2.

Cilt

Medrese Gelenei ve Modernleme Srecinde Medreseler konulu uluslararas sempoz-

yumda sunulan teblilerin metinleri Mu Alparslan niversitesi tarafndan yayma hazrlanmtr. Teblilerin ilmi ve fikri ierii ile dil bakmndan sorumluluu tebli sahiplerine, telif
haklar ve basm organizasyonu ise Mu Alparslan niversitesi ne aittir.

M... YAYINLARI -11. cilt isbn: 978-605-5137-01-4

Kitap Ad
Medrese Gelenei ve Modernleme Srecinde Medreseler
Editr
Yrd. Do. Dr. Fikret GEDKL
Son Okumalar
Yrd. Do. Dr. Hseyin DOAN
Yrd. Do. Dr. Mehmet DALKILI
Dizgi
Yrd. Do. Dr. Fikret GEDKL
Kapak Tasarm
Erdal YILDIZ
Bask/Cilt
-21. Bask
Mays 2013, Mu
Bu eserin btn haklar M.. ye aittir.
Yaynevinin izni olmakszn, kitabn tmnn veya bir ksmnn elektronik, mekanik
ya da fotokopi yoluyla basm, yaym, oaltm ve datm yaplamaz.
steme Adresi
Mu Alparslan niversitesi
Tel: 0436 213 00 59 Fax: 0436 213 00 59
www.alparslan.edu.tr

MEDRESE GELENE VE
MODERNLEME SRECNDE
MEDRESELER
ULUSLARARASI SEMPOZYUM

MADRASAH TRADITION AND

MADRASAHS IN THE PROCESS OF
MODERNIZATION
KEVNETORA MEDRESEY

DI PVAJOYA MODERNBN DE
REWA MEDRESEYAN
5-7 Ekim / October 2012
Mu Alparslan niversitesi
Mu / TRKYE

SEMPOZYUM ONUR KURULU / SYMPOSIUM HONORARY BOARD

Prof. Dr. Nihat NAN, Mu Alparslan niversitesi Rektr
Prof. Dr. Ekrem ATALAN, Mu Alparslan niversitesi Rektr Yardmcs
Prof. Dr. Osman ZCAN, Mu Alparslan niversitesi Rektr Yardmcs
SEMPOZYUM DZENLEME KURULU BAKANI /
SYMPOSIUM ORGANIZING CHAIRMAN
Prof. Dr. F. Ahmet POLAT, Mu Alparslan niversitesi lahiyat F. Dekan
SEMPOZYUM DZENLEME KURULU / SYMPOSIUM ORGANIZING BOARD
Prof. Dr. F. Ahmet POLAT, Mu Alparslan niversitesi lahiyat Fakltesi
Prof. Dr. Blent UAR, Osnabrck niversitesi, ALMANYA
Yrd. Do. Dr. Fikret GEDKL, Mu Alparslan niversitesi
Yrd. Do. Dr. Harun ALAYAN, Mu Alparslan niversitesi
Prof. Dr. Hasan FT, Mu Alparslan niversitesi
Prof. Dr. Hassan et-TAYYN, am niversitesi, SURYE
Yrd. Do. Dr. Hseyin DOAN, Mu Alparslan niversitesi
Prof. Dr. M. H. KIRBAOLU, Katar niversitesi, KATAR
Yrd. Do. Dr. Mahmud el-GAVSN, Mu Alparslan niversitesi
Yrd. Do. Dr. Mehmet DALKILI, Mu Alparslan niversitesi
Yrd. Do. Dr. Mehmet DNOLU, Mu Alparslan niversitesi
Prof. Dr. Mehmet Sadi ENL, Atatrk niversitesi.
Prof. Dr. Mehmet Sait MEK, Konya niversitesi.
Yrd. Do. Dr. Murat KAYACAN, Mu Alparslan niversitesi
Yrd. Do. Dr. Ramazan AHAN, Mu Alparslan niversitesi
Prof. Dr. Sadk KILI, Atatrk niversitesi
Yrd. Do. Dr. irin GL, Mu Alparslan niversitesi
Prof. Dr. Vasim MEMMEDELYEV, Bak D.niversitesi, AZERBAYCAN
Prof. Dr. Yasin AKTAY, Stratejik Dnce Enstits
Yrd. Do. Dr. Yusuf KEL, Mu Alparslan niversitesi
Prof. Dr. Zekeriya GLER, stanbul niversitesi.
BLM ve DANIMA KURULU / SYMPOSIUM SCIENTIFIC
ADVISORY BOARD
Yrd. Do. Dr. A. Tahir DAYHAN, Dokuz Eyll niversitesi
Prof. Dr. Abdullah ZBEK, Konya niversitesi
Dr. Abdulmunim KENJ, am niversitesi, SURYE
Prof. Dr. Abdlgaffar ASLAN, Sleyman Demirel niversitesi
Prof. Dr. Abdurrahman ELMALI, Harran niversitesi
Prof. Dr. Abdulaziz BEK, Bingl niversitesi
Prof. Dr. Abdulhamid BRIIK, Uluda niversitesi
Prof. Dr. Abdlbaki GNE, Yznc Yl niversitesi
Prof. Dr. Abdlkerim NALAN, Dicle niversitesi
Prof. Dr. Adem DLEK, Erzincan niversitesi
Prof. Dr. Adem TUTAR, Frat niversitesi

Prof. Dr. Saffet SANCAKLI, nn niversitesi

Do. Dr. S. SLEYMANOV, BDU, AZERBAYCAN
Prof. Dr. Selahattin POLAT, Erciyes niversitesi
Do. Dr. Servet BAYINDIR, stanbul niversitesi
Prof. Dr. ahrh DALPR, SNH niversitesi, ABD
Prof. Dr. adi EREN, Idr niversitesi
Prof. Dr. ehmus DEMR, Atatrk niversitesi
Prof. Dr. inasi GNDZ, stanbul niversitesi
Prof. Dr. uayip ZDEMR, Frat niversitesi
Prof. Dr. Talip ZDE, Cumhuriyet niversitesi
Prof. Dr. Talip TRCAN, S. Demirel niversitesi
Prof. Dr. Tark RAMAZAN, Oxford niversitesi, NGLTERE
Prof. Dr. Temel YELYURT, Erciyes niversitesi
Prof. Dr. Turan KO, Erciyes niversitesi
Prof. Dr. nal KILI, Cumhuriyet niversitesi
Dr. Yahya el-GAVSN, Umm Durmn niversitesi, SUDAN
Prof. Dr. Yaar AYDINLI, Uluda niversitesi
Prof. Dr. Yavuz NAL, Ondokuz Mays niversitesi
Prof. Dr. Yunus APAYDIN, Erciyes niversitesi
Prof. Dr. Yusuf IICIK, Konya niversitesi
SEMPOZYUM SEKRETERYA / SYMPOSIUM SECRETARIAT
Ar. Gr. Ahmet D
Ar. Gr. Furkan ASYA
Ar. Gr. smail ALAN
r. Gr. zzet GLAAR
r. Gr. Mehmet Ali YILDIZ
Okt. Mesut YT
Ar. Gr. Metin YILDIZ
r. Gr. Mustafa GNERGK
Okt. Sadrettin BUDA

