Sadraj:

PREDGOVOR............................................................................................................... 6
PRETHODNI POJAM DRAVE........................................................................................ 7
DRAVA KAO PRAVNA I POLITIKA ORGANIZACIJA......................................................8
ODNOS DRAVE I PRAVA............................................................................................. 8
STRUKTURALNI POJAM DRAVE.................................................................................. 9
DRAVNA VLAST....................................................................................................... 10
Pojam dravne vlasti............................................................................................. 10
Suverenost dravne vlasti..................................................................................... 10
Narodna suverenost.............................................................................................. 11
Nacionalna suverenost.......................................................................................... 12
DRAVNA TERITORIJA I STANOVNITVO....................................................................12
FUNKCIJE DRAVNOPRAVNOG PORETKA...................................................................13
PROMJENE DRAVNOPRAVNOG PORETKA.................................................................14
DRAVNA ORGANIZACIJA.......................................................................................... 15
NAELA DRAVNE ORGANIZACIJE............................................................................15
NAELO HIJERARHIJE................................................................................................. 15
NAELO CENTRO-PERIFERNE POVEZANOSTI............................................................16
NAELO KOORDINACIJE............................................................................................. 16
SASTAV DRAVNE ORGANIZACIJE.............................................................................17
DRAVNA SLUBENA LICA, DRAVNI ORGANI I NADLENOST..................................17
VRSTE DRAVNIH ORGANA....................................................................................... 17
DRAVNI OBLICI........................................................................................................ 19
KLASIFIKACIJA DRAVA............................................................................................. 19
OBLICI VLADAVINE.................................................................................................... 19
MONARHIJA............................................................................................................... 20
VRSTE MONARHIJE.................................................................................................... 21
REPUBLIKA................................................................................................................ 22
VRSTE REPUBLIKE..................................................................................................... 23
OBLICI DRAVNOG UREENJA.................................................................................. 23
Unitarna drava..................................................................................................... 23
1

Centralizacija i decentralizacija............................................................................. 23
Lokalna samouprava................................................................................................ 24
Regionalna drava.................................................................................................... 25
Sloena drava......................................................................................................... 26
Konfederacija............................................................................................................ 26
Federacija................................................................................................................. 27
Unija......................................................................................................................... 28
OBLIK DRAVNOG UREENJA BOSNE I HERCEGOVINE..............................................28
Nadlenosti institucija Bosne i Hercegovine..........................................................28
Institucije Bosne i Hercegovine.............................................................................30
Parlamentarna skuptina....................................................................................... 30
Predsjednitvo Bosne i Hercegovine......................................................................32
Savjet ministara Bosne i Hercegovine...................................................................33
Ustavni sud Bosne i Hercegovine..........................................................................34
Centralna banka.................................................................................................... 34
OBLICI POLITIKOG UREENJA.................................................................................. 35
Autokratija............................................................................................................. 35
Demokratija........................................................................................................... 36
Elementi demokratije............................................................................................ 36
Vrste demokratije.................................................................................................. 36
OBLICI DRAVNE VLASTI.......................................................................................... 38
Pojam i vrste.......................................................................................................... 38
Oblici dravne vlasti.............................................................................................. 38
Jedinstvo vlasti...................................................................................................... 38
Podjela vlasti......................................................................................................... 39
PREDSJEDNIKI SISTEM............................................................................................ 39
PARLAMENTARNI SISTEM.......................................................................................... 40
KONVENTSKI (SKUPTINSKI) SISTEM.........................................................................41
POJAM PRAVA............................................................................................................ 42
Pojam normativnog poretka uopte.......................................................................42
VRSTE DRUTVENIH NORMI...................................................................................... 42
PRAVNI POREDAK POJAM I ELEMENTI.....................................................................43
ELEMENTI PRAVNOG PORETKA..................................................................................43
2

PRAVNA NORMA........................................................................................................ 44
POJAM I VRSTE PRAVNIH NORMI............................................................................... 44
USLOVNE I BEZUSLOVNE PRAVNE NORME................................................................44
OPTE I POJEDINANE PRAVNE NORME....................................................................44
ELEMENTI PRAVNE NORME....................................................................................... 45
PRETHODNI POJAM STRUKTURE PRAVNE NORME......................................................45
PRETPOSTAVKA DISPOZICIJE (HIPOTEZA)..................................................................45
DISPOZICIJA PRAVNE NORME.................................................................................... 45
DISPOZICIJE SA NEDOVOLJNO ODREENIM PRAVNIM POJMOVIMA............................46
ALTERNATIVNE DISPOZICIJE...................................................................................... 46
DISPOZICIJE SA DISKRECIONOM VLAU..................................................................46
DISPOZITIVNE DISPOZICIJE....................................................................................... 46
PRETPOSTAVKA SANKCIJE (PREKRAJ, DELIKT)..........................................................47
SANKCIJA (POJAM I VRSTA)........................................................................................ 47
PRAVNI AKT............................................................................................................... 48
POJAM I ELEMENTI PRAVNOG AKTA........................................................................... 48
SADRINA (MATERIJA) I OBLIK (FORMA) PRAVNOG AKTA..........................................48
VRSTE PRAVNIH AKATA............................................................................................. 49
IZVORI PRAVA........................................................................................................... 49
MATERIJALNI IZVORI PRAVA....................................................................................... 49
IDEJNI IZVORI PRAVA................................................................................................. 49
FORMALNI IZVORI PRAVA.......................................................................................... 49
HIJERARHIJA PRAVNIH AKATA..................................................................................... 49
USTAV....................................................................................................................... 50
ZAKON...................................................................................................................... 50
PODZAKONSKI PRAVNI AKTI...................................................................................... 51
UREDBE.................................................................................................................... 51
OPTI AKTI DRUTVENIH ORGANIZACIJA...................................................................52
UGOVOR KAO IZVOR PRAVA...................................................................................... 52
OBIAJ...................................................................................................................... 53
SUDSKI PRECEDENT................................................................................................. 53
POJEDINANI PRAVNI AKTI........................................................................................ 53
POJAM POJEDINANOG PRAVNOG AKTA....................................................................53
3

VRSTE POJEDINANIH PRAVNIH NORMI.....................................................................53

PRAVNI ODNOSI........................................................................................................ 54
POJAM PRAVNOG ODNOSA........................................................................................ 54
ELEMENTI PRAVNIH ODNOSA.................................................................................... 55
PRAVNO OVLATENJE................................................................................................ 55
SUBJEKTIVNA PRAVA................................................................................................. 55
NADLENOST............................................................................................................ 56
PRAVNA OBAVEZA..................................................................................................... 56
PRAVO NA TUBU..................................................................................................... 56
ZLOUPOTREBA PRAVNIH OVLAENJA......................................................................56
ZLOUPOTREBA SUBJEKTIVNOG PRAVA......................................................................56
ZLOUPOTREBA NADLENOSTI.................................................................................. 57
PRAVNE INJENICE.................................................................................................... 57
SUBJEKTI PRAVA........................................................................................................ 58
FIZIKA LICA............................................................................................................. 58
POSLOVNA SPOSOBNOST FIZIKOG LICA.................................................................58
PRAVNA LICA............................................................................................................. 58
ELEMENTI PRAVNIH LICA........................................................................................... 59
VRSTE PRAVNIH LICA................................................................................................ 59
PRAVNA I POSLOVNA SPOSOBNOST PRAVNIH LICA...................................................60
OBJEKTI PRAVA.......................................................................................................... 61
NASTANAK, MIJENJANJE I PRESTANAK PRAVNIH ODNOSA..........................................61
PRIMJENA PRAVA....................................................................................................... 61
POJAM PRIMJENE PRAVA............................................................................................ 61
PRIMJENA PRAVA STVARANJEM PRAVA.......................................................................62
VAENJE I EFIKASNOST PRAVNIH NORMI...................................................................63
VAENJE PRAVNIH NORMI......................................................................................... 63
RETROAKTIVNO VAENJE PRAVNIH NORMI (POVRATNA SNAGA)...............................64
EFIKASNOST PRAVA.................................................................................................. 64
VRSTE EFIKASNOSTI................................................................................................. 65
VAENJE I EFIKASNOST PRAVA.................................................................................. 65
POZITIVNO PRAVO.................................................................................................... 66
NAELO ZAKONITOSTI.............................................................................................. 66
4

POJAM I VRSTE ZAKONITOSTI.................................................................................... 66

PRAVOSNANOST I IZVRNOST (VANO!)................................................................67
TUMAENJE PRAVA.................................................................................................... 67
POJAM I VRSTE TUMAENJA PRAVA........................................................................... 67
JEZIKO TUMAENJE PRAVA...................................................................................... 68
LOGIKO TUMAENJE PRAVA..................................................................................... 68
SISTEMATSKO TUMAENJE PRAVA............................................................................. 68
ISTORIJSKO TUMAENJE PRAVA................................................................................. 69
CILJNO TUMAENJE PRAVA........................................................................................ 69
STATIKO I EVOLUCIONISTIKO TUMAENJE PRAVA..................................................69
PRAVO ZNAENJE PRAVNE NORME...........................................................................70
BESMISLENA NORMA................................................................................................ 70
NEODREENA NORMA.............................................................................................. 70
SISTEM PRAVA........................................................................................................... 71
POJAM I ELEMENTI.................................................................................................... 71
PRAVNE OBLASTI...................................................................................................... 71
UNUTRANJE I MEUNARODNO PRAVO.....................................................................71
JAVNO I PRIVATNO PRAVO......................................................................................... 72
MATERIJALNO I FORMALNO PRAVO............................................................................72
GLAVNI PRAVNI SISTEMI............................................................................................ 72
EVROPSKOKONTINENTANLI SISTEM..........................................................................73
ANGLOSAKSONSKI SISTEM....................................................................................... 73
ISLAMSKI PRAVNI SISTEM.......................................................................................... 73
HINDU PRAVNI SISTEM.............................................................................................. 73
KINESKI SISTEM........................................................................................................ 73
JAPANSKI PRAVNI SISTEM.......................................................................................... 74

PREDGOVOR
Ovaj rad se zasniva na knjizi Osnove Prava od profesorice Sneane Savi i sadri sve
lekcije koje se pojavljuju na njenom ispitu.
Ova skripta je raena iskljuivo za Petru Zahran, sva prava kopiranja i tampanja
pripadaju njoj.

PRETHODNI POJAM DRAVE

Drava se, ve vijekovima, prouava kao jedan veoma kompleksan drutveni fenomen,
i to sa razliitih aspekata: filozofskih, pravnih, politikih, sociolokih, ekonomskih i sl.
Drava je jedan naroiti oblik onog istog drutvenog ivota koji se javlja i u drugim
drutvenim zajednicama.
Drava je fenomen koji prati ljudsko drutvo od poetaka moderne civilizacije do danas
te je sa tog stanovita jedan naroiti oblik drutvenog ivota, koji ima svoje porijeklo,
ulogu, funkciju, organizaciju i sloen pravni status.
U srpskom jeziku rije drava potie od staroslavenskog drati to ukazuje na njeno
patrimonijalno shvatanje: drava je teritorija sa svojim stanovnitvom koju vladar dri
pod svojom vlau, kao svoj posjed, kao batinu. U veem broju drugih jezika naziv za
dravu je izveden od latinski status (u francuskom letat, italijasnkom stato, panjolski
estado...). Svi ovi termini se javljaju relativno kasno, tek u esnaestom vijeku.
7

Meu starijim izrazima kojima se obiljeava drava treba pomenuti i grki polis te rimske
oznake res publica i civitas. Izraz republika za dravu upotrebljava jo an Boden, dok
se kasnije ustaljuju nazivi regnum, imperium te civitas.
Danas se termin drava upotrebljava u vie razliitih znaenja. U najuem smislu se
podrazumjeva sam dravni aparat (javna vlast), hijerarhijska organizacija sastavljena od
individualnih i kolektivnih nosilaca dravne vlasti i svih inovnika i slubenika koji ulaze
u sastav dravnih organa. Neto ire shvatanje odreuje dravu kao posebnu pravnu i
politiku organizaciju. Postoji i najire znaenje koje podrazumjeva cjelokupno drutvo
obuhvaeno jednom dravnom organizacijom, dakle politiku zajednicu, ne samo
dravni aparat nego i teritoriju i stanovnitvo koje su pod istom dravnom vlau.
Meutim, postoje i patrijarhalne teorije koje dravu posmatraju kao kvantitativno
narastanje i proirenje prvobitne porodine i plemenske organizacije; teorije o
boanskom porijeklu drave; objektivno-idealistike teorije; biologistiko-organicistike
teorije koje posmatraju i objanjavaju dravu kao organizam vieg reda iji organi imaju
funkcije i meusobne odnose; teorije drutvenog ugovora i funkcionalistike teorije koje
tretiraju dravu kao organizaciju vrenja jedne odreene funkcije. Pored ovih, poznata
je i marksistika teorija koja definie dravu kao osnovni oblik politikog konstituisanja
klasnog drutva, posebnu drutvu nadreenu organizaciju javne vlasti ija je osnovna
funkcija zatita klasnog poretka upotrebom legitimne fizike sile.
Prema tome, ono po emu se dravna vlast razlikuje od ostalih vlasti je injenica da ona
raspolae fizikom silom. U pravnom smislu, drava je specifian subjekt prava, jedna
najvanija vrsta pravnog lica sa razliitim vidovima egzistencije.

DRAVA KAO PRAVNA I POLITIKA ORGANIZACIJA

Zajednice u kojima su ureeni odnsoi drutvene moi nazivaju se politike zajednice.
Drutvena se mo sastoji u mogunosti uticanja na ponaanje drugih bez obzira na
njihovu prirodu. U arhainim drutvima odnosi moi su se uobliavali neformalno, tj bez
organizovanog aparata fizike prisile.
Moderna drava zadire u podruja koja su prije spadala iskljuivo u domen civilnog
drutva (porodica, zdravlje...) te tako nastaje pojam socijalne drave, a poslije i zamisao
dravnog intervencionizma u privredi.
Drava je pravna organizacija i to je prvi vid drave koji se ugleda im se pristupi
njenom prouavanju, osobito u vezi sa pravom. Ona je pravna organizacija u vie
pogleda. Prvo, drava je pravna organizacija po tome to stvara pravo i to ga
primjenjuje, odnsono to obezbjeuje izvrenje prava pomou sankcija. Drava ne
8

stvara sama pravo ve i drugi subjekti, ali ona samostalno odluuje o primjeni svojih
sankcija.
Drava je pravba organizacija i po tome to je organizovana pomou pravnih normi. To
znai da su norme kojima je propisana organizacija drave pravne norme. To su
norme koje sankcionie drava svojim monopolom fizike sile.
Drava je pravna organizacijai zbog toga to su sve njene djelatnosti odreene pravom.
Dravni organi u svojoj djelatnosti vre dvije vrste akata materijalne i pravne. Sadrina
obe vrste akata odreena je pravom.
Drava je prvenstveno politika organizacija. Ona postoji radi vrenja politike funkcije,
a pravo je samo sredstvo koje se upotrebljava da bi se drava organizovala i da bi
mogla uspjenije djelovati. Drugim rijeima, ona ne postoji radi ostvarenja prava, nego
pravo postoji da bi drava pomou njega mogla da vri svoju politiku funkciju. Pravo
ureuje drutvene odnose i van drave, odnosno njene organizacije.

ODNOS DRAVE I PRAVA

Smatra se da su uticaju drave na pravo mnogobrojni, tako da se mogu razlikovati
globalni uticaji i pojedinani (konkretni) uticaji drave na pravo. Globalni uticaj oigledan
je u istorijskim preobraajima drave koji su doveli do racionalizovanja prava da bi
drava mogla da odgovori drutvenim potrebama. Ovaj preobraaj drave proiveo je:
sekularizaciju prava odvajanje prava od religije, globalizaciju prava ukidanje
feudalnog pravnog partikularizma; formalizaciju prava. Zajednika karakteristika svih tih
promjena je razumsko, logiko i sistematsko uobliavanje prava kao sistema pravila
ponaanja.
Sutinski, znaajnija je uloga drave u primjeni nego u stvaranju prava. U stvaranju
prava drava ne mora uestvovati neposredno, ve posredni i naelno, jer moe da
ovlasti druge, nedravne subjekte da stvaraju pravo ili pak da propie naela za druge
subjekte, sankcionie druga pravila, zajedniki sa drugima o slino. Drava utie na
pravo i u primjeni dispozicija pravnih normi, posebno tako to neposredno primjenjuje
dispozicije kojima su ureeni nadlenost, nain i postupak rada dravnih organa.
Kao to drava racionalizuje pravo, tako i pravo racionalizuje dravu. Ovo se izraava u
tri konkretna oblika: stvaranjem drave kao pravne organizacije, obezbjeenjem
dravnog funkcionisanja i ogranienjem dravne vlasti.
Drava je od svog nastanka pravna organizacija, zbog toga to nastaje donoenjem
pravnog akta koji je uslov njene egzistencije ustava. Ona je istovremeno i pravna

linost subjekt prava iz najmanje tri razloga: drava stvara i primjenjuje pravo,
organizovana pravnim normama i vri djelatnost u skladu sa pravnim normama.
Drugi uticaj prava na dravu ogleda se omoguavanju dravi da funkcionie, jer pravo
uvruje dravnu organizaciju i njenu djelatnost pretvara u primjenu prava. Dravna
organizacija se uvuje prenoenjem principa hijerarhije iz prava u dravnu
organizaciju. Dravna hijerarhija je pravno ureivanje dravne organizacije tako da
dravni organi imaju razliite uloge, mjesto i znaaj. Oni se rasporeuju od najvieg do
najnieg.
Trei uticaj prava na dravu predstavlja posljedicu dva prethodna i ogleda se u
ograniavanju dravne vlasti. Sa jedne strane to se ini objektivno, utvrivanjem naela
zakonitosti. S druge strane, to se ini i subjektivno, obezbjeujui legitimitet dravnoj
vlasti koji je vie od naela zakonitosti.

STRUKTURALNI POJAM DRAVE

Sa aspekta strukturalne analize drave, gotovo je opteprihvaeno da svaka drava
mora imati najmanje tri sastavna elementa: narod (stanovnitvo), teritoriju i vlast. Ova tri
elementa moraju biti prisutna istovremeno i u odgovarajuem kvalitetu.

DRAVNA VLAST
Pojam dravne vlasti
Najee se pojam dravne vlasti izvodi iz opteg pojma vlasti. U tom smislu vlast bi se
mogla oznaiti kao drutveni odnos u kome jedna strana izdaje zapovijesti i nareuje
drugoj, a ova druga duna je da postupa po tim zapovijedima pod prijetnjom prinude.
Tako se u svakom drutvu razlikuju razliiti oblici vlasti: u porodici, fabrici, koli i sl.
Dravna je vlast, najprije, javna vlast. To znai da poiva na javnom politikom podruju
drutvenog ivota. U modernom smislu, dravna vlast ne moe poivati iskljuivo na
prinudi jer politika vlast mora biti legitimna (mora biti prihvaena od stanovnitva).
10

U antikoj filozofiji osnovni kriterij opravdanosti svake vlasti bila je pravednost. To je

najvia vrlina koja je usmjerena prema drugima, odnosno prema optem dobru.
Dravna vlast koja ne uspije da obezbjedi legitimitet pribjegava represiji, odnosno
razliitim oblicima ograniavanja ljudskih sloboda i prava, posebno strogoj cenzuri
tampe i drugih sredstava javnog informisanja.

