan elektrikli
bir devre ve gvenlik cihaz.

ba pik tank

: ( ng. fore peak tank) Geminin ba tarafnda

bulunan genellikle balast, bazen de tatl su iin
kullanlan tank.

buhar

: ( ng. steam) Gemilerde ya , yakt, su vb.

ak kanlarn stlmasnda veya rgat vb. nitelerin
al trlmasnda kullanlan ve kazanlarda, suyun
doyma scakl nn zerindeki scaklklara
stlmasyla elde edilen gaz fazndaki ak kan.

buhar kangal

: ( ng. steam coil) Ya , yakt, su vb. tanklarn

stlmasnda kullanlan ve tank iine yerle tirilmi
iinden buhar geen kvrml borulara verilen ad.

534

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

ceket so utma suyu kuleri (so utucusu)

: ( ng. jacket cooling water cooler) Ana makina

silindir ceketlerini so utan tatl suyun da yine tatl
su veya deniz suyu ile so utuldu u s de i tirici.

amur

: ( ng. sludge) Ya lama ya , dizel-oil, fuel-oil ve

sintine gibi svlarn ayr trlmas sonrasnda kalan
balk kvamndaki kirli ya , yakt veya atk.

amur pompas

: ( ng. sludge pump) Gemide amur tanklar

arasnda amur transferi yapmak, amuru p
yakma kazanna transfer etmek veya tm amur
tanklarn sahildeki liman tankerine vermek
amacyla kullanlan di li, vidal veya helisel
rotorlu tiplerde olan hacimsel pompa.

amur tank

: ( ng. sludge tank) Dizel-oil, fuel-oil ve ya lama

ya nn ayr trlmas sonunda kalan kirli atklarn
(amurun) topland tank.

k scakl

: ( ng. outlet temperature) Ana makina, dizel

jeneratr veya so utucu gibi sistem veya
nitelerde dola an tatl su, deniz suyu, ya lama
ya vb. ak kanlarn kullanldklar niteden
kt devre zerinde okunan scaklk.

deniz suyu

: ( ng. sea water) Ana makina ve dizel

jeneratrlere ait tatl su, ya lama ya ve hava
so utucularnda kullanlan ve deniz suyu pompas
ile baslp dola trlarak tatl su, ya lama ya ile
havay so utan tuzlu su.

deniz suyu dola m pompas

: ( ng. sea water circulating pump) Ana makina ve

dizel jeneratr tatl suyu, ya lama ya , sprme
havas, hava kompresr, buzluk sistem
yo u turucu vb. sistemlerde so utma iin
gereksinim duyulan deniz suyunu basan veya
dola tran santrifj pompa.

deniz suyu hidroforu

: ( ng. sea water hydrophore) Gemilerde personel

tuvaletlerinde insan atklarn temizlemek iin
kullanlacak basnl deniz suyunu sa layan bir
santrifj pompa, bir hidrofor tank ve basnl
havadan olu an nite.

deniz suyu pompas

: ( ng. sea water pump) Ana makina ve dizel

jeneratr tatl suyu, ya lama ya , sprme havas,
hava kompresr, buzluk sistem yo u turucu vb.
sistemlerde so utma iin gereksinim duyulan
deniz suyunu basan veya dola tran santrifj
pompa.

deniz suyu sand

: ( ng. sea chest) Gemilerde kullanlan deniz

suyunun, denizden gemi iine girdi i yere verilen
ad.

GEM S STEMLER VE DEVRELER

535

deniz suyu so utma pompas

: ( ng. sea water cooling pump) Ana makina ve

dizel jeneratr tatl suyu, ya lama ya , sprme
havas, hava kompresr, buzluk sistem
yo u turucu vb. sistemlerde so utma iin
gereksinim duyulan deniz suyunu basan veya
dola tran santrifj pompa.

derin su kinistini

: ( ng. deep water kingston, low sea chest)

Gemilerde kullanlan deniz suyunun, geminin dip
blgelerinden gemi iine girdi i yere verilen ad.

devir d rme di lisi

: ( ng. reduction gear, R/G) Orta ve yksek devirli

ana makinalarda, ana makinann devrini d rerek
pervane aftna ileten bir byk, bir de kk
di liden olu an donanm.

dikey santrifj pompa

: ( ng. vertical centrifugal pump) Gemi gibi alan

darl olan yerlerde kullanlan ve aft ekseninin
yere d ey konumda oldu u santrifj pompa.

dinlendirme tank

: ( ng. settling tank) Dip tanklardan transfer

pompasyla alnan yaktn transfer edildi i ve
ayr trcya girmeden nce dinlendirilerek ve
stlarak yakt iindeki su ve amurun ksmen
tahliye edildi i makina dairesinde bulunan yakt
tank.

dip tank

: ( ng. double bottom (DB) tank) Gemilerde yk

ambarlarnn ve makina dairesinde sintinenin
altnda kalan balast, yakt, ya , sintine, amur vb.
ak kanlar iin kullanlan tank.

dizel jeneratr

: ( ng. diesel generator, D/G) Gemilerde dizel

tahrikli olarak al an elektrik reteci, dizel
elektrik reteci.

dola m

: ( ng. circulation) zellikle ya lama ya ve tatl

su gibi devrelerdeki ak kann belirli tank veya
sistemlerden ba ka bir yere gnderilmeksizin
srekli bu elemanlar arasnda dola trlmas.

drt stroklu makina

: ( ng. four stroke engine) Silindir iindeki

pistonun drt strokuyla krank aftn bir devir
yapt iten yanmal makina.

dreyn tank

: ( ng. drain tank) Ya , yakt, su vb. tanklardan ya

da ana makina ve dizel jeneratr gibi sistemlerden
bo altlan veya szan svlarn topland tank.

dubleks filtre

: ( ng. duplex filter) Gemilerde zerinde

bulundu u devrede sv ak n sa layan nitenin
durdurulmasna
gerek
brakmayan,
biri
kirlendi inde di eri devreye alnmak suretiyle
yedekli olarak al trlabilen iki adet filtre
blo undan olu an ak kan temizleme nitesi, ikili
filtre,ikili pislik tutucu.

536

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

d k scaklk tatl su pompas

: ( ng. low temperature fresh water (LTFW) pump)

Merkezi so utma sistemlerinde kullanlan ve
genellikle ana makina ceket ile T/C (turboblover)
d nda tm sistemleri so utan d k scaklktaki
tatl suyu genle me tankndan alp basarak merkezi
so utucudan geiren veya dola tran santrifj
tipteki pompa.

el pompas

: ( ng. hand pump) Gvdesi iinde bulunan

klapenin bir ubuk ve bir kol yardmyla ileri-geri
hareketlendirilmesi ve klape ile gvde zerinde
bulunan kapakklarn (emme ve basma
valflerinin) alp kapanmasyla sv transferi
yapan ve eski tip dizel jeneratrlerde dizeli
al trmadan nce yataklara ve silindirler ya
basmada kullanlan bir pompa, vakvak pompa.

evaporatr

: ( ng. evaporator, fresh water generator, distiller)

Vakum altndaki deniz suyunun, ana makina ceket
suyu ile stlp buhar haline getirildikten sonra
tekrar deniz suyu ile yo u turulmas sayesinde
damtk su elde edildi i sistem veya nite,
buharla trc, tatl su retme cihaz.

genle me tank

: ( ng. expansion tank) Ana makina ve dizel

jeneratr tatl su so utma sistemlerinde kullanlan
ve bu sistemlerdeki tatl suyun eksilmesi
durumunda eksilen suyu tamamlayan, makina
dairesinde ykseke bir yerde bulunan kk tatl
su tank.

geri dndrmez valf

: ( ng. non-return valve, check valve) Gemilerdeki

deniz suyu, tuvalet, banyo sular ile di er
sistemlerin tahliyelerinde gemi bordasndan k
valfi olarak kullanlan ve giri tarafndaki basn,
k tarafndaki basntan yksek oldu unda
alan; giri teki basncn k (deniz) tarafndaki
basntan d k oldu u durumda ise kapanan tek
yne ak l valf.

giri scakl

: ( ng. inlet temperature) Ana makina, dizel

jeneratr veya so utucu gibi sistem veya
nitelerde dola an tatl su, deniz suyu, ya lama
ya vb. ak kanlarn kullanldklar niteye girdi i
devre zerinde okunan scaklk.

glob valf

: ( ng. globe valve) Yatay konumdaki diskinin

yuvaya oturmasyla ak kesen, diskin yukar
kaldrlmasyla da ak a izin veren ve zerindeki
ok i areti ynnde ba lanmas gereken, ak a
yksek diren gsteren bir e it valf.

hava kuleri (so utucusu)

: ( ng. air cooler) Ana makina ve dizel

jeneratrlerde turboblover tarafndan baslan a r

GEM S STEMLER VE DEVRELER

537

doldurma havasnn scakl n d rmede

kullanlan ve havann deniz suyu veya tatl su ile
so utuldu u s de i tirici.
helisel rotorlu pompa

: ( ng. single screw pump, progressive cavity

pump) Silindirik bir yuva iinde genellikle kauuk
malzemeden yaplm sabit bir stator ve onun
iinde de rotor ad verilen hareketli bir vidadan
olu an bir e it vidal pompa, mono pompa,

hidrofor

: ( ng. hydrophore) Gemi al anlarnn ya am

mahallinde, kuzinede veya makina dairesinde
gereksinim duydu u ime suyu, kullanma suyu
veya deniz suyunu sa layan bir santrifj pompa,
bir hidrofor tank ve basnl havadan olu an su
sistemi.

s de i tirici

: ( ng. heat exchanger) Evaporatrn alt ksmnda

bulunup bir tarafnda buharla trlacak deniz suyu,
di er
tarafnda
ise
deniz
suyunu
buharla trabilmek iin ana makina ceket suyu
dola an borulu veya levhal tipteki nite.

stc

: ( ng. heater, heat exchanger) Gemilerde

kullanlan ya , yakt veya su gibi ak kanlarn
genellikle buhar ile stlarak scakl nn artmasn
sa layan borulu veya plakal (levhal) tipteki s
de i tirici, hiter.

ime suyu hidroforu

: ( ng. drinking water hydrophore) Gemilerde

personelin gereksinimi olan ime suyunu sa layan
bir santrifj pompa, bir hidrofor tank ve basnl
havadan olu an nite.

iki stroklu makina

: ( ng. two stroke engine) Silindir iindeki

pistonun iki strokuyla krank aftn bir devir yapt ,
iten yanmal ve gemilerin o unda ana makina
olarak kullanlan makina.

imla etme

: ( ng. refill) Ana makina ve dizel jeneratr tatl su

devrelerindeki kaaklar nedeniyle eksilen suyun
genle me tank tarafndan tamamlanmas veya
doldurulmas, eksi i tamamlama, doldurma.

iskele

: ( ng. port) Geminin sol taraf.

kar m tank

: ( ng. mixing tank, vent tank) Ana makina yakt

devresinde bulunan ve manevralarda dizel-oilden
fuel-oile veya fuel-oilden dizel-oile gei lerde
farkl cins ve farkl scaklklardaki yaktlarn
kar arak ana makinaya kar m halinde
gnderilmesini sa layan tank.

kar m valfi

: ( ng. mixing valve) Ana makina fuel-oil ve dizeloil servis tanklarndan kar m tankna giden devre
zerinde bulunan ve dizel ya da fuel yaktlarn

538

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

istenildi i oranla kar m tankna ve dolaysyla

ana makinaya gitmesini sa layan yakt ayarlama
valfi.
kelebek valf

: ( ng. butterfly valve) Pompalarn genellikle alc

devrelerinde
ve
srgl
valflerin
kullanlabilecekleri her devrede kullanlan ve
zerindeki bir kol yardmyla 0-90 derece veya
arasnda evrilerek tam ak veya tam kapal
konum d nda ksmen de akl n ayarlanabildi i
basn kayb az olan bir valf.

kem aft

: ( ng. camshaft) Dizel makinalarda krank afttan

di li veya kay vastasyla hareket alarak yakt
pompalarna veya emme-egzoz valflerine hareket
ileten ve zerinde kemler bulunduran aft.

: ( ng. aft) Geminin arka taraf.

k pik tank

: ( ng. aft peak tank) Geminin k tarafnda

bulunan genellikle balast, bazen de tatl su iin
kullanlan tank.

kinistin

: ( ng. kingston, sea chest) Gemide so utucu

ak kan olarak kullanlan deniz suyunun geminin
dip taraflarndan gemiye girdi i yer.

kirli ya pompas

: ( ng. sludge pump, dirty oil pump) Ya lama ya ,

dizel-oil, fuel-oil ve sintine gibi svlarn
ayr trlmas sonrasnda kalan kirli ya , yakt veya
atklar transfer eden di li, vidal veya helisel
rotorlu tipte hacimsel pompa.

koferdam

: ( ng. cofferdam) Makina dairesinde sintinenin

altnda bulunan ve ana makina sump (ya lama
ya toplanma) tankn evreleyip koruyan, ancak
sump tank iinde veya sump tanka girip kan
ya lama ya veya buhar borularnda bir sorun
oldu unda menhol kapaklar alarak iine girilen
yer veya bo alan.

kontrol edilebilir pervane kanad

: ( ng. controllable pitch propeller, CPP) Manevra

durumunda makinann srekli al t ve pervane
aft zerinde bulunan pervane kanatlarnn sabit
olmayp sfr (0) ada geminin ileri veya geri
hareket etmedi i, ileri ve geri manevralarda veya
seyirde ise kanatlarn belli alarda hareket
ettirildi i pervane tipi.

konvansiyonel so utma sistemi

: ( ng. conventional cooling water system) Ana

makina silindir so utma suyu, piston so utma
suyu, ya lama ya , a r doldurma havas vb. tm
sistemlerin deniz suyu ile so utuldu u so utma
sistemi.