NDEKLER
Oturum Bakan/Session Chair: Prof. Dr. Hseyin ATAY
Do. Dr. Ahmet NAN............................................................................... 17
MODERNLEME SRECNDE MEDRESE EPSTEMOLOJSNDEK
DNMN CAZETLERE YANSIMASI: K ANA RNEK
Ar. Gr. Nurullah YAZAR....................................................................... 67
MEDRESELERN TOPLUMSAL VE DN GELMDEK ROLLER: SFAHAN RNE
Yrd. Do. Dr. Ferhat TEKN..................................................................... 77
SOSYO-POLTK FGRLER OLARAK NEHR MEDRESES EYHLER
Yrd. Do. Dr Joseph Gabriel BAUDOUIN............................................... 91
MEDRSUN VE TURUKUH ET-TALMYYE
Oturum Bakan/Session Chair: Prof. Dr. Prof. Dr. Abdulhamit BRIIK
Ar. Gr. mran ELK .......................................................................... 105
GELENE OLAN MEDRESELER VE TARH KKENLER (TLLO VE
NURN RNEKLER)
Abdlbaki YAHYAOLU....................................................................... 127
TLLO MEDRESESNDE SOSYAL HAYAT
Yrd. Do. Dr. Adnan MEMDUHOLU.................................................. 135
GEMTEN GNMZE TLLO MEDRESELER

Okt. smetullah SAM............................................................................. 151

DOU MEDRESELERNDE ETM- RETM: OKRE RNE
Oturum Bakan/Session Chair: Prof. Dr. hsan Sreyya SIRMA
Prof. Dr. adi EREN................................................................................ 161
BEDZZAMAN SAD NURSNN MEDRESE HAYATI VE MEDRESETZZEHRA PROJES
Mfid YKSEL ....................................................................................... 189
MEDRESETZ-ZEHR PROJESN BUGNDEN OKUMAK: BLGE/
KRT MEDRESELERN DN ETM MERKEZL OLARAK ISLAH VE
GELTRME MKNI VE BUNUN TOPLUMSAL BARIA KATKISI
Salih AKAY (DIH).............................................................................. 215
MUVAZENETAN/KIANDINA NAZDARA MEDRESEYEN BER YEN A
NIHA
Ar. Gr. Metin YILDIZ.......................................................................... 223
MEDRESEYN ROJHELATDA PERWERDEHYA B ZMAN KURD
END BERHEMN KURD YN BJART
Oturum Bakan/Session Chair: Prof. Dr. Yusuf IICIK
Prof. Dr. Gyasettin ARSLAN................................................................. 233
DOU MEDRESELERNDE TEMEL TEFSR REFERANSI OLARAK
KD BEYDVNN MESAJCI YORUM AISINDAN KRT: BAKARA
SURES RNE
Prof. Dr. Mustafa ZTRK.................................................................... 259
KLASK VE MODERN DNEM OSMANLI MEDRESE GELENENDE
TEFSR TEDRSATI

Yrd. Do. Dr. ahin GVEN................................................................... 281

ARK MEDRESELER VE DN YKSEK HTSAS ETM MERKEZLERNDE OKUTULAN TEFSR DERSLERNN MUKAYESES
Yrd. Do. Dr. Murat KAYACAN............................................................. 293
CUMHURYET DNEM MEDRESELERNDE OKUTULAN TEFSR
DERSLER ZERNE BR FORM VE ERK DEERLENDRMES

Oturum Bakan/Session Chair: Prof. Dr. Cafer KARADA

Prof. Dr. Hasan FT.......................................................................... 307
SAD-Y RZDE MEDRESE MAJI
Do. Dr. Temel ZTRK........................................................................ 321
EVLYA ELEB SEYAHATNAMESNDE STANBUL MEDRESELER
Yrd. Do. Dr. Yusuf KEL................................................................... 355
CUMHURYET DNEM TRK EDEBYATI VE SNEMASINDA MEDRESE/MOLLA MAJI
Yrd. Do. Dr. Ramazan AHAN............................................................. 385
OSMANLIDAN CUMHURYETE GDEN YOLDA KFE GRE MEDRESE VE MEKTEP
Oturum Bakan/Session Chair: Prof. Dr. ehmus DEMR
Mehmet Beir ERYARSOY...................................................................... 417
MEDRESE ETMNDE KURN MERKEZL DNMENN NEM

Yrd. Do. Dr. Abdlmuttalip ARPA....................................................... 441

ARK MEDRESE ETMNDE KURN BRKM
Do. Dr. Mehmet DA............................................................................ 453
GNMZ MEDRESELERNDE KURN ETM VE RETM
-GNEYDOU RNE-
Prof. Dr. Muhammed Hanefi PALABIYIK................................................... 471
Kbranur KARA-eyma KARADA
MEDRESE ETMNN OLUTURDUU RESULULLAH ALGISI (slam
Tarihi ve Siyer Kitaplarna Gre)
Oturum Bakan/Session Chair: Prof. Dr. Abdlkerim NALAN
Prof. Dr. sa YCEER............................................................................. 509
DL ZELL TBARYLE ARAPANIN YAAYAN DLLER ARASINDA YER
Yrd. Do. Dr. Hasan AKTA................................................................... 549
MODERN RN KLASK MEDRESEYE BAKI AISI

Prof. Dr. brahim YILMAZ..................................................................... 559

AHMET CEVDET PAANIN MEDRESE ETM LE LGL GRLER
Yrd. Do. Dr. Nurullah ULUTA - Okt. smail SPHANDAI............ 565
MEDRESE-TEKKE ATIMALARI EKSENNDE RND VE ZAHD TPLER

Oturum Bakan/Session Chair: Prof. Dr. Yunus APAYDIN

Yrd. Do. Dr. Mehmet DNOLU ....................................................... 579
DOU MEDRESELERNDE OKUTULAN HADS KTAPLARI VE DERSLER (MU YRES)
Yrd. Do. Dr. Kamil KMRC............................................................ 595
ESRDDN EL-EBHER EKSENNDE MEDRESELERDE MANTIK ETM VE BU ETMN GNMZ MEDRESELERNE YANSIMALARI
Yrd. Do. Dr. irin GL.......................................................................... 615
SAHN-I SEMN MEDRESELERNDEN GNMZ FIKIH ETMNE
BR KPR
Yrd. Do. Dr. Yasin KURBAN................................................................. 637
MEDRESELERDE TEMEL FIKIH USL ESER OLARAK OKUTULAN
TENKHUL-USL VE TAVDHUT-TENKH
Oturum Bakan/Session Chair: Prof. Dr. Abdulhamit BRIIK
Yrd. Do. Dr. Hseyin DOAN.............................................................. 655
MEDRESELERDE OKUTULAN TEMEL AKDE KTAPLARI ZERNE
BAZI TESPT VE MLAHAZALAR
Do. Dr. Cemalettin ERDEMC.............................................................. 679
DNDEN BUGNE MEDRESELERDE KELAM ETM VE TOPLUMA
YANSIMA BM
Yrd. Do. Dr. Harun ALAYAN.......................................................... 693
MEDRESE ETM SSTEMNDE KELAM LMNE BAKI AISI
Yrd. Do. Dr. Mithat ESER...................................................................... 709
DOU MEDRESELERNDE SLAM TARH VE SYER ETM