Suverenost dravne vlasti

Izraz suverenost vue porijeklo iz katolikog crkvenog prava. Suverenost je, kao takva,
predstavljala osobinu boanske vlasti, odnosno najviu i nedjeljivu vlast.
Kao jedan od tvoraca teorije suvereniteta smatra se an Boden, koji je ovaj pojam
definisao kao najviu vlast drave nad pojedincima, neogranienu zakonima i to u svom
najpoznatijem dijelu est knjiga o dravi (1576. God). Prema njemu, biti suveren znai
biti iznad zakona zemlje i imati mogunost promjene zakona. an ak Ruso je smatrao
da je suverenost izvrenje one volje koja je slobodna poput one koja nije podvrgnuta
nikakvoj vrsti obaveza.
Smatra se da je Tomas Hobs dao najpotpuniju teoriju o dravnom suverenitetu. On je
osnovu za postojanje suverenosti nalazio u imanentnoj ljudskoj prirodi, u nepomirljivim
psiholokim zakonima koji su rezultat istorijskih pojava i injenice da je ovjek ovjeku
vuk i da se bez organizovane apsolutne vlasti drave drutvo pretvara u rat svih protiv
sviju.
Za suverenost se najee kae da je to bitno svojstvo dravne vlasti koje znai da je
dravna vlast vrhovna. Da je drava suverena to znai da je dravni poredak poredak
iznad koga nema vieg poretka, a jedini poredak koji bi se mogao priznati kao vii jeste
meunarodni pravni poredak.
Pojedini autori smatraju da pojam suverenosti nema pravni karakter to potvruje i
injenica da ne postoji propis koji bi odredio ta je to suverenost. U ustavima veine
zemalja stoji da su one suverene, ali odreenja samog pojma nema. Na drugoj strani,
postoje miljenja da je suverenost jedan pravni pojam. Kao takav on oznaava svojstvo
onoga koji iznad sebe ne priznaje nikakvu viu vlast.
Suverenost obuhvata: nezavisnost dravne vlasti koja je izraena kroz slobodu
donoenja odluka i djelovanja u odnosu na bilo kakvu drugu vlast unutar ili izvan njene
teritorije; suprematiju dravne vlasti i pravnu neogranienost dravne vlasti (puna
sloboda u stvaranju i primjeni prava).
Nezavisnost dravne vlasti prema spolja manifestuje se kao samostalnost drave u
donoenju pravnih propisa i u iskljuenju svakog mijeanja u unutranje stvari neke
drave, primjenom naela jednakosti i ravnopravnosti drava.
11

Suprematija dravne vlasti predstavlja svojstvo dravne vlasti da je najjaa i najvia u

odnosu na vlast razliitih organizacija i zajednica unutar svoje teritorije.
Pravna neogranienost izraava sintetiki prve dvije osobine suverenosti. Tako ona
oznaava svemo dravne vlasti da u slobodi izbora prilikom odluivanja, moe bez
pravnih ogranienja donositi kakav hoe pravni propis. Suverenost bi se moglo odrediti
kao bitno svojstvo dravne vlasti koje se ogleda u njenoj pravnoj neogranienosti.
Meutim, ona je faktiki ograniena prirodnim ili drutvenim ogranienjima te
postojanjem drugih drava. Vrhovna vlast zavisi od volje politiki djelatnog
stanoivnitva, ukljuujui i opoziciju.
Na meunarodnom planu, suverenost predstavlja jedno od osnovnih naela odnosa. Na
osnovu njega drave su pravno jednake, odnosno nepodreene jedan drugoj, iako
stvarnost izgleda znatno drugaije.
Suverenost nije subjektivno pravo drave, ve faktiko svojstvo dravne vlasti i ne moe
se poistovjetiti sa pravednou. Dravi suverenost niko ne poklanja- ni vlastitio
stanovnitvo, niti strane drave. Stoga, priznavanje nezavisnosti svake konkretne
drave od strane drugih nema konstitutivan nego deklarativan karakter.

Narodna suverenost
Narodna suverenost je postulat koji je u svoje ustave unijela buroazija, mada je i u
prethodnim drutveno-ekonomskim formacijama bilo nagovjetaja o njenoj
neophodnosti kao izvoru dravne vlasti. Smatra se da je narodna suverenost ostvarena
ako je u dravi ostvarena vladavina naroda, odnosno ako njegova volja dolazi do
izraaja, tj ako drava poiva na vladavini naroda kao nosiocu suverenosti.

Nacionalna suverenost
Teorije o nacionalnoj suverenosti poele su se intenzivnije razvijati u toku nacionalnih
graanskih revolucija, a osnovna ideja im je bila da svjestke nacije treba emancipovati
od velikodravlja tadanjih apsolutnih monarhija, da treba probuditi nacionalnu svijest i
osloboditi nacionalne tradicije od svih oblika nasilja.
Zbog toga je ideja o nacionalnoj suverenosti sadravala zahtjev za potpunom
istorijskom , etnikom, kulturnom, etikom, obiajnom, jezikom i religijskom
identifikacijom nacija, priznavanjem njene samosvojnosti i legitimisanjem prava na
dravnost. Ideal je bio jedna nacija-jedna drava, zbog ega je nacionalni osjeaj u
poetku humanistiki motivisan, ne tako rijetko prerastao u nacionalistiki.

12

Privredna, komunikaciona i ekoloka meuzavisnot drava dovode u pitanje suverenitet

nacionalne drave.

DRAVNA TERITORIJA I STANOVNITVO

Drava je teritorijalna organizacija jer se dravna vlast vri na odreenoj teritoriji,
odnosno prostoru. To znai da je ona bitno vezana i ograniena na jedan geografski
prostor koji zovemo dravnom teritorijom. Ta teritorija je precizno odreen prostor na
kome se nalazi stanovnitvo drave i gdje se vri dravna vlast. Ovo je trodimenzionalni
prostor koji se sastoji od povrine i dubine kopna, mora, jezera i vazdunog stuba
izndad povrine teritorije do odreene visine. Teritorija je omeena zamiljenim ili
prirodnim linijama koje nazivamo dravnim granicama. Granice uva vojna sila drave ili
posebne granine slube i one se mogu prelaziti sa posebnim putnim ispravama. irina
teritorijalnog mora razliita je kod pojedinih drava i iznosi 6, 12 ili vie morskih milja,
dok se zranom granicom smatra visina koju doseu klasine letjelice. Najvei dio
svjetskih morskih povrina ini slobodno more.
Svaka drava, pravno, posjeduje samo jednu teritoriju bez obzira da li je ta teritorija
integralna ili rasparana. U dananjim dravama vaee je naelo da se na teritoriji
jedne drave primjenjuju iskljuivo pravne norme te drave i da svi njeni stanovnici i
dravljani dotine drave, ali i stranci, moraju te norme potovati. To se naziva naelom
teritorijalnosti.
Svaka drava mora da ima svoje stanovnitvo. Dravno stanovnitvo ine svo ljudi koji
borave na teritoriji drave i koji su usljed toga podvrgnuti njenoj vlasti i stoga obavezni
da potuju vaee pravne norme. Stanovnitvo ne zavisi samo od stepena iseljavanja ili
useljavanja, ve od stope nataliteta i mortaliteta stanovnitva.
Smatra se da je dravno stanovnitvo sastavljeno od dvije kategorije ljudi. Jednu
kategoriju ine njeni dravljani, a drugu ljudi koji su stalni pripadnici drugih drava ali se
nalaze na teritorije date drave (stranci). Postoji i trea kategorija, a to su apatridi ljudi
bez dravljanstva.
Dravljanstvo je, u modernom smislu, trajna veza javnopravnog karaktera izmeu
fizikog lica i drave. Dravljani imaju politika prava, tj. Izborna prava.
Dravljanstvo se moe stei roenjem ili priroenjem koje predstavlja sticanje
dravljanstva za vrijeme ivota (vjetaki put). Roenjem se dravljastvo moe stei na
dva naina: nasleenjem dravljanstva roditelja po principu krvi (ius sanguinis) ili tako
da dijete dobije dravljanstvo drave na ijoj teritoriji je roeno (ius soli). Prvi nain je
najei, dok je drugi primjenjivan u zemljama novog svijeta.
13

Priroenjem ovjek stie dravljanstvo neke drave po osnovu svoga zahtjeva i

ispunjenja uslova koje pojedine drave slobodno odreuju. Najei uslovi su: duina
boravka, zaposlenje, nekanjavanje, poznavanje drave, solventnost i sl.

FUNKCIJE DRAVNOPRAVNOG PORETKA

Pod dravnom funkcijom podrazumjevamo ono to drava stvarno ini u drutvu, njenu
stvarnu ulogu, stvarni uticaj koji ona vri, bez obzira na ciljeve koje joj ljudi postavljaju.
Dravni se ivot manifestuje u dravnoj radnji na zadovoljavanju dravnih interesa.
Po socioloko-politikom gleditu, funkcije mogu biti:
-

Klasna i drutvena funkcija

Regulatorna funkcija (dinamizam usmjeravanja)
Represivna funkcija.

Po prostornom kriterijumu funkcije mogu biti unutranja i spoljna, a s obzirom na

sadrinu procesa u kojima drava uestvuje moe se govoriti o ekonomskoj, politikoj i
idejnoj funkciji.
Drava i pravo, uopteno posmatrano, imaju iste funkcije. Po ugledu na istoriju,
prvobitna funkcija poretka je bila napadako-odbrambena, a zatim i izrabljivakorepresivna funkcija. Trea dravna funkcija bila je upravljanje velikim javnim i prisilnim
radovima, sa upotrebom masovne radne snage robova i naroda, za gradnju irigacijskih i
melioracijskih sistema, tvrava i sl. Ova funkcija doprinjela je nastanku velikih
civilizacija, kao to su Mesopotamija, Egipat, Indija i dr.
Jedna od najznaajnijih dravnopravnih funkcija je zatita drutvenog mira i sigurnosti,
tj. Spreavanje unutranjeg rata meu grupama. Naravno, funkcija drave je i
samoogranienje njene vlasti i opasnosti od represije nad graanima.
Svaka drava ima pravno-regulatornu funkciju koja je nuna forma pravnog ostvarivanja
svih njenih drugih funkcija.
Dakle, drava je organizacija koja odgovara globalnom drutvu, ima politiku i suverenu
vlast zasnovanu na monopolu legalne fizike prinude i na ekonomskoj i ideolokoj moi,
te se odnosi na precizno odreeno stanovnitvo i teritoriju, a pravnim normama regulie
najvanije drutvene odnose. (ovo zapamti, jako je vano)

14

PROMJENE DRAVNOPRAVNOG PORETKA

Dravnopravni poredak je dinamina pojava tako da ima svoj razvoj i promjene u njemu.
Razlikuju se prema vanosti i prema nainu na koji se izvode.
Svakodnevno nastaju brojne, manje znaajne promjene pojedinih elemenata, na
primjer, promjene putem izbora, transformacije, donoenje akata i svih zakona koji su
propisani ustavom.
Zatim postoje reforme, kao to su prelaz iz monarhije u republikanski oblik vladavine,
prelaz iz parlamentarnog u polupredsjedniki sistem, uvoenje veeg stepena
decentralizacije.
Nasuprot ovih legalnih naina promjena, dogaaju se nasilne i nezakonite promjene
drave i prava. Jedan od tih naina je dravni udar ili prevrat koji predstavlja oruano
preuzimanje vlasti od jednog dijela ljudi iz same dravne organizacije (vojska, policija,
ministri...) i zbacivanje s poloaja, hapenja ili ubijanja drugih visokih slubenih lica i
njima vjernih dijelova oruanih snaga. Ipak, udarom se mijenjaju samo oni dijelovi
drave i prava koji su prevratnicima nepoeljni i koji su bili razlog prevrata. Oni mogu biti
suprotnih politikih usmjerenja, tj mogu biti antidemokratski i demokratski.
Pu predstavlja drugu nezakonitu promjenu dravnopravnog poretka i od dravnog
udara se razlikuje po tome to ga izvode nii pripadnici i hijerarhiji dravnij funkcionera.
Dogaa se relativno rijetko u odnosu na dravni udar i u tom smislu je poznat pu
izveden i Liberiji od strane jednog narednika u vojsci.
Revolucija je protupravna promjena dravnopravnog poretka koji se izvodi izvana
oruanim ustankom nezadovoljnog stanovnitva, redovno u vrijeme ekonomskih i ratnih
kriza, a ponekad sa podrkom dijela vojske. Revolucija je, za razliku od udara i pua,
socijalni pokret koji obara, osim vladajuih stranaka i linosti, osnovne politike i pravne
odnose u drutvu. Ona, na primjer, rui feudalno vlasnitvo i privilegije, tj stvara novu
dravu i novo pravo na ruevinama stare drave i prava. Najbolji primjer revolucija su:
SAD 1776. Godine i Francuska 1789. Godine.

DRAVNA ORGANIZACIJA
Pojam dravne organizacije moe imati vie znaenja. Tako se smatra da je najire
znaenje pojma njeno teritorijalno znaenje gdje se ona oznaava kao prostor na kome
se vri dravna vlast. Ue znaenje pojma je njeno socioloko znaenje kao drutvene
organizacije koja ima monopol fizike sile. Najue znaenje je organizaciono, koje
oznaava tvorevinu sa skupom organa koji izvravaju odreene zadatke, meu kojima

15

su posebno karakteristini organi koji primjenjuju sankcije za prekraj pravnih normi.

(ovo zapamti, znam da pita esto)
Dravna organizacija ima svojstvo posebnog subjekta prava pravnog lica, tj jedne
posebne vrste pravnog lica ustanove. (samo spomeni, ovo mi ne moramo detaljno
znati, zato neu ni pisati)

NAELA DRAVNE ORGANIZACIJE

Sva naela dravne organizacije mogu se podijeliti na dravna, pravna i dravnopravna
naela. Prva postoje, odnosno primjenjuju se, na dravnu organizaciju; pomou drugih
funkcionie pravni poredak, dok su trea podjednako prisutna i u dravnoj i u pravnoj
organizaciji. Dalje, mogu se podijeliti na statika i dinamika. Statika se odnose na
sastav organizacije, dok se dinamika naela odnose na djelatnost i naela rada
dravnih organa.
Najvanija naela dravne organizacije su:
-

Naelo hijerarhije
Naelo centro-periferne povezanosti
Naela koordinacije, kooperacije, korelacije i koherentnosti.

NAELO HIJERARHIJE
Ovo je najvanije naelo dravne organizacije. Ono nije karakteristino samo za dravu,
ve i za ostale sloene cjeline. Dravna organizacija je sloena, sastavljena iz
mnogobrojnih dijelova koji se nalaze u posebnim, specifinim odnosima. Tu su oni
meusobno nadreeni i podreeni, odnosno meu njima postoji hijerarhijski odnos.
Najvii dravni organ je suveren i iznad njega nema vieg koji bi mu bio nadreen, a
postoji i najnii koji nisu nikome nadreeni. Dakle, hijerarhijsko naelo je opte,
mjeovito i statiko naelo.
Naelo hijerarhije odlikuje i pravni poredak koji se kao takav zasniva na hijerarhiji
pravnih akata (normi). Pravni proedak je vrsta normativnog poretka i sastavljen je od
viih i niih elemenata gdje svaki pravni akt, osim najvieg (ustava) proizilazi iz vieg i
tako do najnieg iz kojih nastaju materijalni akti.
Dakle, hijerarhija je zasnovana na razliitoj pravnoj snazi pravnih akata koja proizvodi
posljedicu da nie pravne norme imaju manju pravnu snagu i moraju biti u skladu sa
viim pravnim normama.

16

NAELO CENTRO-PERIFERNE POVEZANOSTI

Svaka drava posjeduje centralne i necentralne organe dravne vlasti. Odnos meu
njima poiva na naelu centro-periferne povezanosti, koji moe biti dvojak: drava moe
biti centralizovana , kada su necentralni organi potpuno poinjeni centralnim ili pak
moe biti decentralizovana kada oni uivaju vei ili manji stepen samostalnosti.

NAELO KOORDINACIJE
Mnoge dravne djelatnosti su sloenog karaktera i zahtijevaju angaovanje vie
razliitih dravnih organa zbog ega je nuna koordinacija meu njima. Koordinacija
moe biti organska i mehanika, neposredna i posredna, kao i strukturalna,
funkcionalna i ciljna. Organska predstavlja usklaenost na osnovu unutranjih
svojstava, mehanika je skladnost koja se obezbjeuje spoljnim djelovanjem posebnih
instrumenata ili postupaka. Neposredna koordinacija je direktno usklaivanje, dok
posredna predstavlja kretanje posebnog subjekta iji je zadatak da obezbjedi stepen
skladnosti.
Naelo koordinacije je mjeovito, opte i dinamiko naelo i ostvaruje se u tri
istovremena i povezana aspekta:
-

Kooperacija (saradnja)
Korelacija (uzajamnost)
Komplementarnost (dopunjavanje).

SASTAV DRAVNE ORGANIZACIJE

DRAVNA SLUBENA LICA, DRAVNI ORGANI I
NADLENOST
Posebna grupa ljudi koja vri vlast oznaava se kao dravni aparat ili pak kao dravna
organizacija. Nju sainjavaju veliki broj fizikih lica koja nazivamo dravna slubena lica.
Ova lica obavljaju odreenu slubu, tj slue ciljevima cjeline organizacije drave, te je
zbog toga bitno da ovu slubu moraju odvajati od svojih privatnih interesa.
Dravni organ ne oznaava neku osobu kako se esto pogreno misli. Dravni organ je
normativna pojava, skup srodnih poslova koji je postavljen pravnim normama i nosi
17

odreen naziv, na primjer, Vlada republike Hrvatske.Stvaranje dravnih organa

predstavlja osnovni nain podjele rada u dravnoj organizaciji. Dravni organ se ne
moe svesti ni na jedno slubeno lice, ni na sredstva neophodna za njegov rad, ni na
nadlenost.
Dravni organ je jedna organizaciona jedinica dravne vlasti, dok je dravno slubeno
lice fiziko lice, koje vri u izvjesnoj mjeri dravnu vlast.
Dravni organi se meusobno razlikuju po svojoj nadlenosti. Nadlenost predstavlja
termin koji oznaava skup pravnih obaveza i pravnih ovlaenja da se obavljaju poslovi
jednog organa, na primjer nadlenost parlamenta da donosi zakone. Nadlenost ima
dva aspekta: stvarna i mjesna nadlenost. Stvarna jeste obaveza i ovlaenja da se
obavljaju neke vrste poslova, a mjesna je obaveza i ovlaenje da se takve vrste
poslova obavljaju na odreenoj teritoriji u okviru iste stvane nadlenosti.
Funkcionalna nadlenost predstavlja sluaj prava na albu nezadovoljne stranke protiv
prvostepene odluke upravnog ili sudskog organa vioj dravnoj instanci. Nadlenost
dravnih organa se odreuje ustavnim, zakonskim ili drugim pravnim normama.

VRSTE DRAVNIH ORGANA

Prema vrstama dravne vlasti razlikuju se:
-

Ustavno-zakonodavni
Izvrno-politiki
Pravosudni
Upravni organi.

Prema nainima dolaska slubenih lica na funkciju:

-

Nasljedni
Izborni
Postavljeni
Nametnuti.

Ova podjela odgovara podjeli na demokratske i birokratske. Smatra se da je osnovni

kriterij demokratinosti dravnih organa u relaciji ko bira slubena lica, kontrolie ih i
poziva na odgovornost. Ako je to narod, onda je rije o demokratskim. Nasljedni dravni
organ je monarh, izborni organ je predsjednik republike, a nametnuti organ je diktator u
totalitarnom reimu.
Prema vanosti i moi organa razlikuju se:
-

Odluujui (svi vii dravni organi prema niim)

18

Izvrni (svi nii organi prema viim).

Prema tome koliko slubenih lica uestvuje u odluivanju razlikuju se individualni i

kolektivni. U ovoj podjeli nije vaan broj lica koja rade poslove jednog organa, ve je
bitno ko donosi odluke. Odluke u kolektivnim organima donose se glasanjem, obino
natpolovinom veinom ili veinom u bilo kojem vidu veim od natpolovine
(kvalifikovana).
Prema osobinama slubenih lica, razlikuju se:
-

Profesionalni (lica koja se koluju za poslove odreenog organa)

Neprofesionalni (bez propisanih uslova strune spreme, osobe koje donose
politike odluke).

U pravilu su najvii i odluujui organi neprofesionalni, dok su nii profesionalni.

Prema tome da li se poslovi sastoje od neposrednog dranja oruanih sredstava,
razlikujemo:
-

Oruane (vojska i policija)

Civilni (oni koji odluuju o upotrebi fizike sile).

Prema teritorijalnoj nadlenosti, razlikuju se:

-

Centralni (nadlenost na cijeloj teritoriji)

Regionalni (na veem dijelu teritorije)
Lokalni (optina).

DRAVNI OBLICI
KLASIFIKACIJA DRAVA
Oblik drave predstavlja nain na koji je ona organizovana, tj sastav i veze njenih
organa, kako meu sobom tako i sa narodom. Uobiajeno je da se vri klasifikacija na
etiri dravna oblika (jako vano, najee pita):
1. Oblik vladavine, razlikovanje drava prema organizaciji i poloaju efa drave.
Odreuje se prema pravnom i politikom svojstvu lica koje se nalazi na elu
drave. Postoje dva oblika vladavine: MONARHIJA i REPUBLIKA.

19

2. Oblik dravnog ureenja, razlikovanje prema odnosu centralnih i necentralnih

organa. Razlikujemo prostu (unitarnu) koja moe biti centralizovana i
decantralizovana, sloenu (federaciju) i savez drava (konfederaciju i uniju).
3. Oblik politikog ureenja, prema stepenu uea naroda u vrenju dravne vlasti.
To su: AUTOKRATIJA i DEMOKRATIJA.
4. Oblik dravne vlasti, odnos izmeu zakonodavne, izvrne i sudske vlasti. Postoje
dva ista oblika: jedinstvo vlasti i podjela vlasti, dok se u praksi javlja i jedan
srednji oblik ravnotea vlasti.
Prema istorijsko-klasnom principu, drave mogu biti robovlasnike, feudalne i
graanske.