GEM S STEMLER VE DEVRELER

539

kroshed

: ( ng. crosshead) ki stroklu a r devirli dizel

makinalarda, pistonun a a -yukar olan do rusal
hareketini piston rod ile zerine alp konnektin rod
vastasyla krank afta ileten ve dairesel harekete
dn mesinde arac olan bir dizel makina paras.

layner

: ( ng. liner, cylinder liner) Dizel makinalarnda,

silindir blok iine monte edilen ve iinde pistonun
a a -yukar hareketle al t d taraf tatl su ile
so utulan silindirik sabit para.

liman pompas

: ( ng. harbour pump) Merkezi so utma

sisteminde, seyirde kullanlan tatl su ve deniz
suyu pompalarnn debisi yksek oldu u iin
limanda ve geminin demirde oldu u durumda ana
makinann al mamas nedeniyle kullanlan daha
d k debili tatl su ve deniz suyu pompalarna
verilen ad.

merkezi so utma sistemi

: ( ng. central cooling water system) Birok farkl

modeli olmasna kar n genellikle ana makina ve
T/C (turboblover) tatl su so utmasnn yksek
scaklktaki tatl su ile, bunun d ndaki tm
sistemlerin ve ana makinay so uturken snan
yksek scaklktaki tatl suyun genellikle d k
scaklktaki tatl su ile, d k scaklktaki tatl
suyun da bir tek so utucuda deniz suyu ile
so utuldu u sistem.

orta devirli makina

: ( ng. medium speed engine) Dakikadaki devir

says 250 ile 750 arasnda olan drt stroklu dizel
makina.

n stc

: ( ng. preheater) Ana makina silindir ceketlerinde

dola acak tatl suyu stmada kullanlan, bir
tarafnda ana makina ceket so utma tatl suyu,
di er tarafnda ise buhar dola trlan bir stc.

n stma pompas

: ( ng. preheating pump) Ana makina silindir

ceketlerinde dola trlacak suyu bir n stcdan da
geirmek suretiyle dola tran santrifj tipteki bir
pompa.

piston so utma suyu kuleri (so utucusu)

: ( ng. piston cooling water cooler) Ana makina

pistonlarnn tatl su ile so utuldu u sistemlerde,
piston so utma suyunun deniz suyu ile
so utuldu u s de i tirici.

rezerve ya tank

: ( ng. reserve oil tank) Ana makina ve dizel

jeneratr iin kullanlan ya lama ya larnn
eksilmesi durumunda, eksilen ya tamamlamakta
kullanlan temiz ya n depoland tank.

sancak

: ( ng. starboard) Geminin sa taraf.

540

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

seyir

: ( ng. sail) Gemilerin yk almak veya aldklar

yk tahliye etmek amacyla ana ve yardmc
makinalarn al trarak belli bir rotada limana
ula mak iin yaptklar sefer.

s su kinistini

: ( ng. shallow water kingston, high sea chest)

Gemilerde kullanlan deniz suyunun s sularda
zellikte dipte kirli olmas nedeniyle, deniz
suyunun geminin dip yerine daha st
blgelerinden gemi iine girdi i yere verilen ad.

silindir so utma suyu kuleri (so utucusu)

: ( ng. jacket cooling water cooler) Ana makina

silindir ceketlerini so utmada kullanlan ve
ceketleri so uttu unda da kendisi snan tatl
suyun, yine tatl su veya deniz suyu ile
so utuldu u s de i tirici.

sintine

: ( ng. bilge) Ana ve yardmc makinalardaki

kaaklar nedeniyle makina dairesinde panyola
salarnn alt ksmnda bulunan kuyularda toplanan
ya da gemi ambarlarnn ykanmas sonrasnda
ambarda kalan kirli veya ya l su.

sintine pompas

: ( ng. bilge pump) Makina dairesindeki veya

ambarlardaki sintineyi (ya l suyu) tanklara
transfer eden veya sintine separatrnde
bulundu unda muhtelif yerlerden ald sintineyi
separatrden (ayr trcdan) geirerek denize
basan genellikle pistonlu veya dnel hareketli
hacimsel pompa.

sintine separatr

: ( ng. oily water separator, OWS) Gemi

ambarlarnda veya makina dairesinde bulunan
ya l sular (sintineleri), bir sintine pompas ile
alarak iinde bulundurdu u bir veya birka grup
filtreden geirerek temizleyen ve sintine suyundaki
kirlilik oran 15 ppm de erinin altna d t nde
ise temizlenmi olan bu suyu denize basan bir
ayr trma nitesi, ya l su ayr trcs.

su ekimi

: ( ng. draught, draft) Ykl veya balastl durumda

geminin deniz suyu iinde kalan yksekli i.

su kaa

: ( ng. water leakage) Ana makina, dizel jeneratr,

pompa gibi sistemlerden veya muhtelif su
devrelerinde ba lant yerlerinden veya borulardan
conta karmas, delinme vb. nedenlerle olu an
d arya su sznts.

sls (srgl) valf

: ( ng. sluice valve, gate valve) Srg veya dil ad

da verilen bir diskin, bir kanal iinde a a -yukar
hareketiyle alan ve kapanan ak a direnleri
(basn kayb) az oldu undan genellikle pompa
giri lerinde kullanlan bir valf.

GEM S STEMLER VE DEVRELER

541

tatl su

: ( ng. fresh water) Ana makina ve dizel

jeneratrlerde zellikle silindir ceketlerini
so utmada,
bazen
de
di er
sistemlerin
so utulmasnda, ayrca gemi al anlarnn banyo,
kuzine ve temizlik gereksinimlerinde kullandklar,
genellikle evaporatrden elde edilen, bazen de
limanlardan alnarak gemi tanklarnda depolanan
temiz su.

tatl su (distile) pompas

: ( ng. fresh water pump) Evaporatrlerde deniz

suyunun vakum altnda buharla trlmas ve
yo u turulmas sonucu elde edilen damtk suyu
yo u turucunun tavasndan alarak tatl su tankna
gnderen santrifj pompa.

tatl su dola m pompas

: ( ng. fresh water circulating pump) zellikle ana

makina ve dizel jeneratrlerin silindir ceketleri ile
bazen de ana makina pistonlarn so utmada
kullanlan tatl suyu, ana makina veya dizel
jeneratr silindir ceketleri ya da ana makina
pistonlarnda dola tran santrifj tipteki bir pompa.

tatl su hidroforu

: ( ng. fresh water hydrophore) Gemilerde

personelin banyo, bula k, tuvalet, temizlik
amacyla veya makinalarn gereksinimi iin
kullandklar tatl suyu sa layan bir santrifj
pompa, bir hidrofor tank ve basnl havadan
olu an nite.

tatl su kuleri

: ( ng. fresh water cooler) zellikle ana makina ve

dizel jeneratrlerin silindir ceketleri ile bazen de
ana makina pistonlarn so utmada kullanlan tatl
suyun, yine tatl su veya deniz suyu ile
so utuldu u s de i tirici.

tatl su so utma pompas

: ( ng. fresh water cooling pump) zellikle ana

makina ve dizel jeneratrlerin silindir ceketleri ile
bazen de ana makina pistonlarn so utmada
kullanlan tatl suyu ana makina veya dizel
jeneratr silindir ceketleri ya da ana makina
pistonlarnda dola tran santrifj tipteki bir pompa

tatl su so utucusu

: ( ng. fresh water cooler) zellikle ana makina ve

dizel jeneratrlerin silindir ceketleri ile bazen de
ana makina pistonlarn so utmada kullanlan tatl
suyun, yine tatl su veya deniz suyu ile
so utuldu u s de i tirici.

termostat

: ( ng. thermostat) zellikle ana makina veya dizel

jeneratr silindir, piston ve ya lama ya
so utucularnda kullanlan ve bu so utucularda
tatl su ve ya lama ya nn scaklklarn istenen
de erde tutabilmek amacyla tatl suyu veya
ya lama ya n so utacak ak kan olan tatl suyu

542

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

veya deniz suyunu so utucuya sokan veya by-pass

devresine gnderen otomatik scaklk ayarlayc.
trbo jeneratr

: ( ng. turbo generator) Kzgn buhar elde

edilebilen baz gemilerde buhar trbini tipinde
olan bir makinann al trlmas ve ona ba l olan
bir alternatr vastasyla geminin gereksinim
duydu u elektri i reten elektrik reteci, buharl
elektrik reteci.

ynl (yollu) valf

: ( ng. three way valve) Baz ya l su

ayr trclarnda kullanlan ve sintine suyunun
ayr trcya giri veya k ynn de i tirmede
kullanlan bir e it mekanik yn kontrol valfi.

vakvak pompa

: ( ng. semi-rotary hand pump) Gvdesi iinde

bulunan klapenin bir ubuk ve bir kol yardmyla
ileri-geri hareketlendirilmesi ve klape ile gvde
zerinde bulunan kapakklarn (emme ve basma
valflerinin) alp kapanmasyla sv transferi
yapan bir pompa, el pompas.

viskozite ler

: ( ng. viscosimeter) Ana makina fuel-oil

sistemlerinde pompa ve stcdan sonra kullanlp
yaktn viskozitesini len cihaz.

ya amur tank

: ( ng. oil sludge tank) Ya lama ya

ayr trcsnda, temizlenen ya dan kan kirli ya ,
su ve amurun topland bir tank.

ya lama ya

: ( ng. lubricating oil, L/O) Dizel makinalarda biri

hareketli di eri hareketsiz veya her ikisi de
hareketli olan paralar arasndaki srtnmeyi
nleyip onlar ya lamada ve so utmada kullanlan
sv karbonlu hidrojen.

ya lama ya so utucusu

: ( ng. lubricating oil (L/O) cooler) Ana makina ve

dizel jeneratr ya lama ya n, tatl su veya deniz
suyu ile so utan s de i tirici.

yakt

: ( ng. fuel oil or diesel oil) Dizel makinalarda

enjektr ile silindir ierisine atomize ekilde
pskrtlerek yaklan ve silindirde i retilmesini
sa layan sv karbonlu hidrojen.

yakt amur tank

: ( ng. fuel oil sludge tank) Dizel-oil ve fuel-oil

ayr trclarnda, temizlenen dizel-oil veya fueloilden kan kirli yakt, su ve amurun topland
bir tank.

yardmc pompa

: ( ng. auxiliary pump) Merkezi so utma

sisteminde, seyirde kullanlan tatl su ve deniz
suyu pompalarnn debisi yksek oldu u iin
limanda ve geminin demirde oldu u durumda ana
makinann al mamas nedeniyle kullanlan daha

GEM S STEMLER VE DEVRELER

543

d k debili tatl su ve deniz suyu pompalarna

verilen ad, liman pompas.
yo u turucu

: ( ng. condenser) Kazan buhar devrelerinde veya

evaporatrlerde kullanlan ve buharn, tatl su veya
deniz suyu ile yo u turuldu u s de i tirici.

yksek devirli makina

: ( ng. high speed engine) Dakikadaki devir says

750den fazla olan drt stroklu dizel makina.

yksek scaklk tatl su pompas

: ( ng. high temperature fresh water (HTFW)

pump) Merkezi so utma sistemlerinde kullanlan
ve genellikle ana makina ceketlerini ve T/C
(turboblover) sistemini, ayrca nadiren a r
doldurma havasn da so utan 60-85Cdeki tatl
suyu bu sistemlerde dola trmada kullanlan
santrifj tipteki pompa.

544

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

Blm 17

Viskoz Svlarn Pompalanmas

Blm 17
Viskoz Svlarn Pompalanmas
Blm 10da da anlatld gibi pompalarn head, verim ve g gibi karakteristik
(performans) e rileri 15-20Cdeki temiz su ile edilmektedir. Pompalarn testlerinde
kullanlan suyun 20Cdeki dinamik (mutlak) viskozitesinin 1 cP ve kinematik
viskozitesinin de 1 cSt (mm2/s) oldu u bilinmektedir. Oysa pompalar suyun d nda
zellikle de tanker tipi gemilerde yksek viskoziteli yakt veya yk olarak kullanlan
di er svlar da basmaktadr. Pompalar ile viskoz svlar basld nda head, debi, verim
ve gte ekil 17.1de de gsterildi i gibi a a daki de i imler olmaktadr.
1-

Pompa aft gcnde artma olmaktadr.

2-

Pompann basma yksekli i (headi) azalmaktadr.

3-

Orta ve yksek viskoziteli svlarda debide bir miktar azalma olmaktadr.

4-

Pompann verimi d mektedir.

ekil 17.1 Pompann su ve viskoz sv basmas arasndaki farklar

ekil 17.1de grld gibi pompann su yerine viskoz sv ile al mas sonucunda en
az debi, en ok da verim etkilenmektedir. Verimin etkilenmesi de dolaysyla pompa
gcnn etkilenmesine neden olmaktadr.

548

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

ekil 17.2 Viskoz sv baslmas durumunda dzeltme faktrlerinin bulunmas

V SKOZ SIVILARIN POMPALANMASI

549

17.1 POMPA LE SU YER NE V SKOZ SIVI BASILMASI

Viskoz sv basacak pompa seimi veya su ile yaplm performans de erleri bilinen bir
pompann viskoz sv basmas durumundaki performans de erleri iin Amerikan Hidrolik
Enstits (HI) tarafndan hazrlanm grafik ve bu grafik yardmyla bulunan dzeltme
faktrleri kullanlmaktadr. ekil 17.2de gsterilmekte olan grafik yardmyla bulunan
dzeltme faktrleri sonrasnda su test de erleri bilinen pompa ile viskoz sv baslmas
durumunda pompann yeni performans e rileri izilebilmektedir. Bu grafik ile debi
dzeltme faktr CQ, manometrik ykseklik dzeltme faktr CH ve verim dzeltme
faktr C bulunmaktadr. Svnn dzeltme faktrleri bulunduktan sonra pompann
viskoz sv basmas sonucunda olu an yeni debi, head ve verim de erleri a a daki gibi
hesaplanmaktadr.