Yrd. Do. Dr. Fikret GEDKL................................................................ 727

KURAN KURSLARI VE MEDRESELERDE KURAN RETM VE HAFIZLIK ETM
Oturum Bakan/Session Chair: Prof. Dr. Abdlbaki GNE
Yrd. Do. Dr. Recep ASLAN................................................................... 737
MOLLA HALD ZENGOK VE LM KL
Yrd. Do. Dr. Burhan ATSIZ................................................................... 751
ABDULHAD EL-ARAKNN LOKMAN SRESNN TEFSR ADLI
ESERNN ERK VE METOT AISINDAN NCELENMES
Yrd. Do. Dr. Yusuf BATAR.................................................................... 771
EYH MERREF N HAYATI, ESERLER VE ETM - RETMLE
LGL GRLER
Yrd. Do. Dr. Harun M................................................................. 797
E- EYH NREDDN CAN HOCA VE TEDRS METODU
KAPANI OTURUMU813
Kapan Konumas/Prof. Dr. Fethi Ahmet POLAT820
Sempozyumdan Fotoraflar.......................................... .........................823

Cumhuriyet Dnemi Medreselerinde

Okutulan Tefsir Dersleri zerine Bir
Form ve erik Deerlendirmesi

Yrd. Do. Dr. Murat KAYACAN1

zet
Bu teblide, Dou Anadoludaki illerden Bingl ve Gneydou Anadoluda yer
alan illerden Batmanda faaliyet gsteren ve tarihi Cumhuriyet dneminden eskilere gitmeyen medreselerdeki tefsir derslerinin tarihi geliimi, tefsir alannda son
dnemlerde gzlemlenen deiiklikler, renci saylar, tefsir, tefsir tarihi ve tefsir
uslne dair okutulan eserler ile bu dersleri okutan hocalarn uzmanlap uzmanlamadklar, tefsir derslerinin haftalk zaman dilimi asndan okutulan dier derslere
oran, tefsir eitimi alan rencilerde bir ya snrnn olup olmad, onlardan belli
bir oranda dindarln beklenip beklenmedii ve onlarn tefsir metinlerinde ifade
edilenleri anlayp anlamadklarnn imtihanlarla llp llmedii gibi konular
ele alnmaktadr.
Anahtar kelimeler
Cumhuriyet dnemi, medrese, tefsir eitimi.
Abstract
1

Mu Alparslan niversitesi lahiyat Fakltesi

294

Medrese Gelenei ve Modernleme Srecinde Medreseler

In this paper, we will study the historical development of exegesis lessons, recent
changes in the field of exegesis, the history of exegesis and the books related to commenting methods, the specialization of teachers, the ratio of exegesis lessons to other
lessons, whether an age limit or degree of piety are considered in exegesis lessons in
six madrasahs three of which are in the Eastern Anatolian province Bingol and rest
of which are in the Southern Anatolian province Batman. We will also study if these
madrasahs have examinations to measure students understanding level of exegesis
lessons.
Keywords
Republic period of Turkey, madrasah, exegesis education
slam dnyasnda ilk medresenin, smaili retiyi yayma amacyla Fatmilerin
975 ylnda Kahirede kurduklar Ezher Medresesi olduu ifade edilmektedir. Devletin varln ve Snni dnyann btnln Fatimi ve Bveyhi kkenli Batni-Karmati akmlarn tehdidi altnda gren Seluklular ise, bu akmlar karsnda Snni slam anlayn yaygnlatrmak amacyla2 Nizamul-Mlk (1018-1092) adl Seluklu
veziri nclnde ilk kapsaml eitim enstitts niteliindeki Nizamiye Medreselerini tesis etmitir.3 Bu medreselerle balayan eitimde messeleme sreci Memlklerle zirveye kmtr.4 Osmanl Devleti dneminde de faaliyetlerini srdren
medreselerin5 Anadoludaki eitim retim faaliyetleri asndan yeri yadsnamaz.
Medreseler gemite camilerin bir blmyd ve temel ama Mslmanlarn btncl olarak eitimiydi. Ne var ki, tarihi sre iinde smrgeci gler ve eitimde
devrim yaptn dnenler tarafndan dini olmayan okullarn yaygnlatrlmas
eitimde bir ikilie (laik ve dini bilgi ikilii) yol at. Bu da medreselerin slam ve
2

Mehmet elikten naklen bkz. Demirpolat, Anzavur ve Aka, Grsoy, Osmanl Toplumunda Devlet ve Ulema,
EKEV Akademi Derg., S. 38, Erzurum, 2009, s. 5.

Mokhtar, Intan Azura, Madrasahs in Singapore: Bridging Between Their Roles, Relevance and Resources,
Journal of Muslim Minority Affairs, C. 30, S. 1, London, 2010, s. 112. Nizaml-Mlk baz kaynaklara gre 13
bazlarna gre ise 16 medrese yaptrmtr bkz. Acar, Abdurrahman, Seluklu Medreseleri ve slam Kltr ve
Medeniyetine Katklar, S.D.. lahiyat Fakltesi Uluslararas Trk Dnyasnn slamiyete Katklar Sempozyumu (31 Mays-1 Haziran), Isparta, 2007, s. 352.

Acar, Yusuf, Zeylnin bnt-Trkmn ile Kura Eletirileri ve Hadisi Arasndaki ilikiler, Marife Derg.,
C. 11, S. 2, Konya, 2011, s. 78.

Osmanl Medreselerinin temelini Seluklu Medreselerinin eitim tarzn aynen srdrenleri hari tutarsak1457 ylnda Fatih Sultan Mehmedin att ve bu medreselerin 1914 ylna kadar ayn sistemle eitimini srdrd ifade edilmektedir bkz. Atay, Hseyin, 1914te Medrese Dzeni, slm limleri Enstits Dergisi, S. 5,
Ankara, 1982, s. 23.