OBLICI VLADAVINE
Oblik vladavine se odreuje prema organizaciji poglavara (efa) drave kao i po
njegovom odnosu prema ostalim dravnim organima. Pri tome treba razlikovati pojmove
efa drave i suverenog dravnog organa.
Vrhovni dravni organ je onaj organ koji je u dravi najvii i koji vri suverenu vlast. To je
nekada bio monarh, a danas u modernim dravama, to je ustavotvorni organ, odnosno,
saglasno malim ogranienjima koja ustav stavlja zakonodavnom organu, on sam.
Dravni poglavar je organ koji oliava, predstavlja dravu kao jedinstvenu i specifinu
organizaciju. U apsolutnoj monarhiji, ef drave je istovremeno i vrhovni dravni organ.
Dravni poglavar moe biti konstituisan kao inokosni ili kao zborni. Ukoliko je zborni,
onda se najee jedan od lanova ovog organa odreen period nalazi na njegovom
elu nakon ega dolazi do rotacije. Odluke u ovakvim organima donose se ili
konsenzusom ili pak veinom glasova njenih lanova.
ef drave funkciju moe stei na tri naina:
1. Neposredno od strane naroda ili izborom od zakonodavnog tijela
2. Nasleem
3. Dravnim udarom.
Ovlaenja koja ima ef drave se razlikuju. Ukoliko on nije suveren dravni organ,
najee predstavlja dravu prema unutra i spolja, komanduje oruanim snagama, a
moe imati i dio sudskog ovlaenja.
Dakle, prema ovoj podjeli, postoje dva oblika vladavine: monarhija i republika.

20

MONARHIJA
Monarhija predstavlja sve one oblike vladavine u kojima se na elu drave nalazi lice sa
posebnim i jasno izdvojenim privilegijama. U uem smislu, monarhija je oblik vladavine
u kome funkciju efa drave vri jedna linost koja ne podlijee pravnoj odgovornosti i
koja vri svoju funkciju doivotno i nasljedno. Osnovna ideja monarhije sastoji se u tome
da drava ne moe biti jedna ako njena vlast nije usredsreena kod jednog ovjeka.
Za pravni poloaj monarha karakteristino je slijedee:
-

Monarh nije postavljen na svoj poloaj od jednog drugog organa, on vlada na

osnovu ustava
Monarh stavlja u pokret sve tri vlasti
Monarh nije samo ef upravne vlasti, ima uee i u druge dvije
Monarh ne odgovara ni politiki ni krivino.

Line privilegije monarha nemaju nikakve veze sa obimom dravne vlasti koju on vri jer
je mogue da monarh ima mnogo manju vlast od predsjednika republike, ali ipak je
monarh jer ima line privilegije.
Najbitnija privilegija je njegova neodgovornost, to znai da on nije potinjen nikakvim
pravnim propisima, tj da pravno moe uiniti sve to hoe jer se na njega ne mogu
primjeniti sankcije u pravnom smislu. Za njega mogu biti propisane pravne norme, ali
nikada ne mogu biti propisane sankcije.
Monarh je zbog toga suverena linost, iako nije suvereni dravni organ. Zbog toga se
esto stvaraju drugi dravni organi koji odgovaraju za monarhove radnje umjesto njega.
Meutim, ovi organi ne mogu odgovarati za line radnje monarha, nego samo za
politike. Iako monarh pravno nije odgovoran, to ne znai da nije odgovoran drutveno,
politiki i moralno.
Monarh na vlast dolazi nasleem, a ukoliko ne bude zbaen sa vlasti ili pak abdicira
(svojevoljno), svoj poloaj zadrava doivotno. Pravilo je da je monarh neposredan
potomak ili je u najbliem srodstvu sa ranijim monarhom. No, monarhija moe biti
izborna to bi znailo da monarh na vlast moe doi i ovim putem. Monarh se bira, na
vlasti ostaje doivotno, nakon ega se bira drugi.

VRSTE MONARHIJE
Danas se u pravnoj nauci govori o dvije vrste monarhija: neogranienim i ogranienim.
Ova podjela se vri prema poloaju monarha u njima.

21

Neograniena monarhija predstavlja takvu vrstu monarhije u kojoj je monarh

istovremeno i ef drave i vrhovni dravni organ, dok ograniena predstavlja sluaj kada
je monarh samo ef drave ali ne i suvereni dravni organ.
Neograniena monarhija naziva se jo i apsolutnom monarhijom jer u njoj vladareva
linost simbolizuje zakonodavnu, izvrnu i sudsku vlast. On naravno ne vri sve vlasti
neposredno, ali je bitno da one izraavaju njegovu volju.
Ograniena monarhija nastaje kao rezultat revolucionarnih promjena u 18. i 19. vijeku.
One su ili ukinule monarhiju ili su pak dovele do nastanka ogranienih monarhija.
Ovakvu vrstu monarhije karakterie prenoenje suverene vlasti sa monarha na neke
druge dravne organe dok on zadrava poloaj suverene linosti, odnosno line
privilegije neodgovornosti. Ograniena monarhija se dijeli na ustavnu i parlamentarnu.
Ustavna monarhija manje je ograniena od parlamentarne. Tu je monarh izgubio
ustavotvornu vlast ustav donosi neko drugi i monarh je duan da ga potuje.
U parlamentarnoj monarhiji monarhova vlast je jo vie ograniena i u njoj je
uspostavljen naroito efikasan sistem odgovornosti drugih organa za monarhove akte.
Ovde parlament vri zakonodavnu vlast, bilo sam, bilo u zajednici sa monarhom. U
ovom drugom sluaju neki prijedlog postaje zakonom tek nakon to ga kralj usvoji, i to
monarhovo pravo se naziva sankcija. Ako ga ne usvoji, to znai da monarh ulae veto,
koji je apsolutan. Sa druge strane, monarh je i dalje ef drave, s tim da ovu funkciju u
njegovo ime vre ministri (postavlja ih monarh, ali smjenjuje parlament). U ovoj vrsti
monarhije nijedan monarhov akt nije punovaan ako nema premapotpis jednog
ministra. Meutim, za monarhove line akte niko ne odgovara.
Takoe, postoje dva tipa monarhije engleski i njemaki. Po drugom, vladalac je
podveden pod pravni poredak, ali u tim granicama on je taj koji vlada. Po engleskom
tipu, vlada nije u rukama vladaoca nego u rukama njegovih ministara, koji moraju biti iz
parlamentarne veine. Postoji i staleka monarhija te takozvana teokratska monarhija.

REPUBLIKA
Ovaj izraz oznaava oblik vladavine u kome dravna vlast pripada narodu, dok je ef
drave nosilac odreenih funkcija bez linih privilegija, politiki i krivino odgovoran.
Osnovna razlika u odnosu na monarhiju je nain dolaska efa drave na vlast. U
republici je to izborni put. Takoe, za razliku od monarha, on na ovom poloaju ostaje
odreen vremenski period, najee 4, 5 ili 7 godina i ne moe biti vie od dva puta
uzastopno izabran.

22

Republika je oblik vladavine suprotan monarhiji jer ef drave nema nikakve line
privilegije, nikada nije suvereni dravni organ niti pak suverena linost. Monarh je
nekada bio suveren, a predsjednik nije, te su se zbog toga kod monarha zadrali
izvjesni ostaci suverenosti.
Pravni poloaj predsjednika republike razlikuje se od monarhovog. Sve privilegije koje
on ima moraju proizilaziti iz prirode dravnike funkcije. On je odgovoran i pravno i
politiki, a u sluaju da je utvrena neka od njih pravna, prije izvoenja na sud mora
biti razrjeen dunosti i mogu mu se ustanoviti odreene manje privilegije. Politika
odgovornost sastoji se u tome to on odgovara za politiku koju vodi, te stoga moe biti
smijenjen.
Predsjednik republike je uvijek izboran organ. Postoje dva naina izbora: od strane
samog naroda, ili od strane parlamenta (posredno). U prvom sluaju birai se
opredjeljuju za linost, pa se preko opredjeljenja kandidata saznaje koja e stranka biti
na vlasti u tom periodu. U drugom sluaju, birai glasaju za stranku, pa kad se
konstituie parlament on bira predsjednika koji moe biti iz vladajue stranke ili
nezavisna politika linost. Sistem u kome se predsjednik bira neposredno naziva se
amerikim, dok se drugi obino naziva evropskim. Meutim, u SAD nije potpuno
neposredan izbor, jer se vri preko elektora, tj izbornika koje narod bira neposredno.
Vlast predsjednika je uglavnom manja od monarhove, mada ne mora biti. Predsjednik
ima vea ili manja ovlaenja u domenu zakonodavne vlasti (rasputanje parlamenta,
suspenzivni veto1, zakonodavna inicijativa). U izvrnoj vlasti, predsjednik je moe
potpuno posjedovati (SAD) ili posredno (odabir mandatara za sastav vlade). U domenu
sudske vlasti, on moe da predlae sudije na najvie sudske funkcije.
Republika ima uvijek ista formalno-prvna obiljeja: ustav kao najvii pravni akt,
zakonodavno tijelo izabrano optim pravom glasa, vladu postavljenu od strane
parlamenta uz neke kompetencije predsjednika, te sudstvo koje je nezavisno od svih
uticaja. Prva moderna republika je SAD (1776 godine).

VRSTE REPUBLIKE
Republike se mogu razvrstati prema stepenu predsjednikovih ovlatenja: ograniene i
neograniene. Ograniena je takav oblik vladavine koji bi u najveoj moguoj mjeri bio
slian neogranienoj monarhiji. Tu predsjednik ima velika ovlatenja, te se demokratska

1 Sluaj kada zakoni moraju biti izglasani ponovo u parlamentu,ali ovog puta
dvotreinskom veinom
23

vladavina pretvara u autokratsku. Meutim, treba imati na umu da stepen suverenosti

predsjednika nikada ne moe biti visok kao kod monarha.
Neograniena republika bila bi identina sa jednim demokratskim politikim reimom. U
ovom obliku presjednik ima tano utvrena i ustavom i zakonom odreena ovlaenja.
Republike se dalje mogu podijeliti prema broju lica iz kojih se satoji ef drave. Ve je
reeno da moe biti inokosan i zborni. Takoe, moe biti i teokratski kada se na elu
drave nalazi duhovni poglavar.
Neki autori republike dijele i na:
-

Apsolutne (lina diktatura)

Ustavne (zasnovana na njemu)
Parlamentarne (ef drave potinjen parlamentu).

Ponekad se razlikuju predsjednika i skuptinska: u prvoj bi teite vlasti bilo u rukama

predsjednika, a u drugoj kod predstavnikog tijela.

OBLICI DRAVNOG UREENJA

Moe se rei da postoje prosta (unitarna) i sloena drava, kao i savezi drava
(konfederacija i unija).

Unitarna drava
Unitarna drava je takva drava u kojoj cjelokupna dravna vlast pripada centralnim
organima. Kako oni ne mogu samo vriti vlast, jedan dio vlasti se povjerava ili prenosi
na necentralne organe. Zbog toga kaemo da u svakoj dravi postoje centralni i
necentralni organi. Zbog toga, unitarna drava moe biti centralizovana i
decentralizovana.

Centralizacija i decentralizacija
Centralizacija dravnog ureenja postoji onda kada je efektivna vlast u dravi
skoncentrisana na njenom vrhu i kada se vlast ostalih organa posmatra samo kao
izvedena iz nje. To znai da su necentralni organi u punoj zavisnosti od centralnih.
Ukoliko je dravna vlast centralizovana, kompetencija centralnih organa u odnosu na
necentralne su znaajne. To znai da oni imaju nadlenost za donoenje odreeneih
odluka, ali su uvijek podloni volji centralnih organa. Centralni organi imaju pravo da
ocjenjuju i zakonitost i cjelishodnost odluka necentralnih organa koji su im podreeni.

24

Smatra se da je centralizaciju mogue braniti razlozima dravne djelotvornosti i

potrebom za cjelovitou rada uprave te nadzorom nad istom. Argument u korist
decentralizacije je da sve poslove ne mogu obavljati samo centralni organi. Drugi
argument je da se decentralizacijom drava pribliava graanima.
Decentralizacija se shvata kao proces reorganizacije dravne uprave, tj kao takav
raspored dravnih poslova gdje necentralni organi uivaju veu ili manju samostalnost.
Decentralizacija oznaava injenicu da necentralni organi imaju odreen stepen
samostalnosti unutar koga vii organi mogu da ocjenjuju zakonitost njihovog
postupanja, ali nikako cjelishodnost. Decentralizacija nikada ne moe biti potpuna, jer bi
bez koordinacije djelatnosti centralnih organa doao u pitanje sam opstanak drave.
Vrste decentralizacije vre se po raznim kriterijima. Ako vii organ postavlja nie, ona e
biti birokratska, a ako su nii izabrani od predstavnikih tijela ili od samog naroda, ona
e biti demokratska. Zatim ona moe biti personalna kada se odnosi na krug lica sa
nekim specifinim svojstvima koja drava priznaje, etnika, vjerska, profesionalna i
slino.
Dalje, decentralizacija moe biti teritorijalna i funkcionalna. Teritorijalna je odreena
teritorijom kada se izvjesne lokalne zajednice decentralizuju. Funkcionalna se sastoji
u davanju odreene samostalnosti javnim slubama (na primjer zdravstvo).

Lokalna samouprava
Po ovim pojom se podrazumijeva samouprava u teritorijalnim lokalnim jedinicama, a
ona podrazumijeva, s jedne strane, da lokalne organe vlasti bira lokalno stanovnitvo, a
s druge, da lokalni organi imaju slobodu u okviru djelanja odreenog zakona suverene
drave.
Smatra se da strukturu lokalne samouprave ini mnotvo elemenata: tip drutvenog
ureenja, oblik unutranjeg ureenja drave, dostignuti nivo demokratizacije i sl.
Lokalna samouprava predstavlja specifian tip decentralizacije u kome u sistemu
dravne vlasti necentralni organi nisu postavljeni od viih centralnih organa, ve su, u
okviru lokalnih zajednica neposredno izabrani od strane graana (kombinacija
decentralizacije i demokratije).
Osnovni princip koji odreuje sadrinu lokalne samouprave je princip da je njen razvoj
vezan za demokratiju. Zbog toga su karakterisitike lokalne samouprave sledee:
1. Graani u lokalnoj zajednici slobodno biraju predstavnike ili neposredno
uestvuju u nekim pitanjima
2. Ue teritorije lokalne samouprave su zakonom odreene
3. Lokalne institucije imaju odreenu organizacionu samostalnost
25

4. Takoe i finansijsku samostalnost

5. Lokalne institucije imaju normativnu samostalnost u okviru ustava i zakona.
Moe se rei da se u okviru mehanizama upravljanja graana u lokalnim zajednicama
izdvajaju dva oblika:
-

Neposredno uee graana u upravljanju lokalnom zajednicom

Posredno odluivanje graana preko izabranih predstavnika.

Lokalna samouprava moe da bude jednostepena, dvostepena pa i trostepena, zavisno

od toga koliko nivoa lokalnih zajednica postoji izmeu najniih lokalnih zajednica i
centralne dravne vlasti. Broj nivoa lokalne vlasti odreen je veliinom teritorije i brojem
stanovnika jedne drave, optim nivoom razvoja drutva, sloenou dravnih funkcija i
dr. Optina se javlja kao najnia jedinica lokalne samouprave, a slijede srezovi, okruzi i
departmani.
Kad je rije o posrednom obliku lokalne samouprave, nuno je da se izbori predstavnika
graana u institucije reguliu u skladu sa demokratskim principima, te da se adekvatno
normira njihov odnos prema lokalnoj zajednici. Kada je rije o finansiranju poslova
lokalnih zajednica nuno je obezbjediti izvorna sredstva za finansiranje lokalne
samouprave.
Lokalna samouprava je, po pravilu, zakonska materija, a zavisno od pravnog poretka,
moe biti i ustavna. Koncept samouprave podrazumjeva pravo i osloboenost lokalnih
vlasti da u okviru zakona reguliu i rukovode znatnim dijelom javnih poslova. Uzroci
opadanja lok. samouprave su:
-

irenje uloge savremene drave

Stvaranje velikih politikih stranaka
Premjetanje mnogih poslova u domen socijalne drave
Reduciranje finansija
Suavanje prostora djelovanja institucija i drugo.

Regionalna drava
Smatra se da regionalna drava predstavlja novi oblik teritorijalno politikog ureenja
unitarne drave koji se razvio tokom Drugog svjetskog rata.
Moe se rei da regionalna drava predstavlja srednje rjeenje izmeu unitarnog i
federalnog ureenja. Regionalna drava, uvajui svoj unitarni oblik obezbjeuje
neophodno ispoljavanje jezikih, kulturnih, privrednih i socijalnih razliitosti regiona bez
uvoenja skupog, komplikovanog i neefikasnog federalnog mehanizma koji esto vodi

26

sukobima federalnih jedinica. Regionalna drava spaja pozitivne osobine unitarnog i

fedralnog ureenja i istovremeno otklanja njihove slabosti.
Regioni ne uivaju zakonodavnu autonomiju, ali u nekim dravama posjeduju pravo
zakonodavne inicijative pred nacionalnim parlamentom, kao to je sluaj sa
panjolskom. Regioni raspolau pravom da samostalno ubiru poreze i druge prihode
radi obavljanja svojih dunosti.
Oni obino posjeduju regionalnu skuptinu ili savjet i regionalni odbor ili vladu.
Nadlenost regiona obino se odnosi na oblasti privrede, socijalnog i kulturnog razvoja,
zdravstvene slube i slino.
Regionalna drava je najveim dijelom prihvatljiv model organizovanja drave, jer
podrazumijeva jaku dravu za razliku od federacije.

Sloena drava
Sloena drava je evolutivna dravnopravna tvorevina koja se susree na odreenom
stepenu razvoja drave kao istorijskog fenomena. U zavisnosti od stepena odricanja
drave od suvereniteta, poznajemo dva oblika sloenih drava, odnosno saveza drava:
konfederacija i federacija.

Konfederacija
Moe se rei da konfederalni oblik dravnog ureenja prethodi federalnom kroz istoriju.
Ovaj oblik dravnog ureenja nastajao je kao rezultat meudravnih sporazuma i
njegove formalizacije u vidu meunarodnog ugovora o kraem ili duem stupanju u
savez dvije ili vie drava koje su zadravale svoju suverenost i dravnopravni
subjektivitet. Ove drave su stvarale uzak, nuan krug najviih zajednikih organa ije
su ih odluke obavezivale jedino onda kada su na njih pristajale (nulifikacija), s obzirom
da su se odluke donosile konsenzusom, a ne majorizacijom. Takoe, postoji i pravo
secesije, odnosno drava moe istupiti iz saveza kad god eli.
Kao dravni oblik konfederacija se susree uglavnom di poetka razvijene buroaske
epohe, a u XX vijeku je gotovo i nema.

Federacija
Njeno oblikovanje u novu dravnopravnu zajednicu odvija se na dva naina: stupanjem
suverenih drava u novi dravni oblik (agregacija) ili unutranjim raslojavanjem dotad
27

jedinstvene proste drave na dvije ili vie lanica koje su i dalje ostale u njenom sastavu
ali su uspostavile i svoje organe u nekadanjem dvostranom odnosu centralnih i
lokalnih organa (devolucija).
Veina federacija stvarana je dobrovoljnim stupanjem dotad samostalnih drava u jedan
novi dravnopravni kvalitet. Drave lanice, federalne jedinice predstavljaju samo
teritorijalne organizacije, prostorno ire od lokalnih zajednica.
Federalizam se tradicionalno definie kao odnos saveznog centra moi prema centrima
moi u dravama lanicama, fedralnim jedinicama, te se u tom pogledu i teorija i praksa
upoznavale razna rjeenja. Moe se rei da je u veini federacija dolazilo do sukoba
dvije tendencije. Prva je teila jaanju saveznog centra i smanjivanju obima moi
federalnih jedinica.
Druga tendencija, bila je tendencija ka separatizmu. Veoma esto u vladajuim
krugovima drava lanica koje su se osjeale pogoenim dominacijom centra, javljala
tenja ka izdvajanju iz federacije, ka njenom rastvaranju u konfederaciju i ka ponovnom
konstituisanju dravne suverenosti.
Organizacija suverenog organa po pravilu je takva da ima dva doma. Prvi je
predstavniki i njegovi lanovi se biraju srazmjerno broju stanovnika lanica, dok u drugi
dom lanice alju jednak broj predstavnika bez obzira na brojnost. Odluke u federalnom
parlamentu donose se veinom glasova (bez prava nulifikacije i secesije).
to se tie raspodjele nadlenosti, potrebno je rei da se ona ustanovljava saveznim
ustavom i to najee putem enumeracije. Tako je nadlenost savezne drave: voenje
spoljne politike, spoljne trgovine, odbrana zemlje, finansije, monetarna politika i sl.
Savezna drava ima posebno zakonodavstvo, upravu i sudstvo.
Smatra se da postoje tri glavna razloga za stvaranje federacija:
1. Potreba da se u drutvima s vienacionalnim sastavom omogui ostvarenje
nacionalne suverenosti
2. Potreba da se olaka uticaj stanovnitva na vlast
3. Potreba da se ouvaju razliitosti istorijskih tradicija.