Q v = CQ Q w
H v = CH H w
v

=C

Qv = Viskoz sv baslmas durumundaki debi, m3/h

Hv = Viskoz sv baslmas durumundaki manometrik ykseklik, m
v

= Viskoz sv baslmas durumundaki verim, %

CQ = Debi dzeltme faktr

CH = Manometrik ykseklik dzeltme faktr
C = Verim dzeltme faktr
Qw = Su baslmas durumundaki debi, m3/h
Hw = Su baslmas durumundaki manometrik ykseklik, m
w

= Su baslmas durumundaki verim, %

Su basan pompann viskoz sv basmas ile bulunan yeni debi, manometrik ykseklik ve
verim de erleri sonucunda pompa gc de a a daki gibi hesaplanmaktadr.

Pv =

g Qv Hv
1000 v

Pv = Viskoz sv baslmas durumunda pompa gc, kW

v

= Viskoz svnn yo unlu u, kg/m3

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

550

g = Yerekimi ivmesi, 9,81 m/s2

Qv = Viskoz sv baslmas durumundaki debi, m3/s
Hv = Viskoz sv baslmas durumundaki manometrik ykseklik, m
v

= Viskoz sv baslmas durumundaki verim

ekil 17.2de gsterilmekte olan grafik btn durumlarda geerli de ildir. Grafik sadece
a a daki zelliklere sahip pompa, sv veya durumlarda kullanlmaktadr.
1-

Grafik, sadece geleneksel santrifj pompa hidrolik tasarmlar iindir.

Eksenel veya kar k ak l pompalar iin bu grafik kullanlmamaldr.

2-

Grafik, en verimli (optimum) noktaya yakn yerde al an pompalar iin

uygun olup optimum noktadan uzakta al an pompalar iin bu grafik
kullanlmamaldr.

3-

Kavitasyonu nlemek iin yeterli NPSHA de erine sahip sistemde al an

pompalar iin bu grafik kullanlabilir.

4-

Sadece Newtonion svlar iin bu grafik kullanlmaldr.

5-

Grafik hem ak hem de kapal impellere sahip pompalar iin kullanlabilir.

Grafikten bulunan de erlerle izilen viskoz svnn performans e rileri yakla k de erleri
gstermektedir. Gerek e rilerin izilebilmesi iin pompann viskoz sv ile testlerinin
yaplmas gerekmektedir. Santrifj pompalarn 660 cStden byk viskozite de erlerine
sahip svlar basmas durumunda verim a r d t iin gte de a r bir art
olmaktadr. Bu nedenle santrifj pompalarn 660 cStden byk viskozite de erlerine
sahip svlar basmas teknik ve ekonomik ynden uygun de ildir. Byle durumlarda
hacimsel pompalar tercih edilmektedir.
ekil 17.2deki grafikten dzeltme faktrlerini bulmak iin ekil 17.3te de gsterilen
a a daki yntem izlenmektedir.
1-

Pompann ncelikle optimum noktadaki debi ve manometrik ykseklikleri

saptanmaldr.

2-

Pompann su basmas durumundaki optimum debisi (A) grafi in yatay

ekseninde bulunarak yukarya do ru d ey bir do ru izilmektedir.

3-

Pompann optimum debisinden yukar d ey olarak izilen do runun

pompann manometrik ykseklik e risi ile kesi ti i nokta (B)
i aretlenmektedir.

4-

Kesi me noktasndan yatay bir do ru izilerek bu do runun pompann

basaca viskoz svnn viskozite e risi ile kesi ti i nokta (C)
saptanmaktadr.

5-

Bu noktadan yukarya d ey bir do ru izilerek bu do runun debi, verim

ve manometrik ykseklik dzeltme faktr e rilerini kesti i noktalar
saptanarak grafi in sa tarafndan dzeltme faktrleri okunmaktadr.
Bylelikle debi ve verim dzeltme faktrleri ile 0,6Qoptw, 0,8Qoptw, 1,0Qoptw

V SKOZ SIVILARIN POMPALANMASI

551

ve 1,2Qoptw de erlerine kar lk gelen head dzeltme faktr ile viskoz

al madaki manometrik ykseklik, debi ve verim de erleri
hesaplanmaktadr.

C
C

ekil 17.3 Dzeltme faktrlerinin bulunmas

rnek 1

Su ile yaplan testleri sonucunda optimum debisi 227 m3/h, manometrik yksekli i 30 m,
verimi 0,81 ve gc 22,9 kW olan bir santrifj pompa ile viskozitesi 220 cSt ve
yo unlu u 900 kg/m3 olan fuel-oil baslmak istenmektedir. Pompa ile viskoz sv
baslmas durumunda pompann yeni performans e rilerini iziniz.
Qw = 227 m3/h
Hw = 30 m
w

= 0,81

Pw = 22,9 kW
w

= 1000 kg/m3

= 900 kg/m3

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

552
v

= 220 cSt

ekil 11.2ye bakld nda dzeltme faktrleri

CQ = 0,96
C = 0,65
CH = 0,95 (0,6Qopt iin)
CH = 0,94 (0,8Qopt iin)
CH = 0,93 (1,0Qopt iin)
CH = 0,89 (1,2Qopt iin) olarak bulunmaktadr. Bulunan dzeltme faktr de erleri ve
pompann test sonucu bilinen de erleri ile a a daki gibi bir tablo olu turmak
mmkndr.
Tablo 17.1 Viskoz sv iin dzeltmeler

Su iin

Qw/Qoptw

0,6

0,8

1,0

1,2

Qw (m3/h)

136,2

181,6

227

272,4

Hw (m)

32,6

31,8

30

27,1

(%)

71,1

78,9

81

78,9

Pw (kW)

17,0

19,9

22,9

25,5

0,93

0,89

Dzeltme
faktrleri

Qoptw = 227 m3/h

Hopt = 30 m
v

= 220 cSt

CQ
CH

0,96
0,95

0,94

C
Viskoz
sv iin

0,65

Qv = CQQw (m3/h)

130,7

174,3

217,9

261,5

Hv = CHHw (m)

31,0

29,9

27,9

24,1

46,2

51,3

52,6

51,3

21,5

24,9

28,3

30,1

=C

(%)

Pv= ( vg QvHv)/1000
v

(kg/m3)

900

V SKOZ SIVILARIN POMPALANMASI

553

Tablo 17.1deki su iin bilinen ve viskoz sv iin bulunan de erlerle ekil 17.4deki gibi
e rileri yakla k olarak izmek ve bunlar kar la trmak mmkn olabilmektedir.

(%)
w

ekil 17.4 Viskoz sv e rilerinin izilmesi

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

554

17.2 V SKOZ SIVI BASACAK POMPANIN SE M

E er bir santrifj pompa ile belirli bir debi ve manometrik ykseklikte (yo unlu u ve
viskozitesi bilinen) bir viskoz sv baslmak isteniyorsa bu pompay saptamak veya satn
alnacak pompann debi ve manometrik ykseklik gibi zelliklerini bulabilmek iin yine
ekil 17.2deki grafikten faydalanlmaktadr. Grafikten dzeltme faktrlerini saptamak
iin a a daki yol izlenmektedir.
1-

Viskoz sv ile baslmak istenen debi de eri grafi in yatay ekseninden

bulunarak yukarya d ey bir do ru izilmektedir.

2-

izilen d ey do ru ile viskoz svnn baslmak istenen manometrik

ykseklik e risi kesi tirilmektedir.

3-

Kesi me noktasndan yatay de il manometrik ykseklik e rinin e ri as

boyunca devam edilerek viskoz svnn viskozite de eri ile kesi mesi
sa lanmaktadr.

4-

Kesi me noktasndan yukar d ey bir do ru izilerek debi dzeltme

faktr CQ, verim dzeltme faktr C ve 1,0Qoptw iin manometrik
ykseklik dzeltme faktr CH bulunmaktadr.

5-

Bulunan dzeltme faktrleri kullanlarak viskoz svy basacak ve su ile test

edilmi santrifj pompa de erlerine ula lmaktadr.

rnek 2

al ma scakl nda 660 cSt viskoziteye ve 900 kg/m3 yo unlu a sahip bir sv 114 m3/h
debi ile 45 m manometrik yksekli e baslmak istenmektedir. Bunun iin gerekli
santrifj pompann zelliklerini bulunuz.
Qv = 114 m3/h
Hv = 45 m
w

= 0,75

= 900 kg/m3

= 660 cSt

ekil 11.2ye bakld nda dzeltme faktrleri olarak CQ = 0,84, C = 0,52 ve 1,0Coptw
iin CH = 0,84 bulunmaktadr. Bulunan dzeltme faktr de erleri yerine kondu unda su
basan pompa iin a a daki de erler elde edilmektedir.

Qw =

Qv
114
=
= 135,7 m3 /h = 0,0377 m3 /s
CQ
0,84

Hw =

Hv
45
=
= 53,6 m
CH
0,84

V SKOZ SIVILARIN POMPALANMASI

555

Pompa katalogundan optimum noktada 135,7 m3/h debi ve 53,6 m manometrik

yksekli i sa layan d k devirli bir santrifj pompa seilmelidir.
Pompann su basmas durumundaki verim, katalogdan % 75 olarak alnd nda pompann
viskoz svy basmas durumundaki verim a a daki gibi hesap edilmektedir.
v

=C

= 0,52 x 0,75 = 0,39

Viskoz sv baslmas durumunda pompann gc hesap edildi inde

Pv =

g Qv Hv
900 9,81 0,0377 53,6
=
= 45,7 kW olarak bulunmaktadr.
1000 v
1000 0,39

Viskoz svy basan pompa iin elektrik motoru seilecek oldu unda da
PM = Pv = 1,15 x 45,7 = 52,6 kW olarak bulundu undan 55 kW norm elektrik motoru
seilmelidir.
rnek 3

al ma scakl nda 660 cSt viskoziteye ve 1250 kg/m3 yo unlu a sahip bir sv 80 m3/h
debi ve 15 m manometrik yksekli e baslmak istenmektedir. Bunun iin gerekli santrifj
pompann zelliklerini bulunuz.
Qv = 80 m3/h
Hv = 15 m
w

= 0,70

= 1250 kg/m3

= 660 cSt

ekil 11.2ye bakld nda dzeltme faktrleri olarak CQ = 0,86, C = 0,49 ve 1,0Coptw
iin CH = 0,86 bulunmaktadr. Bulunan dzeltme faktr de erleri yerine kondu unda su
basan pompa iin a a daki de erler elde edilmektedir.

Qw =

Qv
80
=
= 93 m3 /h = 0,0258 m3 /s
CQ
0,86

Hw =

Hv
15
=
= 17,4 m
CH
0,86

Pompa katalogundan optimum noktada 93 m3/h debi ve 17,4 m manometrik yksekli i

sa layan d k devirli bir santrifj pompa seilmelidir.

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

556

Pompann su basmas durumundaki verim katalogdan % 70 olarak alnd nda pompann

viskoz svy basmas durumundaki verim de a a daki gibi hesap edilmektedir.
v

=C

= 0,49 x 0,70 = 0,34

Viskoz sv baslmas durumunda pompann gc hesap edildi inde

Pv =

g Qv Hv
1250 9,81 0,0258 17,4
=
= 16,2 kW olarak bulunmaktadr.
1000 v
1000 0,34

Viskoz svy basan pompa iin elektrik motoru seilecek oldu unda da
PM = Pv = 1,25 x 16,2 = 20,2 kW olarak bulundu undan 22 kW norm elektrik motoru
seilmelidir.

V SKOZ SIVILARIN POMPALANMASI

557

SZLK
eksenel ak l pompa

: ( ng. axial flow pump, propeller pump) Transfer

edilen svnn pompadan k nn pompa aft
eksenine eksenel (paralel) oldu u pompa, pervane
pompa.

en iyi verim noktas

: ( ng. best efficiency point, BEP) Verimin en

yksek oldu u nokta veya bu noktada maksimum
impeller apndaki debi.

: ( ng. power) Bir pompa tarafndan herhangi bir

zaman periyodunda yaplan i .

kar k ak l pompa

: ( ng. mixed flow pump) Pompa k ndaki svnn

hem eksenel (pompa aft eksenine paralel) hem de
radyal (pompa aft eksenine dikey) oldu u bir e it
dinamik pompa.

kinematik viskozite

: ( ng. kinematic viscosity) Belirli basn ve

scaklkta, ayn zamanda da belirli hacimdeki bir
ak kann yine belirli bir kesitten geme sresi
olarak tanmlanan de er.

pompa manometrik yksekli i

: ( ng. pump head) Pompa tarafndan baslan svnn

pompa giri ve k flenleri (kesitleri) arasnda
birim a rlk ba na kazand faydal veya net
enerji.

radyal ak l (santrifj) pompa

: ( ng. radial flow pump, centrifugal pump) Transfer

edilen svnn pompadan k nn pompa aft
eksenine radyal (dikey) oldu u pompa, santrifj
pompa, merkezka pompa.

sistem manometrik yksekli i

: ( ng. system head) Belirli bir devrede, belirli bir

svnn yine belirli bir debi ile baslabilmesi iin
pompa tarafndan birim a rlktaki svya verilmesi
gereken enerji (yk).

558

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

Blm 18

Santrifj Pompalarn al trlmas

Blm 18
Santrifj Pompalarn al trlmas
Santrifj pompalarn al trlmas veya i letilmesini; pompann devreye alnmasndan
nce, pompann al mas annda veya al ma srecinde ve pompann durdurulmas
esnasnda veya sonrasnda yaplmas gereken i lemler olarak ayr ba lk altnda
irdelemek daha do ru olacaktr.

18.1 ALI TIRMADAN NCE YAPILACAK KONTROLLER

Pompann al trma d mesine basmadan nce yaplmas gereken baz kontrol ve
i lemler bulunmaktadr. Pompay devreye almadan nce yaplmas gereken i lemler ile
baz uygulamalar a a da sralanmaktadr.
1-

Pompa ve elektrik motorunun oturtuldu u d e in ( asi) temel

ba lantlarnn sa lam ve gev ek olmad kontrol edilmelidir.

2-

Pompa ve motor ayaklarnn d e e ba lant cvata veya saplamalarnn

sa lam ve gev ek olmad kontrol edilmelidir.

3-

Pompann dn ynnn do ru oldu u kontrol edilmeli, dn ynnn

yanl olmas durumunda fazl motorlardaki kablolardan herhangi iki
tanesinin ba lantlar yer de i tirilmelidir.