Yrd. Do. Dr. Murat KAYACAN

295

laik bilgi eklinde bir bilgi ayrm iermeyen yapsn deitirdi.6 Zamanla toplumun
hemen her alannda meydana gelen gerileme ve k onlarn da ilevlerinin bitme
noktasna gelmesine sebep oldu. Ancak epeyce g kaybetmi olsalar da medreseler
Cumhuriyet dnemi Trkiyesindeki varlklarn bir ekilde gnmze kadar srdrdler.
Saha aratrmas niteliindeki bu aratrma hazrlanrken, Bingl ve Batmanda
toplam alt medrese ziyaret edilmi ve nceden hazrlanan medreselerdeki tefsir
eitimi hakknda bilgi edinmeyi amalayan bir lme-deerlendirme listesi dorultusunda bizzat grmeler yoluyla yetkililerden bilgi alnmtr. Rastgele seim
yntemiyle belirlenen bu sayda medresenin medreseler hakknda sz syleme
hususunda bize ne kadar yeterli veri salam olduu tartlabilir. Ne var ki bu abamz, ilmi evrelerdeki medreseler hakkndaki genellemelerin ne kadar doru olduuna dair bir yeniden dnme imkn olarak hizmet grrse kendimizi bahtiyar
sayarz.
Yetkilileriyle grlen medreseler Bingldeki Mcahid Beki Medresesi, eyh
Ahmed (Kuran Kursu) Medresesi ve Abdlhakim Arpack Medresesi; Batmanda
grlenler ise Seyday Molla Abdssamed Medresesi, Abdlkerim Tanrkulu
Medresesi ve Oduncular Medresesidir.
Bingldeki medreselerden Mcahid Beki Medresesi 1963, eyh Ahmed (Kuran
Kursu) Medresesi 1991 ve Abdlhakim Arpack Medresesi de 1993 ylndan beri
faaliyetlerini srdrmektedir. Batmanda grmede bulunduumuz medreselerden
Seyday Molla Abdssamed Medresesi 1935ten bu yana, kendisini Demokrat Partinin iktidara geliiyle tedrisata balayan Arapkend Medresesinin7 devam kabul
eden Abdlkerim Tanrkulu Medresesi8 1960tan bu yana ve son olarak Oduncular
Medresesi de9 1985 ylndan beri eitim ve retimini srdrmektedir.
Sz konusu medreseler hakknda tarafmzdan toplanan verilerin ilim dnyas ile
paylalmas gnmz Trkiyesindeki medrese gereini anlama ve anlamlandrma abalarna nemli bir katk salayacan dnmekteyiz. Yetkililerin grlerini
6

Mokhtar, a.g.m., s. 111.

Erolu, M. erif, Btn Ynleriyle Arapkend, Kent Yay., st., 2004, s. 80.

1993te vuku bulan siyasi olaylar sonucu Batmanda neredeyse tm medreseler kaplarn kapad gibi bu medrese de eitim ve retimine bir sre ara vermitir. Abdlilah Tanrkulu (Abdlkerim Tanrkulu Medresesi) ile
grme 21.04.2012.

Oduncular Medresesinin ad yakn zamana kadar Taha Baran Medresesi idi.

296

Medrese Gelenei ve Modernleme Srecinde Medreseler

aktarrken onlarn katlmadmz ya da eksik grdmz deerlendirmeleri hakkndaki yaklamlarmz genellikle dipnotlarda vereceiz. Ayrca ele aldmz medreselerle baka lkelerdeki medreseler arasnda mevcut, benzer veya yakn durumlar
hakknda zaman zaman karlatrmal deerlendirmeler yapacaz.
Medreselerin Tarihi Sreci
Grmelerde bulunduumuz yetkililerin ifadelerine gre, mensubu olduklar
medreseler Osmanldan10 sregelen bir gelenein devamdr. Ne var ki, bu gelenek
Cumhuriyetin kurulmasyla bir kesintiye11 uram bulunmaktadr. 1950li yllara
kadar bu kurumlar skntl bir sre yaamtr. O tarihlerde Demokrat Partinin
iktidara gelmesiyle12 medreselerin eitim ve retim faaliyetleri asndan ksmi bir
rahatlama dnemine girdikleri mahade edilmektedir.13 Yani nispeten demokratik
ortamlarn14 medreselere rahat bir nefes alma imkn sunduu sylenebilir. nk
Trkiyede yaanan tm darbeler medrese eitimini olumsuz etkilemitir. Bu adan
28 ubat (1997) Darbesi15 belki de askeri darbelerin en olumsuzuydu.16 nk bu
darbe neredeyse medrese eitimini tmyle ortadan kaldrmtr. Batmanda 1993te
siyasi olaylar nedeniyle hemen hepsi kapanan medreseler17 2002den bu yana insan
haklar ve zgrlkleri konusunda alnan mesafe sonucu -yasal konuma kavuamam olsalar da- sivil giriimler olarak yeniden kendilerine bir faaliyet alan aabilmilerdir. ktidarn medreseler konusunda iyi niyetli olduu ifade edilmekte ancak bu
iyi niyetin istismar edilmesinden endie edilmektedir. nk doru dzgn medrese eitimi grmemi kiiler icazet alp Diyanet leri Bakanlnda kadrolu molla
olarak alma bavurusunda bulunmaktadrlar.18
10 Tebliimizin giriinde belirttiimiz gibi medrese geleneinin kkleri Fatmilere kadar gitmektedir.
11 Bu kesintinin byk oranda olduunu sylemek daha doru olur.
12 Bu tarih ayn zamanda Abdlkerim Tanrkulu Medresesinin kendisini devam sayd Arapkend Medresesinin
faaliyetlerine balad tarihtir bkz. Erolu, M. erif, Btn Ynleriyle Arapkend, Kent Yay., st., 2004, s. 80;
Abdlilah Tanrkulu (Abdlkerim Tanrkulu Medresesi) ile grme 21.4.2012.
13 Mcahid Beki (Mcahid Beki Medresesi) ile grme 31.03.2012.
14 Demokrasi kavramnn slama ait olmad kesin ise de tuyann; faist, totaliter ve hukuk tanmaz biimlerine
kar belli bir lde salad imknlar da gz ard edilemez bkz. Trkmen, Hamza, Gelecek Tasavvurumuz ve
Ortadou ntifadas, Ekin Yay., st., 2012, s. 78-79.
15 Trkiyede yaanan darbelerin slam kesim asndan nasl grldne dair bkz. Kaya, Rdvan, Kesintisiz
Darbe Dzeni ve slami Direni Sorumluluu, Ekin Yay., st., 1998.
16 Molla Mehmet Zeki Bilgin, (Seyday Molla Abdssamed Medresesi) ile grme 21.4.2012.
17 Abdlilah Tanrkulu (Abdlkerim Tanrkulu Medresesi) ile grme 21.4.2012.
18 Mcahid Beki (Mcahid Beki Medresesi) ile grme 31.03.2012.