28

Unija
Unije se nalaze negdje izmeu konfederacije i federacije. One se obino dijele na
realne i personalne. Za realnu uniju karakteristino je da u njoj postoji zajedniki ef
drave iji je poloaj regulisan ustavom. Uz efa drave obino postoje zajedniki
organi za spoljne poslove dok su svi ostali odnosi ureeni ugovorima lanica, i to na
jednoobrazan nain. Unija obino ima zajedniku vojsku.
Unija se od konfederacije razlikuje po tome to lanice iz nje ne mogu izlaziti kada
hoe, ali ona nije ni federacija, jer drave zadravaju unutranju suverenost. Unija se
uvijek javljala u monarhijskom obliku vladavine (Austougarska).
Personalna unija ima samo jedan zajedniki organ efa drave sa ustavno
definisanom ulogom. lanice zadravaju i spoljanju i unutranju suverenost, te je teko
govoriti o novoj dravnoj tvorevini.

OBLIK DRAVNOG UREENJA BOSNE I HERCEGOVINE2

Oblik dravnog ureenja Bosne i Hercegovine je specifian. To se prvenstveno moe
vidjeti iz naina njenog nastanka. Potpisivanjem Opteg okvirnog sporazuma za mir
(Dejtonski sporazum), koji u Aneksu IV sadri i njen Ustav, ona je konstruisana sa
drugaijom unutranjom strukturom u odnosu na prethodnu, meunarodno priznatu
Bosnu i Hercegovinu.
Ustavom Bosne i Hercegovine propisano je da se ona sastoji od dva entiteta: Republike
Srpske i Federacije Bosne i hercegovine. Analizom njihovih ustava se moe zakljuiti da
se radi o jednom prostom, tj unitarnom entitetu (Republika Srpska) i o jednom
sloenom, sa federalnim oblikom dravnog ureenja (Federacija Bosne i Hercegovine).
Potpuna slika ovog sloenog dravnog ureenja moe se razumjeti analizom Ustava
Bosne i Hercegovine, posebno u pogledu raspodjele nadlenosti izmeu Bosne i
hercegovine i njenih entiteta.

2 Ovo sigurno nee biti na kolokviju, ali neka ima ako zatreba kasnije
29

Nadlenosti institucija Bosne i Hercegovine

lan III ustavaje najznaajniji lan za odreenje oblika dravnog ureenja Bosne i
Hercegovine. Tu su odreene nadlenosti institucija Bosne i Hercegovine:
-

Spoljna politika
Carinska politika
Spoljnotrgovinska politika
Monetarna politika (ureena lanom VII)
Finansiranje ustanova i meunarodnih obaveza
Sprovoenje krivinih zakona na meunarodnom planu i izmeu entiteta (uz

odnos sa Interpolom)
Politika i propisi za useljavanje, azil i izbjeglice
Uvoenje i rad sredstava za meusobne i meunarodne komunikacije
Kontrola vazdunog saobraaja i
Regulisanje saobraaja meu entitetima.

U istom lanu, u taki 2, govori se o nadlenosti entiteta i propisuje se da e:

1. Entiteti imati pravo da uspostavljaju specijalne parelelne odnose sa susjednim
dravama
2. Svaki entitet e pruati potrebnu pomo vladi Bosne i Hercegovine da bi joj
omoguio da ispunjava meunarodne obaveze
3. Entiteti e obezbjediti sigurne i bezbjedne uslove u okvirima svoje nadlenosti
odravanjem ustanova za sprovoenje graanskih zakona koji e djelovati u
skladu sa meunarodno priznatim standardima
4. Svaki entitet moe da ulazi u sporazume sa dravama i meunarodnim
organizacijama sa pristankom Parlamentarne skuptine
Dalje, u taki 3 istog lana govori se o zakonima i nadlenostima entiteta i institucija te
se propisuje da e:
a) Sve dravne funkcije i ovlatenja koja ovim Ustavom nisu dodijeljena
institucijama Bosne i Hercegovine pripadati entitetima
b) Entiteti i sve nie zajednice e u potpunosti potovati ovaj Ustav koji prevladava
neusklaene odredbe zakona Bosne i Hercegovine i ustava i zakona entiteta, i
odluke ustanova Bosne i Hercegovine.
Taka 5 govori dodatnim nadlenostima institucija Bosne i Hercegovine i propisuje:
30

Bosna i Hercegovina e preuzeti nadlenosti za sve druge poslove o kojima se

entiteti sloe, za poslove koje predviaju Aneksi 5 do 8 Opteg okvirnog
sporazuma i za poslove koji su nuni za ouvanje suvereniteta, teritorijalnog

integriteta, politike nezavisnosti i meunarodnog statusa

U roku od 6 mjeseci od stupanja na snagu ovog Ustava entiteti e poeti
pregovore s ciljem da i druge poslove ukljue u nadlenosti Bosne i Hercegovine,
ukljuujui i koritenje energetskih resursa i saradnju na privrednim projektima.

Ustanovljavanje nadlenosti institucija Bosne i Hercegovine je regulisano na nain

tipian za konfederalni oblik dravnog ureenja, odnosno da su entiteti svoje izvorne
nadlenosti prenijeli na institucije Bosne i Hercegovine. Nuno je istai da se to naroito
jasno vidi iz pretpostavke nadlenosti u korist entiteta koja je predviena takom 3
navedenog lana, to je ublaeno takom 5a istog lana, posebno odredbom o
poslovima nunim za ouvanje suvereniteta, teritorijalnog integriteta i meunarodnog
statusa.

Institucije Bosne i Hercegovine

Nain rada, nadlenost i organizacija institucija Bosne i Hercegovine regulisani su
lanovima IV, V, VI i VII Ustava BiH. U njima se govori o Parlamentarnoj skuptini,
Predsjednitvu, Savjetu ministara, Ustavnom sudu i Centralnoj banci.

Parlamentarna skuptina
U lanu VI Ustava Bosne i Hercegovine propisuje se da e Parlamentarna skuptina
Bosne i Hercegovine imati dva doma: Dom naroda i Predstavniki dom. Prvi e se
sastojati od petnaest delegata, dvije treine iz Federacije Bosne i Hercegovine (pet
Hrvata i pet Bonjaka) i jedna treina iz Republike Srpske. Zatim, hrvatske i bonjake
delegate e izabrati hrvatski, odnosno bonjaki delegati u Domu naroda federacije
Bosne i Hercegovine, a delegate iz Republike Srpske - Narodna Skuptina Republike
Srpske. Devet lanova Doma naroda sainjava kvorum, s tim to najmanje tri
bonjaka, tri hrvatska i tri srpska delegata moraju biti prisutni.

31

Predstavniki dom se sastoji od 42 lana, dvije treine se biraju na teritoriji Federacije

Bosne i Hercegovine, a jedna treina na teritoriji Republike Srpske. lanovi
Predstavnikog doma se biraju neposredno u svom entitetu prema izbornom zakonu.
Osnivanje ove institucije je zasnovano na principu pariteta, tj entiteti su zastupljeni u
omjeru 1:2, bez obzira na njihovu veliinu, broj stanovnika i slino. Posebno je znaajno
to je prisutan paritet entiteta, ali i paritet naroda, pri emu se jasno odreuje da su u
Domu naroda delegati iz Federacije Bosne i Hercegovine Hrvati i Bonjaci, a iz
Republike Srpske Srbi. I ovo je karakteristino za konfederalni oblik ureenja.
Meu oderdbama koje reguliu rad Parlamentarne skuptine posebno je znaajna
odredba take 3c, kojom je propisano da e svaki zakonodavni akt zahtijevati pristanak
oba doma, ali i taka 3d, u kojoj stoji da e delegati i poslanici uloiti napore da se
postaraju da veina sadri najmanje jednu treinu glasova delegata. Taka 3e propisuje
da se predloena odluka Parlamentarne skuptine moe proglasiti destruktivnom po
vitalne interese nekog od naroda veinom glasova delegata iz tog naroda. Takva
predloena odluka zahtijeva za usvajanje u Domu naroda veinu glasova bonjakih,
hrvatskih i srpskih delegata koji su prisutni. Ukoliko doe do saziva Komisije za sporno
pitanje, a ni ono ga ne rijei, pitanje se upuuje Ustavnom sudu Bosne i Hercegovine.
Mada sve ovo govori u prilog da je Bosna i Hercegovina ureena konfederalno,
Ustavom nije predvieno da bilo koja lanica istupi iz nje, to je inae predvieno
konfederalnim oblikom ureenja (pravo secesije).
Nadlenost Parlamentarne skuptine Bosne i Hercegovine odreena je lanom IV
Ustava:
1. Donoenje zakona potrebnih za sprovoenje odluka Predsjednitva ili za
obavljanje nadlenosti Skuptine
2. Odluivanje o izvorima i iznosu prihoda za rad ustanova Bosne i Hercegovine te
za meunarodne obaveze
3. Usvajanje budeta za institucije Bosne i Hercegovine
4. Odluivanje o pristanku na ratifikaciju ugovora
5. Ostala pitanja nuna za obavljanje svojih dunosti.
Moe se zakljuiti da je njena nadlenost veoma skromna i da ne obuhvata nadlenosti
neophodne za ivot jedne drave.

32

Predsjednitvo Bosne i Hercegovine

Predsjednitvo Bosne i Hercegovine predstavlja kolektivnog efa drave. U skladu sa
lanom V Ustava ono se sastoji od tri lana: jednog Bonjaka i jednog Hrvata, koji se
biraju neposredno na teritoriji Federacije Bosne i Hercegovine te jednog Srbina, koji se
bira neposredno na teritoriji Republike Srpske.
Taka 1 pomenutog lana odreuje da e lanove Predsjednitva neposredno birati
svaki entitet prema izbornom zakonu kojeg usvaja Parlamentarna skuptina. U skladu
sa lanom 2b, lanovi Predsjednitva meu sobom imenuju predsjednika, odnosno
metodom izbora predsjednika putem rotacije (karakteristino za konfederacije).
U taki 2c se utvruje da e se Predsjednitvo truditi da sve odluke usvoji
konsenzusom. Odluke mogu da usvoje i dva lana Predsjednitva, ukoliko svi napori za
konsenzusom propadnu.
U taki 2d se propisuje da lan Predsjednitva koji se protivi odluci moe da proglasi da
je odluka destruktivna po vitalni interes entiteta na ijoj je teritoriji izabran, s tim da to
mora da uini u roku od tri dana od dana kada je odluka usvojena. Takva odluka se
odmah upuuje Narodnoj skuptini Republike Srpske, ukoliko je takvu izjavu dao lan
sa te teritorije, bonjakim delegatima u Domu naroda Federacije Bosne i Hercegovine,
ukoliko je izjavu dao Bonjak, ili pak hrvatskim delegatima tog tijela, ako je izjavu dao
Hrvat.
I ova odredba govori o tome da se radi o konfederalnom obliku dravnog ureenja, s
obzirom na to da je klauzula vitalnog interesa naroda karakteristino upravo za njega
(pravo nulifikacije).
lan III Ustava govori o nadlenostima Predsjednitva i utvruje da su to:
-

Voenje spoljne politike

Imenovanje ambasadora i drugih meunarodnih predstavnika
Predstavljanje drave u meunarodnim organizacijama
Pregovaranje, proglaavanje, i uz pristanak Parlamentarne skuptine, ratifikacija

ugovora Bosne i Hercegovine

Izvravanje odluka Parlamentarne skuptine
Predlaganje, na preporuku Savjeta ministara, godinjeg budeta Parlamentarnoj
skuptini
33

Podnoenje izvjetaja, na zahtjev, ali najmanje jednom godinje, Parlamntarnoj

skuptini o izdacima Presjednitva

Koordinacija sa meunarodnim i nevladinim organizacijama
Vrenje drugih funkcija koje mogu biti nune za obavljanje nadlenosti.

Savjet ministara Bosne i Hercegovine

U lanu IV Ustava je propisano da predsjednika Savjeta ministara imenuje
Predsjednitvo Bosne i Hercegovine, a potvruje Predstavniki dom Parlamentarne
skuptine. Predsjednik Savjeta ministara imenuje ministra inostranih poslova, ministra
spoljne trgovine i druge ministre, ako to bude potrebno, a koji stupaju na dunost kada
to potvrdi Predstavniki dom Parlamentarne skuptine.
Savjet ministara je odgovoran za sprovoenje politike Bosne i Hercegovine u oblastima
iz lana III 1, 4 i 5, tj za nadlenosti ustanova Bosne i Hercegovine prema ovom Ustavu,
ukoliko se jedan entitet ne protivi tome u bilo kom posebnom sluaju, kao i za dodatne
nadlenosti iz take 5.
U taki b ovog lana Ustava propisano je da se sa teritorije Federacije Bosne i
Hercegovine ne moe imenovati vie od dvije treine svih ministara, a da zamjenici
ministara ne mogu pripadati istom konstitutivnom narodu kojem pripadaju ministri. Ovde
je prisutan princip jednake zastupljenosti triju naroda, to takoe potvruje da Bosna i
Hercegovina ima konfedralni oblik ureenja.
Takoe, predvia se postojanje Stalnog komiteta za vojna pitanja, ija se nadlenost
sastoji u koordinaciji aktivnosti oruanih snaga u Bosni i Hercegovini:
a) Svaki lan Predsjednitva e po poloaju imati civilnu komandu nad oruanim
snagama
b) lanovi predsjednitva e izabrati Stalni komitet za vojna pitanja, koji e
koordinirati aktivnosti oruanih snaga u Bosni i Hercegovini, a lanovi e biti i
sami lanovi Predsjednitva.
Bosna i Hercegovina nema pune nadlenosti u pitanju vojnih snaga, glavni dio
monopola fizike sile se nalazi u entitetima. Meutim, najnovijim reformama je to
izmijenjeno, jer je uspostavljeno Ministarstvo odbrane na nivou Bosne i Hercegovine.

34

Ustavni sud Bosne i Hercegovine

Njegove nadlenosti su regulisane lanom VI Ustava Bosne i Hercegovine, koji
propisuje da e se Ustavni sud sastojati od devet lanova: etiri lana bira Predstavniki
dom Federacije Bosne i Hercegovine, a dva lana bira Narodna skuptina Republike
Srpske. Ostala tri lana bira predsjednih Evropskog suda za ljudska prava nakon
konsultacije sa Predsjednitvom.
lanom VI 3 Ustava regulisane su sljedee nadlenosti Ustavnog suda:
-

Ustavni sud e titi ovaj Ustav

Ustavni sud e imati iskljivo pravo na rjeavanje sporova koji nastanu po ovom

Ustavu izmeu entiteta ili izmeu Bosne i Hercegovine i jednog ili oba entiteta
Ustavni sud e imati apelacionu jurisdikciju u pitanjima iz ovog Ustava koja

proizau iz presude bilo kog drugog suda

Ustavni sud e imati nadlenost u pitanjima koja mu uputi bilo koji sud u Bosni i
Hercegovini, a koja se odnose na pitanja da li je neki zakon, od ije valjanosti
zavisi presuda, u skladu sa Ustavom i Evropskom konvencijom o ljudskim
pravima i osnovnim slobodama i njenim protokolima.

Centralna banka
lan VII Ustava Bosne i Hercegovine regulie status i nadlenosti Centralne banke
Bosne i Hercegovine koja predstavlja jedinu vlast za emitovanje novca i za monetarnu
politiku u cijeloj dravi. Njenu nadlenost odreuje Parlamentarna skuptina Bosne i
Hercegovine.
Za Centralnu banku je specifian sastav Upravnog odbora i nain odluivanja u njemu.
Tako se propisuje da e se prvi Upravni odbor sastojati od Guvernera koga imenuje
MMF po konsultaciji sa Predsjednitvom, i od tri lana koje e imenovati Predsjednitvo
Bosne i Hercegovine, dva iz Federacije (jedan Bonjak i jedan Hrvat dijele jedan glas)
i jednog iz Republike Srpske, koji e imati estogodinje mandate. Guverner koji nee
biti graanin Bosne i Hercegovine, niti bilo koje susjedne drave, moi e da daje
odluujui glas u Upravnom odboru.
35

Takoe se propisuje da se se poslije ovoga Upravni odbor sastojati od pet lanova, koje
e imenovati Predsjednitvo na mandat od est godina. Odbor e izmeu svojih lanova
imenovati guvernera sa etvorogodinjim mandatom.
Ovde je takoe potovan princip zastupljenosti sva tri konstitutivna naroda, odnosno
dva entiteta, pri emu se mora rei da ovde postoji jedna specifinost. Naime, svaki od
entiteta ima po jedan glas, ne glasa se kao narod Bonjak i Hrvat dijele glas.

OBLICI POLITIKOG UREENJA

Oblici politikog poretka odreuju se prema politikom nosiocu suverene vlasti, odnosno
stepenu uea naroda u vrenju dravne vlasti. Postoje dva oblika: autokratija i
demokratija. Politiki poredak u kome dravna vlast pripada veini naroda, u kome oni
biraju nosioce dravne vlasti, vri kontrolu nad njihovim radom i postavlja pitanje njihove
odgovornosti naziva se demokratijom. Ako dravna vlast pripada manjini, onda je to
autokratija.

Autokratija
Autokratski reim predstavlja veoma suen krug upravljaa unutar koga se oblikuje
vladajua volja. To je esto pojedinac koji se sui prinudom da bi prisilio na poslunost
samu vladajuu grupu, mada i tada on mora da ima neiju podrku. U autokratskim
reimima, po pravilu postoje zatvoreni centri politike moi na koje graani nemaju
uticaja.
Autokratija je oblik politikog sistema u kojoj dravni poglavar, monarh, ne izvodi svoju
vlast iz volje naroda ili znaajnih dijelova drutva, ve vlada na osnovu linog ugleda
(harizme) ili na osnovu tradicionalnih shvatanja i na oruanoj sili.
Autokratski reimi mogu da se pojave u obliku totalitarizma, oligarhije, despotije,
aristokratije, plutokratije i sl. Totalitarizam je takav oblik diktature koji postoji u tehnoloki
razvijenim modernim drutvima i ima sljedee osobine: netolerantnu ideologiju, jednu
dravnu partiju bez opozicije, sistematski teror nad stanovnitvom, monopol nad
masovnim medijima, dravno upravljanje i nadzor nad ekonomijom.
Oligarhija predstavlja dravu u kojoj, uz dravnog poglavara, u vlasti uestvuje i manji
dio drutva. Ako je taj dio drutva plemstvo, onda se radi o aristokratskoj dravi, a ako
je ta manjina iz sloja bogatih ljudi, onda je to plutokratija.

36

Demokratija
Pod ovim pojmom najee se podrazumijeva takav politiki sistem u kome narod ili
veina naroda ima slobode i prava politikog odluivanja i postavljanja, nadzora i
pozivanja na odgovornost nosilaca dravne vlasti.

Elementi demokratije
1. Politika kultura ili izgraena politika svijest (ljudi moraju imati dovoljno znanja
kako bi odluivali o pitanjima od opteg interesa)
2. Materijalna neugroenost graana (ljudi ne smiju biti u tekoj i trajnoj meimatini
ukoliko ele da kvalitetno odluuju)
3. Postojanje i potivanje niza demokratskih pravila (osnovne slobode i prava
ovjeka)
4. Ostvarenje i zatita ljudskih prava i osnovnih sloboda (postojanje politikog
pluralizma, slobodnih sredstava informisanja, zakonitost i ustavnost djelovanja
dravnih organa i sl)

Vrste demokratije
Smatra se da postoje dva istorijska tipa demokratije: antika i moderna graanska
demokratija. U njima se opet razlikuju neposredna i posredna, formalna i stvarna te
politika i socijalna demokratija.
Antika demokratija je oblik demokratije koji je postojao u polisima, dok se graanska
demokratija razvila tokom XIX vijeka u SAD-u i Evropi.
Politika demokratija obuhvata politika prava i slobode, ali bez ekonomskih i socijalnih
prava. Ona je dovoljna za postojanje pravne drave, a bez pravne drave nema
politike demokratije.
Socijalna demokratija pretpostavlja uspostavljanje i ostvarivanje ekonomskih i socijalnih
prava.
Podjela na neposrednu i posrednu demokratiju predstavlja uobiajenu podjelu, mada
pojedini autori poznaju i poluneposrednu.
Neposredna demokratija znai takav oblik politikog ureenja u kome itav narod
neposredno sam vri vlast. U takvom obliku ne psotoji razlika izmeu dravne vlasti i
naroda. Poto bi to predstavljalo negaciju same drave, ovakva demokratija se
ostvaruje samo djelimino iz dva razloga: tehnikog i sutinskog jer narod nije

37

jedinstven. Upravo zbog toga postoji kombinacija neposrednog odluivanja i posredne

predstavnike demokratije.
Oblici neposrednog odluivanja graana u okviru moderne graanske predstavnike
demokratije su: narodna inicijativa, referendum, narodni veto i plebiscit.
Narodna inicijativa je ovlaenje odreenog broja biraa da predloi izmjenu ustava ili
donoenje zakona. Referendum predstavlja odluivanje graana o prijedlogu za
ustavnu promjenu; za donoenje zakona ili pak za odluivanje o drugom javnom pitanju.
Referendum je neposredno izjanjavanje graana o dvije ponuene alternative (za ili
protiv).
Plebiscit je slian referendumu, ali se narod izjanjava o povjerenju odreenom visokom
dravnom funkcioneru kao i aktima koje on predlae.
Predstavnika (posredna) demokratija je takav oblik demokratije u kome narod bira
svoje predstavnike u organe dravne vlasti. Nrod ovde ne vri vlast direktno ve
odreuje ko e vlast vriti. Sutina predstavnike demokratije sastoji se u predstavljanju
naroda. Ona prije svega pretpostavlja viepartijski politiki sistem, garantovana izborna
prava, slobodne izbore i odnos biraa i predstavnika.
Pojam izborno pravo je najoptiji. On ima vie znaenja, ali na prvom mjestu obuhvata
skup prava i obaveza koje graani i drugi uesnici u izborima ostvaruju u toku izbora. To
su: pravo graanina da bude biran, pravo graana i stranaka da kandiduju poslanike,
pravo graana na izmjenu podataka unijetih u spisak te da budu blagovremeno
obavjeteni o izmjenama.
Izraz birako pravo se koristi najee i on oznaava pravo graana da sudjeluju u
izborima organa vlasti.
Birako pravo svojom sadrinom obuhvata pravo biranja, odnosno izbor izmeu dvije ili
vie alternativa. U irem smislu oznaava i bravo da graanin bude biran.
Termin pravo glasa oznaava sadraj koji obuhvata birako pravo i on se vezuje za sam
in glasanja. Ono obuhvata sva prava koja bira ima u momentu kada daje svoj glas
kandidatu kojeg eli da izabere.
Na kraju, drava se naziva demokratijom ako demokratsko naelo preovlauje u
njenom ureenju, a autokratijom ako preovlauje autokratsko.