4-

Elektrik motoru panosunda do ru sigorta, termik rle ve termistr

kullanlmaldr. Sigortann elektrik motorunu, kablolar ve alterleri ksa
devrelere kar korumasna kar n termik rle de elektrik motorunu a r
akma ve snmaya kar korumaktadr. Motor sarglar arasna
yerle tirilen ve do rudan sarg scakl n referans alan termistr ise
fazl motorlarda fazlardan birinin devre d kalmas durumunda motorun
iki fazda al mas, a r ortam scakl ve motorun ok sk devreye
alnmas gibi durumlarda elektrik motorunu korumaktadr.

5-

Pompa aft el ile dndrlerek pompa-motor sisteminde herhangi bir

sk ma veya tutma olmad na emin olunmaldr.

6-

Gresrlkler veya sv ya ile ya lama yaplyorsa ya haznesi kontrol

edilmeli ve uygun ya ile nerilen uygun ya seviye veya miktarlar
sa lanmaldr. Ya miktarnn fazla olmas yataklarn snmasna, az
olmas ise yataklarn ya sz kalp sarmasna neden olmaktadr.

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

562

7-

Pompa aft bo aznda kullanlan szdrmazlk eleman kontrol edilmelidir.

Pampa aft bo aznn pompa k devresinden verilen bir boru ile
so utuldu u ve ya land sistemlerde bu boru zerindeki valf, pompa
aft bo aznn bir d kaynaktan gelen sv ile so utma ve ya lamann
sa land durumlarda ise kaynak ile pompa arasndaki valf ak
tutulmaldr.

8-

Pompa giri indeki emme valfi tam ak ve pompa basma valfi ise
tamamen kapal konuma getirilmelidir.

9-

Pompann emi devresi tmyle baslacak sv ile doldurulmal ve pompa

el ile dndrlp hava tahliye muslu u alarak devredeki hava
bo altlmaldr. Tahliye muslu undan tamamen sv geldi inde ise musluk
kapatlmaldr. Kendinden emi li santrifj pompalar, dalg ve sv iinde
bulunan derin kuyu pompalarnda bu i lemi yapmaya gerek yoktur.
Santrifj pompalarda bu i lemin yaplmamas iin genellikle emme
borusunun a znda dip valfi veya dip klapesi kullanlmaktadr.

10- Emme tanknda yeterli miktarda sv oldu u kontrol edilmelidir.

18.2 ALI TIRMA SIRASINDA YAPILACAK KONTROLLER

Santrifj pompay devreye alma esnasnda ve pompann normal al mas durumunda
yaplmas gereken i lemler ile baz uygulamalar a a da sralanmaktadr.
1-

Santrifj pompalar en az gc debinin sfr oldu u yani basma valfinin

kapal oldu u durumda ekmektedir. Bu nedenle de pompa k valfinin
kapal oldu u grldkten sonra pompa al trlmaldr.

2-

Pompann giri valfi ak ve k valfi kapal konumda al trlmasndan

sonra pompa normal dnme hzna (devir saysna) ula tktan sonra k
valfi yava yava almal ve pompa k basnc istenen de ere
ayarlanmaldr.

3-

Pompann debi ayar basma (k ) valfi ile yaplmal ve debi ayar iin
asla giri (emme) valfi kullanlmamaldr.

4-

Pompa giri ve k basnlar sfr ise pompa hava yapm demektir ve

havasnn alnmas gerekmektedir.

5-

Pompa giri inde vakum olmasna kar n k basnc ykselmemi se giri

valfinin de ak olmas durumunda byk olaslkla emme devresindeki
filtre tkal demektir ve filtrenin temizlenmesi gerekmektedir.

6-

al trma sonrasnda titre im veya grlt grld nde nedeni

ara trlmal ve pompa al trlmaya devam ettirilmemelidir.

7-

Santrifj pompann ve elektrik motorlarnn yatak scaklklar kontrol

edilmelidir. Yatak scakl artt nda yataklar, kaplin ayarlar, ya kalite
ve seviyesi kontrol edilmelidir. Yatak scakl 80Cyi a mamak zere
ortam scakl ndan en fazla 40C fazla olabilir.

SANTR FJ POMPALARIN ALI TIRILMASI

563

8-

Pompa aft szdrmazlk sistemlerinden kaak olup olmad kontrol

edilmelidir. Mekanik salmastra kullanld nda normal al ma srasnda
kaak olmamas gerekirken yumu ak salmastra kullanlmas durumunda
so utma ve ya lama amacyla dakikada 20 ile 40 damla arasnda kaak
olmas gerekmektedir.

9-

Yumu ak salmastralardan a r kaak olmas durumunda salmastra glend

somunlar kar lkl olarak hafife sklmal, ancak kaa n a r ekilde
devam etmesi durumunda pompa durdurularak aft bo azna yeni
salmastra atmak gerekmektedir.

10- Devreye alnan santrifj pompa basma valfi kapal durumda veya d k
debiyle uzun sre al trlmamaldr.
11- Santrifj pompalarn al trlmas srasnda sa lanacak debi iin
genellikle iki kriter bulunmaktadr. lk kritere gre santrifj pompalarn
debisi optimum debinin % 70i ile % 120si arasnda olmaldr. Ancak
ok ksa sreli al malarda bu snr optimum debinin % 20sine kadar
azaltlabilmekte veya % 150sine kadar artrlabilmektedir. Bu durum
ekil 18.1de gsterilmektedir.

opt

ekil 18.1 Santrifj pompalarda optimum debiye gre uygun al ma aral

Di er kriter ise ekil 18.2de gsterildi i gibi normal al ma durumunda

pompa veriminin optimum veriminin % 80inden fazla olmas
gerekti idir.

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

564

opt

0,8

opt

ekil 18.2 Santrifj pompalarda optimum verime gre uygun al ma aral

Santrifj pompalarn, optimum debinin % 70inden d k debi ile

al mas durumunda a a daki sakncalar grlmektedir.
a.

Pompa veriminde d ,

b.

Pompa gvdesinin scakl nda art ,

c.

mpeller giri ve k nda sv sirklasyonu (dola m),

d.

Radyal ve eksenel yatak yklerinde art ve

e.

Pompa giri ve k basn de erlerinde dalgalanma.

Santrifj pompalarn, optimum debinin % 120sinden fazla debi ile

al mas durumunda da a a daki sakncalar grlmektedir.
a.

Pompa veriminde azalma,

b.

Elektrik motorunda gereksiz a r yk art ,

c.

Radyal yatak yklerinde artma ve

d.

NPSHR de erinde artma.

Santrifj pompalarn, uygun olmayan debi aralklarnda uzun sre

al trlmas durumunda ise sonu olarak a a daki istenmeyen durumlar
olu maktadr.

SANTR FJ POMPALARIN ALI TIRILMASI

a.

b.

565

Pompa veriminin, elektrik motor veriminin ve elektrik motorunun

g faktrnn (cos ) d mesi nedeniyle enerji tketiminde ve
dolaysyla masraflarda artma,
mpeller ve difzrde a nma veya ypranma,

c.

Titre im ve grlt,

d.

Yataklarda ve pompa aft szdrmazlk elemanlarnda a nma,

e.

Bakm ve onarm masraflarnda artma,

f.

Kavitasyolu al ma.

18.3 DURDURMA SIRASINDA YAPILACAK KONTROLLER

Santrifj pompann durdurulmas yani devreden karlmas durumunda yaplmas
gereken i lemler ile baz uygulamalar a a da sralanmaktadr.
1-

Santrifj pompann k (basma) valfi su darbesini (ekilemesini)

nlemek amacyla yava
yava
kapatldktan sonra pompa
durdurulmaldr.

2-

Pompann emme (alc) tarafnda bulunan valf kapatlmaldr.

3-

Pompa k devresinden veya d ardan bir kaynaktan sa lanan pompa

aft szdrmazlk elemann so utma ve ya lama svsnn valfi
kapatlmaldr.

4-

So uk iklim artlarnda pompann bast svnn donma olasl varsa

pompa gvdesindeki ve devredeki sv bo altma tapalar alarak sv
bo altlmaldr.

566

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

SZLK
a ndrc madde

: ( ng. abrasive) Pompalarla ta nan baz svlar

iinde bulunan ve pompa gvdesi ile pompa
elemanlarn a ndrma potansiyeli gsteren
tanecikli madde.

basma valfi

: ( ng. delivery valve, discharge valve) Pompalarn

sv k taraflarnda bulunan denetim eleman.

al ma noktas

: ( ng. operating point) Pompalarda basn-debi

e risi ile sistem (kayp) e risinin kesi ti i yere
verilen ad.

k basnc

: ( ng. discharge pressure) Pompalarn k nda

bulunan basnler zerinde okunan de er.

debi

: ( ng. capacity, delivery, flow rate) Pompalar

tarafndan birim zamanda baslan sv miktar,
verdi.

difzr (sabit kanat)

: ( ng. diffuser) mpeller k nda bulunan ve

gittike byyen bir alana sahip olmasyla svnn
kinetik
enerjisinin
basn
enerjisine
dn trld gvde zerindeki hareketsiz kanat.

dip valfi

: ( ng. foot valve) zellikle santrifj pompalarda,

pompann durmas veya durdurulmasndan sonra
pompa devresindeki svnn tanka geri dnmesini
engelleyen ve pompann yeniden al trlmasnda
da hava yapmasn nleyen, tanktaki alc devre
a zna ba lanan bir e it geri dndrmez valf.

emme valfi

: ( ng. suction valve, inlet valve) Pompalarn sv

giri veya emme taraflarnda bulunan denetim
eleman (veya valf).

en iyi verim noktas

: ( ng. best efficiency point, BEP) Verimin en

yksek oldu u nokta veya bu noktada maksimum
impeller apndaki debi.

enerji maliyetleri

: ( ng. energy costs) Pompalarn kullanm

esnasnda tketilen enerji nedeniyle harcanan para
miktar.

glend

: ( ng. gland) Pompa aft bo azlarna atlan

salmastralar iterek yuvasnda kalmasn sa layan
bask paras.

gresrlk

: ( ng. grease cup) Gres ile ya lanmas gereken

salmastra yuvas, rulman vb. yerlerde kullanlan ve
iine gres doldurulan veya baslan kk kutu
eklindeki hazne.

SANTR FJ POMPALARIN ALI TIRILMASI

567

: ( ng. power) Pompalarn al trlmasyla birim

zamanda harcanan enerji miktar.

havasn alma veya havasn karma

: ( ng. priming) Emme ve havay basma yetene i

zayf olan santrifj pompalarn ilk al trlmalar
srasnda emme borularnn su (veya sv) ile
doldurularak
emme
devresindeki
havann
kartlmas i lemi.

impeller

: ( ng. impeller) Santrifj pompalarda svya

kinetik enerji kazandrarak svy emip basan ve
iinde kanatlar bulunan pervane veya ark.

kaplin

: ( ng. coupling) Elektrik motor aftnn hareketini

pompa aftna aktaran elastik veya rijit para,
kavrama.

kavitasyon

: ( ng. cavitation) Pompa emi hattnda herhangi

bir blgedeki statik basncn, svnn buhar
basncnn altna d mesiyle svnn buharla mas
ve daha sonra da yo u mas eklindeki pompaya
ve pompa elemanlarna zarar veren evrim.

kendinden emi li pompa

: ( ng. self priming pump) inde bulunan bir geri

dndrmez (valf veya klape) sayesinde ilk
al trmalarda hava yapmayan ve svy emen
santrifj pompa.

mekanik salmastra

: ( ng. mechanical seal, shaft seal) Sabit (seramik

veya metal) ve hareketli (karbon) bir para, yay ve
e itli lastik veya O ringlerden olu an ve
pompalarn
aft
bo azlarnda
kullanlarak
pompann bast svnn pompa d na kamasn
veya
pompann
hava
almasn
nleyen
szdrmazlk eleman, mekanik seal, bo az pateni.

salmastra

: ( ng. packing) Pompa aft bo azlarnda veya

valflerde birka adet olarak kullanlan, pompa
veya valf iindeki svnn d ar kamasn ve
pompann hava almasn nleyen belirli
kalnlklardaki teflon, grafit vb. malzemelerden
yaplan ba lar.

santrifj pompa

: ( ng. centrifugal pump) inde hareketli eleman

olarak bir veya daha fazla impeller bulunduran ve
svnn kinetik enerjisini merkezka prensibiyle bir
salyangozda veya difzrde basn enerjisine
eviren pompa, merkezka pompa.

szdrmazlk eleman

: ( ng. seal) Pompalarda ya da hareketli veya

hareketsiz devre ve nitelerde svnn d ar
kamasn veya d ardan hava giri ini nlemekte
kullanlan mekanik salmastra, yumu ak salmastra,
ya keesi, O ring, conta vb. elemanlarn tmne
verilen ad.

568

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

aft

: ( ng. shaft) Genellikle elektrik motorundan bazen

de hidrolik motorlardan kaplin, kavrama veya
kay la aldklar hareketi, zerlerinde ta dklar
impeller, pervane, di li, vida vb. hareketli
elemanlara aktaran genellikle de elik malzemeden
yaplan uzun ve silindirik bir pompa eleman.

yatak

: ( ng. bearing) Pompa ve benzeri nitelerde aftn

salg yapmadan al masn sa layan yuva veya
bur.