Yrd. Do. Dr. Murat KAYACAN

297

Medreselerde Tefsir Alannda Son Dnemlerde Gzlemlenen Deiiklikler

Mcahid Beki Medresesinde 1963ten bu yana eski tefsirlerden yeni tefsirlere doru bir deiim sz konusudur. eyh Ahmed (Kuran Kursu) Medresesinde
1991den beri Medrikut-Tenzl ve Hakikut-Tevil19 ve Tefsrul-Celleyn20 okutulmaktadr. 2012den itibaren Ebdeul-Beyan21 da Tefsirul-Celleyn ile birlikte takip
edilmeye balanmtr. Oduncular Medresesinde yeni kan kitaplar bir kurul tarafndan incelenmekte ve uygun grlenler eitim srasnda okutulan mevcut kitaplarla deitirilmektedir. Szgelimi 1985ten bu yana Tefsrul-Celleynin yannda
program d etkinlik olarak Muhammed Ali Sbnnin sade bir dile sahip eseri
Safvetut-Tefsr22 de okutulmaktadr. Abdlhakim Arpack Medresesi aldklar eletirileri dikkate alarak 2000li yllardan sonra dier ilimlerin (tefsir, hadis, fkh) daha
nemli olduunun farkna vararak eskiden beri verdikleri Arapa dilbilgisi arlkl
eitimi gzden geirmitir.23 Bu medresede tefsir derslerine katlm konusunda da
sre iinde saysal bir dzenlemeye gidilmitir. Daha nce tefsir dersleri ortalama yirmi kiilik bir grup halinde yaplrken artk hocalar ikierli erli gruplarla
bu dersi ilemektedir. Abdlkerim Tanrkulu Medresesinde okutulan tefsirlerde de
bir deiim sz konusudur. Eskiden Mhmel, Envrut-Tenzl ve Esrrut-Tevl24 adl
tefsirler okutulurken imdi Tefsrul-Kuranil-Azim,25 Medrikut-Tenzl ve Hakikut-Tevil, Celleyn, Safvetut-Tefsr ve Tefsru ytil-Ahkm min el-Kuran26 adl
19 Nesefi, Mahmud Hafz ed-Dn (. 710), Medrikut-Tenzl ve Hakaikut-Tevil (Tefsrun-Nesefi), 3 c., Darul-Kelimit-Tayyib, Beyrut, 1998.
20 Suyuti, Celluddin Abdurrahman b. Ebi Bekr (h. 911) ve Mahall Celluddin Muhammed b. Ahmed (h. 864),
Tefsrul-Celleyn, Darul-Hadis, Kahire, ts.
21 Sancar, Molla Bedreddin, Ebdeul-Beyan, 3. bs., Kahraman Yay., st., 2010.
22 Sbn, Muhammed Ali, Safvett-Tefsr, 3 c., Darus-Sbn lit-Tabati ven-Neri vet-Tevzi, Kahire, 1997.
23 Medreselerde Arap dilinin son derece nemli bir konuma sahip olduu gze arpmaktadr. Zira medreselerde
okutulan ilimlere kaynak tekil eden eserler, Arap dilinde kaleme alnmtr. Bu ynyle Arapa, dier ilimler
iin anahtar ilevi tadndan bu dilin retilmesi de kanlmaz olmutur bkz. Can, Betl, Tanzimat ncesi
Osmanl Medreselerinde Arapa retim Yntemleri, EKEV Akademi Derg., S. 44, Erzurum, 2010, s. 306.
Tanzimat Dnemi ncesi Osmanl Medreselerinde de Arapa renmenin amac yabanc bir dil renmek
deildi. Arapa slm ilimleri renmek ve (Arap dilinde yazlm) kitaplar anlayabilmek iin bir arat a.g.m.,
s. 319.
24 Beydav, Abdullah b. mer b. Muhammed el-Kd (v. 685/1288), Envrut-Tenzl ve Esrrut-Tevl, 5 c., Daru
hyait-Turasil-Arab, Beyrut, h. 1418.
25 bn Kesir, Ebul-Fida smail b. mer, Tefsirul-Kuranil-Azim, 8 C., 2. bs., Daru Tayyibe Lin-Neri vet-Tevzi,
Riyad, 1999.
26 Sbn, Muhammed Ali, Tefsru Aytil-Ahkm min el-Kuran, 2 c., 3. bs., Messesetu Menahilil-rfan, Beyrut,
1981.

298

Medrese Gelenei ve Modernleme Srecinde Medreseler

eserler okutulmaktadr. Seyday Molla Abdssamed Medresesinde Fizilalil-Kuran27

adl eser hari okutulan tefsir kitaplarnda bir deiiklik sz konusu deildir.
Mfredat konusuna gelince, grtmz medreselerde belirli bir mfredat
yoktur ancak yeni medreselerde mfredat belirleyen hocalar mevcuttur.28 Mcahid
Beki Medresesi, Oduncular Medresesi, Abdlkerim Tanrkulu Medresesi, Seyday
Molla Abdssamed Medresesi ve eyh Ahmed (Kuran Kursu) Medresesinde de slami ilimlerde uzmanlamak gibi bir hedef sz konusu deildir. leride de olacak
gibi grnmese de medreselerin resmiyet kazanmas durumunda uzmanlama sz
konusu olabilir.29 Abdlhakim Arpack Medresesinde bu konu istiare edilmi olsa
da pratie geilmedii grlmektedir.30
Medreselerin renci Saylar
ncelediimiz medreselerdeki renci saylar zelde de tefsir dersi alan renci
saylar aadaki tabloda verilmitir.
Bingl ve Batman Medreselerindeki renci Saylar

Bingl
Medreseleri

Batman
Medreseleri

Medresenin Ad

Genel renci
says

Tefsir derslerine katlan

renci says

Mcahid Beki Medresesi

15

eyh Ahmed (Kuran Kursu) Medresesi

50

12

Abdlhakim Arpack Medresesi

20

Oduncular Medresesi

26

10

Abdlkerim Tanrkulu Medresesi

55

20

Seyday Molla Abdssamed

Medresesi

25

12

Toplam

191

62

ekil 1
Medreselerde Okutulan Tefsirler ve Tefsir Tarihi ile Tefsir Uslne Dair Kitaplar

27 Kutub, Seyyid, F Zillil-Kuran, 6 c., Daru-uruk, Beyrut, 1982.

28 Mcahid Beki (Mcahid Beki Medresesi) ile grme 31.03.2012.
29 Mehmet Saygn (eyh Ahmed (Kuran Kursu) Medresesi) ile grme 31.03.2012.
30 Ali Rza AK (Abdlhakim Arpack Medresesi) ile grme 31.03.2012.