38

OBLICI DRAVNE VLASTI

Pojam i vrste
Prvu vrstu dravne vlasti ini djelatnost donoenja pravila ponaanja kojima se na
uopen nain za unaprijed neodreen broj subjekata i situacija propisuju opta pravila
ponaanja. Ova djelatnost se naziva zakonodavnom, a vrsta dravne vlasti
zakondavna vlast (jako vano da zapamti ovu definiciju).
Dravna djelatnost koja se sastoji u obezbjeenju uslova i pretpostavki za primjenu,
nadzor nad primjenom i neposrednu primjenu navedenih optih pravnih akata koje
donosi zakonodavna vlast naziva se izvrna vlast ili izvrno politika djelatnost drave
egzegutiva (zakonodavna se naziva legislativa).
Zadatak sudske vlasti je da utvrdi postojanje ponaanja koje je suprotno propisanom
pravilu i da za to izrekne odgovarajuu odluku radi ispravljanja protivpravnosti. Sudovi
obavljaju posebnu djelatnost, te stoga je vano da budu nezavisni i objektivni.

Oblici dravne vlasti

Teorijski posmatrano, danas moemo govoriti o jedinstvu vlasti, podjeli vlasti i
mjeovitim sistemima koji su nastali kombinacijom predsjednikog i parlamentarnog
sistema.

Jedinstvo vlasti
Smatra se da ovaj oblik dravne vlasti postoji u dravama u kojima cjelokupnu dravnu
vlast vri jedan dravni organ ili sistem istovrsnih dravnih organa, ili u onim dravama
u kojima jedna vrsta vlasti dominira nad druge dvije. Kao argumenti koji idu u prilog
jedinstvu vlasti istiu se, prije svega, demokratski razlozi, naravno, ako tu prevlast ima
zakonodavno tijelo koje je predstavnikog karaktera i preko ijeg uticaja volja naroda
moe da doe do izraaja i u vrenju ostalih vlasti, prije svega, izvrne.

Podjela vlasti
Podjela vlasti je takav oblik dravne vlasti u kome svaku od tri vrste dravne vlasti vri
samo jedan organ i to samostalno i nezavisno od drugih vlasti. Samostalnost nije
apsolutna ve samo znai da se nijedna vlast ne moe mijeati i postavljanje i
smjenjivanje vrilaca drugih vlasti.

39

Apsolutna samostalnost i nezavisnost vlasti u praksi nikad nije ni postojala, niti moe
postojati, te se ustvari radi o relativnoj podjeli vlasti koja spreava da jedna vlast
dominira nad drugima. Smatra se da je u modernoj dravi organizacija vlasti izvedena
uglavnom prema naelu podjele vlasti. Uproteno to znai da sve tri osnovne funkcije
nose tri razliita dravna organa.
Kao prednosti podjele vlasti istiu se argumenti koji se mogu grupisati u dvije vrste:
tehniki i pravni. Tehniki razlog je specijalizacija, tj. svaka funckija trai organe koji e
se iskljuivo njoj posvetiti. Pravni razlog sastoji se u injenici da bez podjele vlasti nije
mogua pravna drava, to je ustvari njen formalni pojam, koji svakako sam za sebe
nije dovoljan.
Ideja o podjeli vlasti zasniva se na principu da vlast moe da se oslabi u samom svom
izvoru i razbije tako da jedan dio ograniava drugi, a da pri tom cjelokupna vlast bude
ograniena i strogo definisana kako ne bi zadirala u sferu individualne i drutvene
slobode.

PREDSJEDNIKI SISTEM
Predsjedniki sistem SAD-a zasnovan je na ideji o najdosljednijoj podjeli vlasti izmeu
zakonodavnih, izvrnih i sudskih organa. To znai da se on zasniva na principu da
svaka vlast treba da vri iskljuivo one poslove koji joj po prirodi stvari pripadaju te da
bude to nezavisnija.
U ovom politikom sistemu i obliku dravne vlasti naroito je snaan poloaj
predsjednika republike koji je istovremeno i ef drave i ef upravne vlasti, zbog ega
se ovakav sistem i naziva predsjednikim.
Zakonodavnu vlast vri parlament Kongres. Poto je SAD federacija, parlament je
sastavljen od dva doma Predstavnikog doma i Senata. Sudsku vlast vre sudovi na
elu sa Vrhovnim sudom.
Kongres je zakonodavno tijelo gdje su oba doma u osnovi ravnopravna, iako se smatra
da Predstavniki dom ima neto vie uticaja. Poslanici se biraju proporcionalno broju
stanovnika svake drave lanice amerike federacije, dok se u Senat iz svake federalne
jedinice biraju po dva predstavnika. Poslanici se biraju na period od dvije godine, dok
senator moe da bude graanin koji ima najmanje 30 godina i koji najmanje 9 godina
ivi u SAD-u.
Predsjednik drave je ujedni o ef drave i ef izvrne vlasti. Nakon izbora, predsjednik
republike dovodi na vlast svoju administraciju. On imenuje dravne sekretare koji e
rukovoditi najznaajnijim resorima.
40

Na osnovu izloenog, jasno se vidi da izvrna vlast ima veliku samostalnost, da

predsjednik za svoj rad ne odgovara nikome izuzev biraima, i kada uini krivino dijelo,
da parlament ne moe odreivati kakvu e politiku predsjednik voditi. Tako je
predsjednik republike: ef drave, ef izvrne vlasti, vrhovni komadant oruanih snaga,
ef obavjetajne slube, rukovodilac biroa za budet, predsjednik Savjeta za nacionalnu
bezbjednost, predsjednik Komisije za atomsku energiju i dr.
Predsjednik ne moe uticati na donoenje zakona od strane parlamenta, mada ima
pravo da upuuje akte koji se nazivaju poslanice. Takoe, predsjednik ima pravo
suspenzivnog veta, a upotrebljava ga onda kada misli da neki zakon nije u skladu sa
interesom naroda.
Vrhovni sud ima velika ovlatenja: nadlean je da rijeava u prvom stepenu postupka,
posebno u konanom; nadlean je i za kontrolu ustavnosti; moe da ocjenjuje i akte
predsjednika republike.

PARLAMENTARNI SISTEM
Parlamentarni sistem u Engleskoj nije ustanovljen odreenim pravnim ili zakonskim
aktom iz ijih bi se odredaba moglo vidjeti kakva je nejgova organizacija i politika
sutina. Razlog je taj to Engleska nema ustav u formalnom smislu, ve postoji bogata
ustavna tradicija kao to su: Peticija o pravima iz 1628. godine, Harbeas Corpus act iz
1679. godine i Bil o pravima iz 1689. godine.
On se zasniva na podjeli vlasti, ali vie na uzajamnoj zavisnosti izmeu pojedinih
dravnih organa. Njegova bitna crta jeste injenica da u ovom obliku dravne vlasti
postoji znaajan uticaj parlamenta na druge dvije vlasti, prije svega na izvrnu. On je
sastavljen od Gornjeg doma (Dom lordova) i Donjeg doma (Doma komuna).
Izvrnu vlast u Engleskoj vri vlada kao najvii organ ove vrste dravne vlasti. Vladu
bira Donji dom parlamenta. Monarh je duan da pobjednikoj stranci na izborima ponudi
mjesto predsjednika vlade. Vladu sainjavaju ministri kao funkcioneri kojima su
povjerene najvanije oblasti.
Iako je parlament superioran u ovom sistemu, na strani vlade postoje odreeni
mehanizmi koji joj omoguavaju ravnoteu. Ona moe izazvati parlamentarnu krizu
prijedlogom efu drave da raspusti parlament. Takoe, vlada ima pravo zakonodavne
inicijative.
ef drave u Engleskoj je monarh koji se esto naziva suverenom. Meutim, on nije
suvereni dravni organ. Ipak, pojam krune i dalje oliava jedinstvo i tradiciju nekadanje
imperije, a prava su mu: da bude konsultovan, da ohrabruje naciju i da opominje.
41

KONVENTSKI (SKUPTINSKI) SISTEM

Konventski sistem postoji u vicarskoj federaciji koja je prilikom stvaranja ovakvog
oblika dravne vlasti teila da u najviem zakonodavnom organu (Saveznoj skuptini)
skoncentrie i izvrnu vlast, te da glavni organ izvrne vlasti (Savezni savjet) uine
njenim organom.
Savezni savjet ima sedam lanova i svake godine mu predsjedava jedan od njih koji se
ujedno smatra i efom vicarske federacije sa jednogodinjim mandatom.
U Saveznom savjetu je zadrano naelo kolektivnog odluivanja. Ovlatenja Saveznog
savjeta su dosta iroka i nisu tano odreena. Ono takoe ima pravo zakonodavne
inicijative ali i obavezu izvravanja saveznih zakona.
Kada se govori o sudskoj vlasti, moe se rei da skuptina i na nju vri odreen uticaj i
to tako to bira i razrjeava sudije.
Na osnovu navedenog moe se zakljuiti da se skuptinski sistem vlasti zasniva na
principu jedinstva vlasti u korist legislative. S obzirom da se u ovom sluaju princip
jedinstva vlasti ostvaruje u korist demokratskog organa, on se naziva demokratskim
jedinstvom vlasti.

KRAJ PRVOG DIJELA

POJAM PRAVA
Pojam normativnog poretka uopte
Izraz normativni poredak potie od izraza norma, koji u svom najoptijem znaenju
znai pravilo, postupak, uputu, mjerilo. Rije norma je latinska rije, a danas se
najee upotrebljava da oznai pravilo ponaanja (normativno znaenje), odnosno
izerku sud, da neto mora biti, da treba da bude uinjeno, iz eka proizilazi da je
norma zapovijest za odreenog subjekta koji se treba ponaati u skladu sa njom.
42

Norma znai i neto to se redovno deava, odnosno normu za jednu odreenu pojavu.
Pri ovome je pravo znaenje norme normativno, ono koje oznaava ono to treba da
bude, a drugo je indikativno i oznaava ono to jeste.
Normativni poredak je skup, odnosno sistem normi, koje su unutar njega na jedan
poseban naroit nain meusobno povezane i koje jedino na taj nain mogu vaiti. Taj
poredak kao dio realnog svijeta postoji u svakom drutvu.
Drutvena pravila ponaanja se dijele na tehnika i drutvena pravila u uem smislu,
mada postoji podjela na nepravne i pravne norme. Norme predstavljaju sredstvo da se
putem njih svjesno i voljno mijenja i regulie postojee stanje u datom drutvu, te da u
krajnjoj liniji regulie ponaanje ljudi.
Najznaajnije drutvene norme su: obiajne, moralne, religijske i pravne norme. Putem
ovih normi drutvo regulie svoje unutranje odnose, u pravilu, na razliite naine, pa se
tako moe govoriti o vie vrsta normativnih poredaka.
Ono to je zajedniko za sve njih je to da svi predstavljaju jedan, manje-vie sloen,
sreen sistem pravila ponaanja, odnosno normi, koji se javlja u svakom drutvu i
determinie ljudsko ponaanje.

VRSTE DRUTVENIH NORMI (jako vano pitanje!)

Drutvene norme se klasifikuju prema razliitim kriterijumima. Tako se na prvom mjestu
govori o drutvenim normama u irem smislu rijei koje pak obuhvataju tehnike i
drutvene norme u uem smislu. Nama su vane drutvene norme u uem smislu rijei.
Osobine prema kojima se dijele norme su: ko stvara norme, nain njihovog stvaranja,
vrste sankcija, ko primjenjuje sankciju i sadrina norme. Prema tome, norme se dijele
na:
1. Norme mogu stvarati dijelovi drutva, njegove ue zajednice ili pak cijelo drutvo;
2. Norme se mogu stvarati spontano, stihijski, u duem vremenu. Norme se mogu
stvarati i svjesno (planski) i tada su kodifikovane i pisane;
3. Za prekraj norme mogu biti predviene razne sankcije u vidu organizovane
fizike sile ili samo sanckije druge vrste (podsmijeh, prezir, bojkot);
4. Norme se razlikuju prema tome ko primjenjuje sankcije neorganizovana
zajednica ili specijalizovani organi zajednice. Po ovom kriterijumu je najlake
identifikovati pravnu normu, jer u drugom sluaju sankcija je precizno propisana;
5. Norme se razlikuju prema oblastima drutvenog ivota na koje se odnose (brak,
porodica, porezi...).
Na osnovu ovoga, sve norme moemo grupisati ovako:
a) Malobrojne, nepisane i neprecizne norme nastale stihijski u duem vremenskom
periodu;
43

b) Brojnije, sloenije, pisane i preciznije norme koje stvaraju organizacije uih

zajednica u okviru drutva i one primjenjuju sankcije za njihovu povredu;
c) Pravne norme koje su najbrojnije, najsloenije i najpreciznije.

PRAVNI POREDAK POJAM I ELEMENTI

Pravni poredak, u odnosu na normativni poredak uopte, predstavlja jedinstvo pravnih
normi, ljudskog ponaanja po tim normama kao i pravnih vrijednosti u konkretnom
drutvu u datom istorijskom trenutku. Pravni poredak je samo jedna vsrta normativnog
poretka.

ELEMENTI PRAVNOG PORETKA

On se sastoji od tri sastavna elementa: pravnih normi, ljudskog ponaanja po njima i
pravnih vrijednosti. Prvi element ima normativni karakter, drugi faktiki a trei je
vrijednosnog karaktera.
Normativni element pravnog poretka se sastoji iz pravnih normi kao pravila o
ponaanju, pravnih akata, tj. psihikih radnji kojima se stvaraju pravne norme ili se
postavljaju uslovi za njihovo primjenjivanje.
Faktiki element pravnog poretka sastoji se iz ljudskih materijalnih radnji kojima se
pravne norme ostvaruju, odnosno primjenjuju. U normativne elemente pravnog poretka
spada i trei, izuzetno znaajan, a to je zakonitost koja predstavlja odnos izmeu
pravnih akata, tj. pravnih normi, s jedne strane, i materijalnih radnji, s druge strane.
Vrijednosni element pravnog poretka sastoji se od drutvenih vrijednosti koje
predstavljaju idejne izvore prava (pravnih normi). Postoje dvije vrste drutvenih
vrijednosti: nespecifine i specifine. Prve su ivot, zdravlje, porodica, a druge pravda,
mir i slino.
Pravni poredak je jedna hijerarhijska tvorevina u kojoj su njegovi elementi poredani
strogim logikim redom.

PRAVNA NORMA
POJAM I VRSTE PRAVNIH NORMI
Pravna norma se definie kao pravilo o ponaanju ljudi sankcionisano monopolom
fizike sile kojim raspolae drava odnsono kao norma koju donosi suverena vlast ili od
nje delegirani subjekt. Znaajno je istai da su se pravne norme, u odnosu na ostale
drutvene norme, pojavile najkasnije.
44

Pravne norme predstavljaju najprostiji inilac prava te se zbog toga ne mogu razdvojiti
na svoje sastavne dijelove. Pravne norme se dijele na: opte, posebne i pojedinane;
norme koje vae na itavoj teritoriji drave ili pak na nekom njenom dijelu; norme koje
nareuju, zabranjuju ili ovlauju. Meutim, u toeriji prava norme se dijele na dva
osnovna kriterijuma: prema kriterijumu uslovnosti uslovne i bezuslovne pravne
norme i prema kriterijumu broja subjekata prema kojima su upuene opte i
pojedinane pravne norme.

USLOVNE I BEZUSLOVNE PRAVNE NORME

Uslovne norme su one norme koje se donose za drutvene odnose koji u momentu
njihovog stvaranja jo uvijek nisu nastali, ali se oekuje da u budunosti nastanu. S
obzirom da je drutveno opravdano i korisno da ve u trenutku njihovog nastanka
pravilo postoji vai, ove norme se donose pod odreenim uslovima, ije e ispunjenje
obezbjediti njihovu primjenu.
Na drugoj strani, bezuslovne pravne norme donose se za ve nastalu situaciju i
primjenjuju se odmah.

OPTE I POJEDINANE PRAVNE NORME

Opte pravne norme donose se unaprijed za neodreen broj subjekata prava koji se
mogu nai u identinoj situaciji, dok se pojedinane pravne norme donose za tano
odreen broj subjekata prava i tano odreene situacije. Neki govore i o posebnim
pravnim normama odreujui ih kao norme koje se upuuju odreenoj grupi graana, ali
ne svim subjektima prava.

ELEMENTI PRAVNE NORME

PRETHODNI POJAM STRUKTURE PRAVNE NORME
Pored mnogobrojnih i razliitih shvatanja, uobiajeno je da se govori o trodjelnoj,
odnosno etvorodjelnoj strukturi pravne norme koja bi u prvom sluaju obuhvatala:
1. dispozicija
2. prekraj (delikt)
3. sankcija
U drugom sluaju, pored ove tri, spada i hipoteza (pretpostavka) dispozicije.

45

PRETPOSTAVKA DISPOZICIJE (HIPOTEZA)

Hipoteza pravne norme predstavlja onaj njen element u kome se odreuju uslovi pod
kojim se pravna norma primjenjuje, odnsono u kome se opisuju injenice koje izazivaju
potrebu za regulacijom jednog drutvenog odnosa ili dogaaja kao pravnog odnosa i
kao pravnog dogaaja. Ona moe biti izraena u razliitim oblicima:
-

kazuistikom;
potrebno odreenom;
relativno odreenom;
neodreenom.

Hipotezu dispozicije pravne norme je veoma jednostavno zapaziti u samom tekstu

norme jer ona sadri opis injenine situacije na koju norma treba da se primjeni.

DISPOZICIJA PRAVNE NORME

Dispozicija i sankcija predstavljaju najvanije elemente pravne norme i esto se
odreuju kao dva alternativno postavljena pravila ponaanja. Za dispoziciju se esto
kae da predstavlja primarno pravilo ponaanja koje kao normativni element pravne
norme predstavlja nalog jedne volje upuen drugim subjektima. Dispozicija se naziva
primarnim pravilom ponaanja jer je interes onih koji propisuju normu da se prvenstveno
ostvari ponaanje koje je u njoj odreeno.
Pravilo o ponaanju u dispoziciji moe biti formulisano na razliite naine, bilo u vidu
zabrane, naredbe ili ovlaenja. Sve dispozicije, s obzirom na stepen odreenosti same
radnje predviene njima, dijele se na:
1.
2.
3.
4.

dispozicije sa nedovoljno odreenim pravnim pojmovima;

alternativne dispozicije;
dispozitivne (zamjenjive) dispozicije;
dispozicije sa diskrecionim ovlatenjima.

DISPOZICIJE SA NEDOVOLJNO ODREENIM PRAVNIM

POJMOVIMA
One sadre nedovoljno precizno odreeno pravilo ponaanja, pri emu se precizno
odreivanje pravila ponaanja preputa drugom subjektu, po pravilu sudu ili organu
uprave koji e ga u svakom konkretnom sluaju precizirati. Tako je, na primjer, sudu
preputeno da, uzimajui u obzir niz bitnih okolnosti odredi koliko je uee svakog
branog druga u uajednikoj imovini steenoj u braku.

46

Bitno je istai da za svaki konkretan sluaj postoji samo jedno ponaanje koje odgovara
dispoziciji i koje treba utvrditi, a svaka druga ponaanja su suprotna dispoziciji i
predstavljaju njen prekraj.