B R MLER VE DN MLER

ALAN
1 m2 = 100 dm2 = 104 cm2 = 106 mm2
1 square inch (sq in, inch2) = 6,4516 cm2
1 square foot (sq ft, foot2) = 929,03 cm2
BASIN
1 Pa = 1 N/m2
1 bar = 105 Pa = 100 kPa = 0,1 MPa
1 kgf/cm2 = 1 kp/cm2 = 0,9806 bar = 10 m H2O (+4C)
1 mbar = 0,001 bar = 100 Pa
1 kPa = 0,01 bar
1 MPa = 10 bar
1 m H2O (+4C) = 0,09806 bar
1 mm Hg (0C) = 1,33310-3 bar = 1 torr
1 atm (standart) = 1,01325 bar
1 atm (standart) = 760 mm Hg (0C) = 10,3325 m H2O (+4C)
1 teknik atmosfer (at) = 1 kp/cm2 = 1 kgf/cm2 = 10 m H2O (+4C)
1 bar = 14,5038 psi (pound square inch)
1 bar = 0,98692 atm = 750,06 mm Hg (0C) = 33,456 ft H2O (0C)
1 bar = 10,197 m H2O (+4C) = 1,0197 kg/cm2 = 1,0197 kgf/cm2
ENERJ
1 J = 1 Nm = 1 kgm2/s2
1 Ws = 1 J
1 kWs = 1000 J

570

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

1 kWh = 3,6106 J = 859,845 kcal

1 kpm = 9,81 J
1 cal = 4,186 J
G
1 W = 1 J/s = 1 Nm/s = 1 kgm2/s3
1 kW = 1000 W
1 HP (metrik) = 0,7355 kW
1 HP (elektrik) = 0,746 kW
1 cal/s = 4,18 W
HAC M
1 m3 = 1000 dm3 = 106 cm3
1 litre (l) = 1 dm3 = 1000 cm3
1 cubic inch (cu in, in3) = 16,387 cm3
1 cubic foot (cu ft, ft3) = 28316,8 cm3
HAC MSEL DEB
1 m3/h = 0,277810-3 m3/s
1 dm3/m = 0,0166710-3 m3/s = 0,06 m3/h
1 dm3/s = 0,001 m3/s = 3,6 m3/h
1 U. S. gallon per minute (U. S. gpm) = 630,910-7 m3/s = 0,2271 m3/h
1 U. K. gallon per minute (U. K. gpm) = 757,710-7 m3/s = 0,2728 m3/h
1 m3/h = 4,403 U. S. gpm
1 ft3/s = 0,02832 m3/s = 101,94 m3/h
HIZ
1 km/h = 0,2778 m/s
1 ft/s = 0,3048 m/s
1 ft/m = 0,00508 m/s

B R MLER VE DN MLER

KUVVET
1 N = 1 kgm/s2
1 kg kuvvet (kgf) = 9,806 N
1 pound-force (lbf) = 4,448 N
KTLE
1 gram (g) = 0,001 kg
1 ton (t) = 1000 kg
1 pound (lb, lbm) = 0,4536 kg
KTLE DEB S
1 kg/m = 0,01667 kg/s
1 t/h = 0,2778 kg/s
1 t/m = 16,67 kg/s
MOMENT, TORK
1 Nm = 1 kgm2/s2
1 kgfm = 9,807 Nm
ZGL A IRLIK
1 kgf/m3 = 9,81 N/m3
1 kp/m3 = 9,81 N/m3
1 lb/ft3 = 157,09 N/m3
UZUNLUK
1 m = 10 dm = 100 cm = 1000 mm = 106 m (mikron)
1 pus, inch (in.) = 1" = 25,4 mm
1 foot (ft) = 12 inch = 0,3048 m
1 deniz mili = 1852 m
1 kara mili = 1609,34 m

571

572

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

V SKOZ TE (D NAM K VEYA MUTLAK)

1 Pas = 1 Ns/m2 = 1 kg/sm
1 Poise (P) = 0,1 Pas
1 centi Poise (cP) = 0,001 Pas
V SKOZ TE (K NEMAT K)
1 Stoke (St) = 1 cm2/s = 100 mm2/s = 10-4 m2/s
1 centi Stoke (cSt) = 1 mm2/s = 10-6 m2/s
1 Stoke (St) = 100 cSt
1 ft2/s = 0,09290 m2/s = 92903 cSt
YO UNLUK
1 g/cm3 = 1000 kg/m3
1 kg/dm3 = 1000 kg/m3
1 lb/ft3 = 16,0184 kg/m3
1 lb/in3 = 27,6799 kg/dm3
ZAMAN
1 saat (h) = 60 dakika (m) = 3600 saniye (s)

KAYNAKLAR

1.

Gemi Yardmc Makinalarnda Sorunlar ve zmler; Kemal Demirel;

Akademi Denizcilik; ISBN: 975-92185-8-5; stanbul, 2006.

2.

Gemi Mhendisleri in Hidrolik-Pnmatik Uygulamalar; smail Deha ErKemal Demirel; Akademi Denizcilik; ISBN: 975-92185-2-6; stanbul, 2004.

3.

Santrifj Pompalar ve Pompa Tesisatlar; Mas Grup; Mete en; stanbul,

2003.

4.

Hacmsal ve Santrifj Pompalar; Kirkor Yaln; a layan Kitabevi; ISBN:

975-436-034-0; stanbul, 1998.

5.

Pump Handbook; Igor J. Karassik, William C. Krutzch, Warren H. Fraser

and Joseph P. Messina; McGraw-Hill, Inc., 1976.

6.

Ansiklopedik Bilimsel ve Teknik Denizcilik Szl ,

ngilizce-Trke;

Fahrettin Kk ahin; Akademi Denizcilik; ISBN: 975-92185-0-X; stanbul,

2003.
7.

Ansiklopedik Bilimsel ve Teknik Denizcilik Szl , Trke- ngilizce;

Fahrettin Kk ahin; Akademi Denizcilik; ISBN: 975-92185-0-X; stanbul,
2006.

8.

Pumps; Harry L. Stewart; Macmillan Publishing Company; New York, 1991.

9.

Alfa Laval Pump Handbook; First Edition; 2001.

10. Pompe Garbarino S.P.A.; Installation, Use and Maintenance Manual;

2002.

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

574

11. Positive Displacement Pumps; Serving Industrial Publications-Viking Pump,

2003.
12. Hydraulic Pumps and Motors: Selection and Application for Hydraulic
Power Control Systems (Fluid Power and Control); Raymond P. Lambeck;
Marcel Dekker, 1983.
13. Maintenance Scheduling for Mechanical Equipment; Roger Cline;
Hydroelectric Research And Technical Services; United States Department
Of The Interior Bureau Of Reclamation Denver; Colorado, 1998.
14. Dynamic Pumps; Goulds Pumps Product Catalogue; Goulds Pumps
Publications; New York, 1999.
15. Technical Presentation Made at Pump Users Expo98; Imo Pump;
Technical Proceedings; Cincinnati; OH-USA, 1998.
16. Dynex High Pressure Hydraulics Product Catalogue; Dynex Rivett Inc.;
2003.
17. Allweiler Pump Product Catalogue; ALLWEILER Group Publications;
2000.
18. JP Marine Products Catalogue; Johnson Pump Group; rebro-Sweden,
2004.
19. TLS Lobe Pump: Installation, Service And Maintenance Instructions; TLS
Technical Information; Vallentuna Sweden, 1998.
20. BOLL Automatic Filters - Product Catalogue; Boll & Kirch Filterbau
Gmbh.; 2003.
21. HAWE Hydraulik Product Catalogue; HAWE Hydraulik Gmbh Press
Germany, 2004.
22. Premier Fluid Systems; Canadian Home Travaini Pumps; March 2002.

KAYNAKLAR

575

23. Diagno Pump Your Must Handy Guide To Pump Troubleshooting; 20002002.
24. Installation; Operation And Maintenance Manual For Kirloskar Pump;
Dewas.
25. Johnston Pump Company; Vertical Turbine Installation; Operation and
Maintenance Manual; Texas, 19.02.2004.
26. Pulsafeeder

Engineered

Pump

Operations;

Installation

Operation

Maintenance Instruction; Bulletin No.Img-96; New York.

27. Johnson Pump Instruction Manual Internal Gear Pumps; Brussels,
01.12.2000.
28. General Installation; Operation; Maintenance and Troubleshooting
Manual for Imo Pump Two Screw Products; July 1998.
29. Inoxpa; Installation Service and Maintenance Instructions; Svenska Pump
Development AB; Sweden; 10.12.1998.
30. Wright Pump; Installation and Maintenance Manual For Universal I
Series Pump Models; WI-USA; November 2003.
31. Jabsco Flexible Impeller Pump, Troubleshooting Guide; Depco Pump
Marine Catalog.
32. Installation

Operation

Maintenance

Instruction

Pulsar

Shadow

Mechanical Diaphragm Metering Pump; Pulsafeeder; New York, 2003.

33. Borusan rn Tantm Katalo u.
34. Metal Mesle inde Tablolar; Milli E itim Basmevi; stanbul, 2000.
35. Santrifj Pompalar; Fahrettin Snmez; Ankara Mabaas; stanbul, 1961.

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

576

36. Gemi Yardmc Makinalar 1; Fethi Eralp; T Ofset Bask Atlyesi;

stanbul, 1987.
37. Cargo Pumps; Pump Systems; Hamworthy Fluid Innovation; Denmark.
38. Feedpump Operation and Design Guidelines; Summary Report TR-102102;
Sulzer Brothers and EPRI; Winterthur, Switzerland, 1993.
39. Centrifugal Pump Basics ans Troubleshooting, Study Guide; Primedia
Workplace Learning, USA, 2003.
40. Self-priming Centrifugal Pump, CombiPrime; Johnson Pump Group;
Netherlands.
41. Close Coupled and Frame Mounted Pumps; Summit Pump Inc., 2002.
42. Hydraulic Pumps; FPHD; Fluid Power Handbook and Directory; 1998-1999.
43. Rotary and Centrifugal Pumps; IMO Pump; 2002.
44. Instruction Manual Internal Gear Pumps; Johnson Pump; Brussels, 2000.
45. Instruction Manual Rotary Lobe Pumps; Johnson Pump; Brussels, 2003.
46. Select a PD Pump in Ten Steps; Jim Mayer; Viking Pump; USA, 1995.
47. Steam Condensate Systems, NPSH; Lisa Hathy-Riles; ITT Fluid Handling;
April 1998.
48. Hydraulic Institute Standarts for Centrifugal, Rotary and Reciprocating
Pumps, 14th Edition; Hydraulic Institute, 1983.
49. Technical Data, Goulds Pumps; ITT Industies; 2000.
50. Centrifugal Pumps: Basics Concepts of Operation, Maintenance and
Troubleshooting, Part 1; Mukesh Sahdev; Chemical Engineers Resource
Page.

KAYNAKLAR

577

51. Calculating the Total System Head and NPSH; Mc Nally Institute Web
Page.
52. Centrifugal Pump Systems; Jacques Chaurette; Fluide Design Inc., MontrealCanada, 2005.
53. Design of Circular Pressurized Water Pipes; LMNO Engineering Research
and Software, Ltd.;Ohio-USA, 1998-2000.
54. Enter the World of Machined Springs; Helical Products Company, Inc.;
California; 2002.
55. Utilizing Heli-cal Flexure Technology; Helical Products Company, Inc.;
California; 2001.
56. Shock and Vibration Damping Componenets; Advanced Antivibration
Componenets; NewYork; 2004.
57. Fluid Power Handbook & Directory; 1998-1999.
58. DB Deniz Nakliyat T.A. . Malzeme Katalo u.
59. Unitors Worldwide Catalogue; Unitors Standard Product Range; Unitor;
1992.
60. Product Guide; Unitor; Norway; 1998.
61. Training Record Book for Engine Cadet; Prepared for Seafarers Training
Scheme in Japan; 2001.
62. Marine Stores Guide (IMPA Catalogue), Essex; 1978.
63. Valtek Control Products and Services; Flowserve; USA; 1998.
64. Water Well Supplies; Simmons Manufacturing Company; Georgia; June
2002.
65. Piston Valves; Cesare Bonetti S.p.A; Italy; 2004.

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

578

66. Pilot Operated Pressure Reducing Valves; Bailey; Manchester.

67. High Capacity Pressure Regulator, Cash Valve Type G-60; Tyco Valves
and Controls; Feb 2001.
68. API 603 Cast Stainless Steel Gate, Globe & Check Valves; Velan; Montreal;
1999.
69. API 6D & 6A Trunnion-Mounted Ball Valves; Velan; Montreal; 2003.
70. Triple Offset, Metal-Seated Butterfly Valves; Velan; Montreal; 2003.
71. Hermetically-Sealed Gate and Globe Bellows Seal Valves; Velan; Montreal;
2003.
72. Cast Steel Gate, Globe and Check Valves; Velan; Montreal; 2002.
73. Control Valve Handbook; Fisher Controls and Regulators; Marshalltown;
2001.
74. Forged Steel Gate, Globe and Check Valves; Velan; Montreal; 2002.
75. Vana Katalo u 2001; KSB; Ankara.
76. Pressure Switch Solutions; MPL(Micro Pneumatic Logic, Inc.); Florida;
2000.
77. Mechanical Pressure Gauges; Sika; Germany; 1997.
78. Boll Automatic Filter Selfclean Type 6.18; Bollfilter Protection Systems;
Boll & Kirch Filterbau GmbH; Kerpen; 2001.
79. Boll Automatic Filter Selfclean Type 6.46; Bollfilter Protection Systems;
Boll & Kirch Filterbau GmbH; Kerpen; 2001.
80. Boll Added-media Pre-coat Filter with Dry Discharge Topsystems Type
8.35, Boll Own-media Pre-coat Filter with Dry Discharge Topsystems Type

KAYNAKLAR

579

8.36; Bollfilter Protection Systems; Boll & Kirch Filterbau GmbH; Kerpen;
2001.
81. Boll Automatic Filter Selfclean Type 6.18; Bollfilter Protection Systems;
Boll & Kirch Filterbau GmbH; Kerpen; 2001.
82. Automatic Filters for Mineral Oil, Technical Information for Oil
Filtration; Alfa Laval; Sweden; 2004.
83. Automatic and Manual Filtration; Bollfilter Protection Systems; Boll &
Kirch Filterbau GmbH; Essex, England.
84. Filtration and Fuels & Lubricants, Automatic Filter Type 6.62/6.62.1; Boll
& Kirch Filterbau GmbH; Kerpen; 1998.
85. Simplex Filters and Changeover Filters with Two Chambers, Boll
Universal Filters; Boll & Kirch Filterbau GmbH; Kerpen.
86. Propak Katalog; stanbul; 2004.
87. Mechanical Face Seals; Meccanotecnica Umbra; Italy.
88. Flexible Drive Coupling; Magnaloy Coupling Company; Alpena-MI; 2002.
89. Elastomeric Couplings; Kopflex; Baltimore; 2002.
90. The Perfect Shaft Coupling, Smartflex; Mayr; Germany; 2005.
91. Heavy Duty Couplings; Xtek; Cincinnati, Ohio; 1990.
92. More on What is Cavitation?; Jacques Chaurette; Fluid Design; Montreal;
Feb 2003.
93. The Influence of Specific Gravity on Total Head; Jacques Chaurette; Fluid
Design; Montreal; 2005.
94. Centrifugal Pump Systems; Jacques Chaurette; Fluid Design; Montreal;
2005.