299

Yrd. Do. Dr. Murat KAYACAN

Medreselerde Okutulan Tefsirler

Tefsir eitimi ve retimi konusunda grmelerde bulunduumuz alt medresede hangi tefsirin hangi seviyede okutulduunu bir tabloyla yle gsterebiliriz:
Bingl ve Batman Medreselerinde Okutulan Tefsirler

Bingl
Medreseleri

Batman
Medreseleri

Medresenin Ad

Balang
Dzeyi

Orta Dzey

leri Dzey

Mcahid Beki
Medresesi

Safvett-Tefsr

Envrut-Tenzl
ve Esrrut-Tevl

aratul-caz1

eyh Ahmed (Kuran

Kursu) Medresesi

Celleyn,
Ebdeul-Beyan

Safvetut-Tefsr

Medrikut-Tenzl ve
Hakikut-Tevil

Abdlhakim
Arpack Medresesi

Safvetut-Tefsr

Celleyn

Kabesun Min NurilKuran2

Oduncular
Medresesi

Celleyn

Fizilalil-Kuran

Abdlkerim Tanrkulu Medresesi

Celleyn

Tefsrul-KuranilAzim ya da hocann
tercih edecei baka
tefsir

Celleyn

Envrut-Tenzl
ve Esrrut-Tevl

Fizilalil-Kuran,
aratul-caz

Seyday Molla
Abdssamed
Medresesi

ekil 2

300

Medrese Gelenei ve Modernleme Srecinde Medreseler

Tefsr Tarihi ve Tefsir Uslne Dair Okutulan Eserler

Tefsir tarihi ve uslne dair bir dersin mevcut olmad Mcahid Beki Medresesi
ve Abdlhakim Arpack Medresesini hari tutarsak, Tefsir eitimi konusunda grmelerde bulunduumuz alt medresede tefsir tarihi ve tefsir usl derslerine dair
okutulan kitaplar bir tabloyla yle gsterebiliriz:
Bingl ve Batman Medreselerinde Okutulan Tefsir Tarihi ve Tefsir Uslne Dair Kitaplar

Bingl
Medreseleri

Medresenin Ad

Tefsir Tarihi

Tefsir Usl

Mcahid Beki Medresesi

eyh Ahmed (Kuran Kursu)

Medresesi

et-Tefsr vel-Mufessirun

el-tkn fi UlmilKuran4
et-Tbyn fi UlmilKuran5

Abdlhakim Arpack
Medresesi

Oduncular Medresesi
Batman
Medreseleri

Ulmul-Kuran6

Abdlkerim Tanrkulu
Medresesi

Menahilul-rfan7 ve eltkn fi Ulmil-Kuran8

el-Fevzl-Kebir fi
Uslit-Tefsr9

Seyday Molla
Abdssamed Medresesi

et-Tefsr vel-Mufessirun

ekil 3
Grld kadaryla, incelediimiz medreselerde -zelde de Bingldeki medreselerde- tefsir tarihi ve tefsir usl, tefsir dersine oranla eitimde daha snrl bir
yere sahiptir.

301

Yrd. Do. Dr. Murat KAYACAN

Tefsir Derslerinin Dier Derslere Oran

Tefsir derslerinin dier derslere orann tabloyla yle gstermek mmkndr:
Bingl ve Batman Medreselerinde Okutulan Tefsir Derslerinin Dier Derslere Oran

Bingl
Medreseleri

Batman
Medreseleri

Medresenin Ad

Toplam
haftalk
ders saati

Tefsir
derslerinin
says

Tefsir derslerinin dier

derslere
oran

Yzde

Mcahid Beki
Medresesi

48

12

1/4

%25

24

1/4

%25

Abdlhakim
Arpack
Medresesi

18-24

6-8

1/3

%33

Oduncular
Medresesi

15

1/3

%33

15

1/3

%33

18-24

1/6-1/9

%16%11

eyh Ahmed
(Kuran Kursu) Medresesi

Abdlkerim
Tanrkulu
Medresesi

Seyday Molla
Abdssamed
Medresesi

ekil 4

302

Medrese Gelenei ve Modernleme Srecinde Medreseler

rencilerin Cinsiyeti ve Ya Dzeyi ile Dindarlk Durumu

Her ne kadar anlurfa, Gaziantep ve (Mardin) Kzltepede kz renci kabul
eden ve onlara tefsir dersleri veren medreseler mevcutsa da31 Batmanda eitim veren
Oduncular Medresesinde kz rencilere tefsir eitimi verilmemektedir. Mcahid
Beki Medresesinde ise 2002den bu yana kz renciler de tefsir dersi grmektedir.
eyh Ahmed (Kuran Kursu) Medresesinde kz rencilere eitim verme gndeme
gelmise de ayr bir bina olmadndan bu konuda bir sonuca ulalamamtr. Abdlkerim Tanrkulu Medresesinde imknszlklar nedeniyle kz rencilere tefsir
eitimi verilememektedir. Kz rencilere tefsir dersinin verilmedii Seyday Molla
Abdssamed Medresesi gibi Abdlhakim Arpack Medresesinde de kz rencilere
tefsir dersi verilmemektedir ve ayrca byle bir hedef de sz konusu deildir.
Grtmz medreselerin hepsinde tefsir eitimi-retimine balama ya
konusunda asgari ya seviyesi on betir. Bu yan stndeki rencilerin tedrisat
asndan ise medreselerde farkllklar gze arpmaktadr. Mcahid Beki Medresesinin rencileri genellikle emekli olmu kimselerdir. Az sayda imam-hatip de ders
almaktadr. eyh Ahmet (Kuran Kursu) Medresesinde tefsir rencileri genellikle
15-22 yalar arasndadr. Abdlhakim Arpack Medresesinde yetmi be yanda
bile tefsir dersi alan renci mevcuttur.32
Medrese kelimesi sadece (ders verilen yer eklindeki) szlk anlamna indirgenemez33 nk bu kurumlarn din eitiminden ayr dnlmesi mmkn deildir. Szgelimi, Oduncular Medresesinde olduu gibi eyh Ahmet (Kuran Kursu)
Medresesi ve Abdlkerim Tanrkulu Medresesinde dindarlk art aranmaktadr.
Ancak sonuncusunda gayr- Mslim renci gelirse kabul edilecei ve dindar bir
hayat srmesinin salanmas konusunda bir sre gzetilecei ifade edilmektedir.
Seyday Molla Abdssamed Medresesinde de dindarlk art szkonusudur. Yatl
talebeler34 be vakit namaz cemaatle klmakta, sabah namaz sonras bir cz Kuran
31 Muhammet Abdlbaki Durmaz (Oduncular Medresesi) ile grme 21.04.2012.
32 Singapurdaki din eitimi veren medreselerde de renciler hem ocuklardan hem de yetikinlerden olumaktadr bkz. Steiner, Kerstin, Madrasah in Singapore: Tradition and Modernity in Religious Education, Intellectual Discourse, S. 19/1, IIUM Press, Malezya, 2011, s. 42.
33 Tamari, Steve, Ottoman Madrasas: the Multiple Lives of Educational Institutions in Eighteenth Century Syria,
Journal of Early Modern History, C.5, S. 2, the USA, 2001, s. 107.
34 Pakistandaki Deobandi Medreselerinde de yatl renciler bulunmakta ve baz kesimler rencilerin medreselerde yatl olarak okumalarn ailelerinin fakirliine balamaktaysa da asl etken rencilerin ailelerinin
din ynlerinin gl olmasdr bkz. Bano, Masoode, Beyond Politics: the Reality of a Deobandi Madrasa in
Pakistan, Journal of Islamic Studies, C. 18, S. 1, Oxford, 2007, s. 57.