ALTERNATIVNE DISPOZICIJE
One predstavljaju alternativno postavljeno pravilo ponaanja. One postoje kada
obavezani subjekt ima na raspolaganju dva ili vie pravila ponaanja koja su
ravnopravno utvrena, a stvar je adresata, volje i interesa koje e od njih izabrati.
Meutim, to ne znai da subjekt prava moe izbjei primjenu dispozicije, jer postoji
obaveza da on izvri izbor jedne od njih. Ovakvim dispozicijama se pribjegava kada se
interes koji se eli postii moe jednako postii na vie naina, pa je racionalno i
opravdano omoguiti obavezanom subjektu da sam izabere jednu od ponuenih
alternativa.

DISPOZICIJE SA DISKRECIONOM VLAU

Ove dispozicije predstavljaju posebnu vrstu dispozicije koja dravnom organu, po
pravilu upravnim organima ili pak sudovima, daje ovlaenje da utvrde pravilo
ponaanja koje se odnosi na obavezanog subjekta. Njihova sutina sastoji se u ocjeni
svrsishodnosti na osnovu koje se utvruje pravilo ponaanja. Upravni i sudski organi
nemaju apsolutnu slobodu prilikom odluivanja, ve mogu da odluuju u okviru jasno
odreenih granica.

DISPOZITIVNE DISPOZICIJE
Dispozitivne dispozicije predstavljaju vrstu neodreenih dispozicija ije pravilo
ponaanja propisuje drava. Meutim, kod ovih dispozicija ostavlja se izriita
mogunost subjektu kome je pravna norma upuena da, ukoliko to eli, sam stvori
drugu dispoziciju i time sam sebi propie pravilo ponaanja.

PRETPOSTAVKA SANKCIJE (PREKRAJ, DELIKT)

Pretpostavka sankcije predstavlja prekraj ili delikt. Ona je nuni i obavezni element
pravne norme, tj. uslov za primjenu sankcije. Ona je normativni dio pravne norme i
sastoji se u ponaanju subjekta prava koje je suprotno dispoziciji. Delikt moe
predstavljati radnju injenja ili neinjenja. Delikt je oekivan i pretpostavljen dogaaj, tj.
injenica predviena pravom.

47

Delikti se dijele na dvije velike grupe: delikti upereni protiv imovine (graanskopravni
delikt) i delikti upereni protiv dravnopravnog poretka (krivinopravni delikti). Postoje i
disciplinski delikti koji se sastoje u manjim povredama slubene dunosti i radnih pravila
za slubena lica i druge zaposlene; administrativni delikti koji predstavljaju povrede
javnog reda i mira.

SANKCIJA (POJAM I VRSTA)

Sankcija pravne norme je onaj element norme koji joj daje pravni karakter. Ona se
sastoji u obliku sekundarnog pravila ponaanja koje se primjenjuje u sluaju da nije
primjenjena dispozicija, tj. kada doe do delikta. Od ovog znaenja treba razlikovati
faktiko, koje oznaava samu radnju primjene prinude.
Sankcije se prema sadraju dijele na odreene i odredive. U prve najee spadaju
alternativne ili sankcije sa diskrecionom vlau, dok druge treba jako rijetko
upotrebljavati jer primjena fizike sile mora biti legalna.
Da bi se na subjekta prava mogla primijeniti sankcija, pored uinjenog delikta potrebno
je da postoji i odgovornost. Ona moe biti objektivna ili pak subjektivna. Prema oblasti
prava gdje se javlja, sankcije mogu biti: krivinopravne, graanskopravne, disciplinske,
prekrajne i sl.
Sankcije moemo dijeliti i na sankcije prema licima i prema aktima. Sankcije prema
licima u sluaju krivinog djela sastoje se u razliitim radnjama ija je sutina u
privremenom ili trajnom oduzimanju raznih vrijednosti ili dobara.
Na drugoj strani, sankcije prema pravnim aktima sastoje se u otklanjanju njihovog
vaenja i dejstva u pravnom poretku i to tako da se takvi akti ponitavaju brie se
njihovo dejstvo i postojanje.

PRAVNI AKT
POJAM I ELEMENTI PRAVNOG AKTA
Pravni akt predstavlja izjavu volje i razuma kojom se stvaraju opte ili pojedinane
pravne norme, ili pak neki od elemenata pojedinane pravne norme, odnosno uslovi za
primjenu ve postojee pravne norme. Pravni akt je psihika pojava.

48

Zbog toga, pravni akt se mora materijalizovati kako bi njegovu sadrinu mogli da
saznaju subjekti prava ime se pravnom aktu obezbjeuje dejstvo u spoljanjem svijetu.
Svaki pravni akt ima dvije strane: unutranji i spoljanji. Unutranji element predstavlja
izjavu volje i razuma, dok je spoljanji njegova materijalizacija.
Postoje sluajevi kada izmeu ova dva elementa ne postoji saglasnost i tada govorimo
o nesaglasnosti volje i izjave volje. Do ovoga moe doi, na primjer, zbog nedovoljne
savrenosti jezika, zablude, prevare i prinude. Zabluda nastaje zbog same pogrene
predstave o stvarnosti subjekta, dok kod ostala dva (prevare i prinude) nesuglasnost
nastaje ueem treeg lica.

SADRINA (MATERIJA) I OBLIK (FORMA) PRAVNOG AKTA

Sadrina pravnog akta predstavlja ono to ini materiju pravnog akta. Ona se sastoji od
dvije grupe iskaza od kojih je ona glavna normativnog karaktera i sastoji se iz jedne ili
vie pravnih normi (opti ili potpuni pojedinani pravni akti) ili pak od elemenata pravnih
normi dispozicija ili sankcija (nepotpuni pojedinani pravni akti). Druga grupa
elemenata je sekundarno normativnog karaktera i ine je svi ostali sadraji koji su
normativnog karaktera, ali ne slue neposredno sadrini volje.
Forma pravnog akta definie se kao skup materijalnih sredstava, inilaca i postupaka
kojima se on izraava. Forma pravnog akta sadri tri osnovna elementa: nadlenost,
postupak za donoenje pravnog akta i odreivanje naina njegove materijalizacije.
Nadlenost za donoenje pravnog akta predstavlja utvrivanje ovlaenja odreenog
subjekta da donese odreeni pravni akt. Postupak donoenja pravnog akta predstavlja
skup konkretnih radnji koje nadleni organ mora uiniti u donoenju pravnog akta, a cilj
im je da se izbjegnu nedostaci u izjavi i materijalizaciji volje. Sama materijalizacija
pravnog akta je nain da se sadrina akta saopti drugim subjektima i da se fiksira
njegova sadrina.
Dakle, svaki pravni akt ima svoju formalnu i materijalnu stranu. Obino se ta dva
elementa poklapaju, ali postoje izuzeci.

VRSTE PRAVNIH AKATA

S obzirom na oblik, pravni akti se dijele na pisane i nepisane, potom na javne i privatne,
i s obzirom na sadrinu na opte i pojedinane. Meutim, uobiajeno je da se svi akti
dijele na opte i pojedinane pravne akte. Opti pravni akti sadre opte pravne norme i
predstavljaju izvore prava u formalnom smislu, dok pojedinani akti sadre pojedinane
pravne norme ili neki od njenih elemenata (dispoziciju ili sankciju).
49

IZVORI PRAVA
Postoje izvori prava u materijalnom, idejnom i formalnom smislu.

MATERIJALNI IZVORI PRAVA

Oni predstavljaju realne uzroke koji dovode do nastanka prava. Uzroci nastanka su
brojni, sloeni i protivrjeni sklopovi drutvenih odnosa u kojima ive ljudi u drutvu, i u
okviru kojih dolazi do snanih sukoba interesa ije razrjeenje je zadatak prava.

IDEJNI IZVORI PRAVA

Idejni izvori prava predstavljaju vrijednosti koje se stvaranjem i primjenjivanjem prava
ele postii. Ovim problemom bavi se opta aksiologija kao dio pravne filozofije. Ovom
prilikom spomenue se najvanije vrijednosti: pravda, pravinost, mir, red, sloboda i sl.

FORMALNI IZVORI PRAVA

HIJERARHIJA PRAVNIH AKATA
Pravni poredak je skup pravnih normi, odnosno pravnih akata koji su meusobno u
strogim hijerarhijskim odnosima odnosima viih i niih elemenata.Razlika izmeu
vieg i nieg pravnog akta naziva se pravna snaga koja predstavlja njegov poloaj
nadreenosti i podreenosti prema drugim pravnim aktima (normama) u hijerarhijskoj
ljestvici pravnog poretka.
Pravna snaga svakog pravnog akta je relativna jer je svaki pravni akt vii u relaciji sa
nekim drugim aktom, ali istovremeno, svaki je akt nii u relaciji sa nekim viim aktom.
Tako su opti pravni akti po pravilu vii dok su pojedinani pravni akti u pravilu nii u
hijerarhiji pravnih akata pravnog poretka. S obzirom na to da se pojedinani pravni akti
donose na osnovu optih, pod pojmom izvora prava u formalnom smislu
podrazumijevamo opte pravne akte ustav, zakone, uredbe, pravilnike, naredbe,
statute, kolektivne ugovore, pravne obiaje i dr.

USTAV
Poev od momenta kada se pojavio formalni ustav ovaj akt je postao najvaniji formalni
izvor prava. Ustav se moe odrediti u materijalnom i formalnom smislu. U materijalnom
50

smislu, ustav predstavlja akt kojim se regulie najvei broj osnovnih pitanja drutvenog,
dravnog i pravnog ureenja jedne zemlje. Prema prvoj grupi shvatanja, ustav u
materijalnom smislu obuhvata samo ona pravila koja se odnose na organizaciju i
funkcionisanje dravnih organa.
Prema drugom shvatanju, ustav u materijalnom smilsu obuhvata ona pravila kojima se
utvruje stvaranje prava u jednoj zemlji, tj. izgradnja pravnog sistema.
Tree shvatanje svodi ustav u materijalnom smislu na pravila o organizaciji i radu
politikih institucija, dok etvrto shvatanje ine pravila o sonovnim ekonomskim
odnosima u drutvu u kojima izrastaju osnovne drutvene snage tog drutva.
Pojam ustava u formalnom smislu odreuje se s obzirom na pojam forme pravnog akta
uopte koji obuhvata: nadlenost, postupak i materijalizaciju pravnog akta. Tako se
moe rei da je ustav najvii pravni akt koji donosi poseban ustavotvorni organ, ili pak
zakonodavni organ, po posebnom ustavotvornom postupku. Tri obiljeja ustava:
-

pisani akt
kodifikovani akt
jedinstveni akt.

ZAKON
U prvom redu, pojam zakon oznaava pravno pravilo uopte, bez obzira na oblik u kom
je ono formalizovano. U uem smislu zakon oznaava pisane pravne izovre, a najue
znaenje je njegovo pravo znaenje pisani izvor prava koji izdaju posebni,
zakonodavni organi, po posebnom zakonodavnom postupku.
Takoe se razlikuje pojam zakona u formalnom i materijalnom smislu. Pod pojmom
zakona u formalnom smislu se podrazumijeva pravni akt odreen po svojim formalnim
karakteristikama, samim tim i po svojoj snazi koja otud potie. Kad se definie pojam
zakona u materijalnom smislu, uzima se u obzir samo njegova sadrina, te se kao
zakon u materijalnom smislu odreuju svi oni akti koji sadre opte pravne norme, dakle
svi opti pravni akti (bez obzira na formu). Tako se moe desiti da neki akt bude zakon u
formalnom smislu, ali da to nije sa materijalnog aspekta (na primjer, budet).
Prema stepenu optosti pravnih normi koje zakoni sadre, vri se njihova klasifikacija
na opte, specijalne i individualne. Opti se odnose na sve graane zemlje, specijalni
na odreene kategorije subjekata, a individualni se odnose na pojedinane pravne
norme.
Zakon je u kontinentalnim zemljama najvaniji izvor prava jer su sva bitna pitanja u
naelu regulisana zakonima.

51

Postupak za donoenje zakona je sloen i dugotrajan i obuhvata vie faza. Prva faza je
predlaganje i izrada nacrta zakona, na to imaju pravo poslanici u parlamentu, ef
drave, vlada kao i odreen broj graana. Razlikuju se dva postupka donoenja
zakona: redovni i hitni. Redovni ima jednu fazu vie jer se u parlament upuuje nacrt
zakona, dok se u sluaju hitnog direktno upuuje prijedlog zakona. Nakon razmatranja,
nacrt dolazi na raspravu u skuptini gdje se provode odreene izmjene i dopune. Zatim
se glasa o prijedlogu zakona (veinskim glasanjem). Nakon ovoga potrebno je da ef
drave izvri proglaenje (promulgaciju) zakona, to se ini ukazom. Na kraju, nakon
eventualnih sugestija efa drave, zakon se objavljuje u slubenim glasilima i poinje da
vai 8 dana od dana proglaenja.

PODZAKONSKI PRAVNI AKTI

U formalne izvore prava spadaju svi podzakonski akti opteg karaktera. Zajedniko za
sve podzakonske akte je to tp njih donose drugi organi, a ne parlament, i to su oni
manje pravne snage od zakona. Najvaniji podzakonski akti su: uredbe, pravilnici,
uputstva, naredbe i odluke.

UREDBE
Problem sa definisanjem uredbi potie od toga to se uglavnom definiu sa formalne
strane, dok sa materijalne strane jako rijetko. Uredba se odreuje kao najvii pravni akt
poslije zakona, koji donosi ef drave ili vlada (najvii organi izvrne vlasti). Ono to je
oigledno je to da je uredba pravni akt manje pravne snage od zakona. Sa
materijalnopravnog aspekta, uredba predstavlja izvor prava koji ima samo zakonsku
sadrinu.
Uredba je zakon u materijalnom smislu, pri emu se kao osnovno pitanje javlja: kako
odrediti njenu sadrinu. To se moe uiniti dovodei uredbu u vezu sa zakonom u
formalnom smislu. Tako se uredba shvata kao upravna vlast koja nije zakonodavna,
upravo stoga to je zakonodavac opunomoio upravnu vlast da ih ona propie, ali kao
jedan akt uprave.
Uredbe se dijele na: uredbe za provoenje zakona, uredbe-zakoni (dekreti) i uredbe iz
nude.
Uredbe za provoenje zakona nastaju na osnovu izvrne klauzule pomou koje
zakonodavac ovlauje najvieg organa izvrne vlasti ili mu pak izriito nalae da
donese uredbu kojom e u okviru datih ovlaenja poblie regulisati odreenu
oblast.Sama ovlaenja traju koliko i zakon, ali se zakon moe primjenjivati ak i ako
ona ne budu iskoriena.

52

Uredba-zakon (dekret uredba sa zakonskom snagom) je neto drugaije prirode. U

ovom sluaju organ izvrne vlasti biva ovlaten od strane zakonodavca da uredbom
regulie odnose koji bi inae bili ureeni zakonom, te na taj nain parlament dio svoje
zakonodavne nadlenosti prenosi na izvrni organ.
Trea vrsta uredaba su uredbe po nudi koje se donose u hitnim sluajevima kada se
parlament ne moe sastati i donijeti zakonski akt, ili ak nije iu stanju ni da ovlasti organ
izvrne vlasti za njegovo donoenje. Ove uredbe se donose u vanrednim okolnostima
kao to je okolnost izbijanja rata, stanje neposredne ratne opasnosti, nereda, pobuna ili
elementarnih nepogoda.
Na osnovu reenog, zakljuuje se da su uredbe najvii podzakonski pravni akti.

OPTI AKTI DRUTVENIH ORGANIZACIJA

Opti pravni akti koje donose razne drutvene organizacije preduzea, zdravstvene,
prosvjetne, kulturne, sportske i druge organizacije i udruenja ine nedravno, vie ili
manje autonomno pravo. Svaka drutvena organizacija ima svoja pravila i konstituie se
kao organizacija i kao pravno lice upravo putem tih pravila. Osnovni njihov akt je statut,
neka vrsta malog ustava. Njime se propisuje sjedite, ciljevi, nadlenosti, odnosi,
hijerarhija i slino. Donoenje statuta moe biti manje ili vie nezavisno od drave, ali se
staturarne norme moraju zasnivati na ustavnim, zakonskim i drugim dravnim aktima.
Osim statuta u ovu grupu spadaju i akti kao to su pravilnici, poslovnici i kolektivni
ugovori.

UGOVOR KAO IZVOR PRAVA

Ugovori predstavljaju posebnu vrstu pravnih akata. Oni nastaju saglasnom izjavom volja
i sadre norme kojima same ugovorne strane ureuju svoje odnose. Ugovori mogu biti
opti i pojedinani, a bogu biti i dravni, mjeoviti i nedravni. Kada sadre opte pravne
norme, tada mogu biti izvor prava. Da bi to postali, takvi ugovori moraju biti ratifikovani.

OBIAJ
Obiajne pravne norme po svojoj prirodi pripadaju normativnim pojavama i one su
opteg karaktera. Da bi postali izvori prava, potrebna je dravna intervencija tako to
obiajnoj normi dodaje dravnu sankciju koju potpisuje zakonodavni organ ili tako to e
53

sudski i izvrni organi, pri donoenju pojedinanih akata, odreene obiaje smatrati
optim normama za taj sluaj.

SUDSKI PRECEDENT
Sudovi donose pojedinane pravne akte sudske presude. U anglosaksonskom pravu,
ove odluke sudova, iako donesene u pojedinanim sluajevima imaju karakter izvora
prava za sve iste, odnosno dovoljno sline sluajeve, to znai da postaju izvor prava
proirivanjem svog dejstva. Smatra se da ovaj izvor prava ima mnogo nedostataka kao
to su nepouzdanost, nepreciznost i nepotpunost.
Neki autori u vezi sa sudskom presudom pominju sudsku i praksu drugih dravnih
organa kao izvor prava.

POJEDINANI PRAVNI AKTI

POJAM POJEDINANOG PRAVNOG AKTA
Pojedinani pravni akt je svaki pravni akt kojim se stvara pojedinana pravna norma ili
neki od elemenata pojedinane pravne norme. Tek pojedinanim pravnim normama
odreuje se kako treba da se ponaa subjekt prava u datoj situaciji. Naime, opte
pravne norme donesene optim pravnim aktima najee sadre suvie uoptene
zapovijesti. Stoga, u veini sluajeva nastaje za subjekta prava obaveza da se ponaa
po odreenoj optoj pravnoj normi tek po njenom konkterizovanju pojedinanim pravnim
aktom (na primjer, vojska).

VRSTE POJEDINANIH PRAVNIH NORMI

Mogu se klasifikovati prema sadrini i formi. Prema sadrini, dijele se na potpune i
nepotpune. Potpuni pojedinani pravni akti su oni akti kojima se stvara pojedinana
pravna norma u cijelosti (dispoziciju i sankciju). Oni su jako rijetki, zbog ega nepotpuni
pojedinani pravni akti predstavljaju akte kojima se stvara jedan element pravne norme
dispozicija ili sankcija. Razlikuju se nepotupuni pojedinani pravni akti kojima se
stvaraju dispozicije i nepotpuni pojedinani pravni akti kojima se stvaraju sankcije. Ovaj
prvi se javlja u formi upravnog akta ili pravnog posla, dok se drugi javlja u formi sudskog
akta.
Upravni akt u formalnom smislu predstavlja svaki pravni akt koji donosi upravni organ u
odreenom postupku. Prema sadrini, upravni akti predstavljaju akte kojima se stvaraju
pojedinane dispozicije na osnovu i u okviru optih pravnih normi. Pored toga, sadrinu
54

ine utvrenje postojanja injenica predvienih u pretpostavci opte norme, kao uslov
za primjenu te norme. Upravni akt je jednostrani akt uprave koji sadri naredbu za
subjekta da se ponaa na odreen nain.
Pravni posao je pojedinani pravni akt nedravnog subjekta kojim se stvara dispozicija
pravne norme. Tom dispozicijom regulie se ponaanje subjekata koji su tvorci pravnog
posla. Pravnim poslom nije mogue obavezati trea lica, jer se za nastanak obaveze
pravnim poslom trai prethodna saglasnost subjekata. Sa aspekta njihove forme, pravni
poslovi mogu biti formalni i neformalni. Formalni su takvi pravni akti kod kojih se trai da
volja bude izjavljena u odreenoj formi.
Sudski akt, u formalnom smisli, je svaki akt koji donosi sud po sudskom postupku. U
materijalnom smislu, sudski akt je akt kojim se utvruje postojanje povrede prava u
prolosti i izrie sankcija za tu povredu (potpun sudski akt), ili se konstatuje da povrede
nema i da se ne moe primijeniti sankcija (nepotpun sudski akt). Ovaj akt se donosi, ne
samo po strogo i podrobno regulisanom postupku, ve je i organ koji ga donosi
nezavistan od ostalih dravnih organa.

PRAVNI ODNOSI
POJAM PRAVNOG ODNOSA
Pravni odnosi su posebna vrsta drutvenih odnosa u kojima je poloaj njihovih uesnika
ureen pravnim normama (uslovnim ili bezuslovnim). Smatra se da postoje etiri
osnovna elementa koje pravne norme pridaju drutvenim odnosima, pretvarajui ih u
pravne odnose:
-

pravni subjekti (subjekti prava)

pravna obaveza
pravna ovlatenja
pravni objekt.