GEM MHEND SLER N POMPA UYGULAMALARI

580

95. Unusual Aspects of Pump Systems; Jacques Chaurette; Fluid Design;

Montreal; July 2003.
96. Valve Packing; YC Industries Inc.; NewYork; 2004.
97. Units for Regulating and Monitoring of Pressure and Temperature,Type
RT; Danfoss A/S; Denmark; Oct 2002.
98. Automation of Commercial Refrigeration Plant; Danfoss A/S; Denmark;
2004.
99. Norgren Training Modules; IMI Norgren Ltd, Norgren Virtual Press Centre;
Staffordshire; 2004.
100. Stork-Werkspoor Diesel Instruction Book; J.C.R van den Bergh; StorkWerkspoor Diesel BV Netherlands; 1975.
101. FluidSIM 3.0 Yazlm Ktphanesi; Festo Sanayi ve Ticaret A. .; Tuzla.
102. Goulds Pumps Product Catalogue, Dynamic Pumps; Goulds Pumps
Publications; New York; 1999.

DZN

A
acil durum sintine alcs .. 519, 529, 533
acil durum sintine pompas ..... 475, 476,
533
ak impeller . 7, 48, 76, 77, 78, 90, 100,
101, 103
al plakal eksenel pistonlu pompa ... 7,
56
al valf ................................... 250, 271
adaptr ..................................... 176, 194
a r devirli makina................... 526, 533
ak miktar ..... 36, 41, 42, 91, 237, 282,
296, 320, 362, 436
ak ler.......................... 526, 527, 533
ak kan basnc 129, 149, 150, 151, 154,
218, 244
akmlatr ............... 201, 222, 223, 228
alak basn........ 90, 102, 228, 271, 272
alc devre 262, 263, 272, 274, 297, 421,
447, 448, 450, 451, 452, 454, 456,
458, 462, 471, 475, 476, 519, 538,
566
al trma macunu.............. 240, 271, 277
alt k e ba ............................. 182, 194
alttan emi li pompa...................... 82, 90
amyant ............. 138, 140, 143, 147, 154
ana makina.... 77, 81, 92, 209, 231, 248,
253, 256, 257, 261, 268, 272, 273,
274, 285, 443, 475, 505, 506, 508,
510, 512, 516, 519, 522, 524, 525,
526, 527, 529, 533, 535, 536, 537,
538, 539, 541, 542, 543
ana yatak .......................... 473, 474, 475
anma basnc ............................ 170, 296
anma ap......................... 167, 184, 296
artan hacim ................ 30, 43, 47, 54, 56
a ndrc madde.. 25, 56, 249, 296, 471,
566
a nma contas.................................. 115

a nma halkas ....................90, 115, 154

a nma plakas ............................56, 296
a nma ringi ...56, 70, 90, 103, 115, 296,
468, 469, 475
ayar saplamas ..........255, 257, 271, 276
ayna ..................................................228
ayra .............................8, 28, 56, 59, 60
azalan hacim...........................17, 47, 56
B
ba l yo unluk..................301, 302, 303
ba lant eleman ......127, 128, 154, 156,
175, 176, 177, 178, 179, 180, 181,
183, 184, 194, 195, 196, 197, 228,
275, 276, 385, 386
ba lant rodu...........................17, 21, 60
bakr boru .127, 155, 158, 171, 194, 197
bakr pul ...........123, 126, 154, 157, 185
balast71, 77, 90, 94, 206, 221, 231, 240,
443, 445, 446, 447, 448, 449, 450,
458, 475, 476, 477, 478, 479, 505,
514, 529, 533, 535, 538
balast pompas ...90, 447, 448, 449, 450,
475
basn ayarlama valfi.......253, 256, 257,
271, 277, 527, 533
basn d rme valfi.253, 257, 271, 277
basn fark gstergesi .......................228
basn fark 19, 213, 215, 216, 217, 296,
531
basn hatt filtresi ............................228
basn kar layc ..........................36, 56
basn alteri....201, 217, 218, 228, 531,
533
basn yk......330, 331, 334, 335, 360,
361, 378, 379, 385, 387, 419, 439
basnler.......201, 216, 220, 228, 260,
296, 306, 360, 385, 439, 470, 566

582

basma valfi.. 17, 21, 23, 54, 55, 56, 459,

468, 562, 563, 566
basma yksekli i .... 72, 73, 81, 90, 101,
104, 281, 283, 289, 298, 306, 308,
314, 315, 320, 321, 331, 358, 359,
360, 364, 385, 386, 387, 392, 395,
398, 400, 402, 403, 404, 406, 408,
409, 410, 411, 427, 437, 460, 461,
464, 465, 547
ba pik...................................... 475, 533
ba lang maliyeti ............................ 296
bile ik gsterge ................................ 475
blok ....24, 25, 29, 31, 32, 33, 34, 35, 38,
40, 42, 44, 45, 70, 103, 108, 115,
124, 182, 185, 206, 208, 209, 210,
250, 539
blf........................................... 251, 271
bobin ................................ 245, 267, 271
borulu tip so utucu .......................... 229
bo luk 56, 102, 115, 145, 185, 196, 197,
275, 290, 291, 296, 475, 484, 485,
501
bo luk ayar.............................. 484, 501
BP .................................... 449, 450, 475
bronz ......58, 70, 99, 100, 103, 106, 115,
119, 157, 237, 238, 260, 272, 275
buhar ..3, 18, 50, 92, 125, 126, 134, 140,
144, 145, 154, 162, 164, 166, 194,
195, 223, 225, 228, 230, 232, 254,
255, 259, 263, 267, 268, 272, 273,
274, 310, 330, 331, 333, 334, 385,
415, 433, 434, 437, 475, 505, 506,
527, 533, 536, 537, 538, 539, 541,
542, 567
buhar kangal ................................... 533
buharla ma basnc.... 50, 303, 324, 331,
385, 386, 411, 415, 416, 417, 418,
419, 420, 422, 424, 428, 434, 435,
439, 440, 451, 477
buharla ma basn yk................... 420
buster pompa.................................... 272
buzluk kompresr .. 218, 221, 253, 272
by-pass valfi.. 32, 33, 56, 253, 259, 260,
272, 282, 516, 527

C
ceket so utma suyu kuleri ................534
cvata . 97, 124, 157, 162, 170, 181, 182,
183, 185, 186, 190, 191, 192, 193,
194, 195, 197, 271, 273, 276, 483,
488, 561
conta .. 56, 115, 123, 124, 125, 126, 154,
157, 180, 194, 197, 227, 272, 296,
475, 540, 567

abuk ba lant ..........................175, 194

abuk kapama valfi...................262, 272
al ma noktas 293, 296, 321, 323, 364,
377, 391, 392, 398, 402, 411, 436,
461, 462, 463, 464, 465, 466, 467,
566
alpara valf .......................................272
amur..... 24, 31, 51, 56, 70, 81, 86, 116,
212, 214, 215, 229, 240, 259, 283,
285, 289, 443, 476, 505, 514, 526,
529, 530, 534, 535, 542
amur pompas ...................31, 529, 534
amur tank......214, 215, 229, 526, 529,
534, 542
amur valfi .......................214, 215, 229
ektirme....................................108, 115
elik boru.168, 169, 171, 195, 340, 343,
344, 347, 362, 363, 371, 373, 381,
385, 423, 425
eneli kaplin .....................................115
evresel pistonlu pompa .........7, 56, 296
k basnc .33, 42, 153, 228, 231, 240,
259, 281, 296, 308, 446, 447, 472,
479, 517, 562, 566
k borusu ..............212, 229, 401, 454
k haznesi .................................39, 57
k hcresi....................................5, 43
k scakl ............................512, 534
k valfi.....5, 212, 214, 226, 229, 240,
282, 309, 310, 315, 320, 385, 400,
401, 406, 450, 474, 476, 536, 562
ift emi li pompa..............................115

583

ift etkili pompa....................... 7, 17, 57

ift srastl rulman ..................... 109, 115
ok kademeli pompa .......... 7, 57, 79, 90
D
daldz ............................................... 154
dalg pompa... 34, 82, 88, 90, 100, 115,
286, 287
debi ....15, 36, 41, 57, 58, 59, 64, 69, 72,
73, 85, 86, 91, 101, 104, 116, 117,
281, 282, 283, 292, 293, 294, 296,
298, 308, 309, 310, 311, 312, 313,
315, 316, 317, 319, 320, 321, 322,
323, 330, 342, 344, 346, 360, 377,
379, 383, 385, 386, 391, 392, 393,
398, 399, 400, 402, 403, 404, 407,
408, 409, 410, 411, 412, 418, 419,
422, 425, 426, 427, 432, 434, 436,
439, 461, 463, 464, 466, 467, 547,
549, 550, 554, 555, 557, 562, 563,
564, 566
de i ken deplasman .. 15, 36, 38, 42, 45,
57
dengeli kanatl pompa.............. 7, 35, 57
dengeli mekanik salmastra....... 150, 154
dengesiz kanatl pompa...... 7, 35, 36, 57
dengesiz mekanik salmastra............. 155
deniz suyu 70, 71, 79, 80, 81, 90, 91, 94,
115, 124, 125, 140, 148, 197, 206,
218, 221, 224, 226, 229, 231, 232,
243, 248, 273, 285, 443, 446, 447,
448, 450, 475, 476, 477, 478, 479,
505, 508, 510, 512, 514, 515, 516,
517, 518, 519, 520, 521, 531, 533,
534, 535, 536, 537, 538, 539, 540,
541, 542
deniz suyu dola m pompas ............ 534
deniz suyu hidroforu ........................ 534
deniz suyu pompas... 91, 476, 514, 516,
519, 534
deniz suyu sand .................... 514, 534
deniz suyu so utma pompas ........... 535
derin su kinistini ...................... 514, 535
destek aya ..................................... 116
devir d rme di lisi........................ 535

d ap 94, 107, 126, 129, 132, 154, 155,

158, 161, 164, 166, 167, 171, 185,
195, 196, 197, 273, 275, 391, 392,
398, 399, 403, 404, 433, 478
d di li .................8, 27, 28, 57, 60, 483
d tan di li pompa..7, 24, 29, 30, 56, 57,
115, 290, 296
dial gey ...........484, 486, 489, 494, 501
dial indikatr ...484, 487, 488, 493, 494,
501, 502
diferansiyel basn............................229
difzr .....7, 57, 69, 75, 90, 91, 93, 104,
311, 566
difzrl pompa .........7, 57, 75, 90, 104
dikey pompa 7, 57, 79, 81, 90, 287, 456,
505
dikey santrifj pompa.................92, 535
dikey aft pompas..............................90
dikey tank pompas.................85, 86, 91
dinamik pompa..3, 4, 5, 7, 9, 57, 69, 70,
74, 82, 85, 91, 92, 97, 117, 282, 315,
323, 402, 405, 406, 407, 411, 557
dinamik szdrmazlk elemanlar .....123,
155
dinamik viskozite .............................323
dinlendirme tank......................526, 535
dip tank......90, 443, 444, 446, 447, 449,
450, 475, 476, 478, 535
dip valfi ...262, 297, 373, 382, 452, 456,
468, 562, 566
dirsek154, 171, 176, 180, 194, 195, 196,
250, 330, 349, 350, 352, 353, 354,
356, 360, 362, 363, 370, 371, 372,
381, 385, 386, 421, 422, 424, 425,
444, 446, 451, 453, 454
dirsek man on...................................195
dirsek nipel .......................................195
disk yuvas................238, 244, 253, 276
diskli kaplin ......................................116
di li kaplin................................113, 116
di li pompa ..7, 8, 24, 25, 26, 29, 30, 32,
56, 57, 58, 59, 60, 115, 273, 284,
285, 290, 291, 296, 523, 529
diyafram valf ............................250, 273