Yrd. Do. Dr. Murat KAYACAN

303

okumakta ve metin ezberlemektedirler. rencilerin slam ahlak ile ahlaklanmalar

bir zorunluluktur. Mcahid Beki Medresesinde dindarlk kabul iin n art olarak
grlmese de, rencinin dindar olmas iin youn bir gayret gsterilmektedir. Hidayet Allahtandr. anlay n plana karlarak bu konuda aceleci davranlmamaktadr. rencilerin genelinin dindar olduu Abdlhakim Arpack Medresesinde
dindarlk n art deildir. Bununla beraber gelen renciye dindarlk telkininde
bulunulmaktadr.
Medreselerin lme ve Deerlendirme Yntemi
Bire bir grtmz medrese yetkililerinin neredeyse tm tefsir derslerini
rencilerin anlayp anlamadn bir tefsir metnini okutarak tespit ettiklerini ifade
etmektedir. rencilerin medreselerden icazet (diploma) alp mezun olmalar iin
yaplacak szl bir snavda baarlarn kantlamalar gerekmektedir.35
Mcahid Beki Medresesindeki rencilerin ou zaten tefsirleri bilen kiilerden
olumaktadr. Ders alma amalar tefsir birikimlerini takviyedir. Tefsir eitiminde
bir tefsir esas alnmakta bitene kadar o okutulmaktadr. rencilerin aldklar mesafeyi lmek iin sadece tefsirden deil, retilen tm ilimlerden soru sorulmaktadr.
Mstakil bir tefsir snav mevcut deildir. cazet verilirken de icazet alacak rencide hafz olma art aranmamaktadr. eyh Ahmet (Kuran Kursu) Medresesinde de
tefsir imtihan sz konusu deildir ve doru olan icazetin mevcut durumda olduu
gibi- tm ilimleri kapsayacak ekilde deil, ayr ayr dallarda verilmesidir.
Oduncular Medresesinde ise dier medreselerden farkl olarak tefsir derslerinde
bir ylda iki kez olmak zere on soruluk yazl snav yaplmaktadr. Bu sorular
cevaplamak iin rencilere iki saat sre verilmektedir.
ncelenen Medreselerin Tarihindeki Alimler ve Eserleri
Abdlhakim Arpack Medresesi, Abdlkerim Tanrkulu Medresesi ve Seyday
Molla Abdssamed Medresesinde tefsir sahasnda eser kaleme alm herhangi bir
hoca ya da renci sz konusu deildir. Mcahid Beki Medresesinde de tefsir alannda eser vermi bir tefsir alimi yetimemitir ancak Bingl niversitesi lahiyat
Fakltesi Temel slam Bilimleri Blm Bakan ve slam Hukuku retim yesi
Prof. Dr. Abdlaziz BEK bu medresede bir dnem ders almtr.
35 Mcahid Beki Medresesi ve ehy Ahmed (Kuran Kursu) Medresesi.

304

Medrese Gelenei ve Modernleme Srecinde Medreseler

eyh Ahmet (Kuran Kursu) Medresesi Ebdeul-Beyan adl eserin sahibi Molla
Bedreddin (d. 1925)in bu medresede yetitiini ifade etmektedir. Yine bu medresenin hocalarndan Molla Musa el-Celali de Tefsrul-Mhmelin erhi adl bir eser
kaleme almtr ve eser yaynlanmak zeredir. Oduncular Medresesinin 2006-2010
yllar arasnda hocalar arasnda bulunan ve Konya Haseki htisas Eitim Merkezinde eitim-retim gren Arif Gndzn Msrdaki Ezher niversitesinde 1998
tarihinde Arapa olarak Tefsr bil-Mesr adnda bir yksek lisans tezi hazrlad ve
eserin henz baslmad ifade edilmektedir.
Sonu
Bingl ve Batmanda faaliyet gsteren alt medresedeki tefsir eitimi konulu aratrmamz sonucunda ve o kurumlarn yetkililerinin yaklamlar dorultusunda;
Cumhuriyet dnemiyle birlikte medrese eitiminin sekteye uradn, Trkiyede
yaanan darbeler ve zellikle de 28 ubat Darbesinden sonra medreselerin neredeyse hizmet veremez hale geldiini ancak 2002 sonrasnda yaanan ksmi serbestlik ortamnn medrese eitiminin srdrlmesi iin gerekli ortam byk oranda
saladn syleyebiliriz. Ne var ki, yasal dzenleme olmakszn bu tarz bir eitim
ortamnn kendisini gelitirmesini beklemek zordur.
Medreselerde bir mfredatn yer almamas nemli bir eksikliktir. Bu, sadece resmiyette yaadklar sorunlarla izah edilemez grnmektedir. Bu durumda tefsir eitiminden beklenti dzeyi hocann ve rencilerin azmine kalmakta, kurumsal bir
hedef ve o hedefe varma sresi netletirilememekte ve bu da eitimde bir tesadfilie yol amaktadr. Ne var ki, bu sivil kurumlarn teviki ve nlerinin almasyla
kendi aralarnda ortaya kacak rekabet ortamnn onlar bu sorunu zmeye ynlendirecei kanaatindeyiz.
ncelenen medreselerde tefsir eitimine ynelik kitaplarn seiminde az da olsa
gncelin takip edilmesi ve yeni tefsir kitaplarnn okutulmasnn gndeme alnmas,
okutulmas ve medreselerin geleneinden devralnan tefsir kitaplaryla yetinilmemesi olumlu ve nemli bir gelimedir. Ne var ki, bu adan da henz arzu edilen bir
dzey yakalanamamtr.
Ele aldmz alt medresede de tefsir eitiminden ziyade Arapa sarf ve nahiv
bilgisi dersleri n plandadr ve dier temel slam bilimleri dersleri gibi tefsir dersleri
de ikincil derecede nemlidir. Bu, eksiklik gibi grlse de, yasal bir dzenlemeyle
medreseler lahiyat Fakltelerinde eksiklii hissedilen Arapa temel metinleri -