S obzirom na to, pravni odnosi su odnosi izmeu najmanje dva pravna subjekta koji
jedan prema drugome imaju pravnu obavezu i pravno ovlaenje, a s obzirom na neki
pravni objekt.
Postoje apstraktni i konkretni pravni odnosi. Apstraktni odnos, na primjer, postoji izmeu
svih kupaca i prodavaca, sadanjih i buduih, koji su jednom optom pravnom normom
oznaeni kao uzajamno obavezni i istovremeno ovlateni na davanje i primanje
ugovorene robe i novca. Konkretni pravni odnos je stvarni odnos izmeu konkretnih
osoba, imenom i prezimenom odreenih, koji su nosioci pravnih obaveza i pravnih
ovlatenja, a s obzirom na neki konkretan objekt.

55

Nadalje, pravni odnosi se mogu podijeliti na jednostrano i dvostrano obavezujue. Prvi

se odnose na pravne odnose u kojima jedna strana ima prema drugoj samo pravnu
obavezu, a ta druga strana ima prema prvoj samo pravno ovlatenje. Dvostrano
obavezujui pravni odnosi su oni u kojima subjekti istovremeno imaju i obavezu i
ovlatenje.

ELEMENTI PRAVNIH ODNOSA

Elementi pravnih odnosa su: ovlatenje i obaveza.

PRAVNO OVLATENJE
Pravno ovlatenje se definie kao pravom zatiena mogunost jednog subjekta prava
da se ponaa na odreen nain. Preciznije, ono se odreuje kao poloaj jednog
subjekta postavljen normom, da radi ostvarenja svog sopstvenog interesa moe neto
initi ili ne initi, te da ima dvostruku mo prema nekom drugom subjektu: prvo, mo da
od njega zahtijeva neko injenje, davanje ili neinjenje, i drugo, mo da ga tui. Pravna
ovlatenja mogu biti: subjektivna prava i nadlenost.

SUBJEKTIVNA PRAVA
Subjektivna prava su takva vrsta pravnih ovlaenja koja se subjektima prava priznaju
radi zatite njihovog linog interesa, a pri tome oni slobodno, u granicama utvrenim
pravom, procjenjuju da li e to ovlaenje koristiti, kada i kako.
Ona mogu biti apsolutna i relativna. Apsolutna ili stvarna prava djeluju prema svim
drugim subjektima, zbog ega je u njihovom vrenju subjekt prava ovlaen da se od
svih drugih subjekata prava zahtijeva da mu to omogue. Ova prava se najee
javljaju u pitanjima stvari.
Relativna (obligaciona) prava usmjerena su prema tano odreenim subjektima prava.
Subjektivna prava mogu biti i prenosiva i neprenosiva, u zavisnosti od toga da li se
prava vezuju za linost titulara.

NADLENOST
Nadlenost predstavlja vrstu pravnog ovlatenja kod koga postoji pravo slino
subjektivnom pravu, ali se njegovo vrenje ne ini u vlastitom, ve u tuem interesu. Na
ovaj nain, nadlenost je istovremeno i ovlatenje i obaveza. Naime, u ovom pravnom
56

odnosu postoje dva odnosa glavni odnos, u kome jedno lice vri prava slina
subjektivnim pravima, i drugi, sporedni, u kome se nalazi to lice sa onim ko je prenjio
nadlenost.
Nadlenost je, u pravilu, prenosiva iako se za njeno prenoenje mora zatraiti
saglasnost titulara subjektivnog prava.

PRAVNA OBAVEZA
Pravna obaveza je pravom propisana dunost jednog pravnog subjekta da se ponaa
na odreen nain, da neto ini ili ne ini. Smatra se da pravna obaveza ima suprotan
sadraj od pravnog ovlatenja.
Pravna obaveza je poloaj jednog subjekta prava postavljen pravnom normom, da mora
neto initi ili ne initi nekom drugom subjektu te da od ovoga moe biti tuen pred
nadlenim organom. Dakle, pravna obaveza se moe sastojati od injenja (facere) ili
neinjenja (non facere).
U pravnom odnosu ne moe postojati ovlaenje bez obaveze.

PRAVO NA TUBU
Ovo pravo predstavlja ovlaenje za obraanje nadlenom dravnom organu da rijei
spor izmeu ovlatenog subjekta i subjekta obaveze, o tome da li postoji obaveza i
subjektivno pravo, ili da li je dolo do delikta, te da prinudi subjekta obaveze na duno
ponaanje ili ga kazni.
Najvee rasprave u teoriji izvode se na temu da li je pravo na tubu sastavni dio
subjektivnih prava, ili je samostalno pravo.

ZLOUPOTREBA PRAVNIH OVLAENJA

ZLOUPOTREBA SUBJEKTIVNOG PRAVA
Vrenjem jednog pravnog ovlaenja moe doi do ugroavanja jednakog pravnog
ovlaenja drugog subjekta. Ovakve pravne situacije rjeavaju se principom pravinosti,
odnosno jednake zatite oba ovlatena, jer su oba u skladu sa pravom. Postoje razliiti
kriterijumi za utvrivanje zloupotrebe ovlaenja: subjektivni, objektivni i teorija
vrijednosti.

57

Prema subjektivnoj teoriji, za postojanje zloupotrebe subjektivnog prava nuan je

psihiki momenat, tj. namjera da se drugom licu nanese teta, dok je prema objektivnoj
teoriji, uslov za postojanje zloupotrebe sama injenica nastanka tete.
Po treoj koncepciji se uzima u obzir i subjektivni i objektivni princip ime se izgrauje
opta ograniavajua norma koja sankcionie zloupotrebu pravnog ovlaenja.

ZLOUPOTREBA NADLENOSTI
Nadlenost je istovremeno i ovlaenje i obaveza. Ako se sastoji iz ovlaenja, moe se
zloupotrebiti u istom smislu kao i subjektivno pravo. Sa druge strane, poto subjekat vri
nadlenost u ime drugog lica, im se ne ponaa po njegovoj volji, on vri zloupotrebu
nadlenosti.
Ta zloupotreba je naroito znaajna kada dravni organ vri zloupotrebu.

PRAVNE INJENICE
One se mogu definisati kao sve injenice to ih pravne norme postavljaju u poetnoj
hipotezi i u odreenju delikta kao islove za nastanak, promjenu ili prestanak pravnih
ovlatenja i pravnih obaveza. Sve pravne injenice se dijele na prirodne dogaaje i
ljudske radnje.
Prirodni dogaaji su injenice koje nastaju nezavisno od ljudske volje i koje hipoteza
pravne norme ini uslovima za primjenu pravnih normi.
Ljudske radnje predstavljaju injenice koje su izraz ljudske svijesti i volje i koje se u
pravnoj normi predviaju kao uslovi za nastanak ili promjenu pravnih odnosa (sklapanje
ugovora, tuba i sl).
Ljudske radnje mogu biti tjeleslne ili pak psihike radnje ovjeka. One se mogu podijeliti
na pravne akte i na ostale radnje kao i na radnje saglasne pravu i radnje suporotne
pravnom poretku.
Jedna od najvanijih injenica je protek vremena., Ukoliko usljed proteka vremena
dolazi do nastanka pravnog ovlaenja kaemo da se radi o odraju (uzukapiji), dok se
u sluaju da subjektivno pravo prestaje radi o zastarjelosti.
Ako subjekti prava u odreenom vremenu ne koriste svoja ovlaenja, nastaje
nesaglasnost izmeu postojeeg pravnog poretka i drutvene stvarnosti. Na ovaj nain
gubi se ovlaenje. Meutim, ona ne zastarjevaju potpuno, ve mogu prei na drugog

58

subjekta prava. Treba imati u vidu da zastarjelost tee samo ako subjekt prava ima
mogunost da svoje ovlaenje vri pa to ne ini.

SUBJEKTI PRAVA
Subjekti prava su ljudi i drutvene tvorevine koje imaju pravne obaveze i pravna
ovlaenja s obzirom na neke pravne objekte tj. fizika i pravna lica.
Subjekti prava mogu biti ljudi, kao fizika lica, koji jednim dijelom prava i obaveze stiu
nezavisno od svoje volje, a drugi realizacijom svoje volje, kao i odreene drutvene
tvorevine koje takoe stvara ovjek radi ostvarivanja razliitih interesa, koje se u pravu
zovu pravna lica. Subjekti prava su ljudi kao pojedinci kao i brojne institucije.
Od pojma subjekta prava potrebno je razlikovati lice koje moe svjesno i voljno da
postupa po pravnim normama i ono se naziva pravni agent.

FIZIKA LICA
Fizika lica postaju subjekti prava, tj. stiu pravnu sposobnost momentom reenja.
Pravnu sposobnost fizika lcia mogu stei i prije roenja, ako je to u njihovom interesu.
Tako i danas vai pravilo da se zaeto dijete smatra roenim ako je to u njegovom
interesu i pod uslovom da se ivo rodi. Fiziko lice, momentom smrti, gubi svojstvo
subjekta prava.

POSLOVNA SPOSOBNOST FIZIKOG LICA

Ona se odreuje kao sposobnost da se svojim vlastitim izjavama volje preuzimaju
obaveze i realizuju prava. Potpuna poslovna sposobnost fizikog lica vezuje se za
razvoj svijesti i volje fizikih lica i stie se odreenim uzrastom,tj. punoljetstvom.
Meutim, mogue je da se i prije punoljetstva stekne djelimina poslovna sposobnost.
Na primjer, sklapanje braka ili ukoliko fiziko lice, najee usljed bolesti, postane
nesposobno za rasuivanje, poslovna sposobnost mu se moe, u naroitom sudskom
postupku, oduzeti potpuno ili djelomino.

PRAVNA LICA
Pojam pravno lice oznaava subjekta koji nije fiziko lice, on predstavlja jednu posebnu
vrstu subjekta prava. Pravna nauka pravna lica posmatra kao fenomen koji se treba
ispitati u dva pravca. Prvo, kakva je unutranja priroda pravnih linosti, u emu se
59

sastoji njihova sutina, i drugo, kako se postaje pravna linost. Na drugoj strani,
zakonodavac u pravnim linostima gleda jednu drutvenu injenicu koju streba
zakonom regulisati i prilagoditi postojeem pravnom poretku.
Znaajno je istai da je pravno lice dosta sloen i nejasan pojam, u prvom redu zbog
toga to, za razliku od fizikog lica, nema tjelesnu i duhovnu individualnost, postojanje
kao to ima fiziko lice. Samim tim nema ni vlastitu svijest, volju i razum.
Pravno lice je posebna vrsta subjekta prava, koji predstavlja drutvenu tvorevinu koja je
u vidu organizovanog kolektiva ljudi s odreenom imovinom osnovana zbog izvjesnog
opteg zajednikog interesa i kojoj pravni poredak priznaje pravnu i poslovnu
sposobnost samostalnog pravnog subjekta.

ELEMENTI PRAVNIH LICA

Odreeni autori prave razliku izmeu optih i posebnih elemenata pravnih lica. Tako bi
opti elementi obuhvatali: organizaciono jedinstvo, identitet i priznati pravni subjektivitet,
dok svako pravno lice posjeduje vei ili manji broj posebnih elemenata, karakteristinih
za odreenu vrstu. No, veina autora smatra da su osnovni elementi pravnih lica:
-

cilj,
sredstva,
lanstvo,
organi,
statut,
jedinstvenost,
organizacija i
cilj.

Pravna lica imaju razliit obim pravne sposobnosti, kako u odnosu na fizika lica, tako i
meusobno i moe se rei da on zavisi od cilja pravnog lica.

VRSTE PRAVNIH LICA

Pravna lica su mnogobrojna i razliita tako da su mogue i njihove razne klasifikacije.
Jedna od osnovnih je podjela na udruenja i ustanove. Po definiciji, udruenja ine skup
lica koji su udrueni radi ostvarivanja nekog zajednikog cilja. Glavni element ovih
udruenja su ljudi, tj. lanovi. Udruenja se slue imovinom da bi sostvarila svoje
ciljeve. Ustanove predstavljaju vrstu pravnih lica u kojoj lica u njemu ostvaruju ciljeve
koji slue imovini.

60

Pored ovoga, razlikujemo i fondove, fondacije i zadubine. Zadubine su pravna lica

koja osniva neko fiziko ili pravno lice svojom izjavom volje. Fondacije su dobrotvorne
ustanove kao i zadubine. Od njih se razlikuju prema licima koja ih osnivaju, jer njih po
prqavilu, osnivaju pravna a ne fizika lica. Fondovi su pravna lica kojima namjenski
mogu da raspolau sva fizika i pravna lica, ukljuujui i legate.
Razlikuju se i privatnopravna i javnopravna lica. Kao javnopravna lica odreuju se:
drava, organi i sl., dok se privatnopravna lica esto dijele na komercijalna i
nekomercijalna.

PRAVNA I POSLOVNA SPOSOBNOST PRAVNIH LICA

Po nekim shvatanjima, pravna lica bi trebala imati istu optu pravnu sposobnost kao
fizika lica. Ona, dakle, mogu imati sva prava i obaveze kao fizika lica, osim onih koje
po prirodi stvari ne mogu imati. Pravna sposobnost pravnih lica je njihov glavni atribut
(specifina pravna sposobnost). Ona mogu stupati samo u one pravne odnose koji
ulaze u krug njihove djelatnosti, odnosno koji su odreeni samim ciljem postojanja
pravnog lica.
Pravna sposobnost pravnih lica je unaprijed odreena pravnim propisima. Ona je uvijek
odreena pravnim aktom, zakonom, statutom i sl.
Kada je u pitanju poslovna sposobnost pravnih lica, bitno je istai da se ona ne poklapa
sa poslovnom sposobnou fizikih lica, ali pravna lica od samog nastanka posjeduju i
djelatnu sposobnost. Po jednom shvatanju, pravno lice nema poslovnu sposobnost
(nedostatak volje). Po drugom, pravno lice je poslovno sposobno. Ono je realnost, ono
ima svoju volju koja se formira na osnovu zajednike volje lanova i predstavlja kvalitet
razliit od mehanikog zbora volje pojedinih lanova.
Dakle, moe se zakljuiti da pravna lica imaju pravnu i poslovnu sposobnost koje, u
stvari, predstavljaju drutvena, a ne prirodna svojstva, te da pravna lica , iako nosioci
poslovne sposobnosti nisu u mogunosti da je sami neposredno vre.
Pravna lica imaju i deliktnu sposobnost, u tom smislu da odgovaraju za radnje svojih
organa (slubenih lica), ukoliko su radnje izvrene u okviru nadlenosti.

61

OBJEKTI PRAVA
Objekt prava predstavlja razlog ili povod pravnog odnosa, sponu koja povezuje subjekte
prava u pravni odnos. Objekti prava su sva materijalna i duhovna dobra ili vrijednosti s
obzirom na koje pravni subjekti imaju meusobne pravne obaveze i pravna ovlatenja.
Objekti prava su: stvari, ljudske radnje, lina dobra i proizvodi ljudskog duha. Kada je
rije o ovjeku moe se konstatovati da on danas nije objekt prava.

NASTANAK, MIJENJANJE I PRESTANAK PRAVNIH ODNOSA

Smatra se da pravni odnosi nastaju onog trenutka kada jedna pravna norma pone
obavezivati dva odgovarajua subjekta prava, tj. onog trenutka kada za njih postane
obavezno da se ponaaju po njoj. Pravni odnosi prestaju vaiti kada prestane ova
obaveza, odnosno oni se mijenjaju kada obaveza postane drugaija.
Kod nastanka pravnog odnosa znaajno je razlikovati dvije vrste pravnih normi kojima
oni mogu biti regulisani: uslovne i bezuslovne (vidjeti lekciju o vrstama pravnih normi).

PRIMJENA PRAVA
POJAM PRIMJENE PRAVA
U najirem smislu rijei, primjena prava predstavlja niz psihikih i materijalnih radnji
kojima se utvruje da se opta pravna norma odnosi na pojedinaan sluaj, donoenje
pravne norme i konkretno, ponaanje po toj normi. U uem smislu primjenom prava
smatraju se samo psihike radnje kojima se utvruje da se opta norma odnosi na
konkretan sluaj, a u najuem smislu, primjenom prava smatra se samo izvrenje
sankcija.
Pravne norme se primjenjuju kroz dva procesa:
-

ostvarujui svojim ponaanjem ovlatenja i obaveze koje su utvrene pravnom

normom
donosei nie pravne norme na osnovu viih normi.

U sloenijim situacijama, norme se primjenjuju na dva naina: ponaanjem po

dispoziciji, kada govorimo o dobrovoljnoj primjeni prava i ponaanjem po sankciji, kada
govorimo o prinudnoj primjeni prava. Svakako da je primarni cilj drave da se pravo
primjenjuje dobrovoljno, bez obzira na to to ta dobrovoljnost ne mora i ne moe uvijek
biti autonomna, ve je u velikom broju heteronomna.
62

Sankcija se, za razliku od dispozicije, moe ostvariti i dobrovoljno i prinudno. Ona se u

najveem broju ostvaruje dobrovoljno, bez primjene dravne prinude, ponaanjem
samog subjekta prava po sankciji kao alternativnom pravilu ponaanja. U odnosu na
subjekta prava, primjena dispozicije predstavlja ponaanje samog jednog subjekta
prava adresata, dok primjena sankcije predstavlja ponaanje dva subjekta (adresata i
dravnog organa).

PRIMJENA PRAVA STVARANJEM PRAVA

Primjena prava predstavlja sloen skup psihikih i materijalnih radnji koje imaju
uslovnost i redosljed, te se moraju odvijati u procesu. Ovaj proces je pravom ureen
skup psihikih i materijalnih radnji koji ima dva dijela pripremni i glavni, pri emu se u
pripremnom utvruje pravi, izvorni, autentini tekst norme te da li norma vai, a u
glavnom dijelu se utvruje znaenje norme, ispunjenost uslova za njenu primjenu i
neposredna primjena norme.
Pripremni dio obuhvata: saznavanje pravne norme, utvrivanje njenog vaenja i
tumaenje norme.
Saznanje pravne norme ima za cilj saznavanje pravne norme, tj. izvornog teksta, a to
znai onakvog teksta norme kakav je sainio njegov donosilac.
Utvrivanje vaenja pravne norme predstavlja drugu radnju ovog dijela, a cilj ove radnje
je utvrivanje da li pravna norma vai. To se vri usporeivanjem sa normama koje
imaju veu pravnu snagu.
Tumaenje norme posebna lekcija (vidi kasnije).
Neki autori smatraju da glavni dio postupka ima tri faze:
-

utvrivanje materijalne istine

pravno zakljuivanje
neposredna primjena prava.

Utvrivanje materijalne istine je pravno propisan nain ispitivanja da li postoje odreene

pojave, dogaaji i stanja koja su pretpostavka za primjenu dispozicije, odnosno
sankcije. metodi kojima se utvruje istina su dokazi, pretpostavke i fikcije.
Dokazi su sredstva kojima se neposredno ili posredno, ali nesumnjivo, saznaje da
postoje injenice koje su relevantne za primjenu prava. Neposredni dokazi su predmeti,
uviaji, lica, a posredni predstavljaju sredstva pomou kojih se postojanje relevantnih
injenica utvruje na osnovu njihove veze sa drugim injenicama.

63

Pravne pretpostavke su pravno relevantne injenice koje pravo uzima kao dokazane,
sve dok se ne dokae suprotno. Postoje dvije vrste: oborive i neoboroive. Oborive se
mogu obarati, tj. protiv njih se moe dokazivati suprotno. Neoborive su pretpostavke
one protiv kojih nije dozvoljeno suprotno dokazivanje.
Fikcije su procesnopravna sredstva, pravno relevantne injenice koje uzimaju da je
neto tano, istinito, postojee, to, u stvari nije tano, nije istinito i nepostojee je.
Pravno zakljuivanje je faza glavnog postupka i u njoj se uporeuju utvrene injenice i
faktika stanja.
Neposredna primjena prava sastoji se u neposrednom ponaanju subjekta prava prema
dispoziciji ili sankciji pravne norme.

VAENJE I EFIKASNOST PRAVNIH NORMI

VAENJE PRAVNIH NORMI
Vaenje i efikasnost su povezana svojstva pravne norme, odnosno akta. Pod vaenjem
se podrazumijeva svojstvo norme da aktuelno obavezuje. Za oznaavanje obaveznosti
pojedinanih pravnih normi upotrebljava se izraz pravosnanost.
Vaee pravne norme nazivaju se jo i pozitivnim, a ukupnost vaeih pravnih normi u
jednom drutvu ini pozitivno pravo. Pravna norma je vaea ukoliko je na zakonit nain
inkorporirana u pozitivno pravo.
to se tie vremensko vaenja, kljuna su dva pitanja: kada norma poinje vaiti i kada
prestaje da vai. Norma moe poeti vaiti na sledee naine:
1.
2.
3.
4.

od trenutka njenog izglasavanja

od trenutka njenog objavljivanja
nakon proteka jednog roka
retroaktivno od nekog vremena prije njenog donoenja.