584

dizel jeneratr . 53, 77, 90, 93, 209, 261,

285, 443, 476, 510, 514, 534, 535,
536, 537, 539, 540, 541, 542
do rusal hareketli pompa.. 5, 6, 8, 9, 10,
15, 58, 60, 61, 63, 91, 281, 297, 467
dola m ..31, 49, 71, 74, 79, 83, 85, 224,
288, 506, 516, 534, 535, 541
dkme demir . 32, 70, 99, 100, 103, 108,
119, 151, 155, 157, 180, 194, 237,
273, 344
dnel hareketli pompa. 8, 10, 11, 58, 62,
64, 91, 92, 297
dn filtresi .................................... 229
drt stroklu makina .......................... 535
d ek.................. 97, 116, 469, 487, 501
draft.................. 444, 450, 476, 478, 540
dreyn tank ............................... 512, 535
dubleks filtre ............ 209, 229, 522, 535
duyucu u................................. 218, 229
dmen makinas ....................... 229, 233
d k kapasite.................................. 116
d k scaklk tatl su pompas ........ 536
dz di li ....................................... 24, 58
dz eksenel hareketli pistonlu pompa . 8,
43, 58
E
EBP.......................................... 449, 476
efektif basn... 306, 323, 417, 424, 430,
436, 439, 445, 446, 447, 476, 514
efektif g ........ 310, 311, 312, 323, 393
e ik levha........................................... 58
e ik aftl eksenel pistonlu pompa 8, 43,
58
ejektr pompas.......................... 91, 519
eksenden kaklk.... 116, 469, 476, 483,
484, 501
eksene alma..... 116, 476, 483, 484, 486,
488, 492, 494, 496, 497, 498, 501,
502
eksenel ak l pompa... 8, 58, 71, 73, 91,
116, 118, 316, 320, 323, 404, 406,
411, 439, 557
eksenel hareketli pistonlu pompa.. 8, 40,
41, 43, 58

eksenel pistonlu pompa .7, 8, 39, 42, 43,

56, 58
el kumandal valf..............................273
el pompas ............92, 94, 523, 536, 542
el tekeri.....238, 239, 242, 262, 273, 452
elastik elemanl pompa...8, 58, 294, 297
elastik hortumlu pompa ..................8, 58
elastomerli ................................111, 116
elastomersiz......................111, 113, 116
emi filtresi...............................230, 468
emme derinli i 290, 330, 331, 357, 358,
386, 387, 416, 420, 428, 430, 431,
439, 476
emme zgl hz ...............321, 426, 433
emme valfi.....17, 21, 23, 43, 54, 55, 59,
459, 562, 566
emme yksekli i .....153, 330, 356, 358,
359, 360, 361, 364, 386, 387, 419,
420, 422, 424, 428, 439, 451, 468,
469, 472
emniyet valfi 21, 59, 156, 253, 254, 255,
257, 266, 271, 273, 277, 476
en iyi verim noktas .320, 321, 323, 377,
402, 411, 439, 557, 566
enjektr.................59, 64, 156, 233, 542
ENPYG .............................417, 419, 439
ENPYM .....................................419, 439
esnek kaplin......................109, 484, 501
e de er olmayan pompa ...................476
e de er pompa..................461, 463, 477
evaporatr 221, 248, 253, 273, 505, 508,
512, 516, 519, 536
F
filer gey...................484, 485, 486, 501
filtre ... 86, 201, 203, 204, 205, 206, 207,
208, 209, 210, 211, 212, 213, 214,
215, 216, 229, 230, 231, 232, 233,
257, 330, 355, 377, 444, 447, 451,
452, 458, 469, 470, 472, 514, 522,
523, 527, 535, 562
filtre k ........................................230
filtre eleman ............209, 210, 211, 230
filtre giri i.................................215, 230

585

filtre grubu ...... 209, 211, 212, 213, 214,

215, 216, 230, 231, 232, 233
filtre seici mekanizmas ......... 212, 230
flen .154, 162, 170, 185, 194, 195, 237,
239, 248, 252, 261, 272, 273, 310,
324, 329, 411, 439, 440, 450, 475,
477, 483
FP..................................... 449, 450, 477
G
galvanizli 195, 340, 341, 343, 373, 381,
423, 425
genle me tank 505, 506, 510, 512, 536,
537
geri dndrmez valf.. 15, 16, 17, 23, 39,
45, 59, 118, 203, 238, 242, 243, 244,
245, 262, 272, 273, 277, 297, 372,
374, 381, 382, 448, 452, 454, 476,
519, 536, 566
girdap ............................... 452, 472, 477
giri haznesi ................................. 39, 59
giri scakl ............................ 512, 536
giri valfi.......... 216, 400, 448, 477, 562
glend 135, 136, 137, 155, 238, 239, 273,
286, 288, 563, 566
glob valf.. 240, 241, 242, 244, 249, 250,
252, 253, 261, 267, 271, 273, 374,
382, 386, 448, 450, 514, 536
gsterge cam ................................... 116
gres ya ................................... 116, 118
gresrlk ................ 24, 70, 91, 109, 566
g .31, 32, 59, 144, 273, 297, 310, 311,
312, 313, 314, 315, 319, 321, 323,
393, 396, 398, 399, 406, 547, 557,
565, 566
g rotoru....................... 31, 32, 59, 273
H
hacimsel pompa 3, 5, 7, 8, 9, 45, 47, 56,
57, 60, 61, 62, 64, 70, 93, 259, 282,
285, 290, 296, 460, 466, 467, 516,
522, 523, 534, 538, 540, 550
hacimsel verim....... 25, 29, 59, 312, 323

hareket alan di li...........................24, 59

hareketli para ...48, 148, 149, 151, 155,
157, 283
hava kompresr .....30, 34, 38, 59, 221,
274, 443, 476, 534, 535
hava kuleri..93, 510, 512, 516, 517, 536
hava tp ...59, 212, 216, 230, 257, 271,
274
havalandrma filtresi.........................230
havasn alma....................282, 297, 567
havaszlandrlm .....................216, 230
hav al boru ......................................155
helisel di li .........................................59
helisel rotorlu pompa............10, 64, 537
hz yksekli i ...................334, 385, 439
hz yk............................330, 335, 358
hidrofor.. 79, 80, 88, 218, 248, 253, 260,
334, 443, 505, 512, 531, 532, 534,
537, 541
hidrolik g ..............310, 311, 312, 323
hidrolik hortum.161, 173, 174, 175, 195
hidrolik pompa ...................59, 230, 443
hidrolik srast yzeyi .........150, 154, 155
hidrolik verim...................311, 323, 407
hilal seal .............................................59
I
s de i tirici 49, 91, 164, 219, 227, 229,
230, 232, 505, 508, 512, 519, 534,
537, 539, 540, 541, 542
stc 201, 223, 224, 225, 228, 230, 231,
232, 233, 506, 512, 537, 539
zgaral kaplin...................................116

i ap . 94, 102, 107, 126, 132, 154, 155,

158, 161, 174, 185, 194, 195, 196,
197, 237, 273, 275, 296, 336, 337,
338, 340, 342, 344, 346, 348, 380,
403, 404, 478
i di li .................................8, 29, 59, 60
ime suyu hidroforu .........................537
iten di li pompa ........8, 24, 59, 60, 273

586

iten eksantrik pompa .. 8, 28, 57, 59, 60

i ne valf ..................................... 42, 274
iki diyaframl pompa.......... 9, 22, 23, 60
iki emi li pompa ...................... 9, 60, 91
iki pistonlu pompa ......................... 9, 60
iki stroklu makina ............................ 537
iki vidal pompa ............................. 9, 60
ikili filtre .................. 229, 230, 522, 535
ikili mekanik salmastra ............ 151, 155
impeller4, 7, 8, 9, 10, 11, 48, 57, 58, 60,
62, 63, 64, 69, 70, 71, 73, 75, 76, 77,
78, 79, 86, 90, 91, 93, 94, 98, 99,
100, 101, 102, 103, 104, 115, 116,
117, 119, 154, 157, 285, 286, 290,
297, 310, 311, 312, 320, 323, 333,
391, 392, 393, 398, 399, 400, 403,
404, 406, 411, 415, 417, 433, 434,
435, 436, 437, 438, 439, 440, 468,
469, 557, 566, 567, 568
impeller gbe i ................................ 117
impeller kamas................................ 117
impeller somunu .............................. 117
indikatr.. 201, 228, 231, 484, 486, 488,
489, 490, 494, 495, 496, 499, 500,
501, 502
indikatr i nesi ........................ 489, 501
indser ............................. 435, 437, 440
iskele.221, 231, 449, 450, 514, 529, 537
istavroz man on ............................... 195
istavroz nipel.................................... 195
i tirak valfi............... 450, 477, 514, 529
K
kalnlk .... 107, 126, 132, 155, 184, 185,
186, 195, 486
kama ...................................... 69, 91, 99
kanatl pompa ... 7, 9, 23, 33, 34, 35, 36,
37, 39, 57, 60, 61
kapal impeller ......... 9, 60, 91, 100, 550
kapasite ................ 25, 91, 116, 117, 469
kaplin ...60, 70, 92, 93, 97, 98, 103, 109,
111, 112, 113, 114, 115, 116, 117,
118, 119, 120, 157, 468, 469, 470,
484, 485, 488, 489, 490, 494, 501,
502, 562, 567

kaplin diski ...............117, 485, 488, 501

kaplin flenci..............................489, 490
kar k ak l pompa ..4, 7, 9, 58, 73, 91,
92, 117, 316, 319, 323, 404, 411,
470, 550, 557
kar m tank.....274, 526, 527, 533, 537
kar m valfi .............................526, 537
karter ........................................125, 155
kasnak...................................17, 60, 311
kauuk . 8, 10, 30, 58, 63, 111, 115, 116,
117, 118, 146, 149, 151, 156, 173,
174, 195, 196, 297, 501, 537
kaver.........................126, 156, 238, 239
kavitasyon202, 333, 386, 400, 415, 417,
418, 419, 422, 423, 424, 425, 426,
428, 429, 432, 433, 434, 440, 471,
567
kayp.... 15, 25, 291, 292, 293, 296, 297,
298, 321, 322, 323, 330, 335, 340,
341, 344, 346, 347, 348, 349, 350,
352, 353, 354, 356, 362, 363, 373,
374, 377, 378, 379, 380, 387, 391,
411, 422, 425, 566
kazan ... 74, 79, 154, 164, 166, 195, 196,
219, 250, 252, 253, 255, 271, 274,
275, 334, 435, 443, 458, 477
kazan besleme suyu pompas ...........477
kelebek somun..................184, 206, 231
kelebek valf ..............249, 274, 519, 538
kem...............................................21, 61
kem aft .........20, 61, 125, 156, 522, 538
kenar ayar................478, 488, 501, 502
kendinden emi li pompa...........297, 567
kendir .......................123, 156, 157, 162
keys25, 31, 33, 35, 69, 70, 92, 102, 103,
117, 209, 290, 469
keys bo altma tapas.........................117
k pik...............................449, 477, 538
klavuz kitap .............................175, 196
kinematik viskozite .303, 323, 337, 338,
386, 547, 557
kinistin.....206, 231, 249, 448, 477, 514,
517, 519, 538
kinistin filtresi ..................231, 514, 517
kirli ya pompas..............................538

587

kirlilik gstergesi .... 203, 213, 215, 216,

231
koferdam.................................. 529, 538
kompansatr............. 36, 37, 40, 56, 454
konik valf................................. 252, 274
konnektin rod ... 155, 473, 475, 477, 538
kontrol edilebilir pervane kanad ..... 538
konvansiyonel so utma sistemi ....... 538
kopilya ..................................... 186, 196
kr tapa .................................... 181, 196
krankpin ................................... 473, 477
krom.......32, 70, 98, 100, 151, 155, 157,
183, 237, 247, 274
kroshed .................... 155, 473, 522, 538
kuler .154, 201, 224, 225, 226, 231, 232,
233, 435, 512, 517
kuler kapa ............................. 226, 231
kurba ack pompa........................ 53, 92
kuru kuyu pompas ............................ 92
kuyruklu dirsek ................................ 196
kresel valf 61, 247, 248, 251, 260, 269,
274
L
layner ....................... 126, 156, 472, 539
liman pompas.......... 508, 519, 539, 542
loblu pompa ......... 9, 23, 30, 46, 61, 284

musluk valf.......................260, 275, 459

mutlak basn ..306, 324, 333, 334, 360,
385, 417, 420, 424, 434, 439, 440,
476
N
NBR .........................................173, 196
nipel. 123, 124, 126, 127, 128, 154, 156,
157, 176, 177, 194, 195, 196, 197,
385
NPSHA.....324, 411, 419, 420, 421, 422,
423, 424, 425, 426, 434, 435, 437,
438, 440, 468, 469, 472, 477, 550
NPSHR .....315, 320, 324, 411, 417, 418,
419, 421, 422, 423, 424, 425, 426,
427, 428, 430, 431, 432, 434, 435,
436, 437, 438, 440, 477, 564
O
O ring ......61, 92, 97, 98, 118, 123, 127,
129, 149, 151, 155, 156, 157, 180,
195, 197, 247, 252, 253, 567
optimum nokta 320, 321, 322, 377, 378,
402, 426, 550, 555
orta devirli makina ...................526, 539
otomatik filtre..202, 230, 231, 232, 233,
522

M
man on.... 154, 176, 178, 179, 181, 194,
195, 196, 385
manyetik alan........................... 246, 274
mekanik salmastra .... 18, 24, 29, 61, 70,
77, 92, 97, 98, 99, 105, 106, 118,
123, 129, 138, 148, 149, 150, 151,
152, 154, 155, 156, 157, 197, 322,
417, 434, 448, 455, 567
mekanik seal ..... 29, 61, 77, 92, 97, 106,
118, 119, 123, 129, 132, 156, 567
mekanik verim ........... 19, 284, 311, 323
meme ............................................... 118
merkezi so utma sistemi.......... 505, 539
mil............ 133, 238, 239, 253, 273, 275

n stc............................506, 508, 539

n stma pompas.............506, 512, 539
n impeller .......................435, 436, 440
zgl a rlk .............301, 302, 324, 477
zgl hz ..316, 321, 324, 402, 403, 404,
406, 407, 408, 410, 411, 426, 427,
431, 432, 433, 440
P
paletli pompa ....................9, 60, 61, 203
paralel eksenleme .............................477