Yrd. Do. Dr. Murat KAYACAN

305

zmleme konusunda yaz programlarna ev sahiplii yapabilir ve bu adan lahiyat

Fakltelerindeki eitime zelde tefsir derslerine- katk salayabilir.
Kaynaka
Acar, Abdurrahman, Seluklu Medreseleri ve slam Kltr ve Medeniyetine Katklar, S.D.. lahiyat Fakltesi Uluslararas Trk Dnyasnn slamiyete Katklar Sempozyumu (31 Mays-1 Haziran),
Isparta, 2007.
Acar, Yusuf, Zeylnin bnt-Trkmn ile Kura Eletirileri ve Hadisi Arasndaki ilikiler,
Marife Derg., C. 11, S. 2, Konya, 2011.
Atay, Hseyin, 1914te Medrese Dzeni, slm limleri Enstits Dergisi, S. 5, Ankara, 1982.
Bano, Masoode, Beyond Politics: the Reality of a Deobandi Madrasa in Pakistan, Journal of Islamic Studies, C. 18, S. 1, Oxford, 2007.
Beydv, Abdullah b. mer b. Muhammed el-Kd (v. 685/1288), Envrut-Tenzl ve Esrrut-Tevl,
5 c., Daru hyait-Turasil-Arab, Beyrut, h. 1418.
Can, Betl, Tanzimat ncesi Osmanl Medreselerinde Arapa retim Yntemleri EKEV Akademi Derg., S. 44, Erzurum, 2010.
Demirpolat, Anzavur, Aka, Grsoy, Osmanl Toplumunda Devlet ve Ulema, EKEV Akademi
Derg., S. 38, Erzurum, 2009.
Erolu, M. erif, Btn Ynleriyle Arapkend, Kent Yay., st., 2004.
Firuzabdi, Mecdd-Din Ebu Tahir Muhammed b. Yakub (h. 817), Tenvirul-Mukabbs min Tefsri
bn Abbas, Darul-Ktbil-lmiye, Lbnan, 1992.
Hzin, Ald-Din Ali b. Muhammed b. brahim b. mer, LbabtTevil fi Manit-Tenzil, Darul-Ktbil-lmiye, Beyrut, h. 1415.
Itr el-Haleb, Nuruddin Muhammed, Ulmul-Kuranil-Kerim, Matbaatus-Sabah, Dmek, 1993.
bn Kesir, Ebul-Fida smail b. mer, Tefsrul-Kuranil-Azim, 8 C., 2. bs., Daru Tayyibe Lin-Neri
vet-Tevzi, Riyad, 1999.
Kaya, Rdvan, Kesintisiz Darbe Dzeni ve slami Direni Sorumluluu, Ekin Yay., st., 1998.
Kutub, Seyyid, F Zillil-Kuran, 6 c., Daru-uruk, Beyrut, 1982.
Mokhtar, Intan Azura, Madrasahs in Singapore: Bridging Between Their Roles, Relevance and
Resources, Journal of Muslim Minority Affairs, C. 30, S. 1, London, 2010.
Nesefi, Mahmud Hafz ed-Dn (. 710), Medrikut-Tenzl ve Hakikut-Tevil (Tefsirun-Nesefi), 3
c., Darul-Kelimit-Tayyib, Beyrut, 1998.
Nursi, Said, aratul-caz, Daruz-Zehra lin-Ner, st., 2007.
Sbn, Muhammed Ali, Kabesun Min Nuril-Kuranil-Kerim, Darus-Selam, Msr, 1997.
_______, Safvett-Tefsr, 3 c., Darus-Sbn lit-Tabati ven-Neri vet-Tevzi, Kahire, 1997.
_______, Tefsru ytil-Ahkm min el-Kuran, 2 c., 3. bs., Messesetu Menahilil-rfan, Beyrut,
1981.
_______, et-Tbyn fi Ulmil-Kuran, Alemul-Ktb, lit-Tabati ven-Neri vet-Tevzi, Beyrut,
1985.
Sancar, Molla Bedreddin, Ebdeul-Beyan, 3. bs., Kahraman Yay., st., 2010.
Steiner, Kerstin, Madrasah in Singapore: Tradition and Modernity in Religious Education, Intellectual Discourse, C. 19, S. 1, IIUM Press, Malezya, 2011.

306

Medrese Gelenei ve Modernleme Srecinde Medreseler

Suyuti, Celluddin Ebul-Fadl (h. 911), el-tkn fi Ulmil-Kuran, 4 c., el-Heyetul-Msriyye lil-Kitab, Kahire, 1974.
Suyuti, Celluddin Ebul-Fadl (h. 911) ve Mahall, Celluddin Muhammed b. Ahmed (h. 864),
Tefsrul-Celleyn, Darul-Hadis, Kahire, ts.
Tamari, Steve, Ottoman Madrasas: the Multiple Lives of Educational Institutions in Eighteenth
Century Syria, Journal of Early Modern History, C. 5, S. 2, the USA, 2001.
Trkmen, Hamza, Gelecek Tasavvurumuz ve Ortadou ntifadas, Ekin Yay., st., 2012.
Zeheb, Muhammed Hseyin, et-Tefsr vel-Mfessirun, 3 c., 6. bs., Mektebetu Vehbe, Kahire, 1995.
Zerkn, Muhammed Abdlazim (1948), Menhill-rfn fi Ulmil-Kuran, 2 c., Drul-Fikr, Beyrut, 1986.
Grmeler
Bingl
Ali Rza AK (Abdlhakim Arpack Medresesi) ile grme 31.03.2012.
Mehmet Saygn (eyh Ahmed (Kuran Kursu) Medresesi) ile grme 31.03.2012.
Mcahid Beki (Mcahid Beki Medresesi) ile grme 31.03.2012.
Batman
Abdlilah Tanrkulu (Abdlkerim Tanrkulu Medresesi) ile grme 21.04.2012.
Molla Mehmet Zeki Bilgin, (Seyday Molla Abdssamed Medresesi) ile grme 21.4.2012.
Muhammet Abdlbaki Durmaz (Oduncular Medresesi) ile grme 21.04.2012.

(Tablo Dipnotlar)
1 Nursi, Said, aratul-caz, Daruz-Zehra lin-Ner, st., 2007. Altm cilt halinde, Kurann tefsiri olarak yazlmas
dnlen bu kitap eitli sebeplerden dolay tamamlanamamtr ve yalnzca Bakara Suresinin ilk 33 ayetinin
tefsirini iermektedir.
2 Sbn, Muhammed Ali, Kabesun Min Nuril-Kuranil-Kerim, Darus-Selam, Msr, 1997.
3 Zeheb, Muhammed Hseyin, et-Tefsr vel-Mfessirun, 3 c., 6. bs., Mektebetu Vehbe, Kahire, 1995.
4 Suyuti, Celluddin Ebul-Fadl (h. 911), el-tkn fi Ulmil-Kuran, 4 c., el-Heyetul-Msriyye lil-Kitab, Kahire,
1974.
5 Sbn, Muhammed Ali, et-Tbyan fi Ulmil-Kuran, Alemul-Ktb, lit-Tabati ven-Neri vet-Tevzi, Beyrut,
1985.
6 Itr el-Haleb, Nuruddin Muhammed, Ulmul-Kuranil-Kerim, Matbaatus-Sabah, Dmek, 1993; Tahhan, Mahmud, Ulmul-Kuran, Darul-Hadis Matb., Msr ts.
7 Zerkn, Muhammed Abdlazim, Menhill-rfn fi Ulmil-Kuran, 2 c., Drul-Fikr, Beyrut, 1986.
8 Suyuti, Celaleddin Ebul-Fadl (h. 911), el-tkn fi Ulmil-Kuran, 4 c., el-Heyetul-Msriyye lil-Kitab, Kahire,
1974.
9 Dihlevi, ah Veliyullah (h. 1176), el-Fevzl-Kebir fi Uslit-Tefsr, 2. bs., Darus-Sahve, Kahire, 1986.