Pravna norma moe prestati da vai na sledee naine:

1. izriitim ukidanjem, tako da se donosi nova norma u kojoj se kae da ova prva
prestaje vaiti
2. preutnim ukidanjem (derogacijom), tako da se donese nova norma iste ili vie
pravne snage koja ureuje iste odnose, ali se u toj novoj normi ne kae da ranija
prestaje vaiti
3. istekom vremena vaenja ako je ono u samom aktu odreeno
4. revolucionarnim oboranjem
5. zbog dugotrajne neefikasnosti pravne norme.
64

Personalno, pravne norme vae za iri ili ui krug adresata. Najire personalno vaenje
imaju meunarodne norme. Ue vaenje imaju opte pravne norme upuene samo
nekim grupama stanovnitva.
teritorijalno, pravne norme vae na irem ili uem prostoru. Na brodovima i avionima
vae pravne norme one drave ije oznake nose ukoliko se isti nalaze na otvorenom
moru koje su svojina ovjeanstva.

RETROAKTIVNO VAENJE PRAVNIH NORMI (POVRATNA

SNAGA)
Po pravilu, pravne norme vae za budunost. To jasno pokazuje da se norma ne moe
primjenjivati prije nego to je donesena. Meutim, izuzetno je mogue da norme stupe
na snagu u takvom sluaju. Povratna snaga pravnih normi ne znai nita drugo nego da
se na ponaanje subjekata prava koje je regulisano normom koja ima povratnu snagu
primjenjuje sankcija te norme, ukoliko je to ponaanje prekraj norme, ili da se pravne
posljedice subjektivnog ponaanja cijene po normi sa povratnom snagom.
U pravilu, nije opravdano da se pravnim normama i pravnim aktima daje povratna
snaga, posebno zakonima kao optim pravnim aktima.U krivinom pravu imaju povratnu
snagu one pravne norme koje ukudaju kanjivost izvjesnih djela ili je ublaavaju.

EFIKASNOST PRAVA
Pod ovim pojmom obino se podrazumijeva ostvarivanje ciljeva vlasti. Donoenje
pravnih normi, odnosno njihovo upuivanje odreenim adresatima ima konkretan cilj
ostvariti ponaanje koje je u skladu sa normom. Ukoliko se ovo ispuni, moe se govoriti
o efikasnosti prava.
Neki autori, govorei o efikasnosti, pominju pojam primjene prava, odreujui pri tome
efikasnost kao svojstvo pravne norme i istiui da se ona sastoji u njenoj moi da utie
na ponaanje.
Uobiajeno se smatra da je efikasnost prava vezana za strukturu pravne norme, te da
se kree u rasponu ponaanja tri subjekta prava: adresanta, adresata i dravnog
organa koji je nadlean. U ovom odnosu se najprije pojavljuje stvaralac norme
(adresant), zatim adresat koji predstavlja subjekta kome je ona upuena. Pozitivan stav
adresata prema normi najee eliminie potrebu angaovanja dravnog organa.

65

Pravo, ako hoe da bude pravo mora postii potrebnu mjeru efikasnosti, te tu stvarnost
efikasnosti koja otkriva najdublju sutinu prava tumaimo kao nunu zavisnost prava od
materijalnih uslova ivota, odnosno realnosti. Mora se voditi rauna o tome da je subjekt
prava u svom izboru relativno slobodan, jer ne postoje mehanizmi da se on prisili da se
ponaa po primarnoj zapovijesti, tj. dispoziciji.

VRSTE EFIKASNOSTI
Osnovne vrste efikasnosti su primarna i sekundarna. Pojedinana norma moe biti
primarno efikasna, ako subjekt prava realizuje primarnu zapovijest, ili pak, sekundarno
efikasna, ako on ne realizuje primarnu zapovijest.
Opta pravna norma moe biti djelimino ili potpuno efikasna.
Neki autori navode primarnu i sekundarnu neefikasnost koja postoji u sluaju da adresat
uz pomo odreenih prilika uini neefikasnom i primarnu i sekundarnu zapovijest
(sankciju).
Smatra se da realno postoje donja i gornja granica efikasnosti. Gornja granica bi bila
optimalna i postojala bi onda kada najvei dio subjekata prava zauzima pozitivan stav
prema zapovijesti u pravnoj normi, a donja granica je minimalna i oznaava najmanji
mogui postotak pozitivnih ponaanja koji je neophodan da bi efikasnost kao takva
postojala.

VAENJE I EFIKASNOST PRAVA

Na prvom mjestu se mora istai injenica da je veza izmeu svijeta trebanja i bivanja u
pravu ovde najoiglednija.
Normativnost prava, trebanje, u efikasnosti prava postaje bivanje. To je cilj vaenja
prava.
Vaenje pravnog poretka zavisi od njegove efikasnosti, pri emu se ona javlja kao uslov
vaenja pravne norme. Iako su vaenje i efikasnost potpuno razliiti pojmovi, izmeu
njih postoji veza koja se manifestuje u tome da se norma smatra vaeom samo pod
uslovom da pripada sistemu normi koji je u cjelini efikasan.

66

POZITIVNO PRAVO
Pozitivno pravo predstavlja pravo koje se primijenjuje. Pozitivnim pravom naziva se onaj
pravni poredak koji se u jednom datom drutvu vri. To znai da nije pozitivno pravo ono
koje se nekad vrilo. Da bi pravo bilo pozitivno, potrebno je da se vri, odnosno
primijenjuje. Za pozitivitet pojedinih pravnih akata, odnosno normi, bitno je da su
propisno donesene u okviru jednog pravnog poretka, koji je u cjelini uzev, efikasan.
Dakle, nevrenje pojedinih pravnih normi ne znai da ove norme nisu pozitivno-pravne.

NAELO ZAKONITOSTI
POJAM I VRSTE ZAKONITOSTI
Ovo naelo je najvanije naelo pravnog poretka jer obezbijeuje da drava i pravo
budu usklaeni sistemi, kako unutar sebe samih, tako i meusobno. Ova usklaenost
se pojavljuje kao usklaenost pravnih akata i na njima zasnovanih radnji, a sam zahtjev
za usklaenou postaje pravno naelo zakonitosti (legalitet). Ovo naelo se ostvaruje
pomou hijerarhije.
Ovo naelo znai usklaenost i neprotivrjenost svih pravnih akata sa ustavom kao
najviim pravnim aktom kao i svih pravnih akata manje pravne snage od zakona sa
zakonom (naelo ustavnosti). Naelo zakonitosti se moe odnositi na sve akte bez
obzira da li su pravni ili materijalni. Ovim naelom se osigurava da akti manje pravne
snage trpe uticaj akata vee pravne snage tako da sa njima moraju biti usklaeni.
Ovo naelo je univerzalno, jer postoji u svim pravnim porecima. Ono je nedjeljivo i
jedinstveno, takoe i relativno (kao zahtjev za usklaenou).
Naelo zakonitosti se esto oznaava kao formalno i materijalno, posredni i
neposredno, prethodno i naknadno.
Formalna zakonitost je usklaenost i odreenost zakona i akata manje pravne snage sa
ustavom i zakonom u pogledu njihove forme, dok se zakonitost u materijalnom smislu
odreuje kao usklaenost u pogledu sadrine.
Neposredna zakonitost oznaava neposredni i direktni odnos ustava i drugih akata i
zakona i drugih akata, dok posredni legalitet predstavlja meusobni odnos usklaenosti
akata manje pravne snage od ustava i zakona.
Prethodna i naknadna zakonitost su odraz relativnosti naela zakonitosti, pri emu se
pod prethodnom podrazumijeva unaprijed postavljeno, oekivano i zahtijevano stanje

67

pri donoenju akta, dok naknadna predstavlja pojedinano utvrene i otklonjene

nezakonitosti.
Ukoliko se u postupku ispitivanja zakonitosti ustanovi da su pravni ili pak materijalni akti
nezakoniti, prema njima se izriu sankcije koje imaju za cilj uspostavljenje stanja koje je
postojalo prije naruavanja naela. Sankcije prema pravnim aktima se dijele na
obavezne i fakultativne, te na ponitavanje i ukidanje (oni tei se uvijek ponitavaju).
Prema materijalnim aktima izriu se sankcije koje se sastoje u preduzimanju radnje
suprotne onoj kojom je provrijeeno naelo zakonitosti, pa se na taj nain vri povraaj
u stanje prije povrede.

PRAVOSNANOST I IZVRNOST (VANO!)

Ispitivanje zakonitosti je znaajno, ali ono ne moe biti beskonano. Ovo je posebno
vano radi realizacije subjektivnih prava i preuzimanja obaveza. Sve dok ne nastupi taj
trenutak treba ostaviti dovoljno vremena i mogunosti da svi oni koji imaju pravni interes
mogu pokrenuti postupak ispitivanja zakonitosti pravnih akata. Upravo zbog toga postoji
pretpostavka o pravosnanosti koja ustvari predstavlja svojstvo akta koje nastupa u
odreenom trenutku i za kojeg se pretpostavlja da je zakonit. Nakon ovoga, zakonitost
se ne moe ispitivati pomou redovnih pravnih lijekova. Rok za upotrebu redovnih
pravnih lijekova je obino 15 dana od dana uruenja pravnog akta adresatu.
Nakon nastupanja pravosnanosti, ta pretpostavka je oboriva primjenom vanrednih
pravnih lijekova.
Izvrnost je posebno svojstvo pravnog akta koje znai da je pravni akt podoban da bude
izvren, tj. primjenjen. Pravilo je da svojstvo izvrnosti imaju samo pravosnani akti iako
postoje izuzeci u kojima pravni akti postaju izvrni prije negoli se okona postupak po
albi radi ispitivanja zakonitosti.

TUMAENJE PRAVA
POJAM I VRSTE TUMAENJA PRAVA
Tumaenje ili hermeneutika predstavlja nain ili postupak koji se koristi da se neto
uini jasnim, razumljivim i shvatljivim.
Tumaenje prava se najjednostavnije moe odrediti kao odreivanje tanog znaenja
pravnih normi. Poto se norme izraavaju jezikom, to tumaenje se bavi takoe

68

jezikom. Razlikujemo dravne i nedravne tumae prava. Ovi prvi su znaajaniji jer se
njihova tumaenja obavezno prihvataju, dok kod drugih to nije sluaj.

JEZIKO TUMAENJE PRAVA

Jeziko tumaenje predstavlja utvrivanje znaenja norme upotrebom pravila jezika
koja su standardizovana i kodifikovana u nauci o jeziku. Poto je ovo tumaenje rijetko
dovoljno, javljaju se tri sluaja: pravna praznina, besmislenost norme i neodreenost
norme.
Postoje neka dodatna pravila prilikom tumaenja. Prvo je da svaki jeziki znak ima
svoje sopstveno znaenje i ulogu u tekstu, tj. da nije suvian. Drugo, ukoliko znak ima
vie znaenja, prvenstveno treba uzeti u obzir ono znaenje koje je uobiajeno i
normalno.
Primjenom ove vrste tumaenja, mogue je ustanoviti da norma ima samo jedno ili pak
vie znaenja, koja su jeziki mogua. Ukoliko je samo jedno znaenje jeziki mogue i
jasno, tumaenje je okonano.

LOGIKO TUMAENJE PRAVA

Metoda logikog tumaenja sastoji se u utvrivanju smisla teksta pomou pravila
logikog miljenja. Tako logiko tumaenje predstavlja provjeru i utvrivanje znaenja
norme primjenom pravne logike na znaenja koja su dobijena drugim sredstvima
tumaenja: jezikim, sistematskim, istorijskim i ciljnim.
Postoje dva sluaja:
-

provjera logike ispravnosti

dobijanje znaenja koje nije neposredno sadrano u normi.

Mogue je da se ovom prilikom utvrdi da je norma protivrijena unutar sebe,

protivrijena sa drugom normom u okviru istog akta ili protivrjena sa normom iz
posebnog akta.

SISTEMATSKO TUMAENJE PRAVA

Osnovno sredstvo za sistematsko tumaenje prava predstavlja sistem prava. Ovim
tumaenjem se utvruje pravo znaenje pravne norme pomou njenog povezivanja sa
drugim normama u pravnom poretku i sistemu prava.
69

Ono je primjenjivo prije procesa primjene norme, ali nerijetko i u toku samog procesa
primjene, kada se eventualno ustanovi da je u meuvremenu donesena neka via
norma drugaijeg sadraja.

ISTORIJSKO TUMAENJE PRAVA

Predstvalja utvrivanje znaenja norme tako to se ispituje uticaj razliitih drutvenih
okolnosti na donoenje pravnih normi kao i uslovi i razlozi za promjene koje je pravna
norma doivjela do momenta tumaenja.
Ono se sastoji u poreenju pravne norme koja se tumai sa normama o istom odnosu
koje su joj prethodile kako bi se utvrdilo da ovoj prvoj treba dati znaenja koja su
davana onim drugima.

CILJNO TUMAENJE PRAVA

Tumaenje prava pri kojem se nastoji utvrditi cilj zakona naziva se teleolokim (ciljnim).
Njegov zadatak je da blie ispita krajnji cilj norme i njenu vezu sa optim ciljevima
pravnog poretka.
U pogledu ciljnog tumaenja postoje odreene kontraverze koje se ogledaju u pitanju:
ko odluuje o tome ta je cilj norme, pa onda i koja znaenja e se dati pojedinim
izrazima iz pravnih normi. Uobiajeno se smatra da je potrebno primijeniti objektivno
tumaenje na sve pravne norme kod kojih su ciljevi postavljeni od tvorca norme.

STATIKO I EVOLUCIONISTIKO TUMAENJE PRAVA

Statiko tumaenje istrauje smisao koji je norma imala u trenutku kada je donesena,
dok evolucionistiko istrauje smisao koji norma ima u trenutku tumaenja ili svoje
primjene i osnovna mu je pretpostavka da se taj smisao mijenja od trenutka donoenja
do trenutka primjene.
Norma ima socijalno-istorijsko bie koje je relativno nepromjenljivo, ali nije toliko kruto
da se ne bi moglo pojmovno i praktiki prilagoavati novim zahtjevima vremena. Ono
traje dokle i drutveni odnos koji regulie.

70

PRAVO ZNAENJE PRAVNE NORME

Pravo znaenje moe biti samo ono jeziki mogue (objektivno i evolucionistiko).
Ovakvo znaenje moe biti jasno ili nejsasno. Norma moe imati nejasno znaenje
kada ne govori nita o onome o emu treba da govori sluaj pravne praznine ili pak u
drugom sluaju, kada je norma besmislena, prema pravilima jezika ili su pak norme bez
smisla jer su meusobno protivrjene. Trei sliaj je kada norma ima vie jeziki
moguih znaenja.
1. Omaka je najei sluaj koji se najjednostavnije ispravlja;
2. Pravna praznina predstavlja situaciju u kojoj se nijedna norma svojim jezikim
znaenjem ne odnosi na odreeni sluaj, a istovremeno postoji drutvena
potreba za ureivanjem toga sluaja;
3. Analogija je sredstvo pomou koga se popunjavaju pravne praznine (na osnovu
slinosti ili razliitosti);
4. Usko tumaenje izuzetaka predstavlja u stvari pravilo koji zabranjuje da se jedna
norma koja je vezana za jedan poseban sluaj koristi za proirivanje njene
primjene na druge sluajeve po osnovu analogije.

BESMISLENA NORMA
Smatra se da je besmislena norma ona koja nema nikakvo znaenje. Ona nastaje u tri
sluaja:
-

unutranje besmislenosti
besmislenosti pravnog akta
besmislenosti zbog protivrjenosti.

NEODREENA NORMA
Kako je neodreena norma ona norma koja ima vie moguih jezikih znaenja, to se
pravo znaenje ove norme utvruje uporeivanjem jezikih znaenja i znaenja
dobijenim drugim sredstvima.

SISTEM PRAVA
POJAM I ELEMENTI
Pod sistemom prava se podrazumijeva ukupnost optih pravnih normi koje pravna
nauka sreuje u jednu koherentnu cjelinu prema nekim obiljejima njihovog sadraja.
71

Pod sistemom prava se oznaavaju prvenstveno dvije razliite, ali srodne pojave:
hijerarhijsko sreivanje pravnih normi i nauno sreivanje pravnih normi.
Zato se pravne norme razvrstavaju prema sadraju?
-

olakava pronalaenje pravnih normi

slui tumaenju prava
otkrivanje protivrjeja
radi pravnih disciplona i slino.

Tehnika po kojoj se izgrauje sistem prava polazi od optih pravnih normi i optih
pravnih akata kao izvora prava u formalnom smislu.
Pravne institucije predstavljaju skup pravnih pravila kojima se regulie jedan drutveni
odnos (brak, porodica i sl.)
Sve pravne institucije u sistemu prava povezuju se u vie cjeline koje se nazivaju
pravnim granama. U nekim velikim pravnim granama postoje skupovi pravnih normi
koje ureuju izuzetno srodne vrste drutvenih odnosa.

PRAVNE OBLASTI
UNUTRANJE I MEUNARODNO PRAVO
Unutranje pravo ini skup vaeih pravnih normi unutar odreene drave, dok bi
meunarodno pravo obuhvatalo vie grana prava, meu ostalim meunarodno javno i
meunarodno privatno pravo.
Pod meunarodnim javnim pravom podrazumijevao bi se skup normi koje reguliu
odnose izmeu meunarodnopravnih subjekata, izmeu drava i drugih institucija.
Meunarodno privatno pravo regulie privatnopravne odnose sa elementom
inostranosti.
Monistiko shvatanje se dijeli na dvije velike teorijekse pozicije koje daju primat
unutranjem ili meunarodnom pravu.
Dualizam zastupa poziciju da meunarodnopravni akti vae tek onda kada se odreeni
dokument ratifikuje od strane drave.

72

JAVNO I PRIVATNO PRAVO

Po kriterijumu vlasti, u javno pravo spadaju sve one norme autoritativnog i imperativnog
karaktera kojima drava namee svoju volju drugim subjektima. Oni odnosi u kojima su
uesnici ravnopravni, u koje se ulazi dobrovoljno i sa obavezama koje se samostalno i
slobodno ureuju sa drugim subjektima, spadaju u privatno pravo.

MATERIJALNO I FORMALNO PRAVO

Podjela na materijalno i formalno pravo poiva na tome kako su pravnim normama
sadrinski regulisana prava i obaveze subjekata prava. Tako materijalno pravo odreuje
prava i obaveze subjekata, ali i sankcije za sluaj prekraja dispozicije pravne norme.
Norme koje odreuju oblike, puteve i sredstva za realizaciju normi materijalnog prava u
sluaju prekraja dispozicije ine formalno pravo.

GLAVNI PRAVNI SISTEMI

Razliku se:
-

evropskokontinentalni sistem;
anglosaksonski;
islamski;
hindu;
kineski i
japanski pravni sistem.

EVROPSKOKONTINENTANLI SISTEM
Najznaajniju ulogu u njegovom formiranju imali su recepcija rimskog prava i
univerzitetsko obrazovanje pravnika.
U ovom sistemu glavni pravni akt je ustav, a nakon njega zakoni. Dakle, u ovom
sistemu dominira pisano i kodifikovano pravo.
73

ANGLOSAKSONSKI SISTEM
Ovaj pravni sistem razvijao se bez uticaja rimskog prava, a u njega spadaju sistemi
Engleske, kotske, Velsa i SAD-a.
Zasniva se preteno na pravilima koja su stvorili engleski sudovi tokom dueg
vremenskog perioda. Ovde znaajnu ulogu ima podjela na common law i equity law, a u
savremeno doba se javlja i statute law. Osnovni izvor prava u ovom pravnom sistemu je
sudski precedent.

ISLAMSKI PRAVNI SISTEM

Ovde je karakteristina snana veza izmeu religije i prava. Smatras e da su glavni
izvori prava u ovim sistemima Kuran, Sunet, Izdma-ul-umet i Kijas.

HINDU PRAVNI SISTEM

Zasnivaju se na obiajima i religiji. Meutim, u Indiji, pored hindu prava postoji i
nacionalno pravo inspirisano engleskim common law sistemom.

KINESKI SISTEM
Kineski sistem razvijao se bez stranih uticaja, a osnovna ideja zasnovana je na uenju
Konfuija o kosmikom redu dogaanja, prema kojem na zemlji moe da postoji
harmonija ako ponaanje ljudi odgovara prirodnom poretku.
Pet pravila: kralj treba da se ponaa kao kralj, podanik kao podanik, otac kao otac, sin
kao sin, brat kao brat.

JAPANSKI PRAVNI SISTEM

Japanski sistem predstavlja mjeavinu razliitih pravnih sistema. U oblasti privatnog
prava on pripada grupi romansko-germanskog tipa pravnog sistema, a u oblasti javnog
prava pripada anglosaksonskom.

74

Savremeno japansko pravo predstavlja poseban spoj evropskog, angloamerikog i

japanskog nacionalnog prava.

KRAJ DRUGOG DIJELA

75