588

paslanmaz elik..... 70, 98, 99, 100, 103,

107, 110, 119, 237, 275, 344, 360
perde ................................ 9, 60, 91, 231
pervane ... 5, 7, 8, 57, 58, 60, 71, 72, 73,
78, 86, 91, 92, 93, 94, 116, 117, 118,
119, 138, 157, 231, 289, 320, 323,
411, 439, 510, 535, 538, 557, 567,
568
pervane pompa 8, 58, 91, 116, 118, 323,
411, 439, 557
pin hcresi.................................... 45, 61
pinli kaplin....................................... 118
pis su nitesi ........................ 88, 92, 118
piston rod keesi .............................. 156
piston so utma suyu kuleri ..... 505, 516,
539
pistonlu pompa ... 7, 8, 9, 15, 17, 18, 21,
38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47,
56, 58, 60, 61, 203, 284, 285, 296,
297, 443, 458, 459, 472, 529
pistonlu valf ..................................... 275
plakal tip so utucu.......................... 231
plancer ...9, 15, 19, 20, 21, 61, 245, 297,
472, 473, 478, 527
plancerli pompa .... 9, 15, 19, 20, 60, 61,
63, 284, 285, 297
plug valf................................... 252, 275
PN ............................ 170, 237, 275, 296
pompa blo u ................ 24, 62, 148, 149
pompa keysi......................... 5, 102, 285
pompa manometrik yksekli i 153, 321,
327, 364, 386, 411, 557
pompa aft gc....................... 313, 315
pozitif deplasmanl pompa............. 9, 62
pul ....127, 155, 180, 185, 195, 196, 197,
255
pus....156, 161, 238, 241, 248, 346, 347,
348, 493
PVC ................................... 51, 173, 196
R
radyal ak l pompa. 4, 9, 62, 70, 73, 92,
118, 319, 324, 407, 411
radyal pistonlu pompa...... 10, 38, 45, 62
radyal pompa ................. 10, 62, 92, 320

rakor union .......................................196

raspa .........................................239, 275
redksiyon176, 178, 179, 180, 181, 196,
197, 335, 349, 452, 453
redksiyon man on...........................196
redksiyon nipel .......................176, 196
Reynolds Says .......337, 338, 340, 341,
344, 371, 373, 374, 381, 386
rezerve ya tank ..............522, 523, 539
rijit kaplin .........................................502
rondela.....154, 185, 196, 197, 198, 255,
275
rotor8, 10, 30, 31, 33, 34, 36, 45, 46, 48,
58, 59, 62, 63, 64, 273, 537
rulman ... 24, 62, 70, 91, 93, 97, 98, 106,
107, 108, 109, 115, 118, 119, 120,
566
rulman kilidi .....................................118
S
sabit deplasman ......................35, 39, 62
sabit kanat 7, 57, 69, 73, 75, 90, 93, 100,
104, 119, 566
sabit para..48, 148, 149, 151, 155, 156,
158, 539
salnan plakal pistonlu pompa .....10, 62
salmastra......24, 52, 62, 91, 93, 99, 105,
106, 119, 123, 132, 133, 134, 135,
136, 137, 138, 139, 140, 141, 143,
144, 145, 146, 147, 148, 149, 152,
154, 155, 157, 239, 275, 277, 468,
469, 473, 478, 563, 566, 567
salmastra glendi........................105, 119
salmastra kutusu ......105, 119, 133, 134,
157, 239, 468, 473, 478
salyangoz gvde .......................119, 415
sancak......221, 232, 233, 449, 478, 514,
529, 539
santrifj pompa..7, 9, 10, 11, 57, 60, 62,
63, 64, 70, 71, 76, 77, 78, 79, 80, 81,
83, 84, 90, 91, 92, 93, 94, 97, 102,
115, 116, 118, 119, 154, 262, 272,
282, 283, 284, 285, 286, 287, 288,
289, 292, 297, 306, 310, 311, 314,
315, 316, 317, 321, 324, 328, 329,

589

398, 403, 406, 407, 408, 411, 436,

443, 446, 450, 452, 453, 455, 456,
457, 460, 461, 462, 463, 464, 465,
466, 467, 475, 476, 478, 516, 534,
535, 537, 541, 550, 551, 554, 555,
557, 562, 563, 566, 567
saplama .... 183, 197, 227, 255, 271, 275
selenoid kumandal valf ................... 276
sepet filtre ........................ 206, 210, 232
seyir .256, 505, 508, 510, 514, 517, 519,
526, 539
scaklk alteri .................. 218, 229, 232
scaklkler............. 201, 219, 220, 232
sfrlama ........................................... 502
s su kinistini .......................... 514, 540
snrlama anahtar............. 201, 221, 232
sv halkal vakum pompas ......... 48, 63
szdrmazlk8, 17, 18, 24, 28, 37, 52, 56,
59, 60, 61, 63, 70, 90, 92, 94, 97,
102, 105, 106, 116, 118, 119, 123,
124, 126, 127, 128, 129, 130, 131,
132, 133, 135, 148, 154, 155, 156,
157, 158, 162, 172, 185, 194, 196,
197, 222, 225, 239, 247, 252, 253,
272, 275, 284, 311, 323, 455, 475,
478, 562, 563, 565, 567
szdrmazlk eleman. 24, 56, 61, 70, 92,
94, 97, 105, 118, 123, 124, 127, 129,
130, 148, 154, 156, 157, 158, 162,
194, 197, 272, 284, 311, 323, 475,
478, 562, 565, 567
silindir gmle i.............. 15, 18, 63, 156
silindir so utma suyu kuleri..... 505, 540
sintine ....16, 31, 34, 71, 81, 88, 93, 130,
182, 194, 202, 206, 228, 231, 232,
240, 246, 252, 253, 276, 285, 288,
385, 443, 444, 447, 448, 449, 450,
458, 476, 477, 505, 519, 529, 533,
534, 535, 538, 540, 542
sintine filtresi ................................... 232
sintine pompas . 93, 232, 276, 285, 445,
529, 540
sintine separatr93, 253, 276, 529, 540
sistem manometrik yksekli i 327, 330,
364, 375, 378, 381, 383, 386, 412,
557

slip ............290, 291, 293, 297, 298, 436

so utucu ..154, 157, 201, 218, 224, 225,
226, 229, 231, 232, 233, 272, 435,
516, 534, 536, 538
somun ......100, 117, 128, 176, 180, 182,
183, 184, 185, 186, 192, 196, 197,
231, 240, 255, 276
spndl......133, 135, 238, 239, 240, 253,
268, 273, 276, 277
srast yata ........................................119
statik basma yksekli i ...330, 356, 357,
358, 360, 362, 386
statik emme yksekli i....330, 356, 358,
361, 386, 419
statik szdrmazlk elemanlar...........157
stator...............................10, 30, 63, 537
strok..........................39, 46, 58, 63, 285
su borusu ..................................161, 197
su ekimi .444, 446, 448, 450, 476, 478,
514, 540
su kaa ...................................505, 540
sls valf .238, 240, 251, 276, 354, 356,
360, 362, 372, 373, 381, 382, 452
srgl valf......136, 274, 276, 352, 370,
371, 538
srtnme kayb .........330, 387, 412, 452
srtnme yk ..336, 363, 387, 412, 440

aft7, 8, 9, 11, 18, 24, 29, 32, 35, 40, 45,

48, 54, 57, 58, 59, 61, 62, 63, 70, 71,
86, 90, 91, 92, 93, 94, 97, 98, 99,
100, 101, 103, 106, 107, 115, 116,
117, 118, 119, 120, 129, 132, 133,
134, 135, 136, 137, 138, 146, 149,
153, 155, 156, 157, 186, 196, 273,
275, 276, 285, 313, 323, 324, 398,
400, 411, 439, 448, 455, 468, 469,
470, 475, 476, 477, 478, 479, 483,
485, 488, 489, 490, 494, 495, 496,
497, 498, 500, 501, 502, 535, 538,
547, 557, 562, 563, 565, 566, 567
aft burcu........70, 98, 99, 118, 119, 455
im............255, 485, 488, 496, 500, 502
ok ............................215, 222, 223, 333

590

T
T nipel...................................... 177, 197
tal somun....................... 184, 186, 197
tahliye ..... 34, 48, 59, 88, 108, 216, 232,
237, 253, 255, 259, 264, 265, 273,
276, 438, 449, 458, 476, 512, 535,
539, 562
tahrik di lisi ........................... 24, 29, 63
tahrik eleman ................ 3, 18, 477, 478
tahrik aft .. 5, 18, 38, 39, 40, 42, 43, 63
tapa .......................................... 118, 232
tatl su ..... 70, 71, 77, 79, 80, 81, 91, 93,
124, 125, 148, 197, 206, 218, 224,
226, 229, 231, 232, 238, 240, 248,
273, 285, 340, 343, 344, 347, 443,
449, 475, 476, 477, 478, 505, 506,
507, 508, 509, 510, 512, 516, 517,
519, 522, 531, 533, 534, 535, 536,
537, 538, 539, 540, 541, 542, 543
tatl su dola m pompas .................. 541
tatl su hidroforu ...................... 531, 541
tatl su kuleri .................... 510, 517, 541
tatl su pompas477, 478, 505, 506, 508,
510, 536
tatl su so utma pompas ... 93, 506, 541
tatl su so utucusu............................ 541
teflon bant ................ 123, 157, 162, 197
tek diyaframl pompa............. 10, 22, 63
tek emi li pompa...... 10, 63, 84, 93, 119
tek etkili pompa ........................... 10, 63
tek kademeli pompa......... 10, 50, 63, 93
tek pistonlu pompa......... 10, 18, 63, 459
tek srastl rulman ............................. 120
tek vidal pompa .......................... 10, 63
tekli filtre ................................. 208, 232
temas yzeyi .... 149, 150, 154, 155, 158
temizleme valfi ........................ 214, 233
termostat .......................... 218, 522, 541
ters indikatr .................... 486, 488, 502
tolerans .................... 478, 484, 494, 502
toplam diferansiyel ykseklik.. 330, 387
toplam dinamik basma yksekli i ... 387
toplam dinamik emme yksekli i.... 387
toplam statik basma yksekli i........ 387
toplam statik emme yksekli i ........ 387

toz keesi..................................132, 157

tp boru .....25, 128, 158, 161, 171, 172,
194, 197
trbin pompas............................94, 470
trbo jeneratr ..........................508, 541
U
utan emi li pompa.................10, 83, 94

vidal pompa ......................10, 30, 64

stten emi li pompa......................11, 94
V
vakum 15, 25, 31, 34, 48, 49, 50, 51, 52,
54, 56, 63, 64, 69, 88, 91, 98, 105,
140, 172, 221, 263, 264, 265, 266,
273, 282, 306, 324, 334, 360, 361,
377, 417, 424, 438, 440, 447, 448,
452, 454, 455, 456, 457, 459, 460,
470, 475, 519, 541, 562
vakvak pompa 53, 92, 94, 523, 536, 542
valf al trma.....................................277
valf dili .............................................277
valf diski 24, 32, 64, 238, 253, 257, 259,
262, 263, 264, 265, 271, 275, 276,
277
valf gvdesi ......................238, 242, 277
valf kaveri.154, 194, 238, 272, 277, 475
valf mili ............................................158
valf spndl...............................262, 273
valf yuvas ........................251, 277, 473
verim ... 5, 25, 59, 64, 75, 282, 283, 286,
288, 298, 310, 312, 315, 316, 320,
321, 323, 377, 392, 396, 402, 406,
407, 408, 411, 435, 436, 439, 547,
549, 550, 554, 555, 556, 557, 566
vidal pompa....9, 10, 11, 25, 30, 31, 32,
33, 60, 63, 64, 537
viskoz sv..48, 298, 547, 549, 550, 551,
553, 554, 555, 556

591

viskozite.. 133, 283, 291, 292, 303, 304,

305, 308, 309, 321, 323, 324, 336,
338, 467, 526, 542, 550, 554
viskozite ler.......................... 526, 542
V-kay ............................ 472, 474, 478
volt hcreli pompa ............... 11, 64, 94
volt keys............................. 86, 98, 115
Y
ya amur tank ............................... 542
ya doldurma filtresi........................ 233
ya keesi 18, 24, 70, 94, 105, 123, 157,
158, 173, 197, 478, 567
ya lama19, 31, 51, 53, 64, 93, 106, 116,
136, 137, 144, 151, 157, 212, 214,
226, 229, 231, 232, 233, 285, 290,
450, 473, 474, 476, 478, 505, 510,
516, 517, 522, 523, 524, 525, 529,
534, 535, 536, 538, 539, 541, 542,
561, 563, 565
ya lama ya . 31, 64, 93, 116, 212, 214,
226, 229, 231, 232, 233, 450, 476,
505, 510, 516, 517, 522, 523, 524,
525, 529, 534, 535, 536, 538, 541,
542
ya lama ya so utucusu ................. 542
yakt ...20, 21, 24, 27, 31, 59, 61, 64, 70,
86, 116, 124, 125, 126, 127, 154,
156, 157, 182, 194, 197, 202, 207,
209, 210, 211, 214, 215, 216, 217,
221, 228, 229, 230, 231, 232, 233,
240, 248, 250, 252, 254, 256, 257,
259, 261, 263, 267, 268, 271, 272,
274, 277, 283, 285, 287, 376, 385,
443, 450, 476, 505, 526, 527, 529,
533, 534, 535, 537, 538, 542, 547
yakt amur tank ............................. 542
yan tank ........................................... 478
yandan emi li pompa ................... 11, 94
yangn pompas. 94, 207, 221, 449, 450,
477, 479
yardmc pompa ............................... 542
yar ak impeller ......... 11, 64, 100, 103
yar kapal impeller ................ 11, 64, 77
ya kuyu pompas .............................. 94

yatak 24, 58, 62, 64, 93, 94, 97, 98, 115,
118, 119, 120, 135, 311, 322, 471,
479, 562, 564, 568
yatak muhafazas ..............................120
yatay pompa ...11, 58, 94, 456, 479, 500
yay basnc.32, 37, 41, 59, 65, 150, 151,
158, 213, 214, 216, 217, 254, 255,
257, 258, 259, 264, 265, 271, 272,
273, 277, 476
yay basnl valf ...............................277
yayl rondela.............................185, 198
yeke ..........................................221, 233
yetersiz basn ..................................479
yo unluk..301, 302, 309, 313, 324, 358,
409, 467
yo u turucu ......289, 476, 534, 535, 542
yn kontrol valfi ......212, 214, 215, 233,
542
yumu ak salmastra ....18, 24, 70, 97, 99,
105, 119, 120, 129, 137, 157, 197,
448, 563, 567
yksek basn 19, 20, 32, 42, 45, 72, 73,
75, 79, 94, 102, 127, 145, 158, 171,
174, 195, 204, 217, 218, 228, 233,
237, 256, 257, 271, 272, 277, 285,
290, 526, 533
yksek basn yakt pompas....277, 285
yksek devirli makina ..............526, 543
yksek kapasite ..................................31
yksek scaklk tatl su pompas .......543
yksk ..............128, 158, 162, 171, 180
yzey ayar ...............................484, 502
Z
zarf ...................................................233
zincirli kaplin ...................112, 113, 120